Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AcArya kuMthusAgara graMthamAlA puSpa 41. ACHHA zrIvidyAnaMda-svAmiviracita . tattvArtha-zlokavArttikAlaMkAra (bhASATIkAsamanvita) [prathama khaMDa.] --= TIkAkAra : zrItarkaratna, siddhAMtamahodadhi zrI paM. mANikacaMdajI kauMdeya nyAyAcArya. -x saMpAdaka va prakAzaka xpaM. vardhamAna pArzvanAtha zAstrI (vidyAvAcaspati-nyAyakAnyatIrtha ) oN. maMtrI AcArya kuMthusAgara graMthamAlA solApura. ... All Rights are Reserved by the Society: --+ mudraka +-- vardhamAna pArzvanAtha zAstrI kalyANa paoNvara priMTiMga presa, kalyANabhavana, solApura. . vIra saM. 2476] san 1949 disaMbara [ mUlya 12 rUpaye,
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMpAdakIya vaktavya. Aja svAdhyAyapremiyoMke karakamalo meM AcArya kuMthUsAgara aMthamAlAkI orase yaha aMtharAja zlokavArcikAlaMkAra arpita karanekA suavasara prApta hotA hai, isakA hameM paramadarSa hai / jainasaMsArame umAsvAmiviracita tatvArthasUtra AvazagopAla prasiddha hai / jainadarzanako sama jhaneke lie sUtrabaddha, susaMbaddha va mUlabaMdha ke rUpameM tatvArthasUtra kI mahimA hai / yaha graMtha sarva prameyoMko samajhane ke lie parama sahAyaka hai / yaha kuja hai| zrI paramapUjya umAsvAmI mahArAjane janadarzana ke prati sarva tatvoMko isameM sarvadRSTise prathita kiyA hai / isa graMtha kA nirmANa kara AcAryazrIne asaMkhya jijJAsuko tatvoM ke parijJAna ke lie parama upakAra kiyA hai / bhagavadumAsvAmI zvetAMbara, digaMbara saMpradAya meM samAnarUpase mAnya hai / Apake bhakA sarvatra samAdara hai / isa thakI mahatA isI se spaSTa hai ki umAsvAmI ke anaMtara honezale maharSi sumaMtabhadrasvAmIme 96 hajAra loka parimita gaMdhahasti mahAbhASya nAmaka mahAna aMdhakI racanA isa graMtha kI TIkAke rUpameM kI hai / yadyapi yaha madhya durbhAbhyase upalabdha nahIM hai / tathApi isa graMthakI racanA huI hai yaha aneka ulle khose FIE 1 bhagavAn sametabhadra sAdhAraNa krista zakake dUsare zatamAnameM bahuta bar3e vidvAn AcArya hue haiN| unhone apanI pratibhAzAlI vidvatAke dvArA siddhAMta, darzana, nyAya, AcAra vicAra ke tatvAnuzAsana, svayaMbhUstotra, AptamImAMsA yuktyanuzAsana, jinastutizataka, jItrasiddhi, karmaprAmRtaTIkA, ratnakaraMDa zrAvakAcAra jaise aMtharatnoMkI sRSTi kI hai| isa tatvArtha sUtra ke Upara svAmi sametabhadrane gaMdhahasti nAmaka mahAbhASyakI racanA kI hai, yaha bhI pramANoMse prasiddha hai / tadanaMtara isa gharAtalako apane sulalita cAritrake dvArA samalaMkRta karanevAle zrIpUjyapAda svAmIne isake Upara sarvArthasiddhI nAma TIkA aMtha kI racanA kI hai| sarvArthasiddhi bhI apane zAnakA apUrvaM graMtha hai / jainadarzanake sarvAMga parijJAnake lie evaM tasvArthasUtra ke gUDha rahasyoMkI gutthiyoMko sulajhAne ke lie isa se bar3I sahAyatA milatI hai| pUjyapAda svAmIne bhI siddhAMta, nyAya, vyAkaraNa ke prasiddha aneka graMthoMkI racanA kI hai| J tadarnara udbhaTa vidvattA se paravAdiyoM ko cakita karanevAle niSkalaMka zAnadhArI tArkika cUDAmaNi AcArya akalaMka svAmIne rAjavArtika nAmaka TIkA graMtha kI racanA isI tatvArthasUtrapara kI hai / aMkalaMka svAmIkI rAjavArSika jaise anya aneka kRtiyoMkI upalabdhise unakI sarvatopara vidvattA prasiddha hai / Apane isa graMthapara rAjavArtikakI racanA kI hai / isa prakAra jainAcArya paraMparAmeM ratnatraya kahalAnevAle samaMtabhadra, pUjyapAda aura alaMka devane isa ko vistRta kA, isakI rahasyamaya gutthiyoM ko sulajhAne meM sahAyatA kI hai evaM isa mUla ko hI unakI vidvatAke vistAra ke lie mUlabhUta banAyA hai| isIse isa aMthakI mahattA spaSTa hai| isake atirikta isa tasvArthasUtra aMthapara vibhinna mAcAyoMke dvArA likhita nimnalikhita
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) atha bhI upalabdha hote haiM / (1) bhAskaranaMdhAcArya viracita tatvArthavRtti (2) zrutasAgara vRddhi (3) dvitIyazrutasAgara viracita tatvArthasubodhinI, TokA (4) vibudhasenAcArya viracita tatvArtha TIkA (5) yogIMdradeva viracita tatvaprakAzikA (6) mogadeva viracita tasvArthavRtti (7) lakSmIdeva viracita tatvArthaTIkA, (8) zrI abhayanaMdi viracita tatvArthavRtti / isa prakAra jainAmnAyaparaMparAmeM isa graMtha ke vistAra meM aneka graMthakArove apane jIvanako saphala kiyA hai / isIse isakA atizaya spaSTa hai I I prakRta graMtha zrItatvArthazlokavArtikAlaMkArako racanA zrImaharSi vidyAnaMdasvAmIne kI hai| aneka aMthakAroMke samAna jainadarzana ke vistAra ke lie vidyAnaMda svAmIne bhI isI graMthako AdhAra banAyA hai, isameM koI Azcarya kI bAta nahIM hai / uparyukta AcArya ratnatrayoke anaMtara isa tatvArtha sUtrapara yadi mahatvapUrNa bhASyakI racanA huI hai to zrI AcArya vidyAnaMda svAmIkI yahI kRti gauravapUrNa ullekha ke dvArA karane yogya hai / zrImaharSi vidyAnaMda svAmIne isa prathame prazasta tarka-vitarka- yukti prayukti va vicAraNA ke dvArA siddhAMtasamanvita tatvoMkA pratiSThApana kiyA hai| paravAdiyoMko vividha vicAra paripluta nyAyapUrNa yuktiyoMse niruttara karaneke kAraNa anekAMtamatakI vyavasthA hotI hai| anekAMta matakI zaraNa gaye vinA lokame tatvavyavasthA nahIM ho sakatI hai / tasvavyavasthAke vinA mokSa puruSArthakI sAdhanA nahIM bana sakatI hai, isa bAtako AcArya mahArAjane bahuta acchI taraha siddha kiyA hai| isa graMthakA prameya siddhAMta honepara bhI AcAryazrIne nyAyazAstrakI kasauTIse kasakara siddhAMtako samujvalarUpa se upasthita kiyA hai | suvarNa apane svabhAvase svaccha rahanepara bhI dahana, tADana, bheda, varSaNa Adi saumeM utaranepara hI lokAdara ke lie pAtra hotA hai| isI taraha syAdvAd siddhAMta lokakalyANa ke lie anavadha siddhAMta hai, isa siddhAMtako prakRta graMthameM AcArya mahArAjane sulabha banAkara tavajijJAsu bhavyoM ke lie mahAn upakAra kiyA hai / 1 . maharSi vidyAnaMda svAmI vizeSa paricaya, kAlavicAra, samakAlIna maMthakartA, evaM unakI anya racanAyeM Adike saMbaMdha evaM tatvArtha sUtrapara bhASyakI racanA karanevAle svAmi samaMtabhadra, pUjyapAda va akalaMka sadRza ratnatraya maharSiyoM ke saMbaMdha meM vistRta vivecanapUrvaka eka baDI prastAvanA khikhanekA vicAra thA / paraMtu pAThako meM prathama mAgake prakAzanakI AturatA honese, kucha avadhima ukta viSayoMpara adhika prakAza paDane kI saMbhAvanA honese, tathA abhI na likhane kI kucha vidvamitroMkI salAha honese, isa mAgameM vaha prastAvanA hama jor3a nahIM sake | isa graMtha ko hamane pAMca khaMDo meM samApta karanekA vicAra kiyA hai| aMtima pAMcave khaMDane isa graMtha ke saMbaMdha meM uparyukta sabhI vivecanoMse paripUrNa gaveSaNAtlaka vistRta prastAvanA joDane kA saMkalpa hamane kiyA hai / pAThakoM ko hama Aja itanA ho AzvAsana dete haiM / agrima khaMDa zIghra prakAzita hote raheMge / isa aMthake paripUrNa darzanakI baDhI AturatA svAdhyAya premiyoMmeM haiM / madda hamAre dhyAna meM hai / ataeva AgAmI khaMDoM ko bahuta hI magatise prakAzana karane kI vyavasthA kI gaI hai / I
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3 ) TIkAkAra ke prati kRtajJatA abhItaka isa yajJa kaThina graMthakI bhASA TIkA va TippaNI nahIM kI gayI thI / ataeva svAdhyAyapremiyoM ko isake rahasyamaya camatkArI kaThina prameyoMke parijJAnakI utsukatA saikar3oM varSoMse banI ArahI thI / kiMtu aba pUjya paNDita mANikacaMdajIke zubhra puruSArthase hiMdI TIkA pUrNarItyA feorea ho cukI hai| isameM se kevala eka hI sUtrakI vyAkhyA prathama khaNDa meM Apake sanmukha prastuta kI jArahI hai | vIramukhotpanna gaNagharagraMthita jinavANImAtAke azrutapUrva anupama vAGmayako samasAd nirakhiye | abhI to isa mudrita prathama khaNDa meM pahile adhyAyake akele Adi sUtrakI hI vyAkhyA hai, anya sUtroM aura adhyAyoMkI zlokavAcika TIkA meM ananta apanuma tattvajJAna marA huA hai, jo ki kramazaH mudrita hotA rhegaa| pUre graMtha meM pAMca hajAra pRSTha hai| prati pRSTha meM pacIsa yA aTThAIsa zloka pramANa lekha hai / itanA vizAla darzana graMtha abhyatra aprApya hai / isa aThAraha hajAra zloka pramANa pUre graMthI hiMdI pose bhI adhika iloka pramANa pAMca varSa pUrva paripUrNa kara dI gayI hai| jisakI presa kApI zrImAn dharmabIra rA. va saraseTha mAgacaMdajI mahodaya ke ajamera ke graMtha bhaNDAramai TIkAkAra dvArA virAjamAna ho cukI hai| paNDitajIkI yaha istalikhita kAphI aTIva zuddha hai | suMdara likhI gayI hai / jainadarzana agAdha hai evaM gaMbhIra hai| usake athAi aMtaratameM pahuMcakara abhyAsa karanevAle vijJAna bhI virale haiM to sAmAnyajanoMkI bAta hI kyA hai ! usameM bhI yadi nyAyazAstra tarkavitarkaNAkA maMDAra ho to use sAmAnya janatA samajha bhI nahIM pAtI aura usase upekSita hojAtI hai / aisI avasthA meM aise mahatvapUrNa graMthoMko sarala rUpase samajhane ke lie yadi vistRta bhASA TIkA ho to jijJAsUtrako baDI anukUlatA dosakatI hai| isalie Aja isa mahAn zlokavArtikAlaMkAra graMthakI rASTrabhASAtmakaTIkA prakAzita horahI hai, yaha atyaMta saMtoSakA viSaya hai / lokavArtikAlaMkAra sadRza mahAn aMthakI sarala subodhinI TIkA likhanA koI khela nahIM hai / vidyAnaMda svAmIkI aMtastalasparzinI vicAradhArAvoMko samajhakara dUsaroMko samajhAnevAlA vidvAn, bhI asAdhAraNa hI honA caahiye| kyoMki zrIvidyAnanda svAmIkI paktiyA chAtIva kaThina, g2ambhIra aura tIkSNa hotI haiM ! jainasaMsAra zrImAn tarkeratna paM. mANikacaMdajI nyAyAcArya mahodaya se acchI taraha paricita hai / nyAyAcAryajI mahodayakA paricaya likhanA anAvazyaka hai| Aja karIba 50 varSoMse jaina samAjamai Apa vidvAnoMkI sRSTimeM apane jJAnakA upayoga kara rahe haiN| svargIya paM. guru gopAladAsajI baraiyAne jina vidvAnoMkA nirmANakara jaina samAjakA upakAra kiyA hai, Aja samAja ke vividhakSetra meM kArya karanevAle jo saikaDoM prauDha vidvAn patIta horahe haiM, una saba vidvAnoMkI utpa cikA pradhAnazreya zrI. paM. mANikacaMdajI nyAyAcArya mahodayako hai| zrIgopAla vi. jaina siddhAMta vidyAlaya meM karIba 16 varSa pradhAna adhyApaka ke sthAna para rahakara Apane nyAya na siddhAMta zAstrakA adhyApana kArya kiyA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| paM. gopAladAsajI barayAne mI nyAyazAstrakA kamI kabhI parizIlana Apase kiyA thaa| itane kahane mAnase ApakI agAdha vidvattA ke saMbaMdha adhika likhane kI AvazyakatA nahIM hai| aMbU viSAlaya sahAranapurameM pradhAna adhyApakake sthAnapara rahakara mApane sekaDo vidvAnoko taiyAra kiyA | ApakI agAdha vidvattAse jaina samAjakA bAlaMgopAla paricita hai : Apane isa zlokavArtikAlaMkAra sadasa graMthakI bhASArIkA likhakara svAdhyAyapremiyoM ke prati anaMta upakAra kiyA hai / zrInyAyAcAryajIne choTI moTI aneka pustake likhI hai, paraMtu isa mahAn graMthakI TIkA likhakara apanI lekhanIko saphala banAyA hai| kyoMki yaha hajAroM varSa avyAhata pravAhita hokara rahanevAlI evaM asaMkhya tatvajijJAsuboko tRpta karanevAlI yaha jJAnadhArA hai| isa amRtadhArAko siMcitakara bhanyoMko tRpta karaneke zreyako mAsa karane ke lie nyAyAcAryajIne kaI varSa tapazcaryA kI hai| unakI kaThina tapazcaryAkA hI yaha madhuraphala hai ki Aja yaha graMtha vidvasaMsArako AsvAdanake lie mila rahA hai| . padarzanoMke atirikta paNDitajI vyAkaraNa, sAhitya, siddhAnta tathA anya gaNita, vijJAna AdimeM bhI gambhIra pratimAyukta haiM / paNDitajIne pratyeka sUtra ke Adi anta tathA adhyAyoM ke pahile pIche bhI sAragarmita pANDityapUrNa svaracita saMskRtapadyoMkI racanA bhI karadI hai| ___anya kAvya graMthoM yA kathAsAhityakI bhASATIkA jitanI daya narama hotI hai, darzana zAboMkI bhASATIkAyeM utanI sarala nahIM hotI haiM / phira bhI paNDitajIne kaThina paMktiyoMkI subodhya TIkA banAnemeM koI kasara nahIM chor3I hai / svAdhyAya karanevAle nirAlasa hokara upayoga lagAveM / yadi parIkSAmukha aura nyAyadIpikAkA adhyayana kAle to paryApta adhikAritA prApta hojAvegI / isa mahAgraMthameM praveza karaneke liye paNDitajI " darzanavidarzana " pustakako likha rahe haiN| AdhI likha cuke haiN| zrImAnanIya paMDitajIne apanI agAdha vidvattAko pujIkRta kara isa prathama ota prota karadiyA hai / unake anubhavakA lAbha Aja isa rUpameM vidvatsasArako na hotA to vahA pazcAtApa karanA par3atA / unakA anubhava, jJAna, vicArapArA, taNAzakti, Adi sabhI unake vyAkhyAnoma hI visarakara par3e rahate / zabdavargaNArya anitya haiM, unako kucha samaya ke lie kyo na ho nitya banAne ke lie yahI prakiyA upAdeya hai / ataH nyAyAcAryajIne varSoM taka ghora parizramakara isa graMthakI TIkA likhI hai, unake prati kRtajJatAke sivAya hama kyA vyakta kara sakate haiN| hamAre samAna hI vidvasaMsAra, tatvAbhyAsI, evaM bhaviSyame honevAle sarva mumukSujIva Apake prati kRtajJatA vyakta kiye vinA na rheNge| prakAzanakA itihAsa isa mahAn aMthake prakAzanakA sarva zreya zrImAn dharmavIra rA. ka. rA. bhU. kepTana sara seTha mAgacaMdajI sonI 0.13. E5. jo AcArya kuMthusAgara graMthamAlAke adhyakSa hai, ko hI hai| kyoMki sara seTha sAhabakI hI prabalapreraNA va sAhityamemase yaha graMtha prakAzaname A rahA hai| sara seTha sAhanako bhAvanA thI ki zrIsiddhAMtamahodadhi paM. mANikacaMdajI nyAyAcArya jaise mahAna vidvAnoMkI
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( " ) kRtikA evaM jJAnakA lAbha duniyAko ho / zrI nyAyAcAryajIne jisa kaThina aMkI bhASA banAne ke lie bIsa varSa parizrama kiyA hai, yadi vaha aprakAzita raha jAya to kyA prayojana rahA ! isalie zrImAnanIya paMDitajI se unhoMne isa graMthako prakAzita karane kI anumati lI / zrI paMDitajIne bhI bahuta AnaMda ke sAtha apane parizramake sumadhura phalako tatvajijJAsu majyoMko samarpaNa karane kI anumati pradAna kii| zrI sara seTha sAbako paramadarSa huA | Apake hRdaya meM paMDitajIkI vidvattA evaM mahAke prati paramaAdara hai| vaise to Apake gharAnese sadA hI vidvAnoMkA sammAna hotA A rahA hai, jaina samAja meM sonI gharAnekI pratiSThA se aparicita eka bhI vyakti nahIM nikala sakatA hai| Apake pUrvaja svanAmadhanya seTha mUlacaMdajI, rA. ba. seTha nemIcaMdajI, evaM rA. ba. dharmavIra seTha TIkamacaMdajI, sA. ne samAja va dharmakI rakSArtha lAkhoM rupayoMke vyayase jo kArya kiye haiM, ye itihAsake pRSThoM meM amiTa raheMge / zrIdharmavIra sara seTha bhAgacaMdajI sAbar3a bhI apane pUrvajoM ke samAna hI paramadhArmika, vicArazIla, gurubhakta, sAhityapremI evaM samAja ke karNadhAra haiN| Aja ApakI kAryakuzalatA evaM kAhI kAraNa Aja kaI varSoM se mAratavarSIya digaMbara jaina mahAsamAne Apake netRtvako dhAraNa karaneme apanA saubhAgya samajhA hai / ApakA prabhAva samasta samAjapara hI nahIM bhAratavarSIya sarva kSetroM meM haiN| kaI varSa Apa keMdrIya dhArAsabhA ke meMbara raha cuke hai| ApakI dUradarzitA evaM kAryakuzalatA hI kAraNa briTiza sarakArane Apako, rA. ba. kaipTana, sara nAITa, 0. B. E. jaise mahatvapUrNa upAdhiyoMse sammAnita kiyA hai| Apa kevala zrImaMta nahIM haiN| zrImaMta mI haiN| svAdhyAyAdike dvArA sadA carcA karate rahate haiM / jainasiddhAMtakI tAtvika akAyya. sarkaNAyome Apako paramazraddhA hai / isIlie Apane zrI mAnanIya paMDitajIke agAdha pAMDitya aura bIsa varSa parizramake prati paramaAdara vyakta karate hue unako samucita puraskAra dekara apanI guNagrAhakatA, vidvatprema, vAsalya aura dhanAdhipocita udAratA ke anusAra sanmAnita kiyA hai evaM isa mahAn irst zrI AcArya kuMthUsAgara graMthamAlAko prakAzita karaneke lie arpaNa kiyA hai / zrIparamapUjya sva. AcArya kuMthUsAgara mahArAjake prati bhI saraseTha sAhabakI viziSTa bhakti thI / Apake prati AcAryazrI kI prasAdapUrNa dRSTi thI / yahI kAraNa hai ki Aja varSo se graMthamAlA ke madhyakSa sthAnapara rahakara Apa isa saMsthAkA saphala saMcAlana kara rahe haiN| Apake netRtva meM graMthamAlAse aise mahatvapUrNa graMthakA prakAzana horahA hai, yaha samAjake lie prasannatA kI bAta hai / zrIparamapUjya prAtaHsmaraNIya, vizvabaMdha AcArya kuMthUsAgara mahArAjane apanI prakhara vidvatAke dvArA AjIvana loka kalyANa ke kArya kiye| unake puNyavihArase gujarAta aura bAgaDapAMta punIta huaa| lAkhoM logoMkA uddhAra huA / unakA ekamAtra dhyeya thA ki jainadharmako vizvadharma ke rUpame janatA jaba dekhegI, taba usakA hita hogA / prANimAtrakA uddhAra karanekA sAmarthya jisa vItarAga dharma vidyamAna hai, yadi usakA parijJAna janasAdhAraNako nahIM hotA hai to isase usakA paDA hI hita hogA / saMsArake pattanagarta meM vaha paDegI / isa aMtarvedanAse unakI AtmA zrasta bhI / zAyada svArtha, IrSyA va dveSakI pakatI huI agniM bhasmasAta honevAlI anaMtajIvoM kI dayanIya dazAko
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ na dekha sakaneke kAraNa hI vaha AmA bahuta jaldI isa pApamaya saMsArako chor3akara calI gaI / vizvavaMdya AcAryazrIke hRdayameM prabala bhAvanA thI ki isa vizvakalyANakArI gharbhakA deza videzame pracAra ho / Apane apane divya upadezase asaMkhya janatAkA upakAra kiyA hai| lAkhoM jainetara AsmahitaiSI jana, yahAMtaka pramukha adhikArI gaNa, rAjA mahArAjA, Apake caraNoMke dAsa bana gaye haiM, evaM ahiMsAdharmake bhakta bane haiN| unakI agAdhavidvattAse sarvajana maMtramugdhavat ho gaye the| AcAryazrIke jJAna evaM lokahitaiSaNAkA lAbha sarvadezoya, sarvaprAMtIya sarva saMpradAyake logoMko ho, isa uddezyase graMthamAlA ke dvArA unakI sarala va sulalita kRtiyoM kA prakAzana ho gayA hai| karIba 40 graMtha AjaparyaMta graMthamAlAke dvArA prakAzita hue haiM, jinase hajAroM svAdhyAyapremiyone lAbha uThAyA hai| zrI vaMdanIya AcArya zrIkI bhAvanAvoMke anusAra hI Aja isa mahAn athakA prakAzana saMsthAke dvArA. ho rahA hai| isa prasaMga: itanA hI likhanA paryApta hogaa| svakIya nivedana. isa aMdhake prakAzanakA nizcaya honepara zrIdharmavIra sara seTha bhAgacaMdajI sAhabane yaha Adeza diyA ki yaha graMtha hamAre hI tatvAvadhAnameM graMthamAlAke dvArA saMpAdita va prakAzita hojAnA caahiye| zrIpUjya paM. mANikacaMdajI nyAyAcArya mahodayane bhI vizvAsapUrvaka Adeza diyA kiyA ki isa kAryako tuma hI kro| hamane apanI ayogyatAkI upekSAkara kevala gurujanoMkI AzAko zirodhArya karanekI bhAvanAse isa gurutarabhArako apane Upara liyaa| kyoMki paramapUjya AcArya kuMthasAgara mahArAjakA isa sevakapara paramavizvAsa thA / zrI paM. mANikacaMdajIse isa paMktike lekhakako adhyayana karanekA bhI mAmya milA thaa| saraseTha sAhanakA isake prati parama anugraha hai / aisI hAlatameM isa kAryakI mahattAko lakSyameM rakhakara mI gurujanoMkI bhakti se isa kAryameM sAhasa kiyaa| phira karanA bhI kyA thaa| jo kucha mI siddhAMtamahodadhi mahodayane lipibaddha kiyA thA, use kramabaddha vyavasthA meM pAThakoMkI sevAmeM upasthita karanA thA / usameM hama kahAMtaka saphala hue kaha nahIM sakate / paraMtu isa prasaMgameM itanA hI likhanA paryApta hogA ki dRSTaM kimapi lokesminna nirdoSa na nirguNam / ASNudhvamato doSAnvivRNudhvaM gunnaanbudhaaH|| aMtamai nivedana hai ki hamane bahutta sAvadhAna pUrvaka yaha prakAzana kArya kiyA hai / isameM jo guNake paramANu haiM, ve saba zrIAcArya kuMthusAgara mahArAja sarIkhe saponidhi evaM paM. mANikacaMdajI sadRza vidvAnoMkI AmAvoMkI zubhabhAvanAvoMse nirmita haiN| ataH usakA zreya unhIko milanA cAhiye / yadi koI doSakA aMza hai to vaha merI ayogyatA ke kAraNa utpanna hai| usake prati mujhe kSamA kreN| kisI bhI taraha isa jJAnadhArAkA upayoga kara svAdhyAyapremI apane jJAnataruko harAmasa kareMge to sabakA zrama sArthaka hogA / iti. vardhamAna pArzvanAtha zAstrI. oN. maMtrI-AcArya kuMthusAgara graMthamAlA, solApUra vinIta
