Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालजी-महाराज
विरचितया सुधाख्यया व्याख्यया समलङ्कतं हिन्दी-गुर्जर-भाषाऽनुवादसहितम्श्री-स्थानाङ्गसूत्रम् ॥ STHANANG SŪTRAM (प्रथमो भागः)
8 ppppppppppppppppppppppppppppppa
φφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφέ
नियोजकः संस्कृत-प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानिपण्डितमुनि-श्रीकन्हैयालालजी-महाराजः
___. प्रकाशकः राजकोटनिवासी श्रेष्ठिश्री-रामजीभाई-शामजीभाई-चीराणी
तत्प्रदत्त - द्रव्यसाहाय्येन अ० भा० श्वे० रथा. जैनशानोद्धारसमितिप्रमुखः श्रेष्ठि-श्रीशान्तिलाल-मङ्गलदासभाई-महोदयः
सु० राजकोट प्रथमा-आवृत्ति वीर संपत् विक्रम संवत् ईसवीसन् प्रति १२०० २४२०
२०२०
१९६४
मूल्यम्-रू० २०-०-०
pppppppppppppppppp
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
મળવાનું ઠેકાણું? श्री म. सा. ३. स्थानवासी न शास्त्रोद्धार समिति, है. गठियावा 3, २११४३८, (सौराष्ट्र).
Pablished by : Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra), W. Ry, India.
ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञां, जानन्ति ते किमपि तान् प्रति नैप यत्नः । उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा, कालोह्ययं निरवधिविपुला च पृथ्वी ॥१॥
हरिगीतच्छन्दः
करते अवज्ञा जो हमारी यत्न ना उनके लिये। जो जानते हैं तत्व कुछ फिर यत्न ना उनके लिये ॥ जनमेगा मुझसा व्यक्ति कोई तत्त्व इससे पायगा। है काल निरवधि विपुल पृथ्वी ध्यान में यह लायगा ॥१॥
भूयः ३. २०%300
પ્રથમ આવૃત્તિ: પ્રત ૧૨૦૦ વીર સંવત : ૨૪૯૦ વિક્રમ સંવત ૨૦૨૦ ઈસવીસન ૧૯૬૪
:मुद्र४: મણિલાલ છગનલાલ શાહ નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ, घn sil 13, ममहावाह
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઘમુરબ્બીશ્રી
(
4 +
+
૨૪
:
4
*
0
:
1
',
1
કે,
*.
જન.
કે
છે
એ
A
(
1.
*", T
શેઠ રામજીભાઈ શામજીભાઈ વીરાણી-રાજકેટ
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી રામજીભાઈ, શામજીભાઈ, વિરાણીના ટ્રૅક પરિચય
સતા અને નરવીરેાની ભૂમિ સૌરાષ્ટ્રના ભાયાવદર ગામ પાસેના ખીરસરા ગામે શ્રી શામજીભાઈ વેલજીભાઇ વીરાણી રહેતા હતા. તેમનાં ધર્મપત્નીનું નામ કડવીબાઈ હતું. બન્ને ચુસ્ત સ્થાનકવાસી જૈન હતાં. ધર્માનુરાગી, ધ પરાયણુ તથા સ્વભાવે ભદ્રિક હતાં. શ્રી શામજીભાઈ ઘી તથા કપાસીયાના વેપાર સાથે ખેડૂત વર્ગીમાં ધીરધારના ધંધા કરતા હતા. સ્થિતિ સાધારણ હતી પણ કુટુંબ ખાનદાન હતું.
(ર) રત્નકુક્ષી કડવીબાએ વિક્રમ સવત ૧૯૫૦ ના કારતક વિદે ૫ ના રાજપુત્રરત્નને જન્મ આપ્યા. તે પુત્ર-આપણા રામજીભાઈ, તેમને ગળથૂથીથી જ ધર્મ અને ખાનદાનીના સંસ્કારાનું પાન કરાવવામાં આવ્યું અને એ સસ્કારખીજ દિનપ્રતિનિ વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યું.
(૩) છ વર્ષોંની વયે રામજીભાઈને ધુડી નિશાળમાં ભણવા બેસાડ્યા. શાળાના ગુરુએ—“ પુત્રના લક્ષણ પારણામાં ” જ પારખ્યા અને રામજીભાઈની ગ્રહણુશક્તિ, ગુરુભક્તિ તથા અભ્યાસમાં નિષ્ઠા–વગેરે ગુણેાથી પ્રભાવિત થયા અને ભવિષ્યમાં આ ખાળક કુળદીપક થશે એવાં ચિન્હ જોતાં, અ‘ગત કાળજી તથા પ્રેમથી સાત ચેાપડીના અભ્યાસ પૂરો કરાવ્યેા.
(૪) શ્રી શામજીભાઇના પરિવારમાં એક મેટા પુત્રી, ત્યારબાદ રામજીભાઈ અને ખીજા ચાર પુત્ર તથા ત્રણ પુત્રી હતાં, અને તેએ આવા મેાટા કુટુંબની જવાખદારી વર્લ્ડન કરી રહ્યા હતા.
સ'જોગા અનુસાર શ્રી રામજીભ ઈને ૧૪ વર્ષીની કિશાર વયમાં ધધે કરવાની ભાવના થઈ અને પેાતાના કાકા શ્રી દેવરાજભાઈ વીરાણી સાથે આફ્રિકામાં આવેલા પેાલુદાન ગામે ગયા.
શરૂઆતમાં રામજીભાઈને અનેક પ્રકારની યાતનાઓ તથા પરીષહા વેઠવા પડયા. જીવનના અનેક તડકા-છાયાના અનુભવ થયા. નાના પ્રકારનાં ઘરકામાથી માંડીને વેપાર-ધધાની જવાખદારી અદા કરવાનું સઘળું કામ કરવું પડયુ’--છતાં તેઓ કદી નિરાશ થયા નહિ. એટલુ જ નહિ પણુ પાતાના સાહસિક સ્વભાવ તથા ઉદ્યમ શીલતાથી આપમળે જોતજોતામાં તેએ આગળ વધ્યા.
(૬) પરદેશમાં પાતે હવે થાળે પડયા છે એવી જ્યારે પેાતાને ખાત્રી થઈ ત્યારે તેમણે શ્રી દુર્લભજીભાઈ, તથા ખીજા ભાઇઓને પેાતાની પાસે એલાવી લીધા અને ધધાને પહેાળા પ્રમાણમાં વિકસાવ્યે અને સમય જતાં
tr
શાહે સેાદાગર * તરીકે નામના મેળવી અને સર્વત્ર પેાતાની સુવાસ ફેલાવી,
,,
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિતાના સગાં-સંબંધીઓ તથા જ્ઞાતિબંધુઓને પણ પોતે પરદેશમાં તેડાવતા ગયા અને પિતાને ત્યાં જ પિતાની સાથે રાખીને પગભર કરતા ગયા અને પિતાનું એક વટવૃક્ષ ઊભું કરી આપ્યું.
(2) પિતાના કર્મચારીઓ પ્રત્યે પણ પિતાનું મમત્વ અનેરૂં જ રહ્યું છે, તેઓને વેપારમાં કુશળ બનાવ્યાં અને ચગ્ય સમયે સ્વતંત્ર ધંધાએ લગાડી આપ્યાં, પૂરતું પ્રેત્સાહન આપ્યું અને એમ કરવામાં પિતે ગૌરવ અનુભવ્યું..
(૯શ્રી રામજીભાઈનાં લગ્ન ભાયાવદર ગામે મોતીચંદ ધરમશી મેદીનાં પુત્રી સમરતબહેન (દુધીબેન) સાથે થયાં છે સમરતબહેન સવભાવે શાંત અને સુશીલ છે, ધર્મ પ્રત્યે ખૂબ જ અનુરાગ ધરાવે છે. આ રીતે શ્રી રામજીભાઈનું દામ્પત્ય જીવન પણ સુખી છે. તેમના પરિવારમાં એક પુત્ર શ્રી નગીનભાઈ તથા સાત પુત્રીઓ છે-ચિ નગીનભાઈ પણ શ્રી રામજી ભાઈનાં પુનીત પગલે ચાલશે એ પણ નિવિવાદ વાત છે.
(૧૦) રામજીભાઈ જેમ જેમ અર્થ ઉપાર્જન કરતા ગયા તેમ તેમ તેના સદુઉપગને વિચાર પણ અંતરમાં ઉદ્દભવતે ગયો અને દાનનો પ્રવાહ વહેવા લાગ્યું. તેઓની સખાવત અસાધારણ છે, જેથી સમાજ સુપરિચિત છે.
દાન આપી તેનાથી કીર્તિ મેળવવાની લાલસા નથી, દાનનું અભિમાન નથી, તેઓશ્રીને દાનપ્રવાહ કેઈ એક ક્ષેત્રમાં વહેતું નથી પરંતુ જ્ઞાતી, ધર્મ અને સમાજના શ્રેય માટે વહેતો રહ્યો છે, એ દાનપ્રવાહની કેટલીક સરવાણીએ નીચે મુજબ છેઃ
(ક) શ્રી નિર્મળાબેન, અશક્ત માતૃ આશ્રમ-રાજકેટ-આ સંસ્થાની સને ૧૯૫૫ માં સ્થાપના કરવામાં આવી છે તેમાં પચાસ નિરાધાર નિરાશ્રીત બહેને પિતાનું જીવન સુખશાંતિમાં ગાળી રહ્યા છે. સંસ્થાનું મકાન રૂપિયા એક લાખના ખર્ચે બંધાવ્યું છે અને સંસ્થાના નિભાવ માટે એક લાખ રૂપિયા બીજા આપ્યા છે અને વૃદ્ધ માતાઓ એ લાભ લઈ રહ્યા છે, પિતાના મુંગા આશીર્વાદ આપી રહ્યા છે.
(ખ) શ્રી સાર્વજનીક ભેજનાલય–રાજકેટ-આ ભેજનાલયની શરૂઆત સને ૧૯૧ થી કરવામાં આવી છે. માત્ર દસ નવા પૈસામાં એક ટંક પેટ પુરતું સાદુ ભેજન આપવામાં આવે છે, જેને ગરીબ અને સામાન્ય સ્થિતિના ત્રણસે માણસ હમેશા લાભ લે છે.
(ગ) શ્રી સૌરાષ્ટ્રમાં દશા શ્રીમાળી જૈન ભેજનાલય-મુંબઈ-માત્ર માસિક રૂ. ૧૫) પંદરમાં શુદ્ધ અને સાત્વિક ભજન સૌરાષ્ટ્રની ટૂંકી આવકના જૈન ભાઈઓને આપવામાં આવે છે. દરેક જમનારે સૌરાષ્ટ્રમાં તેમના ઉપર આધાર
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાખતી વ્યક્તિઓને અમુક રકમ દર મહિને મોકલવાની જ રહે છે અને તેની મનીઓર્ડરની લિપ સામેજ જમવાને માસિક પાસ આપવામાં આવે છે પંદર રૂપિયામાં જમાડવાને હેતુ-જમનારના કુટુમ્બીજને માટે બચત કરવાનો છે. આ ભેજનાલયને ઘણું ભાઈઓ લાભ લઈ રહ્યા છે. અનાજની આવી કારમી મેંઘવારીમાં આ સંસ્થા જ્ઞાતિબંધુઓ માટે આશીર્વાદરૂપ બની છે. આ સરથામાં શ્રી રામજીભાઈએ ઘણું મટે ફાળે આપે છે.
(ઘ) શ્રી સ્થાનકવાસી જૈન ધાર્મિક શિક્ષણ સંધ-રાજકેટ-શ્રી ચતુર્વિધ સંઘના અભ્યદય માટે તાજેતરમાં જ એક લાખ રૂપિયાની ઉદાર સખાવત આપી છે, ત્યારબાદ આ સંસ્થાએ અસાધારણ પ્રગતિ કરી છે.
(ચ) રાજકેટની પાંજરાપોળમાં દુષ્કાળના વરસમાં પચીસ કે વીસ હજાર અને જરૂર પડે ત્યારે તે કરતા પણ વધારે રકમ આપી, જીવદયાનું સુંદર કામ કરી રહ્યા છે અને અબોલ જીના આશિર્વાદ મેળવી રહ્યા છે.
કેઈપણ ગામની પાંજરાપોળના અગર ગમે તે ધાર્મિક સંસ્થાઓના ફાળા માટે આવેલા ડેપ્યુટેશને શ્રી રામજીભાઈના દ્વારેથી ખાલી હાથે પાછા ગયા નથી.
| (છ) જ્ઞાતિ, જાતિ ધર્મના ભેદભાવ વગર ગામડાઓમાં વસતા ગરીબ કુટઓ માટે દર શિયાળામાં ગરમ ધાબળાઓ અને સુતરાઉ કપડાઓ સ્ત્રી પુરુષે અને બાળકો માટે કામ આવે તેવા તૈયાર કરાવી વર્ષોથી આપતા આવ્યા છે. | (જ) ચીચપોકલીની જૈન સમાજ નીસસ્તા ભાડાની ચાલમાં તાજેતરમાં જ એક લાખ રૂપિયા આપ્યા છે.
ટ) કેટલીક સંસ્થાઓના અટકી પડેલા વિકાસને, પિતાને દાન પ્રવાહ વરાવી ફરીથી ગતીમાં મૂકી છે-નવપલ્લવીત બનાવી છે.
(8) શ્રી રામજીભાઈએ જાહેર સખાવત કરી છે એવું કંઈ નથી, પરંતુ તેમના ગુસદાને–પિતાને બીજે હાથ પણ જાણે નહિ એ રીતે મોટી સંખ્યામાં આપ્યા છે અને હજુ તે ચાલુ જ રહ્યા છે.
જૈન ધર્મનું રહસ્ય સમાજ સારી રીતે સમજી શકે એ ઉદ્દેશથી પૂ. સાધુ-સાધ્વીજીના વ્યાખ્યાઓનું પ્રકાશન કરાવે છે અને સૌને સુલભ્ય બને તેવી રીતે માત્ર નામને દર રાખી વેચાણ કરાવે છે. - ૩) પિત ટ્રસ્ટ કર્યું છે. શ્રી કડવીબાઈ કન્યા વિદ્યાલય, શ્રી વિરાણી વિવિધલક્ષી હાઈસ્કુલ, શ્રી વિરાણું દવાખાનું, શ્રી રાજકેટ મોટા સંઘની પૌષધશાળાને વ્યાખ્યાન હોલ અને ગામડાઓમાં બંધાવેલ ઉપાશ્રયે, ગૌશાળાઓ, શ્રી વીરા ભાઈઓની ઉદાર સખાવતે છે. જેમાં શ્રી રામજીભાઈને પણ હિસ્સો છે.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી રામજીભાઈ જેવા નિસ્પૃહી નિરભિમાની દાતાઓ સામાન્ય રીતે દુર્લભ જ હોય છે. તેમણે આ સખાવતે પોતાના જીવનનું કર્તવ્ય માનીને કરી છે.
(૧૧) શ્રી રામજીભાઈને સ્થાનકવાસી જૈન ધર્મમાં ઊંડી શ્રદ્ધા છે. વારસામાં મળેલા ધર્મ સંસ્કારોના પ્રેરક બળે શ્રી રામજીભાઈ તથા તેમનું કુટુમ્મા આત્મસાધના કરી રહ્યું છે. કેઈ પણ સંપ્રદાયના ભેદભાવ વગર પૂ. સાધુ સાધ્વીજીઓ પ્રત્યે અનન્ય ભક્તિભાવ ધરાવે છે અને પોતાના સ્વધર્મ બ યુએને કેવી રીતે ઉપયોગી થવાય એવી ભાવના સેવે છે.
(૧૨) અનાથ, અપંગ, નિરાધાર માટે તો તેઓ “મીઠી વીરડી” સમાન છે, જેઓનું કઈ ન હોય તેઓની ભેર તાણવામાં પિતાની જીંદગીને હા માણી રહ્યા છે.
(૧૩) જૈન સમાજની નાની મોટી અનેક પ્રવૃત્તિઓ સાથે પિતે સંકળાયેલા છે અને તેમાં મોટા ભાગે આગેવાની ભાગ ભજવી રહ્યા છે, માર્ગદર્શન આપી રહ્યા છે.
(૧૪) શ્રી રામજીભાઈની પ્રકૃતિ સૌમ્ય છે, સ્વભાવે શાંત તથા મિલનસાર છે. મક્કમ મનના તથા સ્વતંત્ર વિચારક છે, આચાર-વિચારની એકતા છે. તેમનું અંતઃકરણ કરૂણ તથા વાત્સલ્ય ભાવથી ભરેલું છે.
(૧૫) તા ૨૮-૨-૪૬ ના રોજ બપોરના ૧૨ વાગ્યાના સુમારે શ્રી રામજીભાઈના પૂ. પિતાશ્રી શામજીભાઈ વીરાણીનું રાજકોટ મુકામે દુઃખદ અવસાન થયું છે. સમાજમાં તેઓ “બાપા” ના વાલસોયા નામથી ઓળખાતા હતા. તેઓ ખૂબ ધર્મિષ્ટ, દયાળુ સ્વભાવના હતા અને તેમનું હૃદય અનુકંપાથી છલકતુ હતુ–તેઓ ગરીબના બેલી અને રાંકને માળો ગણાતા હતા.
પૂ. માતુશ્રી કડવીબા, એટલા જ ધર્મપરાયણ અને ભક્ટ્રિીક સ્વભાવના હતા. તેઓશ્રીનું વ્યક્તિત્વ જગદંબા સ્વરૂપ હતું. તેઓનું અવસાન પણ રાજકેટમાં તા ૧૧-૯-૫૪ ના રોજ સવારે ૭ ૩૦ વાગે ખૂબ શાતિ સમાધિમાં, અને ધર્મમય વાતાવરણમાં થયું છે.
માતાપિતાનું ઋણ સંપૂર્ણ અદા કરવા સંતાને સમર્થ નથી, તેમ છતાં શ્રી રામજીભાઈએ પિતાના પુનિત માવિત્રની સ્મૃતિ રાખવા અને કિંચિત ઋણમુક્ત થવા અમુક અમુક સંસ્થાઓ સાથે તેના નામે જેડયાં છે.
જનની જણ તે ભક્તજન, કાં દાતા કાં સૂર,
નહી તે રહેજે વંઝણ, મત ગુમાવે નૂર. એવી રીતે શ્રી રામજીભાઈએ પિતાના જીવનથી માતાની કૃખ ઉજાળી છે.
(૧૬) શ્રી રામજીભાઈ વિરાણીને આરોગ્ય ભરેલુ દીર્ધાયુષ્ય મળે અને હજુ પણ સમાજ-સેવાના અનેકવિધ કાર્યો તેઓના વરદ હસ્તે થતાં રહે, એ શાસનદેવ પ્રત્યે અમારી નમ્ર પ્રાર્થના છે.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમુરબ્બીશ્રીઓ
*
S:
_
*
(સ્વ) શેઠશ્રી હરખચંદ કાલીદાસ વારિઆ (સ્વ) શેડ રંગજીભાઈ મોહનલાલ શાહ ભાણવડ,
અમદાવાદ
૧ વચ્ચે બેઠેલા મોટાભાઇ શ્રીમાન મૂલચ દજી
જવાહરલાલજી બરંડિયા ૨ બાજુમાં બેઠેલા ભાઈ મિશ્રી લાલજી બરડિયા ૩ ઉભેલા સૌથી નાનાભાઈ પૂનમચંદ બરડિયા
.
.
I
,
!
"
"RA
s
૮
*
**
શેઠશ્રી જેસિંગભાઈ પિાચાલાલભાઈ
અમદાવાદ,
સ્વ. શેઠશ્રી આત્મારામ માણેકલાલ
અમદાવાદ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમુરબ્બીશ્રીઓ
કાક
- ---
|
|
|
-
--
-
Sી.
-
પર
. .
-
- -hts
છે.
(સ્વ) શેઠશ્રી શામજીભાઈ વેલજીભાઈ
વીણ–રાજકોટ.
વચ્ચે બેઠેલા લાલાજી કિશનચંદજી સા જૌહરી ઉભેલા સુપુત્ર ચિ. મહેતાબચન્દજી સા. જેના નાના – અનિલકુમાર જૈન (દયા)
શેઠશ્રી શાંતિલાલ મ ગળદાસભાઈ
અમદાવાદ
શ્રી વિનેકમાર વીરાણી
1
-
3
) શેઠશ્રી દિનેશભાઈ કાંતિલાલ શાહ (સ્વ) શેઠશ્રી છગનલાલ શામળદાસ ભાવસાર અમદાવાદ
અમદાવાદ,
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
આદ્યમુરબ્બીશ્રીએ
શ્રી વૃજલાલ દુર્લભજી પારેખ
રાજકાર.
શેશ્રી મિશ્રીલાલજી લાલચંદ્રજી સા, લુણિયા તથા રોશ્રી જેવતરાજજી લાલચ છ સા
(સ્વ) શેઠશ્રી ધારશીભાઇ જીવણલાલ ખારસી.
કાઠારી હરગાવિંદ જેચંદભાઈ રાજકોટ.
1
સ્વ. શ્રીમાન રોશ્રી મુકનચંદ્રજી સા માલિયા પાલી મારવાડ,
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધસુરખીશ્રી
સ્વ. શેઠશ્રી હરિલાલ અનેાપચદ શાહ ખંભાત
આદ્યમુખીશ્રી દાનવીર
स्व. शेठ ताराचंदजी साहेव गेलडा मद्रास.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुक्रमाङ्क
३
४
८
१०
११
१२
१३
१४
१५
१६
१७
१८
१९
२०
२१
२२
२३
२४
२५
२६
स्थानाङ्गसूत्र भा. १ पहलेकी विषयानुक्रमणिका विषय
पहलास्थान
मङ्गलाचरण
धर्मस्वामीका जैबूस्वामीको उपदेश
आत्मा के एकत्वका निरूपण क्रियाके एकत्वका निरूपण alaa raast frरूपण अलोक एकत्वका निरूपण
धर्म एकत्वका निरूपण अधर्म एकत्वका निरूपण
के एकत्वका निरूपण
मोक्षके एकत्वका निरूपण
पुण्यके एकत्वका निरूपण
पापके एकत्वका निरूपण
ar raast निरूपण
संवर एकत्वका निरूपण
वेदना एकत्वका निरूपण
निर्जराके एकत्वका निरूपण
जीवके स्वरूपका निरूपण विक्रिया के स्वरूपका निरूपण
मन एकत्वका निरूपण
वाणी एकत्वका निरूपण
उत्पत्ति एकत्वका निरूपण
विगति-विनाश आदिके एकत्वका निरूपण
च्यवन - आदिका निरूपण
संज्ञा आदिके एकत्वका निरूपण
वेदना आदि एकत्वका निरूपण
मरण आदिका निरूपण
पृष्ठाङ्क
१-९
९-१४
१५-३२
३३-३७
३९-४०
४१-४५
४६-४७
४७-५३
५३-५८
५८-६३
६४-७०
७१-७४
७५-७६
७६-७९
७९-८०
८०-८२
८३-८४
८५-८६
८७-८८
८९-९०
'९१-९२
९३-९४
९५-९६
९७-९८
९५-१००
१०१-१०२
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
अधर्म प्रतिमाके एकत्वका निरूपण धर्म प्रतिमाके एकत्वका निरूपण मनके एकत्वका निरूपण वचनके एकत्वका निरूपण फाय व्यायामके एकत्वका निरूपण कायव्यायामके भेदोंका निरूपण ज्ञानादिके एकत्वका निरूपण समय के एकत्वका निरूपण प्रदेश आदिके एकत्वका निरूपण सिद्धि आदिके एकत्वका निरूपण शब्द आदिके एकत्वका निरूपण प्राणातिपात आदिके एकत्वका निरूपण प्राणातिपात विरमण आदिके एकत्वका निरूपण अवसर्पिणी आदिके एकत्वका निरूपण नैरयिक आदिके वर्गणाका निरूपण जंबूद्वीपादिके एकत्यका निरूपण अनुत्तरोपपात आदि विमानवासी देवोंके शरीरके
प्रमाणका निरूपण एकप्रदेशावगाढ पुद्गलोका निरूपण
दूसरे स्थानका पहला उद्देशक जीव-अजीव आदिके द्वित्वका निरूपण क्रिया आदिके द्वित्वका निरूपण गह के द्वित्वका निरूपण भावगर्हामें प्रसन्नचन्द्रराजर्पिका द्रष्टान्त द्रव्यगर्हामें अङ्गारमर्दकाचार्यका द्रष्टांत पत्याख्यानकी द्विविधताका निरूपण द्रव्यप्रत्याख्यानमें राजपुत्रीका द्रष्टांत प्रत्याख्यान ज्ञानक्रिया पूर्वक करने पर मोक्ष साधक होने का निरूपण
१०३-१०४ १०५१०६-१८ १०९-११० १११-११४ ११५-११६ ११६-१२२ १२२-१२३ १२४-१२५ १२६-१३० १३१-१३८ १३९-१४५ १४६-१४७ १४७-१५२ १५२-१९२ १९३-१९६
१९६-१९८ १९८-१९९
४५
४६
२००-२०८ २०९-२३० २३०-२३२ २३२-२४३ २४३-२४८ २४९-२५० २५१-२५३
२५३-२६६
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३
५४
५५
५६
५७
५८
५९
६०
६१
६२
६३
६४
६५
६६
६७
६८
६९
७०
७१
७२
७३
७४
आरम्भ और परिग्रह के नवासे धर्मादिलाभका
निरूपण
धर्मादि प्राप्ति में दो कारणोंका निरूपण दो समयका और उन्मादके द्विलका निरूपण
दो प्रकार के दण्डका निरूपण
दो प्रकार के दर्शनका निरूपण
दो प्रकार के ज्ञानका निरूपण
श्रुत चारित्र्यके द्विविधताका निरूपण पृथिव्यादि जीवके द्विविधताका निरूपण नारका दिकोंकी द्विविधताका निरूपण भव्यविशेपों के कर्त्तव्यकी द्विविधताका निरूपण
.
दूसरे स्थानका दूसरा उद्देशक
देवनारकादिकों के कर्मवन्ध और उनके वेदनाका निरूपण नारकादिकों के गति और आगति रूप नारकादि
चोवीस दण्डकोंका निरूपण
अधोलोक ज्ञानादि विषयक आत्मा के द्वैविध्यका नि.
दूसरे स्थानका तीसरा उदेशक
तीसरे उद्देशककी अवतरणिका
शब्द के द्वैविध्यका निरूपण
पुगकों के संघात और भेदके कारणका निरूपण शब्दादिके आत्त - अनात्त आदि भेदोका निरूपण tah धर्मका निरूपण
जीव उत्पात और उद्वर्तनादि धर्म के द्वैविध्यताका
निरूपण
भरत और ऐरवतादि क्षेत्रका निरूपण वरादि पर्वतों द्वैविध्यताका निरूपण पद्महृदादि के द्वैविध्यका निरूपण कालक्षण पर्याय धर्मका निरूपण
२६६-२७३
२७४-२७६
२७७-२८०
२८१-२८२
२८३-२८७
२८७-२९३
२९४-३०८
३०८-३१७
३१७-३२३
३२४-३२८
३२९-३२४
३३४-३४९
३५०-३६०
३६१.
३६२-३६६
३६६-३७५
३७५
३७६-३८५
३८६-३९७
३९८-४०१
४०२-४१७
४१८-४२५
r
४२५-४३२
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६
७७
७५
७९
८०
८१
८२
८३
८४
८५
८६
८७
૮૮
८९
९०
९१
९२
९३
९४
९६
९६
९७
९८
९९
१००
१०१
१०२
१०
कालकेव्यञ्जक ज्योतिष्कोंका निरूपण जम्बूद्वीपकी वेदिकाका निरूपण द्वीपसमुद्र के इन्द्रका निरूपण
दूसरे स्थानका चौथा उद्देशक
चौथे उद्देशककी अवतरणिका समयादिका निरूपण
ग्रामादि वस्तु विशेषका जीवाजीवरूपका निरूपण
वन्धका निरूपण
आत्मा निर्वाण (मोक्ष) का निरूपण
केवल प्रज्ञप्त धर्मलाभका निरूपण पल्योपम सागरोपमका निरूपण tarah स्वरूपका निरूपण असिद्ध जीवोंके स्वरूपका निरूपण
प्रशस्त - अप्रशस्त मरणका निरूपण लोभ स्वरूपका निरूपण
बुद्ध - मृढ आदि जीवोंका निरूपण
ज्ञानावरणीयादि कर्मों के द्वैविध्यका निरूपण
मूर्च्छाके स्वरूपका निरूपण आराधना के स्वरूपका निरूपण तीर्थकरके रूपका निरूपण तीर्थंकर रूपित भाका निरूपण
भवन पत्यादिकों की स्थितिका निरूपण
देव संबंधी वक्तव्यता
जीव और पुद्गल के स्वरूपका निरूपण
तीसरे स्थानका पहला उद्देशक
तीसरे स्थानककी अवतरणिका
इन्द्र के स्वरूपका निरूपणम् विकुर्वणा के स्वरूपका निरूपण नैरयिकों के स्वरूपका निरूपण
४३३-४३७
४३८-४६०
४६०-४६७
४६८
४६९-४७९
४८०-४८७
४८८-४९५
४९५-४९९
४९९-५०१
५०१-५०८
५०८-५१०
५१०- ५१५
५१६-५२६
५२७-५२८
५२८-५३०
५३० -५३९
५४०
५४१-५४३
५४३-५४५
५४५-५४८
५४८-५४९
५४९-५५१
५५२-५५७
५५८
५५९–५६२
५६२-५६६
५६७-५६९
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०३
१०४
१०५
१०६
१०७
१०८
१०९
११०
१११
११२
११३
११४
११५
११६
११७
११८
११९
.१२०
१२१
१२२
१२३
१२४
१२५
११
परिचारणा के स्वरूपका निरूपण योग स्वरूपका निरूपण आरम्भादिकरणका और क्रियान्तके फलके स्वरूपका निरूपण
गुप्ति और दण्डके स्वरूपका निरूपण
और प्रत्याख्यानके स्वरूपका निरूपण
वृक्ष के द्रष्टान्त से पुरुष के स्वरूपका निरूपण तिर्यच - जलचर - स्थलचर - खेचरकी त्रिविधताका
निरूपण
नैरयिकादिकों की लेश्याका निरूपण
ज्योतिष्कों के चलन प्रकारका निरूपण उत्पातरूप लोकान्धकारादिका निरूपण धर्माचार्यादिकों के अशक्य प्रत्युपकारित्वका निरूपण
धर्म के भवच्छेद में कारणताका निरूपण कालविशेषका निरूपण
yah धर्मका निरूपण
दण्डक सहित जीवधर्मका निरूपण
योनि स्वरूपका निरूपण
तीर्थका निरूपण
कालधर्मका निरूपण
वादर तेजस्कायादिकों के स्थितिका निरूपण
क्षेत्रविशेपके स्वरूपका निरूपण
व्रतरहितोंके और व्रतसहितोंके उत्पत्तिका निरूपण
देव शरीरका मान (नाप) का निरूपण
देवके शरीर वृद्ध तीन सूत्रका निरूपण
समाप्त
५७०-५७४
५७४ -५८३
५८३-५८९
५९०-५९३
५९३-५९६
५९६-६०३
६०३-६१०
६११-६१४
६१४-६१७
६१७-६२६
६२६-६४३
६४३-६४६
६४७-६४८
६४८-६५३
६५३-६५५
६५६-६६३
६६४-६६६
६६७-६७२
६७३-६७७
६७८-६८१
६८२–६८६
६८६-६८७
६८८-६८९
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ ३ ॥
॥ श्री महावीराष्टकम् ॥
(शिखरिणी) प्रभुः शुद्धः सिद्धो धवलगुणसिन्धुभ्रुवमतिः, प्रबुद्धो निक्षुब्धो निगमनिविरुद्वो जितरिपुः ॥ प्रसिद्धः सिद्धीशोऽधमलपरिपिद्धो निरुपमो, महावीरः स्वामी नयनपथगामी भवतु ये निराधाराऽऽधारो विहितहितसारो जिनवरी, विजित्यालं कालं वसति सुविशालं शिवपदे ॥ महानन्दस्यन्दः प्रणतसुरवृन्दः सुखकरो, महावीरः स्वामी नयनपथगामी भवतु में भवभ्रान्ति ध्वान्त-प्रशमसविता सर्वजगतां, सतां ध्यानाधारो विगलितविकारो गुणनिधिः ॥ पुनीते यन्मागी हरति सकलं कर्म निकर, महावीरः स्वामी नयनपथगामी भवतु मे परं ज्योतिश्चन्द्रं हत मुवनतन्द्रं सिततरं, तथा शीतीभूतं निजमलमलं हर्तुमखिलम् ॥ नभस्तद्वद्भव्यः श्रयति यममुं सोऽमरविभुमहावीर स्वामी नयनपथगामी भवतु मे। विपज्जालवाला प्रशमनमहानेघसदृशोयदिच्छाहीनोऽपि श्रमहरणदक्षो मलयजः ॥ महामिथ्या ध्वान्तोपचितमनसां तिग्मकिरणो, महावीरः स्वामी नयनपथगामी भवतु में तदेकव्यापारो जलधिजलमग्नो धृततलस्त्वमापो निःश्वासो गलितनिखिलाशो मृगयते, महारत्न योगीतदिव यमिन चैति किल स, महावीरः स्वामी नयनपथगामी भवतु मे पयः पीतं स्मीतं सुमधुरसिताद्याः समशिताः, कृना भोगासक्तिस्तदपि लिजवाञ्छा न विगता ।। यदीय ध्यानेनाखिलभुवनराज्यं शिवमुच, महावीरः स्वामी नयनपथगामी भवतु से प्रतीरं गंभीरं भदजलधितीरं जिगमिपु,मुनि घाँसीलालः शुभमकृत वीराष्टकमिदम् ॥ पठेद् अव्यं नव्यं परमशिवसौख्यं श्रयति यः, महावीरः स्वामी नयनपथगामी भवतु मे
इतिश्री महावीराष्टकं सम्पूर्णम्
॥४
॥
॥६॥
॥८॥
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
|| श्रीवीतरागाय नमः ॥
श्रीजैनाचार्य - जैनधर्म दिवाकर - पूज्यश्री - घासीलालयतिविरचितया
सुधाख्यया व्याख्यया समलङ्कृतम्
श्री - स्थानाङ्गसूत्रम् !!
॥ मङ्गलाचरणम् ॥ ( मालिनीवृनम् )
शिवमरुजममन्दं प्राप्तमानन्दकन्दं, दलितदुरितकन्दं नष्टकर्मारिवृन्दम् । विगतकळतन्द्रं ज्ञानसान्द्रं मुनीन्द्र,
भवि कुमुदचन्द्र नौमि वीर जिनेन्द्रम् ॥ १ ॥
॥ स्थानाङ्गसूत्र का हिन्दी अनुवाद |
शब्दार्थ - शिवम् इत्यादि - ( अरुजस्) रोगरहित (आनन्दकन्दम् ) अव्यावाध आनन्द के उत्पत्तिस्थान, ( अमन्दम् ) हीनाधिकता से रहित ऐसे अद्वितीय ( शिवम् ) मुक्ति धाम को ( प्राप्तम् ) प्राप्त हुए ( जिनेन्द्र वीरम् ) जिनेन्द्र वीर को अन्तिम तीर्थकर श्री महावीर को मैं (नौमि ) नमस्कार करता हूं क्यों कि इन्होंने (नष्टकर्मारिवृन्दम् ) आठ कर्मरूपी वैरियों को सर्वथा नष्ट कर दिया है (दलितदुरितकन्दम् ) अतः ये अपने को संसाररूपी समुद्र में डुबोने वाले पापरूपी भार से बिलकुल रहित हो चुके हैं (विगतसकलतन्द्रम् ) तन्द्रारूप प्रमाद से
સ્થાનાંગસૂત્રના ગુજરાતી અનુવાદ
शब्दार्थ –' शिवम् ' ४त्याहि - ( अरुजम् ) रोगरहित, ( आनन्दकन्दम् ) सव्यामाध ( अध्यष्णु लतनी साधा रहित ) आनंधनुं उत्पत्तिस्थान, ( अमन्दम् ) हीनाधिताथी रडित मेवां अद्वितीय - अनुषभ ( शिवम् ) भुक्ति धामने ( प्राप्तम् ) भागे प्राप्त उरेल छे ( जिनेन्द्रम् वीरम् ) मेवां मिनेन्द्र वीरने - अन्तिम तीर्थ १२ भडावीरने ( नौमि ) हु नमस्र ४ छु, अर े तेभ ( नष्टकर्मारिवृन्दम् ) मा ४३ शत्रुमोना सर्वथा नाश हरी नाभ्यो छे ( दलितदुरितकन्दम् ) भने तेरो तेथे। ससार३यी समुद्रमां डूमाउनार पाय३यी लारथी मिसठुस रहित था युञ्ज्या छे, ( विगतसकलतन्द्रम् ) तन्द्रा३य अभादृथी तेभये पोतानी रक्षा हरी छे, ( ज्ञानखान्द्र ) देवलज्ञान३५ ज्योति
थ १
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
---
स्थानास्त्रे इन्होंने अपनी रक्षा की है (ज्ञानसान्द्रम् ) केवलज्ञान ज्योति से आत्मा को आलोकित किया है-इसी कारण (मुनीन्द्रम् ) वे मुनीन्द्र बने और (अविककुमुदचन्द्रस्) भव्यरूप कुमुदों के लिये वे चन्द्ररूप हुए।
श्लोकार्थ-इस श्लोक द्वारा यह प्रकट किया गया है कि आत्मा अपने निज के विकाश को कैसे कर सकता है तथा इसी आत्मविकाश के पथ पर चल कर वीरप्रभु सच्चे अर्थ में महावीर कैसे बने । आत्मविकाश की सर्वप्रथम सीढी “विगतलकलतन्द्र " पद से प्रकट की गई है-" तन्द्रा" शब्द उपलक्षण है इनसे पांच ५ प्रमादों का यहां ग्रहण हुआ है-आत्मा के पतन का कारण तन्द्रा, आलस्य-प्रमाद-असावधानता है-आत्मा के उत्थान के कारणों में आलस्य करना असावधान बने बैठे रहना यही चीज निज के विकाश को रोकने वाली होती है प्रमाद शास्त्रकारों ने यद्यपि अनेकविध कहा है। इन पर जो मोक्षाभिलाषी धीरे २ विजय प्राप्त कर लेता है-शास्त्रकार कहते हैं कि वह यहीं से अपने विकाश का प्रारंभक हो जाता है-आत्मा जब विजितप्रमाद हो जाता है तब वह क्षपक श्रेणी पर आरूढ होकर आठकों को जो कि इसके साथ इन्हीं प्रमाद मित्रों की सहायत से लगे हुए चले आ 43 भासामान मालित स्य छ भने ते २0 ४ ( मुनीन्द्रम् ) तसे भुनीन्द्र मनीन ( भविककुमुदचन्द्रम) सय ३५ मुहाने माटे यन्द्र. સમાન ગણાયા છે.
શ્લોકાઈ–આ શ્લેક દ્વારા એ વાત પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે આત્મા પિતાને વિકાસ કેવી રીતે સાધી શકે છે, અને એ જ આત્મવિકાસને પંથે આગળ વધીને વીર પ્રભુ ખરા અર્થમાં મહાવીર કેવી રીતે બન્યા. આત્મવિકાસનું સર્વ પ્રથમ પાન (પગથિયું) તન્દ્રારૂપ પ્રમાદના ત્યાગને બતાવ્યું છે. “विगतसकलतन्द्रं" मा ५४थी मेरी वात प्र४८ ४२पामा मावी छे. " तन्द्रा" આ પદ દ્વારા પાંચ પ્રમાદને ગ્રહણ કરવામાં આવ્યાં છે આ તન્દ્રા (આળસ -પ્રમાદ–અસાવધાનતા) જ આત્માના પતનના કારણરૂપ બને છે. આત્માના ઉત્થાનના વિષયમાં આળસ કરવાથી અને અસાવધાન રહેવાથી આત્માને વિકાસ અટકી જાય છે. શાસ્ત્રકારોએ પ્રમાદના અનેક પ્રકાર કહ્યા છે. જે મોક્ષાભિલાષી (મુમુક્ષુ) જીવ પ્રમાદ પર ધીરે ધીરે વિજય પ્રાપ્ત કરે છે, તે ત્યારથી જ પિતાના વિકાસને પ્રારંભ કરી નાખે છે. આત્મા જ્યારે વિજિતપ્રમાદ થઈ જાય છે, ત્યારે તે ક્ષપકશ્રેણી પર આરોહણ કરીને, જે આઠકર્મો અનાદિ કાળથી એજ પ્રમાદરૂપ મિત્રોની સહાયતાથી તેના આત્માને વળગેલાં
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुंधा टीको
३
मङ्गलाचरणम् रहे हैं अनादिकाल से, अपने पास से हटाने के प्रयत्न में लग जाता है। __ क्यों कि इन आठ कों ने ही आत्मा की अभीतक अपने विकाश की __ गति को विरुद्ध दिशा की ओर चला रखा है, ऐसा उस आत्मा को
भान पहिले से हो जाता है। इसीका नाम सम्यग्दर्शन है-इस अवस्था में कर्म जन्य पाप भारसे आत्मा धीरे २ रहित बन जाता है एक दिन ऐसा भी आता है कि धातिथा कों पर विजय प्राप्त करता हुआ यह ज्ञानसान्द्र (पुंज) वन कर केवलज्ञान से अपने आपको आलोकित कर लेता है-अवशिष्ट अघातिया कर्म सोहनीय कर्म के अलाव से नष्ट हो जाते हैं और उनका ज्यों ही सर्वथा विध्वंस हो जाता है त्यों ही यह अरुज, अक्षय, अमन्द, अव्यायाधस्वरूप मुक्तिधाम को प्राप्त कर लेता है-क्रमशः इसी आत्मोत्थान के मार्ग का अवलम्बन कर अन्तिम तीर्थकर वीर सच्चे अर्थ में महावीर बने हैं, और भव्य जीवों को उन्हों ने जबतक मोक्ष प्राप्त नहीं किया तबतक सुक्ति प्राप्त करने का मार्ग समझाया है-इसी कारण आसनोपकारी होने से मैं उन्हें मन वचन काय से नमस्कार करता ॥१॥
હતાં, તે આઠ કને ક્ષય કરવાનો પ્રયત્નશીલ બને છે. કારણ કે એવા આત્માને (જીવને) એવુ ભાન અવશ્ય થઈ જાય છે કે આ આઠ કર્મોએ જ મારા આત્માના વિકાસની ગતિને વિરૂદ્ધ દિશા તરફ વાળી દીધી હતી તેનું નામ જ સમ્ય દર્શન છે. આ અવસ્થામાં આત્મા ધીરે ધીરે કર્મ જન્ય પાપભારથી રહિત બનતું જાય છે એક દિવસ એવો પણ આવે છે કે જ્યારે તે ઘાતિયા કર્મો પર વિજય પ્રાપ્ત કરીને જ્ઞાનસાન્દ્ર ( જ્ઞાનને પુજ) બનીને કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરે છે. બાકીના અઘાતિયા કર્મો મોહનીય કર્મના અભાવને લીધે નષ્ટ થવા માંડે છે અને જ્યારે તેમને સર્વથા વિનાશ થઈ જાય છે, ત્યારે તે અરુજ (ગરહિત), અક્ષય, અમન્દ, અને અવ્યાબાધ સ્વરૂપ મુક્તિધામને પ્રાપ્ત કરી લે છે. ક્રમશઃ આ આ સ્થાનના માર્ગનું અવલંબન કરીને અતિમ તીર્થકર વીર ખરા અર્થમાં મહાવીર બન્યા છે, અને પિતાના નિર્વાણકાળ પર્યન્ત તેમણે ભવ્ય જીને મેક્ષપ્રાતિને મા સમજાવ્યું હતું, તે કારણે એવાં પરોપકારી મહાવીર પ્રભુને હું મન, વચન અને કાયાથી નમસ્કાર કરું છું ૧
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
% 3D
स्थानागसूत्र ( वसन्ततिलकावृत्तम् ) आनन्तरागमसुधारसनिझरेण,
संसिच्य धर्मतरुसमुचिमालवालम् । स्वर्गापवर्ग सुखराशिफलं प्रदाय,
मोक्ष गतं तमिह गौतममानमामि ॥ २॥ शब्दार्थ-(आनन्तरागमसुधारसनिझरेण ) अनन्तरागम-अर्थात् आगम तीन प्रकारका होता है-आत्मागम अनन्तरागम और परम्परागम तीर्थकगेका आत्मागम है गणधरों का अनन्तरोगम है और अन्य के लिये परम्परागम है । आनन्तरागमरूपी सुधारस के प्रवाह से (धर्मरूप वृक्ष के सम्यग्दर्शनरूप आलचाल-क्यारी को (संसिच्य) सींचकर जिन्हों ने (स्वर्गापवर्गसुखराशिफलं प्रदाय) भव्यजनों के लिये उसके फलस्वरूप स्वर्ग एवं भोक्ष के सुखरूप फलों को वितरित कर उन्हें कल्याणस्थानमें पहुंचाया ऐसे (मोक्षं गतं तं गौतमम् अहम् इह नमामि) मोक्ष प्राप्त उन गौतमस्वामीको मैं भक्तिपूर्वक नमस्कार करता हूं।
श्लोकार्थ-इस श्लोक में प्रभु के मोक्ष चले जाने के बाद गौतम ने क्या किया इस बात को स्पष्टरूप से प्रकट किया गया है-प्रभु ने जिस धर्मरूपी वृक्ष को लगाया था- उस की क्यारीरूप सम्यग्दर्शन को उन्हों ने प्रभु से प्राप्त उपदेशद्वारा ही सिंचित किया और उस धर्म के फलरूप स्वर्गमोक्ष के सुखों को अन्यजीवों के लिये वितरित किया-इस ____wall-(आनन्तरागमसुधारस निर्झरेण ) महावीर प्रभु माझे सीधाव्या मा भागभ३५ सुधारसना प्रपा थी (धर्मतरुसद्रुचिरालवालम् ) धर्म३५ वृक्षनरी सभ्यशन३५ पासवानु (यारीनु ) ( ससिच्य ) सिंथन ४शने, ( स्वर्गापवर्ग सुखराशिफल प्रदाय) मध्य नमाने भाट तेना ५८ २१३५ सामने મોક્ષના સુખરૂપ ફળોનું વિતરણ કરીને તેમણે કલ્યાણ સ્થાનમાં પહોંચાડનાર ( मोक्ष गतं तं गौतमम् अहम् इह नमामि) मने भाक्षनी प्राति ४२नार मेai ગૌતમસ્વામીને હું ભક્તિભાવ પૂર્વક નમસ્કાર કરું છું
પ્લેકાર્થ–મહાવીર પ્રભુ નિર્વાણ પામ્યા પછી ગૌતમ સ્વામીએ શું કર્યું તે આ શ્લેકમાં સ્પષ્ટરૂપે પ્રકટ કર્યું છે–સૂત્રકાર કહે છે કે મહાવીર પ્રભુએ જે ધર્મરૂપી વૃક્ષને રેપ્યું હતું તેની કયારી રૂપ સમ્યગદર્શનને તેમણે (ગૌતમે). તેમની પાસેથી મેળવેલા ઉપદેશ દ્વારા જ સિચિત કર્યું, અને તેમણે તે ધર્મના ફલરૂપ સ્વર્ગ અને મોક્ષનાં સુખોનું ભવ્ય જેને માટે વિતરણ કર્યું. આ રીતે મહાવીર પ્રભુએ બતાવેલા માર્ગે તેઓ પોતે ચાલ્યા અને
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुपा टीका
मंगलाचरणमू
(द्रुतविलम्बितवृत्तम् ) कमलकोमलमजुपदद्विकं, विमलबोधिदबोधविवोधकम् ।
मुखलसत्सहदोरकवस्त्रिकं, गुरुवरं प्रणमामि विशोधकम् ॥३॥ तरह प्रभु द्वारा उद्धरित मार्ग पर स्वयं चलकर उन्होंने अन्य सांसारिक भन्यजीवों को भी चलाकर उन्हें कल्याणस्थान में पहुंचाया-अतः प्रभु के मार्ग के ही पथिक उन अनन्त उपकारी गौतम गणधर को मैं तीनकरण, तीन योग से नमस्कार करता हूं ॥२॥
शब्दार्थ-( कमलकोमलम पददिकम् ) जिनके दोनों सुन्दर चरण कमल के जैसा मनोहर हैं (विमलयोधिदबोधविवोधकम् ) जो निर्मलवोधि-सम्यक्त्व को, तथा श्रुतचारित्ररूप बोध को देने वाले हैं, (मुखलसत् सहदोरकवस्त्रिक) जिनके मुखपर छहकाय के जीवों की रक्षा के निमित्त डोरासहित मुहपत्ति सदा बंधी हुई रहती है (विशोधकं गुरुवर प्रणमामि) ऐसे विशोधक-अपनी आत्माको शुद्धिके मार्गमें लगानेवाले-श्रेष्ठ गुरुमहाराजको मैं मस्तक झुकाकर नमस्कार करता हूं। - श्लोकार्थ-इस श्लोक द्वारा यह प्रकट किया गया है कि-प्रभु द्वारा उपदिष्ट मार्ग पर चलकर जो सर्वथा अपनी आत्मशुद्धि करने में लगे हुए हैं तथा प्रभु के वर्तमान काल में नहीं होने पर भी जो इस भरतक्षेत्र के आर्यखण्ड में उनके द्वारा प्रणीत मोक्षमार्ग का एवं आत्मशुद्धि અન્ય સાંસરિક ભવ્ય જીને પણ તે માર્ગે ચલાવીને તેમને કલ્યાણધામમાં પોંચાડયા. તે કારણે પ્રભુના માર્ગના પથિક અને અનન્ત ઉપકારી એવાં ને ગૌતમ ગણઘરને હું ત્રણ કરણ અને ત્રણ ચોગ પૂર્વક નમસ્કાર કરું છું ૨
हाथ-( कमलकोमलमन्जुपदद्विकम् ) रमन ने सुंदर य२९य ४मसन i भना२ छ, (विमलबोधिद बोधविबोधकम् ) निर्भर पोधिसभ्यत्व तथा श्रुतयात्रि३५ गोधना नारा छे. ( मुखलसत् सहदोरकवनिक) છકાયના જીની રક્ષાને માટે જેમના મુખ પર દોરા સહિતથી મુહપત્તિ सहा माघेसी २९ छ, ( विशोधकं गुरुवरं प्रणमामि ) i विश५४-पोताना આત્માને શુદ્ધિ માર્ગે પ્રયુક્ત કરનારા, શ્રેષ્ઠ ગુરુમહારાજને હું મસ્તક ઝુકાવીને નમસ્કાર કરૂ છું.
લોકાર્ય–આ શ્લોક દ્વારા એ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે કે પ્રભુ દ્વારા ઉપદિષ્ટ માર્ગ પર ચાલીને જે નિરંતર પિતાની આત્મશુદ્ધિ કરવાના કાર્યમાં પ્રવૃત્ત થયેલા છે, પ્રભુ નિર્વાણ પામ્યા બાદ પણ જેઓ આ ભરતક્ષેત્રના
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
( वसन्ततिलकावृत्तम् )
रत्नादिवस्तु निपुणैभ्रियते निधाने, स्थाने तथा गणधरैर्निहितः शुभार्थः ।
तद्बोधनार्थमतुलार्थयुतां विशुद्धां
स्थान
व्याख्यां तनोमि तनुवुद्धिहिताय तस्मिन् ॥ ४ ॥
के कारणों का प्रचार एवं प्रसार में दत्तावधान बने हुए हैं अतः ऐसे परमोपकारी गुरु महाराज को मैं मन वचन काय की शुद्धि होने के लिये चारं बार नमस्कार करता हूं। क्योंकि सांसारिक भव्य जीवों को इनसे ही सम्यक्त्व जो मोक्ष महल की प्रथम सीढी है, प्राप्त होती है तथा चारित्ररूप धर्म का लाभ होता है ॥ ३ ॥
शब्दार्थ - (निपुणैः ) जिस प्रकार चतुर-व्यक्ति अपनी (रत्नादि वस्तु) रत्नादिरूप बहुमूल्य वस्तुओं को ( निधाने ) तिजोरी आदि रूप खजाने में ( म्रियते ) सुरक्षित भर कर रखता है (तथा) उसी प्रकार ( गणधरैः शुभार्थ: स्थाने निहितः ) गणधरों ने भी आत्मसाधक अर्थ को अथवा पुण्यानुबंधी पुण्य के कारणों को (स्थाने) योग्यस्थान मेंशास्त्रों में निबद्ध करके भर दिया है रख दिया है अतः (तद्बोधनार्थम्) उनके वहाँ पर भरे हुए उस अर्थ को स्पष्ट करने के लिये उसे अच्छी तरहसे खुलाशा करके समझाने के लिये मैं- घासीलाल मुनि - व्रति
આ ખંડમાં પ્રભુ દ્વારા પ્રરૂપિત મેાક્ષમાર્ગના અને આત્મશુદ્ધિના કારણેાના પ્રચાર અને પ્રસાર કરવામાં પ્રયત્નશીલ અનેલા છે, એવાં પરમેાપકારી ગુરુમહારાજને હુ' મન, વચન અને કાયાની વિશુદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવાને માટે વારવાર નમસ્કાર કરુ છું. કારણ કે સાંસારિક ભવ્યજીવાને મેાક્ષમહેલના પ્રથમ સેાપાન રૂપ સમ્યકત્વ અને શ્રુતચારિત્રરૂપ ધર્મની પ્રાપ્તિ તેમના દ્વારા જ થાય છે. ।। ૩ ।।
शब्दार्थ - ( निपुणैः ) नेम अतुर व्यक्ति पोतानी ( रत्नादि वस्तु ) रत्न वगेरे ३५ भूल्यवान वस्तुओने ( निधाने ) तिलेरी यहि ३५ जननामां ( भ्रियते ) भूमीने सुरक्षित रामे छे, ( तथा ) मे अभा] ( गणधरैः शुभार्थः स्थाने निहितः ) गणुधशमे पशु आत्मसाध अर्थाने अथवा पुण्यामधी चुएयना अराने ( स्थाने ) योग्य स्थानमां- शाखोमां-निषद्ध अरीने ( गूथाने) भरी हीघे छे. (तद्बोधनार्थम् ) ते शास्त्रोभां लरेसा ते अर्थने स्पष्ट खाने માટે બહુ જ સારી રીતે ખુલાસા પૂર્વક તેને સમજાવવાને માટે હું-ઘાસીલાલ
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुमा टीका
मङ्गलाचरणम्
(अनुष्टुव्वृत्तम्) सुधर्मस्वामिनं नत्वा, स्मृत्वा जैनीं सरस्वतीम् ।
स्थानाङ्गस्यसुधा व्याख्या, घासीलालेन तन्यते ॥ ५ ॥
(तनुवुद्धि हिताय ) अल्पबुद्धिवाले भव्यजीवोंके हितकी कामनासे प्रेरित होकर ( तस्य विशुद्धां व्याख्यां तनोमि ) उसकी विशुद्ध-निर्दोष व्याख्या करता हूं ।
श्लोकार्थ - इस श्लोक द्वारा यह प्रकट किया गया है कि भव्यजीव अपना हित गुरु की वाणी से तभी कर सकते हैं जब कि वे नयवाद को अच्छी तरह से समझने की बुद्धिवाले हों, जिस प्रकार ग्वालिनी दही में मिले हुए घृत को संथान दण्ड द्वारा नेति की मुख्यना और गौणता से निकाल लेती है, इसी प्रकार से भव्यजीव गुरु के उपदेश को अपना हित साधक तभी बना सकते हैं कि जब वे उभयनयों की विवक्षा से उसे घटित करने की क्षमता वाले हों, यदि उस कथन को वे एक ही नय के मार्ग से अपने में उतार लेते हैं तो वे उसके द्वारा अपना हित न करके उल्टे अहितकर्ता ही बनते हैं, क्यों कि एक ही नयकी मान्यतावाला प्राणी सिद्धान्तकारों की दृष्टि में मिथ्यादृष्टि कहा गया है। अतः उभयनय प्रतिपादित अर्थ किस प्रकार से मुख्य गौण करके आत्महित साधक बनाया जा सकता है यह सब व्यवस्था गणधर देवों ने अपने
भुनि ( तनुबुद्धिहिताय ) अस्य शुद्धिवाना लव्यलवाना हितनी भावनाथी प्रेराने ( तस्य विशुद्धां व्याख्यां तनोमि ) तेनी विशुद्ध-निर्दोष व्यभ्या ३ छं. अर्थ- —આ લૈક દ્વારા એ વાત સમજવવામાં આવી છે કે ભવ્યજીવે ગુરુની વાણી દ્વારા પેાતાનું હિત ત્યારે જ કરી શકે છે કે જ્યારે તેઓ નયવાદને સારી રીતે સમજવાની બુદ્ધિવાળા ડાય છે. જેવી રીતે ગ્વાલિની ( ગેાવાલણ ) દહીમાં રહેલા ઘીને લેાણા દ્વારા નેતિની ( લેાણાને ખાધેલ નેતરુ) પ્રધાનતા અને ગૌણુતાથી કાઢી લે છે, એજ પ્રમાણે ભવ્યજીવા ગુરુના ઉપદેશ દ્વારા પેાતાનું હિત ત્યારે જ સાધી શકે છે કે જ્યારે તે ઉભય નચેની અપેક્ષાએ તેને ઘટાવી શકવાને સમથ હાય છે. જો તેઓ તે કથનને એક જ નયના આધારે પેાતાના જીવનમાં ઉતારી લે તે તેઓ તેના દ્વારા પાતાનું હિત કરવાને ખલે અહિંત જ કરી બેસે છે, કારણ કે એક જ નયની માન્યતાવાળી વ્યક્તિને સિદ્ધાંતકારોએ મિથ્યાદૃષ્ટિ કહેલ છે તેથી ઉભય નય પ્રતિપાદિત અને કયા પ્રકારે મુખ્ય અથવા ગૌણુ કરીને આત્મસાધક મનાવી શકાય તે સઘળી વ્યવસ્થા ગણુઘર દેવાએ પાતાના દ્વારા ગ્રથિત શામોમાં
1
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानानसत्रे
सूत्रकृताङ्गनामके द्वितीयेऽङ्गे रवसमयाः परसमयाच सूचिताः । ततस्तेषां स्वपरसमयसिद्धानां पदार्थानां यथावत् स्थितिरपि प्राप्तवक्तव्यतैव भवति । अतस्तेषां यथावत्स्थितिप्रदर्शनाय सूत्रकृताङ्गानन्तरमिदं स्थानाङ्गनामकं तृतीयममुपक्रमते । अत्राङ्गे भगवताऽऽत्मादयः पदार्थों मन्दबुद्धीनां विनेयानामनायासतोऽववोधनार्थमेादि दशस्थानत्वेन प्ररूपिता । विस्तरतस्तु समवायाने समवायत्वेन मरूपिताः ।
८
द्वारा ग्रथित शास्त्रों में निषाद्ध की है और परम्परारूप से वह ज्यों की त्यों अखण्डरूप से अभीतक चली आरही है, परन्तु जो मन्दबुद्धिवाले भव्यजन हैं वे इस बात को नहीं समझ सकते हैं अतः गणधरों के उस अभिप्रायको स्पष्टरूपसे उन्हें समझाने के लिये मैं-मुनि-व्रती घासीलाल इसकी व्याख्या - सुधा नामकी टीकाको विशद अर्थोपेत करता हूं ॥ ४-५ ॥
सूत्रकृताङ्ग नाम के द्वितीय अग में स्वसमय ( अपना सिद्धान्त ) और परसमय ( परशास्त्र ) सूचित किये गये हैं । इसलिये उन स्वसमय, परसमय सिद्ध पदार्थो की यथावत् स्थिति भी प्राप्त वक्तव्यतावाली ही होती है । अतः उनकी यथावत् स्थिति को दिखाने के लिये सूत्रताङ्ग के बाद इस तृतीय अंग का निर्माण सूत्रकार ने किया है । इस अंग में भगवान् ने आत्मा आदि पदार्थों का मन्दबुद्धिवाले विनयवान् शिष्यजनों को अनायासरूप से - सरलतापूर्वक बोध हो जाय इस अभि प्राय से उनको एकस्थान से लगाकर १० दश स्थानतक के रूप से
નિબદ્ધ કરેલી છે–( વણી લીધેલી છે), અને તે પર પરારૂપે એવાં જ સ્વરૂપે, અખંડરૂપે હજી સુધી ચાલી જ આવે છે. પરન્તુ મન્દબુદ્ધિવાળા ભવ્યજીવે તે વાતને સમજી શકતા નથી. ગણુધરાના તે અભિપ્રાય સ્પષ્ટરૂપે તેમને सभन्नववाने भाटे, हुं ( घासीदास भुनि ) तेनी 'व्याच्या सुधा' नामनी ટીકા વિસ્તાર પૂર્વક કરૂ છુ. ૫ ૪-૫ ૫
સૂત્રકૃતાંગ નામના ખીજા અંગમાં સ્વસમય ( જૈન સિદ્ધાંત ) અને પર સમય ( પરસિદ્ધાંત ) નું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. તે સ્વસમય અને પરસમય પ્રતિપાદિત પદાર્થોની કેવી સ્થિતિ છે કેવું સ્વરૂપ છે, તેનુ વર્ણન પણ થવું જ જોઈએ તે કારણે સૂત્રકારે ખીજા સૂત્રકૃતાંગની રચના કર્યાં બાદ આ સ્થાનાંગસૂત્ર નામના ત્રીજા મગની રચના કરી છે અને તેમાં તે પદાર્થોના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કર્યું છે. આ અંગમાં, ભગવાને આત્મા આદિ પદાર્થોના મન્દબુદ્ધિવાળા, વિનયવાન શિષ્યાને સરલતા પૂર્વક મેધ થઈ જાય એવા હેતુથી તેમની એક સ્થાનથી લઈને ૧૦ સ્થાન પન્ત રૂપે પ્રરૂપણા કરી છે.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुपा टीका स्था० १ उ० १ सू० १ सुधर्मस्वामिन उपदेश' स्थानाङ्गमित्यस्य व्युत्पत्तिस्त्वेवम्-तिष्ठन्ति आसते वसन्ति यथावदभिधेयतया एकत्वादिभिर्विपिताः आत्मादयः पदार्था यस्मिस्तत्स्थानम् , अङ्गमित्र-क्षायोपशमिकभावरूपस्य अङ्गमिवअङ्गम् , स्थानं च तदङ्गं चेति स्थानाङ्गमिति । तत् स्थानाङ्गं शुश्रूषुणा जम्बूस्वामिना सप्रश्रयं विज्ञप्तो भगवान् गणनायकः श्री सुधर्मस्वामी प्रस्तुतमिदमङ्गं सकलमाणिनां कल्याणाय प्रोक्तवान् । यस्येदमादिसूत्रम्मूलम्-सुयं मे आउसं ! तेणं भगवया एवमक्खायं ॥सू०१ ॥
छाया-श्रुतं मया आयुष्मन् ! तेन भगवता एवमाख्यातम् ॥सू० १॥ प्ररूपणा की है। इनका विस्तार पूर्वक वर्णन तो समवायरूप से समवाया में किया गया है। “तिष्ठिन्ति आसते वसन्ति यथावत अभिधेयतया एकत्वादिभिः विशेषिताः आत्मादयः पदार्थाः यस्मिन् तत् स्थानम्" इस व्युपत्ति के अनुसार एकत्वादिरूप विशेषित हुए आत्मादिक पदार्थ जिसमें यथावत् स्वरूप से प्रतिपादित किये गये हों उसका नाम स्थान है इस स्थान को अङ्ग इसलिये कहा है कि यह क्षायोपशमिक भावरूप प्रवचन पुरुष का एक अङ्गा जैसा अङ्ग है इस तरह स्थान रूप जो अङ्ग है वह स्थानाङ्ग है इस स्थानाङ्ग को सुनने की अभिलाषावाले जम्बूस्वामी के द्वारा सप्रश्रय विज्ञप्त हुए भगवान् गणनायक सुधर्मस्वामी ने प्रस्तुत इस अङ्ग को सकलप्राणियों के कल्याण के लिये कहा है इसका आदिम सूत्र यह हैતેમનું વિસ્તાર પૂર્વકનું વર્ણન તે સમવાય રૂપે સમવયાંગ સૂત્રમાં કરવામાં
मा छ “ तिष्ठन्ति आसते वसन्ति यथावत् अभिधेयतया एकत्वादिभिः विशेषिताः आत्मादयः पदार्थाः यस्मिन् तत् स्थानम् " 21 व्युत्पत्ति अनुसार એકત્વ આદિ રૂપે વિશેષિત એવાં આત્માદિક પદાર્થોનું જેમાં યથાવત્ (યથાર્થ) સ્વરૂપે પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલું છે એવા આગમગ્રન્થને સ્થાનાંગ કહેવામાં આવેલ છે. આ સ્થાનને અંગ કહેવાનું કારણ એ છે કે તે ક્ષાપશમિક ભાવરૂપ પ્રવચન પુરુષના એક અંગ જેવું છે. આ રીતે સ્થાન રૂપ જે અંગ છે, તેને સ્થાનાંગ કહે છે. આ સ્થાનાંગને શ્રવણ કરવાની અભિલાષાવાળા જબૂસ્વામી દ્વારા વિનય પૂર્વક તે જાણવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરવામાં આવતા, ગણનાયક ભગવાન સુધર્મા સ્વામીએ આ અંગનુ સમસ્ત જેના કલ્યાણને નિમિત્તે કથન કર્યું છે. તેનું પહેલું સૂત્ર આ પ્રમાણે છે
था
२
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थामाङ्गसूत्रे
टीका-'सुर्य मे' इत्यादि।
'अउसं ' इति-आयुष्मन्-आयुर्जीवितं, तत् संयममयत्वेन प्रशस्तमस्त्यस्येति आयुष्मान् , तत्संबुद्धौ, हे आयुष्मन् ! जम्बूः । मया श्रुतम्-श्रोत्रेन्द्रियोपयोगपूर्वक
सुयं से आउसं ! तेणं भगवया एवमक्खायं-१
सूत्रार्थ-(आउसं ) हे आयुष्मन् जम्बू (मे सुयं) मैंने सुना है जो (तेणं भगवथा एवमक्खायं) उन भगवान ने ऐसा कहा है।
टीकार्थ-"आउसं” शब्द का अर्थ "अयुष्मन्" है और यह सम्बोधनके एकवचन में प्रयुक्त हुआ है जम्बूस्वामी को आयुष्मन् शव द्वारा सुधर्मास्वामी ने इसलिये कहा गया है कि संयममय होने से उनका आयु-जीवन प्रशस्त था " लुथं " शब्द के प्रयोग से सुधर्मस्वामी ने यह प्रकट किया है कि भगवान के समीप जो मैंने सुना है वह श्रोत्रेन्द्रियोपयोग पूर्वक ही सुना है इसके सुनते समय अनुपयोग अवस्था का परिहार हो जाने से उनके द्वारा कथित अर्थ को यथावत् मैंने हृदय में धारण किया है इस से " जो मैं तुम से कह रहा हूँ वह स्वकपोलकल्पित नहीं कह रहा हूं किन्तु प्रसु से जो सुना है वही तुम से कह रहा हूँ" ऐसा होने के कारण इस कथन में स्वतः प्रमाणता का समुद्भावन किया है " तेन" शब्द के द्वारा यह समझाया गया है
"मयं मे आउस | तेण भगवया एवमक्खायं ॥ २ ॥
सूत्रार्थ -( आउस) 3 मायुष्मन् ! ( मे सुयं तेण भगवयो एव मक्खायं ) ते मापाने (लगवान महावीरे) मा प्रमाणु यु छे, ते में (पाते ) मम छे.
-" आउस" मेटले " मायुभन्" मा २५४ महा समाधनना એક વચનમાં વપરાય છે. સુધર્મા સ્વામીએ જંબુસ્વામીને આયુષ્યનું શબ્દ દ્વારા એ કારણે સંધ્યા છે કે તેઓ સંયમમય હોવાથી તેમનું આયુ-(જીવન) प्रशस्त हेतु (सुयं ) ५४ प्रयोग द्वारा सुधर्मा स्वाभीमें पात प्र४८ કરી છે કે ભગવાન મહાવીરની સમીપે પિતે જે સાંભળ્યું છે તે કણેન્દ્રિયના ઉપગપૂર્વક જ સાંભળ્યું છે. તેને શ્રવણ કરતી વખતે અનુપગ અવસ્થાને પરિત્યાગ થઈ જવાથી તેમના દ્વારા પ્રતિપાદિત અર્થને મેં યથાર્થ રૂપે હૃદ યમાં ઉતારેલ છે તેથી “હું તમને જે કહી રહ્યો છું, તે કોઈ કપલકલ્પિત વાત કહી રહ્યો નથી, પરંતુ પ્રભુના મુખારવિંદમાંથી નીકળેલાં જે વચને મેં સાંભળ્યા છે, એજ કહી રહ્યો છું.” સ્વયં ભગવાને કહેલી હોવાથી આ વાત આપોઆપ પ્રમાણભૂત બની જાય છે-તેને બીજાં કોઈ પ્રમાણની જરૂર રહેતી
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ उ० १ सू० १ सुधर्म स्वामिन उपदेशः माकर्णितं, तेन = यः खलु पूर्वभवे विंशतिस्थानकानां पुनः पुनः समाराधनेन तीर्थकरनामगोत्रकर्माऽनादिमिथ्यादर्शनवासनाविगमलव्धसम्यक्त्वधर्मा, शुक्लध्यानपवनकृतघनघातिघनाघनपटलविघटनप्रकटिताखण्ड विमलकेवलभानुमण्डलः, चरणकमलावनतमणिमौलिमुकुटमण्डलाखण्डलः, सकलकल्याणमणिनिधानरूपः, प्राप्तानन्ताचिन्त्यनिजरूपः, सकलैश्वर्ययशो गुणैर्वर्धमानश्वरमतीर्थकरश्रीवर्धमानस्तेन भगवता अष्टमहापातिहार्यरूपसमग्रेश्वर्यादियुक्तेन एवम् = अमुना वक्ष्यमाणेन एकत्वादिना प्रकारेण आख्यातम्-आ-मर्यादया-जीवाजीपादिलक्षणासंकिर्णता कि उन भगवान से मैंने ऐसा सुना कि जिन भगवान् ने पूर्वभव में बीस स्थानकों को पुनः पुनः आराधना से तीर्थकर नाम गोत्रकर्म का उपार्जन किया है अनादिमिथ्यादर्शन की वासना के क्षय से जिन्होंने सम्यक्त्वरूप आत्मधर्म को प्राप्त किया है शुक्लध्यानरूप प्रचण्डपवन के द्वारा जिन्हों ने घोतियाकर्मरूप मेघों की घटाओं को हटा दिया है और विमलकेवलज्ञानरूप सूर्यमण्डल जिन के प्रकट हो चुका है और इसीसे जिनके चरणकमलों में आखण्डलहन्द्र के मणिगर्मित मुकुट झुक गये हैं। सकलकल्याणरूप भणियों के जो एक अद्वितीय निधिरूप हैं, अन्तहीन एवं अचिन्त्य निजरूप को प्राप्त हो चुके हैं और जो सकल ऐश्वर्य एवं यश आदि गुणों से वर्धमान हैं ऐसे चरम तीर्थडर भगवान अष्टमहाप्रातिहार्यरूप समग्र ऐश्वर्यादि से विराजमान-महावीर प्रभु ने आत्मादिक पदार्थों का यह एकत्वादिरूप से कथन किया है "आख्यातम्" में जो "आ" पद आया है वह मर्यादा और अभिविधि इन नथी. " तेन " श द्वा२१ मे समन्तवाम माथु छ रे भगवाने ५ભવમાં વીસ સ્થાનકોની ફરી ફરીને આરાધના કરીને તીર્થંકર નામ ગોત્રકમનું ઉપાર્જન કર્યું હતું, અનાદિ મિથ્યાદર્શનની વાસનાના ક્ષય દ્વારા જેમણે સમ્યકત્વ રૂપ આત્મધર્મને પ્રાપ્ત કર્યો હતે, શુકલધ્યાનરૂપ પ્રચંડ પવન દ્વારા જેમણે ઘાતિયા કર્મરૂપ વાદળની ઘટાને દૂર કરી દીધી હતી, વિમલ કેવલજ્ઞાનરૂપ સૂર્યમંડલ પ્રકટ થઈ જવાને કારણે જેમના ચરણકમલેમાં ઈન્દ્રને મણિજડિત મુગટે પણ ઝુકી ગયાં હતાં, સકલ કલ્યાણરૂપ મણિઓના જે એક અનુપમ નિધિરૂપ હતા, અનન્ત અને અચિત્ય નિજરૂપને જે પ્રાપ્ત કરી ચુક્યા છે, અને જે સકલ એશ્વર્ય અને યશ આદિ ગુણોથી વર્ધમાન છે, અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્ય રૂપ સમગ્ર ઐશ્વર્ય આદિથી જે વિભૂષિત છે, એવાં ચરમ તીર્થકર મહાવીર પ્રભુએ આત્માદિક પદાર્થોનું આ એકત્વાદિ રૂપે કથન કર્યું છે,
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थान
रूपया,समस्तवस्तुविस्तरव्याप्तिलक्षणेन अभिविधिना वा ख्यातम् = कथितम् आत्मादि समस्तवस्तुजातं कथितमित्यर्थः (१) अथवा श्रुतं मया 'आउसंते' इति आयुष्मदन्ते - आयु:संयमरूपं यशः कीर्तिरूपं च प्रशस्तं प्रभूतं वा यस्य स आयुष्मान- बर्द्धमानस्वामी, तस्य अन्ते=समीपे, 'णं' इति वाक्यालङ्कारे, भगवता एवमाख्यातम् (२)
१३
दोनों के अर्थ में आया है इस तरह जो आत्मादि पदार्थों का एकत्वादि रूप से कथन किया गया है उसमें जीव अजीव आदि पदार्थों के लक्षणों ही विशेषरूप से वर्णन किया गया है तथा वह समस्तवस्तुओं के वर्णन में व्यासरूप अभिविधि से युक्त है (१)
अथवा- -" आउसं तेणं भगवया एवमक्खायं " जब सूत्र इस प्रकार से पढ़ा जावेगा -तब इसकी संस्कृत छाया " आयुष्मदन्ते खलु भगवता एवमाख्यातम् " ऐसी होगी यहां पर आयु शब्द के वाच्यार्थ संयम, यश और कीर्ति ये हुए हैं सो प्रशस्त या अखण्ड इन रूप आयुवाले श्री वर्धमान स्वामी के अन्त - समीप में मैंने सुना है यहां " णं " यह शब्द वाक्यालङ्कार में प्रयुक्त हुआ है । इस तरह भगवान् महावीर के पास वह मैंने सुना है जो भगवान् ने ऐसा कहा है (२)
"6 आख्यातम् " भां ? 'आ' उपसर्ग छे ते भर्यादा भने अलिविधि, मे બન્નેના અર્થમાં પ્રયુક્ત થયેલ છે આ રીતે આત્માદિ પદાર્થોનું જે એકત્વાદિ રૂપે કથન કરવામાં આવ્યુ તેમાં જીવ, અજીવ આદિ પદાર્થોનાં લક્ષણાનુંજ વિશેષરૂપે વર્ષોંન કરવામાં આવ્યુ છે. તથા તે સમસ્ત વસ્તુઓનું વણુન વ્યાસિરૂપ અભિવિધિથી યુકત છે. ॥ ૧ ॥
अथवा -- ( आउसं तेण भगवयो एवमक्खायं ) मा प्रभा सूत्रने ले बांयवामां आवे, तो तेनी संस्कृत छाया या अभा थशे - ( आयुष्मद्न्ते खलु भगवता एवमाख्यातम् ) अडी 'आयु' शहना वास्यार्थ " 'संयम, यश भने કીર્તિ ” સમજવાના છે. તેથી આ સૂત્રને આ પ્રમાણે પણ અથ થાય છે—
""
પ્રશસ્ત અથવા અખંડ સયમ, યશ અને કીર્તિવાળા શ્રી વ માન સ્વામીની सभीचे था प्रमाणे सांभज्युं छे " सहीं " णं" मा शब्द वाड्यास र ३ વપરાચે છે. આ રીતે આ સૂત્રના અર્થ આ પ્રમાણે પણ કરી શકાય છે— “ અખડ યશ, સયમ અને કીર્તિસ`પન્ન મહાવીર ભગવાનની સમીપે આ વાત ( આ પ્રકારનું પ્રતિપાદન મે સાંભળ્યુ છે—કહેવાનું તાત્પ એ છે કે હું ભગવાને કહેલી વાત જ કહી રહ્યો છું. ॥ ૨ ॥
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ उ० १ सू० १ सुधर्म स्वामिन उपदेश. अथवा-श्रुतं मया 'आउसंतेणं' इति आयुष्मता (३) यद्वा श्रुतं मया आउसंतेणं इति आमशता भगवत्पादारविन्दयुगलं स्पृशता-सेवमानेन (४) अथवा-श्रुतं मया 'आउसं तेणं' इति-आवसता गुरुकुले निवसता (५) अथवा-श्रुतं मया हे आयुष्मन् ! 'तेणं' तत्-अत्र प्रथमार्थे तृतीया, तत-आत्मादि पदार्थानामेकत्वादि स्वरूपं भगवता एवमाख्यातम् (६) अथवा-श्रुतं मया हे आयुष्मन् ! ' तेणं'
अथवा-"सुयं मे आउसं तेणं ऐसे पाठ में " श्रुतं मया आयुमता" ऐसी संस्कृत छाया में "आयुष्मता" यह पद " मया" के साथ सम्बन्धित होने से आयुष्मान् अर्थात् आयुवाले मैंने सुना है जो भगवान् ने ऐसा कहा है। (३) ___ अथवा-"सुयं मे आउसं तेणं" की संस्कृत छाया जब-श्रुतं मया आमृशता" ऐसी होगी तो उसमें भगवान्के चरणारविन्दयुगल की सेवा करते हुए मैंने सुना है " ऐसा अर्थ होगा (४)
अथवा--" सुयं मे आउसं तेणं" की संस्कृतछाया जब " श्रुतं मया आवसता" ऐसी होगी तो "गुरुकुल में रहते हुए भगवान के पास मैंने सुना है" ऐसा अर्थ होगा। (५)
अथवा-" सुयं मे आउसं तेणं एवमक्खायं" यहां पर " तेणं " यह प्रथमाके अर्थमें तृतीया विभक्ति हुई है इससे हे आयुष्मन् !आत्मादि पदार्थों का एकत्वादि स्वरूप जो भगवान् ने कहा है वह मैंने सुनाहै । (६)
अथवा-(सुयं मे आउस तेण) मा प्रमाणे मा सूत्रनले वांयामा भावे, तो तनी सकृत छाया मी प्रमाणे मनशे-" श्रुतं मया आयुष्मता " भने तमा 'मायुभता' ५४ "मया” साथै सावित पाथी, तनी ! प्रमाणु म प ४३री શકાય-“ભગવાને આવું જ કહ્યું છે તે આયુષ્યમાન એવા મેં સાંભળ્યું છે. ”
अथा-" सुयं मे आउस तेणं " नी सकृत छायाने " श्रुतमया आमृशता" २॥ प्रमाणे थाय त २॥ प्रभारी म थाय छ-" मानना પદારવિન્દ યુગલની સેવા કરતાં કરતાં મેં આ પ્રમાણે સાંભળ્યું છે ” ___मय-" सुय मे आउस तेण" नी सकृत छायाने “ श्रुत मया आवसता" २ प्रमाणे थाय तो । सूत्रना अर्थ मा प्रभारी थरी-" गुरुકુલમાં રહીને ભગવાનની પાસે મેં આ પ્રમાણે સાંભળ્યું છે.” છે ૫ છે
अथवा-" सुयं मे आउस तेण एवमक्खाय” मा “ तेण" ५४त्री વિભકિતમાં હોવા છતાં પ્રથમાના અર્થમાં છે, એમ માનવામાં આવે તે આ સૂત્રને આ પ્રમાણે અર્થ થશે-“હે આયુષ્મન ! આત્માદિ પદાર્થોનું જે એક call २१३५ सगवान ४यु छ, त मे' सinायुं छे. " ॥६॥
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानागपत्र तदा = शासनप्रवर्तनसमये भगवता एवमाख्यातम् (७)। अथवा-श्रुतं मया हे आयुष्मन् ! (८)। तत्र वा समवसरणे भगवता एवमाख्यातम् (९) अथवा-हे आयुष्मन् ! श्रुतं 'मे' इति मम वर्तते यतस्तेन भगवता एवमाख्यातम् ( १० )। अथवा-श्रुतं मया 'आउसं तेणं' ति-आजुषमाणेन-विनयमर्यादया गुरुमासेवमानेन, भगवता एवमाख्यातमिति (११) । स० १॥ ____ अथवा-" तेणं" की छाया-जय " तदा" ऐसी की जावेगी तब इसका अर्थ ऐसा होता है कि-हे आयुष्मन् । मैंने ऐसा सुना है जो शासन के प्रवर्तन के समय में भगवान ने आत्मादिक पदार्थी को एक त्वादिरूप से कथन किया है । (७)
अथवा-" तेणं" की संस्कृत छाया " तस्मिन् ॥ ऐसी भी होती है तो इस छाया में ऐसा अर्थ होता है-हे आयुष्मत् । मैंने सुना है कि " तस्मिन् " पडूजीवनिकाय के विषय में भगवान् ने ऐसा कहा है। (८) ___ अथवा-हे आयुष्मन् ! मैंने सुना है कि समवसरण में भगवान्ने ऐसा कहा है। (१) __ अथवा-" मे" की संस्कृत छाया "मम" ऐसी जय होती है तब इसका तात्पर्य ऐसा होता है कि जो कुछ मेरे पास है अर्थात् आत्मादिक पदार्थों का जो एकत्वादिरूप से ज्ञान मेरे पास है वह सब भगवान के द्वारा ऐसा ही कहा गया है । (१०)
अथवा-" तेण" मा पनी छाया ने “ तदा" ५६ तरी २५४१२. વામાં આવે તે આ સૂત્રનો અર્થ આ પ્રમાણે થશે–“હે આયુષ્મન ! શાસનના પ્રવર્તનના સમયે ભગવાને આત્માદિક પદાર્થોનું એકત્વાદિ રૂપે જે કથન કર્યું છે, તે મેં સાંભળ્યું છે.” | ૭ ___मथा-" तेण" नी सकृत छाया “ तस्मिन् " पर थाय छे. मने ત્યારે આ સૂત્રને અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે આયુષ્યન્ ! મેં સાંભળ્યું છે "तस्मिन् ॥ ४ायन । विष भगवाने या प्रमाणे प्रयु छ. ॥ ८ ॥
અથવા–“હે આયુષ્યન્ ! સમવસરણમાં ભગવાને આ પ્રમાણે જે કહ્યું छ में समायु छ."
मथवा-"मे" नी सकृत छाया “मम" ५४ थाय छे. त्यारे । સત્રનો અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે-“જે કંઈ મારી પાસે છે એટલે કે આત્મા દિક પદાર્થોનું એકત્વાદિરૂપ જે જ્ઞાન મારી પાસે છે, તે બધાનું ભગવાન દ્વારા આ સ્વરૂપે જ પ્રતિપાદન થયેલ છે. જે ૧૦
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ उ० १ सू० २ आत्मन एकत्वनिरूपणम्
भगवता यदाख्यातं तदधुना प्रोच्यते, तत्र सकलपदार्शनां सम्यमिथ्या. ज्ञानश्रद्धानानुष्ठानविषयीकरणेन उपयोगमापणादात्मनः सकलपदार्थापेक्षया प्राधान्यमतस्तमादौ निरूपयितुमाह
मूलम्-एगे आया । सू० ॥२॥ छया-एक आत्मा ॥ १० ॥२॥ व्याख्या-'एगे आया' इत्यादि
आत्मा अतति-संततं जानातीति आत्मा-जीवः, अत धातोर्गत्यर्थत्वाद् गत्यर्थानां च ज्ञानार्थत्वात् । जीवस्य उपयोगलक्षणत्वात् सिद्धसंसारीत्यवस्था
अथवा-" आउसं तेणं" की संस्कृत छाया “आजुषमाणेण" ऐसी जय की जाती है-तब विनयमर्यादा को लेकर गुरु की सेवा करते हुए मुझे भगवान् से इस प्रकार कहा गया है यह आत्मादिक पदार्थो का एकत्वादिरूप से प्रतिपादन किया गया है । (११) ।। सू० १॥ ___भगवान ने जो कहा है वह अब प्रकाशित किया जाता है इसमें सब से प्रथम आत्मा का निरूपण किया जाता है क्यों कि आत्मा ही सफलपदार्थों के सम्यग्ज्ञान, मिथ्याज्ञान, सम्धक श्रद्धा, मिथ्या श्रद्धा, सम्यक अनुष्ठान और मिथ्या अनुष्ठानों का विषय होता है और इन्हीं क्रियाओं से वह अपनी और उपयुक्त किया जाता है इस तरह सकलपदार्थों की अपेक्षा उसमें प्रधानता आ जाती है
मथा-" आउस तेण" नी संस्कृत छाया " आजुषमाणेण " पy થાય છે. ત્યારે આ સૂત્રનો આ પ્રમાણે અર્થ થાય“ ત્યારે વિનયમર્યાદાપૂર્વક ગુરુની સેવા કરતાં એવા મને ભગવાન દ્વારા આ પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે એટલે કે હું જ્યારે ભગવાન મહાવીરની સેવા કરતા હતા, ત્યારે ભગવાન દ્વારા આત્માદિક પદાર્થોનું એકત્વાદિરૂપે મારી સમક્ષ પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું હતું. મેં ૧૧ છે સૂ૦૧ છે
ભગવાન મહાવીરે સુધર્મા સ્વામીને જે ધર્મતત્વ સમજાવ્યું હતું, તે હવે પ્રકટ કરવામાં આવે છે–તેમાં સૌથી પહેલાં તે આત્માનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે, કારણ કે આત્મા જ સમસ્ત પદાર્થોના સમ્યજ્ઞાન, મિથ્યાજ્ઞાન, સમ્યક્ શ્રદ્ધા, મિથ્યા શ્રદ્ધા, સમ્યફ અનુષ્ઠાન અને મિથ્યા અનુષ્ઠાનેને વિષય હોય છે અને એજ ક્રિયાઓથી તે પિતાની તરફ ઉપયુક્ત કરાય છે આ રીતે બધાં પદાર્થો કરતા આત્મામાં પ્રધાનતા રહેલી જણાય છે.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६
स्थानाङ्गसूत्रे
द्वयेऽपि उपयोगभावेन सार्वकालिकावबोधस्य सद्भावात् । सार्वकालिक वोधाभावे चाजीवत्वप्रसङ्गात् । अजीवत्वे सति पुनर्जीवत्वस्याभावः प्रसज्येत । अजीवस्याएगे आया इत्यादि ॥ २ ॥
सूत्रार्थ - आत्मा एक है ।
33
सातत्य गमन
टीकार्थ - " अतति - सततं जानाति इति आत्मा इस व्युत्पत्ति के अनुसार जो निरन्तर जानता है- वह आत्मा है आत्मा जीव का ऐसा कोई सा भी क्षण नहीं है जिसमें वह जानने रूप उपयोग क्रिया से शून्य रहता हो यद्यपि " अत् " धातु का अर्थ - " है परन्तु यहाँ पर जो अत् धातु का अर्थ " सततं जानाति " ऐसा विवक्षित किया गया है वह "सर्वेषां गत्यर्थानां च ज्ञानार्थत्वात् " इस नियम को लेकर किया गया है अर्थात् गत्यर्थक धातु ज्ञानार्थक भी होते हैं । अतः " अतति " क्रिया पद का अर्थ जो सतत जानता है वह आत्मा है ऐसा ज्ञानार्थक रूप में किया गया है जीवात्मा का निजलक्षण उपयोग है यह उपयोग लक्षण अपने लक्ष्य भूत सिद्ध और संसारी समस्त जीवों में पाया जाता है इससे सार्वकालिक बोध का आत्मा में सद्भाव कथित हो जाता है यदि आत्मा में सर्वकालिक बोध का अभाव माना जावे तो जीवमें अजीवत्वका प्रसंग प्राप्त होता है यदि कहा जावे
ܕܪ
" एगे आया " त्याहि ॥ २ ॥ सूत्रार्थ- - आत्मा मे छे.
"C
अर्थ સતતગમન પણ થાય છે,
""
टीडार्थं – ( अतति-सततं जानाति - इत्ति आत्मा ) या व्युत्पत्ति अनुसार “ જે નિરન્તર જાણતા જ રહે છે તેનુ નામ આત્મા છે. ” જીવની એવી એકે ક્ષણુ પસાર થતી નથી કે જ્યારે આત્મા જાણુવારૂપ ઉપયાગ ક્રિયાથી રહિત रहेता होय. ले " अतू " धातुना परन्तु अडीं ' अत् " धातुना अर्थ નિરંતર જાણે છે, 'એવા કરવામાં भाव्यो छे, ते “ सर्वेषां गत्यर्थानां च ज्ञानार्थत्वात् આ નિયમને આધારે કરવામાં આવ્યે છે. કહેવાતુ. તાત્પર્ય એ છે કે ગત્યર્થીક ધાતુ જ્ઞાનાક પણ होय छे तेथी सहीं " अतति ” प्रियायहना अर्थ ज्ञानार्थ १३ये ४२ता "? સતત જાણે છે તેનું નામ આત્મા છે. ” આ પ્રમાણે કહેવામાં કોઇ માધ રહેતા નથી. ઉપયાગ જ જીવાત્માએનુ લક્ષણ છે. આ ઉપયેાગ લક્ષણુ સિદ્ધ અને સંસારી જીવેામાં મેદ હોય છે તેથી આત્મામાં સ`કાલિક ધના સદ્ભાવનું પ્રતિપાદન થઈ જાય જે આત્મામાં સવકાલિક મેધના અભાવ માનવામાં આવે, તે જીત્રમાં અજીવત્વ માનવાના પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે. કદાચ
•
C:
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ उ० १ सू० २ आत्मन एकत्वनिरूपणम् ऽपि जीवत्वाऽभ्युपगमे आकाशादीनामपि जीवत्वप्रसङ्गः । अथवा-अतति-सततं गच्छति-प्राप्नोति स्वकीयान् पर्यायान् इत्यात्मा। ननु इत्थं स्वकीयपर्यायेषु सातत्येन गमनमेव आत्मनो लक्षणं भवति । ततश्चाकाशादीनामपि स्वपर्यायेषु सततगमनात्तेष्वप्यात्मत्वं प्रसज्येत । यधाकाशादीनां स्वपर्यायेषु गमनं न स्वीक्रियेत, तर्हि तेषामपरिणामित्वेनावस्तुत्वं प्रसज्येत ? इति चेत् अत्रोच्यते-सातत्येन कि उसमें अजीवत्व का प्रसङ्ग प्राप्त नहीं हो सकेगा क्यों कि उसमें हम जीवत्व का सम्बन्ध मानते हैं तो ऐसा कथन इसलिये मान्य नहीं हो सकता है कि इस मान्यता में आकाशादि अजीव पदार्थों के साथ भी जीवत्वका सम्बन्ध मानना पड़ेगा और उनमें इस सम्बन्धसे सचेतनता. माननी पड़ेगी इस तरह मौलिकरूपमें जीवके अभावका प्रसङ्ग प्राप्त होगा। ____ अथवा-.' अतति-सततं गच्छति-प्राप्नोति स्वकीयान् पर्यायान् इत्यात्मा" इस व्युत्पत्ति के अनुसार जो अपनी पर्यायों को निरन्तर प्राप्त करता रहता है वह आत्मा है यहां इस प्रकार की व्युत्पत्ति करने से ऐसी आशंका हो सकती है कि अपनी अपनी पर्यायों को निरन्तर आकाशादिक अजीव भी प्राप्त करते रहते हैं। अतः उनमें भी आत्मत्व होने का प्रसङ्ग प्राप्त होता है यदि इस प्रसङ्ग प्राप्ति को हटाने के निमित्त ऐसा कहा जावे कि हम आकाशादिकों में अपनी २ पर्यायों के प्रतिगमन होना स्वीकार नहीं करते हैं सो ऐसा कथन इसलिये ठीक नहीं એવી દલીલ કરવામાં આવે કે તેમાં અજીવત્વને પ્રસંગ પ્રાપ્ત નહીં થાય, કારણ કે તેની સાથે અમે જીવત્વને સંબંધ માનીએ છીએ, તે તે કથનને તે કારણે માન્ય કરી શકાય તેમ નથી કે એ માન્યતાના સ્વીકારમાં તે આકાશાદિ અજીવ પદાર્થોમાં પણ જીવત્વને સ બંધ માનવે પડશે. અને તે સંબંધને સ્વીકાર કરવાથી તેમનામાં સચેતનતા માનવી પડશે આ રીતે મૌલિક રૂપે (મૂળરૂપે) જીવના અભાવને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે ____--" अतति-सततं गच्छति-प्राप्नोति स्वकीयान् पर्यायान् इत्यात्मा " આ વ્યુત્પત્તિ અનુસાર આત્માને આ પ્રમાણે અઈ થશે–“જે પિતાની પર્યા એને નિરંતર પ્રાપ્ત કરતો રહે છે તેનું નામ આત્મા છે ? અહીં કોઈ એવી શંકા ઉઠાવે કે “આકાશાદિક અજીવ પણ પિતા પોતાની પર્યાને નિરતર પ્રાપ્ત કરતા રહે છે, તેથી તેમનામાં પણ આત્મત્વને સદ્ભાવ હોવાને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે. જે આ વાતનું નિવારણ કરવા માટે એમ કહેવામાં આવે કે અમે આકાશાદિક પદાર્થોમાં પિતપોતાની પર્યાનું પ્રતિગમન થવાની વાત સ્વીકારતા
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानास्त्रे गमनं तु आत्मनो व्युत्पत्तिनिमित्तमेव नतु प्रवृत्तिनिमित्तम् । प्रवृत्तिनिमित्तं तु उगयोग एव। अथवा-संसार्यपेक्षया चतुर्गतिषु सततगमनात् मुक्तापेक्षया तु भूतपूर्वस्य तस्याश्रयणात् आत्मा एका-एकत्वसंख्यावान् कथंचित् , न तु द्वयाबन सकता है कि ऐसी स्थिति में उनमें अपरिणामिता आ जावेगी और इस अपरिणामिताले प्रभावसे उनमें अवस्तुता माननी पड़ेगी तो इस आशंकाका समाधान ऐसा है कि आत्माकी व्युत्पत्ति करने में "अपनी पर्यायों में निरन्तर गमन करना है" ऐसा जो कहा गया है वह सो केवल उसकी व्युत्पत्ति बतलाने के लिये ही किया गया है ऐसा कथन प्रवृत्तिका निमित्त नहीं होता है प्रवृत्तिका निमित्त तो उसमें उपयोग ही होता है अर्थात् जहां उपयोग है वही आत्मा है इसलिये "आत्मा' इस शब्दकी प्रवृत्ति का निमित्त उपयोग है अपनी पर्यायों में निरन्तर नमन करना नहीं है।
अथवा-"अतति सततं गच्छति इत्ति आत्मा" ऐसी जो आत्मा शब्दकी यह व्युत्पत्ति की गई है वह संसारी आत्माको लेकर की गई है क्यों कि संसारी आत्मा निरन्तर चतुर्गति रूप संसार में गमन किया करता है। तथा मुक्त जीन में भी भूतपूर्वनय की अपेक्षा लेकर यह व्युत्पत्ति घटित हो जाती है और इसके अनुसार वे भी आत्मा हैं ऐसा कथन बन जाता है यह आत्मा एक है एक संख्यावाला है-दो आदि નથી, તે એવું કથન પણ બરાબર લાગતું નથી, કારણ કે એવી સ્થિતિમાં તે તેમનામાં અપરિણામિતા આવી જશે અને તે અપરિણમિતાના પ્રભાવથી તેમનામાં અવસ્તુતા માનવી પડશે. ”
આ આશંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે--આત્માની વ્યુત્પત્તિ કરતી વખતે એવું જે કહેવામાં આવ્યું છે કે “પિતાની પર્યાયમાં નિરન્તર ગમન કરે છે,” તે તે માત્ર તેની વ્યુત્પત્તિ બતાવવાને માટે કહેવામાં આવેલ છે. એવું કથન પ્રવૃત્તિનું નિમિત્ત થતું નથી. તેમાં પ્રવૃત્તિનું નિમિત્ત તે ઉપ
ગ જ હોય છે, એટલે કે જ્યાં ઉપગ-લક્ષણને સભાવ હોય છે, ત્યાં જ આત્માને સદૂભાવ હોય છે. તેથી “આત્મા” આ શબ્દની પ્રવૃત્તિનું નિમિત્ત ઉપગ છે, પિતાની પર્યાયમાં નિરન્તર ગમન કરવારૂપ નિમિત્ત હેતું નથી.
__अथवा-" अतति सततं गच्छति इति आत्मा ” मामानी मारे વ્યુત્પત્તિ કહી છે તે સંસારી આત્માઓની અપેક્ષાએ કહી છે, કારણ કે સંસારી આત્માઓ નિરન્તર ચતુર્ગતિરૂપ સંસારમાં ગમન કર્યા કરે છે. મુક્ત જીવમાં પણ ભૂતપૂર્વનયની અપેક્ષાએ આ વ્યુત્પત્તિ ઘટાવી શકાય છે, અને તે અનુસાર તેઓ પણ આત્મા છે એ કથન સંભવી શકે છે, તે આત્મા એક છે,
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुंधा टीका स्था० १ ० १ सू० २ आत्मन एकत्वनिरूपणम्
१९
दिसंख्यावान् । अयं भावः - द्रव्यार्थतया एक द्रव्यत्वादात्मन एकत्वं बोध्यम् । प्रदेशार्थतया त्वसंख्येयप्रदेशात्मकत्वात्तस्यानेकत्वम् । तत्र द्रव्यं च तदर्थश्चेति
संख्यावाला नहीं है ऐसा जो कहा गया है सो उसका भाव ऐसा है कि द्रव्यार्थिकय की अपेक्षा यह आत्मा एक अखण्ड द्रव्यरूप है इसलिये वह एक ही संख्या वाला है । यह ऐसा कथन एकान्तरूप से नहीं है किन्तु अपेक्षाकृत ही है अतः जब आत्मा का विचार प्रदेशार्थता को लेकर किया जाता है तो वह असंख्यात प्रदेशात्मक होने से अनेकरूप भी है जैनदर्शनकारों ने प्रत्येक वस्तु का विचार द्रव्यार्थिक और पर्यायार्थिक इन दो नयों के सहारे से ही किया है जब द्रव्याथिकनय की अपेक्षा से विचार किया जाता है तब विचार की दृष्टि एक मूल द्रव्यपर ही रहती है तद्वत प्रदेश गुण और क्रमभावी पर्यायों पर नहीं रहती है ऐसा होने पर भी वह उन सबों का निषेध नहीं करता है किन्तु वह उनके उपर केवल गजनिमीलिका ही धारण करता है । क्यों कि द्रव्यगत इन सबों का निषेध करना इसका हेतु होता है एकान्त मान्यता को प्रश्रय देना जो अनेकान्त मान्यता की दृष्टि से सर्वथा निषिद्ध है पर्यायार्थिकनय का ही दूसरा नाम प्रदेशार्थता है आत्मा असंख्यात
એક સંખ્યાવાળે છે—એ આદિ સખ્યાવાળા નથી, આ કથનનુ` સ્પષ્ટીકરણ આ આ પ્રમાણે છે—દ્રવ્યાકિનયની અપેક્ષાએ આ આત્મા એક અખંડ દ્રવ્યરૂપ છે, તેથી તે એક જ સખ્યાવાળા છે. આ કથન એકાન્તતઃ સમજવું જોઇએ નહીં, પરન્તુ અમુક અપેક્ષાએ ( અમુક દૃષ્ટિએ ) જ ગ્રહણ કરાયુ છે એમ સમજવું. તેથી જ્યારે પ્રદેશાતાની અપેક્ષાએ આત્માને વિચાર કરવામાં આવે છે, ત્યારે તે અસખ્યાત પ્રદેશાત્મક હાવાથી અનેકરૂપ પણ છે. જૈન દર્શન કારાએ દરેક વસ્તુને વિચાર દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાકિ, આ બન્ને નયને આધારે જ કર્યાં છે. જ્યારે દ્રબ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે છે ત્યારે વિચારની દૃષ્ટિ એક મૂળ દ્રવ્યપર જ રહે છે તેમાં રહેલા પ્રદેશ, ગુણુ અને ક્રમભાવી પર્યાયેાપર ષ્ટિ રહેતી નથી. આમ ાવા છતાં પણુ તે તેમના સૌના નિષેધ કરતા નથી, પરન્તુ તે તેમના ઉપર માત્ર ગજનિમીલિअन (गननिभीसिडा-न्याय प्रभाोनी वृत्ति) धारयु रे हे. आर में द्रव्य ગત તે મધાને નિષેધ કરવા એટલે એકાન્ત માન્યતાને પ્રશ્રય ( આધાર ) દેવા જેવું મને છે, જે અનેકાન્ત માન્યતાની દૃષ્ટિએ સર્વથા નિષિદ્ધ છે. પર્યાંચાર્થિક નયનું જ ખીજું નામ પ્રદેશાતા છે. “ આત્મા અસંખ્યાત પ્રદેશેાવાળા
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानांगसूत्र द्रव्यार्थस्तस्य भावो द्रव्यार्थता-प्रदेशगुणपर्यायाधारता, अवयविद्रव्यतेति यावत् । तथा प्रकृष्टो देशः प्रदेशोऽवयवरहितोऽशः, सचासौ अर्थश्वेति प्रदेशार्थस्तस्य भावः प्रदेशार्थता गुणपर्यायाधारता अवयवार्थतेति यावत् ।
-अवयविद्रव्यसिद्धिःननु-अवयविद्रव्यतयाऽऽत्मा एक इत्युक्तम् । तदयुक्तम्-अवयविद्रव्यस्याविद्यमानत्वात् । तथा हि-अवयविद्रव्याङ्गीकारे तावदिदमुच्यताम्-तदवयविद्रव्य किमवयवेभ्यो भिन्नम् उताभिन्नमिति ? न तावदभिन्नम् अभेदाङ्गीकारेऽवयविद्रव्यप्रदेशवाला है यह कथन व्यवहार से है निश्चय से नहीं सो जितना भी व्यवहार है वह सब पर्यायाश्रित है पर्याय की अपेक्षा जब वस्तु का विचार किया जाता है तब द्रव्य को गौण कर केवल पर्याय को ही प्रधान कर लिया जाता है इस तरह पर्यायार्थिक दृष्टि से अनेक पर्यायों का आश्रय होने के कारण आत्मा अनेक भी है।
अवयवी द्रव्यसिद्धिशंका-अवयवी द्रव्यरूप से आत्मा एक है ऐसा जो कहा गया है वह ठीक नहीं है क्यों कि विचार करने पर अवयवी द्रव्य का स्वतन्त्र अस्तित्व साधित नहीं होता है-और वह इस प्रकार से अवयवीद्रव्य का मतलब है अपने अवयवों से निष्पन्न हुआ द्रव्य सो यह अवयवी द्रव्य क्या अवयवों से भिन्न होता है या अभिन्न होता है ? यदि कहा जावे कि वह अवयवी द्रव्य अपने अवयवों से अभिन्न होता है तो છે,” આ કથન વ્યવહારાશ્રિત છે-નિશ્ચયાશ્રિત નથી. જેટલા વ્યવહાર છે તે પર્યાયાશ્રિત છે, અને પર્યાયની અપેક્ષાએ જ્યારે વસ્તુને વિચાર કરવામાં આવે છે, ત્યારે દ્રવ્યને ગૌણ કરીને માત્ર પર્યાયને જ પ્રધાનતા અપાય છે. આ રીતે પર્યાયાર્થિક દૃષ્ટિએ વિચાર કરતાં અનેક પર્યાના આશ્રયભૂત હોવાથી આત્મા અનેક પણ છે.
भवयवी द्रव्यसिद्धिશંકા–અવયવી દ્રવ્યરૂપે આત્મા એક છે એવું કથન બરાબર નથી, કારણ કે વિચાર કરતાં, અવયવી દ્રવ્યનુ સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ સાબિત થતું નથી. કેવી રીતે તે સાબિત થતું નથી, તે નીચે બતાવ્યું છે –
અવયવી દ્રવ્ય એટલે અવયવમાંથી નિષ્પન્ન થયેલું દ્રવ્ય. શું તે અવયવી દ્રવ્ય અવય કરતા ભિન્ન હોય છે કે અભિન્ન હોય છે? જે એમ કહેવામાં આવે કે અવયવી દ્રવ્ય તેના (પિતાના) અવયથી ભિન્ન હોય છે, તે એવા
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० उ० १ सू०२ आत्मन एकत्वनिम्पर्णम् वदवयवानामेकत्वं प्रसज्येत । यद्वा-अवयववदवयविद्रव्यस्याप्यनेस्त्वं स्यात् । यद्यवयवेभ्यो भिन्नं तदवयविद्रव्यमिति स्वीक्रियते, तदा कथय तावत् , किमवयवि द्रव्यस्य प्रत्येकावयवे सर्वात्मना सम्बन्धः, किं वा देशतः ? । यदि सर्वात्मना, तदाऽवयवसख्यकमवयविद्रव्यं स्यात् कथमेकत्वं तस्य सिध्येत् । यदि देशैः सम्बन्ध इत्युच्यते, ततो यर्देशैरवयवेषु तद्वतते, तेष्वपि देशेषु तत् कथं वर्तते, किमु ऐसे कथन में या तो अवयवीद्रव्य में एकता का कथन आकाशकुसुम की तरह सर्वथा असंभव हो जाता है क्यों कि अवयवों की तरह उनसे अभिन्न रहे हुए द्रव्य में अनेकता आनेका प्रसङ्ग प्राप्त होता है या अवयवों में अनेकता का दर्शन दुर्लभ हो सकता है क्यों कि द्रव्य की एकता की तरह अभिन्न रहे हुए अवयवों में एकता आ जाती है इन दोषों को दूर करने के अभिप्राय से यदि ऐसा कहा जावे कि अवयवी द्रव्य अपने अवयवों से भिन्न है तो फिर यहां पर ऐसा प्रश्न उपस्थित होता है कि इस अवयवीद्रव्य का अपने अवयवों के साथ जो सम्बन्ध होता है वह क्या प्रत्येक अवयव के साथ सर्वरूप से होता है या देशरूप से होता है ? यदि कहा जावे कि द्रव्य का सम्बन्ध अपने प्रत्येक अवयव के सर्वरूप से होता है तो द्रव्य के जितने अवयव है उतने ही द्रव्य होने का प्रसङ्ग प्राप्त हो सकता है अतः इस स्थिति में अवयवी द्रव्य में एकत्व का कथन कैसे सिद्ध हो सकता है ? यदि कहा जावे कि अवयवी द्रव्य अपने अवयवों के साथ एकदेश से सम्बन्धित કથનથી તે અવયવી દ્રવ્યમાં એકતાનું કથન આકાશ-કુસુમની જેમ અસંભવિત બની જાય છે, કારણ કે અવયની જેમ, તેમનાથી અભિન્ન એવાં દ્રવ્યમાં પણ અનેકતા માનવા પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે, અથવા તો અવયમાં અનેકતાનું દર્શન દુર્લભ થઈ જશે કારણ કે દ્રવ્યની એકતાની જેમ તેનાથી અભિન્ન રહેલા અવયવોમાં પણ એકતા માનવા પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે. જે આ દોષના નિવારણ માટે એવી દલીલ કરવામાં આવે કે અવયવી દ્રવ્ય પિતાના અવયથી ભિન્ન છે, તે એવો પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે કે આ અવયવી દ્રવ્યનો પિતાના અવયવોની સાથે જે સબંધ છે તે શું પ્રત્યેક અવયવની સાથે સર્વરૂપે હોય છે તે દેશરૂપે (અંશતઃ) હોય છે ? એવું કહેવામાં આવે કે દ્રવ્યનો સંબંધ પિતાના પ્રત્યેક અવયવની સાથે સર્વરૂપે હોય છે, તે દ્રવ્યના જેટલાં અવયવે છે એટલાં જ દ્રવ્ય માનવાને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે. તે એવી પરિસ્થિતિમાં અવયવી દ્રવ્યમાં એકત્વનું કથન કેવી રીતે સિદ્ધ થઈ શકે છે? જે એમ કહેવામાં આવે કે અવયવી દ્રવ્ય પિતાના અવયની સાથે એક દેશથી
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानांशस्त्र देशतः, किमुत सर्वतो वा? सर्वतश्चेत् , तदेव दूपणम् । यदि देशतो वर्तते, इत्युच्यते तदा पुनरुच्यताम्-तेष्वपि देशेषु कथं तद् वर्तते, देशतो वा, सर्वात्मना वा, इत्येवमनवस्था स्यात् । तस्मादवयवि द्रव्यमेव नास्तीति तदेकत्वं गगन कुम्मायमानमिति चेत्, अत्रोच्यते-अवयवेभ्यो भेदः अभेदो वाऽवयवि द्रव्यस्यैकान्ततो न स्वीक्रियते अवयवा एव हि तथाविधैकपरिणाम प्राप्ता अवयविद्रव्यतया व्यपदिश्यन्ते । त एव
होता है तो इस कथन में भी हम यह पूछ सकते हैं कि वह अवयवीद्रव्य जिन अपने देशों से अवयवों में सम्बन्धित है उन अनेक देशों में भी वह क्या सर्वात्मना रहता है या एकदेशतः रहता है ? यदि कहा जाये कि वह अपनेदेशों में सर्वात्मना रहता है तो इस कथन में वही पूर्वोक्त दोष उसमें अनेक होने की आपत्ति, आता है यदि कहा जावे कि वह अपने देशों में एकदेश से रहता है तो फिर यहां पर भी यही आशंका उपस्थित बनी रहती है कि जिन देशों से वह उन देशों में रहता है तो क्या वह वहां सर्वात्मना रहता है या देशतः रहता है इस तरह पुनः २ आवर्तन से सूलक्षतकारिणी अनवस्था की प्रसक्ति प्राप्त होती है इसलिये यही मानना चाहिये कि जब अवयवी द्रव्य ही नहीं है तब फिर उसमें एकत्व की मान्यता गगनकुसुम के जैसी है। इस तरह का यह यहाँ तक अवयवी द्रव्य को निराकरण करने के लिये पूर्वपक्ष प्रकट किया गया है इस विषय में उत्तरपक्ष इस प्रकार से है
(અંશથી) સંબંધિત હોય છે, તે એવો પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે કે તે અવથવી દ્રવ્ય જે પિતાના દેશથી અવય સાથે સંબંધિત છે, તે અનેક દેશોમાં પણ શું સર્વાત્મના રહે છે કે એક દેશતઃ રહે છે? જે આ પ્રશ્નના એ જવાબ આપવામાં આવે કે તે પોતાના દેશોમાં સર્વાત્મના રહે છે, તો તે કથનથી તે તેમાં અનેકતા માનવારૂપ પૂર્વોક્ત દોષને જ પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે. છે એમ કહેવામાં આવે કે તે પોતાના દેશમાં એક દેશતઃ રહે છે, તો અહીં પણ એજ આશંકા કાયમ રહે છે કે જે દેશોથી તે અવયવી દ્રવ્ય તે દેશમાં રહે છે, તો શું તે ત્યાં સર્વાત્મના રહે છે કે દેશતા રહે છે? આ રીતે પુનઃ धुनः मावत नथी भूतक्षतvिe (छेनारी) मन५२थानी प्रसहित (प्रस) પ્રાપ્ત થાય છે, તેથી એવું જ માનવું જોઈએ કે જે અવયવી દ્રવ્ય જ નથી, તે તેમાં એકત્વની માન્યતા આકાશસ્મ સમાન અસંભવિત છે.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा रीका स्था० १ ० १ सू० २ आत्मन एकत्वनिरूपणम् च तथाविधविचित्रपरिणामापेक्षयाऽवयवा इत्युच्यन्ते । अवयवि द्रव्याभावे तु एते घटावयवा एते पटावयवा इत्येवं पृथक् पृथगवयवव्यवस्था न स्यात् । तथा च प्रतिनियतकार्यार्थिनां प्रतिनियतवस्तूपादानं न स्यात् । तथासति सर्वमसमन्जसमापद्यत । यदि सनिवेशविशेषादघटाधवयवाः प्रतिनियता भविष्यन्ति, तदर्थम. वयविद्रव्याङ्गीकारो नावश्यक इत्युच्यते, तदा स एव संनिवेशविशेपोऽवयवि द्रव्यमिति वाच्यम् । जैन दर्शन में-द्रव्य अपने अवयवों से सर्वथा भिन्न या सर्वथा अभिन्न नहीं माना गया है, कि जिससे यह पूर्वोक्त दोषों का प्रसंग प्राप्त हो सके यहां तो ऐसा ही माना गया है कि अवयव ही तथाविध एक परि णाम को प्राप्त होकर अवयवी द्रव्य रूप से कहे जाते हैं और वे ही तथा विध विचित्र परिणाम की अपेक्षा से अवयवरूप से कहे जाते हैं। यदि अवयवीद्रव्य न हो तो ये घट के अवयव ये पट के अवयव हैं इस तरह से जो पृथक २ रूप में अवयव व्यवस्था होती है वह नहीं हो सकेगी और न प्रतिनियत कार्यार्थी पुरुषों द्वारा जो प्रतिनियत वस्तुओं का आदानप्रदान होता है वह भी हो सकेगा। इस तरह सथ ही कोम असमंजस हो जावेंगे-घुटाले में पड़ जावेंगे । यदि कहा जावे कि समस्तकार्य असमंजसरूप नहीं हो सकते हैं। क्यों कि संनिवेश रचनाविशेष को लेकर घटादिकों के अवयप प्रतिनियतरूप हो जावेंगे तो हम भी यही कहते हैं कि वह जो संनिवेश विशेष है वहीं अवयवीद्रव्य है
હવે આ શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે – જૈન દર્શનમાં દ્રવ્યને પિતાના અવયથી સર્વથા ભિન્ન કે સર્વથા અભિન્ન માનવામાં આવ્યું નથી. તે કારણે પૂર્વોકત દોષને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થવાને સ ભવ જ રહેતું નથી. અહીં તે એવું જ માનવામાં આવ્યું છે કે અવયવ જ તથાવિધ એક પરિણામને પામીને અવયવી દ્રવ્યરૂપે ઓળખાય છે અને તેમને જ તથાવિધ પરિણામની અપેક્ષાએ અવયવરૂપે કહેવામાં (ઓળખવામાં આવે છે જે અવયવી દ્રવ્ય ન હોય તે “આ ઘટ (ઘડાના) અવયવ છે, આ પટના અવયવ છે.” આ પ્રકારે જે અલગ અલગરૂપે અવયવ વ્યવસ્થા થાય છે તે થઈ શકે નહીં, અને પ્રતિનિયત કાર્યાથી પુરુષે દ્વારા જે પ્રતિનિયત વસ્તુઓનું આદાનપ્રદાન થતું હોય છે તે પણ થઈ શકત નહીં. આ રીતે બધાં કામ ગોટાળામાં પડી જાત જે એવું કહેવામાં આવે કે સમસ્ત કામ ગોટાળામાં પડી જતાં નથી, કારણ કે સંનિવેશને (રચના વિશેષને) આધારે ઘટાદકોના અવયવ પ્રતિનિયતરૂપ થઈ જશે, તે અમે પણ એમ જ કહીએ છીએ કે તે જે સંનિવેશ વિશેષ છે, એજ અવયવી દ્રવ્ય છે
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानासो
२४
-आत्मास्तित्वसिद्धिःनन्यस्ववयविद्रव्यम् आत्मनोऽस्तित्वं तु कथं सिध्यति, तस्य प्रत्यक्षादिप्रमा. गैरनुपलभ्यमानत्वात् , तथाहि-अतीन्द्रियस्वादात्मा प्रत्यक्षग्राह्यो नास्ति, अनुमानममाणमपि नात्मन' साधकम् , अनुमानप्रवृत्तेः प्रत्यक्षपूर्वकत्वात् । साध्य हेतुसाहचर्य दर्शनेनानुमानं हि प्रवर्तते । आगमोऽपि नात्मनः प्रतिबोधने समर्थः, भागमानामन्योन्यं विरोधादिति चेत् ,
आत्मास्तित्वसिद्धिप्र.-अस्तु अवयवोद्रव्य भले हो-इससे आत्मा के अस्तित्व की सिद्धि कैसे होती है ? क्यों कि प्रत्यक्षादि प्रमाण उसके साधक नहीं हैं कारण उन प्रमाणों द्वारा यह अनुपलभ्यमान है उन प्रमाणों द्वारा यह अनुपलभ्यमान इसलिये है कि यह अतीन्द्रिय है अतः जब यह अतीन्द्रिय इन्द्रियों द्वारा ग्राह्य नहीं है तो यह प्रत्यक्षप्रमाण से नहीं जाना जाता है। क्यों कि इन्द्रिय ग्राह्य सम्बद्ध प्रतिनियत पदार्थ में ही इसकी प्रवृ त्ति होती है आत्मा ऐसा नहीं है अतः आत्मा प्रत्यक्ष प्रमाण से ग्रालय नहीं हो सकता है रहा अनुमान प्रमाण सो वह भी आत्माका साधक इस लिये नहीं होता है कि उसकी प्रवृत्ति प्रत्यक्षपूर्वक होती है साध्यमें हेतु साहचर्य देखने से ही तो अनुमान का उत्थान होता है आगम आत्मा के प्रतिबोधन करने में इसलिये शक्तिशाली नहीं है कि आगमों में पर
मात्मान! मस्तित्वनी सामितीપ્રશ્નધારા કે અવયવી દ્રવ્યનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ માની લેવામાં આવે તો પણ તેના દ્વારા આત્માના અસ્તિત્વને કેવી રીતે સિદ્ધ કરી શકાય? પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણે તેને સિદ્ધ કરી શકે તેમ નથી કારણ કે તે અતીન્દ્રિય છે— ઈન્દ્રિ દ્વારા જાણી શકાય તેવું નથી અતિન્દ્રિય એ આત્મા ઈન્દ્રિયો દ્વારા ગ્રાહ્ય નહીં હોવાથી પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી તેને જાણી શકાતું નથી. કારણ કે ઇન્દ્રિય શ્રાદ્યસંબદ્ધ પ્રતિનિયત પદાર્થમાં જ તેની પ્રવૃત્તિ થાય છે. આત્મા એવો નથી, તેથી પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી આત્મ ગ્રાહ્ય થઈ શકતું નથી. હવે અનુમાન પ્રમાણને પણ આત્માનું સાધન માની શકાય તેમ નથી કારણ કે તેની પ્રવૃત્તિ પ્રત્યક્ષપૂર્વક થાય છે. સાધ્યમાં હેતુનું સાહચર્ય દેખવાથી તે અનુમાનનું ઉત્થાન થાય છે. આગમને પણ આત્માને બંધ કરાવવાને સમર્થ નથી, કારણ કે આગમાં
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ ० १ सू० २ मात्मन एकत्वनिरूपणम्
२५
अत्रोच्यते-' अस्ति आत्मा ' प्रत्यक्षादिभिरुपलभ्यमानत्वात् घटवत् इति । नचायमसिद्धो हेतुरिति वाच्यम् आत्मनः प्रत्यक्षेणावगम्यमानत्वात् । तथा हिज्ञानाद् व्यतिरिक्तो नास्ति, आत्मधर्मत्वाद् ज्ञानस्य । ज्ञानस्य च स्वसंवेद्यत्वात् । स्वर में विरोध है अतः प्रत्यक्षादि प्रमाणों से आत्मा के अस्तित्व की सिद्धि नहीं हो सकने के कारण आत्मा नहीं है ऐसा ही मानना चाहिये ।
(C
$1
(6
23
उ०- - यह कहना कि आत्मा प्रत्यक्षादि किसी भी प्रमाण से सिद्ध नहीं होता है अतः वह नहीं है सो ठीक नहीं है कारण की यहां पर हेतु असिद्ध है तथा आत्मा नास्ति प्रत्यक्षादिभिः अनुपलभ्यमानत्वात् " यह हेतु प्रतिसाधन से प्रतिरुद्ध भी है और वह इस प्रकार से है आत्मा अस्ति प्रत्यक्षादिभिरुपलभ्यमानत्वात् घटवत् " यहां आत्मा पक्ष है " अस्ति" साध्य है और " प्रत्यक्षादिभिरूपलभ्यमानत्वात् " यह हेतु है " घटवत् " यह अन्वय दृष्टान्त है यहां हेतु असिद्ध नहीं है क्योंकि प्रत्यक्ष से आत्मा जाना जाता है वह इस प्रकार से आत्मा ज्ञान से भिन्न नहीं माना गया है क्यों कि ज्ञान आत्मा का धर्म है तथा ज्ञान स्वसंवेद्य होता है अर्थात् ज्ञान जिस प्रकार से पर पदार्थों का निश्चायक होता है उसी तरह से वह अपना भी निश्चायक होता है उसे अपना (आत्म) निश्चय करने में अन्य ज्ञान की आवश्यकता नहीं होती है यदि कहा जावे कि ज्ञान अपना निश्चायक है
પણ પરસ્પરમાં વિષ છે. આ રીતે પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણેા દ્વારા આત્માના અસ્તિત્વને સિદ્ધ કરી શકાય તેમ ન હેાવાથી આત્મા નથી, એવું જ માનવું જોઈએ,
ઉત્તર—‹ આત્માનું અસ્તિત્વ પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણેાવર્ડ સિદ્ધ થતું નથી, માટે આત્મા નથી. ” એ વાત ઉચિત નથી, કારણ કે અહીં હતુ અસિદ્ધ છે, તથા “ आत्मानास्ति प्रत्यक्षादिभिः अनुपलभ्यमानत्वात् " मा हेतु प्रतिसाधनथी પ્રતિરુદ્ધ પણ છે એટલે કે ઉપર આત્માના અસ્તિત્વના વિરૂદ્ધમાં આપવામાં आवेला अरथुनुं भउन पशु थ राजे थे. भडे " आत्मा अस्ति प्रत्यक्षादि - भिरुपलभ्यमानत्वात् घटवत् " अहीं "आत्मा" पक्ष छे, " अस्ति " साध्य छे, मने “ प्रत्यक्षादिभिरुपलभ्यमानत्वात् " आ हेतु छे भने “ घटवत् " आमन्वय દૃષ્ટાંત છે. અહીં હેતુ અસિદ્ધ નથી, કારણ કે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ દ્વારા આત્માને જાણી શકાય છે. તેનુ સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે સમજવું આત્માને જ્ઞાનથી ભિન્ન માન્યા નથી, કારણ કે જ્ઞાન જે પ્રકારે અન્ય પદાર્થોને નિશ્ચય કરાવનાર હાય છે એજ પ્રમાણે પાતાના આત્માના નિશ્ચય કરવામાં અન્ય જ્ઞાનની આવશ્યકતા રહેતી નથી. કદાચ એવી આશંકા કરવામાં આવે કે જ્ઞાન, આત્માના નિશ્ચય
थ ४
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६
स्थानासो ननु ज्ञानं स्वसंवेद्यमिति कुतो ज्ञायते ?, शृणु। नीलज्ञानं ममोत्पन्नमासीदिति स्मृति निस्य भवति, ज्ञानस्य स्वसंवेद्यत्वासावे तद्विपयिका स्मृतिपिपद्येत । स्वसंविदि तस्यैव ज्ञानस्य स्मृतिरुत्पद्यते । अन्यथाऽन्यस्य प्रमातुर्मानं स्मृतिगोचरः स्यादिति, तदेवं ज्ञानरूपस्य गुणस्य प्रत्यक्षत्वे ज्ञानगुणवानात्माऽपि तद् व्यतिरिक्ततया स्वसंवेद्य है इसमें क्या प्रमाण है ? तो इसका उत्तर ऐसा है कि " नील ज्ञान मुझे उल्न हुआ था" ऐसी जो स्मृति ज्ञान को अपनी होती है वह ज्ञान यदि स्वसंवेद्य न होता तो नहीं हो सकती ऐसी अपनी स्मृति तो स्वसंविदित ज्ञान को ही हो सकती है यदि कहा जाय कि ज्ञान अपने
आपको नहीं जानने वाला होकर भी अपनी स्मृति कर सकता है तो फिर जैसे वह ज्ञान अपनी स्मृति कर लेता है वैसे ही वह दूसरे प्रमाता के ज्ञान की स्मृतियोंको क्यों नहीं करता है उसे करना चाहिये तात्पर्य कहने का यही है कि स्मृति देखे गये जाने गये पदार्थ की ही हुआ करती है ज्ञान को जो अपनी स्मृति होती है उसका मतलब भी यही है कि ज्ञान अपने आपको जानता है अपने आपको जानना ही ज्ञान में रवसंवेद्यता है इस तरह से जय आत्मा का गुण जो ज्ञान है वह प्रत्यक्ष का स्वसंवेदन प्रत्यक्ष का विषय होता है तब उस गुणवाले आत्मा का भी प्रत्यक्ष होना स्वतः सिद्ध हो जाता है क्यों कि आत्मा ज्ञानगुण से કરાવનાર છે-સ્વસંવેદ્ય છે, એવું કયા પ્રમાણને આધારે માની શકાય? તે તેનું સમાધાન આ પ્રમાણે કરી શકાય-“નીલજ્ઞાન (નીલા રંગની વસ્તુનું જ્ઞાન) મને ઉત્પન્ન થયું હતું” એવી જ્ઞાનને જે પિતાની સ્મૃતિ થાય છે, તે જે જ્ઞાન સ્વસંવેદ્ય ન હતા તે થઈ શક્ત નહીં એવી પિતાને લગતી સ્મૃતિ તે
સવિદિત જ્ઞાનને જ થઈ શકે છે. જે અહીં એવી દલીલ કરવામાં આવે કે જ્ઞાન પિતે પોતાને જાણનારૂ નહીં હોવા છતાં પણ જે પિતાની સ્મૃતિ કરી શકે છે, તે જેવી રીતે તે જ્ઞાન પિતાની સ્મૃતિ કરી લે છે એવી જ રીતે બીજા પ્રમાતાના (જ્ઞાતા) જ્ઞાનની સ્મૃતિ કેમ કરતું નથી ? તેની સ્મૃતિ પણ કરી શકતું હોવું જોઈએ ! કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે મૃતિ દેખેલા અથવા જાણેલા પદાર્થની જ થયા કરે છે. જ્ઞાનને જે પિતાની સ્મૃતિ થાય છે તેનું તાત્પર્ય પણ એ જ છે કે જ્ઞાન પિતાને (આત્માને) જાણે છે. પિતાને જાણતા એવા જ્ઞાનમાં જ સ્વસંવેદ્યતા છે. આ રીતે આત્માને ગુણ જે જ્ઞાન છે તે પ્રત્યક્ષ સ્વસ વેદનનો વિષય છે અને તેથી તે ગુણવાળા આત્માનું પ્રત્યક્ષ અસ્તિત્વ પણ સ્વતઃસિદ્ધ થઈ જાય છે, કારણ કે આત્મા જ્ઞાનગુણથી અભિન્ન
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ ० १ ० २ आत्मन एकत्वनिरूपणम् २७ प्रत्यक्ष एव, रूपगुणप्रत्यक्षस्वे रूपिणो घटस्य प्रत्यक्षववदिति । ये तु सकलपदार्थ सार्थस्वरूपाविर्भावन समर्थज्ञानवन्तस्तेषां सर्वथैवात्मा प्रत्यक्ष इति बोध्यम् ।
अनुमानतोऽप्यात्माऽवगम्यते । तथाहि-इदं शरीरं विद्यमानकर्तृकम् , भोग्यत्वाद् , ओदनादिवदिति सपक्ष दृष्टान्तः। गगनकुसुमं विपक्षदृष्टान्तः। स च कर्ता अभिन्न है। जैसे रूपगुण के प्रत्यक्ष होने पर रूपी घट प्रत्यक्ष हो जाता है तथा जो सकल पदार्थो के स्वरूप को स्पष्टरूप से जानने वाले ज्ञान-केवलज्ञान वाले हैं उन्हें तो यह आत्मा सवेरूपसे ही प्रत्यक्षगम्य है। इस तरह से आत्मा का सद्भाव प्रत्यक्ष से प्रमाणित कर अब अनुमानद्वारा भी उसका सद्भाव स्थापित किया जाता है। वह इस प्रकारसे
"इदं शरीरं विद्यमानक के भोग्यत्वात् ओदनादिवत्" विद्यमानकर्ता वाला यह शरीर है क्यों कि वह ओदनादिक की तरह भोग्य है यहां पर प्रतिज्ञा हेतु और उदाहरण इन तीन अङ्गों को लेकर आत्मा की सिद्धि की गई है " इदं शरीरं विद्यमानकर्तृ कम्" यह प्रतिज्ञा है " भोग्यत्वात् " यह हेतु है " ओदनादिवत्" यह दृष्टान्त है तात्पर्य कहने का यही है कि जिस प्रकार से ओदनादिक भोग्य है अतएव वह विद्यमान कर्ता वाला होता है उसी प्रकार से यह शरीर भी भोग्य है इसलिये वह भी विद्यमानकर्ता वाला है यहां ओदनादि यह अन्वय दृष्टान्त है वादी प्रतिवादी की बुद्धि की समानता का जो स्थान होता है (સંપન્ન) છે. જેમ રૂપગુણને પ્રત્યક્ષ અસ્તિત્વરૂપી ઘટ પ્રત્યક્ષ દેખી શકાય છે, એમ જ્ઞાનગુણના પ્રત્યક્ષ અસ્તિત્વથી આત્માને પણ પ્રત્યક્ષ માની શકાય છે. તથા સમસ્ત પદાર્થોના સ્વરૂપને સ્પષ્ટરૂપે દેખનારા કેવળજ્ઞાનીઓને માટે તે આ આત્મા સર્વરૂપે પ્રત્યક્ષગમ્ય છે. આ રીતે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુતારા આત્માનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ કરીને હવે અનુમાનદ્વારા પણ તેનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ કરવામાં આવે છે– ___ " इदं शरीर विद्यमानकर्तृक भोग्यत्वात् ओदनादिवत् " विधमान तापा આ શરીર છે, કારણ કે તે એદનાદિની જેમ ભેગે છે. અહીં પ્રતિજ્ઞા, હેત અને ઉદાહરણ આ ત્રણ અંગેની અપેક્ષાએ આત્માનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ કર્યું છે. " इदं शरीरं विद्यमानक कम् ॥ २॥ प्रतिज्ञा छ, “भोग्यत्वात् " मा छ भने “ ओदनादिवत् " मा टांत छ. उपातुं तात्५य छ म सहનાદિક ભાગ્ય છે, તેથી તેઓ વિદ્યમાન કર્તાવાળા હોય છે, એ જ પ્રમાણે આ શરીર પણ લેગ્ય હેવાથી વિદ્યમાન કર્તાવાળું હોય છે. અહીં એદનાદિ અન્વય
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૂંટ
स्थानासूत्रे
आत्मा इति । ननु यथा ओदनस्य कर्ता मूर्तस्तथाऽऽत्माऽपि मूर्तः सिध्यतीति साभ्यविरुद्धो हेतुरितिचेत्, मैवम् - संसारिणो जीवस्य मूर्तत्वेन स्वीकारात् ।
वह दृष्टान्त है यह दृष्टान्त अन्वग्रदृष्टान्त और व्यतिरेकदृष्टान्त सपक्षदृष्टान्त और विपक्षदृष्टान्त-के भेद से दो प्रकार का होता है साधन के सद्भाव में जहां साध्य का सद्भाव दिखाया जाता है वह अन्वय दृष्टान्त है और साध्य के अभाव में जहां साधन का अभाव दिखलाया जाता है वह व्यतिरेक दृष्टान्त है ओदन में साधन-भोग्यत्व - के सद्भाव में साध्य का विद्यमानकर्तृकत्व सद्भाव देखा जाता है इसी प्रकार से गगनकुसुम (आकाशकुसुम) रूप विपक्ष दृष्टान्त में विद्यमानकर्तृकत्व के अभाव में भोग्यत्व का अभाव देखा जाता है इस तरह जहाँ २ भोग्यत्व है वहां २ विद्यमानकर्तृकता है जैसे ओदन, और जहाँ विद्यमानकर्तृ - कता नहीं है वहां भोग्यता भी नहीं है जैसे आकाशकुसुम अतः भोगरूप इस शरीर का जो कर्ता है वही आत्मा है यह बात इस अनुमान प्रमाण से साबित हो जाती है। यहां यदि कोई इस प्रकार की आशंका करे कि ओदन का कर्ता जा मूर्त पदार्थरूप होता है उसी प्रकार से इस दृष्टान्त के बल से इस शरीर का कर्त्ता जो आत्मा है वह भी मूर्त रूप
દૃષ્ટાન્તરૂપ છે. વાઢી પ્રતિવાદીની બુદ્ધિની સમાનતાનું જે સ્થાન હાય છે તેને दृष्टान्त छे. तेना मे अक्षर छे - (१) अन्वय दृष्टान्त गने (२) व्यतिरेऽ दृष्टान्त अथवा (1) सपक्ष दृष्टान्त गने (२) विपक्ष दृष्टान्त साधनना सहू ભાવને આધારે જ્યાં સાધ્યને સદ્ભાવ મતાવવામાં આવે છે, તે દૃષ્ટાન્તને અન્વય દૃષ્ટાન્ત કહે છે. અને સાધ્યના અભાવને આધારે જ્યાં સાધનના અભાવ બતાવવામાં આવે છે, તે દૃષ્ટાન્તને વ્યતિરેક દૃષ્ટાન્ત કહે છે. જેમકે એઇનમાં સાધનના ભાગ્યત્વના સદ્ભાવને આધારે સાધ્યને-વિદ્યમાન કર્તૃત્વને સદ્ભાવ જોવામાં આવે છે. પણ ગગનકુસુમ રૂપ વિપક્ષ દૃષ્ટાન્તમાં વિદ્યમાન કર્તૃત્વના અભાવે કરીને ભાગ્યત્વના અભાવ જણાય છે. આ રીતે જ્યાં જ્યાં ભાગ્યત્વ छे, त्यां त्यां विद्यमान ४र्तृता छे, प्रेम है मोहन, भने ल्यां विद्यमान उतृ તા નથી, ત્યાં ભાગ્યતા પણ નથી, જેમકે આકાશકુસુમ, તેથી ભાગ્યરૂપ આ શરીરને જે કર્તા છે એજ આત્મા છે, એ વાત આ અનુમાન. પ્રમાણથી સામિત થઈ જાય છે. અહીં કોઇ એવી શકા ઉઠાવે કે “ એદનના કર્તા તેા ભૂત પદાથ રૂપ જ હોય છે, તે આ દૃષ્ટાન્તને આધારે શરીરના કર્તા આત્માને
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुंधा टीकी स्था० १ उ०१ सू० २ मात्मने एकत्वनिरूपणम
ननु यत्र भोग्यत्वं, तत्र सिद्धात्मनोऽसद्भावात् हेलधिकरणे शरीरे साध्याभाव इति प्रकृतमनुमानं न सिद्धात्मनः साधकं स्यात् , यदुत लिङ्ग्यविनाभूतलिङ्गोपलम्भव्यतिरेकेणानुमानस्यैव प्रवृत्तिनं भवतीति चेन, हास्यादिलिङ्गविशेषस्य यक्षादि ग्रहाख्यलिङ्ग्यविनाभावग्रहणमन्तरेणापि यक्षादि ग्रहगमकत्वदर्शनात् । देहे एव ग्रहो नास्ति, येनान्यत्र तद्दर्शनाभावः खल्वविनाभावग्रहणस्य नियामको सिद्ध होगा अमूर्त रूप नहीं तो इसका उत्तर ऐसा है कि सिद्धान्तकारों ने संसारी जीव को मूर्तरूप से स्वीकार ही किया है।
प्र-जहाँ भोग्यत्व होता है वहां सिद्ध आत्माका अभाव रहता है अतः हेतु के आधारभूत शरीर में साध्य का अभाव इससे प्रकट होता है इस तरह यह प्रकृत अनुमान सिद्धात्मा का साधक नहीं होता है, साधन अपने साध्य का सद्भाव स्यापक तभी होता है कि जब वह लिङ्ग साधन अपने साध्य के साथ अविनाभाव संबंध से विशिष्ट होता है यदि वह लिङ्ग ऐसा नहीं है तो उसके बलपर अनुमान की प्रवृत्ति उसका उत्थान ही नहीं हो सकता है।
उ०—यह कथन इस लिये उचित नहीं माना जा सकता है कि हास्यादिक लिङ्ग विशेष यक्षादिग्रहणरूप अपने साध्य के साथ अविना भावग्रहण किये विना भी तो उसके गमक देखे जाते हैं। यदि कहा जावे कि हम इन दोनों का अविनाभाव सम्बन्ध शरीर में ही मान लेगें પણ મૂર્તરૂપ માનવે પડશે, અમૂર્તરૂપ માની શકાશે નહી ! ” તે તેને ઉત્તર આ પ્રમાણે છે-“સિદ્ધાંતકારોએ સંસારી જીવને મૂર્તરૂપે સ્વીકારેલ જ છે.”
પ્રશ્ન-જ્યાં ભેગ્યત્વ હોય છે ત્યાં સિદ્ધ આત્માને અભાવ રહે છે. તેથી હેતુના આધારભૂત શરીરમાં સાધ્યને અભાવ તેના દ્વારા પ્રકટ થાય છે. આ રીતે વિચારતાં આ અનુમાન સિદ્ધાત્માનું સાધક થતું નથી. સાધન પોતાના સાધ્યના સદુભાવનું સ્થાપક ત્યારે જ થાય છે કે જ્યારે તે લિંગ સાધન (અમુક નિશાની) વડે પોતાના સાધ્યની સાથે અવિનાભાવ સંબંધથી યુક્ત હોય છે. જે તે લિંગ એવું ન હોય તે તેના આધારે અનુમાન દ્વારા તેનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ જ થાય નહીં.
ઉત્તર–આ કથન આ કારણે ઉચિત નથી-યક્ષાદિ ગ્રહરૂપ (યક્ષ વળગ્યે છે એવા) પિતાને સાધ્યની સાથે હાસ્યાદિક લિંગ (લક્ષણ) વિશેષને અવિ. નાભાવ ગ્રહણ કર્યા વિના પણ તેના ગમનને દેખી શકાય છે, એ જ પ્રમાણે લિંગના સદ્દભાવ વિના પણ સાધ્યને સદૂભાવ સંભવી શકે છે. જે એવી દલીલ કરવામાં આવે કે અમે તે બન્નેને અવિનાભાવ સંબંધ શરીરમાં જ માની
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
भवेत् । यथा - देहादन्यत्रापि यक्षादि ग्रहस्तिष्ठति तथापि यक्षादि ग्रहानुमापकं हसितादिकं भवति तथैवात्मा शरीरादन्यत्रापि तिष्ठति, शरीरव्यतिरेकेण सिद्धात्मनः सद्भावात् तथापि भोग्यत्वं शरीरकर्तुरात्मनः साधकं भविष्यतीति !
आगमतोऽप्यात्माऽवगम्यते -' एगे आया ' इति वचनात् न चास्यागमान्तरैविरोधः संभावनीयः, अस्य सर्वज्ञाप्तप्रणीतत्वादिति ।
किंच- आत्माऽऽभावे जाविस्मरणादयस्तथा देवादिकृतानुग्रहोपघातौ च नोपपद्येरन् । इतोऽधिकं जिज्ञासुमिराचाराङ्गमुत्रे मत्कृताचारचिन्तामणिटीकायामास्मवादिप्रकरणे द्रष्टव्यम् ।
सो ऐसा भी कहना ठीक नहीं है क्यों कि ऐसा कहना तो टीक तब होता कि जब इन दोनों साध्य साधन का अविनाभाव अन्यत्र गृहीत नहीं होता
आगम से भी आत्मा जाना जाता है क्यों कि " एगे आया " ऐसा आगम में कहा गया है यदि कहा जावे कि आगमान्तरों से इस वचन का विरोध किया जाता है सो ऐसा भी कहना ठीक नहीं है क्यों कि "एगे आया " का प्ररूपक जो आगम है वह सर्वज्ञ आप्त द्वारा प्रणीत हुआ है अतः असर्वज्ञ अनाप्त द्वारा प्रणीत आगमान्तरों से किया गया विरोध मान्य कोटि में नहीं आ सकता है ।
किश्च - आत्मा के अभाव में जातिस्मरण आदि तथा देवादिकृत अनुग्रह और उपघात नहीं बन सकते हैं। इससे अधिक आत्मा के विषय में जानने के अभिलाषियों को मत्कृत आचाराङ्ग सूत्र पर की
લઇશું, તે એ વાત પણ ઉચિત નથી, કારણ કે એ વાત તે ત્યારેજ ઉચિત ગણી શકાય કે જ્યારે તે મને સાધ્ય સાધનના અવિનાભાવ અન્યત્ર ગૃહીત થઇ શકતા ન હાય.
આગમ દ્વારા પણ આત્માને જાણી શકાય છે, કારણ આગમમાં જ કહ્યું छे े "एगे आया" ले तेनी सामे भेवी हदीस अश्वामां आवे अन्य भागમેમાં આ વાતને વરેધ કર્યો છે, તે એ વાત પણ નીચેના કારણે ઉચિત नथी- " एगे आया " "C આત્મા એક છે” એવી પ્રરૂપણા સર્વજ્ઞ આસ દ્વારા જૈન આગમેામાં કરવામાં આવી છે. તેથી અસન અનાસ દ્વારા અન્ય આગ મેામાં પ્રતિપાતિ વિરેધને માન્ય કરી શકાય નહીં.
આત્માને અભાવ હોય તે જાતિસ્મરણ આદિ સભવી શકે નહી અને દેવાધૃિત અનુગ્રહ અને ઉપઘાત પણ સ’ભવી શકે નહીં. આત્માને વિષે આના સરતાં અધિક જાણવાની ઈચ્છાવાળા વાચકોએ મે' લખેલી આચારાંગસૂત્રની
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ ० १ सू०२ आत्मन एकत्वनिरूपणम्
किच-सामान्यरूपेणात्मा एकः । यतः सर्वेषामात्मनां स्वरूपं तुल्यमेवास्ति, अन्यथा विभिन्नरूपत्वे कश्चिदेकोविवक्षित एव आत्मास्यात् तदितरे तु सर्वेऽप्यात्मानोऽनात्मानः स्युः । सर्वेषामात्मनां स्वरूपमुपयोग एवेति सर्वे तुल्यस्वरूपा एव । 'उपयोगलक्षणो जीवः ' इति वचनात् । इत्थं चोपयोगरूपैकलक्षणत्वात् सर्वेऽप्यात्मान एकरूपाः एकरूपत्वाच्चैकः, इत्यात्मन एकत्वं सिध्यतीति । अथवा-जन्ममरणसुखदुःखादिसंवेदनेष्वसहायत्वादेक आत्मेति भावनीयम् । अत्र सर्वसूत्रेषु कथंचिदिति योजनीयम् । कथंचिद् वादस्याविरोधेन सर्वत्र वस्तुव्यवस्था निवन्धनत्वात् । उक्त चगई आचारचिन्तामणि नाम की टीका देखनी चाहिये आत्मा के प्रकरण में आई हुई टीका में यह विषय स्पष्ट किया गया है।
किच-सामान्यरूप से आत्मा एक है-इसका कारण यह है कि समस्त आत्माओं का स्वरूप एक ही है यदि इनका विभिन्नरूप माना
जावे तो कोई एक विवक्षित ही आत्मा हो सकेगा इन से अतिरिक्त ___ आत्मा अनात्मा होगा । समस्त आत्माओं का उपयोग ही एक स्वरूप है इस कारण वे सब तुल्य स्वरूपवाले ही हैं। “उपयोग लक्षणो जीवः" ऐसा सिद्धान्त का वचन है। इस तरह उपयोगरूप एक लक्षण होने से समस्त आत्माको एकरूप होने के कारण एक प्रकार से आत्मा में एकत्व सिद्ध होता है। __ अथवा--जन्ममरण सुखदुःख आदि के संवेदन में असहाय होने से आत्मा एक है ऐसा विचारना चाहिये यहां समस्त सूत्रों में " कथઆચારચિન્તામણિ નામની ટીકા વાચી લેવી. ત્યા આત્માના પ્રકરણની ટીકામાં આ વિષયનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવ્યું છે
સામાન્યરૂપે આત્મા એક જ છે, કારણ કે સમસ્ત આત્માઓનું સ્વરૂપ એક જ છે. જે તેમનું વિભિન્નરૂપ માનવામાં આવે તે કોઈ એક અમુક ચોક્કસ સ્વરૂપવાળા આત્માને જ આત્મા કહી શકાય અને તે સિવાયના આત્માઓને અનાત્માઓ માનવા પડશે ઉપગ જ સમસ્ત આત્માઓનું એક માત્ર લક્ષણ छ, तेथी समस्त मात्भासा समान २१३५वा छे. “ उपयोगलक्षणो जीवः । જીવ (આત્મા ) નું લક્ષણ ઉપગ છે એવું સિદ્ધાંત કથન છે. આ રીતે ઉપયોગરૂપ એક લક્ષણવાળા હેવાથી સમસ્ત આત્માઓ એકરૂપ હોય છે, तेथी 'एगे आया" मात्मामा व सिद्ध थाय छे. अथवा-भभ२६, સુખદુઃખ આદિના સવેદનમાં અસહાય હોવાથી સમસ્ત આત્માઓમાં એકત્વ सिद्ध थाय छे. मी या सूत्रामा " कथञ्चित् ” “ मभु दृष्टि " पहने।
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानासो
" स्याद्वादाय नमस्तस्मै, यं विना सकलाः क्रियाः।
लोकद्वितयभाविन्यो साङ्गत्यं नैव विभ्रति ॥ १ ॥ इति । तथा-" नयास्तव स्यात्पदसत्वलाञ्छिता, रसोपविद्धाइवलौहधानवः ।
भवन्त्यभिप्रेतफला यतरततो, भवन्तमार्याः प्रणता हितैषिणः ॥२॥ इति च । सकलपदार्थानां ज्ञानादिभिर्विपयीकरणादात्मनस्तदितरपदार्थापेक्षया प्राधान्यमस्तीत्यतः प्रथमं तनिर्देशः ॥ सू० २ ॥
आत्मन एकत्वमभ्युपगच्छद्भिः कैश्चित्तस्य निष्क्रियत्वमङ्गीकृतम् , तन्मतं निरा. कर्तुमात्मनः क्रियावत्वं वक्ष्यमाणः सूत्रकारः क्रियाजनकत्वेन प्रथमं दण्डस्वरूपमाह
मूलम्-एगे दंडे ॥ सू०३॥ छाया-एको दण्डः ॥ ३ ॥ व्याख्या-'एगे दंडे' इत्यादि
दण्ड:-दण्डयते-ज्ञानाद्यैश्वर्यापहारेण पीडयते निस्सारी क्रियते वा आत्माश्चित् " पद का प्रयोग कर लेना चाहिये क्यों कि कथञ्चित् वाद् सर्वत्र अविरोधरूप से वस्तु व्यवस्था का कारण होता है। कहा भी है
"स्याहादाय तथा च नयास्तव०" इत्यादि।
आत्मा ही ज्ञानादिकों द्वारा समस्तपदार्थों को जानती है इसलिये उसका ही इतर पदार्थों की अपेक्षा प्राधान्य है-इसी कारण यहां उसका सर्वप्रथम निर्देश हुआ है।सू०२॥
कितनेक सिद्धान्तकारों ने-सांख्य आदिकों ने-आत्मा को एक मान कर भी उसे निष्क्रिय माना है सो उसके मत को निराकरण करने के लिये आत्मा में क्रियावत्व का कथन करने वाले सूत्रकार क्रिया जनक होने से प्रथमदण्ड का स्वरूप कहते हैं। एगे दण्डे । इत्यादि ॥ ३ ॥ પ્રયોગ થ જોઈએ, કારણ કે કથંચિતવાદ સર્વત્ર અવિરોધરૂપે વસ્તુ વ્યવસ્થાનું કારણ હોય છે. यु ५ स्याद्वादाय तथा च नयास्तव । त्यादि.
આત્મા જ જ્ઞાનાદિકે દ્વારા સમસ્ત પદાર્થોને જાણે છે. તે કારણે પાછળ જેમનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે તે પદાર્થો કરતા તેનું પ્રાધાન્ય છે. તે કારણે અહીં સૌથી પહેલાં આત્માને નિર્દેશ થયો છે સૂ૦૨ /
સાંખ્ય આદિ દર્શનકારોએ આત્માને એક માનવા છતાં પણ તેને નિષ્ક્રિય માન્ય છે તેથી તેમની તે માન્યતાનું ખંડન કરવાને માટે આત્મામાં ક્રિયાત્વનું કથન કરનારા સૂત્રકાર, ક્રિયાજનક હોવાથી પહેલાં દંડનું કથન કરે છે
" एगे दण्डे " त्याहि ॥ 3 ॥
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ ० १ सू० ४ क्रियाया एकत्वनिरूपणम् ३३ ऽनेनेति दण्डः । स च द्रव्यतो यष्टिः, भावतो दुष्प्रयुक्तमनोवाकायरूपः । स च दण्ड+एका-एकत्वसंख्यावान् कथंचित् । एकत्वमस्य सामान्यनयापेक्षया । एवमन्यत्रापि सर्वकत्वं वोध्यम् ।। सू० ३ ॥ - तेन दण्डेन आत्मा क्रियां करोतिती तामाह
मूलम्-एगा किरिया ॥ सू॥ ४ ॥ छाया-एका क्रिया ॥४॥ व्याख्या-'एगा किरिया' इत्यादि
क्रिया-करणं, क्रिया कायिक्यादिका, सा च एका-एकत्वसंख्यावती, अविवक्षितविशेषतया करणमात्रविवक्षणात् । संग्रहनयेन सामान्यरूपमाश्रित्य क्रियाया
सूत्रार्थ-दण्ड एक है ॥३॥
टीकार्थ-जिलो मारा आत्मा अपने ज्ञानादिकरूप ऐश्वर्य के अपहरण हो जाने के कारण पीडित की जावे।
अथवा-सारविहीन बनादी जावे वह दण्ड है वह दण्ड द्रव्य और भव के भेद से दो प्रकार का है यष्टि द्रव्यदण्ड है दुष्प्रयुक्त मन, वचन
और काय ये भाव दण्ड है। ऐसा यह दण्ड कथञ्चित् एक संख्यावाला है। यह एकत्व इल में सामान्यनय की अपेक्षा से है। इसी तरह से और भी सब जगह एकत्व जानना चाहिये ॥ मू०३ ।।
उस दण्ड से आत्मा क्रिया करता है इसलिये उस क्रिया को सूत्रः कार कहते हैं। एगा किरिया इत्यादि ॥४॥
सूत्रार्थ-क्रिया एक है।४। टीकार्थ-क्रिया नाम करने का है करनेरूप यह क्रिया यधपि कायिक
सूत्रा- मे छे. ॥ 3 ॥
ટીકાઈ–જેના દ્વારા આત્માને સારવિહીન કરી નાખવામાં આવે છે, તેનું નામ દંડ છે. કચ્છ અને ભાવના ભેદથી દંડના બે ભેદ પડે છે. યષ્ટિ (al) द्रव्य छे. दुष्प्रयुक्त भन, क्यन मन ४या, मे मा छे. એ તે દંડ અમુક દૃષ્ટિએ વિચારતા એક છે–એક સંખ્યાવાળે છે. તેમાં આ એક સામાન્ય નયની અપેક્ષાએ છે. એ જ પ્રમાણે બીજી બધી જગ્યાએ પણ એકત્વ સમજવું તે ૩ છે
તે દંડની આત્મા ક્રિયા કરે છે. તેથી સૂત્રકાર હવે તે ક્રિયાનું પ્રતિપાहैन रे छ- “एगा किरिया" त्यादि ॥ ४ ॥
सूत्रार्थ-ठिया को छे. ॥ ४ ॥ ટીકાઈ–કરવામાં આવે તે ક્રિયા. તે ક્રિયાનાં કાયિકી આદિ ભેદની
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂઢ
स्थाना#सूत्रे
एकत्वमस्तीति भावः । अथवा - ' एगे दंडे, एगा किरिया ' इति सूत्रद्वयेनात्मनोऽक्रियत्वनिरासेन सक्रियत्वमुच्यते । तथाहि - दण्ड क्रियाशब्दाभ्यां त्रयोदशक्रियास्थानान्युक्तानि । तत्र - अर्थदण्डोऽनर्थदण्डोहिंसादण्डोऽकस्माद्दण्डयेति पञ्चविधः परमाणापहरणरूपो दण्डो दण्डशब्देन गृहीतः । एकत्वं चास्य वधसामान्यमाश्रित्य वोध्यम् । क्रियाशब्देन तु मृपाप्रत्यया, अदत्तादानप्रत्यया, आध्यात्ममत्यया, मानप्रत्यया, मित्रद्वेषप्रत्यया, मायाप्रत्यया, लोभप्रत्यया, ऐर्यापथिकी चेत्यष्टविधा ! तस्या एकत्वं च करणसामान्यमाश्रित्य बोध्यम् । ये किलात्मनोऽआदि क्रिया भेदसे अनेक प्रकार की है, फिर भी यहाँ पर उन भेदोंकी विवक्षा को गौण रखा गया है और करने रूप सामान्य क्रिया को ही मुख्य रखा गया है इसलिये संग्रह नय से सामान्यरूप को लेकर क्रिया में एकत्व - एक संख्यावत्व - प्रकट किया गया है ।
16
अथवा - एगे दंडे, एगा किरिया " इन दो सत्रों से आत्मा में अक्रियावत्व का निषेध कर उसमें सक्रियत्व कहा गया है इसका स्पष्टीकरण इस प्रकार से है दण्ड और क्रिया इन दो शब्दों द्वारा त्रयोदश क्रिया स्थान किये गये है इनमें अर्थदण्ड, अनर्थदण्ड, हिंसादण्ड और अकस्मात् दण्ड आदि रूप जो परप्राणापहरण रूप दण्ड है वह दण्ड शब्द से गृहीत हुआ है इस दण्ड में सामान्य प्राणातिपात रूप की अपेक्षा लेकर एकत्व कहा गया जानना चाहिये क्रिया शब्द से मृषा प्रत्यया, अदत्तादानप्रत्यया, आध्यात्मप्रत्यया, मानप्रत्यया, मित्रद्वेप प्रत्यया, मायाप्रत्यया, लोभप्रत्या और ऐर्यापथिक ये आठ प्रकार की क्रिया कही गई है - फिर भी यहां पर जो इनमें एकत्व कहा गया है અપેક્ષાએ તા અનેક પ્રકાર છે, પરન્તુ અહીં તે ભેદોને ગૌણ સ્થાન આપીને કરવારૂપ સામાન્ય ક્રિયાને જ પ્રાધાન્ય આપવામાં આવ્યુ છે. તેથી સગ્રહ. નયની અપેક્ષાએ સામાન્ય રૂપને આધાર લઈને ક્રિયામાં એકત્વ-એક સંખ્યાવવપ્રકટ કરવામાં આવેલ છે.
अथवा - " एसे दंडे एगे किरिया " આ એ સૂત્રો દ્વારા આત્મામાં અક્રિયત્નનું ખંડન કરીને સક્રિયત્ન પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. તેનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે–દડ અને ક્રિયા આ બે શબ્દો દ્વારા ૧૩ ક્રિયાસ્થાન કહ્યાં છે. અદડ, અનદંડ, હિંસાદડ અને અકસ્માત દંડ આદિરૂપ જે પરપ્રાણા૫
२] उ छे, तेभते ''उ' शब्द द्वारा ग्रह अश्वामां आवे छे. मा દંડમાં સામાન્ય પ્રાણાતિપાત રૂપ એકતાની અપેક્ષાએ એકત્વ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. ક્રિયા શબ્દથી મૃષાપ્રત્યયા, અદત્તાદાનપ્રત્યયા, આધ્યાત્મ પ્રત્યયા, માનપ્રત્યમા મિત્રદ્વેષ પ્રત્યયા, માયા પ્રત્યયા, લાભ પ્રત્યયા અને ઐય્યપથિકી, એ
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा डीका स्था० १ ० १ सू० ४ क्रियाया पकत्वनिरूपणम्
क्रियत्वं मन्यन्ते, तेषां मतमत्यन्तमसमञ्जसम् । यतस्तैरक्रियात्वमभ्युपगम्यापि तस्य भोक्तृत्वमुपगम्यते । भोक्तृत्वं तु भुजिक्रिया कर्तृत्वं विना नोपपद्यते । वह कथन सामान्य की अपेक्षा से कहा गया है जो आत्मा को क्रिया रहित मानते हैं ऐसे सांख्य आदिकों का मत अत्यन्त असमन्जस है क्यों कि वे क्रिया विहीन मान करके भी आत्मा को भोक्ता मानते हैं परन्तु भुजिक्रिया के प्रति कर्ता हुए विना उसमें भोक्तृत्व नहीं बनता है । जघ वह भुजिक्रिया के प्रति भोक्ता बन जाता है तब उसमें क्रियात्व प्राप्त ही हो जाता है ।
शंका - प्रकृति करती है और प्रतिविम्वन्याय से पुरुष भोक्ता है। इस तरह पुरुष आत्मा में अक्रियता होने पर भी भोक्तृत्व आ जाता है ?
उ०- प्रतिविम्वन्याय से जो पुरुष को भोक्ता माना गया है सो इससे पुरुष में क्रियात्व सघता है क्यों कि रूपान्तर परिणमनरूप ही प्रतिविम्व होना है। तथा रूपान्तर परिणति जो आत्मा में है वही उसमें क्रिया है । यदि आत्मा में क्रिया न मानी जावे तो प्रकृति के उपधानयोग में भी अर्थात् सम्बन्ध होने पर भी उसका प्रतिबिम्ब पड़ ही नहीं सकता है और जब उसका प्रतिविम्ब पड़ता है तो नहीं चाहते हुए भी उसमें क्रियात्व मानना ही पड़ता है ।
शंका - प्रकृति की विकृतिरूपवृद्धि का ही सुखादि के लिये आत्मा આઠ ક્રિયાઓ ગ્રહણ કરાયેલ છે. તે ક્રિયામાં કરણ સામાન્યની અપેક્ષાએ એકત્વ પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. આત્માને ક્રિયારહિત માનનાર સાંખ્ય આદિ દશનકારાના મત અત્યન્ત ગુચવણે ઉભી કરનારા છે, કારણ કે આત્માને ક્રિયારહિત માનવા છતાં પણ તેએ તેને ભોક્તા માને છે, પરન્તુ ભુજિકિયાના કર્તા અન્યા વિના તેમાં લેાકતૃત્વ સંભવી શકતું નથી. જ્યારે તે ભુજિક્રિયાને ભેાક્તા બની જાય છે, ત્યારે તેમાં ક્રિયાવત્વ ( ક્રિયાયુક્તતા ) પ્રાપ્ત થઈ જ જાય છે. શંકા-પ્રકૃતિ કરે છે અને પ્રતિબિંબન્યાયની અપેક્ષાએ પુરુષ ભાતા છે. આ ન્યાય અનુસાર પુરુષના આત્મામાં અક્રિયતા હાવા છતાં પણ ભકતૃત્વ આવી જાય છે ? ઉત્તર-પ્રતિખિખન્યાયની અપેક્ષાએ જો પુરુષને ભાખ્તા માનવામાં આવે, તેા તેના દ્વારા પુરુષમાં ક્રિયાવત્વ સિદ્ધ થાય છે, કારણ કે રૂપાન્તર પરિણમન રૂપ જ પ્રતિબિંબ હાય છે. તથા રૂપાન્તર પરિણતિ જ આત્મામાં ક્રિયારૂપ છે. આત્મામાં ક્રિયાને સદ્દભાવ માનવામાં ન આવે, તે પ્રકૃતિની સાથે સંબધ હાવા છતાં પણ તેનુ પ્રતિબિંખ પડી જ શકતું નથી, અને જે તેનું પ્રતિબિંબ પડતું હોય તે અનિચ્છાએ પણુ તેમાં ક્રિયાત્વ માનવું પડશે. શંકા-પ્રકૃતિની વિકૃતિરૂપ બુદ્ધિનું જ સુખાદિને સાટે માત્મામાં
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानानपत्र भुजिक्रियाकर्तृत्वे सति तस्य क्रियावत्वं प्राप्तमेव । ननु प्रकृतिः करोति पुरुपस्तु भुक्ते प्रतिबिम्बन्यायेनेति तस्याक्रियत्वं स्थितमेव इति चेदाह-रूपान्तरपरिणममें प्रतिविम्ब पड़ता है-आत्मा का प्रतिविम्व बुद्धि में नहीं पड़ता है आत्मा में बुद्धि का प्रतिबिम्ब पड़ना ही पुरुष का भोग है ?
-यदि ऐसी कल्पना की जावेगी तो आत्मा में भोक्तृत्व ही नहीं बन सकता है क्यों कि इस मान्यता में आत्मा तदवस्थ रहता है।
विशेषार्थ-सांख्योंकी ऐसी मान्यता है कि चेतनाशक्ति आत्मा स्वयं पदार्थों का ज्ञान नहीं करती है बुद्धि से ही पदार्थों का ज्ञान उसे होता है इन्द्रियों द्वारा पदार्थ बुद्धि में प्रतिभासित होते हैं वुद्धि दोनों तरफ से दर्पण की तरह है इसमें एक ओर चेतनाशक्ति और दूसरी ओर बाह्य जगत झलकता है । वुद्धि में चेतनाशक्ति के प्रतिविम्ब पड़ने से आत्मा अपने को बुद्धि से अभिन्न समझता है और इसीलिये आत्मा में मैं सुखी हूँ मैं दुःखी हूं ऐसा ज्ञान होता है।
उक्तं च-"शुद्धोऽपि पुरुषः प्रत्ययं चौद्धमनुपश्यति, तमनु पश्यन् अतदात्मापि तदात्मकं इव प्रतिभासले"।वुद्धि स्वयं अचेतन है क्यों कि वह प्रकृति का एक विकार है-"मूलप्रकृतिरविकृतिमहदाद्याः प्रकृतिविकृतयः सप्त षोडशकश्च विकारो न प्रकृति न विकृतिः पुरुषः" પ્રતિબિંબ પડે છે. આત્માનું પ્રતિબિંબ બુદ્ધિમાં પડતું જ નથી. આત્મામાં બુદ્ધિનું પ્રતિબિંબ પડવું એજ પુરુષના ભાગરૂપ છે, એમ કેમ ન માની શકાય?
ઉત્તક–જે એવી કલ્પના કરવામાં આવે તે આત્મામાં ભેકતૃત્વ જ માની શકશે નહીં, કારણ કે તે માન્યતામાં તે આત્મા તદવસ્થ (એજ અવસ્થા વાળે) રહે છે. વિશેષાર્થ–સાંનો એવો મત છે કે ચેતનાશક્તિ (આત્મા) પિતે જ પદાર્થોનું જ્ઞાન કરતી નથી, પણ બુદ્ધિથી જ તેને તેનું જ્ઞાન થાય છે. ઇન્દ્રિ દ્વારા પદાર્થ બુદ્ધિમાં પ્રતિભાસિત (પ્રતિબિંબિત) થાય છે. બુદ્ધિ અને બાજુ રહેલા દર્પણ જેવી છે. તેમાં એક તરફ ચેતના શક્તિ અને બીજી તરફ બાહ્ય જગત પ્રતિભાસિત થાય છે. બુદ્ધિમાં ચેતનાશક્તિનું પ્રતિબિંબ પડવાથી આત્મા પોતાને બુદ્ધિથી અભિન્ન સમજે છે, અને તેથી " सुभी छु, हुँ छु,” से ज्ञान मात्मामा थाय छे.
४युं ५y छ -" शुद्धोऽपि पुरुषः प्रत्ययं बौद्धमनुपश्यति, तमनुपश्यन् अतदात्मापि तदात्मकं इव प्रतिभासते " भुद्धि पोते मन्येतन छ, ४१२ ते प्रकृति मे वि१२ छ, “ मूलप्रकृतिरविकृतिमहदाद्याः प्रकृतिविकृतयः सप्त
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० उ० १ सू०४ क्रियाया एकत्वनिरूपणम्
३७
नरूप एन प्रतिविम्बः । रूपान्तरपरिणतिस्तु क्रियैव । ततश्च क्रियां विना प्रकृत्युपधानयोगेऽपि तस्य प्रतिविम्वत्वं नोपपद्यते । इत्थं चात्मनः क्रियावत्त्वमभ्युपगन्तव्यमेवेति । ननु प्रकृतिविकाररूपाया बुद्धेरेव सुखाद्यर्थं प्रतिविम्बनं, नत्वात्मानः ?
इस कथन के अनुसार जब स्वयं प्रकृति ही अचेतन है तो उसकी विकार. रूप वृद्धि भी अचेतन ही है । परन्तु बुद्धि में चेतनाशक्ति का प्रतिविस्त्र पड़ता है इसलिये वह चेतन की तरह प्रतिभासित होने लगती है । उक्तं च- - चिच्छक्ति सन्निधानाच्च अचेतनाऽपि बुद्धिश्चेतनावतीवावभासते - बुद्धिदर्पणसंक्रान्तमर्थ प्रतिविम्बकं द्वितीयदर्पणकल्पे पुंस्यध्यारोहति तदेव भोक्तृत्वमस्य न त्वात्मनो विकारापत्तिः " इस तरह आत्मा में जो भोक्तृत्व है केवल बुद्धि का विकार है पुरुष तो - 'अमूर्तश्चेतनो भोगी नित्यः सर्वगतोऽक्रियः अकर्ता निर्गुणः सूक्ष्मः आत्मा कपिलदर्शने " इस कथन के अनुसार निर्लेप है भोग के विषय में विन्ध्यवासी ने ऐसा कहा है।
36
"
पुरुषोऽविकृतात्मैव ' इत्यादि ।
जैसे भिन्न रंगो के संयोग से निर्मल स्फटिकमणि काले पीले आदि रूप वाला हो जाता है, वैसे ही अधिकारी चेतन पुरुष अचेतन मन को अपने समान चेतन बना लेना है इस प्रकार से यह संक्षेपतः सांख्प
पोडशकश्च विकारो न प्रकृति ने विकृतिः पुरुषः પ્રકૃતિ પોતે જ અચેતન હાય, તેા તેના વિકાર હાય પરન્તુ બુદ્ધિમાં ચેતનાશક્તિનું પ્રતિબિંઞ જેવી પ્રતિભાસિત થવા લાગે છે.
આ કથન પ્રમાણે જો રૂપ બુદ્ધિ પણ અચેતન જ પડતુ' હવાથી તે ચેતનના
"
४ यछे ! –“ चिच्छक्तिसन्निधानाच्च अचेतनाऽपि बुद्धिश्चेतनावती - वावभासते - बुद्धिर्दर्पणस क्रान्तमर्थ प्रतिविम्बकं द्वितीयदर्पणकल्पे पुस्यव्या रोहति, तदेव भोक्तृत्वमस्य नत्वात्मनो विकारापत्तिः " આ રીતે આત્મામાં लोकतृत्व ते ठेवण मुद्धिना विहार ४ छे. " अमूर्तश्चेतनो भोगी निष्यः सर्व गतोऽक्रियः अकर्ता निर्गुणः सूक्ष्म आत्मा कपिलदर्शने ” मा प्रथम अनुસાર પુરુષ તા નિલે`પ છે. ભાગનાવિષયમાં વિધ્યવાસીએ આ પ્રમાણે કહ્યુ છેपुरुषोऽविकृतात्मैव इत्यादि
"
66
જેમ જુદા જુદા રંગાના સયેાગથી નિલ સ્ફટિક મણિ લાલ, કાળા, પીળા આદિ રૂપવાળા બની જાય છે, એજ પ્રમાણે અવિકારી ચેતનપુરુષ (આત્મા ) અચેતન મનને પોતાના જેવુ... ચેતન બનાવી દે છે. આ પ્રમાણે
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानांगसूत्र इति चेदाह-तथा सति तस्य भोक्तृत्वमेव नोपपद्यते, तदवस्थत्वात्तस्येति॥ मू०४॥
सम्प्रति उक्तस्वरूपस्यात्मन आधारस्वरूपं निरूपयितुमाहमूलम्-एगे लोए ॥ सू०५॥ छाया-एको लोकः ॥ ५ ॥ व्याख्या-' एगे लोए 'इति
लोकालोक्यते-दृश्यते केवलज्ञानभास्वता, इति लोका । धर्माधर्मास्तिकायादिसकलद्रव्याधारभूतश्चतुर्दशरज्ज्यात्मको वैशाखस्थानकटिन्यस्तकरयुग्मपुरुपोपलक्षिताकाशविशेषः । सिद्धांत पुरुष के भोक्तृत्व में प्रकट किया गया है इस पर सिद्धांतकार का ऐसा कथन है कि-यदि पुरुप को भोक्ता माना जाता है तो इसी से उसमें क्रियात्व होता है फिर इसे अक्रिय जो कहा गया है वह ठीक नहीं है यही सब विषय यहां थोडे से रूपमें प्रकट किया गया है।मू०४॥
उक्तस्वरूपवाला आत्मा का आधार क्या है अब इसी विपय को प्रकट किया जाता है। 'एगे लोए' इत्यादि ॥५॥
स्मूलार्थ-लोक एक है।
टीकार्थ केवलज्ञानरूपी सूर्य द्वारा जिसका अवलोकन होता है वह लोक है यह लोक धर्मास्तिकाय अधर्मास्तिकाय आदि सकल द्रव्यों का आधारभूत है और यह १४ राजूपमाण है दोनों पैर पसार कर और कटि भागपर अपने दोनों हाथ रखकर जैसा पुरुप का आकार
પુરુષના ભકતૃત્વની અપેક્ષાએ સાંખ્ય સિદ્ધાંતની માન્યતા અહીં સંક્ષિપ્ત રૂપે બતાવવામાં આવેલ છે. હવે તે વિષેની સિદ્ધાંતકારની માન્યતા પ્રકટ કરવામાં આવે છે-જે પુરુષને જોક્તા માનવામાં આવે, તે તેના દ્વારા તેમાં કિયાવત્વનું જ પ્રતિપાદન થાય છે. તે પછી તેને જે અક્રિય કહ્યો છે, તે વાતનું આપે આપ ખંડન થઈ જાય છે. આ સમસ્ત વિષયનું અહીં સંક્ષિપ્તમાં નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે.
ઉપર્યુક્ત સ્વરૂપવાળા આત્માને આધાર શું છે, તે હવે પ્રકટ કરવામાં माछ-" एगे लोए" या ॥५॥
सूत्रार्थ- मे छे.
ટીકાઈ–કેવળજ્ઞાન રૂપી સૂર્ય દ્વારા જેનું અવલોકન થાય છે તે લોક છે. આ લોક ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય આદિ સકળ દ્રવ્યના આધારરૂપ છે. તે ૧૪ રાજૂપ્રમાણ છે. બન્ને પગ પહોળા કરીને કેડપર બન્ને હાથ રાખીને
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
'३९
%
25
सुधा टीका स्था० १ ० १ सू० ५ लोकस्य एकत्वनिरूपणम् उक्तं च-धर्मादीनां दृत्ति, द्रव्याणां भवति यत्र तत् क्षेत्रम् ।
तैव्यैः सह लोकस्तद्विपरीतं हथलोकाख्यम् ॥ १ ॥
चतुर्दशरज्ज्वात्मक इति लोकप्रमाणमुच्यते । तत्र रज्ज्जुपमाणं तु स्वयंभूरमणसमुद्रस्य पूर्वपश्चिमवेदिकान्तं यावत् , दक्षिणोत्तरवेदिकान्तं वा यावद् बोध्यम् । उच्छ्यमानमिदमस्य अधस्ताद्देशोनसप्तरज्जुविस्तरः, तिथंग्लोकमध्ये एकरज्जुविस्तरः, ब्रह्मलोकमध्ये पश्चरज्जुविस्तीर्णः, उपरितु लोकान्ते एकरज्जुविस्तृतः। इति ।
अथवा-लोको नामादिभेदादष्टधाऽस्ति-नामलोकः१, स्थापनालोकः २, द्रव्यहोता है वैसा ही आकार इस लोक का है यह लोक आकाशद्रव्य का ही एक विशेष भाग है। ___ उक्तं च-“धर्मादीनां वृत्तिः द्रव्याणां भवति यत्र तत् क्षेत्रम् , तैः द्रव्यैः सह लोकस्तद्विपरीतं ह्यलोकाख्यम् ॥ १॥ इस लोक का जो प्रमाण १४ राजू का कहाहै सो १ राजू का प्रमाण ऐसा होता है-स्वयंभू रमणसमुद्र की पूर्ववेदिका से पश्चिमवेदिका तक की जितनी लम्बाई होती है अथवा दक्षिण की वेदिका से लेकर उत्तर वेदिका तक की जितनी लम्बाई होती है उतनी लम्बाई प्रमाण एक राजू होता है। १४ राजू प्रमाण लोक की कही गई है नीचे का विस्तार इसका कुछकम ७ गजूका है। तिर्यग्लोक के मध्य में इसका विस्तार १ राजू का है ब्रह्मलोक के मध्य में इसका विस्तार ५ राजू का है और लोकान्त में इसका विस्तार एक राजू का है।
अथवा-नामादिक के भेद से लोक आठ प्रकार का है-नामलोक
ઉભેલા પુરુષના જે તેને આકાર છે. આ લેક આકાશદ્રવ્યને જ એક વિશેષ मा छ यु ५५४ छे ४-धर्मादीनां वृत्ति' द्रव्याणा भवति यत्र तत् क्षेत्रम् तैः द्रव्ये सह लोकम्तद्विपरीतं ह्य ठोकाख्यम् ॥ १ ॥ १४ रा रे પ્રમાણ બતાવ્યું છે, તેના સ્પષ્ટીકરણ માટે એક રાજુ પ્રમાણ કોને કહે છે તે નીચે પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે-સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રની પૂર્વ વેદિકાથી પશ્ચિમ વેદિકા સુધીના અંતરને, અથવા દક્ષિણ વેદિકાથી ઉત્તર વેદિકા સુધીની જેટલી લંબાઈ થાય છે, એટલી લબાઈ પ્રમાણુ એક રાજૂ હોય છે આ લોકને નીચેને વિસ્તાર ૭ રાજુ કરતાં થોડા ન્યૂન પ્રમાણવાળો છે, તિર્યકની મધ્યમાં તેને વિસ્તાર એક રાજુ પ્રમાણ છે. બ્રહ્મલેકની વચ્ચે તેનો વિસ્તાર પાંચ રાજુપ્રમાણ છે અને લોકાન્તમાં તેને વિસ્તાર એક રાજુપ્રમાણ છે.
અથવા–નામાદિકના ભેદથી નીચે પ્રમાણે આઠ પ્રકાર છે-(૧) નામક,
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०
स्थानासूत्र लोकः ३, क्षेत्रलोकः ४, काललोकः ५, भवलोकः ६, भावलोकः ७, पर्यायलोकश्च ८ । तत्र नामस्थापने प्रसिद्ध । क्षेत्रलोकः-आकाशमात्रम् । काललोकःसमयावलिकादिः । भवलोकः-नारकादिः । स्वस्मिन् स्वस्मिन् भवे वर्तमानः । यथा मनुष्यलोको देवलोक इति । भावलोकः-औदयिकादयः पङ् भावाः । पर्यायलोकः-द्रव्याणां पर्यायमात्ररूपः ।
स एका-एकत्वसंख्याविशिष्टः । लीकस्यैकत्वं तु अविवक्षितासंख्यप्रदेशाधस्तियंगादिदिग्भेदतया सामान्यरूपेण केवलज्ञानदृश्यत्वात् ॥ मू०५ ।। १ स्थापनालोक २, द्रव्यलोक ३, क्षेत्रलोक ४, काललोक ५, भवलोक ६, भावलोक ७ और पर्यायलोक ८ नाल और स्थापना ये दो प्रसिद्ध हैं आकाशमात्र क्षेत्रलोक है समय आवलिका आदिरूप काललोक है नारकादिरूप भरलोक है जैसे अपने २ भव में वर्तमान जो मनुष्यादि हैं वे सब भवलोक हैं। औदयिक आदि जो ६ भाव हैं वे भावलोक हैं। द्रव्यों की पर्यायरूप पर्यायलोक है।
ऐसा यह लोक एकत्व संख्याविशिष्ट है, इसलोक में जो एकता कही गई है वह अविवक्षित असंख्यातदेशों से एवं अविवक्षित तिर्यगादि भेदों से कही गई है अर्थात् असंख्यातप्रदेशों की एवं तिर्यगादि दिशाभेदोंकी विवक्षा गौण करके कही गई है क्यों कि सामान्यरूप से यह इसी प्रकारसे केवलज्ञानद्वारा गम्य होता है-दृश्य होता है।सू०५॥ (२) २थापनासो, (3) द्रव्यो , (४) क्षेत्रा, (५) असो, () Max, (७) ભાવલક અને (૮) પર્યાયક નામ અને સ્થાપના, એ છે તે પ્રસિદ્ધ છે. આકાશ માત્ર ક્ષેત્ર છે. સમય, આવલિકા આદિરૂપ કાળક છે. નારક આદિરૂપ ભવલેક છે. જેમકે–પિતપતાને ભવમાં રહેલાં જે મનુષ્ય આદિ છે, તેઓ ભવલેકરૂપ છે. દયિક આદિ જે છ ભાવ છે, તે ભાવક છે અને દ્રવ્યોની પર્યાયરૂપ પર્યાયક છે.
એ આ લેક એકત્વ સંખ્યાવાળે છે. આ લેકમાં જે એક્તા પ્રકટ કરવામાં આવી છે તે અવિવક્ષિત અસંખ્યાત પ્રદેશોથી તથા અવિવક્ષિત તિગ્ર આદિ ભેદોને લીધે કહી છે. એટલે કે અસખ્યાત પ્રદેશોની અને તિર્યગાદિ દિશાભેદની વિવક્ષાને ગૌણરૂપ આપીને કહી છે, કારણ કે સામાન્યરૂપે તે આ પ્રકારે કેવળજ્ઞાન દ્વારા ગમ્ય (દેશ્ય) થાય છે કે સૂ૦ ૫ છે
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ उ० १ सू० ६ अलोकस्य एकत्वनिरूपणम् ४१ ___ लोकस्य यथावत्परिज्ञानं तत्मविपक्षभूतस्यालोकस्य परिज्ञानं विना न संभवति । अतः प्रसंगादलोकं निरूपयति
मूलम्-एगे अलोए ॥ सू०६॥ छाया-एकः अलोकः ॥ सू०६॥ व्याख्या-'एगे अलोए' इत्यादि
अलोकः-लोकविपरीतोऽनन्ताकाशास्तिकायरूपः । लोकक्षेत्रे द्रव्यकालभावा विद्यन्ते, अलोक क्षेत्र तु तेपामभाव इति लोकवैपरीत्यम् ।
ननु-अलोकेऽपि आकाशप्रदेशरूपं द्रव्यमस्ति वर्तनादिरूपस्तु कालः अगुरुलघवश्वानन्ताः पर्यायास्तद्रूपोभावश्च तत् कथं तत्र द्रव्यकालभावानामभावः ? इति चेत्,
लोक का यथावत्स्वरूप उसके प्रतिपक्षभूत अलोक के ज्ञान हुए विना नहीं हो सकता है अतः इसी प्रसङ्ग से अलोक के स्वरूप का निरूपण सूत्रकार करते हैं
एगे अलोए इत्यादि ॥ ६॥ मूलार्थ-अलोक एक है।६।
टीकार्थ-लोक से विपरीत जो अनन्त आकाशास्तिकायरूप है वही अलोक है लोकक्षेत्र में द्रव्य, काल, भाव से विद्यमान होते हैं। अलोक में ये नहीं होते हैं यही इसमें लोककी अपेक्षा विशेषता है।
शंका-अलोक में भी आकाशप्रदेशरूप द्रव्य है वर्तनादिरूप काल है अगुरुलघुरूप जो अनन्तपर्यायें हैं इन्हीं रूप वहाँ भाव है तो फिर अलोक में द्रव्य, काल और भाव इनका अभाव कैसे हैं ?
લકનું યથાર્થ સ્વરૂપ તેના પ્રતિપક્ષભૂત અલેકના સ્વરૂપને જાણ્યા વિના સમજી શકાતું નથી તેથી સૂત્રકાર હવે અલકના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરે છે –
" एगे अलोए" त्याहि ॥६॥ સૂત્રાર્થ—અલોક એક છે. ક છે
ટકાર્થ–લેકથી વિપરીત અલોક છે. તે અનંત આકાશાસ્તિકાયરૂપ છે. લેકક્ષેત્રમાં દ્રવ્ય, કાળ અને ભાવ વિદ્યમાન હોય છે. અલેકમાં તેઓને અભાવ હોય છે, અલોકમાં લોક કરતાં એજ વિશેષતા છે.
શંકા–અલકમાં પણ આકાશ પ્રદેશરૂપ દ્રવ્ય છે, વર્તનાદિ રૂપ કાળ (પરિવર્તનશીલ) છે અને અગુરુલઘુરૂપ અનત પર્યરૂપ ભાવ પણ છે, છતાં પણ અલેકમાં દ્રવ્ય, કાળ અને ભાવને અભાવ આપ કેવી રીતે કહે છે?
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानालस्त्र उच्यते---आकाशप्रदेशात्मकं द्रव्यं ननास्तीति यदुच्यते, तन्न सम्यक् यतः क्षेत्रग्रहणेनैव तस्य गृहीतत्वात् । समयादिरूपस्य कालस्य साधतृतीय द्वीप एव सद्भाव इति शास्त्रविहितत्वात् अन्यत्र तदभावः । वर्तनादिरूपस्य तु कालस्य तत्र तीर्थकरादिभिरविवक्षितत्वात् कालोऽपि तत्र नास्ति । पर्यायाश्च-इह धर्माधर्मपुद्गलजीवास्तिकायद्रव्यसम्बन्धिनो विवक्षिताः, ते चालोके न सन्ति । एवमाकाशसम्बन्धिनस्त्वगुरुलघुपर्याया' क्षेत्रग्रहणेनैव गृहीतत्वान्नेह विवक्षिताः । तस्मादलोके त्रयाणामपि द्रव्यकालभावानामभाव इति सिद्धस् । ____ अलोकत्वं च लोकप्रतिपक्षत्वेन, न त्वनालोकनीयत्वेन केवलज्ञानेन तस्याप्यालोकनीयत्वात् । सोऽलोक एका-एकत्वसंख्यावान् । अलोकस्यानन्तपदेशात्मक
उ०-आकाशप्रदेशात्मक द्रव्य वहाँ है ऐसा जो कहा गया है वह ठीक नहीं है क्यों कि क्षेत्र के ग्रहण से ही उसका ग्रहण हो जाता है। समयादि रूप जो काल है वह ढाई द्वीप में ही है इससे बाहर में नहीं है। ऐसा शास्त्र का कथन है तथा वर्तनादिरूप काल की वहां तिर्थकरादिकोंने विवक्षा नहीं की है, अतः काल भी वहां नहीं है। धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, पुदलास्तिकाय और जीवास्तिकाय इन द्रव्यों की पर्यायें क्षेत्र के ग्रहण से ही गृहीत हो गई है इसलिये वे यहां विवक्षित नहीं हुई हैं। इसलिये अलोक में द्रव्य, काल और भाव इन तीनों का भी अभाव सिद्ध है। इस में अलोकता लोक का प्रतिपक्षी होने से हैं न कि अनालोकनीय होने से हैं। क्यों कि केवल ज्ञान द्वारा यह भी आलोकनीय है ऐसा यह अलोक एक-एक संख्यावाला है यह अलोक अनन्त
ઉત્તર–આકાશ પ્રદેશરૂપ દ્રવ્ય ત્યાં છે એવું જે કહ્યું છે તે ઉચિત નથી, કારણ કે ક્ષેત્રના ગ્રહણ દ્વારા તે પણ ગૃહીત થઈ જાય છે. સમયાદિ રૂપ કાળનું અસ્તિત્વ તે અઢી દ્વીપમાં જ છે–તેની બહાર નથી, એવું શાસ્ત્રોનું કથન છે. તથા વર્તનાદિ રૂપ કાળની ત્યાં તીર્થકરોએ વિવક્ષા (ઉલ્લેખ-વાતો કરી નથી. તેથી ત્યાં કાળ પણ નથી. ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, પુદ્ગલાસ્તિકાય અને જીવાસ્તિકાય, આ દ્રવ્યોની પર્યાયે ક્ષેત્રના ગ્રહણથી જ ગૃહીત થઈ ગઈ છે, તેથી તેમની પણ ત્યાં વિવક્ષા થઈ નથી. આ કારણે અલકમાં દ્રવ્ય, કાળ અને ભાવને અભાવ સિદ્ધ થાય છે. લોકને પ્રતિપક્ષી હોવાથી જ તેમાં અલેકતા છે, અનાલોકનીય હોવાથી તેમાં અલેતા કહી નથી, કારણ કે કેવળજ્ઞાન દ્વારા તે પણ અલેકનીય છે. એ તે અલેક પણ-એક સંખ્યા
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुंधा टीका स्था० १ ३० १ सू० ६ अलोकस्य एकत्वनिरूपणम् स्वेऽपि भेदस्याविवक्षणादेकत्वं द्रव्यार्थतया बोध्यम् ।
ननु लोकैकदेशः प्रत्यक्षतयोपलभ्यते, ततश्च ऊर्वादलोकोऽपि वाधकप्रमाणाभावात् संभाव्यते । अलोकस्तु न देशतोऽपि प्रत्यक्षः, ततश्च तत्सत्यं कथं संभाव्यते । इत्यं चैकत्वेन तत्परूपणाऽपि तत्सत्वे एव संगता? इति चेत् , ? उच्यते-अनुमानादलोकस्य सत्ता विज्ञायते । तथाहि-लोको विद्यमानविपक्षः, सव्युत्पत्तिकशुद्धप. दाभिधेयत्वात् , यद् यत् सव्युत्पत्तिकशुद्धपदाभिधेयं तत्तत् सविएवं भवति, यथा घटस्याघटः, सव्युत्पत्तिकशुद्धपदाभिधेयश्च लोकः, तस्मात् स विपक्षइति । इत्थं च लोकविपक्षोऽलोकोऽप्यस्त्येवेति । ? प्रदेशों वाला माना गया है फिर भी भेद की अविवक्षा से यह द्रव्यार्थिकनय की दृष्टि से एक कहा गया है।
शंका-लोक का एकदेश प्रत्यक्ष से जाना जाता है तब बाधक प्रमाण के अभाव से उ_दिलोक भी मान लिये गये हैं परन्तु अलोक तो एकदेश से भी प्रत्यक्ष नहीं है, तब उसका लद्भाव कैसे संभवित हो सकता है। अतः अलोक की यह एकत्व की प्ररूपणा उसके सद्भाव में ही संगत हो सकती है असद्भाव से नहीं।
उ०-अनुमान से अलोक का अस्तित्व जाना जाता है वह अनुमान इस प्रकार से है-" लोको विद्यमानविपक्षः, सव्युत्पत्तिकशुद्ध पदाभिधेयत्वात् यद् यत् सव्युत्पत्तिकशुद्ध पदाभिधेयं तत् तत् सविपक्षं भवति यथा घटस्थाघटः, सव्युत्पतिकशुद्धपदाभिधेयश्चलोकः तस्मात् सविपक्षः" इस अनुमान में प्रतिज्ञा, हेतु, उदाहरण, उपयन, વાળે છે. આ અલેક અનંત પ્રદેશેવાળે મનાય છે, છતાં પણ ભેદની અવિ. વક્ષાએ કરીને દ્રવ્યાર્થિકનયની અપેક્ષાએ તેને કહ્યો છે.
શંકા–લોકને એક દેશ (અંશ) પ્રત્યક્ષ જાણું શકાય છે. અને બાધક પ્રમાણને અભાવે ઉર્નાદિ લેકને સદભાવ માનવામાં આવેલ છે. પરંતુ અલેક તે એક દેશથી પણ પ્રત્યક્ષ જાણી શકાતું નથી, તે તેને સદુભાવ કેવી રીતે માની શકાય? જે અલકને સદ્ભાવ હોય તે જ અલેકના એકત્વની પ્રરૂપણા સંગત ગણી શકાય, તેના અભાવે આ પ્રરૂપણને સંગત કેવી રીતે ગણી શકાય?
ઉત્તર–અનુમાન દ્વારા અલેકનું અસ્તિત્વ જાણી શકાય છે. તે અનુમાન नीय प्रभारी छ-" लोको विद्यमानविपक्ष , सव्युत्पत्तिकशुद्वपदाभिधेयत्वात् यद् यत् सव्युत्पत्तिकशुद्धं पदाभिधेय तत् तत् सविपक्षं भवति यथा घटस्याघट. सव्युत्पतिकशुद्धपदाभिधेयश्च लोकः तामात् सविपक्षः " AL_मनु भानमा प्रतिज्ञा, तु,
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
स्थानागसूत्रे ____ ननु न लोकोऽलोक इति अलोको लोकभिन्नानां घटादीनामेवान्यतयो भविष्यति, अलं वस्त्वन्तरपरिकल्पनाकष्टेन ? इति चेत् , ? उच्यते-यश्च यं निषिध्य
और निगमन ये पांच अवयव हैं अतः यह अनुमान पंचावयवोपेत है "लोको विद्यमानविपक्षः" यह प्रतिज्ञावाक्य है " सव्युत्पत्तिशुद्धपदाभिधेयत्वात्" यह हेतु वाक्य है " यद् यत् सव्युत्पत्तिकशुद्धपदाभिधेयं तत् तत् सविपक्षं भवति यथा घटस्याघटः" यह अन्वय दृष्टान्त है "सव्युत्पत्तिकशुद्धपदाभिधेयश्च लोकः" यह उपनय घाक्य है और " तस्मात् सविपक्षः" यह निगमनवाक्य है इस अनुमान का तात्पर्य ऐसा है-व्युत्पत्ति युक्त शुद्ध पद के द्वारा अभिधेय होनेसे लोक विद्यमानविपक्ष वाला है जो जो सव्युत्पत्तिक शुद्ध पद से अभिधेय होता है वह वह अपने विपक्ष वाला होता है जैसे घट अघटरूप विपक्ष वाला होता है सव्युत्पत्तिकशुद्धपद से अभिधेय लोक है इसलिये वह भी सर्वविपक्ष है
शंका-" न लोकोऽलोको" जो लोक नहीं है वह अलोक है इस तरह के नञ् समास से अलोकरूप लोकभिन्न घटादिकों में से कोई एक
ઉદાહરણ, ઉપનય અને નિગમન, એ પાંચ અવયવ છે. આ રીતે આ અનુभान पांय अवयवात (पाय अवयवाथी युटत ) छ. “ लोको विद्यमानविपक्षः" मा प्रतिज्ञा अवयव छ, “ सव्युत्पत्तिशुद्धपदाभिधेयत्वात् " मा तु वाध्य छे. यद् यत् सव्युत्पत्तिकशुद्धपदाभिधेयं तत् तत् सविपक्षं भवति यथा घटस्याघटः "
मा अन्य टान्त छ, “ सव्युत्पत्तिकशुद्धपदाभिधेयश्च लोका” मा उपनय पाय छ भने “ तस्मात् विपक्षः " मा निशमन ४य छे. ३ मा मनु. માનને ભાવાર્થ સમજાવવામાં આવે છે વ્યુત્પત્તિયુક્ત શુદ્ધ પદના દ્વારા અભિધેય (ગ્રાહ્ય) હેવાથી લેક વિદ્યમાન વિપક્ષવાળે છે. જે જે પદાર્થ સવ્યુત્પત્તિક શુદ્ધપદ દ્વારા ગ્રાહ્ય હોય છે, તે તે પદાર્થ પોતાના વિપક્ષ (પ્રતિપક્ષ) વાળ હોય છે જ. જેમકે ઘટ અઘરૂપ વિપક્ષવાળો હોય છે. લેક પણ સવ્યુત્પત્તિક શુદ્ધપત્ર દ્વારા ગ્રાહ્ય છે, તેથી તે પણ સવિપક્ષ (વિપક્ષયુક્ત) હવે જ જોઈએ. એ રીતે લેકના વિપક્ષરૂપ અલકનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થાય છે,
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ उ० १ सू० ६ अलोकस्य एकत्वनिरूपणम् विधीयते, तेन तत्तुल्येनैव भवितव्यम् । अत्र तु निषेध्यत्वेन लोकोऽभिधीयते । स च जीवादिद्रव्याधार आकाशविशेष एव । अतोऽलोकशब्देनापि आकाशविशेष एव ग्राह्यो न तु घटादीनामन्यतमः, यथा 'अपण्डितः ' इत्युक्ते सदसद्विवेकविकलवेतनावान् पुरुषविशेष एव गृह्यते, न त्वचेतनो घटादिः । अतो नास्ति कश्चिदोप इति ।। सू०६॥ लोकालोकयोश्च विभागो धर्मास्तिकायाधीनः, अतस्तं प्ररूपयितुमाह
मूलम्-एगे धम्मे ॥ सू०७ ॥
छाया-एको धर्मः ॥७॥ हो जायगा फिर लोकाभिन्न, एक भिन्न वस्त्वनन्तर रूप अलोक की कल्पना के कष्ट से क्या लाभ है ?
उ०—जिसके निषेध से जिसका विधान होता है वह उसके तुल्य ही होता है इस नियम के अनुसार निषेध्य यहां लोक है और वह जीवादिक द्रव्यों का आधारभूत आकाशविशेष रूप ही है इसलिये अलोक शब्द से भी आकाशविशेप ही गृहीत होगा न कि घटादिकों में से कोई एक जैसे " अपण्डित" ऐसा कहने पर सद असद विवेक से विकल चेतनावान् पुरुषविशेष ही गृहीत होता है अचेतन घटादिक नहीं इसलिये अलोक की मान्यता में भी कोई दोप नहीं है । सू०६॥ लोक और अलोकला विभाग धर्मास्तिकायादिक के अधीन है इसलिये उस
२४1--"न लोकोऽलोको" रा३५ नथी त म छ, मा प्रभाव ન સમાસરૂપે અ પદને વિગ્રહ થઈ શકે છે. જેમકે ઘટ નથી તે અઘટ છે, એમ માની શકાય છે, તે જે લેક નથી તે અલેક છે, એમ માનવામાં શો વધે છે? લેકથી ભિન્ન એવી કે અન્ય વસ્તુરૂપે અલેકની કલ્પના કરવારૂપ કઈ વહેરવાની જરૂર જ શી છે ?
उत्तर-२ना निधी २ विधान थाय छ, ततेन तुक्ष्य (समान) હેય છે, આ નિયમ પ્રમાણે અહીં નિષેધ્ય લેક છે અને તે જીવાદિક દ્રવ્યના આધારભૂત આકાશ વિશેષરૂપ છે, તેથી અલેક શખથી પણ આકાશ વિશેષ જ अY 27,-घमिथ अडए थशे नडा. रेभ. “ 2443" કહેવાથી સારા નરસાંના વિવેકથી રહિત ચેતનાવાન પુરુષ વિશેષ જ ગ્રહણ થાય છે અચેતન ઘટાદિક ગ્રહણ થતા નથી, તેથી અલેકની માન્યતામાં પણ કેઈ દોષ નથી. એ સૂત્ર ૬ છે
લેક અને અલકને વિભાગ ધર્માસ્તિકાયિક અધીન છે, તેથી હવે
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानागपत्र
व्याख्या-'एगे' इत्यादि
धर्मः-धर्मास्तिकायः, स्वभावत एव गतिपरिणामपरिणतानां जीवपुद्गलानां तत्स्वभावधारणाद् धर्मः, अस्तयश्चेह प्रदेशाः, तेपां काया-संघातः-अस्तिकायः प्रदेशसंघात इत्यर्थः । धर्मश्चासौ अस्तिकायश्च धर्मास्तिकायः-जीवपुद्गलगत्युपष्टम्भकारी सकललोकव्यापी असंख्येयप्रदेशी,अरूपी अजीवद्रव्यविशेपः । यथा चक्षरिन्द्रियवतः ज्ञानस्योपग्रहकारणं दीपो भवति तद्वद्धर्मास्तिकायो जीवपुद्गलानां गत्यादि परिणतानामुपकारकारणं भवति । धर्मास्तिकायकी अब प्ररूपणा सूत्रकार करते हैं-एगे धम्मे इत्यादि।।७।।
मूलार्थ-धर्मास्तिकाय एक है ॥ ७॥
टीकार्थ-गति क्रियावाले जीव और पुद्गलों को जो उनके स्वभाव में धारण कराता है वह धर्म है, अस्ति शब्द से यहां प्रदेशों का ग्रहण हुआ है तथा काय शब्द से इन प्रदेशों का संघात गृहीत है। इस तरह प्रदेश संघात का नाम अस्तिकाय है धर्मरूप जो अस्तिकाय है वह धर्मास्तिकाय है यह धर्मास्तिकाय स्वभावता गति क्रियायाले जीव और पुद्गलों को चलने में सहायक होता है तथा यह द्रव्य समस्त लोकाकाश में तिलों में तैल की लरह व्यापक है इसके प्रदेश असंख्यात है यह अरूपी द्रव्य है तथा अजीवद्रव्य का एक भेद है। जिस प्रकार से चक्षुरिन्द्रियवाले जीव को घटपटादि के ज्ञान करने में सहायक द्वीप होता है उसी प्रकार से यह धर्मास्तिकाय द्रव्य भी गति परिणत जीवपुद्गलों को सूत्र॥२ ते मास्तियनी ५३५! ४२ छे--" एगे धम्मे" त्याहि ॥ ७ ॥
સૂત્રાર્થ–-ધર્માસ્તિકાય એમ છે ૭ |
ટીકાર્થ-ગતિકિયાવાળાં જીવ અને પુદ્ગલેને જે તેમના સ્વભાવમાં ધારણ કરે છે, તે ધર્મ છે. “અસ્તિ” પદથી અહીં પ્રદેશને ગ્રહણ કરવામાં माया छ भने " काय" य ५४थी ते प्रशाना सघात गृहीत थये छे. આ રીતે પ્રદેશ સંઘાતનું નામ અસ્તિકાય છે. ધર્મરૂપ જે અસ્તિકાય છે, તેને ધર્માસ્તિકાય કહે છે. આ ધર્માસ્તિકાય સ્વભાવતઃ ગતિકિયાવાળાં જીવ અને પુદ્ગલેને ચાલવામાં સહાયક થાય છે. આ દ્રવ્ય સમસ્ત કાકાશમાં તલમાં વ્યાપેલા તેલની જેમ વ્યાપક બને છે. તેના અસંખ્યાત પ્રદેશ છે, તે અરૂપી દ્રવ્ય છે અને અજીવ દ્રવ્યના એક ભેદરૂપ છે. જેમ નેગેન્દ્રિયથી યુક્ત જીવને વસ્તુનું જ્ઞાન કરાવવામાં દીપક સહાયરૂપ થાય છે, એ જ પ્રમાણે આ ધમસ્તિકાય દ્રવ્ય પણ ગતિ પરિણુત છવપુલને ચાલવા સહાયક બને છે. તે
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७
-
-
सुधा टीका स्था० १ ० १ सू०७ धर्मस्य एकत्वनिरूपणम् उक्त च-"जीवानां पुद्गलानां च, गत्युपग्रहकारणम् ।
धर्मास्तिकायो ज्ञानस्य, दीपश्चक्षुष्मतो यथा ॥ १॥"
यद्वा-यथा मत्स्यस्य गमनागमनादिक्रियापरिणतस्य जलमपेक्षाकारणमस्ति तथैव धर्मद्रव्यमपि ।
स एकः- एकत्वसंख्यावान् । यद्यपि प्रदेशार्थतया धर्मास्तिकायस्याऽसंख्यातप्रदेशवत्वादनेकत्वमस्ति परन्तु द्रव्यार्थतया तस्यैकत्वमिति भावः ॥मू० ७ । धर्मोऽपि सविपक्षः, अतस्तद्विपक्षमधर्म निरूपयति
मूलम्-एगे अधम्मे ॥ सू०८ ॥
छाया- एकः अधर्मः ॥८॥ चलने में सहकारी होता है अतः यह प्रेरक नहीं है अर्थात् उन्हें यह प्रेरणा करके नहीं चलता है जब वे चलते हैं तो यह उनके चलने में मदद देता है। कहा भी है-" जीवानां पुद्गलानां च " इत्यादि
यद्वा-गमनागमनादि क्रिया परिणत मत्स्य को जल जैसे अपेक्षा कारण होता है उसी प्रकार से यह धर्मद्रव्य भी स्वभावतः गति क्रियाशील जीवपुद्गल को गमन में अपेक्षा कारण होता है।
कहा भी है- गइ परिणयाण " इत्यादि ।
ऐसा यह धर्मद्रव्य एकसंख्यावाला है यद्यपि प्रदेशार्थता की अपेक्षा से धर्मास्तिकाय में असंख्यात प्रदेशों वाला होने के कारण अनेकत्व हैं परन्तु फिर भी द्रव्यार्थता की अपेक्षा से उसमें एकत्व है ॥ सू०७ ।।
धर्मद्रव्य भी अपने विपक्ष से युक्त है, अतः उसके विपक्षभूत अधચાલવાની પ્રેરણા આપતું નથી પણ જ્યારે તેઓ ચાલે છે, ત્યારે તેમને यसलामा म ४२ छे. यु १९ छे. 'जीवानां' इत्यादि
જેમ ગમનાગમનાદિ ક્રિયા પરિણત મત્સ્યને ગતિ કરવામાં પાણીની આવ. શ્યકતા રહે છે, તેમ સ્વભાવતઃ ગતિક્રિયાશીલ જીવ પુલને ધર્મદ્રવ્યની અપેક્ષા રહે છે. એટલે કે જળની જેમ ધર્મદ્રવ્ય પણ અપેક્ષાકારણરૂપ છે.
घु ५९ छे. “गइ परिणयाण " छत्यादि
એવું આ ધર્મદ્રવ્ય એક સંખ્યાવાળું છે. જો કે પ્રદેશોની અપેક્ષાએ વિચારવામાં આવે તે ધર્માસ્તિકાય અસંથાત પ્રદેશેવાળું હોવાથી તેમાં અનેકત્વ માની શકાય છે, પણું અહીં દ્રવ્યાર્થતાની અપેક્ષાએ તેમાં એકવ उखु छ. ।। ७ ।।
હવે સૂત્રકાર ધર્મદ્રવ્યના વિપક્ષભૂત અધમ દ્રવ્યનું નિરૂપણ કરે છે--
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानागसूत्रे व्याख्या-'एगे' इत्यादि
अधर्मः-न धारयति-जीवपुद्गलान् गतिपरिणतावपि तत्स्वभावतया नावस्थापयति, तस्य स्थित्युपष्टम्भकत्लादित्यधर्मः-अधर्मास्तिकायः । अधर्मशासौ अस्तिकायश्चेति । जीवपुद्गलानां स्थितिपरिणामपरिणतानां स्थितिपरिणामोपष्टम्भकः सकललोकव्यापि असंख्यातप्रदेशी अरूपी अजीवद्रव्यविशेषः । स्थितिर्गतिनितिः। यथा श्रान्तस्य धर्मातस्य पथिकस्य स्थितिपरिणामपरिणतस्य वृक्षच्छाया सदायिका भवति तद्वद् अधर्मद्रव्यमपि जीवपुद्गलानां स्थितिपरिणामपरिणतानां सहायकं भवति । यद्वा-मत्स्यस्य स्थलवन स्थितिसहायकं जीवपुद्गलानामधर्मद्रव्यम् । मद्रव्य का अब सूत्रकार निरूपण करते हैं।-एगे अधम्मे इत्यादि ॥८॥
मूलार्थ-अधर्मद्रव्य एक है ॥ ८ ॥
टीकाथ-जो जीव पुद्गलों को गति परिणति में नहीं धारण कराता है वह द्रव्य अधर्म द्रव्य है क्यों कि इसका काम स्थिति क्रिया में परिणत हए जीव और पुतलों को ठहरने में मदद देने का है, अधर्मरूप जो अस्तिकाय है वह अधर्मास्तिकाय है यह अधर्म द्रव्य भी सम्पूर्ण लोकाकाश में व्याप्त होकर ही रहता है, यह असंख्यात प्रदेशी है अख्पी है
और अजीव द्रव्य का एक भेद विशेष है गति की निवृत्ति का नाम स्थिति है जिस प्रकार मार्ग में चलते हुए श्रान्तपथिक को जो कि गर्मी से आकुल व्याकुल हो गया है ठहरने में सहायक छाया होती है उसी प्रकार से स्थिति परिणाम से परिणत जीव और पुद्गलों को जो ठहरने में सहायक होता है वह अधर्मद्रव्य है।
" एगे अधम्मे" त्यादि ॥ ८ ॥ सूत्राथ --अधम द्रव्य मे छे. ॥ ८ ॥
ટીકાથે--જે દ્રવ્ય જીવપુલેને ગતિ પરિણતિમાં ધારણ કરતું નથી, તે દ્રવ્યનું નામ અધર્મદ્રવ્ય છે. તે દ્રવ્યનું નામ ગતિપરિણત જીવ અને પુદ્ગલેને ગતિ કરતાં રોકવાનું છે તેમની ગતિ અટકાવવામાં મદદ કરવાનું છે. અધર્મ રૂપ જે અસ્તિકાય છે તેને અધર્માસ્તિકાય કહે છે. તે અધમ દ્રવ્ય પણ સંપૂર્ણ લોકાકાશમાં વ્યાપ્ત થઈને રહેલું છે, તે અસંખ્યાત પ્રદેશ છે, અરૂપી છે અને અછવદ્રવ્યને એક ભેદવિશેષ છે. ગતિની નિવૃત્તિનું નામ સ્થિતિ છે. રસ્તા પર ચાલ્યા જતા, ગરમીથી આકુળવ્યાકુળ થયેલા પથિકને થેવામાં જેમ છાંયડે સહાયક બને છે, તેમ સ્થિતિ પરિણામે પરિણત જીવને અને પુલને ભવામાં અધર્મદ્રવ્ય સહાયક થાય છે. જેમ સ્થળ મત્સ્યને થોભ
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा रीका स्था० १ उ० १ ० ८ अधर्मस्य एकत्वनिरूपणम् ४९ स एवंविधोऽधर्मास्तिकाय एकः=एकत्वसंख्यावान् प्रदेशार्थतयाऽस्यासंख्येयत्वेऽपि द्रव्यार्थतया एकत्वं बोध्यम् ।
ननु धर्मास्तिकाया धर्मास्तिकाययोरस्तित्वं कथमवगम्यते ? इति चेत् , उच्यते-जीवपुद्गलानां गत्यन्यथाऽनुपपत्तेधर्मास्तिकायोस्तीति भन्तव्यम् , एवं जीवपुद्गलानां स्थित्यन्यथाऽनुपपत्तेरधर्मास्तिकायोऽस्तीति च स्वीकर्तव्यम् ।
यदा-मत्स्य को जल की तरह जो जीव और पुद्गलों को ठहरने में मदद करता है वह अधर्मद्रव्य है।
उक्तं च-ठाणजुदाण अधम्मो इत्यादि ।
इस प्रकार का यह अधर्मद्रव्य-अधर्मास्तिकाय-एक संख्यावाला है यद्यपि प्रदेशार्थता की अपेक्षा असंख्यातप्रदेशी होने से यह अनेक भी है असंख्यात भी है परन्तु उसकी यहां विवक्षान होने से यह द्रव्यार्थता की अपेक्षा से एक है ऐसा जानना चाहिये। __ शंका-धर्मास्तिकाय और अधर्मास्तिकाय इनका अस्तित्व कैसे जाना जाता है ? ____उ०-यदि धर्मास्तिकाय न हो तो जीव और पुद्गलों की गति नहीं हो सकती है अतः " जीवपुद्गलानां गत्यन्यथानुपपत्ते' धर्मास्तिकायो. ऽस्ति" धर्मास्तिकाय है-ऐली प्रतीति इस अतुमान से होती है इसी प्रकारसे यदि अधर्मास्तिकाय न हो तो जीव और पुद्गलों की स्थिति नहीं हो सकती है अत:-" जीवपुलनां स्थित्यन्यथानुपपत्तः अधर्मास्तिकायोऽस्ति" अधर्मास्तिकाय है ऐसी प्रतीति इस अनुमान से होती है। વામાં મદદ કરે છે, તેમ જીવ અને પુલને ભવામાં જે મદદ કરે છે, તે અધર્મદ્રવ્ય છે.
४धु ५५ छे-ठाण जुदाण ॥ त्यादि
આ પ્રકારનું આ અધર્માસ્તિકાય એક સ ખ્યાવાળું છે. જો કે પ્રદેશાથતાની અપેક્ષાએ અસંખ્યાત પ્રદેશી હોવાથી તે અસંખ્યાતરૂપ પણ છે, પણ અહીં તે દ્રવ્યાર્થતાની અપેક્ષાએ તેને એક કહેવામાં આવ્યું છે, એમ સમજવું.
પ્રશ્ન-ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાયનું અસ્તિત્વ કેવી રીતે જાણી । य छ?
ઉત્તર--જે ધર્માસ્તિકાય ન હોય તે જીવ અને પુલની ગતિ સંભવી शती नथी. “जीवपुद्गलानां गत्यन्यथानुपपत्तेः धर्मास्तिकायोऽस्ति " ५२- તેમની ગતિ સભવિત હોવાથી, ધર્માસ્તિકાયના અસ્તિત્વની પ્રતીતિ થાય છે. "जीवपुद्गलानां स्थित्यन्यथानुपपत्तेः " मे प्रभारी ने मस्तियन डात था ७
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानानसूत्रे
ननु धर्मास्तिकायाभावेऽपि जीवपुलानां गतिर्भविष्यति, तथैवाधर्मास्तिकायाभावेऽपि तेषां स्थितिर्भविष्यति, धर्माधर्मास्तिकायस्वीकारो निरर्थकः ? इति चेत्, उच्यते - तयोरभावेऽपि जीवपुद्गलानां गतिस्थितिस्वीकारे तु अलोकेSपि जीवपुद्गलानां गतिस्थित्योरतिप्रसङ्ग स्यात् । यदि तु अलोकेऽपि तेषां गतिस्थिती इयेते इत्युच्यते, तर्हि अलोकस्यानन्तत्वालोकान्निर्गत्य जीवपुङ्गलानां तत्र
५०
शंका- आपने जो जीव और पुद्गलों की गति और स्थिति की अन्यथानुपपत्ति रूप हेतु देकर जो धर्मास्तिकाय और अधर्मास्तिकाय की सिद्धि की है, सो ठीक नहीं है क्यों कि धर्मास्तिकाय और अधर्मास्तिकाय के अभाव में भी इनकी गति और स्थिति हो जायेगी फिर इनकी स्वीकृति में क्या लाभ है ।
उ०- यदि धर्मास्तिकाय और अधर्मास्तिकय को न माना जाय और फिर भी जीव और पुलों की गति एवं स्थिति मानी जायें फिर इस प्रकार की मान्यता में अलोक में भी जीव पुगलों की गति स्थिति होने का प्रसंग प्राप्त होगा, यदि कहा जावे कि अलोक में भी इनकी गति स्थिति हो जावे तो इसमें हानि ही क्या है ? तो इसका उत्तर ऐसा है कि अलोक तो अनन्त है अतः लोक से निकल कर जीव और पुद्गलों તા જીવ અને પુદ્ગલેાની સ્થિતિ સભવી શકત નહીં, પણ તેમની સ્થિતિ શકય हावाथी " अधर्मास्तिकायोऽस्ति ” सेवी प्रतीति थाय हे अधर्मास्तिप्रय है શંકા જીવ અને પુદ્ગલેની ગતિ અને સ્થિતિ અનુક્રમે ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાયને લીધે જ શકય છે, અને તેમની ગતિ અને સ્થિતિના સદ્દ્ભવ હાવાથી ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાયનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થાય છે, ” આ પ્રમાણે આપ જે કહા છે તે ખરાખર નથી, કારણ કે ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાયના અભાવ હાય તે પણુ તેમની ગતિ અને સ્થિતિ સ’ભવી શકશે. તે તેમની ગતિ અને સ્થિતિને આધારે તેમનું અસ્તિત્વ કેવી રીતે સ્વીકારી શકાય ?
ઉત્તર-જો ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકયનું અસ્તિત્વ સ્વીકારવામાં ન આવે, અને તેમને અભાવ હોય તે પણ જીવ અને પુદ્ગલેાની ગતિ અને સ્થિતિ સ્વીકારવામાં આવે તે, અલાકમાં પણ જીવ અને પુદ્ગલેની ગતિ અને સ્થિતિ માનવાના પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે. જો એવી દલીલ કરવામાં આવે કે અલેાકમાં પણ તેમની ગતિસ્થિતિ સ્વીકારવામાં શી મુશ્કેલી છે ?
તે તેના ઉત્તર આ પ્રમાણે છે—અલેક તેા અનત છે હવે જો લેકમાથી નીકળીને છત્ર અને પુદ્ગલ્લે અલેાકમાં પ્રવેશ કરી શકતા હાય તેા એવી
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुवा टोका स्था१ उ०१ सू०८ अधर्मस्य एकत्यनिरूपणम् प्रवेशादेक द्विव्यादि जीवपुद्गलयुक्तः सर्वथा तच्छ्न्यो वा कदाचिल्लोकः स्यात् , नैतद् दृष्टम् इष्टं च । ___ यद्वा-गतिः स्थितिश्च सकललोकप्रसिद्ध कार्यम् , कार्य च परिणामि कारणापेक्षा कारणाधीनतयैव भवति । घटादिकार्याणां तथैव दर्शनात् । तथाहि-परिणामिकारणस्य मृत्पिण्डस्य सत्त्वेऽपि दिग्देश कालाकाशनकाशाद्यपेक्षाकारणमन्तरेण घटो न भवति । यद्यपेक्षाकारणाभावेऽपि कार्य स्यात्तहि मृत्पिण्ड मात्रस्य सत्त्वेऽपि वटकार्य स्यात् । न च तथा भवति, तस्मादपेक्षाकारणमपि कार्यनिष्पका या तो वहां प्रवेश हो जावेगा इस से एक दो तीन आदि जीवपुद्गल से ही यह लोक युक्त रहेगा या कदाचित् सर्वथा उनसे शून्य हो जावेगा परन्तु ऐसा न तो कभी देखा गया है और न यह बात इष्ट ही है। ___ यदा-गति और स्थिति ये दो कार्य है ऐसा सकल लोक में प्रसिद्ध है और जो कार्य होता है वह परिणामी कारण के अतिरिक्त अपेक्षा कारण की अधीनता से ही होता है जैसे घटादिकार्य, तात्पर्य इसका ऐसा है कि घटादिकार्य का परिणामी कारण मिट्टी का पिण्ड है सो घटादिकार्य केवल इस मिट्टी के पिण्डके सद्भाव में ही नहीं हो जाते हैं किन्तु इसके साथ वे अपेक्षा कारणरूप जो दिग्देशकाल आकाश प्रकाश आदि हैं उनकी भी अपेक्षा रखते हैं ऐसा तो है नहीं कि केवल मिट्टी के पिण्ड से घट निष्पन्न हो जाता हो और वह अपेक्षा कारणों की आवश्यकता अपनी उत्पत्ति में नहीं रखता हो यदि ऐसा ही माना जावे तो फिर क्या है केवल मृत् पिण्ड के सद्भाव मेंही घट की उत्पत्ति हो जानी પરિસ્થિતિ ઉદ્દભવે કે કાં તે એક, બે, ત્રણ આદિ જીવ અને પુલેથી જ લેક વ્યાપ્ત રહે, અથવા તેમનાથી બિલકુલ રહિત પણ થઈ જાય. પણ એવું કદી જોવામાં આવ્યું નથી અને તે ઈષ્ટ પણ નથી.
मया-ति मने स्थिति, मे मे 2, मेसोमा प्रसिद्ध છે. અને કાર્ય એકલા પરિણામી કારણને અધીન હેતું નથી પણ અપેક્ષા કારણને પણ અધીન હોય છે. જેમકે ઘટાદિ કાર્ય માં પરિણમીકરણ માટીને પિંડ છે, પરંતુ એકલી માટીના પિંડના સદુભાવથી ઘડા આદિનુ નિર્માણ થઈ શકતું નથી, સાથે સાથે અપેક્ષા કારણરૂપ દિગેશકાલ (દિશા, પ્રદેશ, કાળ) આકાશ, પ્રકાશ આદિની પણ જરૂર પડે છે. એકલા માટીના પિંડમાંથી ઘડે બની જતો હોય-અપેક્ષા કારણરૂપ પ્રકાશ આદિની તેને જરૂર રહેતી ન હોય, એવું તે શક્ય જ નથી. જે અપેક્ષા કારણેની આવશ્યકતા જ ન હોય તે
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२
स्थान सूबे
तावावश्यकम् । तथेह गतिस्थिती अपि परिणामिकारणरूपयोर्जीवपुद्गलयो र्वर्त्तमाने अपि अपेक्षाकारणं विना न भवितुमर्हतः, दृश्येते च गतिस्थिती, अतस्तयो रपेक्षाकारणरूपौ धर्माधर्माभ्युपगन्तव्या वेत्र । इत्थं धर्माधर्म योरस्तित्वं सुसिद्धमेवेति । यद्वा - पूर्वमलोकोऽभ्युपगतः, तदभ्युपगमे च लोकपरिच्छेदकारिणी धर्माधर्मा प्रतिपत्तयौं । अन्यथाऽऽकाशसाम्ये लोकालोकव्यवस्थाऽपि न स्यात् । तथा चाविशिष्ट एवाकाशे सति जीवानां पुद्गलानां च गत्यभावेन प्रतिघाताभावात्, चाहिये परन्तु ऐसा तो होता नहीं है इसलिये यह मानना चाहिये कि कार्य निष्पत्ति में अपेक्षा कारण भी आवश्यक होता है इसी तरह से गति और स्थिति भी परिणामी कारण रूप जो जीव और पुहल हैं इनके सत्व में भी अपेक्षा कारण के बिना नहीं हो सकती है परन्तु ये होती हुई तो दिखाई देती हैं इसलिये यह मानना ही चाहिये कि इनके अपेक्षा कारणरूप धर्मास्तिकाय और अधर्मास्तिकायरूप ये दो द्रव्य हैं। इस प्रकार से इन दोनों का अस्तित्वसिद्ध होता है ।
यद्वा-- पहले अलोक माना गया है इसके मानने पर लोकका ज्ञान कराने वाले धर्म और अधर्मद्रव्य भी मानना चाहिये नहीं तो आकाश की समानता में लोक और अलोक का विभाग कैसे हो सकेगा ? नहीं हो सकेगा क्योंकि आकाश ही आकाश सर्वत्र समान रहेगा अतः उस में जीव और पुलों की गति के अभाव को लेकर प्रतिघात का अभाव होने से और स्थिति के अभाव को लेकर सुखदुःखादि संबंध के अभाव
એકલી માટીમાંથી પણ ઘડાનું નિર્માણ થવું જોઈએ, પરન્તુ એવુ કદી બનતું નથી. તેથી એ વાત સ્વીકારવી જ પડશે કે કાર્યનિષ્પત્તિમાં અપેક્ષાકરણની પણ આવશ્યકતા રહે છે. એજ પ્રમાણે જીવ અને પુદ્ગલેની ગતિ અને સ્થિતિ પણ અપેક્ષાકારણેાના સદ્ભાવ વિના સભવી શકતી નથી. જીવ અને પુલે ની ગતિ અને સ્થિતિ, એ બન્નેના સદ્દભાવ જોવા મળે છે, તેથી એ વાત માન વી જ પડશે કે તેમના અપેક્ષાકારણરૂપ ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય, એ અને દ્રવ્યેાના સદ્ભાવ હાય છે.
અથવા—પહેલાં અલેાકનું અસ્તિત્વ સ્વીકારવામાં આવ્યું છે, તે લેાકનું જ્ઞાન કરાવનાર ધર્મદ્રવ્ય અને અધદ્રવ્યુ પણુ માનવા જ જોઇએ. નહીં તે આકાશની સમાનતામાં લેાક અને અલેાકના વિભાગ કેવી રીતે થઈ શકશે ? અને તે રીતે તેા સત્ર આકાશના જ કેવળ સમાનતા રહેશે. તે તેમાં જીવ અને પુદ્ગલાની ગતિના અભાવ રહેવાથી પ્રતિઘાતના અભાવ રહેશે, અને
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ उ०१ सू० ८ अधर्मस्य एकत्वनिरूपणम् स्थित्यभावेन च सुखदुःखादिसंबन्धाभावात् मुखदुःखबन्धादिव्यवहारो नोपपघेत । उक्त च
" तम्हा धम्मा धम्मा, लोगपरिच्छेयकारिणोजुत्ता। इहराऽऽगासे तल्ले, लोगोऽलोगोत्ति को भेओ ? ॥ १ ॥ लोगविभागाभावे, पडिघायाऽभावओऽणवत्थाओ ।
संववहाराभावे, संबंधाभावओ होज्जा ॥२॥ छाया-तस्माद् धर्माधौं लोकपरिच्छेदकारिणौ युक्तौ । इतरथाऽऽकाशे तुल्ये लोकोऽलोक इति को भेदः ? ॥ १ ॥ लोकविभागाभावे प्रतिघाताभावतोऽनवस्थातः । संव्यवहाराभावः संवन्धाभावतो भवेत् ॥ २॥ इति सू० ८॥
इत्थम् आत्मनो लोकत्तित्वं धर्माधर्मास्तिकायोपगृहीतत्वं सदण्डत्वं सक्रियत्वं च चितम् । एवंभूत आत्मा कर्मणा वध्यते इति बन्धं निरूपयति
मूलम्-एणे बंधे ॥ ९॥
छाया-एको वन्धः ॥१॥ ' होने से सुखदुःख बन्ध आदि का व्यवहार नहीं बन सकेगा। कहा भी है-"तम्हा धम्मा धम्मा" तथा च "लोगविभागा भावे" इत्यादि।
इस तरह आत्मा का लोक में रहना तथा धर्म और अधर्म द्रव्य द्वारा गति स्थिति में उसका उपकृत होना दण्डसहित होना क्रियासहित होना यह सब यहां तक सूचित किया गया है ऐसा आत्मा कर्म से वंधता है अतः अब बंध का निरूपण किया जाता है।
'एगे बंधे' इत्यादि ॥९॥
मूलार्थ-वन्ध एक है ।। १ ।। સ્થિતિને અભાવ રહેવાથી સુખદુઃખાદિ સંબંધને અભાવ રહેશે. એવી પરિ. સ્થિતિમાં સુખદુખબધ આદિનો વ્યવહાર જ નહીં સંભવી શકે !
“ तम्हा धम्मा धम्मा ॥ तथा च "लोगविभागा भावे" त्याह
આ રીતે આત્મા લેકમાં રહે છે, તથા ધર્મ અને અધર્મદ્રવ્ય દ્વારા તે ગતિસ્થિતિમાં આવે છે, તે દડસહિત હોય છે અને ક્રિયા સહિત હોય છે,
એ વાતનું અહીં સુધીમાં નિરૂપણ થઈ ગયું છે, એ આત્મા કર્મથી બંધાતે હિવાથી હવે બંધનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે–
" एगे बंधे " त्याहि ॥६॥ सूत्रा-मय मे छे. ॥ ६ ॥
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानागसूत्रे व्याख्या--' एगे' इत्यादि___ बन्धः-बन्धनं वन्धः, आस्रवनिमित्तः कपायसहितस्यात्मनः प्रतिप्रदेशमष्टविधकर्मपुद्गलैः सह संयोगविशेषः । स च सकपायजीवकर्तृकर्मयोग्यपुद्गलादानरूपः, स च एका-एकत्वसंख्यावान् । यद्यपि प्रकृतिस्थित्यनुभावप्रदेशभेदाद् बन्धश्चतुविवस्तथापि तस्य वन्धसामान्यादेकत्वम् , मुक्ती सत्यां पुनर्बन्धामावाद वा एकत्वम् । यद्वा द्रव्यभावभेदाद् बन्धो द्विविधा-द्रव्यतो निगडादिभिः, भावतस्तु
टीकार्थ-बन्धने का नाम बन्ध है यह बन्ध एक प्रकार का संयोग विशेषरूप होता है इस बन्ध का निमित्त ओस्रव होता है कपाय सहित आत्मा का हर एक प्रदेश आठ कर्मों के साथ जो सम्बन्धित है-गाहरूप से जकड़ा हुआ है-इसी का नाम बन्ध है इस बन्ध अवस्था में आत्मा के प्रदेश और कर्मों के प्रदेश परस्पर में क्षीर नीर की तरह मिले रहते हैं। बन्ध उसी जीव को होता है झो जीव सकपाय होता है क्यों कि कषाय सहित होने से जीव कर्म के योग्य पुद्गलों को ग्रहण करता है यह बन्ध यद्यपि प्रकृतिबन्ध आदि चार प्रकार का कहा गया है फिर भी वन्धसामान्यकी अपेक्षा वह एकत्व संख्याविशिष्ट कहा गया है। ___ अथवा-जीव जब संसार से मुक्त हो जाता है तब पुनः उसको बन्ध नहीं होता है अतः पुनर्वन्ध के अभाव से यह एकत्व संख्यावि. शिष्ट कहा गया है।
अथवा-द्रव्यबन्ध और भाव बन्ध के भेद से बन्ध दो प्रकार का
ટીકાઈ–બાધવું એટલે બંધ. તે બંધ એક પ્રકારના સોગ વિશેષરૂપ હોય છે આસને કારણે જીવ આ બંધ કરે છે. કષાયયુક્ત આત્માને દરેક પ્રદેશ અ ઠ ક વડે ગાઢરૂપે જકડાયેલ હોય છે, તેનું નામ જ બંધ છે. આ બંધ દશામાં આત્માના પ્રદેશ અને કર્મોના પ્રદેશ એકમેકની સાથે ક્ષીર નીરની જેમ (દૂધ અને પાણીની જેમ) ભળી જાય છે સકષાયી જીવ જ કર્મોને બંધ કરતે હોય છે, કારણ કે કષાયયુક્ત જીવ કર્મના ગ્ય પુલેને ગ્રહેણ કરે છે. જો કે આ બંધના પ્રકૃતિબંધ આદિ ચાર પ્રકારો કહ્યા છે, છતાં પણ બંધ સામાન્યની અપેક્ષાએ તેને એક (એક સંખ્યાવાળે) કહ્યો છે.
અથવા–જીવ જ્યારે સંસારથી મુક્ત થઈ જાય છે, ત્યારબાદ ફરીથી આ બંધ કરતું નથી. તેની પુનર્બધના અભાવની અપેક્ષાએ તેને એક सध्यावाणी ४यो छे.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ उ०१ सू० ९ बन्धस्य यकत्वनिरूपणम्
कर्मणा, तयोश्च बन्धसामान्यविवक्षया एकत्वमिति । ननु बन्धोऽत्र जीवकर्मणोःसंयोगः, स आदिमान् अनादि ? तत्र यदि प्रथमः पक्षः, तर्हि किं पूर्वमात्मा समुत्पन्नः ? किं वा कर्मसमुत्पन्नम् ? उत तदभयं युगपत् समुत्पन्नम् ? इति विकल्प त्रयं भवति । तत्र पूर्वम् आत्मा समुत्पन्नः' इति विकल्पो वक्तुमशक्यः, यतोनिहतुकत्वेनात्मनः खरविपाणवत संभवाभावः स्यात् । यद्यकारणोत्पन्नस्यापि संभवो मन्यते, तर्हि अकारणोत्पन्नस्य तस्योपरमोऽप्यकारणत एव स्यात् । तथा--पूर्व कर्म होता है इनमें निगड़ादि द्वारा जो बन्ध होता है वह द्रव्यबन्ध है और रागद्वेषादि के निमित्त से जो कर्म के साथ बन्ध होता है वह भाववन्ध है इन दोनों में बन्ध सामान्य की विवक्षा से एकत्व है। __ शंका-आपने जीव और कर्म का जो परस्पर में संयोगविशेष है वह बन्ध है ऐसा कहा है सो यह संयोगविशेष आदिमान है या अना दिरूप है ? अर्थात् जीव के साथ कर्मो का यह संयोगविशेषरूप संबंध अमुक समय से हुआ है या समय के बिना हुआ है ? यदि कही जावे कि यह सम्बन्धरूप बन्ध अमुक समय से हुआ है तो इसमें ये विकल्प उपस्थित होते हैं कि पहिले आत्मा उत्पन्न हुआ है या कमें उत्पन्न हुआ है ? या दोनों एक साथ उत्पन्न हुए हैं ? पहिला विकल्प इस लिये ठीक नहीं है कि आत्मा तो निर्हेतुक है और जो निहेतुक होता है उसका उत्पाद खर विषाण की तरह होता नहीं है यदि कारण के विना भी उत्पत्ति मानी जावे तो फिर उसको उत्पित्ति सदा होती ही रहनी
અથવા–દ્રવ્ય ધ અને ભાવબ ધની અપેક્ષાએ બધના બે પ્રકાર છે. જંજીર (સાંકળ) આદિ દ્વારા જે ખધ થાય છે તેને દ્રવ્યબધ કહે છે, અને રાગદ્વેષાદિને કારણે જે બંધ થાય છે તેને ભાવબંધ કહે છે તે બનેમાં બંધ સામાન્યની અપેક્ષાએ એકત્વ છે.
શકો આપે બંધની આ પ્રમાણે વ્યાખ્યા આપી છે-“જીવ અને કર્મના પરસ્પરના સંયોગ વિશેષને બંધ કહે છે ” તે તે સંગ આદિમાન છે કે અનાદિરૂપ છે? એટલે કે જીવની સાથે કર્મોને આ સચોગ અમુક સમયથીજ છે કે અનાદિકાળથી છે? જે તેને એ જવાબ હોય કે તે સંબધ અમુક સમયથી છે, તે પ્રશ્ન એ ઉદભવે છે કે “ પહેલાં આત્મા ઉત્પન્ન થયે છે ? કે કમ ઉત્પન્ન થયેલ છે ? કે બને એક સાથે ઉત્પન્ન થયેલા છે ? આ પ્રશ્નને પહેલો વિકલ્પ તે એ કારણે માન્ય થાય તેમ નથી કે આત્મા તે નિતુક છે અને જે નિર્દેતુક હોય છે તેની ઉત્પત્તિ ખરવિષાણ (ગર્દભને માથે શિંગડાં) ની જેમ સભવી શકતી નથી. જે કારણ વિના પણ ઉત્પત્તિ માની લેવામાં આવે તે તેની ઉત્પત્તિ જ સદા થતી રહેવી જોઈએ-તે અટ
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६
स्थानासत्रे समुत्पद्यते इति द्वितीयो विकल्पोऽप्यसंगत एव, कर्तुरभावेन तदुत्पत्तेरसंभवात् । यदि कर्तुरभावेऽपि कर्मोत्पत्तिरितिमन्यते, तदा कर्मेति व्यपदेशोऽपि कर्तुमशक्यः स्यात् । क्रियमाणस्यैव कर्मत्वेन व्यपदेशात् । किं च-कारणेन विना कोत्पत्तिभवतीति मन्यते, तर्हि अकारणोत्पन्नस्य तस्य नाशोऽपि कारणमन्तरेणैव स्यादिति । युगपदुत्पत्तिरूपस्तृतीयो विकल्पोऽप्यसमञ्जसएव, कारणं विना तयोरुत्पत्यसंभवात् । कारणाभावेऽपि यदि युगपदुत्पत्तिः स्यात्तर्हि ' अयं कर्ता इदं कर्मे' चाहिए उसका उपरम नहीं होना चाहिए इस तरह से आत्मा की मुक्ति होने का समय ही प्राप्त नहीं हो सकता है यदि कहा जावे कि कर्म पहिले उत्पन्न हुआ है तो यह द्वितीय पक्ष भी संगत नहीं बैठता है क्यों कि कर्ता के अभाव में क्रिया का अभाव रहेगा फिर कम की उत्पत्ति कैसे हो सकती है यदि कहा जाये कि कर्ता के अभाव में भी कर्मोत्पत्ति मान ली जावेगी तो फिर उसमें "कर्म" ऐसा व्यपदेश नहीं बन सकेगा क्यों कि क्रियमाण में ही कर्म ऐसा व्यपदेश होता है।
किञ्च-यदि कारण के विना कर्मोत्पत्ति मानी जावे तो जो विना कारण के उत्पन्न हुआ है उसका नाश भी विना कारण ही होना चाहिये परन्तु कर्म का विनाश विना कारण होता ही नहीं है “ युगपत् उत्पत्ति तृतीय पक्ष भी ठीक नहीं है क्यों कि कारण के विना उन दोनोंकी उत्पत्ति असंभव है यदि कारण के अभावमें भी दोनों की जीव और कर्म की-युगपत् उत्पत्ति मानी जावे तो " यह कर्ता है यह कर्म કવી જોઈએ નહીં. આ રીતે આત્માની મુક્તિ થવાની વાત જ શક્ય બની શકે નહીં. જે એમ કહેવામાં આવે કે કર્મ પહેલાં ઉત્પન્ન થયું છે, તો તે વાત પણ સંગત લાગતી નથી, કારણ કે કર્તાના અભાવે ક્રિયાને જ અભાવ રહે છે, તે કર્મની ઉત્પત્તિ જ કેવી રીતે થઈ શકી? જો એમ દલીલ કરવામાં આવે કે કર્તાને અભાવમાં પણ કર્મની ઉત્પત્તિ થાય છે, તો તેમાં “કર્મ” એ વ્યપદેશ (હેવાર) જ ન કરી શકાય, કારણ કે ક્રિમાણમાં જ કર્મ એવે વ્યવહાર થઈ શકે છે. - જે વિના કારણે કર્મોત્પત્તિ માનવામાં આવે, તો વિના કારણે ઉત્પન્ન થયેલાને નાશ પણ વિના કારણ કે જોઈએ, પરંતુ કર્મને વિનાશ વિના કારણ થતું નથી. “આત્મા અને કર્મની એક સાથે ઉત્પત્તિ થઈ છે, ” આ ત્રીજો વિકલ્પ પણ માન્ય થઈ શકે તેમ નથી કારણ કે વિના કારણે તે બનેની ઉત્પત્તિ અસંભવિત છે. જે કારણ વિના પ તેમની એક સાથે ઉત્પત્તિ સ્વીકારવામાં આવે તે “ આ કર્તા છે અને આ કર્મ છે,” એવો વ્યવહાર
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
- 'सुधा का स्था० १ उ०१सू० ९ यन्धस्य पफत्वनिरूपणम्
५७ ति व्यवहारो नोपपद्यतेति । इत्थं चादिमत्पक्षे जीवकर्मणोः संयोगो दुरुपपादः । । अथ चेत्तयोः संयोगोऽनादिरिति पक्षोऽभ्युपगम्यते, तर्हि अनादित्वादेव जीवकर्म, वियोगो न स्यात् , आत्माकाश संयोगवत् , इत्थं च मुक्तिरेव न स्यात् ? इति चेत्, । अत्रोच्यते-तत्र-आदिमत्संयोगपक्षो नाश्रीयते शास्त्रासंमतत्वात् । अनादिहै"ऐसा व्यवहार ही नहीं बन सकता है। इस प्रकार से धन्ध की आदि मत्ता में जीव कर्म का संयोग दुरुपपाद है। यदि इन दोनों का बन्धरूप सम्बन्ध अनादि काल का माना जावे तो फिर उसका विनाश । हो नहीं हो सकेगा इस तरह से जीव और कर्म का जो वियोग हो | जाता है वह आत्मा और आकाश के संयोग की तरह कभी नहीं हो
सकता है और वियोग न हो सकने से आत्मा की मुक्ति की प्राप्ति ही | नहीं हो सकती है।
उ०-कर्म का और आत्मा का संयोगसादि है ऐसा पक्ष हम ने । नहीं माना है क्योंकि यह पक्ष शास्त्र संमत नहीं हुआ है। अतः इस
पक्ष में निगदित दोपों के लिये वहां कोई अवकाश ही नहीं है रहा । अनादि पक्ष सो जीव और कर्म का सम्बन्धरूप यह बन्ध अनादिकाल ' का ही माना गया है अनादिकालिक इसे मानने पर जो इनकी मुक्ति
नहीं हो सकेगी-कर्म के साथ से आत्मा का छुटकारा नहीं हो सकेगाऐसा जो दोप दिया गया है वह न्याय संगत इसलिये नहीं है कि सुवर्ण का और पाषाणका सम्बन्ध अनादिकालिक होता हुआ भी वियुक्त हुआ પણ થઈ શકતું નથી. આ રીતે જીવની સાથે બંધને સંબંધ અમુક સમયથી જ હોવાની વાત સિદ્ધ થતી નથી. જે તે બન્નેને સાગ અનાદિકાળથી હેવાની વાત સ્વીકારવામાં આવે તે તેને વિનાશ જ સંભવી શકશે નહીં.
આ રીતે જીવ અને કમને જે વિગ થઈ જાય છે તે આત્મા અને આકા| શના સંગની જેમ કદી પણ થઈ શકત નહીં, અને વિયોગ નહીં થઈ શક'વાથી આત્માને મુક્તિની પ્રાપ્તિ જ થઈ શકત નહીં.
ઉત્તર–કમને અને આત્માને સચોગ સાદિ (આદિ સહિત) છે, એવી વાત જૈન સિદ્ધાંતોએ કદી સ્વીકારી નથી તેથી તે માન્યતામાં રહેલા દેને માટે જૈન સિદ્ધાંતમાં તે કઈ અવકાશ જ નથી. જેના સિદ્ધાંત તે જીવ અને કર્મના સંબંધરૂપ આ બધને અનાદિકાળને માન્ય છે. તેમને અનાદિકાળથી સંબંધ હોવા છતાં પણ આત્માની મુક્તિ નહીં થઈ શકે એવી વાત કરવી તે ન્યાયસંગત નથી. જેમ સુવર્ણ અને પાષાણને સબંધ અનાદિકાળને
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानासूत्रे
५८
39
पक्षमाश्रित्य जीवकर्मणोर्वियोगाभावरूपो यो दोषस्त्वयाभिधीयते, सोऽयुक्त एव । अनादित्वेऽपि काञ्चनोपलयोरिव जीवकर्मणोः संयोगोव्युच्छिद्यमानो दृश्यते । उक्तञ्च - " जहवेह कंचणोवलसंजोगोऽणाइ संत गओऽवि । वोच्छिज्जइ सोवायं तह जोगो जीवकम्माणं || छाया -यथा वेह काञ्चनोपलसंयोगोऽनादि सन्तति गतोऽपि । व्युच्छिद्यते सोपायं तथा योगो जीवकर्मणोः ॥ इति ॥ तथा - अनादिरपि सन्तानी विनश्यति, यथा बीजाङ्कुरसन्तानः । उक्तञ्च- दग्धे वीजे यथात्यन्तं मादुर्भवति नाकरः ।
66
कर्मवीजे तथा दग्धे नारोहति भवाङ्करः ॥ ॥ " सू०९ ॥ चन्धस्यानादित्वेऽपि कस्यचिद् भव्यात्मनो मोक्षो भवतीति मोक्षस्वरूपमाह - मूलम् - एगे मोक्खे ॥ सू० १० ॥ छाया -- एको मोक्षः ॥ १० ॥
देखा जाता है अतः अनादिकालिक जीव कर्म का सम्बन्धरूप यन्ध मानने पर जीव और कर्म का यह बन्ध व्युच्छिन्न नहीं हो सकता है ऐसी दोषापत्ति लागू नहीं हो सकती है ।
उक्तं च-जह वेह कंचणी इत्यादि ।
तथा - अनादि भी सन्तानी वीजाङ्कुर संतानकी तरह नष्ट हो जाता है कहा भी है- " दग्धे वीजे " इत्यादि
तात्पर्य कहने का यह है कि जिस तरह बीज के दग्ध हो जाने पर अङ्कुर उत्पन्न नहीं होता है उसी प्रकार से कर्मरूपी यीज के दग्ध हो जाने पर नष्ट हो जाने पर भवरूपी अङ्कुर उत्पन्न नहीं होता है ॥९॥
હાવા છતાં પણ સુવર્ણ ને પાષાણુથી અલગ કરી શકાય છે, એમઆત્મા અને કર્માના સંબંધ અનાદિકાળના હોવા છતાં પણ કર્મોને આત્માથી અલગ કરી શકાય છે. તેમને સર્વથા ક્ષય કરીને આત્મા મેાક્ષની પ્રાપ્તિ કરી શકે છે. ह्युं छे. ८ ह " इत्यादि
તથા——અનાદિકાળથી આત્માના પ્રદેશેાની ઉપર જામેલાં કર્યાં પણ ખીજા કરાની જેમ નષ્ટ થઈ જાય છે.
धुं पशु छे. " दुग्धे बीजे " इत्याहि
આ કથનના ભાવાય એ છે કે જેમ દગ્ધ ( મળી ગયેલા ) ખીજમાંથી આકુર ઉત્પન્ન થતા નથી, એજ પ્રમાણે કમરૂપી ખીજ ખળી જવાથી નષ્ટ થઈ જવાથી--ભવરૂપી અંકુરની ઉત્પત્તિ થતી નથી. ! સૂ॰ ૯ u
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा रीका स्था०१ उ०१ २. ९ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
व्याख्या--' एगे मोक्खे' इति । मोचनं मोक्षः । आत्मनः सकलकर्मभ्यो वियोगः । उक्तश्च-कृत्स्नकर्मक्षयान्मोक्षः ' इति । ___ सकलकर्म विमुक्तस्य ज्ञानदर्शनोपयोगलक्षणस्यात्मनः स्वात्मन्यवस्थान मोक्षः। स चैक-एकत्वसंख्यावान् । ज्ञानावरणीयादिकर्मा (क्षया) पेक्षया मोक्षस्याष्टविधत्वेऽपि मोचनसामान्यादेकत्वम् । मुक्तस्य पुनर्मोक्षाभावाद् वा तस्यैकत्वम् । अथवा द्रव्यार्थ तया ईपत्माग्भाराख्यक्षेत्रमपि मोक्ष इत्युच्यते । विनिर्मुक्ता शेषवन्धनस्य
बन्ध की अनादिता होने पर भी किसी २ भव्यात्मा को मोक्ष प्राप्त होता है इसी कारण अब मोक्ष का स्वरूप कहा जाता है
एगे मोक्खे इत्यादि ।। १० ॥ मूलार्थ--मोक्ष एक है ॥१०॥ टीकार्थ--छुटने का नाम मोक्ष है अर्थात् आत्मा से समस्त कर्मों का वियोग होना ही मोक्ष है।
उक्त च--" कृत्स्नकर्मक्षयान्मोक्षः" ज्ञानदर्शनरूप उपयोगलक्षण वाले आत्मा का सकलकर्मों से विप्रमुक्त होने पर जो अपने निजरूप में अवस्थान होता है यही मोक्ष है यह मोक्ष एकत्व संख्यावाला है ज्ञानावरणादि कर्मक्षय की अपेक्षा से मोक्ष आठ प्रकार का है परन्तु यहाँ जो उसे एक कहा गया है उसका कारण मोचन सामान्य है। अथवा जो जीव एकवार मुक्त हो जाता है वह दुवारा मुक्त नहीं होता है इसलिये भी मोक्ष एक है। अथवा-ईषत्प्रारभारा नाम का जो क्षेत्र
બંધની અનાદિતા હોવા છતાં પણ કઈ કઈ ભવ્યાત્મા મોક્ષ પ્રાપ્ત કરતા હોય છે. તે કારણે સૂત્રકાર હવે મોક્ષના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરે છે–
" एगे मोक्खे " या ॥ १० ॥ सूत्रा-मास से छे. ટીકાર્થ–મેક્ષ એટલે છુટકારે. આત્માપરથી સમસ્ત કર્મોને નાશ થઈ वो तेतुं नाम १ भाक्ष छ. ४यु ५५ छ है-" कृत्स्नकर्मक्षयोन्मोक्षः " ज्ञानદર્શનારૂપ ઉપર લક્ષણવાળા આત્માનું સમસ્ત કર્મોથી મુક્ત થઈને પિતાના નિજરૂપમાં (શુદ્ધ સ્વરૂપમાં) પુનઃ આવી જવું, એજ મોક્ષ છે. તે મોક્ષ પણ એક જ છે. જો કે જ્ઞાનાવરણદિ કર્મક્ષયની અપેક્ષાએ મેક્ષ આઠ પ્રકા રને છે પરંતુ અહી તેને એક કહેવાનું કારણ એ છે કે તે આઠે પ્રકારમાં મોચન (છુટકારે) સામાન્ય તે હોય છે જ. અથવા એકવાર મુક્ત થયેલા જીવને બીજીવાર મુક્ત થવું પડતું નથી, તેથી પણ મક્ષ એક છે. અથવા
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
16
स्थानाक्षसूत्र प्राप्तनिजस्वरूपस्यात्मनो लोकाऽन्तेऽवस्थानं मोक्ष इति तदाशयः । स च लोकान्त ईपत्माग्भाराख्य भूमेरूवं य उपरितनो योजनस्य चतुर्विशतितमो भागः स लोकाग्रवर्ती लोकाकाशखण्डः। स तस्याभूमेरूज़ चतुर्थ क्रोशस्योपरितनः पष्ठभागस्त्रयस्त्रिंशदधिकशतत्रयधनुर्द्वात्रिंशदालप्रमाणो भवति । ईपत्माग्भारोपलक्षितक्षेत्र विशे. पस्य मोक्षाधारतया मोक्षोपचारः । स च क्षेत्रविशेपो द्रव्यमोक्ष इति । तस्य क्षेत्रस्यैकत्वेन मोक्षस्यैकत्वम् । यद्वा-द्रव्यतो मोक्षो निगडादितः, भावतस्तु कर्मतः। तयोश्च मोचनसामान्यादेकत्वम् । है वह भी मोक्ष कहा गया है आत्मा को अशेष बन्धन से रहित हो जाने पर जो निजस्वरूप की प्राप्ति हो जाती है और इस स्थिती में वह लोक के अग्रभाग में अवस्थित हो जाता है इसका नाम मोक्ष है ऐसा आशय इसका है। वह लोकान्त ईषत्प्रारभारा नाम की भूमि के उपर है उसका वह उपरितन भाग १ योजन का २४ वां भागरूप है और वह लोकाग्रवर्ती है एवं लोकाकाश का एक खण्डरूप है ईषत्प्रारभारा नाम की भूमी के ऊपर का वह भाग एक कोल का छठा भागरूप पड़ता है और उसका प्रमाण ३३६ धनुष और ३२ अङ्गुल का है ईषत्प्रारभारा पृथिवी से उपलक्षित क्षेत्रविशेष को जो मोक्ष कहा गया है वह मोक्ष का उपचार हुआ जानना चाहिये ऐसा यह जो क्षेत्रविशेष है वह द्रव्य मोक्ष है यह क्षेत्रविशेष एक है अतः इसे एकत्व संख्यावाला कहा गया है या निगडादि से मुक्ति पाना यह द्रव्यमोक्ष है और कर्म ઈશ્વત્થામ્ભારા નામના ક્ષેત્રનું નામ પણ મેક્ષ છે. આત્મા બન્ધનથી સર્વથા રહિત થઈને નિજસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ કરે છે, અને એ સ્થિતિમાં તે લેકના અગ્રભાગમાં અવસ્થિત થઈ જાય છે, તેનું નામ મોક્ષ છે. તે કાન્ત ઈષ–ામ્ભારા નામની ભૂમિની ઉપર છે. તેને તે ઉપરિતન ભાગ એક જનતા ૨૪ માં ભાગ પ્રમાણ છે, અને તે લોકાગ્રવર્તી છે અને કાકાશના એક ખંડ રૂપ છે. ઈષ~ામ્ભારા નામની ભૂમિની ઉપરને તે ભાગ એક ગાઉના છઠ્ઠા ભાગ પ્રમાણ છે, અને તેનું પ્રમાણ ૩૩૬ ધનુષ અને ૨૨ આંગળ જેટલુ છે. ઈષ–ાશ્મારા પૃથ્વીને નામે ઓળખાતા ક્ષેત્ર વિશેષને જે મોક્ષ કહેલ છે તેનું કારણ એ છે કે તે ક્ષેત્ર મોક્ષના આધારભૂત છે. આ રીતે આ પ્રકારના સ્થાનમાં મોક્ષને ઉપચાર થયેલ સમજો. આ પ્રકારનું આ જે ક્ષેત્રવિશેષ છે, તે દ્રવ્યમક્ષ છે. તે ક્ષેત્રવિશેષ એક જ હોવાથી મોક્ષને એક સંખ્યાવાળો કહ્યું છે. જો કે જંજીર આદિથી મુક્ત થવું તેને દ્રવ્યમક્ષ કહે છે અને કર્મોથી
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ ० १ सू०१० मक्षिस्वरूपनिरूपणम्
६१
ननु ययोरनादिः संयोगस्तयोर्वियोगो न भवति, यथा जीवाकाशयोः, अनादिश्च जीवकर्मणोः संयोगः । ततस्तयोर्वियोगो नोपपद्यते । ततश्च न जीवस्य संसाराभावः संभवति । तथा च सति कुतो मोक्ष इति चेत् ?,
अत्रोच्यते - अनादेरपि जीवकर्म संयोगस्य वियोगो भवति, काञ्चन - धातुपाषाणयोरिव । नायं नियमोऽस्ति यदनादिसंयोगो न भिद्यते इति, यतः काञ्चन धातु पापाणयोरनादिरपि संयोगोऽग्न्यादिसंपर्केण विघटते एव तद्वज्जीवकर्मसंयोगस्यापि सम्यग्ज्ञानक्रियाभ्यां वियोगो भवतीति ।
मुक्तिपाना यह भावमोक्ष है इन दोनों अवस्थाओं में मोचतसान्य की अपेक्षा से एकत्व है ।
शंका-- जिन दो का अनादिकाल से संयोग होता है उनका वियोग नहीं होता है जैसे जीव का और आकाश का वियोग नहीं होता है इसी तरह से जीव और कर्म का संयोग भी अनादि का है अतः इन दोनों का भी वियोग नहीं बन सकता है फिर जोच को संसार का अभाव कैसे संभव हो सकता है और कैसे उसके अभाव में उसे मुक्ति की प्राप्ति हो सकती है ?
उ०
- अनादि भी जीव कर्म का संयोग नष्ट हो जाता है जैसे काञ्चन और धातुपाषाण का संयोग नष्ट हो जाता है ऐसा कोई नियम तो है नहीं कि जिनका आपस में अनादि से संयोग हो उनका वह संयोग फिर नष्ट नहीं हो, क्यों कि काञ्चन और धातुपाचाण का जो संयोग होता है वह अनादि का ही होता है परन्तु फिर भी उसका
મુક્ત થવુ તેને ભાવમેાક્ષ કહે છે, છતાં પણ આ ખન્ને અવસ્થાએમાં મેાચન સામાન્યની અપેક્ષાએ એકત્વ જ છે.
શકા—જે એ પદાર્થના અનાદિકાળને સચેત્ર હોય છે તેમના વિયેગ થતા નથી. જેમ જીવ અને આકાશને વિયેાગ થતા નથી, તેમ અનાદિકાળના જેમના સબધ છે એવાં જીવ અને કર્માંના પશુ વિચાગ સભવી શકતા નથી. તેા પછી જીવના સસારના અભાવ કેવી રીતે સભવી શકે છે? અને તેના અભાવમાં તેને મેક્ષની પ્રાપ્તિ કેવી રીતે થઈ શકે છે?
ઉત્તર——જેમ કાંચન અને પાષાણુના અનાદિ સચૈાગ નષ્ટ થઈ જાય છે, તેમ આત્મા અને કા અનાદિ સયેાગ પણ નષ્ટ થઇ જાય છે. એવા કઈ નિયમ નથી કે જેના એકખીજા' સાથે અનાદિકાળના સંચાગ હોય તે નાશ જ ન પામી શકે ! જેમ કાંચન અને પાષાણુના અનાદિકાળને
સાગ હવા
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाशास्त्र ननु नारकादिपर्याय एव संसार उच्यते, नान्यः । नारकादिपर्यायभिन्नश्च कोऽपि जीवो नास्ति, नारकादिभावादन्यत्वेन कदाचिदपि जीवस्यानुपलम्भात् । ततो नारकादिपर्यायरूपस'सारनाशे जीवस्य स्वस्वरूपस्य नाशात् सर्वथा नाश एव भवति, ततः कस्य मोक्षः स्यादिति चेत् । ___तदयुक्तम्-नारकतिर्यगादिरूपेण यो भावः स जीवस्य पर्याय एन न च पर्यायमात्रनाशे पर्यायिणो जीवद्रव्यस्यापि सर्वथा नाशो भवति । न हि मुद्रादिपर्यायनाशे सुवर्णस्य सर्वथा नाशो दृष्टः । ततो नारकादिपर्यायनिवृत्तौ मुक्तिपर्याअग्नि आदि के संपर्क से विघटन देखा जाता है इसी तरह से जीव
और कर्म का संयोग अनादि का होता हुआ भी वह सम्यग्ज्ञान और किया इनके द्वारा नष्ट हुआ देखा जाता है। __शंका–नारकादि पर्यायरूप ही संसार कहा गया है और तो कोई संसार कहा नहीं गया है इसी तरह से नारकादि पर्याय से भिन्न कोई जीव भी नहीं कहा गया है उस पर्याय से भिन्न रूप में कभी भी जीव का उपलम्भ नहीं होता है इसलिये नारकादि पर्याय रूप संसार के नाश होने पर जीव का भी स्वस्वरूप के नाश से सर्वथा नाश हो जाता है फिर मोक्ष किसे हो सकता है ?
उ०-ऐसा कहना ठीक नहीं है क्यों कि नारक तिर्तग् आदि रूप जो भाव होता है वह जीव की पर्यायरूप ही होता है पर्याय मात्र के नाश होने में पर्यायी जीव द्रव्य का सर्वथा नाश नहीं होता है जैसे मुद्रादिपर्याय के नाश होने पर सुवर्णद्रव्य का सर्वथा विनाश नहीं होता है ? अतः जिस प्रकार से मुद्रादि पर्याय की निवृत्ति होने पर
છતાં પણ અગ્નિના સંગથી કાંચનને પાષાણથી અલગ કરી શકાય છે, એ જ પ્રમાણે સમ્યકજ્ઞાન અને ક્રિયાદ્વારા કર્મોને આત્માથી અલગ કરી શકાય છે.
શંકા–નારકાદિ પર્યાયરૂપ જ સંસાર કહ્યો છે-બીજે તે કઈ સંસાર કો જ નથી. એ જ પ્રમાણે નારકાદિ પર્યાયથી ભિન્ન એ કઈ જીવ પણ કહ્યો નથી, કારણ કે તે પર્યાયથી ભિન્ન રૂપે જીવ પણ ઉપલબ્ધ થતું નથી. તેથી નારકાદિ પર્યાયરૂપ સંસારને નાશ થતાં જીપને પણ સ્વસ્વરૂપના નાશથી સર્વથા નાશ થઈ જાય છે. તે પછી મોક્ષ કેવી રીતે સંભવી શકે છે?
ઉત્તર–આ કથન ખરૂ નથી, કારણ કે નારક, તિર્યંચરૂપે જે ભાવ હેય છે, તે જીવની પર્યાયરૂપ જ હોય છે. પર્યાયમાત્રને નાશ થવાથી છવદ્રવ્યને સર્વથા નાશ થતો નથી. જેમ મુદ્રાદિ પર્યાયને નાશ થવાથી સુવર્ણદ્રવ્ય
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टोका स्था० १ उ०१ सू० १० मोक्षस्वरूपनिरूपणम् यान्तरोत्पत्तिर्जीवस्य नानुपपन्ना, यथा मुद्रापर्यायनिवृत्तौ सुवर्णस्य कर्णपूरपर्यायान्तरोत्पत्तिर्भवतीति।
ननु यथा कर्मणो नाशे संसारो नश्यति, तथा तन्नाशे जीवत्वस्यापि नाशान्मोक्षाभावो भविष्यति ? । नैतद्युक्तम् संसारः कर्मजनितोऽस्ति, ततः कर्मनाशे संसारस्य नाशो युज्यते एव कारणाभावे कार्याभावस्य सुप्रतीतत्वात् । जीवत्वं तु कर्मकृतं नास्ति । तस्मात् कर्मनाशे जीवस्य नाशो न स्यात् । कारण-व्यापकयो रेव कार्यव्याप्यनिवर्तकत्वात् । कर्म तु न जीवस्य कारणं, नास्ति व्यापकमिति ॥१०॥ ___इत्यं मोक्षस्वरूपं प्रतिपादितम् । मोक्षश्च पुण्यपापक्षयादेव भवति । अतः पुण्यसुवर्ण की कर्णपूररूप पर्यायान्तर से उत्पत्ति होती है इसी प्रकार से नारकादि पर्याय की निवृत्ति हो जानेपर जीव की मुक्तिरूप पर्यायान्तर से उत्पत्ति हो जाती है। ___ शंका-जैसे कर्म के नाश होने पर संसार का नाश हो जाता है उसी तरह से कर्म के नाश होने पर जीव का भी विनाश हो जायगी तब फिर मुक्ति का भी अभाव हो जावेगा? _____उ०-ऐसा कहना उचित नहीं है क्यों कि संसार कर्म जनित होता है इसलिये कर्म के विनाश में संसार का नाश तो हो जाता है कारण के अभाव में कार्य का अभाव होता ही है परन्तु जीव के साथ ऐसी बात नहीं यनती है क्यों कि वह कर्मकृत नहीं होता हैं इसलिये कर्म के नाश में जीव का नाश नहीं हो सकता है कारण एवं व्यापक ही अपने कार्य एवं व्याप्य के अपने अभाव में निवर्तक होते हैं कर्म न સર્વથા નાશ થતો નથી, પણ કુંડળ આદિ અન્ય પર્યાયે ઉત્પત્તિ થાય છે, એજ પ્રમાણે નારકાદિ પર્યાયની નિવૃત્તિ થઈ જવાથી જીવની મુક્તિરૂપ અન્ય પર્યાયમાં ઉત્પત્તિ થઈ જાય છે
શંકા–જેમ કર્મોનો નાશ થઈ જવાથી સંસારને નાશ થઈ જાય છે, એજ પ્રમાણે કર્મોને નાશ થતાં જીવને પણ વિનાશ થતો હશે, તે મુક્તિને સભાવ જ કેવી રીતે રહે?
ઉત્તર–આ વાત પણ ખરી નથી, કારણ કે સંસાર કર્મભનિત હોય છે, તેથી કર્મને વિનાશ થતાં સંસારને પણ નાશ થાય છે, કારણના અભાવે કાર્યને અભાવ તે રહે જ છે. પરંતુ જીવ કર્મકૃત ન હોવાથી કર્મને નાશ થવાથી જીવને નાશ થઈ શકતું નથી. કારણ અને વ્યાપક જ પોતાના કાર્ય અને વ્યાખ્યાના પિતાના અભાવમાં નિવક થાય છે. કર્મ જીવનું કારણ પણ
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४
स्थानाङ्गसूत्रे
पापयोः स्वरूपं निरूपणीयम् । तत्रापि मोक्षस्य पुण्यस्य च शुभस्वरूपतया मोक्षस्वरूपतया मोक्षस्वरूपवर्णनानन्तर पुण्यस्वरूपमाह
मूलम्-एगे पुण्णे ॥ ११ ॥ छाया-एकं पुण्यम् ॥ ११ ॥ व्याख्या-'एगे' इत्यादि--
पुण्यं-पुनाति-पवित्रीकरोति आत्मानमिति पुण्यम् । यहा-पुणतीति पुणः, तमहतीति पुण्यम्-शुभकर्म', 'पूनो यण्णुरहस्वश्च ' (उ. ५। १५ ) यण-णुगू हाच । 'पुणकमणि शुभे च इति पुण धातोः ''पगुपधः ' इतिका, तच्च एकम् एकत्वसंख्यावत् । यद्यपि पुण्यं द्विचत्वारिंशद्विधम् , तथाहिजीव का कारण है और न व्यापक ही है इसलिये उसके अभाव में जीव का अभाव नहीं हो सकता है। सू० १०॥
मोक्षस्वरूप का वर्णन करके अब सूत्रकार निरूपणीय पुण्यपाप में से पहिले पुण्य के स्वरूप का वर्णन करते हैं मोक्षस्वरूप के निरूपण के वाद पुग्यपाप इसलिये निरूपणीय हुए हैं कि मोक्ष पुण्यपापके क्षयसे ही प्राप्त होता है इस में भी पहिले जो पुण्यस्वरूप का निरूपण किया गया है वह मोक्ष की तरह शुभ स्वरूप होता है इसलिये मोक्षस्वरूप के वर्णन के बाद पुण्यस्वरूप का वर्णन किया जा रहा है।
'एगे पुण्णे' इत्यादि ॥११॥ मूलार्थ--पुण्य एक है ॥११॥
टीकार्थ--जो आत्मा को पवित्र करता है वह पुण्य है ऐसी पुण्य शब्द की व्युत्पत्ति है यहा-"पुणतीति पुणः तमहतीति पुण्यम् " शुभ નથી અને વ્યાપક પણ નથી તેથી તેના અભાવને લીધે જીવને અભાવ.સંભવી શકતો નથી | સૂટ ૧૦ છે
મોક્ષના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર પુણ્ય અને પાપનું નિરૂપણ કરે છે. પુણ્ય પાપના ક્ષયથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેથી મોક્ષનું નિરૂપણ કર્યા પછી પાપપુણ્યનું નિરૂપણ કર્યું છે. પુણ્ય મોક્ષની જેમ શુભસ્વરૂપ હોય છે, તે ४२पुष्यना २१३५नु नि३५५ ५७i ४२वामा मा०यु छ. “एगे पुण्णे'त्यादि
સૂત્રાર્થ–પુણ્ય એક છે ! ૧૧ છે
ટીકાર્થ-જે આત્માને પવિત્ર કરે છે તે પુણ્ય છે, એવી પુણ્ય શબ્દની વ્યુત્પત્તિ થાય છે.
मथा-(पुणतीति पुण' तमहं तीति पुण्यम्) शुम भर्नु नाम पुष्य
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा का स्था० १ १०१ सू० ११ पुण्यस्वरूपनिरूपणम्
सायं१ उच्चागोयं २ नरविरिदेवाउ५ नामएयाउ । मणुयदुगं ७ देवदुगं ९ पंचेंदियजाति १० तणुपणगं १५ ॥१॥ अंगोवंगतियं पि य १८ संघयणं वज्जरिसहनारायं १९ । पढमंचिय संठाणं२० वनाइ चउक्क सुपसत्थं २४ ॥ २ ॥ अगुरुलह२५ पराघायं २६ उस्सासं २७ आयवं च २८ उज्जोयं२९। सुपसत्था विहगगई३० तसाइदसगं च ४० णिम्माणं ४१ ।। ३ ।। .
तित्थयरेण सहिया वायाला पुण्णगईओ ॥ छाया-सातम् १ उच्चगोनं २ नरतियग्देवायुर्नाम ५ एतोस्तु ।
मनुजद्विकं ७ देवद्विकं ९ पञ्चेन्द्रियजातिः १० तनुपञ्चकम् १५॥१॥ कर्म का नाम पुण्य है यह पुण्य एक संख्यावाला है । यद्यपि पुण्यप्रकृतियां इन गाथाओं द्वारा ४२ कही गई हैं जैसे कि-सायं १ उच्चागोयं २ नरतिरिदेवाउ ५ नामएयाउ । मणुयदुर्ग ७ देवदुगं ९ पंचेंदिय जाति १० तणुपणगं १५ अंगोवंगतियं पि य १८ संघयणं वज्जरिमहनारायं १९ पढम चिय संठाणं २० वनाइ चउक सुपसत्थं २४ ॥ २॥
अगुरुलघु२५ पराधायं २६ उस्सासं २७ आयवं च २८ उज्जोयं २९ सुपसत्था विगगई ३० तसाइदसगं च ४०निम्माणं ४१-॥३॥ तित्थयरेणं सहिया बायाला पुण्णगईओ।।।
सातावेदनीय १ उच्चगोत्र २ नरायु ३ तिर्यगायु ४ देवायु ५ मनु जदिक ६ मनुष्यगति ७ मनुष्यगत्यानुपूर्वी-देवद्विक-देवगति ८ देवगत्यानुपूर्वी ९ पञ्चेन्द्रियजाति १० तनुपञ्चक-औदारिक शरीर ११ वैक्रिय છે. આ પુય એક સંથાવાળું છે. જો કે આ ગાથાઓ દ્વારા પુણ્ય પ્રવૃતિઓ ૪૨ કહી છે, છતાં પણ સામાન્યની અપેક્ષાએ તેને એક કહ્યું છે. તે પુણ્ય પ્રકૃતિઓ નીચે પ્રમાણે કહી છે–
सायं १, उच्चागोयं.२, नरतिरियदेवायु ५, नामएयाउ, मणुयदुगं ७, देवदुगं ९, पंचेंदियजाति १०, तणुपणगं १५, अंगोवंगतिय पि१८, सघयणं वज्जरिसहनाराय १९, पढम चिय सठाण २०, वन्नाइ चउक सुयसत्थं २४, अगुरुलघु २५, पराधाय २६, उस्साय २७, आयव च २८, उज्जोय २९, सुपसत्थाविहगगई ३०, तसाइ दसगच ४०, निम्माणं ४१, तित्थयरेणं सहिया पायाला पुण्णगईओ॥
(१) सातावहनीय, (२) न्यगात्र, (3) नरायु, (४) तियायु, (५) हवायु, (६) मने (७) मनुवि सेट ४ (८) भनुष्यत्यानुपूर्वी, (८मने) १६४-मेटले. (८) qula मने (6) देवयानुपूर्वी, (१०) पद्रिय ति थ.९
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे अङ्गोपाङ्गत्रिकम् १८ अपि च सहननं वचऋपभनाराचम् १० । प्रथममेव संस्थानं २० वर्णादि चतुष्कं २४ गुप्रशस्तम् ।। २ ।। अगुरुलघु२५ पराघातम्२६ उच्छ्वासः२७ आतपः २८ उद्घोतः२९)
मुप्रशस्ता विहगगतिः३० त्रसादिदशकं च ४० निर्माणम् ४१ ॥३॥ तीर्थ करेण सहिता द्विचत्वारिंशत् पुण्यप्रकृतयः ।। इति ॥ यद्वा-पुण्यानुवन्धि पुण्यपापानुवन्धि पुण्यभेदेन द्विविधमपि पुण्यम् प्रतिपाणिवैचित्र्यादनन्तभेदमपि वा पुण्यमस्ति, तथापि पुण्यसामान्यादेकमिति । शरीर १२ आहारकशरीर १३ तैजसशरीर १४ कार्मणशरीर १५ अङ्गोपाङ्ग त्रिक-औदारिक अङ्गोपाङ्ग १६ वैक्रिय अङ्गोपाङ्ग १७ आहारक अङ्गोपाङ्ग १८ वज्र ऋषभनाराच संहनन १९ प्रथमसंस्थान २० प्रशस्तवर्ण २१ प्रशस्तगंध २२ और प्रशस्तरस २३ प्रशस्त स्पर्श २४ अगुरुलघु २५ पराघात २६ उच्छ्वास २७ आतप २८ उद्योत २९ प्रशस्त विहायोगति ३० प्रसादिदश ४० निर्माण ४१ और तीर्थङ्करप्रकृति ४२ तथा-पुण्यानुबंधी पुण्य, एवं पापानुबंधी पुण्य, इस प्रकारसे भी पुण्य दो प्रकार का कहा गया है अथवा हरएक प्राणी में पुण्यप्रकृति की विधिवता होने से अनन्तप्रकार का भी पुण्य कहा गया है परन्तु इतने प्रकार के भेदों वाला होने पर भी जो पुण्य को यहां एक कहा गया है वह सामान्य की अपेक्षा से ही कहा गया है ऐसा जानना चाहिये । ( ૧૧ થી ૧૫) તનુ પંચક એટલે કે ઔદારિક શરીર, વૈકિય શરીર, આહારક શરીર, તેજસ શરીર અને કાર્મણ શરીર, (૧૬ થી ૧૮) અંગે પાંગત્રિકદારિક અંગોપાંગ, વૈકિય અગોપાંગ અને આહારક અંગે પાંગ, (૧૯) વજ
मनाराय सउनन (२०) प्रथम स्थान, (२१) प्रशस्तव, (२२) प्रशस्त २स, (२३) प्रशस्त भय, (२४) प्रशस्त २५श, (२५) भगुरुसघु, (२६) ५२:धात (२७) श्वास, (२८) मात५, (२८) धोत, (३०) प्रशस्त विडायोगात, ( 3१ थी ४०) स दृश, (४१) नि भने (४२) तीर्थ ४२ प्रति.
તથા પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય અને પાપાનુબંધી પુણ્ય, એ પ્રમાણે પુણ્યના બે પ્રકારે કહ્યા છે. અથવા દરેક જીવમાં પુણ્યપ્રકૃતિની વિચિત્રતા હોવાથી પુણ્ય અનેક પ્રકારનું પણ કહ્યું છે. પુણ્ય આટલા પ્રકારના ભેદવાળું હવા છતાં પણ સામાન્યની અપેક્ષાએ તેને એક કહેવામાં આવ્યું છે.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुंधा का स्था० १ ० १ सू० ११ पुण्यस्वरूपनिरूपणम् .......
ननु शशविपाणवत् प्रमाणसिद्धत्वाभावात् कमै व नास्ति, ततश्चात्र ‘एंगे पुण्णे' इति यदुक्तं तन्न संगच्छते ? इति चेत् , अत्रोच्यते-प्रमाणसिद्धत्वाभावात् यद् भवता कर्म निराकृतं, तदयुक्तम् । अनुमानप्रमाणेन कर्मणः सिद्धत्वात् तथा हि-मुखदुःखानुभयो हेतुमान् कार्यत्वात् अङ्कुरवत् । हेतुश्चात्र कमैव । तस्मात् प्रमाणसिद्धमेव कर्म । न च सुखदुःखानुभवस्य इष्टानिष्टविषयप्राप्तिरूपः प्रत्यक्ष एव हेतुर्भवतु, किं कर्म परिकल्पनया, न हि दृष्टं निमित्तमनुपादाय अदृष्टं निमित्तमुपा.
शंका-जिस प्रकार शशविषाण प्रमाणासिद्ध होने से अपने अस्तित्व से रहित है उसी प्रकार कर्म भी प्रमाणसिद्ध होने के कारण अपने अस्तित्व से रहित है अतः कर्म के अभाव में "एगें पुणे" ऐसा कथन कैसे संगत हो सकता है ? ___उ०-प्रमाणसिद्धत्वाभावत् कर्मैव नास्ति" ऐसा जो कहा गया है वह उचित नहीं है क्यों कि अनुमान प्रमाण से कर्म की सिद्धि होती है वह अनुमान इस प्रकार से है-" सुखदुःखानुभवो हेतुमान कार्यत्वात् अङ्कुरवत्" कार्यहोने से अङ्कुर जैसा हेतुवाला होता है, उसी प्रकार कार्य होने से सुखदुःख का अनुभव भी हेतुवाला होता है सुखदुःख के अनुभव का जो हेतु होता है-वही कर्म है यदि यहाँ ऐसा कहा जावे कि सुखदुःख के अनुभव का इष्टानिष्ट विषय प्राप्तिरूप प्रत्यक्ष ही हेतु हो जायगा अदृष्टकर्म की कल्पना करने से क्या लाभ ? दृष्टनिमित्त को छोड़कर
શંક–જેવી રીતે શશવિષાણ ( સસલાને શિંગડા હોવાની વાત ) પ્રમાણે દ્વારા સાબિત થયેલ નહીં હોવાથી તેનું અસ્તિત્વ સ્વીકારી શકાતું નથી, એજ પ્રમાણે કર્મ પણ પ્રમાણે દ્વારા અસિદ્ધ હેવાથી તેનું અસ્તિત્વ પણું સંભવિત नथी. तो पछी भनी मलामा " एगे पुण्णे " "श्य में " मेनु કથન કેવી રીતે સંગત હોઈ શકે ?
उत्तर-" प्रमाणसिद्धत्वाभावात् कमैव नास्ति " मा प्रभाव डामो આવ્યું છે તે ઉચિત નથી. કારણ કે અનુમાન પ્રમાણ દ્વારા કર્મનું અસ્તિત્વ सिद्ध २६ २ छे मनुमान मा प्रभारी छ- “सुखदुःखानुभवो हेतुमान् कार्यत्वात अकुरवत् " आय वाथी म२ २३॥ तुपाणी डाय छ, मेर પ્રમાણે કર્યું હોવાથી સુખદુ અને અનુભવ પણ હેતુવાળો હોય છે. સુખદુઃખના અનુભવને જે હેતુ (કારણ) છે, એજ કર્મ છે.
પ્રશ્ન-સુખદુઃખના અનુભવના ઈષ્ટનિષ્ટ (ઈષ્ટ અને અનિષ્ટ) વિષય પ્રાપ્તિ રૂપ પ્રત્યક્ષ હેતુ જ બની જશે, તે અદષ્ટ કર્મની કલ્પના કરવાથી શું લાભ
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानrat दातुं युक्तम् ? इति वाच्यम्, इष्टानिष्टविषयमाप्तिरूपे हेतौ तुल्येऽपि फलवैपरीत्य दर्शनात् । तथाहि - दश्यते हि लो के इष्ट- शब्दादि विषयसाधनसम्पन्नः कश्चित् सुखी कश्चिद् दुःखी, तथा अनिष्टविपयसाधनसम्पन्नोऽपि कश्चित् सुखी कश्चिच्च दुःखः । इत्थं च इष्टानिष्टसाधनयोः फलवैपरीत्यं प्रत्यक्षसिद्धम् । ततश्च इष्टानिष्टसाधनयोः सतोरपि यद्धेतुवशात् फलभेदो भवति सोऽभ्युपगन्तव्य एव भवति, स चहेतुः कर्मैव । अतः कर्मसत्ताऽस्त्येवेति । उक्तञ्च --
""
" जो तुलसाहणाणं फले विसेसो न स विणा हेउ । कज्जत्तणओ गोयम ! घडोव्व हेऊ य से क्रम्मं ॥ १ ॥ छाया - यस्तुल्यसाधनयोः फले विशेषो न स विना हेतुम् । कार्यत्वाद् गौतम ! घट इत्र हेतु तस्य कर्म ॥ १ ॥ इति 1
अदृष्टनिमित्त को स्वीकार करने की ओर दौड़ना बुद्धिमान् का काम नहीं है सो ऐसा भी कथन ठीक नहीं है क्यों कि इष्टानिष्ट विषय प्राप्ति रूप हेतु की समानता होने पर भी जो फल में विपरीतता देखी जाती है सो क्यों देखी जाती है देखो - इष्ट शब्दादि विषय साधन सम्पन्न हुआ कोई व्यक्ति तो सुखी दिखाई पड़ता है कोई दुःखी दिखाई पड़ता है ? इस तरह इष्टानिष्ट विषय साधनों में फलकी विपरीतता प्रत्यक्ष दिखाई पड़ने से यह मानना ही चाहिये कि इन प्रत्यक्ष दिखाई देनेवाले इष्टानिष्ट साधनों में जिस हेतु के वश से फलभेद होता है वही फलादिकर्ता हेतु कर्म है इस तरह से कर्मसत्ता सिद्ध होती है । कहा भी है- " जो तुलसाहणाणं " इत्यादि
याय तेभ छे ? दृष्ट (प्रत्यक्ष ) निमित्तने छोडी दाने महष्ट ( अप्रत्यक्ष ) સ્વીકારવું એ બુદ્ધિમાનનું કાર્ય નથી.
ઉત્તર——આ વાત પણ વ્યાજખી નથી, કારણ કે ઈષ્ટાનિષ્ટ વિષય પ્રાપ્તિ રૂપ હેતુની સમાનતા હૈાવા છતાં પણ ફલમાં વિપરીતતા જેવામાં આવે છે. જેમકે ઇષ્ટ શબ્દાદિ સાધન સપન્ન કૈાઇ વ્યક્તિ સુખી દેખાય છે અને એવી જ કોઈ વ્યક્તિ દુ:ખી પણ દેખાય છે. આ રીતે ઈષ્ટાનિષ્ટ વિષય સાધનામાં ફૂલની વિપરીતતા પ્રત્યક્ષ દેખાતી હાવાથી એ વાત માનવી જ પડશે કે આ પ્રત્યક્ષ દેખાતા ઇટાનિષ્ટ સાધનામાં જે હેતુને અધીન રહીને ફૂલભેદ જણાય छे, ते इसाहित हेतु (आरए) हे. मा रीने उर्मनी सत्ता सिद्ध थाय छे. छे " जो तुल्लपाहणाणां " इत्यादि.
४
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुपा टीका स्था० १ उ०१ सू० ११ पुण्यस्वरूपनिरूपणम् ___ तथा-चान्यप्रकारेणापि कर्मसत्ता समुपलभ्यते । तथाहि-इदं वालशरीरम् अन्यदेहपूर्वकम् , इन्द्रियादिमत्वात् , यद्यदिन्द्रियादिमत् तत्तदन्यदेहपूर्वकं यथा वालदेहपूर्वकं युवशरीरम् , इन्द्रियादिमच्चेदं वालशरीरं, तस्मादन्यशरीरपूर्वकं, यच्छरीर पूर्वकं चेदं वालशरीर तत्कम, तस्मादस्तिकर्म ।
ननु भवतु कर्म, तथापि पापमेव एकं तत्त्वं मन्यताम् , किं पुण्यतत्त्वेन, यच्च पुण्यफलं सुखं, तच्च तारतम्येन अपकृष्टस्य पापस्यैव फलम् । पापस्यात्यन्तोत्कर्षे हि अत्यन्ताधमफलता, तस्यैव तारतम्ययोगेन क्रमशः परमापकृष्टस्य या मात्रा
तथा अन्य प्रकार से भी कर्मसत्ता प्रतीत होती है-जानीजाती है जैसे " इदं बालशरीरं अन्यदेहपूर्वकम् इन्द्रियादिमत्वात्-यद्यत् इन्द्रियादिमत् तत्तत् अन्यदेह पूर्वकम् यथा वालदेहपूर्वकं युवशरीरम् इन्द्रियादि मच्चेदं वालशरीरं तस्मात् अन्यशरीरपूर्वकम्" इन्द्रियादिकोंवाला होने से जैसे युवशरीर बालदेह पूर्वक होता है। उसी तरह से इन्द्रियादिकोवाला होने से यह बालशरीर भी अन्यदेहपूर्वक होता है जिस अन्यदेहपूर्वक यह बालशरीर होता है वही कर्म है इस तरह के इस अनुमान प्रयोग से भी कम सत्ता सिद्ध होती है। ___शंका-खैर कर्म की सत्ता सिद्ध भले हो जावे परन्तु पाप को ही एक तत्व मानना चाहिये पुण्य तत्व मानने से क्या? पुण्य का फल जो सुख है वह तो जब पाप जैसे २ अपकृष्ट होता जाता है उसी अपकृष्ट पापका फल है, पाप जब अत्यन्त उत्कर्ष अवस्था में पहुंच जाता है तो वह अत्यन्त अधमता फल वाला हो जाता है और जसे २ ही यह तर
तथा-मन्य अारे पाय भनी सत्तानी प्रताति थाय छे. म “इद बालशरीर' अन्यदेहपूर्वकम् इन्द्रियादिमत्वात्-यद् यत् इन्द्रियादिमत् तत्तत् अन्य देहपूर्वकम् यथा चोलदेहपूर्वकं युवारीर इन्द्रियादिमच्चेदं वालशरीरं,तस्मात् अन्यशरीપૂર્વજન્ ઈન્દ્રિયાદિકેવાળું હોવાથી જેમ યુવાન માણસનું શરીર બાલદેહપૂર્વક હોય છે, એ જ પ્રમાણે ઇન્દ્રિયાદિકેવાળું હોવાથી બાલશરીર પણ અન્યદેહપૂર્વક હોય છે. જે અન્યદેહપૂર્વક આ બાલશરીર હોય છે, તે અન્યદેહ જ કમરૂપ છે. આ પ્રકારના અનુમાન પ્રયોગથી પણ કર્મની સત્તા સિદ્ધ થાય છે.
શંકા–ભલે કર્મની સત્તા માનવામાં આવે, પણ એકલા પાપતત્વને જ માનવું જોઈએ, પુણ્યતત્વ માનવાની જરૂર જ શી છે ! પુણ્યના ફલરૂપ જે સુખ છે, તે તે પાપ જેમ જેમ અપકૃષ્ટ થતું જાય છે તેમ તેમ અપકૃષ્ટ પાપના ફલરૂપે પ્રાપ્ત થતું જ રહે છે. પાપ જ્યારે અત્યંત ઉત્કર્ષ અવસ્થાએ પહોંચી જાય છે, ત્યારે તે અત્યંત દુઃખદાયક ફલ આપનારું બની જાય છે, અને જેમ
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानासो भवति, तन्मात्राविशिष्टस्य तस्य शुभफलता, तस्यैव च पापस्य सर्वथा क्षयो मोक्षः। यथाऽत्यन्तापथ्याहारसेवनाद् रोगः, तस्यैवापथ्यम्य किंचित् किंचिदपकर्पाद यदा स्तोकता भवति, तदा तस्य स्तोकापथ्याहारस्य सेवनातू अनारोग्यं भवति, सर्वाहारपरित्यागाच्च प्राणमोक्षो भवतीति । ___अत्रोच्यते--' अत्यन्तापकर्षयुक्तात् पापात् सुखप्रकर्पो भवति ' इति यदुक्तं, तंदयुक्तम् , येयं सुखप्रकर्षानुभूतिः, सा स्वानुरूपकर्म प्रकर्पजनिता प्रकर्षानुभूतितमभावसे क्रमशः परमापकृष्ट अवस्थावाला होता रहता है तैसे२ शुभ फलका विकाश होता जाता है, अतः परमापकृष्ट अवस्थासंपन्न पापका ही शुभ फल है-सुखरूप फल है और इस पाप का जब सर्वथा क्षय हो जाता है तब मोक्ष हो जाता है इस तरह सर्वथा पापक्षय ही मोक्ष है। जैसे-अत्यन्त अपथ्य आहार के सेवन से रोग होता है और जय वही अपथ्य सेवन धीरे २ कमती होता जाता है तो अपथ्य सेवनकी स्तोकता हो जाती है इस तरह उस स्तोक अपथ्याहार सेवन से शरीर में अनारोग्य आ जाता है और :सर्वाहार परित्याग कर देने से प्राणमोक्ष हो जता है।
उ०-ऐसा जो कहा जा रहा है कि अत्यन्त अपकर्षयुक्त पाप से सुख का प्रकर्ष होता है "सो यह कथन ठीक नहीं है क्यों कि जो यह सुखप्रकर्षानुभूति अनुभव होती है वह अपने अणुरूप कर्म के प्रकर्ष से જેમ તે વધારે ને વધારે અપકૃષ્ટ અવસ્થાએ પહોંચતાં પહેચતા પરમાપક અવસ્થાથી સંપન્ન બની જાય છે, તેમ તેમ શુભ ફળને વિકાસ થતું જાય છે. તેથી પરમાપકૃષ્ટ અવસ્થા સંપન્ન પાપનું શુભ ફળ-સુખરૂપ ફળ છે. અને તે પાપને જ્યારે સર્વથા ક્ષય થઈ જાય છે, ત્યારે જ મેક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. આ રીતે સર્વથા પાપક્ષય જ મોક્ષ છે જેમ અત્યન્ત અપથ્ય આહારના સેવનથી રેગ થાય છે, અને જે એજ અપચ્ચે સેવનને ધીરે ધીરે ઓછું કરતા જવાથી અપથ્ય સેવનની સ્તોતા (અલ્પતા, ન્યૂનતા) થઈ જાય છે. આ રીતે તે સ્તક અપધ્યાહારના સેવનથી શરીરમાં નરેગતા આવી જાય છે અને આહારને બિલકુલ ત્યાગ કરવાથી પ્રાણમક્ષ (મરણ) થઈ જાય છે.
उत्तर-" मत्यात अ५४१३५ . ५५थी सुमना प्र थाय छ, " मा કથન ખરૂ નથી. કારણ કે જે આ સુખપ્રકર્ષની અનુભૂતિ થાય છે, તે તેને અનુરૂપ કર્મના પ્રકર્ષથી ઉત્પન્ન થયેલી હોય છે. કારણું કે તે પ્રકર્ષ અનુભૂતિરૂપ
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०१ 30 १ सू० २२ पापस्वरूपनिरूपणम् । स्वात् दुःखप्रकर्षानुभूतिवत् । यथा दुःखपकर्षानुभूतिः स्वानुरूपपापप्रकर्ष जनितेति स्वयाऽभ्युपगम्यते, तथा सुखप्रकर्षानुभूतिः स्वानुरूपपुण्यकर्म प्रकर्प जनिता भविध्यति । इत्थं च सुखकारणत्वेन पुण्यं स्वीकर्तव्यमेवेति ॥ सू०११ ॥
अथ पुण्यप्रतिपक्षभूतं पापं प्ररूपयति--
मूलम्--एगे पावे ॥ सू० १२ ॥ छाया-एकं पापम् ॥ सू० १२ ॥ व्याख्या-'एगे' इत्यादि।
पापम्-पांशयति-मलिनयति-सरजस्कं करोत्यात्मानमिति पापम् । यद्वापातयति-प्रक्षिपनि नरकादिषु जीवानिति पापम् । तच्च एकम् एकत्वसंख्यावत् । उत्पन्न होती है क्यों कि वह प्रकर्षानुभूति रूप होती है । जैसे दुःख प्रकर्षानुभूति, दुःखप्रकर्षाभूति स्वानुरूप पाप के प्रकर्ष से जनित होती है ऐसा स्वीकार किया गया है तो इसी तरह से यह भी स्वीकार करना चाहिये कि सुखप्रकर्षानुभूति भी स्वानुरूप पुण्यकर्म के प्रकर्ष से जनित होगी इस तरह से सुख का कारण होने से पुण्यतत्त्व स्वतंत्र तत्व है ऐसा स्वीकार करना ही चाहिये ॥ सू० ११ ॥
पुण्य के प्रतिपक्षभूत पाप की प्ररूपणा इस प्रकार से है " एगे पावे" इत्यादि ॥१२॥ मूलार्थ-पाप एक है ।१२।। टीकार्थ-जो आत्मा को "पांशयति" मलिनकरता है वह पाप है।
अथवा-"पातयति" जो आत्मा को नरकादिकयोनियों में डालता है वह पाप है यह पाप एक है एकत्व संख्या विशिष्ट है इन कथित હેય છે, જેમકે દુ ખપ્રકર્ષાનુભૂતિ, દુઃખ,કનુભૂતિ તેને અનુરૂપ પાપના પ્રકથી જનિત હોય છે એ સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો છે, તે એ વાતને પણ સ્વીકાર કરે જોઈએ કે સુખપ્રકર્ષાનુભૂતિ સ્વાનુરૂપ (તેને અનુરૂપ) પુણ્યકર્મના પ્રકર્ષથી જનિત હશે. આ રીતે સુખનું કારણ હોવાથી પુણ્યતત્વ સ્વતત્ર તત્વ છે, એ સ્વીકાર કરવો જ જોઈએ. એ સૂ૦૧૧
પુણ્યના પ્રતિપક્ષભૂત પાપની પ્રરૂપણુ આ પ્રમાણે છે – " एगे पाने" त्यादि सूत्रार्थ-पा५ ४ छे.
At-2 मात्भाने “ पांशयति" भलिन ४२ छ ते ५५ छे. अथवा " पातयति " २ मामाने न२४६४ योनिमा नामे छे, ते ५.५ मे छे. २
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
स्थानाङ्गसूत्रे
पापं यद्यपि
" नाणंतरायदसगं १०, देसणं णव १९ मोहणीय छब्बीस ४५ ।
अस्सायं ४६ निरयाऊ ४७, नीयागोएण अडयाला ४८ ॥१॥ निरयदुर्ग २ तिरियदुगं २, जाइचउक्कं च ८ पंचसंघयणा १३ । संठाणा वि य पंच उ १८, वन्नाइ चउक्कमपसत्थं २२ ॥ २ ॥ उबघाय २३ कुविहयगई २४, थावर दसगेण होति चोत्तीसं ३४ ।
सव्वाओ मिलियाओ, वासीती पाच पगईओ ८२ ॥ ३॥" छाया-ज्ञानान्तरायदशकं १० दर्शनानि नव १९ मोहनीयानि पविंशतिः ४५।
असातं ४६ निरयायुः ४७ नीचगोत्रेण अष्टचत्वारिंशत् ४८ ॥ १ ॥ निरयद्विकं २ तिर्यग्द्विकं ४, जातिचतुष्कं च ८ पञ्चसंहनानि १३ ।
संस्थानान्यपि च पञ्च तु १८ वर्णादि चतुष्कमप्रशस्तम् २२ ॥ २ ॥ गाथाओं के अनुसार पाप यद्यपि ८२ प्रकार का होता है जैसे कि-नाणंतरायदसगं १०, दंसणं णव १९ मोहणीय छन्वीसं ४५। अस्सायं ४६ निरयाऊ ४७ नीयागोएण अडयाला ४८ ॥१॥
निरयदुगं २ तिरियदुर्ग २ जाइ चउक च ८ पंचसंघयणा १३॥ संठाणावि य पंचउ १८ वन्नाइ चउक्कमपसत्थं २२ ॥२॥ उवधाय २३ कुविहयगई २४ थावर दसगेण होति चोत्तीसं ३४॥ सव्वाओ मिलियाओ यासीती पावपगईओ ८२ ॥३॥
ज्ञानावरणीय की ५, अन्तराय की ५, दर्शनावरणीय की ९, मोह. नीय की २६, असातावेदनीय १, नरकायु १, नीचगोत्र १, निरयधिक नरकगति, नरकगत्यानुपूर्वी, तिर्यक् द्विक-तिर्यश्चगति, तिर्यञ्चगत्यानु. पूर्वी, जातिचतुष्क-एकेन्द्रियजाति, द्वीन्द्रियजाति तेइन्द्रियजाति और કે નીચેની ગાથાઓ દ્વારા પાપના ૮૨ પ્રકાર કહ્યા છે, પણ અશુભ સામાન્યની અપેક્ષાએ તેમાં એકત્ર કહ્યું છે.
पापना ८२ ६४॥२--नाणंतरायदसगं १०, दंसणणव १९, मोहणीय छव्वीसं४५, अस्साय ४६, निरयाऊ ४७, नीयागोएण अडयाला ४८ ॥ १ ॥ निरयदुर्ग २, तिरियदुग २, नाइचउकं च पंचसंघयणा १३, संठाणावि य पचउ १८, वन्नाइ च3कमपसत्यं २२ ॥ २ ॥ उवाय २३, कुविहगइ २४, थावर दसगेण हेांति चौत्तीस । सव्वाओ मिलियाओ बासीती पावपगईओ ॥ ३ ॥ माथा-साना भावार्थ
જ્ઞાનાવરણીયના પ, અંતરાયના ૫, દર્શનાવરણીયન ૯, મોહનીયના ૨૬, असातावहनीयन। १. न२४ायु 1, नायगोत्र १. निरयद्विक-२४गति मने न२४त्यानु५ २, तियद्विक तिर्थ याति, ति यत्यानुपूर्वी २, जतियतु એકેન્દ્રિય જાતિ, કીન્દ્રિય જાતિ, શ્રીન્દ્રિય જાતિ અને ચતુરિન્દ્રિય જાતિ,
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३
सुधा टीका स्था० १ उ० १ सू० १२ पापस्वरूपनिरूपणम्
उपधातः २३ कुविहायोगतिः २४, स्थावरदशकेन भवन्ति चतुस्त्रिंशत् ३४ । सर्वा मिलिता द्वयशीतिः पापप्रकतयः ८२ ।। ३ ।। इति ।
ज्ञानान्तरायादि द्वयशीतिविधं पुण्यानुवन्धिपापानुवन्धिभेदेन द्विविधमपि वा, अनन्तप्राण्याश्रितत्यादनन्तभेदमपि वा पापमस्ति, तथा'य शुभसामोन्यादेकमिति ।
ननु कर्मसत्त्वेऽपि पुण्यमेवैक कर्माऽस्तु, तत्प्रतिपक्षभूतं पापं कर्म माऽस्तु, शुभाशुभफलानां सिद्धिः पुण्यादेव भविष्यति, तथाहि-परमप्रकृष्टं शुभं पुण्योत्कपेण जन्यते, यत्तु तस्मादपकृष्टं शुभं, तथाऽपकृष्टतरम् , अपकृष्टतमं च तत् पुण्येचौहन्द्रियजाति ४, पांच संहनन ५, पांचसंस्थान ५, अप्रशस्तवर्णादि चतुष्क ४ उपघात अप्रशस्त विहायोगति और स्थावरदशक तथापापानुबन्धी पाप और पुण्यानुवन्धी पाप के भेद से पाप दो प्रकार का भी होता है।
अथवा-अनन्त प्राणियों के आश्रित होने से वह अनन्न भेदवाला भी होता है परन्तु फिर भी यहां पर जो उस एकत्वसंख्याविशिष्ट कहा गया है वह अशुभसामान्य की अपेक्षासे बतलाया गया है। __ शंका-कर्म का सद्भाव होने पर भी पुण्य ही एक कर्म मानना चाहिये पुण्य का प्रतिपक्षभूत पापकर्म नहीं मानना चाहिये क्यों कि शुभ अशुभ फलों की सिद्धि पुण्य से ही हो जावेगी-इसका स्पष्टीकरण इस प्रकार से है-परमप्रकृष्ट जो शुभ है वह पुण्य के उत्कर्ष से जन्य होता है और जो उससे भी अपकृष्ट शुभ है वह तथा अपकृष्ट तर जो शुभ है वह, एवं अपकृष्टतम जो शुभ है वह सब भी पुण्यसे ही जन्य होता है પાંચ સંહનન પ, પાંચ સંસ્થાન પ, અપ્રશસ્ત વર્ણાદિ ચાર પ્રકાર ૪, ઉપઘાત ૧, અપ્રશસ્ત વિહાગતિ અને સ્થાવર દશક ૧૦. આ રીતે પાપના ૮૨ ભેદો છે. તથા પાપાનુબંધી પાપ અને પુણ્યાનુબ ધી પાપના ભેદથી પણ તેના બે પ્રકાર પડે છે. અથવા અનન્ત પ્રાણીના પાપની વિવિધતાની અપેક્ષાએ તે અનન્ત ભેદવાળું પણ છે. પરંતુ અહીં અશુભસામાન્યની અપેક્ષાએ તેમાં એકત્વ માનવામાં આવ્યું છે.
શંકા-કમને સદ્ભાવ હોવા છતાં પણ પુષ્યને જ એક કર્મ માનવું જોઈએ, પુણ્યના પ્રતિપક્ષભૂત પાપકર્મને માનવાની જરૂર જ રહેતી નથી કારણ કે શુભ અશુભ ફલેની સિદ્ધિ પુણ્યથી જ થઈ જશે. તેનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે-પરમપ્રકૃષ્ટ જે શુભ છે તે પુણ્યના ઉત્કર્ષજન્ય હોય છે, અને જે તેના કરતાં પણ અપકૃષ્ટ શુભ છે તે, તથા અપકૃષ્ટતર જે શુભ છે તે, તથા
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानास
नैव जन्यते । यत् परमापकृष्टस्य पुण्यस्य फलं परमापकृष्टं शुभं, तदेव प्रकुष्टं दुःखम् , तस्यैव परमापकृष्टपुण्यस्य सर्वथा क्षये सति पुण्यात्मकबन्धाभावान्मोक्ष इति । यथाऽत्यन्तपथ्याहारसेवनात् पुरुषस्य परमारोग्यसुखं भवति, तस्यैव च किंचित् किंचित पथ्याहारपरित्यागाद् अपथ्याहारपरिवृद्धेरारोग्यसुरवहानिर्भवति, सर्वथैवाहारपरित्यागात् प्राणमोक्षो भवति इह पुण्यं पथ्याहारसदृशमितिचेत् ।
अत्रोच्यते-योऽयं दुःखमकर्पानुभवः, स स्वानुरूपकर्ममकर्पजन्यः प्रकर्षानुभवत्वात् , सौख्यप्रकर्षानुभववत् , यथाहि सौख्यप्रकर्षानुभवः स्वानुरूपपुण्यमकर्ष परमापकृष्ट पुण्य का फल परमापकृष्ट शुभ है वही प्रकृष्ट दुःख है इसी परमापकृष्ट पुण्य के सर्वधाक्षय होने पर पुण्यरूप बन्ध के अभाव से मोक्ष होता है जैसे अत्यन्त पथ्याहार के सेवन से सेवनकर्ता पुरुष के परमारोग्यरूप सुख होता है और जब वही मनुष्य थोड़े २ रूप में पथ्य आहार का त्याग करने लगता है और अपथ्य आहार की ओर अग्रसर होने लगता है तो उसके आरोग्यरूप सुख की हानि होने लग जाती है
और जघ वह सर्वथा आहार का परित्याग कर देता है तो वह प्राणरहित जाता है-मर जाता है पुण्य पथ्याहार के जैसा यहां प्रकट किया गया है ?
उ०-ऐसी मान्यता उचित नहीं है क्यों कि पुण्य की तरह पाप भी एक स्वतन्त्र तत्व है और वह इस प्रकार से है-जो यह दुःख के प्रकर्ष का अनुभव है वह स्वानुरूप कर्म के प्रकर्ष से जन्य होता है क्यों कि यह अनुभव प्रकर्षानुभव रूप है जैसा सौख्य के प्रकर्ष का अनुभव અપકૃષ્ટતમ જે શુભ છે તે પુરયજન્ય જ હોય છે. જે પરમાપકૃષ્ટ પુણ્યનું ફલ પરમાપકૃષ્ટ શુભ છે એજ પ્રકૃષ્ટ દુખ છે. એજ પરમાપકૃષ્ટ પુણ્યનો સર્વથા ક્ષય થતાં પુણ્યરૂપ બંધના અભાવને લીધે મોક્ષ મળે છે. જેમ અત્યન્ત પચ્યાહારના સેવનથી પરમારેગ્યરૂપ સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે, અને જ્યારે તે મનુષ્ય ધીરે ધીરે પચ્યાહારનો ત્યાગ કરવા માંડે છે અને અપચ્યાહારનું સેવન કરવા માંડે છે ત્યારે તેના આરોગ્યરૂપ સુખને નાશ કરવા માંડે છે અને જ્યારે તે આહારને સર્વથા ત્યાગ કરી નાખે છે, ત્યારે તેનું મરણ થઈ જાય છે પુષ્યને પથ્યાહારના જેવું અહીં પ્રકટ કર્યું છે.
ઉત્તર--આ વાત ઉચિત નથી કારણ કે પુણયની જેમ પાપ પણ એક સ્વતંત્ર તત્વ છે આ કથનનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે-આ દુઃખના પ્રકઈને જે અનુભવ છે, તે સવાનુરૂપ કર્મના પ્રકર્ષથી જનિત હેય છે, કારણ કે તે અનુભવ અનુભવરૂપ હોય છે. જેવી રીતે સુખના પ્રકર્ષને અનુભવ
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १३० १ ० १३ मात्रवस्वरूपनिरूपणम्
जनित इति स्वयाङ्गीक्रियते, तथाऽयमपि दुःखमकर्पानुभवः प्रकर्षानुभवत्वात् स्वानुरूपपापकर्मप्रकर्षजनितो भविष्यतीति दुःखकारणतया पापं स्वीकरणीयमिति ॥ सू० १२ ॥
पुण्यं पापं च कर्म निरूपितम् । अथात्मनः कर्मबन्धे यत् कारणं तत् प्ररूपयितुमाह
मूलम् - एगे आसवे ॥ १३ ॥
७५
छाया - एक आस्रवः ॥ १२ ॥
व्याख्या -- एगे आसवे ' इति -
आस्रवः- आस्रवति - प्रविशति येनात्मनि अष्टविधं कर्म, स आस्रवः - कर्मवन्धहेतु:, स एकः = एकत्वसंख्यावान् । अयमर्थः - आस्रवो यद्यपि - द्विचत्वारिंशद्विध:होता है अर्थात् सौख्य के प्रकर्ष का अनुभव स्वानुरूप पुण्य के प्रकर्ष से जनित तुमने माना है उसी प्रकार से यह दुःख के प्रकर्ष का अनुभव भी प्रकर्षानुभव रूप होने से स्वानुरूप पापकर्म के प्रकर्ष से जनित होगा ऐसा भी तुम्हें मानना चाहिये इस कारण पाप दुःख का हेतु होने से है ऐसा स्वीकार करना चाहिये || सू० १२ ॥
पुण्य पाप कर्म का निरूपण हो चुका अब आत्मा को कर्मबन्ध करने में जो कारणरूप आस्रव है उसका प्ररूपण किया जाता है । " एगे आसवे " इत्यादि ॥ मूलार्थ - आस्रव एक है ।
१३ ॥
१३ ॥
टीकार्थ - जिससे आत्मा में आठ प्रकर के कर्म प्रवेश करता है उसका नाम आस्रव है यह आस्रव कर्म बन्ध का हेतु होता है यह एक संख्या
સ્વાનુરૂપ પુણ્યના પ્રકષઁધી જનિત તમે માન્યા છે, એજ પ્રમાણે આ દુઃખના પ્રકર્ષના અનુભવ પણ પ્રકGનુભવરૂપ હાવાથી સ્વાનુરૂપ પાપકર્મના કષથી જનિત હશે, એવું પણ તમારે માનવુ' જ જોઇએ. આ રીતે પાપ-દુઃખના હેતુ (आरए) ३५ छे, से वातने स्वीकारवी लेखे ॥१२॥
પુણ્યકમ અને પાપકનું નિરૂપણ પૂરુ કરીને હવે સૂત્રકાર કમ્બન્ધના २३५ यास्त्रवनुं नि३५ ४३ छे -- " एगे आसवे " इत्यादि ॥ १३ ॥ મૂલા --આસવ એક છે ! ૧૩ ગા
ટીકા-જેના દ્વારા આત્મામાં અવિધ કર્મો પ્રવેશ કરે છે તેનું નામ માસ્રવ છે, તે આસ્રવ ક બંધના કારણરૂપ છે. તે એક સખ્યાવાળે છે.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानासूत्रे इन्द्रियादि पञ्च, कपायाश्चत्वारः, अवतानि पञ्च, क्रियाः पञ्चविंशतिः, योगास्त्रय इति । अथवा-द्रव्यभावभेदादासबो द्विविधः । तत्र द्रव्यास्रा:-जलोपरिवर्ति नावादौ तथाविधपरिणामोत्पन्न छिद्ररूपः, तेन हि नौकादौ जलप्रवेशो भवति । भावास्रवस्तु इन्द्रियादिरूपः, जीवनौकायामिन्द्रियादिच्छिद्रतः कर्मजलप्रवेशो भवतीति । तथाप्यास्रवसामान्यात् स एक एवेति ॥ सू० १३ ।।
अथास्रवप्रतिपक्षभूतं संवरं निरूपयति
मूलम्-एगे संवरे ॥ १४ ॥ छाया-एकः संवरः ॥ १४ ॥ व्याख्या-'एगे संचरे' इत्यादि
संत्रियते-निरुध्यते कर्मणः कारणं प्राणातिपातादि येन परिणामेन स संवरः, आस्रवनिरोधः, द्विचत्वारिंशद्विधस्यास्रवस्य निरोधो यः स संबर इत्यर्थः । वाला है-इसका तात्पर्य ऐसा है कि यद्यपि इन्द्रिय पांच कषाय ४, अव्रत ५, क्रिया २५ और योग ३ इनके भेद से आस्रव ४२ प्रकार का होता है। ____अथवा-द्रव्यास्रव और भावास्रव के भेद से आस्रव दो प्रकार का होता है-इनमें नाव आदि में छिद्र द्वारा पानी का प्रवेश होना द्रव्यास्रव है क्यों कि इससे नौका में जल का प्रवेश होता है तथा भावात्रव इन्द्रियादिरूप होता है इन छिद्रों द्वारा जीवरूप नौका में कर्मरूप जल का प्रवेश होता है इस तरह से आस्रव में अनेक विधता आती है तय भी आस्रव सामान्य की अपेक्षा.वह आस्रव एक रूप ही है ॥ सू० १३॥
आस्रव के प्रतिपक्षभूत संवर का निरूपण" एगे संवरे" इत्यादि । १४ ॥
मूलार्थ-संवर एक है । १४ । આસવને નીચે પ્રમાણે ૪૨ ભેદ છે-ઈન્દ્રિય પાંચ, કષાય ચાર, અવ્રત પાંચ, કિયા પચીસ અને પેગ ત્રણ. અથવા દ્રવ્યાસ અને ભાવાઅવના ભેદથી
અવ બે પ્રકારના હોય છે. નાવ આદિમાં છિદ્ર દ્વારા પાણીને પ્રવેશ થવો તે દ્રવ્યાસવ છે. કારણ કે તેના દ્વારા નાવમાં જલને પ્રવેશ થાય છે ભાવાઅવ ઈન્દ્રિયાદિરૂપ હોય છે. આ છિદ્રો દ્વારા જીવરૂપ નૌકામાં કર્મરૂપ જલને પ્રવેશ થાય છે. આ રીતે આસ્ત્રમાં અનેક વિધતા જણાતી હોવા છતાં આસવ સામાન્યની અપેક્ષાએ તેમાં એકત્વ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. સૂ૦૧૩ છે.
હવે સૂત્રકાર આસવના પ્રતિપક્ષરૂપ સંવરનું નિરૂપણ કરે છે-- " एगे संवरे" त्याहि ॥ १४ ॥ सूत्रार्थ--सव२ मे छ. ॥ १४ ॥
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७
सुधा टीका स्था०१ उ०१ सू. १४ संवरस्वरूपनिरूपणम् आत्मनः कर्मोपादानहेतुभूतपरिणामाभावः संवर इत्याशयः । ___ स चैकः-एकत्वसंख्यावान् । यद्यपि-गुप्ति-समिति-धर्मा-ऽनुमेक्षा-परीपहजय-चारित्रः, संवरो जायते तेन कार्यकारणयोरभेदोपचाराद् गुप्त्यादिरपि संवर इत्युच्यते । तत्र-गुप्तयस्तिस्रः ३, समितयः पञ्च ५, धर्माः दश १०, अनुप्रेक्षाः द्वादश १२, परीषहजयो द्वाविंशतिभेदः २२, तथा चारित्रं पञ्चविधम् ५, एवं सप्तपञ्चाशद्भेदाः सवरस्य सन्ति । किं च-तपसापि संवरो जायते ।
टीकार्थ-जिस परिणाम से कर्म के कारणभूत प्राणातिपात आदि रोक दिये जाते हैं वह संवर है। कर्म के कारणभूत प्राणातिपातादि से आत्या में कमी का आस्रव होता है इस आस्रव का रुकना सो ही संवर है। आस्रव ४२ प्रकार का कहा गया है सो यह ४२ प्रकार का आस्त्रव जिन आत्मपरिणामों से हो सकता है ऐसे वे सब परिणाम संवररूप हैं। अर्थात् आत्मा में कर्मों के आगमन कारण जो प्राणातिपातादि रूप परिणाम है उन परिणामों का अभाव होना ही संवर है। यह संवर एक संख्यावाला है यद्यपि गुप्ति-समिति-धर्म-अनुप्रेक्षा परीषह जय एवं चारित्र इनके द्वारा संवर होता है परन्तु जो गुप्ति ३ होती है। समिति ५ होती है। धर्म १० होते हैं। अनुप्रेक्षा १२ होती हैं। परीषह जय २२ होते हैं तथा चारित्र ५ प्रकार का होता है। इस प्रकार से संवर के ५७ भेद होते हैं इनके अतिरिक्त तप से भी संवर होता है।
ટીકાઈ–-જે કારણ દ્વારા કર્મના કારણભૂત પ્રાણાતિપાત આદિને રોકી દેવામાં આવે છે, તે સંવર છે. કર્મના કારણભૂત પ્રાણાતિપાત આદિ વડે આત્મામાં કર્મોને આસ્રવ થાય છે. તે આમ્રવને રેક તેનું નામ જ સંવર છે. આસવ કર પ્રકારનાં કહ્યાં છે. તે ૪૨ પ્રકારના આસવ- જે આત્મપરિ. ણામેથી રોકાય છે, તે બધાં પરિણામે સવરરૂપ ગણાય છે. એટલે કે આત્મામાં કર્મોનું આગમન કરાવનારા જે પ્રાણાતિપાતાદિરૂપ પરિણામ છે તે પરિણામે અભાવ થવો તેનું નામ જ સંવર છે. તે સંવર એક છે. જો કે ગુપ્તિ, સમિતિ, ધર્મ, અનુપ્રેક્ષા, પરીષહ, જય અને ચારિત્ર દ્વારા સંવર થાય છે, આ રીતે તેને અનેક પ્રકાર હોવા છતાં પણ સંવર સામાન્યની અપેક્ષાએ તેમાં એકત્વ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. સંવરના ગુપ્તિ આદિની અપેક્ષાએ તે નીચે પ્રમાણે ૫૭ ભેદ છે-ગુપ્તિ ૩, સમિતિ ૫, ધર્મ ૧૦, અનુપ્રેક્ષાઓ ૧૨, પરીષહ જય ૨૨, તથા ચારિત્ર પાંચ પ્રકારનું હોય છે. આ રીતે તેના કુલ ૫૭ ભેદ કહ્યા છે. તદુપરાંત તપથી પણ સંવર થાય છે
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
७
" एवं तु स जयस्सावि पावकम्मनिरासवे,
भक्कोडी संचियं कम्मं तवसा निज्जरिज्जइ " इत्युत्तराध्ययनमुत्र ८ अव्य० ३०
गा० ६, वचनात् । अथवा
स्थाना#सूत्रे
द्विविधो द्रव्यतो भावतश्च । तत्र जलोपरिवर्तिनात्रादेरनवरत विज्जलानां छिद्राणां तथाविधद्रव्येण स्थगनं द्रव्यसंवरः । भावसं वरस्तु जीवनौकायामात्रवत्कर्मजलानामिन्द्रियादिच्छिद्राणां गुप्ति-समित्यादिना निरोधनम् । इत्थं स वरोऽनेकविधस्तथापि संवरसामान्यादेक इति भावः ।
सवरास्तित्वसिद्धि:
प्रत्यक्षानुमानागमप्रमाणैः संवरस्य सिद्धि र्भवति । तथाहि - आत्मपरिणतिविशेषस्य गुप्तिस मित्यादिनिष्पादित विशुद्धाध्यवसाय रूपस्य संवरस्य स्वात्मनि स्वस उक्तं च- एवं तु संजयस्सा वि इत्यादि
अथवा - यह संवर दो प्रकार का होता है एक द्रव्य संवर दूसरा भाव संवर जलोपरिवर्तमान नौका आदि में जिन छिद्रों से निरन्तर जल का आगमन होता हो, उन छिद्रों को तथाविध द्रव्य से बन्द कर देना यह द्रव्य संवर है तथा जीवरूपी नौका के प्राणातिपातादि रूप छिद्रों को कि जिनके द्वारा कर्म जल उसमें आता है गुप्ति-समिति आदि से बन्द कर देना इसका नाम भाव संवर है इस तरह से यह संवर अनेक प्रकार का है फिर भी संवर सामान्य की अपेक्षा से यह एक है इसीलिये यहाँ इसे एक कहा गया है ।
संवर के अस्तिव की सिद्धि -- प्रत्यक्ष, अनुमान एवं आगमन इन प्रमाणों से संवर की सिद्धि इस प्रकार से होती है आत्मा में जो एक विशेष प्रकार की परिणति होती है कि जो परिणति गुप्ति समिति आदि
-
""
४
- " एवं तु
अथवा सौंवर मे अहारना होय छे. (१) द्रव्यसवर भने (२) लावसं वर. પાણીમાં રહેલી નૌકા આદિમાં જે છિદ્રો મારફત નિરન્તર જલ દાખલ થતુ હાય, તે છિદ્રોને બંધ કરી દેવા. તે દ્રવ્યસ'વર છે. તથા જીરૂપી નૌકાના પ્રાણાતિપાતાદિ રૂપ છિદ્રો કે જેમના દ્વારા ક જલ તેમાં પ્રવેશે છે, તે છિદ્રોને ગુપ્તિ, સમિતિ આદિ વડે અધ કરી દેવાં, તેનું નામ ભાવસંવર છે. આ રીતે આ સવરમાં અનેકવિધતા હોવા છતાં પશુસવર સામાન્યની અપેક્ષાએ તેમાં એકત્વ કહ્યું છે.
संवरना अस्तित्वनी सिद्धि-- प्रत्यक्ष, अनुमान भने आगम, या प्रभाव @ાથી સંવરની સિદ્ધિ આ પ્રમાણે થઇ શકે છે આત્મામાં એક વિશિષ્ટ પ્રકારની
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ उ० १ सू० १५ वेदनास्वरूपनिरूपणम वेदनमत्यक्षसिद्धत्वात् , अन्यत्रात्मनि तु तज्जनितकार्यानुमेयत्वात् , बागमस्य च 'एगे संवरे' इत्यादिरूपस्य तत्प्रतिपादकस्य प्रदर्शितत्वाच्च संवरोऽस्तीति विश्वसितव्यम् ॥ सू०१४ ॥
अयोग्यवस्थारूपे संवरविशेषे च कर्मणां वेदनैव भवति, नबन्धः इति वेदनायाः स्वरूपमाह
मूलम् ---एगा वेयणा ॥ सू० १५ ॥ छाया-एका वेदना ॥ १५॥ व्याख्या-वेदना-वेदनं वेदना-स्वमावेन उदीरणाकरणेन वा उदयावलिकासे निष्पादित विशुद्ध अध्यवसाय रूप मानी जाती है वही संवर है
और यह संवर स्वात्मा में स्वसंवेदन प्रत्यक्ष से सिद्ध होता है और परकीय आत्मा में यह संवर अपने द्वारा जनित कार्य से अनुमेय होता है।" एगे संवरे" इत्यादि रूप से आगम में इसका प्रतिपादन होने से आगम भी इसका समर्थक है अतः इन प्रमाणों द्वारा संवर की सिद्धि होने से वह ऐसा विश्वास करना चाहिये । सू०१४॥
जब जीव की अवस्था अयोगीरूप होती है तब उस संवर विशेषरूप अयोगी अवस्था में कर्मों की वेदना ही होती है कर्मबन्ध नहीं होता है इसीलिये यहां वेदना के स्वरूप का कथन किया जाता है।
'एगा वेषणा' इत्यादि ॥१५॥
मूलार्थ-वेदना एक है । १५॥ પરિણતિ થાય છે. જે પરિણતિને ગુપ્તિ, સમિતિ આદિ દ્વારા નિષ્પાદિત (જનિત) શુદ્ધ અધ્યવસાયરૂપ માનવામાં આવે છે, એ જ સંવર છે અને સ્વાત્મામાં સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષ વડે તે સંવરને સદ્ભાવ સિદ્ધ થાય છે અને અન્યના આત્મામાં આ સંવર પિતાના દ્વારા જનિત કાર્યથી અનુમેય (અનુभान ४३१ शय मेव।) डाय छे. " एगे संवरे” त्याचे भागभां તેનું પ્રતિપાદન થયેલું હોવાથી આગમ પણ તેના સમર્થક છે. આ રીતે આ પ્રમાણે દ્વારા સંવરનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થતું હોવાથી તે છે, એવો વિશ્વાસ રાખવું જોઈએ. સૂ૦૧૪ છે
જ્યારે જીવની અવસ્થા અાગીરૂપ થઈ જાય છે ત્યારે તે સંવર વિશેષ રૂપ અગી અવસ્થામાં કર્મોનું વેદન જ થાય છે-કર્મબંધ થતો નથી. તેથી वे सूत्रा२ वनानी ५३५९४२ छ-“एगा वेयणा" त्या ॥ १५ ॥
સૂત્રાર્થ–વેદના એક છે. ૧૫ છે
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
- स्थानागसूत्रे प्रविष्टस्य कमणोऽनुभवनम् । सा एपा एका-एकत्वसंख्यावती । अयं भावः-यद्यपि वेदना ज्ञानावरणीयादिकर्मापेक्षयाऽष्टविधा, विपाकोदयप्रदेशोदयापेक्षया च द्विविधा, आभ्युपगमिकी-शिरोलोचनादिका औपक्रमिकी-रोगादिजनिता इत्येवं वा द्विविधा, तथापि वेदनासामान्यादेका ॥ इति ॥ सु०१५ ॥
वेदितं कर्म प्रदेशेभ्यः परिशटतीति वेदनानन्तरं कर्मपरिशटनरूपां निर्जरामाह
मूलम्-एगा निज्जरा ॥ १६ ॥ छोया-एका निर्जरा ॥ १६ ॥ व्याख्या–एगा' इत्यादि
टीकार्थ-वेदन अनुभव करने का नाम वेदना है स्वभाव से अथवा उदिरणाकरण से उदयावलिका में प्रविष्ट हुए कर्म का अनुभव करना ही इसका अर्थ है यह वेदना एक-एक संख्यावाली है तात्पर्य इसका यह है यद्यपि ज्ञानावरणीयादि कर्मी के अनुभव न करने की अपेक्षा से वेदना आठ प्रकारकी होती है तथा विपाकोदय और प्रदेशोदय की अपेक्षासे वह दो प्रकार की होती है । शिरोलोचनादिरूप अभ्युपगमिकी और रोगादि से उत्पन्न होने रूप औपक्रमिकी इस तरह से भी वह दो प्रकार की होती है फिर भी यहां पर जो उसे एकरूप कहा गया है वह वेदना सामान्य की अपेक्षा से कहा गया है ॥सू०१५॥
वेदित हुआ कर्म आत्माप्रदेशों से झड़ जाता है इसलिये वेदना के बाद अब सूत्रकार निर्जरा का कथन करते हैं।
'एगा निज्जरा' इत्यादि ॥१६॥ मूलार्थ-निर्जरा एक है ।१६॥
ટીકાર્ય–વેદન (અનુભવ) કરવું તેનું નામ વેદના છે. સ્વભાવથી અથવા ઉદીરણાકરણથી ઉદયાવલિકામાં પ્રવિષ્ટ થયેલાં કર્મોને અનુભવ કરે, તેને જ વેદના કહે છે. આ વેદને એક સખ્યાવાળી છે. જો કે જ્ઞાનાવરણીય કર્મોનું વેદન કરવાની અપેક્ષાએ તે વેદના આઠ પ્રકારની હોય છે, તથા વિપાકેદય અને પ્રદેશોદયની અપેક્ષાએ તે બે પ્રકારની હોય છે. કેશલુચન આદિકપ આયુપગમિકી અને રોગાદિજનિત ઔપક્રમિકી; એવી બે પ્રકારની વેદના પણ હોય છે, છતાં પણ તેને અહીં વેદના સામાન્યની અપેક્ષાએ એક કહી છે. ૧૫
વેદિત થયેલ કર્મ આત્મપ્રદેશોમાંથી ઝરી જાય છે, તેથી વેદનાનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર નિરાનું નિરૂપણ કરે છે –
" एगा निजरा" त्याहि ॥ १६ ॥ सूत्रार्थ-निश मे छ. ॥ १६ ॥
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुषा टीका स्था० ७० १ सू०१६ निर्जरास्वरूपनिरूपणम्
निर्जर-निर्जरणं निर्जरा-कर्मणां जीवप्रदेशेभ्यः परिशटनम् देशतः। विपक्यानां परिशटनं हानिरिति यावत् । तपसा सेव्यमानेन कर्माण्यात्मप्रदेशेभ्यो विघटन्ते । तपसः कर्म सन्तापकत्वात् शुष्करसानि कर्माण्यतिरूक्षत्वान्निःस्नेहवन्धनानिभूत्वा परिशटन्तीति भावः । सा च एका-एकत्वसंख्यावती । यद्यप्यष्टविधकर्मापेक्षयाऽष्टविधा, द्वादशविधतपोजनितत्वेन वा द्वादशविधा, अकामक्षुत्पिपासाशी तातपदंशमशकसहनब्रह्मचर्यधारणाद्यनेकविधकारणजनितत्वेन अनेकविधा वा, द्रव्य___टीकार्थ--कर्मों का प्रदेशों से एकदेश छुट जाना नष्ट हो जाना इसका नाम निर्जरा है, कर्म जब पक जाता हैं तब उनका आत्मप्रदेशों से सम्बन्ध छूट जाता है इसीको निर्जरा कहा गया है यह निर्जरा सेवित तपस्या के द्वारा होती है अर्थात् की जा रही तपस्या से संवर और निर्जरा ये दोनों काम होते हैं। संचित कर्मों की निर्जरा और आते हुए कर्मों का निरोध । कर्मो की निर्जरा होती है-इसका तात्पर्य ऐसा है कि तप कर्मो का संतापक (निवारक) होता है-अतः तपस्या के द्वारा जब कर्म शुष्क रसवाले हो जाते हैं तब वे अतिरूक्ष हो जानेके कारण निः स्नेह बन्धन वाले होकह झड़ जाते हैं-खिर जाते हैं। निर्जरा एक संख्यावाली होती है यद्यपि अष्टविध कर्मों की अपेक्षा से निर्जरा आठ प्रकार की होती है। ____ अथवा--१२ प्रकार के तपों द्वारा जनित होने के कारण यह १२ प्रकार की भी होती है। __ अथवा--समता पूर्वक क्षुधा, पिपासा, शीत, आतप दंसमशक
ટીકા-કર્મોનું જીવના પ્રદેશોમાંથી એક દેશથી (અંશતઃ) નષ્ટ થઈ જવું તેનું નામ નિર્જરા છે કર્મ જ્યારે પરિપકવ થઈ જાય છે, ત્યારે આત્મપ્રદેશો સાથે તેને સંબંધ છૂટી જાય છે, તેને જ નિર્જરા કહે છે તપસ્યાના સેવન દ્વારા સવાર અને નિર્જરા થાય છે. એટલે કે તેના દ્વારા સંચિત કર્મોની નિર્જરા થાય છે અને નવાં કર્મોના પ્રવેશ નિધિ થાય છે. તપને કર્મોનું સંતાપક (નિવારક) કહેલ છે. તપસ્યા દ્વારા જ્યારે કર્મો શુષ્ક રસવાળાં થઈ જાય છે, ત્યારે તેઓ અતિ રૂક્ષ (ચીકાશ રહિત) થઈ જવાને લીધે નિકાસનેહ બંધનવાળા (ચીકાશને અભાવે બંધન રહિત) થઈ જવાથી આત્મપ્રદેશોમાંથી ઝરી જાય છે–ખરી પડે છે. આઠ પ્રકારના કર્મોની અપેક્ષાએ તેના આઠ પ્રકાર છે, છતાં નિરાસામાન્યની અપેક્ષાએ તેમાં એકવ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે.
અથવા–અથવા બાર પ્રકારનાં તપજન્ય હોવાથી તે બાર પ્રકારની પણ છે. अथवा-समतापूर्व क्षुधा, पिपासा, शीत, मात५, शमश: (स
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
२
म्यानास्त्रे भावभेदतो द्विविधा वा निर्जराऽस्ति, तथापि निर्जरा सामान्यादे कैवेति । - ननु निर्जरामोक्षयोः को भेदः ?, उच्यते-देशतः कर्मक्षयो निर्जरा, सर्वतस्तु कर्मक्षयो मोक्ष इति । यद्यपि मोक्षः कर्मक्षयजनितो न तु कर्मक्षयरूपस्तथापि कार्यकारणयोरभेदोपचारात् मोक्षः कर्मक्षयरूप इति व्यपदिश्यते ॥मू०१६॥ . जीवो हि प्रत्येकशरीरावस्थायामेव विशिष्टनिर्जरावान् भवति, नतु साधारणशरीरावस्थायाम् । अतः प्रत्येकशरीरावस्थस्य जीवस्य स्वरूपं निरूपयितुमाहइनके द्वारा जन्य कष्टों के सहन करने से एवं ब्रह्मचर्य के धारण करने से इत्यादि अनेकविध कारणों से जन्य होने से वह अनेक प्रकार भी होती है अथवा द्रव्य और भाव के भेद से वह दो प्रकार भी होती है है इस प्रकारसे उसमें अनेकता आती है-फिर भी यहां जो उसे एकत्व संख्यावाली कही गई है उसका कारण निर्जरा सामान्य है सो वहइस निर्जरा सामान्य की अपेक्षा से एक ही प्रकार की होती कही गई है।
शंका--निर्जरा में और मोक्ष में क्या अन्तर है ?
उ०--देशतः कर्मों का क्षय होना निर्जरा है और सर्वतः कर्मों का क्षय होना मोक्ष है यद्यपि मोक्ष कमें के क्षय से उत्पन्न होता है अत: वह कर्म क्षयरूप नहीं होता है फिर भी जो उसे कर्मक्षयरूप कहा जाता है उसका कारण कार्य कारण में अभेदोपचार है ॥१६॥ __ जीव प्रत्येक शरीरावस्था में ही विशिष्ट निर्जरावाला होता है साधारण शरीरावस्था में नहीं इसलिये प्रत्येक शरीरावस्थ जीव के स्वમચ્છર આદિના ડંસ રૂપ ત્રાસ) આદિ જન્ય કણને સહન કરવાથી અને બ્રહાચર્ય પાળવાથી પણ નિર્જરા થાય છે. આ રીતે નિર્જરાના અનેક પ્રકાર છે. અથવા દ્રવ્ય અને ભાવના ભેદથી તેના બે પ્રકાર છે. આ રીતે તેમાં અનેકતા જણાતી હોવા છતાં પણ તેને જે એક સંખ્યાવાળી કહેવામાં આવી છે, તે નિર્જરા સામાન્યની અપેક્ષાઓ કહેવામાં આવેલ છે.
प्रश्न-निश मने भाक्षमा तावत छ ? ___उत्तर-शत: (शतः) भनि। क्षय थवा तेतुं नाम न छ, અને કર્મોને સર્વથા ક્ષય થવો તેનું નામ મોક્ષ છે. જો કે મેક્ષ કર્મોના ક્ષયથી ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી તે કર્મક્ષય રૂપ નથી. છતાં પણ કાર્યકારણુમાં અભેદેપચારની અપેક્ષાએ તેને કર્મક્ષય રૂપ કહેવામાં આવે છે. એ સૂ૦૧૬
જીવ પ્રત્યેક શરીરાવસ્થામાં જ વિશિષ્ટ નિર્જરાવાળે હોય છે-સાધારણ શરીરાવસ્થામાં હેત નથી, તેથી પ્રત્યેક શરીરાવસ્થ જીવનાં સ્વરૂપનું નિરૂપણ
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुंधा टीका स्था० १ ० १ सू० १७ जीवस्वरूपनिरूपणम् 'एगे जीवे ' इत्यादि । यदा-जीवादीनि नव तत्त्वानि : एगे आया' इत्यादिना सामान्यतो निरूपितानि, सम्प्रति विशेषेण जीवत्वं निरूपयितुमाह
मूलम् --एगे जीवे पाडिक्कएणं सरीरएणं ॥ १७ ॥ छायाएको जीवः प्रत्येक केन शरीरकेण ॥ १७॥ व्याख्या-'एगे' इत्यादि
जीव इति । यो जीवितवान जीवति जीविष्यति च, स जीव-माणधारण. शील आत्मा, स प्रत्येककेन-एकं जीवं प्रतिगतं यच्छरीरं प्रत्येकशरीरनामकर्मोदयात्, तत् प्रत्येक, तदेव प्रत्येककं तेन तथोक्तेन, शरीरकेण-शीयते इति शरीरम् , तदेव शरीरकं तेन उपलक्षितः- तदाश्रित इत्यर्थः, प्रत्येकशरीरापेक्षयेति भावः ।
एका-एकत्यसंख्यावान् भवति । रूप को निरूपण करने के लिये “एगे आया" इत्यादि सूत्रों द्वारा जीवादिक जो नौ तत्व सामान्यरूपले कहे गये हैं उनमें से जीवका स्वरूप विशेषरूप से निरूपण करने के लिये-' एगे जीवे पडिक्कएणं सरीर एणं" ऐसा सूत्रकार कहते हैं। __ 'एगे जीवे पाडिकएणं सरीरएणं' इत्यादि ॥१७||
मूलार्थ--प्रत्येक नाम कर्म के उदय से प्राप्त प्रत्येक शरीर की अपेक्षा से जीव एक संख्यावाला है।
टीकार्थ--जो भूतकाल में जिया है वर्तमान में जी रहा है और भविष्यत्काल में जीवेगा उसका नाम प्राणधारणशील जीव है वह जीव एक जीव में प्रतिगति प्रत्येक शरीर नाम कर्म के उदय से प्राप्त प्रत्येक शरीर की अपेक्षा से एक एकत्व संख्यावाला है अथवा-"पडि. ४२वाने भाटे “एगे आया " त्यादि सूत्री द्वारा पा न तत्वानु સામાન્યરૂપે પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, હવે જીવના સ્વરૂપનું વિશેષરૂપે नि३५५५ ४२वाने भाट “एगे जीवे पडिक्कएणं सरीरएण" मा सूत्रनु ४थन કરવામાં આવે છે–
" एगे जीवे पडिक्कपणं सरीरएणं " त्याहि ॥ १७ ॥
સૂત્રાર્થ–પ્રત્યેક નામકર્મના ઉદયથી પ્રાપ્ત પ્રત્યેક શરીરની અપેક્ષાએ જીવ એક સંખ્યાવાળા છે.
ટીકાર્ય–જે ભૂતકાળમાં જન્મે છે, વર્તમાનમાં જીવે છે અને ભવિષ્યકાળમાં આવશે, તેનું નામ પ્રાણધારણશીલ જીવ છે તે જીવ એક જીવમાં પ્રતિગત પ્રત્યેક શરીર નામ કર્મના ઉદયથી પ્રાપ્ત પ્રત્યેક શરીરની અપેક્ષાએ मे (सत्य सभ्यापागा)2.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानायचे ___अथवा-'पाडिक्कएणं सरीरएणं' इत्यस्य 'प्रत्येकके शरीरके' इतिच्छायापक्षे-प्रत्येकस्मिन् शरीरे वर्तमानो यो जीवः स एको भवतीत्यर्थः । अत्र णकारद्वयं वाक्यालंकारे ॥ मू० १७ ॥
वन्धमोक्षादय आत्मधर्मा इह पूर्वमुक्ताः । ततस्तदधिकारस्याऽत्र प्रस्तुतत्वादतः परम् " एगा जीवाणं " इत्यारभ्य 'एगे चरित्ते इत्यन्तैरष्टाविंशत्यासूत्ररात्मधमान् निरूपयतिमूलम्-एगा जीवाणं अपरिआइत्ता विगुवणा ॥ सू० १८॥ छाया-एक जीवानाम् अपर्यादाय विकुर्वणा ॥ सू० १८ ॥
व्याख्या-'एगा' इत्यादिकएणं सरीरएणं" इस की छाया जय "प्रत्येक के शरीर के" ऐसी की जाती है तब इस पक्ष में प्रत्येक शरीर में वर्तमान जो जीव है वह एक है ऐसा अर्थ बोध होता है यहां दो जगह "गं" वह पद वाक्यालङ्कार में प्रयुक्त हैं ऐसा जानना चाहिये ॥तू०१७॥
बन्ध मोक्ष आदि ये सब आत्मधर्म है ऐसा यहां पहिले कहा जा धुका है अतः यही अधिकार यहां प्रस्तुत है इसलिये इससे आगे "एगा जीवाणां" यहां से लगाकर " एगे चरित्ते" यहां तक के २८ सूत्रों द्वारा सूत्रकार आत्मधर्मों की निरूपणा करते हैं।
'एगा जीवाणं अपरिआइत्ता विगुठ्वणा' ॥१८॥
मूलार्थ-जीवों की वाह्य पुद्गलों को ग्रहण किये विना विकुर्वणाविक्रिया-एक है।
___ मथ--" पडिक्कएणं सरीरएणं" तेनी छायाने "प्रत्ये! शरीरना" આ પ્રમાણે કરવામાં આવે તે “પ્રત્યેક શરીરમાં વર્તમાન (રહેલ) જે જીવ छ, ते मे छ, " मेवो ममाय थाय छे. मी मे यामे “णं" ! પ્રાગ વાકયાલંકાર રૂપે થયે છે, એમ સમજવું. છે સૂ૦૧૭ છે
બન્ધ, મોક્ષ આદિ ઉપર્યુક્ત બધાં તત આત્મધર્મ છે, એવું અહીં પહેલાં કહેવામાં આવી ચુક્યું છે. એક અધિકાર હજી પણ ચાલી રહ્યો છે. तथी वे “एगा जीवाणं " थी सन “एगे चरित्ते" या सूत्र यन्तन ૨૮ સૂત્રો દ્વારા સૂત્રકાર આત્મધર્મોની જ પ્રરૂપણ કરે છે– ___ “एगा जीवाणं अपरिआरचा विगुव्वणा" ॥ १८ ॥
સૂત્રાર્થ–જીની બાહ્યપુતલેને ગ્રહણ કર્યા વિના થતી વિકુણા (AAI) मे छे.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुंधा टो। स्था० १ उ. १ सू) १८ विक्रियास्वरूपनिरूपणम् ____ जीवानाम्-अपर्यादाय चैक्रियसमुद्धातेन वाह्यान् पुद्गलान् परितः समन्तात् अगृहीत्वा या विकुर्वणा-स्वस्वोत्पत्तिस्थाने प्रत्येकजीवकर्तृका भवधारणीयशरीररचनारूपा विक्रिया भवति, सा एका-एकत्वसंख्यावती बोध्या । पतिजीवं भवधारणीयस्यैकत्वाद् विकुर्वणाया एकत्वम् । एकलौक्रियशरीरेषु भवधारणीयमेकमेव भवति, तदपेक्षया वा कथंचिद् विकुर्वणाया एकत्वमिति । बाह्यपुद्गलानादाय तु या विकुर्वणा भवति सा तूत्तरविकुर्वणैव । इयमुत्तरविकुर्वणा तु चैक्रियलब्धिसम्पन्नस्य एकस्य जीवस्य अनेकाऽपि भवति, तस्य विचित्राभिप्रायवत्वात् तथाविधशक्तिसम्पन्नत्वाच्चेति ।
ननु अत्र सूत्रे-'अपरिआइत्ता' इत्यनेन उत्तरविकुर्वणाया व्यवच्छेदः क्रियते । से यमुत्तरविकुणा वाह्यपुद्गलादानपूर्विकैव ? भवतीत्यत्र किं प्रमाणम् इति चेत् ,
टीकार्थ-वैक्रिय समुद्घात से वाह्य पुद्गलों को सब ओर से ग्रहण किये बिना जो विक्रिया-अपने २ उत्पत्तिस्थान में प्रत्येक जीव कर्तृक भवधारणीय शरीर रचना रूप विक्रिया होती है वह एक-एकत्व संख्या वाली होती है हरएक जीवमें भवधारणीय शरीर एक ही होता है अतः विकुर्वणा में भी एकत्व होता है। ____ अथवा-समस्त वैफियशरीरों में भवधारणीय शरीर एक ही होता है इस अपेक्षा से भी कथञ्चित् विकुर्षणा में एकत्व होता है ऐसा जानना चाहिये परन्तु यायपुगलोंको ग्रहण करके जो विकुर्वणा होती है वह तो उत्तर विकुर्वणा ही होती है यह उत्तर विकुर्वणा वैक्रियलब्धि संपन्न एक जीव के अनेक भी हो सकती है क्यों कि वह जीव विचित्र अभिप्रायवाला होता है और तथाविध शक्तिवाला होता है।
ટીકાઈ–વૈકિય સમુદુઘાત દ્વારા બ્રાહ્મપુદ્ગલેને બધી બાજુએથી ગ્રહણ કર્યા વિના, જે વિકિયા–પિતતાના ઉત્પત્તિ સ્થાનમાં પ્રત્યેક જીવ કોંક ભવ ધારણીય શરીર રચનારૂપ વિકિયા–થાય છે, તે એક (એક સંખ્યાવાળા) હોય છે. દરેક જીવમાં ભવધારણીય શરીર એક જ હોય છે, તેથી વિમુર્વણામાં પણ એકત્વ હોય છે અથવા સમસ્ત કિય શરીરમાં ભવધારણીય શરીર એક જ હોય છે, તે અપેક્ષાએ પણ વિકુણામાં એકત્વ હોય છે એમ સમજવું. પરંતુ બાહ્યપુદ્ગલેને ગ્રહણ કરીને જે વિદુર્વણ થાય છે તેનું નામ તે ઉત્તર વિકુર્વણું થાય છે. તે ઉત્તર વિદુર્વણ વિકિય લબ્ધિ સંપન્ન એક જીવમાં અનેક પણ હોઈ શકે છે, કારણ કે તે જીવ વિચિત્ર (વિવિધ) અભિપ્રાયવાળો હોય છે અને તે પ્રકારની શક્તિવાળે હેય છે.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाही अत्रोच्यते-भगवतीसूत्रे गौतमेन पृष्टो भगवान् उत्तरविकुणाया वाह्यपुद्गलादानपूर्वकत्वमेव प्रोक्तवान् । तथा-हि
"देवे णं मंते ! यहिडीए जाव महाणुभागे वाहिरए पोग्गले अपरि आइत्ता पभू एगवन्नं एगख्वं विउवित्तए ?, गोयमा ! नो इणढे समर्ट । देवेणं भंते ! वाहिरए पोग्गले परियाइत्ता पमू ?, हंता ! पभू" इति । __छाया-देवः खलु भदन्त ! महद्धिको यावत् महानुभावो वाह्यान् पुद्गलान् अपर्यादाय प्रभुरेकवर्णमे करूपं विकुर्वितुम् ? गौतम ! नायमर्थः समर्थः । देवः खलु भदन्त ! वाह्यान् पर्यादाय प्रमुः ? हन्त ! प्रभुः" इति ।
अत उत्तर विकुर्वणा बायपुद्गलादानपूर्विकैव वोध्येति ।। सू० १८ ।।
शंका--इस सूत्र में "अपरिआइता" इस वचन द्वारा उत्तर विकुर्वणा का व्यवच्छेद किया गया है सो यह उत्तर विकवणा वाह्यपुद्गलों के आदान पूर्वक ही होती है इस विपय में क्या प्रमाण है ?
उ०--भगवती सूत्र में गौतम के द्वारा पूछे गये भगवान ने उत्तर विकुर्वणा को वाह्यपुगलों को ग्रहण करने से ही होती हुई कहा है। वहां का वह प्रकरण ऐसा है__ "देवेणं भंते महिडीए जाव महाभागे बाहिरए पोग्गले अपरि आइत्ता पभू एगवन्न एगरुवं विउवित्तए ? गोयमा ! णो इणहे समढे देवेणं भंते ! वाहिरए पोग्गले परियाइत्ता पभू ? हंता पभू" इति । इस प्रकरण में गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है हे भदन्त ! महा ऋद्विवाला
A-सूत्रमा “ अपरि आइत्ता " । पयन | उत्तर वि. વંણાને વ્યવચ્છેદ કરવામાં આવ્યું છે એટલે કે તેને ગ્રહણ કરવામાં આવેલ નથી. તે ઉત્તર વિક્ર્વણું બાહ્યપુતલેને ગ્રહણ કરીને જ થાય છે, એવું કયા પ્રમાણને આધારે કહે છે?
, ઉત્તર–ભગવતી સૂત્રમાં ગૌતમ સ્વામીએ આ વિષયને અનુલક્ષીને પૂછેલા પ્રશ્નના ઉત્તર રૂપે મહાવીર પ્રભુએ કહ્યું છે કે “બાહ્યપુતલેને ગ્રહણ કરીને જ ઉત્તર વિતુર્વણ થાય છે.” ભગવતી સૂત્રમાં આ વિષયને અનુલક્ષીને આ પ્રકારના પ્રશ્નોત્તરો આપ્યાં છે – ____“ देवेणं भंते ! महिड्ढीप जाव महाणुभागे बाहिरए पोग्गले अपरिआइत्ता पभू एगवन्नं एगरूवं विउवित्तए १" "गोयमा ! णो इणटे समढे " " देवेणं भते । बाहिरए पोगले परियाइत्ता पभू?” “हता पभू" त्या
ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન–“હે ભગવન્! મહાદ્ધિવાળે અને મહાપ્રભાવશાળી દેવ શું બાહ્યપુતલેને ગ્રહણ કર્યા વિના એક વર્ણવાળી અને એક
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७
-
-
सुधा रीका स्था० १ ० १ सू० १९ मनोनिरूपणम् ___ अथ मनो निरूपयति
मूलम् - एगे मणे ॥ १९ ॥ छाया-एकं मनः ॥ १९॥ व्याख्या-'एगे मणे' इति
मननं-मना, इह मन इति भावमनो गृह्यते । द्रव्यमनोजन्यं यन्मनन-चिन्तनं तद् भावमनोऽभिधीयते । औदारिका दिशरीरव्यापाराहतमनोद्रव्य समूह साचिव्यायावत् महाप्रभाववाला कोई देव बाहिरी पुद्गलों को ग्रहण किये विना क्या एकवर्णवाली, एकरूपवाली विक्रिया करने के लिये समर्थ हो सकता है ? उत्तर में प्रभु ने कहा है-हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है तो क्या हे भदन्त ! वह बाह्यपुद्गलों को ग्रहण करके उत्तर विक्रिया करने में समर्थ हो सकता है ? उत्तर में प्रभु ने कहा है हां गौतम वह समर्थ हो सकता है इस कथन से यही बात प्रमाणित होती है कि उत्तर विक्रिया बाह्य पुद्गलों को आदान ग्रहण पूर्वक ही होती है ऐसा जानना चाहिये ॥ सू०१८॥
अब मन का निरूपण किया जाता है। 'एगे मणे' इत्यादि ॥१९॥ मूलार्थ--मन एक है ।१९। टीकार्थ--मनन करना इसका नाम मन है, यहां मन से भाव मन का ग्रहण हुआ है द्रव्यमन की सहायता से जन्य जो मनन होता है चिन्तन होता है वह भाव मन है तात्पर्य इसका ऐसा है कि औदारिक રૂપવાળી વિક્રિયા કરવાને માટે સમર્થ હોય છે ખરો? મહાવીર પ્રભુનો ઉત્તરહે ગૌતમ! એવું સાંભળી શકતું નથી. ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન- હે ભગવન! શું તે દેવ બાહ્ય પુલોને ગ્રહણ કરીને ઉત્તરવિકિયા કરી શકે ખરો ? ઉત્તરહા ગૌતમ! ખાદ્યપુતલેને ગ્રહણ કરીને તે ઉત્તર વિક્રિયા કરી શકે છે. આ પ્રમાણ દ્વારા એ વાત સિદ્ધ થાય છે કે બાપુના આદાન (ગ્રહણ) પૂર્વક જ ઉત્તર વિકિયા થાય છે. સૂ૦૧૮
હવે સૂત્રકાર મનનું નિરૂપણ કરે છે-- " एगे मणे" त्याहि ॥ १८ ॥ સૂવાથ––મન એક છે. ૧૯
सार्थ--मनन ४२ तेनु नाम मन छे. मी "मन" ५६ ६१ ભાવમનને જ ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે. દ્રવ્યમનની સહાયતાજન્ય જે (ચિંતન) ચાય છે, તેનું નામ ભાવમન છે. આ કથનનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે દારિક
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानासूत्रे
च्चिन्तनात्मक जीवव्यापारो भावमन उच्यते । स च जीवव्यापारो मनोयोगः, मनसा सहकारिकारणभूतेन योगो मनोयोगः । अत एव मन्ता जीवो भावमन इत्युच्यते । अथवा-मन्यतेऽनेनेति मनः - मनोद्रव्यमात्रम् । मननयोग्यैर्मनो वर्गणाभ्यो गृहीतैरनन्तेः पुनर्निहतं मननयोग्यपुङ्गलमयं द्रव्यं द्रव्यमनइत्युच्यते । मननोपकारी मनः पर्याप्तिनामकर्मोदय संपाद्यो मनोद्रव्यसमूह एवं द्रव्यमनं इति । तच्च मन:एकम् एकत्वसख्याचद् भवति । अयमर्थः - यद्यपि मनोयोगश्चतुर्धा - सत्यमनोयोगः ?, असत्यमनोयोगः २, सत्यासत्यमनोयोगः ३, असत्यामृपामनोयोगः: ४ इति, यद्वा-संज्ञिजीवानामसंख्ये पत्वान्मनोऽसंरूपेय भेदं तथाप्येकं मननरूपत्वेन सर्वमनसामेकत्वादिति ॥ सू० १९ ॥
-
८८
आदि शरीर के व्यापार से गृहीत जो मनोद्रव्य समूह है उस मनोद्रव्य समूह की सहायता से चिन्तनात्मक जो जीव का व्यापार है वह भावमन है यह जीवव्यापार ही मनोयोग है सहकरिकारणभूत मन के द्वारा योग आत्मपरिस्पन्द होता है वह मनोयोग है इसीलिये मन्ता जीव भावमन ऐसा कहा गया है अथवा जिसके द्वारा चिन्तन किया जाता है वह मन है ऐसा वह मन मनोद्रव्यमान्त्ररूप पड़ता है मनोवर्गणाओं से गृहीत ऐसे जो मननयोग्य अनन्तपुद्गल स्कन्ध है उन पुगलों से निर्वृत्त जो मननयोग्य पुद्गल मय द्रव्य है वह द्रव्यमन है मननक्रिया में उपकारी और मनः पर्याप्त नाम कर्म के उदय से संपाथ ऐसा जो मनोद्रव्य समूह है वही द्रव्यमन है यह मन एक एकत्वसंख्यावाली है यद्यपि मन - सत्यमनोयोग, असत्यमनोयोग, सत्यासत्यमनोयोग और
આદિ શરરના વ્યાપારથી ગૃહીત જે મનેાદ્રષ્યસમૂહ છે, તે મનેાદ્રવ્યસમૂહની સહાયતાથી જીવને જે ચિન્તનાત્મક વ્યાપાર ચાલે છે, તે ભાવમન છે. આ જીવવ્યાપાર જ મનેયાગ છે સહકારી કારણભૂત મન દ્વારા જે ચાગ (આત્મપરિસ્પન્હ ) થાય છે, તેને મનાયેાગ કહે છે. તેથી જ એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે “ જેના દ્વારા ચિંતન કરાય છે તે ભાવમન છે. ” એવું તે મન મનેાદ્રવ્ય માત્રરૂપ હેાય છે. મનેાવણ્ણાએથી ગૃહીત ( બ્રહણ કરાયેલાં ) એવાં જે મનનયેાગ્ય અનંત પુદ્ગલ સ્કન્ધ છે તે પુદ્ગલેાથી નિવૃત્ત જે મનનયેાગ્ય युगसभय द्रव्य छे, ते द्रव्यभन छे, भनन डियामां उपट्ठारी ( उपयोगी ) अने મન:પર્યામિ નામ કર્માંના ઉડ્ડયથી સ ́પાદ્ય ( પ્રાપ્ત ) જે મનેાદ્રવ્યસમૂહ છે, એજ द्रव्यसन छे. ते भन ! ( मे सध्यावाणु ) छे. ले सत्यमनोयोग,
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
सुधा का स्था० १ १०१ सू० २० वाग्निरूपणम् वाचं निरूपयतिमूलम्-एगा वई ॥ सू० २० ।। छाया-एका वाक् ॥ सु० २० ॥ व्याख्या-'एगा' इत्यादि
वचनं वाक्,-इह वागिति भाववाग् गृह्यते । औदारिकवैक्रियाहारकशरीरव्यापाराहतवाग्द्रव्यसमूहसाचिव्याद् जीवव्यापारः, स च जीवव्यापारो वाग्योग उच्यते । वाचा सहकारिकारणभूतया योगो वाग्योगः । सा वाक् एका-एकत्वसं. असत्यामृषामनोयोग के भेद से चार प्रकार का कहा गया है तथा संजी जीवों की असंख्यता को लेकर वह असंख्यात भेदवाला भी कहा गया है तय भी मननरूप समान्य की अपेक्षा से समस्त मनों में एकता ही है इसीलिये यहां उसमें एकता कही गई है।सू०१९॥
वचन का निरूपण किया जाता है। 'एगा वई ' इत्यादि ॥१०॥ मूलार्थ-वचन एक है । २० । टीकार्थ-बोलना इसका नाम वचन-वाक है, यहां वाक् शन्द से भाववाक्का ग्रहण हुआ है औदारिक, वैक्रिय, आहारकशरीरके व्यापार से गृहीत जो वारद्रव्यसमूह है उस वाग्द्रव्यसमूह की सहायता से जो जीव का व्यापार है, वह वारयोग कहलाता है सहकारी कारणरूप इस वाक्के द्वारा जो योग होता है वह वाग्योग है वह वाकू-वाणी-एक हैઅસત્યમનેગ, સત્યાસત્ય-મનેયોગ અને અસત્યામૃષા–મને યોગના ભેદથી મન ચાર પ્રકારનું હોય છે, અને સંજ્ઞીજીની અસંખ્યતાની અપેક્ષાએ તે અસંખ્યાત ભેદવાળું પણ કહેવાય છે, છતાં પણ મનનરૂપ સામાન્યની અપે. ક્ષાએ સમસ્ત મને માં એકત્વ હેવાથી, અહીં તેને એક કહ્યું છે. જે ૧૯
હવે સૂત્રકાર વચનનું નિરૂપણ કરે છે-- "एगा वई " त्या ॥ २० ॥ सूत्रार्थ---qयन से छे. ॥ २० ॥
14-२ मासपामा माछ, ते क्यन छे. महा “पयन (41)" પદથી ભાવવાને ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. ઔદારિક, વૈક્રિય અને આહારક શરીરના વ્યાપારથી ગૃહીત જે વાફદ્રવ્યસમૂહની સહાયતાથી જીવને જે વ્યાપાર (પ્રવૃત્તિ) ચાલે છે તેને વાળ કહે છે. સહકારી કારણરૂપ આ વાકુ (વચન) सारा रे यो थाय छ, ते योगने साक्ष्यो। छ. ते पा५ (40) मे 2 १२
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
९०
स्थानास्त्रे ख्यावती । यद्यपि मनोयोगवद् वाग्योगोऽपि चतुर्विधः सत्यादिभेदात् , तथापि वचनसामान्यमाश्रित्य सर्ववाचामेकत्वादेका बागिति भावः ॥ सू० २० ॥ कायव्यायाम निरूपयति
मूलम्-एगे कायवायामे ॥ सू० ॥ २१ ॥ छाया-एकः कायव्यायामः ।। २१ ।। व्याख्या-एगे' इत्यादि
कायव्यायामः-चीयते-बर्द्धतेऽन्नादिभिरितिकायः, शरीरम्-तस्य व्यायामो व्यापारः-औदारिकादिशरीरयुक्तस्यात्मनो वीर्यपरिणामविशेपः । स च एकः एकवसंख्यावान् । अयमौदारिकादिभेदेन सप्तविधोऽपि जीवानन्तत्वेनानन्तविधोऽपि एक संख्यावाली है यद्यपि मनोयोग की तरह चाग्योग भी सत्यवान्योग आदि के भेद से चार प्रकार का कहा गया है तथापि बचन सामान्य की अपेक्षा लेकर समस्त वचनों में एकता होने की अपेक्षा से वह यहां एक प्रकट किया गया है |सू० २०॥
कायव्यायाम का निरूपण किया जाता है। 'एगे कायवायामे' इत्यादि ॥२१॥ मूलार्थ-कायव्यायाम एक है ।। २१ ।। टीकार्थ-अन्न आदि के द्वारा जो बढ़ता है वह काय है यह काय शब्द की व्युत्पत्ति है काय नाम गरीर का है इस काय का जो व्यापार है वह कायव्यायाम है औदारिक आदि शरीर से युक्त आत्मा का जो वीर्यरूप परिणाम विशेष है वही काय व्यायाम एक-एकत्व संख्यावाला है यद्यपि यह कायव्यायामरूप काययोग औदारिक काययोग १ औदाછે. જો કે મનોયોગની જેમ વાગના પણ સત્યવાન આદિ ચાર ભેદ કહ્યા છે, પરંતુ વચન સામાન્યની અપેક્ષાએ સમસ્ત વચનેમા એકતા હોવાની અપેક્ષાએ તેને એક કહ્યું છે ૨૦ ||
કાયવ્યાયામનું નિરૂપણ " एगे कायवायामे" त्याहि ॥ २१ ॥ સૂત્રાર્થ–કાયવ્યાયામ એક છે. તે ૨૧ છે
साथ-" भन्न २॥ २ वृद्धि पामे छ ते ४य छ, " 20 अय. શબ્દની વ્યુત્પત્તિ છે કાય એટલે શરીર. તે શરીરના વ્યાપારને (પ્રવૃત્તિને) કાયવ્યાયામ કહે છે. ઔદારિક આદિ શરીરવાળા આત્માનું જે વીર્યરૂપ પરિણામ વિશેષ છે, તેનું જ નામ કાયવ્યાયામ છે. તે કાયવ્યાયામ એકવ સંખ્યાયુક્ત છે. જો કે આ કાયવ્યાયામરૂપ કાયાગના (૧) ઔદારિક કાયસેગ, (૨)
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुडोका स्था० १०१ सू० २२ उत्पत्तिनिरूपणम्
कायव्यायामसामान्यमाश्रित्य एकोऽस्तीति भावः । यच्च मनः प्रभृतीनामेकत्वं निरूपितुं तत् सूत्र एव विशेषेणाग्रेवक्ष्यते - ' एगे मणे देवासुरमनुयाणं ' इति । सामान्यापेक्षया इहैकत्वं व्याख्यातमिति ॥ म्रु० २१ ॥
उत्पत्तिं निरूपयति-
मूलम् - एगा उप्पा | सू० २२ ॥ छाया -- एका उत्पत् ॥ मु० २२ ॥ व्याख्या--' एगा' इत्यादि --
उत्पत्-उत्पत्तिः, संपदादिभ्यः किप् इति ' पदगतौ इत्यस्माद्भावे त्रिप् । रिक मिश्रकाययोग २ वैक्रियकाययोग ३ वैकियमिश्रकाययोग ४ आहारककाययोग ५ आहारकमिश्र काययोग ६ और कार्मणकाययोग के भेद से ७ प्रकारका तथा अनन्त जीवों की अपेक्षा अनन्त प्रकारका भी कहा गया है परन्तु फिर भी इन सब भेदोंकी अपेक्षा न करके वह सामान्य रूप कायव्यायामता की अपेक्षा से एक ही कहा गया है जो सन आदि कों में एकता का निरूपण हुआ है वह सूत्र में ही विशेषरूप से आगे कहा जायगा -"एगे मणे देवासुरमनुयाणं " इत्यादिरूप से ||२१|| उत्पत्ति का निरूपण किया जाता है
'
एगा उप्पा' इत्यादि ||२२||
मूलार्थ - उत्पत्ति एक है | २२ |
टीकार्थ -- उत् उपसर्गपूर्वक " पद्गतौ " धातु से भाव में " संपदादिभ्यः किपू " इस सूत्र द्वारा किपू करके यह उत्पत् शब्द बना है मिश्रप्रययोग, (3) वैयि हाययोग, (४) મિશ્ર કાયયેળ, (૫) આહારક કાયયેાગ, (૬) આહારક મિશ્ર કાયયેાગ અને (૭) કાણુ કાયચાળ, નામના સાત પ્રકાર પડે છે, અને અનત જીવેાની અપેક્ષાએ તેને અનેક પ્રકારના પણ કહ્યો છે, છતાં પણ સામાન્યરૂપ કાયવ્યાયામ ( કાય વ્યાપાર ) ની અપેક્ષાએ તેમાં એકત્વ પ્રકટ કરવામાં આવ્યુ છે, એમ સમજવુ. જે મન આદિકામાં એકતાનું નિરૂપણ કરાયુ છે, તેનું વિશેષ પ્રતિપાદન આગળ આવનારાં "एगे मणे देवासुरमनुयाण " त्याहि सूत्रमा वामां भाव ॥ २१ ॥
હવે ઉત્પત્તિનું' નિરૂપણ કરવામાં આવે છે—
<< एगा ठप्पा "त्याहि ॥ २२ ॥ सूत्रार्थ - उत्पत्ति ४. ॥ २२ ॥
टीअर्थ " उत्" "unya's "qanát " ungsını quqni “ संपदा - विभ्यः क्त्रिपू " भी सूत्र द्वारा क्विप्'
८
ने सा ઉત્પત્ ’શબ્દ
ચે
"
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
स्थाना सा च एका-एकत्वसंख्याविशिष्टा । एकत्वं चास्या एकसमये एकपर्यायापेक्षया । नहि तस्य युगपदुत्पत्ति द्वयादिरस्ति। यद्वा-तद्विशेषकपदार्थानपेक्षया वाऽस्या एकत्वम् ।। सू०२२ ॥ विगति निरूपयति--
मूलम्-एगा वियई ॥ सू० २३ ॥ छाया--एका विगतिः ॥ सू० २३ ॥ व्याख्था--'एगा विगई' इत्यादि--
विगतिः विगमः एका-एकत्वसंख्याविशिष्टा । एकत्वं चास्या उत्पत्तिवद् बोध्यम् ।। मु० २३ ॥ इसका अर्थ उत्पत्ति है यह उत्पत्ति एक-एक संख्याविशिष्ट है इस में जो एकत्व कहा गया है वह एक समय में एक पर्याय में युगपत् उत्पत्ति द्वय नहीं होने के कारण कहा गया हैं क्यों कि एक समय में एक पर्याय की एक रूप से ही उत्पत्ति होती हैं। दो आदि रूप से नहीं यद्यपि अन्य पदार्थों की भिन्न २ उत्पत्तियां होती है इस अपेक्षा उत्पत्ति में अनेकता आती है परन्तु अनेक पर्यायों की इस भिन्न २ उत्पत्तियों की यहां विवक्षा नहीं की गई है केवल उत्पत्ति सामान्य की ही अपेक्षा की गई है, अतः इस उत्पत्ति सामान्यकी अपेक्षा से उत्पत्ति में एकत्व कहा गया है ऐसा जानना चाहिये ।।सू० २२ ॥ विगति का निरूपण किया जाता है । 'एगा वियई' इत्यादि ॥२३॥
मूलार्थ-एक विगति है ॥२३॥ છે. તેને અર્થ ઉત્પત્તિ થાય છે. તે ઉત્પત્તિ એક (એક સંખ્યાવાળી) છે. તેમાં એક કહેવાનું કારણ એ છે કે એક સમયમાં એક પર્યાયમાં એક સાથે બે ઉત્પત્તિ થતી નથી. “એક સમયમાં એક પર્યાયની એક રૂપે જ ઉત્પત્તિ થાય છે-બે આહિરૂપે થતી નથી.” તે કારણે તેમાં એકત્વ કહ્યું છે. જો કે અન્ય પદાર્થોની (જુદા જુદા પદાર્થોની) જુદી જુદી ઉત્પત્તિ થાય છે, તે અપેક્ષાએ ઉત્પત્તિમાં અનેકતા દેખાય છે, પરંતુ અનેક પર્યાની તે જુદી જુદી ઉત્પત્તિની વાત અહીં કરી નથી, અહીં તે ઉત્પત્તિ સામાન્યની અપેક્ષાએ જ આ કથન કરવામાં આવ્યુ છે. તેથી ઉત્પત્તિમાં જે એકત્વ કહ્યું છે, તે ઉત્પત્તિ સામાન્યની અપેક્ષાએ જ કહ્યું છે. જે સૂવ ૨૨ છે
हवे विशतिनु नि३५ ४२वामां आवे छे-“एगा वियई" त्याहि ॥२॥
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा रीका स्था० उ०१ १.२४-२५ विगताबदिनिस्पणम् विगताची निरूपयति--
मूलम्-एगा विगयच्चा ॥ सू० २४ ॥ छाया--एका विगतार्चा ॥ सू० २४ ॥ व्याख्या--'एगा विगयच्चा' इत्यादि--
विगतार्चा-विगतस्य-विगमतो-मृतस्य जीवस्य अर्चा शरीरं, सा एका। एकत्वं सामान्यनयमाश्रित्य ।। मु० २४ ॥
गति निरूपयति--
मूलम्-एगा गई ।। सू० २५॥ छाया--एका गतिः ।। सू० २५ ॥ व्याख्या--' एगा गई ' इति ।
गतिःम्मरणानन्तरं मनुजभवाद नारकादी जीवस्य गमनम् , सा च एका-3 एकत्वसंख्याविशिष्टा । एकस्य जीवस्य एकदा ऋज्वादिका नरकगत्यादिका वा
टीकार्थ-विगम का नाम विगति है अर्थात् विनाश उत्पत्ति की तरह इसमें भी एकता है ऐसा जानना चाहिए ॥०२३।।
विगतार्चा का निरूपण किया गया है। 'एगा विगयच्चा' इत्यादि ॥२४॥ मूलार्थ-विगतार्चा एक है ।२४॥
टीकार्थ-विगतार्चा-मरे हुए जीव का शरीर सामान्य नय की अपेक्षा से एक है ॥सू०२४॥
गति का निरूपण किया जाता है । 'एगा गई' इत्यादि ॥२५॥ मूलार्थ-गति एक है ।२५। सूत्रा--विशति मे छ. ॥ २३ ॥
ટીકાઈ–-વિગમને વિગતિ કહે છે. તે ઉત્પત્તિના વિપક્ષરૂપ છે. ઉત્પત્તિની જેમ વિગતિમાં પણ એકતા છે એમ સમજવું.
विगतार्यानु नि३५-- "एगा विगयच्चा" त्याहि ॥ २४ ॥ સૂત્રાર્થ–-વિગતાએં એક છે. જે ૨૪ છે
ટકા–વિગતાચ એટલે મરી ગયેલા જીવનું શરીર, સામાન્યનયની अपेक्षा मे छे. ॥ २४ ॥ गतिर्नु नि३५--" एगा गई" या6ि ॥ २५ ॥ सूत्रा--गति से छ. ॥ २५ ॥
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानास्त्र एकैच गतिर्भवति । अथवा-सर्वजीवपुद्गलानां स्थितावेव वैलक्षण्यं भवति नतु गतौ, अतो गतेरेकत्वमिति ।। मू० २५ ॥
आगति निरूपयति-- मूलम्-एगा आगई ॥ सू० २६ ॥ छाया-एका आगतिः ॥ सु० २६॥ व्याख्या-'एगा आगई' इति
आगमनम् आगतिः-नरकादेः प्रतिनिवृत्तिः, सा एका-एकत्वसंख्याविशिष्टा । एकत्वं गतिवद् बोध्यम् ॥ सू० २६॥ च्यवनं निरूपयति- .
मूलम् एगे चवणे ॥ सू० २७ ॥ छाया--एकं च्यवनम् ॥ सू० २७ ॥
टीकार्थ-मरण के बाद मनुष्यभव से नारक आदि में जो जीव का गमन है उसी का नाम गति है यह गति एक है एकत्व संख्याविशिष्ट है । एक जीव की एककाल में ऋजु आदि गतियां नरकादि गति एक ही होती है । अथवा-सर्व जीव पुद्गलों का स्थिति में ही वैलक्षण्य होता है गति में नहीं इसलिये गति में एकता कही गई है ।।सू० २५॥
अगति का निरूपण किया जाता है 'एगा आगई इत्यादि ॥२६॥ मूलार्थ-आगति एक है ।२६।
टीक्रार्थ-आने का नाम आगति है अर्थात् नरकादिक गति से प्रतिनिवृत्ति होना लौटना सो आगति है, यह आगति एक है एकत्वस ख्यावाली है इसमें एकता गति के समान जाननी चाहिये ।। सू०२६ ।।
ટીકાઈ––મરણ બાદ મનુષ્યભવમાંથી નીકળીને નારકાદિ જીવનું જે ગમન થાય છે, તેનું નામ ગતિ છે. તે ગતિ એક છે. એક જીવની એક કાળમાં જ આદિ ગતિ અથવા નરકાદિ ગતિ એક જ થાય છે અથવા સર્વ જીવ પુલનું સ્થિતિમાં જ વિલક્ષણ્ય ( વિલક્ષણતા વિવિય) હોય છે, ગતિમાં હોતું નથી. તેથી જ ગતિમાં એકતા કહી છે. ૨૫ છે
હવે આગતિનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે-- “एगा आगई" त्याहि ॥ २६ ॥ सूत्राथ-सागति से छे.
ટકાથ––નરકાદિ ગતિમાંથી પાછા આવવું તેનું નામ આગતિ છે. તે આગતિ એક સંખ્યાવાળી છે. તેમાં ગતિની જેમજ એકતા સમજવી. ૨૬
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टोका स्था०१ ४० १ सू० २७-२८ च्यवनादिनिरूपणम्
व्याख्या -' एगे चत्रणे' इति ।
च्यवनम् - च्युतिः, तद्- - वैमानिकज्योतिष्काणां भवति, तच्च एकम् । एकजीवापेक्षया च्यवनस्यैकत्वम् । अथवा - सर्वजीवपुद्गलानां च्यवने भेदाभावादेकत्वमिति । सु० २७ ॥ उपपातं निरूपयति
मूलम् -'एगे उवाए' | सू० २८ ॥
९५
छाया - एक उपपतिः ।। ० २८ ।। व्यास्था - ' एगे उनवाए ' इति ।
उपषातः-जन्मविशेषः । देवनारकाणां जन्म । स चैकः । एकत्वं च्यवनवद् बोध्यम् ॥ ० २८ ॥
च्यवन का निरूपण किया जाता है। ' एगे चवणे' इत्यादि ॥ २७ ॥ मूलार्थ - च्यवन एक है । २७ ।
टीकार्थ- च्युतिका नाम च्यवन है यह च्यवन वैमानिक और ज्योतिष्क देवों का होता है एक जीव की अपेक्षा से यह च्यवन एक कहा गया है अथवा सर्व जीव और सर्व पुलों के चयवन भेद के अभाव से एकता है । सू०२७ ।
उपपात का निरूपण किया जाता है । 'एगे उचवाए' इत्यादि ||२८|| मूलार्थ - उपपात एक है ॥ २८ ॥
टीकार्थ- देव और नारकोंका जो जन्मविशेष होता है, उसका नाम उपपात है इसमें च्यवनकी तरह एकत्व है ऐसा जानना चाहिये ॥ सृ०२८||
भ्यवननुं नि३याणु-
" एगे घवणे " इत्यादि ॥ २७ ॥ सूत्रार्थ -- --य्यवन मे छे. ॥ २७ ॥
ટીકા-યુતિને ચ્યવન કહે છે. આ ચ્યવન વૈમાનિક અને ચેતિષિક દેવાનુ થાય છે. એક જીવની અપેક્ષાએ તે ચ્યવન એક કહ્યુ છે. અથવા સ જીવ અને સ` પુદ્ગલેાના ચ્યવનમાં ભેદને અભાવે એકતા છે. સૂ॰રણા निय!--
उपयात
" एगे स्ववाए " त्याहि ॥२८॥ सूत्रार्थ - - उपयात मे है. ॥ २८ ॥ ટીકા દેવ અને નારક ગતિમાં જીવની જે ઉત્પત્તિ (જન્મ વિશેષ ) થાય છે તેનુ નામ ઉપપાત છે. તેમાં વનની જેમ એકત્વ છે, એમ સમજવું'.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
तर्क निरूपयति
मूलम् - "एगा तक्का' ॥ सू० २९ ॥
छाया - एकस्तर्कः ।। सू० २९ ॥ 'एगा तका' इति ।
तर्कणं तर्कः - विमर्शः । ईहावायाभ्यन्तरालवर्ती ईहाया अनन्तरमवायात् पूर्वम् विमर्शो भवति" इह शिरः कण्डूयनादयः पुरुषधर्मा उपलभ्यन्ते इति । स चैकः । एकत्वं च तर्कत्वरूपं सामान्यमाश्रित्य वोध्यम् । 'एगा तका' इत्यत्र स्त्रीवं प्राकृतत्वात् ॥ सू० २९ ॥
स्थानाङ्गसूत्रे
तर्क का निरूपण किया जाता है । 'एगा तक्का ' इत्यादि ॥ २९ ॥ मूलार्थ - तर्क एक है । २९ ।
टीकार्थ-विमर्श (विचार) का नाम तर्क है यह विमर्श ईहा और अवाय के अन्तराल में होता है अर्थात् ईहाज्ञान के बाद और अवायज्ञान के पहिले होता है अवग्रहज्ञान के बाद जब संशयज्ञान होता है तब उसकी निराकृति के लिये जो ऐसा विचार होता है कि यहां पुरुष के धर्म जो शिरः कण्डूयनादि शिर का खुजलाना पाया जा रहा है इससे यह पुरुष होना चाहिये इस तरह से निर्णय की ओर झुकते हुए ज्ञान के बाद यह पुरुष ही है ऐसा जो निश्चितज्ञान हो जाता है वह अवाय है यह अवायज्ञान उस पुरुष गत विशेषधर्मो के विमर्श के बाद ही होता है यह विमर्श रूप तर्क तर्कत्व सामान्य की अपेक्षा से एक कहा गया है। सू० २९ ।
હવે તનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે
66
एगा तका " इत्यादि ॥ २८७ ॥
सूत्रार्थ -- मे छे. ॥ २८ ॥
ટીકા-વિમર્શને તર્ક કહે છે. તે વિમશ ઇહા અને અવાયના વચગાળાના કાળમાં થાય છે. એટલે ઈહ્રાજ્ઞાનની પછી અને અવાય જ્ઞાનના પહેલાં થાય છે. અવગ્રહ જ્ઞાનની પછી જ્યારે સંશયજ્ઞાન થાય છે, ત્યારે તેની નિરાકૃતિ (નિવારણ ) ને માટે એવા જે વિચાર આવે છે કે અહીં માથાને ખજવાળવા આદિ રૂપ પુરુષના સ્વભાવ જોવામાં આવતા હાવાથી, તે પુરુષ હાવા જોઈએ. આ રીતે નિણૅયની તરફ્ ઝુકતું જ્ઞાન થયા. ખાદ “આ પુરુષ જ છે” એવુ જે નિશ્ચિત જ્ઞાન થાય છે, તેને ‘ અવાય ’ કહે છે. તે અવાયજ્ઞાન તે પુરુષના વિશેષ ધર્મના વિમર્શ કર્યાં ખાદ જ થાય છે. તે વિમરૂપ તને તત્વ સામાન્યની અપેક્ષાએ એક કહ્યો છે. પ્રસૂ॰ ૨૯ ૫
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ उ० १ सू० ३०-३१ सादिनिरूपणम्
संज्ञां निरूपयति
मूत्रम् - 'एगा सन्ना' | छाया - एका संज्ञा ॥ मु० ३० ॥ व्याख्या- 'एगा सम्ना ' इति ।
संज्ञानं संज्ञा - व्यञ्जनावग्रहोत्तरकालभावीति विशेषः, आहारभयाद्युपाधिका वा चेतना संज्ञा, अभिधानं वा संज्ञा, सा चैका - एकत्वसंख्याविशिष्टा । आहारभयादिभेदरियं यद्यपि दशविधा तथाऽपि संज्ञासामान्येन एकेति भावः ॥ सं० ३० ॥ मर्ति निरूपयति
सू० ३० ॥
मूलम् - 'एगा मन्ना' ।। सू० ३१ ॥
संज्ञा का निरूपण किया जाता है । 'एगा सन्ना' इत्यादि ॥ ३० ॥ मूलार्थ - संज्ञा एक है । सृ० ३० ।
टीकार्थ - अवग्रह ज्ञान व्यञ्जनावग्रह और अर्थावग्रहके भेद से दो प्रकार का होता है इनमें व्यञ्जनावग्रह के उत्तरकाल में जो ज्ञानविशेष होता है उसका नाम संज्ञा है अथवा - आहारभय आदि विशेषणयुक्त चेतना का नाम संज्ञा है अथवा - नाम का भी नामसंज्ञा है जैसे देवदत्त आदि, इस तरह आहारभय आदि की यह संज्ञा दश प्रकार की कही गई है फिर भी यहां जो इसे एक कहा गया है वह संज्ञा सामान्य की अपेक्षा से कहा गया है ऐसा जानना चाहिये ||३० ॥
नति का निरूपण किया जाता है । 'एगा मन्ना' इत्यादि ॥ ३१ ॥
ct
स'ज्ञानु निश्चयु-
" एगा सन्ना " इत्यादि ॥ ३० ॥ सूत्रार्थ --संज्ञा मे छे. ॥ ३० ॥
ટીકા---વ્યંજનાવગ્રહ અને અર્થાવગ્રહના ભેદથી અવગ્રહજ્ઞાન બે પ્રકા રતુ છે. વ્યંજનાવગ્રહના ઉત્તરકાળે જે જ્ઞાનવિશેષ થાય છે તેને સત્તા કહે છે. અથવા—આહાર, ભય આદિ વિશેષણયુક્ત ચેતનાને સન્ના કહે છે. અથવા દેવદત્ત આદિ વિશેષનામને પણુ સંજ્ઞા કહે છે. આ રીતે આહાર, ભય આદિ ભેદોની અપેક્ષાએ સ'ના દસ પ્રકારની કહી છે. પરન્તુ અહીં તેને જે એક કહી છે તે સ'જ્ઞાસામાન્યની અપેક્ષાએ કહી છે, એમ સમજવુ'. ૫ સ્૦૩૦ ॥
९७
મતિનું નિરૂપણુ~~~
एगा मन्ना " त्याहि ॥ ३१ ॥
३
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानासूत्रे
छाया-एका मतिः ॥ सू० ३१ ॥ व्याख्या-'एगा मन्ना' इति--
मननं मतिः-कथंचिदर्थनिर्णयेऽपि सूक्ष्मधर्मपर्यालोचनरूपा या बुद्धिः सेह मतिरुच्यते, सा च एका । अथवा-मति आलोचनं, सा चैकेति । अस्या अवग्रहादि भेदैश्चतुर्विधत्वेऽपि सामान्यमाश्रित्यैकत्वं बोध्यमिति ।। मू० ३१ ॥ विज्ञनिरूपयति--
मूलम्—'एगा विन्नू ॥ सू० ३२॥ छाया--एको विज्ञः ॥ सू० ३२ ॥ व्याख्या-'एगा विन्नू' इति । विशेषेण जानातीति विज्ञः ज्ञायक:-जिनागमगृहीतसार इत्यर्थः, स चैकः। मूलार्थ-मति एक है । ३१ ।
टीकार्थ-कथंचिन्-किसी तरह से अर्थ का निर्णय हो जाने पर भी जो तगत सूक्ष्मधर्मों की पर्यालोचनरूप वुद्धि होती है उसका नाम मति है अलोचन भी इसी का एक नाम है यह एक है-एकत्व संख्याविशिष्ट है यह मति अवग्रहादिक के भेद से यद्यपि चार प्रकार की कही गई है फिर भी मतित्व सामान्य की अपेक्षा यह एक होती हुई कही गई है । मु०३१॥
विज्ञका निरूपण किया जाता है। 'एगा विन्नु' इत्यादि ॥३२॥ मूलार्थ-विज्ञ एक है। ३२।
टीकार्थ-विशेषरूप से जानने वाले का नाम विज्ञ है इसका दूसरा नाम ज्ञायक भी है जिसने जिनागम से सार ग्रहण कर लिया है ऐसा
સૂત્રાર્થ––મતિ એક છે કે ૩૧ મી
ટીકાઈ–-કેઈ પણ પ્રકારે અર્થને નિર્ણય થઈ ગયા બાદ પણ તેના સૂક્ષમ ધર્મોના પર્યાલચનરૂપ જે બુદ્ધિ હોય છે, તેને મતિ કહે છે. આલેચન પણ તેનું એક નામ છે જો કે અવગ્રતું આદિના ભેદથી તેને ચાર પ્રકારની કહી છે, છતાં પણ મતિવ સામાન્યની અપેક્ષાએ તેમાં એકત્વ બતાવ્યું છે. સૂ૦૩૧
विज्ञनु नि३५४४-- " एगा विन्नू " त्या ॥ ३२ ॥ સૂત્રાર્થ–-વિજ્ઞ એક છે. તે ૩૨ છે
ટીકાર્ય–વિશેષ જ્ઞાનસંપન્ન વ્યક્તિને વિજ્ઞ કહે છે તેને જ્ઞાયક પણ કહે છે. જેણે જિનાગમને સાર ગ્રહણ કરી લીધો છે, એ તે વિજ્ઞાબોધ સામા
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुंघा टीका स्था० १ ० १ ० ३३-३४ वेदनादिनिरूपणम् एकत्वं बोधसामान्याद् बोध्यम् । 'पगा' इति आपच्यात्-स्त्रीत्वम् ।। १० ३१ ।।
पूर्व सामान्य कर्मानुभवरूपा वेदना प्रोक्ता, सम्पति विशेषकर्मानुभवपक्षणां तामाह--
मूलम्-'एगा बेयणा ॥ सू० ३३ ॥ छाया--एका वेदना ॥ मू० ३३ ।। व्याख्या--' एगा वेयणा' इति ।
वेदना पीडारूपा, सा चैका । एकत्वं च पीडासामान्यमाश्रित्य बोध्यम् ॥ मु० ३३ ॥ सम्पति पीडाया एव कारण विशेषमाह
मूलम्-'एगे छेयणे' ।। सू० ३४ ॥ वह विज्ञ बोध सामान्य की अपेक्षा से एक कहा गया है " एगा" ऐसी जो स्त्रीलिङ्गता इसमें कही गई है वह आप होने की अपेक्षा से कही गई है । सू० ३२॥
सामान्यरूप से कर्मो का अनुभव करना इसका नाम वेदनाहै ऐसा पहिले कह दिया गया है अब विशेषरूप से कर्मों को अनुभव करने रूप जो वेदना है उसका कथन किया जाता है।
'एगा वेयणा' इत्यादि ।। ३३ ॥ मृलार्थ-वेदना एक है।३३।
टीकार्थ-पीडारूप परिणति का नाम वेदना है यह पीडारूप वेदना पीगसामान्य की अपेक्षा एक है ऐसा जानना चाहिये ।। ३३ ।।
पीडा के कारणविशेप का कथन किया जाता है।
'एगे छेरणे' इत्यादि ॥ ३४॥ ન્યની અપેક્ષાએ એક કહ્યો છે તેને “r” એવું નારી જાતિનું રૂપ આ હેવાની અપેક્ષાઓ આપવામાં આવ્યું છે કે સૂ૦૩૨ છે
સામાન્ય રૂપે કર્મોનું વેદન કરવું તેનું નામ વેદના છે, એવું પહેલાં કહેવામાં આવી ચૂક્યું છે. હવે વિશેષરૂપે કર્મોનું વેઇન કરવારૂપ જે વેદના છે, તેનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે –
"एगा येयणा" त्याहि ॥ 3 ॥ सूत्राय--वना ४ छे. ॥33॥
ટકાર્થ–-પીડારૂપ પરિકૃતિને વેદના કહે છે તે પીડારૂપ વેદના પીડા સામાન્યની અપેક્ષાએ એક છે, એમ જાણવું. ૩૩ !
હવે પીડાનાં કારણુવિશેનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે-- " एगे ऐयगे " याहि ॥ ३४ ॥
-
-
-
-
-
-
--
---
-
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
१००
एकं छेदनम् ॥ सू० ३४ ॥
"
एगे छेणे' इति ।
स्थान
छेदनम् - शरीरस्यान्यस्य वा खड्गादिना । अथवा-छेदनं = कर्मणः स्थितिघातः, तच्चैकम् । एकत्वं च सामान्यविवक्षणाद् वोष्यमिति ॥ भ्रू० ३४ ॥
1
मूलम् - एगे भेयणे ॥ सू० ३५ ॥
छाया - एकं भेदनम् ॥ ० ३५ ।। व्याख्या- ' एगे भेयणे ' इति ।
भेदनम् - कुन्तादिना शरीरादेः । अथवा भेदनं रसवातः । तच्चैकम् । एकत्वं च सामान्यविवक्षणादिति ॥ सू० ३५ ॥
मूलार्थ -छेदन एक है । ३४ ॥
टीकार्थ - शरीर का या अन्य किसी पदार्थ का तलवार आदि से काटना छेदना इसका नाम छेदन है अथवा कर्मों की स्थिति का घात करना इसका भी नाम छेदन है यह छेदन छेदन सामान्य की अपेक्षा से एक है ऐसा समझना चाहिये । ३४ ।
' एगे भेयणे ' इत्यादि ॥ ३५ ॥ मूलार्थ - भेदन एक है । ३५ ॥
टीकार्थ-भाले आदिसे शरीरादिकका फाडना भोंकना - विदारनाइसका नाम भेदन है अथवा कर्मों के इसका घात करना इसका नाम भेट्न है यह भेदन यद्यपि अनेक प्रकारका होता है फिर भी भेदन सामान्यकी अपेक्षा से ही वह एक है ऐसा जानना चाहिये || सू० ३५ ॥
सूत्रार्थ -- छन छे. ॥ ३४ ॥
ટીકા”—શરીરને અથવા અન્ય કોઇ પદાર્થ ને તલવાર આદિ વડે કાપવું ( છેદવું) તેનું નામ છેદન છે અથવા કર્મીની સ્થિતિના ઘાત કરવા તેનું નામ ઈંદ્રન છે. તે છેદન છેદન સામાન્યની અપેક્ષાએ એક છે, તેમ સમજવુ. ૩૪ તથા एगे भेयणे " इत्यादि ॥ ३५ ॥
८८
સૂત્રા—ભેદન એક છે ! ૩૫ ૫
ટીકા—ભાલા આદિ વડે શરીરને ફાડવુ... નામ ભેદન છે. અથવા-કર્માના ઘાત કરવા તેનું ભેદનના અનેક પ્રકાર છે, છતાં પણ ન સામાન્યની અપેક્ષાએ તેમાં એકત્વ સમજવુ જોઇએ. ાસૢ૦૩પા
( વિદ્યારવું, વીંધવું.) તેનું નામ લેઇન છે. જો કે તે
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०१
सुपा टीको स्था० १ ९०१ सू०३६-३, मरणादिनिरूपणम् वेदनादिभ्यश्च मरणं भवतीति मरणविशेपमाह
मूलम् ..एगे मरणे अंतिमसारीरियाणं ॥ सू० ३६ ॥ छाया-एक मरणम् अन्तिमशारीरिकाणाम् ॥ मू० ३६ ॥ व्याख्या-' एगे मरणे' इत्यादि।
अन्तिमशारीरिकाणाम्-अन्ते भवम् अन्तिमं-चरमम् , अन्तिमं च तच्छरीरं चेति, अन्तिमशरीरम् , तत्र भवा अन्तिमशारीरिकास्तेपाम् चरमशरीरिणांमरणम् । तच्चैकम् । तदेकत्वं च सिद्धिगती पुनमरणाभावादिति ॥ मू० ३६ ।।
अन्तिमशरीरश्च केवली भूत्वा म्रियते, अतस्तमाह
मूलम् ---एगे संसुद्धे अहाभूए पत्ते ॥ सू० ३७ ॥
वेदनादिकों से मरण होता है अतः अब भरणविशेष का कथन किया जाता है। एगे मरणे अंतिम सारीरियाणं इत्यादि ॥३६॥
मूलार्थ-चरम शरीरवालों का मरण एक है । ३६ ॥
टीकार्य-चरम नाम अन्तिम का है यह अन्तिमशरीर जिनका होता है वे अन्तिम शारीरिक है अर्थात् उसी गृहीत भवसे जिनको मुक्ति प्राप्त होती है, ऐसे जीवों को अन्तिमशारीरिक कहा गया है इन जीवों का मरण एक होता है इस कारण में जो एकता कही गई है वह सिद्धगति में मरण के अभाव से कही गई है अर्थात ऐसे जीव जय सिद्धि में पहुँच जाते हैं तब वहां उनका पुनः मरण नहीं होता है।०३६॥
अन्तिमशरीरवाला केवली होकर के मरता है ऐसा कथन 'एगे संसुद्धे अहभृए पत्ते ॥ ३७॥
વેદનાદિકેને લીધે મરણ થાય છે, તેથી હવે મરણ વિશેષનું નિરૂપણ ४२पामा भाव छ-" एगे मरणे अतिमसारीरियाणं" छत्याहि ॥ ६ ॥
સૂત્રાર્થ–-ચરમ શરીરવાળાઓનું મરણ એક છે. તે ૩૬ છે
ટીકાથે–ચરમ એટલે અન્તિમ. એવા અન્તિમ શરીરધારી જીવને ગરમ શરીરી કહે છે. એટલે કે ગૃહીત ભવમાંથી અન્ય ભવ કર્યા વિના મુક્તિ પ્રાપ્ત કરનાર જીવને ચરમ શરીરી કહે છે. આવા ચરમ શરીરી જેના મરણમાં અહીં એકવ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. સિદ્ધગતિમાં મરણને અભાવ હોવાથી આ પ્રમાણે કહ્યું છેએટલે કે છ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે (સિદ્ધગતિમાં જાય छे) भर्नु N भ२१ यतु नथी. ॥ २०३६ ॥
અનિમ શરીરવાળે કેવલી થઈને મરે છે એવું કથન"पगे संसुद्धे अहभूए पत्ते " ॥ १७ ॥
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
छाया - एकः संशुद्धो यथाभूतः पात्रम् ॥ भ्रू० ३७ ॥
व्याख्या एगे संसुद्धे ' इत्यादि
"
-
यथाभूतः–त्रास्तविकः संशुद्धः = रुपायाभावात् अशवलचारित्रः एकः = एकस्वसंख्यावान् भवति । अयं च पात्रम् - पात्रमिव पात्रम् - अतिशयवद ज्ञानादि सकलगुणरत्नानामाधारभूतो भवति । यद्वा - ' प्राप्त ' इति च्छाया, ततश्च - प्राप्तः = गुणप्रकर्षमभ्युपगतो भवतीति । एकत्वं च सामान्यमाश्रित्य बोध्यम् || सू० ३७ ॥ यः संशुद्धो न भवतितस्य दुःखं निरूपयति ।
भूलम् - एगे दुक्खे जीवाणं एगभूए ॥ सू० ३८ ॥
स्थानासूत्रे
मूलार्थ - जो वास्तविक संशुद्ध होता है वह एक होता है और यह पात्र की तरह पात्र होता है । ३७ ॥
टीकार्थ- -यथा भूत शब्द का अर्थ वास्तविक है और संशुद्ध शब्द का अर्थ कषाय के अभाव से जिसका चारित्र अशवल है ऐसा है जो वास्तविक रूप में कषाय के अभाव से अशवल चारित्रवाला होता है ऐसा वह तेरहवें गुणस्थानवर्त्ती जीव सातिशय ज्ञानादिसकल गुणरूप रत्नों का पात्र आधारभूत होता है अथवा - " पत्ते " की संस्कृतच्छाया पात्र न करके यदि “ प्राप्त " ऐसी की जाती है तब इस पक्ष में वह गुणप्रकर्ष को पा लेता है ऐसा अर्थ होता है इसमें जो एकता कही गई है वह सामान्य को आश्रित करके कही गई है ॥ सृ० ३७ ॥
"
संशुद्ध के दुःख का निरूपण किया जाता है " एगे दुक्खे जीवाणं एगभूए
ܐܕ
સૂત્રા --જે વાસ્તવિક રીતે સશુદ્ધ હાય છે તે એક હેાય છે અને તે પાત્ર હાય છે.
ટીકાથૅ--વાસ્તવિક એટલે યથાભૂત ( જેવું છે તેવુ') અને સશુદ્ધ એટલે કષાયને અભાવે અશમલ ( નિળ ) ચારિત્રવાળા. જે વાસ્તવિક રૂપે કષાયના અભાવે કરીને અશખલ (નિળ) ચારિત્રવાળા હાય છે એવા તેરમાં ગુણુસ્થાનવ જીવ સાતિશય જ્ઞાનાદિ સકલ ગુણુરૂપ રત્નાના પાત્રરૂપ-આધારભૂત होय छे अथवा “ पत्ते " आ पहनी संस्कृत छाया पात्रने महये " સમજવામાં આવે તે એવા અથ થાય છે કે “ તે ગુણુપ્રકને પ્રાપ્ત કરી લે છે. ” તેમાં જે એકતા પ્રકટ કરી છે તે સામાન્ય સ'શુદ્ધિની અપેક્ષાએ કરવામાં આવેલ છે, એમ સમજવુ', ! સૂ૦૩૭ ॥ સંશુદ્ધના દુઃખતું નિરૂપણુ-
"7
प्राप्त
" एगे दुक्खे जीवाणं एगभूए " ॥ ३८ ॥
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुपा टीका स्था० उ०१ सू. ३९ अधर्मप्रतिमानिरूपणम्
___ ॥ छाया-एकं दुःखं जीवानाम् एकभूतम् ।। सू० ३८ ।। व्याख्या-'एगे दुक्खे' इत्यादिजीवानां-माणिनाम् , एकभूतम् अनन्यतया व्यवस्थितम्-आत्मोपममित्यर्थः,
यथा मम दुःखं तथा परस्यापीत्यागयेन दुःखम् एकम् एकत्व संख्याविशिष्टं भवति ॥ मु० ३८॥
दुःखं च अधर्मसेवनाद् भवतीत्यधर्म निरूपयतिमूलम्-एगाअहम्मपडिमाज से आया परिकिलिस्सइ ।सू०३९। छाया-एका अधर्मप्रतिमा यत् यस्या आत्मापरिक्तिश्यते ॥ मु० ३९ ॥ मलार्थ-जीवों का एकभूत दुःख एक है ॥ ३८ ॥
टीकार्थ-प्राणियों का दुःख "जैसा दुःख मुझे है ऐना ही दुःख परको भी है " इस आशय से एकभूत होनेके कारण आत्मोपम होता हुआ दुःख वेदन सामान्य की अपेक्षा से एक है तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि दुःख के सद्भाव में प्रत्येक मोहाधीन प्राणी को दुःख रूप ही वेदन होता है इसलिये उस चेदन सामान्य की अपेक्षा दुःख एक रूप ही है। मृ० ३८॥
जीवों को दुख अधर्म सेवन से होता है अतः उस अधर्म का निरूपण सूत्रकार करते हैं
'एगा अहम्मपडिमा जं से आया परिकिलिस्सइ' ॥ ३९ ॥
मूलार्थ-अधर्म प्रधान प्रतिमा-प्रवृत्ति एक है क्यों कि उसका स्वामी आत्मा दुःखी होता है ॥ ३९ ।।
સૂત્રાર્થ–-જીના એકભૂત દુઃખમાં એકત્વ છે. એ ૩૮ છે
रा--" भार छ, मेहु मन्यने पाय छ " ! રીતે વિચારતા પ્રાણીઓનું (જીતુ) દુઃખ એકભૂત હોવાને કારણે આપમ થતું દુઃખ વેદનસામાન્યની અપેક્ષાએ એક છે. આ કથનને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે-દુઃખને સદભાવ હોવાથી પ્રત્યેક મહાધીન જીવને દુઃખરૂપ વેદન ને જ અનુભવ કરવો પડે છે. આ રીતે તે વેદનસામાન્યની અપેક્ષાએ દુઃખ એકરૂપ જ છે. સૂ૩૮
જીવેને અધર્મસેવનને લીધે દુખ સહન કરવું પડે છે. તેથી મૂત્રકાર તે અધમનું નિરૂપણ કરે વે--
"एगा अहम्मपडिमा जं से आया परिकिलिस्सइ" ॥ ९० ३८ ॥ સૂવા–અધર્મપ્રધાન પ્રતિમા (અધર્મના પ્રાધાન્યવાળી પ્રવૃત્તિ) એક
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
स्थानाङ्गसूत्रे व्याख्या-'एगा आम्मपडिमा ' इत्यादि
अधर्मप्रतिमा-धर्मश्च श्रुतचारित्रस्वरूपः, तद्विपरीतस्त्वधर्मः, तद्विपया प्रतिमा प्रवृत्तिरूपा, अधर्मपधाना प्रतिमा शरीरं वा अधर्मप्रतिमा, सा एका-एकत्वसंख्याविशिष्टा । एकत्वं च सर्वासामधर्मप्रतिमानां परिक्लेशहेतुत्वेन सामान्यमाश्रित्य बोध्यम् । अमुमेकत्वहेतुं सूत्रकारः स्वयमाह-'जइत्यादि । यत्न्यस्मात् कारणात ' से ' इति तस्याः अधर्मप्रतिमाया:स्वामी-आत्मा, यद्वा-'से' इत्यस्य सः' इतिच्छाया, सा=अधर्मप्रतिमावान् आत्मा परिक्तिश्यति-जन्मजरामरणादिभिःखी भवति । सा-अधर्मप्रतिमा एका । एकत्वं च सामान्यमाश्रित्येति ॥ मू० ३९ ।।
अथ अधर्मपतिमाप्रतिपक्षभूतं धर्मप्रतिमां निरूपयति___मूलम्-एगा धम्मपडिमा जं से आया पनवजाए॥ सू०४०॥
टीकार्थ-धर्म श्रुत चारित्ररूप है और इस श्रुतचारित्र रूप धर्मसे विपरीत अधर्म है इस समस्त अधर्म प्रतिमाओं में एकता परिक्लेश का हेतु होने से है, क्यों कि अधर्म प्रतिमा का स्वामी आत्मा जन्म, जरा
और मरण आदि से दुःखी होता है तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि श्रुतचारित्र रूप धर्म का पालन करनेवाला जीव जन्म, जरा और मरण से दु:ग्वी नहीं होता है परन्तु अधर्म का पालन करने वाला जीव जन्म, जरा और मरण के दुःखों से सदा दुःखी रहता है इसलिये दुख देने रूप सामान्य की अपेक्षा अधर्म विषयक प्रतिमा-प्रवृत्ति या अधर्म प्रधान शरीर एक है। सू०३९॥
अधर्म प्रतिमा की प्रतिपक्षभूत धर्म प्रतिमा का निरूपण
'एगा धम्मपडिमा जे से आया पज्जवजाए' ॥ ४० ॥ ' છે, કારણ કે તેને સ્વામી આત્મા દુઃખી થાય છે. ૩૯ છે
ટકાW—-ધર્મ મૃતચારિત્રરૂપ છે તે શ્રતચારિત્રરૂપ ધર્મથી વિપરીત એ અધર્મ છે. તે સમસ્ત અધર્મ પ્રતિમાઓમાં (અધર્મયુક્ત પ્રવૃત્તિઓમાં) એકતા માનવાનું કારણ એ છે કે તેને કારણે જીવને પરિકલેશ (દુઃખ) સહન કરવું પડે છે, તેને કારણે જ અધર્મપ્રતિમાના સ્વામી આત્માને જન્મ, જરા, મરણ આદિ દુખ ભોગવવા પડે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ કે શ્રુતચારિત્રરૂપ ધર્મનું પાલન કરનાર જીવ જન્મ, જરા અને મરણના દુઃખો ભોગવતે નથી, પરંતુ અધર્મનું સેવન કરનાર જીવ જન્મ, જરા અને મરણના દુઃખથી સદા સુખી રહે છે. તેથી દુઃખ દેવાના સામાન્ય લક્ષણની અપેક્ષાએ અધર્મ વિષયક પ્રતિમા (પ્રવૃત્તિ) અથવા અધર્મપ્રધાન શરીર એક છે. એ સૂ૦ ૩૯
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०५
मुघा टीका स्था० १ ० १ ० ४० धर्मप्रतिमानिरूपणम्
छाया-एका धर्मप्रतिमा यत् तस्या आत्मा पर्यवजातः ।। मू० ४० ॥ व्याख्या-'एगा धम्मपडिमा' इत्यादि
धर्मप्रतिमा-धर्मविषया अभिग्रहरूपा, यद्वा-धर्मप्रधानं शरीरं धर्मप्रतिमा, सा एका-एकत्वसंख्याविशिष्टा भवति, यद्-यस्मात्-कारणात् , ' से ' तस्याः-धर्मप्रतिमायाः सामी,-आत्मा-जीवः, 'से.' इति च्छायापक्षे-धर्मप्रतिमावान् आत्मा पर्यवजात:-पर्यवा: ज्ञानादिपर्याया जाता उत्पन्ना यस्य स तथा-समुत्पन्नज्ञानादिपर्यायो भवति-विशुद्धो भवतीत्यर्थः।१। 'पर्यवयातः' इति च्छायापक्षे पर्यवानशानादिपर्यायान् वा यात प्राप्तः-पर्यवयातः ।२। यद्वा पर्यवः-परिज्ञानं परिरक्षा तत्र यातः प्राप्त:-पर्यवयातः-परिज्ञानवान् पट्टकायरक्षणतत्परो वा भवति ।३। एकत्वं सामान्यमाश्रित्य बोध्यम् ।। सू०४० ॥
मूलार्थ-धर्म प्रतिमा-धर्मप्रवृत्ति एक है क्यों कि उसका स्वामी ज्ञानादि पर्यायों वाला होता है। ४० ॥
टीकार्थ-धर्मविषयक प्रतिज्ञा या शरीर का नाम धर्मप्रतिज्ञा है यह धर्मप्रतिमा एक है क्यों कि धर्मप्रतिमा का स्वामी जीव अथवा धर्मप्रतिमा वाला जीव समुत्पन्न ज्ञानादि पर्यायों वाला होता है-विशुद्ध होता है (१)। अथवा-"पज्जवजाए" की संस्कृत छाया " पर्यवयातः " ऐसी जय होगी-तय इस पक्ष में ज्ञानादि पर्यायों को प्राप्त होता है ऐसा अर्थ होता है (२) अथवा-पर्यव नाम परिज्ञात या रक्षा का है इससे यह अर्थ योध होता है कि पर्यवयात-परिज्ञानवान् जीव पटूकाय जीवों की रक्षा में तत्पर होता है। यहां एकता सामान्य को लेकर कही गई है।सू०४०॥
અધર્મ પ્રતિમાના પ્રતિપક્ષરૂપ ધર્મ પ્રતિમાનું નિરૂપણ– " एगा घम्मपडिमा जं से आया पज्जवजाए ॥ ४० ॥
સૂત્રાર્થ-ધર્મપ્રતિમા (ધર્મપ્રવૃત્તિ) એક છે, કારણ કે તેને સ્વામી આત્મા જ્ઞાનાદિ પર્યાવાળો હોય છે. ૪૦ છે 1 ટકાથે—ધર્મવિષયક પ્રતિમા (પ્રવૃત્તિ) અથવા શરીરનું નામ ધર્મ છે. તે ધર્મપ્રતિમા એક છે, કારણ કે ધર્મપ્રતિમાને સ્વામી જીવ અથવા ધર્મ પ્રતિભાવાળે જીવ સમુત્પન્ન જ્ઞાનાદિ પર્યાયવાળ હોય છે-વિશુદ્ધ હોય છે. मया "पज्जवजाए " मा पनी स२४त छाया " पर्यवयात." मा प्रभावी માનવામાં આવે તે “જ્ઞાનાદિ પર્યાને પ્રાપ્ત કરે છે” એ અર્થ થશે અથવા પરિજ્ઞાત અથવા રક્ષાને પર્યવ કહે છે તેથી એ બંધ થાય છે કે 'पर्य वयात'-परिक्षात ७७यना यानी २१॥ ४२ हाय छे मा धर्म પ્રવૃત્તિના સામાન્ય લક્ષણની અપેક્ષાએ ધર્મપ્રતિમામાં એકત્વ પ્રકટ કર્યું છે. ૪૦
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०६
स्थानागर धर्मप्रतिमा अधर्म प्रतिमा चेति प्रतिमाद्वयं योगत्रयादेव भक्तीति तद् निरूपयति
मूलम्-एगे मणे देवासुरमणु याणं तंसि समयसि ॥सू०४१॥ छाया-एकं मनो देवासुरमनुजाना तस्मिन् तस्मिन् समये ॥ ० ४१ ॥ व्याख्या-'एगे मणे' इत्यादि
देवासुरमनुजानां-देवाः वैमानिका ज्योतिष्काः, असुराः भवनपतिव्यन्तराः, मनुजा मनुष्यास्तेपाम् तस्मिन् तस्मिन् समये यस्मिन् यस्मिन् समये ते विचार कुर्वन्ति तस्मिन् तस्मिन् समयलक्षणे कालविशेपे मना-मनोयोगः एकम् एकत्वसंख्याविशिष्टं न तु द्वयादिसंख्याविशिष्टम् । एकत्वं च मनसो जीवानामेकोपयोगत्वादिति बोध्यम् । ___धर्मप्रतिमा और अधर्मप्रतिमा ये प्रतिमादय योगत्रय से ही होते हैं इसलिये योगत्रय का निरूपण अव किया जाता है। 'एगे सणे देवासुरमणुयाणं तंसिं तंसिं समयंसि ॥४१॥
मुलार्थ- उस २ समय में देव, असुर और मनुष्यों से मनोयोग एकत्व संख्यारिशिष्ट होता है।
टीकार्थ-वैमानिक एवं ज्योतिष्क ये दो निकाय देव पद से तथा भवनपति और वानव्यन्तर ये दो निकाय असुरपद से गृहीत हुए हैं। इस तरह देव असुर और मनुष्यों का उस उस समय में जब कि वे जिस समयमें विचार करते हैं मनोयोग एक संख्यावाला होता है दो
आदि संख्यावाला नहीं होता है मन में जो एकता कही गई है वह जीवों के एक उपयोग वाले होने से कही गई है ऐसा जानना चाहिये।
धमप्रतिभा (धर्म प्रवृत्ति) मने अधम प्रतिभा (अधम प्रवृत्ति) આ બનને પ્રકારની પ્રતિમાઓ મન, વચન અને કાયરૂપ ત્રણ ભેગથી જ થાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર ત્રણે વેગનું નિરૂપણ કરે છે–
" एमे मणे देवासुरमणुयाणं तसि सि समयसि" ॥ ४१ ॥
સૂત્રાર્થ––તે તે સમયે સમયેગમાં પ્રવૃત્ત થાય ત્યારે) દેવ, અસુર અને મનુષ્યને મનોવેગ એક સંખ્યાવાળો હોય છે
ટીકાર્થ—અહીં વૈમાનિક અને તિષિક, એ બે નિકાયના દેવને દેવપદથી ગૃહીત કરાયા છે અને “અસુર” પદથી ભવનપતિ અને વાતવ્યન્તર દેવેને ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. દેવ, મનુષ્ય અને અસુરો જે જે સમયે વિચાર કરતા હોય છે, મને ગમાં પ્રવૃત્ત થાય છે, તે તે સમયે તેમના
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०७
मुंबा टीका स्था) १ उप स् ० ५ मनोनिपणम्
ननु जीवस्य एकदाऽनेकोपयोगोऽपि भवति, शीतोष्णस्पर्शयस्य युगपत्सं. वेदनदर्शनात् , इत्यं चात्र यदेकत्वमुक्त तदयुक्तम् ? इति चेन, अबोच्यते-गीतोप्णस्पर्शद्वयसंवेदनं भिन्नकालमेव भवति नतु युगपत् । युगपत्याविधोपलब्धिस्तु समयमनसोरतिसूक्ष्मत्वात् स्थलधियां भवति, न तु तत्वज्ञानाम् । उक्तं च-" समयातिसुहमयाभो मनसि जुगवं च भिन्नकालंपि।
उप्पलदलसयवे च जह व तमलाय चकति ॥ १ ॥"
शंका-जीव के एक समय में अनेक उपयोग भी होते हैं क्यों कि एक ही समयमें शीत स्पर्श और उष्णस्पर्श इन स्पों का संवेदन होता हुआ देखा जाता है अतः यहां जो एकत्व कहा गया है वह ठीक नहीं है?
उ०-शीतस्पर्श और उष्णस्पर्श इन दो स्पर्शी का एक काल में संवेदन होता है ऐसा जो तुम कहते हो सो यह कहना ठीक नहीं है क्यों कि शीत स्पर्श और उष्णस्पर्श इन दो स्पों का संवेदन एक समय में नहीं होता है किन्तु भिन्न समय में ही होता है इन दो स्पर्मो का संवेदन एक समय में होता है इस तरह से जो युगपत् तथाविध उपलब्धि होती है वह समय और मन की अतिसक्षमता होने के कारण से ही होती है सो ऐसी उपलब्धि स्थूलघुद्धिवालों का ही होती है तत्वज्ञों को नहीं होती है। कहा भी है-'समायाति सुहमयाओ" इत्यादि માગમાં એક લેય છે એક ઉપગવાળા હોવાથી તેમના મને. ચેગમાં એકતા કહી છે.
શંકા–જીવ એક જ સમયે અનેક ઉપગવાળા પણ હોય છે, કારણ કે એક જ સમયે શીત અને ઉણ રપૉનુ સંવેદન થતું જોવામાં આવે છે તેથી અહીં તેમના મને ગમાં જે એકત્વ પ્રકટ કર્યું છે તે ઉચિત લાગતું નથી.
ઉત્તર–શીતસ્પર્શ અને ઉષ્ણુપર્શનું એક જ સમયે સંવેદન થાય છે,” આ પ્રકારની તમારી માન્યતા ભૂલભરેલી છે. કારણ કે શીતપર્શ અને ઉષ્ણસ્પનું સદન એક સાથે થતું જ નથી. તે બન્નેનું સંવેદન જુદે જુદે સમયે જ થાય છે. છતાં પણ તે ને સ્પર્શીને એક સાથે અનુભવ થતો હેય એવું જ લાગે છે તે સમય અને વનની અતિ સૂકમતાને કારણે લાગે છે, અને તે પ્રકારની ઉપલબ્ધિ બુદ્ધિવાળાને જ થાય છે, તવોને એવી ઉપલબ્ધિ થતી નથી.
४५५ छ -“ समयाति " SAE
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८
स्थामात्र
छाया-समयातिसूक्ष्मत्वाद् मन्यसे युगपञ्च भिन्नकालमपि ।
उत्पलदलशतवेध इव यथा वा तदलातचक्रमिति ॥ इति ।।
किं च-एकत्र उपयुक्त मनो नार्थान्तरं संवेदयति । दृश्यते च अन्यद्गतमानसो जनोऽग्रे संस्थितं हस्तिनमपि न विपयीकुरुते ।। उक्त च-" अन्नविणि उत्तमन्नं विणिओगं लहइ जइ मणो तेणं ।
हत्यिपि ठियं पुरओ किमन्नचित्तो न लक्खेइ ॥ १॥" छाया-अन्यविनियुक्तमन्यं विनियोगं लभते मनस्तेन ।
हस्तिनमपि स्थितं पुरतः किमन्यचित्तो न लक्षयति ॥ १ ॥ इति ॥
पुरतः स्थितं हस्तिनमपि अन्यचित्तः पुरुषः । इदं किम् ' इत्यपि न जानातीति भावः । यदि एकसमये उपयोगद्वयं संभवेत, तदाऽन्यगतचित्तोऽपि जनो हस्तिनं विपयीकुर्यात् , न चैवं भवति, तस्मान्नास्ति युगपदुपयोगद्वयमिति ।
जिस प्रकार से उत्पलदलशत का वेधन क्रमशः होता हुआ भी युगपत् हुआ है ऐसा ज्ञान स्थूलवुद्धिवालों को होता है उसी प्रकार से एक साथ दो उपयोग होते हैं ऐसा ज्ञान भी स्थूलवुद्धिवालों को ही होता है वास्तव में दो उपयोग एकसाथ कभी भी नहीं हो सकते हैं।
किं च-एकत्र उपयुक्त हुआ मन अर्थान्तर का संवेदन नहीं करता है देखा जाता है कि-जब किसी मनुष्य का मन अन्यत्र तल्लीन होता है उस समयवह आगे खड़े हुए हाथी को भी नहीं जान पाता है
कहा भी है-" अन्नविणिउत्तं" इत्यादि।
यदि एक समय में जीव को दो उपयोग होते तो अन्यगत चितवाला भी मनुष्य हाथी को जान लेता परन्तु ऐसा तो होता नहीं है इसलिये मानना चाहिये कि एकसाथ दो उपयोग नहीं होते हैं।
જેવી રીતે ઉત્પલદલશતનું (સો પાંખડીવાળા ફૂલનું) વેધન ક્રમશઃ થતું. હોવા છતાં પણ એક જ સાથે થતું હોય એવો ભાસ સ્થૂલ બુદ્ધિવાળાઓને જ થાય છે. વાસ્તવિક રીતે તે બે ઉપગ એક સાથે કદી સંભવતા જ નથી. એકત્ર ઉપયુક્ત થયેલુ મન અર્થાન્તરનું (અન્ય પદાર્થનું) સંવદન કરી શકતું નથી.... કઈ એક માણસનું મન અમુક વિચારમાં તલ્લીન થઈ ગયું હોય, ત્યારે તેની સામે ઊભેલા હાથીને પણ તે જાણ–દેખી શકતા નથી.
धु पर छे 3-"विणिउत्त" त्याहि
જે માણસનું ચિત્ત એક જ સમયે બે વસ્તુઓમાં રમી શકતું હેતજો જીવ એક સમયમાં બે ઉપગવાળે ત–તે અન્યગત ચિત્તવાળે મનુષ્ય પિતાની સામે રહેલા હાથીને અવશ્ય જોઈ શકત, પણ એવું બનતું નથી. તેથી એ વાત માનવી જ પડશે કે જીવ એક સાથે બે ઉપગવાળે હાત નથી,
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीको स्था० १ ० १ ०४२ धाग्निरूपणम् ___अथवा-सत्यम् , असत्यम् , तदुभयम् , तदनुभयमिति चत्वारो मनोयोगाः । एतेषु मनोयोगेषु एकदा एक एव सत्यादिरूपो मनोयोगो भवति न वन्यः । द्वयादीनां विरोधेनाऽसंभवादिति ।। मू० ४१ ॥
अथ वाग्योगं निरूपयतिमूलम्-एगावई देवासुरमणुयाणं तंसि तंसि समयसि।सू०४२॥ छाया-एका वाग् देवासुरमनुनानां वस्मिन् तस्मिन् समये ॥ ४२ ॥ टीका-'एगा वई' इत्यादिदेवासुरमनुनानां तस्मिन् तस्मिन् समये वाग-बाग्योग एका-एकत्यसंख्या
अथवा-सलमनोयोग, असत्यमनोयोग तदुभयमनोयोग और अनुभयमनोयोग इस प्रकार से मनोयोग चार प्रकार का होता है परन्तु फिर भी इन चार में से एक जीवको एक समय में एक ही सत्यादि रूप मनोयोग होता है अन्य नहीं होता है कारण कि एक समय में दो आदि मनोयोगों का होना विरोधयुक्त है इसलिये वह असंभविन होने के कारण नहीं होता है । सू०४१ ।।
वाग्योग का निरूपण किया जाता है । 'एगावई देवासुर मणुयाणं तंसि तसिं समयसि ॥४२।।
मृलार्थ-देव, असुर और मनुष्यों को उस उस समय में एक ही वाग्योग होता है।
टीकार्थ-देव, असुर और मनुष्यों को एक एक समयमें एक एक ही वाग्योग होता है, इस तरह तथाविध मनोयोग पूर्वक होने से ही वाग्योग में एकता आती है।
था-मनायगाना नाय प्रभारे या२ २ है-(१) सत्य भनायोग, (२) असत्य भनायोग, (3) तमय भनायो (सत्यासत्य मनाया) भने (૪) અનુભય મને યોગ. પરંતુ એક સમયે એક જીવન આ ચારમાંથી એક જ મને સંભવી શકે છે-બે ત્રણ આદિ માગ સંભવી શકતા નથી. માટે તેમાં એક પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે.
વાયેગનું નિરૂપણું-- "एगा वई देवासुरमणुयाणं तसिं तासि समय सि" ॥ ४२ ।।
સૂવાઈ––દેવ, અમુર અને મનુષ્યમાં તે તે સમયે (વાયોગમાં પ્રવૃત્ત માય ત્યારે) એક જ વાર હોય છે.
ટીકાર્ય--દેવ, અમુર અને મનુષ્યમાં એક એક સમયે એક એક જ
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
ान
११०
विशिष्टा । एकैकस्मिन् समये एकैक एव वाग्योगो देवादीनां भवतीत्यर्थः । एकत्वं च वाग्योगस्य तथाविधमनोयोगपूर्वकत्वात्, एकस्मिन् समये सत्यादीनामन्यतमस्यैवसद्भावाद् वा । उक्तं चापि -
""
-जीवं वा
छहिं ठाणेहिं णत्थिजीवाणं इड्डीइ वा जीव परकमेइ वा, तं जहा अजीव करणयाए १, अजीवं वा जीवं करणाए २, एगसमरणं दो भासाओ भासित " ॥
छाया -- पभिः स्थानै र्नास्ति जीवानाम् ऋद्धिरिति वा यावत् पराक्रम इति वा, तद्यथा - जीवं वा अजीवं कर्तुम्, अजीवं वा जीवं कर्तुम् । एक समयेन द्वे भाषे भाषितुम् । इति ॥ मु० ४२ ॥
अथवा - एक समय में सत्यादि वाग्योगो में से किसी एक ही वाग्योग का सद्भाव होता है इसलिये भी यहां एकता कही गई है ऐसा जानना चाहिये। कहा भी है
"छहिं ठाणेहिं णत्थि जीवाणं इड्डीहवा जईइवा, जसेहवा, चलेवा, वीरिए वा पुरिसकार परक्कमेइ वा तं जहा जीवं वा अजीवं करणयाए १ अजीवं वा जीवं करणयाए २, एग समएणं दो भासाओ भासितए ३, सयं कर्ड वा कम्मं वेमि वा मा वा वेएमि ४, परमाणुपोग्गलं वा छिंदितए वा भित्तिए वा अगणिकाएण वा समोदहिए ५, बहिया वा लोगंता गमणयाए ६ " इन छह स्थानों को लेकर के जीव में न कोई ऐसीऋद्धि है और न कोई ऐसा पराक्रम है कि जिससे वह जीव को अजीवरूप में एवं अजीव को जीव रूपमें कर सके और एक ही समय में दो भाषाओं को बोल सके अतः जब जीव में ऐसी कोई शक्ति વાગ્યેાગ હાય છે આ રીતે તથાવિધ (તે પ્રકારના ) મનાયેગપૂર્વક થવાથી વાગ્યેાગમાં એકતા હાય છે અથવા-સત્યાદિ વાગ્યેાગમાંથી એક સમયે કાઈ એક જ વાગ્યેાગને સદ્ભાવ રહે છે. તેથી પણુ અહીં વાગ્યેાગમા એકલ अट यु छे. ४ पछे --
( छहि ठाणेहिं णत्थि जीवाणं इड्ढीइ वा, जुईइ वा, जसेइ वा, बलेइ वा, पीरिए वा, पुरिसकारपरकमेइ वा, त'जहा जीव वा अजीत्रं करणयाए १, अजीवं वा जीवं करणयाएर, एग समर्पणं दो भासाओ भाखित्तए३, सयं कडं वा कम्म एमिं वा मावा वे मि४, परमाणुपोग्गल वा छिंदित्तए वा भित्तिए वा अगणिकारण वा समोदद्दित्त५, बहिया वा लोगंता गमणयाए६ )
આ છ સ્થાનાની અપેક્ષાએ જીવમાં એવી કાઈ ઋદ્ધિ પણ નથી કે જેથી તે પરાક્રમ પણ નથી કે જે તે (૧) જીવને અજીવરૂપે કે અજીવને જીવરૂપે ફેરવી શકે, (૨) કે એક જ સમયે એ ભાષાએ ખાલી શકે, ઇત્યાદિ, જીનમાં ને
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ ४०१ सू०५३ कायव्यायामनिरूपणम् अथ कायव्यायामं निरूपयति
मूलम्-~-एगे कायवायामे देवासुरमणुगाणं तंसि तसि समयसि ॥ सू० ४३ ॥
छाया-एकः कायव्यायामो देवासुरमनुजानां तस्मिन् तस्मिन् समये ॥१०४३॥ टीका-'एगे कायवायामे' इत्यादि
देवासुरमनुजानां तस्मिन् तस्मिन् समये कायव्यायामः काययोग एकः= एक्त्वसंख्याविशिष्टः । सप्तम काययोगेषु मध्ये देवासुरमनुजानाम् एकदा एक एप काययोगो भवति, न तु यादिकः, अत एवात्र एकत्वमुक्तम् । नहीं है तो उसके एक समय में एक ही वाग्योग होता है यादि वाग्योग नहीं होते हैं इसलिये वह वाग्योग एकत्व संख्यावाला कहा गया है ॥ ४२ ॥
कायव्यायाम-योग का निरूपण किया गया है 'एगे कायवायामे देवासुरमणुयाणं तंसिं तसिं समयंसि ॥४॥
मूलार्थ- देव असुर और मनुष्यों के उस उस समय में एक ही काययोग होता है।
टीकार्थ--यद्यपि काययोग सात प्रकार का कहा गया है परन्तु वह देव, असुर और मनुष्यों के एक समय में एक ही होता है इस कारण एकत्व संख्यावाला कहा गया है कायव्यायाम का मतलब यहां काययोग से है एक समय में वह एक ही होता है इससे ऐसा समझाया गया है આ પ્રકારની કઈ શક્તિને સદૂભાવજ નથી, તે તે એક સમયમાં એક જ વાગવાળ હોઈ શકે છે. તે બે, ત્રણ આદિ વાગ્યેગવાળે હેઈ શક્તિ નથી. તે કારણે જેના વાયેગમાં એકત્વ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. મૂર છે
यव्यायाम (ययोग)नु नि३५-- " एगे कायवायामे देवासुरमणुयाणं तसित मि समयसि ॥ ४ ॥
સ્વાર્થ–--કાયાગમાં પ્રવૃત્ત થયેલા, દેવ, અસુર અને મનમાં તે તે સમયે એક જ કાયણને સદ્ભાવ હોય છે.
ટીકાઈ––જે કે કાગના સાત પ્રકાર કહ્યાં છે, પરંતુ દેવ, અસુર અને મનુષ્યમાં એક જ સમયે કાગ થતો હોવાથી, અહીં તેમના કાર્યોગમાં
५ ४यु. 2 'यव्याया। मेले “ययो" से समयमा
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
Ra
स्थानाङ्गसूत्रे
नतु जीवो यदा आहारक शरीरमाहरति तदा तस्य औदारिकशरीरमप्यवस्थितं भवतीति श्रूयते, तर्हि कथमेकदा एक एव काययोग उक्तः ? इति चेत्,
अत्रोच्यते - सत्यपि औदारिके शरीरे तदा तस्य व्यापारो न भवति आहारक शरीरस्यैव व्यामियमाणत्वात् । यदि च औदारिक शरीरमपि तदा व्यामियमाणं भवेत् तर्हि मिश्रयोगता स्यात्, केवलिसमुद्घाते द्वितीयपष्ठसप्तमसमयेषु औदारिक मिश्रवत्, ततच आहारकप्रयोक्ता एवं नोपलभ्येत, इत्थं च सप्तविधकाकि दो आदि काययोग एक समय में एक जीव के नहीं होते हैं। इसी से उसमें एकता कही गई है
शंका--जीव जिस समय आहारक शरीर का आहरण करता हैनिर्माण करता है उस समय उसके औदारिक शरीर भी रहता है ऐसी बात सुनी जाती है - तो फिर एक समय में एक ही काययोग होता है यह बात कैसे बन सकती है ?
उ०- जीव० छठे गुणस्थानवर्ती कोई २ मुनि- जब आहारक शरीर का निर्माण करता है उस समय उसके यद्यपि औदारिक शरीर रहता है परन्तु फिर भी उसके उसका व्यापार नहीं होता है क्यों कि उस समय उसका आहार शरीर ही व्यापन होता है यदि औदारिक शरीर भी उस समय उसका व्यावृत हुआ मान लिया जावे अर्थात् आहारक शरीर के व्यापार करने के समय में औदारिक शरीर भी व्यापार कर रहा है ऐसा स्वीकार किया जावे तो उसके मिश्रयोगता होनी चाहिये जैसी कि केवली समुद्घात के समय में द्वितीय, षष्ठ, और सप्तम
એક જ કાયયાગ થાય છે-જીવ દ્વારા એક જ સમયે એ ત્રણ આદિ કાયયેાગ થતા નથી. તે કારણે જ તેમાં એક્તા કહી છે. શંકા--જીવ જે સમયે આહારક શરીરનું નિર્માણ કરે છે, તે સમયે તેને ઔદારિક શરીરને પણ સદ્ભાવ રહે છે, એવું સાંભળવામાં આવ્યુ છે, છતાં એક સમયમાં એક જ કાયયેાગ કેવી રીતે સભવી શકે છે ?
ઉત્તર--જીવ છઠ્ઠા ગુસ્યાનવી કાઈ મુનિ-જ્યારે આહારક શરીરનું નિર્માણ કરે છે, ત્યારે જો કે તેના ઔદારિક શરીરનું અસ્તિત્વ તેા રહે જ છે, પરન્તુ તે સમયે તેના ઔદારિક શરીરની પ્રવૃત્તિ મધ થઈ જાય છે, જે તે સમયે તેના આહારક શરીરની સાથે સાથે તેના ઔદ્યારિક શરીરની પ્રવૃત્તિ પણ ચાલુ રહેતી હાય, તેા તેને મિશ્રયેાગતાના સદ્ભાવ હવે જોઇએ. તે પ્રકારની મિશ્રયેાગતા તેા કેવલી સમુદૂધાતના ખીજા, છઠ્ઠા અને સાતમાં સમ
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा रीका स्था० १ ० १ सू०४२ काययायामनिरूपणम् ययोगप्रतिपादनमसंगतं स्यात, अत एकदा एफ एव काययोगः प्रतिपत्तव्यः । एवमेव यदा चक्रवादि वैक्रियशरीरं विक्ररोति, तदाऽप्यौदारिकगरीरं निापारमेव तिष्ठति । यदि औदारिकशरीरमपि यहा सव्यापारं भवेत्तदा उभयोरपि व्यापारवत्त्वात् केवलिममुद्घातवद् मिश्रयोगता स्यात् , अत एकदा एक एत्र काययोगो भवतीति मन्तव्यम् । अथ चेत् काययोगोऽपि औदारिकतया वैक्रिय. तया च क्रमेण व्यापाग्युक्तो भवति, व्यापारस्य च शीवत्तितया मनोयोगवत्तस्य योगपद्यभ्रान्तिर्भवति, तदाऽप्येकत्वमव्याहतमेवेति नास्ति कश्चिद् दोपः। समयों में औदारिक मिश्रता होती है, इस तरह से आहारक प्रयोक्ता ही को उपलब्ध नहीं हो सकेगा तब सात प्रकार के काययोग का प्रति पादन असंगत पड़ जावेगा इसलिये यही मानना चाहिये कि एक समय में एक जीव को एक ही काययोग होता है इसी तरह से सब चक्रवर्ती आदि वैक्रियशरीर की विकुर्वणा करते हैं उस समय भी औदारिक शरीर अपने व्यापार से रहित ही होता है यदि उस समय औदारिक शरीर भी अपने व्यापार करनेवाला माना जावेगा तो ऐसी हालत में दोनों ही काययोग अपना २ व्यापार करने वाले एक समय में हो जायेंगे तो केवली समुद्घात की तरह वहां मिश्रयोगता आ जावेगी इसलिये यही मानना चाहिये कि एक काल में एक जीव में एक ही काययोग होता है यदि इस पर यों कहा जावे कि काययोग भी आदारिकरूप से और वैक्रियरूप से यद्यपि फ्रम २ से ही अपने २ व्यापार से युक्त होता है परन्तु फिर भी उनके व्यापार में आशु (शीघ्र ) वृत्तिता होने के
માં જ સંભવી શકે છે. આ રીતે આહારક શરીરનું નિર્માણ કરનાર છવમાં જે દારિક મિથતા જ સંભવતી નથી, તે સાત પ્રકારના કાગ તે કેવી રીતે સંભવી જ શકે છે તેથી એ વાત માનવી જ પડશે કે એક સમયે એક • જીવમાં એક જ કાયાગને સદભાવ હોઈ શકે છે. એ જ પ્રમાણે જ્યારે ચકવર્તી આદિ વિકિય શરીરની વિદુર્વણુ કરે છે, ત્યારે પણ દારિક શરીરના વ્યાપાર (પ્રવૃત્તિ) નો અભાવ જ રહે છે. જે તે સમયે દારિક શરીરને પણ પિતાના વ્યાપારથી યુક્ત માનવામાં આવે, તે બન્ને કાગ એક જ સમયે પિતપિતાના વ્યાપારથી યુક્ત બની જશે, એવી પરિસ્થિતિમાં તો ત્યાં કેવલી સમુદઘાતના જેવી મિશ્રમતા આવી જશે. તે કારણે એવું જ માનવું પડશે કે એક કાળે એક જીવમાં એક જ કાગને ભાવ રહે છે જે અહીં એવી દલીલ કરવામાં આવે છે અને કાયગ-દારિકરૂપે અને વિડિયો રૂપે ભલે વારાફરતી તિપિતાના વ્યાપારથી યુક્ત રહેતા હોય, પરંતુ તેમના
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
स्थानासूत्रे
इत्थं च काययोगस्यैकत्वे सिद्धे सति मनोयोगनाग्यो गयोरेकत्वं बोध्यम् । तथाहि - औदारिकादिकाययोगाहतानां मनोद्रव्यवान्द्रव्याणां साचिव्याद् यो जीवव्यापारो भवति स एव मनोयोगो वाग्योग भवति । मनोयोगो वाग्योगथ एककाययोगपूर्वक एव । अतश्वापि - मनोयोग चाग्योगयोरेकत्वं सिध्यति ॥ सू०४३ ॥
सम्प्रति कायव्यायामस्यैव भेदानामेकत्वमाह -
मूलम् - एगे उद्घाण कम्मल वीरियपुरिसकारपरक्कमे देवा
कारण एक जीवको एक काल में एक ही काययोग होना है ऐमी भ्रान्ति होती है, सो इस कथन में भी हमारा ही पक्ष सिद्ध होता है क्यों कि एक कालमें एक जीव को एक ही काययोग होता है यह हमारा पक्ष है और इस तुम्हारे कथन से भी इसी पक्ष की पुष्टि हो जाती है इस प्रकार से एक काल में एक जीव में एक ही काययोग होने की सिद्धि हो जाने पर मनोयोग और वायोग्य में भी एकत्व जानना चाहिये औदारिक आदि काययोगसे आहत मनोद्रव्यवर्गणा और चारद्रव्यवर्गणाओंकी सहायता से जो जीवका व्यापार होता है वही मनोयोग और वाग्योग कहा गया है, मनोयोग और वाग्योग एक काययोगपूर्वक ही होता है । इसलिये भी मनोयोग और वाग्योग में भी एकता सिद्ध होती है । सृ०४३ ॥ कायव्यायाम के ही भेदों में एकत्व का कथन
"
"
'एगे उडाणकम्मबलवीरियपुरिसकारपरक्कमे देवासुरमनुयाणं વ્યાપારમાં શિઘ્રવૃત્તિતા હૈાવાને કારણે એક જીવ દ્વારા એક કાળે એક જ કાયયેાગ થાય છે, એવેા ભ્રમ પેદા થાય છે. તે! આ કથન દ્વારા તે અમારી વાતને જ સમર્થન મળે છે. કારણ કે અમે પણ એમ જ કહીએ છીએ કે એક કાળે એક જીત્ર દ્વારા એક જ કાયયેાગ થાય છે, અને તમારી વાત દ્વારા પણ અમારી ઉપર્યુક્ત માન્યતાને જ પુષ્ટિ મળે છે. આ રીતે એક કાળે એક જીવમાં એક જ કાયયેાગના સદ્ભાવ હાવાની વાત સિદ્ધ થવાથી, મનેાંચેાગ અને વચનચેગમા પશુ એકવ સિદ્ધ થાય છે. ઔદારિક સ્માદિ કાયયેાગથી આહત ( ઝુંટવાયેલ ) મને દ્રશ્ય વણા અને વાન્દ્રય વણુાએાની સહાયતાથી જીવની જે પ્રવૃત્તિ ( વ્યાપાર ) થાય છે, તેને જ મનાયેગ અને વાગ્યે ગ કહેવામાં આવેલ છે. મનેયાગ અને વાગ્યેાગ એક કાયયેાગ પૂર્વક જ થાય છે તેથી પણ મનેયાગ અને કાયયેાગમાં એકતા સિદ્ધ થાય છે. સૂ૪૩ માં કાયવ્યાયામના જ ભેદોમાં એકત્વનું કથન~-~
" एगे उट्ठाण कम्मबळवीरियपुरिसकारपरक में देवासुरमनुयाणं तसि
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
पाटीका स्था० उ० १ सू० ४४ कायव्यायामभेदनिरूपणम् ११५ सुरमणुयाणं तंसि तंसि समयसि ॥ सू० ४४ ॥
छाया-एकम् उत्थानकर्म बलवीर्य पुरुषकारपराक्रमं देवासुरमनुजानां तम्मिन् तस्मिन् समये ॥ म० ४४ ॥
टीका-' एगे उहाण' इत्यादि
देवासुरमनुनानां तस्मिन् तस्मिन् समये उत्थानकर्मबलवीर्यपुरुपकारपराक्रमम् -तत्र उत्थानम् ऊो भवनरूपा चेष्टा कर्म-क्रिया-गमनादिरूपम् , बलम्-शारीरिकशक्तिः, वीर्यम्=आत्मनः शक्तिः, पुरुपकार:=पुरुपत्याभिमानः, पराक्रमः उत्साहः, एपां समाहारद्वन्द्वः, उत्थानादिकं प्रत्येकम् एकम् एकत्वसंख्यानिमिष्टम् । उत्थानादयश्च वीर्यान्तरायक्षयक्षयोपशमसमुत्पन्ना जीवपरिणामविशेषाः । वीर्यान्तरायक्षयक्षयोपशमवैचित्र्यात् उत्थानादिकमेकैकं यद्यपि जवन्यादि भेदैरनेकविधम् , तंसि तंसि समयंसि ॥ ४४ ॥ ___ मूलार्थ-देव, असुर, मनुष्य इनके उत्थान कर्म, बल, वीर्य, पुरपकार और पराक्रम उस उस समय में एक होता है ॥४४ ॥
टीकार्थ-उर्वी भवनरूप चेष्टा का नाम अर्थात् उठने का नाम उत्थान है गमनादिरूप क्रिया का नाम कर्म है शारीरिक शक्ति का नाम पल है आत्मा की शक्ति का नाम वीर्य है पुरूपत्वाभिमान-पुरुषार्थ-का नाम पुरस्कार है उत्साह का नाम पराकम है इनमें से प्रत्येक देव, अस्तुर
और मनुष्यों को उस २ काल में एक ही होता है ये उत्थान आदिक वीर्यान्तरायकर्म के क्षय और क्षयोपशमसे उत्पन्न होते हैं, अतः ये जीव के ही परिणाम विशेषरूप माने गये हैं। यद्यपि ये उत्थानादिक प्रत्येक, वीर्यान्तराय के क्षय और क्षयोपशम की विचित्रता को लेकर तमि समयसि" ॥ ४४ ॥
सूत्रार्थ --देव, मसुर भने मनुष्याना त्यान, ४५, ५३, पीय, पु२५ કાર અને પરાક્રમ તે તે સમયે એક હોય છે
ટીકાઈ–-ઉત્થાન એટલે ઉઠવું તે અથવા ઉવ-ભવનરૂપ ચેષ્ટા. એટલે કે ઉઠવાની ક્રિયાને ઉઘાન કહે છે. ગામનાદિરૂપ કિયાને કર્મ કહે છે. શારીરિક શક્તિને બળ કહે છે. આત્મિક શક્તિને વીર્ય કહે છે પુરુત્વાભિમાન પુરુષાર્થનું નામ પુરસ્કાર છે, અને ઉત્સાહનું નામ પરાકમ છે તે ઉદ્યાન આદિ છ ક્રિયાઓમાંથી એક જ સમયે દેવ, અસુર અને મનુષ્યમાં એક જ ક્રિયાને સદભાવ હોય છે. વર્યાન્તરાય કર્મના ક્ષય અને પશમથી તે દાન આદિની ઉત્પત્તિ થાય છે, તેથી તેમને જીવના જ પરિણામ વિશેષરૂપ માનવામાં આવ્યાં છે. જો કે વીર્યાન્તરાયના ક્ષય અને સોપશમની વિચિત્રતાને લીધે
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
धाना तथापि एक जीवस्य एकदा एकविधैव क्षयक्षयोपशममात्रा भवति, अतरतज्जन्यो जघन्यायन्यतमविशिष्ट उत्थानादि रेक एव भवति, कारणमात्राधीनत्वात् कार्यमात्राया इति ॥ सु० ४४ ॥
अभ्युत्थानादिभिश्च ज्ञानादिर्मोक्षमार्गो लभ्यते, अतो ज्ञानादिकं निरूपयति
मूलम्-एगे नाणे एगे दंसणे एगे चरित्ते ॥ सू०४५॥ छाया-एकं ज्ञानम् एकं दर्शनम् एकं चारित्रम् ।। मू० ४५ ॥ टीका-'एगे नाणे' इत्यादि
ज्ञानम्-ज्ञायन्ते परिच्छिद्यन्ते यथावस्थितपदार्था अनेनेति ज्ञानम्-ज्ञानावरणदर्शनावरणयोः क्षयः क्षयोपशमो वा, ज्ञाति वा ज्ञानम्-ज्ञानावरणदर्शनावरणक्षय. जघन्यादि के भेद से अनेक प्रकार के होते हैं फिर भी एक जीव के एक काल में एक प्रकार के ही क्षय क्षयोपशम की मात्रा होने से तज्जन्य जघन्य उत्थान आदि में से कोई एक जघन्यादि उत्थान आदि ही होता है क्यों कि कार्यमात्र कारणमात्राका आधीन होता है । सू०४४ ॥
अभ्युत्थान आदि द्वारा ज्ञानादिरूप मोक्षमार्ग प्राप्त होता है इसलिये अब सूत्रकार ज्ञानादिक का निरूपण करते हैं
'एगे नाणे एगे दंसणे एगे चरित्ते' ॥४५॥ सूलार्थ-ज्ञान एक है दर्शन एक है चारित्र एक है।
टीकार्थ-पदार्थ यथा व्यवस्थितरूप से जिसके द्वारा जाने जाते हैं उसका नाम ज्ञान है अथवा-ज्ञानावरण और दर्शनावरण का क्षय और क्षयोपशम ज्ञान है अथवा ज्ञाति-जानने रूप क्रिया का नाम ज्ञान है તે ઉત્થાન આદિ પ્રત્યેક કાયોગના જઘન્ય આદિના ભેદથી અનેક પ્રકાર પડે છે, છતાં પણ એક જીવમાં એક કાળે એક પ્રકારના જ ક્ષય અથવા પશમની માત્રા હોવાથી તેના દ્વારા જનિત જઘન્ય ઉથાન આદિમાંથી કોઈ એક જઘન્ય ઉત્થાનાદિ જ સંભવી શકે છે, કારણ કે કાર્યમાત્રા (કાર્યની માત્રા) કારણમાત્રાને આધીન હોય છે. તે ૪૪
અભ્યથાન આદિ દ્વારા જ્ઞાનાદિરૂપ મેક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર જ્ઞાનાદિકનું નિરૂપણ કરે છે–
" एगे नाणे एगे दंसणे एगे चरित्ते" ॥ ४५ ॥ સૂત્રાર્થ-જ્ઞાન એક છે, દર્શન એક છે અને ચારિત્ર એક છે.
ટીકાર્થ–પદાર્થના યથાર્થ કવરૂપને જેના દ્વારા જાણી શકાય છે, તે જ્ઞાન છે. અથવા જ્ઞાનાવરણ અને દર્શનાવરણને ક્ષય અને ક્ષપશમ જ જ્ઞાનરૂપ છે.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
११७
सुधा टीका स्था० १ उ० १ सू० ४५ गानादिनिरूपणम् क्षयोपशमाविर्भूतं स्वपरस्वरूपपरिच्छेदरूपम् । इदं सामान्यविशेगात्मके वस्तुनि विशेषांशग्रहणपटु सामान्यांशग्राहकं च ज्ञानपञ्चकाजानत्रयदर्शनचतुष्टयस्यम् । नद झानम् - एकम् एकत्वसंख्याविशिष्टम् । इदं चानेकविधमपि ज्ञानसामान्यमानित्य एकम् । यद्वा-एकसमये एक एक उपयोगो भवतीति उपयोगापेक्षया एकत्वम् । अयं भावः-लब्धियशादेकस्मिन् समये यहूनां ज्ञानाविशेषाणां यद्यपि संभवोऽस्ति, तथाऽप्युपयोगत एकमेव ज्ञानं भवति, जीवानामेकोपयोगित्वादिति ।। अधवा ज्ञानावरण दर्शनावरण के क्षय और क्षयोपशम से अन्यत्र हुआ जो स्वपर के स्वरूपका परिच्छेद है (निर्णय) वह ज्ञान है यह ज्ञान सामान्य विशेषात्मक वस्तु में विशेपांश और सामान्यांश का ग्राहक होता है मतिश्रुत आदि पांच ज्ञान स्वरूप होता है मत्यज्ञान, शुतज्ञान और विभंगज्ञान रूप तीन अज्ञान स्वरूप होता है चक्षुर्दर्शन आदि रूप चार दर्शन रूप होता है ऐसा भी यह ज्ञान एक-एकत्व संख्याविशिष्ट होता है इस प्रकार के कथन का कारण ज्ञान सामान्य है अर्थात् पूर्वोक्तरूप से यद्यपि ज्ञान अनेक प्रकार का होता है परन्तु फिर भी वह ज्ञान सामान्य को अपेक्षा से एक है अथवा जीव को एक समय में एक ही उपयोग होता है इस अपेक्षा ज्ञान में एकता है मतलब कहने का यह है यद्यपि लब्धि के वश से एक समय में एक जीव में अनेक ज्ञान हो सकते हैं फिर भी उपयोग की अपेक्षासे एक जीव में एक ही ज्ञान होता है, क्यों कि जीव एक समय में एक ही उपयोग वाला होता है। 141-" ज्ञाति " ३५ ठियाने ज्ञान ४ छ. २५५41-ज्ञाना२३ गते દર્શનાવરણના ક્ષય અને પશમ વિના બીજી રીતે થયેલ જે વ અને પરના સ્વરૂપનો પરિચ્છેદ (જ્ઞાન) છે, તેને જ્ઞાન કહે છે. તે જ્ઞાન સામાન્ય વિશેષા ત્મક વસ્તુમાં વિશેષાંશ અને સામાન્યાંશનું ગ્રાહક હોય છે. મતિજ્ઞાન, અનન્નાન આદિ પાંચ જ્ઞાનસ્વરૂપ હોય છે, અને મત્યજ્ઞાન (મતિ-અજ્ઞાન) થનગાન અને વિભાગજ્ઞાન, એ ત્રણ અજ્ઞાનસ્વરૂપ હોય છે. ચક્ષુદર્શન આદિ રૂપ ચાર દર્શનરૂપ હોય છે. એવું તે જ્ઞાન પણ એકત્ર સંખ્યાવિશિષ્ટ છે. જો કે પૂર્વોત રૂપે જ્ઞાન અનેક પ્રકારનું હોય છે, પણ તે જ્ઞાનને અહીં જ્ઞાનસામાન્યની અપે. ક્ષાએ એક કહ્યું છે. અથવા જીવમાં એક સમયે એક જ ઉપયોગને સજાવ હોય છે, તે દષ્ટિએ વિચારતા જ્ઞાનમાં એકતા દેખાય છે. કહેવાનું તાત્પર્વ છે છે કે લબ્ધિના પ્રભાવથી જે કે એક જીવમાં એક સમયે અનેક જ્ઞાન : ભાવ હોઈ શકે છે, છતાં પણ ઉપયોગની અપેક્ષાએ તે એક જીવનમાં એક સમયે એક જ જ્ઞાન હેય છે, કારણ કે જીવ એક સમયે એકજ ઉપરવાળે હોય છે.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानीय ननु दर्शनमपि यद् ज्ञानपदेन व्यपदिश्यते, तदयुक्तम् , तयोपियभेदात् , उक्तं च-"जं सामन्नग्गहणं दंसणमेयं विसेसियं नाणं ॥" छाया-यत्सामान्यग्रहणं दर्शनमेतद् विशेपितं ज्ञानम् " इति ।।
अत्रोच्यते-सामान्यग्राहकत्वाद् अवग्रहेहारूपं दर्शनम् , तथा-विशेपग्राहकवादवायधारणे ज्ञानम् , इति दर्शनं च यद्यपि पृथग्विपयम् , तथापि-आगमे ज्ञानशब्देन ज्ञानदर्शनोमयमपि गृहीतम् । उक्तं च
आभिनिवोहियनाणे अट्ठावीसं हवंति पयडीओ"। छाया-आभिनिवोधिकज्ञानेऽष्टाविंशति भवन्ति प्रकृतयः-इति ।
शंका-आपने यहां जो ज्ञानपद से दर्शन को भी ग्रहण कर लिया है वह ठीक नहीं है क्यों कि इन दोनों का विषय भिन्न २ है अतः इनमें भेद है।
उक्तं च-"जं सामन्नग्गहणं दसणमेयं विसेसियं नाणं"
सामान्य को ग्रहण करनेवाला दर्शन होता है और विशेप को ग्रहण करने वाला ज्ञान होता है
उ.-सामान्य ग्राहक होने से अवग्रह एवं ईहारूप दर्शन होता है तथा-विशेष ग्राहक होने से अवाय और धारणारूप ज्ञान होता है इस तरहसे यद्यपि ज्ञान और दर्शन पृथक् पृथक् विपयवाले होते हैं फिर भी आगममें ज्ञान शब्दसे ज्ञान और दर्शन इन दोनोंका भी ग्रहण हुआ है।
શકા–આપે અહીં જે જ્ઞાનપદ દ્વારા દર્શનને પણ ગ્રહણ કર્યું છે, તે ચગ્ય લાગતું નથી, કારણ કે તે બન્નેના વિષય ભિન્ન ભિન્ન છે તે કારણે તે मन्मा ६ २९ो छ. ४घु ५५ छ है-" जं. सामान्नगहणं दसणमेय विसे. सियं नाणं " " सामान्यने पड ४२ना२ शन छ भने विशेषने अडायु ' ४२ना२ शान छे."
ઉત્તર–સામાન્યને ગ્રહણ કરનારૂ હેવાથી અવગ્રહ અને ઈહારૂપ દર્શન હોય છે. તથા વિશેષને ગ્રહણ કરનારૂ હોવાથી અવાય અને ધારણારૂપ જ્ઞાન હોય છે. આ રીતે જ્ઞાન અને દર્શન જુદા જુદા વિષયવાળા હોવા છતાં પણ તે બન્નેને આગમમાં જ્ઞાનરૂપ જ ગણવામાં આવેલ છે. આ રીતે “જ્ઞાન” પદ દ્વારા જ્ઞાન અને દર્શનને ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. By पछ....."आभिणियोहियनाणे अट्ठावीसं हवति पयडीओ" मा आयादा અભિનિબેધિક જ્ઞાન” પદથી જ્ઞાન અને દર્શન, એ બન્નેને ગ્રહણ કરવામાં
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधारीका स्था० । उ०१ सू० ४५ जानादिनिरूपणम् ___ अत्र-आभिनियोविज्ञानशब्देन ज्ञानं दर्शनं च गृहीतम् । अत एवाम्य अष्टाविंशतिर्भदा भवन्तीति बोध्यम् । तस्मात् ज्ञानसामान्याद् दर्शनमपि ज्ञानपदव्यपदेश्यं भवति ।
ननु अत्र सूत्रे 'एगे दंसणे' इत्यनेन दर्शनं पृथगेवोक्तम् , कथं पुनीनशब्देन दर्शनमपि व्यपदिश्यते ? इति चेत् , अप्रोच्यते तत्र हि दर्शनं श्रद्धानं विवसितम् । यतो ज्ञानादित्रयस्य सम्यग्भावविशिष्टस्यैव मोक्षमार्गत्वमुक्त, नतु ज्ञान
उक्तं च-"आभिणियोहियनाणे अहावीमं हवंति पयडीओ"
इस गाथामें आभिनियोधिक जान शब्दसे ज्ञान और दर्शन ये दोनों ही गृहीत हुए हैं, तभी जाकर२८ भेद हुए यहां समझाये गये हैं । इमलिये ज्ञान सामान्यसे दर्शन भी ज्ञानपदव्यपदेश्य हुआ है ऐमा जानना चाहिये।
शंका-इस सूत्र में "एगे दंसणे" इस पदसे दर्शन जय अलग ही कहा गया है तो फिर आप ऐसा वैसे कहते हैं कि ज्ञान शब्दवारादर्शन भी कह दिया जाता है अर्थात् ज्ञानपदका वाच्य दर्शन भी हो जाता है ? ___ -सूत्र में “दर्शन" शब्द से श्रद्धान विवक्षित हुआ है क्यों किसम्यग् भाव से विशिष्ट ही जानादित्रय में मोक्षमार्ग कहा गया है ज्ञानदर्शन चारित्र मात्रा में मोक्षमार्गता नहीं कही गई है अतः मोक्ष के मार्गभूत ऐसे सम्यग्भाव विशिष्ट जानादित्य में दर्शन शब्द श्रद्धान रूप अर्थ का ही वाचक है इसलिये कोई दोष नहीं है तात्पर्य कहने का यह है कि सूत्र में दर्शनपद श्रद्धान रूप दर्शन का वाचक है मामान्य કરવામાં આવેલ છે. ત્યારે જ આમિનિબેધિક જ્ઞાનના ૨૮ ભેદ થયેલા બતાવી શકાય છે. આ રીતે “જ્ઞાન સામાન્ય પદના પ્રાગ દ્વારા દર્શન પદને પણ તેમાં સમાવેશ થાય છે, એમ સમજવું
प्रश्न-20 सूत्रमा “ एगे सणे " 241 ५६ना प्रया२१ शननु सस રૂપે પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, તે આપ શા કારણે એવું કહે છે કે જ્ઞાન શબ્દના પ્રયોગ દ્વારા દર્શનને પણ ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે અથવા જ્ઞાન પદનુ વાચક દર્શન પણ છે?
ઉત્તર–સૂત્રમાં “ દર્શન ” પદ શ્રદ્ધાના અર્થમાં વપરાયું છે કારણુ કે સમ્યક્ષાવથી યુક્ત જ્ઞાનાદિત્રયમાં (જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રમા) મોટાભાગત કહી છે-જ્ઞાન, દર્શનચારિત્રમા જ મોક્ષમાગતા કરી નથી તેથી મોઇના માર્ગરૂપ સમ્યભાવયુક્ત જ્ઞાનાદિયમાં દર્શન દ શ્રદ્ધારૂપ અનુ જ વાપક છે. તેથી તેનું અલગરૂપે પ્રનિપાદન કરવામાં કોઈ જાત નથી. સૂત્રમાં તે દશનપદ શ્રદ્ધાવાચક દે-સામાન્યને ગ્રહણ કરનાર દશનનું
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानानसूत्रे दर्शनचारित्रमात्रस्य । मोक्षमार्गभूते सम्यग्भावविशिष्ट ज्ञानादित्रये दर्शनं श्रद्धानरूपमेव विवक्षितम् , अतो नास्ति कश्चिद दोप इति । ___ अथ श्रद्धानरूपं दर्शनं निरूपयति-'एगे दंसणे' इति । दर्शनम्-दृश्यन्ते= श्रद्धीयन्ते पदार्था अनेन अस्मात् अस्मिन्वेति दर्शनम्-दर्शनमोहनीयस्य क्षयः क्षयोपशमो वा । यद्वा-दृप्टिदर्शनम्-दर्शनमोहनी यक्षयक्षयोपशमजन्यस्तत्वश्रद्धानरूप आत्मपरिणामः । तत् एकम् एकत्वसंख्याविशिष्टम् । यद्यपीदमुपाविभेदादको ग्रहण करनेवाले दर्शन का नहीं इसीलिये सूत्र में उसका पाठ अलग से किया गया है परन्तु जहां ज्ञान दर्शन का ग्रहण होता है वहां वह दर्शन पद श्रद्धानरूप अर्थ के वाचक दर्शन का बोधक नहीं होता है किन्तु सामान्य रूप अर्थ को ग्रहण करने वाले दर्शन का ही वोधक होता है सामान्य ज्ञान की दो धाराएँ बहती हैं एक धारा विशेष ग्राहक रूप होती है और दूसरी धारा सामान्यग्राहक रूप होती है विशेप ग्राहक रूप धारा का नाम ज्ञान है और सामान्य ग्राहक रूप धारा का नाम दर्शन है इसीलिये सामान्य ज्ञान पद से ज्ञान और दर्शन इन दोनों का ग्रहण हुआ बतलाया गया है ।
श्रद्धानरूप दर्शन का निरूपण-" एगे दंसणे" जिसके द्वारा अथवा जिससे अथवा जिसके होने पर पदार्थ श्रद्धा के विषयभूत किये जाते हैं उसका नाम दर्शन है यह दर्शन दर्शनमोहनीय कर्म के क्षय से और क्षयोपशम ले जन्य होता है और तत्त्वों का श्रद्धान करने रूप आत्मा વાચક નથી. તેથી સૂત્રમાં તેનું અલગરૂપે પ્રતિપાદન કરાયુ છે. પરંતુ
જ્યાં જ્ઞાનપદ દ્વારા દર્શનને ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું હોય છે, ત્યાં દર્શન પર શ્રદ્ધારૂપ અર્થનું બોધક થતું નથી, પણ સામાન્યરૂપ અર્થને ગ્રહણ કરનાર દર્શનનું જ બેધક થાય છે. સામાન્ય જ્ઞાનની બે ધારાઓ વહે છે–એક ધારા વિશેષ ગ્રાહકરૂપ હોય છે અને બીજી ધારા સામાન્ય ગ્રાહકરૂપ હોય છે તેમાંથી વિશેષગ્રાહકરૂપ ધારાનું નામ જ્ઞાન છે અને સામાન્ય ગ્રાહકરૂપ ધારાનું નામ દર્શન છે. સામાન્ય જ્ઞાનપદના પ્રાગદ્વારા જ્ઞાન અને દર્શન, એ બનેને ગ્રહણ કરવામાં આવે છે
श्रद्धा३५ ४शननु निp५] - “ एगे दंसणे" ना बा२॥ अथवा रेना સદભાવને લીધે પદાર્થોને શ્રદ્ધાના વિષયભૂત કરાય છે પદાર્થો પર શ્રદ્ધા મૂકાય છે તેનું નામ દર્શન છે. તે દર્શન મેહનીય કર્મના ક્ષયથી ક્ષયોપશમથી જન્ય હોય છે, અને તે પ્રત્યે શ્રદ્ધા રાખવારૂપ આત્મના એક પરિણામ વિશેષરૂપ
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुषा टोका स्था०१ उ०१ सू०४५ सानादिनिरूपणम्
१२२ नेकविध तथापि श्रद्धानसाम्यादेकमेव । अथवा-जीवस्य एकस्मिन् समये एकमेव श्रद्धानं भवतीति हेतोरस्यै वेकत्वं विवक्षितम् ।।
ननु ज्ञाने दर्शने चावबोधसामान्यमस्ति, ततश्च तयोः को भेदः ? इति चेत्अत्रोच्यते-तत्वश्रद्धानरूपं दर्शनमुच्यते, तत्कारणं तु ज्ञानम् , इत्येवानयो दः ।
अथ चारित्रं निरूपयति-' एगे चारित्ते' इत्यादि । चर्यते-मोक्षार्थिमिरासे. व्यते इति चारित्रम्, चर्यते-गम्यते वाऽनेन नित्ताविति चारित्रम् , चहा-अष्टविधार्मणां चयस्य रित्तोरणात् निरुक्तविधिनाचरित्रं, तदेव चारित्रम्-चान्त्रिमोका एक परिणाम विशेष होता है यद्यपि यह श्रद्धानरूप परिणाम उपाधि के भेद से अनेक प्रकार का होता है फिर श्रद्धान के साम्य को लेकर यह एक ही होता है अथवा-जीव को एक समय में एक ही अडान होता है हम कारण भी इसमें एकता कही गई है ऐसा जानना चाहिये।
शंका-ज्ञान और दर्शन में अवबोध सामान्य है-सामान्यबोध है इसलिये इनमें भेद क्यों कहा गया है ?
उ०-तत्व श्रद्धानरूप दर्शन होता है और इस दर्शन का कारण ज्ञान होता है इसलिये इन दोनों में कारण कार्य की अपेक्षा से भेद माना गया है।
चारित्र का निरूपण--" एगे चरित्ते" मोक्षामिलापियों द्वारा जो सेक्ति किया जाता है उसका नाम चारित्र है अथवा गुक्ति में जिस के द्वारा जाया जाता है वह चारित्र है अथवा-आठ प्रकार से कर्मा का मन जिसके द्वारा आत्मासे रिक्त किया जाता है उसका नाम चारित्र હોય છે જે કે શ્રદ્ધારૂપ પરિણામના અનેક ભેદ કહ્યા છે, છતાં પણ શ્રદ્ધાના સામ્યની અપેક્ષાએ તેમાં એકતા બતાવવામાં આવી છે અથવા જીવને એક સમયમાં એક જ શ્રદ્ધા થતી હોય છે, તે કારણે પણ તેમાં એકતા પ્રકટ કરવામાં આવી છે, એમ સમજવું
શંકા-જ્ઞાન અને દર્શનમાં સામાન્ય બોધની અપેક્ષાએ તે એક્તા રહેલી છે. છતા તે બનેને અલગ અલગ શા માટે ગયા છે ?
ઉત્તર—દર્શન તત્ત્વશ્રદ્ધારૂપ હોય છે અને તે દર્શનનું કાર જ્ઞાન હોય છે તેથી કારણકાર્યની અપેક્ષાએ તે બન્નેમાં ભેદ માનવામાં આવેલ છે
यात्रिनु नि३५५-“एगे चारित्ते" भलिपी गर्नु રેવન કરવામાં આવે છે, તેનું નામ ચારિત્ર છે અથવા જેના દ્વારા મુક્તિ જવાય છે તે ચારિત્ર છે. અથવા આઠ પ્રકારનાં કર્મોના સમને જેના દ્વારા આતમાપથી દૂર કરવામાં આવે છે, તેનું નામ ચારિત્ર છે. ચારિત્રમેહનીય
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૨
स्थानाङ्गो हनीयस्य क्षयेण क्षयोपशमेन च जनित आत्मनो विरतिरूपः परिणाम इति । तत्र एकम् एकलसंख्याविशिष्टम् । सभेदानां सामायिकादीनां विरतिसामान्येन ग्रहणाच्चारित्रस्यैकत्वम् । अथवा-एकस्मिन् समये एकमेव तद् भवतीति चारित्रस्यैकत्व. मिति । ननु प्रथमं जोनं ततो दर्शनं ततश्चारित्रमिति यः क्रमो विधीयते, तत्र का युक्तिः ? इति चेत् , उच्यते-यतः किमप्यज्ञातं न श्रद्धीयते, यत्र श्रद्धा नास्ति, नहि तदनुष्ठीयते । अत एवं क्रमो निर्दिष्ट इति ।। मू० ४५ ॥
ज्ञानादीनि इधुत्पत्तिस्थितिविगतियुक्तानि भवन्ति, स्थितिश्च समयादिरेवेति समयं प्ररूपयति
मूलम्-एगे समये ॥ सू० ४६ ॥
छाया-एकः समयः ॥ सू० ४६ ॥ है यह चारित्र चारित्रमोहनीय के क्षय से और क्षयोपशम से उत्पन्न होता है इसलिये यह आत्मा का एक विरतिरूप परिणाम विशेष यद्यपि इसके सामायिक चारित्र आदि अनेक भेद हैं फिर भी विरति सामान्यसे इन सब का इसी में ग्रहण हो जाता है, इसलिये यह एक है-एकत्वसंख्याविशिष्ट है अथवा-एक समयमें वह एक ही होता है इसलिये भी उसमें एकता कही गई है।
शंका-पहिले ज्ञान होता है फिर दर्शन होता है याद में चारित्र होता है सो इस प्रकार के क्रम में क्या युक्ति है ?
उ.-अज्ञात कोई भी पदार्थ श्रद्धा का विषय नहीं होता है और जिस पर श्रद्धा नहीं होती है वह अनुष्टानक्रिया का विषय नहीं होता है इसीलिये ऐसा क्रम रखा है यही इसमें युक्ति है । सू० ४५॥ ક્ષયથી અને ક્ષયોપશમથી આ ચારિત્ર ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી તે આત્માનું એક વિરતિરૂપ પરિણામવિશેષ છે. જો કે તેના સામાયિક આદિ અનેક ભેદ છે, છતાં પણ વિરતિ સામાન્યની અપેક્ષાએ તેમાં એકત્વ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. અથવા–એક સમયમાં તે એક જ હોય છે, તેથી પણ તેને એક કહ્યું છે.
પ્રશ્ન–પહેલાં જ્ઞાન થાય છે, ત્યારબાદ દર્શન થાય છે અને ત્યારબાદ ચારિત્રની પ્રાપ્તિ થાય છે, તે આ ક્રમમાં શી યુક્તિ રહેલી છે?
ઉત્તર-અજ્ઞાત હોય એવા કેઈ પણ પદાર્થ પ્રત્યે શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થતી નથી. અને જેના ઉપર શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન ન થાય તે અનુષ્ઠાન (ક્રિયા) ને વિષય પણ બની શકતા નથી. તેથી જ આ પ્રકારને ક્રમ રાખવામાં આવ્યું છે, અને એજ તેમાં યુક્તિ રહેલી છે. સૂ૦૪પ
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधारीका स्था० १ ० १ सू० ४६ समयनिरूपणम्
टीका-'एगे' इत्यादि
समय -निर्विभागः सर्वमक्ष्मकालांशः, स च शास्त्रमसिद्धात् जीर्ण पट्टगाटिकापाटनदृष्टान्तात् शतपत्रोत्पलवेवदृष्टान्ताद् वा बोध्यः । स समयः-एकाएकवसंख्याविशिष्टः। एकत्वं च अतीतानागतयोविनष्टानुत्पन्नत्वेनासत्वाद् वर्तमानस्यैव एकस्य सत्वाद् बोध्यम्। अधवा-समयस्य निरंशत्वेनैकत्वादेकत्वं बाध्यमितिामू०४६।
ज्ञानादिक उत्पसि स्थिति और विगतियुक्त होते हैं इन में स्थिति मो है वह समयादिरूप ही होती है अतः सत्रकार समय की प्ररूपणा करते हैं-'एगे समए' इत्यादि ॥ ४६॥
मृलार्थ-समय एक है।॥ ४६॥
टीकार्थ-जिसका विभाग नहीं हो सकता है ऐसा जो सर्वस्मृक्ष्म कालांश है उसका नाम समय है यह शास्त्रप्रसिद्ध जीर्ण पदृशाटिका के फाडने के उदाहरण से या शतपत्रोत्पल के वेधने के दृष्टान्त से बोध्य है यह समय एकत्व संख्याविशिष्ट है क्यों कि अतीत और अनागत समय विनष्ट एवं अनुत्पन्न होनेसे एकत्वके रूप में विवक्षित हो जाने के कारण है नहीं अतः एक वर्तमान ही वचता है और यह वर्तमान काल एक समय मात्र होता है इसलिये समय को एक कहा गया है अथवा समय निरंश होने से एक होता है इसलिये उसमें एकता कही गई है ।। सू०४६॥
જ્ઞાનાદિ ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને વિગતિરૂપ હેય છે. તેમાં જે સ્થિતિ હોય છે, તે સમયાદિ રૂપ જ હોય છે. તેથી સૂત્રકાર હવે સમયની प्र३५या ४२ छ-" एगे समए " त्याहि ॥ ४६ ॥
सूत्रार्थ-समय मेछ. ॥ ४६॥
ટીકાર્ય–જેને વિભાગ થઈ શક્તા નથી એવાં કાળના સૌથી સૂમ અંશને સમય કહે છે. તે શાસ્ત્ર પ્રસિદ્ધ કર્ણ પદાટિકા (વ)ને ફાડવાના ઉદાહરણ દ્વારા તથા શતપત્પલ (સો પાંખડીવાળું પુષ્પ વિશેપ) ના દષ્ટાન્ત દ્વારા બેધ્ય છે. એટલે કે તે બે દૃષ્ટાન્ત દ્રારા તેને અર્થ સમજાવવામાં આવ્યું છે. તે સમયમાં અહીં એકવ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે, કારણ કે અતીત અને અનાગત (ભવિષ્યકાળ) કાળરૂપ સમય વિનદ અને અનુત્પન્ન હેવાથી અસત્વના રૂપે (અસ્તિત્વહીન) બની જતા હોવાથી તેનું અસ્તિત્વજ રહેતું નથી. તેથી એક વર્તમાનકાળનું જ અસ્તિત્વ રહે છે. તે વર્તમાનકાળનું અસ્તિત્વ પણ એક સમયનું જ હેય છે. તે કારજ સમયને એક કહે છે અથવા સમય નિરંશ હોવાથી એક હોય છે, તેથી તેમાં એકતા કરી છે. સૂ૦૮૬ !
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
निरंशं समयं निरूप्य प्राप्तावसरो निरंशं वस्त्वपि निरूपयतिमूलम् - एगे पएसे एगे परमाणू ॥ सू० ४७ ॥
छाया - एकः प्रदेशः, एकः परमाणुः ॥ मू० ४७ ॥
टीका - ' एगे ' इत्यादि
प्रदेश:- मकुष्टो देशः प्रदेश: - धर्माधर्माकाशजीवानां निरंशोऽवयवविशेषः, स च एकः = एकत्वसंख्यावान् । एकत्वं चास्य स्वरूपतो वोध्यम् ।
अथ परमाणुं निरूपयति - ' एगे परमाणु ' इति । परमाणुः - परमथासौ अणुश्चेति द्वयणुकादिस्कन्धकारणभूतोऽपि सूक्ष्मोऽणुः, उक्तं च
1
" कारणमेव तदन्त्यं सूक्ष्मो नित्यश्च भवति परमाणुः ।
एकरसवर्णगन्धो द्विस्पर्शः कार्यलिङ्गश्च " ॥ १ ॥ इति ।
स्थानासूत्रे
निरंश समय की प्ररूपणा करके अब सूत्रकार निरंश वस्तु की प्ररूपणा करते हैं
'एगे पसे एगे परमाणू' इत्यादि
४७ ॥
मूलार्थ - प्रदेश एक है परमाणु एक है ॥ टीकार्थ - प्रकृष्ट देश का नाम प्रदेश है यह प्रदेश धर्म, अधर्म आकाश और जीवद्रव्यका निरंश अवयवविशेषरूप होता है यह एकत्व संख्याविशिष्ट है एकत्व इसमें स्वरूप से कहा गया है ।
परमाणु का निरूपण -- परम जो अणु है उसका नाम परमाणु है यह परमाणु इयणुकादि स्कन्ध का कारणभूत होता है और अतिसूक्ष्म होता है । कहा भी है- ' कारणमेव तदन्त्यं ' इत्यादि
यह परमाणु कारणरूप ही होता है कार्यरूप नहीं होता है क्यों कि यह नित्य माना गया है इसमें एकरस, एकवर्ण, एकगन्ध और अवि
“ एगे पएसे एगे परमाणू " इत्यादि ॥ ४७ ॥
सूत्रार्थ - प्रदेश मे छे, परम ! छे ॥ ४७ ॥
टीडार्थ –अदृष्ट हेशनुं नाम प्रदेश छे. ते प्रदेश धर्म, अधर्म, भाअश અને જીવદ્રવ્યના નિરશ અવયવ વિશેષરૂપ છે. તે એક છે. તેમાં સ્વરૂપની અપેક્ષાએ એકત્વ સમજવાનું છે.
પરમાણુનું નિરૂપણુ—પરમ જે અણુ છે તેને પરમાણુ કહે છે. બે, ત્રણુ આદિ અણુવાળા સ્કન્ધની ઉત્પત્તિમાં આ અણુ કારણભૂત હૈાય છે. તે અતિशय सूक्ष्म होय छे. धुं पशु छे --' कारणमेव' इत्यादि
આ પરમાણુ કારણરૂપ જ હાય છે, કારૂપ હેાતું નથી, કારણ કે તેને નિત્ય માનવામાં આવેલ છે. તેમાં એક રસ, એક વધુ, એક ગંધ અને કાઇ
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुभा टीका स्था० १ उ०१ सू० ४७ प्रदेशादिनिरूपणम्
स चायं परमाणुः, एक-एकत्यसंग्ख्यावान् । एकत्वं चास्य वापत पर योध्यम् । अथवा-समयपदेशपरमाणयो यद्यप्यनन्ताः, तथापि तेषु अनन्तभेदात्मकस्य एकेकस्य तुल्यरूपत्वमपेक्ष्यकत्वमिति ।। मू० ४७ ॥ ___ यथा परमाणोरतधावियैकत्वपरिणामविशेषादेकत्वं भवति, तथैव तसावितपरिणामविशेषादेव अनन्ताणुमयस्सन्यस्यापि एकत्यं स्यादिति दर्शयन् सगस्तवादरस्कन्यशीर्षस्थानीयमीपत्माग्भारनामकं पृथिवीमन्यं प्ररूपयतिमूलम्-एगा सिद्धी, एगे सिद्धे, एगे परिनिव्याणे, एगे परिनिव्वुए। रोधी कोई से दो स्पर्श रहते हैं तथा इल की सिद्धि इसके कार्यभूत घटादिकों से होती है ऐसा यह परमाणु एक संख्यावाला होता है यह एकता इसमें स्वरूपसे कही गई है अथवा-समय, प्रदेश और परमाणु यद्यपि अनन्त होते हैं परन्तु फिर भी इनमें से अनन्तभेदात्मक पक एक में तुल्यरूपताको अपेक्षा लेकरले एकता है ऐसा जाना चाहिये।ग०४७॥
जिस प्रकार से परमाणु में तथाविध एकत्वपरिणामरूप विशेपत्ता को लेकर एकत्व होता है उसी तरह से तथाविध एकत्वारिणामल्प विशेषता को लेकर अनन्ताणुमय स्कन्ध में भी एकता हो लपाती है इसी पात को प्रकट करने के लिये समस्त बादर स्कन्धों में प्रधान जो ईत्माग्भार नाम का पृथिवी स्कन्ध है उसकी सूत्रकार प्ररपणा करते हैं___ 'एगा सिट्टी, सिद्धे, एगे, परिनिव्याणे, गे परिनिए ॥४८॥
मृलार्थ-सिद्धि एक है, सिद्ध एक है, परिनिर्वाण एक है, परिनिवृत्त एक है। ४८॥ પણ બે વિરોધી સ્પર્શ વિદ્યમાન હોય છે. તેથી સિદ્ધિ તેના કાર્યભૂત ઘટાદિકેથી થાય છે. તે પરમણ્યમાં તેના સ્વરૂપની અપેક્ષાએ એકત્વ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. અથવા-જે કે સમય, પ્રદેશ અને પરમાણુ અનંત હોય છે, પરંતુ અનેક દાત્મક એક એકમાં (પ્રત્યેકમાં) તુલપરૂપતા હોવાને લીધે તેમાં देता ही छे, म समj. ॥ ४७ ।।
જે પ્રકારે પરમાણુમાં તથાવિષ એકત્વ પરિણામરૂપ વિશેષતાની અપે. ક્ષાએ એકત્વ હેય છે, એ જ પ્રમાણે તથાવિધ એકત્વ પરિણામરૂપ વિનાની અપેક્ષાએ અનન્તાણમય અધોમાં પણ એકતા હોઈ શકે છે તેથી સમસ્ત બાદર સકમાં મુખ્ય એ જ ઈષાશારા નામના પૃથ્વી કપ દે, તેની સૂત્રકાર પ્રરૂપણ કરે છે—
" पगा सिद्धि, एो सिद्ध, एगे परिनियाणे, एगे परिनिचुए " ॥४८॥
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानानक्षत्र . छाया-एका सिद्धिः, एकः सिद्धः, एकं परिनिर्वाणम् , एकः परिनिर्दृतः ॥ सू० ४८ ॥
टीका-'एगा' इत्यादि
सिद्धिः-सिध्यन्ति-कृतकायर्या भवन्ति जोवा यस्यां सा सिद्धिः-ईपत्माग्मारा पृथिवी, सिद्धिश्व यद्यपि लोकाग्रम् ,
उक्त च-" इह बोंदि चइत्ताणं तत्थ गंतूण सिज्झइ "। छाया-इह शरीरं त्यक्त्वा तत्र गत्वा सिध्यति-इति ॥ तथापि-तदुपलक्षकत्वात् ईपत्पागमाराऽपि सिद्रिरुच्यते । उक्त च-" वारसहिं जोयणेहि सिद्धी सम्वट्ठसिद्धाउ।" छाया-द्वादशभियोजनैः सिद्धिःसर्वार्थसिदाद-इति ।। लोकाग्रमेव चेत् सिद्धिः स्यात्तर्हि" निम्मलदगरयवण्णा तुसारगोक्खीरहारसरिवण्णा"॥
टीकार्थ-जीव जिसमें कृतकार्य हो जाते हैं उसका नाम सिद्धि है यह सिद्धि ईषत्प्रारभारापृथिवी रूप है यद्यपि लोकाग्र का नाम सिद्धि है जैसा कि यहां कहा है-" इह बोदि चइत्ताणं तत्थ गंतूण सिज्झइ" जीव यहां मनुष्य लोक शरीर को छोड़कर के वहां जाकर सिद्ध हो जाते हैं-तो भी यह सिद्ध पद उसका उपलक्षक होने से ईषत्प्रारभारा पृथिवी भी सिद्ध पद् से व्यवहृत हो जाती है
पुक्तं च-"बारसहिं जोयणेहिं सिद्धी सम्वसिद्धाउ"
सर्वार्थसिद्ध से आगे १२ योजन पर सिद्धि है इस तरह सिद्धि ईषत्प्रारभारा पृथिवीरूप है यदि लोक का अग्रभाग ही सिद्धि है ऐसा माना जावे तो फिर यह वर्णन “निम्मलद्गरयवण्णा तुसार
સૂત્રાર્થ_સિદ્ધ એક છે, સિદ્ધિ એક છે, પરિનિર્વાણ એક છે અને પરિનિવૃત્ત એક છે. ૪૮ છે
ટીકાઈ–જીવ જેમાં કૃતકાર્ય થઈ જાય છે, તે સ્થાનનું નામ સિદ્ધિ છે. ते सिद्धि ७५ प्रामा२। पृथ्वी३५ . न " इह बोंदि चइत्ताणं तत्थ गंतूण सिज्झइ" 04 डीथी मनुष्य समधी शरीरने छ।डीने त्यां न सिद्ध થઈ જાય છે,” આ કથન અનુસાર કારનું નામ સિદ્ધિ છે, તે પણ આ સિદ્વિપદ તેનું ઉપલક્ષક હોવાથી ઈષ~ાશ્મારા પૃથ્વી પણ સિદ્ધિપદથી ગૃહીત
तय छे. यु ५' -" यारसाह जोयणेहि सिद्धी सव्वदृसिद्धाउ" साथ. સિદ્ધ વિમાનથી આગળ જતાં ૧૨ જનને અંતરે સિદ્ધસ્થાન છે. આ રીતે સિદ્ધિ ઈત્માશ્મારા પૃથ્વીરૂપ જ છે. જે લેકના અગ્રભાગને જ સિદ્ધિ માન
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुपारीका स्था० १४० १ ० ४८ सिद्धयादिनिरूपणम्
छाया-निर्मलदकरजोवर्णा तुपाग्गोभीर हारसदृशवर्णा-इत्यादि यत् सिद्धिस्वरूपवर्णनं कृतं तम्म संगच्छेत, लोकाग्रस्यामूर्तव्यात् । तस्मादस्मिन् मने सिद्धिपदेन-परमारभारा पृथिव्येव योध्या । सा च एका-एकत्वमंग्व्याविशिष्टा । द्रव्या.
तया पश्चचत्वारिंशद्योजनलक्षप्रमाणम्कन्धस्यैकपरिणामत्वोत् सिद्धेरेकत्वम् । पर्यायार्यतया तु सिद्धेरनन्तत्वम् । अथवा-सिद्धिः-कृतकृत्यत्व, लोकाग्रम् , अणिमादिका गा। एकत्वं च सामान्यतो बोध्यम् । गोक्खीरहारसरिवण्णा" कि सिद्धि निर्मल जल, तुपार, गोक्षीर, और हार के जैसी वर्णनवाली है संगत नहीं हो सकता है क्यों कि लोकाग्र अमूर्त होने से वर्ण सहित कैसे वर्णित किया जा सकता है क्यों कि लोक का अग्रभाग आकाश रूप है और आकाश को अमृत द्रव्य माना गया है अमूर्त का तात्पर्य होता है रूप रस गन्ध और स्पर्श इन पौन लिक गुणों से रहित होना अतः इस प्रकार का उसका वर्णन रोने से यही मानना चाहिये कि ईपत्प्रारभारा पृथिवी ही सिद्ध पद से यहां वाच्य हुई है। यह सिद्धि एकत्व संख्याविशिष्ट है क्यों कि द्रव्याधिक दृष्टि से यह सिद्ध रूप स्कन्ध एक परिणाम से परिणत हुआ ही माना गया है यद्यपि यह ईषत्प्रारभारा पृथिवीरूप स्कन्ध ४५ लाख योजन प्रमाणवाला है फिर भी यह इस दृष्टि से भिन्न २ रूप से परिणत हुआ नहीं माना गया है अतः एक परिणाम से परिणत होने के कारण यह पाभा मार, तो “ निम्मलनगरयणवण्णा तुमारगोश्वीरहारसरिवण्णा" सिद्धि નિર્મળ, જળ, તુષાર, ક્ષીર અને હાર જેવા વર્ણવાળી છે. ” આ વર્ણન સંગત લાગતું નથી, કારણ કે કાગ્ર અમૂર્ત હોવાથી તેને વર્ણ યુક્ત કેવી રીતે કહી શકાય ? લેકને અગ્રભાગ તે આકાશરૂપ છે અને આકાશને તે અમૂર્ત દ્રવ્ય માનવામાં આવ્યું છે. અમૂર્ત દ્રવ્ય તે રૂપ, રસ ગંધ અને સ્પર્શ, આ પોલિક ગુણેથી રહિત જ હોય છે સિદ્ધિને નિર્મળ જળ, તુષાર, ગીર અને હાર જેવા વર્ણવાળી કહેલી હેવાથી એ જ વાત માનવી પડશે કે ઈપ્રશ્નારા પૃથ્વી જ અહીં સિદ્ધિપદ દાગ ગૃહીત થયેલ છે તે સિદ્ધિ એક છે, કારણ કે દ્રવ્યાકિનયની દષ્ટિએ આ સિદ્ધરૂપ સક-વ એક પરિવાથી પતિ થયેલે માનવામાં આવ્યું છે. જો કે આ ઈસ્નાભારા પૃથ્વીરપ સ્કન્ય ૪૫ લાખ એજનપ્રમાણવાળે છે, છતાં પણ તે એક પરિણામથી પતિ થયેલ લેવાથી ભિન્ન ભિન્ન રૂપે પરિણત થયેલ માન્ય નથી. આ રીતે એક પરિ
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८
स्थानानसूत्रे
इत्थं सिद्धिं निरूप्य सम्प्रति सिद्धिमन्तं निरूपयति- ' एगे सिद्धे ' इत्यादि । सिद्धः सिध्यति रम = कृतकृत्योऽभवदिति सिद्धः, सेधतिस्म-अगच्छत अपुनराष्ट्रच्या लोकाग्रमिति वा सिद्धः सितं=बद्धं कर्मध्मार्त = दग्ध येन स इति निरुक्तरीत्या सिद्ध: । सिद्धच कर्मप्रपञ्चरहितः । स च एकः = एकल संख्याविनिष्टः । एकत्वं च द्रव्यातया बोध्यम् । पर्यायार्थतया त्वनन्तत्वमपि । अथना - सिद्धानामनन्तत्वेऽपि सिद्धत्वरूप सामान्यमाश्रित्यैकत्वं बोध्यम् ।
उस द्रव्यार्थता की अपेक्षा से एकसंख्याविशिष्ट कहा गया है तथा पर्यायार्थता की अपेक्षा से सिद्धि में अनन्तता है ।
अथवा — कृतकृत्यता का नाम सिद्धि है लोकान का नाम सिद्धि है अणिमादिकों का नाम सिद्धि है फिर भी सामान्य की अपेक्षा इस में एकता है ऐसा जानना चाहिये
सिद्धि का निरूपण करके अप सूत्रकार सिद्धिवाले का निरूपण करते हैं-" एगे सिद्धे " जो कृतकृत्य हो चुके हैं अपुनरावृत्तिरूप से जो लोकके अग्रभागमें पहुँच चुके हैं । अथवा बद्धकर्मो को जिन्होंने दग्ध कर दिया है वे सिद्ध हैं । ऐसे वे सिद्ध कर्म प्रपञ्च से रहित होते हैं सिद्ध में एकता पार्थना की अपेक्षा से कही गई है, ऐसा जानना चाहिये तथा पर्यायार्थता की अपेक्षासे अनन्तता भी कही गई है। हम प्रकार के सिद्धों में अनन्ता होनेपर भी सामान्यरूप सिद्धस्वरूप को लेकर एकता सिद्धों में प्रकट की गई है ।
➖➖➖
ણામથી પિરણત થયેલેા હૅત્રાથી તેને તે દ્રવ્યાતાની અપેક્ષાએ એક કહેલ છે. પીયાતાની અપેક્ષાએ તે સિદ્ધિમાં અનતતા છે
अथत्रा–नृतमॄत्यतानुं नाम सिद्धि थे, सोक्षयनुं नाम सिद्धि छे, अधिમાર્દિકનું નામ સિદ્ધિ છે, છતાં પણ સામાન્યની અપેક્ષાએ તેમાં એકત્વ સમજવુ જોઇએ
સિદ્ધિનુ નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર સિદ્ધોનું ( સિદ્ધિમાં ગયેલા આત્માभानुं नि३पशु रे छे" एगे सिद्धे " ने नृत्यनृत्य यह गया है, ले લેાકના અગ્રભાગમા પહેાંચી ગયા છે, જેમનુ ત્યાથી સંસારમાં પુનરાગમન થવતું નથી, એવાં જીવેને સિદ્ધ કહે છે અથવા બઢકર્મીને જેમણે ખાળી નાખ્યા છે તે સિદ્ધ કહેવાય છે. એવાં તે સિદ્ધો કમ પ્રપચથી રહિત હોય છે. સિદ્ધમાં દ્રવ્યાતાની અપેક્ષાએ એકતા પ્રકટ કરી છે અને પોયા તાની અપેક્ષાએ અન તતા પણ કહી છે. આ પ્રકારે સિદ્ધોમાં અનંતતા હૈાવા છતાં પણ સામાન્યરૂપ સિદ્ધ સ્વરૂપની અપેક્ષાએ સિદ્ધોમાં એકતા પ્રકટ કરવામા આવી છે.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुपारीका स्था० १ उ०१ २०४८ सिद्धयादिनिरूपणम्
१२९ यस्तु कर्मक्षयसिद्धस्तस्य धर्मस्तु परिनिर्वाणं भवतीति परिनिर्वाणस्वरूपमाह'एगे परिनियाणे' इति । परिनिर्वाणम्-परि-समन्ताद् निर्वाणं परिनिर्वाणम्कर्मकृतसन्तापाभावेन शीतलीभवनम् , तत् एकम् एकत्वसंख्याविशिष्टम् । एकटा परिनिर्वाणे संजाते पुनस्तन्न भवतीति तस्यैकत्वं बोध्यमिति । ___ यः परिनिर्वाणधर्मयुक्तः स एव कर्मक्षयसिद्धः परिनितो भवतीति परिनिहृतं निरूपयति-'एगे परिनिव्वुए ' इति । परिनित:-परि-समन्ताद् नि त = स्वस्थीभूतः-शारीरिकमानसिकदुःखेन सर्वथा रहित इत्यर्थः । स च एका एकत्लसंख्यावान् । एकत्वं च द्रव्यार्थतया वोध्यम् । पर्यायार्यतया त्वनन्तत्वम् ।। मू०४८ ॥ ___ जो कर्मक्षय से सिद्ध होता है उसका धर्म परिनिर्वाण होता है इसलिये अब सूत्रकार परिनिर्वाण का स्वरूप प्रकट करते हैं-" एगे परिनिव्वाणे" कर्मक्रन सन्ताप के अभाव से शीतलीभूत होने का नाम परिनिर्वाण है। यह परिनिर्वाण एकाच संख्याविशिष्ट है क्योंकि एकपार परिनिर्वाण हो जाने पर फिर दुबारा वह होता नहीं है।
जो परिनिर्वाण धर्म से युक्त होता है वही कर्मक्षय से सिद्ध हुआ जीव परिनिवृत्त होता है इसलिये अब सूत्रकार परिनिर्वृत का प्ररूपण करते हैं " एगे परिनिव्वुए" शारीरिक एवं मानसिक दुःख से सर्वथा रहित जो जीव हो जाता है वह जीव परिनिवृत कहा गया है इस परिनिवृत में द्रव्यार्थतासे एकत्व और पर्यायार्थतासे अनन्तत्व है ॥सू०४८॥
કર્મક્ષયથી સિદ્ધપદ પ્રાપ્ત કરનાર આત્માને ધર્મ પરિનિર્વાણું હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર પરિનિર્વાણના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરે છે–
" एगे परिनिव्वाणे " भनित संतापना समारने सीधे शीतशीभूत ઘઈ જવું તેનું નામ પરિનિર્વાણ છે તે પરિનિર્વાણમાં એકત્વ હોય છે, કારણું કે એકવાર પરિનિર્વાણ થઈ ગયા પછી, તે કાયમ જ રહે છે. તેને અભાવ થઈ જાય અને ફરીથી તેની પ્રાપ્તિ કરવી પડે એવું બનતું નથી
પરિનિર્વાણ ધર્મથી યુક્ત હોય એવો કર્મયથી સિદ્ધ થયેલે જીવ જ પરિનિવૃત્ત થાય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર પરિનિવૃત્ત આત્માની પ્રરૂપણા કરે છે.
“एगे परिनिन्नुए " शाश२४ भने मानमि दुधा मया रखिन થયેલા અને પરિનિવૃત્ત કહે છે તે પરિનિર્વતમાં વ્યાજંતાની અપેક્ષાએ એકવ છે અને પર્યાવાર્થતાની અપેક્ષાએ અનંતના છે. સૂ૦૪૮ या १७
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानानसूत्रे
प्रायेण जीवधर्माः प्ररूपिताः । अधुना पुगलानां जीवोपग्रहकत्वात् पुद्गलपाsजीवधर्माः ' एगे सद्दे ' इत्यारभ्य ' जाव लुक्खे' इत्यन्तेन एकत्वेनैव प्ररूयन्ते । तत्रातीन्द्रियाणां परमाण्वादीनां पुद्गलानां सत्ताऽनुमानतोऽवगम्यते । तथाहि - घटादिकार्यतस्तत्कारणभूतस्य परमाण्वादेः सत्ताऽनुमीयते । घटादिकार्यरूपाणां स्कन्धपुद्गलानां तु सांव्यवहारिक प्रत्यक्षत एव सत्ताऽववध्यते ।
१३०
"
प्रायः करके जीव के धर्मों का तो प्ररूपण हो चुका है अब जीव के उपग्राहक - उपकारक - होने से पुलों के स्वरूप दिखलाते हैं अर्थात् “एगे सद्दे " यहाँ से लगाकर 'जाव लुक्खे " यहां तक के सूत्र पाठ से एकत्वरूप से प्ररूपित किये जाते हैं । इनमें अतीन्द्रिय जो परमाणु आदि पुद्गल हैं उनकी सत्ता अनुमान से जानी जाती है वह अनुमान इस प्रकार से है - " परमाणवः सन्ति घटादि कार्यान्यथानुपपत्तेः " घटादि रूप कार्यों की परमाणुरूप कारण के अभाव में उत्पत्ति नहीं हो सकती
- अतः परमाणु हैं" इस तरह से परमाणु के कार्यभूत घटादिकों के प्रत्यक्ष से उनकी सत्ता जानी जाती है ये घटादिरूप कार्य पुल के स्कन्धरूप होते हैं । इनकी सत्ता व्यवहारी जन सांव्यवहारिक प्रत्यक्ष से जानते हैं । तात्पर्य कहने का यह है कि " इंद्रियानिन्द्रियनिमित्तं देशतः सांव्य वहारिकं " जो ज्ञान पाँच इन्द्रियों और मन से उत्पन्न होता है वह सांव्यवहारिक प्रत्यक्ष कहा गया है क्यों कि ऐसे ज्ञान में एकदेश से विशदता रहती है पूर्णरूप से नहीं । घटपटादि जितने भी पदार्थ हैं वे
८८
હવે જીવતા ધર્મની પ્રરૂપણા તે પૂરી થઈ ગઈ છે. જીવતુ' ઉપગ્રાહક ( ઉપકારક ) હેાવાને કારણે હવે પુદ્ગલેાનુ' સ્વરૂપ ખતાવવામાં આવે છે—— एगेस " मासूत्रथी सहने " जाव लुक्खे " पर्यन्तना सूत्रपाठ દ્વારા તે પુદ્ગલેાનુ' એકત્લ પ્રતિપાદિત કરવામાં આવ્યું છે જે પરમાણુ આદિ પુદ્ગલ ઇન્દ્રિયગમ્ય નથી, તેમનુ' અસ્તિત્વ નીચેનાં અનુમાનેા દ્વારા જાણી શકાય છે परमाणवः सन्ति घटादिकार्यान्यथानुपपत्ते " घटाहिय अर्थोनी પરમાણુરૂપ કારણના અભાવમાં ઉત્પત્તિ જ થઈ શકતી નથી. તેથી પરમાણુના કા ભૂત ઘટાદિકાને જોવાથી તેમનુ અસ્તિત્વ જાણી શકાય છે. તે ઘટાદરૂપ કા પુદ્ગલના સ્કન્ધરૂપ હાય છે. તેમનુ' અસ્તિવ વ્યવહારીજન સવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષથી જાણી શકે છે, જે જ્ઞાન इंद्रियानिन्द्रियनिमित्त देशतः सांव्यवहारिकं " પાચ ઇન્દ્રિયા અને મનની સહાયતાથી ઉત્પન્ન થાય છે, તે જ્ઞાનને “ સાંભ્ય વહારિક પ્રત્યક્ષ ” કહે છે, કારણ કે એવા જ્ઞાનમાં એક દેશની અપેક્ષાએ વિશદતા રહે છે પૂર્ણરૂપે રહેતી -નથી. ઘટપટ વગેરે જે પદાર્થો છે તે સ્કન્ધ
८८
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुंपारीका स्था० १ उ०१ मू०४९ शादिनिरूपणम् मूलम्-एगे सदे। एगे रूवे । एगे गंधे । एगे रसे। एये फासे । एगे सुब्भिसह । एगे दुन्भिसद्दे एगे सुरूवे । एगे दुरूवे । एगे दीहे । एगे हस्ले । एगे बढे । एगे तंसे । एगे चउरंसे । एगे पिहुले । एगे परिमंडले । एगे किण्हे । एनो णीले । एगे लोहिए । एगे हलिदे । एगे सुकिल्ले । एगे सुधिगंधे । एने दुभि गंथे । एगेतिते। एगे कडुए। एगेकसाए। एगे अंबिले। एगे महुरे। एगे कक्खडे जाव लुक्खे ॥ सू० १९ ॥
छाया-एकः शब्दः । एक रूपम् । एको गन्धः । एको रसः एकः-स्पर्शः। एकः सुरभिशब्दः । एको दुरभिशब्दः । एकं मुरूपम् । एकं दृरूपम् एकं दीर्वम् । पकं इस्त्रम् । एक वृत्तम् । एकं व्यस्रम् । एक चतुरस्रम् । एक पृथुलम् एकः कृष्णः। सब स्कन्धरूप हैं । पुनल को शास्त्रकारों ने दो विभागों में विभक्त किया है एक परमाणुरूप विभाग में और दूसरे स्कन्धरूप विभाग में-परमाणु किसी भी इन्द्रिय से गम्य नहीं होते हैं-अतः उनकी सत्ता कार्यरूप अनुमान से ही जानी जाती है तथा स्कन्धरूप पुद्गल की सत्ता इन्द्रियजन्य प्रत्यक्ष से जानी जाती है । 'एगे सद्दे' इत्यादि । ४९।।
मूलार्थ-शब्द एक है, रूप एक है, गन्ध एक है, रस एक है, स्पर्श एक है सुरभिशब्द एक है दुरभिशब्द एक है सुरूप एक है दुरूप एक है दीर्घ एक है 'इस्य एक है वृत्त एक है व्यस्त्र एक है चतुरम्र एक है રૂપ જ હોય છે. શાસ્ત્રકારોએ પુલના બે વિભાગ પાડયા છે-(૧) પરમાણુ રૂપ વિભાગ અને (૨) કન્વરૂપ વિભાગ પરમાણુ કઈ પણ ઇન્દ્રિયથી ગમ્ય (અનુભવી શકાય એવા) નથી, તેથી તેમની સત્તા (અસ્તિત્વ) કાર્યરૂપ અનુમાનથી જ જાણી શકાય છે, તથા સ્કન્વરૂપ પદલની સત્તા (અસ્તિત્વ) ઇન્દ્રિયજન્ય પ્રત્યક્ષથી (અનુભવથી) જાણી શકાય છે.
" एगे सदे" या ॥ ४ ॥
મૂવા–શબ્દ એક છે, રૂપ એક છે, ગંધ એક છે, રસ એક છે, ५ थे, सुरणिय ( मधुर ) से छ, दुनि रा मे , स३५ो छ, ३३५ मे थे, ही। छ, समेछ, वृत्त ( २)
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानासूत्र एको नीलः । एको लोहितः । एको हारिद्रः । एकः शुक्लः । एकः सुरभिगन्धः । एको दुरभिगन्धः । एकः तिक्तः । एक कटुकः । एकः कपायः । एकः अम्लः । एको मधुरः । एकः कर्कशो यावद् रूक्षः ।। सू० ४९ ।।
टीका-'एगे सदे' इत्यादि___ शब्द:-शव्दयते अभिधीयतेऽर्थोऽनेनेति शब्दः, श्रोत्रंन्द्रियग्राह्यनियतक्रमवर्णात्मको ध्वनिः । स एका-एकत्वसंख्या विशिष्टः । शब्दो यद्यपि नामस्थापनादि भेदैश्चतुर्विधः, तथापि शब्दत्वसामान्यमाश्रित्यैकत्वं वोध्यमिति । तथा-रूपम्रूप्यते अवलोक्यते इति रूपम्-आकारश्चक्षुर्विपयः तच्च-एकम् एकत्वसंख्याविपृथुल एक है परिमण्डल एक है कृष्ण एक है नील एक है लोहित एक है हारिद्र एक है शुक्ल एक है सुरभिगन्ध एक है दुरभिगन्ध एक है तिक्तरस एक है कटुकरस एक है कषायरस एक है अम्लरस एक है मधुररस एक है कर्कश स्पर्श एक है यावत् वक्षस्पर्श एक है।
टीकार्थ-जिसके द्वारा अर्थ का कथन किया जाता है वह शब्द है ऐसा यह शब्द श्रोत्रेन्द्रिय से ग्राह्य नियतक्रमवर्णरूप ध्वनिस्वरूप होता है । यह ध्वनिरूप शब्द एकत्वसंख्याविशिष्ट है यद्यपि शब्द नाम स्थापना शब्द आदि के भेद से चार प्रकार का कहा गया है तथापि शब्दस्वरूप सामान्य की अपेक्षा से यह एक है, जो देखा जाता है उसका नाम रूप है यह रूप आकाररूप है, चक्ष इन्द्रिय से यह ग्राह्य होता है रूपत्व सामान्य की अपेक्षा से इसमें एकता कही गई है यहां
मे छे, यन्त्र (वि ) मे छ, यतुरन ( यतुओए) मे छे, पृथुत मेछ, पारस से छे, ४० मे छे, नीयन्मे छ, सहित (ana) એક છે, હારિદ્ર (પીળે રંગ) એક છે, શુકલવર્ણ એક છે, સુરભિમન્ય એક છે, દુરભિગંધ એક છે, તિક્તરસ (તીખે સ્વાદ) એક છે, કઈ રસ એક છે, કાષાયરસ એક છે, અમ્લરસ એક છે, મધુરરસ એક છે, કર્કશસ્પર્શ એક છે અને રૂક્ષસ્પર્શ પર્યન્તના પ્રત્યેક સ્પર્શમાં પણ એકત્વ છે.
ટીકાઈ–જેના દ્વારા અર્થનું કથન કરાય છે તે શબ્દ છે. તે શ્રોત્રેન્દ્રિય દ્વારા ગ્રાહ્ય નિયતકમવર્ણરૂપ ધ્વનિસ્વરૂપ હોય છે. તે નિરૂપ શબ્દ એક હેય છે. જો કે શબ્દ નામ સ્થાપના શબ્દ આદિના ભેદથી તેને ચાર પ્રકારને કહ્યું છે, છતાં પણ શબ્દસ્વરૂપ સામાન્ય લક્ષણની અપેક્ષાએ તેમાં એકત્વ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે જે દેખવામાં આવે છે તે રૂપ છે. તે રૂ૫ આકારરૂપ છે અને ચક્ષુઇન્દ્રિય વડે ગ્રાહ્ય હોય છે. રૂપત્ર સામાન્યની અપેક્ષાએ તેમાં એકતા કર્યું છે. અહીં જેમાં જેમાં એકવ પ્રકટ કર્યું છે તે સામાન્યની અપેક્ષાએ જ
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ ३०१ ० ४९ शम्दादिनिरूपणम्
२३३ शिष्टम् । एकत्वं च सामान्यमाश्रित्य बोध्यम् । इति सर्वत्र संयोज्यम् , तथागन्धः-गन्थ्यते आघ्रायते इति गन्धः-घाणविषयः । स च एका-एकत्यसंख्याविगिष्टः । तथा-रसः-रस्यते-आस्वाद्यते इति रसः-रसनेन्द्रियविपयः स च एकः । तथा-स्पर्श:-स्पृश्यते-स्पर्शविषयी क्रियते इति स्पर्श:-त्वगिन्द्रियविषयः। स च एक' । इत्थं शब्दादीन सामान्येनाभिधाय सम्पति तानेव विशेषत आह । तत्र प्रथम गन्दस्य भेदद्वयमाह । तथाहि-सुरभिशब्द:-शुभशब्दो मनोजशब्द इति यावत् । स एकः । दुरभिशब्द-अशुभशब्दः अमनोज्ञशब्द इति यावत् । स एकः । अन्येऽपि शब्दभेदा अत्रैवान्तर्भूता विज्ञेयाः । जिनमें एकत्व कहा गया है वह सामान्य की अपेक्षा से ही कहा गया है, ऐसा जानना चाहिये, घाणेन्द्रिय द्वारा जो सूघा जाता है वह गन्ध है यह भी गन्धत्व सामान्य की अपेक्षा से एक है, रसना इन्द्रिय से जिस का स्वाद लिया जाता है वह रस है यह रस भी रसत्व सामान्य की अपेक्षा से एक है, स्पर्शन इन्द्रिय से जो छूकरके जाना जाता है वह स्पर्श है यह स्पर्श यद्यपि आठ प्रकार का कहा गया है फिर भी सामान्य की अपेक्षा से यह एक है, इस प्रकार से सामान्यतः शब्दादिकों का कथन करके अव मूत्रकार उन्हीं का विशेपरूप से कथन करते हैंइसमें सर्वप्रथम शब्द के दो भेद वे प्रकट करते हैं-वन्द के वे दो भेद सुरभिशब्द और दुरभिशब्दरूप से हैं शुभशब्द या मनोजशब्दका नाम सुरभिशब्द है यह एक इसलिये कहा गया है कि इसमें शब्दत्वसामान्य रूप धर्म रहता है, अशुभशब्द या अमनोज्ञ श्रोनेन्द्रिय को न रुचे ऐसे
પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે, એમ સમજવું. ધ્રાણેન્દ્રિ દ્વારા જે સૂઘવામાં આવે છે, તેનું નામ ગબ્ધ છે. તેમાં પણ ગન્ધર્વ સામાન્યની અપેક્ષાએ એકત્વ છે. જીભ દ્વારા જેને સ્વાદ લેવાય છે, તે રસ છે. તેમાં પણ રસત્વસામાન્યની અપેક્ષાએ એકત્વ છે. સ્પર્શેન્દ્રિયની સહાયતાથી જે સ્પર્શજ્ઞાન થાય છે, તેમાં પણ એત્વ છે. જો કે સ્પર્શને આઠ પ્રકાર છે, તે પણ સ્પર્શત્વસામાન્યની અપેક્ષાએ તેમાં એકત્વ સમજવું આ પ્રકારે શદાદિકનું સામાન્ય કથન કરીને હવે સૂત્રકાર તેમની વિશેષ પ્રરૂપણ કરે છે.
પહેલાં તે શબ્દના બે ભેદનું કાધન કરે છે-તે બે ભેદ નીચે પ્રમાણે छ-(1) सुमि Avi. A५ मना 6, (२) २लि २५६ २०५१ सभा
જ્ઞ-કન્દ્રિયને ન ગમે એ શબ્દ, સુરભિ શબ્દમાં એકવ પ્રકટ કરવાનું કારણ એ છે કે તેમાં શબ્દ સામાન્યરૂપ ધર્મ રહે હૈય છે. દુરભિ શબ્દમાં
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફર
स्थानाङ्गसूत्रे
अथ सुरूपादारभ्य शुक्लपर्यन्तान् रूपस्य चतुर्दश भेदानाह - ' एगे सुरूवे ' इत्यादिना । सुरूपम्-शुभरूपं मनोज्ञरूपम् इति यावत् । तच्चैकम् - दूरूपम्-अशुभरूपम् - मनोज्ञरूपमिति यावत् । तच्चैकम् । तथा दीर्घम् = आयतम् । तच्चैकम् । दीर्घभिन्न तदप्येकम् । तथा वृतश्यत्रचतुरस्रपृथुलपरिमण्डलाख्याः पञ्चस्कन्वसंस्थानभेदा बोध्याः । तत्र वृत्तं = वृत्तसंस्थानं मोदकवत् । तच्च प्रतरघनभेदाद् द्विविधम् । तदपि पुनः प्रत्येकं समप्रदेशावगाढ त्रिपदेशात्र गाठभेदाद् द्विविधमित्येवं वृत्तं चतुर्विधम् । चतुर्विधमपीदं वृत्तं
"
――
शब्दका नाम दुरभिशब्द है यह सामान्यकी अपेक्षासे एक है अन्य और भी जो शब्द भेद हैं उनका अन्तर्भाव इन्हीं दो भेदों में हो जाता है। अब सुरूप से लेकर शुक्लपर्यन्त जो रूप के १४ भेद हैं वे प्रकट किये जाते हैं-" एगे लुरूवे " शुभरूप या मनोज्ञरूप का नाम सुरूप है यह सुरूप एक है अशुभरूप या अमनोज्ञरूप का नाम दूरूप है यह भी एक है दीर्घ, आयत, ह्रस्व तथा वृत्त - गोल, ज्यस्र - तिकोण, चतुरस्र - चौ. कोर आयत और परिमण्डल से सब भी एक है वृत्त आदि ये पांच स्कन्ध संस्थान के भेद हैं मोदककी तरह जो आकार गोल होता है वह वृत्तसंस्थान है यह वृत्तसंस्थान प्रतर और घन के भेद से दो प्रकार होता है इन दोनों के भी समप्रदेशावगाढ और विषमप्रदेशावगाढ ऐसे दो २ भेद और होते हैं इस तरह वृत्तसंस्थान चार प्रकार का होता है
પણ શખ્યત્વે સામાન્યની અપેક્ષાએ એકત્વ છે. શબ્દનાં ખીજા જે ભેદો છે તેમના સમાવેશ આ બે ભેદોમાં જ થઈ જાય છે. હવે સુરૂપથી લઇને શુકલ - પન્તના જે રૂપના ૧૪ ભેદો છે તેમને પ્રકટ કરવામાં આવે છે.
" एगे सुरूवे " शुभ३५ भनोज्ञ उपने सुइय आहे . ते गोठ छे. અશુભ રૂપ કે અમનેાસરૂપને દૃરૂપ કહે છે તે પણ એક છે. દીર્ઘ, આયત, हस्त्र, वृत्त (गोणारतु ), यत्र ( त्रिभाअर ), यतुरस्त्र ( योभूयुं ), આયત અને પરિમ`ડલ, એ પ્રત્યેકમાં પશુ એકત્ર સમજવું જોઇએ. વૃત્ત આદિ પાંચ સ્કન્સ સસ્થાનના ભેદ છે.
લાડુના જેમ જેને આકાર ગેાળ હાય છે તેને વૃત્ત સંસ્થાન કહે છે. તે વૃત્ત સંસ્થાનના બે ભેદ છે(૧) પ્રતર અને (ર) ઘન. તે નૈના પણ નીચે પ્રમાણે એ ભેઢા પડે છે-(૧) સમપ્રદેશાવગઢ અને (૨) વિષમપ્રદેશાવ ગાઢ, આ રીતે વૃત્તસસ્થાત ચાર પ્રકારનું હાય છે છતાં પણ વૃત્તત્વ સામા જ્યની અપેક્ષાએ તેને એક કહેવામાં આવેલ છે.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३५
सपा का स्था० १ ० १ सू०४९ शादिनिरूपणम् वृत्तत्वेन एफमिति । तया-व्यस्त्र-तिस्त्रः अघयः कोणा अम्येति यम-त्रिको. णम् । पूर्वपच्चेदमपि चतुर्विधम् । तच्च एकम्-व्यतत्वसामान्यापेक्षया । नथाचतुरस्र-चतुष्कोणम् । इदमपि पूर्ववच्चतुर्विधम् । एकत्वं चास्य सामान्यापेक्षया योध्यम् । तथा-पृथुलं-विस्तीर्णम् । तच्च एकम् एकत्वमख्या विशिष्टम् । अस्मिन् विपयेऽन्यत्र यत् आयतमुच्यने, तदेव चेह दीर्घ स्वपृथुलशब्दै विभज्योच्यते । आयतधर्मत्वाद् दीर्घायपि आयतम् । तच्च आयतं प्रतरघनश्रेणिभेदात्त्रिविधम् । एफै पुनः समपदेशावगाह विपमपदेशावगाढत्वेन द्विविधमिति, पदविधमायतम् । यच्चादौ आयतभेदयोः इस्वदीयोरमिधानं, तत् वृत्तादिप्वायत्तस्यैव प्रायः समाफिर भी वृत्तत्व सामान्य की अपेक्षा से यह एक कहा गया है। तीन कोण जिस संस्थान में होते हैं उसका नाम व्यस्त्र है पहिले की तरह यह भी चार प्रकार का होता है फिर भी व्यत्व सामान्य की अपेक्षा यह एक कहा गया है अस्त्र नाम कोने का है जिस संस्थान में चार कोने होते हैं वह चतुरस्र संस्थान है विस्तीर्ण संस्थान का नाम आयत संस्थान है यह आयत संस्थान भी एक है इस विषय में जो अन्यत्र आयत कहा गया है वही यहां दी हस्व पृथुलगब्दों द्वारा विभक्त कर के कहा गया है आयत के धर्म होने से दीर्घादिक भी आयत है। यह आयन प्रतर घन और श्रेणि के भेद से त्रिविध होता है इनमें एक एक आयत समप्रदेशावयाढ और विपमप्रदेशावगाद के भेट से दो २ प्रकार का होता है। इस तरह से आयत छह प्रकार का हो जाता है आदि में जो आयत के भेद हस्वदीर्घ कहे गये हैं, वे इस बात को बनाने के लिये
જે સંસ્થાન (આકાર ) માં ત્રણ મૃણા દેય છે. તે સંસ્થાનને બસ ( ત્રિકોણાકાર) સંસ્થાન કહે છે. વૃત્તસંસ્થાનની જેમ તેના પણ ચાર પ્રકાર છે, પરંતુ વ્યત્વ સામાન્યની અપેક્ષાએ તેને એક કહેવામાં આવેલ છે અસ્ત્ર એટલે ખૂણ. જે સ્થાનમાં ચાર ખૂણા હોય છે તે સંધાનને ચતુરન્સ સંસ્થાન કહે છે વિસ્તીર્ણ સંસ્થાનને અયન સ સ્થાન કહે છે આ આયત સસ્થાન પણ એક છે આ વિષયને અનુલક્ષીને ફરીથી જે આયત સંધ નની વાત કરવામાં આવી છે, તે દીર્ઘ હરા, પૃથુલ આદિ શબ્દ દ્વારા વિનમ્ન કરીને આયત સંસ્થાનની જ વાત કરી છે એમ સમજવું. ક ર કે આયન સંસ્થાનના ધર્મરૂપ દીર્વ, હસ્વ આદિ પc, આયત જ છે તે આયનના (१) प्रत२, (२) धन (3) हिना भी प्रा२ १.५ , ते येना રામપ્રદેશાવગાઢ અને વિપપ્રદેશાવગાઢ નામ:ના બે ભેદ પડે છે. આ રીતે આયતના કુલ છ દિ છે શરૂઆતમાં આયનના જે સ્ત્ર અને દીર્ઘ નામના
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३६
स्थानाशास्त्रे वेशो भवतीति दर्शनार्थम् । यथाऽयं स्तम्भो दीर्घ आयतः वृत्तस्त्र्यसश्चतुरस्रश्चे. त्यादि । तथा-परिमण्डलम्-परिमण्डल संस्थान-वलयाकारमिति यावत् । यच्च एकम् एकत्वसंख्याविशिष्टम् । यद्यपीदं प्रतरघनभेदाद् द्विविधं, तथापि सामान्यमाश्रित्यैकं बोध्यम् । तथा-रूपभेदो वर्णः, स च कृष्णनीललोहितहारिद्रशुक्लभेदात् पञ्चविधः । कृष्णादयः प्रसिद्धाः नवरं हारिद्रः पीतवर्णों विज्ञेयः । कपिशादयस्तु कृष्णादि संसर्गजन्या इति न तेषां पृथगुपन्यासः कृतः । कृष्णादिषु प्रत्येकमेकत्व सामान्यविवक्षया वोध्यम् । अथ गन्धभेदावाह-'एगे सुभिर्गधे, एगे दुन्भिगंधे' इति । सुरभिगन्धः-सुरभिः मनोज्ञः स चासौ गन्धश्चेति सुरभिकहे गये हैं कि वृत्तादिकों में आयत का ही प्रायः समावेश होता है जैसे यह स्तम्भ दीर्घ है आपत है वृत्त है व्यस्र है और चतुरस्र है इत्यादि, तथा वलय के आकार जो संस्थान होता है वह परिमण्डल संस्थान कहा गया है यह परिमण्डल संस्थान भी एकत्व संख्याविशिष्ट है यद्यपि यह प्रतर और घन के भेद से दो प्रकार का होता है फिर भी यह सामान्य की अपेक्षा से एक ही कहा गया है, रूप का ही नाम वर्ण है और यह वर्ण कृष्ण नील लोहित हारिद्र और शुक्ल के भेद से पांच प्रकार का कहा गया है पीत (पीले) वर्ण का नाम हारिद्र है कृष्णादि वर्णी के संसर्ग से ही कपिशादिक वर्ण बनते हैं अतः इनका पृथकरूप से कथन नहीं किया है इन कृष्णादिकों में से प्रत्येक वर्ण में एकता सामान्य की विवक्षा से ही कही गई जाननी चाहिये, सुरभिगंध और दुरभिगंध के भेद से गन्ध दो प्रकार का होता है मनोज्ञगन्ध का नाम ભેદે કહ્યા છે, તે એ વાતને પ્રકટ કરવા માટે કહેવામાં આવેલ છે કે વૃત્તાદિકમાં આયતને સામાન્ય રીતે સમાવેશ થઈ જાય છે. જેમકે આ સ્તંભ हा छ, मायत छ, वृत्त छ, यस छ, यतुरस छ त्यादि।
વલયના આકારના સંસ્થાનને પરિમંડલ સંસ્થાન કહે છે. તેના પણ પ્રતર અને ઘનના ભેદથી બે પ્રકાર પડે છે, પરંતુ સામાન્યની અપેક્ષાએ તેમાં એકત્વ છે. રૂપનું નામ જ વણે છે. તેના નીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકાર કહ્યાં છે. १) Yoga (२) नlene (3) सपy (४) पानाव सने (५) स३ વર્ણ. કૃષ્ણાદિ વર્ણના સંસર્ગથી જ કાપિશાદિક વર્ણ બને છે, તેથી અહીં તેમનું અલગરૂપે કથન કર્યું નથી કૃષ્ણ આદિ પ્રત્યેક વર્ણમાં સામાન્યની અપેક્ષાએ એકત્વ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે ગંધના બે પ્રકાર છે-(૧) સુરભિ ગંધ, અને (૨) દુરભિગધ. મનેઝ ગધને સુરભિ ગંધ અને અમનેz ગંધને
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ ० १ ० ४२ शादादिनिरूपणम्
३७ गन्ध:-शुभगन्धो मनोक्षगन्ध इति यावत् । स च एकः । एकत्वं च सामान्यापे क्षया । तथा-दुरभिगन्धः-दुरमिा-अमनोजः, स चासो गन्धोति दुरभिगन्धःअशुभगन्धः अमनोजगन्ध इति यावत् । स च एकः । एकत्वं सामान्यापेक्षया । अथ रसस्य पञ्च भेदानाह-'एगे वित्ते' इत्यादिना । तत्र-तिक्तः, कटका, कषायः, अम्लः, मधुरः । तिक्तादिषु सामान्य विवक्षयैकत्वं बोध्यम् । लणस्त संसर्गजो रस इति पृथइनोक्तः । अथ स्पर्शस्य कर्कशादीन् अष्टभदानाह-' एगे ककसे जाव लुक्खे' इत्यनेन । तत्र-कर्कशः कठिनः, यावत्-यावरकरणात्-मृदु गुरुलधुशीतोष्णस्निग्घर-पाः पट् स्पर्शा ग्राद्याः । तत्र-मृदुः-कोमल' । गुरुः= अधोगमगीलः । लधुः यायन्तियमूर्ध्वगमनगील. । शीतः-स्तम्भनस्वभावः । सुरभिगन्ध और अमनोजगन्ध का नाम दुरभिगन्ध है इनमें सनोज्ञगन्यरूप सुरभिगन्ध सामान्य की अपेक्षा से ही एक कहा गया है, और अमनोज्ञगन्धरूप दुरभिगन्ध भी सामान्य की अपेक्षा से एक कहा गया है, निक्त, कटुक, कपाच, अम्ल और मधुर के भेद से रस पांच प्रकार का कहा गया है इन तिक्तादिकों में सामान्य की विवक्षा से ही एकत्व कहा गया है यद्यपि लवण भी एक रस होता है परन्तु वह स्वतन्त्ररूप से रस नहीं होता है संसर्ग से जन्य होता है इसलिये इसे पृथकरूप से रस नहीं कहा गया है "पक्के ककसे जाव लक्खे" कर्कश-कठिन यावत्-मृद्ध, गुरु, लगु, शीत, उष्ण, स्निग्ध और रुक्ष इन भेदों से स्पर्श आठ प्रकार का होता है कोमल रपर्श का नाम मृद्र है अधोगमनशील स्पर्श का नाम गुरु है प्रायः तिर्यग उर्वगमनशील स्पर्श का દરભિગધ કહે છે. તે પ્રત્યેક ગંધમાં સામાન્યની અપેક્ષાએ એકત્વ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. __ २सना पाय २ छ(१) तित (ती), (२) ४४३1,(3) पाय (तु।) (४) टी मने (५) मधुरस. ते प्रत्येमा सामान्यनी अपेक्षा એકત્વ કહેવામાં આવ્યું છે. જો કે લક્ષણ પણ એક રસ છે, પરંતુ તેને સ્વતંત્રરૂપે રસ કહી શકાય તેમ નથી, તે સંસર્ગજન્ય હોવાથી તેને અલગ रीत २२ ५यो ना " के फकसे जाव लुक्से" ४४५ (नि), Y, शुरु, पु. शीन, , दिन (भुआ) अने २६ (४२ ), !!
થી સ્પર્શ આઠ પ્રકારનું હોય છે. કેમલ સ્પર્શને મૃદુ પશિ કહે છે, અગમનશીલ સ્પર્શને ગુરુ સ્પર્શ કહે છે, સામાન્યતઃ નિયં– ઉર્વગમનશીલ સ્પશને લઘુ સ્પર્શ કહે છે, સ્તન્શન સ્વભાવવાળા સ્પર્શને શીત સ્પર્શ કહે છે.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
स्थानाङ्गसूत्रे
उष्णो दाहस्वभावः । स्निग्धः - चिक्कणः संयोगे सति संयोगिनां वन्धकारणम् । रूक्षः=निः स्नेहः, संयोगे सत्यपि संयोगिनामवन्धकारणम् । कर्कशादिषु प्रत्येकमेकत्वं सामान्यविवक्षया वोध्यमिति । ०४९ ॥
इत्थं पुलधर्माणामेकता मोक्ता । सम्प्रति पुद्गलसंयुक्तजीवानां येऽष्टादशपापस्थानरूपा अप्रशस्तधर्मास्तेषां प्रत्येकमेकत्वं - एगे पाणाइवाए ' इत्यादिना 'दंसणसल्ले ' इत्यन्तेन सन्दर्भेण प्रोच्यते
मूलम् - एगे पाणाडवाए जाव एगे परिग्गहे । एगे कोहे जाव लोभे । एगे पेजे एगे दोसे जाव एगे परपरिवाए । एगा अरतिरती । एगे मायामोसे, एगे मिच्छादंसणसल्ले ॥ सू०५० ॥
छाया - एकः प्राणातिपातो यात्रत् एकः परिग्रहः । एकः क्रोधो यावद् नाम लघु है स्तम्भन स्वभाव वाले स्पर्श का नाम शीत है दाहस्वभाव वाले स्वभाव का नाम उष्ण है जो स्पर्श चिकना होता है वह स्निग्ध स्पर्श है यह स्निग्ध स्पर्श संयोग के होने पर संयोगी पदार्थों के आपस में बन्ध होने में कारण होता है इन कर्कश आदि स्पर्शो में से प्रत्येक स्पर्श में सामान्य की अपेक्षा से ही एकता है ऐसा जानना चाहिये || सू० ४९ ॥
इस प्रकार से पुद्गलधर्मो में एकता कही । अब पुल संयुक्त जीवों के जो अठारह पापस्थानरूप अप्रशस्तधर्म हैं उनमें प्रत्येक में एकता " एगे पाणाइवाए इत्यादि सूत्रद्वारा " मिच्छादंसणसल्ले " इस अन्तिम सूत्र तक के संदर्भ से कही जाती है
'एगे पाणाइवाए जाव एगे परिग्गहे
" इत्या० ॥ ५० ॥ मूलार्थ - प्राणातिपात एक है यावत् परिग्रह एक है क्रोध एक દાહક સ્વભાવવાળા સ્પાને ઉષ્ણુ સ્પર્શ કહે છે. સુવાળા સ્પર્શીને સ્નિગ્ધ સ્પ કહે છે. આ સ્નિગ્ધ સ્પર્શીને કારણે સયાગી પદાર્થોં પરસ્પરમાં બધાય છે. આ કુશ આદિ પ્રત્યેક સ્પર્શીમાં સામાન્યની અપેક્ષાએ એકત્વ છે, એમ સમજાજા આ પ્રમાણે પુદ્ગલ ધર્મોમાં એકતાનું પ્રતિપાદન કરીને હવે સૂત્રકાર પુલ–સયુક્ત જીવેાના જે ૧૮ પાપસ્થાનકરૂપ અપ્રશસ્ત ધમ છે, તે પ્રત્યેકમાં मेवानुं प्रतिपादन खा निमित्ते " एगे पाणाइत्राए " थी श३ रीने "मिच्छ दंसणसल्ले ” पर्यन्तनां सूत्रानुं निश्या मेरे छे
17
“एगे पाणाइवाए जाव एगे परिग्गद्दे " इत्यादि ॥ ५० ॥ ભાથીમાણાતિપાત એક છે, ભૂમૃિ ભેટ છે, કોષ એમ છે, લેન
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३९
सुघा टीका स्था० १ उ०१ १०९० प्राणातिपातानिरूपणम् लोभः । एकं प्रेम एको द्वेपो यावत् एकः परपरिवाद । एकम् अतिरति । एका मायामृपा, एक मिथ्यादर्शनशल्यम् ॥ न० ५० ॥
टीका--' एगे पाणाइवाए' इत्यादिप्राणातिपातः-प्राणा-उच्छ्वासादयः, तेपाम्-अतिपातनं प्राणिभ्यो वियोजनप्राणातिपातो हिंसेत्यर्थः, उक्त च
" पञ्चेन्द्रियाणि त्रिविधं बलं च उच्छ्वासनिःश्वासमथान्यदायुः । माणादशैते भगवद्भिरुक्तास्तेपां वियोजीकरणं तु हिंसा ॥ १ ॥ इति ।
प्राणातिपातश्च द्रव्यभावभेदाद द्विविधा, विनासपरिताप संक्लेश भेदाद या त्रिविधः । यहा - मनसा वाचा कायेन च प्राणातिपातस्य करणान् अनुयावत् लोभ एक है राग एक है प एक है यावत् पर परिवाद एक है रति अरति एक है मायामृपा एक है मिथ्यादान शल्य एक है । ५० ।
टीकार्थ-- उच्छवास आदिकों का नाम प्राण है इन प्राणों का प्राणियों से अलग करना इसका नाम प्राणातिपात-हिंसा है।
कहा भी है-" पश्चेन्द्रियाणि " इत्यादि ।
पांच इन्द्रियों-स्पर्शन ५, रसना ४, घ्राण ३, चक्षु २, सर्ण,-तीन पल-मनोबल, वचनबल, कायवल, श्वासोच्छवाम, आयुः १० प्राण हैं इनमें से एकेन्द्रिय जीव के ४ प्राण होते हैं, दो इन्द्रिय से लेकर असंज्ञी पञ्चेन्द्रियों तक के जीवों में क्रमशः एक एक इन्द्रिय की वृद्धि होने से ९ प्राण तक होते हैं और संजी पश्चेन्द्रियों में मनोवल की वृद्धि होने से १० प्राण होते हैं इन यथा संभव प्राणों का घात करना પર્યન્તના કપાળે એક છે, પ્રેમ એક છે, જે એક છે, યાવત પર પરિવાદ એક - છે, રતિઅરતિ એક છે, માયામૃષા એક છે મિથ્યાદર્શનશલ્ય એક છે આપણા
ટીકાઈ–ઉચ્છવાસ આદિ રૂપ ૧૦ પ્રાણ હોય છેઆ પ્રાણાથી એને ससस (२डित) २५ तेनुं नाम आयातिपात (EिAL) ७.
४ ५ छ-" पञ्चेन्द्रियाणि " त्या
पायन्द्रिय-२५0न्द्रिय, २ना, , यशुमने , nમનોબળ, વચનબળ અને કાયદળ, ધાસહવાસ અને આયુ, આ ૧૦ પ્રાણ ગણાય છે. તેમાથી એકેન્દ્રિય જીવને ચાર પ્રાણ હોય છે, કન્દ્રિયથી લઈને અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય પર્યન્તને જમા ક્રમશ એક એક પ્રારની વૃદ્ધિ ઘના વધારેમાં વધારે પ્રાણ સંભવી શકે છે. અને રાંણી પંચેન્દ્રિયોમાં મોબળની વૃદ્ધિની અપેક્ષાએ દસ માણને સદભાવ હોય છે આ ચાર ભવ પ્રાને વાત કરી તેનું નામ પ્રાણાતિપાત (હિંસા) છે. પ્રાણાતિપાતના મુખ્ય બે
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
৪o
स्थानासूत्र मननाच्च प्राणातिपातो नवविधः । पुनः क्रोधादिभेदात् पत्रिंशद्विधो वा भवति । स प्राणातिपातश्च एक =एकत्वसंख्यावान् । एकत्वं च सामान्यमाश्रित्य बोध्यमिति मिथ्यादर्शनशल्यपर्यन्तं वाच्यम् । यावत्करणाद् मृपावादादयो बोध्याः । तत्र-मृपावादः-मृपावदनं मृपावादः-मिथ्याभापणमित्यर्थः । स च एकः । मृपावादश्च यद्यपि द्रव्यभावभेदाद् द्विविधः, अभूतोद्भाव १ भूतनिहव २ वस्त्वन्तरन्यास ३ इसका नाम हिंसा है यह हिंसारूप प्राणातिपात, द्रव्यप्राणातिपात और भावप्राणातिपात के भेद से दो प्रकार का कहा गया है
अथवा-विनाश, परिताप और संक्लेश के भेद से तीन प्रकार का भी कहा गया है। ____ अथवा-मनसे हिंसा करना मनसे हिंसा कराना और मनसे हिंसा करनेवालेकी अनुमोदना करना, वचन से हिंसा करना, वचनसे हिंसा कराना और वचनसे हिंसा करनेवालेकी अनुमोदना करना कायसे हिंसा करना, कायसे हिंसा कराना और कायसे हिंसा करनेवालेकी अनुमोदना करना इस प्रकार से भी हिंमा के भेद होते हैं तथा क्रोधादि कपाय के साथ इनका गुणा करने से हिंसा के भेद ३६ हो जाते हैं इस तरह से इतने भेदों वाला भी प्राणातिपात एक रूप जो कहा गया है वह सामान्य की अपेक्षा लेकर ही कहा गया है इसी तरह का कथन मिथ्यादर्शनशल्य तक कह लेना चाहिये यावत् शब्द से मृषावाद आदिकों का ग्रहण हुआ है झूठ बोलने का नाम मृषावाद है इसका अपर नाम मिथ्याभाषण भी है यह एकत्व संख्याविशिष्ट है यह मिथ्याभाषण मृषावाद यद्यपि द्रव्य और भाव के भेद से दो प्रकार का है પ્રકાર છે-(૧) દ્રવ્ય પ્રાણાતિપાત અને (૨) ભાવ પ્રાણાતિપાત અથવા વિનાશ, પરિતાપ અને સંકલેશના ભેદથી તેના ત્રણ પ્રકાર પણ કહ્યા છે. અથવા મનથી હિંસા કરવી, મનથી હિંસા કરાવવી અને હિંસા કરનારને મનથી અનુમોદના આપવી. વચનથી હિંસા કરવી, વચનથી હિસા કરોવવી, હિંસા કરનારને વચનથી અનુમોદના આપવી, કાયાથી હિંસા કરવી, કાયાથી હિંસા કરાવવી અને હિંસા કરનારને કાયાથી અનુમોદના આપવી, આ પ્રકારે પણ હિંસાના નવ ભેદ પડે છે. તથા ફોધાદિ ચાર કષા વડે આ નવ ભેદનો ગુણાકાર કરવાથી કુલ ૩૬ ભેદ થાય છે. આટલા ભેજવાળા પ્રાણાતિપાતમાં પણ જે એકવ કહેવામાં આવ્યું છે તે સામાન્યની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવ્યું છે, એમ સમજવું. એજ પ્રકારનું કથન મિથ્યાદર્શનશલ્ય સુધીના પાપસ્થાનકે વિષે "ગ્રહણ કરવું. અહીં “યાવત (સુધી)” પદના પ્રાગદ્વારા મૃષાવાદ આદિ પાપસ્થાનકે ગ્રહણ કરવા જોઈએ.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४१
सुधा टीका स्था० उ०१सू०५० प्राणातिपातादिनिरूपणम् निन्दाभिचतुर्विधो वा । तत्र-अभूतोद्भावनं यथा-'सर्वगत आत्मा' इति । भूतनिहवो-यथा-'नास्ति आत्मा' इति । वस्त्वन्तरन्यामो यथा-गौरपि सन्नवीऽयमिति । निन्दा यथा-कुष्टी त्वमसि-इति । तथा-अदत्तादानम्-अदत्तस्य-देवगुरुराजस्वामिसाधर्मिकैरवितीर्णस्य-अननुज्ञातस्य-सचिनाचित्तमिश्रलक्षणस्य वस्तु नो यद् आदान-ग्रहणमित्यर्थः। तच्च-एकम् एकत्वसंख्याविशिष्टम् । तथा-मैथु. नम्-मिथुनस्य-स्त्रीपुंसलक्षणस्य यत्कर्म तन्मैथुनम्-अब्रह्म सेवनमित्यर्थः । औदा. __अथवा-अभृतोद्भावन१ भूतनिहवर वस्त्यन्तरन्यास और निन्दा४ इस प्रकार से चार तरह का है इनमें जो वस्तु जैसी नहीं हो उसे उस प्रकारकी कहना इसका नाम अभूतोद्भावन है जैसे आत्माको सर्वव्यापि कहना मौजूदवस्तु का अपलाप करना इसका नाम भूतनिलय है जैसे यह कहना कि आत्मा नहीं है वस्तु को विपरीतरूप से कथन करना इसका नाम वस्त्वन्तरन्यास है, जैसे गाय होते हुए भी उसे घोड़ा कहना, निंदा करनेवाले बचन कहना इसका नाम निंदा है जैसे त कुष्टी (कोढवाला) है आदि, तथा देव गुरु राजा स्वामी एवं सार्मिक जन इनके द्वारा अननुज्ञात (इनके आज्ञा विना) सचित्त अचित्त और मित्रवस्तु का ग्रहण करना इसका नाम अदत्तादान है यह अदत्तादान भी एकत्व संख्याविशिष्ट है तथा स्त्री और पुरुष रूप मिथुन का जो कर्म है वह मैथुन है इसीका दूसरा नाम अब्रह्म सेवन है यद्यपि यह औदारिक
અસત્ય ભાવને મૃષાવાદ કહે છે તેનું બીજું નામ મિથ્યાભાષણ પણ છે તે મૃષાવાદના દ્રવ્ય અને ભાવની અપેક્ષાએ બે ભેદ છે. અથવા (૧) અભૂताद्धापन, (२) भूतनिझव, (3) १२वन्तरन्यास भने (४) निrel, I प्रमाही તેના ચાર પ્રકાર પણ છે. જે વસ્તુ જેવી ન હોય એવી કહેવી તેનું નામ અભૂતદ્દાવન છે જેમકે આત્માને સર્વગત કહે તે અભૂતાવન છે. વિદ્યમાન વસ્તુને અવિદ્યમાન કહેવી તેનું નામ ભૂતનિત્વ છે. જેમકે “આમાં નથી” આ પ્રમાણે કહેવું તે ભૂતનિબંર છે. વસ્તુનું વિપરીત રૂપે કઘન કરવું તેનું નામ વસ્તૃતરન્યાસ છે જેમકે ગાયને ઘડે કહે. નિકા કરનારાં વચન બોલવા તેનું નામ નિંદા છે. જેમકે “તુ કહિયલ (કોઢવાળ) છે.” છતાં મિથ્યાવાદમાં સામાન્યની અપેક્ષાએ એકત્વ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. હવે અદત્તાદાનનું સ્વરૂપ સમજાવવામાં આવે છે–દેવ, ગુરુ, રાજા, વામી અને સાધમિકજનની આજ્ઞા લીધા વિના સચિત્ત, અચિત્ત અને મિશ્ર વસ્તુને ગ્રાહક કરવી તેનું નામ અદત્તાદાન છે. તે અદત્તાદાનમાં પણ એકત્વ સમજવું.
સી અને પુરુષ સેવનરૂપ જે મિથુનકમ છે તેને થુિન કહે છે. તેનું બીજું નામ અબ્રહ્મસેવન છે. જો કે તે દારિક અને વેકિય આ બે રી
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२
स्थामाहसूत्रे रिकवैक्रियशरीरद्वयमाश्रित्य मनोवाकायानां कृतकारितानुमोदितभेदेरिद यद्यपि अष्टादशविधं भवति, विविधोपाधिवगाद वा विविधं भवति, तथापि सामान्यमाश्रित्येकत्वं बोध्यम् । तथा-परिग्रहः-परिगृह्यते स्वीक्रियते इति परिग्रहः । स च एकः । परिग्रहो बाह्याभ्यन्तरभेदेन द्विधा । तत्र-वाद्यः परिग्रहो धर्मोपकरणव्यतिरिक्तो धनधान्यद्विपदचतुष्पदादिरनेकधा । आभ्यन्तरस्तु मिथ्यात्वाविरतिकपायप्रमादादिरनेकधा । यद्वा-परिग्रहणं परिग्रहः-मूछेत्यर्थः । तथा-क्रोधो यावत लोभ एकः । यावत्पदाद् मानमाये च ग्राह्ये । क्रोधादयश्च जीवपरिणामाः । एते एवं वैक्रिय इस शरीरद्वय को आश्रित करके मन वचन और काय इनके कृत कारित और अनुमोदना के भेद से १८ प्रकार का होता है । __ अथवा-विविध उपाधि के वश से अनेक प्रकार का भी होता है तब भी सामान्य की अपेक्षा से यह एकात्वसंख्याविशिष्ट कहा गया है तथा परिग्रह जो स्वीकार किया जाता है वह परिग्रह है यह बायपरिग्रह और आभ्यन्तर परिग्रह के भेद से दो प्रकार का कहा गया है इनमें धर्मोपकरणके व्यतिरिक्त जो धन धान्य द्विपद चतुष्पद आदि रूप होता है वह बाहय परिग्रह है और यह अनेक प्रकार का होता है और जो मिथ्यात्व अविरति कषाय प्रमाद आदि रूप होता है वह आभ्यन्तर परिग्रह है यह आभ्यन्तर परिग्रह भी अनेक तरह का होता है।
अथवा-सूी का नाम परिग्रह है यह सब भी अपने २ सामान्य की अपेक्षा एकत्वसंख्याविशिष्ट है तथा क्रोध यावत्-मान माया और રની અપેક્ષાએ મન, વચન અને કાર્યો દ્વારા કૃત, કારિત અને અનુદનાના ભેદથી ૧૮ પ્રકારનું હોય છે, અથવા વિવિધ ઉપાધિની અપેક્ષાએ અનેક પ્રકારનું પણ હોય છે, છતાં પણ સામાન્યની અપેક્ષાએ તેમાં એકત્વ બતાવવામાં આવ્યું છે. જે વસ્તુને સ્વીકાર (સંગ્રહ) કરવામાં આવે છે તેને પરિગ્રહ કહે છે. બાહ્ય પરિગ્રહ અને આભ્યન્તર પરિગ્રહના ભેદથી તેના બે પ્રકાર કહ્યા છે. ધર્મસાધન સિવાયનાં જે ધન, ધાન્ય, દ્વિપદ, ચતુષ્પદ આદિના પરિગ્રહને બાહ્યપરિગ્રહ કહે છે, અને તે પરિગ્રહ અનેક પ્રકારના હોય છે. તથા જે મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય, પ્રમાદ આદિરૂપ હોય છે, તે પરિગ્રહને આભ્યન્તર પરિગ્રહ કહે છે. તે અલ્પત્તર પરિગ્રહ પણ અનેક પ્રકાર હોય છે. અથવા મૂચ્છભાવને પણ પરિગ્રહ કહે છે. તે બધાં પરિબ્રહે પણ સામા ન્યની અપેક્ષાએ એકવ સંખ્યાવાળા છે.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ ० १ सू० ५० प्राणातिपातादिनिरूपणम् १४३ च कपायमोहनीयकर्मपुद्गलोदयात् संजायन्ते । एते यद्यप्यनन्तानुबन्ध्यादिभेदाद असंग्याताव्यवसायस्थानभेदाद् वा बहुविधास्तथापि सामान्यमाश्रित्येकत्वं योध्यमिति । तथा-प्रेम-मियस्य भावः कर्म वा प्रेम, तच्च-अनमिव्यक्तमायालोभलक्षणभेदस्वभावमासक्तिमानं बोध्यम् । एतच्च एकम् । तथा-वेपः-पगं द्वपः, 'दोप' इतिच्छायापक्षे दूपणं दोपः । स च-अनभित्त्यक्तकोषमानलक्षणभेदम्बाभावोऽप्रीतिमात्रम् । अयं च एकः । तथा-' यावत् ' शब्दात् कलहः अभ्याख्यानं पैशुन्यं चेति त्रितयं ग्राह्यम् । तत्र-कलहः-विग्रहः । अभ्याख्यानम् अमभृतलोभ ये चार कपाय मोहनीय कर्म के उदय से जीव में उत्पन्न होते हैं अतः ये जीव के विकृत परिणाम विशेष हैं । ये क्रोधादि रूप परिणाम अनन्तातुवन्धी आदि के भेद से अथवा असंख्यात अध्यवसायस्थानों के भेद से अनेक प्रकार के हैं फिर भी मामान्य की अपेक्षा से ही ये एकत्वसंख्या विशिष्ट हैं ऐसा कहा गया जानना चाहिये तथा राग प्रिय का जो भाव या कर्म है वह राग है इसमें माया और लोभ के लक्षण अनभिव्यक्त होते हैं और यह आसक्तिमात्र रूप होता है यह भी रूप से एकत्वसंख्या विशिष्ट द्वेष अनभिव्यक्त क्रोधमान वाला होता है और वह अप्रीतिमात्र रूप होता है यह भी सामान्य की अपेक्षा से एकत्व संख्याविशिष्ट कहा गया है यहां यावत् शब्द से कलह अभ्या ख्यान एवं पैशुन्य इन तीनों का ग्रहण हुआ है लडाई आदि का नाम
ફોધ, માન, માયા અને લોભ, આ ચાર કષાય છે મોહનીય કર્મના - ઉદયધી છવમાં આ કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય છે. તેથી તેઓ જીવના વિકત
પરિણામ વિશેષરૂપ છે. તે કોધાદિરૂપ પરિણામ અનન્તાનુબંધી આદિના ભેદથી અથવા અસંખ્યાત અધ્યવસાય સ્થાનના ભેદથી અનેક પ્રકારના છે, છતાં પણ સામાન્યની અપેક્ષાએ તેમને એકત્ર સંખ્યાવાળા કહેવામાં આવ્યા છે.
પ્રિયનો જે ભાવ તેને પ્રેમ કહે છે. તેમાં માયા અને તે ભનાં લક્ષણ અનભિવ્યક્ત હોય છે એટલે કે તેમાં માયા અને લોભ૩૫ કોને સદભાવ હેતો નથી, પણ તે માત્ર આસક્તિરૂપ જ હોય છે તે પણ સામાન્યની અપે.
એ એક છે દેવ અનભિક્ત (અપ્રકટ) કોપમાનવાળો હેય છે, અને તે માત્ર અપ્રીતિરૂપ જ હોય છે તે ડેપમાં | સામાન્યની અપેએ એકત્ર २१य त्या२०६ ५५॥ये। “यावन' ५४थी , अश्याच्या अने પા, આ ત્રણ પાપરસ્થાનકો માં કરવામાં આવ્યાં છે. ડાઈ, ઝઘડા HIFA # . Mero (५१ ) २. many२४
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाशासूचे
१४४ दोपारोपणम् । पैशुन्यं परोक्षे सदसद्दोपप्रकटनम् । कलहादिषु प्रत्येकमेकत्वसंख्याविशिष्टम् । तथा-परपरिवादः-परेषां परिवादो-निन्दा । स च एकः । तथाअरतिरती-अरतिश्च रतिश्चेति द्वन्द्वः । तत्र-अरतिः-मोहनीयोदयाज्जात उद्वेगलक्ष. णश्चित्तविकारः। रततिश्च मोहनीयोदयज आनन्दलक्षणश्चित्तविकारः। तच्च एकम् । अरतिः रतिश्चेत्युभयमपि एकत्वेनात्र विवक्षितम् । यतो यत्र क्वापि विपये या रतिः सा विषयान्तरापेक्षया अरतिर्भवति । एवमेव यत्र क्यापि या अरतिः सा विषयान्तरापेक्षया रतिर्भवति । इत्थं च अरतिमेवरति, रतिमेव चारति व्यपदिकलह है असद्भुत दोषारोपण का नाम अभ्याख्यान है परोक्ष में सत् असत् दोषों का आरोप करना (आल चढाना) इसका नाम पैशुन्य है इन कलहादिकों में प्रत्येक में एकता सामान्य को अपेक्षा से ही कही गई है परपरिवाद-दूसरों की निन्दा करने रूप परपरिवाद भी सामान्य की अपेक्षा से एक है तथा मोहनीय के उदय से उत्पन्न हुआ उद्वेग लक्षणवाला जो चित्तविकार है उसका नाम अति है तथा मोहनीय के उदय से उत्पन्न हुआ जो आनन्दरूप लक्षण चाला चित्तविकार है वह रति है अरति रति ये दोनों यहां एकरूप से विवक्षित हुए हैं क्यों कि जिस किसी भी विषय में जीव को जो रति होती है वह विषयान्तर की अपेक्षा से अरति होती है इसी तरह से जिस किसी भी विषय में जो अरति होती है वह विषयान्तर की अपेक्षा से रति होती है इस
તેનું નામ અભ્યાખ્યાન છે અને પરોક્ષરૂપે સાચા ખોટા દેનું આરોપણ કરવું અથવા આળ ચડાવવું તેનું નામ પિશુન્ય છે. કલહ આદિમાં સામાન્યની અપેક્ષાએ એકત્ર કહેવામાં આવેલ છે. પરવિવાદ–બીજાં લેકની નિંદા કરવા રૂપ પરંપરિવાદમાં પણ સામાન્યની અપેક્ષાએ એકત્વ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે, એમ સમજવું.
મોહનીયના ઉદયથી ઉત્પન્ન થયેલ ઉદ્વેગ લક્ષણવાળો જે ચિત્તવિકાર છે તેને અરતિ કહે છે અને મહિનયના ઉદયથી ઉત્પન્ન થયેલ આનંદરૂપ લક્ષણવાળા ચિત્તવિકારને રતિ કહે છે. આ બંનેને અહીં એકરૂપે પ્રકટ કર્યા છે, કારણ કે જે કઈ પણ વિષયમાં જીવને રતિ ઉત્પન્ન થાય છે, તે વિષયાન્તરની અપેક્ષાએ અરતિરૂપે પલટાઈ જાય છે. એ જ પ્રમાણે જે કઈ વિષયમાં અરતિ થાય છે, તે વિષયાન્તરની અપેક્ષાએ રતિરૂપે પલટાઈ જાય છે. આ રીતે જે રતિ હેય તેને જ અરતિ અને અરતિ હેય છે તેને જ રતિ કહેવામાં આવે
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
सुधा टीका स्था० १३०१ सू० ५० प्राणातिपातादिनिरूपणम्
=
शन्ति | anartयो सैपचारिकमैकत्वं बोध्यम् । तथा मायामृपा-माया कपटथ मृषा = मिथ्या चेति इन्द्रः । यद्वा-मायया सहिता मृना=मृपावादी- मायामृषासकपटमसत्यवचनम् । सा च एका । 'नावामोसे ' इति मुत्रे मायवात् । इदमुपलक्षणं - क्रोधमानलो ममृषारूपसंयोगदोषाणामपि । प्रेमादीनि विषयभेदैन अध्यवसायस्थानः भेदेन च यद्यपि नहुविधानि तथापि सामान्यापेक्षया एकले बोध्यम् । तथा - मिथ्यादर्शनगल्यम् - मिथ्यादर्शनं निपरीतदृष्टिः, तत् शल्यमित्राणादि शल्यमित्र शन्यं दुःखहेतुत्वात् तच्च एकम् । मिथ्यादर्शनं यवपि आभिवहिकानाभिग्रहिकाभिनिवेशिकानाभोगि रुसांशयिकभेदात् पञ्चविधम्, उपाधिभेदाद वा बहुत, तथापि सामान्यापेक्षया एकम् ॥ ० ५० ॥
तरह जो रति होती है वही अरति और जो अति होती है वहीं रति कही जाती है इसलिये इनमें औपचारिक एकत्व है ऐसा जानना चाहिये, तथा-गाया कपट, और कृपा मिथ्या । अथवा मायासहित कृपावाद - कपटसहित असत्यवचन ये सच भी सामान्य अपेक्षा से एकत्वसंख्याचिष्ट हैं। यह क्रोध, मान, लोम और म्हपारूप संयोग दोपों का भी उपलक्षक है द्यपि रागादिक विषयभेद से और अव्यवसाय स्थान भेदसे अनेक प्रकार के होते हैं तब भी सामान्य की अपेक्षा से ही ये सब एकत्वसंख्याविशिष्ट कहे गये हैं। तथा मिध्यादर्शन शल्य विपरीतष्टिका नाम मिथ्यादर्शन है यह बाणादि शल्यकी तरह दुःखका हेतु होनेसे काय जैसी कही गई है यह भी सामान्य की अपेक्षा से एकत्वसंख्याविशिष्ट है यद्यपि मिथ्यादर्शन, अभिग्रहिक, अनाभिग्रहिक, आभिनिवेशिक, अनामोfre और सांशयिक के भेदसे पांच प्रकार का है अथवा उपाधि के भेद से अनेक प्रकार का भी है फिर भी सामान्य की अपेक्षा से ही यह एकत्वसंख्यावाला प्रकट किया गया है । ० ५० ॥
છે, તે કારણે તે બન્નેમાં ઔપચારિક એકત્ર છે, એમ સમજવુ', એજ પ્રમાણે भाया (४८) ने भृषाभिभ्या-भाया सहित पवार ( उपर सदिन सत्य વચન ), આ અનેરા પણુ સામાન્યની અપેક્ષાએ એકત્ર સમજવુ. शोध, માન, લેભ અને મૃયારૂપ સરોગ દેખેને પ! ઉપલક છે જો કે પ્રેમાર્દિક વિષય ભેદથી અને અધ્યવસાયસ્થાન ભેદધી તેમના અનેક પ્રકાર પડે છે, છતા પદ્મ સામાન્યની અપેક્ષ એ આ દરેકમાં એકવખત વવામાં આવ્યુ છે. વિપરીત દૃષ્ટિને મિથ્યાદર્શન કર્યું છે. તે તેમર દિક શલ્યની એન દુખતુ કારણુ બને છે, માટે તેને શલ્ય સમાન કરેલ છે. તેના પ્રકાર છે-ખાભિતિક, અતાભિધહિક, અભિનિવેશિક, સાંયિક, ઉપાધિના લેવી તે અનેક પ્રકારનું પણ વાય છે. નાં ખ્ય માર ન્યની અપેક્ષાએ તેમાં એકત્વ બતાવવામા આવ્યુ છે. ૫
૫૦ થી
प
१९
નીચે પ્રમાણે પાગ અને ભેબ્રિક અને
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानास्त्रे १४६
इत्यमष्टादश पापस्थानानि निरूपितानि, सम्पति तद्विपक्षभूतानां प्राणातिपातविरमगादीनामेकत्वमाह
मूलम्-एगे पाणाइवायवेरमणे जाव परिग्गहवेरमणे । एगे कोहविवेगे जाव मिच्छादसणसल्लविवेगे ॥ ० ५१ ॥ ___ छाया-एकं प्राणातिपातविरमणं यावत् परिग्रहविरमणम् । एकंः क्रोधविवेको मिथ्यादर्शनशल्यविवेकः ॥ सू० ५१ ॥
टीका-'एगे पाणाइवायवेरमणे' इत्यादि
माणातिपातविरमणम्-प्राणातिपातः हिंसा, तस्माद् विरमणं-विरतिःअहिंसेत्यर्थः । तच्च एकम् एकत्वसंख्याविशिष्टम् । यावत् शब्दात्-मृपावादविरमणाऽदतादानविरमणमैथुनविरमणानि ग्राह्यानि । तथा - क्रोधविवेकः--क्रोधस्य
इस प्रकार से १८ पापस्थानों का एकत्व निरूपण किया अब उनके विपक्षभूत जा प्राणातिपात विरमण आदि हैं उनका एकत्व निरूपण किया जाता है
'एगे पाणाइवाय वेरमणे' इत्यादि ॥५१॥
सूलार्थ-प्राणातिपात विरमण एक है यावत् परिग्रहविरमण एक है क्रोधविवेक एक है यावत् मिथ्यादर्शनशल्यविवेक एक है ॥५१॥ ____टीकार्थ-हिंसा का नाम प्राणातिपात है इस हिंसारूप प्राणातिपात से जो विरति हो जाती है उसका नाम प्राणातिपात विरमण है इसी प्राणातिपात विरमण का दूसरा नाम अहिंसा है यह एकत्व संख्याविशिष्ट है यहां यावत् शब्द से मृषावादविरमण, अदत्तादानविरमण,
આ પ્રકારે ૧૮ પાપસ્થાનના એકત્વનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર તેમના વિપક્ષભૂત એવાં પ્રાણાતિપાત વિરમણ આદિના એકત્વનું નિરૂપણ કરે છે.
" एगेपोणाइवायवेरमणे" त्याहि ॥ ५१ ॥ . सूत्रार्थ-यातिपात विरभाभा मे छे. (यावत) परियड वि२. भए ४ छ. अपवित्र (ोधनी त्यास) ४ छे. ( यावत्) मिथ्याशन શલ્યવિવેક એક છે.
ટીકાÉ–હિંસાને પ્રાણાતિપાત કહે છે. તે હિંસારૂપ પ્રાણાતિપાતથી દૂર રહેવાની ક્રિયારૂપ વિરતિને પ્રાણાતિપાત વિરમણ કહે છે તેનું જ બીજું નામ અહિંસા છે તેમાં અહીં એકત્વ પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. ત્યારબાદ જે યાવત્' પદને પ્રયોગ થયે છે, તેના દ્વારા મૃષાવાદ વિરમણ, અદત્તાદાન
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टोका स्था०१ ७० १ ० ५६ प्राणातिपातविरमणादिनिरूपणम् १४७ विवेका त्यागः । यावत् शब्दाव-मानविवेको मायाविवेको लोभविवेकः प्रेमवि
को द्वेषविवेकः कलहविवेकः अभ्याख्यानविवेकः पैशुन्य विवेकः परपरिवादविवेकः अतिरतिरिवेको मायामृपाविवेक., इत्येते ग्राह्याः । एकत्वं च सर्वत्र सामान्यापेक्षया बोध्यम् ॥ मु०५१ ॥ ___ इत्थं पुद्गलानां जीवधर्माणां चकत्वमुक्तम् । सम्प्रति कालस्य स्थिनिरूपत्वेन वद्धर्मत्वात् कालविशेषाणामेकन्त्रम्-'एगा ओसप्पिणी' इत्यादि-'एगा मुसमानुसमा' इत्यन्तेन सन्दर्भमाह
मूलम्-एगा ओसप्पिणी । एगा सुसमसुसमा जाव एगा दूसमदूसमा । एगा उस्सप्पिणी । एगा दुस्समदुस्समा जाब एगा सुसमसुसमा ॥ सू० ५२॥ मैथुनविरमण इनकाग्रहण हुआ है तथा क्रोध के त्याग का नाम क्रोध विवेक है यहां पर भी यावत् शब्द से "मानविवेक, मायाविवेक, लोभविवेक, प्रेमविवेक, द्वेषविवेक, कलहविवेक, अभ्याख्यानविवेक, पैशुन्य विवेक, परपरिवादविवेक, अरतिरतिविवेक, मायापाविवेक" इनसय का ग्रहण हुआ है इन सब में एकता सामान्यकी अपेक्षा से जाननी चाहिये ॥५१॥
इस तरह से पुदलों के और जीव धर्मों के एकत्व को कहा, अब स्थितिरूप होने से कालके और कालके विशेषरूप कालों के एकत्व को " एगा ओसप्पिणी" यहां से लेकर "एगा सुसम सुसमा" यहां तक के संदर्भ द्वारा कहा जाता है । 'एगा ओसप्पिणी इत्यादि' ॥५२॥ વિરમણ અને શૈથુન વિરમણને ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે તે પ્રત્યેકમાં પણ એકત્વ સમજવું. પરિપ્રહ વિરમણમાં પણ એકત્વ છે. માધના ત્યાગને કોविवे हे छ. मी "यात् " पथी भानविवे, भायावि, सोनविय, પ્રેમવિવેક, વિવેક, કલહવિવેક, અભ્યાખ્યાનવિવેક, પશૂન્યવિવેક, પરંપરિવાદ વિવેક, રતિઅરતિવિવેક, અને માયામૃષા વિવેકને ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. આ પ્રત્યેકમાં તથા મિથ્યાદર્શન શલ્ય વિવેકમાં એકત્વ હોય છે. તે બધામાં સામાન્યની અપેક્ષાએ એકવ જાણવું. તે સૂ૦ પર છે
આ રીતે લેના અને વધર્મોના એકત્વનું પ્રતિપાદન કરીને હવે સ્થિતિરૂપ હોવાને લીધે કાળનું અને કાળના ભેદના એકત્વનું “જો पिणी" या २७२ " पगा सुमममुसमा '' ५५-तना भूत्री नि३५] २पामा माछ-"एगा ओसपिणी "या ॥ ५२ ।।
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
१४८
स्थानानंमत्र छाया-एका अवसर्पिणी । एका सुपमसुपमा यावत् एका दुष्पमदुष्पमा । एका उत्सर्पिणी । एका दुप्पमदुष्पमा यावत् एका सुपमसुषमा ।। मु०५२॥
टीका-'एगा ओसप्पिणी' इत्यादि
बकुलचम्पकाशोकादिषु पुष्पोद्गमो नियमेन दृश्यते, तन्नियामकश्च काल एव, अतः कालरय सत्ता निश्चीयते । स च कालोऽवसर्पिण्युत्सर्पिणीभेदेन द्विविधः । तत्रावसर्पिण्या एकत्त्रं वक्तुमाह-'एगा ओसप्पिणी' इति । अवसर्पिणी-अवसपति-हीयमानारकतयाऽवक्रामतीत्येवं शीला । यद्वा-अवसर्पिणी-अवसर्पयति आयुष्कशरीरादिभावान् हापयति स्वल्पीकरोतीत्येवं शीला । अवसर्पिणी च दशसागरोपम कोटीकोटिप्रमाणः कालविशेपः । सा च एका । एकत्वं चास्याः स्वरूपेणैकत्वाद् बोध्यमिति । अवसर्पिण्यां हि समस्ता अपि शुभा भावाः क्रमेण अन. न्तगुणतया हीयन्ते । अशुभाभावाः क्रमेणानन्तगुणतया परिवर्तन्ते ।। इति । '
मूलार्थ-अवसर्पिणी एक है सुषम सुषमा एक है यावत् दुष्पमदुषमा एक है उत्सर्पिणी एक है दुष्पसदुष्पमा एक है यावत् सुपमसुषमा एक है। ____टीकार्थ-रकुलचम्पक अशोक आदि को में जो पुप्पोद्गम नियम से देखने में आता है तो इसका नियामक काल ही है अतः इससे काल की सत्ता का निश्चय होता है यह काल अवसर्पिणी और उत्सर्पिणी के भेद से दो प्रकार का होता है इनमें अवसर्पिणीकाल एकत्व संख्याविशिष्ट है जिसकाल में आयुक्त शरीरादि भावों की हीनता होती जाती है उसकाल का नाम अवसर्पिणी काल है यह काल १० कोडाकोडी सागरोपम का है इसमें जो एकता कही गई है वह स्वरूप की अपेक्षा से कही गई है अवसर्पिणीकाल में समस्त ही शुभ भाव अनन्त
सूत्रार्थ-मसपिए मे छ, सुषमसुषमा से छे, (यावत्) दुषभदुषमा से छ. Gale मे छ, दुषभषमा से छे, (याक्तू) સુષમસુષમા એક છે.
ટીકાથ–બકુલ, ચપ્પા, અશેક આદિ પુ આવવાની ક્રિયા નિયમિત રીતે અમુક સમયે થયા કરે છે. તેને નિયામક કાળ જ છે. આ રીતે કાળની સત્તા પુરવાર થાય છે. તે કાળ અવસર્પિણ અને ઉત્સર્પિણીના ભેદથી બે પ્રકાર છે. જે કાળમાં આયુષ્ય, શરીરાદિ ભાવેની હીનતા થતી જાય છે, તે કાળને અવસર્પિકાળ કહે છે. તે ૧૦ કે ડાકોડી સાગરોપમ પ્રમાણ હોય છે. તે અવસર્પિણી કાળમાં સ્વરૂપની અપેક્ષાએ અહી એકવ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. આ અવસર્પિણ કાળમાં સમસ્ત શુભ ભાવ અનન્તગણ ઘટતાં
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा डीका स्था० उ०१०५२
ग्यादिनिरूपणम्
संम्पति अवसर्पिणी भेदानां ग्रुपममृपमादीनां पण्णां प्रत्येकमेकमरूपयितुमाद - 'एगा सुपमखुसमा ' इत्यादि । सुष्ठु शोभनाः समा वर्षाणि यस्यां सा ग्रुपमा, सा चासौ सुपमा चेति सुमसुमा। यहा-सृष्टसमा सुषमा, अन्तं सुपमा सुपमसूपमा । द्वयोः सामानार्थयोः प्रकृष्टार्थवाचकत्वात् अत्यन्त सुपमा अत्यन्तगुल
१४९.
मावा इति यावत् । सा च एका एकत्वं चास्याः स्वरूपेणैकत्वात् । एवं गुपमादिपि एकलं बोध्यम् । इयं चावसर्पिण्या: प्रथमारके भाति । अस्याः प्रमाणं तु चतुः सागरकोटी कोट्यात्मकं बोध्यमिति । यावच्छदेन - 'एगा गुसमा, एगा समदुमा, एगा दुस्समसुलमा, एगा दुस्समा ' इति चत्वारो भेदा याचाः ।
गुणरूप से घटते जाते हैं और अशुभभाव क्रम से अनन्तगुणरूप से ते जाते हैं । यह अवसर्पिणीकाल ६ भेदों वाला होता है इनमें प्रथम भेद सुपमसुषमा है यहां सुपमसुपमा ये दोनों शब्द समान अर्थवाले हैं समा शब्द का अर्थ वर्ष होता है अच्छे वर्ष का नाम सुषमा है अच्छे वर्ष जिसकाल में होते जाते हैं वह सुप्रमसुषमा है सुपमा सुपमा ऐसे ये दो शब्द हैं जो अत्यन्त सुखस्वभाव के वाचक हैं अर्थात् जिसकाल में अत्यन्त सुस्वभाववाले वर्ष होते हैं वह सुषम सुपमा काल है इस काल में स्वरूप से एकना है ऐसा जानना चाहिये यह सुषमसुवमाकाल अवसर्पिणी के प्रथम आरक में होता है इसका प्रमाण चार कोडाकोडी सागर का है यहां यावत् शब्द से " एगा सुसमा, एगा सुरमनुस्समा एगा दुस्समसुलमा, एगा दुस्समा " इन चार भेदों का ग्रहण हुआ है।
જાય છે, અને અશુભ ભાત્ર ક્રમે ક્રમે અનન્તગણા વધતાં જાય છે, તે અવસર્પિણી કાળના નીચે પ્રમાણે છ ભેદ પડે છે.
,
(૧) સુખમસુષમા~~આ પદમાં અને શબ્દો સમાન અર્થવાળાં છે. ‘સમા’એટલે ‘ વર્ષ ' સારા વર્ષાંતે સુષમા કહે છે, જે કાળમાં સારાં વર્ષોં આવે છે, તે કાળને સુષમસુષમા કહે છે. સુષમા સુળમા આ બે શબ્દે અત્યન્ત સુખસ્વભાવના વાચક છે. કહેવાનુ તાત્પર્ય એ છે કે જે ટાળમાં અત્યન્ત મુખસ્વભાવવાળાં વર્ષાં આવ્યાં કરે છે, તે કાળનું નામ સુમસુષમાકાળ છે. આ કાળમાં સ્વરૂપની અપેક્ષાએ એકતા સમજવી જોઇએ. આ સુધમસુધમાકાળ અવસર્પિણીના પહેલા અરકમાં (મારામાં) આવે છે. તે ચાર કેડારાડી સાગર પ્રમાણુના હોય છે, અહીં યવત્' પદ્મથી નીચેના ચાર ભેદને ઘણ वामां माया छे. "एगा मुखरा, एगा सुमदुमा, एगो मनमा, एगा दुरखना સુરમામાં કાળ પછી સુરમા કાળ રાફ્ થાય છે. તે દેવળ
נג
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
स्थानाङ्गो
तत्र-सुपमा सुखस्वभावा । एकत्वं चास्याः स्वरूपेणैकत्वाद् बोध्यम् । अस्याः प्रमाणं त्रिसागरकोटीकोटयात्मकं बोध्यम् । इत्यवसर्पिण्याः द्वितीयारकः २ । __तथा-मुपमदुष्पमा-दुष्टु समा-दुष्पमा, यद्वा-दुष्ठु-दुःखात्मका:समा वर्षाणि यस्यां सा दुष्पमा, सुषमा चासौ दुप्पमा चेति सुपमदुष्पमा । सुपमानुभाववहुलाऽल्पदुष्षमानुभावेलर्थः । सा चैका । अस्याः प्रमाणं द्विसागरकोटीकोटयात्मकम् । इत्यवसर्पिण्यास्तृतीयारकः ।
तथा-दुष्पमसुषमा-दुप्पमा चासो सुपमा चेति दुष्पमसुपमा । दुप्पमानुभाववहुलाऽल्पसुषमानुभावेत्यर्थः । इयं च एका । अस्याः प्रमाणं तु द्विचत्वारिंशद्वर्पसहस्रोनमेकमागरकोटीकोट्यात्मकं बोध्यम् । इत्यवसर्पिण्याश्चतुर्थारकः ४ । सुषमसुषमा काल की अपेक्षा जो केवल सुखस्वभाव वाला काल होता है वह सुषमा काल है इसमें भी एकत्व स्वरूप की अपेक्षा से कहा गया है ऐसा जानना चाहिये इसका प्रमाण ३ कोडाकोडी सागर का है सुषमदुष्षमा यह अवसर्पिणी का तृतीय आरक है इसमें सुखानुभव बहलरूप से और दुःखानुभव अल्परूप से होता है यह भी स्वरूप की अपेक्षा से एक है इसका प्रमाण दो सागरोपम कोटाकोटी का है दुष्षमसुषमा यह अवसर्पिणी का चौथा आरक है इसमें दुःखानुभव बहुत और सुखानुभव अल्प होता है यह भी स्वरूपतः एक है इसका प्रमाण ४२ हजार वर्ष कम १ कोडाकोडी सागरका है दुष्षमा-यह दुःखस्वरूप भाववाला होता है यह भी स्वरूपतः एक कहा गया है इसका प्रमाण २१ हजार वर्ष का है यह अवसर्पिणी का पांचवा आरक है दुष्षमदुष्षम સુખસ્વભાવવાળો જ હોય છે. તેમાં પણ સ્વરૂપની અપેક્ષાએ એકત્વ સમજવું જોઈએ. તે સુષમાકાળ ત્રણ કે ડાકડી સાગર પ્રમાણુવાળા હોય છે. અવસર્ષિણીના ત્રીજા આરાને સુષમદુષ્પમાકાળ કહે છે. તેમાં અધિક પ્રમાણમાં સુખને અને અલ્પ પ્રમાણમાં દુખને અનુભવ થાય છે. તે બે કલાકેડી સાગર– પ્રમાણવાળે હોય છે. તેમાં પણ સ્વરૂપની અપેક્ષાએ એકત્વ સમજવું. અવસર્પિણીના ચેથા આરાને દુષમસુષમા કાળ કહે છે. તે ચેથા આરામાં દુઃખને અધિક અને સુખને અલ્પ અનુભવ થાય છે. તે એક કેડાછેડી સાગર કરતાં ૪૨ હજાર વર્ષ જૂના પ્રમાણવાળે છે. તેમાં પણ સ્વરૂપની અપેક્ષાએ એકત્વ સમજવું. અવસર્પિણના પાંચમાં આરાને દુષમા કાળ કહે છે. આ આરામાં જ દુઃખને જ અનુભવ કરે છે, તે ૨૧ હજાર વર્ષને કહ્યું છે. અને તેમાં
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा डीका स्था० १ ० १ सू० ५२ अवसर्पिण्यादिनिरूपणम्
१५१
तथा - दुष्पमा = दुःखस्वभावा । सा च एका । अस्यां प्रमाणम् एकविंशतिवर्षसहस्रात्मकं बोध्यम् । इत्यवसर्पिण्या: पञ्चमारकः ५ ।
तथा - दुष्पमदुष्यमा अत्यन्तदुःखस्वभावा । सा चैका । अस्या अपि प्रमाणमेकविंशतिसहस्र वर्षात्मकं बोध्यम् । इत्यवसर्पिण्याः पण्ठारकः ६ ॥ इत्यवसर्पिणी ||
1
अर्पण निरूपयति- 'एगा उस्सप्पिणी' इत्यादि । उत्सर्पिणीउत्सर्पन्ति शुभा भावा अस्यामिति । उत्सर्पति वर्द्धते अरकापेक्षया या सा- उत्सपिणी । यद्वा- उत्सर्पयति-वर्द्धयति क्रमेणायुष्कशरीरादि भावानिति उत्सर्पिणी | साका | एकत्वमुत्सर्पिण्या: स्वरूपेणैकत्वाद् बोध्यम् एवं दुष्पमदुपमादिष्वप्येकत्वं बोध्यम् । उत्सर्पिण्यां हि क्रमेण शुभा भात्रा अनन्तगुणतया वर्द्धन्ते, अशुभा भावाथ हीयन्ते इति । इह यावच्छन्देन 'एगा दूसमा, एगा दूसमसुममा, एगा सुसमा दूसमा, एगा सुसमा ' इति द्रष्टव्यम् । तथाच - उत्सर्पिण्या पड् यह अत्यन्त दुःखस्वरूप होता है इस का भी प्रमाण २१ हजार वर्ष का हैं यह अवसर्पिणी का छठा आरक है।
भेद सहित उत्सर्पिणी का निरूपण
जिस काल में शुभ भावों की वृद्धि होती जाती है उसका नाम Beefर्पण है अथवा जिसमें क्रमशः आयुष्क शरीर आदिकों की वृद्धि होती जाती है उसका नम उत्सेर्पिणी है यह उत्सर्पिणी भी स्वरूपतः एकस्व संख्या विशिष्ट है दुष्पमदुष्पमादिकों में भी इसी तरह से एकस्व कहा गया जानना चाहिये इस उत्सर्पिणी काल में क्रमशः अरकों की अपेक्षा शुभभाव अनन्तगुणरूप से बढते रहते हैं और अशुभभाव अनन्तगुणरूप से घटते रहते हैं। यहां यावत् शब्द से "एगा दूसमा एगा दूसमसुसमा एगा सुसमादृसमा एगा सुसमा इनका ग्रहण
19
વરૂપની અપેક્ષાએ એકત્વ બનાયુ છે. અવસર્પિણીના છઠ્ઠા આરાને દુખમદુખમા કહે છે. આ આર। અત્યન્ત દુખસ્વરૂપ હોય છે તેનું પ્રમાણ પણ ૨૧ હજાર વર્ષનું કહ્યું છે. તેમાં પણ સ્વરૂપની અપેક્ષાએ એકત્વ સમજવુ જોઇએ. ઉત્સર્પિણીકાળ અને તેના ભેદેનું નિરૂપણુ
જે કાળમાં શુભ ભાવનાઓની વૃદ્ધિ થતી જાય છે, તે કાળને ઉત્સર્પિણી કહે છે. અથવા જેમાં ક્રમશ આયુષ્ય. શરીર વગેરેની વૃદ્ધિ થતી લય છે, તે કાળને ઉત્સર્પિણી કહે છે. તે ઉત્સર્પિણીમાં પણ રવરૂપની અપેક્ષાએ એકત્ર સમજવું તેઇએ. તેના દુખમણ્યમાદિક ભેદામા પણુ સામાન્યની અપેક્ષાએ એકત્વ સમજવું, આ ઉત્સર્પિણી કાળમા કમશઃ એક પછી એક આરામા શુભ ભાવ અનતગમાં વધતા જાય છે અને અશુભ શાવ અનંતગણાં ઘટતાં जय हे. सर्डी " यावत् " पहथी " एगा दूसमा, एगा दूमसमा, एगा सुखमा
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानासो आरकाः सन्तीति बोध्यम् ! ते यथा-दुषमदुष्पमा १, दुष्पमा २, दुप्पममुपमा ३, मुपमदुप्पया ४, सुपमा ५, सुपममुपमा ६, इति दुप्पमदुष्पमादीनामर्थः पूर्ववद् बोध्यः । दुष्पमदुष्पमादीनां प्रत्येकमेकत्वसंख्याविशिष्टं बोध्यम् । परिमाणमासां पूर्ववद् वोध्यम् । इत्युत्सर्पिणी ॥ मू० ५२ ॥ ___ इत्थं जीवपुद्गलकालरूपाणां द्रव्यागां विविधधर्मविशेपा एकत्वेनोक्ताः । सम्पति संसारिमुक्त नीवपुद्गलानां द्रव्यविशेषाणां नारकपरमावादीनां समुदायलक्षणधर्मस्य एकत्वं 'एगा नेरइयाणं वग्गणा' इत्यारभ्य 'एगा अजहण्णुकोसगुणलुक्खाणं पोग्गलाणं वग्गणा ' इल्यन्तेन सन्दर्भेण प्ररूप्यते
मूलम्-एगा नेरइयाणं वग्गणा, एगा असुरकुमाराणं वग्गणा, चउवीसदंडओ जाव वेमाणियाणं वग्गणा ॥१॥
एगा भवसिद्धियाणं वग्गणा, एगा अभवसिद्धियाणं वग्गणा, एगा भवसिद्धियाणं नेरइयाणं वग्गणा, एगा अभवसिद्धियाणं नेरइयाणं वग्गणा, एवं जाव एगा भवसिद्धियाणं वेमाणियाणं वग्गणा, एगा अभवसिद्धियाणं वेमाणियाणं वग्गणा ॥२॥
एगा सम्बद्दिष्टियाणं वग्गणा, एगा मिच्छद्दिट्रियाणं वग्गणा, एगा सम्मामिच्छदिहियाणं वग्गणा । एगा सम्मद्दिष्ट्रियाणं णेरइयाणं वग्गणा, एगा मिच्छदिट्रियाणं णेरइयाणं हुआ है इस तरह उत्सर्पिणी काल के ये ६ आरक होते हैं। इनमें दुमदुम्पमा १, दुष्षमा २, दुष्पमस्तुषमा ३, सुषमदुप्पमा ४, सुषमा ५ और सुषमलुषमा ६ ये इनके नाम हैं। इन सब का अर्थ पूर्व की तरह से है। तथा इनका परिमाण भी जैसा पहिले कहा गया है वैसा ही जालना चाहिये ॥ सू०५२ ॥
दुसमा, एगा सुसमा ” मा सूत्र५४२पामा मान्य छे. मा शत Grefen tणना नाय प्रभारी छ मा२। छे-(१) दुषभदुषमा, (२) दुषमा, (3) हुप्पमसुषमा, (४) सुषमहुपमा, (५) सुषमा भने (6) सुषमसुषमा. २॥ છએને અર્થ પહેલાં કહ્યા મુજબ સમજો. તે પ્રત્યેકનું પ્રમાણ પણ પહેલાં કહ્યા અનુસાર સમજવું. | સૂપર છે
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ उ० १ सू०५२ नारकादीनां वर्गणानिरूपणम् १५३ वगणा, एगा सम्ममिच्छद्दिष्टियाणं णेरइयाणं वग्गणा, एवं जाव थणियकुमाराणं वगणा । एगा मिच्छादिट्टियाणं पुढविकाइयाणं वग्गणा एवं जाव वणस्सइकाइयाणं। एगा सम्मबिटियाणं वेइंदियाणं वग्गणा, एगा सिच्छद्दिट्रियाणं वेइंदियाणं वग्गणा । एवं तेइंदियाणं पिचउरिदियाणवि । सेसा जहा नेरच्या जाव एगा सम्ममिच्छद्दिट्टियाणं वेमाणियाणं वग्गणा ॥३॥
एगा कण्हपक्खियाणं वग्गणा, एगा सुस्कपक्खियाणं वग्गणा । एगा कपहपक्खियाणं णेरझ्याणं बनणा, एगा सुक्कापक्खियाणं णेरइयाणं वग्गणा। एवं चउबीलदंडओभाणियव्यो।
एगा कण्हलेस्साणं वग्गणा, एगा नीललेस्साणं वग्गणा, एवं जाव सुक्कलेस्ताणं वग्गणा। एगा कण्हलेस्साणं नेरइयाणं वग्गणा जाव काउलेस्साणं णेरइयाणं वग्गणा। एवं जस्त जइ लेस्लाओ। भवणवइवाणमंतरपुढवि आउवणस्सइकाइयाणं च चत्तारिलेस्सा
ओ तेउवाउवेइंदिय तेइंदिय चउरिदियाणं तिन्नि लेस्साओ, पं. चिंदियतिरिक्खजोणियाणं मणुस्साणं छल्लेस्साओ, जोइलियाणं एगा तेउलेसा, वेमाणियाणं तिन्नि उवरिसलेस्साओ॥५॥
एगा कण्हलेस्साणं भवसिद्धियाणं वग्गणा, एवं छसु वि लेस्तासु दो दो पयाणि भाणियवाणि । एगा कण्हलेस्साणं भवसिद्धियाणं णेरइयाणं वग्गणा, एगा कण्हलेसाणं अभवसिद्धियाणं णेरइयाणं वग्गणा । एवं जस्स जइ लेताओ तस्स तइ भाणियवाओ जाव वेमाणियाणं ॥ ६ ॥
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
एगा कण्हलेस्तासम्मद्दिडियाणं वग्गणा, एगा कण्हलेरसाणं मिच्छद्दिट्ठियाणं वग्गणा, एगा कण्हलेस्साणं सम्मामिच्छविडियाणं वग्गणा । एवं छसु वि लेस्सासु जाव वैमाणियाणं जेसिं जइ दिडिओ ॥ ७ ॥
१५४
एगा कण्हलेस्साणं कण्हपक्खियाणं वग्गणा, एगा कण्हलेस्साणं सुकपक्खियाणं वग्गणा, जाव वैमाणियाणं जस्स जइ लेस्साओ । एए अटू चउवोसदंडया ॥ ८ ॥
एगा तित्थसिद्धाणं, वग्गणा, एवं जाव एगा एगसिद्धाणं वग्गणा, एगा अणेगसिद्धाणं वग्गणा, एगा अपढमसमयसि - द्वाणं वग्गणा एवं जाव अनंतसमयसिद्धाणं वग्गणा । एगा परमाणुपोग्गलाणं वग्गणा एवं जाव एगा अणतपएसियाणं खंधाणं वग्गणा । एगा एगपएसोगाढाणं पोग्गलाणं वग्गणा । जाव एगा असंखेजपएसोगाढाणं वग्गणा । एगा एगसमयठिइयाणं पोग्गलाणं वग्गणा । जाव असंखेज्जसमयट्टिइयाणं पोग्गलाणं वग्गणा । एगा एगगुणकालगाणं पोरगलाणं वग्गणा जाव एगा असंखेजगुणकालगाणं वग्गणा, अनंतगुणकालगाणं पोग्गलाणं वग्गणा । एवं वण्णा गंधा रसा फासा भाणियव्वा जाव अनंतगुणलुक्खाणं वग्गणा। एगा जहन्नपएसियाणं खंधाणं वग्गणा, एगा उक्कोसपए सियाणं खंधाणं वग्गणा, एगा अजहन्नुको सपए सियाणं खंधार्णा वग्गणा । एवं जद्दन्नो
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ उ १०५२ नरकादीनां घर्मणानिरूपणम् १५५ गाहण्याणं उक्कोसोगाहणयाणं अजहन्नुकोसोगाह्णयाणं, जह कोसट्टिया अजहन्नुको सहिझ्याणं, जहन्नगुणकालगाणं उक्कोसगुणकालगाणं अजहन्नुक्को सगुणकालगाणं । एवं वण्णगंधरसफासाणं वग्गणा भाणियव्वा, जाव एगा अजहन्नुक्को सगुणलुक्खाणं पोग्गलाणं वग्गणा ॥ सू० ५२ ॥
छाया - एका नैरयिकाणां वर्गणा, एका असुरकुमाराणां वर्गगा, चतुर्विंशतिदंडको यावद् वैमानिकानां वर्गणा ॥ १ ॥
एका भवसिद्धिकानां वर्गणा, एका अभवसिद्धिकानां वर्गणा, एका भवसिद्धिनैरयिकाणां वर्गणा, एका अभवसिद्धिकानां नैरयिकाणां वर्गणा, एवं यावत् एका भवसिद्धिकानां वैमानिकानां वर्गणा, एका अभवसिद्धिकानां वैमानिकानां वर्गणा ||२||
एका सम्यग्दृष्टिकानां वर्गणा, एका मिथ्यादृष्टिकानां वर्गणा, एका सभ्यमिथ्यादृष्टिकाणां वर्गणा । एका सम्यग्दृष्टिकानां नैरयिकाणां वर्गणा, एका मिथ्याटिकार्ना नैरयिकाणां वर्गणा, एका सम्यग्मिथ्यादृष्टिकानां नैरविकाणां वर्गणा एवं यावत् स्वनितकुमाराणां वर्गणा । एका मिध्यादृष्टिकानां पृथिवीकायिकानां वर्गणा, एवं यावद् वनस्पतिकायिकानाम्। एका सम्यग्दृष्टिकानां द्वीन्द्रियाणां वर्गणा, एका मिध्यादृष्टिकानां द्वीन्द्रियाणां वर्गणा । एवं त्रीन्द्रियाणामपि चतुरिन्द्रियाणामपि । शेषा यथा नैरयिका यावत् एका सम्यग्मिथ्यादृष्टिकानां वैमानिकानां वर्गणा || ३ ||
एका कृष्णपाक्षिकाणां वर्गणा, एका शुलपाक्षिकाणां वर्गणा । एका कृष्णपाक्षिकाणां नैरयिकाणां वर्गणा, एका शुलपाक्षिकाणां नैरविकाणां वर्गणा । एवं चतुर्विशतिदण्डको भणितव्यः ॥ ४ ॥
एका कृष्णलेश्यानां वर्गणा, एका नीललेश्यानां वर्गणा, एवं यावत् शुक्रश्यानां वर्गणा । एका कृष्ण लेश्यानां नैरयिकानां वर्गणा यावत् कापीतश्यानां नैरयिकाणां वर्गणा । एवं यस्य यावत्योलेय्याः । भवन पतित्र्यन्तरपृथिव्यध्वनस्पतिकायिकानां च चतस्रो लेश्याः, तेजोवायुद्धीन्द्रियचतुरिन्द्रियाणां तिम्रोलेश्याः, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां मनुष्याणां पत्र लेश्याः, ज्योतिषिकाणामेका तेजोलेश्या, वैमानिकानां विस्र उपरितनलेश्याः ॥ ५ ॥
एका कृश्णलेश्यानां भवसिद्धिकानां वर्गगा, पर पवपि लेश्या के पदे भणितव्ये | एका कृष्णलेश्यानां भवमिद्धिकानां नैरयिकाणां वर्गणा, एका कृष्णलेपानाम् अनवसिद्धिकानां नैरयिकाणां वर्गगा । एवं यस्य यावत्यो लेयाः स्य तावस्यो भणितव्या यावद् वैमानिकानाम् ॥ ६ ॥
,
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६
स्थानाङ्गसूत्रे ____एका कृष्णलेश्यानां सम्यग्दृष्टिकानां वर्गणा, एका कृष्णलेश्यानां मिथ्यादृष्टिकानां वर्गणा, एका कृष्णलेश्यानां सम्यग्मिध्यादृष्टि कानां वर्गणा । एवं पटूस्वपि लेश्यासु यावद् वैमानिकानां, येषां यावत्यो दृष्टयः ॥७॥
एका कृष्णलेश्यानां कृष्णपाक्षिकाणां वर्गणा, एका कृष्णले श्यानां शुक्लपाक्षिकाणां वर्गणा, यावद् वैमानिकानां, यस्य यावत्यो लेश्याः एते अष्ट चतुर्विशति दण्डकाः ॥८॥
एका तीर्थसिद्धानां वर्गणा, एवं यावत् एका एकसिद्धानां वर्गणा, एका अनेकसिद्धानां वर्गणा, एका अप्रथमसमय सिद्धानां वर्गणा, एवं यावत् अनन्तसमयसिद्धानां वर्गणा । एका परमाणुपुद्गलानां वर्गणा, एवं यावत् एका अनन्तप्रदेशिकानां स्कन्धानां वर्गणा । एका एकप्रदेशावगाढानां पुद्गलानां वर्गणा, यावत् एका असंख्येयप्रदेशावगाढानां पुद्गलानां वर्गणा । एका एकसमयस्थितिकानां पुद्गलानां वर्गणा, यावत् असंख्येयसमयस्थितिकानां पुद्गलानां वर्गणा । एका एकगुणकाल- , कानां पुद्गलानां वर्गणा, यावत् एका असंख्येयगुणकालकानां पुद्गलानां वर्गणा, अनन्तगुणकालकानां पुद्गलानां वर्गणा । एवं वर्णा गन्धा रसाः स्पर्शा भणितव्या यावत् अनन्तगुणरूक्षाणां पुद्गलानां वगंगा एका जघन्यप्रदेशिकानां स्कन्धानां वर्गणा, एका उत्कर्षपदेशिकानां स्कन्धानां वर्गणा, एका अजघन्योत्कर्पप्रदेशिकानां स्कन्धानां वर्गणा । एवं जघन्यावगाहनकानाम् उत्कर्षावगाहनकानाम् अजघन्योत्कपविगाहकानां, जघन्यस्थितिकानाम् , उत्कर्पस्थितिकानाम् अजघन्योत्कर्पस्थितिकानां, जघन्यगुणकालकानाम् उत्कगुणकालकानाम् । एवं वर्णगन्धरसस्पर्शानां वर्गणा भणितव्या, यावत् एका अजघन्योत्कर्पगुणरूक्षाणां पुद्गलानां वर्गणानु०५२॥
टीका-'एगा नेरइयाणं' इत्यादि
नैरयिकाणाम्--निर्गताः अयात् सातवेदनीयादिरूपात् शुभादिति निरयाः, नरकावासाः तेषु भवा नैरयिकाः ते च पृथिवीपस्तटनरकावासस्थितिभव्यत्वादि
इस प्रकार से जीव पुद्गल और काल इन द्रव्यों के विविध धर्मविशेप एकत्व संख्याविशिष्ट कहे। अब संसारी जीव मुक्त जीव और पुद्गलद्रव्यविशेषों के तथा नारक परमाणु आदिकों के समुदाय रूप धर्म की एकता का कथन "एगा नेरच्या णं" आदि सूत्र से लेकर के
આ રીતે જીવ, પુદ્ગલ અને કાળ આ દ્રવ્યોના વિવિધ ધર્મવિશેષમાં એકત્વનું પ્રતિપાદન કરીને હવે સંસારી જીવ, મુક્ત જીવ અને પુલ દ્રવ્ય વિશેના તથા નારક પરમાણુ આદિકના સમુદાયરૂપ ધર્મની એકતાનું પ્રતિ
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टोका स्था० १ ० १ सू०५२ नारकादीनां धर्गणानिरूपणम
245
भेदादनेकविधाः, तेर्पा वर्गणा = राशिः एका = एकत्वसंख्याविशिष्टा । एवं च नात्पर्यायसम्पाद बोध्यम् । एवमग्रेऽपि सर्वत्र तत्तत्पयय साम्यादकत्वं बोध्यम् । तथा-अनुरकुमाराणाम् अमृराथ ते कुमाराश्चेति असुरकुमाराः, कुमारत्वं
"एगा अजहष्णुको सगुणलुक्खाणं पोग्गलाणं वग्गणा " इस अन्तिम संदर्भ द्वारा करते हैं- 'एगा नेरयाणं वग्गणा ' इत्यादि ॥ ५३ ॥
टीकार्थ - सातावेदनीय आदि शुभरूप कर्मा से जो स्थान निर्गत -रहित होते हैं वे निरय हैं यहाँ निर शब्द का अर्थ निर्गति है और अय शब्द का अर्थ सातावेदनीय आदिरूप शुभकर्म है इन निरयों में नरकावासों में जो होते हैं वे नैरयिक है अर्थात् इन नरकावासों में जो जन्म लेते हैं वे नारक हैं । ये नारक, पृथिवी, प्रस्तर नरकावास, स्थिति और भव्यत्वादि के भेद से अनेक प्रकार के होते हैं। वर्गणा नाम राशि का है इस तरह नैरयिकों की राशि एकत्वसंख्याविशिष्ट है यह एकत्व उनमें नारकपर्याय की समानता को लेकर कहा गया है । इसी तरह से आगे भी अपनी २ पर्याय की समानता को लेकर एकत्व सनझना चाहिये तथा असुरकुमारों की वर्गणा में भी एकता है, इन असुरों को जो कुमार कहा गया है उसका कारण इनका सदा नवयुवक जैसे
८८
एगा नेरइयाणं આ સૂત્રથી લઇને एगा अणुको मगुणलुम्खाणं આ સૂત્ર પર્યન્તના સંદર્ભમાં કરવામાં આવે છે.
પાદન पोग्गलाणं वग्गणा
ܙܕ
ܕܐ
""
एगा नेरइया वग्गणा " इत्यादि ॥ ५३ ॥
ટીકા
સાતાવેદનીય આદિ શુભરૂપ કર્મોથી જે સ્થાન નિત (રહિત) हाय छे, ते स्थानने 'निरय' से छे. अहीं ' नि: ' राष्टनो अर्थ निति (रखितता ) हे, गाने 'अय " नो अर्थ' सातावेदनीय गाडिय शुभ में छे. આ નિરયેામાં ( નરકાવાસેામાં) જન્મ લેનારા જીવેશને નૈરિયા કહે છે. નૈર ચિંકાનું છીન્નું નામ નારકા છે. તે નારકે પૃથ્વી, પ્રસ્તર, નકાવાસ, સ્થિતિ અને ભુખ્યત્વે આદિના ભેદથી અનેક પ્રકારના હાય છે. રાશિને વા કહે છે, આ રીતે વૈયિકાની રાશિને એકત્વ સખ્યાવાળી કહી છે, નારક પર્યાયની સમાનતાની અપેક્ષાએ તેએમાં એકત્ર કર્યું છે. એજ પ્રમાણે આગળ પણ ખેતપેાતાની પર્યાયની સમાનતાની અપેક્ષાએ જ એકવ સમજવું' અસુરકુમારાની વણામાં પણ દૃષ્ટિએ જ એકત્વ સમજવુ તેઇએ. ત્રણ અસુરને
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५८
स्थानाङ्गसूत्रे
चैषां नवयौवनतया कुमारसादृश्येन वोध्यम् । तेषां वर्गणा एका । एवमेव चतुर्वि शतिदण्डकः चतुर्विंशतिपदप्रतिबद्धो दण्डको वाक्यरचनाविशेषो वक्तव्यः । चतु विंशतिदण्डकच
' नेरइया १ असुराई १०, पुढवाइ ५ वेइंदियादओ चेव ४ । नर १ वंतर १, जोइसिय १ वेमाणी १ दंडओ एवं ॥ " छाया - नैरयिका अनुरादिः पृथिव्यादि द्वीन्द्रियादयश्चैव ।
नरो व्यन्तरो ज्योतिषिको वैमानिको दण्डक एवम् ॥ इति । तत्र - भवनपतयो दशविधा भवन्ति । तथाहि
"असुरा१, नागर, सुवण्णा३, विज्जू४, अग्गी५, यदीव६, उदही, य । दिसिट, पवण९, थणिय १०, नामा, दसहा एए भवणवासी ॥”
बने रहना है इसीलिये इनमें कुमार का सादृश्य होने से इन्हें कुमार कहा गया है इसी प्रकार से चतुर्विंशति दण्डकस्थ जीवों की वर्गणा में भी एकत्व समझना चाहिये चतुर्विंशतिपद् प्रतिबद्ध जो वाक्यरचना विशेष है उसका नाम चौवीसदण्डक है वह चतुर्विंशति दण्डक इस प्रकार से है - ' नेरइया ' इत्यादि ।
नैरयिक का एकदण्डक, असुरकुमार आदि दशका दादण्डक १० पृथिवीकायिक आदि पांच स्थावर का पांच दण्डक, दो इन्द्रियादि तीन विकलेन्द्रियोंका तीन (आदि शब्द से ) तियैच पञ्चेन्द्रियका एक दण्डक इस तरह चार दण्डक ४, नर १, व्यन्तर १, ज्योतिषिक १, वैमानिक १, इस प्रकार से ये २४ दण्डक हैं ।
કુમાર કહેવાનું કારણ એ છે કે તેઓ સદા નવયુવક જેવાં દેખાય છે. આ રીતે કુમાશ અને તેમની વચ્ચે નવયૌવનરૂપ ગુણુની સમાનતા હૈાવાથી તેમને અસુરકુમારે કહ્યાં છે. એજ પ્રમાણે ર૪ દંડકસ્થ જીવાની વણામાં પણ એકત્વ સમજવુ' જોઇએ. ૨૪ પઢ દ્વારા પ્રતિબદ્ધ જે વાયરચના વિશેષ છે, તેને ચાવીસ દંડક કહે છે. ને ચાવીસ દંડક નીચે પ્રમાણે છે
" नेरइया " त्याहि
નારકાનું એક દડક, અસુરકુમારાદિ દસ ભવનપતિ દેવેાના દસ દંડક, પૃથ્વીકાયિક આદિ થાવરના પાંચ દંડક, દ્વીન્દ્રિયથી ચતુરિન્દ્રિય પર્યન્તના વિકલેન્દ્રિયના ત્રણ અને પચેન્દ્રિય તિય ચાનું એક એમ ચાર દંડક, મનુષ્યાનું એક દડક, વ્યન્તરાનું એક દડક, જ્યેાતિ−ાનું એક અને વૈમાનિકાનું એક 35. मी असा मुल २४ ६ छे.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
पाटीका स्था० १ ० १ सू०५२ नारकादीनां वर्गणानिसपणम् छाया-अनुरा नागसुपर्णा विद्युन् अग्निश्च द्वीप उदधिच । दिपवन स्तनितनामानो दशधा एते भवनवासिनः ॥ इति ।।
एतदनुसत्य चतुर्विशतिः सूत्राणि वक्तव्यानि । कियदवधि वक्तव्यानि ? इत्याह-'जाच ' इत्यादि-वैमानिकानां वर्गणा एका वोध्येति । एपः सामान्यदण्डकः । ननु नारक वर्गणाया यदेकत्वमुक्तम् , तदसंगतम् , नारकसत्ताया एव दुरुपपादत्वात् । तथाहि-नारका असद्भूताः, तत्साधक प्रमाणाभावात् , शशशृङ्गवदिति । अनेनानुमानप्रमाणेन गम्यते, यत् नारक जीवा न सन्तीति चेत , उच्यते
अरकुमारादि१० इस प्रकार से हैं-"असुरा नागसुवण्णा" इत्यादि ।
असुरकुमार १, नागकुमार२, सुवर्णकुमार ३, विद्युत्कुमार४, अग्निकुमार५, दीपकुमार६, उदधिकुमार७, दिशाकुमार८, वायुकुमार९, और स्तनितकुमार१० इन पदों का अनुसरण करके २४ दण्डक कह लेना चाहिये ये चौवीस सूत्र कहां तक कहना चाहिये-इसके लिये कहा गया है-" जाव वेमाणिया वाणा" वैमानिकवर्गणा तक ये २४ दण्डक कहना चाहिये यह सामान्य दण्डक है।
शंका-आपने जो नारक वर्गणा में एकत्व कहा है वह असंगत है क्योंकि नारकों की सत्ता ही सिद्ध नहीं है तथाहि-नारकों के साधक प्रमाण का अभाव होने से नारक हैं ही नहीं जैसे साधक प्रमाण के अभाव से शशशृङ्ग नहीं है ?
અસુરકુમારાદિ ૧૦ દંડકે નીચે પ્રમાણે છે– "असुरा नागसुवण्णा" प्रत्यादि
(1) मसु२४भार (२) नागभार (3) सुपर्ण भा२, (४) विभा२, (५) ममिमा२, (६) ५४भार, (७) पिमा२ (८) दिशामा२ (6) वायुः मा२ मने (१०) तानतमा२.
मा पहोने अनुसरीने २४ सूत्र जापान. "जाव वेमाणिया घग्गणा" તે ૨૪ સૂત્ર કયાં સુધી લેવા જોઈએ ? તો સૂત્રકાર કહે છે કે વૈમાનિક વર્ગ પર્યન્તના ૨૪ દંડક સૂત્ર કહેવા જોઈએ. આ સામાન્ય દંડક છે.
શકા–આપે નારક વર્ગમાં જે એકત્વ પ્રકટ કર્યું છે તે અસંગત લાગે છે, કારણ કે નારકનું અસ્તિત્વ જ સિદ્ધ થતું નથી. નારકોના સાધક પ્રમાણુનો અભાવ હોવાથી નારકનું અસ્તિત્વ જ નથી એમ માની શકાય છે. જેમ સાપક પ્રમાણને અભાવે, સસલાને શિંગડા લેતા નથી એ વાત માનવી પડે છે, એજ રીતે નારકનું અસ્તિત્વ પણ નથી, એમ માનવામાં શો વા છે?
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६०
स्थानानसूत्रे 'तत्साधकप्रमाणाभावात् । इति यो हेतुरुपदर्शितः, स हेतुरसिद्धः, तत्साधकानुमानसद्भावात् । तथाहि-प्रकृष्टपापफलं विद्यमानभोक्तृत्वं, कर्मपालत्वात् , पुण्यकर्मफलवत् , नच विर्यड्नरा एव प्रकुष्टपापफलभोगिनः, औदारिकरारीरिणा तस्य वेदयितुमशक्यत्वात् , विशिष्टसुरजन्महेतु प्रकृष्टपुण्यफलवदिति ।
इति प्रथमश्चतुर्विशति दण्डकः ॥ १॥ इत्थं सामान्येन चतुर्विंशति दण्डकमुक्त्वा सम्पति विशेपतस्तमाह-एगा
उत्तर-नारकों की असत्ता सिद्ध करने के लिये जो " तत्साधक प्रमाणाभावात्" ऐसा हेतु कहा गया है वह असिद्ध है क्योंकि नारकों की सत्ता का साधक अनुमान प्रमाण इस प्रकार से है-" प्रकृष्ट पापफलम् विद्यमान मोत्कृत्वं कर्मफलत्वात् पुण्यकर्मफलबत्” पुण्यकर्म के फल की तरह प्रकृष्ट पापफल विद्यमान है भोत्ता जिस का ऐसा है क्यों कि वह कर्म का फल है यहां ऐसा नहीं कहना चाहिये कि नियंञ्च
और मनुष्य ही प्रकृष्ट पाप के फल के मोक्ता होते हैं क्यों कि प्रकृष्ट पाप फल औदारिक शरीर से युक्त प्राणी द्वारा वेदयितुं (वेदने के लिये) अशक्य होता है जैसे विशिष्ट सुरजन्म का हेतुभूत जो प्रकृष्ट पुण्यफल होता है वह औदारिक द्वारा वेदयितुं अशक्य होता है।
इस प्रकार से यह प्रथम चतुर्विशति दण्डक है ? इस प्रकार सामान्यतः चौबीस दण्डक कहकर अब विशेष रूप
સમાધાન––“નારકના અસ્તિત્વને સિદ્ધ કરવાને માટે સાધક પ્રમાણને અભાવ છે,” એમ કહેવું તે બરાબર નથી. કારણ કે નારકના અસ્તિત્વને સિદ્ધ કરનાર અનુમાન પ્રમાણ મોજૂદ છે. તે અનુમાન પ્રમાણ નીચે પ્રમાણે छ-" प्रकृष्टपापफलम् विद्यमानभोक्तृत्वं कर्मफलत्वात् पुण्यकर्म फरवत्" पुण्य કર્મના ફળની જેમ પ્રકૃણ પાપફળ પણ વિદ્યમાન ભૂતાવળું હોય છે, કારણ કે તે કમનું ફળ છે અહીં એવું ના કહેવું જોઈએ કે તિય અને મનુબે જ પ્રકૃણ પાપફળના જોક્તા હોય છે, કારણ કે પ્રકૃણ પાપફળ દારિક શરીરથી યુક્ત પ્રાણી (જીવ) દ્વારા વેદાવું તે અશક્ય હોય છે-દારિક શરીરવાળે જીવ તેનું વેદન કરી શકતું નથી જેવી રીતે પ્રકૃઇ પુણ્યફળ ઔદ્યારિક શરીર દ્વારા વેદી શકાતું નથી પણ દેવે દ્વારા જ વેદી શકાય છે, એ જ પ્રમાણે પ્રકૃણ પાપફળને ભોક્તા પણ નારક જીવ જ બને છે.
આ પ્રકારનું આ ૨૪ દંડકમાંનું પહેલુ દંડક છે,
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टोका स्था० उ०१ सू०५२ मारकादीनां वर्गणानिरूपणम् १६१ भवसिद्धियाणं' इत्यादि । भवसिद्धिकानां-भविष्यतीति भवाभाविनी, सा सिद्धिःनिट तिर्येषां ते भवसिद्धिका-भव्याः, तेषां वर्गणा एका । तद्भिन्ना अभवसिदिका अभव्यास्तेपामपि वर्गणा एका। भवसिद्धिकामवसिद्धिकाम्यां विशेपितानां चतुर्विगतिदण्डकस्थपदानामेकैकस्य वर्गणा एका वोध्येति भावः । इति द्वितीयश्चतुर्विशति दण्डकः ।। २ ।।
अथ सम्यग्दृष्टिकादि वर्गणानामेकत्वमाह-'एगा सम्महिटियाणं' इत्यादि। सम्यग्दृष्टिकानां-सम्यक् अविपरीता दृष्टि:-दर्शन-तत्वं प्रति रुचिर्येपां ते सम्यदृष्टिकास्तेषां वर्गणा एका। मिथ्यात्वमोहनीयक्षयक्षयोपशमोपशमेभ्यः सम्यग्दष्टिका भवन्ति । तथा-मिथ्याष्टिकानां-मिथ्या-विपरीता जिनोक्ततत्त्वेषु श्रद्धा से उसी को कहा जाता है-"एगा भवसिद्धिया णं" इत्यादि जिन्हें आगे सिद्धि निवृत्ति (मोक्ष ) प्राप्त होती है वे भवसिद्धिक भव्य जीव हैं इनकी वर्गणा राशि एकत्व संख्या विशिष्ट है भवसिद्धिकों से जो भिन्न हैं वे अभवसिद्धिक हैं अभव्य हैं इन अभव्यसिद्धिकों की वर्गणा भी एक है भवसिद्धिक और अभवसिद्धिक इन दोनों से विठोपित चतुर्विशति दण्डकस्थपदोंके एकर पदकी वर्गणा एकत्व संख्याविशिष्ट है यह द्वितीय चतुर्विशति (चौवीस) दण्डकर "एगा सम्मादिहियाणं" इत्यादि-जिनकी दृष्टि-दर्शन तत्त्व के प्रति लचि अविपरीत होती है उनका नाम सम्यग्दृष्टिक है इन सम्यग्दृष्टिकों की वगंगा-एकत्व संख्याविशिष्ट होती है मिथ्यात्व मोहनीय कर्म के क्षय क्षयोपशम और उपशम से जीव सम्यग् दृष्टिक होते हैं। तथा जिनोक्त तत्त्वों में जिनकी
આ રીતે ૨૪ દંડકનું સામાન્યરૂપે નિરૂપણ કરીને હવે વિશેષરૂપે એનુંજ प्रतिपादन ४२पामा मा जे-“एगा भवसिद्धियाणं " त्याने लविष्यमा સિદ્ધિ-નિવૃત્તિ (મોક્ષ) પ્રાપ્ત થવાની છે, તે જીવોને ભવસિદ્ધિક (ભવ્ય છેવો) કહે છે. તેમની વર્ગ (રાશી) માં એકત્વ સમજવું વિશિદકેથી શિશ એવાં જે અભાવસિદ્ધિ કે છે, તેમની વગણામાં પણ એક રસમજવું. વાવસિદ્ધિક અલારસિદ્ધિક, આ બને પદેથી વિશેષિત (યુત) ૨૪ દંડક રથ પદેના પ્રત્યેક પદની વર્ગણામાં એકત્વ સમજવું જોઈએ. આ દિનીય ચોવીસ દઠક ઘણું પર
___“एगा सम्मादिद्रियाणं " त्या6. सनी लिन त पत्रे वि. પરીત ચિવાળી હોય છે, એવા ને રામ્યગ્દષ્ટિક કહે છે તે રાષ્ટિકની વર્ગમ: પણ એકત્વ સમજવું. મિત્વ મોહનીય કર્મના ચોપશમથી અને ઉપશમથી છવ સમરિક બને છે. તેને તમાં જેને રદ્ધા દેતી નથી
२१
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे रहिता दृष्टिः दर्शन-रुचिः येपां ते मिथ्या दृष्टिका:-मिथ्यात्वमोहनीयोदयाद जिनवचनेजु श्रद्धानरहिताः ।
तेषां वर्गणा एका। तथा-सम्यमिथ्यादृष्टिकानां-सम्यक् च मिथ्या च दृष्टिर्येषां ते सम्यग्मिथ्याष्टिकाः - ये मिश्रमोहनीयोदयाजिनप्रणीततत्त्वेषु अर्थविशुद्धश्रद्धानवन्त इत्यर्थः, तेपां वर्गणा एका भवतीति । सम्यग्मिथ्याष्टित्वं जीव एवं प्रतिपद्यते, तथाहि-अपारसंसारसमुद्रान्तराले विपरिवर्त्तमानो जीवोs. नाभोगनिर्वतितेन गिरिसरिदुपलघोलनाकल्पेन यथा-प्रवृत्तिकरणेन अन्तः सागदृष्टि श्रद्धा विपरीत होती है-जिनोक्त तत्वों में जिन्हें श्रद्धा नहीं होती है वे मिथ्याष्टिक हैं इन जीवों को मिथ्यात्व मोहनीय कर्म का उदय होता है इसलिये इन्हें जिनोक्त तत्तयों में श्रद्धान नहीं होता है इनकी वर्गणा भी एकत्व संख्याविशिष्ट है तथा जो सम्यग् मिथ्यादृष्टिक जीव हैं अर्थात् जिनके श्रद्धानमें लिश्रमोहनीय कर्म के उदद्य ते न पूर्णरूपसे शुद्धि है और न अशुद्धि है अर्थात् जिन प्रणीततत्वोंमें अर्धविशुद्ध श्रद्धान से जो युक्त हैं ऐसे वे जीव सम्यग् मिथ्यादृष्टिक हैं, इनकी वर्गणा भी एक है जीव इस सम्यग् मिथ्याष्टित्व को इस प्रकार से प्राप्त करता है अपार संसार रूपी सक्षुद्र के भीतर गोते खाता हुआ जीव जिस प्रकार से प्रवाहित नदी के भीतर पड़ा हुआ पत्थर उसके प्रवाह से इधर से उधर रगडता हुआ गोल हो जाता है इसी प्रकार से अनामोग द्वारा निवर्तित यथा प्रवृत्तिकरण से मिथ्यात्व वेदनीय कर्म की स्थिति को एक જિક્ત તમાં જેની દૃષ્ટિ શ્રદ્ધારહિત હોય છે, એવાં જીવને મિથ્યાષ્ટિક
કહે છે. તે જીમાં મિથ્યાત્વ મોહનીય કર્મને ઉદય હોય છે, તેથી તે જીવને જિક્ત ત પ્રત્યે શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થતી નથી. તે મિથ્યાદૃષ્ટિકેની વર્ગણામાં પણ એકત્વ સમજવું જોઈએ.
મિશ્રમેહનીય કર્મના ઉદયથી જેને જિનેક્ત ત પ્રત્યે પૂર્ણરૂપે શ્રદ્ધા પણ નથી અને પૂર્ણરૂપે અશ્રદ્ધા પણ નથી, એટલે કે જેની શ્રદ્ધામાં પૂર્ણરૂપે શુદ્ધિ પણ નથી અને અશુદ્ધિ પણ નથી-જિન પ્રરૂપિત તમાં જે અર્ધ વિશુદ્ધ શ્રદ્ધાથી યુક્ત છે એવાં જીવને સમ્યગૃમિથ્યાદષ્ટિક કહે છે. તેમની વર્ગણામાં પણ એકત્વ સમજવું.
જીવ આ સમ્યગૃમિથ્યાદિત આ પ્રમાણે છે-જેવી રીતે નદીના પ્રવાહમાં પડેલે પત્થર તેના પ્રવાહમાં ઘસડાતે ઘસડાતે ગોળાકારરૂપ બની જાય છે, એજ પ્રમાણે અપાર સંસારરૂપી સમુદ્રમાં ભ્રમણ કરત–ગોથાં ખાતે જીવ અનાગ દ્વારા નિર્વર્તિત યથા પ્રવૃત્તિકરણથી મિથ્યાત્વ વંદનીય કર્મની
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ उ०१० ५२ नारकादीनां घर्गणानिरूपणम् रोपमकोटीकोटिकस्थितिकं मिथ्यात्य वेदनीयं कर्म समुपार्जयति । तम्य बामगाः स्थितेरन्तर्मुहत्तमुदयक्षणादुपयतिक्रम्यापूर्वकग्गानिवृत्तिकरणाभिवानाभ्यां विशुद्विविशेषाभ्याम् अन्तमुहत्तकालप्रमाणमन्तरकरणं करोति । अन्तरकरणे कने मति तस्य कर्मणः स्थितिद्वयं भवति । तत्र-अन्तरकरणादधमानी स्थितिः प्रथास्थितिः सा चान्तमुहर्तमात्रा। तथा-तस्मादेवान्तरकरणादपरितनी द्वितीयस्थितिः । तत्र प्रथमस्थितौ जीवो मिथ्यात्वदलिकवेदनाद् यिथ्याष्टिर्भवति । अन्तमुहून तु तस्यां स्थितावपगतायामन्तरकरणप्रथमसमय एवं औपगमिकसम्यक्त्तं प्राप्नोति, सागरोपम कोटाकोटि के भीतर बना देता है अर्थात् यथा प्रवृत्तिकरण के प्रभाव से वह मिथ्यात्व मोनीय कर्म की ७० कोडाकोडी सागगेपन की स्थिति को घटाकर उसे १ सागरोएम के भीतर २ बार लेता है। फिर वह उस कर्म की स्थिति के अन्तर्मुहर्त तक उदय के बाद अपूर्व करण और अनिवृत्तिकरण नाम की दो विशुद्धियों के कारा अन्तर करण करता है। इस अन्तरकरण का काल भी एक अन्तर्गहत का होता है इस अन्तरकरण के करने पर उस फर्म की दो स्थितियां होती हैं। अन्तः करण से नीचे की जो स्थिति होती है वह प्रथन स्थिति होती है यह अन्तर्मुहर्त मात्र की होती है तथा उसी अन्तरकरण से जो उपरितनी दूसरी स्थिति होती है वह भी एक अन्तर्मुहर्त की होती है प्रथमस्थिति में जीव मिथ्यात्वदलिकों का वेदन करता है इससे वह मिथ्या दृष्टि होता है अन्तर्मुहर्त के बाद जब वह स्थिति समाप्त हो जाती है नय अन्तर સ્થિતિને એક સાગરોપમ કેટકેટલી પણ કંઈક જૂન પ્રમાણવાળી બનાવી દે છે. એટલે કે યથા પ્રવૃત્તિકરણના પ્રભાવથી તે મિથ્યાત્વ મેહનીય કર્મની ૭૦ કડાકડી સાગરોપમની સ્થિતિને ઘટાડીને ૧ સાગરોપરા પ્રમા કરતાં પણ ઓછા પ્રમાણુવાળી બનાવી નાખે છે. ત્યારબાદ તેના દ્વારા, તે કર્મની સ્થિતિને અન્તર્ગદૂત પર્યન્તના ઉદય બાદ અપૂર્વકરણ અને અનિવૃત્તિકરણ નામની બે વિશુદ્ધિઓ દ્વારા અન્ડરકરણ કરાય છે. આ અન્તરકનો કાળ પર એક અન્તને હોય છે. આ અન્તકરણ કરવાથી તે કમની બે રિધતિઓ થાય છે. અન્તકરણુધી નીચેની જે સ્થિતિ થાય છે, તે પ્રથમ સ્થિતિ ગણાય છે. તે અનમુહૂર્તમાત્રની જ હોય છે. તથા એજ અનરકથી જે ઉપરિતની બીજી સ્થિતિ હોય છે તે પણ એક અત્તમુહૂર્તની જ દે છે. પ્રથમ સ્થિતિમાં જીવ મિથ્યાત્વ વિકેનું વેદન કરે છે, તેથી તે મિથ્યાણિ રહે છે અન્ત. મુહૂર્ત કાળ પછી જ્યારે તે સ્થિતિ સમાન થઈ જાય છે ત્યારે અનરકન પ્રથમ સમયમાં જ જીવ ઓપશમિક સમ્યકત્વને પ્રાપ્ત કરે છે, કાર કે તે
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानासूत्र मिथ्यात्वदलिकवेदनाया अभावात् । यथा हि दावानलः पूर्वदग्धेन्धनम् ऊपरं वा देशमवाप्य विध्यायति तथा मिथ्यात्ववेदनानिरन्तरकरणमवाप्य विध्यायतीति । तदेवमौपधविशेष सदृशं सम्यक्त्वमासाद्य मदनकोद्रवस्थानीयं दर्शनमोहनीयम् अशुद्ध कर्म त्रिविधं भवति-अशुद्धम् अर्धविशुद्धं विशुद्धं चेति । तेपा त्रयाणां पुञ्जानां स्वजातीयः पृथक पृथक पुनो भवति । तत्र यदा जीवस्थाद्धविशुद्धः पुञ्जः समु. देति, तदा तस्य तदुदयवशादद्धविशुद्धमहद्दष्टतत्वश्रद्धानं भवति । तेन तदाऽसौ सम्यगमिथ्यादृष्टि भवति अन्तर्मुहूर्तावधि । तत ऊर्ध्वं स जीवः सम्यक्त्वपुञ्ज करण के प्रथम समय में ही जीव औपशमिक सम्यक्त्व को प्राप्त करता है क्यों कि उस समय में मिथ्यात्व दलिकों के वेदन का अभाव रहता है जिस प्रकार दावानल पूर्वदग्ध ईन्धन को अथवा ऊसरभृमि को प्राप्त कर वुझ जाता है उसी प्रकार मिथ्यात्व वेदनरूप अग्नि भी अन्तकरण को प्राप्त करके बुझ जाता है इस तरह से जीव औषधि तुल्य सम्यक्त्व को प्राप्तकर मदनकोद्रव स्थानीय के जैसे दर्शन मोहनीय कर्म को जो कि अशुद्ध कर्म है तीन प्रकार का करता है दर्शनमोहनीय कर्म के जो तीन पुंज होते हैं उनमें एक पुंज अशुद्रूप होता है, दूसरा पुंज अर्धविशुद्ध और तीसरा पुंज विशुद्धरूप होता है इन तीनों पुंजों के अपने २ जाति के पृथक् पुंज होते हैं। इनमें जीव को जब अर्धविशुद्ध पुंज का उदय होता है तब यह जीव लम्यग् मिथ्यादृष्टि होता है इस अवस्था में इसका अर्हत् दृष्ट तत्वों का श्रद्धान अर्धविशुद्ध रहता है यह अवस्था इसकी अन्तर्मुहर्त तक रहती है इसके बाद वह जीव या तो सम्यक्त्व पुंज को સમયે મિથ્યાત્વદલિકના વેદનનો અભાવ રહે છે. જેવી રીતે પૂર્વદગ્ધ ઈધન (લાકડાં) અથવા વેરાનભૂમિ આવતાં જ દાવાનળ ઓલવાઈ જાય છે, એ જ પ્રમાણે મિથ્યાત્વ-વેદનરૂપ અગ્નિ પણ અંતઃકરણ પાસે પહોંચીને ઓલવાઈ જાય છે. આ રીતે જીવ ઔષધિ સમાન સમ્યકત્વને પ્રાપ્ત કરીને મદનકેદ્રવ સ્થાનીયના જેવાં દર્શનમોહનીય કમને (જે અશુદ્ધ કર્મ હોય છે) ત્રણ પ્રકારનું કરે છે. દશમેહનીય કર્મના જે ત્રણ પુ જ હોય છે તેમાંથી એક પંજ અશુદ્ધરૂપ હોય છે, બીજે મુંજ અધવિશુદ્ધરૂપ હોય છે, અને ત્રીજો પુંજ વિશુદ્ધરૂપ હોય છે. તે ત્રણે પુંજે પિતાપિતાની જાતિના અલગ અલગ પેજ રૂપે હોય છે. આ ત્રણ પુંજમાંથી અર્ધ વિશુદ્ધ પુંજને જીવમાં જ્યારે ઉદય થાય છે, ત્યારે તે જીવ સમ્યગમિથ્યાદષ્ટિ બને છે. આ અવસ્થામાં અહંત ભગવાન દ્વારા દેખ ત પ્રત્યે તેને અર્ધવિશુદ્ધ શ્રદ્ધા રહે છે. તેની આ મફારની અવસ્થા અન્તમુહૂર્ત પર્યન્તજ ટકે છે, ત્યારબાદ કાં તો તે જીવ
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा का स्था० १ उ० १ ० ५२ नारकादीनां घर्गणानिरूपणम् १६५ मिथ्यात्वपुञ्ज वा गच्छतीति । सम्यग्दृष्टिमिथ्याप्टिसम्यमिथ्या दृष्टिविपि. तानां नारकादिस्तनितकुमारान्तानां चतुर्विंशति दण्डक्रस्यपदानामेकेकरय वर्गणा एकैका भवतीति । __इंदं दर्शनत्रयं नारकादिस्तनितकुमारान्तानामेकादशानामेव भवति, न तु प्रथिव्यादिवनस्पत्यन्तानाम् । तेपां तु मिथ्यादर्शनमेव भवति । अनुएवाह मृत्रकार:-'एगा मिच्छादिहियाणं' इत्यादि । मिथ्यादृष्टिकानां पृविव्यादि वनस्पत्यन्तानामे कैकस्य वर्गणा एकैका बोध्येति । तथा-सम्यग्दृष्टिविज्ञपितानां द्वीन्द्रियाणां त्रीन्द्रियाणां चतुरिन्द्रियाणां च एकैका वर्गणा बोध्या । द्वीन्द्रियादीनां प्राप्त करता है या मिथ्यात्य पुंज को प्राप्त करता है सम्यग्दृष्टि मिथ्या. दृष्टि और सम्यग मिथ्यादृष्टि वाले नारक से लेकर स्तनितकुमार तक के २४ दण्डकस्थ पदों के जीवों के एक२ जीव के एक २ वगणा होती है।
ये दर्शन त्रय नारक से लेकर स्तनितकुमार तक के ११ पदों के ही होते हैं पृथिवी से लेकर वनस्पतिकायिक जीवों के नहीं होते हैं क्यों कि इनके केवल एक मिथ्यादर्शन ही होता है हमी कारण मृत्रकार ने "एगा मिच्छादिष्टियाणं" इत्यादि सूत्रपाठ कहा है मिथ्याष्टिक पृथि. वीकायिक से लेकर वनस्पतिकायिक तक के जीवों को एक २ वर्गणा होती है तथा-सम्यग्दृष्टि एवं मिथ्यादृष्टि वाले दीन्द्रिय जीवों के तेहन्द्रिय जीवों के और चौइन्द्रिय जीवों के एक २ वर्गणा होती है इन दो इन्द्रियादिक जीवों में सम्यग मिथ्याष्टिरूप उभय अवस्था नहीं होती है क्यों कि यह अवस्था ऐसी पञ्चेन्द्रिय जीवों के ही होती है इसलिये સમ્યકત્વ પુંજને પ્રાપ્ત કરે છે, અથવા મિથ્યાત્વ પુજેને પ્રાપ્ત કરે છે. સમ્યગુણિ, મિથ્યાદૃષ્ટિ, અને સભ્યમિથ્યાશિવાળા નારકથી લઈને સ્વનિતકુમાર પર્યન્તને ૨૪ દંડકના જીવમાં પ્રત્યેક દંકના જીવની વર્ગમાં એક સમજવું જોઈએ.
નારકથી લઈને સ્વનિતકુમાર પર્વતના ૧૧ દંડકમાં જ આ દર્શનત્રયને સાવ હોય છે. પૃથ્વીકાયિકથી લઈને વનસ્પતિકાયિક પર્વતને પાચ દંડકના छयोमा मिथ्याशननी सदलाव डाय छे. ते ॥ भूरे “एगा मिन्छा. विष्टियाण " छत्याल सूत्रानुं ४थन थुछ भिध्या विश्वासाने વનસ્પતિકાવિક પર્યન્તને જીવેમાં એક એક વર્ગો હોય છે તથા-સમ્પણિ અને મિથ્યાદિવાળા હીન્દ્રિય જીની વર્ગમાં પcએકત્વ સમજવું, ત્રિન્ટિ
ની વરણામાં પણ એકત્વ સમજવું. તે દરિયાદિક જેમાં અમિથ્યાદષ્ટિ રૂપ ઉભય અવસ્થાને સદભાવ તે નથી, કારણ કે આ દષ્ટિને સદુ
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाइसूत्रे सम्यग्रमिथ्यादृष्टिकत्वं नास्ति । सम्यग मिथ्याष्टिस्तु संज्ञिनानेन भवति । अतो द्वीन्द्रियादयः सम्यग्दृष्टिमिथ्यादृष्टिभ्यायेव विशेषिता भवन्तीति । तया-पञ्चेन्द्रियतिर्यङ्मनुष्यादिवैमानिकान्तानां नारकादिवद् दर्शनत्रयं भवति । अतस्तेपां दर्शनत्रय विशेपितानामेकैकस्य वर्गणा एकैका भवति । अत एवाह सूत्रकारः-" सेसा जहा नेरइया जाव एगा सम्मामिच्छदिहियाणं वेयाणियाणं वग्गणा ॥"
इति तृतीयश्चतुर्विंशति दण्डकः ॥ ३ ॥
तथा-कृष्णपाक्षिकाणां-कृष्णपक्षोऽस्त्येषामिति कृष्णपाक्षिका! अर्धपुद्गलपरावाधिकसंसारभाजः, तेषां वर्गणा एका । तथा-शुलपाक्षिकाणां-शुक्लानाम् आस्तिकत्वेन विशुद्धानां पक्षावर्ग-शुक्लपक्षः, तत्र भवाः शुक्लपाक्षिकाः, अर्धपुदीन्द्रियादिक जीव सम्यग्दृष्टि भी होते हैं और मिथ्यादृष्टि भी होते हैं मिश्रदृष्टिवाले नहीं होते हैं तथा पचेन्द्रिय तिथंच मनुष्य और वैनानिक तक के जीव नारकादि की तरह दर्शन भय वाले होते हैं अतः दर्शन त्रय विशेषित उन जीवों के एक • जीव के एक २ वर्गणा होती है इसीलिये स्तुत्रकार ने "सेसा जहा नेरड्या जाव एगा सम्मामिच्छादिहियाणं वेमाणियाणं वग्गणा" ऐसा कहा है इस प्रकार से यह तीसरा चतुर्विशति दण्डक है।
कृष्णपक्ष जिनके होते हैं वे कृष्णपाक्षिक हैं अर्थात् ऐसे जीव कृष्णपाक्षिक हैं कि जिनका संसार एक पुद्गल परार्वत अधिकतर है अल्पतर नहीं है इनकी भी वर्गणा एक होती है तथा जो जीव शुक्ल. पाक्षिक हैं अर्थात् जिनका संसार केवल अर्धपुद्गल परावर्तनमात्र रूप रह गया है ऐसे जीवों की भी वर्गणा एक ही होती है ये शुक्लपाक्षिक ભાવ પંચેન્દ્રિય જીવમાં જ હોય છે. તેથી જ હીન્દ્રિયથી ચતુરિન્દ્રિય પર્યાના જ સમ્યગ્દષ્ટિ પણ હોય છે અને મિથ્યાદષ્ટિ પણ હોય છે, પરન્તુ મિશ્ર દષ્ટિવાળા હેતાં નથી. તથા પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ, મનુષ્ય અને વૈમાનિક પર્વતના દંડકના જીવમાં એક એક વગણ હોય છે એમ સમજવું. તેથીજ સૂત્રકારે " सेसा जहा नेरइया जाव एगा सम्ममिच्छादिट्ठियाणं वेमाणियाणं वग्गणा" આ પ્રમાણે કહ્યું છે. ત્રીજા ૨૪ દંડકની પ્રરૂપણ અહીં પૂરી થાય છે.
જે જીવેને એક પુલ પરાવર્તન કાળ કરતાં પણ અધિક કાળ પર્યત આ સંસારમાં ભ્રમણ કરવાનું હોય છે, એવાં જીને કૃષ્ણ પાક્ષિક કહે છે. એવાં અને સંસાર એક પુલ પરાવર્ત કાળ કરતાં ઓછો હોતો નથી, પણ વધારે જ હોય છે. તે કૃષ્ણ પાક્ષિક જીવોની વણામાં પણ એકત્વ સમજવું, તથા જે જીવે શુકલપાક્ષિક હોય છે. જેમને સંસાર અર્ધપુલ પરા
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुधा टीका स्था: उ०१ सू. ५२ नारकादीनां वर्गणानिरूपणम् १६७ द्गलपरावर्तनसंसारभानः, तेषां वर्गणा एका भवति । कृष्णयाक्षिकशुक्लपाक्षिकपोलक्षणमिदमुक्तम्___ " जेसिमबडो पोग्गलपरियट्टो सेसओ उ संसारो।
ते मुकापक्षिया खलु अहिए पुण किण्णपक्खीया ॥ १॥" छाया-येपासपार्थः पुद्गलपरावतः शेपमस्तु संसारः ।।
ते शुरूपाक्षिकाः खलु अधि के पुनः कृष्ण पक्षीयाः ॥ इति ।
कृष्णपातिक शुक्लपाक्षिकविशेषितानां चतुर्विशतिदण्डकस्थानां नारकादि चैमानिकान्तानां पदानां वर्गणा एकैसा चोध्या।
इति चतुर्थश्चतुर्विंशतिदण्डकः ॥ ४ ॥ जीव आस्तिक भाव वाले होते हैं शुवलपाक्षिक और कृष्णपाक्षिक जीवों
का लक्षण ऐसा कहा गया है___"जेसिमरडो" इत्यादि । जिन जीवों का संसार अर्धपदलपरावतनकाल रूप हो गया है अर्थात् अधिक से अधिक इतने काल तक ही संसार में जिन जीवों को रहना है इसके बाद नियमतः जिनकी मुक्ति हो जाती है ऐसे जीव शुक्लपाक्षिक हैं और जिन जीवों का संसार इम से विपरीत है अर्थात् दीर्घतर है अर्धपुद्गलपरावर्तन से अधिक है वे जीव कृष्णपाक्षिक हैं शुक्लपाक्षिक और कृष्णपाक्षिक जीव चतुर्विगातिदण्डकस्थ नारक जीव से लेकर वैमानिक जीवों तक में होते हि इनमें भी एक २ जीव को एक २ चर्गणा होती है इस प्रकार से यह चतुर्थ चतुशितिदण्डक है। વર્તન કાળ રૂપ જ બાકી છે, એવાં જીવોની વર્ગામાં પણ એક સમજવું. તે શુકલપાક્ષિક કે આસ્તિક ભાવવાળા હોય છે. શુકલપાક્ષિક અને કુપાક્ષિક ઇનાં લક્ષણ નીચે પ્રમાણે બતાવ્યાં છે– ___सिमकालो" त्यादि.२ याना समा२ मत पावन રૂપ થઈ ગ છે-એટલે કે વધારેમાં વધારે એટલા કાળ સુધી જ જે તેને સંસારમાં રહેવાનું છે, ત્યારબાદ તે અવશ્ય જેથી મુક્તિ થવાની છે, એવાં અને કલપાક્ષિક કહે છે. જે એનો સંસાર શુલપાક્ષિક અને કુપાક્ષિક જો વીરા દંડકસ્થ નાકાથી લઈને વૈમાનિક પર્યન્તના જીવોમાં હોય છે. તેમાં પણ પ્રત્યેક દંડકના અને એક એક વર્ગ જ હોય છે. ૨૪ દંડકને અનુલક્ષીને આ ચોથા વિષથની વગણામાં એકત્વ પ્રકટ કરવામાં भा०९
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाक सूत्रे
१६८
तथा - कृष्णलेश्यानां - लिश्यते = संश्लिष्यते प्राणी कर्मणा याभिस्ता लेश्याः,
उक्तं च
" श्लेप व वर्णवन्धस्य कर्मबन्धस्थिति विधाsयः " इति । " कृष्णादिद्रव्यसाचिन्यात्, परिणामो य आत्मनः । स्फटिकस्येव तत्रायं श्याशब्दः प्रयुज्यते ॥ १ ॥ " इति च । इयं च शरीरनामकर्म परिणतिरूपा, योगपरिणतिरूपत्वात्, योगस्य च शरीनामकर्मपरिणतिविशेषत्वात् । उक्तं च
“ योगपरिणामो लेश्या " । कथं पुनर्योगपरिणामो लेश्या ? यस्मात् सयोगिकेवली शुक्ललेश्या परिणामेन विहृत्यान्तर्मुहुर्ते, शेषे योगनिरोधं करोति, ततो
तथा - कृष्णलेइयावालों की भी एक वर्गणा है जिनके द्वारा प्राणी कर्मों से संश्लिष्ट होता है उनका नाम लेया है कहा भी है- "लेष इव वर्ण० " इत्यादि ।
कृष्णादि द्रव्य साचिव्यात् परिणामो य आत्मनः " स्फटिकस्येव तत्रायं लेश्या शब्दः प्रयुज्यते " ॥ १ ॥ - तात्पर्य इसका यही है कि कपायों के उदय से अनुरंजित जो योग प्रवृत्ति है उसका नाम लेश्या है यह लेश्या योग परिणतिरूप होनेके कारण शरीर नाम कर्म की परिणतिरूप होती है क्यों कि योग शरीर नामकर्म की परिणति विशेषरूप होता है।
उक्तं च- -"योगपरिणामो लेश्या " लेश्या योगपरिणाम रूप इस तरह से है - सयोगि केवली शुक्ललेश्या के परिणाम से विहार करके जब अन्तर्मुहूर्त काल बाकी रहता है तब योगनिरोध करता है इससे
તથા કૃષ્ણલેયાવાળાએની પણ એક વા છે. જેમના દ્વારા પ્રાણી (જીવ) કર્માથી પૃષ્ટ ( સશ્લિષ્ટ ) થાય છે, તેમને વૈશ્યા કહે છે કહ્યુ પણ छे - " श्लेष इव वर्णवन्धस्य " छत्याहि.
कृष्णादि - द्रव्यसाचिव्यात् परिणामो य आत्मनः स्फटिकस्येव तत्रायं लेश्या. शब्दः प्रयुज्यते ॥ १ ॥ तात्पर्य - उषायाना उध्यशी अनुरक्ति ने योगप्रवृत्ति છે, તેનું નામ લેશ્યા છે તે લેસ્યા ચેગપરિણતિ રૂપ હાવાને લીધે શરીર નામકની પરિણતિરૂપ હાય છે, કારણ કે ચેાગ શરીર નામ કની પરિતિ विशेष३य होय छे. उप छे - " योगपरिणामो लेश्या " बेश्या योगપરિણામરૂપ આ રીતે છે–સયેાગી કેવલી શુકલ લેસ્યાના પરિણામમાથી વિહાર કરીને ખહાર નીકળીને જ્યારે અન્તમુહૂતકાળ ખાકી રહે છે ત્યારે ચેગનિરાધ કરે છે. તેમ કરવાથી તે અચેગી અવરથા અને અલેશ્યાવસ્થા પ્રાપ્ત કરે છે.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ ० १ सू० ५२ नारकादीनां वर्गणानिरूपणम्
१६९
योगित्वं च प्राप्नोति, अनोऽगम्यते - 'योगपरिणामो लेय्या' इति । स पुनर्योगः- शरीरनामकर्मपरिणतिविशेषः । उक्त हि
1
" कर्महि कार्मणस्य कारणमन्येषां च शरीराणाम् " उनि । तस्मादौदारिका दिशरीरयुक्तग्यात्मनो वीर्यपरिणतिविशेषः काययोगः । तथा औदारिक क्रियाहारकमरी व्यापाराहतवाद्रव्यममूहसाचिव्याद वो जीवव्यापारः न चाग्योगः | तथा औदारिकादि शरीरव्यापाराहतमनोद्रव्यसमूहसाचिव्याद्यो जीवव्यापारः स मनोयोग इति । ततो यथेत्र कायादिकरणयुक्तस्यात्मनो वीर्यपरिणतिर्योग उच्यते तथैव लेश्यापीति । केचित्तु -' कर्मनिस्यन्द्रो देश्या' इति ब्रुवन्ति । सा च द्रव्यवह अयोगी अवस्था को और अलेश्यावस्था को प्राप्त करता है इससे जाना जाता है कि योगपरिणाम रूप लेश्या है तथा योग शरीर नाम कर्म की परिणति विशेष रूप इस प्रकार से है-" कर्ज हि कार्मणस्य कारणमन्येशं च शरीराणाम् " कर्ज कार्मणशरीर का और औदारिक आदि शरीरों का कारण है इस कथन से यही बात जानी जाती है कि औदारिकादि शरीर युक्त आत्मा का जो वीर्य परिणाम विशेष रूप योग होता है वह काययोग है तथा औदारिक वैक्रिय एवं आहारक शरीर के व्यापार से आहृत वाग्यद्रव्यसमूह की सहायता से जो जीव का व्यापार होना है वह वारयोग है तथा औदारिकादि शरीर के व्यापार से आहत मनोद्रव्यसमूह की सहायता से जो जीव का व्यापार होता है वह मनोयोग है तो जिस प्रकार से कायादि करणयुक्त आत्मा को वीर्य • परिणतिरूप योग होता है उसी प्रकार से योगपरिणतिरूप लेकमा भी होती है कितने जन "कर्मनिस्यन्दो लेल्या " इसके अनुसार ऐसा भी
તેથી એ વાત સિદ્ધ થાય છે કે લેશ્યા ચૈાગપરિણામ રૂપ છે. તથા ચેત્ર शरीर नाम अर्मनी परिशुति विशेष सा रीते है-" कर्म हि कार्मणत्य कारणमन्येषां च शरीराणाम् " धर्मीय शरीरसुं मने मोहारि महि શરીરનુ કારણ છે. આ કથનથી એ વાત જાણી શકાય છે કે ઔદાકિાક શરીરયુકત આત્માના જે વી પરિણાા વિશેષરૂપ ચેગ ડ્રાય છે, તે કાયયેગ हे. तथा मोहारिड, पडिय अने आहार शरीरना व्यापारी शाईन ( येथ થામાં આવેલ ) વાગ્દસમૂહની સહાયતાથી જીવની જે પ્રવૃત્તિ ચાલે છે તેને વાગ્યેાગ કહે છે. તથા ઔદારિયાદ્રિ શીગ્ના વ્યાપાથી અન્ નદ્રશ્ય સમૃðની સહાયતાથી જીવની જે પ્રવૃત્તિ ચાલે છે તેને મનેપેલ કહે છે પ્રારે કાયાદિયુક્ત આત્માની થીપનિ તિરૂપ ચેત્ર તૈય છે, એજ પ્રકારે योगपरिसुतिय बेश्या होय है.
"देवा"
घ :
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
स्थानाचे भावभेदाद् द्विधा । तत्र द्रव्यलेश्या कृष्णद्रव्याण्येव । भारलेल्या तु तज्जन्यो जीव- . परिणाम इति । इयं लेश्या पइविधा । पविधत्वं चास्याः जम्बूफलमक्षकपुरुषपटकदृष्टान्ताद् ग्रामघातकचौरपुरुपपटकदृष्टान्ताद् वाऽवसेयमिति । कृष्णद्रव्यसाचिव्याद् जायमानाऽशुभपरिणामरूपा लेश्या कृष्णा भवति । सा लेश्या येषां ते कृष्णलेश्यास्तेषां वर्गणा एका भवति । तथा-नीललेश्याना-नीला-कृष्णापेक्षया किंचिच्छुभरूपा लेश्या येषां ते नीललेश्यास्तेपांवर्गणा एका भवति । तथा-कापोतलेश्यानां-झापोती-कपोतवर्णा-धूम्रवर्णा नीलापेक्षया किंचिदधिकशुभपाटेश्या कहते हैं कि जो कर्म के आने में कारण होती है वह लेण्या है यह लेश्या द्रव्य और माय के भेद से दो प्रकार की है कृष्णद्रव्यरूप द्रव्यलेश्या तथा कृष्णद्रव्य जन्य जो जीव का परिणाम है वह भावलेश्या है कृष्ण, नील, कापोत आदि के भेद से भी लेश्या ६ प्रकार की कही गई है जम्बूफल भक्षक पुरुषपट्क के दृष्टान्त से अथवा-ग्रामघातक चौर पुगपटूक के दृष्टान्न से लेश्या में पड्विधता शास्त्रों में कही गई है कृष्णद्रव्य की सहायता से जायमान अशुभ परिणामरूप लेश्या कृष्ण होती है यह कृष्णलेल्या जिनको होती है वे कृष्णलेश्य जीव हैं इन कृष्णलेश्य जीवों की वर्गणा एक होती है कृष्णलेश्याकी अपेक्षा किञ्चित् शुभरूप नीललेश्या होती है यह नीललेश्या जिनको होती है वे नीललेश्यावाले जीव हैं इनकी भी वर्गणा एक होती है धूमवर्ण जैसी कापोत लेश्या होती है यह नील लेश्या की अपेक्षा से कुछ अधिक शुभरूप होती है આ માન્યતા અનુસાર એવું પણ કહે છે કે જે કર્મના આગમનના કારણભૂત છે, એજ વેશ્યા છે. તે લેસ્થા દ્રવ્ય અને ભાવના ભેદથી બે પ્રકારની છે કૃષ્ણ દ્રવ્યરૂપ દ્રવ્યલેશ્યા તથા કૃષ્ણદ્રવ્યજન્ય જે જીવનું પરિણામ છે તે ભાવલેસ્યા છે. કૃષ્ણ, નીલ, કાપત, તેજે, પદ્ધ અને શુકલના ભેદથી વેશ્યાના છ પ્રકાર પણ કહ્યાં છે. જાંબુનું ભક્ષણ કરતાં છ પુરુષના દૃષ્ટાન્ત દ્વારા અથવા ગ્રામઘાતક છે એરોના દેણાન્ત દ્વારા શાસ્ત્રકારોએ લેસ્થામાં વિવિધતા (છ પ્રકાર ચુતતા) બતાવી છે. કૃષ્ણદ્રવ્યની સહાયતાથી જયમાન (ઉત્પન્ન થયેલ) અશુભ પરિણામરૂપ જે વેશ્યા છે તેને કૃષ્ણલેશ્યા કહે છે. તે વેશ્યાવાળા જીને કૃષ્ણલેશ્ય કહે છે. તે કૃષ્ણલક્ષ્ય જીવોની વર્ગણામાં એકત્વ સમજવું જોઈએ. કૃષ્ણલેશ્યા કરતાં કંઈક શુભારૂપ નીલલેશ્યા ગણાય છે. જે જેમાં તે નીલ ગ્લેશ્યાનો સદૂભાવ હોય છે, તે જીવોને નીલ લેશ્યાવાળાં કહે છે. તેમની પણ વર્ગ એક હોય છે. ધૂમાડાના જેવાં વર્ણવાળી કાપિતલેસ્યા હોય છે. તે નીલ લેશ્યા કરતાં કંઈક અધિક શુભરૂપ હોય છે. તે ધુમ્રવર્ણવાળાં દ્રવ્યની
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० उ०१ सू०५२ नारकादीनां घर्गणानिरूपणम् १७१ "कापोती" इत्युच्यते । इयं धूम्रवर्णद्रव्यसाहाय्याज्जायते । सा लेश्याऽस्ति पां ते कापोतलेश्याः, तेषां वर्गणा एका भवति । तथा-तेजोलेश्यानाम्-नेजः अग्निज्याला, तद्रपालेश्या-तेजोलेश्या । लोहिनवणेद्रव्य साहाय्याज्जायमाना लेण्या। इयं लेश्या शुभस्वभावा भवति । तेजो लेश्याऽस्ति येपां ते तथा तेषां वर्गणा एका भाति । तथा-पद्मलेश्यानां-पां-कमलं तद्गर्भवर्णा पीतवर्णा टेश्या, पदालेश्या । पीतवर्णद्रव्यसाचिव्याज्जायमानालेश्या । इयं लेश्या शुभतरस्वभाना । सा लेश्या येषां ते तथाभूतास्तेपां वर्गणा एका भवति । कापोतलेश्य तेजोलेश्य पमलेश्यानां संग्रहो 'एवं जाव' इति पदाद् बोध्यः । तथा-शुकलेश्यानां शुमा-शुक्रवर्णा-अत्यन्तशुभेति यावत् , तद्रूपालेश्या-शुललेश्या । इयं शुक्रवणद्रव्यसाधियह लेश्या धूमवर्णवाले द्रव्य की सहायता से उत्पन्न होती है कायोत लेश्यावाले जोवों की वर्गणा भी एक होती है तेज नाम अग्नि ज्याला का है इस अग्नि ज्वाला रूप जो लेश्या होती है बद तेजोलेश्या पीत. लेश्या है यह तेजो लेश्या लोहित (लाल) वर्ण वाले द्रव्य की सहायता से उत्पन्न होती है और यह शुभस्वाभाववाली होती है तेजोलेश्या वाले जीवों की वर्गणा भी एक होती है कमल के गर्भ के वर्ण की तरह जो लेश्या होती है वह पालेश्या है यह लेश्या पीतवर्णयाले द्रव्य की सहायता से उत्पन्न होती है और शुभतर स्वभाववाली होती है इस पद्मलेश्यावाले जीवों की वर्गणा भी एक होती हे कापोतलेश्यावाले तेजोलेल्या वाले और पालेश्यावाले जीवों का संग्रह " एवं जाव" हल पद से यहां हुआ है अत्यन्तशुभरूप जो लेश्या होती है वह शुक्ललेल्या है સહાયતાથી ઉત્પન્ન થાય છે. કાપિત લેશ્યાવાળાં જેની વર્ગ પણ હોય છે. અગ્નિ વાળાનું નામ તેજ છે. આ અગ્નિજવાળા રૂપ જે લેગ્યા હોય છે, તે લેસ્થાનું નામ તેજેશ્યા છે. તે તેલેશ્વા પિત (પીળા વર્ણની) લેડ્યા છે. તે વેશ્યા લાલ વર્ણવાળા દ્રવ્યની સહાયતાથી ઉત્પન્ન થાય છે અને તે શુ સ્વભાવવાળી હોય છે. આ તેજલેશ્યાવાળા જીવોની વણ પણ એક હેય છે. કમલના ગર્ભના જેવા વર્ણવાળી જે લેહ્યા છે, તેને પત્રલેશ્યા કહે છે તે લેચ્છા પીળા વર્ણવાળા દ્રવ્યની સહાયતાથી ઉત્પન થાય છે અને તેથી કરતા અધિક શુભ સ્વભાવવાળી હોય છે. આ પદ્મશ્યાવાળા જેની વર્ગ પણ એક હોય છે કાપલેક્ષાવાળ, તેલેથાવાળા અને પહેલેસ્થાવાળા
वोनी स' ' एवं जाव" 21 ५६ ६१२१ मी यथे। है. यन्त शुनરૂપ જે લેહ્યા છે, તેનું નામ શુકલ લેહ્યા છે. તે લેયા સફેદ વર્ણવાળા દ્રવ્યની
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाने ध्याज्जायते ।-शुक्ला लेश्या येषां ते तथा तेषां शुक्ललेश्यावतां वर्गणा एका भवतीति । आसु पस लेश्यासु चतुर्विशतिदण्डकस्थपदानां नारकादीनां मध्ये एकैकस्य यावत्यो लेश्या भवन्ति, तावतीभिलेश्याभिविशेपितानां तेपाम् एकैका वर्गणा भवति । अमर्थं स्वयमेवाह सूत्रकार:-" एगा कण्हलेसाणं नेरइयाणं वग्गणा जाव काउलेरसाणं नेरड्याणं वग्गणा । एवं जस्स जइ लेस्साओ ।। " अयं भावः-कृष्णलेश्यानां नैरयिकाणां वर्गणा एका । नीललेश्यानां नैरयिकाणां वर्गमा एका । कापोतलेश्यानां नैरयिकाणां वर्गणा एका । नायिकाः कृष्णादित्रिविधलेश्यावन्तो भवन्ति । अतस्त्रिविधानां प्रत्येकं वर्गणा एकैका भवति । एवम् = अनेन
यह लेश्या शुक्लवर्णवाले द्रव्य की सहायता से उत्पन्न होती है शुक्ललेश्यावाले जीवों की वर्गणा भी एक होती है इन छह लेश्याओं में से चतुर्विंशतिदण्डकस्थ पदवाले नारक आदि जीवों में एक २ जीव के जिलली २ लेश्याएँ होती है उतनी लेश्याओं से विशेपित उन २ जीवों की वर्गणा ली सालान्यरूप ले एक होती है यही घात "एगा कण्हले. स्ताणं नेरझ्याणं वग्गणा जाव काउलेस्साणं नेरइयाणं वग्गणा एवं जस्स जई लेस्साओ" इस सूत्र पाठ द्वारा सूत्रकार ने कही है इसका भाव ऐसा है कि कृष्णलेश्यावाले जीवों की नैरयिकों की वर्गणा एक है नीललेश्यावाले नैरयिकों की वर्गणा एक है कापोतलेश्यावाले नैरथिकों की वर्गणा एक है नैरविक जीव कृष्णादि तीन लेश्याओं वाले होते हैं अत: इन तीन प्रकार की लेश्याओं वाले नैरथिक जीवों की प्रत्येक की एक २ वर्गणा होती है किस जीव के कितनी लेश्याएँ होती है-इसी बात को
સહાયતાથી ઉત્પન્ન થાય છે. શુકલ લેશ્યાવાળા જીવોની વગણ પણ એક હાય છે. આ છ ફેશ્યાઓમાંથી ૨૪ દંડકશ્ય પદવાળા નારકાદિ માંના પ્રત્યેક દંડકના જીવમાં જેટલી લેશ્યાઓ હોય છે એટલી વેશ્યાઓથી યુક્ત તે પ્રત્યેક દંડકના જીની વર્ગનું પણ સામાન્યની અપેક્ષાએ એક હાયે છે.