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdasvAmiviracitam zrItattvArtha-lokavArttikam sarkaratna paM. mANikacaMdranyAyAcArya mahodayairviracitA tattvArthacintAmaNiH zrImamAbhisutaM siddha vinIyAntamAskaram / surAsuranarendreDyaM, praNamAmi triyogataH // 1 // ajitAdyA vardhamAnamarhataH siddhacakrakam / sUryupAdhyAyasAtha stomyahaM parameSThinaH || 2 || pramANanayasa kairnyakkRtyaikAntinAM gatim / haMsI syAdvAdagIH siddhA, punItAnmama mAnasam // 3 // kalisarvajJopAhnaka- AmnAyavidhijJakundakunda guruH / AItadarzanakartA nivasenme hRdi sadA hayumAsvAmI // 4 // samantAdbhadrametyasmAdakalaGko bhavetsudhIH / vidyAnandI pramAnemIndranvarthaguru kIrtanAt // 5 // ekaikaM nyAyasiddhAntazAstre dhato gabhIratAm / siddhAntanyAyapUrNa me kA gatiH zlokavArtike // 6 // tathApi sArvavizvaguvAzInIvamAzritaH / granthAndha pravizAmIha jinamUrtIhRdi smaran // 7 // gurUn zaraNyAnAsthAyAnUdyate dezabhASayA / hindInAmikAbhyante syurme sUkSmArthabodhakAH // 8 // mojakAH sadguravo niyojyo'haM laghurjanaH / pAranetrI bhavitrI meM Rddhi gurusmRtiH // 9 // zrutavAridhimunmathya nyAyazAstrAmRtaM sa naH / samantabhadra ubhAvitIthakaro triyAt // 10 //
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatyArthaciMtAmaNiH isa anAdyananta saMsAramai anantAnanta jIva tatvabodhaka vinA aneka duHkhoMse pIDita ho rahe haiM, unameM asaMkhya prANI gRhItamithyAsake vazIbhUta hokara yuvatyanubhavase zUnya kore vAgjAla meM phaMsakara sadAgama sUryaprakAzake rahate hue bhI duHkhAndhagartameM girate cale jA rahe haiN| sampUrNa jIvoMko saMsAra vyAdhise chuDAkara uttama susvameM dhAraNa karAnekA lakSya kara hI sanAtana jainadharmake tatvoMkA jJAna zrI antadevakI dvAdazAGgamaya vANIse jAgarUka ho rahA hai ! yaha dharmajAgRti kisI vizeSa grugage hI nahIM, kintu anAdikAlase mokSamArgakA upadeza denevAle aneka tIrthakara mahArAjodvArA adyAvadhi dhArAprayAharUpase calI A rahI hai aura isI kramase anantakAla taka susaMghaTita rUpase calatI rhegii| isake dvArA hI jIvoMke antastalameM chipA huA avassukA svAbhAvika svarUpa samaya samaya para pragaTa hotA rahatA hai| ananta puruSArthI bhavya jIvoMne zrItIrthakara bhagavAnake upadezadvArA kaivalya aura niHzreyasa prApta kiyA hai| vartamAna avasarpiNI kAla sambandhI caubIsaveM tIrthaGkara zrIvardhamAna svAmIne pUrva janmeM upArjita tatvajJAna aura tIrthakaratvake prabhAvase vairAgya prApta kara jainendrI dIkSA grahaNa kI tathA vividha tapasyAoMko karake paugalika duSkarmAkA kSaya karate hue sarvajJatA prApta kara aneka manyajIvoMko sampUrNa padArthoke pratibhAsa karAnezale dvAdazAma zrutajJAnakA para diyA : o ki sisa, Apa vyAkaraNa, sAhitya, syAdvAda, jyotiSa, nimitazAstra, kalA, vijJAna Adise paripUrNa thaa| usa upadezako avikala rUpase dhAraNa karanevAle zrI gautamasvAmIne AcArA Adi cAraha aMgarUpa thaa| tadanantara guruparipATI aura AmnAyake anusAra vahI sarvajJokta zrutajJAnakA upadeza aGga aGgAMza rUpase adhAvadhi calA A rahA hai / sampUrNa jJAnakA pratipAdana zabdoMke dvArA asambhava hai / kevala zrutajJAnake katipaya aMzoMkA hI samajhAnA aura likhanA ho sakatA hai| ataH sarvajJadevase bhASita artha svAMzI paripUrNa hotA huA adhikalarUpase bhaviSyameM bhI pravAhita rahe, isa paropakAra buddhise prerita hokara prakANDa, pratibhAzAlI, pUjyapAda, AcAryavone siddhAnta, nyAya Adi mokSamArgopayogI granthoMkI racanA kii| jIva Adi vastuoMke antastalapara pahuMcAkara anubhava karAne vAle AgamoMko samudAyarUpase nyAya, siddhAnta, zAstra kahate haiN| pratyekakA lakSaNa isa prakAra hai-pramANa tathA nayoMke dvArA bastu aura vastuke dharmoM kI parIkSAko nyAya kahate haiM, tathA sarvajJakI jJAnadhArAke anusAra pramANa siddha padArthoke nirNayako siddhAnta kahate haiN| siddhAnta grantha yadi akSaya bhaNDAra haiM to nyAyazAstra unakI rakSA karanevAle durga (kile ) hai tathA yuktipradhAna hetuvAdake katipaya vacana anubhatrI samyAdRSTi vidvAnoMko AgamadvArA bhI parirakSaNIya hote haiN| ataH zrIkundakunda, dharasena, nemicandra Adi AcAryoMne siddhAntapradhAna aura yuktivAdagauNa aise aneka siddhAntapAbhRta anya nirmANa kiye haiM tathA zrI samantabhadra aphalaMka, mANikyanandI, prabhAcandra, prabhRti pratipAdibhayaMkara RSiyoMne pramANa, naya aura yuktiyoMke dvArA tattoMke adhigama karAnevAle nyAya zAstra rahe haiN| nyAya aura siddhAntake
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthaciMtAmaNiH viSayoMko milAkara saMkSepase pratipAdana karanevAle mUlamanthako darzana kahate haiN| triyoga dvArA kiye gaye, kahe yA vicAre gaye pratyeka kartavyake samaya usa darzana granthakA apanI AtmA buddhicakSuse darzana karate rahane vAle dArzanika vidvAn kahalAte haiN| zrI mahAvIrasvAmIke mokSa-gamanake pazcAt katipaya zatAbdiyoM ke bIta jAnepara videhakSetra meM jAkara zrI sImandhara svAmIkA pratyakSa darzana karane vAle upajJajJAnadhArI zrIubhAsvAmI AcAryane tatvajJAna anthoM ke sArabhUta jainadarzana tattvArtha-mokSazAstrakI racanA kii| ala sUtroMmeM triloka trikAlakI tattvamAlAko akSuNNa nirUpaNa karanevAlA yaha mUlamantha atIva .gambhIra hai| ati vistara udAra arthako iGgita mAtrase atyalpa zabdoMke dvArA vyakta karanevAle pada samudAyako sUtra kahate haiM / isa jainadarzanake gUDhArtha prakAzanake liye svAmI samantabhadrAcArya-udayAcalase 84000 caurAsI hajAra zlokoMmeM gandhahastimahAbhASya-grantha-sUrya pragaTa huaa| svAmI samantabhadrakI siMhagarjanAse aneka prativAdiyoMke buddhi kuyuktigarbhagata artha skhalita hojAte haiM tathA unhIM samantabhadrAcAryase vistArita jainadharma dhvajAkI zItala chAyA Azraya pAkara Asanna bhavya jIva iSTa tatvArthako prAptakara cAroM orase kalyANa pAtra bana jAte hai / tathArthasUtrako vidyavidya zrI bhaTTAkalaka devane zrutajhAnAdhikA mathana kara uddhAra kiye gaye tatvArtharAjabArsika amRtase siJcita kiyaa| sUtra bArtika aura bhAdhyakA yaha yoga ratnatrayake samAna saMsiddhimeM Avazyaka hai| ukta donoM anya jaina zAstra meM Akara ( khAni ) grantha mAne jAte haiM / zrI samantabhadrAcArya racita gandhahastimahAbhASyake maGgalAcaraNasvarUpa devAgamastotrakA zravaNakara zrIvidyAnanda AcArya prabuddha hue aura tatkSaNa samyagdarzana tathA akhaNDa samyAjJAna aura trayodazavidha cAritrako svIkAra kara vidyAnanda svAmIjIne zAstrArtha aura zAstra-lekhana dvArA akSuNNa jainadharmakI prabhAbamA kii| usa samaya bhAratavarSakI cAroM dizAoM meM jainadharmakA paTaininAda vyApta thaa| nyAya vidyA ke agraguru zrI samantabhadrAcArya bhagavAna ke bhAvAko vidyAnandasvAmI guru rUpase mAnate the / ataeva aTasahasrI grantha ke maMgalAcaraNa zloka svAmIjIne samantabhadrAcAryakI vandanA kI hai| anya matAvalambiyoM ke poca aura yuktirahita ApAtaramya kutoMse jinAgama rahasyako bAla bAlAma rUpase bhI akhaNDita honeke uddezase athavA pratyuta mahAvIra svAmI ke nikaTa zAlArtha karaneke liye gaye gautamagaNIke anusAra yA ahikSetra pArzvanAthake mandira, jainoMko parAjita karaneke abhiprAyase gaye hue svayaMke ( apane ) samAna, zAstrArtha karane ke liye Aye hue paravAdiyoMko jainadharmameM dIkSita karane ke abhimAyase vidyAnaMda AcAryane tattvArthasUtrake UAra tatvArtha zlokArtika granthakI racanA kI / pUrvoktabhAva, unakI lekhanazailI aura khaMDanamaMDanadhyavasthAse vicArazIko 'sahaja pragaTa ho sakatA hai| pUjyapAda vidyAnanda samInIne isa graMtha, atyaMta kaThina jainasiddhAMtake prAyoMko suyuktiyoMse siddha kara diyA hai| pratyeka sthala para paravA diyoMko sthapA samarthana karanekeliye paryApta
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthaciMtAmaNiH sthAna dene kA bhI audArtha dikhalAyA hai / mADha andhakArake prasArase hI sUryake pratApa, prakAza, Adi guNoM tathA vipulapatipakSa nirAkaraNa zaktiyoMkA jJApana hotA hai| nyAyazAstra aura siddhAnta zAstrako dRSTise yaha graMtha atIva uccakoTi-kA hai| vartamAnakAlameM isa maMthakA adhyayana adhyApana ho kaprasAdhya horahA hai / sisapara isa mahAn graMthakI TIkA karanA to aMdhakavatikIya (andheke hAtha baTera ) hI kahanA cAhiye / kahAM yaha aneka prameyoMse bharA huA gambhIra grantha samudra aura kahA~ merI choTIsI TUTI phUTI buddhirUpI nokA ! isa viSamasamasyAko ghaTanAsaMyojanAma paJcaparama gurucaraNa zaraNake atirikta aura kyA prayojaka ho sakatA hai ? isa jagatarUpa nATya bhUmimeM aneka prakArake pAtra haiN| kintu jalaukA nItiko heya samajhakara " haMsazIra nyAya " se upagRhanAGga kA pAlana hI samyagdRSTiko anivArya hotA hai| ataH nindA, prazaMsA, vAdake nirNayako sAdhu sajjanoMkI vivecanA buddhipara unmukta kara, svAbhAvika padavIkA avalamya karatA huA gurucaraNarajase apane mastakako pavitra banAkara tattvArthazlokavArtika grandhake dezabhASArUpI kAryame pravRtta hotA I / ratnatrayadhArI tharmAtmA sajjana zubhabhAvoMse merI AtmAko prabala banAve, aisI pavitra bhAvanA hai / "OM namo'hatyAmeSThine " / zrIvidyAnandasvAmI tattvArthazlokArtika grandhake AdimeM nirvinarUpase zAstrako parisamAptyarya aura ziSToMke AcArake paripAlanakA lakSya rakha tathA nAstikatA parihAra ke liye evaM upakAra smaraNake yotanArtha apane iSTadeva zrI 1008 vardhamAna svAmIkA dhyAna karate hue pratijJA zlokako kahate haiM / zrIvardhamAnamAdhyAya ghAtisaMghAtapAtanam / vidyAspadaM pravakSyAmi, tattvAthe zlokavArtikam // 1 // pratyeka granthanirmAtAko apane prArambhita granthameM sambandhAbhidheya, zakyAnuSThAna aura iSTa prayojana ina tInoM guNoMkA samAveza karanA Avazyaka hai / tabhI baha grantha vicArazIla vidvAnoM AdaraNIya hotA hai| apane vaktavya prameyakA granthake zavoMse vAcana honeko sambandhAbhidheya kahate haiM / ataeva unmattokA bakazada zraddheya nahIM hai / vAcya arthoMmeM paraspara sambandha ghaTanA hotI rahanI cAhiye / jisa kAryako dhImAn jana kara sakate haiM, usako zakyAnuSThAna kahate haiN| isa guNake na honese kisI vyaktikA zirase calanekA, auSadhipati candramAko gharamai lAnekA tathA sarvavarahArI takSaka sarpaka zirameM lagI huyI maNike grahaNa karanekA upadeza grAhya nahIM hotA hai / prakRtame svahitakArI, prayojanasAdhaka yAyoma iprayojana guga hai| tabhI to viSa-bhakSaNa, hiMsA, paradhana grahaNako pug karanevAle bAkyoM meM prAmANya nahIM mAnA hai| isa granthameM bhI ye tInoM guNa vidyamAna haiN|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthaciMtAmaNiH mumukSujoMke upayogI tatvArthasUtrake prameyA aura zlokArtikagranthakA vAcyavAcakabhAvasambandha hai / isa prakaraNa granthake dvArA pratibhAsita mokSake kAraNa saMvara, nirjarA tattvoMkA aura saMsArake kAraNa Asrava, bandha tatvokA upAdAna aura hAna karanA saMsArI jIvoMko zatyAnuSThAna bhI hai tathA vaktA evaM zrotAko ajJAnakI nivRtti aura kaivalyavidyAkI prApti honA sAkSAt aura paramparayA iSTapayojana hai| ina sampUrNa viSayoMko AdyazlokameM hI svAmIjIne dhvanita kara diyA hai / zlokakA artha--pravakSyAmi aisI bhaviSyakAlavAcaka luT lakAraphe uttama puruSakI kriyA honese "ahN| padakA AkSepa (adhyAhAra) ho jAtA hai / ahaM zaddha abhimAnamayukta apane auddhatyako bhI pragaTa karatA hai| ata: ziSTasampradAyamai kaNThoktarUpase ahaM arthAt maiM zabdakA kacit uccAraNa nahIM bhI kiyA jAtA hai| thoDe zabdoMmeM adhika artha likhanevAle vidvAnoMko kriyAse hI kartRvAcyameM pratyaya honeke kAraNa karnA artha spaSTa hai / usako punaH likhane meM punakta doSako gandha bhI pratIta hotI hai / ataH manISI AcArya pravakSyAmi kiyAse hI pratijJA karate haiM / arthAt prakarSeNa yuktipUrvaka parapakSanirAkaraNena paribhASayiSyAmi, maiM vidyAnanda AcArya yuktipUrvaka prativAdiyoMke pakSakA nirAkaraNa karatA huA bhASyasaMkalanAyukta spaSTarUpase khuuNgaa| kaM (kisako) tattvArthazlokavArtikam "nAmaikadezo nAmni prvrtte| pUre nAmakA ekadeza bhI bola diyA jAtA hai| jaise satyabhAmA nAmakI laDakIko satyA yA mAmA kaha denA / isa niyamake anusAra umAsvAmI AcAryase race hue tattvArtha mokSazAstrako bhI tattvArtha kahadete haiM / atyanta priya viSaya meM prAyaH Adhe mAmakA uccAraNa hotA hai / vidyAnanda AcAryakI tattvArthasUtra aura usakA " mokSamArgasya netAraM " ityAdi maMgalAcaraNazloka evaM tattvArthasUtrake upara race gaye gandhahastimahAbhASya aura usake "devAgamanabhoyAna " AdimaMgalAparaNake zlokopara atyanta zraddhA thii| ataH granthakAra zraddheya viSayoMke Adya kAraNa tattvArthasUtrake Upara zlokoMmeM yAnI anuSTup chaMdoMmeM bArtikoMko racanakI pratijJA karate haiN| zlokabaddha vArtika / mUlagraMthakArase kathita tathA unake hRdayamata gUDhaarthoMkI evaM mUla granthakartAse nahIM kahe gaye atirikta bhI arthoM kI athavA do vAra kahegaye prameyakI cintanAko vArtika kahate haiM / aise arthako dhAraNa karanevAle tattvArtha zlokArtika nAmakavRttirUpase kiye gaye anthako kahUMgA / kiM kRtvA (kyA karake ) zrI vardhamAnamAdhyAya ( ananta catuSTayarUpa antaraGgalakSmI aura samavasaraNa Adi pAhyalakSmIse sahita horahe iSTadeva zrIvardhamAnasvAmI cauvIsaveM tIrthaGkarako mana, vacana, kAyase dhyAna karake ) kathambhUvaM zrIvardhamAnaM (kaise haiM zrI vardhamAna bhagavAn ) ghAtisaMghAtaghAtana (jinhoMne jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ina ghAtikamo kI saiMtAlIsa prakRtioM tathA inakI uttarottara aneka prakRtiyoMkA kSAyika ratnatrayase samUla-cUla kSaya kara diyA hai)| punaH kathammUtaM zrIvardhamAna ( phira kaise haiM vardhamAnasvAmI) vidyAspadaM ( mujha vidyAnandI AcAryake avalamba hai| yahAM svAmIjIne gurujanoMse priya miTa sambodhanameM ekAMza(Adhe) bole gaye vidyA zabdvakA
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthaciMtAmaNiH apaneliye prayoga kiyA hai | zrI vidyAnanda svAmIko apane iSTadeva zrIvardhamAna svAmIkA hI sahArA hai / athavA isa zloka dvArA dvitIya artha bhI abhidheya hojAtA hai--- ahaM ghAtisaMghAtaghAtanaM AdhyAya pravakSyAmi " maiM ghAtiyoMke samudAyako dhvaMsa karanevAle zrIarhantadevakA dhyAna karake zlokavArtika granthako " pravakSyAmi " Agamagamya padArthoMko hetuvAda aura dRSTAntapUrvaka dArzanikoMka sanmukha siddha kruuNgaa| " kathaMbhUtaM arhantaM " kase haiM zrI arhanta deva " zrI vardhamAnaM " " avApyorupasargayoH // isa karake ava upasarga ke akArakA lopa hojAtA hai / ava samantAt RddhaM vahIsaM nAna ke rAjA bala, nAroM orase anantAnanta padArthoM ke prakAza karanekI zobhAse dedIpyamAna hai kevalajJAna jinakA " punaH kathambhUtaM.' phira kaise zrIantadeva " vidyAspadaM " " sampUrNavAGmaya dvAdazAMgavANIke Asada arthAt utpattisthAna yA adhiSThAna haiM / " punaH kathambhUtaM zrI arhantaM " phira kaise haiM zrI arhantadeva ", tattvArtha zlokavArtika, buddhiviSayatAvacchedakatvopalazitadharmaprakRSTatAnyatarAvacchinnastatpadavAcyArthaH " tat arthAt sampUrNa vastuomeM pradhAnazuddhAlA " va " usakA bhAva huA, svAbhAvikapariNAma " artha " so hai prayojana jisakA aisA jo loka arthAt tIrthakara prakRtike udaya kAlameM honevAle puNyaguNa khyApama rUpa yaza isake liye hai, vRttikAnAM ( AcaraNAnAM ) samudAyo vArtikaM, cAritrakA samudAya jinakA / bhAvArtha-arhantadeva yathAkhyAta cAritrakI uttarottara zuddha pariNatiyoM ke dvArA terahave guNasthAnameM tIrthakaratyake kartavyoMse uttama yazako prApta karate hue prasiddha parama zuddhAtmA padavIko prApta kreNge| svAmIjIko tRtIya artha bhI abhipreta hai " AdhyAya pravakSyAmi " maiM ke arthAt paramAtmAsvarUpa siddhaparameSThIkA dhyAna karake " spaSTa vaktA na baJcakaH " kI nItike anusAra siMha vRttise sarva sanmukha ( sare bAjAra ) pratibAdiyoMko zAstrArtha karanekA duMdubhivAdana karatA huA saptabhaMgovANIkA nirUpaNa karUMgA " kathambhUtaM ke " kaise hai siddhaparapeSThI " zrIvardhamAnaM " zriyA vAtIti zrIvaM zrI, ba, Rddha, mAna anantAnanta saMkhyAnena RddhaM pravarddha mAna parimANaM yasya-Atmalabdhiko suramita karanevAlA prakRSTa hai parimANa jinkaa| bhAvArtha---aneka bhavya jIvoMkI svAbhAvika pariNatirUpa svasampattiko svakIyazuddhikI sattAmAtrase suvAsita karanevAle anaMtAnaMta siddha bhagavAn siddhakSetrameM zobhAyamAna haiM / punaH kathambhUtaM " ke " ghAtisaMghAtapAtanam phira kaise haiM siddha bhagavAn ? moho khAiyasamma kevalaNANaM ca kevalAloya / haNadi hu AvaraNAdurga aNataviriyaM haNei vigdhantu // 1 // suhamaM ca NANakamna haNei AU haNe avagahaNaM ! agurulahugaM ca goda abbAvAhaM haNei dheyaNiyaM // 2 //