मे पात “ एगा कण्हलेस्साणं नेरइयाणं वग्गणा जाव काउलेस्साणं नेरइयाणं वगणा एवं जस्स लेस्लाओ" ॥ सूत्र५४ ॥२॥ सूत्रारे ४ी छे. તેને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે-કૃષ્ણલેશ્યાવાળા નારકોની વર્ગણ એક છે, નીલલેશ્યાવાળા નારકોની વર્ગણ એક છે, કાપત વેશ્યાવાળા નારકની વગણું એક છે. નારક જી કૃષ્ણાદિ ત્રણ લેશ્યાઓવાળા હોય છે, તેથી તે ત્રણ પ્રકારની વેશ્યાઓમાંની પ્રત્યેક લેશ્યાવાળા નારકેની એક એક વર્ગણ હોય
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ उ०१ सू० ५२ नारकादीनां धर्गणानिरूपणम् १७३ प्रकारेण यस्य असुगदेर्यावन्त्योलेश्या भवन्ति, तावनीपु लेपानु एक प्रया देश्यया विशेषितानां तेषां प्रत्येक वर्गणा एकैका भवति । वाम्य कियन्यो लेख्या मान्ति ? इति स्वयमेवाह सूत्रकार:-'भवणयइ वाणमंत०' इत्यादि-भवनारियान व्यन्तरपृथिव्यानस्पतीनां चतस्रो लेश्याः कृष्णनीलकापोततेजोलेल्या मन्ति । तेजोमय हीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियाणां तिस्रो लेश्याः कृष्णनीयापोतलेल्या भान्ति । पञ्चेन्द्रियनिर्यग्योनिमानां मनुष्याणां पड्लेश्या:प्यादि गुवकान्ताः भवन्ति । ज्योतिक्षाणाम् एका तेजोलेश्या भवति । वैमानिकानाम् निन्न उपरितनलेश्या: तेजः पद्मशुक्ललेश्या भवन्ति । इति पञ्चमश्चरिंगनिदण्डकः ।।५।।
तथा-कृष्णादिलेश्याविशेपितानां भवसिद्धिकानाम् अभवसिद्रिकानां च वर्गमा एकेका भवति । इममर्थ गुत्रकारः स्वयमाह-एगा कहलेसाणं गवसिद्धियाणं' सूत्रकार ने " भवणवा वाणमंतर०" इत्यादि स्त्र द्वारा प्रकट किया है इसमें अवनपनि व्यन्तर पृथिवी अप और वनस्पतिशाबिक इन जीवों के कृष्ण, नील, कापोत और तेजोलेल्या ये चार लेश्या होती है जसायिक, वायुज्ञायिक, हीन्द्रिय, तेन्द्रिय और चार इन्द्रिय इन कण, नील और कापोन ये तील लेश्याएं होती है पञ्चेन्दिय तिर्यों के और मनुष्य के छह लेश्याएं होती है कृष्ण, नील, कापोत, पीत, पद्म और शुक्ल ये उन छह लेश्याओं के नाम हैं। ज्योतिष्क जीवोंको एक तेजोलेश्या होती है पैमानिकों को तेजोलेश्या पाटेश्या और शुक्ललेगा ये तीन लेश्याएं होती हैं। इस प्रकार से यह पांचवां चतुर्वि निदण्डक है तशा कृष्णादिलेश्याओं से विशेपित भवसिद्धिक और अभवसिद्धिक जीवों की वर्गणा एक २ होती है यही बात नत्रकार ने "एगा पहलेल्माणं
यानी श्यामा डाय छत सूत्रधार “भवण: पौणमनर०" ઇત્યાદિ સૂત્ર દ્વારા પ્રગટ કર્યું છે. આ સૂત્રપાઠમાં એ વાત પ્રકટ કરી છે કે ભવનપતિ, વ્યન્તર, પૃથ્વીકાયિક, અપ્રકાયિક અને વનસ્પતિકાચિકેમાં ક, નીલ, કાતિ અને તેજેલેશ્યા, આ ચાર વેશ્યાઓને સદભાવ હોય છે. તેજરકાયિક, વાયુકાયિક, શ્રીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય માં , નીલ અને કાપિત, એ ત્રણ લેશ્યાઓને સદભાવ હોય છે. પચેન્દ્રિય તિય અને મનુષ્યમાં કણ, નીલ, કાપત, તે જેતેશ્યા, પાલેશ્યા અને શુભેચ્છા, આ છએ લેસ્થાઓને સદૂભાવ હોય છે. જ્યોતિક જેમાં તે લેધ્યાને અને વિમાનિકમાં તેજલેશ્યા, પડ્યા અને શુકલ લેને સદભાવ હેય છે. આ રીતે આ પાચમાં વીસ દંડકે સમજવા.
તથા કૃણાદિ લેગ્યાએથી યુકત ભવસિદ્ધિક અને અભવરિદ્ધિક જીવોની पास से खाय छे. मे पात सूत्रधारे "एगा फहलेसाणं भव
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
स्थानाङ्गसूत्रे इत्यादि । एका कृष्णलेश्यानां भवसिद्धिकानां वर्गणा । एवं पट्स्वपि लेश्यासु = कृष्णादिषड्लेश्या विशेषणत्वेनाश्रित्य द्वे द्वे पदे भणितव्ये । अयं भावः,-कृष्णलेश्यानां भवसिद्धिकानां वर्गणा एका । कृष्णलेश्यानाम् अभवसिद्धिकानां वर्गणा एका । एवं नीलादिविशेपिता भवसिद्धिका अभवसिद्धिकाश्च वाच्या इति । सम्प्रति यथास्वं कृष्णलेश्यादिविशेपितानां भवसिद्धिकानाम् अभवसिद्धिकानां च नारकादीनां प्रत्येकं वर्गणाया एकत्वं दर्शयति-"एगा कण्हलेस्साणं भवसिद्धियाणणेरइयाणं वग्गणा' इत्यादि । कृष्णलेश्यानां भवसिद्धिकानां नैरयिकाणां वर्गणा एका । तथा-कृष्णले श्यानाम् अभवसिद्धिकानां वर्गणा एका एवम् अमुना प्रकारेण यस्य यावत्यो लेश्या भवन्ति तस्य तावत्यो वर्गणा वक्तव्याः । कियदवधि वक्तव्याः ? इत्याह-यावद् वैमानिकानाम् । इति पप्ठश्चतुर्विशति दण्डकः॥६॥
तथा-कृष्णलेश्यादिविशेपितानां सम्यग्दृष्टिकानां मिथ्या दृष्टिकानां सम्यङ्ग्मिथ्यादृष्टिकानां च प्रत्येक वर्गगा एकैका बोध्या । तथा-कृष्णादिषु पट्स्वपि भवसिद्धियाणं " इत्यादि सूत्र द्वारा प्रकट की है इसका सारांश ऐसा है कि जो कृष्णलेश्यावाले भवसिद्धिक जीव हैं उनकी वर्गणा एक है तथा-जो कृष्णलेश्यावाले अभवसिद्धिक जीव हैं उनकी भी वर्गणा एक है इसी प्रकार से नीलादिलेश्याओं से विशेषित भवसिद्धिक और अभवसिद्धिक जीवों के सम्बन्ध में भी कथन जानना चाहिये इस तरह से छहों लेश्याओमें ये दो दो पद कह लेना चाहिये जिस जीवके जितनी लेश्याएं होती हैं उस जीव के उतनी वर्गणाएँ कही गई हैं ऐसा जानना चाहिये इस प्रकार का यह कथन नारक से लेकर वैमानिक तकके जीवों के सम्बन्ध में वक्तव्य कहा गया है यह छठा चतुर्विशतिदण्डक है । ___तथा-कृष्णलेश्यादि विशेषित सम्यग्दृष्टियों की मिथ्यादृष्टियों की
और सम्पमिथ्यादृष्टियों की प्रत्येक की एक २ वर्गणा होती है तथासिद्धियाणं " त्यादि सूत्रद्वारा प्र४८ ४१ . तनो मापा नाय प्रभारी छજે કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક જીવે છે, તેમની વર્ગણ એક છે. આ રીતે નીલાદિ લેશ્યાઓવાળા ભવસિદ્ધિક અને અભવસિદ્ધિક જીવને વિષે પણ કથન સમજવું આ રીતે છએ લેશ્યાઓની સાથે આ બખે પદનું કથન થવું જોઈએ. જે જીરને જેટલી વેશ્યાઓ હોય છે, એટલી તેની વણાઓ કહી છે, એમ સમજવું. આ પ્રકારનું આ કથન નારકેથી લઈને વિમાનિકે પર્યન્તના ૨૪ દંડકના જી વિષે સમજવું. આ પ્રકારના આ છઠ્ઠા વીસ દંડક સમજવા.
તથા કૃષ્ણાદિ લેશ્યાવાળા સમ્યગ્દષ્ટિ જીવોની, મિથ્યાદષ્ટિ જીની અને સમિથ્યાષ્ટિ જીનએ પ્રત્યેકની એક એક વર્ગ હોય છે. તથા
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुभा टीका स्था० १ ० १ ० ५२ नारकादीनां घर्गण गिरपणम् १७५ टेश्यासु मध्ये नारकादिवैमानिकान्तानां यावत्यो लेश्या भवन्ति, तावतीभिलण्याभिर्विपिनानां नारकादिवैमानिकान्तानां मध्ये यस्य यस्य या या दृष्टिर्भवति तो तां दृष्टिमाश्रित्य तस्य तस्य एकैका वर्गगा गवति । अमुमेवार्थमाह-मृत्रकार:'एवं छ7 वि लेसासु' इत्यादि । एवं पटम्बपि लेश्या यावद् वैमानिकानां येषां यावत्यो दृष्टयः । इति सप्तमश्चतुर्वि शति दण्डकः ।। ७ ।।
तथा-कृष्णलेश्यानां कृष्णपाक्षिक्राणाम् एका वर्गणा । कृष्णलेश्यानां शुक्लपासिकाणाम् एका वर्गणा । एवं नीलादिलेश्या विरोपितानां कृष्णपाक्षिकाणां शुनपाक्षिकाणां च एकैका वर्गणा योध्या । तथा-कृष्णपाक्षिकाणां शुक्लपाक्षिकाणां च कृष्णादि छ लेश्याओं के मध्य में नारक से लेकर वैमानिक तक के जीवों को जिस जीवके जोर दृष्टि होती है उसे उस दृष्टि को लेकर के उस २ जीव को एक वर्गगा होती है यही घात-"एवं छसु वि लेस्साशु" इत्यादि सूत्रपाट होरा प्रकट की गई है यह सातवां चतुर्विशतिदण्डक है ।
आठवां चतुर्वि शति दण्डक इस प्रकार से है
कृष्णलेल्यावाले कृष्णपाक्षिकों की एक वर्गणा तथा कृष्णलेश्यावाले शुक्लपाक्षिकों की एक वर्गणा होती है इसी प्रकारका कथन नीलादिलेश्याविशेषित कपणपाक्षिकों के और शुक्लपाक्षिकों के सम्बन्धमें भी कर लेना चाहिये अर्थात् नीललेश्यावाले कृष्णपाक्षिकों की और नीललेल्या वाले शुक्लपाक्षिकों की एक २ वर्गणा होती है इसी तरह से यथा योग्य कृष्णादि लेश्यावाले नार क से लेकर वैमानिक तक के कृष्णपाનારકથી લઈને વિમાનિક પર્યંતના ૨૪ દંડકના જીવોમાં કૃષ્ણાદિ પ્રત્યેક લેહ્યાવાળા છે આ ત્રણ પ્રકારની દષ્ટિએમાથી જે જે દષ્ટિવાળા હોય છે, તે તે પ્રત્યેક દૃષ્ટિ અને પ્રત્યેક લેશ્યાની અપેક્ષાએ પ્રત્યેક દંડકના જીની એક मे १५ राय छ. मेन पात “ एवं छनु वि रसामु" त्या भूत्रपाठ દારા પ્રકટ કરવામાં આવી છે. આ પ્રકારના આ સાતમાં ચાવીસ દડકે સમજવા.
આઠમાં ૨૪ દંડકે નીચે પ્રમાણે છે-કૃષ્ણલેશ્યાવાળા કૃપાક્ષિકેની એક વણ અને કૃગુલેશ્યાવાળા શુકલપાક્ષિકની એક વર્ગ હોય છે. એજ પ્રકારનું કધન નીલાદિલેશ્યાયુક્ત કૃપાસિક અને શુકલપાક્ષિકે વિષે પણ રાજવું. એટલે કે નીલલેસ્યાવાળા કુપાક્ષિકેની એક અને નીલકથાવાળા ગ્રકલપ.વિકોની એક વર્ગણ હોય છે બાકીની ચારે લેયાઓવાળા ઉપર્યુક્ત કુnyપાક્ષિક અને શુકલપાક્ષિકોની વર્ગાઓ વિશે પણ એવું જ કાન ગ્રહણ કરવું. એ જ પ્રમાણે યથાયોગ્ય (જે માં જે લેસ્થા સંભવી શકતી હોય તે લેશ્યાઓની અપેદાએ) કુણાદિ લેશ્યાવાળા નારકથી લઈને વૈમાનિક
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
स्थानाने यथारवं कृष्णादि लेश्यावतां नारकादिवैमानिकान्तानां प्रत्येकमेकैका वर्षमा योध्या। इममर्थ सूत्रकारः प्राह-'जाव वेमाणियाणं' इत्यादिना । यावद् वैमानिकानां, यस्य यावत्यो लेश्या इति । इत्थमुपरिनिर्दिष्टप्रकारेण अष्टचतुर्विंशति दण्ड का बोध्या11८॥
एतेऽष्टौ चतुर्विंशतिदण्डका एवमुक्ताः, तथाहि“ओहो १ भव्याईहिं विसेसिओ २ सणेहिं ३ पक्खेहि ४ ।
लेसाहिं ५ भव्य ६ देसण ७ पखेहिं ८ विसिट्टलेसाहि ॥ १ ॥ छाया-ओधो १ भव्यादिभिर्विशेपितो २ दर्शनैः ३ पक्षैः ।
लेश्याभिः भव्यर्शन पविशिष्टलेश्याभिः ॥ इति ॥
अथ सिद्धवर्गणा प्ररूप्यते-तत्र सिद्धा द्विविधाः अनन्तसिद्धाः परम्परसिद्धाश्च । तन-अनन्तरसिद्धाः-न विद्यतेऽन्तरं व्यवधानम् अर्थात् समयेन येषां ते क्षिक और शुक्लपाक्षिक जीवों की भी प्रत्येक को एक २वर्गणा होती है ऐसा जानना चाहिये इसी बात को " जाव माणियाणं " इत्यादि सूत्रपाठ द्वारा व्यक्त की गई है इस कथन में जिसके जितनी लेश्याएँ होती है उतनी उसके कह लेनी चाहिये और उन प्रत्येक जीवों की एक २ वर्गणा होती है ऐसा जानना चाहिये ये आठ २४ दण्डक इस प्रकार से कहे गये हैं-“ओहो १ भव्याईहिं विससिओ." इत्यादि।
अब सिद्धवर्गणाकी प्ररूपणा की जाती है-इसमें अनन्तरसिद्ध और परम्परसिद्धके भेद से सिद्ध दो प्रकार के होते हैं-जिनकी सिद्धि होने में एक समय तहका भी अन्तर व्यवधान नहीं होता है वे अजन्तरसिद्ध हैं अर्थात सिद्धस्व होने के प्रथम समय में जो विद्यमान होते हैं ये अनन्तरसिद्ध પર્યરતના કૃષ્ણપાક્ષિક અને શુકલપાક્ષિક જીવોમાંના પ્રત્યેક દંડકના જીવોની ५ए थे ये 41 डाय छ २१ पात सूत्रारे “जाव वेमाणियाणं" ઈત્યાદિ સૂત્રપાઠ દ્વારા વ્યક્ત કરી છે આ કથનમાં જેની જેટલી વેશ્યાઓ હોય તે કહેવી જોઈએ અને તે પ્રત્યેક વૈશ્યાવાળા કૃષ્ણપાક્ષિકની એક એક વણ કહેવી જોઈએ આ રીતે આઠમાં ૨૪ દંડકનું પ્રતિપાદન અહીં પૂરું थाय छ त २४ २४ ६४ 20 प्रमाणे ४i छ-' ओहो१ भाई हिं विसेसि ओ" इत्यादि.
હવે સિદ્ધ વર્ગણનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે–
અનન્તર સિદ્ધ અને પરસ્પર સિદ્ધના ભેદથી સિદ્ધ બે પ્રકારના હોય છે. જેમની સિદ્ધિ થવામાં એક સમય પર્વતને પણ આંતરો (વ્યવધાન) પડતો નથી, એવાં સિદ્ધોને અનન્તર સિદ્ધ કહે છે એટલે કે સિદ્ધવ થવાના પહેલા સમયમાં જે વિદ્યમાન હોય છે, તેમને અનન્તર સિંહ કહે છે.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुपारीका स्था० १ ० १ सू०५२ नारकाटीनां वर्गणानिरूपणम् १७७ तथा-सिद्धत्वप्रथमसमयनिन इत्यर्थः, ते पञ्चदशविधाः । तेषु एकै गम्य वर्गगाया एकत्वमाह-'एगा तित्थगिद्धाणां' इत्यादिना । तीर्थसिद्धानाम् तीर्यने संसारसागरोऽनेनेति तीर्थम् द्वादशाङ्गरूपं प्रवचनम् , तदाधारत्वेन सहः, तम्मिन् प्रवृत्ते सति सिद्धाः-तीर्थसिद्धाः, वृषभसेनादयः-तीर्थसिद्धास्तपां वर्गणा एका । तयाअनीर्थमिद्वानाम्-अतीर्थे-नीर्थस्यानुत्पत्तो मिद्धा-अतीर्थमिदा.-मरदेवीप्रभृतयः, तथा-तीर्थव्यवन्छेदे-चन्द्रप्रमस्वामि-सुविधिस्वाम्यपालगले जातिस्मरणादिना सिद्धास्तेपां वर्गणा एका। तया तीर्थकरसिद्धानां-तीर्थ कुर्वन्ति भानुलोम्येन हेतुत्वेन ताच्छील्येन वा येते तीर्थकराः । है ये अनन्तरसिद्ध १५ प्रकार के होते हैं इनमें एवार की बगणामें एकत्व है यही पान “एगा तित्वसिद्धाणं" इत्यादि मृत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है संसाररूपी सागर जिसके प्रभाव से तिरा जाता है उसका नाम तीर्थ है ऐसा वह नीर्थ द्वादशाङ्गरूप प्ररचन ही है तथा इस हार गाझीरूप प्रवचन का आधार भूत साधु, साध्वी, श्रावक, आविज्ञारूप चतुर्विध श्रीमंध भी तीर्थरूप है इस तीर्थ के प्रवृत्त होने पर जो सिद्ध हुए हैं वे तीर्थ सिद्ध हैं। ऐसे वे तर्थसिद्ध घृपभसेन आदि हैं इन तीर्थसिद्धों की वर्गणा एक है तथा तीर्थकी अनुत्पत्तिमें जो सिद्ध हुए हैं वे अतीर्थसिद्ध हैं ये अतीर्थसिद्ध मरुदेवी आदि हैं तीर्थक व्यवच्छेदमें जो मिद हुए हैं वे तीर्थ व्यवच्छेद सिद्ध है ऐसे तीर्थव्यवच्छेद लिद्ध जीव जातिस्मरण आदि से होते हैं जैसे चन्द्रमभस्वामी एवं सुविधिनाथस्वामीके अपान्तराल में हुए हैं इनकी वर्गणा एक है तथा तीर्थकर मिट्ठों की भी वर्गणा एक है તેમના ૧૫ પ્રકાર છે. તે પ્રત્યેક પ્રકારના અનન્તર સિદ્ધોની વર્ગ મા એકત્વ छ । पात “ एगो तित्यसिखाणं " या भूत्रपा ४१२॥ ४१ . સંસાર રૂપી સાગર જેના પ્રભાવથી તરી જવાય છે તેને તીર્થ કહે છે દાદ શાંગ (બાર અંગ) રૂપ પ્રવચન જ એવું તીર્થ છે. તથા આ દશાગના આધારભૂત સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શાવિકારૂપ ચતુર્વિધ શ્રીસંઘ પર તીર્થરૂપ જ છે. આ તીર્થની પ્રવર્તનો થયા બાદ સિદ્ધ થયેલા છેને તીર્થ મિતો કહે છે, પરંતુ તીર્થની પ્રવર્તન વિના જે સિદ્ધિો થયા છે, તેમને અનીર્થ સિદ્ધો કહે છે વૃષભસેન આદિ તીર્થસિદ્ધિા અને દેવી આદિ અતીર્થસિદ્ધ થઈ ગયા છે તીર્થને વ્યવછેર (નાશ) થયા બાદ જે સિદ્ધો થયા છે, તેમને તીર્થ વ્યવદ્ય સિદ્ધો કહે છે જાતિ મા આદિ દ્વારા આ પ્રકારના સિત અય છે. જેમકે ચન્દ્રપ્રભુસ્વાગી અને સુવિધિવામીના અન્તહાલમાં થયેલા સિદ્ધાં. તે પ્રત્યેક પ્રકારના સિદ્ધોની એક એક વર્ગ હોય છે.
था २३
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाडसूत्रे १७८ उक्त च-" अणुलोमहेउतस्सीलयाय जे भावतित्थमेयं तु ।
कुव्वंति पगासति उ ते तीत्थगरा हियत्यारा ॥ १ ॥ छाया-अनुलोमहेतु तच्छीलतया ये भावतीर्थमेतत्तु ।
कुर्वन्ति प्रकाशयन्ति तु ते तीर्थकरा हितार्थकराः ॥ १ ॥ इति ।
तीर्थकराः सन्तो ये सिद्धास्ते तीर्थंकरसिद्धाः ऋपभादयस्तेषां वर्गणा एका। तथा-अतीर्थकरसिद्धानाम्-गौतमादीनां वर्गणा एका।
तथा-स्वयंबुद्धसिद्धानां-स्वयम्-आत्मना बुद्धाः तत्त्वं ज्ञातवन्तो ये ते स्वयंवुद्धाः, ते च सिद्धाश्चेति स्वयम्बुद्धसिद्धास्तेषां वगंगा एका । तथा - प्रत्येकबुद्धानाम-प्रतीत्यसमाश्रित्य एक कमपि वृषभादिकमनित्यतादिभावनाकारणं पदार्थ बुद्धाः ज्ञातवन्तः परमार्थ ये ते प्रत्येकबुद्धास्तेषां वर्गणा एका । अनुलोमता से या हेतुरूप से या उस प्रकार के स्वभाव होने से जो तीर्थ की प्रवृत्ति करते हैं वे तीर्थकर कहलाते हैं
उक्तं च-"अनुलोम हेउ" इत्यादि।
तीर्थकर होते हुए जो सिद्ध होते हैं वे तीर्थकर सिद्ध हैं ऐसे तीर्थकर सिद्ध ऋषभ आदि हैं इनकी वर्गणा सामान्य से एक होती है तथा अतीर्थकर सिद्ध जो गौतम आदि हैं उनकी भी वर्गणा सामान्यतः एक है तथा-जो स्वयंबुद्ध सिद्ध हैं उनकी भी वर्गणा एक है, स्वतः ही जो तत्वोंको जान जाले हैं वे स्वयंयुद्ध कहलाते हैं, स्वयंवुद्ध होकर जो सिद्ध होते हैं वे स्वयंवुद्ध सिद्ध है अर्थात् जो किसी के उपदेश के विना स्वयं अपनी ही ज्ञानशक्ति के द्वारा बोध पाकर सिद्ध होते हैं वे स्वयं बुद्ध सिह हैं तथा जो अन्यज्ञानी वृषभादि को देखकर अनित्यादि भा. તથા તિર્થંકર સિદ્ધોની પણ એક વર્ગણ હોય છે. અનુલોમતાથી અથવા હેતુ રૂપે અથવા તે પ્રકારને સ્વભાવ હોવાથી જેઓ તીર્થની પ્રવૃત્તિ કરે છે, તેમને તીર્થકર ४ छ ।युं ५४ छ ४-" अनुलोम हेउ" त्याहि. तीथ ४२ ४२ मा સિદ્ધ થાય છે, તેમને તીર્થકર સિદ્ધ કહે છે. રાષભદેવ આદિ એવાં તીર્થકર સિદ્ધ ગણાય છે. તેમની વર્ગણ સામાન્યની અપેક્ષાએ એક હોય છે, તથા ગૌતમ આદિ જે તીર્થકર સિદ્ધ છે તેમની વર્ગણા પણ સામાન્યતઃ એક છે. તથા જે સ્વયંબુદ્ધ સિદ્ધો છે, તેમની વર્ગ પણ એક છે. જે છ વતઃ (यातानी ते) तत्वाने ena छ, तभने स्वयं मुद्ध ४९ छे. स्वयःબુદ્ધ થઈને સિદ્ધપદ પામનાર ને સ્વયંબુદ્ધ સિદ્ધો કહે છે. એટલે કે અન્યના ઉપદેશ વિના, પિતાની જ જ્ઞાનશક્તિ દ્વારા બોધ પામીને સિદ્ધ થનારા ને સ્વયં બુદ્ધ કહે છે. તથા જે વૃષભાદિ જેવાં અન્ય જ્ઞાનીને જોઈને
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधागेका स्था० १ उ० १ सू०५३ नारकादीनां वर्गणानिरूपणम् १७९
ननु स्वयम्बुद्धप्रत्येकयुद्धानां को भेदः ? इति चेत् , अान्यने-स्वयम्युदप्रत्येकबुद्धानां वोध्युपधिश्रुतलिङ्गकृतो भेदः । तथाहि-स्वयम्बुद्रानां वागानिमित्तानपक्षो बोधिः । प्रत्येकबुद्धानां तु वाद्यनिमित्तापेक्षो बोविः, एपागुपथ्यादिवर्णनमः न्यतोऽवलेयम् । तथा-बुद्धयोधितसिद्धानाम्-युद्धः आचार्यादिमिवाधिताः सन्तो वे सिद्धास्ते बुद्धबोधितसिद्धास्तेपां वर्गणा एका । तथा-एतेषामेव स्त्रीलिसिदानां च प्रत्येकमेकैका वर्गणा भवति । तथा-स्वलिङ्गमिद्धानाम् -सदोरकमुपगविकारजोहरणादिधारित्वेन स्वलिने साधुलिङ्गे सिद्धानां वर्गगा एका । तथावना के कारणमूत पदार्थ को जानकर बोध को प्राप्त करते हैं वे प्रत्येक युद्ध है इनकी भी सामान्यरूप से वर्गणा एक है।
शंका-स्वयंवुद्ध और प्रत्येक बुद्ध में क्या अन्तर है ? ____उ०-स्वयंवुद्ध और प्रत्येकयुद्ध में बोधि, उधि श्रुन और लिग इनकी अपेक्षासे भेद है, स्वयं बुद्धों को बाह्य निमित्त के बिना कोधि माप्त होती है प्रत्येकयुद्धों को बायनिमित्तको अपेक्षाले सोधिप्रास होती है इनकी उपधि आदि का वर्णन अन्य शास्त्रों से जान लेना चाहिये आचार्य आदिकोंसे बोधित होकर जो सिद्ध होते हैं वे बुद्ध कोधित हैं इनकी भी वर्गणा एक है तथा स्त्रीलिङ्ग से जो बुद्धबोधित ए है या पुरुपलिङ्ग से जो बुद्धयोधित हुए हैं इन सब की प्रत्येकी वर्गणा एक है तथा जो स्वलिङ्ग में सदोरकमुखवधिका रजोहरण आदि के धारक होने से साधुलिङ्ग में सिद्ध हुए हैं उनकी भी वर्ग: અનિત્યાદિ ભાવનાને કારણભૂત પદાર્થને જાણીને બોધ પ્રાપ્ત કરે છે, તેમને પ્રત્યેક બુદ્ધ કહે છે. તેમની પણ સામાન્યતઃ એક વર્ગણા હોય છે
પ્રશ્ન-સ્વયં બુદ્ધ અને પ્રત્યેકબુદ્ધમાં શું તફાવત છે ?
ઉત્તર–સ્વયં બુદ્ધ અને પ્રત્યેકબુદ્ધમાં બેધિ, ઉપાધિ, કૃત અને લિંગની અપેક્ષાએ ભેદ છે. સ્વયંબુદ્ધને બેધિ પ્રાપ્તિમાં બાહ્ય નિમિત્તોની આવશ્યકતા રહેતી નથી, પરંતુ પ્રત્યક્ષ બુદ્ધોને બધિપ્રાપ્તિમાં બાહા નિમિત્તેની જરૂર રહે છે. તેમની ઉપાધિ આદિનું વર્ણન અન્ય શાસ્ત્રોમાથી જાણી લેવું જોઈએ
આચાર્ય વગેરે દ્વારા બોધિત થઈને સિદ્ધ થના જેને બુદ્ધબોધિત ચિતો કહે છે. તેમની વર્ગણું પણ એક હોય છે સ્ત્રીલિંગમાથી બુધિત થયેલા સિદ્ધોની અને પુરુષ લિંગમાંથી બુદ્ધબોધિન થયેલા સિદ્ધોની પણ એક એક વર્ગનું હોય છે. લિંગમાંધી (દોરકમુખવસ્વિકા આદિના ધા સાઇલિંગમાંથી) સિદ્ધ થયેલા જેની વર્ગનું પણ એક હેય છે. તથા
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
co
स्थानासूत्रे
अन्यलिङ्ग सिद्धानाम् = परित्राजकादिलिङ्गसिद्धानां वर्गगा एका । तथा गृहिलिङ्गसिद्धानाम् - गृहिणां यलिङ्ग तत्र सिद्धानां मरुदेवीप्रभृतीनां वर्गणा एका । अतीसिद्धानामित्यारभ्य गृहिलिङ्गसिद्धानामित्यन्तः पाठः ' एवं जाव ' इति पदेन ग्राह्यः । तथा-एकसिद्धानाम् = एकैकस्मिन् समये एकैकसिद्धानां वर्गणा एका । तथाअनेक सिद्धानाम् - एकसमये द्विभृत्यष्टोत्तरशतान्तानां सिद्धानां वर्गणा एका । तत्रएक समयेऽने के सिध्यन्ति । ते कियन्तः सिध्यन्ति ? इति प्रतिपादितमन्यत्र । तथाहि " बत्तीसा अडवाला सही वावत्तरी य बोधव्वा ।
चुलसीई छनउई दुहिय अट्ठोत्तरस्यं च ॥ १ ॥ छाया - द्वात्रिंशत् अष्टचत्वारिंशत् पष्टि द्वसप्ततिथ बोद्धव्याः । चतुरशीतिः पण्नवतिः द्वयधिकाष्टोत्तरशतं च ॥ १ ॥ इति ।
णा एक है तथा परिवाजक आदि अन्यलिङ्गों से सिद्ध हुए जीवों का भी वर्गणा एक है तथा गृहिलिङ्ग में गृहस्थों के लिङ्ग में जो सिद्ध हुए जैसे कि मरुदेवी आदि-वे गृहिलिङ्ग सिद्ध हैं इन गृहिलिङ्ग सिद्धों की भी वर्गणा एक है " अतीर्थसिद्धानाम् " से लेकर इन गृहिलिङ्ग सिद्धों तक का पाठ यहां " एवं जाव " इस पद से ग्रहण किया गया है तथा एक सिद्धों की भी वर्गणा एक है एकर समय में जो एकर सिद्ध होते हैं वे एक सिद्ध हैं एकर समय में सिद्ध हुए इन सिद्धों की वर्गणा सामान्यतः एक है तथा अनेक सिद्धों को एक समय में दो आदि से लेकर १०८ तक सिद्ध हुए जीवों की वर्गणा भी एक है एक समय में जो अनेक सिद्ध होते हैं वे कितने होते हैं - यह सब अन्यत्र इस प्रकार से प्रतिपादित हुआ है " बत्तीसा अडवाला " इत्यादि इस गाथा का भाव
""
પરિવ્રાજક આદિ અન્ય લિંગામાથી સિદ્ધ થયેલા જીવાની પણ એક વા હાય છે ગૃહસ્થામાંથી સિદ્ધ થયેલા મરુદેવી આદિ જીવાને ગૃહિલિ'ગ સિદ્ધો કહે છે. તે ગૃહિલિંગ સિદ્ધોની પણ વણા એક છે. “ अतीर्थ सिद्धानाम् ' थी बहने गृडिसिंग सिद्धो पर्यन्तना सिद्धोनी या अडीं " जाव ( यावत् ) પદથી ગ્રહણ થયા છે. તથા એક એક સમયમાં જે એક એક સિદ્ધ થાય છે, તેમને એકસિદ્ધ કહે છે. એવાં એસિદ્ધોની વણામાં પણ સામાન્યની અપેક્ષાએ એકત્વ સમજવુ. એક સમયમાં બે થી લઇને ૧૦૮ ન્તના જે સિદ્ધો થાય છે તેમની વા પણ એક હૈાય છે. એક સમયમાં જે અનેક સિદ્ધો થાય છે તે કેટલા થાય છે તેનું પ્રતિપાદન અન્ય સિદ્ધાન્ત ગ્રંથામાં या अभाये श्वासां भावयुं छे -" बत्तीसा अडयाला " त्याहि मा गाथाने
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ ०१ ० ५३ नारकादीनां वर्गणानिरूपणम् १८५ अयं भावः-यदा एकसमयेन एकादय उत्कर्षेण द्वात्रिंगत् सिध्यनिन, नदा द्वितीयेऽपि द्वारिंशत् सिध्यन्ति। एवमेवतृतीयसमयादारभ्याटी समवान् यावत् मन्येक द्वात्रिनद द्वाविंगत मिध्यन्ति । ततोऽग्रेऽवश्यमेवान्तरं भवति । पुनर्वदा प्रतिशत आरभ्य अष्टचत्वारिंगत् एकसमयेन सिध्यन्ति, तदा निरन्तरं सप्तशमयान् गायत् सिध्यन्ति । तनोऽपमेवान्तरं भवति । पुनर्यदा एकसमयेन एकोनपश्वाशन आरभ्य यावत पष्टिः सिध्यन्ति । तदा निरन्तरं पट् समयान् सिध्यन्ति । प्रत्येकममये पष्टिः पष्टिः सिध्यन्ति । ततोऽन्तरं भवत्येव । ततो यदा पुनरेकसमयेन एकपष्टिमारभ्य द्विसनतिः सिम्यन्ति, तदाऽष्टमसमयावधि तावन्त एव सिम्यन्ति । ततः परमन्तरं ऐसा है-शि जिस समय उत्कृष्टरूप में एक से लेकर ३२ तक सिन्दू एक समय में होते हैं तय द्वित्तीय समय में भी ३२ ही सिद्ध होते हैं इगी तरह से तृतीय समय तक से लेकर आठ समय तक प्रत्येक समय में ३२-३२ तक सिद्ध होते हैं इस के पाद अवश्य ही लिह होने में अन्तर आजाना है बाद में जर में जब ३३ से लेकर ४८ तक सिद्ध होते हैं तर निरन्तर सात समय तक ३३ से लेकर ४८ तकदी सिहोते हैं इसके या अवश्य ही अन्तर व्यवधान हो जाता है फिर जब एक समय में ४९ से लेकर ६० तक सिद्ध होते हैं तब लगातार ६ समय तक ही इतने ही सिद्ध होते रहते हैं इसके बाद अवश्य ही अन्तर आ जाता है इसके बाद जब एक समय में सिद्ध होते हैं तय ६१ लेकर ७२ तात सिद्ध होते हैं तब अष्टम समय तक इतने ही सिद्ध होते हैं इसके बाद अवश्य ही अन्तर आ जाता है इस काम से वृद्धि होने से एक समय में ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે-જે એક સમયમાં વધારેમાં વધારે ૩૨ પર્યન્તના સિદ્ધ થાય છે, ત્યારપછીના બીજા સમયમાં પણ ૩૨ જ નિદો થાય છે, આ રીતે ત્રીજાથી આઠમાં સમય સુધીના પ્રત્યેક સમયમાં પણ ૩૨-૩૨ પર્યરતના સિદ્ધો જ થાય છે. ત્યારબાદ સિદ્ધો થવામાં અવશ્ય આંતર પડી ય છે ત્યારબાદ જ્યારે ૩૩ થી લઈને ૪૮ પર્વતને રિદ્ધિ થાય છે, ત્યારે નિરતર સાત સમય સુધી ૩૩ થી લઈને ૪૮ પર્યન્તના જ સિદ્ધો થતા રહે છે. ત્યાર બાદ અવશ્ય આંતરો પડી જાય છે. ત્યારબાદ જ્યારે એક સમયમાં ૪૯ થી ઘી લઈને ૬૦ સુધીના સિદ્ધો થવા માંડે છે, ત્યારે નિરતર છ સમય સુધી એટલાં જ સિદ્ધ થયા કરે છે, ત્યારબાદ અવશ્ય આંતરો પડી જાય છે. ત્યાર બાદ જ્યારે એક સમયમાં ૧ થી લઈને ૭૨ સુધીના સિદ્ધ થવા માંડે છે, ત્યારે આઠમાં સમય સુધી એટલાં જ સિદ્ધ થયા કરે છે, અને ત્યારબાદ અવશ્ય આંતરે પડે છે. આ કામે વૃદ્ધિ થતાં થતાં જ્યારે એક સમયમાં
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८२
स्थानास्त्रे भवत्येव एवं क्रमेण द्धया एकसमयेन यदा अष्टोत्तरं शतं सिध्यन्ति, तदा ततः परमवश्यमेवान्तरं भवतीति ।
एवं पञ्चदशप्रकाराणामनन्तरसिद्धानां वर्गणकत्वमुक्त्वा सम्पति त्रयोदशमका. राणां परम्परसिद्धानां परम्परे च ते सिद्धाश्च परम्परसिद्धाः सिद्धत्वसमयाद् द्वचादिसमयवर्तिनस्तेषां वर्गणेकत्वमाह-' एगा अपढमसमयसिद्धाणं' इत्यादि । अप्रथमसमयसिद्धानाम्-अप्रथमसमयसिद्धाः सिद्धत्वहितीयसमयवर्तिनः तेषां वर्गणा एका । १ । 'एवं जाव' इति पदेन-" दुसमय सिद्धाणं २ तिसमयसिद्धाणं ३ चउसमयसिद्धाणं ४ पंचसमय सिद्धाण ५ छसमयसिद्धाणं ६ सत्तसमयसिद्धाणं ७ अट्ठसमयसिद्धाणं ८ नवसमयसिद्धाणं ९ दसमयसिद्धाणं १० संखिज्जसमयमिद्भाणं जय १०८ सिद्ध होते हैं तब उसके बाद अवश्य ही अन्तर आ जाता है
इस प्रकार से १५ भदवाले इन अनन्तरसिद्धों की वर्मणा में एकता का कथन करके अब १३ प्रकार के जो परम्परसिद्ध हैं उनकी वर्गणा में एकताका कथन करने के लिये सूत्रकार "अपढमसमयसिद्धाणं' ऐसा सूत्र पाठ कहते हैं-परम्परारूप से जो सिद्ध होते हैं वे परस्पर सिद्ध हैं सिद्ध होने के समय से लेकर दयादि समयवर्ती जो सिद्ध हैं वे सब परम्परसिद्ध हैं इन्हीं का नाम अप्रथम समय सिद्ध हैं ये अप्रथम समयसिद्ध सिद्ध अवस्था के द्वितीय समयवर्ती होते हैं यहां " एव जाव" पद से "दुसमयसिद्धाणं, तिसमयसिद्धाणं चउसमयसिद्धाणं, पंचसमयसिद्वाणं, छसमयसिद्धाणं, सत्तसमयसिद्धाणं, अट्ठसमयसिद्धाणं, नव सल
૧૦૮ સિદ્ધ થાય છે, ત્યારે અવશ્ય આંતરો પડી જાય છે આ પ્રમાણે ૧૫ ભેટવાળા અનન્તર સિદ્ધોની વર્ગણામાં એકતાનું પ્રતિપાદન કરીને હવે ૧૩ પ્રકારના પરમ્પરસિદ્ધોની-પ્રત્યેકની વણમા એકત્વનું પ્રતિपाहन ४२पामा मावे छ -“ अपढमसमयसिद्धाणं " त्यादि. ५२०५२। ३२ સિદ્ધ થાય છે તેમને પરસ્પર સિદ્ધ કહે છે સિદ્ધ થવાના સમયથી લઈ તે કયાદિ સમયવતી જે સિદ્ધ છે તેમને પરસ્પરસિદ્ધ કહે છે. તેમનું નામ જ અપ્રથમસમયસિદ્ધ છે. તે અપ્રથમસમયસિદ્ધ જે સિદ્ધો હોય છે, તેઓ સિદ્ધ અવस्थान द्वितीय सभयती डाय छे. " एव जाव" मा ५४था “ दुसमयसिद्धाणं, तिसमयसिद्धाणं, चउसमयसिद्धाणं, पंचसमयसिद्धाणं, छसमयसिद्धाणं, सचसमयसिद्धाणं, अट्ठसमयसिद्धाणं, नवसमयसिद्धाणं, दुससमयसिद्धाणं सखिज्ज
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ उ०१ सू० ५३ नारकादीनां वर्गणानिरूपणम् १८३ ११ अमंखिज्जयमयसिद्धाणं १२" इति ग्राह्यम् । द्विसमयसिद्धानां, त्रिसमयसि. द्वानां, चतुः समयसिद्धानां, पञ्चसमयसिद्धानां, पट्नमयसिहानां, सप्तममयमिद्धानां, अप्टसमयसिद्धानां, नवसमयसिद्धानां दशसमयसिद्धानाम् , संख्येयमम यसिद्धानाम, असंख्येयसमयसिद्धानामितिच्छाया । द्विसमयसिद्धादयः सिद्धत्वततीयादिसमयवर्तिनः, तेषां प्रत्येक वर्गणा एकैका भवति । तथा-अनन्तसमयसिद्धानां १२ वर्गणा एका भवति । अथवा-'अप्रथमसमयसिद्धानाम ' इति सामान्याभिधानम् । द्विसमयसिद्धानाम् ' इत्यादि तु विशेषाभिधानम् । इति ।
सम्प्रति द्रव्यक्षेत्रकालभावानाश्रित्य पुद्गलवर्गणैकत्वमाह-'एगा परमाणुपोग्गलाणं ' इत्यादि । परमाणुपुङ्गलानाम्-परगाणव =निष्प्रदेशाः, ये पुद्गलास्ते परघसिद्धाणं, दस समयसिद्धाणं, संखिज्जलमयसिद्धाण, असंखिज्जसमयसिद्धाण" इन पदोंका संग्रह हुआ है इस तरह सिद्ध अवस्थाके अप्रथम समयवर्ती सिद्धोंकी सिद्ध अवस्था के द्वितीय, तृतीय, चतुर्थ आदि समयवर्ती सिद्धोंकी प्रत्येक वर्गणा एकर है इस प्रकार से ये परम्पर सिद्ध यहां तक १२ प्रकारके कहे गये हैं १३ प्रकारके जो परम्पर सिद्ध हवे अनन्तसमयवर्ती सिद्ध हैं इन अन्तसमयवती सिद्धोंकी भी वर्गणा एक होती है अथवा-"अप्रथमसमयसिद्धानाम् " ऐसा जो कथन किया गया है वह सामान्य की अपेक्षा से कहा गया है और "दिसमय सिद्धानाम्" इत्यादि रूप से जो कथन किया गया है वह विशेपरूप से किया गया है ऐसा जानना चाहिये।
अब द्रव्य क्षेत्र काल और भाव इनको लेकर पुद्गलबर्गणामें सूत्रकार एकता का कथन करते हैं-" एगा परमाणुपोग्गला" इत्यादि जिन के समयसिद्धाणं, अन खिज्जसमयसिद्धाण" पहाना मी स क्यो छ. આ રીતે સિદ્ધ અવસ્થાના સમયવતી સિદ્ધોની વર્ગણામાં એકત્વ હોય છે. એજ પ્રમાણે સિદ્ધ અવસ્થાના દ્વિતીય, તૃતીય આદિ અસ ખ્યાત પર્યન્તના સમયપત સિદ્ધોની, પ્રત્યેકની વર્ગણામા એકતા હોય છે અહીં સુધીમાં બાર પ્રકારના પરસ્પર સિદ્ધો બતાવવામાં આવ્યા. હવે જે અનન્તસમયવર્તી સિદ્ધ નામને ૧૩ મો પ્રકાર છે, તે પ્રકારના સિની વગણામાં પણ એક समानये. अथवा “ अप्रथमममयमिद्वनाम् " आतुरे श्वन ३२वामा मा०यु छे ते सामान्यनी अपेक्षा ययेयुसमरपु सने " द्विममयसिद्धनाम्" ઈત્યાદિ રૂપે જે થન કરવામાં આવ્યું છે, તે વિશેષરૂપે થયું છે એમ સમજવું
હવે દ્રવ્ય ક્ષેત્રકાળ અને ભાવની અપેક્ષાએ પુદગલવણામાં સૂત્રકાર संतान प्रतिपादन ४२ -" एगा परमाणु पोग्गला' urle,
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८४
स्थानाश माणुपुद्गलास्तेषां वर्गणा एका भवति । स्कन्धा अपि पुद्गला भवन्तीति ‘परमाणु' इति विशेषणमुपात्तम् । तथा-' एवं जाव' इति पदेन-' दुपएसियाणं ' खंबवाणं ति चउपंचछसत्तहनवदससंखिज्जासंखिज्जपएसियाणं' इति ग्राहाम् । द्विपदेशिकानां त्रि चतुः पञ्च पट् सप्ताष्टनवदशसंख्येयासंख्येयप्रदेशिकानां स्कन्धानाम्इतिन्छाया। द्विप्रदेशिकायसंख्येयप्रदेशिकान्तानां प्रत्येकमेकैका वर्गणेति । इयं द्रव्यतः पुद्गलानां वर्गणा प्रोक्ता ।
__ अथ क्षेत्रतस्तेषां वर्गणैकत्वमाह-एगा एगपएसोगाढाणं' इत्यादि । एकप्रदेशावगाढाना-एकप्रदेशे क्षेत्रत्यैकस्मिन्नवयवे अवगाहाः अवस्थिताः, एकपदेद्वितीय आदि प्रदेश नहीं होते हैं ऐसे निरंशपुद्धल का नाम परमाणु है ऐसे परमाणुरूप पुद्गलों की वर्गणा एक होती है, स्कन्धों के व्यवच्छेद के लिये यहाँ " परमाणु" ऐसा विशेषण रखा गया है तथा-"एवं जाव" इस पद से "दुपएसियाणं खंधाणं तिचउपंच छ सत्तष्ठ नव दस सवि. ज्जा पएसियाणं" इस पाठ का संग्रह हुआ है इसका भाव ऐसा है कि दो प्रदेशों वाले स्कन्ध से लेकर के असंख्यात प्रदेशवाले स्कन्धों तक के स्कन्धों की प्रत्येक की वर्गणा भी एक २ है यह द्रव्य की अपेक्षा लेकर पुद्गलों की वर्गणा कही गई है। __अब क्षेत्र की अपेक्षा से इनकी वर्गणा की एकता " एग्गा एमपएसोगाढाणं" इस पाठ द्वारा कही जा रही है-क्षेत्र के एक प्रदेश में
બે આદિ પ્રદેશ વિનાના નિરશ પુગલને પરમાણુ કહે છે. એવાં પરમાણુરૂપ પુદ્રની વહુ એક હોય છે. કાના વ્યવચ્છેદને માટે અહીં "५२मा " मे विशेषY रामपामा माव्यु छ. “ एव" जोव । पहना प्रयोग है.२॥ " दुपएसियाणं खधाणं ति चउपच छसत्तद्वनवदस स खिज्जापएसियाणं " मा पाइने १९ ४२वाभा माव्या छ. तनुं तात्पर्य मेछ બેથી લઈને અસ ખ્યાત પર્યન્તના પ્રદેશોવાળા જે સ્કન્ધ હોય છે, તે પ્રત્યેકની વર્ગણ પણ એક એક હોય છે. આ રીતે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ પુદ્ગલોની વર્ગ ણાનું પ્રતિપાદન કરીને હવે સૂત્રકાર ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ તેમને વર્ગમાં એકત્વનું પ્રતિપાદન કરે છે–
" एगा एगपएसोगाढाणं " त्याह,
ક્ષેત્રના એક પ્રદેશમાં–અવયવમાં–જેમની અવગાહના થાય છે એવાં એક પ્રદેશમાં રહેલાં પુલને એકપ્રદેશાવગાઢ પુલે કહે છે. એવાં એક પ્રદેશાવ.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ ० १ सू० ५३ नारकादोनां वर्गणानिरूपणमा शायगाढास्तेषां तबाभूतानां पुद्गलानां वर्गणा एका । ' एवं नाव इत्यनेन मयादिसंख्येयप्रदेशावगाढान्तानां पुदलानां पाठः संग्राह्यः । तेषां प्रत्येक वर्गणा एकैका वोध्या । तथा असंख्येयपदेशावगाहानां पुद्गलानां गणा एका योध्या।
ननु-अनन्तप्रदेशावगाहानां शुद्गलानां वर्गनाया एकत्वं कयं नोक्तम् ? इति चेत् , आह-लोकलक्षणस्य अवगाहक्षेत्रस्यासंख्येयप्रदेशत्वमेवाम्ति नत्यनन्तप्रदेश स्वम् , अत एव-असख्येयप्रदेशपर्यन्तानां पुद्गलानां वर्गणाया एकत्वम् , इति नारित दोपः । पुद्गलाश्चात्र एकपदेशिकायनन्तप्रदेशिकान्ता बोध्याः, द्रव्यपरिणामस्याअवयव में जिनका अवस्थान होता है वे एक प्रदेशाबगाद पुगल है ऐसे एकप्रदेशावगाढ पुद्गलों की वर्गणा एक होती है "एवं जार" इन पाठ से दो आदि प्रदेशों से लेकर सख्यात तक में अग्गाहप पदलों का ग्रहण हुआ है इन दो आदि प्रदेशों में तथा संख्यात प्रदेशों में अयगाढ हए पुद्गलोकी प्रत्येककी बर्गणा एकर है तथा लोकके असंख्यात प्रदेशों में अवगाढ हुए पुद्गलों की भी वर्गणा सामान्यतः एक है ।
शंका-अनन्तप्रदेशावगाढ पुद्गलों की वर्गणा का एकत्व यहां सूत्रकार ने क्यों नहीं कहा है ? ___उत्तर-यहां जो ऐसा नहीं कहा है उसका कारण या है कि लोकरूप जो अवगाह क्षेत्र है उसमें अनन्तप्रदेशता नहीं कही गई है उसमें तो केवल असंख्यातप्रदेशता तक ही कही गई है, इसीलिये क्षेत्र के असंख्यातप्रदेशों तक में अवगाही असंख्यातप्रदेशवाले पुद्गलों की वर्गणा में एकता का कथन किया जाता है पुद्गल एक प्रदेशवाले भी होते हैं साद पुरानी ang! ४ डाय छ " एव जाव" मा सत्रमा दाग में પ્રદેશથી લઈને સંખ્યા પર્વતના પ્રદેશની અવગાહનાવાળાં પુલો ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. આ બેથી લઈને સંખ્યાત પર્યન્તના પ્રદેશોની અવગાહનાવાળાં પુલોમાંના પ્રત્યેક પ્રકારના પુલોની વણા એક એક હોય છે. તધા અસખ્યાત પ્રદેશોમાં અવગાઢ થયેલાં પુલની પણ સામાન્યની અપેક્ષાએ એક વર્ગણ હોય છે
શકા-અહી સૂત્રકારે અનન્તપ્રદેશાવગાઢ ધુલેની વર્ગમાં શા કારણે એકવ પ્રકટ કર્યું નથી ?
ઉત્તર–લોકરૂપ જે અવગાહ ક્ષેત્ર છે તેમાં અનન્ત પ્રદેશતા ની જ નથી. તેમાં તે અસ ખ્યાત પ્રદેશના પર્યન્તની પ્રદેશતા જ સંભવી શકે છે. તેથી ક્ષેત્રના અસંખ્યાત પર્વતના પ્રદેશોમાં અવગાહી અસંખ્યાત પ્રદેશાવાળા પુની વર્ગણામાં એકતાનું કથન કરવામાં આવ્યું છે. પુદ્દલ એક પ્રદેશવાળાં
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८६
स्थानाङ्गो चिन्त्यत्वात् । तथा-सुवर्णस्य सप्तकर्पाः पारदस्यैकेन कर्पण चारिता एकीभवन्ति, पुनस्ते प्रयोगेण वामिता सप्तैव भवन्ति, तद्वदत्रापि बोध्यमिति । ____ अथ कालतः पुद्गलानां वगणैकत्वमाह-'एगा एगसमयठिइयाणं ' इत्यादि। एकसमयस्थितिकानाम्-एक समयं यावत् स्थितिः-परमाणुत्वादिना एकमदेशावगाढादित्वेन एकगुणकालादित्वेन वाऽवस्थानं येषां ते-एकसमयस्थितिकाः, तेषां पुद्गलानां वर्गणा एका। 'जाव'शब्दात्-द्विसमयस्थितिकादिसंख्येयसमयस्थितिकान्ताः पुद्गलाः संग्राह्याः, तेषां, प्रत्येक वर्गणा एकैका बोध्या । तथा-असंख्येयसमयस्थिअसंख्यातप्रदेशवाले भी होते हैं और अनन्तप्रदेशोंवाले भी होते हैं क्यों कि द्रव्य का परिणाम अचिन्त्य होता है जैसे सात तोले सोने में वुभुक्षित पारा मिलाकर उसे घोंटा जावे तो वह उस में मिल जाता है और बाद में वह एक तोला बुभुक्षित पारा उससे जब अलग कर दिया जाता है तब भी वह सोना ७ तोला ही रहता है कमती नहीं होता है इसी तरह से यहां पर भी समझना चाहिये। ____ अब कालकी अपेक्षा से पुद्गलों की वर्गणा में एकता कही जाती है. " एगा एगसमयठिइयाणं " इत्यादि-परमाणुरूप से या एक प्रदेश में अवगाढ होने रूप से या एकगुणकालादिरूप से जिन पुद्गलों का एक समय तक अवस्थान होता है वे एक समयस्थितिक पुरल है ऐसे पुद्गलों की वर्गणा एक होती है यहां "जाव" शब्द से द्विसमयस्थितिवाले पुद्गल आदि से लेकर संख्यात समय तक की स्थितिवाले पुद्गलों का ग्रहण પણ હોય છે, અસંખ્યાતવાળા પણ હોય છે અને અનન્ત પ્રદેશવાળાં પણ હોય છે, કારણકે દ્રવ્યનું પરિણામ અચિત્ય હોય છે. જેમ સાત તેલા સેનામાં બુભુક્ષિત પારે મેળવીને તે મિશ્રણને ઘુંટવામાં આવે છે તે તેમાં મળી જાય છે, અને ત્યાર બાદ તે એક તેલા બુભુષિત પારાને જ્યારે તે મિશ્રણમાંથી અલગ કરી નાખવામાં આવે છે, ત્યારે પણ તેનું તે સાત તોલા જ રહે છે–તેમાં ઘટ પડતી નથી, એવું જ અહીં પણ સમજવું.
હવે કાળની અપેક્ષાએ પુત્રની વર્ગણામાં એકત્વ પ્રકટ કરવામાં આવે छ-" एगा एगसमयठिइयाणं " त्यादि. ५२माए ३२ सय ४ प्रदेशमा અવગાઢ થવા રૂપે અથવા એકગુણ કાળાદિ રૂપે જે પુલોનું એક સમય સુધીનું અવસ્થાન (અસ્તિત્વ હોય છે, તે પુને એક સમયસ્થિતિક पुर। ४ छे. मेवा पुरयानी 4 मे डाय छे. महा “ जाव (यावत)" પદથી બે સમયસ્થિતિકથી લઈને સંખ્યાત પર્યન્તના સમયસ્થિતિક પુદ્ગલેને
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ ० १ सू०५३ नारकादीनां वर्गणानिरूपणम् १८६ तिकानां पुद्गलानां वर्गणा एका । अनन्तसमपस्थितिकानां पुद्गलानामभावात् , असंख्येयसमयस्थितिकपर्यन्तपुद्गलानां वर्गणाया एकत्वमत्राभिहितमिति । ___ अथ भावतः पुद्गलानां वर्गणाया एकत्वमाह-एगा एगगुणकालगाणं' इत्यादि । एकगुणकालकानाम्-एकेन गुणोगुणनं यस्य स एकगुणः, एकगुणः कालोवर्णों येषां ते एकगुणकालकाः, तेपां यथाभूतानां पुद्गलानां वर्गगा एका । यत आरभ्य कृष्णतरकृष्णतमादिरूपा क्रमश उत्कर्पप्रति भवति ते भावा एकगुणकालका उच्यन्ते । 'जाव' शब्देन द्विगुणकालकादिसंख्येयगुणकालकान्ताः पुद्गला हुआ है इन सघ पुद्गलों की प्रत्येक की वर्गणा एक २ होती है, अनन्त समय तक की स्थितिवाले पुद्गल होते नहीं है इसीलिये यहां पर पुद्गलों की वर्गणा नहीं कही गई है इसी प्रकार से असंख्यात समय तक की स्थितिवाले पुद्गलों की वर्गणा में भी एकत्व जानना जाहिये।। ___ अय भाव की अपेक्षा से पुनलों की वर्गणा में एकत्व "एगा एगगुण कालगाणं" इस सूत्र द्वारा प्रकट किया गया है-एक गुणा काला वर्ण जिनमें होता है वे एक कालक पुद्गल है इन पुद्गलों की वर्गणा एक है इसी तरह से कृष्णतर कृष्णतम आदि एक गुने कृष्णरूपवाले जो पुद्गल है वे सब भी एक गुणकालक पुद्गल है इन पुद्गलों में एक गुणे कृष्णरूप की कृष्णता कृष्णतम आदि रूप से प्रकर्प वृत्ति होती है अतः ऐसे ये पुद्गल एक गुणकालक कहे गये हैं। यहां पर " जाव" शब्द से दिगुने कालेरूप वाले तिगुने कालेरूप वाले चौगुने कालेरूप वाले आदि ગ્રહેણ કરવામાં આવેલ છે. તે પ્રત્યેક પ્રકારના પુલની એક એક વણા હોય છે, અને તસમય સુધીની સ્થિતિવાળાં પુલે હોતાં નથી, અહીં તેમની વગણામાં એકવ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું નથી. એ જ પ્રમાણે અસંખ્યાત સમય સુધીની સ્થિતિવાળાં પુલોની વર્ગણામાં પણ એકત્વ સમજવું જોઈએ.
व "एगा एग गुणकालगाणं " त्याठि सूत्र द्वारा सूत्रा२ लाना અપેક્ષાએ પુલની વર્ગમાં એકત્વનું પ્રતિપાદન કરે છે–
એક ગણે કાળે વર્ણ જે પુલોમાં હોય છે તે પુલેને “એકગુણકાલક પુ ” કહે છે. આ પુદ્રની વર્ગ એક હોય છે. એ જ પ્રમાણે કjતર,
કૃતમ આદિ એક ગણુ કૃષ્ણવર્ણવાળાં જે પુલે છે, તેઓ બધાં પણ એક ગુણકાલક પુલ છે. તે પુલમાં એક ગણા કૃષ્ણરૂપની કૃષ્ણના ફલુનમ આદિ રૂપે પ્રવૃત્તિ વાળી હોય છે. તેથી એવાં તે પુને એ ગુણકાલક V " आमा भाव्यां छे. मी " जाय (यावत) ५४थी मेगा ! રૂપવાળાથી લઈને સંધ્યાત ગણાં પર્યન્તના કાળારૂપવાળા ફલેને ગ્રહણ
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८८
स्थानाङ्गसूत्रे गृह्यन्ते, तेषां प्रत्येक वर्गणा एका बोध्या । तथा-असंख्येयगुणकालकानां पुद्गलानां वर्गणा एका । तथा-अनंतगुणकालकानां पुद्गलानां वर्गगा एका । एवम् एकगुणनीलादिप्रभृत्यनन्तगुणनीलादि पर्यन्तानां वर्णात्स्फानां पुलानाम् , एकगुणसुरभिगन्धाधनन्तगुणसुरभिगन्धपर्यन्तानाम् , एकगुणदुरभिगन्धाधनन्तगुणदुरभिगन्धपर्यन्तानां च गन्धात्मकानां पुद्गलानाम् , एकगुणतिक्तादिप्रभृत्यनन्तगुणतिक्तोदिपर्यन्तानां रसात्मकानां पुद्गलानाम् , तथा-एकगुणकटिनादिमभृत्यनन्तगुणकठिनादि पर्यन्तानां स्पर्शात्मकानां पुद्गलानां च प्रत्येकम् एकैका वर्गणा । अमुमेवार्थमाह मूत्रकारःपुद्गल से लेकर संख्यातगुणे काले रूपवाले तरुके पुद्गल ग्रहण किये गये हैं। सो इन पुदलों में से प्रत्येक द्विगुने तिगुने आदि संख्यातगुने कृष्णवर्णवाले पुदलों की वर्गणा एक २ है तथा असंख्यातगुणित कृष्णवर्णवाले पुदलों की भी वर्गणा एक है इसी तरह से अनन्तगुणित कृष्णवर्णवाले पुनलों की वर्गणा एक है तथा इसी प्रकार से एक गुने नीलादि से लगाकर अनन्तगुने नीलादि तक के वर्णवाले पुद्गलों की प्रत्येक की वर्गणा एक २ है एक गुने सुरभिगन्ध से लेकर अनन्तगुने सुरभिगन्ध तकके गंधवाले पुद्गलोंकी वर्गणा भी प्रत्येक की एक२ है एक गुने तिक्त. रससे लेकर अनन्तगुने तिक्त (तीखा) रस तकके रसगुणवाले पुनलोंकी प्रत्येक की वर्गणा एक २ है तथा एक गुने कठिन आदि स्पर्श से लेकर अनन्तगुने कठिनादि स्पर्शवाले पुगलों की प्रत्येक की वर्गणा एक २ है કરવામાં આવેલ છે તે પ્રત્યેક પ્રકારના કૃષ્ણવર્ણવાળાં પુદ્ગલેની તથા અસં
ખ્યાત ગણા કૃષ્ણવર્ણવાળાં પુલોની વર્ગ એક એક જ હોય છે એમ સમજવું. એજ પ્રમાણે અનન્તગુણિત કૃષ્ણતાવાળાં પુલની વર્ગણામાં પણ એકત્વ સમજવું. જોઈએ. એ જ પ્રમાણે એક ગુણિતથી લઈને અનન્ત ગુણિત પર્યન્તના નીલાદિ વર્ણવાળાં પ્રત્યેક પ્રકારના યુદ્ધની વર્ગણ એક એક હોય છે આ રીતે લેહિત, પીત અને શુકલવર્ણવાળાં પુલની વગણ વિશે પણ સમજવું. એક ગુણિત સુરભિગધથી લઈને અનન્તગુણિત પર્યતની સુરભિગંધવાળાં પ્રત્યેક પ્રકારના પુલોની વર્ગણ પણ એક એક હોય છે. એક ગુણિત તિક્ત રસથી લઈને અનન્ત ગુણિત પર્યન્તના તિક્તરસવાળાં પુલમાંપ્રત્યેક પ્રકારના યુદ્ધની એક એક વર્ગણ હોય છે. એ જ પ્રમાણે અન્ય રસવાળાં પુદ્ગલેની વર્ગણ વિષે પણ સમજવું. એક ગુણિતથી લઈને અનન્ત ગુણિત પર્યન્તના કઠણ સ્પર્શવાળાં પુલોની અપેક્ષાએ પ્રત્યેક પ્રકારના પુદ્રની એક એક વર્ગણ હોય છે. બીજા સ્પર્શેની વર્ગણના એકત્વનું પણ એજ
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
--
संधा टीका स्था० १ १०१सू० ५३ नारकादीनां वर्गणानिरूपणम्
" एवं वण्णा गंधा रसा फासा भाणियया । जाव अनतगुणलुक्खाणं पोग्गलाणं वग्गणा ।।" इति ।
एतानि सर्वाण्यपि भावसूत्राणि पश्यधिकरतद्वयप्रमाणानि भवन्ति । तथाहिवर्णाः पञ्च, गन्धौ द्वौ, रसाः पञ्च, स्पर्शा अष्टो, इति मिलिता विंशतिभावा भवन्ति, तेषाम् एकगुणकालादितः समारभ्यदगगुणपर्यान्ताभिः, तया-संख्याताऽसंग्याताऽनन्तगुणकालादिरूपाभिश्च, त्रयोदशसंख्याभिर्गुणनेन पष्टचधिकानद्वय (२६०) परिमिता भावभेदा भवन्ति । सम्पति तानेव द्रव्यक्षेत्रकालभावानाश्रित्य जघन्यादिभेदमिन्नानां स्कन्धानां वर्गणाया एकत्वमाह-' एगा जहन्नप्पएसियागं' इत्यादि । जघन्य मदेशिकानाम्-जयन्याः पर्यस्तोकाश्च ते प्रदेशा:-परमाणवः इसी बात को सूत्रकार ने " एव वण्णा, गंधा, रसा, फासा माणियच्या जाव अणंतगुण लुक्खाणं पोग्गाणं वग्गणा"इस वृत्र पाठ द्वारा प्रकट किया है इन सच भी भाव को लेकर भाव की अपेक्षा से पुनलों की वर्गणा के एकत्व का कथन वाले सूत्रों की संख्या २६० है वह इस प्रकार से है पांच वर्ण, दो गन्ध, पांच रस और ८ रपर्श ये सब मिलकर २० भाव होते हैं इन २० भावों के एक गुने काले वर्ण आदि से लेकर दशगुने काले वर्ण आदि तक १० स्थान और संख्यात, असंख्यात और अनन्त तक ३ स्थान मिलकर १३ स्थान होते हैं २० को १३ से गुणित करने पर २६० भाव स्मृत्रों की संख्या आ जाती है अब उन्ही द्रव्य क्षेत्र काल और भाव को आश्रित करके जघन्यादि भेदों वाले स्कन्धों की घर्गणा में एकत्व का कधन किया जाता है "एगा जहन्न पपलियाण" प्रमाणे ४थन थयुनो. मा पातने सूत्रधारे एव वण्णा, गधा, रसा, फासा भाणियव्या जाव अणंतगुणलक्खाणं पोग्गलाणं वगणा” या सूत्रपात દ્વારા વ્યક્ત કરી છે. આ બધાં ભાવોને ધ્યાનમાં લઈને ભાવની અપેક્ષાએ પલેની વર્ગણાના એકત્વના કથનવાળાં ૨૬૦ સૂત્ર બને છે. તે આ પ્રમાણે સમજવા–પાંચ વર્ણ, બે ગંધ, પાંચ રસ, અને ૮ સ્પર્શ, એ બધાં મળીને ૨૦ ભાવે થાય છે. તે ૨૦ ભાવના એક ગુણિત કાળે વર્ણ આદિથી લઈને ૧૦ ગુણિત કાળાવણું પર્યન્તના દસ થાન થાય છે અને સંખ્યાત, અસંખ્યાત અને અનન્ત સુધીના ત્રણ સ્થાને તેમાં ઉમેરવાથી કુલ ૧૩ સથાન થાય છે આ ૧૩ સ્થાનને ૨૦ ભાવે વડે ગુણવાથી કુલ ૨૬૦ ભાવ સૂત્રો આવી જાય છે. હવે એજ કથ, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવને આધારે જઘન્યાદિ सहीपणा अन्धोनी पगडामा वन प्रतिपान ४२वामा आवे छे-"एगा नहन पएसियाण " त्यानन्य प्रशाा २-पानी मेछ,
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
स्थानाइने द्विप्रदेशादयः जघन्यप्रदेशाः, जघन्यप्रदेशाः सन्त्येपाम् इति जघन्यप्रदेशिनस्त एव जघन्यप्रदेशिकास्तेपां तथाभूतानां स्कन्धानां - दूधणुकादीनां वर्गणा एका । जघन्यप्रदेशिका इति सर्वचनादेराकृतिगणत्वादिन्प्रत्ययः । तथा-उत्कर्पप्रदेशिकानाम्-उत्कर्पा उत्कृष्टसंख्यकाः-परमानन्ता इति यावत् प्रदेशाः अणयो येषां ते उत्कर्पप्रदेशिकाः, तेपां तथाभूतानां स्कन्धानां वर्गणा एका । एतेषां यद्यप्यनन्ता वर्गणाः सन्ति, तथापि अजघन्योत्कर्प शब्देन व्यवह्रियमाणत्वाद् वर्गणकत्वं वोध्यमिति । एवम् अनेन प्रकारेणैव जघन्यावगाहनकानाम् अवगाहन्ते-तिष्ठन्ति पुद्गला यस्यां सा-अवगाहना क्षेत्रप्रदेशरूपा, जघन्या-सर्वस्तोका अवगाहना येषां जघन्यावगाहकाः एकप्रदेशावगाढास्तेपां पुद्गलानां वर्गणा एका । तथा-उत्कइत्यादि जघन्य प्रदेशवाले स्कन्धों की वर्गणा एक है सब से कम प्रदेशों का नाम जघन्य प्रदेश है ऐसे जघन्य प्रदेश द्विप्रदेश आदि रूप होते हैं ऐसे जघन्य प्रदेश जिन स्कन्धों में होते हैं वे जघन्य प्रदेशिक या जघन्यप्रदेशी स्कन्ध हैं ऐसे उन जघन्य प्रदेशी स्कन्धों की व्यणुकादिक स्कन्धों की वर्गणा एक होती है तथा जो उत्कृष्ट प्रदेशों अणुओं वाले स्कन्ध हैं उन स्कन्धों की वर्गणा भी एक है तथा जो स्कन्ध अजघन्योस्कृष्ट प्रदेशवाले हैं-मध्य स्कन्ध रूप हैं उन स्कंधों की भी वर्गणा एक है यद्यपि इन मध्यम स्कन्धों की वगणाएं अनन्त होती हैं फिर भी ये अजघन्योत्कर्षशब्द से व्यवहियमाण-वाच्य होती हैं इसलिये इनमें एकता कही गई है इसी तरह से जो पुद्गल स्कन्ध जघन्य अवगाहनावाले हैं अर्थात् एक प्रदेशावगाही हैं उनकी भी वर्गणा एक होती है जिसमें पुद्गल रहते हैं उसका नाम अवगाहना है यह अवगाहना क्षेत्र प्रदेशरूप સૌથી ઓછાં પ્રદેશને જઘન્યપ્રદેશ કહે છે એવાં જઘન્યપ્રદેશ દિપ્રદેશ આદિ રૂપ હોય છે એવાં જધન્ય પ્રદેશો જે સ્કમાં હોય છે, તે સ્કન્ધને જઘન્યપ્રદે. શિક અથવા જઘન્યપ્રદેશ સ્ક કહે એવાં તે જઘન્યપ્રદેશી સ્કની-બે આદિ અવાળા ની વર્ગણામાં એક હોય છે. તથા ઉત્કૃષ્ટ પ્રદેશવાળા સ્કની વર્ગનું પણ એક હોય છે.તથા જે સ્કંધ અજઘન્યોત્કૃષ્ટ પ્રદેશવાળા હોય છે. એટલે કે મધ્યમ સ્કંધરૂપ હોય છે, તે સ્કંધની વગણ પણ એક હોય છે જે કે તે મધ્યમ સ્કંધેની વણાએ અનંત હોય છે, છતાં પણ તે અજઘન્યકર્ષ શબ્દથી વ્યવહિયમાણ (વા) થાય છે તેથી તેઓમાં એકતા કહેવામાં આવી છે એજ પ્રમાણે જે પુદ્ગલ કંધ જઘન્ય અવગાહનાવાળા છે–એટલે કે એક પ્રદેશાવગાહી છે તેમની પણ એક વર્ગનું હોય છે. જેમાં પુલે રહે તેનું નામ અવગાહના છે. તે અવગાહના ક્ષેત્રપ્રદેશરૂપ હોય છે. જેમની આવ
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० १ उ०१ ०५३ मारकादीनां वर्गणानिरूपणम् विगाहनकानाम् - असंख्येयम देशावगाढानां पुद्गलानां वर्गणा एका । तथा अजब=योत्कर्षावगाह काना म्==संख्ये या संख्येयम देशावगाढानां पुद्गलानां वर्गणा एका । तथा - जयन्यस्थितिकानाम् - जघन्या = सर्वाल्पासमयमपेक्ष्य स्थितिर्येषां ते जघन्यस्थितिका: एक समय स्थितिकास्तेषां पुद्गलानां वर्गणा एका तथा उत्कर्षस्थितिकानाम् = असंख्यात समयस्थितिकानां पुद्गलानां वर्गणा एका । तथा अजघन्योत्कर्ष स्थितिकानां = संख्येय स्थितिकानां पुद्गलानां वर्गणा एका । तथाहोती है सब से कम जिनकी अवगाहना होती है वे जघन्य अवगाहनक है ऐसी जघन्य अवगाहनावाले पुल स्कन्ध एकप्रदेश में अवगाढ अवस्थित होते हैं । तथा जो पुद्गल स्कन्ध उत्कृष्ट अवगाहनावाले होते हैं असंख्यात प्रदेशों में अवगाढ होते हैं ऐसे उन पुलों की वर्गणा भी एक शेती है तथा जो पुलस्कन्ध अजघन्योत्कर्ष अवगाहना वाले होते हैं संख्यात असंख्यात प्रदेशों में अवगाढ होते हैं ऐसे पलों की वर्गणा भी एक होती है तथा समय की अपेक्षा लेकर जिनकी स्थिति सय से अल्प है वे जघन्यस्थितिक पहल है ऐसे जघन्य स्थितिवाले पुलों की भी वर्गणा एक है तथा उत्कृष्टस्थितिवाले जो पुद्गल हें असंख्यात समय की स्थिति वाले जो पुल हैं उन पुगलों की वर्गणा भी एक है तथा जो पुद्गल अजघन्योत्कर्ष स्थितिवाले हैं संख्यान समय और असख्यात समय की स्थितिवाले हैं ऐसे पुद्गलों की भी वर्गणा एक है तथा जो पुद्गल
ܕ ܘ ܕ
શાહના સૌથી ઓછી હાય છે તેમને જઘન્ય અવગાહનક કહે છે એવી જઘન્ય અવગાહનાવાળા પુલ ધ એક પ્રદેશમાં અવગાઢ થઇને રહેલા હોય છે. તથા જે પુદ્ગલ સ્ક ધ ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળા હાય છે, તેએ અમ‘ખ્યાત પ્રદેશમાં અવગાઢ ( રહેલા) ડાય છે. એવાં તે પુઙેની વણા પણુ એક હોય છે. તથા જે પુદ્ગલ સ્કધ અજઘન્યેક અવગાહનાવાળા હૈાય છે, સખ્યાત અસખ્યાત પ્રદેશેામાં અવગાઢ હાય છે, એવા પુદ્ગલેાની વણા પણ એક હાય છે તથા સમયની અપેક્ષાએ જેમની સ્થિતિ સૌથી અલ્પકાળની છે, એવાં જધન્યસ્થિતિક પુદ્ગલાની વથા પણ એક હાય છે અસખ્યાત સમ યની સ્થિતિવાળાં જે પુલે છે તેમને ઉત્કૃષ્ટથતિક પદ્યે કહે છે તે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળાં પુદ્ગલેાની વણા પણુ એક હોય છે. તથા જે પુદ્ગલે અજઘન્ય કંપ સ્થિતિવાળાં છે-એટલે કે સખ્યાત અને અમખ્યાત સમયની સ્થિતિવાળાં જે પુદ્ભવે છે, તેમની વણા પણ એક હાય છે. તથા જે પુલા જઘન્ય
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानागसूत्रे जघन्यगुणकालकानाम् जयन्येन जघन्यसंख्याविशेषेण-एकसंख्यया गुणो-गुणनं यस्य स एकगुणः, स कालाकृष्णो वर्णो येषां ते जघन्यगुणकालकास्तेषां वर्गणा एका । तथा-उत्कर्पगुण कालकानामू अजघन्योत्कर्पगुणकालकानां च वर्गणा एकैका वोध्या । एवम्-अनेन प्रकारेण जघन्योत्कर्पाजघन्योत्कर्षभेदैः-नीलादिवर्ण वतां सुरभ्यादिगन्धवतां तिक्तादिरसवतां कठिनादिक्षान्तस्पर्शवतां च पुद्गलानां प्रत्ये कमैकैका वर्गणा वो येति ॥ मु० ५३ ॥ जघन्यगुण कृष्णवर्णवाले हैं उनकी भी वर्गणा एक है अर्थात् जिन पुदलों में पुद्गलस्कन्धों में कृष्णवर्ण एक गुना ही है ऐसे उन पुगलस्कन्धों की भी वर्गणा एक ही है यद्यपि ऐसे पुद्गलस्कन्धों की वर्गणाएं अनन्त भी होती है परन्तु फिर भी वे जघन्यगुण कृष्णवर्ण" इस एक गब्द के द्वारा वाच्य होने के समय सामान्यतः एक कही गई है। तथा जो पुनस्कन्ध उत्कृष्ट रूप से कृष्णवर्ण वाले हैं और जो पुद्गलस्कन्ध संख्याताने असख्यातगुने कृष्णवर्णवाले हैं-उनको भी वर्गणा सामान्यतः एक २ है। इसी प्रकार से जो पुद्गलस्कन्ध जघन्य उत्कर्ष और अजघन्योत्ताप रूप से नीलादि वर्ण वाले हैं जघन्य सुरभि आदि गन्धगुणवाले हैं तित्तादि रस वाल हैं और कठिनादिक्षान्तस्पर्शवाले हैं ऐसे उन पुद्गलरकन्धों की प्रत्येक की एक २ वर्गणा है ऐसा जानना चाहिये । सू०५३ ॥ ગુણિત કૃષ્ણવર્ણવાળાં છે એટલે કે જે પુલમાં પુલ ધમાં કૃષ્ણવર્ણ એકગણે જ છે, એવા પુદ્ગલ સ્ક ધોની વર્ગણ પણ એક જ હોય છે જે કે તે પુલ ધોની અનંત વર્ગણાઓ પણ હોઈ શકે છે, છતાં પણ તેઓ “જઘન્યગુણિત કૃષ્ણવર્ણ” આ એક શબ્દ દ્વારા વાગ્ય હોવાને લીધે તેમાં સામાન્યની અપેક્ષાએ એકવ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે તથા જે પુલ સ્કધ ઉત્કૃષ્ટરૂપે કૃષ્ણવર્ણવાળા છે-એટલે કે જે પુલ સ્કંધ સંખ્યાલગણા અને અસંખ્યાતગણ કૃષ્ણવર્ણવાળા હોય છે, તેમની વર્ગણ પણ સામાન્યતઃ એક હોય છે એ જ પ્રમાણે જે પુદ્ગલ સ્કંધ જઘન્ય, ઉત્કૃષ્ટ અને અજઘન્યત્કર્ષ રૂપે નીલાદિ વર્ણવાળા હોય છે, જઘન્ય સુરભિ આદિ ગધવાળા હોય છે, તિકતાદિ રસવાળા હોય છે, અને કઠિનથી લઈને રૂક્ષ પર્વતના સ્પર્શવાળા હોય છે, તે પુદ્ગલ સ્કની, પ્રત્યેકની એક એક વર્ગ હોય છે એમ સમજવું. સૂ૫૩ છે
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टोका स्था० उ० १ सू०५४ जंबूहीपादीनामेकत्वनिरूपणम्
१९३
सामान्यस्कन्धवर्गणैकत्वाधिकारः म एक निदेशिक मागास्य स्कन्धविशेषस्यैकतामाह
मूलम् -- एगे जंबुद्दीवे दीवे सव्वदीवसमुद्दाणं जाव अलं किं विसेसाहिए परिक्लेवेणं ॥ सू० ५४ ॥
छाया - एको जम्बूद्वीपो द्वीपः सर्वद्वीपसमुद्राणां यावत् चिकिञ्चि द्विशेपाधिकं परिक्षेपेण || सृ० ५४ ॥
टीका- ' एगे जंबुद्दीवे ' इत्यादि
जम्बूद्वीप:- जम्या जम्वृक्षेण उपलक्षितो द्वीप:- जस्डीपनामको द्वीपः, कीटाः सः ? इत्याह- सर्वद्वीपसमुद्राणां 'जाव' यावन्, अत्र-वादेन"सव्वमंतर सव्वखुड्डाएवढे तेल्लाव्यसंठाणसंठिए एवं जो आयाविभेणं, तिनि जोयणमयसहरसाई सोलसहरसा दोनि समाई राचावीलाई तिनकोसा अट्ठावीसं धणुरायं तेरसअंगुलाई " इति पाठः संवात । सर्वाभ्यन्तरका=सर्वद्वीपसमुद्रमध्यस्थितः सर्वक्षुद्रका=सकलद्वीपेक्षा लघुः वृत्तोला, गोलाकारः, तैलापूपसंस्थान संस्थितः - बैलापूपाकृतिकः, तथा आयाम विकण=
सामान्य स्कन्धवर्गणा की एकता प्रस्तुत है इसलिये जो स्कन्ध अजय प्रदेशोंवाला है - संख्यात असंख्यात प्रदेशोवाला है और इसी से जो अजघन्योत्कर्ष प्रदेशावह है लोक के संख्या असंख्यानप्रदेशों में अवस्थित है - ऐसे उस स्वन्ध विशेष की एकता का कथन किया जाता है - " एगे जंबुद्दीवे दीवे " इत्यादि ॥ ५४ ॥
टीकार्थ- जम्बू वृक्ष से उपलक्षित यह जम्बूदीप नाम का द्वीप जो कि समस्त द्वीप और समुद्रों के मध्य है तथा जिसका विस्तार एक लाख योजन का है और जो समरतीयों की अपेक्षा लघु है आकार जिसका गोल है इसी से जो पुए जैली है
સામાન્ય સ્કવણાની એકતાનું નિરૂપણુ યાી તુ છે, તેથી જે ક્ધ અજધન્યાય દેશેાવાળા છે. સખ્યાત અસખ્યાત પ્રદેશવાળા છે અને તેથી જ જે અજધન્યાહ પ્રદેશાવગાઢ છે. લેકના સાત અ‹ ëાત પ્રદે શેમાં જે અપસ્થિત ( રહેલે ) છે, એવા તે કવિશેષની એકતાનું કંધન
४२वामां भाव हे " एगे जबहीवे " त्याहि ॥ १४ ॥
अर्थ-दीप से
वृक्षवी उपसदिन आ यू नागना દીપ કે જે સમસ્ત દ્વીપે। અને સમુદ્રોનીધ્યમાં આવે છે તથા જેને વિરનાર એક લાખ ચૈાજનને છે, જે વાં દ્વીપ કરનાં નાના છે, જે માલ
घ २५
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९५
स्थानाजसो दै_विस्ताराभ्याम् एकं योजनशतसहस्रम् एकलक्षयोजनामितः, तथा-परिक्षे. पेण-परिधिना त्रीणि योजनशतसहस्राणि-त्रीणि लक्षाणि पोडशसहस्राणि द्वे शते सप्तविंशतिश्च योजनानि, बीन् क्रोशान् , अष्टाविंशति धनुश्शतम् अष्टाविंशत्यधिकशतधनू पि, त्रयोदशामुलानि, तथा-किचिदिशेपाधिकम् अङ्गुिलं च यावत्ममितः, स एवंविधो जम्बूद्वीपमध्यजम्बूद्वीपः एका एकत्वसंख्याविशिष्टः । यद्यपि जम्बूद्वीपा अनेकेऽपि सन्ति, तथापि एतत्पमाणविशिष्टो जम्बूद्वीप एक एवेति॥५३॥ जम्बूद्वीप उक्तः । तरय प्ररूपकश्च अगवान् महावीर इति तस्यैकत्वमाह
मूलम्-एगे समणे भगवं महावीरे इमीसे ओसप्पिणीए चउव्वीसाए तित्थगराणं चरमतित्थयरे सिद्धे बुद्धे मुत्ते जाव सव्वदुक्खप्पहीणे ॥ सू० ५५ ॥
छाया-एकः श्रमणो भगवान महावीरोऽस्यामवसर्पिण्यां चतुर्विशतेस्तीर्थकराणां चरमतीर्थकरः सिद्धो बुद्धो मुक्तो यावत् सर्वदुःखप्रहीणः ॥ ५५ ॥
टीका-'एगे समणे' इत्यादि
अख्यास् अवसर्पिण्याम् चतुर्वि शतितीर्थकराणां मध्ये चरमतीर्थकरः कीदृशः सः ? इत्याह-श्रमणः-श्राम्यति-तपस्यतीति श्रमणः, भगवान-समग्रेश्वर्यादिजिसकी ३१६२२७ योजन ३ कोश १२८ धनुष और १३।। अंगुल की है एकत्व संख्याविशिष्ट है यद्यपि जम्बूद्वीप अनेक भी हैं परन्तु ऐसे प्रमाणवाला जम्बूद्वीप एक ही है । सू० ५४॥
इस जम्बूदीपके प्ररूपक भगवान् महावीर हैं इनमें एकता का कथन किया जाता है-" एगे समणे भगवं महावीरे " इत्यादि ॥५५॥
टीकार्थ-इस अवसर्पिणीकाल में २४ तीर्थकर हुए हैं उनमें ये महावीर अन्तिम तीर्थकर हैं इन्हों ने अन्यजनसे असाधारण उत्कृष्ट પુવાના જેવા ગોળ આકારને છે, જેને પરિધ ૩૧૬૨૨૭ જન ૩ કેશ ૧૨૮ ધનુષ અને ૧૩ આંગળ પ્રમાણ છે, તે જંબુદ્વીપમાં અહીં એકત્વ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. જો કે જ બૂદ્વીપ અનેક પણ છે, પરંતુ આ પ્રમાણવાળો જબૂદ્વીપ તો એક જ છે. જે સૂ૦ ૫૪ |
મહાવીર ભગવાને આ જંબુદ્વીપની પ્રરૂપણા કરી છે. તે મહાવીર પ્રભુમાં એકત્વની પ્રરૂપણ કરવામાં આવે છે–
" एगे समणे भगवं महावीरे" याहि ॥ ५५ ॥
ટીકાઈ–આ અવસર્પિણીકાળમાં ૨૪ તીર્થકર થઈ ગયા છે. મહાવીર પ્રભુ તે ૨૪ તીર્થકરમાં અતિમ તીર્થંકર છે. તેમણે દુષ્કર તપસ્યા કરી
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुपारीको स्था० १ ३०१ सू० ५५ जम्यूहीपादोगामेकत्वानेर पणम् १९५ मान् । तथा-महावीर:-विशेषेण ईरयनि-मोक्षं प्रति गन्छति, गमयति वाऽन्यान् जापानिति, मेरयति-कर्माणि निराकरोति या पराक्रमयति वा रागादिशत्रून् प्रति यः स वीरः । यद्वा-विदारयति कर्माणि यः, तपसा वा विराजते यः, तपोवीर्यण या युक्तश्च यः स निरुक्तिवशाद् वीरः । महांश्चासौ वीरश्च महावीरः । महत्त्वं चास्येवरवीरापेक्षया बोध्यम् । ___ एवम्भूतश्चरमतीर्थकरः एक एव । सिद्धा-कृतकृत्यो जातः, बुद्धः केवल. ज्ञानालोकेन सर्व बोध्यं वस्तु बुद्धवान् , मुक्ता सकलकर्मभ्यो मुक्ति प्राप्तः, यावत्करगाव-परिनि तः कर्मकृतविकारविरहात् स्वस्थीभूतः, अत एव-सर्वदुःखमहीणःतपों को तपा है इसलिये इन्हें श्रमण कहा है ये सम्पूर्ण प्रकारके ऐश्वर्य से सम्पन्न थे इसलिये इन्हें भगवान् कहा गया है इन्होंने समस्त कर्मो को नष्ट कर मोक्ष प्राप्त किया है अथवा अन्यजीवों को मोक्षप्राप्त करने के लिये प्रेरणा दी है या अपने उपदेशद्वारा अन्यजीवों को मुक्ति स्थान में पहुंचाया है या रागादिक शत्रुओं को इन्होने परास्त किया है इसलिये ये महावीरपद से विभूपित हुए हैं। उचविदारयति कर्माणि तपसा वा विराजते। तपो वीर्येण युक्तश्च यः स वीर इत्युच्यते ॥
इन्हें जो महान् वीर कहा गया है वह अन्यवीरों की अपेक्षा इसी विशिष्टता को लेकर कहा गया है इस प्रकार से विशेषणों वाले घरमतीर्थकर एक ही हैं ये चरमतीर्थकर सिद्ध कृतकृत्य हुए हैं बुद्ध केवलज्ञानरूप आलोक से इन्होंने सम्पूर्ण योध्य वस्तु को जान लिया है હતી, તેથી તેમને શ્રમણ કહ્યા છે. તેઓ બધાં પ્રકારના એશ્વર્યથી સંપન્ન હતા, તેથી તેમને ભગવાન કહ્યા છે. તેમણે સમસ્ત કર્મોને સર્વથા ક્ષય કરીને મેક્ષ પ્રાપ્ત કર્યો છે, તથા અન્ય જીવેને મોક્ષપ્રાપ્તિનો માર્ગ બતાવ્યું છે, અથવા રાગાદિક શત્રુઓને તેમણે પરાજય કર્યો છે, તેથી તેમને મહાવીર ४ . ४ ५५ छ ?- विदारयति फर्माणि तपसा या विराजने । तपो. वीर्येण युक्तश्च यः स वीर इत्युच्यते" अन्य वा३। ४२di मा ५२नी मे विशि. દતથી તેઓ યુક્ત હતા, તે વિશિષ્ટતાઓને કારણે જ તેમને મહાવીર કરવા છે. આ પ્રકારના વિશેષણવાળા ચરમ તીર્થકર એક જ છે તેઓ સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત, પરિનિવૃત અને સમરત કર્મોને અંત કરનારા બન્યા છે. સિદ્ધપદની પ્રાપ્તિ કરીને તેઓ કૃતકૃત્ય થઈ ગયેલા હોવાથી તેમને સિદ્ધ કરવા છે કેવીજ્ઞાનરૂપ જ્ઞાનના પ્રભાવથી તેમણે બોધ વસ્તુને સંપૂર્ણ રૂપે જાણેલી હોવાથી
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९६
स्थानाङ्गसूत्र सर्वाणि-शारीरमानसानि दुःखानि प्रहीणानि यस्य स तथा-सकलशारीरमानसदुःखरहितो जातः । अस्यामवसर्पिण्यां चतुर्विशतितीर्थकरेषु एकाकित्वेन एकश्चरमतीर्थकरो महावीर एव मोक्षं गतः। अत एव-महावीरस्यैकत्व मुक्तमिति ॥ सु०५५ ॥
भगवान महावीर एक एव निर्वाणं माप्तः । निर्वाणक्षेत्रप्रत्यासन्नानि चानुत्तरविमानानि सन्ति । अतस्तभिवासिनां देवानां देवप्रमाणमाह__ मूलम्-अणुत्तरोववाइयाणं देवाणं एगा रयणी उड्ढे उच्चतेणं पण्णता ॥ सू० ५६ ॥
छाया-अनुत्तरोपपातिकानां देवानाम् एका रनिः अर्ध्वमुच्चत्वेन प्रज्ञप्ता ॥ सू० ५६॥ मुक्त सम्पूर्णकर्मों से इनका छुटकारा हो चुका है यावत्-ये परिनिर्वृत कर्मकृतविकारों के विरह से स्वस्थीभूत हो गये हैं अतएव इनके सम. स्त शारीरिक एवं मानसिक दुःख अस्त हो गये हैं इस कारण ये शारीरिक एवं मानसिक दुःखोसे सर्वथा रहित बन चुके हैं, इस अवलपिणीकाल में चौवीस तीर्थंकरों में एकाकी अकेले ही होने के कारण एक चरम तीर्थकर महावीर ही मोक्ष गये हैं इसीलिये महावीर को एक कहा गया है ॥ सू०५५ ॥ ___ भगवान महावीर एक ही निर्वाण को प्राप्त हुए हैं निर्वाण क्षेत्र के बिलकुल पास अनुत्तरविमान है इस कारण अव सूत्रकार वहां के તેમને બુદ્ધ કહ્યા છે. તેમના બધાં કર્મોને નાશ થવાથી તેઓ કમબંધોમાંથી . છુટી ગયા છે, તેથી તેમને મુક્ત કહ્યા છે. કર્મકૃત વિકારને અભાવે તેઓ સ્વસ્થ થઈ ગયા છે–તેથી તેમના સમસ્ત શારીરિક અને માનસિક દુખે અસ્ત પામી ગયા છે, તે કારણે તેમને પરિનિવૃત કહ્યા છે. તેમણે સમસ્ત કર્મોને સર્વથા ક્ષય કરી નાખ્યો છે તેથી તેમને સમસ્ત દુઃખના અંતકર કહ્યા છે. આ અવસર્પિકાળમાં ચોવીસ તીર્થકરમાં એકાકી હોવાને કારણે એક ચરમ તીર્થકર મહાવીર જ મોક્ષે ગયા છે, તે કારણે મહાવીરમાં એકત્વ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. સૂત્ર પપા
ભગવાન મહાવીર નિર્વાણ પામ્યા છે. નિર્વાણમાં પણ એકત્વ હોવાનું પ્રતિપાદન આગળ થઈ ચૂક્યું છે. નિર્વાણક્ષેત્રથી બહુ જ નજીકમાં અનુત્તર વિમાને છે. તે અનુત્તર વિમાન નિવાસી દેના શરીરના પ્રમાણનું હવે
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० उ०१ ५. ५६ अनुत्तरोपानिकादीनामे कत्यनिरपणम् १९७ टीका--' अणुनरोषवाइ गाणं' इत्यादि
अनुनरोपपातिकानाम्-अनन्तरत्वान् अनुत्तराणि-विजयादिविमानानि, तत्र उपपातः-अनुत्तरोषपातः, स विधो पां ने अनुनरोपपानिकानेपो त रामनानां देवानाम् अगुवत्वेन प्रमाणम् एका रनिः प्रनमा । स० ५६ ।। ____ अनन्तरगनुत्तरोषपातिदेवानामृवाचत्वेन तत्वमुक्तम् । तस्मान् व्याधिकारः प्रस्तुतः । अत एव-सम्पति नक्षत्रदेवानायकत्वमाह
मूलम्-अदाणक्खत्ते एनतारे पण्णत्ते, चित्ताणखत्ते एगतारे पण्णत्ते, सातीणग्यते एमतारे पण्णरे ॥० ५७॥ __छाया-आनिक्षत्रमे कतारं प्रज्ञाप्तम् , चित्रानक्षत्रमेतारं मजप्तम् , स्वातीनक्षप्रमेकतारं प्रज्ञप्तम् । मु० ५७॥ ____टीका-'अदाणवत्ते' इत्यादिनिवासी देवों के शरीर का प्रमाण कहते हैं
" अणुत्तरोववाइयाणं देवाणं" इत्यादि ॥५६॥ ।
टीकार्थ -अनुत्तर विमानगनी देवों के शरीर की ऊँचाई का प्रमाण एक रत्नि है विजयादि विमानों का नाम अनुतर है इन अनुत्तरों में जितका उपमत है वह अनुत्तरोपपात है यह अनुत्तरोपपात जिनको होता है ये अनुत्तरोपपातिक हैं ऐसे इन देवों का ऊंचाई की अपेक्षा से शारीरिक प्रमाण एक रत्नि का कहा गया है इन अपेक्षा से इन सब में एकता है ॥ रु० ५६॥
देवों का अधिकार प्रस्तुत होने के कारण अब इनकार नक्षत्रदेवों में एकता प्रकट करते हैंसूत्रा२ थन ४२ है- अणुत्तरोववाइयाण देवाणं"त्याहि ॥ १६ ॥
ટીકા–અનુત્તર વિમાનવાગી દેનાં શરીરની ઉંચાઈ એક નિપ્રમrs છે વિજય આદિ પાચ વિમાનને અનુત્તર વિમાન કહે છે. તેમાં જે ઉપપાત થાય છે તેને અનુરોપપાત કડે છે આ અનુત્તર વિમાનમાં જેમને ઉપપાત ઘાય છે તે દેવને અનુપાતિક દેવે કહે છે. તે પ્રત્યેક દેવની શારીરિક ઊંચાઈ એક એક પત્નિપ્રમાણ કહી છે આ દૃષ્ટિએ તેમનામાં सेल. ॥सू०५६ ॥
દેવનો અધિકાર ચાલી રહ્યો હોવાથી સૂત્રકાર હવે નક્ષની એક તાનું પ્રતિપાદન કરે છે
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानies
एकतारम्-एका तारा=ज्योतिर्विमानरूपा यस्य तत् - एकतारम् । आर्द्राचित्रास्वातीनां प्रत्येकमेकैकतारकत्वं बोध्यमिति । एतन्नक्षत्रत्रयमेव एकैकतारकम् । अत एवैषामेव एकतारकत्वेनोपादानं कृतम् ।। ० ५७ ॥
अनन्तरमुत्रे आर्द्रादिनक्षत्राणां ताराप्रमाणमुक्तम्, वारा व पुद्गलरूपेति पुद्गलस्वरूपमाह—
सूलम् — एगपएसोगाढा पोग्गला अनंता पण्णत्ता, एवमेगसमयडिया, एगगुणकालगा पोग्गला अनंता पण्णत्ता, जाव एगगुणलुक्खा पोग्गला अनंता पण्णत्ता ॥ सू० ५८ ॥ ॥ एग ठाणं समत्तं ॥ १ ॥
छाया - एकम देशावगाढा : पुद्गला अनन्ताः मज्ञप्ताः, एवमेकसमयस्थितिका एकगुणकालकाः पुद्गलाः अनन्ताः पज्ञप्ताः यावत् एकगुणख्क्षा: पुद्गला अनन्ताः प्रज्ञप्ताः ॥ मु० ५८ ॥
3
॥ एकं स्थानं समाप्तम् ॥ १ ॥
ટ
टीका -' एगपएसो गाढा इत्यादि
एकम देशावगाढा:- एकस्मिन् प्रदेशे = क्षेत्रस्यांशविशेषे अवगाढाः = आश्रिताः
"अाणवते एतारे पण्णत्ते " इत्यादि ॥ ५७ ॥
टीकार्थ - आर्द्रा नक्षत्र, एक है तारा विमानरूप ज्योति जिसकी ऐसा है आर्द्रा, चित्रा, स्वाती ये तीन नक्षत्र प्रत्येक एकर तारावाले कहे गये हैं इसीलिये इनका ही एक तारारूपसे यहां ग्रहण हुआ है || सू०५७॥
तारा पुद्गल रूप होता है अतः पुद्गल के स्वरूप का कथन अब सूत्रकार कहते हैं | एग एसोगाढा पोग्गला " इत्यादि ॥ ५८ ॥
टीकार्थ- क्षेत्रांशविशेषरूप एकप्रदेश में आश्रित परमाणुरूप और स्कन्धरूप पुद्गल अनन्त कहे गये हैं इसी तरह से एक समय की स्थिअदाक्खते एतारे पण्णत्ते" इत्यादि ॥ ५७ ॥ ટીકાર્યું—આર્દ્રા નક્ષત્ર એક છે. તારા વિમાનરૂપ ચેંતિસપન્ન આર્દ્રા, ચિત્રા અને સ્વાતિ નક્ષત્રા એક એક તારાવાળાં કહ્યાં છે. તેથી તેમને જ અહીં એક તારારૂપે ગ્રાણુ કરવામાં આવેલ છે. !! પછ ા
તારા પુદ્ગલરૂપ હાય છે તેથી ४२ छे -" एगपएसोगाढा पोग्गला " ટીકા ——ક્ષેત્રાંશ વિશેષરૂપ એક
હવે સૂત્રકાર પુદ્ગલના સ્વરૂપનું નિરૂપણુ इत्यादि ॥ ५८ ॥
પ્રદેશમાં રહેલાં પરમાણુરૂપ અને સ્ક'ધ
66
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुभा रीगा स्था० १ ० १ सू० ५८ परदेशागाहपुदगलानांनिरुपयाय १२९ पुदगला परमाणुरूपाः सन्धरूपाश्च अनन्ताः मनताः । एवर अनेन प्रकारेण एकसमयस्थितिका एकगुणकालकाश्च पुद्गला अनन्ता. मनशा तथा-पगुणनीलादिवर्णकाः, एकगुणसुरभ्यादिगन्धका', एकगुण तिक्तादिरसकाः, एकगुणकठिनादिस्पर्शका पुद्गलाः अनन्ताः प्रज्ञप्ताः । इममर्थ सूचयिनुसाद सूत्रकार:-'जाय एगगुणलक्खा' इत्यादि ॥ सू० ५८ ॥ इतिश्रीविश्वविख्यात-जगदवल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशमापायलित.
ललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यने र ग्रन्थनिर्मापक-बादिमानमर्दक श्रीशाहूछत्रपति कोल्हापुरराजगदत्त 'जनशास्त्राचार्यपदभूपित-कोल्हापुरराजगुरु बालबमचारि जैनाचार्य-जैनधर्म
दिवाकर-पूज्यश्री--घासीलालतिविरचितायां स्थानागमत्रस्य सुधाख्यायां व्याख्यायाम्
प्रथम स्थानं सपूर्णम् ॥१॥ तिवाले और एकशुने कृष्णवर्णदाले पुद्गल अनन्त कहे गये हैं। तथा एकगुने नीलादिवर्णवाले एकगुने सुरभि आदि गन्धवाले, एकगुने तिक्तादि रसवाले और एकगुने कठिनादि स्पर्शवाले पुद्गल भी अनन्त कहे गये हैं। इसी अर्थ को सूचित करने के लिये 'जाव पगगुणाभावा' श्त्योदि रूप से सूत्रकारने कहा है ।। तू० ५८ ॥
प्रथम स्थान समाप्त રૂપ પુલ અનંત કહ્યાં છે. એ જ પ્રમાણે એક સમયની સ્થિતિવાળાં અને એક ગા કાળા વર્ણવાળાં પુલે પણ અનંત કહ્યાં છે. તથા એક નીલાદિ વર્ણવાળાં, એકગણી સુરભિ આદિ ગધવાળા, એકગણ તિક્ત આદિ રસવાળાં અને એકગણું કઠિનાદિ સ્પર્શવાળાં પુલે પણ અનન્ત કા છે. એજ અને ५४८ ४२५ निमित्त सारे "जाव एगणटक्या" त्या १२५ को .१५८॥
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीय स्थानक प्रथमं स्थानं व्याख्यातम् । अधुना संख्याक्रमागतं चतुरुद्देशात्मक द्वितीयं स्थानं व्याख्यायते । अस्य रथानस्य पूर्वस्थानेन सहायमभिसम्बन्धः-स्याहादसिद्धान्तानां जैनानां सर्व वस्तु सामान्य विशेषात्मकमभिमनम् । तत्र सामान्यमाश्रित्य प्रथम स्थाने एकत्वेनात्मादि वस्तु निरूपितम् । सम्मति विशेषमाश्रित्य तदेव वस्तु द्विप्रकारकत्वेन प्ररूप्यते, टल्गनेन संबन्धेनायातस्य चतुरुद्देशात्सकस्य द्वितीयस्थानस्य सूत्रानुगगे प्रथमोद्देशकम्येदमातिसूत्रम्__ मूलम्-जयस्थिणं लोगे तं सव्वं दुपओयारं, तं जहा-जीवा चेव अजीवा चेव । तसा चेव थावरा चेव १, सजोणिश चव अजोणियाचेव २, साउयाचेव अणाउयाचेव ३, सइदियाचेव अणिंदियाचेव ४, सवेयगाव अवेयगाचेव ५, सरूवीचेत्र अरूवीचेव ६, सप्पोरगलाचेन अपोग्गलाचेव७, संसारममावन्नगाचेव असंसारममावन्नगाचेब८, लालयाचेव असामयाचं३९ ॥१॥
द्वितीय स्थानक प्रारम्ल प्रथम स्थान व्याख्यात हो चुका अब सख्यानामागत चतुन्देशात्मक द्वितीय स्थान का व्याख्यान प्रारम्भ होता है इस स्थान का पूयस्थान के साथ ऐसा सम्बन्ध है कि स्थाढादलिद्वान्त मानने वाले जैनों को सर्ववस्तुएँ सामान्यविशेष धर्मात्मक सही बात इष्ट है अतः प्रथम स्थान में सामान्य धर्मको लेकर आत्मादि गतुओं से एकता का कथन किया गया है अब विरोध धर्म को लेकर उरली आत्मादिरूप वस्तु में द्विप्रकारताका कथन किया जाता है इस्ली सम्रन्ध को लेकर प्रारम्भ किये गये चतुरुदंशात्मक द्वितीयस्थान के सूत्रानुगसमें प्रथम उद्देशकका वह सर से पहिला सूत्र है-"जयतिवणं लोगे नलव्यं दुप पोयारं" इत्यादि ॥१॥
બીજું સ્થાનક પ્રારંભ પહેલા સ્થાનની પ્રરૂપણા પૂરી થઈ હવે સ ખ્યાક્રમાનુસાર જે બીજુ સ્થાન આવે છે તેની પ્રરૂપણા કરવામાં આવે છેઆ સ્થાનને પૂર્વમ્યાન સાથે આ પ્રકારને સ બ ધ છે સ્યાદ્વાદમાં માનનારા જૈનો એ વાતને સ્વીકારે છે કે સવ વસ્તુઓ સામાન્ય વિશેષ ધર્માત્મક હોય છે તેથી પહેલા સ્થાનમાં સામાન્ય ધર્મની અપેક્ષાએ આત્માદિ પદાર્થોનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે હવે વિશેષ ધર્મની અપેક્ષાએ એજ આત્માદિ રૂપ પદાર્થોમાં ઢિપ્રકારતાનું ( કિવિધતાનું) કથન કરવામાં આવે છે. આ સંબંધને અનુલક્ષીને શરૂ કરવામાં આવેલા ચોથા ઉદ્દેશાત્મક દ્વિતીય સ્થાનના સૂત્રાનુગમમાં પહેલા ઉદ્દેશકનું આ सोथी पड़े सूत्र छ-" जयस्थिण लोगे तं सव्य दुपमओयार" त्याle_॥१॥
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
सुपा टीका स्था० २ ०१ ० १ जीवाजीवादीनां हित्यनिरूपणम् २०१ __छाया--यदस्ति खलु लोके तत्मवं द्विपन्यवतारम् , तद्यथा-जीवाश्चैव अजीवाचन । साथै स्थावराचैव, १, सयोनिकाचैव अयोनिकाश्चैव २, मायुपक्षेत्र अनायुपश्चैव ३, सेन्द्रियाश्चैव अनिन्द्रियश्चिव ४, सवेदकाश्चत्र अवेदपाश्चैव ५, सरूपिणचव अरूपिणचव ६, सपुद्गलाश्चव अपुद्गलाचा ७, संमारसमापनकाश्चैव असंसारसमापनकाश्चैव ८, शाश्वताश्चैव अशाश्वताश्चैव ९ ।। १० १ ॥
टीका-'जदत्थि णं' इत्यादि--
कोके-लोक्यते केवलालोकेन इति लोकस्तस्मिन्-पञ्चास्तिकायात्मके लोके खलु यत् किमपि जीवादिक वस्तु विद्यते, तत्सर्व द्विप्रत्यवतारम्-द्वयोः विवक्षितवस्तुतद्विपरीतवस्तुलक्षणयोः स्थानयोः प्रत्यवतारः समवनारः समावेशो यस्मिन् तत्तथाविधं-स्वरूपवत् प्रतिपक्षरूपवच्चेत्यर्थः । लोकान्तर्गतं सब वस्तु द्विविधमिति भावः, यद्वा-यत् अस्ति- अम्ती' ति शब्दव्यपदेश्यं सन्मानं तद् द्विप्रत्यवतारं योध्यम् । वस्तुनो द्विपत्यवतारत्वमेवाह-'तं जहा' इत्यादिना । तद्यथा-लोक
केवलरूप आलोक (प्रकाश) के द्वारा जिनका अवलोकन किया जाता है उसका नाम लोक है ऐसा यह लोक पंचास्तिकायल्प है, इस पंचास्तिकाय रूप लोक में जो भी कोई जीवादिरूप वस्तु विद्यमान है वह सय दो का समावेश है जिसमें ऐसी है अर्थात स्वरूपवाली और प्रतिपक्षरूपवाली है ढिप्रत्यवतार शब्दज्ञावशी अर्थ है ना केवल यही है कि लोकान्तर्गत समस्त ही वस्तुएँ दो प्रकार की हैं प्रत्येक विवक्षित वस्तु अपने से विपरीत लक्षणवाली वस्तु के समावेगवाली है अथवा जो वस्तु " अस्ति" इस शब्द द्वारा वाच्य है ऐसी सन्मात्र स्प वह वस्तु विप्रत्यवतार (दो प्रकार) दाली है वस्तुमें विप्रत्यक्तारता कैसे है हमी घातको
કેવળજ્ઞાન રૂપ આલેક (પ્રકાશ) દ્વારા જેનું અવલોકન કરી શકાય છે, તેનું નામ લેક છે. એ આ લેક પંચારિતકાયરૂપ છે. આ પચારિકાયરૂપ લેમાં જે કોઈ જીવાદિ વરતુ ને મેજુદ છે, તે બે પ્રકારવાળી છે. એટલે કે (१) २५३५वाणी मने (२) प्रति५५ ३५वाणी . "हिपत्यवतार" मा पहने। અર્ધ એ જ છે કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે આ કેકની રાગસ્ત વસ્તુઓ બે પ્રકારની છે. પ્રત્યેક વિવતિ (અમુક) વ-તુ પિતાના કરતાં વિપરીત લ. पाणी परतुना समावेशी हाय छे भ ने यन्तु 'अग्नि" . દ્વારા વાગ્યા છે, તે પ્રત્યેક વસ્તુ દિવનાર (બે પ્રકાર) વાળી છે ઘરમાં पा.२६
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०३
स्थानाशास्त्र स्थितवस्तुनो यथा द्विसत्यवतारत्वमस्ति तदेवं बोध्यम् ,-जीवाश्चय अजीवाश्चव । एव शब्दोऽत्रावधारणे । तेन च ये विवक्षितपदार्थास्ते जीवा एव, तद्विपक्षभूता ये पदार्थास्ते अजीवा एव । अनेन जीवाजीवेति राशिद्वयमेव स्वमताऽनुमोदितमिति सूचितम् ।
ननु नो जीवाख्यं राश्यन्तरमप्यस्ति, प्रत्यक्षेणोपलब्धेः ? इति चेत् , उच्यते'नो जीव' इत्यत्र नो शब्दस्य सर्वनिषेधकत्वेन अजीव एव प्रतीयते । यदि च नो शब्दोदेशनिषेधे, तर्हि नो जीव शब्देन जीवदेश एव प्रतीयते, देशव नदेशि"तं जहा" पद द्वारा सूत्रकार वहीं स्पष्ट करते हैं-"जीचा चेव अजीवा चेव" जीव और अजीव, यहां एवं शब्द अवधारण अर्थ में प्रयुक्त हुआ है इस तरह जो पदार्थ जीवरूप से विवक्षित होते हैं वे जीवरूप ही हैं और जो पदार्थ अजीवरूप से विवक्षित होते हैं वे अजीव रूप ही हैं जीव के विपक्ष भूत पदार्थ अजीव रूप होते हैं इससे जीव अजीव यह राशिय ही स्वमतानुमोदित है यह सूचित किया गया है।
शंका-नो जीव नाम की भी एक तीसरी राशि है क्योंकि उसकी भी प्रत्यक्ष से उपलब्धि होती है ?
उ.-"नो जीव" में जो " नो" शब्द आया है वह क्या सर्वनिषेधक के रूप में आया है या देशनिषेधक के रूप में आया है यदि सर्वनिषेधक के रूप में आया है तो " नो जीव" शब्द का जो जीव रूप
मे ४१२ वी शत २९सी छे त पात सूत्र॥२ (तंजहा) नीये मतावai दृन्त ॥ ५२५॥२ ४२ छ-" जीवा चेव अजीवा चेव " Aai । પણ છે અને અજી પણ છે. અહીં “અને પ૦ અવધારણ અર્થમાં વપરાયું છે. આ રીતે જે પદાર્થોને આવરૂપે ઓળખવામાં આવે છે, તે છત્રરૂપ જ હોય છે. અને જે પદાર્થોને અવરૂપે ઓળખવામાં આવે છે, તે અજીવરૂપ જ હેય છે. જીવથી વિપરીત શબ્દ અજીવ છે. આ રીતે અહીં એવું સૂચિત કરવામાં આવ્યું છે કે જીવ અજીવ આરશિદ્રય જ જૈનો દ્વારા અનુમોદિત (समत) छे.
શંકા–જીવ નામની પણ એક ત્રીજી રાશિ છે, કારણ કે તેની પણ પ્રત્યક્ષ ઉપલબ્ધિ થાય છે.
ઉત્તર–ને જીવ’ આ પદમાં જે “નો” શબ્દ આવ્યો છે તે સર્વનિષેધકરૂપે વપરાય છે કે દેશનિષેધકરૂપે વપરાય છે, એ વાત પહેલાં વિચારવી પડશે. જે તે સર્વનિષેધકરૂપે વપરા હોય તે બનેવ” ને આ
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
संघा टीका स्था० २ ० १ सू०१ जीवाजीवादीनां हित्यनिरपणम् २०) नोऽत्यन्तव्यतिरिक्त नि जीवदेशोऽपि जीव एवेनि न राभित्रयसम्भव हनि । अस्य विस्तृतवर्णनम् उत्तराध्ययनपत्रस्य प्रियदर्शिनीटीकायां तृतीया चयने - म्माभिः कृतमिति तत्र विलोकनीयम् ।
सम्मति जीवतत्वस्यैव भेदान् सपरिपक्षानाह- तमा चर' न्यादि । त्रमाञ्चैव स्थावराधेव-स्वन्तोति असाःसनामकर्मादयाजाता द्वीन्द्रियादयो जीवाः, तन्प्रतिपक्षभूताः स्थावराः-स्थावरनामकर्मोदयात् तिष्ठन्तीत्येवं भीलाः स्थान:-पृथिव्यादयः । तथा-तयोनिकाय अयोनिकाचैव । तत्र-सह योन्या-3 नहीं है वह नोजीव है पेसा अर्थ होने पर नोजीव शब्द से अजीव ही प्रतीत होता है और यदि वह देश निषेध रूप में आया है तो नोजीव शब्द से जीवदेश ही प्रतीत होना है जीवदेश अपने देशी जीव से अत्यन्त भिन्न होता नहीं है इसलिये जीवदेश भी जीव रूपही है इस तरह राशित्रय का संभव कैसे हो सकता है इस विषय का विस्तार रूप से वर्णन उत्तराध्ययन सूत्र की प्रियदर्शिनी टीका में ततोय अध्ययन में हमने किया है इसलिये वहीं से इसे देख लेना चाहिये ।। ___ अन सूत्रकार जीवतत्व के प्रतिपक्ष सहित भेदों का वर्णन करते है " तसा चेय" इत्यादि जीवतत्व दो विभागों में विभक्त हुआ है एक विभाग है वसरूप और दसरा विभाग है स्थावररूप उस नामकर्म के उदय से जो अपनी इच्छा से चलते फिरते हैं ऐसे दीन्द्रिय जीव तेइ. न्द्रिय जीव चौइन्द्रिय जीव और पञ्चेन्द्रिय जीव उस है और स्थावर जीव પ્રમાણે અર્ધ થશે-“જે જીવ રૂપ નથી તેને અજીવ કહે છે. ” આ રીતે “જીવ ” પદ દ્વારા અજીવ જ પ્રતીત થાય છે. જે તે દેશનિધિરૂપે પ્રયુક્ત या काय, तो "ना " २४ द्वारा ' ' प्रतीत याय छे. છરદેશ પિતાના દેશીજીવથી અતિશય બિન હેત નથી. તેથી છવદેશ પણ ઓવરૂપ જ છે. આ રીતે રાશિત્રય અહીં સંભવિત નથી, આ વિજયનું ઉત્તરાધ્યાયન સૂવની મારા દ્વારા લખાયેલી પ્રિયદર્શિની ટીકામાં ત્રીજા અધ્યયનમાં વિસ્તારપૂર્વક પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. તે જિતાયુઓએ તે ટીકા વાચી લેવી.
હવે સૂત્રકાર છત્વના પ્રતિપક્ષ રકિતના ભેદોનું નિરૂપણ કરે છે– " तसा चे" या तत्व में पयाय-2 विना ત્રસરૂપ છે અને બીજો વિભાગ સ્થાવરરૂપ છે બસ નામકર્મના ઉદથી જે જે પિતાની ઇચ્છા અનુસાર હલનરાલન કરી શકે છે એવા હથિ, ત્રિથિ ચતુરીન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય ને વસ કહે છે. અને પ્રતિપયાભૂત સ્થાવર જીવે છે. સ્થાવર નામકર્મના ઉદયથી જે જે પિતાની વાડી
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४
स्थानाङ्गसूत्रे उत्पत्तिस्थानेन वर्तन्ते ये ते सयोनिका संसारिणो जीवाः, तत्मतिपक्षभूताश्च अयोनिकाः सिद्धाः । तथा-सायुपश्चव अनायुपश्चव । सह आयुपा वर्तन्ते इति सायुपः संसारिणो जीवाः, तद्भिन्ना अनायुपा-सिद्धा इत्यर्थः । तथा-सेन्द्रिया
जो कि इनके प्रतिपक्षमृत हैं स्थावर नास कर्म के उदय के वशवर्ती होते हैं स्थावर नामकर्म के वशवी हुआ जीव एक से दूसरे स्थानपर अपनी इच्छा से जा आ नहीं सकता है प्रत्युत वहीं का वहीं स्थिर रहता है ऐसे ये स्थावर जीव पृथिवी कायिक अप्कायिक तेजः कायिक वायुकायिक और वनस्पतिकायिक है जीव सयानिक और अयोनिक के भेद से भी दो प्रकार के होते हैं उत्पत्तिस्थान का नाम योनि है इस स्थानरूप योनि से जो सहित हैं वे सयोनिक हैं ऐसे ये लयोनिक जीव सब ही संसारी जीव होते हैं तथा इनके प्रतिपक्षीभूत जीव अयोनिक हैं, ये अयोनिक जीव सिद्ध है सायुष्क और अनायुल्क के भेद से भी जीव दो प्रकार के होते हैं आयु नामकर्म के उदय के वशवी जो जीव हैं वे सायुष्क जीव हैं और ये सब आयु सहित जीव संसारी जीव हैं इनसे भिन्न जो जीव हैं वे निरायुष जीव हैं ऐसे निरायुष जीव सिद्ध हैं क्यों कि आयु कर्मका उद्य संसारी जीवों को ही रहता है सिद्ध जीव के नहीं, सिद्ध जीव तो आयुकर्म को नाशकर ही बनते हैं इसी तरह હલન ચલન કરી શકતા નથી, પરંતુ જે જગ્યાએ પડેલાં હોય છે, ત્યાં જ પડયાં રહે છે, એવાં અને સ્થાવર જી કહે છે. પૃથ્વીકાયિક, અપૂકાયિક, તેજકાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક જીવોને સ્થાવર જીવો કહે છે.
સાનિક અને અનિકના ભેદથી પણ જીવના બે પ્રકાર હોય છે. ઉત્પત્તિસ્થાનને નિ કહે છે. આ ઉત્પત્તિસ્થાનરૂપ ચેનિથી યુક્ત જે જીવે છે તેમને સોનિક કહે છે. બધાં સંસારી છે આ પ્રકારના હોય છે. સાનિકના પ્રતિપક્ષભૂત જીવને અનિક કહે છે. સિદ્ધ છે આ પ્રકારના હોય છે. સાયુષ્ક અને અનાયુષ્કના ભેદથી પણ છ બે પ્રકારના હોય છે. આયુનામ કમને અધીન હોય એવાં જેને સાયુષ્ક જી કહે છે. બધાં સંસારી જી આયુથી યત હેય છે, માટે તેઓ સાયુષ્ક હોય છે. સાયુષ્કથી ભિન્ન એવાં નિરાયુષ્ક જે જીવે છે તેમને અનાયુષ્ક કહે છે સિદ્ધગતિના છ આયુરહિત હોય છે, કારણ કે તેઓ આયુકર્મને નાશ કરીને જ સિદ્ધ થયેલા હોય છે. સંસારી જીની માફક તેમના આયુકમને ઉદય હેતું નથી.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुंघा टीका स्था० २ उ०१ सू० १ जीवाजी गाना हित्यनिरूपणम् २०५ अव अनिन्द्रियाचा । तत्र-सेन्द्रियाः-संगारिणः, तन्प्रतिपक्षमता अनिन्द्रियाः सिद्धाः सयोगिकवल्यादयश्च । सोगिकवल्यादीनां भायोपमिकमायामाबादनिन्द्रियत्वा । इन्द्रियाणि हि क्षायोपशमियानि मनन्ति । तथा-संवेदका अवेदकाश्चय । तत्रसवेदकाः-स्त्रीवेदाधुदयवन्तः संसारिणः, तत्प्रतिपक्षता अवेदकाः सिद्धादयः । तथा-ससपिणश्चैव असपिणधैन । तर सतपिणः-स्पेण-आकारण सह वर्तन्ते इति सरूपिग -संस्थानवर्णादिमन्तः । सशरीरा इत्यर्थः । तथासे सेन्द्रिय और अनिन्द्रिय के भेद से भी जीव दो प्रस्तार के कहे गये हैं इनमें सेन्द्रिय जीव संसारी है और इनके प्रतिपक्षभूत जीय निद्र अनिन्द्रिय है तथा सयोग केवली आदि भी अनिन्द्रिय जीव है सयोग केवलियों को जो अनिन्द्रिय जीव कहा गया है वह क्षायोपगमिक भाव के अभाव से कहा गया है क्यों कि उनमें क्षायिक भाव और पारिणा. मिक भाव का भेद जो जीवत्व भार है वही रहता है, इन्द्रियांक्षायोपशमिक होली अर्थात इन्द्रिय जन्य ज्ञान क्षायोपामिक होता है तथा सवेदक और अवेदकके भेद से भी दो प्रकार के होते हैं जिनको जीवन नपुंसकवेद और पुरुपवेद का उदय होता है वे लवेदक जीव है और जिनको इन वेदों का उदय नहीं होता है वे अवेदक जीव हैं ये अवेदक सिद्ध आदि जीव हैं तथा रूपी और अल्पीके भेद से भी जीव दो प्रकार के हैं रूप शब्द का अर्थ आकार है इन आकार से सहित जो जीव हैं ये रूपी जीव हैं और इस आकार से रहिन जो जीव हैं वे अरूपी
એજ પ્રમાણે સેન્દ્રિય અને અનિન્દ્રિયને ભેદથી પણ જો બે પ્રકારના હોય છે. સંસારી જીવો ઈદ્રિયોથી યુક્ત હોય છે અને સિદ્ધ અનિધિ હોય છે. તથા સગી કેવલી આદિ પણ અનિયિ જ છે. યોગીવલીઓને અનિદ્રિય કહેવાનું કારણ એ છે કે તેમનામાં ભાવિકભાવ અને પરિણામિક ભાવને લદ કે જે જીવત્વ ભાવ છે એજ રહે છે તેમની ઇન્દ્રિય પ મિક હોય છે એટલે કે ઈન્દ્રિયજન્ય જ્ઞાન શિમિક હોય છે
વેદક અને અવેકને ભેદથી પણ કો બે પ્રકારના હોય છે. જે છમ વેદ, પુરુષવેદ અથવા નપુંબકવેદને ઉદય ડેય છે, તે અને
દક કહે છે જેમને તે વેદને ઉદબ નથી એવા અને દિક કહે છે. સંસારી છે સહક છેય છે અને સિદ્ધ આદિ કે પદક હોય છે.
રૂપ અને અરૂપીના ભેદથી પ! જેના બે પ્રકાર પડે છે ? કાલે આકાર. જે જ આકારથી યુક્ત હોય છે તેમને રૂપી કહે છે અને જે જે
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६ ।
स्थानांनी तत्प्रतिपक्षभूता अरूपिगा=ग रूपिणः-अरूपिणः सिद्धाः । तथा-सपुद्गलाचव अपुद्गलाश्चैः । तत्र-सपुद्गलाः कर्मादिपुद्गलवन्तः संसारिणो जीवाः, तत्पतिपक्षभूताः अपुद्गला सिद्धाः । तथा-संसारसमापन्नकाश्चैव असंसारसमापनका. श्वर । तत्र-संसारसमापनकाः-संसारम-समापनका मतिपन्नाः-संसारिणो जीवाः, तद्भिना असंसारसमापनकाः-सिद्धाः । तथा-शाश्वताश्चैत्र अशाश्वताश्च । जीव हैं जितने भी शरीर सहित जीव हैं वे सब सरूपी जीय हैं और इनके प्रतिपक्षत जीव अरूपी जीव हैं जीव के साथ जब तक शरीर का सम्बन्ध रहता है तब तक वह संसारी जीव माना गया है और इसी कारण यह संस्थान वर्णादि वाला कहा गया है सिद्ध जीव शरीर से रहित होकर ही सिद्ध बने हैं अतः वे संस्थान वर्गादिवाले नहीं अरूपी कहे गये हैं लपुरल और अपुद्गल के भेद से भी जीव दो प्रकार के कहे गये हैं कर्मादिपुद्गलों सहित जीव सपुद्गल संमारी जीव हैं और इनके प्रतिपक्ष भूत जीव अपुगल लिद्ध माने गये हैं संसार समापनक और असंसार समापन्नक के भेद से भी जीव दो प्रकार के कहे गये हैं संसार का नाम भव है इस भवरूप संसार को जो प्राप्त होते रहते हैं वे संसार समापन्नक हैं ये संसार समापनक जीव संसारी जीव हैं और जो इन से भिन्न हैं भवग्रहण से रहित हैं वे अलंसार समापनक हैं ऐसे असं. આકરથી રહિત હોય છે તેમને અરૂપી કહે છે. જેટલાં શરીરયુક્ત જ છે તે બધાં સરૂપી છે અને શરીરથી રહિત હોય એવાં જીવોને અરૂપી કહ્યાં છે. જીવની સાથે જ્યાં સુધી શરીરને બંધ રહે છે, ત્યાં સુધી તે સંસારી જીવ ગણાય છે અને તે કારણે તે સંસ્થાન (આકાર) વર્ણ આદિથી યુક્ત હોય છે. સિદ્ધ છે અરૂપી હોય છે. શરીરથી રહિત થઈને જ જીવ સિદ્ધ બને છે. તેથી તેઓ સંસ્થાન, વર્ણ આદિથી રહિત હોય છે માટે જ તેમને અરૂપી માનવામાં આવે છે. સપુલ અને અપુલના ભેદથી પણ જીના બે પ્રકાર પાડી શકાય છે. કર્માદિ પુલેથી યુક્ત જીવને સપુલ જ કહે છે. સંસારી છે આ પ્રકારના હોય છે. તેનાથી ભિન્ન એવાં અપુલ જીવોમાં સિદ્ધની ગણતરી થાય છે.
સંસાર સમાપન્નક અને અસંસાર સમાપન્નકના ભેદથી પણ છ બે પ્રકારના હોય છે. ભવરૂપ સંસારને જે જ પ્રાપ્ત કરતાં રહે છે તે જીવોને સંસાર સમાપન્નક કહે છે. સંસારી જી આ પ્રકારના હોય છે. જે જીવે ભવગ્રહણથી રહિત થઈ ગયાં છે તેમને અસંસાર સમાપનક કહે છે. સિદ્ધોની
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा का स्था० २ ३० १ सू०२ जीवाजीवादीनां विनियम्
तत्र शाधना=सिद्धान्ममरणादिरहितस्यान् रथिनागारिणो जीरा जन्ममरणादिसहितत्वादिति ॥ ३० १ ||
स्यमित्यवतारं
समति मित्यवतारं
---
एवं प्रदर्शयितुमाह
२०७
मूलम् — आगासे चेव नो आगासे चेव । धम्मेव
अधम्मे देव ॥ सू० २ ॥
छाया - आकाशश्चैव नो आकाशचैत्र । धर्मचैव अव ॥ २ ॥
सारसमापनक सिद्ध हैं तथा शाश्वत और अशाश्वत के भेद से भी जीव दो प्रकार के हैं, सिद्ध जीव शाश्वत में क्योंकि जन्म और भरण आदि से रहित होने के कारण ये जिस स्थान पर पहुँच चुके हैं वहां से फिर जन्म मरण के स्थानसून संसार में ये नहीं आते हैं अतः शाखत स्थान की प्राप्ति होने से ये स्वयं शावन वन गये हैं अथवा जीव का स्वभाव ही शाश्वत है उस शाश्वत स्वभाव को सिद्ध जीव प्राप्त हो जाते हैं इसलिये वे शाश्वत हैं जन्म मरण के चक्कर से महित होने से समारी जीव अशाश्वत हैं | हृ० १ ॥
जीव
को इस तरह से मगतिपय भूत कह कर अन अजीव तच्च में सक्षा का कथन करने के सिकार कहते हैं" आवासे चैत्र को आगासे चैव धस्यादि ॥ २ ॥
અસંમાર સમાપન્તકમા અમ્રુતરી થાય છે શાશ્વત અને અગાધ્ધતના ભેથી પશુ જીવેના બે પ્રકાર પડે છે. સિદ્ધ જીવે શાશ્ર્વત ગનાય છે, કાણુ કે તેએ જન્મ, જરા અને રથી રહિત હૈપ છે અને તેઓ જે સ્થાને પાયા છે ત્યાધી જન્મ-મરભુના ધભૂત માં તેમને આવતું પડતું નથી આ રીતે જેમને શાશ્વત ધનની પ્રાપ્તિ થઇ છે એનું તે શાશ્વત બની ગયા છે. અથવા જીવના સ્વભાવ જ ગાત છે તે શાશ્ર્વત સ્વભાવને દ્ધિ વે! પ્રાપ્ત કરી લે છે, તેથી તે ગહન છે. જન્મમાના ફેરા કરતા સસારી હવે અા શ્વેત છે, ૫ ૢ ૧ |
જ
જીવ તત્વને સપ્રતિપદાઘૃત કહીને તે ત્રકાર અવનવા પ્રતિ પક્ષન નું પ્રતિપાદન કરવાને માટે કરે છે ?--
"आगासे देव नो "हिमा अर्थ-तत्र
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
D
२०८
स्थानासो टीका-'आगासे चेव' इत्यादि
आकाशश्चैव नो आकाशश्चैत्र । तत्र-आकाशः प्रसिद्धः, तद्भिन्नः नो आकाश:= धर्मास्तिकायादिकम् । तथा-धर्मश्चैत्र अधर्मश्चैव । तत्र-धर्म धर्मास्तिकायःगत्युपष्टम्भकः । तद्भिन्नोऽधर्म: अधर्मास्तिकाय:-स्थित्युपष्टम्भकः । मु० २ ॥
अथ जीवानां बन्धादीनि भवन्तीति बन्धादीनां द्विमत्यवतारत्वमाह
मूलम्-बंधेचेव मोकावचेव । पुन्नेचेव पावेचेव । आसवेचेव संवरेचेव । वेयणाचेव निजराचेव ॥ सू० ३॥
छाया-बन्धश्चैव मोक्षश्चैव । पुण्यं चैव पापं चैव । आसवएव संवरएव । वेदना चैव निर्जरा चैव ॥ मू० ३ ॥
टीका-'बंधे चेव' इत्यादिसप्रतिपक्षाणि बन्धादितत्त्वानि प्रथमस्थानवद् व्याख्येयानि ।। मू० ३॥ टीकार्थ-अजीव तत्त्व पांच प्रकार का है पुद्गल धर्म अधर्म आकाश और काल इनमें आकाश तो प्रसिद्ध है और तो आकाश धर्मास्तिकायादि रूप है तथा गति में सहायक धर्म द्रव्य है और ठहरने में सहायक अधर्मद्रव्य है । स्तू० २॥ .
जीवों को चन्ध आदि होते हैं इसलिये बन्ध आदिकों में छिप्रत्यवतारताका कथन सूत्रकार करते हैं-"बंधे चेव भोक्खे चेव"इत्यादि।।३।।
टीकार्थ-धन्ध, भोक्ष, पुण्य, पाप, आत्रव, संवर वेदना और निर्जरा ये सब अपने ५ प्रतिपक्ष सहित हैं प्रतिपक्ष सहित इन बन्धादि तत्वों का कथन प्रथम स्थानोक्त की तरह से कर लेना चाहिये ।।०३।।। અને કાળ. તેમાંથી આકાશ તે પ્રસિદ્ધ છે. આકાશ ધર્માસ્તિકાય આદિ રૂપ છે. ગતિમાં સહાયક ધર્મદ્રવ્ય છે અને સ્થિતિમાં (ભવામાં) સહાયક અધર્મદ્રવ્ય છે કે સૂ. ૨ |
જે બધ આદિથી યુક્ત હોય છે, તેથી સૂત્રકાર હવે બંધ આદિમાં ઢિપ્રકારતાનું પ્રતિપાદન કરે છે
" बघे चेव मोक्खे चे" त्याहि ॥ 3 ॥
साथ-4, मोक्ष, पुथ्य-पा५, मान-स'१२, वहना भने निश એ બધાં પિતપિતા પ્રતિપક્ષથી યુક્ત હોય છે. પ્રતિપક્ષસહિત આ બંધાદિ તોનું કથન પ્રથમ સ્થાનમાં કહ્યા અનુસાર કરી લેવું જોઈએ છે સૂ. ૩ |
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०१
सुधा टीका स्था० २ ० १ ० ४ कियादीनां द्वित्यनिरूपणम् कियायां सन्यामेव भात्मानोबन्धादयो मान्तीति क्रियाया हिमत्यवतारत्वमाइ
मूलम्-दो किरियाओ पन्नताओ, तं जहा-जीवकिरियाचेव अजीवकिरियाचेद। जीवकिरिया दुविहा पन्नत्ता, तं जहासम्मत्तकिरिया चैव मिच्छत्तकिरिया चेव । अजीवकिरिया दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-इरियावाहिया चर संपराइगा चेव । दो किरियाओ पण्णत्ताओ, तं जहा-काइया चेव अहिंगराणिया चेव। काइया किरिया दुविहा पण्णता, तं जहा-अणुवरयकाय. किरिया चेव दुप्पउत्तकायकिरिया चेव । अहिगरणिया किरिया दुविहा पण्णत्ता, तं!जहा-संजोयणाहिगरणिया चेव णिव्वत्तणा हि गरणिया। दो किरियाओ पपणत्ताओ तं जहा-पाउसिया चेव पारियावणिया चेव । पाउसिया किरिया दुविहा पण्णत्ता, तं जहाजीवपाउसिया व अजीवपाउसिया चेव। पारियावणिया किरिया दुविहा पण्णत्ता, तंजहा-सहत्थपारियावणिया चेव परहत्यपारियाव णिया चेव । दो किरियाओ पण्णत्ताओ, तं जहा-पाणाइवायकिरिया चेव अपञ्चक्खाणकिरिया चेव । पाणाइवायकिरिया दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-सहत्थपाणाइवायकिरिया चेव परहस्थपाणाइवायकिरिया चेव । अपचक्खाणकिरिया दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-जीवअपञ्चक्खाणकिरिया चेव अजीवअपञ्चक्खाणकिरिया चेव ।दो किरियाओ पण्णताओतं जहा-आरंभिया घेव परिग्गहिया चेव । आरंभिया किरिया दुविहा पण्णत्ता,तं जहाजीव आरंभिया चेव अजीव आरंभिया चेव। एवं परिग्गहिया वि।
बा २७
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
-
२१०
स्थानानने दो किरियाओ पण्णत्ताओ, तं जहा-मायावत्तिया चेव मिच्छादसणवत्तिया चेव । मायावत्तिया किरिया दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-आयभाववंकणता चेव । परभाववंकणता चेव । मिच्छा, दसणवत्तिया किरिया दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-ऊणाइरित्तमिच्छादसणवत्तिया चेव, तव्वइरित्तमिच्छादंसणवत्तिया चेव । दो किरियाओ पण्णत्ताओ, तं जहा-दिटिया चेव पुष्ट्रिया चेव । दिट्रिया किरिया दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-जीवदिट्ठिया चेव अजीवदिहिया चेव । एवं पुट्रियावि । दो किरियाओं पण्णताओ, तं जहा-पाडुच्चिया चेव सामंतोवणिवाइया चेव । पाडुच्चिया किरिया दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-जीवपाडुच्चिया चेव । अजीवपाडुञ्चिया चेव । एवं सामंतोवणिवाइयावि । दो किरियाओ पण्णत्ताओ, तं जहा साहत्थिया चेव णेसत्थिया चेव । साहत्थिया किरिया दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-जीवसाहत्थिया चेव अजीवसाहस्थिया चेव । एवं णेसस्थियावि । दो किरियाओ पण्णत्ताओ, तं जहा-आणवणिया चेव वेयारणिया घेव । जहेव णेसत्थियाओ। दो किरियाओ पण्णत्ताओ, तं जहा-अणाभोगवत्तिया चेव अणवकंखवत्तिया चेवा अणाभोगवत्तिया किरिया दविहा पण्णत्ता, तं जहा-अणाउत्त आइयणता चेव अणाउत्तपमजणता चेव । अणवकंखवत्तिया किरिया दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-आयसरीरअणवकखवत्तिया घेव परसरीरअणवकखवत्तिया घेव । दो किरियाओ पण्णत्ताओ, तं जहा-पेजव
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
सुमा टोका मा १२० क्रिपादीनां नित्यनिरूपणम् २११ त्तिया चेव दोसवत्तिया चेव । पेज्जवत्तिया किरिया दुविहा पण्णता, तं जहा मायावत्तिया चेव लोभवत्तिया चेव । दोसवत्तिया किरिया दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-कोहे चेव माणे घेव ॥ सू०४॥
छाया-द्वे क्रिये प्रज्ञप्ते, तद्यथा-जीवक्रिया चैव अनीवक्रिया चैव । जीवक्रिया द्विविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-सम्यक्त्वक्रिया चैव मिथ्यात्वक्रिया चैव । अनीवक्रिया द्विविधा प्राप्ता, तद्यथा-ऐपिथिकी चैत्र, साम्परायिकी चैत्र । द्वे क्रिये प्रन्नप्ते, तद्यथा-कायिकी चैत्र आधिकरणिकी चैत्र । कायिकी क्रिया द्विविधा प्रमप्ता, तद्यथा-अनुपरतकायक्रिया चैत्र दुष्प्रयुक्त कायक्रिया चैत्र । आधिकरणिकी क्रिया द्विविधा प्रज्ञप्ता, तधया-संयोजनाधिकरणिकी चैव निवर्तनाधिकरणिकी चैव । द्वे क्रिये प्रज्ञप्ते, तद्यथा-प्रापिकी चैव पारितापनिकी चैत्र । प्रापिकी क्रिया द्विविधा प्राप्ता, तद्यथा-जीवमापिकी चैव अजीवप्राद्वेपिनी चव । पारितापानकी क्रिया द्विविधा प्राप्ता, तद्यथा-स्वहस्तपारितापनिकी चैव परहस्तपारितापनिकी चैव । क्रिये प्रज्ञप्ते, तद्यथा-प्राणातिपातक्रिया चैव अप्रत्याख्यान क्रिया चैव । प्राणातिपातक्रिया द्विविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-स्वहस्तप्राणातिपातक्रिया चव, परहस्तमाणातिपातक्रिया चैत्र । अमत्याख्यानक्रिया द्विविधा प्राप्ता, तद्यथा-जीवामत्याख्यानक्रिया चैव, अजीवापत्याख्यानक्रिया चैत्र । डे क्रिये प्राप्ते, तद्यथा-आरम्भिकी चैव पारिग्रहिकी चैव । आरम्भिकी क्रिया द्विविधा मज्ञप्ता, तद्यथा-जीवारम्भिकी चैत्र अनीवारम्भिकी चैत्र । एवं पारिग्रहिकी अपि । दे क्रिये प्राप्ते, तद् यथा-मायाप्रत्यया चैव, मिथ्यादर्शनप्रत्यया चैत्र । मायाप्रत्यया क्रिया द्विविधा मज्ञप्ता, तद् यथा-आत्मभाववङ्कनता चैव परभावयतनता चैत्र । मिथ्यादर्शनमत्यया क्रिया द्विविधा प्रज्ञप्ता । तद् यथा-ऊनातिरिक्तमिथ्यादर्शनप्रत्यया चैत्र तह अतिरिक्तमिथ्यादर्शनप्रत्यया चैत्र । द्वे क्रिये प्रजप्ते, नद् यथा-ष्टिका चैत्र, पृष्टिका चैव दृष्टिका क्रिया द्विविधा मज्ञप्ता, जीवदृप्टिका चैत्र, अनावप्टिका चैत्र । एवं पष्टिकाऽपि । हे क्रिये प्राप्त । तद् यथा-मातीतिकी चव, सामन्तोपनिरातिकी चैत्र । प्रातीतिकी क्रिया द्विविधा प्रनणा तद यथा-जीवमातीतिकी चैत्र, अजीवमातीतिकी चैन । एवं मामन्नोपनिपातिकी अपि। दे क्रिये प्राप्ते, तद् यथा-स्वास्तिकी चैत्र, नैम प्टिको चैत्र । राहन्तिकी क्रिया दिविधा प्राप्ता, दूत यथा जीवस्याहस्तिकी चैव, अजीवस्वास्तिकी चैत्र । एवं
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानास्त्रे नैसृष्टिकी अपि । द्वे क्रिये प्रज्ञप्ते । तद् यथा-आज्ञापनिका चैव, वैदारणिका
चैव । यथैव नैसृष्टिका । द्वे क्रिये प्रज्ञप्ते, तद् यथा-अनाभोगप्रत्यया चैव, अनवकाङ्क्षाप्रत्यया चैव । अनाभोगप्रत्यया क्रिया द्विविधा प्रज्ञप्ता, तत् यथा-अनायुक्ताऽऽदानता चैव, अनायुक्तपमार्जनता चैत्र । अनवकाक्षाप्रत्यया क्रिया द्विविधा प्रज्ञप्ता, तद् यथा-आत्मशरीरानवकाक्षाप्रत्यया चैव, परशरीरानवकाक्षाप्रत्यया चैव । द्वे क्रिये प्रज्ञप्ते, तद् यथा-प्रेमप्रत्यया चैत्र, द्वेषप्रत्यया चैव । प्रेममत्यया क्रिया द्विविधा प्रज्ञप्ता । तद् यथा-मायाप्रत्यया चैत्र, लोभप्रत्यया चैत्र । उपप्रत्यया क्रिया द्विविधा प्रज्ञप्ता । तद् यथा-क्रोधश्चैव, मानश्चैव ।। सू० ४॥
टीका-'दो किरियाओ' इत्यादिद्वे क्रिये प्रज्ञप्ते-प्ररूपिते तीर्थकरैरित्यर्थः। करणं-क्रिया, यद्वा-क्रियते इति क्रिया। जीवक्रिया अजीवक्रिया चेति । इह 'चेव' इति समुच्चय मात्र एक, अपि चेत्यादिवत । तत्र जीवक्रिया-जीवस्य व्यापार तथा-अजीवस्य-पुदलसमूहरूपस्य यत् कर्मत्वेन परिणमनं सा अजीत्रक्रिया । तत्र जीवक्रिया-द्विविधा प्रज्ञप्ता-प्ररूपिता । सम्यक्त्व क्रिया, मिथ्यात्वक्रिया च । तत्र सम्यक्त्वम् आगमोक्ततत्त्वविपये श्रद्धानं,
क्रिया के होने पर ही आत्मा में बन्ध आदि होते हैं अतः अय क्रिया में द्विप्रत्यवतारता का कथन किया जाता है
"दो किरियाओ पन्नत्ताओ" इत्यादि ॥४॥ तीर्थंकरों ने दो क्रियाएँ कही हैं करने का नाम किया है अथवा जो की जावे उसका नाम क्रिया है यह क्रिया जीवक्रिया और अजीव क्रियाके भेदसे दो प्रकारकी है जीवक्रिया जीवके व्यापाररूप होती है तथा अजीव क्रिया पुदल के कर्मरूप से परिणमन होने रूप होती है इनमें जीव क्रिया सम्यक्त्वक्रिया और मिथ्यात्वक्रिया के भेद से दो प्रकार की कही गई है आगमोक्ततत्त्वों का श्रद्धान करना यह जीव क्रिया है क्यों कि आग
ક્રિયાને સદભાવ હોય તે જ આત્મામાં બંધ આદિને સદભાવ રહે છે. તેથી હવે સૂત્રકાર કિયામાં દ્વિપ્રત્યવતારતા (બે પ્રકારતા) નું કથન કરે છે–
“ दो किरियाओ पण्णताओ" त्यादि ॥ ४ ॥
તીર્થકોએ બે ક્રિયાઓ કહી છે. કરવામાં આવે તેનું નામ ક્રિયા, અથવા જે કરાય તેનું નામ ક્રિયા છે. જીવક્રિયા અને અજીવકિયાના ભેદથી તે કિયા બે પ્રકારની છે. જીવકિયા જીવના વ્યાપારરૂપ હોય છે અને અજીવકિયા પુદ્રના કર્મરૂપે પરિણમન થવારૂપ હોય છે. તેમાંથી જીવક્રિયાના બે ભેદ ह्या छ-(१) सभ्यपछिया अने (२) मिथ्यापछिया. भागभारत तत्वामा
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
पारीका स्था० २ ० १ ० ० क्रियादीनां द्विश्वनिरूपणम् २१३ तदेव क्रिया, तस्य जीवव्यापाररूपलात् सम्यक्त्वरूपा क्रिया सम्यक्त्व किया। एवं मिथ्यात्यक्रियाऽपि । एतावान् विशेषः-मिथ्यात्वम्-अतत्त्वश्रद्धानम् तस्यापि जीवव्यापाररूपत्वात् । यद्वा-सम्यक्त्वे सति या क्रिया भाति सा सम्यक्त्यक्रिया, तथा मिथ्यात्वे सति या क्रिया भवति सा मिथ्यात्वक्रिया इति । अजीवक्रिया द्विविधा प्रज्ञप्ता, ऐपिथिकी, सांपरायिकी चेति । ईरणम्-ईर्या-गमनं, तद्विशिष्टस्तत्प्रधानो वा पन्था ईपिथस्तत्र भवा ऐर्यापथिकी । व्युत्पत्तिमात्रमिदं प्रदमोक्ततत्वों को करने रूप जो क्रिया होती है वह जीव के व्यापार रूप ही होती है इसलिये सम्यक्त्वरूप क्रिया सम्यक्त्व क्रिया है ऐसा इसका निष्कर्ष जानना चाहिये आगमोक्ततत्वों का श्रद्धान नहीं होना इसका नाम मिथ्यात्व क्रिया है यह मिथ्यात्वरूप क्रिया भी जीव के व्यापाररूप ही होती है जिस क्रिया में जीव का तत्व श्रद्धान रूप व्यापार होता है वह सम्यक्त्व क्रिया है और जिसमें तत्वश्रद्धान रूप व्यापार नहीं होता हे अतत्व श्रद्धान रूप व्यापार होता है यह अतत्व श्रद्धान व्यापार रूप क्रिया मिथ्यात्व क्रिया है अथवा सम्यक्त्व के होने पर जो क्रिया होती है वह सम्यक्त्व क्रिया है तथा मिथ्यात्व के होने पर जो फ्रिया होती है वह मिथ्यात्व क्रिया है अजीव क्रिया भी दो प्रकार की कही गई है एक ऐर्यापधिकी क्रिया और दूसरी सांपरायिकी क्रिया ईर्या नाम गमन का है इस गमन विशिष्ट या इस गमन प्रधान जो पथ होता है वह ईर्यापध है इस र्यापथ में जो क्रिया होती है वह ऐर्यापधिकी क्रिया है यह तो શ્રદ્ધા રાખવી તેનું નામ સભ્યફવક્રિયા છે, કારણ કે તે જીવને તત્વશ્રદાન રૂપ વ્યાપાર (પ્રવૃત્તિ) ચાલે છે. આ રીતે સમ્યકત્વરૂપ ક્રિયાને સપક વક્રિયા કહે છે, એમ સમજવું. આગમોકત ત પ્રત્યે શ્રદ્ધા નહીં રાખવી તેનું નામ મિથ્યાત્વ ક્રિયા છે. તે મિથ્યાવરૂપ કિયા પર છવના વ્યાપાર રૂપ જ હોય છે. જે ક્રિયામાં જીવને તત્વશ્રદ્ધાન રૂપ વ્યાપાર ચાલતે હેય છે, તે ક્રિયાને સમ્યફલ ક્રિયા કહે છે. પરંતુ જે ક્રિયામાં તત્વશ્રદ્ધાન રૂપ વ્યાપાર ચાલતે નથી. અતcશ્રદ્ધાન રૂપ વ્યાપાર જ ચાલે છે, તે ક્રિયાને મિથ્યાત્વ ક્રિયા કહે છે. અથવા સમ્યકત્વના સદૂભાવમાં જે કિયા થાય છે, તે ક્રિયાનું નામ સભ્યકવ કિયા છે અને મિથ્યાત્વના સદુભાવમાં જે કિયા થાય છે, તે ક્રિયાનું નામ મિચ્છવ ક્રિયા છે. અજીવક્રિયા પ બે પ્રકારની કહી છે
(1) गोपविलय भने (२) वि GAI.
ઠર્યા એટલે ગમન આ ગમનને જે પથ હોય છે તેને પર્યાપથ કહે છે. તે ઈપઘમાં જે ક્રિયા થાય છે તે કિયાને એર્યા પથિકી યિા કહે છે.
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
स्थानास्त्रे शितम् । प्रवृत्तिनिमित्तं तु यत् उपशान्तमोहस्य, क्षीणमोहस्य, सयोगिकेवलिनश्च सातवेदनीयकर्मतया अजीवस्य पुद्गलाराशेर्भवनं, सा ऐपिथिकी क्रिया । द्विसमयस्थितिका प्रमादकपायवर्जिता, कायिकी वा, वाचिकी वा क्रिया 'ऐपिथिकी' इति तत्त्वम् । ऐर्यापथिकी क्रिया यद्यपि जीवव्यापोरारूपा, तथाप्य जीवस्य पुद्गलराशेः प्राधान्यविवक्षया इयमजीवक्रियाऽभिहिता । तथा-सांपरायिकी सांपराया:-कपायास्तत्र भवा सांपरायिकी । सा हि अजीवस्य-पुद्गलराशेः कर्मतापरिणतिरूपा, जीवव्यापारस्याविवक्षणादजीवक्रियोच्यते । सा च सूक्ष्मसंपरायान्तानां गुणस्थानकवतां भवतीति । केवल ऐपिथिकी क्रिया की व्युत्पत्ति दिखलाई है इस ऐपिथिकी क्रिया की प्रवृत्ति की निमित्त तो जो उपशाक्तमोह वाले क्षीणमोहवाले और सयोग केवलीके सातावेदनीय रूपसे अजीव पुद्गलराशिका आदन होता है वह है तात्पर्य कहने का यह है कि द्वि समय की स्थितिवाली प्रमाद एवं कषाय से वर्जित ऐसी जो कायिकी अथवा वाचिकी क्रिया होती है वह ऐपिथिकी क्रिया है यद्यपि यह ऐर्यापथिकी क्रिया जीव के व्यापार रूप होती है फिर भी इसे जो अजीव क्रिया रूप कहा गया है उसका कारण ऐसा है कि इसमें अजीच पुद्गलराशि की प्रधान रूप से विवक्षा हुई है अर्थात् अजीव पुद्गलराशि ही इसमें सातावेदनीयकर्म लप से परिणत होती है सांपराय नाम कषाय का है इस कवाय में जो किया होती है वह संपरायिको क्रिया है इस क्रिया में अजीव पुद्गल राशिकी આ તે કેવળ ઐયપથિકી ક્રિયાની વ્યુત્પત્તિ જ બતાવવામાં આવી છે. ખરે ખર તે પ્રમાદ અને કષાયથી રહિત એવી જે ક્રિયા છે તેનું નામ જ ઐર્યાપથિકી ક્રિયા છે. ઉપશાન્ત મોહવાળા ક્ષીણમોહવાળા અને સાગકેવલી દ્વારા સાતવેદનીય રૂપે જીવ પુદ્ગલરાશિનું જે આદાન થાય છે, તેને અર્યા પથિકી ક્રિયાના નિમિત્તરૂપ માનવામાં આવે છે. આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે-બે સમયની સ્થિતિવાળી, પ્રમાદ અને કષાયથી રહિત જે કાયિકી અથવા વાર્ષિકી કિયા થાય છે, તે ઐયપથિકી ક્રિયા છે. જો કે તે ઐર્યા પથિકી ક્રિયા જીવના વ્યાપારરૂપ હોય છે, તે પણ અહીં તેને જે અજીવકિયા રૂપ બતાવવામાં આવી છે તેનું કારણ એ છે કે તેમાં અજીવ પુદ્ગલ રાશિની જ પ્રધાન ૩૨ (મુખ્યત્વે) વિવક્ષા થઈ હોય છે. એટલે કે અજીવ પુદ્ગલ રાશિ જ તેમાં સાતવેદનીય રૂપે પરિણુત થાય છે. સાંપરાય એટલે કષાય. તે કષાયમાં જે કિયા થાય છે તેને સંપાયિકી ક્રિયા કહે છે. આ ક્રિયામાં અજીવ પુદ્ગલ
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुपारीका स्था० २ उ०१ स० ५ मियादीनां द्वित्वनिरूपणम् २१५
पुनरन्यथा क्रियाया वैविध्यमाह-'दो किरियाओ' इति ।
द्वे क्रिये प्राप्ते । तद् यथा-कायिकी चैव आधिकरणिकी चैव । कायेन निता कायिकी-कायव्यापारः । तथा-अधिक्रियते आत्मा नग्कादिषु येन, तदधिकरणम् , इह खङ्गादिकं वाद्यं वस्तु विवक्षितम् । तत्र भवा आधिकरणिकी ।
तत्र कायिकी द्विविधा अनुपरतकायक्रिया, दुप्पयुक्तकायक्रिया चेति । तत्रानुपरत ___ कायक्रिया अनुपरतस्य सावधानष्टानादनिवृत्तस्य मिथ्याप्टेः सम्यग्दृष्टे या
कायक्रिया-उत्क्षेपादिरूपा कर्मवन्धस्य कारणं भवति गाऽनुपरतकायक्रिया । तथाकर्मरूप से परिणति होती है यहां जीवके व्यापार की विवक्षा नहीं हुई है अतः इसे अजीव क्रिया कहा है यह सांपरायिकी क्रिया सूक्ष्म सांपराधान्त तक के जीवों के होती है। ___ अब दूसरी प्रकार से भी क्रिया में विविधता का प्रतिपादन किया जाता है-"दो किरियाओ" कायिकीकिया और आधिकरणिकी क्रिया के भेद से मिया दो प्रकार की कही गई है काय से जो क्रिया होती है वह कायिकी क्रिया है यह क्रिया कायव्यापाररूप होती है नरकादिकों में जिसके द्वारा आत्मा रखा जाता है पहुँचाया जाता है वह आधिकरणिकी क्रिया है जीव को नरकादि गतियों में पहेचाने का कारण शायरूप से खड्गादिवस्तुएँ हैं अनुपरतकाय क्रिया और दुष्प्रयुक्त कायक्रिया के भेद से कायिकी क्रिया दो प्रकार की है सावध अनुष्ठान से अनिवृत्त हुए मिथ्यादृष्टि को या सम्यग्दृष्टि की जो उत्क्षेपादिरूप રાશિની કમરૂપે પરિણતિ થાય છે. અહીં જીવના વ્યાપારની વિવફા થઈ નથી, તેથી તેને અજીવ ક્રિયા કહેવામાં આવી છે તે સાંપરાવિકી દિયા સૂકમ સાપરાયાન્ત પર્યંતના જીવોમાં હોય છે.
હવે બીજી રીતે ક્રિયામાં દ્વિવિધાતાનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે–
"दो किरियाओ" त्यादि शिक्षा मने माघि४२णि श्रीनाथी ५g કિયા બે પ્રકારની કહી છે. કાયા વડે જે કિયા થાય છે, તેને કાયિકી કિયા કહે છે તે કિયા કાયવ્યાપાર રૂપ હોય છે. જે ક્રિયા દ્વારા જીવને (આત્માને) નકાદિ ગતિમાં જવું પડે છે તે કિયાને આધિકરણિકી ક્રિયા કહે છે જીવને નરકાદિ ગતિઓમા મેકલવામાં ખડગ આદિ વરતુ જ પ્રકાર ૩૫ બને છે. કાયિકી ક્રિયાને નીચે પ્રમાણે બે ભેદ પડે છે-(૧) અનુપરતાય દિયા અને (૨) પ્રયુક્તકાય કિયા. સાવઘ (દેવયુકત) અનુષ્ઠાનથી અનિવૃત્ત એવાં મિથ્યાષ્ટિની અથવા સમ્યગદષ્ટિની જે ઉલ્લેપાદિ રૂપ કાદિયા થાય છે, તે
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
स्थानाजसने दुष्प्रयुक्तकायक्रिया दुष्पयुक्तस्य-दुर्भावसंपन्नस्य इन्द्रियाण्याश्रित्य मनोज्ञशब्दादिसंयोगे हर्पण अमनोज्ञशब्दादिसंयोगे च उद्वेगेन, तया-अनिन्द्रियमाश्रित्याऽशुभमनः संकल्पेन, संवेगनिर्वेदापगमाद् मोक्षमार्ग प्रति दुर्व्यवस्थितस्य-प्रमत्तसंयतस्येत्यर्थः, या कायक्रिया भवति, सा दुष्प्रयुक्तकायक्रिया । आधिकरणिकी क्रियाऽपि द्विविधा संयोजनाधिकरणिकी, निर्वर्तनाधिकरणिकी चेति । तत्र संयोजनाधिकरणिकी यत् खलु पूर्वनिर्मितयोः खङ्ग-तन्मुष्टयादिकयोः पदार्थयोः क्रियते, सा संयोजनाधिकरणिकी, । तथा-यत् खलु खड्ग-तन्मुष्टयादिकयोः पदार्थयोनिवर्तन निर्माणं, सा निर्वर्तनाधिकरणिकी ।
पुनरन्यथा क्रियाया द्वैविध्यमाह-दो किरियाओ' इत्यादि । द्वे क्रिये काय क्रिया कर्मबन्ध का कारण होती है वह अनुपरतकायक्रिया है तथा इन्द्रियोंको आश्रित करके मनोज्ञशब्दादिके संयोग में हर्ष होने से और अमनोज्ञशब्दादिकों के संयोग में उद्वेग होने से तथा अनिन्द्रिय को आश्रित करके अशुभमन के संकल्प ले संवेग निर्वेद के अपगम से मोक्षमार्ग के प्रति दुर्व्यवस्थित हुए दुर्भावसंपन्न प्रमत्त संयत के जो काय क्रिया होती है वह दुष्प्रयुक्त कायक्रिया है संयोजनाधिकरणिकी और निर्वर्तनाधिकरणिकीके भेदसे आधिकरणिकी क्रिया दो प्रकारकी होती है पूर्वनिमित्त खड्ग और उसकी मूठ आदि पदार्थो का आपस में संयोजन करना इसका नाम संयोजनाधिकरणिकी क्रिया है तथा खड्ग और उसकी मूठ आदिकी रचना करना बनाना यह निर्वर्तनाधिकरणिकी क्रिया है।
ક્રિયાને અનુપરતકાય ક્રિયા કહે છે. તે કર્મબંધના કારણભૂત બને છે. તથા ઈન્દ્રિયોને આધારે મનેz શબ્દાદિના સંગમાં હર્ષ થવાથી અને અમને શબ્દાદિકના સાગમાં ઉગ થવાથી, તથા અનિન્દ્રિયોની અપેક્ષાએ અશુભ મનના સંકલ્પથી સવેગ નિગના અપગમથી મોક્ષમાર્ગ દુવ્યસ્થિત થયેલા દુર્ભાવ સંપન્ન પ્રમત્ત સંયત દ્વારા જે કાયક્રિયા થાય છે તેને દુષ્પયુક્ત કાય ક્રિયા કહે છે. આધિકરણિકી ક્રિયાના પણ નીચે પ્રમાણે બે પ્રકાર પડે છે – (૧) સજનાધિકરણિકી અને (૨) નિર્વનાધિકરણિકી. પૂર્વ નિમિત્ત ખગ અને તેની મૂઠ આદિનું સજન કરવું તેનું નામ સંજનાધિકરણિકી ક્રિયા છે. પરંતુ ખગ, મૂઠ આદિની રચના કરવી તે નિર્વર્સનાધિકરણિકી ક્રિયા છે.
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुधा टोका स्था०२ उ०स० ४ फियादीनां द्वित्यनिरूपणम् २१७ प्रज्ञप्ते, तद् यथा-प्रा।पिकी, पारितापनिकी चेति । प्रडे पेग निना प्राविपिकी। तथा-परितापनं-ताडनादिदुःग्यविस्पं, तेन नित्ता पारिनापनिकी । तत्र मापिकी द्विविधा-जीव-प्रादेषिको, अनीवमादपिकी चेति । तत्र जीव-पाढे. पिकी क्रिया जीवे प्रवेपाज्जायते । अजीवे-पापाणादी ग्वलनादिना प्रवेपाजाय. मानाऽनीवमाहेषिकी पारितापनिकी। चापि क्रिया द्विविधा-यहस्तपारितापनिकी, परहरतपारितापनिकी चेति । सपहस्तेन स्वदेहत्य परदेहस्य वाऽऽर्तव्यानादिभिस्ताडनादिरूपं परितापनं कुर्वतो जीवस्य या क्रिया भवनि, सा म्वहस्तपारितापनिकी । तथा-परहस्तेन परितोपनं कारयतो जीवम्य या क्रिया भाति, मा परहस्तपारितापनिकी।
इस प्रकार से भी क्रिया दो प्रकार की है एक प्रादेशिकी क्रिया और दूसरी पारितापनिकी क्रिया जो क्रिया प्रवेप से निष्पन्न होती है वह प्रापिकी क्रिया है तथा जो परितापन से ताडनादि दुन्य विशेष रूप से उत्पन्न होती है वह परितापनिकी क्रिया है इनमें प्रादेपिकीकिया जीव प्रादेपिकी और अजीव प्रादेपिकी के भेद से दो प्रकार की है जीव में जो क्रिया प्रवेप से उत्पन्न होती है वह जीव प्रापिकी क्रिया है पाषाण आदि पर स्खलित आदि होने से जन्य प्रदेप से जो क्रिया होती है वह अजीव प्रादेपिकी क्रिया है पारितापनिकी क्रिया भी दो प्रकार की है-१ स्वहस्तपारितापनिकी और २ परहस्तपारितापनिकी आतध्यान आदि के वशवर्ती होने से अपने ही हाथों द्वारा अपने शरीर का या पर के शरीर का ताटनादिरूप परितापन करनेवाले जीव को जो क्रिया होती है वह स्वहस्त पारितापनि की क्रिया है तथा पर के - પ્રાદેશિકી, અને પારિતાપનિકીના ભેદથી પણ ક્રિયાના બે પ્રકાર પડે છે. જે ક્રિયા પ્રદેશના કારણે થાય છે, તે ક્રિયાને પ્રાદેવિકી કિયા કહે છે જે કિયા પરિતાપના દ્વારા-માર મારવાની ક્રિયા આદિ દુ ખ વિશેષરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે, તે ક્રિયાને પરિતાપનિકી કિયા કહે છે. પ્રાદેપિટી કિયાના નીચે પ્રમાણે બે
છે. (૧) જીવ પ્રાદેષિકી અને (૨) અજીવ પ્રાદેશિકી. જીવમાં જે ક્રિયા પ્રદેપથી ઉત્પન્ન થાય છે તે કિને જીવપ્રાપિકી ક્રિયા કહે છે. પર ખલિત આદિ થવાથી અન્ય પ્રદેશ દ્વારા જે કિયા થાય છે, તે કિયાને અછવપ્રાપિછી ક્રિયા કહે છે. પરિતાપનિકી કિયાના ૫ બે ભેદ – (૧) હરિત પરિતાપનિકી (૨) પરહરત પારિતાપનિક. આ ધ્યાન આદિને અધીન થઈને પિતાના હાથે જ પિતાના શરીર પર અથવા અન્યના શરીર પર માર મારવા જે કિયા જવારા કરાય છે, તે ક્રિયાને સ્વહસ્ત પરિતાપનિકી
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१८
स्थानाङ्गसूत्रे पुनरन्यथा क्रियाया द्वैविध्यमाह-'दो किरियाओ' इत्यादि । द्वे क्रिये प्रज्ञप्ते । तद् यथा-प्राणातिपातक्रिया, अप्रत्याख्यानक्रिया चेति । प्राणिमाणवियोजन-प्राणातिपातः, स एव क्रिया प्राणातिपातक्रिया । यद्वा-प्राणातिपातेनप्राणातिपाताध्यवसायेन यः प्राणातिपातः क्रियते, सा प्राणातिपातक्रिया । प्राणातिपाताध्यवसायेन जायमाना ताडनादिरूपा क्रियाऽपि प्राणविजनाभावेऽप्युपचारतः प्रणातिपातक्रियैव वोध्या । तथा-अप्रत्याख्यानक्रिया अप्रत्याख्यानमअविरतिस्तग्निमित्ताकर्मवन्धरूपा क्रिया भवति, सा अप्रत्याख्यानक्रिया। सा वाविरतानां-भवति । प्राणातिगतक्रिया द्विविधा प्रज्ञप्ता, तद् यथा-स्वहस्तप्राणातिपा तक्रिया, परहस्तप्राणातिपातक्रिया चेति । तत्र-स्वहस्तप्राणातिपातक्रिता-आर्तावस्थायां विपत्प्राप्तौ च निर्वेदादिना यः स्वहस्तेन स्वमाणान् अतिपातयति, क्रोधादिना वा स्वहस्तेन परमाणान् अतिपातयति, तस्य स्वहस्तप्राणातिपातक्रिया हाथ से परितापन कराने वाले जीव के जो क्रिया होती है वह परहस्तपारितापनिकी क्रिया है इस प्रकार से भी क्रिया में विविधता है-एक प्राणातिपात क्रिया और दूसरी अप्रत्याख्यान क्रिया जिस क्रिया में प्राणियों के प्राणों का नाश किया जाता है वह प्राणातिपात क्रिया है अथवा प्राणातिपात के अध्यवसाय द्वारा जो प्राणातिपात किया जाता है वह प्राणातिपात क्रिया है प्राणातिपात करने के अभिप्राय से किया गया ताडनादिरूप कर्म भी प्राणवियोजन के अभाव में भी प्राणातिपात क्रिया रूप ही माना गया है। अविरति का नाम अप्रत्याख्यान है इस अविरतिनिमित्तक जो कर्म का बन्ध होता है वह अप्रत्याख्यान क्रिया है यह अप्रत्याख्यान क्रिया अविरत जीवों के होती है प्राणातिपात क्रिया दो प्रकारकी होती है एक स्वहस्त प्राणातिपात क्रिया और दूसरी परहस्त કિયા કહે છે તથા પારકાને હાથે પરિતાપના કરાવનાર જીવ દ્વારા જે ક્રિયા થાય છે તે ક્રિયાને પરહસ્ય પારિતાપનિકી ક્રિયા કહે છે
પ્રાણાતિપાત ક્રિયા અને અપ્રત્યાખ્યાન ક્રિયાના ભેદથી પણ કિયાના પ્રકાર પાડી શકાય છે. જે ક્રિયા દ્વારા જીવનમાં પ્રાણ હરી લેવામાં આવે છે તે કિયાને-પ્રાણાતિપાત ક્રિયા કહે છે. અથવા પ્રાણાતિપાતના અધ્યવસાય (વિચાર) દ્વારા જે પ્રાણાતિપાત કરાય છે તે પણ પ્રાણાતિપાત ક્રિયા જ છે. પ્રાણાતિપાત કરવાના હેતુપૂર્વક જે તાડનાદિ કર્મ કરવામાં આવે છે, તેના દ્વારા પ્રાણુવિચાજન થતું ન હોય તે પણ તેને પ્રાણાતિપાત ક્રિયા રૂપ જ માનવામાં આવે છે. અવિરતિને અપ્રત્યાખ્યાન કહે છે. આ અવિરતિને કારણે જે કમને બંધ થાય છે, તે અપ્રત્યાખ્યાન ક્રિયા જ છે. અવિરત દ્વારા આ અપ્રત્યાખ્યાન ક્રિયા થાય છે. પ્રાણાતિપાત ક્રિયાના નીચે પ્રમાણે બે ભેદ છે-(૧) સ્વહસ્ત પ્રાણાતિપાત કિયા અને (૨) પરહસ્ત પ્રાણાતિપાત ક્રિયા.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ उ०१ सू० ४ क्रियादीना दिन्यनिरूपणम् भवति । तया-परहस्तेनापि प्राणातिपातक्रिया भवति, अपत्याख्यानक्रियाऽपि द्विविधा-जीवाऽप्रत्याख्यानक्रिया, अजीवापत्याख्यानक्रिया चेति । जीविपये प्रत्याग्यानाभावेन यः कर्मणां बन्धादिव्यापारः सा जीवापत्याख्यानक्रिया । यनु अजीवेपु मघमांसादिषु प्रत्याख्यानाभावात् कर्मवन्धनं सा अजीचामत्या. ख्यानक्रिया, इति ।
पुनरन्यथा-क्रियाया वैविध्यमाह-दो किरियाओ' इत्यादि । २ क्रिये प्राणातिपात क्रिया स्वहस्त प्राणानिपात क्रिया उस समय होती है जब जीव आर्तावस्थामें विपत्तिके आजानेपर निर्वेदादिसे युक्त होकर अथवा क्रोधादि के वशवी होकर अपने ही हाथों से अपने प्राणों को नष्टकर डालता है तथा इसी प्रकारसे जय जीव के प्राणोंका परके हस्नादि द्वारा
अपहरण किया जाता है तब वहां परहस्त प्राणातिपात क्रिया होती है __ अप्रत्याख्यान क्रिया भी दो प्रकारकी होती है एक जीवाप्रत्याख्यानक्रिया दमरी अजीवाप्रत्याख्यानक्रिया जीच में जो प्रत्याख्यान के अभाव से कर्मो का बन्धनादिरूप व्यापार होता है वह जीवाप्रत्याख्यान क्रिया है तथा मद्यमांस आदि अजीव पदार्थो के अप्रत्याख्यान को लेकर जो जीव के कर्मबन्ध होता है वह अजीवाप्रत्याख्यान क्रिया है।
इस प्रकार से भी क्रिया दो प्रकार की है-एक आरम्भिकी और જીવ જયારે ક્રોધાદિને કારણે આર્તધ્યાન આદિને અધીન થઈને પિતાના હાથેજ પિતાનાં પ્રાણેને નષ્ટ કરી નાખે છે--આપઘાત કરે છે, અથવા અન્યના પ્રાણોનો નાશ કરે છે ત્યારે તેના દ્વારા સ્વહરત પ્રાણાતિપાત ક્રિયા થતી હોય છે, એજ પ્રમાણે અન્યને હાથે જીવના પ્રાણેને નાશ કરાવવા રૂપ જે કિયા થાય છે તે ક્રિયાને પરત પ્રાણાતિપાત કિયા કહે છે. અપ્રત્યાખ્યાન દિયાના પણ नाये प्रभारी ने ले-(१) पाप्रत्याभ्यान &िया भने (२) 40 न्या.
ખાન ક્રિયા. પ્રત્યાખ્યાનના અભાવે કરીને કર્મોના બંધનાદિ રૂપ જે વ્યાપાર (પ્રવૃત્તિ) જીવ દ્વારા થાય છે, તેને જીવા પ્રત્યાખ્યાન કિયા કહે છે તથા મળ, મારા આદિ અજીવ પદાર્થોને અપ્રત્યાખ્યાનની અપેક્ષાએ જ મને બંધક બને છે. આ પ્રકારની તેની ક્રિયાને અજવાપત્યાખ્યાન કિયા કહે છે,
આરંભિકી અને પરિહિદીને દથી ૫ કિયા બે પ્રકારની હોય છે,
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानासूत्रे
२२०
प्रज्ञप्ते । तद् यथा-आरम्भिकी, पारिग्रहिकी चेति । तत्रारम्भिको आरम्भे भवा आरम्भिकी । तथा - परिग्रहे सवा पारिग्रहिकी । आरम्भिकी क्रिया द्विविधा - जीवारम्भिकी, अजीवारम्भिकी चेति । यत् खलु जीवान् आरभमाणस्य उपमर्दयतः कर्मबन्धनं सा जीवारम्भिकी । तथा-यत् खलु अजीवान् जीवकलेवराणि, पिष्टादिमयान् जीवाकारान्, वस्त्रादीन् वा आरभमाणस्य कर्मबन्धनं सा अजीवारम्भिकी। पारिग्रहिकी चापि द्विविधा तस्या जीवाजीवपरिग्रहजन्यत्वादिति भावः । दूसरी पारिग्रहीकी आरम्भ के होने पर या आरम्भ के करने में जो क्रिया होती है वह आरम्भिकी क्रिया है तथा परिग्रह के होने पर या परिग्रह के जुटाने में जो क्रिया होती है वह पारिग्रहिकी किया है आरभिकी क्रिया दो प्रकार की होती है जीवारम्भिकी और अजीवारम्भिकी आरंभ करते हुए जीव को जीवों का उपमर्दन होने से जो कर्म का बन्धन होता है वह जीवारम्भिकी क्रिया है अजीवों के जीवकलेवरों के आरम्भ करने वाले अथवा पिष्टादिमय जीव कलेवरों या जीवाकार वस्त्रादिकों का उपमर्दन करने वाले जीव के जो कर्म का बन्धन होता है वह अजीवारम्भिकी क्रिया है तात्पर्य ऐसा है कि " नचारम्भो विना वधात् " आरम्भ विना वध के नहीं होता है इस सिद्धान्त वाक्य के अनुसार जहां पर भी आरम्भ है वहां नियमतः जीव का वध है चाहें वह जीवों का आरम्भ हो चाहे अजीबों का आरम्भ हो इसी प्रकार से पारिग्रहिकी क्रिया भी जीव एवं अजीव के परिग्रह से दो प्रकार की है
આરભ થવાથી અથવા આરંભ કરવાથી જે ક્રિયા થાય છે. તેને આરભિકી ક્રિયા કહે છે પરિગ્રહ કરવાથી અથવા પરિગ્રહરૂપ સામગ્રીએ એકત્ર કરવાથી જે ક્રિયા થાય છે તે ક્રિયાને પારિગ્રહિકી ક્રિયા કહે છે. આર'ભિકી ક્રિયાના એ ભેદ છે-(૧) જીવાર‘ભિકી અને (૨) અજીવાર'ભિકી. દ્વારા જીવેાનું ઉપમન થવાથી જે કર્માંના બંધ પડે છે તે ગણાય છે. અજીવાના-જીવકલેવરાના આર‘ભ કરનારા અથવા વિષ્ટાદિમય જીવકલેવરા અથવા જીવાકાર વસ્ત્રાદિકાનું ઉપમન કરનાર જીવા દ્વારા જે કર્મના બંધ કરવારૂપ ક્રિયા થાય છે તેને અજીવાર'ભિકી ક્રિયા કહે છે. આ કથનના भावार्थ नीचे प्रमाणे छे - " नचारम्भो विना वधात् " " વધ વિના આરભ થતા નથી ? આ સિદ્ધાન્ત વાકય અનુસાર જ્યાં જ્યાં આરંભ થતા હાય છે, ત્યાં ત્યાં જવાના વધ પશુ અવશ્ય થતા જ હાથ છે, પછી ભલે તે જીવાના આરંભ હોય કે અજીવાના આરભ હાય, પારિગ્રહકી ક્રિયાના પણુ એ ભેદ छे- (१) लवपास्थिडिड्डी भने (२) अलवपास्थिडिडी.
આરભ કરતાં જીવ જીવાર ભિકી ક્રિયા
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधी टीका स्वा० २ ० १ ० ४ क्रियादीन। दिव्वनिरूपणम्
पुनरन्यथा क्रियाया दैविध्यमाह-' दो किग्यिाओ' इत्यादि । द्वे किये ते । तद्यथा-मायात्यया, मिथ्यादर्शनप्रत्यया चेति । तत्र मायाप्रत्यया= मायापत्ययो - यस्याः क्रियायाः सा तथा । मायाहेतुककर्मवन्य क्रियेत्यर्थः । तथामिथ्यादर्शनं - मिथ्यात्व, प्रत्ययः - कारणं यस्याः सा मिथ्यादर्शनप्रत्यया | माया प्रत्यया किया द्विविधा - आत्मभाववडूनता, परभावनता चेति । अप्रगतस्यात्मभावस्य वकनता वक्री करणं, अप्रशस्तात्मभावप्रच्छादनपूर्वकं प्रशस्वभावोपदर्शनमित्यर्थः सा आत्मभावता । सा च क्रिया, व्यापाररूपत्वात् । तथा-परमात्रस्य वनता - वञ्चनता या कूटलेख करणादिभिः क्रियते सा परभाववनता मिळवा
क्रिया को विविधता इस प्रकार से भी है एक माया प्रत्यया और दूसरी मिथ्यादर्शन प्रत्यया जिस किया का कारण माया होती है वह माया प्रत्यया क्रिया है इस माया प्रत्यया क्रिया में कर्म का बन्ध जीव के मायाहेतुक होता है तथा जिम क्रिया का कारण मिध्यादर्शन होना है वह मिथ्यादर्शन प्रलया क्रिया है इस क्रिया में जो कर्म का बन्ध होता है वह मिथ्यादर्शन हेतुक होता है माया प्रत्यया क्रिया आत्म भावचक नता और परभाववता के भेद से दो प्रकार की होती है अप्रशस्त आत्मभाव को वक्र करना अर्थात् अप्रशस्त आत्मभाव का प्रच्छादन करते हुए अपने में प्रशस्त भाव का उपदर्शन करना इसका नाम आम्म भावनता है यह क्रिया व्यापाररूप होता है जो क्रिया झूटे स्टाम्प वगैरह लिखाने आदि से होती है वह परभाववनता है इस क्रिया में परभावों की चंचनता कूटलेख आदिकों द्वारा की जाती है मिध्यादर्शन
ક્રિયાના નીચે પ્રમાણે એ પ્રકાર પણ પાડી શકાય છે-(૧) માયાપ્રત્યયા અને (૨) મિથ્યાદર્શનપ્રત્યયા. જે કિયાનું નિમિત્ત માયા હાય છે તે ક્રિયાને માયાપ્રત્યયા ક્રિયા કહે છે. આ ક્રિયામાં જીવ માયા નિમિત્તે ક્રમના અધ કરતા હોય છે. જે ક્રિયાનું કારણુ મિથ્યાન છે. તે ક્રિયાને મિચ્છાદન પ્રત્યયા ક્રિશ્ના કહે છે. તે કિયામા જીવ મિથ્યાદનને કારણે કમના બુધ કરતા હોય છે. માયાપ્રત્યયા ક્રિયાના નીચે પ્રમાણે એ ભેદ પડે છે-(૧) આત્મ भावनता गते (२) परलापवनता. अशा आत्मलावने पावोने ( वहु કરીને ) પોતાની અંદર પ્રશસ્તભાવનું ઉપદર્શન કરવું તેનું નામ આત્મભાવ વનતા છે. આ ક્રિયા વ્યાપારરૂપ હોય છે, જે ક્રિયા જુડા દસ્તાવેજ આદિ લખાવવાને કારણે થાય છે તેને પરણાવવ’કનતા કહે છે. તે ક્રિયામાં પર ભાવેાની વચના ખાટા લેખ આદિ દ્વાર! કરાય છે. મિથ્ય દર્શન પ્રથયા ક્રિયાના
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
રરર
स्थानागसूत्र दर्शनप्रत्ययाऽपि क्रिया द्विविधा-ऊनातिरिक्तमिथ्यादर्शनप्रत्यया, तहव्यतिरिक्तमिथ्यादर्शनप्रत्यया चेति । उनम्-स्वममाणतो न्यूनम् , अतिरिक्त-ततोऽधिकं यज्जीवादिवस्तु, तद्विपयकं मिथ्यादर्शनं, तदेव प्रत्ययः-कारणं यस्याः सा ऊनातिरिक्तमिथ्यादर्शनप्रत्यया । अयं भाव:-शरोरपरिमाणमात्मान कोऽपि मिथ्यादृप्टिरपृष्ठपर्वप्रमाणं वा यवमात्र वा श्यामाकताण्डुलमानं वा न्यूनत्वेन जानाति, तथा-कोऽप्यन्यः सर्वव्यापक वाऽधिकतया जानातीति । तथा - तद्वयतिरिक्तमिथ्यादर्शनप्रत्यया-तस्माद् - ऊनातिरिक्तमिथ्यादर्शनाद् व्यतिरिक्त मिथ्यादर्शन -' नास्त्येवात्मा' इत्यादिमतरूपं, प्रत्ययः-कारणं यस्याः सा तथा । प्रत्यया क्रिया भी दो प्रकार की होती है एक ऊनातिरिक्त मिथ्यादर्शन प्रत्यया और दूसरी तव्यतिरिक्त मिथ्यादर्शन प्रत्यया जो ऊन अपने प्रमाण से न्यून अथवा अतिरिक्त अधिक जीवाजीवादि वस्तु को विषय करने वाले मिथ्यादर्शनरूप कारण को लेकर क्रिया होती है वह क्रिया ऊनातिरिक्त मिथ्यादर्शन प्रत्यया है तात्पर्य कहने का यह है कि कोई मिथ्यादृष्टि जीव अपने को ऐसा जानता है कि मैं शरीररूप ही हूँ अथवा अगुष्ठ पर्व प्रमाणल्प हूँ अथवा यवमात्ररूप हूँ अथवाश्यामाक तन्दुलमात्ररूप हूँ इस प्रकार न्यूनरूपसे अपने को जानता है तथा कोई मिथ्यादृष्टि जीव अपनेको सर्वव्यापकरूप अधिकतासे जानता है मानता है उसके यह क्रिया होती है तथा इस क्रिया से अतिरिक्त मिथ्यादर्शन जिस क्रिया का कारण होता है वह तद्वयतिरिक्त मिथ्यादर्शन प्रत्यया क्रिया है जैसे ऐसा मानना कि आत्मा है ही नहीं
પણ બે ભેદ છે. (૧) ઊનાતિરિક્ત મિથ્યાદર્શન પ્રત્યયા અને (૨) તયતિરિક્ત મિથ્યાદર્શન પ્રત્યયા. જે ક્રિયા જીવ અજીવાદિક વસ્તુઓને ન્યૂન અથવા અતિરિક્ત (અધિક) પ્રમાણમાં પ્રતિપાદિત કરનારા મિથ્યાદર્શનરૂપ કારણને લીધે થાય છે, તે કિયાને ઊનાતિરિક્ત મિથ્યાદર્શન પ્રત્યયા કિયા કહે છે. જેમકે કઈ મિથ્યાદષ્ટિ જીવ પિતાના આત્માને માટે એવું માને છે કે હું શરીરરૂપ જ છું અથવા અંગુછપર્વ પ્રમાણરૂપ છું અથવા યવમાત્રરૂપ છું અથવા તન્દુલ માત્રરૂ૫ છું. આ રીતે તે પિતાને ન્યૂન રૂપે જાણે છે ત્યારે કેઇ સિગ્ગાદષ્ટિ જીવ પિતાને સર્વવ્યાપકરૂપ-અધિક રૂપે માને છે. એવા જીવ દ્વારા આ ક્રિયા થાય છે. તથા તે ક્રિયા સિવાયનું મિથ્યાદર્શન જે ક્રિયામાં કારણભૂત હોય છે, તે ક્રિયાને તથતિરિક્ત મિથ્યાદર્શન પ્રત્યય ક્રિયા કહે છે, જેમકે-એવું માનવું કે આત્મા છે જ નહીં. કિયામાં આ રીતે પણ કિવિ
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०३
मुघा टोका स्था०२ उ०१ मु०४ मियादीनां हिचनिश्पणम
पुनग्न्यथा क्रियाया वैविध्यमाह-दो फिरियाओ' इत्यादि । ३ क्रिय प्रनप्ते । तद्यथा-दृष्टिका, पृष्टिका चेति । दृष्टं-दर्शन, वस्तु वा कारगत्वेन यस्यामस्ति, सा दृष्टिका । दर्शनार्थ या गतिक्रिया सा दृष्टिका । यद्वा-दिट्टिया' इत्यस्य दृष्टिजा इतिच्छाया । दृऐर्जाता दृप्टिना दर्शनाद् यः कर्मवन्धरूपी व्यापारः सा दृप्टिजेत्यर्थः । तथा-' पृप्टिका' इति । पृष्टं-प्रश्नः, वस्तु या कारणत्वेन यस्यमस्ति सा पृप्टिका । यहा-'पुट्टिया' इत्यस्य 'पृष्टिना' इतिच्छाया। पृष्टि:-पृच्छा, ततो जाता पृष्टिजा-सायद्यमश्वजनिनो व्यापारः । तत्र-प्टिका क्रिया द्विविधा-जीव दृप्टिका, अजीवदृष्टिका चेति । अश्वादिदर्शनार्थं गच्छतो
क्रिया में इस प्रकार से भी द्विविधता आती है-एक प्टि को लेकर और दूसरी दृष्टि को लेकर, जो क्रिया होती है वह दृमिटका क्रिया है और प्रष्टि को लेकर जो क्रिया होती है वह पृष्टि का क्रिया है दृष्ट दर्शन अथवा वस्तु जिस क्रिया में कारणाप से है वह दृष्टिका क्रिया है दर्शन के लिये जो गति क्रिया होती है वह दृष्टिका है अथवा "दिहिया" की छाया" दृष्टिजा" भी हो सकती है दर्शन से देखने से जो कर्मरन्धरस्प व्यापार होता है वह दृष्टिजा किया है पृष्टिका प्रश्न अथवा वस्तु कारण रूप से जिस क्रिया में होता है वह पृष्टिका क्रिया है अथवा-"पुट्टिया" इसकी संस्कृत छाया "पृष्टिजा" पसी भी होती है पृष्टि का अर्थ पृच्छा है सावध प्रश्न से जनित व्यापार से जो कर्मबन्ध होता है वह पृष्ठिजा क्रिया है दृष्टिका क्रिया दो प्रकार ધતા સંભવી શકે છે–એક દૃષ્ટિની અપેક્ષા અને બીજી પૃષ્ટિથી અપિકાએ. દૃષ્ટિની અપેક્ષાએ જે કિયા થાય છે તેને દૃષ્ટિકા કિયા કહે છે અને પૃષ્ટિની અપેક્ષાએ જે ક્રિયા થાય છે તેને પૃષ્ટિકા કિયા કહે છે
પ્રદર્શન અથવા વસ્તુના દર્શાનરૂપ કિયા જેમાં કારણરૂપ હોય છે, તે ક્રિયાને ટિકા કિયા કહે છે. દર્શનને માટે જે પ્રતિક્રિયા તે થાય છે તે દૃષ્ટિ गया " विट्रिया " नी छाया " दृष्टिजा" पाय
श. નથી અથવા દેખવા રૂપ કિયાથી જે કર્મબ વ ૩૫ વ્યાપાર થાય છે તેને દુષ્ટિજ ક્રિયા કહે . પૃષ્ટિ એટલે પ્ર, પ્રશ્ન અથવા વસ્તુ જે ક્રિયામાં
२४३५ सय, ते याने लिहिया ४४ भय “पुड़िया " ! ५. २२ ७." पृष्टिजा" ५y य . छ. पृष्टि रेट ५ स.१५ પ્રી જનિત વ્યાપાર દ્વારા જે બંધ પ વ્યાપાર થાય છે તેને પ્રતિ ક્રિો કહે છે. દષ્ટિકા કિ બે પ્રકારની હોય છે (1) કવષ્ટિક અને (ર)
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
स्थानाचे यः कर्मवन्धरूपो व्यापारः सा जीवदृष्टिका । तथा-अजीवानां चित्र कर्मादीनां, दर्शनार्थ गन्छतो यः कर्मवन्धरूपो व्यापारः साऽजीवदृष्टिका । एवं प्रष्टिकाऽपि जीवाजीवभेदेन द्विविधा । रागद्वेपाभ्यां जीवविपये, अजीवविपये वा पृच्छतो यः कर्मवन्धरूपो व्यापारः, सा जीवपृष्टिका अजीवपृष्टिका चेति । ___ पुनरन्यथा क्रियाया द्वैविध्यमाह-' दो किरियाओ' इत्यादि । द्वे क्रिये प्रज्ञप्ते । तद् यथा-प्रातीतिकी, सामन्तोपनिपातिकी । चेति । वाह्य वस्तु प्रतीत्यआश्रित्य या क्रिया भवति सा पातीतिकी । तथा-समन्तात्-सर्वतः, उपनिपात:लोकानां संमेलन, तत्र भवा सामन्तोपनिपातिकी । मातीतिकी क्रिया द्विविधाकी होती है एक जीवदृष्टिका और दूसरी अजीवदृष्टिका अश्वादिकोंको देखने को जाते हुए जीव के जो कर्मवन्धरूप व्यापार होता है वह जीव दृष्टिका क्रिया है तथा अजीव चित्र कर्मादिकों को देखने के लिये गाते हए जीव के जो कर्मबन्धरूप व्यापार होता है वह अजीवष्टि का क्रिया है इसी प्रकारसे पृष्टिका क्रिया भी जीव और अजीव के भेद से दो प्रकार की है रागद्वेष के वशवर्ती होकर जीव के विषय में एवं अजीव के विषय में पूछने वाले को जो कर्मवन्ध रूप व्यापार होता है वह जीव पृष्टिका और अजीवष्टिका क्रिया है।
इस प्रकार से भी क्रिया में द्विप्रकारता है एक प्रातीतिकी और दूसरी सामन्तोपनिपातिकी वाह्यवस्तु की प्रतीति करके जो क्रिया होती है वह प्रातीतिकी क्रिया है लोकों के सब तरफ से मिलने पर जो उसमें कर्मबन्ध रूपव्यापार होता है वह सामन्तोपनिपातिकी क्रिया है प्रती અછવદૃષ્ટિકા. અશ્વાદિરૂપ સજીવ વસ્તુને જોવાને માટે જતાં જીવ દ્વારા જે કર્મબંધરૂપ વ્યાપાર થાય છે તેને જીવદૃષ્ટિકા કિયા કહે છે. તથા ચિત્રાદિ અજીવ વસ્તુઓને જેવા જતાં જીવ દ્વારા જે કર્મબંધરૂપ વ્યાપાર થાય છે, તેને અજીવદૃષ્ટિકા ક્રિયા કહે છે. એ જ પ્રમાણે પૃષ્ટિકા કિયાના પણ બે ભેદ છે. (૧) જીવપૃષ્ટિકા અને (૨) અજીવપૃષ્ટિકા, રાગદ્વેષથી યુક્ત થઈને જીવને વિષે પ્રશ્ન પૂછનાર દ્વારા જે કર્મબંધરૂપ વ્યાપાર થાય છે તેને જીવપૃષ્ટિકા ક્રિયા કહે છે અને એ જ પ્રકારે અજીવ વિષે પ્રશ્ન પૂછનાર જી દ્વારા જે કર્મબંધ રૂપ વ્યાપાર થાય છે તેને અજીવપૃષ્ટિકા ક્રિયા કહે છે. જ પ્રાતીતિકી ક્રિયા અને સામતોપનિપાતિકી ક્રિયાના ભેદથી પ કિયાના બે પ્રકાર પડે છે. બાહ્ય વસ્તુની પ્રતીતિ કરીને જે કિયા થાય છે તેને પ્રાતીતિદી ક્રિયા કહે છે. બધી તરફથી એકત્ર થવામાં લોકો દ્વારા જે કર્મબંધ
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ ० १ सू० ४ क्रियादीनां द्वित्यनिरूपणम्
जी मातीतिकी, अजीवप्रातीतिकी चेति । तत्र जीवं प्रतीत्य यः कर्मत्परूपो व्यापारः सा जीवप्रातीतिकी । अजीवं प्रतीत्श यो रागद्वेपजन्य. कर्मबन्धः समा अजमावती । सामन्तोपनिपातिकी चापि द्विविधा - जीवाजीवभेदात् । तथाहि - जीवसामन्तोपनिपातिकी, अजोवसामन्तोपनिपातिकी चेति । कस्यचिद् वली : गुन्दरस्तं च जनो यथा यथा मलोकयति-प्रशंसयति च, तथा, तत्स्वामी हृष्यतीति तस्य जीवसामन्तोपनिपातिकी क्रिया भवति । तथा - अजीवं - स्थादिकं दृष्ट्वा प्यdisजीव सामन्तोपनिपातिकी ' इति ।
पुनरन्यथा क्रियाया द्वैविध्यमाह - ' दो किरियाओ ' इत्यादि । द्वे क्रिये प्रज्ञप्ते । तद् यथा स्वादस्ति की, नैसृष्टि की चेति । स्वहस्तेन नित्ता स्वास्तिकी ।
तिकी क्रिया दो प्रकार की है- जीवप्रातीति की और अजीवप्रातीति की जीव की प्रतीति करके जो कर्मबन्ध रूप व्यापार होता है वह जीव प्रातीतिकी किया है तथा अजीव को प्रतीति करके जो रागद्वेष जन्य कर्मबन्ध होता है वह अजीव प्रातीतिकी क्रिया है सामान्तोपनिपातिकी क्रिया भी दो प्रकार की है- एक जीव सामान्तोपनिपानि की और दूसरी . अजीव सामन्तोपनिपातिकी किसीका बैल आदि सुन्दर है उसे जैसे २ मनुष्य देखता है वैसे २ उसकी प्रशंशा करता है इस से उसका स्वामी अधिक हर्षित होता है इस तरह से उसके जीव सामन्तोपनिपातिकी क्रिया होती है तथा अजीव रथादिक रूप पदार्थ को देखकर हर्ष मानने वाले जीव के अजीव सामन्तोपनिपातिकी क्रिया होती है
રૂપ વ્યાપાર થાય છે તેને સામન્તાપનિપાતિકી ક્રિયા કહે છે. પ્રાતીતિકી ક્રિયા બે પ્રકારની છે–(૧) જીવપ્રાતીનિકી અને (૨) અજીવ પ્રાતીતિકી. જીવની પ્રતીતિ કરીને જે કમ બધ રૂપ વ્યાપાર થાય છે તેને જીવપ્રાતીતિકી ક્રિયા કહે છે. તથા અજીતની પ્રતીતિ કરીને જે ગગદ્વેષજન્ય કમમધ થાય છે તેને અજીવ પ્રાનીતિકી કિયા કહે છે. સામન્તપનિપાતિકી ક્રિયાનાં પણ એવા જ मे लेह हे-(१) व सामन्तोपनिपातिठी थाने (२) व सामन्तोपनि પતિકી. જેમકે ટેઇનેા બળદ સુંદર છે. જે જે મનુષ્યે તેને એવે છે તે તે મનુષ્ય તેની પ્રશ'સા કરે છે. તેથી તે બળદને માલિક ખુશ થાય છે આ રીતે તેના દ્વારા જીવઞામન્તાપનિપાતિકી કિયા થય છે તથા અછત્ર રઘુ વસ્તુને જોઇને હર્ષ પામનાર વ્યક્તિ દ્વારા અજીવ સામન્તપનિપાનિકી યા થાય છે.
દ
या २९
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
स्थानासूत्र स्वहस्तगृहीतजीवादिना जीवं मारयतः क्रिया भवति । तथा-निसर्जन-निसृष्टं क्षेपणमित्यर्थः । तत्र भवा नैसृष्टिकी, निसृष्टिं कुर्वतो यः कवन्धः सा नैसृष्टिकी निसर्ग एव वा नैसृष्टिकी । स्वाहस्तिकी क्रिया द्विविधा-जीवस्वाहस्तिकी, अजीवस्वाहस्तिकी चेति । यत् खलु स्वहस्तगृहीतेन जीवेन जीवं हन्ति, सा जीवस्वाहस्तिकी । यत् खलु स्वहस्तगृहीतेनैव अजीवेन-खगादिना जीवं मारयति, सा अजीवस्वास्तिकी । अथवा स्वहस्तेन जीवताडन जीवस्वास्तिकी, अजीवताडनं
इस प्रकार से दो क्रियाएँ कही गई हैं एक स्वास्तिकी और दूसरी नैसृष्टिकी जीव को अपने हाथसे पकड़कर उसके द्वारा जीवको मरवाने वाले जीव को जो कर्मवन्ध रूप व्यापार होता है वह स्वाहस्तिकी क्रिया है इधर उधर वस्तु को अनाभोग पूर्वक रखने वाले जीव को जो कर्मबन्ध होता है, वह नैसृष्टिकी क्रिया है अथवा स्वभावतः प्रतिसमय जो कर्म का बन्ध होता है वह नैसृष्टिकी क्रिया है स्वस्तिकी क्रिया दो प्रकार की है-एक जीव स्वाहस्तिकी और दूसरी अजीव स्वास्तिकी अपने हाथ द्वारा पकड़े हुए जीव से जो दूसरे जीव को मरवाता है वह जीव स्वाहस्तिकी किया है अथवा-अपने हाथ से जीव को पकड़ कर दूसरे जीव को उलसे मारता है वह स्वास्तिकी क्रिया है जैसे कोई एक जीव बैठा हो और उसके साथे से दूसरे जीव का माथा पकड़कर लोग मार देते हैं यही स्वास्तिकी क्रिया है अपने हाथ में गृहीत अजीव तलवार
સ્વાહસ્તિકી ક્રિયા અને સૃષ્ટિકી ક્રિયાના ભેદથી પણ ક્રિયા બે પ્રકારની કહી છે. જીવને પિતાના હાથથી પકડીને તેના દ્વારા જીવને મરાવનાર જીવને જે કર્મબંધ રૂપ વ્યાપાર થાય છે, તેને સ્વાહસ્તિકી ક્રિયા કહે છે. વસ્તુને અનાગપૂર્વક અહીં તહીં રાખનાર જીવ દ્વારા જે કર્મબંધ થાય છે, તેને નૈછિકી ક્રિયા કહે છે. અથવા સ્વભાવ પ્રતિ સમય જે કમને બંધ થાય છે તેને નૈછિકી ક્રિયા કહે છે. સ્વાહસ્તિક કિયાના નીચે પ્રમાણે બે બેદ છે.
(૧) જીવ સ્વાહસ્તિકી અને (૨) અજીવ સ્વાહસ્તિકી. પિતાના હાથથી પકડેલા જીવ વડે જે બીજા જીની હત્યા કરાવવામાં આવે છે તે કિયાને જીવ સ્વાહસ્તિકી ક્રિયા કહે છે. અથવા પિતાના હાથથી કોઈ જીવને પકડવામાં આવે અને તે જીવ વડે કોઈ બીજા જીવને મારવામાં આવે તો તે ક્રિયાને સ્વાહસ્તિકી ક્રિયા કહે છે. જેમકે કઈ એક જીવ બેઠેલો હોય તેના માથાને બીજા કોઈ જીવના માથા સાથે અફાળીને મારવામાં આવે છે તે ક્રિયાને જીવ સ્વાહસ્તિની ક્રિયા કહે છે. પિતાના હાથમાં ગ્રહણ કરેલ અજીવ તલવાર આદિ
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ उ०१० ४ क्रियादोनां द्वित्वनिरूपणम् तु अनीवस्वास्तिकी । एवं नैसप्टिक्यपि द्विविधा-जीवनमृष्टिकी, अजीयनेसृष्टिकी चेति । राजादीनामाज्ञया जलस्य यन्त्रादिभिनिसर्जन जीवनीमप्टिकी । यत्तु वाणादीनां धनुरादिभिनिसर्जन अजीवनमृप्टिकी।
पुनरन्यथा क्रियाया हैविध्यमाह-दो किरियाओ' इत्यादि । द्वे क्रिये प्रज्ञप्ते । तद् यथा-आज्ञापनिका, वैदारणिका चेनि । आमापनम् आदेशस्तरयेयम् आतापनी सेवाज्ञापनिका, तज्जनितः कर्मबन्ध इत्यर्थः । तथा-पिदारणस्येयं वेदारणी, सैर बैदारणिका । तत्राज्ञापनी द्विविधा-जीवाऽऽज्ञापनिका, अजीवाऽऽज्ञापआदि से जो जीव को मारता है वह अजीच स्वास्तिकी मिाया है अथवा अपने हाथ से ही जीव का ताड़न करना यह स्वास्तिकी क्रिया है और अजीव का ताडन करना यह अजीच स्वास्तिकी किया है नैसृष्टिकी क्रिया भी दो प्रकार की है एक जीवनमृष्टिकी और दूसरी अजीवनसृष्टिकी राजादिकों की आज्ञा से जल का यन्त्रादिकों द्वाग निकालना यह जीव नैसृष्टिकी क्रिया है तथा घाण आदिवों का धनुप आदि पर चढाकर छोड़ना इसका नाम अजीव नैसटिकी क्रिया है यम प्रकार से भी क्रिया दो प्रकार की होती है एक आज्ञापनिका और दूसरी वेदारणिका आज्ञापन नाम आदेशका है इस आदेशजन्य क्रिया से जो कर्मबन्ध होता है वह आजापनिकी क्रिया है तथा विदारणजन्य क्रिया से जो कर्मयन्ध होता है वह बैदारणिका क्रिया है इनमें आनापनिका क्रिया दो प्रकारकी है जीव आज्ञापनिका और अजीवआनापવડે જીવને મારવાની જે કિયા થાય છે તેને અજીવવાહસ્તિની ક્રિયા કહે છે. અથવા પિતાના હાથથી જ જીવને મારે તે જીવવાહસ્તિની ક્રિયા છે અને કેઈ અજીવનું તાડન કરવું તે અજીવવાહસ્તિની ક્રિયા છે. એ જ પ્રમાણે નરુષ્ટિકી કિયાના પણ બે ભેદ પડે છે-(૧) જીવ સૃષ્ટિક અને (૨) અજવ નૈઋટિકી. રાજદિની આજ્ઞાથી મંત્રાદિ દ્વારા જળને બહાર કાઢવું તે જીવનેસશિકી ક્રિયા છે. તથા બાણ આદિને ધનુષ પર ચડાવીને છોડવા તે અવસटिया.
કિયાના નીચે પ્રમાણે બે પ્રકાર પગ પડે છે-(૧) આજ્ઞાનિકા કિયા, (૨) વેદારણિકા કિયા. આજ્ઞાપન એટલે આદેશ આ આદેશઅન્ય ક્રિયા દ્વારા જે કર્મબંધ થાય છે તેને આજ્ઞાનિકી ક્રિયા કહે છે. તથા વિરારજન્ય ક્રિયાથી જે કર્મબંધ થાય છે તેને વારણિકા કિયા કહે છે આનાપનિક ક્રિયા બે પ્રકારની છે. (૧) અપિનિક અને (૨) અજીવ આપનિકા,
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
स्थानाङ्गमत्र निका चेति । जीवविषये आज्ञापयतः-क्रिया जीवाज्ञापनिका । एवमजीवविषया अजीवाज्ञापनिका । तथा-जीवमजीवं वा विदारयति-स्फोटयति यस्तस्य क्रिया जीववैदारिका, अजीववैदारणिका वा भवति । एतत् सर्व नैष्टिकी वर्णनव बोध्यम् ।
पुनरन्यथा-क्रियाया द्वैविध्यमाह-' दो किरियाओ' इत्यादि । द्वे क्रिये प्रज्ञप्ते । तद् यथा-अनामोगप्रत्यया, अनवकाङ्क्षाप्रत्यया चेति । अनामोगःअज्ञान, प्रत्ययः-कारणं यस्याः सा अनाभोगप्रत्यया । तथा-अनवकाङ्क्षा स्वशरीराधनपेक्षत्व, सैव प्रत्ययो यरयाः साऽनवकांक्षाप्रत्यया । अनाभोगन त्ययाक्रिया द्विविधा - अनायुक्ताऽऽदानता, अनायुक्तप्रमार्जनता चेति । अनायुक्ता-अनाभोगवान् , अनुपयुक्त इत्यर्थः, तस्याऽऽदानता - वस्त्रनिका जीव के विषय में आज्ञा देनेवालेको जीवाज्ञापनिका क्रिया लगती है तथा अजीव के विषय में आज्ञा देनेवाले को अजीवाज्ञापनिका क्रिया लगती है जीव का एवं अजीव का विदारण करते हुए जो क्रिया होती है वह जीव वैदारणिकी और अजीववैदारिकी क्रिया है यह सब वर्णन नैसृष्टिकी क्रिया के वर्णन जैसा ही जानना चाहिये इस प्रकार से भी क्रिया दो प्रकार की होती है एक अनामोगप्रत्यया और दूसरी अनवकांक्षाप्रत्यया जिस क्रिया का कारण अनाभोग अज्ञान होता है वह क्रिया अनाओगप्रत्यया होती है तथा स्वशरीर आदि की अनपेक्षा जिस क्रिया का कारण होती है वह अनवकांक्षा क्रिया है इनमें अनाभोगप्रत्यया क्रिया दो प्रकार की होती है एक अनायुक्ताऽऽदानतारूप और दूसरी अनायुक्त माजेनतारूप, जिसका उपयोग स्थिर न हो ऐसे व्यक्ति की वस्त्रपात्र आदि को ग्रहण करने रूप जो क्रिया होती है वह જીવના વિષયમાં આજ્ઞા દેનારને જીવાત્તાપનિક ક્રિયાજન્ય દોષ લાગે છે, તથા અજીવના વિષયમાં આજ્ઞા દેનાર જીવને અવાજ્ઞાનિક ક્રિયાજન્ય દેષ લાગે છે. જીવનું અને અજીવનું વિદારણ કરતી વખતે જે કિયા થાય છે તેને અનુકેમે જીવ વિદારણિકી અને અજીવ વૈદારણિકી કિયા કહે છે. આ સઘળું વર્ણન નસૃષ્ટિકી ક્રિયાનું વર્ણન પ્રમાણે સમજવું.
ક્રિયાના નીચે મુજબના બે પ્રકાર પણ પડે છે – (૧) અનાગ પ્રત્યય અને (૨) અનવકાંક્ષા પ્રત્યયા. જે ક્રિયાનું કારણ અનાભોગ અજ્ઞાન હોય છે તે ક્રિયાને અનાગપ્રત્યત્યયા કિયા કહે છે, તથા સ્વશરીર આદિની અનપેક્ષા જે ક્રિયામાં કારણભૂત હોય છે તે ક્રિયાને અનવકાંક્ષા ક્રિયા કહે છે. તેમાંની જે અનાગપ્રત્યયા કિયા છે તે બે પ્રકારની છે-(૧) અનાયુક્ત આદાનતા રૂપ અને (૨) અનાયુક્ત મા જનતા રૂપ. ઉપગની અસ્થિરતામાં વસ્ત્ર,
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
अंधा का स्था० २ उ० १ सू० ४ क्रियादीनां हित्यनिरूपणम पात्रादिविपये ग्रहणता-अनायुक्ताऽऽदानता । तथा-अनायुक्तम्येव यब पात्रादिविपया प्रमानता-अनायुक्तपमानता । अनसकाइसारत्यया-हलोकपरलोका. पायभयरहितस्य या क्रिया भवनि, साऽपि क्रिया द्विविधा-आन्मशरीरानाकाइसाप्रत्यया, परगरीरानव कासाप्रत्यया चेति । यः खलु र शरीरापेक्षया अभावेन स्वशरीरस्याङ्गविशेपच्छेदनकारककर्माणि नपुंसकत्यादिजनकानि करोनि, नस्य निया आत्मशरीरानवकाङ्क्षाप्रत्यया भवति । यस्तु परगरीरस्य बलीवर्दा देरगन्छेदनादिकरागि कर्माणि करोति, तस्य क्रियापरगरीरानयकाइक्षात्यया भाति । अनायुक्तदानतारूप क्रिया है तथा उपयोग की अस्थिरता में ही जो वस्त्रपात्रादिकों की प्रमार्जना रूप क्रिया की जाती है वह अनायुक्त प्रमार्जना क्रिया है इहलोक एवं परलोक के अपाय एवं भय से वर्जिन हुए जीव की जो क्रिया है यह अनवकांक्षा क्रिया है यह क्रिया भी दो प्रकार की होती है एक आत्म शरीरानवकांक्षाप्रत्यया और दुमरी परशरीरानवकांक्षाप्रत्यया अपने शरीर की अपेक्षा किये बिना ही अपने शरीर के ही अगविशेपों का छेदन कारककर्म जो कि नपुंसकता आदि जनक होता है करता है उसकी क्रिया आत्मगरीरानवकांक्षाप्रत्यया है जो वलीचर्दादिरूप परशरीरके छेदनकारककर्मो-दाम लगानेरूप अर्थात् तपाई हुई लोह शलाका से अंकित करनेरूप आदि लगानेरूप कार्यों को करता है उसको परशरीरनवकांक्षाप्रत्यया क्रिया होनी है इस प्रकार से भी क्रिया दो प्रकार की होती है एक प्रेम प्रत्यया और दूसरी टेप प्रत्यया मायालोभ रूप राग जिसका कारण होता है वह प्रेमप्रत्यया પાત્ર આદિને ગ્રહણ કરવા રૂપ જે ક્રિયા થાય છે તેને અનાયુક્ત આદાનતા રૂપ ક્રિયા કહે છે. તથા ઉપયોગની અસ્થિરતામાં જે વજ, પાત્રાદિકની પ્રમર્જના કરવા રૂપ કિયા થાય છે તેને અનાયુક્ત પ્રમાનતા કિયા કહે છે. આલોક અને પરલેકના અવાય અને ભયથી રહિત જીવની જે કિયા હોય છે તેને અનવકાક્ષા કિયા કહે છે તેને પણ બે પ્રકાર છે-(૧) આત્મશરીર નવકાંદા પ્રથયા, અને (૨) પરશરીરનવકાંક્ષા પ્રત્યયા. પિતાના શરીરની અપેક્ષા (દરકાર) કર્યા વિના પિતાનાં જ અગવિશેનું છેદન કરવા રૂપ જે ક્રિયા થાય છે તેને આત્મશરીરનવકાંક્ષા પ્રત્યયા કિયા કહે છે. જેમકે નપુસક બનવાની કિયા.
બળદ આદિ પરશરીરને છેદવાની–તેમને ડામ દેવાની ખસી કરવાની, નાધવાની આદિ કિયા કરનાર વ્યક્તિ પરગરીનવકાણા મા દિયા કરે છે.
પ્રેમપ્રયા અને હેપ્રયાના ભેદથી પર કિયા બે પ્રકારની કરી છે. માયા લેભરૂપ રાગ જે ક્રિયાના કારરૂપ હોય છે તે ક્રિયાને પ્રેમપ્રચયા કિયા
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३०
स्थानाङ्गो ___पुनः प्रकारान्तरेण क्रियाया द्वैविध्यमाह-'दो किरियाओ' इत्यादि । द्वे क्रिये प्रज्ञप्ते । तद् यथा-प्रेमप्रत्यया, द्वेप प्रत्यया चेति । प्रेमाः-रागः, मायालोभरूपः स प्रत्ययः-कारणं यस्याःसा प्रेमप्रत्यया। द्वेष:-क्रोधमानरूपः स प्रत्ययः कारणं यस्याः सा द्वेपप्रत्यया । प्रेमप्रत्यया क्रिया द्विविधा-मायाप्रत्यया लोभप्रत्यया चेति । तथाद्वैपप्रत्ययाऽपि द्विविधा-क्रोधप्रत्यया मानप्रत्यया चेति । एतत् सुगमम् ।।मु०४॥
मूलम्-दुविहा गरिहा पन्नत्ता, तं जहा-मणसा वेगे गरिहइ । वयसा वेगे गरिहइ अहवा गरिहा दुविहा पन्नत्ता । तं जहा-दोहं वेगे अद्धं गरिहइ,रहस्सं वेगे गरिहइ ॥ सू० ५॥ __छाया-द्विविधा गर्दा प्रज्ञप्ता । तद् यथा-मनसा वा एको गर्हते । वचसा वा एको गहते । अथवा गर्दा द्विविधा-प्रज्ञप्ता । तद् यथा-दीधी वा एकः अद्धां गर्हते । हस्यां वा एकः अद्धां गहते ॥ सू० ५ ॥
टीका-'दुविहा गरिहा' इत्यादि___ गर्दा-गर्हणं, पापस्य प्रकाशनम् । सा च स्वविषयिका, परविषयिका चेति द्विविधा । सा पुनद्रव्यभावभेदेन द्विविधा । तत्र द्रव्यगर्दा-मिथ्यादृष्टिकृता, उपक्रिया है तथा क्रोधमान रूप छेष जिसका कारण होता है वह द्वेष प्रत्यया क्रिया है प्रेमप्रत्यया क्रिया दो प्रकारकी होती है एक मायाप्रत्यया और दूसरी लोभ प्रत्यया तथा द्वेषप्रत्यया क्रिया भी दो प्रकारकी होती है एक क्रोधप्रत्यया और दूसरी मानप्रत्यया यह सब सुगम है ॥सू०४॥
दुविहा गरिहा पन्नत्ता इत्यादि ॥५॥
टोकार्थ-गर्दा दो प्रकारकी कही गई है पापका प्रकाशन करना इसका नाम नहीं है वह नहीं स्वविषयिका और पर विषयिका के भेद से दो प्रकार की कही गई है तथा द्रव्य गीं और भावगर्दा के भेद से भी કહે છે. ક્રોધમાન રૂપ દેષ જે ક્રિયામાં કારણભૂત હોય છે તે ક્રિયાને દ્વેષપ્રત્યયા કિયા કહે છે. પ્રેમપ્રત્યયા ક્રિયાના બે ભેદ કહ્યા છે-(૧) માયાપ્રત્યયા અને (२) बमप्रत्यया. द्वेषप्रत्यया छियाना ५१] नीय प्रमाणे में ले ५ छ-(१) ક્રોધપ્રત્યયા અને (૨) માનપ્રત્યયા. તેમના અર્થ સરળ હોવાથી વધુ સ્પષ્ટતાની જરૂર નથી. છે સૂ૦૪ છે
" दुविहा गरिहा पण्णत्ता" त्यादि ॥ ५ ॥
ગહ બે પ્રકારની છે. પાપનું પ્રકાશન કરવું તેનું નામ ગહ છે. તે ગહન સવિષયિકા અને પરવિષયક નામના બે ભેદ પડે છે. તથા દ્રવ્યગહ અને ભાવગના ભેદથી પણ તેના બે પ્રકાર પડે છે. મિથ્યાષ્ટિ જીવ દ્વારા જે
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ ० १ सृ०४ गायां द्वित्वनिरूपणम योगवजितसम्यग्दृष्टिकृता च भवति । सा चामधानगर्दा, द्रव्यगदम्याप्रधानार्थस्यात् । उक्तं च
अप्पाहन्नेऽवि इहं, कत्या दिट्ठो हु दव्यसदो नि ।
अंगारमहश्रो जह, दवायरिओ सयाऽभव्यो ॥ १॥ छाया-अप्राधान्येऽपि ह, कत्थते दृष्ट एव द्रव्यशब्द इति ।
अद्गारमर्दको यथा, द्रव्याचार्यः सदाऽभव्यः ॥ १ ॥ ___ उपयोगयुक्तस्य सम्यग्दृाटेस्तु भावगर्दा भवतीत्येवं चतुर्विधा नहीं । यहागर्हणीय भेदाद् गहाँ बहुविधा भवति । परंवत्र करणापेक्षया गर्दा द्विविधा प्रोयने-' मणसा वेगे गरिहइ ' इति । एकः कोऽपि साध्वादिः, मनमा या गहने-गद्य जुगुप्पते । इह वा शब्दो विकल्पार्थः । अवधारणार्थो वा, मनसेव ननु वाचा गर्हते इत्यर्थः । यथा-प्रसन्नचन्द्रराजर्पिः । वह दो नरहकी है मिथ्याष्टि जीव द्वारा कृत जो गर्दा है वह द्रव्यगर्दा है तथा उपयोग वजित सम्घरदृष्टि जीव द्वारा वृत भी द्रव्यगीं है यह गर्दा अप्रधान नहीं है क्यों कि द्रव्य शब्द अप्रधान अर्ध वाला है। कहा भी है-"अप्पाहन्ने" इत्यादि । उपयोगयुक्त सम्यग्दृष्टि जीवकी जो गुरु के समक्ष गीं है वह भावगहीं है इस प्रकार से नहीं चार प्रकार की है अथवा गहणीय के भेद से गर्दा यद्यपि घटुत प्रकार भी होती है परन्तु यहां करण की अपेक्षा से गीं दो प्रकार की कही गई है "मणसा वेगे गरिहई" कोइ एक साधु ऐसा भी होता है जो मन से ही गर्दा करता है इसका तात्पर्य ऐमा है कि प्रसन्न चन्द्र राज ऋषि की तरह कोई साधु मन से ही गहीं करता है वचन से गर्दा नहीं करता है भावगीं में प्रसन्नचन्द्र राजऋपि का दृष्टान्त हम प्रकार से हैગ કરાય છે તે ગહને દ્રવ્યગહ કહે છે તથા ઉપગ રહિત સમ્યગૃદૃષ્ટિ ઇવ દ્વારા કરાતી ગહ પણ દ્રવ્યગોં જ છે આ ગઈ અપ્રધાન ગહ છે, २५ है द्रव्य २०७४ समधान अथवाणा छ । पन्छ -" अपाहन " ઇત્યાદિ. ઉપગ યુક્ત સભ્ય દૃષ્ટિ જીવ દ્વારા ગુરુની સમક્ષ જે પિતાની ગઈ થાય છે તેને ભાવગહ કહે છે
આ રીતે ગઈ ચાર પ્રકારની કડી છે અધવા ગર્વીયના બેથી તે ગયાં અનેક પ્રકારની હોઈ શકે છે, પરન્ત ઠાં કરની અપેક્ષાએ ગઈ છે HERE . "गणसा येग गा" ना ५ सय મનથી ગઈ કરે છે. તેનો ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२
स्थानास्त्रे ___ अथ भावगर्हायां प्रसन्नचन्द्ररापिदृष्टान्तः प्रोच्यते
आसीज्जम्बूद्वीपे दक्षिणभरते क्षितिप्रतिष्ठितपुरे सोमचन्द्रनामा नृपतिः । तस्य पुत्रः प्रसन्नचन्द्रो जातः । राजा सोमचन्द्रः प्रसन्नचन्द्रे पुत्रे राज्यभारं दत्त्वा प्रव्रजितो जातः ।
एकदा प्रसन्नचन्द्रस्य राज्ञः शिर केशान् राज्ञी परिशोधयितुं प्रवृत्ता । राजा प्रसन्नचन्द्रः स्वमुखं दर्पणे विलोकयति । तदाऽसौ गिरः-केगोन् विलोकमानस्तत्रै शुक्ल केशमपश्यत् । ततस्तस्य वैराग्यं समजनि । राज्ञी तमुदासीनं विज्ञाय वदति-नाथ ! किमधुना भवानुदासीनो जातः ? । विविधं सरसमशन पानं भवदीय-भवने वर्तते । ताम्बूलबीटिकाः पार्थे विद्यन्ते । नानाविधरत्नैर्भवदीयको. ___जम्बूद्वीप नामके द्वीपमें दक्षिण भरतक्षेत्रमें क्षितिप्रतिष्टित नामका पुरथा उसमें सोमचन्द्र नामका राजा था उसके पुत्र का नाम प्रसन्नचन्द्र था राजा सोमचन्द्र प्रसन्नचन्द्र के ऊपर राज्य का भार रग्ब कर दीक्षित हो गये एक दिन की बात है कि प्रसन्नचन्द्र राजा के शिर के बालों को रानी संभालने लगी उस समय राजा प्रसन्नचन्द्र ने दर्पण में अपना मुख देखा मुख देखते ही उनकी दृष्टि अपने एक मस्तक के सफेद केश पर जाकर पड़ी सफेद केश देखते ही उनके चित्त में वैराग्य ने स्थान ले लिया उदासीन हुए राजा को देखकर रानी ने कहा-नाथ! आप इस समय उदासीन क्यों प्रतीत हो रहे हो किस बात की आप को चिन्ता है आपके यहां विविध सरस अशन पान की कमी नहीं है ताम्बूल के बीड़े आपके सदा उपस्थित रहा करते हैं नाना प्रकार के रत्नों से आपका
પ્રસન્નચન્દ્ર રાજર્ષિની જેમ કેઈ સાધુ મનથી જ ગહ કરે છે, વચનથી કરતું નથી. ભાવગહની અપેક્ષાએ પ્રસન્નચન્દ્ર રાજર્ષિતું દૃષ્ટાન્ત આ પ્રમાણે છે-જંબુદ્વીપ નામના દ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં ક્ષિતિપ્રતિષિત નામનું નગર હતું ત્યાં સેમચન્દ્ર નામને રાજા રાજ્ય કરતા હતા. તેના પુત્રનું નામ પ્રસન્નચન્દ્ર હતું. પ્રસન્નચન્દ્રને રોયે સોંપીને સમગ્ર દીક્ષા ગ્રહણ કરી. ત્યારબાદ એક વખત એવું બન્યું કે પ્રસન્નચન્દ્ર રાજાની રાણી તેના (પ્રસન્નચન્દ્રના) કેશ ઓળી રહી હતી, ત્યારે પ્રસનચન્દ્ર દર્પણમાં પિતાનું મુખ જેવા માંડયું. દર્પણમાં મુખનું પ્રતિબિંબ નિરખતા તે રાજાએ પોતાના મસ્તક પર એક સફેદ વાળ જ. સફેદ કેશને દેખતાંની સાથે જ તેનાં મનમાં વૈરાગ્યભાવ ઉત્પન્ન થયે. ઉદાસ થયેલા રાજાને જોઈને રાણીએ પૂછયું-“નાથ ! આપ ઉદાસ કેમ લાગે છે? આપને શેની ચિંતા પજવી રહી છે? આપને ત્યાં સરસ અશન-પાનની કમીના નથી, તાંબૂલ (પાન) નાં બીડાં તે આપની સમક્ષ સદા ઉપસ્થિતજ
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुषा टीका स्था१ उ०१ सू० ४ भावगीयां प्रसन्नचन्द्रराज प्रान्त २३३ शागारं संभृतम् । धनधान्यप्रट सकलद्धिसिद्भिसमृद्धे जनपदे नवाधिकारोऽग्ति । भात्तापानलसन्तप्ता भनदीयशत्रयो दिगन्तमाश्रिता इयन ऽपि लक्ष्यन्ते । मुरपतिसदृशं भवत्तेनः परिम्फुरति । राज्यलक्ष्मीरनुदिनं शुक्रपक्ष-गगिकलेव संवईमाना लीलायते । पुनः केन कारणेन भवदीयं मनः सग्वेदमिति विज्ञानुमिभंडार सदा भरपूर बना हुआ है धन धान्य से आप का देश परिपूर्ण है मम्पूर्ण प्रकार की ऋद्धि सिद्धियां हमे अपना निवास स्थान बनाये हुए हैं इस पर आप का अखण्ड साम्राज्य छाया हुआ है आपके प्रता. परूपी अनल (अग्नि ) से सन्तप्त हुए शत्रु ऐसे हहने पर भी नहीं मिल रहे हैं ऐसा प्रतीत होता है कि मानो वे दिगन्तों का आश्रित करके ही छिप रहे हैं आप का तेज इन्द्र के तेज की तरह चारों ओर चमक रहा है प्रतिदिन राज्यलक्ष्मी राज्यमहल के प्राङ्गण में शुक्लपक्ष की शशिकला की तरह बढती हुई अग्रण्ड क्रीडा करती रहती है अतः इतना सब कुछ होने पर भी नाथ! म यह जानने के लिये उत्कठित हो रही हैं कि आप की हम उदासीनता का क्या कारण है ? रानी की इस प्रकार से जिज्ञासा जानकर राजा ने कहा-देवि! मेरी उदासीनता का कारण यम (मृत्य) के संदेशको लेकर यमदूतका आना है मालुम पड़ता है कि अब थोड़ेसे ही समय में शत्रु आनेवाला है अतः उसके साथ हमारा जाना अवश्य ही होगा राजा की इस बात को सुनकर रानी ने कहा-नाथ! आप यह રહે છે. વિવિધ રત્નોથી આપને ભંડાર ભરપૂર છે. ધનધાન્યથી આપ દેશ પરિપૂર્ણ છે. આપને ત્યાં બધી પ્રકારની બ્રિસિદ્ધિ વિદ્યમાન છે. તેના પર આપનું અખંડ સામ્રાજ્ય છે આપના પ્રતાપરૂપી અનલ (અગ્નિ)થી સંતપ્ત થઈને શત્રુઓ એવા તે નાસી ગયાં છે કે ત્યાં જડતાં નથી. જાણે કે તેઓ દિગનેને આશ્રય લઈને છુપાઈ ગયાં છે. આપનું તેજ ઈન્દ્રના તેજની જેમ ચારે બાજુ ચમકી રહ્યું છે. પ્રતિદિન આપની રાજ્યલક્ષ્મી શુકલપટ્ટાને ચન્દ્રની જેમ વૃદ્ધિ પામતી જાય છે. જાણે કે તે રાજ્યલક્ષ્મી આપણા રાજમહેલના પ્રાગામ શુકલપક્ષના ચદ્રની કલાની જેમ વૃદ્ધિ પામતી અખંડ કી કરી રહી છે આટલી આટલી સુખ-સમૃદ્ધિ હોવા છતાં આપ શા કા ઉદાસ થઈ ગયા छ।, ते नपाने दुधी भानु२४."
રાણની આ પ્રકારની જિજ્ઞાસાને જાણીને પ્રસન્નચન્ટ ગાએ તેને કહ્યું, “હે રાણી ! મૃત્યુને પગામ લઇને યમને ન આવી રહે છે. એ જ સમયમાં શત્રુ આવી પહેચશે, તેની સાથે મારે જરૂર જવું પડશે. તે કાળે આજ મારા મનમાં ઉદાસીનતા વ્યાપી ગઈ છે.”
प३०
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाशस्त्रे च्छामि । राजा प्राह-देवि ! संदेशमादाय यमदूतः समागतः । स्वल्पेनैव कालेन शत्रुः समागमिष्यति, विवशस्माकं गमनं भविष्यति । राज्ञी माह-भवन्तमितो नेतु का समर्थोऽस्ति, अहमनुपमामिमा स्वकरमुद्रिकां प्रदाय सर्वस्वमपि वा तस्मै समय॑ भवन्तं मोचयिष्यामि । राजा प्राह -देवि ! त्वं भद्राऽसि, सरलहृदयाऽसि, तस्मादीदृशं वचस्तवमुखानिःसरति । यदि वस्तुप्रदानेन मृत्युर्निवार्यते, तदा नकोऽपि प्रियेत, सर्वसंपत्प्रदानेनापि मृत्युरनिवार्यः । राज्ञी वदति-नाथ ! कोऽसौ यमदूतः समागतोऽस्ति ? । राजा प्राह-मम शिरसि पलित केश एव यमदुतः । क्या कहते हैं ? ऐसा कौन सामर्थ्यशाली है जो आप को यहां से ले जा सके यदि कोई आप को यहां से लेने के लिये आवेगा भी तो मैं अपनी इस अनुपम मुद्रिका को या अपने इस सर्वस्व को उसके लिये देकर आप को उससे छुडा लूंगी फिर आप चिन्ता किस बात की करते है ? रानी की इस भोलेपन की बात सुनकर राजा ने कहा-देवि! तुम भोली और सरलहृदय वाली हो इसीलिये तुम्हारे मुख से ऐसी बात . निकल रही है। लोचो तो सही-कही मृत्यु भी टाली जा सकती है यह तो सिर्फ तुम्हारी कोरी धारणा ही है जो तुम ऐसा कह रही हो कि हम अमूल्य वस्तु देकर उसे लौटा देगे, यदि ऐसा ही होता तो फिर क्या था कोई भी नहीं मरता अतः सर्व सम्पदा दे देने पर भी मृत्यु अनिवार्य है यह तुम दृढ विश्वास करो राजा के इस प्रकार के सत्यार्थ कथन को सुनकर रानी ने उनसे पूछा-नाथ ! कौनसा यह यमदूत आया हुआ है
- રાજાની આ પ્રકારની વાત સાંભળીને રાણીએ કહ્યું-“નાથ આ આપ શું કહે છે! આપને અહીંથી લઈ જવાને કણ સમર્થ છે જે આપને અહીંથી લઈ જવાને કઈ આવશે તે હું તેને મારી અનુપમ મુદ્રિકા અથવા સર્વસ્વ આપીને પણ તેના હાથમાંથી આપને મુક્ત કરાવીશ. તે આપે ચિંતા शा भाटे ४२वी मे !"
રાણીની આ ભેળપણયુક્ત વાત સાંભળીને રાજાએ તેને કહ્યું-“દેવી ! તમે ભેળાં અને સરળ સ્વભાવવાળાં છે, તેથી તમારા મુખમાંથી આ પ્રકારની વાત નીકળી રહી છે. શું મોતને રોકવાની કેઈમાં શક્તિ છે ખરી ? શું અમૂલ્ય મુદ્રિકાદિની ભેટ દ્વારા મતને રોકી શકાય છે ખરૂ! જે એવી રીતે મતથી બચી શકાતું હેત તે જગતમાં કોઈ પણ વ્યક્તિ મરત જ નહીં ! સર્વ સંપત્તિ અર્પણ કરવા છતાં તેને ટાળી શકાતું નથી, તેને રોકવાને કઈ સમર્થ નથી.”
मा ४२र्नु राजनुं सत्यार्थ ४थन सामणीने २९ये ह्यु-" नाथ !" ક્યાં છે એ યમદૂત? મને બતાવે તે ખરાં ! ”
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा का स्था० २ उ०१ सूट भावगीयां प्रसन्नचन्द्रगविटान २५ शुभः केश पत्र सूचयति-मृत्यु. समीपे समागन इति । धिमाम् विदमाम् । को शुरुतामुपगतेऽपि मया संयमो न गृहीतः । इयं हि कुलरी निरम्माकम्-बारत केगः शुक्लो न भवति, ततः प्रागेवास्मत्युलोत्पन्ना राज्यलक्ष्मी विद्याय नंगन नपमा म्बात्मकल्याणं साधयन्ति । मम तातस्तु जराजनित केगोकल्यात् पूर्वमेव गज्यसमृद्धि परित्यज्य दीक्षितो जातः।
ततोऽसौ प्रसन्नचन्द्रो नरेन्द्रः प्रधानपञ्चगतकं समाहय तैः सहानमन्त्र्य, पामारावयस्क पुत्रं राज्ये संस्थाप्य प्रवजितो जातः । स ग्रानानुग्रामं विदन्न बन्पेमुझे भी उसे कहिये राजा ने कहा मुग्धे ! देखो वह यमदन पलिन (सफेद) केश के मिप से मेरे मस्तक पर ठहरा हुआ है अतः यह शुक्ल केश ही मुझे सूचित करता है कि राजन् ! तेरी मृत्यु अप निकट है मुझे यार २ धिक्कार है जो शुक्ल केश के हो जाने पर भी में मंयम को अङ्गीकार नहीं कर रहा हूँ हमारे कुल की रीति ही ऐसी चली आ रही है कि जब तक केश सफेद न हो जाये इसके पहिले ही हमारे बंशजो ने आत्मकल्याण के लिये राजलक्ष्मी का परित्याग कर संयम और तप से अपना निजका शोधन किया है मेरे पिता ने भी ऐसा ही कार्य किया है वे वृद्ध होने से पहिले ही राज्यलक्ष्मी का परित्याग कर दीक्षित हुए हैं।
इस प्रकार विचार कर प्रसन्नचन्द्र नरेन्द्र ने पांचसी प्रधान पुरुषां को बुलाया और उनके साथ विचार किया विचार विमर्श करके फिर वे छहमास के पुत्र को राज्य में स्थापित कर दीक्षित हो गये ब्रामानु
ત્યારે પિતાના મસ્તકમાંથી સફેદ વાળને ખેચી કાટી રીતે તે બનાવીને કહ્યું-“મુગ્ધ ! દેખો, આ ચમત સફેદ દેશનું રૂપ લઈને મારા મસ્તક પર ચઢી બેઠે છે. તે સફેદ કેશ જ મને એવું સૂચન કરે છે કે “હે રાજન ! તારૂ મૃત્યુ નજીક છે, હવે તે ચેત ” ધિકાર છે કે માથામાં મંદ કેશ આવી જવાં છતાં પણ હુ સંયમ અંગીકાર કરી શકે નથી અમારા કુળમા તે એવો નિયમ ચાલ્યો આવે છે કે કેશ સફેદ થઈ જાય તે પહેલાં આત્મકથાઅને નિમિત્ત રાજ્યલકમીને પરિત્યાગ કરીને સંયમ અને તપના નિભાવ દ્વારા આત્માની શુદ્ધિ કરવી મારા પિતાએ પણ એ રીતને નિભાવી હતી તે પણ રાજ્યલક્ષ્મીને પરિત્યાગ કરીને પ્રજિત થઈ ગયા હતા. “
આ પ્રમાણે વિચાર કરીને પ્રસન્નચંદ્ર રાજાએ ૫૦૦ પ્રધાનોને બોલાવ્યા. તેમની સાથે મંત્રણ કરીને પિતાને છ માસના રાજકુમારને ગાદીએ બેસડ અને પિતે પ્રવજયા અંગીકાર કરીને પ્રામાનુગાર વિઝાર કરવા લાગ્યા. આ રીતે વિહાર કરતા કરતાં ઘોડા વખતમાં તેઓ આ નગરના
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३६
nat
नैव कालेन राजगृहनगर्या वहिः प्रदेशे निर्जने वने समागत्य, एकेन चरणेनोतिष्ठन् सूर्याभिमुखं सूर्याऽऽतापनां ग्रहीतुं वाहुद्वयमूर्ध्वमुत्थाप्य शुभध्यानसंलग्नोऽभवत् । स च हृदयेऽर्हन्तं निधाय, सिद्धध्यानशिरस्त्राणं - ' टोप ' इति भाषाप्रसिद्धम्, आचार्यध्यानकवचम्, उपाध्यायध्यानरथं, साधुध्यानास्त्रं समादाय, कर्मशत्रुं विजेतुं सोत्साहमुद्यत आसीत् ।
तदा श्रेणिक भूपस्य सुमुख- दुर्मुख नामको दुतौ तदासम्नमार्गेण समागतौ । तौ च तत्र ध्यानस्थं प्रसन्नचन्द्रराजर्षिं दृष्टवन्तौ । तदा सुमुखेनोक्तम्- धन्योऽयं महात्मा, धन्याचाप्यस्य जननी जन्मभूमिश्च योऽयं सुदुस्त्यजां सुरेप्सितामपि राज्यलक्ष्मी ग्राम विहार करते हुए वे स्वल्पकाल में ही राजगृही नगरी के बाहर के निर्जन वन में आये और वह आकर वे एक चरण से खड़े हो गये और सूर्य की तरफ मुंह करके सूर्य की आतापना लेने के लिये दोनों हाथों को ऊंचा करके वे शुभ ध्यान में संलग्न हो गये उस समय उन्हों ने हृदय में अर्हन्त को विराजमान करके कर्म शत्रुओं के साथ युद्ध करना प्रारम्भ कर दिया इस युद्ध में सिद्ध भगवान् के ध्यान को उन्हों ने टोप बनाया आचार्य के ध्यानको कवच उपाध्यायके ध्यानको रथ और साधुके ध्यानको अस्त्र बनाया इस प्रकार युद्ध की सामग्री से सजधज कर वे कर्म शत्रु के साथ बड़े ही उत्साह के साथ युद्ध करने के लिये प्रवृत हो गये । इसी समय श्रेणिक राजा के सुमुख दुर्मुख नाम के दो दूत उनके पास के रास्ते से होकर निकले उन दोनों ने वहां ध्यान में तल्लीन हुए प्रसन्नचन्द्र राजऋषि को देखा देखकर सुमुख
कहा- इन महात्मा को
આવીને તેએ
એક પગને
આ રીતે તે
બન્ને હાથ
બહારના નિર્જન વનમા આવી પહાચ્યા. ત્યા આધારે, સૂની તરફ મુખ કરીને ઊભા રહ્યા. ઊ'ચા કરીને સૂર્યની આતાપના લેવા લાગ્યા, આ રીતે ઊભાં ઊભાં તે શુભધ્યાનમાં લીન થઈ ગયા. હૃદયમાં અર્હત ભગવાનને વિરાજમાન કરીને તેમનું ધ્યાન ધરીને તેમણે કમરૂપી શત્રુએની સાથે લડાઈ શરૂ કરી. કયાં કયાં શસ્ત્રોથી તેમણે તે શત્રુઓના મુકામલેા કર્યાં ? અહતના ધ્યાનને તેણે પેાતાના ટાપ મનાવ્યેા, આચાર્યના ધ્યાનને બખ્તર મનાવ્યુ, ઉપાધ્યાયના ધ્યાનને રથ અને સાધુના ધ્યાનને અસ્ર ખનાવ્યાં. આ પ્રકારની યુદ્ધની સામગ એથી સજ્જ થઇને તે કશત્રુઓની સાથે ઘણા જ ઉત્સાહપૂર્વક લડવા લાગ્યા.
આ પ્રમાણે જ્યારે તે ધ્યાનમાં મગ્ન હતા, ત્યારે શ્રેણિક રાજાના સુમુખ અને દુર્મુખ નામના બે તે તે માગે થઈને નીકળ્યા. તેમણે ત્યાં ધ્યાનમાં તલ્લીન થયેલા પ્રસન્નચંદ્ર રાષિને જોયા, તેમને જોઇને સુખે દુખને
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
संघा टीका स्था० २ उ० १ सू० ४ भावगायां प्रसन्नचन्द्रराजविरशान्त. २३७
सर्वाधिकार सफलपरिवारं च परित्यज्य मुदश्वरं तपस्तपति । तद्वचनं श्रुत्या दग्वः माह-नायं महात्मा, किंतु नराधमोऽयम् , यतोऽयं पण्मासवयस्के वाले राज्य भारं दत्त्वा मन्त्रिणामङ्के पुत्रं निक्षिप्य संयम गृहीतवान् । अनेन महदनुवितं कृतम्, यदयं पुत्रस्य बाल्यावस्थायामसजानवले तस्मिन्-राज्यभारंन्यस्तवान् तदद्य मन्त्रि
धन्य है इनकी माताको धन्य है और इनकी जन्मभूमिको भी धन्य है जो देवदर्लभ भी राज्यविभूति का परित्याग कर एवं अपने एक छत्र राज्य से मुह मोड़कर और मकल परिवार को छोड़कर सुदुश्वर तप तप रहे है सुमुख की इस बात को सुनकर दुर्मुख ने कहा-ये महात्मा नहीं है ये तो नराधम हैं जो छहमास के बच्चे को राज्य के भार को संभालने के लिये मन्त्रियों की गोद में रखकर संयम की आराधना में लग गये है। यह इन्हों ने बड़ा ही अनुचित कार्य किया है भला पुत्र को बाल्या. वस्था में छोड़कर अपने हित की संभाल करना यह कौनसी बुद्धिमानी है ? इन्हों ने जिस प्रकार से अपने हित करने का विचार किया है उस प्रकार से यह विचार क्यों नहीं किया है कि अभी यह बचा गल्यावस्था में रहने के कारण घलवाला भी नहीं हो पाया है मैं कैसे इसके ऊपर राज्य का भार स्थापित करूँ इस प्रकार दसरे के जीवन से खिलवाड़ करना कहां की धर्मनीति है चालक की निर्वलता और उसके अयोधपने આ પ્રમાણે કહ્યું-“ધન્ય છે આ મહાત્માને ! ધન્ય છે તેમના માતાપિતાને ' ધન્ય છે તેમની માતૃભૂમિને ! પિતાના દેવદુર્લભ રાજયભવનો પરિત્યાગ કરીને તથા પોતાની એક ચકી રાજ્યસત્તા તથા કુટુંબ પરિવારને ત્યાગ કરીને આવી દુષ્કર તપસ્યાનું સેવન કરનાર આ રાજર્ષિને ધન્યવાદ ઘટે છે.” સુમુખની આ પ્રકારની વાત સાંભળીને મુખે કહ્યું “અરે ! આ મહાત્મા નથી પણ નરાધમ છે. પિતાના છ માસના બાળકને માથે રાજ્યને ભાર મૂકીને અને પિતાના છ માસના બાળકને મંત્રીઓને આશરે છેડીને સંયમ અને તપની આરાધના કરનાર આ રાજર્ષિ તે ધિક્કારને પાત્ર છે. છ માસના બાળકને માથે આવડી મોટી જવાબદારી નાખીને પિતાના જ હિતને વિચાર કરીને સંગાર ત્યાગ કરવામાં શી બુદ્ધિમાની રહેલી છે ? તેણે રાજ્ય છોડતાં પહેલાં એ વિચાર કેમ ન કર્યો કે આ રાજકુમાર હજી બાળક છે. રાજ્યને ભાર વહન કરવાને તે સમર્થ નથી, આવા મુકુમાર બાળકને મંત્રીઓના હાથમાં
પ તે ચોગ્ય નથી. આ પ્રમાણે બીજાના જીવન સાથે ખેલ કરવા તેને પનીતિ કેમ કહી શકાય ! બલકની નિ યંતા અને તેની અપુપતાને લાભ
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८
स्थानानसूत्रे नीतिः परिवर्तिता, यत् तस्य लघुवयस्कस्य बालस्योपघातं कृत्वा मन्त्रिणः स्वयं राज्यमपहरिष्यन्ति । दुर्मुखवचनादयानतः प्रस्खलितचित्तः प्रसन्नचन्द्रराजपिरातरौद्रध्याने मग्नः सन् मनः कल्पितास्त्र शस्त्राणि गृहीत्वा तान् मन्त्रिजनान् मारयित भावसंग्रामे प्रवृत्तः । ___ अत्रान्तरे राजा श्रेणिकस्तत्रागतः । स प्रसन्नचन्द्रराजर्षि शुभध्याननिष्टं मत्या तं नमस्कृत्य भगवतः श्री महावीरस्य चरणोपान्ते समागतः। भगवन्तं वन्दित्या नमस्कृत्य राजा श्रेणिका पृच्छति-हे भगवन् ! प्रसन्नचन्द्रराजपिरधुनाऽस्यां ध्यानावस्थायां यदि काल कुर्यात् , तर्हि स कस्यां गतौ गमिष्यति ?। भगवता प्रोक्तम्का लाभ पाकर आज मन्त्रियों की नीति में परिवर्तन हो गया है वे देखते २ नियम से इस लघुवयस्क बालक का उपघात करके स्वयं राज्य का अपहरण कर लेगें दुर्मुख के इस प्रकार के वचनसे ध्यान से प्ररखलित चित्त हुए वे प्रसन्नचन्द्र राजऋषि आत रौद्र ध्यान में मग्न होकर मनः कल्पित अस्त्र शस्त्रों को ग्रहण करके उन मन्त्रिजनों को मारने के लिये सावसंग्राम करने में लग गये टीक इसी समय राजा श्रेणिक वहां पर आये उन्हों ने प्रसन्नचन्द्र राजऋपि को शुभ ध्यान में तल्लीन हुआ मानकर उन्हें नमस्कार किया फिर वे भगवान महावीर के पास पहुंचे वहां पहुंचकर उन्हों ने भगवान महावीर के वन्दना की और नमस्कार किया वन्दना नमस्कार करके फिर प्रभु से इस प्रकार उन्हों ने पूछा भगवन् ! प्रसन्नचन्द्र राजनपि जो इस समय ध्यानावस्था में तल्लीन हैं यदि इसी अवस्था में काल धर्म के वसंगत हो जावें तो वे ઉઠાવીને આજે મંત્રીઓની બુદ્ધિ બગડી છે. તેઓ તેને મારી નાખીને રાજયને પચાવી પાડવા માગે છે. ”
દુખના આ શબ્દ સાંભળી ધ્યાનમાંથી ખલિત થયેલા તે પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિ રૌદ્રધ્યાનથી યુક્ત થઈને કલ્પિત હથિયારેને ગ્રહણ કરીને તે મંત્રીઓને મારી નાખવાને માટે ભાવસંગ્રામ કરવામાં લીન થઈ ગયા. બરાબર એ જ સમયે શ્રેણિક રાજા ત્યાં આવી પહોચ્યા, તેમણે પ્રસન્નચ દ્ર રાજર્ષિને શુભ ધ્યાનમાં લીન થયેલા માનીને તેમને વદણ નમસ્કાર કર્યા. વંદણા નમસ્કાર કરીને ત્યાંથી તેઓ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પાસે ગયા. ત્યાં જઈને તેમણે મહાવીર પ્રભુને વદણ કરી અને નમસ્કાર કર્યા. વંદ નમસ્કાર કરીને તેમણે તેમને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછ–હે ભગવન્! પ્રસનચંદ્ર રાજર્ષિ કે જેઓ અત્યારે થાનાવસ્થામાં લીન છે, તેઓ જે આ અવસ્થામાં જ કાળધર્મ પામી જાય, તે કઈ ગતિમાં જાય ?
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ उ०१ सू० ४ भागवयां प्रसन्नचन्द्रराज पन्तः २३९ सप्तमे नरके । एतद्वचनं श्रुत्वा राजा श्रेणिकविन्तयति अहो ! मया किमिदं श्रुतम् धर्मधुराणां क्रिया पात्राणां विगतविकाराणां नतपः संयमभाराणां शुभध्यानिनां महामुनीनामपि यदीदृशी गतिस्तर्हि का कथाऽस्माकं राज्यलोलुपानां कामभोगरतानां महारम्भमहापरिग्रहारिणां विविधविषयचिन्नातुराणाम् ? उनि ।
तदानीं प्रसन्नचन्द्र राजर्पिः संकल्पविकल्पासंग्रामे रौद्रव्यानसंलग्न आसीत् । तस्मिन् भावसमरे यदा तस्य संकल्पविकल्परूपाणि खङ्ग-तोमर-धनुर्वाणादीनि सर्वाणि निष्ठितानि तदा ममनचन्द्रराजर्षिणा चिन्तितम् - मया सर्वे शत्रवः समूल
किन गति में जावें ? श्रेणिक के इस प्रश्न को सुनकर भगवान् ने कहा - श्रेणिक ! यदि वे इस अवस्था में कालगत हो तो मसमपृथिवी में मानव नरक में जा प्रभु के इस कथन को सुनकर राजा श्रेणिक ने विचार किया- मैं यह क्या सुन रहा हूँ ओह ! धर्म की धुरा रूप किया के पात्र विषय विकार विहीत तपः सम भार युक्त ध्यानावस्थित ऐसे महामुनिजनों की भी यदि ऐमी गति हो सकती है तो फिर हमारे जैसे राज्य लोलुप कामभोग रत, सहारम्भ परिग्रह सम्पन्न एवं विविध विषय चिन्नातुरों की बात ही क्या है ?
प्रसन्नचन्द्रराजऋषि जब संकल्प विकल्प मय संग्राम में रौद्र ध्यान के बरावर्त्ती बने हुए थे, उसी भाव मंग्राम में जब उनके संकल्प विकल्प कल्पित सङ्ग, तोमर, धनुष एवं वाण आदि सशस्त्र काम आ चुके
મહાવીર પ્રભુએ મહારાજા શ્રેણિકને આ પ્રમાણે જવાબ આપ્યા—“ હું શ્રેણિક ! આ અવસ્થામાં જ તેએ! કાળધમ પામી જાય, તે સાતમી પૃથ્વીમા (नरमा) ना२४ ३पे त्यन्न थ
ܙܕ
મહાવીર પ્રભુના આ પ્રકારના કધનને સાંભળીને શ્રેણિક રાન્તના મનમા આ પ્રકારના વિચાર આવ્યે− આ હું શું સાંભળી રહ્યો છું ! ધર્મની પુ ૩૫ ક્રિયાને પાત્ર, વિષય અને વિકારાથી વિલ્હીન થઇને તપ અને યમની આરાધના કરતાં, શુભ ધ્યાનમાં લીન એવા મહુ મુનિજનાની પણ આ પ્રકારની ગતિ થઈ શકતી હોય, તે અમારા જેવા રાજ્યલાગ્રુપ, કામભગત, મહા ખારા અને પરિગ્રહ સપન્ન અને વિવિધ વિષયેાનો ચિંતામાં જ રહે. नारनी तो बात ४ श्री श्वी । "
ચંદ્રધ્યાનને આધીન થઈને પ્રસન્નગદ્ર રાષિષે સ્થિનિ ખડગ, ભાલા, નુ, તીર આદિની સહાયનાથી મત્રીએ સચે ભાવમામ રેલવા માંડયા. આ ભાવસ ગામમાં ત્યારે તેના સકલ્પ વિકલ્પ કલ્પિત ખડગ, ભાલા, ધનુ,
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
स्थानागसूत्रे धात हताः । शस्त्राण्यत्राणि चापि सर्वाणि नष्टानि, परत्वेक एवं शत्रुरूपो मन्त्री मम पुरतस्तिष्ठति, तमेनं मस्तकावस्थितमुकुटाघातेनैव हनिष्यामि, इत्यादि । ततोऽसौ मुकुटग्रहणार्थं यदा शिरसि हस्त निक्षिपति, तदा लुश्चितकेशं मस्तकं विज्ञाय स राजर्पिः पश्चात्तापमुपगतः सन् , स्वात्मगहीं कुर्वन् निर्वेदमापनश्चिन्तयति-धिङ्माम् , यन्मया पुनः पुनर्जन्मजरामरणाधिवह्मिज्वालाकलापपरिपच्यपास में कुछ नहीं बचा तब प्रसन्नचन्द्र राजऋषि ने विचार किया मैंने सब शत्रुओं को नष्ट कर दिया है अस्त्र शस्त्र भी सब समाप्त हो चुके है अब तो मेरा केवल मन्त्री रूप एक ही शत्रु अवशेष रह गया है वह इस समय मेरे समक्ष उपस्थित भी है अतः मैं इसे भी अब अपने मस्तक पर रहे हुए राजमुकुट के द्वारा ही क्यों न समाप्त कर दं इस प्रकार की विचार धारा से ओतप्रोत हुए उन प्रसन्नचन्द्र राजऋषि ने मन्त्री को मारने के लिये ज्यों ही मुकुट को ग्रहण करने के लिये अपने मस्तक पर हाथ रखा तो उसी समय उन्हें लुश्चितकेश मस्तक जानकर अपनी इस अनुचित विचार धारा पर पश्चात्ताप होने लगा उन्हों ने उसी समय आत्मगहीं करना प्रारम्भ कर दिया इस में उन्हों ने ऐसा सोचा-मुझ अविवेक के चक्कर में पड़े हुए अज्ञानी आत्मा को बारम्बार धिक्कार है मैं अनादि काल से ही जन्म, जरा, मरण आधि एवं व्याधिरूप वह्नि की ज्वालाओं से झुलसता हुआ चला आ रहा हूँ राग બાણે આદિ સમસ્ત શસ્ત્રાસ્ત્રો કામ આવી ચુક્યાં, અને તેની પાસે એક પણ શસ બચ્યું નહી, ત્યારે તેમના મનમાં આ પ્રમાણે વિચાર આવ્ય-“મેં બધાં શત્રુઓને સંહાર કરી નાખે, હવે મારાં અસ્ત્રશસ્ત્રાદિ પણ ખલાસ થઈ ગયાં છે. હવે તે મંત્રીરૂપ એક જ શત્રુ બાકી રહ્યો છે, તે હાલમાં મારી સામે જ ઊભો છે. લાવ, તેને હું મારા મસ્તક પર રહેલા રાજમુગટ વડે ખતમ કરી નાખું!” આ પ્રકારની વિચારધારાથી યુક્ત થયેલા તે પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિએ મંત્રીને મારવાને માટે મુગટ ગ્રહણ કરવાને મસ્તક પર હાથ મૂક્યા, ત્યારે લુચિત કેશવાળું મસ્તક હેવાને ખ્યાલ આવે. પિતે જે રૌદ્રધ્યાનથી યુક્ત થયેલ હતું તેને માટે તેના દિલમાં:પશ્ચાત્તાપ થવા લાગ્યા. એજ વખતે તેણે આત્મગહ કરવા માંડી તે મનમાં ને મનમાં પોતાની જાત પર આ પ્રમાણે ફિટકાર વરસાવવા લાગ્ય-“અવિવેકની જાળમાં પડેલાં એવાં મારા અજ્ઞાની આત્માને ધિક્કાર છે! હુ અનાદિકાળથી જન્મ, જરા, મરણ, આધિ અને વ્યાધિરૂપ અગ્નિની જવાળાઓમાં જળી રહ્યો છું. રાગ દ્વેષરૂપ ઉગ્ર વિષયયુક્ત
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ उ० १ सू०५ भावगहांयां प्रग्सनचन्द्रगपिदृष्टान्त' २४१ मानेन, रागढेपविषमविषधरभुजङ्गमासितेन, ज्ञानावरणीयाधप्टविधार्मरमुभिः प्रत्यात्मप्रदेशं प्रतिनिबद्धेन चतुर्गतिकसंसारभयभीतेन प्राणित्राणकारकं सकलकल्याणधारकं भवजलधितारकं सकलदुःखहारकं सिद्धिपददायकं शिवमुग्वविधायकं संयमशरणमुपगत्य चारित्रमोहनीयोदयेन चारित्रतः परामुखीभूय, महाव्रत. मुख्यं माणातिपातविरमणाख्यं प्रथमत्रतं विराधितम् । एवं शुभाध्यवसायेन प्रसन्नचन्द्रराजर्पिदुरितकारिणं स्वात्मानं निन्दन् मनसैव पूर्वकर्माणि शपयति स्म । टेप रूप उग्र जहरीले सों के अखेद ज्ञान रूप जहर से प्रत्येक गति में मृच्छित हुआ हूँ मेरी आत्मा का कोई भी प्रदेश ऐसा नहीं बना कि जो ज्ञानावरणीय आदि रूप कनेरज्जु से कस कर न बंधा हो अब किसी भी तरह से यदि मैं भय से भीत बना है और प्राणित्राण कारक मका लकल्याण धारक मवजलधिनारक सकलदुःवहारक, सिद्रिपद दायक और शिवसुख विधायक संयम रूप महल की छत्रछाया में आ पहुँचा हूँ, तो ऐसी स्थिति में जो मैंने चारित्र मोहनीय कर्म के उदय से इस गृहीत चारित्र से इस प्रकार के दुर्विकल्पों के वावर्ती होकर जो यह पराङ्मुखता अपनाई है वह मेरे द्वारा एक भयङ्कर अपराध हुआ है इससे मेरे आत्मशोधन को एक बहत बड़ी ठेस पहुँची है उसकी सर्व प्रधम सीढी रूप प्राणातिपात चिरमणव्रत इसले ढह गया है-ध्वस्त हो चुका है हां मुश अज्ञानी ने यह क्या कर डाला इस प्रकार आत्म गर्दा रूप शुभध्यानाध्यवसाय से प्रसन्नचन्द्र राजऋपि ने पापके चक्कर में ઝેરી સર્પોના અભેદ જ્ઞાનરૂપ વિષથી હું પ્રત્યેક ગતિમાં મૃતિ થયા છે. મારા આત્માને કોઈ પણ પ્રદેશ એ નથી કે જે જ્ઞાનાવરણીય આદિ કાજૂ વડે કસીને બાંધ્યો ન હોય હવે સંસારના ભયથી વ્યાકુળ થઈને હુ સકળ કલ્યાણધારક, ભવજલધિતારક, સકળ દુઃખહાક, સિદ્ધપદદાયક, અને શિવસુખ વિધાયક સંયમરૂપ મહેલની છત્રછાયામાં આવી પહો છું તે એવી સ્થિતિમાં, ચારિત્રમેહનીય કર્મના ઉદયથી આ દુર્વિકલ્પને આધીન થઈને મેં જે ચારિત્રની આરાધનામાંથી પરગમુખ ઇવાની ક્રિયા કરી છે તે મારા કાગ એક ભયંકર અપરાધ થઈ ગયો છે, તેને લીધે મારા આની શુદ્ધિમાં ટે અવરોધ ઉો થયે છે તેના પ્રપમ પગથિયારૂપ ાાતિપાત વિરમ રાતનું તેના દ્વારા ખંડન (દસ ' થઈ ગયું છે. મેં અજ્ઞાનીએ કે મા ન કરી નાખે છે !” આ પ્રમાણે આત્મગ રૂપ જ ધ્યાનાધ્યાય
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
स्थानागसूत्रे अत्रान्तरे पुनर्भगवन्तं श्रेणिकनृपः पृच्छति-हे भगवन ! संप्रति स रानपिर्यदि कालं कुर्यात् , तर्हि कां गतिं गच्छेत्? भगवता प्रोक्तम्-सर्वार्थसिद्धम्। राजा प्राहभगवन् ! पूर्व केनाशयेनोपदिष्टम् , संप्रति केनाशयेनोपदिश्यते, इति नावबुध्यते । ततो भगवता क्रमेण सर्व तद् वृत्तं तस्मै कथितम् । तस्मिन्नेव समये प्रसन्नचन्द्र राजर्पिसंनिधौ दुन्दुभिध्वनिः समजनि, देगनां जयजयनादश्च जातः । तदा श्रेणिका प्राह-किं कारणम् , यदत्र दुन्दुभिध्वनिः श्रूयते, देवानां जयजयनादश्च । पड़ी हुई अपने आत्मा की निन्दा करते हुए मन से ही पूर्व कर्मों का क्षय कर दिया।
इसके बाद फिर श्रेणिक ने भगवान से पूछा हे भगवान् । अब राज ऋपि यदि कालवावर्ती हो जाते हैं तो वे किस गति के पात्र बन सकते हैं ? भगवान ने कहा श्रेणिक ! वे सर्वार्थसिद्ध के पात्र बन सकते हैं श्रेणिक ने पूछा हे भगवन् ! आपने पहिले किस आशय से सप्तम पृथिवी में जाने की बात कही और अब किस आशय से आप को उन की बात सर्वार्थ सिद्ध में जानेको कह रहे हैं ? मुझे इसका कारण समझाइए, तब भगवान ने पूर्व आशय का और वर्तमान आशय का समस्त भेद भाव उन्हें समझा दिया उसी समय प्रसन्नचन्द्र राजऋपि के समीप दुन्दुभियों की ध्वनि होने लगी देवों ने मिलकर जय २ शब्द का उच्चारण किया इसे सुनकर श्रेणिक ने प्रभु से पूछा हे भदन्त ! दुन्दुभिध्वनि
દ્વારા તે પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિએ પાપના ચકકરમાં પડેલા પિતાના આત્માની નિંદા કરતાં કરતાં મન દ્વારા જ પૂર્વકને ક્ષય કરી નાખે.
- જ્યારે તે પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિ આ પ્રકારે આત્મગહ કરવામાં મગ્ન થયેલા હતા ત્યારે શ્રેણિક રાજાએ મહાવીર પ્રભુને ફરીથી એજ પ્રશ્ન કર્યો, “હે ભગવન્! અત્યારે જ જે તે રાજર્ષિ કાળધર્મ પામી જાય, તો કઈ ગતિમાં જાય ?” મહાવીર પ્રભુએ કહ્યું-“હે રાજન ! જે તેઓ અત્યારે જ કાળધર્મ પામી જાય, તો સર્વાર્થસિદ્ધને પાત્ર બની શકે છે. ”
ત્યારે શ્રેણિક રાજાએ મહાવીર પ્રભુને આ પ્રમાણે પૂછ્યું-“હે ભગવન! આપે પહેલાં તેને સાતમી નરકને પાત્ર કહ્યો હતો હવે આપ તેને સર્વાર્થસિદ્ધને પાત્ર કહો છે, તે આપના આ જવાબનું કારણ શું છે?” ત્યારે મહાવીર પ્રભુએ પૂર્વ આશયને અને વર્તમાન આશયને સમસ્ત ભેદભાવ તેને સમજા. બરાબર એજ સમયે પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિ પાસે દંદુભિનાદ થવા લાગે. દેએ એકત્ર થઈને તેમને જ પોકારવા માંડયો તે દંદુભિનાર તથા જ્યનાદ સાંભળીને રાજા શ્રેણિકે મહાવીર પ્રભુને પૂછયું-“હે ભગવન્ ! આ દંદ
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
-
-
सुधा टीका स्था० २ ८०१ १०५ द्रव्यगर्भायाम् अदमदनाचार्य हटान्न २४३ भगवता प्रोक्तम्-शुमध्यानान्मनः समुपजानपश्चात्तापानलम्यानाकलाप-दन्दा. मान-सायकमन्धनस्य प्रसन्नचिन्नस्य केवलोत्पत्ती मुगरास्तन्महिमानं कुर्वन्ति ! इति भावगर्दायां प्रसन्नचन्द्रदृष्टान्तः ।
तपा-'वयसा वेगे गरिहः' इति । बचमा वा एकः कोऽपि गहने । हापि वा गब्दो विकल्पार्थकोऽवधारणार्थको वा । ततश्च वसव नतु मनसा गर्दन इत्यर्थः । यथा-' अङ्गारमर्दनाचार्यः ।
अध द्रव्यगर्भायाम् अङ्गारगर्दनाचार्यदृष्टान्तः प्रोन्यतेआसीद् वसन्तपुरे जितगग्रुनामको राना । म च द्वादशातारा रकम्तीर्थकर शासनप्रभावकः सदोरकमुत्ववत्रिकां धृत्वा उमयकाले आवश्यकं करोति । एकदा
और देवों का यह जय २ नाद किम कारण से सुनने में आ रहा है ? तब भगवान ने कहा-हे श्रेणिक ! शुभध्यान वाले प्रसन्नचन्द्र राजपपि को पश्चात्ताप की अग्निज्वाला में समस्त कर्म रूपी इन्धन के जल जाने के कारण केवलज्ञान की उत्पतिहई है अतः सुरासुर सय मीलकर उसकी महिमा प्रकट कह रहे हैं इस प्रकार का यह दृष्टान्त भावगीं के ऊपर प्रसाचन्द्र राजऋषि का है।
तथा-" वयसा वेगे गरिहाइ" एक कोई मुनि केवल वचन से ही गहीं करता है यहां पर भी "वा" शब्द विकल्पार्थक अथवा अबधार. णार्थक है इस से कोई एक मुनि वचन से ही गहीं करता है नाम से नहीं वारता है ऐसा इसका तात्पर्यार्थ है इसके जार अंगारमर्दनाचार्य का दृष्टान्न इस प्रकार से है-बसन्तपुर में जितशत्रु नाम का राजा धा ભિવાદ તથા દે દ્વારા જ્યનાદ કેમ થઈ રહ્યો છે ?” ત્યારે મહાવીર પ્રભુએ તેમને આ પ્રમાણે જવાબ આપ્યો-“હે શ્રેણિક! શુભધ્યાનયુક્ત પ્રસનચંદ્ર રાજિિના પશ્ચાત્તાપની આગમાં સમસ્ત કમરૂપી ઈધન બળીને ખાખ થઈ જવાથી તેને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ ગયું છે તેથી સુરાસુર મળીને તેને મહિમા પ્રકટ કરી રહ્યા છે. આ પ્રકારનું પ્રસનચંદ્ર રાષિનું દદાત ભાવગલનું પ્રતિપાદન કરવાને માટે અહીં આપવામાં આવ્યું છે.
तथा “पयमा वेगे गरिहर" ४ मुनि १०१ १२१ ગડી કરે છે અહીં “વા” શબ્દ વિકપાર્થક અથવા વધારાધક છે કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે કઈ કઈ મુનિ માત્ર વચનથી જ ગ કરે છે, મનથી ગ કરતા નથી. વચન દ્વારા ગઠનું પ્રતિપાદન કરવા માટે અંગારમદના. ચાર્યનું દાન અર્ડ આપવામાં આવ્યું છે –
વસંતપુર નામે નગર હતું. ત્યાં જિત નામને રાજા હતા. તે બાર
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
स्थानागसूत्रे प्रभाते तेन राज्ञा स्वप्नो दृष्टः-गजानां पञ्चभिः शतैः परिहतः करो मम नगरे समागत इति । निद्रापगमे सति राज्ञा चिन्तितम् किमेतन्मया स्वप्ने दृष्टम् , इति । तस्मिन्नेव समये शिष्याणां पञ्चभिः शतैः परित्तो रुद्रदेवाचार्यस्तत्र समागतः। शुभग्रहैर्युक्तः शनिरित्र, कल्पतरुभिः परिवेष्टित एरण्डवृक्ष इव, हंसः परिवृतो वक इव रुद्रदेवाचार्यस्तेन राज्ञा दृष्टः स राजाऽभ्युत्थानवन्दनादिभिस्तस्य सत्कारं कृतवान् । ___ अथ रुद्रदेवाचार्यों वनपाला बसतेरवग्रहमवगृह्य सपरिवारोऽसौ तत्रोधानेऽवस्थितः। राज्ञाऽस्मिन् मुनिसमाजे स्वप्नमदृष्टम्करसमः को मुनिरस्तीति परीक्षार्थ वह १२ व्रतों का आराधक और तीर्थकर के शासन का प्रभावक था सदोरक छुखवस्त्रिका का धारण कर वह दोनों समय में आवश्यककार्य किया करता था एक दिन उस राजा ने स्वप्न देखा कि एक सूअर पांच सौ हाथियों से घिरा हुआ होकर मेरे नगर में आया है इस स्वप्न को देखकर ज्यों ही उसकी निद्रा भंग हई तो उसने विचार किया यह क्या मैंने स्वप्न में देखा है इसी समय पांच सौ शिष्यों से युक्त हुए रुद्रदेव आचार्य वहां पर विहार करते हुए आये शुभग्रहों से युक्त शनि की तरह कल्पवृक्षों से युक्त हुए ऐरण्ड वृक्ष की तरह तथा हंसो से घिरे हुए बगुला की तरह रुद्रदेवाचार्य को उस राजा ने देखा देखते ही राजाने अभ्युत्थान वन्दनादि क्रियाओं द्वारा उनका सत्कार किया।
वनपाल से वसतिका अवग्रह लेकर वे रुद्रदेवाचार्य परिवार सहित वहाँ के उद्यान में ठहर गये राजा ने " इस मुनि मंडली में स्वप्नदृष्ट વ્રતને આરાધક અને તીર્થકરના શાસનને પ્રભાવક હતે. સદરક મુહપતી ધારણ કરીને તે બને સમયમાં અવશ્યક કાર્ય (પ્રતિક્રમણ) કરતા હતા, તે રાજાએ એક રાત્રે એવું સ્વપ્ર દેખ્યું કે પાંચ હાથીઓના સમૂહથી વિટ ળાયેલ એ એક ભુંડ મારા નગરમાં આવ્યો છે. આ પ્રકારનું સ્વમ આવ્યા બાદ જ્યારે તેની નિદ્રાને ભંગ થશે ત્યારે તે આ સ્વમ બાબત વિચાર કરવા લાગ્યા. હવે એવું બન્યું કે એક રુદ્રદેવ નામના આચાર્ય પિતાના ૫૦૦ શિષ્યોના સમૂહ સાથે એજ દિવસે વિહાર કરતાં કરતાં એજ નગરમાં આવી પહોંચ્યા. શુભ ગ્રહોથી યુક્ત શનિની જેમ, કલ્પવૃક્ષેથી યુક્ત એક એરંડાની જેમ, અને હંસોના સમૂહથી ઘેરાયેલા બગલાને જે પ્રકારની દૃષ્ટિથી જોવામાં આવે છે તે પ્રકારની દૃષ્ટિથી જિતશત્રુએ રુદ્રદેવ આચાર્યને જોયા. દેખતાં જ તેમણે અસ્પૃથાન, વન્દનાદિ દ્વારા તેમને સત્કાર કર્યો.
માળીની રજા લઈને રુદ્રદેવાચાર્ય પિતાના ૫૦૦ શિષ્યો સાથે વસંતપુર નગરના એક ઉદ્યાનમાં પધાર્યા. રાજાએ વિચાર કર્યો કે આ મંડળીમાં સ્વમમાં
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुत्राटीका स्था०२ उ १ सू०५
चहारमनाचार्यष्टान्त २४५ रात्रौ यति समीपे चतुर्दिक्षु चूर्णिताद्वाराः सभृत्यैर्गुमरीत्या प्रमारिताः । राजा चप्रभूला पश्यति । तदनुकश्विन्मुनिः कायिक परिष्ठापयितुं रजोहरणेन भूमि प्रमार्जयन् परिष्ठापन भूमौ समागतः । परिष्ठापन भूमि ममायया भूम पद निघते, तावचरणस्पर्शजनितोऽङ्गारचूर्णानां मर्मरशब्दः संजातः । मुनिना ज्ञातम् अत्र मत्कोटकादयस्त्रीन्द्रियजीवा अनेकराशिरूपेण वर्तन्ते अतो मच्चरण स्पर्शजनितपीडयां शब्दो जातः इति । ततोऽसौ जीवोपमर्दनशया मिथ्याहाकृतं दत्त्वा कायिकीमपरिष्ठाप्यैव प्रतिनिवृत्तः । एवं क्रमेण प्रत्येक मुनिः परिष्ठापनार्थे
सूकरके जैसा कौन मुनि है" इसकी परीक्षा करने के लिये रात्रि में वसति के समीप चारों दिशाओं में चूर्णितांगार अपने नोकरों द्वारा गुप्तरीति से फैलवा दिये और स्वयं वह वहीं कहीं पर छिप गया और देखने लगा इतने में कोई मुनि कायिकी क्रिया की परिठापना करने के लिये रजोहरण से भूमिकी प्रमार्जना करते हुए परिष्टान भूमि में आप परापन भूमि की प्रमार्जना करके जितने में उसने उस भूमि में पैर रखा कि इतने में चरण के स्पर्धा से उन अंगार चूर्णो में से मर्सर शब्द हुआ सुनिने जाना कि यहां पर मरकोटक (मकोडे) आदि त्रीन्द्रिय जीव अनेक राशिरूप से हैं इसलिये मेरे चरण के स्पर्श की पीड़ा से यह उसका शब्द उत्पन्न हुआ है तब जीवोपमर्दन की शंकामा देकर कायिकी क्रिया की परिष्ठापना नहीं की और बिना परिष्ठापना किये
ચેાાયેલ ભુંડ જેવા મુનિ કેણુ છે તે મારે શેાધી કાઢવુ ોઇએ. આ કસોટી કરવા માટે રાજાએ તે આશ્રયસ્થાનરૂપ ઉદ્યાનની આસપાસ, છુપી રીતે પેાતાના અનુચરા દ્વારા ચૂર્ણિતાંગાર (ચાડીને ભૂકા) ફેલાવી દીધેા, અને પોતે એટલામાં જ કાઈ સ્વાને છુપાઈ ગયા. રાત્રે તેણે ોયુ કે કોઈ એક મુનિ લઘુશ ́કા કરવા માટે રસ્તેહરણથી ભૂમિની પ્રમાર્જના કરતાં કરતાં પરિષ્ઠાપન ભૂમિમાં આવ્યા. પિરટાપન ભૂમિની પ્રમાના કરીને તેમણે જેવે તે ભૂમિપર પગ મૂકયા કે તુરત જ ચરણના સ્પર્શ'થી તે અ‘ગારચ્ણુ માથી સમર ધ્વનિ ઉડયેા. તેથી મુનિએ માન્યુ કે હીં મકેડાદિ ત્રીન્દ્રિય જીવા અનેક રાશિરૂપે રહેલા છે, અને તે કારણે મા ચત્તુના સ્પી તેમને પીડા પહેાંચવાને કારણે આ મર ધ્વની થયેા છે. તેથી જીવોની વિરાધનાની શકાી મિથ્યાદુષ્કૃત દઇને ( પેાતાની આ દુષ્કૃત મિથ્યા હૈ। એવું કહીને-આ રીતે પાત્તાના પાપકૃત્યની ગર્યા કરીને) કાયિકીક્રિયાની પિ ૪૫ના કર્યા વિના જ તેએ ત્યાંથી પાછા ફરી ગયા. એજ પ્રમાણે પ્રત્યેક
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
રા
स्थानाइजूत्रे बहिश्चतुर्दिक्षु समागत्य प्रतिनिवृत्तः । तदनन्तरं रुद्रदेवाचार्यः परिप्ठापनार्थमुन्दुकं गृहीत्वा द्रुतद्रुतं वहिर्गच्छति । परिष्ठापनभूमौ चरणस्पर्शेन मर्म रशब्दे जातेऽप्यकृतपश्चात्तापः केवलं वचसा मिथ्यानुप्कृतं दत्वा कायिकी परिप्ठाप्य प्रतिनियत्तः। राज्ञा सर्व वृत्तं विलोक्य विज्ञातम्-अयं रुद्रदेवाचार्य एव स्वप्नदृष्टस्करः इति । ततः प्रभृति तस्या भव्याचार्यस्य — अङ्गारमर्दनाचार्य ' इति नाम प्रसिद्ध जातम् । ____अथवा-'मणसाऽवेगे' इति पाठः । इह-अपि शब्दः पठयते । स च संभावने तेनायमर्थः । मनसा एको गर्हते, एकोऽन्यो वचसा गर्ह ते इति संभाव्यते' ही वह वहां से लौट आया इसी क्रम से प्रत्येक मुनिपरिष्ठान के लिये बाहर चारों ओर आ आकर पीछे चले आये, इसके पाद रुद्रदेवाचार्य परिष्टापना के लिये उन्दुक को लेकर बहुत ही शीघ्रता के साथ बाहर
ओर परिष्ठापन भूमि में गये वहां चरण के स्पर्श से मर्मर शब्द होने पर भी उन्होंने कोई पश्चात्ताप नहीं किया केवल वचन से ही मिथ्याकृत देकर चे कायिकी क्रियाकी परिष्ठापना करके वहां से लौट आये राजाने यह सब उनका काम अपनी आंखोंसे देखकर जान लिया कि ये रुद्रदेवाचार्य ही स्वप्नदृष्ट सूकर हैं उस दिन से लेकर उस अभव्याचायका "अंगारमर्दनाचार्य" ऐसा नाम प्रसिद्ध हो गया।
अथवा-"मणसा अवेगे" जब ऐसा पाठ किया जाता है तय यहां संभावनार्थक " अपि" शब्द का पाठ करने पर ऐसा अर्थ होता મુનિ કાયિકી ક્રિયાની પરિઝાપનાને માટે બહાર નીકળ્યાં પણ પરિઝાપના ભૂમિમાં જતાં જ ઉપર્યુક્ત અનુભવ થવાથી તેઓ પરિઝાપના (પરઠવાની ક્રિયા) કર્યા વિના જ પાછાં ફરી ગયા ત્યારબાદ રુદ્રદેવાચાર્ય પોતે કાયિકી ક્રિયાની પરિઝાપના કરવા બહાર આવ્યા. તેઓ ઘણું શીધ્ર ગતિથી પરિષ્ઠાપના ભૂમિમાં પહોંચ્યા. ત્યાં ચરણને સ્પર્શ થવાથી મર્મર ધ્વનિ થવા છતાં પણ તેમણે કોઈ પ્રાયશ્ચિત્ત ન કર્યું. કેવળ વચનથી “મારૂ દુષ્કૃત્ય મિશ્યા હો”, એવું બલીને, કાયિકી ક્રિયાને લઘુશંકા કરીને પરઠીને તેઓ ત્યાંથી પાછા ફર્યા. રાજાએ તેમનું આ કાર્ય પિતાની નજર નજર જોઈને જાણી લીધુ કે રુદ્રદેવાચાર્ય જ સ્વમષ્ટ ભુંડ છે. તે દિવસથી તે અત્યાચાર્યનું “અંગારમર્દનાચાર્ય નામ પડી ગયુ ___ अथवा " मणसा अवेगे" 20 प्रा२नेसूत्रपाले ४२पामा मावे, । ही समानार्थ " अपि" शहना ५४ ४२पाथी सवो मर्थ थाय छ । અર્થાત્ કેલસા મર્દન કરનાર “કેઈક મુનિ મનથી નહીં કરે છે, કેઈક મુનિ
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधारीका स्था० २ उ०एस०५ दृष्यगर्भायाम् यहारमर्द नाना पटान्नः ५२ इति । अथवा--मनसाऽपि, न बचो मात्रेग एको गई ते, तथा-बचमाऽपि, न मनोमाग एको गर्ह ते उति उभपथाऽप्येक एक गई ने ' इति भारः। ___प्रकारान्तरण गर्रया द्वैविध्यमाह- अहया' इत्यादि । अथवा गर्दा द्विविया पाता । तद् यथा-दीवां वा एकः अद्धां गहने, स्यां वा पकः, अद्रां गईने । अयमय:-एका-कोऽपि, दोषीं-मृद्धतीम् , अहांकालं यावन् , यावज्जीयमित्यर्थः, गहते-गई णीयम् , इति भावः । अन्य प्रकारेणापि विवक्षया दीधन्वं भावनीयम् । दीर्घहस्ययोरापेक्षिकत्वात् । यथा-एकमासापेक्षया द्विमामादिकः कालो दीयों भवति एवम् एकोऽन्यः दूरबाम्-भल्यां वा अदां यावद् गर्ह ने गहणीयम् । है कि कोई एक मुनि मन से गहीं करता है कोई एक सुनि बचन से गर्दा करता है ऐसा संभावित होता है। ____ अथवा-कोई एक मुनि केवल वचन मात्र से गहीं नहीं करता है किन्तु मन से भी वह गहीं करता है तथा कोई एक मुनि लेवल मनो मात्र से गहीं नहीं करता है किन्तु वचन से भी नहीं करता है इस तरह दोनों प्रकार से भी कोई एक मुनि गर्दा करता है। __अव प्रकारान्तर से भी गर्दा के दो भेद प्रकट किये जाते हैं "अहवा" इत्यादि ___ अथवा गहीं दो प्रकार की कही गई है जैसे-कोई एक दीर्घ अढा की गर्दा करता है और कोई एक हस्व अद्धा की नहीं करता है हमका अर्थ इस प्रकार से है कोई एक बहुत काल तक यावज्जीव गहणीय (पाप) की गहीं करता है दीर्घता और स्वता ये दोनों आपेक्षिक हैं इसलिये अन्य प्रकार से भी विवक्षा दीर्घता समझी जा सकती है जैसे
વચનથી ગહ કરે છે, એવું સંભવિત હોઈ શકે છે. ” અથવા કઈક મુનિ વચન માત્રથી જ ગહ કરતા નથી પણ મનથી પણ ગટ કરે છે. તથા કઈ મુનિ કેવળ મનથી જ ગર્વી કરતા નથી, પરંતુ વચનથી પણ ગર્લ્ડ કરે છે. આ રીતે કઈ કઈ મુનિ અને પ્રકારે ગ કરે છે.
वे अन्य ते पy गाना गेले तापामा माये-"जया" ત્યાદિ-અથવા ગહન નીચે પ્રમાણે બે પ્રકાર (1) કઈ રીલંકાળ પર્યન્ત ગડો કરે છે (૨) કઈ કસ્વાદ્ધની-મંકા કાળની ગડી કરે છે. કેટલાક માપ દીર્ઘકાળ સુધી-જીવન પર્યન્ત ગાર્ડીયની (પાપની) ગાં કયાં કરે છે. દીર્વના અને કસ્તતા એ અને આપકિ છે. તેવી દીર્થનાનું બીજી રીતે ૫: પ્રતિ. પાદન કરી શકાય છે. જેમકે એક માસની અપેક્ષાએ બે માસ આદિ રમણ
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४८
स्थानागसूत्रे अथवा-दीर्घामेव अद्धां यावद् गर्ह ते गईणीयं नतु इयां यावत् । तथा-हस्वामेव यावद् गर्हते नतु दीर्घामित्यर्थः । एक एथवा द्विधा कालभेदेन गई ते गहणीयभावानामनेरुत्वादिति । अथवा-दीर्घ इस्वं वा कालमेव गहते । अयं भावःविरहाकुलश्चक्रयाको रात्रि गर्ह ते यत्-बहुदीयं रात्रिर्या न क्षीयते । संचरणादिप्रतिरुद्धो बुभुक्षापीडितउलूको दिवसं गर्हते यत्-अन्धकारप्रदर्शको बहुदीर्घोऽयं दिवसः, यो न क्षीयते । एवम्-आधिव्याकुलः पुरुषो रात्रिन्दिवरूपं कालं दीर्घत्वेन गर्हते । शातागविण्ठश्च इस्वत्वेन रात्रि दिवसं च गर्हते, इति ॥ सू०५॥ एक माल की अपेक्षा से दिमास आदि का समय दीर्घ होता है इसी तरह कोई एक अल्पकाल तक गर्हणीय की गहीं करता है अथवा-दीर्ध काल तक ही गर्हणीय की नहीं करता है थोड़े काल तक गर्हणीय की गर्दा नहीं करता है तथा थोड़े कालतक ही गीं करता है दीर्घकाल तक गर्हणीयकी गहीं नहीं करता है अथवा कोई एक दो प्रकार के कालखेदसे गर्हणीय भावों में विविधता होने के कारण गर्हणीय की नहीं करता है अथवा कोई दीर्ध और इस्व काल मान कर उस की ही गर्दा करता है जैसे-विरह से आकुल हुआ चकवाक रात्रि की नहीं करता है कि यह रात्रि बहुत दीर्ध बड़ी है जो अभी तक भी क्षीण नहीं हो रही है संच. रणादि से प्रतिरूद्ध हुआ बुभुक्षित उल्लू दिवस की गहीं करता है कि यह दिवस बहुत दीर्घ है जो अभी तक क्षीण नहीं हो रहा है इसी तरह से आधि व्याधि से विकल पना हुआ पुरुष रात्रि और दिन इन दोनों દીર્ઘ ગણાય છે. આ રીતે કેઈક સાધુ અલ્પકાળ સુધી ગહણીયની (પાપની) ગહ કરે છે. અથવા-દીર્ઘકાળ પર્યન્ત પાપની ગહ કરે છે, અલ્પકાળ પર્યન્ત પાપની ગહ કરતો નથી. ત્યારે કેઈ સાધુ એવા હોય છે કે અલ્પકાળ પર્યન્ત પાપની ગર્યો કરે છે, દીર્ઘકાળ પર્યન્ત કરતા નથી અથવા કઈક સાધુ એવાં પણ હોય છે કે તે બે પ્રકારના કાળભેદોથી ગીંણીય પદાર્થમાં વિવિધતા હોવાથી ગીંણયની ગહ કરે છે. અથવાકેઈ હસ્વકાળને દીર્ઘકાળ માનીને અને કઈ દીર્ઘકાળને હસવકાળ માનીને તેની જ ગહ કરે છે. જેમકે વિરહથી આકુળ વ્યાકુળ થયેલ ચકવાક પક્ષિ રાત્રિની ગહ કરે છે. તેને એવું લાગે છે કે
આ રાત્રિ ઘણી લાંબી છે–તે હજીપૂરી જ થતી નથી” ઘુવડ પક્ષી દિવસે દેખી શકતું નથી, તેથી દિવસે તે ખોરાકની શોધમાં નીકળી શકતું નથી. દિવસે બુભૂક્ષિત (ભૂખ્યું) ઘુવડ દિવસની ગહીં કરે છે કે આ દિવસ ઘણે લાંબો : છે, હજી પૂરે જ થતો નથી ! ” એજ રીતે આધિવ્યાધિથી વ્યાકુળ બનેલ
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुधा टीका स्था० २ उ० १ सू०६ प्रत्यायानन्य विध्यनिरूपणम २४२ ___ अतीते गर्हणीये कर्मणि गर्दा गति, तु, भनिगनिन मन्यत्मानं यानि । उक्तंच-'अईयं निंदामि, पप्पन्न संघ रेमि, अगागयं पञ्चमागि"। छाया-अतीतं निन्दामि, प्रत्युत्पन्नं राहणोमि, अनागतं त्यानमामि । तत्र प्रत्याख्यानमाह
मूलम् ---दुविहे पच्चयखाणे पन्नते । तं जहा- सणसा बेगे पञ्चक्खाइ, वयसा बेगे पच्चवलाइ । अहया पच्चरवाणे दुविहे पन्नत्ते । तं जहा-दीहं वेगे अद्धं पच्चनसाइ, रहस्तं वेगे अद्धं पञ्चरखाइ ॥ सू० ६ ॥
छारा-द्विविधं प्रत्याख्यानं प्रज्ञप्तम् । तद् यथा-मानामा वा एक प्रत्याख्याति । वचसा वा एमाः प्रत्याख्याति । अथवा-प्रत्याखमान विविध मनानम् । तद् यथा-दीघी वा एका आन्द्रां मन्याख्याति. उरकं वा परः अद्धां मत्यारख्याति ।। १०६ ॥
टीका-'दुविहे पच्चरवाणे' इत्यादि
प्रत्याख्यानं-परिहरणीयं वस्तु प्रत्याख्यानम् गुरुसाविक नियत्तिकथनम् । यहा-प्रति-प्रमादप्रतिकृत्येन-गमादपरिहारेण स्वेच्छा प्रतिपन्धिपूर्वकम् आरूप काल की दीर्ध होनेके कारण नहीं करता है गातादेदीय के उदयसे गर्विष्ठ हुआ जीय रात्रि दिनकी रव होने के कारण नहीं करता है। ___ जो गहणीय कर्म असीत होता है उस पर होती है तथा जो कर्म भविष्यत्कालापन्न होता है उसके विपक्ष में प्रत्याख्यान होता है। ___उक्तं च-"अईय निंदामि" इत्यादि लो अमली प्रत्याख्यान की विविधता का वर्णन सत्रकार करते हैं म०५॥ ___ "दुविहे पञ्चखाणे पन्नत्ते" इत्यादि ।। ६ ॥ પુરુષ ગત્રિ અને દિવસરૂપ બને કાળની ગહ કરે છે, તેમને ગત્રિદિવસ લાવા લાગે છે શાતવેદનીયના ઉદયથી ગર્વિક થયેલા અને ગત્રિદિવસ ટૂંકા લાગે છે, તેથી તેઓ તેની ગહ કરે છે.
જે ગડુંeણીય કામ થઈ ગયું હોય છે તેની ગર્લ શા છે આ કલાને ભૂતકાવિન કાર્યને નિંદનીય અનુલક્ષીને ગડા થાય છે જે ગીય (પ) કમ ભવિષ્યકાલમાં થવાનું હોય છે, તેને રોકવાને નિમિત્ત પ્રત્યાખ્યાન ઘાય છે. કશું પy છે કે “સર્ચ નિરા”િ યાદિ ને અત્રમાં જે પ્રત્યાખ્યાનની ત્રિવિધતાનું સૂત્રકાર પ્રતિપાદન કરે છે. એ જ પ / थ ३२
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
स्थानास्त्रे मर्यादया विवक्षितकालादिमानया, ख्यानं-गुरोग्रे प्रकथनं प्रत्याख्यानम् । तच्च द्रव्यमापदाद डिविधम् । तत्र द्रव्यत:-मिथ्याप्टेः प्रत्याख्यानम् , अनुपयुक्तस्य सम्यग्दृटेश्च । यथा-राजपुगाः पत्याख्यानम् । भावसन्याख्यानं तु उपयुत्तरय सम्यग्दृष्टे भतति । तच्चाने नियम्-देश-सर्व-रगुणोत्तरगुण-भेदार, तथापि
टीकार्थ-प्रत्याख्यान दो प्रकारका कहा गया है इनमें कोई एका उम . प्रत्याख्यानको मनले करता है कोई एक वचन ले करता है त्याग करने योग्य वस्तु के प्रति आख्यान करता गुरु साक्षी पूर्वक उसकी निवृत्ति का कथन करना इसका नाम प्रत्याख्यान है ____अथवा-प्रमाद को छोड़कर अपनी इच्छा की प्रवृत्ति के परिवर्जन का (त्यागका) विवक्षित काल की मर्यादा तक गुरु के समक्ष प्रकाशित करना इसका नाम भी प्रत्याख्यान है जैसे अमुस वस्तु का अमुक काल तक बुझे त्याग है यह प्रत्याख्याल द्रव्य और भाव के भेद ले दो प्रकार का है मिथ्यादृष्टि जीव का जो प्रत्याख्यान है वह द्रव्य प्रत्याख्यान है __ अथवा--अनुपयुक्त सम्यग्दृष्टि का जो प्रत्याख्यान है वह भी द्रव्यप्रत्याख्यान है जैसे राजपुत्री का प्रत्याख्यान भावप्रत्याख्यान तो उप युक्त सम्पदृष्टि को होता है रद्यपि यह देश, सर्व झूलगुण और उत्तर
" दुविहे पच्च खाणे पण्णत्त" त्या ॥ ६ ॥
પ્રત્યાખ્યાન બે પ્રકારનાં કહ્યાં છે. કેઈ કઈ જીવો મનથી પ્રત્યાખ્યાન કરે છે અને કઈ કઈ જ વચનથી પ્રત્યાખ્યાન કરે છે ત્યાગ કરવા યોગ્ય વસ્તુના પચ્ચખાણ કરવા-ગુરુની સાક્ષી પૂર્વક તેની નિવૃત્તિનું કથન કરવું. તે વસ્તુના ભક્ષણ આદિનો ત્યાગ કરે, તેનું નામ પ્રત્યાખ્યાન છે.
અથવા–પ્રમાદને ત્યાગ કરીને પિતાની ઈચ્છાથી પ્રવૃત્તિને અમુક સમય પર્યન્ત ગુરુની સમક્ષ ત્યાગ જાહેર કરે તેનું નામ પણ પ્રત્યાખ્યાન છે. જેમકે કન્દમૂળ શિવાયની વસ્તુ અમુક સમય પર્યત ત્યાગ કરવાની જે પ્રતિજ્ઞા કરવી તેનું નામ પ્રત્યાખ્યાન છે. આ પ્રત્યાખ્યાનના દ્રવ્ય અને ભાવના ભેદથી બે પ્રકાર કહ્યા છે. મિથ્યાદૃષ્ટિ જીવના જે પ્રત્યાખ્યાન હોય છે તે દ્રવ્ય પ્રત્યા
ખ્યાન હોય છે અથવા-અનુપયુક્ત સમ્યગ્દષ્ટિના જે પ્રત્યાખ્યાન હોય છે, તે પણ દ્રવ્યપ્રત્યાખ્યાન હોય છે જેમકે નીચે જેવું દૃષ્ટાન આપ્યું છે તે રાજ. કુમારીના પ્રત્યાખ્યાન, ભાવપ્રત્યાખ્યાન તો ઉપયુક્ત સમ્યગ્દષ્ટિ જીવના જ હોય છે. જો કે તે દેશ, સર્વ, મૂલગુણ અને ઉત્તરસુણના ભેદથી અનેક પ્રકા
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुना टोमा स्था० २ ३०१ म्य मत्या याने राजाच्या दृष्टान्त २५१ पारणभेदाद् द्विविधा , इत्याह- मगमा यो एव्यापाइ' साहि। मनमा वा एका प्रत्याख्यातिप्राणानिपातादि परिहारार्थ मनितां करोति ।हां मानव व्याख्येगा ।
अय द्रव्यपत्याख्याने राजपुया. दृष्टान्नः प्रोकरतेकेचिद्रागा सपुत्री फरमैचिताले प्रदना । तस्याः पनिर्णतः । ततः मा पिता स्वभवनमानीता, उक्ता च-पुत्रि ! धन जनावर । ला पाण्डिन्यो दानं ददाति । एका वर्षाकाले समागने 'धर्मसपाकनि विदित्वा 'सामं न वादामि' नि तया प्रन्याख्यानं कृतम् । तनो वर्षाकाल परिसमाप्तो पारण, गाजया तद्गुण के भेद से अनेक प्रकार का होता है फिर भी कारण कभेट से या दो प्रकार का सहा गया है कोई मन से प्राणालियान का परिहार (त्याग) करनेकी प्रतिक्षा करता है कोई बचनसं प्राणानियानका परिकार (त्याग) वारने की प्रतिज्ञा करता है वाल का और मन कथन पहिले की तरह ही व्याख्या युक्त जानना चाहिये
द्रव्य प्रत्याख्यान में राजपुत्रीक्षा इष्टान्त
किसी रोजा ने अपनी पुत्री का विवाद किसी दूसरे के लाय कर दिया कुछ समय बाद उसके पति का देहावसानो भया लो इलता पिता इसे अपने घर पर लाया और उस से कहने लगा-पुत्रि ! आनन्द से रहो और धर्माचरणपूर्वक अपना समय व्यतीन को पिता की आज्ञानुसार यह घर पर शान्ति से रहने लगी और धर्माचरण करने लगी यह पाखण्डियों को दान देती थी एक दिन की पान वाचाल के आ जाने पर इलने ऐसा विचार किया कि यद धर्म करने जा नमय રના હોય છે, છતાં પણ કાના ભેદ થી તેના બે પ્રકાર કહ્યાં છે કોઈ નવી પ્રાણુતિપાતને ત્યાગ કરવાની પ્રતિજ્ઞા કરે છે, કોઈ વચનથી પ્રાણાતિપાતને ત્યાગ કરવાની પ્રતિજ્ઞા કરે છે બાકીનું સારત કથન પહેલાંની જેમ જ (महाना मल) प्रतिपाति य २४२२.
દ્રવ્ય પ્રત્યાખ્યાનમાં રાજપુત્રીનું દાત– કે રાજાએ પિનાની કુંવરીના લર કર્યા. અમુક સમય પછી તેના પતિનું અવસાન થયુ, તેથી તેને પિતા તેને પિતાને ઘેર તેડી લાવે તેને તેને આ પ્રમ ણે શિખામણ આપી-“બેટી! આનંદપૂર્વક રહે અને ધર્માચર ૧માં તું તારે રામય વ્યતીત કર * પિતાની સલાહ પ્રમાણે તે ધમાંચ પૂર્વક ડાન્તિથી રહેવા લાગી તે પાખંડીઓને દાન દેતી હતી. એક વખત વર્ષાદળનો રામય આવી પહોંચતાં તેને એવો વિચાર અને કે આ ચારરાને કળ તે ધર્મ કરવા માટે કાળ છે, મારે આ કાળ દરમિયાન માંસ
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
રંકર
स्थानाङ्गसूत्रे भृत्यै बहुजातीयजीवानां घातं कृत्वा विविधानि मांसानि, अन्यान्यपि नानाविधानि भोज्यानि च निष्पाध तत्समीपे सापनीतानि । सा च यद् यस्मै रोचते तत्तस्मै ददाति । तदवसरे तत्र पासक्षपण पारण के भिक्षार्थसेकस्तपोधनोऽनगारः समागतः । मांसग्रहणार्थ सा प्रार्थितवती । मुनिना कथितं-मांसं न कल्पते मुनीनाम् । सा प्राह-वर्षाकालो व्यतीतस्तहिकथं न कल्पते ?) तेनोक्तम्-मालनिवृत्त्यर्थ सदैव साधूनां.वर्षाकाल एव । इत्युक्त्वा स तस्यै धर्मकथां कथयति, मांसदोपान् वर्णयति स्म । तथाहिहै सो मैं मांस नहीं खाऊगी अतः उसने मां के प्रत्याख्यान कर दिया जब वर्षाकाल समास हो गया तो पारणक के दिन उसकी आज्ञा के अनुसार उसके भृत्यों ने अनेक जालीय जीवों का घात करके विविध प्रकार के व्यञ्जनों के साथ२ मांस को पकाया और उसके समक्ष लाकर उस निष्पादित वस्तु को रख दिया जो जिसके लिये रुचता था वह उसके लिये देने लगी, ठीक इसी समय वहां भालक्षपण की पारणा के निमित्त भिक्षा करते हुए एक तपोधन अनगार आ गये मांस ग्रहण के लिये उसने उनले प्रार्थना की मुनि ने कहा मुनिजनों को मांस कल्पित नहीं है फिर उसने कहा महाराज! वर्षाकाल समाप्त हो गया है फिर यह क्यों कल्पित नहीं है शुनि ने कहा-माल निवृत्ति के लिये तो सदा ही साधुओं का वर्षाकाल ही है ऐसा कहकर उसने उसके लिये धर्म कथा सुनाई जिसमें माल के दोषों का उलने वर्णन किया "पंचिंदिय ખાવું જોઈએ નહીં આ વિચાર કરીને તેણે માંસાહારતા પ્રત્યાખ્યાન કર્યા જ્યારે વર્ષાકાળ સમાપ્ત થઈ ગયે ત્યારે પ્રત્યાખ્યાનનો સમય પણ પૂરે થઈ જવાથી તેણે પિતાના સેવકે પાસે અનેક જાતના જીની હત્યા કરાવીને વિવિધ પ્રકારની વાનગીઓની સાથે સાથે માંસ પણુ રંધાવ્યું. નેકરેએ આ વિવિધ પ્રકારનું ભેજન તેની પાસે લાવીને મૂકી દીધુ, જે કોઈ અભ્યાગત ત્યાં આવતો, તેને તે મનપસંદ વસ્તુ આપતી હતી. હવે એવું બન્યું કે માસખમણના પારણું નિમિત્ત કે એક તપોધન અણગાર ગોચરી કરવા નીકળ્યા હતા, તેઓ તે રાજકુમારી પાસે આવી પહોંચ્યા. રાજકુમારીએ તેમને વિનંતિ કરી કે આ માંસને આપ ગ્રહણ કરો. સાધુએ જવાબ આપ્યો-“સુનિજનેને સાંસ ક૫તું નથી, અમારે માટે માંસાહારને નિષેધ છે.” રાજકુંવરીએ કહ્યું " भुनिरास यामासु ५३ था आयु छ, वे तो मापने १३२ ४६५ी ." મુનિએ જવાબ આપે-માંસ નિવૃત્તિને માટે તે અમારે સદા વર્ષાકાળ જ છે.” આ પ્રમાણે કહીને તેમણે તેને ધર્મકથા સંભળાવી, જેમાં તેમણે માંસના
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टोका स्वा० २०१० ७ क्रियापूर्न कमोक्ष निरूपणम्
1
पंचभूयं श्रीमच्छं । " छाया-पचेन्द्रियधभूतं मां दुर्गन्धमशुचि बीमाम्" इत्यादि ।
उक्तञ्चान्यत्रापि
16
२५३
अनुमन्ता निशसिता निहन्ता क्रय विक्रयी ।
संग्र्ता चोपहर्ता च खादति वाताः ॥ १ ॥
एव निना प्रतिवोचिता सती सा राजदुहिता मत्रजिता । इत्येवं तस्याः पूर्व द्रव्यमत्याख्यानं, पचाद् भावमत्याख्यानं जातम् ।
प्रकारान्तरेणापि द्वैविध्यमाह - ' अहवा पञ्चक्खाणे ' इत्यादि । दीर्घाद्वा हस्वाद्वापदयोव्यरूपानं गहनवद् बोध्यम् ॥ ०६ ॥ मत्वाख्यानादिकं ज्ञानपूर्वकमेव क्रियमाणं गोक्षसावकं भवतीत्यत आहमूलम् - दोहिं ठाणेहिं अणगारे संपन्ने अणादीयं अणवयगं दीहम चाउरंत संसारकंतारं वीइवइजा, तं जहा विजाए चेव, चरणेण चैव ॥ सू० ७ ॥
',
·
वह भूय मंसं दुग्गंधम लुइबी मच्छ " उसने कहा मांस पञ्चेन्द्रिय जीव के बभ से उत्पन्न होता है यह दुरभिगन्ध वाला होता है अपवित्र होता है और बीस होता है इत्यादि अन्यत्र भी ऐसा ही कहा हैअनुमन्ता " इत्यादि इस प्रकार से मुनि के द्वारा प्रतिबोधित हुई वह राजपुत्री दीक्षित हो गई इस तरह उस राजपुत्रीका पहिले द्रव्य प्रत्याख्यान हुआ और वाद में भावप्रत्याख्यान हुआ
"
अवा पच
प्रकारान्तर से भी प्रत्याख्यान में छिप्रकारता है जो " क्खाणे " इन पदों द्वारा प्रकट की गई है इनमें दीर्घाद्रा और स्वाद्वा पदों का व्याख्यान गर्दा सूत्र की तरह से जानना चाहिये ॥०॥
होपोनु पर्जुन ४. "पचिदिववभूयं मंसं दुग्गधमनुबीभन्छ " तेगचे બતાવ્યુ` કે માંસ પચેન્દ્રિય જીવના વધથી ઉત્પન્ન થાય છે, તે દુ ધયુક્ત હાય છે, અપવિત્ર હાય છે અને બીભત્સ હાય હૈ” ઇત્યાદિ અન્યત્ર પશુ "अनुमन्ता " धत्याहि भुनिनो मा प्रहारनो उपदेश सारणी પ્રતિબેધિત થયેલી તે રાજકુવરીએ દીક્ષા ચડવુ કરી, તે રાજકુવરી દ્વારા પહેલાં દ્રવ્યપ્રયાન્થાન અને પાછળથી ભાવપ્રયાગાન થયાં.
((
જે
अह
તેમા કાળની અપેક્ષાએ
બીજી રીતે પત્તુ પ્રત્યાખ્યાનમાં દ્વિવિધતા છૅ, યદિ સુત્રપાડ દ્વારા તે પ્રકટ કરવામા આવી છે. દીમંતા અને રવતાનુ ધન ગાઁ સૂત્રમાં કા અનુસાર સમજવું, સ્. ↑ ૫
??
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्पोमात्र
२५४
छाया-द्वाभ्यां स्थानाभ्याननगारः संपन्नः । अनादिकम् अनवदन दीर्वाद्धं चातुरन्तसंसारकान्तारं व्यतिब्रजति । तद् यथा-विघया चैव, चरणेन चैव।।०७॥
टीका-'दोहिं ठाणेहिं ' इत्यादि
द्वाभ्यां स्थानाभ्यां गुणाभ्यां संपन्ना=युक्तः अनगार:-नास्त्यगारं गृहं यस्य स तथा साधुरित्यर्थः, अनादिकम् भादिरहितम् , अनवदाम्-अबदन-पर्यन्तस्तनास्ति यस्य सामान्यजीवापेक्षया तद् अनवदनम् अन्तरहितमित्यर्थः, तत् , दीर्वाद्धम्-दीर्घा-अद्धा कालो सत्य तत्तथा तत्-दीर्घकालिकमित्यर्थः, यता'दीर्घाव्यम्' इतिच्छाया, दीपः अध्या-मार्गों यस्मिंस्तद् दीर्घाध्वम् , तद,
प्रत्याख्यान आदि ज्ञान पूर्वक ही किये जाने पर मोक्ष के साधक होते हैं अतः अब इसी बात को पुष्ट करने के लिये सूत्रकार कहते हैं
"दोहि ठाणेहिं अणगारे संपन्ने" इत्यादि ॥७॥ टीकार्थ-दो स्थानोले सम्पन अनगार-साबु आदि रहिल एवं सामान्य जीव की अपेक्षा अन्तरहित तथा दीर्वाद्धाचाले-दीर्वकालिक अथरा लम्वेमार्गबाले ऐले इस चातुरन्त संसारकान्तार को विद्या ज्ञान और चरण चारित्र से ही उल्लङ्घिन करता है
साधु घर रहित होता है इसलिये उसका नाम अनगार है संसार की कोई प्रारम्भावस्था नहीं है इसलिये इले अनादि कहा गया है अवदत्र नाम पग का है यह पर्यन्त जिसका नहीं है उसका नाम अनवदन है सामान्य जीव की अपेक्षा से ही संसार को अन्तरहित कहा गया है अद्धा नाम कालका है इस संसार का काल दीर्घ है इसलिये
પ્રત્યાખ્યાન આદિ જ્ઞાનપૂર્વક કરવામાં આવે તે જ મોક્ષના સાધક બને છે. એજ વાતને પુષ્ટ કરવાને માટે સૂત્રકાર કહે છે કે
" दोहिं ठाणेहिं अणगारे संपन्ने ” त्या ॥ ७ ॥
ટીકા_બે સ્થાનેથી યુકત અણગાર જ અનાદિ (આદિ રહિત), અનન્ત, (સામાન્ય જીવની અપેક્ષાએ અન્ત રહિત) દીર્ઘકાલિન (સામાન્ય જીવની અપેક્ષાએ) અથવા લાંબા પંથવાળા આ ચાતુરન્તસંસાર કાતારને (૧) વિદ્યા-જ્ઞાન અને (૨) ચરણ-ચારિત્ર વડે ઓળંગી શકે છે, આ બે સ્થાનની આરાધનાથી જ સંસારને તરી શકાય છે. - સાધુ ઘરરહિત હોય છે, તેથી તેને શણગાર કહ્યો છે. સંસારની કોઈ प्रारमावस्या नथी, तथा तेन मनाहि हो . “अवदन" म सटी પર્યન્ત. આ પર્ય-તને-અને જેમાં અભાવ છે તેને અનવદગ્ર કહે છે. સામાન્ય જીવની અપેક્ષાએ જ સંસારને અન્તરહિત કહ્યો છે. અઢા” એટલે કાળ,
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ ० १ ० ७ ज्ञानक्रियापूर्व व मोक्षनिरूपणम
ताणं चातुरन्त संयान्कान्तारम् - चत्वारः अन्तरनिभाना चतु रन्नम्, नदेव चातुरस्तम्, तन्त्र साकारानं तद् व्यक्तिगत अतिकागति - स्थानद्वयेन गम्पन्नो मुनिः गंसारकान्तारमुद्धतीत्युक्तम् । तत्र तत् स्थानयम् ? इति विज्ञायायावाद - तं जहा ज्यादि । यात्रिया= ज्ञानेन चैव तथा चरन=चारित्रेण चैवेति ।
,
امات
संसारकान्तारातिक्रमणं प्रति ज्ञानं चारित्र चेयं कारणमित्युक्तं न ज्ञानचास्त्रियोर्द्वयोः कारणत्वमस्ति प्रत्येकं तयोरैकार्थवप्यकारणत्वादिति बोध्यम् ।
(C
19
इसे दीर्घाद्वा वाला कहा गया है अथवा अद्धा की छाया " अभ्या ऐसी भी हो सकती है सो इस पक्ष में जिसमें लम्बा मार्ग है उसका नाम दीर्घाव है संसार का मार्ग भी ऐसा ही है अतः यह भी इस विशेषणवाला प्रकट किया गया है इस संसार का नरकादिल्प चा विभाग है इस कारण इसे चातुरन्त कहा गया है अन्त नाम विभाग का तुरन्त ही यह ज्ञान और चारित्र इन दोनों में संसारकान्तार के अतिक्रमण करने के प्रति जो कारणता कही गई है सो सिन्न २ में यत् कारणता नहीं है किन्तु दोनों के मेल से ही यह कारणता है ऐगा जानना चाहिये क्योंकि इनमें से प्रत्येक में भी ऐहिककार्यो के प्रति भी कारणता नहीं है
ા સ'સારનેા કાળ દીર્ઘ (લાંબે ) હોવાથી તેને દી ઢાવાળા (દીર્ઘકાલિન ) भयो छे गथवा "अद्धा" नी छाया "अध्वा" पयु थाय छे. भातेनिथ खाभां આવે તે જેમા લાંખા માર્ગ છે તેનું નામ દીર્ઘાવ્ ( રા'સારના માર્ગ પણ્ એવે જ હાવાથી તેને માટે
લાંબા માર્ગવાળા ) છે,
આ વિશેષણુ વપરાયું છે.
ા સસારના નરકારૂિપ ચાર વિભાગ છે मन्त " शो 'विभाग', જેના ચાર વિભાગ છે એવા સમારને ચતુરન્ત સ’સાર કો છે. અા મેનું તાવવામાં આવ્યું કે જ્ઞાન અને ચારિત્ર, એ બન્નેની ગ્મારાધના દ્વારા જ
આ સંસાર રૂપી કાનનને પાર કરી શકાય છે. એકા જ્ઞાનની આગ ધનાથી અથવા એકલા ચારિત્રની આરાધનાથી એ વાત સાવી શકની નથી અને ધાનેાના ગેળમાં જ પે વાત સાચી શકે છેતેને મેળે જ સાર કાન્તારને તરાવવામાં કાવ્રુષ્કૃત અને છે, એમ સમજવું, કારણ કે મા એમાંના પ્રત્યેકમાં પણ અધિકાર્યોના પ્રત્યે પણ કારúતા નથી
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६
-
-
-
स्थानासूत्र ननु मोक्षपाप्तौ ज्ञानचारित्रयोः सामान्येन कारणत्यमुक्तम् अतस्तत्र ज्ञानमेव प्रधानं भवतु नतु चारित्रस् (क्रिया) १, अथवा-ज्ञानमेवैकं कारणं भवतु नतु क्रिया, क्रियाया ज्ञानजन्यत्वात् २ ! किञ्च-यथा ज्ञानस्य फलं क्रियाऽस्ति तथा क्रियानन्तरं यत् पाप्यते मोक्षरूपं फलं तदपि ज्ञानस्यैव फलम् , अतो ज्ञानमेव तत्कारणत्वेन वाच्यम् । किञ्च-बोधकालेऽपि यत् ज्ञेयपरिच्छेदात्मकं ज्ञानं भवति तस्यापि कारणं ज्ञानमेव । किञ्च-क्षेयपरिच्छेदानन्तरं रागादि निग्रहो भवति तस्यापि ज्ञानमेव कारणम् । यथा-मृत्तिका घटस्य कारणं भवति सा तदन्तरालवतिनां पिण्ड-शिवक-स्थास-कोश-कुशूलादीनामपि कारणं भवत्येव, तथा-इह
शंका-मोक्ष प्राप्ति में सामान्यरूप से ही ज्ञानचारित्र में कारणता कही गई है इसलिये मोक्षप्राप्ति में प्रधान कारण ज्ञान को ही मानना चाहिये चारित्र को नहीं ? अथवा एक ज्ञान को ही कारण मानना चाहिये चारित्ररूप क्रिया को नहीं क्यों कि किया ज्ञान जन्य होती है २ किञ्च-जिस प्रकार से ज्ञान का फल क्रिया है वैसे ही क्रिया के अनन्तर जो प्राप्त होता है मोक्षरूप फल बह भी ज्ञान का ही फल है इसलिये ज्ञान ही मोक्ष का कारण कहना चाहिये किञ्च-बोधकाल में भी जो ज्ञेयपरिच्छेदात्मक ज्ञान होता है उसका भी कारण ज्ञान ही है तथा ज्ञेयपरिच्छेद के अनन्त जो रागादिकों का निग्रह (जीतना) होता है उसका भी कारण ज्ञान ही है जैसे मृत्तिा घट का कारण होता है
શંકા-જ્ઞાનચારિત્રને સામાન્યતઃ મોક્ષપ્રાપ્તિના કારણરૂપ બતાવ્યાં છે, તેથી મોક્ષપ્રાપ્તિમાં પ્રધાન કારણ તે જ્ઞાનને જ માનવું જોઈએ, ચારિત્રરૂપ કિયાને પ્રાધાન્ય મળવું જોઈએ નહીં. (૨) અથવા એકલા જ્ઞાનને જ મેક્ષ પ્રાપ્તિના કારણભૂત ગણવું જોઈએ-ચારિત્રરૂપ ક્રિયાને કારણભૂત ગણવા જોઈએ નહીં.
જેમ જ્ઞાનનું ફળ ક્રિયા છે, એજ પ્રમાણે ક્રિયા બાદ જે મેક્ષરૂપ ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે, તે પણ જ્ઞાનના ફળરૂપ જ હોય છે, તેથી જ્ઞાનને જ એક્ષનું કારણું માનવું જોઈએ.
વળી બેધકાળમાં પણ જે પરિછેદાત્મક પદાર્થ જ્ઞાન થાય છે તેનું કારણ પણું જ્ઞાન જ હોય છે. પરિછેદના અનન્તર (પશ્ચાત્ ) જે રાગાદિકને નિગ્રહ (જીતવાનું) થાય છે, તેનું કારણ પણ જ્ઞાન જ છે. જેવી રીતે માટી ઘડાની રચનામાં કારણભૂત બને છે, એજ માટી તે ઘડાની રચના પહેલાં જે પિંડ, શિવિર (માટીમાંથી બનાવવામાં આવતો થાળીના જે આકાર વિશેષ),
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टोका स्था०२७० १ सू० ७ शानक्रियाय कमोश निरूपणम् २५७ ज्ञानमपि मोक्षस्य, तथा तदन्तरालयतिनां च जेयपरिन्छेदरागादि निग्रहादीनां कारणं भविष्यति ? । किश्व-यत् खलु मन्त्रानुस्मरणमात्रेण विषमक्षणं, नया नभोगमनादिकं चानेकविधं कार्य दृश्यते तदपि ज्ञानमारस्येव फलम् । यथा चैतद् लौकिकं दृष्टं फलं ज्ञानस्य दृश्यते तथैव लोकोत्तरं मोक्षरूपमपि फलमनुमीयते ? इति।
अत्रोच्यते-'ज्ञानमेन प्रधान, ज्ञानमेव चक कारणं, ननु, क्रिया' इति यदुक्त तन्न युक्तम् , ज्ञानाधिक्रिया भवति, ततश्चेष्टफलप्राप्ति , अतो इयमपि कारणं मन्तव्यम् । ज्ञानमात्रस्य कारणत्वे क्रियायाः ज्ञानफलत्वेन कल्पन व्यर्थम् , भववही मृत्ति का तदनन्तरालबर्ना पिण्ड, शिविर, स्थान, कोश और कुश लादिकों का भी कारण होता ही है उसी प्रकार से ज्ञान जब मोक्ष का कारण होता है तब वह तदन्तरालवर्ती जेयपरिच्छेनों का और रागादि निग्रहों का भी कारण हो जायगा किन्च-मंत्र के अनुस्मरण मात्र से विप का उत्तरना रूप पाल तथा आकाश गमनादिरूप अनेकविध कार्य जैसे देखे जाते हैं तो वे ज्ञानमात्र केही फल होते हैं तो जन्ना यह जान का लौकिक दृष्ट फल प्रतीत होता है उसी तरह से लोकोत्तर जो मोक्षरूप अदृष्ट फल है वह भी ज्ञान का ही फल है ऐसा अनुमान से प्रतीत हो जाता है।
30-"ज्ञान ही प्रधान है जान ही एक कारण है क्रिया कारण नहीं है " ऐसा जो कहा गया है वह युक्ति युक्त नहीं कहा गया है क्यों कि ज्ञान से निया होती है मिया से इष्टफल की प्राप्ति होती है इसलिये दोनों में कारणता माननी चाहिये यदि ज्ञानपान को कारण
કોશ અને કુશલાદિકની રચનામાં પણ કારણભૂત હોય છે, એ જ પ્રમાણે જ્ઞાનમોક્ષને માટે કારણભૂત હોય તે વચગાળાના રેય પરિએનું અને રાગાદિકાના નિરહનું કારણ હોવું જ જોઈએ. વળી મંત્રના અનુમા માત્રથી વિષ ઉતરી જવારૂપ ફળ તથા આકાશગમન આદિ રૂપ અનેક પ્રકારનાં કાર્ય જે લેવામાં આવે છે, તે જ્ઞાનમાત્રના ફરકવરૂપ જ હોય છે તે એ કાનનુ જેવું લૌકિક ફળ પ્રતીત થાય છે એવું જ લોકોત્તર–મેટા પ્રાપ્તિરૂપ અદઈ ફળ પણ હાવું જ જોઈએ, તેને પણ જ્ઞાનના ફળસ્વરૂપ માનવામાં શું છે ?
___6त्तरे-"ज्ञान प्रधान छ, न १२९४-५ ४:२१ नशी" આ પ્રકારનું કથન યુનિયુક્ત નથી, કાર કે જ્ઞાનથી કિયા થાય છે અને ક્રિયાથી ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેથી બનેમાં :કારતા માનવી દઈએ, જે જ્ઞાનમાત્રને કારણે માનવામાં આવે, તે જ્ઞાનને ફલરૂપ કિયા છે એવું
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८
स्थानास्त्रे न्मते-क्रियारहितमपि ज्ञानमात्रं स्वकार्य साधयेत् , परंतु तथा न साधयति, कारणत्वेन क्रियायाः स्वीकारात् । मोक्षप्राप्तौ हि चारित्रोत्पादनेन ज्ञानमुपकारक भवति ज्ञानाच्चारित्रं प्राप्नोति, चारित्रतश्च मोक्षः, तथा च मोक्ष प्रति क्रियैव साक्षात्कारणम् , क्रियां प्रति ज्ञानं कारणम् । तस्मात् मोक्षं प्रति ज्ञान परंपरा कारणम् । सक्षात्कारणत्वेन क्रियेव प्रधान तरं कारणं भवतीतिक्रियाया अप्राधान्यमकारणत्वं च नोपपद्यते । ___ यदि ज्ञान क्रिया चेतिद्वयं मोक्षप्राप्तौ युगपदुपकारकं मन्यते, तदाऽपि प्राधान्यं कारणत्वं चेतिद्वयं क्रियायायुक्तम् , नतु अप्राधान्यमकारणत्वं च क्रियायाः संभवति । माना जावेगा तो ज्ञान की फलरूप क्रिया है ऐसा मानना व्यर्थ है आपके मतानुसार क्रिया रहित भी ज्ञानमात्र अपने कार्य को सिद्ध कर देगा परन्तु ऐसा वह करता नहीं है क्यों कि कारणरूप क्रिया को स्वीकार किया गया है मोक्षप्राप्ति में चारित्रोत्पादन से ज्ञान उपकारक होता है ज्ञान से चारित्र की प्राप्ति होती है और चारित्र से मोक्ष प्राप्त होता है इसलिये मोक्ष प्राप्ति में साक्षात्कारण क्रिया ही है क्रिया के प्रति ज्ञान कारण है अतः मोक्ष प्राप्ति के प्रति ज्ञान परम्परारूप से कारण पड़ता है साक्षात्रूप से कारणतो क्रिया ही पड़ती है इसलिये वही प्रधानतर कारण है इस तरह क्रिया में अप्रधानता और अकारणता घटित नहीं होती है।
यदि ज्ञान और क्रिया ये दो मोक्षप्राप्ति में एक साथ उपकारक माने जाते हैं तब भी क्रिया में प्रधानता और कारणता ये दोनों सध जाते हैं इस तरह अप्रधानता और अकारणता क्रिया में संभावित नहीं होती है માનવું વ્યર્થ બની જશે. આપના મત પ્રમાણે તે ક્રિયા રહિત જ્ઞાનમાત્ર જ પિતાના કાર્યને સિદ્ધ કરી દેશે, પરંતુ એવું બનતું નથી. કારણ કે કારણરૂપે ક્રિયાનો સ્વીકાર કરવામાં આવે છે, એક્ષપ્રાપ્તિમાં ચારિત્રાત્પાદન દ્વારા જ્ઞાન ઉપકાર હોય છે, જ્ઞાનથી ચારિત્રની પ્રાપ્તિ થાય છે અને ચારિત્ર વડે મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેથી મોક્ષપ્રાપ્તિમાં સાક્ષાત્ કારણભૂત તો ક્રિયા જ છે, અને ક્રિયામાં જ્ઞાન કારણભૂત છે. તેથી મોક્ષપ્રાપ્તિમાં જ્ઞાન પરમ્પરારૂપે કારણભૂત બને છે, સાક્ષાત રૂપે તે ક્રિયા જ કારણભૂત બને છે. આ રીતે કિયા જ પ્રધાનતર કારણસિદ્ધ થાય છે, તેથી ક્રિયામાં અપ્રધાનતા અને અકારણુતા ઘટાવી શકાતાં નથી.
જે જ્ઞાન અને ક્રિયા, એ બનેને મોક્ષપ્રાપ્તિમાં એક સાથે ઉપકારક માનવામાં આવે તો પણ ક્રિયામાં પ્રધાનતા અને કારણુતાનું પ્રતિપાદન કરી શકાય છે. આ રીતે ક્રિયામાં અપ્રધાનતા અને અકારણુતા સંભવિત હતાં નથી,
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २०० १ ० ७ शानक्रियापूर्वकमोक्षनिरूपणम्
२५०
यस्तु क्रियायाः कारणत्वं न मन्यते तं प्रति विशेषेणोच्यते किया हि मोक्ष मति साक्षात्कारणत्यादन्त्यं कारणम्, ज्ञानंतु परम्पराकारणत्वादनन्त्यं कारणम् । तत्रान्त्यं कारणं विहाय यदनन्त्यस्यैन कारणत्वेन कल्पनं तग्निर्मूले शास्त्रविरुद्धं व सूत्रे व " विजाए चेत्र करणेग चेत्र ' इति चरणस्यैवान्त्यकारणत्वेन स्वीकृतत्वात् । एतेन क्रियायाः ज्ञानफललमुपपाय ज्ञानमात्रस्य यत्कारणत्वमुक्तं तदपि निराकृतम् ।
यदुक्तं-बोधकालेऽपि यो ज्ञेयपरिच्छेदो भवति, तस्य कारणं ज्ञानमेवेति तस्माद् ज्ञानमेव कारणं नतु क्रियेति, तदप्ययुक्तम् । यतः ज्ञेयपरिच्छेदोऽपि ज्ञान
जो क्रिया में कारणता नहीं मानना है उसके प्रति ऐसा कहा जाता है कि क्रिया मोक्ष के प्रति साक्षात्कारण होने से अन्त्यकारण है तथा ज्ञान परम्पराकारण होने से अनन्त्यकारण है इसलिये अनन्त्यका रण को छोड़कर जो अन्त्य को कारणरूप से मानता है यह निर्मूल और शास्त्रविरुद्ध है इसी से सूत्र में "विज्जाए चेव चरणेण चेव" इस कथन से चरण में अन्त्यकारणता स्वकृत हुई है इसी कथन से यह भी निराकृत हो जाता है कि ज्ञानका फल क्रिया है इसलिये ज्ञानमात्रमें कारणता है।
तथा ऐसा जो कहा गया है कि नोधकाल में भी जो ज्ञेय (पदार्थ) का परिच्छेद (ज्ञान) होता है उसका कारण ज्ञान ही है तथा रागादि निग्रहात्मक जो ज्ञान होता है उसका भी कारण ज्ञान ही है इसलिये ज्ञान ही कारण है मोक्षप्राप्ति में किया नहीं है सो ऐसा भी कहना ठीक नहीं है क्यों कि ज्ञेय का जो परिच्छेद (ज्ञान) है यह स्वयं ज्ञानरूप ही
જે લેકે ક્રિયામાં કારણુતાના સ્વીકાર કરતાં નથી, તેએ એવી દલીલ કરે છે કે “ ક્રિયા મેક્ષપ્રાપ્તિમાં સાક્ષાત્ કારણુભૃત હોવાથી અન્ત્યકારણુરૂપ છે, તથા જ્ઞાન પરમ્પરા કારણરૂપ હોવાથી અનન્ય કારણુરૂપ છે. ” પરંતુ આ રીતે અન્ત્યને કારણરૂપ ન માનતાં અન્ત્યને કાર}રૂપ માનવુ તે નિર્મૂળ मने शास्त्रविद्ध छे तेथील सूत्रभा " विज्जाए चैव घरणे चेन 2 કધન દ્વારા ચરણુમાં ( ક્રિયામાં ) અન્ત્યકારણુતાને સ્વીકાર થયેા છે આ ય નથી તે વાતનું પ્રતિપાદન થઈ તૈય છે કે જ્ઞાનનું કલ જે ક્રિયા છે, તેથી જ્ઞાનમાત્રમાં કરણતા છે.
વળી એવું જે કહેવામાં આવ્યું છે કે એધકાળમાં પણ જે ય ( पदार्थ ) नाप (ज्ञान) धाय हे, तेतुन्तु ज्ञान तेथी જ્ઞાન જ મેપ્રાપ્તિમાં કારમૃત હૈં, ક્રિયા કારણભૂત નથી " भराभर नथी, हारतु है ( )
कान भन्
(ज्ञान) यछे ते
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०
स्थानाङ्गो मेव, रागादिशमश्च संयमरूपा क्रियैव, सा ज्ञेयपरिच्छेदजन्या भवतीति मन्यामहे । ततश्च ज्ञेयपरिच्छेदरूपाद् ज्ञानात् संयमरूपा क्रिया भवति, सा च मोक्षं प्रतिकारणम् । तोत्यं विचारः समुत्पद्यते-मोक्षरूपं फलं किं ज्ञानस्य १, किं वा क्रियायाः २, किं वा तदुभयस्य ३ ?, तत्र प्रथमपक्षे न ज्ञानस्थैव, क्रिया फलत्वान्मोक्षस्य, यदि तत् संयमरूपायाः क्रियायः फलं न भवेत् , तदा ज्ञानस्यैव फलमिवि वक्तुं युक्तम् । यत्तु मोक्ष क्रियाया अपि फलं भवति, तत् कथं ज्ञानस्यैव फलमितिवक्तुं युज्यते । १ । द्वितीयपक्षे नापि केवलक्रियायाः फलं तत् यद्धि खलु क्रियाहोता है तथा रागादिकों का जो निग्रह होता है वह संयलरूप क्रिया स्वरूप ही होता है वह क्रिया जेय परिच्छेद जन्य होती है ऐसा हम मानते हैं इससे यह बात माननी चाहिये कि ज्ञेय परिच्छेदरूप ज्ञान से संयमरूप क्रिया होती है यह संयमरूप क्रिया मोक्ष के प्रति कारण है इस पर ऐसा विचार उत्पन्न होता है कि मोक्षरूप फल क्या ज्ञानका है ? या क्रियाका है ? या इन दोनों का है ? यदि कहा जावे शिमोक्षरूपफल ज्ञानका ही है सो ऐसा कहना इसलिये ठीक नहीं है कि वह मोक्षरूपफल क्रिया का फल है यदि वह संयामरूप क्रिया का फल लहोता केवल ज्ञान का ही फल होता है ऐसा कहा जा सकता था कि वह ज्ञान का ही फल है जो मोक्ष क्रिया का भी फल होता है वह एक ज्ञान को ही फल है ऐसा कैसे कहा जा सकता है तथा वह मोक्ष केवल क्रिया का ही फल है सो ऐसा पक्ष भी संमत नहीं हो सकता है क्योंकि क्रियानात्र उन्मत्त
સ્વયં જ્ઞાનરૂપ જ હોય છે તથા રાગાદિકને જે નિગ્રહ થાય છે તે સયમ રૂ૫ કિયા સ્વરૂપ જ હોય છે. તે કિયા થપરિચ્છેદજન્ય હોય છે એવું અમે માનીએ છીએ. તેથી એ માનવું જ જોઈએ કે ય પરિચ્છેદરૂપ જ્ઞાનથી સંયમ રૂપ કિયા થાય છે. આ સંયમરૂપ ક્રિયા એક્ષપ્રાપ્તિમાં કારણરૂપ છે, ત્યારે ‘એ વિચાર ઉત્પન્ન થાય છે કે શું મોક્ષ જ્ઞાનના ફલરૂપ છે? કે ક્રિયાના ફલરૂપ છે? કે તે બનેના ફલરૂપ છે? જે એમ માનવામાં આવે કે મેક્ષ જ્ઞાનના ફલરૂપ જ છે, તે એ વાત બરાબર લાગતી નથી કારણ કે મોક્ષ કિયાના ફલરૂપ હોય છે. જે તે સંયમરૂપ કિયાના ફલરૂપ ન હોય અને માત્ર જ્ઞાનના જ ફલરૂપ હોય છે એ વાત પણ સંગત લાગતી નથી, કારણ કે જે મોક્ષ ક્રિયાના પણ ફલરૂપ છે તેને માત્ર જ્ઞાનના જ ફલરૂપ કેવી રીતે માની શકાય? વળી મોક્ષ કેવળ ક્રિયાના ફલરૂપ જ છે એ વાત પણ સંગત લાગતી નથી કારણ કે ક્રિયા માત્ર ઉન્મત્ત ક્રિયાની જેમ વ્યર્થ નીવડી શકે છે. તેથી
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
Bा टीका स्था० २ उ० १ ० ७ मानक्रियापूय कमोक्षनिरूपणम २६१ मात्र, तदुन्मतक्रियावद् व्यर्थ स्यात् २ । ततः परिशेप्यातृतीयः पक्ष एवं प्राय:शानसहितक्रियायाम्तत् फलमिति ३१ क्रियामानेन सह युगपञ्जयतु ज्ञानानन्तरं या भक, सा ज्ञानसहभाविनी, ज्ञानपूर्तिका संयमक्रिया मोक्षम्य कारणं नत क्रियामागं, न चापि ज्ञानमात्रमिति बोध्यम् ।
ननु भगदुक्तरीत्या ज्ञानक्रिययोः प्रत्येकं मोससाधनसामावात समुदिताभ्यामपि जानक्रियाश्यां मोक्षो भवतीति वस्तुं न युक्तम् , सिकतासमुदाये नेलपदिति क्रिया की तरह व्यर्थ हो सकती है इसलिये यही मानना चाहिये कि ज्ञानसहित क्रिया का बह फल है क्रिया ज्ञान के साथ युगपद होवे या चाहे ज्ञान के बाद होवे यह ज्ञानसहभाविनी या ज्ञानपूर्विका संगम क्रिया मोक्ष का कारण होती है क्रियामात्र मोक्ष का कारण नहीं होता है और न ज्ञानमात्र मोक्ष का कारण होता है पेसा जानना चाहिये।
शंका-आपके कहे अनुसार ज्ञान और क्रिया में प्रत्येक में नोक्ष के प्रति साधनता का अभाव है एवं ज्ञान क्रिया दोनों के मेल में माध नता का सद्भाव है सो यत् पान बन भी कैसे सकती है क्योंकि हम देखते हैं कि जब वालुका के एक बन में तेल नहीं तो उनके समुदाय में भी तैल नहीं होता है इसी तरह जब स्वतन्त्र ज्ञान और क्रियामें मोक्षके प्रति कारणता नहीं है तो फिर इन दोनों के समुदायमें भी यह कैसे होगी? ___०-ऐसी यात एकान्तरूप से नहीं मानी गई है देग्यो घटादि पदार्थ मृत्तिका, दण्ड, चक्र एवं जीवर इनमें से एक २ के द्वारा निष्पन्न એ વાત જ સ્વીકારવી પડશે કે તે જ્ઞાન સહિત કિયાનું તે ફલ છે. ભલે કિયા જ્ઞાનની સાથે સાથે જ રહેતી હોય અથવા ભલે જ્ઞાનની અનુગામી હૈય, પરંતુ એ વાત તે નિશ્ચિત છે કે જ્ઞાનસહભાવિની અથવા જ્ઞાનપૂર્વક સંયમકિયા જ મોક્ષપ્રાપ્તિમાં કારણભૂત બને છે. માત્ર ક્રિયા જ મોક્ષનું કારણ બનતી નથી, અને માત્ર જ્ઞાન જ મોક્ષનું કારણ બનતું નથી, એમ સમજવું જોઇએ.
શંકા–આપના કહ્યા પ્રમાણે તે જ્ઞાન અને કિયામ-તે પ્રત્યેકમાં મો પ્રાપ્તિના સાધનરૂપ બનવાને અભાવ છે-તે બનેના મેળામાં જ સાધનાને સાભાવ છે, તે એ વાત કેવી રીતે સંભવિત છે? જેમ રેતીના કામ તેત્ર હેતું નથી, તે તેના સમુદાયમ પડ્યું તેલ સંભવી શકતું નથી એ જ પ્રમા જે સ્વતંત્ર જ્ઞાનમાં અથવા સ્વતંત્ર ક્રિયામાં મોક્ષ પ્રાપ્તિ કરાવવાની કારના નથી, તે બનેના સમુદાયમાં તે કારણતા કેવી રીતે સજાવી શકે છે?
Cર-એવી વાનને એકાનરૂપે વીવાએ રાવની નવી પરિ પળ માટી, દ, ચક અને ચીવર આ ચાર મહિના પ્રત્યેક સાધનો
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
स्थानासूत्रे
चेत, अत्रोच्यते-घटादिपदार्थाः मृद्दण्डचक्रची नरादिभ्यः प्रत्येकं न भवन्ति, तत्समुदायात् तु ते प्रादुर्भवन्तो दृश्यन्ते । एवमदृष्टस्य मोक्षस्यापि ज्ञानक्रियासमुदा यात् प्रादुर्भावो भवत्येव अत्रऽपरोऽपि दृष्टान्तः - यः कोऽपि तरीतुं जानन्नपि कायव्यापारं न करोति स पुरुषो नद्यां जलप्रवाहेण प्रवहति, एवं ज्ञानवानपि चारित्रहीनः संसारनद्य प्रमादस्रोतसि प्रवहति । जन्ममरणान्तं न प्राप्नोति ।
यच्च निगदितम् - अनुस्मरणरूपज्ञानमात्रान्मन्त्रादीनां फलं दृश्यते, तद्वद्मोक्षरूपमण्डलमपि ज्ञानस्य भवतीत्यनुमीयते इति, तत्रोच्यते - मन्त्रादिष्टफलप्राप्तौ नहीं होते हैं तो क्या वे इनके समुदाय से भी निष्पन्न नहीं होते हैं ? यदि कही होते हैं तो इसी तरह से यहां पर भी आपको मानकर संतोष करना चाहिये अर्थात् अदृष्ट मोक्ष की प्राप्ति ज्ञानक्रिया के समुदाय में जीव को प्राप्त हो जाती है दूसरा दृष्टान्त भी इस पर ऐसा है कि कोई पुरुष तैरना तो जानता है परन्तु यदि वह जलप्रवाह में पड़ जाता है और हाथ पैर नहीं चलाता है तो वह पुरुष अवश्य ही नदी के प्रवाह में वह जाता है इसी तरह ज्ञानवान् जीव भी यदि चारित्ररूप क्रिया नहीं करता है उससे विहीन बना रहता है तो वह अवश्य ही प्रमादस्रोतवाली इस संसाररूप नदी में बहता जाता है अर्थात् जन्ममरण के अन्त को प्राप्त नहीं कर पाता है।
तथा - ऐसा जो कहा है कि मन्त्रादिकों का अनुस्मरण रूप ज्ञान मात्र से फल देखने में आता है इसी तरह से मोक्षरूप अदृष्ट फल भी ज्ञान का होता है ऐसा हम अनुमान लगा लेते हैं सो इस पर हमारा
દ્વારા બની શકતા નથી. એટલે શું તેમના સમુદાય દ્વારા પણ બની શકતા નથી ? આપણે તેમને તે સાધનેાના સમુદાય દ્વારા તેા અવશ્ય નિર્માણ થતાં જોઇએ છીએ. એજ પ્રમાણે આપે અહીં પણ એ વાત સ્વીકારવી જ જોઇએ કે અદૃષ્ટ મેાક્ષની પ્રાપ્તિ જીવને જ્ઞાન/ક્રયાના સમુદાયથી થઇ શકે છે. આ વાતનું પ્રતિપાદન કરવા માટે બીજી દૃષ્ટાન્ત લઈએ. કોઈ માણસને તરતાં આવડે છે, પરન્તુ તે પાણીના પ્રવાહમાં પડીને હાથપગ હલાવવાનું જ અધ કરે તેા તે જેમ પાણીમાં તણાઈ જાય છે, એજ પ્રમાણે જે ચારિત્રરૂપ ક્રિયા કરતા નથી-સંયમથી વિહીન જ રહે છે સ્ત્રોતવાળી આ સંસારરૂપ નદીના પ્રવાહમાં તડ્ડાયા જ કરે છે, એટલે કે જન્મ મરણના ફેરા કર્યા જ કરે છે.
જ્ઞાની જીવ પણુ
તે તે પણ પ્રમાદ
તથા એવું જે કહેવામાં આવ્યું છે કે ‘ મંત્રાદિના અનુસ્મરણુરૂપ જ્ઞાન માત્રનું ફૂલ જોવામાં આવે છે, તેા જ્ઞાનને પ્રતાપે મેાક્ષરૂપી અષ્ટ ફૂલની પ્રાપ્તિ
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा रीका स्था० २ उ० १ ० ७ मानक्रियापूर्यफमोसनिरपणम् २६३ न मन्त्रज्ञानमात्र कारणम् , किन्तु मन्त्रस्य सचिव जपनादि क्रियाऽपि स्वाभिलपिन फलप्राप्ति साधनत्वेन कारणं भवतीति । ननु दृश्यने-मन्त्रानुस्मरणरूपवानमात्रादपि कचिदिष्टफलं भवतीति, तस्मात् क्रियामहितम्यैव ज्ञानस्य कारणता कल्पनं प्रत्यक्षविरुद्धम् , इति चेत् , अनोच्यते-मन्त्रनानमाओण तत्फलं न समवति, मन्त्रज्ञानस्याऽक्रियत्वात् , इह यत् क्रियारहितम् , तत् खलु कार्यस्य जन न भवति, यथा-औपधज्ञानम् , औप, दि आसेवनं विना व्याधिनायकं न भवति । यत्त कस्यचित् कार्यस्य जनकं, तत् क्रियारहितं न भवति, यथा कुम्भकारः, न चैतत् पत्य ऐमा कहना है कि मन्त्र से इष्टफल की प्राप्ति में मन्त्र का जानमात्र कारण नहीं है किन्तु मंत्र आदि की सविधि जपनादि क्रिया भी कारण है तभी स्वाभिलपित फल प्राप्ति होती देखी जाती है यदि इस पर यों कहा जावे कि " मन्त्रानुस्मरण रूप ज्ञानमात्र से भी कहीं २ दृष्टफल प्राप्ति होती देवी जाती है फिर आप ऐमी प्रत्यक्षविरुद्ध बात क्यों करते हो कि क्रिया सहित ही ज्ञान कारण होता है " सो इस पर हमाग ऐमा कहना है कि मन्त्र के ज्ञानमात्र से उस मन्त्र का फल प्राप्त नहीं हो सकता है क्यों कि वह मन्त्रज्ञान तो क्रिया शून्य होता है जो ज्ञान क्रिया शून्य होता है वह अपने कार्य का जनक नहीं होता है जैसे
औषधके ज्ञानमानसे व्याधिका शमन नहीं होता है व्याधिका मन तो उसके सेवन से होता है इसलिये यही मानना चाहिये कि जो किसी થાય છે એવું અનુમાન અમે કરીએ છીએ ” તે તેની સામે અમારી એવી દલીલ છે કે મંત્ર દ્વારા ઈષ્ટફળની પ્રાપ્તિમાં મંત્રનું જ્ઞાન માત્ર જ કારણભૂત હેતું નથી, પરંતુ મંત્રાદિને વિધિપૂર્વક જાપ કરવા રૂપ કિયા પણ કારણભૂત હેય છે, તે પ્રકારની ક્રિયા વિના ઈછિત ફળની પ્રાપ્તિ થતી નથી.
જે આ કથનની સામે એવી દલીલ કરવામાં આવે કે “મના સ્મ રૂપ જ્ઞાનમાત્રથી પણ કઈ કઈ વાર ઈષ્ટફળની પ્રાપ્તિ થતી જોવામાં આવે છે, 'છતા પણ આપ આવી પ્રત્યા વિરુદ્ધની વાત કેમ કરે છે કે કિયા સહિત કાન જ મોક્ષપ્રાપ્તિમાં કારણભૂત બને છે ?
તો આ બાબતનું સમાધાન આ રીતે થઈ શકે-મંત્રના જ્ઞાનમાત્રથી જ તે મંત્રનું ફળ પ્રાપ્ત થઈ શકતું નથી, કારણ કે મંત્રગાન તે કિયા હોય છે. જે જ્ઞાન કિયાવિહીન હોય છે તે પિતાના કાર્યનું જનક હેતું નથી. જેમ
ધને જ્ઞાનમાત્રથી રોગ દૂર થતો નથી, પરંતુ તેનું સેવન કાથી જ રોગ ર થાય છે, એમ માત્ર જ્ઞાન દ્વારા જ મોક્ષપ્રાસ થતો નથી પરંતુ સંયમ રૂપ ક્રિયાની પણ તેમાં આવશયકતા રહે છે. તેથી એ વાત માનવી જ પારો કે જે
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૪
स्थानाङ्गसूत्रे
क्षविरुद्धम्, तथा लोके दर्शनात् । एवं ज्ञानमात्रेण साक्षात् फलं जायमानं न दृश्यते ।
ननु यत्र तु काचित् परिजपनादिक्रिया नोपलभ्यते किन्तु मन्त्रानुस्मरणमात्राज्जायमानं फलमुपलभ्यते तत्र यदि ज्ञानमात्रस्य कारणता नाङ्गीक्रियते तर्हि तत् फलं कस्मात् कारणादुत्पद्यते ? इति चेत् —
अत्रोच्यते - तत्समयनिवद्धदेवताविशेषेभ्य इति तेषां देवताविशेषाणां हि सक्रियत्वेन क्रियासाध्यं तत् फलं नतु मन्त्रज्ञानमात्रसाध्यमिति ।
कार्य का जनक होता है वह क्रिया रहिन नहीं होता है जैसे कुंभकार इस प्रकार का यह कथन प्रत्यक्ष से विरुद्ध नहीं होता है क्यों कि लोक में ऐसा ही देखा जाता है अतः यही मानना चाहिये कि केवल ज्ञानमात्र से क्रिया शुन्यज्ञान से - सत् फल उत्पन्न होता हुआ नहीं देखा जाता है यदि यहां पर ऐसा पूछा जाये कि जहां पर परिजपनादि क्रिया तो नहीं देखी जाती है किन्तु मंत्रानुस्मरणमात्र से जायमानफल देखा जाता है तो ऐसी स्थिति में ज्ञानमात्र में उस फल के प्रति कारणता न मानी जावे तो फिर वह फल किस कारण से उत्पन्न हुआ माना जावेगा ? तो इसका समाधान ऐसा है कि वह फल बस समय से मंत्र से निबद्ध देवता विशेष का माना जावेगा देवता विशेष सक्रिय होते हैं अतः क्रिया साध्य वह फल है मन्त्र ज्ञानमात्र साध्य वह फल नहीं है ।
વસ્તુ (જ્ઞાન ) કાઇ કાની જનક હાય છે, તે ક્રિયારહિત હાતી નથી જેમકે કુંભકાર, તેને ઘડાદ પાત્ર મનાવવાનું જ્ઞાન હાવું જોઈએ, ત્યારે જ તે ઘડાડક પાત્ર મનાવી શકે છે. આ પ્રકારનું આ કથન પ્રત્યક્ષ અનુભવની વિરૂદ્ધ જતું નથી, કારણ લેકમાં એવું જ જોવામાં આવે છે. તેથી જ એ વાત માનવી પડશે કે જ્ઞાનમાત્રથી-ક્રિયાશૂન્ય જ્ઞાનથી-સાક્ષાત્ કુલ ઉત્પન્ન થતું જોવામાં આવતું નથી. કદાચ એવી દલીલ કરવામાં આવે કે મંત્રાનુસ્મરણમાં પરિજપ નાદિ ક્રિયા તે લેવામાં આવતી નથી, પરન્તુ મ ́ત્રાનુસ્મરણ માત્રથી જનિત ફૂલ તા તેવામાં આવે છે, તે એવી સ્થિતિમાં જ્ઞાનમાત્રને તે ફળની પ્રાપ્તિમાં કારણભૂત ન માનવામાં આવે, તે તે ફળ કયા કારણે ઉત્પન્ન થયેલુ માનવું? તે તેનું સમાધાન આ પ્રમાણે સમજવું એવી પરિસ્થિતિમાં જે ફૂલ મળે છે, તે મંત્રદ્વારા નિબદ્ધ દેવતા વિશેષને કારણે જાયમાન ગણવું જોઇએ. દેવતા સક્રિય હાય છે તે કારણે એવુ' માનવુ જોઇએ કે ક્રિયાસાધ્ય તે ફૂલ છે, માત્ર મંત્રજ્ઞાન સાધ્ય તે ફુલ નથી.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
S
सुपा दीका स्था. २ उ०१ सू० ७ जानक्रियापूर्वकमोक्षनिमपणम् २३५
ननु सम्यग्दर्शनज्ञान वारित्रतपासि मोक्षमार्ग इति सिद्धान्तः, अत्रतु नानक्रि. याभ्यां मोक्षात्युन्यते, तर्हि कथन विरुध्यते, न च द्विस्थानकानगंवाद निर्देश इह कृत इति वाच्यम् , 'विजाए चेव चरणेग चेत्र' उनि निर्दगम्यावधारणपरत्वात् , उति चेत्, अत्रोच्यते-3 विद्याग्रहणेन दर्शनमपि ग्रानाम् , मम्यग्दर्शनम्य ज्ञानभेदत्वात् । यथाऽपत्रोपामिकामति यंदाऽनाकारा मामान्यज्ञानरूपा तदाडाग्रहः, ईहा' इत्युच्यते । एतदमयं दर्शनमित्युच्यते । यदा तु माऽवबोधामिका मनिः साकारा तदा-गयो, धारणा' इत्युच्यते, एतदमयं ज्ञानमित्युन्यते ।
शंका- सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रतपांसि मोक्षमार्गः" एमा सि. द्वान्त है फिर यहां जानक्रियान्यां मोक्षः"ऐसा जो कथन किया गया है वह विरुद्ध केसे नहीं पड़ता है ? अवश्य ही पड़ता है। यदि कहा जावे कि द्विस्थान के अनुरोध से ऐसा कहा गया है तो यह भी समन में नहीं आता है क्यों कि-"विज्जाए चेव चरणेण चेव" यहां यह निर्देवा अवधारण परक है।
उ०-यहां विद्यापद के ग्रहण से दर्शन का भी ग्रहण हो गया है क्यों कि सम्यग्दर्शन ज्ञान का भेद है जैसे-अवयोधात्मक मति जय अनाकाररूप-सामान्यज्ञानरूप होती है तब वह अपग्रह ईहा इस प्रकार से कही जाती है इन दोनों को दर्शन कहा गया है और जब वह अव. योधात्मक मति साकार होती है तब वह अवाय धारणा ऐसी कही जाती है ये दोनों ज्ञान कहे गये हैं एवं जब निम्नयात्मकमति होती है ___ - सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रतपांसि मोक्षमार्ग." मा सिद्धान्त અનુસાર તે સમ્યગ્દર્શનને પણ મોક્ષપ્રાપ્તિમાં કારણભૂત કહ્યું છે. છતાં અહીં मा५ । छ। “जानक्रियाभ्यां मोक्ष." शान म ध्याथी भादः प्रालि થાય છે, આ સિદ્ધાન્ત કથનથી વિરૂદ્ધ પડતું નથી ? છે એમ કહેવામાં આવે કે બે રસ્થાનના અનુરોધથી એવું કહેવામાં આવ્યું છે, તે એ પણ ગળે ઉત२ नयी रा "विज्जाए चेव चरणेण चेव" मा नि मला અવધારણુપરક છે.
ઉત્તર–અહીં વિદ્યાપદ દ્વારા દર્શન પણ ગ્રહણ થઈ ગયું છે, કાર કે સમ્યગ્દર્શન જ્ઞાનના ભેદરૂપ છે. “અવબોધાત્મક મતિ જ્યારે અનાકારરૂપ સામાન્ય
નરૂપ હોય છે, ત્યારે તેને અવગ્રહ અને ઈડા રૂપે એળખવામાં આવે છે, તે બનેને દર્શન જ કહેવાય છે. અને જ્યારે તે અધાત્મક મનિ દત્યારે સાકાર થાય છે, ત્યારે તેને શાવાય, ધારા હેવાય છે એ બન્નેને પ જ્ઞાનરૂપ કા છે. અને જ્યારે નિયામક મતિ થાય છે, ત્યારે અવાય છે
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६६
स्थानाङ्गसूत्रे
एवं यदा नियात्मिका मतिस्तदावायो द्विविधो भवति, रुचिः, अवगमश्चेति । तत्र यो रुचिरूपोंऽशः स सम्यग्दर्शनम्, यस्तु अवगमरूपोऽशः सोऽवाय एवेति न विरोधः, तथा च- अवायरूपे ज्ञाने सम्यग्दर्शनस्य समावेश इति भावः । ' चेव ' इत्यवधारणं तु ज्ञानचास्त्रिव्यतिरेकेण नान्य उपायो मोक्षस्येति दर्शनार्थमिति ॥ ०७ ॥
आत्मा, ज्ञानं चारित्रं च कुतो न लभते इत्याशङ्क्याह—
मूलम् — दो ठाणाई अपरियाणित्ता आया णो केवलिपन्नत्तं धम्मं लभेज सवणयाए । तं जहा आरंभे चैव परिग्गहे चेत्र । दो ठाणाई अपरियाणित्ता आया णो केवलं बोधिं बुज्झेजा, तं जहा- आरंभ चैत्र परिग्गहे चेत्र । दो ठाणाई अपरियाणित्ता आया नो केवलं मुंडे भविता अगाराओ अणगारियं पव्वज्जा, तं जहा- आरंभे चैव परिग्गहे चेव । एवं णो केवलं बंभरवासमावसेज्जा | णो. केवलेणं संजमेणं संजमेज्जा नो केवलेणं संवरेणं संवरेजा । नो केवलमाभिणिबोहियणांणं उप्पाडेजा । एवं सुयणाणं, ओहिनाणं, मणपज्जवनाणं, केवलनाणं ||सू०८||
तब अवाय दो प्रकार का होता है एक रुचि रूप और दूसरा अकाम ( सामान्यज्ञान ) रूप इनमें जो रूचिरूप अंश है वह सम्यग्दर्शन है और जो अवगमरूप अंश है वह अवाय है इस तरह से यहाँ कोई विरोध नहीं है तथा च अवायरूप ज्ञान में सम्यग्दर्शन का समावेश है ऐसा भाव है " चेच " पद अवधारण में आया है इससे यह कहा गया है कि ज्ञान और चारित्र इन दोनों के मेल के अतिरिक्त और कोई दूसरा उपाय मोक्ष का नहीं है | सू०७ ॥
प्रातुं थाय छे (१) ३३५ भने ( २ ) अाभ ( सामान्य ज्ञान ) ३५. તેમાં જે રુચિરૂપ અંશ છે તે સમ્યગ્દર્શન છે અને જે અવગમરૂપ અંશ છે તે અવાય છે. આ રીતે અહીં કાઈ વિરાધ સભવતા નથી. વળી અવાયરૂપ ज्ञानभां सभ्यग्दर्शनना समावेश या लय छे. ' चेव " शब्द अवधारण अर्थे વપરાયેા છે, તેના દ્વારા એ ખતાવવામાં આવ્યું છે કે જ્ઞાન અને ચારિત્રના અર્થાત્ આ બન્નેના મેળ સિવાયના ખીજો કાઇ પણ ઉપાય નથી કે જેના દ્વારા भोक्ष प्राप्ति डरी शाय ॥ सू. ७ ॥
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०२ उ०० ८ आरम्मपरिग्रहानयोधन धर्मायलाभ नि०२७
छाया-छै स्थाने अपरिज्ञाय आत्मा नो कंवलिमजतं धर्म भने श्रवणनायें । तद् यथा-आरम्भश्चैव, परिग्रहश्चैव । । स्थाने भाग्जिाय आत्मा नो केरलां बोधि युध्यने। तद् यथा-आरम्भश्चैव परिग्रहश्चैत्र । हे रयाने अपरिनाय आत्मा नो केवल मुण्टो भूता अगाराद् अनगारितां प्रवति । तद. यथा-आरम्भश्चैव परिग्रहाचैव । एवं नो केवलं ब्रह्मचर्यवासमावसति । नो के लेन संयमेन संयमयति । नो केवलेन संवरेण संवृणोति । नो केवलमामिनियोधिकसानमुत्पादयति । एवं श्रुनतानम् , अवविज्ञानम् , मनः पयेवज्ञानम् केवलज्ञानम् ।। ऋ० ८ ॥
टीका-'दो ठाणाई अपरियाणित्ता' इत्यादि
द्वे स्थाने=ढे वस्तुनी, अपरिक्षाय = जपरिज्ञया विज्ञाय प्रत्याख्यानपरिज्ञया चामत्याख्याय आत्मा नोप, केपलिज्ञप्त-निनोक्तं धम-तचारिवलक्षणं धर्म, श्रवणतायै-श्रोतुम् , नो-नैव ल भते । ये द्वे न्याने अपरिनाय निनोक्तधर्मस्प श्राणं दुर्लभ, ते के उभे त्याशझ्याह-तं जहा-'आर भे चेब, परिगहे चेव इति । आरम्भश्चैव परिग्रहश्चैव । ता-आरम्भ -कृप्यादिना पृथिव्यादिपटकायोपमर्द____ आत्मा ज्ञान और चारित्र को किस कारण से प्राप्त नहीं कर पाता है ? इस विषयको स्पन्द करने के अभिप्रायसे सूत्रकार कहते हैं
"दो टागाई अपरियाणित्ता आया णो केवलि पन्नत्तं" इत्यादि । ८॥
टोकार्थ-दो स्थानों को दो वस्तुओं को जपरिज्ञासे जाने विना और प्रत्याख्यान परिज्ञासे त्यागे विना आत्मा केलि प्रजप्त जिनोक्त धर्म को श्रतचारित्र रूप धर्म को सुनने के लिये प्राप्त नहीं करता है अर्थात ऐसे व्यक्ति को जिनोक्त धर्म का अवण दुर्लभ होता है वे ही दो स्थान-- "आरभे चेव परिग्गहे चेव" इस पाठ द्वारा प्रकट किये गये हैं खेती आदि क्रिया द्वारा पकायके जीवोंका उपमर्दन करनेरूप जो व्यापार है,
કયા કારણોને લઇને આત્મા, જ્ઞાન અને ચારિત્રને પ્રાપ્ત કરી શક્ત નથી, એ વાતનું હવે સૂત્રકાર નિરૂપણ કરે છે–
" दो ठाणाइ अपरियाणित्ता आया णो पंचलिपन्नतं" या !
બે સ્થાનને :(બે વસ્તુઓને) સપરિવાથી જાથા વિના અને પ્રખ્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી ત્યાગ કર્યા વિના આત્મા કેવલિકાસ નિનોન ધમનું ચારિત્ર રૂપ ધર્મનું પ્રણ કરી શકે નથી એટલે કે એવી શક્તિને માટે જિનેન ધર્મનું શ્રવણ દુર્લભ બની જાય છે જે બે સ્થાન નીચના સૂત્રપાઠ દ્વારા પ્રકટ ४२१२ मा - आरभे चेष परिगद चय" (1) -AE भने (२) પરિગ્રહ, ખેતી આદિ ક્રિયા દ્વારા કાયના નું ૧૫મન કરવારૂપ જે
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
રઘ
स्थानाद्रसत्रे
"
नलक्षणः, तथा - परिग्रहः- परिगृह्यते इति परिग्रहः धनवान्यादिरूपः । स चैत्रम्धनम् १, धान्यस् २, क्षेत्रम् ३, वास्तु ४, रूप्यम् ५, सुवर्णम् ६, कुप्यम् ७, द्विपदः ८, चतुष्पदच ९, इति नवविधः । यावद् आरम्भं परिग्रहं चानर्थमूलं न जानाति नापि प्रत्याख्याति तावत् के व लिप्ररूपितं धर्म श्रोतुमपि न शक्नोतीति भावः । द्वेस्थाने अपरिज्ञाय आत्मा केवल युद्धां बोधि-दर्शनं सम्यक्त्वमित्यर्थः, नो-नैव बुध्यते - अनुभवति । ते द्वे स्थाने के इत्याशङ्क्याह-' तं जहा '
ग्रहण किया जाता है
उसका नाम आरम्भ है तथा जो सब ओर से वह परिग्रह है ऐसा यह परिग्रह धनधान्यरूप कहा गया है ।
जैसे- -धन १ घृतगुड़ादि, धान्य २, क्षेत्र ३, वास्तु ४, रूप्य ५, सुवर्ण ६, कुप्प ७, द्विपद ८ और चतुष्पद ९ यह नौ प्रकार का वाह्य परिग्रह है जब तक आत्मा आरम्भ और परिग्रह को अर्थ का खूल नहीं जानता है और जब तक उसका प्रत्याख्यान नहीं करता है तब तक वह केवल प्रज्ञप्त धर्म को सुनने के योग्य नहीं हो सकता है.
इसी तरह से आत्मा जब तक ज्ञपरिज्ञासे इन दोनों स्थानों को नहीं जान लेता है और प्रत्याख्यान परिज्ञा से इनका परित्याग नहीं कर देता है तब तक वह शुद्ध बोधिका सम्यक्त्वका अनुभव नहीं कर सकता है। इसी तरह से इन आरम्भ परिग्रहरूप दो स्थानों को आत्मा ज्ञ परिज्ञा से जबतक नहीं जान लेता है और प्रत्याख्यान परिज्ञा से जब
પ્રવૃત્તિ થાય છે તેને આરભ કહે છે, ચારે તરફથી જે કાઇ વસ્તુ મળે તેને ગ્રહણ કરીને તેના સંગ્રહ કરવાની પ્રવૃત્તિને પરિગ્રહ કહે છે. આ પરિગ્રહ धनधान्याहिना संग्रह ३५ होय छे, परिग्रह नव प्राश्नो ह्यो छे - (१) धन, (२). धी, गोण, अनार आदि धान्य, (3) क्षेत्र, (४) वास्तु, धर ( ५ ) यांही, (६) सुत्रार्थ, (७) मुख्य (तांपु ), (८) द्वियः मने (4) अतुष्पद भी नव अक्षरना ખાદ્યપરિગ્રહા છે. જ્યાં સુધી આત્મા આરંભ અને પરિગ્રહૅને અનના મૂળ રૂપ માનતા નથી, અને જ્યાં સુધી તે કેલિ પ્રજ્ઞપ્ત ધનું શ્રવણ કરવાને ચેાગ્ય મનતા નથી. ત્યાં સુધી તે કેત્રલિ પ્રજ્ઞપ્ત ધમનું શ્રવણુ કરવાને ચે ગ્યુ અનતે નથી. આ રીતે આત્મા જ્યાં સુધી જ્ઞ પરિજ્ઞાથી આ બન્ને સ્થાનેને જાણી લેતા નથી અને પ્રત્યાખ્યાન રિજ્ઞાથી તેમને ત્યાગ કરતા નથી ત્યાં સુધી તે શુદ્ધ ખેાધિના ( સમ્યકત્વના) અનુભવ કરી શકતેા નથી.
એજ પ્રમાણે તે આરંભ અને પરિગ્રહરૂપ એ સ્થાનેાને આત્મા જ્ઞ પરસાથી જ્યાં સુધી જાણી લેતા નથી અને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી જ્યાં સુધી
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
भया टीका स्था०२ उ०१ सू०८ आरम्भपरिनहानवयोधन धमाधयाम नि० २१२, इत्यादि । आरम्भश्चैत्र, परिग्रहश्चैव । व्याग्नापूर्ववत् । आरम्भ-परिग्रहावपक्षियापरित्यज्य च कोऽपि सम्यक्त्मानुभवं कर्तुं न नकोतीति भारः।
द्वे स्थान अपरिज्ञाय आत्मा मुण्डः, पती-मुण्डः निलोचन गायनम्ना मृण्ड:-फपायाधपनयनेन भूत्वा, अगारादमा , निकम्य, केपला परिपक्षी, विशुद्धां या, अनगारितांत्रज्यां, नो-नेय प्रवनति नैव प्राप्नोति ।।
एवम् अनेन प्रकारेण, यथा पूर्ववाक्ये-'दो ठाणाट अपरिणाना आया' इति पाठम्तथा उतः समारभ्योत्तरवाक्ये योजयित्वा पठनीयम् । नया चायम:हे स्थाने-प्रारम्भ-परिग्रहरूपे, अपरिज्ञाय आन्मा केवलं विशुद्धं परिपूर्ण न. वाटसहितं ब्रह्मचर्यवासंवत्मचर्यण-अव्रत्मविरमणेन. बासा निवासः-नाम-वर्षमा सस्तम् , नो-नैव आवसति-आचरति पालयितुं न समर्थो भवतीत्यर्थः। तक उसका परित्याग नहीं कर देता है तब तक बह आत्मा द्वन्य और भावरूप से मुगिडत होकर आगारावस्था से अनगारावर या दो पूर्णर-प से या विशुद्ध रूप से नहीं प्राप्त कर पाता है । शिर के केगों का मन करना इसका नाम द्रव्य से मुण्डित होना है, और कार आदि का परित्याग करना इसका नाम भाव से मुण्डित होना होता है केवल शब्द का अर्थ परिपूर्ण अथवा विशुद्ध है, अनगारिता शब्द का अर्थ प्रवज्या मुनिदीक्षा है और "नो प्रब जति" क्रियापद का अर्थ नहीं प्राप्त करता है ऐसा है
हमी प्रकार से "णो केवलं बंभचेर बाममावसेजा " आत्मा जय नक आरम्भ परिग्रहप इन दो स्थानों को परिज्ञा से नहीं जान देता है और प्रत्याख्यान परिज्ञा ले उनका परित्याग नहीं कर देना है તેમનો પરિત્યાગ કરી દેતો નથી, ત્યાં સુધી તે આત્મા દ્રવ્ય અને ભાવરૂપે મુંડિત થઈને આગારાવસ્થાને ત્યાગ કરીને અણગારાવસ્થાને પૂર્ણ રૂપે અથવા વિશુદ્ધરૂપે પ્રાપ્ત કરી શક્તિ નથી મસ્તકના કેશેનું લુચન કરવું તેનું નામ દ્રથની અપેક્ષાએ મુડિત થવું સમજવું અને કપાય આદિ નો પરિત્યાગક એટલે ભાવની અપેક્ષાએ મુઠિત થવું કેવલ શબ્દ પરિપૂર્ણ અધવા વિવૃદ્ધના અર્ધામાં અહી વપરાય છે. પ્રવ્રજ્યા લઇને મુનિ પર્યાયને ધાર કરવી તેનું નામ અને गारिता 2. "नो प्रयजति" मा सूत्राशी भय Hit RHY नयी," सेवा थाय छे.
र प्रभारी "णो फेल भयाममाया " य भी कर આરંભ અને પરિગ્રહરૂપ બને ધાનેને જ્ઞ પરિઝથી જ નર્ધા અને
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
स्थानाजस्ले ___ तथा-द्वे स्थाने-आरम्भ-परिग्रहरूपे अपरिज्ञाय, आत्मा केवलेन-विशुद्धन परिपूर्णेन संयमेन-पृथिव्यादिरक्षणलक्षणेन नो संयमयति आत्मानमिति । ___ तथा-द्वे स्थाने-आरम्भ परिग्रहरूपे वस्तुनी अपरिज्ञाय-अप्रत्याख्याय च आत्मा केवलेन-विशुद्वेन, संवरेण आस्त्रवनिरोधरूपेण, नोन्नेत्र संदृणोति आसवछाराणि, इति भावः। ___ तथा द्वे स्थाने-आरम्भपरिग्रहरूपे वस्तुनी अपरिज्ञायअप्रत्याख्याय च आत्मा केवलं-परिपूर्ण सर्व-स्वविषयग्राहकम् , आभिनिवोधिक ज्ञानम्-अभि-अर्थाभिमुखः, अविपर्यरूपत्वात् नियतः, संशय भिन्नत्वात् , बोधः-वेदनम् , अभिनियोधः । स तब तक वह नौवाडसहित अब्रह्मविरमणव्रत को पालन करने के लिये समर्थ नहीं होता है
इसी प्रकार से-" णो केवलेण संजमेणं संजमेज्जा, नो केवलेग संवरेगं संवरेज्जा" आत्मा जब तक ज्ञपरिज्ञा से इन आरम्भ परिग्रहरूप दो स्थानों को नहीं जान लेता है और प्रत्याख्यानपरिज्ञा से जब तक इनका परित्याग नहीं कर देता है तब तक यह परिपूर्ण संयम से पृथिव्यादि संरक्षण रूप लतरह प्रकार के संयम से अपने आप को सयलित नहीं कर पाता है इसी प्रकार से वह आत्मा ज्ञ परिज्ञा से
और प्रत्याख्यानपरिज्ञा से इन दोनों स्थानों को जाने बिना और इनका त्याग किये विना आतंत्र द्वारा निरोवख्य विशुद्ध संवरको प्राप्त नहीं कर सकता है अर्थात् ऐसा आत्मा आस्रवदारको नहीं रोक सकता है। પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેમને ત્યાગ કરતા નથી, ત્યાં સુધી તે નવ વાડ સહિત અબ્રાવિરમણ વ્રતનું (બ્રહ્મચર્ય વ્રતનુ) પાલન કરવાને સમર્થ થઈ શકતો નથી.
से प्रमाणे “णो केवलेण संजमेण सजमेजा, नो केवलेणं संवरेण सवरेज्जा" नयां सुधी यात्मा परिज्ञाथी मा मा भने परिय३५ બે સ્થાને ને જાણતા નથી અને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી જ્યા સુધી તેમને પરિ. ત્યાગ કરતા નથી, ત્યા સુધી તે પરિપૂર્ણ (વિશુદ્ધ) સંયમથી પોતાના આત્માને સંયમિત કરી શકતો નથી. પૃથવીકાય આદિના સ રક્ષણરૂપ ૧૭ પ્રકારનો સંયમ કહ્યો છે. આરંભ અને પરિગ્રહના ત્યાગપૂર્વક જ આ સંયમની આરાધના થઈ શકે છે. એ જ પ્રમાણે જયા સુધી આત્મા જ્ઞ પરિણાથી આરંભ અને પરિ ગ્રહના સવરૂપને જાણતા નથી અને પ્રત્યાખ્યાન દ્વારા તેમને પરિત્યાગ કરતા નથી, ત્યાં સુધી તે આસ્રવ દ્વાર નિધિરૂપ વિશુદ્ધ સવરને પ્રાપ્ત કરી શકતે નથી, એટલે કે એ આત્મા આસવારને રોકી શકતો નથી.
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था० २३०१० ८ आरम्भपरिग्रहानवयोवेन धर्मापठान नि० २७१
XX
',
एवाभिनियोकिं तच तज्ज्ञानं चेत्यासिनियोधिकनम् इन्द्रियमनोनि त्तिको बोधस्तत्, नोव उत्पादयति ।
एवम् अनेन प्रकारेण, "नो केवलं उपाडेज्जा" इति पाठो योजनीय इति याः । तथा चायमर्थः-द्वे स्थाने अपरिताय, आत्मा के परिवा
" णो केवलनामिविहियनाणं उप्पाडेज्जा" हसी प्रकार से आत्मा न परिज द्वारा और प्रत्याख्यान परिज्ञा द्वारा इन आरम्भ परिग्रहरूप दोनों स्थानों को बिना जाने और बिना त्यागे परिपूर्ण ऐले स्वपिग्राहक आभिनिवोधिक ज्ञान को उत्पन्न नहीं कर पाता है यहां केवल का अर्थ "परिपूर्ण" है " आमि " उपसर्ग रन्द्रियtan और मनोनिमित्तक बोन में संशय विपर्यय ज्ञान के अभाव को प्रकट करने के लिये दिया गया है अर्थान पांच इन्द्रियों और मन से जो प्रतिनियन संद्र वर्तमान वस्तु का नोव होता है वह आमिनिशेष मतिज्ञान है यह आभिनिदोष ज्ञान यदि संजय और विपर्यय सेवन है तभी वह केवल परिपूर्ण शुद्ध कहा गया है वह अभिनि बोध ही अभिनिवोधिक है "एवं सुगनाणं ओहिनाणं, सणपज्जवनाणं, केवलनोणं " हसी तरह से हमी प्रकार से आत्मा पूर्वोक्तरूप से अपने आप को किये बिना ज्ञपरिज्ञा और प्रत्याख्यानपरज्ञा से आरम्भ परि रूप दो स्थानों को जाने त्यागे बिना परिपूर्ण अथवा विशुद्ध
''अर्थ (
" जो केवलमाभिणियोहिवणार्ण उप्पाडेज्जा" अरे आत्मा या સુરી ન પરિના દ્વારા આરંભ અને પરિત્ર૩પ અને નાને જાગૃતા નવી અને પ્રત્યાખ્યાન દ્વારા તેમને પરિત્યાગ કરતેા નથી, ત્યાં સુધી તે િ એવા વિષયક ગ્રાહક આભિનિબેાધિક જ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરી શકતા નથી. અહીં परिपू' छे. " अभि " उपयोग इन्द्रियो અને મને નિમિત્તક એધમા સંશય વિપય જ્ઞાનના અભાવ પ્રકટ કરવા ટે વપરાયેા છે. એટલે કે પાચ ઇન્દ્રિયે ને મનદ્વારા જે પ્રતિનિયત 'ગદ્ધ વર્તમાન વસ્તુને ખાધ થાય છે, એનું નામ જ મિનિએ ધ 'નિજ્ઞાન ગામિતિએધ જ્ઞાન જે અશય અને વિષયથી રહિત થાય તે જ તેને કેવ ( परिपूर्ण - विशुद्ध ) शालिनियोधि भनिज्ञान देवा ने विनियोष निधि ३५ हे. " एव सूचनाणं ओहिनाण, રોજ પ્રમાણે આત્મા જ્યા સુધી આરંભ અને પરૂિપ પસ્સિાથી તાતેા નથી અને પ્રત્યાખ્યાન પાિ ઢગ પરિત્યાગ કરને! નધી, ત્યાં સુધી તે વિષ્ણુ શ્વાનને (નામ'નુમારી
તે
नानां
નાને ન
चुरी नेमनो
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭ર
स्थानाचे श्रुतज्ञानं श्रूयते, इति श्रुतम् शब्द एव । स च भावश्रुतं प्रतिकारणमिति तत्र ज्ञानत्वोपचारेण स ज्ञानरूपः । श्रुतं च तज्ज्ञानं च श्रुतज्ञानम्-श्रुतशास्त्रानुसारिज्ञानं नोत्पादयतीति ।
ओहिनाणं ' इति द्वे स्थाने अपरिज्ञाय आत्मा केवलं परिपूर्ण विशुद्धं वा अत्रधिज्ञानम्-इन्द्रियमनोनिरपेक्षम् आत्मनो रूपिद्रव्यसाक्षात्करणं नोत्पादयतीति ।
'मणपज्जवनाणं ' इति । द्वे स्थाने अपरिज्ञाय आत्मा केवलं परिपूर्ण, विशुद्धं चा, मनः पर्यवज्ञानं-मनसः पर्यवाः-पर्यायास्तेपां ज्ञानं नोत्पादयतीति । ज्ञान को शुतशास्त्रानुसारी ज्ञान को उत्पन्न नहीं कर सकता है श्रुत शब्द का अर्थ " श्रूयते इति श्रुतम्" शब्द है यह शब्द भावश्रुत के प्रति कारण होता है इसलिये शब्द में ज्ञान का उपचार कर दिया गया है और इसी में उसे ज्ञानरूप कहो है इसी प्रकार से आत्मा परिग्रहरूप दो स्थानों का ज्ञ परिज्ञा से जानकर जबतक प्रत्याख्यान परिज्ञा से उनका परित्याग नहीं कर देता है तब तक वह पूर्ण विशुद्ध अवधिज्ञान को इन्द्रियमनो निरपेक्ष होकर रूपि द्रव्यमात्र को द्रव्यक्षेत्र काल और भाव की मर्यादा लेकर साक्षात् जानने वाले ज्ञान को उत्पन्न नहीं कर सकता है। इसी प्रकार से ओत्मा आरम्भ परिग्रहरूप दो स्थानों का ज्ञ परिज्ञा से जानकर जबतक प्रत्याख्यान परिज्ञा द्वारा परित्याग नहीं कर देता है तब तक वह पूर्णरूप से या विशुद्धरूप से सनापर्यवज्ञान को-मन की पर्यायों को साक्षात् जालनेवाले ज्ञान को उत्पन्न नहीं कर सकता है जानने ) पन्न ४३१ शत नथी. " श्रूयते इति श्रुतम्" सा व्युत्पत्ति मनुસાર “જે સંભળાય છે તે શ્રત છે” એટલે કે શબ્દને શ્રત કહે છે. તે શબ્દ ભાવકૃતમાં કારણરૂપ બને છે. તેથી શબ્દમાં જ્ઞાનને ઉપચાર કરાવે છે, અને તેથી જ તેને જ્ઞાનરૂપ કહેવામાં આવેલ છે.
એજ પ્રમાણે જ્યાં સુધી આત્મા આરભ અને પરિગ્રહરૂપ બે સ્થાને રૂ પરિણાથી જાણતો નથી અને પ્રત્યાખ્યાન દ્વારા તેમને પરિત્યાગ કરતે નથી, ત્યાં સુધી તે પૂર્ણ વિશુદ્ધ અવધિજ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરી શકતો નથી, ઈન્દ્રિ અને મનની અપેક્ષા રાખ્યા વિના રૂપિ દ્રવ્યમાત્રને દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની મર્યાદાની અપેક્ષાએ સાક્ષાત્ જાણનાર જ્ઞાનને અવધિજ્ઞાન કહે છે આરંભ અને પરિગ્રહના સ્વરૂપને જાણીને તેમના પરિત્યાગ પૂર્વક જ આત્મા આ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરી શકે છે.
એ જ પ્રમાણે ત્યાં સુધી આત્મા જ્ઞ પરિજ્ઞાથી આરંભ અને પરિગ્રહને જાણતો નથી અને પ્રત્યાખ્યાન દ્વારા તે બન્નેને ત્યાગ કરતા નથી, ત્યાં સુધી
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुभा टीका स्था० २ उ०१०८ बारम्भपरिग्रहानवयोधेन धर्माघलाभ नि० २७१ _ 'केवलनाणं' इति । द्वे स्थाने अपरिनाय आत्मा केवलं परिपूर्ण, विशुद्धं वा केवलज्ञान केवलं-मत्यादिनिरपेक्षवादसहाय, यहा-केवलं-आवरणमलामावाद् विशुद्धम् , यहा-केवलं सकलं संपूर्णम् , यद्वा-केवलम्-मजातीयद्वितीयरहितत्वा.
यहां "नो केवलं उप्पाडेजा" ऐमा पाठ भी योजित कर लेना चाहिये इमका ऐसा वाच्यार्थ होता है कि आत्मा जपतक ज्ञपरिज्ञा से आरम्भ परिग्रह रूप दो स्थानों को नहीं जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञा से उनका परित्याग नहीं कर देता है, तश्तक वह परिपूर्ण अथवा विशुद्ध केवलज्ञान को-विना मर्यादा के रूपी और अरूपी द्रव्यों को हस्तामलकवत् साक्षात् जानने वाले जान को नहीं उत्पन्न कर सकता है "केवलनाणं" में जो ज्ञान का विशेपण यह केवल पद रखा है उससे यह प्रकट किया गया है कि वह ज्ञान ऐमा होता है कि जिसमें मति आदि जानों की निरपेक्षता होने के कारण सहायता की चाहना नहीं रहती है। अथवा इस केवलज्ञान का निरोधक जो सर्ववाति प्रकृतिरूप केवलज्ञानावरण है उसका इसमें सर्वथा क्षय रहता है इसीलिये इसे विशुद्ध कहा गया है अथवा अवधिज्ञान और मनःपर्यवज्ञान जिस प्रकार द्रव्यक्षेत्रादि की मर्यादा लेकर रूपी पदार्थ को जानते हैं उस प्रकार से यह मर्यादा लेकर पदार्थों को नहीं जानता है किन्तु मर्यादा रहित होकर ही यह તે પૂર્ણરૂપે અથવા વિશદ્ધરૂપે મન:પર્યવજ્ઞાનને (મનની પર્યાયોને સાક્ષાત જાણનારા જ્ઞાનને) ઉત્પન્ન કરી શકતો નથી.
महा " नो फेवल उप्पाडेजा” मा ५४ प योवले. तेना દ્વારા એ વાચ્યાર્થ થાય છે કે જયાં સુધી આત્મા સ પરિણાથી આરંભ પરિગ્રહરૂપ બે સ્થાનને જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેમને પરિત્યાગ કરતો. નથી, ત્યાં સુધી તે પરિપૂર્ણ અથવા વિશુદ્ધ કેવળજ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરી શકો નથી. કેઈ પણ જાતની મર્યાદા વિના રૂપી અને અરૂપી દબૅને હસ્તામલકવત્ (હાથમાં રહેલા આમળાની જેમ) સાક્ષાત જનારા જ્ઞાનને કેવળજ્ઞાન ४४. “ केवलनाण " | ५४मारे 34 विशेष तेन वा माट કરવામાં આવ્યું છે કે આ જ્ઞાન એવું હોય છે કે તેમાં મતિજ્ઞાન આદિ જ્ઞાનની અપેક્ષા રહેતી નથી એટલે કે તે જ્ઞાનથી સહાયતાની આવશ્યકતા રહેતી નથી કેવળજ્ઞાનનું નિરોધક સર્વિઘાતિ પ્રકૃતિરૂપ જે કેવળ જ્ઞાનાવર કર્યું છે, તેને તેમાં સર્વથા ક્ષય થયેલો રહે છે, તેથી તેને વિશુદ્ધ કરવું છે અવધિજ્ઞાન અને મન પર્યવાન તે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની મર્યાદામાં રહીને રૂપી પદાર્થોને જાણી શકે છે, પરંતુ કેવળરામાં આવી કે મર્યાદા
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्ग सूत्रे
3
दसाधारणम्, अनन्तम् - यद्वा - केवलं ज्ञेपानन्तत्वादनन्तम् तच्च तज्ज्ञानं च केवलज्ञानं नोत्पादयतीति ।
इह ' केवलम् ' इति विशेषणेन, केवलज्ञानस्य स्वरूपमात्रं प्रदर्शितम् ||८|| कथं पुनः केवलिपज्ञप्तधर्मेश्रवणादिलाभो भवेदित्याशङ्क्याहमूलम् दो ठाणाई परियाणित्ता आया केवलिपन्नत्तं धम्मं लभेज संवणयाए, तं जहा आरंभे चेत्र, परिग्गहे चेव । एवं जावं केवलनाणमुप्पाडेजा ॥ सू० ९ ॥
• द्वे स्थान परिज्ञाय आत्मा के वलिप्राप्तं धर्मं लभते श्रवणतायै । तद् यथाआरम्भश्चैव परिग्रहश्चैव । एवं यावत् केवलज्ञानमुत्पादयति ॥ ०९ ॥ टीका - ' दो ठागाई परियाणित्ता' इत्यादि ।
द्वे स्थाने-वस्तुनी, परिज्ञाय = ज्ञपरिज्ञयाऽनर्थमूलमिति विदित्वा प्रत्याख्यानरूपी अरूपी समस्त त्रिकालवर्ती पदार्थों को और उनकी पर्यायों को युगपत् जानता है इसीलिये इसे सकलप्रत्यक्ष कहा गया है अथवा केवलज्ञान जैसा और कोई दूसरा ज्ञान नहीं है, अतः यह असाधारण ज्ञान है 'अनन्तज्ञानरूप है अथवा ज्ञेय अनन्त है इसलिये यह अनन्त है इस प्रकार से यहां केवल विशेषण से केवलज्ञानका स्वरूपमात्र दिखलाया गया है।
जीव केवलिप्रज्ञप्त धर्म का श्रवणादिरूप लाभ कैसे हो सकता है इसके लिये सूत्रकार कहते हैं
" दो ठाणाई परियाणित्ता आया " इत्यादि ॥ ९ ॥ टीकार्थ- आत्मा दो स्थानोंको जानकर केवलिप्रज्ञप्त धर्मको श्रवणादि
२७४
होती नथी. ते तो अपरिमित ( भर्यादा विहीन ) ३यी, अ३यी समस्त ત્રિકાળવર્તી પદાર્થાને અને તેમની પર્યાને એક સાથે જાણી શકે છે, તેથી તેને સકલપ્રત્યક્ષ કહેવામાં આવ્યું છે. અથવા કેવળજ્ઞાન જેવું ખીજી કોઈ જ્ઞાન નથી, તેથી તે અસાધારણુ જ્ઞાન છે અને અનન્ત જ્ઞાનરૂપ છે. અથવા જ્ઞેય ( પદાર્થં ) અનન્ત છે, તેથી તે જ્ઞાન પણુ અનન્ત છે આ રીતે અહીં કેવલ વિશેષણુથી કેવળજ્ઞાનનું સ્વરૂપમાત્ર મતાવવામાં આવ્યુ છે. ! સૂ. ૮ ॥ જીવ કેવલિ પ્રજ્ઞસ્ ધના શ્રવણાદિ રૂપ લાભ કેવી રીતે પ્રાપ્ત કરી શકે છે તે સૂત્રકાર હવે પ્રકટ કરે છે—
3
66
दो ठाणाई परियाणि तो आया " छत्याहि ॥ ॥
આત્મા એ સ્થાનેને જાણીને કેવલિપ્રજ્ઞક્ષ ધપને શ્રાવણાદિ રૂપે પ્રાપ્ત
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुपारीका स्था० २ ० १ सू०१० धमादिप्राप्नो कारणादयनिरूपणम् २७५ परिझया प्रत्यारन्याय, आत्मा केवलि मनप्त धर्म श्रवणताये-श्रवणार्थ, लभते । ते द्वे स्याने प्रदर्शयति-तं जहा-त्यादि । तद्य था-आरम्भश्चैव, परिग्रहश्च । अयं भावः-आरम्भश्च परिग्रहश्चेत्युभे म्याने परित्यज्य निनोक्तो धर्मः श्रोतुं सुलभो भवतीति । एवं जाव' इत्यादि । एवं यावत् केवलज्ञानमुत्पादयति । इड यावच्छन्देन-पूर्वसूत्रात् पाठोऽनुसन्धेयः ॥ मृ० १॥ धर्मादिप्राप्तौ पुनय कारणान्तरमाह
मूलम्--दोहिं ठाणेहिं आया केवलिपन्नत्तं धम्म लभेज सबणयाए । तं जहा-सोच्चा चेव, अभिसमेच्च चेव, जाव केवलनाणं उप्पाडेजा ॥ सू० १०॥ ___ छाया-द्वाम्यां स्थानाभ्यां आत्मा केलिपज्ञप्त धर्म लभते श्रवणताय । तं जहा-श्रुत्वा चैत्र, यावत् केवलज्ञानमुत्पादयति ॥ मु. १० ॥ रूपसे प्राप्तकर लेता है अर्थात् दो स्थानों को जानने वालो आत्मा ही केवलि प्रज्ञप्त धर्म को सुनने के योग्य बन सकता है वे दो स्थान हैं आरम्भ
और परिग्रह इसी तरह से वह यावत् केवलज्ञान को उत्पन्न कर सकता है तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि आत्मा जपरिज्ञा से आरम्भ एवं परिग्रह को अनर्थ का मूल जानकर और प्रत्याख्यान परिज्ञा से जय उनका त्याग कर देता है तभी उसे जिनोक्त धर्म मुनने के लिये सुलभ होता है इसी प्रकार से ऐसा ही आत्मा गावत् केवलज्ञान को सुलभ शान्ति उत्पन्न कर लेता है यहां यावत्पद से पूर्व रहन का समस्न पाठ गृहीत हुआ है । सू०९॥
કરી લે છે. એટલે કે આરંભ અને પરિગ્રહરૂપ બે સથાનોને પરિણાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન દ્વારા તેમને પરિત્યાગ કરનાર અ જ કેવલિ પ્રજ્ઞસ ધર્મને શ્રવણ કરવાને પાત્ર બને છે. એ જ પ્રમાણે તે કેવળજ્ઞાન પર્યંતના પૂર્વ સૂક્ત પદાર્થોને પ્રાપ્ત કરી શકે છે એટલે કે જ્યારે આત્મા = પરિ સાધી આરંભ અને પઝિને અનર્થના મૂળ રૂપ જીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેમને પરિત્યાગ કરી દે છે, ત્યારે જ તે જિનકા ધમનું સરળતાથી પ્રવ; કરી શકે છે, અને એ જ આત્મા પૂર્વ સેન અગરિતા, સંયમ આદિ पिसान ५-तना सानाने पास ४६ - "गा " ( यापत् ) પદવી પૂર્વસૂરને સમકાન પાક ગ્રહ કરે ઈએ, સુ ૯ છે
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७६
स्थानासूत्रे
टीका- ' दोहिं ठाणेहिं ' इत्यादि ।
श्रुत्वा - के वेलिमज्ञप्तस्य धर्मस्योपादेयतामा, अभिसमेत्य - वां हृदिसंघार्य । अयं भावः - धर्मोपादेयतायाः श्रवणं, हृदि धारणं चेति द्वे स्थाने धर्मश्रवणस्य कारणमिति ।
उक्तं च-" सद्धर्मश्रवणादेव, नरो विगतकल्मपः ।
1
ज्ञाततत्वो महासत्त्वः परं संवेगमागतः ॥ १ ॥ धर्मोपादेयतां ज्ञात्वा, संजातेच्छोत्र भावतः । दृढं स्वशक्तिमालोच्य ग्रहणे संप्रवर्त्तते ॥ २ ॥ "
धर्मादि प्राप्ति में कारणान्तर दय का कथन -
" दोहि ठाणेहिं आया केवलिपन्नत्तं धम्मं लभेज्ज सत्रणयाए इत्यादि ॥ १० ॥
टीकार्थ- आत्मा दो स्थानोंके द्वारा केवलिप्रज्ञस धर्मको पा लेता है, वे दो स्थानरूप कारण है एक श्रवण और दूसरा हृदय में उसका अवधारण इसका तात्पर्य ऐसा है कि आत्मा केवलि प्रज्ञप्त धर्म उपादेय है " ऐसा जब सुनता है तो इस श्रवणमात्र से वह केवलिप्रज्ञप्त धर्मको ग्रहण नहीं कर लेता है, अतः इसके लिये आवश्यकता है उसे हृदय में अवधारग करने की इसीलिये यहां केवलि प्रज्ञप्त धर्म को प्राप्त करने के लिये इन दो कारणों का निर्देश किया गया है उक्तं च- " सर्भश्रवणादेव " इत्यादि
जिनोक्त सच्चे धर्म सुननेसे (धर्म का श्रवण करने से ) मनुष्य कल्मष (पाप) विहीन हो जाता है क्यों कि वह उसके द्वारा हेय
ܕܙ
ધર્માદિની પ્રાપ્તિના નિમિત્તરૂપ અન્ય બે સ્થાનાનું નિરૂપણુ—
" दो हिं ठाणेहिं आया केवलिपण्णत्त धम्मं लभेज्ज सवणयाए " इत्यादि १० આત્મા છે સ્થાનેા દ્વારા કેલિ પ્રજ્ઞક્ષ ધર્મને પ્રાપ્ત કરે છે. તે એ સ્થાન રૂપ કારણુ નીચે પ્રમાણે છે-(૧) શ્રવણુ અને (૨) તેને હૃદયમા અવધારણુ કરીને. આ કથનનું તાત્પ નીચે પ્રમાણે છે—
“ કલિ પ્રજ્ઞક્ષ ધમ ઉપાદેય છે ”, એવુ કથન જ્યારે આત્મા સાંભળે છે, ત્યારે એટલા કથનના શ્રવણુ માત્રથી જ તે કેવલિપ્રપ્ત ધર્મને ગ્રહણ કરી લેતા નથી, તેને માટે તે આવશ્યક વસ્તુ તે એ છે કે તેને હૃદયમાં અવધારણ કરવા જોઇએ. તેથી જ સૂત્રકારે કેલિપ્રશ્ન ધર્મને પ્રાપ્ત કરવા માટે અહીં अरखाना निर्देश ये छे. पशुछे' सद्धर्मश्रवणादेव" त्याहि. જિનાક્ત ધર્મનું શ્રવણ કરવાથી મનુષ્ય કમષ (પાપ રૂપ મલિનતા ) થી વિહીન ખની જાય છે, કારણુ કે તેના દ્વારા તે હેય અને ઉપાદેયના તત્ત્વજ્ઞાનથી
આ
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा का स्था० २ उ० १ ० ११ समयदयोन्मादनत्यनिरुपण २०७
'जाय' इति ह यावच्छन्देन-दोहि ठाणेहिं आया केवलं यो युना ' इत्यादि । 'जाय केवलनाणं उप्पाडेजा' इति पर्यन्तं बोव्यम् ।। मृ० १० ॥
केवलज्ञानं च कालविग भवतीनि तमाह
मूलम्--दो समाओ पन्नत्ताओ । तं जहा-ओलप्पिणी संना चेव, उस्सप्पिणी समा चेव ॥ सू० ११ ॥ ____ छाया-टे समे प्रज्ञप्ते । तद् यथा-अवर्पिणी समा चैत्र, उत्सर्पिणी समा चैव ।। मू० ११ ॥
टीका-'दो समानो' इति । समा-कालविशेषः । अन्यत् मुगमम् ॥ १० ११ ॥ और उपादेय के तत्वज्ञान से संपन्न बन जाता है जब आत्मा में हेयोपादेय का तात्विक ज्ञान जागृत हो जाता है तब आत्मा में एक
प्रकार का ऐसा आत्मिक बल प्रकट होता है कि जिनसे उसे परम संवेग उत्पन्न होता है "संसागत् भीतिसंवेगः" संवेग उत्पन्न होने से फिर यह धर्म को जीवन में उतारने की ऐसी हद इच्छा वाला बन जाता है कि जिससे वह अपनी शक्ति के अनुनार धर्म को ग्रहण ही कर लेना है यहां यावत्शब्द से " दोहिं ठाणेहिं आया केवल घोहिंदुज्झज्जा" इस पाठ से लेकर "जाव केवलनाणं उप्पा. डेज्जा"इस पाठ तक का ग्रहण हआ है ॥४० १०॥
केवलज्ञान कालविशेष में होता है इसलिये अब उसी कालविशेष को सूत्रकार कहते हैं-"दो समाओ पन्नताओ" इत्यादि ॥११॥
समा नाम कालविशेष का है और यह कालांवशेष उत्सर्पिणी ચુત બની જાય છે ત્યારે આત્મામા દેપાદેયનું તાત્વિક જ્ઞાન જાગૃત થઈ જાય છે ત્યારે આત્માની અંદર એક જાતનું આત્મબળ પ્રકટ થાય છે અને तना द्वारा तेना मात्मामा ५२म सवगरपन याय छे. " मंसारात् मीनि सवेग"
स पन पाथा ते पनपनमनपाने निया બને છે. તેથી તે પોતાની શક્તિ અનુસાર ધર્મને પ્રહ કરી લે છે. અહીં " जाय ( यावत् " ५:थी " दोहि ठाणेहिं आया फेवला योहि चुम्ना " पाथी २३ ४शन "जाब फेवलना पाटेना” मा भूत्रा: ५यतन। પાઠ ગ્રહુ છું કરવામાં આવે છે સૂ૦ ૧૦ ૫
કેવળજ્ઞાન કાળવિશે માં જ થાય છે, તેથી હવે મૂત્રકાર તે કળવશેની ३५९।२ -"यो समाओ पग्णतामो" त्या ॥ ११ ॥
विशेषतुं नाम "स" (५). तणविना .
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७
स्थानास्त्रे
केवलज्ञानमुन्मादक्षये सत्येव भवति, अतः सामान्येन उन्मादं प्ररूपयितुमाह
मूलम् --दुविहे उस्माए पन्नत्ते । तं जहा-जक्खावेसेणं चेव, मोहणिजस्स चेव कल्मस्स उदएणं । तत्थ णं जे से जक्खावेसेणं, से सुहवेयणतराए चेव, सुहाविमोयणतराए चेव । तत्थणं जे से मोहणिजस्स कम्मस्स उदएणं से णं दुहवेयणतराए चेव, दुहविभोयणतराए चेव ॥ सू० १२ ॥ ___ छाया-द्विविध उन्मादः प्रज्ञप्तः । तद्यथा-यक्षावेशेन चैत्र, मोहनीयस्य चैव कर्मण उदयेन, तत्र खलु योऽसौ यक्षावेशेन, स खलु सुखवेदनतरकश्चैव, सुखविमोचनतरकश्चैव । तत्र खलु योऽसौ मोहनीयस्य कर्मण उदयेन, स खलु दुःखवेदनतरकश्चैव, दुःखविमोचनतरकश्चैव ।। मू० १२ ॥
टीका-'दुविहे उम्माए ' इत्यादि
उन्मादः-चित्तविक्षेपः, स द्विविधः प्रज्ञप्तः । तद् यथा-यक्षावेशेन-यक्षो देवस्तस्याऽऽवेश:-मनुष्यादिशरीरेऽधिष्ठानं तेन, य उन्मादः, स इत्येकः । तथामोहनीयस्य-दर्शनमोहनीयादेः कर्मण उदयेन, य उन्मादः, सोऽन्य इति । तत्र
और अवसर्पिणी के भेद से दो प्रकार का है बाकी का इस विषय का कथन पहिले किया जा चुका है ॥ सू०११॥
केवलज्ञान उन्माद के क्षय होने परही होता है अतः अब सूत्रकार सामान्यरूप से उन्माद की प्ररूपणा करते हैं
"दुविहे उम्माए पन्नत्ते” इत्यादि ॥१२॥
चित्तविक्षेप का नाम उन्माद है यह उन्माद दो प्रकार का कहां गया है एक यक्षावेशसे हुआ उन्माद और दूसरा दर्शनमोहनीय कर्म के उदय से हुआ उन्माद, मनुष्यादि शरीर में जो देव का अधिष्ठान (૧) ઉત્સર્પિણીકાળ અને (૨) અવસર્પિણકાળ. આ વિષયનું વિશેષ કથન પહેલાં કરવામાં આવી ગયું છે. જે સૂ૦ ૧૧ છે
ઉન્માદને ક્ષય થવાથી જ કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી સૂત્રકાર હવે सामान्य३ जनमानी प्र३५ ४२ छ “दुविहे उम्माए पण्णत्ते" त्या ॥१२॥
ચિત્તવિક્ષેપને ઉમાદ કહે છે તે ઉન્માદને બે પ્રકાર કહ્યા છે-(૧) યક્ષાવેશ દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલો ઉન્માદ અને () દર્શન મેહનીય કર્મના ઉદયથી ઉત્પન્ન થયેલ ઉન્માદ. મનુષ્યાદિના શરીરમાં કોઈ દેવાદિને પ્રવેશ થાય છે અને તેને લીધે તેના
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
भुषा रोका स्था० २ १०१ सू० १२ उन्मावग्यनिरूपणम तयोर्मध्ये योऽसौ यक्षावेगेन माति, म सुग्ववेदनतरक एव-अतिमुखेन मोदजन्यो न्मादापेक्षया अक्लेशेन वेदनम्-अनुभवनं यस्यासो नृग्ववेदनतरः म एक सुखवेदनतरकः । तथा-अतिशयेन मुखेन विमोचन-वियोजनं, यम्याऽयो मुग्यविमोचनतरः । स एव सुखविमोचनतरकः विधामन्त्रतंत्रादिमात्रसाध्यत्वात् उन्येवं द्विविधा भवति । तत्र खलु यः उन्मादो मोहनीयम्य कर्मण उदयेन जायते, स ग्यल दुग्यवेदनतरो भवति, ऐकान्तिकानिगयितभ्रमस्वभावतयाऽत्यन्तविपरीतप्रतिनिमितत्वेनाऽनन्तभवभ्रमणकारणत्वात् , तथाऽऽभ्यन्तरकारणोत्पन्नत्वेन माघमा यत्वान् हो जाता है और उससे चित्त में जो असावधानी आ जाती है, वही यक्षावेशजन्य उन्माद है तथा दर्शनमोहनीयादि कर्म के उदग ने जो उन्माद विपरीत परिणाम होता है वह दर्शनमोहनीय फर्म जन्य उन्माद है इनमें जो उन्माद यक्षावेश से जन्य होता है वह "सुह वेयणनगए चेव" सुखवेदनतरक ही होता है अर्थात् मोहजन्य उन्माद की अपेक्षा वह यक्षावेशजन्य उन्माद अक्लेशसे है अनुभव जिनका ऐसा होता है तथा-सुखविमोचनतरक विधामन्त्रादि से साध्य होने के कारण अच्छी तरह से छुड़ाने के योग्य होता है अर्थात् यक्षावेश जन्य जो उन्माद होता है वह विद्यामन्त्र आदि के प्रभाव से छूट जाता है परन्तु जो मोहजन्य उन्माद होता है वह यक्षावेशजन्य उन्माद की अपेक्षा दुःखवेदनतरक होता है क्यों कि दर्शनमोहनीय जन्य उन्माद आत्मा में विपरीत परिणतिरूप होता है इससे आत्मा अनात्माभूत पदार्थों में लु. ચિત્તમાં જે અસાવધાની આવી જાય છે, તેને યક્ષાવેશજન્ય ઉન્માદ કહે છે પરન્તુ દર્શનમોહનીય કર્મના ઉદયથી ચિત્તમાં વિપરીત પરિણામ રૂપ જે ઉન્માદ પિદા થાય છે તેને દર્શનમોહનીય કર્મ જન્ય ઉન્માદ કહે છે. આ બન્ને ઉમાभारी पडेसा प्रश्न यहाशय 6-मा छे त “सुहवे यणतराए।" સુખદન તરક જ હોય છે. એટલે કે મેહજન્ય ઉમાદ કરતા ચાન્ય ઉન્માદને અનુભવ વધારે અકલેશજનક હોય છે. વળી યશવન્ય ઉન્માદ સુખવિમેચન તરક હોય છે, સરળતાથી દૂર કરી શકાય એવો હોય છે કાર કે યક્ષાવેશ જન્ય જે ઉન્માદ હોય છે તે વિવા, મત્ર આદિ દ્વારા સરળતાથી દૂર કરી શકાય એવો હોય છે, પરન્તુ જે હજન્ય ઉન્માદ છે તે યક્ષાવેશ જન્ય ઉન્માદ કરતા દુઃખવેદનતરક-વધારે દુખપૂર્વક વેદન કરવા ગોગ્ય હોય છે, કારણ કે દર્શનમેહનીય જવ ઉન્માદ આ યામાં વિપરીત પરિનિય હોય છે. તેથી આત્મા અનાત્મભૂત પદાર્થોમાં તે ભાઇને દ–અનિની કરપના
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૦
स्थानासो कर्मक्षयोपशमादिभिरेवनिवार्यत्वात् । संसारस्य च दुःखवेदनस्वभावत्वात् । मोहजोन्मादादन्यो यक्षजनितोन्मादः सुखवेदनतर एव एकभविसत्वादिति ॥ मू० १२ भाता हुआ इष्टानिष्ट की कल्पना से आप को सुखी दाखी मानने लगता है जो पदार्थ अपने नहीं हैं इन्हें अपना मानता है और जो अपने हैं उन्हें अपने नहीं मानता है रागादिक जो प्रकट में दुःखों देनेवाले हैं उनकी ही सेवा करता हुआ अपने को सुखी मानता है शुभ और अशुभ कर्म के फल में रति और अरति करता हुआ अपने निजके पद को भूल जाता है इस तरह से इस जीव की दर्शन मोहनीयकर्म के उदय से विपरीत परिणति बन जाती है तात्पर्य यही है कि यह इसके सद्भाव से सम्यग्दृष्टि नहीं बन पाता है इस कारण इस प्रकार की प्रवृत्ति इस के लिये अनन्त भवभ्रमण का कारण बनती है क्यों कि जबतक इस प्रकार की विपरीत परिणति रूप दर्शनमोहनीय जन्य उन्माद का उदय जीव को रहता है तबतक यह जीव चारों गतियों में जन्ममरण के दुःखों को उठाता रहता है-यही इस उन्माद में दुःखवेदनतरकता है तथा यह उन्माद दर्शनमोहनीय कर्मके क्षय क्षयोपशमादिसे ही हटाया जा सकता है विद्यामन्त्रादि के प्रभाव से नहीं इसलिये भी यह दुःख. वेदनतरक है तथा यह उन्माद् संसार का ही कारण होता है और આથી પિતાને સુખદુખી માનવા લાગે છે જે પદાર્થો પિતાના નથી તેમને તે પિતાના માને છે અને જે પદાર્થો પિતાના છે તેમને તે પારકાં માને છે. દુઃખના કારણભૂત રાગાદિ કેની સેવા કરવામાં જ તે સુખ માને છે. એ માણસ શુભ અને અશુભ કર્મના ફળમાં રતિ અને અરતિ કરતો થકે પોતાના નિજના પદને ભૂલી જાય છે. આ રીતે દર્શનમેહનીય કર્મના ઉદયથી તે જીવ વિપરીત પરિણતિવાળા બની જાય છે. કહેવ નું તાત્પર્ય એ છે કે આ પ્રકારના ઉન્માદવાળે જીવ સમ્યગ્દષ્ટિ બની શકતું નથી, તે કારણે તેની આ પ્રકારની પ્રવૃત્તિ તેને માટે અનન્ત ભવભ્રમણનું કારણ બને છે. કારણ કે જ્યાં સુધી તે જીવમાં દર્શન મેહનીય જન્ય આ પ્રકારની વિપરીત પરિણતિને સદ્ભાવ રહે છે, ત્યાં સુધી તે ચારે ગતિમાં જન્મમરણ રૂપ દુઃખને સહન કરે રહે છે. એજ આ ઉન્માદમાં દુઃખવેદન તરકતા છે આ ઉન્માદને દર્શનમેહનયના ક્ષય અને પશમાદિ દ્વારા જ દૂર કરી શકાય છે. વિદ્યામત્રાદિના પ્રભાવથી આ પ્રકારને ઉન્માદ દૂર કરી શકાતું નથી, તેથી પણ તેને દુખ વેદનતરક કહેવામાં આવેલ છે. તથા આ ઉન્માદ સંસારની વૃદ્ધિના કારણરૂપ
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८१
SSC
सुपा टीका स्था० २ २०१ सु० १३ दगडायनिरूपणम्
उन्मादे सति प्राणी प्राणातिपातादिनपे दण्डे प्रनने, दण्ट माजनं वा भवतीतिदण्ड निरूपयति--
मूलम्..दो दंडा पन्नत्ता । तं जहा-अटादंडे चेव, अणटादंडे चेव । नेरइयाणं दो दंडा पन्नत्ता, तं जहा-अहादंडे य, अणहादंडे य । एवं चउबीसादंडओ, जाव विमाणियाण ॥ सू०१३॥
छाया-द्वौ दण्डौ प्रज्ञप्तौ । तद् यथा-अर्थदण्डञ्चैव, अनर्थदण्टचैत्र । नैरयिकाणां द्वौ दण्डौ प्रज्ञप्तौ, तं जहा-अर्थदण्डश्च अनर्थदण्डश्च । एवं चनिगनिदण्ड का, यावद् वैमानिकानाम् ।। मू० १३ ।।
टोका' दो दंडा पन्नत्ता' इत्यादि
द्वौ दण्डौ प्रज्ञप्ती-प्ररूपितो भगवता । दण्डः प्राणानिपानादिः, म द्विविध इत्यर्थः । दण्डशब्दार्थः आवश्यकत्रस्य मत्कृतायां मुनितोपिणी टोकायासंसार दुग्वरूप ही है इसलिये भी यद दुग्ववेदनतर है तथा यह उन्माद जीव के साथ भब २ में जाता है अतः एक भविक यक्षजन्य उन्माद की अपेक्षा यह दुःख वेदनतरक है और यक्षजनिन उन्माद इस की अपेक्षा सुखवेदनतरक है ॥सू०१२॥
उन्माद के होने पर प्राणी प्राणातिपातादिरूप दण्ड में प्रवृत्ति करता है अथवा दण्डका पात्र होता है-इसी विषय की अब मृत्रकार प्ररूपणा फरते हैं-" दो दंडा पन्नत्ता" इत्यादि ॥१३॥
दण्ड शब्द से यहां प्राणातिपात आदिकों का प्रण हुआ है यह दण्ड दो प्रकार का है दण्डगब्द का अर्थ आवश्यक सत्र पर जो मेरी की हुई मुनितोपिणी टीका है, उसमें विवेचित हुआ है अतः वहां से બને છે. સંસાર તે દુઃખરૂપ જ છે, તેથી પ તેને દુ ખવેદનનરક કળો છે. આ ઉન્માદને સંબંધ જીવની સાથે ભવ તાવમાં રહે છે. તેથી એક વિક યક્ષજન્ય ઉન્માદ કરતાં મોહનીયજન્ય ઉન્માદને દુખદનક કો છે યા જન્ય ઉન્માદ મેહનીયજન્ય ઉન્માદ કરતા મુખવેદનતક ય છે . સ ૧૨
ઉન્માદયુક્ત અવસ્થામાં જ જીવ પ્રાણાતિપાત દિ રૂપ દડમાં પ્રવૃત્ત થાય છે અથવા દંડને પાત્ર બને છે. તેથી અત્રકાર હવે દડની પ્રરૂપણ કરે છે __"दो दटा एण्णत्ता " त्या ॥ १३ ॥
દંડ શબ્દ દ્વારા અહીં પ્રતિપાત દિને કરવામાં આવેલ છે. આ દંડને બે પ્રકાર છે. દંડ શબ્દનો અર્થ, મારા દ્વારા પણ મનની
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨
स्थानाङ्गसूत्रे मवलोकनीयः । केन प्रकारेण द्वौ दण्डौ मरूपितौ ? तं प्रदर्शयति-तं जहा' इत्यादि । अर्थदण्डः अर्थाय इन्द्रियादिप्रयोजनाय दण्डः, यस्तु निष्प्रयोजनो दण्डः, स अनर्थदण्ड इति । उक्तरूपमेव दण्डं सर्वजीवेषु चतुर्विंशतिदण्डकेन निरूपयति'नेरइयाणं' इत्यादि । नैरयिकाणामर्थदण्डोऽनर्थदण्डश्चेति द्वौ दण्डौ भवतः । एवं नैरयिकबर अर्थदण्डानर्थदण्डामिलापेन चतुर्विशतिइण्डको, बोद्धव्यः । तत्रैतावान् विशेषः-नैरयिकाणामर्थदण्डः स्वशरीररक्षार्थमन्यस्योपहननम् , अनर्थदण्डस्तु प्रद्वेपकरणादेव भवति । पृथिव्यादीनां तु अनाभोगेनाप्याहारकग्रहणे जीवोपघातो इसे जान लेना चहिये दण्ड के वे दो प्रकार इस तरह से हैं-" अट्ठा दंडे चेव अणहादंडे चेव' एक अर्थ दण्ड और दूसरा अनर्थ दण्ड इनमें इन्द्रियादि प्रयोजन के निमित्त जो दण्ड है वह अर्थ दण्ड है। तथा निष्प्रयोजन जो दण्ड है वह अनर्थ दण्ड है इसी दण्ड का सर्व जीवों में चतुर्विशतिदण्ड द्वारा अब पत्रकार प्ररूपण करते हैं " नेर. इयाणं" इत्यादि
नैरयिक जीवों में दो दण्ड होते हैं एक अर्थदण्ड और दूसरा अनर्थदण्ड नैरयिक की तरह ही अर्थदण्ड और अनर्थ के अभिलाप से चतुर्विशतिदण्डक जानना चाहिये विशेषता इसमें केवल ऐसी ही है कि नैरथिकों में जो अर्थदण्ड है वह अपने शरीर की रक्षा के लिये अन्य नारकियों का उपहननरूप है तथा अनर्थदण्ड, व्यर्थ के प्रद्वेष करने रूप है तथा पृथिव्यादिक जीवों में अनाभोग से भी जो आधारग्रहण करने જે સુનિષિ ટીકા લખવામાં આવી છે, તેમાં આપે છે. તેથી જિજ્ઞાસુ પાઠકએ ત્યાંથી તે વાંચી લે દંડના પ્રકાર નીચે પ્રમાણે છે –
“ अद्रा दंडे चेव अगवा दंडे चेव” (१) म सन(२) अनर्थ દંડ. ઈન્દ્રિયાદિ પ્રજનને નિમિત્તે જે પ્રાણાતિપાતાદિ રૂપ દંડ થાય છે, તેને અર્થ દંડ કહે છે, પણ નિપ્રજનયુક્ત જે દંડ હોય છે તેને અનર્થ દંડ કહે છે હવે આ દંડનું સમસ્ત જીવમાં ૨૪ દંડક દારા સૂત્રકાર નિરૂપણ ४२ -" नेग्इयाणं" त्याहि. नारीमा मे हाय छ (१) म ६ भने (૨) અનર્થ દંડ. એજ અભિલાપ ક્રમથી ચોવીસે દંડના જીવોમાં-વૈમાનિકે પર્યન્તના જીવમાં અર્થ દંડ અને અનર્થ દંડના સદૂભાવનું કથન થવું જોઈએ. અથ દંડ અને અનર્થ દંડની અપેક્ષાએ નારકમાં આ પ્રમાણે વિશેષતા છે. નારકમાં પિતાના શરીરની રક્ષા માટે અર્થ દંડ થતા હોય છે અને તે અન્ય નારકના ઉપહનન રૂપ હોય છે, અને ત્યાં વ્યર્થ પ્રદ્વેષ કરવા રૂપ અનર્થ દંડને સદ્દભાવ હોય છે. પૃથ્વીકાય આદિ માં અનાગ રૂપે આહાર
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुभा टीका स्था०२ ८०१०१४
निरूपणम्
૩૮૨
भवति । स एव तेषामर्थदण्डः, अन्यथानर्थदण्डः । अथवा-मनान्तरीयो योऽर्थदण्डादिपरिणामस्तदपेक्षया दण्डद्वयं पृथिव्यादीनां बोध्यम् ॥ ० १३ ||
सचार्य दण्डः सम्यग्दर्शनादित्रयतां न भवतीत्यतस्तस्त्रितयनिय्पणं कर्तुमिच्छन् पूर्व सामान्येन दर्शनस्वरूपं निरूपयति
मूलम् - दुबिहे दंसणे पत्ते । तं जहा सम्मदंसणे चैत्र, मिच्छादंसणे चैव । सम्मदंसणे दुबिहे पनतं । तं जहा-सिग्गसम्मदंसणे चेव, अभिगमसम्मदंसणे चैव । णिग्गसम्म मणे दुविपन्नते । तं जहा पडिवाई चेव, अपडिवाई चे | अभिगमसम्म दुविहे पन्नत्ते । तं जहा पडिवाई व अपडिवाई चेत्र । मिच्छादंसणे दुध पन्नते । तं जहा अभिग्गहियमिच्छादंसणे चेव, अणभिगहियमिच्छादंसणे चैव । अभिग्गहियमिच्छादंसणे दुबिहे पत्ते तं जहा सपनयसिए चेव, अपजसिए चैव । एवमणभिगहियमिच्छादणेऽचि ॥ सू० १४ ॥ छाया - द्विविधं दर्शनं प्राप्तम् । तद् यथा - सम्यग्दर्शनं चैव मिथ्यादर्शनं चैत्र । सम्यग्दर्शनं द्विविधं मतम् । तद् यथा- निसर्गसम्यग्दर्शनं चैत्र, अभिगमसम्यग्दर्शनं चैत्र । निसर्गमम्यग्दर्शनं द्विविनं महम् । तं जहा - मतिपातिचैव, अमतिपाति चैव । अभिगममम्यग्दर्शनं द्विविधं प्राप्तम् । तद् यथा - प्रतिपाति चैव, अप्रतिपाति चैत्र । मिथ्यादर्शनं द्विविधं मन्त्रप्तम् । तद् यथा- -अभिग्रहिकमिथ्यादर्शनं चैत्र, अनभिग्रहिकमिथ्यादर्शनं चैव । अभिमहिकमिध्याध्ीन द्विविधं मक्षप्तम् । तद यथा-सपर्यवसितं चैत्र, अपर्यवसितं चैत्र । एवमनभित्रहिकमिथ्यादर्शनमपि ॥ १४ ॥
1
1
1
पर जीवों का उपघात होता है तद्रूप अर्थ दण्ड होता है इससे अतिरिक्त वहां अनर्थ दण्ड होता है अथवा भवान्तरीय जो अर्थदण्डादिरूप उनका परिणाम है उस अपेक्षा से दण्डव्य पृथिव्यादिकों के होते हैं ऐसा जान लेना चाहिये || सू० १३ ॥
મહેણુ કરવામાં જીવેાના જે ઉપઘાત થાય છે, તે ઉપાત રૂપ અર્થ દરના સદૂભાવ હાય છે. તદુપરાંત તેએમાં અનથ દડને પ૬ સદ્ભાવ હોય છે. અથવા ભવાન્તરીય જે અર્થ દર્દિ રૂપ તેમનું પશ્ચિમ છે, તે ષ્ટિએ એમ સમજવુ એઇએ કે પૃથ્વીકાય આદિમાં પ બન્ને પ્રકારના દરને મલાવ साथ है. ॥ सू० १३ ॥
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
स्थानागवे टीका-'दुविहे दंसणे पन्नत्ते' इत्यादि
दर्शनं-श्रद्धानम् , अभिरुचिरित्यर्थः । तद् द्विविधम्-सम्यग्दर्शनम् , मिथ्यादर्शन चेति । तत्र-सर्वज्ञोपदिष्टपारमार्थिकजीवादिपदार्थानां श्रद्धानं सम्यग्दर्शनम् , तद्विप्रीतं मिथ्यादर्शनम् । सग्यग्दर्शन द्विविधम्-निसर्गसम्यग्दर्शनम् , अभिगमसम्यग्दर्शन च । तत्र-निसर्गः, स्वभावः, अनुपदेशः, इत्येकार्थाः । निसर्गेण= स्वमावेन गुर्वाधुपदेशमन्तरेण कर्मोपशमादिभ्यो जीवस्य यदर्शनं समुत्पद्यते तद ___ यह दण्ड सम्यग्दर्शनादित्रय वाले जीवों को नहीं होता है इसी अभिप्राय से उल तीनों का निरूपण करने की इच्छावाले सूत्रकार पहिले सामान्य रूप से दर्शन के स्वरूप का निरूपण करते हैं
" दुविहे दंसणे पन्नन्त " इत्यादि ।॥ १४ ॥
दर्शन-श्रद्धान अभिरुचि-दो प्रकार का कहा गया है जैसे सम्यग । दर्शन और मिथ्यादर्शन इनमें सर्वज्ञ उपदिष्ट जीवादिक पदार्थों का
जो श्रद्धान है वह सम्यग्दर्शन है इस सम्घग्दर्शन से जो विपरीत दर्शन है वह मिथ्यादर्शन है इनमें भी जो सम्यग्दर्शन है वह निसर्गसम्यग् दर्शन और अभिगम सम्यग्दर्शन के भेद से दो प्रकार का है जो सम्यग् दर्शन जीव को गुर्वादिक के उपदेश के विना उत्पन्न होता है वह सम्यग्दर्शन निसर्ग है निसर्गशब्द का अर्थ स्वभाव है इस स्वभाव से हुए सम्यग्दर्शन में उपदेश आदि परनिमित्त की अपेक्षा नहीं रहती है इसमें दर्शनमोहनीय कर्म का क्षयोपशमादि रूप परिणाम स्वतः होता है
સમ્યગદર્શનાદિ ત્રણના સદ્દભાવવાળા એ આ દંડથી રહિત હોય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર તે ત્રણેનું નિરૂપણ કરે છે પહેલાં તેઓ સામાન્ય રૂપે દર્શ ननु नि३५ ४२ छ-" दुविहे दंसणे पण्णत्ते" त्या ॥ १४ ॥
જિના કથનમાં શ્રદ્ધા અથવા અભિરુચિનું નામ દર્શન છે. તેના બે १२ छ-(१) सभ्यशन मन (२) भिथ्याशन. स. वा टि वाદિક પદાર્થોમાં શ્રદ્ધા રાખવી તેનું નામ સમ્યગ્દર્શન છે. આ સમ્યગ્દર્શન કરતાં વિપરીત જે દર્શન છે તેને મિથ્યાદર્શન કહે છે સમ્યગ્દર્શનના બે ભેદ છે, (१) RAM सभ्यशन, (२) भनिगम सभ्यश. रे सभ्यशन मां ગુરુ આદિના ઉપદેશ વિના ઉત્પન્ન થાય છે, તે સમ્યગ્દર્શનને નિસર્ગ સમ્યદર્શન કહે છે. નિસર્ગ એટલે સ્વભાવ. આવી રીતે ઉત્પન્ન થયેલા સમ્યગ્દર્શનમાં ઉપદેશ આદિ પરનિમિત્તાની આવશ્યક્તા રહેતી નથી. તેમાં દર્શન મોહનીય કર્મના ક્ષપશમાદિ રૂપ પરિણામ સ્વતઃ થાય છે, તેથી જ
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
%
सुधा टीका स्था०२ ७०१ २०१४ दर्शनायनिरूपणम
२८५ निसर्गसम्यग्दर्शनम् । यथा श्रावकपुत्रपौत्रागां कुलपरम्परागनं यद दर्शनम् । यथा वा स्वयम्भूरमणममुद्रस्थितानां श्रापकथापिकादि संग्धानवना मन्न्यानां विलोकनेन तदावरणीयक्षयोपशमतो जीवम्य यद् दर्गनं जायने तन् निसर्गसम्यादर्शनम् । अभिगमः-उपदेशः, तज्जनिनं सम्यग्दर्शनम्, अभिगमम्यग्दर्शनम् । इदं गर्वायुपदो सति जायते । तत्र निसर्गरम्यग्दर्शनं द्विविधमू-मनिपातिअप्रतिपाति च। तत्र यत् दर्गनमोहनीयोदयात् पतिपतति, तत् पतिपतनशील मनिपानि, औपयामिक क्षायोपगमिकं चेत्यर्थः । अप्रतिराति-मायिकम् तया-अभिगमनम्यदर्शनं विविइसीलिये इसका नाम निसर्ग सम्यग्दर्शन हुआ है श्रावक के पुत्रों और पौत्रादिकों में जो कुलपरम्परागत दर्शन होता है वह निसर्ग सम्यग्दर्शन है तथा स्वयंभूरमणसमुद्र में स्थित जो श्रावक श्राविका आदि के आकार वाले मत्स्य हैं उन मत्स्यों के विलोकन से जो जीव को नदा. वरणीय कर्म का दर्शनमोहनीय कर्म का क्षयोपगम होता है और हम क्षयोपशम से जो उसका दर्शन होता है, वह निसर्ग सम्पग्दर्शन है अभिगम नाम उपदेशका है इम उपदेशसे जो जीवको दर्शन प्राप्त होता है वह अभिगम सम्यग्दर्शन है यह सम्यग्दर्शन गुर्वादिक का उपदेश प्राप्त होने पर ही होता है निसर्गसम्यग्दर्शन भी दो प्रकार का होता है -एक प्रतिपाति और दूसरा अप्रतिपाति इनमें दर्शक मोहनीय कर्म के उदय से जो सम्यग्दर्शन होकरके छूट जाता है वह सम्यग्दर्शन प्रतिपाति है औपशमिक सम्यग्दर्शन और क्षयोपामिक सम्यग्दर्शन दो તેનું નામ નિસર્ગ સમ્યગ્દર્શન પડ્યું છે. શ્રાવકોના પુત્ર પુત્રીઓમાં જે કુલ પરમ્પરાગત દર્શન હોય છે, તે નિસગ સમ્યગ્દર્શન જ છે. તથા સ્વયંભૂમ સમુદ્રમાં રહેલાં જે શ્રાવક શ્રાવકાદિનાં આકારવાળાં માત્ર છે, તે મને દેખવાથી જે જીના દર્શન મેહનીય કર્મને ઉપશમ થાય છે, અને તે ક્ષેપશમને કારણે તેને જે દર્શનની પ્રાપ્તિ થાય છે, તે દર્શન પ નિરાશ સમ્યગ્દર્શન જ છે. અભિગમ એટલે ઉપદેશ. તે ઉપદેશ દ્વારા જીવને જે દર્શનની પ્રાપ્તિ થાય છે, તે દર્શનને અભિગમ સમ્યગ્દર્શન કહે છે આ પ્રકારનું સમ્યગદર્શન ગુરુ આદિના ઉપદેશથી જ પ્રાપ્ત થાય છે. નિસગ રાખ્ય નિના પણ બે ભેદ પડે છે-(૧) પ્રતિપતિ અને (૨) અપ્રતિપાનિ.
દર્શન મનીય કર્મના ઉદયથી જે સમ્યગ્દર્શન છૂટી જાય છે (ના થઈ જાય છે) એવા રાખ્યદર્શનને પ્રતિપતિ સમર્થન કરે છે. પશકિ સમ્યગ્દર્શન અને સાપથમિક સમ્યગદર્શન, આ છે રામઢને પ્રતિપતિ
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानास्त्रे धम्-प्रतिपाति, अप्रतिपाति च । सम्यक्त्वस्य विशेपवर्णनम् आचारागसूत्रस्य प्रथमश्रूतस्कन्धे चतुर्थीध्ययने मत्कृताचारचिन्तामणिटोकायां विलोकनीयम् । मिथ्यादर्शनं द्विविधम्-अभिग्रहिकमिथ्यादर्शनम् अनभिग्रहिकमिथ्यादर्शनं चेलि । मिथ्याविपरीतं, दर्शनं मिथ्यादर्शनम् , अतत्त्वे तचाभिनिवेशः, तत्त्वेचातत्वाभिनिवेशः। एतच्च मोहनीयकर्मोदयादुत्पद्यते । सत्ये तत्त्वे अश्रद्धानं मिथ्यादर्शनमित्यर्थः । तद् द्विविधम्-अभिग्रहिकमिथ्यादर्शनम्-अनभिग्रहिकमिथ्यादर्शनं च । तत्र-अभिसम्यग्दर्शन प्रतिपाति हैं क्यों कि इनका स्वभाव प्रतिपतनशील होता है क्षायिक सम्यग्दर्शन अप्रतिपाति होता है क्यों कि वह अपने आवारक (रोकनेवाले) कर्म दर्शनमोहनीयादि कर्म के बिलकुल क्षय से उत्पन्न होता है इसी तरह से अभिगमसम्यग्दर्शन भी दो प्रकार का होता है एक प्रतिपाति और दूसरा अप्रतिपाति सम्यक्त्व का विशेष वर्णन देखना हो तो आचाराङ्ग के प्रथम श्रुतस्कन्ध में चतुर्थ अध्ययन की आचारचिन्तामणि टीका में देख लेना चाहिये मिथ्यादर्शन भी दो प्रकार का होता है-एक अभिनहिकमिथ्यादर्शन और दूसरा अनभिग्रहिक मिथ्यादर्शन विपरीलदर्शन का नाम मिथ्यादर्शन है यह मिथ्यादर्शन अतत्त्व में तत्वाभिनिवेश रूप होता है अथवा तत्त्व में अतत्त्वाभिनिवे. शरूप होता है जीव का यह मिथ्यादर्शन दर्शनमोहनीय कर्म के उद्य से उत्पन्न होता है, सत्य तत्व में अश्रद्धान का नाम मिथ्यादर्शन है इसमें जो अभिग्रहिक मिथ्यादर्शन है वह कदाग्रह जहां होता है वहां होता હોય છે, કારણ કે તેમનો સ્વભાવ પતનશીલ-નષ્ટ થઈ જાય એવો હોય છે. ભાયિક સમ્યગ્દર્શન અપ્રતિપાતિ હોય છે, કારણ કે તે પિતાના આવારક (આવારણ કરનારા–રેકનાર) કર્મ (દર્શન મહનીય કર્મન) સર્વથા ક્ષય થવાથી ઉત્પન્ન થાય છે. એ જ પ્રમાણે અભિગમ સમ્યગ્દર્શન પણ બે प्रा२नु डाय छ-(1) प्रतिपाति भने (२) मप्रतिपाति.
સમ્યકત્વનું વિશેષ વર્ણન આચારાંગના પ્રથમ શ્રતસ્કના ચોથા અધ્યચનની આચાર ચિન્તામણિ ટીકામાં કરવામાં આવ્યું છે. તે જિજ્ઞાસુઓએ તે વાંચી લેવું મિથ્યાદર્શનના પણ બે પ્રકાર છે-(૧) અભિગ્રહિક મિથ્યાદર્શન અને (૨) અનભિગ્રહિક મિથ્યાદર્શન. વિપરીત દર્શનને મિથ્યાદર્શન કહે છે. આ મિથ્યાદર્શન અતત્વમાં તત્કાભિનિવેશ રૂપ હોય છે અથવા તત્વમાં અત વાભિનિવેશ રૂપ હોય છે. મિથ્યાદર્શન મોહિનીયના ઉદયથી જીવનમાં આ મિથ્યાદન ઉત્પન્ન થાય છે. સત્ય તત્વમાં અશ્રદ્ધા રાખવી તેનું નામ મિથ્યાદર્શન છે. જ્યાં કદાગ્રહને સદુભાવ હોય છે ત્યાં અભિગ્રહિક મિથ્યાદર્શન
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुधा टीका स्था० २ ३० १ ० १५ दर्शनायनिम्पणम् २४७ यदा-कदाग्रहः, म यत्रारित तदभिग्रटिक, नविपरीतम्-अनभिग्रहिकम् नि । अभिग्रहिकामियादर्शनं द्विविधम्-मपर्यवसितम्-पर्यवसानमहितम् , सम्यक्त्वमाप्ती मिथ्यादर्शनम्य नानाव मान्नमिन्यर्थः, अपर्यवसितम्-पर्यवसानरहिनम् अभव्यम्प सम्यक्त्वाप्राप्ती पर्यवमानासंभवान् अन्तरदिनपित्यर्थः । ए यमनभिग्रहिकमिया. दर्शनेऽपि सपर्यवसितापर्यवमितभेदेन है विव्यम् । तत्रापि मव्यापेक्षया चपर्यवमितम् , अभव्यापेक्षया अपर्यवसितमिति ॥ मृ० १४ ।। ___ उक्त दर्शनम् । अधुना ज्ञानं वर्णयवि___मूलम् --दुविहे नाणे पन्नत्ते । तं जहा-पच्चक्खे चेव परोक्खे चेव । पच्चक्खे नाणे दुविहे पन्नत्ते । तं जहा केवलनाणे चेव, नोकेवलनाणे चेव । है इससे भिन्न अनभिग्रहिक मिथ्यादर्शन होता है अभिग्रहिक मिथ्या. दर्शन भी दो प्रकार का होता है-एक मपर्यवसित और दुमरा अपर्यवमित जो मिथ्यादर्शन सम्यक्त्व की प्राप्ति होने पर नष्ट हो जाता है वह सपर्यवसित मिथ्यादर्शन है अभव्य जीवको जो मिथ्यादर्शन होता है यह अपर्यवसित मिथ्यादर्शन है क्यों कि अभव्य जीवको सम्यक्त्व की प्राप्ति होती नहीं है, इसलिये उसका मिथ्यावन पर्यवमानले रहित होता है इसी प्रकार से अनभिन्नहिक मिः पादर्शन भी सपर्यवसिन और अपर्यवसित के भेद से दो प्रकार का होता है भव्य की अपेक्षा अनभिग्रहिक मिथ्यात्व सपर्यवसित होता है और अभव्य की अपेक्षा वही अपर्यवसित होता है ॥ मृ० १४ ॥ હોય છે. તેનાથી ભિન્ન એવું જે મિથ્યાદર્શન છે તેને અનબિસહિક મિથ્યાદર્શન કહે છે. અભિગ્રહિક મિશ્યાનના પગ નીચે પ્રમાણે બે ભેદ પડે છે-(૧) સપર્યાવસિત અને (૨) અપર્યવસિત જે મિથ્યાદશન સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ થતા નષ્ટ થઈ જાય છે, તે મિથ્યાદાનને સપર્યાવસિન નિ વાદન કહે છે. આશા જીવને જે મિથ્યાન પ્રાપ્ત થાય છે ને અપર્યાવસિત (અનન્ત) હોય છે, કારણ કે અવ્ય જીવને કિની પ્રાપ્તિ થતી નથી, તેથી તેનું રિયાદન પર્યાવસાન (અસ્ત) શી ગતિ હોય છે એ જ પ્રમાણે અનાદિमिश नना ५.! -(१) स५५०मित अन (२) १५५. વસિન. ભવ્ય જેની પાસે અનભિગ્રડિક મિ પાવ પવનિ (ન્ત સુરત) હેપ છે પs અપ છે અનબિપિકિ નિથાવ અમિત (मन्त रहित) .५ . ॥ ५० १४ ॥
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
स्थानाशने केवलनाणे दुविहे पन्नत्ते । तं जहा-भवत्थकेवलनाणे चेव, सिद्धकेवलनाणे चेव । भवत्थकेवल नाणे दुविहे पन्नत्ते । तं जहासजोगिभवत्थकेवलनाणे चेव, अजोगिभवत्थकेवलनाणे चेव । सजोगिभवत्थकेवलनाणे दुविहे पन्नत्ते । तं जहा-पढमसमयसजोगिभवत्थकेवलनाणे चेब, अपढमसमयसजोगिभवत्थकेवलनाणे चेव । अहवा-चरिमसमयलजोगिभवत्थकेवलनाणे चेब, अचरिमसमयसजोगिमवत्थकेवलनाणे चेव । एवं अजोगिभवस्थकेवलनाणेऽवि । सिद्धकेवलनाणे दुविहे पन्नत्ते । तं जहाअणंतरसिद्धकेवलनाणेचेव, परंपरसिद्धकेवलनाणे चेव । अणं. तरसिद्धकेवलनाणे दुविहे पन्नत्ते । तं जहा-एकाणंतरसिद्धकेवलनाणे चेव, अणेशाणंतरसिद्धकेवलनाणे चेव । परंपरसिद्धकेवलनाणे दुविहे पन्नत्ते । तं जहा-एकपरंपरसिद्धकेवलनाणे चेव, अणेकपरंपरसिद्ध केवलनाणे चव ।
नो केवलनाणे दुविहे पन्नते । तं जहा-ओहिनाणे चेव, मणपज्जवनाणे चेव । ओहिनाणे दुविहे पन्नत्ते । तं जहाभवपच्चइए चेव, खओवसमिए चेव । दोण्हं भवपच्चइए पन्नत्ते, तं जहा-देवाणं चेव, नेरइयाणं चेव । दोण्हं खओवसमिए पन्नत्ते । तं जहा-मणुस्साणं चेव, पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं चेव । मणपज्जवनाणे दुविहे पन्नत्ते । तं जहा-उज्जुमई चेव, विडलमई चेव ।
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
टीका स्था० २ ० १ ० १५ शानद्वयनिरूपणम्
२८.. परोक्खनाणे दुविहे पन्नत्ते । तं जहा-आभिणिवाहियनाणे चेव, सुयनाणे चेव । आभिणिवाहियनाणे दुविहे पन्नते । तं जहा सुयनिस्सिए चेक, असुयनिस्सिए चेव । मुयलिस्लिप दुबिहे पन्नत्ते तं जहा-अत्थेग्गहे चव बंजगोग्गहे चेव । असुर्यानस्सिएऽवि एमेर्व। सुयनाणे दुविहे पन्नत्ते । तं जहा-अंगपविह
चव, अंगवाहिर चेव । अंगवाहिरे दुविहे पन्नत्ते । तं जहा-आवस्सए चेव, आवस्सयवइरित्ते चेव । आवस्लयवइरित्ते दुबिहे पन्नत्ते । तं जहा कालिए चेव, उक्कालिय चेव ॥ सू०१५ ॥
छाया-द्विविधं ज्ञानं प्रतप्तम् । नद यथा-प्रत्यक्षं चैत्र, परोक्षं चैत्र । प्रत्यक्षं ज्ञानं द्विविधम् । तद् यथा-केवलज्ञानं चैव, नो केवलज्ञानं चैत्र ।
केवलज्ञानं विविध प्राप्तम् । नदु यथा-भवस्थकेवर मान चैत्र, सिद्धकेवलनानं चैव । भवस्थ केवलज्ञानं द्विविधं प्रज्ञप्तम् । तद् यथा-सयोगिभवम्धकेवलनानं चैव,
दर्शन के विषय का कथन समाप्त हुआ अय ज्ञान का वर्णन मृत्र कार करते हैं-"दुविहे नाणे पण्णत" इत्यादि ॥ १५ ॥ टोकार्थ-जान दोप्रकारका कहा गया है जैसे एक प्रत्यक्षजान और दमरा पराक्षज्ञान इनमें प्रत्यक्षजान दो प्रकारका होना है, एक केवलजान सकल. प्रत्यक्षज्ञान और इमरानो केवलज्ञान विकल(देग) प्रत्यक्षजान केवलज्ञान भी दो प्रकार का कहा गया है एक भवस्थकेवली का केवलज्ञान और दमरा सिद्ध का केवलज्ञान । भवस्थ केवलीको केवलजान भी दो प्रकार का है, एक सयोगी भवस्थकेवली का केवलज्ञान, और दूसरा अयोगी
દર્શનની પ્રરૂપણા પૂરી કરીને હવે સૂત્રકાર જ્ઞાનની પ્રરૂપણા કરે છે– "दुविहे नाणे पण" इत्यादि ॥ १५ ॥
જ્ઞાનના નીચે પ્રમો બે પ્રકાર કવાં છે-(૧) પ્રયકાન (૨) પરેજ્ઞાન. તેમના પ્રત્યક્ષ =ાનના બે પ્રકાર છે-(૧) કેવળજ્ઞાન રાકલ પ્રયાઝાન અને (૨) નો કવળગાન વિશ્વ પ્રખ્યાજ્ઞાન. કેવળજ્ઞાન પs બે પ્રકારનું કેવું છે – (1) १२ वी शान ने (२)
न. ११३५ કે શન પ બે પ્રકારનું છે.ય છે (૧) બી ભાવ કેવલીનું વધનાન
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९०
स्थानाङ्गसूत्रे अयोगिभवस्थकेवलज्ञानं चैव । सयोगिभवस्थकेवलज्ञानं द्विविधं प्रज्ञप्तम् । तद्यथा-प्रथमसमयसयोगिभवस्थकेवलज्ञानं चैत्र, अपथमसमयसयोगिभवरथ केवलज्ञानं चैन । अथवा-चरमसमयसयोगिभवस्थ केवलनानं चैत्र, अचरमसमयसयोगिभवस्थ केवलज्ञानं चैत्र । एवम् अयोगिभवस्थ केवलज्ञानमपि । सिद्धकेवलज्ञानं द्विविधं प्रजतम् । तद् यथा-अनन्तरसिद्ध केवलनानं चव, परंपरसिद्ध केवलज्ञानं चैव । अनन्तरसिद्धकेवलज्ञानं विविध प्रज्ञप्तम् । तद् यथा-एकानन्तरसिद्ध केवलज्ञानं चैव, अनेकानन्तरसिद्ध केवलज्ञानं चैत्र । परंपरसिद्ध केवलज्ञानं विविध प्रज्ञप्तम् । तद यथा-एकपरंपरसिद्धकेवज्ञानं चैव, अनेकपरंपरसिद्धकेवळज्ञानं चैव ।। भवस्थकेवली का केवलज्ञान, इनमें सयोगी भवस्थकेबली का केवलज्ञान भी दो प्रकार का कहा गया है- १ प्रथमसमय के सयोगी भवस्थ का केवलज्ञान और २ अप्रथम समयवर्ती सयोगी भवस्था का केवलज्ञान अथवा चरमसमय के सयोगी भवस्थ का केवल ज्ञान और अचरमसमय के सयोगी भवस्थ का केवलज्ञान इसी प्रकार से अयोगी मनस्थ केवली का जो केवलज्ञान है वह भी दो प्रकार का होता है, सिद्धजीव का जो केवलज्ञान है वह भी दो प्रकार का है जैसे अनन्तरसिद्ध का केवलज्ञान
और परम्परसिद्ध का केवलज्ञान अनन्तरसिद्ध का केवलज्ञान भी दो प्रकार का है-एकसमयानन्तरसिद्ध को केवलज्ञान और अनेकसमयानन्तरसिद्धका केवलज्ञान परम्परसिद्धका केवल ज्ञान भी दो प्रकारका है एक परम्परसिद्ध का केवलज्ञान और अनेक परम्परलिद्धका केवलज्ञान। અને (૨) અયોગી ભવસ્થ કેવળીનું કેવળજ્ઞાન તેમાંના સગી ભવસ્થ કેવળીનું કેવળજ્ઞાન પણ બે પ્રકારનું હોય છે. (૧) પ્રથમ સમયના સગી ભવસ્થનું કેવળજ્ઞાન અને (૨) અપ્રથમ સમયવર્તી સગી ભવસ્થાનું કેવળજ્ઞાન અથવા (૧) ચરમસમયના સગી ભવસ્થાનું કેવળજ્ઞાન.
એજ પ્રમાણે અગી ભવસ્થ કેવળીનું કેવળજ્ઞાન પણ બે પ્રકારનું છે. સિદ્ધ જીવનું જે કેવળજ્ઞાન છે, તે પણ બે પ્રકારનું હોય છે-(૧) અનન્તર સિદ્ધનું કેવળજ્ઞાન અને પરસ્પર સિદ્ધનું કેવળજ્ઞાન અનન્તર સિદ્ધનું કેવળજ્ઞાન પણ બે પ્રકારનું છે-(૧) એકાન્તર સિદ્ધનું કેવળજ્ઞાન અને (૨) અનેકાન્તર સિદ્ધનું કેવળજ્ઞાન. પરસ્પર સિદ્ધનું કેવળજ્ઞાન પણ બે પ્રકારનું છે–(૧) એક પરમ્પર સિદ્ધનું કેવળજ્ઞાન અને (૨) અનેક પરસ્પર સિદ્ધનું કેવળજ્ઞાન.
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
---
-
-
-
-
-
निधाanा. २० म०२५ जानायनिकरणम्
नौकेवलानं द्विविधं प्राप्तम् । तद यथा-प्राधितान चन, मनः पर्यवज्ञानं चेच । अवविज्ञानं द्विविध प्रकासम् । तद यगा-ममन्यायिक नैव, सायोपामिक
हस पूर्वोक्त कथन का सारांश रोमा है कि हन्द्रिय और मन की सहायता के बिना जो केवल आत्मामात्र की सहायता से निर्मल ज्ञान होता है वह प्रत्यारज्ञान है, पेना वा प्रत्यश्वज्ञान मल प्रत्यक्ष और देशाप्रत्यक्ष के भेद से दो प्रकारला कहा गया है प्रत्यक्ष में यह मक. लता और विसलता का जो कथन है वह केवल विषय की अपेक्षा से ही कहा गया है प्रयोदवा गुरबानी सयोगी केवली जीवन्मुक्त जीव का जो केवलज्ञान है, वह सयोगी अवस्य केवलीका केवलज्ञान है और जो चौदहवें गुणस्थानवी जीव का केवलज्ञान है वह अयोगी भवम्ब का केवलज्ञान है लेवलज्ञान प्राप्तकर के भी जो अभी न पामोदारिक शारीर में वर्तमान है वे भवस्त्रयावदी से मवस्यकेवली१३ ओर १४ व गुणस्थानवी जीव ही होते है, योग जिनको वर्तमान होता है ये लगोगी भवस्वकेरल और योग जिनको नहीं है वे अयोगी भवस्थकेचली है इन्हीं दो के केवलज्ञान को लेकर पक्तिरूप से यह विचार किया गया है " नाकेबलनाणे नुचिहे पण्णत्त " नो केवलजान से यहां देशप्रत्यक्ष लिया गया है वह विकल प्रत्यक्ष रूप नोकेवलज्ञान दो प्रकार
આ રામરત પૂર્વોત કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે- અને મનની ગાયતા વિના, માન આત્માની રાડાય ધી જે નિર્મળ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે તેને પ્રત્યક્ષ કાન કહે છે તે જ્ઞાનને સકલ પ્રત્યક્ષ અને નિકલ પ્રત્યફના થી બે પ્રકારનું કેવું છે. પ્રત્યક્ષમાં આ સકલના અને વિકલતાનું જે કાન થયું છે તે કેવળ વિષયની અપેક્ષાએ જ થયું છે તેમાં ગુરઘાનવન મળી કેવલી જીનમુક્ત જીવનું જે કેવળજ્ઞાન છે તેને સળી ભવસ્થ કેવળીનું કેવળજ્ઞાન કહે છે અને ચૌદમા ગુરઘાનવ જીવનુ જે કેવળ માન છે તેને અગી ભવરુદ્ધનું કેવળજ્ઞાન કહે છે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યા બાદ જ જે જીવ પદાયિક શરીરમાં વિમાન રહે છે, એવા અને ભવધ કેવી કરે છે. ૧૩ માં અને ૧૪ માં ગુજરાનવ જીવ જ એવા વિશે કેવી
ઈ શકે છે જેમને ગ મ હોય છે એવાં કેવીને રાગી વાવસ્થ વિલી કહે છે અને જેમના પર મોજુદ નવી એવા કેવીને એની બર, કેરી કહે છે અને કેવળજ્ઞાનની અપ- પુનરૂપે આ વિચાર કરવામાં माहे. "नी पेलनाग दुदिले पकाने
मान" सा
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९२
स्थानाशस्त्रे चैव । द्वयो भवप्रत्ययिकं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-देवानां चैव नैरयिकाणां चैव । द्वयोः क्षायोपशमिकं प्रज्ञप्तम् , तद् यथा-मनुष्याणां चैव, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां चैव । मनापर्यत्रज्ञानं द्विविधं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-ऋजुमतिश्चंब, विपुलमतिश्चैत्र ।
परोक्षज्ञानं द्विविधं प्रज्ञप्तम् । तद् यथा-आभिनिवोधिकज्ञानं चैव, श्रुतज्ञानं चैव । आभिनिवोधिकज्ञानं द्विविधं प्रज्ञप्तम् । तद् यथा-श्रुतनिश्रितं चैत्र, अश्रुतनिश्रितं का कहा गया है एक अवधिज्ञान और दूसरा मनः पर्ययज्ञान अवधिज्ञानावरणीय कर्म के क्षयोपशम से जो ज्ञान जीव को प्राप्त होता है वह अवधिज्ञान है और मनःपर्यवज्ञानावरणीय कर्म के क्षयोपशम से जो ज्ञान उत्पन्न होता है वह मनःपर्यवज्ञान है, अवधिज्ञान भी दो प्रकार का है एक भवप्रत्ययिक अवधिज्ञान और दूसरा क्षायोपशमिक अवधि. ज्ञान देव और नारक जीवोंको भवप्रत्ययिक अवधिज्ञान होता है, तात्पर्य इस का ऐसा है कि देवपर्याय और नारकपर्याय में उत्पन्न होने पर अवधिज्ञानावरणीय कर्म के क्षयोपशम से जायमान ज्ञान अवधिज्ञान है तथा मनुष्य और पञ्चेन्द्रिय तिर्थञ्चों के जो तपस्यादि के प्रभाव से जायमान अवधिज्ञानावरणीय कर्म के क्षयोपशम से अवधिज्ञान उत्पन्न होता है वह क्षायोपशमिक अवधिज्ञान है मनःपर्यवज्ञान दो प्रकार का होता है एक ऋजुमति और दूसरा विपुलमति વિકલ પ્રત્યક્ષનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. તે વિકલ્પ પ્રત્યક્ષ રૂપ ને કેવળ ज्ञान में प्रार्नु ४यु -(१) मवधिज्ञान भने (२) मन:पय ज्ञान, मपधिज्ञाનાવરણીય કર્મના ક્ષયોપશમથી જે જ્ઞાન જીવમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તે જ્ઞાનને અવધિજ્ઞાન કહે છે. અને મનઃ૫ર્યવજ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષપશમથી જે જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે, તે જ્ઞાનને મન:પર્યવજ્ઞાન કહે છે. અવધિજ્ઞાનના પણ બે
२ ४ह्या छ-(१) प्रत्ययभवधिज्ञान मन (२) क्षयोपशभिः भवधिज्ञान. દેવ અને નારક જીને ભવપ્રત્યયિક અવધિજ્ઞાન થાય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે દેવપર્યાય અને નારક પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થતાં, અવધિજ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષપશમથી ઉત્પન્ન થતું જે જ્ઞાન તે ભવપ્રત્યયિક અવધિજ્ઞાન છે, અને મનુષ્ય અને પંચેન્દ્રિય તિરોમાં તપસ્યા આદિના પ્રભાવથી અવધિજ્ઞાનાવરણીય કર્મને ક્ષયે પશમ થવાથી જે અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે તેને
કાયિક અવધિજ્ઞાન કહે છે. મન ૫ર્યવજ્ઞાન પણ બે પ્રકારનું હોય છે. (१)नुमति माने (२) विधुसमति,
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ ० १ २०१२ पानानिरपणम् चत्र । श्रुननिश्रिनं विविध प्राप्तम् । तद्यथा-अर्थावग्रहक, व्यसनावग्रहोर । अननिश्रितमप्रमेय । श्रुतज्ञान विविध प्राप्तम् । तद् यथा-अगमविष्टं चैत्र, अगवाही चैव । अगवाही द्विविधं प्रज्ञप्तम । तद् यथा-आवश्यकं चैत्र, आवश्यक व्यतिरिक्त चैव । आवश्यकव्यतिरिक्त विविध प्राप्तम् । तद यथा-कालिकं चैव उत्कालिकं चैव ॥ मृ० १५ ॥
टीका-विहे नाणे पन्नत्ते' इत्यादि
सूत्रमेतत् सुगमम् । संस्कृत छायातोऽजगन्तव्यम् । नन्दीमत्रम्य झान चन्द्रिकाटोकायां ज्ञानं सविरतरं वर्गितमस्माभिरिति तत्र जिनामृभिर्द्रष्टव्यम् ।।१०१५ ।। __परोक्षजान दो प्रकार का कहा गया है-एक आभिनियोधिक और दुसरा शुनजान आभिनियोधिकज्ञान भी श्रुतनिश्रित और अश्रुतनिधिन के भेद से दो प्रकार का है अनानिश्रित आभिनियोधिक ज्ञान भी दो प्रकार का है एक अधावग्रहस्प और दसरा व्यखनावग्रहस्प अप्रतनि. श्रित आभिनियोधिकज्ञान भी अवग्रह और व्यञ्जनावग्रह के भेद से दो प्रकार का है शुनजान भी दो प्रकार का है एक अलमविष्ट और दुसग अगवान्य अङ्गवाच्य भी आवश्यक और आवश्यकव्यतिरिक्त के भेद से दो प्रकार का है, इनमें आवश्यकव्यतिरिक्त भी दो प्रकार का है एक कालिक और दसरा उत्कालिक नन्दी सूत्र की ज्ञानचन्द्रिका नाम की टीका में ज्ञान का विस्तारपूर्वक वर्णन किया गया है अतः वहीं से यह सब विषय अच्छी तरहसे जाना जा सकता है ।। मृ०१५॥
પરેશાન પણ બે પ્રકારનું કર્યું છે-(૧) આભિનિધિ , અને (૨) શ્રુતજ્ઞાન અભિનિબંધિક જ્ઞાનને પણ નીચે પ્રમાણે બે ભેદ છે-(૧) શતનિશ્ચિત અને (૨) અછૂતનિશ્ચિત. શ્રતનિશ્ચિત આભિનિબોધિક જ્ઞાન પ બે પ્રકારનું ક છે-(૧) અર્થાવગ્રહ રૂપ અને (૨) વ્યંજનાવગ્રહ રૂપ. અતનિશ્ચિત આમિનિબાધિક જ્ઞાનના પC નીચે પ્રમાણે બે પ્રકાર છે-(૧) અર્થાવરુપ मने (२) ०५ना५५३५.
अनजानना पड़ मे २ 360 -(१) गरिए अने (२) मामाहा અંગબાજ નજ્ઞાનના પળ બે ભેદ છે-(૧) આવક અને આવશ્યક વ્યનિતિ. આવશ્યકનિરિદન અંગાધ શતાનના પ નીચે પ્રમાણે બે ભેદ કહ્યા છે. (1) वि भने 61Rs.
નદીસૂની નાનચદ્રિકા નામની ટિકામાં કાનનું વિસ્તારપૂર્વક વન કરવામાં આવ્યું છે. તે ાિસુએ આ વિષયની વધુ માહિતી હાથી मपीपी. । सू० १५ ॥
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४
स्थानानसूत्रे
ज्ञान वर्णितम् । अथ चारित्रं वर्णयति
मूलम् — दुविहे धस्से पन्नते । तं जहा सुचधस्मे चैव, चरित्रधस्मे चैव । सुयधस्मे दुविहे पन्नत्ते । तं जहा सुत्तसुयधम्मे देव, अत्थसुयधम् चेव । चरितम् दुविहे पन्नत्ते तं जहाअगारचरितम्मे वेव, अणगारचरितधामे चेत्र । दुविहे संजमे पन्नत्ते, तं जहा सरागसंजमे चेव, वीयरागसंजसे चैत्र । सुरागसंजमे दुविहे पन्नते । तं जहा सुहुमपराय सरागसंजमे चेत्र, वादरसंपरायसरागसंजमे चैव । सुहुमसंपरायसराय संजमे दुविहे पन्न. तं जहा- पढमसमय सुहुम संप राय सरागसंजमे चेव, अपढमसमय सुहुमसंपरायसरागसंजमे देव | अहवा चरमसमय सुहुमसंपरायसरागसंजसे चेक, अचरमसमयसु हुमसंप्रराय सरागसंजने चेव । अहवा-सुहुमसंपायलरागसंजमे दुविहे पन्नत्ते । तं जहासंकिले समाए चेव, विसुज्झमाणए चेत्र । बादरपरायसरागसंजमे दुविहे पन्नन्ते । तं जहा पढमसमयवादरसंपरायसरागसंजमे चेव, अपढमसमयवाद संप्ररायसरागसंजमे चेव | अहवाचरिमसमयवादरसंपरायसरागसंजमे चेव, अचरिमसमयबादरसंपरायसरागसंज मे चैव । अह्वा-वायरसंपरायसरागसंजमे दुबिहे पन्नते । तं जहा पडिवाई चेव, अपडिवाई चेव । वीयराग संजमे दुविहे पन्नते । तं जहा - उवसंत - कसाय - वीयरागसंजमे चेत्र, खीणकसायवीयरागसं जमे चेत्र । उवसंत कसायवीयरागसंजमे दुविहे पन्नते, तं जहा- पढमसमय उवसंतकसायवीयरागसंजमे चेव, अपढमसमयउवसंतकसायवीयरागसंजमे चेव | अहवा
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
---
-
-
___सुधा टीका स्था०२ उ०१ म्० १६ घनचारिचारिप्रविणनिपटम :
चरिमसमयउवर्तनकसायवीयरागसंजमे चंब अचरिससमय उवसंतकवायवीयरागसंजमं चेव । वीणकलायवीयरागसंजमे दुबिहे पन्नत तं जहा-छउमत्थग्बीणकसायवीयराग संजमे वेव, केवलिवीणकसायवीयरागजम चेव । छउमस्थांवीणकमायवीयरागसंजमे दुविहे पन्नत्ते-त जहा-संयंबुद्धलमत्थ खीणकसायवीयरागसंजरो चेव, बुद्धबोयि उमत्थखणिकसायवीयगगसंजमे चेव । सयंबुद्धछउमत्थखीणकसायबीयरागसंजमे दुविहे पन्नत्ते । तं जहापढमससयालयबुद्धछ उमत्थखीणकसायबीवरागसंजमे चेव, अपढससमयसमंजुद्धछउमस्थखीणकसायबोयरागमंजमे चेव । अहवाचरिमसमयसयंवुद्धछउसस्थवीणनसायवीवरागसंजन चेव,अचरिमसमयसयंबुद्धछ उसत्थखीणकसायवीयरागसंजमे चेव'। बुद्धबोहियछ उपत्थरखीणकसायवीयरागसंजसे दुविहे पन्नत्ते,तं जहा-पढमसमयबुद्धबोहिय छउसस्थखीणकलायवीयरायसंजमे चेब, अपढमसमयबुद्धबोहियछउमत्थखीणकपायवीयरायसंजमे चैव । अहवाचरिमसमयबुद्धबोहियछउमत्थखीणकलायवीयरायसंजमे चेव, अचरिससमयबुद्धबाहिय छउमस्थस्त्रीणकरसायवीयगगसंजमे चेव। केवलि खीणकसायवीयरागनंजमे दुविहे पन्नते. तं जहा-सजोगि
बलिखीणकसायवीयरागसंजमे चेव,अजोगि केवलिग्बीणकसायवीयरागतंजले चेव । सजोगी लेवलिसीणकसाय बीयरागसंजमे दुबिहे पन्ने, तं जहा - पढमसमयसजोगिकेवलि. वाणकसायवीयरावसंजमे वेत्र, अपढससमयमजोगिकवालिबीणकसायवीयराय संजमे चैव । अता - चारमसमयसजोगिकंच.
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९६
स्थानास्त्रे लिखीणकसायायरायसंजमे चेव, अचरिमसमयसजोगिकेवलिखीणकसायवीयरायसंजमे चेव । अजोगिकेवलिखीणकसायवीयरागसंजमे दुविहे पन्नत्ते, तं जहा - पढमसमयअजोगिकेवलि. खीणकसाय वीयरायसंजमे चेव, अएढमलमयअजोगिकेवलिखीणकसायवीयरायसंजसे चेव, अहवा-चरिमसमय- अजोगिकेवलिखीणकसायवीयरागसंजमे चेव, अचरिमसमय अजोगिकेवलिखीणकसायवीयरागसंजमे चेव ॥ सू०१६ ॥
छाया-द्विविधो धर्मः प्रज्ञप्तः तद् यथा-श्रुतधर्मश्चैव, चारित्रधर्मश्चैव । श्रुतधर्मो द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद् यथा-सूत्रश्रुतधर्मश्चैव, अर्थश्रुतधर्मश्चत्र ।
चारित्रधर्मों द्विविधः, तद्यथा-अगारचारित्रधर्मश्चन, अनगारचारित्रधर्मश्चैव, । द्विविधः संयमः प्रज्ञप्तः, तद् यथा-सरागसंयमश्चैव, वीतरागसंयमचैत्र । सरागसंयमो द्विविधः प्रज्ञप्तस्तद्यथा-सूक्ष्मसंपरायसरागसंयमञ्चव, वादरसंपरायसरागसंयमश्चैव । सुक्ष्मसंपरायसरागसंयमो द्विविधः प्रज्ञप्तस्तद् यथा-प्रथमसमयमुक्ष्म संपरायसरागसंयमश्चव, अप्रथमसमयमुक्ष्मसंपरायसरागसंयमचव । अथवा-चरमसमयसूक्ष्मसंपरायसरागसंयमश्चव, अचरमसमयनूक्ष्मसंपरायसरागसंयमश्चैव। मुक्ष्मसंपरायसरागसयमो द्विविधः प्रज्ञप्तस्तद् यथा-संक्लिश्यमानश्चैव, विशुध्यमानश्चैत्र । वादरसपरासरागसंयमो द्विविधः - प्रज्ञप्तस्तद् यथा - प्रथमसमयवादरसंपरायसरागसंयमश्चैव, अमथमसमयवादरसंपरायसरागसंयमश्चैव । अथवा-चरमसमयवादरसंपरायसरागसंयमश्चैव,अचरमसमयवादरसंपरायसराग यमश्चैव । अथवा-चादरसंपरायसरागसंयमो द्विविधः प्रज्ञप्तस्तद् यथा-प्रतिपाती चव, अप्रतिपाती चैव । वीतरागसंयमो द्विविधः प्रज्ञप्तस्तद् यथा-उपशान्तकपायवीतरागसयमश्चैव, क्षीणकपायत्रीतरागसंयमश्चैव । उपशान्तकपायवीतरागसंयमो द्विविधः प्रज्ञप्तस्तद् यथा-प्रथमसमयोपशान्तकपायवीतरागसंयमश्चैव, अपथमसमयोपशान्तकपायवीतरागसंयमश्चैव । अथवा-चरमसमयोपशान्तकपायवीतरागसंयमश्चैत्र, अचरमसमयोपशान्तकपायवीतरागसयमश्चैव । क्षीणकपायवीतरागसंयमो द्विविधः प्रज्ञप्तस्तद् यथा-छमरथक्षीणकपायवीतरागसंयमश्चैव, केवलिक्षीणकपायवीतरागसंयमश्चैव । छद्मस्थक्षीण
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुभा टीका स्था०२ उ०१ सू० १६ प्रतवारिप्रदयिष्यनिरूपणम २९७ कपायधीनरागसंयमो द्विविधःप्राप्तस्तद् यथा-स्वयंयुद्धसम्बनीणकापायवीनगगसंयमोष, बुद्धयोविनलाग्थक्षीणकपायवीनगगगं यमर । स्वयंयुद्धगन्धर्वाणक.पायवीरागसंयमो हिविधः प्रजप्तस्तद् यथा-प्रथा मगयर वर्गचुलाम्बीणकपायवीतरागमयमौष, अप्रथमसमयम्वयंगुददाम्यक्षीणकपायवीतरागतंयमय । अपवा-गरमसनयरवयंयुद्भउनम्थक्षीणकरायवीनगगमंयमीर, अचरमगमयम्पयंबुद्धलयम्बक्षीण कपायवीतरागसंयमचव । बुद्धबोधितछाम्धतीणकपायवीतरागसंयमो द्विविधः प्रजप्तम्तद् यथा-प्रथमसमयबुद्धयोचितछाम्यक्षीणकपायवीनगगसंयमशेव, अप्रथमसमयबुद्धबोधितछमछस्थक्षीणपायीतरागसंयमचैत्र, अपवाचरमसमयबुद्रोधितछदास्थक्षीणकपायवीतरागमंयमश्चैव, अचरमसमयबुद्धयोधितछदाम्बक्षीगफपायवीतरागसंगमश्चैव । केलिक्षीणकपायवीतगगसंयमो विविध - मजप्तस्तद यथा-सयोगिकेवलिमीणकपायवीतरागसंयमश्चर, अयोगिकेवलिक्षीणकपायवीतरागरांयमश्चैव, सयोगिकेवलिमीणकपायवीनगगमयमो द्विविधः प्रमप्तरतद यथा-प्रथमममयायोगिकेन लिक्षीणकपायवीतरागसंयमश्चैव, अप्रथमममयसोगिके लिक्षीणकावीतरागसंयमचव । अथवा-चरमममयसयोगिकेवलिक्षीणकपायवीतरागसंयमदचव, अचरमसमयमयोगिकेवविक्षीणकपायवीतरागमंयमचंच, अयोगिकेवलिक्षीणकपायवीतरागसंयमो द्विविधः प्रज्ञप्तस्तदयथा-प्रथमममयायोगि. केवलिक्षीणकपायवीतरागसंयमश्चैव, अमयमसमयायोगिकेवलिक्षीणकपायवीतगगसंयमश्चैत्र । अथवा-चरमसमयायोगिकेवलिक्षीणकपायवीतरागसंयमाचैव, अच. रमसमयायोगिकेवलिक्षीणपायचीतगगययमन्चैव ॥ मृ० १६ ॥
टीका-'दुविहे धम्मे' इत्यादि।
धर्म:-धरतिरक्षति दुर्गती पतनात् प्राणिनः, शुमे स्थाने व स्थापयति यः स तथोक्तः। स तथाक्तता . ...... ........... ....
ज्ञान का वर्णन हो चुका-अघ चारित्र का वर्णन होता है"दुविहे धम्मे पन्नत" इत्यादि ॥१६॥
वर्गति में पतन होने से जीव की जो रक्षा करता है और शुभस्थानमें उसे पहुंचा देता है उसका नाम धर्म है उत्तं च
જ્ઞાનનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર ચરિત્રનું નિપ કરે છે– " दुयिद पम्मे पगते " या ॥ १० ॥
જે જીવને દુનિમાં પોતે બચાવે છે અને યુવા કાનમાં તેને પર. यार है, तेनु नाम . " संसार टु सतः "पानि
घ०३८
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानास्त्र उक्त च-" दुर्गतिप्रसृतान् जन्तून् , यस्माद्धारयते पुनः ।
धत्ते चैव शुभे स्थाने, तस्माद्धर्म इति स्मृतः ॥ १ ॥" असौ द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-श्रुतधर्मश्चैव, चारित्रधर्मश्चैव । तत्र-श्रुतं-द्वादशाङ्गम् -तदेव धर्मः श्रुतधर्मः। तथा-चारित्रां=मूलोत्तरगुणात्मकम् , तदेव धर्मः चारित्रधर्मः। 'सुयधम्मे दुविहे' इत्यादि । श्रुतधर्मों द्विविधः-मूत्रश्रुतधर्मः, अर्थश्रुतधर्मश्चेति । तत्र-सूत्र्यन्ते प्रथ्यन्ते, धातूनामनेकार्थत्वात् सूच्यन्ते वाऽर्था अनेन-अस्मिन् वेति सूत्रम् , मूलागमः । तद्रूपः श्रुतधर्मः सूत्रश्रुतधर्मः । अयंते अभिगम्यते, यद्वाअयंते याच्यते मोक्षाभिलापिभियः सः अर्य: व्याख्यानम् , तद्रूपः श्रुतधर्मः
" संसार दुःखतः सत्त्वान् यो धरत्युत्तमे सुखे" तथा "दुर्गति प्रसृतान जन्तून् ” इत्यादि ।
यह धर्म दो प्रकार का कहा गया है, एक श्रुत-धर्म और दुसरा चारित्र धर्म द्वादशाङ्गरूप श्रुतधर्म है तथा मूलगुण और उत्तरगुणरूप चारित्रधर्म है “ सुयधम्मे दुविहे " श्रुतधर्म और अश्रुतधर्मके भेदसे श्रुतधर्म भी दो प्रकारका है धातुओं के अनेक अर्थ होते हैं इस कारण यहां-" सूज्यन्ते-सूच्यन्ते वा अनेके अर्थाः अनेन अस्मिन् वा सूत्रम्" इस व्युत्पत्ति के अनुसार जिसके द्वारा अथवा जिसमें अर्थ गूथे गये हैं या सूचित किये गये हैं वह सूत्र है ऐसा वह सूत्र मूलागम है इस रूप जो श्रुतधर्म है वही श्रुतधर्म है " अर्यते-अभिगम्यते यहा अर्यते-याच्यते मोक्षाभिलाषिभिः यः सः अर्थः व्याख्यानम्" इस व्युत्पत्ति के अनुसार मोक्षाभिलाषी व्यक्तियों के द्वारा जो प्राप्त किया जाता है या प्रार्थित किया जाता है वह अर्थ है ऐसा वह अर्थ
આ ધર્મ બે પ્રકારનો કહ્યો છે–(૧) શ્રત ધર્મ અને ચારિત્રધર્મ. શ્રતદ્વાદશાંગ (બાર અંગ) રૂપ છે, તથા મૂલગુણ અને ઉત્તરગુણરૂપ ચારિત્રધર્મ છે.
___“ सुयधम्मे दुविहे " श्रुतधमना भने सश्रुतधमना मेथी श्रतधम पर બે પ્રકારને કહ્યો છે. ધાતુઓના અનેક અર્થ થાય છે, તે કારણે અહીં " सूयन्ते-सूच्यन्ते वा अनेके अर्थाः अनेन अस्मिन् वा सूत्रम् ” मा व्युत्पत्ति અનુસાર “જેના દ્વારા અથવા જેના અર્થ ગૂંથવામાં આવ્યા છે અથવા સૂચિત કરાયા છે, તેનું નામ જ સૂત્ર છે, એવું તે સૂત્ર મૂલાગમ છે. મૂલાગમ રૂપ જે श्रुतधर्म छे से श्रुतधम ३५ छ “ अर्थ्यते-अभिगम्यते यद्वा अर्थ्यते-याच्यते मोक्षाभिलाषिभिः यः सः अर्थः व्याख्यानम्" । व्युत्पत्ति अनुसार २ भाक्षा ભિલાષી વ્યક્તિઓ દ્વારા પ્રાપ્ત કરાય છે અથવા પ્રાર્થિત કરાય છે, તેનું નામ
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टोका म्या० . उ० १ ० १६ अनचारिप्रोविध्यनिरूपणम २५० अर्थश्रुनधर्मः । मृत्रार्थ योपिस्तव्याख्याउनगध्ययनमत्रम्य प्रथमा-ययने योनितिगायायां मकतप्रियदर्शिनीटी कायामवलोकनीया। 'चरिन यम्मे दुविहे' इत्यादि । चारित्रधर्मा द्विविध प्रज्ञानः, नया अगाग्वास्त्रियम .. अनगार चारित्रधर्मइचेति । तत्र-अगारं-गृहं, तद् योगाद अगागागृहम्याः तेषां ययारित्रधर्म:सम्यक्त्रमूलाणुव्रतादिपालनरूपासोऽगारचान्त्रिधर्मः । न विग्रने अगारं = गृहं येषां ते-अनगारा संयताः, तेषां यथास्त्रिधर्म: महावतादिपालनरूपः मोऽनगारचारित्रधर्मः । चारित्रधर्मश्र संयम इति संयममाह-'दविहे मंजमे' इत्यादि । संयमो द्विविधः-सरागसंयमः, वीतरागसंयमश्चेति । तत्र यो रागेण = मायाव्याख्यान है इस रूप जो श्रुनधर्म है वह अर्थ श्रुतधर्म है मृत्र और अर्थ की विस्तृत व्याख्या उत्तराध्ययन मृत्र के प्रथम अध्ययन में २३ वों गाथा की प्रियदर्शिनी टीका में की गई है सो वहीं से इसे देख लेनी चाहिये " चारित्तधम्मे दुविहे पणत्ते" चारित्रधर्म दो प्रकार का कहा गया है एक अगारका चारित्रधर्म और दमरा अनगार का चारित्र धर्म अगार नाम गृह का है इस गृह योग से यहां अगार शब्द से गृहस्थ जन गृहीत हुए हैं इन गृहस्थजनों का जो सम्यक्व महित मृलगुण अणुव्रत आदि का पालन रूप धर्म है, वह अगार चारित्र धर्म है तथा जिनको गृर का प्रतिवन्ध नहीं होता है वे अनगार हैं ऐसे अनगार संयत होते हैं इन संयतजनोंका जो महावतादि पालन रूप चारित्र धर्म है यह अनगार चारित्रधर्म है चारित्रधर्मका नाम ही संयम है अतः यह संयम " दुविहे मंजमे " इत्यादि कथन के अनुसार અર્થ છે, એવો તે અર્થ વ્યાખ્યાન છે. આ વ્યાખ્યાન રૂપ જે શતધર્મ છે તે અર્ધસુતધર્મ છે સૂત્ર અને અર્થની વ્યાખ્યા ઉત્તરાધ્યયન મૂત્રના પહેલા અધ્યયનની ૨૩ મી ગાથાની પ્રિયદર્શિની ટીકામાં વિસ્તારપૂર્વક આપવામાં આવેલ છે, તે જિજ્ઞાસુઓએ તે વાચી લેવી.
"चारित्तधमो दुवि पण्णते" यात्रिय माना ४यो -(१) અગારને ચારિત્રધર્મ અને (૨) અગાને ચારિત્રધર્મ. અગાર એટલે . અડી અગાર શબ્દથી ગૃહસ્થજનને મre કરવા જોઈએ. તે ગૃહએ સ. કtવ સવિન મૂલગુણ અણન આદિને પાળા બંધનથી હિન હોય છે તેમને અગાર કહે છે એવાં અજગર સંયત હેાય છે, તે ન માને છે મહાવ્રતાદિ પાલનરૂપ ધર્મ છે તેને અગાર અગ્નિપમ કહે છે ચારિત્રધર્મનું नाम An७. "दुषित माने" या ५५ नुसार तो
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
३००
स्थानाङ्गसूत्रे विरूपेण सह वर्तते स सरागः, स चासौ संयमश्च सरागस्य वा संयमः सरागसंयमा= सकपायचारित्रमित्यर्थः। वीतः विगतो नष्टो रागो यस्मात् स वीतरागः, स चासौ संयमश्च वीतरागसंयमः-कपायवर्जितचारित्रमित्यर्थः । 'दुविहे ' त्यादि-सरागसंयमो द्विविधः-सूक्ष्मसंपरायसरागसंयमः, बादरसंपरायसरागसंयमश्चेति । तत्रसंपरायेति-संसरति संसारं येन स सम्परायः क्रोधादिलक्षणः कषायः, स सूक्ष्मःस्वल्पः लोभकपायरूपो यस्य उपशमकस्य क्षपकस्य वेति सूक्ष्मसंपरायः-संयतः, स चासौ सरागसंयमश्चेति तस्य वा सरागसंयमः मूक्ष्मसंपरायसरागसंयमः । दो प्रकारका कहा गया है एक सरागसंयम और दूसरा वीतराग संयम इनमें जो संयम मायादिरूप रागके साथ पालित होता है वह सरागसंयम है अथवा सरोग का जो संयम है वह सराग संयम है इसका दूसरा नाम कषायसहित चारित्र है जिससे राग विनष्ट हो जाता है वह वीतरोग है इस वीतरागरूप संयमका नाम वीतराग संयम हे वह कषायवर्जित चारित्ररूप होता है "दुविहे " इत्यादि।
सरागसंयम दो प्रकारका कहा गया है-एक सूक्ष्मसंपराय सरागसंयम दुसरा बादसंपराय सरागसंयम जीव जिसके द्वारा संसार में भटकता फिरता है उसका नाम संपराय है, ऐसा वह संपराय क्रोधादि कषाय रूप होता है जिस क्षपक के या , उपशमक के यह लोभ कषायरूप संपराय स्वल्प होता है ऐसा वह स्वल्प लोभ कषाय सूक्ष्म संपराय है यह स्वल्प लोभकषाय रूप सूक्ष्म संपराय ही सराग संयम है अथवा પ્રકારને કહ્યું છે- ૧) સરાગ સંયમ અને (૨) વીતરાગસંયમ. જે સમયનું માયાદિરૂપ રાગસહિત પાલન થાય છે, તે સંયમને સરાગસંયમ કહે છે. અથવા સરાગ જીવને જે સંયમ છે તેને સરાગ સંયમ કહે છે. તેને કષાય સહિત ચારિત્ર પણ કહે છે. જે જીવમાંથી રાગ નાશ પામી ગયો હોય છે તે જીવને વીતરાગ કહે છે. તે વીતરાગરૂપ સંયમને વીતરાગ સંયમ કહે છે, તે કષાયરહિત ચારિત્રરૂપ હોય છે..
“दुविहे " त्यादि. २२ सयभना ५ नीय प्रभाव में प्र२ ह्या छ-(१) सूक्ष्म स५२।य सरास सयम अने (२) मा६२ सप२राय सशस सयम. જીવ જેના દ્વારા સંસારમાં ભટકતો રહે છે, તે સંપૂરાય કહેવાય છે તે સંપરાય ધાદિ કષાયરૂપ હોય છે. જે ક્ષેપકમાં કે ઉપશામકમાં આ લેભકષાયરૂપ સં૫રાય સ્વલ્પ (ઘણાં ઓછા પ્રમાણમાં હોય છે, તે ક્ષેપક અથવા ઉપશમકના તે સવલ્પ લેભકષાયને સૂક્ષમ-સંપાય કહે છે. આ સ્વલ્પ લેભકષાય રૂપ સૂરમ સં૫રાય જ સરાગ સંયમ ગણાય છે. અથવા સૂક્ષ્મ સંપરાયવાળા
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधारीका न्या. २ 30 १ म०१६ शुभचारित्रविणनिरपणम् ३०१ बादरा-स्थलाः परायाः कपायाः यम्य चम्मिन को मंयमे म बादरगंपरावानरागसंयमः । 'मुटुमे ' त्यादि-मूत्रद्वयम् । मत्मपरायसरागपंचमः द्विविध प्रामः, तयथा-प्रथमसमय मयंपरायमरागनयमः, अप्रयमसमयमूक्ष्मपरायमगगनयम
चेति । तत्र प्रथमः एकाएक समयो यम्योत्पत्तो म प्रथमममयः, सचाना मृहमसंपरायसरागमंयमश्चेनि तस्य या तथोक्तः तथा - अप्रथमः द्वयादिर-पः ममयों यम्य स तथोक्तः, स चामो मृत्मसंपरायमरागमयमश्वेति नया । प्रकारनारेणाह-' अहवे' त्यादि -- अथरा - चरम - अन्तिम. ममयः चारित्र. माप्त्यपेक्षया यम्य स तथा. स चासो नस्य वा मदमसंपरायसरानमंयमाचेनि वृक्ष्म संपरायवाले संयत का १० गुणस्थानवी जीव का जो सरागसंयम है वह समसंपगय सरागसंयम है जिस संयमी जीवको या जिस संयम में स्थूलरूप कपायें रहती हैं वह पादरसंपराय है इस बादर संपरायवाले जीव का जो रागसहित संयम है वह बादर संपरायसंयम है अथवा इस घादरसंपराय के होने पर जो राग सहित मंयम होता है वह सादरसंपरायांसंयम है, सूक्ष्म संपराय सराग संयम भी दो प्रकार का होता है एक प्रथम समय सूक्ष्मसंपराय सगगसंयम और दमराअप्रथम समय सूक्ष्मसंपराय सरागसंयम जिस सदमसंपगय सराग संयम की उत्पत्ति में एक ही समय होता है वह प्रथम समय सदमपराय सराग मंयम है नधा जिस सक्ष्मसंपरायसंयम की उत्पत्ति में प्रयादि समय का काल लगता है वह अप्रथम ममय सूक्ष्मसंपराय मरागमयम है अथवा हम तरह से भी इनके दो भेद है-एक चरमसमय सक्षमसंपસંયનનો દસમાં ગુણસ્થાનવર્ત જીવને જે સરાગ સંયમ છે તેને સુકમ સંપરાય સરાગ સંયમ કહે છે. જે સંયમયુક્ત જીવમાં અથવા જે રકમમાં કલરૂપ કોને સદ્દબાવ રહે છે, તે બાહર પરાથરૂપ છે. તે બાદર સંપ રાયયુક્ત જીવને જે રાગ સહિત સંયમ છે તેને બાદર સં૫રાય સંયમ કહે છે.
સુદ સપરાય સરાગ સંયમ પણ બે પ્રકારને કેય છે-(૧) પ્રથમ સમય મૂમ સં૫રાય સરાગ સંયમ અને (૨) અપ્રઘમ સમય સકમ સંપાય સર સયમ જે સમ સપરાય રાવળ સંયમની ઉત્પત્તિમાં એક જ સમય થાય છે, તેને પ્રથમ સમય મ પરાય રાગ સંયમ કહે છે. જે સમ સ પરાયની ઉત્પત્તિમાં બે આદિ સમયને કાળ લાગે છે, તેને અપ્રથમ સમય સર પરાગ સરળ સંયમ કહે છે. અથવા આ રીતે પ તેના બે બેત છે (૧) રામ સમય ભૂમિ સંપાય પર સંયમ અને (૨) અચરમ ગરાય સૂક્ષ્મ સંપાથ સરાગ સવ. ચારિત્રપાણિની અપાએ જેનો સમય અતિમ હોય
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०३
Strate
तया । न चरमः अचरमः, शैलेश्यवस्थातः पूर्वभागवत समयः चारित्राप्राप्त्यपेक्षया यस्य स तथा, सचासौ तस्य वा सूक्ष्म संपराय सरागसंयमश्चेति तथोक्तः । पुनः प्रकारान्तरेणाह - 'अवे' त्यादि । अथवा अन्यमकारेण सूक्ष्मसंपरायसरागसंयमो द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - संक्लिश्यमानः विशुध्यमानश्चेति । तत्र - संक्लिश्यमानसूक्ष्मसपरायसंयम उपशमश्रेण्याः प्रतिपततः, विशुध्यमानसूक्ष्मसंपरायसरागसंयम उपशसश्रेणीं वा समारोहतो जीवस्य भवति । 'वादरे' त्यादिसूत्रद्वयम् - बादरसंपरायसरागसंयमो द्विविधः प्रथमसमयवादरसं परारायसगसंयमः, अमथमसमयबादरसंपरायसरागसंयमः। अत्र प्रथमाप्रथमसमयता संयमप्रतिपत्तिकालापेक्षया बोध्या । अथवा - चरराय सराग संयम और दूसरा अचरमसमय सूक्ष्म संपराय सराग संयम चारित्र प्राप्ति की अपेक्षा से जिसका समय अन्तिम होता है ऐसा जो सुक्ष्मसंपराय सराग संयम है वह चरम समय रूक्ष्मसंपराय स रागसंयम है तथा शैलेशी अवस्था से पूर्व भागवर्ती समय चारित्र प्राप्ति की अपेक्षा से जिसका होता है वह अचरम समय सूक्ष्म संपराय सराग संयन है अथवा सूक्ष्म संपराय सराग संयम इस तरह के भी दो भेदों से दो प्रकार का कहा गया है- एक संक्लिश्य मान दूसरा विशुध्यमान इनमें संक्लिश्यमान सूक्ष्मसंपराय सराग संयम उपशमश्रेणि से गिरते हुए जीव के होता है और विशुद्धयमान सूक्ष्मसंपराय सराग संघम उपशम श्रेणी पर आरोहण करते हुए जीव के होता है बादर संपराय सरागसंयम दो प्रकार का है, प्रथमसमय बादर संपराय सरागसंयम और अप्रथमसमयवाद संपराय सरागसंयम यहां संयम प्रतिपत्ति काल की अपेक्षा से प्रथम अप्रथम समयता जाननी चाहिये ।
છે એવા જે સૂક્ષ્મ સપરાય સરાગ સયમ છે તેને ચરમ સમય સૂક્ષ્મ સપ રાય સરાગ સયમ કહે છે તથા શૈલેશી અવસ્થા કરતાં પૂર્વ ભાગવત્ જેને ચારિત્ર પ્રાપ્તિની અપેક્ષાએ સમય હોય છે, તેને અચરમ સમય સૂક્ષ્મ સૌંપરાય સરાગ સયમ કહે છે, અથવા સૂક્ષ્મ સંપરાય સરાગ સયમના નીચે अभाऐ थे लेढ Łह्या छे- (1) संलिश्यमान भने (२) विशुध्यमान.
ઉપશમ શ્રેણિથી પતન પામતા જીવમાં સ'કિલશ્યમાન સૂક્ષ્મ સ`પરાય સરાગસયમ હાય છે, અને ઉપશમ શ્રેણિપર આરોહણ કરતા જીવમાં વિશુધ્યમાન સૂક્ષ્મ સૌંપરાય સરાગ સયમના સદ્ભાવ હાય છે.
ખાદર સપાય સરાગ સંયમના પણ બે પ્રકાર છે-(૧) પ્રથમ સમય માદર સપરાય સરાગ સયમ અને (૨) અપ્રયમ સમય બાદર સ'પરાય સરાગ સયમ, અહીં સંયમ પ્રતિપત્તિ કાળની અપેક્ષાએ પ્રથમ સમયતા અને અપ્ર ક્રમ સમયતા સમજવી.
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुघा रीका म्या० २ १० १० १, नवारिरिपनिरपणम् २०॥ माचरमसमयमाश्रित्य मृत्रं वान्यम् । अत्र-चरमानरमसमयता तु यदनन्तरं नृक्ष्म संपरायना अपंयनत्वं वा भविष्यति, तदपेक्षया बाया । रोपव्याख्या पूर्वेक्टेन । अध प्रकारान्तरेणाप्याह-' प्रहये' त्यादि-अथवा अन्य प्रकारेण बादपायसरागमंयमो द्विविधः मनप्तः, तद्यथा-प्रतिपाती चेति अप्रतीपाती चेति । अयं संयमउपशमकम्यान्यम्य वा प्रतिपाति भवती । अप्रतिपाती त अप कम्यति बोध्यम् ।
उक्तः सरागमयमः । संमति वीतरागमयममाह-वीयरागे' इत्यादि । वीतरागनयमो द्विविधः प्रज्ञप्तस्तद्यथा-उपशान्तकपायवीतरागसंयमः क्षीणकपायवीतरागसंयमश्चेति । उपशान्ताः उपमिता विद्यमाना एवं संक्रमणोहर्ननाऽपरनादिकरणोदयायोग्यत्वेन व्यवस्थापिताः प्रदेशतोऽप्यवेद्यमाना वा कायाः
अथवा-चरम समय यादरमंपरायसरागमयम और अचरम ममय यादरसंपरायसरागसंयम इस प्रकार से भी इनके दो भेद है यहां चरम समयता और अचरम समयना जिमके अनन्तर सूक्ष्म संपगयता अथवा अर्मयतता होगी उसकी अपेक्षा से कह लेनी चाहिये अवशिष्ट व्याख्या पूर्ववत् हो है अथवा इस प्रकार से भी बादरमंपगय. सराग संयम दो प्रकार का है-एक प्रतिपाती और इमरी अप्रतिपाती उपशमक के अधवा अन्य के यह संयम प्रतिपाती होता है तथा क्षपक के अप्रतिपाती होता है
"वीयराग संजमे" इत्यादि-वीतरागसंयम दो प्रकार का होता है एक उपशान्तकपायवीतरागसंयम दुमग क्षीणकपायचीतगमसंयम जो जीव विद्यमान कपायों को माया लोभ कपायों को उपशान्त कर
અથવા આ પ્રકારે પણ તેના બે ભેદ કહ્યા છે-(૧) ચરમ સમય બાદર સંપાય સરાગ સંયમ અને (૨) અચરમ બાદર સંપાથ સરાગ સંયમ અહી ચરમ સમયતા અને અચરમ સમયતાનું ધન જેના અનન્તર ( ત્યારબાદ ) સૂર્મ પરાયતા અથવા અસંયતતા થશે, તેની અપેદાએ કહેવું જોઈએ, બાકીની વ્યાખ્યા આગળ મુજબ સમજવી. અથવા બાદર પગ રાણા સંયમના નીચે પ્રમાણે પણ બે ભેદ છે-(૧) પ્રતિપતિ અને (૨) અતિપતિ પાકને અથવા અન્યને આ સંયમ પ્રતિપાનિ હોય છે તથા પાકને અપ્રતિપ નિ હોય છે.
"धीगरागनंजने" या पीता यमना नीचे प्रमा) २ છે– (૧) ઉપરાન્ત કષાય વીતરાગ સંયમ અને (ર) ક કા વીતરાગ સંયમ. જે જન વિધમાન પાને-માયા લાભ કોને ઉપશાત કરી નાખે છે,
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
म्यानामसूत्र मायालोमरूपा येन स उपशान्तकपायः, स चासो तस्य वा वीतरागसंयमश्चेति तथा, एकादशगुणस्थानवर्तीत्यर्थः । क्षीणा अभावमापन्नाः कपाया यस्य स क्षीणकपायः, स चासौ वीतरागसंयमश्च तथा क्षीणकपायस्य या गीतरागसंयम इति, तथा, द्वादशगुणस्थानवर्तीत्यर्थः । “उवसंते' त्यादि-उपशान्तकपायवीतरागसंयमः प्रथमामथमसमयमाश्रित्य द्विविधः । 'अवे'-त्यादि-अथवा-चरमाचरमसमयमाश्रित्य उपशान्तकपायवीतरागसंयमस्य द्वैविध्यं वोध्यम् । अन्यत् पूर्ववत् । 'खीणकसाये'-त्याति-क्षीणकपायवीतरागसंयमो द्विविधः प्रज्ञप्तः तद्यथाछद्मस्थक्षीणकपायवीतरागसंयमः, केवलिक्षीणकपायवीतरागसंयमश्चेति । तत्रदेता है अर्थात् संक्रमण उद्वर्तना अपवर्तना आदि करणों द्वारा उन्हें उदय में आने के अयोग्य यना देता है अथवा प्रदेश से भी उन्हें अवेद्य कर देता है ऐसा वह जीव उपगान्त कपाय कहा गया है, सो इस जीव का जो संयम है वह उपशान्त क.पाय वीतराग संयम है तात्पर्य यही है कि ग्यारह वे गुणस्थान में जो संयम होता है वही उपशान्त कपाय वीतराग संयम है तथा जिस जीव को कपाय माया लोभ रूप कपायअभाव को प्राप्त हो चुकी है ऐसा वह जीव क्षीणकपाय है इस क्षोण कषाय का जो संयम है वह क्षीणकपाय वीतरागसंयम है यह संयम १२ वें गुणस्थान में होता है उपशान्त कषाय वीतराग संयम प्रथम और अप्रथम समय की अपेक्षा से दो तरह का होता है अथवा चरम समय और अचरम समय की अपेक्षा से भी वह दो प्रकार का है। क्षीणकषाय वीतराग संयम छद्मस्थ क्षीणकषाय वीतराग संयम और केवलि એટલે કે સંક્રમણ, ઉદ્ધતના, અપવર્તન આદિ કારણો દ્વારા તેમને ઉદયમાં ન આવી શકે એવાં બનાવી દે છે અથવા પ્રદેશની અપેક્ષાએ પણ તેમને અવેદ્ય કરી નાખે છે, એવાં તે જીવને ઉપશન્ત કપાય કહે છે. તેથી તે જીવના સંયમને ઉપશાન્ત કષાય વીતરાગ સંયમ કહે છે આ કથનનો ભાવાર્થ એ છે કે ૧૧ માં ગુણસ્થાનમાં જે સંયમ હેય છે, તે સંયમને જ ઉપશાન કષાય વીતરાગ સંયમ કહે છે. જે જીવના કષાય-માયા લેભરૂપ કષાય ક્ષીણ થઈ ગયા હોય છે–નષ્ટ થઈ ગયા હોય છે, એવા જીવને ક્ષીણુ કષાય વીતરાગ સંયમવાળો જીવ કહે છે. આ સંયમની પ્રાપ્તિ ૧૨ માં ગુણસ્થાનવતી જીવને થાય છે. ઉપશાન્ત કષાય વીતરાગ સંયમ પ્રથમ અને અપ્રથમ સમયની અપેક્ષાએ બે પ્રકારનો હોય છે. અથવા ચરમ સમય અને અચરમ સમયની અપેક્ષાએ પણ તે બે પ્રકારનો હેય છે. ક્ષીણુ કષાય વીતરાગ સમયના પણ
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०५
सुधा टीका स्था० २ २० १ ० १६ श्रुतचारिविष्यनिरूपणम् छादयनिज्ञानादिगुणान आत्मनः स्वरूपं वेतिछ यहाा केल्यानं केल दर्शनं चात्मनोऽनेनेति छा तत्र तिष्ठतीति यः स चा
वीतरा
संयमत्र, तथा कास्यस्य वा क्षीणकषायवीतरागमेयम इति । नथा-केन= अनन्तज्ञानदर्शनमम्यास्तीति केवली, म चासो क्षीणकरायचीयमचेति । यहा केवलिनः क्षीणकषायवीतरागसंयम इनि तथा । 'उपत्येत्यादि-बक्षीणकषाय वीतराग संगम के भेद से भी दो प्रकार का है आत्मा के ज्ञानादि गुणों को अथवा स्वरूप को जो हक देता है उसका नाम है अथवा - आत्मा के केवलज्ञान और केवलदर्शन जिम के द्वारा आच्छादित हो जाते हैं वह छझ है, इस अवस्था में जो वर्तमान रहता है उसका नाम झम्थ है इस क्षीणकाय वीतरागी का जो संगम है वह स्वक्षीणकषाय वीतराग संगम है तथा केवल ज्ञानविशिष्ट क्षीण कपायवाले वीतरागी आत्मा का जो संगम है वह केवल क्षीणपाय वीतराग संगम है अनन्तदर्शन और अनन्तज्ञान का नाम केवल है यह केवल जिसके होना है उसका नाम केवली है यह केवली नियमतः क्षीणकपाय वाला होता है क्यों कि केवली अवस्था १३ वे गुणस्थान में ही होती है और कपायका सदभाव १०
गुण तक रहता है इसलिये १३वे गुणस्थानवाला आत्मा क्षीण रूपायवाला केवली कहा गया है इस केवली का जो संगम होता है वही બે ભેદ છે-(૧ ) છાસ્થ લીલુકષાયવીતરાગ સયમ અને (૨) કૈવલી હીલુ કષાય વીતરાગ સયમ, આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણેને આવા સ્વરૂપને જે ટાકી ઢે છે તેનું નામ છા છે અથવા કેવળજ્ઞાન અને કેળાન જેના દ્વારા આચ્છાદિત ચઈ ાય છે, તે છદ્મ છે. આ હા અવસ્થામાં રહેલા છને હાસ્ય કહે છે. આ છાસ્યને સ્વ ક્ષીણુ કાય વીતરાગને-> સયમ છે તેને છાસ્ત્ર થીણુકષાય વીતરાગ સયમ કહે છે કેવળજ્ઞાન સંપન્ન થી!! કાયવાળા વીતરાગી આત્માના જે ગયમ છે તેને વલી ગ ાય વીતરાગ સયમ કહે છે. અનંત દર્શન અને અનત જ્ઞાનનું નામ ફળ છે, આ કેવળ જ્ઞાન જેને થાય છે તે જીવને કેવલી કહે છે તે કેવી નિયમથી જ શ્રીસુ કપાયવાળા ડાય છે, કારણ કે કૅવલી આવ ! ૧૩માં ગુસ્થાને પાછા જીવ જ પ્રાપ્ત કરે છૅ, અને પ્રાયને સદ્ભાવ ૧૦ માં ગુવાન રહે છે. તેથી ૧૩ મા શુનુસ્યાનવતા આત્માને ઈન્ડ્રુ કાય
નું જ
દૈવીને જે સયમ
ય છે તેને જ કેવી મી} કયવાન
કર્યો છે તે ચમ કે
B. 'उमये" इत्यादि
1
打 ३५.
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०६
स्थानागसत्रे स्थक्षीणकपायवातरागसंयमो द्विविधः प्रज्ञप्तस्तद्यथा-स्वयंवुद्धछद्मस्थक्षीणकपायवीतरागसंयमः, बुद्धबोधितछद्मस्थक्षीणकपायवीतरागसंयमश्चेति । तत्र स्वयम् ‘आत्मनैव बुद्ध तत्त्वं ज्ञातवान्-इति स्वयं बुद्धः-स चासौ, तस्य वा छद्मस्थक्षीणकपायवीतरागसंयमश्चेति, तथोक्तः । बुद्धेन आचार्यादिनावोधितावोधं प्राप्तः बुद्धवोधितः, स चासौ, तस्य वा छद्मस्थक्षीण कपायवीतरागसंयमश्चेति तथोक्तः। 'सयंबुद्धे' त्यादि-स्वयम्वुद्धछद्मस्थक्षीणकपायवीतरागसंयमः प्रथमाप्रथमसमयमाश्रित्य वोध्यः । 'अहवे' इत्यादि-अथवा प्रकारान्तरेण चरमसमयाचरमसमय माश्रित्य च सूत्रं वाच्यम् । 'बुद्ध वोहिय ' इत्यादि-बुद्धबोधितछद्मस्थक्षीणकपायकेवली क्षीणकषाय वीतराग संयम है “ छउमत्थे " इत्यादि - छद्मस्थ क्षीणकषाय वीतराग संयम-छमस्थ क्षीणकषायवाले वीतराग का संयम भी दो प्रकार का होता है, एक स्वयंवुद्ध छद्मस्थ क्षीणकषाय वीतराग संयम और दूसरा वुद्धबोधित छद्मस्थ क्षीण कषाय संयम इनमें जो अपने आप ही तत्वों को जान कर १२ वेंगुणस्थानवाला वीतराग बना है ऐसे जीव का जो संयम है वह स्वयं वुद्ध छद्मस्थ क्षीणलषाय वीतराग संयम है तथा जो आचार्य आदि के द्वारा बोध को प्राप्त करके १२ वें गुणस्थानवाला वीतराग बना है उसका जो संयम है वह वुद्धबोधित छद्मस्थ क्षीणकषाय वीतराग संघम है " स्वयंवुद्ध " इत्यादि । स्वयंवुद्ध छद्मस्थ क्षीणकषाय वीतराग संयम प्रथम अप्रथम समय की अपेक्षा लेकर अथवा चरम समय अचरम समयकी अपेक्षा लेकर के दो प्रकार का कहा गया है इसी तरह से वुद्धधोधित छद्मस्थ क्षीणकषाय वीतराग
છદ્યસ્થ ક્ષીણ કષાય વીતરાગ સંયમ-છદ્યસ્થ ક્ષીણ કષાયવાળા વીતરાગને સંયમ–પણ બે પ્રકારને કહ્યો છે-(૧) સ્વયંબુદ્ધ છદ્રસ્થ ક્ષણ કષાય વીતરાગ સંયમ અને (૨) બુદ્ધ બધિત છદ્મસ્થ ક્ષીણ કષાય વીતરાગ સંયમ
પિતાની જાતે જ તને જાણીને૧૨ માં ગુણસ્થાનવર્તી વીતરાગ બનેલા જીવને જે સંયમ છે તેને સ્વયંબુદ્ધ છદ્યસ્થ ક્ષીણ કષાય વીતરાગ સંયમ કહે છે તથા આચાર્ય આદિના ઉપદેશ દ્વારા બંધ પ્રાપ્ત કરીને જે જીવ ૧૨ માં ગુણસ્થાનવત વિતરાગ બન્યું છે, તેને જે સંયમ છે તેને બુદ્ધાધિત છદ્મસ્થ ક્ષણ કષાય વીતરાગ સંયમ કહે છે.
“ स्त्रयंबुद्ध " त्यादि. २१य मुद्ध छमस्थ क्षी पाय पीत। सयमना પ્રથમ અને અપ્રથમ સમયની અપેક્ષાએ બે ભેદ કહ્યા છે. અથવા ચરમ સમય અને અચરમ સમયની અપેક્ષાએ પણ તેના બે ભેદ કહ્યા છે. એ જ પ્રમાણે
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
मघाटोका १०२८०१ मु०१६ तचारिमांविष्यनिरूपणम्
३००
चीतरागसंयमोऽपि प्रयमामयमसमयमाश्रिन्य मृत्रं पठनीयम् । 'अहवे ' त्यादिअथवा-प्रकारान्तरेणाप्ययं चरमममयाचरमसमयमाश्रिन्य मृग वाच्यम् । उक्त मायक्षीणकपायवीतरागसंयमः, संपति कवलिक्षीणकपायवीतराग यमः मोन्यने'केबलि' इत्यादि कंवलीगकपायवीतरागसं यमो द्विविधः-सयोगिकेवलिक्षीणकपायवीतरागसंयमः, अयोगिक पलिक्षीणकपायवीतरागमयमश्चेति । ना सह योगेन व्यापारेण वर्तन्त इति सयोगा-मनोवामायाः, ते विद्यन्ने यस्येति मयोगी स चामी, तम्य वा केवलिभोणकपायवीनरागसंयमन्चेनि तयोक्तः । न मन्ति योगा यस्येति अयोगी, स चासो तम्य वा केवलिसीणकायवीतरागमयमश्चेनि तथोक्तः । 'सजोगी'-त्यादि-सयोगिकेचलिझोणरुपायवीतरागसंयमः प्रयममम. संयम भी प्रथम अप्रथम समय की अपेक्षा लेकर अथवा चरम समय अचरम समय की अपेक्षा लेकर के दो प्रकार का कहा गया है इसी तरह से चुद्धयोधित छमस्थ क्षीणकपाय वीतराग संयम भी प्रथम :अप्रथम समय की अपेक्षा लेकर अथवा चरमसमय अचरम समयकी अपेक्षा लेकर दो प्रकार का कहा गया है--
केवलि क्षीणकपाय वीतराग संयम भी दो प्रकारका कहा गया है-इनमें जो १३ वेंगुणस्थानवी आत्मा का संयम है वह मयोगि केवलि क्षीणकपाय वीतराग संयम है सयोगी इसे इसलिये कहा गया है कि यहां योगों का सदभाव रहता है तथा १४ वे गुणस्थानवर्ती आत्मा का जो संयम है वह अयोगी केवलि क्षीणकपायवीतराग संयम है अयोगी इसे इमलिये कहा है कि यहां मन, वचन, कायरूप योग બુદ્ધાધિત છઘર લીબુ કપાય વીતરાગના પગુ પ્રથમ સમય અને અપ્રથમ સાયની અપેક્ષાએ બે ભેદ કહ્યા છે. અથવા ચરમ સમય અને અચરમ સમથની અપેક્ષાએ પણ બે ભેદ કહ્યા છે
કેવલી ક્ષણ કપાય વીતરાગ સંયમના પ બે પ્રકાર કા છે-તેમાં જે ૧૩ માં ગુઘાનવતી આત્માને સંયમ છે તેને સોગિ કેવલિ કપાય વિતરાગ સંયમ કહે છે. તેને સોગી કહેવાનું કારણ એ છે કે ત્યાં રોગોને
ભાવ રહે છે. પરંતુ ૧૪ માં ગુણાનવ આ૫ને જે સંવ છે તેને અગી કેવિ ધીણ કપાય વીતરાગ સંયમ કહે છે. તેને યોગી કહે. વાનું કાર એ છે કે ત્યાં મન, વચન અને કાયારૂપ છે.નો અભાવ રહે છે. સગી મેવલિ ધ વાય વીતરાગ સયમ પ્રથમ સમય અને અપ્ર
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानासूत्रे
याप्रथमसमयमाश्रित्य, सूत्रं वोध्यम् । ' अहवे ' त्यादि - अथवा प्रकारान्तरेण चरमसमयाचरमसमयमाश्रित्यापि सूत्रं वाच्यम् । 'अजोगी 'त्यादि - एवम् अयोगिकेवलक्षीणरुपायवीतरागसंयमोऽपि प्रथमाप्रथमसमयमाश्रित्य, अथवेति प्रकारान्तरेण चरमाचरमसमगमाश्रित्य च मूत्रद्वयं बोध्यम् ॥ म्रु० १६ ॥
संयम वर्णितः । स च जीवाजीव विषय इति पृथिव्यादिजीवस्वरूपं वर्णयतिमूलम् — दुविहा पुढविकाइया पन्नत्ता, तं जहा - सुहुमा 'चेव, वायराचेव १ | एवं जाव दुविहा वणस्सइकाइया पन्नत्ता, तं जहा - पुहुमाचे वायराचेव५ । दुविहा पुढ विस्काइया पन्नता, तं जहा -- पज्जत्तगा चैव अपज्जत्तगा चेव६ | एवं जाव वण
३०८
इकाइया १० | दुबिहा पुढविकाइया पन्नता, तं जहापरिणया क्षेत्र अपरिणया चेव१९ । एवं जाव वणस्सइकाइया १५ । दुविहा दव्वा पण्णत्ता, तं जहा- परिणया चेव, अपरिया व १६ । दुविहा पुढविकाइया पण्णत्ता, तं जहाइस सावन्नगा चेव, अगइलमावन्नगा चेव १७ । एवं जाव वइकाइया २१ | दुविहा दव्वा पण्णत्ता, तं जहाइसमावन्नगाचेव, अगइसमावन्नगा चेव २२ | दुविहा
नहीं रहता है संयोग केवलि क्षीणकषाय वीतराग संयम प्रथम समय और अप्रथम समय की प्रतिपत्ति की अपेक्षा लेकर तथा चरम समय और अचरम समयकी अपेक्षा ले कर दो प्रकार का कहा है इसी प्रकार से अयोग केवल क्षीणकषाय वीतराग संयम भी प्रथम समय और
प्रथम समयकी प्रतिपत्ति की अपेक्षा लेकर के तथा चरम समय और अचरम समय की अपेक्षा ले करके दो प्रकारका कहा गया है। सू० १६ ॥
થમ સમયની પ્રતિપત્તિની અપેક્ષાએ તથા ચરમ સમય અને અચરમ સમયની પ્રતિપત્તિની અપેક્ષાએ એ પ્રકારના કહ્યો છે. એજ પ્રમાણે અાગી કેવિલ ક્ષીણુ કષાય વીતરાગ સયમ પણ પ્રથમ સમય અને અપ્રથમ સમયની પ્રતિપત્તિની અપેક્ષાએ તથા ચરમ સમય અને અચરમ સમયની અપેક્ષાએ એ પ્રકારના કહ્યો છે. !! સૂ૦ ૧૬ u
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुपा टीको स्था० उ १२०१६ पृविम्यादीमा
पुढविक्काइया पण्णता, तं जहा-अणंतगंगाढा चेव, परंपरोगाढा चेव २३, जाव दव्या २८ ॥ सू०१७॥
छाया-विविधाः पृथिवीकायिकाः सप्ता, तद्यथा-कमान्चैर बादराश्चेर । एवं यावद् द्विविधाः वनस्पतिकायिकाः मतप्ताः, तयया-मुक्ष्माश्चेर बादराया। द्विविधाः पृथिवी कायिकाः प्राप्ताः, तद्यथा-पर्याप्त काश्चेव, आर्याप्नकाचव है। एवं यावद वनस्पतिकायिकाः १० । द्विविधा पृथिनीकायिकाः प्राप्ता, नययापरिणताश्चय, अपरिणताश्चेत्र ११ । एवं यावद बनस्पतिकायिकाः १५ । द्विविधानि व्याणि प्रजातानि, तद्यथा-परिणतानि चैत्र अपरिणतानि । १६ । द्विविधाः पृथिवी कायिकाः पज्ञप्ताः, यद्यया-गतिसमापन्नकाश्चैत्र, अगतिसमापन काश्चैव १७ । एवं यावद वनस्पतिकायिकाः २१ । द्विविधानि द्रव्याणि मनप्तानि, तयधागतिसमापन कानि चैव, अगतिसमापन कानि चैत्र २२ । द्विविधाः पृथिवीकायिकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यया-अनन्तरावगाढाश्चैव, परम्परागाहाश्चैत्र २३ । याद द्रव्याणि २८ ॥ १० १७ ॥
टीका-दुविहा पुढाविककाइया' इत्यादि । __ पृथिव्येव कायः शरीरं येषां ते पृथिवी कायिकाः, ते द्विविधाः द्विमकाराः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-मुक्ष्मनामकर्मोदयात् मूमाः सर्वलोकव्यापिनः । वादरनाम कर्मादयाद् बादराः, ये लोकैकदेशे पृथिवीपर्वतादिष्वेव वर्तन्ते १ । एमपृथिवी काय सूत्रवन् शेपाणि अप्तेजोवायुमूत्राणि बाच्यानि यावत् वनस्पनिकाय मूत्रम्-चनम्प.
संयम का वर्णन करके अब रसूत्रकार पृथिव्यादि जीव स्वरूप का वर्णन करते हैं क्यों कि जीव और अजीव के विषय में ही संयम होता है
"दुविहा पुढवी फाड्या पणत्ता" इत्यादि । १७ ।।
टीकार्थ-पृथिवीकायिक जीव दो प्रकारके कहे गये हैं एक तेजस्कायिक सूक्ष्मपृथिवीकायिक और दूसरे यादर पृधियोकायिक इसी प्रकार से अप. कायिक वायुकायिक और वनस्पतिकायिक भी सूक्ष्म और चादर के भेद
સંયમનું વર્ણન પૂરૂ થયું, હવે સૂવાર પૃકાય આદિ ના સ્વરૂ પનું વર્ણન કરે છે, કારણ કે જીવ અને અજીવના વિષયમાં જ સયમ થાય છે.
"दुविदा पुटपी काइया पण्णता" या ॥ १७ ॥ કાર્ય-કૃષીકાયિક જવ બે પ્રકારનાં કળા છે-(૧) નાભિકમ પૃથ્વી કાલિક અને (૨) બદર પૃથ્વી કાયિક. એ પ્રમાણે અપથિક,
વિધિ અને વનસ્પતિકાયિક છે પણ મા અને બાદરના દિથી બે પ્રકારનાં જ
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
.३०८
___ स्थानागसूत्रे याप्रथमसमयमाश्रित्य, सूत्रं वोध्यम् । ' अहवे' त्यादि-अथवा-प्रकारान्तरेण चरमसमयाचरमसमयमाश्रित्यापि सूत्रं वाच्यम् । 'अजोगी'-त्यादि-एवम्-अयोगिकेवलिक्षीणपायवीतरागसंयमोऽपि प्रथमाप्रथमसमयमाश्रित्य, अथवेति प्रकारान्तरेण चरमाचरमसमगमाश्रित्य च सूत्रद्वयं वोध्यम् ।। सू० १६ ॥ संयमो वर्णितः। स च जीवाजीवविषय इति पृथिव्यादिजीवस्वरूपं वर्णयति
मूलम्-दुविहा पुढविकाइया पन्नत्ता, तं जहा - सुहमा चेव, बायराचेव१। एवं जाव दुविहा वणस्सइकाइया पन्नत्ता,तं जहा-मुहमाचेवानायराचेव५। दुविहा पुढविक्काइया पन्नत्ता, तं जहा--पज्जत्तगा चेव अपज्जत्तगा चेव६ । एवं जाव वणस्सइकाइया १० । दुविहा पुढविकाइया पन्नत्ता, तं जहापरिणया चेव अपरिणया चेव११ । एवं जाव वणस्सइकाइया १५। दुविहा दवा पण्णत्ता, तं जहा-परिणया चेव, अपरिणया चेव १६ । दुविहा पुढविकाइया पण्णत्ता, तं जहागइसमावन्नगा चेव, अगइलमावन्नगा चेव १७। एवं जाव वणस्सइकाइया २१ । दुविहा दवा पण्णत्ता, तं जहागइसमावन्नगा चेव, अगइसमावन्नगा चेव २२। दुविहा
नहीं रहता है संयोगि केबलि क्षीणकषाय वीतराग संयम प्रथम समय और अप्रथम समय की प्रतिपत्ति की अपेक्षा लेकर तथा चरम समय और अचरम समयकी अपेक्षा ले कर दो प्रकार का कहा है इसी प्रकार से अयोगि केवलि क्षीणकषाय वीतराग संयम भी प्रथम समय और अप्रथम समयकी प्रतिपत्ति की अपेक्षा लेकर के तथा चरम समय और अचरम समय की अपेक्षा ले करके दो प्रकारका कहा गया है । सू०१६॥ થમ સમયની પ્રતિપત્તિની અપેક્ષાએ તથા ચરમ સમય અને અચરમ સમયની પ્રતિપત્તિની અપેક્ષાએ બે પ્રકારને કહ્યું છે. એ જ પ્રમાણે અાગી કેવલિ ક્ષીણ કષાય વીતુરાગ સંયમ પણ પ્રથમ સમય અને અપ્રથમ સમયની પ્રતિપત્તિની અપેક્ષાએ તથા ચરમ સમય અને અચરમ સમયની અપેક્ષાએ मे प्रा२ने। वो छ. ॥ सू० १६ ॥
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
सुपा टोकी स्था०२ उ १ सू० १६ पृविम्यादीनां . . पुढविकाइया पण्णता, तं जहा-अणंतरोगाढा चेव, परंपरो. गाढा चेव २३, जाव दव्या २८ ॥ सू० १७॥
छाया-द्विविधाः पृथिवीकायिका प्रज्ञप्ता, तद्यथा-मूक्ष्माश्चैव वादाचब १ । एवं यावद् द्विविधाः वनस्पतिकायिकाः प्राप्ताः, तयथा-मुक्ष्माश्चैव वादराश्चैव'५। द्विविधाः पृथिवीकायिकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पर्याप्तकाश्चैव, अपर्याप्तकाश्चैव । एवं यावद् वनस्पतिकायिकाः १० । द्विविधाः पृथिवीकायिकाः प्राप्ता , तद्यथापरिणताश्चैव, अपरिणताश्चेत्र ११ । एवं यावद वनस्पतिकायिकाः १५ । द्विविधानि द्रव्याणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-परिणतानि चैव अपरिणतानि चैव १६ । द्विविधाः पृथिवीकायिकाः प्रज्ञप्ताः, यद्यथा-गतिसमापनकाश्चैव, अगतिसमापनकाश्चैव १७। एवं यावद् वनस्पतिकायिकाः २१ । द्विविधानि द्रव्याणि प्रजातानि, तद्ययागतिसमापनकानि चैव, अगतिसमापन्न कानि चैत्र २२ । द्विविधाः पृथिवीकायिकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अनन्तरावगाढाञ्चैव, परम्परावगाढाश्चैत्र २३ । यावद् द्रव्याणि २८ ॥ सू० १७ ॥
टीका-'दुविहा पुढविक्काइया' इत्यादि ।
पृथिव्येव कायः शरीरं येषां ते पृथिवीकायिकाः, ते द्विविधाः द्विप्रकाराः पज्ञप्ताः, तद्यथा-सूक्ष्मनामकर्मोदयात् मूक्ष्माः सर्वलोकव्यापिनः । यादरनामकर्मादयाद् वादराः, ये लोकैकदेशे पृथिवीपर्वतादिष्वेव वर्तन्ते १ । एवं पृथिवीकाय सूत्रवत् शेपाणि अप्तेजोवायु मूत्राणि बाच्यानि यावत् वनस्पति कायमूत्रम्-पनस्प
संयम का वर्णन करके अय सूत्रकार पृथिव्यादि जीव स्वरूप का वर्णन करते हैं क्यों कि जीव और अजीव के विषय में ही संयम होता है
"दुविहा पुढवी काया पण्णत्ता" इत्यादि ।। १७ ॥ टीकार्थ-पृथिवीकायिक जीव दो प्रकारके कहे गये हैं एकतैजस्कायिक सक्षमप्रधिवी कायिक और दूसरे वादर पृथिवीकायिक इसी प्रकार से अपकायिक वायुकायिक और वनस्पतिकायिक भी सूक्ष्म और बादर के भेद
સંયમનું વર્ણન પૂરું થયુ, હવે સૂવાર પૃીકાય આદિ જેના ૩૩. પનું વર્ણન કરે છે, કારણ કે જીવ અને અજીવના વિષયમાં જ સંયમ થાય છે.
"दुविहा पुढवीकाइया पणत्ता" त्या ॥ १७ ॥ ટીકા–પૃથ્વીકાયિક જીવ બે પ્રકારનાં કહ્યાં છે-(૧) તાત્કાલિક મૂમ પૃથ્વી કાવિક અને (૨) બાદર પૃથ્વીકાયિક એ જ પ્રમાણે અપ્રકાયિક, વાયુકાવિક અને વનસ્પતિકાયિક જી પણ સૂદ્દી અને બાદરના ભેદથી બે પ્રકારના કા
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
स्थानाङ्गसूत्र तिकायिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः-म्रक्ष्मा वादराश्चेति ५ । 'दुविहा' इत्यादि-पर्याप्तकापर्याप्तकमाश्रित्य पृथिवीकायिकादि वनस्पतिकायपर्यन्तं सूत्रपञ्चकं व्याख्येयम् । तत्र पर्याप्तिनामकर्मोदयात् पर्याप्तकाः, तद्विपरीता अपर्याप्तकाः। पर्याप्तिः = आहारादिपुद्गलग्रहणपरिणमनहेतुरात्मनः शक्तिविशेषः । सा-आहारशरीरेन्द्रियाऽऽनप्राणभाषामन:-पर्याप्तिभेदात् पइविधा । पृथिव्यादिवनस्पतिपर्यन्तानां पञ्चानामपि स्थावराणां भाषामनोवर्जिताश्चतस्रः पर्याप्तयो भवन्ति । से दो दो प्रकार के कहे गये हैं पृथिवी ही जिन जीवों का शरीर होता है वे पृथिवी कायिक जीव हैं इन पृथिवीकायिक जीवों में जिनके सूक्ष्म नामकर्म का उदय होता है, वे सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव हैं ये सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव सर्वलोक में व्यापक हैं बाद नाम कर्म के उदय वशवर्ती जो जीव हैं वे बादर पृथिवीकायिक जीव हैं ये लोक के एकदेश पृथिवी पर्वत आदिकों में ही रहते हैं ? इसी तरह से अप्कायिक-अप ही जिनका शरीर होता है ऐसे जीव भी तेज ही जिनका शरीर होता है ऐसे तैजस्कायिक जीव भी वायु ही जिनका शरीर होता है ऐसे वायुकायिक जीव भी और वनस्पति ही जिनका शरीर होता है ऐसे वनस्पतिकायिक जीव भी होते हैं इसलिये इनके भी सूत्र इसी प्रकार से कह लेना चाहिये यही बात "वनस्पतिकायिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः सूक्ष्मा बादराश्च" इस सूत्रांश द्वारा प्रकट की गई है इस प्रकार से इन एकेन्द्रिय जीवों में द्विविधता प्रकट करके अब अन्य प्रकार से भी इनमें
છે. પૃથ્વી જ જે જીવોનું શરીર હોય છે તે જીવેને પૃથ્વીકાયિક કહે છે તે પ્રકાયિકમાં જેમને સૂમ નામકર્મને ઉદય હોય છે, તે જ સૂક્ષમ પૃવી. કાયિક હોય છે. તે સૂકમ પૃથ્વીકાયિક જીવે સર્વ લેકમાં વ્યાપેલા છે. જે પૃથ્વીકાયિકેમાં બદર નામકર્મને ઉદય હોય છે, તે પૃથ્વીકાયિકને બાદર પૃથ્વીકાલિક જી કહે છે. તેઓ લેકના એક દેશ–પૃથ્વી, પર્વત આદિકમાં રહે છે
અપૂ (પાણી) જ જેમનું શરીર છે, એવાં અને અપકાયિક કહે છે. તેજ જ જેમનું શરીર છે, એવાં જીવોને તેજસ્કાયિક કહે છે. વાયુ જ જેમનું શરીર છે, એવાં જીને વાયુકાયિક કહે છે. અને વનસ્પતિ જ જેમનું શરીર છે. એવાં અને વનસ્પતિકાયિક કહે છે. પૃથ્વીકાયિકની જેમ અપ્રકાયિક, તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક જીમાં પણ સૂક્ષ્મ અને બાદરના मेथी विविधता पी. मे पात सूत्रसरे " वनस्पतिकायिका द्विविधा प्रज्ञप्ताः सूक्ष्मा बादराश्च " मा सूत्रांश द्वारा प्र४८ ४२री छे.
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुभा टीका स्था० २ उ० १ सू० १६ पृथिव्यादीनां विध्यनिरूपणम ३११ विकलेन्द्रियाणामसजिपञ्चन्द्रियाणां च मनोवर्जिताः पञ्च पर्याप्तयो भवन्ति । सज्ञिपवेन्द्रियाणां च पपि पर्याप्तयो जायन्ते । उक्तं च-" आहार १ सरीरि २ दियपज्जत्ती ३ आणापाण ४ भास ५ मणे ६। ___ चत्तारि पंचछप्पिय, एगिदिय-विगल-सन्नीणं ॥ १ ॥ इति ।" छाया-आहार १ शरीरे २ न्द्रियपर्याप्तिः ३ आनाण ३ भापा ५ मनांसि ।
चतस्रः पञ्च पडपि च, एकेन्द्रिय-विकल-सज्ञिनाम् || इति । मी अपि पर्याप्तयः अन्तर्मुहर्तेन निवर्त्यन्ते, तबाहारपर्याप्तिकाल एक एव द्विविधता प्रकट करने के निमित्त सत्रकार कहते हैं-पृथिवीकायिक से लेकर वनस्पति कायिक तक के जीव पर्याप्त और अपर्याप्तक के भेद से भी दो दो प्रकार के कहे गये हैं-जिन जीवों को पर्याप्त नामकर्म का उदय होता है वे पर्याप्तक और जिनको पर्याप्त नामकर्म का उदय नहीं होता है वे अपर्याप्तक हैं आहारादि पुद्गलों को ग्रहण करने की और उन्हें परिणमाने की हेतुभूत जो आत्मो की शक्ति होती है उसका नाम पर्याप्त है यह पर्याप्ति आहार, शरीर, इन्द्रिय, आनप्राण, भापा और मन इनके भेद से ६ प्रकार की है पृथिवी कायिक से लेकर वनस्पतिकायिक तक के पांच स्थावर जीवों के ४ पर्याप्तियां होती हैं भोपा पर्याप्ति और मनः पर्याप्ति के विना पांच पर्याप्तियां होती हैं संजी पञ्चेन्द्रिय जीवों के ६ पर्याप्तियां होती हैं-उक्तं च-" आहार सगरिदिय" इत्यादि।।
હવે સૂત્રકાર પૃથ્વીકાયિકથી લઈને વનસ્પતિકોવિક પર્યન્તના જીવેમાં બીજી રીતે પણ વિવિધતાનું કથન કરે છે–
પૃથ્વીકાયિકથી લઈને વનસ્પતિકાયિક પર્વતના 9 પર્યાપક અને અપર્યાપ્તકના ભેદથી પણ બબ્બે પ્રકારનાં કહ્યાં છે. જે કામ પર્યાપ્ત નામ કર્મને ઉદય હોય છે તેમને પર્યાપ્તક અને જેમને પર્યાપ્ત નામકર્મનો ઉદય હોતો નથી તેમને અપર્યાપ્તક કહે છે આહારાદિ પુલને ગ્રહણ કરવાની અને તેમને પરિમાવવાના હેતુભૂત આત્માની જે શક્તિ હોય છે, તેનું નામ પર્યામિ છે તે પર્યાપ્તિ આહાર, શરીર, ઈન્દ્રિય, આનપ્રાણ, ભાષા અને મનના બેદથી છ પ્રકારની હોય છે. પૃથ્વીકાયિકથી લઈને વનસ્પતિકાયિક પર્થાન્તના પાંચ સ્થાવર જેમાં ચાર પર્યાપ્તિનો સદુભાવ હેય છે. ભારા પતિ અને મન પર્યાપ્તિને તે જીવમાં અભાવ હોય છે. સંગી પંચેન્દ્રિય જેમાં ૬ પથમિ डाय है. rj ५९ -" आहार सरीरिदिय ' ५त्यादि.
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१२
स्थानानसूत्रे समयः १० । 'दुविहा पुढवी०' इत्यारभ्य 'दुबिहा दव्या' इति पर्यन्तं पद मृत्री । तत्र पृथिव्यादयः पञ्चस्थावराः परिणता अपरिणताः, इति द्विविधाः सन्ति । तत्र परिणताः स्वपोभयकायशस्त्रैः परिणामान्तरमापादिताः अचित्तीभूता इत्यर्थः । अपरिणताः तद्विपरीताः सचित्त इत्यर्थः । परिणतापरिणतयोविशेष व्याख्या दशवैकालिकमूत्रे चतुर्थाध्ययनम् . मत्कृताचारमणिमञ्जूषायां टीकायां विलोकनीया १५ । 'दुविहा दया' इत्यादि षष्ठं सूत्रम् । तत्र द्रवन्ति नानाविधपर्यायान् प्राप्नुवन्तीति द्रव्याणि जीवपुद्गललक्षणानि । तानि द्विविधानि भवन्ति-परिणतानि, ___इन छहों पर्याप्तियां की रचना का काल एक अन्तर्मुहूर्त का है इनमें आहारपर्याप्ति का काल एक ही समय का है " दुविहा पुढवी०" यहां से लेकर “दुविहा दवा" तक पटुसूत्री है ये पृथिवी आदिक पांच स्थावर परिणत और अपरिणत के भेद से भी दो प्रकार के हैं स्वकाय, परकाय और उभयकाय रूप शस्त्रों के द्वारा ये पांचों पृथिवीकायिक जीव जब परिणामान्तर को प्राप्त हो रहे हैं अर्थात् अचित्त हैं वे परिणत कहे गये हैं और जो ऐसे नहीं हैं वे अपरिणत सचित्त हैं परिणत और अपरिणत की विशेष व्याख्या दशकालिक सूत्र के ऊपर जो आचार चिन्तामणि मंजूषा नाम की टीका है उस में देख लेना चाहिये यह विषय वहां चतुर्थ अध्ययन में वर्णित हुआ है "दुविहा दया” इत्यादि-अनेक प्रकार की उन २ पर्यायों को जो प्राप्त करते हैं वे द्रव्य हैं ऐसे वे द्रव्य
આ છએ પર્યાસિને રચનાકાળ એક અન્તર્મુહને હોય છે તેમાંની माला पसिना ४ मे ११ समयन छ. " दुविहा पुढवी" माथी २३ शन “दुविहा दव्वा" यन्तनी पटसूत्री छे. ते पृथ्वीय भाl पांय પ્રકારના સ્થાવર જીવોના પરિણત અને અપરિણતના ભેદથી પણ બે પ્રકાર પડે છે. સ્વકાય, પરકાય અને ઉભયકાય રૂપ શસ્ત્રો દ્વારા તે પાંચે પૃથ્વીકાયિક જીવ જ્યારે પરિણામાન્તરને (અન્ય પરિણામને પ્રાપ્ત કરી રહ્યા હોય છે, એટલે કે જ્યારે તેઓ અચિત્ત હોય છે, ત્યારે તેમને પરિણત કહે છે જે જો આ પ્રકારના નથી, તેમને અપરિણત-સચિત્ત કહે છે. પરિણત અને અપસ્થિતની વિશેષ વ્યાખ્યા દશવૈકાલિક સૂત્રની ઉપર જે આચાર ચિંતામણી મંજૂષા નામની ટીકા મારા દ્વારા લખવામાં આવી છે તેમાંથી વાંચી લેવી. ત્યાં એ થા અધ્યયનમાં આ વિષયનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. ___" दुविहा व्या" या. मने प्रारनी ते ते पर्यायाने २ प्रास કરતાં રહે છે, તે દ્રવ્ય છે એવાં તે દ્રવ્ય દ્રવ્યજીવ અને પુદ્ગલરૂપ હોય છે.
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुपारीका स्था० २ उ०१२०१७ पृथियादीनां वैविध्यनिरूपणम् ३१३ अपरिगतानि चेति । तत्र परिणतानि-अवस्थान्तरमाप्तानि-अचिनीभूतानीन्यर्थः । अपरिणतानि-पूर्वावस्थासंपन्नान्येच सचिनानीत्यर्थः । १६ । ' दलिहापुवीकाटया' इत्यारभ्य ‘दरिहा दया' इति पयन्ता पद मृत्री । तत्र - पृधिव्यादयो वनस्पतिपर्यन्ताः पञ्चस्थावराः गतिसमापन्नकाः अगतिसमापन्नकाश्चेति विविधाः प्रज्ञप्ताः तंत्र-गतिसमापनकास्ते भवन्ति ये पृथिव्यादितत्तदायु कोदयात् पृथिव्यादितत्तद्वयपदेशभाजो विग्रहगत्या स्त्रोत्पत्तिस्थानं गच्छन्ति । ये स्थितिमन्तस्ते चागतिसमापनकाः २१ । पाठे द्रव्यसूत्रे गतिर्गमनमानमेव । शेपं तथैवेति २२ । 'दुविहा' इत्यारभ्य द्रव्यमूत्रं यावत् पट्मृत्री । द्विविधाः पृथिवीकाजीव और पुद्गलरूप हैं। ये जीव और पुनलरूप द्रव्य परिणत और अप. रिणत के भेद से दो प्रकार के हैं। जो द्रव्य अवस्थान्तर को प्राप्त है वह परिणत द्रव्य है और जो पूर्वावस्था संपन्न ही बना रहता है वह अपरिणत द्रव्य है । तात्पर्य यह है कि जो द्रव्य सचित्त है वह अपरिणत
और जो अचित्त है वह परिणन द्रव्य है " दुविहा पुढवीकाया" यहां से लेकर "दुबिहा दवा" तक पटू स्त्री है इसमें पृथिवीकायिक आदि वनस्पति पर्यन्त तक के पांच स्थावर जीव गति समापनक वे जीव होते हैं जो प्रधिव्यादि तत्तत् आयु के उदय से पृथिवी आदि तत्तत नाम युक्त हए विग्रहगति से अपने उत्पत्ति स्थान को प्राप्त होते हैं और जो स्थिति वाले हैं वे अगति समापनक हैं। छठे द्रव्य मूत्र में गति शब्द से गमन मात्र ही गृहीत हुआ है बाकी का और सब कथन वैसा ही है २२ "दुविहा" से प्रारम्भ कर द्रव्य सूत्र तक पट् सूत्री है पृथिवी તે જીવ અને પુદ્ગલરૂપ દ્રવ્ય પરિણત અને અપણિતના ભેદથી બે પ્રકારનું છે. જે દ્રવ્ય અવસ્થાન્તર (અન્ય અવસ્થા) પામેલું છે તે દ્રવ્યને પરિભૂત દ્રવ્ય કહે છે, અને જે દ્રવ્ય પૂર્વાવસ્થા યુક્ત જ રહે છે તે અપરિણુત દ્રવ્ય કહેવાય છે આ કથનન્નુ તાત્પર્ય એ છે કે જે દ્રવ્ય સચિત્ત છે તે અપરિવૃત અને २ मयित्त छ त परियत ६०५ ले " दुविहा पुढीकाइया " माया ने "यिहा व्या" ५4-तना ७ सूत्रमाणे पातर्नु प्रतिपादन ४२पामा माव्यु છે કે પૃથ્વીકાયિકથી લઈને વનસ્પતિકાયિક પર્યન્તના પાંચ સ્થાવર જી ગતિ સમાપત્તક છે. ગતિ સમાપન્નક તે જ હોય છે કે જેઓ પૃથ્વીકાય આદિ તે તે આયુના ઉદયથી પૃથ્વીકાય આદિ તે તે નામયુક્ત થઈને વિગ્રહગતિ દ્વારા પિતાના ઉત્પત્તિ રઘાનને પ્રાપ્ત કરે છે, અને જે સ્થિતિવાળાં છે તેઓ અનિ સમાપક ગણાય છે છ દ્રવ્ય સૂત્રમાં ગતિ શબ્દ દાગ ગમન માત્ર જ ન થયું છે, બાકીનું બધું કથન એવું જ છે.
४०
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानासो
यिकाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-अनन्तरावगाढाः, परम्परावगाढाश्च । तत्र अनन्तरं-संमत्येव समये क्वचिदाकाशदेशे अवगाढा आश्रिता अनन्तरावगाढाः, परम्परया द्वयादिसमयेषु येऽवगाढास्ते परम्परावगाढाः । अथवा-विवक्षित क्षेत्र द्रव्यं वाऽपेक्ष्य अनन्तरम् अव्यवधानेन अवगाढा अनन्तरावगाहाः, तदितरे तु परम्परावगाढा इति २३ । एवं यावद् यावच्छन्देन अप्कायिकाः २४ तेजस्कायिकाः २५, वायुकायिका २६ वनस्पतिकायिकाः २७-द्रव्याणि वा विज्ञेयानीति २८ ।।मु०१७॥
उक्त द्रव्यस्वरूपम् , सप्रति तदधिकारादेव द्रव्यविशेषयोः कालाकाशयोः मरूपणामाह
___ मूलम्--दुविहे काले पण्णत्ते तं जहा -ओसप्पिणीकाले चेव, उसप्पिणीकाले चेव । दुविहे आगासे पण्णते तं जहा--लोगागासे व अलोगागासे चेव ॥ सू० १८॥ कायिक जीव इस तरह से भी दो प्रकार के कहे गये हैं-इनमें एक अनन्तरावगाढ और दूसरे परम्परावगाढ हैं, जो अभी ही क्वचित् आकाश प्रदेश में अवगाढ आश्रित हुए हैं वे अनन्तरावगाढ पृथिवीकायिक जीव हैं तथा द्वयादि समय हो गये हैं जिनको वे परम्परावगाढ पृथिवी कायिक जीव हैं। अथवा विवक्षित क्षेत्र की या द्रव्य की अपेक्षा करके जो विना किसी व्यवधान के अवगाढ हैं वे अनन्तरावगाढ हैं इनसे भिन्न परम्परावगाढ हैं इसी तरह से यावत् द्रव्यों को जानना चाहिये यहां यावत्पद से अप्कायिक तैजस्कायिक वायुकायिक और वनस्पतिकायिकों का ग्रहण हुआ है। सू०१७ ॥
" दुविहा" था २३ रीने द्रव्य सूत्र पर्यन्त ५५ सूत्र थे. तभा પૃથ્વીકાયિક જીને આ રીતે પણ બે પ્રકારના કહ્યા છે-(૧) અનન્તરાવગાઢ અને (૨) પરમ્પરાવગાઢ, જેઓ હમણાં જ કઈક આકાશ પ્રદેશમાં અવગાઢ થઈને આશ્રય લઈ રહેલાં છે, તેમને અનન્તરાવગાઢ પૃથ્વીકાયિક જીવો કહે છે. તથા જેઓ બે અદિ સમયોમાં અવગાઢ થયાં છે, તેમને પરસ્પરાવગઢ પ્રકાયિક જી કહે છે. અથવા અમુક ક્ષેત્ર અથવા દ્રવ્યની અપેક્ષાએ જે કઈ પણ જાતના વ્યવધાન વિના અવગાઢ છે એવાં પૃથ્વીકાયિકેને અનન્તરાવગાઢ કહે છે અને તેમનાથી ભિન્ન પૃથ્વીકાયિકેને પરમ્પરાવગાઢ કહે છે. એજ પ્રમાણે અપૂકાયિક, તિજસ્કાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક પર્યન્તના છવદ્રા વિષે પણ સમજવું. | સૂ૦ ૧૭ |
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुंभा टीका स्था० २ २०१ म० वैविध्वनिम्पणम् ३५
छाया-द्विविधः काल प्रतप्तः, तयथा-अवसर्पिणीकालश्चैव, उत्मर्पिणीकालश्चैव विविध आकाशः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-लोकाकाशश्चैव अलोकाकाशश्चैत्र ।।मू०१८॥
टीका-'दुविहे काले इत्यादि ।
कल्यते-परिच्छिद्यते ज्ञायते वस्त्यनेनेति कालः, कलनं वा कालानां समयादि रूपाणां समूहो वा काल:-वर्तनादिरूपः 'बट्टणा लवखणो कालो' इति वचनात । स चावसर्पिण्युत्सर्पिगीभेदेन द्विविध । जगति महाविदेहादिभोगभूमिपु सदाऽवस्थितलक्षणस्तृतीयोऽपि कालो वर्तते तथाऽप्यत्र द्विस्थानकानुरोधाद् द्विविध एवं फाल:
द्वन्ध का स्वरूप कहा जा चुका है अब द्रव्याधिकार को लेकर के ही द्रव्यविशेषरूप काल और आकाश की प्ररूपणा स्त्रकार करते हैं
"दुविहे काले पण्णत्ते" इत्यादि ।
वस्तु जिसके द्वारा नवीन पुरानी होती हुई जानी जाती है उस का नाम काल है अथवा कलन का नाम काल है या समयादिरूप कलाओं का नाम काल है यह काल वर्तनादिरूप होता है तात्पर्य इसका ऐसा है कि काल निश्चय और व्यवहार की अपेक्षा से दो प्रकार का है वर्तनादिरूप काल निश्चयकाल और घडी घंटा आदि रूप काल व्यवहार काल है। उक्तं च-"दब्ध परिवहवो" इत्यादि।
यह काल उत्सर्पिणी और अवसर्पिणीके भेदसे दो प्रकारका कहा गया है महाविदेह क्षेत्र में सदा चतुर्थकाल अवस्थित रहता है तथा भोगभूमियों में-अकर्मभूमिमे तृतीय आदि काल अवस्थित रहता है इस तरह से दो कालों के अतिरिक्त एक सदा अवस्थितरूप काल भी होता है फिर
દ્રવ્યના સ્વરૂપનું કથન સમાપ્ત થયું, હવે સૂત્રકાર અહીં દ્રવ્ય વિશેષ રૂપ કાળની અને આકાશની પ્રરૂપણ કરે છે–
" दुबिहे काले पण्णत्त " त्या ॥ १८ ॥
વરતુ જેના દ્વારા નવી જુની થતી લાગે છે, તેનું નામ કાળ છે અથવા કલનનુ (જાણવું) નામ કાળ છે. અાવા સમયાદિ રૂપ કલાએનું નામ કાળ છે તકાળ વર્તનાદિ રૂપ હોય છે. આ કઘનને ભાવાર્થ એ છે કે કાળ નિશ્ચય અને વ્યવહારની અપેક્ષાએ બે પ્રકારનો છે. વર્તાનાદિ રૂપ કાળને નિશ્ચયકાળ, અને ઘંટાદિ રૂપ કાળને વ્યવહાર કાળ કહે છે. કાં પણ છે કે – ___“दव्य परिवट्टलो' त्यG. 21 m मा भने अपना ભેદથી બે પ્રકારને કહે છે. મહાવિદેડ ત્રિમાં સદા ચતુર્ઘ કાળ જ અવધિન (વિદ્યમાની રહે છે, તથા ભેગભૂમિએમાં તૃતીયાદિ કાળ અવધિત રહે છે,
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१६
स्थानासूत्रे
प्रोक्तः । ' दुविहे आगासे ' इत्यादि - आकाशन्ते - दीप्यन्ते स्व स्वधर्मोपेता जीवा दयः पदार्थो यत्र तद् आकाशम् । यद्वा- आसमन्तात् काशन्ते - दीप्यन्ते सर्वाव्यपि द्रव्याणि व्यवस्थिततया यत्रेति - आकाशम् । अथवा-आ-मर्यादया- तत्संयोगेऽपि स्वकीयस्वकीयरूपेऽवस्थानतः सर्वथा तत्स्वरूपत्वाप्राप्तिलक्षणया काशन्ते= स्वभावला भेनावस्थितिकारणेन च दीप्यन्ते पदार्थसार्था यत्र तद् आकाशम् । अत्रगादानाद्वा आकाशम् ' नहं ओगाहलक्खणं ' इति वचनात्, लोकालोकव्याप्यभी यहां द्विस्थान के अनुरोध से दो प्रकार का ही काल कहा गया है । " दुविहे आगासे " इत्यादि ।
अपने २ गुणपर्यायरूप धर्म से युक्त जीवादिक पदार्थ जहाँ प्रकाशित होते रहते हैं वह आकाश है अथवा समस्त द्रव्य व्यवस्थितरूपसे जहाँ पर विद्यमान रहते हैं एक द्रव्य जहां दूसरे द्रव्यरूप नहीं होता है इसका नाम आकाश है अथवा जहां अपने २ स्वरूप में प्रत्येक पदार्थ रहता है एक दूसरे के साथ संयोग होने पर भी जो एक दूसरे के स्वरूप में नहीं बदलता है - ऐसे स्थान का नाम आकाश है अथवा जो समस्त जीवादिक द्रव्यों को रहने के लिये स्थान देता है वह आकाश है । उक्त च- अवगादाण जोगं " इत्यादि ।
66
“ नहं ओगाह लक्खणं " यह आकाश वह द्रव्य है जो लोक और अलोक में व्याप्त होकर है तथा जिसके अनन्तप्रदेश हैं और जो अमूर्त है यह लोकाकाश और अलोकाकाश के भेद से दो प्रकार का है आकाश के
66
આ રીતે એ કાળેા સિવાય એક સદા અવસ્થિતરૂપ કાળ પશુ હોય છે, છતાં પણ અહીં એ સ્થાનના અનુરાધની અપેક્ષાએ કાળના બે પ્રકાર જ કહેવામાં આવ્યા છે. दुविहे आगासे " धत्याहि पोतपोताना पर्याय ३५ धर्भथी युक्त જીવાર્દિક પદાર્થ જ્યાં પ્રકાશિત રહે છે, તે સ્થાનનું નામ આકાશ છે. અથવા સમસ્ત દ્રવ્ય વ્યવસ્થિત રૂપે જ્યાં મેજુદ રહે છે, એક દ્રવ્ય જ્યાં અન્ય દ્રવ્યેારૂપ હાતું નથી તે સ્થાનને આકાશ કહે છે. અથવા જ્યાં પ્રત્યેક પદા પેાતપેાતાના સ્વરૂપે રહે છે. એક બીજાની સાથે સચેાગ થવા છતાં પણ જે એક બીજાના સ્વરૂપમાં બદલાતાં નથી, એવા સ્થાનનું નામ આકાશ છે. અથવા જે સમસ્ત જીવાને રહેવાને માટે સ્થાન દે છે, તેને આકાશ કહે છે. કહ્યું પણુ छे - " अवगासदाण जोगं " त्याहि.
"नहं ओगाह लक्खणं” मा आश खेबुं द्रव्य हे ने सोने असमां व्यास छे. तेना अनन्त अहेश छे भने ते अभूर्त छे, तैना में लेड छे-(१)
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
ter डीका स्था• २ ३० १ सू० १९ नारकादीनां द्वैविध्यनिरूपणम्
३१७
नन्तमदेशात्मकोद्रव्पविशेष इत्यर्थः । तद् द्विविधम्-लोकाकाशम्, अलोकाकाशं चेति । तन लोकाकाशम् = धर्माधर्मका पुलजन्तूनामाधार भूतम् । नहि परीतम् - अलोकाकाशमिति ॥ स्रु० १८ ॥ .
I
othierarcarrierयं प्रोक्तम् | लोकस्तु शरीरशरीरिणां सर्वथाssधारभूत इति नारकादिशरीरिण्डकेन तच्छरीरमरूपणामाह
मूलम् - रइयाणं दो सरीरंगा पण्णत्ता, तं जहा - अभं तरगे चैव वाहिर चेव । अभंतरए कम्मए, बाहिरए उहिए। एवं देवानं भाणियवं । पुढविक्काइयाणं दो सरीरगा पण्णत्ता, तं जहा - अभंतरगे चेत्र वाहिरगे चैव । अभंतरगे कम्मए वाहिरगे ओरालियगे, जाव वणस्सइकाइयाणं । वेइंदियाणं दो सरीरा पण्णत्ता, तं जहा - अभंतरए चैत्र, बाहिरए चेत्र । अभंतरगे कम्मए, अट्टिमंससोणियवद्वे बाहिरए ओरालिए जाव चउरिंदियाणं । पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं दो सरीरगा पण्णत्ता, तं जहा - अभंतरगे चैव वाहिरगे चेव, अभंतरगे कम्मए, अट्टिमंससोणियण्हारुछिरावडे वाहिरए ओरालिए । मनुस्सा
वि एवं चेव । विग्गहगइसमाचन्नगाणं नेरइयाणं दो सरीरगा पण्णत्ता, तं जहातेयए चैव कम्मए चेव, निरंतरं जाव वेमाणियाणं । नेरइयाणं दोहिं ठाणेहिं सरीरुप्पत्ती सिया, तं जहा - रागेण चैव दोसेण चैव जाव वेमाणियाणं । नेरइयाणं दुट्टा निव्वत्तिए सरीरगे पण्णत्ते तं जहा - रागनिव्वत्तिए चैत्र,
जितने भाग में धर्म, अधर्म, काल, पुल और जीव रहते हैं- इन द्रव्यों का जो आधारभूत है - वह लोकाकाश है और इस लोकाकाश से भिन्न जो आकाश है वह अलोकाकाश है ||०१८॥
अने (२) गोमाश साम्रशना नेटसा लागभां धर्म, अधर्म, કાળ, પુદ્દલ અને જીવ રહે છે-જેટલુ આકાશ આ દ્રવ્યેાનું આશ્રયસ્થાન છે, એટલા આકાશને લેાકાકાળ કહે છે. લેાકાકાશની ભિન્ન એવું જે આકાશ છે तेने भोश है, ॥ २० ६८ ॥
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे दोसनिवत्तिए चेव, जाव वेमाणियाणं । दो काया पण्णत्ता तं जहा--तसकाए चेव थावरकाए चेव । तसकाए दुविहे पण्णत्तेतं जहा-भवसिद्धिए चेव अभवासिद्धिए चेव। एवं थावरकाए वि ॥१९॥
छाया-नैरयिकाणां द्वे शरीरे प्रज्ञप्ते, तद्यथा -आभ्यन्तरकं चैत्र वायकं चैव । आभ्य तरकं कामकम् , बाह्यकं वैक्रियम् । एवं देवानामपि भणितव्यम्। पृथिवी कायिकानां द्वे शरीरे प्रज्ञप्ते, तद्यथा-आभ्यन्तरकं चैत्र बाह्यकं चैव । आभ्यन्तरकं कार्मकं, बाह्यमौदारिकम् , यावत् वनस्पतिकायिकानाम् । द्रीन्द्रियाणां द्वे शरीरे प्रज्ञप्ते, तद्यथाआभ्यन्तरकं चैव वाह्य कं चैव । आभ्यन्तरकं कार्मकम् , अस्थिमांसशोणितवद्धं बाह्य कमौदारिकम् , यावद् चतुरिन्द्रियाणाम् । पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां द्वे शरीरे प्रज्ञप्ते, तद्यथा-आम्पन्तरकं चैव वाह्य कं चैव । आभ्यन्तर कार्मकम् , अस्थिमांसशोणितस्नायुशिरावद्धं वाह्यकमौदारिकम् । मनुष्याणामप्येवमेव । विग्रहगतिसमापनकानां नैरयिकाणां द्वे शरीरे प्रज्ञाते, तद्यथा-तैजस्कं चैत्र कार्मकं चैत्र, निरन्तरं यावद् वैमानिकानाम् । नैरयिकाणां द्वाभ्यां स्थानाभ्यां शरीरोत्पत्तिः स्यात् , तद्यथा-रागेण चैव द्वेषेण चैव यावद् वैमानिकानाम् । नैरयिकागां द्विस्थाननिर्वत्तिकं शरीरकं प्रज्ञप्तं, तधथा-रागनितिकं चैव, उपनिवृत्तं चैव । यावद् वैमानिकानाम् । द्वौ कायौ प्रज्ञप्तौ तद्यथा त्रसकायश्चैव स्थावरकायश्चैव, त्रसकायः द्विविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा - भवसिद्धि कश्चैव, अभवसिद्धिकश्चैव । एवं स्थावरकायोऽपि ॥ सू० १९ ॥
टीका- नेरझ्याग' इत्यादि। नैरयिकाणां द्वे शरीरे भवतः-आभ्यन्तरं वाह्यं च । शीर्यते-प्रतिक्षणं विनश्य
लोक और अलोक के भेद से आकाश में द्विविधता का कथन करके अब सूत्रकार शरीर और शरीर वालों का आधारभूत क्षेत्र लोक है इस प्रसङ्ग को लेकर नारकादि शरीरिदण्डक द्वारा उनके शरीरों की प्ररूपणा करते हैं-" नेरइयाणं दो सरीरगा पण्णत्ता" इत्यादि ॥१८॥ टीकार्थ-नैरयिक जीवोंके दो शरीर होते हैं एक आभ्यन्तर शरीर और
લેક અને અલકના ભેદથી આકાશમાં દ્વિવિધતાનું કથન કરીને હવે શરીર અને શરીરવાળાના આધારભૂત જે ક્ષેત્રલેક છે, તેનું હવે સૂત્રકાર નારકાદિ શરીર દંડક દ્વારા નિરૂપણ કરે છે.
" नेरइयाणं दो सरीरगा पण्णत्ता" त्याहि ॥ १८ ॥ ટીકાર્થ–નારક છાનાં બે શરીર હોય છે-(૧) આભ્યન્તર શરીર અને
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ उ०१ सू० १९ नारकादीनां शरीरद्वैध तीतिशरीरं शटनपतनादिधर्मवत्वात् । आभ्यन्तरे अन्तराले भवम् आभ्यन्तरम् । आभ्यन्तरत्वं चास्यात्मप्रदेशैः सह क्षीरनीरन्यायेन लोलीभूतत्वात् , भवान्तरगमनेऽपि च जीवस्यानुगतिप्राधान्येनापवरकाद्यन्तः प्रविष्टपुरुपवच्छद्मस्थाऽप्रत्यक्षत्वा. च्चेति । तथा-बहिर्भवं बाह्यम् । वाह्यत्वं चास्य जीवप्रदेशैः सह कस्यापि केषुचिदवयवेषु व्याप्त्यभावात् , भवान्तराननुगामितया छड्नस्थस्यापि प्रायः प्रत्यक्षत्वाच्चेति । तत्राभ्यन्तरं कार्मकम् कार्मणशरीरनामकर्मोदयंनिर्वयं कर्मवर्गणास्वरूपं, संसारिजीवानां गत्यन्तरसंक्रमणे साधकतमं, सकलकर्मणामङ्कुरभूमिरूपम् , अशेदूसरा बाह्य शरीर " शोर्यते प्रतिक्षणं इति शरीरम्" इस व्युत्पत्ति के अनुसार प्रतिक्षण जिसका विनाश होता रहता है उसका नाम शरीर है यह शरीर शटनादि धर्मवाला है अन्तराल में भी जो शरीर जीव के साथ रहता है उसका नाम आभ्यन्तर शरीर है ऐसा वह आभ्यन्तर शरीर तैजस कार्मणरूप होता है तैजस कार्मण शरीर को आभ्यान्तर शरीर कहने का यह प्रयोजन है कि ये दोनों शरीर आत्म प्रदेशों के साथ क्षीरनीर की तरह लोलीभूत (मिले हुए ) बने हुए रहते हैं तथा जीव जब भवान्तर में गमन करता है तब भी ये उसके साथ जाते हैं जय तक जीव को मुक्ति की प्राप्ति नहीं होती है तब तक ये उस का साथ नहीं छोड़ते हैं तथा अपवरक ( छोटा घर ) आदि के भीतर प्रविष्ट हुए पुरुष की तरह ये छद्मस्थजनोंको अप्रत्यक्ष रहते हैं बाह्य जो शरीर है वह जीव प्रदेशों के साथ कितनेक अवयवों में व्याप्त होकर नहीं रहता है तथा भवान्तर में जीव के साथ नहीं जाता है और छद्मस्थ जनोंको वह प्रत्यक्ष दिखलाइ पड़ता है। माशरी२. "शीर्यते प्रतिक्षणं इति शरीरम" मा व्युत्पत्ति अनुसार ना प्रति ક્ષણ વિનાશ થતો રહે છે તે શરીર કહેવાય છે. તે શરીર શટનાદિ (સડવું. ગળવું વગેરે) ધર્મોથી યુક્ત છે અન્તરાલમાં પણ જે શરીર જીવની સાથે રહે છે તે શરીરનું નામ આભ્યન્તર શરીર છે. એવું તે આભ્યન્તર શરીર તૈજસ અને કાર્યણરૂપ હોય છે તેજમ અને કામણ શરીરને આભ્યન્તર શરીર કહેવાનું એ કારણ છે કે તે અને શરીર આત્મપ્રદેશની સાથે ક્ષીરનીરની જેમ ઓતપ્રોત થઈને રહે છે. તથા જીવ જ્યારે અન્ય ભવમાં ગમન કરે છે, ત્યારે પણ તેઓ તેની સાથે જાય છે. જ્યાં સુધી જીવને મુક્તિ મળતી નથી ત્યાં સુધી આ શરીર તેને સાથ છોડતાં નથી, તથા અપવરક (નાનું ઘર) અાદિની અ દર પ્રવિષ્ટ થયેલા પુરુષની જેમ તેઓ છાજનેને દેખાતાં નથી જે બાહા શરીર છે તે જીવપ્રદેશની સાથે કેટલાંક અવયવોમાં વ્યાપ્ત થઈને રહેતું નથી, તથા અન્ય ભવમાં જીવની સાથે જતું નથી અને ...
प्रत्यक्ष हेमाय छे.
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे पकर्माधारभूतं चेति । ननु तैजसमपि शरीरमाभ्यन्तरमस्तीति तत्कथं नोक्तम् ? इति चेदाइ-कामकग्रहणे तैजसमपि गृहीतमेव, तयोः सदैव सहचारित्वात् । तथा वाह्यं च वैक्रियकम् । एवम्-भवनवत्यादि वैमानिकान्तानां देवानामपि भणितव्यम् । 'पुढवी ' त्यादि-पृथिवी कायिकादारभ्य वनस्पतिपर्यन्तानां पंचस्थावरा.
शंका-यहां सूत्र में आभ्यन्तर शरीरकार्मण शरीर हो गृहीत हुआ फिर अपने तैजस शरीरको आभ्यन्तरशरीररूप से कैसे ग्रहण किया है?
उ०-तैजस और कार्मण शरीर का सम्बन्ध प्रत्येक संसारी जीव के साथ अनादिकाल से चला आरहा है अतः ये सदा से ही सहचारी हैं। इसलिये यहां कार्मण के ग्रहण होनेसे तैजस का भी ग्रहण हो गया है यह आभ्यन्तररूप कार्मण शरीर नाम कर्म के उदय से जीव को प्राप्त होता है अतः यह कम वर्गणा रूप है अर्थात् ज्ञानावरणीय आदि कर्मों का जो समूह है वही कार्मण शरीर है यह शरीर संसारी जीवों का जय एक गति से दूसरी गति में गमन होता है उसमें साधकतम होता है
तथा-सकलकों को उत्पन्न होने के लिये यह भूमिरूप है और अशेषकों का यह आधारभूत है नैरयिक जीवों के बाह्यशरीर वैक्रियशरीर है इसी तरह का कथन भवनपति से लेकर वैमानिक तक के जीवों में भी कर लेना चाहिये ," पुढवीकाइयाणं" इत्यादि-पृधिवीकायिक से लेकर वनस्पति कायिक तक के जीवों के-पांच स्थावर
શંકા–અહી સૂત્રમાં કામણ શરીરને જ આભ્યન્તર શરીર રૂપે ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે. છતાં આપે તૈજસ શરીરને આભ્યન્તર શરીર રૂપે કેમ ग्रड यु छ ?
ઉત્તર–તૈજસ અને કામણ શરીરને સંબંધ પ્રત્યેક સંસારી જીવની સાથે અનાદિ કાળથી ચાલ્યા આવે છે, તે કારણે તેઓ કાયમના સહચારી છે તે કારણે અહીં કાશ્મણની સાથે વૈજય શરીરને પણ ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે. આભ્યન્તર રૂપ કર્મણ શરીર નામ કર્મના ઉદયથી જીવને તેની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેથી કર્મવર્ગનું રૂપ છે એટલે કે જ્ઞાનાવરણીય આદિ કમને જે સમૂડ છે, એજ કામણ શરીર છે. આ શરીર જ્યારે સંસારી જીનું એક ગતિમાંથી બીજી ગતિમાં ગમન થાય છે, ત્યારે તેમાં સાક્તમ હોય છે. તથા–સકલ કર્મોના ઉત્પન્ન થવામાં તે ભૂમિરૂપ રહે છે અને અશેષ કર્મોના આધારરૂપ હોય છે. નરયિક જીવનું બાહ્ય શરીર વૈક્રિય શરીર હોય છે. આ પ્રકારનું કથન ભવનપતિથી લઈને વૈમાનિક પર્યન્તના જીવનમાં પણ ગ્રહણ ४२९ न. " पृढवीकाइयाणं " त्या:
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२१
सुधा टीका स्था० २ उ०१ सू०१९ नारकादीनां शरीर द्वैविध्यनिरूपणम् णाम् आभ्यन्तरबाह्यभेदेन शरीरद्वयं भवति । तदेवाह - आभ्यन्तरं कार्मकम्, बाह्य चौदारिकं शरीरं भवति, औदारिकं नाम मौदारिक शरीरनामक मोंदयादुदारपुद्गलनिर्वृतम् । एकेन्द्रियाणामौदारिकशरीरं केवलमस्थ्यादिविरहितं भवति । वायूनां वैक्रियशरीरमपि भवति किन्त्वत्र न विवक्षितं प्रायिकत्वात् । ' वेइंदियाणं ' इत्यादि - द्वीन्द्रियाणां तदेव शरीरद्वयं भवति आभ्यन्तरं कार्मकम् पाद्यमौदारिकं चेति । एवमौदारिकशरीरम् - अस्थिमांसशोणितवद्धम् । एव त्रीन्द्रिय चतुरिन्द्रियाणामपि बोध्यम् | 'पंचिदिये' त्यादि - पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकानां शरीरद्वयम् आभ्य
"
जीवों के आभ्यन्तर और बाहयशरीर के भेद से दो शरीर होते हैं आभ्यन्तर शरीर तो तैजसकार्मण होते हैं तथा बाहयशरीर औदारिकशरीर होता है। यह औदारिक शरीर औदारिकशरीर नामकर्म के उदय से होता है इस शरीर को उत्पन्न करने वाले जो औदारिक पुद्गल हैं वे स्थूलाकार से परिणत होते हैं। एकेन्द्रिय जीवों का यह औदारिक शरीर केवल अस्थि आदि से रहित होता है वायुकायिक जीवों के वैकिय शरीर भी होता है फिर भी वह यहां प्रायिक होने से विवक्षित नहीं हुआ है " इंदिया णं" इत्यादि-दो इन्द्रिय जीवों के भी शरीरय होते हैंएक आभ्यन्तर शरीर और दूसरों बाहयशरीर आभ्यन्तर शरीर से कार्मशरीर होता है और बाहय शरीर में औदारिक शरीर होता है यहां जो औदारिक शरीर होता है वह अस्थि मांस और शोणित से बद्धयुक्त होता है इसी तरह से तेइन्द्रिय और चौइन्द्रिय जीवों के भी
પૃથ્વીકાયથી લઈને વનસ્પતિકાય પર્યન્તના જીવાને-પાંચ સ્થાવર જીવેાને આભ્યન્તર અને બાહ્યશરીરના ભેદથી એ શરીશ હાય છે. આભ્યન્તર શરીર તે તૈજસ અને કાણુ શરીર રૂપ હોય છે અને બાહ્યશરીર ઔદારિક શરીર રૂપ હાય છે. આ ઔદારિક શરીર ઔદારિક શરીરનામકર્માંના ઉદયથી પ્રાપ્ત થાય છે. આ શરીરને ઉત્પન્ન કરનારાં જે ઔદારિક પુદ્ગલા ઢાય છે, તેઓ સ્થૂલાકારે પરિવ્રુત થાય છે. એકેન્દ્રિય જીવાતું આ ઔદારિક શરીર કેવળ અસ્થિ આદિથી રહિત હૈાય છે. વાયુકાયિક જીવાને વૈક્રિય શરીર પણ ઢાય છે, છતાં તે ત્યાં પ્રાયિક (કયારેક) હાય છે, તેથી અહીં તેના ઉલ્લેખ થયે નથી. बेइदियाणं " धत्याहि--द्वीन्द्रिय भवने पशु मे शरीर होय छे- (१) આભ્યન્તર અને (૨) ખાદ્ય. આભ્યન્તર શરીર કાણુ શરીર રૂપ અને ખાદ્ય શરીર ઔદ્યારિક શરીર રૂપ હાય છે. અહીં જે ઔદારિક શરીર હાય છે તે અસ્થિ, માંસ અને શાણિતથી મદ્ધ ( યુક્ત ) હાય છે. એજ પ્રમાણે તૈઇન્દ્રિય
પણ
"6
था
४१
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૨
स्थानाप्रयो न्तरं कामकम् , बाह्यं चौदारिकम् । तत्-अस्थिमांसशोणितस्नायुभिरावद्धं भवति । तत्र स्नायुः-अस्थिवन्धनी नाडी । शिरा तु सामान्या । एवं मनुष्याणामपि । विग्गहगइ० ' इत्यादि-विग्रहोवक्र, तत्प्रधानागतिः-विग्रहगतिः, तत्समापन्नानां नैरयिकाणां शरीरद्वयं भवति-तैजसं कामकं चेति । एवं निरन्तरम् अव्यवहितम् । आभ्यन्तर और बाहय ये दो शरीर होते हैं आभ्यन्तर में कार्मण शरीर होता है और बाहय में औदारिक शरीर होता है यहां पर भी औदारिक शरीर अस्थि मांस और शोणित से बद्ध होता है "पंचिंदिय" इत्यादि -जो पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्च हैं उनके भी आभ्यन्तर और बाहय शरीर होते हैं आभ्यन्तर में कार्मण शरीर और बाहट में औदारिक शरीर होता है यहां पर भी औदारिक शरीर अस्थि, मांस, शोणित, स्नायु और शिराओं से बद्ध होता है अस्थियों को बांधने वाली जो नाही है वह स्नायु कहलाती है तथा सामान्य जो पीली २ नसें होती हैं वे शिरा कहलाती हैं “मणुस्सा वि एवं चेव" मनुष्य के भी इसी तरह से दो शरीर होते हैं "विग्गह०" विग्रहगति मोडे सहित जो परभव के लिये जीव की गति होती है उसका नाम विग्रहगति है अथवा नवीन शरीर धारण करने के लिये जो गति होती है वह विग्रहगति है-इस विग्रहगति समापन्नक नैरयिकों के दो ही शरीर होते हैं एक तैजस शरीर અને ચતુરિન્દ્રિય માં પણ આભ્યન્તર અને બાહ્ય શરીરનો સદભાવ હોય છે. ત્યાં આભ્યન્તર શરીર કામણ શરીર રૂપ અને બાહ્ય શરીર ઔદારિક શરીરરૂપ હોય છે. તેમનું દાદિક શરીર પણ અસ્થિ, માંસ અને શેણિતથી બદ્ધ (युत) डाय छे." पचिंदिय" त्याहि-पथन्द्रिय तिय याने ५ मास्यन्त२ मने બાશરીર હોય છે. આભ્યન્તર શરીર કાર્મણશરીરરૂપ અને બાહ્ય શરીર ઔદારિક શરીર રૂપ હોય છે. અહીં પણ દારિક શરીર અસ્થિ, માંસ, શેણિત, સ્નાયુઓ અને શિરાઓથી બદ્ધ હોય છે. અસ્થિઓને બાંધનારી જે નાડી હોય છે તેને સ્નાયુ કહે છે તથા સામાન્ય જે પીળી પીળી નસો હોય છે तेन शिराय। ४१ छ. " मणुस्सा वि एव चेव" भनुष्योमा ५१ मे २ना બે શરીર હોય છે.
“ विग्गह" त्याहि-५२ममा गभन ४२ती मते नी २ मा સહિતની (વળાંક ચુક્ત) ગતિ થાય છે તેને વિગ્રહગતિ કહે છે. અથવા નવીન શરીર ધારણ કરવાને માટે જે ગતિ થાય છે તેને વિગ્રહગતિ કહે છે. આ વિગ્રહગતિ સમાપન્નક નરયિકને બે જ શરીર હોય છે–(૧) તૈજસ અને (૨)
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्पर्धा० २ ० सं० १९ नारकादीनां शरीरद्वैविध्यनिरूपणम् ३३ असुरकुमारेभ्य आरभ्य यावद् वैमानिकानां तैजसं कार्मकं चेति शरीरद्वयं भवति । 'नेरइयाणं ' इत्यादि-नैरयिकाणां द्वाभ्यां स्थानाभ्यां शरीरोत्पतिर्भवति-रागण द्वेषेण चेति । एवं यावद् वैमानिकानाम् । नेरइयाणं' इत्यादि-नैरयिकाणां द्विस्थाननिर्तितं शरीरं भवति-रागनिर्तितं द्वेपनिर्तितं चेति । एवं यावद् वैमानिकानाम् । 'दो काया' इत्यादि-द्वौ कायौ प्रज्ञप्तौ-त्रसकायः स्थावरकायश्चेति । तत्र सनामकर्मोदयात् त्रस्यन्तीति त्रसाः, तेषां काया राशिस्त्रसकायः । स्थावरनामकर्मोदयात् तिष्ठन्तीत्येवं शीलाः स्थावराः, तेषां काया समृहः स्थावरकायः । 'तसकाए' इत्यादि-त्रसकायो द्विविधः-भवसिद्धिकः अभवसिद्धिकश्चेति । एवं स्थावरकायोऽपि ।। सु० १९॥
और दूसरा कार्मणशरीर इसी तरह से विग्रहगति समोपन्नक भवनपति से लेकर वैमानिक तक के जीवों को भी ये दो ही-तैजस और कार्मण शरीर ही होते हैं "नेरइयाणं दोहिं ठाणेहिं" इत्यादि-नैरयिक जीवों के शरीर की उत्पत्ति दो स्थानों द्वारा होती है एक राग के द्वारा और दूसरे द्वेष के द्वारा इसी तरह से शरीरोत्पत्ति के विषय का कथन वैमा. निक तक के जीवों का भी कर लेना चाहिये काय दो प्रकार कहा गया है एक त्रसकाय और दूसरा स्थावरकाय सनामकर्म के उदय से जो अपनी इच्छा से चलते फिरते हैं डरते हैं भागते हैं वे सब सजीव हैं इनकी जो राशि है वह उसकाय है स्थावर नामकर्म के उदय से जो एक स्थान से दूसरे स्थान पर आ जा नहीं सकते हैं एक ही जगह स्थिर रहते हैं वे स्थावर हैं इन स्थावरों का जो समूह है वह स्थावरकाय है કામણ. એ જ પ્રમાણે વિગ્રહગતિ સમાપન્નક ભવનપતિથી લઈને વૈમાનિક પર્ય નના જીમાં પણ એ બે શરીરને જ (તૈજસ અને કામણ શરીરને જ) સદ્દભાવ હોય છે. __" नेरइयाणं दोहिं ठाणेहि " त्याह-२४ wali शरीरनी उत्पत्ति में थाना (२) द्वारा थाय छ-(१) (२। मने (२) द्वेषद्वारा. शरी३ત્પત્તિને અનુલક્ષીને વૈમાનિક પર્યન્તના જી વિશે પણ આ પ્રકારનું કથન थ नये. यन। मे १२ छ-(१) सय भने (२) स्था१२४य. स નામકર્મના ઉદયથી જે પિતાની ઈચ્છાથી હરે ફરે છે, ડરે છે અને ભાગે છે, તે જીવને ત્રસ જી કહે છે એવાં જીની રાશિ (સમૂહ) ને ત્રસકાય કહે છે. સ્થાવર નામકર્મના ઉદયથી જે છો એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યા જઈ શકતા નથી, પણ એક જ જગ્યાએ સ્થિર રહે છે, એવાં જેને સ્થાવર
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४
स्थानाशास्त्र उक्ता भव्यशरीरिणः, अथ भव्यविशेषाणां यद् यथा कर्तुमुचितं तथा प्रोच्यते
मूलम्-दो दिसाओ अभिगिज्झ कप्पइ णिन्गंथाणं वा णिग्गंथीणं वा पवावित्तए, तं जहा-पाईणं चेव उदीणं चेव । एवं मुंडावित्तए, सिक्खावित्तए, उवट्ठावित्तए, संभुंजित्तए, संवसित्तए, सज्झायमुद्दिसित्तए सज्झायं समुदिसित्तए, सज्झायमणुजाणित्तए, आलोइत्तए, पडिकमित्तए, निंदित्तए, गरहित्तए, विउहित्तए, विसोहित्तए, अकरणयाए अभुट्टित्तए, अहारिहं पायच्छित्तं तवोकम्म पडिवजित्तए । दो दिसाओ अभिगिज्झ कप्पइ णिग्गंथाणं वा णिग्गंथीणं वा अपच्छिममारणंतियसंलेहणाझूसणाझूसियाणं भत्तपाणपडियाइक्खियाणं पाओवगयाणं कालं अणकंखमाणाणं विहरित्तए, तं जहा-पाईणं चेव उदीणं चेव ॥ सू० २० ॥
॥ विठ्ठाणस्त पढमो उद्देसओ समत्तो ॥ २-१ ॥
छाया-द्वे दिशे अभिगृह्य कल्पते निर्ग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा पवाजयितुंतद्यथा-प्राचीनां चैव, उदीचीनां चैत्र, । एवं मुण्डयितुं शिक्षयितुम् , उपस्थापयितुं, संभोजयितुं, सवासयितुं, स्वाध्यायमुद्देष्टुं, स्वाध्यायं समुद्देष्टुं, स्वाध्यायमनुज्ञातुम् , आलोचयितुं, प्रतिक्रमितुं, निन्दितुं, गहिंतुं, विवर्तयितुं (वित्रोटयितुं, विकुट्टयितुं वा) विशोधयितुं, अकरणतयाऽभ्युत्थातुं, ययाई प्रायश्चित्तं तपः कर्मप्रतिपत्तुम् । द्वे दिशे अभिगृह्य कल्पते निग्रन्थानां वा निग्रन्थीनां वा अपश्चिममारणान्तिकसलेखनाजोपणाजूपितानां भक्तपानप्रत्याख्यातानां पादपोपगतानां कालमनवकांक्षा विहर्तु, तद्यथा-प्राचीनां चैव उदीचीनां चैव ।। सू. २० ।।
॥ द्विस्थानस्य प्रथम उद्देशकः समाप्तः ।। इनमें सकाय दो प्रकार का कहा गया है-एक भवसिद्धिक और दूसरा अभवसिद्धिक स्थावरकाय को भी इसी तरह से जानना चाहिये॥१९॥ જના સમૂહને સ્થાવરકાય કહે છે. ત્રસકાયના બે પ્રકાર કહ્યા છે-(૧) ભવસિદ્ધિક અને(૨) અભાવસિદ્ધિક સ્થાવરકાયના પણ એવા જ બે ભેદ સમજવા. સૂ ૧૯
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ उ० १ सू०२० प्रव्रज्यादियोग्यदिग्दैविध्य निरूपणम् ३२५
टीका' दो दिमाओ ' इत्यादि
द्वे दिशे अभिगृद्य = अङ्गीकृत्य तदभिमुखी भूयेत्यर्थः, निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां वा द्रव्यभावपरिग्रहरहितानां कल्पते प्रत्राजयितु-सदोरक मुखव स्विकारजोहरणादिदानेन प्रव्रज्यां सावध - विरतिरूपां दातुं ग्रहीतुं वा । के ते द्वे दिशे ? इत्याहतद्यथा- प्राचीनां प्राचीं पूर्वादिशमित्यर्थः, तथा उदीचीनाम् - उदीचीम् उत्तरां दिशमित्यर्थः । एवम् - अमुना प्रकारेण मुण्डयितुम्, मुण्डनं द्रव्यभात्रभेदेन द्विविधम्, तत्र - द्रव्यतः केशाद्यपनयनेन, भावतः कषायापनयनेन । शिक्षयितुं = ग्रहण शिक्षा पेक्षया सूत्रार्थी ग्राहपितुम् आसेवनशिक्षापेक्षया प्रतिलेखनादिक्रियामा सेवयितुं=
"
Codpis
भव्य जीवों का कथन करके अब भव्यविशेषों को जो कर्तव्य उचित है उसका सूत्रकार कथन करते हैं
" दो दिसाओ अभिगिज्झ " इत्यादि ॥ २० ॥
टीकार्थ- दो दिशाओंकी तरफ मुँह करके द्रव्यपरिग्रह और भावपरिग्रह से रहित निर्ग्रन्थों को तथा निर्ग्रन्थिनियों को सदोरक मुखवस्त्रिका रजोहरण आदि चिह्नवाली सावद्यविरतिरूप प्रव्रज्या लेना अथवा देना योग्य है वे दो दिशाएँ हैं - एक पूर्वदिशा और दूसरी उदीची दिशा इसी प्रकार इन्हीं दो दिशाओं की ओर मुँह करके द्रव्यभावरूप से मुंडित होना योग्य है केशादिकों का लुञ्चन करना यह द्रव्यमुंडन है और कषायों का अपनयन (दूर) करना यह भावमुंडन है इसी प्रकार पूर्व और उत्तर दिशा की ओर मुँह करके शिष्यजनों को ग्रहण शिक्षा की अपेक्षा सूत्र और अर्थ को सिखलाना योग्य है तथा आसेवनशिक्षा की अपेक्षा प्रतिलेखनादि
ભવ્યજવાનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર ભવિશેષાના ઉચિત કર્તવ્યની अ३५ ४२ हे " दो दिसाओ अभिगिज्झ " इत्यादि ॥ २० ॥
ટીકા –મે દિશાઓની તરફ મુખ કરીને, દ્રવ્યપરિગ્રહ અને ભાવપરિગ્રહથી रडित सेवा निर्थथे। (साधुओो) भने निर्ग्रथिनियोगे (साध्वीमेोमे) सहोर भुપત્તી, રોહરણ આદિ ચિહ્નવાળી સાવદ્ય વિરતિ રૂપ પ્રત્રજયા લેવી અથવા देवी ते योग्य छे. ते में दिशाओ मा प्रभा छे - (१) आथी ( पूर्व ) अने (૨) ઉદીચી ( ઉત્તર ). એજ એ દિશા તરફ મુખ કરીને દ્રવ્યભાવ રૂપે સુડિત થવું ચાગ્ય છે. કેશાદિકાના @ચનને દ્રવ્યમુંડન કહે છે. અને કષાયાને દૂર કરવા તેનું નામ ભાવમુંડન છે. એજ પ્રમાણે પૂર્વ અને ઉત્તર દિશા તરફ મુખ કરીને શિષ્યાને ગ્રહણુશિક્ષાની અપેક્ષાએ સૂત્ર અને અથ શિખવવા એ પણુ ચેાગ્ય છે, અને આસેવનશિક્ષાની અપેક્ષાએ પ્રતિલેખનાદિ ક્રિયાઓ કરવી,
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानानसूत्रे पालयितुमित्यर्थः । उपस्थापयितुं महाव्रतादिषु समारोपयितुम् । संभोजयितुं संभोगिमुनिमण्डलीषु निवेशयितुम् । स वासयितुं-सस्तारकमण्डल्यामुपवेशयितुम् । तथा-स्वाध्यायं-सु-सुष्टु आ मर्यादया अधीयते इति स्वाध्यायः आचाराङ्गादिरागमः तम् उद्देष्टुम् उपदेष्टु पाठयितुमित्यर्थः । स्वाध्यायं समुद्देष्टुं-' पूर्वपठित स्थिरपरिचितं कुरु' इत्यादिरूपेण कथयितुम् । स्वाध्यायम् अनुज्ञातुं-' स्वयमवधारय, अन्यमप्यध्यापय ' इत्यादि कथयितुम् । आलोचयितुं-गुरुसमीपे स्वातिचारं प्रकाशयितुम् । प्रतिक्रमितुं-पापान्निवर्तयितु-शुभयोगादशुभयोगे संक्रमणे सति पुनः शुभयोगे समागन्तुमित्यर्थः । निन्दितु-स्वसमक्षमतिचारान् जुगुप्सितुम् । गर्हितु-गुरुसमक्षं तानेव जुगुप्सितुम् । विवर्तयितुम्-अतिचारान् विच्छेदयितुम् । विशोधयितुम्-अतिचारमलिनमात्मानं निर्मलीकर्तुम् । अकरणतयाऽभ्युत्थातु'पुनरेवं न करिष्यामि' इत्यकरणमाश्रित्याभ्युपगन्तुम् । यथाई-पथायोग्य क्रियाओं का करना महाव्रतदिकों में आत्मा को समारोपित करना संभोगिमुनिमण्डली में अपने आपको प्रविष्ट कराना आचाराङ्गादि आगमों का उपदेश करना पढाना " पहिले पढे हुए को अच्छी तरह से समझ लो" इत्यादि रूप से कहना “इसका स्वयं निश्चय करलो दूसरों को इसे पढाओ इत्यादि रूप से कहना गुरू के समीप अपने अतिचारों को प्रकाशित करना, पाप से अपने को हटाना अर्थात् शुभयोग से अशुभयोग में संक्रमण होने पर पुनः शुभयोग में आना, अपने समक्ष ही अपने अतिचारों की निन्दा करना उनसे ग्लानि करना, गुरू के समक्ष उनकी निन्दा करना उनसे ग्लानि करना, अतिचारों का विच्छेद करना अतिचारों से मलिन हुई आत्मा को निर्मल करना, अब पुनः मैं ऐसा नहीं करूँगा इस तरह अकरण रूप से स्वीकार करना तथा यथायोग्य મહાવ્રતાદિકમાં આત્માને સમાપિત કરે, સંભગિ સુનિમંડલીમાં પિતાને પ્રવેશ કરાવ, આચારાંગ આદિ આગમને ઉપદેશ દે, પઢાવવું—“પહેલાં શીખેલા તને સારી રીતે સમજી લે” ઈત્યાદિ રૂપે કહેવું, “આ વાતને જાતે જ નિશ્ચય કરી લો, બીજાને આ ભણા” ઈત્યાદિ રૂપે કહેવું, ગુરુની પાસે પિતાના અતિચારોને પ્રકટ કરવા, પાપથી પિતાના આત્માને દૂર રાખે એટલે કે શુભ યોગમાંથી અશુભ ભેગમાં સક્રિમણ થાય ત્યારે ફરીથી શુભ
ગમાં આવી જવું, પિતાની સમક્ષ જ પોતાના અતિચારોની નિંદા કરવી, તેને કારણે મનમાં લાનિ થવી, ગુરુની સમક્ષ તે અતિચારોની નિંદા કરવી, તેને માટે ગ્લાનિ કરવી, અતિચારને વિચ્છેદ કરવો, અતિચારોથી મલિન થયેલા આત્માને નિર્મળ કર, હવે ફરીથી હું એવું નહીં કરું, આ પ્રકારના
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
० २० प्रवज्यादियोग्य दिग्द्वैविध्यनिरूपणम् ३२७
सुधा डीका स्था० २ ० १ प्रायश्चित्तं = पापविशुद्धिरूपं तपः कर्म = अनशनादिकं प्रतिपत्तुं स्वीकर्तुम् । 'दो दिसाओ' इत्यादि-द्वे दिशे अभिगृह्य कल्पते निर्ग्रन्थानां वा निर्ग्रन्धीनां वा । कीहशानाम् ' इत्याह-' अपच्छिमे ' त्यादि - अपश्चिममारणान्तिकसं लेखनाजोपणाजोषितानाम्, तत्र न विद्यते पश्चिमा अस्या इत्यपश्चिमा=अन्तिमा, सा चासौ - मारणान्तिकी = मरणकालभाविनी संलेखना - संलिख्यते = कृशीक्रियते शरीररुपायादि यया सा तथोक्ता तपोविशेषलक्षणा चेति अपश्चिममारणान्तिकसंलेखना तस्या जोपणा= सेवना, तथा जोपितानां = सेवितानां युक्तानामित्यर्थः । यद्वा-झोपितानां = क्षपितानां क्षपितदेहानामित्यर्थः । पुनः - भक्तपानप्रत्याख्यातानाम् - भक्तपाने प्रत्याख्याते यैस्ते तथा, क्तान्तस्य परनिपात आर्पत्वात्, भक्तपानप्रत्याख्यानवतामित्यर्थः । पादपोपगतानां = पादपोपगमनमरणमाश्रितानां स्वीकृतसर्वथा परिस्पप्रायश्चित्त- पाप की विशुद्धिरूप अनशनादि तपकर्म ग्रहण करना - ये सब कार्य भी इन्हीं दो दिशाओं की ओर मुँह करके करना श्रमण निर्ग्रन्थियों को कल्पित कहा गया है
46
' दो दिसाओं " इत्यादि - शरीर और कषाय आदि जिस से कुश किये जाते हैं उसका नाम संलेखना है यह संलेखना मरणकाल के समय में ही धारण की जाती है इसीलिये इसे अपश्चिम कहा है यह तपविशेषरूप होती है, इस संलेखना से जो मुनिजन युक्त है अथवाइन्होंने इस संलेखना को धारण करने द्वारा अपने शरीर को क्षपित किया है भक्तपान का जिन्होंने प्रत्याख्यान कर दिया है पादपोपगमन संथारा को जिस संधारा में पतित पादपवृक्ष की तरह शरीर की सेवा संभाल हिलना डुलना आदिरूप क्रिया सर्वथा वर्जित हो जाती है ऐसे
અતિચાર નહી કરવાને દૃઢનિશ્ચયી થવું, તથા તેને માટે ચાગ્ય પ્રાયશ્ચિત્તને પાપની વિશુદ્ધિરૂપ અનશનાદિને—ગ્રહણ કરવા, આ બધાં કાર્યાં પણ તે એ દિશા તરફ મુખ કરીને કરવાનું સાધુઓને ક૨ે છે.
66
दो दिसाओ " त्याहि- शरीर भने उषायादि नेना द्वारा देश उराय છે તે ક્રિયાને સલેખના ( સથારે ) કહે છે. તે સંથારા મરણુકાળ નજીક હાય ત્યારે જ ધારણ કરવામાં આવે છે, તે કારણે તેને ‘ અપશ્ચિમ ’કહે છે. તે સથારા તવિશેષ રૂપ હોય છે. આ સંથારાથી જે મુનિ યુક્ત હોય અથવા જેણે આ સથારો ધારણ કરીને પેાતાના શરીરને ક્ષપિત કર્યું છે, ભક્તપાનના જેણે પ્રત્યાખ્યાન કર્યાં છે, પ પાપગમન સંથારાને જેમણે ગ્રહણ કરેલેા છે ( જે સંથારામાં પતિત પાદપ-વૃક્ષની જેમ શરીરની સેવા–સ ́ભાળ, હલનચલન આદિ રૂપ ક્રિયા બિલકુલ બધ કરી દેવામાં આવે છે એવા સ'થારાને પાપા
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाइयो
न्दवर्जितमरणविशेषाणामित्यर्थः । पुनः-कालं-मृत्युम् अनवकाङ्क्षताम् अनभिलपतां मरणेऽनुत्सुकानामित्यर्थः, विहर्तु-स्थातुं 'कल्पते' इति पूर्वेण सम्बन्धः । तदेव दिग्द्वयमाह-'तं जहे' त्यादि, तद्यथा-प्राचीनां वा उदीचीनां वेति॥मू०२०॥
इतिश्री विश्वविख्यात-जगदवल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-बादिमानमर्दक श्रीशाहूछत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त 'जैनशास्त्राचार्यपदभूपित-कोल्हापुरराजगुरु बालब्रह्मचारि जैनाचार्य-जैनधर्म
दिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितायां
स्थानाङ्गमूत्रस्य सुधाख्यायां व्याख्यायाम्
द्वितीयस्थानस्य प्रथमोद्देशकः समाप्तः ॥२-१|| मरणविशेष को जिन्होंने धारण किया है और जो मृत्यु के अनभिलापी घने हुए हैं ऐसे मुनिजनों को दिशाओं की-पूर्व और उत्तर दिशा की
ओर मुंह करके रहना उचित है, अर्थात् इन संथारों को धारण किये हुए मुनिजनों को इन दो दिशाओं में ही मुंह करके बैठना उचित है ॥२०॥
श्री जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री घासीलालचतिविरचित स्थानाङ्ग सूत्र की सुधानामक टीकार्थ का दूसरे स्थानक का
प्रथम उद्देशक समाप्त ॥२-१ ।। પગમન સંથારે કહે છે), અને જે મૃત્યુના અનભિલાષી બનેલ છે, એવાં મુનિજને બે દિશાઓ તરફ-પૂર્વ અથવા ઉત્તર દિશા તરફ મુખ રાખીને બેસવું જોઈએ. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે સંયારે ધારણ કરનાર મુનિજનેએ પૂર્વ અથવા ઉત્તર દિશા તરફ મુખ રાખીને બેસવું જોઈએ. એ સૂત્ર ૨૦ | શ્રી જૈનાચાર્ય–જૈનધર્મદિવાકર-પૂજ્ય શ્રી ઘાસલાલ મુનિવિરચિત સથાનાંગસૂત્રની સુધા નામની ટીકાર્થના બીજા સ્થાનકને
પહેલો ઉદ્દેશક સમાસ. એ ૨-૧
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
- अथ द्वितीयस्थानस्य द्वितीयोदेशकः ॥ अनन्तरोदेशके द्वित्वविशिष्टा जीवाजीवधर्माः प्रोक्ताः, द्वितोयोद्देशके तु द्वित्वविशिष्टा एव जीवधर्माः प्रोच्यन्ते, इत्यनेन सम्बन्धेनायातस्यास्योद्देशकस्येदमादिमूत्रम्-प्रथमोद्देशकान्तिमस्त्रेणास्यायमभिसम्बन्धः-प्रथमोदेशकान्त्यसूत्रे पाद: पोपगमनमभिहित, तेन च केपाश्चिद् देवत्वं भवतीति देवविशेषप्रतिपादनेन तेषां कर्मनन्धं तद्वेदनं च प्रतिपादयन्नाह
मूलम्-जे देवा उड्डोववन्नगा कप्पोववन्नगा विमाणोववन्नगा चारोववन्नगा चारहिइया गइरइया गइसमावन्नगा, तेसिणं देवाणं सया समियं जे पावे कम्मे कज्जह तत्थगयावि एगइया वेयणं वेति, अन्नत्थगयावि एगइया वेयणं वेति ।
द्वितीयस्थानका द्वितीय उद्देशक अनन्तर उद्देशकमें बित्वविशिष्ट जीव धी और अजीव धर्मों के विषय में कथन किया गया है अब इस द्वितीय उद्देशकमें केवल विश्व विशिष्ट ही जीव धर्मों का कथन किया जाता है, इसी सम्बन्ध को लेकर इस द्वितीय उद्देशक को प्रारंभ किया गया है प्रथम उदेशक के अन्तिम सूत्रमें पादपोपगमन संथारोंका कथन आया है सो इस संथारे को धारण करके मरने वाले कितनेक मुनिजनों कोदेवत्वपद प्राप्त होता है अतः देव विशेषों का प्रतिपादन और उनके कर्मबन्ध एवं उनके वेदन का प्रतिपादन यहां सर्वप्रथम किया जाता है __ "जे देवा उड्डोववन्नगा कप्पोववन्नगा" इत्यादि ॥२१॥
દ્વિતીયસ્થાનને દ્વિતીય ઉદ્દેશક પહેલા ઉદ્દેશકમાં દ્વિવિધતા યુક્ત જીવધર્મો અને અજીવધર્મોનું કથન કરવામાં આવ્યું છે આ બીજા ઉદ્દેશકમાં માત્ર વિવિધતા ન્યુક્ત જ છવધતું કથન કરવામાં આવે છે. આ સંબંધને અનુલક્ષીને આ બીજા ઉદ્દેશકનો પ્રારંભ કરવામાં આવ્યું છે–
પહેલા ઉદ્દેશકના અંતિમ સૂત્રમાં પાદપપગમન સંથારાને ઉલ્લેખ થયો છે. તે સંથારાને ધારણ કરીને કાળધર્મ પામનાર કેટલાક મુનિજનોને દેવત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ સંબંધને અનુલક્ષીને અહીં દેવવિશેનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે અને તેમના કર્મબંધ અને તેમના વેદનનું અહીં સર્વ પ્રથમ પ્રતિ पाहन ४२वाभा माव-"जे देवा उड्ढोववनगा कप्पोववन्नगा" त्याह
य ४२
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
स्थानागसूत्रे णेरइयाणं सयासमियं जे पावे कम्मे कज्जइ तत्थगयावि एगइया वेयणं वेति, अन्नत्थगयावि एगइया वेयणे वयेति एवं एगिंदियाणं जाव पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं । मणुस्साणं सया समियं जे पावे कम्मे कज्जइ, इहगयावि एगइया वेयर्ण वेति, अन्नत्थगयावि एगइया वेयणं वेयति । मणुस्सवज्जा सेसा एक्कगमा ॥ सू० २१ ॥ छाया-ये देवा ऊोपपन्नका, कल्पोपपन्नकाः, विमानोपपत्रकाः, चारोपपत्रकार, चारस्थितिकाः, गतिरतिकाः, गतिसमापनकाः, तेषां खलु देवानां सदा समितं यत् पापं कर्म क्रियते तत्र-गता अपि एके वेदनां वेदयन्ति, अन्यत्रगता अपि एके वेदनां वेदयन्ति, नैरयिकाणां सदा समितं यत् पापं कर्म क्रियते तत्र गता अपि एके वेदनां वेदयन्ति, अन्यत्र गता-अपि एके वेदनां वेदयन्ति । एवमेकेन्द्रियाणां यावत् पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानाम् । मनुष्याणां सदी समितं यत् पापं कर्म क्रियते इहगता अपि एके वेदना वेदयन्ति, अन्यत्रगता अपि एके वेदनां वेदयन्ति । मनुष्यवर्जाः शेषा एकगमाः ।। सू० २१ ।। ... टीका-'जे देवा' इत्यादि.. ये वक्ष्यमाणा अनशनादिना देवत्वमापन्ना देवाः, अचापपन्नकाः-अर्चलो. कोत्पन्ना द्विविधाः-कल्पोपपन्नकाः, विमानोपपन्नकाश्चेति । तत्र-कल्पोपपत्रका:सौधर्मादिद्वादशदेवलोकोत्पन्नाः । विमानोपपन्नकाः-ग्रैवेयकानुत्तरलक्षणविमानोत्पन्नाः कल्पातीता इत्यर्थः । तथा-अन्ये-चारोपपत्रकाः-ज्योतिश्चक्रक्षेत्रोत्पन्नाः
टीकार्थ-उर्ध्वलोक में उत्पन्न हुए देव दो प्रकार के होते हैं एक कल्पोपपन्न और दूसरे कल्पातीत इन्हीं का दूसरा नाम कल्पोपपन्नक और विमानोपपत्रक भी है सौधर्म आदि १२ देवलोकों में जो उत्पन्न होते हैं वे कल्पोपपन्नक देव हैं और जो अवेयक, अनुत्तर विमानों में उत्पन्न
ટીકાઈ–ઉર્વલોકમાં ઉત્પન્ન થતાં દેના બે પ્રકાર છે-(૧) કપ પન્નક અને (૨) કપાતીત તેમના બીજાં નામ આ પ્રમાણે છે-(૧) ક૫૫ન્નક અને (૨) વિમાને પપન્નક. સૌધર્મ આદિ બાર દેવલોકોમાં ઉત્પન્ન થનારા દેને
પપન્નક દેવે કહે છે. નવ વેયક અને પાંચ અનુત્તર વિમાનમાં ઉત્પન્ન ચાર રને વિમને પપત્રક અથવા કપાતીત દેવે કહે છે.
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुंबा टीका स्था०२ उ०२०२१ देवनारकादीनां कर्मबन्धस्तद्वेदमनिरूपणम् ३३१
ज्योतिष्का इत्यर्थः, तेऽपि द्विधा - चारस्थितिकाः, गतिरतिकाश्चेति । तत्र - चारस्थितिका:- चारे = ज्योतिचक्रक्षेत्रे स्थितिः = अवस्थानं येषां ते तथोक्ताः स्थिरा - समयक्षेत्रवहिवर्त्तिन इत्यर्थः । गतिरतिकाः - गतौ - गमने रति र्येषां ते तथोक्ताः समयक्षेत्रवर्त्तिनइत्यर्थः गतिसमापनका :- गतिमन्तः भवनपतिवानव्यन्तरा इत्यर्थः तेषां होते हैं वे विमनोपपन्नक देव हैं, ज्योतिष्क देव भी दो प्रकार के होते हैं एक चारस्थितिक और दूसरे गतिरतिक ज्योतिष्कचक्रक्षेत्र में जिनकी स्थिति होती है वे चारस्थितिक है अर्थात् समय क्षेत्र वहिर्वर्ती देव
रस्थितिक ज्योतिष्कदेव हैं और जो ११२१ हजार योजन सुमेरु की harat छोड़कर इस ढाईद्वीप की निश्य प्रदक्षिणा करने रूप गति क्रिया में रत रहते हैं वे गतिरतिक ज्योतिष्कदेव हैं अनशन आदि तपस्या के प्रभाव से जो देवत्व पद को प्राप्त हो चुके हैं ऐसे देव उर्ध्वोपपनक होते हैं ये उर्ध्वोपपनकदेव कल्पोपपन्नक और विमानोपपनक इस प्रकार से दो प्रकार के होते हैं चारोपपनकदेव ज्योतिश्चक्रक्षेत्र में उत्पन्न होकर वहीं पर स्थिति करने वाले ज्योतिष्कदेव हैं ये गमनशील नहीं होते हैं किन्तु अपने अपने स्थानपर ही स्थिर होकर रहते हैं । ऐसे ये चारस्थितिक देव ढाई द्वीप से बाहर के क्षेत्रों में ही रहते हैं । ढाई द्वीप के भीतर जो ज्योतिष्क देव रहते हैं वे गतिरतिक ज्योतिष्क देव हैं। तथा भवनपति एवं वानव्यन्तरदेव गति समापनक पद से गृहीत हुए
જ્યાતિષ્ટ દેવે પણ એ પ્રકારના હાય છે-(૧) ચારસ્થિતિક અને (૨) ગતિરતિક, ચૈાતિષ્ક્રયચક્ર ક્ષેત્રમાં જેમની સ્થિતિ હોય છે, તે દેવાને ચારસ્થિતિક દેવા કહે છે, એટલે કે સમય ક્ષેત્ર મહિવત્ ( સમય ક્ષેત્રની બહાર રહેલા) દેવાને ચારસ્થિતિક ચેાતિષ્ઠ દેવા કહે છે. અને જે ચૈાતિ દેવા ૧૧૨૧ હજાર ચેાજનપ્રમાણુ સુમેરુની ચાટીને ( શિખરને) છેડીને આ અઢી દ્વીપની નિત્ય પ્રદક્ષિણા કરવારૂપ ગતિ ક્રિયામાં પ્રવૃત્ત રહે છે, તેને ગતિરતિક જાતિ દેવે કહે છે અનશન આદિ તપસ્યાના પ્રભાથી જે જીવા દૈવત્વને પ્રાપ્ત કરી ચુકયા છે, એવાં દેવે ઉર્વોપપન્નક હાય છે તે ઉfપપન્નક દેવા કલ્પાપપન્નક અને વિમાનાપપન્નકના ભેદથી બે પ્રકારના હોય છે. ચારાપપન્નક રવા જાતિશ્ચક્ર ક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થઇને ત્યાં જ સ્થિતિ રૂપ હાય છે. તેઓ ગમનશીલ હૈાતા નથી, પરન્તુ સ્થિર થઈને રહેતા હેાય છે એવાં તે ચારસ્થિતિક દેવે અઢી દ્વીપની બહારના અઢી દ્વીપની અંદર જે જાતિષ્ઠ દેવા રહે છે, તેએ,
કરનારા ચેાતિક વા પેતપેાતાના સ્થાનમાં જ
होय छे.
ક્ષેત્રામાં જ રહે છે. गतिरति क्योतिष्ो
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂ
स्थाना
,
"
देवानां सदा नित्यं समितं - सन्ततं निरन्तरमित्यर्थः यत् पापं कर्म - ज्ञानावरणादि सततबन्धकत्वाज्जीवानाम्, क्रियते बध्यते कर्मकर्तृप्रयोगोऽय, भवति संपद्यत इत्यर्थः । ते पूर्वोक्ता देवास्तस्य = स्वकृतकर्मणोऽवधाकालातिक्रमे सवि ' तत्यगयाथि ' त्ति - अत्र 'अपि ' शब्द एवकारार्थे तेन तत्रगता एव तत्र देवभवे गता अपि-वर्त्तमाना एव कल्पातीतानां क्षेत्रान्तरादिगमनासंभवादिह - ' तत्र - अन्यत्र इति शब्दाभ्यां भव एव विवक्षितोऽस्ति नत्वन्यक्षेत्रादीति । एके= केचन देवा वेदनाम् = उदयं विपाकं वेदयन्ति = अनुभवन्ति । तथा अन्यत्रगता अपि देवभवादन्यत्र गताः - उत्पन्ना एव वेदनाम भवन्ति । केचित्तु उभयत्रापि, केचिद् विपाकोदयापेक्षया नोभयत्रापि ' इति विकल्पद्वयमत्रसूत्रे द्वित्वाधिकारान्नाङ्गीकृतहैं । इस तरह कल्पोपपन्न देवों को विमानोपपन्न देवों को चारोपपन्नक देवों में के भेदरूप चार स्थितिक देवों को गतिरतिक देवों को और गतिसमापनक रूप भवनपति एवं व्यन्तरदेवों को जो निरन्तर सदा ज्ञानावरणीयादि पापकर्म बंधता रहता है वह उनके द्वारा बांधा गया पापकर्म अपने अबाधाकाल के बाद ही वेदित- अनुभवित होता है इन में जो कल्पातीत देव हैं वे अपने स्थान को छोड़कर अन्यक्षेत्रादि में जाते नहीं हैं इसलिये वे उसी भव में वर्तमान रह कर ही उस पापकर्मको उदय में भोगते हैं तथा कितनेक देव देवभव से अन्यत्र भव में उत्पन्न होकर ही उस कद्रकर्म के उदय को भोगते हैं कितनेक देव देवभवमें और अन्य भवमें भी कर्मोदयको भोगते हैं तथा कितनेक देव विपाकोदय की अपेक्षा उभयत्र भी उदय को नहीं भोगते हैं " ऐसे
તયા ભવનપતિ અને વાનન્યન્તર દેવાને ગતિસમાપન્નક પત્ર દ્વારા ગ્રહણુ કરવામા આવ્યા છે. આ રીતે કલ્પાપન્નક દેવા. વિમાનાપપન્નક વા, ચારેાપપન્નક દેવાના ભેદરૂપ ચારસ્થિતિક ધ્રુવા, ગતિરતિક દેવા, અને ગતિસમાપન્નક રૂપ ભવનપતિ તથા વાનન્યન્તર ધ્રુવે જે નિરન્તર જ્ઞાનાવરણીયાદિ પાપકમાં ખાંધતા રહે છે તે તેમના દ્વારા ખાધવામાં આવેલાં પાપકર્મો પેાતાના માધાકાળ બાદ જ વેતિ ( અનુભવિત ) થાય છે તેમાંના જે કાતીત દેવે છે તે પેાતાના સ્થાનને છેડીને અન્ય ક્ષેત્રાદિમાં જતાં નથી, તેથી તે એજ ભવમાં વમાન રહીને જ તે પાપકમના ઉદયને ભોગવે છે. તથા કેટલાક ઢવા દેવભવમાંથી અન્ય ભવમાં ઉત્પન્ન થઈને જ તે બદ્ધ કર્માંના ઉદયને ભાગવે છે. કેટલાક દેવા દેવભવમાં અને અન્યભવમાં પણ કહૃદયને ભાગવે છે. તથા કેટલાક દેવો વિપાકેાદયની અપેક્ષાએ ઉભયત્ર ( આ ભવમાં અને અન્ય ભવમાં) પશુ ઉદયને ભેગવતા નથી. એવાં જે આ બે વિકલ્પે છે તેમને આ સૂત્રમાં
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
बुंधा टीका स्था०२४०२० २१ देषनारकादीनां कर्मबन्ध दिननिरूपणम् ३३३ मिति । इदं सूत्रोक्तमेव विकल्पद्वयं सर्वजीवेषु चतुर्विंशतिदण्डकेन प्ररूपयति'नेरइयाणं ' इत्यादि - सुगमम् । एवम् =अमुना प्रकारेण एकेन्द्रियाणां यावत् पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकानां विषयेऽपि बोध्यम् । 'मनुस्साणं ' इत्यादि - मनुष्याणां सदा समितं यत् पापं कर्म क्रियते = वध्यते ते मनुष्या 'इहगयादि ' इह मनुष्यभवे गता अपि = वर्त्तमाना एक एके= केचन वेदनां वेदयन्ति, एके केचिद् अन्यत्र = भवान्तरे गताः - वर्त्तमाना एव वेदनां वेदयन्ति । देवभवादारभ्य यावत् पञ्चेन्द्रि
जो ये दो विकल्प हैं वे इस सूत्र में द्वित्वाधिकार होने से अङ्गीकृत नहीं हैं । अब सूत्रकार इस सूत्रोक्त ही विकल्पय को समस्त जीवों में चतुर्विंशतिदण्डक द्वारा प्ररूपित करते हैं
“ नेरइयाणं " इत्यादि- इसी प्रकार नैरयिक जीवों के द्वारा बद्ध पापकर्म अपने अबाधाकाल के बाद ही वेदिन होता है सो वह कद पापकर्म उनमें से कितनेक नारकियों द्वारा उसीभव में रहकर ही वेदित होता है तथा कितनेक नारकियों द्वारा अन्यत्र भव में ही जाकर वेदित होता है इसी तरह से अपने द्वारा बद्ध पापकर्म को भोगने रूप कार्य एकेन्द्रिय जीवों से लेकर यावत् पञ्चेन्द्रिय तिर्यश्च जीवों तक के भी जानना चाहिये मनुष्यों को निरन्तर जो सदा ज्ञानावरणादि रूप पाप कर्म का बन्ध होता रहता है सो उनमें से कितनेक मनुष्य उस बद्र पापकर्म को मनुष्य भव में ही रहकर भोगते हैं तथा कितनेक मनुष्य अन्य भवान्तर में ही जाकर भोगते हैं देवभव से लेकर यावत् पञ्चे
ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા નથી કારણ કે અહીં તે દ્વિવિધતા યુક્ત અધિકારનું જ પ્રતિપાદન ચાલી રહ્યુ છે. હવે સૂત્રકાર આ સૂત્રેક્ત બે વિકલ્પાનુ ૨૪ દડક द्वारा समस्त कवामां प्रतिपादन १रे छे, “ नेरइयाणं " त्यिाहि
એજ પ્રમાણે નારા ખદ્ધ પાપકમાં તેના અખાધાકાળ ખાદ જ વેદિત થાય છે. તેથી તે બન્નેં પાપકમ કેટલાક નારકે તે ભવમાં રહીને જ વેદન કરે છે અને કેટલાક નારકા અન્ય ભવમાં જઈને તેનુ વેદન કરે છે. એકેન્દ્રિયાથી પચેન્દ્રિય તિય ચ પર્યન્તના જીવે પણ પેાતાના દ્વારા બદ્ધ પાપકર્મોને ભેગ વવાનું કાર્ય નારકાની જેમ જ કરે છે, એટલે કે કેટલાક તે ભવમાં તેનું વેદન કરે છે અને કેટલાક અન્ય ભવમાં તેનું વેદન કરે છે,
મનુષ્યા દ્વારા પણ નિરન્તર જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મના બધ થતા રહે છે. તેમાથી કેટલાક મનુષ્યા તે પાપકને મનુષ્ય ભવમાં રહીને જ ભાગવે છે અને કેટલાક મનુષ્ય અન્ય ભવમાં ગયા ખાદ તેમનું વેઇન કરે છે. દેવભવથી
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
. . .
स्थानाङ्गो यतिर्यग्योनिकानां विषये " तत्थगयावि, अन्नत्यगयावि " इत्यभिलापो वाच्यः, मनुष्यदण्ड के तु " इहगयावि अन्नत्थगयावि" इत्यभिलापो वाच्यः, मनुष्यभवस्य स्वीकारेण प्रत्यक्षासन्नवाचिन इदं शब्दस्य विषयत्वात् , अत एवाह- मणुस्सवज्जा सेसा एक्कगमा' इति, मनुष्यवर्जिताः शेषाः-अन्ये त्रयोविंशतिदण्डकाः एकगमाः सदृशालापकाः सन्ति, मनुष्यालापके 'इहगयावि' इत्युक्तत्वात् ॥सू०२१॥
पूर्व चतुर्विंशतिदण्ड के 'तत्रगता वेदनां वेदयन्ति ' इति प्रोक्तमतो नारकादीनां गतिमागतिं च निरूपयन्नाइ
मूलम्-नेरइया दुगइया दुआगइया पण्णत्ता तं जहा-नेरइए नेरइएसु उववजमाणे मणुस्सेहिंतो वा पंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो वा उववज्जेज्जा । से चेव णं से नेरइए णेरइयत्तं विप्पन्द्रिय तिर्यश्चयोनियों के विषय में " तत्थगया वि अन्नत्य गया वि" ऐसा अभिलाप कहना चाहिये और मनुष्य दण्डक में " इह गया वि अन्नस्थगया वि" ऐसा अभिलाप कहना चाहिये मनुष्यालापक में जो " इह "पद का प्रयोग किया गया है उसका कारण ऐसा है कि मनु ज्यभव प्रत्यक्ष और आसन्न है प्रत्यक्ष और आसन्न अर्थ के विषय में ही इदं शब्द का प्रयोग होता है, क्योंकि प्रत्यक्ष और आसन्न अर्थ का वाचक ही इदं शब्द होता है इसीलिये " मणुस्सवज्जा सेसा एक्कगमा" ऐसा कहा है कि मनुष्य वर्जित शेष २३ दण्डक सदृश आलापवाले हैं और मनुष्यालापक "इह गया वि" इस आलापक वाला है। सू २१ ।।
धन पथन्द्रिय तिय"योनि पय-तना समयमा “ तत्यगया वि अमत्य गया वि" । मनितानु ४थन थj नये. मने मनुष्य ६४भा " इह गया वि अमत्थगया वि" २ मासानु ४थन यवु नये मनुष्य विषय આલાપકમાં જે “ggપદને પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે તેનું કારણ એ છે કે મનુષ્ય ભવ પ્રત્યક્ષ અને આસન્ન છે. પ્રત્યક્ષ અને આસન્ન (સમીપ)અર્થના વિષયમાંજ ઈહ (આ) પદનો પ્રયોગ થાય છે, કારણ કે ઈહ શબ્દ પ્રત્યક્ષ અને भासन मने पाय छे. तेथी०४ " मगुस्सवज्जा सेसा एकगमा" से ४७. વામાં આવ્યું છે કે મનુષ્ય સિવાયના ૨૩ દંડક એક સરખા આલાપવાળાં છે, भने मनुष्य ४४ " इह गया वि" — AL AAHE वेहन ४२ छ,” मा પ્રકારના આલાપવાળું છે. એ સૂ૦ ૨૧ છે
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ उ० २ सू०२२ नारकादीनां गत्यागतिनिरूपणम् ३५ जहमाणो मणुस्सत्ताए वा पंचिंदियतिरिक्खजोणियत्ताए वा गच्छेज्जा । एवं असुरकुमारावि, णवरं-से चेव णं से असुरकुमारे असुरकुमारत्तं विप्पजहमाणे मणुस्सत्ताए वा तिरिक्खजोणियत्ताए वा गच्छिज्जा । एवं सव्वदेवा । पुढविक्काइया दुगइया दुआगइयापण्णत्ता तं जहा-पुढविक्काइए पुढविक्काइएसु उववज्जमाणे पुढाविकाइएहितो वा णोपुढविक्काइएहितो वा उववज्जेज्जा । से चेव णं से पुढविक्काइए पुढविस्काइयत्तं विप्पजहमाणे पुढविक्काइयत्ताए वा णोपुढविकाइयत्ताए वा
गच्छेज्जा एवं जाव मणुस्सा ॥ सू० २२ ॥ । ____ छाया-नैरयिका द्विगतिका द्वथागतिकाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-नैरयिको नैरयिकेषु उपपद्यमानो मनुष्येभ्यो वा पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकेभ्यो वा उपपद्यते । स एव खलु नैरयिको नैरयिकत्वं विप्रजहत् मनुष्यतया वा पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकतया वा गच्छति । एवमसुरकुमारा अपि, नवरं स एव खलु असौ असुरकुमारः अमरकुमारत्वं विमजहत् मनुष्यतया वा तिर्यग्योनिकतया वा गच्छति । एवं सर्वदेवाः । पृथिवीकायिका द्विगतिका द्वयागतिकाः प्रज्ञप्तास्तथा-पृथिवीकायिकः पृथिवीकायिकेषु उपपद्यमानः पृथिवीकायिकेभ्यो वा उपपद्यते । स एव खलु असौ पृथिवीकायिकः पृथिवीकायिकत्वं विप्रजहत् पृथिवीकायिकतया वा नोपृथिवीकायिकतया वा गच्छति । एवं यावत् मनुष्याः ॥ सू० २२ ।।
टीका- नेरइया दुगइया' इत्यादि
नैरयिकाः-नरकजीवाः द्विगतिका:-द्वयोः मनुष्यतिर्यग्गतिलक्षणयोर्गत्योरधिकरणभूतयोर्गतिर्गमनं येषां ते तथा । द्विगतिकाः-द्वा-यामेताभ्यामेवाधिभूता
पहिले २४ दण्डक में " तत्रगता वेदनां वेदयन्ति" ऐसा कहा गया है सो सूत्रकार अब नारक आदिकों की गति और आगति का निरूपण करते हैं-".नेरइया दुगइया दुआगइया पण्णत्ता" इत्यादि ॥ २२ ॥
पडai २४ मा “ तत्रगता वेदना वेदयन्ति " मे ४थन ४२पामा આવ્યું છે તેથી સૂત્રકાર હવે નારકાદિકેની ગતિ અને આગતિનું નિરૂપણ કરે છે,
" नेरड्या दुगइया दुआगइया पण्णचा " स्यादि ॥ २२ ॥
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाशास्त्र भ्याम् आगति' आगमनं येषां ते तथा, प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-नैरयिका नारकजीवः नैरयिकेषु-नरकभवमनुमाप्तेपु जीवेषु उपपद्यमानः समुत्पधमानः मनुष्येभ्यः, वा=अथवा पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकेभ्य आगत्य उपपद्यते । ननु मनुप्यतिर्यग्गती विद्यमानो जीवः कथं 'नायिकः' इत्युच्यते ? इति चेदाह-उदितनारकायुष्कत्वात् स नैरयिकत्वेन व्यपदिश्यते इति न कश्चिदोपः । ' से चेव णं' इत्यादि-स एवासौ नरकजीवो नैरयिकत्वं विपनहत् परित्यजन् मनुष्यतया वा अथवा पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकतया गच्छति । एवम्-अमुना कारेण असुरकुमारा अपि वोव्याः, नवरं-विशेपस्त्वयम् स एवासौ असुरकुमारः असुरकुमारत्वं विप्रजहत् मनुष्यतया ___टीकार्थ-नारक जीव द्विगतिफ होते हैं अर्थात् वे नारक पर्याय को जम छोड़ते हैं तब वहां से वे या तो मनुष्यगति में जाते हैं या पञ्चेन्द्रिय तियञ्च गति में जाते हैं इसी तरह नारक जीव जय नरकों में जन्म धारण करते हैं तो या तो वे मनुष्यगति से आते हैं या पश्चेन्द्रिय तिर्यश गति से आते हैं
शंका-मनुष्य एवं तिर्यञ्चगति में विद्यमान जीय "नैरयिक" इस शब्द द्वारा कैसे कहा गया है ? - उत्तर--मनुष्यगति से या तिर्यञ्चगति से जीव जय नरकगति में जाने लगता है तघ उसको नरकायु का उदय हो जाता है इसलिये उस आयु के उदय हो जाने से वह नारक कहा गया है इसी तरह का कथन असुरकुमारों में भी जानना चाहिये अर्थात् असुरकुमार मरकर या तो पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्चों में उत्पन्न होते हैं या मनुष्यों में उत्पन्न होते हैं यहां इतनी विशेषता है कि असुरकुमार पृथिवीकायिक अपमायिक और
ટીકાર્ય–નારક જી દ્વિગતિક હોય છે, એટલે કે જયારે તેઓ નારક પર્યાયને છેડે છે ત્યારે કાં તે મનુષ્યગતિમાં જાય છે અને કાં તો પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ ગતિમાં જાય છે. એ જ પ્રમાણે નારક ગતિમાં આવતો જીવ કાં તે મનુષ્ય ગતિમાંથી અને કાં તે પચેન્દ્રિય ગતિમાથી આવીને નરકમાં જન્મ ધારણ કરે છે.
શકા–મનુષ્ય અને તિવચ ગતિમાં રહેલા જીવન માટે “નારક ગતિને જીવ” આ શબ્દપ્રયોગ શા માટે કરવામાં આવ્યો છે?
ઉત્તર–મનુષ્ય ગતિમાંથી અથવા તિર્યંચ ગતિમાંથી જીવ જ્યારે નરક ગતિમાં જવા લાગે છે, ત્યારે તેને નરકાયુને ઉદય થઈ જાય છે, તે આયુને ઉદય થઈ જવાથી તેને નારક કહેવાય છે.
નારકે જેવું જ કથન અસુરકુમારેમાં પણ સમજવું. એટલે કે અસુરકુમાર મારીને કાં તે પંચેન્દ્રિય તિયામાં ઉત્પન્ન થાય છે અને કાં તે મનુ
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टोका स्था०२३०२०२२ भव्यादिविशेषणैः नारकादि२४ दण्डकनि० ३३७ वा=अथवा तिर्यग्योनिकतया गच्छति । असुरकुमारा न केवलं पञ्चेन्द्रियेषु तिर्यग्योनि के वेवोत्पद्यन्ते पृथिव्यत्र्वनस्पतिष्वपि तेषामुत्पत्तिसद्भावात् । एवं सर्व देवा अपि - एवम् = असुरकुमारवत् द्वादशापि देवदण्डक पदानि वाच्यानि । अयं भावः - असुरादिदेश देवनिकाय - व्यन्तर-ज्योतिष्कप्रथमद्वितीयस्वर्गेषु देवानामागति मनुष्यतिर्यग्भ्याम् । व्यन्तरे तु असज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यग्गतितोऽप्यागति भवति । गतिस्तु तेषां संज्ञिमनुष्य सज्ञियञ्चेन्द्रियतिर्यक् पृथिव्यवनस्पतिषु भवति । तृतीयदेवलोकादारभ्याष्टमदेव लोकपर्यन्त देवानामागतिद्वस्यां संज्ञिमनुष्य तिर्य भ्याम् गतिरपि तेषां द्वयोरेव सब्जिमनुष्यतिरवो भवति । नत्रमदेवलोकादार
,
पतिकायिक इन एकेन्द्रिय जीवों में भी उत्पन्न हो जाते हैं, असुरकु मार के इस कथन की तरह से ही १२ देवलोक का भी कथन कर लेना चाहिये तात्पर्य इसका ऐसा है-असुरकुमार आदि दश भवनपति देव निकाय में व्यन्तर देवनिकाय में, ज्योतिष्क, देवनिकाय में और प्रथम द्वितीय स्वर्गो में देवों की आगति मनुष्यगति और तिर्यश्चगति से होती है व्यन्तर देवों में असंज्ञि पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्च गति से भी जीव आता है तथा इनकी व्यन्तरदेवों की गति संज्ञी मनुष्य संज्ञी पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्च पृथिवीकाय, अपकाय और वनस्पतिकाय में होती है, तृतीय देवलोक से लेकर अष्टमदेवलोक तक के देवों की आगति संज्ञी मनुष्य और संज्ञी पञ्चेन्द्रिय तिर्यश्च इन दो जगहों से होती है इनकी गति
ચૈામાં ઉત્પન્ન થાય છે. અહીં એટલી જ વિશેષતા સમજવી કે અસુરકુમાર પૃથ્વીકાય, અસૂકાય અને વનસ્પતિકાયરૂપ ત્રણ એકેન્દ્રિય જીવામાં પણ ઉત્પન્ન થાય છે અસુરકુમારના જેવું જ કથન ૧૨ દેવદડક પદેશના વિષયમાં પણ સમજવું. આ કથનને ભાવાથ નીચે પ્રમાણે છે-અસુરકુમાર આદિ દશ ભવનપતિ દેવનિકાયમાં, વ્યન્તર દેવનિકાયમાં, જયેાતિષ્ઠ દેવનિકાયમાં, અને પહેલા તથા ખીજા દેવલેાકમાં દેવાની આગતિ (અન્ય ગતિમાંથી આગમન) મનુષ્ય ગતિ અને તિયચ ગતિમાંથી થાય છે બ્યન્તર દેવેામા અસંજ્ઞી પચેન્દ્રિય તિર્યંચ ગતિમાંથી પશુ જીવે આવે છે તથા વ્યન્તર દેવા પેાતાનુ દેવસંબંધી આયુષ્ય પૂરૂ કરીને સન્ની મનુષ્ય, સન્ની પંચેન્દ્રિય તિયાઁચ, પૃથ્વીનીકાય, અસૂકાય અને વનસ્પતિકાયિકામા ઉત્પન્ન થાય છે. ત્રીજાયી લઈને આઠમાં દેવલાક પન્તના દેવ દેવસવ સબધી આયુષ્ય પૂરૂં કરીને સજ્ઞી મનુષ્ય અને સન્ની પચેન્દ્રિય તિય 'ચામાં જ ઉત્પન્ન થાય છે, અને એ બે ગતિના જીવેા જ
५० ४३
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३८
-
स्थानाङ्गो भ्यानुत्तरविमानपर्यन्त देवेषु गतिरागतिश्चकैव संज्ञिमनुष्यविषयाविज्ञेया । ' पुढविकाइया' इत्यादि-पृथिवीकायिका द्विगतिका द्वयागतिकाः प्रज्ञप्तास्तद्यथापृथिवीकायिकः पृथिवीकायिकेषु उपपद्यमानः पृथिवीकायिकेभ्यो वा अथवा नो पृथिवीकायिकेभ्य आगत्योपश्यते । नो पृथिवीकायिकेच्या पृथिवीकायिकवजिताप्कायादिसर्वेभ्यः, तेभ्यो वा नारकवर्जेभ्य आगत्य समुत्पयने । स एव खलु असौ पृथिवीकायिकः पृथिवीकायत्वं विप्रजहत् पृथिवीकायतया वा अथवा नो पृथिवीकायतया देवनारकवर्ना कायादितया गच्छतीति । एवम् अमुना प्रकारेण भी इन्ही दो में होती है नवनदेवलोक से लेकर अनुत्सर विमान तक के देवों में गति और आगति एक संज्ञी मनुष्यविषयक ही है " पुढवि काइया" इत्यादि-पृथिवीकायिक जीव द्विगतिक और वयागतिक होते हैं अर्थात् पृथिवीकायिकों में उपपयमान जीव पृथिवीकायिकों से अथवा नो प्रथिवीकायिकों में से आकर के उत्पन्न होता है नो प्रथिदीकायिक से यहां पृथिवीकायिकों को छोड़कर बाकी के अप्कोयिकों का ग्रहण किया गया है नारकों को छोड़कर नारकों से आकर जीव पृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न नहीं होता है तथा पृथिवीकायिक को छोड़कर यह जीव पृधिवीकायिक रूप से या नोपृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न होता है " नो पृथिवीकायिकरूप से उत्पन्न होता है" ऐसे इस कथन में देव और नारकों को छोड़ दिया गया है इसलिये अप्कायिकरूप से उत्पन्न होता है ऐसा समझना चाहिये इसी प्रकार से यावत् मनुष्य भी पृथिवीकायिक પિતાની ગતિ સંબંધી આયુષ્ય પૂરું કરીને તે દેવકેમાં ઉત્પન્ન થાય છે. નવમાં દેવલોકથી લઈને અનુત્તર વિમાન પર્યન્તના દેવો ત્યાંથી ચ્યવને સંજ્ઞા મનુષ્યની ગતિમાં જ જાય છે અને સંસી મનુષ્ય જ મરીને એ દેવલોકમાં Mय छे. “ पुढविकाइया" त्या
પૃથ્વીકાયિકે દ્વિગતિક અને પ્રયાગતિક હોય છે. એટલે કે પૃથ્વીકાયિકમાં ઉત્પન્ન થતાં જ પૃથ્વીકાયિકમાંથી અથવા પૃથ્વીકાયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે. “ને પૃથ્વી કાયિક” પદ દ્વારા અહીં પૃથ્વીકાયિક સિવાયના બાકીના અપૂકાયિકોને ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે નારકમાંથી આવીને-નરક ગતિને છેડને જે પૃથ્વીકાયિક રૂપે ઉત્પન્ન થતાં નથી. તથા પુકાયને
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
सबा टीका स्था०२ उ०२ सू०२३भव्यादिविशेषणैःनारकादि२४ दण्ड नि० ३३९ यावत् मनुष्याः पृथिवीकायिकवत् 'द्विगतिकाः' इत्याद्य भिलारेवाप्कायादयो मनुष्यपर्यन्ताः पृथिवीकायिकशब्दस्थानेऽप्कायादिशब्दव्यपदेशं कुर्वद्भिरभिधातव्या इति । व्यन्तरादीनां तु पूर्वमतिदेशः कृत एवेति ॥ सु० २२ ॥
जीवाधिकारादेव भव्यादिषोडशविशेषणैर्दण्डकारूपणामाह-- ___मूलम्-दुविहा णेरइया पण्णत्ता तं जहा-भवसिद्धिया चेव अभवसिद्धिया चेव, जाव वेमाणिया १ । दुविहा णेरइया पण्णत्ता तं जहा-अणंतरोववन्नगा चेव परंपरोववन्नगा चेव जाव वेमाणिया २ । दुविहा णेरड्या पण्णता तं जहा-गतिसमावन्नगा घेव अगतिसमावन्नगा चेव । जाव बेमाणिया ३ । दुविहा णेरइया पन्नत्ता तं जहा-पढमसायोववन्नगा चेव अपढमसमयोववन्नगा चेव, जाव वेमाणिया ४। दुविहा गेरइया पण्णत्ता तं जहा-आहारगा चेव अणाहारगा चेव जाव वेमाणिया ५ । दुविहा णेरइया पण्णत्ता तं जहा-उस्सासगा चेव णो उस्तासगा की तरह द्विगतिक और दयागतिक जानना चाहिये अर्थात् अपूकाय से लेकर मनुष्य तक के दोगति से आना जाना आदि लम्बन्धी अभिलाप
पृथिवीकायिक शब्द के स्थान में अप्कायादि शब्दों को जोड़कर कह लेना .. चाहिये व्यन्तरादि के विषय का कथन पहिले ही कह दिया गया है।।मू०२२।।
છેડીને જીવ પૃથ્વીકાય રૂપે અથવા પૃથ્વીકાય રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. અને પૃથ્વીકાયિકમાં ઉત્પન્ન થાય છે,” આ કથનમાં દેવ અને નારકેને ગ્રહણ કરવામાં આવેલ નથી–તેમને છોડી દેવામાં આવેલ છે, તેથી અપૂકાયિક રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે, એમ સમજવું જોઈએ
એજ પ્રમાણે મનુષ્ય પર્યાના છને પણ દ્વિગતિક અને પ્રયાગતિક સમજવા જોઈએ. એટલે કે અપ્રકાયિકથી લઈને મનુષ્ય પર્યન્તના દ્વિગતિક આદિ સંબંધી અભિલાપમાં પૃથ્વીકાયિક શબ્દને બદલે અપૂકાયાદિ શબ્દોને. પ્રયેાગ કરીને અવિલાપ કહેવા જઈએ ચન્તરાદિ વિષેનું કથન તે પહેલાં આવી ગયું છે. ૨૨ છે
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४०
स्थानाजवी चैव, जाव वेमाणिया ६ । दुविहा गैरइया पण्णत्ता तं जहासइंदिया चेव अणिदिया चेव, जाव वेमाणिया ७ । दुविहा णेरइया पण्णत्ता तं जहा-पजत्तगा एव, अपज्जत्तगा एव, जाव वेमाणिया ८ । दुविहा णेरइया पण्णत्ता तं जहा-सन्नी चेव असन्नी चेव, एवं पंचिंदिया सव्वे विगलिंदियवजा जाव वाणमंतरा ९ । दुविहा जेरइया पण्णत्ता तं जहा-भासगा चेव अभासगा चेव, एवमेगिंदियवज्जा सव्वे जाव वेमाणिया १०॥ दुविहा नेरइया पण्णत्ता तं जहा सम्मदिट्ठिया चेव मिच्छदिट्रिया चेव, एवं एगिदियवज्जा सव्वे जाव वेमाणिया ११ । दुविहा जेरइया पण्णत्ता तं जहा-परित्तसंसारिया चेव अर्णतसंसारिया चेव, जाव वेमाणिया १२ । दुविहा गेरइया पण्णत्ता तं जहा-संखेज्जकालसमयट्टिइया चेव असंखेज्जकालसमयट्टिइया चेव, एवं पंचिंदिया एगिदियविगलिंदियवज्जा जाव वाणमंतरा १३ । दुविहा गेरइया पण्णत्ता तं जहा-सुलभबोहिया चेव, दुलहबोहिया चेव। जाव वेमाणिया १४ । दुविहा णेरइया पण्णत्ता तं जहा-कण्हपक्खिया चेव सुकपक्खिया घेव, जाव वेमाणिया१५ । दुविहा णेरइया पण्णत्ता तं जहा-चरिमा चेव अचरिमा चेव, जाव वेमाणिया १६ ॥ सू० २३ ॥ छाया-द्विविधा नैरयिकाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-भवसिद्धिकाश्चैव अभवसिद्धिकाश्चैव, परम्परोपपन्नकश्चै वयावद्वैमानिकाः १। द्विविधा नैरयिकाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-अनन्तरोपपन्नकाचैव यावद् वैमानिकाः २। द्विविधा नैरयिकाः प्रज्ञप्तास्तथधा-गतिसमापन्नकाधव अगतिसमापन्नकाश्चैव, यावद् वैमानिकाः ३। द्विविधा नैरयिकः प्रज्ञप्तास्तद्यथा
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा ठोका स्था०२३०२सू०२३ भव्यादि विशेषणैः नारकादि२४ दण्डक नि० ३४५ प्रथमसमयोपपन्नकाश्चैव, अप्रथमसमयोपपन्नकाश्चैव, यावद् वैमानिकाः ४ । द्विविधा नैरयिकाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-आहारकाश्चैव अनाहारकाचैव, यावद् वैमानिकाः ५ । द्विविधा नैरयिकाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-उच्छ्वासकाश्चैत्र नोउच्छवासकाश्चत्र, यावद् वैमानिकाः ६। द्विविधा नैरयिकाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-सेन्द्रियाश्चव अनिन्द्रियाश्चैव, यावद् वैमानिकाः ७ । द्विविधा नैरयिकाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-पर्याप्तकाश्चैव अपर्याप्त काश्चैव, यावद् वैमानिकाः ८ । द्विविधा नैरयिकाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-सज्ञिनश्चैव, असन्निनश्चैव, एवं पंचेन्द्रियाः सर्वे विकलेन्द्रियवर्जा यावद् वानव्यन्तराः ९ । द्विविधा-नैरयिकाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-भाष काश्चैव अभाषकाश्चैव, एवमेकेन्द्रियवर्जाः सर्व यावद् वैमानिकाः १०। द्विविधा नैरपिकाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-सम्यग्दृष्टिकाश्चैव मिथ्यादृष्टिकाश्चैव, एवमेकेन्द्रियवर्नाः सर्वे यावद् वैमानिकाः ११ । द्विविधा नेरयिका प्रज्ञतास्तद्यथा-परीतसांसारिकाश्चैत्र अनन्तसांसारिकाश्चैत्र, यावद् वैमानिकाः १२ । द्विविधा नैरयिकाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-संख्येयकालसमयस्थितिकाश्चैव असंख्येयकालसमयस्थितिकाश्चव, एवं पंवेन्द्रिया एकेन्द्रियविकलेन्द्रियवर्जा यावद् वानव्यन्तराः १३ । द्विविधा नैरयिकाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-सुलभवोधिकाश्चैव दुर्लभबोधिकाश्चैव यावद वैमानिकाः १४ । द्विविधा नैरयिकाः प्रज्ञप्तास्तचथा-कृष्णपाक्षिकाश्चन शुक्लपाक्षिकाश्चैव, यावद् वैमानिकाः १५ । द्विविधा नैरयिकाः प्रज्ञसास्तद्यथा-चरमाश्चैव, अचरमाश्चैत्र, यावद् वैमानिकाः १६ ॥ सु० २३ ॥
टीका-'दुविहा गेरइया' इत्यादिभविकदण्ड के द्विविधा नैरयिकाः भवन्ति-भवसिद्धिका अभवसिद्धिकाश्चेति । तत्र भवसिद्धिका:-भवेन भवाभ्यां भवे , भाविनी वा सिद्धियपां ते तथा । तद्विपरीता
जीवाधिकार होने से ही अघ सूत्रकार भव्यादि सोलह विशेषणों द्वारा दण्डककी प्ररूपणा करते हैं-"दुविहा नेरइया पगत्ता" इत्यादि ।।२३।।
भविक दण्डक में नरयिक दो प्रकार के कहे गये हैं एक भवसिद्धिक और दूसरे अभवसिद्धिक जिन्हें एकभव से या दो भवों से या अनेक भवों से सिद्धि प्राप्त होती है वे भवसिद्धिक नैरयिक हैं और जो इनसे विपरीत हैं अभव्य हैं-वे अभवसिद्धिक हैं। " यावद् वैमानिकाः" १
જીવાધિકાર ચાલી રહ્યો છે, તેથી સૂત્રકાર હવે ભવ્યાદિ ૧૬ વિશેષ दारा ४७नी ५३५। ४२ छ-" दुविहा नेरइया पण्णत्ता" छत्याहि ॥ २३ ॥
ભવિક દંડકમાં નારકે બે પ્રકારના કહ્યા છે-(૧) ભવસિદ્ધિક અને (૨) અભવસિદ્ધિક જેમને એક ભવ, બે ભવ કે અનેક ભો કરીને સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે, એવાં નારક જીવને ભવસિદ્ધિક નારકે કહે છે. તેમનાથી વિપરીત
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानास्त्रे अभवसिद्धिका अभव्या इत्यर्थः, यावद् वैमानिकाः । इतिपदं पर्याप्तापर्याप्तकरयि. करूपाष्टममत्रपर्यन्तं वाच्यम् । अनन्तरदण्डके-अनन्तरोपपन्नकाः-न विद्यते अन्तरं समयादि व्यवधानं उपपाते येषां ते तथा एकस्मादनन्तरमुत्पन्ना यद्वा विविक्षितदेशापेक्षया येऽनन्तरतयोत्पन्नास्ते-आधा इत्यर्थः, परम्परयोपपन्नाः परम्परोप पन्नाः२। गतिदण्ड के गतिसमापनकाः-नरकं गन्छन्तः,इतरे तु नारकत्वं प्राप्ताः नरके इसी तरह का कथन यावत् वैमानिक देवों तक कर लेना चाहिये १ " यावद् वैमानिकाः" यह पद पर्याप्त अपर्याप्तक नैरयिक रूप ८ वें सूत्र तक कहना चाहिये-अनन्तरदण्डक में नैरयिक दो प्रकार के कहे गये हैं -एक अनन्तरोपपन्नक नैरपिक और दूसरे परम्परोपपन्नक नैरयिक जिनकी उत्पत्ति में समयादिका व्यवधान नहीं होता है-वे अनन्तर उपपन्नक हैं एक नारक की उत्पत्ति के अनन्तर जिनकी उत्पत्ति हो जाती है वे अनन्तर उपपन्नक हैं । अथवा-विवक्षितदेश की अपेक्षा से
जो अनन्तररूप से उत्पन्न हुए हैं वे अनन्तर उपपत्रक हैं। जो परम्प. . रारूप से उत्पन्न होते हैं वे परम्परोपपनक नैरयिक हैं। इसी तरह का कथन यावत् वैमानिक तक जानना चाहिये २ गति दण्डक में गतिसमापन्नक और अगतिसमापनक के भेद से नारक दो प्रकार के हैं जो जीव नारकगति में जाने वाले हैं वे नारकगति समापनकऔर जो नारक
२ नार। छ-मलव्य २ ना२है। छ-तमने मनसिद्धि ४ छ " यावद् वैमानिका१" मा ४२र्नु ४थन वैमानि ३ पर्यन्तना विधे थन " यावद् वैमानिकाः " पर्नु थिन पर्यात अपर्यास थि४३५ ८ मां સૂત્ર સુધી થવું જોઈએ અનન્તર દંડકમાં નારકે બે પ્રકારના કહ્યા છે-(૧) અનન્તરપપન્નક નારકે અને (૨) પરમ્પરોપપન્નક નારકે જેમની ઉત્પત્તિમાં સયાદિનું વ્યવધાન (આંતરે) પડતું નથી, એવાં નારકેને અન-તર ઉપપત્રક નારકે કહે છે. એક નારકની ઉત્પત્તિના અનન્તર (ઉત્પત્તિ બ દ) જેમની ઉત્પત્તિ થઈ જાય છે એવાં નારકોને અનન્તર ઉપપન્નક કહે છે. અથવા વિવ ક્ષિત (અમુકી દેશની અપેક્ષાએ જે અનન્તર રૂપે ઉત્પન્ન થયાં છે, તે નારકેને અનન્તપન્નક કહે છે. જે નારકે પરમ્પરા રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે તેમને પરમ્પરા૫પન્નક નારકે કહે છે. આ પ્રકારના ભેદેનું કથન વૈમાનિકે પર્યરતના જી વિષે પણ સમજવું. ૨ છે
ગતિદંડકમાં ગતિ સમાપન્નક અને અગતિ સમાપન્નકના ભેદથી નારકોના બે પ્રકાર કા છે. જે જીવે નરકગતિમાં જનારા હોય છે તે જીવને નરકગતિ
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
सधा रीका स्था०२७०२सू०२३ भव्यादिवशेषण नारकादि२४ दण्डकनि० ३४३
वर्तमाना इत्यर्थः३ । समयदण्ड के प्रथमसमयोपपन्नका:-प्रथमः समय उपपन्नानां येषां ते तथोक्ताः, तद्भिन्ना अप्रथमसमयोपपन्नकाः४। आहारकदण्डके-आहारका आहारपर्याप्तिसम्पन्नाः, तद्भिन्ना अनाहारकाः-विग्रहगतौ त्रसनाडीमपेक्ष्य एकं द्वौ वा समयौ, नाडी वहिर्गत त्रसापेक्षया तु त्रीन् समयानिति भावः५। उच्छ्वासदण्डके अवस्था को प्राप्त हो चुके हैं-नारक में वर्तमान हैं-वे अगति समापन्नक हैं ३ इसी तरह का कथन यावत् वैमानिक देवों तक जानना चाहिये समयदण्डक में-प्रथमसमयोपपन्नक और अप्रथमसमयोपपन्नक के भेद से नारक दो प्रकार के हैं जिन उपपन्न नारकों का प्रथम समय होता है वे प्रथम समय उपपन्नक नारक हैं तथा इनसे भिन्न जो नारक हैं वे अप्रथम समय उपपन्नक नारक हैं इसी तरह का कथन यावत् वैमानिक देवों तक जानना चाहिये ४, आहारकदण्डक में-आहारक और अनाहारक के भेद से नैरयिक दो प्रकार के हैं-आहारपर्याप्ति से जो सम्पन्न हैं वे आहारक और जो इनसे भिन्न हैं वे अनाहारक हैं इसी तरह से आहारक और अनाहारकके भेदोंका कथन वैमानिक देवों तक कर लेना चाहिये ५ विग्रहगति में सनाडी की अपेक्षा लेकर एक समय तक दो समय तक और तीन समय तक जीव अलाहारक रहता है तथा त्रस સમાપન્નક નારકે કહે છે જે આ નારક અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરી ચુક્યા છે, નરકેમાં વિદ્યમાન છે–તેમને અગતિ સમાપક કહે છે આ પ્રકારનું કથન વૈમાનિક પર્યન્તના જી વિશે પણ સમજવું કે ૩ છે
સમય દંડકમાં પ્રથમ સમયોપપન્નક અને અપ્રથમ સમાપપન્નકના ભેદથી બે પ્રકારના નારકે કહ્યા છે. જે ઉપપન્ન (ઉત્પન્ન થયેલા) નારકને પ્રથમ સમય હોય છે, તે નારકને પ્રથમ સમય ઉપપન્નક નારકે કહે છે. તે નારકેથી ભિન્ન એવાં જે નારક હોય છે તેમને અપ્રથમ ઉ૫પન્નક નારકો કહે છે. એ જ પ્રકારનું કથન વૈમાનિક દેવે પર્યાના છ વિષે પણ સમજવું. ઠા.