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthaciMtAmaNiH ina prabhAsayoMke anusAra sanyAla Adi A. more ghAta karanevAle ATha karmIko batalAyA hai / aghAti ko bhI nakA artha ISat yAnI " thoDA " mAnA hai| ata: ghAti saMghAtaghAtanaM arthAt jJAnAvaraNa Adi ATha kaukA saMjhaya karanevAle siddha bhagavAn haiN| "punaH kathambhUta ka" phira kaise haiM siddha paramAtmA " vidyAspadaM " kevalajJAna jinameM pratiSThita horahA hai arthAt kevalajJAnake sArvabhauma adhipati haiM yA zarIrAdise rahita hokara zuddhacaitanya mAtra hai satata avasthAna jinakA | " kathaM pravakSyAmi " kaisA hai nirUpaNa karanA, tatvArtha zlokyAti yathA syAt tathA / yaha kriyAvizeSaNa hai / tattvArthazloka arthAn Atmatatvake hitakIrtaname avArti, ava+Ati avakA artha avakSepaNa hai / yAnI dUra karadI hai saMsAra saMbaMdhI yAtanAyeM (pIDAya) jisa kathanameM, yahAM bhI ava upasargake akArakA lopa ho jAtA hai, yahAM apasamAnArthaka ava upasarga hai, jaise ki avacinoti apacinoti / isa zlokakA caturtha artha isa prakAra hai: ( ahaM vidyAspadaM AdhyAya pravakSyAmi ) mujhako vidhA yAnI AdyatattvajJAna kI prAptike AdhArabhUta samaMtabhadra svAbhIke vAzya hI hai / ataH anvarthanAmA mujha vidyA (vidyAnanda ) ke zraddhAspada ArAdhya guru mahArAja samaMtabhadrasvAmI haiM / ataH maiM apane guru saMmatabhadra svAmIkA dhyAna karake ( pravakSyAmi ) mAnUM svargasthita guru mahArAjake sanmukha tatvArthazAstrakI parIkSA denekI sadicchAse svabhyasta prameyakA bhaleprakAra nirUpaNa karUMgA / ( kathambhUtaM vidyAspada) kaise haiM samantabhadrasvAmI, " zrI vardhamAnaM " arthAt kAJcI, vArANasI Adi nagariyoM meM aneka vidvAnoM ke sAtha zAstrArtha karake vijayalakSmIko prAptakara zivakoTI rAjAke sanmukha svakIya namaskAra jhelaneke yogya jagadAnaMdana caMdraprabha bhagavAnkI pratibhAprabhAvanAkA camatkAra dikhalAkara akhila bhAratavarSa jainadharmakI dhvajA phaharAnevAlI vijayalakSmIko ahorAtri caturguNita vRddhiko prApta kara rahA hai mAna yAnI Atmagaurava jinakA, zriyaM varddhayatIti shriivrddhH| ( punaH kathambhUtaM samaMtabhadraM ) phira kaise haiM zrI samaMtabhadra " ghAtisaMghAtaghAtanam " samyagdarzanakI romaromAna rUpase rakSA karate hue zarIrasvasthatAke ghAtI bhasmaka Adi aneka roga samudAyako jinavAkya pIyUSadhArAse ghAta karanevAle athavA syAdvAdasiddhAntaka pracAra prabhAvanArUpa zubhabhAvanA vicAroMkI vAsanAse agrima janmameM trailokyAnaMda vidhAyinI, tIrthakara prakRtiko bAMdhakara AgAmI utsarpiNI kAlameM tIrthakara hote hue jJAnAvaraNa Adi samudAyako anaMtAnaMta kAlatakake liye ghAta karanevAle / ghAtisaMghAta ghAtayiSyati, (punaH kathambhUtaM ) phira kaise haiM zrI samaMtabhadra svAmI ( satyArtha zlokavArtika ) vartikAnAM samUho vArcikam-tattva karake nirNIta artha samUhako prakAzanArtha yA pravardhanArtha paravAdimadonmAthinI vANIrUpa vartikAoMke ( dIpa kalikAoMke ) samudAya rUpa hai / "zAkapArthivAdInAmupasaMkhyAnam / " karake yahAM madhyamapadalopI samAsa hai arthAt zrIsaMmatabhadra svAmIkI vAmdhArArUpI pradIpakali
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArdhaciMtAmaNiH kAoMse yAvat tattvoMkA prakAza ho jAtA hai / yahAM vartikAoMke samudAyase pradIpa lakSyArtha hai / svAmIjIko paJcama artha bhI abhISTa hai ___" ahaM tattvArthazlokavAtikamAdhyAya pravakSyAmi / cAradhinayoMmeM jJAnavinaya pradhAna hai zuddhAMtaHkaraNase svAtmopalabdhike upayogI svakIya jJAnako baDhAnA aura usakI bahuta mAnyatA karanA jJAna vinaya hai / ata: apanI zuddhAtmAmeM niravaya svakIya-jJAnakI pratiSThA karanA Avazyaka guNa hai / sampUrNa paradravyoMse citta-vRttiko haTAkara apanI AtmAke svAbhAvika guNoMkA dhyAna karanA hI siddhikA sAkSAt kAraNa hai| ataH zrIvidyAnaMda sAmI apanI AlA pUrNa rUpase virAjamAna jJAnasvarUpa zlokAvAdhika mA svayaM svAna kara pA .. usase mArI graMthana karanekI pratijJA karate hai / ( kathambhUtaM lokavArtika) kaisA hai zlokavArtika graMtha, ( zrIvardhamAna ) UhApohazAlinI, prativAdimattebhasiMhanAdinI, navanavonmeSadhAriNI, syAdvAdasiddhAMtapracAriNI, vidvaccetazcamatkAriNI, adhyetRbodhavezadyakAriNI, aisI tarkaNA lakSmIse uttarotaravRddhiko prApta ho rahA hai| ( punaH kathammUtaM zlokavArtika ) phira kaisA hai zlokavArmika graMtha " AdhyAyapAtisaMghAtapAtanam " AG, thI, iNa ghaJ cAroM orase buddhike samAgama dvArA matijJAnAvaraNa aura zrutajJAnAvaraNa karmake sarvaghAtipaTaloMkA udayAbhAvarUpakSaya karadenevAlA hai| yahAM AdhyAya padakI AvRtti kara do bAra anvaya kiyA hai athavA ghAtisaMghAtaghAsanam " kuyuktiyoM yA apasiddhAntoMke samudAyakA vinAza kara denevAlA hai / (punaH kathambhUtaM zlokavAcika ) phira kaisA hai zlokavArmika graMtha (vidyAspadaM) prativAdiyoM ke dvArA vicAra, lAye gaye pUrvapakSoMmeM nyAya, mImAMsA, cedAMta, bauddha, AdikoMkI tattvavidyAoMkA tathA uttarapakSame siddhAMtita Aheta siddhAMta aura nyAyavidyAkA sthAna (ghara) hai| aise tatvArthasUtrake zlokakA yAnI yazaHkIrtanakA vArtika arthAt vAtAoMkA samudAya yaha graMtha anvarthanAmA hai / vRttirUpeNa kRto grantho vArtika / sattvArthasUtrake Upara zlokoMmeM racAgayA vArtika hai| zrI vidyAnaMda svAmI maMgalAcaraNa zlokake viSayame kAryakAraNa bhAvasaMgatiko dikhalAte haiM / zyoMki vinA saMgatike bole hue vAkya apramANa hote haiM jaise ki jaradavaH kambalapANipAdo, dvAri sthito gAyati maMgalAni / taM brAhmaNI pRcchati putrakAmA, rAjana sitAyAM lazunasya ko'rthaH / / ___ isakA artha:---eka buDhA baila hai| hAtha pairoMme kambala hai / ( bailoMke galemeM laTakanevAlA camaDA) dvAra para baiThA huA maMgala gA rahA hai / usako putrakI icchA rasvatI huyI bAmaNI pUMchatI hai ki he rAjan ! mizrI lahasuna DAlane kA kyA phala hai| aise aNTa saNTa vAkyoMkI pUrvApara aAma saMgati nahIM hai / isa kAraNa apramANa hote haiN| ataH prAmANika puruSoM ko saMgatiyukta bAkya hI bolane cAhiye saMgati chaha prakArakI hai
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthaciMtAmaNiH upadAna detutAvasurastathA / Prastaarket poDhA saMgatiriSyate // 2 // yahAM hetutAGgati hai, lokavArSika graMthakA aura guruoMke dhyAnakA adhyabhicArI kAryakAraNa bhAva sambandha hai / isI ghAtako graMthakAra Adya vAkya dvArA pragaTa karate haiM zreyastacvArthaM zlokavArttikapravacanAtpUrvaM parAparagurupravAhasyA''dhyAnaM tatsiddhinibandhanatvAt / isa anumAnavAkya ' tattvArtha zlokavAcikapravacanAtpUrvaM parApara gurupravAhasyAbhyAnaM ' yaha pakSa haiM, zreyastva sAdhya hai aura 'tatsiddhinibandhanatva' hetu hai / tattvArthazlokavAcika mahAgrantha ke Adi para guru sarvotkRSTa tIrthakaroMkA aura apara guru gaNadhara se lekara AmnAyake anusAra niraMtara pravartanevAlI guruparamparAkA pUrNarUpa se cintana karanA atyaMta zreSTha hai, kyoMki lokavAcika anthakI nirvighna samAptikA kAraNa gurujanoMkA cintana hI hai / nyAyavettA vidvAn pratyakSita aura Agamasiddha padArthoM ko bhI anumAnase siddha karanekI abhilASA rakhate haiM / anumAnase prameyasiddhi dRDhatA A jAtI hai / camatkAra bhI pratIta hotA hai / eka hI amiko Agama pramANa, anumAna aura pratyakSa se siddha karane meM viziSTa pramiti ho jAtI hai / aise pramANa-saMplavako jainAcArya bhI iSTa karate haiM / eka ameM vizeSa - vizeSAMzarUpa se jAnanevAle aneka pramANakI pravRttiko pramANasamva kahate haiM / jAtA siddhAMta viSayoMko anumAna pramANase siddha karane, karAne meM dUsarA yaha bhI prayojana hai ki lakSyalakSaNabhAvakI apekSA hetuhetumadbhAva banA dene meM guNoM aura doSoMkA adhika AdAna pradAna ho hai / lakSaNake avyApti, ativyAti aura asambhava ye tIna doSa hai / lakSaNa meM inake hone se dUSaNa aura na honese bhUSaNa hai, kintu hetuke doSa ukta tIna doSoMse kahIM adhika hai / avyApti doSa bhAgAsiddha hetvAbhAsameM garmita ho jAtA hai, aura ativyApti vyabhicAramai gatArtha hai tathA asambhava asiddha hetvAbhAsameM praviSTa ho jAtA hai| phira bhI hetuke katipaya satpratipakSa, bAgha, akiJcitkara, viruddha Adi doSa lakSyalakSaNabhAvase prApta lakSaNAbhAsameM denese zeSa raha jAte haiM / ataH lakSyako sAdhya banAkara aura lakSaNako hetu banAkara anumAna dvArA padArthoMkI siddhi kara denese vAdIko vyApti, hAMta dvArA sarva doSoM ko haTAkara spaSTarUpase kathana karanekA avasara mila jAtA hai, aura prativAdIko doSotthApana karanekA pUrA kSetra (maidAna) prApta ho jAtA hai| jainAcAryoM kA yaha audArya prazaMsanIya hai / " vAde vAde jAyate tattvabodhaH " pramANa aura tarkaNAoMse svapakSakI siddhi aura anya pakSa dUSaNa batAte hue tastra nirNaya yA jItane kI icchA se bhI kadAgraharahita vAdiyoM ke paraspara meM hue saMvAdako bAda kahate haiN| aise vAda saMvAdake hote rahate vastubhUta tatvoMkI jhalaka ho jAne para heya - upAdeya-tatvoM kA nirvAdha bodha ho jAtA hai / yaha siddhAnta bhI doSa aura guNa
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthaciMtAmaNiH vivecanArtha pUrA sthAna milanepara hI saMghaTita hotA hai| isaliye kacit 'zRMgasAkhAvAn gau: ' aise lakSaNavAkya ko bhI hetuparaka bAkyoMse likhate haiM I " ayaM gIH zrRMgasAsnAdimattvAt " yaha gau hai, kyoMki isameM sIMga aura sArakhA ( galemai lambA laTakatA huA carma ) hai / sIMga sAkhAvAlI gau hotI hai / isa lakSaNa vAkyase sIMga aura sAnA hone ke kAraNa yaha gau hai, aisA parIkSakoMkA hetuvAdarUpa vAkya bokara pratIta hotA hai / ataH udbhaTa nyAyazAstrI zrIvidyAnandasvAmI prakRta arthako saddhetuoMse siddha karate haiM / 10 * as paramo gurutIrthaMkaratvabhiyopalakSito vardhamAno bhagavAn ghAtisaMghAtaghAtanatvA-dhastu na paramo guruH sa na ghAtisaMghAtaghAtano yathAsmadAdiH / 1 yahAM ' tIrthakara svazriyopalakSito vardhamAno bhagavAn pakSa hai / paramaguru sAdhya hai / ghAtisaMghAta hetu hai / asmadAdi vyatireka- dRSTAMta hai / una gurubhomeM ananta, anuyama prabhAva aura acintya vibhUtikA kAraNa tathA tInoM lokako vijaya karanevAlI aisI nIkaralakSmIse sambaddha hokara zobhAyamAna ho rahe vardhamAna bhagavAn to utkRSTa guru haiM yAnI ajJAnAndhakArako naSTa karanevAle haiM / kyoMki AtmA ke svAbhAvika jJAna, darzana, sukha, vIrya, samyazya aura cAritrako vibhAvita karanevAle cAra ghAtiyA karmoM ke kSayakAraka honese, ( hetu) / gurupane ke liye ukta guNoM kA pAyA jAnA Avazyaka hai / jo paramaguru nahIM haiM, ve ghAtiyA karmIkA nAza karanevAle bhI nahIM haiN| jaise hama Adi alpjnyaanii| yahAM vardhamAna bhagavAnko upalakSaNa karake sarve hI arhata devoMko pakSakoTi meM le rakhA hai, ataH RSabhadeva bhagavAn Adiko bhI paramaguruAMnA sAdhya hai, ve anya dRSTAMta nahIM ho sakate haiM, aura pArzvanAtha AdikA dRSTAMta denepara prativAdIkI orase AgamAzrita doSa uThA denekI bhI sambhAvanA hai | ataH anvaya prAMta na dekara vyatireka vyAptiko dikhalAte hue vyatireka dRSTAMta diyA hai| vipakSa hetukA na rahanA hI vyAsikA prANa hai| yaha bAta bhI dhvanita ho jAtI hai / Aloka madyapi hetuko dyotana karanevAle paJcamI vibhaktyanta - padakA prayoga nahIM hai / ghAtisaMghAtaghAtanam aisA mukhyataH prathamAnta kintu vardhamAnaM kA vizeSaNa honese dvitIyA vibhaktyanta vAkya hai / phira bhI " svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANaM " isa vAkya ke sadRza prathamAnta bhIM hetuvAkya banA liye jAte haiN| jaise "guravo rAjamASAna bhakSaNIyAH " yahAM rAjamASA na bhakSaNIyA gurutrAt yaha hetuvAcya hai / ramAsa nahIM khAne cAhiye, kyoMki prakRtise mArI hote haiM / vAyu doSako paidA karate haiM / aba vardhamAna bhagavAn paramagurutva siddha karaneke liye diyA gayA ghAtisaMghAtaghAtanatva hetu asiddha hai yAnI pakSameM nahIM rahatA hai, aisI prativAdIkI zaMkAko dUra karate haiM:ghAtisaMpAtaghAtano'sau vidyAspadatvAt /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthaciMtAmaNiH 11 yahAM asau yaha pakSa hai, ghAtisaMghAtapAtanatya sAdhya hai| vidyAspadatva hetu hai / ye zrI vardhamAna tIrthakara ghAtisamudAyakA dhvaMsa karanevAle haiN| kyoMki pUrNa samyagjJAnake Azraya haiN| yahAMpara isa dvitIya hesumeM prativAdI vyabhicAra uThAtA hai; kisI sthalamai hetuke rahate hue sAdhya ke na rahaneko vyabhicAra kahate hai| vidhaikadezAspadenAsmadAdinA'naikAntikA, iti cenna / katipaya padArthaviSayaka samyagjJAnake Abhaya to samyagdRSTi hama loga bhI haiM / kintu hamAre ghAtiyAkarmIkA kSaya nahIM huA hai / ataH vyabhicAra doSa huA / AcArya kahate haiM ki yaha ApakA kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMkiH'sakalavidyAspadatvasya hetutvaavybhidhaaraanupptteH| paramagurUpanA siddha karanevAle hetumeM vidyAkA artha saphalavidyA hai / ataH pUrNajJAna mAne gaye kevalajJAnake Azrayapaneko hetu karanese vyabhicAra doSa nahIM bana sakatA hai / hama sadRza sAmAnya jIvoMmeM pUrNajJAna nahIM hai| prasiddhaM ca sakalavidyAspadatvaM bhagavataH sarvajJatvasAdhanAta / bhagavAnko trikAla-trilokasanbandhI padArthAkA pratyakSajJAna sAvadiyA hai| isa kAraNase sakala viyAkA AdhArapanA bhI siddha ho cukA / ato nAnyaH paramagururekAntatattvaprakAzanAt / dRSTeSTabiruvacanavAdavidyAspadasvAdakSINakalmaSasamUhatvAcceti na tasyA''dhyAnaM yuktam / ataH kevalajJAnI jinendra devase atirikta dUsarA koI kapila, sugata Adi paramaguru nahIM haiN| kyoMki dUsare logoMne ekAntatattrakA prakAzana kiyA hai aura unake graMtharUpI vacanoMmeM pratyakSa, anumAna Adi pramANoMse virodha AtA hai| tathA ve pUrNa jJAna na honese avidyA ke bhI sthAna haiM aura karmasamudAya bhI unakA naSTa nahIM huA hai| bhAvArtha-vardhamAna sAmIne anekAnta tattvakA prakAzana kiyA hai / isa hetuse unake bacana pratyakSa, anumAna Adi pramANoMse aura pUrvApara meM viruddha nahIM hai / aviruddha vacana honese hI vardhamAna svAmI vidyAke Aspada jAne jAte haiM / kepala. jJAnarUpI vidyA ke Azraya honese hI ve pArake kSaya karanezale siddha hote hai aura pApakA kSaya karaneke kAraNa paramagurupanA vardhamAnasvAmIma AjAtA hai| ina cAra jJAyaka hetuoMse zrI vardhamAna svAmI to. purava siddha hogayA, kintu kapila, sugata AdikoM gurupanakA niSedha karane vAlA
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthaciMtAmaNiH vyatireka bana gayA / arthAt kapila AdikoMne pApa samudAyakA kSaya nahIM kiyA hai / ataH ve athiyAne sthAna hai| avidhAke Azraya honese kapila AdikoMke vacana pUrvApara tathA pratyakSa aura anumAnase virodhI ho jAte haiM | kapila Adikoke vacana pUrvApara virodhI haiN| tabhI to unake dvArA aNikatra, nityatva Adi ekAntatattoMkA prakAzana kiyA gayA jJAta hotA hai aura ekAntatattvake prakAzaka honese ve paramaguru nahIM ho sakate haiN| isa prakAra cAra hetuoMkI mAlAke dhyatirekadRSTAMta kapila, sugata, jaimini Adika haiM / ye paramaguru nahIM haiN| etenAparagurugaNadharAdiH sUtrakAraparyanto vyAkhyAtastasyaikadezavidyAspadakhena dezato dhAtisaMghAtapAvanasvasiddhessAmAdaparagurutvopapatteH / isa prakAra andhaya vyatireka dvArA hetuoMkA samarthana karanese gaNagharako Adi lekara zrI umAsvAmI sUtrakAratakake AcAryagaNa aparaguru acchI taraha vyAkhyApUrvaka siddha ho gaye / kyoMki pUkti cAroM sajhetuoMmeM ekadeza lagAdene se aparagurugnA sAdhyatakakI vyApti bana jAtI hai| arthAt zrIgaNadhara kuMkuMda Adika AcAryoMne aneka anekAMtatattvoMkA prakAzana kiyA hai| isase unake vAkya kisI prabhANase viruddha nahIM haiN| aisA honese hI ve ekadeza vidyAke Aspada bana jAte haiN| tathA ekadeza-vidyAke Aspada honese ekadeza jJAnAvaraNa Adi ghAtiyA koMke nAza karamevAle jJAta hote haiM aura kucha aMzomeM dhAtiyA koke nAzaka honese aparaguru bhAne jAte haiM / yo vizeSaNasahita hetuphI sAmarthyase una gaNadhara Adike apara gurupana siddha ho jAtA hai| bhAvArtha:-hetu do prakArake hote h| eka kArakahetu / dUsare jJApakahatu / anumAna prakaraNake hetuoMko jJApaketu kahA jAtA hai| jaise abhiko siddha karanemeM dhUma aura muhUrtake pahile bharaNinammatrakA udaya siddha karanemeM kRttikA-nakSatrakA udaya / tathA kArya karanevAle sAghanoMko kArakahetu kahate haiN| jaise dhUmakA kArakahetu agni hai aura ghaTakA kulAla, miTTI, daNDa, caka Adi / kahIM kahIM kAra kahetu sAdhya ho jAtA hai usa kArakahetukA kArya jJApaka hetu bana jAtA hai / ' jaise parvato vahimAn dhUmAt / yahA~ kArakahetu vahiko sAdhya banAyA hai . aura vahike kArya dhUmako jJApakahetu banAyA hai / ataH nyAyazAstroM meM jJApaka aura kAraka hetuke viveka karanekA sarvadA dhyAna rakhanA caahiye| prakaraNameM pUrvokta hetu jJApakahe tu haiN| yadi kAraka hetu hote to yaha vyavasthA hotI ki bardhamAna svAmIne paramagurupanese hI ghAtiyA kabhAkA nAza kiyA / dhAtivyAkameki kSayake nimittase bhagavAnko kevalajJAna prApta huA / kevala. jJAnake kAraNa hI bhagavAnke vacana pratyakSa aura parokSase aniruddha paidA hue aura una bacanoMko kAraNa mAnakara anekAntatattyakA prakAzana huA / isa prakArakA kAryakAraNabhAva ulaTA karanese
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 tattvArthaciMtAmaNiH yAnI kAraNoMko sAdhya aura kAryoMko hetu banAnese anumAna dvArA jJApyajJApaka mAtra bana jAtA hai / sAdhya aura hetu ke samAnadeza meM rahane rUpa samavyApti honepara hetuko bhI sAdhya banA sakate haiM / vyabhicAra doSa nahIM hotA hai / kiMtu viSamavyAsi honepara to vyApakako hI sAdhya aura vyApyako hI hetu banAnA paDegA / anyathA anaikAntika hetvAbhAsa ho jAyegA / yahAM prazna hai / nanvevaM prasiddho'pi parApara gurupravAhaH kathaM taccArthazlokavArttikapravacanasya siddhinibandhanaM yatastasya tataH pUrvamAdhyAnaM sAdhIya iti kazcit / Apa jainoMne paramaguruoMkI aura apara guruoMkI AdhyAyako siddha kiyA so ThIka haiM / feng at guruo paripATI tatvArtha lokavArtika granthakI siddhikA kAraNa kaise ho sakatI hai ? jisase ki una guruoMkA grantha Adi dhyAna karanA atyutama mAmA nAve aisA koI kaha rahA hai / isa praznakA uttara bIcamai naiyAyika yoM dete haiM ki tadANyAnAddharmavizeSotpatteradharmadhvaMsAcaddhetukavighnopazamanAdabhimatazAstraparisamAptitaH satatsiddhinibandhanamityeke / jAtA una guruoMke cokhe dhyAna se vilakSaNa puNya paidA hotA hai / usa puNya se pApakA nAza ho | ataH pApako kAraNa mAna karake zAstrakI parisamAmimeM AnevAle vighnoM kA upazama ho jAnese abhISTa zAstrakI nirvighna samApti ho jAtI hai| isa paramparA - kAryakAraNabhAvase guruoMkA triyogapUrvaka dhyAna karanA zAstrakI siddhikA kAraNa hai / isa prakAra koI eka kaha rahe haiM / tAn prati samAdadhate / anthakAra kahate haiM ki puNyavizeSake sAtha zAstraparisamAptikA anbabavyatire karUpa se kAryakAraNabhAva vyabhicarita hai / ataH naiyAyikoM kA yaha uttara hamako anucita pratIta hotA hai / isa prakAra naiyAyikoMke uttarakA matyudara rUpa se samAdhAna karate haiM ki- teSAM pAtradAnAdikamapi zAstrArambhAt prathamamAcaraNIyaM parAparagurupravAhAdhyAnavattasyApi dharmavizeSotpattihetutvAvizeSAdyathoktakrameNa zAstrasiddhinibandhanatvopapatteH / una naiyAyikoMko zAstra ke Arambhase pahile pAtroMko dAna denA, iSTadevakI pUjA, satya bolanA, IryAsamiti, cAritra pAlanA Adi puNyakarma karanA bhI iSTa karanA caahiye| kyoMki para apara guruoMke pravAhake dhyAnasamAna una pAtradAna Adiko bhI puNyavizeSa kI utpatti karane meM samAna rUpa se kAraNatA hai| dhyAna hI meM koI vizeSatA nahIM hai, taba to pAtradAna Adi dvArA unake kahe hue kramake anusAra adharmakA nAza aura pApahetuka vighnoMkA vilaya ho jAnese zAstrakI siddhirUpI kArya honA bana jAyegA / bhAvArtha- naiyAyikoM ke matAnusAra niyamase guruoMke dhyAnako