આહારક દંડકમાં આહારક અને અનાહારકના ભેદથી નારકેના બે પ્રકાર કહ્યા છે. આહાર પર્યાપ્તિથી યુક્ત જે નારક હોય છે તેમને આહારક નારકે કહે છે અને તેમનાથી ભિન્ન જે નારકે છે તેમને અનાહારક નારકે કહે છે એજ પ્રમાણે આહારક અને અનાહારકના ભેદનું કથન વૈમાનિક દે પર્યન્તના જી વિષે પણ સમજવું. વિગ્રહ ગતિમાં (મોડાવાળી, વળાંકવાળી ગતિમાં) ત્રસનાડીની અપેક્ષાએ એક સમય સુધી, બે સમય સુધી અને ત્રણ સમય સુધી જીવ આહારક રહે છે તથા ત્રસનાડીમાંથી બહિગતત્રસની અપેક્ષાએ ત્રણ સમય સુધી અનાહારક રહે છે. જે પ !
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानागसूत्रे उच्छ्वासका'-उच्छ्वासपर्याप्तिसंपन्नाः, तदितरे तु नोउच्छ्वासकाः ६ । इन्द्रियदण्डके सेन्द्रिया: इन्द्रियपर्याप्तिमन्तः, इतरे इन्द्रियपर्याप्तिविकलाः७ । पर्याप्तक. दण्डके-पर्याप्तकाः पर्याप्तनामकर्मोदयात् , तद्भिन्ना अपर्याप्तकाः ८ । संज्ञिदण्डकेनाडी से बहिर्गत त्रस की अपेक्षा लेकर तीन समय तक जीव अना.
हारक रहता है उच्छ्वासदण्डकमें नारक दो प्रकार के कहे गये हैं-एक __ उच्छवासक और दूसरे नो उच्छ्वासक जो लारक उच्छ्वासपर्याप्ति से
युक्त हैं वे उच्छवासक और जो इनसे भिन्न हैं वे नो उच्छ्वासक है इसी प्रकार से इन भेदों का कथन यावत् वैमानिक देवों तक में करना चाहिये ६ इन्द्रियदण्डक में-नारक दो प्रकार के कहे गये हैं-एक सेन्द्रिय और दुमरे अनिन्द्रिय जिनकी इन्द्रिय पर्याप्ति पूर्ण हो चुकी वे सेन्द्रिय हैं
और जो इन्द्रिय पर्याप्ति से विकल हैं वे अनिन्द्रिय हैं ७ इसी तरह से इन भेदों का कथन यावत् वैमानिक देवों तक में कर लेना चाहिये पर्यातकदण्डक में नैरयिक दो प्रकार के कहे गये हैं-एक पर्याप्तक और दूसरे अपर्याप्तक जिन को पर्याप्तनामकर्मका उदय है वे पर्याप्तक हैं और इनसे भिन्न जो हैं वे अपर्याप्तक हैं ८ इसी तरह से इन दो भेदों.का कथन यावत् वैमानिक देवों तक में कर लेना चाहिये संज्ञिदण्डक में-नारक
ઉચ્છવાસક દંડકમાં નારક બે પ્રકારના કહ્યા છે–(૧) ઉચ્છવાસક અને (૨) નો વાસક. જે ઉવાસ પર્યાતિથી યુક્ત છે તેમને ઉચ્છવાસક કહે છે, અને તેમનાથી ભિન્ન જે નારક છે તેમને ઉચ્છવાસક કહે છે આ પ્રકારના ભેદનું કથન વૈમાનિક દેવે પર્યન્તના જી વિષે પણ સમજવું. ૬ - ઈન્દ્રિય દંડકમાં નારક બે પ્રકારના કહ્યા છે.(૧) સેન્દ્રિય અને (૨) અનિન્દ્રિય. જે નારકની ઈન્દ્રિય પર્યાપ્તિ થઈ ચુકી છે તે નારકને સેન્દ્રિય નારકો કહે છે. પરંતુ જે નરકે ઈન્દ્રિય પર્યામિથી વિકલ (રહિત) છે તેમને અનિન્દ્રિય કહે છે આ પ્રકારના ભેદેનું કથન વૈમાનિક દેવ પર્યન્તના જી વિષે પણ થવું જોઈએ કે ૭ |
पति भi नाना मे ५४.२ ४॥ छ-(१) यति भने (२) અપર્યાપ્તક. જે નારકના પર્યાપ્ત નામ કર્મને ઉદય છે, તે નારકને પર્યાપ્તક નારકો કહે છે અને તેમનાથી જુદા જે નારકે છે, તેમને અપર્યાપ્તક નારકે કહે છે. એ જ પ્રમાણે આ બે ભેદનું કથન વૈમાનિક દે પર્યાના જ વિષે પણ થવું જોઈએ . ૮ છે
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
सपा का स्था०२ उ०२सू०२३ भध्यादिविशेषणैः नारकादि२४ दण्डकनि० ३४५ सम्झिना मनःपर्याप्तिसपन्ना,तद्भिन्ना असज्ञिनः। 'एवं पंचिदिया' इत्यादि-एवम्
अमुना प्रकारेण यथा नारका सङ्ग्यसजिभेदेन द्विविधाः प्रोक्तास्तथा विकलेन्द्रियवर्जा:-विकलानि अपरिपूर्णानि संख्यामाश्रित्य इन्द्रियाणि येषां ते विकलेन्द्रियाःपृथिव्यादयः पञ्चस्थावराः, द्वित्रि चतुरिन्द्रियाश्च, तान वर्जयित्वा येऽन्ये चतुर्विशतिदण्ड के पञ्चेन्द्रियाः असुरादयस्ते सर्वेऽपि सज्ञिनोऽसज्ञिनश्च भवन्ति फियदवधि ? इत्याह-'जाव वाणमंतरा' इति-याचद् वानव्यन्तरपर्यन्ता इति । नारकादयो वानव्यन्तरावसाना असजिनो न भवन्ति किन्तु-असज्ञिभ्य आगत्य नारकादितयोत्पद्यन्ते तदपेक्षया तेपामसज्ञित्वं विज्ञेयम् । असज्ञिनश्च मृत्वा दो प्रकार के कहे गये हैं-एक संजी और दूसरे असंज्ञी इनमें मनः पर्याप्ति से जो सम्पन्न हैं वे संज्ञी और जो मनः पर्याप्ति से युक्त नहीं हैं वे असंज्ञी हैं इसी तरह से इन दो सेदों का कथन यावत् वैमानिकदेवों तक में कर लेना चाहिये " एवं पंचिंदिया" इत्यादि
जिस प्रकार सज्ञी और असंज्ञी के भेद से नारक दो प्रकार के कहे गये हैं उसी प्रकार से विकलेन्द्रियों को-संख्या की अपेक्षा तेइन्द्रिय और चतुरिन्द्रियों को छोड़कर जो चतुर्विशति दण्डक में और असुर आदि हैं वे पर भी संज्ञी और असंज्ञी होते हैं-सज्ञी असंज्ञी होने का यह कथन वानव्यन्तरदेवों तक जानना चाहिये यधपि नारक से लेकर वानव्यन्तर तक सब जीव असंज्ञो नहीं होते हैं किन्तु असंज्ञियों से आकर चे नारकादि रूप से उत्पन्न होते हैं इस अपेक्षा इनमें
सभी भा नछीना में प्र४२ ४ा छ-(१) सभी मन (२) मसी. જે નારકે મનઃપર્યાપ્તિથી યુક્ત હોય છે તેમને સંજ્ઞી નારકે કહે છે. જે નારકે મન પર્યાપ્તિથી યુક્ત હોતા નથી તેમને અસંજ્ઞી નારકો કહે છે. આ પ્રમાણે જ આ બે ભેદનું કથન વૈમાનિક દેવે પર્વતના છ વિષે પણ सभा. " एवं पचिंदिया" त्यादि.
જેમ સંસી અને અસંજ્ઞીના ભેદથી નાકે બે પ્રકારના કહ્યા છે, તેમ વિકલેનિન્દ્રને છેડીને (દીન્દ્રિય, તેઈનિંદ્ર અને ચતુરિન્દ્રિયોને છોડીને) ૨૪ દડકના જે અસુરકુમાર આદિ બાકીના જીવો છે, તેમની પણ સંજ્ઞી અને અસંજ્ઞીના ભેદથી બે પ્રકાર પડે છે. મંઝી, અસંસી રૂપ હોવાનું આ કથન વાહનવ્યન્તર દેવે પર્યન્તના બધાં જ વિષે પણ સમજવું જોઈએ જે કે નારકથી લઈને વાનવ્યન્તર પર્યન્તના સમસ્ત જી અસંશી હતાં નથી, પરન્ત અસંસીઓમાંથી આવીને તેઓ નારકાદિ રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે, તે અપેક્ષાએ
४४
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४६
स्थानानसूत्रे
नारकादिषु व्यन्तरावसानेष्वेवोत्पद्यन्ते न तु ज्योतिष्कवैमानिकेषु अतः 'जाब वाणमंतरा ' इति प्रोक्तम् ९ । भाषकदण्ड के - भाषकाः = भाषापर्याप्तिमन्तः, द्विपरीता अभाषकाः अपर्याप्तावस्थायामिति भावः । एवम् = अमुना प्रकारेण एकेन्द्रियवजः - एकेन्द्रियान् विहाय सर्वे यावद वैमानिकाः - वैमानिकपर्यन्ता बोध्या: १० | दृष्टिदण्डके सम्यग्दृष्टिका मिथ्यादृष्टिकाश्चेति । एवमेकेन्द्रियवजः सर्वे असंज्ञिता कही गई जानना चाहिये असंज्ञी जीव मरकर नारक से लेकर यन्तरान्त तक के जीवों में ही उत्पन्न होते हैं । ज्योतिष्क वैमानिक देवों में वे उत्पन्न नहीं होते हैं । इसीलिये " जाव वाणमंतरा" ऐसा पाठ कहा गया है भाषादण्डक में नैरचिक दो प्रकार के होते हैं एक भाषक और दूसरे अभाषक भाषापर्याप्तिवाले भाषक और इनसे विषरीत अभाषक हैं अर्थात् अपर्याप्तावस्थाबाले हैं वे अभाषक हैं " एवमेकेन्द्रिय वर्जाः सर्वे यावद् वैमानिकाः १० " इसी तरह का कथन इन दोनों का एकेन्द्रिय जीवों को छोड़कर वैमानिकदेवों तक कर लेना चाहिये दृष्टि push में नैरयिक दो प्रकार के होते हैं एक सम्यग्दृष्टि और दूसरे मिथ्यादृष्टि एकेन्द्रिय जीवों को छोड़कर यावत् वैमानिक देवों तक सब में सम्यष्टित्व का और मिथ्यादृष्टित्व का कथन कर लेना चाहिये यहां एकेन्द्रियों को छोड़ा गया है उसका कारण उनमें सम्यग्द
તે જીવે માં અસરીતા કહેવામાં આવી છે, એમ સમજવુ.. અસ'ની જીવે મરીને નારકથી લઈને ન્યન્તર પર્યન્તના જીવામાં જ ઉત્પન્ન થાય છે, જાતિક, मने वैमानि हेवामां तेथे उत्पन्न थतां नथी. तेथी " जाव वाणमंतरा " “ વાનન્યન્તરા પન્તના જીવા ’ એવે પૂર્વોક્ત સૂત્રપાઠ આપવામાં આવ્યે છે. छे. भाषा उम्भां नारना में प्रार उद्या ऐ - (१) भाष भने (२) भाष ભાષા "પર્યાશિવાળાને ભાષક કહે છે અને ભાષા પર્યામિ વિનાના નારકાને અભાષક કહે છે. એટલે કે અપર્યાપ્તાવસ્થાવાળા નારકે અભાષક હાય છે, " एवमेकेन्द्रियवर्जाः सर्वे यावद् वैमानिकाः " આ પ્રકારના બે ભેદેનું કથન એકેન્દ્રિયા સિવાયના બાકીના વૈમાનિકા પન્તના સમસ્ત જીવા વિષે પણ समन्वुले ॥ १० ॥
દૃષ્ટિ હડકમાં નારા એ પ્રકારના કહ્યાં છે-(૧) સમ્યગ્દષ્ટિક અને (૨) મિથ્યાદૃષ્ટિક. આ પ્રકારના બે ભેદનું કથન એકેન્દ્રિય સિવાયના બાકીના સમસ્ત વૈમાનિકા પન્તના જીવા વિષે ગ્રહણ કરવુ. એફેન્દ્રિયામાં સભ્યષ્ટિ
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुंधा का स्था०२३०२सू०२३ भव्यादि विशेषणे. नारकादि२४ दण्डकान० ३४७ यापद् वैमानिकाः, एकेन्द्रियाणां सम्यक्त्वं नास्ति । द्वीन्द्रियादीनां तु सास्वादनसम्यक्त्वं भवेदपीति-' एर्गिदियवज्जा' इत्युक्तम् ११ । संसारिदण्डके-परीतसंसारिकाः-परीत परिमितः संसारो येषां ते तथोक्ताः संक्षिप्तभवा इत्यर्थः । अनन्तसांसारिका:-अनन्त: अन्तरहितः अभव्यापेक्षया संसारो येपां ते तथा, यावद् वैमानिकाः१२॥ स्थितिदण्ड के-संख्येयकालसमयस्थितिका:-काला-मृत्युरपिस्यात्, समयः-आचारोऽपि स्यादित्यतः कालचासौ समयश्वेति कालसमयः, संख्येयः वर्षममाणतः कालसमयो यस्यां सा संख्येयकालसमया, सा स्थितिः अवस्थान येषां ते तथोक्ताः दशसहस्रवर्षादिस्थितिमन्त इत्यर्थः, तद्भिन्नास्तु-असंख्येयकालष्टित्व का अभाव है तथा जो दीन्द्रियादिक जीव हैं उनमें सास्वादन सम्यक्त्व हो भी सकता है इसीलिये इस प्रकरण में " एगिदिय बजा" ऐसा कहा गया है संसारदण्डक में नैरयिक दो प्रकार के कहे गये हैंएक परीतसांसारिक और दूसरे अनन्तसांसारिक जिनका संसार परिमित रह गया हैं वे परीतसांसारिक हैं, अर्थात् संक्षिप्त रूपवाले नैरयिक परीतसांसारिक हैं अभव्यापेक्षा से जिनका संसार अन्तरहित है वे अनन्तसांसारिक नैरयिक हैं, इसी तरह का कथन यावत् वैमानिक जीवों तक में जानना चाहिये १२ स्थितिदण्डक में नैरयिक दो प्रकार के कहे गये हैं-एक संख्यातकाल समय स्थितिक दूसरे असंख्यातकाल समय स्थितिक काल नाम मृत्यु का भी है और समय नाम आचार का भी है अतः ऐसा काल समय यहाँ विवक्षित नहीं हुआ है किन्तु कालरूप ત્વને અભાવ હોય છે તેથી તેમને અહીં ગ્રહણ કરવાને નિષેધ કર્યો છે. તથા જે દ્વીન્દ્રિયદિક જીવે છે, તેમનામાં સાસ્વાદન સમ્યક્ત્વ પણ હેઈ શકે छ तथा मही " एगिदिय वज्जा" "मेहेन्द्रियो सिवायना" मा १ 241 ભેદે ગ્રહણ કરવાનું સૂચન થયું છે કે ૧૧ છે
સંસારી દંડકમાં નારકના બે પ્રકાર કહ્યા છે-(૧) પરીત સાસરિક અને (૨) અનઃ સાંસારિક જેમને સંસાર પરિમિત રહી ગયા છે એવાં નારકને પરીત સાંસારિક કહે છે. અને અભવ્યત્વની અપેક્ષ એ જે નારકનો સંસાર અન્તરહિત છે, એવાં નારકને અનન્ત સાંસારિક કહે છે આ પ્રકારના ભેદનું કથન વૈમાનિકે પર્યન્તના જીવો વિષે ગ્રહણ કરવું જોઈએ. જે ૧૨ છે
સ્થિતિ દંડકમાં નારકે બે પ્રકારના કહ્યા છે-(૧) સંખ્યાતકાલ સમય સ્થિતિક (૨) અસંખ્યાતકાલ સમય સ્થિતિક. “કાળ” શબ્દ મૃત્યુના અર્થમાં પણ વપરાય છે “સમય” શબ્દ આચારના અર્થમાં પણ વપરાય છે પરંતુ અહીં એવા કાળ સમયની વાત કરી નથી, પરંતુ કાળરૂપ સમય દ્વારા વર્ષ
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
४
स्थानासूत्र समयस्थितिकाः पल्योपमासंख्येयभागादिस्थितिमन्त इत्यर्थः । एवं नारकयत् एकेन्द्रिय विकलेन्द्रियवर्ना पञ्चेन्द्रियाः असुरादयो विजेया यावद् वानव्यन्तराः । एते संख्यातासंख्यातकालसमयस्थितिरूपोमयस्वभावा भवन्ति, ज्योतिष्क वैमानिकास्तु न तथा, तेषां नियमाद्-असंख्यातकालसमयस्थितिकत्वात् १३ । बोधिदण्डके-सुलभवोधिका:-सुलभा = सुप्राप्ता बोधिः जिनधर्मप्राप्तिर्यपां ते तथा, तद्भिन्ना दुर्लभवोधिकाः, यावद् वैमानिकाः १४ । पाक्षिकदण्ड के-शुक्लो विशुद्धसमय से वर्षप्रमाण की अपेक्षा लेकर जिस स्थिति में अवस्थान में संख्यात काल का समय है ऐसी स्थिति जिनकी है वे नारक संख्यात काल समयस्थितिक हैं अर्थात् दश हजारवर्ष आदि की स्थितिवाले नारक संख्यातकाल समय स्थितिक कहे गये हैं और जिनकी स्थिति पल्योपम असंख्येय भागादि रूप है वे असंख्यातकालसमयस्थितिक नारक हैं। एकेन्द्रिय एवं विकलेन्द्रियों को छोड़कर पञ्चेन्द्रिय असुरादिकों में यावत् वानव्यन्तरों में भी इसी प्रकार का कश्न जानना चाहिये क्यों कि ये संख्यात और असंख्यात काल की दोनों प्रकार की स्थितिवाले होते.हैं। तथा ज्योतिष्क और वैमानिकदेव संख्यातकाल की स्थितिवाले नहीं होते हैं ये तो नियम से असंख्यात काल की ही स्थितिवाले होते हैं१३। बोधिदण्डकमें-नैरयिकजीव सुलभयोधिक और दुर्लभयोधिक दोनों प्रकार के होते हैं १४ । जिन्हें जिनधर्म प्राप्तिरूप योधि सुलभ है वे सुलभवाधिक हैं और जो इनसे भिन्न हैं वे दुर्लभ वाधिक हैं। स्लुलभवोधिक પ્રમાણુની અપેક્ષાએ જે સ્થિતિમાં–અવસ્થાનમાં સંખ્યાતકાળને સમય વ્યતીત થ ય છે. એવી સ્થિતિવાળા નારકોને સખ્યાતકાળ સમય સ્થિતિક કહે છે એટલે કે દશ હજાર વર્ષ આદિની સ્થિતિવાળાં નારકેને સંખ્યાતકાળ સ્થિતિક કહેવામાં આવ્યાં છે, અને જેમની સ્થિતિ પલ્યોપમ અસંખેય ભાગાદિ રૂપ છે. તેમને અસંખ્યાતકાળ સમય સ્થિતિક નારકે કહ્યા છે એકેન્દ્રિય અને વિકલેન્દ્રિય સિવાયના અસુરકુમારોથી લઈને વાતવ્યાર પર્યન્તના જીમાં આ બે ભેદનું કથન થવું જોઈએ, કારણ કે તેઓ સંખ્યાત અને અસંખ્યાત એ બન્ને પ્રકારની સ્થિતિવાળા હોય છે જ્યોતિષ્ક અને વૈમાનિક દેવો સંખ્યાત કાળની સ્થિતિવાળા હોતા નથી, તેઓ તે નિયમથી જ અસંખ્યાત કાળની સ્થિતિવાળા હોય છે ! ૧૩
બેધિ દંડકમાં નારકેના બે પ્રકાર કહ્યા છે-(૧) સુલભ બોધિક અને (૨) દુર્લભ બોષિક. જેમને જિનધર્મ પ્રાણિરૂપ બોધિ સુલભ છે તે નારકેને સુલભ બોધિક કહે છે, જેમને તે દુર્લભ છે તેમને દુર્લભ બોધિક કહે છે. આ
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
सुधा टीका स्था०२३०२सू०२३ भव्यादिविशेषगे नारकादिर दण्डकनि ३४६ वाव पक्ष प्रभागमो येषां ते तथा, यद्वा-शुक्लानाम् अस्तिकत्वेन विशुद्धानां पक्षो वर्गः शुक्लपक्षः, ता भवाः शुक्लपाक्षिकाः-अपार्द्धपुद्गलपरावर्ताभ्यन्तरीभूतसंसारा इत्यर्थः । तद्विपरीताः कृष्णपाक्षिकाः, यावद् वैमानिकाः १५ । चरमदण्डके-चरमा:-येषां नारकादिभवश्चरमस्ते तथा, ते पुनर्नरकादि भवे नोत्पत्स्यन्ते सिद्धिगमनात् । तदितरे त्वचरमा इति १६ । एवमेते पोडश दण्डकाः ॥ मू० २३ ॥
और दुर्लभबोधिक का यह कथन यावत् वैमानिकदेवों तक में भी इसी प्रकार से जानना चाहिये पाक्षिकदण्डक में नैरयिक जीव शुक्लपाक्षिक
और कृष्णपाक्षिक के भेद से दो प्रकार के होते हैं विशुद्ध होने से शुक्ल जिनका पक्ष अभ्युगम मान्यता है वे शुक्लपाक्षिक हैं अथवा-आस्तिक होने से विशुद्धों का जो पक्ष वर्ग है इस वर्ग में जो हों वे शुक्लपाक्षिक हैं इन शुक्लपाक्षिक जीवों का संसार अर्धपुद्गल परावर्तन के भीतर वाला हो जाता है इनसे भिन्न जो होते हैं वे कृष्णपाक्षिक नारक हैं इसी प्रकार के शुक्लपाक्षिक और कृष्णपाक्षिक यावत् वैमानिक तक होते हैं १५ चरमदण्डक में-चरम और अचरम के भेद से नैरथिक दो प्रकार के होते हैं नारकादि रूप भव जिन का चरम होता है-फिर से नारकादि भव में जो उत्पन्न नहीं होते हैं वे चरमनैरयिक हैं ये चर• मनैरयिक नारकपर्याय को छोड़कर मनुष्यपर्याय लेकर सिद्धि में गमन करने वाले होने के कारण पुनः नारकादि भव को ग्रहण नहीं करते हैं।
બને ભેદે કથન વૈમાનિક દે પર્યન્તના જીવનમાં પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ.૧૪
પાક્ષિક દડકમાં નારકે બે પ્રકારના કહ્યા છે-(૧) શુકલપાક્ષિક અને (૨) કૃષ્ણપાક્ષિક. વિશુદ્ધ હોવાથી શુકલ જેમને પક્ષ (અબ્યુગમ, માન્યતા). છે, તેમને શુકલપાક્ષિક કહે છે. અથવા આસ્તિક હોવાથી જેઓ વિશુદ્ધના સમૂહમાં ગણી શકાય એવાં છે તેમને શુકલ પાક્ષિક કહે છે. તેમને સ સાર વધારેમાં વધારે અર્ધ પુદ્ગલ પરાવર્તન કાળ પ્રમાણ હોય છે. તેમનાથી ભિન્ન જે નારકે છે તેમને કૃષ્ણપાક્ષિક કહે છે આ બન્ને ભેદેવાળાં છ વૈમાનિક દેવે પર્યન્તના જીવોમાં હોય છે. જે ૧૫ છે
२२म ६४मा ना२। मे २॥ ४॥ -(१) २२भ ना२४ मन (२) અચરમ નારક નારકાદિ રૂપ ભવ જેમને ચરમ (અન્તિમ) હેાય છે, જે જીવો ફરીથી નારકાદિ ભવમાં ઉત્પન્ન થવાના નથી, તે જીવોને ચરમ નારક કહે છે. જેમ ચરમ નારકે નરક ગતિમાથી મનુષ્ય ગતિમા જઈને સિદ્ધિ પ્રાપ્ત
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाशास्त्र पार वैमानिकाचरमाचरमत्वेनोक्ताः, तेचावधिनाऽधोलोकादीन् जानन्ति पश्यन्तीति तद्वेदने जीवस्य प्रकारद्वयमाह
मूलम्-दोहिं ठाणेहिं आया अहोलोगं जाणइ, पासइ, तं जहा-समोहएणं चेव अप्पाणेणं आया अहोलोगं जाणइ, पासइ, । असमोहएणं चेव अप्पाणेणं आया अहोलोगं जाणइ, पासइ, आहोही समोहया समोहएणं चेव अप्पाणेणं आया अहोलोग जाणइ, पासइ, १ । एवं तिरियलोगं २ उड्डलोगं ३ केवलकप्पलोग ४ । दोहिं ठाणेहिं आया अहोलोगं जाणइ, पासइ, तं जहा-विउठिवएणं चेव अप्पाणेणं आया अहोलोगं जाणइ, पासइ, अविउविएणं चेव अप्पाणेणं आया अहोलोगं जाणइ, पासइ । अहोही विउव्विया विउम्बिएणं चेव अप्पाणेणं आया अहोलोग जाणइ, पासइ १ एवं तिरियलोगं २। उड्डलोगं ३, केवलकप्प लोग४ । दोहिं ठाणेहिं आया सदाइं सुणेइ तं जहा-देसेणवि आया सहाई सुणेइ, सव्वेण वि आया सहाई सुणेइ, एवं रूवाइं पासइ, गंधाइं अग्बाइ, रसाइं आसाएइ, फासाइं पडिसंवेदेइ ५। दोहिं ठाणेहिं आया ओभासइ, तं जहा-देसेण वि आया ओभासइ, सबेणवि आया ओभासइ, इन से भिन्न जो नारक हैं वे अचरम हैं। इस प्रकार से ये १६ दण्डक हैं इसी तरह का कथन यावत् वैमानिकों तक में जानना चाहिये ।सू०२३ ।
કરનારા હોય છે, તે કારણે તેઓ નારકાદિ ભવ ફરી ગ્રહણ કરતા નથી તેમ નાથી ભિન્ન જે નારકે હોય છે તેમને અચરમ નારકે કહે છે આ પ્રકારના અને ભેદેનું કથન વૈમાનિક દેવે પર્યન્તના જી વિષે પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ ૧૬
આ પ્રકારના ૧૬ દડકેનું કથન અહીં પૂરું થાય છે | ૨૩ છે
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
D
पमा टीका स्था०२३ १सू० २४ अधोलोकमानादिविषय आत्मनो वैविध्यम् ३५१ एवं पभासइ, विकुम्वइ, परियारेइ, भासं भासइ, आहारेइ, परिणामइ, वेदेइ, निज्जरेइ ९। दोहि ठाणेहिं देवे सहाई सुणेइ, सव्वेण वि देवे सद्दाइं सुणेइ जाव निज्जरेइ १४। मरुया देवा दुविहा पण्णत्ता तंजहा-एगसरीराचेव बिसरीरा चेव, एवं किन्नरा, किंपुरिसा, गंधव्वा, णागकुमारा, सुवन्नकुमारा, अग्गिकुमारा, वाउकुमारा, ८ । देवा दुविहा पण्णत्ता तंजहाएगसरीरा चेव विसरीरा चेव ॥सू० २४ ॥
बीयट्ठाणस्स बीओ उद्देसओ समत्तो ॥ २-२ ॥ छाया-द्वाभ्यां स्थानाभ्यामात्मा अधोलोकं जानाति पश्यति, तद्यथासमवहतेन चैव आत्मना आत्मा अधोलोकं जानाति पश्यति, असमवहतेन चैव आत्मना आत्मा अधोलोकं जानाति पश्यति । यथावधिः समवहतासमवहतेन चैव आत्मना आत्मा अधोलोकं जानाति पश्यति।१। एवं तिर्यग्लोकम् २ ऊर्ध्वलोकम३ केवलकल्पलोकम् ४ । द्वाभ्यां स्थानाभ्यामात्माऽधोलोकं जानाति पश्यति, तद्यथा-विकुर्वितेन चैव आत्मनाआत्मा अधोलोकं जानाति पश्यति, अविकुर्वितेन चैव आत्मना आत्मा अधोलोकं जानाति पश्यति । यथावधिः विकुर्विताविकुवितेन चैव आत्मनाआत्मा अधोलोकं जानाति पश्यति । १ । एवं तिर्यग्लोकम् २ ऊर्ध्वलोकम् ३, केवलकल्प लोकम्४। द्वाभ्यां स्थानाम्यामात्मा शब्दान् शृणोति, तद्यथा-देशेनापि आत्मा शब्दान् शृणोति, सर्वेणापि आत्मा शब्दान् शृणोति १, एवं रूपाणि पश्यति २, गन्धान्-आजिघ्रति ३, रसान् आस्वादयति ४, स्पर्शान् प्रतिसंवेदयति ५ । द्वाभ्यां स्थानाभ्यामात्माऽवभासते, तद्यथा-देशेनापि आत्मा अवभासते सर्वेणापि आत्मा अवभासते १, एवं प्रभासते २, विकुर्वति ३, परिचारयति ४, भाषां भापते ५, आहारयति ६, परिणमयति ७, वेदयति ८, निर्जस्यति ९ । द्वाभ्यां स्थानाभ्यां देवः शब्दान् श्रृणोति - देशेनापि देवः शब्दान् श्रृणोति सर्वेणापि देवः शब्दान् शृणोति यावत् निर्जरयति १४ । मरुतो देवा द्विविधाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-एकशरीरा द्विश्चैवशरीराश्चव । १ । एवं किन्नराः २, किं पुरुषाः३, गन्धर्वाः४, नागकुमाराः५, सुवर्णकुमारा:६, अग्निकुमारा ७, वायुकुमाराः ८॥ देवाद्विविधाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-एकशरीराश्चैव द्विशरीराश्चैत्र ।। सु० २४ ॥
॥ द्वितीयस्थानस्य द्वितीय उद्देशकः समाप्तः ॥ २-२ ॥
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५२
न
स्थानागसूत्रे टोका- दोहिं ठाणेहि' इत्यादि ।
सूत्रचतुष्टयम् द्वाभ्यां स्थानाभ्यां प्रकाराभ्यामात्मगताम्याम् आत्मा अवधिधारी जीवः अधोलोकं जानाति-अवधिज्ञानेन, पश्यति-अधिदर्शनेन, तद्यथासमवहतेन= कृतवैक्रियसमुद्धानेन -आत्मना, आत्मा-जीवः अधोलोकं जानाति पश्यति, असमवहतेन क्रियससुद्धातरहितेन आत्मना आत्मा अधोलोकं जानाति पश्यतीत्याह-' आहोही'-त्यादि-' आहोही ' यथावधिः-यथा यत्मकारोऽवधियस्य स तथा, यद्वा-'अधोऽवधिः' इतिच्छाया, तत्र अधा=परमावधेरधोवती-अव
वैमानिक चरम और अचरम होते हैं ऐसा कहा गया है ये वैमानिक अवधिज्ञान से अधोलोक आदि को जानते हैं और देखते हैं सो वेद (जान ने) में जीव के दो प्रकार होते हैं वही अब प्रकट किया जाता है-"दोहिं ठाणेहिं आया अहोलोग जाणइ पास"
"दोहिं ठाणेहिं ) इत्यादि चार सूत्र हैं आत्मगत दो प्रकारों से आत्मा अवधिज्ञानधारी जीव अपने को अविधिज्ञान द्वारा जानता है और अवधिदर्शन द्वारा उसे देखता है वह अवधिज्ञानी जीव समवहत और असमवहतके भेद से दो प्रकार का होता है वैक्रियसमुद्घात जब वह करता है तब वह समवहन और वैक्रियससुद्धात से रहित असमवहत कहलाता है दोनों ही अवस्थाओं में वर्तमान वह अवधिधारी आत्मा अधोलोक को जानता और देखता है अवधिज्ञान अनेक प्रकार का होता है अतः “आहोही" इत्यादि सूत्रपाठ द्वारा सूत्रकार
પહેલાં એ ઉલ્લેખ થયો છે કે વિમાનિકે ચરમ પણ હોય છે અને અચરમ પણ હોય છે તે વૈમાનિકે પિતાના અવધિજ્ઞાનથી અધોલોક આદિને જાણે છે અને દેખે છે. આ વેદ (જાણવા) ની અપેક્ષાએ જીવના બે પ્રકાર હોય છે. સૂત્રકાર હવે એજ વાતને પ્રકટ કરે છે– ___“ दोहि ठाणेहिं आया अहोलोग जाणइ पासइ”
“ दोहि ठाणेहिं " त्या या२ सूत्र छे. मामात में प्रा३ मामा (અવધિજ્ઞાનધારી જીવ) પિતાના અવધિજ્ઞાન દ્વારા અલકને જાણે છે અને અવધિદર્શન દ્વારા તેને દેખે છે. તે અવધિજ્ઞાની જવ બે પ્રકારના હોય છે. (૧) સમવહન અને અસમવહત. જ્યારે તે વૈકિય સમુદુઘાત કરે છે ત્યારે તેને સમવહત કહે છે, અને જ્યારે તે વૈકિય સમુદ્દઘાતથી રહિત હોય છે ત્યારે તેને અસમવહત કહે છે આ બન્ને પ્રકારની અવસ્થાવાળો અવધિજ્ઞાની આત્મા અલકને જાણે છે અને દેખે છે.
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
सपाटीका स्था० २७०२सू०२४ अघोलाकशानादिविषय आत्मनोद्वैविध्यम ३५३ धिर्यस्य स तथा। नियतक्षेत्रविषयावधिज्ञानीत्यर्थः । स समवहतासमवहतेन कदाचित् समवहतेन कदाचिद् असमबहतेनेत्यर्थः,आत्मना जीयोऽधो लोकं जानाति पश्यति। एवम् अधोलोकवत् म तियग्लोकम् ऊर्बलोकम् , तथा केवलकल्प-समय भाषया परिपूर्ण-चतुर्दशरज्ज्वात्मकं लोकमपि च जानाति पश्यति ४ । वैक्रियसमुद्घातानन्तरं वैक्रियशरीरं भवतीति वैक्रियशरीरमाश्रित्याधोलोकादिज्ञाने प्रकारद्वयमाह'दोहि ठाणेहि ' इलादि-मूत्रचतुष्टयं कण्ठयम् , नवरम्-विकृर्वितेन कृतवैक्रियशरीरेण आत्मनेत्यर्थः, अविकुर्वितेन-तद्भिन्नेन अकृतक्रियशरीरेणेत्यर्थः । उक्तं यह प्रकट कर रहे हैं कि-जैसे अवधिज्ञानधारी जीव का अवधिज्ञान जिस प्रकार का होता है अथवा परमावधि से अधोवी अवधिज्ञान जिसको होता है ऐसा वह जब नियतक्षेत्र और नियतविषय को अवधिज्ञान द्वारा जानता है और देखता है इस प्रकार नियतक्षेत्र विषयावधिज्ञानी आत्मा कदाचित् समवहन होकर और कदचित् असमवहत होकर अधोलोक को जानता है, और देखता है इसी तरह से वह तिर्यग्लोक को और केवलकल्प सम्पूर्ण लोक को भी कि जो १४ राजू का है जानता है और देखना है४ वैक्रियससुद्धात के अनन्तर ही वैकियशरीर होता है इसलिये अब सूत्रकार वैक्रियशरीर को लेकर अधोलोकादिके ज्ञान में दो प्रकारका कथन करते हैं "दोहि ठाणेहिं" इत्यादि ४ चार सूत्र हैं-इन सब का अर्थ स्पष्ट है परन्तु जो विशेषता है आत्मा जब कृत बैक्रियशरीर से युक्त होता है तब और जब आस्मा
भवधिज्ञान भने प्रतुंडाय छ वे सूत्र.२ " आहोही" त्यात સૂત્રો દ્વારા એ પ્રકટ કરે છે કે-અવધિજ્ઞાનધારી જીવનું અવધિજ્ઞાન જે પ્રકારનું હોય છે અથવા પરમાવધિથી અધેવત (ઉતરતી કેટિનું) અવધિજ્ઞાન જેનું હોય છે એ જીવ નિયતક્ષેત્ર અને નિયત વિષયને અવધિજ્ઞાન દ્વારા જાણે છે અને દેખે છે આ પ્રકારને નિયતક્ષેત્ર અને નિયત-વિષયાવધિજ્ઞાની આત્મા ક્યારેક સમવહત થઈને અને કયારેક સમવહત થયા વિના અધેલેકને જાણે છે અને દેખે છે એજ પ્રમાણે તે તિર્થકને, ઉલકને અને ૧૪ રાજૂપ્રમાણ કેવલક૫ (સંપૂર્ણ) લોકને પણ જાણે છે અને દેખે છે સૂ ૪
વૈક્રિય સમુદઘાની પછી જ વૈકિય શરીર થાય છે. તેથી સૂત્રકારે હવે વૈક્રિય શરીરની અપેક્ષાએ અલકાદિના જ્ઞાનમાં દ્વિવિધતાનું કથન કરે છે–
___ " दोहिं ठाणेहिं" मा विषयने मनुसक्षीन. ५ यार सूत्र सापामा આવ્યાં છે તે બધાનો અર્થ સ્પષ્ટ છે, પરંતુ જે વિશેષતા છે તે નીચે પ્રમાણે છે--આત્મા જ્યારે કૃત કિય શરીરથી યુક્ત નથી હોતે ત્યારે પણ પિતાના
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानासूत्रे
नोइन्द्रियमत्यक्षमवधिज्ञानम्, सांप्रत मिन्द्रियप्रत्यक्षज्ञानमाह - ' दोहि ठाणेहिं ' इत्यादि पञ्चसुत्री- द्वाभ्यां स्थानाभ्यामात्मा शब्दान् शृणोति । तदेव स्थानद्वयमाह देशेनापि सर्वेणापि चेति । तत्र देशेन एकश्रोत्रेण द्वितीयस्योपघातात् शब्दान् श्रृणोति, तथा - सर्वेण श्रोत्रद्वयेन चेति । यद्वा-देशेन - श्रोत्रेन्द्रियमात्रेण, तथा सर्वेण=संभिन्नश्रोतो लब्ध्यपेक्षया सर्वैरपीन्द्रियैः शब्दान् शृणोति १ । एवं चक्षुरिन्द्रियादिविज्ञेयम् | नवरं जिह्वादेशस्य पक्षाघातादि रोगेणोपघाताद्देशेनास्वा
३५४
कृत वैकियशरीर से युक्त नहीं होता है तब भी वह अपने अवधिज्ञान से अलोक आदि को जानता है और देखता है इस तरह नोइन्द्रियप्रत्यक्ष रूप जो अवधिज्ञान है उसके विषय में यह कहा है अब इन्द्रियजन्य जो प्रत्यक्षज्ञान है उस के विषय में सूत्रकार कहते हैं- " दोहिं ठाणेहिं " इत्यादि - यह पञ्चसूत्री है दो स्थानों द्वारा आत्मा शब्दादिको सुनता है वे दो स्थान इस प्रकार से हैं- एक देशरूप स्थान और दूसरा सर्वरूप स्थान एक कान के उपघात होने से शब्द को एक कान से सुनना यह देशरूप स्थान है तथा श्रोत्र से सुनना यह सर्वदेशरूप स्थान है अथवा श्रोत्रेन्द्रिय मात्र के द्वारा जो आत्मा शब्दों को सुनता है वह एक देशरूप स्थान है तथा संभिन्नश्रीतोपलब्धि की अपेक्षा से सच ही इन्द्रियों से शब्दादिकों को जो सुनता है यह सर्वेदेशरूप स्थान है इसी तरह का कथन चक्षु आदि इन्द्रियों के विषय में भी जानना चाहिये तथा जब पक्षाघात से जिल्हा का एक देश आघातित हो जाता અવિધજ્ઞાનથી અધેાલાક આદિને જાણે છે અને દેખે છે આ રીતે ઇન્દ્રિય પ્રત્યક્ષરૂપ જે અવધિજ્ઞાન છે તેના વિષયમાં આ કથન કરવામાં આવ્યું છે. હવે સૂત્રકાર ઇન્દ્રિયજન્ય જે પ્રત્યક્ષજ્ઞાન છે તેને વિષે નીચે પ્રમાણે કહે છે— दोहि ठाणेहिं " इत्यादि पांच सूत्री सह भायवासां भाव्यां छे. સ્થાના દ્વારા આત્મા શખ્વાદિકાને સાંભળે છે, તે એ સ્થાન નીચે પ્રમાણે છે. (१) देश३५ ( मश३५ ) स्थान - अने (२) सर्व स्थान शब्दो કાને અથડાય અને એક જ કાને સભળાય તેને દેશરૂપ સ્થાનથી શ્રવણુ થયેલું ગણાય છે. અને કાનથી શ્રવણુ કરવું તેનું નામ સદેશરૂપ સ્થાનથી શ્રવણુ ગણાય છે, અથવા માત્ર શ્રોત્રેન્દ્રિય દ્વાણ જ આત્મા જે શબ્દોને સાંભળે છે, તેને એક દેશરૂપ સ્થાન કહે છે, તથા સ`ભિન્ન શ્રોતાપુલબ્ધિની અપેક્ષાએ "ધી જ ઇન્દ્રિયાથી આત્મા શખ્વાદિકનું જે શ્રવણ કરે છે તેનું નામ સ દેશરૂપ સ્થાન છે. આ પ્રકારનું કથન ચક્ષુ આદિ ઇન્દ્રિયાના વિષયમાં પણ સમજવું, તથા જ્યારે જીભના એક ભાગ પક્ષઘાતથી નકામા થઈ જાય છે,
"L
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २३०२सू०२४ अधोलोकशानादिविषय आत्मनोवैविध्यम् ३५५ दयतीति ५ । शब्दश्रवणादप्रो जीवपरिणाया उक्ताः, संप्रति तत्मस्तावात्तत्परिणामान्तराण्याह- दोहि ठाणेहिं ' इत्यादि-द्वाभ्यां स्थानाभ्याम् आत्मा-जीवः अवभासते द्योतते, देशेन सर्वेण चेति । तत्र देशेन खद्योतवत् , सर्वेण प्रदीपरत् । यद्वा -अवमासते-जानाति देशतोऽवध्यादिना, सर्वतः केवलज्ञानेन १ । एवं-प्रभासते प्रकर्षण बोतते २ । विकरोति-देगतो हस्तादिवैक्रियकरणेन, सर्वतः सर्वदेहस्य है-तब वह अपने एकदेश से ही इस का आस्वाद लेती है-सर्वदेश से नहीं शब्दश्रवण आदि जीव के परिणाम हैं-होइनके विषय में तो कह दिया गया है-अब इसी सम्बन्ध को लेकर सूत्रकार उनके परिणामान्तरों का कथन करते हैं-"दोहिं ठाणेहिं" इत्यादि-दो स्थानों द्वारा आत्मा एक देश से और सर्वदेश से चमकता है प्रकाशित होता है वह खद्योत की तरह एक देश से और दीपक की तरह सर्वदेश से प्रकाशित होता है अथवा-" अवभासते" क्रियापद का अर्थ "जानता है" ऐसा भी होता है-सो इस पक्ष में वह अवधि आदि ज्ञान द्वारा जो जानता है उसका वह जानना देश से जानना है तथा केवलज्ञान द्वारा जो जानता है वह जानना उसका सर्वदेश से जानना है इसी तरह से आत्मा दो तरह से प्रकर्परूप से घोतित होता है २ इसी तरह आत्मा देश और सवरूप से विक्रिया करता है हस्तादिकों की विक्रिया करना यह देश से विक्रिया करना है और समस्तदेह की चिकिया
ત્યારે તે જીભના એક ભાગથી (પક્ષઘાત રહિત ભાગથી) જ રસાસ્વાદ લે છે. ત્યારે જીમ પિતાના સર્વ ભાગેથી રસાસ્વાદ કરી શકતી નથી
શબ્દશ્રવણ આદિ જીવનાં પરિણામે છે, તેમના વિશે તે કહી દેવામાં આવ્યું છે. હવે સૂત્રકાર આ સંબંધને જ અનુલક્ષીને તેમના પરિણામન્તરને मट ४रे छ-" दोहिं ठाणेहिं " त्याहि मे स्थान। २'मात्मा से शिथी (मशत:) अथवा सशथी ( स तः ) यम छ-प्रशित थाय छे. ते પતંગિયાની જેમ એક દેશથી અથવા દીપકની જેમ સર્વ દેશથી પ્રકાશિત થાય छ. अथवा-" अवभासते" यापहनी " " मे ५ सय थाय છે. આ પ્રકારને અર્થ ગ્રહણ કરવામાં આવે તે અહીં નીચે પ્રમાણે અર્થ સમજ-આત્મા અવવિજ્ઞાન આદિ દ્વારા જે જાણે છે તે દેશતઃ જાણે છે, પરંતુ કેવળજ્ઞાન દ્વારા જે જાણે છે તે સર્વ દેશથી (સ પૂર્ણ રૂપે) જાણે છે. એજ પ્રમાણે આત્મા બે રીતે પ્રકર્ષરૂપે ઘોતિત ( પ્રકાશિત) થાય છે એજ પ્રમાણે આત્મા દેશરૂપે અને સર્વરૂપે વિક્રિયા કરે છે. હસ્ત આદિની વિક્રિયા
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ
स्थानानसूत्रे
वैकियकरणेन ३ । परिचारयति - मैथुनं सेवते देशेन मनोयोगादीनामन्यतमेन, सर्वेण - योगत्रयेणेति ४ । भाषां भाषते देशेन जिह्वाग्रादिना, सर्वेण समस्तैस्ताल्वादिस्थानैः५ । आहारयति - देशेन मुखमात्रेण सर्वेण ओज आहारापेक्षया ६ । परिणमयति- परिणामं प्रापयति आठारमेत्र खलरसभागेन, तत्र देशेन भक्ताशय
"
करना यह सर्वदेश से विक्रिया करना है इसी प्रकार जीव - " परिचारयत एक देश से और सर्वदेश से मैथुन सेवन करता हैमनोयोगादि तीन में से किसी एक के द्वारा मैथुन सेवन करना यह एकदेश से मैथुन सेवन करना है और तीनों योगों द्वारा मैथुन सेवन करना यह सर्वदेश से मैथुन सेवन करना है ४ इसी तरह आत्मा जीव एकदेश से और सर्वदेश से भाषा बोलता है जिह्वाग्रादि द्वारा भाषा बोलना यह एक देश से भाषा का बोलना है और समस्त तात्यादि स्वानों द्वारा भाषा बोलना यह सर्वदेश से भाषा का बोलना है इसी तरह जीव देश से और सर्वरूप से आहारग्रहण करता है मुखमात्र से आहारग्रहग करना इसका नाम देश से आहारग्रहण करना है और ओज आहार की अपेक्षा से सर्पशरीर से आहारग्रहण करना यह सर्वदेश से आहारग्रहण करना है इसी तरह से जीव गृहीत आहार को खलरस भाग रूप में एक देश से और
કરવી તેનું નામ દેશત વિક્રિયા છે અને સમસ્ત શરીરની વિક્રિયા કરવી તેનુ નામ સદેશતઃ વિક્રિયા છે " परिचारयति " આ ક્રિયાપદ્મ દ્વારા એ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે કે આત્મા એક દેશથી અથવા સદેશથી મૈથુ નનું સેવન કરે છે. મનેયાગ આદિત્રશુ ચેગમાંથી કાઈ પણુ એક દ્વારા મૈથુ નનું સેવન કરવું તેનું નામ એક દેશથી મૈથુન સેવન છે, અને ત્રણે ચેગા દ્વારા મૈથુનનું સેવન કરવું તેનું નામ સાઁ દેશથી મૈથુન સેન છે (૪) એજ પ્રમાણે આત્મા ( જીવ) એક દેશથી અને સ` દેશથી ભષા ખેલે છે. એક દેશથી ભાષા એટલી એટલે જિન્નાગ અહિ એક સ્થાનથી ભાષા ખેલવી, સર્વ દેશથી ભાષા ખેલવી એટલે તળવા માદિ સમસ્ત સ્થાનેા દ્વારા ભાષા એલવી. (૫) એજ રીતે છત્ર દેશરૂપે અને સરૂપે આહાર ગ્રહણ કરે છે. માત્ર મુખ દ્વારાજ આહાર ગ્રહણ કરવા તેનું નામ દેશરૂપે આહાર ગ્રહણ કર્યાં કહેવાય છે. એ જ આહારની અપેક્ષાએ આત્મા સમસ્ત શરીર દ્વારા જે આહાર ગ્રહણુ કરે છે તેને સરૂપે આહાર ગ્રહણ કર્યાં કહેવાય છે. ( ૬ ) એજ પ્રમાણે જીવ પેાતાના દ્વારા ગ્રહણ કરાયેલા આહારને ખલરસ ભાગ રૂપે
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
Kधा रीका स्था०२३०२ सू०२४ अधोलोकशानादिविषय आत्मनोद्वैविध्यम् ३५७ देशस्य प्लीहादिना रुद्धत्वात् , अन्यथा सर्वेणेति ७ । वेदयति-अनुभवति देशेन= हस्ताद्यवयवविशेषेण, सर्वेण-सर्वाव पवैः परिणमितान् आहारपुद्गलान् इष्टानिष्टपरिणामतः ८ । निर्नरयति-त्यजति-आहारितान् परिणमितान् वेदितान् आहारपुद्गलान् देशेन-अपानादिना, सर्वेग-सर्वशरीरेणैव प्रस्वेदवदिति ९ । (१४) अथ - वैतानि शब्दादि स्पर्शपर्यन्तानि पञ्च, तथा 'अवभासते' इत्यारभ्य निर्जरयति,
सर्वदेश से परिणमाता है भक्ताशय जब प्लीहा लीवर रोग आदि से रुद्ध होता है तय गृहीत आहारको जीव एकदेश से खलरसभागरूप में परिणमाता है और जब ऐसा नहीं होना है तब वह गृहीत आहार को सर्वदेश से खलरसभागरूप में परिणमाता है ७ इसी तरह जीव परिणमित आहार पुद्गलों को इप्टानिष्ट परिणाम के रूप में एकदेश से और सर्वदेश से अनुभव करता है हस्तादि अवयवविशेष द्वारा अनुभव करना एकदेश से अनुभव करना है और सर्वांवयवों द्वारा जो अनुभव करना है वह सर्वदेश से अनुभव करना है इसी तरह जीव आहारित परिणषित, वेदित आहारपुद्गलों को अपान आदिरूप एकदेश द्वारा और प्रस्वेदादि की तरह सर्वशरीर द्वारा छोड़ना है अथवा शब्द से लेकर स्पर्शान्त तक के सूत्र तथा "अवभासते" से लेकर निर्जरयति तक के ९ सूत्र ये सब १४ सूत्र विवक्षित वस्तु की अपेक्षा (લેહીમાં ભળે એવાં તો એક દેશથી પણ પરિણાવે છે અને સર્વ દેશથી પણ પરિણાવે છે જ્યારે પાચનક્રિયા કરનારાં જઠર, કાળજું, આંતરડા આદિ અંગોમાંના કેઈ પણ અંગો કઈ રગને કારણે કામ કરી શક્તાં નથી, ત્યારે ગૃહીત આહારને જીવ એક દેશથી ખેલરસભાગ રૂપે પરિણાવે છે, પણ જ્યારે એવું બનતું નથી ત્યારે જીવ ગૃહીત આહારને સર્વ દેશોથી ખલાસ ભાગરૂપે પરિણાવે છે. (૭) એજ પ્રમાણે પરિમિત આહાર પુદગલેને જીવ ઈનિષ્ટ પરિણામ રૂપે એક દેશથી પણ અનુભવે છે અને સર્વ દેશથી પણ અનુભવે છે. હાથ આદિ અવયવ વિશેષ દ્વિારા અનુભવ કરી તેનું નામ “એક દેશથી અનુભવ કરે”, અને બધાં અવયવે દ્વારા જે અનુભવ કરાય છે તેનું નામ “સર્વ દેશથી અનુભવ કરે ” ગણાય છે. (૮) એજ પ્રમાણે જીવ આહારિત, પરિણમિત, અને વેદિત આહાર યુગલને અપાન આદિપ એક દેશથી અથવા પ્રસ્વેદ આદિ રૂપે સર્વ શરીર दारा छ। छ (6). ___अथवा शथी ने स्पशन्ति सुधाना पांय सूत्र तथा “ अवभासते" था ने निर्जरयति " सुधाना न सूत्र भगाने १४ सूत्र मन छे. २१४ सूत्र
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानांद्व इत्यन्तानि नव. एवमेतयोः संकलनेन चतुर्दशापि मूत्राणि विमक्षितविषयवस्त्यपेक्षया विज्ञेयानि । अयमत्र विवेकः देशेनापि-देशतोऽपि शृणोति-बहुषु शब्देषु काँश्चित् शब्दान् श्रृणोति, सणापि-सर्वतोऽपि सामस्त्येन सर्वान् शब्दान् श्रृगोतीति १ । एवं रूपादिष्वपि भावनोयम् १४।।
उक्तं सामान्यतः श्राणादिकम् , विशेषवित्रशायां देवानां प्राधान्यात्तानाश्रित्य माह-' दोहि ठाणेहिं ' इत्यादि-चतुर्दशसूत्री द्वाभ्यां स्थानाभ्यां देवः शब्दान् श्रृगोति-देशेनापि सर्वेणापि, विवक्षितशब्दादिविषयवस्त्वपेक्षया देशतः सर्वतो से जानना चाहिये इसका अभिप्राय ऐसा है-अनेक शब्दों में से यह जीव जो कि कितनेक शब्दों को सुनता है वह उसका सुनना देश से सुनना है और जब समस्त शब्दों को सुनता है सो वह सुनना उसका सर्वदेश से सुनना है इसी तरह का कथन रूपादिकों के विषय में भी कर लेना चाहिये १४ ___सामान्यरूप से यह प्रवणादिक का कथन किया है अब सूत्रकार विशेषविवक्षा को आश्रित करके देवों की प्रधानता ले इनका कथन करते हैं-" दोहिं ठाणेहिं" इत्यादि-चतुर्दश सूत्री है-दो स्थानों को लेकर देव शब्दों को सुनता है वे दो स्थान एकदेश और सर्वदेशरूप हैं देव एकदेशरूप से भी शब्दों को सुनता है और सर्वदेशरूप ले भी शब्दों को सुनता है अर्थात् विवक्षित शन्दादि विषयल्प वस्तु की વિવક્ષિત (અમુક) વસ્તુની અપેક્ષાએ સમજવા જોઈએ. આ કથનનું તાત્પર્ય એવું છે કે અનેક શબ્દમાંથી આ જીવ જે કેટલાક શબ્દને સાંભળે છે, તે (તેમને સાંભળવાની) ક્રિયાને દેશરૂપ શ્રવણ કહે છે, અને જ્યારે તે સમસ્ત શબ્દને સંભળે છે ત્યારે તેના દ્વારા તેમનું જે શ્રવણ થાય છે તેને સર્વદેશથી થયેલું શ્રવણ કહેવાય છે. એ જ પ્રકારનું કથન રૂપાદિકના વિષયમાં પણ સમજી લેવું. ૧૪
સામાન્ય રૂપે આ શ્રવણાદિકનું કથન અહીં કરવામાં આવ્યું છે. હવે સૂત્રકાર દેવોની પ્રધાનતાની અપેક્ષાએ તેમનું વિશેષ કથન કરે છે–
"दोहिं ठाणेहिं" त्यादि १४ सूत्री मी मामा माव्यां छબે સ્થાનો દ્વારા દેવ શબ્દને શ્રવણ કરે છે-(૧) એક દેશથી અને (૨) સર્વદેશથી. એટલે કે એક દેશરૂપે પણ દેવ શબ્દોને સાંભળે છે અને સર્વદેશરૂપે પણ શબ્દોને સાંભળે છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે શબ્દાદિ વિષયરૂપ વસ્તુની અપેક્ષાએ તે દેવ દેશની અપેક્ષાએ શબ્દોને શ્રવણ કરે છે અને સમસ્ત
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०२ उ०२सू०२४ अधोलोकशानादिविषय आत्मनोवैविध्यम् ३५९ वा शृणोति यावत् निर्जरयति । व्याख्या सुगमा १४ । पूर्वोक्ता भावाः शरीरे सत्येव संभवतांति देवानां प्रधानत्वात्तेषामेव व्यक्तित' शरीरप्ररूपणामाह म. रुपा त्याचप्रसूत्री । मरुतोदेवाः द्विविधाः-एक शरीरा द्वि शरीराश्चेति । तत्र मस्तो देवा लोकान्तिकदेव विशेषाः सन्ति, ते चैकशरीरिणः-विग्रहगतौ कार्मणशरीरत्वात् । उपपातानन्तरं वैक्रियशरीरसद्भावाद् द्विशरीरिणो भवन्ति । यद्वाभवधारणीयापेक्षयैकशरीरिणः, उत्तरक्रिया पेक्षया तु द्विशरीरिणः १ । एवं किनरादयः सप्तापि देवाः बोध्याः, । तत्र किनराः किं पुरुषाः, गन्धर्वाचैते त्रयो व्य न्तराः, शेपाः नागकुमाराः, सुपर्णकुमाराः, अग्निकुमाराः, वायुकुमाराश्चेति चत्वारो अपेक्षा वह देव देश से और सर्व समस्त शब्दों को सुनने की अपेक्षा सर्वदेश से शब्दों को सुनता है इसी तरह का कथन यावत् "निर्जरयति तक देव के सम्बन्ध को लेकर जान लेना चाहिये इन १४ सूत्रों की व्याख्या सुगम है ये सब सुनने आदिरूप भाव शरीर के होने पर ही हो सकते हैं अतः व्यक्तिरूप से कौन से देव कितने शरीरबाले होते हैं यह बात अब सूत्रकार प्रकट करते हैं-मरुत-देव-दो प्रकार के होते हैं एक एकशरीरवाले और दूसरे दो शरीरवाले मरुदेव लोकान्तिक देवविशेष हैं ये एक शरीरधारी होते हैं अर्थात् विग्रहगति में एक ही कार्मण शरीर रहता है इस अपेक्षा ये एकशरीरवाले होते हैं तथा उपपात के बाद वैक्रियशरीर का सद्भाव हो जाने से ये दो शरीरवाले होते हैं। अथवा भवधारणीय शरीर की अपेक्षा ये एक शरीरवाले होते हैं
और उत्तर वैनिय शरीर की अपेक्षा ये दो शरीरवाले होते हैं। इसी શબ્દોને શ્રવણ કરવાની અપેક્ષ એ તે દેવ સર્વદેશથી શબ્દનું શ્રવણ કરે છે मेर सर्नु थन " निर्जरयति" ५यन्तन पाने मनुसक्षीने, वान विष. યમાં અહીં સમજી લેવું આ ૧૪ સૂત્રોની વ્યાખ્યા સરળ છે.
શ્રવણ આદિ રૂપ ભાનું અસ્તિતવ વિના શરીર સંભવી શકતું નથી. આ ભાવનું અસ્તિત્વ શરીરયુક્ત જીમાં જ સંભવી શકે છે. તેથી સૂત્રકાર હવે એ વાત પ્રકટ કરે છે કે કયા કયા દે કેટલાં શરીરવાળાં હોય છે –
મતદેવ બે પ્રકારના હોય છે-(૧) એક શરીરવાળા અને (૨) બે શરીરવાળા, મતદેવ લેકાતિક દેવવિશેષ છે. તેઓ એક શરીરધારી પણ હેય છે, એટલે કે વિગ્રહગતિમાં એક કામણ શરીરને જ સદ્દભાવ રહે છે તે કારણે વિગ્રહગતિ દરમિયાન તેઓ એક જ શરીરવાળા હોય છે. પણ ઉપપાત બાદ વૈકિય શરીરને પણ સદ્દભાવ રહે છે, તેથી ઉપપાત બાદ તેમનામાં બે શરીરને સભાવ રહે છે. અથવા ભવધારણીય શરીરની અપેક્ષાએ તેઓ એક શરીરવાળા હોય છે અને ઉત્તર વૈકિય શરીરની અપેક્ષાએ બે શરીરવાળા
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
स्थानासो भवनपतयः ८ । परिगणितभेदग्रहणं भेदान्नरोपलक्षणं, न तु व्यवच्छेदार्थम् , सर्वजीवानां विग्रहगतावेकशरीरत्वात् . अन्यढा-उत्पनी-द्वि शरीरत्वादिति । सामान्यत आह-'देवा दुविहा' इत्यादि । व्याख्या सुगमा || मृ० २४ ॥ इतिश्री विश्वविख्यात-जगदवल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभापाकलित. ललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपधनैकग्रन्धनिर्मापक-बादिमानमर्दक श्रीशाहछत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त जनशास्त्राचार्य'पदभूपित-कोल्हापुरराजगुरु बालवायचारि जैनाचार्य-जैनधर्म
दिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितायां
स्थानाङ्गमत्रस्य सुधाख्यायां व्याख्यायाम्
द्वितीयस्थानस्य द्विनीयोद्देशकः समासः ॥२-२॥ तरह से किन्नर आदि सात देवोंके सम्बन्धमें भी जानना चाहिये इनमें किन्नर, किम्पुरुप और गन्धर्व ये तीन व्यन्तरदेव हैं नागकुमार, सुवर्णकुमार अग्निकुमार और वायुकुमार ये चार भवनपति देव हैं। इन परिगणित भेदोंका जो यहां ग्रहण हुआ है वह अन्य भेदोंको ग्रहण करने के लिये ही हुआ है उनके व्यवच्छेदके लिये नहीं हुआ है जितने भी जीव होते हैं उन सबको विग्रहगति में एक ही गरीर होता है और उपपातके समय उनके दो शरीर होते हैं । "देवा द्विविधाः प्रज्ञप्ताः" ऐसा जो कहा गया है कि देव दो प्रकार के होते हैं एक एकशरीरवाले और दूसरे दो शरीरवाले सो यह कथन सामान्यरूप से कहा गया है ॥ मृ०२४॥ श्री जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री घामीलालचतिविरचित स्थानाङ्ग सूत्रकी सुधानामक टीकार्थका दुसरेस्थानकका द्वितीय उद्देशक समाप्त।।२.२|| હોય છે. આ પ્રકારનું કથન કિન્નર આદિ સાત પ્રકારના દેવ વિષે પણ સમજવું. તેમાંના કિન્નર, જિંપુરુષ અને ગંધર્વ, આ ત્રણ વ્યન્તર દે છે અને બાકીના નાગકુમાર, સુવર્ણકુમાર, અગ્નિકુમાર અને વાયુમાર, એ ચાર ભવનપતિ દેવે છે અહીં ગણાવવામાં આવેલા જે ભેદને ગ્રહણ કરાયા છે, તે અન્ય ભેદને ગ્રહણ કરવા માટે જ ગણાવ્યા છે, તેમને વ્યવચ્છેદ કરવાને માટે અહીં તેમને ગણાવવામાં આવેલ નથી. જેટલાં જ હોય છે તે બધાને વિગ્રહગતિમાં એક १ शरी२ डाय छ भने 6५पातने समये तमने से शरीर डाय छे. " देवा द्विविधा प्रन्नप्ताः " हेव मे १२ना डाय छे. (१) से शरीरवारा मने (२) શરીરવાળા. આ પ્રકારનું જે કથન અહીં કરવામાં આવ્યું છે તે સામાન્યરૂપે કરવામાં આવ્યું છે, એમ સમજવું જોઈએ. સૂ ૨૪ શ્રી જૈનાચાર્ય–જૈનધર્મદિવાકર-પૂજ્ય શ્રી ઘાસલાલ મુનિવિરચિત સ્થાનાંગસૂત્રની સુધા નામની ટીકાઈના બીજા સ્થાનકનો બીજો ઉદ્દેશક સમાપ્ત. છે ૨-૨ છે
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयोदेशकः प्रारभ्यतेउक्तो हितीयोद्देशकः, सम्प्रति तृतीयः प्रारभ्यते, अस्य द्वितीयेन सहायम भिसम्बन्धः अनन्तरोदेशके जीवपदार्थोऽनेकविधः प्रोक्तः, अत्र तु तदुपग्राहकपुद्गल जीवधर्मक्षेत्रद्रव्यलक्षणपदार्थप्ररूपणा मोच्यते, इत्येवं सम्वन्धेनायानस्यास्येदमादिमं सूत्राष्टकम् , तत्रान्तिमखुत्रेणास्यायं सम्बन्धः-इह द्वितीयोद्देशकस्यान्त्यसूत्रे देवानां शरीरमरूपणाकृता, शरीरवांश्च शब्दादिग्राहको भवतीत्यत्र शब्दस्तावन्निरूप्यते
दूसरे स्थानकका तीसरा उद्देशा द्वितीय उद्देशक का कथन किया जा चुका है अब तृतीय उद्देशक. का कथन प्रारम्भ होता है इसका द्वितीय उद्देशक के साथ सम्बन्ध ऐसा है कि अनन्तर हिनीश उद्देशक में जील पदार्थ अनेक प्रकार का कहा गया है सो अय इस तृतीय उद्देशक में तदुपग्राहक पुगल धर्म जीवधर्म क्षेत्र और द्रव्य इन पदार्थों की प्ररूपणा की जाती है इस उद्देशक का जो आदिम सूत्राष्टक है उसका द्वितीय उद्देशक के अन्तिन सूत्र के साथ ऐसा सम्बन्ध है कि यहां देवों के शरीर की प्ररूपणा की गई है सो यहां अब ऐसा प्रकट करना है कि जो शरीरबाला होता है वही शब्दादिकों का ग्राहक होता है इसी कारण यहां शब्दों का सर्व प्रथम प्ररूपण सूत्रकार कर रहे हैं-"दुबिहे सद्दे पन्नत्ते" इत्यादि ॥ सू० २५॥
બીજા સ્થાનકનો ત્રીજો ઉદ્દેશકબીજો ઉદેશક પૂરો થયો. હવે ત્રીજા ઉદ્દેશકને પ્રારંભ થાય છે આ ઉદ્દેશકને બીજા ઉદ્દેશક સાથે આ પ્રકારને સંબંધ છે –
બીજા ઉદ્દેશકમાં જીવ પદાર્થ અનેક પ્રકારનાં કહ્યાં છે. હવેં આ ત્રીજા ઉદ્દેશકમાં તદુપગ્રાહક પુદ્ગલ ધર્મ, જીવધર્મ, ક્ષેત્ર અને દ્રવ્ય, આ પદાર્થોની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. આ ઉદ્દેશાની શરૂઆતમાં જે સૂવાષ્ટક છે તેને બીજા ઉદ્દેશાના અન્તિમ સૂત્રની સાથે આ પ્રકારનો સંબંધ છે-પહેલા ઉરેશકના છેલા સૂત્રમાં દેના શરીરની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. જેઓ શરીરવાળા હોય છે, તેઓ જ શબ્દાદિકેને ગ્રહણ કરનારા હોય છે. આ સબ ધને અનુલક્ષીને સૂવારે અહીં સૌથી પહેલાં શબ્દોની પ્રરૂપણ કરી છે.
" दुविहे स पन्नत्ते" त्या ॥ सू. २५ ।। थ४६
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाम मूलम्-दुविहे सद्दे पण्णत्ते तं जहा-भासासदे चेव णोभासासदे चेव । १ । भासासदे दुविहे पण्णत्ते तं जहा-अक्खरसंबद्धे व नोअक्खरसंवद्वे चेव । २। णोभासासदे दुविहे पपणत्ते, तं जहा-आउज्जसदे चेव, णोआउज्जसद्दे चेव । ३ । आउज्जसदे दुविहे पण्णत्ते, तं जहा-तते चेव वितते चेव । ४ । तते दुविहे पण्णत्ते, तं जहा-घणे चेव झुसिरे चेव । एवं वितते वि। ६ । णोआउज्जसद्दे दुविहे पण्णत्ते, तं जहा-भूसणसदे चेव नोभूलणसदे चेव । ७ । णोभूमणसद्दे दुविहे पण्णत्ते, तं जहा-तालसद्दे चेव, लत्तियासद्दे चेव । ८ । दोहिं ठाणेहि सदुपाए सिया, तं जहा-साहनंताण चेव पुग्गलाणं सटुप्पाए सिया। भिज्जंताण चेव पोग्गलाणं सदुप्पाए सिया ॥सू०२५॥
छाया-द्विविधः शब्दः प्रज्ञप्तस्तद्यथा-भापाशब्द चैव नोभापाशब्दश्चैव । भापाशब्दो द्विविधः प्रज्ञप्तस्तद्यथा - अक्षरसंवद्धश्चैव नोअक्षरसंबद्धश्चैव । नोभापाशब्दो द्विविधः प्रज्ञप्तप्तद्यथा-तोयशव्दश्चैव नोआतोद्यशब्दश्चैव । आतो. यशब्दो द्विविधः प्रज्ञप्तस्तद्यथा-ततश्चैव विततश्चैव । ततो द्विविधः प्रज्ञप्तस्तद्यथाघनश्चैव शुपिरश्चैव । एवं विततोऽपि । नोआतोबगब्द द्विविधः प्रज्ञप्तस्तद्यथाभूपणशब्दश्चैत्र नोभूपणशब्दश्चैव । नोभूपणशब्दो विविधः प्रज्ञप्तस्तद्यथा-तालशब्दश्चैव लतिकाशब्दश्चैव । द्वाभ्यां स्थानाभ्यां शब्दोत्पादः स्यात् , तद्यथासंहन्यमानानां चैव पुद्गलानां शब्दोत्पादास्यात् , भिधमानानां चैत्र पुद्गलानां शब्दो त्पादः स्यात् ।। सू० २५॥
टीका- दुविहे सद्दे' इत्यादि मूत्राष्टकं सुगमम् । नवरम्-भापाशब्द: भाषापर्याप्तिनामकर्मोदयापादितो जीवशब्दः, तदन्यस्तु नोभापाशब्दः १ ।
टीकार्थ-शब्द दो प्रकारका कहा गया है-एक भाषाशब्द और दूसरा नोभाषाशब्द भाषाशब्द भी दो प्रकारका कहा गया है एकअक्षर सम्बद्ध दूसरा
શબ્દને નીચે પ્રમાણે બે પ્રકાર કહ્યા છે-(૧) ભાષાશબ્દ અને (૨) ને ભાષાશદ, ભાષાશબ્દના પણ નીચે પ્રમાણે બે પ્રકાર કહ્યા છે-(૧) અક્ષર સંબદ્ધ
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ उ० ३ ० २१ शब्दद्वैविध्यनिरूपणम्
३६३
भाषाशन्दोऽपि द्विविधः - अक्षरसम्बद्धः = वर्णव्यक्तियुक्तः, इतरो नोअक्षरसम्वद्ध २। आतोद्यं - दुन्दुभ्यादि, तस्य यः शब्दः स आतोद्यशब्दः, अन्यो वंशस्फोटादिजन्यः शब्दो नोभतोद्यशब्दः ३ । ततः चीणादिजनितः शब्दः, चिततः पटहादिजनितः
नो अक्षर सम्बद्ध इनमें जो नो भाषाशब्द है वह भी दो प्रकारका कहा गया है-एक आतोयशब्द और दूसरा नोआतोयशब्द आतोयशब्द भी दो प्रकार का कहा गया है - एक तत और दूसरा वितत तत भी घन और शुषिर के भेद से दो प्रकार का कहा गया है इसी प्रकार से वितत भी दो प्रकार का कहा गया है नोआतोद्य शब्द भी दो प्रकार का कहा गया नो 'भूषणशब्द है एक भूषण का शब्द और दूसरा नोभूषण का शब्द, भी दो प्रकार का कहा गया है एक तालशब्द और लतिका शब्द दो स्थानोंसे शब्दोत्पाद होता है एक तो जब पुद्गल संहत्य मान ( टकराना) होते हैं तब शब्दोत्पाद होना है और दूसरे जब वे भिद्यमान (भेदन) होते हैं तब शब्दोत्पाद होता है, पुद्गल के अनु और स्कन्धभेदों की अवान्तर जातियां २३ हैं इन में एक भाषा वर्गणा भी है ये भाषा वर्गणाएँ लोक में सर्वत्र व्याप्त हैं जिस वस्तु से ध्वनि निकलती है उस वस्तु में कंपन होने के कारण इन भाषा पुद्गलवर्गणाओं में भी कंपन होता है, जिससे तरेंगे उत्पन्न होती हैं ये तरंगे ही उत्तरोत्तर पुद्गलवर्गणाओं में कम्पन पैदा
दूसरा
અને (૨) નાઅક્ષર સંબદ્ધ વળી ના ભાષ શબ્દના પણ આ બે પ્રકાર કહ્યા છે—(૧) આાદ્ય શબ્દ અને (૨) નાતેદ્ય શબ્દ આદ્ય શબ્દના પણ એ प्रार उह्या छे-(१) तत अने (२) वितत ततना पशु में लेह छे - (१) धन અને (૨) શુષિર. એજ પ્રમાણે વિતતના પણ એ ભેદ કહ્યા છે નેાખાદ્ય શબ્દના પણ એ પ્રકાર કહ્યા છે–(૧) ભૂષણુ શબ્દ અને (ર) ને ભૂષણ શબ્દ ना भूषलु शहना यशु मेले ह्या छे - (१) तास शमने (२) सति शब्द.
એ સ્થાના દ્વારા દેત્પાદ થાય છે . (૧) જ્યારે પુદ્ગલ સહૅન્યમાન અથડાવું થાય છે ત્યારે શબ્દોત્પાદ થાય છે, અને (૨) જ્યારે તે ભિદ્યમાન થાય છે ( ભેદાય છે) ત્યારે શબ્દોત્પાદ થાય છે. પુદ્ગલના અણુ અને સ્કન્ધ ભેદોની આવાન્તર જાતિએ ૨૩ છે, તેમાંની એક ભાષાવા પણ છે. તે ભાષાવ ણાએ લેાકમાં સત્ર વ્યાપ્ત થયેલી છે. જે વસ્તુમાંથી નિ નીકળે છે તે વસ્તુમાં કંપન થવાને લીધે તે ભાષા પુદ્ગલ વણ્ણાએમાં પણ કંપન થાય છે. તેને લીધે તરગા ( અવાજનાં મેાજા એ ) ઉત્પન્ન થાય છે. તે તરંગા જ ઉત્તરાઉત્તર પુદ્ગલ વાએમાં કંપન પેદા કરે છે, અને તેને લીધે એક
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे करती है जिस से शब्द एक स्थान ले उद्भूत होकर भी इग्नरे स्थान पर सुनाइ पड़ता है, विज्ञान वाले भी शब्दका वहन भी हनी प्रकार की प्रक्रिया द्वारा मानते हैं यद्यपि नैयायिक और वैशेषिक गन्दको आकाश का गुण मानते हैं किन्तु जैन सिद्धान्त में इसे पुनलद्रव्य को व्यञ्जनपर्याय माना है और युक्ति से विचार करने पर भी यही सिद्ध होता है इस शब्द के भापात्मक और अभापात्मक ऐसे दो लेद हैं पापा पर्याप्ति नामकर्म के उदय से उत्पादित ( उत्पन्न किये हुम) जो जीव के द्वारा शब्द किया जाता है वह भाषा शाब्द है और इससे भिन्न नोभापा शब्द है १ भाषा शब्द भी अक्षर सम्बाद और नोअक्षरमम्बाढ़ के भेद से दो प्रकार का है इन्हें भी साक्षर और अनक्षर रूप से कहा गया है जो विविध प्रकार की भाषाएँ बोलचाल में आती हैं जिनमें शास्त्र लिखे जाते हैं वे अक्षर समन्ध साक्षर शब्द है यही बात "वर्णव्यक्तियुक्तः" पद से प्रकट की गई है इस से भिन्न जो शब्द है यह नोअक्षर सम्बद्ध शब्द है यह दीन्द्रियादि प्राणियों की ध्वनि रूप होता है दुन्दुभि आदि का जो शब्द है वह आतोद्य (बाजे का ) शब्द है तथा चंग (बंश आदि
સ્થાનમાં ઉત્પન્ન થયેલ શબ્દ બીજા સ્થાન પર પણ સાભળી શકાય છે. શs (અવાજ) નું આ પ્રકારે પ્રસરણ થવાની વાત વૈજ્ઞાનિકે પણ સ્વીકારે છે. જો કે નૈયાયિક અને વૈશેષિક મતવાદોએ શબ્દને આકાશનો ગુણ માને છે, પરંતુ જૈન સિદ્ધાન્તમાં તે તેને પુદ્ગલ દ્રવ્યની વ્યંજન-પર્યાય રૂપ માનવામાં આવેલ છે, અને યુક્તિપૂર્વક વિચાર કરતાં એજ વાત સિદ્ધ થાય છે.
આ શબ્દના ભાવાત્મક અને અમે મક એવાં બે ભેદ છે ભાષા પર્યાપ્તિ નામકર્મના ઉદયથી ઉત્પાદિત (ઉપન કરાયેલ) જે શબ્દજીવના દ્વારા કરવામાં આવે છે તેને ભાષાશબ્દ કહે છે. તેનાથી ભિન્ન જે શબ્દ છે તેને નો ભાષાશબ્દ કહે છે (૧) ભાષાશબ્દ પણ અક્ષર સંબદ્ધ અને અક્ષર સંબદ્ધના ભેદથી બે પ્રકારને કહ્યો છે. તેમને પણ સાક્ષર અને અક્ષરરૂપ બે ભેદ ચુત કહેવામાં આવેલ છે. જે વિવિધ પ્રકારની ભાષાઓ બોલચાલમાં આવે છે, જે ભાષાઓમાં શાસ્ત્રો લખાય છે, તેમને “અક્ષર સંબદ્ધ સાક્ષરં શબ્દ न प्रारम मावी शाय छे. मेश पात · वर्णव्यक्तियुक्तः " मा ५६ द्वारा પ્રકટ કરવામાં આવી છે. તેનાથી ભિન્ન જે શબ્દ છે તેને નોઅક્ષર સંબંદ્ધ શબ્દ કહે છે. તે દ્વીન્દ્રિય વગેરે પ્રાણીઓના ધ્વનિરૂપ હોય છે. હૃદુભ (२) माहिना सपने माता (पत्रिना) ७६ ४ छ, तथा
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०२ उ०३ २ सू० २५ शब्दद्वैविध्यनिरूपणम् ४। ततशब्दो घनः शुषिरश्चेति द्विविधः। तत्र वन:-कांस्यतालादिजनितः, शुपिरः-वंशादिजनितः ५। एवं विततोऽपि घनशुपिरभेदेन द्विविधः । उक्तञ्च-"ततं वीणादिकं ज्ञेयं, विततं पटहादिकम् ।
घनं तु कांस्यतालादि, वंशादि शुपिरं मतम् ॥१॥” इति ६ । भूपणशब्दः-नू पुरादिजनितः, तद्भिन्नो नोभूषणशब्दः ७ । तालशब्द: हस्ततालादिजनिता, लत्तिकाशब्द:-पाणिप्रहारजनितः ८ । अनयाऽष्टमुच्या के परस्पर टकराने से जो शब्द होता है ) है वह नोआतोद्य शब्द है वीणा आदि से जो शब्द उत्पन्न होता है वह तत शन्द है तथा पटह (ढोल) आदि से जो शब्द उत्पन्न होता है वह वितन शब्द है ४ घन और शुषिर के भेद से तत शब्द दो प्रकार का है-कांस्य ताल आदि से जनित जो शब्द है वह धनशब्द है वंश शंख आदि से जनित जो शब्द है वह शुषिर शब्द है इसी तरह से वितत शब्द' भी धन और शुपिर के भेद से दो प्रकार का है उन्हें च-"ततं वीणादिकं " इत्यादि ।
नपुर आदि से जनित शब्द भूषण शब्द है तथा इससेभिन्न जो शब्द है वह नोभूषण शब्द है हाथों की ताली बजाने आदि से जो शब्द होता है वह तालशब्द है तथा एंडी आदि के प्रहार से जो शब्द होता है वह लत्तिका शब्द है इस अष्ट सूत्रों द्वारा शब्दों के भेद कहे गये हैं अब शब्दोत्पत्ति के विषय में सूत्रकार कहते हैं-शब्द दो कारणों से उत्पन्न होता है एक तो संघातरूप વાંસ આદિ પરસ્પર અથડાવાથી જ અવાજ થાય છે તેને આદ્ય શબ્દ કહે છે. વિષ્ણુ આદિમાથી જે અવાજ નીકળે છે તેને તતશબ્દ કહે છે, તથા ઢેલ આદિમાધી જે અવાજ નીકળે છે તેને વિતતશબ્દ કહે છે (૪) ઘન અને શુષિરના ભેદથી તતશબ્દ બે પ્રકારના કહ્યા છે-કરતાલ, મંજિરા આદિથી જનિત જે અવાજ છે તેને ઘનશબ્દ કહે છે અને વાંસળી, શંખ આદિથી જનિત શબ્દને શુષિર શબ્દ કહે છે. વિતત શદ પણ ઘન અને શુષિરના ભેદથી- બે ४२ना छ. ४ा ५५ -" ततं वोणादिकं " त्यादि
નૂપુર (ઝાંઝર) આદિ દ્વારા જનિત શબ્દને ભૂષણ શબ્દ કહે છે અને તેના કરતાં ભિન્ન એવા શબ્દને ભૂષણ શબ્દ કહે છે. હાથેથી તાળી પાડવા આદિ વડે જે શબ્દ થાય છે તેને તાલ શબ્દ કહે છે. પગની એડી વગેરેના પ્રહારથી જે શબ્દ થાય છે તેને લતિકા શબ્દ કહે છે. આ અષ્ટસ્ત્રી દ્વારા સૂત્રકારે શબ્દના ભેદનું નિરૂપણ કર્યું છે. હવે સૂત્રકાર શ ત્પત્તિનાં કારણનું નિરૂપણ કરે છે-શબ્દ બે રીતે ઉત્પન્ન થાય છે–સંઘાતરૂપ અવસ્થાને
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્
स्थानrres
शब्दभेदाः प्रोक्ताः, साम्प्रतं शब्दोत्पत्तिमाह - ' दोहिं ठाणेहिं ' इत्यादि- द्वाभ्यां स्थानाभ्यां=कारणाभ्यां शब्दोत्पाद: = शब्दोत्पत्तिः स्यात्, तथाहि - ' साहनंताणं ' इत्यादी पञ्चम्यर्थे पष्ठी, तेन संहन्यमानेभ्यः = संघातं समापद्यमानेभ्यः पुद्गलेभ्यः शब्दोत्पाद' स्यात् । यथा-अभ्रपवनादि संयोगे गर्जनशब्दोत्पत्तिः तथा - भिद्यमानेभ्यः=वियोज्यमानेभ्यः पुद्गलेभ्यथ शब्दोत्पादः स्यात् यथा वृक्ष पत्रादीनामिति ।। ० २५ ।।
पुद्गलानां संघातभेदयोः कारण प्ररूपणामाह
मूलम् - दोहिं ठाणेहिं पोग्गला साहण्णंति तं जहा सई वा पोग्गला साहन्नति, परेण वा पोग्गला साहनंति १ । दोहिं ठाणेहिं पोग्गला भिज्जति तं जहा सई वा पोग्गला भिज्जंति परेण वा पोग्गला भिज्जति २ । दोहिं ठाणेहिं पोग्गला परि सति, तं जहा सई वा पोग्गला परिसडंति परेण वा पोग्गला परिसाडिज्जंति ३ । एवं परिवति ४, विद्धंसंति ५ ।
दुविहा पोरगा पण्णत्ता, तं जहा- भिन्ना चैव अभिन्ना व १ | दुविहा पोग्गला पण्णत्ता तं जहा- भिउरधम्मा चेव नोभिरधम्मा व २ । दुबिहा पोग्गला पण्णत्ता, तं जहाअवस्था को प्राप्त होते हुए पुद्गलों से शब्दोत्पाद होता है जैसे अभ्र ( मेघ का शब्द ) और पवन आदि के शब्द होने पर गर्जन रूप शब्द की उत्पत्ति होती है दूसरे जब पुकूल स्कन्ध वियुक्त होते हैं तब उनसे शब्दोत्पाद होता है जैसे वृक्ष पत्र आदिकों का शब्द होता है अर्थात् जब वस्तु अलग २ हो जाता है तब उनका जो शब्द होता है वह वियुक्त शब्द है || सू० २२॥
પ્રાપ્ત કરતાં પુદ્ગલેા દ્વારા શબ્દત્પાદ થાય છે. એટલે કે પુદ્ગલેાની અરસ-પર સમાં સઘ.ત ( સૉંચેાગ) થવાથી એવું મને છે. જેમકે મેત્રની ગર્જના અને પવન આદિના શબ્દ ( સુસવાટ) થવાથી ગર્જનરૂપ શબ્દની ઉત્પત્તિ થાય છે. (२) न्यारे युगस २४न्ध वियुज ( अलग ) थाय छे, त्यारे तेभना द्वारा શબ્દની ઉત્પત્તિ થાય છે. જેમકે વૃક્ષ, પત્ર આદિકાના શબ્દ સંભળાય છે. કહેવાનું તાત્પ એ છે કે જ્યારે વસ્તુ અલગ થાય છે ત્યારે પણ શબ્દની उत्पत्ति थाय छे, ॥ सू. २५ ॥
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुपी का स्था०२उ०३० २६ पुद्गलानां संघातभेदकारणनिरूपणम्. ३६७ परमाणुपोग्गला चेव नोपरमाणुपोग्गला चेव ३। दुविहा पोग्गला पण्णत्ता, तं जहा-सुहुमा चेव बायरा चेव ४ । दुविहा पोग्गला पण्णत्ता तं जहा-बद्धपासपुठ्ठा चेव नोबद्धपासपुट्ठा चेव ५ । दुविहा पोग्गला पण्णत्ता, तं जहा-परियाइय चेव अपरियाइयच्चेव ६ । दुविहा पोग्गला पण्णत्ता, तं जहाअत्ता चेव अणत्ता चेव ७ । दुविहा पोग्गला पण्णत्ता तं जहाइटा चेव आणिट्ठा चेव ८। एवं कंना ९, पिया १०, मणुन्ना ११, मणामा १२ ॥ सू० २६ ॥ ___ छाया-द्वाभ्यां स्थानाभ्यां पुद्गलाः संहन्यन्ते, तद्यथा-स्वयं वा पुद्गलाः संहन्यन्ते, परेण वा पुद्गलाः संहन्यन्ते १। द्वाभ्यां स्थानाभ्यां पुद्रला भियन्ते तद्यथा-स्वयं वा पुद्गला भिद्यन्ते परेण वा पुद्गला भिद्यन्ते २ । द्वाभ्यां स्थानाभ्यं पुद्गलाः परिशटन्ति, तद्यथा-स्वयं वा पुद्गलाः परिशटन्ति, परेण वा पुद्गलाः परिशाटयन्ते ३ । एवं परिपतन्ति ४ विध्वंसन्ते ५ ।
द्विविधाः पुद्गलाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-भिन्नाश्चैव अभिन्नाश्चैव १। द्विविधाः पुद्गलाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-भिदुरधर्माणश्चैव नो भिदुरधर्माणश्चैव २ । द्विविधाः पुद्गलाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-परमाणुपुद्गलाश्चैव नो परमाणुपुद्गलाश्चैव ३। द्विविधाः पुद्गलाः प्रज्ञप्ताद्यथा-मूक्ष्माश्चैव वादराश्चैव ४ । द्विविधाः पुद्गलाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-बद्धपार्श्वस्पृष्टाश्चैव नो वद्धपार्श्वस्पृष्टाश्चैव५। द्विविधाः पुद्गलाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-पर्यात्ताश्चैव अपर्यात्ताश्चैवद । द्विविधाः पुद्गलाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-आत्ताश्चैव अनात्ताश्चैव ७। द्विविधाः पुद्गलाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-इष्टाश्चैव, अनिष्टाश्चव ८। एवं कान्ताः९, मियाः १०, मनोज्ञाः ११, मन आमाः १२ ॥ मू० २६ ।।
पुनलों के संघात और भेद के कारण की प्ररूपणा'दोहिं ठाणेहिं पोग्गला साहणंति' इत्यादि ।
टीकार्थ-यह पंचसूत्री है-इसका अर्थ सुगम है, स्वभावसे ही जो पुद्गल परस्पर में मिल जाते हैं-जैसे वे अभ्रादिकों (मेघों) में मिल
પલેના સંઘાત (સગ) ની તથા વિઘટનના કારણેની પ્રરૂપણા– " दोहिं ठाणेहिं पोगगला साहणंति" त्या:
ટકાથ–આ પંચસૂત્રી છે, તેનો અર્થ સરળ છે. અભ્રાદિકમાં (મેઘમાં) પુલ જે રીતે એક બીજા સાથે મળી જાય છે–પિંડરૂપ બની જાય છે, તે
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६८ -
स्थानाङ्गसूत्रे
}
टीका--' दोहि ठाणेहिं ' इत्यादि पञ्चसूत्री सुगमा | नवरम् - विशेषस्त्वयम् स्वयं वा स्वभावेनैव अभ्रादिभिव पुद्गलाः संहन्यन्ते = संबध्यन्ते, पिण्डीभवन्तीत्यर्थः कर्मकर्तृप्रयोगोऽयम् । चा=अथवा परेण अन्येन पुद्गलाः संहन्यन्ते १ | स्वयं परेण वा भिद्यन्ते विघटन्ते । स्वयं वा पुद्गलाः परिशटन्ति, अवसीदन्ति कुत्सितावस्थां प्राप्नुवन्ति कुष्ठादिना ल्यादिवत् परेण वा पुद्गलाः परिशाटयन्ते मद्यद्रव्यादिवत् ३ | परिपतन्ति पर्वतादेखि ४ | विध्वंसन्ते = विनश्यन्ति घनपटलवत् ५ । जाते हैं संबद्धित हो जाते हैं- पिण्डीभाव को प्राप्त हो जाते हैं यह उनके मिलने में प्रथम कारण हैं । तथा-पर के द्वारा कृन उपाय से जो पुद्गल आपस में मिल जाते हैं यह उनके मिलने में दूसरा कारण है इसी तरह जो पुगल अपने आप विघटित ( अलग ) हो जाते हैं यह उनके विघटित होने का प्रथम कारण है नथा जब वे दूसरे कारणों से विघटित ( अलग) कर दिये जाते हैं तो यह उनके विघटित होने का दूसरा कारण है । २ । इसी तरह से उनके परिशटिन ( सडना ) होने के भी दो कारण हैं - एक कारण वह है जिस कारण से वे स्वयं ही कुष्ठ (कोढ़) रोगादि से अंगुली की तरह परिशक्ति हो जाते हैं - कुत्सितावस्था को प्राप्त हो जाते हैं। अर्थात् सड जाते हैं, दूसरा कारण वह है कि जिसके द्वारा मद्यादि द्रव्य की तरह ( परिशटिन ) सडाये जाते हैं ३ इसी प्रकार से पुगलों के परिपतन ( पड़ने ) में भी दो कारण हैं - एक कारण वह है कि जिससे वे पर्वतादि की तरह अपने आप पतित ( पड़ना )
રીતને સ્વાભાવિક સ ઘાત ( સ ́યેાગીકરણ ) કહે છે આ સિવાય પુદ્ગલેાના સઘાતનું ખીજું કારણ આ પ્રમાણે છે—પરના દ્વારા કૃત ઉપાય દ્વારા પણુ પુèા એક બીજા સાથે મળી જાય છે ! ૧ ॥
પુલેાના વિઘટનામાં (જુદા થવામાં) પશુ એવાંજ એ કારણેા રહેલાં છે.(૧) પુત્લા પોતાની જાતે જ વિઘટિત ( અલગ ) થઈ જાય છે (ર) અથવા તેએ ખીજા કારણેાથી પણ વિઘટન પામે છે. ॥ ૨ ॥
એજ પ્રમાણે તેમના પિરશટનમાં ( સડવામાં ) પણ એ કારણેા કામ કરે છે–(૧) જેમ કાઢા રાગ દ્વારા આંગળી આદિ અગા સડી જાય છે તેમ સ્વાભાવિક રીતે જ પુāામાં પિરશટન થાય છે (૨) મદ્યાદિ દ્રવ્યની જેમ અન્ય ઉપાય દ્વારા પણ પરિશટન થાય છે. ॥ ૩ ॥
G
એજ પ્રમાણે પુત્લાનું પરિપતન ( પડવાની ક્રિયા ) પણ એ કારણે થાય છે (૧) પતાદિની જેમ આપે!આપ પરિપતન થાય છે (૨) અન્યના દ્વારા પણ તેમનું પરિપતન કરાય છે. ॥ ૪ ॥
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ उ० ३ सू०२६ पुद्गलानां सघातमेदकारणनिरूपणम् ३६९
पुनः पुद्गलानेव निरूपयति-'दुविहा पोग्गला' इत्यादि
द्वादशसूत्री कण्ठया, नवरम्-भिन्नाः = विघटिताः उभिन्नाः = संघातमा. पन्नाः १। स्वयमेव भिद्यते इति भिदुरं = भिदुरत्वमित्यर्थः तदेव धर्मः= स्वभावो येषां ते भिदुरधर्माणः - प्रतिक्षणविनश्वरशीला इत्यर्थः, अन्तर्भूतमावप्रत्ययोऽयम् । तद्भिन्ना नो भिदुरधर्माणः २। परमाणुपुद्गला:-परमाश्च ते हो जाते हैं और दूसरा कारण यह है कि जिसके द्वारा वे परिपतित किये जाते हैं इसी तरह से पुद्गलों के विनाश होने में भी दो कारण होते हैं-एक कारण वह है कि जिस कारण से वे घनपटल (मेध) की तरह स्वतः ही नष्ट हो जाते हैं और दूसरा कारण वह है कि जिससे वे विनष्ट (नाश ) कर दिये जाते हैं जैसे पुराना घर आदि ५। ___ यह द्वादश सूत्री है-इसमें भी पुद्गल दो प्रकार के ही प्रकट किये गये हैं-एक विघटित और दूसरे संघातप्राप्त जो पुगल भिन्न २ रूप में विघटित हैं वे भिन्न विघटित (अलग २) पुद्गल हैं तथा जो पुद्गल संघात (एक दूसरे के साथ मिल जाना) को प्राप्त हैं वे अभिन्न-संघात प्राप्त पुद्गल हैं १ इस प्रकार से भी पुद्गल दो प्रकार के हैं-एक भिदुरधर्मा और दूसरे नोभिदरधर्मा जिनका स्वभाव अपने आप ही प्रतिक्षण विनश्वर (नाश) होने का है वे भिदुरधर्मा पुदल हैं और जिनका स्वभाव ऐसा नहीं है-भिदुरधर्मासे जो विपरीत हैं वे नोभिदुरधर्मा परमाणु पुद्गल हैं २ इसी प्रकार से पुद्गल दो प्रकार के हैं-एक परमाणु रूप पुद्गल और
એજ પ્રમાણે પટના વિનાશમાં પણ બે કારણે કામ કરે છે-(૧) મેઘની જેમ તેઓ સ્વતઃ વિનષ્ટ થઈ જાય છે (૨) અથવા પુરાણા ઘરની જેમ અન્ય ઉપા દ્વારા પણ તેને વિનાશ કરાય છે. [ ૫ છે
હવે જે દ્વાદશ સૂત્રી (બાર સૂત્રો) કહી છે તેને અર્થ સમજાવવામાં भाव छ-तभा पशु पुराना में प्रा२ मताच्या छ-(१) विघटित मन (२) સંઘાતપ્રાપ્ત. જે મુદ્દલે જુદે જુદે રૂપે વિઘટિત છે, તેઓ ભિન્ન વિઘટિત (અલગ અલગ) પુદ્ગલ ગણાય છે, તથા જે પલે સંઘાતપ્રાપ્ત (એક બીજા સાથે સંગ પામેલાં) છે, તેમને અર્ભિન્ન સંઘાપ્રતાસ પુલે કહે છે. એના
पुराना मा प्रभारी में ५४५२ छ-(१) मि२ घर्मा मन (२) न! ભિદુર ધમાં પિતાની જાતે જ પ્રતિક્ષણ નષ્ટ થવાના સ્વભાવવાળાં પુલને ભિદુર ધર્મા પુલે કહે છે. તેના કરતાં વિપરીત સ્વભાવવાળાં પુદ્ગલેને ને ભિદુર ધર્મા પરમાણુ પુદ્ગલ કહે છે. જે ૨ .
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७०
स्थानास्त्रे
अणवश्च परमाणव-निविभागद्रव्यरूपाः, ते चते पुद्गलाश्च ते तथा स्कन्धत्वभाचमनापन्नाः केवलाः पग्माणच एवेत्यर्थः । तद्भिन्ना नो परमाणुपुद्गलाः स्कन्धभूता इत्यर्थः ३। सूक्ष्माः-सूक्ष्मपरिणामाः शीतोष्णस्निग्धरूक्षलक्षणचतुःस्पर्शव न्तश्च, एते च भाषादयःसन्ति, बाढरा यादपरिणामा अष्टस्पर्शवन्तश्चोदारिका. दयः ४। बद्धपार्श्वस्पृष्टाः पार्थेन देहत्वचा स्पृष्टाः-रजोवत् पार्श्वस्पृष्टाः, ततो दसरा नो परमाणुरूप पुद्गल जो पुद्गल निविभाग द्रव्यरूप होते हैं वे परमाणु रूप पुदल हैं और जो इनसे भिन्न पुद्धल हैं ने स्कन्धरूप पुदल नो परमाणुरूप हैं इसी प्रकार से सूक्ष्म और बादर के भेद से पुद्गल दो प्रकार के होते हैं जो पुद्गल सूक्ष्मपरिणाम से परिणत हो रहे हैं वे सूक्ष्म पुद्धल हैं-इनमें शीत, उष्ण, स्निग्ध और रूक्ष इन चार स्पों में से कोई से दो अविरोधी स्पर्श रहते हैं अथवा भिन्न २ देशों की अपेक्षा से उनमें ये चार स्पर्श रहते हैं ऐसे पुदल मापादिरूप होते हैं जो बादर परिणाम से परिणत हैं वे बाद पुद्धल हैं हल बादरपुङ्गलों में आठों प्रकार के स्पर्श रहते हैं ऐसे ये बादर परिणत पुद्गल औदारिक आदि रूप हैं इसी प्रकार से पुद्गल बद्धपाच स्पृष्ट और नो वद्धपार्श्वस्पृष्टके भेदसे दो प्रकार के भी होते हैं-बद्धपाचस्पृष्टपुङ्गल वे हैं जो देह की त्वचा (चमड़ी) के साथ रज की तरह पहिले स्पृष्ट होते हैं बाद में बाह गाढतररूप में
પદ્રલને આ પ્રમાણે બે પ્રકાર પણ પડે છે-(૧) પરમાણુ રૂપ પુલ અને (૨) ને પરમાણુ રૂપ પુલ જે પુદ્ર નિવિભાગ દ્રવ્યરૂપ હોય છે તેમને પરમાણુ રૂપ પુલ કહે છે. પણ તેના કરતાં ભિન્ન જે સ્કન્વરૂપ મુદ્દલો. છે, તેમને નો પરમાણુરૂપ કહે છે.
એજ પ્રમાણે સૂક્ષમ અને બાદરના ભેદથી પણ પુલ બે પ્રકારના હોય છે. સૂમ પરિણામથી પરિણત જે પુલે છે તેમને સૂક્ષ્મ પુદ્ગલ કહે છે. તે પ્રકારનાં પુલેમાં શીત, ઉષ્ણ, સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ આ ચાર સ્પર્શોમાંથી કઈ પણ બે અવિધી સ્પર્શીને સદ્દભાવ હોય છે. અથવા ભિન્ન ભિન્ન દેશે (અ) ની અપેક્ષાએ તેમનામાં તે ચરે સ્પર્શીને સદ્દભાવ રહે છે. એવાં પુદ્ગલે ભાષાદિ રૂપ હોય છે. બદિર પરિણામથી પરિણત પુદ્ગલેને બાદર પુલે કહે છે. તે બાદર પુકામાં આઠે પ્રકારના સ્પર્શીને સદ્ભાવ રહે છે. એવાં તે બાદર પરિણત પુલે ઔદારિક આદિ રૂપ હોય છે.
એજ પ્રમાણે બદ્ધપાર્શ્વધૃષ્ટ અને ને બદ્ધપાર્શ્વના ભેદથી પણ પુલ બે પ્રકારના હોય છે. જે પુલે શરીરની ત્વચાની સાથે રજની જેમ
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टोका स्था० उ०३ सू० २६ पुद्गलानां संघातमेदकारण निरूपणम् ३७१ बद्धा: - गाढतरं श्लिष्टाः तनौ तोयवत् पार्श्वस्पृष्टाय ते वद्धाच =म देशैरात्मसात्कृताः राजदन्तादिवद् वद्धपार्श्वस्पृष्टाः ।
उक्तञ्च - " पृटुंरेणु व तणुम्मि, बद्धमप्पी कयं पएसेहिं " इति । छाया - स्पृष्टं रेणुवत्तनौ, वद्धमात्मीकृतं प्रदेश : " इति ॥ घ्राणरसन स्पर्शनेन्द्रियग्रहणगोचराइत्यर्थः । एते पुद्रला यदा प्रागरसनस्पर्शनेन्द्रियैः सह स्पृष्टा द्धा भवन्ति तदा - गन्धः - सुरभ्यादित्वेन आघायते रसः - मधुरादित्वेनास्वाद्यते स्पर्श:- कर्कशादित्वेन स्पृश्यते नान्यथा । नो वद्धपार्श्वस्पृष्टाः पुद्गला द्विप्रकारा
प्रदेशों के साथ लिष्ट हो जाते ये हैं कहा भी है- 'पुढं रेणुं व' इत्यादि रेणु (रज) की तरह शरीर में जो पुद्गल पहिले स्पृष्ट होते हैं और बाद में चिपक जाते हैं वे बद्ध पार्श्व स्पृष्ट पुद्गल हैं । अर्थात् पार्श्व स्पृष्ट होकर जो होते हैं ऐसे पुल बद्धपार्श्वस्पृष्ट हैं ये पुल घाग, रसना और स्पर्शन इन्द्रियों द्वारा अपने २ विषयरूप से गृहीत होते हैं ये पुल जब घाण इन्द्रिय के साथ स्पृष्ट होकर बद्ध होते हैं तब उनका सुगन्ध आदि गंध उसके द्वारा सूचने में आता है और जब ये पुल रसना इन्द्रिय के साथ स्पृष्ट होकर बद्ध होते है तब उनका मधुर (मीठा ) रस आदि उसके द्वारा गृहीत होता है-आस्वादित होता है । तथा जब ये पुल स्पर्शन इन्द्रिय के साथ स्पृष्ट होकर बद्ध होते हैं - तब उनका कर्कश - ( कठोर ) आदि स्पर्श उसके द्वारा छूआ जाता है ।
પહેલાં પૃષ્ટ રહે છે અને ત્યારબાદ જાય છે તે પુદ્ગલેને અદ્ધપાર્શ્વ પૃષ્ટ
ગાઢતર રૂપે પ્રદેશેાની સાથે ક્ષિષ્ટ થઈ પુદ્ગલા કહે છે. કહ્યુંપણુ છે કે
" पुढं रेणुव " त्याहि रेशु (२४) नी प्रेम के युद्धखेोचडेलां शरीરની સાથે પૃષ્ટ થાય છે અને પછી શરીરની સાથે ચાંટી જાય છે, એવાં પુદ્ધયાને બદ્ધપાર્શ્વત્કૃષ્ટ કહે છે. એટલે કે પાર્શ્વ પૃષ્ટ ( પહેલા પૃષ્ટ ) થઈને પછીથી ખદ્ધ થનારાં પુāાને બદ્ધપાર્શ્વત્કૃષ્ટ પુદ્દલા કહે છે. તે યુદ્ધલેાને ઘ્રાણેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિય દ્વારા પાતપેાતાના વિષય રૂપે ગ્રહણુ કરવામાં આવે છે. તે પુāા જ્યારે ઘ્રાણેન્દ્રિયની સાથે પ્રુષ્ટ થઈને મૃદ્ધ થાય છે ત્યારે તેમની સુગન્ધ આદિ ગવ તેના દ્વારા સુઘવામાં આવે છે. જ્યારે તે પુદ્ગલ રસના ઇન્દ્રિય સાથે સ્પષ્ટ થઇને મૃદ્ધ થાય છે ત્યારે તેના દ્વારા તેમના भधुर माहि रस ( स्वाह ) नो आस्वाह ४राय छे. ल्यारे ते युगला स्पर्श - ન્દ્રિયની સાથે પૃષ્ટ થઈને બદ્ધ થાય છે, ત્યારે તેના દ્વારા તેમના કઈશ આદિ સ્પર્શ અનુભવી શકાય છે.
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७२
स्थानी सूत्रे
भवन्ति, तत्र केचित् श्रोत्रन्द्रियग्रहणगोच भवन्ति केचित्तु चक्षुर्मात्र विषया इति । तत्र ये- वद्धा नैव किन्तु पार्श्वस्पृष्टाः, इति वद्धरूपैकपदप्रतिपेधेन श्रोत्रेन्द्रियमात्रग्रहणगोचरा भवन्ति । अन्ये तु नो बद्धाः, नो पार्श्वस्पृष्टाः इत्युभयपदनिषेधेन श्रोत्राद्यविपयाचक्षुर्विपयाश्च पुद्गला भवन्तीति ।
यहां ऐसी शंका हो सकती है कि रूपादि गुण तो अमूर्त हैं फिर इन्द्रियों द्वारा इनका ग्रहण कैसे हो सकता है ? तो इसका समाधान ऐसा है कि गुण गुणी - द्रव्य से भिन्न नहीं हैं-अतः अर्थ का ग्रहण होने पर उससे कथंचित् अभिन्न हुए गुणों का भी ग्रहण हो जाता है जैसे घ्राण इन्द्रिय से गंव का संयोग न होकर सुगंध या दुर्गंध वाले परमाणुओं का ही संयोग होता है किन्तु घाण इन्द्रिय में गंध को अभिव्यक्त करने की योग्यता होने से इसका विषय गंध कहा गया है।
-
इसी प्रकार से अन्य इन्द्रियों के विषय में भी जानना चाहिये नो बद्धपार्श्वस्पृष्ट पुल दो प्रकार के होते हैं- इनमें कितनेक श्रोत्रेन्द्रिय के विषय होते हैं और कितनेक चक्षु इन्द्रिय के विषय होते हैं तथा जो पुद्गल बद्ध नहीं है, किन्तु पार्श्वस्पृष्ट है वे केवल श्रोत्रेन्द्रिय के ही विषय होते हैं तथा जो पुद्गल न बद्ध है और न स्पृष्ट है वे एगल सिर्फ एक चक्षु इन्द्रिय के ही विषय होते हैं क्यों कि चक्षु इन्द्रिय अप्राप्यकारी
શંકા—રૂપાદિ ગુણુ તે અમૃત છે, તે ઇન્દ્રિયા દ્વારા તેમને કેવી રીતે ગ્રહણ કરી શકાય છે
સમાધાન —ગુણ ગુણી-દ્રવ્યથી ભિન્ન નથી, તેથી અર્થનું ગ્રહણ થાય ત્યારે તેનાથી કઈક અભિન્ન એવાં ગુÀાનું પણ ગ્રહણુ થઈ જાય છે. જેમકે ઘ્રાણેન્દ્રિયથી ગધના સર્ચાળ ન થવા છતાં પણુ સુગંધ અને દુ ધવાળાં પરમાણુ એને જ સચેત્ર થાય છે. પરન્તુ ઘ્રાણેન્દ્રિયમાં ગધને અભિવ્યક્ત કરવાની ચૈાગ્યતાં હાવાથી તેના વિષય તરીકે ગધને માનવામાં આવે છે.
વિષય અને છે.
વિષય અને છે.
એજ પ્રમાણે અ ય ઇન્દ્રિયાના વિષયમાં પણ સમજવું. ના ખદ્ધપાર્શ્વ સૃષ્ટ પુદ્ગલ એ પ્રકારના હાય છે. તેમાંથી કેટલાંક શ્રોત્રેન્દ્રિયને તેના દ્વારા અનુભવી શકાય છે અને કેટલાક ચક્ષુ ઇન્દ્રિયના તથા જે પુદ્ગલે! ખદ્ધ નથી હાતાં પશુ માત્ર પાર્શ્વધૃષ્ટ જ હોય છે, તે માત્ર શ્રોત્રેન્દ્રિયના જ વિષય અને છે. તથા જે પુદ્ગલ ખદ્ધ પણ હતાં નથી અને પૃષ્ટ પણ હેાતાં નથી, તેએ માત્ર ચક્ષુ ઇન્દ્રિયને જ વિષય અને છે, કારણ કે ચક્ષુ ઇન્દ્રિયને અપ્રાપ્યકારી માનવામાં આવી છે. કહ્યું પણ છે કે
पु
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टोका स्था०२३०३ सू०२६ पुद्गलानां संघातभेदकारणनिरूपणम् ३७३ उक्तञ्च -" पुढे सणेइ सदं, रूवं पुण पासई अपुढे तु ।
गंध रसं च फासं च, बद्धपुढे वियागरे ॥" छाया-स्पृष्टं शृणोति शब्द, रूप पुनः पश्यति अस्पृष्टं तु ।
गन्धं रसं च स्पर्श च, वद्धं स्पृष्टं व्यायगीयात् ।। इति । उक्तेयमिन्द्रियाण्यपेक्ष्य पुद्गलानां बद्धपार्श्वस्पृष्टता, एवं जीवप्रदेशापेक्षया परम्परापेक्षया च वोध्येति ५। 'परियाइय' त्ति-पर्यात्तासामस्त्येन गृहीताः कर्मपुद्गलवत् , तद्भिन्ना अपर्यात्ताः। यहा-' पर्यायातीताः' इतिच्छाया तत्र मानी गई है। कहा भी है-“पुढे स्तुणेइ सदं इत्यादि । ____ कर्ण इन्द्रिय स्पृष्ट हुए शब्द को ग्रहण करती है चक्षु इन्द्रिय अस्पृष्ट हुए रूप को ग्रहण करती है और घ्राण, रसना और सार्शन ये तीन इन्द्रियां बद्धस्पृष्ट हुए पुद्गल को ग्रहण करती हैं । इस प्रकार इन्द्रियों की अपेक्षा लेकर यह पुद्गलोंकी बद्धपार्श्व स्पृष्टता कही है जीवप्रदेशापेक्षासे
और परम्परापेक्षासे भी इसी तरह यह बद्धपार्वस्पृष्टता जानना चाहिये। ___ इस प्रकार से भी पुद्गल दो प्रकार के कहे गये हैं एक पर्यात्तपुद्गल
और दूसरे अपर्यात्त पुद्गल, कर्मपुद्गल की तरह जो पुद्गल सामस्त्येन (सथ और से) गृहीत होते हैं वे पर्यात्तपुद्गल हैं और इनसे भिन्न जो पुद्गल हैं वे अपर्यात्तपुद्गल है अथवा " परियाइच्चेव अपरियाइच्चेव" की संस्कृत छाया "पर्यायातीताः" और "अपर्यातीताः" ऐसी भी सुणेइ सई" छत्याह
કણેન્દ્રિય સ્પષ્ટ થયેલા શબ્દને જ ગ્રહણ કરે છે, ચક્ષુ ઈન્દ્રિય અપૃષ્ટ થયેલા રૂપને ગ્રહણ કરે છે, અને પ્રાણેન્દ્રિય, રસનાઈન્દ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિય બદ્ધ અને પૂર્ણ થયેલાં પુદ્ગલેને જ ગ્રહણ કરે છે. આ પ્રમાણે ઇન્દ્રિયની અપેક્ષાએ પુલની બદ્ધપાપૃષ્ઠતાનું અહીં પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. જીવપ્રદેશાપેક્ષાએ તથા પરંપરપેક્ષાએ પણ એ જ પ્રમાણે તે બદ્ધપાર્શ્વધૃષ્ટતા સમજવી જોઈએ.
પુકૂલના નીચે પ્રમાણે બે પ્રકાર પડે છે-(૧) પત્ત પુદ્ગલ અને (૨) અપર્યાપ્ત પુદ્ગલ કર્મપુલોની જેમ જે પુલ બધી તરફથી ગૃહીત થાય છે, તે પુદ્ગલેને પર્યાપ્ત પુલ કહે છે અને તેમના કરતાં ભિન્ન પુલેને અપત્ત पुस ४ छे. अथवा “ परियाइचेव अपरियाइच्चेव" नी सकृत छाया “ पर्यायोतीताः ” भने “ अपर्यायातीताः " प ४ ॐ छ. २ युरो
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
२७४
स्थानाचे विवक्षितं पर्यायमतीताः पर्यायातीताः, इतरे तद्भिन्नाः ६ । आत्ता गृहीताः जीवेन शरीरादिदया परिग्रहमात्रतया वा स्वीकृताः, तदितरेऽनात्ताः ७ । इप्टा:इष्यन्ते प्रयोजनक्शाद् अर्थक्रियार्थिभिमनोरथपुरकत्वादिति तथोक्ताः, तद्भिन्ना अनिष्टाः ८ । एवं कान्ताः कमनीयाः विशिष्टवर्गादिसम्पन्नाः।९। प्रिया: हो सकती है इसमें जो विवक्षित पर्याय से अतीत-रहित पुद्गल हैं वे पर्यायातीत पुगल है और इनसे भिन्न जो पुद्गल हैं वे " अपर्यायातीत" पुद्गल हैं।६। ___आत्त और अनात्त के भेद से भी पुद्गल दो प्रकार के हैं- इन में जो पुद्गल जीव के द्वारा शरीर आदि रूप से गृहीत किये गये है वे आत्त पुद्गल हैं अथवा जो परिग्रहमात्र रूप से गृहीत किये गये हैं वे आत्त पुद्गल हैं इनसे भिन्न अनात्त पुद्गल हैं इष्ट और अनिष्टरूपसे भी पुद्धल दो प्रकार के हैं, अर्थक्रियार्थियों द्वारा मनोरथपूरक होने से जो प्रयोजनवश अभिलषित होते हैं वे पुद्गल इष्ट पुद्गल हैं और इनसे भिन्न जो पुद्गल हैं वे अनिष्ट पुद्गल हैं। ८। ___ इसी प्रकार कान्त, प्रिय, मनोज्ञ और मन आम पुद्गल भी अपने २ विपक्ष सहित समझना चाहिये अर्थात् कान्त और अकान्त के भेद से भी पुद्गल दो प्रकार के होते हैं इनमें जो पुद्गल विशिष्ट वर्णादिकों विवक्षित पर्यायाथी मतीत (२हित ) डाय छ, तमन ( पर्यायातीत युद्धसो" કહે છે અને તેમનાથી ભિન્ન એવાં જે પુદ્ર હોય છે, તેમને “અપર્યાયાતીત પુ ” કહે છે. જે ૬ છે
આત્ત અને અનાત્તના ભેદથી પણ પુલના બે પ્રકાર પડે છે. જે પુદ્ગલેને જીવ દ્વારા શરીર આદિ રૂપે ગ્રહણ કરવામાં આવેલાં હોય છે, તે પુદ્ગલેને આત્તમુદ્ર કહે છે. અથવા જે પુલને પરિગ્રહમાત્ર રૂપે ગૃહીત કરાયેલ છે, તેમને આપુલે કહે છે, તેમનાથી ભિન્ન પુલેને અનાત્ત પદલો કહે છે કે ૭.
ઈદ અને અનિષ્ટના ભેદથી પણ પદના બે પ્રકાર કહ્યા છે. અર્થ ક્રિયાર્થીઓને માટે જે પુલે મને રથપૂર્ણ કરનાર અને અભિલષિત હોય છે, તે પુદ્ગલેને ઈષ્ટ પુલો કહે છે, તેના કરતાં ભિન્ન પુલને અનિષ્ટ પુદ્ગલે ४. छे. ॥ ८॥
એજ પ્રમાણે કાન્ત, પ્રિય, મન અને મન આમ પુદ્ગલે પણ પિતપિતાના વિપક્ષથી યુક્ત હોય છે. જેમકે કાન્ત અને અકાન્તના ભેદથી પણ પુલના બે પ્રકાર પડે છે. જે પુલે વિશિષ્ટ વર્ણાદિકેથી યુક્ત હોય છે,
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
सुधारीका स्था०२३०३सू०२७ शब्दादिनामात्तानाचादिमेदनिरूपणम् ३७५ प्रीत्युत्पादका इन्द्रियालादका इत्यर्थः । १० । मनोज्ञाः-मनसा ज्ञायन्ते शोभनत्वेन हितकारित्वेन च ये ते तथा । ११ । मन आमाः मनः प्रियाः । यद्वा-मनोऽमाः मनसा अम्यन्ते गम्यन्ते वल्लभत्वेनानुस्मयन्ते ये ते तथा। विपक्षे 'तद्भिन्नाः' इति व्याख्येयम् ११ ॥ सू० १६ ॥
पुद्गलाधिकारादेव तद्धर्मान् शब्दादीन् आत्तादिविशेषणविशिष्टान् निरूपयन्नाह मूलम्-दुविहा सहा पण्णत्ता तं जहा-अत्ताचेव अणत्ता चेव१॥ एवं इट्टा जाव नणामा६ । दुविहा रूवा पण्णत्ता तं जहा-अत्ता चेव अणत्ता चेव, जाव मणामा १२ । एवं गंधा १७, रसा २४, फासा, एवमिकिके छ छ आलावगा भाणियवा ३२॥ सू० २७॥
छाया-द्विविधाः शब्दाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-आत्ताश्चैव अनावाश्चैव १ । एवम् इष्टा यावत् मन आमाः ६ । द्विविधाः रूपाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-आत्ताश्चैव अनात्ताश्चैव, यावत् मन आमाः १२। एवं गंधाः १८, रमाः २४, स्पर्शाः, एवमेकैके पड़ पड् आलापका भणितव्याः ३२ ॥ सू० २७॥ संपन्न होते हैं वे कमनीय पुद्गल हैं और इनसे जो भिन्न पुद्गल हैं वे अकमनीय पुद्गल हैं जो पुद्गल इन्द्रियों के आह्लादक होते है वे पदल प्रिय पुद्गल है और जो इनसे भिन्न पुद्गल हैं वे अप्रियपुद्गल है मन के द्वारा जो पुद्गल शोभनरूप से और हितकारीरूप से जाने जाते है वे मनोज्ञ पुद्गल हैं और जो इनसे भिन्न पुद्गल हैं वे अमनोज्ञ पुद्गल हैं जिन पुद्गलों को मन बल्लभ (प्रिय ) रूप से वारं बार याद करता है वे पुद्गल मनोऽम हैं अथवा मन को जो पुद्गल प्रिय होते हैं वे पुद्गल मन आम हैं इनसे भिन्न पुद्गल मनः अनाम हैं ॥ स्लू० २६॥
તેમને કમનીય પુલો કહે છે અને તેમનાથી ભિન્ન પુલેને અકમનીય પુદ્ર કહે છે. જે પુલે ઈન્દ્રિયોને માટે આહ્લાદજનક હોય છે તે પુલોને પ્રિય પુલે કહે છે અને તેમના કરતાં ભિન્ન પુલેને અપ્રિય પુલે કહે છે. જે પુલે મનને શોભિતા અને હિતકારી લાગે છે, તે પુલને મને પદ્રો કહે છે અને તેમના કરતાં ભિન્ન મુદ્રને અમને પુલો કહે છે. જે પુલને મન વલ્લભ (પ્રિય) પુતરૂપે વારંવાર યાદ કરે છે, તે પુલને મનેમ અથવા મનઆમ પુલે કહે છે. એવાં દ્ધલે મનને પ્રિય લાગે છે. તેમનાથી ભિન્ન પુલને અમનેમ (મન અનામ) પુલો કહે છે. સૂ. ૨૬
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७
स्थानासो टीका-'दुविहा सदा ' इत्यादि। अस्य व्याख्या-अव्यवहितपूर्वमत्रे गता ॥ सू० २७॥ उक्ताः पुद्गलधर्माः, सम्पति धर्माधिकाराज्जीवधर्मानाह
मूलम्-दुविहे आयारे पण्णत्ते, तं जहा-नाणायारे चेत्र नोनाणायारे चेव १ । नोनाणायारे दुविहे पपणत्ते-तं जहादसणायारे चेव नोदंसणायारे चेव २ । नोदंसणायारे दुविहे पण्णते, तं जहा चरित्तायारे चेव नोचरित्तायारे चेव ३। नो
पुद्गलाधिकार होने से ही अब सूत्रकार उनके धर्मरूप शमादिकों का आत्तादि विशेषण सहित वर्णन करते हैं___ 'दुविहा सदा पण्णत्ता' इत्यादि ।
टीकार्थ-शब्द दो प्रकार के कहे गये हैं एक आत्तशब्द और दूसरे अनात्तशब्द इसी पकार से वे इष्ट से लेकर यावत् मन आम तक दो दो प्रकार के होते हैं एसा जानना चाहिये।
इसी प्रकार से रूप आत्त और अनात्त के भेद से दो प्रकार के होते हैं इनके शेष प्रकार जो इष्ट से लगाकर मन आम तक है उनका भी कथन करना चाहिये इसी प्रकार से गंध, रस और स्पों का भी कथन करना चाहिये अर्थात् एक एक में आत्तादिक ६-६ आलापक कहना चाहिये इस सत्र की व्याख्या स्पष्ट है ॥सू०२७॥
પુનું વક્તવ્ય ચાલી રહ્યું છે, તેથી હવે સૂત્રકાર તેમના ધર્મરૂપ શબ્દાદિકેનું આજ્ઞાદિ વિશેષણે સહિત વર્ણન કરે છે–
“दुविहा सहा पण्णचा ' छत्याह
ટીકાઈ–શબ્દ બે પ્રકારના કહ્યા છે–(૧) આત્ત શબ્દ અને (૨) અનાર શબ્દ. એ જ પ્રમાણે ઈષ્ટ, અનિષ્ટથી લઈને મન આમ, મન અનામ પર્યન્તના તેના બન્ને પ્રકાર પણ ઉપર મુજબ જ સમજવા.
એજ પ્રમાણે રૂપના પણ આત્ત, અનાત્તથી લઈને મન આમ, મન અનામ પર્યન્તના બન્ને પ્રકારનું કથન પણ સમજી લેવું એજ પ્રમાણે ગંધ, રસ અને સ્પર્શેના ભેદનું કથન પણ સમજવું. એટલે કે પ્રત્યેકના વિષયમાં આરાદિક ૬-૬ આલાપક કહેવા જોઈએ. આ સૂત્રની વ્યાખ્યા સ્પષ્ટ હોવાથી વધુ વિવેચેન કર્યું નથી. આ સૂ ૨૭ છે
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीको स्था०२ उ ३ सू० २८ जीवधर्मनिरूपणम्
३७७ चरित्तायारे दुविहे पण्णत्ते तं जहा-तवायारे चेव वीरियायारे चेव ४ । दो पडिमाओ पण्णत्ताओ तं जहा-समाहिपडिमा चेव उवहाणपडिमा चेत्र ५। दो पडिमाओ पण्णत्ताओ तं जहाविवेगपडिमा चेव विउलग्गपडिमा चेव ६ । दो पडिमाओ पण्णताओ, तं जहा-भदा चेव सुभद्दा चेव ७। दो पडिमाओ पपणत्ताओ तं जहा-महाभदा चेव सवओ भदा चेव ८ । दो पडिमाओ पण्णत्ताओतं जहा-खुड्डा चेव मोयपडिमा महल्लिया चेव मोयपडिसा ९ । दो पडिमाओ पण्णत्ताओ तं जहा-जवमज्झा चेव चंदपडिमा वइरमज्झा चेव चंद पडिमा१० । दुविहे सामाइए पण्णत्ते, तं जहा - अगारसमाइए चेत्र अणगार सामाइए चेव ॥ सू० २८॥
छाया-द्विविध आचारः प्रज्ञप्तस्तद्यथा-ज्ञानाचारश्चैव नोज्ञानाचारश्चैव १ । नोज्ञानाचारो द्विविध प्रज्ञप्तस्तद्यथा-दर्शनाचारश्चेत्र नोदर्शनाचारश्चैव। नोदर्शनाचारो द्विविधः प्रज्ञप्तस्तद्यथा चारित्राचारश्चैव नोचारित्राचारश्चैव३। नोचारित्राचारो द्विविधः प्रज्ञप्तस्तद्यथा-तप आचारश्चैव वीर्याचारश्चैव४ । द्वे प्रतिमे प्रज्ञप्ते तद्यथा -समाविप्रतिमा चैत्र उपधानप्रतिमा चैव। द्वे प्रतिमे प्रज्ञप्ते तद्यथा-विवेकमतिमा चैव व्युत्सर्गप्रतिमा चैत्र ६ । द्वे प्रतिमे प्रज्ञप्ते तद्यथा भद्रा चैव सुभद्रा चैव ७ । द्वे प्रतिमे प्रजप्ते तयथा-महाभद्रा चैव सर्वतोभद्रा चैव ८ । द्वे प्रतिमे प्रज्ञप्ते तद्यथा-क्षुत्रा चैत्र मोकपतिमा महती चैव मोकप्रतिमा९ । द्वे प्रतिमे प्रज्ञप्ते तद्यथा-चवमध्या चा चन्द्रपतिमा बज्रमध्या चैव चन्द्रप्रतिमा १० । द्विविधः सामायिकः प्रज्ञप्तस्तद्यथा-आगारसामायिकश्चैव अणगार सामायिकश्चैव ॥मु२८
टीका-'दुविहे आयारे' इत्यादि सूत्रचतुष्टयं कण्ठ्यम् , नवरम्-आचर्यतेगुणविद्धय इति-आचारः शास्त्रविहितो व्यवहार इत्यर्थः ज्ञान-श्रुतज्ञानं, तद्वि.
पुद्गलों के धर्म कहे जा चुके हैं अब धर्माधिकार को लेकर ही सूत्रकार जीवधर्मो का कथन करते हैं-'दुविहे आयारे पण्णत्ते इत्यादि ।
મુદ્રના ધર્મનું નિરૂપણ પૂરૂ થયુ હવે ધર્માધિકારની અપેક્ષાએ સૂત્રકાર धनु ४थन ४३ छ “ दुविहे आयारे पण्णत्ते '' त्याहिथ०४८
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७८
स्थानाङ्गसूत्रे षय आचारो ज्ञानाचारः, स कालादिरष्टधा,
उक्तञ्च-"काले १ विणए २ वहुमाणे ३ उवहाणे ? चेय तह अनिण्हवणे५। वंजण ६ मत्थ ७ तदुभए ८, अविहो नाणमायारो १॥” इति । छाया-कालो विनयो वहुमानः, उपधानं चैव तथाऽनिद्रवनम् ।
व्यञ्जनम् (सूत्रम् ) अर्धस्तदुभयम् , अष्टविधो ज्ञानाचारः ॥ इति । ___टीकार्थ-आचार दो प्रकार का कहा गया है एक ज्ञानाचार और दूसरा नो ज्ञानाचार, इनमें नो ज्ञानाचार दो प्रकार का है-एक दर्शनाचार और दूसरा नोदर्शनाचार, नो दर्शनाचार के भी दो भेद हैं-एक चारित्राचार और दूसरा नो चारित्राचार, नो चारित्राचार भी दो भेद वाला कहा गया है-एक तप आचार और दूसरा वीर्याचार, प्रतिमा दो प्रकार की कही गई है-एक समाधि प्रतिमा और दूसरी उपधानप्रतिमा इस प्रकार से भी प्रतिमा के दो भेद कहे गये हैं-एक विवेक प्रतिमा और दूसरी व्युत्लगप्रतिमा भद्रा और सुभद्रा के भेद से भी प्रतिमा के दो भेद होते हैं, तथा महाभद्रा और सर्वतोभद्रा इस प्रकार से भी प्रतिमाके दो भेद हैं, क्षुद्रा मोकप्रतिमा और महती मोक प्रतिमाके भेदसे
भी प्रतिमा दो प्रकार की है यवमध्या चन्द्रप्रतिमा और वज्र मध्या चन्द्रप्र. तिमा इस तरह से भी प्रतिमा दो प्रकारको है सामायिक भी दो प्रकारका कहा गया है-एक अगार सामाधिक और दूसरा अनगार सामायिक ।
-माया२ मे. प्रा२ना ४ा छ-(१) शनाया२, (२) नासानाया२. नासानाया२ना नाय प्रमाणे मे सर छ-(१) शनाया मन (२) નદર્શનાચાર. દર્શનાચારના પણ નીચે પ્રમાણે બે ભેદ છે-(૧) ચારિત્રાચાર અને (૨) નચારિત્રાચાર. નો ચારિત્રાચારના પણ બે ભેદ કહ્યા છે– (૧) તપ આચાર અને (૨) વીર્યાચાર, પ્રતિમા (સાધુના અભિગ્રહરૂપ નિયમને પ્રતિમા કહે છે.) બે પ્રકારની કહી છે-(૧) સમાધિ પ્રતિમા અને ઉપધાન પ્રતિમા. પ્રતિમાને આ પ્રમાણે બે ભેદ પણ કહ્યા છે. (૧) વિવેક પ્રતિમા અને (૨) વ્યુત્સર્ગ પ્રતિમા. ભદ્રા અને સુભદ્રાના ભેદથી પણ પ્રતિમા બે પ્રકારની કહી છે. તથા મહાભદ્રા અને સર્વતે ભદ્રા નામના પણ પ્રતિમાના બે ભેદ કહ્યા છે તેના મુદ્રામક પ્રતિમા અને મહતીમેક પ્રતિમા, આ બે ભેદ પણ કહ્યા છે. આ સિવાય પ્રતિમાના નીચે પ્રમાણે બેભેદ પણ કહ્યા છે-(૧) ચવમધ્યાચન્દ્ર પ્રતિમા અને (૨) વાધ્યાચન્દ્ર પ્રતિમા, સામાયિકના પણ બે પ્રકાર કહ્યા છે-(૧) અગાર સામાયિક અને અનગાર સામાયિક. અહીં ચાર સૂત્ર સરળ છે. ગુણોની વૃદ્ધિ માટે જે આચરવામાં આવે છે તેને આચાર કહે
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०२उ०३सू०२८ जीवधर्मनिरूपणम्
नो ज्ञानाचारः-तद्भिन्नो दर्शनाद्याचार इति १ । दर्शनं सम्यक्त्वं, तदाचारो दर्शनाचारः स निश्शङ्कितादिरष्टविध एव,
उक्तञ्च-"णिस्संकिय १ निरखिय २, निवितिगिच्छा ३ अमूढदिद्वीच्या उबवृह ५ थिरीकरणे ६, वच्छल्ल ७पभावणे ८ अट्ट" ॥१॥ इति । छाया-निश्शहितो १ निष्कासितो २ निर्विचिकित्सा३ऽभूढ दृष्टिश्च ४। उपहा५ (वृद्धिकरणं प्रशंसाच) स्थिरीकरण,वात्सल्यं७ प्रभावना८ अष्ट ।'इति
इसमें चार सूत्र सुगम है जो गुणों की वृद्धि के लिये आचरित किया जाता है उसका नाम आचार है अर्थात् शास्त्रविहित जो मार्ग है-व्यवहार है वह आचार है, अनज्ञान का नाम ज्ञान है इस श्रुतज्ञानविषयक जो आचार है वह ज्ञानाचार है यह ज्ञानाचार काल आदि के भेद से आठ प्रकार का है। कहा भी है-'काले विणए' इत्यादि।
कालाचार, विनयाचार, बहुमानाचार, उपधानाचार, अनिलवाचार, व्याचार, अर्थाचार और तदुभयाचार ज्ञानाचार से भिन्न जो आचार है वह नोज्ञानाचार है यह नोज्ञानावार दर्शनाचार और नोदर्शनाचार के भेद से दो प्रकार का कहा गया है । दर्शन शब्द का अर्थ सम्यक्त्व है सम्यक्त्व विषयक जो आचार है वह दर्शनाचार है यह दर्शनाचार निःशंकित आदि के भेद से आठ प्रकार का है।
कहा भी है-'निस्संकिय निमंखिय' इत्यादि। छे. मटसे विलित २ भाग ( व्या२) छे, तेनु नाम सा-२ छे. થતજ્ઞાનનું નામ જ્ઞાન છે. તે શ્રુતજ્ઞાન વિષયક જે આચાર છે તે આચારને જ્ઞાનાચાર કહે છે. તે જ્ઞાનાચાર કાળ આદિના ભેદથી આઠ પ્રકારના છે. કહ્યું પણ છે કે
"काले विणए" त्यादि-ते प्र.३। नाय प्रमाणे छे-(१) ४८२, (२) विनयाया२, (3) महुमाना॥२, (४) ५धानायर, (५) मनिहवाय॥२, (6) व्याया२, (७) अाया२ मने (८) तनयाया२.
- જ્ઞાનાચારથી ભિન્ન જે આચાર છે તેને જ્ઞાનાચાર કહે છે. તે नशानायाना मे ले ४ा छ-(१) शनाया२ मने (२) शनाया२. દર્શન એટલે સમ્યકત્વ. સમ્યકત્વ વિષયક જે આચાર છે, તે આચારને દર્શ. નાચાર કહે છે. તે દશનાચાર નિ શકિત આદિના ભેદથી આઠ પ્રકારના છે, કહ્યું પણ છે કે –
" निस्संस्त्रिय निकंखिय" त्याह- भार ही नीय प्रमाणे -
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०
स्थानासूत्र नो दर्शनाचारः चारित्राचार:-समितिपश्चकगुप्तित्रयरूपोऽप्टधा, उक्तञ्च" पाणिहाणजोगजुत्तो, पंचहि समिईहिं तीहिं गुत्तीहि । एसचरित्तायारो, अट्ठविहो होइ नायव्यो ॥ १॥" इति । छाया-प्रणिधानयोगयुक्तः (प्रशस्तमनोवाकायसंपन्न:) पञ्चभिः
समितिभिस्तिसृभिगुप्तिभिः । एप चारित्राचारः, ___ अष्टविधो भवति ज्ञातव्यः ॥१॥ इति । नो चारित्राचारः-तप आचारादि ३ । तप आचारो द्वादविधा, आह च-"चारसविहमि वि तके, सम्मंतर वाहिरे कुसलदि।
अगिलाइ अणाजीवी, नायब्धो सो तवायारो ॥” इति । निःशंकित, निः कांक्षित, निर्विचिकित्सा, अमृढदृष्टि, उपहा, स्थिरीकरण, वात्सल्य और प्रभावना
नो दर्शनाचार से चारित्रादि का ग्रहण हुआ है चारित्राचार पांच समिति, तीनगुप्ति, रूप होता है अतः यह आठ प्रकार का है।
कहा सी है-'पणिहाणजोगजुत्तो' इत्यादि।
प्रशस्त मन, वचन और काय से संपन्न रहना इसका नाम चारित्र है इस चारित्र का आचरण पांच समितियों से और तीन गुप्तियों से युक्त हुए संयमी जीव के होता है नो चारित्र से तप आचार आदि गृहीत हुए हैं-यह तप आचार बारह प्रकार को होता है-६ बाह्य तपरूप और ६ आनन्तर तपरूप ।
कहा भी है-'वारसविहंमि वि तवे' इत्यादि । जिनोपदिष्ट बारह प्रकार के तप में वात्य आधार ता में-जो (१) नित, (२) Axiक्षित, (3) वियित्सिा , (४) भूढ दृष्टि, (५) ७५ डा, (6) स्थि:२३, वात्सल्य भने (८) साना
ને દર્શન ચાર દ્વારા ચારિત્રાદિને ગ્રહણ કરાયા છે ચારિત્રાચાર પંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુણિરૂપ હોય છે તેથી તેના આઠ પ્રકાર કહા છે. કહ્યું પણ છે કે
"पणिहाण जोगजुत्तो" त्या-प्रशस्त मन, वयन भने यथी सपन्न રહેવું તેનું નામ ચારિત્ર છે પાંચ સમિતિઓ અને ત્રણ ગુપ્તિઓથી યુક્ત સંયમી જીવ ઠારા આ ચારિત્રનું આચરણ ( પાલન) કરાય છે
નેચારિત્ર' પદ દ્વારા તપ આચાર અદિ ગૃહીત થયેલ છે. તે તપ આચાર ૧૨ પ્રકારના છે, તેમાંથી ૬ બાહ્ય તપરૂપ અને ૬ આભ્યન્તર તારૂપ छ. ४धु ५५ छ :
" वारसविहंमि वि तवे" त्याहि. जिनोपहिट मार मारना (मा અને આભ્યતર ) તપમાં આ લેક આદિની આશંસાથી (અભિલાષાથી)
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०२ उ०३सू० २८ जीवधर्मनिरूपणम्
३८१ छाया-द्वादशविधेऽपि तपसि, साभ्यन्तर वाह्ये कुशलदृप्टे,
(जिनोपदिष्टे)। अग्लानी अनाजीवी (इहलोकाद्याशसावर्जितः)
ज्ञातव्यः स तप आचारः ॥ इति । वीर्याचारस्तु-ज्ञानादौ स्वशक्तेरगोपनं नातिक्रमणं चेति, तदाह" अणिगृहिय वलवीरिओ परक्कमइ जो जहुत्तमाउत्तो ।
मुंजइ य जहाथाम, नाययो विरियायारो" ॥१॥ इति । छाया-अनिगृहित बलवीयः, पराक्रमते यो यथोक्तमायुक्तः ।
युनक्ति च यथास्थानं, ज्ञातव्यो वीर्याचारः ॥१॥ इति । वीर्याचारमेव विशेषतयाऽभिधातुं पदमुत्रीमाह
'दो पडिमाओ' इत्यादि । प्रतिमा-प्रतिपत्तिः विशिष्टनियमस्वीकरणमित्यर्थः । समाधानं समाधिः श्रुतचारित्ररूपः, तस्य प्रतिमा । उपधानम्-उग्रतपः, तत्पतिमा-उपधानपतिमा द्वादशभिक्षुपतिमा एकादशोपासकपतिमाश्चेत्येवं इह लोक आदि की आशंसा से वर्जित होना है वही तप आचार है ज्ञानादिक के आचरण करने में अपनी शक्ति को छुपाना नहीं इसका नाम वीर्याचार है। कहा भी है-'अणिमूहियबलवीरियो' इत्यादि ।
इस वीर्याचार को ही विशेष रूप से कहने के लिये सूत्रकार ने इस षट्सूत्री का कथन किया है-'दो पडिमाओ' इत्यादि-विशिष्ट नियम रूप अभिग्रह को स्वीकार करना इसका नाम प्रतिमा है-समाधान का नाम समाधि है यह समाधि शुनचारित्र रूप होती है इस समाधि को स्वीकार करना यह समाधि प्रतिमा है उग्रतप का नाम उपधान है इसे आचरित करना इसका नाम उपधानप्रतिमा है यह उपधानप्रतिमा द्वादश રહિત હોવું તેનું નામ જ તપ ચાર છે. જ્ઞાનાદિકનું આચરણ કરવામાં પિતાની શક્તિને છુપાવવી નહીં અને શક્તિ પ્રમાણે કામ કરવું તેનું નામ વીર્યાચાર છે કહ્યું પણ છે કે –
" अणिगृहिय बलवीरिओ" त्यादि. मा वीर्यायानुं मास नि३५५ કરવાને માટે સૂત્રકારે આ સ્ત્રીનું (છ સૂત્રેના સમૂહનું) અહીં કથન કર્યું छ-" दो पडिमाओ" त्या
વિશિષ્ટ નિયમરૂપ અભિગ્રહને સ્વીકાર કરે તેનું નામ પ્રતિમા છે. સમાધાનનું નામ સમાધિ છે. તે સમાધિ કૃતચારિત્રરૂપ હોય છે. આ સમાધિને અંગીકાર કરવી તેનું નામ સમાધિ પ્રતિમા છે. ઉગ્ર તપને ઉપધાન કહે છે. ઉગ્ર તપ આચરવું તેનું નામ ઉપધાન પ્રતિમા છે. તે ઉપધાન પ્રતિમા ૧૨ ભિક્ષુપ્રતિમારૂપ અને શ્રાવકની ૧૧ પ્રતિમારૂપ હોય છે.
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨
स्थाना
रूपेति १ | विवेकप्रतिमा - विवेचनं विवेकः - त्यागः, स च आन्तराणां कपायादीनां वाह्यानां गणशरीरभक्तपानादीनामनुचितानां तत्प्रतिपत्तिस्तथा । व्युत्सर्गप्रतिमा कायोत्सर्ग करणमेवेति २ । भद्रापूर्वादिदिचतुष्टये प्रत्येकं महरचतुष्टयकायोत्सर्गकरणरूपा अहोरात्रद्वयपरिमितेति । सुभद्रा - साऽप्येवंविधैव संभाव्यते ३ | महाभद्राऽप्येवंरूपैव नवरम् - अहोरात्र कायोत्सर्गरूपा अहोरात्रचतुष्टयममाणा । सर्वतोभद्रा तु दशसु पूर्वादिदिक्षु प्रत्येकमहोरात्रकायोत्सर्गरूपा अहोरात्र दशक प्रमाणेति ४ । मोकप्रतिमाक्षुद्रिका महती चेति द्विविधा | अनयोर्व्याख्याऽन्यतोभिक्षु प्रतिमा और श्रावक की ११ प्रतिमारूप है विवेक प्रतिमा त्याग का नाम विवेक है इस विवेकमें आन्तर कषायोंका और अनुचित गण का शरीर का और भक्तपान आदि का त्याग किया जाना है-इस विवेक की जो प्रतिपत्ति होती है उस का नाम विवेक प्रतिमा हैं १, कायोत्सर्ग करने का नाम व्युत्सर्ग प्रतिमा है २, पूर्वादि चार दिशाओं में प्रत्येक में दो दिन और दो दिनतक चारप्रहर तक कायोत्सर्ग करना यह भद्राप्रतिमा है सुभद्राप्रतिमा भी ऐसी ही प्रतीत होती है ३ महाभद्राप्रतिमा भी ऐसी ही है परन्तु इनमें चार दिन चार रात तक कायोत्सर्ग किया जाता है सर्वतोभद्र जो प्रतिमा है उसमें दश दिशाओं में से प्रत्येक दिशा में एक २ दिन रात का कायोत्सर्ग धारण किया जाता है इस प्रकार इस प्रतिमा में दशदिन और दश रात तक कायोत्सर्ग धारण करना होता है क्षुद्रिका और महती के भेद से मोकप्रतिमा दो प्रकार
"C
વિવેક પ્રતિમા—ત્યાગનું નામ વિવેક છે. તે વિવેકમાં આન્તર કષાયાના, અનુચિત ગણના, શરીરનેા, અને ભકતપાન આદિના ત્યાગ કરવામાં આવે છે. આ પ્રકારના વિવેક (ત્યાગ) થી યુક્ત જે પ્રતિમા છે તેને વિવેક પ્રતિમા કહે છે. ૫ ૧ ૫ કાર્યાત્સગ કરવા તેનું નામ વ્યુત્સગ પ્રતિમા છે !! ૨ ! પૂર્વાદિ ચાર દિશાઓમાંની પ્રત્યેક દિશામાં બે દિવસ સુધી ચાર પ્રહર પન્ત કાચાત્ય કરવા તેનું નામ ભદ્રા પ્રતિમા છે. સુભદ્રા પ્રતિમા પણ એવી જ છે. ॥ ૩ ॥ મહાભદ્રા પ્રતિમા પણ એવી જ છે, પરન્તુ તેમાં ચાર દિન અને ચાર રાત સુધી કાચે ત્સર્ગ કરાય છે. સતાભદ્ર નામની જે પ્રતિમા છે તેમાં દશ દિશાઓમાંની પ્રત્યેક દિશામાં એક એક દિનરાતને કાયાત્સગ ધારણ કરવામાં આવે છે. આ રીતે આ પ્રતિમાની આરાધનામાં દશ દિન અને દશ રાત સુશ્રી કાર્યાત્સગ ધારણ કરવા પડે છે. ૫ ૪ ૫ મુદ્રિકા અને મહતીના ભેદથી મેાકપ્રતિમા એ પ્રકારની કહી છે. તેમના વિષેનું ઘન અન્ય શાઓમાંથી જાણી લેવું જોઇએ, ॥ ૫ ॥
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०२ उ० ३ सू० २८ जीवधर्म निरूपणम् ऽबसेया ५। 'जबमज्झा' इत्यादि-यवस्येव मध्यं यस्या सा यवमध्या, या यववत् कवलैराधन्तयोहीना मध्ये च स्थूला, कलावृद्धिहानिभ्यां चन्द्र इव या प्रतिमा । सा चन्द्रप्रतिमा। इयं चैकमासेन पूर्णा भवति, तथाहि-एतत्पतिमानतिपनः शुक्लपतिपत्तः एकं कवलमभ्यवहत्य ततः प्रतिदिनमेकैककवलवृद्धथा पौर्णमास्यां पञ्चदशकवलान् भुंक्ते, पुनश्च कृष्णप्रतिपदि पञ्चदशैव कालान् भुक्त्वा प्रतिदिनमेकैकहान्या यावदमावास्यायामेकमेव कवलं यस्यां भुङ्क्ते सा यवमध्या की होती है। इनके विषय का कथन अन्यत्रसे जानना चाहिये५ "जवमज्ज्ञा” इत्यादि-जिस प्रतिमा में मध्य यव के मध्य जैसा होता है वह यवमध्यप्रतिमा है तात्पर्य इसका ऐसा है कि यह प्रतिमा यव की तरह आदि अन्त में ग्रासों से हीन होती है और मध्य में स्थूल होती है इस प्रतिमा का दूसरा नाम चन्द्रप्रतिमा भी है चन्द्रमा की तरह यह प्रतिमा होती है यह प्रतिमा एक महीने में पूर्ण होती है इस प्रतिमा को धारण करने वाला जीव शुक्लपक्ष की प्रतिपदा में एक ग्रास आहार का लेता है और फिर वह द्वितीयादि दिनों में पूर्णमासी तक एक २ ग्रास की वृद्धि करता जाता है और पूनम के दिन १५ ग्रास तक आहार लेता है फिर कृष्णपक्ष में वह पुनः १५ ग्रासप्रमाण आहार लेता है और फिर अमावस्यातक एक एक ग्रास की हानि करता हुआ आहार लेता रहता है इस तरह अमावास्या को वह एक ग्राम ही आहारमें लेता है इस प्रकार करने से इस प्रतिमा का नाम यवमध्या या चन्द्रप्रतिमा हुआ
“जवमज्झा" त्यादि.प्रतिभाभा यवना मध्यमा मध्य हाय છે, તે પ્રતિમાને યવમધ્ય પ્રતિમા કહે છે. આ કથનનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે–જેમ યવને મધ્યભાગ પૂલ અને અન્તભાગ પાતળે હોય છે તેમ આ પ્રતિમાના આરંભમાં અને અને ગ્રાસ (કેનીયા) નું પ્રમાણ ન્યૂન હોય છે અને મધ્યકાળે સ્થૂલ પ્રમાણ હોય છે. આ પ્રતિમાનું બીજુ નામ ચન્દ્રપતિમા પણ છે. જેમ ચન્દ્રમાની કળામાં વૃદ્ધિ હાની થાય છે તેમ આ પ્રતિમામાં પણું ગ્રાસેના પ્રમાણમાં વધઘટ થાય છે. આ પ્રતિમા એક માસમાં પૂર્ણ થાય છે. આ પ્રતિમા ધારણ કરનાર જીવ શુકલ પક્ષની એકમે એક ગ્રાસને આહાર લે છે, ત્યારબાદ દરરોજ એક એક ગ્રાસની વૃદ્ધિ કરતાં કરતાં પૂનમને દિવસે ૧૫ ગ્રાસને આહાર કરે છે. ત્યારબાદ કૃષ્ણપક્ષની એકમે પણ તે ૧૫ ગ્રાસ પ્રમાણુ આહાર લે છે. ત્યારબાદ દરરોજ એક એક ગ્રાસ ઘટાડતાં ઘટાડતાં અમાવાસ્યાને દિવસે તે એક ગ્રાસને જ આહાર કરે છે. આ પ્રકારની આ પ્રતિમા હોવાથી તેનું નામ યવમધ્યમાં અથવા ચન્દ્રપ્રતિમા પડયું છે.
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानामधे चन्द्रप्रतिमेति । तथा वज्रस्येव मध्यं यस्यां सा वज्रमध्या, बनवत् फनलैराधन्तयों: स्थूला मध्ये च तन्वी कलाहानिद्धिभ्यां चन्द्र इव प्रतिमा सा चन्द्रप्रतिमा । इयमपि चैकेन मासेन पूर्णा भवति, तथाहि-तत्र कृष्णप्रतिपदि पञ्चदशकवलान् भुक्त्वा ततः प्रतिदिन मे कहान्या यावदमावास्यायामे कवलं भुङ्क्ते, पुनः शुक्लपतिपद्यप्येकमेव कवलं भुक्त्वा ततः प्रतिदिनमेकैकद्वया यवात्पूर्णिमायां पञ्चदशकवलान् भुङ्क्ते सा वनमध्या चन्द्रप्रतिमेति६ ।
प्रतिमाश्च समायिकवतामेव भवतीति समायिकमुत्रमाहहै चन्द्रमा एक पक्ष में अपनी कलाओं से बढ़ता है और कृष्णपक्ष में क्रमशः वह घटता जाता है इसी प्रकार इस प्रतिमा में भी शुक्लपक्ष में एक २ ग्रास की अधिकता होती जाती है और फिर क्रमशः आहार की घटती होती जाती है तथा -वज्र के मध्य के जैसा मध्य प्रतिमा में रहता है वह वज्रमध्या प्रतिमा है यह प्रतिमा भी एक मास के कालवाली है इसमें कृष्णपक्ष की प्रतिपदा में इस प्रतिमा का धारी १५ ग्रास प्रमाण आहार ग्रहण करता है फिर वह प्रतिदिन एक एक ग्रास की हानि से अमावास्या के दिन केवल एक ग्रास प्रमाण आहार लेता है बाद में शुक्लपक्ष की एकम तिथि में भी वह एक ग्रास प्रमाण ही आहार लेता है इसके बाद वह प्रतिदिन एक एक ग्रास की वृद्धि से पूर्णिमा के दिन १५ ग्रासप्रमाण आहार लेता है इस प्रकार यह वज्रमध्या चन्द्रप्रतिमा है ये प्रतिमाएँ सामायिक वाले जीवों के ही होती हैं अतः अब ચન્દ્રમાની કલાએ શુકલ પક્ષમાં વધતી જાય છે અને કૃષ્ણપક્ષમા ક્રમશઃ ઘટતી જાય છે. એ જ પ્રમાણે આ પ્રતિમાની આરાધના કરનારના આહારમાં શુકલ પક્ષમાં એક એક ગ્રાસની વૃદ્ધિ થતી જાય છે અને કૃષ્ણ પક્ષમાં ક્રમશઃ એક એક ગ્રાસની ન્યૂનતા થતી રહે છે.
જે પ્રતિમામાં વજીના મધ્યભાગ જે મધ્યકાળ રહે છે, તે પ્રતિમાને વા મળ્યા પ્રતિમા કહે છે. તે પ્રતિમાની આરાધના પણ એક માસ પર્યક્ત કરવામાં આવે છે. આ પ્રતિમા ધારણ કરનાર જીવ કૃષ્ણપક્ષની એકમને દિવસે ૧૫ ગ્રાસ પ્રમાણે આહાર ગ્રહણ કરે છે. ત્યારબાદ દરરોજ ક્રમશઃ તે એક એક ગ્રાસ એ છે કરતે જાય છે, આ રીતે અમાવાસ્યાએ તે માત્ર એક ગ્રાસ પ્રમાણ આહાર ગ્રહણ કરે છે. ત્યારબાદ તે શુકલ પક્ષની એકમે પણ એક ગ્રાસ પ્રમાણ આહાર જ લે છે. ત્યારબાદ તે પ્રતિદિન એક એક ગ્રાસની વૃદ્ધિ કરતાં કરતાં પૂર્ણિમાને દિવસે ૧૫ ગ્રાસ પ્રમાણ આહાર લે છે. વજા મધ્યમાં પ્રતિમાનું આ પ્રકારનું સ્વરૂપ છે. . ૬. છે
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ ३०३ सू० २८ जीवधर्म निरूपणम्
३८५
C
दुवि सामाइए ' इत्यादि । समः समत्वं रागद्वेषरहितत्वेन सर्वेषु जीवेषु स्वात्मताम्यवत्त्वम्, सम शब्दस्यात्र भावप्रधान निर्दिष्टत्वात् तस्य आय:- प्राप्ति समायः प्रवर्धमानशारदचन्द्रकलावत् प्रतिक्षणविलक्षणज्ञानादिलाभः, स प्रयोजनमस्येति सामायिकम् । यद्वा-समानां ज्ञानादीनाम् आयः - लाभः समायः, स एव सामायिकम् तद् द्विविधम्- आगारसामायिकम्, अनगारसायायिकं चेति । तत्र आगारसापाकिम् गृहस्थानाम्, अनगारसामायिकं च सर्वविरतिमतां मुनीनां भवतीति ॥ सु० २८ ॥
सूत्रकार सामायिक सूत्र का कथन करते हैं- ' दुविहे नामाइए ' इत्यादि - रागद्वेष की रहितता से जो समस्त जीवों के ऊपर अपने आत्मा के जैसी समता होती है उसका नाम सम है इस सय की जो आय प्राप्सि -लाभ है उसका नाम समाय है यह समाय प्रवर्धमान शारद चन्द्रकला की तरह प्रतिक्षण विलक्षण ज्ञानादिक जो लाभ है उस लामरूप होता है यह लाभ जिसका प्रयोजन है वह सामायिक है अथवा ज्ञानादि रूप सम का लाभ समय है और यह समाय ही सामायिक है वह दो प्रकार का है एक अगार सामाधिक और दूसरा अनगार सामायिक अनगार सामायिक गृहस्थों के होता है और अनगार सामायिक सर्व विरति मुनिजनों के होता है | ० २८ ॥
સામાયિકવાળા જીવેા વડે જ પ્રતિમાઓ ધારણ કરી શકાય છે, તેથી હવે સૂત્રમાર સામાયિક સૂત્રનું કથન કરે છે—
(C
दुविहे सामाइ ” ઈત્યાદિ. રાગદ્વેષથી રહિત થઈને સમસ્ત જીવે પ્રત્યે પોતાના આત્માના જેવી સમતાના જે ભાવ રાખવામાં આવે તેનું નામ सभ' छे. ते समनी ने आय (आति, सास ) छे, तेनुं नाभ सभाय છે. તે સમાય પ્રવર્ધમાન શરઇ ચન્દ્રની કલાની જેમ પ્રતિક્ષણપ્લિક્ષણ જ્ઞાનાદિક જે લાા છે તે લાભરૂપ હાય છે. તે લાભ જેનું પ્રયાજન છે, એવી વસ્તુને સામાયિક કહે છે. અથવા જ્ઞાનાદિ રૂપ સમના લાલનું નામ જ સહાય છે, અને તે સમાય જ સામાયિક છે. તેના બે પ્રકાર છે–(૧) અગાર સામા યિક અને (૨) અનમાર સામાયિક અગાર સામાયિક ગૃહસ્થા દ્વારા કરાય છે અને અનગાર સામાયિક સવિરતિ દ્વારા થાય છે, ૫ જૂ૦ ૨૮ ૫
थ ४९
L
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थाना जीवधर्माधिकार एव तद्धर्मान्तराणि प्ररूपयन्नाह
मूलम्-दोण्हं उववाए पण्णत्ते तं जहा-देवाण चेव नेरहयाण चेव१। दोण्हं उठवणा ए० गत्ता तं जहा-नेरइयाण चेव भवणवासीण चेव २ । दोहं चत्रणे पण्णत्ते तं जहा-जोइसियाण चेव वेमाणियाण चेत्र ३ । दोण्हं गमवक्ती पण्णत्ता तं जहा--मणुस्साण चेव पंचिंदियतिरिक्खजोणिराग चेव । दोण्हं गब्भत्थाणं आहारे पण्णत्ते तं जहा--मणुस्साण चैव पंचिंदियतिरिक्खजाणियाण चेव ५ । दोहं गभत्थाणं वुड्डी पण्णता तं जहा-मणुस्लाण चेव पंचिंदियतिरिक्खजोणियाण चेत्र ६ । एवं निव्वुड्डी ७, विगुठवणा८, गहपरियाए९, समुग्याए १०, कालसंजोगे ११, आयाई १२, मरणे १३। दोण्हं छविषव्या पण्णत्वा तं जहा--मणुस्लाण चेव पंचिंदियतिरिक्खजोणियाण चेव १४ । दो सुझसोणिय संभा पणत्ता तं जहा-मणुस्ता चेव पंचिंदियतिरिक्खजोणिया चेव १५। दुविहा ठिई पण्णत्ता तं जहा-कायट्टिई चेव भवहिई चेत्र १६ । दोण्हं कायट्टिई पण्णता तं जहा-मणुस्साण चेव पंचिंदियतिरिक्खजोणियाण चेव १७ । दोण्हं भवहिई पण्णत्ता तं जहा--देवाण चेव नेरइयाण चेव १८ । दुविहे आउए पण्णत्ते तं जहा- अद्घाउए चेव भवाउए चैव १९ । दोण्हं अद्घाउए पण्णत्तेतं जहा- मणुस्साण चेव पंचिंदियतिरिक्खजोणियाण चेव २० । दोण्हं भवाउए पण्णत्ते तं जहा- देवाण चेव नेरझ्याण चेत्र २१ । दुविहे कम्मे पपणत्ते तं जहा--पएसकम्मे चेव अणुभावकम्से चेव २२ । दो
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ३ उ० ३ सू० २८ उत्पादोद्वत नादिद्वविध्यनिरूपणम् ३८७ अहाउयं पालेंति तं जहा--देवा चेव नेरइया चेव २३ । दोण्हं आउय संवट्टए पण्णन्ते तं जहा--मणुस्साण चेव पंचिंदिय तिरिक्खजोणियाण चेव २४ ॥ सू० ६९ ॥ ___ छाया-द्वयोरुषपातः प्रज्ञप्तस्तद्यथा-देवानां चैव नैरयिकाणां चैव १ । द्वयोरुद्वत्तना प्रज्ञप्तातद्यथा-नैरयिकाणां चैव भवनवासिनां चैव २। द्वयो च्यवनं प्रज्ञप्तं तधया-ज्योतिष्काणां च वैमानिकानां चैव३ । द्वयोर्गर्भव्युत्क्रान्तिः प्रज्ञप्ता तद्यथा मनुष्याणां चैव पञ्चेन्द्रिय तिर्ययोनिकानां चैव ४ । द्वयोगर्भस्थयोराहारः प्रज्ञप्तस्तद्यथा-मनुण्याणां चव पञ्चेन्द्रियतियग्योनिकानां चैव ५। द्वयोर्गनस्थयोईद्धिः मज्ञप्ता तद्यथा-मनुष्याणां व पञ्चेन्द्रियतियग्योनिकानां चैव६ । एवं निवृद्धिः ७ विकुर्वणा८, गतिपर्यायः९, ससुद्धातः १०, कालसंयोगः११, आयातिः१२, मरणम् १३। द्वयोश्छविपर्वाणि मज्ञप्तानि तद्यथा-मनुष्याणां चैव पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां चैव१४। द्वौ शुक्रशोणितसंभवौ प्रज्ञप्तौ तद्यथा-मनुष्याश्चैव पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्चैत्र १५। द्विविधा स्थितिः मज्ञप्ता तद्यथा-कायस्थितिश्चैव भवस्थितिश्चैव १६ाद्वयोः कायस्थितिः प्रज्ञप्ता तया-मझुण्याणां चैव पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकानां चैव १७ ॥ द्वयोर्भवस्थितिः प्रज्ञप्ता तथधा-देवानां चैव नैरयिकाणां चव १८ । द्विविधमायुष्कं प्रज्ञप्तं तद्यथा-अद्धायुकं चैव भवायुष्कं चैव १९। द्वयोरद्धायुष्कं प्रज्ञप्तं तद्यथामनुष्याणां चैव पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां चैव २० । द्वयोर्भवायु' : प्रज्ञप्तं तद्यथा देवनां चैव नैरयिकाणां चैव२१॥ द्विविध कर्म प्रज्ञप्तं तद्यथा-प्रदे कर्म चैव अनु. भावकर्म चैव२२।द्वौ यथायुष्कं पालयतस्तद्यथा-देवाश्चैव नैरयिकाश्चव२३। द्वयोरायुकसंवर्तकः प्रज्ञप्तद्यथा-मनुष्याणां चैव पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां चैव२४॥०२९॥
टीका-' दोण्डं उववाए ' इत्यादि चतुर्विंशतिसूत्री सुगमा । नवनस्-उपपतनम् उपपातः-गर्भसमूर्छनं विलक्षणो जन्मविशेपः-देवनारकाणां जन्मेत्यर्थः १ । ___ अब सूत्रकोर जीवधर्माधिकार में जीव के अन्य धर्मों की प्ररूपणा करते हैं-' दोण्हं उववाए पण्णत्ते' इत्यादि ।
टीकार्थ-दो का उपपान कहा गया है-एक देवों का उपपात और दूसरा नैरपिकों का उपपान, उद्वर्तना दो की कही गई है-नैरयिकों की
છવધર્માધિકાર ચાલી રહ્યો છે, તેથી સૂત્રકાર હવે જીવના અન્ય ધર્મોની ५३५ ४२ छ-" दोण्ह उवाए पण्णत्ते " त्याह
___ -५पात मेनी हो छ-(१) देवान पात भने (२) ॥२० કેને ઉ૫પાત, ઉદ્વર્તન બેની કહી છે-૧) નારકની ઉદ્વર્તન અને (૨)
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे उद्वर्त्तनम्-उद्वर्तना तत्तत्कायानिर्गमनं मरणमित्यर्थः । एपा नैरयिकाणां भवनवासिनामेव व्यपदिश्यते । व्यन्तरास्तु भवनवासिवन्तभूताः २ । च्युति च्यवनं मरणमित्यर्थः, ज्योतिष्कवैमानिकानां मरणं च्यवनशब्देन व्यपदिश्यते ३ । गर्भव्युत्क्रान्तिः-गर्भ-गर्भाशये व्युत्क्रान्तिः-उत्पत्तिः, तथा । इयं मनुष्याणां पञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकानां च भवति ४ । आहरणम् आहारः, स च द्वयानां गर्भस्थानां भवति, तथाहि-मनुष्याणां पश्चन्द्रियतिर्यग्योनिकानां च ९ । वर्धनं वृद्धिः शरीरोपचय इत्यर्थः । इयमपि गर्भस्थमनुष्याणां गर्भस्थपञ्चेन्द्रियविरश्यां च भवति ६ । एवम्-अनेनैव प्रकारेण गर्भस्थानां मनुष्याणां पञ्चेन्द्रियतिरश्चां च निदिर्हानिर्वातपित्तादिभिः नि शब्दोऽवाभाववाचकः - यथा निर्धनेत्यादि वत् ७, विजुदणा, इयं वैक्रियलब्धिमतां मनुष्य-पञ्चेन्द्रियतिरश्चां भवति ८, गतिउतना और भवनवासियों की उद्धटना, च्यवन दो का कहा गया हैज्योतिषकों का च्यवन और वैमानिकों का च्यवन दोशी गर्भव्युत्क्रान्ति काही गई है-मनुष्यों की और पंचेन्द्रिय तिर्यञ्चों की गर्भस्थ दो जीवों के आहार कहा गया है-मनुन्यों के और पंचेन्द्रियतिर्यों के गर्भस्थ दो जीवों के वृद्धि कही गई है-मनुष्यों के और पंचेन्द्रियतिर्थों के ६, इसी तरह से निर्वृद्धि भी कही गई जाननी चाहिये, इसी तरह से विद्यार्पणा, गतिपर्याय, समुद्घात, कालसंयोग, आयाति और मरण के सम्बन्ध में भी जानना चाहिये दो जीवों के छविपर्व कहे गये हैं-मनुष्यों के और पञ्चेन्द्रियनिर्यञ्चों के १४ दो जीव शुक्र शोणित से उत्पन्न हुए कहे गये हैं-मनुष्य और पंचेन्द्रिय तिर्यश्च १५ दो प्रकार की स्थिति कही गई है कायस्थिति और भवस्थिति दो जीवों के कायस्थिति हो पाई है-मनुष्यों ભવનવાસી દેવની ઉર્જાના. યવન બેનુ કહ્યું છે-(૧) તિષ્કનું ચ્યવન અને વૈમાનિકનું અવન. ગર્ભચુકાન્તિ બેની કહી છે-(૧) મનુષ્યની અને (૨) પંચેન્દ્રિય તિયની. ગર્ભસ્થ જીવમાંના બે પ્રકારના અને આહાર કહ્યો છે-(૧) મનુષ્યોને અને (૨) પંચેન્દ્રિય
તિનો ગર્ભસ્થ બે પ્રકારના यानी वृद्धि ही छ-(१) मनुष्यानी मने (२) ५'येन्द्रिय तिय यानी. ४ પ્રમાણે નિવૃદ્ધિનું કથન પણ સમજવું. એ જ પ્રમાણે વિદુર્વણા, ગતિપર્યાય, સમુદૂષાત, કાલસંયોગ, આયાતિ અને મારા વિષે પણ સમજવું બે જીવોમાંજ ત્વચા અને સધિમધૂનને સદ્દભાવ કહેવામાં આવ્યો છે-(૧) મનુષ્યોમાં અને (૨) પંચેન્દ્રિય તિર્થ"ચોમાં. બે જીને શુક શેણિતથી ઉત્પન્ન થયેલા કહ્યા છે-(૧) મનુષ્ય અને (૨) પંચેન્દ્રિય તિર્યંચની બે પ્રકારની સ્થિતિ કહી छे-(१) यस्थिति मन (२) सस्थिति. मेवानी स्थिति ही छे,
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०२ उ०३ मूं० २९ उत्पादोवतनादिद्वैविध्यम्
३८९ पर्यायः-चलनं, मृत्या वा गत्यन्तरगमनरूपः, यच्च वैक्रियलब्धिधरो गर्भामिगत्य प्रदेशतो बहिः संग्रामयति स वा गतिपर्यायः ९, ययास्वभावस्थितानामारमप्रदेशानां वेदनादिभिः सप्तभिः कारणैः समन्ताद् उद्घातनं-स्वभावादन्यभावेन परिणमन ससुरातः१०, कालसंयोग:-कालकृतावस्थानुभयः ११, आयाति:गर्भान्निर्गमः १२, मरणं-प्राणत्यागः गर्भस्थानां मनुष्यतिरश्चामिति सर्वत्र योज्यम् १३। 'दोहं छविपन्चा' इत्यादि, छवि:-त्वचा, तद्युक्तानि पर्वाणि-सन्धि बन्धनानि छविपर्वाणि । इमानि गर्भस्थमनुष्यपञ्चन्द्रियतिरश्वां भवन्ति १४ । शुक्रशोणिताभ्यां संमव:-उत्पत्तिपां ते शुक्रशोणितसंभाः, ते के ? इत्याहमनुष्याः पञ्चेन्द्रियतियश्चश्व१५। 'दुविहा ठिई' इत्यादि-स्थितिः-अवस्थानम् , सा द्विविधा-कायस्थितिः भवस्थितिश्वेति १६। तत्र कायस्थितिः-सप्ताप्टभवग्रहणरूपा। सा च मनुष्यपञ्चेन्द्रियतिरश्चां भवति। एपा पृथिव्यादीनामपि भवति किन्त्वत्र द्विस्थानानुरोधाद् द्वयोरेव ग्रहगम् १७ । भवे भवरूपा या स्थितिभवस्थितिः-भवकाल इत्यर्थः । सा च देवानां नैरयिकाणां च भवति, तेपा पुनर्देवादित्वेनानुत्पत्तेः १८॥ अद्धा कालः, तत्प्रधानम् आयु:-पञ्चममायुष्कर्म-अद्धायुः, तदेव-अद्धायुष्कम्कालान्तरानुगाम्यायुरित्यर्थः । भवप्रधानमायुभवायुः, तदेव भवायुष्कं, यद् भवात्यये नियमादपगच्छत्येव न कालान्तरमनुयाति १९। अद्धायुप्कं मनुष्याणां पञ्चेन्द्रियतिरश्वां च भवति, कस्यचित् तद् भवनाशेऽपि नापगच्छति, उत्कृष्टतः सप्ताष्टभवकालं यावदनुगच्छति २० । भवायुष्कं देवानां च भवति, यद् भवात्यये नियमादपगच्छत्येव, न कालान्तरमनुयाति । अयं भाव:-देवा देवभवाच्च्युत्वा न पुनर्देवत्वेनोत्पद्यन्ते,एवं नारका नारका दुनृत्य न पुन रकत्वेन समुत्पद्यन्त इति२१॥ के और पंचेन्द्रियतिर्यञ्चों के १७ दो जीवों के भवस्थिति कही गई है-देवों के और नैरयिकों के आयुष्क दो प्रकार का कहा गया है-एक अद्धा आयुष्क और दूसरा भवायुष्क दो के अद्घायुप्क कहा गया है-एक मनुष्यों के और दूसरे पंचेन्द्रियतिर्थञ्चों के २० दो जीवों के भवायुष्क कहा गया है-एक देवों के और दूसरे नैरयिकों के २१ कर्म दो प्रकार (१) मनुष्यानी मने (२) पयन्द्रिय तिय यानी. मे ३नी मपस्थिति ही छे-(१) वानी मन (२) नानी . मायु०४ मे २॥ ४-(१) मद्धायु०४ गन (२) वायु०४. मे छ्वाना मइयायु०४ ४ा छ. (१) मनुष्यानु भने () पयन्द्रिय तिय"यानु मे वातुं वायु०४ ४युं छ-(१) देवो भने
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्र का कहा गया है एक प्रदेशकर्म और दूसरा अनुभाष कर्म दो जीव यथायुष्क का पालन करते हैं- एक देव और दूसरे नैरयिक दो जीवों के आयुष्क संवर्तक कहा गया है-मनुष्यों के और पंचेन्द्रियतियञ्चों के २४, " दोण्हं उववाए " आदि यह चतुर्विंशतिसूत्री है-इसका अर्थ सुगम है गर्भजन्म और संमूर्च्छनजन्म से जो जन्म भिन्न होता-विलक्षण प्रकार का होता है वह उपपात जन्म है यह जन्म देव और नैरयिकों के होता है क्यों कि उत्पत्ति स्थान में स्थित वैक्रियिक पुगलों को शरीररूप से परिणमाते हुए वे उत्पन्न होते हैं उत्पत्तिस्थान में स्थित वैकिधिक पुद्गलों को शरीररूप से परिणमाते हुए उत्पन्न होना इसी का नाम उपपात जन्म है उस उप्त काय से जीव का निर्गमन होना-मरण होना इसी का नाम उद्वर्तना है इस उद्वर्तना का व्यपदेश नैरयिक एवं भवनालियों के ही होता है व्यन्तरदेवों के भी उतना का प्रयोग होता है परन्तु यहां जो उन्हें स्वतंत्र रूप से नहीं दिखाया गया है उसका कारण भवनबासियों में उनका अन्तर्भूत होना है च्यवन नाम भी मरण का ही है परन्तु ज्योतिष्क और वैमानिक जीवों में भरण के स्थान पर च्यवन शब्द का ही प्रयोग होता है मरण शब्द का नहीं ३ गर्भ में उत्पत्ति (२)।२।तुं. ४ मे प्रा२न! ह्या छ-प्रदेश मने. (२) मनुला म. मे छ। यथायुर्नु पालन रे छ-(१) ३१ मन (२) ना२. मे राना मायुने सवत ४ा छ-(१) मनुष्याना अने. (२) ५.येन्द्रिय तिय यानी. २४
" दोण्हं उववाए " माह २४ सूत्री मी मा५पामा माया छ तमना અર્થ સરળ છે. ગર્ભજન્મ અને સંપૂર્ઝન જન્મથી જે જન્મ ભિન્ન હોય છે–વિલક્ષણ પ્રકાર હોય છે, તે જન્મનું નામ “ઉપપાત જન્મ” છે. દેવ અને નારકમાં ઉપપાત જન્મ થાય છે, કારણ કે ઉત્પત્તિસ્થાનમાં રહેલાં વૈકિયિક પુદ્ગલેને શરીરરૂપે પરિણાવીને તેઓ ઉત્પન્ન થાય છે. ઉત્પત્તિ સ્થાનમાં વૈક્રિયિક પુદ્ગલેને શરીરરૂપે પરિણાવીને ઉત્પન્ન થવું તેનું નામ જ ઉપપાત જન્મ છે. ૧ પિતાપિતાની કાયમાંથી (ગતિમાંથી) જીવનું નિર્ગમન થવું (મરણ થવું) તેનું નામ ઉદ્વર્તના કહે છે. આ ઉદ્વર્તના પદને પ્રયોગ નારક ભવનવાસીઓમાં જ થાય છે. વ્યક્તિમાં પણ ઉદ્વર્તન પદને પ્રયોગ થાય છે, પરંતુ અહીં તેમને સ્વતંત્રરૂપે પ્રકટ ન કરવાનું કારણ એ છે કે ભવનવાસીઓમાં તેમને સમાવેશ થઈ જાય છે. ૨ ચ્યવન પદને પ્રયોગ પણ મરણના અર્થમાં જ થાય છે. તિષ્ક અને વૈમાનિકો સાથે મરણ પદને પ્રગ થતું નથી, પણ વન પદને જ પ્રગટ થાય છે. જે 8 છે
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०२ १०३ सू० २९ उत्पादोद्वर्तनादिद्वैविध्यम् होना इसका नाम गर्भव्युत्क्रान्ति है यह गर्भव्युत्क्रान्तिरूप गर्भ में उत्पत्ति दो जीवों की ही होती है एक पंचेन्द्रियतिर्यश्च जीवों की और दसरी मनुष्यों की क्यों कि जन्म के तीन प्रकारों में से जो गर्भजन्म है घह पंचेन्द्रियतिर्यञ्चों के और मनुष्योंको ही कहा गया है अन्यको नहीं ४, तीनशरीर और ६ पर्याप्तियों के योग्य पुद्गल परमाणुओं का ग्रहण करना इसका नाम आहार है यह आहार गर्भस्थ मनुष्योंको और पंचेन्द्रियतिर्यञ्चों को ही होता है५ शरीरोपचय का नाम वृद्धि है यह वृद्धि भी गर्भस्थ मनुष्यों और गर्भस्थ पंचेन्द्रिय तिर्यञ्चोंको ही होती है६ इसी प्रकार से गर्भस्थ मनुष्यों के और गर्भस्थतियञ्चों के निर्वृद्धि-वात-पित्त आदिद्वारा हानि होती है यहां निःशब्द “निर्लज्ज मनुष्य" इत्यादि की तरह अभाव वाचक है७ विकुर्वणा भी-वैक्रियलब्धिसंपन्न मनुष्य और पंचेन्द्रिय तियञ्चों को होती है, चलना अथवा मरकर गत्यन्तर में गमन । करना इसका नाम गति पर्याय है अथवा-लब्धिधर जीव गर्भ से निकलकर प्रदेश की अपेक्षा जो बाहर संग्राम करता है वह गतिपर्याय है ९ यथा स्वभावस्थित आत्मप्रदेशों का वेदना आदि सात कारणों को लेकर अपने भाव से अन्य भावरूप में परिणमन करना इसका नाम
ગર્ભમાં ઉત્પત્તિ થવી તેનું નામ ગર્ભવ્યુત્કાન્તિ છે. મનુષ્ય અને પંચેન્દ્રિય તિર્યંચની ઉત્પત્તિ જ ગર્ભમાં થાય છે. જન્મના ત્રણ પ્રકારોમાંથી જે ગર્ભજન્મ નામને પ્રકાર છે, તે પ્રકારે તે મનુષ્યો અને પંચેન્દ્રિય તિયો ને જ જન્મ થાય છે–અન્ય જેમાં તે પ્રકારે જન્મ થતું નથી ૪ છે
ત્રણ શરીર અને છ પતિએને ચોગ્ય પુદ્ગલ પરમાણુઓને ગ્રહણ કરવા તેનું નામ આહાર છે તે આહાર ગર્ભસ્થ મનુષ્ય અને પંચેન્દ્રિય નિયામાં સંભવી શકે છે. જે ૫ છે શરીરેપચયનું નામ વૃદ્ધિ છે. ગર્ભસ્થ મનુષ્ય અને પચેન્દ્રિય તિયમાં જ તે વૃદ્ધિ થતી હોય છે ૬. એ જ પ્રમાણે ગર્ભસ્થ મનુષ્યની અને ગર્ભસ્થ તિર્યચેની જ વાત, પિત્ત આદિ દ્વારા નિવૃદ્ધિ (હાનિ) थाय छ “ नि" B५स “नि पुरुष” त्यालिनी म समाप पाय છે. ૭ વૈક્રિય લબ્ધિસંપને મનુષ્ય અને પંચેન્દ્રિય તિયામાં જ વિકૃણ સંભવી શકે છે. ૮ ચાલવું અથવા મરીને અન્ય ગતિમાં જવું તેનું નામ ગતિપર્યાય છે અથવા લબ્ધિધર જીવ ગર્ભમાંથી નીકળીને પ્રદેશની અપેક્ષાએ જે બહાર સંગ્રામ કરે છે, તે ગતિપર્યાય છે. એ ૯ છે યથા સ્વભાવસ્થિત આત્મપ્રદેશનું વેદના આદિ સાત કારણેને લઈને પિતાના ભાવમાંથી અન્ય ભાવરૂપે પરિણુમન
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९२
स्थानानसूत्रे
सामुद्घात है १० कालकृत अवस्थाका अनुभवन करना इसका नाम कालसंयोग है ११, गर्भसे बाहर निकलना इनका नाम निर्गम है१२ प्रागों का त्याग करना इसका नाम मरण है ये सब अवस्थाएँ गर्भस्थ मनुष्यों
और गर्भस्थतियश्चों को ही होती हैं इसलिये "गर्भस्थानां मनुष्यतिरश्चा" ऐसा पद सर्वत्र योजित करना चाहिये १३ " दोण्हं छविपच्या" इत्यादि। छवि नाम त्वचा चमडी का है और पर्व नाम सन्धि बन्धनों का है ये संधि पर्व गर्भस्थ और पचेन्द्रियतिर्यञ्चों के होते हैं १४, शुक्र और शोणित इन दोनों से जिनकी उत्पत्ति होती है वे शुक्र शोणितसंभव जीव हैं ऐसे वे जीव मनुष्य और पंचेन्द्रिय तिर्यञ्च हैं१५ अवस्थानकानाम स्थिति है यह स्थिति कायस्थिति और भवस्थिति के भेद से दो प्रकार की होती है सात आठ भय ग्रहणरूप कायस्थिति है यह कोयस्थिनि मनुष्य और पंचेन्द्रिय तिर्घश्चों के होती है यद्यपि पृथिवी आदिकों को भी यह होती है परन्तु यहां विस्थानों के अनुरोध से इन दो का ही ब्रहण हआ है १७ भव में या भवरूप जो स्थिति है वह भवस्थिति है भव.
કરવું તેનું નામ સમુદ્દઘાત છે. તે ૧૦ કે કાલકૃત અવસ્થાને અનુભવ કરે તેનું નામ કાળ ચોગ છે. જે ૧૧ છે ગર્ભમાંથી બહાર નીકળવું તેનું નામ નિર્ગમ છે. પ્રાણ ત્યાગ કરે તેનું નામ મરણ છે, આ બધી અવસ્થાઓને અનુભવ ગર્ભસ્થ મનુષ્યો અને ગર્ભસ્થ તિર્થને જ થાય છે. તેથી જ "गर्भस्थानां मनुष्यतिरश्चा" ! पहना ( स्य मनुष्यानो मन लिय यानी) સર્વત્ર પ્રવેગ કરવાનું કહ્યું છે કે ૧૩ છે
“दोण्हं छवि पवा” “छवि सेट पिया भने " " मेट સંધિબને. તે ત્વચા અને સંધિ પર્વને સદૂભાવ ગર્ભસ્થ મનુષ્યમાં અને પચેન્દ્રિય તિર્યમાં જ હોય છે . ૧૪ ને શુક અને શોણિતથી જેમની ઉત્પત્તિ થાય છે એવાં જીવોને શુકશેણિત સંભવ જ કહે છે. મનુષ્ય અને પચેન્દ્રિય તિર્યંચોની આ પ્રકારના જીવોમાં ગણતરી થાય છે કે ૧૫
સ્થિતિ એટલે અવસ્થાન તે સ્થિતિના કાયસ્થિતિ અને ભવસ્થિતિ નામના બે ભેદ પડે છે. ૧૬ સાત આઠ ભવગ્રહણ રૂપ કાયસ્થિતિ છે. તે કાયસ્થિતિ મનુષ્ય અને પંચેન્દ્રિય તિર્યમાં જ સંભવી શકે છે. જો કે પૃથ્વીકાય આદિમાં પણ તે સંભવી શકે છે, પણ અહીં બે સ્થાનના અનુરોધની અપેક્ષા એ ઉપર્યુક્ત બેને જ ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. મે ૧૭ | ભવમાં અથવા ભવરૂપ જે
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ उ० ३ सू०२९ उत्पादोहर्तनादिद्वैविध्यम् ३९३ स्थिति का नाम भवकाल भी है यह भवस्थितिरूप भवकाल देव और नैरयिक जीवों को होता है क्यों कि देवादिपर्याय छोड़ने के अनन्तर पुनः देवादिपर्याय की प्राप्ति नहीं होती है १८, आयु दो प्रकारका होता है अद्घायु और भवायु १९ अद्धा नाम काल का है इस कालप्रधान जो पांचवां आयुष्कर्म है वह अद्घायुष्क है यह अद्घायुष्क जीव के साथ कालान्तरानुगामी होता है अत: कालान्तरानुगामी आयु का नाम ही अद्धायुष्क है भवप्रधान आयु का नाम भवायु है और इस भवायु का नाम ही भवायुष्क है भवायुष्क भव के नाश हो जाने पर नियम से छूट जाता है-जीव के साथ परलो में नहीं जाता है २०, अद्धायुष्क मनुष्यों और पंचेन्द्रियतिर्यञ्चों को होता है यह किसी २ जीव का तद्भवनाश हो जाने पर भी नष्ट नहीं होता है उत्कृष्ट रूप से यह सात आठ भवकाल तक जीव के साथ चला जोता है भवायुष्क देव और नारकियों को होता है यह नियम से उस भव के नाश हो जाने पर छूट जाता है, कालान्तर में उन जीवों के साथ नहीं जाता है क्यों कि देवभव से च्यव कर देव पुनः देव नहीं होता है और नारक नारकभव से मर कर पुनः नारक नहीं होता है
સ્થિતિ છે તેને ભવસ્થિતિ કહે છે, તેને ભવકાળ પણ કહે છે. આ ભાવસ્થિતિ રૂપ ભવકાળને સદભાવ દે અને નારકમાં હોય છે, કારણ કે દેવ દિ પર્યાય છોડ્યા બાદ ફરીથી દેવાદિ પર્યાયની પ્રાપ્તિ થતી નથી. છે ૧૮ આયુ બે પ્રકારનું થાય છે, અદ્ધાયુ અને ભવાયુ. ૧૯ અદ્ધા એટલે કાળ. તે કાળપ્રધાન જે પાંચમું આયુષ્કર્મ છે તેને અદ્ધાયુષ્ક કહે છે. તે અદ્ધાયુષ્ક જીવની સાથે કાલાન્તરાનુગામી હોય છે, તેથી કાલાન્તરાનુગામી આયુનું નામ જ અદ્ધાયુષ્ક છે ૨૦ ભવપ્રધાન આયુનું નામ ભવાયુ છે અને તે ભવાયુને જ ભવાયુષ્ક કહે છે ભવને નાશ થતા ભવાયુષ્ક નિયમથી જ છૂટી જાય છે–જીવની સાથે પરલેકમાં જતું નથી. છે ૨૧ છે અદ્ધાયુષ્કને સદુભાવ મનુષ્ય અને પંચેન્દ્રિય તિયામાં હોય છે. કોઈ કઈ જીવને તે ભવ નાશ પામવા છતાં તેને નાશ થતે નથી વધારેમાં વધારે સાત આઠ ભવ સુધી તે અદ્ધાયુષ્કને જીવની સાથે સંબધ ચાલુ રહે છે. ભવાયુષ્કનો સદ્ભાવ દેવો અને નારકામાં જ હોય છે. તે ભવને નાશ થતાં તેને (ભવા. યુષ્ક) પણ અવશ્ય નાશ થઈ જાય છે. કાલાન્તરે તે આયુષ્ક તે જીવોની સાથે જતું નથી, કારણ કે દેવભવથી ચેવેલે દેવ ફરીથી દેવગતિમાં જ
था ५०
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૃષ્ઠ
स्थानासूत्रे
1
'दुवि कम्मे ' इत्यादे - द्विविधं यमै- प्रदेशार्म, अनुभाव कर्म चेति । तत्र मदेशमात्रतया वेद्यते तन्, तस्य प्रदेशा एव - पुद्गला एर वैद्यन्ते न यथावद्धो रम इति । अनुभावतो वेधते तव यस्यानुभावो यथावद्धरमो वेचन इति २२ । 'दो' इत्यादि - यथा वद्धमायुर्यथायुकम् यावत्परिमितं व तावत्परिमितमायुरित्यर्थः, एतदायुर्देचा नारकाच पालयन्ति-अनुभवन्ति तेषां नियमानिरुपक्रमायुष्कत्वात् । अयं विवेकः असंख्यातवर्षायुष्कास्तिर्यञ्चो मनुष्याय, तथा उत्तमपुरुपाश्ररमशरीराव, एते नियमान्निरूपक्रमायुष्मन्तो भवन्ति, अन्ये ख्यातवष्कास्तिर्यञ्चो मनुष्पाच, अनुत्तमपुरुषा अचरमशरी ाथ सोपक्रमायुका निरुपक्रमागुप्काइचेत्युभयस्वभावा भवन्ति, उक्तञ्च
(4
कम्" इत्यादि । प्रदेश कर्म और अनुभव कर्म के भेद से कर्म दो प्रकार का कहा गया है जिसकर्म के केवल प्रदेशरूप पुद्गल ही वेदने में आते हैं यथादरस चेदने में नहीं आता है वह प्रदेश कर्म है तथा जिस कर्म का अनुभावरूप से वेदन होता है वह अनुभाव कर्म है २२, इस अनुभाव कर्म का यथा रस वेदने में आता है यथा बट्टायुष्कर्म जितने काल का आयु बांधा है उतने काल के आयु का भोगना यह बात देव और नारकियों में ही होता है क्यों कि ये अनपवर्त्यायुष्क होते हैं। असंख्पातवर्ष की आयु वाले सोगभूमि के तिरेव और मनुष्य एवं उत्तमपुरुष और चरमशरीरी जीव के सब नियम से निरुपक्रम आयुवाले होते हैं और संख्यातवर्ष की आयु वाले तिर्यञ्च, मनुष्य, નથી અને નારક ગતિમાંથી ઉદ્ધૃત્તના ( મરણ) પામીને કેઇપણ નારક ફરી નરકગતિમાં જતા નથી.
दुविहे कम्मे " इत्यादि, प्रदेश ने अनुलावना लेट्थी ना બે પ્રકાર કહ્યા છે. જે ક્રમના પ્રદેશરૂપ પુદ્ગલનું' જ માત્ર વેદન કરવામાં આવે છે—યથાબદ્ધ રસનું વેદન કરવામાં આવતું નથી, તે કર્મીને પ્રદેશક કહે છે, જે કમ'નુ' અનુભાવ રૂપે વેદન થાય છે, તે કને અનુભાવકમાં કહે છે, !! ૨૨૫ આ અનુભાવ કના યથાબદ્ધ રસ વેદનામાં આવે છે. થથાદ્વાયુકકમ એટલે જેટલા કાળનું આયુ માંધ્યુ હાય એટલા કાળના આયુને ભાગવવું એ વાત દેવેશ અને નારકમા સભવી શકે છે, કારણ કે તેએ અનપવર્યાંયુષ્ક હાય છે. અસખ્યાત વના આયુવાળા ભાગભૂમિના મનુષ્ય, તિર્યંચ અને ઉત્તમ પુરુષ તથા ચરમ શરીરી જીવેા નિયમથી જ નિરુકમ આયુવાળા હોય છે. પરન્તુ સખ્યાત વાયુવાળા તિર્યંચ, મનુષ્ય, અનુત્તમ પુરુષ અને અચરમ
66
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
- सुंघा टीका स्था० २ उ०३ सू०- २९. उत्पादोद्वर्तनाद्वैविध्यम् .
" देवा नेरइया वि य, असंखवासाउया य तिरिमणुया। उत्तमपुरिसा य नहा, चरमसरीरा य निरुवकमा ॥१॥ सेसा संसारस्था, भइया सोवकमा व इयरे वा।
सोवकम निरुवक्कम,-भेओ सणिो समासेण" ॥ २ ॥ इति । छाया-देवा नैरयिका अपि च, असंख्यवायुष्काश्च तियं मनुष्याः।
उत्तमपुरुषाश्च तथा, चरमशरीराश्च निरुपक्रमाः ॥१॥ शेपाः संसारस्थाः, भाज्याः सोपक्रमा वा इतरे वा ।
सोपक्रमनिरूपक्रम,-भेदो भणितः समासेन ॥ २ ॥” इति २३ । अनुत्तम पुरुष और अचरम शरीरी ये सोपक्रम एवं निरुपक्रम दोनों प्रकार की आयुबाले होते हैं।
कहा भी है-" देवा नेरड्या वि" इत्यादि। "सेसा संसारथा" इत्यादि।
अधिकतर प्राणियों का विष, श्वासोच्छ्याप्त का अवरोध, हवाई जहाज से पतन, और राग आदि के निमित्त से अकाल में मरण देखकर यह प्रश्न होता है कि क्या अकालमरण होता है ? यदि अकाल मरण होता है ऐला मान लिया जाय तो दूना यह भी प्रश्न होता है कि जितने भी संसारी जीव हैं उन लय का अकालसरण होता है या सब का न होकर कुछ का ही होता है ? इन्हीं दो प्रश्नों का उत्तर हमें यहां इस अभवनायुक निरुपक्रमायुष्क की विचार धारा से प्राप्त होता है कम शास्त्र के अनुसार भुज्यमान आयु का उत्कर्षण नहीं हो सकना क्यों कि उत्कर्षग बन्धकाल में ही होता है उदाहरणार्थ-किसी શરીરી જે સપકેમ અને નિરુપક્રમ, એ બન્ને પ્રકારના આયુવાળા હોય છે. ४थु ५९ छ है-" देवा नेरइया वि" त्यादि । “ सेसा ससारत्या" त्याह
ઘણું જીવોનું વિષ, શ્વાસોચ્છવાસને અવરોધ, વિમાની અકસ્માત અને રેગ આદિ કારણથી અકાળે મરણ થાય છે. આ અકાળ મરણ જોઈને એ પ્રશ્ન ઉદ્ભવે છે કે શું અકાલ મરણ સંભવી શકે છે ખરૂ? જે અકાલ મરણ થવાની વાત સ્વીકારવામાં આવે, તે બીજે પ્રશ્ન એ ઉદ્ભવે છે કે શું સમસ્ત સંસારી જીવન અકાલ મરણ થાય છે, કે કઈ કઈ સંસારી જીવના અકાલ મરણ થાય છે? આ બન્ને પ્રશ્નોના ઉત્તર આપણને આ અભવવત્યયુષ્ક અને નિરુપમાયુષ્કની વિચારધારામાંથી મળી આવે છે. કર્મશાસ્ત્ર અનુસાર ભુ. માન આયુનું ઉત્કર્ષણ થઈ શકતું નથી, કારણ કે ઉત્કર્ષણ બન્ધકાળમાં જ
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानास्त्रे मनुष्य व तिर्यञ्च ने प्रथमविभाग में नरकायु का एक लाख वर्ष प्रमाण स्थिति बंध किया अब यदि वह दूसरे त्रिभाग में नरकायु का दस लाख वर्षप्रमाण स्थितिबंध करता है तो उस समय वह प्रथमविभाग में बांधी हुई स्थिति का उत्कर्षण कर सकता है-उत्कर्षण का यह सामान्य नियम सय कर्मों पर लागू होता है।
भुज्यमान आयु का बंध उसी पर्याय में होता नहीं, अतः उसका उत्कर्षण नहीं होता यह व्यवस्था तो निरपवाद बन जाती है किन्तु अपकर्षण के लिये बंधकाल का ऐसा कोई प्रतिबंध नहीं है वह कुछ अपवादों को छोड़कर कभी भी हो सकता है जिस पर्याय में आयु का बंध किया है उस पर्याय में भी हो सकता है और जिस पर्याय में उसे भोग रहे हैं उस पर्याय में भी हो सकता है उदाहरणार्थ-किसी मनुष्य ने तिर्थचाय का पूर्वकोटिप्रमाण स्थितिबंध किया। अब यदि उसे स्थितिघात के अनुकूल सामग्री जिस पर्याय में आयु का बंध किया है उसी पर्याय में ही मिल जाती है तो उसी पर्याय में वह आयुकर्म का स्थितिघात कर सकता है और यदि जिस पर्याय में आयु को भोग रहा है उसमें स्थि
થાય છે ધારે છે કે ઈ મનુષ્ય અથવા તિર્યચે પ્રથમ ત્રિભાગમાં નરકાયુને એક લાખ વર્ષ પ્રમાણુ બંધ કર્યો હવે જે તે બીજા વિભાગ દરમિયાન દસ લાખ વર્ષ પ્રમાણ નરકાયુને સ્થિતિબંધ કરે, તે તે સમયે તે પ્રથમ વિભાગમાં બાધ ની સ્થિતિનું ઉત્કર્ષણ કરી શકે છે. ઉત્કર્ષણને આ સામાન્ય નિયમ બધા કર્મોને લાગુ પડે છે.
ભુજ્યમાન આયુનો બંધ એજ પર્યાયમાં થ નથી, તેથી તેનું ઉત્કર્ષણ થતું નથી. આ વ્યવસ્થા તે નિરપવાદ (અપવાદ વિના, નિયમથી જ) બની જાય છે. પરંતુ અપકર્ષણને માટે બંધકાળને એ કઈ પ્રતિબંધ નથી. તે કેટલાક અપવાદોને બાદ કરતાં ગમે ત્યારે થઈ શકે છે, જે પર્યાયમાં આયુને બંધ કર્યો છે, તે પર્યાયમાં પણ થઈ શકે છે. અને જે પર્યાયમાં તેને ભોગવી રહ્યા હોઈએ તે પર્યાયમાં પણ થઈ શકે છે. દાખલા તરીકે કઈ મનુષ્ય તિર્યંચ આયુને પૂર્વ કેટિ પ્રમાણ સ્થિતિબંધ કર્યો હવે જે તેને સ્થિતિઘાતને માટે અનુકૂળ સામગ્રી (જે પર્યાયમાં આયુને બંધ કર્યો હોય એજ પર્યાયમાં) મળી જાય, તે એજ પર્યાયમાં તે આયુકર્મને સ્થિતિઘાત કરી શકે છે, અને જે પર્યાયના આયુને તે ભેગવી રહ્યો છે તે પર્યાયમાં જ
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०२ ३०३सू०२९ उत्पादोद्वत नादिद्वविध्यम् ३९७
‘दोण्हं ' इत्यादि-संवर्त्तनं सवतः, स एव संवर्तकः-उपक्रमः इत्यर्थः, आयुष्कस्य संवर्तकः-आयुष्फसंवर्तकः सोपक्रमायुरित्यर्थः, स च मनुष्याणां पञ्चेन्द्रियतिरश्चां च भवति, सोपक्रमोयुष्कत्वात्तेपाम् २४ ॥ मु० २९ ॥ तिघात के अनुकूल सामग्री मिलती है तो उस पर्याय में आयु कर्म का स्थितिघात कर सकता है । स्थिति घात होने से आयु कम हो जाती है ।
अपकर्षण के इस नियम के अनुसार सब जीवों की भुज्यमान आयु कम हो सकती है यह सामान्य नियम है-इस नियम के अनुसार देवादिकों की भी भुज्यमान आयु कम होनी चाहिये-परन्तु इस नियम में __ जो अपवाद है वह यहां कहा गया है कि उपपाद जन्म से पैदा होने
वाले देव और नारकी, भोगभूमिया जीव, उत्तमपुरुष और चरमशरीरी इन जीवों की भुज्यमान आयु कम नहीं होती है जितने काल की आयु का यन्ध इन्हों ने किया है उतनी ही पूरी आयु का ये भोग करते हैं अर्थात् इनकी भुज्यमान आयुका स्थितिघात नहीं होता है२३ इसी से यह निष्कर्ष निकल आता है कि इनके सिवाय और सब जीवों की आयु कम हो सकती है यही बात इस सूत्र पाठ द्वारा कहते हुए सूत्रः कार कहते हैं "दोण्हं" इत्यादि । उपक्रम का नाम संवत है आयुष्क
જે તેને સ્થિતિઘાતને અનુકૂળ સામગ્રી મળી જાય છે, તે તે પર્યાયમાં આ યુ. કર્મને સ્થિતિઘાત તે કરી શકે છે, સ્થિતિવાત થવાથી આયુ ઘટી જાય છે
અપકર્ષણના આ નિયમ અનુસાર બધાં જનું ભૂજ્યમાન આપ્યું ન્યૂન થઈ શકે છે, આ સામાન્ય નિયમ છે આ નિયમાનુસાર તે દેવદિકેનું ભુજ્યમાન આયુ પણ ન્યૂન થવું જોઈએ. પરંતુ તે નિયમમાં જે અપવાદ છે તેનું અહીં નીચે પ્રમાણે કથન કરવામાં આવ્યું છે-ઉપપદ જન્મથી પેદા થનારા દેવ અને નારકી, ભેગભૂમિના છ, ઉત્તમ પુરુષ અને ચરમ-શરીરી જીવોનું ભુજમાન આયુ ઓછું થઈ શકતું નથી. જેટલા કાળના આયુને. બંધ તેમણે કર્યો હોય છે એટલા પૂરેપૂરો અ યુને તેઓ ભેગવે છે, એટલે કે તેમના ભુજ્યમાન આયુને સ્થિતિઘાત થતા નથી ૨૩ આ કથન પરથી આપણે એવા નિશ્ચયપર આવી શકીએ છીએ કે તેમના સિવાયના બધાં ના આયુમાં घटा31 यश छ. मेरा पा सूत्रधरे दोह" त्याहि सूत्र | टेट કરી છે. ઉપક્રમનું નામ સવત છે. આયુષ્કને જે ઉપક્રમ છે તે આયુષ્ક
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थान सूत्रे
पर्यायाधिकारादेव नियतक्षेत्राश्रितत्वेन क्षेत्रव्यपदेश्यान् पुद्गलपर्यायान प्रतिपिपादयिषुः क्षेत्रमकरणमाह
मूलम् — जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्त उत्तरदाहिणेणं दो वासा पण्णत्ता बहुसमतुल्ला अविसेसमणाणत्ता अन्नमन्नं नाइवहंति आयामविक्खंभुच्चतोव्वहसंठाणपरिणाहणं तं जहा
I
भरहे चेव एखए चेव । एवं एएणं अभिलावेणं हे चैत्र, हेरन्नव चेव, हरिवासे चेत्र रम्मयवासे चेव । जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स व्यस्त पुरत्थिमपच्चत्थिमेणं दो खित्ता पण्णत्ता बहुसमतुल्ला अविसेस० जाव - तं जहां पुत्रविदेहे व अवरविदेहे चेव । जंबूमंदरस्स पवयस्त उत्तरदाहिणेणं दो कुराओ पण्णत्ताओ बहुसमतुल्लाओ जाव तं जहा - देवकुरा चेव उत्तरकुरा चैव तत्थ णं दो महइमहालया महादुगा पण्णत्ता बहुस मतुल्ला अविसेसमणाणत्ता अन्नमन्नं णाइवद्वंति आयामविवखंभुच्चत्तोवेहसंठाणपरिणाहेणं, तं जहा - कूडसामली चेत्र जंबू चेव सुदंसणा । तत्थ णं दो देवा महिड्डिया जाव महासोक्खा पलिओत्रमट्टिया परिवसंति, तं जहा - गरुले चेत्र वेणुदेवे अणाढिए चैव जंबुद्दीवाहिवई ॥ सू० ३० ॥
૨૮
का जो उपक्रम है वह आयुष्क संवर्त्तक है - यह सोपक्रमायुरूप आयुष्क संवतक मनुष्य और पंचेन्द्रिय तिर्यश्चों को होता है क्योंकि ये सोपक्रम आयुवाले भी होते हैं। २४ ।। सू० २९ ।।
पर्यायाधिकार को लेकर ही अब सूत्रकार नियक्षेत्राश्रित होने के कारण क्षेत्र व्यपदेश्य पुद्गल पर्यायों को प्रतिपादन करने की इच्छा से સવક છે. તે સેપકમાયુરૂપ આયુષ્ય સવક મનુષ્ય અને પચેન્દ્રિય તિયચામાં હાઈ શકે છે, કારણ કે તેએ સેપક્રમ આયુવાળા પણ હાય છે. ।। ૨૪ ॥ ॥ સુ ૨૯ !!
પર્યાયાધિકાર ચાલી રહ્યો છે, હવે સૂત્રકાર-નિયત ક્ષેત્રાશ્રિત હાવાને કારણે - ક્ષેત્રપદેશ્ય પુદ્દલ પર્યાયનું પ્રતિપાદન કરવાના હેતુથી ક્ષેત્ર
-
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
___३९९
सुधारीका स्था० २ उ० ३ सू० ३० भर रवतादि क्षेत्रवर्णनम् ___ छाया-जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दग्स्य पर्वतस्य उत्तरदक्षिणेन द्वै वर्षे प्रज्ञप्ते बहुसमतुल्ये अविशेषे अनानात्वे अन्योन्यं नातिवर्तेते आयामविष्कम्भोच्चत्योद्वेध संस्थानपरिणाहेन, तद्यथा-भरतं चैव ऐरवतं चैव । एवमेतेनाभिलापेन हैमवत चैत्र हैरण्यवत चैत्र, हरिवर्ष चैव, रम्यकवर्ष चैव । जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वपश्चिमेन द्वे क्षेत्र प्रज्ञप्ते बहुसमतुल्ये अविशेष यावत् तद्यथा-पूर्वविदेहश्चैव अपरविदेहश्चैव । जम्बू मन्दरस्य पर्वतस्य उत्तरदक्षिणेन द्वौ कुरू प्रज्ञप्तौ बहुसमतुल्यौ यावन् तद्यथा-देवकुरवश्चैव उत्तरकुरवश्चैन । तत्र खलु द्वौ महातिमहालयौ महाबुमो प्रज्ञप्तौ बहुममतुल्यौ अविशेषौ अनानात्वौ अन्योन्यं नातिवत्तेते पायामविष्कम्भोच्चवोद्वेधसंस्थानपरिणाहेन, तद्यथा-कूटशाल्मलिश्चैव जम्बूश्चैव सुदर्शनां । तत्र खलु द्वौ देवौ महर्द्धिको यावत् महासौख्यौ पल्योपमस्थितिको परिवसतः, तद्यथागरुडश्चैव वेणुदेवः अनाहतश्चैव जम्बूद्वीपाधिपतिः ।। सू० ३० ॥
टीका-'जंबुद्दीवे' इत्यादि। __ मध्यजम्बुद्वीपे मेरुपर्वतस्य उत्तरदक्षिणेन उत्तरदिशि दक्षिणदिशिचेत्यर्थः, द्वे वर्षे क्षेत्र प्रज्ञप्ते । कीदृशे ? इत्याह-वहुसमतुल्ये-अत्यन्तसदृशे, अविशेषे-बैलक्षग्यरहिते नगनगरनद्यादिकृतविशेपरहिते इत्यर्थः, अनानात्वे-नानात्वरहिते-अव. सर्पिण्यादिकृतायुरादिभावभेदवर्जिते इत्यर्थः । ते द्वे अन्योन्य-परस्परं नातिवर्तते क्षेत्रप्रकरण कहते हैं-'जंबुद्दीवे दीवे मंदस्स पव्वयस्स' इत्यादि ।
टीकार्थ-मध्यजवूदीप में मेरुपर्वत की उत्तर और दक्षिणदिशा में क्रमशः दो क्षेत्र कहे गये हैं ये दोनों परस्पर में रचना में तुल्य हैं, विलक्षणता रहित हैं-नग, नगर, और नदी आदिकों की जैसी रचनाप्रमाण आकार आदि भरतक्षेत्र में है वैसी ही इन सब की रचना ऐरवत क्षेत्र में है ये दोनों नानात्व से रहित हैं-अवसर्पिणी उत्सर्पिणी कालकृत जो आयु आदि की वृद्धि हास रूप परिवर्तन है वह भी इन दोनों क्षेत्रों में ५४२ नि३५ ४२ छ-" जवुदीवे दीवे मदरस्स पव्वयस्स" त्या
ટીકાથ–મધ્ય જંબૂદ્વીપમાં મેરુ પર્વતની ઉત્તર અને દક્ષિણ દિશામાં ક્રમશઃ બે ક્ષેત્ર (ભરત ક્ષેત્ર અને ઐરાવત ક્ષેત્ર) આવેલાં છે, તે બનેની રચના એકસરખી છે. એકબીજાની રચનામાં કે વિલક્ષણતા નથી ભરતક્ષેત્રમાં પર્વત, નગર, નદી વગેરેની જેવી રચના, પ્રમાણે, આકાર આદિ છે, એવી જ એ સૌની રચના વગેરે ઐરાવત ક્ષેત્રમાં પણ છે, તે બન્નેમાં કોઈ તફાવત નથી. અવસર્પિણી ઉત્સર્પિણી કાળકૃત આયુ આદિની વૃદ્ધિ અને હાસરૂપ પરિપવર્તન
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
४००
म्घानास्त्र इतरेतरं नातिक्रामत इत्यर्थः । कैरित्याह-आयामेन-देर्येण विष्कम्भेण-पृथुत्वेन, उच्चत्वेन-ऊर्ध्वत्वेन, उद्वेधेन-गाम्भीर्येण, संस्थानेन - आरोपितज्याधनुराकारतपेण, परिणाहेन-परिधिनेति । अत्रैतेषां द्वन्द्वैकवद्भावः । तद्यथा-नाम्ना ने वर्षे यथा-भरत-भरतक्षेत्रम् , ऐश्वतं च-ऐग्यतक्षेत्रम् । एवमनेन अभिलापेन-उच्चा रणेन-दैमवत हैरण्यवतं च क्षेत्रम् , तथा हरिवर्प रम्यकयर्ष च क्षेत्र विशेयम् । देवकुरुघु कूटशाल्मलि माक्षः, उत्तरकुरुपु च जम्नामाक्षः, अध्यापनाम सुदर्शनेति । तत्र-तस्मिन्२ वृक्षे हो देवी परिवसतः । ती देवी कीगी ? इत्याहमहद्धिको यावत् महासौख्यौ । अत्र-यावच्छब्देन ' महाद्युतिको महानुभागी महा
आपस में एकसा है उसमें कोई भेद नहीं है । लम्बाई में और चौड़ाई में दोनों क्षेत्र बराबर हैं । हीनाधिक नहीं है। हमी प्रकार से ऊंचाई में, गांभीर्य में, संस्थान में-आरोपितज्या धनुपाकार जासी आकृति में और परिधि में भी ये दोनों क्षेत्र परस्पर में समान हैं। " भाग्हे चैत्र ऐरवए चेच" इस पाठ से इन्हीं दोनों परस्पर में समानता वाले क्षेत्रों के नाम प्रकट किये गये हैं। " एवं एएणं अभिलावेणं हेमबए चेव हेरन्नवर चेव" इत्यादि इसी प्रकार के इम कथन से हैमवत और हैरण्यवनक्षेत्र, हारे वर्ष और रम्यकवर्प क्षेत्र के सम्बन्ध में भी कथन समझना चाहिये देवकुरु में कूट शाल्मली नामका वृक्ष है और उत्तरकुममें जम्बू नामका वृक्ष है इसका दूसरा नाम सुदर्शना भी है इन वृक्षों पर दो देव रहते हैं ये देव महा ऋद्धि वाले और महासुखबाले हैं यहां यावत् शब्द से "महाबुतिको, महानुभागी, महायलो, महायशसौ" इन पदों का ग्रहण પણ તે બન્ને ક્ષેત્રેમાં સમાન જ છે. બન્ને ક્ષેત્રેની લંબાઈ અને પહોળાઈ પણ સરખી છે–તેમાં કઈ ભેદ નથી. એજ પ્રમાણે ઉંચાઈમાં. ગાંભીર્યમાં, સંસ્થાનમાં (આરેપિત જ્યા ધનુષાકાર આકૃતિમાં) અને પરિધિમાં પણ તે सन्न क्षेत्री समान छे. " भारहे चेव एरवए चेव" मा सूत्र५४ बा। सूत्र. કારે પરસ્પરમાં સમાનતાવાળા તે બન્ને ક્ષેત્રોનાં નામ “ભરતક્ષેત્ર અને मेरयत क्षेत्र" प्रट ४या छे “ एवं एए गं अभिलावेणं हेमवए चेव हेग्नवए चेव" त्या:
આ પ્રકારને કથન દ્વારા હૈમવત અને હરણ્યવત ક્ષેત્રમાં પણ સમાનતા સમજવી. હરિવર્ષ અને રમ્યકવર્ષ ક્ષેત્રમાં પણ સમાનતા સમજવી. દેવકુરુમાં
કૂટ શાત્મલિ” નામનું વૃક્ષ છે અને ઉત્તરકુરુમાં જણૂ નામનુ વૃક્ષ છે. તેનું બીજું નામ સુદર્શન પણ છે. તે વૃક્ષે માં બે દેવ રહે છે. તે બન્ને દે મહા અદ્ધિવાળા, મહા ધુતિવાળા, મહાનુભાગવાળા, મહા બળસંપન્ન, મહા
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
नषा टीका स्था. २ उ०३ सू० ३० भरतैरतादि क्षेत्रवर्णनम् ४०१ बलौ महायशसौ ' इति संग्राह्यम् । तत्र महर्खिको-प्रभूतविमानादिसम्पत्तिशालिनी महाद्यतिको प्रारीराभरणादि कान्तियुक्तौ, महानुभागो-चैक्रियकरणाद्यचिन्त्यशक्तिमन्तौ, महावलो-विशिष्टशरीरसामर्थ्यवन्तौ, महायशसौ-विस्तीर्ण लाघासंपन्नौ, महामाख्यौ-प्रभूतशातवेदनीयजनितानन्दभाजौ, इति । तयो माहगरुडः सुपर्णकुमारजातीयो वेणुदेवः-वेणुदेवनामा देवः कूटशाल्मलिक्षनिवासी । तथा अनादृतः-अनाहतनामादेवः जम्बूसुदर्शनाक्षनिवासी जम्बूद्वीपाधिपतिः । शेपपदव्याख्या सुगमा ॥ ० ३० ॥ हुआ है महद्धिक पद से यह प्रकट किया गया है कि ये दोनों देव प्रभूत विमानादि रूप सम्पत्तिशाली है महायुतिक पद से यह प्रकट किया गया है कि ये दोनों देव प्रष्ट शरीराभर गादि की कान्ति से युक्त है महानुभांग छाद से यह प्रकट किया गया है कि ये दो में देव चैक्रिय करने आदि की अचिन्त्य शक्ति वाले हैं महायल शब्द से यह कहा गया है कि ये दोनों देव विशिष्ट शरीर सामर्थ्य वाले हैं और महायश शब्दसे यह प्रकट किया गया है कि ये दोनों देव विस्तीर्ण श्लाघा प्रशंसा से संपन्न हैं तथा महासौख्य शब्दसे यह प्रकट किया गया है कि दोनों देव प्रभून शातावेदनीय जन्य आनन्दसे युक्त हैं इनके नाम हैं गरुडवेणुदेव और अनाहनदेव गरुडवेणुदेव सुपर्णकुमार जातिका देव है और यह कूट शाल्मलि वृक्ष पर रहता है तथा अनाहत देव जम्बूसुदर्शना वृक्ष पर रहता है और जम्बूद्वीपका अधिपति है शेषपदोंकीव्याख्यासुगम है॥३०॥ યશ સંપન્નઅને મહા સુખસંપન્ન છે. મહદ્ધિક (મહા કદ્ધિવાળા) પદના પ્રાગ દ્વારા એ વાત પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે તે બન્ને દેવે વિમાનાદિરૂપ વિપુલ સંપત્તિવાળા છે મહાદ્યુતિક પદના પ્રયોગ દ્વારા એ વાત પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે તે બને દેવ અધિક શરીરાભરણ આદિની કાન્તિથી યુક્ત છે. મહાનુભાગ શબ્દ દ્વારા એ વાત પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે તે બન્ને દેવો. વિદુર્વણા આદિ કરવાની અચિત્ય શક્તિવ ળા છે મહાબલ શબ્દ દ્વારા એ વાત પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે તે બને દેવો વિશિષ્ટ શરીર સામર્થ્યવાળા છે મહાયશ શબ્દ દ્વારા એ વાત પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે તેઓ વિસ્તીર્ણ શ્લાઘા (પ્રશંસા) થી સંપન્ન છે. તથા મહાસૌખ્ય શબ્દ દ્વારા એ વાત પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે તે બને દેવ શાતાદનીય જન્ય પ્રભૂત આનંદથી યુક્ત છે. તેમના નામ નીચે પ્રમાણે છે–ગરુડ વેણુદેવ અને અનાદત દેવ. ગરુડ વિષ્ણુદેવ સુપર્ણકુમાર જાતિના દેવ છે અને તે આ કૂટ શ ૯મલિ વૃક્ષ પર રહે છે તથા અનાદત દેવ જખ્ખ સુદર્શના વૃક્ષ પર રહે છે અને જે બૂદીપના અધિपति छ, माहीना पहोनी व्याच्या सरण छ. ॥ सू. ३० ॥
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०२
स्थानासो मूलम्-जंबू मंदरस्स पवथरस य उत्तरदाहिणेणं दो वासहरपचया पण्णत्ता, बहुसमतुल्ला अबिसेसमणाणत्ता अन्नमन्नं नाइवति आयामविस्खंभुच्चत्तोरेहं संठाणपरिणाहेणं, तं जहा चुल्लहिमवंते चेव सिहरी चेव । एवं महाहिमवंते चैव सप्पी चेव । एवं णिसढे चेव णीलवंते चेव । जंबू संदरस्त पव्वयस्स उत्तरदाहिणेणं हेमवएरण्णवएसु बासेसु दो वट्वेयपव्वया पण्णत्ता बहुसमतुल्ला अविसेलमणाणत्ता जाव तं जहा-सदा. वाई चेव वियडाबाई चेव । तत्थ णं दो देवा महिड्डिया जाय पलिओवसट्रिइया परिवसंति तं जहा-लाई चेव पक्षासे चेव । जंबूमंदरस्स पव्वयस्स उत्तरदाहिणेणं हरिवासरमासु वासेतु दो वहवेयडूपवया पण्णता वहुसम० जाव तं जहा--गंधाबाई चेव मालवंतपरिवाए चेव । तत्थ णं दो देवा महिडिया जाव पलिओवमहिइया परिवसंति, तं जहा अरुणे चेव पउको वेव । जंबू संदरस्त पवयस्स दाहिणेणं देवकुराए पुवावरे पाले एत्य णं आसखंधगसारसा अद्धचंदसंठाणसंठिया दोवरखारपव्वया पण्णता वहसमजावतं जहा-सोमणसे चेव विज्जुप्पसवे चेवाजवूमंदरस पव्वयस्स उत्तरेण उत्तरकुराए पुवावरे पाले एत्थणं आसक्खंधगसरिता अद्धचंदसंठाणसठिया दो वक्खरपव्यया पणत्ता बहुसमतुल्ला जाव तं जहा-गंधमायणे चेव मालवंते चेव । जंबूमंदरस्स पञ्चयस्स उत्तरदाहिणणं दो दीयवेयड्डपहा पण्णता बहुसमतुल्ला जाव तं जहा भारहे चेव दीहवेयड्डे चेव । एरवए चेव दीह
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीको स्था० २७०३सू०३१ वर्ष धादिपर्वतद्वैविध्यनिरूपणम् ४०३ वेयड्डेचेव। भारहेणं दीहवेयड्ढे दो गुहाओ पण्णत्ताओ वहुसमतुल्लाओ अविलक्षणाणत्ताओ अन्नमनं णाइवहंति आयामविक्खंभुच्चत्तोबेहसंठागपरिणाहेणं तं जहा-तिमिसगुहा चेव खंडगप्पवायगुहा चेव । तत्थ णं दो देवा महिड्डिया जाव पलिओ. वमहिइया परिवसंति, तं जहा-कयमालए चेव नहझालए चेव। एरावएणं दोहवेयड्ढे दो गुहाओ पण्णत्ताओ जाव तं जहाकयमालए चेव नहमालए चेव । जंबूमंदरस्स पव्वयस्स दाहि णेणं चुल्लहिमवंतवासहरपव्वए दो कूडा पण्णत्ता बहुसमतुल्ला जाब विक्वंभुञ्चत्तोव्वेहसंठाणपरिणाहेणं, तं जहा-चुल्लहिमवंत. कूडे चेव, वेसलणकूडे चेव । जंबूमंदरस्स दाहिणेणं महाहिमवते वासहरपबए दो कूडा पण्णता बहुसम० जाव तं जहा'महाहिमवंतकूडे चेव वेरुलियकूडे चेव । एवं निसढे वासहरपवए दो कूडा पण्णत्ता बहुसम० जाव तं जहा-निसढकूडे
चेव रुयगप्पभे चेव । जंबूमंदरस्त फवयस्त उत्तरेणं नीलवंते वासहरपवए दो कूडा पण्णत्ता बहुसम० जाव तं जहा--नीलवंतकूडे चेव उवदलणकूडे चेव। एवं रुप्पिम्लि वालहरपचए दो कूडा पण्णता बहुसार जाव तं जहा--रुप्पिकूडे चेव मणिकंचण कूडे चेव । एवं सिहरंभि वासहरपथए दो कूडा पण्णत्ता बहुसम० जाव तं जहा--सिहरिकूडे चेत्र तिगिछकूडे चेव ॥सू०३१॥
छाया-जम्वूमन्दरस्य पर्वतस्य च उत्तरदक्षिणेन द्वौ वर्षधरपर्वतौ प्रज्ञप्तौ वहुसमतुल्यौ अविशेषौ अनानात्वौ अन्योन्यं नातिवर्तते आयामविष्कम्भोच्चत्वोद्वेधसंस्थानपरिणाहेन, तद्यथा-चुल्लहिमवान् चैा शिखरी चैत्र । एवं महाहिमवान्
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
BAD
५०४
स्थानासूत्रे चैव रुक्मी चैव । एवं निपधश्चैत्र । जम्बूमन्दरस्य पर्वतरय उत्तरदक्षिणेन हैमवते. रण्यवनयोर्वप यो द्वौ वृत्तवैताढ्यपर्वती प्रजप्ती बहुममतुल्यौ अविशेषौ अनानात्वी यावत् तद्यथा-शब्दापाती चैत्र विकटापाती चैव । तत्र खलु हो देवी महद्धिको
'जंबू मंदरस्स पब्वयस्स' इत्यादि ।
छायार्थ-मध्य जंबूढीप में जो सन्दर-सुमेरु नाम का पर्वत है उसकी उत्तर दिशा की ओर और दक्षिण दिशा की ओर क्रमशः दो वर्षघर पर्वत कहे गये हैं। ये दोनों पर्वत बहुसमतुल्य हैं । विलक्षणताले रहित हैं। नानत्वसे भेदसे रहित हैं । लंबाई और चौडाईसे, उच्चता और उवेध (गहराई से संस्थान एवं परिणाह(विशालता)-परिविसे ये दोनों परस्पर में एक दूसरेसे भिन्न नहीं हैं । इन दोनों पर्वतोंका नाम है-शुलहिलवान और शिखरी इनमें दक्षिणदिशाकी ओर क्षुल्ल हिमत्रान् पर्वत है और उत्तरदिशा की ओर शिखरी पर्वत है इसी प्रकार से दक्षिण दिशा की ओर महाहिलवान् पर्वत और उत्तरदिशा की ओर रुक्मी पर्वत है इसी प्रकार से निषध और नील हैं। इसी प्रकार से मध्य जंकूद्वीप के सुमेरू पर्तत की उत्तरदक्षिण दिशा की ओर हलबा और हैरण्ययन क्षेत्रों के दो वृत्त वैताढय पर्वत कहे गये हैं। ये दोनों वृत्तवैतादयान भी बहुसमतुल्य, अविशेष और भेद्रहित हैं यावत् आघान विष्का की अपेक्षा, उचाई
" जंबूदरस्स पव्ययस्स" त्या:
ટીકાથ–મધ્ય જંબુદ્વીપમાં જે મન્દર (સુમેરુ) નામને પર્વત છે, તેની ઉત્તર દિશા તરફ ક્રમશઃ બે વર્ષધર પર્વતો આવેલા છે. તે બને પર્વતે ઘણાં જ સમતુલ્ય છે, તેઓ વિલક્ષણત થી રહિત છે. તેમની વચ્ચે કોઈપણ પ્રકારને તફાવત નથી. લંબાઈ, પહોળાઈ ઉચાઈ, ઉધ, સરથાન અને પરિ ધિની અપેક્ષાએ તે બનેમાં કઈ ભિનતા નથી. તેમનાં નામ આ પ્રમાણે છે-(૧) સુલ હિમવાનું અને શિખરી. કુલ હિમવાન પર્વત મન્દર પર્વતની દક્ષિણમાં છે અને શિખરી પર્વત મન્દર પર્વતની ઉત્તરે છે. એ જ પ્રમાણે દક્ષિણ દિશા તરફ મહા હિમાવાન પર્વત અને ઉત્તર દિશા તરફ રુકમી પર્વત છે. એ જ પ્રમાણે નિષધ અને નીલ પર્વત પણ આવેલાં છે. એ જ પ્રમાણે મધ્ય જંબૂઢીપના સુમેરુ પર્વતની ઉત્તર દક્ષિણ દિશામાં હિંમત અને હૈરણ્યવત ક્ષેત્રના બે વૃત્તવૈતાઢય (વૃત્ત એટલે ગોળ આકાર) પર્વતે પણ આવેલાં છે. તે બને વૃતાઢય પર્વતે પણ બહુ સમતુલ્ય, અવિશેષ (વિશેષતા રહિત) અને ભેદરહિત છે. તેમની લંબાઈ, પહોળાઈ, ઉદ્વેધ, (ઉંડાઈ) સંસ્થાન
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुंधा टीका स्था०२७०३ सू०३१ वर्षे धरादिपर्वतद्वैविध्यनिरूपणम् ४०५ यावत् पल्योपमस्थितिको परिवसतः, तद्यथा-स्वाती चैक प्रनासश्चैव । जम्बूमन्दरस्य पर्वतस्य उत्तरदक्षिणेन हरिवर्प रम्यकप योहरे वृत्तवाडयाती प्रज्ञप्ती बहुसम० यावत् तथा-गन्धापाती चैव माल्यवत्पर्यायश्चैन । तत्र खलु द्वौ देवी महद्धिको यावत् पल्योपमस्थितिको परिवसतः, तद्यथा-अरणश्चैव पाश्चैव । जम्वूमन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणेन देवकुरूणां पूर्वापरन्मिन् पावें, अन खलु अश्वस्कन्धसदृशौ अर्द्धचन्द्र संस्थानसस्थिती हो वक्षस्कारपर्व तौ प्रज्ञप्ती बहुसमतुल्यौ की अपेक्षा, उद्वेध की अपेक्षा, संस्थान और परिणाह की अपेक्षा ये
दोनों परस्पर में एक दूसरे से चढ़ कर नहीं है भिन्न नहीं हैं। किन्त ___एक जैसे ही है। इनका नाम शब्दापाती और धिकटापाती है। इनमें दो
देव रहते हैं। ये दोनों देव महती ऋद्धि वाले शाक्त् पल्योपन की स्थितिवाले हैं। इन देवों के नाम स्वाती और प्रभास हैं। इसी प्रकार मध्य । जंबूद्वीप के सुमेरु पर्वत की उत्तर और दक्षिणदिशा में क्रमशः वर्तमान हरिचर्ष एवं रम्पकवर्ष में दो वृत्तवैतात्य पर्वत हैं ये भी बडसम आदि विशेषणों वाले हैं। इनके नाम है गन्धाराली और माल्यवत्पर्याय इनमें भी दो देव रहते हैं ये भी परस्पर में महर्दिक आदि विशेषणों वाले हैं इनकी भी स्थिति एक पल्मोपन की है इनके नाम अरुण और पद्म हैं। जंबूहीप के सुमेरु पर्वत को दक्षिण दिशा में देवकुल के पूर्व और पश्चिम पार्श्व भाग में अश्वस्कन्ध के जैले अर्द्धचन्द्राकार दो वक्षस्कार पर्वत कहे गये हैं ये दोनों पर्वत बहुसमतुल्य आदि विशेषणों वाले हैं इनके नाम અને પરિવિની અપેક્ષાએ તેમની વચ્ચે કેઈ ભેદ નથી, તે બાબતેમાં તે બન્ને સમાન છે. તેમનાં નામ શબ્દાપાતી અને વિકટાપાતી છે, તેમાં બે દેવ રહે છે. તે બન્ને દેવે મહાઅદ્ધિ આદિથી યુકત છે અને પલ્યોપમની સ્થિતિવાળા છે. તે દેનાં નામ અનુક્રમે સ્વાતી અને પ્રભાસ છે.
એજ પ્રમાણે મધ્ય જંબુદ્વીપના સુમેરુ પર્વતની ઉત્તર અને દક્ષિણ દિશામાં આવેલાં હરિવર્ષ અને રમ્યક વર્ષમાં પણ બે વૃત્તવૈતાઢય પર્વત છે તેઓ પણ બસમ આદિ પૂર્વોક્ત વિશેષણોવાળાં છે. તેમના નામ ગન્હાપાતી અને માલ્યવત્પર્યાય છે. તેમાં બે દેવ રહે છે. તે બન્ને દેવો પણ મહર્તિક આદિ પૂર્વોકત વિશેષણવાળાં છે. તેમની સ્થિતિ પણ એક પલ્યોપમની છે. તેમનાં નામ નામ આ પ્રમાણે છે-(૧) અરુણ અને (૨) પ
જંબુદ્વીપના સુમેરુ પર્વતની દક્ષિણ દિશામાં દેવકુરુના પૂર્વ અને પશ્ચિમ તરફના ભાગોમાં અશ્વરકન્યના જેવા અર્ધચન્દ્રાકાર બે વૃક્ષસકાર પર્વતે આવેલાં
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०६
स्थानीङ्गत्र यावत् तद्यथा-सौमनसश्चैव विद्युत्प्रभश्चैव । जम्बूमन्दरस्य पर्वतस्य उत्तरेण उत्तरकुरूणां पूर्वायरस्मिन् पाश्वे, अन खलु अश्वस्कन्धकसदृशौ अर्द्धचन्द्रसंस्थानसंस्थिती द्वौ वक्षस्कारपर्व तो मज्ञप्ती बहुसमतुल्यौ यावत्-तद्यथा-गन्धमादनश्चैव माल्यवान् चैव । जम्बूमन्दरस्य पर्वतस्य उत्तरदक्षिणेन द्वौ दीर्घ वैताढ्यपर्वतौ प्रज्ञप्तौ बहुसमतुल्यौ यावत् तद्यथा-भारतश्चैत्र दीर्घ वैतादयः, ऐरवतश्चैव दीर्घ चैताढयश्चैव । भारते खलु दीर्घवैताढये द्वे गुहे प्रज्ञप्ते बहुसमतुल्ये अविशेषे अनानात्वे अन्योन्यं नातिवःते आयामविष्कम्भोच्चत्वोद्वेवसंस्थानपरिणाहेन, तद्यथा-तमिस्रगुहा सौमनस और विशुत्पम हैं । जंबू ! संदर-सुमेरुकी उत्तरदिशामें उत्तर कुरु के पूर्व और पश्चिम पार्श्वभाग में अश्वस्कन्ध के जैले अर्द्धचन्द्राकार दो वक्षस्कार पर्वत हैं, ये दोनों पर्वत बहुसम आदि विशेषणों वाले हैं। इनके नाल गंधमादन और माल्यवान हैं। इसी प्रकार से जंबू मन्दरसुमेरु को उत्तर दक्षिण दिशा की ओर दो दीर्ध वैतादय पर्वत कहे गधे हैं ये दोनों पर्वत भी बहुसम आदि विशेषणों वाले हैं। आदि पद से यहां " अधिशेष, अनानात्व, ओयाम, विष्कंभ की अपेक्षा समानता, और उच्चता, उद्वेध, संस्थान और परिणाह की अपेक्षा भी समानता ग्रहण की गई है इन दो दीर्ध वैताढयपर्वतों के नाम भरतदीध वैताढय और ऐरवतदीर्धवैताढय हैं। भरतदीर्धवैताढ्य पर्वत में दो गुफाएँ हैं जो बहुसम आदि विशेषणों वाली हैं इनके नाभ तमिस्रागुफा और છે. તેમનાં નામ સૌમનસ અને વિઘભ છે. તે બને પર્વતે પણ બહુ સમ આદિ પૂર્વોક્ત વિશેષણોથી સંપન્ન છે જબૂદ્વીપના સુમેરુ પર્વતની ઉત્તર દિશામાં ઉત્તર કુરુના પૂર્વ અને પશ્ચિમ તરફના ભાગોમાં અશ્વસ્કન્ધના જેવાં અર્ધચન્દ્રાકારના બે વક્ષસ્કાર પર્વતે આવેલાં છે, તેઓ પણ બસમ આદિ પૂર્વોકત વિશેષણવાળા છે તેમનાં નામ ગંધમાદન અને માલ્યવાન છે.
એજ પ્રમાણે જંબુદ્વીપના સુમેરુની ઉત્તર-દક્ષિણ દિશા તરફ બે દીર્વ વૈતાઢય પર્વત કહ્યા છે તે અને પર્વતે પણ બહુ સમ આદિ વિશેષણવાળાં છે. આદિ પદથી અહીં એ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે કે તેમાં એક બીજાં કરતાં કોઈ વિશેષતા અથવા વિવિધતા નથી. લંબાઈ, પહોળાઈઉંચાઈ, ઉદ્વેષ, સંસ્થાન અને પરિધિની અપેક્ષાએ પણ તે બનેમાં સમાનતા રહેલી છે. તેમના નામ નીચે પ્રમાણે છે-(૧) ભરત દઈ વૈતાઢય અને (૨) અરવત દીધું વૈિતાઢય. ભરત દીર્ઘ વૈતાઢયમાં બે ગુફાઓ છે. તે બન્ને ગુફાઓ બહુસમ આદિ વિશેષણવાળી છે. તેમનાં નામ આ પ્રમાણે છે-તમિસ્રા ગુફા અને
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा डीका स्था० २ ० ३ सू० ३१ वर्ष धरादिपर्वतद्वैविध्यनिरूपणम् चैत्र खण्डक्कमपातागुहा चैत्र । तत्र खलु द्वौ देवौ महर्द्धिकौ यावत् पल्योपमस्थितिको परिवसतः, तद्यथा- कृतमाल्यकश्चैव नृत्यमाल्यकश्चैव । ऐखते खलु दीर्घताये गुप्ते यावत्तद्यथा - कृतमाल्यकश्चैव नृत्यमाल्यकश्चैव । जम्बूमंदरस्य पर्वतस्य दक्षिणेन चुल्लहिमवति वर्ष धरपर्वते द्वौ कूटौ प्रज्ञप्तौ बहुमतुल्य यावत् विष्कम्भोच्चत्वो द्वेधसंस्थानपरिणाहेन, तद्यथा चुल्ल हिमवत्कूटश्चैव वैश्रवणकूटश्चैत्र । जम्बूमन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणेन महाहिमवति वर्ष धरपर्वते द्वौ कूट प्रौ बहुसम० यावत् - तद्यथा - महाहिमवत्कूटश्चैव वैडूर्यकूट । । एवं निपधे वर्ष घरपर्वते द्वौ कूटौ प्रज्ञप्तौ बहुसम० यावत् तद्यथा - निषधकूटश्चैव रुचकमचव । जम्बू खण्डकप्रपातगुफा है । इन में दो महाऋद्धि आदि विशेषणों वाले देव रहते हैं । इनकी स्थिति भी एक पल्योपम की है इन देवों के नाम कृतमोल्क और नृत्यमाल्यक हैं। जंबू मंदर-सुमेरु की दक्षिण दिशामें जो क्षुल्लहिमवान् पर्वत है उस पर दो कूट कहे गये हैं ये दोनों कूट भी बहुसम आदि पूर्वोक्त विशेषणों वाले हैं विष्कंभ, उच्चता आदि में ये दोनों कूट समान हैं । इनके नाम क्षुल्लहिमवत्कूट और वैश्रवणकूट है । जम्बू मन्दर की दक्षिणदिशा में जो महाहिमवान् पर्वत है उस पर भी दो कूट कहे गये हैं इन पर्वतों को जो वर्षधर कहा गया है उसका कारण यह है कि ये क्षेत्रों का विभाग करते हैं महाहिमवान् पर्वत के दोनों कूट भी बहुतम आदि विशेषणों वाले हैं इन कूटों के नाम महाfererकूट और वैडूर्यकूट है इसी प्रकार निषेध पर्वत पर भी दो कूट
४०७
ખડકપ્રપાત ગુઢ્ઢા તે ગુફાઓમાં મહદ્ધિક આદિ વિશેષણાવાળા એ દેવ રહે છે. તેમની સ્થિતિ પણ એક પલ્યાપમની છે. તેમનાં નામ કૃતમાલ્યક અને નૃત્યમાલ્યક છે.
o
જદ્બીપના મદર ( સુમેરુ ) ની દક્ષિણ દિશામાં જે ક્ષુલ્લ હિમવાન્ પત છે, તેના ઉપર એ ફૂટ આવેલાં છે. તે બન્ને ફૂટ પણ મહુસમ આદિ વિશેષણાથી યુકત છે. લખાઈ, પહેાળાઈ, ઉંચાઇ આદિમાં પણ તેએ સરખાં छे, तेभना नाम या प्रमाणे छे - ( १ ) क्षुदझ भिक्ट भने (२) वैश्रवएट. જ ખૂદ્બીપના મંદર પતની દક્ષિણ દિશામાં જે મહાહિમવાન્ પર્યંત છે, તેની ઉપર પણ એ ફૂટ કહ્યાં છે. તે પાને વધર કહેવાનું કારણ એ છે કે તે ક્ષેત્રાની મર્યાદા કરે છે મહાહિમવાન્ પર્વતના ખન્ને ફ્રૂટ પણ બહુ સમ આદિ વિશેષણેાવાળાં છે તે ખન્ને કૂટોનાં નામ મહાહિમવફ્રૂટ અને વૈ ફૂટ છે. એજ પ્રમાણે નિષધ પંતપર પણ એ ફૂટ છે. તે બન્ને ફૂટી પણ ખડુસમ આદિ વિશેષાથી યુકત છે. તેમનાં નામ નિષફ્રૂટ અને રુચકપ્રભફૂટ.
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०८
स्थानाङ्गसूत्रे
मन्दरस्य पर्वतस्य उत्तरेण नीलवति वर्पधरपर्वते द्वौ कूटौ प्रज्ञप्तौ बहुसम० यावत तद्यथा-नीलबत्छूटरचैव, उपदर्शनकूटश्चैव । एवं रुक्मिणिवपंधरपर्वते द्वौ कूटौ प्रज्ञप्तौ बहुसम० यावत्-तद्यथा-रुक्मिक्टश्चैव मणिकञ्चनकूटश्चैव । एवं शिख. रिणि वर्षधरपर्व ते ह्रौं कूटी प्रज्ञप्तौ वहुसम० यावत्-तद्यथा-शिखरिकूटश्चैव तिगिच्छिकूटश्चैव ॥ सु० ३१ ॥
टीका-'जंबूदीवे' इत्यादि । सुगमम् । नवरस्-च-उभयपार्थस्थिते क्षेत्रे धरतो-व्यवस्थापयतइति वर्षधरौं क्षेत्र द्वयसीमाकारिणौ, तो चनौ पर्वतौ चेति कहे गये हैं ये दोनों कूट भो बहुप्सम आदि पूर्वोक्त विशेषणों वाले हैं। इन कूटों के नाम निषधकूट और तचकप्रभ कूट है। जंबू मन्दर पर्वत की उत्तरदिशा में जो नील वर्षघर पर्वत है-उसमें भी दो कूट हैं ये दो कूट भी बहुलम आदि पूर्वोक्त विशेषणों वाले हैं इनमें एक का नाम नीलवत्कूट और दूसरे का नाम उपदर्शनाकुट है इसी प्रकार से सक्मिवर्षवर पर्वत पर भी दो कूर हैं ये भी पूर्वोक्त बहुसम आदि विशेषणों वाले हैं इनमें एक का नाम रुक्मिक्रूट और दूसरे का नाम मणिकंचनट है इसी प्रकार से शिखरि वर्षधर पर्वत पर जो दो कूट पूर्वोक्त बहुसम
आदि विशेषणों से युक्त कहे गये हैं उनके नाम शिखरिकूट और तिगिच्छर हैं।
टोकार्थ-इस टूत्र की व्याख्या सुगन है हिनयान आदि पर्वतों को जो वर्षधर कहा गया है उसका कारण यह है कि ये हिमवान् आदि पर्वत अपनी दोनों ओर स्थित दो क्षेत्रों को धारण करते हैं अर्थात् उनको सीमा बताते हैं जैसे दक्षिण दिशा में स्थित भरतक्षेत्र और क्षेत्र
જ બૂઢીપના મંદર પર્વતની ઉત્તર દિશામાં જે નીલ વર્ષધર પર્વત છે, તેમાં પણ નિલવટ અને ઉપદનાછૂટ નામના બે ફૂટે છે તે બને ફૂટ પણ બહેરામ અ દિ વિશેષણવાળાં છે. એ જ પ્રમાણે રુકિમ વર્ષઘર પર્વત પર પણ રુકિમકૃટ અને મણિકંચનફટ નામના બે ફૂટ છે. તે બને ફૂટ પણ બહુસમ આદિ વિશેપવાળાં છે. એ જ પ્રમાણે શિખરી વર્ષધર પર્વત પર પણ શિખરીકટ અને તિબિરછટ નામના બે ફૂટ છે. તેઓ પણ બસમ આદિ પૂર્વોકત વિશેષણોથી યુકત છે.
ટકાથ–-આ સૂત્રની વ્યાખ્યા સરળ છે હિમવાન આદિ પર્વતે.ને વર્ષધર કહેવાનું કારણ એ છે કે હિમવાન આદિ પર્વત પિતાની બન્ને બાજુએ આવેલાં ક્ષેત્રની મર્યાદા કરે છે–એટલે કે તેમની સીમા બતાવે છે અને તેમને અલગ
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ उ० ३ सू० ३१ वर्ष घरादिपर्वतद्वैविध्यनिरूपणम् १०९ तथा, तौ। कीदृशौ ? इत्याह-' बहुसमतुल्यौ अविशेषौ अनानात्वौ अन्योन्यं नातिवर्तेते, आयामविष्कम्भोचत्वोद्वेधसंस्थानपरिणाहेन' इति पदानां व्याख्याऽनुपदं त्रिंशत्तमसूत्रे कृता ततोऽवसेया । तावाह-क्षुल्लहिमवान्-लघुहिमवान् भरतानन्तरम् , तथा शिरवरी यत्परमैरवतक्षेत्रं वर्तते सः । इमौ द्वावपि पूर्वापरतो लवणसमुद्रस्पृष्टौ योजन शतोच्छायौ पञ्चविंशतियोजनावगाढौ आयतचतुरस्रसंस्थान संस्थितौ स्तः । अनयोविशेपवर्णनमन्यतोऽवसेयम् । एवं यथा 'जंबू दीवे दीवे' के बीच क्षुद्रहिमवान् पर्वत है इसी प्रकार हैमवत क्षेत्र और हरिवर्ष क्षेत्र के बीच में सीमा पर महाहिमवान् पर्वत है हरिवाम और महाविदेहक्षेत्र के बीच में निषधपर्वत है विदेह और रम्यक क्षेत्र के बीच में नीलवान् पर्वत है रम्यक और हैरण्यवतक्षेत्रके बीच में रुक्मी पर्वत है हैरण्यवत और ऐरवतक्षेत्र के बीच में शिखरी पर्वत है इस तरह से ये पर्वत दो दो क्षेत्रों का विभाग करते हैं। सुमेरु पर्वत की दक्षिणदिशा में भरत, हैमवत और हरिवर्ष क्षेत्र हैं और उत्तरदिशा में रम्यक हैरण्यवत और ऐरवत क्षेत्र है विदेहक्षेत्र में देवकुरु दक्षिणदिशा में
और उत्तरकुरु उत्तरदिशा में है कालचक्र का परिवर्तन भरतक्षेत्र और ऐरवत क्षेत्र इन दो क्षेत्रों में ही होता है शेषक्षेत्रों में नहीं इन शेष क्षेत्रों में निवास करने वाले जीवों के उपभोग आयु शरीर का परिमाण आदि सदा एक से रहते हैं हैमवत क्षेत्र में जीवों की आय एक पल्य प्रमाण होती है-यहां निरन्तर उत्सर्पिणी का चौथा या अवसर्पिणी का પાડે છે. જેમકે દક્ષિણ દિશામાં આવેલા ભરતક્ષેત્ર અને હૈમવત ક્ષેત્રની વચ્ચે ક્ષુદ્ર હિમવાનું પર્વત છે. એ જ પ્રમાણે હૈમવત અને હરિવર્ષ ક્ષેત્રની વચ્ચે, સીમા પર માહિમવાન પર્વત છે. હરિવાર અને મહાવિદેહ ક્ષેત્રની વચ્ચે નિષધ પર્વત છે, વિદેડ અને રમ્યક ક્ષેત્રની વચ્ચે નીલવાન પર્વત છે, સમ્યક અને હૈરણ્યવત ક્ષેત્રની વચ્ચે કિમ પર્વત છે અને હૈરણ્યવત અને રવત ક્ષેત્રની વચ્ચે શિખરી પર્વત છે. આ રીતે આ પર્વતે બબ્બે ક્ષેત્રોની મર્યાદા કરે છે
સુમેરુ પર્વતની દક્ષિણ દિશામાં ભરત, હૈમવત અને હરિવર્ષ ક્ષેત્રે છે, અને ઉત્તર દિશામાં રમ્યક, હરણ્યવત અને એરવત ક્ષેત્રે છે. વિદેહ ક્ષેત્રમાં દેવકુરુ દક્ષિણ દિશામાં અને ઉત્તર કુરુ ઉત્તર દિશામાં છે. કાલચક્રનું પરિવર્તન માત્ર ભરતક્ષેત્ર અને અરવત ક્ષેત્રમાં જ થાય છે, બાકીના ક્ષેત્રમાં થતું નથી. તે બાકીનાં ક્ષેત્રમાં નિવાસ કરનારા જીવોના ઉપગ, આયુ, શરીરનું પ્રમાણ આદિ સદા એકસરખું જ રહે છે. હૈમવત ક્ષેત્રમાં જીવોનું આયુષ્ય એક પથ
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१०
स्थानाङ्गसूत्रे ..
तीसरा काल बना रहता है हरिवर्ष क्षेत्र में प्राणियों की आयु दो पल्यप्रमाण होती है यहां निरन्तर उत्सर्पिणी का पांचवां या अवसर्पिणी का दूसरा काल प्रवर्तता है विदेह क्षेत्र में सदा अवसर्पिणी का चतुर्थकाल ही रहता है यहां के प्राणियों की स्थिति १ कोटिपूर्व की होती है देवकुरुक्षेत्र के प्राणियों की स्थिति तीन पत्यप्रमाण होती है यहां निरन्तर Beaffit का छठा और अवसर्पिणी का पहिला काल होता है हैमवत, हरिवर्ष और देवकुरु में काल का जो यह क्रम प्रकट किया गया है वही क्रम उत्तर दिशा के उत्तरकुरु रम्यक और हैरण्यवत इन तीन क्षेत्रों में जानना चाहिये उत्तरकुरु में देवकुरु के समान, रम्यक में हरिवर्ष के समान और हैरण्यवत में हैमवत के समान काल की प्रवृत्ति है भरतक्षेत्र और ऐरवत क्षेत्र की सीमा पर जो दो पर्वत हैं उनके नाम हैं क्षुद्रहिमवान् और शिखरी । इनमें क्षुद्र हिमवान् सुमेरु की दक्षिण दिशा तरफ है। तथा शिखरी पर्वत सुमेरु की उत्तर दिशा तरफ है क्षुद्रहिमवान् पर्वत भरतक्षेत्र की समाप्ति जहां होती है उस सीमापर है और शिखरी पर्वत ऐरवत क्षेत्र का जहां से प्रारंभ होता है और हैरण्यवत क्षेत्र की जहां सीमा समाप्त होती है वहां पर है ये दोनों पर्वत परस्पर
પ્રમાણુ હાય છે. ત્યાં નિરન્તર ઉત્સર્પિણીના ચેાથેા અથવા અવસર્પણીના ત્રી કાળ જ પ્રવર્તતા હોય છે હરિવષ ક્ષેત્રમાં પ્રાણીઓનું આયુષ્ય એ પક્ષપ્રમાણુ હાય છે. ત્યાં નિરન્તર ઉત્સર્પિણીના પાંચમા અથવા અવસર્પિણીના ખીન્ને કાળ પ્રવર્તતા હોય છે. વિદેહ ક્ષેત્રમાં સદા અવસર્પિણીના ચેાથે! કાળ જ પ્રવા હાય છે અને ત્યાંના પ્રાણીઓની સ્થિતિ એક કાપૂર્વની હાય છે. દેવકુરુ ક્ષેત્રના પ્રાણીઓની સ્થિતિ ત્રણ પલ્યપ્રમાણુ હાય છે. ત્યાં નિરન્તર ઉત્સર્પિણીને છઠ્ઠો અથવા અવસર્પિણીના પહેલા કાળ પ્રવતતા હૈાય છે. હૈમવત, રિવ અને દેવકુરુમાં કાળના જે આ ક્રમ પ્રકટ કરવામાં આવ્યેા છે, એજ ક્રમ ઉત્તર દિશાના ઉત્તરકુરુ, રમ્યક અને હૈરણ્યવત, આ ત્રણ ક્ષેત્રમાં પણ સમજવે. ઉત્તરકુરુમાં દેવકુરુના સમાન, રમ્યકમાં રિવ સમાન, અને હૈરયવતમાં હૈમવત સમાન કાળની પ્રવૃત્તિ સમજવી. ભરતક્ષેત્ર અને ઐરવત ક્ષેત્રની સીમાપર જે એ પવ તા છે તેમનાં નામ ક્ષુદ્રહિમવાન અને શિખરી છે. તેમાંથી ક્ષુદ્રહિમવાન સુમેરુની દક્ષિણ દિશા તરફ છે અને શિખરી પર્યંત સુમેરુની ઉત્તર દિશા તરફ છે. ભરતક્ષેત્રની જ્યાં સમાપ્તિ થાય છે તે સીમાપર ક્ષુદ્રહિમવાન પર્વત છે અને શિખરી પર્વત ઐરવત ક્ષેત્રના જ્યાંથી પ્રારભ થાય છે
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुंधा टीका स्था० २ ३० ३ से० ३१ वर्ष घरपर्वतादिद्वैविध्यनिरूपण - ४११ इत्यादि, सूत्राभिलापेन हिमवच्छिखरिणौ प्रोक्तौ तथा महाहिमवद्रुक्मिपर्वतावपि विज्ञेयौ । तत्र महाहिमवानिति लघुहिमवदपेक्षया । ' उत्तरदाहिणेणं ' इति पाठस्य यथासंख्यन्यायमनाश्रित्य यथासत्तिन्यायादक्षिणतो महाहिमवान्, रुक्मीचोत्तमें बिलकुल समान हैं इनमें किसी भी प्रकार की एक दूसरे से विशेषता नहीं है अनानात्व है किसी भी प्रकार का इनमें भेद नहीं है आयाम, विष्कम, उच्चत्व, उद्वेध, संस्थान और परिणाह इन दोनों का बराबर पराबर है। लघुहिमवान् भरतक्षेत्रकी सीमा जहां समाप्त होती है वहां पर है और शिखरी पर्वत हैरण्यवत की सीमा जहां समाप्त होती है वहां पर है इसके बाद ऐरवत क्षेत्र है ये दोनों पर्वत पूर्व से पश्चिम तक लम्बे हैं अर्थात् पूर्वपश्चिम ओर लवण समुद्र तक फैले हुए हैं ये दोनों एक सौ योजन के ऊँचे हैं और २५ पच्चीस योजन नीचे जमीन में अवगाह युक्त है तथा इनका संस्थान आयतचतुरस्र है इनका विशेष वर्णन अन्य शास्त्रों से जानना चाहिये। इस तरह " जंबुद्दीवे दीवे" इत्यादि सूत्राभिलाप के द्वारा क्षुल्लहिमवान् और शिखरी पर्वत के सम्बन्ध में जैसे यह कहा गया है, इसी प्रकार का कथन महाहिमवान् और रुक्मी पर्वत के विषय में भी करना चाहिये, ये दोनों पर्वत,भी क्रमशः दक्षिण અને હૈરણ્યવત ક્ષેત્રની જ્યાં સીમા સમાપ્ત થાય છે, ત્યાં આવેલ છે. તે બંને પતે પરસ્પરમાં બિલકુલ સમાન છે તે બનેમાં કોઈપણ પ્રકારની વિશેષતા નથી. તેમની વચ્ચે અનાનત્વ (વિવિધતા અથવા અસમાનતાને અભાવ) છે, તેમની વચ્ચે બિલકુલ તફાવત નથી. તે બને લંબાઈ, પહોળાઈ, ઊંચાઈ, ઉદ્વેધ, સંસ્થાન (આકાર) અને પરિધિની અપેક્ષાએ એકસરખાં છે.
લઘુહિમાવાન જ્યાં ભરતક્ષેત્રની સીમા સમાપ્ત થાય છે, ત્યાં આવેલું છે. અને હૈરણ્યવતની સીમાં જ્યાં સમાપ્ત થાય છે ત્યાં શિખરી પર્વત આવેલ છે. ત્યારબાદ એરવત ક્ષેત્ર છે. તે બને પર્વતે પૂર્વ પશ્ચિમ તરફ લવણ સમુદ્ર સુધી ફેલાયેલા છે. તે બન્ને એકસો જન ઉચા છે અને ૨૫ પેજની નીચે જમીનમાં અવગાહયુક્ત છે. તેમના સંસ્થાનની અપેક્ષાઓ-આકારની દૃષ્ટિએ તેઓ આયતચતુમ્રસ સ્થાનવાળા છે, તેમનું વિશેષ વર્ણન જિજ્ઞાસુ પાઠકે એ अन्य शोभांथी वांयी से मारी “ जंबुद्दीवे दीवे" त्याहि सुत्र જેવું કથન સુa (શુદ્ધ) હિમવાનું અને શિખરી પર્વતના વિષયમાં કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન મહાહિમાવાન અને રુકિમ પર્વતના વિષયમાં પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ. સુમેરુ પર્વતની દક્ષિણ દિશા તરફ મહાહિમવાનું પર્વત
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानशिस्त्र रत, इति । एवं सर्वत्र वाच्यम् । एवमेव निपधनीलवन्तौ विज्ञेयो, नवरमेपामायामविष्कम्भादयोऽन्यतोवसेयाः। चतुरस्रपरिधिस्तु आयामविष्कम्भद्विगुण इति ।
और उत्तर की ओर हैं-अर्थात् सुमेरु पर्वत की दक्षिण दिशा तरफ महाहिमवान् पर्वत हैं और उत्तरदिशा तरफ रुक्मी पर्वत है। इसी प्रकार का कथन निषध और नीलवन्त पर्वतों के विषय में भी करना चाहिये इनके आयाम विस्तार आदि का कथन अन्य सिद्धान्त ग्रन्थों से जानना चाहिये तात्पर्य इसका " तद्विगुणद्विगुणविस्तारा वर्षधर विदेहान्ताः" इस सिद्धान्त सूत्र के अनुसार ऐसा है कि विदेह क्षेत्रपर्यन्त पर्वत और क्षेत्र भरतक्षेत्र से दूने दूने विस्तार वाले हैं जम्बूद्वीप में भरतक्षेत्र का विस्तार ५२६ योजन ६ कला का है इससे दूना विस्तार हिमवान् पर्वत का है हिमवान् पर्वत के विस्तार से दूना विस्तार हैमवत क्षेत्र का है हैमवत क्षेत्र के विस्तार से दुना विस्तार महाहिमवान् पर्वत का है इस तरह यह दूना २ विस्तार क्रम विदेह क्षेत्रतक है इसके बाद के उत्तरदिशा के क्षेत्रों का और पर्वतों का विस्तार दक्षिण के क्षेत्र और पर्वतों के जैसा ही है इस तरह ऐरवत क्षेत्र का विस्तार ५२६ योजन ६ कला को हो जाता है जो भरत क्षेत्र के बराबर ही बैठता है। ___-चतुरस्रपरिधि तो आयामविष्कंभ से दूनी है वृत्तवैताढयपर्वत पल्याकार हैं। ये वृत्तवैताढयपर्वत सर्वतः एक हजार योजन के हैं और છે અને ઉત્તર દિશા તરફ રુકિમ પર્વત છે. આ પ્રકારનું કથન નિષધ અને નીલન્ત પર્વતના વિષયમાં પણ સમજી લેવું. તેમની લંબાઈ, પહોળાઈ આદિનું વર્ણન અન્ય શાસ્ત્રોમાંથી જાણી લેવું. ___“ तद्विगुण द्विगुणविस्तारा वर्षधरविदेहान्ताः" मा सूबनु तात्पर्य से छे કે વિદેહક્ષેત્ર પર્યન્તમાં પર્વત અને ક્ષેત્ર ભરતક્ષેત્ર કરતાં બમણું બમણું વિસ્તારવાળાં છે. જંબુદ્વીપના ભરતક્ષેત્રને વિસ્તાર પર૬ જન અને ૬ કલા પ્રમાણે છે. તેનાથી બમણ વિસ્તાર હિમવાનું પર્વતને છે હિમવાનું પર્વત કરતાં હૈમવત ક્ષેત્રને વિસ્તાર બમણે છે. હૈમવત ક્ષેત્ર કરતાં મહાહિમવાનું પર્વતને વિસ્તાર બમણે છે. આ રીતે બમણું બમણુને વિસ્તારકમ વિદેહ ક્ષેત્ર સમજી લે. મન્દર પતિની ઉત્તર દિશામાં આવેલા ક્ષેત્રોને અને પર્વ તેને વિસ્તાર દક્ષિણ દિશાના ક્ષેત્રે અને તેના વિસ્તાર એટલે જ છે. જેમકે ઐરવત ક્ષેત્રને વિસ્તાર ભરતક્ષેત્રના વિસ્તાર જેટલે જ (પ૨૬ यसन साना) छ.
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०२ ३०३ सु० ३१ वर्षधरपर्वतादिद्वैविध्यनिरूपणम्
४१३
' जंबू ' इत्यादि सुगमं, नवरं - द्वौ वृत्तवैवाढ्यपर्वतौ वृत्तौ पल्याकारत्वाद् वैताढ्यौ - वैवाढ नामको पर्वतौ । तौ च सर्वतः सहस्रयोजनपरिमितौ रजतमयौ स्तः । तत्र यथासत्तिन्यायाश्रयणादक्षिणतो हैमवते शब्दपाती, उत्तरत ऐरण्यवते विकटापातीति । ' तत्थ णं ' इति तत्र - तयोरृ त्तवताढ्यपर्व तयोः क्रमेण स्वातिः प्रभासश्चेति द्वौ देवौ महर्द्धिकौ यावत्पल्योपमस्थितिको वसतः, तत्र तद्भवनसद्भावादिति । 'जंबू' इत्यादि, हरिवर्षे गन्धापाती, रम्यकवर्षे माल्यवत्पर्यायः पर्वतः । तयोः पूर्वोक्तरूपौ अरुणाभिधः पद्माभिधश्चेति द्वौ देवौ क्रमेणैव वसत इति । 'जंबू' इत्यादि, जम्बूद्वीपे मन्दरपर्वतस्य दक्षिणतो देवकुरुषु पूर्वापरयोः पार्श्वयोः पूर्व पार्श्व अपरपार्थे चेत्यर्थः कथम्भूतयोः पूर्वापरपार्श्वयोः १ इत्याहरजतमय हैं। दक्षिणदिशा तरफ जो हैमवत क्षेत्र है उसमें शब्दापानी वृत्तवैतादयपर्वत है और उत्तरदिशा तरफ जो ऐरण्यवतक्षेत्र है उसमें विकटापती वृत्तवैतादथ है इन वैताढ्यों में क्रमशः स्वाति और प्रभास ये दो महर्द्धिक आदि विशेषणों वाले देव रहते हैं । इनकी स्थिति एक पल्योपम की है ये वहां इसलिये रहते हैं कि इनके वहां भवन बने हुए हैं । हरिवर्ष क्षेत्र में गन्धापानी और रम्यकवर्ष में माल्यवत्पर्याय नामके चैतन्यपर्वत हैं। इनमें पूर्वोक्त रूप संपन्न दो देव जिन के नाम अरुणा भि और पद्माभिध हैं क्रमशः रहते हैं । इसी प्रकार से जम्बूद्वीप में स्थित जो मन्दरपर्वत है उसकी दक्षिणदिशा में जो विदेहक्षेत्रस्थ देवकुरु हैं उनके पूर्वपार्श्व में और अपरपार्श्व में क्रमशः सौमनस और દરેકની પરિધિ આયામ विष्णुल ( संभाई, होजा ) ४२ता ખમણી છે. વૃત્તવૈતાઢય પતા પલ્યાકાર છે. વૃત્તવૈતાઢય પત્ર તેના સત્ર એક હુજાર યેાજનના છે અને રજતમય છે. દક્ષિણ દિશા તરફ જે હૈમવત ક્ષેત્ર છે તેમાં શબ્દાપાતી નામના વૃત્તવૈતાઢય પર્વત છે અને ઉત્તર દિશા તરફ જે ઐરણ્યવત ક્ષેત્ર છે તેમાં વિકટાપાતિ નામના વૃત્તથૈતાઢય પર્વત છે તે વૃત્તવૈતાઢચેામાં અનુક્રમે સ્વાતિ અને પ્રભાસ નામના મહડ્રિંક આદિ વિશેષણાવાળા એ દેવ વસે છે, તેમની સ્થિતિ એક પત્યેાપમની છે. તેએ ત્યાં શા કારણે રહે છે? ત્યાં તેમનાં ભવના મનેલાં હાવાથી તેઓ ત્યાં રહે છે. હરિ. વ ક્ષેત્રમાં ગધાપાતી, અને રમ્યક વર્ષ માં માહ્યવપર્યાય નામના વૃત્તવૈતાઢયે ક્રમશઃ આવેલા છે. તે બન્નેમાં પૂર્વક્તિ વિશેષણાવાળા એ દેવ રહે છે, જેમનાં નામ અનુક્રમે અરુણુ અને પદ્મ છે.
એજ પ્રમાણે જ ખૂદ્વીપમાં આવેલા મન્દર પર્વતની દક્ષિણ દિશામાં જે વિદેહ ક્ષેત્રસ્થ દેવકુરુ છે તેની પૂર્વ તરફ અને પશ્ચિમ તરફ અનુક્રમે સૌમનસ
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१४
स्थानागसूत्र 'एत्य ' इति, अत्र-प्रज्ञापकेनोपदयमानयोः अश्वस्कन्धसदृशौ आदौ निम्नौ पर्यवसाने चोन्नती, तयोनिषधसमीपे चतुःशत योजनोच्छितत्वात् , मेरुसमीपे तु पञ्चशत योजनोच्छूितत्वादिति, अर्धचन्द्रसंस्थानसंस्थितौ अर्धचन्द्राकारी अत्रादशब्देन विभागमात्र विवक्ष्यते, न तु सममविभागतेति आभ्यां चार्द्धचन्द्राकारा देवकुरवः कृताः। तौ द्वौ पूर्वोक्तविशेषणविशिष्टौ परस्परसमानरूपौ क्रमेण सौमनस-विद्युत्भनामानौ वक्षस्कारपर्वतौ । तत्र-वक्षसि-मध्ये गोप्यं क्षेत्र द्वौ संभूय कुरुत इति वक्षस्कारौ, तौ च तौ पर्वतौ चेति तथा, 'जंबू' इत्यादि । एवमेवोत्तरकुरुण्यपि द्वौ गन्धमादन-माल्यवन्नामानौ वक्षस्कारपर्व तौ स्तः। नवरं यथासत्तिन्यायमाश्रित्यापरपार्श्व गन्धमादनः, पूर्व पार्श्वमाल्यवानिति । 'जम्बू' विद्युत्प्रभ नामके दो पक्षामारपर्वत हैं ये वक्षस्कार आदिमें निम्न-नीचा हैं और अन्त में उन्नत-ॐना हैं अतः इनका आकार अश्वस्कंधके जैसा है निषध के पास ये चारसी योजन ऊँचे हैं, और मेरु के पास पांचसो योजन ऊंचे हैं अर्द्धचन्द्र के जैसे ये संस्थान वाले हैं यहां अर्ध शब्द से केवल विभागमात्र विवक्षित हुआ है समप्रविभागता नहीं इन्हीं दो वक्षस्कारपर्वतों ने देवकुरुओं को अर्द्धचन्द्र के आकार जैसा कर दिया है ये वक्षस्कार परस्पर में सामानरूप वाले हैं वक्षस्कार ऐसा नाम इनके होने का यह कारण है कि ये दोनों अपने मध्यगत क्षेत्र को गोप्य कर रखते हैं इसी प्रकार उत्तरकुरुओं में भी दो वक्षस्कारपर्वत गन्धमादन
और माल्यवान नाम के हैं अपरपाव में गन्धमादन और पूर्वपाव में माल्यवान् वक्षस्कार पर्वत है। इसी तरह से जम्बूद्वीप में मन्दरपर्वतઅને વિદ્યુતપ્રભ નામના બે વક્ષસ્કાર પર્વતે છે તે વક્ષસ્કાર પતે આદિમાં નીચા છે અને અન્ત ભાગમાં ઊંચા છે, તેથી તેમને આકાર અશ્વસ્કંધના જે લાગે છે. નિષધની પાસે તેઓ ૪૦૦ એજન ઊંચા છે અને મેરુની પાસે ૫૦૦ જન ઊંચા છે. તેઓ અર્ધચન્દ્રના જેવાં સંસ્થાન (આક૨) વાળા છે. અહીં અર્ધ શબ્દથી માત્ર વિભાગ જ દર્શાવવામાં આવ્યું છે-સમપ્રવિભાગતા દર્શાવવામાં આવેલ નથી આ બન્ને વક્ષસ્કાર પર્વતએ દેવકુરુઓને અર્ધચન્દ્રના આકાર જેવાં કરી દીધાં છે, તેઓ એકસરખાં સ્વરૂપવાળા છે. તેમને વક્ષસ્કાર કહેવાનું કારણ એ છે કે તેઓ પિતાની વચ્ચે રહેલા ક્ષેત્રને
પ્ય (નજરે ન પડે એવું) કરી નાખે છે. એ જ પ્રમાણે ઉત્તર કુરુઓમાં પણ બે વક્ષસ્કાર પર્વત છે. તેમનાં નામ ગંધમાદન અને માલ્યવાન છે. પશ્ચિમ તરફ ગંદમાન અને પૂર્વ તરફ માલ્યવાન વક્ષકાર પર્વતે આવેલા છે. એજ
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुषा का स्था० २ ४० ३ ० ३१ वर्षधरादिपर्वतद्वैविध्यनिरूपणम् ४१५ इत्यादि, जम्बूद्वीपे मन्दरपर्वतस्य उत्तरदक्षिणयोः-पूर्वोक्तन्यायाद्दक्षिणोत्तरयोः भरतैरवतनमानौ द्वौ दीर्घ वैताढयपर्वती स्तः । अत्र-वृत्तवैताढयव्यवच्छेदार्थ दीर्घग्रहणम् । इमौ च भरतैरवतक्षेत्रयोर्मध्यभागे पूर्वापरतो लवणोदधिं स्पृष्टवन्ती पञ्चविंशतियोजनोच्छितो तत्पादावगाढौ पञ्चाशद् योजनविस्तृतौ आयतसंस्थिती सर्वरजतमयावुभयतो बहिः काञ्चनमण्डनाङ्काविति । 'भारहेण ' इत्यादि, भारतेभारताभिधे खलु दीर्घवैताढय द्वे गुहे स्त-तमित्रगुहा, खण्डप्रपातगुहाचेति । तत्र तस्याऽपरभागतस्तमिस्रा गुहा वर्तते, सा च गिरिविस्तारायामा द्वादशयोजनविस्ताराऽष्टयोजनोच्छ्या, आयतचतुरस्रसंस्थाना विजयद्वारपरिमितद्वारा सुमेरु की उत्तरदिशा में और दक्षिणदिशा में भरत और ऐरवत नामके दो दीर्घ वैनाढयपर्वन हैं यहां दीर्घपद का ग्रहण वृत्तवैनाढय पर्वतों के व्यवच्छेदके लिये किया गया है ये दोनों दीर्घ वैताढय पर्वत भरत और ऐरवत क्षेत्र के मध्यभाग में पूर्व से पश्चिम तक लवणसमुद्र को छते हैं २५ योजन के ये ऊँचे हैं चौथाई भाग इनका जमीन नीचे अवगाढ है ५० योजन का इनका विस्तार है आयत-लम्बा-दण्ड के समान इनका संस्थान है सर्व प्रकारसे ये रजतमय हैं ये दोनों बाहरमें काञ्चनमण्डन के अङ्क-चिह्नवाले हैं अर्थात् बाह्यका भाग स्वर्णमय है भरतनामके दीर्घ वैताढयपर्वतपरदो गुफाएँ हैं एकका नाम है तमिस्रागुफा और दूसरी का नाम है खण्डप्रपातगुफा तमिस्रागुफा उसके पीछेके भागमें है यह गुफा गिरि के जितनी विस्तार और आयामवाली है१२ योजनका इसका विस्तार है और आठ योजन की यह ऊंची है इसका संस्थान आयातचतुरस्र है પ્રમાણે જબૂદ્વીપના મન્દર (સુમેરુ) પર્વતની ઉત્તરમાં ભારત અને દક્ષિણમાં ઐરાવત નામના દીર્ઘ વૈનાઢય પર્વતે આવેલા છે. અહીં વૃત્તવૈતાઢય પર્વતના વ્યવચ્છેદને માટે દીર્ઘપદને પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે. તે બન્ને દીઘવૈતાઢય પર્વતે ભરત અને ઐરાવત ક્ષેત્રની મધ્યમાં પૂર્વથી પશ્ચિમ દિશામાં લવણ સમદ્ર સુધી ફેલાયેલા છે. તેમની ઉંચાઈ ૨૫ ચાજનની છે તેમને ૧/૪ ભાગ જમીનની નીચે અવગાઢ છે. ૫૦ એજનને તેમને વિસ્તાર છે. આયત (લાંબા) દંડના જેવું તેમનું સંસ્થાન (આકાર) છે. તેઓ સંપૂર્ણતઃ રજતમય છે. તે બન્નેને બહાર દેખાવ સેનાના મંડનના ચિહ્નવાળે હોય છે. અર્થાત બહાર ભાગ સુવર્ણમય હોય એવું લાગે છે ભરત નામના દીર્ઘવિતાઢય પર્વતપર બે ગુફાઓ છે, તેમનાં નામ તમિસ્રા ગુફા અને ખંડપ્રપાત ગુફા છે, તમિસા ગુફા તેમના પાછલા ભાગમાં છે. તે ગુફાને વિસ્તાર અને આયામ (લંબાઈ) ગિરિના જેવી છે. ૧૨ ચિજનને તેને વિસ્તાર છે અને તે આઠ ચીજન ઊંચી છે. તે આયત
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१६
स्थानाङ्गको वनकपाटपिहिता वहुमध्ये द्वियोजनान्तराभ्यां त्रियोजनविस्ताराभ्यामुन्मग्नजला निमग्नजलाभिधानाभ्यां नदीभ्यां युक्ताऽस्ति । तस्यैव पूर्व भागत एवमेय पूर्वोक्त विशेषणविशिष्टा खण्ड प्रपातगुहा वर्तत इति । 'तत्यणं' इत्यादि, तत्र-तयोगुहयो द्वौं देवौ परिवसतः । तत्र तमिसगुहायां कृतमाल्यका, खण्डपपातगुहायां च नृत्यमाल्यक इति । ' एरावए' इत्यादि, ऐरवताख्ये दीर्धवैताहयपर्वतेऽप्येवमेव गुहावक्तव्यता देववक्तव्यता च वाच्येति । 'जंबू ' इत्यादि, जम्बूद्वीपे मन्दरपर्वतस्य दक्षिणतः क्षुलहिमवतिपर्व ते क्षुल्लहिमवत्कूटः, वैश्रवणकूटश्चेति द्वौ कुटीरतः। तत्र बहवः कुटाः सन्ति, तेषां मध्ये जायन्तयोरेव ग्रहणं द्विस्थानकानुरोधात , वक्तुर्विवक्षाधीनत्वाच्च । इसका द्वार विजयनार के जितनाममाण वाला है इसमें वज्र के कपाट लगे हए हैं बीच में यह द्वियोजन के अन्तर से तीन योजन विस्तारवाली उन्मग्नजला और निमग्नजला नामकी दो नदियों से युक्त है। खण्डप्रपातगुफा उसके पूर्व भाग में है इसका खण्डप्रपातगुफा का वर्णन भी तमिस्त्रागुफो के जैसा ही है इन दोनों गुफाओं में दो देव रहते हैं तलिस्रागुफा में कृतमाल्यक और खण्डप्रपातगुफा में नृतमाल्यक देव रहता है ऐरचत नामके दीर्घ वैताढ्य पर्वत के संबंधमें भी इसी प्रकार से गुहा :की वक्तव्यता और देव की वक्तव्यता कहनी चाहिये इसी तरह जम्बूद्वीप में मन्दरपर्वत की दक्षिणदिशा क्षुल्लहिमवान् पर्वत पर क्षुलहिमवत्कूट
और वैश्रवणकूट ये दो कूट हैं । यद्यपि वहां पर अनेक कूट हैं परन्तु यहां पर आदि और अन्त के कूटों का ही ग्रहण हुआ है क्यों कि यहां पर द्विस्थानकका प्रकरण चल रहा है। तथा वर्णन जो होता है वह वक्ता की विवक्षाके अधीन होता है कहा भी है- "कत्था दसग्गहणं' इत्यादि। ચતરસ સ સ્થાનવાળી છે, તેના દ્વારનું પ્રમાણ વિજયદ્વારના જેટલું જ છે. તેને વજાના કમાડ લગાડેલાં છે, તેની વચ્ચે બે એજનથી ત્રણ એજનના વિસ્તારવાળી ઉમરાજભા અને નિમગ્નજલા નામની નદીઓ વહે છે. તે દીવ વૈતાઢયના પૂર્વ ભાગમાં ખંડપ્રપાત નામની ગુફા છે, તે ગુફાનું વર્ણન તમિસ્રા ગુફાના વર્ણન પ્રમાણે સમજવું તે બને ગુફામાં બે દેવ રહે છે, તમિસ્રા ગુફામાં કૃતમાલ્યક અને ખંડપ્રપાત ગુફામાં નૃત્યમાત્યક નામના દે રહે છે. ઐરાવત નામના દીર્ઘવૈતાઢય પર્વતની ગુફાઓનું વર્ણન અને દેવેનું વર્ણન પણ ઉપરના વર્ણન પ્રમાણે જ સમજવું. એજ પ્રમાણે જંબુદ્વીપની મન્દર પર્વતની દક્ષિણ દિશામાં આવેલા ક્ષુદ્રહિમાવાન પર્વત પર હિમવટ અને વિશ્રવણકૂટ નામના બે ફૂટ છે. જો કે ત્યા અનેક ફૂટ છે, છતાં પણ અહીં ક્રિસ્થાનકનું પ્રકરણ ચાલતું
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ उ० ३ सू० ३१ वर्षधरादिपर्वतद्वविध्यनिरूपणम् ४१७ उक्तञ्च-" कत्थई देसग्गहणं, कत्थइ धेप्पति निरवसेसाइ ।
उक्कमकमजुत्ताई, कारणवसभो निउत्ताई ॥१॥" इति । छाया-कुत्रापि देशग्रहणं, कुत्रापि गृह्णन्ति निरयशेपाणि ।
उत्क्रमक्रमयुक्तानि, कारणवशतो नियुक्तानि ॥ १ ॥ जंत्र' इत्यादि, महाहिमवति पंधरपर्वते महाहिमवत्कृष्टः, वैडूर्यकूटश्चेति द्वो कूटौस्तः। अत्र सिद्धादि वैडूर्यपर्यन्लान्यष्टकूटानि सन्ति,, अत्र तेषु द्वितीयस्यान्त्यस्य च ग्रहणं द्वित्थान कानुरोधादिति। एकाग्रेऽपि सर्वत्र बोध्यम् । ‘एवं' इत्यादि, एवं निपधपर्वते निपधकूटः, रुचकरभकूटश्चेति द्वौ कूटौ । जंन्' इत्यादि, जम्बूद्वीपस्थमन्दरत्योत्तरतो नीलवतिपर्व ते नीलवरकूटः । उपदर्शनकूटश्चेति द्वौ कूटौ ।' एवं ' इत्यादि, एवं-पूर्वोक्तपकारेण रुक्मिपर्वते रुक्मिकटः, मणिकाञ्चनकूटश्चेति द्वौ कूटौ । ' एवं ' इत्यादि, एवं शिखरिपर्व ते शिखरिकूटः, तिगिछिकूटश्चेति द्वौ कूटौ स्तः इति ।। मू० ३१ ।।
अतः यहां पर आदि और अन्त के ही दो कूटों का ग्रहण कर उनका कथन वक्ता ने किया है महाहिमशन नामके वर्षधर पर्वत पर एक महाहिलयत्क्रूट और दुसरा वैडूर्यकूट ऐसे ये दो कूट हैं। यहां सिद्ध आदि कूटों से लेकर वैडूर्यकूट तक आठ कूट हैं परन्तु यहां हिस्थानक के अनुरोध से सूत्रकार ने आदि और अन्त के दो कटों का ही ग्रहण किया है इसी प्रकार का कथन आगे भी जमझना चाहिये निपधपर्वत पर निषधकूट और रूच रुप्रसकूट ये दो कूट हैं जम्बूद्वीप के मन्दर की उत्तरदिशा में लीलवान् पर्वत पर नीलचस्क्रूट और उपदानकूट ऐसे ये दो कूट हैं रुक्मिपर्वतपर कविरमकूट और मणिकांचन दो कूट हैं शिखरिपर्वत पर शिखरिकूट और तिगिच्छकू ये दो कूट हैं ॥३१॥ હેવાથી પહેલા અને છેલ્લા કૂટને જ ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે, કારણ કે જે વર્ણન થાય છે તે વક્તાની વિવક્ષાને આધીન હોય છે. કહ્યું પણ છે કે –
"कत्थइ दमगहण " त्याहि तथा २१ पताको (सूत्र) माह मन અન્તના બે ફટોને ગ્રહણ કરીને અહીં તેમનું વર્ણન કર્યું છે મહાહિમવાનું નામના વર્ષધર પર્વત પર મહિમવત્કટ અને વૈર્યકૂટ નામના બે ફૂટ છે. અહીં સિદ્ધ આદિથી લઈને વિર્ય પર્યન્તના આઠ ફૂટ છે, પરંતુ દ્રિસ્થાનકને અધિકાર ચાલતું હોવાથી અહીં પણ પ્રથમ અને છેલા ફટની જ વાત કરવામાં આવી છે આ પ્રકારનું કથન આગળ પણ સમજી લેવું નિષધ પર્વત પર નિષધટ અને રુકપ્રભફટ નામના બે ફૂટ છે જબૂઢીપના મન્દર પર્વતની ઉત્તર દિશામાં નીલવાન પર્વત પર નીલવલૂંટ અને ઉપદર્શન નામના બે ફૂટ છે. રુકિમ પર્વત પર શિખરિટ અને તિબિરછટ નામના બે ફૂટ છે સૂ. ૩૧
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
मूलम् - जंबू मंदरस्त पव्त्रयस्त उत्तरदाहिणेणं चुह्यहिमवंतसिहरीसु वासहरपचएस दो महद्दहा पण्णत्ता बहुसमतुल्ला अविसेसमणाणत्ता अण्णमण्णं णाइवहंति आयामविक्खंभोचतो हठाणपरिणाहेणं, तं जहा - पउम चेव पुंडरीयद्द हे चैव । तत्थणं दो देवयाओ महिडियाओ जाव पलिओचमट्टि इयाओ परिवसंति, तं जहा- सिरी चेव लच्छी चेव । एवं महा महाहिमवंतरूप्पीसु वासहरपव्वसु दो महदहा पण्णत्ता, बहुसम० जाव तं जहा - महापउसद हे चेद सहापोंडरयिद चेव । देवयाओ हिरो देव बुद्धी चेव । एवं निसढनीलवंतेसु वासहरare तिगिछि चेव केसरिहे चेव । देवयाओ धिई व कित्ती चेव । जंबूसंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणं महाहिमवंताओ वासहरपव्वयाओ महापउसदहाओ दो महाणईओ पवहंति, तं जहा - रोहिया चेव हरिकंता चेव । एवं निसढाओ वासहरपवयाओ तिगिछिदहाओ दो महापईओ पवहंति, तं जहा- हरिश्चेव सीओआ चेव । जंबूमंदरस्स पद्ययस्स उत्तरेण नीलवंताओ वासहरपन्याओ केसरीहाओ दो महाणईओ पवहंति, तं जहा
va
Pand
"
सीया चैव नारिकता चैव । एवं रुपीओ वासहरपव्वयाओ महापोंडरीयदहाओ दो महाणईओ पवहंति तं जहा णरकंता चैव रुष्पकूला चेव । जंबूमंदररूस पव्वयस्स दाहिणेणं भारहेवासे दो पवायद्दहा पण्णत्ता बहुसम० जाव तं जहा- गंगप्पवायद हे वेव सिंधुष्पवायद हे चेव । एवं सवएवासे दो पायद्दहा पण्णत्ता,
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१९
सुधा टोका स्था०२३०३ सू० ३२ पद्महदादि द्रद्वैविध्यनिरूपणम् बहुसम० जाव तं जहा--शहियप्पवायदहे चैव रोहियंसप्पवायदहे चेव । जंबूमंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणं हरिवासे वाले दो पवायदहा पण्णत्ता बहुलम जाव तं जहा-हरिप्पवायहहे चेव हरिकंतप्पवायदहे चेव । जंबूमंदस्स पव्ययस्त उत्तरदाहिजेणं महाविदेहवासे दो पवायदहा पण्णत्ता बहुलम० जाव तं जहा-- सीयप्पवायदहे चेव सीतोदप्पवायहहे चेव। जंबू मंदरस्त पवयस्स उत्तरेणं रम्लए वासे दो पवायदहा पण्णत्ता बहुसमजाव तं जहा --णरकंतप्पवायदहे चेक गारीकंतप्पवायदहे चेव । एवं हेरण्णवए वासे दो पवायदहा पण्णत्ता- बहुसभ० जाव तं जहा-सुवन्नकूलप्पवायदहे चेव रुप्पकूलप्पवायदहे चेव । जंबू मंदरास पव्वयस्त उत्तरेणं एरवएवाले दो पायदहा पण्णत्ता बहुसमजाव तंजहा रत्तप्पवायदहे चेव रत्तवइप्पवायदहे चेवा जंबू मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणं भारहेवाले दो महाणईओ पण्णत्ताओ बहुलम जाव तं जहा-गंगा चेव सिंधू चेव । एवं जहा पवायदहा तहा गईओ भाणियवाओ जाव एरवए वाले दो महाणईओ पण्णत्ताओ बहुसमतुल्लाओ जाव तं जहा-रत्ता चेव रत्तवई चेव ॥सू०३२॥
छाया-जम्छु मन्दस्थ पर्वतस्य उत्तरदक्षिणेन चुल्ल (क्षुद्र) हिमवच्छिखरिणीवर्पधरपर्व तयो द्वौं महादौ प्रप्तौ बहुसमतुल्यौ अविशेपौ अनानात्वौ अन्योन्यं नातिवर्तेते, आयामविष्कम्भोच्चत्योद्वेधसंस्थानपरिणाहेन, तद्यथा - पद्मदश्चैव
'जंबू मंदरस्स पव्वयस्स' इत्यादि। टीकार्थ-जम्बूद्वीपस्थ सुमेरुपर्वतकी उत्तरदिशामें और दक्षिण दिशामें क्षुद्रहिमवान् पर्वन एवं शिखरी पर्वतके ऊपर दो महाहद् द्रह कहे गये हैं
" जवूमदरस्स पव्वयस्स" त्याह
ટીકાઈ–બુદ્ધીવમાં આવેલા સુમેરુ પર્વતની ઉત્તર દિશામાં અને દક્ષિણ દિશામાં આવેલા સુદ્રહિમવાનું અને શિખરી પર્વત પર બે મહા હર (સરોવર)
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२०
स्थानाशी पौण्डरीकहदश्चैव । तत्र खलु द्वे देवते महर्दिके यावत् पल्योपमरिथतिके परिवसतः, तद्यथा-श्रीश्चैव लक्ष्मीश्चैव । एवं महाहिमवद्रुक्मिणो पंधरपर्व तयो द्वौं महादौ प्रज्ञतौ, बहुसम० यावत्-तथा-महापादश्चैव महापौण्डरीकहदश्चैव । देवते-होश्चैव बुद्धिश्चैव । एवं निपधनीलवतो धरपर्वतयोस्तिगिछिदश्चैव केशरिहदश्चैव । देवते-धृतिश्चैव कीर्तिश्चैव । जम्बूमन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणेन महाहिमवतो वर्षधरपर्वतात् महापग्रहदात द्वे महानद्यौ प्रबहतः, तद्यथा-रोहिता ये दोनों महाहूद परस्पर में पहिलेके कथनके अनुसार-बहुममतुल्य आदि विशेषणोंवाले हैं आयाम, विष्कम,उच्चता, उदेध, (गहराई) संस्थान और परिणाहविशालताकी अपेक्षायेदोनों बराबर हैं। इन दो महादोंके नाम, पमहूद और पौण्डरीहूद, इनमें महाऋद्धि आदि विशेषणोंसे संपन्न दो देवियां निवास करती हैं इनकी स्थिति एक पल्योपन की है ये देवियां श्री और लक्ष्मी इस नामवाली हैं। इसी तरह महाहिसवार पर्वत और रुक्मी पर्वत इन दो पर्वतों पर दो महाहूद हैं ये भी परस्पर में घनुसम आदि पूर्वोक्त विशेषणों वाले हैं इन दो बहादों के नाम हैं महापद्म और महापुण्डरीक इनमें दो देवियां रहती हैं इनके नाम हैं ही देवी
और बुद्धि देवी इसी तरह से निपधपर्वत और नीलपर्वत इल दो पर्वतों पर भी तिमिच्छहूद और केशरिहूद ये दो हद हैं इनमें भी दो देवियां रहती हैं इनके नाम है घृतिदेवी और कीर्ति देवी।।
जंबूद्वीपस्थ सुमेरुपर्वत की दक्षिण दिशा तरफ महाहिमवान् वर्षधरपर्वत पर जो महापमहूद है उससे दो महानदियां निकली हैं इनके છે તે બને હદ બહુ સમતુલ્ય આદિ પૂર્વોક્ત વિશેષણવાળાં છે-લંબાઈ, પહોળાઈ, ઊંચાઈ, ઉધ, સંસ્થાન અને પરિધિની અપેક્ષાએ તેઓ સમાન छ. मनां नाम नीय प्रमाणे छ-(१) ५ ४ भने (२) ४ . तमा શ્રી અને લક્ષમી નામની બે દેવીઓ નિવાસ કરે છે. તે બને દેવીઓ મહદ્ધિક આદિ વિશેષણેથી યુક્ત છે અને તેમની સ્થિતિ એક પલ્યોપમની છે. એજ પ્રમાણે મહાહિમાવાન અને રુકિમ પર્વતો પર બે મહાહર છે. તેમનાં નામ મહા પદ્મ અને મહા પુંડરીક છે. તે બને હદે પણ બહુસમ આદિ વિશેપણથી યુક્ત હોવાથી એકસરખાં લાગે છે, તેમાં અનુક્રમે હી અને બુદ્ધિ નામની બે દેવીઓ નિવાસ કરે છે. એ જ પ્રમાણે નિષધ પર્વત અને નીલ પર્વતપર તિબિછડદ અને કેશરીહદ નામના બે હદ છે. તેમાં ધૃતિદેવી અને કીર્તિદેવી નામની બે દેવીઓ નિવાસ કરે છે.
જંબુદ્વીપમાં આવેલા સુમેરુ પર્વતની દક્ષિણ દિશા તરફ આવેલા મહા
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा रीका स्था० २ उ० ३ सू० ३२ पद्मदादि द्रवैविध्यनिरूपणम् ४२१ चैव हरिकान्ता चैव । एव निषधात् वर्षधरपर्वतात् तिमिछिद्दात् द्वे महानद्यौ प्रवहतः, तद्यथा-हरित् चैव सीतोदा चैव। जम्ब् मन्दरस्य पर्वतस्य उत्तरेण नीलवतो वर्षधरपर्व तात् केशरिहदात् द्वे महानद्यौ प्रवहतः, तद्यथा-सीता चैव नारीकान्ता चैव । एवं रुक्मितो वर्षधरपर्व तात् महापुण्डरीकहूदात् द्वे महानद्यौ प्रवहतः, तद्यथा-नरकान्ता चैव रूप्पकूला चव । जम्बू मन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणेन भारते वर्षे द्वौ प्रपातहूदौ प्रज्ञप्तौ, बहुसम० यावत् तद्यथा-गङ्गाप्रपात हदश्चैव, सिन्धुप्रपातहदश्चैव । एवं हैमवते वर्षे द्वौ प्रपातहदौ प्रज्ञप्ती, बहुसम० यावत् तद्यथा-रोहि तप्रपातदश्चैव रोहितांशप्रपातहदश्चैव । जम्बूमन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणेन हरि वर्षे द्वौ प्रपातहदी प्रज्ञप्तौ वहुसम० यावत् तद्यथा-हरित्मपातहदश्चैव हरित्कानाम हैं रोहिता और हरिकान्ता इसी प्रकार निषध वर्षधर पर्वत पर जो तिगिच्छद है उससे दो महान दियां निकली हैं इनके नाम हैं हरित्
और सीतोदा, इसी तरह जंबूद्वीपस्थ मंदपर्वत की उत्तर की ओर जो नीलवन्त वर्षधर पर्वत है और उस पर जो केशरीद्रह है उससे दो महानदियां निकली हैं इनके नाम हैं सीता और नारीकान्ता इसी तरह रुक्मी वर्षधर पर्वत पर महापुण्डरीक जो हद है उसले नरकान्ता और रूप्यकूला ये दो महानदियां निकली हैं। इसी तरह जंबूदीपस्थ मन्दर पर्वत की दाहिनी ओर जो भरतवर्ष है उसमें दो प्रपात हूद कहे गये हैं ये प्रपालहूद बहुसम आदि विशेषणोंवाले हैं इनके नाम गंगाप्रपातहदद्रह और सिन्धुप्रपातहूद हैं। इसी तरहसे हैमवत क्षेत्र में दो प्रपातहूद हैं ये दोनों प्रपातहूद भी बहुसम आदि पूर्वोक्त विशेषणों वाले हैं। इनके હિમવાનું વર્ષધર પર્વતપર જે મહાપ હદ કહ-(સરોવર) છે, તેમાંથી બે મહા નદીઓ નીકળે છે, તેમનાં નામ રહિતા અને હરિકાન્તા છે એજ પ્રમાણે નિષધ વર્ષધર પર્વત પર જે તિગિહદ છે તેમાંથી હરિત્ અને સીતેરા નામની બે મહાનદીઓ નીકળે છે. એ જ પ્રમાણે જ બુદ્વીપના સુમેરુ પર્વતની ઉત્તર દિશામાં આવેલા નીલવન્ત વર્ષધર પર્વત પર આવેલા કેશરી નામના હદમાંથી સીતા અને નારીકાન્તા નામની બે મહાનદીઓ નીકળે છે. એ જ પ્રમાણે રુકિમ નામના વર્ષધર પર્વત પર આવેલા મહાપુંડરીક હદમાંથી નરકાન્તા અને ફૂલા નામની બે નદીઓ નીકળે છે. એ જ પ્રમાણે જબુદ્વીપના મન્દર પર્વતની જમણી બાજુએ જે ભરતવર્ષ છે તેમાં બે પ્રપાતહદ આવેલાં છે, તે બને પ્રપાત હદ બહુ સમ આદિ વિશેષણોવાળાં છે, તેમનાં નામ ગંગાપ્રપાત હદ અને સિંધુપ્રપાતહત છે. એજ પ્રમાણે હૈમવત ક્ષેત્રમાં પણ બે પ્રપાતહદ છે, તેઓ પણ બહુસમ આદિ પૂર્વોક્ત વિશેષણોથી યુક્ત છે. તેમનાં નામ આ પ્રમાણે
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરી
स्थानानमत्र न्तप्रपातह्रदश्चैव । जम्बू मन्दरस्य पर्वतस्य उत्तरदक्षिणेन महाविदेहवर्षे हो प्रपातहृदौ प्रज्ञप्ती, बहुमम० यावत् तन्यथा-सीतापातहदश्चैव सीतोदप्रपातहदश्चैव । जम्बूमन्दरस्य पर्वतस्य उत्तरेण रम्य के वर्षे द्वौ प्रपातहदी प्रजप्ती, बहसम० यावत् तद्यथा-नरकान्तप्रपातहदश्चै, नारीकान्तप्रपातहदश्च । एवं हैरण्यवते वो द्वौ प्रपातहदौ प्रज्ञप्तौ बहुसम० यावत् तद्यथा-गुवर्णकूलप्रपातहदश्चैव स्प्यफूलप्रपातइदश्चैव । जम्बूमन्दरस्य पर्वतस्य उत्तरेण ऐखते वर्षे हो प्रपातहदी प्रनप्ती बहुसम० यावत् तद्यथा-रक्तप्रपातहदश्चैव रक्तवत्पपातहदश्चैव । जम्बू मन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणेन भारते वर्षे द्वे महानद्या प्राप्ते, बहुसम० यावत् तद्यथा-गद्गा
नाम ये हैं हरित्प्रपातहद और हरित्कान्तप्रपातकद जम्बृद्धीएस्थ जो मन्दर पर्वत है उसकी उत्तरदक्षिण तरफ जो महाविदेहक्षेत्र है उसमें दो प्रपा. तहद हैं ये दोनों प्रपातहद् पूर्वोक्त बसम आदि विशेषणों वाले हैं इनके नाम हैं सीताप्रपातहद और सीतोदप्रपात इद जम्बूमन्दरपर्वत की उत्तर दिशा तरफ रस्यकव क्षेत्र में दो प्रपातहद है ये दोनों हद पूर्वोक्त बहुसम आदि विशेषणों वाले हैं इनके नाम हैं नरकान्तप्रपातहद और नारीकान्तप्रपातहूद इसी तरह हैरण्यवतवर्ष से दो प्रपातहद है ये भी पूर्वोक्त बहुसम आदि विशेषणों वाले हैं इनके नाम हैं-सुवर्णकूलप्रपा. तहद और रूप्यकलप्रपात हूद इसी प्रकार जम्मृद्धीपस्थ सन्दर पर्वत की उत्तरदिशा तरफ जो ऐश्वत क्षेत्र है उसमें भी दो प्रपातहूद हैं ये दोनों हद भी परस्पर में बहुलम आदि पूर्वोक्त विशेषणों वाले हैं इनके नाम हैं-रक्तप्रपातहद और रक्तवत्प्रपात हूद इसी प्रकार जम्वृ मन्दरपर्वत की છે-(૧) હરિત્નપાતહર અને (૨) હરિકાન્તપ્રપાત૯દ, જબુદ્વીપમાં આવેલા મન્દર ( સુમેરુ) પર્વતની ઉત્તર-દક્ષિણ દિશામાં જે મહાવિદેહ ક્ષેત્ર છે તેમાં બે પ્રપાત છે, તેઓ પણ બસમ આદિ પૂર્વોક્ત વિશેષણોથી યુક્ત છે. તેમનાં નામ સીતાપપાતUદ અને સીદપ્રપાતહર છે. જંબુદ્વીપદ્મ મન્દર પર્વતની ઉત્તર દિશા તરફ રમ્યકવર્ષ ક્ષેત્રમાં પણ પૂર્વોક્ત બઢમ આદિ વિશેષાવાળાં બે પ્રપાતUદ છે, તેમનાં નામ નરકાન્તપ્રપાતUદ અને નારીકાન્ત પ્રપાતહર છે. એ જ પ્રમાણે હિરણ્યવત વર્ષમાં પણ પૂર્વોક્ત બહુસમ આદિ વિશેષણવાળાં બે હદ છે. તેમનાં નામ સુવર્ણકલપ્રપાપહદ અને રુખ્યકૂલપ્રપાત છે. એ જ પ્રમાણે જબૂદ્વીપના સુમેરુ પર્વતની ઉત્તર દિશા તરફ જે એવતક્ષેત્ર છે તેમાં પણ પૂર્વોકત બહુસમ આદિ વિશેષણોવાળાં બે પ્રપાતહદ છે. તેમનાં નામ રકતપ્રપાતહર અને રકતવત્નાતહર છે. એ જ પ્રમાણે જ બૂદ્વીપના મન્દર
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुषा रीका स्था० २ उ० ३ सू०३२ पाहदादि द्रद्वैविध्यनिरूपणम् १२३ चैव सिन्धु श्चैव । एवं यथा प्रपातहदास्तथा नद्यो भणितव्याः यावत् ऐरवते वर्षे द्वे महानद्यौ प्रज्ञप्ते वहुसमतुल्ये यावत् तद्यथा-रक्ता चैव रक्तवतीचैव ॥मू०३२॥ ___जंबू मंदरस्स' इत्यादि टीका-व्याख्या सुगमा। नवरम्-जम्बू! मन्दरस्य पर्वतस्य उत्तरदिशि हिमवति वर्षधरपर्वते पद्महूदः, दक्षिणदिशि पौण्डरीकहदः। तत्र पाहूदे श्रीदेवी, पौण्डरीकहदेच लक्ष्मीदेवी ते पल्योपमस्थिति के परिवसति। एते द्वे देव्यौ भवनपतिनिकायाभ्यन्तर भूते, पल्योपमस्थितिकत्वात्तेपाम् । इदमुक्तं भवति-व्तन्तरदेवीनामुत्कर्पतोऽप्यर्धदक्षिणदिशा तरफ जो भरतक्षेत्र है उसमें दो महानदियां कही गई हैं इन दोनों महानदियों का विस्तार आदि सब एकसा कहा गया है इन दोनों नदियों के नाम है-गंगा और सिन्धु इसी तरह से आगे के क्षेत्रों में भी प्रपातहद और नदियों का कथन करना चाहिये-यावत् ऐरचत क्षेत्र में दो महानदियां कही गई हैं ये दोनों महानदियां भी पूर्वोक्त बहुसम आदि विशेषणों वाली हैं इनके नाम हैं-रक्ता और रक्तवती।
इस सूत्र की व्याख्या सुगम है जम्बूमन्दर पर्वत की उत्तर दिशा में स्थित हिमवान् वर्षधर पर्वत पर पद्महद है दक्षिण दिशा में पौण्डरीक हूद है पद्मद में श्री देवी निवास करती है पौण्डरीक हद में लक्ष्मीदेवी निवास करती है। इन देवियों की स्थिति एक पल्योपम की है ये दोनों देवियां भवनपति निकाय के भीतर की हैं । क्यों कि इन की भी स्थिति एक पल्योपम की होती है। तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि व्यन्तर । પર્વતની દક્ષિણ દિશા તરફ જે ભરતક્ષેત્ર છે, તેમાં મહાનદીઓ આવેલી છે, તે બન્ને મહાનદીઓને વિસ્તાર વગેરે એકસરખાં છે, તેમનાં નામ ગંગા અને સિંધુ છે. એ જ પ્રમાણે પછીનાં ક્ષેત્રોમાં પણ પ્રપાતહર અને નદીઓનું કથન કરવું જોઈએ. “ ઐરાવત ક્ષેત્રમાં પણ રકતા અને રકત વતી નામની બે મહાનદીઓ છે, તેઓ પણ વિસ્તાર આદિની અપેક્ષાએ એકસરખી છે, આ કથન પર્યતનું સમસ્ત કથન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ.
આ સૂત્રની વ્યાખ્યા સરળ છે, જમ્બુદ્વીપના મન્દર પર્વતની ઉત્તર દિશામાં આવેલા હિમાવાન વર્ષધર પર્વત પર ઉત્તરે પદ્મહદ છે અને દક્ષિણમાં પુંડરીક હદ છે. પહદમાં શ્રીદેવી નિવાસ કરે છે અને પુંડરીક હદ માં લક્ષ્મીદેવી નિવાસ કરે છે. તે દેવીઓની સ્થિતિ એક પલ્યોપમની કહી છે. તે બને ભવનપતિ નિકાયની દેવીઓ છે, કારણ કે તે દેવેની સ્થિતિ એક પલ્યોપમની હોય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય નીચે પ્રમાણે છે –
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२४
। स्थानास्त्रे पल्योपमपरिमितमेवायुभवति । भवनपतिदेवीनां तून्कर्षतः सार्धचतुष्पल्योपमान्यायुरिति । एमग्रे सर्वत्र व्याख्येयस् । एवं यथा-यन्नामानः प्रपातहूदास्तथा -तत्तन्नाम्न्यो नद्यो विज्ञेयाः । यावत् ऐरवते वर्षे रक्ता रक्तवती चेति द्वे नद्यौ ॥ देवियों की उत्कृष्टस्थिति आधे पल्योपम की ही होती है और भवनपतिदेवियों की उत्कर्ष से स्थिति साढे चार पल्योपन की होती है इसी प्रकार से आगे सर्वत्र व्याख्या करना चाहिये जिसनामवाले प्रपात हुद है उसी नामवाली नदियां हैं। यावत् ऐरवत क्षेत्र में रक्ता और रक्तवती ये दो नदियां हैं। इसे संक्षेपत्तः इस प्रकार से समझना चाहिये
जम्बूद्वीप में भरत, हैप्रवन, हरि, विदेह, रम्यक, हरण्यक्त और ऐरवन ये ७ क्षेत्र हैं। इनका विभाग करने वाले पूर्व से पश्चिमतक लम्वे चौड़े हिमवन, महाहिमवन्, निषध, नील, रुक्मी और शिखरी ये ६ वर्षधर पर्वत हैं। इन ६ वर्षधर पर्वतों के ऊपर प्रत्येक में क्रमशः पद्म, महापद्म, तिगिच्छ, केशरी, पुण्डरीक और महापुण्डरीक नाम के ६ महारुद हैं इनमें प्रत्येक में श्री, ही, धृति, कीर्ति, बुद्धि और लक्ष्मी ये
देवियां क्रमशः निशाप्त करती हैं। इन सब की स्थिति एक पल्योपम ' की है। इन महाहदों से गंगा, १ सिन्धु २, रोहित ३, रोहितांसा ४, हरित् ५, हरिकान्ता ६, सीता ७, सीतोदा ८, नारी ९, नरकान्ता १०,
બતર દેવીઓની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ અર્ધા પાપમની કહી છે, પરંતુ ભવનપતિ દેવીની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કા પલ્યોપમની કહી છે, તેથી આ બંને દેવીઓને ભવનપતિ નિકાયની દેવીઓ કહેવામાં આવેલ છે. આ પ્રમાણે જ આગળ સર્વત્ર વ્યાખ્યા કરવી જોઈએ. પ્રપાત હદમાં તેજ પ્રપાતહદના નામવાળી જ નદીઓ છે “એરવત ક્ષેત્રમાં રકતા અને રકતવતી નામની બે મહાનદીઓ છે.” આ કથન પર્યન્તનું સમસ્ત કથન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ. આ કથનને સંક્ષિપ્ત સારાંશ નીચે પ્રમાણે સમજ
- જંબુદ્વીપમાં ભરત, હૈમવત, હરિ વિદેહ, સમ્યક, હૈરણ્યવત અને ઐરાવત નામનાં ૭ ક્ષેત્રે છે, તેમને જુદા પાડનારા, પૂર્વથી પશ્ચિમ તરફ ફેલાયેલા ક્ષહિમવાન, મહાહિમવાનું, નિષધ, નીલ, રુકિમ અને શિખરી નામના ૬ વર્ષધર પર્વતે છે. તે છ વર્ષધર પર્વત પર અનુક્રમે પવ, મહાપદ્મ, તિગિચ્છ, કેશરી, પુંડરીક અને મહાપુંડરીક નામના ૬ મહાહદ આવેલાં છે. તેમાં અનુક્રમે શ્રો, હી, ધૃતિ, કીર્તિ, બુદ્ધિ અને લક્ષ્મી નામની ૬ દેવીઓ નિવાસ
छ, तभनी सेपक्ष्योपमनी स्थिति छ. २मा म माथी (१) 01, (२) सिंधु, (3) २।डित, (४) ।डितांसा, (५) रितू, (6) Relन्ता, (७)
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टोका स्था०२ उ०३सू० ३२ काललक्षणपर्यायध निरूपणम्
४२५ जम्बूद्वीपाधिकारात् क्षेत्रव्यपदेश्यपुद्गलधर्माधिकाराच्च जम्बूद्वीपसम्बन्धि भरतादि सम्वन्धिकाललक्षणपर्यायधर्माननेकान् प्ररूपयन्नाह
मूलम्-जंबुद्दीवे दीवे भरहेरवएसु वासेसु तीयाए उस्सप्पिणीए सुसमदूसमाए समाए दोसागरोवमकोडाकोडीओ काले होत्था१॥ सुवर्णकूला ११, रूप्यकूला १२, और रक्ता १३, रक्तोदा १४, नामकी ये १४ महानदियां निकली है, जो इन सात क्षेत्रोंमे बहती हैं भरतक्षेत्र में गंगा सिन्धु, हैमवतक्षेत्र मे रोहित और रोहितांसा, हरि वर्ष में हरित् हरिकान्ता, विदेहक्षेत्र में सीता और सीतोदा, रम्यकवर्षमें नारी और नरकान्ता, हैरण्यवत् वर्ष मे सुवर्णकूला और रूप्यकूला, तथा ऐरवत क्षेत्रसे रक्ता और रक्तवती-रक्तोदा ये २ दो नदियां बहती हैं। इनमें प्रथम नदी, द्वितीय नदी और चौथी नदी ये तीन नदियां पद्मद से निकली हैं। तीसरी और छठी नदी रोहित हरिकान्ता-महापद्मद से निकली हैं। पांचवी और आठवीं महानदियां हरित सीतोदा-तिगिच्छ हद से निकली हैं-सातवीं और दशवीं महानदियां सीता नरकान्ताकेशरी हूद से निकली हैं। ९ वीं और १२ वीं महान दिया-नारी और रूप्यकूला-माहपुण्डरीकहूद से निकली हैं-तथा ग्यारहवीं और चौदहवीं ये ३ महानदियां-सुवर्णकूला, रक्ता और रक्तोदा-पुण्डरीकहद से निकली हैं। सू० ३२ ॥ सीता, (८) सीall, (s, नारी, (१०) न२-ता, (११) सुवासा , (१२) २यदा, (१३) २४ता, मने (१४) २४ताहा नामनी १४ मडानही नाणे છે, જે નદીઓ તે સાત ક્ષેત્રમાં વહે છે. ભરત ક્ષેત્રમાં ગંગા અને સિંધ હૈમવત ક્ષેત્રમાં શિહિત અને હિતાંસા, હરિવર્ષમાં હરિત્ અને હરિકાન્તા, વિદેહ ક્ષેત્રમાં સીતા અને સીતા, રમ્યક વર્ષમાં નારી અને નરકાન્તા, હૈરયવત વર્ષમાં સુવર્ણકૂલા અને રુખકૂલા, તથા ઐરાવત ક્ષેત્રમાં રકતા અને રકતવતી (રકતદા), આ બબે મહાનદીઓ વહે છે તેમાંથી પહેલી, બીજી અને ચોથી નદી પદ્મહદમાંથી નીકળે છે. ત્રીજી અને છઠ્ઠી નદી (રહિત અને હરિકાન્તા ) મહાપાહદમાંથી નીકળે છે, પાંચમી અને આઠમી ( હરિત્ અને સીદા) મહાનદીઓ તિગિચ્છહદમાંથી નીકળે છે, સાતમી અને દશમી ( नारी भने २यता ) माधुरी माथी नाणे छ, तथा मनियारभी, તેરમી અને ચૌદમી (સુવર્ણકૂલા, રકતા, રકતદા) મહાનદીઓ પુંડરીક હદમાંથી નીકળે છે કે ૨ था ५४
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२६
स्थानाइसूत्रे एवं इसीसे ओलप्पिणीए जाब हवइ २ । एवं आगमिस्लीए उस्सप्पिणोए जान अविस्सइ ३। जंबुद्दीचे दीवे भरहेरवएसु वासेसु तीताए उस्सप्पिणीए सुसमाए समाए मणुया दो गाउयाई उड्ढे उच्चत्तेणं होत्था ४ । दोन्नि य पलिओवमाइं परमाउं पालइत्था५। एवं इमीसे ओसप्पिणीए जाव पालइत्थाद। एवं आगमेस्साए उस्लप्पिणीए जाव पालिस्संति ७ । जंबुद्दीवे दोवे भरहेरवएसु वासेसु एगजुगे एगसमए दो अरिहंतवंसा उपजिंसु वा उपज्जति बा, उपजिस्संति वा ८ । एवं चक्कवहिवंसा ९, दसारवंसा १० । जंबुद्दीचे दीवे भरहेरबएसु वासेसु एगजुगे एगसमए दो अरिहंता उप्पाजितु वा, उपजति वा, उप्पजिस्संति वा ११ । एवं चकवट्टिणो १२ । एवं बलदेवा (दसारवंसा) जाव उप्पजिसु वा उप्पज्जति वा उपजिस्संति वा १३ । जंबुहीवे दीवे दोसु कुरासु मणुया सया सुसमसुसमं उत्तममिड्डूि पञ्चणुब्भवमाणा विहरंति, तं जहा-देवकुराए चेव उत्तरकुराए चेव १४ । जंबुद्दीवे दीवे दोसु वासेसु मणुया सया सुसममुत्तमं इडि पच्चणुभवमाणा विहरंति, तं जहा-हरिवासे चेव रम्मगवासे चेव १५ । जंबुद्दीवे दोवे दोसु वासेसु मणुया सया सुसमदूससं उत्तममिड्डि पञ्चगुब्भवमाणा विहरंति, तं जहाहेमवए चेव एरण्णवए चेव १६ । जंबुद्दीचे दीवे दोसु खित्तेसु मणुया सया दूसमसुसमं उत्तममिड्ढेि पच्चणुभवमाणा विहरंति, तं जहा--पुव्वविदेहे चेव अवरविदेहे चेव १७ । जंबुद्दीवे दीवे
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधां टोका स्था०२उ०३सू०३३ काललक्षणपर्यायधर्मनिरूपणम् ৪২৪ दोसु वासेसु मणुया छविहंपि कालं पच्चणुब्भवमाणा विहरंति, तं जहा--भरहे चेव एरवए चेव १८ ॥ सू० ३३ ॥
छाया-जम्बूद्वीपे द्वीपे भरतैरवतयोपियोरतीतायामुत्सर्पिण्यां सुषमदुष्षमायाः समाया द्वे सागरोपमकोटिकोट्यौ कालोऽभवत् १ । एवमस्यामवसर्पिण्यां यावत् भवति २ । एवम् आगमिष्यन्त्यामुत्सर्पिण्यां यावत् भविष्यति ३ । जम्बूद्वीपे द्वीपे भरतैरवतयोवर्षयोरतीतायामुत्सर्पिण्यां सुपमाया समाया मनुजा द्वे गव्यूती ऊर्ध्व___ जम्बूद्वीप के अधिकार को लेकर एवं क्षेत्रव्यपदेश्यपुद्गलधर्म के अधिकार को लेकर अब सूत्रकार जम्बूद्वीपसंबंधी भरतादिक्षेत्र के अनेक कालरूप पर्यायधर्मो की प्ररूपणा करते हैं-'जंबूदीवे दीवे' इत्यादि ।
जंबूद्वीप नालके द्वीप में स्थित जो भरतक्षेत्र और ऐरवतक्षेत्र हैं इनमें उत्सर्पिणीकाल और अवसर्पिणीकाल ये दो काल होते हैं । जिसमें जीवोंके उपभोग आयु और शरीर आदि उत्तरोत्तर उत्सर्पण शील (वर्णादि वर्धनशील) होते हैं वह उत्सर्पिणीकालहै और जिसमें ये सब अवसर्पणशील होते हैं वह अवसर्पिणीकाल है इनमें से प्रत्येक कालके ६६ भेद हैं-जो पीछे कहे जा चुके है । अतीत उत्सर्पिणी काल में सुषमदुषमा नाम का जो तीसराकाल है वह दो कोडाकोडी सागरोपम का था इसी तरह इस वर्तमान अवसर्पिणी मे भी वह दो कोडाकोडी सागरोपम का है तथा आगामी काल में जो उत्सर्पिणी आवेगी उसमें भी वह इतने ही
જ બુદ્વીપનો અધિકાર ચાલી રહ્યો છે અને ક્ષેત્રવ્યપદેશ્ય પુદ્ગલ ધર્મને અધિકાર ચાલુ છે. તે સંબધને અનુલક્ષીને હવે સૂત્રકાર જ બૂદ્વીપમાં આવેલાં ભરતાદિ ક્ષેત્રના અનેક કાળરૂપ પર્યાયધર્મોની પ્રરૂપણ કરે છે–
" ज बुद्दीवे दीवे " त्यहि
જબૂઢીપ નામના દ્વીપના ભરતક્ષેત્ર અને ઐરાવત ક્ષેત્રમાં ઉત્સર્પિણી કાળ અને અવસર્પિણી કાળ, આ બે કાળ હોય છે જે કાળમાં જીવોને ઉપગ, આયુ અને શરીર આદિ ઉત્તરોત્તર ઉત્સર્ષણશીલ (વૃદ્ધિ પામતાં) હોય છે તે કાળને ઉત્સર્પિણી કાળ કહે છે, જેમાં તે બધાં અવસર્ષણશીલ હોય છે તે કાળને અવસર્પિકાળ કહે છે. તે પ્રત્યેક કાળના ૬-૬ ભેદ છે, તે પ્રત્યેક ભેદનું વર્ણન આગળ કરવામાં આવ્યું છે અતીત ઉત્સર્પિણી કાળને જે સુષમ દુષમા નામનો ત્રીજો ભેદ છે તે બે કેડાડી–સાગરોપમ કાળપ્રમાણન હતું એજ પ્રમાણે આ વર્તમાન અવસર્પિણમાં પણ બે કેડાછેડી-સાગરોપમને જ છે. તથા ભવિષ્યમાં જે ઉત્સર્પિણું આવશે તેમાં પણ તે એટલા જ પ્રમાણને
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરટે
स्थानाङ्गसूत्र मुच्चत्वेन अभवन् ४ । द्वे च पल्योपये परमायुरपालयन ५, एवमस्यामुत्सर्पिण्यां यावत् पालयन्ति ६, एवमागमिष्यन्त्यामुत्सपिण्यां यावत् पालयिष्यन्ति ७i जम्बूद्वीपे द्वीपे भरतैरवतयोपियोरेकसमये एकयुगे द्वौ अद्विंशी उदपद्येतां वा उत्पद्यते वा उत्पत्स्येते वा ८, एवं चक्रवर्तिवं शौ ९, दगारवं शौ १० । जम्बूद्वीपे द्वीपे भरतैरवतयोरेकसमये एकयुगे द्वौ अर्हन्ती उदपद्येतां वा उत्पद्येते वा उत्पप्रमाण का होगा जम्बूद्वीप नामके इस द्वीप में भरतक्षेत्र और ऐरवत क्षेत्र में अतीत उत्सर्पिणी के द्वितीय सुषमाकाल में उत्पन्न हुए मनुष्य के शरीर की ऊंचाई दो गव्यूति की अर्थात् दो कोप की थी उनकी उत्कृष्ट आयु दो पल्योपम की थी-इसी तरहसे इस अवसर्पिणी के भी सुषमाकाल में ऐसा ही होता है-इसी तरह से आगामी कालमें जो उत्सर्पिणी आवेगी उसमें भी सुषमाकाल में ऐसा ही होगा-अर्थात् दो पल्य की आयु होगी, दो कोश का शरीर होगा-जम्बूदीप नामके द्वीप में भरत और ऐश्वत क्षेत्र में एक समय में एक युग में दो अहबंश उत्पन्न हुए उत्पन्न होते हैं और उत्पन्न होंगे ८, इसी प्रकार से चक्रवर्ती वंश और दो दशारवंशों के संबंध में भी जानना चाहिये।
इसी तरह से इस जम्बूद्वीप नामके वीपमें भरत और ऐरवत क्षेत्र में एक युग में एक समयमें दो अर्हन्त उत्पन्न हुए, उत्पन्न होते हैं और હશે. જમ્બુદ્વીપ નામના આ દ્વીપમાં આવેલા ભરતક્ષેત્ર અને એરવત ક્ષેત્રમાં અતીત ઉત્સર્પિણીના બીજા સુષમાકાળમાં ઉત્પન્ન થયેલા મનુષ્યની ઉચાઈ બે ગભૂતિની એટલે કે ૨૦૦૦ ધનુષની હતી. તેમનું ઉત્કૃષ્ટ આયુ બે પાપમનું હતું આ અવસર્પિણીના સુષમાકાળમાં પણ એવું જ બને છે અને ભવિષ્યમાં પણ ઉત્સર્પિણના સુષમાકાળમાં એવું જ બનશે–એટલે કે બે પાપમનું આયુ અને બે કોશનું શરીર હશે. જમ્બુદ્વીપ નામના દ્વિપના ભરતક્ષેત્રમાં અને ઐરવત ક્ષેત્રમાં એક સમયમાં એક યુગમાં બે અહંદંશ ઉત્પન્ન થયા હતા, ઉત્પન્ન થાય છે અને ઉત્પન્ન થશે. એ જ પ્રમાણે ચક્રવર્તી વંશ અને બે દશાર વશેના ( पासुदेव।) विषयमा ५ सभा.