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha ciMtAmaNiH hI zAstrI kAraNatA nahIM A sakegI / iSTadeva pUjA Adi bhI kAraNa ho sakate haiM / aba pUrvokta zaGkAkA anyavAdI isa prakAra nirAkaraNa karate haiM ki prmmnggltvaad| sAnudhyAnaM zAstrasiddhinibandhanamityanye / sarvotkRSTa maMgalakArya honese yathArthavaktA guruoM kA dhyAna karanA zAstrakI siddhikA kAraNa hai / ataH anthakartAko una guruokA dhyAna karanA Avazyaka hai / aisA anya kaha rahe haiM / 4 tadapi tAva | satpAtradAnAderapi maMgalatopapatteH na hi jinendraguNastotrameva maMgalamiti niyamo 'sti svAdhyAyAderbhaGgalatvAbhAvaprasaMgAt / isa para AcArya kahate haiM ki naiyAyikoM ke sadRza anya prativAdiyoM kA vaha kAryakAraNabhAva bhI anvayavyatireka na ghaTanese vaisA hI vyabhicArI hai / kyoMki zreSTha pAtroMke liye dAna denA Adiko bhI to maMgaLapanA siddha hai / kevala jineMdra ke guNakA stavana karanA hI maMgala hai, aisA koI ekAMtarUpase niyama nahIM hai / yadi niyama mAnoge to svAdhyAya kAyotsarga, Adiko maMgalapane ke abhAvakA prasaMga hogA, jo ki hama aura tuma donoMko iSTa nahIM hai| yahAM pUrvokta zaMkAkA samAdhAna aparajana tIsare prakArase karate haiM, usako suniye | paramAsAnudhyAnAdmandhakArasya NIyatvena sarvatra khyAtyupapattestadAdhyAnaM tatsiddhinibandhanamityapare / ukRSTa yathArtha vaktA guruoMkA ziSTasaMmpradAya ke anusAra bhale prakAra dhyAna karane se graMthako dhanAnevAle vidvAnake nAstikatAdoSakA nirAkaraNa hojAtA hai| ataH svarga, naraka, mokSa, puNya pApa, pretyabhAva kevalajJAnI, siddha, AcAyoMkI AmnAya AtmA aura usake atIndriyaguNa Adi tatroko saMthakAra mAnate haiN| aisA jAnakara pUrvokta tavoMke mAnanevAle karoDoM Astika logadvArA una maMthakArake vacanoMkA Adara ho jAnese sabhI sthAnoM para unakI khyAti, pUjA, pratiSThA honA bana jAvegA / yoM una guruoMkA dhyAna graMtha ke siddhi ( prasiddhi ) meM kAraNa 1 bhAvArtha -- grantha apane liye to likhA nahIM jAtA hai| dUsare loga hI lAbha uThAveM aura gADhavAse likhA huA anya samAjameM pratiSThita baneM isa buddhise prerita hokara grantha likhanekA yatna kiyA jAtA hai | yadi lAkhoM Astika loga anthakI pratiSThA na kareMge to koI usa grantha se lAbha bhI na uThA sakegA / tathA ca grantha likhanA vyartha paDegA / ataH ukta kAraNamAlAse gurukA dhyAna karanA granthakI niSpattikA kAraNa hai / isa prakAra tIsare sajjanoMkA samAdhAna hai J tadapyasAram / nAstikatAparihArasiddhistadvacanasyAstikairAdara
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthaciMtAmaNiH .... ... . .. . . . . . . . .. ..... . AcArya kahate haiM ki granthakArake nAstikatA doSake dUra karanekA aura prazaMsA prApta karanekA vaha upAya bhI prazasta nahIM hai / ataH vaha tIsaroMkA uttara bhI nissAra hai ! jaba ki zreyomArga samarthanAdeva vakturnAstikatAparihAraghaTanAt tadabhAve satyapi zAstrArambhe paramAtmAnudhyAnavacane tadanupapatte / vaktA granthakArane Adi sUtrameM hI kahe gaye mokSamArgakA vArtika aura bhASya dvArA samarthana kiyA hai / isIse unakA nAstikapana doSa dUra huA ghaTita ho jAtA hai| usa yadi mokSamArgakA vyApti dvArA, hetu dRSTAntoMse samarthana na karate aura zAstrake AdimeM paramAtmAke vaDhiyA dhyAna karanekA vacana kaha bhI dete to bhI vaha nAstikatAkA parihAra nahIM ho sakatA thA / kyoMki kaI manuSya "viSakumbha payomukha" ke spAyAnusAra loka rijhAne ke liye katipaya dikhAU kAma kara dete haiN| pazcAta unakI kalaI khula jAtI hai / aba cauthe koI mahAzaya ukta zaMkAkA uttara isa prakAra dete haiM ki"ziSTAcAraparipAlanasAdhanatvAsadanudhyAnavacanaM tasiddhinibandhanamiti kecit"| "gurajana nusandha ziSyAH / 66 bAyase guruparipATIke anusAra anindita caritravAle ziSTa-sajjanoMko apane guruoMkA punaH punaH dhyAna karanA aura usakA andhakI AdimeM ullekha kara kathana karanA apane kartavyakA paripAlana hai| isa kAraNa guruoMkA dhyAna usa zAstrakI siddhikA kAraNa | gurunAphA 15 dhyAna karanasa hA zaka jAcArakA pArapAlana ho sakatA hai / esA koI kahate haiM / granthakAra kahate haiM ki tadapi tAdRzameva / khAdhyAyAdereva sakalAziSTAcAraparipAlanasAdhanatvanirNayAt / vaha kahanA bhI taisA hI hai arthAt yaha mI kAryakAraNabhAva pUrvottavAdiyoMke samAna anvayavyatirekako liye hue nahIM hai / kyoMki svAdhyAya, devapUjA, sAmAyika Adi hI sampUrNa suzikSA prApta sajjanoMke AcArakA pUrNa rItise pAlana karAnevAle sAdhana niIta kiye gaye haiN| kevala guruoMke dhyAnase to ziSTAcAra pragaTa nahIM hotA hai| kyoMki aneka cora, mAyAcArI (dagAbAja), vezyA, zikArI loga bhI sammAnArtha apane guruoM (ustAdoM) kA dhyAna kiyA karate haiN| __ aba pUrvokta zaMkAke cAroM uttaroM meM asvarasa (asaMtoSa) batalAkara svAmIjI mahArAja svayaM ukta zaMkAkA siddhAntarUpase samAdhAna karate haiN| * sataH zAstrasyotpattihetutvAcadarthanirNayasAdhanatyAca parAyaragurupravAhastatsiddhininaghanamiti dhImadbhutikaram.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 tatyArthacitAmaNiH " zAstrasiddhinibandhanam " yahA~ siddhikA artha zAstrakI utpatti aura granthakArake zAstra rUpI vacanoMkI kAraNa ho rahI juna pratipAdaka granthakArakI pratipAdya padArthoM ke nirNaya karAnevAlI jJapti hai / ina donoM kAryoMkA niyamarUpase kAraNa paraguruoM aura aparaguruoMkA pravAha hI hai / ukta zaMkAkA yahIM sAkSAt kAryakAraNa bhAvarUpase samAdhAna buddhimAnoMko santoSapUrvaka dhairya utpanna karanevAlA hai / bhAvArtha- guruoke dhyAnase hI yaha zAstra banA hai aura isameM likhe hue prameyakA nirNaya bhI hameM guruoM ke prasAdase hI prApta huA hai / svAmIjIkA yaha uttara guruparipATIse AmanAyake jJAtApako siddha karatA hai / aura yaha grantha svarucise viracita hai, isa doSakA bhI parihAra ho jAtA hai / I aba graMthakAra ke samAdhAnapara kisIkI zaMkA hai, samyagdha eva vaktuH zAkhotpattirjJAptinimittam / "pratibhAkAraNaM tasya 11 isa niyama kI utpatti aura zAstra hai vAcaka jisakA aise pratipAdakake arthanirNayakA kAraNa to andhakArakA acchA prabodha (vyutpannatA) hI hai / guruoMkA dhyAna ina donoM kAraNa nahIM hai / iti cenna / tasya gurUpadezA yattatvAt / AcArya kahate haiM ki yaha kahanA to ThIka nahIM hai / kyoMki aneka granthasaMskAroMse bhAvanA kiyA gayA vyutpacilAbha to guruoM ke upadezake hI adhIna hai / ataH guruoMkA dhyAna hI nidAna huaa| punaH zaMkAkAra apanI zaMkAko dRDha karatA hai : zrutajJAnAvaraNakSayopazamAdgurUpadezasyApAye'pi zrutajJAnasyotpatterna tattadAyattam / guruoM ke upadezake na honepara bhI zrutajJAnake AvaraNa ho rahe karmoM kA kSayopazama ho jAnese zrutajJAnakI utpatti ho jAtI hai| isase siddha huA ki zAstrakI utpatti aura usakA jJAna gurUpadezake adhIna nahIM haiN| kyoMki vyatireka vyabhicAra doSa hai / iti cenna / dravyabhAvazrutasyAptopadezAvirahe kasyacidabhAvAt / AcArya kahate haiM ki aisA to nahIM ho sakatA hai / kyoMki yathArtha vaktA ke upadezake binA zabdarUpI dravyazAstra aura jJAnarUpI bhAvazAstra kisIko bhI prApta nahIM hote haiM / " guruvina jJAna nahIM" aisI lokaprasiddhi bhI hai / 1 dravyazrutaM hi dvAdazAGgaM vacanAtmakamAptopadezarUpameva tadarthajJAnaM tu bhAvataM, tadubhayamapi gaNadhara devAnAM bhagavada haitsarvajJavacanAtizayaprasAdAtvamatizrutajJAnAvaraNavIryAntarIyazyopazamAtizayAccotpadyamAnaM kathamAptAyacaM na bhavet /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthaciMtAmaNiH AcArAGga Adi cAraha aMga paugalikazabdasvarUpa dravyazruta | vaha to paramagurukA upadeza svarUpa hai hI aura usa dvAdazAMgakA jo arthajJAna hai, vaha bhAvazrutajJAna hai / ye donoM bhI zAstra aura zAstrajJAna gaNadharadevoMko bhagavAn arhatparameSThI sarvajJake sarvajIvoM ko samajhAne kI zakti rakhanevAle vAtizaya vacanoM ke prasAdase tathA apane apane matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa aura vIryAntarAya kama viziSTa atizayazAlI kSayopazama se paidA ho jAte haiM, to zAstra aura zAstrakA jJAna guruoM ke upadezake adhIna kyoM nahIM hogA ? arthAt hogA hI / yr kSurAdimatipUrvakaM zrutaM taneha prastutaM zrotramatipUrvakasya bhAvazrutasya prastuta - svAttasya cAtopadezAyattatApratiSThAnAtparA parAptapravAha nibandhana evaM parAparazAstrapravAhastani bandhanazca samyagavabodhaH svayamabhimatazAstrakaraNalakSaNaphalasiddherabhyupAya iti tatkAmairAptassakalocyA dhyAtavya eva / sambhavataH thoM koI dRSTikoNa rakheM ki AMkhose ghaTa, paTako dekhakara unake banAnevAle Adi kA aura jivhAse rasako cakhakara nIbU, aMgUra AdikA bhI artha arthAntara kA jJAna honA rUpa zrutajJAna ho jAtA hai tathA AhAra, bhaya, Adi saMjJAoMkA vinA sikhAye saMcetana ho jAtA hai | ataH guruke binA bhI to zrutajJAna ho gayA / AcArya kahate haiM ki aisI AzaMkA na karanA, kyoMki yahAM prakaraNa cAkSuSa, rAsana Adi matijJAnoMse honevAle zrutajJAnakA kAryakAraNa bhAva vicAraNIya nahIM hai, kintu zravaNeMdriyajanya matijJAnake pazcAt honevAle vAcyajJAna rUpa bhAva zrutajJAnakA kAraNa prastAdharme vicAra prApta hai / grantha likhane meM vahI zrutajJAna upayogI ho sakatA hai / aura vaha zrutajJAna Apsa ke upadezake hI adhIna pratiSThita hai / isa kAraNa se satyavaktA paraguru aura apara guruoMke pravAhako kAraNa mAnakara hI dhArArUpase una vyaktiyoMke dvArA para apara zAstroMkA pravAha calA A rahA hai / aura tisa kAraNa zAstroMkI calI AyI huyI paripATIse hama logoMko acchI vyutpatti prApta hai tathA vaha vyutpatti apane abhISTa zAstroMko banAne svarUpa phalakI siddhikA baDhiyA upAya hai / isa kAraNa usa zAstra banAnekI icchA rakhanevAle vidvAnoMko sarvajJa devase lekara aba Aye hue yathArtha baktA sabhI zrI guruokA dhyAna karanA hI cAhiye / taduktam | usIko anyatra bhI kahA hai ki abhimataphalasiddheramyupAyaH subodhaH / prabhavati sa ca zAstrAnasya cotpattirAptAt / iti bhavati sa pUjyastatprasAdAtprabuddhairna hi kRtamupakAraM sAdhavo vismaranti / pratyeka abhISTaphala kI siddhikA acchA upAya samyagjJAna hai / vaha saccA jJAna to zAstrase paidA hotA hai aura usa zAstrakI utpatti jineMdra deva tathA gaNadhara deva Adi yathArtha vaktA muruoM se hai /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthaciMtAmaNiH isase siddha hotA hai ki guruoMkI prasannatA se vyutpattilAbha karanevAle vidvAnoMko ve guru hI pUjya haiM kyoMki dUsaroMse kiye hue upakArako sAdhu sajjana bhUlate nahIM hai| phira yahAM zaMkA utpanna hotI hai / 18 nanu yathA gurUpadezaH zAstrasiddhernibandhanaM tathApsAnudhyAnakRtanAstikatA parihAraziSTAcAraparipAlana maMgaladharmavizeSAzca tatsahakAritvAvizeSAditi cet / 3 ki jisa taraha se guruoMkA upadeza zAstrakI siddhikA kAraNa hai, usI prakAra Aptake dhyAna se kiye gaye nAstikatAdoSakA nirAkAraNa ziloMke AcArarUpa guNakA pAlana, sukha karanecAlA maMgala aura pratibhAkA upayogI puNyavizeSa bhI to tatvArthazlokArthaka banAnameM kAraNa ho sakate haiN| kyoMki jaisA sahakArI kAraNa gurukA upadeza hai, vaisehI ukta cAroM bhI sahakArI kAraNa haiM / upAdAna kAraNako sahAyatA pahuMcAkara yA sAtha kArya karanerUpa sahakArIpanakI apekSAse ina koI aMtara nahIM haiM / yadi aisA kahoge to--- satyam | kevalamAptAnudhyAnakRtA eva te tasya sahakAriNa iti niyamo niSidhyate, sAdhanAntarakRtAnAmapi teSAM tatsahakAritoSapateH kadAcittadabhAve'pi pUrvopAzadharmaM vizeSemyasta niSpatteca, parAparagurUpadezastu naivamaniyataH, zAstrakaraNe tasyAvazyamapekSaNIyatvAdanyathA tadaghaTanAt / AcArya kahate haiM ki ThIka hai / AdhA aMgIkAra karanA, yA jabataka meM uttara nahIM detA hai, tabataka ThIka hai, yaha " satyaM " avyayakA artha liyA gayA hai| I suniye | gurUpadezake samAna nAstikatA parihAra Adi bhI usa zAstra ke sahakArI avazya haiM / kiMtu ve cAroM sahakArI kAraNa Aptake dhyAnase hI kiye jAte haiN| jaisAki pahile tumane kahA thA isa niyamakA niSedha hai / Apta ke dhyAna aura nAstikatAparihAra Adike kAryakAraNa mAvane anvayavyatireka nahIM ghaTate haiN| devapUjana, svAdhyAya, tapasyA Adi anya kAraNoMse bhI utpanna hokara ve cAroM usa graMtha ke sahAyaka bana sakate haiM aura kabhI kabhI usa Asake dhyAna binA bhI pUrvajanma meM upArjita vilakSaNa puNyoMse bhI ve cAroM guNa paidA ho jAte haiM / kiMtu para apara guru kA upadeza to aisA niyamake vinA nahIM hai / arthAt isa pUrvokta prakAra anya vyabhicAra aura vyatireka vyabhicAra doSavAlA nahIM hai / tabhI to zAstra banAne meM usa guruoMke upadezakI avazya apekSA hai| usake binA dUsare prakArase ve zAstra bana nahIM sakate haiM / 1 ` tataH sUktaM parAparagurupravAhasyAdhyAnaM tacArthazlokavArttikapravacanAtpUrva zreyastatsi dvinivandhatvAditi pradhAnaprayojanApekSayA nAnyathA, maMgalakaraNAderapyanivAraNAt / pAtradAnAdivat /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthaciMtAmaNiH tisa kAraNa hamane pahile bahuta acchA kahA ki tatvArtha lokavArtikazAstra ke AdimeM prathama para--apara guruoMke pravAha kA dhyAna karanA hI kalyANakArI hai| kyoMki vahI usa zAstrakI siddhikA kAraNa hai / isa prakAra pradhAna prayojanakI apekSAse guruoMke dhyAnako graMtha banAne meM kAraNa mAnA hai dUsare prakAra gauNaphalakI apekSAse nahIM / yadi andha banAnemeM pradhAnakAraNake atirikta sAmAnya kAraNoMkA vicAra kiyA jAye to pAtradAna, jinapUjana Adike samAna maMgala karanA, kAyotsarga karanA AdikA bhI nikaraNa hama nahIM karate haiM / niSkarSArtha yaha nikalA ki guru oMkA dhyAna graMtha karane Avazyaka kAraNa haiM aura pAtradAna Adi aniyamarUpase kAraNa hai / phira yahAM dUsarI zaMkA upasthita hotI hai ki: kathaM punastatvArthaH zAstraM tasya zlokavArtikaM vA, tayArUpAnaM vA yena tadArambha parameSThinAmAdhyAna vidhIyata iti cet / tallakSaNayogitvAt / tatvArthasUtrako aura usake Upara anuSTubh chandoM meM banAyI gayIM svAmIjIkI vArtikoMko tathA unakA bhI vivaraNa bhASyarUpa nyAkhyAnako zAstrapanA kaise hai ? jisase ki usake prArambhameM parameSThioMkA triyogase dhyAna kiyA jArahA hai arthAt yadi ina tInoM ko zAstrapanA siddha ho jAve, taba to una granthoM ke AdimeM parameSThiyoMkA dhyAna kiyA jAve / jabataka inameM zAstrapanA hI siddha nahIM hai, phira vyaya hI zAstroM ke kAraNa milAne kI kyA AvazyakatA hai ? (utara ) yadi aisA kahoge no hama kahate haiM ki- usa zAstrakA lakSaNa sUtra, vyAkhyAna aura bhASyameM ghaTita hojAtA hai / ataH ukta tInoM bhI zAstra ke lakSaNako dhAranese zAstra haiN| . varNAtmakaM hi padaM, padasamudAyavizeSaH sUtraM, sUtrasamUhaH prakaraNaM, prakaraNasamitirAkSika, AhikasaMghAto'dhyAyaH, adhyAyasamradAyaH zAstramiti zAskhalakSaNam / tacca tatvArthasya dazAdhyAyIrUpasyAstIti zAstraM ttvaarthH| vargoM kI subanta, tiGantasvarUpa ekatAko pada kahate haiM / paraspara AkAMkSA rakhate hue gaMbhIrArtha pratipAdaka padoM ke nirapekSa samudAyako sUtra kahate haiN| eka viSayako nirUpaNa karanevAle katipaya sUtroM ke samUhako prakaraNa kahate hai| katipaya viSayoM ke nirUpaNa karanevAle prakaraNoM ke samudAyako Ahika kahate haiN| yahAM " abhi AikaM / eka dinameM honevAlA kArya Ahika hai / aisA yaugika artha abhI nahIM hai / kiMtu pUrvokta pAribhASika artha hI upAdeya hai| yaugikase rudi artha balavAn hotA hai / aneka prakaraNoM ke kathana karanevAle AhikoMke sammelanako adhyAya kahate haiN| aura adhyAyoMkA samudAya zAstra kahalAtA hai / isa prakAra zAstrakA lakSaNa hai / yaha lakSaNa dazaadhyAyoM ke samAhArarUpa tattvArthaandhameM ghaTa jAtA hai / isa lakSaNase tatvArthasUtra zAstra siddha huA /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthaciMtAmaNiH zAstrAmA satvazyaMkApyatra na kAryA'nvarthasaMjJAkaraNAta / taccArthaviSayatvAddhi tavArthI granthaH prasiddho na ca zAstrAbhAsasya tattvArthaviSayatAvirodhAt / sarvathaikAntasambhavAt / 20 I - zAstra na hokara zAstrasarIkhe dIkhanevAle jhUThe kisse, kahAnI yA hiMsA, mithyAtvapoSaka fast geariat zAstrAmAsa kahate haiM / yoM isa graMtha meM zAkhAbhAsAnekI zaMkA bhI na karanA / kyoMki isakI saMjJA " jaisA nAma vaise artha " ko liye hue hai / tacakarake nirNIta kiye gaye jIva Adi arthoko viSaya karanevAlA honese nizcaya kara yaha graMtha tattvArthake nAmase prasiddha hai| hA~, jo kapila, sugata, AdikoM ke sAMkhyadarzana, nyAyabindu Adi zAkhAbhAsa haiM, unameM tAkA pratipAdana nahIM hai| kyoMki sarvathA ekAMtakA sambhava honese paramArtha tavArthakI viSayatA na hone ke kAraNa unako zAstrapanekA virodha hai / prasiddhe ca taccArthasya zAkhatve tadvArttikasya zAkhatvaM siddhameva tadarthatvAt / vArttikaM hi sUtrANAmanupapatticodanA tatparihAro vizeSAbhidhAnaM prasiddhaM tatkathamanyArtha bhavet / jaba ki ukta prakAra tattvArthasUtrako zAstrapanA acchI taraha siddha ho cukA hai, punaH usakI TIkArUpa vArttikoMko zAstrapanA siddha ho hI gayA / kyoMki ve sUtroMkA artha spaSTa karane ke liye banAyI gayIM haiN| sUtroMke nahIM avatAra hone denekI tathA sUtroMke arthako na siddha hone denekI UhApoha tarkaNA karanA aura usakA parihAra karanA tathA aMthakArake hRdayagata arthase bhI adhika arthako pratipAdana karanA, aise vAkyako bArtika kahate haiM | yaha vArtikakA prasiddha lakSaNa sarvavAdiyoMko mAnya haiM / yo bhalA vaha vArttika sUtrake sivAya anya padArthako kahane ke liye kaise ho sakatI hai ? arthAt nahIM / tadanena tadyAkhyAnasya zAstratvaM niveditam / tisa kAraNa isa uparyukta kathana karanese vArttikoMke vyAkhyAnarUpa graMthake mAdhyako bhI zAstrapanekA nivedana kara diyA gayA hai| yahAM zaMkA hai ki --ww tato'nyatra kutaH zAstravyavahAra iti cet / tadekadeze zAstratvopacArAt / una sUtra, vArttika aura vyAkhyAnake sivAya aneka graMtha haiN| unameM zAstrapanekA vyavahAra kaise hogA ? yoM kahane para to isakA uttara yaha hai ki vartamAna meM upalabdha jitane prAmANika zAstra haiM, ve saba tasvArthazAstra ke yA usake artha graMthake ekadeza haiM / ataH unameM bhI zAstrapanekA vyavahAra hai / atra avayava bhinna nahIM haiM / yatpunardvAdazAnaM zrutaM vadevaMvidhAnekazAstra samUharUpatvAnmahAzAstramanekaskandhAdhArasamhamahAskandhAdhAravat /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthaciMtAmaNiH 21 hA~, phira jo AcArAGga Adi bAraha zrutajJAnake pratipAdaka zAstra haiM, ve aise tattvArtha sUtra sarIkhe aneka zAstroM ke samudAyarUpa honese mahAzAstra hai| jaise aneka choTe choTe skandha vAle samUhoMkA AdhAra eka mahAskandha hotA hai / eka akSauhiNI, ghoDe, hAthI, Adike aneka samUha haiM / eka banameM aneka jAtike jhoMkA samudAya hai| bahutase pudgalapiNDoMkA milakara eka mahApiNDa bana jAtA hai / yeSAM tu ziSyante ziSyAH yena tacchAstramiti zAstralakSaNaM, teSAmekamapi vAkya zAstravyavahArabhAgabhavedanyathA'bhipretamapimAbhUditi yathoktalakSaNameva shaastrmetdvboddhvym| jinake matame zAstra zabdakI nirukti karake ' ziSyajana jisake dvArA sikhAye jAyeM" aisA zAstra zabdakA artha nikAlA jAtA hai, unake anusAra to eka bhI " upayogo lakSaNam" aisA vAkya zAstravyavahArako dhAraNa karanevAlA ho jAvegA, kyoMki eka vAkyase bhI to ziSyoM ko zikSA milatI hai| yadi aisA na mAnakara dUsare prakAra kahoge to vivakSipta graMtha bhI zAstra na hoo, isaliye zAstra zaGkakA yaugika artha acchA nahIM, kiMtu jaisA pUrvameM kahA gayA hai, adhyAyoMkA samudAya, yahI zAsakA lakSaNa acchA samajhanA cAhiye / tatastadArambhe yuktaM parAparagurupravAhasyAdhyAnam / tisa kAraNase usa zAmnake ArambhameM parApara gurupravAikA makRSTa dhyAna karanA yukta hI hai| abataka vidhAspada vizeSaNarUpa sAdhyakA kArakahetu mAnakara ghAtisamudAya pAtanako siddha karate hue vardhamAna svAmI meM paramagurupanA siddha kiyA thaa| kiMtu isa samaya vidyAspadako zlokavArtika graMthakA vizeSaNa karate hue dUsarA prayojana batalAte haiN| athavA / yadhapUrvArthamidaM tatvArthazlokavArtikaM na tadA vaktavyam, satAmanAdeyatvaprasaMgAta, svaruciviracitamya prekSAvatAmanAdaraNIyatvAt / pUrvaprasiddhArtha tu sutarAmatanna vAcyam / piSTapeSaNavadvaiyarthyAt / __ yahAM tarka hai ki yadi yaha tattvArthazlokavArtika graMtha navIna apUrva athAko viSaya karanevAlA hai, taba to vidyAnanda svAmIko yaha grantha nahIM kahanA cAhiye / kyoMki prAcIna AmnAyake anusAra na kahA huA honese sajjana logoMko upAdaya nahIM ho sakegA / cAhe kisI bhI manuNyake dvArA kevala apanI rucise race hue navIna kAryakA hitAhita vicAra karanevAle puruSa Adara nahIM karate haiN| aura yadi yaha grantha pUrvake prasiddha arthako hI viSaya karatA hai, saba to saralatAse prApta huA ki sarvathA hI yaha nahIM kahanA cAhiye / kyoMki jAne hue padArthoMko punaH punaH jAnanA pise hue ko pIsane ke samAna vyartha hai /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 tattvArthaciMtAmaNiH iti bruvANaM pratyetaducyate / aisI tarkAko bolanevAle prativAdIke prati yaha kahA jAtA hai / vidyAspadaM tavArthazlokavArttikaM pravakSyAmIti, vidyA pUrvAcAryAzAstrANi samyagjJAnalakSaNavidyApUrvakatvAcA evAspadamasyeti vidyAspadam / na pUrvazAstrAnAzrayaM yataH svaruciviracitatvAdanAdeyaM prekSAvatAM bhavediti yAvat / jisa zlokavArttika granthako maiM kahUMgA, vaha vivAspada hai / guruparipATIse cale Aye hue pUrva AdhAyake zAstra hI vidyA kahalAte haiN| kyoMki samyagjJAnarUpI pUrvavartinI vidyAse ve paidA hue haiN| yahAM kAraNa kA kAryameM upacAra hai / ve vidyAsvarUpa zAstra hI isa lokavAki antha AdhAra haiM / ataH pUrva zAstroMko nahIM avalamba karake yaha anya avatIrNa nahIM huA hai, jisase ki yoMhI apanI rucise banAye jAne ke kAraNa vicArazIloMke paThana pAThana karane meM grahaNa yogya na hotA / isa granthakA prameya nayA nahIM hai, kevala zabda aura yuktiyoMkI yojanA hamArI sampatti hai, yaha phalitArtha huA / piSTapeSaNabaddhyarthe syAt, ityapyacodyam | koI AkSepa kara rahA hai ki yadi pUrvAcAryoM se kahe hue prameyakA hI isa grantha meM pratipAdana hai, to phira bhI pise hue ko pIsane ke samAna vyartha paDA / niSphala grantha to nahIM banAnA cAhiye / andhakAra kahate haiM ki yaha pUrva meM kiyA gayA dUsarA kaTAkSa bhI anucita hai / adhyAyaghAtisaMghAtaghAtanamiti vizeSaNena sAphalyapratipAdanAt / dhiyaH samAgamo hi dhyAyaH AsamantAddhyAyo'smAdityAdhyAyaM tacca taddhAtisaMghAtaghAtanaM cetyAdhyAyaghAtisaMghAtaghAtanam yasmAcca prekSAvatAM samantataH prajJA samAgamo yacca mumukSUn svayaM ghAtisaMghAta ghanataH prayojayati tannimittakAraNatvAt / tatkathamaphalamA vedayituM zakyaM, prajJAtizayasa kalakalmaSakSayakaraNalakSaNena phalena phalavatvAt / CC kyoMki tattvArtha lokavArtika kA dUsarA vizeSaNa " AdhyAyaghAtisaMghAtaghAtanam " hai, isase kI saphalatA batalAyI jAtI hai / pahile AdhyAya zabda ktA " pratyayAnta avyaya thA. isa ktA ko pya ho jAtA hai. aba iN dhAtuse ghaJ pratyaya karake Aya kRdanta zabda banAyA hai. ke pUrva meM ghI upapada aura AG upasarga lagA diyA hai. isa kAraNa dhyAya kA artha hai buddhi kA Agamana arthAt cAroM tarapha se buddhikA Agamana ho jisame usako AdhyAya kahate haiM. buddhika samAgama kA kAraNa hokara aura jo vaha ghAtiyoM ke samudAyakA nAza karane vAlA hove / vaisA yaha grantha
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnA nindAmaNiH 23 AdhyAyayAtisaMghAtaghAtana hai| kyoMki jisa kAraNa isa grantha se vicAravAn puruSoMko sarva bAjuoM se viziSTa jJAnakA samAgama hotA hai aura yaha jo svatantra kartArUpa se ghAtisamudAyako nAza karate hue mukti ke abhilASI jIvoMko usakA prayojaka nimittakAraNa honese yaha grantha ghAtikamA ke nAza karane preraka bhI hai to bhalA isa grantha ko phira kaise niSphala kahA jA sakatA hai? bhAvArtha- nahIM, isa granthakA sAkSAt phala camatkAraka tatvajJAna kI prApti hai aura paramparAse sampUrNa pApoMkA kSaya karanA phala hai / ina do svarUpa phalo karake yaha grantha phalabAna hai| kutastadAdhyAyapAtisaMghAtapAtanaM siddham ? vidyAspadatvAt / yatpunarna tathAvidhaM na tadvidyAspadaM yathA pApAnuSThAnamiti samarthayiSyate. yadi yahAM para koI prazna kareM ki ukta donoM phala yAnI jJAnakA sabhAgabha aura kauke kSayakA prerakapanA ye prathama kaise siddha hue ! batAo, AcArya uttara kahate haiM ki isakA hetu yaha hai ki yaha grantha pUrvAcAyoMke jJAna ko Azraya mAnakara likhA gayA hai| isa anumAna meM vyatireka dRSTAnta dikhAte haiN| jo koI vAkya phira tattvabodha aura karmokI hAnI kA kAraNa nahIM hai, vaha pUrvAcAryoMke jJAna ke adhIna bhI nahIM hai| jaise huA khelanA, corI karanA Adi pApa karma meM niyukta karanevAle vAkya haiM / ukta hetukA prakRta sAdhma ke sAtha avinAbhAva sambandha hai| isakA Age samarthana kara dekheNge| samarthana kara denese hI hetu puSTa hotA hai / ___ vidyAspadaM kutastat ? zAkAra kahatA hai ki grantha ke do phala siddha karaneme pUrvAcAryoMke jJAnakA avalamba lekara likhA jAnA hetu diyA thA vaha hetu pakSa meM se siddha hotA hai ? arthAt kisa kAraNa vaha anya vidhAkA Aspada mAna liyA jAya ? nyAyazAstroM rAjAkI AjJA nahIM calatI hai| iti cet ! zrIvardhamAnatvAt pratisthAnamavisaMvAdalakSaNayA hi zriyA vardhamAna kathamavidyAspadaM nAmAtiprasaMgAt / granthakAra kahate haiM ki yadi aisI asiddha hetvAbhAsa uThAnekI sambhAvanA hai taba to usa kA uttara yaha hai ki zrI se bar3ha rahA honeke kAraNa yaha grantha pUrvajJAniyoMke avalambase likhA gayA siddha hotA hai| jisase jAnI jAve cAMdI aura pakahI jAce sIpa aise jhUThe jJAnako visaMvAdI kahate haiM tathA snAna, pAna gotA lagAnA isa artha kriyAoMko karanevAle jala Adike samIcIna jJAna ko avisaMvAdi jJAna kahate haiN| jJAna kI zobhA to jisako jAnA jAve, usI pravRtti kI jAve aura
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthaciMtAmaNiH vahI prApta hove aise avisaMvAda se hai / usa bhavisaMvAda rUpa lakSmIse yaha grantha pratyeka sthalapara vRddhi ( puSTi ) ko prApta ho rahA hai to phira pUrvAcAyoMke jJAnako avalamba karanezalA bhalA kaise nahIM mAnA jAve ? yadi pUrvokta lakSmIse puSTa zlokavArtika sadRza grantha bhI guruparipATIke dvAra Aye hue nahIM mAne jAvege to gandhahastimahAbhASya, tattvArtharAjavAnika, samayapAhuDa Adi grantha bhI guruAmnAyapUrvaka na siddha ho sakege / yaha atiprasaMga doSa aajaavegaa| devaM saprayojanatvapratipAdanaparamAdizlokavAkyaM prayuktamavagamyate / ___ usa kAg2aNa goM zAbhigama prayoga kiye gaye Adika maMgalAcaraNa-kokarUpa bAkyakI dUsare artha meM bhI isa prakAra tatparatA hone se isa grantha ke donoM phalAkA pratipAdana kara diyA gayA hai / zlokayArtikake vizeSaNoMko hetu banAkara prayojanabAlApanA jAna liyA jAtA hai / bhAvArtha- zrI vardhamAnapanese vidyAspadapanA aura vidyAspadapane se buddhi samAgamapUrvaka karmakSaya meM prerakapanA tathA buddhi samAgamasahita pAtisaMghAtaghAtana se saphalapanA isa grantha meM siddha ho jAtA hai / / nanu kimarthamidaM prayujyate zrohajanAnAM pravartanArthamiti cet, te yadi zradhdAnusAripAstadA vyarthastatprayogastamantareNApi yathA kathaJcitteSAM zAstrazravaNe pravartayituM zakyatvAt / yadi prekSAvantaste tadAkabhamapramANakAtvAkyAtpravartante prekSAvavirodhAditi kecit / ___ yahAM zaMkA hai ki phala batalAne vAle " zrI vardhamAnamAdhyAya " ityAdi prathama zlokake likhanekA kyA prayojana hai ? zrotAoMko zlokavArtika grantha sunanekI pravRttike liye pUrvameM zloka likhA hai / ukta zaMkAkA yaha uttara ThIka nahIM ho sakatA hai| kyoMki yadi ve bhavyajIva zraddhAke anusAra calanevAle haiM to unake liye prayojana ghatalAnevAle Adi zlokakA bolanA nirarthaka hai| kAraNa ki zAstra sunane, bhakti rakhanevAle sajjana to vinA phala batalAye bhI zAstra sunane meM cAhe jaise kisI prakArase pravRtti kara sakate haiM aura yadi ve hitAhitrako vicAra kara parIkSA karake prastha ko sunanevAle haiM to nahIM pramANa rasyanevAle Adike kore phala dikhAmavAle AjJAvAkyase bhalA kaise pravRtti kareMge ? vinA parIkSA kiye cAhe kisI bhI vAkyako sunakara tadanusAra kAma karanevAle jIvako prekSAvAnbhanekA virodha hai / samyagjJAna dvArA heyopAdeya ke vicArako mekSA kahate haiM / isa prakAra phala batalAnevAle Adi zlokakA uccAraNa AjJApradhAnI aura parIkSApradhAnI zrotAoMke prati vyartha hI hai, aisI koI zaMkA karate haiN| tadasAram, prayojanavAkyasya sapramANakatvanizcayAt / AcArya kahate haiM ki kisI kI isa prakArakI zaMkA meM koI mI sAra nahIM hai /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthaciMtAmaNiH 25 kyoMki prayojana ( phala ) batalAnevAle Adike vAkyarUpa zloko pramANasahitapanekA nizcaya hai| pravacanAsubhAnamUhisAbakaratA. lade nAnyathA, anAdeyavacanatvaprasaMgAt tathAvidhAcca, sataH zraddhAnusAriNAM prekSAvatAM ca pravRttina virudhyte| _ acche zAstrako banAne vAle vidvAn jisa AdivAkyakA pahale prayoga karate hai, vaha vAkya AgamapramANa aura anumAnapramANa donoMko mUla mAnakara siddha honA cAhiye, anyathA amApanekA prasaMga aavegaa| yahAM bhI Adi kA phala batAnevAlA vAkya Agama aura anumAnake AghArake vinA nahIM hai kAraNa ki pramANoMko mUla na mAnakara kahe hue vAkyoMko koI jIva praNa nahIM karatA hai| jaba ki AcArya mahArAjakA pahalA vAkya AgamapramANake anusAra hai to usa prakArake usa vAkyase zraddhAke anusAra calanevAle AjJApradhAniyoMkI pravRtti honemeM koI virodha nahIM hai / aura pahale vAkya kA prayojana batalAnA rUpa prameya jana anumAnakI bhittipara siddha ho cukA hai to hitAhita vicAranevAle parIkSApradhAniyoMkI zAstra sunane. pravRtti bhI binA virodha ke ho jaavegii| koI roka nahIM hai| . zraddhAnusAriNo'pi yAgamAdeva pravartayituM zakyA, na yathA kathaMcit pravacanopadietatve zraddhAmanusaratAM zraddhAnusAritvAdanyAdRzAmatimUDhamanaskatvAt teSAM tadanurUpopadezayogyatvAt siddhamAtRkopadezayogyadArakavat / zaMkAkArane pUrvameM kahA thA ki zAstromeM zraddhA, bhakti, rakhanevAle bhadraprakRtike manupya to vinA phalake kahe hue bhI zAstra sunanemeM pravRtti kara leNge| isake uttarameM yaha vizeSa samajhanA Avazyaka hai ki zraddhAke anusAra calanevAle bhAjJApradhAnI. zrotAoMko bhI sacce bhAgamase nizcita kiye hue padArthoMmeM hI pravRtti karanI cAhiye / kevala bholepana se bAheM jisa kisI bhI zAstrAke vAkyameM vizvAsa karanA ThIka nahIM hai| kyoMki sarvajJa se kahe hue zAstroM ke dvArA pratipAdita tatvo hI zraddhA karanevAloMko AjJApradhAnI mAnA hai / inase bhinna-zAstra aura bhazAstra kA viveka na kara korI bholepanakI zraddhA karanevAloMko mana meM atyanta mUrkhatAke vicArose yukta hI kahanA par3atA hai| " gaMgA gaye gaMgAdAsa, yamunA gaye yamunAdAsa" ke sadRza vinA vicAre kore bhoMdUpamekI zraddhA rakhanevAle usI prakAra tatvArthazAstroM ke munane adhikArI nahIM haiM / jaise ki viparIta mizyAtvake vazIbhUta hokara hiMsAbhe dharma mAnane vAle mImAMsaka aura jIva, puNya, pApa, mokSako nahIM mAnane vAle cArvAka yA atyanta viparItabuddhivAle cora, vyabhicArI aadi| arthAt viparIta (ulTI) samajha rakhanevAle aura yoM hI korI zraddhA rakhane
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 tattvArthaciMtAmaNiH vAle ina donoMkA samAna rUpase tattvArthazAstra Adi ucca koTike granthoMko sunane meM adhikAra nahIM hai / kyoMki kahIM pUrvakarma jaina siddhAnta jhAta hoMge aura kacit uttarapakSa jainoMko ajainoMkAsA tattva pratIta hogA / isa prakAra aneka sthAnoMpara binA vicAre bhole jIva zAstrake hRdayako na jAna sakeMge yA viparIta samajha leMge / ataH una mandabuddhivAloMko zlokavArtika, aSTasahasrI Adi granthoM ko na sunakara dravyasaMgraha, puruSArthasidhyupAya Adi zAstra hI sunane caahiye| jo jisake yogya hai, usa ko vaisAhI upadeza hitakara hogaa| jaise ki choTe bAlakako sarva dravyazAstroMkI jananI hokara siddha ( purAnI) calI A rahI a, A, i, I Adi varNamAlAkA hI upadeza lAbhakara hai / thoDI buddhivAlA baccA ucca kakSAkI pustaka paDhanekA adhikArI nahIM hai| 'prekSAvantaH punarAgamAdanumAnAcca pravartamAnAstattvaM labhante, na kevalAdanumAnAtpratyakSAditasteSAmapravRttiprasaMgAt nApi kevalAdAgamAdeva viruddhArthamatebhyo'pi pravartamAnAnAM prekssaavtvprskteH| zaMkarapUrva meM kahA thA ki vinA tarkase siddha kiye gaye Adike prayojanavAkyase parIkSApradhAna vidvAn kisI bhI prakAra zAstra sunane meM pravRtti nahIM kareMge / isapara yaha samAdhAna hai ki- Agama aura anumAna donoM pramANoMse hI vicAra karanevAle sajjana, parIkSaka vidvAn kahalAte hai aura tabhI ve tattvajJAnako bhI prApta kara sakate haiM I yoM samIcIna vicArazAlI paNDita to phira zreSTha Agama aura sacce anumAna pramANase pravRtti karate hue tasvalAbha kara lete haiM / ' yuktyA yanna ghaTAmupaiti tadahaM dRSTavApi na zraddhadhe jo mukti se siddha nahIM hotA, usako maiM pratyakSa dekhatA huA bhI nahIM mAnUMgA, aisI korI hetuvAdakI DIMga mArane vAle vitaNDAvAdI parIkSaka nahIM kahe jAte / yadi kevala anumAnase hI padArtha kI siddhi mAmI jAya to pratyakSa, AsavAkyajanya Agama aura smaraNa se una janoM kI pravRtti na ho sakegI, kintu unase bhI samIcIna pravRtti hotI hai| ataH kevala hetuvAdIko parIkSaka nahIM mAnA gayA hai| isI prakAra kevala Agamase hI vastukA jJAna karane vAle bhI parIkSaka nahIM kahe jA skte| kyoMki aneka viruddha padArthoM ke pradipAdaka bauddha, cArvAka, vaizeSika Adi mauke poSaka aise zAstroM (zAstramAsoM ) se pravRtti karanevAloM ko bhI prekSAvAnUpanekA prasaMga aavegaa| (hita ahilako vicAranevAlI buddhi prekSA hai) ' taduktaM " usI bAlako samantabhadrAcAryaneM yoM kahA hai 6 46 siddhaM detutaH sarve na pratyakSAdito gatiH / siddhaM dAgamAtsarva virudhdArtha matAnyapi // iti,
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacitAmaNiH yadi hetuse hI sarva padArthoM kI siddhi mAnI jAye to pratyakSa, smaraNa Adikase jo ghaTa paTAdikakA yathArtha jJAna hotA hai, vaha na ho sakegA, tathA yadi Agamase hI sampUrNa tatvoMkA sadbhAva siddha kiyA jAya to eka dUsare ke virUddha arthoke pratipAdaka cArvAka, bauddha, advaitavAdI Adi mata bhI siddha ho jaayeNge| kyoMki sampUrNa matavAloM ne apane apane siddhAntoM ke pratipAdana karane vAle anya raca liya hai / tasmAdApte vaktari saMpradAyAvyavacchadena nizcita tadvAkyAtpravartanamAgamAdeva, vaktaryanAte tu patcadvAkyAtpravartana tadanumAnAditi vibhAga sAdhIyAn, tadapyuktaM "vaktayanAna yaddhetoH sAdhyaM taddhetusAdhita Apte vaktari tadvAkyAtsAdhyamAgamasAdhita" tisa kAraNa hetuvAda aura AgamavAda ke ekAntoM kA nirNaya (phaisalA ) isa prakAra hai ki vinA viccheda ke guru AmmAya se Aye huye tattvajJAna ke anukUla yathArtha baktAkA nizcaya hone para usa sasyavaktA ke vAkya dvArA jo ziSyoM kI pravRtti hogI, vaha Agama se hI huyI pravRtti kahI jAyagI, aura bAlanavAla ke satyavaktApanekA nizcaya na hojAne para usake vAcyArthameM hetuvAda lagAkara anumAna se siddha huye padArthameM zrotAoM kI usa pravRtti karane ko anumAnase pravRtti honA kahate haiM, isa prakAra anumAna aura Agama se jAne gaye prameyakA bheda karanA bahuta acchA hai| usa bAtako bhI svAmI samantabhadrAcAryane devAgamastotra meM aisA hI kahA hai ki ayathArtha bolanevAle vaktAke jJAna hojAne para hetu se jo sAdhya siddha kiyA jAtA hai, vaha hetu sAdhita tattva hai aura satyabolane vAle vaktAke nizcaya ho jAne para usake bAkyase jo sAdhya jAnA jAtA hai, vaha Aganase siddha huA padArtha hai / na caivaM pramANasaMplavavAdavirodhaH, kacidabhAmyAmAgamAnumAnamyA pravartanasyeSTatvAta pravacanasyAhetuhetumadAtmakatvAt, svasamayaprajJApakatvasya tatparijJAnanivandhanavAda parijJAtahetuvAdAgamasya siddhAMtavirodhakatvAt. eka prameya meM vizeSa, vizeSAMzoMko jAnanevAle aneka pramANoMkI pravRtti ko pramANasaMplava kahate haiM. jaise - Apta ke pacana se vahiko Agama dvArA jAnane meM tathA dhUma hetu se amiko anumAna dvArA jAnane meM evaM Aga ko bahirindriyoMse pratyakSa dvArA jAnane meM pratibhAsakA tAratamya hai, isa prakAra vizeSAMzoMko jAnanevAlA pramANasaMplava sarvapravAdiyoMne iSTa kiyA hai / __ yadi yahA~ koI zaMkA kare ki .-- syAdvAdI loka AptavAkyesa AgamajJAnakI pravRtti kA hI abadhAraNa kareMge aura anApta dazAbha hetu se anumAna jJAnakA niyama kareMge to eka viSaya meM kadAcida bhI anumAna aura Agama donoM pravRtta na ho sakeMge, aisA mAnanepara Apako pramANasaM