આ રીતે આ જંબુદ્વીપના ભરત અને અરવત ક્ષેત્રમાં એક યુગમાં એક સમયમાં બે અત ઉત્પન્ન થયા હતા, ઉત્પન્ન થાય છે અને ભવિષ્યમાં પણ ઉત્પન થશે. એ જ પ્રમાણે બે ચક્રવર્તી, બે બલદેવ અને બે
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२५
सुधा टीका स्था०२ उ० ३ सू० ३३ काललक्षणपर्यायधर्मनिरूपणम्
त्स्ये वा ११ । एवं चक्रवर्त्तिनौ १२, एव वलदेवौ, ( दशारव शौ ) यावत् उदप द्येतां वा, उत्पद्येते वा, उत्पत्स्येते वा १३ । जम्बूद्वीपे द्वीपे द्विकेषु कुरुषु मनुजाः सदा सुषमसुषमामुत्तमामृद्धिं प्राप्ताः ( तां ) प्रत्यनुभवन्तो विरहन्ति तद्यथा - देवकु रुषु चैत्र उत्तरकुरुषु चैत्र १४ । जम्बूद्वीपे द्वीपे द्वयोर्वर्षयोर्मनुजाः सदा सुषमामुत्तमामृद्धिं प्रत्यनुभवन्तो विरहन्ति, तद्यथा - हरिवर्षे चैव रम्यकवर्षे चैत्र १५ । जम्बूद्वीपे द्वीपे द्वयोर्वयोर्मनुजाः सदा सुषमदुष्पमामुत्तमामृद्धिं प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति, आगे भी उत्पन्न होंगे ११, इसी प्रकार दो चक्रवर्ती, दो बलदेव और दो वासुदेव (दशारवंश ) उत्पन्न हुए, उत्पन्न होते हैं और आगे भी उत्पन्न होंगे । इसी प्रकार से जम्बूद्वीप में कुरुक्षेत्रों में मनुष्य सदा सुषमसुषमा काल में उत्तम ऋद्धि को प्राप्त करने वाले हुए हैं, होते हैं, और आगे भी वे होंगे। वे कुरु देवकुरु और उत्तरकुरु ऐसे ये दो हैं । इसी तरह से जम्बूद्वीपस्थ दो क्षेत्रों में उत्तम ऋद्धि को प्राप्त किये हैं, वर्तमान में वे प्राप्त कर रहे हैं और आगे भी वे प्राप्त करेंगे वे दो क्षेत्र हरिवर्ष और रम्घकवर्ष ये हैं | जम्बूद्वीप नामके इस द्वीप में दो क्षेत्रों में मनुष्यों ने सुषमदुष्षमा काल में 'उत्तम ऋद्धि का अनुभव किया है - वर्तमान में वे वहां इसका अनुभव कर रहे हैं और आगे भी वे इसका अनुभव करेंगे वे दो क्षेत्र हैं हैमवत और हैरण्यवतइसी प्रकार से जम्बूद्वीप नामके इस द्वीप में दो क्षेत्रों के मनुष्यों ने सदा दुष्षससुषमा काल में उत्तम ऋद्धि को प्राप्त किया है, अब भी वे વાસુદેવ ( દશારવંશ ) ભૂતકાળમા ઉત્પન્ન થયા હતા, વર્તમાનમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને ભવિષ્યમાં પણ ઉત્પન્ન થશે. એજ પ્રમાણે જ દ્વીપના કુરુક્ષેત્રમાં મનુષ્ય સદા સુષમસુષમા કાળમાં ઉત્પન્ન ઋદ્ધિને પ્રાપ્ત કરનારા રહ્યા હતા, રહે છે અને રહેશે. ઉત્તરકુરુ અને દેવકુરુ નામના એ કુરુ છે. આ રીતે જબુદ્વીપમાં આવેલાં એ ક્ષેત્રમાં મનુષ્યાએ સદા સુષમકાળમાં ઉત્તમ ઋદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી હતી, વમાનમાં પણ પ્રાપ્ત કરે છે અને ભવિષ્યમાં પણ પ્રાપ્ત કરશે,એવાં ક્ષેત્ર હરિવ અને રમ્યકવર્ષ છે. જ ખૂદ્રીપ નામના આ દ્વીપના એ ક્ષેત્રમાં મનુષ્યએ સદા સુષમાદુષમા કાળમાં ઉત્તમ ઋદ્ધિને અનુભવ કર્યાં છે, વમાનમાં પણ ઉત્તમ ઋદ્ધિને અનુભવ કરે ભવિષ્યમાં પણ ઉત્તમ ઋદ્ધિને અનુભવ કરશે તે એ ક્ષેત્રે હેમવત અને હેરણ્યવત છે એજ પ્રમાણે જમૂદ્દીપમાં આવેલાં એ ક્ષેત્રાના મનુષ્યાએ સદા દુષમસુષમાં કાળમા ઉત્તમ ઋદ્ધિના અનુભવ કર્યો છે, વમાનમા પણ કરે છે અને ભવિષ્યમાં પણ કરશે, તે એ ક્ષેત્રાનાં નામ પૂવિદેહ અને પશ્ચિમવિહ છે.
અને
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३०
Ent
तद्यथा - हैमवते चैव ऐरण्यवते चैत्र १६ । जम्बुद्वीपे द्वीपे द्वयोः क्षेत्रयोर्मनुजाः सदा दुप्पमसुषमामुत्तमामृद्धिं प्रत्यनुभवन्तो विहरति, तद्यथा- पूर्व विदेहे चैव, अपरविदेदे चैत्र १७ । जम्बूद्वीपे द्वीपे द्वयोवयोर्मनुजाः पविधमपि काल प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति तद्यथा - भरते चैव ऐवते चैत्र १८ ॥ म्रु० ३३ ॥
वहां उसे प्राप्त कर रहे हैं, और आगे भी वे उसे प्राप्त करेंगे वे दो क्षेत्र हैं पूर्वमहाविदेह और पश्चिम महाविदेह |
इसी तरह से इस जम्बूद्वीप नामके द्वीप में दो क्षेत्रों में मनुष्यों ने षडू प्रकार के काल का अनुभव किया है वे दो क्षेत्र हैं भरतक्षेत्र और ऐरवतक्षेत्र |
यह अष्टादश सूत्र है - इसका भाव सुगम है - परमायु का तात्पर्य उत्कृष्ट आयु है- पांच वर्ष का एक युग होता है- अर्हशसे दो अर्हन्तों का एक साथ होना लिया गया है ये दो एक साथ एकसमय में भरत क्षेत्र में और ऐरवतक्षेत्र में होते हैं ।
तात्पर्य इस सूत्र का ऐसा है - यह पहिले प्रकट कर दिया गया है। कि भरतक्षेत्र और ऐरवत क्षेत्र में काल का परिवर्तन होता रहता है शेष क्षेत्रों में नहीं भरतक्षेत्र और ऐरवत क्षेत्र में वर्तमान में पंचम काल प्रवर्त रहा है इसकी स्थिति २१ हजार वर्ष की है इसके बाद जो छठा आरा आवेगा इसकी भी स्थिति २१ हजार वर्ष की है इस तरह से जब यह अवसर्पिणी काल समाप्त हो जावेगा तत्र उत्सर्पिणी काल का प्रथम
એજ પ્રમાણે આ જ મૂઠ્ઠીપમાં આવેલાં એ ક્ષેત્રના મનુધ્યેએ છએ પ્રકારના કાળના અનુભવ કર્યાં છે, તે ક્ષેત્રે નાં નામ ભરતક્ષેત્ર અને એરવત ક્ષેત્ર છે. આ પ્રકારના ૧૮ સૂત્રેા આપ્યાં છે, તે સૂત્રેાને ભાવા સરળ છે પરમાણુ ’ એટલે ઉત્કૃષ્ટ આયુ, પાંચ વર્ષના એક યુગ થાય છે. · અદ્વેશ’ આ પદના પ્રયોગ દ્વારા એક સાથે એ અતાના અસ્તિત્વની વાત કહી છે તે બન્નેનું અસ્તિત્વ એક સાથે એક જ સમયે ભરતક્ષેત્ર અને અરવત ક્ષેત્રમાં હાઈ શકે છે.
6
આ સૂત્રનું તાપ નીચે પ્રમાણે છે-એ વાત તે! આગળ પ્રકટ કરવામાં આવી ચુકી છે કે ભરતક્ષેત્ર અને ઐરવત ક્ષેત્રમાં કાળનું પરિવર્તન થતું રહે છે, બાકીનાં ક્ષેત્રમાં થતું નથી ભરતક્ષેત્ર અને અરવત ક્ષેત્રમાં અત્યારે અવ સિપૈણીના પાંચમે કાળ ( આરા ) ચાલે છે. તે આરાને ૨૧ હજાર વર્ષના સમય કહ્યો છે, ત્યારબાદ જે છઠ્ઠો આરા આવશે તેની સ્થિતિ પણ ૨૧ હજાર
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ उ०३ सू० ३३ काललक्षणपर्यायधर्मनिरूपणम्
४३१
भेद जो अवसर्पिणी का ६ ट्ठा काल है प्रारंभ होगा इसकी भी स्थिति २१००० वर्ष की है इसकी समाप्ति के बाद उत्सर्पिणी का द्वितीय काल जो अवसर्पिणी का पांचवां कोल है प्रारंभ होगा इसकी स्थिति भी २१००० हजार वर्ष प्रमाण है जब यह भी समाप्त हो जावेगा तब उत्सर्पिणी का तृतीय काल जो अवसर्पिणी का ४ चौथा काल है प्रारंभ होगा इसका प्रमाण ४२ हजार वर्ष कम एक कोडा कोडी सागरोपम का है जब यह काल भी समाप्त हो जावेगा तब उत्सर्पिणी का चतुर्थ काल जो अवसर्पिणी का तृतीयकाल है प्रारंभ होगा इसका प्रमाण दो कोडाकोडी सागरोपम का है इसमें मनुष्यों के शरीर की ऊँचाई एक कोसकी होती है एक पल्पप्रमाण स्थिति होती है जब यह उत्सर्पिणी काल का चतुर्थ आरक समाप्त हो जावेगा तव उत्सर्पिणी का पांचवां आरा जो अवसर्पिणी को द्वितीयकाल है प्रारंभ होगा इसका प्रमाण तीन कोडा कोडी सागरोपम का है यहां के मनुष्यों के शरीर की ऊँचाई दो कोस की होती है आयु दो पल्योपम की होती है जब उत्सर्पिणी का यह पांचवां आरा समाप्त हो जाता है तब उत्सर्पिणी का ६ डा आरा
વર્ષોંની જ કહી છે. આ પ્રકારના આ અવસર્પિણીકાળ જ્યારે પૂરા થશે, ત્યારે ઉત્સર્પિણીના પહેલા ભેદરૂપ પહેલા આરે શરૂ થશે તે પહેલે આરેા અવસર્પિણના છઠ્ઠા આરા જેવા હશે અને તેની સ્થિતિ ૨૧૦૦૦ વર્ષની હશે, ત્યારખાદ ઉત્સર્પિણીના બીજો આરે શરૂ થશે, તે અવસર્પણીના પાંચમા આરા જેવા હશે અને તેની સ્થિતિ પણ ૨૧૦૦૦ વર્ષની હશે ત્યારખાદ્ય ઉત્સર્પિ ણીના ત્રીજો આરે શરૂ થશે, જે અવસર્પિણીના ચેાથા આરાના જેવા હશે. તે આરા એક કાડાકેાડી સાગરાપમ કરતાં ૪૨૦૦૦ વર્ષ પ્રમાણ ન્યૂન હશે, જ્યારે તે કાળ પણુ સમાપ્ત થશે ત્યારે ઉત્તિર્પણીનેા ચેાથે આરે શરૂ થશે, જે અવસર્પિણીના ત્રીજા આરા જેવા હશે, તેની સ્થિતિ એ કાડાકોડી સાગરાપમની કહી છે. તે આરામાં મનુષ્યના શરીરની ઉંચાઈ એક ગાઉ જેટલી પ્રમાણુ હાય છે અને આયુ એક પલ્યાપમનું હાય છે જ્યારે ઉત્સર્પિણીને ચાથા આરા પૂરા થશે ત્યારે ઉત્સર્પિણીના પાંચમાં આરાના પ્રારભ થશે, જે અવસર્પણીના ખીજા આરા જેવા હશે. તે આરેા ત્રણ કોડાકોડી સાગરોપમની સ્થિતિવાળા છે, તે આરામાં મનુષ્યેાના શરીરની ઉંચાઈ એ ગાઉ જેટલી હોય છે અને આયુષ્ય એ પચેપમનુ હોય છે. જ્યારે ઉત્સર્પિણીના તે પાંચમા આરા પૂરા થશે, ત્યારે ઉત્સર્પિણીના છઠ્ઠો આરો શરૂ થશે તે આ અવ. સિપ્પણીના છઠ્ઠા આરા જેવા હશે, તે આરેા ચાર કડાકોડી સાગરોપમને કહ્યો
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३२
स्थानातसूत्रे टोका--' जंबुढीवे दीये' इत्याधष्टादशसूत्री सुगमा । नवरम्-परमायुःउत्कृप्टमायुः अपालयन्- अनुभवन्तिस्म । एकयुगे पञ्चवर्षात्मके, एकसमयेतस्याप्येकस्मिन् समये । अर्हतां वश प्रवाहः अहवंशः, तो द्वौ भवतः, तत्रैको भरते, द्वितीयऐवते ।। सू० ३३ ॥ जो अवसर्पिणी काल का प्रथम भेद है प्रारंभ होता है इसका प्रमाण चार कोडाकोडी सागरोपम का है इममे मनुष्यों के शरीर की ऊंचाई तीन कोस होती है आयु तीन पल्योपम की होती है महाविदेहक्षेत्र में सदा अवसर्पिणी का चौथा काल ही रहता है जिसका नाम दुष्षमसुषमा है इस विदेहक्षेत्र के पूर्वमहाविदेह और अपरमहाविदेह ऐसे दो भेद हैं । हैमवत, हरि, और देवकुरु ये जंबूढीपस्थ मन्दर की दक्षिणदिशा तरफ के क्षेत्र हैं। यहां हैमक्तक्षेत्र में निरन्तर उत्सर्पिणी का चौथा और अवसर्पिणी का तीसरा काल दुप्पमसुषमा प्रवर्तता है-हरिवर्षक्षेत्र में निरन्तर उत्सर्पिणी का पांचवां काल और अवसर्पिणी का दूसरा काल सएमावतेता है देवकुरु में निरन्तर उत्सपिणी का एक ला काल और अवसर्पिणी का छट्ठा काल प्रवर्तता है । हैरण्यरत, की व्यवस्था बिलकुल हैमवत क्षेत्र के तुल्य है रख्यक वर्ष की व्यवस्था बिलकुल हरिवर्ष क्षेत्र के तुल्य है और उत्तरकुरु की व्यवस्था देवकुरु के जैसी है भरतक्षेत्र और ऐरवत क्षेत्र में ही तीर्थकर, चक्रवर्ती, बलदेव, वासुदेव ये सब છે. તે આરાના મનુષ્યના શરીરની ઉંચાઈ ત્રણ ગાઉ જેટલી હોય છે અને આયુ ત્રણ પલ્યોપમનું હોય છે
મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સદા અવસર્પિણીને ચોથે આરે જ પ્રવર્તતે હોય છે, તે આરાને દુષમ સુષમાકાળ કહે છે. તે વિદેહક્ષેત્રના પૂર્વ વિદેહ અને પશ્ચિમ વિદેહ નામના બે ભાગ છે હૈમવત, હરિ અને દેવકુરુ, એ જંબુદ્વીપના મન્દર પર્વતની દક્ષિણ દિશા તરફ આવેલાં ત્રો છે. આ હૈમવત ક્ષેત્રમાં સદા ઉત્સર્પિણને ચે અને અવસર્પિણીને ત્રીજો કાળ જ પ્રવર્તે છે, તે કાળને દુષમ સુષમાકાળ કહે છે. હરિવર્ષ ક્ષેત્રમાં સદા ઉત્સર્પિણીને પાંચમો અને અવસર્પિણીને બીજે કાળ-સુષમાં પ્રવર્તે છે. દેવકુરુમાં નિરંતર ઉત્સર્પિણીને પ્રથમકાળ અને અવસર્પિણીને છઠ્ઠો કાળ પ્રવર્તે છે. હૈરણ્યવતમાં હેમવત ક્ષેત્રને કાળ સદા પ્રવર્તે છે. રમ્યક વર્ષમાં હરિવર્ષ ક્ષેત્રના જે કાળ, અને ઉત્તર દેવકુરુને જે કાળ સદા પ્રવર્તે છે. ભરતક્ષેત્ર અને એરવત ક્ષેત્રમાં જ ! તીર્થકર, ચક્રવતી, બલદેવ, અને વાસુદેવ વગેરે ૬૩ શલાકાના પુરુષે ઉત્પન્ન
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०२ 30 ३ सू० ३४ कालव्य ज्योतिष्काणांनिरूपणम् ४३३
पूर्व जम्बूद्वीपे काललक्षणद्रव्यपर्यायविशेपा उक्ता, साम्प्रतं तत्रैव कालपदाथव्यञ्जकानां ज्योतिष्काणां द्विस्थानानुपातेन परूपणासाह
मूलम्-जंबुद्दीवे दीवे दो चंदा पभासिंसु वा पभासंति वा पभासिरसंति वा, दोसूरिया तर्विसु वा तवंति वा तविस्संति वा। दो कत्तियाओ, दो रोहणिओ, दो मिगसिराओ, दो अदाओ एवं भाणियव्वं जाव दो भरणीओ। . " कत्ति ये रोहिणि मगसिर, अद्दी य पुणव्वसूं य पूसो य। तत्तो वि अस्सलेसा, महा य दो फागुणीओ य॥ १ ॥ हत्थो चित्ता साई, विसौहा तह य होइ अणुराहा ।। जेठा मूंलो धुव्वा य असाही उत्तरा चेव ॥ २ ॥ अभिई सर्वेण धणिट्री, सयभिनयाँ दो य होति भयो । रेवेइ अस्सिँणि भरणी, णेयव्वा आणुपुवीए ॥ ३॥” ।
एवं गाहाणुसारेणं णेयध्वं । ___ दो अग्गी, दो पयावई, दो सोमा, दो रुंदा, दो अदिई, दो बहस्सई, दो सप्पा, दो पियरी, दो भगा, दो अज्जमा, दो सविया, दो तट्ठा, दो वाऊँ, दो इंदैग्गी, दो मित्ता, दो इंदा, तिरसठ शलाका के पुरुष उत्पन्न होते हैं अवसर्पिणी के चतुर्थकाल दुष्षमसुषमा में और किसी काल में अन्य क्षेत्रों में नहीं होते हैं तथा भरतक्षेत्र और ऐरवत क्षेत्र में भी अन्यकाल में नहीं होते हैं-विदेहक्षेत्र में निषेध नहीं है। इस सब विषय को हृदय में धारण करके यह सूत्र गम्य है। सू०३३॥
થાય છે. તેઓ ત્યાં અવસર્પિણીના ચેથા કાળમાં (દુષમ સુષમામાં) જ ઉત્પન્ન થાય છે, બીજાં કઈ પણ કાળમાં ઉત્પન્ન થતા નથી અને અન્ય ક્ષેત્રોમાં પણ ઉત્પન્ન થતા નથી. ભારત અને એરવત ક્ષેત્રમાં પણ તેઓ અન્ય કોઈ પણ કાળમાં ઉત્પન્ન થતા નથી. વિદેહ ક્ષેત્રમાં નિષેધ નથી. આ સમસ્ત વિષયને હદયમાં ઉતારવામાં આવે તે આ સૂત્રને ભાવ સરળ થઈ જાય છે. આ સૂ. ૩૩
था ५५
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे दो निरई, दो आऊँ, दो विस्सी दो बम्हा, दो विण्है, दो वसू, दो वरुणा, दो अँया, दो विवेंद्धी, दो पुस्सा, दो अस्सा दो जमा।
दो इंगालगी, दो वियालगा, दो लोहियक्खी, दा सणिञ्चरा, __दो आहुणिया, दो पाहुणिया, दो कणा, दो कणगा, दो कणकणगा, दो कणगविताणगा, दो कणगसंतोणगा, दो सोमो, दो सहिया, दो आसासा, दो कजोगा, दो कब्बडेंगा, दो अयकरगा, दो दुंदुभंगा, दो संखा, दो संखवन्ना, दो संखवन्नाभा, दो कंसा, दो कंसवन्ना, दों कंसवन्नाभा, दो रुप्पी, दो रुप्पाभासा, दो गोला, दो णीलाभासी, दो भासा, दो भासरासी, दो तिला,दो तिलपुप्फवण्णा, दो दगा,दो दगपंचव॑न्ना, दो कौंका, दो कक्कंधा, दो इंदग्गीवा, दो धूमकेऊँ, दो हरी, दो पिंगली, दो बंधा, दो सुका, दो वहसइ, दो रौंहू, दो अगैत्थी, दो माणवर्गों, दो काँसा, दो फाँसा, दो धुंरा, दो पमुंहा, दो वियंडा, दो विसंधी, दो नियल्ला, दो पहल्लों, दो जडियाईलगा, दो अरुणा, दो अग्गिल्ला, दो कार्लंगा, दो महाँकालगा, दो सोत्थियां, दो सोवत्थिया, दो वद्धमाणेगा, (दो+ प्रसमाणगा६१, दो अंकुसा ६२) दो पलंबा, दो निच्चालोमा, दो णिच्चुजोया,दो सयंपैभा, दो ओभासा, दो सेयंकराँ, दो खेमंकरा, दो आभंकरा, दो पभंकरी, दो अपराजियों, दो अरया, दो असोगा, दो विगयसोगा, दो विमला, दो
+ इमे द्वे नामान्तररूपेणस्तः, अतो न गणनीये ।
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टोका स्था० उ० ३ सू० ३४ कालव्यकज्योतिष्काणांनिरूपणम् ४३५ वितला, दो वितत्था, दो विसाला, दो साला, दो सुव्वया, दो अणियट्टी, दो एगंजैडी, दो दुर्जडी, दो करेकरिगा, दो रायगगला, दो पुप्फकेऊ, दो भावऊँ ॥ सू० ३४ ॥ ___छाया-जरबूद्वीपे द्वीपे द्वौ चन्द्रौ प्रभासेतां वा प्रभासेते वा प्रभासिष्येते वा, द्वौ सूर्यो अतपतांचा, तपतो वा, तपिण्यंतो वा । द्वे कृत्तिके, द्वे रोहिण्यौ, द्वे मृगशीर्षे, द्वे आर्द्र, एवं भणितव्यं यावत् द्वे भरण्यौ ।
“कृत्तिका रोहिणी मृगशिरः, आर्द्रा च पुनर्वसुश्च पुष्यश्च । ततोऽपि अश्लेषा मघा च द्वे फाल्गुन्यौ च ॥ १ ॥ हस्तश्चित्रा स्वाती विशाखा तथा च भवति अनुराधा । ज्येष्ठा मूलं पूर्वा च आषाढा उत्तरा चैव ॥ २ ॥ अभिजित् श्रवणं धनिष्ठा शतभिषगू द्वे च भवतः भाद्रपदे । रेवती अश्विनी भरणी ज्ञातव्यानि ( नक्षत्राणि ) आनुपूर्व्या ॥३॥"
एवं गाथानुसारेण ज्ञातव्यम् । द्वौ अग्नी, द्वौ प्रजापती, द्वौ सोमौ, द्वौ रुद्रौ, द्वे अदिती, द्वौ बृहस्पती, द्वौ सौ, द्वौ पितरौं, द्वौ भगौ, द्वौ अर्यमणों, द्वौ सवितारो, द्वौ त्वष्टारौ, द्वौ वायू, द्वौ इन्द्राग्नी, द्वौ मित्रो, द्वौ इन्द्रौ, द्वौ निती, द्विके आपः, द्वौ विश्वौ, द्वौ ब्रह्माणी, द्वौ विष्णू, द्वौ वसू, द्वौ वरुणौ, द्वौ अजौ, द्वे विवृद्धी, द्वौ पूषणौ, द्वौ अश्विनौ, द्वौ यमौ । द्वौ अङ्गारको, द्वौ विकालको, द्वौ लोहिताक्षौ, द्वौ शनैश्चरौ, द्वौ आधुनिकी (आपूर्णिको ) द्वौ प्राणिको, द्वौ कणो, द्वौ कनकौ, द्वौ कनकनको, द्वौ कनकवितानकौ, द्वौ कनकसन्तानको, द्वौ सोमौ, द्वौ सहितौ, द्वौ आश्वासनौ, द्वौ कार्योंपकौ, द्वौ कर्वटको, द्वौ अजकरको, द्वौ दुन्दुभकौ, द्वा शहौ, द्वौ शङ्खवर्णी, द्वौ शङ्खवर्णाभौ, द्वौ कांस्यौ, द्वौ कास्यवणी, द्वौ कांस्यवर्णाभी, द्वौ रुक्मिणी, द्वौ रुक्माभासौ, द्वौ नीलो, द्वौ नीलामासौ, द्वौ भस्मनौ, द्वौ भस्मराशी, द्वौ तिलौ, द्वौ तिलपुष्पवर्णी, द्वौं दकौ, द्वौ दकपञ्चव, द्वौ काकौ, द्वौ कर्कन्धू, द्वौ इन्द्रग्रीवौ, द्वौ धुमकेतू , द्वौ हरितौ द्वौ पिङ्गलौ, द्वौ बुधौ, द्वौ शुक्रौ, द्वौ बृहस्पती, द्वौ राहू, द्वौ अगस्त्यौ, द्वौ माणवको, द्वौ कासौ, द्वौ स्पर्शी, द्वौ धुरौ, द्वौ प्रमुखौ, द्वौ विकटौ, द्वौ विसन्धी, द्वौ नियल्लौ, द्वौ पादिको, द्वौ जटिलादिलकी, द्वौ अरुणौ, द्वौअमिलो, . द्वौ कालको, द्वौ महाकालको, द्वौ स्वस्तिकौ, द्वौ सौवस्तिको द्वौ वर्धमानको, (द्वौ पुष्यमानको६१, द्वौ अङ्कुशौ६२, ) द्वौ प्रलम्बो, द्वौ नित्यालोकौं, द्वौ नित्योद्घोतो, + द्वौ पुष्पमानको द्वौ अङ्कुश' इमे द्वे नामान्तररूपेणस्तः, अतो न गणनीये ।
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३६
स्थानागास्त्र द्वौ स्वयंप्रभौ, द्वौ अवमासौ ही श्रेयस्करौ, द्वौ क्षेमकरौ, द्वौ आभङ्करौ, द्वौ प्रभङ्करौ, द्वौ अपराजितौ, द्वौ अरजसौ, द्वौ अशोको, द्वौ विगतशोको, द्वौ विमलौ, द्वौ वितत्तौ द्वौ वित्रस्तौ, द्वौ विशालौ, द्वौ शालो, द्वौ सुबतौ, द्वौ अनिवर्तिनौ, द्वौ एकजटिनो, द्वौ द्विजटिनौ, द्वौ करकरिको, द्वौ राजागलौ, द्वौ पुष्पकेतू , Tो भावकेतू ।।०३४॥
टीका-'जंबुद्दीवे दीवे' इत्यादि दो भावकेऊ' इत्यन्तं सर्व निगढसिद्धम् । नवरम्-जम्बूद्वीपे द्वीपे द्वौ चन्द्रौ 'पभासिंसु वा' इति माभासेता प्रकाशेते स्मभूतकाले, एवं प्रभासेते-वर्तमानकाले, प्रभासिष्येतेऽनागतकालेऽपीति त्रिकालविषयमिदं सूत्रम् । अनेन चन्द्रयोः शाश्वतत्वं मुचितम् । एवमग्रेऽपि सूर्य-नक्षत्रतदेवताऽष्टाशीतिग्रहाणां विपयेऽपि भावनीयम् । एवं द्वौ सूर्या 'तविंसु वा ' इति अतपतां वा, एवं तपतः, तप्स्यतो वा । अत्र चन्द्रयोः सौम्यदीप्तिकत्वात् प्रभास___ पहिले जंबुद्वीप में काल के द्वारा होने वाले द्रव्यपर्यायों का कथन किया गया है अब वहीं पर उस काल के व्यजक जो ज्योतिष्क हैं उनकी द्विस्थान के अनुरोध से प्ररूपणा की जाती है-(जंबुद्दीवे दीवे) इत्यादि।
टीकार्थ-"जंबुद्दीवे दीवे" यहांसे लेकर "दो भावकेज" इस अन्तिम पाठ तक का सब कथन इस सत्र मे जैसा कहा गया है वैसा ही है और वह सुस्पष्ट है विशेष-जम्बूदीप नामके इस द्वीप में दो चन्द्रमा हैं भूतकाल में इन दोनोंने यहां प्रकाश दिया है, वर्तमान में ये दोनों प्रकाश दे रहे हैं और आगामीकाल में भी ये दोनों प्रकाश देंगे इस प्रकार से यह सूत्र त्रिकाल विषयक है इस कथन से जंबूद्वीप में दो चंद्रमा शाश्वत
જંબૂઢીપમાં કાળના દ્વારા થનારા દ્રવ્યપર્યાયોનું કથન પહેલાના સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે. હવે તે કાળના વ્યંજક જે તિબ્બો છે તેમની અહીં ' 'દિસ્થાનના અનુરોધને લઈને પ્રરૂપણ કરવામાં આવે છે–
" जवुद्दीवे दीवे" त्याह_..-.२॥ सूत्रपा४थी ने “ दो भावकेऊ" यन्तन मन्तिम सूत्रना ભાવાર્થ ઘણું જ સરળ છે. વિશેષ કથન નીચે પ્રમાણે સમજવું–
જંબુદ્વિપ નામના આ દ્વીપમાં બે ચંદ્રમાં છેભૂતકાળમાં તે બન્ને ચન્દ્ર . અહીં પ્રકાશતા હતા, વર્તમાનમાં પણ તેઓ અહીં પ્રકાશે છે અને ભવિષ્યમાં તે પણ પ્રકાશિત રહેશે. આ રીતે ત્રણે કાળને અનુલક્ષીને આ સૂત્રનું કથન
કરાયુ છે, આ કથન દ્વારા એ વાત પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે જંબૂઢીપમાં
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुषा टीका स्था० २ उ०३ सू० ३४ कालव्यञ्जकज्योतिष्याणांनिरूपणम् ४३७ नमात्रमुक्तम् । आदित्ययोश्च खररश्मिकत्वात्तपनमुक्तम् । ' दोकत्तिए ' इत्यादि । जम्बूद्वीपे द्वीपे द्वे कृत्तिके-कृतिकानक्षो । कृतिकाया द्वित्वं नक्षत्रापेक्षया, न तु तारकापेक्षयेति सर्वत्र वोध्यम् । एवं कृत्तिकात आर. भरणीपर्यन्तान्यष्टाविंशतिनक्षत्राणि प्रत्येक द्विसंख्यकानि विज्ञेयानि । तथैतेष कृत्तिकाद्यष्टाविंशतिनक्षत्रयुग्मानामग्नित आरभ्य यमपर्यन्ताः क्रमेणाष्टाविंशतिदवताः (युग्मानि ) सन्तीति सूत्रतोऽवसेयम् । तथा~-अङ्गारकादारभ्य भावकेतुपर्यन्तान्यष्टाशीतिहयुग्मानि सन्ति, तान्यपि सूत्रतो वोध्यानि ।। ३४ ।। मू० ३४ ॥ हैं ऐसा कहा गया है इसी तरह से आगे भी सूर्य, नक्षत्र, इनके देवता
और ८८ ग्रहों के संबंध में भी जानना चाहिये ___ इस जम्बूद्वीप में दो सूर्य हैं भूतकाल में ये यहां तपे हैं, अब भी ये यहां तपते हैं और आगामीकाल में भी ये यहां तपेंगे चन्द्र का प्रकाश शीतल होता है इसलिये इसका प्रभासन कहा है और सूर्य तीक्ष्ण किरणों वाला होता है इस कारण इसका तपन कहा है जम्बूद्वीप में दो कृत्तिका नक्षत्र होते हैं नक्षत्र की अपेक्षा से ही कृत्तिका में द्वित्व कहा गया है तारक की अपेक्षा से नहीं ऐसा ही सर्वत्र समझना चाहिये इस तरह कृत्तिका से लेकर भरणि तक २८ नक्षत्र हैं वै प्रत्येक दो दो हैं, तथा कृत्तिका आदि २८ नक्षत्र युग्मों के अग्नि से लेकर यमतक क्रमशः २८ देवतायुग्म हैं-यह बात सूत्रसे ही जाननी चाहिये तथा अङ्गारक से लेकर भाव केतुतक८८ ग्रहयुग्म हैं ये भी सूत्र से ही जाननीचाहिये॥३४॥ બને ચન્દ્રમાં શાશ્વત છે, એ જ પ્રમાણે સૂર્ય, નક્ષત્ર, તેમના દેવતા અને ૮૮ ગ્રહોના સંબંધમાં પણ સમજવું જોઈએ.
આ જમ્બુદ્વીપમાં બે સૂર્ય છે. ભૂતકાળમાં તેઓ અહીં તપતા હતા, વર્તમાનમાં પણ તપે છે અને ભવિષ્યમાં પણ તપશે. ચંદ્રને પ્રકાશ શીતલ હોય છે, તેથી તેની સાથે પ્રભાસન શબ્દને પ્રપેગ કરાય છેસૂર્ય તીક્ષણ કિરણોવાળે હોય છે, તેની સાથે “તપન” પદને પ્રયોગ કરાવે છે. જંબુ દ્વીપમાં બે કૃત્તિકા નક્ષત્ર હોય છે. નક્ષત્રની અપેક્ષાએ જ કૃતિકામાં ધિત્વ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે-તારાની અપેક્ષાએ દ્વિત્વ પ્રકટ કરાયુ નથી, એવું જ કથન સર્વત્ર સમજી લેવું આ રીતે કૃત્તિકાથી લઈને ભરણિ પર્યન્તના ૨૮ નક્ષત્ર છે. તે પ્રત્યેકમાં દ્વિવ ઠહેણું કરવું જોઈએ તથા કૃત્તિકા આદિ ૨૮ નક્ષત્રયુમેના અગ્નિથી લઈને યમ પર્યન્તના ક્રમશઃ ૨૮ દેવતાયુગમો છે. એ વાત સૂત્રને આધારે સમજી લેવી જોઈએ તથા અંગારક (મંગળ) થી લઈને ભાવકેતુ પર્યન્તના ૮૮ ગ્રહયુ છે, તેમને વિષે પણ સૂત્રમાંથી માહિતી મેળવી લેવી. છે સૂ. ૩૪ છે
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थांनाङ्गो
P
r
-
-
-
-
-
-
४३८
जम्बूद्वीपाधिकारादेवेदमपरं वेदिकादिस्वरूपमाह
मूलम्-जंबुद्दीवस्त णं दीवस्त वेइया दो गाउयाई उड़े उच्चत्तेणं पण्णत्ता। लवणे णं समुद्दे दो जोयणसयसहस्लाई चकवालविक्खंभेणं पण्णत्ते । लवणस्स णं समुदस्स वेइया दो गाउयाइं उठें उच्चत्तेणं पण्णत्ता। धायईसंडदीवे पुरस्थिमद्धेणं मंदरस्त पव्वयस्स उत्तरदाहिणणं दो वासा पण्णत्ता बहुसमतुल्ला जाव तं जहा-भरहे चेव एरवए चेव। एवं जहा जंबुद्दीवे तहा एत्थवि भाणियव्वं जाव दोसु वासेसु मणुया छव्विहंपि कालं पच्चगुन्भवमाणा विहरंति तं जहा-भरहे चेव एरवए चेव, णवरं कूडसामली चेव धायइरुखे चेव, देवा गरुले चेव वेणुदेवे, सुदंसणे चेव । धायईसंडदीवपच्चस्थिमद्धेणं मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरदाहिणेणं दो वासा पण्णत्ता बहुसम० जाव तं जहा-भरहे चेव एरवए चेव, जाव छविहंपि कालं पच्चणुभवमाणा विहरांति, तं जहा - भरहे चेव एरवए चेव, णवरं कूडसामली चेव महाधायईस्क्खे चेव, देवा गरुले चेव वेणुदेवे पियदसणे चेव । धायईसंडे णं दोवे दो भरहाइं, दो एरवयाइं, दो हेमवयाइं, दो हेरन्नवयाई, दो हरिवासाई दो रम्मगवासाइं, दो पुत्वविदेहाइं, दो अवरविदेहाइं, दो देवकुराओ,
दो देवकुरुमहद्दुमा, दो देवकुरुमहद्दुमवासी देवा । दो । उत्तरकुराओ, दो उत्तरकुरुमहदुमवासी देवा । दो चुल्लहि
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा डीका स्था०२ उ०३ सू०३५ जम्बूद्वीपवेदिकानिरूपणं
४३९
मवंता दो महाहिमवंता, दो निसढा, दो नीलवंता, दो रुप्पी, दो सिहरी, दो सदावाई, दो सदावायवासी साती देवा, दो विडावाई, दो वियडावाइवासी पभासा देवा, दो गंधावाई, दो गंधावाईवासी अरुणा देवा, दो मालवंतपरियागवासी पउमा देवा । दो मालवंता, दो चित्तकूडा, दो पम्हकूडा, दो नलिणकूडा, दो एगसेला, दो तिकूडा, दो समणकूडा, दो अंजणा, दो मायंजणा, दो सोमणसा, दो विज्जुप्पभा, दो अंकावाइ, दो पम्हावाई, दो आलीविसा, दो सुहावहा, दो चंदपचया, दो सूरपचया, दो नागपव्वया, दो देवया, दो गंधमायणा, दो उसुगारपवया, दो चुल्लहिमवंत कूडा, दो वेसमणकूडा, दो महाहिमवंतकूडा, दो वेरुलियकूडा, दो निसढकूडा, दो रुयगकूडा, दो नीलवंतकूडा, दो उवदंसणकूडा, दो रुप्पिकूडा, दो मणिकंचनकूडा, दो सिहरिकूडा, दो तिगिच्छिकूडा, दो पउमद्दहा, दो पउमहवासिणीओ सिरिदेवीओ, दो महापउमद्दहवासिणीओ हिरीदेवीओ । एवं जाव पुंडरीयद्दहा दो पुंडरीयद्द हवासिणीओ, लच्छीदेवीओ, दो गंगप्पवायद्दहा जाव दो रत्तवइप्पवायचहा, दो रोहियाओ जाव दो रुप्पकूलाओ, दो गाहावईओ, दो पंकवईओ, दो तत्तजलाओ, दो मत्तजलाओ, दो उम्मत्तजलाओ, दो खीरोयाओ, सीहसोयाओ, दो अंतोवाहिणीओ, दो उम्म मालिणीओ, दो फेणमालिणीओ, दो गंभीरमालिणीओ, दो कच्छा १, दो सुकच्छार, दो महाकच्छार, दो कच्छागावई ४,
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
છo
स्थानाहरु दो आवत्ता५, दो मंगलावत्ता६, दो पुक्खला७,दो पुक्खलावइ८, दो वच्छा९,दा सुवच्छा१० दो महावच्छा११,दो बच्छगावइ१२, दोरम्मा१३, दो रम्मगा१४, दो रमणिज्जा १५, दो मंगलावई१६, दो पम्हा१७, दो सुपम्हा१८, दो महापम्हा१९, दो पम्हगावई २०, दो संखा२१, दो णलिणा२२, दो कुमुया२३, दो सलिलावई२४, दो वप्पा२५,दो सुवप्पा२६, दो महावप्पा २७, दो वप्पगावई२८, दो वग्गू२९, दो सुवग्गू३०, दो गंधिला ३१, दो गंधिलावई ३२, दो खेमाओ१, दो खेमपुरीओर, दो रहओ३, दो रिहपुरीओ४, दो खग्गीओ५, दो मंजुसाओ६, दो ओसहोओ, दो पुंडरिगिणीओ, दो सुसीमाओ९, दो कुंडलाओ१०, दो अपराजियाओ ११, दो पभंकराओ१२, दो अंकावईओ १३, दो पम्हावईओ१४, दो सुभाओ १५, दो रयणसंचयाओ १६, दो आसपुराओ १७, दो सीहपुराओ१८ दो महापुराओ १९, दो विजयपुराओ २०, दो अपराजियाओ२१, दो अवराओ२२, दो ओसायाओ२३, दो विगयसोगाओ २४, दो विजयाओ २५, दो वेजयंतीओ २६, दो जयंतीओ२७, दो अपराजियाओ२८,दो चकपुराओ२९ दो खग्गपुराओ३०, दो अवज्झाओ३१, दो अउज्जाओ ३२, दो भदसालवणा, दो गंदणवणा, दो सोमणसवणा, दो पंडगवणा । दो पंडुकंवलसिलाओ दो अतिपंडुकंवलसिलाओ, दो रत्तकंबलसिलाओ, दो अइरत्तकंबलसिलाओ, दो मंदरा, दो मंदरचूलियाओ।
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा डीका स्था० २ ० ३ सू० ३९ जम्बूद्वीपादीनां वेदिकानिरूपणम् ०४४१
धायईलंडस्स णं दविस्ल वेइया दो गाउयाई उड्डुं उच्चतेणं पण्णत्ता । कालोदस्स गं समुद्दल वेइया दो गाउयाई उच्चणं पण्णत्ता । पुक्खरवरदीवड्डपुरस्थिमद्धेणं मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरदाहिणेणं दो वासा पण्णत्ता, बहुसमतुल्ला जाव तं जहा - भरहे चेत्र एखए चेव । तहेव जाव दो कुराओ पण्णत्ताओ तं जहा - देवकुरा चैव उत्तरकुरा चेत्र । तत्थ णं दो महई महालया महद्दुमा पण्णता तं जहा - कूडसामली चेव पउमरुत्रखे चैव । देवा गरुले चैव वेणुदेवे, पउमे चेव, जाव छविपि कालं पच्चणुभवमाणा विहरति । पुक्खरवरदीवडूपच्चत्थिमद्धेणं मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरदाहिणेणं दो वासा पण्णत्ता तं जहा तहेव णाणत्तं कूडसामली चेव महापउमरुक्खे चेव, देवागले देव वेणुदेवे पुंडरीए चेव । पुक्खरवर दीव दीवे दो भरहाई, दो एरवयाई जाव दो मंदरा, दो मंदरचूलियाओ । पुक्खरवरस्स णं दोवस्त वेइया दो गाउयाई उ उच्चत्तेणं पण्णत्ता । सव्वेसिं पिणं दीवसमुद्दाणं वेइयाओ दो दो गाउयाई उडूं उच्चतेणं पण्णत्ताओ ॥ सू० ३५ ॥
छाया - जम्बूद्वीपस्य खलु द्वीपस्य वेदिका द्वे गव्यूती ऊर्ध्वमुच्चत्वेन
जम्बूद्वीप के संबंध को लेकर ही अब सूत्रकार इसकी वेदिका आदि के स्वरूप के संबंध में कथन करते हैं-'जंबुद्दीवस्स णं दीवस्स' इत्यादि । सूत्रार्थ - जंबूद्वीप नाम के द्वीप की जो कि सब से पहिला और सब द्वीप समुद्रों के बीच में है अर्थात् जिसके द्वारा कोई द्वीप या समुद्र वेष्टित
જબૂદ્રીપનુ કથન ચાલતું હાવાથી સૂત્રકાર તેની વેદિકા આદિના સ્વરૂપનું निपा १३ छे - " ज बुद्दीवस्स ण दीवरून " इत्यादि
સૂત્રા-જીપ નામના દ્વીપ કે જે સૌથી પહેલા છે અને સઘળા દ્વીપસમુદ્રોની વચ્ચે છે-એટલે કે તેના દ્વારા કાઇ દ્વીપ અથવા સમુદ્ર પરિવષ્ઠિત
थ ५६
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानागसूत्रे पज्ञप्ताः । लवणः खलु समुद्रो द्वियोजनशतसहस्राणि चक्रवालविष्कम्भेण प्रज्ञप्तः। लवणस्य खलु समुद्रस्य वेदिका द्वे गव्य॒ती ऊर्ध्वमुच्चत्वेन प्रज्ञप्ता । धातकी खण्डे द्वीपे पूर्वाधे न मन्दरस्य पर्वतस्य उत्तरदक्षिणेन द्वे वर्षे प्रज्ञप्ते बहुसमतुल्ये यावत् तद्यथा-भरतं चैव ऐरवतं चैव । एवं यथा जम्बूद्वीपे तथाऽत्रापि भणितव्यं यावत् द्वयोर्वप योर्मनुजाः पदविधगपि कालं प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति, तद्यथा-भरते चैव नहीं हुआ है वेदिका दो गव्यूति (दो कोस) प्रमाग ऊंची है इस द्वीपको चारों ओर से वेष्टित करने वाला लवण समुद्र है जवृद्धीप का विष्कम एक लाख योजन प्रमाण है इसलिये लवण समुंद्र का विष्कंभ दो लाख योजन का है लवण समुद्र की वेदिका दो कोसप्रमाण ऊंची है धातकी खण्डद्वीप के दो विभाग हैं एक पूर्वार्ध और दूसरा पश्चिमार्ध इस विभाग को इप्वाकार नाम वाले दो पर्वतो ने किया है पूर्वार्ध में सन्दर पर्वत की उत्तर दक्षिण दिशा में भरत और ऐरवत क्षेत्र हैं ये दोनों क्षेत्र बहुसम आदि विशेषणों वाले हैं। इस धातकीखण्डद्वीप में इन भरतक्षेत्र और ऐरवत क्षेत्र का वर्णन जम्बूद्वीपान्तर्गत भरतक्षेत्र और ऐरक्त के ही तुल्य है। अतः इस तरह के कथन से इन दोनों क्षेत्रों के मनुष्य छहों प्रकार के आरे काल का अनुभव करते हैं । तात्पर्य ऐसा है कि जम्बूद्वीप की अपेक्षा धातकीखण्ड में मेरु वर्ष और वर्षधर तथा नदी और इद आदि की संख्या दूनी २ है अर्थात् उसमें दो मेरु, चौदह (वाये ) नथी, तनी ही में न्यूति (२) मा यी छे. આ દ્વિીપ ચારે તરફ લવણસમુદ્રથી ઘેરાયેલો છે, તેને (જબૂદ્વીપને) વિષ્કભ (વિસ્તાર) એક લાખ જનપ્રમાણ છે, તેથી લવણ સમુદ્રને વિસ્તાર બે લાખ જનને છે, લવણ સમુદ્રની વેદિકા બે ગભૂતિ (કેશ) પ્રમાણ ઊંચી छे. पातडीम' दीपना मे विमा छ-(१) yal सने (२) पश्चिमाध. ઈવાકાર નામના બે પર્વતેએ આ વિભાગ કર્યા છે. પૂર્વાર્ધમાં મન્દર પર્વતની ઉત્તર-દક્ષિણ દિશા તરફ ભારત અને ઐરાવત ક્ષેત્ર છે, તે બને ક્ષેત્રે બહસમ આદિ વિશેષણવાળા છે. ધાતકીખંડમાં આવેલાં ભારત અને ઐરાવત ક્ષેત્રોનાં વર્ણન જંબૂદ્વીપમાં આવેલાં ભારત અને અરવત ક્ષેત્રોના જેવાં જ સમજવાં. આ કથનને આધારે એ વાત ગ્રહણ કરવી જોઈએ કે આ બંને ક્ષેત્રોના મનુષ્ય છએ પ્રકારના કાળને (આરને) અનુભવ કરે છે જબૂદ્વીપ કરતાં ધાતકીખંડમાં મેં, ક્ષેત્રે, વર્ષધરે, નદીઓ અને હર આદિની સંખ્યા બમણી બમણું છે. એટલે કે તેમાં બે મેરુ, ૧૪ ક્ષેત્રે, ૧૨ વર્ષધર પર્વતે ૨૮
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
अँधा टीका स्था० २ उ० ३ सू० ३५ जम्बूद्वीपदीनां वेदिकानिरूपणम् ४६ ऐवते चैव । नवर कूटशाल्मलिश्चैव धातकीक्षश्चैव । देवो गरुडश्चैव वेणुदेवः, सुदर्शनश्चैव । धातकीखण्डद्वीपपश्चिमाधै खलु मन्दस्य पर्वतस्य उत्तरदक्षिणेन द्वे वर्षे प्रज्ञप्ते, बहुसम० यावत् तद्यथा-भरतं चैव ऐरवतं चैत्र, यावत् पडू विधमपि कालं प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति, तद्यथा-भरते चैव ऐरवते चैत्र । नवरं कूटशाल्मलिश्चैव धातकीवृक्ष महाश्चैव, देवौ गरुडश्चैव वेणुदेवः, प्रियदर्शनश्चैव । धातकीखण्डे.खलु द्वीपे द्वे भरते, द्वे ऐरवते, द्वे हैमवते, द्वे हैरण्यचते द्वे हरिवर्षे, द्वे रम्यकवर्षे, द्वौ वर्ष (क्षेत्र) और बाहर वर्षधर हैं, अट्ठाईस नदी और बारह इद, पूर्वार्ध में एक मेरु, सातक्षेत्र, ६ वर्षधर आदि हैं और पश्चिमाध में भी ऐसे ही हैं इसीलिये यहां उनके दो मेरु, चउदहवर्ष आदि रूप से कथन किया गया है इस द्वीप में पर्वत पहिये के आरे के समान हैं और क्षेत्र आरों के बीच में स्थित विवर के समान हैं। यहां कूटशाल्मलि और धातकीवृक्ष हैं। दो देव हैं-गरुडवेणुदेव और प्लुदर्शन ।
धातकी खण्ड के पश्चिमा मे मन्दर पर्वत की उत्तर और दक्षिणदिशा में क्रमशः दो क्षेत्र है ये दोनों बहुमम आदि पूर्वोक्त विशेषणों वाले हैं। इनका भी नाम सरतक्षेत्र और ऐरवत क्षेत्र हैं। यहां के मनुष्य उत्सर्पिणी और अवसर्पिणी के ६ आरों का अनुभव करते रहते हैं। यहां कूटशाल्मलि और महाघातकोवृक्ष हैं। देव गरुडवेणुदेव और प्रियदर्शन हैं धातकी खण्डद्वीप मे दो भरत, दो ऐरक्त, दो हैमवत, दो નદીએ અને ૧૨ હદ આદિ આવેલાં છે, તેમનાં નામ જંબુદ્વીપના પ્રકરણમાં બતાવ્યા અનુસાર જ છે. ધાતકી ખંડના પૂર્વાર્ધમાં એક મેરુ, ૭ ક્ષેત્રો ૬ વર્ષધર પર્વતે, ૧૪ નદીઓ અને ૬ હદ (કહે) છે, અને પશ્ચિમમાં પણ મેરુ આદિની સંખ્યા એટલી જ છે. તેથી જ ત્યાં બે મેરુ, ૧૪ ક્ષેત્રે આદિ હેવાનું કથન કરવામાં આવ્યુ છે આ દ્વીપમાં પૈડાના આરાના સમાન પર્વતે છે અને આરાની વચ્ચે આવેલા વિવારના (આરા વચ્ચેના ખાલી ભાગ) સમાન ક્ષેત્રો છે, ત્યાં પણ ફૂટશામલિ અને ધાતકીવૃક્ષ છે, તેમાં ગરુડવેણુદેવ અને સુદર્શનદેવ નિવાસ કરે છે
ધાતકીખંડના પશ્ચિમાર્ધમાં મન્દર (મેરુ) પર્વતની ઉત્તર અને દક્ષિણ દિશા તરફ પણ અનુક્રમે ભરતક્ષેત્ર અને અરવત ક્ષેત્ર નામનાં બે ક્ષેત્રે આવેલાં છે તે બન્ને ક્ષેત્રે પણ બહુસમ આદિ વિશેષણવાળાં છે. ત્યાંના મનુષ્ય પણ ઉત્સર્પિણ અને અવસર્પિણી કાળના છએ આરાને અનુભવ કરે છે. ત્યાં ફૂટશામતિ અને મહાધાતકી વૃક્ષ છે. તેમાં ગરુડવેણુદેવ અને પ્રિયદર્શન દેવ રહે છે. ધાતકીખંડ દ્વીપમાં બે ભરતક્ષેત્ર, બે ઐરવત ક્ષેત્ર, બે
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
LE
tafa
,
पूर्वविदेौ द्वौ अपरविदेहो, द्विके देवकुस्त्र द्वौ देवकुरुमामी, द्वौ देवकुरुमहाद्रुमवासिनौ देवौ । द्विके उत्तरकुरवः द्वौ उत्तरकुरुमहाशुमी, द्वौ उत्तरकुरुमहाम वासिनी देवी हमवन्तौ द्वौ महाहिमवन्तौ द्वौ निपढौ, द्वौ नीलवन्तो, द्वौ रुक्मिणौ द्वौ शिखरिणो, द्वौ शब्दापातिनौ द्वौ शब्दापातवासिनी स्वाती देवौ । द्वौ विकटापातिनौ द्वौ विकटापातकासिनौ प्रभासौ देवौ । द्वौ गन्धापातिनी गन्धापातिवासिन अरुणौ देवौ । द्वौ माल्यवत्पर्यार्थी हौ माल्यवत्पर्यायवासिनौ
1
देवी द्वौ माल्यवन्तौ द्वौ चित्रकूटो, हो पद्मकूटी हो नलिनकूटी हो एकशैलौ द्वौ त्रिकूटो, द्वौत्रे श्रवणकूटौ द्वौ अञ्जनी, द्वौ मातञ्जनो द्वो सौमनमो, हो विद्युत्प्रभो, द्वे अङ्कावत्यो, द्वेपद्मावत्यो द्वो आशीबिपी हो सुखावहो, हो चन्द्रपर्वतो, द्वौ सूर्यपर्वतौ द्वौ नागपर्वतौ द्वौ देवपर्वत द्वीगन्धमादनों, द्वौ इक्षुकारपर्वतों, द्वौ क्षुल्लहिमवत्कृटौ द्वौ
हैरण्यवत, दो हरिवर्ष दो रम्यकवर्ष, दो पूर्वविदेह, दो अपरविदेह, दो देवकुरु, दो देवकुरुमहाद्रुम, दो देवकुरुमहाद्रुमवासीदेव, दो उत्तरकुरु, दो उत्तरकुरुमहाद्रुम, दो उत्तरकुरुमहाद्रुमवासीदेव, दो क्षुल्लकहिमवान्, दो महाहिमवान्, दो निषध, दो नीलवन्त, दो रक्मी, दो शिखरी, दो शब्दापाती, दो शब्दापातिनिवासीस्वाति देव, दो विकदापाती, दो विकटापातिवासी प्रभासदेव, दो गन्धापाती, दो गन्धापातीनिवासी अरु
देव, दो माल्यवत्पर्याय, दो साल्यवत्पर्यांयवासी पद्मदेव, दो माल्यवन्त दो चित्रकूट, पद्मकूट, दो नलिनकूट, दो एकशैल, दो त्रिकूट, दो चैत्रवणकूट, दो अञ्जन, दो मानजज्न, दो सौमनस, दो विद्युत्प्रभ, दो raat, दो पद्मावती, दो आशीविप, दो सुखावह, दो चन्द्रपर्वत, दो सूर्यपर्वत, दो नागपर्वत, दो देवपर्वत, दो गन्धमादन, दो इक्षुकारपर्वत,
डैभवत, मेरएयवत, मे हरिवर्ष, रम्यम्वर्ष, मे पूर्व विहेड, को पश्चिम विद्वेड, मे દેવકુરુ મહાકુમ, એ દેવકુરુ મહા ક્રમવાસી દેવ, ખેલઘુ હિમવાન, ખે મહાહિમવાન્, जे निषेध, मे निसवन्त को रुम्भी, मे शिमरी, शब्दायाती को शब्दायातीनिवासी स्वातिद्वेष, यो विष्टापाती, मे विष्टायाती प्रलास हेव, मे गन्धायाती, को जन्धाપાતિનિવાસી અરુણુદેવ, ખે માણ્યવત્પર્યાય, ખે માલ્યવન્પર્યાયવાસી પદ્મદેવ, जे भाझ्यवन्त, मे चित्रईट, में पद्मछूट, मे नसिनट, मेोडशेस, में त्रिस्ट, यो वैश्रवयुट, जे अन्न, मे भात भन, को सौमनस में विद्युत्प्रल, मे - वती, थे पद्मावती, मे भाशीविष, में सुभावडे, मे यन्द्रपर्वत, मे सूर्य पर्वत, को नागपर्वत, जे देवपर्वत, जे गन्धमाहन, मेक्षुअर पर्वत, मे क्षुद्रहिभ.
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ उ० ३ ० ५५ जम्बूद्वीपादीनां वैदिकानिमर्पणम् ४४५ वैश्रवणकूटौ, द्वौ महाहिमवत्कूटौ, द्वौ वैडूर्यकूटी, द्वौ निषधकूटी, द्वौ रुचरकूटो द्वौ नीलवत्कूटौ, द्वौ उपदर्शनकूटी, द्वौ रुक्मिकूटौ, द्वौ मणिकञ्चनकूटी, द्वौ शिखस्कूिटी, द्वौ तिगिच्छिकूटौ, द्वौ पाहूदौ, द्वे पन्नहदवासिन्यौ श्री देव्यौ, द्वौ महापद्मादी, द्वे महापाहदवामिन्यो ही देव्यो । एवं यावत द्वौ पुण्डरीक हदी, द्वे पुण्डरीकहदवासिन्यौ, लक्ष्मीदेव्यौ, द्वौ गङ्गामपातहदी, यावत् द्वो रक्तवत्पपातहदौ । द्वे रोहिते यावत् द्वे रूप्यकूले, द्वे ग्राहावत्यो, द्वे पङ्कवत्यौ, द्वे तप्तजले, द्वे मत्तजले, द्वे उन्मत्तनले, द्वेक्षीरोदे, द्वे सिंहस्रोतस्यो, द्वे अन्तर्वाहिन्यो द्वे अमिमालिन्यौ, द्वे फेनमालिन्यौ द्वे गम्भीरमालिन्यौ, द्वे कच्छे १, द्वे सुकच्छे२, द्वे महाकन्छे ३, द्वे कच्छकावत्यौ४, द्वे आवर्त५, द्वे मंगलावर्ते६, वे पुष्कले ७, द्वे पुष्कलावत्यौ८, द्वे वत्से९, द्वे सुवत्से १०, द्वे महावत्से११, हे वत्सकावत्यौ १२, हे रम्ये १३, के दो क्षुल्लहिमवत्कूट, दो वैश्रवणकूट, दो महाहिमत्कूट, दो वैडूर्यकूट, दो निषधकूट, दो रुचककूट, दो नीलवत्कूट, दो 'उपदर्शनकूट, दो रुक्मिकूट, दो मपि कंचनकूट, दो शिखरिकूट, दो तिगिच्छकूट, दो पद्महूद, दो पद्मइदवासिनी श्री देवियां, दो महापद्मद, दो महापद्मदवासिनी ही देवियां इसी तरह से यावत् दो पुण्डरीकहूद, दो पुण्डरीकहूनिवासिनी लक्ष्मी देवियां. दो गंगाप्रपातहद, यावत दो रक्तवत्प्रपातहद, दो रोहितनदियां, यावत् दो रूप्यकूला, नदियां, दो ग्राहावती, दो पङ्कवती, दो तप्तजला, दो मत्तजला, दो उन्मत्तजला, दो क्षीरोदा, दो सिंहस्रोतसी, दो अंतवाहिनी, दो उर्मिमालिनी, दो फेनमालिनी, दो गंभीरमालिनी, दो फच्छा, दो सुकच्छा, दो महाकच्छा, दो कच्छकावती, दो आवर्ता, दो मङ्गला. वर्ती, दो पुष्कला, दो पुष्कलावती, दो वत्सा, दो सुवाला, दो महावत्सा, दो वत्सकावती, दो रम्य दो रम्यक दो रमणीय दो मंगलवती, दो पद्मा, दो सुपना, दो महापद्मा, दो पद्मकावती, दो शंखा, दो नलिना. વસ્કૂટ, બે વૈશ્રવણકૂટ, બે મહાહિમસ્કૂટ, બે પૈડૂર્યકૂટ, બે નિષધકૂટ, બે ચક दूटोनसपट, नट, मे २४भीट, मे मयिनट, मे शिमरीडूट, બે તિગિચ્છકૂટ, બે પહદ, બે પદ્મહદવાસિની શ્રીદેવીઓ, બે મહાપદ્મહદ, બે મહાપહેદવાસિની હીદેવીઓ, બે પુંડરીક હદ, બે પુડરીક હદનિવાસિની લક્ષ્મીદેવીઓ, બે ગંગાપ્રપાતહર, બે રક્તપાતહર, બે હિત નદીઓ, યાવત્ બે અધ્યકૂલા નદીઓ, બે ગ્રાહાવતી બે પદ્માવતી, બે તસજલા, બે મત્તેજલ, બે ઉન્મત્તજલા, બે ક્ષીરદા, બે સિંહસ્રોતસી, બે સંતવાહિની બે ઉમિમાલિની, બે ફેનમાલિની, બે ગભીરમાલિની, બે કચ્છા, એ સુચ્છા, બે મહાકછા, બે કછિકાવતી, બે આવર્તા, બે મંગલાવર્તા, બે પુષ્કલાવતી, બે બે વત્સ બે સુવત્સા, બે મહાવત્સા, બે વત્સકાવતી, બે રમ્ય, બે રમ્યક, બે
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફ
स्थानासू
,
रम्य के १४, छे रमणीये १५, द्वे मङ्गलावत्यौ १६, द्वे पद्मे १७, द्वे सुपने १८, हे महा १९, द्वे पद्मावत्यौ २० मे शङ्खे २१, द्वे नलिने २२, द्वे कुमुदे२३, द्वे सलिलावत्यौ २४, द्वे मे २५, छे सुवप्रे२६, द्वे महात्रमे २७, देवमावत्यौ २८, द्वे वल्गू२९, द्वे सुबल्गू ३०, द्वे गन्धिले ३१, द्वे गन्धिलावत्यौ ३२, हे क्षेमे १,
क्षेमपूर, रिप्टे३, द्वे रिपूर्यो४, हे खड्डचौ५, द्वे मंजूपे६, द्वौ औषध्या ७, द्वे पुण्डरिकियो ८, दे सुसीमे ९, द्वे कुण्डले १०, द्वं अपराजिते ११, द्वे भरे १२, द्वे अङ्कावत्यौ१३ दे पद्मावत्यौ १४ दे शुभे १५, द्वे रत्नसंचये १६ द्वे अत्रपुरे १७, द्वे सिंहपुरे १८, द्वे महापुरे १९, द्वे विजयपुरे २०, हे अपराजिते २१ द्वे अपरे२२, द्वे अशोके २३, द्वे विगतशो के २४, द्वे विजये २३, द्वे वैजयन्त्यौ २६, 'द्वे जयन्त्यौ२७, द्वे अपराजिते २८, द्वे चक्रपुरे२१, द्वे खड्गपुरे ३०, द्वे अवध्ये ३१ द्वे अयोध्ये ३२, द्वे भद्रशालवने, द्वे नन्दनवने, द्वे सौमनसवने, द्वे पण्डकत्रने, द्वे पाण्डुकम्बलशिले, द्वे अतिपाण्डुकम्बलशिले, द्वे रक्तकम्बलशिले, द्वे अतिरक्तकम्बलशिले,
दो कुमुदा, दो सलिलावती, दो वप्रा, दो सुवप्रा, दो महावना, दो प्रका ''वती, दो बल्गू, दो सुवल्गू. दो गंधिला दो गंधिलावती, दो क्षेमा, दो क्षेमपुरी, दो रिष्टा, दो रिष्टापुरी, दो खड्गी, दो मंजूषा, दो औषधि, दो पुण्डरीकिणी, दो खुसीमा, दो कुण्डला, दो अपराजिता, दो प्रभङ्करा, दो अङ्कावती, दो पद्मावती, दो शुभा, दो रत्नसंचया, दो अश्वपुरा, दो सिंहपुरा, दो महापुरा, दो विजयपुरा, दो अपराजिता, दो अपरा, दो अशोका, दो विगतशोका, दो विजया दो वैजयन्ती, दो जयन्ती, दो अपराजिता, दो चक्रपुरा, दो खण्डपुरा, दो अवध्या, दो अयोध्या, दो भद्रशालनन, दो नन्दनवन, दो सौमनस्यवन, दो पण्डुरुवन, दो पाण्डुकम्बलशिला, दो अतिपाण्डुकम्बलशिला, दो रक्तकम्बलशिला, दो अतिरक्तकम्बलशिला,
रमणीय, मे भगवती, मे पद्मा, मे सुपद्मा, में भडायझा, में पद्मावती, मे शय्या, मे नसिना, मे हुमडा, मे सविद्यावती, मे वप्रा, मेसुवा, मे भडावया मे वत्रावती, मे वहगु, मे सुत्रहगु, मे गंधिया, में घिसावती, में क्षेभा, में क्षेभपुरी, मेरिष्टा, मेरिष्टपुरी, मे जड्गी, મે भभूषा, મે योषधि, मे युडरीडियी, मे सुसीभा, मे कुंडला, मे अपरान्नता मे प्रल४२, थे अावती, थे पद्मावती मे शुला, मे रत्नस यया, मे अश्वपुरा, मे सिंहબે पुरा, मे भडापुरा, मे विश्यपुरा में अपराहिता, मे अपरा, जे अशोध, मे विगतशोध, मे विनया, मे वैन्यन्ती, जे भयन्ती, में अपरानिता, व्यपुरा, अड्युरा, में अवध्या, मे अयोध्या में लद्रशासवन, नन्दनवन,
મ
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ उ० । सू० ३५ जम्बूद्वीपादीनां वेदिकानिरूपणम् ४.७ द्वे मन्दरे, द्वे मन्ददचूलिके । धातकीखण्डस्य खलु द्वीपस्य वेदिका द्वे गव्यूती ऊर्ध्वमुच्चत्वेन प्राप्ता।
कालोदस्य खलु समुद्रस्य वेदिका द्वे गव्यूती ऊर्ध्वमुच्चत्वेन प्रज्ञप्ता । पुष्करवरद्वीपार्धपूर्वार्धे खलु मन्दरस्य पर्वतस्य उत्तरदक्षिणेन द्वे वर्षे प्रज्ञप्ते वहुसमतुल्ये यावत् तद्यथा भरतं चैव ऐरवत चैत्र, तथैव यावत् द्विके कुरवः प्रज्ञप्तास्तद्यथा देवकुरवश्चैव उत्तरकुरवश्चैव । तत्र खलु द्वौ महाति महालयौ महाद्रुमौ प्रज्ञप्तौ तद्यथा कूटशाल्मलिश्चैव, पद्मक्षश्चैव । देवौ गरुडश्चैव वेणुदेवःपद्मश्चैव, यावत् पङ्विधमपि कालं प्रत्युनुभवन्तो विहरन्ति । पुष्करवरद्वीपाधपश्चिमार्दु खलु मन्दरस्य दो मन्दर, दो मन्दरचूलिका इस प्रकार से ये सब दो दो हैं । धातकी खण्डद्वीप की वेदिका दो गव्यूतिप्रमाण ऊंची है।
कालोद समुद्र की वेदिका दो गन्यूतिप्रमाण ऊंची है । पुष्करवरद्वीपा के पूर्वाध में मन्दर पर्वत की उत्तर दक्षिण दिशा में दो वर्षकहे गये हैं। ये दोनों वर्ष बहुसम आदि पूर्वोक्त विशेषणोंवाले हैं। ये दो क्षेत्र हैं भरत और ऐरवत इसी तरह से यहां यावत् दा कुरु कहे गये हैं दो देवकुरु और दो उत्तरकुरु दो बहुत बड़े महाद्रुम हैं-कूटशाल्मलि और पद्मवृक्ष गरुडवेणुदेव और पद्मदेव ये दो देव हैं यावत् यहां छहों प्रकार के काल का अनुभव होता है अर्थात् यहां जो भरतक्षेत्र और ऐरवत क्षेत्र हैं उनके निवासी छहों प्रकार के काल का अनुभव करते हैं। इसी तरह से पुष्करवरद्वीपार्ध के पश्चिमा में भी मन्दरपर्वत की उत्तरदक्षि બે સમસ્યવન, બે પડકવન, બે પાંડુકમ્મલશિલા, બે અતિ પાંડકમ્બલશિલા. એ રકતકંબલશિલા, બે અતિરત કંબલશિલા, બે મન્દર અને બે મર ચલિકા છે. આ રીતે અહીં તે ધાબ બબ્બના હિસાબે છે. ધાતકીખંડ દ્વીપની વેદિક બે ગભૂતિ (કેશ) પ્રમાણ ઊંચી છે
કાલેદ સમુદ્રની વેદિકા બે ગભૂતિપ્રમાણ ઊ ચી છે. પુષ્કરવર દ્વીપના તમા મન્દર પર્વતની ઉત્તર-દક્ષિણ દિશામાં બે વર્ષ (ક્ષેત્ર) આવેલાં છે. તે બનને બહસમ આદિ પૂર્વોક્ત વિશેષણવાળાં છે તે અને ક્ષેત્રોનાં નામ પણ ભરત અને અરવત છે એજ પ્રમાણે તે પુષ્કરવર દ્વીપાર્ધમાં પણ છે કરુ પર્વતના પૂર્વોક્ત ક્ષેત્રે આવેલાં છે, એટલે કે ત્યાં બે દેવકુરુ અને બે ઉત્તરકરુ પર્યન્તના ક્ષેત્રો છે ત્યાં ફૂટશા૯મલિ અને પદ્મવૃક્ષ નામના બે મહાદમ મહાવૃક્ષ) છે તે મહાકુમોમાં ગરુડ વેણુદેવ અને પદ્યદેવ નામના બે દેવે નિવાસ કરે છે ત્યાં જે ભરતક્ષેત્ર અને અિંરવત ક્ષેત્ર આવેલાં છે, તેના મન છએ પ્રકારના કાળને અનુભવ કરે છે. એ જ પ્રમાણે પુષ્કરવર દ્વીપ ઈને પશ્ચિમાર્ધમાં પણ મન્દર પર્વતની ઉત્તર-દક્ષિણ દિશામાં બે વર્ષ (ક્ષેત્રો)
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४८
থানা पर्वतस्य उत्तरदक्षिणेन द्वे वर्षे प्रज्ञते तद्यथा-तथैव, नानात्वम् कूटशाल्मलिश्चैत्र महापद्माश्चैप, देवौ गरुडश्चैव, वेणुदेवः पुण्डरीकश्चैव । पुष्करवरद्वीपाद्ध खल्लु द्वीपे द्वे भरते द्वे ऐरवते यावत् द्वौ मन्दरी, द्वे मन्दरचूलिके । पुष्करवरस्य खल्लु द्वीपस्य वेदिका द्वे गव्यूती ऊर्ध्वमुञ्चत्वेन प्रज्ञप्ता । सर्वेपामपि खलु द्वीपसमुद्राणां वेदिका । द्वे द्वे गव्यूती ऊर्ध्वमुच्चत्वेन प्रज्ञप्ताः ।। मू० ३५ ॥
टीका-'जंबुद्दीवस्स ' इत्यादि, सुगमम् ।
नवरं-वेदिका-प मवरवेदिका, सा च-पञ्चशतधनुर्विस्तीर्णा जम्बूद्वीपजगत्या बहुमध्यदेशभागे परिक्षेपेण जगति परिमिता, उभयतो वनपण्डपरिता गवाक्षणदिशा में दो वर्ष कहे गये हैं ये भी पहुसम आदि पूर्वोक्त विशेषणों वाले हैं यहां कूटशाल्मलि और महापद्मवृक्ष है देव-गरुडवेणुदेव और पुण्डरीक हैं पुष्करबरडीपार्ध द्वीप में दो भरत हैं। दो ऐरवतक्षेत्र हैं यावत् दो सन्दर हैं, दोमन्द्रचूलिकाएँ हैं पुकारवर द्वीप की वेदिका दो गम्यूति प्रमाण ऊँची है। जितने भी द्वीप और समुद्र हैं उन सप की वेदिका ऊँचाई में दो दो गव्यूतिप्रमाण है।
टीकार्थ- ३५ या वन यद्यपि सुगम है फिर भी जो विशेषता है वह इस प्रकार से है-वेदिका से यहां पद्मवर देदिका गृहीत हुई है यह पद्मवरवेदिका पांचसी धनुविस्तीर्ण-चौड़ाई वाली है जम्बूद्वीप की जगती के बहुमध्यदेशभाग में यह स्थित है अतः परिक्षेप की अपेक्षा આવેલાં છે, તે બને ક્ષેત્રે પણ બહુસર આદિ પૂર્વોક્ત વિશેષ વળાં છે. ત્યાં પણ કૂટશામલિ અને મહાપદ્રવૃક્ષ છે અને તેમાં નિવાસ કરનારા ગરુડ વેણુદેવ અને પુંડરીક નામના દેવે છે, તે ક્ષેત્રોનાં નામ પણ ભરત અને અરવત શ્રેત્ર જ છે. પુકરવર હીપાર્ષમાં આ રીતે બે ભરતક્ષેત્ર, બે અરવત ક્ષેત્ર આદિ છે અહીં આદિ પદ દ્વારા એ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે કે ત્યાં બે મન્દર છે અને બે મન્દરચૂલિકા” પર્યન્તનું ઉપર્યુકત બધું છે. પુષ્કરવાર દ્વીપની વેદિક છે, ગભૂતિ (કેશ) પ્રમાણ ઊંચી છે. જેટલાં દ્વીપ અને સમુદ્રો છે તે બધાંની વેદિકાની ઊંચાઈ બબ્બે ગલૂતિપ્રમાણુ સમજવી.
ટીકાર્ય–આ ૩૫ મું સૂત્ર છે કે સુગમ છે, તે પણ તેમાં જે વિશેથતા છે તે આ પ્રમાણે છે-વેદિક પદના પ્રયોગ દ્વારા અહીં પાવર વેદિક ગ્રહીત કરવામાં આવેલ છે. તે પદ્મવર વેદિકા ૫૦૦ ધનુષના વિરતારવાળી (4statणी ) छे.
જંબુદ્વીપની જગતીના (કેટન) બહુમધ્ય દેશભાગમાં તે આવેલી છે. તેથી પરિક્ષેપ (પરિધિ) ની અપેક્ષાએ તે જગતી પ્રમાણ છે. તેથી બન્ને તરફ
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टोका स्था०२३०३ सू०३५ जम्बूद्वीपादीनां वेदिकानिरूपणम् । हेमकिङ्किणी घण्टापरिमण्डिता देवानामासनशयनादिविविधक्रीडास्थानभूता द्वि गव्यूतोच्छ्रिताऽस्ति । जम्बूद्वीपानन्तरं लवणसमुद्रस्य सद्भावात्तद्वक्तव्यतामाह 'लवणेणं' इत्यादि कण्ठयम् । चक्रवालविष्कम्भेग द्विलक्षयोजनपरिमितस्य लवणसमुद्रस्य वेदिकाऽप्येवमेव । लवणसमुद्रवक्तव्यतानन्तरं धातकीखण्डवक्तव्यतामाह--'धायइसंडे' इत्यादि । वेदिकामूत्रपर्यवसानं सर्व सुगमम् । नवरम्-धातकीनां-वृक्षविशेषाणां खण्डो-वनसमूहो यस्मिन् स धातकीखण्डः, एतनामा द्विपः । धातकीखण्डमकरणमपि वलयाकृति धातकीखण्डमालिख्य हिमबदादि वर्षधरान् पर्वतान् जम्बूद्वीपानुसारेणैवोभयपार्श्वतः पूर्वापरविभागेन भरत हैमवतादि वर्षाणि च व्यवस्थाप्य पूर्वा रदिशोर्वलयविष्कम्भमध्ये मेरंच कल्पयह जगती प्रमाण है इसके दोनों तरफ वनषण्ड है। गवाक्षों, हेम की क्षुद्रघंटिकाओं एव घंटाओं से यह परिमण्डित है, देवों की आसनशयन आदिरूप विविध प्रकार की क्रीडाओं का यह स्थानरूप है.दो कोश की इसकी ऊँचाई है जम्बूद्वीप को घेरे हुए लवण समुद्र है अतः अब सूत्रकार इसके संबंध में वक्तव्यता का कथन करते हैं-चक्रवालविष्कंभ की अपेक्षा लवणसमुद्र जम्बूद्वीप के विस्तार से दूना है अर्थात् लवणसमुद्र का विस्तार दो लाख योजन का है इसकी वेदिका भी जम्बूद्वीप की वेदिका के जैसा ही विस्तारवाली है घातकी खण्ड में अनेक प्रकार के धातकी नामके वृक्षविशेषों का समुदाय है अतः इसका नाम धातकीरचण्ड है धातकी खण्ड नामका वह द्वीप है यह द्वीप भी वलयाकृति है हिमवदादि वर्षधरपर्वतों को जम्बूद्वीप के अनुसार ही दोनों ओर पूर्व से वनष ( ) छ. गवाक्षो, सुवर्ण नी नानी नानी टीमी, म. टाथा તે પરિમંડિત (વીંટળાયેલી) છે. દેવનાં આસન, શયન આદિરૂપ વિવિધ પ્રકારની કીડાઓ માટે તે સ્થાનરૂપ છે, તેની ઊંચાઈ બે કેશની છે. જબૂ દ્વિીપને વીંટળાયેલે લવણસમુદ્ર છે. તેથી હવે સૂત્રકાર તે લવણસમુદ્રની વકતવ્યતાનું કથન કરે છે, ચક્રવાલ વિષ્કભની અપેક્ષાએ લવણસમુદ્રને વિસ્તાર જબુદ્વીપના વિરતાર કરતાં બમણે છે, એટલે કે લવણસમુદ્રને વિસ્તાર બે લાખ એજનને છે તેની વેદિકા પણ જંબુદ્વીપની વેદિકાના જેટલા જ વિસ્તા૨વાળી છે ધાતકીખડમાં અનેક પ્રકારના ધાતકી નામના વૃક્ષેને સમુદાય છે, તેથી તેનું નામ ધાતકીખંડ પડયું છે. ધાતકીખંડ નામના તે દ્વીપને આકાર વલયના જેવો છે, તે ધાતકીખંડ દ્વીપમાં હિમવન આદિ વર્ષધર પર્વતે જબૂદ્વીપની જેમ જ પૂર્વથી પશ્ચિમ તરફ આવેલાં છે. ત્યાં પણ ભરત આદિ
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
e
स्थानासूत्रे
fasatoम् । अनेनैव क्रमेण पुष्करवरद्वीपार्द्ध प्रकरणमपीति । धातकीखण्डस्य पूर्वापरार्धताच लवणसमुद्रवेदिकातो दक्षिणत उत्तरतश्च धातकीखण्डवैदिकां यावद्वताभ्यामिषुकारपवताभ्यां धातकीखण्डस्य विभक्तत्वाद् विज्ञेया । ' एवं जहा जंबुद्दीवे तहा' इत्यादि । एवं धातकीखण्ड पूर्वार्धपश्चिमार्धप्रकरणद्वयमपि प्रत्येकमेकोनसप्ततिमुत्रं यावत् जम्बूद्वीपप्रकरणवदध्येतव्यम् । पश्चिम तक प्रकट किया गया है भरत आदि क्षेत्रों की रचना की गई है पूर्वदिशा और पश्चिमदिशा की ओर मेरु की रचना की गई है तात्पर्य इसका यह है कि जम्बूद्वीप की रचना के अनुसार ही धातकी खण्डद्वीप में हिमवदादि पर्वतों की और भरत आदि क्षेत्रों की रचना हुई है यहां दो मेरु हैं इसलिये एक एक मेरु संबंधी सात २ क्षेत्र आदि की रचना होने से यहां इन सब की पूर्वार्ध और अपराध को लेकर दूनी रचना प्रकट की गई है धातकी खण्ड द्वीप के समान पुष्करार्ध में भी मेरु, वर्ष, a नदी आदिकों की संख्या दुनी है क्यों कि इस द्वीप के भी इष्वाकार पर्वतों के निमित्त पूर्वार्ध और पश्चिमार्ध ऐसे दो विभाग कहे गये हैं इस तरह ढाई द्वीप में पांच मेरु पैंतीसवर्ष, तीस वर्षधर, सत्रह महानदियां और तीस हूद हैं ।
जम्बूद्वीप में विदेहक्षेत्र का विस्तार ३३६८४-४/१९ योजन है और मध्य में लम्बाई एक योजन है ठीक बीच में सेरु पर्वत है इसके पास से दो गजदन्त पर्वत निकलकर निषध में जा मिले हैं। इसी प्रकार उत्तर
ક્ષેત્રાની રચના પ્રકટ કરવામાં આવી છે. આ કથનના ભાવાર્થ એ છે કે જખૂ દ્વીપની જેમ જ ધાતકીખંડ દ્વીપમાં પણ હિમવન્ આદિ પતાની, અને ભરતાદિ ક્ષેત્રની રચના સમજવી જોઇએ ત્યાં ખે મેરુ છે, તેથી એક એક મેરુ સંબંધી સાત સાત ક્ષેત્ર આદિની રચના હેાત્રાથી ત્યાં સૌની પૂર્વાધ અને પશ્ચિમાની અપેક્ષાએ ખમણી રચના પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. ધાતકીખંડ દ્વીપની જેમ પુષ્કરામાં પણ મેરુ, ક્ષેત્રે, વધા અને નદીએ આદિની સખ્યા ખમણી બતાવવામાં આવી છે, કારણ કે-આ દ્વીપમાં પણુ ઈશ્વાકાર પતાને લીધે પૂર્વાધ અને પશ્ચિમા એવા બે વિભાગ થઈ ગયા છે. આ રીતે અઢી દ્વીપમાં પાંચ મેરુ, ૩૫ ક્ષેત્રે, ત્રીસ વર્ષોંધર પતા, ૧૭ મહા નદીએ અને ૩૦ હદ આવેલાં છે.
જબુદ્વીપમાં આવેલા વિદેહ ક્ષેત્રના વિસ્તાર ૩૩૬૮૪–૪/૧૯ તેત્રીસ હજાર છસે ચાર્યાશી હજાર ચાર ઓગણીશાંશ ચેાજનના છે. અને મધ્યમાં લંબાઇ એક ચેાજનની છે, તેમાં વચ્ચે ખરાખર મેરુ પર્વત છે. તેની પાસેથી એ ગજદન્ત પર્યંતનીફળીને નિષ્યમાં જઈ મળ્યા છે. એજ
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीकां स्था० २३०३० ३५ जम्बूदीपादीनां वेदिकानिरूपणम्
४५९
में दो गजदन्त पर्वत नील में जा मिले हैं। इससे विदेहक्षेत्र चार विभागों में विभक्त हो जाता है दक्षिणदिशा में गजदंतों के मध्य का क्षेत्र देवकुरु और उत्तरदिशा में गजदन्तों के मध्य का क्षेत्र उत्तरकुरु कहाते हैं । तथा पूर्वदिशा का सब क्षेत्र पूर्वविदेह और पश्चिमदिशा का सब क्षेत्र पश्चिमविदेह कहा गया है इससे देवकुरु और उत्तरकुरु में उत्तभोगभूमि है पूर्वविदेह और पश्चिमविदेह में कर्मभूमि है। इन दोनों अन्तिम भागों के सीता और सीतोदा नदियों के कारण दो दो भाग हो जाते हैं इस प्रकार कुल चार भाग होते हैं जो चारों भाग नदी और पर्वतों के कारण आठ-आठ भागों में बटे हुए हैं जिससे जम्बूद्वीप के महाविजय क्षेत्र में कुल (३२) बत्तीस विजय हो जाते हैं । इनमें भरत और ऐरवत के समान आर्यखण्ड और म्लेच्छखण्डस्थित हैं, पदवीधर महापुरुष, व तिर्थंकर आर्यखण्डों में ही उत्पन्न होते हैं जम्बुद्वीप में कुल ३४ और ढाई द्वीप में एक सौ सत्तर आर्यखण्ड हैं एक साथ होने वाले कुल तीर्थकरों की संख्या एकसौ सत्तर कही गई है वह इन्हीं क्षेत्रों की अपेक्षा से कही गई है विदेहों में जो इस समय सीमंधर आदि बीस तीर्थकर कहे जाते हैं सो वे ढाई द्वीप के बीस विजय की अपेक्षा से कहे
પ્રમાણે ઉત્તરમાં ખે ગજđન્ત પર્યંત નીલ પતમાં જઇ મળ્યા છે, તેને લીધે વિદેહક્ષેત્ર ચાર વિભાગેામાં વહેંચાઇ ગયુ છે. દક્ષિણ દિશામા ગજદન્તાની મધ્યનું ક્ષેત્ર દેવકુરુ નામે આળખાય છે અને ઉત્તર દિશામાં ગજદન્તાની મધ્યનું ક્ષેત્ર ઉત્તરકુરુ નામે એળખાય છે, તથા પૂર્વ દિશાનું આખું ક્ષેત્ર પશ્ચિમ વિદ્યુહને નામે ઓળખાય છે. તેને લીધે દેવકુરુ અને ઉત્તરકુરુમાં ઉત્તમ ભેગભૂમિ છે અને પૂર્વાવિદેહ અને પશ્ચિમ વિદેહમાં કમભૂમિ છે. આ અને અન્તિમ ભાગેાને સીતા અને સીતાદા નદીએ બબ્બે વિભાગેામાં વિભકત કરે છે, આ રીતે કુલ ચાર ભાગ પડે છે. તે ચારે ભાગેા નદી અને પતાને કારણે આઠ આઠ ભાગેામાં ભકત થયેલા છે, તે કારણે જ બુદ્ધીપમાં કુલ ૩૨ મહાવિદેહ થઈ જાય છે. તેમાં ભરતખંડ અને એરવત ક્ષેત્રના જેવાં આ ખડ અને મ્લેચ્છખડા આવેલા છે. પદવીધર મહાપુરુષા અને તિર્થંકરા આ ખ`ડામાં જ ઉત્પન્ન થાય છે જ ખૂદ્વીપમાં કુલ ૩૪ અને અઢી દ્વીપમાં કુલ ૧૧૭ આ ખંડ છે એક સાથે ઉત્પન્ન થનારા તીર્થંકરાની જે ૧૧૭ ની સખ્યા કહી છે તે આ ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ જ કહેવામાં આવેલ છે. વિદેહામાં જે આ સમયે સીમંધર આદિ ૨૦ તીથ કરેા કહેવામાં આવે છે તે અઢી
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
स्थानागसूत्र व्याख्यापि तथैव । कियङ्करम् ? इत्याह- जाव दोसु वासेसु मणुया' इत्यादि, तदने धातकीखण्डादौ चन्द्रादि ज्योतिषां बहुत्वान्न साम्यम् । अत्रतु द्विस्थानकत्वाद् द्विकस्यैव ग्रहणम् । शेषं सुगमम् । विशेषमाह-' नवरं ' इत्यादि । कूटशाल्मलिः, धातकी वृक्षश्चेति द्वौ वृक्षौ स्तः। तत्र-गरुडः-सुपर्णजातीयो वेणुदेवः सुदर्शनश्चेति द्वौ देवौ परिवसतः । धायइसंडदीवपञ्चत्थिमद्धेणं' इत्यादि, पश्चिमाई प्रकरणं पूर्वाधवद् विज्ञेयं यावत्-'छविह पि कालं' इत्यादि । विशेपमाह-'णवर। इत्यादि, नवरं-विशेषस्त्वयम्-कूटशाल्मलिः, महाधातकीक्षः, एतौ द्वौ वृक्षौ । गये जानना चाहिये-क्यों कि पूर्वोक्त विभागानुसार जम्बूद्वीप के चार
और ढाईद्वीप के बील विजय होते हैं । धातकीखण्डादिक में चन्द्रादि ज्योतिषकों की बहुता होने से इनमें समानता नहीं है। यहां हिस्थानक का प्रकरण है इसलिये दो ही का ही ग्रहण हुआ है। बाकी का पाठ सुगम है। यहां कूटशाल्मली और धातकीवृक्ष ये दो वृक्ष हैं । गरुडशब्द से सुपर्ण जाति के वेणुदेव और सुदर्शन देव ये दो देव गृहीत हुए हैं ये दो देव यहां रहते है । पश्चिमाई का प्रकरण पूर्वा र्धप्रकरण की तरह से ही है ऐसा जानना चाहिये कूट शाल्मलि और महाधातकी वृक्ष ये दो वृक्ष यहां पर हैं सुपर्णजातीय वेणुदेव और प्रियदर्शनदेव ये दो देव यहां रहते हैं। धातकीखण्डमें दो भरत आदि का वर्णन सुगम है । यावत् यहां दो अपरविदेह हैं । देवकुरु में दो कूटशाल्मली वृक्ष हैं । दो इन वृक्षों पर रहनेवाले वेणुदेव हैं। उत्तरकुरुमें
દ્વીપના ૨૦ મહાવિદેહેની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવે છે એમ સમજવું, કારણ કે પૂર્વોકત વિભાગ અનુસાર જબૂદ્વીપના ચાર અને અઢી દ્વીપના વીસ મહા વિદેહ થાય છે. ધાતકી ખંડાદિકમાં જ્યોતિષિઓની વિપુલતા હેવાથી તેમની વચ્ચે સમાનતા નથી. અહીં દ્રિસ્થાનકને અધિકાર ચાલતું હોવાથી અહીં બેને જ ગ્રહણ કરાયા છે, બાકીને પાઠ સરળ છે. અહીં ફટશામલી અને ધાતકીવૃક્ષ નામના બે વૃક્ષ છે. ગરુડ શબ્દનો પ્રયોગ દ્વારા સુપર્ણ જાતિના વેણુદેવ અને સુદર્શનદેવ, એ બે દેવ ગૃહીત થયા છે, તે બને દેવો ત્યાં નિવાસ કરે છે. પશ્ચિમાર્ધનું વર્ણન પૂર્વાર્ધના વર્ણન અનુસાર જ સમજવું.
ત્યાં ફૂટશાલ્મલી અને મહાધાતકી વૃક્ષ નામનાં બે વૃક્ષો છે સુપર્ણ જાતિના વેણુદેવ અને પ્રિયદર્શનદેવ ત્યાં નિવાસ કરે છે. ધાતકીખંડમાં આવેલાં બે ભરત આદિનું વર્ણન સુગમ છે. ત્યાં બે અપરવિદેહ પર્યન્તના ક્ષેત્રે છે. દેવકુરુમાં બે ફૂશાલ્મલી વૃક્ષો છે અને તે વૃક્ષો પર નિવાસ કરનારા બે વેણુદેવ
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टोका स्था०२३०३ सू० ३५ जमुंद्रीपादीनां वेदिकानिरूपणम् ४५३ तत्र-सुपर्णजातीयौ वेणुदेव-प्रियदर्शनौ द्वौ देव परिवसतः। 'धायइ संडेणं ' इत्यादि, धातको खण्डस्य भरतादि क्षेत्रयुगलवर्णनं सुगमं यावत् द्वौ अपरविदेही इति । 'दो देवकुराओ' इत्यादि, देवकुरुषु द्वौ कूटशाल्मलिरक्षी, द्वौ तद्वासिनौ देवौ वेणुदेवौ उत्तरकुरूषु धातकी महा धातको नामानौ द्वी वृक्षौ तद्वासिनौ सुदर्शन-प्रियदर्शनौ द्वौ देवौं । 'दो चुल्लहिमवंता' इत्यादि, क्षुलहिमवदादीनि शिखरिपर्यन्तानि पड्वधरपर्वतयुगलानि । वृत्तवेताढयपर्वत चतुष्टययुगलपरूपगामाह--'दो सदाबाई ' इत्यादि । द्वौ शब्दापाविनौ वृत्तवैताढयपर्वतो, तन्निवासिनौ स्वातिनामानौ द्वौ देवौ १, एवं विकटापातिनौ, तन्निवासिनी, प्रभासाख्यो देवौ २, गन्धोपातिनौ, तन्निवासिनौ अरुणाभिधानी धातकी और महाधातकी नाम के दो वृक्ष हैं । इन पर सुदर्शन और प्रियदर्शन दो देव रहते हैं । क्षुल्ल हिमवन्त से लेकर शिखरी वर्षधर तक वर्षधर पर्वतों के ६ युगल है अर्थात् दो क्षुल्लक हिमवन्त दो महा हिमबन आदि वर्षधर पर्वत दो दो है । अब सूत्रकार चार वृत्त वैताढ्य पर्वत के युगलों की प्ररूपणा करने के निमित्त कहते है-"दो सद्दावाई" इत्यादि । यहां दो शब्दापाती वृत्तवैताढय पर्वत है। इन पर निवास करनेवाले स्वाति नामके दो देव है । विकटापाती नाम के भी दो वृत्त वैतादय पर्वत है । इन पर निवास करनेवाले प्रभास नामके दो देव है। गन्धापति नामके भी दो वृत्त वैताढय पर्वत है इन पर निवास करनेवाले अरुण नामके दो देव हैं।माल्यवत्पर्याय नामके भी दो वृत्तवैताढ्य पर्वत हैं-इन पर निवास करने वाले पद्मनाभ नामके दो देव हैं। इस तरह से ये चारवृत्तवैताढययुगलों के नाम हैं। "दो मालवंता" दो माल्य. છે. ઉત્તરકુરુમાં ધાતકી અને મહાધાતકી નામના બે વૃક્ષો છે, તે વૃક્ષો પર સુદર્શન અને પ્રિયદર્શન નામના બે દે રહે છે. ક્ષુદ્ર હિમયાન થી લઈને શિખરી વર્ષધર પર્વત પર્યરતના વર્ષધર પર્વતના ૬ યુગલ છે એટલે કે બે ક્ષુદ્ર હિમવન, બે મહાહિમવન, આદિ વર્ષધર પતે બબ્બે છે.
वे सूत्रा२ या वृत्तवताय पतना युवानी प्र३५! “दो सदावाई" ઈત્યાદિ સૂત્ર દ્વારા કરે છે અહીં બે શબ્દાપાતી વૃત્તવૈતાઢય પર્વતે છે. તે પર્વત પર સ્વાતી નામના બે દેવે નિવાસ કરે છે. વિકટાપાતી નામના પણ બે વૃત્તવૈતાઢય પર્વતે છે, તે પર્વત પર પ્રભાસ નામના બે દેવ રહે છે, ગંધાપતિ નામના પણ બે વૃત્તવૈતાઢય પર્વત છે, તે પર્વતેયર નિવાસ કરનાર અરુણ નામના બે દે છે. માલ્યવત્પર્યાય નામના પણ બે વૃત્તવૈતાઢય
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानात एत्र देवौ । 'दो मालवंता' इत्यादि, माल्यवन्तौ-उत्तरकुरुतः पूर्व दिग्वर्तिनी गजदन्तको गजदन्ताकारौ पर्वतौ स्तः । ततो भद्रशालबनतद्वेदिका विजयेभ्यः परौ शीतोत्तर कूलपतिनौ दक्षिणोत्तरायतौ चित्रकूटी वक्षस्कारपर्वतौ । ततो विजयेनान्तर-नद्या विजयेन चान्तरितौ विजयानन्तरं पद्मकूटः, ततोऽन्तरनदी, ततःपुनः पद्मकूटः, ततो विजयः, एवमन्तरितौ द्वौ पझकूटौ, तथैवान्यो नलिनकूटौ, पुनस्तथैवान्यौ एक शैलाविति । पुनः पूर्ववन मुखवेदिका विजयाभ्यामवर्वाक शीतादक्षिणकूलवौनि चत्वारि पर्वतयुगलानि सन्ति, तथाहि-त्रिकूटी १, वैश्रवणकूटौं २, अञ्जनौ ३, वन्तपर्वत उत्तरकुरु से पूर्वदिशा में हैं इनका दूसरा नाम गजदन्त पर्वत भी है क्यों कि ये गजदन्त के जैसे आकार वाले हैं। यहां से भद्रशालवन और उसकी वेदिका और विजय इनसे आगे उत्तर दक्षिण तक चौड़े-लम्बे सीता के उत्तरकुलवर्ती चित्रकूट नामके दो वक्षस्कार पर्वत हैं। दो पद्मकूट हैं ! ये पन्नकूट विजय और अन्तर नदी ले अन्तरित हैं। अर्थात् पहिले विजय है याद में पद्मकूर है उसके बाद अन्तर नदी है फिर पद्मकूट है, उसके बाद विजय है इस तरह से अन्तरित दो पद्मकूट है इसी प्रकार से दो नलिनकूट हैं दो दूसरे एक शल हैं। पूर्ववनमुखवेदिका और विजय इनके साम्हने सीतानदी की दक्षिणदिशा के तट पर चार पर्वत युगल हैं जैसे दो त्रिकूट, दो वैश्रवणकूट, दो अंजनकूट और दो मातंजन इनके बाद दो सौमनस पर्वत हैं ये दो सौमनस પર્વતો છે અને તે પર્વત પર પદ્મનાભ નામના બે દે રહે છે આ પ્રકારના તે ચાર વૃત્તવૈતાઢયાના યુગનાં નામ છે.
“दो मालवंता" उत्तररुनी हिशामा मे. भादयन्त ५तो छ. તેમનું બીજું નામ ગજદન્ત પર્વતે પણ છે, કારણ કે તેમને આકાર હાથીના દાંત જે છે. ત્યાંથી આગળ જતાં ભદ્રશાલવન અને તેની વેદિક અને વિજય, ત્યાંથી આગળ જતાં સીતા નદીના ઉત્તર કિનારા તરફ ચિત્રકૂટ નામના બે વક્ષસ્કાર પર્વને છે તે બને પર્વત ઉત્તર દક્ષિણ તરફ વિસ્તરેલા છે. બે પાકૂટ છે. તે બને પદ્યકૃટ વિજય અને અત્તર નદીથી અન્તરિત છે. એટલે કે પહેલાં વિજયક્ષેત્ર આવે છે. ત્યારબાદ પદ્મટ છે, ત્યારબાદ અન્તર નદી છે અને ત્યારબાદ પાકૂટ છે, અને ત્યારબાદ વિજય છે. આ પ્રકારે અન્તરિત બે પાકૂટ છે. એ જ પ્રમાણે બે નલીનકૂટ છે અને બે બીજા એક શૈલ છે. પૂર્વવન મુખવેદિકા અને વિજયની સામે, સીતા નદીના દક્ષિણ કિનારા તરફ નીચે પ્રમાણે ચાર પર્વતયુગલ છે-બે ચિત્રકૂટ, બે વૈશ્રવણકૂટ, બે અંજન, અને બે માતજન. ત્યારબાદ બે સૌમનસ પર્વત આવેલા છે. તે બને સૌમ
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुषा रीका स्था० २ ७०३ सू० ३५ जम्बूद्वीपादीनां वेदिकानिरूपणम् ४५५ मातञ्जनौ ४ चेति । ततः सौमनसौ देवकुस्पूर्वदिग्वर्तिनी गजदन्तकौ-गजदन्ताकारौ पर्वतौ । ततो गजदन्तकावेव देवकुरुपश्चिमभागवतिनौ विद्युत्पभौ । ततो भद्रशालवनतद्वेदिकाविजयेभ्यः परतस्तथैवाकावत्यादीनां पर्वतानां चत्वारि युगलानि शीतोदादक्षिणकूलवर्तीनि सन्ति, तथाहि-अङ्कावतीद्विकम् १, पद्मावतीद्विकम् २, आशीविषद्विकम् ३, सुग्वावह द्विकं ४ चेति । पुनरन्यानि पश्चिमवनमुखवेदिकान्त्यविजयाभ्यां पूर्वतः क्रमेण तथैव चन्द्रपर्वतादीनां चत्वारि युगलानि सन्ति, तथाहि-चन्द्रपर्वतौ १, सूरपर्व तौ२, नागपर्वतौ ३, देवपर्व तौ ४ चेति । ततो द्वौ गन्धमादनौ उत्तरकुरुपश्चिमभागवर्तिनौ गजदन्तकाविति । एते धातकीखण्डस्य पूर्वार्द्व पश्चिमार्दै च भवन्तीति द्वौ द्वावुत्ताविति । इघुकारपर्वतौ तु पर्वत देवकुरु की पूर्व दिशा में हैं और इनका आकार गजदन्तों के जैसा है। इसी तरह से देवकुरु की पश्चिमदिशा में वित्प्रभ नामके दो गजदन्ताकार पर्वत हैं। बाद में भन्शालवन, इसकी वेदिका और विजय इनसे आगे अङ्कावती आदि पर्वतों के चार युगल है ये चार युगल शीतोदानदी की दक्षिण दिशा के तट पर स्थित हैं । इन युगलों के नाम इस प्रकार से हैं-दो अङ्कावतीपर्वत, दो पद्मावतीपर्वत, दो आशीविषपर्वत, और दो सुखावहपर्वत पश्चिमवनमुखवेदिका और अन्त्यविजय इनकी पूर्वदिशा में क्रम से चन्द्रपर्वत आदिकों के चार युगल हैं-वे युगल इस प्रकार के नामवाले हैं-दो चन्द्रपर्वत, दो सूरपर्वत, दो नागपर्वत और दो देवपर्वत इनके पश्चात् दो गन्धमादन नामके गजदन्ताकार पर्वत है ये दो गन्धमादन पर्वत उत्तरकूरू के पश्चिम भाग में है। वेदो दो धातकीखण्ड के पूर्वाध में और पश्चिमाध में कहे गये हैं। दो २ कहने નસ પર્વતે દેવની પૂર્વ દિશામાં છે, અને તેમને આકાર ગજદન્તના જેવો છે. એ જ પ્રમાણે દેવની પશ્ચિમ દિશામાં વિદ્યુતપ્રભ નામના બે ગજદન્તાકાર પર્વતે છે. ત્યારબાદ ભદ્રશાલવન, તેની વેદિકા અને વિજય, ત્યાંથી આગળ જતાં આ કાવતી આદિ પર્વતેના ચાર યુગલ આવે છે. તે ચાર પર્વતયુગ શીદા નદીની દક્ષિણ દિશાના તટપર આવેલા છે, તેમનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે–-બે અંકાવતી પર્વત, બે પાવતી પર્વત, બે આશીવિષ પર્વત અને બે સુખાવહ પર્વત. પશ્ચિમન મુખવેદિકા અને અન્ય વિજયની પૂર્વ દિશામાં અનુક્રમે નીચે પ્રમાણે ચાર પર્વતના યુગલ છે-બે ચન્દ્રપર્વત, બે સૂરપર્વત, બે નાગપર્વત અમે બે દેવપર્વત ત્યારબાદ ગન્ધમાદન નામના બે ગજદન્તાકાર પર્વતે આવેલા છે. તે બન્ને ગન્ધમાદન પર્વતા ઉત્તરકુરુના પશ્ચિમ ભાગમાં છે. ધાતકીખંડના પૂર્વાર્ધમાં અને પશ્ચિમાર્ધમાં એવા બબ્બે ગન્ધમાદન પર્વત
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानासूत्रे
दक्षिणोत्तरयोर्दिशोधात कीखण्ड विभागकारिणौ स्तः इति । 'दो चुल्ल हिमवंत कूडा' इ०
हिमवदादयः पत्र वर्षधरपर्वताः सन्ति तेषु यौ द्वौ द्वौ कूटौ जम्बूद्वीपप्रकरussaौ तौ पर्वतानां द्विगुणत्वाद् एकैकशो द्वौ द्वौ स्यातामिति तिगिच्छिकूटपर्यन्तानि द्वादशकूटयुगलानि भवन्ति । अथ इदानां हदवासिदेवीनां च वक्तव्यतामाह - ' दो परमदहा ' इत्यादि,
"
पद्महदादारभ्य पुण्डरीकहूदपर्यन्ताः षड् हदा अपि द्विगुणिता द्वादशा भवन्ति, उक्तं च---- " पउमे १ य महापउमे २, तिमिच्छी ३ केसरी ४ दहे चेत्र । हर महापुंडरीए ५ पुंडरीए ६ चैव य दहाओ ॥ १ ॥ - पद्मश्च १ महापद्म: २, तिमिच्छी ३ केशरी ४ इहश्चैत्र । हदो महा पुण्डरीकः ५ पुण्डीक ६ श्चैव च इदाः ॥ १ ॥
छाया-
४५६
का तात्पर्य यह है कि जम्बूदीप की अपेक्षा यहां पर्वनादिकों की संख्या द्विगुणित कही गई है । इषुकार जो दो पर्वत हैं ये दक्षिण और उत्तरदिशा में हैं और धातकीखण्ड दो विभागों में विभक्त हैं । ( दो चुल्लहिमवंतकूडा) इत्यादि हिमवंत आदि जो ६ वर्षधर पर्वत हैं इनमें दो दो कूट जो कि जम्बूद्वीप के प्रकरण में कहे गये हैं वे पर्वतों के द्विगुण होने से एक २ वर्षधरपर्वत में दो दो हैं इस तरह तिगिच्छकूट तक १२ कूट युगल हो जाते हैं । " दो पउमद्दहा " इत्यादि पद्मद से लेकर पुण्डरीक हद पर्यन्त छह हद भी दो दो होने से १२ हो जाते हैं। कहा भी है " पउमेय महापउसे " इत्यादि ।
કહ્યા છે. અહીં બબ્બે ગન્ધમાદન પર્વતે કહેવાનું કારણ એ છે કે જમૂદ્રીપ કરતાં અહીં પતાદિની સખ્યા ખમણી બતાવવામાં આવેલ છે જે એ હ્યુકાર પતા છે તેએ દક્ષિણ અને ઉત્તર દિશામાં છે, અને તેમના દ્વારા ધાતકીખડના એ વિભાગેા થઈ જાય છે
"C
दो चुल्ल हिमवंतकूडा " त्याहि डिभवत आदि ने वर्षधर परता છે, તેમાં બબ્બે ફૂટ આવેલા છે. જમૂદ્રીપના પ્રકરણમા તેમનાં નામ ખતાવવામાં આવ્યાં છે. અહીં પતાની સખ્યા બમણી હાવાથી એક એક વ ધર પતમાં બબ્બે ફૂટ છે. આ રીતે નિત્રિકૂટ પન્તના ૧૨ સૂયુગલ થઈ જાય છે. પદ્મદથી લઈને પુંડરીકહદ પર્યન્તના છ सर्डी भावेसा छेउ छे" पमेय
" दो परमदहा युगस होवाथी महापरमे " त्याहि.
” ઇત્યાદિ. भार
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०२ 80 ३ सू० ३५ जम्बूद्वीपादीनां घेदिकानिरूपणम् ४५७
तद्देव्योऽप्येवं द्वादशेति । चतुर्दशानां गङ्गादिमहानदीनां पूर्वार्द्धपश्चिमा पेक्षया द्विगुणत्वात्तत्प्रपातहदा अपि द्वौ द्वौ स्युरतएवाह-' दो गंगप्पवायहहा' इत्यारभ्य 'दो रत्तवइप्पवायदहा । इत्यन्तानि पूर्वोक्तद्वात्रिंशत्तमसूत्रोक्तानि चतुर्देश प्रपातहदयुगलानि भवन्ति । 'दो रोहियाओ' इत्यादि, रोहिदादयो रूप्यकूलापर्यन्ता अवस्थद्वात्रिंशत्तमसूत्रोक्ता अष्टौ नद्यो युगलत्वेन सन्ति, तथाहिरोहिता १, हरिकान्ता २, हरित् ३, शीतोदा ४, शीता ५, नारीकान्ता ६, नर. कान्ता ७, रूप्यकूला ८ ।' दो गाहावईयो' इत्यादि, चित्रकूट-पन्नकूट-वक्षस्का. रपर्वतयोरन्तरे नीलवद्वपंधरवपर्व तैकभागव्यवस्थिताद ग्राहवतीकुण्डाइक्षिणतोरण__इन हदों में निवास करनेवाली देवियों की भी संख्या १२ हो जाती है। इसी तरह से गंगा सिन्धु आदि महानदियों के पूर्वार्द्ध और पश्चिमाध की अपेक्षा द्विगुण होने से प्रपातहूद भी दो दो हैं। इसीलिये “दो गंगप्पवायदहा से लेकर "दो रत्तवइप्पवायदहा" तक के ३२वें सूत्र में १४ प्रपातहद युगल प्रकट किये गये हैं । " दो रोहियाओ" इत्यादि रोहिता से रूप्यकूला तक नदियों के दो दो युगल हैं। "दो गाहावईओ" इत्यादि दो ग्राहवती नदियां हैं । ये नदियां चित्रकूट और पद्मकूट नामके दो वक्षस्कार पर्वतों के अन्तर में नीलवर्षधर पर्वत के एकभाग में व्यवस्थित ग्राहवतीकुण्ड से दक्षिणतोरण से विनिर्गत है इनकी परिवार नदियां २८-२८ हजार हैं। ये दोनों ग्राहयती नदियां सीतानदी में जाकर मिली हैं। सुकच्छ और महाकच्छ नामक दो विजयों का इनसे
તે હદેમાં નિવાસ કરનારી દેવીઓની સંખ્યા પણ ૧૨ ની છે. એ જ પ્રમાણે ગંગા, સિધુ આદિ નદીઓની સંખ્યા પણ પૂર્વાદ્ધ અને પશ્ચિમાધની अपेक्षा भी थती पाथी अपाता पY ५२ . तेथी " दो गगप्पवाह दहा" थाने “दो रत्तवइप्पवायदहा" यन्तना ३२ मां सूत्रमा १४ પ્રપાતહિંદ યુગલે પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે.
"दो रोहियाओ" त्या हिताथी साधन रुप्यता ५-तना नही. साना मध्ये सुर छ. “ दो गाहावई ओ" त्यादि. मे प्रावती नदीमा છે. તે નદીઓ ચિત્રકૂટ અને પદ્મટ નામના બે વક્ષસ્કાર પર્વતની વચ્ચે નીલવત્ વર્ષધર પર્વતના એક ભાગમાં આવેલા ગ્રાહવતીકુંડના દક્ષિણ તેરણમાંથી નીકળે છે, તેમની પરિવાર નદીએ ૨૮–૨૮ છે. તે બને છાવતી નદીઓ સીતા નદીને મળે છે. સુકચ્છ અને મહાક૭ નામના બે વિજયેનું
था ५८
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५८
स्थानाङ्गसूत्रे विनिर्गताऽष्टाविंशतिनदी सहस्रपरिवारा शीताभिगामिनी सुकच्छमहाकच्छविजयोविभागकारिणी ग्राहवती नदी वर्त्तते । एवं यथायोग्यं द्वयोर्द्वयोः वक्षस्कारपर्वतयोविजययोरन्तरे क्रमेण प्रदक्षिणया ग्राहवतीत आरभ्य गम्भीरमालिनी पर्यन्तानि द्वादशाप्यन्तरनदी युगलानि योज्यानि । । 'दो कच्छा' इत्यादि, माल्यवद्गजदन्तक-भद्रशालवनाभ्यामारभ्य कच्छादीनि गन्धिलावतीपर्यन्तानि द्वात्रिंशद् विजयक्षेत्रयुगलानि (३२) प्रदक्षिणतोऽवगन्तव्यानीति। 'दो खेमाओ' इत्यादि । पूर्वोक्तेपु कच्छादिद्वात्रिंश द्विजयक्षेत्रयुगलेषु क्रमेण क्षेमादीनि अयोध्यापर्यन्तानि द्वात्रिंशदेव पुरीयुगलानि (३२) योध्यानि । 'दो भदसालवणा' इत्यादि, मेरुद्वये भद्रशालादीनि पण्डकान्तानि चत्वारि वनयुगलानि सन्ति । 'दो पंडकंवलसिलाओ' इत्यादि, पाण्डुकम्बलशिलात आरभ्यातिरिक्त 'कम्बलशिलापर्यन्ता युगलत्वेन चतस्रः शिलाः सन्ति । 'दो मंदरा' इत्यादि, विभाग हुआ है। इसी तरह यथायोग्य दो दो वक्षस्कार पर्वत और 'विजयों के अन्तर में क्रमशः दक्षिणदिशा में ग्राहवती नदी से लेकर
गंभीरमालिली तक १२ अन्तर नदी युगलों की योजना करनी चाहिये। - "दो कच्छा" इत्यादि-भाल्यवद्गजदन्तक और भद्रशालवन से 'लगाकर दक्षिणदिशा तरफ गन्धिलावती तक कच्छादिक ३२ विजय क्षेत्र मुगल है। "दो खेमाओ" इत्यादि-इन ३२ कच्छादिक विजयक्षेत्रयुगलों में कम से अयोध्यापर्यन्त क्षेमादिक ३२ ही पुरी युगल हैं। "दो अहलालवणा" इत्यादि दो मेरुपर्वतों में पण्डकवनतक भद्रशाल आदि वन दो दो हैं। "दो पंडकंबलसिलाओ" इत्यादि-पाण्डकम्बलशिला से लेकर अतिरिक्तकम्बलशिलातक चार शिलायुगल है । " दो मंदरा" इत्यादि मेरुपर्वत दो हैं और दो मेरुचुलिका है । शिखरविशेष તેમના દ્વારા વિભાજન થયું છે. એ જ પ્રમાણે યથાયોગ્ય બબ્બે વક્ષસ્કાર પર્વત અને વિજયેની વચ્ચે ક્રમશઃ દક્ષિણ દિશામાં ગ્રાહતી નદીથી લઈને ગંભીર માલિની પર્વતમાં ૧૨ અતરનદી યુગલેની યોજના સમજી લેવી
"दो कच्छा " त्यादि. माझ्यवत् 6-सने मद्रशासवनी धन દક્ષિણ દિશા તરફ ગન્ધિલાવતી પર્યન્તમાં કચ્છાદિક ૩૨ વિજયક્ષેત્ર યુગલ છે. "दो खेमाओ" त्यादि. मा ३२ ४२ वियत्र युगमा मशः अयोध्या पर्यन्तना क्षमा माह 3२ पुरीयुगसो छ. "दो भदसालवणा" 'ઇત્યાદિ-બે મેરુ પર્વતેમા પંડકવન પર્યન્તના ભદ્રશાલ આદિ બબ્બે વન છે. " दो पडुकवलसिलाओ" त्याहि-
याम शिक्षाथी ने मतिरित पशिसा पर्य-तना या शिवायुगमा छ- “ दो मंदरा" त्यादि-थे भेरु પર્વત છે અને બે મેરુચૂલિકા છે, શિખર વિશેષને ચૂલિકા કહે છે.
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुया टोका स्था० २ ०३ सू० ३५ जम्बूद्वीपादीनां वेदिकानिरूपणम् ४५९ मन्दरौ-मेरुपर्वतों द्वौ, द्वे च मन्दरचूलिके । चूलिका-शिखरविशेष इति । 'धायइसंडस्स णं' इत्यादि, धातकोखण्डद्वीपस्य वेदिका जम्बूद्वीपवद् द्वे गन्यूती ऊर्ध्वमुच्चत्वेन प्रज्ञप्ता भगवतेति ।
धातकीखण्डानन्तरं कालोदः समुद्रोऽस्तीति तत्मरूपणामाह- कालोदस्सणं' इत्यादि । कालोद समुद्रवेदिका मूत्रमिदं सुगमम् ।
कालोदसमुद्रानन्तरमव्यवहितत्वादेव पुष्करवरद्वीपवक्तव्यतामाह-'पुक्खरवर दीवड़पुरत्थिमेणं ' इत्यादि।
पुष्करवरद्वीपस्य पूर्वार्द्ध-पश्चिमार्द्ध-तदुभयरूपाणि त्रीण्यपि प्रकरणानि सुगमानि प्रसिद्धानि च । अर्थोऽपि सुगम एव । अस्य पूर्वार्द्धता च धातकीखण्डवदिपुकारपर्वताभ्यामवगन्तव्या । अस्य वेदिकाऽपि पूर्व वद् ऊर्बोच्चत्वेन गव्यूतद्वयका नाम चूलिका है । " धाइयलंडस्सणं' इत्यादि-धातकी खण्डद्वीपकी. वेदिका जम्बूद्वीप की वेदिका की तरह दो गव्यूतिप्रमाण ऊँची है। धातकी खण्ड के पीछे कालोदसमुद्र है इसलिये अब सूत्रकार इसकी प्ररूपणा के विषय में कहते है-" कालोदस्स णं" इत्यादि । यह कालोदसमुद्र की वेदिका का सूत्र सुगम है-कालोदसमुद्र के अनन्तर अव्यः वहित होने से ही पुष्करवरद्वीप की वक्तव्यता के विषय में सूत्रकार ने "पुक्खरवरदीवडपुरस्थिमेणं" इत्यादि यह सूत्र कहा है-पुष्करवरद्वीप के पूर्वाध, पश्चिमार्द्ध और तदुभयरूप तीनों ही प्रकरण सुगम और प्रसिद्ध हैं । अर्थ भी सुगम ही है। पुष्करवरद्वीप की पूर्वाद्धता और परार्धता धातकी खण्ड की तरह दो इषुकारपर्वतों से ही हुई है ऐसा जानना चाहिये-इसकी वेदिका भी ऊँचाई में पूर्वकी तरह ही दो गयूति ___ " धाइयसंडस्सणं" त्याह-पातीमनी as or द्वीपनी वहिनी . જેમ બે ગભૂતિ (કેશ) પ્રમાણ ઊંચી છે. ધાતકીખંડ દ્વીપ પછી કાલેદ સમુદ્ર આવેલ છે, તેથી સૂત્રકાર હવે કાલેદ સમુદ્રની પ્રરૂપણ કરે છે –
"कालोदस्स णं" त्या:- state समुद्रनी वहिनुं सूत्र सुगमछे. કાલેદ સમુદ્રની પછી તુરત જ આવતું હોવાથી જ પુષ્કરવર દ્વીપની વક્તવ્ય. ताना विषयमा सूत्रा३ " पुक्खरवरदीवढपुरस्थिमेणं " त्यादि सूत्र ४ छे. પુષ્કરદ્વીપના પૂર્વાધ, પશ્ચિમાદ્ધ અને તદુભવ (બને) રૂપ ત્રણેનું વર્ણન તે સુગમ અને પ્રસિદ્ધ છે તેથી તેનું અહીં વધુ વર્ણન કર્યું નથી. પુષ્કરવાર દ્વીપના પૂર્વાદ્ધતા અને પરાર્ધતા (પશ્ચિમાર્ધતા) ધાતકીખંડની જેમ બે ઈષકાર પર્વતથી જ થઈ છે એમ સમજવું. તેની વેદિકા પણ ધાતકીખંડની વેદિકની જેમ બે ગભૂતિપ્રમાણ છે, તથા તેમાં બીજા પણ દ્વીપ અને
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
236
स्थानासू
परिमितैव बोद्धव्या । इतरेषां द्वीपसमुद्राणां वेदिका किं ममाणा ? इत्यत्राद' सव्वेसिपि ' इत्यादि, सर्वेपामपि पूर्वक्तिभ्य इतरेषां समस्तानामपि द्वीपसमुद्राणां वेदिका ऊर्ध्वचित्वेन गव्यूतद्वयपरिमिता एवं प्रज्ञताः - भगवता कथिताः, न न्यूना नाधिका इत्यर्थः || सू० ३५ ॥
एते च मुद्रा इन्द्राणामुत्पातपर्वताश्रया इतीन्द्रवक्तव्यतामाह
-
मूलम् - दो असुरकुमारिंदा पन्नत्ता, तं जहा - चमरे चेत्र वली चैव ॥१॥ दो नागकुसारिंदा पण्णत्ता, तं जहा धरणे चेव भूषाणंदे चैव ॥२॥ दो सुवण्णकुमारिंदा पण्णत्ता, तं जहा - वेणुदेवे चेव वेणुदाली व | ३ | दो विज्जुकुमारिंदा पण्णत्ता, तं जहा- हरिच्चेव हरिस्सtar || दो अग्गिकुमारिंदा पण्णत्ता, तं जहा - अग्गिसिहे देव अग्गमाण चेत्र | ५| दो दीवकुमारिंदा पण्णत्ता, तं जहापुन्ने चैव विसट्टे चेव । ६ । दो उदहिकुमारिंदा पण्णत्ता, तं जहा --जलकंते चैव जलप्पभे चैव । ७ । दो दिसाकुमारिंदा पण्णत्ता, तं जहा - असियगई चेव अभियवाहणे चेव | ८ | दो वायुकुमारिंदा पण्णत्ता, तं जहा- वेलंबे चैव पभंजणे चेव |९| दो थणियकुमारिंदा पण्णत्ता, तं जहा घोसे चेत्र महाघोसे चैव |१०| दो पिसाइंदा पण्णत्ता, तं जहा-काले चेव महाकाले व |१| दो भूइंदा पण्णत्ता, तं जहा सुरूवे चेव पडिवे चैव |२| दो जक्खिदा पण्णत्ता, तं जहा-पुन्नभद्दे चैव माणिभद्दे चेव
प्रमाण है। तथा इसमे और भी द्वीप एवं समुद्र है उनकी वेदिका भी दो गव्यूतिप्रमाण ही ऊची है । कमती बढ़ती नहीं है ॥ सू० ३५ ॥
સમુદ્રો છે. તેમની વેદિકા પણ એ ગબ્યૂતિપ્રમાણુ ઊ*ચી છે-ન્યૂન અથવા अधिष्ठ नथी. ॥ सू. ३५ ॥
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
બ્રા
सुधां टोका स्था०२ उ०३ सू०३६ द्वीपसमुद्राणामिन्द्रनिरूपणम्
| ३ | दो रक्खसिंदा पण्णत्ता, तं जहा भीसे चेव महाभीमे व | ४ | दो किन्नरिंदा पण्णत्ता, तं जहा- किन्नरे चेव किं पुरिसे चेव | ५| दो पुरिसिंदा पण्णत्ता, तं जहा सप्पुरिसे चेव महारिसे वेव | ६| दो महोरगिंदा पण्णत्ता, तं जहा अइकाए चेव महाकाए चैव । ७ । दो गंधविंदा पण्णत्ता, तं जहा - गीयरई चैव गीयजसे चैत्र । ८ । दो अणपनिंदा पण्णत्ता, तं जहा -- संनिहिए चैव सामण्णे चेव । १ । दो पणपनिंदा पण्णत्ता, तं जहा - धाए चैव विधाए चेव । २ । दो इसिवाइंदा पण्णत्ता, तं जहा - इसी चैव इसिवालए चेव | ३| दो भूयवाइंदा पण्णत्ता, तं जहा- -इसरे चैव महिसरे चेत्र || दो कंदिइंदा पण्णत्ता, तं जहा - सुवच्छे चैव विसाले चैव । ५। दो महाकंदि इंदा पण्णत्ता, तं जहा - हस्से चैव हस्तरई चेव । ६ । दो कुहंडिंदा पण्णत्ता, तं जहा - सेए चेत्र महासेसे चेव |७| दो परंगिंदा पण्णत्ता, तं जहा - पतए चेत्र पतयवई चैव ॥८॥
जोइसियाणं देवाणं दो इंदा पन्नत्ता, तं जहा - चंदे चेव सूरे चेव, सोहम्मीसाणेसु णं कप्पे दो इंदापन्नता, तं जहासक्के चैव इसा चेव । एवं सर्णकुमारमाहिंदेसु णं कप्पेसु दो इंदा पन्नता, तं जहा - सणकुमारे चेव साहिंदे चेव । बंभलोगलंतसु णं कप्पे दो इंदा पन्नता, तं जहा- वंभे चेव लंतए चेव । महासुक्क सहरसा रेसु णं कप्पेसु दो इंदापन्नत्ता, तं जहा - महासुक्के चैव सहस्तारे चेव । आणयपाणयारणच्चुएसु णं कप्पे दो इंदापन्नत्ता, तं जहा-पाणए चैव अच्चुए चेव ।
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
છર
स्थानांमधूत्रे महासुक्कसहस्सारेसु णं कप्पेसु विमाणा दुवन्ना पण्णत्ता, तं जहा-हालिद्दा चेव सुस्किल्ला चेव। गेविज्जगाणं देवाणं ( ओगाहणा ) दो रयणीयो उहूं उच्चत्तेणं पण्णत्ता ॥सू०३६॥
॥ बीयाणे तइओ उद्देसो समत्तो ॥ २-३ ॥ छाया-दौ असुरकुमारेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-चमरश्चैव वलिश्चैव१ । द्वौ नागकुमारेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-धरणश्चैव भूतानन्दश्चैत्र २। द्वौ सुपर्णकुमारेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-वेणुदेवश्चैव वेणुदालिश्चैव ३ । द्वौ विद्युत्कुमारेन्द्री प्रज्ञप्तौ, तद्यथाहरिश्चैव हरिसहश्चैव ४ । द्वौ अग्निकुमारेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-अग्निशिखश्चैक, अग्निमाणवश्चैव ५ । द्वौ द्वीपकुमारेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-पुण्यश्चैव, विशिष्टश्चैव ६। द्वौ उदधिकुमारेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-जलकान्तश्चैव, जलप्रभश्चैव ७ । द्वौ दिक्कु
थे द्वीप और समुद्र इन्द्रों के उत्पातपर्वत के आश्रयभूत होते हैं अतः अब सूत्रकार इन्द्र संबंधी वक्तव्यता का कथन करते हैं
'दो असुरकुमारिंदा पन्नत्ता' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-चमर और बलि ये दो इन्द्र असुरकुमारों के कहे गये हैं-धरण और भूतानन्द ये दो इन्द्र नागकुमारों के कहे गये हैं। वेणुदेव और वेणुदालि ये दो इन्द्र सुवर्णकुमार के कहे गये हैं। हरि और हरिसह ये दो इन्द्र विद्युत्कुमार के कहे गये हैं ॥ ४ ॥ अग्निशिख और अग्निमाणव ये दो इन्द्र अग्रिकुमारके कहे गये हैं ५। पुण्य और विशिष्ट ये दो इन्द्र द्वीपकुमार के कहे गये हैं ६। जलकान्त और जलप्रभ ये दो इन्द्र उदधिकुमार के कहे गये हैं ७। अमितगति और अमितवाहन ये
તે દ્વી અને સમુદ્રો ઈન્દ્રોના ઉત્પાત પર્વતના આશ્રયભૂત હોય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર તે ઈદ્રોની વક્તવ્યતાનું કથન કરે છે– ___“दो असुरकुमारिंदा पण्णता" त्या
સૂવાથ-અસુરકુમારના બે ઈદ્રોનાં નામ અમર અને બલિ છે. નાગકુમારોના બે ઇન્દ્રોનાં નામ ધારણ અને ભૂતાનંદ છે. સુપર્ણકુમારના બે ઈન્દ્રોનાં નામ વિરુદેવ અને શુદાલિ છે. વિદ્ય—મારના બે ઈન્દ્રોનાં નામ હરિ અને હરિસહ છે અગ્નિકુમારના બે ઈન્દ્રોનાં નામ અગ્નિશિખ અને અગ્નિમાણવ છે. દ્વીપ કુમારના બે ઈદ્રોનાં નામ પુણ્ય અને વિશિષ્ટ છે. ઉદધિકુમારોનાં બે ઈન્દ્રોનાં નામ જલકાન્ત અને જલપ્રભ છે. દિકકુમારોનાં બે ઈન્દ્રોનાં નામ અમિતગતિ
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०२ उ० ३ सू० ३६ द्विपसमुद्राणामिन्द्रनिरूपणम् ४६३ मारेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-अमितगतिश्चैव अमितवाहनश्चैव ८॥ द्वौ वायुकुमारेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-वेलम्चश्चैत्र, प्रभञ्जनश्चैव ९ । द्वौ स्तनितकुमारेन्द्रौ प्रज्ञप्ती, तद्यथाघोपश्चैव महाघोपश्चैव १० । द्वौ पिशाचेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-कालश्चैव महाकालश्चैव १ । द्वौ भूतेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-सुरूपश्चैव मतिरूपश्चैव २ । द्वौ यक्षेन्द्रौ 'प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-पूर्णभद्रश्चैव माणिभद्रश्चैव ३ । द्वौ राक्षसेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तधथाभीमश्चैव महाभीमश्चैव ४ । द्वौ किन्नरेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-किन्नरश्चैव किंपुरुपश्चैव ५ । द्वौ किंपुरुपेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-सत्पुरुपश्चैव महापुरुपश्चैव ६ । द्वौ महोरगेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-अतिकायश्चैव महाकायश्चैव ७ । द्वौ गन्धर्वेन्द्रौ प्रज्ञप्ती, तद्यथा-गीतरतिश्चैव गीतयशाश्चैव ८ । द्वौ अपज्ञप्तिकेन्द्रौ प्राप्तौ तद्यथा-संनिहितश्चैव सामान्यश्चैव १ । द्वौ पञ्चपज्ञप्ति केन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-धाताचैव विधादो इन्द्र दिक्कुमार के कहे गये हैं ८। वेलम्ब और प्रभञ्जन ये दो इन्द्र वायुकुमार के कहे गये हैं ९ । घोष और महाघोप ये दो इन्द्र स्तनितकुमार के कहे गये हैं १० । काल और महाकाल ये दो इन्द्र पिशाच के कहे गये हैं १ । सुरूप एवं प्रतिरूप ये दो इन्द्र भूतों के कहे गये हैं २ । पूर्णभद्र और माणिभद्र ये दो इन्द्र यक्ष के कहे गये हैं ३ । भीम और महाभीम ये दो इन्द्र राक्षसों के कहे गये हैं। किन्नर और किंपुरुष ये दो इन्द्र किन्नरों के कहे गये हैं ५। सत्पुरुष और महापुरुप ये दो इन्द्र किं पुरुषों के कहे गये हैं ६ । अतिकाय और महाकाय ये दो इन्द्र महो. रगों के कहे गये हैं ७ । गीतरति और गीतयश ये दो इन्द्र गन्धर्यों के कहे गये हैं ८ । सन्निहित और सामान्य ये दो इन्द्र अप्रज्ञप्तिक के को गये हैं १ धाता और विधाता ये दो इन्द्र पश्चप्रज्ञप्तिक के कहे गये हैं २ અને અમિતવાહન છે વાયુકુમારના બે ઈદ્રોના નામ વેલમ્બ અને પ્રભજન છે. સ્વનિતકુમારોના બે ઈન્દ્રોનાં નામ શેષ અને મહાઘેષ છે. ૧૦
પિશાચોના બે ઈદ્રોનાં નામ કાળ અને મહાકાળ છે. ભૂતનાં ઇન્દ્રોનાં નામ સુરૂપ અને પ્રતિરૂપ છે. યક્ષોનાં બે ઈન્દ્રોનાં નામ પૂર્ણ ભદ્ર અને મણિભદ્ર છે. રાક્ષસને બે ઈન્દ્રોનાં નામ ભીમ અને મહાભીમ છે કિન્નરોના બે ઈન્દ્રનાં નામ કિન્નર અને જિંપુરુષ છે. લિંપુરુષનાં બે ઈન્દ્રોનાં નામ પુરુષ અને મહાપુરુષ છે. મહારગોના બે ઈન્દ્રનાં નામ અતિકાય અને મહકાય છે. ગંધના બે ઈન્દ્રોનાં નામ ગીતરતિ અને ગીતયશ છે ! ૮
અપ્રજ્ઞપ્તિકના બે ઈનાં નામ સન્નિહિત અને સામાન્ય છે. પંચપ્રજ્ઞપ્તિકના બે ઈન્દ્રોના નામ ધાતા અને વિધાતા છે. ત્રાષિવાદનાં બે ઈદ્રોનાં નામ ઋષિ.
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
“४६५
स्थानासूत्रे ताचैत्र २ । द्वौ ऋषिवादीन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-ऋषिश्चैव, ऋषिपालकश्चैव ३ । द्वौ भूनवादीन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-ईश्वरश्चैत्र, महेश्वरश्चैव ४ । द्वौ क्रन्दितेन्द्रौ प्रज्ञप्ती तद्यथा-सुवत्सश्चैव विशालश्चैत्र ५ । द्वौ महाक्रन्दितेन्द्रौ प्रज्ञप्ती, तद्यथा-हास्यश्चैव हास्यरतिश्चैव ६। द्वौ कूष्माण्डेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-श्वेतश्चैव, महाश्वेतश्चैव ७ । द्वौ पतङ्गेन्द्रौ प्रज्ञप्ती, तद्यथा-पतङ्गश्चत्र पतङ्गपतिश्चैव ८! ___ ज्योतिष्काणां देवानां द्वौ इन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-चन्द्रश्चैव मृरश्चैव । सौधर्मशानयोः खलु कल्पयो द्वौ इन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-शक्रश्चैव, ईशानश्चैव । एवं सनत्कुमारमाहेन्द्रयोः खलु कल्पयो द्वो इन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा - सनत्कुमारश्चैव, माहेन्द्रश्चैव । ब्रह्मलोकलान्तकयोः खलु कल्पयो द्वा इन्द्रौ प्रज्ञतौ, तद्यथा-व्रह्मा चैव, लान्तकश्चैत्र । महाशुकसहस्रारयोः खलु कल्पयो द्वौ इन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथामहाशुक्रश्चैव, सहस्वारश्चैव । आनताणतारणाच्युतेषु खलु करपेषु द्वौ इन्द्रौ ऋषि और ऋषिपालक ये दो इन्द्र ऋश्बिादी के कहे गये हैं ३ ईश्वर
और महेश्वर ये दो इन्द्र भूतवादी के कहे गये हैं ४ सुवत्स और विशाल ये दो इन्द्र क्रन्दित के कहे गये हैं ५ हास्य और हास्यरति ये दो इन्द्र महाक्रन्दितों के कहे गये हैं ६ श्वत और महाश्वेत ये दो इन्द्र कूष्माण्ड के कहे गये है ७ पतंग और पतंगपति ये दो इन्द्र पतंग के कहे गये हैं ज्योतिष्क देवों के दो इन्द्र इस प्रकार से कहे गये हैं -एक चन्द्र और दूसरा सूर्य सौधर्म और ईशान इन दो कल्पों के शक और ईशान ये दो इन्द्र कहे गये हैं। इसी तरह सनत्कुमार और माहेन्द्र कल्प के सनत्कुमार और माहेन्द्र ये दो इन्द्र कहे गये हैं । ब्रह्मलोक और लान्तक इन दो कल्पों के ब्रह्म और लान्तक ये दो इन्द्र कहे गये है । महाशुक्र और सहस्त्रार हन दो कल्पों के महाशुक्र और सहस्रार અને ઋષિ પાલક છે. ભૂતવાદના બે ઈન્દ્રિોનાં નામ ઈશ્વર અને મહેશ્વર છે કન્દિતના એ ઈન્દ્રાના નામ સુવત્સ અને વિશાલ છે. મહાકન્દ્રિતોનાં નામ હાસ્ય અને હાસ્યરતિ કહ્યાં છે. કૂષ્માંડના બે ઈન્દ્રોનાં નામ શ્વેત અને મહાત કહ્યાં છે. . ૭ પતંગ અને પતંગાપતિ એ બે પતંગના ઈન્દ્ર કહ્યાં છે. ૮ )
તિષ્ક દેના બે ઈન્દ્રોનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે-(૧) ચન્દ્ર અને (૨) સૂર્ય સૌધર્મ અને ઈશાન ઇન્દ્રોનાં નામ શક અને ઈશાન કહ્યાં છે. એજ પ્રમાણે સનસ્કુમાર અને મહેન્દ્ર કપના ઈન્દ્રોનાં નામ સનસ્કુમાર અને મહેન્દ્ર કહ્યાં છે. બ્રહ્મલેક અને લાન્તક કપના ઈન્દ્રોનાં નામ બ્રહ્મ અને લાન્તક છે. મહાશુક અને સહસ્ત્રાર કલ્પના ઈન્દ્રોનાં નામ મહાશુક્ર અને સહસ્ત્રાર છે.
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ ० ३ सू० ३६ द्वीपसमुद्राणामिन्द्र निरूपणम् ५६५ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-प्राणतश्चैव अच्युतश्चैव । महाशुक्रसहस्रारयोः खलु कल्पयोविमानानि द्विवर्णानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-हारिद्राणि चैव शुक्लानि चैव । अवेयकानां देवानां-( अवगाहना ) द्वे रत्नी अर्ध्वमुच्चत्वेन प्रज्ञप्ता ।। मू० ३६ ॥ ..
॥ द्वितीयस्थाने तृतीयोद्देशकः समाप्तः ।। २-३ ॥ टीका-'दो अमरकुमारिंदा ' इत्यादि ।
असुरकुमारादि स्तनितकुमारपर्यन्तानां दशानां भवनपतिनिकायानां मेरुमाश्रित्य दक्षिणोत्तरदिग्द्वयाश्रितत्वेन द्विविधत्वात् विंशतिरिन्द्राः। तत्र चमरो दक्षिणदिग्वर्तिनाम् इन्द्रः, वली तूत्तरदिग्वर्तिनामित्येवं सर्वत्र विज्ञेयम् २० । एवं पिशाये दो इन्द्र कहे गये हैं । आनत प्राणन आरण अच्युत इन कल्पों के प्राणत और अच्युन ये दो इन्द्र कहेगये है तथा महाशुक्र और सहस्रार कल्पों के विमान हारिद्रवर्ण (पीला) और शुक्लवर्ण वाले कहे गये हैं। ग्रैवेयक देवों के शरीर की अवगाहना हि रनिप्रमाण है। ____ असुरकुमार से लेकर स्तनितकुमार तक दश भवनपतिनिकायों के २० इन्द्र है मेरु की दक्षिण और उत्तरदिशा को लेकर भवनपतिनिकाय दो प्रकार के हो जाते हैं इनमें जो दक्षिणदिग्वर्ती भवनपतिनिकाय है उसका इन्द्र ,चमर है और जो उत्तरदिगवर्तीनिकाय है उसका इन्द्र यली है, इस तरह से नागकुमार आदि के विषय में भी दक्षिण और उत्तर दिशा में रहने की अपेक्षा से क्रमशः धरण और भूतानन्दआदि इन्द्रों की व्यवस्था समझना चाहिये। આનત, પ્રાણત, આરણ, અશ્રુત, આ કલપના બે ઇન્દ્રોનાં નામ પ્રાકૃત અને અશ્રુત કહા છે ! ૧૦ | મહાશુક અને સહસ્ત્રાર કલપના વિમાને હારિદ્ર (પીળા) અને સફેદ વર્ણવાળાં કહ્યાં છે. દૈવેયકવાસી દેવના શરીરનું પ્રમાણ બે રનિપ્રમાણ કહ્યું છે.
અસુરકુમારથી લઈને સ્વનિતકુમાર સુધીના દશ ભવનપતિનિકાના ૨૦ ઈન્દ્રો છે. મેરની દક્ષિણ અને ઉત્તર દિશાની અપેક્ષાએ ભવનપતિનિકાયના બે પ્રકાર પડી જાય છે. દક્ષિણ દિશાવત જે ભવનપતિ નિકાય છે તેને ઈન્દ્ર ચમર છે અને ઉત્તર દિશાવર્તી જે ભવનપતિ નિકાય છે તેને ઈન્દ્ર બલિ છે. એજ પ્રમાણે નાગકુમાર આદિના વિષયમાં પણ સમજવું. દક્ષિણ અને ઉત્તર દિશામાં રહેનારા નાગકુમારોના ઈન્દ્રોનાં નામ અનુક્રમે ધરણ અને ભૂતાનંદ સમજવા. એજ પ્રમાણે બાકીના સુપર્ણકુમાર આદિના ઉત્તર અને દક્ષિણના ઈન્દ્રો વિષે પણ સમજવું.
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसत्रे चानारभ्य गन्धर्व पर्यन्तानामष्टानां व्यन्तरनिकायानां द्विगुणत्वात् पोडशेन्द्राः१६ । अप्रज्ञप्तिक (अणपन्निय ) देवानारभ्य पतगदेवान्तानामप्यष्टानामेव व्यन्तरविशेषरूप निकायानां द्विगुणत्वात् पोडशेन्द्रा इति १६ । ज्योतिष्कदेवानां चन्द्रसूर्याणामसंख्यातत्वेऽपि जातिमात्रापेक्षया द्वावेव चन्द्रसूर्याख्याविन्द्रौ २। सौधर्मायच्युतपयन्तानां द्वादशानां कल्पानां दशसंख्यका इन्द्राः १० । इत्येवं सर्वसंकलने चतु:पष्टिरिन्द्रा भवन्तीति । देवाधिकारात्तन्निवासभूतविमानवक्तव्यतामाह-'महासुक्क०' इत्यादि, सर्व सुगमम् । नवर हारिद्राणि पीतानि, शुक्लानि-श्वेतानि । सौधर्मादि .
इसी प्रकार पिशाच से लेकर गन्धर्वतक के आठ व्यन्तरनिकायों के द्विगुण होने से इन्द्र १६ होते हैं। अप्रज्ञप्तिक आदि देव व्यन्तर विशेष हैं । ये भी आठ ही होते हैं । इन आठों के भी एक २ के दो २ इन्द्र होते हैं इस तरह इनके भी १६ इन्द्र होते हैं।
यद्यपि ज्योतिक देवरूप चन्द्र और सूर्य असंख्यात हैं फिर भी जाति मात्रकी अपेक्षासे ही एक चन्द्रको और एक सूर्यको इन्द्र कहा गया हैवैसे तो जितने चन्द्र और सूर्य हैं। सौधर्म से लेकर अच्युत पर्यंत १२ कल्पों के १० इन्द्र हैं। सब मिलकर इन इन्द्रों की संख्या ६४ है।
देवों के अधिकार को लेकर सूत्रकार अब उनके निवासस्थानभूत विमानों के विषय में कथन करते है-क्यों कि देव विमानों में रहा करते हैं (महालुक्क०) इत्यादि-यह सब सुगम है-हारिन्द्र पदसे पीला वर्ण और शुक्लपद से श्वेतवर्ण गृहीत हुए हैं । सौधर्म आदि विमानों " એજ પ્રમાણે પિશાચથી લઈને ગન્ધર્વ પર્યન્તના આઠ વ્યતર નિકાચિમાં પણ પ્રત્યેકના બે ઈન્દ્રોને હિસાબે કુલ ૧૬ ઇન્દ્રો થાય છે. અપ્રજ્ઞપ્તિક આદિ દેવ વ્યન્તર વિશેષ જ છે. તે આઠ પ્રકારના વ્યતર વિશેના પણ બબ્બે ઈન્દ્રો હોય છે, તેથી તેમના કુલ ૧૬ ઈન્દ્રો થાય છે.
જે કે તિષ્ક દે રૂપ ચન્દ્ર અને સૂર્ય તો અસંખ્યાત છે, છતાં પણ જાતિમાત્રની અપેક્ષાએ જ એક ચન્દ્ર અને એક સૂર્યને ઇન્દ્ર કહેવામાં આવેલ છે. આમ તે જેટલા ચદ્ર અને સૂર્ય છે તે સૌ ઈન્દ્રરૂપ જ છે. સૌધર્મથી લઈને અશ્રુત પર્યાના બાર કપના ૧૦ ઇન્દ્રો છે. આ રીતે प्राथा भजीने २०+18+16+२+१८६४ घन्द्रो थाय छे
દેવેને અધિકાર ચાલી રહ્યો હોવાથી હવે સૂત્રકાર તેમના નિવાસસ્થાનરૂપ વિમાનના વિષયમાં પ્રરૂપણ કરે છે, કારણ કે તેઓ વિમાનમાં २४ छ " महामुक्क० " त्याल. मा सूत्रानो मापा सुगम छे, डारिद्रयस्थी પળે વર્ણ અને શુકલપથી વેતવર્ણ ગ્રહણ કરાવે છે. સૌધર્મ આદિ
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुंबा टीका स्था० २ उ० ३ ० ३६ द्वीपसमुद्राणामिन्द्रनिरूपणम्
સદ્દઉં
1
विमानवर्णविषयः क्रमश्चायम् - सौधर्मेशानयोः पञ्चवर्णानि विमानानि । ततो द्वयोः सनत्कुमारमाहेन्द्रयोः कृष्णवर्णवर्जितानि चतुर्वर्णानि । पुनर्द्वयोर्ब्रह्मलोकलान्तकयोः कृष्णनीलवर्णे विहायान्यत्रिवर्णानि । ततः पुनर्द्वयोर्महाशुक्रसहस्रारयोः पीतानि शुक्लानि च । ततोऽनन्तर शुक्लान्येवेति, उक्तञ्च -
" सोहम्मे पंचवन्ना, एक्कगहाणी उवजा सहस्सारो । दो दो तुल्लाकप्पा, तेण परं पुंडरीयाई ॥ १ ॥ " छाया - सौधर्मे पञ्चवर्णानि, एकैकहानिस्तु यावत् सहस्रारः ।
द्वौ द्वौ तुल्यौ कल्पौ तेन परं पुण्डरीकाणि || १ || इति । देवाधिकारादेव द्विस्थानकानुपातिनीं तेषामवगाहनामाह - 'गेवेज्जगाणं ' इत्यादि, ग्रैवेयकानां देवानामवगहना ऊर्ध्वोच्चत्वेन द्वे रत्नी - रत्नि द्वयपरिमिता प्रज्ञप्ता भगवता ॥ सू० ३६ ॥
॥ इति द्विस्थानकस्य तृतीय उद्देशकः समाप्तः || २-३ ॥
के वर्ण इस प्रकार से है सौधर्म और ईशान में पांचों वर्णवाले विमान हैं । सनत्कुमार और माहेन्द्र इन दो कल्पों में कृष्णवर्णवर्जित चारवर्ण वाले विमान हैं । ब्रह्मलोक और लान्तक में कृष्ण, नील वर्ण वर्जित तीन वर्णवाले विमान है महाशुक्र और सहास्रार देवलोक में पीत और शुक्लवर्णवाले विमान है । इनके बाद शुक्लवर्णके ही विमान हैं । कहा भी है - " सोहम्मे पंचचन्ना " इत्यादि ।
यहां द्विस्थानों का प्रकरण चल रहा है इसलिये ग्रैवेयक निवासी देवों की ही यहाँ शरीरावगाहना कही गई है कि - " गेवेजगाणं " ग्रैवेयक देवोंकी शरीरावगाहना ऊँचाईकी अपेक्षा रत्निप्रमाण है || सू० २६ ॥ दूसरे स्थानकका तीसरा उद्देशा संपूर्ण ।। २-३
વિમાનાનાં વધુ આ પ્રમાણે છે-સૌધમ અને ઇશાનમાં પાંચે વર્ણવાળા વિમાને છે. સનત્કુમાર અને માહેન્દ્ર કામાં કૃષ્ણવર્ણ સિવાયના ચારે વણુનાં વિમાના છે બ્રાલેાક અને લાન્તકમાં કૃષ્ણ અને નીલવર્ણ સિવાયના ત્રણે વર્ષોંનાં વિમાના છે. મહાશુષ્ક અને સહસ્રાર કલ્પમાં પીત અને શુકલ વણુનાં વિમાના છે. ત્યારપછીનાં કામા શુકલવર્ણવાળાં જ વિમાને છે. કહ્યું પણ છે કે— " सोहम्मे पचवन्ना " धत्याहि.
એ સ્થાનાના અધિકાર ચાલતા હાવાથી ત્રૈવેયકનિવાસી દેવાની જ शरीरावगाडुना भड़ीं अष्ट श्वासां भावी छे. " गेवेन्जगाणं " चैवेय निवासी દેવાના શરીરનું પ્રમાણુ–ઉંચાઈની અપેક્ષાએ એ રત્નિપ્રમાણુ કહ્યું છે. ૫ સૂ. ૩૬ll ખીન સ્થાનકના ત્રીજે ઉદ્દેશક સપૂર્ણ ૫ ૨-૩ ॥
}:
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानासूत्र
-
अथ चतुथोंदेशकः प्रारभ्यतेगतस्तृतीय उद्देशकः, साम्प्रतं चतुर्थः प्रारभ्यते, अस्य च जीवाजीवनिरूपममतिबद्धस्य पूर्वेण सहाऽयमभिसम्बन्धः-पूर्वस्मिन्नुदेशके पुलधर्मा जीपवर्माश्वाभिहिताः, यत्र तु 'सर्वजीवाजीरात्मक ' मितिवाच्यम् , अनेन सम्बन्धन प्राप्त स्यास्योद्देशकस्येमान्यायानि पञ्चविंशतिः मूत्राणि-' समयाडवा' इत्यादि। ___ एवमनन्तरमुत्रेण चायं सम्बन्धः-तृतीयोदेश करयान्तिममने जीवविशेषाणामु. चत्वपक्षणो धर्मो निरूपितः, अत्र तु धर्माधिकारादेव समयादिस्थितिलक्षणो धर्मों जीवाजीवसम्बन्धी जीवाजीवतया धर्ममिगोरभेदेनोच्यते, तत्र यावन्तः काल
चौधा उद्देशेका प्रारंभ तृतीय उद्देश समाप्त हो चुका, अब चौथा उद्देशा प्रारंभ होता है इसमें जीव और अजीव का निरूपण हुआ है-तृतीय उद्वेशे के साथ इस का संबंध इस प्रकार से है-तृतीय उद्देश में पुलधर्म और जीव धर्म कहे गये हैं यहाँ सब जीवात्मक है यह कहनाहै इमी संबंध से प्राप्त उस उद्देशक के ये " समथाइ वा" इत्यादि २५ सूत्र है।
इन सूत्रोंका भी अनन्तर सूत्र के साथ ऐसा सम्बन्ध है कि तृतीय उद्देशक के अन्तिम सूत्र में जीव विशेषों का उच्चत्वरूप धन निखपित हुआ है, परन्तु यहां धर्म के अधिकार को लेकर ही जीवाजीव संबंधी समयादि स्थितिरूप जो धर्म और धर्मी के अभेद की अपेक्षा से जीवा जीवल्प से कहा जाने वाला है सो इनमें जितने भी काल के प्रमाण हैं
ચોથે ઉદેશક પ્રારંભ ત્રણ ઉદ્દેશક પૂરો થયે, હવે ચોથા ઉદ્દેશકનો પ્રારંભ થાય છે. આ ઉદ્દેશકમાં જીવ અને અજીવનું નિરૂપણ થયું છે. ત્રીજા ઉદ્દેશક સાથે આ ઉદ્દે શકને સંબંધ આ પ્રમાણે છે-ત્રીજા ઉદ્દેશમાં પુદ્ગલધર્મ અને ધર્મનું કથન કર્યું છે. અહીં એ કહેવાનું છે કે બધાં દ્રવ્ય જીવ અને અજીરરૂપ છે. भा सधने अनुसक्षीने " समयाइ वा" इत्याहि २५ सूत्री मी આપવામાં આવ્યાં છે.
આ સૂત્રને આગલા સૂત્ર સાથે આ પ્રકારનો સંબંધ છે–ત્રીજા ઉદ્દેશકના છેલા સૂત્રમાં જીવવિશેની ઉંચાઈરૂપ ધર્મનું નિરૂપણ થયું છે. પરંતુ અહીં ધર્મના અધિકારને અનુલક્ષીને જ જીવાજીવ સંબંધી સમયાદિ સ્થિતિરૂપ જે ધર્મ છે તેને ધર્મ અને ધર્મના અભેદની અપેક્ષાએ જીવાજીવ રૂપે પ્રકટ કરવામાં આવવાનું છે. કાળના જેટલાં પ્રમાણ છે એ સૌ પ્રમાણમાં
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
घाटीका स्था०२ उ०४ खू० ३७ समयादिनां निरूपणम्
प्रमाणास्तेषां सर्वे पायाद्यः परमसूक्ष्मः समय इति तमधिकृत्य कालप्ररूपणामाह
समयाइ वा ' इत्यादि ।
"
વર
मूलम् - समयाइ वा आवलियाइ वा जीवाइ य अजीवाइ य पच्चइ १ | आणपाणूइ वा थोवाइ वा जीवाई य अजीवाइ य पच्चइ २ । खनाइ वा लवाइ वा जीवाइ य अजीवाइ य पच्चइ ३ | एवं मुहुत्ताइ वा, अहोरताई वा४, पखाइ वा मासाइ वा ५, उद्धति व अयणाड़ वा६, संत्र
छराइ वा जुगाइ वा७, वासस्याइ वा वाससहस्साइ वाद, वासस्यसहस्साइ वा वासकोडीन वा९, पुव्यंगाइ वा घुधाइ वा १०, तुडियंगाइ वा तुडियाइ वा ११, अडडंगाइ वा अडडाइ वा १२, अववंगाइ वा अववाइ वा१२, हूहू अंगाई वाहूहूयाइ वा १४, उप्पलंगाइ वा उप्पलाइ वा १५, पउमंगाइ वा पउमाइ वा१६, णलिगंगाइ वा गलिणाइ वा १७, अच्छणिकुरंगाइ वा अच्छणिउराइवा १८, अउयंगाइ वा अउचाइ वा १९, उयंगाइ वा णउयाइ वा २०, पउयंगाइ वा पउयाइ वा २१, चूलियंगाइ वा चूलियाइ वा२२, ससिपहेलि चंगाइ वा सीसपहेलियाइ वा २३, पलिओवमाइ वा सागरोवमाइ वा २४, उस्सप्पिणीति वा ओसप्पिणीति वा जीवाइ य अजीवाइ य पवुच्चइ ॥ सू० ३७ ॥
छाया - समया इति वा आवलिका इति वा जीवा इति च अजीवा इति च प्रोच्यते १ | आनमाणा इति वा स्वोका इति वा जीवा इति च अजीवा इति च मोच्यते २ | क्षणा इति वा लवा इति वा जीवा इति च अजीवा इति च मोच्यते ३ । एवं मुहूर्ता इति वा अहोरात्र इति वा ४, पक्षा इवि वा मासा इति वा ५,
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
red
स्थाarres
ऋत इति वा अयनानीति वा ६, संवत्सरा इति वा युगा इति वा ७, वर्षशता नीति वा वर्षसहस्राणीति वा ८, वर्षशतसहस्राणीति वा वर्ष कोटय इति वा ९, पूर्वाङ्गानीति वा पूर्वाणीति वा १०, त्रुटिताङ्गानीति वा त्रुटितानीति वा ११, अटटाङ्गनीति वा अटटानीति वा १२, अववाङ्गानीति वा अववानीति वा १२,
कानी वा कानीति वा १४, उत्पलाङ्गानीति वा उत्पलानीति वा १५, पद्माङ्गनीति वा पद्मानीति वा १६, नलिनाङ्गानीति वा नलिनानीति वा २७, अक्षनिकुराङ्गनीति वा अक्षनिकुराणीति वा १८, अयुताङ्गानीति वा अयुतानीति वा १९, नयुताङ्गानीति वा नयुनानीति वा २०, प्रयुताङ्गानीति वा प्रयुतानीति वा २१, चूलिकाङ्गानीति वा चूलिका इति वा २२, शीर्ष प्रहेलिकाङ्गानीति वा शीप महेलिका इति वा २३, पल्योपमानीति वा सागरोपमागीति वा २४, उत्सर्पिण्य इति वा अवसर्पिण्य इति वा जीवा इति च अजीवा इति च प्रोच्यते । टीका -' समयाइ वा ' इत्यादि - समया इति वा ।
'समयाः' इत्यत्र अतीतादिविवक्षया बहुत्वाद् बहुवचनम् । एवं सर्वत्र विज्ञेयम् समयः-पटशाटिकापाटनकमलदलगत प्रतिभेद - तारयन्त्रशब्दसं चरणाद्यने कोदाहरणो उन सब में सब से प्रथम परमसूक्ष्म समय है अतः इसी बात को लेकर सूत्रकार ने यहां काल की प्ररूपणा की है
6
'समयाह वा आवलियाह वा ' इत्यादि
टीकार्थ- समय अथवा आवलिका ये जीव और अजीवरूप कहे गये हैं इसकथन का तात्पर्य ऐसा है कि यहां जो “समयाः " ऐसा बहुवचन रखा गया है वह अतीनादि समयों में बहुता होने की विवक्षा से रखा गया है इसी तरह से अन्यत्र भी जानना चाहिये यह समय परम सूक्ष्म होना है इसका खण्ड नहीं हो सकता है यह निररूप होता है - तथा यह काल विशेषरूप होता है समय की सत्ता के अनुमापक पट - સૌથી વધારે સૂક્ષ્મ સમય છે. તે કારણે સૂત્રકાર હવે સમય આદિ રૂપ કાળની नीचे प्रमाणे अ३पा रे छे " समवाइ वा आवलियाइ वा " इत्यादि.
સમય અથવા આવલિકા, એ બન્નેને જીવ અને અજીવરૂપે પ્રકટ કર વામાં આવેલ છે આ કથનનું તાત્પર્ય નીચે પ્રમાણે છે—
सहीं " समया: ” · સમયે એવું મહુવચન વાપરવામાં આવ્યું છે તે અનીત ( ભૂતક ળ ) આદિ સમયેામાં મહુત્તા હેાવાની અપેક્ષાએ વપરાયું છે, એજ પ્રમાણે અન્યત્ર પણ સમજવું આ સમય અતિશય સૂક્ષ્મ હોય છે, તેના વિભાગ થઈ શકતા નથી, તે નિરવયરૂપ હોય છે, તથા તે કાળવિશેષ રૂપ ગણુાય છે. સમયની સત્તાના અનુમાપક ( માપવાના સાધનરૂપ) પદ્મ
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ ० ४ सु० ३७ समयादीनां निरूपणम् ४७१ पलक्षितः परममुक्ष्मोऽभेयो निरवयव कालविशेषः । यथा पटशादिकापाटने पूर्व प्रथमतन्तुच्छेदो भवति, तत्राप्येकतन्तावसंख्याताः पक्षमसंघाता वर्तन्ते, एव चेकस्मिन् समये यावन्तः संघाताच्छियन्ते तैरनन्तैः संघातः स्थूलतर एक एव संघातो विवक्ष्यते, एतादृशाश्च स्थूलतराः संघाता एकैक्रस्मिन् पक्ष्मण्यसख्याता भवन्ति, तेषां क्रमेण छेदने असंख्यातसमयैरेवोपरितनपक्षमच्छेदो भवत्येकस्य पक्ष्मणच्छेदने । यावान् कालो व्यत्येति तस्यासंख्याततमोऽशः समय उच्यते। समयस्य विशेपव्याख्याजिज्ञासुभिरुपासकदशाङ्गमूत्रस्य प्रथमसूत्रे मत्कृतायामगारधर्मसञ्जीवनीटीकायां शाटिका का पाटन, कमल के शतदलों (सो दल) पत्र का छेदन और तारयन्त्र शब्द संचारण आदि अनेक उदाहरण हैं-हम जब पटशाटिका को फाडते हैं तब हमें प्रतीत तो ऐसा ही होता है कि पटशाटिका बहुत ही शीघ्रता से फट गई है-परन्तु ऐसा नहीं है क्योंकि पटशाटिका जब फाडी जाती है तब उस समय उसका प्रथम तन्तु फटता है इस प्रथम तन्तु में भी असंख्यात पक्ष्म संघात होते हैं एक समय में जितने संघात छिदते हैं फटते हैं-उन अनन्त संघातों का स्थूलतर एक ही संघात विवक्षित होता है-ऐसे स्थूलतर संघात एक पक्ष्म में असंख्यात होते हैं इस क्रम से छेदन होने पर असंख्यातसमयों में ही उपरितन पक्ष्म का छेदन होता है-इस तरह एक पक्ष्म के छेदने में जितना काल लगता है उसका असंख्यातवां अंश ही समय कहा गया है इस समय की विशेष व्याख्या के इच्छुकों को उपासकदशाङ्ग की आगारसंजीवनी टीका के શાટિકાનું પાટન (વસ્ત્રને ફાડવાની ક્રિયા ), કમલન શતદલેનું છેદન, અને તારયંત્ર શબ્દ સંચારણ આદિ અનેક ઉદાહરણ છે જ્યારે આપણે કોઈ વસ્ત્રને ફાડીયે છીએ, ત્યારે આપણને એવું લાગે છે કે તે વસ્ત્ર ઘણું જ ઓછા સમયમાં ફાટી જાય છે, પરંતુ તે માન્યતા બરાબર નથી, કારણ કે જ્યારે તે પટશાટિકાને (વરુને) ફાડવામાં આવે છે, ત્યારે (તે સમયે) તે તેને પ્રથમ તત ફાટે છે તે પ્રથમ તંતુમાં પણ અસંખ્યાત પક્ષમ (અતિ બારીકમાં બારીક) સંઘાત હોય છે. એક સમયમાં જેટલા સંઘાત છેદાય છે–ફાટે છે તે અનન્ત સંઘાતને સ્થૂલતર એક જ સંઘાત વિવલિત હોય છે એવાં શૂલતર સંઘાત એક પલ્મમાં અસ ખ્યાત હોય છે આ ક્રમે છેદન થતાં થતાં અસંખ્યાત સમયમાં જ ઉપરિતન ( સૌથી ઉપરના) પક્ષમનું છેદન થાય છે આ રીતે એક પલ્મના છેદનમાં જેટલો કાળ લાગે છે તેના અસ ખ્યાતમાં અંશરૂપ કાળને સમય કહે છે આ સમયની વિશેષ વ્યાખ્યા જાણવાની ઇચ્છાવાળા પાઠકએ ઉપાસકદશાંગના પહેલા સૂત્રની અગાસંજીવની ટીકા
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७२
स्थानासूत्रे विलोकनीयम्। तथा-असंख्यानसमयसमुदायात्मिकैकाऽऽालिका, सा च क्षुल्लकमधग्रहणकालस्य पट्पञ्चाशदुत्तरद्विशततमभागभूता । समया इति वा आवलिका इति वा यः कालपदार्थस्तदविरोधेन जीवा इति च जीवपर्यायत्वात् पर्यायपर्यायिणोश्च कथञ्चिद भेदात् , तथा अनीपानां पुद्गलादीनां पर्यायत्वाद् अनीया इति व पोच्यते । समयादयो जीवादिव्यतिरेकमाजो न भवन्ति, तथादिसादि सपर्यवसानादिभेदभिन्ना या जीवाजीवादीनां स्थितिस्तदभेदा: समयादयः सन्ति । सा च स्थिति वाजीवयोधः, स धर्मश्च धर्मिणो नात्यन्त भेटवान् , अतो धर्मधर्मिणोरभेदोपचारात् समया आवलिकाच जीवाजीवत्वेन व्ययदिश्यन्ते । प्रथम सूत्र की टीका में अवलोकन करना चाहिये। तथा असंख्यात सत्रयों की एक आवलि का होती है-यह आवलिका क्षुल्लक मनग्रहणरूप काल की२५६ वें भागरूप पड़ती है, समय अथवा आवलिकास्प जो कालविशेष है लो इनके साथ जीवादिका कोई विरोध नहीं है अतः थे जीव के पर्यायरूप हैं और पर्याय और पर्यायी में कथंचित् अलेदमान्य हुआ है इसलिये ये जीव और अजीव आदिरूप कहे गये हैं। समयादिक जीवादिक से भिन्न नहीं है इस कथन का भाव ऐसा है कि सादि लपर्यवसान आदि भेबाली जो जीराजीवादिकों की स्थिति है उम्ली के भेद तो समयादिक हैं यह स्थितिजीव और अजीव की धर्मरूप है यह धर्म अपने धर्मी से अत्यन्त मेद वाला नहीं होता है इसलिये धर्म और धर्मा में अलेदोपचार से सलर और आवलिका ये सब जीव और अजीवरूप से व्यपदेश को प्राप्त हो जाते हैं। यदि धर्म का धर्मी ले अत्यन्त भेद माना जायगा तो वह उमसे सर्वथा विप्रकृष्ट વાંચી લેવી. અસંખ્યાત સમયેની એક અવિલિકા થાય છે. આ આવલિકા મુલક ભવગ્રહણ૩૫ કાળના ૨૫૬ માં ભાગપ્રમાણ હોય છે. સમય અથવા આવલિકારૂપ જે કાળવિશેષ છે, તેમની સાથે જીવાદિકને કઈ વિરોધ નથી તેથી તેઓ જીવની પર્યાયરૂપ છે અને પર્યાય અને પર્યાયીમાં કંઈક અંશે અભેદ માનવામાં આવે છે, તેથી તેમને જીવ અને અજીવ અદિરૂપે કહેવામાં આવ્યા છે. સમયાદિક જીવાદિકથી ભિનન નથી.” આ કથનનો ભાવ નીચે પ્રમાણે છે.
સાદિ સપર્યવસાન (અન્ત યુકત) આદિ ભેદવાળી જીવાદિકની જે સ્થિતિ છે, તેના જ ભેદ તે સમયાદિક છે. આ સ્થિતિ જીવ અને અજીવના ધર્મરૂપ છે. આ ધર્મ પિતાના ધર્મ કરતાં અત્યત ભેદવા હોતા નથી તેથી ધર્મ અને ધમમાં અપચારની અપેક્ષાએ સમય અને આવલિકા જીવ અને અજીવ રૂપ વ્યવહારને પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. જે ધર્મને ધર્મથી અત્યન્ત ભેદ માનવામાં આવે, તો તેના કરતાં બિલકુલ ભિન્ન થઈ જવાને
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७३
सुधा टीका स्था० २ उ० ४ सू० ३७ समयादीनां निरूपणम् अत्यन्तभेदे हि विप्रकृष्टधर्म मात्रोपलब्धौ प्रतिनियतधर्मिविषयः संशयो न स्यात् , तदन्येभ्योऽपि तस्य भेदाविशेषात् । दृश्यते च यदा कश्चित् हरिततरुतरुणशाखाप्रसरविवरान्तरतः किमपि शुक्लं पश्यति तदा 'किमियं पतोका किं वा वलाका?। इत्येवं प्रतिनियतधर्मिविषयः संशय इति । अभेदेऽपि सर्वथा संशयानुत्पत्तिरेव, गुणग्रहणत एव तस्यापि गृहीतत्वादिति । इह त्वभेदनयाश्रयणात्--' जीवाइ य' इत्याधुक्तम् । इह च समयावलिकालक्षणपदार्थद्वयस्य प्रत्येकं जीवाजीवात्मकतया -भिन्न हो जाने के कारण उसकी उपलब्धि होने पर प्रतिनियत धर्मीविषयक जो संदेह होता है वह नहीं हो सकेगा, क्यों कि वह जिस प्रकार से विवक्षित धर्मी से भिन्न है उसी प्रकार से वह अन्य अविवक्षित धर्मी से भी भिन्न है तो फिर वह प्रतिनियतधर्मीविषयक ही संदेह को क्यों उत्पन्न करेगा अन्य धर्मीविषयक संदेह को उसी काल में वह क्यों नहीं उत्पन्न करेगा अवश्य ही उत्पन्न करेगा प्रतिनियत वस्तु विषयक संदेह होता नहीं है ऐसा तो नहीं हम जब बहूत दूर से हरे वृक्ष की शाखाओं के मध्य में कोई सफेद वस्तु देखते हैं तो हमें ऐसा संदेह होता ही है -कि क्या यह पताका है या बलाका (बगलोंकी पंक्ति) है ? यदि धर्मकोधर्मी से सर्वथा अभिन्न ही माना जायगा-तभी प्रतिनियतवस्तु विषयक संदेह उत्पन्न नहीं हो सकेगा क्यों कि गुणके ग्रहणसे उससे अभिन्न उस वस्तु का ग्रहण हो ही जावेगा इसी कारण अभेदनय के आश्रयण से "जीवाइ य" इत्यादि पाठ कहा गया है। यहां ये समय आवलिकारूप पदार्थद्वय કારણે તેની ઉપલબ્ધિ (પ્રાપ્તિ) થતાં પ્રતિનિયત ધર્મિવિષયક જે સંદેડ થાય છે તે નહીં થઈ શકે, કારણ કે જે પ્રકારે તે વિવણિત ધમીંધી ભિન્ન છે એજ પ્રકારે તે અવિક્ષિત ધર્મથી પણ ભિન્ન છે, તે પછી તે પ્રતિનિયન ધર્મિ વિષયક જ સંદેડ કેમ ઉત્પન્ન કરશે? અન્યધમિવિષયક સંદેહ એજ કાળે તે કેમ નહીં ઉત્પન્ન કરે ? અવશ્ય ઉત્પન્ન કરશે જ પ્રતિનિયત વસ્તુવિષયક સંદેહ ઉત્પન્ન ન થતો હોય એવી વાત તો બનતી નથી આપણે જ્યારે લીલા વૃક્ષની શાખાઓના મધ્યભાગમાં કોઈ સફેદ વસ્તુને દેખીએ છીએ ત્યારે આપણને એવે સદેહ થાય છે કે તે પતાકા છે કે બગલાની પંક્તિ છે? જે ધર્મને ધર્મીથી સર્વથા અભિન્ન જ માનવામાં આવે તે પણ પ્રતિનિયત વસ્તુવિષયક સદેહ ઉત્પન્ન નહીં થઈ શકે, કારણ કે ગુણના ગ્રહણથી તે ગુણથી અભિન્ન એવી તે વસ્તુ ગ્રહણ થઈ જ જશે. એજ કારણે અભેદ નયને આધારે “जीवाइ य" त्यादि काम माव्येछे. महाते समय भने भापविला
था ६०
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७४
स्थानाङ्गसूत्रे भणनाद् द्विस्थानकावतारो विज्ञेयः । एवमुत्तरसूत्राण्यपि ज्ञेयानि । विशेषतु वक्ष्यामः- आणापाणूति वा' इत्यादिना आनप्राण.-उच्छवासनिःश्वासकाला, स च संख्यातावलिकाप्रमाणः । उक्तञ्च-" हट्ठस्स अणवगल्लस्स, निरुवकिस्स जंतुणो ।
एगे ऊसासनीसासे एस पाणुत्ति बुच्चई ।। १ ॥” इति । छाया-हटस्थानवग्लानस्य, निरुपक्लिष्टस्य जन्तोः ।
एक उच्छ्वासनिःश्वासः, एष माण इत्युच्यते ।। १ ।। इति । यद्वा-द्विपञ्चाशदधिकत्रिचत्वारिंशन्छत (४३५२ ) संख्यकावलिकापरिमित एक आनमाण इति वृद्धाः। जीव अजीवरूप हैं इस प्रकार के कथन से द्विस्थानक में उनका अवतार हुआ है ऐसा जानना चाहिये इसी तरह से आगे के स्त्रों को भी जानना चाहिये १ । “अणपाणूह वा थोचाइ वा जीवाह य अजीवाद य" इत्यादि । श्वासोच्छ्वोस अथवा स्तोक ये सब भी जीवरूप और अजीवरूप हैं उच्छ्वासनिःश्वास काल का नाम आनप्राण है। यह उच्छ्वास निःश्वास काल संख्यात आवलिका प्रमाणरूप होता है। कहा भी है" हहस्स अणवगल्लस्स" इत्यादि ।
जो मनुष्य दुष्ट अर्थात् उत्साहयुक्त हो तथा अनवग्लान ग्लानिरहित अर्थात् नीरोगी हो, तथा निरूपक्लिष्ट अर्थात् मानसिक और फौटुम्बिक क्लेश से रहित हो, ऐसे मनुष्य के एक उच्छ्चोस निश्वास को प्राण कहते हैं ॥१॥ __ अथवा-४३५२ आवलिझाप्रमाण एक आनप्राण होता है ऐसा રૂપ બે પદાર્થોને જીવ અવરૂપ પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. આ પ્રકારના કથનને લીધે દ્રિસ્થાનમાં બે બેલ) તેમની ગણતરી કરવામાં આવી છે, એમ સમજવું. એ જ પ્રમાણે પછીનાં સૂત્રે વિષે પણ સમજવું. ૫ ૧ |
" आणपाणूइ वा थोवाइ वा जीवाइ य अजीवाइ य " त्याह
શ્વાસોચ્છવાસ અને સ્તક પણ છવરૂપ અને અજીવરૂપ છે ઉશ્વાસ નિશ્વાસકાળનુ નામ આનપ્રાણ છે. તે ઉચ્છવાસ નિઃશ્વાસકાળ સંખ્યાત આવलिप्रमाणु उत्य छे. ४युं पY छ-" हदुस्स अणवगल्लस्स" ध्याह
જે મનુષ્ય ઉત્સાહયુક્ત હોય, અનવગ્લાન (ગ્લાનિરહિત અથવા ની રેગી) હોય, તથા નિરુપકિલણ (માનસિક અને કૌટુંબિક કલેશથી રહિત) હોય, એવા મનુષ્યના એક ઉચ્છવાસ નિઃશ્વાસને પ્રાણ ફહે છે. ૧ છે
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुंधा टीका स्था० उ०४ सू० ३७ समयादीनां निरूपणम्
४७५ उक्तश्चतैः-" एगो आणापाणू , तेयालीसं सया उ वावन्ना ।
____ आवलियपमाणेणं, अणंतनाणीहिं निदिहो ॥ १ ॥” इति । छाया-एक आनप्राणः त्रिचत्वारिंशच्छतानि द्विपञ्चाशत् ।।
___आवलिकाप्रमाणेल, अनन्तज्ञानिभिनिर्दिष्टः ॥ १ ॥ इति । स्तोकः-सप्तानमाणप्रमाणः । क्षण:-संख्यातानप्राणप्रमाणः-लवा-सप्तस्तोकप्रमाणः । एवमिति, एवं-यथा प्राक्तनसुत्रत्रये 'जीवा इति च अजीवा इति च मोच्यते इति पाठो भणितस्तथैवेतःप्रभृति सर्वेत्तरसूत्रोपु बोध्य इत्यर्थः । मुहूर्तः -सप्तसप्ततिलवप्रमाणः, उक्तश्च-" सत्त पाणाणि से थोवे सत्त थोवाणि से लवे ।
लवाणं सत्तहत्तरिए, एस मुहुत्ते रियाहिए ॥ १ ॥ तिणि सहस्सा सत्त सयाणि तेवत्तरि चऊसासा ।
एस मुहत्तो भणिभो, सम्वेहि अणंतनाणीहि ॥ १॥" (भ०१ श० १३ उ) छाया-सप्त प्राणाः स स्तोका, सप्तस्तोकाः स लवः ।
लवानां सप्तसप्ततिः, एष मुहूत्तों व्याख्यातः ।। १ ।। त्रीणि सहस्राणि सप्तशतानि त्रिसप्तति श्वासोच्छ्वासाः।
एष मुहूत्तों भणितः, सबै रनन्तज्ञानिभिः ।। २ ।। इति । वृद्धजन कहते हैं कहा भी है-" एगो आणापाणू तेपालीसं" इत्यादि ।
सात आनप्राण प्रमाण एक स्तोक होता है। संख्यात आनप्राणप्रमाण एक क्षण होता है । सात स्तोक प्रमाण एक लव होता है।
जिस प्रकार पहिले के इन तीन सूत्रों में "जीवा इति च अजीवा इति च प्रोच्यते" ऐसा पाठ कहा गया है उसी प्रकार से " एवं मुहुत्ताइ वा अहोरत्ताइ वो, पक्खाइ वा मालाइ बा" इत्यादि २४ वें सूत्रतक “जीवा इति च, अजीवा इति च प्रोच्यते" इस पाठ का आयोजन करना चाहिये ७७ लवों का एक मुहर्त है।
અથવા ૪૩૫૨ આવલિકા પ્રમાણુ એક આનપ્રાણ હોય છે, એવું વૃદ્ધજને ४९ छे ४यु ५ छ-" एगो आणापाणू तेयालीसं " त्याल.
સાત આનપ્રાણ પ્રમાણે એક સ્તાક હોય છે. સંખ્યાત આનપ્રાણ પ્રમાણ એક ક્ષણ હેય છે, અને સાત સ્તોકપ્રમાણે એક લવ હોય છે.
२ शते मा १ सूत्र साथे “जीवा इति च, अजीवा इति च प्रोच्यते" मा सूत्रा भावामा माव्य। छे, मे प्रमाणे “ एवं मुहत्ताइवा अहोर ताइवा, पक्खाइ वा मासाइ वो" त्याहि २४ मां सूत्र सुधा जीवा इति च, अजीवा इति च प्रोच्यते " मा पार्नु मायोन ४२ नये, ७७
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानानसूत्रे
अहोरात्रः - त्रिंशन्मुहूर्त्तममाणः । पक्षः पञ्चदशाहोरात्रयमाणः मासः - पक्षढयम् । ऋतुः-मासद्वयप्रमाणः वसन्तादिरूपः । अयनम् - ऋतुत्रयपरिमितम् । संवत्सरः- अयनद्वयप्रमाणः । युगम् - पञ्चसंवत्सराणि । वर्षशतादीनि प्रसिद्धानि । पूर्वाङ्गम् - चतुरशीतिलक्षच प्रमाणम् । पूर्वम् - पूर्वाङ्गमेव चतुरशीतिलक्षगुणितम् । पूर्वपरिमाणं यथा
46
છંદ
पुव्वस्स उ परिमाणं, सयरिं खलु होंति कोडिलक्खाओ । छपन्नं च सहस्सा, बोद्धव्वा वास कोडीणं ॥ १ ॥ इति ॥ छाया - पूर्वस्य तु परिमाणं, सप्ततिः खलु भवन्ति कोटिलक्षाः । षट्पञ्चाशच्च सहस्राणि, बोद्धव्यानि वर्षाणां कोटयः ॥ १ ॥
अङ्कतोऽपि च - ७०५६०००००००००० । सप्ततिः, तदुपरिपट्पञ्चा शत्, तदुपरि च दशशून्यानि स्थापनीयानीति । त्रुटिताङ्गं चतुरशीति-लक्षगुणित
कहा भी है- " सत्त पाणाणि से थोवे " इत्यादि ।
तीस मुत्तों का एक अहोरात्र होता है । १५ अहोरात्रों का एक पक्ष होता है दो पक्षों का एक मास होता है दो मास की एक वसन्तादि ऋतु होती है। तीन ऋतुओं का एक अयन होता है दो अयनों का एक संवत्सर होता है पांच संवत्सरों का एक युग होता है वर्षशत आदि प्रसिद्ध ही हैं । ८४ लाख वर्षो का एक पूर्वाङ्ग होता है, ८४ लाख पूर्वाङ्ग का एक पूर्व होता है। पूर्व का प्रमाण ऐसा ही कहा गया है- " पुव्वस्स उ परिमाण" इत्यादि । तात्पर्य इस गाथा का ऐसा है कि ८४ लाख को ८४ लाख से गुणा किया जाता है तब इसमें वर्षों की संख्या का प्रमाण ७०५६०० ०००००००० सत्तर लाख करोड़ छप्पन हजार करोड़ वर्ष जब होता है तब एक पूर्व होता है, पूर्व का जितना प्रमाण होता है उसे सवानुं भुहूर्त्त थाय छेउछु पशु छे-" सत्त पाणाणि से थोवे " इत्यादि. ૩૦ મુહૂર્તોના એક દિવસરાત ( અહેારાત્ર) થાય છે. ૧૫ અહેારાતાના मे पक्ष ( यवाडियं ) थाय छे में पक्षानी थे! भास थाय छे. मे भासनी વસતાદિ એક ઋતુ થાય છે. ત્રણ ઋતુએનું એક અયન થાય છે અને એ અયનનું એક સંવત્સર ( વર્ષ ) થાય છે . પાંચ સ’વત્સરાને એક યુગ થાય છે. ૮૪ લાખ વર્ષોંનું એક પૂર્વાંગ થાય છે અને ૮૪ લાખ પૂર્વાંગાના એક પૂ થાય છે. પૂર્વનું પ્રમાણ पुत्रस्य उ परिमाणं " इत्यादि सूत्र द्वारा मा प्रार ખતાવ્યુઃ-૮૪ લાખને ૮૪ લાખ વડે ગુણતાં જે ૭૦૫૬૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦ એક પૂતુ વર્ષ પ્રમાણુ સિત્તેર લાખ કરોડ, છપ્પન હજાર કરોડ છે તે કાળને એક પૂર્વ કહે છે. એક પૂર્વનું જેટલું પ્રમાણુ કહ્યું છે
<<
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा
टीका स्था० २ उ० ४ सू० ३७ समयादीनां निरूपणम्
पूर्वपरिमाणम् | एवं त्रुटितादिषु पूर्वस्य पूर्वस्य संख्यानस्य चतुरशीतिलक्षगुणनेनोत्तरमुत्तर संख्यानं भवति । एवं शीर्ष महेलिका पर्यन्तं विज्ञेयम् । तस्यां चतुर्नवत्यधिकमङ्कस्थानशतं भवति । अत्र गाथा
४७७
८४ लाख से गुणा करने पर एक त्रुटिताङ्ग का प्रमाण होता है, ८४ लाख त्रुटितांग का एक त्रुटित होता है, ८४ लाख त्रुटितों का एक अटटाङ्ग होता है, ८४ लाख अष्टांग का एक अटट होता है ८४ लाख अटट का एक अववांग होता है, ८४ लाख अववाङ्ग का एक अवव होता है चौरासी लाख अवध का एक हूहूकांग होता है, चौरासी लाख हूहूकांग का एक हूहूक होता है, चौरासी लाख हूहूक का एक उत्पलाङ्ग होता है, चौरासी लाख उत्पलॉग का एक उत्पल होता है, चौरासी लाख उत्पल का एक पांग होता है, चौरासी लाख पद्मांग का एक पद्म होता है, चौरासी लाख पद्म का एक नलिनांग होता है, चौरासी लाख नलिनांग का एक नलिन होता है, चौरासी लाख नलिन का एक अक्षिनिकुराङ्ग होता है, चौरासी लाख अक्षिनिकुरांग का एक अक्षिनिकुर होता है, चौरासी लाख अक्षिनिकुर का एक अयुतांग होता है, चौरासी लाख अयुतांग का एक अयुत होता है। चौरासी लाख अयुत का एक नयुतांग होता है, चौरासी लाख नयुतांग का एक नयुत होता है, चौरासी लाख नयुत का एक प्रयुतांग होता है, चौरासी लाख प्रयुतांग का एक प्रयुक्त होता
એટલા પ્રમાણુને ૮૪ લાખ વડે ગુણવાથી એક ત્રુટિતાંગ પ્રમાણુકાળ થાય છે. ૮૪ લાખ ત્રુટિતાંગનું એક ત્રુટિત થાય છે. ૮૪ લાખ ત્રુટિતાનું એક અટટોગ થાય છે અને ૮૪ લાખ અટટાગોનું એક અટટ થાય છે. ૮૪ લાખ અટટના એક અવવાગ થાય છે અને ૮૪ લાખ અવાંગનું એક અવવ થાય છે. ૮૪ લાખ અવવનું એક હૂહૂકાંગ થાય છે અને ૮૪ લાખ હૂહૂકાંગનું એક હુક થાય છે. ૮૪ લાખ ટૂંકનું એક ઉપલીંગ થાય છે અને ૮૪ લાખ ઉપલાંગનું એક ઉત્પલ થાય છે. ૮૪ લાખ ઉત્પલનું એક પદ્માંગ થાય છે અને ૮૪ લાખ પદ્માંગાનું એક પદ્મ થાય છે. ૮૪ લાખ પદ્મનું એક નલિનાંગ થાય છે અને ૮૪ લાખ નિહ્નાંગતુ એક નલિન થાય છે ૮૪ લાખ નલિનનું અક્ષિનિકુરાંગ થાય છે અને ૮૪ લાખ અક્ષિનિકુરાગનું એક અક્ષિનિકુર થાય છે, ૮૪ લાખ અક્ષિનિક્રનું એક અણુતાગ થાય છે અને ૮૪ લાખ અમ્રુતાંગનું એક અયુત થાય છે ૮૪ લાખ યુતનું એક નયુતાંગ થાય છે અને ૮૪ લાખ નયુતાંગનુ એક નયુત થાય છે. ૮૪ લાખ નયુતનુ એક પ્રયુતાંગ થાય છે અને ૮૪ લાખ
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७
स्थानागपत्र __“ इच्छिय ठाणेण गुण्णं, पणसुन्नं चउरसीति गुणियं च ।
काऊणं तइवारे, पुव्वंगाईण मुण संख ॥ १ ॥” इति । छाया-इच्छितस्थानेन गुण्यं, शून्गपश्चकं चतुरशीतिगुणितं च ।
पूर्वाङ्गादीनां संख्या त्रिवारान् कृत्वा जानीहि ॥ १ ॥" इति । शीर्ष प्रहेलिकान्तः कालः सांव्यावहारिकः संख्यातः कालः मोच्यते । अनेन च प्रथमपृथिवीगतनारकाणां भवनपतिव्यन्तराणां, भरतैरवतेषु सुपमदुष्षमायाः पश्चिमे भागे मनुष्यतिरश्वां चायुर्मीयत इति । किश्च-शीर्षप्रहेलिकायाः परतोऽप्यस्ति संख्यातः कालः, सचानतिशायिनां न व्यवहारविषय इति कृत्वौपम्ये है, चौराली लाख प्रयुत का एक चूलिकांग होता है, चौरासी लाख चूलिकांग की एक चूलिका होती है, चौरासी लाख चूलिकांग का एक शीर्षप्रहेलिकांग होता है, चौरासी लाख शीर्षप्रहेलिकांग की एक शीर्षप्रहेलिका होती है। यहां तक लौकिक गणित है पल्योपम आदि सय लोकोत्तर गणित हैं। शीर्षप्रहेलिका में १९४ ३ अङ्गस्थान होते हैं । गाथा --" इच्छिय ठाणेण गुण्ण" इत्यादि । इच्छित स्थानसे चौरासीलाख को गुणित करो जितनी बार गुणाओगे उतनी बारही पूर्वाङ्ग आदिकी संख्याको जानलो, अर्थात् पूर्वाङ्ग आदिमें जिसकी संख्या जाननी चाहें । उसको चोरासी लाखसे गुणाने पर अगलेकी संख्या आजावेगी, जैसे पूर्वाङ्ग को चोरोसी लाखसे गुणाने पर पूर्वकी संख्या आ जावेगी, पूर्वको चोरासी लाखले गुणाने पर त्रुटितांगकी संख्या आवेगी, त्रुटितांगको चोरासी लाखसे गुणाने पर त्रुटितको संख्या आजावेगी इत्यादि जान પ્રયુતાંગનું એક પ્રયુત થાય છે. ૮૪ લાખ પ્રયુતનું એક ચૂલિકાંગ થાય છે અને ૮૪ લાખ ચૂલિકાંગની એક ચૂલિકા થાય છે ૮૪ લાખ ચૂલિકાનું એક શીર્ષપ્રહેલિકાંગ થાય છે અને ૮૪ લાખ શીર્ષ પ્રહેલિકાંગની એક શીર્ષપ્રહેલિકા થાય છે. અહીં સુધીનું લૌકિક ગણિત છે. પપમ આદિ લેકેત્તર ગણિત (गतरी) छे. ' શીર્ષપ્રહેલિકા નામને જે કાળ છે તે ૧૯૪ અ કેવાળી સંખ્યા (વર્ષોને लिमामे ) छ. 01-" इच्छिय ठाणेण गुण्णं " त्याUिPछत स्थानथी यारासी લાખને ગુણાકાર કરો, જેટલીવાર ગુણશે તેટલીવાર પૂર્વાગ આદિની સંખ્યા જણાઈ આવશે. અર્થાત્ પૂર્વાગ આદિમાં જેની સંખ્યા જાણવાની ઈચ્છા હોય તેને ચોર્યાસી લાખથી ગુણવાથી આગલાની સંખ્યા આવી જશે. જેમકે પૂર્વાગને
રાસી લાખથી ગુણવાથી પૂર્વની સંખ્યા આવી જશે. પૂર્વને ચોર્યાસી લાખથી ગુણવાથી ત્રુટિતાંગની સંખ્યા આવી જશે ત્રુટિતાંગને ચેર્યાસી લાખથી ગુણવાથી ત્રુટિસની સંખ્યા આવી જશે. ઈત્યાદિ સમજી લેવું. શીર્ષપ્રહેલિકા પર્યરતના
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७९
सुधा टीका स्था० २ उ०५ सू० ३८ ग्रामादीनां जीवाजीवत्वनिरूपणम् मक्षिप्तः, अतएव शीर्षप्रहेलिकायाः परतः पल्योपमाद्युपन्यासः । तत्र पल्येनोपमा यस्य तत् पल्योपमम् - असंख्यातवर्ष कोटिकोटिप्रमाणम् सागरेणोपमा यस्य तत् सागरोपमम् - पल्योपमकोटिकोटि दशकमानमिति । दशसागरोपमकोटिकोट उत्सपिणी । एवमवसर्पिणीति ॥ सू० ३७ ॥
कालविशेषवद् ग्रामादिवस्तुविशेपा अपि जीवाजीवा एवेति द्विस्थानकैः सप्तचत्वारिंशत्यैः माह
लेना चाहिये || शीर्षप्रहेलिका तक का काल सांव्यावहारिक काल संख्यातकाल कहा है इस संख्यातकाल से प्रथमपृथिवीगत नारकों की, भवनपतियों की, व्यन्तरों की, भरतक्षेत्र ऐरवत क्षेत्र में सुषम दुष्षमा के पश्चिम भाग में वर्तमान मनुष्य तिर्यञ्चों की आयुका प्रमाण मापा जाता है ।
किश्च - शीर्षप्रहेलिका से आगे भी संख्यातकाल है परन्तु वह अतिशय ज्ञान रहित जीवों के व्यवहार का विषय नहीं होता है, ऐसा समझ कर ही उसे उपमान में प्रक्षिप्त कर दिया है इसी बात को बताने के लिये शीर्षप्रहेलिका से आगे के काल को पल्योपम आदि रूप से प्रकट किया गया है । पल्य से जिसकी उपमा हो वह पल्योपस है यह पल्योपमरूप काल असंख्यात कोटि कोटि वर्ष प्रमाण का होता है। सागर से जिसकी उपमा हो वह सागरोपम है दश कोटिकोटि पल्योपस का एक सागरोपम होता है । १० कोडाकोडी सागरोपम की एक उत्सर्पिणी और १० ही कोटाकोटी सागरोपम की एक अवसर्पिणी होती है अर्थात् are कोडाकोडी सागरोपम का एक काल चक्र होता है || सू० ३७ ॥ કાળને સાંવ્યાવહારિક કાળ-સખ્યાતક,ળ કહ્યો છે. તે સખ્યાતકાળ દ્વારા પહેલી પૃથ્વીના નારકાના, ભવનપતિઓના, વ્યન્તાના, ભરતક્ષેત્ર અને એંવત ક્ષેત્રમાં સુષમષમાના પશ્ચિમ ભાગમાં વર્તમાન (વિદ્યમાન ) મનુષ્યા અને તિય”. ચેાના આયુનું પ્રમાણ માપી શકાય છે.
વળી શીષ પ્રહેલિકા પછી પણ સખ્યાતકાળ છે, પરન્તુ તે અનતિશાયી ( અતિશયજ્ઞાન વિનાના) જીવાના વ્યવહારના વિષયરૂપ હાતા નથી, એમ સમજીને જ તેને ઉપમા દ્વારા બતાવવામાં આવ્યે છે. એ વાતને અતાવવાને માટે શીષ પ્રહેલિકાથી આગળના કાળને પલ્યાપમ આરૂિપે પ્રકટ કરવામાં આ વેલ છે. પક્ષની (માટા ખાડા ) સાથે જેની ઉપમા આપી શકાય છે તેવા કાળને પચેાપમ કાળ કહે છે તે પલ્યાપમરૂપ કાળ અસખ્યાત કટિ કાટિ વર્ષ પ્રમાણવાળા હોય છે. જે કાળને સાગરની ઉપમા આપી શકાય છે, એવા કાળનું નામ સાગરાપમ કાળ છે દશ કોટિ કોટિ પલ્યાપમના એકસાગરાપમ કાળ થાય છે. ૧૦ કાડા કાડીસાગરાપમની એક ઉત્સર્પિણી થાય છે અને એટલા જ (૧૦) કાડાકાડી સાગરાપમની એક અવસર્પિણી થાય છે. સૂ. ૩૭
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८०
स्थानागसूत्र मूलम्-गामाइ वाणगराइ वा१, निगलाइ वारायहाणीइ वार, खेडाइ वा कब्बडाइ वा ३, मंडवाइवा दोणमुहाइ वा ४,पट्टणाइ वा आगराइ वा ५, आसमाइ वा संवाहाइ वा ६, संनिवेसाइ वा घोसाइवा७, आरामाइवा, उज्जाणाइ वा८,वणाइ वा वणसंडाइ वा ९,वावीति वा, पुक्खरणीति वा १०, सराइ वा सरपंतीति वा ११, अगडाइ वा तलागाइ वा१२, दहाइ वा णदीति वा१३, पुढवीति वा उदहीति वा १४, वायखंधाइ वा उवासंतराइ वा १५, वलयाइ वा, विरगहाइ वा १६, दीवाइ वा, समुदाइ वा१७, वेलाइ वा, वेड्याइ वा१८, दाराइ वा, तोरणाइ वा १९, गैरइयाइ वा णेरइयावासाइ वा जाव २०-४२ वेमाणियाइ वा वेमाणियावासाइ वा४३, कप्पाइ वा कप्पविमाणवासाइ वा ४४, वासाइ वा, वाप्सहरपव्वयाइ वा ४५, कूडाइ वा कूडागाराइ वा ४६, विजयाइ वा रायहाणीति वा, जीवाइ य अजीवाइ य पवुच्चइ ४७ ।
छायाइ वा आयवाइ वा१, दोलिणाइ वा अंधगाराइ वार, ओमाणाइ वा उम्माणाइ वा ३, अइजाणगिहाइ वा उजाणगिहाइ वा ४, अवलिंबाइ वा सणिप्पवायाइ वा जीवाइ य अजीवाइ य पव्वुच्चइ ५। दो रासी पण्णत्ता तं जहा जीवरासी चेव अजीवरासी चेव ॥ सू० ३८॥
छाया-ग्रामा इति वा नगराणीति वा १, निगमानीति वा राजधान्य इति वा२, खेटानीति वा कर्वटानीति वा ३, मडम्बानीति वा द्रोणमुखानीति वा४, पत्तनानीति वा आकरा इति वा ५ आश्रमा इति वा संवाहा इति वाद, संनिवेशा इति वा घोषा इति वा७, आरामा इति वा उद्यानानीति वा ८, बनानीति वा वनखण्डा इति चा९, वाप्य इति वा पुष्करिण्य इति वा १०, सरांसीति वा सरःपक्तय इति वा ११, अपटा इति वा तडागा इति वा १२, हूदा इति वा नद्य इति वा १३ पृथिव्य इति वा उदधय इति वा १४, वातस्कन्धा इति वा अवकाशान्तराणीति वा १५, वलयानीति वा विग्रहा इति वा १६. द्वीपा इति वा समुद्रा इति वा १७, वेला इति वा वेदिका इति वा १८, द्वाराणीति वा तोरणानीति वा १९, नैरयिका इति वा नैरयिका वासा इति वा यावत् २०-४२ वैमानिका ति वा वैमानिकावासा इति वा ४३, कल्पा इति वा कल्पविमानावासा इति वा ६४. वाणोति वा वर्ष धरपर्वता इति वा ४५, कूटानीति वा कूटागाराणीति वा ४६. विजया इति वा राजधान्य इति वा जीवा इति च अजीवा इति च प्रोच्यते ४७१
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
सुधा कारी स्था० २ उ० ४ सू० ३८ प्रामादीनां जीवाजीवत्यनिरूपणम् ४४१
छाया-इति वा आतपा इति वा १, ज्योत्स्ना इति वा अन्धकाराणीति वार, अवमानानीति वा, उन्मानानीति वा ३, अतियानगृहाणीति वा उद्यानगृहाणीति वा४, अवलिंवा इति वा शनैः प्रपाता इति वा जीवा इति च अजीवा इति च • प्रोच्यते ५। द्वौ राशी प्रज्ञप्तौ तद्यथा-जीवराशीश्चैव अजीवराशिश्चैव ।। सू० ३८॥ ___टीका-'गामाइवा' इति । एषु सप्तचत्वारिंशत्सूत्रेषु प्रत्येक द्विके 'जीवाइय अजीवाइय पवुच्चई' इत्यालापका संयोजनीयः, तथाहि गामाइबा नगराइवा जीवाइय अजी. वा इय पवुच्चइ, निगमाइवा रायहाणीइवा जीवाइय अजीवाइय पवुच्चइ " एवं सर्वत्र विज्ञेयम् । ग्रामादीनां च जीवाजीवता प्रसिद्धैव तेषु तवयोनियमतः सद्भावात् । अन्यत् सुगमम् । नवरम्-ग्रामाः-करादिगम्याः, यद्वा-ग्रसन्ति गुणानितिग्रामाः, ____कालविशेष की तरह ग्रामादिवस्तुविशेष भी जीव अजीव रूप ही है इस विषय को अब सूत्रकार द्विकस्थानकवाले ४७ सूत्रों द्वारा प्रकट करते हैं-"गामाइ वा गराइ बा निगमाइ वा" इत्यादि।
टीकार्थ-इन ४७ सूत्रों में प्रत्येक दो दो सूत्रों में "जीवाइ य अजीवाइ य पवुच्चद" ऐसाआलापक जोड़ना चाहिये जैसे-"गामाइ वा नगराइ वा जीवाइ य अजीवाइ य पवुचह, निगमाइ वा रायहाणी वा जीवाह य अजीवाइ य पवुबह " इसी तरह से सचेत्र जानना चाहिये ग्रामादिकों में जीवाजीवरूपता प्रसिद्ध ही है क्यों कि उनमें इन दोनों का नियम से सद्भाव रहता है। बाकी का और सब सुगम है। जिनमें टेक्स कर आदि लगता है वे ग्राम हैं अथवा गुणों का जहां ग्रसन होता है अर्थात घोध रहित जहां की जनता होती है वे ग्राम हैं, जहां पर १८ अठारह
કાળવિશેષની જેમ પ્રામાદિ વસ્તુવિશેષ પણ જીવ અજીવ રૂપ જ હોય છે. આ વિષયને સૂત્રકાર વિસ્થાનકવાળાં ૪૭ સૂત્ર દ્વારા પ્રકટ કરે છે –
" गामाइ वा णगराइ वा निगमाइ वा " त्याह
म ४७ सूत्र द्वारा प्र३पित प्रत्ये: मध्ये सूत्रनी साथे “जीवाइ य अजीवाइ य पवुच्चइ " २सूत्राने या न म-" गामाइ वा नगराइ वा जीवाइ य अजीवाइ य पवुच्चइ, निगमाइ वा रायहाणीइ वा जीवाइ य अजीवाइ य पवुच्चइ" या प्रमाणे प्रत्ये मध्ये सूत्रांनी साथै माया सभल લેવા જોઈએ. પ્રામાદિકમાં જીવાજીવ રૂપતા પ્રસિદ્ધ જ છે, કારણ કે તેમાં તે બનેને નિયમથી જ સદ્દભાવ રહે છે, બાકીને સઘળા ભાવ સુગમ છે.
જયાં કર આદિ લાગુ પડે છે એવા સ્થળને ગ્રામ કહે છે. અથવા ગળોન જ્યાં પ્રસન થાય છે–એટલે કે બોધરહિત જ્યની જનતા હોય છે એવાં સ્થળને ગ્રામ કહે છે. જ્યાં ૧૮ પ્રકારના કર લાગતા નથી એવાં
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८२
नकराणि - नकरो येषु तानि-अष्टादशकररहितानि जननिवासस्थानानीत्यर्थः १ | निगमा - वणिग्जन निवासाः, राजधान्यः यत्र राजानो वसन्ति २ । खेटानि - धूलि प्राकारयुक्तानि कर्मानि-कुनगराणि ३, मडम्बानि येषां परितोऽर्द्ध योजनाद परतोऽवस्थितग्रामाणि द्रोणमुखानि - जलस्थलमार्गहयगभ्यानि ४ पत्तनानिसमस्तवस्तु प्राप्तिस्थानानि, यद्वा-पत्तनं द्विविधं - जलपत्तनं स्थलपत्तनं च यत्र जलमार्गेण नावादिना गम्यते तज्जलपत्तनम्, यत्र स्थलमार्गेण शकटादिना गम्यते तत्स्थलपत्तनम्, तानि । यद्वा पतन्ति-समागच्छन्ति सर्वदिग्भ्यो जना येषु तानि । 'पट्टानि वा इति छाया तत्र पट्टनम् यन्नौभिः शकटैवी गम्यते, उक्तश्चप्रकार का कर नहीं लगता है ऐसे जो जननिवास स्थान हैं वे नकरनगर हैं। जहां वणिग्जनों का निवास रहता है वह निगम है। जहां राजा रहता है वह राजधानी है। धूलि के कोट से जो युक्त होते हैं वे खेट हैं। कुनगरों का नाम कट है जिनके आसपास आधे योजन से आगे अढाई २ कोस आगे वसति होती है वे मडम्ब हैं । जलमार्ग से और स्थल मार्ग से जिनमें आना जाना होता है वे द्रोणमुख हैं । समस्त वस्तुओं की प्राप्ति के जो स्थान होते हैं वे पत्तन हैं अथवा पतन दो प्रकार के होते हैं एक जलपत्तन और दूसरा स्थलपत्तन जहां पर जलमार्ग से नौका आदि द्वारा होकर जाया जाता है वह जलपत्तन है और जहां स्थलमार्ग से गाड़ी आदि द्वारा जाया जाता है वह स्थलपत्तन है । अथवा जह पर सर्वदिशाओं से मनुष्य आते हैं वे पत्तन हैं । अथवा " पट्टन " ऐसी जब इसकी संस्कृतच्छाया होती है तब नौकाओं द्वारा या गाड़ी द्वारा જનનિવાસસ્થાનને નગર કહે છે જ્યાં વિષ્ણુકા ( વ્યાપારીએ ) રહેતા હોય છે એવા સ્થાનને નિગમ કહે છે. જ્યાં રાજા રહે છે તે નગરને રાજધાની કહે છે. ધૂળ અથવા માટીના કાટથી યુક્ત એવા નગરને ખેટ કહે છે. કુનગરાને पुर्णाट उहे छे. लेनी आसपासभां । येोन्नथी ( २॥ २॥, अशथी ) हर 'વસતિ હાય છે એવા જનનિવાસ સ્થાનને મડમ્બ કહે છે. જ્યાં જળમાર્ગ અને જમીનમાર્ગે અવરજવર થાય છે એવા સ્થાનને દ્રોણુમુખ કહે છે. જ્યાં અધી વસ્તુઓ મળી શકે છે એવું સ્થાન પત્તન કહેવાય છે. અથવા પત્તનના બે પ્રકાર છે-જલપત્તન અને સ્થલપત્તન. જ્યાં જળમાર્ગે જ નૌકા આદિ દ્વારા જઈ શકાય છે એવા સ્થાનને જળપત્તન કહે અને જમીનમાર્ગે જઈ શકાય એવા ગામને સ્થળપત્તન કહે છે. અથવા-જ્યાં બધી દિશાઓમાથી માણસે भावें छे, तेने पत्तन हे छे. अथवा न्यारे " पट्टन " मेवी तेनी संस्कृत છાયા થાય છે, ત્યારે “ નૌકાઓ અથવા ગાડી દ્વારા જ્યાં જવાય છે, તેને
L
स्थानास
f
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ उ०४ सू० ३८ प्रामादीनां जीवाजीवत्वनिरूपणम् ४८३ " पत्तनं शकटैगम्यं, घोटकैनौभिरेव च ।
नौभिरेव तु यद्गम्यं पट्टनं तत्मचक्षते ॥१॥" इति । आकरा:-लोहादिधातूत्पत्तिभूमयः ५ । आश्रमाः-तापलावासाः, यत्र प्रथम तापसा वसन्ति पश्चादन्येऽपि लोका आगत्य वसन्ति ते । संवाहा:-दुर्गभूमौ यत्र कृषीवलाः समभूमौ कृषि कृत्वा रक्षार्थ धान्यानि यत्र संवहन्तिनयन्तीत्यर्थः ६ । सन्निवेशाः-सार्थसेनादिनिवासाः, घोषाः-आमीरपल्यः७ । आरामा:-विविधक्षसंकुलानि कदलीगृहादिशोभितानि स्त्रीपुंसा क्रीडा स्थानानि, उद्यानानि उत्-उत्कृष्टानां विविधवेपभूपाऽलंकृतानां जनानां यानंगमनं येषु तानि पुष्पफलोपेतक्षसमूहशोभितानि नगरप्रत्यासन्भवतिक्रीडास्थानाजहां जाया जाता है वह पट्टन है ऐसा इसका अर्थ होता है कहा भी है । -"पत्तनं शकटैगम्यं" इत्यादि । लोहादि धातुओं को उत्पन्न करने वाली जो भूमि होती है वह आकर है तापस जनों का जो आवासस्थान होता है वह आश्रम है पहिले जहां तापस बसते हों और पीछे जहां आकर अन्य लोग भी वस गये हो ऐसा जो स्थान है वह आश्रम है। कृषीवल (किसान) जिस समभूमिपर खेती करके रक्षा के लिये धान्य ले आते हैं उस स्थान का नाम संवाह है। जहां सेना आदि रहती है उस स्थान का नाम सन्निवेश-छावनी है। जहां पर ग्वाला रहते हैं उसस्थान का नाम घोष है आराम नाम उल उद्यान का है कि जिसमें अनेक प्रकार के वृक्ष होते हैं और केला आदि के निकुज होते हैं तथा स्त्री पुरुषों का जो क्रीडा का स्थान होता है। " उत् उत्कृष्टानां यानं गमनम् यत्र इति उद्यानम् " पट्टन डे छ,” सेवा त म थाय छ. ४ ५ छ है-" पत्तन शकटैगम्यं " ઇત્યાદિ. લો આદિ ધાતુઓને ઉત્પન્ન કરનારી જે ભૂમિ હોય છે તેને આકર કહે છે. તાપસના જ્યાં નિવાસસ્થાન હોય છે એવી જગ્યાને આશ્રમ કહે છે. અથવા પહેલાં જ્યાં તાપસે વસતા હોય અને ત્યારબાદ જયાં અન્ય લોકે ; પણું આવીને વસતા હોય એવા સ્થાનને આશ્રમ કહે છે. ખેડૂતે ખેતી કરીને જે સમભૂમિપર રક્ષાને નિમિત્ત ધાન્ય લઈ આવે છે, તે સ્થાનનું નામ સંવાહ छ. ज्यां सेना माहि २७ छ, ते स्थानने सन्निवेश (छ१९) ४३ छ. च्या ગોવાળિયાઓ રહે છે તે સ્થાનને ઘષ કહે છે જે ઉદ્યાનમાં અનેક પ્રકારનાં વૃક્ષે હોય છે, કેળા આદિના નિકુંજ હોય છે અને જ્યાં સ્ત્રીપુરુષે ફરવા જતાં હોય છે, જે તેમને ક્રીડાસ્થાન રૂપ હોય છે એવાં ઉદ્યાનને આરામ ४ थे-“ उत् उत्कृष्टानां यानं गमन यत्र इति उद्यानम् " 40 व्युत्पत्ति गनु.
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्र नीत्यर्थः८वनानि-एकजातीयवृक्षसंकुलानि, वनखंडा:-अनेकजातीयदृक्षसंकुलाः९। वाप्य:-चतुरस्राजलाशयविशेपाः, पुष्करिण्यः-ता एव वृत्ताः १०। सरांसि-विस्तृत जलाशयविशेषाः, सरः पंक्तयः-तान्येव पंक्तिवद्धानि ११। अवटा:-कृपाः, तडागाः लोकमसिद्धाः १२ । इदाः नधश्च प्रसिद्धा एव १३ । पृथिव्य:--रत्नप्रभादयः उदधयः-तदधोवर्तिघनोदधयः । वातस्कन्धा:-धनवाततनुवाता इतरे वा, अवकाशान्तराणि-वातरकन्धानामधस्तादाकाशानि, जीवत्वं चेपां, सूक्ष्मपृथिवीकायिइस व्युत्पत्ति के अनुसार जिसमें विविध प्रकार की वेषभूषा से अलंकृत हुए मनुष्यों का गमन होता है वह उद्यान है। यह उद्यान पुष्पफलों से युक्त वृक्षसमूहों से शोभित होता है और नगर के पास रहता है एक जातीय वृक्षों से जो युक्त होता है वह वन है तथा अनेक जातीयवृक्षों से जो युक्त होता है वह वनखण्ड है जो जलाशय चौकोर होता है बह वापी है तथा जो जलाशय गोल होता है वह पुष्करिणी है जो जलाशय विशेषरूप से विस्तृत होता है वह सरः है ये सर ही जब पंक्तिबद्ध होते हैं तो वे सरः पंक्ति के नाम से कहे जाते हैं। कूप का नाम अक्ट है सामान्य तालाब का नाम लडाग है। हद और नदी ये प्रसिद्ध ही हैं। रत्नप्रभा आदि पृथिवियां यहां पृथिवी शब्द से गृहीत हुए हैं। तथा इनके नीचे जो घलोदधि आदि हैं वे उदधि शब्द से गृहीत हुए हैं। वातस्कन्ध-घनवात और तनुवात अथवा सामान्यवायु से वातस्कन्ध से गृहीत हुए हैं तथा वातस्कन्धों के नीचे जो आकाश है वह अवका
સાર જેમાં વિવિધ પ્રકારની વેષભૂષાથી વિભૂષિત મનુષ્યનું ગમન થાય છે, તેનું નામ ઉદ્યાન છે તે ઉદ્યાન ફળફેલેથી યુક્ત વૃક્ષસમૂહથી સુશોભિત હોય છે અને નગરની પાસે હોય છે એક જાતના વૃક્ષોથી જે યુકત હાય છે તેને વન કહે છે અને અનેક જાતના વૃક્ષોથી યુકત સ્થાનને વનખંડ કહે છે. ચતુષ્કોથાકાર જળાશયને વાપી કહે છે અને ગળાકારના જળાશયને પુષ્કરિણી કહે છે. બહુ જ વિસ્તૃત જળાશયને સર (સરેવર) કહે છે અને એવાં સરેની હારમાળાને સરપંકિત કહે છે. અવટ એટલે ફૂપ (ફૂ) તડાગ એટલે સામાન્ય તળાવ. હદ અને નદી તે જાણીતાં છે પૃથ્વી પદથી અહીં રત્નપ્રભા આદિ પૃથ્વીઓ (નરક) ગ્રહણ કરવાની છે અને તેમની નીચે આવેલા ઘોદધિ આદિને ઉદધિ પદ દ્વારા ગ્રહણ કરવાના છે. વાતસ્કન્ધ એટલે ધનવાન અને તનુવાત અથવા સામાન્ય વાયુ સમજવા. વાતની નીચે જે આકાશ છે તે અવકાશાનાર પદથી ગ્રહણ કરાયેલ છે. આ બધાને આવરૂપ
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुंधा टीका स्था०२ उ०४ सू० ३८ ग्रामादीनां जीवाजीवत्वनिरूपणम् ४८५ कादि जीवव्याप्तत्यात् , अजीवत्वं च प्रसिद्धमेव १५॥ वलयानि-पृथिवीनां वेष्टनानि धनोदधिधनवाततनुवातरूपाणि, विग्रहाः-लोकनाडीचक्राणि. जीवत्वं चैषां सूक्ष्मपृथिव्यादि जीवव्याप्तत्वात् १६ । द्वीपाः समुद्राश्च प्रतीताः १७ । वेलाः-समुद्रजलवृद्धयः, वेदिका:-जरबूद्वीपजगत्यादि सम्बन्धिन्यः प्रसिद्धाः१८ । द्वाराणि-विजयादीनि, तोरणानि - तेषामेवावयवविशेपाः १९ । नैरयिका:नारका', अजीवत्व चैपां कर्मपुद्गलाद्यपेक्षया, जीवत्वं च प्रतीतमेव, नैरयिकावासाः शान्तर पद से गृहीत हुआ है इन सब को जो जीवरूप से कहा गया है उसका कारण ऐसा है कि ये सब सूक्ष्मपृथिवीकायिक आदि जीवों से व्याप्त होते हैं तथा इनमें अजीवता तो स्वभावतः ही है वलय शब्द से पृथिवियों के वेष्टनरूष घनोदधि, धनवात और तनुवात ये सब गृहीत हुए हैं। विग्रह शब्द से लोकनाडी चक्र गृहीत हुए हैं। इन सब में जीवता सूक्ष्मपृथिवीकोयिक जीवों से व्याप्त होने के कारण कही गई है तथा अजीवता स्वभावतः कही गई है। द्वीप और समुद्र प्रसिद्ध ही हैं समुद्रजल की वृद्धि होती है वह वेला है, जम्बूद्वीप की जगति आदिरूप वेदिका होती है विजयादिक द्वार हैं, तथा इन द्वारों के जो अवयवविशेष हैं वे तोरण हैं। ये सब पूर्वोक्तरूप से ही जीव और अजीवरूप हैं । नैरथिकों में जो जीवत्व कहा गया है वह जीवाधिष्टिल होने की अपेक्षा से कहा गया है तथा अजीवत्व जो कहा गया है वह कर्म पुद्गलों से युक्त होने के कारण से कहा गया है-इसी तरह से કહેવાનું કારણ નીચે પ્રમાણે છે-તે બધાં સ્થાને સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક આદિ જીથી વ્યાપ્ત હોય છે. તથા તેમાં અજીવતા તે સ્વભાવતઃ જ હોય છે. વલય પદ દ્વારા પૃથ્વીઓના વેઇનરૂપ ઘોદવિ, ઘનવાન અને તનુવાતને ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. વિગ્રહપદથી લોકનાડી ચક્ર ગ્રહીત થયેલ છે. તે બધા સૂક્ષ્મ સ્વીકાયિક જીવોથી વ્યાપ્ત હોવાથી તેઓમાં જીવતા પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે અને અજીવતા સ્વભાવતઃ પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે.
દ્વીપ અને સમુદ્રો જાણતા હોવાથી અહીં તેમની વ્યાખ્યા આપી નથી. સમદ્રના પાણીની જે વૃદ્ધિ થાય છે તેને વેલા કહે છે. જબૂદીપની જગતિ આદિ રૂપ વેદિકા હોય છે વિજયાદિક કાર છે અને તે દ્વારના અવયવ વિશેષરૂપ તોરણે હોય છે. એ બધાં પહેલાં બતાવ્યા મુજબ જ જીવ અને અવરૂપ છે નારકમાં જે જીવત્વ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે તેનું કારણ તેમની જીવયુકતતા છે અને તેઓ કર્મપતલેથી યુકત હોવાથી તેમનામાં અજીવવું પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. એ જ પ્રમાણે નરયિકાવામાં પણ જીવવા અને
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानागासव नारकोत्पत्तिभूमयः, तेपां च जीवत्वं पृथिवीकायिकाद्यपेक्षया, अजीवत्व च मसिद्धमेव २० । इत्येवं चतुर्विशति दण्डकोऽभिधातव्यः यावत्-वैमानिकावासा इति वा ४३ । कल्पाः-सौधर्मादि देवलोकाः, कल्पत्रिमानावासाः-तदेकदेशा एव ४४ वर्षाणि-भरतादि क्षेत्राणि, वर्पधरपर्वता:-हिमवदादयः ४५ । कुटानि-हिमवत्कूटादोनि, कूटागाराणि तेष्वेव देवभवनानि ४६। विजयाः-चक्रवर्तिविजेतव्यानि कच्छादीनि क्षेत्रखण्डानि, राजधान्यः-तेपामेव क्षेमादिकाः पुर्यः, ' जीवा इति च अजीवा इति च प्रोच्यते' इति सर्वत्र सम्बन्धमिति ४७ ।
येऽपि पुद्गलधर्मास्तेऽपि तथैवेलाह-" छाया इ वा' इत्यादि, सूत्रपञ्चकं कण्ठयम् । नवरम्-छायाः-वृक्षादीनाम् , आतपाः सूर्यस्य १ । 'दोसिणा' नैरयिकावास भी जीव और अजीवरूप हैं ये नैरयिकाबास नैरयिक जीवों की उत्पत्ति के स्थानरूप होते हैं-इनमें जीवत्व पृथिवीकायिक आदिरूप होने के कारण से कहा गया है और अजीवता स्वभावतः इनमें है ही-इस तरह से २४ दण्डक कहना चाहिये यावत् वैमानिक और वैमानिकावास सौधर्मादिकरूप कल्प, और कल्पविमानावास, भरतादिक्षेत्र, हिमवदादि वर्षधरपर्वत, हिमवत्कूट आदिक्ट, उन्हीं में रहे हुए देवभवनादिरूप कूटागार, चक्रवर्तिविजेतव्य कच्छादिकक्षेत्रखण्डरूपविजय, तथा इनकी क्षेमादिक पुरीरूप राजधानियां ये सघ भी जीव और अजीवरूप कहे गये हैं
अब सूत्रकार जो पुद्गलधर्म हैं वे भी जीव और अजीवरूप हैं ऐसा प्रतिपादन करने के निमित्त-" छायाह वा " इत्यादि सूत्र कहते हैंઅજીત્વ સમજવું જોઈએ. તે નરકવા નારક જીના ઉત્પત્તિ સ્થાનરૂપ હોય છે, તે નરકાવાસમાં જીવંત પ્રકટ કરવાનું કારણ એ છે કે તેઓ પૃથ્વીકાયિક આદિરૂપ હોય છે અને તેમનામાં અજીવત્વ તે સ્વભાવતઃ રહેલુ જ छ, मा प्रमाणे २४ ६४ ४डवा नये. "वैमानि मन वैमानिकवास, સૌધર્મ આદિ દેવલેકરૂપ કલ્પ, કપવિમાનાવાસે, ભરતાદિ ક્ષેત્રે, હિમવતાદિ વર્ષધર પર્વતે, હિમવલૂટ આદિ ફૂટે, તેમાં રહેલા દેવભવનેરૂપ કૂટાગારે, ચક્રવર્તિ વિજેતવ્ય છાદિક ક્ષેત્રખંડરૂપ વિજય તથા તેમની ક્ષેમા આદિ રાજધાનીએ, એ સૌને પણ જીવ અને અજીવરૂપ કહ્યાં છે.
હવે સૂત્રકાર પુલ ધર્મોને પણ જીવ અને અજીવરૂપ પ્રતિપાદિત કરવા निमित्त " छायाइ वा त्याह सूत्रनु ४थन ४२ छ
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टोका स्था०२ ४०४ सू० ३८ ग्रामादीनां जीवाजीवत्वनिरूपणम् ४८७ इति ज्योत्स्नाः-चन्द्रिकाः अन्धकाराः - प्रसिद्धाः २ । अवमानानि-क्षेत्रादीनां प्रमाणानि हस्तयष्टयादीनि, उन्मानानि तुलायाः कर्पगुजा से टिकादीनि ३ । अतियानगृहाणि-नगरादिप्रवेशे यानि गृहाणि उद्यानगृहागि-तानि, उद्यानरूपाणि गृहाणि प्रतीतानि ४। अवलिंवाः शनैः प्रपाताश्च देशविशेपाः, एते सर्वे जीवा इति च जीव व्याप्तत्वात् , तदाधारत्वाद्वा, अजीवा इति च पुद्गलाद्यजीवस्वरूपत्वात् तदाधारत्वाद्वा प्रोच्यते-एवं सूत्रपञ्चकेऽपि 'जीवाइ य अजीवाइ य' इति प्रत्येक द्विके संयोजनीयमिति ।
__ अथ समयादिकं सकलवस्तु जीवाजीरूपमेवास्ति तद्भिनराश्यन्तराभावात, अत एवाह-दो रासी' इत्यादि, -द्वौ राशी प्रज्ञप्तौ-तद्यया-जीवराशिश्चैव अजीवराशिश्चैत्र, द्वयमन्तरेण तृतीयराश्यभावादिति ॥ मु० ३८ ॥ वृक्षादिकों की जो छाया है वह, सूर्य का जो आतप है वह, चन्द्रमा की जो चांदनीरूप ज्योत्स्ना है वह, तथा अन्धकार एवं क्षेत्रादिकों का प्रमाण, तोला माषा आदिरूप उन्मान, अतियानगृह-नगरादि के प्रवेश में जो गृह हैं वे, तथा उद्यानगृह-उद्यानरूपगृह, अवलिंब और शनैः प्रपात ये देशविशेष हैं, ये लघ भी जीव और अजीवरूप हैं-जीवों के आधारभूत होने से या जीवों से व्याप्त होने से ये जीवरूप हैं और पुद्गलादि अजीवरूप होने से श अजीव के आधारभूत होने से अजीवरूप हैं। ___ समयादिरूप समस्तवस्तु जीवाजीवरूप ही है क्योंकि जीवराशि और अजीव राशि से भिन्न और तीसरी राशि का अभाव है-इसी यात को प्रकट करने के लिये सूत्रकार ने-'दो रासी' इत्यादि सूत्र कहा है ॥ सू० ३८ ॥
વૃક્ષાદિની જે છાયા હોય છે તે, સૂર્યને તડકે, ચન્દ્રમાના પ્રકાશરૂપ
ના, તથા અંધકાર, ક્ષેત્રાદિકેનાં પ્રમાણ, તોલા, ભાષા આદિરૂપ ઉન્માન (વજનનાં માપ), અતિયાનગૃહ (નગરાદિના પ્રવેશ સ્થાનમાં જે ગૃહ હોય छ त), धान, मवि भने शनः प्रपात (भा में शिविशेष छे), એ બધાં જીવ અને અજીવરૂપ છે. તેમને જીવરૂપ કહેવાનું કારણ એ છે કે તેઓ જીવથી વ્યાપ્ત હોય છે અથવા જીવોના આશ્રયસ્થાનરૂપ હોય છે અને પદ્વલાદિ અવરૂપ હોવાથી અથવા અજીવના આધારભૂત હોવાથી તેમને અવરૂપ કહેવામાં આવેલ છે.
સમયાદિરૂપ સમસ્ત વસ્તુ જીવ અને અજીવરૂપ જ છે, કારણ કે જીવરાશિ અને અજીવરાશિથી ભિન્ન એવી કોઈ ત્રીજી રાશિનું અસ્તિત્વ જ નથી. सर वातने सूत्रधारे “दो रासी" इत्यादि सूत्र द्वारा प्र४८ : छे. सू. ३८
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाकसूत्रे
जीवराशि बद्धमुक्तभेदाद् द्विविधः, तत्र प्रथमं वद्वानां. बन्धनिरूपणाय माहमूलम् - दुविहे बंधे पण्णत्ते तं जहा पेजबंधे देव दोसबंधे
| जीवाणं दोहिं ठाणेहिं पावं कम्मं बंधंति, तं जहा -- रागेणं चेव दोसेण चैव । जीवाणं दोहिं ठाणेहिं पावं कम्मं उदीरांति, तं जहा- अब्भोवगमियाए चेव वेयणाए उवक्कमियाए चैव वेयणाए १, एवं वेदेति २ । एवं निजरेंति - अब्भोवगमियाए चेव वेयणाए, उवक्कमियाए चेत्र वेणाए ३ ॥ सू० ३९ ॥
छाया -- द्विविधो वन्धः प्रज्ञप्तस्तद्यथा - प्रेमबन्धश्चैव द्वेषवन्धश्चैव । जीवाः खलु द्वाभ्यां स्थानाभ्यां पापं कर्म वध्नन्ति तद्यथा - रागेण चैत्र द्वेषेण चैत्र । जीत्राः खलु द्वाभ्यां स्थानाभ्यां पापं कर्म उदीरयन्ति, तद्यथा - आभ्युपगमिक्या चैत्र वेदनया, औपक्रमिक्या चैव वेदनया १ एवं वेदयन्ति २ । एवं निर्जरयन्ति आभ्युपगमिक्या चैव वेदनया, औपक्रमिक्या चैव वेदनया३ || सू० ३९ ॥
टीका- 'दुविहे बधे' इत्यादि । बन्धो द्विविधः - प्रेमवन्धः, द्वेषवन्यथ तत्र प्रेम - रागो मायालोभ कषायलक्षणः, द्वेषः - क्रोधमान - कपायलक्षणः, उक्तञ्च — मायालोहकसाओ, इच्चेयं रागसन्नियं ददं ।
44
कोहो माणो दोसो, इच्चेवं समासनिद्विट्टो || १ || इति ।
बद्ध और मुक्त के भेद से जीवराशि दो प्रकार की है- इनमें जो बद्ध हैं उनके बन्धनिरूपण के लिये अब सूत्रकार कहते हैं
४८८
'दुविहे बंधे पण ते ' इत्यादि ।
बन्ध दो प्रकार का कहा गया हे एक प्रेम - (राग) बन्ध और दूसराद्वेषबन्ध इनमें माया और लोभकषायरूप जो होता है वह प्रेम (राग) है, और क्रोध एवं मानकषाय जो होता है वह द्वेष है। कहा भी है ખદ્ધ અને મુકતના ભેદથી જીવરાશિ એ પ્રકારની છે તેમાંની જે અદ્ધ राशि छे तेना अन्धनिया निमित्ते सूत्रभर " दुविहे बन्धे पण्णत्ते " इत्यादि સૂત્રનું કથન કરે છે—
अध में अहारना उद्या हे - ( १ ) प्रेम ( राग ) अंध अने (२) द्वेषणध. માયા અને લાભકષાયને પ્રેમ કહે છે, અને ક્રોધ અને સાનકષાયને દ્વેષ કહે
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीको स्था०२ ४ सू० ३९ यन्धनिरूपणम् छाया-मायालोभकषायः, इत्येतद् रागसज्ञितं द्वन्द्वम् ।
क्रोधो मानो द्वेषः, इत्येवं समास निर्दिष्टः ॥ १॥ प्रेम्णः-प्रेमलक्षणचित्तविकारकारकमोहनीयकर्मपुद्गलराशेः बन्धः-जीवप्रदेशेषु योगप्रत्ययत. प्रकृतिरूपतया प्रदेशरूपतया च सम्बन्धनम् , तथा कषाय. प्रत्ययतः स्थित्यनुभागविशेषापादनं च प्रेमवन्धः । एवं द्वेषमोहनीयस्य बन्धो द्वेषवन्ध इति, उक्तश्च-"जोगापयडिपएसं ठिति अणुभागं कसायओ कुणइ ।। इति
'मायालोहकसाओ' इत्यादि ।
इस प्रेमरूप मोहनीय कर्मपुद्गल का जो कि चित्त को विकृतकरने वाला जो बन्ध होना यह प्रेमवन्ध है-मन वचन और कायरूप योगसे प्रकृति और प्रदेशयन्ध होना है और कषाय से स्थितिरन्ध और अनुभागवन्ध होता है कर्म पुद्गल जब केवल योगनिमित्त से आत्मा में आते हैं-सम्बन्ध को प्राप्त होते हैं-तम वे वहां प्रकृति और प्रदेशरूपले परिणमित होकर लम्पद्धित रहते हैं और जब वे कषाय के निमित्त से
आत्मा में आते है-सम्बन्धित होते हैं-तब वे वहां स्थिति और अनुभागरूप से परिणमित होकर वहां रहते हैं-तात्पर्य कहने का यही है कि कर्मपदलों में आत्मा के साथ सम्बद्धित होने को मर्यादा जो है तथा मन्द, तीव्र, तीव्रतर, आदि रूप से रस देने की योग्यता इनमें आती है वह सब कपाय के निमित्त से ही आती है इस तरह प्रेम का पंध-प्रेम लक्षणचित्तविकार कारक मोहनीय कर्मपुद्गलराशीका जो बन्ध छ. ४थु ५२ छ -" मायालोहकसाओ" त्याल. वित्त वित ४२॥२॥ આ પ્રેમરૂપ મેહનીય પુલેને જે બંધ થાય છે તેને પ્રેમબંધ કહે છે. મન, વચન અને કાયરૂપ ગધી પ્રકૃતિ અને પ્રદેશબંધ થાય છે અને કયાયથી સ્થિતિબંધ અને અનુભાગબંધ થાય છે. કર્મપુતલે જ્યારે યોગને કારણે આત્મામાં પ્રવેશ કરે છે-આત્માની સાથે સંબંધ પામે છે, ત્યારે તેઓ ત્યાં પ્રકૃતિ અને પ્રદેશરૂપે પરિણમિત થઈને સંબદ્ધિત રહે છે, અને જ્યારે તેઓ ત્યાં સ્થિતિ અને અનુભાગરૂપે પરિણમન પામીને ત્યાં રહે છે. આ કથનનો ભાવાર્થ એ છે કે-કર્મ પુદ્રમાં આત્માની સાથે સંબદ્ધ થવાની જે મર્યાદા પડે છે તથા મંદ, તીવ્ર, તીવ્રતર આદિરૂપે રસ દેવાની જે યોગ્યતા તેમનામાં આવે છે, તે સઘળી યેગ્યતા કષાયને કારણે જ આવે છે. એ જ પ્રમાણે પ્રેમલક્ષણ ચિત્તવિકારકારક મેહનીય કર્મ પુદ્ગલરાશિને જે બંધ છે તેને પ્રેમ
थ ६२
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९०
स्थानाङ्गसूत्रे ___ छाया-योगेभ्यः प्रकृतिपदेशं स्थित्यनुभागं कपायतः करोति ॥ प्रेमद्वेपल क्षणाभ्यां कर्मभ्यामुदयमाप्ताभ्यां जीवानामशुभकर्मवन्धोमवतीत्याह-'जीवाणं ' इत्यादि। ___ अथवा पूर्वपत्रमन्यथा व्याख्याय सम्बन्धान्तरमस्य क्रियते-'दुविहे वधे' इत्यादि । वन्धः सामान्येन द्विविधो भवति-प्रेमतः द्वेपतञ्चेति । सचानिवृत्ति सूक्ष्मसंपरायपर्यन्तगुणस्थानवतामपेक्षया विज्ञेयः । यरतु-उपशान्तमोहक्षीणमोह-सयोगि-केवलिनां भवति स योग प्रत्यय एवातः स बन्धत्वेन न विवक्षितः । वन्धोऽपि सः शेपकर्मबन्धविलक्षणत्वाद् अवन्धसदृश एवेति, यस्य हि कर्मणोऽसौ वन्धः, तदल्पस्थितिकादिविशेषणमस्ति, है वह प्रेमबंध है तथा उपमोहनीय का जो बन्ध है वह देवबन्ध है। कहा भी है-"जोगा पडिपएस" इत्यादि ।
यह जीव उदयप्राप्त प्रेमद्धेपरूप कमों के द्वारा अज्ञाभकलों का बंध करता है। इसीलिये-" जीवाणं दोहिं ठाणेहि " इत्यादि मेलूत्र ऐला कहा गया है कि जीव दो स्थानों से पाप कर्मका बंध किया करता हैएक राग से और दूसरे देष से।
अथवा-यहां बन्धशब्द से यह प्रकट किया गया है कि बंध दो प्रकार का होता है-एक प्रेम से और दूसरे देश से यह सामान्य बंध अनिवृत्तिकरण से लेकर सूक्ष्मसापराय गुणस्थानवाले जीवों की अपेक्षा से जानना चाहिये तथा-जो उपशान्तमोह, क्षीणमोह और संयोगि केवलियों के होता है वह योग प्रत्यय ही होता है इसलिये वह बंधरूप ले विवक्षित हुआ है यद्यपि योगप्रत्यय बंध भी बन्धरूप ही है, परन्तु બંધ કહે છે અને શ્રેષોહનીયનો જે બંધ છે તેને છેષબંધ કહે છે. કહ્યું पान छ-" जोगो पयडिपएसं" याह. 20 अयपास भद्वेष३५ ४ द्वार। मशुम भनि। म ४२ छे. तेथी। ह्यु छ “जीवाणं दोहिं ठाणेहिं" ઈત્યાદિ–જીવ બે સ્થાનકે દ્વારા પાપકર્મને બંધ કર્યા કરે છે–એક રાગથી मन भी द्वेषथी.
અથવા અહીં બંધ શબ્દથી એ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે કે બંધ બે પ્રકારને હોય છે-(૧) પ્રેમને નિમિત્તે. (૨) છેષને નિમિત્તે આ સામાન્ય બંધ અનિવૃત્તિકરણથી લઈને સૂમસાંપરાય પર્યાના ગુણસ્થાનવાળા ની અપેક્ષાએ સમજ જોઈએ. તથા ઉપશાન્તમોહ, ક્ષીણમેહ અને સગિ કેવવિઓમાં તે તે ચોગપ્રત્યય જ હોય છે, તેથી તેને અહીં બંધરૂપે ગણાવવામાં આવેલ નથી. જો કે ગપ્રત્યયબંધ પણ બધિરૂપ જ છે, પરંતુ તે શેષકર્મોના બંધથી વિલ
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०२ ४० ४ ० ३९ वन्धनिरूपणम्
"" उक्तश्च- अल्पं वायरमउयं बहुंच रुक्खंच सुकिलं चेत्र । मंद महन्वयं तिय, सायाबहुलंच तं करमं ।। १ " इति ।
छाया - अल्पं वादरं मृदुकं बहु च रूक्षंच शुक्लं चैव । मन्दं महाव्ययमिति च शाता बहुलं च तत्कर्म ॥ १ ॥
1
દરે
तत्र अल्पं स्थितिमपेक्ष्य, बादरं परिणाममाश्रित्य, मृदुकम् अनुभावापेक्षयां, वहु- प्रदेश बहुत्वात्, रूक्षम् - बालुकावत्, मन्दं -लेपमपेक्ष्य, महाव्ययं - सर्वापगमेन । एतदेव दर्शयति--' जीवाणं ' इत्यादि ।
वह शेषकर्मों के बंध ले विलक्षण होने के कारण अबन्ध के जैसा ही कहा गया है जिस कर्म का यह बंध होता है वह कर्म अल्पस्थितिक आदि विशेषणों वाला होता है। कहा भी है- ( अप्पं बायर मउयं ) इत्यादि ।
यहां जो कर्म को अल्प कहा गया है वह स्थिति की अपेक्षा लेकर कहा गया है तथा बादर जो कहा गया है वह परिणाम की अपेक्षा लेकर कहा गया है मृदुक जो कहा गया है वह अनुभव की अपेक्षा लेकर कहा गया है यह जो कहा गया है वह प्रदेश बहुता को लेकर कहा गया है रूक्ष जो कहा गया है वह निरस होने की अपेक्षा से बालुका की तरह हो जाने से कहा गया है मन्द जो कहा गया है वह लेप की अपेक्षा लेकर कहा गया है तथा महाव्यय जो कहा गया है वह सम्पूर्णरूप से व्यय हो जाने की अपेक्षा से कहा गया है यही बात सूत्रकार ने " जीवाणं " इत्यादि सूत्र द्वारा प्रदर्शित की ક્ષણ ( ભિન્ન પ્રકારના) હાવાને લીધે તેને અખ ધના જેવા જ કહેવામાં આવ્યે છે. જે કર્માંના આ મધ હાય છે તે કમ` અલ્પસ્થિતિક આદિ વિશેષણેાવાળુ होय . छे - " अप्प बायरमउयं " इत्यादि सहीं उसने અલ્પ કહેવામાં આવ્યું છે તે સ્થિતિની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવ્યું છે, અને તેને જે માદર કહેવામા આવ્યુ છે તે પરિણામની અપેક્ષાએ કહેવામા આવ્યું છે. તેને જે મૃદુક કહેવામાં આવ્યું છે તે અનુભવની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવ્યુ છે, તેને જે બહુ વિશેષણુ લગાડયું છે તે પ્રદેશમહુત્તાની અપેક્ષાએ લગાડયુ' છે, તેને જે રૂક્ષ કહેવામા આવ્યુ છે તે રેતીની જેમ નીરસ થઈ જવાની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવ્યું છે, તેને જે મન્દ કહેવામાં આવ્યુ તે લેપની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવ્યુ છે, તથા તેને જે મહાત્મય કહેવામાં આવ્યું છે તે સપૂર્ણરૂપે તેના ગય થઈ જવાની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવ્યુ छे, मेवात सूत्रद्वारे " जीवाणं " त्यिाहि सूत्र द्वारा अउट हरी छे.
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२५
स्थानासूत्र जीवाः-पाणिनः णमिति वाक्यालकारे द्वाभ्यां स्थानाभ्यां-कारणाभ्यां पापम्-अशुभ-अशुभभवनिवन्धनत्याद् अशुभं वध्नन्ति सृष्टाद्यवस्थां कुर्वन्ति न स्वनुवन्धरहितं द्विरासयस्थितिकं शुभं वध्नन्ति तस्य केवलयोगपत्ययत्वादिति । केन कारणद्वयेन ? इत्याह-'राग' इत्यादि, रागेण द्वेषेण च कपायरित्यर्थः । ननु वन्धहेतवस्तु मिथ्यात्वाविरतिकषाययोगाः मोच्यन्ते तत्कथमत्र केवलं कपाया एवोक्ताः ? इति चेदुच्यते-कपायाणां पापकर्मबन्ध प्रति प्राधान्यख्यापनार्थम् । प्राधान्यं च तेषां स्थित्यनुभागप्रकर्ष कारणत्वादिति । यद्वा तेषामहै-इस तरह जीव दो स्थानों से अशुभभव का कारण होने से अशुभकर्म का बन्ध करते हैं-उन्हें स्पृष्ट आदि अवस्थावाला करते हैं-अनुबन्ध रहित उन्हें नहीं करते हैं अर्थात् हिसमय की स्थितिवाले शुभ कर्म का वे बन्ध नहीं करते हैं क्यों कि जो कर्म दो समय की स्थितिवाला होता है उस कर्म का बन्ध केवल योगनिमित्तक ही होता है जीवों के अशुभ कर्मो के बन्ध के कारण राग और द्वेष हैं। यही बात ( रागेण चेव दोलेण चेव ) इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है यहां ऐसी आशंका हो सकती है कि कर्मबन्ध के कारण तो मिथ्यात्व, अधिरति, प्रमाद, कषाय और योग कहे गये हैं फिर यहां केवल कवायों को ही कर्मबंध का कारण क्यों कहा है तो इसका समाधान ऐसा है कि यहां जो कषायों को ही कर्मबन्ध का कारण कहा गया है वह कर्नबन्ध में इनकी प्रधानता प्रकट करने के लिये कहा गया है । क्यों कि कर्मबन्ध होने पर भी जो कर्मों
આ રીતે જીવ બે સ્થાને વડે અશુભભાવના કારણરૂપ અશુભકમને બંધ કરે છે, તેમને (કર્મ પુદ્ગલેને) પૃષ્ઠ આદિ અવસ્થાવાળાં કરે છે–તેમને અનુબંધ રહિત કરતા નથી. એટલે કે બે સમયની સ્થિતિવાળે શુભકર્મોને બંધ તેઓ કરતા નથી, કારણ કે બે સમયની સ્થિતિવાળું જે કર્મ હોય છે, તે કમને બંધ કેવળ રોગનિમિત્તક જ હોય છે. જેના અશુભકર્મોના બંધનું ४२९ २॥ मने द्वेष ०४ गाय छे. मे पात सूत्र “रागेण चेव दोसेण चेव" मा सूत्रपा द्वारा ५४८ ४री छे. मी धन हाय सवी श' थाय કે કર્મબંધના કારણ તો મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને રોગ કહ્યાં છે, છતાં અહીં માત્ર કષાયને જ શા માટે કમબંધના કારણરૂપ કહેવામાં આવ્યા છે? આ શંકાનું નીચે પ્રમાણે સમાધાન કરી શકાય-કમબંધમાં તેમની પ્રધાનતા પ્રકટ કરવા નિમિત્તે જ અહીં તેમને (કષાયોને) કર્મબંધના કારણે રૂપ બતાવવામાં આવ્યા છે, કારણ કે કર્મબંધ થાય ત્યારે કર્મોની સ્થિતિ
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०२ उ०४० ३१ बन्धनिरूपणम्
त्यन्तमनर्थकारित्वात् ।
66
आदच- htः प्रायाल्लो, कस्य सौख्यैव विस्मयः ।
को वा न लभते मोक्षं, रागद्वेपं न चेद् भवेत् ॥ १॥ इति | यद्वा-द्विस्थानकानुरोधाद् बन्धहेतु देशग्राहकमेवेदं सूत्रमिति न दोषः । पूर्वोक्तस्थानद्वयेन वद्धस्य च पापकर्मणो यथोदीरणवेदन - निर्जरणानि प्राणिनः कुर्वन्ति तथा सूत्रत्रयेगाह - 'जीवाण' इत्यादि । द्वाभ्यां स्थानाभ्यां जीवा' पापं कर्म में स्थिति और अनुभाग की प्रकर्षता होती है उसके प्रति कारण कषायें होती है अथवा चे कषायें अत्यन्त अनर्थकारी हैं इस बात को प्रकट करने के लिये यहां कपायों को कहा गया है।
सो ही कहा है- " को दुःखं प्राप्नुयालोके " इत्यादि
संसार में कौन दुःख पा सकता है, और सुखमिलने में कौन सा आश्चर्य है तथा कौन मोक्ष को नहीं पा सकता है जिसके अगर रागद्वेष रूप कषाय न हो ॥ १ ॥
ઘરક્
अथवा स्थिान के अनुरोध से यह सूत्र बन्धहेतुओं में से एक देशबन्ध के हेतुओं का ग्राहक है । अतः इस प्रकार के कथन में कोई आपत्ति नहीं है अब सूत्रकार यह कहते हैं कि पूर्वोक्त दो स्थान से यद्धपापकर्म की जीव जिस तरह से उदीरणा करते हैं, उनका वेदन करते हैं, और उनकी निर्जरा करते हैं वे कहते हैं कि जीव दो स्थानों
અથવા તે
અને અનુમાગની પ્રકતાના કારણરૂપ તે કષાયે। જ હાય છે કષાયે ઘણા જ અન`કારી છે એ વાતને પ્રકટ કરવા માટે અહીં કમ બંધના કારણરૂપ કષાયાને બતાવવામાં આવેલ છે. એજ વાત નીચેની ગાથા દ્વરા व्यस्त थाय छे - " को दुख प्राप्नुयाल्लोके " त्याह-
જે જીવમાં રાગદ્વેષને અભાવ હાય છે તે જીવને કોઈ દુઃખ ભાગવવું પડતું નથી, એવા જીવને સુખ પ્રાપ્ત થાય તે તેમાં આશ્ચય શું છે ? અને એવા જીવ મેક્ષ પણ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. ॥ ૧ ॥
અથવા દ્રિસ્થાનના અનુરાધની અપેક્ષાએ આ સૂત્ર ખહેતુઓમાંના એક દેશખધના હેતુઓ ( કારણેા ) તું ગ્રાહક છે. તેથી આ પ્રકારના કથનમાં ફાઇ દોષ નથી.
હવે સૂત્રકાર એ પ્રકટ કરે છે કે પૂર્વક્તિ એ સ્થાનેા દ્વારા બહુ પાપ ક્રમની જીવ કેવી રીતે ઉદીરણા કરે છે, કેવી રીતે તેમનું વેદન કરે છે, અને ફૅવી રીતે તેમની નિશ કરે છે-જીવ એ સ્થાનેવર્ડ પાપકમની ઉદ્દીરણા કરે
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाशास्त्र उदीरयन्ति-अमाप्तावसर एवोदयायलिझायां प्रवेशयन्ति । तदेव स्थानद्वयं दर्शयति'अभोवगमियाए' इत्यादि, आभ्युपगमिक्या-अभ्युपगमेन-स्वीकरणेन नित्ता, अभ्युपगमे भवाबा-आभ्युपगमिकी स्वेच्छया स्वीकृतेत्यर्थः, तया-प्रवज्या स्वीकरणेन ब्रह्मचर्यभूमिशयन केशलुचनातापनादिरूपया वेदनया-पीडया ! तथा-औपक्रमिक्या-उपक्रमेण कमोंदीरणकरणेन नियंता, मोदीरणकारणे भवा वा-औपक्रमिकी -स्वयादयं प्राशा बरातिसारादिनन्या, तया वेदनया । 'एक' मिति एवम्ले पापकर्मकी उदीरणा करते हैं कर्म के उदय में आने को अक्सर तो नहीं है परन्तु उसे जबर्दस्ती उद्घावलिका में लाना इसका नाम उदीरणा है। उदीरणा करने के वे दो स्थान ये है-एक आभ्युपालिसी वेदना और दूसरी औपक्रमिकी वेदना, आयुगमिकीवेदना वह है जो स्वेच्छा से स्वीकृत की जाती है जैसे प्रवज्या का स्वीकार करना, ब्रायं का पालना, भूमि पर शयन करना, केशों का लञ्चन करना और आतापना आदि लेना, इन सब के करने पर जीवों को वेदना का अनुभव तो होना है पर इस वेदना को शान्तिभाव से सहन करने से बमों की उदोरणा होती है। अतः इस तरह की क्रियाओं से जन्य वेदना से जो कनों की उदीरणा होती है वह आभ्युपामिकी वेदना जन्य उदीरणा है तथा कमों को उदीरणा करण से जो निवृत्त होती है अथवा कर्मोदीरणकारण के होने पर जो होती है वह औपक्रलिको वेदना है जैसे ज्वरातिसारादिजन्य वेदना इस वेदना से जो कर्मों की उदीरणा होती है वह औपक्रછે કમને ઉદયમાં આવવાને અવસર ન હોય તે પણ જબર્દસ્તીથી તેને ઉદયાવલિકામાં લાવવું તેનું નામ ઉરી રહ્યું છે ઉદીરણું કરવાના તે બે સ્થાન નીચે પ્રમાણે છે-(૧) આભ્યપગમિકી વેદના અને (૨) ઔપકમિટી વેદના, જે વેદનાનો સ્વેચ્છાએ સ્વીકાર કરવામાં આવે છે તે વેદનાનું નામ આવ્યુપગમિકી વેદના છે. જેમકે પ્રત્રજ્યા અંગીકાર કરવી, બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરવું, ભૂમિપર શયન કરવું, લેચ કરે, આતાપના લેવી વગેરે. આ બધાનું સેવન કરવાથી જીવેને વેદનાને અનુભવ થાય છે, પરંતુ તે વેદનાને શાન્તિભાવપૂર્વક સહન કરવાથી કર્મોની ઉદીરણા થાય છે. આ પ્રકારની ક્રિયાઓથી જન્ય વેદનાથી કર્મોની જે ઉદીરણું થાય છે, તે આક્યુપગમિકી વેદનાજન્ય ઉદીરણું કહેવાય છે. કર્મોની ઉદીરણકરણ દ્વારા જે નિવૃત્તિ થાય છે, અથવા કર્મોહિરણકારણ ઉદભવવાથી જે વેદના અનુભવવી પડે છે તેને પકમિકી વેદના કહે છે. જેમકે નવરાદિ જન્યવેદના, તે પ્રકારની વેદના વડે કર્મોની જે ઉદીઘણું થાય છે તેને ઔપકનિકી વેદનાજન્ય ઉદીરણું કહે છે એજ પ્રમાણે જીવ
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुपा टीका स्था०२उ०४सू०४० आत्मनिर्याणनिरूपणम्
४९५ पूर्वोक्तप्रकारेण स्थानद्वयेनैव जीवाः पापं कर्म वेदयन्ति-उदीरितं सद् विपाकतोऽनुभवन्ति । एवम् अनेनैव प्रकारेण च जीवाः पापं कर्म निर्जरयन्ति-आत्मप्रदेशेभ्यः शटयन्ति-पृथक्कुर्वतीत्यर्थः ॥ ० ३९ ॥
कर्मणां देशतः सर्वथा वा निर्जरणे जीवस्य भवान्तरे सिद्धिगतौ वा गच्छतः शरीरान्निर्याणं भवतीति निर्याणवक्तव्यता सूत्रपञ्चकेनाह
____ मूलम्-दोहि ठाणेहिं आया सरीरं फुसित्ताणं णिज्जाइ, तंजहा-देसेण वि आया सरीरं फुसित्ताणं णिज्जाइ, सव्वेणवि आया सरीरं फुसित्ता णं णिज्जाइ १॥ एवं फुरित्ता गं २॥ एवं फुडित्ता गं३। एवं संवदृइत्ता गं४। एवं निव्वदृइन्ताणं५॥सू०॥४० ___ छाया-द्वाभ्यां स्थानाभ्यामात्मा शरीरं स्पृष्ट्वा खलु निर्याति, तद्यथादेशेनापि-आत्मा शरीरं स्पृष्ट्वा खलु निर्याति, सर्वेणापि-आत्मा शरीरं स्पृष्ट्वा खलु निर्याति १। एवं स्फोरयित्वा खलु० २। एवं स्फुटित्वा खलु० ३। एवं संवत्ये खलु० ४। एवं निवत्यं खलु० ५ ॥ सू० ४० ॥ मिकी वेदना जन्य उदीरणा है इसी प्रकार से जीव इन्हीं दो स्थानों द्वारा पापकर्म का वेदन करते हैं-उदीरणा करें का निपाकनः फल से अनुभव करते हैं। इसी प्रकार से जीव पापकर्म की निर्जरा करते हैं-आत्मप्रदेशों से उन्हें पृथक् करते हैं। सू ३९॥ ____ जीव के कर्मों की जब देशतः अथवा सर्वतः निर्जरा होती है तब वह सवान्तर में या इसी भव में सिद्धिगति में प्राप्त हो जाता है सिद्धिगति में प्राप्त होने समय इसका गृहीत शरीर से निर्याण-निकलना होता है इसी लिये अब सूत्रकार निर्माण संबंधी वक्तव्यता पांच ઉપરોક્ત બે સ્થાને દ્વારા જ પાપકર્મોનુ વેદન કરે છે. ઉદીરિત કર્મના વિપાક સ્વરૂપે ફળને અનુભવ કરે છે એજ પ્રમાણે જીવ તે બે સ્થાન દ્વારા જ પાપકર્મની નિર્જરા કરે છે-આત્મપ્રદેશથી તેમને અલગ કરી નાખે છે સૂ ૩૯
જીવના કર્મોની ત્યારે દેશતઃ (અંશતઃ) અથવા સર્વતઃ નિર્જરા થાય છે, ત્યારે ભવાન્તરમાં અથવા એજ ભવમાં સિદ્ધગતિને પ્રાપ્ત કરે છે સિદ્ધિ ગતિને પ્રાપ્ત કરતી વખતે તેનું ગૃહીત શરીરમાથી નિર્માણ–બહાર નિકળવાનું થાય છે. તેથી સૂત્રકાર હવે પાંચ સૂત્રો દ્વારા નિર્માણ વિષયક વક્તવ્યતા ५३८ ४२ छ-" दोहि ठाणेहिं आया सरीर " त्या
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानामसूत्रे टीका-'दोहि' इत्यादि।
द्वाभ्यां प्रकाराभ्यामात्मा-जीवः शरीरं-देहं स्पृष्ट्वा निर्याति-मरणकाले शरीरान्निस्सरति, तदेवाह-देशेनापि सर्वेणापि च । तत्र देशेन-कतिपयपदेशाना मिलिकागत्या बहिः क्षेपणेन जीवः शरीरतो निस्सरति । यथेलिका जीवविशेषः 'स्वस्याग्रपादौ पूर्वमग्रे संस्थाप्य पश्चादन्यपादौ तत उत्थाप्यान्यत्र गच्छति, तथो. सादस्थानं गच्छन् जीवः कतिपयानात्मप्रदेशान् शरीराबहिः प्रक्षिप्य निस्सरतीति भावः । सर्वेण सर्वात्मना कन्दुकगत्या सर्वप्रदेशानां युगपद् वहि निस्सारणेन, यथा कन्दुकः सर्वात्मनोत्पतति तथोत्पादस्थानं गच्छन् जीवोऽपि सर्वान् स्वात्मसूत्रों द्वारा प्रकट करते हैं-दोहि ठाणेहिं आया सरीरं' इत्यादि ।
दो प्रकार से जीव देह का स्पर्श करके मरणकाल में शरीर से घाहर निकलजाता है-वे दो प्रकार ये हैं-एक एकदेश और दूसरा सर्व देश जीव जब देश से मरणकाल में शरीर से बाहर निकलता है तब वह कितने आत्मप्रदेशों को इलिका-(कृमि विशेष) गति से उन्हें बाहर निकलता है-जिस प्रकार इलिका अपने आगे के पगों को पहिले आगे जमालेती है और बाद में वह अन्य पगों को उठाकर चलती है, उसी प्रकार उत्पाद स्थान को जाने की तैयारी वाला जीव पहिले अपने थोडे से आत्मप्रदेशों को शरीर से बाहर निकाल देता है और फिर वह समस्त आत्मप्रदेशों के साथ बाहर निकल जाता है और जब सर्वदेश से मरणकाल में आलप्रदेशोंको बाहर निकालता है-तब वह कन्दकगति की तरह अपने प्रदेशों को युगपत् शरीर से बाहर निकाल देता है-अर्थात् कन्दुक जैसे सर्वात्मना उछलता है उसी तरह से उत्पाद
બે પ્રકારે જીવ દેહને સ્પર્શ કરીને મરણકાળે શરીરમાંથી બહાર નિકળી જાય છે, તે બે પ્રકારે નીચે પ્રમાણે છે–(૧) એક દેશ અને (૨) સર્વદેશ. જીવ જ્યારે દેશદ્વારા શરીરમાંથી બહાર નીકળે છે, ત્યારે તે કેટલાક આત્મપ્રદેશોને ઈલિકા (કૃમિવિશેષ) ગતિથી બહાર કાઢે છે. જેમ ઈલિકા (કૃમિ) પિતાના આગલા પગેને પહેલાં જમીન સાથે દૃઢતાથી જમાવી લે છે અને ત્યારબાદ અન્ય પગને ઉઠાવીને ચાલે છે, એ જ પ્રમાણે ઉત્પાદ સ્થાન તરફ જવાની તૈયારીવાળો જીવ પહેલાં પોતાના થડા આત્મપ્રદેશોને શરીરની બહાર કાઢી લે છે અને ત્યારબાદ તે સમસ્ત આત્મપ્રદેશોની સાથે બહાર નીકળી જાય છે. અને જ્યારે તે મરણકાળે સર્વદેશથી આત્મપ્રદેશોને બહાર કાઢે છે ત્યારે તે કબ્દકની (દડાની) ગતિની જેમ પોતાના પ્રદેશને એક સાથે શરીરમાંથી બહાર કાઢે છે. એટલે કે જેમ કદુક સર્વાત્મના (આખે આખો) ઉછળે છે, એ જ પ્રમાણે
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ उ०४सू० ४० आत्मनिर्याणनिरूपणम्
४९७.
प्रदेशान् समकालं निस्सारयतीति भावः यद्वा-देशेनाऽपि-देशतोऽपि, अपिशब्देन सर्वेणापीत्यर्थः आत्मा शरीरं-शरीरैकदेशं पादादिकं स्पृष्ट्वाऽवयवान्तरेभ्यः प्रदेश संहारान्निति, सच संसारी जीवः, सर्वेणाऽपि-सर्वतयाऽपि, अपि शब्देन देशेनापीत्यर्थः, सर्वमपि शरीरं स्पृष्ट्वा निर्याति, सच सिद्धजीवः । वक्ष्यतेच
"पायणिज्जाणा णिरएसु 'उववज्जति' इत्यादि यावत् " सव्यंगणिज्जाणा सिद्धेसु" इति । छाया-पादनिर्याणा निरयेपृत्पद्यन्ते, " सर्वाङ्ग निर्याणाः सिद्धेषु" । स्थान को जाता हुआ जीव भी एक साथ ही आत्मप्रदेशों को शरीर से बाहर निकाल देता है। ____ अथवा-देश से भी और सर्वरूप से भी आत्मा शरीर के एक देशरूप चरणादिकों का स्पर्श करके अवयवान्तरों (अन्य अवयवों से) से प्रदेशों का संहार करके शरीर से बाहर निकल जाता है-संहारशद्ध का अर्थ यहां संकोच करना है ऐसा वह संसारी जीव है। सर्वरूप से भी समस्तशरीर को स्पर्श कर आत्मा उससे बाहर निकल जाता है एसा वह सिद्धजीव है। "पणिज्जाणा णिरएसु उववजंति" यावत् "सचंगणिज्जाणा सिद्धेस" एसा स्वयं शास्त्रकार आगे कहेंगे, जो जीव चरणनिर्याणवाले (पगकी तरफसे जीवको निकालनेवाले) होते हैं वे जीव नैरयिको में उत्पन्न होते हैं और जो सांगनिर्याणवाले होते हैं वे सिद्धों में उत्पन्न होते हैं। ઉત્પાદસ્થાને જતો આત્મા પણ એક સાથે જ આત્મપ્રદેશને શરીરમાંથી બહાર કાઢી લે છે.
અથવા–દેશત પણ અને સર્વત; પણ આત્મા શરીરના એક દેશરૂપ ચરણાદિકેને સ્પર્શ કરીને અવયવાન્તરો દ્વારા (અન્ય અવયવે દ્વારા) પ્રદે શેને સંહાર કરીને શરીરમાંથી બહાર નીકળી જાય છે. અહીં સંહાર કરે એટલે સંકેચવું અર્થ ગ્રહણ કરવાનું છે. એ તે સર્વરૂપે સંસારીજીવ છે. સમસ્ત શરીરને સ્પર્શ કરીને આત્મા શરીરમાંથી બહાર નીકળી જાય છે અને દેશરૂપે પણ સમસ્ત શરીરને સ્પર્શ કરીને આત્મા શરીરમાંથી બહાર નીકળી नय छे, मेव ते सिद्ध छे “पापणिज्जाणा णिरएसु उववज्जति " यावत् " सव्वगणिज्जाणा सिद्धेसु" से शास२ पोते १ मा प्रतिपाहन ४२२. જે જી ચરણનિર્માણવાળા (પગ તરફથી જીવને બહાર કાઢવાવાળ) હોય છે, તેઓ નારકમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને જે જ સર્વાગનિર્માણવાળા હોય છે,
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२८
स्थानास्त्र आत्मना शरीरे स्पृष्टे सति शरीरस्य स्फुरण भवतीत्यत आह-'एव' मित्यादि, एवं-पूर्वपकारेणैवास्याप्यालापकः पठनीयः, तत्र देशेनापि कियद्धिरप्यात्मप्रदेशैरिलिकागतिकाले, सर्वेणापि सर्वैरप्यात्मप्रदेशैः कन्दुकगतिकाले शरीर स्फोरयित्वा-सस्पन्दं कृत्वा निर्याति । अथवा शरीरं देशेन-देशतः शरीरैकदेशमित्यर्थः पादादि निर्याणकाले स्फोरयित्वा, सर्वेण-सर्वतः सर्व शरीरं सर्वाङ्गनिर्याणावसर इत्यर्थः २॥ स्फोरणाच्च सात्मकत्वं स्फुटं भवतीत्याह-' एव'-मित्यादि, एवं-तथैव देशेन-आत्मैकदेशेन शरीरं स्फोटयित्वा सचेतनतया स्फुरणलिङ्गत इलिकागतो स्फुटं कृत्वा, सर्वेण सर्वात्मना कन्दुकगतौ स्फुटं कृत्वेति ! यद्वा-शरीरं देशेनदेशतः सात्मकतया पादादिना निर्याणकाले स्फुटं कृत्वा, सर्वेण-सर्वतः-सर्वाङ्ग निर्याणकाले इति । अथवा-स्फोटयित्वा-विशीर्ण कृत्या, तत्र देशेन-अक्ष्यादि विधातेन, सर्वेण-सविशरणेन दीपवत् विद्युल्लतावच्च ३। शरीरं सात्मकतया स्फु. टीकुर्वन् कश्चित्तत्संवर्तनमपि करोतीत्याह-'एव' मित्यादि, एवं-तथैव संवयं संकोच्य शरीरं देशेन-इलिकागतौ शरीरस्थितप्रदेशैः, सर्वेण-सर्वात्मना कन्दुकगतौ सर्वात्मप्रदेशानां शरीरस्थितत्वान्निर्यातीति । यद्वा-शरीरम्-उपचाराद् दण्ड योगाद्दण्डपुरुषवत् शरीरिणमित्यर्थः, तत्र देशेन-देशतः संवर्तनं म्रियमाणस्य संसारि जीवस्य पादादिगतजीवप्रदेशसंहारात्, सर्वेण-सर्वतस्तु निर्वाणं गच्छतः प्राणिनः। अथवा-शरीरं देशेन-हस्तायेकदेशसंकोचनेन संवयं सर्वेण-शरीरसंकोचकपिपीलिकादि जीवविशेषवत् सर्व शरीरसंकोचनेन संवत्यति४ । आत्मनश्च संवतनं कुर्वन् जीवः शरीरस्य निवर्त्तनं करोतीत्याह-'एव' मित्यादि, एव-पूक्तिपकारेण
आत्मा द्वारा शरीर के स्पृष्ट होने पर शरीर का स्फुरण होता है इसी बात को अब सूत्रकार कहते हैं-इस सम्बन्ध में आलाप पूर्वोक्त रूप से ही कहना चाहिये-अर्थात् इसका गति की तरह कितनेक आत्म प्रदेशों को स्पन्दित करके जीव शरीर से बाहर निकलता है तथा कन्दु. कगति की तरह युगपत् समस्त आत्मप्रदेशों को स्पन्दित करके वह शरीर से बाहर निकलता है इसी तरह से एकदेश और सर्वदेश की તેઓ સિદ્ધોમાં ઉત્પન્ન થાય છે આત્મા દ્વારા શરીરને પૃષ્ટ કરાવાથી શરીરનું કુરણ થાય છે, એજ વાતને હવે સૂત્રકાર પ્રકટ કરે છે
આ વિષયને અનુલક્ષીને પૂર્વોક્ત કથન જ ગ્રહણ કરવું જોઈએ. એટલે કે ઈલિકા (કૃમિ વિશેષ) ગતિની જેમ કેટલાક આત્મપ્રદેશને સ્પેન્દ્રિત કરીને જીવ શરીરમાંથી બહાર નીકળે છે, તથા કન્ક ગતિની જેમ એક સાથે સમસ્ત આત્મપ્રદેશને સ્પેન્દ્રિત કરીને તે શરીરમાંથી બહાર નીકળે છે. એ જ પ્રમાણે
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुंधा टोका स्था०२ उ० ४ सू० ४१ केवलिप्रज्ञप्तधर्मलाभनिरूपणम्
ધ્રુવ
निवर्त्य - जीवप्रदेशेभ्यः शरीर पृथक्कृत्वेत्यर्थः, तत्र देशेनेलिकागतौ सर्वे । अथवादेशेन शरीर निवर्त्यात्मनः पादादिनिर्याणवान् । सर्वेण - सर्वाङ्गनिर्याणवानीति । यद्वा - पञ्चविधशरीरसमुदायापेक्षया देशतः शरीरम् औदारिकादिकं निवर्त्य - परित्यज्य तैजसकार्मणे त्वादायैव तथा सर्वेण सर्वे शरीरसमुदायं निवर्त्य - परित्यज्य निर्याति - सिध्यतीत्यर्थः ५ ।। सू० ४० ॥
पूर्वं यत् सर्वनिर्याणमुक्तं तच्च परम्परया धर्मश्रवणलाभादिभिर्भवतीति तत्माप्तिप्रकारं प्रदर्शयति
मूलम् - दोहिं ठाणेहिं आया केवलिपन्नत्तं धम्मं लभेज्जा सवणयाए तं जहा -खएण चेव, उवसमेण चेव, जाव केवलं मणपज्जवनाणं उप्पाडेजा, तं जहा खण्ण चेव उवसमेण चैव ॥ ४१ ॥
छाया—द्वाभ्यां स्थानाभ्यामात्मा केवलिप्रज्ञप्तं धर्मलभते श्रवणतया, तद्यथा क्षयेण चैत्र उपशमेन चैव यावत् केवलं मनःपर्यवज्ञानमुत्पादयति, तद्यथा क्षयेण चैव उपशमेन चैव || सु०४१ ।।
-
टीका - ' दोहिं ' इत्यादि । सुगमम् । नवरम् - उदयप्राप्तयोर्ज्ञानावरणीयदर्शनावरणीययोः कर्मणोर्निर्जरणेन उपशमेन - अनुदितयोस्तयोर्विपाकाननुभवनेन अपेक्षा लेकर कथन स्फुरण के विषय में, स्फुटन के विषय में, संवर्तन के विषय में और निवर्तन के विषय में भी करना चाहिये-टीका में यह विषय स्पष्टरूप से प्रकट किया गया है ॥ ४० ॥
पहिले जो सर्वनिर्याण कहा गया है वह जीव को परम्परारूप से धर्मश्रवण के लाभ आदि से प्राप्त होता है अतः अब सूत्रकार उसकी प्राप्ति के प्रकार को प्रदर्शित करते हैं
(
दोहिं ठाणेहिं आया केवलिपन्नत्तं धम्मं लभेजा ' इत्यादि । दो स्थानों को लेकर आत्मा केवलिप्रज्ञप्त धर्म को सुनने से प्राप्त
એક દેશ અને સર્વ દેશની અપેક્ષાએ સ્ફુરણના વિષયમાં, સ્ફેટનના વિષયમાં, સંવનના વિષયમાં અને નિવતનના વિષયમાં પણ કથન સમજવું જોઇએ ટીકામાં આ વિષય સ્પષ્ટરૂપે પ્રકટ કરવામાં આવ્યેા છે !! સ ૪૦૫
આગળ જે સૉંનિયંણુ પ્રકટ કરવામાં આવ્યુ છે તે જીવને પર પરારૂપે ધર્મ શ્રવણુના લાભ આદિથી પ્રાપ્ત થાય છે. તેથી સૂત્રકાર હવે તેની પ્રાપ્તિના अञ्जारनुं निषष्णु ४२ छे- " दोहिं ठाणे हिं आया केवलिपण्णत्त धम्मं लभेज्जा" त्याहि. ટીકા-એ સ્થાને દ્વારા (બે પ્રકારે) આત્મા કેવલિપ્રજ્ઞપ્ત ધર્મને શ્રવણુ દ્વારા आप्त कुरी शर्तें छे. ते मे स्थान नीचे प्रमाणे छे- (1) क्षयश्य भने (२)
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानासूत्रे
,
क्षयोपशमेनेत्युक्तं भवति । एवं जाव इत्यादि, यावच्छादेन" केवलं बोहि बुझेज्जा, मुडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वज्जा, केवलं वंभचेरवासमावसेज्जा, केवलेणं संजमेणं संजमिज्जा, केवलेणं संवरेणं संवरेज्जा, केवलं आभिणिवोहियनाणमुप्पाडेज्जा " इति संग्राह्यम् ।
५००
छाया - केवल बोधि बुध्यते, मुण्डो भूत्वा अगाराद् अनगारितां मव्रजति, केवलं ब्रह्मचर्यवासमावसति, केवलेन संयमेन संयमयति, केवलेन संवरेण संवृणुयात्, केवलमाभिनिवोधिकज्ञानमुत्पादयति ।
कर सकता है वे दो स्थान हैं एक क्षयरूप और दूसरा उपशमरूप इसी प्रकार से वह यावत् केवलज्ञान को और मनः पर्यवज्ञान को उत्पन्न कर सकता है उदयप्राप्त ज्ञानावरणीय और दर्शनावरणीय कर्मा की निर्जरा से इन्हीं की अनुदित अवस्था में इनके विपाक के अनुभव से एवं इनके क्षयोपशम से जीव मतिज्ञान, श्रुतज्ञान, अवधिज्ञान और मनः पर्ययज्ञान को प्राप्त करता है तथा चक्षुदर्शन, अचक्षुदर्शन, अवधिदर्शन को प्राप्त करता है - यहां यावत् शब्द से " केवलं बोहिं बुज्झेज्जा, मुंडे भवित्ता, अगाराओ अणगारियं पव्वज्जा, केवलं वंभचेरवासमाबसेज्जा, केवलेणं संजमेणं संजमिज्जा, केवलेणं संवरेणं संवरेज्जा, केवलं आभिणिबोहियनाणमुप्पाडेज्जा " इस पाठ का संग्रह हुआ है। यहां बोधिशब्द से मतिज्ञान, श्रुतज्ञान, अवधिज्ञान और मनः पर्ययज्ञान चार ज्ञानों का ग्रहण हुआ है । केवलज्ञान का ग्रहण इसलिये
ઉપશમરૂપ. એજ પ્રમાણે (તે એ સ્થાના દ્વારા ) તે મનઃવજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાન પન્તના જ્ઞાનાને પ્રાપ્ત કરી શકે છે. ઉદયમામ જ્ઞાનાવરણીય અને દનાવરણીય કર્મોની નિરાથી તેમની અનુદિત અવસ્થામાં તેમના વિપાકના અનુભવથી અને તેમના ક્ષચેાપશમથી જીવ મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન અને મન:પવજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરે છે, તથા ચક્ષુકન, અચક્ષુદન, અને અવધિદર્શનને પ્રાપ્ત કરે છે. અહીં યાવત્ ( પર્યન્ત ) પદ વડે નીચેના પાઠના સ'ગ્રહ થયા છે એમ સમજવું,
"केवलं वोईि बुज्झेन्जा, मुंडे भविता, अगाराओ अणगारियं पव्वज्जा, केवलं बंभचेरवासमावसेज्जा, केवलेणं संजमेणं संजमिज्जा, केवलेणं संवरेण संवरेज्जा, केवलं आभिणिबोहियनाणमुप्पाडेज्जा " सहीं गोधि शब्द द्वारा
મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, વિધિજ્ઞાન, અને મનઃપવજ્ઞાન, આ ચાર જ્ઞાનને ગ્રહણુ
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुंधा टीका स्था० २ ३0 ४ सू. ४२ पल्यौपमसागरोपमनिरूपणम् ५०
एवम्-अनयैवरीत्या द्वाभ्यां स्थानाभ्यामात्मा केवलां वोधि बुध्यते, इत्यारभ्य 'केवलं मनःपर्यवज्ञानमुत्पादयति' इत्यन्तं सर्व बोध्यम् । केवलज्ञानं तु कर्मणां क्षयादेवोत्पद्यत इति तनात्र गृहीतम् । इह च यद्यपि बोध्यादयः सम्यक्त्वचारित्ररूपत्वात् केवलेन क्षयेण केवलेन उपशमेन च भवन्ति तथाऽप्येते क्षयोपशमेनापि भवन्ति । श्रवणादीनि मनः पर्यवपर्यन्तानि तु क्षयोपशमे नैव भवन्तीति सर्व साधारणः क्षयोपशमः पदद्वयेनोक्त इति ॥ सू० ४१ ॥
वोधि-मतिश्रुतावधिज्ञानानि चोत्कर्ष तः षट्षष्टिसागरोपमस्थितिकानि भवन्ति, सागरोपमाणि च पल्योपमाश्रितानीति तद्वितयमरूपणामाह___मूलम्-दुविहे अद्धोवमिए पन्नत्ते, तं जहा-पलिओवमेव सागरोवमे चेव । से किं तं पलिओवमे ?, पलिओवमे-“जंजोयणविस्थिणं, पल्लं एगाहियपरूढाणं । होज्जणिरंतरणिचियं, भरियं वालग्गकोडीणं ॥ १॥ वाससए वासलए, एकेके अवहडम्मि जो कालो । सो कालो बोलो, उवमा एगस्स पल्लस्स ॥ २ ॥ एएसि पल्लाणं कोडाकोडी हवेज्ज दसगुणिया तं सागरोवमस्ल उ, एगस्स भवे परीमाणं ॥ ३ ॥ सू० ४२ ॥ नहीं हुआ है कि वह ज्ञान ज्ञानावरण कर्म के सर्वथा क्षय से ही उत्पन्न होता है
यद्यपि बोधि आदिक सम्यक्त्वचारित्ररूप होने से केवल क्षय से और केवल उपशम से होते हैं-परन्तु ये क्षयोपशम ले भी होते हैं क्यों कि श्रवणादिक से लेकर मनः पर्यव तक ज्ञान क्षयोपशम से ही होते हैंइसी कारण सर्व साधारण क्षयोपशम इस पदद्वय से कहा गया ।। ४१॥ કરવામાં આવેલ છે. કેવળજ્ઞાનને ગ્રહણ નહીં કરવાનું કારણ એ છે કે તે જ્ઞાન તે જ્ઞાનાવરણ કમના સર્વથા ક્ષયથી જ ઉત્પન્ન થાય છે.
જો કે બધિ આદિક સમ્યક્ત્વ ચારિત્રરૂપ હેવાથી કેવળ ક્ષય વડે અને કેવળ ઉપશમ વડે જ પ્રાપ્ત થાય છે. પરંતુ તેઓ શપશમ વડે પણ પ્રાપ્ત થાય છે, કારણ કે શ્રવણાદિકથી લઈને મન પર્યવ પર્યન્તના જ્ઞાન લાપશમથી જ થાય છે એજ કારણે આ પદ દ્વય (બે પ) દ્વારા સર્વસાધારણ ક્ષપશમનુ જ કથન કરવામાં આવ્યું છે, એમ સમજવું. છે સૂ. ૪૧ છે
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०१
स्थानाङ्गसूत्र छाया-द्विविधमद्धौपमिकं पक्षप्तं, तद्यथा-पल्योपमं चव सागरोपमं चैव । अथ किं तत् पल्योपमम् ? पल्योपम्-यद् योजनविस्तीर्ण पल्यमेकाहिकमरूदानाम् । भवेनिरन्तरनिचितं, भृतं बालाग्रकोटीनाम् ॥ १॥ वर्षशते वर्षशते एकैकस्मिन् अपहते यः कालः ! स कालो बोद्धव्यः, उपमा एकस्य पल्ल्यस्य ॥ २ ॥ एतेषां पल्ल्यानां कोटाकोटी भवेद्दशगुणिता, तत् सागरोपमस्य तु एकस्य भवेत् परिमाणम् ।। सू० ४२ ॥
टीका-'दुविहे अद्धोवमिए' इत्यादि । उपमया निवृत्तम् औपमिकम् , अद्धा-कालः, तद्विषयमोपमिकम् अद्वौपमिकम् , यत्कालप्रमाणमुपमानं विना सामान्यजनेन ग्रहीतुं न शक्यते तद् अद्वौपमिकमिति भावः । तच्च द्विविधम्पल्योपमं सागरोपमं चेति। पल्यः-लाटदेशमसिद्धो धान्याधारविशेषः, पल्यवत्पल्ल्या, तेनोपमा यस्य तत् पल्ल्योपम् । सागरेणोपमा यस्य तत् सागरोपमम् ,
घोधि और मति, श्रुत, अवधिज्ञान थे उत्कृष्ट से ६६ सागरोपम की स्थिति वाले होते हैं और सागरोपम पल्योपमका आश्रित होता है इस कारण सूत्रकार इन दोनों की प्ररूपणा करते हैं
(दविहे अद्धोवमिए पन्नत्ते) इत्यादि। टीकार्थ-उपमासे जानाजाने वाला काल औपमिक काल होताहै क्योंकि यह उपमा से निवृत्त होता है औपमिक काल सामान्य जन द्वारा विना उपमान का जाना नहीं जा सकता है इसलिये इसे अद्धोपमिक कहा गया है यह अद्वोपमिक पल्योपम और सागरोपम के भेद से दो प्रकार का होता है लाटदेशप्रसिद्ध धान्याधार विशेष का नाम पल्य है इस पल्य से जिसकी उपमा हो वह पल्योपम काल है तथा सागर से जिसकी उपमा हो वह सागरोपमकाल है अर्थात् सागर के समान जो काल
બોધિ અને મતિ, કૃત, અવધિજ્ઞાન, તે ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ ૬૬ સાગશિપમથી સ્થિતિવાળાં હોય છે, અને સાગરોપમ કાળ પલ્યોપમને આધારે જાણી શકાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર તે બન્નેની પ્રરૂપણ કરે છે–
" दुविहे अद्धोवमिए पण्णत्ते " त्या
ટીકા–જે કાળને ઉપમા વડે જાણી શકાય છે તે કાળને ઔપમિક કાળ કહે છે, કારણ કે તે કાળનું પ્રમાણ ઉપમા વડે જ નીકળી શકે છે. તેથી તેને અદ્ધોપમિક (અઢા એટલે કાળ ઉપમા દ્વારા જાણી શકાય તેવા કાળને અદ્ધપમિક કહે છે) કહે છે. તે અદ્ધોમિકના પલ્યોપમ અને સાગરેપમ નામના બે ભેદ છે. લાટ દેશમાં વપરાતા એવાં ધાન્યાધાર વિશેષને પલ્ય
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ उ0 ४ सू० ४२ पल्योपमलागरोपमनिरूपण ५०३ सागरवन्महापरिमाणमित्यर्थः । तत्र पल्पोपम-लक्षणमभिधित्सुराह-' से कितं ' इत्यादि, अथ किं तत् पल्योपमं यद् अद्धौपमिकतया निर्दिष्टम् ? इति प्रश्नः, उत्तरमाह-' पलिओवमे ' इत्यादि । पल्योपमम्-पूर्वोक्तमद्धौपमिकं पल्योपमं वक्ष्यमाणलक्षणं भवतीति गाथा द्वयेनाह-'जं' इत्यादि, यद् योजनविस्तीर्णम्, विस्तीर्णशब्दस्योपलक्षणत्वाद् यद् आयामविष्कम्भगम्भीरत्वेन सर्वतो योजनप्रमाणं पल्यसदृशत्वात् पल्यः-धान्यस्थापनपात्रविशेपः, स एकाहिकमरूढाभिः,'मुत्रे तृतीयार्थेपष्ठी'-एकाह एव एकाहिकस्तेन शिरसि मुण्डिते सत्येकदिवसेन याः प्ररूढा:वृद्धि प्राप्तास्ताभिः, उपलक्षणतोऽनुयोगदारोक्तानुसारेण यावत्सप्ताहारूढामिः वालाग्रकोटीभिः-बालाग्राणां कोटयः-विभागास्ताभिः सपूर्वोक्तः पल्यो भृतःम हापरिणामवाला होता है वह सागरोपमकाल है, हे भदन्त ! वह पल्योपम कोल क्या है ? अर्थात् पल्योपम काल का क्या स्वरूप है ? हे गौतम! वह अद्धोपमिक पल्योपन काल इन दो गाथाओं द्वारा इस प्रकार के स्वरूप वाला है-वे दो गाथाएँ ये हैं-(जं जोयणवित्थिन्नं) इत्यादि।
इन गाथाओं द्वारा यह प्रकट किया गया है कि एक योजन लम्बा, एक योजन चौड़ा और एक योजन गहरा ऐसा एक खड्डा खोदा जाय और उसमें एक दिन से लेकर सात दिन तक के भीतर २ के उगे हुए यालों के अग्रभाग भरे जावें अर्थात् जिस दिन शिर को मुण्डित करा लिया जावे उसके बाद एकदिन से लेकर सात दिनतक जमे हुए बालों के अग्र विभागों से वह खड्डा इस प्रकार से मरा जावे कि जिससे उन કહે છે તે પલ્યની સાથે જેની ઉપમા આપી શકાય એવા કાળને પાપમ કાળ કહે છે, તથા સાગરની સાથે જેને સરખાવી શકાય એવા કાળનું નામ સાગરોપમકાળ છે. એટલે કે સાગરની સમાન મહા પરિમાણવાળા કાળનું નામ સાગરોપમકાળ છે “હે ભગવન્! તે પલ્યોપમકાળનું સ્વરૂપ કેવું છે?”
ગૌતમ સ્વામીના આ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે ગૌતમ! તે અદ્ધોમિક પલ્યોપમ કાળનું સ્વરૂપ નીચેની બે ગાથાઓમાં मताच्या प्रमाणे -"ज जोयणवित्थिणं" त्याहि त भन्ने सामान। ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે–
એક જન લાંબે, એક જન પહોળો અને એક યોજન ઊડે એક કૃ દવામાં આવે, તેમાં એકથી લઈને સાત દિવસ સુધીમાં ઉગેલા વાળને અગ્રભાગેને ભરવામાં આવે. એટલે કે માથું મુંડાવ્યા પછી એકથી લઇને સાત દિવસ પર્વતમાં ઉગેલા વાળના અગ્રભાગેથી તે કૂવાને એ
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०४
स्थानाकसूत्रे
,
परिपूरितः कथंभूतः ? इत्याह- निरन्तर निचितः निरन्तरं अन्तररहितं परम्परं लिटं घनं यथास्यात्तथा निचितं - निविडतया निचयवत्कृतं पुखवत्कृतमित्यर्यः भवेत् स्यात् । तस्मात्पल्यात् 'बामसए' इत्यादि, वर्षगते, इति वीष्यायां प्रत्येकवर्षशते, एकैकस्मिन् वाले अपहते - निष्कासिते सति यः कालस्तस्य पत्यस्य रिक्ती भवने जायते स कालः एकस्य पल्यस्य उपमाउपमेयः बोद्धव्यः- विज्ञेयः । इदमुक्त भवति - पूर्वोक्तः कालो व्यावहारिकं पल्योपम कथ्यते । अथ सागरोपमममाणमाह'एएस ' इत्यादि गाथा, एतेषां पल्यानां - पल्योपमानां या कोटीकोटी दशगुणिता - इशकोटीकोटथ इत्यर्थः सा एकस्य व्यावहारिकसागरोपमस्य परिमाणं भवतीति । एतद्वय प्ररूपणामात्रस्वरूपमेव ।
अत्र विशेषमाह - पल्योपमम् - उद्धाराद्धा क्षेत्रभेटेन त्रिविधम् । पुनरेतत्त्रयमपि सूक्ष्मव्यावहारिकभेदात्प्रत्येकं द्विविधम् । तत्र तावद व्यावहारिकोहारपल्यो - बालाग्रों में थोड़ा सा भी अन्तर अवकाश न रहे। इस प्रकार से वे बालाग्र खूब ठसाठस निविडरूप में उस खड्डा में भर दिये जावें इस प्रकार से जब कूट २ कर उन बालायों से वह खड्डा खूब भर जावे तत्र सौ सौ वर्ष के बाद उसमें से एक २ बालाग्र बाहर निकाला जावे- इस प्रकार निकालते २ जब वे समस्त चालाय उस खड्डे में से बाहर निकाल दिये जायें तो इनके निकालने में जितना काल समाप्त होता है वह काल एक पल्य से उपमेय कहा गया है यह पूर्वोक्त काल व्यावहारिक पल्योपम कहा गया है सागरोपम का प्रभाग इस प्रकार से है - पल्योपम कोटिकोटि को १० से गुणा करने पर एक व्यावहारिक मागरोपम का प्रमाण होता है अर्थात् १० कोडाकोडी पल्योपम का एक व्यावहारिक सागरीपस काल होना है।
ભરવા એઇએ કે જેથી કરીને તે ખાલાથો વચ્ચે બિલકુલ અતર ન રહે, એટલે કે તે ફૂવાને ખૂબ ઠાંસી ઠાંસીને તે બાલાચેાથી ભરી દેવા જોઇએ. ત્યારબાદ દર સેા સેા વર્ષે તેમાંથી એક એક માલાથને બહાર કાઢવે જોઇએ
આ રીતે તેમાંથી ૧૦૦-૧૦૦ વર્ષે એક એક માલાગ્રને બહાર કાઢતાં કાઢતાં સમસ્ત ખાલાગ્રાને બહાર કાઢવામાં જેટલાં વર્ષે વ્યતીત થઈ જાય છે તેટલાં
વ પ્રમાણ કાળને એક પત્યેાપમ કાળ કહે છે. આ પૂર્વોક્ત કાળને વ્યાવહારિક પલ્યેાપમ કહેવામાં આવે છે. સાગરોપમનું પ્રમાણુ આ પ્રકારનું છે—પલ્યેાપમ ક્રેડિટ ક્રેડિટને ૧૦ વડે ગુણુવાથી એક વ્યાવહારિક સાગરોપમનું પ્રમાણુ થાય છે. એટલે કે ૧૦ કાડાકેાડી પદ્યેાપમના એક વ્યાવહારિક સાગરે પમકાળ થાય છે.
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ उ०४ सू०४२ पल्योपमसागरोपमनिरूपणम्
पमं व्याख्यायते - योजनायामविष्कम्भगम्भीरः पल्यो मुण्डनानन्तरमेकादिसप्तान्वाहोरात्रमाऽऽग्रैर्निविडतया भृतः यः प्रतिसमय मे कैक वाला निस्सारिते सति यावता कालेन निर्लेपो निष्ठितो भवति स - कालो व्यावहारिकोद्धार पल्योपमं कथ्यते । एवं व्यावहारिकोद्धारसागरोपमं पूर्वोक्तपल्यानां दशभिः कोटीकोटीभिर्भवति । एते द्वे अपि प्ररूपणामात्रविपये एव । सूक्ष्ममुद्धारपल्योपमं तु यत्-तैरेवैकादिसप्तान्ताहोरात्रप द्वैर्दृष्टयवगाहनातोऽसंख्येयभागमात्रैः सुक्ष्मपanitata शरीरावगाहनातोऽसंख्येयगुणैः प्रत्येकमसंख्या तखण्डीकृतैव लागैर्निवितया भृतः पल्यः प्रतिसमयमेकैकस्मिन् वालाग्रे निष्कासिते सति यावता कालेन
५०५
विशेषता - उद्धार, अद्धा और क्षेत्र के भेद से पत्योपय त्रिविध कहा गया है तथा ये तीनों पत्योपम भी सूक्ष्म और व्यावहारिक के भेद से दो दो प्रकार के कहे गये हैं इनमें व्यावहारिक उद्वार पल्योपम का स्वरूप इस प्रकार से है जो एक योजन का लम्बा, एक योजन का चौड़ा और एक योजन का गहरा खड्डा हो और उसे मुण्डनान्तर एक दिन से लेकर सात दिनतक के उगे हुए बालायों से खूब दाब २ कर निeिsरूप से भर दिया जावे सो अब उसमें से एक २ बालाग्र को प्रति समय बाहर निकालना चाहिये इस तरह करते २ जितने काल में वह खड्डा उन बालाग्रों से खाली हो जाता है उतने काल का नाम व्यावहारिक उद्वारपल्योपम है इस व्यावहारिक उद्धारपल्य की १० कोटि कोटि का एक व्यावहारिक उद्वार सागरोपम होता है । अर्थात् १० कोटिकोटि व्यवहारिक उद्धारपत्यों का एक व्यावहारिक उद्धारसागरो
વિશેષતા——ઉદ્ધાર, અદ્ધા અને ક્ષેત્રના ભેદથી પચેાયમના ત્રણ પ્રકાર કહ્યા છે તથા તે ત્રણે પ્રકારના પત્યેાપમના પણ સૂક્ષ્મ અને વ્યાવહારિકના ભેદથી ખો પ્રકાર કહ્યા છે. તેમાંના વ્યવહારિક ઉદ્ધાર પડ્યેાપમનું સ્વરૂપ આ પ્રકારનું છે-જે એક ચેાજન લાંબે, એક ચેાજન પહેાળા અને એક ચેાજન ઊંડા કૂવા કહ્યો છે તેને માથુ મુડાવ્યા ખાદ એકથી સાત દિવસ પર્યન્તમાં ઉગેલા કેશ ગ્રાથી ખૂબ ઠાંસી ઠાંસીને ભરી દેવા જોઇએ, પછી તેમાંથી પ્રતિ સમય એક એક કેશાગ્રને ખડ઼ાર કાઢવામાં આવે, તે આ પ્રમાણે કરતાં કરતાં જેટલા કાળમાં તે કૂવે તે કેશાગ્રાથી સ`પૂર્ણ ખાલી થઈ જાય છે, એટલા કાળને વ્યાવહારિક ઉદ્ધાર પચેાપમ ” કહે છે
તે વ્યાવહારિક ઉદ્ધાર પાપમની ૧૦ કેડિટ કાર્ટના એક વ્યાવહારિક ઉદ્ધાર સાગરાપમ થાય છે એટલે કે ૧૦ કેટિકોટિ વ્યાવહારિક ઉદ્ધાર પત્યેાના એક વ્યાવહારિક ઉદ્ધાર સાગરોપમ થાય છે,
હવે સૂક્ષ્મ ઉદ્ધાર પલ્યેાપમનું સ્વરૂપ બતાવવામા આવે છે—પૂવેક્તિ પ્રમાણુવાળા ફૂવામાં તે ખાલાગે'ના ટુકડાઓ ઠાંસી ઠાંસીને ભરી ઢો. પ્રત્યેક
६४
थ
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०६
स्थानाङ्ग सूत्रे
निले पो निष्ठितो भवति स कालः सूक्ष्ममुद्धारपल्योपमं मोच्यते । तथैव च तेर्पा दशभिः कोटी कोटीभिः सूक्ष्मुद्धारसागरोपमं जायते । अनेन सूक्ष्मोद्धारपल्योपमेण च द्वीपसमुद्राः परिसंख्यायन्ते १ ।
व्यावहारिकाद्धापल्योपम - सागरोपमयोः स्वरूपं तु सूत्रे प्रोक्तमेव । सूक्ष्ममद्धापल्योपमं तु असंख्येयखण्डीकृतस्यैकैकस्य वालाग्रस्य वर्षशते वर्षशते निस्सारणे पम होता है । तथा सूक्ष्म जो उद्धारपल्योपम है उसका प्रमाण ऐसा है कि जितने बालायों से वह पूर्वोक्त प्रमाण वाला खड्डा भरा गया है उन बालागों में से प्रत्येक बालाग्र के सूक्ष्मपनक जीव के शरीर की जितनी अवगाहना होती है उस अवगाहना से असंख्यात गुर्णे टुकडा करो ये सब टुकडे अपनी बुद्धि से ही कल्पित करके करना चाहिये तात्पर्य ऐसा है कि एक २ बालाय के असंख्यात २ टुकडे अपनी बुद्धि से करो और फिर उस खड्डे को उनसे खूब ठांस २ कर निधिरूप में भरदो और फिर एक समय में एक २ टुकडे को उनसे बाहर निकालो इस तरह करते २ जितने काल में वह गर्त्त खाली हो जाता है उतने समय का नाम सूक्ष्म उद्धार पल्योपम है इन सूक्ष्मउद्वारवल्योपस की १० १० कोटिकोटि को एक सूक्ष्म उद्वार सागरोपम होता है इस सूक्ष्म उद्धार पस्योपम से जन्य सागरोपम से द्वीप और समुद्रों की गिनती की जाती है । व्यावहारिक अद्वापल्योपम और सागरोपम का स्वरूप सूत्रकार ने सूत्र में ही प्रकट कर दिया है। सूक्ष्म अद्धापल्योपम का स्वरूप इस प्रकार ખાલાથના કેટલા ટુકડા કરવા તે નીચે પ્રમાણે સમજવું સૂક્ષ્મપનક જીવના શરીરની જેટલી અવગાહના હાય છે, તે અવગાહનાથી અસખ્યાતગણુાં ટુકડા તે ખાલાગ્રાના કરવા જોઈએ. એવાં ટુક્ડાની કલ્પના પાઠકે પેાતાની બુદ્ધિથી જ કરવી જોઈએ, કારણ કે વ્યવહારમાં આ પ્રકારની વાત સભવી શકતી નથી. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે એવાં ખાલાગ્રાના અસંખ્યાત ટુકડા કલ્પનાથી જ કરવાનું શકય છે.
હવે તે ખાલામાના તે ટુકડાઓ વડે તે કૂવાને ઠાંસી ઠાંસીને ભરી દેવા જોઈએ ત્યારમાદ પ્રતિ સમય તેમાંથી એક એક ટુકડાને બહાર કાઢતાં કાઢતાં તે કૂવા જેટલા સમયમાં તે ખાલાગ્રાના ટુકડાઓથી રહિત થઈ જાય છે, બિલકુલ ખાલી થઈ જાય છે, તેટલા કાળને સૂક્ષ્મ ઉદ્ધાર પલ્ચાપમ ” કહે છે. તે સૂક્ષ્મ ઉદ્ધાર પલ્યાપમની ૧૦ કોટિક્રેટિના એક ‘ સૂક્ષ્મ ઉદ્ધાર સાગરોપમ કાળ થાય છે. તે સૂક્ષ્મ ઉદ્ધાર પશ્ર્ચાપમથી જન્ય સાગરાપમ દ્વારા દ્વીપા અને સમુદ્રોની ગણતરી થાય છે.
7
વ્યાવહારિક અદ્ધાપલ્યુપમ અને સાગરાપમનું સ્વરૂપ તે સૂત્રકારે આ સૂત્રની શરૂઆતમાં જ ખતાવી દીધું છે. હવે સૂક્ષ્મ અદ્ધાપાપમનું સ્વરૂપ
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधी का स्था० २ ० ४ सूर ४२ पल्योपमसागरोपमनिरुपणम् ५०७ कृते सति भवति । एवं सूक्ष्यमद्वासागरोपमं तेषां पल्यानां दशभिः कोटीकोटीभिर्जायते । अनेन सुक्ष्मातापल्योपमसागरोपमेण नैरयिक-तिर्यग्योनिक-मनुष्यदेवानामायुमर्मीयते २।
क्षेत्रपल्योपममप्येवमेव, नवरं पतिसमयं वालाग्रस्पृप्टैकैकाकाशप्रदेशनिस्सारणे कृते सति यावता कालेन पल्यो निले पो निष्ठितो भवति स कालो व्यावहारिक क्षेत्रपल्योपमं कथ्यते । एवं व्यावहारिकसागरोपमं तेषां दशभिः कोटीकोटीभिसे है असंख्यात खण्डीकृत एक एक बालान को सौ सौ वर्ष जब व्यतीत हो जावें तब निकालना चाहिये इस तरह करते२ जब वह नर्स पूर्णरूप से उन घालानों से रिक्त हो जाता है-तब इनके खाली करने में जितना काल समाप्त हुआ उतने काल का लाल सूक्ष्म अापल्पोपम है। सूक्ष्म अद्वापल्योपम की१० कोटिकोटि से सूक्ष्म अद्धासागरोपम निष्पन्न होता है अर्थात् १० कोटाकोटिसूक्ष्म अद्धा पल्योपम का एक सूक्ष्म अद्धालागरोपम होता है इस सूक्ष्म अद्धापल्पोपमजन्य सूक्ष्म अद्वासागरोपम से नैरयिक, तिर्थग्योनिक, मनुष्य और देवों की आयु को प्रमित किया जाता है क्षेत्रपल्योपल भी इसी प्रकार से है परन्तु इसमें कथन की ऐसी विशेषता है किषालाग्रसे स्पृष्ट एक एक आकाश प्रदेशको एक एक समय में वहांले निकालोजितने समय में वह फ्ल्य इस प्रकार करते २ उनसे खाली हो जाता है उत्तने काल का नाम व्यावहारिकक्षेत्रपल्योपम है इस પ્રકટ કરવામાં આવે છે–જેના અસંખ્યાત ખંડ કરવામાં આવ્યા હોય એવા બાલાથો વડે ઉપર્યુક્ત પ્રમાણવાળા કૂવાને ખૂબ જ ઠાંસી ઠાંસીને ભરી દેવામાં આવે. ત્યારબાદ સો સો વર્ષે તે કૂવામાંથી એક એક બાલાખંડને બહાર કાઢવામાં આવે. આમ કરતાં કરતાં જેટલા સમયે તે કૂવે તે બાલાખથી બિલકુલ રહિત (ખાલી) થઈ જાય છે, એટલા કાળને “સૂક્ષમ અદ્ધા પપમ કહે છે " સૂક્ષમ અદ્ધા પાપમની ૧૦ કટિ કોટિ પ્રમાણને “સૂક્ષમ અદ્ધાસાગરોપમ” કાળ હોય છે. આ સૂક્ષમ અદ્ધાપલ્યોપમ જન્ય સૂક્ષ્મ અદ્ધાસાગરોપમ દ્વારા નારકે, તિનિકે, મનુષ્ય અને દેવના આયુષ્યના માપની ગણતરી કરી શકાય છે. ક્ષેત્રપલ્યોપમ પણ એજ પ્રકારનું છે, પરત તેના કથનમાં નીચે પ્રમાણે વિશેષતા છે –
બાલાઝથી સ્પષ્ટ એક એક આકાશપ્રદેશને પ્રતિ સમય બહાર કાઢતાં કાઢતાં જેટલા અમયમાં તે ફૂવે તેમનાથી ખાલી થઈ જાય, એટલા કાળનું નામ વ્યાવારિક ક્ષેત્ર પક્ષમ છે. એવા વ્યાવહારિક ક્ષેત્ર પલ્યોપમની ૧૦
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०
स्थांनाङ्गसूत्र र्जायते । एतद्वयं प्ररूपणामात्रविषयमेव । यत्तु-असंख्यातखण्डीकृतैर्वालायौः स्पृष्टा अस्पृष्टा वाऽऽाकाशप्रदेशाः प्रतिसमयमेकैकशो निस्सार्यन्ते, एवं निस्सारिते सति यावताकालेन पल्यो निले पो निष्ठितो भाति स काला सूक्ष्मक्षेत्रपल्यो. पममुच्यते । एवं सूक्ष्मक्षेत्रसागरोपमं तेषां दशभिः कोटीकोटीभिर्भवति । अनेन सुक्ष्मक्षेत्रपल्योपम-सागरोपमेण दृष्टिवारे द्रव्याणि मीयन्ते।
अत्र-उदारपल्योपम-क्षेत्रपल्योपमयोग्रहणं न कृतम् , अनुपयोगित्वात् , सूत्रे 'अद्धे'-ति विशेषणस्योक्तत्वाच्चेति ॥ सू० ४२॥
पूर्वोक्तैः पल्योपमादिभिर्येषां क्रोधादीनां फलभूतकर्मस्थितिनिरूप्यते तत्स्वरूपनिरूपणं कुर्वन्नाह
मूलम्-दुविहे कोहे पण्णत्तेतं जहा-आयपइट्ठिए चेव परपइट्रिए चेव एवं नेरइयाणं जाव वेमाणियाणं । एवं जाव मिच्छादंस_णसल्ले ॥ सू० ४३॥
छाया-द्विविधः क्रोधः प्राप्तः, तद्यथा-आत्मप्रतिष्ठितश्चैव परप्रतिष्ठितश्चैव । एवं नैरयिकाणां यावद् वैमानिकानाम् । एवं यावत् मिथ्यादर्शनशल्यम् ॥ मू० ४३ ॥ व्यावहारिकक्षेत्र पल्योपम की १० कोटाकोटि से एक व्यापहारिक क्षेत्र सागरोपम बनता है इस सूक्ष्मक्षेत्रपल्योपमजन्य सागरोपम से दृष्टिवाद में द्रव्यों की गिनती की जाती है ३ । यहां सूत्र में उद्धारपल्योपम और क्षेत्रपल्पोपमफा जो ग्रहण नहीं किया गयाहै वह इनके यहां अनुपयोगी होने से नहीं किया गया है । तथा सूत्र में " अद्धा" ऐसा विशेषण कहा गया है । मु०४२ ॥
पूर्वोक्तपल्योपम आदिकों द्वारा जिन कोधादिकों की फलभूत कर्मस्थिति का निरूपण होता है अब सूत्रकार उसके स्वरूप का निरूपण કેટિટિ પ્રમાણવાળે એક “વ્યાવહારિક ક્ષેત્ર સાગરોપમ * કાળ હોય છે. આ સૂક્ષમ ક્ષેત્રપામ જન્ય સાગરોપમ દ્વારા દૃષ્ટિવાદમાં દ્રવ્યોની ગણતરી કરવામાં આવે છે. અહીં સૂત્રમાં ઉદ્ધાર પામ અને ક્ષેત્રપાપમને જે ગ્રહણ કરાયા નથી તેનું કારણ એ છે કે અહીં તેઓ અનુપયોગી છે. તથા सूत्रमा “ अद्धा” मा ५४ विशेषय३३ १५रायुं छे. ॥ सू ४२ ॥
પૂર્વોક્ત પોપમ આદિ દ્વારા ક્રોધાદિકેની ફલભૂત કર્મ સ્થિતિનું નિર. પણ થાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર તે ક્રોધાદિકના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરે છે–
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था0 उ0 ४ सू० ४२ क्रोधादोनां स्वरूपनिरूपणम् ५०९ ___टोका-'दुविहे कोहे' इत्यादि । क्रोधो द्विविधः-आत्मपतिष्ठितः परप्र तिष्ठितश्चेति । तत्रात्मप्रतिष्ठिन. स्वापराधाद् भित्यादौ शिरःप्रभृतीनां स्खलनेन वस्तुविशेषविनाशेन वा स्वात्मनि मतिष्ठितः जनितःथात्मविषयो जात इत्यर्थः, सः तथोक्तः १। यद्वा-य आत्मना परस्मिन् प्राणिन्याक्रोशादिना प्रतिष्ठितः स तथोक्त । परप्रतिष्ठिनः-यः परेणाक्रोशादिना प्रतिष्ठितः-उदीरितः, स्वात्मना था परस्मिन् प्रतिष्ठितः-जातः उत्पन्नः स तथोक्तः २। इति । इदमुक्त भवतिस्वयमाचरितस्य ऐहिकमपायमववुध्य यदा कश्चित्स्वात्मन्येव क्रोधं करोति तदा स क्रोध आत्मप्रतिष्ठितः कथ्यते, यदा तु परः कोऽप्याक्रोशादिना क्रोधमुदीरयति करते हैं-(दुविहें कोहे पण्णत्ते) इत्यादि ।
टीकार्थ-क्रोध दो प्रकारका कहा गया है एक आत्मप्रतिष्ठित और दूसरापरप्रतिष्ठित अपने ही अपराधसे भित्ति आदिमें शिर वगैरहके लग जाने से अथवा वस्तु के विनाश से जो क्रोध आत्मा में उत्पन्न हो जाता है वह स्वात्म प्रतिष्टित क्रोध है अथवा जो क्रोध परप्राणी के ऊपर आक्रोश आदि के करने से अपनी आत्मा में प्रतिष्ठित हो जाता है वह आत्मप्रतिष्ठित क्रोध है तथा आक्रोश आदि के करने से दूसरों के द्वारा आत्मा में उदीरित किया जाता है वह परप्रतिष्ठित क्रोध है अथवा अपने द्वारा पर में जो क्रोध उत्पन्न कराया जाता है वह परप्रतिष्ठित क्रोध है। तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि स्वय आचरित किये कार्य का ऐहिक अपायरूप फल समझ कर जो अपनी निजकी आत्मा पर ही क्रोध
" दुविहे कोहे पण्णत्ते " त्याह
ટીકાળું–કૈધ બે પ્રકારને કહ્યો છે–(૧) આત્મપ્રતિષ્ઠિત અને (૨) પરપ્રતિષ્ઠિત પિતાના જ અપરાધ (દેષ) ને લીધે દીવાલ આદિ સાથે શિર આદિ અથ ડાવાથી અથવા વસ્તુના વિનાશથી જે કાંધ આત્મામાં ઉત્પન્ન થાય છે. તે ક્રોધનું નામ સ્વાત્મપ્રતિષ્ઠિત ક્રોધ છે. અથવા પર પ્રાણીના ઉપર આક્રોશ આદિ કરવાથી જે કાંધ પિતાના આત્મામાં પ્રતિષ્ઠિત થાય છે-ઉત્પન્ન થાય છે, તે ક્રોધનું નામ આત્મપ્રતિષ્ઠિત ક્રોધ છે જે ક્રોધ અન્યના આકેશ આદિને કારણે એટલે કે અન્યના દ્વારા આત્મામાં ઉદીરિત કરાય છે, તે ક્રોધને પરપ્રતિષ્ઠિત ક્રોધ કહે છે અથવા પોતાના દ્વારા અન્ય જીમાં જે ક્રોધ ઉત્પન્ન કરાવાય छ, तेनुं नाम ५२प्रतिष्ठित ध छ.
આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે, પિતે જ આચરેલા કાર્યનું ઐહિક અપાયરૂપ ફલ સમજીને પિતાના જ આત્મા પર જે કોધ ઉભવે છે, તે ક્રોધને આત્મપ્રતિષ્ઠિત ક્રોધ કહે છે અને જ્યારે કેઈ બીજી વ્યક્તિ તેના આક્રોશ
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१०
स्थानां
तदा यस्तद्विषयः क्रोध उपजायते स परप्रतिष्ठितः क्रोधः कथ्यते इति । एवम् - अनेनैवाऽऽलापकेन यावत् - मिथ्यादर्शनशल्यं मानमारस्य मिथ्यादर्शनशल्यपर्यन्त विज्ञेयम् । तत्र ' जाव ' इति
यावच्छब्देन क्रोधानन्तरं मानादीनामष्टादशानां पापस्थानानां ग्रहणं भवति । एतेषां क्रोधादीनां सर्वपामपि स्वविकल्पजनितपर विकल्पजनितत्वाभ्यां स्वात्मस्थितपरात्मस्थिताभ्यां वा स्वपरमतिष्ठितखमवधारणीयम् ॥ ४३ ॥
एवमेतानि सर्वाणि पापस्थानानि ' सिद्धे' ति वक्ष्यमाणगाथोक्तेषु सिद्धादि विपर्ययाऽसिद्धादिषु त्रयोदशस्वपि जीवेषु भवन्ति, पापस्थानानां संसारिष्येव सद्भावादिति तद्भेदानाह
मूलम् — दुविहा संसारसमावन्नगा जीवा पण्णत्ता, तं जहा तहा चैव थावराचे वा दुविहा सव्वजीवा पण्णत्ता तं जहा- सिद्धा चैव असिद्वा । दुविहा सव्वजीवा पण्णत्ता तं जहा-सइंदिया चेव अणिदिया चेव । एवं एसा गाहा फासेयव्वा जाव ससरीरी देव असरीरी चेव--'" सिद्धेसइंदियंकाए३, जोगे४, देए५, कसाय ६, लेसा७ य । पात्र ओगाहारे, भासँग चैरिमे य ससैरीरी ॥सू०४४॥ उद्भावित होता है वह क्रोध आत्मप्रतिष्ठित कहलाता है । और जब कोई व्यक्ति अपने आकोश आदि के द्वारा क्रोध करवाता है तब वह दूसरा परप्रतिष्ठित कहलाता है । इसी आलापक से मिथ्यादर्शनशल्य, तक अर्थात् मान से लेकर मिथ्यादर्शनशल्यतक - ऐसा ही जानना चाहिये अर्थात् क्रोध से लेकर मानादिक अठारह पापस्थानों का ग्रहण होता है सो इन सब में स्वविकल्पजनित परविकल्पजनित इन दो भेदों को लेकर अथवा स्वात्मस्थित और परात्मस्थित इन दो को लेकर स्व और पर में प्रतिष्ठितत्व जानना चाहिये ।। ०४३ ॥
આદિ દ્વારા આપણા આત્મામાં ક્રોધ પેદા કરાવે છે, ત્યારે તે ક્રોધને પરપ્રતિષ્ઠિત કહે છે માનથી લઈને મિથ્યાદર્શનશલ્ય પન્તના પાપસ્થાનામાં પશુ
આ પ્રમાણે જ સમજવું, એટલે કે સ્વવિકલ્પ જનિત અને પરવિકલ્પ જનિત એ એ ભેદોની અપેક્ષાએ તે પ્રત્યેકના પણ સ્વાત્મસ્થિત ( સ્વાત્મપ્રતિષ્ઠિત ) અને પરાત્મસ્થિત (પરપ્રતિષ્ઠિત ) નામના અમ્બે પ્રકાર સમજી લેવા ાસૂ ૪૩૫
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ ७० ४ ० ४३ असिद्ध जीवस्वरूपनिरूपणम् ५११
छाया-द्विविधाः संसारसमापनका जीवाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-त्रसाश्चैव स्थावराश्चैव । द्विविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-सिद्धाश्चैव असिद्धाश्चैत्र । द्विविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-सेन्द्रियाश्चव अनिन्द्रियाश्चैव । एवमेपा गाथा स्पर्शनीया यावत् सशरीरिणश्चैव अशरीरिणश्चैर-"सिद्ध १, सेन्द्रिय२, कायम् ३, योगो४, वेदः ५, कपायो६, हे श्या च ७ । ज्ञानो ८, पयोगा ९, हारम् १०, भाषकः११, चरमश्च १२ सशरीरी १३ ॥ सू० ४४ ॥
टीका-'दुविहा संसार० ' इत्यादि ।
संसरणं-चतुर्गतिपरिश्रमणं संसार:-नारकतियग्नरामरमवानुभवलक्षणस्तं सं-सम्यग् एकीभावेन आपन्नाः-प्राप्ताः संसारसमापनकाः, स्वार्थे क प्रत्ययः, संसारिण इत्यर्थः । ते द्विविधाः-नसाः स्थावराश्चेति जीवा' संसारिण एव सन्ति उतान्येऽपिवा ? इतित्- सन्त्ये वे '-ति प्रदर्शनाय सपतिपक्षां त्रयोदशसूत्री
इस प्रकार ये सब पापस्थान आगे कहे जाने वाली (सिद्ध) इत्यादि गाथा में कहे हुए सिद्ध आदि से विपरीत असिद्ध आदि तेरह जीवों में ही पाते हैं इसलिये इनके भेद बतलाते हैं-(दुविहा संसारसमावन्नगा जीवा पण्णत्ता) इत्यादि।
चारों गतियों में परिश्रमण करने का नाम संसार है यह संसार नारक, तिर्यक नर और देवरभवों के अनुभव करने रूप है इस संसार को जो एकीभाव से प्राप्त कर चुके हैं वे संसार समापन्ना जीव हैं। ऐसे ये ससारसमापन्नक जीव संसारी जीव कहे गये हैं ये संसारी जीव प्रस और स्थावर के भेद से दो प्रकार के होते हैं यही विविधत्व की घात-" दुविहा सव्वजीवा" इस सूत्र पाठ द्वारा प्रकट की गई है तात्पर्य
આ અઢારે પાપસ્થાનકનો સદ્દભાવ અસિદ્ધ આદિ ૧૩ જીવોમાં હેય छ. “सिद्ध" त्याहि गाथा मागण उवामा सावधानी छे ते गाथामा જે સિદ્ધ આદિ જ પ્રકટ કર્યા છે, તેમના કરતાં વિપરીત આ અસિદ્ધ આદિ જ છે સૂત્રફાર તે અસિદ્ધ આદિ ૧૩ પ્રકાર હવે પ્રકટ કરે છે–
" दुविहा संसारसमावनगा जीवा पण्णत्ता" त्याल.
ટીકા–ચાર ગતિઓમાં પરિભ્રમણ કરવું તેનું નામ સંસાર છે નારક, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવભના અનુભવ કરવા રૂપ તે સંસાર છે આ સંસારને એકી ભાવથી (સંસારમાં દૂધ અને પાણીની જેમ એકરૂપ) પ્રાપ્ત કરી ચુકેલા જે જીવે છે, તેમને સંસાર સમાપક જી કહે છે. એવા સંસારસમાપન્નક જીવને સંસારી જીવો કહ્યા છે. તે સંસારી જીવો ત્રસ અને સ્થાવરના तथी में प्रश्न छ, म विविधत्वनी वात “ दुविहा सव्वजीवा "
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१२
स्थानानक्षत्रे माह-'दुनिहा सयजीया' इत्यादि । सर्वजीवाः-समस्तपाणिनः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः । तदेव प्रकारद्वयमाह-सिद्धा असिद्धाश्च । तत्र सिध्यन्ति स्मेति सिद्धाः कर्मप्रपञ्चनिमुक्ताः । असिद्धाः-तद्भिन्नाः १। पुनरपि सर्वजीवानां दैविध्यमाह-'दुविहे 'त्यादि स्पष्टम् । नवरम्-सेन्द्रिया अनिन्द्रियाश्चेति । तत्र सेन्दिया:-इन्द्रिय सहिताः संसारिणः । अनिन्द्रियाः-इन्द्रियरहिताः-अपर्याप्तकाः, केवलिनः, सिद्धाश्चेति २। एवम्-अनेन प्रकारेण एपा-अनुपदं वक्ष्यमाणा गाथा-प्रस्तुतसप्रतिपक्षमत्रत्रयोदशी संग्राहकपद्यरूपा स्पर्शनीया-अनुसरणीया-एतदनुसारेण त्रयोदशापि सूत्राणि इस सूत्र का ऐसा है कि यहां पर किसी ने ऐसी आशंका की कि जीव संसारी ही है या और भी जीव है ? तब उत्तर दिया गया कि अन्य जीव भी हैं इसी बात को दिखाने के लिये इस सप्रतिपक्ष त्रयोदश १३ सूत्रों को सूत्रकार ने कहा है इसके द्वारा यह प्रकट किया गया है कि समस्त प्राणी दो प्रकार के कहे गये हैं जैसे एक सिद्ध और दूसरे असिद्ध इनमें जो कर्मप्रपञ्च से रहित हो चुके हैं वे सिद्ध है और जो कर्मप्रपञ्च से रहित नहीं हुए हैं वे असिद्ध जीव हैं इसी प्रकार से सेन्द्रिय और अनिन्द्रिय के भेद से भी सर्व जीव दो प्रकार के कहे गये हैं इनमें जो इन्द्रियसहित हैं वे सेन्द्रिय जीप-संसारी जीव हैं और जो इन्द्रियों से रहित हैं ऐसे वे अपर्याप्तक, केवली और सिद्ध इन्द्रियरहित जीव हैं २ इसी प्रकार से यहां यह गाथा अनुसरणीय है-कहां तक कि जीव
આ સૂત્રપાઠ દ્વારા પ્રકટ કરવામાં આવી છે. આ સૂત્રનું તાત્પર્ય એવું છે કે કદાચ કેઈને એવી શંકા થાય કે શું આ સંસારી જ હોય છે કે અસંસારી પણ હોય છે ખરાં? તે તેને ઉત્તર એ છે કે સંસારી સિવાયના છે પણ છે ખરાં. એજ વાતનું પ્રતિપાદન કરવા માટે પ્રતિપક્ષ સહિતના ૧૩ સૂત્ર સૂત્રકારે કહ્યાં છે. તેના દ્વારા એ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે કે સમસ્ત છે. બે પ્રકારના કહ્યા છે-જેમકે સિદ્ધ અને અસિદ્ધ. જે છે કર્મપ્રપંચથી રહિત થઈ ચુક્યા છે, તે જેને સિદ્ધ કહે છે અને જે છે કર્મપ્રપંચથી રહિત થયા નથી તેમને અસિદ્ધ જી કહે છે. જે ૧ છે એજ પ્રકારે સેન્દ્રિય અને અનિન્દ્રિયના ભેદથી પણ જો બે પ્રકારના કહ્યા છે. જે જી ઈન્દ્રિયોથી યુક્ત છે તેમને સેન્દ્રિય જી કહે છે સંસારી જીને સેન્દ્રિમાં સમાવેશ થાય છે. જે જી ઇન્દ્રિયોથી રહિત છે તેમને અનિન્દ્રિય જી કહે છે. અપર્યાપ્તક, કેવલી અને સિદ્ધનો અનિદ્રિય જીવોમાં સમાવેશ થાય છે. . ૨ | એજ પ્રમાણે શરીરી અને અશરીરી જ પર્યન્તના પ્રકારે આ ગાથા દ્વારા
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ उ०४ सु० ४४ असिद्धजीव स्वरूपनिरपणम् ५१३ पठितव्यानीभ्यर्थः । क्रियदधि ? इत्याह-जाव' इत्यादि-' सिद्ध ' इत्यारेभ्य 'ससरीरीचेव असरीरीचेव' हत्यन्तम् । तामेवगाथामाह-'सिद्ध ' इत्यादि । एपा गाथा समतिपक्षा वाच्या तथाहि-सिद्धाः-सिद्धजीवाः, असिद्धाः-सिद्धविपरीताः १, सेन्द्रियाः-इन्द्रियसहिताः, अनिन्द्रिया:-इन्द्रियवर्जिताः २, एवं 'काए ' त्ति सकायाः-पृथिव्यादयस्तानाश्रित्य सर्वे जीवाः सप्रतिपक्षा वाच्याः । एवं सर्वाणि व्याख्येयानि । वाचना चैवम्-" सका यच्चेव २, अकायच्चेव, ३, सजोगच्चेव, अजोगच्चेव ४, सवेयच्चेव अवेयच्चेव ५, इत्याद्यालापकाः सर्वत्र संयोज्याः । सकाया:--पृथिव्यादिपविध काय-विशिष्टा' संसारिणः, अकायास्तद्भिन्नाः सिद्धाः ३ सयोगा:-संगारिया, अयोगा:-अयोगिनः सिद्धाश्च ४। सवेदाः-संसारिणः, सशरीरी होते हैं। वह गावा इस प्रकार से है-"सिद्धसइंदियकाए" इत्यादि । यहां यह गाथा सप्रतिपक्ष कहना चाहिये अर्थात्-इस गाथा के अनुसार सिद्ध, लेन्द्रिय, आदि जीव यावत् सशरीरी तक अपने २ प्रतिपक्ष सहित कहना चाहिये-सिद्ध जीव, असिद्ध जीव, सेन्द्रिय (इन्द्रियसहित) जीव, अनिन्द्रिय-इन्द्रियवर्जितजीव इस प्रकार सकायप्रथिवीकाय आदि जीव हन सघ को आश्रित करके समस्त जीव सप्रतिपक्ष कहना चाहिये। जिस प्रकार लिद्ध असिद्ध १, सेन्द्रिय अनिन्द्रिय २ ये अपने २ प्रतिपक्ष सहित तेरह कहे गये हैं, इसी प्रकार से पृथिवी आदि षड्विधकायविशिष्ट संसारी जीव, और तद्भिन्न अकाय जीव-सिद्ध जीव ३ सयोग संसारी जीच, और अयोग-चौदहवें गुणस्थानवी जीव और सिद्ध जीव ४, सवेद-वेदसहित संसारो जीव मतावाwi सास छ त ॥n l प्रभा -" सिद्ध सहदियकाए" ઈત્યાદિ. આ ગાથા સપ્રતિપક્ષ (પ્રતિપક્ષ સહિત) કહેવી જોઈએ એટલે કે આ ગાથામાં પ્રકટ કરેલા સિદ્ધ, સેન્દ્રિય આદિ સશરીરી પર્યાના પિત. પિતાના પ્રતિપક્ષ સહિત કહેવા જોઈએ. જેમકે સિદ્ધ જીવ અને અસિદ્ધ જીવ, સેન્દ્રિય જીવ અને અનિદ્રિય જીવ, એજ પ્રમાણે સકાય પૃથ્વીકાય આદિ જેને આશ્રિત કરીને સમસ્ત જીવોનું તેમના પ્રતિપક્ષ સહિત કથન થવું नये. म सिद्ध-सिद्ध, मन (२) सन्द्रिय-मनिन्द्रिय मा वान पातપિતાના પ્રતિપક્ષ સહિત પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે, (૩) એજ પ્રમાણે પૃથ્વી આદિ વિધકાય વિશિષ્ટ (છકાય જી) સંસારી છે અને તેનાથી ભિન્ન એવાં અકાય છસિદ્ધ છે, (૪) સગ સંસારી જીવ અને અયોગ ૧૪ માં ગુણરથાનવર્તી જીવ અને સિદ્ધ જીવ, (૫) વેદ (વેદ સહિત)
६५ थ
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानासूत्रे अवेदाः-अनिवृत्तिमादरसम्परायविशेषादयः पट्, सिद्वाश्च ५। सफापायाःसूक्ष्मसम्पयान्ताः, अपाया:-उपशान्तमोहादयश्चत्वारः, सिद्धाश्च ६! सलेश्या:सयोगिगुणस्थानपर्यन्ताः संसारिणः, अलेश्या:-अयोगिनः सिद्धाश्च । ज्ञानिन:सम्यग्दृष्टयः, अज्ञानिन:-मिथ्यादृष्टयः ८१ उपयोगिनः-साकारोपयुक्ताः, अनाका. रोपयुक्ताश्चेति द्विविधाः, सह आकारेण-विशेशग्रहणशक्तिरूपेण वर्तते य उपयोगः स साकारोपयोगः ज्ञानोपयोग इत्यर्थः, तेनोपयुक्ताः साकारोपयुक्ताः, अनाकारस्तु तद्विलक्षण-उपयोगः दर्शनोपयोग इत्यर्थः तेनयुक्ता अनाकारोपयुक्ताः९।
और अवेद-वेदरहित ९-१०-११-१२ १३ और १४ वां गुणस्थानवर्ती जीव और सिद्ध जीव ५, कषायलहित-संसारी जीव-सूक्ष्मसंपरायतक के जीव, और अकषाय जीव-उपशान्तमोहादिक चार जीव और सिद्ध ६, सलेश्य जीव-सयोगिगुणस्थानतक के जीव संसारी जीव, और अलेश्य जीव-अयोगि जीव एवं सिद्ध जीव ७, ज्ञानी जीव सम्यग्दृष्टि जीव एवं अज्ञानी जीव मिथ्यादृष्टि जीव८, उपयोग दो प्रकारका होताहै एक साकारोपयोग और दूसरा अनाकारोपयोग साकारोपयोग से जो जीव युक्त होता है वह साकारोपयोग युक्त जीव है और अनाकारोपयोग से जो जीव युक्त होता है वह अनाकारोपयोग युक्त जीव है जो उपयोग विशेषोंको ग्रहण करनेकी शक्तिरूप आकारले युक्त है वह साका रोपयोग है इसका दूसरा नाम ज्ञानोपयोग है। इस उपयोगसे भिन्न जो उपयोग है वह अनाकारोपयोग है-इस अनाकारोपयोग संसारी 4 अने, अवे ( व २हित) ६, १०, ११, १२, १३ भने १४ માં ગુણસ્થાનવત છે અને સિદ્ધ છે, (૯) સકષાયી સંસારી જી-સૂક્ષમ સાંપરાય પર્યન્તના જીવ અને અકષાયી છ–ઉપશાન્ત મોહાદિક ચાર અને સિદ્ધો, (૭) સલેફ્ટ જી-સગિ ગુણસ્થાન પર્યન્તના જી-સંસારી જીવે मन मवेश्य !-मयोगि छ भने सिद्ध wal, (८) ज्ञानी -सभ्यદષ્ટિ છે અને અજ્ઞાની છે–મિથ્યાદષ્ટિ છે, (૯) સાકાપાગ અને અનાકારપગયુક્ત જી (ઉપગ બે પ્રકારના છે–એક સાકારોપયોગ અને બીજે અનાકારો પગ.)જે જીવ સાકારો પગથી યુક્ત હોય છે તેને સાકારોપયોગ યુક્ત કહે છે અને અનાકાર ઉપગથી યુક્ત જીવને અનાકારીગયુક્ત કહે છે. જે ઉપયોગ વિશેષાંશને ગ્રહણ કરવાની શક્તિરૂપ આકારથી યુક્ત હોય છે તેનું નામ સાકારે છે. તેનું બીજું નામ જ્ઞાન પણ છે. આ ઉપગથી ભિન્ન જે ઉપગ છે તેનું નામ અનાકારોપયોગ અથવા દર્શને પગ છે.