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthecitAmaNiH Maa virodha AvegA / AcArya kahate haiM ki isa prakAra zaMkA ThIka nahIM haiM, kyoM ki pramANasaMplava saba jagaha nahIM hotA hai / ghaTa, paTAdikoMko pratyakSa jJAna dvArA dRDharUpase jAna kara partha hI dUsarA pramANa unake jAnane ke liye nahIM uThAyA jAtA hai, hA~ ? kahIM kahIM Agama aura anumAna donoM pramANoM se bhI pravRtti honA hama iSTa karate haiN| zAstroM meM sabhI bAteM Agama jJAna ke Azrita hokara hI nahIM likhI jAtI hai| sUkSma aura sthUla tatvoMke nirUpaNa karane vAle sacce zAstra hetuvAda aura ahetuvAdase tadrupa hokara bhare huye haiN| vizeSakara yaha zlokavArtika zAstra yakSa jJAna, gamajJAna aura jJAna se paripUrNa hai. 28 apane atIndriya aura indriyamAya tase paripUrNa siddhAnta viSayoMkI prativAdiyoM ke prati samajhAne meM sayuktiyoM se una tatvoM kA parijJAna kara lenA hI kAraNa hai| hetuvAda se tatvoM kA nirNaya na karake korI zraddhA se likhA huA zAstra to siddhAntakA virodhI ho jAtA hai| tabhI to vedAdika itara racanAyeM kevala vizvAsase vicArazIlo meM pratiSThA nahIM pAte hai / tathA cAmyadhAyi aura isI bAta ko pUrva ke AcAryoM ne bhI tisa prakAra kahA hai ki " jo heduvAdaparakampa heduo agamammi Agamao, so sasamayapaNNavao siddhaMtavirohao aNNoti. " - hetu ke parivAra mAne gaye pakSa, dRSTAnta, vyApti aura samarthanayukta hetuvAdase jo siddha kiyA gayA hai, vaha AgamoMmeM zreSTha Agama hai / aura vahI siddhAnta ke aneka gUDha rahasyoMkA samajhAne vAlA hai| isake atirikta zAstrato siddhAntake poSaka nahIM, ulaTe virodhI haiN| aise bhayaMkara zastra ke samAna zAstroM se zrotAoM ko dUra rahanA cAhiye / andhazraddhA ke anusAra A~kha mIca kara cAhe jisa aire gaire zAstra meM zAkhapane kI zraddhA rakhane vAle vAdiyoM ke nirAsArtha zAstrameM hetuvAda kI pradhAnatA mAnI gayI hai / evaJca tattArthasUtra aura lokavArtika Adi hI sacce zAstra haiN| atha " zrI vardhamAnamAdhyAya " isa AdivAkyakI pUrvapratijJA ke anusAra Agama aura anumAna pramANa kI nIMva para sthiti ko siddha karate haiM / tatrAgamamUlamidamAdivAkyaM parAparagurupravAhamAdhyAyapravacanasya pravarttakaM tattvArthazlokavArttikaM pravakSyAmIti vacanasyAgamapUrvakAgamArthatvAt / prAmANyaM punarasyAbhyastapravakuguNAn pratipAdyAn prati svata evAbhyasta kAraNaguNAn prati pratyakSAdivat / svayamanabhyasta - vatkaguNAMstu vineyAn prati sunizcitAsaMmavakhApakatvAdanumAnAtsvayaM pratipannAzAMtaravaca
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthaciMtAmaNiH nAdvA nizcitaprAmANyAt, na caivamanavasthA, parasparAzrayadoSo bA, abhyastaviSaye pramANasya svataH prAmANyanizcayAdanavasthAyA nivRtteH, pUrvasyAnabhyastaviSayasya parasmAdabhyastaviSayApramANasvapratipaH / donoM mUla kAraNIne prathA jAgama ko AdivAkya kA mUlakAraNapanA tarkase siddha karate haiN| prArambha karake zAstra kI pravRtti karane vAlA sabase pahilA yaha "zrI barddhamAnaM " ityAdi vAkya hai, usake mUla kAraNa pUrvAcAryoM ke Agama hI haiN| kyoM ki para aura apara guruoMkA dhyAna kara tatvArthazlokavArtikako kahU~gA, aise vacana Agamagamya padArthoM kA Agama pramANa se nirNaya karane para hI kahe jAte haiN| guruoM ke prasAdase jAne hue padArthoM ke manana karanemeM hI guruoM ke dhyAna kI AvazyakatA hotI hai| apane pratyakSa aura anumAnase jAne hue padArthoke kahane meM bhakta manuSya bhI guruoMke smaraNa ko kAraNa nahIM mAnatA hai| jina guruoMke Agama ko aklamba lekara yaha grantha banAyA hai, una AgamoM kA pramANapanA abhyAsadazAmeM to svataH hai arthAt jaise pratyakSa ke kAraNa indriyoM meM nirmalatyAdi guNoMkA aura mana meM nizcalatA rUpaguNake jAnanekA jinako abhyAsa hai, ve puruSa pratyakSameM svataH hI arthAt una jJAnake kAraNoMse hI prAmANya jAna lete haiN| tathA hetu meM sAdhya ke avinAbhAva jAnane kA jinako abhyAsa hai, ve anumAna meM svataH hI prAmANya jAna lete haiN| isI prakAra sacce vaktA saMbandhI guNoMko jAnanekA jina protAoM ko abhyAsa ho cukA hai, aise zrotAoMke prati usa vaktAse kahe hue Agama meM pramANapanA apane Apa siddha ho jAtA hai| tabhI to vyavahAra meM huMDI likhane kA, lene, dene, kA kArya cala rahA hai| aura jinako vaktAMke guNa jAnane kA svayaM abhyAsa nahIM hai, una ziSyoM ke liye to isa anumAna se sat Agama meM prAmANya siddha karA diyA jAtA hai, ki yaha grantha pramANa hai [pratijJA ] kyoMki isameM bAdhaka pramANa ke nahIM uptanna hone kA acchA nizcaya hai| athavA prakRtaAgama meM svayaM nizcita kara liyA hai prAmANya jisameM aise dUsare AptoMke vacana se mI pramANatA AjAtI hai| koka meM bhI eka AdamI kA dUsare AdamI se kahane aura dUsare kA tIsareke kathana karanese vizvAsa kara liyA karate haiN| usI prakAra zAstroM ke pramANapane kA dUsare dUsare prAmANika zAstroM se nirNaya kara lete haiN| yahAM koI kahe ki - aisA karane se anavasthA doSa AvegA kyoM ki prakRta zAstra ko dUsare se, dUsare ko tIsare se aura tIsareko cauthe zAstra se pramANapanA mAnane se mUlako kSaya karanevAlI anavasthA hogI, tathA yadi vivakSita Agamako dUsare zAstra se pramANIkapanA mAnA jAya aura dUsare Agama ko vivakSita Agama se, yAnI zlokavArtikakA pramANIkapanA gommaTasArase aura gommaTasAra kA
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthaciMtAmaNiH lokavArtikase pramANapanA mAnA jAya to anyonyAya doSa bhI ve kAra kahate haiM ki yaha kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki ye donoM doSa syAdvAdiyoM ko nahIM lagate haiM, hamane apane grAma saMbandhI tAlAbake jalajJAna yA andheremeM apane gharake Ter3e nIce, UMce, sopAna (jInA) ke samAna paricita viSayoM ke jJAna prAmANyakA nizcaya svataH mAnA hai| isa kAraNa anavasthAdoSa nivRtta ho jAtA hai| tathA grAmAntarame jalajJAna ke prAmANya kA saMzaya hone para snAna, pAna, abagAina rUpa arthakriyAke jJAna se nirNaya honA mAnA hai| ataH anyonyAzraya doSa bhI nahIM rahatA hai| pUrvake anabhyasta viSayako jAnanevAle jJAna kA abhyasta viSaya ko jAnanevAle jJAnAntara se pramANapanA pratIta kiyA jAtA hai| arthakriyAke jJAna meM bhI prAmANyakA saMzaya hone para tIsare jJAna se nirNaya kara liyA jAtA hai / atyanta vivAdasthala meM bhI tIna, cAra jJAnoMse adhika kI AvazyakatA nahIM hotI hai| antakA jJAna svataH pramANAtmaka hai, ataH AkAMkSA zAnta hojAtI hai / tathAnumAnamUlametadvAkya, svayaM svArthAnumAnena nizcitasyArthasya parArdhAnumAnarUpeNa prayuktatvAt. jisa prakAra Adi vAkyako AgamamUlaka siddha kiyA jA cukA hai, vaise hI vidyAnanda svAmI kA prayojana batAne vAle isa AdivAkya kA prameya anumAna pramANa ke mI Azrita hai| kyoMki vidyAnanda svAmIne svayaM vyApti grahaNa kara kiye gaye svArthAnumAnase nizcita arthako parArthAnumAnarUpa banA kara prayoga kara diyA hai| svayaM vyAsiko grahaNa kara apane liye kiye gaye anumAnako svArthAnumAna kahate haiM aura svayaM anumAna se sAdhyakA nizcaya kara dUsare ko samajhAne ke liye jo vacana bolA jAtA hai, usako parArthAnumAna kahate haiN| yahA~ guru ke jJAna kA kArya hone se aura ziSya ke jJAna kA kAraNa hone se vacana ko bhI upacAra se pramANa mAna liyA gayA hai / vastutaH ziSya kA jJAna parArthAnumAna hai. / samarthanApekSasAdhanavAna prayojanavAkyaM parAthoMnumAnarUpam, iti cenna / yahA~ kisI kA pUrva pakSa hai ki-"vidyAspadala" hetu apane samarthana karAne kI apekSA rakhatA hai| ataH phala batAne vAlA bAkya parArthAnumAnarUpa nahIM ho sakatA. jo anumAna samarthana kI apekSA nahIM rakhatA hai, vahI parArthAnumAna hai| jaise ki svayaM vahi ke sAtha dhUmakI vyAmi nAnanevAleko dhUma dikhA kara vinA samarthana kiye hI ami kA jJAna karA diyA jAtA hai, vaha parArthAnumAna kahA jAtA hai| hetu kI sAdhya ke sAtha vyApti vikhalAkara hetu ke pakSameM rahane ko samarthana kahate haiM, aisA samarthana jahA~ hotA hai, vahA~ parArthAnumAna nahIM mAnA jAtA hai| AcArya kahate haiM ki aisA to nahIM kaha sakate ho / kyoMkiH
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacitAmaNiH svaSTAnumAnena vyabhicArAma , na hi tatsamarthanApekSasAdhanaM na bhavati prativAdivipratipasau tadvinivRttaye sAdhanasamavasvAdazvapitvAta kAMcidasamarSitasAdhanavacane asaadhnaaNgvcnsysstteH| jo samarthana kI apekSA karatA hai, yadi vaha parArthAnumAna na mAnA jAya to hara eka vAdI ko apane abhipreta anumAna se vyabhicAra ho jaavegaa| kyoMki pratyeka vAdI apane abhISTa sAdhana ko siddha karane ke liye prativAdIke prati vyApti ko dikhalAte hue hI sAdhanakA prayoga karatA hai| kacit spaSTa rUpa se yadi samarthana nahIM karatA to usakA abhipAya yaha nahIM hai ki yahA~ samarthana hai hI nhiiN| tabhI to hetuke sAtha sAdhyakI vyApti ko dikhalA kara pajhameM hetu ke rahane rUpa samarthana yadi prativAdIko vivAdAspada [saMzayagrasta ] ho jAya to usa saMzayake parihAra ke liye hetu kA samarthana karanA bAdIko atyAvazyaka ho jaavegaa| samarthana kara denese vaha vAdI kA diyA huA anumAna paramArthAnumAna nahIM hai yaha nahIM samajhanA / jo koI dhAdI vinA samarthana kiye hue kevala paMcamI vibhaktyanta sAdhana vacana kaha dete haiM, unake Upara "asAdhanAMgavacana " nAma kA nigrahasthAna doSa denA hama dRSTa karate haiN| bAdI ko ucita hai ki apane sAdhya ko siddha karane ke liye vyApti, samarthana aura zAnta rahanA, ina sabhI guNo ko hetu meM dikhlaane| ukta guNoM ko na kaha kara kevala sAdhanakA kahanA bAdIke liye asAdhanAMga bacana nAma kA doSa hai.| prakRtAnumAnahetorazakyasamarthanatvamapi nAzaMkanIyaM, saduttaragranthena taddhetosamarthananizcayAt . sakalazAstravyAkhyAnAttaddhatusamarthanapravaNAtavArthazlokavArtikasya prayojanavavasiddheH / buddhikA samAgama aura karmoM kA nAza ina dono prayojanoMko anumAna se siddha karane vAle prakaraNaprApta vidyAsadatva hetukA samarthana ho hI nahIM sakatA yaha zaMkA bhI na karanA caahiye| kyoMki svAmIjIne Age ke zlokavArtika granthake dvArA usa vidyAspadatya hetukA nizcita rUpase sAdhya ke sAtha samarthana kiyA hai| prasiddha horahe tatvArthasUtrakA. vyAkhyAna karane vAlA sampUrNa zlokavArtika grantha isa biyAspada hetuke samarthana karane meM hI tatpara hai| isa kAraNa tatvArthazlokavArtika granthako prayojanasahitapanA siddha huaa| abataka granthako phalasahita batAne vAle prakaraNakA upasaMhAra kara diyA gayA hai| prAgevApArthaka prayojanavacanamiti cet, tarhi sveSTAnumAne hetvasamarthanaprapaMcAbhidhAnAdeva sAdhyArthasiddhestataH pUrva hetUpanyAsopArthakaH kina bhvet|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 tattvArthaciMtAmaNiH auddha zaGkAkAra kahatA hai ki granthakA phalavAnpanA to hama mAna cuke, kintu pranthakA pahalese hI prayojana kaha denA vyartha hai| kyoMki isameM choTApana pratIta hotA hai| granthakAra kahate haiM ki yadi aisI zaMkA karoge to Apake abhipreta sattva hetuse kSANikattva ko siddha karane vAle anumAnameM hetuke liye [ke artha ] samarthana kI sAmagrI ke kahane se hI sAdhyarUpa prayojana kI siddhi ho jAvegI to ApakA mI usake pahalese hI hetu kA kathana karanA vyartha kyoM na hogA / batAo! sAdhanasyAnabhidhAne samarthanamanAzrayameveti cet , prayojanavaccasthAvacane tatsamarthana phathamanAzrayaM na syAt / sAdhanake na kahane para samarthana karanA Azrayarahita ho jAyegA, ataH samarthana ke avalamba ke liye sAdhanakA prayoga karanA Avazyaka hai yadi zaMkAkAra aisA kaheMge to hama bhI kahate haiM ki granthakI Adi meM yadi phala-battAnevAlA vAkya na kahA jAvegA to uttara grandha se prajojana kA samarthana karanA vinA calanAmA panoM na ho jaayegaa| bhAvArtha - AdimeM prayojanakA sUtra bAkya karane para hI bhaviSya ke zlokavArmika grantha se phala kA spaSTa karanA ThIka samajhA jaavegaa| vinA phala batAe lambA, cauDA vivaraNa karanA asaMgata hogaa| phalakA uddeza na karake matimanda bhI pravRtta nahIM hotA hai, phira vicArazIla to kaise pravRtta ho sakatA hai ! ataH prayojana batAne meM tucchatA nahIM, pratyuta pravRtti karAnamai dRDhatA AjAtI hai| ye tu pratijJAmanabhidhAya tatsAdhanAya hetUpanyAsaM kurvANAH sAdhanamabhihitameva samarthayante te kathaM svasthAH / jo paNDita pakSane sAdhyake rahane rUpa pratijJA ko na kaha kara usa pratijJAko siddha karane ke liye kevala hetukA pacana karate hue kahe hue sAdhana kA hI samarthana karate haiM, ve buddhamatAnuyAyI to kisI bhI prakAra nirAkula nahIM haiN| kyoMki pakSa ke binA kahe samarthana kahA~ kiyA jAyegA / kahile, pakSastha gamyamAnasya sAdhanAdadoSa iti cetprayojanabattasAdhanasya gamyamAnasya samarthane ko doSaH saMmAdhyate ? anukta pakSa bhI prakaraNa aura abhiprAyase samajha liyA jAtA hai, usa pakSame hetukA samarthana kara diyA jAvegA yadi isa prakAra zaMkAkAra punaH kahegA to usI prakAra hamako bhI Adi vAkyake kathana mAtrase binA kahe hue prakaraNase hI jAne gaye prayojanavAnpanako batAne vAle vidyAspada hetuke samarthana karane meM kauna doSa saMbhAvita hai ! ! arthAt koI kSati nahIM par3atI hai|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH sarvatra gamyamAnasyaiva tasya samarthana siddheH prayogo na yukta iti cetsaMkSiptazAstra - pravRttau savistarazAstrapravRttau vA 1 prathamapakSe na kiMcidaniSTaM sUtrakAreNa tasyAprayogAt / sAmarthyAdgamyamAnasyaiva sUtrasaMdarbheNa samarthanAt / dvitIyapakSe tu tasyAprayoge pratijJopanayanigamanaprayogavizedhaH / 33 punarapi zaMkAkAra yoM kahatA hai ki prayojana batAnevAle sAdhanaka kahanekI AvazyakatA nahIM, vinA kahe hue bhI arthApatti jAne hue prayojanavAkyakA samarthana honA siddha hai, isa kathanapara AcArya do pakSa uThAte haiM ki zaMkAkArakA yaha uktakathana saMkSepase zAstra kahanevAloMkI pravRtti ghaTatA hai athavA vistArasahita zAstra likhanevAloMko pravRttimaM bho?, yadi pahilA pakSa mAnoge to hamako koI bAdhA nahIM hai, kyoMki sUtrakAra umAsvAmI mahArAjane prayojanavAkya kA kaNThokta prayoga nahIM kiyA hai kintu bhaviSya ke sUtroMkI racanA karake prakaraNa kI sAmarthya se jAne hue prayojanakA hI samarthana kiyA hai| aura yadi tuma dUsarA pakSa grahaNa karoge arthAt vistRtazAstroM meM bhI prayojanavAkyakA prayoga na karanA svIkAra karoge taba to pakSameM sAdhyako kahanArUpa pratijJA tathA vyAptiko dikhalAye hue hetukA pakSame upasaMhAra karane svarUpa upanaya aura sAdhyA nirNaya kara pakSa kathana karanarUpa nigamana ina tInoMkA bhI prayoga karanA viruddha par3egA / pratijJAnigamanayoraprayoga eveti cet, tadvatpakSadharmeopasaMhArasyApi prayogo mA bhUt / yatsarvaM kSaNika mityukte zabdAdau saccasya sAmarthyAdgamyamAnatvAt / punaH bhI buddhamatAnuyAyI zaMkAkArakA kahanA hai ki pratijJA aura nigamanakA kaNThase prayoga karanA to hama sarvathA nahIM mAnate haiM yo avadhAraNa karanepara to AcArya kahate haiM ki tumhAre yahA~ pratijJA aura nigamanake samAna pakSamai vyAptiyukta hetuke rakhane kA upasaMhArarUpa upanayakA bhI prayoga nahI honA cAhiye, Apa bauddhoMne jo jo sat haiM, ve ve sampUrNa padArtha dvitIyakSaNa meM naSTa ho jAte haiM aisI vyAptikA kathana kara cukanepara sattvahetukA zabda, bijalI AdimeM upasaMhAra kiyA hai, yaha upanaya bhI binA kahe hue anumAnake prakaraNa se jAnA jA sakatA thA, phira Apane kyoM vyartha hI kahA ? batAo / I tasyApi kacidaprayogo'bhISTa eva savistara viduSAM vAcyo hetureva hi kevala " iti vacamAt, gamyamAnasyApi siddhaH prayogaH saMkSiptapravRttAveva tasyAprayogAt / yadi zaMkAkAra punarapi aisA kahegA ki kahIM kahIM usa upanayakA prayoga na karanA bhI hamako acchA - iSTa hai, kyoMki hamAre bauddhagranthoM meM likhA huA hai ki "vidvAnoMke prati kevala hetu
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArdhacintAmaNiH hI kahanA cAhiye " / isa para AcArya kahate haiM ki sama to vistRta TIkApranthoM meM mUlakArase na kahe hue prayojanavAzyakA bhI prakaraNase jAna kara hamako bhI prayoga karanA tumhAre kahanese hI siddha huA | hA~ ! saMkSepase zAstra likhanekI pravRttimeM usakA prayoga na karanA ThIka hai / yahI ApakA bhI abhiprAya hai| tataH kvacidgamyamAnaM saprayojanasvasAdhanamaprayuktamapi sakalazAstravyAkhyAnena samayate, kacitprayujyamAnamiti naikAntaH syaadvaadinaamvirodhaat| ___ usa kAraNa aba taka yaha siddha huA ki saMkSipta manthomeM binA kahe hue arthAt prakaraNase hI jAne gaye prayojanasahitapanako batAnevAla sAdhanavAkyakA aura kahe hue vAkyakA bhI abhima sampUrNa zAstrake vyAkhyAnadvArA samarthana kiyA jAtA hai, tathA vistRtagranthoM meM kaNThokka prayojanavAkyakA hI pUre granthase samarthana (poSaNa) kiyA jAtA hai, isa prakAra anekAntapakSako svIkAra karanepara syAdvAdiyoM ke matameM koI vizeSa nahIM hai, pUrvameM kahA huA Apa baudrokA ekAnta ThIka nahIM hai, usameM virodha AtA hai / sarvadhaikAntavAdinA tu na prayojanavAsyopanyAso yuktastasyApramANatvAd / sarvathA ekAntapakSakA Agraha karanevAle bauddha, mIrmAsaka, naiyAyikoMke zAstroma to prayojanavAkyakA kathana karanA yukta hI nahIM hai. kyoMki prayojanavAzyako ye loga pramANa nahIM mAnate haiM / tadAgamaH pramANamiti cet so'pauruSeyaH pauruSeyo vA na tAvadAdhapathakakSIkaraNaM, "athAto dharmajijJAseti pryojnvaakysyaapaurusseytvaasiddhH| svarUperthe tasya prAmANyAnidezAnyathAtiprasaMgApauruSeya evAgamaH prayojanavAkyamiti cet / kuto'sya prAmANyanizcayaH ? sthata eveti cet na, svataH prAmANyakAntasya nirAkariSyamANatvAt / parata evAgamasya prAmANyamityanye, teSAmapi ne pramANa siddhayati, parataH prAmANyasyAnavasthAdidopakSitatvena prtikssepymaantvaatprtiitivirodhaat| koI paNDita kaha rahA hai ki prayojana kahanevAle vacanako hama loga AgamapramANarUpa mAnate haiM / AcArya kahate haiM ki yadi aisA kahoge to hama tumhAre Upara do pakSa uThAte haiM ki ApakA yaha Agama kisI puruSakA na banAyA hokara anAdi hai yA kisI puruSavizeSakA banAyA huA sAdi hai ! patAo, una donoMse pahalA pakSa svIkAra karanA mImAMsakoMko ucita nahIM hai kyoMki mImAMsAdarzaname dharmakA jJAna ho jAnArUpa prayojanako batalAnevAlA pahalA sUtra hai "athAto dharmajijJAsA" jisakA ki artha isake anantara yahA~se dharmake jAnanekI icchA hai, aisA hotA hai ! anAdista tha zabda nahIM bolA jAtA hai| aise prazejana kahanezale vAkyako