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०२ उ०४ सू० ४४ असिद्धजीवस्वरूपनिरूपणम् ५१५ आहारकाः ओजोलोमकवलभेदभिन्नाहारविशेषग्राहिण', अनाहारकाः-विग्रहगतिसमापन्नादयश्चत्वारः। उक्तश्च-" विग्गहगइमावण्णा १, केवलिणो समोहया २ अयोगी ३ य ।
सिद्धा ४ य अणाहारा, सेसा आहारगा जीवा ।। छाया-विग्रहगति मापन्नाः १ केवलिनः समवहताः (समुद्धातावस्थावर्तिनः) २,
___ अयोगिनश्च ३। सिद्धाश्च ४ अनाहाराः, शेपा आहारका जीवाः॥१॥ इति । भाषकाः-भाषापर्याप्ति पर्याप्ताः, अभाषकाः-भाषापर्याप्ति रहिताः अयोगिनः सिद्धाश्च ११। चरमा:-येषां चरमो भवो भविष्यति मोक्षगामिन इत्यर्थः, अचरमा:-येषां भव्यत्वे सत्यपि चरमो भवो न भविष्यति, मोक्षं न प्राप्स्यन्तीत्यर्थः १२। सशरीरिणः-सह यथासम्भव पञ्चविधशरीरेण वत्तन्ते ये ते सशरीरा आत्मप्रदेशाः ते विद्यन्ते येषां ते तथोक्ताः-संसारिणः अशरीरिणः-शरीररहिताः सिद्धा इत्यर्थः १३ ॥ सू० ४४ ॥ का दूसरा नाम दर्शनोपयोग है ९ आहारक-ओज आहार, रोम आहार और कवलाहार इन भेद वाले आहारविशेष को ग्रहण करने वाले जीव आहारक हैं और विग्रहगति समापन्न आदिक चार जीव अनाहारक हैं। कहा भी है-(विग्गहगहमावण्णा) इत्यादि।
विग्रहगति समापन्नक जीव १, समुद्घातावस्था युक्त केवलि जीव २ अयोगिजीव ३ और सिद्धजीव ४ ये चार जीव अनाहारक होते हैं १०। भाषक-भाषापर्याप्ति से पर्याप्त हुए जीव, अभाषक-भाषापर्याप्ति से रहित जीव, अयोगि जीव, सिद्ध जीव ११, चरमजीव-मोक्षगामी जीव, अचरमजीव-भव्यत्व भाव से विशिष्ट होने पर भी जिनका चरमभव नहीं होगा-जो मोक्ष को प्राप्त नहीं करेंगे ऐसे जीव १२, तथा (૧૦) એજ આહાર, રામ આહાર અને કવલાહાર, આ ભેદવાળા આહાર વિશેષને ગ્રહણ કરનારા જીવોને આહારક કહે છે અને વિગ્રહગતિ સમાપન
मा यार मना २४ ७ गाय छे. युं ५ छ-" विग्गहगइमावण्णा" ઈત્યાદિ-વિગ્રહગતિ સમાપનક જીવ, સમુદ્રઘાતાવસ્થાયુક્ત કેવલિ જીવ, અગી જીવ અને સિદ્ધ જીવ, આ ચાર પ્રકારના છ અનાહારક હોય છે (૧૧) ભાષક અને અભાષક જી ભાષા પર્યાપ્તિથી પર્યાપ્ત થયેલા અને ભાષકમાં અને ભાષાપર્યામિથી રહિત છને-અગિ જીવ અને સિદ્ધ જીવન–અભાષકમાં સમાવેશ થાય છે (૧૨) ચરમ જીવ–મોક્ષગામી જીવ અને અચરમ જીવ. ભવ્યત્વ ભાવ સંપન્ન હોવા છતાં જેમને ચાલુ ભવ ચરમભવ નથી એવા જીવને અચરમ જી કહે છે. (૧૩) સશરીરી જીવ-થા સંભવ પાંચ
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थांना ___एते च संसारिणः सिद्धाश्च मरणामरणधर्मशीलाः, अप्रशस्तयशस्तमरणतश्चैते भवन्तीति प्रशस्ताप्रशस्तमरणनिरूपणं कुर्वन् नत्रसूत्री माह
मूलम्-दो भरणाई समणेणं भगवया महावीरेणं समणेणं णिग्गंथाणं णो गिचं वन्नियाई, णो णिचं कित्तियाई, णो णिच्चं बुइयाई, णो णिच्चं पसंसियाई, णो णिच्चं अब्भणुन्नायाइं भवन्ति, तं जहा-बलायमरणे बेव वसहमरणे- चेव १ । एवं गियाणमरणे चेव तब्लवसरणे चेब२, गिरिपडणे चेव तरुपडणे चेव३, जलप्पवेसे चेव जलणप्पवेसे चेवट, विसभक्खणे चेक सत्थोवाडणे चेव । दो परणाई जाव णो णिच्चं अब्भणुनायाइं अवंति, कारणेण पुणं अप्पडिकुटाई, तं जहा-वेहाणसे चेव गिद्धपढे चेव ६ । दो भरणाई समणेणं भगवया महावीरेणं समणाणं निरगंथाणं णिच्चं वन्नियाई जाव अब्भणुन्नायाई भवंति, तं जहा-पाओवगमणे चेव, भत्तपच्चक्खाणे चेव ७। पाओगमणे दुविहे पण्णत्ते, तं जहा-णीहारिमे चेव अणीहारिमे चेव नियमं अपडिको ८ भित्तपच्चरखाणे दुविहे पण्णत्तेतं जहाणीहारिसे चेव अणीहारिमेचेवणियमंसपडिक्कमे ९॥सू.४५॥ सशरीरी जीव-यथा संभव पांच प्रकार के शरीरों से जिनके आत्मप्रदेश युक्त हो रहे हैं ऐसे जीव और अशरीरीजीव-शरीररहित सिद्ध जीव १३ ॥ सू०४४ ॥
ये संसारी जीव और सिद्जीप क्रमशः मरण धर्म और अमरणधर्मशील होते हैं मरण प्रशस्त और अप्रशस्त भेद से दो प्रकार का પ્રકારના શરીરથી જેમના આત્મપ્રદેશ યુક્ત થઈ રહ્યા છે એવાં છે, અને અશરીરી જીવ–શરીર રહિત સિદ્ધ જીવ. સૂ ૪૪
તે સંસારી જીવ અને સિદ્ધ જીવ અનુક્રમે મરણધર્મ અને અમરણ ધર્મશીલ હોય છે. મરણના પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત, એવા બે ભેદ છે.
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ उ०४ सूर ४५४९ प्रशस्ता प्रशस्त मरणनिरूपणम्
५१७
छाया -- द्वे मरणे श्रमणेन भगवता महावीरेण श्रमणानां निर्ग्रन्थानां नो नित्यं वर्णिते, नो नित्यं कीर्त्तिते, नो नित्यं व्युदिते, नो नित्यं प्रशंसिते, नो नित्यं अभ्यनुज्ञाते भवतः, तद्यथा-वलन्मरणं चैत्र वशार्त्तमरणं चैत्र १ । एवं निदानमरणं चैव तद्भवमरणं चैव २, गिरिपतनं चैत्र तरुपतनं चैत्र ३, जलपवेशश्चैत्र ज्वलनप्रवेशश्चैत्र ४, विषभक्षणं चैत्र शस्त्रावपाटनं चैत्र ५। द्वे मरणे यावत् नो नित्यम् अभ्यनुज्ञाते भवतः, कारणेन पुनरप्रतिक्रुष्टे, तं जहा - हायसं चैव गृध्रपृष्ठ चैत्र ६ | द्वे मरणे श्रमणेन भगवता महावीरेण श्रमणानां निर्ग्रन्थानां नित्यं वर्णिते यावद् अभ्यनुज्ञाते भवतः, तद्यथा- पादपोपगमनं चैव भक्तमत्याख्यान चैत्र ७ । पादपोपगमनं द्विविधं प्रज्ञप्तं, तद्यथा - निहरिमं चैव नियमाद् अप्रतिकर्म ८। भक्तप्रत्याख्यानं द्विविधं प्रज्ञप्तं, तद्यथा-निर्धारिमं चैत्र, अनिहरिम चैव नियमात् समतिकर्म ९ ॥ सू० ४५ ॥
टीका- ' दो मरणाई' इत्यादि - सुगमम् । नवरम् - द्वे मरणे नो-नैव वर्णिते - उपादेयतया न कथिते । नो कीर्तिते - उपादेयतया न निरूपिते । नो व्युदिते - व्यक्तवाचा न निगदिते । नो प्रशंसिते- न लाँघते नो अभ्यनुज्ञाते - 'कुरु' इति रूपेण नानुमते । तदेवाह - चलन्मरणं वशात्तमरणं चेति । तत्र - वलनां - संयमान्निवर्त्तमानानां मरणं वलन्मरणम् एतद् भग्नव्रतपरिणामानां व्रतिनामेव भवति होता है सो अब सूत्रकार इसी मरण का निरूपण इस नवसूत्री से करते हैं - ( दो मरणाई समणेण भगवया महावीरेण ) इत्यादि । टीकार्थ-श्रमण भगवान् महावीर ने दो मरण श्रमण निर्ग्रन्थों को उपादेय रूप से नहीं कहें हैं । उपादेय रूप से उन्हें निरूपित नहीं किया है व्यक्त वचन द्वारा उन्हें प्ररूपित नहीं किया है उनकी श्लाघा -प्रशंशा नहीं की है तुम इन्हें करो - अर्थात् इन मरणों से सरो इस प्रकार के इनकी अनुमोदना नहीं की है वे दो मरण ये हैं- एक वलन्मरण और दूसरा वशामरण संयम से भ्रष्ट हुए जीवों का मरण होता है वह बलन्मरण है
સૂત્રકાર હવે નીચેનાં નવ સૂત્ર દ્વારા તે મરણ્તુ નિરૂપણ કરે છેदो मरणाइ समणेण भगत्रया महावीरेणं " त्याहि
66
ટીકા-શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરે એ પ્રકારના મરણેાને શ્રમણ નિગ્રંથા માટે ઉપાયરૂપ કહ્યાં નથી, તે મરણેાને તેમણે ઉપાદેય રૂપે નિરૂપિત કર્યો નથી, વ્યક્ત વચના દ્વારા તેમને પ્રરૂપિત કર્યા નથી, તેમની પ્રશ ́સા ( શ્લાઘા ) કરી નથી, તેમની અનુમેાદના કરી નથી. તે એ મરણેા નીચે પ્રમાણે સમજવા (૧) વલન્મરણુ (૨) વામરણુ. સયમથી ભ્રષ્ટ થયેલા જીવાનાં જે મરણુ
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थांनाङ्गो
अन्येषां संयमयोगानामेवासम्भवात् १। वशातीनाम्-इन्द्रियवशवर्तिनां यत् स्निग्धदीपकलिकावलोकनाकुलितशलभानामिव मरणं तद् वशार्तमरणम् , उक्तंच"सजमजोगविसम्मा, मरंति जे तं वलाय मरणं तु ।।
इंदिय विसयवसगया, मरंति.जे तं वसट्टं तु ॥ १॥" छाया-संयमयोगविषण्णा म्रियन्ते ये तद् वलन्मरण तु ।
इंद्रियविषयवशगता म्रियन्ते ये तद् वशात्ततु ।। १ ।। इति ।
'एवं नियाणमरणे' इत्यादि-एवमिति पूर्वोक्तालापकानुसारेणोत्तरसूत्रे अपि विज्ञेयमिति सूचनार्थम् । निदानम्-निदायते-लूयते आनन्दरसोपेतमोक्षफला यह भरण भग्नव्रतपरिणामवाले व्रती जीवों को ही होता है क्यों कि अन्य जीवों के संयमयोगों की ही संभावना नहीं होती है इन्द्रियों के वशवती हुए जीवों का जो स्निग्धदीपकलिका ( सतैल जलते दी पकलिका ) के अवलोकन से आकुलित हुए शलभों की तरह मरण होता है वह वशातैमरण है।
कहा भी है-(संजमजोगविसन्ना) इत्यादि।
संजभयोग से विषण्ण (भ्रष्ट) हुए जीवों का जो मरण होता है वह मरण वलयमरण है और इन्द्रिय के विषयों से आर्त बने हुए जीवों का जो मरण होता है वह वशात मरण है " एवं नियाणमरणे" इसी पूर्वोक्त आलापक के अनुसारसूत्रों में भी जानना चाहिये अर्थात् निदान मरण और तद्भवमरण भी श्रमण भगवान महावीर ने निर्ग्रन्थों के लिये अच्छा नहीं कहा है जिस प्रकार परशु (कुठार ) द्वारा लता काट दी जाती है उसी प्रकार से जिस मरण के द्वारा आनन्दरसोपेतमोक्षफलથાય છે તે મરણને વલમ્મરણ કહે છે. આ પ્રકારના મરણ ભગ્નવ્રત પરિણામવાળા વતી જીવના જ થાય છે, કારણ કે અન્ય જીવમાં તો સંયમયેગોની સંભાવના જ હોતી નથી. સળગતા દીવાની તરફ આકર્ષાઈને મરણ પામતાં પતંગિયાઓની જેમ ઈન્દ્રિયોને અધીન બનેલાં જીવેનાં જે મરણ થાય છે તે भरनुं नाम शात्तभरण छे ५ छे डे-" संजमजोगविसन्ना" त्याहि.
સંયમગથી વિષાણ (બ્રણ) થયેલા જીવોનું જે મરણ થાય છે તે મરણને વલયમરણ કહે છે, અને ઇન્દ્રિયેના વિષથી આ બનેલા જીવનું र भ२४५ थाय छे त भने पशात भ२६५ ४ छ. " एव नियाणमरणे" આ પૂર્વોક્ત આલાપકના જેવું જ કથન હવેનાં સૂત્રોમાં પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ. એટલે કે નિદાન મરણ અને તદ્દભવ મરણ પણ શ્રમણ નિગ્રંથને માટે ભગવાન મહાવીરે સારું કહ્યું નથી. જે રીતે કુહાડી વડે લતાને કાપી
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
सुषा टीका स्था० उ०४ सू० ४५ प्रशस्ताप्रशस्तमरणनि पणम् ५१९ ज्ञानाचाराधनालता येन परशुनेव देवेन्द्रादिगुणद्धिमार्थनाध्यवसायेन तत्तथोक्तम्दिव्यमानुपऋद्धिसंदर्शनश्रवणाभ्यां तदभिलापानुष्ठानमित्यर्थः, तत्पूचक मरण निदानमरणम् । यस्मिन् भवे जीवो वर्तते तद्भवयोग्यमेवायुष्कं बद्धा पुननियमाणस्य यन्मरणं तत् तद्भवमरणम् । एतद्धि संख्यातायुग्ककर्मभूमिजनरतिरश्चामेव भवति, तेषामेव तद्भवायुर्वन्धसद्भावात् पुनस्तत्रैवोत्पत्तेः । तत्किं तेषां सर्वेषामेव भवति १ न, येषां तद्भवोपादानुरूप एवायुष्कर्मोपचयो भवति, तेपामेव तद्भवमरणं जायते नान्येपामिति । उक्तञ्चवाली ऐसी ज्ञानादिरूप आराधनालता देवेन्द्रगुणद्धि की प्राप्ति की आकांक्षा से नष्ट कर दी जाती है वह निदानमरण है दिव्ध अथवा मानुष-संबंधी ऋद्धि के दर्शन और अवण से आगामी अवमें हस की चाहना करना और इस चाहना पूर्वक ही भरण करना इसका नाम निदानमरण है जिस भव में जीव है.तद्भव योग्य ही आयुष्क का बंध करके पुनः म्रियमाण जीव का जो मरण है वह तद्धवसरण है यह मरण संख्यातवर्ष की आयु वाले कर्मभूमिज मनुष्य-तिर्यश्चों के ही होता है. युगलों के नहीं। क्योंकि उनके ही तद्भव की आयु के बन्ध का सद्भाव होता है । इससे वे वहीं पर उत्पन्न हो जाते हैं।
शंका-क्या यह तद्भवमरण उन सब के ही होता है ?
उत्तर-ऐसा नियम नहीं है जिन जीवों के तद्भवोपादानानुरूप ही आयुष्क कर्म का उपचय होता है उनके ही यह तद्भवमरण होता है નાખવામાં આવે છે એ જ પ્રમાણે જે મરણ દ્વારા આનન્દ રસોપેત મોક્ષફલ વાળી જ્ઞાનાદિરૂપ આરાધના લતાને દેવેન્દ્ર ગુણવૃદ્ધિની પ્રાપ્તિની અભિલાષાને કારણે નષ્ટ કરી નાખવામાં આવે છે તે મરણને નિદાન મરણ કહે છે. એટલે કે દિવ્ય અથવા માનુષ સંબંધી ઋદ્ધિનાં દર્શન થવાથી અથવા તેની વાત સાંભળવાથી આગામી ભવમાં તેની ચાહના કરવી અને તે ચાહનાપૂર્વક કરવું તેનું નામ નિદાન મરણ છે. જે ભવમાં જીવ હોય તેભવને ગ્ય જ આયુષ્યને બંધ કરીને પુનઃ શ્રિયમાણ (મરતા) જીવનું જે સરણ છે તે મરણને તદુભવ
મરણ કહે છે. આ પ્રકારનું મરણ સંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળા કર્મ ભૂમિ જ નરતિર્યંચનાં જ થાય છે-યુગલનાં થતાં નથી કારણકે તદ્દભવના આયુના બન્ધને સદ્દભાવ તે જીવમાં જ હોય છે, તેથી તેઓ ત્યાંજ ફરી ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. શંકા–શું તે બધાનું તદૂભવ મરણ જ થાય છે?
ઉત્તર–એ નિયમ નથી. જે છ દ્વારા તદ્દભવ ઉપાદાનને અનુરૂપ જ આયુષ્કર્મને ઉપચય થાય છે, તેઓ જ તે તદ્દભવ મરણે મરે છે–અન્ય
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२०
-
-
स्थानास्त्रे "मोत्तुं अकम्मभूमि य नातिरिए सुरगणे य नेहए ।
सेसाणं जीवाणं तब्भयमरणं तु केसिधि ॥ १ ॥" छाया-मुक्त्वा अर्म भूमिज नरतियञ्चः सुरगणान् च नेरयियान् ।
शेपाणां जीवानां तद्भवमरणं तु केपाञ्चित् ॥ १ ॥ २॥ गिरिपतन-तरुपतन ३-जलप्रवेश-ज्वलनप्रवेश ४-विपभक्षणमरणानि प्रसिद्धानि । शस्त्रावपाटनम् -शस्त्रेण-करपनादिना अवपाटनं-स्त्रशरीरस्य विदारणं यस्मिन् तत्तथोक्तं मरणम् ५। 'दो मरणाई ' इत्यादि । वक्ष्यमाणे वे मरणे श्रवणेन भगाता महावीरेण 'जार' इति 'नो नित्यत्रणिते ' इत्यारभ्य यावत् अन्य जीवों के नहीं। कहा भी है-(सोतुं अकस्मभूमि य ) इत्यादि।
अकर्मभूमि के नर तिर्यश्चों को, देवगणों को, और नैरयिकों को छोड़कर के शेष जीवों के यह तद्भवमरण होता है शेप जीवों में भी सत्र को यह मरण नहीं होता है किन्तु किसी २ के ही होता है इसी तरह से पर्वत से गिरने पर जो मरण हो जाता है वह गिरिपनन मरण है, वृक्ष से गिरने पर जो मरण होता है वह तरूपतन मरण है जल में डूय जाने पर जो मरण हो जाता है यह जलप्रवेशमरण है, अग्नि में प्रवेश करने से जो नरण होता है वह ज्वलनप्रवेशमरण है विपभक्षण करने पर जो सरण हो जाता है वह विषभाक्षणसरण है तथा शस्त्रकरपत्र -(कावन) आदि से अपने शरीर का जो विदारण हो जाने पर मरण हो जाता है वह शस्त्रापाटनमरण है इन मरणों से मरना भी वानी मागतमा मेयुमन नथी. ४यु ५५ छे -"मोत्तुं अम्मभूमि य" त्याल
અકર્મભૂમિના નર તિર્યંચા, દેવગણે અને નારકો સિવાયના છ જ તદુભવ મરણથી મરે છે તે જીમાં પણ બધાં જીવો એ પ્રકારના મરથી મરતાં નથી પરંતુ કઈ કઈ છ જ એ મરણથી મરે છે. -
ગિરિપતન મરણ–પર્વત પરથી પડી જવાને લીધે જે મરણ થાય છે, તેને ગિરિપતન મરણ કહે છે વૃક્ષ પરથી પડી જવાને લીધે જે મરણ થાય - છે, તેને તરુપતન મરણ કહે છે. પાણીમાં ડૂબી જવાથી જે મરણ થાય છે, તેને જલપ્રવેશ મરણ કહે છે અગ્નિમાં પ્રવેશ કરવાથી જે મરણ થાય છે, તેને જવલનપ્રવેશ મરણ કહે છે. ઝેર ખાવાથી જે મરણ થાય છે, તેને વિષભક્ષણ મરણ કહે છે કરવત આદિ શ વડે શરીરનું વિવારણ થવાથી જે મરણ થાય છે, તેને શઆવપાટન મરણ કહે છે. ગિરિપતન મરણ આદિ મરથી મરવું તે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે શ્રમણ નિ છે માટે પ્રશસ્ત કહ્યું
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टोका स्था०२ ३०४ सू० ४५ प्रशस्ता प्रशस्तमरणनिरूपणम्
नो नित्यमभ्यनुज्ञाते - वक्ष्यमाणसरणद्वयेन सुनीनां मरणं निषिद्धं भगवतेत्यर्थः । अत्रापवादमाह - ' कारणेणपुण' इत्यादि, किन्तु कारणेन कारणमाश्रित्य दर्शनमा - लिन्य शीलभङ्गादिकारणे समुपस्थिते सति तद्रक्षणार्थमित्यर्थः, उदायितृषानुभू ततथाविधाचार्यवत् ते द्वे अपि सरणे अपतिकुष्टे--अनिवारितेन निषिद्धे भगवतेत्यर्थः । तदेवाह – वैहायसं गृघ्रपृष्ठं चेति । तत्र वृक्षशाखादावृद्धत्वाद् विहायसि नमसि भवं वैहायसं गलपाशेन मरणमित्यर्थः । गृपृष्ठ - गृघाः मृतकमक्षकपक्षिविशेषा, उपकक्षणं शकुनिका शिवादीनां वैर्भक्ष्यं पृष्ठमुपलक्षणत्वादुदरादिकं वा म्रियमाणस्य यस्मिन् तत् तथोक्तम्, अस्मिन् हि - अलक्तक ( लाक्षारस ) पूर्णिकापुट नेनापि शरीरं पृष्ठादौ गृघ्रादिभिरनिवारणादिना भक्ष्यते । मुनिजनों के लिये श्रमण भगवान् महावीर ने निषिद्ध किया है इसी प्रकार श्रमण भगवान् महावीर ने सुनिजनों के लिये इन दो मरणों से मरना भी निषिद्ध किया है. वे दो मरण ये हैं एक वैहायस और दूसरा गृपृष्ठ परन्तु यदि दर्शनमालिन्य, शीलभङ्गादिरूप कारण की उपस्थिति होती है तो उनकी रक्षा के लिये उस समय ये दोनों करण उदायि नृपानुभूतमथाविध आचार्य की तरह मुनिजनों के लिये श्रमण भगवान् महावीर ने निषिद्ध भी नहीं किये हैं । गले में फांसी लगाकर सरनो इसका नाम वैहायस मरण है । जो मरण वृक्षशाखा आदि में रस्सी आदि डालकर और उसका फंदा बनाकर उस फंदे को गले में डालने से म्रियमाण जीव मर जाता है वह वैहायस मरण है जिस मरण में म्रियमाण के शरीर को भक्षण करने वाले गृध्र, शकुनिका, शिवा आदि जीव खा जाते हैं वह गृधपृष्ठमरण है इस मरण में म्रियमाण के शरीर पर लाक्षारस की पूर्णिका का पुट दिया जाता है इससे वह पृष्ठादिभाग
५२१
Found
નથી—આ મરણાથી મરવાને પશુ નિષેધ કર્યાં છે. શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરે નીચેના બે પ્રકારના મરણેા પણ શ્રમણ નિગ્ર થે! માટે અનુપાદેય-નિષિદ્ધ કહ્યાં છે (૧) વૈહાયસ મરણ (૨) ગૃધ્રૂપૃષ્ઠ મરણુ ગળામાં ફ્રાંસે લગાવીને મરવું તેનુ નામ વૈડાયસ મરણ છે ' જેમકે ઝાડની ડાળી આદિમાં દોરડું’ બાંધીને તેના ગાળિયામાં ગળુ લટકાવીને ફ્રાંસે ખાઈને મરવું, તે પ્રકારના મરણુને વૈહાયસ મરણુ કહે છે જે મરણુમાં મરતાં જીવના ભક્ષણને માટે ગીધ, સમડી આદિ જીવા એકઠાં થાય છે તે મરને ગૃધ્રુપૃષ્ઠ મરણ કહે છે આ પ્રકારના મરણથી મરતી વ્યકિતના શરીરપર લાખના રસની પૂર્ણિકાના પટ લગાડવામાં આવે છે. તેથી તે શરીરના પૃષ્ઠાદિ ભાગે ગીધ આદિ દ્વારા ખવાઈ જાય છે. આ પ્રકારના મરણુ દ્વારા મરતા જીવ આ પ્રમાણે પશુ કરે છે
थ १६
.
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गो यद्वा गृवस्पृष्टमितिच्छाया, तत्र गृप्रैः स्पृष्टं-स्पर्शनं भक्षणमित्यर्थः यस्मिस्तत्त. थोक्तम् , महासत्त्वस्य मुमूर्पोः शरीरस्य तद्भक्ष्यमृतकरिकरभादि कलेवरान्तः प्रवेशेन गृघ्रादिभिः पृष्ठादेशक्षणमित्यर्थः एतच्च कर्मनिर्जरां प्रति प्रधानत्वान्महासत्त्वैरेवाचर्यते न कातरैरिति भावः। उक्तञ्च-“गिद्धाइसक्खणं गिद्धपिठं उबंधणाइ वेहासं ।
एए दुन्निवि मरणा, कारणजाए अणुणगाया ॥ १ ॥ छाया--गृघ्रादि भक्षणं गृध्रपृष्ठम्, उद्वन्धनादि वैहायसम् ।।
एते छे अपि मरणे कारणजाते अनुज्ञाते ॥ १ ॥॥६॥ उक्तान्यप्रशस्तमरणानि, तदनन्तरं तानि प्रशस्तानि भव्यानां भवन्तीति प्रशरतमरणवक्तव्यतामाह- दो मरणाई' इत्यादि, पूर्ववदालापकः पठनीयः। में गृद्धों द्वारा खा लिया जाता है इस मरण में ब्रियमाण जीव ऐसा भी काता है कि जब वह विशिष्ट शक्तिवाला जीव भरने की इच्छावाला हो जाता है तब वह अपने शरीर को गृध्रादिकों द्वारा भक्ष्य मृत करिफरभ आदि के कलेवर के भीतर डाल देता है इससे गृघ्रादि मांस अक्षक जीव उसके पृष्ठ आदि का अक्षण करने लग जाते हैं। यह मरण कर्म निर्जरा के प्रति प्रधान कारण होता है अतः महा शक्तिशाली जीव ही इस मरण को आचरित करसकते हैं कायर पुरुष नहीं।
कहा भी है-(गिद्धाइभरावणं) इत्यादि। ये सब अप्रशस्त मरण कहे गये हैं इन मरणों के बाद अब सूत्रकार प्रशस्नमरणों को कहते हैं-ये प्रशस्त मरण भव्य जीवोंको होते हैं (दो सरणाई) इत्यादि यहां पर
* જ્યારે તે વિશિષ્ટ શકિતસ પન્ન જીવ મરવાની ઈચ્છાવાળે બને છે ત્યારે તે પિતાના શરીરને મૃત હાથી આદિના કલેવરમાં નાખી દે છે. ગીધ આદિ માંસભક્ષક છે જ્યારે તે હાથી આદિના શરીરનું માંસ ખાવા આવે છે, ત્યારે તે મૃત્યુકલેવરમાં રહેલા તે શરીરના પીઠ આદિ ભાગોનું માંસ પણ તેમના દ્વારા ખવાય છે. આ પ્રકારનું મરણ કર્મનિર્જરાના મુખ્ય કરિણરૂપ હોય છે. મહાશકિતશાળી પુરુષે જ આ પ્રકારના મરણી મરી શકે છે-કાયરે તે આ મરણ મરવાની હિંમત જ કરી શકતા નથી,
પરંતુ અમુક સંજોગોમાં આ બન્ને મરણેન નિષેધ નથી-દર્શનમાલિન્ય, શીલભંગ આદિ રૂપ કારણે ઉપસ્થિત થાય ત્યારે તેમની રક્ષાને માટે તે અને પ્રકારના મરણેને નિષેધ નથી જેમકે ઉદાયિતૃપાનુભૂત તથાવિધ मान्यायर्नु भ२. यु ५४ छ ?--" गिद्धाइभक्खणं" छत्यादि
આ સૂત્રમાં કહ્યા અનુસાર ગીધાદિ દ્વારા શરીરનું ભક્ષણ કરાવવાથી જે મરણ થાય છે તેને અપ્રશસ્ત કહેવામાં આવેલ છે. આ हवे सूत्रा२ प्रशस्त भरोनी प्र३५ ४२ -" दो मरणाई" त्यादि
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुंधा टीका स्था० उ०४ सू० ४५ प्रशस्ता प्रशस्त मरणनिरूपणम्
५२३
तदेवाह - पादपोपगमनं भक्तप्रत्याख्यानं चेति । तत्र पादपो-वृक्षस्तम् उपगच्छतिसादृश्येन प्राप्नोतीति पादपोपगमनम् इदमुक्तं भवति यथैव पादपः क्वचित् कथञ्चिन्निपतितः समत्वं विषमत्वं चाविभावयन्निश्चल एवास्ते तथाऽयमपि स्वीकृतपादपोपगमनः संयतिः स्वस्य यद् अङ्गं यथा समविषमदेशेषु समतया विषमतया वा प्रथमत एव पतितं न तत्ततश्चालयतीति । छिन्नपतिततरुवदत्यन्त निश्चेष्टतया - ऽवस्थानं यस्मिन् मरणे भवति तत्पादपोपगमनमरणमुच्यतइति भावः । प्रथमसंहननधराधीरा एवैतन्मरणं प्रतिपद्यन्ते ।
पहिले की तरह ही आलापक कहना चाहिये प्रशस्तरणों में पादपोपगमन और भक्तप्रत्याख्यान ये दो मरण हैं पादप नास वृक्ष का है इस वृक्ष की तरह अवस्थान जिस मरण में रहता है वह पादपोपगमन सरण है तात्पर्य इसका ऐसा है कि जैसे वृक्ष जहां कहीं पर भी जिस किसी भी अवस्था में गिर जाता है, वह यह नहीं देखता है कि यह भूमि सम है या विषम है और गिर कर वह जैसे निश्चल ही पड़ा रहता है इसी प्रकार से जिस साधु ने यह पादपोपगमन मरण स्वीकार किया है उस साधु के अंग जिस किमी भी सम विषम प्रदेश में जैसी भी अवस्था में पहले से पड़ चुके हों वह साधु उन्हें फिर वहां से हटाना नहीं है अतः यह मरण छिन्नपतितवृक्ष की तरह अत्यन्त निश्चेष्ट रूप से अवस्थान वाला होता है इस मरण को वे ही जीव धारण करते हैं जो
ભવ્ય જીવેાનાં મરણ જ પ્રશસ્ત હાય છે અહીં પડેલાંની જેમ જ આલાપક કહેવા જોઇએ પાપાપગમન મરણુ અને ભકતપ્રત્યાખ્યાન મરણને પ્રશસ્ત મરણ કહે છે. પાદપ એટલે વૃક્ષ તે વૃક્ષના જેવું અવસ્થાન જે મરણમાં રહે છે, તે મરણને પાપાપગમન મરણ કહે છે. જેમ વૃક્ષ પડે છે ત્યારે એવે વિચાર કરતું નથી કે પૈાતે જે ભૂમિમાં પડવાનુ છે તે ભૂમિ સમ છે કે વિષમ છે, અને પડયા પછી તે નિશ્ચલ જ પચુ રહે છે, એજ પ્રમાણે પાપાપગમન મરણુ સ્વીકારનાર સાધુના અંગે પશુ જે કાઈ સમ વિષમ પ્રદેશમાં જે કાઈ પણ અવસ્થામાં પહેલેથી પડી ચુકેલાં હેાય છે, સ્થામાં જ પડયાં રહેવા દેવામાં આવે છે. તે અગેને ત્યાંથી ખસેડવામાં આવતાં નથી તે કારણે તે મરણુ તૂટી પડેલા વૃક્ષની જેમ અત્યંત નિઃચેષ્ટ રૂપે અવસ્થાનવાળુ હાય છે. આ પ્રકારના મરણુથી મરવાનુ... એ પુરુષા દ્વારા જ શક્ય બને છે કે જેએ પ્રથમ વૠષભનારાચ સ'હુનનવાળા અને ધીર હાય
તે અવ
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
--
-
स्थानागने चिन्तयतिच-" धीरेण वि मरियम्वं, कापुरिसेणवि अवस्सं मरियव्यं ।
तम्हा अवस्समरणे, वरं खु धीरत्तणे मरि उ॥ १ ॥" छाया-धीरेणापि मर्त्तव्यं, का पुरुषेणापि अवश्यं मर्त्तव्यम् ।
तस्मादवश्यमरणे वरं खलु धीरत्वे मर्तुम् ।। १ ॥ इति । भक्तस्य-त्रिविधस्य चतुर्विधस्यवाऽऽहारस्यैव, उपलक्षणादुपधेरपि नतु पादपोपगमनवच्चेष्टायाः प्रत्याख्यानं वजनं यस्मिन् तद् भक्तप्रत्याख्यान-मरणावधि भोजनादि परित्याग इत्यर्थः। आह च-" तिविहं च असणपाण चउव्विहं जाय वाहिरा उचही ।
अम्भितरं च उवहिं जावज्जीवियं च योसिरे ॥ १॥" छाया-त्रिविधचाशनपानं चतुर्विधं यश्चवाह्य उपधिः ( तं)।
आभ्यन्तर चोपधिं यावज्जीवित च व्युत्सृजेत् ।। इति ॥ अनयोः प्रत्येकरय भेदद्वयं भवतीत्याह-'पाओवगमणे दुविहे ' इत्यादि।
पादपोपगमन द्विविध-निहारिमं अनिहारिमं चेति । तत्रनिहारिम-यस्मिन् वसप्रथम-वजऋषभनाराच संहनन के धारी धीर होते हैं वे ऐसा विचार करते हैं "धीरेण वि मरियव्वं" इत्यादि। जिस मरण में चतुर्विध
आहार का या त्रिविध आहार का और उपलक्षण से उपधिका भी प्रत्याख्यान होता है पादपोपगमन की समान चेष्टा का प्रत्याख्यान नहीं होता है वह भक्तप्रत्याख्यानमरण है मरणतक चतुर्विध आहार का परित्याग ही अक्तप्रत्याख्यान है ___ कहा भी है-(तिविहं च असणपाणं) इत्यादि । इनमें प्रत्येक मरण दो दो भेदों वाला कहा गया है यही बात "पाओवगमणे" इत्यादि छ. तसा सवा विया२ ४२ छे-धीरेण वि मरियव्वं" त्याह.
જે મરણમાં ચારે પ્રકારના આહારને અથવા ત્રણ પ્રકારના આહારને અને ઉપલક્ષણની અપેક્ષાએ ઉપધિને (સાધુના ઉપકરણે) પણ ત્યાગ કરી દેવામાં આવે છે–પાદપપગમનની જેમ ચેષ્ટાને ત્યાગ (પ્રત્યાખ્યાન દ્વારા ત્યાગ) કરાતું નથી, તે મરણને ભકત પ્રત્યાખ્યાન મરણ કહે છે. મરણ પર્યન્ત ચતુર્વિધ આહારના પરિત્યાગને જ ભકતપ્રત્યાખ્યાન કહે છે. કહ્યું પણ છે– “तिविहं च असणपाणं " त्यादि.
ઉપર કહેલા અને પ્રકારના મરણના પણ બબ્બે ભેદે છે. એ જ વાત " पाओवगमणे" त्यादि सूत्र द्वारा ४८ ४३री छे पाहामन भरघुना
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
भुषा टीका स्था०२उ०४सू०४५ प्रशस्ताप्रशस्तमरणनिरूपणम् ५२५ वेरेकदेशे ग्रहणाच्छरोरस्य तत्पदेशानिहर्ण निस्सारण क्रियते तत् , यत्मिस्तु गिरिकन्दरादौ गत्वा ग्रहणेन तत्पदेशाच्छरीरस्य निहरणं-निस्सारणं न क्रियते तद अनि
रिम कथ्यते । एतत् द्विविधमपि पादपोपगमन ‘णियमं ' ति विभक्तिव्यत्ययेन नियमात् न तु भजनया अप्रतिकर्म-शरीरप्रतिक्रियारहितं भवति। शरीर सेवा बजितमित्यर्थः ।
आह च तत्स्व रूपम् - " णिच्चलणिप्पडिकम्मो, णिक्खिलए जं जहि जहा अंगं ।
एयं पाओवगम णीहारिं वा अणीहारिं ॥१॥ पाओवगमं भणिय, समविसमो पायवोवजह पडिओ ।
णवर परप्पओगा, कपेज्ज जहा फलतरुप ॥ २ ॥ छाया-निश्चलनिष्पतिकर्मा निक्षिपति यद् यत्र यथा-अङ्गम् ।
एतत् पादोपगम, नि:रिमं वा अनिर्दारिमम् ॥ १॥ पादोपगमं भणित, समविपमः पादप इव यथा पतितः।
नवर परमयोगात् कम्पते यथा फलतरुरिव ॥२॥ इति । एवमेव भक्तमत्याख्यानमपि निर्झरिमाऽनिहीं रिमभेदेन द्विविधं, व्याख्या सूत्र द्वारा प्रकट की गई है-पादपोपगमन के दो भेद इस प्रकार से हैं --एक निर्झरिम और दूसरा अनिहारिम वसति के जिस एकदेश में पादपोपगमन संधारा धारण किया गया है उसी वस्नीले संधारा पूर्ण होने पर जो शरीर का बाहर निकालना होता है वह निहारिस पाइपोपगमन है और जिस गिरिकन्दरा में जाकर यह संथारा ग्रहण किया गया है वह अनिहारिम पादपोपगमन संथारा है यह दोनों प्रकार का पादपोपगमनसंथारा नियम से, भजना से नहीं सेवा सुश्रूषा से रहित होता है ऐसा ही इसका स्वरूप कहा गया है-(णिच्चलणि पडिकम्मो) इत्यादि।
इसी तरह अक्तप्रत्याख्यान मरण भी निहींरिम और अनि रिम નીચે પ્રમાણે બે પ્રકાર છે-(1) નિરિમ અને (૨) અનિહરિમ વસતિના જે એક દેશમા પાદપપગમન સંથાર ધારણ કરવામાં આવ્યું હોય, તે પ્રદેશ માંથી જ મરણ બાદ શરીરને બહાર કાઢવામાં આવે છે, ત્યારે તે સંથારાને નિહારિમ પાદપપગમન સંથારે કહે છે. ગિરિકન્દરામાં જઈને પાદપિપગમન સંથારે ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું હોય, તે એવા પ્રકારના સંથારાને અનિરિમ પાદ પિપગમન સ થારો કહે છે આ બંને પ્રકારના સંથારા નિયમથી જ (વિકલ્પ નહીં) શરીર પ્રતિક્રિયાથી રહિત હોય છે. એવું જ તેનું વરૂપ કહ્યું છે– “णिचलणि पडिकम्मो" त्यादि.
એજ પ્રમાણે ભકતપ્રત્યાખ્યાન મરણના પણ નિર્ધારિમ અને અનિહરિમ
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२६
नासूत्रे
पूर्ववत्, नवरस - एतद् नियमात् समतिकर्म - यथासमाधि शरीरप्रतिक्रियासहितं भवति, अस्मिन् समाधिमपेक्ष्य शरीरस्य प्रतिक्रिया क्रियते इति भावः ९ । उद्भिमरणत्विह द्विस्थानकानुरोधान्नकथितम् । अस्मिथ - नियमाच्चतुर्विधाद्दारत्यागः, परपरिकर्मविवर्जनं च भवति । स्थण्डिले एकाकी छायात उष्णमुष्णतच छायां संक्रामन्निङ्गितभूमौ सचेष्टः सम्यग्ध्यानपरायणः प्राणान् जहावीति । उक्तञ्च – “ इंगिय देसंमि सयं, चउव्विहाहारचाय निष्कण्णं । उच्चत्तणाइजुत्तं, नणेण उ इंगिणीमरणं ॥ १ ॥ छाया - इङ्गितदेशे स्वयं चतुर्विधाहारत्याग निष्पन्नम् । उद्वर्त्तनादियुक्तं नान्येन विङ्गितमरणम् || इति ॥ मृ० ४५ ॥ के भेद से दो प्रकार का है, निर्धारिम और अनिहरिस की व्याख्या पहिले जैसी ही है पादपोपगमन संधारा की अपेक्षा इस भक्तप्रत्याख्यान संधारे में विशेषता केवल इतनी सी ही है कि यह संधाग सुप्रतिकर्म होता है अर्थात् समाधि के अनुसार यह शरीर की प्रतिक्रिया सहित होता है इसमें समाधि की अपेक्षा रखकर शरीर की प्रतिक्रिया की जाती है ९ । एक मरण हङ्गितमरण भी है पर विस्थानक के अनुरोध से उसका यहां कथन नहीं किया गया है. इङ्गितमरण में नियम से चारों प्रकार के आहार का त्याग रहता है, और दूसरों के द्वारा परिकर्म करने का विवर्जन रहता है अर्थात् दूसरा वैयावच नहीं करता है यह स्थंडिल में अकेला रहता है छाया से धूप में और धूप से छाया में आना जाता है इङ्गित भूमि में सचेष्ट रहता हुआ यह सम्यरध्यान में लवलीन रहता है और इसी स्थिति में अपने प्राणों को छोड़ता है। कहा भी है( इंगिय देसंमि सयं ) इत्यादि । ०४५ ||
નામના બે ભેદ કહ્યા છે નિર્હરિમ અને અનિારિમની વ્યાખ્યા ઉપર પ્રમા @ જ સમજવી. પાદપેપગમન સંથારા કરતાં ભકતપ્રત્યાખ્યાન સંથારામા એટલી જ વિશેષતા છે કે આ સથારે। સપ્રતિકમ હોય છે, એટલે કે સમાધિ અનુસાર તે શરીર ની પ્રતિક્રિયા (સેવા સુશ્રૂષ) સહિત હોય છે, તેમાં સમાવિની અપેક્ષાએ શરીરની પ્રતિક્રિયા કરવામા આવે છે !! હું ઘ
ઇગિતમરણુ નામનું ખીજું એક મરણુ પશુ શસ્ત ગણાય છે. પણ અહીં એ સ્થાનાના અધિકાર ચાલતા હોવાથી, તેને સમાવેશ કર્યાં નથી. આ પ્રકારના મરણુમાં પણ નિયમથી જ ચારે પ્રકારના આહ્વારાના પરિત્યાગ કરાય છે. આ પ્રકારના સથારો કરનાર આધુ અન્યના દ્વારા થતી વૈયાવચને પણ પરિત્યાગ કરે છે. તે સ્થડિલમાં (બહારની ભૂમિમાં) એકલા રહે છે છાંયડામાંથી તડકામાં અને તડકામાંથી છાયડામાં જાતે જ આવે જાય છે, ઈંગિત ભૂમિમાં સચેષ્ટ
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०२ उ०४सू० ४६ लोकस्वरूपनिरूपणम्
५२७ इदं च मरणादि स्वरूपं भगनता लोके प्ररूपितमिति प्रश्नोत्तररूपेण लोकस्वरूपप्ररूपणामाह
मूलम्-के अयं लोगे? जीवच्चेव अजीवच्चेव । के अणंता लोए ? जीवच्चेव अजीवच्चेव । के सासया लोए ? जीवच्चेव
अजीवच्चेव ॥ सू० ४६ ॥ ___ छाया-कोऽयं लोकः ? जीवाश्चैत्र अजीवाश्चैव । केऽनन्तालोके ? जीवाश्चैव अजीवाश्चैव । के शाश्वतालोके ? जीवाश्चैव अजीवाश्चैत्र ।। सु० ४६॥
टीका-के अयं इत्यादि । अयं लोकः कः इति प्रश्नः । अत्र 'इदम् । शब्दो देशतः प्रत्यक्षस्य आसन्नस्य च वाचकः। यत्र भगवताऽप्रशस्तप्रशस्तम रमरणादि समस्तवस्तुस्तोमतत्त्वमभिहितं स इत्यर्थः । लोकः-लोक्यते केवलालोकेन यः स लोकः-पञ्चास्तिकायात्मक', सोऽयं लोकः कः कथंभूतः ? इति प्रष्टुराशयः । उत्तरमाह-जीवाश्च अजीवाश्चेति जीवाजीवस्वरूपो लोक-इत्यर्थः । लोक
इस प्रकार के इन मरणों का स्वरूप भगवान् ने इस श्लोक में प्ररूपित किया है अतः अब सूत्रकार प्रश्नोत्तर के रूप से लोक के स्वरूप का कथन करते हैं-(के अयं लोगे? जीवच्चेव अजीवच्चेव) इत्यादि। ___टीकार्थ-यह लोक क्याहै ? ऐसा यह प्रश्न है अतः भगवान ने जहां पर अप्रशस्त और प्रशस्त मरणादिरूप समस्तवस्तुओं का स्वरूप कथन किया है ऐसा वह लोक है ? इसके उत्तर में कहा गया है कि " जीवाश्चैव अजीवाश्चैव " यह लोक जीव और अजीवरूप है-अर्थात् पञ्चास्तिकायरूप यह लोक है केवलरूप आलोक (प्रकाश) के द्वारा जो देखा जाता રહે એ તે સમ્યગૂ ધ્યાનમા લીન રહે છે અને એ સ્થિતિમાં જ પિતાનાં प्राय छ। छ ह्यु पछ-" इगिय देसंमि सय" त्यादि. ॥ सू. ४५॥
ભગવાને આ પ્રકારના આ મરણેનું સ્વરૂપ આ લેકમાં પ્રરૂપિત કર્યું છે. તેથી હવે સૂત્રકાર પ્રશ્નોત્તર રૂપે લોકના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરે છે– ____ " के अयं लेागे १ जीवेचे अजीवेचेव" त्याहટકાર્થ–“આ લેક શું છે?” આ પ્રકારને પ્રશ્ન અહીં પૂછવામાં આવ્યો છે. એટલે કે ભગવાને જ્યા અપ્રશસ્ત અને પ્રશસ્ત મરણદિરૂપ સમસ્ત વસ્તુઓના સ્વરૂપનું કથન કર્યું છે એ તે લેક કેવા સ્વરૂપવાળે છે તેના ઉત્તર રૂપે मेवु वामां मा०यु छ है-" जीवाश्चैत्र अजीवाश्चन " मा सो ०१ मने. અજીવ રૂપ છે એટલે કે પંચાસ્તિકાય રૂપ આ લોક છે કેવળજ્ઞાન રૂપ આલોક (પ્રકાશ) દ્વારા જેને દેખી શકાય છે, તે લક કહેવાય છે અને એ તે લેક જીવાજીવસ્વરૂપ છે.
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२८
स्थानास्त्रे स्वरूपभूतानां च जीवाजीनानां स्वरूपं प्रश्नपूर्वकं मूत्रद्वयेनाह-'के अणंता' इत्यादि, ' के सासया' इत्यादि च, लोके केपदार्था अनन्ताः सन्ति, उत्तरमाह
-जीवा अजीवाश्चेति । अथ च के शाश्वताः सन्ति ? उत्तरयति-जीवाश्च अजीवाश्च द्रव्यार्थतयेति ।। मू० ४६ ॥
ये चैते लो के जीना अनन्ताः शाश्वताश्च सन्ति ते बोधि-मोहलक्षणधर्मद्वययोगाद् युद्वा मूढाश्च भवन्तीति दर्शयितुं सत्रचतुष्टयमाह___मूलम्-दुविहा बोही पण्णत्ता तं जहा--णाणवोही चेव सणवोही चेव१ । दुविहा बुद्धा पगत्ता तं जहा--णाणबुद्धा चेव दसणबुद्धा चेव २ । एवं मोहे ३, मूढा ४ ॥ सू० ४७ ॥
छाया-द्विविधा बोधिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-ज्ञानबोधिश्चत्र दर्शनबोधिश्चैव १ । द्विविधा युद्धाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-ज्ञानबुद्धाश्चैव दर्शनबुद्धाश्चैत्र २ । एवं मोहः ३, मूढाः ४ ॥ सू० ४७ ॥ है वह लोक है और वह लोक जीवाजीवस्वरूप है लोक में कौन पदार्थ अनन्त हैं और कौन पदार्थ शाश्वत हैं ? इसके उत्तर में कहा गया है फि लोक में जीव और अजीब ये पदार्थ अनन्त हैं और ये ही पदार्थ शाश्वत हैं। इन पदार्थो में शाश्वतता का कथन हव्यार्थिक नय की अपेक्षा से कहा गया जोनना चाहिये ।। मू० ४६॥ ___लोक में जो ये जीव अनन्त और गाश्वत कहे गये हैं वे पोधि
और मोह के योग से क्रमशः युद्ध और नृढ होते हैं-सो इसी यात को दिखाने के लिये अब सूत्रकार इस सून चतुष्टयी का कथन कर रहे हैं(दुधिहा गेही पण्णत्ता) इत्यादि।
“લોકમાં કયા કયા પદાર્થો અનત છે અને કયા કયા પદાર્થો શાશ્વત છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તર રૂપે આ પ્રમાણે કહ્યું છે તેમાં જીવ અને અજીવ, આ પદાર્થો અનંત છે અને એ પદાર્થો જ શાશ્વત છે. આ પદાર્થોમાં જે શાશ્વતતા બતાવવામાં આવી છે તે શાશ્વતતાનું કથન દ્રવ્યર્થિક નયની અપેક્ષાએ જ ४२वामा मा०युं छे, अम सभ. ॥ सू. ४६ ॥
લેજમાં અનંત જીવો રહેલા છે, તે જીવોને શાશ્વત કહેવામાં આવ્યા છે. તે છે બધિ અને મેહના રોગથી અનુક્રમે બદ્ધ અને મૂઢ હોય છે. એ જ વાતને સૂત્રકારે નીચેની સૂવચતુષ્ટયી દ્વારા પ્રકટ કરી છે–
"दुविहा वोही पण्णता" त्याह
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०२ उ ४ सृ० ४७ बुद्धमूढजीवस्वम्पनिरूपणम् ५२९ ___टीका-' दुविहा बोही' इत्यादि । बोधनं वोधिः-प्राप्तिः । सा द्विविधाज्ञानयोधिः, दर्शनबोधिश्चेति । तत्र ज्ञानवोधिः ज्ञानातरणक्षयोपशमप्रभवा ज्ञानपाप्तिः। दर्शनवोधिः-दर्शनमोहनीयक्षयोपशमादिसम्पन्ना श्रद्धानमाप्तिरिति १ । बोधिमन्तोबुद्धाः, तेऽपि द्विविधाः-ज्ञानबुद्धा दर्शनबुद्धाश्चेति । एते च धर्मत एव । भिन्ना न धर्मिक्या, ज्ञानदर्शनयोरन्योन्याविनाभूतत्यादिति २ । एवं यथा बोधियुद्धाश्च-द्विविधाः मोक्तास्तथा 'मोहो सूढाश्च' इत्यपि वाच्याः, आलापकश्चैवम्
'दुविहे मोहे पण्णते तं गहा-माणमोहे चेव दंसणमोहे चेव । दुविहा मूढा पण्णत्ता तं जहा-णाणमूहा चेव दयणमूहा चेव इति । टीकार्थ-"योधनं वोधिः" के अनुसार बोधि शव्दता अर्थ प्राप्ति है यह पोधि दो प्रकार की कही गई है एक ज्ञानबोधि और दूसरी दर्शनबोधि ज्ञानावरणकर्म के क्षयोपशम के प्रभाव से जो ज्ञान की प्राप्ति होती है वह ज्ञानयोधि है दर्शनमोहनीय कर्म के क्षयोपशम आदि से जो श्रद्धान की प्राप्ति होती है वह दर्शनयोधि है बोधि वाले जो जीव हैं वे बुद्ध हैं । ये वुद्ध भी दो प्रकार के होते है एक ज्ञानवुद्ध और दूसरे दर्शनयुद्ध
ये धर्म की अपेक्षा से ही भिन्न हैं धर्मिरूप से भिन्न नहीं है। क्यों कि . ज्ञान और दर्शन ये परस्पर में अविनोभावि सबंध वाले हैं।।
जिस प्रकार घोधि और वुद्ध दो प्रकार के कहे गये हैं उसी प्रकार से माह और मृढ ये भी दो प्रकार के कहे गये हैं। इस विषयक आलापक इस प्रकार से है-"दुविहे मोहे पगत्ते' मोह दो प्रकार का कहा गया है (णाण मोहे चेव दंरणमोहे चेव) एक ज्ञानमोह और दूसरा दर्शनमोह
टी-"बोधन' योधि." मा व्युत्पत्ति अनुसार मावि शहना म नैनयमानी પ્રાપ્તિ છે. તે બેવિ બે પ્રકારની કહી છે-(૧) જ્ઞાનધિ અને (૨) દશનબોધિ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયોપશમથી જે જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેનું નામ જ્ઞાનધિ છે દર્શનમોહનીય કર્મના ક્ષોપશમ આદિથી જે શ્રદ્ધાની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેને દર્શનાધિ કહે છે. બેધિવાળા જીવોને બુદ્ધ કહે છે. તે બુદ્ધના પણ બે પ્રકાર છે-(૧) જ્ઞાનબુદ્ધ અને (૨) દર્શનાબુદ્ધ. તેઓ ધમની અપેક્ષાએ જ નિન્ન છે, ધર્મરૂપે ભિન્ન નથી, કારણ કે જ્ઞાન અને દર્શન વચ્ચે અવિનાભાવી સંબધ હોય છે.
જેમ બધિ અને બુદ્ધ બે પ્રકારના કહ્યા છે, એ જ પ્રમાણે મેહ અને મૂહ પણ બે પ્રકારના કહ્યા છે આ વિષયનું કથન નીચે પ્રમાણે છે –
__ " दुविष्हे मोहे पण्णत्ते" भाड मे ५२ ४ो छ-" णाणमोहेचेव सणमोहेचेव” (१) ज्ञानमार भने (२) दृशनमाह से प्रभारी भू८ ५८
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
छाया - द्विविधो मोहः प्रज्ञप्तस्तद्यथा - ज्ञानमोदचैव दर्शनमोहन | द्विविधा मूढाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा - ज्ञानमूढाश्चैव दर्शनमूढाश्चैव इति । व्याख्या सुगमा, नवरम् - ज्ञानं मोहयति - आच्छादयतीति ज्ञानमोह : - ज्ञानावरणोदयः । एवं दर्शनं मोहयतीति दर्शनमोहः- सम्यग्दर्शनमोहोदयः । तथा ज्ञानमूढा' - उदितज्ञानावरणाः दर्शनप्रूढा मिथ्यादृष्य इति ॥ सू० ४७ ॥
५३०
द्विविधोऽप्ययं मोहो ज्ञानावरणादि कर्मनिबन्धनमस्तीति सम्बन्धेन ज्ञानावरणादिकर्मणां द्वैविध्यमष्टभिः सूत्रैराह
मूलम् — णाणावरणिज्जे कस्से दुविहे पण्णत्ते तं जहादेसणाणावरणिज्जे चैव सव्वणाणावरणिज्जे चेव १ । दरिसणा वरणिज्जे कम्मे एवं चेव २ | वेयणिज्जे कम्मे दुविहे पण्णत्ते तं जहा - साया णिज्जे चेव असायावेयणिज्जे चैत्र ३ | मोहणिज्जे कम्मे दुविहे पण्णत्ते तं जहा - दंसणमोहणिज्जे चेव चत्तिमहणिजे चेव ४ । आउए कम्मे दुविहे पण्णत्ते तं जहा -- इसी प्रकार "दुविहा मूढा पण्णत्ता" सूढ दो प्रकार के कहे गये हैं- (णाणमूढा चैव दंसणमूढा चेन) एक ज्ञानमूढ और दूसरा दर्शनमूढ, ज्ञानावरणोदय ज्ञानमोह है क्यों कि - "ज्ञानं मोहयति आच्छादयतीति" इस व्युत्पत्ति के अनुसार वह ज्ञान को आच्छादित करता है इसी प्रकार से - " दर्शन मोहयतीति दर्शनमोहः " दर्शनमोहनीय का उदय दर्शनमोह इस दर्शनमोह के उदय में सम्यग्दर्शन का जीव के उदय नहीं होता है जिनके ज्ञानावरण कर्म का उदय है वे ज्ञानसूढ हैं तथा जिनके मिथ्यादर्शन का उदय है ऐसे मिथ्यादृष्टि जीव दर्शनमूढ हैं || सू०४७ ॥ (१) ज्ञानभूढ अने (२)
66
मे अारना ह्या छे-" णाणमूढाचेव दंसणमूहाचेव" દનમૂઢ. જ્ઞાનાવરણેાદય જ્ઞાન મેહ રૂપ છે, કારણુ दयतीति આ વ્યુત્પત્તિ અનુસાર તે જ્ઞાનને આચ્છાદિત કરે છે. એજ પ્રમાણે
ज्ञान' मोहयति आच्छा
""
८८
दर्शन' मोहयतीति दर्शनमोहः " दर्शन भोडनीयने। उदय दर्शन भोड्३य छे. તે દર્શનમહના ઉઢય હાય ત્યારે જીવમાં સમ્યગ્-દનના ઉડ્ડય હતેા નથી. જેમના જ્ઞાનાવરણીય કના ઉડ્ડય હાય છે એવાં જીવા અને જેમના મિથ્યાદર્શનનેા ઉદય હાય છે એવાં મિથ્યાષ્ટિ
होय छे, ॥ सु. ४७ !
જ્ઞાનમૂઢ હોય છે જીવે દનમૂઢ
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा कोही स्था०२ उ०४ सु०४८ ज्ञानावरणादि कर्मणां द्वैविध्यनिरूपणम् ५३१ अद्बाउए चेत्र भवाउए चेव । णामे कम्मे दुविहे पण्णत्ते तं जहा - सुभणामे चेव असुभणामे चैव ६ । गोते कम्मे दुविहे पण्णत्ते तं जहा उच्चागोत्ते चेव णीयागोत्ते चैव७ | अंतराइए कम्मे दुविहे पण्णत्ते तं जहा पडुप्पन्नविणासए चेव पिहिय आगामिपहं चेव ॥सू०४८ ॥
छाया - ज्ञानावरणीयं कर्म द्विविधं प्रज्ञप्तं तद्यथा देशज्ञानावरणीयं चैव सर्वज्ञानावरणीय चैत्र २ । दर्शनावरणीय कर्म एवमेव २ | वेदनीयं कर्म द्विविधं प्रज्ञप्तं, तद्यथा-सात वेदनीयं चैत्र असातावेदनीयं चैत्र ३ | मोहनीयं कर्म द्विविधं प्रज्ञप्तं, तद्यथा - दर्शनमोहनीयं चैव चारित्रमोहनीयं चैव ४ | आयुष्कं कर्म द्विविधं प्रज्ञप्तं, तद्यथा - अद्धायुष्कं चैव भवायुकं चैत्र ५ । नामकं कर्म द्विविधं प्रज्ञप्तं, तद्यथा - शुभनाम चै अशुभनाम चैत्र । गोत्रं कर्म द्विविधं मज्ञप्तं, तद्यथाउच्चगोत्रं चैव नीचगोत्रं चैव ७ । आन्तरायिकं कर्म द्विविधं मज्ञप्तं, तद्यथाप्रत्युपन्नविनाशितं चैव पिहितागामिपथं चैत्र | सू० ४८ ॥
टीका- ' णाणावर णिज्जे ' इत्यादि ।
--
ज्ञानमादृणोति- समाच्छादयतीति ज्ञानावरणीयम् ।
आह च - " सर उग्गयस सिनिम्मल, - यरस्स जीवस्स छायणं जमिह । णाणावरणं कस्मं, पडोवमं होइ एवं तु ॥ २ ॥
"
है
दोनों प्रकार का भी यह मोह ज्ञानावरणादि कर्मों का कारण होता इस सम्बन्ध से ज्ञानावरणादि कर्मों की द्विविधता सूत्रकार इस अष्टसूत्र द्वारा प्रकट करते हैं - ( णाणावरणिज्जे कस्मे दुविहे पण्णत्ते इत्यादि ।
टीकार्य - ज्ञानावरणीय कर्म दो प्रकारका कहा गया है यह ज्ञानावरणीय कर्म आत्मा के ज्ञानगुण को आच्छादित करता है इसलिये इसे पट की उपमा दी गई है । कहा भी है- ( सर उग्गय ससिनिम्मलयरस्स) ઉપર કહેલ બન્ને પ્રકારના મેહ જ્ઞાનાવરણાદિ કર્માનુ કારણ હાય છે તે કારણે સૂત્રકાર જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મીની દ્વિવિધતા નીચેનાં આઠ સૂત્ર દ્વારા પ્રકટ કરે છે. " णाणावर णिज्जे कम्मे दुविहे पण्णत्ते " त्याहि
ટીકા-જ્ઞાનાવરણીય કર્માંના બે પ્રકાર કહ્યા છે આ જ્ઞાનાવરણીય ક્રમ આત્માના ગુરુને આચ્છાદિત કરી નાખે છે, તેથી તેને પટની ( પર્દાની ) ઉપમા આપી छे. ४ छे - " सर उगाय खसि निम्मलयररस " त्याहि
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानावं छाया-शरदुद्गतशशिनिर्मलतरस्य जीवस्याऽऽच्छादनं यदिद ।
ज्ञानावरण कर्म, पटोपमं भवत्येवं तु ।। इति ॥ तत्कर्म द्विविधं प्रज्ञप्तं भगवता, तघधा-देशज्ञानावरणीयं सर्वज्ञानावरणीय चेति । तत्र देशज्ञानावरणीय-देश- ज्ञानस्यैकदेशमाभिनिवोधिकादिकमात्रणोतीति तत्तथोक्तम् । सर्वज्ञानावरणीयं-सर्वज्ञानं-केवलज्ञानमारणोतीति तत्तथोक्तम् । केवलावरणं हि-आदित्यकल्पस्य केवलज्ञानरूपस्य जीवास्वाऽऽच्छादकतया सान्द्रमेघवृन्दकल्पमिति तत्सर्वज्ञानावरणम् , मत्याद्यावरणं तु घलानिच्छादितादित्येपत्मभाकल्पस्य केवलज्ञानदेशस्य कटकुटयादिरूपावरणतुल्यमस्तीति तद् देशज्ञानाइत्यादि । अर्थात् पट जिस प्रकार से वस्तु को आच्छादित कर देता है ढक लेता है उसी प्रकार से यह ज्ञानावरणीय कर्म भी शरत्काल के चन्द्रमा जैसे निर्मल जीव के ज्ञानगुण को आच्छादित कर देता है इसलिये ज्ञान का आवारक (ढकनेवाला) होने से इस कर्म को ज्ञानावरणीय कर्म कहा गया है यह ज्ञानाबरणीय कर्म देशज्ञानाबरणीय और सर्वज्ञानावरणीय के भेद से दो प्रकार है जिसके द्वारा ज्ञान के एक देशभूत आभिनियोधिक आदि ज्ञान आवृत्त किये जाते हैं वह देशज्ञानावरणीय है तथा जिसके द्वारा केवलज्ञान आवृत्त किया जाता है वह सर्वज्ञानाघरणीय है केवलावरण आदित्यतुल्य केवलज्ञान रूप जीव का आच्छादक होने के कारण लान्द्र (घन ) मेघवृन्द के जैसा है इसलिये वह सर्वज्ञानावरणीय है मति आदि का आवरण घन से आच्छादित सूर्य की ईष.
એટલે કે જેવી રીતે પર્દી વસ્તુને ઢાંકી દે છે, એ જ પ્રમાણે આ જ્ઞાનાવરણીય કર્મ પણ શરદકમળના ચન્દ્રમાં જેવાં નિર્મળ જીવના જ્ઞાનગુણને પણ ઢાકી દે છે. આ રીતે જ્ઞાનનું આવારક (ઢાંકી દેનાર) હોવાથી આ કર્મને જ્ઞાનાવરણીય કર્મ કહે છે. તે જ્ઞાનાવરણીય કર્મના બે ભેદ નીચે પ્રમાણે છે-(૧) દેશ જ્ઞાનાવરણીય અને (૨) સર્વ જ્ઞાનાવરણીય. જેના દ્વારા જ્ઞાનના એક દેશ રૂપ આભિનિબંધિક આદિ જ્ઞાનને આવૃત (આચ્છાદિત) કરી નાખવામાં આવે છે, તે કર્મનું નામ દેશજ્ઞાનાવરણીય છે. તથા જેના દ્વારા કેવળજ્ઞાનને આવૃત કરવામાં આવે છે, તે કર્મનું નામ સર્વ જ્ઞાનાવરણીય છે. સૂર્ય સમાન કેવળજ્ઞાનનું આવારક કેવલાવરણીય કર્મ સાન્દ્ર (ઘન) મેઘવૃન્દના જેવું છે, તેથી તેને સર્વ જ્ઞાનાવરણ રૂપ કહેલ છે. મતિજ્ઞાનાવરણ આદિ ઘન (વાદળેથી) આચ્છાદિત સૂર્યની ઈષત્રુભા જેવાં કેવળજ્ઞાન દેશના ચટ્ટાઈ,
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०२३० ३ सू०४८ धानाधरणादि कर्मणां द्वविध्यनिरूपणम् ५३२ वरणम् २ । तथा दर्शन-सामान्यार्थ बोधरूपमात्रणोतीति दर्शनावरणीयम् , । उक्तञ्च-" देसणसीले जीवे, देसणघायं करेइ जं कम्मं ।
त पडिहारसमाणं, दसणावरणं भवे जीवे ॥२॥" छाया-दर्शनशीले जीवे दर्शनघातं करोति यत्क्रम।
तत्मतीहारसमान दर्शनावरणं भवेजजीवे ।। इति । 'एवं चेव ' इति-एतदपि एवमेव-देशदर्शनावरणीय-सर्वदर्शनावरणीय चेति द्विविधम् । तत्र देशदर्शनावरणीयं-चक्षुरचक्षुरवधिदर्शनावरणीयम् , सर्वदर्शनावरणीयं-निद्रापञ्चकं केवलदर्शनावरणीयं कर्मापि द्विविधम्-सातवेदनीयम् प्रभा के जैसे केवलज्ञानदेश का कटकुडयादिरूप ( चटाई और भीत ) आवरणतुल्य है इसलिये वह देशज्ञानावरण है तथा सामान्य अर्थ घोधरूप दर्शन का आवरणकर्ता दर्शनावरणीय कर्म है । कहा भी है(दसणसीले जोवे ) इत्यादि।
जिस प्रकार प्रतीहार-द्वारपाल राजा आदि के दर्शन नहीं करने देता है उसी प्रकार से यह दर्शनावरणीयकर्म भी आत्मा के दर्शनगुण को रोकता है उसका दर्शन नहीं करने देता है यह दर्शनावरणीय कर्म भी देशदर्शनावरणीय और सर्व दर्शनावरणीय के भेद से दो प्रकार का कहा गया है 'चक्षुदर्शन, अचक्षुदर्शन और अवधिदर्शन को रोकने चाला जो दर्शनावरणीय कर्म है वह देशदर्शनावरणीय कर्म है अर्थात् चक्षुदर्शनावरणीय, अचक्षुदर्शनावरणीय और अवधिदर्शनावरणीय ये सब देशदर्शनावरणीय है निद्रा, निद्रानिद्रा, प्रचला, प्रचलाप्रचला स्त्यानद्धि और केवलदर्शनावरणीय थे दर्शनावरणीय सर्वदर्शनावरणीय हैं, દિવાલ આદિ આવરણુતુલ્ય છે, તેથી તે દેશ જ્ઞાનાવરણ રૂપ છે તથા સામાન્ય અર્થ ધરૂપ દર્શનનું આવરણ કર્તા દર્શનાવરણીય કર્મ છે. કહ્યું પણ છે – " दंसणसीले जीवे " त्या
જેવી રીતે દ્વારપાલ રાજા આદિના દર્શન કરવા જનારને રોકે છે, એજ પ્રમાણે આ દર્શનાવરણીય કર્મ પણ આત્માના દર્શનગુણને રોકે છે–તેનાં દર્શન કરવા દેતું નથી. તેના પણ દેશ દર્શનાવરણીય અને સર્વ દર્શનાવરણીય નામના બે ભેદ છે ચક્ષુદર્શન, અચક્ષુદર્શન અને અવધિદર્શનને રોકનારે જે દર્શનાવરણીય કર્મ છે, તેને દેશ દર્શનાવરણીય કર્મ કહે છે. એટલે કે ચક્ષુ દર્શનાવરણીય, અચક્ષુ દશનાવરણીય, અને અવધિ દર્શનાવરણીય કર્મોને દેશ દર્શનાવરણીય કહે છે. નિદ્રા, નિદ્રાનિદ્રા, પ્રચલા, પ્રલાપ્રચલા, ત્યાનદ્ધિ અને કેવલ દર્શનાવરણીય, આ દર્શનાવરણીયને સર્વ દર્શનાવરણીય કહે છે.
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३
स्थानालस्त्र असातवेदनीयं चेति । तत्र वेद्यते-अनुभूयत इति वेदनीयम् , सात, सुखं, तद्रूपतया वेधते यत्तत् सातवेदनीयम् , असातरूपतया-दुःखरूपतया यद् वेधते तद् असातवेदनीयम्, एतद्वयं मधुलिप्तखङ्गनिशितधाराया जिहया लेहनवत् ( आस्वादनवत् ) मुखदुःखोत्पादकं विज्ञेयम् ३ । उक्तश्च" महुलित्तनिसियकरवालधारजीहाए जारिसं लिहणं ।
तारिसयं वेयणियं मुहदुइ उप्पायगं मुणह ॥ २ ॥" छाया-मधुलिप्तनिशितकरवालधाराया जिया यादृशं लेहनम् ।
तादृशं वेदनीय, सुग्वदुःखोत्पादकं जानीत ॥ इति ३ ॥ मोहयति-सदसद्विवेकविकलं करोत्यात्मानमिति मोहनीयम् , एतत् कर्मपुरुष मद्यवत् परवशं करोति, उक्तश्चवेदनीय कर्म भी दो प्रकार का होता है-एक सातावेदनीय और दूसरा असातावेदनीय जो कर्म सुखरूप से वेदित किया जाता है वह सातावे. दनीय कर्म है, और जो दुःखरूप से वेदित किया जाता है वह असातावेदनीय कर्म है जिस प्रकार शहद-मधु ले लिप्त हुई तलवार के चाटनेसे जीभ कट जाती है तो दुःख होता है और मधुके स्वादसे सुख होताहै उसी प्रकार यह कर्मजीवोंको सुख और दुःखका उत्पादक होताहै। - कहा भी है-(महुलित्तनिसियकरवाल) इत्यादि।
आत्मा को जो खोटे खरे के ज्ञान से विकल-रहित कर देता है वह मोहनीयकर्म है यह कर्म मद्य की तरह जीव को वेभान कर देता है अतः जीव परवश हो जाता है मोहनीय फर्म दो प्रकार का है एक दर्शनमोहनीय और दूसरा चारित्रमोहनीय इनमें दर्शनमोहनीय कर्म - વેદનીય કર્મના પણું સતાવેદનીય અને અસતાવેદનીય નામના બે ભેદ કહ્યા છે. જે કર્મને સુખરૂપે વેદિત કરવામાં આવે છે, તે કમને સાતવેદનીય કહે છે, અને જે કમને દુઃખરૂપે વેદિત કરવામાં આવે છે, તે કમને અસાતાવેદનીય કમ કહે છે. જેમ મધથી લિપ્ત થયેલી તલવારને ચાટતા ચાટતાં જે જીભ કપાઈ જાય તે દુખ થાય છે અને મધના સ્વાદથી સુખ થાય છે, એજ પ્રમાણે આ કર્મ પણ છના સુખ અને દુઃખનું ઉત્પાદક હોય છે. ४युं पर छे 3-" महुलित्त निसियकरवाल" त्या
આત્માને ખરા અને પેટાના ભાવથી રહિત કરી દેનાર કર્મને મોહનીય કમ કહે છે. આ કર્મ મદિરાની જેમ જીવને બેભાન કરી નાખે છે, તેને લીધે જીવ પરવશ થઈ જાય છે. મોહનીય કર્મના બે પ્રકાર છે-(૧) દર્શન
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
सुधा टोका स्था०२उ०४ सू०४८ धानावरणादि कर्मणां वैविध्यनिरूपणम् ५३५
" जहमज्जपाणमूढो लोए पुरिसो परब्यसो होइ ।
तह मोहेणवि मूढो, जीवो उ एरव्यसो होइ ।। २ ॥” इति । छाया- यथा मद्यपानमूढो लोके पुरुषः परवशो भवति ॥
तथा मोहेनापि मूढो जीवस्तु परवशो भवति ।। इति । तद् द्विविधं दर्शनमोहनीयं चारित्रमोहनीयं चेति । तत्र दर्शनमोहनीयं-मिथ्यात्वमिश्रसम्यक्त्यभेदात्मकं, चारित्रं-सामायिकादि, तद् मोहयति तद्विपयं वैपरीत्यं जनयतीति चारित्रमोहनीयं – कपाय १६ नोकपाय ९ भेदेन पञ्चविंशविविधम् ४ । एति-पतिसमयं गच्छतीतियायुः, यद्वा-एति-आगन्छति प्राप्नोति प्रतिवन्धकता स्वकृतकर्मावाप्तगतेतिष्क्रमितुमनसोऽपि जीवस्येति-आयुः तदेव-आयुष्कं निगडरूपमेतत् यदाहमिथ्यात्व, सम्यग मिथ्यात्व और सम्यक्प्रकृति के भेद से तीन प्रकार का है, सामायिक आदि चारित्र को जो लोहित कर देता है-अर्थात् उनके विषय में विपरीत आभिनिवेश को उत्पन्न करता है वह चारित्रमोहनीय है यह चारित्र मोहनीय कर्म १६ कपाय और ९ नो कषाय के भेद से २५ प्रकार का है अर्थात् दर्शनसोहनीय कर्म के तीन भेद मिलाने से अठाईस भेद होते हैं। जिसका प्रति समय विनाश होता है अर्थात् जो प्रतिसमय व्यतीत होता रहता है वह आयु है अथवाअपने कृतकर्मके उदयानुसारप्राप्त गतिसे निकलने की अभिलाषा वाले भी जीव को जो उस गति से निकलने देने में प्रतिबन्धक होता है वह आयुकर्म है यह कर्म वेड़ी के जैसा होता है अर्थात् पांच में पड़ी हुई बेड़ो जिस प्रकार से जीव को उसी स्थान पर रोक कर रखती है इसी મોહનીય અને (૨) ચારિત્ર મોહનીય દર્શન મોહનીયના પણ નીચે પ્રમાણે त्रले ४ाछ-(१) मिथ्यात्व, (२) मिश्र भानीय, सने (3) सभ्य प्रकृति. સામયિક આદિ ચારિત્રને જે મેડિત કરી નાખે છે એટલે કે વિષયમાં વિપરીત તેમના અભિનિવેશની ઉત્પત્તિ કરે છે, તે પ્રકારના કમને ચારિત્ર મહનીય કહે છે. તે ચારિત્ર મોહનીય કમ ૧૬ કષાય અને ૯નોકષાયના ભેદથી ૨૫ પ્રકારનું છે, દર્શન મેહનીય કર્મના ત્રણ ભેદોને તેમાં ઉમેરવાથી કુલ ૨૮ ભેદ થાય છે. તથા જેને પ્રતિસમય વિનાશ થતો રહે છે એટલે કે જે પ્રતિસમય વ્યતીત થત રહે છે, તે આયુ છે. અથવા–પિતાના કૃતકર્મના ઉદયાનુસાર પ્રાપ્ત ગતિમાંથી નીકળવાની અભિલાષાવાળા જીવને પણ જે ગતિમાંથી નીકળવા દેવામાં પ્રતિ. બધેક (રોકનાર) છે, તે કર્મનું નામ આયુકર્મ છે. તે કર્મ બેડી જેવું હેય છે. પગમાં રહેલી બેડી જેમ જીવને તે સ્થાને જ રોકી રાખે છે, એ જ
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३६
" दुक्खं न दे आउ, नवि य सुहं दे च उसुवि गईसुं । दुक्ख सुहाणाधार, धरे देहडिय जीव || २ ||
"
स्थानाङ्गसूत्रे
छाया -- दुःख न ददाति आयुः, नापि च सुखं ददाति चतसृष्वपि गतिषु । दुःखखानाभावार धरति देहस्थितं जीवम् ॥ इति ।
आयुकं कर्म द्विविधम्- अद्धायुष्कं भवायुष्कं चेति । तत्र अद्वायुष्कं -फायस्थितिरूपं तच्च मनुष्याणां पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां च भत्रति कस्यचित्तद् भवनाशेऽपि नापगच्छति । उत्कृष्टतः सप्ताष्टभवकालं यावदनुगच्छतीति । भवायुकं भवस्थिरूपं तच्च देवानां नैरविकाणांच भवति यद् भवात्यये नियमा गच्छत्येव न कालान्तरमनुयातीति ५ । नमयति-विचित्रपर्यायैः परिणमयति प्रकार से आगुरुर्म भी जीव को प्राप्त शरीर में ही अपनी समाप्ति तक रोक कर रखे रहता है कहा भी है- ( दुक्खं न देइ आर्ड ) इत्यादि । आयु कर्म जीव को न दुःख देता है और न सुख देता है किन्तु सुखदुःख के आधार भून प्राप्त देह में यह जीव को रोक कर रखना है यह आयुकर्म दो प्रकार का है एक अद्वायुष्क और दूसरा भावायुष्क, अद्धायुष्क का स्थिति रूप है यह अद्वायुष्क मनुष्य और पञ्चेन्द्रियतिचों को होता है किसी २ के यह उस भव के नाश होने पर भी नहीं जाता है नहीं छूटता है । इसका उत्कृष्ट काल सात आठ भवग्रहण प्रमाण है अर्थात् कोई भी मनुष्य या पंचेन्द्रिय तिर्यञ्च अपनी मनुष्य जाति में या पंचेन्द्रिय तिर्थचगति में लगातार सात आठ भव-जन्म तक रह सकता है औउसके पश्चात् में वह उस जाति को छोड़ देता है । भवायुक भवस्थितिरूप होता है यह देव और नैरयिकों को होता है यह પ્રમાણે આણુક પણ જીવને પ્રાપ્ત શરીરમાં જ પેાતાની સમાપ્તિ થાય ત્યાં સુધી ફાકી રાખે पछे - " दुक्ख न देइ आउ "छत्याहि
આયુક જીવને દુ:ખ કે સુખ આપતું નથી, પરન્તુ સુખદુઃખના આધારરૂપ પ્રાપ્તદેડુમાં તે જીવને રેકી રાખે છે તે આણુકના નીચે પ્રમાણે એ પ્રકાર छे- (१) द्वायुष्ट्र भने (२) लत्रायुष्ङ श्रद्धायुष्टु अयस्थितिय छे भनुष्य અને પચે ન્દ્રય તિય ચામાં અલ્ટ્રાયુષ્કને સદ્ભાવ હોય છે કાઇ કાઈ જીવાના વર્તમાનભવને નાશ થવા છતાં પણ તે જતું નથી-છૂટતું નથી. તેને ઉત્કૃષ્ટ કાળ સાન–આઠ ભત્રo પ્રમાણ છે એટલે કે કઈ પણુ મનુષ્ય અથવા પચેન્દ્રિયતિય`ચ પેાતાની મનુષ્યગતિમાં અંધવા પચે ન્દ્રયતિય ચગતિમાં લગાત ૨ સાત આઠ ભત્ર ( જન્મ ) સુધી રહી શકે છે અને ત્યારબાદ તે એ ગતિને છેડી દે છે.ભવાયુક ભવસ્થિતિરૂપ હાય છે. દેવે! અને નારકામાં
•
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
सपा टोका स्था०२ उ०४ सू०४. ज्ञानावरणादि कर्मर्णा वैविध्यनिरूपणम् ५३७ जीवमिति नाम,। उक्तश्च-"जह चित्तयरो निउणो, अणेगरूबाइकुणइ रुवाई ।
सोहणमसोहणाई, चोक्खमचोक्खेहिं चण्णेहिं ॥ १ ॥ तह नाम पि हु कम्म, अणेगख्वाइं कुणइ जीवस्स ।
सोहणमसोहणाई, इटाणिहाई लोयस्स ॥ २ ॥" छाया-यथा चित्रकरो निपुणः अनेकरूपाणि करोति रूपाणि ।
शोभनाशोभनानि, चोक्षाचोवणः ॥ १ ॥ तथा नामापि खलु कर्म, अनेकरूपाणि करोति जीवस्य ।
शोभनाशोभनानि, इष्टानिष्टानि लोकस्य ॥ ३ ॥ इति ।
तद् द्विविध-शुभनाम अशुभनाम चेति । शुभनाम-तीर्थकरादि, अशुभनाम__ अनादेयत्वादिद । गर्यते-संशव्यते उच्चावचैः शब्दयत्-तद्गोत्रं, तत्स्वरूपं यथा
उस भव के व्यतीत हो जाने पर नियम से छूट ही जाता है । कालान्तर में साथ नहीं जाता है ५,।
जो जीव को विचित्र पर्यायों से परिणमाता है वह नामकर्म है। कहा भी है-"जह चित्तथरो निउणो" इत्यादि।
जिस प्रकार चित्र बनाने वाला चितेरा अनेक प्रकार के खिलोने लाल पीले आदि रंगों वाले चना देता है उसी प्रकार से यह नाम कर्म भी जीव को अनेक आकारों को बना देताहै लोकको चाहे वे सुन्दर लगे या नहीं लगें, इष्ट हो या इष्ट न हों यह कर्म इसका परवाह नहींकरता है। __यह कर्म शुभनामकर्म और अशुभनामकर्म के भेद से दो प्रकार का है। तीर्थंकर प्रकृति आदि रूप शुभनामकर्म है, और अनादेय आदिતેને સદૂભાવ હોય છે, તે ભવ વ્યતીત થતા તે નિયમથી જ છૂટી જાય છે, કાલાન્ત માં સાથે જતું નથી. . પ . __“जह चित्तयरो निउणो" त्याह
જેમ ચિત્ર બનાવનાર ચિત્રકાર અનેક પ્રકારનાં રમકડાંઓને લાલ, પીળાં, આદિ રંગવાળાં બનાવી દે છે, એજ પ્રમાણે આ નામકર્મ પણ જીવને વિવિધ આકારવાળે બનાવી દે છે લોકેને ભલે તે સુંદર લાગે કે ન લાગે, ઈષ્ટ લાગે કે ન લાગે, તેની પરવા તે કરતું નથી.
त माना में से छे-(१) शुभ नाम मन (२) अशुभ नामम. તીર્થકર પ્રકૃતિ આદિરૂપ શુભ નામકર્મ છે અને અનાદેય આદિ રૂપ અશુભ
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३८
स्थानागसूत्रे __"जह कुंभारो भंडाइं कुणइ पुज्जेयराई लोयरस ।
इयगोयं कुणइ जियं, लोए पुज्जेयरावत्थं ॥१॥ छाया-यथा कुम्भकारो भाण्डानि करोति पूज्येतराणि लोकस्य । इति (एवं)
गोत्र करोति जीवं, लोके पूज्येतरावस्थम् ॥ इति । तद् द्विविधम्-उच्चैर्गोत्रमाननीयनिवन्धनम् , नीचैर्गोत्रम्-अमाननीय निबन्धनमिति । उक्तञ्च-संताणकमेणागय जीवायरणस्स गोत्तमिति सण्णा ।
उच्च नीच चरणं उच्चणीय हवेगोत्तं ॥ छाया-सन्तानक्रमेणागत जीवाचरणस्य गोत्रमिति संज्ञा ।
उच्च नीचं चरणं, उच्च नीचं भवेद् गोत्रम् ।। रूप अशुभनामकर्म है उच्च और नीच शब्दों द्वारा जो लोक में कहा जाता है वह गोत्र कर्म है-कहा भी है-(जह कुंभारो भंडाइं इत्यादि।
गोत्रकर्म जीव को उच्चनीच कुलों में जन्म कराने में कारण होता है यह गोत्रकर्स दो प्रकार का है एक उच्चगोत्र और दूसरा नीचगोत्र, जिसके उद्यले जीवका उच्चकुलमें-लोकमाननीयकुल में जन्म होता है वह उच्चगोत्र है और जिसके उदय से लोकनिन्दित कुल में जन्म होता है वह लीचगोत्र है उच्चगोत्र पूज्यता का कारण होता है और नीचगोत्र अपूज्यता का कारण होता है । कहीं २ ऐसा भी कहा गया है
"संताणकमेणागय” इत्यादि।
संतानक्रम से-गोत्रनामकर्म के उदय से प्राप्त वंशपरम्परा सेआगत जीवका जो आचरणविशेष है वह गोत्र है जहां उच्च आचरण નામકર્મ છે. ઉચ્ચ અને નીચના નામથી જે લેકમાં ઓળખાય છે, તે શેત્રशुभ छे. युं छ -“जह कुंभारो भंडाई" याह
જીવને ઉચ્ચ અથવા નીચ કુળમાં જન્મ કરાવવામાં ગોત્રકર્મ કારણભૂત બને છે. તે ગોત્રકર્મના બે પ્રકાર છે-(૧) ઉચ્ચ ગોત્ર અને નીચ શેત્ર,
જે કમના ઉદયથી જીવને ઉચ્ચ કુળમાં, લોક માનનીય કુળમાં જન્મ થાય છે, તે કર્મને ઉચ્ચ ગોત્ર કર્મ કહે છે. જે કર્મના ઉદયથી લોકનિન્દ્રિત કુળમાં જીવનો જન્મ થાય છે, તે કર્મને નીચ ગોત્ર કર્મ કહે છે ઉચ્ચ ગોત્ર પૂજ્યતાનું કારણ બને છે અને નીચ ગોત્ર અપૂજ્યતાનું કારણ બને છે. કઈ કઈ न्याय ५६५ उयुं छे :-" संताण कमेणागय" छत्याहि
સંતાનક્રમે (ગોત્ર નામ કર્મના ઉદયથી પ્રાપ્ત વંશપરમ્પરાથી) આગત જીવનું જે આચરણ વિશેષ છે તેને ગોત્ર કહે છે. જ્યાં ઉચ્ચ આચરણ થાય છે તે ઉચ્ચ ગોત્ર છે, અને જ્યાં નીચ આચરણ થાય છે, તે નીચ ગોત્ર છે.
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुर्धा टीका स्था०२ उ०४ सू०४८ ज्ञानावरणादि कर्मणां द्वैविध्यनिरूपणम् ५३९
अन्तः - दातृप्रतिग्राहकयोर्मध्ये विघ्नरूपेण आयातीति अन्तरायः, तत्र भवम् आन्तरायिकं, यथा राजा कस्मैचिदातुमुपदिशति तत्र भाण्डागारिकोऽन्तराले विघ्नCreat भवति तद्वदिदं कर्म दानाद्यन्तरायजनक भवति, ।
23
उक्तञ्च -- “ जह राया दाणाई, ण कुण्ड भंडारिए विकूलम्मि । एवं जेणं जीवो, कम्मं तं अंतरायंति ॥ १ ॥ छाया -यथा राजा दानादि, न करोति भाण्डारिके विकूले । एवं येन जीवः कर्म तदन्तरायमिति ॥ १ ॥
तद् द्विविधं प्रत्युत्पन्नविनाशितं पिहितागामिपथ चेति । तत्र प्रत्युत्पन्नंमनमा विनाशितम् उपहतं येन तत्तथोक्तम् । तथा पिहितः -- आच्छादिवः आगामिनो - लब्धव्यस्यार्थजातस्य पन्था - मार्गों यस्येति तत्तथोक्तम् ८ ॥ सू० ४८ ॥
होता है वह उच्च गोत्र है और जहां नीच आचरण है, वह नीचगोत्र है ।
दाता और प्रतिग्राहक के बीच में जो विघ्नरूपसे आकर उपस्थित हो जाता है वह अन्तराय है इस अन्तरायमें जो कारणरूप होता है वह आन्त रायिक है जैसे राजा किसी को दान देने को कहता है, परन्तु भण्डारी अन्तराल में उसमें विघ्न डाल देता है उसी प्रकार से यह कर्म दानादिकों अन्तराय का जनक होता है । कहा भी है- "जह राया दाणाई" इत्यादि ।
यह अन्तरायकर्म दो प्रकार का होता है, एक प्रत्युत्पन्न विनाशित और दूसरा पिहितागामिपथ जिसके द्वारा वर्तमान काल में लब्ध अर्थ - द्रव्य नष्ट कर दिया जाता है वह प्रथम प्रकार है तथा जिसके द्वारा आगामी काल में प्राप्त होने योग्य अर्थ का रास्ता रोक दिया जाता है वह दूसरा प्रकार है || सु०४८ ॥
-
દાતા અને પ્રતિગ્રાહકની વચ્ચે વિઘ્ન ( અન્તરાય ) રૂપે આવી પડનાર કનુ નામ આન્તરાયિક કમ છે. જેમકે રાજા કોઈને દાન દેવાનુ કહે છે, પણ ભંડારી તેમાં વચ્ચે વિઘ્ન ઊભુ` કરે તેા યાચકને દાન પ્રાપ્તિમા અન્તરાય ઊભા થાય છે, એ જ પ્રમાણે આ કમ દાનાદિકમાં અન્તરાયજનક હાવાથી तेने मन्तराय डे छे. उप छे - " जह राया दाणाई " इत्याहिતે અન્તરાય કર્મીના નીચે પ્રમાણે એ પ્રકાર છે–(૧) પ્રત્યુત્પન્ન વિનાશિત અને (ર) પિહિતાગામિપથ. જેના દ્વારા વર્તમાનકાળમાં પ્રાપ્ત થનાર અર્થ (દ્રવ્ય ) ને નષ્ટ કરી નાખવામા આવે છે એવા અન્તરાય કનું નામ પ્રત્યુપન્ન વિનાશિત છે. તથા જેના દ્વારા ભવિષ્યમાં પ્રાપ્ત થનાર અર્થ ( દ્રવ્યલાભાઢિ ) ના માગ અટકાવી દેવામાં આવે છે, તે કનુ નામ પિહિતાગામિપથ અન્તરાય કર્યું છે. ! સૂ. ૪૮ ૫
/
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४०
सू
पूर्वोक्तमष्टविधं कर्म मूर्च्छाजन्यं भवतीति मूर्च्छास्त्ररूपमाह - मूलम् - दुविहा मुच्छा पण्णत्ता, तं जहा पेजवत्तिया देव दोसवत्तिया चेव । पेज्जवत्तिया मुच्छा दुविहा पण्णत्ता, तं जहा - माया चेव लोभे चेव । दोसवत्तिया मुच्छा दुविहा पण्णत्ता तं जहा -- कोहे चेव माणे चैव ॥ सू० ४९ ॥
।
छाया - द्विविधा मूर्च्छा प्रज्ञप्ता, तद्यथा - प्रेमप्रत्यया चैव द्वेष प्रत्यया चैत्र १ । प्रेमप्रत्यया मूर्च्छा द्विविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा - मायाचैव लोभश्चैत्र २ । द्वेषपत्यया मूर्च्छा द्विविधा प्रज्ञप्ता - तद्यथा - क्रोधश्चैव मानश्चैव ३॥ सू० ४९ ॥
,
टीका - ' दुविहा मुर्च्छा' इत्यादि । मूर्छा - मोहः सदसद्विवेकनाशः । सा द्विविधा - प्रेमप्रत्यया द्वेषप्रत्यया चेति । प्रेम - रागः तत् प्रत्ययो हेतुर्यस्याः सा प्रेमप्रत्यया । एवं द्वेषो हेतुर्यस्याः सा द्वेषप्रत्यया १ । प्रेमप्रत्यया मूर्च्छाद्विविधा - मायालोभश्च - मायारूपा लोभरूपा चेति २ । एवं द्वेषप्रत्यया मूर्च्छाऽपि द्विविधा - क्रोधः, मानव, क्रोधरूपा मानरूपा चेति ३ || सू० ४९ ॥
पूर्वोक्त अष्टविध कर्म सूच्र्छाजन्य होता है अतः अब सूत्रकार मूर्च्छा का स्वरूप कहते हैं - ( दुविहा मुच्छा पन्नत्ता ) इत्यादि । टीकार्थ- सदसद्विवेक के विनाश का नाम मूर्च्छा-मोह है यह मूर्च्छा दो प्रकार की कही गई है एक प्रेमप्रत्यया और दूसरी द्वेषप्रत्यया राग-प्रम जिस मूर्च्छा का कारण होता है वह प्रेमप्रत्यया मूर्च्छा है, तथा द्वेष जिस मूर्च्छा का कारण होता है वह द्वेष प्रत्यया मूर्च्छा है । इनमें प्रेमप्रत्यया (प्रेमनिमित्त) सूर्च्छा भी दो प्रकार की है एक माघारूप और दूसरी लोभरूप इसी तरह से द्वेष प्रत्यया (द्वेषनिमित्त मूर्च्छा भी दो प्रकार की है एक क्रोधरूप और दूसरी मानरूप || सू० ४९ ॥
પૂર્વોક્ત આઠે પ્રકારના કમ મૂર્છાજન્ય હાય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર भूछना स्वपनु नि३ रे -" दुबिहा मूच्छा पण्णत्ता " इत्यादिટીકા-સારાં નરસાંના વિવેકના વિનાશ થવા તેનું નામ મૂર્છા છે, તેનું ખીજુ નામ મૈાહ પણ છે. મૂર્છાના નીચે પ્રમાણે એ પ્રકાર છે-(૧) પ્રેમપ્રત્યયા–પ્રેમનિમત્ત (२) द्वेषप्रत्यया ने भूर्छा प्रेम ( राग ) ने अहो उलवे छे, ते भूछने પ્રેમપ્રત્યયા કહે છે, દ્વેષને કારણે ઉદ્ભવતી મૂર્છાને દ્વેષપ્રત્યયા કહે છે. પ્રેમ પ્રત્યયા મૂર્છાના પણ એ પ્રકાર છે-(૧) માયારૂપ અને (ર) લેભરૂપ, દ્વેષપ્રત્યયા भूरछना या मे अक्षर छे - ( १ ) ध३५ (२) भान३५ ॥ सू ४६ ॥
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ उ०४ सू० ५० आराधनास्वरूपनिरूपणम् ५४१ म गृहीतकर्मश्च क्षय आराधनया भवतीत्याऽऽराधनां सूत्रत्रयेणाह
मूलम्-दुविहा आराहणा पण्णत्ता, तं जहा--धम्मियाराहणा चेव केवलिआराहणा चेव १ । धम्मियाराहणा दुविहा पण्णत्ता, तं जहा--सुयधम्माराहणाचेव चरित्तधम्माराहणा चेव। केवलि आराहणा दुविहा पण्णता, तं जहा--अंतकिरिया चे वा कप्पविमाणोववत्तिया चेव ३ ॥ सू० ५० ॥ ___ छाया-द्विविधा आराधना प्रज्ञप्ता, नद्यथा-धार्मिकाराधना चैव केवलिकाराधना चैत्र २। धार्मिकाराधना द्विविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-श्रुतधर्माराधना चैत्र, चारित्रधर्माराधना चैव २ । केवलिकाराधना द्विविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-अन्तक्रिया चैत्र, कल्पविमानोपपत्तिका चैव ३ ॥ सु० ५० ॥
टीका-'दुविहा आराहणा' इत्यादि।
आराधनमाराधना, सा ज्ञानादिवस्तुनोऽनुकूलवर्तित्वं निरतिचारज्ञानाद्यासेवनेत्यर्थः । सा द्विविधा-धार्मिकाराधना, केवलिकाराधना चेति । तत्र धर्मण
मूर्छा से गृहीत कर्म का क्षय आराधना से होता है इसलिये सूत्रकार तीन सूत्रों द्वारा आराधना का कथन करते हैं
(दुविहा आराहणा पन्नत्ता) इत्यादि । टीकार्थ-आराधन-शास्त्र की रीति से पालन करने का नाम आराधना है, यह आराधना ज्ञानादिरूप वस्तु के अनुकूल रहने रूप होती है, जीव ज्ञानादिरूप वस्तु का अनुकूल अपने को तभी रख सकता है कि जब ज्ञानादिकों में अतिचार न लगावे अतः निरतिचार रूप से ज्ञानादिकों का आसेवन करना यही आराधना है। यह आराधना दो प्रकार की है एक धार्मिकाराधना और दूसरी केवलिकाराधना, श्रुतचारित्ररूप धर्म
મૂછ દ્વારા ગૃહીત કર્મને ક્ષય આરાધનાથી થાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર ત્રણ સૂત્ર દ્વારા આરાધનાનું કથન કરે છે.
___ " दुविहा आरोहणा पण्णत्ता" त्याहટીકાથ-આરાધન–શાસ્ત્રનું શાસ્ત્રોક્ત રીતે પાલન કરવું તેનું નામ આરાધના છે. તે આરાધના જ્ઞાનાદિરૂપ વસ્તુને અનુકૂળ રહેવા રૂપ હોય છે. જીવ ત્યારે જ પિતાને જ્ઞાનાદિક વસ્તુને અનુરૂપ રાખી શકે છે કે જ્યારે તેને જ્ઞાનાદિકેમાં અતિચાર (દેષ) લાગી જતાં નથી તે કારણે નિરતિચાર રૂપે જ્ઞાનાદિ કેનું આસેવન કરવું તેનું નામ જ આરાધના છે. તે આરાધના બે પ્રકારની કહી છે.
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४२
स्थानाङ्गस्त्रे श्रुतचारित्रलक्षणेन चरन्ति ये ते धार्मिकाः-साधवः, तेपामियं धार्मिकी, सा चा. सावाराधना च धार्मिकाराधना। केवलिकानां श्रुतारधिमनःपर्यय केवलज्ञानिनामयं केवलिकी, सा चासावाराधना चेति केवलिकाराधना ३। धार्मिकाराधना द्विविधा-श्रुतधर्माराधना चारित्रधर्माराधना चेति । व्याख्या सुगमा २ । केवलिकाराधना द्विविधा-अन्तक्रिया, कल्पविमानोपपत्तिका चेति । तत्र-अन्तोभवान्तस्तस्य क्रिया-अन्तक्रिया अवच्छेद इत्यर्थः, तहेतुभूता या-आराधना शैलेशीरूपा सा-अन्तक्रियेति, उपचारात । एषा च क्षायिकज्ञाने केवलिनामेव भवति । तथा कल्पेषु-देवलोकेषु न तु ज्योतिश्चारे, विमानानि-देवावासविशेषाः, के अनुसार जो चलते हैं वे धार्मिक हैं ऐसे धार्मिक साधुजन होते हैं उन साधुजनों की आराधना धार्मिशाराधना है। श्रुतज्ञानवालों की, अवविज्ञानवालों की, मनःपर्ययज्ञानवालों की और केवलज्ञान वालों की जो आराधना है वह केवलिकाराधना है धार्मिकाराधना दो प्रकार की है श्रुतधर्माराधना और चारित्रधर्माराधना इनकी व्याख्या सुगम है केवलिकाराधना दो प्रकार की है अन्तक्रिया और कल्पविमानोपपत्तिका भवच्छेदक शैलेशीरूप जो आराधना होती है वह अन्तक्रिया केवलिकाराधना है अन्तक्रिया नाम भवच्छेद का है परन्तु इसका हेतुरूप आराधना को जो अन्तक्रिया कहा है वह उपचारले कहा गया है ऐसा जानना चाहिये । यह क्षायिकज्ञान के होने पर केवलियों का ही होती है कल्पों में-देवलोकों में ज्योतिश्चार में नहीं, जो देवावासविशेष हैं उनमें अथवा (૧) ધાર્મિક આરાધના અને (૨) કેવલિ આરાધના. જેઓ મૃતચારિત્ર રૂપ ધર્માનુસાર ચાલે છે, તેઓ ધાર્મિક કહેવાય છે સાધુઓ એવા ધાર્મિક હોય છે, તે સાધુઓની આરાધનાને ધાર્મિકારાધના કહે છે. શ્રુતજ્ઞાનવાળાની, અવધિજ્ઞાનવાળાની, મન ૫ર્યવજ્ઞાનવાળાથી અને કેવળજ્ઞ નવાળાની આરાધનાને કેવલિકારાધના કહે છે. ધાર્મિકારાધના બે પ્રકારની છે. (૧) શ્રતધર્મારાધના અને (२) शास्त्रियाराधना, मानने पहे! २२॥ छे. सिराधना मे ११२ नाछ(૧) અન્તક્રિયા (૨) કલ્પવિમાને પપત્તિકા ભવ છેદક લેશીરૂપ જે આરાધના હોય છે, તેનું નામ અખ્તક્રિયા કેવલિકારાધા છે ભવછેદનું (ભવનો વિનાશ) નામ જ અન્તક્રિયા છે, પરંતુ તેના હેતુરૂપ આરાધનાને જે અન્તક્રિયા કહેલ છે તે ઔપચારિક રીતે કહેલ છે, એમ સમજવું. સાયિક જ્ઞાન થાય ત્યારે કેવલીઓમાં જ તેને સભાવ રહે છે. ક૯પમાં–દેવલેકમાં (તિશ્ચારમાં નહીં) જે દેવાવાસ વિશેષ છે તે દેવાવાસમાં અથવા સૌધર્માદિ વિમાનમાં અને પ્રેવેયક
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबा टीका स्था० २३०४ ० ५० आराधनास्वरूपनिरूपणम्
C
५४३
अथवा कल्पाः - सौधर्मादयः, विमानानि - तदुपरिवर्त्तियैवेयकादीनि कल्पविमानानि, तेषु उपपत्तिः- उपपातो जन्म यस्याः सकाशात् सा कल्पविमानोपपत्तिका ज्ञानाधाराधना । एपा च श्रुतकेवल्यादीनां भवतीति । एवं फला चेयमनन्तर - प द्वारेणोक्ता, परम्परया त्वेपा भवान्तक्रियानुपातिन्येवेति । ' सुयधम्मे ' - त्यादौ विषयभेदेनाराधनाभेदः प्रोक्तः, ' केवलि आराहणे ' - त्यादौ तु फलभेदेनाराध नाभेद इति ॥ सू० ५० ॥
-फल
पूर्व ज्ञानाधाराधना मोक्ता, तत्फलभूताश्च तीर्थकराः तैर्वा सा सम्यगाराधिता, प्ररूपिता वेति तीर्थकरमरूपणां द्विस्थानकानुपातेन प्राह
मूलम् --दो तित्थयरा नीलुप्पलसमा वन्नेणं पण्णत्ता तं जहा -- मुनिसुव्वए चेव अरिट्ठ नेमी चेव । दो तित्थयरा पिरंगुसमा वर्ण पण्णत्ता, तं जहा - मल्ली चेव पासे वेव । दो तित्थयरा पउमगोरा वण्णणं पण्णत्ता तं जहा- पडसप्प हे चैत्र वासुपुज्जे चेव । दो तित्थगरा चंदगो वन्नेणं पण्णत्ता तं जहा - चंदप्पभे चेव पुष्पदंते चैव ॥ सू० ५१ ॥
सौधर्मादिकों में चार इनके ऊपर ग्रैवेयक आदि विमान हैं उनमें जिससे जीव का जन्म होता है ऐसी वह आराधना कल्पविमानोपपत्तिका है । यह आराधना केवली आदिकों को होती है यह आराधना अनन्तर फलद्वारा ऐसी फलवाली कही गई है परम्पराफल की अपेक्षा तो यह आराधना भवान्तक्रियानुपातिनी ही होती है, " सुयधम्मा" इत्यादि में विषय भेद से आराधनाका भेद कहा है और "केवलि आराहणा" इत्यादि में फलभेद से आराधनाभेद कहा है | सृ० ५० ॥
આદિ વિમાનામાં જેના દ્વારા જીવનેા જન્મ થાય છે એવી તે જ્ઞાનાદિ આાધનને કવિમાને પપત્તિકા આરાધના કહે છે. શ્રુતકેવલી આફ્રિકાની આરા ધના આ પ્રકારની હાય છે. આ આરાધના અનન્તર ફલ દ્વારા આ પ્રકારના ફૂલવાળી કહી છે. પરમ્પરા ફૂલની અપેક્ષાએ તે આ આરાધના ભવાન્તક્રિયાनुपातिनी होय छे. सुयधम्मा ” त्याहियां विषयलेहनी अपेक्षा मे भार धनाले अउट अर्था छे भने “केवली आराहणा " इत्याद्दिमां इसलेहनी अपे क्षा आराधनानाले ह्यछे ॥ सू. ५० ॥
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४४
स्थानाङ्गसूत्रे ___ छाया-द्वौ तीर्थकरौ नीलोत्पलसम वर्णेन प्रज्ञप्ती, तद्यथा-मुनिसुव्रतश्चैव अरिष्टनेमिश्चैव ३ 1 द्वौ तीर्थकरौ प्रियगुसमौ वर्णेन प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-मलिश्चैव पार्श्वश्चैत्र २ । द्वौ तीर्थकरौ पागोरौ वर्णेन प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-पद्मप्रभश्चैव वासुपूज्य
चैत्र ३ । द्वौ तीर्थकरौ चन्द्र गौरौ वर्णन प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-चन्द्रप्रभश्चैव पुष्पदन्तश्चैव ४ ॥ सु० ५१ ॥
टीका-'दो तित्थयरा' इत्यादि, सूत्रचतुष्टयं सुगमम् । नवरम्-पियंगुसमौ' प्रियजुसमौ, प्रियाः-फलिनीतरुस्तत्समौ वर्णेन नीलावित्यर्थः । 'पउमगोरा ' इति
पूर्व में ज्ञानादि आराधना कही गई है इसके फलभूत तीर्थकर होते हैं उन्हों ने इसका अच्छी तरह से आराधना किया है और उन्हों ने ही इसकी प्ररूपणा की है, अतः अब सूत्रकार विस्थानकानुपात को लेकर तीर्थकर फी प्ररूपणा करतेहैं-(दो तित्थयरा नीलुप्पलसमावन्नेणं पण्णत्ता) इत्यादि। टीकार्थ-मुनिसुव्रत और अरिष्टनेमि ये दो तीर्थकर नीलकमलके वर्ण जैसे वर्णवाले कहे गये हैं मल्ली और पार्श्वनाथ ये दो तीर्थकर प्रियङ्गु के वर्ण जैसे वर्ण वाले कहे गये हैं पद्मप्रभ और वासुपूज्य ये दो तीर्थकर पद्म के वर्ण जैसे वर्ण वाले कहे गये हैं अर्थात् पम के समान गौर वर्ण वाले कहे गये हैं चन्द्रप्रभ और पुष्पदन्त ये दो तीर्थकर चन्द्रमा के जैसे गौर वर्ण वाले कहे गये हैं। प्रियङ्गु नीलवर्ण वाला फलिनीवृक्ष होता है, अतः मल्ली और पाचनाथ ये दो तीर्थकर भी नीलवर्ण के हैं रक्त कमल का
પહેલાના સૂત્રમાં જ્ઞાનાદિ આરાધનાનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. તેના કુલભૂત તીર્થકર હોય છે. તેમણે જ તેનુ સારી રીતે આરાધન કર્યું છે અને તેમણે જ તેની પ્રરૂપણ કરી છે. તેથી હવે સૂત્રકાર કિસ્થાનકાનુપાતની અપે. ક્ષાએ તિર્થંકરની પ્રરૂપણ કરે છે –
टी-" दो तित्थयरो नीलुप्पलसमावन्नेणं पण्णचा" त्याह
મુનિસુવ્રત અને અરિષ્ટનેમી નામના બે તીર્થકર નિલ-કમળના જેવાં વર્ણવાળા હતા. મલ્લી અને પાર્શ્વનાથ નામના તીર્થ કરે પ્રિયંગુના જેવાં વર્ણ વાળા હતા. પદ્મપ્રભ અને વાસુપૂજ્ય નામના તીર્થકરે પદ્મના જેવા ગૌર વર્ણવાળા હતા. ચન્દ્રપ્રભ અને પુષ્પદન્ત નામના બે તીર્થકરે ચન્દ્રમાના જેવા ગૌર વર્ણવાળા હતા પ્રિયંગુ નામનું નીલવર્ણના ફળવાળું વૃક્ષ હોય છે. મલી અને પાર્શ્વનાથ નામના તીર્થકરોને વર્ણ નીલ હોવાથી તેમને પ્રિયંગુના
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टोका स्था०२३०४ सू० ५१ तोर्थंकरवर्णनिरूपणम्
५४५
पद्मगौरौ, तत्र पद्मं - रक्तकमलं, तद्वद् गौरौ रक्तावित्यर्थः । ' चंदगोरा ' इति चन्द्रगौरी, तत्र चन्द्रवत् गौरौ-शुक्लौ श्वेतवर्णावित्यर्थः ।
16
उक्तश्च
पउमाभ वासुपूज्जा, रत्ता ससिपुप्फदंत ससिगोरा । सुन्वयनेमीकाला, पासो मल्ली वियंगाभा ॥ ८ ॥ " छाया - पद्मप्रभ - वासुपूज्यौ, रक्तौ चन्द्रसुविधी शशिगौरौ ।
सुव्रतनेमी कृष्णौ, पार्श्वमल्ली प्रियङ्ग्वाम ॥ ७ ॥ इति । ०५१ ॥ अनन्तर तीर्थकर स्वरूपमुक्तम् । सर्वभावानां तीर्थकरप्ररूपितत्वात् कतिपय भावान् द्विस्थानकेनाह
-
मूलम् - सच्चप्पवायपुव्वस्त णं दुवे वत्थू पण्णत्ते । पुव्वाभवया णक्खत्ते दुतारे पण्णत्ते । उत्तरभदवया णक्खत्ते दुतारे पण्णत्ते । एवं पुत्रफग्गुणी, उत्तरा फग्गुणी । अंतो णं मणुस्स खेत्तस्स दो समुद्दा पण्णत्ता, तं जहा लवणे घेव कालोदे चैव । दो अपरिचत्तकामभोगा कालसासे कालं किच्चा अहे समाए पुढवीए अप्पट्टाणे णरए णेरइयत्ताए उबवन्ना तं जहा - सुभूमे चैव बंभदत्ते चैव ॥ सू० ५२ ॥
छाया - सत्यप्रवादपूर्वस्य खलु द्वे वस्तुनी प्रज्ञप्ते । पूर्वाभाद्रपद नक्षत्रं द्वितार प्रज्ञप्तम् । उत्तराभाद्रपद नक्षत्रं द्वितारं प्रज्ञप्तम् । एवं पूर्वाफाल्गुनी, उत्तरा फाल्गुनी । अन्तः खलु मनुष्यक्षेत्रस्य द्वौ समुद्रौ महप्तौ तथथा - लवणश्चैव कालोदश्चैव । द्वौ
1
नाम पद्म है इस पद्म के समान गौर वर्ण वाले पद्मप्रभ और वासुपूज्य हैं चन्द्रप्रभ और पुष्पदन्त चन्द्र के जैसे श्वेत वर्ण वाले हैं। कहा भी है - " पउनाभवासुपूज्जा " इत्यादि || सू०५१ ||
तीर्थंकर के रूपकथन के बाद अब सूत्रकार सर्वभाव के प्ररूपक तीर्थकर होने के कारण उनमें से कितनेक भावों की द्विस्थानक को સમાન નીલવર્ણા કહ્યાં છે. રક્તકમળને પદ્મ કહે છે. તે પદ્મના સમાન ગૌર વધુ વાળા પદ્મપ્રભ અને વાસુપૂજ્ય હતા. ચન્દ્રપ્રભ અને પુષ્પન્નન્તના વધુ ચન્દ્રના नेवे। गोरे। (श्वेत) हतो. उपछे है - "पउनाभ वासुपुज्जा" हत्याहिसू. ५१
તીર્થંકરાના વર્ણનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર કેટલાક ભાવાની ટ્વિસ્થાનકની અપેક્ષાએ પ્રરૂપણા કરે છે. સભાવના પ્રરૂપક તીથ કરેા હોય છે, આ
स
६९
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્
स्थानाङ्गसूत्रे
चक्रवर्त्तिनौ अपरित्यक्तकामभोगौ कालमासे कालं कृत्वा अधः सप्तम्यां पृथिव्याम् अप्रतिष्ठाने नरके नैरयिकतया उपपन्नौ तथथा सुभूमश्चैव ब्रह्मदत्तश्चैव ॥ ०५२॥ टीका - सच्चप्पवाय पुत्रस्स णं ' इत्यादि ।
(
,
सद्द्भ्यो - जीवेभ्यो हितः सत्यः - संयमः सत्यवचनं वा स सभेदः समतिपक्ष प्र-प्रकर्षेण उद्यते-अभिधीयते यत्र तत् सत्यप्रवादं, तच्च तत् पूर्वं च सकलश्रुतात् पूर्व क्रियमाणत्वादिति सत्यमवादपूर्वम् । तच्च चतुर्दशसु पूर्वेषु पष्ठमस्ति । तत्परिमाणं च- - एकापदकोटी षट् पदाधिका । उक्तञ्चछाया - " एगा पयाणकोडो, छच्च पया सच्चवार्यमि । "
एका पदानां कोडी पट् च पदानि सत्यवादे । इति ॥ अस्य पूर्वस्य द्वे वस्तुनी - अध्ययनादि वत्तद्विभागविशेषौ प्रज्ञप्ते - तीर्थकरैः कथिते । अथ द्विस्थानकेन नक्षत्रवक्तव्यतामाह- f पुव्वाभवया० नक्खत्ते ' लेकर प्ररूपणा करते हैं - ( सच्चप्पवायपुव्वस्म ) इत्यादि । टीकार्थ- जीवों का हितकारक जो होता है वह सत्य है ऐसा सत्य संयम या सत्यवचन होता है । इस सत्य की जिसमें प्ररूपणा अच्छी तरह से कही गई है वह सत्यप्रवाद है, यह सत्यप्रवाद संपूर्ण श्रुत की अपेक्षा पहिले क्रियमाण होने से " सत्यप्रवाद पूर्व " इस नाम से कहा गया है यह चौदह पूर्वो में ६ ट्ठा पूर्व है इसका परिणाम ६ पद अधिक एक पद कोटि है । कहा भी है- " एगा पयाण कोडी छच्च पया सच्च वायमि " ||
इस पूर्व की दो वस्तु हैं अध्ययन आदि की तरह उसका दो विभाग विशेष हैं ऐसा तीर्थकरों ने कहा है । नक्षत्र वक्तव्यता- पूर्वाभाद्रपदસંબંધને અનુલક્ષીને હવે કેટલાક ભાવાની પ્રરૂપણા કરવામાં આવે છે. टीडार्थ-“ सच्चप्पदायपुव्वस्स " त्याहि
જીવાનું હિતકારક જે હાય છે તેને સત્ય કહે છે. એવું સત્ય સયમ અથવા સત્ય વચન હૈાય છે. આ સત્યની જેમાં સારી રીતે પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે, તેનું નામ સત્યપ્રવાદ છે. આ સત્યપ્રવાદ સપૂર્ણ શ્રુતની અપેક્ષાએ પહેલાં ક્રિયમાણુ હાવાથી તેને ‘સત્યપ્રવાદપૂર્વ” કહેવાય છે તે ૧૪ પૂર્વમાં હું પૂર્યાં છે. તેનું પિરમાણુ એક કોટિ અને ૬ લાખ અધિક પદનું છે.
॥
छे"एगा पयाण कोडी छच्च पया खच्च वामि " આ સત્ય પ્રવાદપૂર્વના એક કરાડ અને છ લાખ પદ છે.
આ પૂર્વની એ વસ્તુ છે—અધ્યયન આદિની જેમ તેના બે વિભાગ વિશેષ છે, એવું તીથ કરાએ કહ્યું છે, નક્ષત્ર વક્તવ્યતા-પૂર્વા ભાદ્રપદ નક્ષત્ર એ તારા
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुपाटीका स्था०२०४ सू०५२ तीर्थंकरप्ररूपितभावनिरूपणम् ५४७ इत्यादि, नक्षत्रविषयं सूत्रचतुष्टयं सुगमम् । द्विस्थानकेन समुद्रवक्तव्यतामाह
अंतो णं' इत्यादि, मनुष्यक्षेत्रस्य पञ्चचत्वारिंशल्लक्षयोजनप्रमाणस्य मनुष्योत्पस्यादि विशिष्टाकाशखण्डस्य अन्तः-मध्ये द्वौ समुद्रौ प्रज्ञप्तौ-लवणसमुद्रःकालोदधि समुद्रश्चेति । चक्रवर्ति वक्तव्यतां द्विस्थानकेनाह-'दोचकवट्टी' इत्यादि, चक्रेण-चक्ररत्नेन वर्तितुं शीलं ययोस्तौ चक्रवर्तिनौ द्वौ अपरित्यक्तकामभोगौ= अपरित्यक्ता-न त्यक्ताः कामभोगाः, कामौ शब्दरूपे, भोगाः-गन्धरसस्पर्शाः, यद्वा-काम्यन्त इति कामाः-मनोज्ञाः, भुज्यन्त इति भोगाः-शव्दादयः याभ्यां तौ तथोक्तौ, कालमासे-मरणावसरे कालं कृत्वा-मृत्वा अधःसप्तम्यां पृथिव्यां तमस्तमायामित्यर्थः अप्रतिष्ठाने पश्चानां नरकावासानां मध्यमे नरकावासे नैरनक्षत्र दो तारों वाला कहा गया है उत्तराभाद्रपदनक्षत्र दो तारों वाला कहा गया है इसी तरह पूर्वाफाल्गुनी और उत्तराफाल्गुनी भी दो २ तारे वाले जानने चाहिये। ४५ लाख योजन प्रमाण वाले मनुष्य क्षेत्र के-मनुष्योत्पत्ति आदिविशिष्ट आकाशखण्ड के मध्य में दो समुद्र कहे गये है एक लवण समुद्र और दूसरा कालोदधि समुद्र ।
चक्रवर्तिवक्तव्यता-चक्र रत्न से वर्तन (विजय प्राप्त ) करने का जिनका स्वभाव होता है वे चक्रवर्ती हैं।दो चक्रवर्ती अपरित्यक्त कामभोग की अवस्था में भरकर अधः सप्तमी पृथिवी में कहे गये हैं, काम शब्द से शब्द और रूप गृहीत हुए हैं और लोग शब्द से गन्धादिक गृहीत हुए हैं सप्तमीपृथिवी में पांच नरकावोस है। उन नारका वासों के मध्य में जो अप्रतिष्ठान नामका नरकावास है उसमें ये दो चक्रवर्ती कि जिनमें से एक का नाम सुभूम चक्रवर्ती था और जो વાળું કહ્યું છે, ઉત્તરા ભાદ્રપદ નક્ષત્ર પણ બે તારાવાળું કહ્યું છે. એ જ પ્રમાણે પૂર્વા ફાગુની અને ઉત્તરા ફાલગુની નક્ષત્રો પણ બબ્બે તારાવાળાં છે. ૪૫ લાખ એજનના પ્રમાણવાળા મનુષ્યક્ષેત્રના-મનુષ્યોત્પત્તિ આદિ વિશિષ્ટ આકાશ भ'उनी भध्यम से समुद्री ४ा छ-(१) aq समुद्र मन (२) सोधि समुद्र
ચક્રવર્તિ વક્તવ્યતા–ચકરનથી વર્તન (વિજય પ્રાપ્ત) કરવાને જેમને સ્વભાવ હોય છે, તેમને ચકવર્તી કહે છે. બે ચક્રવર્તી અપરિત્યક્ત (કામગ ન છોડવાથી) કામગની હાલતમાં મરીને નીચે સાતમી નરકમાં ગયેલા છે. “કામ” પદથી શબ્દ અને રૂપ ગ્રહણ કરાયેલ છે, અને “ગ”પદથી ગબ્ધ ગૃહીત થયાં છે. સાતમી નરકમાં પાંચ નરકાવાસો છે. તે નરકાવાસની મધ્યમાં જે અપ્રતિષ્ઠાન નામનું નરકાવાસ છે તેમાં તે બને ચકવર્તી નારક પર્યાયે ઉત્પન્ન થયા છે. તેમાંના
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थान
यिकतयोत्पन्नौ, तद्यथा - सुभूमः - अष्टमश्चक्रवर्ती ब्रह्मदत्तश्च द्वादशः । तत्र च तयोस्त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि स्थितिरस्तीति ।। ० ५२ ॥
स्थिति प्रसङ्गाद् भवनपत्यादीनां स्थिति प्रतिपादयितुं पञ्चमूत्री माह
५४८
मूलम् - असुरिंदवज्जियाणं भवणवासीणं देवाणं देसूणाई दो पलिओ माई ठिई पण्णत्ता १| सोहम्मे कप्पे देवाणं उक्कोसेणं दो सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता २ | ईसाणे कप्पे देवाणं उक्कोसेणं साइगाई दो सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता ३ | सणंकुमारे कप्पे देवाणं जहन्नेणं दो सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता४ । माहिंदे कप्पे देवाणं जहन्नेणं साइरेगाईं दो सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता || सू० ५३ ॥
छाया -- असुरेन्द्रवर्जितानां भवनवासिनां देवानां देशोने द्वे पल्योपमे स्थितिः प्रज्ञप्ता १। सौधर्मेकल्पे देवानामुत्कर्षेण द्वे सागरोपमे स्थितिः प्रज्ञप्ता २। ईशाने कल्पे देवानामुत्कर्षेण सातिरेके द्वे सागरोपमे स्थितिः प्रज्ञप्ता ३ । सनत्कुमारे कल्पे देवानां जघन्येन द्वे सागरोपमे स्थितिः प्रज्ञप्ता ४ | माहेन्द्रे कल्पे देवानां जघन्येन सातिरेके द्वे सागरोपमे स्थितिः प्रज्ञप्ता ५ ॥ सु० ५३ ।।
आठवां चक्रवर्ती हुआ है तथा दूसरे का नाम ब्रह्मदत्तचक्रवर्ती था यह १२ वां चक्रवर्ती हुआ है नैरयिक की पर्याय से उत्पन्न हुए हैं वहां इनकी ३३ सागरोपम की स्थिति है || सू०५२ ॥
स्थिति के प्रसङ्ग से अथ सूत्रकार भवनपति आदिकों की स्थिति को प्रतिपादन करने के लिये इस पञ्चसूत्री का कथन करते हैं( असुरिंद वज्जियाणं भवणवासीणं देवाणं ) इत्यादि ।
એકનું નામ સુભ્રમ આઠમા ચકવી અને બીજાનું નામ બ્રહ્મદત્ત ચક્રવર્તી હતું. ભૂમ આઠમે ચક્રવર્તી થઇ ગયા અને બ્રહ્મદત્ત ખારમા ચક્રવર્તી થઈ ગયા. તે અને સાતમી નરકમાં ઉત્પન્ન થયા છે. ત્યાં તેમની સ્થિતિ ૩૩ સાગરીपनी उही छे, ॥ सू. ५२ ॥
પહેલા સૂત્રમાં સ્થિતિનેા ઉલ્લેખ થયા છે. આ સંબંધને અનુલક્ષીને સૂત્રકારે નીચેનાં પાંચ સૂત્રમાં ભવનપતિ આદિ દેવાની સ્થિતિનું પ્રતિપાદન यु छे - " असुविज्जियाणं भवणषाखीणं देवाणं " त्याहि
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुंधा टीका स्था० २७०४० ५३ भवनप्रत्यादीनां स्थितिनिरूपणम् ५४९ टीका-'असुरिंद० ' इत्यादि । असुरेन्द्रौ-चमरवली, तद्वर्जितानां भवनवासिनां देवानां स्थितिरुत्कर्षतो देशोने-क्रिश्चिन्न्यूने द्वे पल्योपमे क्रिश्चिन्त्यूनपल्योपमद्वय परिमितेत्यर्थः प्रज्ञप्ता ११ ' सोहम्मे ' इत्यादि सूत्रचतुष्टयं सुगमम् । नवरं'साइरेगाइं ' इति सातिरेके-साधिके किञ्चिदधिके इत्यर्थः ५ ॥ सू० ५३ ॥
देवस्थितिप्रस्तावाद द्विस्थानकावतारेण देववक्तव्यतां सप्तसूत्र्या प्राह
मूलम्-दोसु कप्पेसु कप्पत्थियाओ पण्णत्ताओ तं जहासोहम्मे चेव ईसाणे चेव १ । दोसु कप्पेसु देवा तेउलेस्सा पण्णत्ता, तं जहा-सोहम्मे चेव ईसाणे चेव २ । दोसु कप्पेसु देवा कायपरियारगा पण्णत्ता, तं जहा-सोहम्मे चैव ईसाणे चेव ३ । दोसु कप्पेसु देवा फासपरियारगा पण्णत्ता तं जहा-लणंकुमारे चेव माहिदे चेव ४ । दोसु कप्पेसु देवा रूवपरियारगा पण्णत्ता तं जहा--बंभलोगे चेव लंतगे चेव ५ । दोसु कप्पेसु देवा सदपरियारगा पण्णत्ता, तं जहा महासुके चेव सहस्सारे चेव ६ । दो इंदा मणपरियारगा पण्णत्ता, तं जहा-पाणए चेव अच्छुए चेव ॥ सू० ५४ ॥ टीकार्थ-असुरेन्द्रों को चमर और बलि को छोड़कर भवनवासी देवों की स्थिति उत्कृष्ट रूप से कुछ कम दो पल्योपम की कही गई है। सौधर्म कल्प में देवों की उत्कृष्टस्थिति दो सागरोपम की कही गई है। ईशान कल्प में देवों की उत्कृष्टस्थिति कुछ अधिक दो सागरोपम की कही गई है। सनत्कुमार कल्प में देवों की जघन्य स्थिति दो सागरोपस की कही है माहेन्द्रकल्प में देवों की जयस्थिति कुछ अधिक दो सागरोपम की कही गई है ॥ ५३ ॥ ટીકાર્થ—અસુરેન્દ્રો (ચમર અને બલિ) સિવાયના ભવનવાસી દેવાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ બે પલ્યોપમ કરતાં થોડી ન્યૂન કહી છે. સૌધર્મ કલ્પના દેવેની ઉત્કૃષ્ટ બે સાગરોપમ કરતાં સહેજ અધિક કહી છે. ઈશાન કલ્પમાં દેવે ની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ બે સાગરોપમની કહી છે સનકુમાર કલપના દેવોની જઘન્ય સ્થિતિ બે સાગરોપમની કહી છે. મહેન્દ્ર કલ્પના દેવેની જઘન્ય સ્થિતિ બે સાગરોપમ કરતાં ડી અધિક કહી છે. એ સૂ ૫૩ છે
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५७ छाया-द्वयोः कल्पयो कल्पस्त्रियः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-सौधर्मे चैव ईशाने चैव । द्वयोः कल्पयोर्देवाः तेजोलेश्याः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सौधर्मे चैव ईशाने चैव २। दयोः कल्पयोर्देवाः कायपरिचारकाः प्राप्ताः, तद्यथा-सौधर्मे चैव ईशाने चैव ३। द्वयोः कल्पयोर्देवाः स्पर्शपरिचारकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सनत्कुमारे चैव माहेन्द्रे चैव ४ा द्वयोः कल्पयो देवाः रूपपरिचारकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-ब्रह्मलोके चैव लान्तके चैव द। द्वयोः कल्पयोर्देवाः शब्दपरिचारकाः प्रजाताः, तद्यथा-महाशुक्रे चैव सहस्रारे चैव ६। द्वौ इन्द्रौ मनःपरिचारको प्रज्ञप्तौ, तबथा प्राणते चैव अच्युतेचैव।मु०५४॥
टीका-'दोसु कप्पेसु' इत्यादि । द्वयोः कल्पयो.-देवलोकयोः प्रधमडि. तीयदेवलोकमध्ये इत्यर्थः कल्पस्त्रियः देव्यः प्रज्ञप्ताः, नान्येषु देवलोके विति भावः। तहेवाह-सौधर्मे ईशाने च १। तेजोलेश्या सूत्र मृगमम् । एतयोरेव सौधर्मशानदेवलोकयो देवाः कायपरिचारकाः-कायेन-शरीरेण मनुष्यत्रीपुंसानामिव परिचारो-मैथुनोपसेवनं येपां ते कायपरिचाराः त एव कायपरिचारकाः
देवस्थिति की वक्तव्यता को लेकर अब सूत्रकार द्विस्थानकावतार से देव संबंधी वक्तव्यता का कथन ७ सूत्र द्वारा कहते है
(दोसु कप्पेसु कप्पत्थियाओ पण्णत्ताओ) इत्यादि। टीकार्थ-दो कल्पों में प्रथम द्वितीय देवलोकों में कल्पस्त्रियों का देवियों का सद्भाव कहा गया है अर्थात् सौधर्म और ईशान इन दो कल्पों में ही देवियों की उत्पत्ति होती है अन्यकल्पों में नहीं। ऐसा तीर्थंकरों ने कहा है दो कल्पों में-सौधर्म और ईशान में तेजोलेश्यावाले देव कहे गये हैं इन्हीं दो कल्पों में काय से कायररिचार कहा गया है-मनुष्य स्त्री की तरह शरीर से मैथुन सेवन करना कहा है दो कल्पों में-सन| દેવસ્થિતિની વક્તવ્યતાનું કથન હવે સૂત્રકાર દ્રિસ્થાનકેની અપેક્ષાએ દેવ સંબંધી વક્તવ્યતાનું સાત સૂત્રો દ્વારા કથન કરે છે–
थ-" दोसु कप्पेसु कप्पस्थियाओ पण्णताओ" त्याहબે કલામાં જ (પહેલા અને બીજા દેવલેકમાં જ) કલપસ્ત્રીઓને દેવીઓને) સદ્દભાવ કહ્યો છે. એટલે કે સૌધર્મ અને ઈશાન નામના બે કમાં જ દેવીઓની ઉત્પત્તિ થાય છે બીજાં કલ્પમાં દેવીઓની ઉત્પત્તિ થતી નથી, એવું તીર્થકરેએ કહ્યું છે. બે કપમાં જ (સૌધર્મ અને ઈશાન કપમાં જ) તેજલેશ્યાવાળા દેવ હોય છે તે બે કપમાં જ કાયાદ્વારા કાયપરિચાર (મનુષ્ય અને સ્ત્રીની જેમ મૈથુન સેવન) થાય છે, એવું કહ્યું છે. એટલે કે તે બે કલાકમાં જ દેવ-દેવીની સાથે સંભોગ કરીને પિતાની કામા
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०२ उ०४ सू० ५४ देववक्तव्यता निरूपणम्
७५१
प्रज्ञप्ताः ३। सनत्कुमारे माहेन्द्रे च स्पर्शपरिचारकाः - शरीरस्पर्शमात्रा देवोपशान्तdararur: ४ | ब्रह्मलोके लान्तके च देवा रूपपरिचारकाः - रूपावलोकनमात्रत एवोपशान्तवेदाः ५। महाशुक्रे सहस्रारे च देवाः शब्दपरिचारकाः- देवाङ्गनानां शब्दश्रवणमात्रेणैवोपशान्तवेदाः ६ । प्राणतेऽच्युते च देवा मनः परिचारकाःदेatri मनसा स्मरणमात्रत एवोपशान्तवेदा भवन्ति ॥ सू० ५४ ॥
अनन्तरं परिचारणाप्रोक्ता, सा च कर्मतो भवति, कर्मच जीवाः स्वहेतुभिः
कुमार और महेन्द्र कल्पों में स्पर्श से मैथुन सेवन करना कहा गया है देव देवीका स्पर्श करके अपनी कामाग्नि को शान्त कर लेता है और देवी देव का स्पर्श करके अपनी कामाग्नि को शान्त कर लेती है । दो कल्पों में ब्रह्मला और लान्तक कल्पों में रूप से कायपरिचार कहा गया है- अर्थात् देव देवी का रूप देखकर और देवी देव का रूप देख कर अपनी कामाग्नि को शान्त कर लेती है । दो कल्पों में शब्द से काय परिवार कहा गया है वे दो कल्प ये हैं- महाशुक्र और सहस्रार इन दो कल्पों में देव देवी के मनोहर शब्दों को सुनकर और देवी देव के मनोहर शब्दों को सुन कर अपनी कामवासना शान्त कर लेते हैं दो इन्द्र मनसे काय परिचार करनेवाले कहे गये हैं एक प्राणत इन्द्र और दूसरा अच्युत इन्द्र अर्थात् प्राणत और अच्युत में देव मन से परिचार करनेवाले कहे गये हैं । देव देवी का मनसे स्मरण करके और देवी देवका मनसे स्मरण करके उपशान्त वेदवाली होती है ॥सू. ५४ ।।
ગ્નિને શાન્ત કરે છે. સનત્કુમાર અને માહેન્દ્ર કપમાં સ્પર્શથી જ મૈથુન સેવન કરાય છે. ત્યાં દેવ દેવીને સ્પર્શ કરીને જ પેાતાની કામાગ્નિને શાન્ત કરે છે, અને દેવી-દેવના સ્પ કરીને પેાતાની કામાગ્નિને શાન્ત કરે છે. બ્રાલેક અને લાન્તક કલ્પામાં રૂપ દ્વારા કાયરિચાર કહ્યો છે-એટલે કે ત્યાં દેવ-દેવીનુ રૂપ જોઈને તથા દેવી-દેવતુ. રૂપ જોઇને પેાતાની કામાગ્નિને શાન્ત કરે છે. મહાશુષ્ક અને સહસ્રાર આ એ કલ્પામાં શબ્દ દ્વારા જ કાયપરિચાર કહ્યો છે. તે અને કલ્પામાં દેવ-દેવીના મનહર શઢાને સાંભળીને પાતાની કામવાસના શાન્ત કરે છે. પ્રાણત અને અશ્રુત કલ્પના ઇન્દ્રો અને અન્ય દેવા મનથી જ કાયપરિચાર કરે છે. એટલે કે ત્યાં દેવ મનથી જ દેવીનું સ્મરણ કરીને અને દેવી મનથી જ દેવનું સ્મરણ કરીને કામવાસના શાન્ત કરીને ઉપશ.ન્ત વેદવાળા થઈ જાય છે. " સૂ. ૫૪ ॥
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानासूत्रे
५५२
कालत्रयेऽपि चित्ताद्यवस्थं कुर्वन्तीति जीवपुद्गलयोर्वक्तव्यतामाह-
मूलम्--जीवाणं दुद्वाणणिव्वत्तिए पोग्गले पावकम्मत्ताए चिणिसु वा चिति वा चिणिस्संति वा, तं जहा--तसकाय णिव्वत्तिए चेत्र थावरकायणित्रत्तिए चैत्र १ । एवं उवचिर्णिसु वा उवचिणंति वा उवचिणिस्संति वा २ । वंधिंसु वा बंधंति वा बंधिस्संति वा ३ । उदीरिंसु वा उदीरेंति वा उदीरिस्संति वा ४ | वेदें वा वेदेति वा वेदिस्संति वा ५ । णिज्जरिंसु वा णिजरिंति वा णिजरिस्संति वा ६ । दुपएसिया खंधा अनंता पण्णत्ता १ । दुपएसोगाढा पोग्गला अनंता पण्णत्ता २ । एवं जाव दुगुणलुक्खा पोग्गला अनंता पण्णत्ता२३ ॥सू०५५ दुह्राणस्स चउत्थो उद्देसो समत्तो ॥ ४ ॥ दुडाणं समन्तं ॥ २ ॥
छाया - जीवाः खलु द्विस्थाननिर्वर्त्तितान् पुद्गलान् पापकर्मतया अचिन्वन् वा, चिन्व न्ति वा, चेष्यन्ति वा, तद्यथा - त्रसकायनिर्वर्त्तितान् चैव स्थावर कायनिर्वर्तितान् चैव १ | एवम् उपचिन्वन् वा उपचिन्वन्ति वा उपवेष्यन्ति वा२ । अवघ्नन् वा बध्नन्ति वा भन्त्स्यन्ति वा ३ । उदैरयन् वा उदीरयन्ति वा उदीरयिष्यन्ति वा ४ | अवेदयन् वा वेदयन्ति वा वेदयिष्यन्ति वा ५। निरजरयन् वा निर्जरयन्ति वा निर्जरयिष्यन्ति वा ६ । द्विप्रदेशिकाः स्कन्धा अनन्ताः प्रज्ञप्ताः । द्विप्रदेशावगाढा पुद्गला अनन्ताः मज्ञप्ताः । एवं यावद् द्विगुणरूक्षाः पुद्गला अनन्ताः प्रज्ञप्ताः | ०५५ ॥ ॥ द्विस्थानकस्य चतुर्थ उद्देशः समाप्तः ॥ ४ ॥ || द्विस्थानं समाप्तम् ॥ २ ॥
अभी जो परिचारणा कही गई है सो यह परिचारणा कर्म से होती है कर्म को जीव अपने हेतुओं द्वारा कालत्रय में भी चित्तादि अवस्थावाला करते हैं अतः अब सूत्रकार जीव और पुद्गल की वक्तव्यता के પહેલાના સૂત્રમાં જે પરિચારણાનું નિરૂપણુ કરવામાં આવ્યું છે, તે પર ચ રા કથી થાય છે. કમને જીવા પેાતાના હેતુઓ દ્વારા કાળત્રયમાં પણ ચિત્તાદિ અવસ્થાવાળુ કરે છે. હવે સૂત્રકાર જીવ અને પુદ્ગલની વક્તવ્યતાના
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुषी टीका स्था०२ उ०४ सू० ५५ जीवपुद्गलस्वरूपनिरूपणम् ५५३
टीका-'जीवाणं' इत्यादि, षट् मूत्राणि ।
जीवाः केचित् प्राणिनः च द्विरथाननिर्वतितान्-द्वयोः स्थानयोस्त्रसस्थावररूपयोः समाहारो-द्विस्थानम्, तस्मिन् निर्वतिताः-मिथ्शत्वाविरत्यादिभिः सामान्यत उपार्जिता वक्ष्यमाण चयनादि पडवस्थारूपेण सम्पादितास्तान् पुद्गलान् पापकर्मतया-पापकर्म-ज्ञानावरणीयादितद्भावस्तत्ता, तया तथोक्तया 'चिणिसु' इति-अचिन्वन्-उपार्जितवन्तोऽतीतकाले, चिन्वन्ति-उपार्जयन्ति-वर्तमानकाले, चेष्यन्ति-उपार्जयिष्यन्ति भविष्यत्काले १ चयनं-फपायादिपरिणतस्य कर्मपुद्गलोपादानमात्रम् १॥ एवम् २ उपचयनं-चित्तस्यावाधाकालं विहाय ज्ञानावरणीयादितया निषेकः, सचेत्यम्-प्रथमस्थितौ बहुतरं कर्मदलिनं निपिञ्चति, विषय में कथन करते हैं-'जीवाणं दुट्ठाणणिबत्तिए पोग्गले' इत्यादि
__ जीवोंने-प्राणियों ने-नस स्थावररूप दो स्थानों में मिथ्याअविरति आदि रूप कारणों से सम्पादित कर्मपुद्गलों को चयनादि षडघस्थारूप में सम्पादित किया है और सम्पादित किये गये उन कर्मपुद्गलों को उन्होंने ज्ञानाचरणीयादि रूप से अतीतकाल में परिणमाया है तथा वर्तमानकाल में ले उन्हें उपार्जित करके उस रूपमें परिणमाते रहते हैं, और आगाली कालमें भी वे उनका चयन-उपार्जन करके उस रूपमें उन्हें परिणमाते रहेगे। कषायादिसे परिणत हुए जीव के जो कर्मपुद्गलों की उपादान ग्रहण होता है उसका नाम चयन है, गृहीत कर्म का अगाधाकाल को छोड़ कर जो ज्ञानावरणीयादि रूप से निषेक होता है वह उपचयन है, वह उपचयन इस प्रकार से होता है, प्रथम स्थिति में बहतर कर्मदलिक का निषेक-उपचयन होता है इसके बाद द्वितीय विषयर्नु ४थन ४३ छ-" जीवाणं दुद्वाणणिबत्तिए पोगळे " त्याह
A એ (પ્રાણીઓને ) ત્રસ અને સ્થાવરરૂપ બે સ્થાનમાં મિથ્યાઅવિરતિ આદિ રૂપ કરોથી રામ્પાદિત કમપુતલેને ચયનાદિ રૂપ છ અવસ્થા રૂપે સમ્પાદિત કર્યા છે અને સમ્પાદિત કરવામાં આવેલાં તે પુલને તેમણે જ્ઞાનાવરણીય આદિ રૂપે ભૂતકાળમાં પરિણમાવ્યાં છે, તથા વર્તમાનમાં પશુ તેઓ તેમને ઉપાર્જિત કરીને તે રૂપે પરિણમાવ્યા કરે છે, અને ભવિષ્યમાં પણ તેઓ તેમનું ચયન (ઉપાર્જન) કરીને તેમને તે રૂપે પરિણમાવતા રહેશે. કષાયાદિ ભાવોથી યુક્ત થયેલા જીવ દ્વારા કર્મ પુદ્ગલેનું જે ઉપાદાન (ગ્રહણ) થ ય છે તેનું નામ ચયન છે અખાધાકાળને છેડીને ગૃહીત કર્મને જે જ્ઞાનાવરણીય આદિ રૂપે નિષેક થાય છે તેનું નામ ઉપચયન છે તે ઉપચયન આ પ્રકારે થાય છે પ્રથમ સ્થિતિમાં બહુત કમલિકે નિષેક (ઉપચયન) થાય
७० थ
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५४
__ स्थाना ततो द्वितीयायां स्थितौ विशेपहीनम् , एवं यावद् उत्कृष्टायां स्थितौ विशेषहीन निषिञ्चति २। ३ बन्धनं-तस्यैव ज्ञानावरणीयादितया निपिक्तस्य पुनरपि कपायपरिणति विशेषात्सलेपणम् ३। ४ उदीरणम्-उदयममाप्तस्य कर्मदलिकस्य वीर्यविशेषेण समाकृष्योदयावलिकायां प्रवेशनम् ४।५ वेदनं-स्वभावेन-उदीरणाकरणेन उदयावलिकामविष्टस्य कर्मणोऽनुभवनम् ५। ६ निर्जरण-कर्मणोऽकर्मता भवनं जीवमदेशेभ्यः कर्मणां परिशटनमित्यर्थः ६। कर्मच पुद्गलात्मकमिति पुद्गस्थिति में विशेषहीन-चयहीन कर्मदलिका निषेक होता है, इसी तरह से यावत् उत्कृष्ट स्थिति में विशेष हीन कर्मदलिकका निषेक होता है। धन्धन-ज्ञानावरणीयादिरूप से निषिक्त हुए उस कर्मपदल को पुनः कषायपरिणति से जो संश्लेषण होता है वह बन्धन है ३ उदीरण उदय को नहीं प्राप्त हुए कर्मदलिकका वीर्यविशेष से खींचकर उदयावलिकामें लाना इसका नाम उदीरणा , ४, वेदन-स्वभाव से और उदीरणाकरण से उदयावलिका में प्रविष्ट हुए कर्मका अनुभव करना इसका नाम वेदन है ५ । निर्जरणकर्मका अकर्मरूप से होना-जीव प्रदेशों से कर्मपुदलों का झरना नष्ट होना इसका नाम निर्जरण है। इस प्रकार से ये कर्मपुतलोंकी अवस्थाए हैं। इन ६ हो अवस्थाओं का यहां भूत, वर्तमान और भविष्यत्काल की अपेक्षा से सुत्रकारने कथन किया है।
कर्म पुद्गलात्मक है इसलिये सूत्रकार अप पुद्गलों का द्रव्य, क्षेत्र, काल और भावकी अपेक्षा ले द्विस्थानकों का अवतार लेकर निरूपण છે. ત્યારબાદ બીજી સ્થિતિમાં વિશેષહીન–ચયહીન કમંદલિકે કર્મ પુજનિક થાય છે એ જ પ્રમાણે (યાવત્ ) છેલ્લે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિમાં વિશેષહીન કમંદલિ. કોને નિષેક થાય છે. (૨) અન્યન-જ્ઞાનાવરણીય આદિ રૂપે નિષિક્ત થયેલાં (ઉપચયન પામેલાં) તે કર્મફતનું પુનઃ કષાયપરિણતિથી જે સંલેષણ થાય છે, તેને બન કહે છે. (૩) ઉદીરણ-ઉદય પ્રાપ્ત ન થયા હોય એવાં કમલિકને વીર્યવિશેષ વડે ખેંચીને ઉદયાવલિકામાં લાવવા તેનું નામ ઉદીરણું છે. (૪) વેદન–સ્વભાવથી અથવા ઉદીરણાકરણ દ્વારા ઉદયાવલિકામાં આવેલાં કમનું વેદન–અનુભવન કરવું તેનું નામ વેદ છે. (૫) નિજ રણ-કર્મનું અકમરૂપ બની જવું–જીવપ્રદેશમાંથી કર્મપુલનું ઝરી જવું (નષ્ટ થઈ જવું) તેનું નામ નિજેરણ છે. (૨) આ પ્રમાણે આ કર્મ પુદ્ગલેની ૬ અવસ્થા છે. આ છએ અવસ્થાઓનું સૂત્રકારે ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્યકાળની અપેક્ષાએ અહીં કથન કર્યું છે. કર્મ પુલરૂપ હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર પુલનું
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० २ ० सू० ५१ जीवपुद्गलस्वरूपनिरूपणम्
६६५
लान् द्रव्यक्षेत्र कालभावैर्द्वि स्थानकावतारेण निरूपयन्नाह - 'दुपएसिया' इत्यादि सूत्राणि त्रयोविंशतिः । सृगमानि चैतानि, नवरम् द्रव्यतो द्विपदेशिकाः स्कन्धा अनन्ताः प्रज्ञप्ता १। क्षेत्रतो द्विपदेशावगाढा पुद्गला अनन्ताः २ | एवम्-अनेनैवाभिलापेन - ' जा ' इति यावच्छ्दात्- 'दुसमयहिया पुग्ग का अनंता पण्णत्ता इत्यारभ्य ' दुगुगलक्खा पुग्गला अनंता पण्णत्ता ' इति पर्यन्तेन कालमाश्रित्य तथा - वर्ण- गन्ध-रस-स्पर्शाचाश्रित्यैकविंशतिः सूत्राणि वाच्यानि । तथाहि
“दुसमयडिया पोग्गला अनंता पण्णत्ता ३ । एवं दुगुणकिण्हा जाव दुगुणसुकिला ८| दुगु सुभगंधा दुगुण दुभिगंधा १०। दुगुणतित्ता जात्र दुगुणमहुरा० १५। दुगुणकक्खडा जाव दुगुणलुक्खा पोग्गला अनंता पण्णत्ता २३" । करते हैं- " दुपएसिया " इत्यादि - द्विप्रदेशिक स्कन्ध अनन्त कहे गये है । प्रदेशावगाढ एल स्कन्ध अनन्त कहे गये हैं इसी तरह से यावत् द्विगुणरूक्षगुणवाले पुल अनन्त कहे गये हैं तात्पर्य इन सूत्रोंका ऐसा है कि द्रव्य की अपेक्षा से द्विप्रदेशिक स्कन्ध अनन्त कहे गये हैं १, क्षेत्रकी अपेक्षा से द्विप्रदेशावगाढ पुद्गल अनन्त कहे गये हैं २ इसी प्रकार यावत् शब्द से गृहीत विसमय स्थितिवाले पुल इसी अभिलाप के अनुसार अनन्त कहे गये हैं- इस विषय में अभिलाप ऐसा हैgeet पोग्ला अणता पण्णत्ता 39 इस अभिलाप से लगाकर 45 दुगुणलुक्खा पुग्गला अगंना पण्णत्ता " यहां तक काल को आश्रित करके तथा-वर्ण- गन्ध-रस-स्पर्श इनको आश्रित करके ये २१ सूत्र और कहना चाहिये । इस प्रकार से द्रव्य क्षेत्र काल और भाव को દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની અપેક્ષાએ એ સ્થાનકાના આધારે કથન કરે છે. graferar" Seule
"
66
દ્વિપ્રદેશિક કન્ય અનેક કહ્યાં છે. દ્વિપ્રદેશાવગાઢપુદ્ગલ સ્કન્ધ અનત કહ્યાં છે, એજ પ્રમાણે દ્વિગુજીરૂક્ષ પર્યન્તનાગુણવાળાં પુદ્ગલે કહ્યાં છે. આ કથનને ભાવા નીચે પ્રમાણે છે-(૧) દ્રવ્યની અપેક્ષાએ દ્વિપ્રદેશિક કન્ય અનત કહ્યાં છે. (૨) ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ દ્વિપ્રદેશાવગાઢ પુદ્ગલે અનંત કહ્યાં છે. (૩) એજ પ્રમાણે ‘યાવત્’ પદથી ગૃહીત એ સમયની સ્થિતિવાળાં પુદ્ગલે પણ આ અભિલાપ અનુસાર અનત કહ્યાં છે. આ વિષય સખ`ધી નીચે પ્રમાણે
लिलाच हे - "दुसमयट्ठिझ्या पोग्गला अगता पण्णत्ता " मे समयनी स्थितिવાળાં પુદ્ગલેા અનત કહ્યાં છે. ” આ અભિલાષથી શરૂ કરીને दुगुणलुक्खा पोग्गला अणता पण्णत्ता " मे गली ३क्षतावाणां युद्धो अनंत उद्या छे. मा અભિલાપ પર્યન્તના અભિલાષેા કાળની અપેક્ષાએ વ્રતુણુ કરવા જોઇએ. તથા વણું, ગન્ધ, રસ અને સ્પર્શીને અનુલક્ષીને ૨૧ ખીજા' સૂત્ર કહેવા જોઇએ.
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानान सूर्य छाया - द्वि समयस्थितिकाः पुद्गला अनन्ताः प्रज्ञप्ताः ३ | एवं द्विगुणकृष्णा यावत् द्विगुणशुक्ला: । द्विगुणसुरभिगन्धाः ९ द्विगुगदुरभिगन्धाः १०) द्विगुतिक्ता यावत् द्विगुणमधुराः १५) द्विगुणकर्कशा यावत् द्विगुणरूक्षाः पुद्गला अनन्ताः प्रज्ञप्ताः || २३ || इति ॥ सू० ५५ ॥
इति स्थानाङ्ग सूत्रे द्वितीयस्थानस्य चतुर्थीदेशकः समाप्तः ||४|| इतिश्रीविश्वविख्यात - जगदवल्लम-मसिद्धवाचक- पञ्चदश भाषाकळितललितकला पालापक-प्रविशुद्ध गद्यपद्यनेकग्रन्थ निर्मापक - वादिमानमर्दक श्रीशाहू छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त 'जैनशास्त्राचार्य पदभूषित - कोल्हापुर राजगुरु नालब्रह्मचारि जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्यश्री घासीलालवतिविरचितायां स्थानामसूत्रस्य सुधाख्यायां व्याख्यायां द्वितीयं स्थानं सम्पूर्णम् ॥२-४॥
"6
यह
आश्रित करके कहे गये ये सब सूत्र २३ हो जाते हैं- इनमें द्रव्य की अपेक्षा से द्विप्रदेशिक स्कन्ध अनन्त कहे गये हैं " यह प्रथम सूत्र है । तथा " क्षेत्रकी अपेक्षा से विप्रदेशावाट पुगल अनन्त कहे गये हैं " ऐसा द्वितीय सूत्र है " दुसमहिया पोग्गला अनंता पण्णत्ता ३ दो समय की स्थितिवाले पुल अनन्त हैं - ऐसा यह सूत्र तीसरा है इसी तरह से " दुगुण किव्हा जाब दुगुण सुशिल्ला ८ दुगुण कृष्ण से लेकर यावत् द्विगुणशुक्ल तक ८ सूत्र हो जाते हैं । इसी तरह - "दुगुण सुभगंधा दुगुण भिगंधा १० " द्विगुण सुरभिगंध से लेकर द्विगुण दुरभिगंध तक के दो दो सूत्र और होते हैं इस प्रकार से ये दस सूत्र
23
ܕܕ
આ પ્રકારે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવને આધારે કહેલાં સૂત્રેાની કુલ સંખ્યા ૨૩ થાય છે. પહેલુ સૂત્ર આ પ્રમાણે છે-દ્રવ્યની અપેક્ષાએ દ્વિપ્રદેશિક સ્કેન્ય અનંત કહ્યાં છે, ખીઝુ' સૂત્ર આ પ્રમાણે સમજવું-ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ એ પ્રદે शाषगाठ युद्धखेो अनंत छेत्री सूत्र या प्रमाणे छे - " दुसमय ट्ठिया पोगाला अनंता पण्णत्ता ” मे समयनी स्थितिवाणां युद्धसो अनंत उद्यां छे. प्रभा " दुगुणकिण्हा जाव दुगुणसुकिल्ला " मे गयां हृष्णुववाणां પુāા અનંત કહ્યાં છે. એજ પ્રમાણે એ ગણાં શુકલ પર્યન્તના વર્ણવાળાં પુત્લા પણુ અન`ત કહ્યાં છે. આ રીતે વર્ણની અપેક્ષાએ અનતાં પાંચ સૂત્રને
ત્રણ સૂત્રેામાં ઉમેરવાથી આઠ सूत्र मते छे दुगुण सुभिगंधा,
दुगुण भिगंधा १०" (८) मे गली सुरभीवाणां अनंत युद्धसो उद्या छे. (૧૦) એ ગણી દુ`ધવાળા અનત પુદ્ગલેા કહ્યાં છે. આ રીતે ૧૦ સૂત્ર થયાં.
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
घा टोको स्था० २ उ0 ४ सू० ५५ जीवपुद्गलस्वरूपनिरूपणम् होते है " दुगुण तित्ता जाव दुगुण महुरा" ये पांच सुत्र रस सम्बन्धी होते है सो दस में पांच मिलानेले पंद्रह मन्त्र हो जाते हैं तथा “विगुण कक्खडा जाव दुगुण लुक्खा पोग्गला अणंना पण्णत्ता" इन ८ स्पशों के ८ सूत्रों को पंदर में मिलाने से कुल चार वर्ण सम्बन्धी २३ सूत्र. बन जाते हैं । इस तरह से ये २३ सूत्र विगुण रूप, रस, गंध और स्पर्श को आश्रित कर के कहे गये हैं ॥५० ५५॥
दूसरे स्थानकका चौथा उद्देशक समाप्त ॥ २-४॥ श्री जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री घासीलाल व्रतिविरचित श्री स्थानाङ्ग सूत्रकी सुधानामक टीकार्थका दूसरा स्थानक समाप्त ॥ २ ॥ “ दुगुण तिता जाव दुगुण महरा" मा शत २सनी अपेक्षाये ५ याय સૂત્ર બને છે આગલા ૧૦ સૂત્રમાં આ પાંચ સૂત્રે ઉમેરવાથી ૧૫ સૂત્રો याय छे. " द्विगुण कक्खडा जाष दुगुण लुक्खा पोग्गला अणता पण्णत्ता" એજ પ્રમાણે કર્કશથી લઈને રૂક્ષ પર્યન્તના આઠ સ્પર્શી વિષેના પણ આઠ સૂત્ર બને છે. આગલા ૧૫ સૂત્રમાં આ આઠ સૂત્રે ઉમેરવાથી કુલ ૨૩ સૂત્ર બને છે. આ પ્રકારના આ ૨૩ સૂત્રે દ્વિગુણ રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શને અનુલક્ષીને કહેવામાં આવ્યાં છે કે સૂ. ૫૫ |
છે બીજા સ્થાનકને ચોથે ઉદ્દેશક સમાપ્ત છે ૨-૪ છે શ્રી જૈનાચાર્ય–જૈનધર્મદિવાકર-પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલ મુનિવિરચિત સ્થાનાંગસૂત્રની
સુધા નામની ટીકાર્થનું બીજું સ્થાનક સમાપ્ત. | ૨ |
HTTER
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानजससे
अथ तृतीयं स्थानं प्रारभ्यतेगतं द्वितीय स्थानं, सम्पति चतुरुद्देशात्मकं तृतीय स्थानमारभ्यते, अस्य च पूर्वस्थानेनायमभिसम्बन्धः - द्वितीयस्थाने द्विस्थानप्राप्ताः भावाः प्ररूपिताः, अस्मिस्तु क्रमप्राप्ताः त्रिस्थानकाभावाः मरूप्यन्ते । तत्र द्विस्थानकस्यान्तिमोद्देशक गताऽन्तिमसूत्रेण सहास्य तृतीयस्थानगतप्रथमोद्देशकप्रथमसूत्रस्यायं सम्बन्धःद्विस्थानके चतुर्थों देशकस्यान्तिमसूत्रे पुद्गलधर्मा उक्ताः, पुद्गलजीवयोः परस्पर सम्बन्धादत्र प्रथमसूत्रो जीवधर्मा उच्यन्ते
तृतीयस्थान-प्रथम उद्देशक द्वितीय स्थान कहा जा चुका है, अब चार उद्देशात्मक तृतीय स्थान प्रारंभ होता है इसका द्वितीयस्थान के साथ ऐसा सम्बन्ध है कि द्वितीयस्थान में विस्थानप्राप्त भावों की प्ररूपणा की गई है और इस तृतीयस्थान में क्रमप्राप्त तीन स्थानवाले भावों की प्ररूपणा होती है। द्विस्थान के अन्तिम उद्देशक में गत अन्तिमसूत्र के साथ इस तृतीयस्थान के प्रथम उद्देशक के प्रथमसूत्र का ऐसा सम्बन्ध है कि द्विस्थानक के चतुर्थ उदेशक के अन्तिम सूत्र में पुद्गलधर्मों की प्ररूपणा की गई है सो पुद्गल और जीव का परस्पर में अनादि काल से सम्बन्ध चला आ रहा है अतः अब इस स्थानक के प्रथम सूत्र में जीव धर्मों का कथन सूत्रकार कर रहे हैं-(तओ इंदा पण्णत्ता ) इत्यादि।
ત્રીજા સ્થાનને-પહેલો ઉદ્દેશક દ્વિતીય સ્થાનની પ્રરૂપણું પૂરી થઈ. હવે તૃતીય સ્થાનની પ્રરૂપણાને પ્રારંભ થાય છે. ચાર ઉદેશ દ્વારા સૂત્રકારે તૃતીય સ્થાનની પ્રરૂપણા કરી છે. દ્વિતીય સ્થાનમાં બે સ્થાનમાં ગણાવી શકાય એવા ભાવોની પ્રરૂપણું કરવામાં આવી છે. હવે આ તૃતીય સ્થાનમાં ક્રમ પ્રાપ્ત ત્રણ સ્થાનવાળા ભાવની પ્રરૂપણા કરવામાં આવશે. દ્વિતીય સ્થાનના છેલા ઉદ્દેશકના છેલલા સૂત્ર સાથે તૃતીય સ્થાનના પહેલા ઉદ્દેશકના પહેલા સૂત્રને આ પ્રમાણે સંબંધ છેદ્વિતીય સ્થાનના છેલા ઉદ્દેશકના છેલ્લા સૂત્રમાં પુદ્ગલ ધર્મોની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે પુદ્ગલ અને જીવને અનાદિકાળથી સંબંધ ચાલ્યો આવે છે. આ સંબંધને અનુલક્ષીને હવે સૂત્રકાર આ સ્થાનના પહેલા સૂત્રમાં જીવ
धान थन ४२ छ-" तओ इंदा पण्णचा" त्याह
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टोका स्था०३ उ० १ सू० १ इन्द्रस्वरूपनिरूपणम्
५५९
मूलम् -- तओ इंदा पण्णत्ता, तं जहा -- णामिंदे ठवाणंदे दविदे | तओ इंदा पण्णत्ता, तं जहा णाणिंदे दंसणिंदे वरित्तिंदे | तओ इंदा पण्णत्ता, तं जहा देविंदे असुरिंदे मणुसिदे ॥ सू. १ ॥
छाया - त्रय इन्द्राः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-नामेन्द्रः स्थापनेन्द्रः द्रव्येन्द्रः । त्रय इन्द्राः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - ज्ञानेन्द्रः दर्शनेन्द्रः चारित्रेन्द्रः । त्रय इन्द्राः मज्ञप्ताः, तद्यथा - देवेन्द्रः असुरेन्द्रः मनुष्येन्द्रः ॥ सू० १ ॥
टीका- ' तओ इंदा ' इत्यादि सूत्रत्रयं सुगमम् ।
"
नवरम् -- नामेन्द्रः सचेतनस्य यस्य कस्यचिद् गोपालदारकादेः अचेतनस्य वा वस्तुनः प्रासादादे: ' इन्द्र: ' इत्ययथार्थं नाम क्रियते । स नामेन्द्रः नाममात्रेणेन्द्र इत्यर्थः १ | स्थापनेन्द्रः - यद् इन्द्राद्यभिप्रायेण स्थाप्यते काष्ठकर्मादी सद्भावस्थापनया असद्भावस्थापनया वा इन्द्र: ' इति स्थापना क्रियते २ । टीकार्थ - तीन इन्द्र कहे गये हैं जैसे नामेन्द्र, स्थापनेन्द्र और द्रव्येन्द्र इस तरह से भी तीन इन्द्र कहे गये हैं- जैसे ज्ञानेन्द्र, दर्शनेन्द्र और चारिवेन्द्र तथा देवेन्द्र, असुरेन्द्र और मनुष्येन्द्र
सचेतन जिस किसी गोपालदारक आदिका अथवा अचेतन प्रासाद आदि वस्तुका जो इन्द्र ऐसा नाम किया जाता है वह नाम इन्द्र है नामइन्द्र में जिस इन्द्र का नाम रखा गया है उस इन्द्र के गुण आदि उसमें नहीं होते हैं केवल व्यवहार चलाने के लिये ही यह नाम निक्षेप किया जाता है स्थापना दो प्रकार की है एक सद्भाव स्थापना और दूसरी असद्भाव स्थापना इन्द्र आदि के अभिप्राय के वशवर्ती हुए जीव के द्वारा जो काष्ठ पाषाण आदि में उसके आकार की अथवा विना आकार की
ઈન્દ્ર ત્રણ કહ્યા છે, જેમકે નામેન્દ્ર, સ્થાપનેન્દ્ર અને દ્રવ્યેન્દ્ર. આ રીતે પણ ત્રણ ઈન્દ્ર કહ્યા છે-જ્ઞાનેન્દ્ર, દનેન્દ્ર અને ચારિત્રન્દ્ર. તથા બીજી રીતે પણ ત્રણ ઇન્દ્ર કહ્યા છે-દેવેન્દ્ર, અસુરેન્દ્ર અને મનુષ્યેન્દ્ર
સચેતન જે કાઈ ગાપાલદારક આદિનું અથવા અચેતન પ્રાસાદ (ભુવન) माहि वस्तुनु' 'छेन्द्र' भेवु नाम सपाय छे, तेने 'नाभेन्द्र' हे छे. નામેન્દ્રમાં જે ઈન્દ્રનુ નામ રાખવામાં આવ્યું હાય છે તે ઇન્દ્રના ગુણુ આદિના સદા સાવ જ હતેા નથી, પરંતુ માત્ર વ્યવહાર aalવવાને માટે જ તે નામ આપવામાં આવ્યું હાય છે. સ્થાપના એ પ્રકારની કહી છે–(૧) સદૂભાવ સ્થાપના, (૨) અસદૂભાવ સ્થાપના. ઇન્દ્ર આદિની માન્યતાને અધીન થયેલા જીવ દ્વારા કા, પાષાણુ આદિમાં, તેના આકારની કે અનાકારની
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानास्त्रे
५६०
द्रव्येन्द्रः- द्रवति- गच्छतितांस्तान् पर्यायानिति द्रव्यम् - विवक्षितयोरतीत भविष्यदुभावयोः कारणम्, अनुभूतविवक्षितभावमनुभविष्य द्विवक्षितभावं वा वस्त्वित्यर्थः। द्रव्यलक्षणं सामान्यत इत्थं वोध्यम्
64
'भूतस्य भाविनो वा, भावस्य हि कारणं तु यल्लोके ।
तद् द्रव्यं तत्रज्ञैः, सचेतनाचेतनं कथितम् ॥ १ ॥” इति । तत्र सचेतन - पुरुपादि, अचेतनं काष्ठादि च भवति । एवं द्रव्यरूप इन्द्रो द्रव्येन्द्रः । नामस्थापनाद्रयाणां सविस्तरवर्णनमनुयोगद्वारसूत्रस्य मत्कृतायामनु
यह इन्द्र है इस प्रकार की बुद्धि से स्थापना की प्रतिष्ठा की जाती है वह स्थापनेन्द्र है जो उन २ पर्यायों को प्राप्त करता है वह द्रव्य है यह द्रव्य अतीत और भविष्यत् भाव का कारण होता है जिससे विवक्षित भाव का पहिले अनुभव कर लिया है अथवा विवक्षित भाव का आगे वह अनुभव करेगा ऐसी वस्तु द्रव्य कही गई है सामान्य से द्रव्य का लक्षण ऐसा कहा गया है - ( भूतस्य भाविनो वा ) इत्यादि ।
पुरुषादि सचेतन और काष्ठादि अचेतन होता है। इस तरह द्रव्यरूप जो इन्द्र है वह द्रव्येन्द्र कहा गया है इसका अभिप्राय ऐसा है कि जिस प्रकार गद्दी पर से अलग किये गये व्यक्ति को लोकव्यवहार में राजा कहा जाता है और भविष्यत्काल में जिसे राज्यपद की प्राप्ति होती है ऐसे युवराज को राजा कहा जाना है उसी प्रकार से जिस जीव ने पूर्व में इन्द्रपद को भोग लिया है अथवा जो जीव भविष्यत्काल में
આ ઈન્દ્ર છે. તે પ્રકારની બુદ્ધિથી જે સ્થાપના ( પ્રતિષ્ઠા ) કરાય છે, તેનુ. નામ સ્થાપતેન્દ્ર છે. હવે દ્રજ્યેન્દ્રના અથ સ્પષ્ટ કરવા નિમિત્તે પહેલાં દ્રવ્ય એટલે શું તે સમજાવવામાં આવે છે-જુદી જુદી પર્યાયાને પ્રાપ્ત કરનાર વસ્તુને દ્રવ્ય કહે છે તે દ્રવ્ય અતીત ( ભૂતકાલિન ) અને ભવિષ્યકાલિન ભાવનું કારણુ હાય છે જેણે અમુક ભાવને ભૂતકાળમાં અનુભવ કરી લીધેા છે અથવા અમુક ભાવના ભવિષ્યમાં અનુભવ કરવાના છે, એવી વસ્તુને દ્રવ્ય કહેવાય છે. સામાન્ય રીતે દ્રવ્યનુ આ પ્રકારનું લક્ષણ કહ્યું છે—
भूतस्य भाविनो वा " त्याहि
66
પુરુષ આદિ સચેતન હોય છે અને કાષ્ઠાદિ અચેતન હાય છે. મા રીતે દ્રવ્યરૂપ જે ઇન્દ્ર છે તેને દ્રવ્યેન્દ્ર કહે છે. આ કથનનેા ભાવા નીચે પ્રમાણે છે—જેમ રાજગાદીથી અલૈંગ કરાયેલ વ્યક્તિને પણ લેકે વ્યવહારમાં તે રાજા જ કહે છે અને ભવિષ્યમાં રાજા બનનાર યુવરાજને પણ રાજા જ કહે છે, એ જ પ્રમાણે જે જીવે પહેલાં ઇન્દ્રપદ્યને ભેળવી લીધુ હાય છે, અથવા
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ३ उ० १ सू० १ इन्द्रस्वरूपनिरूपणम् योगचन्द्रिका टीकायामवलोकनीयम् । ' अनुपयोगो द्रव्यमप्रधानं चेति, तत्र द्रव्यं चासाविन्द्रश्चेति द्रव्येन्द्रः ३ ।।
उक्ता नामस्थापना द्रव्येन्द्राः, साम्प्रतं प्रस्थानकावतारेण भावेन्द्रमाह'तओ इंदा' इत्यादि, त्रय इन्द्राः प्रज्ञप्ताः-ज्ञानेन्द्रः, दर्शनेन्द्रः, चारित्रेन्द्र इति । तत्र-इन्दनात्-दीपनात्-परमै धर्याद इन्द्रः, ज्ञानेन ज्ञानस्य ज्ञाने वा इन्द्र:-परमेश्वरः ज्ञानेन्द्रः-सातिशयश्रुताद्यन्यतरज्ञानवशात्प्ररूपितसकलवस्तुविस्तरः श्रुतावधिमनः पर्यवाद्यन्यतरज्ञानधरो मुनिः, केवली वा १। एवं दर्शनेन्द्र:-क्षायिकसम्यग्दर्शनी२। इन्द्रपद को भोगेगा उसे इन्द्र कहना यह द्रव्येन्द्र निक्षेप है । नाम, स्थापना और द्रव्य इन निक्षेपों का सविस्तर वर्णन अनुयोगद्वार की अनुयोगचन्द्रिका टीका में देखना चाहिये "जो जीव इन्द्र के आगम का ज्ञाता है और वर्तमान में उसमें उपयोग से शून्य है ऐसा वह जीव आगम की अपेक्षा द्रव्येन्द्र है इस तरह त्रिकस्थानक के अवतार से नाम, स्थापना और द्रव्य इन्द्र कहे अब त्रिस्थानक के अवतार से भाव इन्द्र का कथन सूत्रकार करते हैं-" तओ इंदा" तीन इन्द्र कहे गये हैं एक ज्ञानेन्द्र, दूसरा दर्शलेन्द्र और तीसरा चारित्रेन्द्र परमऐश्वर्य का जो अनुभव करता है वह इन्द्र है ज्ञान से, अथवा ज्ञान का अथवा ज्ञान में जो इन्द्र-परमेश्वर है वह ज्ञानेन्द्र है सातिशय श्रुत आदि अन्यतर ज्ञान के वश से प्रखपित किया है सकलवस्तु का विस्तारजिसने, ऐसा श्रत अवधि, मनः पर्यच आदि अन्यतर ज्ञान को धारण करने वाला જે જીવ ભવિષ્યમા ઈન્દ્રપદને ભેગવવાને છે તેને ઈન્દ્ર કહે એજ દ્રવ્યેન્દ્ર નિક્ષેપ છે. નામ, સ્થાપના અને દ્રવ્ય, આ નિક્ષેપોનું સવિસ્તર વર્ણન અનુ
ગદ્વારની અનુગ ચન્દ્રિપ ટકામાં આપવામાં આવ્યું છે તે જિજ્ઞાસુ પાઠકે તે વર્ણન ત્યાંથી વાંચી લેવું “જે જીવ ઈન્દ્રના આગમનો જ્ઞાતા છે અને વર્તમાન સમયે તેમાં ઉપયોગથી રહિત છે, એ તે જીવ આગમની અપેક્ષાએ દ્રવ્યદ્ર છે આ રીતે ત્રિસ્થાનકેને આધારે નામે દ્ર, સ્થાપનેન્દ્ર અને દ્રવ્યેન્દ્રનું કથન અહીં પૂરું થાય છે
वे सूत्रा२ भावन्द्रितुं नि३५४४ ४२ छ-" तओ इदा "न्द्र ! sau छ-(१) ज्ञानेन्द्र, (२) ४शनेन्द्र माने (3) यारिन्द्र ५२म शैश्वयन। मनु. ભવ કરનારને ઇન્દ્ર કહે છે. જ્ઞાનથી, જ્ઞાનને અથવા જ્ઞાનમાં જે ઈન્દ્ર (પરમેશ્વર છે. તેને જ્ઞાનેન્દ્ર કહે છે સાતિશય શ્રત આદિ અન્યતર જ્ઞાનને આધારે જેમણે સકલ વસ્તુની પ્રરૂપણ કરી છે એવા શ્રુત, અવધિ, મન:પર્યવ આદિ અન્યતર જ્ઞાનને ધારણ કરનારા મુનિ અથવા કેવલીને જ્ઞાનેન્દ્ર કહે છે. ક્ષાયિક
था ७१
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६२
स्थानास्त्र चारिगेन्द्रः-यथाख्यातचारित्रः ३ । एतेषां च भावेन्द्रता सकलभावप्रधानक्षायिकलक्षणेन विवक्षितक्षायोपशमिकलक्षणेन वा भावेन, यद्वा-भावतः परमार्थतः इन्द्रस्वात्-सकलसंसार्यप्राप्तापूर्वगुणलक्ष्मीलक्षणपरमैश्वर्ययुक्तत्वाभावेन्द्रता विज्ञेयेति३।
उक्तमाध्यात्मिकैश्वर्यापेक्षया भावेन्द्रनौविध्यम् । अथ वाह्येश्वर्यापेक्षया तदेवाह-' तओ इंदा' इत्यादि, स्पष्ट, नवरदेवाः-वैमानिका रूढेज्योतिष्क वैमानिका बा तेपामिन्द्रो देवेन्द्रः १ । असुराः-भवनपतिव्यन्तरा वा, तेपामिन्द्रःअसुरेन्द्रः २ मनुष्येन्द्रः-चक्रवादिरिति । मु० १॥ मुनि या केवली ज्ञानेन्द्र है क्षायिक सम्यग्दर्शनवाला जीव दर्शनेन्द्र है यथाख्यात चारित्रशाली जीव चारित्रेन्द्र है इनमें जो भोवेन्द्रता है वह सकलभायप्रधान क्षायिक भाव ले अथवा विवक्षित क्षायोपशमिक भाव से अथवा परमार्थतः सकल संसारी जीवों द्वारा अप्राप्त अपूर्व गुणलक्ष्मी रूप ऐश्वर्य युक्त होने से है ऐसा जानना चाहिये ३ इस प्रकार यह भावेन्द्रता आध्यात्मिक ऐश्वर्य की अपेक्षा तीन प्रकार की कही गई है अब बाह्य ऐश्वर्य की अपेक्षा ले इन्द्रता सूत्रकार कहते हैं-"तओ इंदा" इत्यादि सूत्र की व्याख्या सुगम है देव पद से यहां ज्योतिष्कदेव और वैमानिक देव गृहीत हुए हैं इनका जो इन्द्र है वह देवेन्द्र है असुरशब्द से भवनपतिविशेष अथवा सुरप्रतिषेध से अवनपति और व्यन्तरदेव ये गृहीत हुए हैं इनका जो इन्द्र है वह अस्सुरेन्द्र है मनुष्येन्द्र से चक्रवर्ती आदि गृहीत हुए हैं । सू०१ ॥ સમ્યગુ નવાળા જીવને દર્શનેન્દ્ર કહે છે. યથાખ્યાત ચારિત્રશાલી જીવને ચારિત્ર કહે છે. એમાં જે ભાવેન્દ્રના કહી છે તે સકલ ભાવપ્રધાન શાયિક ભાવની અપેક્ષાએ અથવા વિવક્ષિત ક્ષાપશમિક ભાવની અપેક્ષાએ છે. અથવા જે અપૂર્વ ગુણલક્ષમીરૂપ ઐશ્વર્યની પ્રાપ્તિ મોટા ભાગના સંસારી જી. કરી શકતા નથી, તે ઐશ્વર્યની પ્રાપ્તિ તેમણે કરી હોય છે, તે દૃષ્ટિએ પણ તેમનામાં ભાવેન્દ્રતા સંભવી શકે છે. તે ભાવેદ્રતાના ઐશ્વર્યાની અપેક્ષાએ ઉપર્યુક્ત ત્રણ પ્રકાર કહ્યા છે.
હવે સૂત્રકાર બાહા ઐશ્વર્યાની અપેક્ષાએ ઈદ્રતાનું કથન કરે છે– " तो इंदा" त्याहि सूत्रनी व्याच्या स२७ छ. “ ” ५४थी मही
તિષ્ક દેવ અને વૈમાનિક દેવ ગૃહીત થયા છે, તેમના ઈન્દ્રને દેવેન્દ્ર કહે છે અસુર શબ્દ દ્વારા ભવનપતિ વિશેષ અથવા સુરપ્રતિષેધ દ્વારા ભવનપતિ અને વ્યન્તર દેવને ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે, અને તેમના ઈન્દ્રને અસુરેન્દ્ર કહેવામાં આવે છે. ચક્રવર્તી આદિને મનુષ્યન્દ્ર કહે છે. એ સૂ. ૧ |
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुंघा टीका स्था० ३ ३० १ सू० २ विकुर्वणा स्वरूपनिरूपणम्
५६३
त्रयाणामप्येषां देवेन्द्रादीनां वैक्रियकरणादिशक्तिसंपन्नत्वादिन्द्रत्वमिति सा मान्यतो विकुर्वणा सूत्रत्रयमाह -
मूलम् --तिविहा विउव्वणा पण्णत्ता तं जहा - बाहिरए पो - उगले परियाइत्ता एगा विउव्वणा १, बाहिरए पोग्गले अपरिया इत्ता एगा विठवणा २, बाहिरए पोग्गले परियाइत्तावि अप रियाइत्तावि एगा विडव्वणा ३ |१| तिविहा विउव्त्रणा पण्णत्ता, तं जहा - अभंतरए पोग्गले परियाइत्ता एगा विउव्वणा १, अभ्यंतरए पोग्गले अपरियाइत्ता एगा विउव्वणा २, अभ्यंतरए पोग्गले परियाइताव अपरियाइत्तावि एगा विउव्वणा ३ । २ । तिविहा विउव्वणा पण्णत्ता तं जहा - बाहिरब्भंतरए पोग्गले परियाइता एगा विउठवणार, बाहिरब्धंतराए पोगले अपरि याइताएगा विव्वणार, बाहिर अंतरए पोग्गले परियाइत्तावि अपरियाइत्तावि एगा विउब्वणा ३ | ३| सू० २ ॥
छाया - त्रिविधा विकुर्वणा प्रज्ञप्ता, तथा वाह्यान् पुद्गलान् पर्यादाय एका विकुर्वणा १, वाह्यान पुगलान् अपर्यादाय एका विकुर्वणा २, वाह्यान पुद्गलान् पर्यादायापि पर्यादायापि एका विकुर्वणा ३ । २ । त्रिविधा विकुर्वणा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-आभ्यन्तरान् पुद्गलान् पर्यादाय एका विकुर्वणा १, आभ्यन्तरान् पुद्गलान् अपर्यादाय एका त्रिकुणा२, आभ्यन्तरान पुद्गलान पर्यादायापि अपर्यादायापि एका विकुर्वणा ३ |२| त्रिविधा विकुर्वणा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-वाह्याभ्यन्तरान् पुद्गलान् पर्यादाय एका विकुर्वणा, वाह्याभ्यन्तरान् पुद्गलान् अपर्यादाय एका चिकुव' णा२, वाह्यस्पन्तरान् पुद्गलान् पर्यादायापि अपर्यादायापि एका विकुर्वणी ३|३||
इन तीनों देवेन्द्रादिकों में वैक्रिय करने की शक्ति से संपन्नता रहती है इसलिये इनमें इन्द्रता है इसी बात को लेकर अब सूत्रकार सामान्यरूप से विकुर्वणा संबंधी तीन सूत्रकहते हैं - (तिविहाणा पण्णत्ता ) इत्यादि
ઉપર્યુક્ત ત્રણે પ્રકારના ઇન્દ્રો વિકુણા શક્તિવાળા હાય છે. તેથી જ તેઓમાં ઇન્દ્રતા છે એ જ સંધની અપેક્ષાએ હવે સૂત્રકાર સામાન્ય રૂપે विदुर्वया समाधी त्रषु सूत्र उडे - " तिविधा विउठवणा पण्णत्ता " धत्याहि
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गो टीका-'तिविहा' इत्यादि सुत्रत्रयं सुगमम् ।
नवरं-विकुर्वते इति विकुर्वणा विविधरूपादि करणम् । सा त्रिविधा, तथाहिबाह्यान-भत्रधाणीय शरीरानवगाढक्षेत्रप्रदेशवर्तिनः पुद्गलान्-पर्यादाय-चैक्रिय समुद्घातेन गृहीत्वा एका-प्रथमा विकुर्वणा क्रियते १। पूर्वोक्तस्वरूपान् पुद्गलान् अपर्यादाय अगृहीत्वैव या विकुर्वणा भवधारणीयरूपैव साऽन्या २। यत्पुनर्भवधारणीयस्यैव किञ्चिद्विशेषप्रतिपादन सा पर्यावयाऽपि अपयौदायापि क्रियते इति तृतीया विकुर्वणा व्यपदिश्यते ३। अथवा विकृर्वणा-विभूपाकरणम्, तत्र वाह्यए. द्गलान् आभरणादीन् पर्मादाय १, अपर्यादाय-बाह्यान् आभरणादीन् अगृहीत्वा टीकार्थ-विविध प्रकार के रूपादिकों का करना इसका नाम विकुर्वणा है यह विकुर्वणा तीन प्रकार की कही गई है एक चिकुर्वणा वह है जिसमें भवधारणीयशरीर से अनवगाह क्षेत्रप्रदेश में वर्नी पुद्गलों को वैक्रिय समुद्धात द्वारा ग्रहण करके किया जाता है तथा दूसरी विकुर्वणा वह है जो पूर्वोक्त स्वरूपाले पुगलों को विना ग्रहण करके ही की जाती है ऐसी यह विकुर्वणा अवधारणीयहा ही होती है २ तीसरी विकर्षणा ऐसी है कि जो पूर्वोक्त स्वरूपवाले युगलों को ग्रहण करके भी और नहीं ग्रहण करके भी की जाती है ३, इस प्रकार की यह विकुर्वणा भवधारणीय शरीर में ही विशेष उत्पन्न करनेवाली होती है अथवा चिकुर्वणा इस प्रकार से भी तीन प्रकार की होती है-यहां विकुर्वणा शब्द का अर्थ शरीरको विभूषायुक्त करनाहै।आभरणादिरूपयाय पुद्गलोंको ग्रहण करके
વિવિધ પ્રકારનાં રૂપનું નિર્માણ કરવું તેનું નામ વિક્ર્વણા છે. તે વિકુર્વણ ત્રણ પ્રકારની કહી છે. પહેલા પ્રકારની વિદુર્વણ એ છે કે જે ભવધારણીય શરીર દ્વારા અનવગાઢ ક્ષેત્રવત પુદ્ગલેને વૈક્રિય સમુદ્રઘાત દ્વારા ગ્રહણ કરીને કરવામાં આવે છે, તથા બીજા પ્રકારની વિકુવણ એ છે કે જે પૂર્વોક્ત સ્વરૂપવાળા પુલને ગ્રહણ કર્યા વિના જ કરવામાં આવે છે. એવી તે વિફર્વણ ભવધારણીય રૂપ જ હોય છે. ત્રીજા પ્રકારની વિકર્ષણ એવી છે કે જે પૂર્વોક્ત સ્વરૂપવાળાં પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરીને પણ થાય છે અને ગ્રહણ કર્યા વિના પણ થાય છે. આ પ્રકારની આ વિમુર્વણુ ભવધારણીય શરીરમાં જ વિશેષતા ઉત્પન્ન કરનારી હોય છે.
અથવા–વિકુર્વણના નીચે પ્રમાણે ત્રણ પ્રકાર પણ કહ્યા છે–અહીં વિકણ એટલે શરીરને વિભૂષિત કરવું, આ પ્રકારનો અર્થ સમજ. (૧) આભરણાદિ રૂપ બાહ્ય પુલોને ગ્રહેણ કરીને શરીરને વિભૂષિત કરવું, આ પહેલા પ્રકારની વિક્ર્વણુ છે. (૨) બાહ્ય આભરણાદિને ગ્રહણ કર્યા વિના જ
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ३ ४० १ सू० २ विकुर्षणास्वरूपनिरूपणम्
६६५
केशन खसमारचनादिनैव विभूषा क्रियते सान्या २। तृतीया तूमयथेति । अथवाअपर्यादाय बाह्यपुद्गलानिति कृकलाससर्पादीनां विकुर्वणा, तत्र कृकलासस्य रक्तपीतादि वर्णपरिवर्तनरूपा, सर्पस्य फणादि करणलक्षणेति ३ । द्वितीयसूत्रमप्येवमेव, नवरं तत्र आभ्यन्तरपुद्गलान्- भवधारणीये नौदारिकेणवा शरीरेण ये क्षेत्रप्रदेशा अवगाढास्तेष्वेत्र ये वर्त्तन्ते तान् पर्यादायेति व्याख्येयम् । विभूषापक्षे तु - आभ्यन्तरपुद्गलान् निष्ठीवनादीन् पर्यादाय नेत्रादीनां मलाद्यपनयनेन विभूपाकरणम् । शरीरको : विभूषित करना यह प्रथम प्रकार की विकुर्वणा है । तथा वाय आभरणादिकों को विना ग्रहण किये ही केश नख आदि कों की समा रचना द्वारा ही शरीर को विभूषित करना यह दूसरी विकुर्वणा है तृतीय प्रकार की विकुर्वणा दोनों प्रकार से होती है । अथवा कृकलास - गिरधौला और सर्प आदिकों की जो विकुर्वणा होती है वह बाह्य पुलों को विना ग्रहण किये ही होती है । कृकलास में रक्तरीत आदि वर्णों के परिवर्तनरूप यह विकुर्वणा होती है और सर्प में फणा आदि करने रूप यह विकुर्वणा होती हैं द्वितीय सूत्रकी व्याख्या भी इसी प्रकार से है- विशेषता केवल ऐसी ही है भवधारणीय शरीर के द्वारा अथवा औदारिक शरीर के द्वारा जो क्षेत्रप्रदेश अवगाढ हैं उनमें ही जो अभ्यतर पुद्गल मौजूद हैं उनको लेकर यह विक्रिया विकुर्वणा होती है । इस प्रकार से यहां द्वितीय सूत्र में व्याख्या करनी चाहिये विभूषा पक्ष में आभ्यन्तर पुल जो निष्ठीवन आदिक हैं उनको तथा नेत्र आदिकों
કેશ, નખ આદિની સજાવટ દ્વારા જ શરીરને વિભૂષિત કરવું આ ખીજા પ્રકારની વિણા છે (૩) ત્રીજા પ્રકારની વિકુણુા ઉપરની અન્તે રીતના સમન્વયથી થાય છે. અથવા-કાચિંડા, સર્પ આદિની જે વિકુ॰ણા થાય છે તે તે ખાદ્ય પુદ્ગલેને ગ્રહણ કર્યાં વિના જ થાય છે. કાચિંડામાં લાલ, પીળા આદિ વના પરિવન રૂપ આ વિણા હાય છે, અને સમાં ફણા આદિ ફેલાવવા રૂપ આ વિકણા હોય છે. ખીજા સૂત્રની વ્યાખ્યા પણ આ પ્રકા રની જ છે, વિશેષતા કેવળ એટલી જ છે કે-ભવધારણીય શરીર દ્વારા અથવા ઔદ્યારિક શરીર દ્વારા જે ક્ષેત્રપ્રદેશ અવગાઢ હોય છે તેમાં જે જે આભ્યન્તર પુદ્ગલા મેજૂદ હોય છે, તેમને ગ્રહણ કરીને આ વિક્રિયા ( વિકણા ) થાય છે. આ પ્રમાણે અહીં ખીજા સૂત્રની વ્યાખ્યા કરવી જોઇએ. વભૂષા પક્ષમાં ( શરીરને વિભૂષિત કરવા રૂપ વિકુણુાની અપેક્ષાએ ) આભ્યન્તર પુદ્ગલ જે નિષ્ટીવન માર્દિક છે તેમને તથા નેત્ર આફ્રિકાના મેલને દૂર કરીને શરીરને
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे अपर्यादाय आभ्यन्तरानिति वाह्यपुद्गलान् पर्यादायेत्यर्थः । तृतीयपक्षे तु वाह्याभ्यन्तरपुद्गलयोगेन विभूपाकरण विज्ञेयमिति । तथाहि-उभयेपामुपादानाद् भवधारणीयनिष्पादनं, तदनन्तरं तस्यैव केशादिरचनं च १, अनादानाच्चिरविकुर्वितस्यैव मुखादिविकारकरणम् २, उभयतस्तु वाह्याभ्यन्तराणामनभिमतानामादा. नतः, अभिमतानां चानादानतोऽनभिमतस्य भवधारणीयस्य वैक्रियस्य चेत्युभय शरीरस्य रचनामिति ३ ।। सु० २ ॥ के मल को दूर करके शरीरको विभूपायुक्त करना होता है । आभ्यन्तर पुदलोंको ग्रहण नहीं करना इसका नाम अपर्यादान है और बाह्य पुद्गलों को ग्रहहण करना इसका नाम पर्यादान है तथा तृतीय पक्षमें पाय और आभ्यन्तर पुद्गलों के योग से विभूषित करना होता है ऐसा जानना चाहिये । बाह्य और आभ्यन्तर पुद्गलों के उपादान से भवधारणीय शरीरका निष्पादन होना और तदन्तर उसीके केशादिकों की रचना होना यह प्रथम प्रकारकी विकुर्वणा है, चिरकोल से विकुर्वित शारीर के मुखादिकों का विकाररूप करना इसमें बाह्य और आभ्यन्तर पुद्गलों का अनादान होता है, यह द्वितीय प्रकार की विकृर्वणा है। तृतीय प्रकारकी विकुर्वणामें ऐसा होताहै कि अनभिमत अनिच्छिता याह्या आ. भ्यन्तर पुद्गलों का आदान होता है और अभिमत (मान्य) उनका अनादान होता तथा अनभिमत (अमान्य) भव धारणीय शरीर की और वैक्रिय शरीरकी रचना होतीहै यह तृतीय प्रकारकी विकुर्वणाहै ॥म.२॥
વિભૂષિત કરવામાં આવે છે. આભ્યન્તર પુલને ગ્રહણ ન કરવા તેનું નામ અપર્યાદાન છે અને માદા પુલને ગ્રહણ કરવા તેનું નામ પર્યાદાન છે તથા ત્રીજા પ્રકારની વિકૃર્વણા બાહ્ય અને આભ્યતર પુલના ચોગથી શરીરને વિભૂષિત કરવારૂપ હોય છે, એમ સમજવું. બાહ્ય અને આભ્યન્તર પુલના ઉપાદાનથી ભવધારવીય શરીરનું નિષ્પાદન (નિર્માણ) થનું અને ત્યારબાદ તેના કેશાદિકની રચના થવી, તે પ્રથમ પ્રકારની વિમુર્વણુ છે. ચિરકાળથી વિકવિત શરીરના (ખાદિકમાં વિકાર ઉત્પન્ન કરવામાં બાહ્ય અને આભ્યન્તર પુલનું અનાદાન થાય છે, આ બીજા પ્રકારની વિદુર્વણું છે. ત્રીજા પ્રકારની વિ4ણામાં એવું બને છે કે અનભિમત (અમાન્ય) બાહ્ય આભ્યન્તર પુલનું આદાન થાય છે અને અભિમત (માન્ય) બાહ્ય આભ્યન્તર પુનું અનાદાન થાય છે. તથા અનભિમત (અમાન્ય) ભવધારણીય શરીરની અને ક્રિય શરીરની રચના થાય છે, આ ત્રીજા પ્રકારની વિદુર્વણું છે. સૂ. ૨ છે
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६७
सुधा टीका स्था. ३ उ० १ सू० ३ नैरयिकस्वरूपनिरूपणम्
उक्ता विकुर्वणा, सा च नारकाणामपि भवतीति त्रिस्थानकेन नारकान् निरूपयति
मूलम्-तिविहानेरइया पण्णत्ता, ते जहा--कइसंचिया, अकइ सचिया, अवत्तव्वसंचिया । एवमोगदियवज्जा जाव वेमाणिया ॥ सू० ३ ॥ ___ छाया-त्रिविधा नैरयिकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कतिसंचिताः, अकतिसंचिताः, अवक्तव्यकसंचिताः । एवमेकेन्द्रियवर्जा यावद्वैमानिकाः ।। सू० ३ ।।
टीका-तिविहा ' इत्यादि सुगमम् ! नवरं-कति शब्दश्चान्यत्र प्रश्नविशिष्ट संख्यावाचकतया रूढोऽपीद संख्यामात्रे द्रष्टव्यः । तत्र नैरयिका:-कतीतिसंख्याता द्वयादि संख्यावन्तः ते च एकैकसमये ये उत्पन्नाः सन्तः संचिताश्च
ऊपर कही गई यह विकुर्वणा नारकों को भी होती है अतः अव सूत्रकार तीन स्थानों से लारकों की प्ररूपणा करते हैं -
'तिविहा नेरइया पण्णत्ता' इत्यादि ।
इस सूत्र का अर्थ सुगम है परन्तु जो इसमें विशेषता है वह इस प्रकार से है-यपि कति शब्द दूसरी जगह प्रश्न विशिष्ट संख्या के कहने में रूढ है-परन्तु वह यहां संख्यामात्र में कहा गया है प्रश्नकर्ताने जो ऐसा पूछा है कि नैरयिक कितने कहे हैं तो उत्तर में ऐसा कहा गया है कि नैरयिक तीन प्रकार के कहे गये हैं इनमें एक हैं कतिसंचित और दूसरे हैं अकति संचित तथा तीसरे हैं अवक्तव्यक संचित; कति संचित का तात्पर्य ऐसा है कि एक समय में उत्पन्न होकर जो
ઉપર જેવી વાત કરવામાં આવી છે તે વિમુર્વણ નારકમાં પણ થાય છે. તેથી સૂત્રકાર ત્રણ સ્થાની અપેક્ષાએ નારકની પ્રરૂપણ કરે છે–
“तिविहा नेरइया पण्णत्ता " त्याह
આ સૂત્રને અર્થ સરળ છે, પરંતુ તેમાં આ પ્રકારની વિશેષતા છે– જે કે “કતિ પદ પ્રશ્નવિશિષ્ટ સંખ્યાને પ્રકટ કરવાને માટે સામાન્ય રીતે તે વપરાય છે, પરંતુ અહીં તેને પ્રગ સંખ્યામાત્રને પ્રકટ કરવા માટે થયે છે.
प्रश्न-" ना२४ 821 प्र२ना ४ा छ ?"
ઉત્તર–નારક ત્રણ પ્રકારના કહ્યા છે, તે ત્રણ પ્રકારે નીચે પ્રમાણે છે (१) तिमयित, (२) मतिसथित सने (3) अवतव्य सयित.
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६८
स्थाना संख्यातोत्पत्ति साधाद् बुद्धया राशीकृतास्ते कतिसञ्चिताः १। तथा नकति न संख्याता इत्यकति-असंख्याता अनन्ता 'वा, अत्र असंख्यात रूपोर्थों गृह्मते तत्र ये अति-असंख्याता एकैफसमये उत्पन्नाः सन्तस्तथैव सञ्चितास्ते-अकतिसञ्चिताः । तथा यः परिमाणविशेपो न कति नाप्यकतीत्युभयमपि वक्तं शक्यते सः अवक्तव्यकः तत् संश्चिता अवक्तव्यक सश्चिताः, समये समये एकतयोत्पन्ना इत्यर्थः । उत्पद्यन्ते देवा नारताश्चैकसमये एकादयोऽसंख्येयान्ताः, । उक्तंच देवपरिमाणम्नैरयिक संचित हो जाते हैं ये कतिसंचित नैरयिक हैं, और जिनका संचय संख्यातराशि से परे होता है वे अतिसंचित-नैरयिक हैं ऐसे अमति सचित लैरयिक असंख्यात होते हैं । यहां अति-संचित पद असख्यात और अनन्त का बोधक है परन्तु यहाँ वह असख्यात का ही बोधक है क्यों कि नारकी अधिक से अधिक असंख्यात ही होते हैं अनन्त नहीं, अकतिसंचित-भसंख्यात नैरयिक वे हैं जो एक एक समय में उत्पन्न हाकर असंख्यातरूप में संचित हो जाते हैं। तथा जो परिमा. णविशेष कति और अकति इन दोनों रूप से नहीं कहा जा सके वह अक्क्तव्यक है इस प्रकार के अवक्तव्यक से जो संचित होते हैं वे अवक्तव्यासंचित नैरयिक हैं। ये एक २ समय में एक २ रूप से होते हैं । देव और नैरयिक एक समय में एक से लेकर असंख्यात तक उत्पन्न होते हैं उक्तं च देवपरिमाणम्
એક સમયમાં ઉત્પન્ન થઈને જે નારકે સચિત થઈ જાય છે તે નારકેને કતિસંચિત નારકે કહે છે સંખ્યાતથી અધિક રાશિમાં જે નારકોનો સંચય થાય છે તેમને અતિસંચિત નારકે કહે છે. એવાં અતિસંચિત નારક અસંખ્યાત હોય છે. અકતિસંચિત પદ અસંખ્યાત અને અનન્તનું બોધક હોવા છતાં પણ અહીં તેને અસંખ્યાતનું બેધક જ સમજવું જોઈએ, કારણ કે નારક છે અધિકમાં અધિક અસંખ્યાત જ હોય છે-અનંત હોતા નથી. અકતિસંચિત-અસંખ્યાત નારકે તે છે કે જે એક એક સમયે ઉત્પન્ન થઈને અસંખ્યાત રૂપે સંચય પામતા રહે છે. કતિ અને અકતિના પરિમાણ વિશેષ દ્વારા જેમને વ્યક્ત કરી શકાતા નથી તેમને અવક્તવ્યક કહે છે. આ પ્રકારના અવક્તવ્યક રૂપે જેમને સંચય થાય છે તે નારાને અવક્તવ્યક સંચિત નારકે કહે છે તેઓ એક એક સમયે એક એક રૂપે સંચિત થાય છે. દે અને નારક એક સમયમાં એકથી લઈને અસંખ્યાત સુધીની સંખ્યામાં ઉત્પન્ન થાય છે. દેવનું પરિમાણ આ પ્રમાણે કહ્યું છે–
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०३ उ० १ सू० ३ नैरयिकस्वरूपनिरूपणम्
""
" एगो व दोव तिनि व, संखमसंखा व एगसमएणं । उववज्जेतेवइया, उच्चता वि एमेव ( देवा ) ॥ १ ॥ छाया - एको वा द्वौ वा त्रयो वा संख्याता वैकसमयेन । उत्पद्यन्ते एतावन्तः, उद्वत्तन्तेऽप्येवमेव (देवाः) ॥ इति ॥ एतदेव नारकपरिमाणं यत् उक्तम्- " संखा पुण सुरवरतुल्ला" छाया(नारकाणां ) संख्या पुनः सुरवरतुल्या, इति ।
५६९
चतुर्विंशति दण्डकोक्तानामसुरादीनां कविसंचितादिकमतिदिशन्नाह - ' एवं ' इत्यादि, एवं - नारकवच्छेपाश्चतुर्विंशतिदण्डकोक्ता एकेन्द्रिय-वर्जा वाच्याः, तेषु प्रतिसमयमसंरूपातानामनन्तानां वा अकतिशब्दवाच्यानामेवोत्पत्तिसद्भावात् न त्वेक: ' संख्याता वा' इति ॥ मू० ३ ॥
३
( एगो व दो तिष्नि व ) इत्यादि । एक समय में एक, दो, तीन आदि प्रकार से संख्यात और असंख्यात नैरयिक उत्पन्न होते हैं और इतनेही मरते हैं इसी तरहका कथन देवोंके विषय में भी जानना चाहिये यही नारकों का परिणाम है क्यों कि कहा है- “ संख्या पुण सुर वर तुला " कि नारकों की संख्या देवों के तुल्य है
अब सूत्रकार चतुर्विंशतिदण्डक में उक्त असुरादिकों के कतिसंचिन आदि को अतिदेश से प्रकट करने के अभिप्राय से कहते हैं" एवं " इत्यादि इसी तरह का कथन यावत् एकेन्द्रियवर्ज वैमानिक देवों के सम्बन्ध में भी जानना चाहिये। यहां जो एकेन्द्रिय जीवों को छोड़कर कथन किया गया है उसका कारण ऐसा है कि एकेन्द्रिय जीवों में प्रतिसमय अकतिशब्दवाच्य असंख्यात अथवा अनन्त एकेन्द्रिय
" एगो व दोत्र तिन्निव " इत्याहि
એક સમયમાં એક, છે અને ત્રણથી લઈને સખ્યાત અને અસખ્યાત પન્તના નારકા ઉત્પન્ન થાય છે, અને એટલાં જ મરે છે. આ પ્રકારનું કથન देवे। विषे पशु समन. "संखा पुण सरवरतुल्ला કહ્યુ' પણ છે કે નારકાની સંખ્યા વેાની સખ્યા ખરાખર છે.
હવે સૂત્રકાર ર૪ દડકામાં અસુરકુમારાદિ જે અન્ય જીવેાના સમાવેશ थाय छे, तेमना उतिस त्रित माहि लेहोनुं निश्चय ४रे छे-" एवं " त्याहि. નારકેાના જેવુ` જ કથન એકેન્દ્રિય સિવાયના બાકીના વૈમાનિક પર્યન્તના જીવે વિષે પશુ સમજવું. અહીં એકેન્દ્રિય જીવાને નહીં ગણવાનું કારણ એ છે કે એકેન્દ્રિય જીવેામા પ્રતિ સમય અકતિશબ્દ વાચ્ય અસંખ્યાત અથવા અનંત
७२
थ
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७०
स्थानासूत्रे
उक्त वैमानिकानां देवानां कतिसंचितादिको धर्मः, साम्प्रतं देवाधिकारात्तेपामेव सामान्येन परिचारणाधर्म निरुपयन्नाह -
मूलम् - तिविहर परियारणा पण्णत्ता, तं जहा -- एगे देवे अन्ने देवे अन्नसं देवाणं देवीओ य अभिजुंजियर परियारेइ, अप्पणिज्जियाओ देवीओ अभिर्जुजियर परिचारेइ, अप्पाणमेव अपणा विव्विर परियारेइ १ । एगे देवे णो अन्ने देवे णो अन्नेसिं देवाणं देवीओ अभिजुंजियर परियारेइ, अप्पणिजियाओ देवीओ अभिजुंजियर परियारेइ, अप्पाणमेव अप्पणा विउन्विय परियारेइ २ | एगे देवे णो अन्ने देवे जो अण्णेसिं देवाणं देवीओ अभिर्जुजियर परियारेइ, णो अप्पणिज्जियाओ देवीओ अभिजुंजियर परियारेइ, अप्पाणमेव अप्पणा विउद्दियर परियारेइ३ | तिविहे मेहुणे पणते, तं जहा--दिवे मणुस्सए तिरिक्खजोणिए १ । तओ मेहुणं गच्छति, तं जहा - देवा मणुस्सा तिरिक्खजोणियार । तओ मेहुणं सेवंति, तं जहा -- इत्थी पुरिसा णपुंसगा ३ ॥ सू० ४ ॥
छाया - त्रिविधा परिचारणा प्रज्ञताः, तद्यथा - एको देव अन्यान् देवान्अन्येषां देवानां देवीश्व अभियुज्य र परिचारयति, आत्मीया देवीरभियुज्य २ परिचारयति, आत्मानमेव आत्मना विकुर्वित्वार परिचारयति १, इति, यथा एको देवो नो अन्यान् देवान् नो अन्येषां देवानां देवीरभियुज्य२ परिचारयति, आत्मीया देवीरभियुष्यर परिचारयति, आत्मानमेव आत्मना विकुर्वित्वार परिचारयति २ । एको देवो नो अन्यान् देवान् नो अन्येषां देवानां देवीरभियुज्य२ परिचारयति जीवों की ही उत्पत्ति होती रहती है, एक अथवा संख्यात एकेन्द्रियों की नहीं ॥ सु. ३ ॥
}
એકેન્દ્રિય જીવાની ઉત્પત્તિ થતી રહે છે. ત્યાં પ્રતિ સમય એક અથવા સખ્યાત એકેન્દ્રિયાની ઉત્પત્તિ થતી નથી તે કારણે ઉપયુક્ત ત્રણ ભેદ એકેન્દ્રિામાં संभवी शता नथी. ॥ सू. 3 ॥
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ३ ३ १ सू० ४ परिचारण(धर्मनिरूपणम् ५७ नो आत्मीया देवीरभियुज्य२ परिचारयति, आत्मानमेव आत्मना विकुर्विवार परिचारयति ३ । त्रिविधं मैथुनं प्रज्ञप्तं तद्यथा-दिव्यं मानुष्कं तिर्यग्योनिकम् । त्रयो मैथुनं गच्छन्ति, तद्यथा-देवा मनुष्याः तिर्यग्योनिकाः । त्रयो मैथुनं सेवन्ते, तद्यथा-स्त्रियः पुरुषा नपुंसकाः ॥ सू० ४ ॥
टीका-तिविहा' इत्यादि, परिचारणासूत्रत्रयं मैथुनसूत्रत्रयं चेति सूत्रपटक सुगमम् । नवरं-परिचरणं परिचारणा देव मैथुनसेवनरूपा । एक:-कश्चित् ऋद्धया दिसामर्थ्यसंपन्नो देवः न सर्वेऽपीति, किम् ? - 'अण्णे देवे' इति, अन्यान् देवान्-अल्पद्धिकान् , तथाऽन्येषां देवानां सम्बन्धिनी देवीश्चाभियुज्याभियुज्गअश्लिल्याश्लिष्य-वशीकृत्य वा परिचारयति-वेदनावाधोपशमाय परिभुकते । इति प्रथमपरिचारणायाः प्रथमो भेदः (१-१) एवमात्मीया देवीरप्यभियुज्य२ परि
वैमानिकों का इस प्रकार से कतिसंचित आदि धर्म कहा अब देवाधिकार से ही सत्रकार उनके सामान्यरूप से परिचारणाधर्म का कथन करते हैं-(तिविहा परियारणा पण्णत्ता) इत्यादि। ठीकार्थ-परिचारणा तीन प्रकारकी कही गईहै परिचरणका नाम परिचारणा है यह परिचारणा देवमैथुनसेवनरूप होती है, ऋद्धयादिरूप सामNसपन्न कोई एक देव (सब देव नहीं) अल्पर्द्धि वाले अन्यदेवों को तथा अन्य देवों की देवियों को वश में करके या उनका आलिङ्गन करके अपने वेद की बाधा को उपशान्त करने के निमित्त उनके साथ परिभोग करता है। यह प्रथम परिचारणा का पहिला भेद है (१-१) तथा इसी की देवियों को भी आलिङ्गन करके या उन्हें वश में करके वह देव
વૈમાનિકેન આ પ્રકારના કતિસ ચિત આદિ ધર્મનું કથન થયું. હવે દેવાધિકારની અપેક્ષાએ સૂત્રકાર તેમના પરિચારણું ધર્મનું સામાન્યરૂપે કથન ४२ छ-" तिविहा परियारणा पण्णत्ता " त्याह
પરિચારણા ત્રણ પ્રકારની કહી છે. પરિચરણ (મૈથુન સેવન રૂપ) નું નામ પરિચાયું છે. દેવે દ્વારા જે મૈિથુન સેવન થાય છે, તે મૈિથુન સેવન રૂપ પરિચારણાના ત્રણ પ્રકારે નીચે પ્રમાણે છે-અધિક ત્રાદ્ધિસંપન્ન (સામર્થ્ય રૂપ ઋદ્ધિસંપન્ન) કેઈ કઈ દેવ (બધાં દેવેને આ વાત લાગુ પડતી નથી) અ૫ જસ્ટિસંપન્ન અન્ય દેવેને તથા અન્ય દેવની દેવીઓને પોતાને વશ કરી લઈને તેમને આલિંગન કરીને પિતાની કામાગ્નિને ઉપશાન્ત કરવાને માટે તેમની સાથે પરિભંગ કરે છે. આ પહેલી પરિચારણને પહેલે ભેદ છે. (૨) પિતાની દેવીઓને વશ કરી લઈને તેમને આલિંગન કરે છે અને પિતાની કામાગ્નિને
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
3
૧૭૨
स्थान सूत्रे
चारयति इति द्वितीय भेदः (२) तथा - आत्मना आत्मानमेव देवीत्वेन देवत्वेन वा विकुर्वत्वा २ परिवारणायोग्यं विधाय २ परिचारयतीति तृतीयो भेदः (३) एवं प्रकारत्रयरूपाप्येकेयं परिचारणा, समर्थोत्कटका मैकपरिचारकवशादिति प्रथमा परिचारणा ८ । अथ द्वितीयपरिचारणामाह - एको देव आत्मीय देवीरभियुज्य२, तथा आत्मानमेवाऽऽत्मना देवत्वेन देवीत्वेन वा विकुर्वित्वा२ परिचारयतीति द्वितीयेयं परिचारणा, असमर्थत्वाद् उचितकामपरिचारकत्वाच्चेति २ । 'अथ तृतीय | परिचारणामाह एको देव आत्मानमेवात्मना देवत्वेन देवीत्वेन वा विकुर्वित्वार उनके साथ अपने वेद की बाधा को शान्त करने के निमित्त परिभोग
करता है यह प्रथम परिचारणा का द्वितीय भेद है तथा अपने आप को ही देवीरूप से या देव रूप से विकुर्वित करके और उसे परिचारणा के योग्य वना करके वह उसके साथ अपने वेद की उपशान्ति के निमित्त परिभोग करता है यह प्रथमपरिचारणा का तृतीय भेद है ३, इस प्रकार से यह एक ही परिचारणा तीन रूप वाली होती है परन्तु फिर भी यह परिचारणा की अपेक्षा से एक ही है । ऐसी इस परिचारणा को जो देव समर्थ और अधिक से अधिक कामुक होता है वही करता है यह प्रथम परिचारणा है ऐसी यह परिचारणा पहली है, द्वितीय परिचारणा इस प्रकार से है कोई एक देव अपनी देवी को आलिङ्गन करके या उसे वश में करके उसके साथ अथवा अपने आपको ही देवरूप से या देवीरूप से विकुर्वित करके उसके साथ परिचारणा करता है । तृतीय परिचारणा इस प्रकार से है कोई एक देव अपने आपको ही ઉપશાન્ત કરવા માટે તેમની સાથે પિભાગ કરે છે, આ પ્રથમ પરિચારણાના ખીજે લેક છે (૩) કાઈ કાઈ દેવ પાતે જ દેવ અથવા દેવીના રૂપની વિષુવા કરીને તેની સાથે પિભાગ સેવીને પેાતાની કામાગ્નિને સતાણે છે, આ પ્રથમ પરિચારણાના ત્રીજો ભેદ છે. આ પ્રમાણે આ એક જ પરિચારણા ત્રણ પ્રકાર વાળી છે, પરન્તુ રિચારણા સામાન્યની અપેક્ષાએ તે એક જ પ્રકારની છે. આ પ્રકારની વિચારણા જે દેવ સમથ અને અધિકમાં અધિક કામુક હાય
તેના દ્વારા જ કરાય છે. પહેલી રિચારણાના સ્વરૂપનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર દ્વિતીય પરિચારણાનું કથન કરે છે—
કાઈક દેવ પેાતાની દેવીને આલિંગન કરીને અથવા તેને વશ કરીને તેની સાથે રિલેગ કરે છે અથવા પેાતાને જ દેવ અથવા દેવીરૂપે વિક્રુવિત કરીને તેની સાથે પરિચારણા કરે છે. હવે ત્રકાર ત્રીજા પ્રકારથી પરિચારણાનું કથન કરે છે-કેાઈક દેવ પાતાને જ દેવ અથવા દેવીરૂપે વિકવિત કરીને તેની સાથે
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुंघा टीका स्था० ३ उ०१ ० ४ परिचारणाधर्मनिरूपण
५७३ परिचारयतीति तृतीयेयं परिचारणा, अनुत्कटकामत्वाद् अल्पर्खिबादेव विशेपत्याच्चेति ३ । परिचारणेत्येको मैथुनप्रकारः प्रोक्तः, साम्प्रतं तदेव मैथुनं सामान्यतः प्ररूपयति-'तिविहे मेहुणे ' इत्यादि, प्रथमं मैथुनगुनं सुगमम् । नवरं मिथु. नस्य-स्त्रीपुंसयुग्मस्य कर्म मैथुन, तत्तु देवमनुष्यतिरश्चामेव भवतीत्यतस्तस्य "त्रैविध्यं, नारकाणां द्रव्यतस्तदसंभवादिति चतुर्थं नास्त्येवेति, मैथुनकर्मकारकास्नय एवेतितानाह- तओ' इत्यादि, त्रयो देवमनुष्यतिर्यञ्च एव मैथुन गच्छन्तिप्राप्नुवन्ति-सेवन्त इत्यर्थः २ । तस्यैव मनुष्यविषये भेदानाह-' तओ' इत्यादि, देवरूप से या देवी रूप से विकुर्वित करके उसके साथ परिचारणा करता है ऐसी यह परिचारणा वही देव करता है जो अनुत्कटकामवासनावाला होता है तथा अल्पऋद्धि वाला होता है। परिचारणा यह एक मैथुन सेवन करने का प्रकार सूत्रकार ने कहा है अब वे सामान्यरूप से इसी मैथुन की प्ररूपण-"तिविहा मेहुणे पण्णन्ते" इत्यादि सूत्र द्वारा करते हैं-इसमें प्रथम भैथुन सूत्र सुगम है विशेषता जो है वह ऐसी है स्त्री और पुरुष का दोनों का आपस में एक दूसरे के साथ शारीरिक सम्बन्ध करने से जो क्रिया होती है वह मैथुन है यह मैथु. नक्रिया देव, मनुष्य और तिर्यश्चों में ही होती है इस कारण इसे त्रिविध कहा गया है नारक जीवों में यह मैथुन कर्म द्रव्य की अपेक्षा होता नहीं है इसलिये मैथुन में चतुर्थ प्रकारता नहीं है इस मैथुनरूप क्रिया के को ये तीन ही होते हैं देव, मनुष्यों और तिर्यश्च मनुष्य में भी स्त्री, पुरुष और नपुंसक ये तीन होते हैं स्त्रियों में पुरुषों की अभिપરિચારણા કરે છે આ પ્રકારની પરિચારણા એ દેવ જ કરે છે કે જે અનુકટ કામવાસનાવાળા હોય છે અને અલપ ઋદ્ધિવાળે હોય છે.
પરિચ રને મિથુન સેવનના એક પ્રકાર રૂપે પ્રરૂપિત કરીને હવે સૂત્રકાર सामान्य ३३ मे भैथुननी "तिविहे मेहुणे पण्णत्ते" त्या सूत्री द्वारा પ્રરૂપણ કરે છે. તેમાંનું પહેલું મિથુન સૂત્ર સરળ છે. સ્ત્રી અને પુરુષને બનેના એક બીજા સાથે શારીરિક સંબંધ કરવાથી જે ક્રિયા થાય છે તેને મિથુન કહે છે. દેવ, મનુષ્ય અને તિયામાં જ મિથુન ક્રિયા સંભવી શકે છે. તે કારણે તેના ત્રણ પ્રકાર કહ્યા છે. નારક જીમાં આ મિથુન કર્મ દ્રષ્યની અપેક્ષાએ થતું નથી, તે કારણે મૈથુનમાં ચાર પ્રકારે સંભવી શકતા નથી. આ મિથુન રૂપ ક્રિયાના કર્તા પણ ત્રણ પ્રકારના છ જ હોય છે-(૧) દેવ, (२) मनुष्य मन (3) तिय ३२. मनुष्यामा ५ श्री, २५ भने नधुस
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
وفا
स्थाना त्रयः-स्त्रियः पुरुपा नषु सकाश्च मैथुन सेवन्ते । स्त्रीषु पुंस्कामिता पुत्पेषु स्त्रीकामिता, नपुंसकेषु मोहानलमदीपनवशात् स्त्रीपुसयो योरपि कामितावर्तते । स्त्यादिलक्षणमाह" स्तनयोनिवतीस्त्रीस्वाद् श्मश्रुमेहनवान् पुमान् ।
उभयोरन्तरं यच्च, तदभावे नपुंसकम् ।। १ ।। इत्यादि ।। १० ४ ॥ एते च योगवन्तो भवन्तीति योग प्ररूपणामाह ।
मूलम्-तिविहे जोगे पण्णते, तं जहा-मणजोगे, वयजोगे, कायजोगे । एवं रक्ष्याणां विगलिंदयवजाणं जाव वेमाणियाणं १। तिविहे पओगे पण्णत्ते, तं जहा-मणपओगे, वइपओगे, कायपओगे जहा जोगो विगलिंदियवजागं तहा पओगोवि २ । तिविहे करणे पण्णत्ते तं जहां-भगकरणे, वकरणे, कायकरणे। एवं विगलिंदियवजं जाव वेमाणियाणं ३। तिविहे करणे पण्णत्ते तं जहा--आरंभकरणे संरंभकरणे समारंभकरणे । निरंतरं जाव
माणियाणं ॥ सू० ५॥ लाषा रहती है और पुरुषों में स्त्रियों की अभिलापा रहती है अर्थात् स्त्री पुरुष के साथ मैथुन सेवन करने की इच्छाबाली होती है और पुरुष स्त्री के साथ मैथुन सेवन की इच्छा वाला होता है परन्तु जो नपुंसक होता है उसमें मोहाग्नि की अधिक प्रदीप्ति रहती है इस कारण उसमें स्त्री के साथ और पुरुष के साथ दोनों के साथ मैथुन सेवन करने की अभिलाषा होती है। स्त्री आदि का लक्षण इस प्रकार से है-" स्तन योनिवती स्त्री" इत्यादि ॥ ०४ ॥ આ ત્રણ પ્રકાર હોય છે સ્ત્રી પુરુષની સાથે મૈથુન સેવવાની ઈચ્છાવાળી હોય છે અને પુરુષ સ્ત્રીની સાથે મૈથુન સેવનની ઈચ્છાવાળે છે.ય છે, પરંતુ જે નપુંસક મનુષ્ય હોય છે તેમાં મહાશિ અધિક પ્રમાણમાં પ્રદીપ્ત રહે છે, તે કારણે તે સ્ત્રીની સાથે અને પુરુષની સાથે બનેની સાથે મૈથુન સેવનની मलिताषा सेवे छ. श्री मालिनi ARY 240 प्रभाये छ-" स्तनयोनिवती स्त्री" ઈત્યાદિ, સ્ત્રી સ્તન અને ચેનિથી યુક્ત હોય છે. એ સૂ. ૪
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७५
सुधा का स्था०३ उ०१सू. ५ योगस्वरूपनिरूपणम्
छाया-त्रिविधो योगः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-मनोयोगः, वाग्योगः, काययोगः । एवं नैरयिकाणां विकलेन्द्रियवर्जानां यावद् वैमानिकानाम् ६ । त्रिविधः प्रयोगः, प्रज्ञत, तद्यथा-मनः प्रयोगः, वारप्रयोगः, कायमयोगः । यथा योगो विक लेन्द्रियवर्जानां तथा प्रयोगोऽपि २ । त्रिविधकरणं प्रज्ञप्तं, तद्यथा-मनःकरणं, वाक्करणं कायकरणम् । एव विकलेन्द्रियवज यादद् वैमानिकानाम् । त्रिविधं करणं प्रज्ञप्तं, तद्यथा-आरम्भकरणं, संरम्भकरणं, समारम्भकरणम् । निरन्तरं यावद् वैमानिकानाम् ४ सू० ५॥
टीका-"तिविहे जोगे ' इत्यादि । ।
योजनं योगः-व्यापारः । इह वीर्यान्तरायक्षयक्षयोपशम--समुत्थलब्धिविशेष प्रत्ययमभिपायाऽनभिपायपूर्वमात्मनो वीर्य योगः प्रोच्यते । उक्तञ्च
"जोगी वीरियं थामो, उच्छाह परकमो तहा चेहा।।
सत्ती सामत्थं ति य, जोगस्त वंति पज्जाया ॥ १ ॥ ये सब योगवाले होते हैं-इसलियो सत्रकार अब योग की प्ररूपणा करते हैं-(तिविहे जोगे पण्णत्ते ) इत्यादि ।
टीकार्थ-"योजनं योगः" इस व्युत्पत्ति के अनुसार योग शब्द का अर्थ व्यापार है वीर्यान्तराय कर्म के क्षय और क्षयोपशम से समुत्थ जा लब्धिविशेष वह लब्धिविशेष है कारण जिलका ऐसा जो अभिप्राय एवं अनसप्रायपूर्वक आत्मा का वीर्य है उसका नाम योग है तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि आत्मप्रदेशों का जो परिस्पन्द कम्पन व्यापार होता है वह योगा कहा गया है आत्मप्रदेशों में यह कम्पन व्यापार वीर्यान्तर कर्म के क्षय से या क्षयोपशम से तथा पुदलों के आलम्बन से होता है। कहा भी है-"जोगो वीरियं थामो इत्यादि । यह योग दो
ઉપર્યુક્ત (ઉપર કહ્યા પ્રમાણે) બધાં જ યોગયુક્ત હોય છે, તેથી सूत्र१२ वे यानी ५३५४२ छ-" तिविहे जोगे पण्णत्ते" त्याह
-" योजनं योगः " A! व्युत्पत्ति अनुसार ये शहना मथ व्यापार ( પ્રવૃત્તિ) છે. વીર્યાન્તરાય કર્મના ક્ષય અને ક્ષપશમથી જન્ય લબ્ધિવિશેષ જેનું કારણ છે એવું જે અભિપ્રાય અને અભિપ્રાયપૂર્વક આત્માનું વીર્ય છે. તેનું નામ ગ છે. આ કથનનું તાત્પર્ય નીચે પ્રમાણે છે–આત્મપ્રદેશનું જે પરિસ્પન્દન (કમ્પન વ્યાપાર ) થાય છે, તેને વેગ કહે છે આત્મપ્રદેશમાં તે કમ્પન વ્યાપાર વીર્યાન્તરાય કર્મના ક્ષયથી અથવા ક્ષપશમથી તથા सोना सामनथी थाय छे छु ५५ छ -“ जोगो वीरियं यामो" त्याल.
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७६
छाया - योगो वीर्य स्थाम उत्साहः पराक्रमस्तथा चेष्टा ।
शक्तिः सामर्थ्यमिति च योगस्य भवन्ति पर्यायाः ॥ १ ॥ इति । स च द्विधा - सकरणोऽकरण, तत्रालेश्यस्य केवलिनः कृत्स्नयोर्ज्ञेय दृश्ययोरर्थयोः केवलज्ञान दर्शन चोपयुञ्जानस्य योऽसावपरिस्पन्दोऽप्रतिघोवीर्य विशेषः सोऽकरणः, अस्य नेहाधिकारः, सकरणस्यैवाधिकारात् युज्यते जीवः कर्मभियेन स योग " कम्मं जोगनिमित्तं वज्म ३' इति वचनात् ! यद्वा- युङ्क्ते - प्रयुङ्क्ते ये पर्यायं स योगः - वीर्यान्तरायक्षयोपशमजनितो जीवपरिणामविशेष इति । उक्तंच - " मणसा वयसा कारण वावि जुत्तस्त वीरियपरिणामो । जीवस्स अप्पणिज्जो स जोगसन्नो जिणक्खाओ ॥ १ ॥ सेओ जोगेण जहा, रत्तत्ताई घडम्स परिणामो | जीवकरणपओए, वीरियमवि तहष्पपरिणामो ॥ २ ॥
छाया - मनसा वचसाकायेन वाऽपियुक्तस्य वीर्यपरिणामः । जीवस्य आत्मीयः स योगसंज्ञो जिनाख्यातः ॥ १ ॥ तेजोयोगेन यथा रक्तत्वादिः घटस्य परिणामः । जीवकरणप्रयोगः, वीर्यमपि तथाऽऽत्मपरिणामः ॥ १ ॥ इति ।
स्थानासूत्रे
प्रकार का होना है सकरण और अकरण इनमें अकरण योग जो अलेइय केवली हैं वे जब कृत्स्न ज्ञेय और दृश्य इन दो पदार्थों में केवलज्ञान और केवल दर्शन को उपयुक्त करते हैं उस समय उनके जो अपरिस्पन्दात्मक अप्रतिघ वीर्यविशेष होता है वह अकरणयोग है, इस अकरण योग का यहां अधिकार नहीं है केवल सकरण योग का ही अधिकार है इससे जीव जिसके द्वारा कर्मों से युक्त होता है वह योग है क्यों कि " कम्मं जोगनिमित्तं बज्झइ " ऐसा वचन है अथवा " युङ्क्ते " इति योग:" इसके अनुसार वीर्यान्तराय कर्म के क्षयोपशम से जनित जो जीवका परिणाम विशेष है वह योग है । कहा भी है-" मणसा वयसा
ते योजना में अहार छे - (१) स४२ भने (२) ४२.
અલેશ્ય કેલી જ્યારે કૃત્સ્વ જ્ઞેય ( સંપૂર્ણ જાણુવા ચેાગ્ય ) પદાર્થ અને દૃશ્ય, આ એ પદાર્થોમાં કેવલજ્ઞાન અને કેવલ દર્શનને ઉપયુક્ત કરે છે, તે સચે તેમનામાં જે અપરિપ’દાત્મક પ્રતિઘ વીર્ય વિશેષ હાય છે, તેનું નામ અકરણુ ચૈાગ છે. તે અકરણ ચૈાગના અધિકાર અહીં ચાલુ નથી, અહીં તેા સકરજી ચેાગના જ અધિકાર ચાલી રહ્યો છે. જીવ જેના દ્વારા કર્માંથી યુક્ત થાય છે, तेनुं नाम योग छे. अर है - " कम्मं जोग निमित्तं बज्झइ એવું શાસ્ત્રનુ वयन छे अथवा “युङ्क्ते इति योगः" व्यापार रे तेनुं नाम योग है. मा व्युત્પત્તિ અનુસાર વીર્યોંન્તરાય કના ક્ષચેાપશમથી જનિત જે જીવતું
66
ܙܕ
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ३ ० १ सू० ५ योगस्वरूपनिरूपणम्
स त्रिविधः - मनोयोगः, वाग्योगः, काययोगः । तत्र मनसा सहकारिकारणभूतेन युक्तस्य जीवस्य योगः- वीर्यपर्यायो दुर्बलस्य यष्टिकावदुपष्टम्भकारको मनोयोग इति । कुतः पुनरयं मनोयोगः ? यतस्तेन ज्ञेयं जीवाजीवादि तत्त्वं मन्यते चिन्त्यतेऽतस्तस्य मनोयोगत्वमिति । स च चतुर्विधः - सत्यमनोयोगः १, मृषामनोयोगः २, सत्यमृषामनोयोगः ३, असत्याऽमृषामनोयोग ४ वेति । मनसो वा योगः-करणकारणानुमतिरूपो व्यापारो मनोयोगः । एवं वाग्योगोऽपि । एवं काययोगोऽपि विज्ञेयः, नवरं स सप्तविधः - औदारिकौ 'दारिकमिश्र २ क्रिय काण " इत्यादि । उस योग के तीन नाम इस प्रकार से है- मनोयोग, वचनयोग और काययोग सहकारिकारणभूत मनसे युक्त जो जीवका योग वीर्यपर्याय है वह मनोयोग है यह मनोयोग दुर्बलको यष्टिका (लकडी) के अवलम्ब की तरह जीव को उपष्टम्भ (आधार) कारक होता है क्योंकि जीव मन से ज्ञेrरूप जीव और अजीवादि तत्व का चिन्तन करता है इस कारण इसे मनोयोग कहा गया है यह मनोयोग सस्थमनोयोग, असत्यमनोयोग, उभयमनोयोग और व्यवहार मनोयोग के भेद से चार प्रकार का है अथवा मन का जो करण कारण और अनुमतिरूप जो व्यापार है वह मनोयोग है, इसी तरह का कथन वाग्योग के सम्बन्ध में भी करना चाहिये । और इसी तरह का कथन काययोग के सम्बन्ध में करना चाहिये, काययोग सात प्रकार का होता है । औदारिक १, औदारिकमिश्र २, वैकिय ३, वैक्रियमिश्र ४, आहारक ५, आहारपरिलाभ विशेष छे तेनु' नाम योग छे ययु छे है- "मणसा वयसा कारण" ४त्याहि
५७७
તે ચૈગના ત્રણ પ્રકાર આ પ્રમાણે છે-(૧) મનાયેાગ, (૨) વચનચેાગ रमने (3) अययोग, सहअरि अरयुभूत भऩथी युक्त भवनो ? योग ( वीर्य - પર્યાય ) છે, તેનુ' નામ મનાયેાગ છે, જેમ દુબળને લાકડી આધાર રૂપ મને છે, તેમ તે મનાયેાગ જીવને આધારકારક અને છે, કારણ કે જીવ મનથી શેયરૂપ જીવ અને જીવાદિ તત્ત્વનું ચિન્તન કરે છે. તે કારણે જ તેને મનાચેાગ કહ્યો છે. તે મનેયાગના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે-(૧) सत्य भनोयोग, (२) असत्य भनोयोग, (3) उभय भनोयोग भने (४) વ્યવહાર મનેયાગ. અથવા મનના જે કરણુ, કારણુ અને અનુમતિ રૂપ વ્યાપાર છે તેનું નામ મનાયેાગ છે, એજ પ્રકારનું કથન વચનયોગ અને કાયચેાગના વિષયમાં પણ સમજવું જોઇએ. કાયયેાગ સાત પ્રકારને કહ્યો છે-(૧) भौहारि४, (२) मोहारिङ मिश्र, (3) वैडिय, (४) वैडिय मिश्र, (५) आहार
७३ थ
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७८
स्थानानासो मिश्रा ४ ऽऽहारका ५ ऽऽहारकमिश्र ६ कामणकाययोग ७ भेदादिति । तत्रौदारिकादयः शुद्धाः सुवोधाः, औदारिकमिश्रस्तु-औदारिक एवापरिपूर्णों मिश्र उच्यते, यथा गुडमिश्रं दधि न गुडतया नापि दधितया व्यपदिश्यते, तत्ताभ्यामपरिपूर्णत्वात् । एव मौदारिक कार्मणेन मिश्रं नौदारिकतया नापि कार्मणतया व्यपदेष्टुं शक्यते, अपरिपूर्णत्वादिति तस्यौदारिकमिश्रव्यपदेशः । एवं वैक्रियाहारकमिश्रावपीति । यद्वा-औदारिकाद्याः शुद्धास्तत्पर्याप्तकस्य, मिश्रास्त्वपर्याप्तकस्येति। तत्रोत्पत्तावौदारिककायः कार्मणेन औदारिकशरीरिणश्च वैकियाहारककरणकाले वैक्रियाहारकाभ्यां मिश्रो भवतीत्येवमौदारिकमिश्रः। तथा-वैक्रियमिश्रो कमिश्र ६, और कार्मण काययोग ७, जब तक औदारिक अपरिपूर्ण रहता है तबतक वह औदारिक मिश्र कहा गया है । जैले गुड़मिश्र दधि न गुड़रूप सेही कहा जाताहै और न दधिरूपले ही, इसी प्रकार औदारिक शरीर कार्मण से मिश्र हो कर न औदारिकरूप से कहा जा सकता है और न कार्मणरूप से ही कहा जा सकता है, क्यों कि वह अपरिपूर्ण है इस लिये उसमें औदारिकमिन्नता कही गई है । इसी प्रकार से वैक्रिय और आधारक में ली मिश्रता जाननी चाहिये। अथवा औदारिक आदि शुद्ध शरीर पर्गत जीवोंकों होते हैं, और मिश्र-अपर्याप्तक जीवको होता है, उत्पत्ति में औदारिक शरीरचाले का औदारिककाय कार्मण से और वैक्रिय, आहारक करने के काल में चैक्रिय और आहारक इनसे मिश्र होता है । इस तरह से औदारिक में सिता जाननी चाहिये । वैक्रिय (૬)આહારક મિશ્ર અને (૭) કામણ કાયયોગ, દારિક આદિ શબ્દનો અર્થ સરળ છે જ્યાં સુધી હારિક અપરિપૂર્ણ રહે છે, ત્યાં સુધી તેને ઔદારિક મિશ્ર કહે છે. જેવી રીતે ગોળમિશ્રિત દહીં ગોળ રૂપે પણ ઓળખાતું નથી અને દહીં રૂપે પણ ઓળખાતું નથી, એજ પ્રમાણે કામની સાથે મિશ્ર એવા ઔદારિક શરીરને ઔદ્યારિક પણ કહી શકાતું નથી અને કામણ પણ કહી શકાતું નથી, કારણ કે તે અપરિપૂર્ણ છે, તેથી તેને ઔદારિક મિશ્ર કહેવામાં આવે છે. એ જ પ્રમાણે વૈકિય અને આહારમાં પણ મિથતા સમજવી.
અથવા–દારિક આદિ શુદ્ધ શરીરનો ભાવ પર્યાપ્ત જીવમાં જ હોય છે, અને હારિક મિશ્ર આદિ શરીરને સફભાવ અપર્યાપ્તક જીવમાં જ કેય છે. ઉત્પત્તિ કાળે દારિક શરીરવાળાનું ઔદારિક શરીર કામણ સાથે અને વિક્રિય શરીર, આહારક કરવાને કાળે વૈકિય અને આહારક શરીર સાથે મિશ્ર હોય છે. આ રીતે દારિમાં મિશ્નતા સમજવી, દેવાદિ પર્યાયની ઉત્પત્તિમાં
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुंघा टीका स्था० ३ उ० १ सू०५ योगस्वरूपनिरूपणम्
५७९ देवाद्युत्पत्तौ कार्मणेन, कृतवैक्रियस्य चौदारिकप्रवेशाद्वायामौदारिकेण, आहारमिश्रस्तु साधिताहारककायप्रयोजनः . पुनरौदारिकप्रवेशे औदारिकेणेति । कार्मणकाययोगस्तु विग्रहगतौ केवलि समुद्धातेवेति । सर्व एवायं योगः पञ्चदशधेति । अत्रायं संग्रहः-" सच्चं १ मोसं २ मीसं ३, असच्चमोसं ४ मणोदईचेव च
काओ उराल १ विकिय २ आहारग ३ मीस ६ कम्मजो.
गोत्ति ७ ॥ १॥ छाया-सत्य मृपा मिश्रम् असत्यामृपा मनोवाक् चैव ।
काय औदारिक क्रियाहारकमिश्राः कार्मणयोग इति ॥" सामान्येन योग निरूप्य विशेषतोनारकादि चतुर्विंशति दण्ड केषु तं प्ररूपयन्नाह-' एवं ' इत्यादि सुगम, नवरमतिमसङ्ग निवारणायाह-' विगलिंदिय काप देवादि पर्याय की उत्पत्ति में कार्लग से मिश्रित होने पर बैंक्रिय मिश्र होता है तथा जिसने विक्रिया की है ऐसा जीव औदारिक में प्रवेश करता है उस काल में यह वैक्रिय शरीर वैक्रियमित्र होता है। तथा आहारक शरीरवाला जीव जब आहारककाय का प्रयोजन सापित कर लेता है और फिर औदारिक शरीर में प्रवेश करता है तब वह औदारिक से मिश्र हो जाता है इस तरह आहारक में मिश्रता जाननी चाहिये, कार्मण काययोग विग्रह गतिमें अथवा केवलि समुद्घात में होता है यह सब योग १५ प्रकारका होता है इस विषय में संग्राहक श्लोक इस प्रकार से हैं-"सच्च मोसं-मीलं" इत्यादि । तात्पर्य इस श्लोक का ऐसा है कि मन के चार ४ प्रकार, वचन के ४ प्रकार और काय के ७ प्रकार सब मिल कर पंद्रह प्रकार का योग हो जाता है। इस વૈકિયકાય કારણ સાથે મિશ્ર હોય છે તેથી તેને વૈક્રિય મિશ્ર કહે છે. તથા જેણે વિક્રિયા કરી હોય એ જીવ જ્યારે હારિકમાં પ્રવેશ કરે છે, ત્યારે તે ક્રિય શરીર વૈકિય મિશ્ર હોય છે. તથા આહારક શરીરવાળો જીવ જ્યારે આહારકાયનું પ્રયોજન સિદ્ધ કરી લે છે અને ફરી ઔદારિક શરીરમાં પ્રવેશ કરે છે, ત્યારે તે શરીર ઔદરિક સાથે મિશ્ર હોય છે, આ રીતે આહારકમાં મિકતા સમજવી. કામણ કાગ વિગ્રહગતિમાં અથવા કેવલિ સમુદઘાતમાં થાય છે. આ બધાં યોગના ૧૫' પ્રકાર છે. આ વિષયને નીચેની સંગ્રહગાથામાં ४८ ४२वामां आवे छे-" सचं मोसं मीसं" त्याह.. આ ગાથાનો ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે-
મ ગના ચાર પ્રકાર, વચન ચેના ચાર પ્રકાર અને કાયયેગના સાત પ્રકાર મળીને ગાના કુલ ૧૫
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
५८०
स्थानाङ्गसूत्र वज्जाणं' इति, विकलेन्द्रिय वर्णानाम् , अत्र विकलेन्द्रिय शब्देन-द्वित्रिचतुरिन्द्रिया ग्राह्याः, तत्रैकेन्द्रियाणामेकः काययोग एव भवति, द्वित्रिचतुरिन्द्रियाणां तु कायवाग्ररूपौ द्वौ योगौ तेषां मनसोऽसद्भावात् । मनःप्रभृतियोग सम्बन्धेनेदमपरमाह-'तिविहे पओगे' इत्यादि सुगम, मनः प्रभृतीनां व्याप्रियमाणानां जीवेन हेतु कर्तृभूतेन यत् प्रकर्पण व्यापारणं-प्रयोजनं स प्रयोगः, मनसः प्रयोगो मनः प्रयोगः । एवं वाक्प्रयोगः कायप्रयोगोऽपि । 'जहा ' यथा योगसूत्रे विकलेन्द्रिप्रकार सामान्यतः योगकी प्ररूपणा करके अब सूत्रकार विशेषरूप से नोरकादि चतुर्विंशति दण्डकों में इसकी प्ररूपणा करने के निमित्त" एवं" इत्यादि सूत्र कहते हैं । इसके द्वारा उन्हों ने ऐसा कहा है कि यह विविध योग विकलेन्द्रियों को छोड़ कर बाकी के समस्त नारक से लेकर वैमानिक तक के जीवों को होता हैं । यहाँ विकलेन्द्रिय पद से दो इन्द्रिय, तेन्द्रिय और चौइन्द्रिय जीवों का ग्रहण हुआ है । एकेन्द्रिय जीवके केवल एक काययोग ही होता है, दो इन्द्रिय, तेइन्द्रिय
और चौइन्द्रियों के काय और वचन ये दो योग होते हैं। क्यों कि इनमें मनोयोग नहीं होता है। अब सूत्रकार मन आदि योग के सम्बन्ध को लेकर ऐसा कहते हैं कि-"तिविहे पओगे पण्णत्ते" प्रयोग तीन प्रकार का कहा गया है। जीव के द्वारा मनः आदि योगों को जो प्रकर्ष रूप से व्यापारयुक्त किया जाता है, वह मनःप्रयोग आदि है। मन પ્રકાર છે-આ રીતે સામાન્યની અપેક્ષાએ ગની પ્રરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર નારકાદિ ૨૪ દંડકના જીને અનુલક્ષીને ચાગની વિશેષ પ્રરૂપણ કરે છે, " एवं" इत्यादि
આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે એ વાત પ્રકટ કરી છે કે વિક%િ સિવા યના નારકથી લઈને વૈમાનિક પર્યંતના સમસ્ત જીમાં આ ત્રિવિધ ગને સદ્દભાવ હોય છે. એકેન્દ્રિય, પ્રિન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય જીને વિકેન્દ્રિય કહે છે. એ કેન્દ્રિય જીવમાં માત્ર કાગને જ સદ્દભાવ હોય છે. કીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય જીમાં કાગ અને વચનગને સદ્દભાવ હોય છે, પણ મનેગને સદુભાવ હેત નથી.
મોગ આદિ ગોની પ્રરૂપણા કરીને હવે સૂત્રકાર પ્રગોની પ્રરૂ. ५॥ ४२ छ-" तिविहे पओगे पण्णत्ते " प्रयास र ४ारना द्या छ. જીવન દ્વારા મનઃ આદિ ભેગોને પ્રકષરૂપે વ્યાપારયુક્ત કરવાની જે કિયા पाय छ तर प्रयास ४ छ.. तना असर नीय प्रभारी छे-(१) मन:प्रयास,
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ३ उ०१ सू०५ योगस्वरूपनिरूपणम् यवर्नानां नैरयिकादि वैमानिकान्तानां योगः प्रोक्तस्तथा प्रयोगोऽपि भावनीयः । मनोवाकायसम्बन्धेनैवकरणमूत्रमाह-'तिविहे करणे' इत्यादि, क्रियते येन तत करणं मननादि क्रियासु प्रवर्तमानस्यात्मन उपकरणभूतस्तथातथा परिणामयुक्तः पुद्गलसंघात इत्यर्थः, तत् त्रिविधम्-मनाकारणं, वाक्करणं, कायकरणंचेति । तत्र मन एवकरणं-मनःकरणम् । एवमितरे अपि वाच्ये । ' एवं ' इत्यादि, एवम्-पूर्वोक्तपकारेणैव योगप्रयोगसूत्रवदत्रापि नारकादारभ्य विकलेन्द्रियवर्जवैमानिकपर्यन्त. को अधिक से अधिकरूप मे व्यापारयुक्त करना इसका नाम मनःप्रयोग है वचन को अधिक से अधिक रूपमें प्रयुक्त करना वचनप्रयोग है। कायको अधिक से अधिक रूप में प्रयुक्त करना काययोग है । यह त्रिविध प्रयोग भी नैरयिक से लेकर वैमानिक तक के जीवों में होता है । मनःप्रयोग और वचनप्रयोग एकेन्द्रिय जीव में और मनःमयोग विकेन्द्रियों मे दो इन्द्रिय, तेइन्द्रिय और चौहन्द्रय जीवों में नहीं होता है। अब सूत्रकार मनोवाकाय के सम्बन्ध से ही करण सूत्र का कथन करते हैं-"तिविहे करणे" इत्यादि-मननादि क्रियाओं में प्रवर्त. मान आत्माको उपकरण भूत जो तथा तथा परिणामयुक्त पुदगलसंघात है उसका नाम करण है। वह करण तीन प्रकार का है। मनःकरण, वचनकरण और कायकरण, मनरूप करण का नाम मनःकरण है, वचनरूप करण का नाम वाकरण और कायरूप करण का नाम कायकरण है, (૨) વચનપ્રયોગ અને (૩) કાયમયેગ. મનને અધિકમાં અધિક રૂપે વ્યાપારયુક્ત કરવું તેનું નામ મનઃગ છે. વચનને અધિકમાં અધિક રૂપે વ્યાપારયુક્ત કરવું તેનું નામ વચનગ છે અને કાયને અધિકમાં અધિકરૂપે વ્ય પારયુક્ત કરવી તેનું નામ કાયમ છેઆ ત્રણે પ્રયોગને સદૂભાવ પણ નારકેથી લઈને વૈમાનિક પર્વતના જીવમાં હોય છે. એકેન્દ્રિય જીવેમાં મન પ્રાગ અને વચન પ્રગને સદ્ભાવ હેતે નથી, તેમજ હીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય જીવોમાં મન પ્રયોગને સદૂભાવ હોતે નથી.
હવે સૂત્રકાર મન, વચન અને કાયરૂપ ત્રણ કરણનું નિરૂપણ કરે છે – “तिविहे करणे" त्याहि
મનનાદિ ક્રિયાઓમાં પ્રવૃત્ત થયેલા આત્માને ઉપકરણભૂત એવા તે તે પરિણામયુક્ત પુકલને જે સંઘાત થાય છે, તેનું નામ કરણ છે. તે કરણના नीय प्रभारी २ -(१) मनः२६, (२) क्यन ४२६१ (वा४२) અને (૩) કાયકરણ, મનરૂપ કરણનું નામ મનઃકરણ છે, વચનરૂપ કરણનું નામ વાકુકરણ છે અને કાયરૂપ કરણનું નામ કાયકરણ છે. રોગ અને પ્રગની
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थान सूत्रे
५८२
५
वाच्यमिति भावः । अथवा-योगप्रयोगकरणशब्दा एकार्थवाचका इति नार्थभेदः, त्रयाणामप्येषामेकार्थतयाऽऽगमे बहुशः प्रवृत्तिदर्शनात् । अथ मकारान्तरेण करणत्रैविध्यमाह — ' तित्रिहे ' इत्यादि, आरम्भणमारम्भः - पृथिव्याद्युपमर्दनं, तस्य करणं, स एव वा करगमित्यारम्नकरणम् । एवं संरम्भकरणं समारम्भकरण - मपि वाच्यम् । तत्र - संरम्भकरणं पृथिव्यादि विषये मनसः संक्लेशकरणं, समारस्मरणं पृथिव्यादीनां सन्तापकरणमिति ।
I
उक्तं चात्रार्थे – “ संकप्पो संरंभो परिवारकरी भवे समारंभो । आरंभी उद्दवओ, सुद्धनयाणं तु सव्वेसिं ॥ १ ॥
योगप्रयोग सूत्रों की तरह यहाँ पर भी नारक से लेकर वैमानिक तक के जीवों में इन तीन करणों का सद्भाव कहना चाहिये । इस कथन में एकेन्द्रिय और विकलेन्द्रिय जीवों का परिहार करना चाहिये । क्यों कि उनमें वे तीन करण नहीं होते हैं । अथवा योग प्रयोग और करण शब्द ये सब एक ही अर्थ के वाचक है अतः इनमें अर्थभेद कुछ भी नहीं है । ये तीनों एकार्थक है । अब हत्रकार प्रकारान्तर से पुनःकरण की विविधता का कथन करते हैं - " तिविहे " इत्यादि । आरम्भकरण, संरभकरण और समारंभकरण पृथिव्यादि जीवों का उपमर्दन करना यह आरंभकरण है पृथिव्यादि जीवों के विषय में मनको संक्लेशित करना यह संरम्भकरण है तथा पृथिव्यादिक जीवों को सन्ताप पहुँचाना यह समारम्भ करण है । कहा भी है- “ संप्पो संरंभो " यह करण જેમ આ ત્રણે કરાનેા નારકથી લઈને વૈમાનિક પન્તના જીવામાં સદ્ભાવ છે, એમ સમજવું. એકેન્દ્રિય જીવેામાં માત્ર કાયકરણના જ સદ્ભાવ હોય છે અને દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિયામાં વાડ્કરણ અને કાયકરણને સદ્. ભાવ હાય છે. આ રીતે વિકલેન્દ્રિય જીવેામાં ત્રણે ત્રણ કરણાના સદ્ભાવ હાતા નથી, પશુ ઉપર્યુક્ત વચન અને કાય મેકરણાને જ સદૂભાવ હાય છે.
અથવા-ચાગ, પ્રયાગ અને કરણમાં કઇ અભેદ નથી. તે ત્રણે શબ્દ એકાઅેક જ છે. હવે સૂત્રકાર અન્ય પ્રકારે કરણની ત્રિવિધતા પ્રકટ કરે છે—
८"
तिवि ” ઇત્યાદિ. કરણના નીચે પ્રમાણે પણ ત્રણ પ્રકાર પડે છે-(૧) આરભકરણ, (૨) સંરભકરણ અને (૩) સમાર'ભકરણ. પૃથ્વીકાય આદિ જીવાનું ઉપમર્દન કરવું, તેનું નામ આર'ભકરણ છે. પૃથ્વીકાય આદિ જીવાના વિષયમાં भनने सोषित ( उझेशयुक्त ) उखु, तेनु नाम सरल छे, तथा पृथ्वी. કાય આદિ જીવેાને સંતાપ પહેાંચાડવા, તેનું નામ સમારભારણ છે, કહ્યુ -" सप्पो संरंभो " त्याहि
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ३ उ०१ सू० ५ योगस्वरूपनिरूपणम १-आगमे-प्रज्ञापनायां यथा-" कइविहेण भंते पोगे पण्णत्ते' इत्यादि ।
आवश्यके करणतयोक्तं तथाहि-' जुंजण करणं तिविहं ' इत्यादि । छाया--संकल्पः संरम्भः परितापको भवेत् समारम्भः ।
आरम्भ उपद्रवतः शुद्धनयानां तु सर्वेपाम् ॥ १ ॥ इति । इदं करणत्रयं चतुर्विंशतिदण्ड केषु भवतीत्याह-' निरंतरं ' इत्यादि । निरन्तरं-अन्तररहितं नारकादारभ्य वैमानिकपर्यन्तानां सर्वेषामपि वाच्यमिति भावः । नवर-संरम्भकरणमसंज्ञिनां पूर्वभवसस्कारानुत्तिमात्रतया विभावनीयमिति ॥५॥
आरम्भादिकरणस्य क्रियान्तरस्य च फलमुपदर्शयन् मूत्रचतुष्टयमाह--
मूलम् --तिहि ठाणेहिं जीवा अप्पाउयत्ताए कम्मं पकरोति, तं जहा--पाणे अइवाइत्ता भवइ १, सुसंवइत्ता भवइ २, तहारूवं समणं वा माहणं वा अफासुएणं अणेसणिज्जेणं असणपाण खाइमसाइमेणं पडिलाभित्ता भवइ३, इच्चेएहि तिहिं ठाणेहिं जीवा अप्पाउयत्साए कस्सं पकरेंति १ । तिहिं ठाणेहिं जीवा दीहाउयत्ताए कसं पकरेंति, तं जहा-णो पाणे अइवाइत्ताभवइ २,णो मुसंवइत्ता भवइ, तहारूवं समणं वा माहणं वा फासुए. सणिज्जेणं असणपाणखाइमसाइमेणं पडिलाभित्ता भवइ ३, इच्चेएहिं तिहिं ठाणेहिं जीवा दीहाउयत्ताए कम्स पकरेंति २॥ त्रय चौवीस दण्डकों में होता है । इसीलिये यहां-" निरंतर " ऐसा पाठ कहा गया है । नारक से लेकर वैमानिक तकके सब जीवों को यह करणत्रय होता है, यहां एकेन्द्रिय और विकलेन्द्रियों का वर्जन नहीं कहा है। असंज्ञी जीवों का संरंभकरण पूर्व भव के संस्कार की अनुवृत्ति मात्ररूप से समझना चाहिये ॥ सू०५ ॥
આ કરણત્રયને સદ્ભાવ વીશે દંડકમાં હોય છે, તે કારણે અહીં - નિરંતર ” શબ્દ પ્રયોગ કર્યો છે. નારથી લઈને વૈમાનિકે પર્યન્તના સઘળા જેમાં આ ત્રણે કરણને સદ્ભાવ હોય છે. એકેન્દ્રિય અને વિકલેન્દ્રિય જેમાં પણ આ કરણત્રયને સદ્ભાવ રહે છે, અસંજ્ઞી જેમાં સરભં. કરણ પૂર્વભવના સંસ્કારની અનુવૃત્તિ માત્ર રૂપે સમજવું જોઈએ. ! સૂ. ૫
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानसूत्रे
५८४
तिहिं ठाणेहिं जीवा असुभदीहाउयत्ताए कम्मं पकरेंति, तं जहा-पाणं अवाइसा भवइ १, मुसं वइत्ता भवइ २, तहारूवं समणं वा माहणं वा हालित्ता निंदित्ता खिंसित्ता गरहित्ता अवमाणित्ता अन्नयरे णं अमणुन्नेणं अपीइकारएणं असणपाणखाइमसाइमेणं पडिलाभित्ता भवइ ३, इच्चेएहिं तिहिं ठाणेहिं जीवा असुभ दीहाउयत्ताए कम्मं पकरेंति । ३ । तिहिं ठाणेहिं जीवा सुभदीहाउयत्ताए कम्मं पकरेंति, तं जहा-णो पाणे अइवाइता भवइ १, णो मुसंवइत्ता भवइ २, तहारूवं समणंवा माहणं वा वंदित्ता नंमंसित्ता सकारिता सम्माणित्ता कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं पज्जुवासित्ता सणुन्नेणं पीइकारएणं असणपाणखाइमलाइ मेणं पडिला भित्ता भवइ ३, इच्चेएहिं तिहिं ठाणेहिं जीवा सुहृदीहाउयत्ताए कम्मं पकरेंति । ४ ॥ सू० ६ ॥
छाया — त्रिभिः स्थानैर्जीवा अल्पायुष्कतया कर्म प्रकुर्वन्ति, तद्यथा प्राणान् अनिपातयिता भवति १, मृपावक्ता भवति २, तथारूपं श्रमणं वा माहनं वा अमाअब सूत्रकार आरम्भादि करणका और क्रियान्तर का फल दिखाते हुए सूत्रचतुष्टय (चार सूत्रों ) का कथन करते हैं—
' तिहिं ठाणेहिं जीवा अप्पाउयत्ताए कम्मं पकरेति' इत्यादि । सूत्रार्थ - इन तीन स्थानोंसे जीव अल्प आयुष्य आदि रूप से कर्म का बन्ध करता है । जैसे-एक वह जो प्राणों का विनाशकर्त्ता होता है१, दूसरा वह जो सुपावक्ता होता है । तीसरा वह जो तथारूपवाले श्रमण को
હવે સૂત્રકાર આરભાદિ કરણનું અને ક્રિયાન્તરનુ` ફૂલ દર્શાવતાં ચાર सूत्रो न रे छे-" तिहिं ठाणेहिं जीवा अप्नाउयत्ताए कम्मं पकरेति ” इत्यादि.
સૂત્રા–નીચે દર્શાવેલાં ત્રણ સ્થાને કારણેા દ્વારા જીવ અલ્પ આયુષ્ય આદિ ३ये ऽभना अब हरे हे - (१) आविनाश अश्वाथी, (२) असत्य मासपाथी भने (3) तथा३५ ( मुहपत्ती, रहरशु आदि धारणु उरनारा ) ) श्रभाशु
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०३०१०६ आरम्भादिकरणस्य क्रियान्तरस्य फलनिरूपणम् ५८५ सुकेन अनेषणीयेन अशनपानखाद्यमस्वाद्येन प्रतिलम्भयिता भवति ३, इत्येतैस्त्रिभिः स्थानैर्जीवा अल्पायुष्कतया कर्ममकुर्वन्ति ॥ १॥ त्रिभिः स्थानैर्जीवा दीर्घा - युष्कतया कर्म प्रकुर्वन्ति, तद्यथा - नो प्राणान् अतिपातयिता भवति १, नो मृषावक्ता भवति २, तथारूपं श्रमणं वा माहनं वा प्रासुकैषणीयेन अशनपानखाद्यस्वाद्येन प्रतिलम्भयिता भवति ३, इत्येतैस्त्रिभिः स्थानैर्जीवा दीर्घायुक्तया कर्मप्रकुर्वन्ति ||२॥ त्रिभिः स्थानैर्जीवा अशुभदीर्घायुष्कतया कर्मप्रकुर्वन्ति, तद्यथा- प्राणान् अतिपातयिता भवति १, मृपावक्ता भवति २, तथारूपं श्रमणं वा माहनं वा हीलिता, निन्दिता, खिसिता, गर्हिता, अवमानयिता अन्यतरेण अमनोज्ञेन अमीतिकार केण अथवा माहन को अप्राशुक एवं अनेषणीय अशन, पान, खाद्य और स्वायरूप आहार से प्रतिलाभित करता है । इस तरह इन तीन स्थानों से जीव अल्प आयुष्करूप से कर्मका बन्ध करता है ।
इन तीन स्थानों से जीव दीर्घ आयुष्करूप से कर्म का बन्ध करता है । जैसे- जो प्राणों का विनाश करनेवाला नहीं होता है एक वह, तथा दूसरा वह जो मृषावादी नहीं होता है, तथा तीसरा वह जो तथारूप वाले श्रमण को अथवा माहण को प्रासुक एवं एषणीय अशन, पान, खाद्य और स्वाद्यरूप आहार से प्रतिलाभित करता है । इस तरह के इन तीन स्थानों से जीव दीर्घ आयुष्करूप से कर्म का बन्ध करता है | इन तीन स्थानोंसे जीव अशुभदीर्घ आयुष्करूप से कर्म का बन्ध करता है। जसे - जो प्राणातिपात-प्राणों का विनाशक होता है एक वह, तथा दूसरा वह जो मृषावक्ता होता है २ तथा तीसरा वह जो तथारूपवाले श्रमण અથવા માહનને અપ્રાસુક અને અનેષણીય અશન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાદ્યરૂપ ચતુર્વિધ આહાર વહેાવરાવવાથી. આ ત્રણુ સ્થાન વડે જીવ અલ્પ આયુષ્ય રૂપે ક`ના ખધ કરે છે,
નીચેના ત્રણ સ્થાનેા (કારણેા) દ્વારા છત્ર દીર્ઘ આયુષ્ય રૂપે ક ના अध अरे छे–(१) आयेन विनाश नही उरवाथी, (२) भृषावाही नहीं जनवाथी, અને (૩) તથારૂપ શ્રમણ અને માહનને પ્રાસુક અને એષણીય અશન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાદ્યરૂપ આહાર વહેારાવવાથી. આ ત્રણ સ્થાનેથી જીવ દીર્ધાચુષ્ક રૂપે કર્મને બંધ કરે છે,
નીચેના ત્રણ સ્થાને દ્વારા જીવ અશુભ દી આયુષ્ક રૂપે કમના બધ ४२ - (१) आगोनो विनाश १२वाधी, (२) भृषावादी ( असत्य मोसनार ) થવાથી અને (૩) તથારૂપવાળા શ્રમણ અજના માહણુની ભટ્સના કરવાથી,
था
ઉ
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८६
स्थानागसूत्रे अशनपानखाद्यस्वाचन प्रतिलम्भयिता भवति ३, इत्येते स्त्रिभिः स्थान वा अशुभदीर्घायुष्कतया कर्म प्रकुर्वन्ति ॥३॥ त्रिभिः स्थानीवाः शुभदीर्घायुष्कतया कर्मप्रकुर्वन्ति, तद्यथा-नो प्राणान् अतिपातयिता भवति १, नो मृपावक्ता भवति २, तथारूपं श्रमणं वा माहनं वावन्दिता नमस्यिता सत्कर्ता संमानयिता कल्याण मंगलं दैवत चैत्यं पयुपासिता मनोज्ञेन प्रीतिकारकेण अशनपानखाधस्वाधेन प्रतिलम्भयिता भवति ३, इत्येतैत्रिभिः स्थानर्जीवाः शुभदीर्घायुष्कतया कर्म प्रकुचन्ति ॥४॥ सू०६॥ माहणको असना करता है, निन्दा करता है, अपमान करता हैतिरस्कार करता है । धिकार आदि शब्दपूर्वक उनका अनादर करता है और जो उनको किसी एक अमनोज्ञ, अग्रीतिकारक ऐसे अशन, पान, खाद्य एवं स्वाद्यरूप आहारसे प्रतिलाभित करता है। इस प्रकारसे इन तीन स्थानों से जीव अशुभदीर्घ आयुष्करूप से कर्म का बन्ध करता है। इन तीन स्थानों से जीव शुभ दीर्घायुप्करूप से कर्म का घन्ध करता है । जैले एक वह जो प्राणों का विनाशक नहीं होता है। दसरा वह जो मृषावादी नहीं होता है २, तथा तीसरा वह जो तथा. रूपघाले श्रमण को तथा माण को वन्दना करनेवाला होता है, उन्हें नमस्कार करनेवाला होता है, उनका लत्कार करनेवाला होता है, उनका सन्मान करनेवाला होता है तथा उन्हें कल्याणरूप, मङ्गलरूप, देवरूप एवं ज्ञानरूप मानकर उनकी सविधि सेवा करनेवाला होता है,
और उन्हें मनोज्ञ-गीतिकारक अशन आदिरूप चारों प्रकारके आहारसे प्रतिलाभित करता है । ऐसा जीव शुभ दीर्घ आयुष्करूप ले कर्मका धन्ध करता है। નિન્દા કરવાથી, અપમાન કરવાથી, તિરસ્કાર કરવાથી, ધિકાર આદિ શબ્દપૂર્વક તેમને અનાદર કરવાથી, અને તેમને અમનેશ, અપ્રીતિકારક અશન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાદ્યરૂપ આહાર વહોરાવવાથી આ પ્રકારના ત્રણ સ્થાનનું સેવન કરીને જીવ અશુભ દીર્ઘ આયુષ્ય રૂપે કમને બંધ કરે છે.
નીચે દર્શાવેલાં ત્રણ સ્થાને દ્વારા જીવ શુભ દીર્ધાયુષ્ય રૂપે કર્મને બંધ કરે છે-(૧) પ્રાણને વિનાશ નહીં કરવાથી, (૨) મૃષાવાદી નહીં હોવાથી અને (૩) તવારૂપ શ્રમણ અને માહણને વંદણ કરીને, નમસ્કાર કરીને, તેમને સત્કાર કરીને, તેમનું સન્માન કરીને, તેમને કલ્યાણરૂપ, મંગળરૂપ, દેવરૂપ અને જ્ઞાનરૂપ ગણીને તેમની વિધિસહિત સેવા કરવાથી, અને તેમને મનેશ, રીતિકારક અશન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાદ્યરૂપ આહાર વડરાવવાથી. એ જીવ શુભ દીર્ઘ આયુષ્ક રૂપે કર્મને બંધ કરે છે.
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०३.१०६ आरम्मादि करणस्य क्रियानारस्थ फलनिषणम् ५८७
टीका-'तिहिं ठाणे हि' इत्यादि मूत्रचतुष्टयं मुगमम् ।
नवरम्-कर्म-आयुष्कादि प्रकुर्वन्ति-वध्नतीत्यर्थः । प्राणान्-प्राणिनः अतिपातयिता-विनाशयिता इत्यर्थः । प्रगता असवः प्राणाः यस्मात्तत् प्रासुकम्अचित्तं, तन्निषेधाद् अमासुकं सचित्तमित्यर्थः, तेन एपणीयम्-उद्गमादिदोपरहितं तनिषेधाद् अनेपणीयम्-अकल्प्यमित्यर्थः, तेन प्रतिलम्भयिता-लाभवन्तं करोतीत्येवं शीलो भवति । हीलिता-जन्मकर्ममर्मोद्घाटनपूर्वकं निर्भर्सयिता, निन्दिता कुस्मितशब्दपूर्वकं दोपोद्घाटनेनानादरकर्ता, खिसिता-हस्तमुखादिविकार टीकार्थ-यहां कर्म शब्द से आयुष्कादि कर्म का ग्रहण हुआ है । जिस से प्राण प्रगत (नष्ट ) हो जाते हैं । यह प्रासुकका ही दूसरा नाम अचित्त है ।जो पदार्थ प्रास्लुक नहीं है, सचित्त है-वह अप्रासुक है। अमालुक होने से ही वह मुनिजलो के लिये एपणीय नहीं कहा गया है, एषणीय पदार्थ उद्मादि दोषों से रहित होता है और जो उद्गमादि दोषों से सहित होता है वह अनेषणीय होताहै अकल्पनीय होताहै ऐसे अमातुक अनेपणीय आहार से जो तथारूपधारी मुनिजन को और माहण को लाभयुक्त करनेवाला स्वभाववालो होता है, वह प्राणी अल्पायुष्क रूप से कर्म का बन्ध करता है, जन्म, कर्म, मर्म उद्घाटनपूर्वक जो निर्भमना करता है वह हीलना है, कुत्सित शब्द कहता हुआ जो दोपोद्घाटन से अनादर करता है वह निन्दना है, हस्त मुख आदिको विकृत बनाकर जो तिरस्कार करता है वह अवमन्ता है, गुरु आदि के
ટીકાઈ–અહીં “કમ પદના પ્રયોગ દ્વારા આયુષ્કાદિ કમને ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. જેમાંથી પ્રાણ પ્રગત (નષ્ટ) થઈ ગયા હોય છે એવી વસ્તુને પ્રાસુક કહે છે. પ્રાસુકનું જ બીજું નામ અચિત્ત છે. જે પદાર્થ પ્રાસુક નથી, સચિત્ત છે–તે પદાર્થને અપ્રાસુ કહે છે એવા અમાસુક પદાર્થો જ મુનિજનેને માટે અનેષણીય ગણાય છે. જે પદાર્થ ઉદ્ગમ આદિ દોથી રહિત હોય છે, તે પદાર્થને એષણીય કહે છે, પરંતુ જે પદાર્થ ઉધૂમ આદિ દોથી સહિત હોય છે, તે પદાર્થને અનેëણીય (અકથ્થ) કહે છે એ અપ્રાક અને અષણીય આહાર તથારૂપધારી શ્રમ અથવા માહણેને વહેરાવવાના સ્વભાવવાળે માણસ અલ્પાયુષ્ક રૂપે કમને બંધ કરે છે.
सम, भगन मनाघाटन ( 1) पूरे निरसन (ति२२४॥२) કરવામાં આવે છે તેનું નામ હીલના છે. કુત્સિત શબ્દને ઉચ્ચાર કરતાં કરતાં દેને પ્રકટ કરીને જે અનાદર કરવામાં આવે છે તેનું નામ નિન્દા છે. હાથ, સુખ આદિને વિકૃત કરીને જે તિરસ્કાર કરવામાં આવે છે તેનું નામ અવર
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थान सूत्रे
५८८
पूर्वकमवमन्ता गर्हिता- गुर्वादिसमक्षं दोपाविष्करणपूर्वकं तिरस्कर्त्ता, अवमानयिताधिकारादि- शब्दपूर्वकमपमान कर्त्ता | अमनोज्ञेन स्वरूपतोऽशोभनेन भोक्तुमश ado कदन्नादिना, अप्रीतिकारकेग अरुचिजनकेन विरसेन - रसवर्जितेन प्रतिलम्भकाजीवा (दायका) अशुभदीर्घायुष्कतया कर्म कुर्वन्तीति सम्बन्धः । वन्दिता वाचा स्तुतिकर्त्ता, नमस्थिता-कायेन नत्रीभूतः सत्कर्त्ता अयुत्थानादिनाऽऽदरकर्त्ता, समानयिता-वस्त्रभक्तादिदानेन मानदाता । कल्याणं- कल्यो- मोक्षः कर्मजनितसकलोपाधिरहितस्वाद, तम् आसमन्तात् नयति प्रापयति, अथवा कल्येन ज्ञानदर्शन- चारित्रसमक्ष दूसरों के दोषों को जो प्रकट करता है वह तिरस्कर्ता है, धिक्कार आदि शब्दोचारणपूर्वक जो अपमान करता है वह अवमानयिता है, अमनोज्ञ शब्द से ऐसा आहार यहां सूचित किया गया है जो अशोभन हो, खाने के योग्य न हो, ऐसे अरुचिजनक विरम आहार से जो उन्हें प्रतिलाभान्वित करता है, ऐसा जीव अशुभदीर्घ आयुष्करूप कर्मका बन्ध करता है । तथा वचन से स्तुति करनेवाला जीव वन्दिता कहा गया है । काय से नम्रीभूत होनेवाला जीव नमस्थिता कहा गया है, अभ्युत्थान आदि क्रियाओं द्वरा आदर करनेवाला जीव सत्कर्ता कहा गया है, वस्त्र और भोजन आदि देने द्वारा मान देनेवाला जीव सम्मानयिता कहा गया है, " कल्वं नयति इति कल्याणम् इस व्युत्पत्ति के अनुसार जो कर्मजनित सकल उपाधिरहित होने से मोक्ष की ओर जो अपने आपको और भव्य प्राणियों को ले जाता है वह कल्याण है ।
"
મન્તા (અપમાન કરનાર)છે. ગુરુ આદિની સમક્ષ અન્યના દેશને જે પ્રકટ કરવામાં આવે છે તેનું નામ તિરસ્કાર છે. ધિક્કાર આદિ શબ્દોચ્ચારણાપૂર્ણાંક જે અપમાન કરવામાં આવે છે. તેનું નામ અવમાનિયતા છે અમનેાજ્ઞ આહાર એટલે અશાભન આહાર અથવા ખાવાને ચાગ્ય ન હોય એવા આહાર અરુચિજનક આહાર એટલે વિરસ આહાર. જે જીવ સાધુજનાને આ પ્રકારના અમનાજ્ઞ અને અરુચિકર આહાર વહાવરાવે છે, તે જીવ અશુભ દીર્ઘ આયુષ્ક રૂ૫ ક્રમના અધ કરે છે. વચનથી સ્તુતિ કરનાર જીવને વન્દનકર્તા કહે છે. કાયાથી નમન કરનાર જીવને નમયિતા (નમન કરનારા ) કહે છે. અભ્યુત્થાન આદિ ક્રિયાએ દ્વારા આદર કરનાર જીવને સત્કર્તા ( સત્કાર કરનારા ) કહ્યો છે. વસ્ત્ર અને ભેાજન આદિ દ્વારા માન દેનાર જીવને સમાયિતા ( સન્માન કરનારા ) કહે છે " कल्यं नयति इति कल्याणम् આ વ્યુત્પત્તિ અનુસાર જે કર્માંજનિત સકળ ઉપાધિથી રહિત હાવાથી પેાતાને તથા અન્ય સભ્યજીવાને માક્ષની તરફ દોરી જાય છે, તે કલ્યાણુરૂપ છે,
""
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुंधांडीका स्था०३३ १०६ आरम्वादि करणस्य क्रियान्तरस्य फलनिरूपणम् ५८२ लक्षणेनाऽऽरोग्येण आणयति - जीवयति संसारम े हबालानलज्वालावलीढान् सूडान प्राणिनः प्रशमयतीति वा तं तथोक्तम्-मोक्षदायक भित्यर्थः, मङ्गल - मं-भवसम्बन्धि बन्धनं, निबन्धनं दुःखं वा गालयति - नाशयतीति तं तथोक्तम्, यद्वा-पचतेप्राप्यते स्वर्गो मोक्षो वाऽनेनेति मङ्गः - वर्मः तं लाति- गृह्णातीतिवा, तं तथोक्तं मत्रभयकमित्यर्थः दैवत - देवतेव दैवतं धर्मदेवमित्यर्थः, चैत्यम् - चितिः - सम्यज्ञानं तदेव चैत्यं - ज्ञानस्वरूयं सम्यग्ज्ञानवन्तमित्यर्थः पर्युपासिता - सविधिसे विद्या भवति । तथा - मनोज्ञेन प्रीतिकार केणाशनादिना प्रतिलम्मका जीवाः शुभदीर्घायुकता कर्म कुर्वन्तीति सम्बन्धः ॥ ०६ ॥
अथवा " कल्येन आणयति " इति कल्याणं इस व्युत्पत्ति के अनुसार जो संसार के प्रति मोहशाली हुए जीवों को मोहरूप अग्नि की ज्वाला से अत्यन्त दूग्ध हुए सूढ प्राणियों को शान्त करता है । उस ज्वालाकी वेदना से रहित करने का मार्ग बताता है अर्थात् मोक्षदायक उपदेश को जो उन्हें देता है - इस तरह से जो उन्हें सच्चे जीवन की ओर प्रेरित करता है - सच्चे जीवन से जानेकी जो उन्हें शिक्षा देता है वह कल्याण है । मङ्गल में जो " मं" है वह इस बातका बोधक है कि जो भबका बन्धु करानेवाला कर्म है उसे अथवा वह कर्म जो दुःख का कारण है उस दुःख को जो नष्ट करता है वह मङ्गल है । अथवा - " मङ्गयते प्राप्यते स्वर्गो मोक्षो वा अनेन इति मङ्गः " जिसके द्वारा स्वर्गं अथवा मोक्ष प्राप्त किया जाता है वह मङ्ग है ऐसा वह मङ्ग, धर्मरूप है इस मङ्गरूप धर्म को जो ग्रहण करता है वह मङ्गल है अर्थात् भवके भय का जो
अथवा - " कल्येन आणयति इति कल्याणं " मा व्युत्पत्ति अनुसार જે સ'સારના મેહમાં ડૂબેલા જીવાને-મેહરૂપી અગ્નિની જવાળાથી અત્યન્ત દુગ્ધ થયેલા મૂઢ જીવાને તે જ્વાલાની વેદનાથી રહિત થવાના માર્ગ મતાવે છે, એટલે કે જે તેમને મેાક્ષદાયક ઉપદેશ દે છે અને આ રીતે જે તેમને સાચું જીવન જીવવાની પ્રેરણા આપે છે–સાચુ જીવન જીવવાની જે તેમને શિક્ષા આપે છે, તે સાધુજનેને કલ્યાણુરૂપ કહેવામાં આવે છે. હવે મંગળ શબ્દના અર્થ સમજાવવામાં આવે છે-ભવના ખ ધ કરાવનાર ક્રને નાશ કરનારને અથવા તે કર્મ જે દુઃખનું કારણ છે તે દુઃખનેા નાશ કરનારને भंगणइय !डे छे. “ मयये प्राप्यते स्वर्गे मोक्षो वा अनेन इति मङ्ग. દ્વારા સ્વર્ગ અથવા મેાક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે તેને મહગ ’ એવું તે મળ ધરૂપ છે. આ મરૂપ ધર્મને જે ગ્રહણ કરે છે તે મગલ છે, એટલે કે ભવના ભયના જે ભજક છે તેને
" नेना
<
अडे छे.
મ"ગલ
કહે છે. ધર્માંદેવનું
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
५९०
स्थानाको प्राणातिपातादि निषेधश्च गुक्षिसद्भावे भवतीति गुप्तिप्ररूपणां तत्सम्बन्धा द्दण्ड प्ररूपणां चाह -
___ मूलम्--तओ गुत्तीओ पण्णताओ, तं जहा- सणगुत्ती वइगुत्ती कायगुत्ती । संजयमणुस्साणं तओ गुत्तीओ पण्णत्ताओ, तं जहामणगुत्ती वइगुत्ती कायगुत्ती। तो अगुत्तीओ पण्णताओतं जहामण अगुत्ती वइ अगुत्ती काय अगुत्ती । एवं नेरइयाणं जाव थाणियकुमाराणं, पंचिंदियतिरिक्ख जोणियाणं, असंजतमणुस्साणं, वाणमंतराणं, जोइसियाणं, वेमाणियाणं॥ तओ दंडा पण्णत्ता, तं जहा--मणदंडे वइदंडे कायदंडे । नेरइयाणं तओ दंडा पण्णत्ता, तं जहा--मणदंडे वइदंडे कायदंडे, विगलिंदियवज्जं जाब वेमाणियाणं ॥ सू० ७॥ छाया-तिस्रो गुप्तयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-मनोगुप्तिः, वाग्गुप्तिः, कायगुप्तिः । संयतममनुष्याणां तिस्रो गुप्तयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-मनोगुप्तिः, वाग्गुप्ति कायगुप्तिः । तिस्रो° ऽगुप्त यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-मनोऽगुप्तिः वागगुप्तिः, कायागुप्तिः । एवं नैरयिकाणां यावत्स्तनित कुमाराणां, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानाम् , असंयतमनुष्याणां, वानव्यन्तराणां, ज्यतिष्काणां, वैमानिकानाम् । त्रयोदण्डाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-मनोदण्डः, वाग्दण्डः, कायदण्डः । नैरयिकाणां त्रयो दण्डाः प्रज्ञप्ता', तद्यथा-मनोदण्डः, चाग्दण्डः, कायदण्डः । विकलेन्द्रियवर्ज यावद् वैमानिकानाम् । सू० ७॥ भंजक है वह मङ्गल हैं धर्मदेव का नाम दैवत हैं, “चैत्य" यह पद "चिती संज्ञाने" धातु से बना हैं इसका अर्थ सम्मक् ज्ञान से जो युक्त होता है यह है ।। सू०६ ॥
प्राणातिपात आदिका निषेध गुप्तिके सद्भावमें होता है, इस कारण अब सूत्रकार गुप्तिकी प्ररूपणा और उसके सम्बन्ध से दण्डकी प्ररूपणा करते हैं-' तओ शुत्तीओ पण्णताओ' इत्यादि। नाम हैवत छ. “ चैत्य " यैत्य ५६ “ चिती संज्ञाने" धातुमाधी मन्युं छे. જે સમ્યક જ્ઞાનથી યુક્ત હોય છે તેને જ રીત્યરૂપ માનવામાં આવે છે. સૂ. ૬
ગુણિના સદૂભાવમાં જ પ્રાણાતિપાત આદિને નિષેધ સંભવી શકે છે. તે કારણે હવે સૂત્રકાર ગુપ્તિની પ્રરૂપણ કરે છે અને ત્યારબાદ તેનાથી વિપशत मेवानी ३५ ४२ छ-" तओ गुत्तीओ पण्णत्ताओ" त्याल
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्थान ३०१०६ आरम्भादि करणस्य क्रियान्तरस्य फलनिरूपणम् ५२१
टीका -' तो गुत्तीओ ' इत्यादि सुगम, नवरं - गोपनं गुप्तिः आगन्तुक - पापकचवर निरोधः, अशुभयोगनिरोधो वा मनोवाक्कायानां कुशलत्वेन प्रवर्त्तनमकुशलत्वेन च निवर्त्तनमिति भावः । एतास्तिस्रोगुप्तयः केपां भवन्तीत्याह
टीकार्थ- गुप्तियां तीन कही गई हैं। मनोगुप्ति, वचनगुप्ति, और कायगुप्ति, संयत मनुष्यों के ये तीनों गुप्तियां होती हैं। अनुशियां भी तीन कही गई हैं । एक मनो अगुप्ति, दूसरी वचन अगुप्ति और तीसरी काय अगुप्ति, नैरयिक से लेकर यावत् स्तनित कुमार तक तथा पंचेन्द्रिय तिर्यञ्च, असंयत मनुष्य, वानव्यन्तर, ज्योतिषिक और वैमानिक इन सब के ये तीन अगुप्सियां होती हैं।
दण्ड तीन कहे गये हैं, एक मनोदण्ड, दुसरा वचोदण्ड और तीसरा कायदण्ड, नैरयिकों के तीन दण्ड कहे गये हैं । मनदण्ड, वचन दण्ड, और कायदण्ड, इसी तरह का कथन विकलेन्द्रियों को छोडकर यावत् वैमानिकों तक जानना चाहिये । गोपन का नाम गुप्ति है अर्थात् आगन्तुक पापरूप कचवर ( कचरा ) का निरोध करना इसका नाम गुप्ति है । या कुशल मन वचन और काय का प्रवर्तन करना और अक्कुशलता की ओर से उन्हें हटाना इसका नाम गुप्ति है । तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि सन, वचन काय की क्रिया तथा योग का सभी तरहसे निग्रह करना गुप्ति नहीं है, किन्तु प्रशस्त निग्रह ही गुप्ति है, प्रदास्त
टोमर्थ-गुप्सियो त्रषु प्रहारती ही छे - ( 1 ) मनोगुप्ति, वयनगुप्ति भने (3) કાયગુપ્તિ. સયત મનુષ્યેામાં આ ત્રણે ગુણિયાના સદ્ભાવ હાય છે અત્રુપ્તિના पशु त्रायु अअर - (1) भनः शुसि (२) वयन सगुप्ति रहने ( 3 ) छाय અનુપ્તિ. નારકાથી લઇને સ્તનિતકુમારા પન્તના જીવામાં, પંચેન્દ્રિય તિયચામાં અસયત મનુષ્યામાં, વાનન્યન્તરામાં, જ્યાતિષ્ઠ દેવામાં અને વૈમાનિક દેવેમાં આ ત્રણ અશુક્રિયાના સદ્ભાવ હોય છે.
इंडेना शुत्र अक्षर उद्या - ( १ ) मनोहर, (२) क्योउ (वाह ंड) અને (૩) કાયદૃઢં. નારકામાં આ ત્રણે દડનેા સદ્ભાવ કહ્યો છે. વિકલેન્દ્રિયા સિવાયના બાકીના વૈમાનિક પર્યન્તના સમસ્ત જીવેામાં પશુ ત્રણે દંડને સદ્ગુ ભાવ હોય છે. ગેાપનનું નામ ગુપ્તિ છે એટલે કે આગન્તુક પાપરૂપ કચરાને નિરાય કરવા તેનું નામ ગુપ્તિ છે. અથવા અશુસ ચાગના નિધ કરવા તેનું નામ ગુપ્તિ છે. અથવા કુશલ મન, વચન, કાયનું પ્રવČન કરવું અને અકુશલતાથી તેમને દૂર રાખવા તેનુ નામ ગુપ્તિ છે, આ કથનનું તાત્પય એ છે કે મન, વચન અને કાયાની ક્રિયા તથા ચૈાગના સંપૂર્ણ પણે નિરધ ( નિગ્રહ ) કરવા તેનુ નામ ગુપ્તિ નથી, પશુ પ્રશરત નિગ્રહનું નામ જ ગુપ્તિ છે.
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________
थTare
4
संजयमाणं ' इत्यादि, एताश्चतुर्विंशतिदण्डके चिन्त्यमानाः संयतमनुव्याणां संपतानां विरतिमतां मनुष्याणां भवन्ति नान्येषां नानि नारकादीनामिति । उक्ता गुप्तयः, अथतद्विपर्ययभूता अगृती राह - ' तओभगुत्तीओ ' इत्यादि सुगमं, नवरं विशेषत एतेषां चतुर्विंशति दण्डकेऽविदेशमाह-' एवं ' इत्यादि, एव - सामान्य सूत्रवन्नारकादीनां मृत्रोक्तानां वैमानिकपर्यन्तानां तिस्रोऽगुप्तयो बाच्याः केन्द्रियविकलेन्द्रिया नोक्ताः तेषां वाङ्मनसयोर्यथायोगमसम्भवात् । संयतमनुष्या अपि न गृहीताः गुप्तिमच्चात्तेपामिति । अगुप्तयथ स्वपरेषां दण्ड
५९२
-
निग्रहका अर्थ है सोच समझकर तथा श्रद्धापूर्वक स्वीकार किया गया अर्थात् बुद्धि और श्रद्वापूर्वक, मन, वचन और काय को उन्मार्ग से रोकना और सन्मार्ग में लगाना ये तीन गुप्तियाँ किनके होती हैं ? यही " संजयसपुराण " इत्यादि सूत्रद्वारा समझाया गया है । जो संग्रमी हैं विरति से युक्त हैं ऐसे मनुष्यों के ही ये तीन गुप्तियां होती हैं । अविरतिलों के तथा नारकादिकों के नहीं होती हैं, इन गुप्तियों की विपक्षभूत जो अगुप्तियां हैं वे भी तीन ही प्रकार की होती हैं, ये तीन अनुप्तियां नारकसे लेकर वैमानिक तक के जीवों में होती हैं, क्यों कि यहां विरति होने का अभाव हैं इस कथन में एकेन्द्रिय और विकलेन्द्रियों को ग्रहण नहीं किया गया है क्योंकि एकेन्द्रिय जीवों के मन और वचन नहीं होते हैं तथा विकलेन्द्रियों के मन नहीं होता है । जीव को दण्ड उसका अपराधी बनना पडे इसका नाम दण्ड
પ્રશસ્ત નિગ્રહના અર્થ આ પ્રમાણે છે–વિચાર, સમજણુ અને શ્રદ્ધાપૂર્વક મન, વચન અને કાયને ઉન્માગે ( અવળે માર્ગે ) જતાં રોકવા અને સન્માર્ગે વાળવા તેનું નામ જ પ્રશસ્ત નિગ્રહ છે. “ संजयमणुस्साणं " त्याहि સૂત્રમાં એ પ્રકટ કરવામાં આવ્યુ છે કે એ ત્રણ ગુતિયાને સદ્ભાવ સંયમી ( વિરતિયુક્ત ) મનુષ્યેામાં જ હાય છે, અવિરતિયુક્ત મનુષ્યેામાં તથા નારકાદિકામાં તેના સદ્ભાવ હાતા નથી. આ શુચેિની વિપક્ષભૂત અનુસિયે પણ ત્રણ પ્રકારની જ કહી છે. નારકેાથી લઈને વૈમાનિક પર્યન્તના જીવે.માં આ ત્રણે અણુસિયાને સદ્ભાવ હેાય છે, કારણ કે તે જીવામાં વિરતિ સભવી શકતી નથી, પરન્તુ આ કથન એકેન્દ્રિય અને વિકલેન્દ્રિય જીવાને લાગુ પડતું નથી, કારણ કે એકેન્દ્રિય જીવેામાં મન અને વચનને અભાવ હૈાય છે તથા વિકલેન્દ્રિયામા મનના અભાવ હાય છે જેને કારણે જીવને અપરાધી બનવું પડે છે, તેના ત્રણ પ્રકાર ઉપર બતાવવામાં આવ્યા છે. એકેન્દ્રિય અને વિક
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ३ उ० १ ० ८ गर्दा-प्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम् ५९३ नानि भवन्तीति दण्डनिरूपयति-' तो दंडा' इत्यादि सुगम, नवरं मनसा स्वपरेपो दण्डनं मनोदण्डः । यद्वा-दण्डयतेऽनेनेति दण्डा, मन एव दण्डो मनोदण्ड इति । एवमितावपि । चतुर्षि शति दण्ड के यु नारकादारभ्य विकलेन्द्रियत्र
मिति एकद्वित्रिचारिन्द्रियान् वयित्वेत्यर्थः । वैमानिकपर्यन्तानां त्रयोदण्डा. वांच्याः । विकलेन्द्रियाणां हि दण्डअयं न संभवति, तेषां वाङ्मनसोयथायोगम भावादिति ।। सू०७॥ ____दण्डश्च गर्हणीयो भवतीति गहीं, तत्सम्बन्धात् प्रत्याख्यानं च सूत्रचतुष्टयेनाह -
मूल-तिविहा गरिहा पणत्ता, तं जहा सणसा वेगे गरिह इ, वयसा वेगे गरिहइ, कायना बेगे गरिहइ, पात्राणं कम्माणं अकरणयाए ॥१॥ अहवा गरिहा तिविहा पण्णता, तं जहादीहं पेगे अद्धं गरिहइ, रहस्सं पेगे अझं गरिहइ, कायं पेगे पडिलाहरइ, पावाणं कम्माणं अकरणयाए।।तिविहे पच्चक्खाणे पण्णत्ते, तं जहा मणसा वेगे पञ्चक्खाइ, वयसा बेगे पञ्चक्खाइ, कायसा वेगे पञ्चस्लाइ ११॥ एवं जहा गरहा तहा पचखाणे वि दो आलावगा भाणियवा सू० ८ ॥ है ये दण्ड भी तीन होते हैं। ये भी एकेन्द्रिय और विकलेन्द्रियों को छोड कर नैरयिकसे चैमानिक तक के जीवों में तीन ही होते हैं। एकेन्द्रियमें एक और विकलेन्द्रियों में दो दण्ड होते हैं, तील नहीं होते हैं, इसलिये यहां इनका परिहार किया गया है । मू०७ ।।
दण्ड गहणीय होता है सो इसी अभिप्राय से मूत्रकार अब नहीं और इसके सम्बन्ध से प्रत्याख्यान को कथन सूत्र चतुष्टय से करता हैं -'तिविहा गरिहा पण्णता इत्यादि । સેન્દ્રિય સિવાયના બધા જ મા-નારકથી વૈમાનિક પર્યન્તના જીવનમાં ત્રણે પ્રકારના દંડનો સદુભાવ હેય છે એકેન્દ્રિમાં માત્ર કાયદડ અને વિકલે ન્દ્રિમાં વાગદંડ અને કાયદંડને સદ્દભાવ હોય છે. તે જમા ત્રણે દંડને સદ્દભાવ સંભવી શકતો નથી, તે કારણે તે જીવોને ઉપર્યુક્ત કથન લાગુ પડતું નથી. સૂ. ૭
દડ ગહણીય હોય છે આ સંબધને અનુલક્ષીને સૂત્રકાર હવે નહીં , અને પ્રત્યાખ્યાનની પ્રરૂપણ કરવા નિમિત્તે નીચેનાં ચાર સૂત્રે કહે છે – ___ था ७५
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२४
म्यानाशस्त्र ___ छाया-त्रिविधा गर्दा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-मनमा को गर्हते, वचमा वैको गर्हते कायेन वैको गहते, पापानां कर्मणामकरणनया ॥१॥ अथवा गर्दा त्रिविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-दीर्घामप्येकोऽद्धां गई ते, हस्यामप्येकोऽद्धां गर्हते, कायमप्येकः पतिसंहरति पापानां कर्मणागकरणतया । २ । त्रिविधं प्रन्याख्यानं प्राप्तं, तद्यथामनसा बैकः प्रत्याख्याति, वचसा वैकः प्रत्याख्याति, कायेन वैकः प्रत्याख्याति । एव यथा गर्दा तथा प्रत्याख्यानेऽपि द्वावालापको भणितव्यौ ।। ० ८ ॥
टीका-'तिविहा गरिहा' इत्यादि, गर्दीमत्रद्वयं मृगमम् । ___ नवर-गहते-जुगुप्सते दण्डं स्वकीयं परकीयमात्मानं या। कथमित्याहपापानां कर्मणामकरणतया हेतुभूतया हिंसादिवर्जनेनेत्यर्थः, कायगीं हि पापकर्माऽप्रत्त्यैव भवतीति भावः १। अथवा-प्रकारान्तरेणापि गर्दा त्रिविधा भवति, तथाहि-दीहंपेगे' इत्यादि, एका-कश्चित् दीर्घामप्या -दीय कालं यावद्गर्हते । एवमेकः कश्रिद् हुस्वं कालं यावद् गई ते । एकः कश्चित् कायमपि
टीकार्थ-गहतीन प्रकारकी कही गई है । जैसे कोई एक मनले गर्दा करता है कोई एक वचन से नहीं करता है । कोई एक काय से गर्दा करता है, गहीं किनकी करता है । इसके लिये कहा गया है कि-"पावाणं कम्माण अकरणयाए" कृत पापकर्मों की अकरण रूपसे गर्दा करता है अर्थात् जो पापवर्म मेरे द्वारा पहिले किये गये हैं अर मैं उन पापको को नहीं करूँगा । इस प्रकार के उनके प्रति आत्मग्लानि करता हुआ भविष्य में उनके न करने के लिये अपने आपको तैयार करता है यही गर्दी है, कोई मन से हुए पापकर्मो पर १, कोई वचन से हरा पापकर्मों पर २,
"तिविहा गरिहा पण्णता "त्याह
टी-पत्र प्रा२नी ही है-(१) ४४७१ भनथी गई४२ छ, (२) કેઈક જીવ વચનથી ગહ કરે છે અને (૩) કોઈ જીવ કાયાથી ગહ કરે છે. તે જીવ શેની ગહ કરે છે?
मा प्रश्न उत्त२ ३२ मे उपाभा मायुं छे -" पावाणं कम्माणं अकरणयाए" ते १ त ५.५४मनी २५४२६५३५ ग ४२ थे. मेट પિતાના દ્વારા જે પાપકર્મોનું સેવન થઈ ગયું છે, તે પાપકર્મોનું ભવિષ્યમાં પિતે સેવન નહીં કરે એ નિશ્ચય કરે છે અને થઈ ગયેલાં પાપકર્મોને માટે તેને આત્મા ગ્લાની અનુભવે છે તથા ભવિષ્યમાં એવું ન કરવાને માટે પિતાને તૈયાર કરે છે. આ પ્રમાણે કરવું તેનું નામ જ ગહ છે. (૧) કોઈ મનથી થયેલા પાપકર્મો પર ઘણા પ્રકટ કરે છે, (૨) કોઈ વચનથી થયેલાં પાપકર્મો
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९६
सुधा टीका स्था० ३ ३० १ ० ८ गर्दा प्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम् स्त्रशरीरमपि पापानां कर्मेगामकरणतया पापान्निवर्तनार्थमित्यर्थः संदरति निरुणद्धि कायेन पापप्रति न करोतीति भावः । गऽतीते दण्डे भवति । भविष्यति तु प्रत्याख्यानमिति प्रत्याख्यानं सूत्रद्वयेनाह - ' तिविहे ' इत्यादि सुगमं, नवरम्' एवं ' इत्यादि, एवं - पूर्वोक्तप्रकारेण यथा ' गरिहा ' इति गर्हायां तथा प्रत्याऔर कोई कायसे हुए पापकर्मों पर घृणा प्रकट करता है और आगे अब ऐसा नहीं करूंगा इस प्रकार से कहता है यही गह है । " गरिहा तिविहा पण्णत्ता अथवा गर्दा तीन प्रकारकी कही गई है जैसे कोई एक दीर्घकाल तक गर्दा करता है१, कोई एक थोडे काल तक ग करता है २, और कोई एक पापकर्म से अपने आपको हटाने के लिये शरीर से पापप्रवृत्ति नहीं करता है ।
अहवा
39
प्रत्याख्यान तीन प्रकार का कहा गया है- कोई एक मनसे प्रत्यापान करता है, कोई एक वचन से प्रत्याख्यान करता है, कोई एक काय से प्रत्याख्यान करता है, इस तरह गर्दा के सम्बन्ध में जैसे दो आलापक कहे गये हैं वैसे ही वे दो आलापक प्रत्याख्यान के सम्बन्धमें भी कहना चाहिये ।
गर्दा नाम जुगुप्सा का है, अपने द्वारों कृत पाप के प्रति अथवा पर के द्वारा कृत पाप के प्रति या अपनी आत्मा के प्रति जो जुगुप्सा करता है यह सब ग में आता है । पाप कर्मों को अब मैं नहीं करूंगा, इस
પ્રત્યે ધૃણા પ્રકટ કરે છે અને (૩) કૈાઈ કાયાથી થયેલાં પાપકર્મો પ્રત્યે ધૃણા પ્રકટ કરે છે, અને ભવિષ્યમાં એવું નહીં કરૂ તેમ કહે છે, તેનું નામ જ ગાઁ छे. " अवा गरिहा तिविहा पण्णत्ता " अथवा गना नीचे प्रमाणे त्रा પ્રકાર પણ કહ્યા છે—(૧) કાઈક જીવ દીર્ઘકાળ સુધી ગાઁ કરે છે, (૨) કાઇ જીવ અલ્પકાળ સુધી ગાઁ કરે છે અને (૩) કોઈ જીવ પાપકમથી પેાતાની જાતને દૂર રાખવા માટે શરીરથી પાપપ્રવૃત્તિ કરતા નથી.
પ્રત્યાખ્યાનના પણ ત્રણ પ્રકાર કહ્યા છે–(૧) કૈાઈ જીવ મનથી પ્રત્યા મ્યાન કરે છે, (૨) કેાઇ જીવ વચનથી પ્રત્યાખ્યાન કરે છે અને (૩) કોઇ જીવ કાયાથીપ્રત્યાખ્યાન કરે છે. ગર્હાના વિષયમાં જેવા એ આલાપક કહેવામાં આવ્યા છે, એવાં જ એ આલાપક પ્રત્યાખ્યાનના વિષયમાં પણ સમજવા જોઈએ,
ગર્હ એટલે જુગુપ્સા ( ઘણા ) પેાતાના દ્વારા અથવા અન્ય દ્વારા કરાયેલા પાપકર્માં પ્રત્યે અથવા જે જુગુપ્સાની દૃષ્ટિથી જોવામાં આવે છે તેનું નામ
જ
કરાયેલાં પાપકમાં પ્રત્યે પેાતાના આત્માની પ્રત્યે ગાઁ છે, “ પાકમાં
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२६
संधानाङ्गो ख्यानेऽपि-प्रत्याख्यानसूत्रेऽपि द्वावालापको वाक्यरचनारूपो भणितव्यो-वाच्यौ, विशेपस्त्वयम् गरिहद' इत्यस्य स्थाने 'पच्चक्खाइ ' इति वक्तव्यम् । प्रत्याख्याति पापान्निवत इत्यर्थः ।। ० ८ ।।
पापकर्मपत्याख्यातारश्च पाोपकारिणो भवन्तीति वृक्षप्टान्तेन तेपी पुरुपाणां प्ररूपणाय नव सूत्रीमाड्
मूलए-तो रुक्खा पण्णता, तं जहा- पत्तोवए फोवर फलो. वए। एकाक्षेत्र तो पुरिसजाया पगमत्ता, तंजहा-पत्तोवगलखसमाणा पुप्फोवगरुक्खसमाणा फलोबगरखसमाणा २ । तओ पुरिसजाया पण्णता तं जहा-नामपुरिसे ठपणपुरिसे दयपुरिसे ३। तो पुरिलजाया पण्णत्ता, तं जहा-नाणपुरिसे दसणपुरिने चरिन्तपुरि ४ । तओ पुरिमजाय पण् गत्ता, तं जहा- वेदपुरिले प्रकार के निश्चय से जो हिंसादिक का त्याग कर देता है वही कृतदण्ड के प्रति जुगुमा करना कहा है । पापकर्म में काय ले प्रवृत्ति नहीं करना यह काघ यहीं है। इस तरह यह कार नहीं पापकर्म में अप्रवृत्ति करने से ही होती है। इसी प्रकार से बचनगी और मनोगी के सम्बन्ध में भी कथन जानना चाहिये । नाहीं अतीतदण्ड-पाप में होती है और प्रत्याख्यान आगे होनेवाले दण्ड-पाप पर होता है। गर्दा के दो आला. पकों के अनुसार प्रत्याख्यान के सम्बन्ध में भी दो आलोपक कहना चाहिये ऐसा जो कहा गया है तो प्रत्याख्यान के आलाएक में “पञ्चक्खाइ" ऐली क्रियापद का प्रयोग " गरिहह" इस क्रियापद के स्थान मे करना चाहिये, पाप से अपनी आत्मा को हटा लेना इस का नाम प्रत्याख्यान है ।। सू०८ ॥ હવે હું નહીં કરું,” આ પ્રકારના નિશ્ચયપૂર્વક જે હિંસાદિકનો ત્યાગ કરવામાં આવે છે તેનું નામ જ કૃદંડ પ્રત્યે જુગુપ્સા કરી કહેવાય છે પાપકર્મોનું કાયાથી સેવન ન કરવું તેનું નામ કાયગર્લો છે, આ રીતે પાપકર્મોમાં અપ્રવૃત્તિ રહેવાથી જ કાયગહ થાય છે. એ જ પ્રમાણે વચનગઠું અને મને ગર્લો વિષે પણ કથન સમજવું. અતીત દંડ (પાપકર્મ) ની ગર્તા કરાય છે અને ભવિધ્યમાં થનારા દંડ (પાપકર્મ) ના પ્રત્યાખ્યાન થાય છે. ગોંના બે આલાપક જેવા જ બે આલાપક પ્રત્યાખ્યાન વિષે પણ કહેવાતું જે આગળ સૂચન કરपामा माथ्यु छ, त सूयन अनुसार मादाय? मनावती १मत “गरिहइ" माठियापहने महसे " पच्चक्खाइ” मायापहन प्रयास ४२ मे. પિતાના આત્માને પાપથી દૂર રાખવે તેનું નામ પ્રત્યાખ્યાન છે. તે સૂ. ૮
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ३ उ० १ सू० ९ वृक्षप्टेन्तेन पुरुषप्ररूपणम् ५९७ चिंधपुरिसे अभिलावपुरिसे ५। तिविहा पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा--उत्तमपुरिसा मज्झिमपुरिसा जहन्नपुरिसा ६ । उत्तमपुरिसा तिविहा पण्णता, तं जहा--धम्मपुरिसा भोगपुरिता कम्मपुरिसा । धस्मपुरिसा अरिहंता, भोगपुरिसा चकाट्टी, कम्म पुरिसा वासुदेवा ७ । मज्झिमपुरिसा तिविहा पण्णत्ता, तं जहा उग्गा भोगा रायन्नाट । जहन्नपुरिसा तिविहा पण्णता, तं जहा--दाला सयगा भाइल्लगा ९ ॥ सू० ९ ॥ ___छाया-त्रयो वृक्षाः प्रक्षप्ताः तद्यथा-पत्रोपगः, १ पुष्पोपगः २ फलोपगः, एवमेव त्रीणि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-पत्रोपगक्षसमाना', २। पुष्पोपगरक्ष समानाः फलोपगवृक्षसमानाः, त्रीणि पुरुषजातानि प्रज्ञाप्तानि तद्यथा नामपुरुषः स्थापनापुरुषः, द्रव्यपुरुषः, ३। श्रीगि पुरुषजातानि पक्षप्तानि, तद्यथा-ज्ञानपुरुषः, दर्शनपुरुपः, चारित्रपुरुषः ४। त्रीणि पुरुपजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-वेदपुरुषः, चिह्नपुरुषः, अभिलापपुरुषः ५। त्रिविधानि पुरुषजातानि, प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-उत्तम पुरुषाः, मध्यमपुरुषाः, जघन्य पुरुषाः ६। उत्तमपुरुषास्त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथाधर्मपुरुषाः, भोगपुरुषाः, कर्मपुरुपाः । धर्मपुरुपाः अर्हन्तः, मोगपुरुपाश्चक्रवर्तिनः, कर्मपुरुषा वासुदेवाः ७। मव्यमपुरुषास्त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा उग्राः, भोगाः, राजन्याः८ जघन्यपुरुषास्त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः, तयथा दासा, भृतकाः, भागिकाः९।।सू०९।
टोका-'तोरुक्खा ' इत्यादि । त्रयो वृक्षाः प्रज्ञप्ताः, ते यथापत्रोपगः, पुष्पोपगः, फलोपगः । तत्र पत्राणि-उपगच्छति-प्राप्नोतीति पत्रोपगः
पापकर्म का प्रत्याख्यान करनेवाले जीव परोपकारी होते हैं। इस बात की प्ररूपणा अब सूत्रकार वृक्ष के दृष्टान्तद्वारा नौ सूत्रों से करते हैं-" तओ रुक्खा पण्णत्ता' इत्यादि ।
टीकार्थ-वृक्ष तीन प्रकार के कहे गये हैं-एक पत्रोपग-पत्रबहुल, दूसरे पुष्पोपग-पुष्पबहुल और तीसरे फलोपग-फलबहुल, इसी तरह पुरुष
પાપકર્મના પ્રત્યાખ્યાન કરનારે જીવ પરોપકારી હોય છે. આ વાતની પ્રરૂપણા સૂત્રકાર વૃક્ષના દૃષ્ટાંત દ્વારા નવ સૂત્રની મદદથી કરે છે–
" तओ रुक्खा पण्णत्ता " त्याટીકાઈ–વૃક્ષે ત્રણ પ્રકારનાં કહ્યાં છે-(૧) પપગ (પાનની વિપુલતા સપન્ન) (२) पुण्या५५ (०पानी विyaता सपन्न ) मन (3) ५५५ (जानी
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९८
स्थानाम प्रकार भी तीन कहे गये हैं-एक पत्रोपग वृक्षसमान, दुसरे पुष्पोपग वृक्षसमान, तीसरे फलोपग वृक्षसमान इस प्रकार से भी पुरुप तीन प्रकार के कहे गये हैं जैसे नामपुरुष, स्थापना पुरुप और द्रव्यपुरुष । ____ इस प्रकारसे भी पुरुष तीन प्रकार के कहे गये हैं-जैसे ज्ञानपुरुप, दर्शनपुरुप और चारित्रपुरुष ।
इस प्रकार से भी तीन पुरुष कहे गये हैं-जैसे-वेदपुरुष, चिहपुरुप ओर अभिलापपुरुष ।
इस प्रकार से भी पुरुष तीन प्रकार के कहे गये हैं, उत्तमपुरुप, मध्यमपुरुष और जघन्यपुरुष, इनमें उत्तमपुरुष तीन प्रकार के कहे गये हैं-जैसे-धर्मपुरुप भोगपुरुप और कर्म पुरुष । अर्हन्त धर्मपुरुष हैं, चक्रवर्ती भोग पुरुष हैं । तथा वासुदेव कर्मपुरुष हैं, मध्यमपुरुष भी तीन प्रकारके हैं । जैसे-उग्रपुरुष, भोगपुरुप और राजन्य पुरुष ।
जघन्यपुरुष भी तीन प्रकार के हैं-दास, भृतक और भागिक, वृक्षों के तीन प्रकारों में जो वृक्षपत्रों को प्राप्त किये हुए होते हैं वे पत्रोपग वृक्ष हैं अर्थात् पत्र जिनमें अधिक होते हैं ऐसे वृक्षपत्रोपग वृक्ष हैं। વિપુલતાવાળા) એ જ પ્રમાણે માણસના પણ ત્રણ પ્રકાર છે-(૧) પપગ વૃક્ષ સમાન માણસે, (૨) પુપિપગ વૃક્ષ સમાન માણસ અને (૩) પગ વૃક્ષ સમાન માણસે પુરુષના નીચે પ્રમાણે પણ ત્રણ પ્રકાર કહ્યા છે-(૧) नाम पुरुष, (२) स्थापना पुरुष मने (3) द्रव्य पुरुष.
પુરુષના નીચે પ્રમાણે પણ ત્રણ પ્રકાર કહ્યા છે-(૧) જ્ઞાની પુરુષ, (૨) शन पुरुष मन (3) या पुरु५.
પુરુષના નીચે પ્રમાણે ત્રણ પ્રકાર પણ કહ્યા છે.(૧) વેદ પુરુષ, (૨) ચિત્ પુરુષ અને (૩) અભિલાષ પુરુષ
આ પ્રમાણે બીજા ત્રણ પ્રકાર પણ કહ્યા છે-(૧) ઉત્તમ પુરુષ, (૨) (૨) મધ્યમ પુરુષ અને (૩) જઘન્ય પુરુષ તેમાં ઉત્તમ પુરુષના પણ ત્રણ પ્રકાર छ-(१) म पुरुष, (२) मा पुरुष भने (3) भ पुरु५. महत धर्म પુરુષ છે, ચક્રવર્તી ભેગ પુરુષ છે અને વાસુદેવ કર્મ પુરુષ છે. મધ્યપ પુરુપતા પણ ત્રણ પ્રકાર કહ્યા છે-(૧) ઉગ્ર પુરુષ, (૨) ભેગ પુરુષ અને રાજન્ય धुरुष. १५न्य पुरुषना पत्र १२ छ-(३) हास, (२) 813 (3) मा1ि.
વૃક્ષના ત્રણ પ્રકારની સ્પષ્ટતા-જે વૃક્ષ અધિક પત્રથી યુક્ત હોય છે, તે વૃક્ષને પપગ વૃક્ષ કહે છે. અધિક ફૂલેથી યુક્ત વૃક્ષને પુષ્પપગ વૃક્ષ
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ३ उ०१ सू० ९ वृक्षदृष्टान्तेन पुरुषप्ररूपणम् पत्रबहुलः । एवं पुष्पोपगः-पुष्पबहुलः १ फलोपगः-फलबहुलः, । दान्तिक योजनामाह-'एवामेव' इत्यादि, एवमेव अनेनैव पत्रोपगादिक्षदृष्टान्तेन त्रीणि पुरुषजातानि पुरुषपकाराः पुरुषविशेषाः प्रज्ञप्तानि, तत्र-पत्र पुष्पफलबहुला वृक्षा अर्थिषु सामान्यविशिष्ट-विशिष्टतरो-पकारकारिणो भवन्ति । तथाहि-पत्रबहुलावृक्षाश्छायादानेन, पुष्पवहुलाः-सुरभिगन्धदानेन, फलबहुलाः-फलप्रदानेनोपकुवन्त्यर्थिजनान् । एवं लोकोत्तरपुरुषा अपि शिप्यजनान् पत्रस्थानीयसूत्रदानेन, पुष्पस्थानीयार्थदानेन, फलस्थानीयोभयदानेनोपकुर्वन्तीति । एवं यथायोगमन्यवस्तुदानादिनाऽपि लोकोत्तरपुरुषा उपकारकारिणो भवन्तीति २। अथ पुरुषमइसी प्रकारसे जिनमें पुष्पों की बहुलता होती है वे पुष्पोपगवृक्ष हैं।
और जिनमें फल अधिक होते हैं वे फलोपगवृक्ष हैं। ये दृष्टान्तरूप में यहां प्रयुक्त किये गये हैं । अब दान्ति को इन के साथ घटित करतेहुए सूत्रकार कहते हैं-कि इसी तरह से पुरुषप्रकार -पुरुषविशेष भी तीन होते हैं-एक वे जो शिष्यजनों को पत्र स्शनीय सूत्रदान से उनका उपकार करते हैं। दूसरे वे जो पुष्पस्थानीय अर्थदानसे उनका उपकार करते हैं। तीसरे वे जो फलस्थानीय उभयदान ले सत्र और अर्थ दोनों के दानसे उनका उपकार करते हैं । पत्र पुष्प और फल इनसे बहुल जो वृक्ष होते हैं वे अधिजनों को सामान्य रूपसे विशिष्ट रूप से और विशिष्टतररूप ले उपकारी होते हैं । इसी तरह से लोकोत्तर पुरुष भी शिष्य जनों के पूर्वक्तिरूप से उपकारी होते हैं। इस तरह से अन्य वस्तु प्रदानादिद्वारा भी लोकोत्तर पुरुष जनता के उपकारी होते हैं ऐसा जानना चाहिये २। કહે છે અને અધિક ફળેથી સંપન્ન વૃક્ષને ફલેપ વૃક્ષ કહે છે હવે પુરુ
ના જે પત્રે પગ વૃક્ષ સમાન આદિ ત્રણ પ્રકારે ઉપર બતાવવામાં આવ્યા છે. તેની સ્પષ્ટતા કરવામાં આવે છે--પિતાના શિષ્યાને પત્રસ્થાનીય સૂત્રદાન દ્વારા જે ઉપકૃત કરે છે એવા પુરુષને પત્રપગવૃક્ષ જેવાં કહ્યા છે પિતાના શિષ્યને પુષ્પસ્થાનીય અર્થદાન દ્વારા ઉપકૃત કરનારા પુરુષને પુપપગ વૃક્ષ સમાન કહ્યા છે. ફલસ્થાનીય ઉભયદાનથી–સૂત્ર અને અર્થના દાનથી શિષ્યને ઉપકાર કરનાર ગુરુજનેને ફલેપગ વૃક્ષ સમાન કહ્યા છે.
જેમ પાન, ફૂલ અને ફળેથી સંપન્ન વૃક્ષે અર્થિજનેને સામાન્ય રૂપે, વિશિષ્ટ રૂપે અને વિશિષ્ટતર રૂપે ઉપકારક હોય છે, એ જ પ્રમાણે અન્ય વસ્તુના પ્રદાન આદિ દ્વારા લેકેત્તર પુએ પણ જનતાને માટે ઉપકારી થઈ ५ छ, सम सभा.
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________
६००
स्थानाने स्तावात् पुरुषवक्तव्यतां सप्तमूच्या निरूपयति-'तओ पुरिसजाया' इत्यादि, सुगमम् । नवरं पुरुषप्ररूपणा क्रियते-नामपुरुषः 'पुरुष' इति नाममात्रम् , स्थापना पुरुषः-लेप्यचित्रादिषु पुरुपाकृतिमात्रम् , पुरुपज्ञानसंपन्नोऽप्यनुपयुक्तो द्रव्यपुरुषः · अणुवओगो दव्यं ' इति वचनात् । नामस्थापनादीनां विशेषविवरणमनुयोगद्वारसूत्रस्य मत्कृतायामनुयोगचन्द्रिकाटीयायामवलोकनीयम् ३ । पुनः पुरुषत्रैविध्यमाह-तत्र ज्ञानरूपभावप्रधानः पुरुपो ज्ञानपुरुपः, एवं दर्शनपुरुषश्चा. ____अब सूत्रकार पुनः सप्तमंत्री द्वारा इसी पुरुष वक्तव्यताका कथन करते हैं-मामपुरुष वे हैं जो नाममात्र के पुरुप हैं अर्थात् किसी भी वस्तु का पुरुष ऐसा जो नाम लोक व्यवहार चलाने के लिये रख लिया जाना है वह नामपुरुष है इम नाम पुरुष में घुमप के जैसे कोई भी लक्षण नहीं होते हैं । लेप्य, चित्र आदिकों में जो पुरुषाकृति की स्थापना करली जाती है, वह स्थापनापुरुष है। पुरुषज्ञानसंपन्न हुशा भी जीव अनुपयुक्त अवस्थावाला है, तो वह द्रव्यपुरुप है क्यों कि " अणुवओगो व्वं " ऐसा सिद्धान्त वचन है, नामस्थापना आदिका विशेष विवरण अनुयोगद्वार सूत्र की अनुयोग चन्द्रिका टीकामें मैंने लिखा है-अतः जिज्ञासुओं को यह टीका अवश्य देग्वनी चाहिये । इस प्रकार से भी पुरुष तीन होते हैं-ज्ञानपुरुष आदि यहां ज्ञानपुरुष में ज्ञानरूप भावप्रधान पुरुप लिया गया है। इसी प्रकार से दर्शनरूप भावप्रधानपुरूप दर्शनपुरुष में और
હવે સૂત્રકાર સાત સૂત્રે દ્વારા એજ પુરુષ વક્તવ્યતાનું વિશેષ કથન કરે છે-નામપુરુષ તે છે કે જે નામમાત્રની અપેક્ષા એ જ પુરુષ છે. એટલે કે કે ઈ પણ વસ્તુનું પુરુષ એવું જે નામ લોકવ્યવહાર ચલાવવાને માટે રાખવામાં આવે છે, તે નામપુરુષ છે. આ નામપુરુષમાં પુરુષનાં જેવાં કેઈ લક્ષણે હેતાં નથી. લેપ્ય ચિત્ર આદિમાં જે પુરુષાકૃતિની સ્થાપના કરવામાં આવે છે, તેને સ્થાપના પુરુષ કહે છે પુરુષજ્ઞાન સંપન્ન જીવ જે અનુપયુક્ત અવસ્થાવાળ હોય છે, તો તેને દ્રવ્યપુરુષ કહે છે, ઉપગ વગરનાને દ્રવ્ય કહેવાય छ. १२९५ "अणुवओगो दव्वं " 20 प्रा२नु सिद्धांत ४थन छ, नाम, સ્થાપના આદિનું વિશેષ વિવરણ અનુગદ્વાર સૂત્રની અનુગચન્દ્રિકા ટીકામાં મારા દ્વારા લખવામાં આવેલ છે તે જિજ્ઞાસુ પાઠકે ને તે વાંચવા ભલ મણ છે.
હવે જ્ઞનપુરુષ આદિ ત્રણ પ્રકારનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે– જ્ઞાનરૂપ ભાવની પ્રધાનતાવાળા પુરુષને જ્ઞાનપુરુષ કહે છે, દર્શનરૂપ ભાવની પ્રધાનતાવાળા પુરુષને દર્શન પુરુષ કહે છે અને ચારિત્રરૂપ ભાવની પ્રધાનતાવાળા પુરુષને ચારિત્ર પુરુષ કહે છે. '
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०३ ९० १ सू०९ वृक्षदृष्टान्तेन पुरुषप्ररूपणम् ६०१ रित्रपुरुषश्चापि वाच्यः ४ । पुनः पुरुपत्रैविध्यय् , तत्र-पुवेदानुभवनप्रधानः पुरुषो वेदपुरुषः । स च पुरुषवेदानुभूतिकाले स्त्री पुनपुंसकेषु त्रिध्वपि भवति, "वेयपुरिसो तिलिंगो वि पुरिस वेयाणुभूइकालाम्म " इति वचनात् , यथा- स्त्रीकामितारूपपुरुपवेदसंपन्नानि स्त्री पुरुष नपु सकानीति । इदमुक्तं भवति-स्त्रीकामुकी स्त्री, स्त्रीकामुकः पुरुषः, स्त्री पुरुप कामुकं नपुसकं चेति । यहा-स्त्रीनपुसकवेषधारी पुरुषो वेदपुरुपः कथ्यते, अयं वेदेन पुरुषः वेषेणतु स्त्री, नपुसकं वापि भवति १, चिह्नः-पुरुपचिह्न श्मशुरोमादिभिरूपलक्षितः पुरुषश्चिह्नपुरुषः, चिह्नमागेण पुरुपो न तु यथार्थतया, यथा-उपशुपभृतिचिह्नयुक्तं नपुंसकमिति । यद्वा-चिन-वेषेण पुरुपचिह्न चारित्ररूप भावप्रधान पुरुष चारित्र पुरुषमें लिया गया है। वेदपुरुषों पुंवेदानुभव प्रधानतावाला पुरुप गृहीत हुआ है । यह पुंवेदानुभवप्रधान पुरुप बेदानुभूति कालमे स्त्री, पुनपुसक तीनों में भी होता है। कहा भी है-"वेयपुरिसोतिलिंगोवि पुरिमवेयाणुभूइकालस्मि" स्त्री पुनपुंसक स्त्रीकामिताल्पपुरुषवेदसंपन्न होते है । नात्पर्य इस काथनका ऐसा है कि पुरुष की चाहनावाली स्त्री होती है, स्त्रीकी चाहनावाला पुरुष होना है । और स्त्रीपुरुप दोनों की चाहनावाला नपुंमक होता है । अथवा स्त्री नपुंसक वेषधारी जो पुरुष होता है वह वेदपुरुष है । ऐमा पुरुष केवलवेद से पुरुष होताहै वेषले तो वह स्त्री या नपुग्नक होताहै। मश्रु, रोम दाढी-मूछ आदिरूप जो पुरुषचिह्न है उन चिह्नोंसे उपलक्षित जो पुरुषहै वह चिह्न पुरुष है, यह चिह्न पुरुपचिह्न मात्र से पुरुष होताहै यथार्थ रूपमें पुरूष नहीं होता।
વેદપુરુષમાં પુવેદાનુભવની પ્રધાનતાવાળા પુરુષ ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. તે પુ વેદાનુભવ પ્રધાન પુરુષ, પુરુષવેદાનુભૂતિકાળમાં સ્ત્રી, ૫ (પુરુષ) અને नस४, ये त्रोमा पाडाव श छे ४घु ५ ५३ छ ?-" वेयपुरिसो तिलिंगो वि पुरिसचेयाणुभूइकालम्मि 'जीन'नस स्त्री मिता३५ ५२५३४ सपन्न હોય છે. આ કથનનુ તાત્પર્ય એ છે કે પુરુષની ચાહનાવાળી સ્ત્રી હોય છે, આની ચાહનાવાળે પુરુષ હોય છે, અને સ્ત્રી અને પુરુષ, એ બનેની ચાહ નાવાળે નપુંસક હોય છે
અથવા–સ્રીપુ સક વૈષધારી જે પુરુષ હોય છે તેને વેદપુરુષ કહે છે, એ પુરુષ કેવળ વેદની અપેક્ષાએ જ પુરુષ હોય છે, વેષની અપેક્ષાએ તે તે સ્ત્રી અથવા નપુસક હોય છે શ્મ, રોમ (દાઢી-મૂછ) આદિ રૂપ જે પુરુષચિહ્ન છે, તે ચિહ્નોથી ઉપલક્ષિત જે પુરુષ છે તેને ચિહ્નપુરુષ કહેવાય છે. તે ત્રિપુરુષ તે ચિહ્નોની અપેક્ષાએ જ પુરુષ લાગે છે, પણ યથાર્થ રૂપે તે પુરુષ હોતે
७६ थ
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०२
स्थानाङ्गसूत्रे पुरुषः पुरुपवेपधारी स्त्र्यादिरिति । पुरुपवेदो वा चितपुरुप दति २ । अभिलप्यतेऽनेनेति-अभिलापः-शब्दः, स एव पुलिङ्ग तयाऽभिधानात् पुरुप:-अभिलापपुरुषः, शब्दमाहोण पुरुप इत्यर्थः यथा घटः कूटोवेति । उक्तञ्च-" अभिलाबो पुल्लिगाभिहाणमेत्तं घडोव० " इति ३, । पुनः पुरुपत्रैविध्यमाह-उत्तमपुरुपा मध्यमरूपा जघन्यपुरुषाः ६ । एतेष्वपि-उत्तमपुरुषास्त्रिविधा:-धर्मपुरपाः, भोगपुरुपाः, कर्मपुरुपाः । तत्र-धर्म:-क्षायिकचारित्रादिः, तदर्जनपराः पुस्पाः धर्मपुरुषाः अर्हन्तः भोगाः मनोज्ञशब्दादयः, तत्परायणाः पुर पाः-भोगपुरुषाःजैसा कि श्मश्रु आदि पुरुष चिह्नों से युक्त नपुंसक होता है। अधवा चिह्न शब्द का अर्थ वेष है । इस वेष से जो पुरुप है वह चिह्नपुरूप है । ऐसे चिह्नपुरुष पुरुपवेषधारी स्त्री आदि होते हैं अथवा पुरुषवेदवाला चिह्न पुरुष है २ जो पुल्लिङ्ग शब्दघाला होता है वह अभिलाए पुरूप है अर्थात् पुल्लिङ्ग शब्द द्वारा जिसका अभिधान-कथन होता है वह अभिलापपुरुष है जैसे " घटः कूटः” आदि, कहा भी है-" अभिलायो पुंल्लिगाभिहा. णमेत्तं घडोव० " इति ५।।
इस प्रकार से भी पुरुषप्रकार तीन होते हैं-जैसे उत्तमपुरुष आदि इनमें भी उत्तमपुरुष त्रिविध होते हैं जैसे धर्मपुरुष आदि क्षायिकचारित्र आदि का नाम धर्म है इस धर्म के उपार्जन करने में तत्पर जो पुरुप हैं वे धर्मपुरुप हैं ऐसे धर्मपुरुष अर्हन्त हैं मनोज्ञशब्दादिरूप भोग हैं इन भोगों की प्रधानतावाले जो पुरुष हैं वे भोगपुरुष हैं, ऐसे भोगपुरुष चक्रवर्ती નથી. જેમકે મથુ આદિ પુરુષચિહ્નો ની નપુ સક પણ યુકત હોય છે. અથવા ચિ શબ્દનો અર્થ વેષ પણ થાય છે. તે વેષની અપેક્ષાએ જે પુરુષ હાય છે તેને પણ ચિપુરુષ કહે છે. એવાં ચિહ્ન પુરુષમાં પુરુષવેષધારી સ્ત્રી આદિને ગણાવી શકાય છે. અથવા પુરુષવેદવાળાને ચિપુરુષ કહે છે જે પુલિંગ તરીખું ગણી શકાય એવો હોય તેને અભિલાપપુરુષ કહે છે. એટલે કે પુલ્લિંગ (નર જાતિના શબ્દ દ્વારા જેનું કથન થાય છે તેનું નામ અભિલા૫પુરુષ છે. જેમ है " घटः कूटः " घडी २. यु पशु छ है " अभिलावो पंल्लिंगाभिहाणमेत्तं घडोव० " त्याहि-पुरुषना नीय प्रमाणे ५४.२ ५ छ-उत्तम पुरुष माहि.
ઉત્તમ પુરુષના ત્રણ પ્રકાર પડે છે–જેમકે ધર્મપુરુષ આદિ. ક્ષાયિક ચારિત્ર આદિનું નામ ધર્મ છે તે ધર્મનું નામ ઉપાર્જન કરવાને તત્પર હોય એવા પુરુષને ધર્મપુરુષે કહે છે એવાં ધર્મપુરુષે અહલે છે. મને જ્ઞ શબ્દાદિરૂપ ભાગ છે. તેભેગોની પ્રધાનતાવાળા જે પુરુષ હોય છે તેમને ભેગપુરુષે કહે છે.
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुया टीका स्था०३ उ०१ सू० ९ वृक्षदृष्टान्तेन पुरुषप्ररूपणम् ६०३ चक्रवर्तिनः । कर्माणि-कण्टकोद्धाररूपाणि तत्परायणाः पुरुषाः कर्मपुरुषा:-वासु. देवा ७ । इति । मध्यमपुरुपा अपि-उग्रमोगराजन्यभेदाच त्रिविधाः । तत्र-उग्राः भगवत ऋपभदेवस्वामिनो राज्यकाले ये आरक्षका आसन् ते । भोगाः कुलगुरवः। राजन्या:-राजमित्राणि ८ । जघन्यपुरुषाणां विध्यमाह-'दासा' इत्यादि, दासाः-दासीपुत्रादयः । भृतकाः-वेतनेन कर्म कराः । 'भाइल्लग' ति भागिकाः भागो विद्यते कृण्यादौ येषां ते भागिनः, तएव भागिकाः शुद्धचातुर्थिकादि भागवन्त इत्यर्थः ॥ सु० ९॥
उक्त मनुष्यपुरुषाणां त्रैविध्य साम्प्रतं सामान्यतस्तिरश्चां जलचरस्थलचरखचरविशेषाणां शैविध्यं द्वादशसूत्र्या, तिर्यगादिस्त्रीनपुसकानां च दशमच्या, एवं द्वाविंशतिसूत्र्यातदाह
मूलम्-तिविहा मच्छा पण्णता, तं जहा--अंडया पोयया संमुच्छिया १ । अंडया मच्छा तिविहा पण्णत्ता, तं जहा-इत्थी पुरिसा नपुंसगा २ । पोयया मच्छा तिविहा पण्णता, तं जहा-- इत्थी पुरिला नपुंसगा३ । तिविहा परखी पण्णता, तं जहा-- होते है । कण्टकोद्वाररूप कर्म में परायण जो पुरुष होते है वे कर्मपुरुप हैं, ऐसे कर्मपुरुष वासुदेव होते है, मध्यमपुरुष के भेदों में जो उग्र पुरुष कहे गये हैं वे भगवान ऋषभदेवस्वामी के राज्यकालमें जो आरक्षक ( रक्षा करनेवाले ) थे वे हैं । कुलगुरु भोग पुरुष है, राजमित्र पुरुष है । जघन्य पुरुषों की विविधता में दासी पुत्रादिरूप दास, वेतन से काम करनेवाले भृतक, और खेती किसानी आदि में जिनका भाग होता है वे भागिक पुरुष हैं ॥ सू०९ ॥ એવાં ભેગપુરુષે ચક્રવતીઓ હોય છે. કંટકે દ્વાર (શત્રુરૂપી કાટાને કહાડનાર) રૂપ કર્મમાં પરાયણ જે પુરુષ હોય છે તેમને કર્મ પુરુષે કહે છે. એવાં કમપુરુષ વાસુદેવ હોય છે. મધ્યમ પુરુષને એક ભેદ જે ઉગ્ર પુરુષ કહેવામાં આવ્યા છે તેના દષ્ટાન્ત રૂપે ત્રષભદેવ સ્વામીના રાજકાળમાં જે આરક્ષક (રક્ષા કરનારા) હતા, તેમને ગણાવી શકાય છે. કુલગુરુને ભેગપુરુષ, રાજમિત્રને રાજન્ય પુરુષ કહે છે. ભૂતક અને ભાગિક આ ત્રણ પ્રકારના જઘન્ય પુરુષ હોય છે. દાસીપુત્રને દાસ કહે છે, વેતન લઈને કામ કરનારને ભૂતક કહે છે અને ખેતી વાડી આદિમાં જેમને ભાગ હોય છે તેમને ભાગિકપુરુષે કહે છે.સૂલ
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४
स्थानाङ्गसूत्रे अंडया पोयगा समुच्छिमा ४ । अंडया पदवी तिविहा पण्णत्ता, तं जहा-इत्थी पुरिला नपुंसगा ५ । पोयया परखी तिविहा पण्णत्ता, तं जहा--इत्थी पुरिसानपुंसगा ६ । एवमेतेणं अभिलावणं उरपरिसप्पावि भाणियबा ९, भुयपरिसप्पा वि भाणियव्वा १२ ॥ एवं चेतिविता तिरिक्खजोणिया पण्णता, तं जहा-इत्थी पुरिसा नपुंलगा १ । तिविहा इत्थीओ पण्णत्ताओ, तं जहातिरिक्ख जोणत्थीओ, मणुस्सित्थीओ, देविस्थीओ २ । तिरिक्खजोणिस्थीओ तिबिहाओ पण्णताओ, तं जहाजलचरीओ थलचरीओ, खहचरीओ ३ ।मणुस्सित्थीओ तिविहाओ पपणत्ताओ, तं जहा--मन्मभूलियाओ, अकम्मभूमियाओ, अंतरदीक्यिाओ४॥ तिविहा पुरिला पण्णत्ता, तं जहा-तिरिक्खजोणियपुरिसा, मणुस्तपुरिसा, देवपुरिसाए । तिरिक्ख जोणियपुरिसातिविहा पण्णत्ता, तं जहा-जलयरा, थलयरा, खहयरा ६ । मणुस्सपुरिसा तिविहा पण्णता, तं जहा-कम्मभूमिया, अकस्मभूमिया, अंतरदीवया७ । तिबिहा नपुंसगा पण्णत्ता, तं जहाणेरइयनपुंसगा, तिरिक्खजोणियनपुंसगा, सणुस्सनपुंसगा८। तिरिक्खजोणियनपुंसगा तिविहा पणत्ता, तं जहा-जलयरा, थलयरा, खहयरा ९ । मणुस्सनपुंसगा तिविहा पण्णता, तं जहा-कम्मभूमिया अकम्मभूमिया अंतरदीवया १० ॥ सू०१० ॥
इस तरह से मनुष्य पुरुषों की विविधता कही , अब सामान्यतः तिर्यञ्चों की जलचर, थलचर और खेचर विशेपों की विविधता सूत्रकार
આ રીતે મનુષ્ય પુરુષોની વિવિધતાનું પ્રતિપાદન કરીને હવે સૂત્રકાર તિયની -જળચર, સ્થળચર અને ખેચરની-ત્રિવિધતાનું બાર સૂત્રો દ્વારા
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________
संघा टोकी स्था०३ उ०१ सं०१० निरची-जलवस्थल बरखवररूपणम् ६०५
छाया-त्रिविधामत्स्याः प्रज्ञप्ताः, तप्रथा-अण्डजाः, पोतजाः, संमूच्छिमा:११ अण्डजा मत्स्यास्त्रिविधाः प्रनप्ताः, तबथा-स्त्रियः पुरुपा नमकाः २ । पोतजा मत्स्यात्रिविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-त्रियः पुरुषा नपुसकाः ३ । त्रिविधाः पक्षिणः प्रज्ञप्ता', तद्यथा-अण्ड ना होतजाः समूच्छियाः ४ । अण्डजाः पक्षिणविविधाः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-स्त्रियः पुरुपा नथुमकाः ५ । पोत जाः पक्षिगस्त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-स्त्रियः पुरुषा नपुंसकानि ६ । एवयेतेनाभिलापेन उ परिसी अपि भणितव्याः ९, भुजपरिसा अपि भणितव्याः १२॥ एवयेव त्रिविधास्तिर्यग्योनिकाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-स्त्रियः पुरपा नपुंसकानि १ । त्रिविधाः स्त्रियः प्रज्ञप्ताः, तयथा-तिर्यग्योनिकत्रियः, मनुप्यत्रिका, देवस्त्रिया । तिर्यग्योनिकस्त्रियस्त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-जलचर्यः, रथलचर्यः, खचर्यः३ । मनुष्यस्त्रियस्त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कर्म भूमिजाः, अकर्म भूमिजाः, अन्तरद्वीपजाः ४ । त्रिविधाः पुरुषाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-तियग्योनिकपुरुषाः, मनुष्यपुरुषाः, देवपुरुपाः ५ । तिर्यग्योनिकपुरुषास्त्रिविधा. मज्ञप्ताः, तद्यथा-जलचराः, स्थलचराः, खचरा ६ । मनुष्यपुरुषास्त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा--कर्यभूमिजाः अकर्मभूमिनाः, अन्तरद्वीपजाः । त्रिविधाः नपुसकाः प्रज्ञप्ताः, तबधा-नैरथिकनपुंसकाः, तिर्यग्योनिकनपुंसकाः, मनुष्यनपुंसकाः ८ तिर्यग्योनिकनपुंसकास्त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-जलचगः, स्थल चराः, खचराः ९। मनुष्यनपुंसकात्रिविधाः मनप्ताः, तद्यथा-कर्मभूमिजाः, अकर्मभूमि नाः, अन्तरद्वीपनाः १० ।। मू० १० ॥ टीका-'तिविहा मच्छा' इत्यादि द्वादशसूत्री सुगमा ।
नवर-अण्डे-पक्ष्यादि प्रादुर्भावसको जायन्ते-उत्पद्यन्ते इत्यण्ड जाः । पोता एव जाता न जरावादिना वेष्टिताः पूर्णावयवा योनिनिर्गतमाश एव द्वादशसूत्र द्वारा और तिर्यगादि स्त्रीनपुसकों की विविधता दशसूत्र द्वारा कहते है-'तिविहा मच्छा पण्णत्ता' इत्यादि। टीकार्थ-जलचर जीवरूप जो मत्स्य है वे तीन प्रकारके कहे गये है-जैसे अण्डज, पोतज और संमृच्छिम १, अण्डज मत्स्य-स्त्री, पुरुष और नपुंसक के भेद से तीन प्रकार के कहे गये हैं। खेचर पक्षी भी तीन કથન કરે છે અને તિર્યગાદિ સ્ત્રી, પુનપુસકેની વિવિધતાનું દશા સૂત્રો દ્વારા ४थन ४२ छे--" तिविहा मच्छा पण्णत्ता" त्याहટીકા–જળચર જીવરૂપ જે મર્યા છે તેની નીચે પ્રમાણે ત્રણ પ્રકાર કહ્યા છે. (१) २५१, (२) पोत गने (3) भूमि , 43 मत्स्य ५ श्री, પુરુષ અને નપુંસક એવાં ત્રણ ભેદ કહ્યાં છે ખેચરપક્ષીના પણ નીચે પ્રમાણે
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________
စုံဝန်
स्थानी
प्रकार के कहे गये है - जैसे- अण्डज, पोनज और सृमि, इनमें जो अण्डज पक्षी हैं वे स्त्री पुरुष और नपुंसक के भेद से तीन प्रकार के कहे गये है-पोतज पक्षी भी तीन प्रकारके कहे गये है - स्त्री, पुरुष और नपुंसक इस तरहके इस अभिलापद्वारा उरः परिसर्प और सुन परिसर्पके विषयमें भी कथन करना चाहिये। इसी तरह से त्रिविध तिर्यग्योनिक कहे गये हैं- जैसे- स्त्री, एका और नपुंसक इनमें स्त्रियां तीन मकार की कही गई हैं । जैसे तिर्यग्योनिक स्त्रियां, मनुष्यत्रियां और देवत्रियां तिर्यग्योनिलियां भी तीन प्रकारकी कही गई है - जलचरी, स्वलचरी और खेचरी मनुष्यस्त्रियां- कर्मभूमिजा, अकर्म सृजिना और अन्तरठीपजा के भेद से तीन प्रकारकी रोती हैं, निर्यग्योनिक पुरुष, मनुष्य पुरुष और देवपुरुष के भेद से पुरुष तीन तरह के होते हैं । तिर्यग्योनिकपुरुष भी तीन प्रकार के होते हैं । जैसे जलचर, स्थलचर और खेचर, मनुष्य पुरुष कर्मभूमिज, अकर्मभूमिज अन्तरद्वीपज ऐसे तीन भेवाले है । नपुंसक भी तीन प्रकार के होते हैं-नैरविक नपुंसक ति नपुंसक और मनुष्यनपुंसक, तिर्यग्योनि नपुंसक भी तीन प्रकार हैं । जलचर,
नायु अमर ह्या छे- (१) सड४, पोतन भने ( 3 ) सभूमि, तेमांथी ने 'ડજ પક્ષી છે તેના નર, નારી ( માદા ) અને નપુસક એવા ત્રણુ ભેદ કહ્યા છે. પેતર પક્ષીના પણુ નર, માદા, અને નપુંસક એવા ત્રણ પ્રકાર છે. આ રીતે જ-આ પ્રકારના અભિલાપ દ્વારા ઉર`રિસ અને ભુřરિસર્પના ભેદોનું કથન પણ સમજવું જોઇએ. એજ પ્રમાણે તિય ચૈાનિકના પણ ત્રણુ अमर ह्या छे - (१) जी, (२) पुरुष भने ( 3 ) नपुंसः तिर्यग्योनि खोना નીચે પ્રમાણે ત્રણ પ્રકાર છે–(1) તિયગ્યેાનિક સ્ત્રીએ, (૨) મનુષ્યયેાનિક સ્ત્રીઓ અને (૩) દેવશ્રીએ (દેવીએ )તિયૈાનિક સ્ત્રીઓના ત્રણ પ્રકાર छे- (१) ४सयरी, (२) स्थाथरी गले (3) मेयरी, मनुष्य सीयोना पशु त्रयु अक्षर छे. (१) भूमिल (२) अर्मभूमिल (3) अन्तरद्वीपल पुरुषता पशु त्रशु प्रकार हाय है- (१) तिर्यग्येनिः पुरुष, (२) मनुष्यपुरुष भने (3) देवपुरुष. तिर्यग्योनिः पुरुषना पशु या प्रमाणे त्र से: छे - (१) ४सयर, (२) स्थलयर भने (3) फेयर. भनुष्य पुरुषना या छे -(1) - ભૂમિજ, (૨) અકમ ભૂમિજ અને (૩) અન્તરદ્વીપ૪. નપુંસકના પણ ત્રણુ ત્રણ પ્રકાર छे-(१) नपुं स नार, (२) नपुं सम् तियो भने ( 3 ) नपुंस! मनुष्यो नपुસક તિય ચાના પણ નીચે પ્રમાણે ત્રણ ભેદ છે-(૧) જળચર, (ર) સ્થળચર અને
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०३उ०१ सू०१० तिरश्वां-जलचरस्थलचरखचरप्ररूपणम् ६०७ परिस्पन्दादि सामों पेताः पोतजाः। यद्वा-पोतो वस्त्र तेन तत्समाजिता लक्ष्यन्ते। तथा च-पोता इच-वस्त्रसंमाजिता इव गर्भवेटनर्माऽनामृतत्वात जायन्ते-उत्प धन्ते इति, तथा-पोतात्-गर्मवेष्टनचम रहिनगर्भात् जायन्त इति वा पोतजाः । स्थलचर और खेचर, मनुष्य नपुंसक भी तीन के हैं-कर्म भूमिज, अकर्म भूमिज और अन्तरद्वीपज । __ पक्षी आदि जिसमें से प्रादुर्भून होकर बाहर निकलते हैं। ऐसे कोप का नाम अण्ड है, इस अण्ड से जिनकी उत्पत्ति होती है वे अण्डज हैं, गर्भ जन्म का यह एक लेद है । अर्थात् संस्मृच्छिम जन्म गर्भजन्म और उपपाद जन्म इस तरह से जन्म के तीन भेद होते हैं, इनमें पोतजन्मवालों के अण्डे ले जो पैदा होते हैं उनका और जो जरायु से पैदा होते हैं उनका गर्भजन्म होता है, अतः अण्डे से पैदा होनेवाले जितने जीव हैं वे सब गर्मजन्मवाले होते हैं । इसी तरह जो जरायु आदि ले वेष्टित नहीं होते हैं जिन्तु माताके उदर से बाहर निकलते ही परिस्पन्दादि (हलनचलनक्रिया ) सहित होते हैं वे पोतज हैं अथवा पोत नाम वस्त्र का है । उत्पन्न होते ही जो ऐसे ज्ञान होवें कि मानों ये वन से ही पुछे हुए उत्पन्न हुए है । अतः ये पोत जन्मचाले गर्भवेष्टनचर्म से अनावृत रहने के कारण वस्त्रसे संमार्जित हुए (3) य२ भतुष्य नपुसना ५९ का ४२ छे(१)-भ मूभिन, (२) १४ ભૂમિજ, અને (૩) અન્તરદ્વીપજ પક્ષી આદિ જેમાં પેદા થઈને બહાર નીકળે છે, એવાં કેષને અડ (ઇડું) કહે છે. ઈડામાંથી જે જીવની ઉત્પત્તિ થાય છે, તે જવને અંડજ કહે છે
ગર્ભજન્મનો તે એક ભેદ છે. એટલે કે સંસૂરઈમ જન્મ, ગર્ભ જન્મ અને ઉપપદ જન્મ, આ રીતે પણ જન્મના ત્રણ પ્રકાર પડે છે પિતજન્મ વાળાના ઈડાંમાંથી પેદા થનાર છે અને જરાયુમાંથી પેદા થનાર છે ગર્ભ જન્મવાળા હેય છે તે કારણે ઇડામાંથી પેદા થનારા જે જે જીવ હોય છે, તે બધાં ગર્ભજન્મવાળા જ હોય છે એ જ પ્રમાણે જે જ જરાયુ આદિધી વેષ્ટિત (વીંટળાયેલા) હોતા નથી પણ માતાના ગર્ભમાંથી બહાર નીકળતાની સાથે જ રિસ્પન્દાદિ (હલનચલન આદિ) કિયાથી યુક્ત હોય છે, તે જીવોને પિત જ કહે છે અથવા–પિત એટલે વસ્ત્ર જન્મતાની સાથે જ જે જીવો વસ્ત્રથી લૂછયા હોય એવા નિર્મળ લાગે છે તે છોને પિતા કહે છે પિતા જન્મવાળા જે ગર્ભવેઇન ચર્સથી અનાવૃત રહેવાને કારણે વસ્ત્રથી માજિત
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०८
स्थानाजसो संमूच्छिमाः-सम्मूच्र्छन समूर्छ:-गर्भाधानमन्तरेणैव स्वयं समुत्पत्तिस्तेन, यद्वासमन्नतो देहस्य मूर्च्छनम्-अश्यासंयोगस्तेन नि! ताः संछिमा.-अगर्भनाः माता पितृसंयोग विनैव रवयं समुत्पन्ना इत्यर्थः । संमूच्छिमानां स्न्यादिभेदो नास्ति, नपुंसकत्वात्तेषामिति न सूत्रे दर्शितः। अण्डजाः पक्षिणः-हंसादयः पोतजाः कुञ्जरशल्लम-शश-नकुल मूपिक-चर्म चटका-बल्गुली प्रभृतयः, समूच्छिमाः खजनकादयः एपामुद्भिज्जत्वेऽपि समूच्छिमत्वव्यपदेशो भवति, उद्भिज्जादीनां समूच्छिमविशेषत्वा दिति ६ । ' एवं ' इत्यादि, एवं-पक्षिवत् एतेन पक्षिमत्रोक्तेनाभिलापेन 'तिविहा की तरह गर्भ से उत्पन्न होते हैं । अथवा गर्भ से ये उत्पन्न होते हैं वह गर्म, गर्भ वेष्टनचर्म ले रहित होताहै इसलिए भी ये पोतज कहे जाते हैं। गर्भाधान के विनाही जिनको स्वयं उत्पत्ति हो जातीहै वे जीव संच्छिम हैं। अथवा सब तरफ से जो देहका छल है- अवयव मयोगहै इम अवयव संयोग से जो निर्वृत्त होते हैं वे मच्छिम है । ये अगज होते हैं । माता पिता के संयोग के बिना ही स्वयं उत्पन्न होते हैं । इन संमू च्छिम जीवों में स्त्री आदि का भेद नहीं है क्यों कि ये नपुंसक ही होते हैं । इसलिये सूत्र में इसे नहीं दिग्वलाया गया है, अण्डे से उत्पन्न पक्षी-हंसादिक हैं, पोतज-कुंजर (हाथी), शल्लक, शश, नकुल, मूषक
और चमगादड आदि हैं और संछि म खजनक आदि है । इनमें उद्भिजता होने पर भी समूछिमत्व व्यपदेश होता है। क्योंकि उद्भि दज संमृच्छिम विशेष होते हैं । इस पक्षी खत्रोक्त अभिलाप से ऐसा થયા હોય એવી રીતે ગર્ભમાંથી બહાર આવે છે. અથવા જે ગર્ભમાં તેઓ ઉત્પન્ન થાય છે તે ગર્ભ, ગર્ભષ્ટનચર્મથી રહિત હોય છે, તેથી પણ તેમને પિતજ કહે છે. ગર્ભાધાન વિના જ જીની આપોઆપ ઉત્પત્તિ થઈ જાય છે તે જેને સંમૃછિમ કહે છે. અથવા બધી પ્રકારના અવયવ સયોગથી જે નિવૃત્ત હોય છે, એવાં જીવને સમૃ૭િમ કહે છે. તે જો અગર્ભ જ હોય છે-માતાપિતાના સ યોગ સિવાય જ તેઓ સ્વય ઉત્પન્ન થઈ જાય છે તે સંમૂછિમ છમાં નર અને નારી જાતિના ભેદ હોતા નથી, કારણ કે તે જી નપુંસક જ હોય છે, તે કારણે સૂત્રમાં સંમૂછિમ જીવોના ત્રણ ભેદ બતાવવામાં આવ્યા નથી. હંસ વગેરે પક્ષી ઈંડામાંથી ઉત્પન્ન થતા હોય છે, તેથી તેમને અંડ જ કહે છે હાથી, સસલાં, નેળિયાં, ઉંદર, ચામાચીડિયાં આદિ જીવને પિત જ કહે છે ખંજનક આદિ જો સંમૂછિમ જન્મવાળા ગણાય છે. તેમનામાં ઉભિજતા હોવા છતાં પણ સામૂરિછમત્વને વ્યપદેશ (વ્યવહાર) થાય છે, કારણ કે ઉદુભિદ જ સંમૂ૭િમવિશેષ હોય છે. આ પક્ષિ
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________
बाटोका
उ० १ सू० १० तिरश्चां - जलचरस्थलचर खचरप्ररूपणम् ६०९ उरपरिसप्पा पण्णत्ता' इत्यादिरूपेण उरः परिसर्पाः भुजपरिसर्पाश्च भणितव्याःवाच्याः । उरसा-चक्षमा परिसर्पन्ति चलन्तीति - उरः - परिसर्पाः - सर्पादयः ९ । भुजाभ्यां=बाहुभ्यां परिसर्पन्तीति भुजपरिसर्पा - गोधा नकुलादयः २२ । अथ - स्त्री पुरुपनपुंसकानां विध्यमाह - ' एवं चेत्र ' इत्यादि - दशसूत्री मुगमा, नवरम् - एवमेव यथा पक्षिगस्तथैव तिर्यग्योनिका स्त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - स्त्रियः पुरुषा नपुसका इति । कृष्यादि कर्मप्रधाना भूमिः कर्मभूमिः - भरतादिका पञ्चदशविधा, तत्रजाताः कर्मभूमिजाः । एवम् कर्मभूमिः - भोगभूमिः देवकुर्वादिका त्रिंशद्विधा, भी जान लेना चाहिये कि उरः परिसर्प-सर्वादिक वगेरह और भुज. परिसर्प-जो दोनों भुजाओं से चलते हैं ऐसे गोधानकुल आदि ये सब भी स्त्री, पुरुष और नपुंसक के भेद से तीन भेदाले होते हैं । उरः परिसर्प में जो छाती के बलले चलते हैं वे लिये गये हैं- जैसे सर्प आदि, कृप्यादि प्रधानजूमि का राम कर्मभूमि है । ये कर्मभूमियां भरत आदिके भेद से पांच भरत पांच एरवत और पांच महाविदेह, इस तरह से १५ होती हैं । इन कर्मभूमियों में जो उत्पन्न होते हैं वे कर्मभूमिज हैं । अकर्मभूमि- भोगभूमि में जो उत्पन्न होते हैं वे अकर्मभूमिज हैं । अढाई द्वीपमें भोगसृमियों की संख्या तीस ३० है । हैमवत, हरिवर्ष, रम्यकवर्ष, देवकुरु, उत्तरकुरु और हैरण्यवत ये ६ जम्बूद्वीप में भोगभूमियां हैं घातक ण्ड में ये बारह हैं और पुष्करार्ध में भी हमी नाम की है । इस प्रकार से ये कुल जोगभूमियां तीस ३० हो जाती हैं ।
સૂત્રેાક્ત અભિલાપ દ્વારા એ પણ સમજવું જોઇએ કે ઉર:પરિસર્પ ( સ વગેરે ) અને ભુપરિક્ષપ ( બન્ને ભુજાએલના બળથી ચાલનારા નેાળિયા વગેરે ) ના પશુ નર, નારી અને નપુ’મક એવાં ત્રણ જાતિભેદ હોય છે. છાતીના ખળથી ચાલનારા સર્પ આદિ જીવાનેા ઉર:પરિસર્પના વિભાગમાં સમાવેશ થાય છે કૃષ્ણ દિપ્રધાન ભૂમિનુ નામ કભૂમિ છે. પચ ભરત, પાંચ એંવત અને પાચ મહાવિદેહ, એ રીતે કુલ ૧૫ કર્મભૂમિ છે તે કર્મીભૂમિમાં જે જીવે ઉત્પન્ન થાય છે તેમને કમભૂમિ જ કહે છે. અકમભૂમિએમાં ( ભાગ ભૂમિએ!માં) ઉત્પન્ન થતાં જીવાને અક ભૂમિ જ કહે છે. मढी द्वीपमा डुल 30 लोगलूमिया छे, डैभवत, विर्ष, वर्ष, देवरु, ઉત્તરકુરુ અને હૈંરણ્યવત, આ ૬ જબુદ્વીપમાં આવેલી ભેગભૂમિએ છે. પાતકીખડમા ૧૨ અને પુષ્કરામા પણ એજ નામની ૧૨ ભેગભૂમિએ છે. આ રીતે કુલ ૩૦ ભાગભૂમિએ (અકમ પૂ એ ) છે. સમુદ્રની મધ્યમાં જે દ્વીપા
स
७७
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________
D
६१०
स्थानानसूत्रे तत्र जाता अकर्मभूमिजाः । अन्तरे-सव्ये समुद्रस्य द्वीपा ये ते अन्तरद्वीपाः, तेषु जाता अन्तरद्वीपजाः ॥ सू० १० ॥ __ स्यादिपरिणतिश्च जीवानां लेश्यावशतो भवतीति लेश्याः प्ररूपयन् दण्डकेषु ता आह
मूलम्-नेरइयाणं तओ लेख्लाओ पण्णताओ, तं जहा. कण्हलेस्सा, नीललेस्सा, काउलेस्ला १ । असुरकुमाराणं तओ लेस्लाओ संकिलिटाओ पण्णत्ताओ, तं जहा-कहलेस्ला, नोल. लेस्ला, काउलेस्ला २। एवं जाय थणियकुमाराणं ११। एवं पुढविकाइयाणं १२ । आउ-वणस्लइकाइयाणवि १३-१४, तेउकाइयाणं १५, बाउकाइयाणं १६, बेइंदियाणं १७, तेंदियाणं१८, चउरिदियाणवि तओ लेस्साओ जहा नेरइयाणं १९ । पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं तओ लेस्साओ संकिलिहाओ पण्णत्ताओ, तं जहा-कण्हलेस्सा, नीललेस्सा, काउलेस्लाओ२० । पंचिदियतिरिक्खजोणियाणं तओ लेस्साओ असंकिलिट्राओ पण्णत्ताओ, तं जहा-तेउलेस्सा, पम्हलेस्ला, सुकलेस्सा२१। एवं अणुरुलाणवि २३ । वाणमंतराणं जहा असुरकुमाराणं २४ । वेमाणियाणं तओ लेस्साओ पण्णताओ तं जहा-तेउलेस्सा पम्हलेस्सा, सुकलेस्सा २५॥ सू.११॥ समुद्र के मध्य में जो द्वीप हैं वे अन्तरद्वीप हैं। इन अन्तरदीपों में जो उत्पन्न होते हैं वे अन्तरद्वीपज हैं। ये अन्तरद्वीप क्षेवल लवणसमुद्र में ही है इनकी संख्या छप्पन है ॥ सू०१० ॥ છે તેમને અન્તરદ્વીપ કહે છે. તે અન્તરદ્વીપમાં જે જી ઉત્પન્ન થાય છે, તેમને અન્તરદ્વીપ જ કહે છે. લવણ સમુદ્રમાં જ એવાં અન્તરદ્વીપે આવેલા છે અને તેમની સંખ્યા ૫૬ ની છે સૂ૦૧૦ છે
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीको स्था०३७०१ सू० ११ नैरयिकादीनां लेश्यानिरूपणम्
६
छाया - नैरयिकाणां तिस्रोलेश्याः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कृष्णलेश्या, नीललेश्या, कापोतलेश्या १| असुरकुमारणां तिस्रो लेश्याः संक्लिष्टाः प्रज्ञताः, तद्यथा - कृष्णलेश्या, नीललेश्या, कापोतलेश्या २ । एवं यात्रत् स्वनितकुमाराणाम् ११ | एवं पृथिवीकायिकानाम् १२, अव्-वनस्पतिकायिकानामपि १३ - १४ | तेजस्कायिकानां १५, वायुकाका १६, द्वीन्द्रियाणां १७, त्रीन्द्रियाणां १८, चतुरिन्द्रियाणामपि विस्त्रो लेश्या यथा नैरयिकाणाम् १९ । पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां विस्रोलेश्याः संक्लिष्टाः प्रज्ञप्ता, तद्यथा - कृष्णलेश्या, नीललेश्या, कापोतलेइया २० । पञ्चेन्द्रितिर्यग्योनिकानां तिस्रो लेश्या अमेलिष्टाः मज्ञप्ताः तद्यथा-तेजोलेश्याः, पद्मलेश्याः, शुललेश्याः २१ | एवं मनुष्याणामपि २३ । चानन्यन्तराणां यथा असुरकुमाराणां२४ | वैमानिकानां तिस्रो लेश्याः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - तेजोलेश्या, पद्मलेश्या, शुललेश्या २५ ।। सू० ११ ।।
जीवों का स्त्री आदि के विषय में परिणति ( आसक्ति ) लेइया के वंश से होती है इसलिये देश्याकी प्ररूपणा करते हुए सूत्रकार दण्ड कों में उनका कथन करते है -' नेरइयाणं तओ लेस्साओ पण्णत्ताओ' इ० सूत्रार्थ- नैरयिकों के तीन लेइयाएँ कही गई हैं जो इस प्रकार से हैंकृष्णलेश्या, नीललेश्या और कापोतलेइा । असुरकुमारों के भी वे ही तीन लेइयाएँ संक्लिष्टरूप में कही गई है इसी तरह का कथन यावत् स्तनितकुमारों तक जानना चाहिये, पृथिवीकायिकों के अष्कायिकों के और वनस्पतिकायिकों के तथा तेजस्कायिकों के, वायुकायिकों के, द्वीन्द्रियों के, तेइन्द्रियों के एवं चौइन्द्रियों के भी नैरयिकों की तरह से ही तीनों कृष्णादि लेश्याएँ जाननी चाहिये, तथा जो पञ्चेन्द्रिय तिर्यश्च हैं उनको संक्लिष्ट रूपमें ये कृष्णादि तीन लेइयाएँ और असंक्लिष्ट रूपमें
છવામાં આ આદિના વિષયમા જે પરિણતિ ( આસક્તિ ) હાય છે, તે લેશ્યાને લીધે હાય છે તેથી હવે સૂત્રકા૨ ૨૪ ૬ડકાના જીવામાં લેશ્યાઓની ३ रे -" नेरइयाणं तओ लेखाओ पण्णत्ताओ धत्याहि
સૂત્રા -નારકામાં કૃષ્ણુલેશ્યા, નીલલેશ્યા અને કાપાતલેશ્યા, આત્રણ લેસ્યાઓને સાવ હાય છે. અસુરકુમારામાં પણ એજ ત્રણ લેસ્યાઓના સકિલષ્ટ રૂપે સદૂભાવ કહ્યો છે. આ પ્રકારનું કથન સ્તનિતકુમારેા પન્તના ભવનપતિ દેવા विषे यशु समभवु. पृथ्वी अयिक, अयूजयि, वनस्पतिप्रायिक, तेन्ससायिक, વાયુકાયિક, દ્વીન્દ્રિયેા, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિયમાં પશુ નારકોની જેમ કૃષ્ણ, નીલ અને કાપાત વૈશ્યાને સદ્ભાવ ય છે. પચેન્દ્રિય તિય ચામાં કૃષ્ણાદિ લેશ્યાઓના સકિલષ્ટરૂપે સદ્ભાવ સમજવે અને તેોલેશ્યા, પદ્મલેસ્યા અને
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे ____टीका-' नेरइयाणं ' इत्यादि दण्डकारत्राणि सुगमानि । विशेपमाहनैरयिकाणां कृप्यनीलकापोतलेश्याः संलिप्टादि विशेष गरहिता उक्ताः, तेष्वेतासामेव तिटणां सद्भावादिति ? । अमुरकुमारेषु संक्लिटतेजोलेश्या सहिताश्चतस्रोलेश्या भवन्तीत्यत्र त्रिस्थानकावतारात् संलिप्टा इति विशेषणं प्रोक्तम् २) एवं स्तनितकुमारपर्यन्तं विज्ञेयम् ११ । ' एवं ' इनि-अनेनैव प्रकारेण असुरकुमारवदेवेतेजोलेश्या, पथ लेश्या, और शुक्ललेश्या चे तीन लेश्याएँ कही गई जाननी चाहिये । इसी तरह का कथन लेख्याओं के सम्बन्ध में मनुष्यों के सी जानना चाहिये, वानव्यन्तरों के लेश्याओं का साधन असुरकमारोंके कही गई लेवाओं के कथन के जैसा जानना चाहिये, वैमानिकों में ये तीन लेश्याएँ होती हैं। जैसे-तेजोलेश्या एन लेया और शुक्ललेश्या।
टीकार्य-बैरथिकों में जो कृष्ण, नील और कापोन चे तीन लेश्याएँ संक्लिष्ट विशेषण से रहित कही गई है तो इसका कारण ऐसा है कि वहां पर से ही तीनों लेश्याएँ होती हैं और दूलरी नहीं। तथा असुरकुमारों में असंक्लिष्ट तेजोलेक्ष्यासहित चार लेश्याएँ होती है, परन्तु यहां त्रिस्था नक के प्रकरण होने से उनमें कृष्णादि तीन लेश्याएँ संल्लिष्ट रूप में होती हैं इसीलिये " असंक्लिष्ट" ऐसा विशेषण दिशा है इसी तरह का कथन स्तनितकुमार तक के भवनपतियों में इन्हीं लेश्याओं के होने
શુકલ લેને અસંકિલષ્ટ રૂપે સદ્દભાવ સમજ મનુષ્યની વેશ્યાઓ વિષેનું કથન પંચેન્દ્રિય તિર્યચેની લેશ્યાઓના કથન પ્રમાણે સમજવું વાતવ્યન્તરોની લેશ્યાઓનું કથન અસુરકુમારની લેશ્યાઓના ઉપર્યુક્ત કથન પ્રમાણે સમજવું. વિમાનિકોમાં નીચે પ્રમાણે ત્રણ લેશ્યાઓને સદૂભાવ હોય છે-તેલેશ્યા, પલેશ્યા અને શુકલકેશ્યા.
ટીકાઈ–નારકમાં જે કૃષ્ણ, નીલ અને કાપોત,એ ત્રણ લેશ્યાઓને સદ્ભાવ સ કિલણ વિશેષણથી રહિત બતાવવામાં આવ્યો છે એટલે કે તે ત્રણ લેશ્યાએનો અમ કિલષ્ટ રૂપે સદ્ભાવ હોય છે–તેનું કારણ એ છે કે તેમાં એ ત્રણ લેશ્યાઓ જ હોય છે, બાકીની એકે લેસ્યા હેતી નથી. અસુરકુમારમાં અસંકિલષ્ટ તેજેશ્યા સહિત ચાર લેશ્યાઓ હોય છે, પરંતુ અહીં ત્રિસ્થાનકનો અધિકાર ચાલતું હોવાથી તેમનામાં કૃષ્ણાદિ ત્રણ લેક્ષાઓને સદુભાવ સંકિલષ્ટ રૂપે સમજવાનું છે અને તેને સ્થાને સદ્ભાવ અસ કિલષ્ટ રૂપે સમજવાનું છે. આ પ્રકારનું કથન સ્વનિતકુમાર પર્વતના દેવ વિષે પણ
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुंबा टीका स्था०३ उ०१ सू० ११ नैरयिकादोनां लेश्यानिरूपणम्
६१३
त्यर्थः पृथिव्यव् वनस्पतिषु ' सक्लिष्टाः' इति सविशेषणास्तिस्रो लेश्याः प्रोक्ताः, देवोत्पत्तिसम्वादपर्याप्तावस्थायां चतुर्थ्यां अक्लिष्टतेजोलेश्याया अपि सद्भावात् | १४| तेजोवायुद्वित्रिचतुरिन्द्रियेषु नैरयिकवन्निर्विशेषगास्तिस्रो लेश्या उक्ताः, तेषु देवोत्पादस्यासद्भावात् १९ । पञ्चेन्द्रियतिरथां मनुष्याणां च संक्लिष्टासंक्लिष्टरूपाः षडपिलेश्या भवन्तीति सविशेषणा चतुःसृत्रो २३| व्यन्तराणामसुरक्कुमारवत्संक्लिष्टास्तिस्रो लेश्याः वाच्याः २४ | वैमानिकेषु निर्विशेषणास्तिस्रोऽसक्लिष्टा लेश्याः सन्ति, तत्र तासामेव सद्भावात्, विशेषणं तु व्यवच्छे प्रसद्भाव एव के संबंध में भी जानना चाहिये। जिस प्रकार से संक्लिष्टरूप में कृष्णादि लेश्याएँ असुरकुमारों को कही गई हैं उसी प्रकार से ये ही तीनों कृष्णादि श्याऍ संक्लिष्टरूप में पृथिवीकायिक में, अपकायिक में और वनस्पतिकायिकों में कही गई जानना चाहिये । क्यों कि इनमें देवोत्पत्ति की सम्भवता से अपर्याप्तावस्था में असंक्लिष्ट चौथी तेजोलेश्याका भी सद्भाव हो सकता है । पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्चों को और मनुष्यों को संक्लिष्ट और असंक्लिष्ट रूप छहों भी लेइयाएँ होती हैं इसलिये यह सविशेषणा चतुःसूत्री है । अर्थात् - सविशेषण चार सूत्र हैं । असुरकुमारों की तरह व्यन्तरों को संक्लिष्ट कृष्णादि तीन लेश्याऍ होती हैं । वैमानिकों में निर्विशेषण जो तेजो आदि तीन लेश्याएँ कही गई हैं उसका कारण उनमें इन्हीं तीनों का होना है । व्यवच्छेद्य के सद्भाव में ही विशेषण सफल होता है, इसी कारण - 'वैमाणियाणं नओ लेस्साओ पण्णत्ताओ'
સમજવુ એટલે કે ભવનપતિ દેવેમાં કૃષ્ણુાદિ ત્રશુ લેશ્યાએ સ`કલષ્ટ રૂપે અને તેજોવેશ્યા અસકિલષ્ટ રૂપે હાય છે.એજ પ્રમાણે પૃથ્વિકાયિકા, અપૂ કાયિકા અને વનસ્પતિકાયિકમાં પણ કૃષ્ણાદિ ત્રણ લૈશ્યાઓ સકિલષ્ટ રૂપે અને તેજલેશ્યા અસકિલષ્ટ રૂપે હાય છે એમ સમજવું, કારણ કે તેમાં દેવાત્પત્તિની સભાવનાને લીધે અપર્યાપ્ત વસ્થામાં અસંકિલષ્ટ તેોલેશ્યાને સદ્દભાવ પણ હાઇ શકે છે. પંચેન્દ્રિય તિય ચેા અને મનુષ્યે માંસ કિલ અને અસ કિલષ્ટ રૂપ છએ લેફ્સાએ હાય છે, તેથી તેમને વિષે સવિશેષણ ચર સૂત્ર આપ્યાં છે. અસુરકુમારાની જેમ ભ્યન્તરામાં પણ સલિષ્ટ કૃષ્ણાદિ ત્રણ લેશ્માએ હાય છે વૈમાતિકામાં આ વિશેષણથી રહિત જે તેજો, પદ્મ અને શુકલ લેશ્યાએને સદ્ભાવ કહ્યો છે તેનું કારણ એ છે કે તેમનામાં એ ત્રણ લેયાએ જ હોય છે વ્યચ્છેદ્યના સદ્ભાવમાં જ छे, ते जर " वेमाणियाण तओ लेस्साओ पण्णत्ताओ "
વિશેષણ સફળ થાય मा अमरता सूत्रपाठ
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाइसूत्र युज्यते २५। ज्योतिष्केषु तेजोलेश्याया एकस्या एव सद्भावेन त्रिस्थानकावतारा ज्ज्योतिष्कसूत्रं नोक्तमिति ॥ म्० ११ ॥
पूर्व वैमानिकानां लेश्या द्वारेणेह त्रिस्थानकावतार उक्तः, ज्योतिष्काणां तु यथा तदसम्भवाञ्चलनवर्मेण त्रिस्थानकावतारमाह---
मूलम्-तीहिं ठाणेहिं तारारूवे चल्लिजा तं जहा-विकुछभाणे वा परियारेमाणे वा ठाणाओ वा ठाणं संकमनाणे तारारूवे चलेजा । तीहि ठाणेहिं देवे विज्जुयारं करेजा, तं जहा-विकुबमाणे वा परियारेमाणे वा तहारूवस्त लमणस्स वा माहणस्स वा इडि जुइं जसं बलं वीरियं पुरिसक्कारपरक्कमे उवदंसेमाणे देवे विज्जुयारं करेजा। तीहिं ठाणेहिं देवे थणियसई करेजा तं जहा-विकुबमाणेवा, एवं जहा विज्जुयारे तहेव थणियसपि ॥ सू० १२॥ छाया-त्रिभिः स्थानस्तारारूप चलति, तद्यथा-विकुर्व या परिचारयमाणं वा स्थानाद् वा स्थानं संक्रामत् तारारूप चलति । त्रिभिः स्थानैर्देवो विद्युत्कारं कुर्यात , तयथा, विकुर्वद्वा परिचारयमाणं वा तथारूपस्य श्रमणस्य वा माहनस्य वा ऋद्धिं धुतिं यशोवलं वीर्य पुरुषकारपराक्रमम् उपदर्शयन् देवो विद्युत्कारं करोति । त्रिभिः स्थानै देवः स्तनितशब्दं करोति, तद्यथा-विकुर्वद्वा, एवं यथा विद्युत्कार तथैव स्तनितशब्दमपि ।। सू० १२ ॥ ऐसा पाठ कहा गया है ज्योतिष्कदेवो में केवल एक तेजोलेश्या का ही सद्भाव है-अतः यहां त्रिस्थानकके प्रकरण का सम्बन्ध होने से ज्योतिष्कसूत्र सूत्रकारने नहीं कहा है ।। सू०११ ।।
पहिले वैमानिकों के लेश्याद्वारको लेकर विधानकका प्रकरण कहा, परन्तु ज्योतिषकों के एक ही तेजोलेश्या होने के कारण इस કહ્યો છે. જે તિષ્ક દેવમાં માત્ર તેજલેશ્યાને જ સદ્દભાવ હોય છે અહીં ત્રિસ્થાનકનું પ્રકરણ ચાલતું હોવાથી સૂત્રકારે જતિષ્ક સૂત્રનું કથન કર્યું નથી કે સૂ.૧૧ છે
પહેલાના સૂત્રમાં વમાનિકના લેહ્યાદ્વારની અપેક્ષાએ ત્રિસ્થાનકના પ્રકરણનું કથન કર્યું. પરંતુ જ્યતિષ્કમાં માત્ર તેજોલેશ્યાને જ સદ્દભાવ હોવાથી
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०३ उ०१ सू०१२ ज्योतिष्काणां चलनप्रकारनिरूपणम् ६१५
टीका-'तीहि ठाणेहिं ' इत्यादि । त्रिभिः स्थानः-कारणैः तारारूपं तारका. मात्र चलति-स्वस्थानं त्यजति । तदेव स्थानत्रयं दर्शयनि-वैक्रियं कुर्वन् , परिचारयमाणं-मैथुनाथ संरम्भयुक्त सत् स्थानाद्-स्वस्थानात् स्थानान्तरम्-अन्य. स्थानं संक्रामत्-गन्छत् , यथा-क्वचिन्महर्द्धि के देवादी चमरवद्वै क्रियादि कुर्वति सति वन्मार्गदानार्थमपि चलतीति । उक्तंच-" तत्वणं जे से वाघाइए अंतरे से जहन्नेणं दोन्नि छापट्टे
जोयणसए, उक्कोसेणं वारस नोयणसहस्साइं" इति । छाया-त्र खलु यत्तद्व्याघातिकमन्तरं तज्जघन्येन द्वे पट्पष्टिः योजनशते ( पट्पष्टयधि के द्वे योजनशते ) । उत्कर्पण द्वादशयोजनसहस्राणि । सम्बन्ध में विस्वानकावतार नहीं कहा-इसलिये अब सूत्रकार उनमें चलनधर्मको लेकर त्रिस्थानकके अवतार का कथन करते हैं-'तीहिं ठाणेहिं ताराख्वे चलिज्जा' इत्यादि।
टीकार्थ-तीन स्थानोंसे तीन कारणांसे-तारे चलते हैं अर्थात् अपने स्थान को छोड़ते हैं-वे तीन कारण इस प्रकार से हैं -एक कारण है विनिया करने का अर्थात् जब वे विक्रिया करने लगते हैं। तब अपने स्थान को वे छोडकर विक्रिया करते हैं । तथा जब वे भैथुन सेवन के अभिलापी होते हैं-तब वे अपने स्थान को छोड़ कर ही मैथुन सेवन करते है। तथा जब कोई महद्धिक देव चमर की तरह वैक्रिय आदि करता है, तब उसे रास्ता देने के लिये वे अपने स्थान को छोड़ देते हैं। कहा भी है" तत्थ णं जे से वाघाइए" इत्यादि । ત્રિસ્થાનકની વક્તવ્યતામાં તેમની સ્થાઓનું પ્રતિપાદન કરાયું નથી પરન્ત તેઓ ચલનધર્મથી યુક્ત હોય છે. તે ચલનધર્મની અપેક્ષાએ સૂત્રકાર હવે त्रए स्थान नि३५४४ ४२ छ-" तीहिं ठाणेहिं तारारूवे चलिज्जा" त्याह
શીકા નીચે દર્શાવેલા ત્રણ સ્થાનોથી-ત્રણ કારણોને લીધે–તારાઓ ચાલે છે. એટલે કે પિતાનું સ્થાન છેડે છે-(૧) જ્યારે તેઓ વિકિયા કરે છે ત્યારે પિતાનું સ્થાન છોડે છે. (૨) જ્યારે તેઓ મૈથુન સેવવાની ઇરછા કરે છે, ત્યારે તેઓ પોતાના સ્થાનને છોડીને જ મૈથુન સેવન કરે છે (૩) જ્યારે કોઈ મહદ્ધિક દેવ અમરની જેમ વિક્રિયા આદિ કરે છે, ત્યારે તેને માર્ગ આપવાને માટે તેઓ પિતાનું સ્થાન છેડે છે. કહ્યું પણ છે કે – ___“तस्थणं जे से वाघाइए " त्याह
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१६
स्थानाङ्गसूत्रे
तत्र व्याघ्रातिरुमन्तरं महर्द्धिकदेवस्य मार्गदशनात् मेर्वपेक्षयेति कादाचित्कमन्तरं तुलक्षयोजन परिमित पपि भवति चमराद्यागमे इवेति । पूर्व तारकादेवचलनक्रियाकारणानि प्रोक्तानि, साम्प्रतं देवस्यैव विद्युत्स्तनितक्रिययोः कारणानि सूत्रद्वयेनाहतीहि ' इत्यादि सुगमं, नवरं - विद्युत्-विशुद्धता सैव क्रियते इतिकारः-कार्य, विद्युतो वा कारणं कारः- क्रिया- विद्युत्कारस्तं विद्युतं कुर्यादित्यर्थः । वैक्रियकरणादीनि हि साभिमानस्य भवन्ति तत्र प्रवृत्तस्य च दर्षोल्लासवतचलन विद्युद्गर्जना दीन्यपि भवन्तीति चलनविद्युत्कारादीनां वैक्रियादिकं कारणतयोक्तमिति । ऋद्धि
"
यहां जो व्याघातिक अन्तर है वह जघन्य से २६६ योजनका है, और उत्कृष्ट से चार हजार योजन का है। मेरु पर्वत की अपेक्षा से, यह महर्द्धिक देव को मार्गदान देते समय व्याघातिक अन्तर होता है। तथा कादाचित्क जो अन्तर है वह तो एक लाख योजन का भी होना है । इस तरह से ये तारा देवों के चलनक्रिया के कारण कहे गये हैं ।
अब सूत्रकार देवके ही विद्युत् और स्तनितक्रिया के कारणों का कथन करते हुए कहते हैं-कि- " तीहि ठाणेहिं देवे विज्जुगार करेजा " इ० तीन कारणों को लेकर देव विद्युत्कार करते हैं वे तीन कारण इस प्रकार से हैं - जय देव विक्रिया करता है तब वह विद्युत्कार करता है । जब वह मैथुन सेवन में प्रवृत्त होता है तब वह विद्युत्कार करता है तथा जब वह तथारूपवाले श्रमण और ग्राहण को अपनी ऋद्धि, बुति, यश, वल, वीर्य, पुरुषकार पराक्रम दिखाता है । तब वह विद्युत्कार करता है ये वैक्रियकरण आदिरूप कार्य साभिमान ( अभिमानसहित ) देवके
અહીં જે વ્યાઘ્રાતિક અતર છે ત ઓછામા આછુ ૨૬૬ ચેાજનનું અને વધારેમાં વવારે ખાર હજાર યોજનનું હોય છે મેરુ પર્યંતની અપેક્ષાએ, આ મહદ્ધિક દેવને માર્ગ આપતી વખતે આ વ્યાઘાતિક અન્તર થાય છે. તે અન્તર કયારેક એક લાખ ચેાજનનું પશુ હાય છે તારા રૂપ દેવેના ચલનના આ કારણેા કડેવામા આવ્યા છે હવે સૂત્રકાર દેવની વિદ્યુત અને સ્વનિત (ગન) ક્રિયાઓના કારણેાનું નિરૂપણુ કરતા કહે છે કે—
CL
' तिहि ठाणेाह देवे विज्जुयार करेज्ना " त्याहि
નીચે દર્શાવ્યા પ્રમાણેના ત્રણ કારણેાને લીધે દેવ વિદ્યુત્કાર કરે છે-(૧) જ્યારે દેવ વિક્રિયા કરે છે, ત્યારે વિદ્યુત્કાર કરે છે. જ્યારે દેવ મૈથુન સેવતમાં પ્રવ્રુત્ત હાય છે, ત્યારે વિદ્યત્કાર કરે છે (૩) જ્યારે તે તથારૂપવાળા શ્રમણુ અથવા માહણને પેાતાની ઋદ્ધિ, શ્રુતિ, યશ, ખ, વીય અને પુરુષકાર પરાક્રમ ખતાવે છે, ત્યારે પણ તે વિદ્યુત્કાર કરે છે. આ વૈક્રિયકરણ આદિ કાય અભિ
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टोका स्था०३ उ०१ सू० १३ उत्पादरूपलो कान्धकारादीनांनिरूपणम् ६१७ विमानवस्त्राभूषणादिवृद्धिं सुर्ति शरीराभरणादिदीर्ति, यशः- रूपार्ति, वलं शरीरं सामर्थ्य, वीर्यं - जीवामत्रं वल तथा पुरुषकारः - पौरुषाभिमान विशेषश्च पराक्रमःनिष्पादितस्वविषयः पुरुषकार एव चेति पुरूषकारपराक्रमं तत् सर्वम् उपदर्शयमानो देव विद्युत्कारं स्वराद मेघगर्जितशब्दं च करोतीति सम्बन्धः ॥ सू० १२ ॥ अनन्तरमुत्पातरूप विद्युत्कारस्त नित शब्दौ प्रोक्तौ, साम्प्रतमुत्पातरूपाण्येव लोकान्धकारादीनि पोडशच्या माह
मूलम् - तहिं ठाणेहिं लोगंधयारे सिया, तं जहा - अरिहंतेहिं बोच्छिज्ज माणेहिं, अरिहंतपन्नत्ते धम्मे वोच्छिजमाणे, पुचगर वोच्छिमाणे १ । तीहिं ठाणेहिं लोगुज्जोए सिया, तं जहा - अरिहंतेहिं जायमाणेहिं, अरिहंतेसु पव्त्रयमाणेसु अरिहं
होते हैं. तथा इस क्रिया में प्रयुक्त जो देव होता है उसके दर्प (अहंकार) और उल्लास भी होते हैं । अतः ऐसे देव के स्वस्थान से चलति और विद्युत्कार तथा गर्जनादि क्रियाएँ भी होती हैं । इसी से इन चलन, विद्युत्कार आदिकों का वैक्रियादिकरण को कारणरूप से कहा गया है । विमान वस्त्र आभूषण आदि समृद्धि का नाम ऋद्धि है, शरीर आभरण आदि की दीप्ति का नाम युति है, ख्याति का नाम यश है । शारीरिक सामर्थ्य का नाम बल है. जीव से उद्भूत वल का नाम वीर्य है, पुरुषार्थका नाम पुरुषकार है । यह पुरुषप्रकार ही पराक्रम है. इन ऋद्धि आदि को दिखाता हुआ देव विद्युत्कार और स्तनित शब्द को सेघ की गर्जना जैसे शब्द को करता है | सू०२ ॥
માનયુક્ત દેવ જ કરે છે. આ ક્રિયામાં પ્રવૃત્ત થનાર જે દેવ હાય છે તે દેત્રમાં ૪૫ ( અહંકાર ) અને ઉલ્લાસ પણ હાય છે તેથી એવા દેવ પેાતાને સ્થાનેથી ચલનક્રિયા, વિદ્યુત્કાર તથા ગર્જનાદિ ક્રિયાઓ પણ કરે છે. તેથી જ એવું કહ્યું છે કે આ ચલન, વિદ્યુત્કાર અહિ ક્રિયાઓ વૈક્રિયકરણ આદિને કારણે થાય છે.
विमान, वस्त्र, आभूषण आदि समृद्धिनु नाम ऋद्धि छे. शरीर, सालરણ આદિની દીપ્તિનું નામ વ્રુતિ છે. ખ્યાતિનું નામ યશ છે. શારીરિક સામ
નુ નામ મળ છે આત્મબળનું નામ વી છે. પુરુષાર્થનું નામ પુરુષકાર છે. તે પુરુષકાર જ પરાક્રમરૂપ હોય છે. પોતાની આ ઋદ્ધિ આદિનું પ્રદર્શીન કરતા દેવ વિધુત્કાર અને સ્તનિતશબ્દ-મેઘની ગર્જના જેવા અવાજ કરે છે. ! સૂ. ૧૨૫
श
७८
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानासूत्रे
६१८
ताणं णाणुप्पायमहिमासुर । तीहि ठाणेहिं देवंधयारे सिया, तं जहा अरिहंतेहिं वोच्छिज्ज माणेहि, अरिहंतपन्नत्ते घर मे वोच्छिज्जमाणे, पुनगए वोच्छिज्ज माणे ३ । तीहिं ठाणेहिं देवुज्जोएसिया, तं जहा - अरिहंतेहिं जायमाणेहिं, अरिहंतेहिं पद्ययमाणेहि, अरिहंताणं णाणुप्पायमहिमासु ४ । तीहि ठाणेहिं देवसंनिवाए सिया, तं जहा - अरिहंतेहिं जायमाणेहिं, अरिहंतेहि पचयमाणेहिं, अरिहंताणं नाणुष्पायमहिमासु ५ । एवं देवक्कलिया ६, देवकहकहए ७ । तीहि ठाणेहि देविंदा माणुस्सं लोगं हवमागच्छंति, तं जहा - अरिहंतेहिं जायमाणेहिं, अरिहंतेहिं पचयमाणेहिं अरिहंताणं णाणुष्पायमहिमासु ८ । तीहिं ठाणेहिं लोगंतिया देवा माणुस्तं लोगं हव्वमागच्छति तं जहा - अरिहंतेहिं जायसाणेहि, अरिहंतेहि पवयमाणेहि अरिहंताणं णाणुष्पायमहिमासु ९ | एवं सामार्णिया १०, तायन्तीलगा ११, लोगपाला देवा १२. अग्गमहिसीओ देवीओ १३, परिसोववन्नगा देवा १४, अणियाहिवई देवा १५, आयरक्खगा देवा माणुस्सं लोगं हवमागच्छंत १६ ।
तीहि ठाणेहिं देवा अब्भुट्टिज्जा, तं जहा - अरिहंतेहिं जायमाणेहिं जाव तं चैव १ । एवमारुणाई चलेज्जार, सीहणायं करेज्जा २, चेलुवखेवं करेज्जा ४ | तीहि ठाणेहि देवाणं चेहयरुक्खा चलेजा, तं जहा - अरिहंतेहिं तं चैव ५ ॥ सू० १३ ॥
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुंघा टीका स्था० उ०१ सू०१३ उत्पादरूपलोकान्धकारादीनांनिरूपणम् ६१२
छाया-त्रिभिः स्थान लोकान्धकारः स्यात् , तद्यथा-अर्हत्सु व्युच्छिद्यमानेषु अर्हत्मज्ञप्ते धर्मे व्युच्छियमाने, पूर्वगते व्युच्छिद्यमाने १६ त्रिभिः स्थानों को
द्योतः स्यात् , तद्यथा-अर्हत्सु जायमानेषु, अत्सु पनजत्सु, अहंतां ज्ञानोत्पादमहिमासु । त्रिभिः स्थानैर्देवान्धकारं स्यात् , तद्यथा-अर्हत्सु व्युच्छिद्यमानेषु, अहत्मज्ञप्ते धर्मे व्युच्छिद्यमाने, पूर्वगते व्युच्छिद्यमाने ३। त्रिभिः स्थानैर्देवोद्योतः स्यात् , तद्यथा-अर्ह त्सु जायमानेपु, अर्हत्सु प्रव्रजत्लु, अर्हता ज्ञानोत्पादमहिमासु
उत्पातरूप विशुत्कार और स्तरित शब्द देव करता है ऐसा कथन किया। अब उत्पारस्प ही लोकान्धकार आदि को सूत्रकार षोडशस्त्र द्वारा कहते हैं-तीहिं ठाणेहिं लोगंधयारे सिया' इत्यादि । सूत्रार्थ-तीन कारणोंसे लोकान्धकार-लोकमें अन्धकार होताहै, ये कारण इस प्रकार से हैं-एक जब अर्हन्त भगवन्त निर्वाण को प्राप्त होते है तब लोकमें अन्धकार हो जाता है, दूसरा कारण ऐसा है कि जब अहन्त प्ररूपित धर्मकी व्यच्छित्ति होती है-तीर्थ व्यवच्छेदकाल होता है तब लोक में अन्धकार होता है, तथा उत्पाद आदि चौदहपूर्व जब व्युच्छेिद होते हैं तब लोक में अन्धकार होता है।
तीन कारणों से लोक में उद्योत होता है, वे तीन कारण ऐसे हैंएक जब अर्हन्त प्रभु उत्पन्न होते हैं तब तथा अर्हन्त भगवाल जव दीक्षा धारण करते हैं तब, और जब अर्हन्त प्रभुके ज्ञानोत्पाद की महिमा होती है तथ।
દેવ દ્વારા ઉત્પાતરૂપ વિધુત્કાર અને સ્વનિત શબ્દ–મેઘની ગર્જના જેવો અવાજ કરાય છે, એવું કથન પહેલાના સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું. હવે ઉત્પાતરૂપ કાલ્પકાર આદિનું સૂત્રકાર ૧૬ સૂત્રો દ્વારા કથન કરે છે–
“तीहि ठाणेहि लोगंधयारे सिया" त्याहસૂત્રાર્થ-ત્રણ કારણેને લીધે લોકમાં અંધકાર થઈ જાય છે તે કારણે આ પ્રમાણે છે-(૧) જ્યારે અહંત ભગવાન નિર્વાણ પામે છે, ત્યારે લોકમાં અંધકાર વ્યાપી જાય છે. (૨) જ્યારે અ ત પ્રરૂપિત ધર્મની વ્યછિત્તિ (વિનાશ) થઈ જાય છે એટલે કે જ્યારે તીર્થ-વ્યવછેદકાળ આવે છે, ત્યારે લેકમાં અંધકાર વ્યાપી જાય છે. (૩) જ્યારે ઉત્પાદ આદિ ચૌદે પૂર્વો ઍછિદ્યમાન (વિનg) થાય છે, ત્યારે તેમાં અંધકાર વ્યાપી જાય છે.
ऋष्य ने दी सभा Gधोत ( A) व्याधी जय छ-(१) જ્યારે અહંત પ્રભુ ઉત્પન્ન થાય છે, (૨) જ્યારે અહંત પ્રભુ દીક્ષા અંગીકાર ४२ छ, भन (3) ब्यारे मत प्रभुना ज्ञानात्याहना भलिभा याय छे, त्यारे લેકમાં પ્રકાશ વ્યાપી રહે છે,
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६०
स्थानासूत्रे
४। त्रिभिः स्थानैर्देवनिशतः स्यात्, तथा अर्हत्सु जायमाने, अर्हत् पत्रजत्सु, अर्हतां ज्ञानोत्पादमहिमा ५। एवं देवोत्कलिका ६, देवकहहकः ७| त्रिभिः स्थाने देवेन्द्रा मानुष्यं लोकं हव्यमागच्छन्ति, तद्यथा अर्हत्सु जायमानेपु, अप्रव्रजत्सु, अर्हतां ज्ञानोत्पादमहिमा ८। त्रिभिः स्थानैकान्तिका देश मानुष्यं लोकं हव्यमागच्छन्ति, तद्यथा - अर्हन्सु जायमानेपु, अर्हत्गु प्रव्रजत्नु, अर्हतां ज्ञानोत्पादमहिमासु ९ । एवं सामानिकाः १०, चायत्रिका: ११, लोक
तीन कारणों से देवलोक में अन्धेरा हो जाता है, वे तीन कारण इस प्रकार से हैं - एक जब अर्हन्तप्रभु निर्वाणगत होते हैं तब तथा अर्हन्तप्ररूपित धर्म जब व्युच्छिन्न होता है तब तथा पूर्वगत श्रुत जब व्युच्छिन्न होता है तब |
तीन कारणों से देवोबोत होता है-जैसे जब अर्हन्तमका जन्म होता है तब, तथा जब अर्हन्तप्रभु दीक्षा धारण करते हैं तब, और जब अर्हतप्रभु के ज्ञानोत्पादकी महिमा की जाती है तब
तीन कारणों से देव समागम होता है-जैसे जब अर्हतप्रभु का जन्म होता है तब, तथा जब अर्हतप्रभु दीक्षा धारण करते हैं तब, और जब अर्हतप्रभुके ज्ञानोत्पाद की महिमा की जाती है तब इसी तरह से haira fear देवोंका एक जगह एकत्रित होना होता है, इसी तरह से देवों का कहकहत होता है । आनन्दातिरेक से देवों का शब्द होता है ।
कलकल
ત્રણ કારણેાને લીધે દેવલેાકમાં અધકાર વ્યાપી જાય છે. તે ત્રણ કારણેા नाथे अभाशे सभभवा-(१) अहुत प्रभु निर्वाणु यामे छे त्यारे, (२) महत પ્રરૂપિત ધમ યારે ન્યુચ્છિન્ન થઈ જાય છે ત્યારે, (૩) પૂગત શ્રુત જ્યારે ન્યુચ્છિત થઈ જાય છે ત્યારે.
ત્રણ કારણેાને લીધે દેવલેાકમાં ઉદ્યોત વ્યાપી જાય છે-(૧) જ્યારે અર્હત પ્રભુના જન્મ થાય છે ત્યારે, (૨) જયારે અહુ ́ત પ્રભુ દ્વીક્ષા ધારણ કરે છે ત્યારે અને (૩) જ્યારે અહંત પ્રભુના જ્ઞાનેાત્પાદ। મહિમા થાય છે ત્યારે. ત્રણ કારણે દેવસમાગમ થાય છે—(૧) જ્યારે અહુત પ્રભુના જન્મ થાય છે ત્યારે, (૨) જ્યારે અ`ત પ્રભુ દીક્ષા લે છે ત્યારે અને (૩) જ્યારે અર્હત 3 ભુના જ્ઞાનાત્પાદનને ( કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્તિના ) મહેાત્સવ કરવામાં આવે છે. આ ત્રણ કારણેાને લીધે દેવાત્કલિકા (દેવેનુ' એક જગ્યાએ એકત્ર થવાનુ') થાય છે. એજ ત્રણુ કારણેાને લીધે દેવાને અતિશય આનંદ થાય છે, અને તે આાન દાતિરેકને લીધે તેએ ખડખડાટ હસે છે
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा काही स्था०३ उ०१ सू०१३ उत्पादरूपलोकान्धकारादीनांनिरूपणम् ६२१ पाला देवाः १२,-, अग्रमहिष्यो देव्यः १३ परिपदुपपनका देवाः १४, अनि. काधिपतयोदेवाः १५, आत्मरक्षका देवा मानुष्यं लोकं हव्यमागच्छन्ति १६ ।
त्रिभिः स्थानैर्देवा अभ्युत्तिष्ठन्ति तद्यथा-अर्हत्स्नु जायमानेपु, यावत् तदेव १। एवमासनानि चलन्ति २, सिंहनादं कुर्वन्ति ३, चेलोरक्षेपं कुर्वन्ति ।। त्रिभिः स्थानैर्देवानां चैत्यक्षाश्चलन्ति, तबया-अर्हत्सु तदेव ५ ॥ सु० १३ ।।।
तीन कारणों को लेकर देवेन्द्र मनुष्यलोक में शीघ्रता के साथ आते हैं । जैसे जब अर्हन्तप्रभु का जन्न होता है तब, तथा अर्हन्तप्रभु जब दीक्षा धारण करते हैं तब और जदा अर्हन्तप्रभु के ज्ञानोत्पाद की महिमा की जाती हैं तब-इन्हीं तीन कारणों से लोकान्तिक देव भी बहुत जल्दी मनुष्यलोक में आते हैं। इन्हीं तीन कारणों को लेकर सामानिक देव, बायस्त्रिंशकदेव, लोकपाल देव, अग्रमहिषिया-देवियां, पारिपत्क देव, अनिकाधिपतिदेव और आत्मरक्षभदेव भी इस मनुष्यलोक में बहुत जल्दी आते हैं। इन्हीं तीन कारणों को लेकर देव अपने २ आसनों से सिंहासनों से उठ बैठते हैं। इन्हीं तीन कारणों से लेकर शाकादि देवों के आसन चलायमान होते है। इन्हीं कारणों से लेकर वे सिंहनाद करते हैं और चेलोत्क्षेप भी करते हैं । ये सब कार्य प्रमोद के बशर्ती होकर वे करते हैं। तथा इन्हीं तीन कारणों को लेकर चैत्यवृक्ष-देववृक्ष विशेष चलायमान होते हैं। - નીચેના ત્રણ કારણોને લીધે દેવેન્દ્રો ઘણી જ શીઘ્રતાથી મનુષ્યલેકમાં या छ-(१) यारे मत प्रमुनी मथाय छे त्यारे, (२) यारे महत प्रभु दीक्षा ले छे त्यारे, मने (3) न्यारे मत असुना ज्ञानोत्पाहना भडीસવ કરવામાં આવે છે, ત્યારે દેવેન્દ્રો ઘણી જ શીવ્રતાથી મનુષ્યલેકમાં આવે છે. આ ત્રણ કારણોને લીધે લેકાન્તિક દે પણ ઘણી જ ઝડપથી મનુષ્યલોકમાં આવે છે. આ ત્રણ કારણને લીધે સામાનિક દેવે, ત્રાસ્વિંશક દે, અગ્રસહિષી દેવીઓ, પારિષક દે, અનીકાધિપતી દેવો અને આત્મરક્ષક દે પણ ઘણી જ ઝડપથી આ મનુષ્યલેકમાં આવે છે. આ ત્રણ કારણને લીધે જ દે પિતપોતાના સિંહાસન પરથી ઉઠે છે. આ ત્રણ કારણને લીધે જ શક્રાદિ દેના આસન ચલાયમાન થાય આ ત્રણ કારણોને લીધે જ તેઓ સિંહનાદ કરે છે અને ચેલેક્ષેપ પણ કરે છે. આ બધાં કાર્યો આનદને કારણે જ તેઓ કરે છે. આ ત્રણ કારણે જ મૈત્યવૃક્ષ (દેવવૃક્ષ વિશેષ) ચલાયમાન થાય છે.
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરશે
स्थानाङ्गलने टीका-'तिहिं ठाणेहिं ' इत्यादि-पोडशमूत्री सुगमा । नवरं-त्रिभिः स्थान-कारणैः लोके-क्षेत्रलोके-ऊर्वावस्तिर्यक रूपेऽन्धकार लोकान्धकार द्रव्यतो दृष्टि विघातानुभावरूपं, भावतः प्रकाशशस्वभावज्ञानामावस्वरूपं भवति । क्षेत्रलोक स्वरूपमाह“आगासस्स पएसा, उड्च अहे य तिरियलोए य ।
जाणाहि खेत्तलोय, अशंतजिणदेसियं सम्मं ॥ १॥" छाया-आकाशस्य प्रदेशा ऊर्ध्वमधश्च तिर्यग्लोके च ।
जानीहि क्षेत्रलोकम् . अनन्तजिनदेशितं सम्यक् ॥ तान्येव कारणान्याह-' अरिहं तेहिं ' इत्यादि, अरीन्-जानापरणीय-दर्शनावरणीयमोहनीयान्तरायरूपाणि घातिकमणि नन्ति नाशयन्तीति-अरिहन्तस्तेषु, अस्य विशेपव्याख्या-आवश्यकत्ररय मत्कृतायां नुनितोपिणी टीकाणं विलोकनीया । व्युच्छिद्यमानेषु निर्वागं गच्छत् इति प्रयनं कारणम् १,तथा अत्माप्ते धर्मे टीकार्थ-उवलोक, अधोलोक और तिर्थरलोक ये तीन लोका, लोक शब्दले यहां गृहील हुए हैं। द्रव्यान्धकार और भावान्धकारके भेदले दो प्रकारका अन्धकार होता है, जिसले दृष्टि का विधात होता है वह द्रव्यान्धकार है । तथा प्रकाशक स्वसावरूप ज्ञान का जो अभाव है वह मावान्धकार है, क्षेत्रलोकका स्वरूप इस प्रकार से कहा गया है- आगसस्स पएला उडूं च ' इत्यादि । ज्ञातावरणीय, दर्शनावरणीय, मोहनीय और अन्त. रायरूप चार धातिया की का जो नाश कर देते हैं वे अरिहन्त हैं। इसकी विशेष व्याख्या आवश्यक सूत्र की मुनितोपिणी टीका में देखनी चाहिये । व्युच्छिद्यमान शब्द का अर्थ है जब वे निर्वाण जाने लगते हैं ऐला। पूर्व शब्द से कहां उत्पाद पूर्व से लेकर लोकबिन्दुसार तक ટીકાર્થ–લેક શબ્દથી ઉલેક, અલેક અને તિર્યક અહી ગ્રહણ કરાયા छ. म ४२ना मे ले छ-(१) F०-४२ अने. (२) मापा- २. ना દ્વારા દષ્ટિને વિઘાત થાય છે, તેનું નામ દ્રવ્યાકાર છે, તથા પ્રકાશક સ્વભા વરૂપ જ્ઞાનને જે અભાવ છે તેનું નામ ભાવા-ધકાર છે ક્ષેત્રનું સ્વરૂપ આ प्रमाणे ४ह्यु छ-" आगासस्स परसा उडूढं च " त्याह
જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, મેહનીય અને અન્તરાય, આ ચાર ઘાતિયા કર્મોને જેમણે ક્ષય કરી નાખે છે, તેમને અહંત કહે છે. આ પદની વિસ્તૃત વ્યાખ્યા આવશ્યક સૂત્રની મુનિષિ ટીકામાં આપવામાં આવેલ છે. "युनियमान " 20 " भनि। क्षय शत नि मागे वियरता."
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०३ उ०१ सू०१३ उत्पादरूपलो कान्धकारायानांनिरूपणार ६२३ व्युच्छिद्यमाने तीर्थव्यवच्छेदकाले इत्यर्थः इति द्वितीय कारणम् २, पूर्वाणिउत्पादादीनि लोकविन्दुसारपर्यन्तानि चतुर्दश, तेषु गतं-प्रविष्टं तदभ्यन्तरीभूतं यच्छूत तत्पूर्वगतं दृष्टिवादान्तर्गतश्रुताधिकारविशेपः, तस्मिन् व्युच्छिद्यमाने सतीति तृतीयं कारणम् ३ लोकान्धकार स्यादिति सम्पन्धः । अहं दादिषु व्युच्छिद्यमानेषु कथं लोकान्धकारं स्या ? दिति नाश ङ्कनीयम् , राजमरणदेशनगरादि भङ्गे दिशां रजस्वलतया च दृश्यते जगति लोकान्धकार, यत्पुनर्निखिलथुवनभूतमात्रानवद्यनयनरामानेपु (बिलोकचक्षुः सदृशे वित्यर्थः । भगरदहदादिषु व्युच्छिद्यमानेषु लोसान्धकार भवति तत्किमाश्चर्यमिति ।१। त्रिभिः स्थान लोकोद्योतः स्यात्-लोकत्रये प्रकाशो भवति, द्रव्यतो घटपटादिप्रकाशकरूपः, भावतो लोकत्रयेऽपि सुखोत्पादकहेतुरूपः । अहज्जन्म १-प्रत्रके चौदह पूर्व लिये गये हैं इन पूर्या में प्रविष्ट जो शुत है वह पूर्वगत श्रुत है । यह पूर्वगत श्रुत दृष्टिवाद के अन्तर्गत शुताधिकार विशेषरूप है, "अहंदादिकों के व्युच्छिद्यमान होने पर लोक में अन्धकार कैसे हो सकता है " ऐसी आशंका नहीं करनी चाहिये । क्योंकि राजाके मरने पर एवं देशभंग तथा नगर आदिके भङ्ग होने पर दिशाओं के धूमिल रूप हो जाने से जव जगत में लोकान्धकार दिखलाई पड़ता है तो फिर समस्त भुवनवर्ती लोकमात्र के निर्मल नयनों में जो समाधी दिग्यते हों ऐसे भगवान् अर्हत आदि के व्युच्छियमान होनेपर लोकमें अंधकार हो जाये तो इसमें आश्चर्य जैसी क्या बात है ? । उद्योत शब्ददा अर्थप्रकाश है यह प्रकाश भी द्रव्य और भाव के भेद ले दो प्रकार का घटपट आदिकों को प्रकाश देनेवाला जो होता है वह द्रव्यप्रकाश है
પૂર્વ’ શબ્દના પ્રયોગ દ્વારા ઉત્પાદ પૂર્વથી લઈને લેબિન્દુસાર સુધીના ૧૪ પૂર્ય ગ્રહણ કરવાના છે તે પૂર્વોમાં પ્રવિણ જે શ્રત છે તેને પૂર્વગત શ્રત કહે છે. પૂર્વગત શ્રત દષ્ટિવાદના અન્તર્ગત કૃતાધિકાર રૂપ છે. “અહજતાદિક જ્યારે નિર્વાણ પ થે વિચરે છે, ત્યારે લોકમાં અન્ધકાર કેવી રીતે થઈ શકે છે,” આ પ્રકારની શંકા અસ્થાને છે, કારણ કે રાજા આદિનું મૃત્યુ થતાં અને દેશ તથા નગરાદિને નાશ થતાં ચારે દિશાઓમાં ધુંધળું વાતાવરણ થઈ જવાથી જે જગતમાં અધકાર વ્યાપી જાય છે, તે સમસ્ત ભુવનવર્તી લેકેના નિર્મળ નયનોમાં જે સમભાવી દેખાય છે, એવાં અહંત ભગવાન આદિના નિર્વાણ કાળે લેકમાં અંધકાર વ્યાપી જાય, તેમાં નવાઈ પામવા જેવું શુ છે? ઉદ્યોત એટલે પ્રકાશ તે પ્રકાશ પણ દ્રવ્ય અને ભાવના ભેદથી એ પ્રકારને કહ્યો છે. ઘટ, પટ આદિ વસ્તુઓને પ્રકાશ આપનારી જે વસ્તુઓ
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२४
स्थानहसूत्रे ज्या २-ज्ञानोत्पादममये ३ देवकृतमहोत्सवैलोकोद्योतो भवतीति । २॥ अथ देवान्धकारसूत्रमाह-'तिहिं ' इत्यादि, त्रिभिः स्थान वा-धकारं स्यात् देवानां भवनादिषु अन्यकारं देवान्धकारं, तत्पूर्वोक्त कारणत्रयेणैव भाति । ननु उक्तेऽपि लोकान्धकारे किं पुनर्देवान्धकारमुक्तं देवानामपि लोकान्तर्गतत्वादेवेति चेदाहतत्सर्वत्रान्धकारव्याप्ति प्रदर्शनार्थमिति ३१ तथा-देवोद्योतः-देवप्रकाशः ४। देवसंनिपातः-देवसमागमो भवति, भुवि दे समातारात् १५} 'वं ' इत्यादि, एवम्-पूर्ववत देवोत्कलिका-देवसमुन्नयस्यैकत्री भवनम् ६, देवकाकहा:- देवानां प्रमोदोत्पन्नः कलकलशब्दः पूक्तिस्त्रिभिरेव कारणे र्जायन्ते १७१ देवेन्द्राणां तथा लोकत्रय में भी जा सुखोत्पादक का हेतुरूप होता है वह भावनकाश है अहेन्त प्रभु का जव जन्म होता है. और जब वे प्रवज्या ग्रहण करते हैं तथा उन्हें जब कैवल्य की प्रासि होती है, उस समय देवकृत महोत्सवों द्वारा लोक में उद्योत होता है; देवों के भवनादिनों में जो अन्धकार होता है वह देवान्धकार है यह देवान्धकार भी पूर्वोक्त कारण त्रय से ही होता है।
शंका-जब आपने लोकान्धकार का कथन हर दिया है तो फिर स्वतन्त्ररूप से देवान्धकार के कहने की बया आवश्यकता थी, क्योंकि देव तो लोकान्तर्गत ही होते है।
उत्तर-ऐसा जो कथन किया गया है मो अन्धकार की सर्वत्र व्याप्ति हो जाती है इस बात को दिखाने के लिये किया है की देवोછે તેમના પ્રકાશને દ્રવ્યપ્રકાશ કહે છે. પરંતુ ત્રણે લોકમાં સુખ ઉપજાવનાર २४॥श डाय छेते प्रशने मावश ४९ छे. भ........
અહત પ્રભુનો જ્યારે જન્મ થાય છે, જ્યારે તેઓ પ્રવજ્યા અંગીકાર કરે છે તથા જયારે તેમને કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે, ત્યારે દેવકૃત મહેસૂ દ્વારા લેકમાં પ્રકાશ થાય છે. આ પ્રકારના પ્રકાશને ભાવપ્રકાશ કહે છે. દેના ભવનાદિમાં જે અન્ધકાર થાય છે તેનું નામ દેવાન્તકાર છે. અહંતનિર્વાણ આદિ પૂર્વોક્ત ત્રણ કારણોને લીધે તે દેવાન્તકાર થાય છે.
શંકા–જે આપે કાલ્પકારનું કથન કરી દીધું છે, તો દેવાન્તકારના સ્વતંત્ર કથનની શી આવશ્યકતા છે? લેકમાં જ દેવકનો પણ સમાવેશ થઈ જતો હોવાથી શું આવું કથન જરૂરી છે ખરું?
ઉત્તર–અંધકાર સર્વત્ર વ્યાપી જાય છે એમ દર્શાવવા માટે જ આ કથન કરવામાં આવ્યું છે.
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टोका स्था०३३०१ सू०१३ उत्पादरूपलो कान्धकारादीनां निरूपणम् ६२५ मनुष्यलोकागमनं त्रिभिरेव पूर्वोक्त कारणे भवति हव्यमिति शीघ्रम् |८| देवलोकस्य ब्रह्मलोकस्य अन्तः समीपं कृष्णराजीलक्षणं क्षेत्रनिवासो येपांते लोकान्तिकाः, यद्वा-लोकान्ते - औदयिकभावलोकावसाने भवा अनन्तरभवे मुक्तिगमनादिति लोकान्तिकाः सारस्वतादयः । एतेऽपिपूर्वोक्तैस्त्रिभिः स्थानर्मनुष्यलोकं हव्यमागच्छन्ति । एवं पूर्वोक्तेनैवालापकेन सामानिकाः - इन्द्रसमानयः १०, प्रायस्त्रिंशका महत्तरकल्पाः पूज्या देवाः ११, लोकपालाः - सोमादयः पूर्वादिदिङ् नियुक्ता देवाः १२, महित्यः- अग्रभूताः प्रधाना महिष्यः - मार्यादेवेन्द्रपहराइय इत्यर्थः १३, परिपदुपपन्नकाः - परिवारोपपन्नका देवाः १३, अनीकाधिपतयः - धोत, देवसंनिपात, देवोत्कलिका - देवसमूह का एक जगह एकत्रित होना, देवकहकहक देवों का प्रमोदोत्पन्न कलकलशब्द, यह सब भी पूर्वोक्त तीन कारणों के होने पर होता है "हव्यम्" यह शीघ्र अर्थ का वाचक अव्यय है देवलोक और ब्रह्मलोक के पास कृष्णराजीरूप क्षेत्र जिनका निवास स्थान है वे लोकान्तिक हैं अथवा औदयिक भाव लोक के अवसान में जो हैं वे लोकान्तिक हैं क्यों कि अनन्तरभव में इनका मुक्ति में गमन अवश्यंभावी होता है । सारस्वत आदि इनके नाम हैं सामानिक देव- इन्द्र के जैसी ऋद्धि वाले देवों का नाम सामानिक देव है, महत्तरतुल्य जो देव पूज्य होते हैं वे त्रास्त्रिशक देव हैं पूर्वादिदिशाओं में नियुक्त जो सोम आदि देव हैं वे लोकपाल हैं देवेन्द्रों की जो मुख्यदेवियां है वे अग्रमहिषियां हैं परिवारोपपन्नक जो देव हैं
દેવેદ્યોત, દેવમ નિપાત (દેવેનું પેાતાના દેવલેાકમાંથી નીકળવાનુ), વેત્કલિકા દેવાના સમૂહનું એક જગ્યાએ એકત્ર થવાનું, અને દેવાનુ ખડખડાટ હાસ્ય, પણ ઉપયુક્ત ( અહંત ભગવાનના જન્મ ) આદિ ત્રણ કારણે જ થાય છે हव्यम् આ પદ્મ શીઘ્ર અનુ. વાચક અવ્યય છે દેવલાક અને બ્રાલેકની પાસે કૃષ્ણરાજીરૂપ ક્ષેત્ર નામનુ' નિવાસસ્થાન છે, તેમને લેાકાન્તિક કહે છે.
<<
"
અથવા~~ઔયિક ભાવલેાકના અવસાનમાં જે છે, કહે છે, કારણ કે અનન્તર ભવમાં (પછીના ભવમાં) તે પામે જ છે. સારસ્વત આદિ તેમનાં નામ છે. ઈન્દ્રના જેવી દેવા છે તેમને સામાનિક દેવા કહે છે, ગુરુસ્થાનીય જે દેવે સ્પ્રિંશક દેવા કહે છે. પૂર્વાદિ દિશાઓમાં નિયુક્ત જે સામ આદિ લેાકપાલે કહે છે. દેવેન્દ્રોની મુખ્ય દેવીઓને અગ્રમહિષીએ કહે છે. પરિ
તેમને ત્રાય.
દેવા છે તેમને
2
थ ७९
તેમને લેાકાન્તિક ચાક્કસ મુક્તિ ઋદ્ધિવાળા જે
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२६
स्थानास्त्रे गजादिसैन्याधिपतयो देवाः १४, आत्मरक्षकाः-राज्ञामिवाद्गरक्षका देवा मानुष्यं लोकं हव्यमागच्छन्तीति प्रतिसूत्रे संयोजनीयम् १५॥
मनुष्यलोकागमने देवानां यानि त्रीणि कारणानि सन्ति तान्येव देवाभ्युम्यानादीनां कारणानि सूत्रपञ्चकेनाह-'तीहिं' इत्यादि, सुगम, नवरं-अम्युत्तिहन्ति-सिंहासनादुत्तिष्ठन्ति ।१। एवं-पावक्तामिलापेन आसनानि-शक्रादीनां सिंहासनानि चलन्ति ।२। सिंहनादचेलोत्क्षेपौ प्रमोदकायौं कुर्वन्ति ।४। एभिरेव त्रिभिः स्थानः चैत्यक्षाः-देववृक्षविशेषाश्चलन्ति ।५।२० १३॥
किमर्थ भदन्त ! शक्रादिदेवा मनुष्यलोकमागच्छन्ति ? अत्राह-धर्माचार्यतया महोपकारित्वात्सेवाद्यर्थमागच्छन्ति, अशक्यपत्युपकाराश्च भगवन्तो धर्माचार्याः इति सदृष्टान्तं प्रदर्शयन् सूत्रत्रयमाह
मूलम्-तिण्हं दुप्पडियारं लसणाउसो!, तं जहा-अम्मापिउणो १, भहिस्स, धम्मायरियस्स । संपाओवि य णं केइपुरिसे अम्मापियरं सयपागसहस्सपागेहि तेल्लेहि अभंगेत्ता सुरभिणा गंधहएणं उव्वहिता तिहि उदगेहिं मजावित्ता सव्वावे परिवदुपपन्नक देव हैं। गजादिसेना के अधिपति जो देव हैं ये अनीकाधिपति देव हैं, राजाओं के अङ्गरक्षकों की तरह जो देव होते हैं वे आत्मरक्षक देव हैं। ये सब भी इन कारणों को लेकर मनुष्यलोक में शीघ्र आते हैं ऐसा कथन प्रत्येक सूत्र में लगाना चाहिये मनुष्यलोक में आने के जो ये कारण प्रकट किये गये हैं वे ही कारण देवाभ्युत्थानादि के भी हैं, यही वात सूत्रकार ने “ तीहिं" इत्यादि पांच सूत्रों द्वारा प्रकट की है ॥ सू०१३ ॥ વારો૫૫નક જે દેવે છે તેમને પરિષદુ૫૫નક દેવે કહે છે. ગાદિ સેનાએના અધિપતિ જે દે છે તેમને અનીકાધિપતિ દેવે કહે છે, જે દે રાજાઓના અંગરક્ષકોની જેમ ઈદ્રોના અંગરક્ષકે સમાન હોય છે, તેમને આત્મરક્ષક દેવે કહે છે. આ બધાં દેવે પૂર્વોક્ત કારણોને લીધે મનુષ્યલોકમાં શીઘ આવે છે, આ પ્રકારનું કથન પ્રત્યેક સૂત્રમાં સમજી લેવું. જે કારણે તેઓ મનુષ્યલેકમાં આવે છે, તે કારણોને લીધે જ તેઓ પોતાના સિંહાસન ५२थी हे छे, 431312 से छे, त्या पात सूत्रधारे " तीहि " त्यादि પાંચ સૂત્રે દ્વારા પ્રકટ કરી છે. જે સૂ. ૧૩ છે
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________
५
सुंधा टीको स्था०३ उ १ सू०१४ धर्माचार्यादीनां अशक्यप्रत्युपकपरित्वम् ६२७ लंकारविभूसियं करेत्ता मणुन्नं थालीपागसुद्धं अटारसवंजणाउलं भोयणं भोयावेत्ता जावज्जीवं पिट्ठिवडेंसियोए परिवहेज्जा तेणावि तस्स अम्मापिउस्स दुप्पडियारं भवइ, अहेणं से तं अम्मापियरं केवलिपन्नत्ते धम्मे आघवित्ता पन्नवित्ता परूवित्ता ठाविता भवइ तेणामेव तस्स अम्मापिउस्स सुप्पडियारं भवइ समणा उसो ? ॥ १॥ .
केइ महच्चे दरिदं समुझसेज्जा,तएणं से दरिद्दे समुकिहे समाणे पच्छा पुरं च णं विउलभोगसमिइसमन्नागए यावि विहरेज्जा, तएणं से महच्चे अन्नया कयाइं दरिदोहए समागे तस्स दरिदस्स अंतिए हवमागच्छेज्जा, तएणं से दरिदे तस्स भहिस्स सव्वस्लमवि दलयमाणे तेणावि तस्स दुप्पडियारं भवइ अहे णं से तं भटि केवलिपन्नत्ते धम्मे आघवित्ता पन्नवित्ता परूवित्ता ठावित्ता भवई तेणासेव तस्स भहिस्स'सुप्पडियारं भवइ ॥२॥
केइ तहारूवस समणस्स वा माहणस्स वा अंतिए एगमवि आरियं धम्मियं सुवयणं सोचा निसम्म कालमासे कालं किच्चा अन्नयरेसु देवलोएसु देवत्ताए उववन्ने, तएणं से देवे तं धम्मायरियं दुभिक्खाओ देसाओ सुसिक्खं देसं साहरेज्जा, कंताराओ वा णिकंतारं करेज्जा, दीहकालिएणं वा रोगायंकेणं अभिभूयं समाणं विमोएज्जा, तेणावि तस्स धम्मायरियस्स दुप्पडियारं भवइ, अहे णं से तं धम्मायरियं केवलिपन्नत्ताओ धम्माओ भट्ट समाणं भुज्जोवि केवलिपन्नत्ते धम्मे आघवित्ता पन्नवित्ता परूवित्ता ठावित्ता भवइ, तेणामेव तस्स धम्मायरि. यस्स सुपडियारं भवइ ॥ सू० १४ ॥ - ..
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थाना
-
3
छायायाणां दुष्प्रतिकारं श्रमणायुष्मन् । तद्यथा - भम्बापितुः १, भत्तुः २, धर्माचार्यस्य ३ | संमातरपि च खलु कोऽपि पुरुषः अम्वापितरं शतपाक सहस्रपाकैस्तैलैरभ्यज्य सुरभिणा गन्धाट्टकेन उद्वर्त्य त्रिभिरुदकैर्मज्जपित्वा सर्वालकारविभूषितं कृत्वा मनोज्ञं स्थालीपाकशुद्धम् अष्टादशव्यञ्जनाकुलं भोजनं भोजयित्वा यावज्जीवं पृष्टवतंसिकायां परिवहेत् तेनापि तस्य अम्बापितुर्दुष्प्रतिकारं भवति, अथ खलु स तम् अम्बापितरं केवलिप्रज्ञप्ते धर्मे आख्याय प्रज्ञाप्य मरूप्य स्थापयिता भवति तेनैव तस्याम्वापितुः सुप्रतिकारं भवति श्रमणायुष्मन् ? ।१। कोऽपि महाचैः दरिद्रं समुत्कर्षयेत्, ततः खलु स दरिद्रः समुत्कृष्टः [सन् ] पश्चात् पुरा च खलु विपुलभोगसमितिसमन्यागतथापि विहरेत्, ततःखलु स महाः अन्यदा कदाचित् दरिद्रीभूतः सन् तस्य दरिद्रस्यान्ति के हन्यमागच्छेत्, ततः खलु स दरिद्रस्तस्मै भत्रै सर्वस्वमपि ददत् तेनापि तस्य दुष्प्रतिकारं भवति । अथ खलु स व भर्त्तारं केवलिप्रज्ञप्ते धर्मे आख्याय प्रज्ञाप्य प्ररूप्य स्थापयिता भवति तेनैव तस्य भर्त्तुः सुप्रतिकारं भवति २
६२८
htsपि तथारूपस्य श्रमणस्य वा माहनस्य वाऽन्तिके एकमपि आर्य धार्मिक सुवचनं श्रुत्वा निशम्य काळमासे कालं कृत्वाऽन्यतमेषु देवलोकेषु देवतया उपपनः, ततः खलु स देवस्तं धर्माचार्य दुर्भिक्षाद् देशात् सुभिक्षं देशं संहरेत्, कान्तात् वा निष्कान्तारं कुर्यात्, दीर्घकालिकेन वा रोगातङ्केन अभिभूतं सन्तं विमोचयेत्, तेनापि तस्य धर्माचार्यस्य दुष्प्रतिकारं भवति, अथ खलु स तं धर्माचार्य केवलज्ञप्तात्, धर्माद् भ्रष्टं सन्तं भूयोऽपि केवलिप्रज्ञप्ते धर्मे आख्याय मज्ञाप्य मरूप्य स्थापयिता भवति तेनैव तस्य धर्माचार्यस्य सुप्रतिकारं भवति । ३ । ।। सु० १४ ।।
दन्त ! शादि देव मनुष्यलोक में क्यों आते है ? तो इसका उत्तर ऐसा है कि धर्माचार्यरूप होने से भगवान् समस्त जीवों का बहुत बडा उपकारक होते हैं इसलिये वे उनकी सेवादि करने के निमित्त से आते हैं । भगवान् धर्माचार्य अशक्य प्रत्युपकारवाले होते हैं सो अब इसी बात को सूत्रकार दृष्टान्तसहित प्रकट करते हुए तीन सूत्रों से कहते हैं - ' तिन्हं दुप्पडियारं समणाउसो' इत्यादि ।
પ્રશ્ન—હે ભગવન્ ! શક્રાદિ દેવા મનુષ્યલાકમાં શા માટે આવે છે ? ઉત્તર-પ્રોંચાય રૂપ હાવાથી અહુ ત ભગવાના સમસ્ત જીવાના ઘણા ઉપકારક હાય છે, તેથી તેમની સેવાદિ કરવાને માટે તેએ આવે છે. તેમના ઉપકારના મદલે વાળી શકાય તેમ નથી. તેથી તેમને અશકય પ્રત્યુપકારવાળા કહ્યાં છે. તેમના ઉપકારના ખદલે વાળી આપવાનુ... કામ કેટલું બધું અશકય છે તે સૂત્રકારે નીચેનાં સૂત્ર દ્વારા દૃષ્ટાંત સહિત પ્રકટ કર્યુ છે
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०३४०१०१४ धर्माचार्यादीनाम राक्प्रत्युपकारित्वनिरूपणम् ६२९
सूत्रार्थ हे श्रमणायुष्मन् ! इन तीनका प्रत्युपकार करना अशक्य है, एक माता पिता का, दूसरे भर्त्ता - पोषक का और तीसरे धर्माचार्य का, कोई सुपुत्र अपने मातापिता की प्रातः होते ही शतपाक, सहस्रपाक तैलों से मालिश कर सुगंधित गंधचूर्ण से उनका उबटन कर गंधोदक से, उष्णउदक से, और शीत उदक से उन्हें स्नान कराकर फिर सर्वा लङ्कारों से विभूषित कर मनोज्ञ, तथा स्थालीपाक से शुद्ध एवं अठारह प्रकार के व्यंजन से युक्त ऐसे भोजन जिमा कर जीवनपर्यन्त अपने कंधों पर रख कर फिरता है तो भी वह अपने मातापिताके ऋण से उऋण नहीं हो सकता है । अर्थात् उनके कृत उपकारों का बदला वह नहीं चुका सकता है. यदि वह अपने मातापिता को केवल प्रज्ञप्त धर्म कहकर अच्छी तरह से उसे समझा कर और प्ररूपित कर स्थापित कर देता है तो अवश्य ही वह उनके उपकार का बदला चुकाना है । अच्छी तरह से उनका प्रत्युपकार करता है, इसी तरह यदि कोई ऐश्वर्यशाली मनुष्य किसी दरिद्र पुरुष को धनादिप्रदानद्वारा उत्कृष्ट बना देता है और वह उस दाताके परोक्ष में या समक्ष में विपुल भोगों को भोगने लग जाता है, अब दाता भाग्यवशात् किसी समय दुर्भाग्य के चक्कर में तिण्डं दुपहियार समणाउसो " त्याहि
66
f
સૂત્રા—હું શ્રમણાયુષ્મન્ ! આ ત્રણના ઉપકારના ખદલે વાળવાનું કામ अशम्य गाय छे-(१) भातापिताना, (२) भर्त्तानो (षडनो ) अने ( 3 ) धर्मा ચાય ના, ધારા કે કેઈ સુપુત્ર પેાતાના માતાપિતાનાં અંગાને દરરાજ પ્રાતઃકાળે શતપાક અને સહસ્રપાક તેલેા વડે માલિશ કરે, પછી સુગ ધિકાર ગધચૂણુ વડે તેમના શરીરનુ ઉલટન કરે (શરીરને ચાળે), પછી ગરમ અને ઠંડા પાણીથી તેમને સ્નાન કરાવે, પછી સઘળા અલંકારોથી વિભૂષિત કરીને તેમને મનેાજ્ઞ તથા શુદ્ધ ૩૨ પ્રકારના આહાર અને ૧૮ પ્રકારના વ્યંજનાથી યુક્ત ભજન જમાડે અને જીવન પર્યન્ત પેાતાના ખભાપર લઈને ફર્યાં કરે, તે પશુ તે માતા પિતાના ઋણુને ફેડી શકતા નથી, એટલે કે તેમના ઉપકારના બદલે વાળી રાકતા નથી. જો તે તેમને કેલિપ્રજ્ઞમ ધર્મી કહે, તે ધર્મનુ પ્રતિપાદન કરે, તે ધમની તેમની પાસે પ્રરૂપણા કરીને તેમને તે ધર્મ તરફ વાળી લે–તે ધર્મના ઉપાસક બનાવી દે, તે જ તેમનાં ઉપકારીના બદલે તે ચુકવી શકે છે, આ બધું કરવાથી જ તે માતાપિતાનું ઋણ ફેડી શકે છે.
G
એજ પ્રમાણે ધાશે કે, કાઇ અશ્વ સ'પન્ન મનુષ્ય કાઈ દરિદ્ર આદમીને ધન વગેરેની મદદ કરીને તેની ઉન્નતિ કરી નાખે છે, ધારા કે તે દાતાનું નસીબ
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानोगसूत्र आ जाता है और बिलकुल दरिद्र हो जाता है, इस तरह से सर्वथा दरिद्र बनी हुई अवस्था में वह अपने द्वारा धनी बनाये गये उस पुरुप के समीप आ जाता है और वह पुरुष अपने इस उपकार कर्त्ता के लिये यदि अपना सर्वस्व भी अर्पण कर देता है, तो ऐसी स्थिति में भी वह अपने उपकार करने वाले उस मनुष्य के ऋण से उऋण नहीं हो सकता है अर्थात् उसके उपकार का बदला नहीं चुका सकता है, यदि वह उसे केवलिप्रज्ञप्त धर्म की छत्रछाया में उसका कथन करके, उसे समझा करके और उसकी प्ररूपणा करके पहुँचा देती है-स्थापित कर देता है तो अवश्य ही वह उस अपने स्वामी का प्रत्युपकारक हो जाता है। इसी तरह कोई भव्य तथारूप धारी श्रमण अथवा माहण के पास एक भी आर्य धार्मिक वचन का पान कर और उस पर अच्छी तरह से विचार कर काल मास में काल करता है और कालकर वह किसी एक देवलोक में देव की पर्याय से उत्पन्न हो जाता है अब वह धर्माचार्य किसी दुर्भिक्षवाले देश में विहार करता २ आ जाता है जहां भिक्षा की प्राप्ति उसे सर्वथा असंभव जैसी हो जाती है ऐसी स्थिति देखकर वह देव उस धर्माचार्य को अपनी देवशक्ति के प्रभाव से सुर्भिक्ष પલટાય છે, કમનસીબે તે રિદ્ધાવસ્થામાં આવી જાય છે. ત્યારબાદ તે પિતાની મદદથી ધનવાન બનેલા તે માણસની પાસે જાય છે. ધારો કે તે માણસ પિતાના ઉપર ઉપકાર કરનાર તે માણસને પોતાનું સર્વસ્વ ધન આપી દે છે. આમ કરવા છતાં પણ તે તેના ઉપકારને બદલે વાળી શકતો નથી. પરંતુ જે તે તેની સમક્ષ કેવળિપ્રસ ધર્મનું કથન કરીને, તેને કેવળિપ્રત ધર્મ સમજાવીને, તે ધમની, તેની પાસે પ્રરૂપણા કરીને તેને તે ધર્મને આરાધક બનાવી દે તે જ તે તેના ઉપકારને બદલે અવશ્ય વાળી શકે છે. ,' से प्रभारी मध्य तथा३पंधारी श्रम “मानी से એક પણું આર્ય ધાર્મિક વચનનું શ્રવણ કરીને અને તેના પર સારી રીતે વિચાર કરીને તેમના દ્વારા ઉપદિષ્ટ માર્ગે ચાલીને, કાળ અવસર આવે કેળધર્મ પામીને કઈ માણસ કઈ એક દેવકમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. હવે ધારો કે તે ધર્માચાર્યું કે એવા દેશમાં જઈ ચડે છે કે જ્યાં તેમને દુભિક્ષ (દુષ્કાળ)ને કારણે આહારે પ્રાપ્તિ કરવાનું સર્વથા અસંભવિત થઈ જાય છે. આ પરિસ્થિતિ જોઈને તે દેવ તે ધર્માચાર્યને પિતાની દેવશકિતના પ્રભાવથી કેઈ સુભિક્ષ (સુકાળ દેશમાં લઈ જાય છે, અથવા
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुपाटीका स्था०३३०१सू०१४ धर्माचार्यादीनामशक्यप्रत्युपकारित्वनिरूपणम् ६३१
टीका- तिह' इत्यादि । भगवानाह-हे, श्रमणायुष्मन् । हे आयुष्मन् श्रमण ! इति कोमलामन्त्रणम् । त्रयाणामनुपदं वक्ष्यमाणानां दुष्पतिकरं-दुःदुःखेन प्रतिक्रियते कृतोपकारेण पुंसा प्रत्युपक्रियत इति दुष्पतिकरं-प्रत्युपकत्तु मशक्यमित्यर्थः भवति । तदेवाह-अम्बापितुः-मातापित्रोरित्यर्थः १, भर्तुःपोपकस्य २, धर्माचार्यस्य धर्मगुरोः धर्मदातुः धर्मसहायकस्येत्यर्थः। देश में ले आता है, अथवा जब वह धर्माचार्य किसी गहन कान्तार में फंस जाताहै तो वह उसे उस कान्तार जंगलसे बाहर निकाल लेताहै, अथवा वह धर्माचार्य जब किसी रोगातंक से अभिभूत हो जाती है तो वह उसे उस-रोगातंक से अपनी प्रबल शक्तिसे मुक्त करा देता है। तव भी वह ऐसी हालतमें उसका प्रत्युपकारक नहीं हो सकता है, किसी कारणवश यदि वह धर्माचार्य केवलि प्रज्ञप्त धर्म से भ्रष्ट हो जाता है और वह उसे उस केवलि प्रज्ञप्त धर्म को कह कर, प्रज्ञापित कर और प्ररूपित कर पुनः स्थापित कर देता है तो इस से वह उस धर्माचार्यका प्रत्युपकार कर्ता हो जाता है.1 - . टीकार्थ-इस सूत्रका भावार्थ ऐसाहै-प्रभु कहते हैं हे आयुष्मन् श्रमण ! इन तीन जनोंका का प्रत्युपकार करना जीव के लिये बड़ा मुश्किल से भरा हुआ काम है । अर्थात् इनका प्रत्युपकार करना बहुत भारी कठिन है, यही बात यहां सूत्रकारने दृष्टान्त 'देकर समझाई है वे तीन ये हैंमाता पिता पोषक जल और गुरु धर्म देनेवाले, धर्म में सहायक होनेતે ધર્માચાર્ય કેઈ ગહન વનમાં માર્ગ ભૂલીને અટવાય છે, તે તે તેમને તે ગહન વનમાંથી બહાર લઈ જાય છે, અથવા--જ્યારે તે ધર્માચાર્ય કોઈ ભયં. કર રોગથી પીડાતા હોય ત્યારે તે પિતાની પ્રબળ શકિતથી તેમને તે રોગ દૂર કરી નાખે છે. આટલાં આટલાં ઉપકાર કરવા છતાં પણ તે દેવ તેમનું ઋણ ફેડી શકવાને સમર્થ થતો નથી. પરંતુ કોઈ પણ કારણે તે ધર્માચાર્ય કેવલિ પ્રજ્ઞપ્ત ધર્મથી ભ્રષ્ટ થઈ જાય અને ત્યારે તે દેવ જે તેને કેવલિપ્રજ્ઞસ ધર્મ કહીને, તે તે ધર્મની પ્રજ્ઞાપના અને પ્રરૂપણા કરીને, તે ધર્માચાર્યને ફરીથી કેવલિપ્રઝમ ધર્મમાં થાપિત કરી દે તે જ તે ધર્માચાર્યના ઉપકારને બદલે વાળી શકે છે.
ટીકર્થ–આ સૂત્રનો ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે–પ્રભુ કહે છે કે હે આયુષ્યન શ્રમણ ! આ ત્રણ ઉપકાર કર્તાઓને ઉપકારનો બદલો વાળવાનું કામ ઘણું મુશ્કેલ ગણાય છે. સૂત્રકારે એ જ વાતને ત્રણ દેખાતે દ્વારા પ્રકટ કરી છે. (१) मातापिता, (२) पोषयता भने (3) ५ मा सहाय थना२१ पयायो,
n
.
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्पानाम उक्तंच-" दुप्पडियारा माया पियरो सामी गुरू य लोएत्य ।
तत्य गुरू दुयलोए अइदुक्करतरपडीयारो ॥१॥ इति । छाया-दुष्पतिकारौ मातापितरौ स्वामी गुरुश्च लोकेऽत्र ।
तत्र गुरु द्वैयलोके अति दुष्फरतरमतीकारः ॥१॥ तत्र प्रथम मातापित्रोदुष्प्रतिकरतां प्रदर्शयति-कोऽपि पुरुष-मुपुत्र प्रत्यर्थः । अम्बापितरम्-अम्बया-मात्रा सहितं पितरं मातापितरावित्यर्थः, संप्रातरपि-संसम्यक् प्रातः संपातः-अरुणोदयसमकालमेघेत्यर्थः अम्बा पितरं-स्वजननीजनक शतपासहस्रपातलेः अभ्यज्य-तैलाभ्यङ्ग शरीरसंवाहनं कृत्वा सुरभिणा-सुगन्धियुक्तेन गन्धाट्टकेन गन्धचूर्णेन उद्वर्त्य-उद्वर्तनं ' उवटना' इति प्रसिद्धं कृत्वा पुनस्त्रिभिरुदकैः-गन्धोदकेन उष्णोदकेन शीतोदकेन च मज्जयित्वा-स्वहस्तेन स्नपयित्वा तया सर्वालङ्कारविभूपित कृत्या पत्रात् मनो-मुस्वादुकं स्थालीपाक शुद्धं-पाकपात्रे मुसिद्ध विनापाकपात्रेण केवलाग्निना पाको न सुनिष्पमो भवतीतिविशेपणमेतत् । पुनः कीदृशमित्याह-' अटारस० । इत्यादि, अष्टादश व्यन्जनानि रसव्यनकवस्तूनि सूपादीनि, अष्टादशव्यञ्जनानि यथावाले, ऐसे धर्मगुरु के यहां धर्माचार्य कहा गया है। कहा भी है'दुप्पडियारा मायापियरो' इत्यादि।
माता पिता के प्रत्युपकार करने के पाठ में जो मनोज्ञ विशेषण आहारका आया है उसका तात्पर्य सुस्वाद भोजन से है । स्थालीपाक शब्द से यह प्रकट किया गया है कि पापानमें पकाया गया भोजन अच्छी तरह से पक जाता है, विना पाक पात्रके केवल अग्निसे निष्पन्न भोजन सुनिष्पन्न नहीं होता है जिन अठारह प्रकार के व्यञ्जनों से वह भोजन सहित होता है, उनके नाम इस प्रकार से हैं यहां व्यंजन शब्द આ ત્રણેને ઉપકાર એટલે બધે હોય છે કે તેમને બદલો વાળવાનું કાર્ય ०४२ ५६ ५९ छे. ४ह्यु नय छे -" दुष्पडियारा मायापियरो" त्याल.
માતાપિતાના ઉપકારનો બદલે વાળવાના કથનમાં આહારની સાથે જે મને જ્ઞ વિશેષણ વપરાયું છે, તેના દ્વારા સુસ્વાદુ ભોજન સૂચિત કરાયું છે.
સ્થાલીપાક” શબ્દ દ્વારા એ વાત પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે પાપાત્રમાં પકાવવામાં આવેલું ભોજન સારી રીતે પાકી (૨ ધાઈ જાય છે, પાકપાત્રને ઉપયોગ કર્યા વિના માત્ર અશિથી તૈયાર થયેલુ ભજન સુનિષ્પન્ન (સારી રીતે તૈયાર થયેલું) હેતું નથી તે ભેજનની સાથે જે ૧૮ પ્રકારના વ્યંજન પિરસવાની વાત કરી છે, તે વ્યંજનનાં નામ નીચે આપવામાં આવ્યાં છે.
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधाटीका स्था०३उ.१सू०१४ धर्माचार्यादीनामशक्यप्रत्युपकारित्वनिरूपणम् ६३३ " मुओ १ निट्ठनं २ चिय, करव ३ कंजी ४ य भजिया ५ रव्या । दुविहा ७ जूसो ८ ओपा-मणयं २ अंवगरसो दसम १० ॥१॥ पाणगदव्वं तिविह१३, कयलीफलमेव १४, सेचणं दव्यं १५।।
गोरसदव्याइ तिनि य १८, वंजणव्वाइं एयाई" ॥२॥ इति । छाया-सूपो १ निष्ठान्नं २ चैव करस्वः ३ कंजी ४ च भर्जिका ५ व्या ।
द्विविधा ७ युषः ८ अवसावणं ९ आम्रकरसो दशमम् (व्यञ्जनम्) १०॥१॥ पानकद्रव्यं त्रिविधं १३ कदलीफलमेव १४ सेचनं १५ द्रव्यम् ।
गोरसद्रव्याणि त्रीणि च १८, व्यञ्जनद्रव्याणि-एतानि ॥२॥ तत्र सूपः-हिंग्यादि संस्कृता मुद्गादिदालिः १, निष्ठान्न-' कढी' इति भाषाप्रसिद्ध द्रव्यम् । करम्ब:-सुसंस्कृतं भक्तद्राक्षादिमिश्रं मिष्टं दधि ३ । कंजीव्याघारितमम्लिकादिपानीयं ' कांजी' इति प्रसिद्धम् ४ ।
भर्जिका-पत्रशाक ' भाजी-तरकारी' इति प्रसिद्धम् ५। रव्या द्विविधागुडरव्या तक्ररब्वा च ' रावडी' इति प्रसिद्धम् ७। यूपः-जीरकादि व्याघारितो मुद्गादि रसः ८ अवस्रामणं-व्याधारित सिद्धतन्दुलपानीयं । कट-ओसामण' से सूपादिक रसरूप व्यंजन लिये गये हैं-'सूओ निहन्नंचिय' इत्यादि
हिंगु आदि से संस्कृत मूग आदिकी दालका नाल मूप है, कढीका नाम निष्ठान्न है, भक्त द्राक्षा आदिसे मिश्र मीठे दही का नाम करस्य है जिसमें वघार दिया गया है ऐसे इमली आदिके पानी का नान कांजी है, भाजी पत्र शाकका नाम भर्जिका है, गुडरव्या और तक रब्बाके भेद से रव्या दो प्रकारकी होती है, तक रव्या का नाम राबडी-महेरी है । जीरे आदिके वधारसे युक्त मुद्गादि का जो रस है उसका नाम यूष है, वघारसे युक्त मांडका नाम ओसामण है, आमके रस का नाम आमઅહીં વ્યંજન પદથી સૂપાદિક રસરૂપ વ્યંજન ગૃહીત થયેલ છે– ___“सूओ निदन्नं चिय" याहि
હિંગ આદિ નાખીને મગ આદિની દાળને સૂપ કહે છે-કઢીને નિષ્ઠાન્ન કહે છે. દ્રાક્ષાદિથી મિશ્રિત મીડા દહીંને કરમ્બ કહે છે, વઘારેલા આંબલી माहिना पाणी ल ४९ छे. माल (पiesiqui मेथी, भू, तलियो) ને ભજિંકા કહે છે. રબડી બે પ્રકારની છે-(૧) ગેળની રબડી અને (૨) મહેરી (છાશમાં રાંધેલા અનાજની એક વાનગી–ઘેશ) જીરા આદિના વઘારથી યુક્ત મગ આદિનું જે ઓસામણ હોય છે તેને યૂષ કહે છે, વઘારથી યુક્ત માંડ (ભાતનું ઓસામણ) ને ઓસામણ કહે છે. કેરીના રસને આમરસ કહે
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३४
स्थानासूत्रे
इति प्रसिद्धम् ९ | आम्ररसः - ' आमरस' इति प्रसिद्धम् १०, पानक द्रव्यं त्रिविधंमिष्टपानकं ' शर्बत ' इति प्रसिद्धम् ११, तिक्तपानकं मरीचादि संयुक्तम् १२, अम्लपानकम् - अम्लिकादिनिप्पन्नम् १३ कदलीफलं ' केला ' इति प्रसिद्धम् १४ | सेचनं द्रव्यं ' चटनी ' इति प्रसिद्धम् १५॥ त्रीणि गोरसद्रव्याणि दधिदुग्धतक्ररूपाणिति १८ । एतैरष्टादशव्यजनैः संयुक्त भोजनं द्वात्रिंशद्विधं तथाहि---
“ भक्तं १ श्रीघृतपूरकं २ च वटिका ३ चूरी ४ तथा पूरिका ५, श्रीखण्डं ६ खलुमोदकं ७ च लपसी ८ श्री कुण्डली ९ पिटिका १० | खद्याः ११ मुत्रकफीणिका १२ च पुटिका १३ वातादपस्तापुटी १४, पूपा: १ ५ पर्पटिका १६ तथा दधिवटा १७ गुजाः १८ करञ्जा १९ मताः ॥ १ ॥ पिण्डाः २० पायसभोजनं २१ बहुसितायुक्ता च वासुंदिका २२, मिष्टा पूरणपोलिका २३ च बरफी २४ खुर्मा २५ च खर्जूरिका २६ | भक्तं केशरदशर्करा समधिकं २७ ग्रूपं २८ तथा जामुनम् २९, कञ्च्चोरी ३० कलकन्दको ३१ रसगुला ३२ द्वात्रिंशक भोजनम् " ||२|| तत्र - भक्तं- ' भात ' इति प्रसिद्धम् १, श्रीघृतपूरकं - ' चेवर ' इतिप्रसि डम् २ | वटिका -' वडी ' इति प्रसिद्धम् ३ चूरी - ' नुकतीदाना ' इति मसि - रस है, पानक द्रव्य तीन प्रकारका है जैसे मिष्टपानक शर्बत, तिक्त पानक- कालीमिर्च आदिसे युक्त पेय, और अम्लपानक- खटाई आदि डालकर तैयार किया गया पेय, कदलीफल केला, सेचनद्रव्य - चटनी और दधि, दूध और तक ये तीन गोरसद्रव्य, इस प्रकार से ये अठारह व्यंजन पदार्थ हैं, इन अठारह व्यंजन पदार्थो से युक्त भोजन३२ प्रकारका होता है । जैसे - " भक्तं श्रीघृतपूरकं च चटिका " इत्यादि ।
१भक्त - भात, २घेवर, ३वटिका -बड़ी, ४चूरी- नुकतीदाना, ५ पूरिका, ६ श्रीखंड, ७ मोदक, ८ लपसी, ९ श्री कुंडली, जलेबी१० पिष्टिका पेठा, छे, पान द्रव्य ( चीला ) त्र प्रशरनां छे - ( १ ) भिष्टयान (शर्यंत) (२) तिस्तयान ( भरी माहिथी युक्त पेय ), मने (3) अभ्यान - जटाश साहि નાખીને બનાવેલુ પેય. કેળાને કદલીલ કહે છે, ચટણીને સેચનદ્રશ્ય કહે છે, દૂધ, દહીં અને છાશને ગારસદ્રવ્ય કહે છે, આ પ્રમાણે આ ૧૮ વ્યંજન પદાર્થો સમજવા. આ ૧૮ વ્ય′જનાથી યુક્ત ભાજત ૩૨ પ્રકારનું હાય છે. प्रेम - " भक्तं श्रीघृतपूरकं च वटिका " त्याहि
(१) लत- लात, (२) घेअर, (3) वटिअ-वडी, (४) यूरी - तुतीहाथा, (4), यूरिड (९) श्रीम:, (७) साई ( भाई ), (८) सायसी, (5) श्रीउसी
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीकां स्था०३३०१सू०१४ धर्माचार्यादीनामशक्यं वत्युपकारित्वनिरूपणम् ६३५
{
म् | पूरिका - पूडी ' इति प्रसिद्धम् ५। श्रीखंड - ( शीखंड ) इति प्रसिद्धम् ६। मोदकं - लड्डु ' इति प्रसिद्धम् ७ लपसी - प्रसिद्धा ८ श्रीकुण्डली - ' जलेबी इति प्रसिद्धम् ९। पिष्टिका - ' पेठा ' इति ख्यातम् १०| खाद्याः - ' खाजा ' इति प्रसिद्धम् ११। सूत्रकफीणिका - ' मूतरफीणी ' इति प्रसिद्धम् १२ | पुटिकासंपुट युक्ता पूडी ' इति प्रसिद्धम् १३। वातादपस्तापुटी - ' वादामपुडी - पिस्तापुडी' इति ख्याता १४ । पूषा: ' मालपुवा' इति प्रसिद्धम् १५ । पर्पटिका - तिलपापडी ' इति प्रसिद्धा १६ | दधिवटा - ' दहीवडा ' इति प्रसिद्धम् १७| गुञ्जाप्रसिद्धाः, सितोपलगर्भा - कूर्चिकानिष्पन्नं द्रव्यम् १८| करजाः - देशविशेपप्रसिद्धं मधुरद्रव्यम् १९ | पिण्डाः ' पेडा ' इति प्रसिद्धाः २० । पायसभोजनं खीर इति प्रसिद्धम् २१ | बहुसितायुक्ता वासुंदिका -शर्करा बहुलागाढ दुग्धरूपा 'वासुन्दी' इति प्रसिद्धा २२ | मिष्टा पूरणपोलिका - मिष्टद्रव्यगर्भापुटिका ' पूरणपोली ' इति मसिद्धा २३ | बरफी लोकप्रसिद्धा - दुग्धविकाररूपा २४| खुर्मा - देशविशेषप्रसिद्ध मिष्टद्रव्यम् २५, खर्जरिका - मिष्टद्रव्यगर्भा गोधूमपिष्टनिष्पन्ना 'खिजूरी ' इति भाषा प्रसिद्धा २६ केशरशर्कराममधिकं भक्त ' केशरिया भात ' इति ख्यातम् २७| यूषं - ' मात्रा खोमा' इति प्रसिद्धस् २८| जामुनम् -' गुलाब - जामुन ' इति प्रसिद्धम् २९ | कचोरी - तिक्तद्रव्यसंपुटा पिष्टनिष्पन्ना ' कचोरी
,"
"
११ खाद्या- खाजा, १२ सूत्रकफीणिका - सूतरफीणी, १३ पुटिका - पुडी, १४ घातादपस्तापुटी - बादामपुडी - पिस्तापुडी, १५ पूपा - मालपूवा, १६ पर्पटिका - तिलपापडी, १७ दधिवदा - दहीवड़ा, १८ गुंजा - गोझा, १९ करंजदेशप्रसिद्ध, मधुरद्रव्यविशेष, २० पिण्ड - पेडा, २१ पायस भोजन - खीर, २२ अधिक शक्कर सेयुक्त-वासुंदिका रबड़ी, २३ मिष्ट पुरण पोलिका पूरनपुडी, २४ वरफो, २५ खुर्मा - सक्करपारे, २६ खर्जूरिका शक्कर डालकर गेहूं की पिटी से निष्पन्न किया गया एक जात का हलुवा खिजूरी सोहन हलुवा, २७ केशरिया भात २८ यूष- मावा - खोवा, २९ जामुन - गुलाबजामुन, ३० कचौड़ी ३१ कलाकन्द और ३२ रसगुल्ला यह
सेमी (१०) पिष्टि, (११) जाल, (१२) सूतरली, (१३) युटिभ ( चुरी ) (१४) हास भने पिस्तानी पुरी, (१५) भातमा, (१६) तापापडी, (१७) हड्डीवडा, (१८) शुभ, (१८) १२०४, (२०) पेंडा, (२१) पायसलेोन्न-दुधपाउ जीर, (२२) यासुट्टी, (२३) पूरयेोजी, (२४) २री, (२५) सरयारा; (२६) ખજૂરકા, ( એક જાતના ઘઉંના મેદામાંથી બનતા હલવા ), (૨૭) કેશરીયા भात, (२८) यूष-भावानी मे मिठाई, (२८) गुसामल भू. (3) थोडी, (३१) साउन्ड भने ( 32 ) रसगुस्सा आ मत्रीस प्रारनां लोभन छे.
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गले इति प्रसिद्धा ३०। कलकन्दकम्-' कलाकन्द ' इति ख्यातम् ३१। रसगुला-रसभृतं गोलाकारद्रव्यं स्वनाम्ना प्रसिद्धम् ३२। इति द्वात्रिंशद्विधं भोजनम् भोजयित्वा, पुनः किम् ? इत्याह-' जावनीवं ' इत्यादि, यावज्जीवम् जीवनपर्यन्तं पृष्ठयवतंसिकया-पृष्ठौ-स्कन्चे अवतंस भावतंसः पृष्ठिभूपगमिय, तस्य करगम् अवतंसिका पृष्ठयवतंसिका, तया पृट्यवतसिरुया परिवहेत् म्वाम्बापितरौ पृष्ठयारोपितौ कृत्वा यदि गच्छेत् , तेनापि परिवहनेन तस्याम्बापितुप्प्रतिकर-प्रन्युपकार कर्तुमशक्यं भवति, अनुभूतोपकारितया प्रत्युपकारकरणोद्यतोऽप्युक्तकार्येण प्रत्युपकतं न शक्नो३२ प्रकार का भोजन है १८ व्यंजनों से युक्त ३२ प्रकार के भोजन को कोई सुपुत्र अपने मातापिता को प्रतिदिन खिलाये तो भी वह उनका प्रत्युपकारक नहीं बन सकता है-ऐसा सम्बन्ध लगा लेना चाहिये ऐसा सब कुछ करता हुआ भी वह सुपुत्र इतना और करे कि वह उन्हें अपने पैरों से भी न चलने दे किन्तु अपने दोनों कंधों पर रखकर जहां वे जाना चाहें वहां उन्हें ले जावे ऐसी यह प्रक्रिया वह उनके साथ एक दो दिन आदि सनयनक लगाकर ही न करे किन्तु " यावजीवं" अपने जीवन पर्यन्त लगातार करता रहे इतना करता हुआ भी वह यदि ऐसा समझे कि मैं इनके उपकार से रहित हो गया है तो ऐसा समझना उसका ठीक नहीं है क्यों कि जो उपकार माता पिता के द्वारा किया गया है उसका बदला तो किसी भी पद्धति से चुकाया ही नहीं जा सकता है यही बात स्त्रकार ने- 'दुप्रतिकरं" शब्द द्वारा प्रकट की है यद्यपि ऐसी सेवा नाता पिता की कोई करता नहीं है परन्तु
૧૮ પ્રકારનાં વ્યંજનોથી યુક્ત આ ૩૨ પ્રકારનાં ભજન, માતાપિતાને દરરોજ ખવરાવવામાં આવે તે પણ તેમના ઉપકારનો બદલો વાળી શકાતે નથી, એવો સંબંધ અહીં આગળના વાકય સાથે સમજી લે. વળી તે સુપુત્ર તેના માતાપિતાને જીવન પર્યન્ત પિતાને ખભે ચડાવીને તેમની ઈચ્છાનુસાર ફેર–એટલે કે તેમને પગે ચાલવ, જ દે નહીં અને તેમની ઈચ્છા હોય ત્યાં તેમને ખભે બેસાડીને લઈ જાય, તે પણ તેમના ઉપકારનો બદલે તે વાળી શકતે નથી. (અહીં એક બે દિવસ અમે ચડાવીને ફેરવવાની વાત કરી નથી, જીવન પર્યન્ત એમ કરવાનું કહ્યું છે છતાં માતાપિતાના ઉપકારને બદલે પૂરેપૂરો વાળી શકાતો નથી, એમ કહેવામાં આવ્યું છે.)
માતાપિતાને ઉપકારનો બદલે કોઈ પણ રીતે વાળી શકાતા નથી. मक वान सूत्राय " दुष्प्रतिकरं" ५४ द्वारा प्रट ४३री छ । मातापितानी આટલી બધી સેવા કરનાર ભાગ્યે જ કોઈ સંભવી શકે છે, પરંતુ ધારે કે
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०३उ. १ सू०१४ धर्माचार्यादीनामशंक्य प्रत्युपकारित्वनिरूपणम् ६३७ तीति भावः । एवं तर्हि कथमम्वापितुः सुपतिकरं भवती ' त्याह--' अहेणं से ' इत्यादि, अथचेत् स सुपुत्रस्तम् - अम्बापितरं धर्मे जिनप्रणीते श्रुतचारित्ररूपे स्थापयिता-स्थापनशीलो भवेत्तदा सुप्रतिकरं भवतीति सम्बन्धः । किंकृत्वा स्थापfear भवतीत्याह आख्याय - स्वमातापित्रे जिनधर्म कथयित्वा प्रज्ञाप्य - सोदाहरणं बोधयित्वा मरूप्य - भेदाभेदतो निरूप्य स्थापयिता भवति तेनैव धर्मस्थापनेनैत्र
यदि कोई भाग्यशाली पुत्र ऐसी भी सेवा उनकी करे तो भी वह उनके कृत उपकार के बदले में उनका प्रत्युपकारक नहीं हो सकता है - यही बात यहां " परिवहेत् " इस विध्यर्थक प्रयोग से प्रकट की गई है । तो फिर उनके उपकार का प्रत्युपकार कैसे किया जा सकता है ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा है कि - ( अहे णं से) इत्यादि - उनके उपकार को प्रत्युपकार इसी से हो सकता है कि वह उन्हें जिनप्रणीत चारित्ररूप धर्म में स्थापित कर दें, सब से पहिले वह उन्हें यह समझा कि यह जिनधर्म जिनेन्द्र द्वारा प्रणीत है अतः इससे हिनका - रकता के सिवाय अहितकारता कथमपि नहीं है जन्म जन्मान्तर से छूटने की यही परमौषधिप्राप्त हो सकती है अन्यत्र नहीं जन्म, जरा और मरण रूप रोग का सच्चा इलाज सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्र के सेवन से ही जीव को प्राप्त हो सकता है इस प्रकार से उन्हें समझाकर फिर इसके सेवन से किन२ जीवोंने आत्मलाभ प्राप्त किया है, कौन २ जीव
એવા કોઇ સુપુત્ર હાય કે જે પેાતાના માતાપિતાની ઉપર દર્શાવેલી પદ્ધતિથી સેવા કરતા હાય, તેા પણ તે તેના માતાપિતાએ તેના ઉપર જે ઉપકાર કર્યાં હાય છે તેના પ્રત્યુપકાર વાળી આપવાને સમર્થ થઇ શકતે નથી. એજ વાત " परिवहेत " या विध्यर्थ प्रयोग द्वारा व्यस्त रवामां भावी छे. તા તેમના ઉપકારના ખદલા તે કેવી રીતે વાળી શકે? આ પ્રશ્નના उत्तर ३ये महावीर प्रभु छे" अहेणं से" त्याहि तेभना उपहारना બદલે વાળવાના માત્ર એક જ ઉપાય છે, તે ઉપાય નીચે પ્રમાણે છે— તેણે તેમને શ્રુતચારિત્રરૂપ ધર્મ તરફ વાળી લેવા જોઇએ. તેણે તેમને સમજાવવું જોઇએ કે જૈન ધમ જિનેન્દ્ર ભગવાના દ્વારા પ્રરૂપિત થયેલે છે તે ધમ જ સ'સારી જીવાનું હિત કરનારા છે, આ ધર્મમાં બતાવવામાં આવેલા માર્ગે ચાલવાથી સ સારી જીવાનું કોઈ અહિત થતું નથી, જન્મમરણની જ'જાળમાંથી છૂટવાની આ એક જ પરમૌષધિ છે. જન્મ, મરણુ અને જરા રૂપ રાગના ખરા ઈલાજ સમ્યગ્દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રના સેવનથી જ જીવને સાંપડી શકે છે આ પ્રકારે તેમને સમજાવીને તેણે તેમને એવાં જીવાનાં પ્રાન્તા આપવા જોઇએ કે જેમણે કેવલ પ્રરૂપિત ધર્મની સમ્યક્ રીતે આરામ
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ
स्थाना सूर्य
नवभ्पङ्गादिभिः तस्याम्यापितुः सुप्रतिकरं सु-सुखेन प्रतिक्रियते प्रत्युपक्रियत इति सुप्तिकरं - प्रत्युपकारं कर्त्तुं शक्यं भवति मत्युपकारः कृतो भवतीत्यर्थः धर्मस्थाप नस्यैव महोपकारत्वात्
1
उतञ्ज - " संमत्तदायगाणं, दुप्पडियारं भवेसु बहुए । सव्वगुणमेलिया हिवि, उबगारसहस्सकोडीहि ||१| छाया - सम्यक्त्वदायकानां, दुष्प्रतिकरं भवेषु बहुकेषु । समीलिताभिरपि उपकार सहस्रकोटीभिः ॥१॥ अनेकभत्रकृतसर्वगुणमुक्तोपकारसह कोट्यपेक्षया श्रेष्ठमिति भावः ।
सम्यक्त्वधर्मदान
निरामय (कर्मरोग रहित ) बने हैं इत्यादि रूप से और समझावे और भेदानुभेद से उस धर्मका निरूपण करे यदि वह इस तरह से उन्हें समझा बुझाकर जिनप्रणीत धर्म में स्थापित कर देता है तो अवश्य ही वह उनके उपकार का प्रत्युपकार कर्त्ता हो जाता है क्यों कि जिनधर्म में स्थापित यह एक बहुत बड़ा उपकार है भले ही अभ्यङ्गादि लगाने से, उत्तमोत्तम भोज्य वस्तुओं के खिलाने से शरीर का पोषण हो जाय परन्तु आत्मा का पोषण नहीं होता है आत्मा का पोषण तो जिनधर्म के सेवन से ही होता है और जो ऐसा करता है वह अपना, पर का और दोनों का
घड़ा उपकार करता है - यही बात इस कथन से सूत्रकार ने प्रदशित की है। कहा भी है- ( सम्मत्तदायगाणं दुप्पडियारं ) इत्यादि । तात्पर्य इसका यही है कि सम्यक्त्वदायक पुरुषोंका अनेक भवमें सर्वगुणધના કરીને આત્મલાભ ( મેક્ષ ) પ્રાપ્ત કર્યાં હાય. તેણે ભેદાનુભેદ્યપૂર્ણાંક તેમની પાસે આ ધનું નિરૂપણુ કરવું જોઇએ. આ રીતે તેમને સમજાવીને જો તે તેમને જિનપ્રણીત ધર્મમાં સ્થાપિત કરી શકે છે, તે નૈ રીતે તે અવશ્ય તેમના ઉપકારના ખલે વાળી શકે છે. કારણ કે કોઈ પણ વ્યક્તિને જૈન ધમમાં સ્થાપિત કરવી એજ તેનાપર મેાટામાં મેટો ઉપકાર કર્યાં ગણુ ય છે, ભલે અભ્ય ગાદિ લગાવવાથી અને ઉત્તમ ભેાજન ખવરાવવાથી શરીરનું પાષણ થતું હોય, પણ તેના દ્વારા આત્માનું પોષણ તે નથી જ થતું આત્માનુ પોષણ તે કેલિ–પ્રરૂપિત જૈન ધર્મની આરાધનાથી જ થાય છે તેથી એવું કરનાર વ્યક્તિ પેાતાનું અન્યનું અને ઉભયતુ. કલ્યાણુ કરી શકે છે. એ જ વાત આ કથનથી સૂત્રકારે અહીં પ્રકટ કરી છે. કહ્યું પણ છે કે
" सम्मत्तदायगाणं दुप्पडियारं " इत्यादि.
આ કથનને ભાષાથ નીચે પ્રમાણે છે-અનેક ભવમાં સયુકત કરાયેલા કરારા ઉપકારથી પણ સમ્યકત્લદાયક પુરુષના ઉપકારના ખલા
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधाटीका स्था०३३०१सू०१४ धर्माचार्यादीनामशक्यमत्युपकारित्वनिरूपणम् ६३९ ___ अथ भर्तुर्दुष्पतिकरतां प्रदर्शयति- केइ महच्चे' इत्यादि, कोऽपि न सर्वः, महती अर्चा-एश्वर्यादिरूपं तेजो यस्य स महार्चः । यद्वा-महाश्चासौ अय॑श्च-अर्थपतितया पूज्य इति महार्यः । अथवा महात्य-महत्त्वं, तद् योगान्माहत्यः, ऐश्वर्यसंपन्न इत्यर्थ', दरिद्र-कञ्चिद् दरिद्रपुरुपं समुत्कर्पयेत् धनादि दानेनोत्कृष्ट कुर्यात् । ततः स समुत्कृष्टः धनादिसमृद्धः सन् पश्चात्-स्वपोषकस्य परोक्षे पुरश्च-तत्समक्षं विपुलानाम्-उदारणां भोगानां-शव्दादिविषयानां समितिःसमुदयः सामग्नीत्यर्थः, तया समन्वागत:- युक्तश्चापि विहरेत्-तिष्ठेत् । ततः पश्चात् खलु स महार्यः-दरिद्रपोषकः स्वामी अन्यदा कदाचित् दरिद्रीभूतः दुर्भाग्यवशादति दु स्थितो जातःसन् तस्य स्वपोषितस्य दरिद्रस्य अन्तिके-समीपे हव्यम्-अनन्यशरणतया शरणस्य तत्र शक्यत्वाभिसन्धेः आगच्छेत् तदा स दरिद्रःयुक्त किये गये करोड़ो उपकार से भी प्रत्युपकार नहीं किया जा सकता है क्यों कि सम्यक्त्व दान से आत्मा की भवपरम्परा विश्वस्त (नप्ट) होजाती है अन्य उपकारों से नहीं।।
अव सूत्रकार स्वामीका उपकार अन्य प्रत्युपकारों द्वारा अशक्य है यह प्रकट करते हैं-"के महच्चे" इत्यादि-जिसके पास ऐश्वर्यादि तेजरूप अर्चा महती है, अथवा लोक में जो विशिष्ट सम्पत्ति शाली होने से जनता से मान्य हुआ है अथवा-जो सब प्रकार के ऐश्वर्य से सम्पन्न है ऐसा कोई मनुष्य किसी दरिद्रपुरुप को धनादिप्रदान द्वारा उत्कृष्ट कर देता है, इस तरह वह दरिद्र पुरुष अपनी दरिद्रता से छूटकर धनसंपन्न बन जाता है और कालान्तर में दरिद्रता के चक्कर में पड़े हुए अपने पोषक को प्रत्यक्ष और परोक्ष में हर तरह से सहायता વાળી શકાતું નથી, કારણ કે સમ્યકત્વ દાનથી આત્માની ભવપરંપરા નષ્ટ થતી જાય છે–અન્ય દાનથી (ઉપકારથી) એવું બનતું નથી.
હવે સૂત્રકાર એ વાત પ્રકટ કરે છે કે ભન્ત (પિષણકર્તા) ના ઉપકારને प्रत्यु५४२ ४२वानु जय ५५ ०४२ छ-" केइ महच्चे" त्यादि.
જેની પાસે ઐશ્વર્યાદિ તેજરૂપ અર્ચા મહતી (ઘણું જ) છે, અથવા જે વિશિષ્ટ સમ્પત્તિશાળી હોવાથી સંસારમાં જનતા દ્વારા માનનીય ગણાય છે, અથવા જે સઘળા પ્રકારના ઐશ્વર્યથી સંપન્ન છે એ કે મનુષ્ય, કોઈ દરિદ્ર મનુષ્યને ધનાદિ અર્પણ કરીને તેની ઉન્નતિ કરવામાં મદદરૂપ થાય છે. આ રીતે તે દરિદ્ર મનુષ્ય પિતાની દરિદ્રતામાંથી મુકત થઈને ધનવાન બની જાય છે હવે કમનસીબે પેલે દાતા દરિદ્ર બની જાય છે. તેની સહાયતાથી ધનવાન બનેલ માણસ તેને પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ રીતે દરેક પ્રકારની મદદ કરે
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानासूत्रे
६४०
3
भूतपूर्वदरिद्रः तस्मै - पूर्वोपकारिणे स्वामिने यदि सर्वस्वमपि स्वपार्श्वस्थित सर्व धनादिकमपि ददत् तेनापि एवं सर्वस्वदानेनापि तस्य सर्वस्त्रदातुः दुष्प्रतिकरंप्रत्युपकारं कर्त्तुमशक्यं भवति । एवं तर्हि कथं सुमतिकरं भवती ? त्याह- ' अहेणं ' इत्यादि, अथेति प्रकारान्तरद्योतकः, अथ-मकारान्तरेण खलु यदि स भूतपूर्वदरिद्रः तं स्वोपकारकं स्वामिनं केवलिमज्ञप्ते धर्मे तत्स्वरूपकथनादिना स्थापपिता भवति तेनैव-धर्मस्थापनेनैव न तु सर्वस्वदानादिना तस्योपकारिणः स्वामिनः सुमतिकरं भवति प्रत्युपकारः कृतो भवतीत्यर्थः ॥ २ ॥
प्रदान करने लगता है इत्यादि सब कथन मूलार्थ की तरह से यहां लगाना चाहिये तो क्या वह इस प्रक्रिया का कर्त्ता पुरुष अपने स्वामी के उपकार का प्रत्युपकार कर सकता है ? अर्थात् नहीं कर सकता ।
यदि संसार से परे कोई क्रिया है तो वह अपने को और पर को धर्म में श्रुतचारित्ररूप में स्थापन करने रूप है यही यान सूत्रकार ने इस रूप से कही है कि वह दरिद्र होकर धनसंपन्न हुआ व्यक्ति यदि अपने उपकारक को समझा बुझाकर के केवलिप्रज्ञप्त धर्म में स्थापन कर देता है तो इसके समान उसके उपकारक का प्रत्युपकार और कोई नहीं है । यही सब श्रेष्ठ मार्ग उसके कृत उपकार से छूटने का है सर्वस्वप्रदान आदि द्वारा वह उसका प्रत्युपकारक नहीं होता है। आत्मा को सच्ची शान्ति प्रदान करने वाला एक धर्म ही है और जो इस धर्म में अपने उपकारक को निरत कर देता है उसके जैसा उसका और कोई प्रत्युपकारक नहीं होता है २ ।
છે. ધારા કે તે પેાતાની સઘળી સપત્તિ તેને અણુ કરી દે છે. તે શું આ રીતે તે તેનુ ઋણ ફેડી શકે છે ખરા ? એવું કરવા છતાં પશુ તે પેાતાની ઉપકારક વ્યકિતના ઉપકારને બદલે વાળી શક્તા નથી.
કાઈ પણ પ્રકારના સાંસારિક લાભ કરાવવાથી તેના ઉપકારના બદલે વાળી શકાતા નથી, પરન્તુ જો તે માણસ પેાતાના ઉપકારકર્તાને શ્રુતચ રિત્રરૂપ ધર્મીમાં કાઈ પણુ રીતે સ્થાપિત કરી શકે છે, તેા તેના ઉપકારના બદલે જરૂર વાળી શકે છે. પેાત ના સઘળા દ્રવ્યના અણુ દ્વારા તેના ઉપકારને ખલે વાળી શકાતા નથી, પણ તેને દાખલા દલીલા દ્વારા સમજાવીને કેલિ પ્રરૂપિત ધર્માંના આરાધક મનાવવાથી જ તે તેનુ ઋણ ફેડી શકે છે. આત્માને સાચી શાન્તિ આપનાર ધર્મ જ છે. તેથી તે ધર્મમાં પેાતાના ઉપકારને સ્થાપિત કરાવી દેવા જેવે! બીજો કચેા ઉપકાર હાઇ શકે ?
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुपाटीका स्था०३३०१सू०१४ धर्माचार्यादीनामशक्यप्रतिकारनिरूपणम् ६१ ___ अथ धर्माचार्यस्य दुष्पतिकरतामाह- केइ इत्यादि । कोऽपि-कश्चित् न सर्वः तथारूपस्य-व्यतो धृतसदोरकमुविवस्तिकादिमुनिवेपस्य, भावतो धर्मोचितस्वभावस्य श्रमणस्य-संसारविपयविरक्तस्य मुनेः, बा-अथवा माहनस्य-'माइन' इत्येवं योऽन्यं प्रत्युपदिशति स माहनः मूलोत्तरगुणवान् संयतः, तस्य अन्तिके समीपे एकमपि आर्यम्-पापकर्मभ्य आराद्-दुरयातमार्यम्-आर्यसम्बन्धिक तीर्थकरसम्बन्धिकमित्यर्थः, अतएर धार्मिक-धर्मसम्बन्धिकं सुवचनं वाक्यं श्रुत्वाश्रोत्रपुटाभ्यां पीत्वा निशम्य-हृयवधायं कालमासे कालं कृत्वा अन्यतमेघु-देव. लोकेषु-देवलोकानां मध्येऽन्यनमै कस्मिंश्चिदेवलो के इत्यर्थः देवतया-देवपर्यायेण उपपन्नः, ततःखल देशोपपत्त्यान्तर स रवपूर्वभवे आर्यधार्मिकसुवचनश्रोता देव___ अब धर्माचार्य को जीव प्रत्युपकार कर्ता कैसे हो सकता है इस पात को मूत्रकार प्रदर्शित करने के अभिप्राय से कहते हैं-"केह" इत्यादि । कोई एक सय जीव द्रव्य की अपेक्षा से सदोरकाटुलपत्रिका आदि मुनिक्षेप बाले और भाव की अपेक्षा धर्मोचितस्वभाव गले श्रमण जन के अधया "शन भारो' हरू प्रकार से दूसरों को उपदेश देने वाले संयत के समीप एक भी पाप कर्म से जो दूर जा चुके हैं ऐसे आर्यस्लम्बन्धिक-तीर्थकर सम्बन्धिक धार्मिक सुवचन को-वाक्य को सुनकर और हृदय में उसे अवधारण कर किसी एक देवलोक में देव की पर्याय से उत्पन्न हो जाता है और फिर उत्पत्ति के बाद वह अपने अवधिज्ञान से उन धर्माचार्य के वचन से मेरी यह पर्याय हुई है अतः वे मेरे महोपकारी हैं इस प्रकार से उनके उपकार के वशवर्ती हुआ - હવે સૂત્રકાર એ વાત સમજાવે છે કે જીવ ધર્માચાર્યને પ્રત્યુપકારકર્તા हेची शत मनी 3 छ-" केइ " ल्याहि.
ટીકાઈ—કઈ એક ભવ્ય જીવ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ સરકમુખવસ્ત્રિકા આદિ મુનિવેષવાળા અને ભાવની અપેક્ષાએ ધર્મોચિત સ્વભાવવાળા શ્રમણની પાસે अथवा “भा , भाडा " मे ५२॥ मापना२ सयतनी पासे, પાપકર્મથી જેઓ નિવૃત્ત થઈ ગયા છે એવાં આર્યસંબંધિક-તીર્થકર સંબં. ધિક-ધાર્મિક સુવચનને શ્રવણ કરીને અને તેને હૃદયમાં અવધારણ કરીને કોઈ એક દેવલોકમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. આ રીતે દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયા બાદ તે પિતાના અવધિજ્ઞાન દ્વારા જાણી લે છે કે તે ધર્માચાર્યના ઉપ દેશ અનુસાર ચાલવાથી જ મને આ દેવગતિ પ્રાપ્ત થઈ છે, તેથી તેમણે મારા ઉપર મહાન ઉપકાર કર્યો છે. મારે તેમના ઉપકારને બદલે વાળ જ જોઈએ.
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानासूचे स्तं--सुवचनप्रदातारं धर्माचार्य यदि दुर्भिक्षाद् दुष्कालपीडिताद् देशात् निष्कास्य सुभिक्षं सुकालं सस्यादि संपन्नं देशं संहरेत्देवशक्त्याऽऽनयेत्, वा- अथवा कान्ता रात्-निर्जनाटवीतः निष्कान्तारं जनाकुलं प्रदेशं कुर्यात्-नयेदित्यर्थः, वा-अथवा दीर्घकालिकेन चिरकालावस्थायिना रोगातङ्गेन-रोगः-कालसहः कुष्टादिः, आतङ्कःसद्योघाति शूलादिः, तयोर्द्वन्द्वैकत्वे रोगातवं, तेन, यद्वा-रोगातङ्केनेत्येकपदंरोगदःखेनेत्यर्थः अभिभूतं-पीडितं सन्तं विमोचयेत् देवशक्त्या मुक्तं कुर्यात , तेनापि-एवं करणेनापि तस्य धर्माचार्यस्य दुष्प्रतिकर भवति स प्रत्युपकर्ता न भवतीत्यर्थः । तर्हि कथं प्रत्युपकर्ता भवती ? त्याह-'अहेणं' इत्यादि, अथयदि खलु स तं धर्माचार्य केवलिप्रज्ञप्ताद्धर्माद् भ्रष्टं-पतितं सन्तं भूयोऽपि-पुनवह देव यदि वे संयत कदाचित् किसी दुष्कार पीडित देश में विहार करते हुए आ जाते हैं, और वह देव उन्हें उस दुष्काल पीडित देश से बाहर निकालकर सुभिक्षवाले देश में अपनी देवशक्ति के प्रभाव से ले आता है अथवा जय वे किसी दुर्गम गहन कान्तार में पतित हो जाते हैं तब वह देव उस स्थान से उन्हें निकाल कर जनसमुदाय वाले प्रदेश में पहुंचा देता है या जब वे रोगातंक से-रोग से-कालसह कुष्टादि से एवं सद्योघाति शुलादिरूप आतंक से अथवा रोगदुःख से पीडित हो जाते हैं, तब वह अपनी देवशक्ति से उन्हे निरोग फर देता है, तो इस प्रकार से उनकी संभाल करने वाला वह देव उनके कृत उपकार का बदला नहीं चुका सकता है-उनका प्रत्युपका नहीं हो सकता है तो फिर वह प्रत्युपकारकर्ता कैसे हो सकता है ? तो इसके उत्तर में सूत्रकार कहते हैं-"अहे णं" इत्यादि-यदि वह देव उनका આ ભાવનાથી પ્રેરાઈને કયારેક કોઈ દુષ્કાળ પીડિત દેશમાં વિચરતા તે ધર્મચાર્યને તે દેવ પિતાની દેવશક્તિના પ્રભાવથી સુભિક્ષવાળા (સુકાળવાળા) દેશમાં લઈ જાય છે. અથવા જ્યારે તે ધર્માચાર્યું કે ગહન અટવીમાં ફસાઈ જાય છે-માર્ગ ભૂલીને અટવાતા હોય છે, ત્યારે તે તેમને ત્યાંથી જનસમુદાયવાળા કોઈ સ્થાનમાં પહોંચાડી દે છે. અથવા જ્યારે તેઓ કોઈ ગતક ( જવર, કોઢ આદિ રેગથી અને અચાનક ઉત્પન્ન થયેલા શૂલાદિ રૂપ આતંક) થી પીડાતા હોય છે, ત્યારે પિતાની દૈવીશક્તિથી તે તેમને નીરોગી બનાવી દે છે. આ પ્રકારે તેમની સંભાળ રાખવા છતાં પણ તે દેવ તેમના ઉપકારને બદલે વાળી શક્તિ નથી. હવે સૂત્રકાર એ બતાવે છે કે તે દેવ તેમને १५४१२ वी शत पानी श छ-" अहेणं" त्यालि.
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुपाटाका स्था०३३०१सू० १९ धर्माचार्यादीनामशक्यप्रतिकारित्वनिरूपणम् ६४३ रपि तस्मिन् धर्मे उपदेशदानादिना स्थिरीकर्ता भवति तदा स तस्य धर्माचार्यस्य प्रत्युपकर्ती भवतीत्यर्थः । एवं करणेनैव स धर्माचार्यस्य निणो भवतीति भावः, उक्तञ्च"जो जेण जम्मि ठाणम्मि ठाविओ देसणे व चरणे वा ।
सो तं तओचुयं त-म्प्रिचेव काउं भवे निरिणो ॥१॥" इति । छाया-यो येन यस्मिन् स्थाने स्थापितः दर्शने वा चरणे वा ।
स तं ततश्च्युतं तस्मिन्नेव कृत्वा भवेद् निऋणः ॥ सू० १४ ॥ धर्मे स्थापनेन चास्य भवच्छेदरूपः प्रत्युपकारः कृतःस्यादिति धर्मस्य भवच्छेदकारणतामाह
मूलम्-तीहि ठाणेहि संपण्णे अणगारे अणादियं अणवदग्गं दीहमद्धं चाउरंतं संसारकंतारं वीईवएज्जा, तं जहा-अणिदाणयाए, दिहिसंपन्नयाए जोगवाहियाए ॥ सू० १५ ॥ ___छाया-त्रिभिः स्थानः संपन्नोऽनगारः अनादिकमनवदनं दीर्घाद्धं चातुरन्तं संसारकान्तार व्पतिव्रजति, तद्यथा-अनिदानतया दृष्टिसंपन्नतया, योगवाहितया ॥ ॥ मू० १५ ॥ प्रत्युपकारकर्ता होना चाहता है तो वह देव जब वे धर्माचार्य केवलिप्रज्ञप्त धर्म ले पतित हो जावें फिर से उन्हें उस जिनप्रणीत धर्म में स्थिर कर देता है, तो इस प्रकार से वह उनके कृत उपकार का प्रत्युपकार का हो जाता है अर्थात् उनके कृत उपकार से वह उठण हो जाता है। कहा भी है-"जो जेण जम्मि ठाणम्मि" इत्यादि । सं०१४॥
धर्म में स्थापित करने से जीव का भवच्छेद रूप प्रत्युपकार हो सकता है-इस तरह धर्म भवच्छेद का कारण होता है यही बात अब
કદાચ કેઈ કારણે તે ધર્માચાર્ય કેવલિપ્રજ્ઞપ્ત ધર્મથી પતિત થઈ જાય, અને તે દેવ કઈ પણ ઉપાયે તેમને ફરીથી તે ધર્મમાં સ્થિર કરી દે, તે જ તેના દ્વારા તેના ઉપકારને બદલે વાળી શકાય છે. કેવલી પ્રજ્ઞસ ધર્મને માગે તેમને વાળી લઈને જ તે તેમના આત્માનું કલ્યાણ કરી શકે છે અને એ शते ते तमनु ३३ श छ. ४धु ५y छ -“जो जेण जम्मि ठाणम्मि" त्याहि ॥ सू. १४ ॥
ધર્મમાં સ્થાપિત કરવાથી જીવને ભવડેદરૂપ પ્રત્યુપકાર થઈ શકે છે. આ રીતે ધર્મ ભવચ્છેદમાં કારણભૂત બને છે. એજ વાત હવે સૂત્રકાર પ્રદ
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाला ___टीका-'तीहि ' इत्यादि मुगमं, नवरम्-अनादिकम्-न विद्यते आदिः प्रथमोत्पत्तिर्यस्येति-अनादिकं तत्-आदिरहितमित्यर्थः, अनवयम्-न विद्यते अवदग्रं-पर्यन्तो यस्य तदनवग्रं तत्तथा अपर्यवसानम् अनन्तमित्यर्थः । दीर्घाद्धंदीर्घा अद्धा कालो यस्य तद् दीर्घावं-तत्तया, दीर्घकालगम्यमित्यर्थः, यद्वा-दीर्घः अध्या मार्गों यस्य तद् दीर्घावं, तत्तथा दीर्घमार्गगम्यमित्यर्थः, चातुरन्तं-चत्वारोऽन्ताः-गतयो यस्य तत्तथा चतुरन्तमेन चातुरन्तं चतुर्गतिकनित्यर्थः, एतादृशं संसारकान्तार-संसार एव कान्तारं-निर्जलबागरहितो दुर्गमोऽरण्यप्रदेशः, तदिव कान्तारं-संसाराटबीमित्यर्थः व्यतित्रनति-समुल्लङ्घन्ते पार प्राप्नोतीत्यर्थः । तदेव स्थानत्रयमाह --अनिदानतया निश्चितं दान निदान यहा-निदायते-लूयते ज्ञानाचाराधनालता अव्यावाधमुग्वरसोपेतमोक्षफला येन परशुने र दिव्यमानुपऋद्धि प्रार्थनाध्यवसायेन तन्निदानं चारित्राराधनेन स्वर्गमादि भोगमार्थनेत्यर्थः यदाश्रित्य मोहनीयं कमेदियमेतीति भावः, तस्व मावस्तता, सद्वर्जनम् अनिदानता, सूत्रकार प्रदर्शित करते हैं-(तीहिं ठाणेहिं संपण्गे अगगारे) इत्यादि।
टीकार्थ-जिसकी प्रशनोत्पत्ति प्रारंभ नहीं है वह अनादिहै अर्थात् जो आदि रहित है तथा अवदन-पर्यन्त (अन्त) जिसका नहीं है वह अनवदन है अर्थात् जो अनन्त है तथा जिसका काल दीर्घ है वह दीर्धाद्ध है अर्थात् जो दीर्धकालगन्य है अथवा-जिसका मार्ग दीर्घ हैवह दीर्णच है अर्थात् जिसका मार्ग रास्ता बहुत बड़ा लम्बा है और जो चार गति वाला है ऐसा यह संसाररूप कान्तार है इस दीर्घकान्तार कोनिर्जल वाणरहित दुर्गम अरण्यप्रदेश के जैसे संसार को-जीव तीन कारणों से पार कर देता है-इनमें एक अनिदानरूप कारण है दूसराशित ४२ छ-" तीहिं ठाणेहिं सपण्णे अणगारे" त्या
ટીકાર્થ-જેની પ્રથમત્પત્તિ (પ્રારંભ) નથી તેને અનાદિ કહે છે. એટલે કે જે આદિ રહિત છે તેને અનાદિ કહે છે. અવદગ-પર્યન્ત (અન્ત) ને જેમાં અભાવ હોય છે તેને અનવદગ્ર અથવા અનન્ત કહે છે. જેને કાળ દીધું છે તેને દીર્વાદ્ધ કહે છે, એટલે કે જેને પાર કરવામાં દીર્ઘકાળ વ્યતીત થઈ જાય છે અથવા જેને માર્ગ દીર્ઘ છે તેને દીર્વાદવ કહે છે એટલે કે જેનો માર્ગ અતિશય લાંબો છે અને જે ચાર ગતિવાળા છે એવા આ સંસાર રૂપ કાન્તારને (ગહન અટવીને) નિર્જન ત્રાણરહિત દુર્ગમ અરણ્ય પ્રદેશ જેવા સંસારને જીવ ત્રણ કારણે (ઉપાય) દ્વારા પાર કરી શકે છે. તે ત્રણ ઉપાસે નીચે પ્રમાણે છે-(૧) અનિદાનરૂપ કારણ, (૨) દૃષ્ટિસંપન્નતારૂપે કારણ मने (3) योगवाहित॥३५ २.
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुंधा का स्था०३ उ० १ २०१५ धर्मस्य भवच्छेदकारणतानिरूपणम् ६५ : तया भोगसमृद्विप्रार्थना रहिततयेत्यर्थः १। दृष्टिसंपन्नतया -दृष्टिः- सम्यग्दृ ष्टिस्तया संपन्नः युक्तः, तद्धावस्तत्ता, तया सम्यग्दृष्टितयेत्यर्थः २। योगवाहि. तया-योगेन -चित्तसमाधिना सर्वत्रानुत्सुकत्वलक्षणेन वहतीत्येवं शीलो योगवाही, समाधिस्थायीत्यर्थः, उक्तञ्च-योगवाहिलक्षणम्दृष्टिसंपन्नतारूप कारण और तीसरा योगवाहितारूप कारण है अव्यायाध सुखरूप रस से युक्त और मुक्तिरूप फलवाली ज्ञानादि आराधनारूप लता जिस कुठारतुल्य दिव्यमानुषऋद्धि अथवा देवलोक की ऋद्धि की चाहना से काट दी जाती है वह निदान है चारित्र की आराधना करता हुआ जीव परभव में स्वर्ग, मर्त्य आदि के भोगों की चाहना करता है इससे चारित्र मोहनीय कर्म उद्य को प्राप्त होता है अर्थात् निदान (नियाणा) करने वाला जीव परभव में भोगादिकों की चाहना से प्रेरित होकर चारिबाराधन करता है इससे तपस्या उसकी निष्फल हो जाती है क्योंकि ऐसा करने से उस जीव को चारित्रमोहनीय कर्म का उद्य होता है यद्यपि चारित्र की प्राप्ति जीव को चारित्रमोहनीय कर्म के क्षय क्षयोपशम ले होती है परन्तु निदान बन्ध सहित चारित्राराधन सम्यक् चारित्राराघनरूप नहोकर वह एक प्रकार का ढोंगरूप होता हैद्रव्यचारित्ररूप होता है इससे कर्म की निर्जरा और संवर न होकर प्रत्युत उससे चारित्रमोहनीय आदि कर्मों का बंध और उदय होता रहता है अतः ऐसे जीव का संसार घटता नहीं है उल्टा पढना रहता
અવ્યાબાધ સુખરૂપ રસથી યુક્ત અને મુક્તિરૂપ ફળવાળી જ્ઞાનાદિ આરાધનારૂપ લતા જે કુઠાર (કુહાડી) તુલ્ય દિવ્ય મનુષ્ય સંબધી ઋદ્ધિ અથવા દેવકની ઋદ્ધિની ચાહનાથી છેદાઈ જાય છે, તે ચાહનાનું નામ “નિદાન” છે ચારિત્રની આરાધના કરતો જીવ જે પરસવમાં સ્વર્ગ, મત્ય આદિના ભેગોની કામના કરે છે, તે તેના કારણે ચારિત્ર મોહનીય કર્મને ઉદય થાય છે એટલે કે નિદાન (નિયાણું) કરનારે જીવ પરભવના ભેગાદિ કેની ચાહનાથી પ્રેરાઈને ચારિત્રારાધના કરે છે, તે કારણે તેની તપસ્યા નિષ્ફળ જાય છે, કારણ કે એવું કરવાથી તે જીવના ચારિત્રમેહનીય કમને ઉદય થાય છે. જો કે ચારિત્રમેહનીય કર્મના ક્ષય અને ક્ષાપશમથી જ જીવને ચારિત્રની પ્રાપ્તિ થાય છે, પરંતુ નિદાનબન્ધ સહિતની ચારિત્રારાધના સભ્ય ચારિત્રારાધન રૂપ હેતી નથી તે તે એક ઢંગરૂપ જ હોય છે-દ્રવ્ય ચારિત્રરૂપ હોય છે, તેથી કમની નિર્જરા અને સંવર થવાને બદલે ચારિત્રમેહનીય આદિ કર્મોને બંધ અને ઉદય થતું રહે છે. તેથી એવા જીવને સંસાર ઘટવાને બદલે
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्यांना सर्व “णीयावित्ती अचवले अमाई अकुऊदले, विणीयविणए दंते जोगवं उवहागावं ' ॥ ( उत्त. अध्य ३४ गा. २७) किञ्च-" पयणुकोहमाणेय, मायालोभपयष्णुए ।
पसंतचित्ते दंतप्पा, जोगवं उवहाण ।।" ( उत्त. अध्य. ३४ गा २९) छाया-नीचवृत्तिरचपळः अमायी अकुतूहकः । विनीतविषयो दान्तो
योगवान् उपधानवान् । तथा-प्रतनुक्रोधमानश्च, मायालोभपतनुकः । प्रशान्तचित्तो दान्तात्मा, योगवान् उपधानवान् । तस्य भावस्तत्ता. तया समाधिस्थायितयेत्यर्थः ३ ॥ सु० १५ ॥ है इसीलिये संसार से परे होने के लिये अनिदान को एक कारण रूप से यहां गिनाया गया है। संसार से परे होने के लिये एक दूसरा और भी कारण है जिसका नाम दृष्टिसपन्नता है सम्यग्दर्शन से युक्त होना इसका नाम दृष्टिसंपन्नता है इसी तरह से एक तीसरा कारण योगवाहिता है चित्त को समाधिस्थ रखना योगवाहिता चित्त यदि सांसरिक पदार्थों में उत्सुकता से युक्त बना रहता है तो वह चारित्राराधन में बाधक होता है अतः निर्मल और अतीचारों से रहित चारिवाराधन हो इसके लिये चित्त का समाधिस्थ होना परमावश्यक है इससे भी जीव संसार को पार कर देता है योगवाही का लक्षण इस प्रकार को कहा गया है-"णीयावित्तो अचवले अमाई” इत्यादि, (उत्तराध्य ३४ गा. २९) " पयणुकोहमाणे य" इत्यादि । मु०१५ ॥
વધતો જ રહે છે. તે કારણે સંસાર પાર કરવાને માટે અનિદાનને એક કારણ રૂપે અહીં ગણાવવામાં આવેલ છે. સંસાર પાર કરવાને માટે બીજો ઉપાય દષ્ટિસંપન્નતા છે. સમ્યગ્દર્શનથી યુક્ત થવું તેનું નામ જ દૃષ્ટિસંપન્નતા છે. સંસાર પાર કરવાને એક ત્રીજે ઉપાય નીચે પ્રમાણે છે. ગવાહિતાથી પણ જીવ તરી જાય છે. ચિત્તને સમ ધિસ્થ રાખવું તેનું નામ યોગવાહિતા છે. સાંસારિક પદાર્થોમાં જે ચિત્ત લીન રહે છે તે ચારિત્રારાધના થઈ શકતી નથી. નિર્મળ અને અતિચારોથી રહિત ચારિત્રારાધના માટે ચિત્તનું સમાધિસ્થ હવું અત્યન્ત અવશ્યક છે. આ રીતે ગવાહિતા દ્વારા પણ જીવ સંસાર કતારને પાર કરી નાખે છે. ગવાહિનું આ પ્રમાણે લક્ષણ કર્યું છે" णीयावित्ती अचवले अमाई " त्यादि- ( उत्तराध्य ३४ ॥ २६) " पयणुकोहमाणे य" त्याहि ॥ सू. १५ ॥
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४७
% 3D
सुधा का स्था०३ उ० १ २०१६ कालविशेषनिरूपणम्
भवव्यतिव्रजनं च कालविशेष एव स्यादिति कालविशेषनरूपणामाइ- ___ मूलम्-तिविहा ओसप्पिणी पण्णता, तं जहा-उक्कोसा, मज्झिमा, जहन्ना १ । एवं छप्पि समाओ भाणियव्वाओ जाव दूसमदूसमा । तिविहा उस्तप्पिणी पण्णत्ता, तं जहा-उक्कोसा मज्झिमा जहन्ना ८ । एवं छप्पि समाओ भाणियवाओ जाव सुसमसुसमा १४॥ सू० १६ ॥ ___ छाया-त्रिविधा अवसर्पिणी प्रज्ञप्ता, तद्यथा-उत्कृष्टा, मध्यमा, जघन्या ९। एवं पडपि समा भणितव्याः, यावत् दुष्पमदुष्पमा ६। त्रिविधा उत्सर्पिणी प्रज्ञप्ता, तद्यथा-उत्कृष्टा, मध्यमा जघन्याच एवं पडपि समा भणितव्या यावत् सुसमसुसमा १४ ॥ सू० १६॥ ___टीका-तिविहा' इत्यादि-चतुर्दशसूत्री सुगमा। नवरम्-अवसर्पिणीप्रथमेऽरके उत्कृष्टा, त्रि चतुःपञ्चमरूपेषु चतुवंरकेपु मध्यमा, चरमेपष्ठेऽरके जघन्या १॥ एवं सुपमसुषमादिषु पट्स्वपि समासु प्रत्येकमुत्कृष्ट-मध्यमजघन्यरूपं त्रयं त्रयं कल्पनीयं यावत्-दुष्पमदुष्पमा ७) तथा-उत्सर्पिण्याः, दुष्पमदुष्पमादितद्
संसार से पार जीव कालविशेष में ही होता है अतः अब सूत्रकार कालविशेष की प्ररूपणा करते हैं-(तिविहा ओसप्पिणी पण्णत्ता) इत्यादि। टीकर्थ-अवसर्पिणी तीन प्रकार की कही गई गई है एक उत्कृष्ट अवसपिणी, दसरी मध्यम अवसर्पिणी और तीसरी जघन्य अवसर्पिणी इनमें प्रथम अरक में उत्कृष्ट अवसर्पिणी होती है, द्वितीय, तृतीय और चौथे तथा पांचवें अरक में मध्यम अवसर्पिणी होती है और छठे अरक में जघन्य अवसर्पिणी होती है इसी तरह से सुषमसुषमा आदि छहों कालों में भी प्रत्येक काल में उत्तम, मध्यम और जघन्यरूप तीन २
કાળવિશેષમાં જ છત્ર સંસાર પાર કરે છે. તેથી સૂત્રકાર હવે કાળविशेषनी प्र३५४॥ ४२ छ-" तिविहा ओसपिणी पण्णत्ता " त्याह
साथ-मसपिए ३ ४२नी ४डी छ-(1) Srge मपसqिी , (२) मध्यम અવસર્પિણ અને (૩) જઘન્ય અવસર્પિણી પહેલા આરામાં ઉત્કૃષ્ટ અવસર્પિણ હોય છે, બીજા, ત્રીજા, ચેથા અને પાંચમાં આરામાં મધ્યમ અવસર્પિણ હોય છે અને છઠ્ઠા આરામાં જઘન્ય અવસર્પિણી હોય છે. એ જ પ્રમાણે સુષમસુષમા
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
६४८ भेदानां चावसर्पिण्युक्तविपर्ययेणोत्कृष्टमध्यमजघन्यत्वं प्राग्नद् योज्यं, तथाहिउत्सर्पिणी पश्चिमेऽरके उत्कृष्टा, चतुर्यु मध्यमा, प्रथमे जघन्या । एवं दुप्पमदुप्पमादिषु षट्सु समासूत्कृष्टमध्यमजघन्यरूपं त्रयं त्रयमवसर्पिण्युक्तपिपर्य येण वाच्यमिति ॥ मू०१६ ॥
काल लक्षणा अचेतनद्रपधर्माः प्रागुक्ताः, तत्साधा पुद्गलबर्मान् निरूपयन् पञ्च सूत्राणि सदण्डकान्याह___मूलम्----तीहिं ठाणेहिं अच्छिन्ने पोग्गले चलेज्जा, तं जहा-आहारिजमाणे वा पोग्गले चलेजा, विकुबमाणे वा पोग्गले चलेज्जा, ठाणाओ वा ठाणं संकामिज्जमाणे पोग्गले चलेजा। तिविहा उवही पण्णता, तं जहा-कम्मोवही, सरीरोवही, पाहिरभंडमत्तोकही । एवं असुरकुमाराणं भाणियई। एवं एगिदिय नेसवलं जात्र वेगाणियाणं ११ अश्वा तिदिहा वही पण्णत्ता तं जहा-सचित्ता अचित्ता लीलया । एवं मेरझ्याणं निरंतरं जाव भेद कल्पित कर लेना चाहिये तथा उत्सर्पिणी के दुष्पमदुष्पमादि जो भेद हैं उनमें, अवसर्पिणी में जो उत्तम मध्यम आदि कहे गये हैं उनसे विपरीतरूप में उत्कृष्टादि भेद कहना चाहिये जैसे-उत्सर्पिणी का जो पश्चिम आरक है उसमें उत्कृष्ट उत्सर्पिणी है, चार अरकों में मध्यम उत्सर्पिणी है और प्रथम अरक में जघन्य उत्सर्पिणी है इसी तरह से दुष्षमदुषमादि ६ कालों में उत्कृष्ट, मध्यम और जघन्यरूप तीन २ भेद अवसर्पिणी में कथन के उल्टेरूप में कहना चाहिये। स०१६॥ આદિ છએ કાળમાં પણ પ્રત્યેક કાળના ઉત્તમ, મધ્યમ અને જઘન્યરૂપ ત્રણ ભેદે સમજી લેવા જોઈએ તથા ઉત્સર્પિણીના દુષમદુષમાદિ જે ભેદે છે તેમાં, અવસર્પિણીના જે ઉત્તમ, મધ્યમ આદિ ભેદે કહ્યા છે, તેના કરતાં વિપરીત રૂપે ઉત્કૃષ્ટ ભેદનું કથન કરવું જોઈએ. એટલે કે ઉત્સર્પિણીના છેલા આરામાં ઉત્કૃષ્ટ ઉત્સપિણી હોય છે, વચ્ચેના ચાર આરામાં મધ્યમ ઉત્સર્પિણી હેય છે અને પહેલા આરામાં જઘન્ય ઉત્સર્પિણી હોય છે, એમ સમજવું. એજ પ્રમાણે દુષમદુષમાદિ છ કાળમાં ઉત્કૃષ્ટ, મધ્યમ અને જઘન્યરૂપ ત્રણ ભેદેનું કથન અવસર્પિણીના કથન કરતાં ઉલ્ટી રીતે કરવું જોઈએ. એ સૂ. ૧૬ છે
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधाटीकास्था० ३३०१सू०१७ पुद्गलधर्मनिरूपणम् वेमाणियाणं २ । तिविहे परिगहे पण्णते, नं जहा-कम्मपरिग्गहे, सरीरपरिग्गहे, बाहिरभंडमत्तपरिग्गहे । एवं असुरकुमा. राणं । एवं एगिदियनेरइयवज्ज जाब वेसाणियाणं ३ । अहवा तिविहे परिग्गहे पण्णत्ते, तं जहा--सचित्ते अचित्ते मीलए। एवं नेरइयाणं निरंतरं जाव वेमाणियाणं ४ ॥ सू० १७ ॥
छाया-त्रिभिः स्थानरच्छिन्नः पुद्गलश्चलति, तद्यथा-आहार्य माणो वा पुद्गलश्चलति, विक्रियमाणो वा पुद्गलश्च रति, स्थानाहा स्थानं संक्रमन् पुद्ग लश्चलति । त्रिविध उपधिः प्रज्ञप्तस्तद्यथा-कोपधिः, शरीरोपषिः, बाह्यभाण्डामत्रोपधिः । एवमसुरकुमारणां भगितव्यम् । एवमेकेन्द्रियनैरयिकत्र यावद् वैमानिकानाम् ९। अथवा त्रिविध उपधिः प्रजप्तस्तद्यथा मचित्तः अचित्तः मिश्रकः । एवं नैरयिकाणां निरन्तरं यावद् वैनानिकानाम् । त्रिविधः परिग्रहः प्रज्ञप्तः तद्यथाकर्म परिग्रहः, शरीरपरिग्रह , बाबभाण्डामत्रपरिग्रहः । एवमसुरकुमाराणाम् । एवमेकेन्द्रिय रयिकर्ज यावद वैमानिकानाम ३। अथवा-त्रिविधः परिग्रहः प्रज्ञप्तः, तथा सचित्तः, अचित्तः, मिश्रकः । एवं नैरयिकाणां निरन्तरं यावद् वैमानिका. नाम् ४ ॥ सू० १७ ॥
टीका-तीहि ठाणे हिं' इत्यादि ।
खड्गादिना छिन्नः पुद्गलः समुदायाचल-येवेत्यत आह-' अच्छिन्ने पुग्गले' इति । त्रिभिः कारणैः खड़गादिभिरच्छिन्न एव पुद्गलश्चलति । तान्येव कारणा.
अचेतन द्रव्यरूप जो काल है उसके धर्म इस प्रकार से कहे अप उसके साधर्म्य से इनकार पुद्गल धर्मों की निरूपणा करने के निमित्त सदण्डक पांचसूत्रों का कथन करते हैं-(तीहिं ठाणेहिं अच्छिन्ने पोग्गले) इत्यादि। टोकार्थ-खड्ग आदि द्वारा छिन्न हुआ पुद्गल समुदाय से चलायमान होती ही है अतः सूत्रकार ने यहां ऐसा कहा है कि खड्ग आदि से छिन्न नहीं हुआ पुद्गल जिन कारणों से चलायमान होता है वे कारण इस प्रकार
અચેતન દ્રવ્યરૂપ જે કાળ છે તેના ધર્મનું આ પ્રમાણે કથન કરીને હવે સૂત્રકાર તેના સામ્યની અપેક્ષાએ પુદ્ગલ, ધર્મોની પ્રરૂપણા કરવા નિમિત્તે AE3 पांयसूत्रोनुं ४थन ४२ छ-" तीहि ठाणेहिं अच्छिन्ने पोग्गले " ध्याह. ટીકાર્થ–પગ આદિ દ્વારા છિન્ન થયેલુ પુવ સમુદાયમાથી ચલાયમાન થાય છે જ, તેથી સૂત્રકારે અહીં એવું કહ્યું છે કે ખડ્રગ આદિથી છિન ન થયું હોય એવું પુલ નીચેના ત્રણ કારણોને લીધે ચલાયમાન થાય છે-(૧) જીવના
या८२
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५०
स्थानाङ्गो न्याह-आहार्यपाण:-आहारतया जीवेन गृह्यमाणः पुद्गलो जीवेनाऽऽकर्षणाद स्वस्थानाच्चलति १॥ एवं विक्रियमाणः पुद्गलः वैक्रियकरणवशवर्तितया चलति २। तथा स्थानात्स्थानान्तरं हस्तादिना संक्राम्यमाणश्चलति ३। 'तिविहा उवही' इत्यादि, उपधीयते-पोष्यते, संसारे स्थाप्यते वा जीवोऽनेनेत्युपधिः । स त्रिविधस्तथाहि-कर्मवोपधिः कर्मोपधिः १, शरीरमेवोपधिः शरीरोपधिः २, भण्डानिभाजनानि, अमत्राणि-कांस्यादिभाजनानि भाण्डामत्राणि, तान्येवोपधिः भाण्डामत्रोपधिः, वाह्यः-शरीरबहिर्वतॊचासौ भाण्डामत्रोपधिश्चेति-बाह्यभाण्डामत्रोपधिः। से हैं-जीव के द्वारा जो पुद्गल आहाररूप से गृह्यमाण होता है उस पुल का जीव के द्वारा आकर्षण होता है इसलिये वह अपने स्थान से चलायमान होता है यह प्रथम कारण है । इसी तरह से जो पुद्गल विक्रियमाण होता है वह पुद्गल विक्रिया करनेरूप क्रिया के द्वारा वशवर्ती होने के कारण अपने स्थान से चलायमान होता है यह दसरा कारण है तथा एक स्थान से दूसरे स्थान पर जब पुद्गल जाता है-तब वह चलायमान होता है यह तीसरा कारण है, संसार में जिसके द्वारा जीव रखा जाता है उसका नाम उपधि है वह उपधि तीन प्रकार की है एक कर्मोपधि, दूसरी शरीरोपधि और तीसरी भाण्डमत्रोपधि कर्मरूप जो उपधि है वह कर्मोपधि है शरीररूप जो उपधि है वह शरीरोपधि है तथा भाजनरूप एवं कांस्थादिभाजन रूप जो उपधि है वह बाह्यभाण्डमत्रोपधि है यह भाण्डमत्रोपधि शरीर से भिन्न होती है इस बात को प्रकट करने के लिये यहां बायशब्द का प्रयोग हुआ है अथवा દ્વારા જે પુદ્ગલને આહાર રૂપે ગ્રહણ કરવામાં આવે છે, તે પુદ્ગલનું જીવન દ્વારા આકર્ષણ થાય છે, તેથી તે પિતાને સ્થાનેથી ચલાયમાન થાય છે. (૨) જે પુલ વિકિયમાણ થાય છે, તે પુલ વિક્રિયા કરવારૂપ ક્રિયા દ્વારા-વિઝિયાને અધીન થઈને-પિતાને સ્થાનેથી ચલાયમાન થાય છે. (૩) જ્યારે પુલને એક સ્થાનેથી બીજે સ્થાને લઈ જવામાં આવે છે, ત્યારે પણ તે ચલાયમાન થાય છે.
સંસારમાં જેના દ્વારા જીવને રાખવામાં આવે છે, તેનું નામ ઉપધિ છે. ते पवित्र प्र४१२नी छ-(१) पधि, शरीरापछि मन (3) ममत्रापधि. કર્મરૂપ જે ઉપધિ છે તેને કર્મોપધિ કહે છે. શરીરરૂપ જે ઉપાધિ છે તેને શરીરે પધિ કહે છે, તથા ભાજનરૂપ અને કાંસ્યાદિ (કાંસુ આદિ) ભાજનરૂપ જે ઉપધિ છે તેને બાહા ભાંડમત્રો ધિ કહે છે. આ ભાંડમોધિ શરીરથી ભિન્ન હોય છે, એ વાતને પ્રકટ કરવાને માટે અહીં “બાહ્ય” શબ્દને પ્રગ
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधाका स्था०३ ३०१०१७ पुद्गलधर्मनिरूपणम्
६५९
अथवा ' चा भामात्रोपधि: ' इतिच्छाया, तत्र भाण्ड - वस्त्राभरणादि, तदेव मात्रा - परिच्छेदः, सैवोपधिः, वाह्यश्वासौ इति कर्मधारयः । एवम् अनेन प्रका रेण चतुर्विंशतिदण्डक चिन्तायामनुरकुमारादीनां त्रयोऽप्युपधयो वाच्याः । एवमेकेन्द्रियनारक यावद् वैमानिकानां त्रयोऽप्युपधयो विज्ञेयाः, नारकै केन्द्रियाणामुपकरणस्याभावात्तन्निषेधः १ | द्वीन्द्रियादीनां तु केषाञ्चिदुपकरणं दृश्यतएव अथवेति प्रकारान्तरद्योतकः, अथवा प्रकारान्तरेणोपधिस्त्रिविधः प्रज्ञप्तः - सचित्तोऽचित्तो मिश्र इति। सचित्तोपधिः शैलदरितपत्रादिभाजनम्, अचित्तो वस्त्रादिः मिश्रःवस्त्राभरणादिक रूपभाण्ड का जो प्रमाण कर लिया जाता है वह भाण्डमत्रोपधि है और यह भाण्डमत्रोपधि बाह्यरूप है अन्तरंग रूप नहीं है, इस तरह से चतुर्विंशतिदण्डक की चिन्ता में असुरकुमार आदिकों के यह तीनों प्रकार की उपधि होती है एकेन्द्रिय और नारकों को छोड़कर यावत् वैमानिकों के भी यह तीनों प्रकार की उपधि होती है नारक और एकेन्द्रियों के उपकरण के अभाव से तीन प्रकार की उपधि नहीं होती है इसीलिये इनका यहां निषेध किया गया है कितनेक दीन्द्रिय आदिकों के तो उपकरण देखा ही जाता है अथवा प्रकारान्तर से भी उपधि तीन प्रकार की है जैसे सचित्त अचित्त और मिश्र जो उपधि सचित होती है वह सचितोपधि है जैसे-शैल, हरितपत्रादि का बनाया भाजन, जो उपधि अचित्त होती है वह अचित्तोपधि है जैसे शरीरादि और जो उपधि मिश्ररूप होती है वह मिश्रोपधि है जैसे
કરાયેા છે. અથવા વસ્ત્રાભરણ આદરૂપ ભાંડતુ જે પ્રમાણ કરી લેવામાં આવે છે તેને ભડમત્રાધિ કહે છે, અને તે ભાંડમાપધિ બાહ્યરૂપ હાય છે—અન્તર’ગ રૂપ હાતી નથી. ૨૪ દંડકના અસુરકુમાર આદિ જીવાને તે ત્રણે પ્રકારની ઉષિના સદ્ભાવ હાય છે. એકેન્દ્રિય જીવેા અને નારકે સિવાયના બાકીના વૈમાનિક પન્તના જીવામાં પણુ આ ત્રણે પ્રકારની ઉર્ષિના સદ્ભાવ હોય છે નારકા અને એકેન્દ્રિયામાં ઉપકરણના અભાવને લીધે ત્રણે પ્રકારની ઉપધિને સાવ હાતા નથી, તે કારણે અહીં તેમના નિષેધ કરવામાં આન્યા છે. કેટલાક ીન્દ્રિય આદિ જીવેાના ઉપકરણ તે જોઈ શકાય છે અથવા અન્ય रीतेशु उपधिना त्रास पडे छे - (१) सत्ति, (२) अत्ति भने (3) મિશ્ર. જે ઉપષિ સચિત્ત હોય છે તેને સચિત્તોપધિ કહે છે. જેમકે શૈલ, હરિત પત્રાદિનું બનાવેલુ ભાજન (પાત્ર) જે ઉપધિ સચિત્ત હૈાય છે તેને અચિત્તોપધિ કહે છે. જેમકે શરીર વગેરે જે ઉપધિ મિશ્રરૂપ હોય છે તેને મિત્રેપધિ કહે છે, જેમકે પરિવ્રુતપ્રાય શૈલભાજન,
१
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानागसूत्रे परिणतमायं शैलभाजनमेवेति । एवम्-अनेन प्रकारेण दण्ड चिन्तायां नैरयिकाणां निरन्तरं त्रय उपधयो वाच्याः यावत्-वैमानिकानां वैमानिकपर्यन्तमित्यर्थः । तत्र नारकाणां सचित्तोपधिः शरीरम् , अचेतन उत्पत्तिस्थानम् , मिश्रः शरीरमेवोच्छ्वा सादिपुद्गलयुक्तम् , उच्छ्वासादीनां सचेतनं चेतनत्वेन मिश्रवस्य विवक्षणात् । एवं शेषाणामपि मिश्रत्वं विज्ञेयमिति ३। परिग्रहप्ररूपणामाह-तिविहे परिग्गहे' इत्यादि, परिगृह्य ते स्वीक्रियते इति परिग्रहः-मू विषय इति । इहच 'एपामयम् ' इति व्यपदेशभागेवग्राह्यः । स त्रिविधः-कर्मपरिग्रह', बाह्य भाण्डामत्रपरिपरिणतप्राय शैलभाजन चतुर्विशतिदण्डक की चिन्ता में नैरयिकों को निरन्तर ये तीनों उपधियां होती हैं-यावत् वैमानिकों को भी ये तीनों उपधियां होती हैं, नारकोंको सचित्तोपधि शरीर है अचित्तोपधि उनकी उत्पत्ति का स्थान है और उच्छवान आदि से युक्त शरीर ही मिश्र उपधि है क्योंकि उच्छ्वास आदिकों को सचेतन और अचेतन दोनों रूप से विवक्षित किया गया है इसी प्रकार से शेपों में भी मिश्रता जाननी चाहिये।
परिग्रह भी तीन प्रकार का कहा गया है-जो स्वोकार किया जाता है, वह परिग्रह है अर्थात् सूर्छा का जो विषय होता है वह परिग्रह है वैसे तो परिग्रह मूर्छाभाव ही है वह परिग्रह कर्मपरिग्रह, शरीर परिग्रह और बाह्यभाण्डामत्रपरिग्रह के भेद से तीन प्रकार का कहा गया है-इनमें जीव को जो ये मेरे हैं ऐसा परिणाम होता है वही परिग्रह है परन्तु मूर्छाभाव के निमित्त होने से शरीरादिकों को लो परिग्रहरूप
૨૪ દંડકની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે તે નારકમાં આ ત્રણે ઉપધિઓનો સદા સદ્દભાવ રહે છે. વૈમાનિક પર્યન્તના સઘળા માં પણ આ ત્રણે ઉપધિઓને સદ્ભાવ હોય છે. નરકમાં સચિત્તોપધિ રૂપ શરીર હોય છે, અચિત્તોપધિ તેમનું ઉત્પત્તિ સ્થાન હોય છે, અને ઉર વાસ આદિથી યુક્ત શરીર જ મિએ પાધિ રૂપ હોય છે, કારણ કે ઉવાસ આદિને સચેતન અને અચેતન એ બને રૂપે વિવક્ષિત કરવામાં આવેલ છે. એજ રીતે બાકીનામાં પણ મિશ્રતા સમજી લેવી
પરિગ્રહ પણ ત્રણ પ્રકારને કહ્યો છે. જેને સ્વીકાર કરવામાં આવે છે તેને પરિગ્રહ કહે છે. એટલે કે મૂછીને જે વિષય છે તેને પરિગ્રહ કહે છે. આમ તે પરિગ્રહ મૂછભાવ રૂપ જ ગણાય છે તે પરિગ્રહના નીચે પ્રમાણે
१२ ४ा छ-(१) भ परियड, (२) शरी२ परियड मने (3) माह्य ભાંડમત્ર પરિગ્રહ. “આ મારૂં છે,” એવાં જીવના પરિણામને પરિગ્રહ કહે છે, પરંતુ મૂછભાવના નિમિત્ત રૂપ હેવાને લીધે શરીર વગેરેને પણ
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुवांडोका स्था०३३.१९०१८ सदण्डकैस्त्रिभिस्सू त्रैजीवधर्मनिरूपणम्
ग्रहः । एवम् अनेन प्रकारेण त्रिविधोऽपि परिग्रहोsसुरकुमारणां भवति । एवमेकेन्द्रियनैरथिकर्जम्, एकेन्द्रियान् नैरधिकांश्च वर्जयित्वा यावद्वैमानिकानां - वैमानिपर्यन्तं त्रिविधोऽपि परिग्रहो भवति । एकेन्द्रियाणां नारकाणांच कर्मादिरेव संभवति नतु भाण्डादिरिति ॥ सू० १७ ॥
पुद्गलधर्माणां त्रित्वं निरूप्य संपति जीवधर्माणां त्रित्वं सदण्डकैस्त्रिभिः
सूत्रैराह
---
मूलम् - तिविहे पणिहाणे पण्णत्ते, तं जहा-मणपणिहाणे, वयपणिहाणे, कायपणिहाणे । एवं पंचिदियाणं जाव वैमाणियाणं । तिविहे सुप्पणिहाणे पण्णत्ते, तं जहा --मणसुप्पणिहाणे, वयसुप्पणिहाणे, काय सुप्पणिहाणे । संजयमणुस्साणं तिविहे सुप्पणिहाणे पण्णत्ते, तं जहा- मणसुप्पणिहाणे, वयसुप्पणिहाणे, काय सुप्पणिहाणे | तिविहे दुष्पणिहाणे पण्णत्ते, तं जहा - मणदुष्पणिहाणे, वयदुपपणिहाणे, कायदुपणिहाणे । एवं पंचिंदियाणं जाव वेमाणियाणं ॥ सू० १८ ॥
"
छाया - त्रिविधं प्रणिधानं प्रज्ञप्तं, तद्यथा - मनःप्रणिधानं वचःप्रणिधानं, काय प्रणिधानम् । एवं पञ्चेन्द्रियाणां यावद वैमानिकानाम् । त्रिविधं सुप्रणिधानं मज्ञप्तं, तद्यथा - मनःसुप्रणिधानं वचः सुमणिवानं, कायमुप्रणिधानम् । संयतमनुष्याणां त्रिविधं सुप्रणिधानं प्रज्ञप्तं, तद्यथा - मनः सुप्रणिधानं वचः सुप्रणिधानं, कह दिया गया है। यह तीनों प्रकार का परिग्रह एकेन्द्रिय और नैरथिक को छोड़कर यावत् वैमानिकों तक होता है एकेन्द्रियों में और नैरयिकों में कर्मादिरूप परिग्रह ही होता है भाण्डादिरूप परिग्रह नहीं इसलिये यहां इनको छोड़ दिया गया है || सू० १७ ॥
પરિગ્રહ રૂપે પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. આ ત્રણે પ્રકારના પરિગ્રહાને સદ્ભાવ નારકા અને એકેન્દ્રિય સિવાયના વૈમાનિક પન્તના સમસ્ત જીવામાં હાય છે. એકેન્દ્રિય અને નારકેમાં કર્મારૂપ પરિગ્રહના જ માંડાકિ રૂપ પરિગ્રહના સદ્દભાવ હાતા નથી, તે કારણે देवानुं छे. ॥ सू. १७ ॥
સદ્ભાવ હાય છે. તેમને અહીં છેડી
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५४
स्थानांहस्त्र काय सुप्रणिधानम् । त्रिविधं दुप्पणिधान प्रजप्त, तद्यथा-मनोदुप्पणिधानं, वचोदुष्प्रणिधान, कायदुष्पणिधानम् । एवं पञ्चन्द्रियाणां यावद् वैमानिकानाम्॥मू०१८॥
टीका-तिविहे पणिहाणे ' इत्यादि, सुगम, नवरम्-प्रणिहिता-प्रणिधानम् एकाम्यम् , तच्च मनोवाकायभेदात्त्रिविधम् । तत्र मनसः प्रणिधान मन:प्रणिधानम् , एवमितरे अपि । तच्च चतुर्विशतिदण्डके पञ्चेन्द्रियाणां भवति ।
इस प्रकार से पुलधर्मो में त्रिरूपता का कथन करके अब सूत्रकार जीब धर्मो में दण्डकसहित तीनस्सूत्रों द्वारा विविधता का कथन करते हैं (तिविहे पणिहाणे पण्णत्ते ) इत्यादि । सूत्रार्थ-प्रणिधान तीन प्रकारका कहा गयाहै एक मनः प्रणिधान, दूसरा वचन प्रणिधान, और तीसरा कायप्रणिधान इसी तरह का कथन पंचेन्द्रियों से लेकर योवत् वैमानिक देवों तक करना चाहिये ।
सुप्रणीधान भी तीन प्रकार का कहा गया है एक मनः सुप्रणिधान, दारा वचनसुप्रणिधान, और तीसरा काय सुप्रणिधान, संयत मनुष्यों को यह तीनों प्रकार का सुप्रणिधान होता है प्रणिधान भी तीन प्रकार कहा गया है जैसे-मनः दुष्प्रणिधान, वचन दुष्प्रणिधान
और कायदुष्प्रणिधान यह दुष्प्रणिधान भी पंचेन्द्रिय जीवों से लेकर यावत् वैमानिक जीवों तक होता है
टीकार्थ - एकाग्रता का नाम प्रणिधान है यह प्रणिधान, मन, वचन और काय के भेद से तीन प्रकार का कहा
આ રીતે પુલ ધર્મોમાં વિવિધતાનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર જીવધર્મોમાં દંડક સહિત વિવિધતાનું કથન કરવાને માટે ત્રણ સૂત્રોનું કથન કરે છે. ____“तिविहे पणिहाणे पण्णत्ते" त्या
सूत्र.4:-प्रबिधानना नीय प्रमाणे त्र प्रसर ४ छ-(१) मनः प्रणिधान, (२) વચન પ્રણિધાન અને (૩) કાય પ્રણિધાન. આ પ્રકારનુ કથન પંચેન્દ્રિયેથી લઈને વિમાનિકે પર્યન્તના જીવ વિષે સમજવું.
सुप्रणिधानना ५९] १२ छ-(१) मनः सुप्रणिधान, (२) વચન સુપ્રણિધાન, અને (૩) કાય સુપ્રણિધાન, સંયત મનુષ્યમાં આ ત્રણે પ્રકારના સુપ્રણિધાને સદ્ભાવ હોય છે. દુપ્રણિધાનના પણ ત્રણ પ્રકાર
AL छ-(१) मन प्रणिधान, (२) वयन विधान भने (3) ४य दुध. ણિધાન આ દુપ્રણિધાનને સદ્ભાવ પણ પચેન્દ્રિયથી લઈને વિમાનિકે પર્ય નાના જીવમાં હોય છે
टी -मेयतार्नु नाम प्रधान छ. ते प्रणिधान मन, વચન અને કાયાના ભેદથી ત્રણ પ્રકારનું કહ્યું છે. મનની એકાગ્રતાને મના
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधाटीका स्था०३७.१सू०१८ सदण्डकैत्रिभिस्वर्जीवधर्मनिरूपणम् १५५ एक द्वित्रिचतुरिन्द्रियाणां तु न भवति तेषां सामस्त्येन योगाभावात् । यावद वैमानिकानां वैमानिकपर्यन्तं त्रिविधमपि प्रणिधान भवति । प्रणिधान हि शुभा. शुभभेदाद् द्विविध, तत्र प्रथमं शुभप्रणिधानमाह-'तिविहे ' इत्यादि, मनोवाकायभेदात्मप्रणिधान त्रिविधम् । सामान्यमूत्रमेतत् । विशेपमाश्रित्य तु चतुर्विशतिदण्ड कचिन्तायां त्रिविधं सुरणिधानं मनुष्याणामेव तत्रापि संयतानामेवेद भवति, चारित्रपरिणामरूपत्वा दस्येति । अथाशुभमाह-'तिविहे ' इत्यादि, दुष्ट प्रणिगया है इनमें जो मन की एकाग्रता है वह मनः प्रणिधान है इसी प्रकार से वचन की और काय की एकाग्रता को लेकर वचनप्रणिधान और कायप्रणिधान जानना चाहिये यह तीनों प्रकार का प्रणिधान चतुर्विशतिदण्डक में पंचेन्द्रियजीवों को होता है एकेन्द्रिय दोहन्द्रिय. तेहन्द्रिय
और चौइन्द्रिय जीवों को यह नहीं होता है क्यों कि इनको तीनों योग नहीं होते हैं। इसी प्रकार से यावत् वैमानिक जीवों तक में यह तीनों प्रकार का प्रणिधान होता है। प्रणिधान शुभ और अशुभ के भेद से दो प्रकार का होता है इनमें शुभाणिधान मनः सुप्रणिधान और वचन एवं काय के सुप्रणिधान को लेकर तीन प्रकार का है यह कथन सामान्य कथन है विशेष कथन की अपेक्षा लेकर जब चतुर्विशतिदण्डक में इस त्रिविध सुप्रणिधान की चिन्ता की जाती है तब यह त्रिविध सुप्रणिधान संयत मनुष्यों को ही होता है क्यों कि यह सुप्रणिधान चारित्र परिणामरूप होता है अशुभप्रणिधान-दुष्टप्रणिधान अशुभ में प्रवृत्तिપ્રણિધાન કહે છે, વચનની એકાગ્રતાને વચન પ્રણિધાન કહે છે અને કાયાની એકાગ્રતાને કાયપ્રણિધાન કહે છે. આ ત્રણે પ્રકારના પ્રણિધાનેને સદૂભાવ પંચેન્દ્રિયથી લઈને વૈમાનિકે પર્યન્તના જીવમાં જ હોય છે. એકેન્દ્રિય, દ્વિીન્દ્રિય ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય જીવેમાં ત્રણે પ્રણિધાનેને સદ્ભાવ હોતો નથી, કારણ કે તે જેમાં ત્રણે પેગેને સદ્ભાવ હોતું નથી.
એજ પ્રમાણે વિમાનિકે પર્યન્તના જીવોમાં આ ત્રણ પ્રકારના પ્રણિધાન હોય છે. પ્રણિધાન શુભ અને અશુભના ભેદથી બે પ્રકારનું હોય છે તેમાંથી शुभ प्रणिधानना नीय प्रमाणे त्र से छे-(१) मनः सुप्रणिधान, (२) वयन સુપ્રણિધાન અને (૩) કાય સુપ્રણિધાન. આ કથન સામાન્ય કથન છે. વિશેષ કથનની અપેક્ષાએ જ્યારે ૨૪ દંડકના જીમાં તેને વિચાર કરવામાં આવે, તે સંયત મનુષ્યમાં જ આ ત્રણે સુપ્રણિધાનોને સદુભાઈ હોઈ શકે છે, કારણ કે આ સુપ્રણિધાન ચારિત્ર પરિણામ રૂપ હોય છે અશુભ પ્રણિધાન (દુર પ્રણિધાન) અશુભ પ્રવૃત્તિ રૂપ હોય છે. તે પણ મન, વચન અને
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाचे धानं दुष्पणिधानम् , अशुभपत्तिरूपम् , तदपि मनोवाकायभेदान्त्रिविधम् । एतदपि सामान्याणिधानवत् पञ्चेन्द्रियाणां यावद् वैमानिकानां भवतीति ।। सू० १८ ॥ __ 'जीवपर्यायाधिकाराद् योनिस्वरूपमाह -
मूलम्-तिविहाजोणी पण्णत्ता,तं जहा--सीया उसिणासीओसिणा। एवं एगिदियाणं विगलिंदियाणं तेउकाइयवज्जाणं समुच्छिमपं. चिंदियतिरिक्खजोणियाणं संमुच्छिममणुस्साण य । तिविहा जोणी पण्णत्ता, तं जहा-सचित्ता, अचित्ता मीसया। एवं एगि दियाणं विगलिंदियाणं संमुच्छिमपंचिदियतिरिक्खजोणियाणं संमुच्छिममणुस्ताण य । तिविहा जोणी पण्णत्ता, तं जहासंबुडा वियडा संबुडवियडा ।तिविहा जोणी पण्णत्ता, तं जहाकुम्मुन्नया-संखावत्ता वंसीपत्तिया । कुम्मुनया णं जोणी उत्तमपुरिसमाऊणं । कुम्मुन्न याएणं. जोणीए तिविहा उत्तमपुरिसा गम्भं वकमंति, तं जहा-अरहना चकवट्टीवलदेववासुदेवा । संखावत्ता जोणी इत्थीरयणस्म । संखावत्ताए णं जोणीए बहवे जीवा य पोग्गला य वकमंति, विउक्रमति, चयंति, उववज्जति, नो चेव णं निप्फज्जति।
रूप होता है यह भी मन वचन और काय की अशुभप्रवृत्ति को लेकर तीन प्रकार का होता है यह प्रणिधान भी सामान्यप्रणिधान की तरह पंचेन्द्रिय जीवों से लेकर यावत् वैमानिकों तक होता है । मु०१८ ॥ કાયાની અશુભ પ્રવૃત્તિની અપેક્ષાએ ત્રણ પ્રકારનું હોય છે આ ત્રણે પ્રકારના દુપ્રણિધાનેને સદ્ભાવ સામાન્ય પ્રણિધાનની જેમ પચેન્દ્રિયથી વૈમાનિકે પર્યન્તના જીવમાં હોય છે. જે સૂ. ૧૮ છે
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०३ ७० १ सू० १९ योनिस्वरूपनिरूपणम् पंसीपत्तियाणं जोणी पिहज्जणस्स । बंसीपत्तियाए णं जोणिए बहवे पिहजणा गभं वकमंति ॥ सू० १९ ॥ ___ छाया-त्रिविधा योनिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-शीता, उष्णा, शीतोष्णा । एवमेकेन्द्रियाणां विकलेन्द्रियाणां तेजस्कायिकवर्जानां संमूच्छिम पञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकानां संमूछिममनुष्याणां च । त्रिविधा योनिः प्राप्ता, तद्यथा-सचित्ता, अचित्ता, मिश्रका एवसेकेन्द्रियाणां विकलेन्द्रियाणां समूच्छिमपच्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां संमूछिममनुष्याणां च । त्रिविधा योनिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-संवृताविता संत__जीवपर्याय के अधिकार को लेकर अब सूत्रकार योनि के स्वरूप का कथन करते हैं-तिविहा जोणी पण्णता) इत्यादि । सुत्रार्थ-योनि-जीवों का उत्पत्ति स्थान तीन प्रकार की कही गयी है जैसे शीतयोनि, उच्णयोनि, और शीतोष्णयोनि यह योनि तेजस्कायिक वर्ज एकेन्द्रियोंको, विकलेन्द्रियों को, संमृच्छिमपंचेन्द्रियतियचोंको और संमूच्छिममनुष्योंको होती है। इस प्रकार से भी योनि तीन प्रकार की कही गई है-सचित्त, अचित्त और मिश्र यह योनि एकेन्द्रियों को, विकलेन्द्रियों को, संमूच्छिमपंचेन्द्रियतिथंच योनियोंको और संमूच्छिम मनुष्यों को होती है। तथा इस प्रकार से भी योनि तीन प्रकार की कही गई है-संवृत, विवृत, और संवृतविवृत यह योनि देव, नारक, एकेन्द्रिय, गर्भजपंचेन्द्रिय तिर्यञ्च और मनुष्य, विकलेन्द्रिय, अगलेज पंचेन्द्रिय मनुष्य और निर्यच । अथवा-कूर्मोन्नत, शावर्त और
જીવપર્યાયના અધિકારની અપેક્ષાએ હવે સૂત્રકાર નિના સ્વરૂપનું કથન ४२ छ-" तिविहा जोणी पण्णत्ता" त्या:
સૂત્રાર્થ-જીના ઉત્પત્તિ સ્થાનને નિ કહે છે. તે યોનિના ત્રણ પ્રકાર કા छ-(१) शीतयोनि, (२) Bायोनि, सने (3) शीतयोनि. ते४२४ायि સિવાયના એકેન્દ્રિય જીવોને, વિકલેન્દ્રિય જીવોને, સંમૂછિમપંચેન્દ્રિય તિર્યએને અને સંમૂર્ણિમ મનુષ્યોને આ નિ હોય છે. યોનિના નીચે પ્રમાણે a ४२ ५५ ५४ छ-(१) सयित्त, (२) मथित्त मन (3) भिश्र. मा નિને એકેન્દ્રિયમાં, વિકલેન્દ્રિમાં, સંમૂછિમ પંચેન્દ્રિય તિય"ચ એનિ. કેમાં અને સંમૂર્ણિમ મનુષ્યમાં સદ્દભાવ હોય છે. નિના નીચે પ્રમાણે ત્રણ
१२ ५Y ५ छ-(१) सक्त, (२; विकृत मन (3) सतविकृत मा योनिना સદભાવ દેવ, નારક, એકેન્દ્રિય, ગર્ભજ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને મનુષ્ય, વિકલેન્દ્રિય, અગર્ભજ પંચેન્દ્રિય મનુષ્ય અને તિર્યંચમાં હોય છે.
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५८
स्थाना विता । त्रिविधा योनिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-कूर्मोन्नता, शङ्खावा, वंशीपत्रिका । कूर्मोन्नता खलु योनिः उत्तमपुरुषमातृणाम् । कूर्मोन्नतायां खलु योनौ त्रिविधा उत्तमपुरुषा गर्भ व्युत्क्रामन्ति, तद्यथा-अर्हन्तः, चक्रवर्तिनः, वलदेववासुदेवाः । शङ्कावर्ता योनिः स्त्रीरत्नस्य । शवावर्तीयां खलु योनौ, वयो जीवाश्च पुद्गलाश्च व्युत्क्रामन्ति व्यवक्रामन्ति च्यवन्ते उपपद्यन्ते, नो चैव खलु निष्पधन्ते । वंशीपत्रिका खलु योनिः पृथगजनस्य । वंशीपत्रिकायां खलु योनौ वहवः पृथगूजना गर्भ व्युत्क्रामन्ति ॥ मू. १९॥
टीका-'तिविहा जोणी' इत्यादि ।
युवन्ति-तैजसकार्मणशरीरवन्तः सन्तो जीवा औदारिकादिशरीरेण मिश्री भवन्त्यस्यामिति योनिः-जीवस्योत्पत्तिस्थानम् । सा त्रिविधा शीता, उष्णा, वंशीपत्रिका के भेद से भी योनि तीन प्रकार की कही गई है-उत्तम पुरुषों का जन्म कूर्मोन्नतयोनि से होता है अर्थात् उत्तमपुरुपों की माताओं की कर्मोन्नत योनि होती है कोनत योनि में त्रिविधता उत्तम पुरुष गर्भमें आतेहैं। तीन प्रकारके उत्तमपुरुष इस प्रकार से है-अर्हन्त, चक्र. वर्ती और बलदेव वास्तुदेव, स्त्री रत्नकी शङखावर्त योनि होतीहै, शङ्खावर्त योनि में कोई भी जीव निष्पन्न नहीं होता है । यद्यपि शंखावर्तयोनि में अनेक जीव और पुद्गल आते हैं और भरते हैं इलले अन्ययोनि में भी जाते हैं और वहां से उत्पन्न होते हैं पर बर्जरूप में वे वहां निष्पन्न नहीं होते हैं, वशपत्र योनि सामान्यजन की होती है वंश पत्रिका योनि में अनेक पृथक जन गर्भ में अवतरित होते हैं। टीकार्थ-तैजस और कार्मण शरीरधारी जीव औदारिक आदि शरीर के
અથવા ચેનિના નીચે પ્રમાણે ત્રણ પ્રકાર પણ પડે છે– ૧) ફર્મોન્નત, (२) Aमावत, मने (3) पत्रि४. उत्तम पुरुषानी म न्नत योनि. માંથી થાય છે એટલે કે ઉત્તમ પુરુષેની માતાઓની યોનિ કુર્મોન્નત હોય છે. અહંત, ચકવર્તી અને બલદેવ વાસુદેવ, આ ત્રણે ઉત્તમ પુરુષે ગણાય છે. આ ત્રિવિધ ઉત્તમ પુરુષે કૃર્મોન્નત નિમાં આવીને ઉત્પન થાય છે. સ્ત્રીરતનની નિ શેખાવત હોય છે શંખાવર્ત નિમાં કઈ જીવ ઉત્પન્ન થતો નથી કે શંખાવર્ત નિમાં અનેક જીવ અને પુદ્ગલ આવે છે અને મરે છે, ત્યાંથી અન્ય નિમાં પણ તેઓ જાય છે અને ત્યા ઉત્પન થાય છે પરન્તુ તેઓ ત્યાં ગર્ભરૂપે નિષ્પન થતા નથી વંશપત્ર નિને સદભાવ સામાન્યજનમાં હોય છે. વંશપત્રિકા યોનિમાં અનેક પૃથફજન (જીવ) ગર્ભમાં अवतरित थाय छे (मावे छे.) ટીકાર્યું–તેજસ કાર્માણ શરીરધારી જીવ દારિક આદિ શરીરની સાથે જ્યાં
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुंघा टीका स्था० ३ उ०१सू० १९ योनिस्वरूपनिरूपणम, ६५९ शीतोष्णा । तत्र शीता-शीतस्पर्शपरिणामा, उष्णा-उष्णस्पर्शपरिणामा, शीतोष्णाउभयस्पर्शपरिणामा । एवं-यथा सामान्यतस्त्रिविधा योनिस्तथा चतुर्विशतिदण्डकचिन्तायां तेजस्कायिकवर्जानां तेजस्कायिकान् मुक्त्वा, तेपामुष्णयोनिकत्वात् , साथ जहां मिश्रित होते हैं उसका नाम योनि है अर्थात् जीवों की उत्पत्ति स्थान का नाम योनि है यह योनि नौ प्रकार की कही गई है सचित्त, अचित्त और सचिताचित्त, शीत, उष्ण और शीतोष्ण, संवृत, विवृत और संवृतविवृत पचपि ८४ लाख योनियां विस्तार से कही गई है इनमें पृथिवीकार आदि जिस २ काय वाले जीवों के स्पर्श, रस, गन्ध, और वर्ण वाले जितने २ उत्पत्ति स्थान हैं वे सब पिलाकर चौरासी लाख हो जाते हैं यथा-पृथिवी, जल, अग्नि, वायु इनकी सात २ लाख, प्रत्येक वनस्पति की १० लाख, साधारण बनस्पति के १४ । लाख, छीन्द्रिय तेइन्द्रिय और चौइन्द्रिय इनकी दो दो लाख, देव, नारकी और तिर्यंच इनकी चार २ लाख और मनुष्य की १४ लाख योनियां होती हैं । इन्हीं के यहां संक्षेप में विभाग करके ये नौ भेद प्रकट किये गये हैं। ____शीतस्पर्शपरिणामवाली शीत योनि होती है उष्णस्पर्शपरिणाम वाली उष्ण योनि होती है और उभयस्पर्शपरिणामवाली शीतोष्ण योनि होती है, यह सामान्यतः योनिविषयक कथन है परन्तु चतुर्विशति મિશ્રિત થાય છે, તે સ્થાનનું નામ નિ છે એટલે કે જીવના ઉત્પત્તિસ્થાનને
નિ કહે છે. તે ચોની નવ પ્રકારની કહી છે-સચિત્ત, અચિત્ત અને સચિ રાચિત, શીત, ઉષ્ણ અને શતણ, સ વૃત, વિવૃત અને સંવૃતવિવૃત, જે કે વિસ્તારપૂર્વક ૮૪ લાખ પેનિઓ કહી છે, તેમાંથી પૃથ્વીકાય આદિ જે જે કાયવાળા જીના સ્પર્શ, રસ, ગંધ અને વર્ણવાળા જેટ જેટલાં ઉત્પત્તિસ્થાને છે તે સૌને સરવાળો ૮૪ લાખ થઈ જાય છે. જેમકે પૃથ્વી, જળ, અગ્નિ, અને વાયુની સાત સાત લાખ, પ્રત્યેક વનસ્પતિની ૧૦ લાખ, સાધારણ વનસ્પતિની ૧૪ લાખ દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિયની બબ્બે લાખ, દેવ, નારકી અને તિર્ય ચની ચાર ચાર લાખ, અને મનુષ્યની ૧૪ લાખ પેનિઓ હોય છે. તેમનાં જ અહીં સંક્ષિપ્તમાં વિભાગ કરીને નવ ભેદ પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે.
શીતપર્શ પરિણાવાળી શીત નિ હોય છે, ઉષ્ણસ્પર્શ પરિણામવાળી ઉષ્ણુ નિ હોય છે અને ઉભયસ્પર્શ પરિણામવાળી શીતેણુ નિ હોય છે. નિવિષયક આ સામાન્ય કથન સમજવું. હવે ૨૪ દંડકના જની અપે.
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्र एकेन्द्रियाणां-पृथिवीकाथिकादीनां, विकलेन्द्रियाणां-द्वित्रिचतुरिन्द्रियाणां समूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां संमूच्छि ममनुष्याणां च त्रिविधाऽपि योनिर्भवति, शेपाणां वन्यप्रकारा, उक्तञ्च
"सीओसिण जोणीया, सव्वे देवा य गम्भवक्कंती।
___ उसिणा य तेउकाए, दुहणिरए तिथिह से साणं ॥ १ ॥ इति । छाया-शीतोष्णयोनिकाः सर्वे देवाश्च गर्भव्युत्क्रान्तिकाः ।
उप्णा च तेजस्काये द्विधा नरके त्रिविधा शेषाणाम् ॥ १ ॥ इति । अथ प्रकारान्तरेण योनिविष्यमाह-'तिविहा जोणी' इत्यादि, सचित्ताचित्तमिश्रभेदाद् योनिस्त्रिविधा प्रज्ञप्ता । एवं-सामान्यतया योनित्रैविध्यवत् दण्डकों में जब इसका विचार किया जाता है तो वह इस प्रकार से है -तेजस्कायिकों के केवल उषगयोनि होती है, इसलिये इस कथन में उन्हें छोड़कर पृथिवीकाधिकादिक एकेन्द्रियों को,विकलेन्द्रियों को-दीन्द्रिय, तेइन्द्रिय और चौइन्द्रियों को समूच्छिमपंचेन्द्रियतिर्यंचों को और संमूच्छिम मनुष्यों को तीनों प्रकार को योनि होती है। बाकी के जीवों को अन्य प्रकार की योनि होती है। कहा भी है-" सीओसिण जोणिआ" इत्यादि। - समस्त देव और गर्भजन्मवाले जीव शीत और उष्ण योनिवाले होते हैं, तेजस्कायिक जीव उष्ण योनिवाले होते हैं। नारक जीव भी शीत और उष्ण योनिवाले होते हैं, बाकी के और सब जीव पूर्वोक्त रूपसे शीत, उष्ण और मिश्ररूप योनिघाले होते हैं।
सचित्त, अचित्त और मिश्रके भेद से भी योनि जो तीन प्रकार की कही गई है उसका विचार चौवीस दण्डकों की अपेक्षा से इस ક્ષાએ ચોનિને વિચાર કરવામાં આવે છે તેજસ્કાવિકોમાં માત્ર ઉષ્ણ યુનિ ને જ સદ્દભાવ હોય છે. તેજરકાયિક સિવાયના પૃથ્વીકાયિક આદિ એકેન્દ્રિય જીમાં, દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય, અને વિકેન્દ્રિય જીમાં, સંમૂછિમ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચમાં અને સંમૂછિમ મનુષ્યમાં આ ત્રણે પ્રકા રની નિઓને સદભાવ હોય છે, બાકીના જીને અન્ય પ્રકારની નિ डाय छे. ४यु ५२ छ -“ सीओसिण जोणिया " त्याह
સમસ્ત દેવ અને ગર્ભજન્મવાળા જી શીલ અને ઉષ્ણનિવાળા હોય છે તેજસ્કાયિક જીવો ઉપણ નિવાળા હોય છે, નારકે પણ શીત અને ઉષ્ણુ
નિવાળા હોય છે. બાકીના સમરત જ પૂર્વોક્ત રૂપે શીત, ઉષ્ણ અને મિશ્ર નિવાળા હોય છે.
નિના સચિત્ત, અચિત્ત અને મિશ્ર રૂપ જે ત્રણ પ્રકારો કહેવામાં આવ્યા છે, તેમની અપેક્ષાએ હવે ૨૪ દંડકના જેની યેનિનું વરૂપ બતા
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ३ १ सू० १९ योनिस्वरूपनिरूपणम् दण्डकचिन्तायामेकेन्द्रियादीनां पूर्वोक्तानां सचित्तादिस्त्रिविधाऽपि योनिर्भवति । शेषाणामन्यप्रकारा, उक्तञ्च
" अचित्ता खलु जोणी, नेरइयाणं तहेव देवाणं ।
मीसा य गम्भवसही, तिविहा जोणी य सेसाणं ।। १ ।। इति । छाया-अचित्ता खलु योनिः, नैरयिकाणां तथैव देवानाम् । .
मिश्रा च गर्भवसतीनां, त्रिविधा योनिश्च शेषाणाम् ।। १ ॥ इति । पुनरन्यथा योनि गैविध्यमाह-'तिविहा' इत्यादि, सुगमम् | नवरम्संहता-घटिकालयवत् , विवृता-तद्विपरीता, सहतविता - उभयरूपेति । का योनिः केपां भवतीति तद्विभागो यथाप्रकारसे है-पांच स्थावर, तीन विकलेन्द्रिय और संच्छिम पंचेन्द्रिय तिर्यञ्च तथा मनुष्य इनको तीनों प्रकारकी योनि होती है. बाकी के जीवों को अन्य प्रकार की योनि होती है-अर्थात्-नारक और देवके अचित्त योनि होती है, गर्भज मनुष्य और तिर्यञ्चों के सचित्ताचित्त (मि) योनि होती है । कहा भी है-'अचित्ता खलु जोणी' इत्यादि । ___ संवृत्त, विवृत्त और संवृत्तनिवृत्त के भेद से भी योनि तीन प्रकार की कही गई है, इनमें नारक, देव और एकेन्द्रियों के संवृत्त योनि होती हैं । गर्भज पंचेन्द्रिय तिर्यञ्च और मनुष्य इनको संवृत्त विवृत्त (मिश्र ) योनि होती है. तीनों विकलेन्द्रियोंको और संमूच्छिम पंचे न्द्रिय तिर्थश्च मनुष्योंको विवृत्त योनि होती है, घटिकालय की तरह जो योनि ढकी रहती है वह स वृत्त योनि है, जो योनि खुली रहती है વવામાં આવે છે-પાંચ સ્થાવર, ત્રણ વિકસેન્દ્રિયે, અને સામૂછિમ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ તથા મનુષ્યને આ ત્રણે પ્રકારની નિ હોય છે, બાકીના જીવને અન્ય પ્રકારની યે નિ હોય છે. એટલે કે નારક અને દેવને અચિત્ત નિ હોય છે, ગર્ભજ મનુષ્ય અને તિયાને સચિત્તાચિત્ત (મિશ્ર) ચેનિ હોય छ. :( प छ -“ अचित्ता खलु जोणी " त्याह
સંવૃત, વિવૃત અને સંસ્કૃતવિવૃતના ભેદથી પણ યોનિ ત્રણ પ્રકારની કડી છે નારક દેવ અને એકેન્દ્રિયોને સાવૃત યોનિ હોય છે ગર્ભજ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને મનુષ્યને સંવૃતવિવૃત (મિશ્ર) નિ હોય છેત્રણે વિકલેન્દ્રિ.
ને (કીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિયને) અને સંમૂછિમ પંચેન્દ્રિય તિર્યો અને મનુષ્યને વિદ્યુત નિ હોય છે. ઘટિકાલયની જેમ જે યોનિ કાયેલી (આચ્છાદિત) રહે છે, તે એનિને સંવૃત એનિ કહે છે. જે એનિ
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________
জানাই " एगिदिय नेरडया, संवुडजोणी हवंति देवा य ।
विगलिंदियाण वियडा, संबुडवियडा य गभमि ।। १ ॥” इति । छाया-ए केन्द्रियनैरयिकाः संवृतमोनिका भवन्ति देवाश्च ।
विकलेन्द्रियाणां विकटा, संहत-विता च गर्भ ॥ १ ॥ इति । पुनरपि योनिौविध्यमाह-'तिविहा' इत्यादि । त्रिविधायोनिस्तथाहिकर्मोन्नता, शद्धावर्ता, वशीपत्रिका चेति । तत्र कूम:-कच्छपः, तद्वत्-तत्पृष्ठवद् उन्नता कूमेन्निता । शङ्खास्येवायत्तों यस्यां सा शङ्खावा । वंश्याः-वंशजाल्याः पत्रकमिव या सा वंशी पत्रिका । कून्निता योनिः कासां स्त्रीणां भवतीत्याह'कुम्मुन्नया' इत्यादि, कूनिता योनिरुत्तमपुरुषमातॄणां भवति। तदेव स्पष्टयति -'कुम्मुन्नयाए णं' इत्पादि, कूमेन्नितायां योनौ त्रिविधा उत्तमपुरुषा गर्भ व्युत्तामन्ति-प्राप्नुवन्ति गर्ने उत्तधन्त इत्यर्थः । तद्यथा-उत्तमपुरुषायथा-अर्हन्तः, चक्रवर्तिनः, वलदेववासुदेवाः । एतयोर्वरदेववासुदेवयोः सहचरत्वादेकत्वविवक्षणम् । शमवित्ती योनिः स्त्रीरत्नस्य भवति । स्त्रीरत्न-पञ्चेन्द्रियरत्नविशेषः, यस्य स्पर्शमात्रेण लोहनिर्मितपुरुषो गलति द्रवितो भवति, उत्कृष्टातिशयितकामविकारजनितपय ठोष्णतापविशेषत्वादस्येति । अत एवास्यां जीवा न निष्पद्यन्ते इत्याहवह विवृत्त योनि है, और जो दोनों प्रकारकी होती है वह मिश्र योनि है । अर्थात् कुछ ढकी होती है और कुछ खुली होती है वह संवृत्त विवृत्त योनि है । कौन योनि किनको होती है। यही इस गाथा द्वारा प्रकट किया गया है-" एगिदिय नेरच्या संवुडजोणी " इत्यादि । ___इस प्रकार से भी योनि तीन प्रकार की होती है-कूर्मोन्नत, शङ्खा. वर्त, और वंशपत्रिका जो योनि कूर्म-कच्छप के पृष्ट की तरह उन्नत होती है वह कूमेन्नित योनि है, जिसमें शंखकी तरह आवर्त होते हैं वह शेखावत योनि है, वंशजाली के पत्रुकी तरह जो योनि होती है ખૂલી રહે છે તે યોનિને વિદ્યુત નિ કહે છે થોડે અંશે ઢંકાયેલી અને ડે અંશે ખુલ્લી હેય એ પી એનિને સ વૃતવિવૃત (મિશ્ર) નિ કહે છે. ક્યા જીવને કયા પ્રકારની નિ હોય છે તે નીચેની ગાથામાં સમજાવ્યું છે
" एगिदिय नेरइया सवुडजोणी" त्याह
નિના આ પ્રમાણે પણ ત્રણ પ્રકાર પડે છે-(૧) ફર્મોન્નત, (૨) શંખાવત, અને (૩) વંશપત્રિકા. જે ચનેિ કાચબાની પીઠના સમાન ઉન્નત હય છે, તે નિને કૃવત નિ કહે છે જે નિમાં શખના જેવાં આવ7 (વળકે) હોય છે, તે ચે નિને શંખાવર્ત થાનિ કહે છે વંશજાલીના પત્રના જેવી જે નિ હેય છે, તે યોનિને વશપત્રિકા નિ કહે છે આ એનિઓ
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ३ ३० सू०१२ योनिस्वरूपनिरूपणम्
६६३
4
1
संखावत्ताणं ' इत्यादि । शङ्खावर्त्तायां योनौ बहवो जीवा पुद्गलाश्र व्युत्क्रामन्ति- आगच्छन्ति, तथा - व्यवक्रामन्ति - विनश्यन्ति । च्यवन्ते तद्योनितो योन्यन्तरं गच्छन्ति, उत्पद्यन्ते -योन्यन्तरे समुत्पद्यन्ते, किन्तु नो चैत्र-नैव निष्पद्यन्तेतत्रोत्पन्ना जीवाः परिनिष्ठिता न भवन्तीत्यर्थः । वंशीपत्रिका योनिः पृथग्जनस्य सामान्यजनस्य भवति । वंशी पत्रिकायां योनौ बहवः पृथग्जनाः - सामान्यजना गर्भं व्युत्क्रामन्ति प्राप्नुवन्ति गर्भे उत्पद्यन्त इत्यर्थः ।। ० १९ ॥
अनन्तरं योनिमरूपणतो मनुष्याः मरूपिताः, अधुना मनुष्यस्य सधर्मिणो arrantपतिकायिकान् प्ररूपयति
मूलम् - तिविहा तणवणस्सइकाइया पण्णत्ता, तं जहा संखेज्ज जीवया, असंखेज्जजीवया, अनंतजीवया ॥ सू० २० ॥
छाया - त्रिविधा तृणवनस्पतिकायिकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - संख्येयजीवकाः, असंख्येयजीवकाः, अनन्तजीवका ॥ मु० २० ॥
वह वंशपत्रिका योनि है, ये योनियां किन २ को होती है यह सब मूलार्थ में लिख दिया गया है । टीका के ही अनुसार स्त्रीरत्न के शंखावर्त योनि होती है, स्त्रीरत्न यह पंचेन्द्रिय रत्न विशेष है, इस रत्न के स्पर्श मात्र से लोहनिर्मित पुरुष भी गल जाता है- द्रवित हो जाता है, क्यों कि यह उत्कृष्ट एवं अतिशक्ति काम के विकार से जनित चल उष्णताप विशेषवाला होता है " न निष्पद्यन्ते "का तात्पर्य ऐसा होता है कि वहां उत्पन्न हुए जीव परिनिष्ठित ( जीते ) नहीं होते है । वंशी पत्रिका योनि में सामान्य जन जन्म धारण करता है | सु०१९ ॥
योनि की प्ररूपणा से मनुष्यों का प्ररूपण हो जाता है अब मनुष्य के सधर्मी पादर वनस्पतिकायिकों की सूत्रकार प्ररूपणा करते हैंકયા જીવાને હાય છે તે મૂલાથમાં ખતાવવામાં આવેલ છે. ત્યાં લખ્યા અનુ સાર સ્ત્રીરત્નને શખાવત ચૈનિ ડાય છે. સ્ત્રીરત્ન એ ૫ ચેન્દ્રિય રત્નવિશેષ છે. આ રત્નના સ્પર્શ માત્રથી લેાહનિર્મિત પુરુષ પણ દ્રવી ( પીગળી) જાય छे, आर તે ઉત્કૃષ્ટ અને અતિશાચિત કામના નિકારથી જનિત પ્રબળ उपयुताय विशेषाणुवाणी होय छे. " ननिष्पद्यन्ते " मा पहने। भावार्थ से छे કે ત્યાં ઉત્પન્ન થયેલા જીવા પરિનિષ્ઠિત ( જીવિત ) રહેતા નથી. વંશપત્રિકા ચેનિમાં સામાન્યજન જન્મ ધારણ કરે છે. ! સૂ. ૧૯ !
ચેાનિની પ્રરૂપણા દ્વારા મનુષ્યની પ્રરૂપણા થઈ જાય છે. હવે મનુષ્યના સધર્મી ભાદર વનસ્પતિકાયિકાની સૂત્રકાર પ્રરૂપણા કરે છે—
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६४
स्थानाइने टीका-'तिविहा तण०' इत्यादि । तृणवनस्पतिकायिकाः बादरवनस्पतय ज्ञत्यर्थः । ते त्रिविधाः, तथाहि-संख्याता जीवा येषु ते संख्यातनीवाः, त एव संख्यातजीवकाः-नालिकाबद्धकुसुमानि जात्यादीनि १ । असंख्यातजीवका:निम्बाम्रादीनां मूलकन्दस्कन्धत्वक शाखाप्रबालाः २ । अनन्तजीवकाः-पनकादय इति । एषां विशेषवर्णनं प्रज्ञापनासूत्रस्य प्रथमपदगतजीवप्रज्ञापनापकरणतोऽ. वसेयम् ॥ मू० २० ॥
पूर्व त्रिस्थानकावतारेण वनस्पतयो वर्णिताः, ते च जलाश्रया बहवो भवन्तीति सम्बन्धाज्जलाश्रयभूतानां तीर्थानां प्ररूपणाय पञ्चदशमूत्रीमाह
मूलम्-जंबुद्दीवे दीवे मारहे वासे तओ तित्था पण्णत्ता तं जहा- मागह, वरदामे, पभासे १ । एवं एरवए वि २ । जंबुद्दीवे
“तिविहा तणवणस्तइकाइया पणत्ता" इत्यादि।
तृण वनस्पतिकायिक से तात्पर्य चादरवनस्पतिकायिक से है, बादर वनस्पतिकायिक जीव तीन प्रकार के होते हैं-जैसे-स ख्यात जीवकाअर्थात् जिनमें संख्यात जीव होते हैं वे, तथा असंख्यात जीव जिनमें होते हैं वे असंख्यात जीवक-जैसे निम्ब आदिकों के मूल, कन्द, स्कन्ध स्वक, शाखाप्रबाल तथा अनन्त जीव जिनमें होते हैं वे अनन्त जीवकजैसे-पनक पूलन आदि इनको विशेष वर्णन प्रज्ञापना सूत्र के प्रथम पद जीव प्रज्ञापना प्रकरण से जानना चाहिये ॥ सू०२०॥
तीन स्थानों के प्रकरण से वनस्पति का वर्णन किया, वनस्पतिका. यिक जीव अधिकतर रूपमें जलाश्रयवाले होते है अतः इसी सम्बन्धको लेकर अब सूत्रकार जलाश्रयभूत तीर्थों को प्ररूपणा करने के लिये
“तिविहा तणवणस्सइकाइया पण्णत्ता" त्याह
બાદર વનસ્પતિકાયિકને તૃણ વનસ્પનિકાયિક કહે છે. તે બાદ વનસ્પતિકાયિક જીવ ત્રણ પ્રકારના હોય છે–(૧) સ ખ્યાત છવક–જેમાં સંખ્યાત જી હોય છે તે, (૨) અસંખ્યાત જીવક–જેમા અસંખ્યાત છ હોય છે ते, म सीमा महिना भूत, ४४, २४-५, ७८, शामा भने ५०. (3) અનંત છવક–જેમાં અનંત જી હોય છે તેને અનંત જીવક કહે છે. જેમકે પનક, ફૂલ આદિ. આ વિષયનું વિસ્તૃત વર્ણન પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના જીવપ્રજ્ઞાપના नामना पडेटा ५६मांथी पांयी . ॥ सू. २० ॥
ત્રણ સ્થાનના અધિકારની અપેક્ષાએ વનસ્પતિનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું વનસ્પતિકાધિક જી ખાસ કરીને જવાશ્રયવાળા હોય છે આ સંબંધને અનુલક્ષીને હવે સૂત્રકાર જલાશ્રયભૂત તીર્થોની પ્રરૂપણું કરવા નિમિત્તે ૧૫
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ३ ० १ सू० २१ सोर्थनिरूपणम्
६६५
दीवे महाविदेहे वासे एगमेगे चक्कवहिविजयेतओ तित्था पण्णता, तं जहा मागेहे, वरदामे, पभासे ३ । एवं धायइसंडे दीवे पुरस्थिमद्वेवि ६, पच्चत्थिमद्वे वि ९, पुक्खरवरदविद्धे पुरस्थि - मद्धे वि १२, पञ्चत्थिमद्धे वि १५ ॥ सू० २१ ॥
छाया - जम्बूद्वीपे द्वीपे भारते वर्षे त्रीणि तीर्थानि प्रज्ञतानि, तद्यथा मागधं, वरदाम, प्रभासम् १। एवमैश्वतेऽपि २ | जम्बूद्वीपे द्वीपे महाविदेहे वर्षे एकैकस्मिन् चक्रवर्त्तिविजये त्रीणि तीर्थानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-मागधं वरदाम, प्रभासम् ३ | एवं घातकीखण्डे द्वीपे पौरस्त्यार्देऽपि ६, पाश्चात्यार्देऽपि ९, पुष्करवरद्वीपार्द्धे पौरस्त्यार्द्धेऽपि १२, पाचात्यापि १५ ॥ स्रु० २१ ॥
टीका- 'जंबुद्दीवे' इत्यादि पञ्चदशसूत्री सुगमा, नवरं - तीर्थानि जलतीर्थानि । तानि जम्बूद्वीपस्य भारते वर्षे भरतक्षेत्रे पूर्वादिक्रमेण स्वनामख्यातानि त्रीणि पञ्चदशसूत्री का कथन करते हैं-' जंबूद्दीवे दीवे भारहे वासे ' इत्यादि सूत्रार्थ - जम्बूद्वीप नामके द्वीपमें स्थित भरतक्षेत्र में तीन तीर्थ कहे गये हैं जैसे- नागध १, वरदाम २, प्रभास ३, इसी तरह से ऐरवत क्षेत्र में भी तीन तीर्थ कहे गये हैं, इसी तरह से जम्बुद्वीप में स्थित जो महाविदेह क्षेत्र है उसमें एक चक्रवर्ति के विजय में तीन तीर्थ कहे गये हैं - जैसे मागध, वरदाम और प्रभास इसी तरह से धातकी खण्डदीप में पूर्वार्ध में भी ३, पश्चिमार्ध में भी ३, पुष्कर वर द्वीपार्ध में पूर्वार्ध में भी ३ और पश्चिम में भी ३ हैं ऐसा समझना चाहिये । टीकार्थ - यहाँ तीर्थशब्द से जलतीर्थ कहे गये हैं ये जलतीर्थ जम्बूद्वीपके सूत्रानुं स्थन छे-“ जंबूदीवे दीवे भारहे वासे " ४त्याहि
સૂત્રાર્થ –જમૂદ્રીપ નામના દ્વીપમાં આવેલા ભરતક્ષેત્રમાં નીચે પ્રમાણે ત્રણ તીથ ४ह्या छे- (१) भगध, (२) वरहाभ भने (3) प्रलास. मे प्रभा भैरवत ક્ષેત્રમાં પણ ત્રણ તીથ કહ્યાં છે. એજ પ્રમાણે જ ખૂદ્રીપમાં આવેલા મહાવિદેડ ક્ષેત્રના એક એક ચક્રવર્તીના વિજયમાં ત્રત્રુ તીથ કહ્યાં છે, જેમકે માગધ, વરદામ અને પ્રભાસ. એજ પ્રમાણે ધાતકીખડ દ્વીપના પૂર્વાધČમાં પણ ત્રણ અને પશ્ચિમા માં પણ ત્રણ તીર્થો છે. એ જ પ્રમાણે પુષ્કરવર દ્વીપાધના પૂર્વા માં પણ ત્રણ અને પશ્ચિમામાં પણ ત્રણ તીર્થં છે.
ટીકા –અહીં તીથ શબ્દના જલતીના અથમાં પ્રયાગ થયા છે. જ બુદ્વીપના
था
८४
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६६
स्थानाशस्त्रे
वर्त्तन्ते । तथाहि - मागधम् १, वरदाम २, प्रभासम् ३। एवम् ऐरवतेऽपि त्रीणि तीर्थानि सन्ति । एवं जम्बूद्वीपे महाविदेहे वर्षे चक्रवर्त्तिनामेकैकस्मिन् विजये एतनामान्येन त्रीणि तीर्थानि सन्ति । अत्रायं विशेष:- विजयक्षेत्रेषु क्षेत्रमध्यभागेषु वर्त्तन्ते । तीर्थानि चक्रवर्त्तिनः शीतादि महानवद्यवतरणलक्षानि तन्नामक देवनिवासभूतानि १५ । पञ्चदशसूत्राणि चेत्थम् - जम्बूद्वीपस्य भरतैरवतमहाविदेहचक्रबर्ति विजयवियाणि त्रीणि सूत्राणि ३। एवं धातकीखण्डस्य पूर्वार्द्ध भरतैरवतमहाविदेहचक्रवर्त्तिविजयत्रिषयं सूत्रत्रयम् ६ पश्चिमार्थेऽप्येवमेव सूत्रत्रयमिति नवसूत्राणि ९ तथा पुष्करवरद्वीपार्द्धस्यापि पूर्वार्द्ध विषयाणि त्रीणि पश्चिमार्द्ध वि पयाणि च त्रीणीत्येवं पट् सूत्राणि । एवं सर्वसंकलनया पञ्चदश सूत्राणि भवन्ति १५ ॥ मु० २१ ॥
भरत क्षेत्र में पूर्वादिक्रम से अपने २ नाम से प्रसिद्ध तीन हैं। इसी तरह से ऐरवतक्षेत्र में भी तीन क्षेत्र हैं महाविदेह में भी चकर्तियों के एक २ विजय में इन्हीं नामवाले तीन तीर्थक्षेत्र हैं। विजयक्षेत्र से यहां क्षेत्र का मध्यभाग गृहीत हुआ है इस तरह विजयक्षेत्रों में क्षेत्र के मध्यभागों में ये तीर्थक्षेत्र हैं ये चक्रवर्ती के तीर्थक्षेत्र शीता आदि महानदियों के अवतरण रूप होते हैं और जैसा-तीर्थों का नाम है उसी नाम के देव वहां रहते हैं ।
पंचनदशसूत्र यहां इस प्रकार से हैं- जम्बूद्रीप के भरत, ऐरवत, महाविदेह और चक्रवर्ति विजय इनके तीन सूत्र, धातकीखण्ड के पूर्वार्ध मैं भरत, ऐरवत, महाविदेह और चक्रवर्तिविजय इनके तीन सूत्र, पश्चिमार्ध में भी इसी तरह से तीनसूत्र, पुष्करवरद्वीपार्ध के भी
ભરત ક્ષેત્રમાં મગધ આદિ પૂર્વીક્ત નામવાળાં ત્રણ જલતીર્થો છે એજ પ્રમાણે એરવત ક્ષેત્રમાં પણ ત્રણ જલીથોં છે. મહાવિદેહૅમાં પણ ચક્રવર્તિયાના એક એક વિજયમાં એજ નામવાળાં ત્રણુ તી ક્ષેત્ર છે. વિજયક્ષેત્ર એટલે ક્ષેત્રના મધ્ય ભાગ અહીં ગ્રહણ કરાયેા છે. આ રીતે વિજયક્ષેત્રમાં-ક્ષેત્રના મધ્ય ભાગમાં તે ત્રણ તીક્ષેત્ર છે. તે ચક્રવર્તીના તીક્ષેત્ર શીતા આદિ મહાનદીએના અવતરણરૂપ હાય છે અને જેવાં તીર્થોનાં નામ છે, એજ નામનાં દેવા ત્યાં રહે છે.
અહીં ૧૫ સૂત્ર આ પ્રમાણે છે-જમ્મૂઢીપના ભરત, ભૈરવત, મહાવિદેહ અને ચક્રવતિ વિજયના ત્રણ સૂત્રેા, ધાતકીખડના પૂર્વાધમાં આવેલા ભરત, અરવત, મહાવિદેહ અને ચક્રવર્તિ વિજયના ત્રણુ સૂત્ર, પશ્ચિમામાં પણ એજ પ્રમાણે ત્રણ સૂત્રા, પુષ્કરવર દ્વીપાના પૂર્વાધમાં આવેલા ભરતાદિના
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा ठोका स्था० ३ उ० १ सू० २२ कालधर्मनिरूपणम्
६६७
जम्बूद्वीपादौ मनुष्यक्षेत्रे तीर्थानि प्ररूपितानि, सम्पति तत्रैव त्रिस्थानोपयोगिनं कालं सूत्रत्रपञ्चदशकेन, तथा कालधर्माच सूत्रद्वात्रिंशकेनाहमूलम् -- जंबुद्दी दावे भरहेरवएसु वासेसु तीयाए उस्सप्पि - णीए सुसमाए समाए तिन्नि सागरोवमकोडाकोडीओ कालो होत्था १ । एवं ओलप्पिणीए, नवरं पण्णत्ते २ आगमिस्साए उस्सपिर्णा भविस्सइ ३ । एवं धायइसंडे पुरस्थिम ६ । पच्चत्थिमद्धे वि९ । एवं पुक्खरवरदीवद्धे, पुरस्थिमद्धे पच्चत्थिमद्धे वि ३ कालो भाणियन्त्रो १५ ।
जंबुद्दीवे दीवे भरवसु वालेसु तीयाए उस्सप्पिणीए सुसमसुसमाए समाए मणुया तिष्णि गाउयाई उई उच्चतेणं तिन्नि पलिओसाई परमाउं पालइत्था८ । एवं इसीसे ओसपिणीए २, आगमिस्साए उस्सप्पिणीए ३ । जंबुद्दीवे दोवे देवकुरु उत्तरकुरासु मणुया तिष्णि गाउयाई उड् उच्चतेणं, तिन्नि पलिओसाई परमाउं पालयंति ४ । एवं जाव पुक्खरवरदविद्धपच्चत्थिमद्धे २० | जंबुद्दीवे दीवे भरवसु वासेसु एगमेगाए ओसप्पिणी उस्सप्पिणीए तओ वंसा उप्पजिंसु वा उप्पज्जेति वा उपज्जिस्संति वा, तं जहा-अरहंतवंसे, चक्कत्रहिवसे, दसारवंसे २८ | एवं जाव पुक्खरवरदोबद्ध पच्चत्थिमद्धे २५, जंबुद्दीवे दी भरहेरवएसु वासेसु एगमेगाए ओसप्पिणी पूर्वार्ध में भरतादिकों के तीन सूत्र और पश्चिमार्ध में भी भरतादिकों के तीन सूत्र इस प्रकार से ये सब मिलकर १५ सूत्र होते हैं ॥ २१ ॥
ત્રણ સૂત્ર અને પશ્ચિમમાં આવેલા ભરતાદિકાના ત્રણ સૂત્રે, આ રીતે માં મળીને ૧૫ સૂત્રેા થઈ જાય છે, ૫ સુ. ૨૧ ॥
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानांगम उस्सप्पिणीए तओ उत्तमपुरिसा उप्पजिसु वा, उप्पज्जंति वा, उप्पज्जिस्संति वा, तं जहा-अरहंता, चक्रवट्टी, बलदेववासु देवा २६ । एवं जाव पुक्खरवरदीवद्धपञ्चत्थिमद्धे ३० । तओ अहाउयं पालयंति, तं जहा-अरहंता चकवट्टी वलदेव वासुदेवा ३१ । तओ मज्झिमाउयं पालयंति, तं जहा-अरहंता, चकवट्टी, बलदेववासुदेवा ३२ ॥ सू० २२ ॥
छाया-जम्बूद्वीपे द्वीपे भरतैरवतयोपियोरतीतायामुत्सर्पिण्यां सुपमायां समायां त्रयः सागरोपमकोटि कोटयः काल आसीत् १ । एवमवसर्पिण्यां, नवर प्रज्ञप्तः २ । आगमिष्यन्त्यामुत्सर्पिण्यां भविप्यति ३। एव धातकीखण्डे पौरस्त्या?
जंबूद्वीप आदि मनुष्यक्षेत्र में तीर्थप्ररूपित किये जा चुके हैं अय सूत्रकार वहीं पर त्रिस्थानोपयोगी काल का कथन १५ सूत्रों से तथा कालधर्मों को कथन ३२ सूत्रों से करते हैं-(जंबुद्दीवे दीवे भरहेरवएसु घासेसु) इत्यादि
सूत्रार्थ-जम्बूद्वीप नाम के द्वीप में स्थित भरतक्षेत्र और ऐरवनक्षेत्र में अतीत उत्सर्पिणी में सुषमा आरक में तीन सागरोपम कोडाकोडीप्रमाण काल था इसी तरह से वर्तमान अवसर्पिणी में लुपमा आरक में भी जानना चाहिये आगामी उत्सर्पिणी में भी भरतक्षेत्र और ऐरवत क्षेत्र में सुषमा आरक में तीन सागरोपम कोडाकोडी प्रमाण काल होगा " एवं धायइसंडे पुरथिमद्धे " धातकीखण्ड में भी पूर्वार्द्ध भाग में
જબૂઢીપ આદિ મનુષ્યક્ષેત્રમાં આવેલાં તીર્થોની પ્રરૂપણા પૂરી થઈ. હવે સૂત્રકાર ત્યાંના ત્રિસ્થાને પગી કાળનું ૧૫ સૂત્રે દ્વારા અને કાળધર્મોનું ૩૨ सत्र २१ ४थन ४२ छ-" जवूद्दीवे दीवे भरहेरवएसु वासेसु" त्याસૂત્રા-જંબૂઢીપ નામના દ્વિપના ભરતક્ષેત્ર અને ઐરાવત ક્ષેત્રમાં અતીત ( વ્યતીત થઈ ચુકેલે) ઉત્સર્પિણીને સુષમા આ ત્રણ સાગરોપમ કેડાછેડી પ્રમાણ કાળને હતે. એ જ પ્રમાણે વર્તમાન અવસર્પિણના સુષમા આરાના કાળ વિષે પણ સમજવું. આગામિ (ભવિષ્યના) ઉત્સર્પિણમાં પણ ભરતક્ષેત્ર અને એરવત ક્ષેત્રને સુષમા આ ત્રણ સાગરોપમ કેડીકેડી પ્રમાણે કાળને જ . " एवं धायइसंडे पुरस्थिमद्धे" यातही मना पूधि भागमा ५ मतात
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________
gar टीका स्था० ३ ० १ सू० २२ कालधर्मनिरूपणम्
,
श्रात्याद्धे ३० | त्रयो यथायुष्कं पालयन्ति, तद्यथा - अर्हन्तः, चक्रवर्त्तिनः वलवासुदेवाः ३१ । यो मध्यमायुः पालयन्ति तद्यथा - अर्हन्तः, चक्रवर्तिनः, बलदेवासुदेवाः ३२ ॥ २२ ॥
टोका - जंबुद्दीवे ' इत्यादि सर्व सुगमम् । नवरम् - 'पन्नत्त ' इति प्रज्ञप्त', इत्यनेन अवसर्पिणीकालस्य वर्त्तमानत्व सूचितम् । अत्र होत्था' इति व्यपदेशो न कार्यः ।
"
'
६७०
जंबुद्दीचे ' इत्यादीनि ' चलदेववासुदेवा ' इत्यन्तानि द्वात्रिंशत् कालधर्मसूत्राणि सुगमानि, नवरम् - ' अहाउयं पालयति ' यथायुकं पालयन्ति निरुपक्रमायुकत्वात् ' मज्झिमाउयं पालमंति ' मध्यमायुः पालयन्ति वृद्धत्वाभावादिति
1
पूरी आयु का पालन करते हैं - अर्हन्त, चक्रवर्ती और वलदेव वासुदेव, ये तीन मध्यमायु का पालन करते हैं। अर्हन्त, चक्रवर्ती और वलदेव वासुदेव ।
―
'टोकार्थ - " नवरं प्रज्ञप्तः " ऐसा जो कहा गया है सो उसका तात्पर्य ऐसा है कि सूत्रकारने अवसर्पिणी कालमें वर्तमानता सूचित की है, इसलिये यहाँ " होत्था " ऐसा भूतकालका निर्देश नहीं करना चाहिये ।
"(
·
यथायुक का पालन करते हैं " इस कथन का तात्पर्य ऐसा है कि ये निरुपम आयु वाले होते हैं अतः जितनी आयु का बंध इन्हें होता है उसे पूरी २ पालते हैं इनको अकालमरण नहीं होता है ।
""
'मध्यमायु का पालन करते हैं " इसका तात्पर्य ऐसा है कि ये सब वृद्धावस्था से परे रहते हैं - अर्थात् इनको वृद्धता नहीं आती है ।
પૂરેપૂરા આયુનું પાલન કરે છે-અર્હત, ચક્રવર્તી અને ખલદેવવાસુદેવ-“ નવા प्रज्ञप्त આ કથનના ભાવાથ નીચે પ્રમાણે છે-સૂત્રકારે અવસર્પિણી કાળમાં वर्तमानता सूचित हुरी छे, तेथी अडीं " होत्था " मा प्राश्नो भूताना નિર્દેશ કરવા જોઈએ નહીં.
"
፡
યથાયુષ્યનુ પાલન કરે છે ” આ કથનનુ તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે— તેએ નિરુપક્રમ આયુવાળા હોય છે. તેથી તેમણે જેટલા આયુના ખધ કર્યો હાય છે એટલુ આયુ પૂરેપૂર ભાગવે છે, તેમનું અકાલે મરછુ થતું નથી. “ તેઓ મધ્યમ આયુ ભેગવે છે” આ કથનના ભાવાય એવા છે કે તેઓ વૃદ્ધાવસ્થા પ્રાપ્ત કરતા નથી. તેમનુ' જીવન વૃદ્ધાવસ્થાથી રહિત હોય છે.
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૭૨
स्थामा ३२॥ द्वात्रिंशत्सूत्राणि चेत्यम्-जम्बूद्वीपम्य भरतरवतयोरतीतोत्सर्पिणी-वर्तमानावसर्पिण्यनागतोत्सपिणीकालविपयाणि त्रीणि सूत्राणि, एकं च देवकुरूत्तरकू. रुविषयमिति चत्वारि ४, एवं धातकीखण्डस्य पूर्वार्ध विष पाणि चत्वारि, पश्चिमाधविषयाणि च चत्वारीत्यष्ट, एन पुष्करवरहीपार्धस्य पूर्वाध-पश्चिमा विपयाणि चाष्ट, इत्येवं पोडश, एवं पूर्वोक्तसूत्रचतुष्टयेन सह संकलनेन विंशतिसूत्राणि भवन्ति २०। भरतैरवतयोर्व शविषयमेकं सूत्रम् १। एवं धातकीखण्डस्य पूर्वाधपश्चिमाविषयं सूत्रद्वयम् ३। पुनः पुष्करवरद्वीपास्य पूर्वार्धपश्चिमाविाय मूत्रद्वय. मिति पञ्च । एवं पूर्वोक्तविंशतिसूत्रैः सह संकलनेन पञ्चविंशतित्राणि भवन्ति २५। जम्बूद्वीपस्य मरतैरव तयोरुत्तमपुरुषोत्पत्तिविषय मे कम् १, पुनर्धातकी खण्डस्य पूर्वार्धपश्चिमाविषयं मूत्रद्वयम् २, पुष्करवरद्वीपास्य पूर्वाध-पश्चिमा विपयं मूत्रद्वयं २ चेति पश्च ५। एवं पूर्वोक्तपञ्चविंशतिसूत्रैः सह संकलनेन त्रिंश
यहां ३२ सूत्र इस प्रकार से हैं-जंबुद्वीप संबंधी भरत और ऐरवतक्षेत्र के अतीत उत्सर्पिणी, वर्तमान अवसर्पिणी, एवं अनागत उत्सर्पिणीकोलविषयक तीन सूत्र तथा उत्तर कुरु एवं देवकुरु विषयक एकसूत्र, तथा धानको खण्ड के पूर्वार्धविषयक ४ सूत्र, और पश्चिमा विषयक ४ सूत्र, इसी तरह से पुष्कर वर द्वीपाई के पूर्वार्ध और पश्चि. मार्थ विषयक ८ सूत्र कुल इन सोलह सूत्रों में पहिले चार ४ सूत्र मिला देने से २० सूत्र हो जाते हैं भरत और ऐरवत क्षेत्र के वंशविषयक एक सूत्र तथा धातकीखण्ड के पूर्वाध और पश्चिमाध विषयक २ सूत्र, तथा पुष्करवरद्वीपा के पूर्वाध, पश्चिमाध के २ सूत्र इस प्रकार ५ पांच सूत्र ये पूर्वोक्त २० मन्त्रों में मिला देने से २५ सूत्र हो जाते हैं અહીં ૩૨ સૂત્ર નીચે પ્રમાણે છે-જબૂદ્વીપના ભરત અને ઐરાવત ક્ષેત્રના ઉત્સર્પિણ, વર્તમાન અવસર્પિણ અને આગામી ઉત્સર્પિણી કાળવિષયક ત્રણ સૂત્ર, ઉત્તરકુરુ અને દેવમુરુ વિષયક એક સૂત્ર, ધાતકીખંડના પૂર્વાર્ધ વિષયક ચાર સૂત્રો અને પશ્ચિમાર્થ વિષયક ચાર સૂત્રે, એ જ પ્રમાણે પુષ્કરવર દ્વીપાधना पूर्वाध भने पश्चिमा विषय मा४ सूत्री माशते 312+४+४+८ =૨૦ સૂત્રને સસુધીમાં બતાવ્યું બહ છે.
ભરતક્ષેત્ર અને ઐરાવતક્ષેત્ર વંશવિષયક એક સૂત્ર, ધાતકીખંડના પૂર્વાર્ધ અને પશ્ચિમાઈ વિષયક બે સૂત્ર, તથા પુષ્કરવાઢીપાધના પૂર્વાર્ધ અને પશ્ચિમાધના બે સૂત્ર મળીને જે પાચ સૂત્રે થાય છે તેમને પૂર્વોક્ત ૨૦ સત્રમાં ઉમેરતાં ૨૫ સૂત્ર થાય છે ભરત અને એરવતક્ષેત્રમાં ઉત્તમ પુરુષની ઉત્પત્તિ વિશેનું એક સૂત્ર, ધાતકીખંડના પૂર્વાર્ધ અને પશ્ચિમાઈ વિષયક બે સૂત્ર, અને પુષ્કરવર દ્વીપાધના પૂર્વાર્ધ અને પશ્ચિમાર્થ વિષયક બે સૂત્ર મળીને
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०३ उ०१ २०२३ वादरतेजस्कायोदानां स्थितिनिरूपणम् ६७३ सूत्राणि भवन्ति ३०। पुनरायुविषयकं मुत्रद्वयमिति सर्वसंकलनया द्वात्रिंशत्सूत्राणि भान्ति ३२ ॥ सू० २२ ॥ आयुष्काधिकारास्थितिमूत्रमाह
मूलम् -बायरतेउकाइयाणं उक्कोसेणं तिन्नि राइंदियाई ठिई पण्णत्ता । बायरवाउकाइयाणं उस्कोसेणं तिन्नि वाससहस्साई ठिई पण्णत्ता । अह भंते ! सालोणं वीहीणं गोधूमाणं जवाणं जवजवाणं, एएसि णं धन्नाणं कोहा उत्ताणं पल्ला उत्ताणं मंचा उत्ताणं मालाउत्ताणं ओलित्ताणं लित्ताणं लंछियाणं मुद्दियाणं पिहियाणं केवइयं कालं जोणी संचिहिइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्ते, उक्कोसेणं तिणि संवच्छराई, तेण परं जोणी पमिलायइ, तेण परं जोणी पविद्धंसइ, तेण परं जोणी विद्धंसइ, तेण परं बीए अबीए भवइ, तेण परं जोणी बोच्छेओ पण्णन्तो। दोच्चाए णं सक्करप्पभाए पुढवीए गेरइयाणं उक्कोसेणं तिषिण सागरोवमाइं ठिई पण्णता । तच्चाए णं वालुयप्पभाए पुढवीए णेरइयाणं जहन्नेणं तिन्नि सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता ॥ सू० २३ ॥ भरत ऐरक्तक्षेत्र में उत्तमपुरुषोत्पत्तिविषयक १ सूत्र, तथा धातकीखण्ड के पूर्वार्ध पश्चिमार्द्ध विषयक २ सूत्र और पुष्करवरद्वीपा के पूर्वार्ध और पश्चिमाध के २ सूत्र-ये ५ सूत्र, २५ सूत्रों के साथ मिलाने से ३० सूत्र हो जाते हैं । तथा आयु विषयक २ सूत्र और इनमें जोड़ देने से कुल ३२ सूत्र होते हैं ॥ सू०२२ ॥ જે પાચ સૂત્ર થાય છે તેમને પૂર્વોક્ત ૨૫ સૂત્રેમાં ઉમેરવાથી ૩૦ સૂત્ર થાય છે. તે ૩૦ સૂત્રોમાં આયુવિષયક બે સૂત્ર ઉમેરવાથી કુલ ૩૨ સૂત્ર 25 नय छे. ॥ सू. २२ ॥
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७४
स्थानास्त्रे छाया-वादरतेजस्कायिकानामुत्कण त्रीणि राकिदिवानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। वादर वोयुकायिकानामुत्कर्षण त्रीणि वर्षसहस्राणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । अथ भदन्त ! शालीनां व्रीहीणां गोधूमानां यवानां यवयवानाम् , एतेषां खलु धान्यानां कोष्ठा गुप्तानां, पल्ल्यागुप्तानां, मञ्चागुप्तानां, मालागुप्तानाम् , अवलिप्तानां, लिप्तानां, लन्छितानां मुद्रितानां, पिहितानां कियत् कालं योनिः सतिष्ठते ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् , उत्कर्षेण त्रीणि संवत्सराणि, ततः परं योनिः प्रम्लायति,
आयुष्क का अधिकार होने से अब सूत्रकार स्थिति सूत्र का कथन करते हैं-( बायरतेउकाइयाणं उक्कोसेणं ) इत्यादि ।
सूत्रार्थ-बादर तेजस्कायिक जीवों की उत्कृष्टस्थिति तीन अहोरात्र-(तीन दिनरात) की कही गई है, बादर वायुकायिक जीवों की उत्कृष्ट स्थिति तीन हजार वर्ष की कही गईहै, हे भदन्त ! कुशूल-कोठीमें संरक्षित, पल्य में संरक्षित, मंच में संरक्षित, माल में संरक्षित, गोवर आदि से मुंह को ढककर किसी आधारविशेप में संरक्षित, मिट्टी आदि से खूब अच्छी तरह से ढककर संरक्षित, लाख आदि से मुद्रितकर किसी आधार में संरक्षित, तथा लोहे आदि के पटिया से आच्छादित किसी आधारविशेप में संरक्षित ऐसे शाल्यादि धान्यों में कितने कालतक अङ्कुरोत्पत्ति करने की शक्ति रहती है ? अर्थात् ये सब धान्य कहांतक सचित्त रहेते हैं ! हे गौतम ! जघन्य से अन्तर्मुहूर्त तक शक्ति रहती है और उत्कृष्ट से तीन वर्षतक शक्ति
આયુષ્ક અધિકાર ચાલી રહ્યું છે, તેથી હવે સૂત્રકાર સ્થિતિસૂત્રનું ४थन ४२ छ-" बायरतेउकाइयाणं उक्कोसेण" त्याह
સૂત્રાર્થ–બાદરતેજસ્કાયિક જીવની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ અહેરાત્રની (ત્રણ દિનરાતની) કહી છે. બાદર વાયુકાયિક જીની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ ત્રણ डत२ वर्षी ४ही. छ. “ सन् ! शूस (ही) मा स२क्षित, पक्ष्यमा સંરક્ષિત, મંચમાં સંરક્ષિત, માલમાં સંરક્ષિત, ગોમય (છાણ) આદિથી બહુ જ સારી રીતે ઢાંકી દઈને સંરક્ષિત, લાખ આદિથી મુદ્રિત કરીને કઈ પાત્રમાં સંરક્ષિત, લેઢા આદિના પતરાવડે આચ્છાદિત એવા કઈ પાત્રમાં સંરક્ષિત, એવાં ડાંગર આદિ ધાન્યમાં કેટલા કાળ સુધી અંકુરોત્પત્તિ કરવાની શક્તિ રહે છે?
ઉત્તર–“હે ગૌતમ! ઓછામાં ઓછા અંતમુહૂર્ત પ્રમાણકાળ સુધી અને વધારેમાં વધારે ત્રણ વર્ષ સુધી બીજમાં અંકુરોત્પાદન શક્તિ રહે છે.
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०३ उ०१ सू०२३ वादरतेजस्कायादीनां स्थितिनिरूपणम् ६७५ ततः परं योनिः प्रविध्वंसते, तन पर योनिर्विध्वंसते, ततः परं बीजम् अवीज भवति, ततः परं योनिव्युन्छेदः प्रज्ञप्तः । द्वितीयायां खलु शर्कराप्रभायां पृथिव्यां नैरयिकाणामुत्कर्पण त्रीणि सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता। तृतीयायां खलु वालुकामभायां पृथिव्यां नैरयिकाणांजघन्येन त्रीणि सागरोपमाणिः स्थिति प्रज्ञप्ता|मू०२३॥ ___टीका-'वायरतेउ०' इत्यादि। बादरतेजस्कायिकानां स्थितिरुत्कर्पण त्रीणि रात्रिन्दिवानि, वादरवायुकायिकानां च त्रीणि वर्षसहस्राणि-वर्षाणां सहसत्रयं स्थिति भवतीति । अथ स्थित्यधिकारात् शाल्यादि धान्यानां योनिस्थिति प्रश्नोत्तरेण प्राह-'अह भंते ' इत्यादि, ' अथ' परिप्रश्नार्थः - भंते ' इति हे भदन्त । हे-भगवन् ! भदन्तशब्दस्य विशेषव्याख्या आवश्यकसूत्रस्य मत्कृतायां मुनितोपिणी टीकायां ' करेमि भंते सामाइय' इत्यत्र विलोकनीया । शाल्यादिधान्यानाम् , कोदृशानाम् ? इत्याह-कोष्ठागुप्तानां-कुशूले सरसितानां, पल्यागुरहती है इसके बाद अङ्कुरोत्पादन शक्ति उनमें से नष्ट हो जाती है अर्थात् बीज अबोज हो जाता है उसकी योनि विच्छिन्न हो जाती है। वर्ण गंध रस स्पर्श आदि से वह हीन हो जाती है, “विनश्यति, विध्वंसते," आदि क्रियापद इसी अर्थ का समर्थन करते हैं द्वितीय शर्करा प्रभापृथिवी में नैरयिकों की उत्कृष्टस्थिति तीन सागरोपम की कही गई है तीसरी वालुकाप्रभा पृथिवी में नैरयिकों की जघन्य स्थिति तीन सागरोपम की कही गई है। टीकार्थ-यहां सूत्रकार के तीन स्थानकका प्रकरण होनेसे संबंध रखनेवाली वाद तेजस्कायिक आदिकों की स्थिति के विषय में कथन किया है इसमें कहा गया है कि बाइर तेजस्कायिकों की स्थिति उत्कृष्ट से तीन अहोरात्र (तीन दिनरात ) की है तथा बादर वायुकारिक जीवों ત્યારબાદ તેની અ ફરોત્પાદન શક્તિ અવશ્ય નાશ પામી જાય છે એટલે કે ત્રણ વર્ષમાં તો બીજ અબીજ રૂપ થઈ જાય છે–તેની યોનિ વિચ્છિન્ન થઈ જાય छे, गध, २स, २५ माहिथी २डित जय छ “ विनश्यति, विध्वंसते" આદિ ક્રિયાપદે આ અર્થનું જ સમર્થન કરે છે. શર્કરપ્રભા નામની બીજી નરકના નારકોની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ ત્રણ સાગરોપમની કહી છે. વાલુકાપ્રભા નામની ત્રીજી નરકના નારકની જઘન્યસ્થિતિ ત્રણ સાગરોપમની કહી છે.
ટીકાર્યું–ત્રણ સ્થાનકને અદ્ધિકાર ચાલતો હોવાથી સૂત્રકારે અહીં ત્રણ સ્થાનો સાથે સંબંધ રાખતા બાદર તેજસાયિક આદિની સ્થિતિ વિષે કથન કર્યું છે. અહીં એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે બાદર તેજસ્કાયિકેની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ ત્રણ દિનરાતની હેય છે, તથા બાર વાયુકાયિક જીની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ ત્રણ હજાર
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानसूत्र हानां, पल्यं-वंशकट कादिकृतो धान्याधारविशेषः, तत्रागुप्तानां-संरक्षितानाम् । मश्चागुप्तानां-मञ्चः-स्पूणानामुपरिस्थापितो वंशकटकादिनिर्मितो भित्तिरहितो लोकप्रसिद्धः, तत्र संरक्षितानाम् । मालागुप्तानां-मालसंरक्षितानां-मालक:-गृहस्योपरितनभागः, उक्तञ्च
'अक्कुड्डो होइ मेवो, मालो य घरोपरि होइ' इति ।
छाया-अकुडयो भवति मञ्चः, मालश्च गृहोपरि भवति । अबलिप्तानांद्वारदेशं पिधाय गोमयमृत्तिकादिलेपेनाऽऽच्छादितानाम् । लिप्तानां-सर्वतोमत्तिकादिनाऽऽच्छादितानाम् । लाञ्छितानां-रेखादिकरणेन कृतलाञ्छनानाम् । मुदितानां-लासादिमुद्रावताम् । पिहितानां-लोष्टपट्टकादिना स्थगितानां शाल्यादिधान्यानां कियत् कालं यावत् योनिः-अङ्कुरोत्पत्तिसामर्थ्य संतिष्ठते ? उत्तरमाह-हे गौतम ! जघन्येन अन्तर्मुहूर्त-मुहर्ताभ्यन्तरकालं यावत् संतिष्ठते, की उत्कृष्ट स्थिति तीन हजार वर्ष की है तथा कोष्ठगुप्त-कोठी में भर कर रखे गये, पल्य में वंशनिर्मित धान्याचारविशेष में रखे गये तथा मञ्च-खंभे आदि के ऊपर लटकोकर चांस आदि के बने हुए पिटारे में रखे गये, मालक गृह के उपरितन भाग में राशी करके रखे गये, अवलिप्त-कोठि आदि का मुंह गोचर आदि से बन्द करके उसमें रखे गये, लिप्त-मिट्टी आदि के द्वारा ढंक कर रखे गये, लांछित करके रखे गये, अर्थात-एक ही जगह पार्टीशन करके बंडा आदि में भरे गये तथा लाख आदि की मुहर करके किसी वर्तन में भर कर रखे गये ऐसे शाल्यादिक धानों में अङ्करोत्पत्ति करने की शक्ति कवतक रहती है? तो इसके उत्तर में प्रभु कहते है कि इन में अङ्कुरोत्पन्न करने की शक्ति વર્ષની હોય છે તથા કેઠીમાં ભરીને રાખેલા, પલ્યમા-વાસનિર્મિત ધાન્યા ધાર વિશેષમાં (પાત્રમાં) રાખેલા, મંચ ઉપર રાખેલા-થંભ આદિ ઉપર લટકાવેલી વાસ આદિની પેટીમાં રાખેલા, માલકનાં (ઘરના સૌથી ઉપરના માળે, ઢગલો કરીને રાખેલા, અવલિસકેઠી આદિના મુખને છાણ, માટી આદિથી બધ કરીને તેમાં રાખેલા, લિસ-માટી આદિ દ્વારા ઢાંકીને રાખેલા, લ છિત કરીને રાખેલા એટલે કે એક જ જગ્યાએ પ ટશન કરીને વડા (વખાર) આદિમાં ભરેલા, તથા લાખ આદિ વડે સીલ લગાવીને કોઈ પાત્રમાં ભરી રાખેલા શાલ્યાદિ (ડાંગર વગેરે) ધાન્યમાં અંકુત્પત્તિ કરવાની શક્તિ કેટલા કાળ સુધી રહે છે?
આ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે “તે ધાન્યમાં અંકુત્પત્તિ કરવાની શક્તિ ઓછામાં ઓછા એક અન્તમુહૂર્ત સુધી અને
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________
का स्था-३ उ०१ सू० २५ क्षेत्रविशेषस्वरूपनिरूपणम् कुर्वन्ति नवा ? इत्यत्राह-'तिमुणं ' इत्यादि, आस्वेव पूर्वोक्तासु तिस्पु पृथिवीषु नैरयिका उष्ण वेदना प्रत्यनुभवन्तः । उष्णवेदनाया अनुभवं कुर्वाणास्तिष्ठन्ति । अत्र यत्-नारकामामुष्णवेदनां कथयित्वा पुनवेदनानुभवकथनं तद्वेदनायाः सातत्यमदशनार्थमिति ३ ॥ सू० २४ ॥
क्षेत्राधिकारात् क्षेत्र विशेषस्वरूपं निरूपयन् मूत्रद्वयमाह
मूलम्-तओ लोगे समा सपक्खि सप्पडिदिसिं पण्णत्ता, त जहा-अप्पइहाणे णरए, जंबुद्दीचे दीवे, सवठ्ठसिद्धे महावि. माणे १ । तओ लोगे ससा सपक्खि लप्पडिदिसिं पण्णत्ता, तं जहा-सीमंतएणं णरए, समयखेत्ते ईसीपब्भारा पुढवी ॥सू०२५ ___ छाया-त्रीणि लोके समानि सप सपतिदिक् प्रजातानि, तद्यथा अप्रतिष्ठानो नरकः, जम्बूद्वीपो द्वीपः, सर्वार्थ सिद्ध महाविमानम् १। त्रीणि लोके समानि सपक्षं सपतिदिछ मज्ञप्ता, तद्यथा-सीमान्तकः खलु नरक , समयक्षेत्र, ईपत्माभारा पृथिवी ॥ सू० २५ ॥ ___टीका-'तो' इत्यादि । लोके त्रीणि वस्तूनि समानि-तुल्यानि त्रयाणामपि योजनलक्षममाणत्वात् , सपक्ष-पक्षाणां-दक्षिणवामादिपार्थानां सदृशतासमता सपक्षमित्यव्ययीभावस्तेन समपार्श्वतया समानीत्यर्थः । सप्रतिदिन-प्रतिनैरपिक उष्णवेदना का अनुभव करते हैं। यहां नारकों के उष्णवेदना का कथन करके जो पुनः इस वेदना का अनुभव उनमें कहा गया है उसका कारण उस वेदना का वहां सातत्य दिखलाना है । सू०२४ ॥
क्षेत्राधिकार को लेकर अप सूचकार क्षेत्र विशेष के स्वरूप का निरुपण करते हैं-(तओ लोगे समा सपक्खि इत्यादि। टोकार्थ-लोकमें तीन वस्तुएँ तुल्य कही गईहैं यह तुल्यता योजनलक्षणप्रमोण की अपेक्षा से जाननी चाहिये तथा पार्श्व भागों में समानता વેદનાને અનુભવ કરે છે. અહીં નારકેની ઉષ્ણવેદનાનું કથન કરીને ફરીથી તે વેદનાને અનુભવ કરવાની જે વાત કરી છે તેનું કારણ એ છે કે સૂત્રકાર તે વેદનાનું ત્યાં સાતત્ય પ્રકટ કરવા માગે છે. જે સૂ. ૨૪ , ક્ષેત્રાધિકારના સંબંધને લઈને હવે સૂત્રકાર ક્ષેત્રવિશેષના સ્વરૂપનું નિરૂ५५ ४रे छ-" तो लोगे समा सपक्खि" त्या
ટીકા–લેકમાં ત્ર વસ્તુઓ તુલ્ય (સમાન) કહી છે. આ તુલ્યતા જનલક્ષ પ્રમાણુની અપેક્ષાએ, તથા પાશ્વભાગોમાં સમાનતા અને દિશાઓ અને વિદિ
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________
ADA
Thaw
स्थानागसूत्रे दिशां विदिशां सदशता सपतिदिक, तेन समप्रतिदिक्तयाऽपि समानीत्यर्थः । सदेव दर्शयति-अप्रतिष्ठानः-सप्तम्यां पृथिव्यां पञ्चानां नरकावासानां मध्यमो भरकावासः १, जम्बूद्वीपो द्वीपः-सकलद्वीपमध्यमो द्वीपः २, सर्वार्थसिद्ध विमान-पश्चानामनु नरविमानानां मध्यमं विमानमिति ३॥ १।-तथा-' तओ' इत्यादि सर्व पूर्ववत् , नवरं सीमन्तकः-प्रथमपृथिव्यां मधमप्रस्तटे तदभिधानो नर• कावासः ९, समयः-कालः, तत्सत्तोपलक्षित क्षेत्रं समयक्षेत्र मनुप्यलोक इत्यर्थः, २। ईपद्-अल्पोऽन्यपृथिव्यपेक्षया योजनाष्टकबाइल्यत्वात्-प्राग्भारः-पुद्गलनि.
और दिशाओं एवं विदिशाओं की सदृशमा से जाननी चाहिये वे तीन वस्तुएँ इस प्रकार से हैं-एक अप्रतिष्ठान, दूसरा जम्बूद्वीप और तीसरा सर्वार्थसिद्ध विमान अर्थात् ये तीनों एक २ लाख योजन के प्रमाण वाले हैं इनके प्रत्येक के दक्षिण वामादि पावभाग समान है और प्रतिदिशा में एवं चिदिशा में ये सहश हैं अप्रतिष्ठान यह नरकावास है यह सातवीं पृथिवी में है और पांच नरकावासों के मध्य में स्थित है जम्बूद्वीप यह सकलद्वीपों के मध्य में रहा हुआ द्वीप है सर्वार्थसिद्ध विमान पांच अनुत्तर विमानों के बीच में हैं लोक में ये तीन समान हैं। यह समानता प्रमाण की अपेक्षा पावभागों की अपेक्षा और दिशा
और विदिशाओं की सदृशता की अपेक्षा से हैं ऐमा जानना चाहिये वे तीन ये हैं-एक सीमन्नक नरक, ममय क्षेत्र और ईपत्प्राभाराष्ट्र थिवी, प्रथमपृथिवी में प्रथमप्रस्तट में सीमंतफ नाम का यह नरकावास શાઓની સમાનતાની અપેક્ષાએ સમજવી જોઈએ. જે ત્રણ વસ્તુઓ નીચે प्रमाण छ-(१) २मप्रतिष्ठान, (२) १ पूड़ी५ मन (3) साथ सिद्ध विमान. એટલે કે તે ગણે એક એક લાખ જનને પ્રમાણુવાળાં છે. તે પ્રત્યેકના જમણ, ડાબા આદિ પાર્શ્વ માગ સમાન છે અને પ્રતિદિશ માં અને વિદિશામાં સદશ (સમાન) છે પ્રતિષ્ઠાન નામને નરકાવાસ સાતમી નરકમાં આવેલ છે તે પાંચ નરકાવાસની મધ્યમાં આવેલ છે. જે બૂઢીપ સઘળા દ્વીપોની મધ્યમાં આવેલે એક કપ છે. સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાન પાંચ અનુત્તર વિમાનોની વચ્ચે રહેલું છે. અપ્રતિષ્ઠાન, બૂઢીપ અને સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાન, આ ગાણે વસ્તુઓ લેકમાં સમાન છે તે સમાનતા પ્રમાણની અપેક્ષાએ, પાઉંભાગની અપેક્ષાએ, દિશાઓની અપેક્ષાઓ અને વિદિશાઓની અપેક્ષાએ છે, એમ સમજવું જોઈએ. એજ પ્રમાણે નીચેના રણમાં પણ સમાનતા પ્રકટ કરવામાં આવી છે-(૧) સીમન્તક નરક, (૨) સમયક્ષેત્ર અને (૩) ઈષપ્રાગભારા પૃથ્વી. પહેલી પૃથ્વી (નરક ) ના પહેલા પ્રસ્તટમાં સીમંતક નામને આ નરકાવાસ આવે છે.
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टोका स्था०३ उ०१ सू०२५ क्षेत्रविशेषस्वरूपनिरूपणम्
६८१
,
यो यस्याः सा परमारभारा-अष्टमीपृथिवीत्यर्थः अस्या ईपत्मारभारत्वं रत्नप्रभा दिशेषपृथिवीनामीत्यादि सहस्राधिक योजनच्क्षवाहल्येन महाप्राग्भारत्वात् । एषां सीमन्तकादीनां समत्वं पञ्चचत्वारिंशद् योजनलक्षमणत्वात् ॥ ० २५ ॥ है इस नरकावास का प्रमाण ४५ लाख योजन का है । समयक्षेत्र का प्रगाण और ईषत्प्राग्भारापृथिवी का प्रसाण भी इतना ही है समय नाम काल का है इस काल की सत्ता से उपलक्षित जो क्षेत्र है वह समय क्षेत्र - मनुष्यलोक है प्रारभार शब्द का अर्थ पुलनिय है अन्य पृथिवियों की अपेक्षा से यह प्रारभार जिसका अल्प है-अर्थात् बाहल्य की अपेक्षा आठ योजन का है ऐसी वह " ईषत्प्राग्भारा" नामकी आठवीं पृथिवी है इसका प्रारभार इसलिये अल्प कहा गया है कि रत्नप्रभा आदि जो और पृथिवियां हैं वे मोटाई में इसकी अपेक्षा बहुत अधिक हैं जैसे - प्रथमपृथिवी की मोटाई १ एक लाख अस्सी हजार योजन की है, दूसरी पृथिवी की मोटाई बाहल्य एक १ लाख बत्तीस हजार योजन की है, तीसरी की मोटाई १ एक लाख अट्ठाइस हजार योजन की है, चौथी की मोटाई एक १ लाख बीस हजार योजन की है पांचवी की मोटाई एक १ लाख अठारह हजार योजन की है छटी की मोटाई एक लाख सोलह हजार योजन की है और सातवीं की मोटाई एक लाख आठ हजार योजन की है । सु०२५ ॥
તે નરકાવાસનુ પ્રમાણુ ૪૫ લાખ ચેાજનતુ છે. સમયક્ષેત્ર અને ઈષપ્રાગ્મારા પૃથ્વીનું પ્રમાણ પણ એટલુ જ છે. સમય એટલે કાળ. તે કાળની સત્તાથી ઉપલક્ષિત જે ક્ષેત્ર છે તેને સમયક્ષેત્ર કહે છે. મનુષ્યલેાક જ તે સમયક્ષેત્ર રૂપ छे." પ્રાભાર ” એટલે ' પુનિચય ' અન્ય પૃથ્વીએ કરતાં આ પ્રાગ્માર જેના અલ્પ છે એટલે કે બાહુલ્યની અપેક્ષાએ આઠ ચેાજનના છે, એવી તે ૮ ઈષષ્ઠાભારા ” નામની આઠમી પૃથ્વી છે. તેના પ્રાભાર અલ્પ કહેવાનુ કારણ એ છે કે રત્નપ્રભા આદિ જે અન્ય પૃથ્વીએ છે, તેમના વિસ્તાર ઇષપ્રાગ્બારા કરતાં ઘણેા વધારે છે, જેમકે પહેલી રત્નપ્રભા પૃથ્વીના વિસ્તાર ૧ લાખ ૮૦ હજાર ચેાજનના છે, મીજી શકરાપ્રભાના વિસ્તાર ૧ લાખ ૩૨ હજાર ચેાજનના છે, ત્રીજી વાલુકાપ્રભાના વિસ્તાર ૧ લાખ ૨૮ હજાર ચાજનના છે, ચેાથી પકપ્રભાના વિસ્તાર ૧ લાખ ૨૦ હજાર ચાજનનેા છે, પાંચમી ધૂમપ્રભાના વિસ્તાર ૧ લાખ ૧૮ હજાર ચેાજનના છે, છઠ્ઠી તમ: પ્રભાના વિસ્તાર ૧ લાખ ૧૬ હજાર ચેાજનના છે અને સાતમી તમસ્તમપ્રભા પૃથ્વીના વિસ્તાર ૧ લાખ ૮ હજાર ચેાજનના છે ! સુ. ૨૫ ॥
श
८६
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानासूत्रे દ૯૨
क्षेत्राधिकारादेव येऽपतिष्ठाने नरकक्षेत्रे, ये चाऽप्रतिष्ठानस्य स्थित्यादिभिः समाने सर्वार्थसिद्धमहाविमाने उत्पधन्ते तानाह
मूलम्-तओ लोगे णिस्सीला णिव्वया णिग्गुणा णिम्मेरा णिप्पच्चक्खाणपोसहोववासा कालमासे कालं किच्चा अहे सत्तमाए पुढवीए अप्पइटाणे णरए णेरइयत्ताए उववज्जति, तं जहा-रायाणो, मंडलिया, जे य महारंभा कोडंबी । तओलोए ससीला सव्वया सगुणा समेरा सपच्चक्खाणपोसहोववासा काल मासे कालं किच्चा सव्वटसिद्धे महाविमाणे देवताए उववत्तारो भवति, तं जहा रायाणो परिचत्तकालभोगा, सेणावई पसत्थारो। सू. २ २६॥
छाया-त्रयो लोके निश्शीला निर्वता निर्गुणा निमर्यादा निष्प्रत्याख्यान. पौषधोपवासाः कालमासे कालं कृत्वा अधः सप्तम्यां पृथिव्यामप्रतिष्ठाने नरके नैरयिकतया उपपद्यन्ते, तद्यथा-राजनः, माण्डलिकाः, येच महारम्भाः कुटुम्बिनः । त्रयो
क्षेत्र के अधिकार को लेकर ही सूत्रकार अब यह प्रकट करते हैं कि जो अप्रतिष्ठान नरकक्षेत्र में और जो स्थिति आदि की अपेक्षा से अप्रतिष्ठान के समान सर्वार्थसिद्ध महाविमान में उत्पन्न होते हैं वे ये हैं
(तओ लोगे णिस्सीला णिबया णिग्गुणा) इत्यादि। सूत्रार्थ-लोकमें ये तीन पुरुष अधः सप्तमी पृथिवीमें अप्रतिष्ठान नामके नरकावास में नैरयिकरूप से उत्पन्न होते हैं क्यों कि ये शील से रहित होते हैं व्रत से रहित होते हैं मर्यादा से हीन होते हैं प्रत्याख्यान और पौषधोपवास से रहित होते हैं। अतः जब ये कालमास में काल करते हैं तब ये सप्तम नरक में अप्रतिष्ठान नाम के नरकावास में नारक की पर्याय से उत्पन्न होते हैं। वे तीन ये हैं-१ राजा, २ माण्डलिक और
ક્ષેત્રના અધિકાર ચાલી રહ્યો છે, તેથી હવે સૂગકાર અપ્રતિષ્ઠાન નરકક્ષેત્રમાં અને સર્વાર્થસિદ્ધ મહા વિમાનમાં કયા કયા જીવ ઉત્પન્ન થાય છે, ते 2 3रे छ-" तओ लोगे णिस्सीला णिव्वया णिग्गुणा" त्यहि
સૂત્રાર્થ–રાજા, માંડલિક અને મહારંભવાળા કુટુંબીજન, આ ત્રણે અપ્રતિષ્ઠાન નામના નરકાવાસમાં નારક રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે, કારણ કે તેઓ શીલથી - રહિત, વ્રતથી રહિત અને મર્યાદાથી વિહીન હોય છે તેઓ પ્રત્યાખ્યાન અને પષધપવાસથી પણ રહિત હોય છે. તે કારણે કાળને અવસર આવતા કાળ
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०३ उ०१ सू २६ निव्रतानां सव्रतानां चौत्यत्तिनिरूपणम् ६८३ लोके सशीलाः सव्रताः सगुणाः समर्यादाः समन्याख्यानपौषधोपवासाः कालमासे कालं कृत्वा सर्वार्थसिद्धे महाविमाने देवतया उपपत्तारो भवन्ति, तयाराजानः परित्यक्त कामभोगाः,-१ सेनापतयः,-२ प्रगास्तारः ॥ ० २६ ॥ ___टीका-'तो' इत्यादि । लोके-मनुष्यलोके त्रयः-त्रिसख्यकावक्ष्यमाणाः पुरुपाः, कीदृशाः ? निश्शीला:-शीलरहिताः ब्रह्मचर्यपरिणामरहिताइत्यर्थः, निव्रताः-स्थूलपाणातिपातविरमणायनुव्रतरहिताः, निगुणा -गुणेभ्यः-दर्शनकारि जो महारंभ वाले कुटुम्बीजन हैं वे, तथा ये तीन मनुष्यलोकमेंसे सर्वार्थ सिद्ध महाविमान में देव की पर्याय से उत्पन्न होते हैं क्यों कि ये शोल ' सहित होते हैं, व्रत सहित होते हैं, गुण सहित होते हैं, मर्यादा युक्त होते हैं, प्रत्याख्यान और पौधोपवास से सहित होते हैं, इसलिये कालमास मे ये जव्य मरते हैं तो सर्वार्थसिद्ध महाविमान में देव पर्याय से उत्पन्न हो जाते हैं। वे तीन ये हैं जिन्हों ने काम भोग छोड दिया है ऐसे राजा, सेनापति और अच्छे शासक ।
टीका-इस सूत्रद्वारा सूत्रकार ने अप्रतिष्ठान नरक में और सर्वार्थसिद्ध महाविमान में किस्त परिस्थिति से युक्त हुए मनुष्य भरकर नारक रूप में और देवपर्यायरूप में उत्पन्न होते हैं यह कहा है कि नरक में-अप्रनिष्टान नारकावास में वे ही जीव जाते हैं जो चक्रवर्ती आदि पद पाकर ब्रह्मचर्य परिणाम से रहित होते ધર્મ પામીને તેઓ સાતમી નરકમાં આવેલા અપ્રતિષ્ઠાન નામના નરકાવાસમાં નારકની પર્યાયે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે
નીચે બતાવેલા ત્રણ છે મનુષ્યલેકમાંથી કાળને અવાર આવતા કાળ કરીને સર્વાર્થસિદ્ધ નામના મહાવિમાનમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે (૧) જેમણે કામગને પરિત્યાગ કરી દીધો છે એવાં રાજા, (૨) સેનાપતિ અને (૩) સારા શાસકે તે ત્રણે ત્યાં ઉત્પન્ન થવાનું કારણ એ છે કે તેઓ શીલવાન હોય છે, ત્રાસહિત હોય છે, ગુણયુક્ત હોય છે, મર્યાદાથી યુક્ત હોય છે, અને પ્રત્યાખ્યાન તથા પૌષધપવાસથી યુક્ત હોય છે આ પ્રકારના પર કાળનો અવસર આવે કાળધર્મ પામીને સર્વાર્થસિદ્ધ મહાવિમાનમાં દેવની પચે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે.
ટીકાળું—આ સૂત્રમાં સૂત્રકારે એ વાત પ્રકટ કરી છે કે કેવા છે મરીને અપ્રતિષ્ઠાન નામના સાતમી નરકના નરકાવાસમાં ઉત્પન્ન થાય છે, અને કેવા પુરુષે મરીને સર્વાર્થસિદ્ધ નામના મહાવિમાનમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે. અપ્રતિષ્ઠાન નામના નરકાવાસમાં એજ જીવે જાય છે કે જેઓ ચક્રવર્તી આદિ પદ પ્રાપ્ત કરીને બ્રહ્મચર્ય પરિણામથી રહિત હોય છે, સ્થૂલ પ્રાણાતિ
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८४
स्थान
त्ररूपेभ्यः क्षान्त्यादिलक्षणेभ्यो वा निष्क्रान्ताः । निर्मर्यादा:- प्रतिपन्नपरिपालनादि मर्यादा रहिता, धर्मनिव्यवस्था रहिता वा, निमत्याख्यानपौषधोपचासा:प्रत्याख्यानं-परिहरणीयवस्तु परित्यागः, नमस्कारसहितादि वा पौपवः - अष्टम्यादि पर्व दिनानुष्ठेयः शास्त्रविहितोऽनशनादिवत विशेष, तत्रोपचसनमुपवासः पौषधोपवासः 'तौ प्रत्याख्यानपौत्रोपस निष्क्रान्तौ येषां ते तथा तद्रहिता इत्यर्थः, एतादृशाः पुरुषाः कालमासे - कालावसरे कालं कृत्वा मृत्वेत्यर्थः अथ सप्तम्याम्अधोभागस्थितायां सप्तम्यां पृथिव्यां तमस्तमायामित्यर्थः, अधोग्रहणं विना सप्तमी उपरिष्टाच्चिन्त्यमाना रत्नप्रभाऽपि स्यादित्यधोग्रहणम्, तत्र - अप्रतिष्ठानेअप्रतिष्ठाननामके नरके - नरकावासे पञ्चानां नरकावासानां मध्यस्थिते नरकाहैं, तथा स्थूलप्राणातिपात विरमण आदि अणुव्रतों से रहित होते हैं तथा दर्शन चारित्र रूप अथवा क्षान्ति आदि रूप गुणों से रहित होते हैं तथा स्वीकृत व्रतादिकों के परिपालनादि रूप मर्यादा से रहित होते हैं अथवा धर्मनियमों की व्यवस्था से रहित होते हैं, परिहरणीयचस्तु का त्याग करना सो प्रत्याख्यान है और अष्टमी आदि पर्वदिनों में शास्त्रविहित अनशनादिवतों का पालन करना पौषध है, इन प्रत्याख्यान और अनशानादिवतों का जो पालन नहीं करते हैं। क्योंकि वे इसी तरह की परिस्थिति में वर्तमान रहकर अपना जीवन समाप्त कर देते हैं । अतः ऐसे चक्रवर्ती आदि पुरुष अधः सप्तमी पृथिवी मे स्थित अप्रति ष्टान नाम के नरकावास में नैरयिक की पर्याय से उत्पन्न होते हैं सप्तमी पृथिवी के साथ जो अधः पद दिया है वह रत्नप्रभा पृथिवी
પાત વિરમણુ આદિ અણુ તેાથી રહિત હાય છે, તથા દન ચારિત્રપ અથવા ક્ષમા આદિરૂપ ગુણુાથી રહિત હાય છે, તથા સ્વીકૃત નાદિ કાના પરિપ લન આદિરૂપ મર્યાદાથી રહિત હાય છે, અથવા ધનિયમેાની વ્યવસ્થાથી રહિત હોય છે. ત્યાગ કરવા ચેાગ્ય વસ્તુને ત્યાગ કરવું તેનું નામ પ્રત્યાખ્યાન છે. આમ આદિ પર્દિનામાં શાસ્ત્રવિહિન અનશન અસિકનું પાલન કરવું તેનું નામ પૌષધ છે યુ ક્ત જીવા તે પ્રત્યાખ્યાન અને અનશનાદિ વ્રતનું પાલન કરતા નથી, કારણ કે તેઓ કાલેગેમાં જ રચ્યાપચ્યા રહીને પેાતાનું આખુ જીવન સમપ્ત કરી નાખે છે. તેથી એવાં ચક્રવર્તી આદિ પુરુષ અધ.સપ્તમી પૃથ્વીમાં આવેલા અપ્રતિષ્ઠન નામના નરકાવાસમાં નારકની પર્યાયે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે અહીં સાતમી પૃથ્વીની સાથે · અધઃ ' પદ્મના પ્રયાગ કરવાનું કારણુ એ છે કે જો અહીં આ અધઃ' પદના પ્રયોગ ત કરવામાં આવે તા રત્ન
"
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुंधा ठीका स्था०३ उ०१० २६ निर्वतानां सनतनचोत्पत्तिनिरूपणम् ६८५ वासे इत्यर्थः, नैरचिकतया - नारकत्वेन उपपद्यन्ते । ते त्रयः के ? इत्याह- ' तंज'त्यादि, तद्यथा - ते यथा राजानः, चकवर्यादयः, माण्डलिका :- मण्डलाधिपतयः ये च पुन महाराः - पञ्चेन्द्रियादि व्यपरोपणमभृतिकर्मकारिणः पञ्चन्द्रिय घात केत्यर्थः । कुटुम्बिन इति । एवद्विषयमाह-'नमो' इत्यादि । लोके त्रयः पुरुषाः, Career ? इत्याह 'ससीला' सशीला शीलसंपन्नाः, सत्रताः प्राणातिपात विरमणाद्यणुव्रतयुक्ताः, सगुणा: दर्शनचारित्ररूपगुणसहिताः क्षान्त्यादिरूपगुणमहिता वा समर्यादाः- प्रतिपन्नपरिपालनादि मर्यादा संपन्नाः, धर्मनियमव्यवस्थायुक्ता वा, सप्रत्याख्यानपोषधोपवासाः - पूर्वी कस्वरूपप्रत्याख्यानपोपधोपवाससहिताः, में सप्तमीत्व की निवृत्ति के किये दिया है यदि यह पद इस पृथिवी के साथ नहीं दिया जाता तो इस तमस्तमा के ऊपर की रत्नप्रभापृथिवी भी सातवीं हो सकती है अतः यह सातवीं न मानी जावे इसीलिये इसके साथ अधः पद प्रयुक्त किया गया है । अप्रतिष्ठान यह नरकावास पांच नरकावासों के मध्य मे स्थित है माण्डलिक पद से मण्डलाधिपतियों का ग्रहण हुआ है तथा जो जीव रातदिन महारंभवाले होते हैं, - पंचेन्द्रियादि जीवों के व्यपरोपण आदि कार्य मे लगे रहते हैं, ऐसे जीव भी मरकर अप्रतिष्ठान नरकावास से नैरयिक की पर्याय से उत्पन्न हो जाते हैं । तथा जो जीव इन पूर्वोक्त मनुष्यों की अपेक्षा शीलसंपन्न होते हैं, प्राणातिगत विरमण आदि व्रतों के आराधक होते हैं, दर्शन चारित्ररूप गुणों से अथवा आन्त्यादि रूप गुणों से युक्त होते हैं प्रत्याख्यान सहित पौषधोपवास करते हैं ऐसे पुरुष कालमास में सरणकर सर्वार्थसिद्ध नामके महाविमान में देव की पर्याय से उत्पन्न हो जाते
પ્રભા પૃથ્વીને પણ સાતમી પૃથ્વી ગણવાના પ્રસગ ઊભે થાય છે જો સતમી તમસ્તમા પૃથ્વીને અધસપ્તમી ન કહેવામાં આવે તે સૌથી ઉપરની રત્નપ્રભા પૃથ્વીને પણ સાતમી પૃથ્વી કહી શકાય છે. અપ્રતિષ્ઠાન નામને નરકાવાસ અધ.સપ્તમીના પાંચ નરકાવાસાની મધ્યમાં છે. માંડલિક પ૬થી મડલાધિપતિ એને ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે તથા જે જીવેા મહા આર ભાળા હૈય છે. પંચેન્દ્રિયાદિ જીવેાના વધાદિની પ્રવૃત્તિમા રાતદિન રચ્યાપચ્યા રહે છે, તે જીવે પણ મરીને અપ્રતિષ્ઠાન નરકાવાસમાં નારકની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે
જે જીવેા શીલયુક્ત હાય છે, પ્રાણાતિપાત વિરમણુ આદિ તેના આરાધક હોય છે, દન ચારિત્રરૂપ ગુણેાથી અથવા ક્ષાન્ત્યાદિ રૂપ ગુણેાથી યુક્ત હોય છે, પ્રત્યાખ્યાનથી અને પૌષધેાપવાસથી યુકત હોય છે, એવાં જીવે મનુષ્યભવ સંબધીનું તેમનું આયુષ્ય પૂરૂ કરીને સર્વાસિદ્ધ નામના મહા વિમાનમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે એવાં જીવા ચક્રવતી માહિ
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानागसूत्र एतादृशाः पुरुषाः कालमासे कालं कृत्वा सर्वार्थसिद्धे महाविमाने देवतया-देव. त्वेन उपपत्तार'-उत्पत्तिशीला भवन्ति । ते के ? इति तानाह-राजनः, कीदृशा ! परित्यक्तकामभोगा:-कामा:-कमनीयाः भोगाः शब्दादयः, ते परित्यक्ता यैस्ते तथा सर्वविरता इत्यर्थः । एतद्विशेषणस्याग्रेननपदयोरपि सम्बन्धस्तेन-एतद्विशे. पण विशिष्टाः सेनापतय -सेनानायकाः, प्रशास्तारः-शासकाः शिक्षाप्रदातारो धर्मशास्त्रपाठका इत्यर्थः ।। मु० २६ ॥ पूर्वोक्तसर्वार्थसिद्धविमानसाधादू विमानान्तरप्ररूपणमाह
मूलम्-वंशलोगलंतएसु णं कप्पेसु विमाणा तिव्वण्णा पण्णत्ता, तं जहा किण्हा नीला लोहिया ॥ सू०२७ ॥
छाया-ब्रह्मलोकलान्तकयोः खलु कल्पयो विमानानि त्रिवर्णानि प्राप्तानि, तद्यथा-कृष्णानि, नीलानि, लोहितानि ॥ सू० २७ ।।
टोका-बंमलोग० ' इत्यादि सुगमम् । नवरम् ब्रह्मलोकलान्त कल्परिमानानि कृष्ण-नील-लोहितवर्णानि सन्ति ।। सू० २७ ॥ विमानानि च देव शरीराधिष्ठितानि भवन्तीति देवशरीरमानमाह
मूलम्-आणयपाणयारणच्चुएसु णं कप्पेसु देवाणं भवधारणिजसरीरा उनकोसेणं तिणि रयणीओ उड्ढे उच्चत्तेणं पण्णत्ता ॥ सू० २८॥ है ऐसे जीव चक्रवर्ती आदि राजा होते हैं, सर्वविरतिसंपन्न मानव होते हैं, सेनापति होते हैं और शासक-शिक्षादाता धर्मशास्त्र के पाठक होते हैं ।। मू०२६ ।।। ___ अब सूत्रकार सर्वार्थसिद्धविमान के साधर्म्य से अन्य विमानों की प्ररूपणा करते हैं-( वंभलोगलतएप्लु णं कप्पेप्ट ) इत्यादि । टीकार्थ-ब्रह्मलोक और लान्तक कल्पों के विमान तीन वर्ण वाले कहे गये हैं जैसे कृष्णवर्णवाले, नीलवर्णवाले और लोहितवर्णवाले ॥ सू०२७ ॥ રાજા હોય છે, સર્વવિરતિ સંપન્ન માણસો હોય છે, સેનાપતિ હય છે અને શાસક-શિક્ષાદાતા અથવા ધર્મશાસ્ત્રના પાઠક હોય છે કે સૂ. ૨૬ છે
સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનના સાધમ્યની અપેક્ષાએ હવે સૂત્રકાર અન્ય વિમાनानी प्र३५ ४३ छ-" घंभलोगलंतरसुणं कप्पेसु" त्याहिટીકાઈ–બ્રહાલેક અને લાન્તક કપના વિમાને નીચે પ્રમાણે ત્રણ વર્ણવાળાં
ह्या छ. (१) पृ०५ वाi, (२) नास वर्षामा भने (3) साडित (ane) मवाणi. ॥ स. २७ ।।
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०३७०१ सू० २८ देवशरीरमाननिरूपणम् __छाया-आनतप्राणतारणाच्युतेषु खलु कल्पेषु देवानां भवधारणीया शरीराणि उत्कर्षेण तिसो रत्नय अर्वोच्चत्वेन प्रज्ञप्तानि ।। मु० २८ ॥ टीका-'प्राणय० ' इत्यादि-सुगम, नवरम् आनतादिषु त्रिषु शल्पेषु देवानां भवधारणीयशरीराणि-भव-देवगतिलक्षण धारयन्तीति भवधारणीयानि, तानि च तानि शरीराणि चेति तानि तथोक्तानि, उत्तरवैक्रियस्य लक्षप्रमाणत्वात्तद्वयवच्छेदः, तानि उत्कर्षेण न तु जघन्यत्वादिना जघन्येन तस्योत्पत्तिसमयेऽङगुलासख्येयभागमात्रत्वात् , तिस्रो रत्नयः-रत्नित्रयपरिमितानि हस्तनयमितानीत्यर्थः, ऊर्बोच्चत्वेन-ऊर्वभागोच्चतया सन्तोति ।। सू० २८ ॥
देवशरीरपतिवद्धानि त्रीणि सूत्राणीति तत्स्वरूपमाह( आणयपाणयारणच्चुए सु णं ) इत्यादि ।
आणत, प्राणत, आरण और अच्युत इन कल्पों में देवों के भव. धारणीय शरीर उत्कृष्ट से तीन अरनि ऊंचे कहे गये हैं। टीकार्थ-यहां अवधारणीय शरीर से देव देवभव में जिस शरीर को धारण किये रहते हैं वह शरीर लिया गया है इससे उत्तर चैक्रिय शरीर को व्यवच्छेद किया गया है क्यों कि वह शरीर से उत्कृष्ट से एक लाख योजन प्रमाण हो जाता है यहां जो भवधारणीय शरीर की ऊंचाई तीन रत्नी की बताई गई है वह उत्कृष्ट की अपेक्षा से कही गई है क्यों कि जघन्य से इसकी ऊंचाई उत्पत्ति के समय में अंगुल के असंख्यातवें भागमात्र होती है रत्नित्रय से तीन हाथ ऊँचा होता है ऐसा जानना चाहिये । सू०२८ ।।
" आणयपाणयारणच्चुएसु णं " त्याह
આણત, પ્રાણત, આરણ અને અચુત કલ્પનિવાસી દેવોના ભવધારણીય શરીરની ઉત્કૃષ્ટ ઉચાઈ ત્રણ રનિપ્રમાણુ કહી છે.
ટીકાર્ય–દેવભવમાં જે શરીર ધારણ કરીને દેવ રહે છે, તે શરીરને તે દેવનું ભવધારણીય શરીર કહે છે. ભવધારણીય શરીરનો સ્પષ્ટ ઉલલેખ થવાને કારણે અહીં ઉત્તર વેકિય શરીરને આપોઆપ વ્યવ છેદ થઈ જાય છે, કારણ કે તે શરીરની ઉત્કૃષ્ટ ઉંચાઈ તે એક લાખ જનપ્રમાણુ હોય છે. અહીં જે ભવ ધારણીય શરીરની ઉંચાઈ ત્રણ રનિપ્રમાણ કહી છે, તે ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ જ સમજવાની છે. આ ઉપવાસી દેવોની જઘન્ય (ઓછામાં ઓછી) ઉંચાઈ તો ઉત્પત્તિના સમયે અંગુલના અસ ખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણ જ હોય છે. ત્રણ રનિપ્રમાણ એટલે ત્રણ હાથ ઊંચું સમજવું. એ સૂ. ૨૮
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८८
स्थानागसूत्रे मूलम्-तओ पन्नत्तीओ कालेणं अहिजंति, तं जहा-चंदपन्नत्ती, सूरपन्नत्ती, दीवसागरपन्नती ॥ सू० २९ ॥
॥तिट्राणरूस पढमो उद्देसो लमत्तो ॥३.८ ॥ छाया-तिलः प्रज्ञप्तयः कालेन अधीयन्ते, तद्यथा-चन्द्रप्रज्ञप्तिः, सूर्यप्रज्ञप्तिः, द्वीपसागरमज्ञप्तिः ॥ सू० २९॥
॥विस्थानस्य प्रथम उद्देशकः समाप्तः ॥ ३-१॥ टीका-'तो' इत्यादि । तिनः प्रज्ञप्तयः कालेन-प्रथमपश्चिम-पौरु. पीलक्षणेन हेतुभूतेनाधीयन्ते-पठयन्ते, व्याख्याप्रज्ञप्ति-जम्बूद्वीपप्रज्ञप्त्योः सूत्रोक्त तिसृभिः प्रज्ञप्तिभिः सह संमीलनेन प्रज्ञप्तीनां पञ्चत्वेऽप्यत्र त्रिस्थानकानुरोधात्ति. स्त्रएव विवक्षिताः । ता आह-चन्द्रमज्ञप्ति:-मुख्यत्वेन चन्द्राचारविचाररूपा, सूरमज्ञप्तिः-मुख्यत्वेन सूर्याचारविचाररूपा, द्वीपसागरप्रज्ञप्तिः-द्वीपानां सागराणां च यत्र मुख्यत्वेन प्ररूपणं सा ॥ २९॥
(तओ पन्नत्तीओ कालेणं अहिज्जति ) इत्यादि । टीकार्थ-ये तीन प्रज्ञप्तियां-चन्द्रप्रज्ञप्ति, सूर्यप्रज्ञप्ति, और द्वीपसागर प्रज्ञप्ति प्रथम और पश्चिम काल में पढ़ी जाती है, यद्यपि व्याख्याप्रज्ञप्ति और जम्बूद्रीपप्रज्ञप्ति इन दो प्रज्ञप्तियों को इन तीन प्रज्ञप्तियों के साथ मिला देने से पांच पज्ञप्तियां हो जाती है परन्तु यहां त्रिस्थानक के अनुरोध से तीन ही प्रज्ञप्तियाँ विवक्षित हुई हैं चन्द्रप्रज्ञप्ति मुख्यरूप से चन्द्र संबंधी चार क्षेत्र की विचाररूप है, सूर्यप्रज्ञप्ति मुख्यरूप से सूर्य के चार क्षेत्र की विचाररूप है तथा हीपत्तागर प्रज्ञप्ति मुख्यरूप से द्वीप और सागरों की प्ररूपणा करने रूप है नन्दीसूत्र में सूर्यप्रज्ञासि को उत्कालि
" तओ पन्नत्तीओ कालेणं अहिज्जति" त्याहટીકાર્ય–આ ત્રણ પ્રજ્ઞપ્તિઓ-ચન્દ્રપ્રજ્ઞમિ. સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ અને દ્વિપસાગર પ્રજ્ઞપ્તિ, પ્રથમ અને પશ્ચિમ ( છેલ્લા) કાળે અધ્યયન કરવા યોગ્ય છે જે કે વ્યાખ્યા પ્રજ્ઞપ્તિ અને જબૂદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિને આ ત્રણ પ્રજ્ઞપ્તિઓમાં ઉમેરવાથી કુલ પાંચ પ્રજ્ઞપ્તિ થાય છે, પણ અહીં વિસ્થાનકને અધિકાર ચાલતું હોવાથી ત્રણ પ્રજ્ઞપ્તિઓને જ ઉલ્લેખ થયો છે. ચન્દ્રપ્રાપ્તિમાં ચન્દ્ર સંબંધી ચાર ક્ષેત્રનું મુખ્યત્વે પ્રતિપાદન થયું છે, સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિમાં સૂર્ય સંબંધી ચાર ક્ષેત્રનો વિચાર કરવામાં આવ્યું છે. દ્વીપસાગર પ્રજ્ઞપ્તિમાં મુખ્યત્વે દ્વીપ અને સાગરોની
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ३ ० १ सू० उद्देशकसमाप्ति :
६८९
नन्दी सूत्रे सूर्यप्रज्ञप्तिरुत्कालिकत्वेन प्रोक्ता, अत्र तु कालिकत्वेनेति तत्त्वं केवलिगम्यम् ।
इतिश्रीविश्वविख्यात - जगद्बल्लभ - प्रसिद्धवाचक - पञ्चदशभाषाकलितललितकला पालापक- प्रविशुद्धगद्य पद्य नैकग्रन्थ निर्मापक - वादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त 'जैनशास्त्राचार्य पदभूपित - कोल्हापुरराजगुरु - बाळब्रह्मचारि जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्यश्री- घासीलालवतिविरचितायां स्थानागमुत्रस्य सुधाख्यायां व्याख्यायां तृतीयस्थानस्य प्रथमोद्देशकः समाप्तः || ३-१ |
करूप से कहा गया है और यहां उसे कालिकरूप से कहा गया है सो इस विषय को हार्द केवलिगम्य है || सु०२९ ॥
श्री जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलाल प्रतिविरचित स्थानाङ्गसूत्रकी सुधाख्य टीकाके तीसरे स्थानकका पहला उद्देशक समाप्त ॥ ३-१ ॥
પ્રરૂપણા કરી છે, નન્દીસૂત્રમાં સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિને ઉત્કાલિક રૂપે પ્રકટ કરી છે, અને અહીં તેને કાલિક રૂપે પ્રકટ કરી છે. આ વિષયનું હાર્દ કેલિગમ્ય છે, शोभ सभवु ॥ सू. २८ ॥
શ્રી જૈનાચાય જૈનધમ દિવાકર-પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલ મુનિવિરચિત સ્થાનોંગસૂત્રની
સુધા નામની ટીકા”ના ત્રીજા સ્થાનકના પહેલા ઉદ્દેશક સમાસ. ૫ ૩–૧ ॥
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________ સ્થાનાંગ સૂત્ર ભા. 1 શુદ્ધિપત્રક શુદ્ધ પેજ 333 336 અશુદ્ધ 336 336 અર્થ લાઈન 15 26 11 17 60 અર્થ 218 દશક 285 309 તેજસ્કારિક આહારક 31 343 117 451 451 25 જબૂદ્વીપમાં કુલ બત્રીસ મહાવિદેહ થઈ જાય છે 333 અનર્થ દર્શન એ શબ્દ કાઢીને વાંચવું અનાહારક 170 જંબુદ્વીપના મહાવિજય ક્ષેત્રના કુલ બત્રીશ વિજય થઈ જાય છે અઢી દ્વીપના વીસ વિજય થાય છે आरभ्यातिरक्त अतिरक्त અતિરક્ત पायणिज्जाणा વાળ જ્ઞાન * 452 458 21 અઢી દ્વીપના વીસ મહાવિદેહ થાય છે आरभ्यातिरिक्त अतिरिक्त 30 અતિરિક્ત 15 पयणिज्जाणा 28 પાળિsળાTI 458 458 497 497