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 35 atedyatA siddha nahIM hai| mImAMsakoMne bhI isa sUtra ko banAnevAle jaimini RSi mAne haiM. mImAMsaka loga jyotiSTomayajJAdi karmakANDa ke pratipAdaka vedavAkyoMko hI pramANa mAnate haiM / advaitasvarUpa artha nimasa ho rahe vidhiko kahanevAle yA prayojanako kahanevAle vAkyoMkI pramANatA unako iSTa nahIM hai / anyathA yAnI yadi mImAMsaka loga karmake kahanevAle vAkyoM ke atirikta vAkya ko bhI pramANa mAneMge to advaitavAdake pratipAdaka "ekamevAdvayaM brahma no nAnA " athavA sarvajJako siddha karanevAle " yaH sarvajJaH sa sarvavit" ityAdi arthavAdavAkya bhI pramANa mAnane paDeMge | atiprasaMga ho jAyegA / www. yadi prayojanavAkyako naiyAyikoM ke matAnusAra viziSTa puruSake dvArA banAye hue pauruSeya AgamasvarUpa hI mAnoge to usa naiyAyika bane hue Agamako mApane kA nizcaya kaise kiyA jAvegA ? apane ApahIse AganameM pramANa vanekA nizcaya kara liyA jAtA hai yaha kahanA ThIka nahIM / kyoMki jJAnasAmAnya jAnanevAle hI kAraNoMse prAmANyakA bhI nizcaya svataH kara liyA jAtA hai, isa prakAra mImAMsakoM ke ekAnsakA bhaviSyamai khaNDana kara diyA jAvegA aura Apa naiyAyika loga to jJAna svataHhI pramANapanekA nizcaya honA mAnate bhI nahIM haiM. anyathA apasiddhAnta ho jAyagA / padoM kA jJAna, saMketagrahaNa, zabdakA pratyakSa Adi Agamake sAmAnya kAraNoM ke atirikta Asati, AkAMkSA, yogyatA aura tAtparyarUpa kAraNase parataH hI Agamame prAmANyakA nirNaya hotA hai, isa prakAra anya naiyAyika mAna baiThe haiM, una naiyAyikoM ke matameM bhI prayojana zakya AgamapramANarUpa siddha nahIM hotA hai / kyoMki prakRta jalake jJAnako dUsare ThaMDI vAyu Adi ke jJAnase pramANapanA aavegaa| aura ThaMDI vAyu Adike jJAnako tIsare jJAnase prAmANya mAnA jAyegA, jabataka uttarajJAna se pUrva jJAnoMko pramANapanA na AvegA taba taka AkAMkSA zAMta na honese uttarottara jJAnoMkI dhArA calegI, kyoMki jo dUsarekA jJApaka hai, vaha kisI na kisI jJAnase jJAna honA cAhiye / isa taraha avasthAdoSa AtA hai / dvitIya jJAnako prathama jJAnase prAmANya mAnoge aura prathama jJAnako dvitIya jJAna se pramANapanA lAvoge to anyonyAzrayadoSa bhI AyegA | evaM saMvAda, pravRtti aura pramANapanA ina tInoMse pramANabhanekA nizcaya mAnA jAya to cakrakadopa mI AtA hai| ityAdi doSoMse dUSita ho jAneke kAraNa naiyAyikoM ke parataH prAmANyakA bhaviSya meM vistArasaM khaNDana kareMge | tathA parataH prAnAmyavAda lokaprasiddha pratItisa bhI vizeSa AtA hai| sabhI loga abhyAsadazA me jJAna honeke samagrahI usake prAmANyako bhI jAna lete haiN| } parArthAnumAnamAdau prayojanavacanamityapare te'pi na yuktivAdinaH sAdhyasAdhanayordhyAzipratipattau tarkasya pramANasyA'nabhyupagamAtpratyavasthAnumAnasya vA tatrAsamarthatvena sAtha
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 tattvArthacintAmaNiH yissymaanntvaat| ye svapramANakAdeva vikalpajJAnAcyorvyAptipratipacimAhusteSAM pratyakSAnumAnapramANatvasamarthanamanarthakamevA'pramANAdeva pratyakSAnumeyArthapratipatciprasaMgAt / andhakArako usa granthake prameyoMke jJAnase svayaM to kucha prayojana siddha karanA hI nahIM hai kyoMki granthakartAko to grantharacanAkaM pUrvameM hI bhAvagranthase prabodha aura karmahAnirUpa phala prApta ho cukA hai / bhaviSya ziSyoM ke liye usa phalakI prApti ho isa paropakAra buddhise prerita hokara andhake Adi zAstrakArakA phala batalAnA upayogI hai | ataH svayaM apanI AtmArUpa dRSTAntamai nizcita kiye hue avinAbhAva rakhanevAle vidyAspada hetuse sajjJAnakI prApti aura kamaukA nAza rUpa sAdhyakA jJAna karAnArUpa prayojanakA pratipAdaka vAkya parArthAnumAnasvarUpa hai, aisA koI nyAre vRddhavaizeSika kahate haiM, aura sAtha apane granthoMke prArambha meM " dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAbhAvAnAM saptAnAM padArthAnAM sAdharmyavaidharmyajJAnAnnizreyasAdhigamaH / ityAdi prayojana vAkyoM ko bhI parArthAnumAna rUpahI siddha huA mAnate haiN| AcArya " kahate haiM ki una vaizeSikakA kamI yuktivAda se rahita hai kyoMki sAdhya aura sAdhanakI vyAsikA grahaNa tarkajJAnase hI ho sakatA hai / saba deza aura kAla meM upasaMhAra karake sAdhya aura sAdhanake saMbandhako jAnanevAle tarkarUpa jJAnako vaizeSika pramANa nahIM mAnate haiM / tarka mithyAjJAnakA bheda mAnA hai, unake yahA~ pratyakSa aura anumAna ye do hI pramANa mAne gaye haiM, ukta donoM pramANa usa sarva dezakAlopasaMhAravAlI vyApsiko grahaNa karane meM asamartha haiM isako bhaviSya meM siddha kreNge| " jo bauddha loga sAdhya aura sAdhana ke saMbandha ( vastutaH saMbandha nahIM hai) kI kalpanA karanevAle prabhAgarUpa sarvikalpaka vyAptijJAnase una hI hetu aura sAdhyake avinAbhAva saMbandhakA vikalpajJAna hojAnA kahate haiM, una bauddhoMko apane mAne gaye pratyakSa aura anumAna jJAnako bhI pramANa kI samarthanapUrvaka siddhi karanA vyartha paDegA / kyoMki amabhAgarUpa tarkajJAnase jaise avinAbhAvakA jJAna ho jAtA hai usI pratyakSa aura anumAnase jAnane yogya padArthoMkA apramANarUpa pratyakSa aura anumAnase bhI jJAna ho jAnekA prasaMga A jAyegA, vyartha hI pramANatvakA bojha vaya lAvA jAve ? | I tato na prayojanavAkyaM syAdvAdavidviSAM kiMcitpramANaM mamANAdivyavasthAnAsaMbhavAcca na teSAM tatpramANamiti zAstrapraNayanamevAsaMbhavi vibhAvyatAM kiM punaH prayojanavAkyopanyasanam / , +1 usa kAraNa abataka siddha huA ki syAdvAda siddhAntase dveSa karanevAle mImAMsaka, vaizeSika, naiyAyika, aura bauddhoM ke zAstroMkI AdimeM likhe hue prayojana batAnevAle yato 'bhyudayanizreyasasiddhiH sa dharmaH " jisase svarga aura mokSakI prApti hotI hai, vaha dharma hai ityAdi vAkya kisI bhI prakAra se pratyakSa, anumAna aura AgamapramANarUpa nahIM haiM. /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH anyamatAvalambiyoMke mAne hue pramANa, prameya, Adi padArtha hI jaba yuktiyoM se vyavasthita nahIM ho sakate haiM saba pramANa AdikI vyaparathAkA asambhava ho jAnese unake yahA~ prayojana vAkya bhI kisI prabhANasvarUpa kaise siddha ho sakatA hai ? aura aisI avyavasthA prayojanavAkya likhanA to bhalA dUra rahA kintu aise logoMkA to zAstra banAnA hI asaMbhava hai yaha vicAra lenA cAhiye, phira prayojanavAkyake kathanakI to bAta hI dUra hai| zraddhAkutUhalotpAdanArtha tadityeke tadapyanenaiva nirastaM tasya pramANatvApramANatvapakSayostadutpAdakatvAyogAt / ziSyoMko graMtha sunane meM zraddhA ( vizvAsa ) paidA ho aura kautuka utpanna ho isa prakAra bhotAoMke cittako AkarSita karaneke liye granthakI AdimeM prayojanavAkya likha diyA jAtA hai, aisA kisI eka sampradAyako mAnanevAle paNDita kahate haiM, AcArya mahArAja Adeza karate haiM ki unakA kathana bhI isa pUrvokta vicArase hI khaNDita ho jAtA hai kyoMki prayojanavAzyaka pramANatva aura apramANatva ina donomase kisI bhI pakSako grahaNa karanepara prayojanavAkyako una una zraddhA aura kutUhalakA utpAdakapanA nahIM bana sakatA hai arthAt pramANa mAnane meM anavasthA, prAmANyakA nizcaya na honA, vyApti na bananA, Adi doSa AveMge aura apramANa mAnanese to pramANapanekA vicAra hI saMsArase naSTa huA jAtA hai / arthasaMzayotpAdanArtha tadityapyasAra kvacidarthasaMzayAtpravRttI pramANavyavasthApanAnarthakyAta, pramANapUrvako'rthasaMzayaH pravartaka iti pramANavyavasthApanasya sAphalye kathamapramANakAsprayojanavAkyAdupajAto'rthasaMzayaH pravRtyaMgaM / viruddhaM ca saMzayaphalasya pramANatvaM viparyAsaphalavat khArthavyavasAyaphalasyaiva jJAnasya prmaanntvprsiddhH| .phoI saMzayAlu kaha rahA hai ki graMthakI AdimeM prayojanakA likhanA anyake vAcya artha meM saMzaya paidA karane ke liye hai kyoki artha meM saMzaya honepara hI janatA bhaviSyameM usa graMthako sunegI / isa zaMkAkArakA yaha hRdya pratIta hotA hai ki " ekAMtanizcayAvara saMzayaH " aniSTa bAsake nirNayakI apekSA usakA saMzaya banA rahanA kahIM acchA hai, isa nItike anusAra graMthake sunanemeM jinako kucha bhI phala nahIM dIkhatA, unako athakI AdimeM prayojana batAnese phalaprAptikA kamase kama saMzaya to avazya ho jAvegA, jisase ki ve phalakI saMbhAvanAse so graMtha sunane meM pravRtti kareMge / arthazabdakA artha prayojana bhI hotA hai / granthakAra kahate haiM ki aisA kahanemeM bhI kucha sAra nahIM hai kyoMki, arbhake saMzayase hI kahIM pravRtti hone lage to pramANatattvakI vyavasthA mAnanA vyartha paDegA / yadi tuma aisA kahoge ki pratyeka saMzayako hama pravarcaka nahIM mAneMge kintu pramAlajJAnase utpanna huA
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH arthaka vizeSa vizeSAMzoko jAnanevAlA saMzayajJAna prantha sunane meM pravRtti karAtA hai, aisA mAnanepara pramANatattvakI vyavasthApanA karanA bhI saphala hai / paNDitoMke sAtha vAda, saMvAda karanese viziSTa tattvoMkA jJAna hotA hai yaha siddhAMta bhI vizeSAMzameM saMzaya karanevAle ke hI liye lAgU hai, kevalajJAnIke liye nahIM / aba AcArya bolate haiM ki isa prakAra tumhAre kahane para prAbhAvika prayojanavAraya zo ale hI pravRttikA kAraNa ho jAya kiMtu apramANarUpa prayojanavAkyase utpanna huA arthakA saMzaya to zrotAoMko prantha sunane pravRttikA kAraNa kaise bhI nahIM ho sakatA hai / eka mAta yaha bhI hai ki rassIma sarpakA jJAna karanArUpa viparyayajJAnakA phala jaise pramANarUpa nahIM hai usI prakAra saMzayake phalako bhI pramANasvarUpa mAnanA viruddha hai / apanA aura apane viSayakA nizcayarUpa phalako karanevAle jJAnako hI pramANatA prasiddha ho rahI hai, tathA ca arthameM saMzaya upajAnevAlA ApakA prayojana yAzya kaise mI zrotAoMkI pravRttikA kAraNa nahIM ho sakatA hai / phalasaMbhAvanA-rUpa saMzayase bAlajana bhale hI pravRtti kara le| kiMtu vicArazIla vidvAn nizcayAtmaka pramANase hI pravRtti karate haiN| ye svAhuniSprayojanaM tamAraMbhaSIyaM yathA kAkadantaparIkSAzAstra, niSprayojanaM cedaM zAkhamiti byApakAnupalabdhyA pratyavatiSThamAnAnprati vyApakAnupalabdherasiddhRtodbhAvanArtha prayojanavAkpamiti / yahAM jo koI aisA kahate haiM ki vyApyase vyApakakA jJAna hotA hai aura byApakake abhAvase to vyApsakA abhAva pratIta ho jAtA hai, yahA~ kAryakA Aramma karanA ( dhUmake samAna ) nyApya hai aura prayojanavAnpanA (agnike samAna) vyApaka hai, tathA prayojanarahitapanA (vahike abhAvasamAna) byApya hai aura kAryake ArambhakA na honA (dhUmAmAvake sabhAna ) vyApaka hai, aisA vyApyavyApakabhAva siddha ho jAne para koI asatya uttararUpa jAtinAmakA doSa uThAte haiM ki jo jo prayojanarahita hai, vaha vaha zAstra sadvaktAoMko Arambha karane yogya bhI nahIM hai, jaise ki kAkake dAtoMkI parIkSA karane vAle zAstrako koI nahIM banAtA hai, isake samAna prayojanasahitapanA-rUpa vyApakake jJAna na honese aMthake Arambha-rUpa apazastanyApakakA bhI abhAva honA cAhiye, isa prakAra jAtidoSa uThAnevAloMke prati prayojanake nahIM hone kI asiddhiko pragaTa karaneke liye prayojanavAkya kaha diyA gayA hai / bhAvArtha--sadvaktAoMke AraMbha karane yogya yaha graMtha prayojanasahita hai| AcArya kahate haiM ki samAdhAna karanevAle ye loga bhI cAroM orase acchI taraha dekhanevAle parIkSaka nahIM haiN| se'pi na parIkSakAH svayabhapramANakena tadasiddhRtodbhAvanA'saMbhavAt tatpramANatvasya / pairnyvsthaapyitumshktH|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthacintAmaNiH kAraNa ki jaba taka Adike prayojana vAkyako pramANapanA siddha nahIM to phira svayaM apramANarUpa prayojanavAkyase jAtivAdIke uThAye hue doSakI asiddhi kaise ho sakatI hai ? kevala prayojanakA uccAraNa kara denase Apa loga usakI pramANatAkA nirNaya kaise bhI nahIM kara sakate haiM, pramANoMse siddha kiye hue vAsya hI dUsaroM ke doSa haTAnemeM samartha hote haiM, aura abhItaka prayojanabAyakI pramANasA dUsaroM ke dvArA hI vyavapita kI jA sakI hai| sakalazAstrArthoddezakaraNArthamAdivAkyamityapi phalguNAyaM tadudezasyApramANAtpratipazumazaktastallakSaNaparIkSAvat / / " Ageke sampUrNa zAstrake pratipAdya-viSayakA saMkSepase nAmamAtra kathana karaneke liye pahilA vAkya likhA jAtA hai, " yaha bhI AdivAkyakA phala batAnA bahubhAgameM vyartha hai, kyoki aprAmANikavAkyase saMkSipta arthake kathanakA bhI nirNaya nahIM ho sakatA hai, jaise ki pramANarahita-vAkyase kisI yastukA lakSaNa aura parIkSA nahIM kI jAtI hai usI prakAra mana cAhA bolA huA vAkya uddeza karanevAlA bhI nahIM hotA hai| bAta yaha hai ki uddezya, lakSaNanirdeza, aura parIkSA to mAmANika vAkyase hI kiye jAte haiM / yahI sarva dArzanikoMko iSTa hai|| tato noddezo lakSapA parIkSA ceti trividhA vyAkhyA vyavatiSThate / usa phAraNase uddeza, lakSaNa aura parIkSAko pramANatAke nirNaya kiye vinA graMthakA nAma mAtra kathana karanA, milI huyI vastuoM meMse pRthak karanekA kAraNarUpa lakSaNa bolanA aura aneka yuktiyoMkI sambhAvanA prabalatA aura durbalatAke vicArarUpa parIkSA ina tInoM prakArase vyAkhyAna karanA vyavasthita nahIM ho sakatA hai| samAsato'rthapratipattyarthamAdivAkyaM vyAsatastaduttarazAstramityapyanenaiva pratikSiptamapramANAdvayAsata iva samAsavo'pyarthapratipatterayogAt / / koI vAdI Adike vAkyakA prayojana yaha batalAte haiM ki graMthakA saMkSepase jJAna karane ke liye AdikA vAkya hai aura vistAra rUpase artha kI pratipatti karAneke liye bhaviSyakA pUrA graMbha hai, graMthakAra kaha rahe haiM ki yaha inakA vicAra bhI pUrvoktakathanase khaNDita ho jAtA hai, kyoMki jaba taka pUre prathama pramANatA siddha nahIM hai, taba taka vistArarUpase arthakA jJAna jaise nahIM ho sakatA hai usI prakAra graMthake aprAmANika pahile vAkyadvArA saMkSepase bhI padArthakA nirNaya nahIM ho sakatA hai, ataH Apa logoMko prayojana kahanevAle bAkyakI pramANatAkA nirvAya karanA Avazyaka hai| syAdvAdinAntu sarvamanavacaM tasyAgamAnumAnarUpatvasamarthanAdityalaM prasaMgena / syAdvAdarUpaM siddhAMtako mAnanevAle jainoMke mata meM to sarva pUrvokta kathana nirdoSa siddha hai, kyoMki Anike prayojana vAkyako AgamapramANasvarUpapane aura anumAnapramANarUpapanekA acchI taraha
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH samarthana kara diyA gayA hai, isa prakAra AdivAkyake kathanapara bahuta vicAra karanepara bhI vahI hamArI kahI huyI pUrvokta saphalatA siddha huyI / aba adhika isa prakaraNako baDhAnese kucha tattva nahIM sadhatA hai| aba yahAM dUsarI aura tIsarI bAttikoMke avataraNa karane kA utthAna kiyA jAtA hai| nanu ca tatvArthazAstrasyAdisUtraM tAvadanupapanna pravaktRvizeSasyAbhAve'pi pratipAdyavizeSasya ca kasyacitpratipitsAyAmasatyAmeva pravRttatvAdityanupapatticodanAyAmutsaramAha / ___ yahAM zaMkA hai ki uparyukta prayojanavAkyakA anumAna aura AgamarUpapanA tabhI mAnA jA sakatA hai, jaba ki tatvArthasUtra granthakI siddhi ho jaay| hama to kahate haiM ki tattvArthasUtrakA pahilA " samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH " sUtra hI siddha nahIM hai kyoMki sacca vaktAke na hote bhI aura kisI vizeSa samajhanevAlekI jAnanekI icchA na honepara hI isa sUtrako bolanekI pravRti ho gayI hai ! koI acche vaktAke dvArA zraddhApUrva sunanevAle ziSyoMkI pragADha icchA honepara hI jo vAkya bolA jAtA hai, vaha pramANasiddha mAnA jAtA hai / jaba ki pahile sUtrakI hI asiddhi hai to phira pUrNa tattvArthasUtra yA usakI TIkA zlokArtika aura usake AdivAkyako prAmANika batAnA vinA bhittike citralekhanasamAna anucita hai / isa prakAra AdisUtrake viSayameM hI zaMkAkAradvAra asiddhikI preraNA honepara zrIvidyAnaMda svAmI uttara kahate haiN| prayuddhAzeSatattvArthe sAkSAtprakSINakalmaSe siddhe munIndrasaMstutye mokSamArgasya netari // 2 // satyAM tatpratipitsAyAmupayogAtmakAsmanaH zreyasA yokSyamANasma pravRsaM sUtramAdimam // 3 // kalyANamArgake abhilASI aneka ziSyoMkI mokSamArga jAnanekI icchA honepara hI " mokSamArgastha netAraM bhattAraM karmabhUbhRtAm / jJAtAraM vizvatattvAnAM baMda tadguNalabdhaye " isa acchI taraha siddha kiye gaye maMgalAcaraNa kI bhittipara hI umAsvAmI mahArAjane pahilA sUtra likhA hai| kevalajJAnadvArA pratyakSarUpase acchI taraha jAna liye haiM sampUrNa padArtha jinhoMne, aura naSTa kara diye haiM jJAnAvaraNAdi ghAtikarma jinhoMne, tathA mokSamArgako prApta karane aura karAnevAle muni zreSThoMke dvArA bhale prakAra stuti karane yogya nIjinendradevake siddha honepara hI tathA jJAnadarzanoMpayoga-svarUpa aura mokSase bhaviSyameM yukta honevAle ziSyakI mokSamArgako jAnanekI tIna abhilASA honepara yaha pahilA sUtra " samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH // umAsvAmI AcAryane pracalita kiyA hai|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH tenopapannameveti tAtparya, siddhe praNetari mokSamArgasya prakAzakaM vacanaM pravRtaM tatkAyasvAdanyathA praNetRvyApArAnepakSatvaprasaMgAt / usa zaraNa yaha sAsarya niyasa huA ki mokSamArgakA praNayana karanevAle zrIsarva jinendradevake siddha honepara hI mokSamArgakA prakAza karanevAlA vacana pravartA hai| kyoMki mokSamArgakA pratipAdaka vacana usa mozamArgake banAnevAlekA kArya hai / sarvazake dvArA kahA huA vacana sarvajJakA banAyA huA kArya hai aura paripATIke anusAra umAsvAmI AcAkA yaha " samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH" sUtra kArya hai, anyathA yAnI padi vacanakA kAraNa yaktAko na mAnoge to zabdanirmAtAke-bolanevAle puruSake kaNTha, tAla Adi avayavoMke halana, calana-rUpa vyApArakI zabdakI utpattime apekSA na hogI yaha prasaGga AvegA kiMtu hotI hai| ___ tadvayaMgyatvAtasadapekSam / yahAM zabdako nitya mAnanevAle mImAMsakoMkA kahanA hai ki kaNTha, tAla Adise zAda utpanna nahIM kiyA jAtA kiMtu pahilese hI vidyamAna 'zabda kaNTha, tAla, mRdaMga Adi vyakta karanevAle vyaJjakoMse vyakta (prakaTa) kiyA jAtA hai, ataH vaha vacana unakI apekSA rakhatA hai| zati cenna kUTasthasya sarvathAbhivyaMgyatvavirodhAttadabhivyaktavyavasthiteH / AcArya kahate haiM ki mImAMsakoMkA ukta kathana ThIka nahIM hai kAraNa ki, kAThameM hada acala gaDI huyI lohe kI nihAIke samAna yadi zabdako apariNAmI kUTastha mAnA jAve to ekAMtapanese zabdake AvirbhAvapanekA virodha AvegA, arthAt nityapakSama mI pUrvakI tirobhAva avasthAse hI zabdakI abhivyakti mAnI jAvegI to kathaJcit nitya anityapanA AyA, sarvathA hI mityakA abhivyaMgyapanA kaise bhI nahIM bana sakatA hai / ataH mImAMsakoMke matoM usa zabdake pragaTa honekI vyavasthA nahIM ho sakatI hai / yadyapi jainasiddhAMtameM luhArakI nihAIko bhI pratikSaNa pariNAmI maan| hai, nihAImeM bhI atizayoMkA AnA jAnA vikAra honA sarvadA cAlU hai, kiMtu dUsaroMke matase kUTasthapanemeM luhArakI nihAIkA dRSTAnta diyA gayA hai / sA hi yadi vacanasya saMskArAdhAnaM tadA tato minno'nyo vA saMskAraH praNetRvyApAreNAdhIyate ? yadyabhinnastadA vacanameva tenAdhIyata iti kathaM kUTasthaM nAma ? bhinnatpUrvavabattasya sarvadApyazravaNaprasaMgaH, prApazcAdvA zravaNAnuSaMgaH, svasvabhAvAparityAgAt / saMskArAdhAnakAle prAcyAzrAvaNatvasvabhAvasva parityAge zrAvaNasvabhAvopAdAne ca zabdastha paripAmitvasiddhiH, pUrvAparasvabhAvaparihArAvAristhitilakSaNatvAt pariNAmitvasya / tathA ca vacanasya kimabhivyaktipakSakakSIkaraNenotpattipathasyaiva sughaTatvAt /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH zabdakI utpatti na mAnakara abhivyakti mAnanevAle mImAMsakoMke matameM amivyaktikA kyA artha hai ? batalAo, yadi bolanekI pahilI avasthAka nahIM saMskAra kiye gaye zabdoMmeM kaNTha, tAla, Adike vyApAradvArA vartamAna meM kucha saMskAra dhAraNa karA dene kI abhivyakti mAnoge to batAo, batAnevAle vaktAka vyApAroMse usa samaya zabdoMmeM rakha diyA gayA saMskAra ( atizaya ) kyA zabdase abhinna hai athavA bhinna hai ! yadi abhinnarUpa pahilA pakSa mAnoge to vaktAke tAlu Adike vyApArane zabdase abhinna saMskArako kiyA to zabdako hI banAyA kahanA cAhiye, kyoMki Apake mata zabda aura saMskAra donoM eka hI haiM / aisI avasthAmeM bhalA zabdakA kUTastharUpase nityapanA kaise bana sakatA hai ? yadi zabdase saMskAra bhinna hai aisA dUsarA pakSa grahaNa karoge to hamAre diye hue ukta doSakA to nivAraNa ho jAyegA kintu anya doSa Age / dekhiye vaktAke vyApArase kiyA gayA saMskAra yadi zabdase bhinna par3A rahatA hai to saba kAloma zabdakA zravaNa nahIM honA cAhiye kyoMki uccAraNake pUrvameM jaise zabdakA zraSaNa nahI hotA thA usI prakAra pIche bhinnarUpa saMskArake utpanna honepara bhI zabdakA sunanA na ho sakanekA prasaMga AvegA / kyA bhinna sthAna para par3A huA ghaTakA saMmArjanarUpa saMskAra aura sarvathA bhinna paTakA prakSAlanarUpa saMskAra kAryakArI ho sakatA hai ! nhiiN| yadi bhinna par3e hue saMskArase bhI vartamAna kAlI zabdakA sunanA mAnoge to bhUta aura bhaviSyakAloM bhI zabdake sunanekA prasaMga AvegA; kyoMki vartamAnakA zabda. jaise saMskArase bhinna hokara sunAI de rahA hai usI prakAra nityarUpase vidyamAna vahI zabda usI saMskArase bhUta, bhaviSyameM bhI sunAyI paDanA cAhiye, kAraNa ki saMskArase bhinna par3A huA svataMtra zabda apanI prakRti [Adata ko kabhI choDa nahIM sakatA hai| yadi Apa aisA kahoge ki vaktAphe dvArA banAye gaye saMskAroMko dhAraNa karate samaya zabda apanI pUrvakAlakI nahIM sunAI paDane kI Teva ( Adata ) ko choDakara vartamAna kAlameM sune jAnekI prakRtiko grahaNa karatA hai to aisA mAnanepara zabdako pariNAmIpanA siddha hotA hai kyoMki pUrvake svabhAvoMko choDanA, uttara svabhAvoMko prApta karanA, aura dravyasvabhAvase sthita rahanA hI pariNAmIpanakA rakSANa hai aura taisA honepara phira Apako zabdakI abhivyaktipakSakai svIkAra karanese kyA lAbha huA Apake ukta kathanase to zabdakI utpattipakSakA hI acchI rItise ghaTana ho jAtA hai / zabdAdbhinno'bhinnazca saMskAraH praNetRvyApAreNAdhIyata iti cenna sarvathA medAbhedathorekatvavirodhAt / yadi zabdako banAnevAleke vyApAradvArA jo zabdameM saMskAra kiyA jAtA hai, vaha zabdase bhinna hai aura abhinna bhI hai, aisA kahoge so bhI ThIka nahIM hai, kyoMki sarvathA bheda aura abheda
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArbhacintAmaNiH mAnane saMskAra aura zabdake ekapanekA virodha huA jAtA hai| sarvathA bheda mAnanepara abheda nahIM mAna sakate ho aura sarvathA abheda mAnanepara bheda mAnanA viruddha hai / bheda aura aura abheda donoM dharma eka nahIM hosakte haiN| tulyavala virodha hai / yadi punaH kathaJcidabhinno bhinnazca zabdAtsaMskArasasya venAdhIyata iti mataM tadA syAtpauruSeyaM tatvArthazAsanamityAyAtamahenmatam / virodha aura vipratiSedha doSako dUra karaneke liye yadi Apa mImAMsaka loka zabdase kathaJcita bhinna aura kisI apekSAse abhinna saMskAra kA banAnevAleke vyApArase zabdame sthApana karanA mAnoge, taba to tatvArthokI zikSA karanevAle tattvArthasUtramanthake varNa, pada, vAkyoM, kA bhI kathaJcit puruSase banAyA jAnA abhedapakSameM Apake dvArA hI siddha hogayA yoM jainasiddhAMta AgayA / yadyapi pravAha rUpase jJAnarUpa grantha sarvadAse calA AyA hai kiMtu isa jJAnake anusAra zabdayojanA karake graMtha banA denA graMthakArakA svAyatta kArya hai isa hI kAraNa vaktAke zabdoMko jainasiddhAMtameM pauruSeya mAnA gayA hai, yaha zrIjinendradevakA kahA huA mantavya Apako bhI mAnanA pdd'aa| anu ra nAkAro'bhivyaktistadAvAralavAyvapanayanam ghaTAdyAdhArakatamo'panayanavacirobhAvazca tadAvArakotpacirna cAnyotpapivinAzau zabda sya tirobhAvAvirbhAvau kauTasthyavirodhinI yena paramataprasiddhiriti cet yahAM phira mImAMsakakI orase yaha apane Upara Aye hue doSoMke nivAraNa karate hue AIsake kahe hue matake mAnanemeM zaMkA hai ki hama vargoM ke saMskArako hI zabdakI abhivyakti mAnate haiM, vaktAke vyApArake pUrva usa zabdakI sunAyI paDane pratibaMdha karanevAlA kAraNa vizeSatAyu mAnA gayA hai, usa vAyukA dUra ho jAnA hI zabdakA saMskAra hai, jaise ki gharameM rakhe hue ghaTakA AvaraNa karanevAle andhakArakA dUra ho jAnA hI ghaTakI abhivyakti hai| tathA zabdako na sunane denevAle vAyukA utpanna ho jAnA hI zabdakA tirobhAva ( vartamAna hote bhI chipa jAnA ) hai, jaba ki bhinna mAne gaye vAyukI utpatti aura vinAza hI zabdake AvirbhAva ( pragaTa honA ) aura tirobhAvarUpa haiM to vAyukI utpatti aura nAza honese vAyuphA hI pariNAmapana siddha huaa| nyArI vAyuke utpAda aura nAzase zabdakI kUTasthanityatAkA kucha bhI virodha nahIM ho sakatA hai, jisase ki Apa jainoMkAmA siddha mAnA jAye / arthAt hama zabdako pauruSeya mAnave nahIM haiM yadi aisA kahoge ? tarhi kiM kurvannAvArakaH zabdasya vAyurupeyate ? na tAvatkharUpaM khaNDayannityaikAntatravi rodhAt / tadbuddhi pratinabhiti cettatyavidhAte zabdasyopalabhyatA pratihanyate vAna vA pratihanyAne cetsA zabdAbhinnA pratihanyate na punaH zaha iti pralApamAtram / tato'sau bhinnaiveti
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattvArthacintAmaNiH sarvadAnupalabhyatAsvabhAvaH zabdaH syAt / tatsaMbaMdhAdupalabhyaH sa iti cet kastayA tastha saMbaMdha H 1 dharmadharmibhAva iti cennAtyantaM bhinnayostayostadbhAvavirodhAt / medAbhedopagamAdaviruudbhAva iti veja cAhe menananopalabhyatA tataH pratihanyate tena zabdo'pIti raja focusat | 44 isa prakAra kahane para mImAMsakoMse AcArya pU~chate haiM ki to batAo ? vAyu kyA karatA huA zabda sunanekA AvaraNa karatA mAnA gayA hai ? AvaraNa karanevAle padArtha do prakAra ke hote haiM / eka to rUpakA hI nAza karadenevAle jaise ki zukla kapaDeko nIle raMga se raMga denepara vastrakI zuklatAkA dhaMsa ho jAtA hai / yA jJAnAvaraNa karmase jJAnakA nAza ho jAtA hai| dUsare AvaraNa karanevAle ye kahe jAte hai jo padArthakA to nAza nahIM karate kintu usake jJAna honekA pratibaMdha karadete haiM / jaise caMdramA nIce bAdaloMkA A jAnA, yA bhittise vyavahita ho rahe ghaTake pratyakSa karanemeM ghaTajJAnako rokanevAlI mitti | I ? yadi Apa pahilA pakSa loge yAnI AvaraNa karanevAlA vAyu zabdake svarUpakA khaNDana karadetA hai to zabda ekAnta se nityaznekA virodha ho jaayegaa| aura yadi dUsarA pakSa loge to zabdakI nityatA ke virodhakA prasaMga to nivRtta ho jAvegA kiMtu anya doSa A jAyeMge / suniye, usa zabda ke jAnanekA pratibandha karanevAle dUsare pakSa meM vAyuke dvArA zabdake jJAnadvArA jAnane yogyapane svabhAvakA nAza hotA hai athavA nahIM batAo, dekhiye pratyeka padArthameM apane svabhAvoMke atirikta dUsare padArthoM kI ora se AnevAle bhI svabhAva rahate haiN| jaise ki anAmikA aMgulI meM bIcakI aMgulIkI apekSA choTApana aura kaniSThA aMgulIkI apekSAse maDApana hai| dUsarI do aMguliyoM se AnevAle choTApana aura bar3Apana ye donoMhI svabhAva anAmikA ke svarUpa hI haiN| isI prakAra ghaTa, paTa, zabda Adi padArthoM meM bhI jJAnake dvArA jAnanepara jAne gayepanekI yogyatArUpa - svabhAva mAnA gayA hai / aisehI ghaTako pratyakSa se jAnanepara pratyakSa yogyatA, anumAnase jAnanepara anumeyatA, Agamase jAnanepara AgamagamyatA ye tInoM svabhAva bhI ghaTakI gharU sampatti hai / aba prakRtako vicAraye ki yadi vAyuke dvArA zabdakI buddhi honekA pratighAta huA mAnA jAyegA to zabdase abhinna horahI zabda ke jAnane kI yogyatAkA bhI nAza hojAvegA / jaba zabdake usa upalabhyatArUpa svabhAvakA nAza huA to usase abhinna zabdakA bhI nAza mAnanA paDegA aisI dazA meM bhI zabdakA kisI bhI prakArase nAza na mAnanA mImAMsA kevala vAda hai / zabdase abhinna ho rahI upalabhyatAkA dhvaMsa ho jAnepara phira zabda kA nAza nahIM hotA hai aisA mAnanA yaha unmattarodana hai / yadi vAyuke dvArA upalamyatA ke naSTa ho jAne para bhI zabda akSuNNa nitya banA rahe isalie Apa zabdakI jJAnase jJeyanekI usa yogyatA ko usa zabdase bhinna hI mAnoge taba to sadA zabdakA svabhAva jJAnase nahIM jAnane yogya rUpahI hogA / jo jAnane > *
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 45 ogya svabhAvoMko dhAraNa nahIM karate haiM una padArthAkA kisIko jJAna bhI nahIM ho pAtA hai| jaise ghoDheke sIMga, kachueke roma AdikA / isI prakAra Apake matAnusAra upalabhyatA rUpa svabhAvake zabdase sarvathA bhinna par3e rahanepara zabdakA bhI kabhI jJAna nahIM honA cAhiye / ukta doSake parihArake liye upalabhyatAko bhinna mAnakara bhI zabdake sAtha usakA saMbaMdha ho jAne se vaha zabda jAnana yAnya ho jAtA hai, jaise ki uSNatAke samavAyasaMbaMdhase agni uSNa hai / yadi Apa aisA mAnoge, to kahiye ki Apane upalabhyatAke sAtha zabdakA kaunasA saMbaMdha mAnA hai ? batAo, yadi dharmadharmibhAva saMbaMdha hai arthAt zabda to dharmI hai aura aura upalabhyatA usakA dharma hai, yaha saMbaMdha mAnanA to ThIka nahIM hai, kyoMki sarvathA hI minna padArthoM meM dharmadharmibhAva nahIM hotA hai jaise ki sahAparvata aura viMdhyAcalakA / tathAca sarvathA bhadapakSema punaH upalabhyatA aura zabdake dharmadhabhibhAvasaMbaMdha hone kA virodha hai / yadi isa doSake parihArake liye Apa bheda, ameda ina donoM pakSoMko svIkAra kareMge, jisase ki isa dharmadharmibhAvapane kA virodha ho sake aisA kahane para bhI to abhedapakSameM jisa aMzase amina upalabhyatAkA usa vAyuke dvArA nAza hogA, usa svabhAvapanese to zabdakA bhI nAza ho hI jAyegA, aisI dazA meM bhalA zabda ekAMtarUpate nitya kaise mAnA jA sakatA hai ! yoM vaha zabda ekAMtarUpase nitya nahIM hai| dvitIyavikalpe satyapyAvArake zabdasyopalabdhiprasaMgastadupalabhyatAyAH pratighAtAbhAvAta, tathA ca na taddhipravighAtI kazcidAvArakaH kUTasthasya yukto yatastadapanayanamabhivyaktiH siddhayet / zabdase bhinna aura abhinna upalabhyatAkA ghAyuke dvArA nAza hotA hai, isa prathama pakSakA khaNDana ho cukA / aba Apa mImAMsaka dUsarA vikalpa upalabhyatAke nAza na homekA mAnoge to AvaraNa karanevAle vAyuke honepara bhI zabdakA jJAna sarvadA hote rahanA cAhiye, kyoMki vAyuke dvArA zabdako upalabhyatAkA ghAta to huA nahIM hai, bhaura usa kAraNa " zabdakI buddhiko naSTa karane vAlA koI vizeSa vAyu kUTasthapanese nitya ho rahe zabdakA AvAraka hai / " yaha yuktise siddha nahIM ho sakatA hai jisase ki mImAMsakoMke matameM AvAraka vAyuko dUra karanArUpa zabdakI abhivyakti siddha hotI arthAt zabdakI abhivyakti siddha nahIM ho sakatI hai| etena zabdasyopalabdhyutpasirabhivyaktiriti bruvan pratikSitaH, tasyAM tadupalamyato. satyanutpatyoH zadasyotpatyapratipaciprasaMgAt , na hi zabdasyopalabdherutpanau tadabhibhopalabhyatotpadyate, na punaHzabda iti bruvANaH svasthaH / tasyAstato bhede sadAnupalabhyasvabhAvatApardharmarmibhAvasaMbaMghAyogAt / tatsaMbaMdhAdapyupalabhyatvAsambhavAdbhedAbhedopagame kathaM
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 tattvArthacintAmaNiH cidutpattiprasiddherekAM tanityatAvirodhAt / zabdasyopalabdhyutpattAvapyupalabhyatAnutpattau syAdapratipattiriti vyarthAbhivyaktiH / isa pUrvokta kathanase zabdakI jJaptikI utpattiko zabdakI abhivyakti kahanevAle kA maMtavya mI NDita huA saga baahiye| kyoMki canyake upalabdhike utpanna hojAne para yadi zabda ke upalabhyatAsvabhAvakA utpAda mAnoge to usase amina zabdakA bhI utpAda mAnanA par3egA / yadi zabda upalabhyatAkI utpatti na mAnoge to pUrvake samAna zabdakA kabhI jJAna hI nahIM honA cAhiye yaha prasaGga AyegA / jo zabdakI upalabdhike utpanna honepara usa zabdase abhinna horahI upalabhyatAko paidA huA mAnatA hai kiMtu phira zabdako paidA huA nahIM mAnatA hai aisA kahane vAlA manuSya Ape ( hoza ) maiM nahIM hai| jo svastha hai vaha aisI yuktirahita bAteM nahIM kahatA hai / yadi Apa vaiyAkaraNa loga usa upalabhyatAko usa zabdase bhinna mAnoge to apane gAMThake svabhAvase zabda ke sarvadA anupalambha hI bane rahane kI Apatti AvegI, tathAca zabda kA jJAna bhI na hogA | bhinna par3I huyI upalabhyatAkA zabdake sAtha dharmadharmibhAva saMbaMdha ho jAne kA bhI yoga nahIM hai, jisase ki usa upalabhyatA ke saMbaMdhase bhI zabda ke upalabhyapane kI kisI bhI prakAra sambhAvanA nahIM ho sakatI hai / bheda aura abheda donoM pakSa mAnane para bhI upalabhyatAkI utpatti hone para kisI na kisI prakAra zabdakI utpatti honA anivArya siddha hai, isase ApakA ekAMtarUpase zabdako nitya mAnanA viruddha huA / zabdakI upalabdhikI utpatti hone para bhI zabda meM upalabhyapanArUpa svabhAvako paidA huA na mAnoge to trikAlamai bhI zabdakA jJAna na ho skegaa| isa prakAra upalaPost utpattirUpa abhivyakti mAnanA bhI nitAMta vyartha hai / zramasaMskAro'bhivyaktirityanye / teSAmapi zrotrasthAvArakApanayanaM saMskAraH zabdagrahaNayogyatotpatirvA tadA tadbhAve tasyopalabhyatotpatyanutpatyoH sa eva doSaH / zabda nitya aura sarvatra vyApaka hai, jisa jIvakI karNendriyameM saMskAra ho gayA hai, umra vyakti ko sunAyI paDatA hai / isI kAraNa pratyeka vyaktiko sarva deza sarvedA sunAyI nahIM par3atA hai / ataH sunanevAle ke kAnoMkA saMskAra ho jAnA zabdakI abhivyakti hai / isa prakAra dUsare saMpradAya ke mImAMsaka mAnate haiM / granthakAra kahate haiM ki unake yahAM bhI karNako sunAyI denemeM AvaraNa karane vAle AdhArakoMkA dUra karanA hI kaNakA saMskAra hai ? yA zabdake grahaNa karanekI yogyatAkA paidA ho jAnA zrotrakA saMskAra hai ? batAo, ina hama donoM bhI pakSoMmeM jaba karNendriyakA saMskAra ho jAtA ha, usa samaya zabda meM usa upalabhyatAkI utpatti mAnanI paDegI yadi upalabhyatAkI utpatti na mAnoge to vahI pUrva meM diyA huA zabdakA kamI sunAyI na paDanArUpa doSa yA jAvegA / aura jaba
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH / Apake yahA~ karNendriya AkAzarUpa mAnI gayI hai to AkAzako AvaraNa karane vAlA bhI koI nahIM ho sakatA hai, ataH zrotrake saMskArako zabdakI abhivyakti mAnanA bhI ApakA polI nIMva para khaMDA honA hai| tadubhayasaMskAro'bhivyaktirityayaM pakSo'nenaiva pratikSeptavyaH / jina prabhAkaroMne varNa aura karNa donoM ke saMskArako zabdakI abhivyakti mAnA hai, yaha bhI unakA pakSa pUrvokta prakaraNase hI nirAkRta huA samajha lenA cAhiye, kyoMki jo pratyeka pAhile jotra mAtA hai, vaha 'enATakAse jhona poreganane para bhI avazya AvamA / pravAhanityatopagamAdabhidhAnasyAbhivyaktau nokto doSa iti cenna, puruSavyApArA spAk tatpravAhasadbhAve pramANAbhAvAt / ___ mImAMsaka jana | Apa kUTasthanityapanese zabdako nitya na mAnakara bIjAGkurake samAna dhArApravAharUpase zabda nitya hai, aise zabdakI abhivyakti svIkAra karane koI bhI doSa nahIM AtA hai, yadi aisA kahoge, so bhI ThIka nahIM hai / kyoMki bolanevAle puruSake kaNTha, tAlu Adike vyApAra se pahile bhI prayAharUpase zabda vidhamAna hai, isameM koI bhI pramANa nahIM hai, bIja aura aMkurake pUrva meM dUsare samAna jAtivAle vIja, aMkura vidyamAna the |unse bhI pUrvakAlameM anya bIja, aMkura the / kiMtu zabda to kaNTha, tAla, mRdaMga Dholake dvArA sarvathA nayA gaDhA jAtA hai vaha prakAharUpase pahale thA hI nhiiN| pratyabhijJAnaM pramANamiti cet / darzana aura smaraNako kAraNa mAnakara utpanna hue pahilI aura vartamAna paryAyako joDarUpase viSaya karanevAle jJAnako pratyabhijJAna kahate haiM / jaise ki yaha vahI devadatta hai / yaha gavya (rojha) gauke sadRza hai| isI prakAra yahAM bhI yaha vahI gakAra hai / aisI pramANAtmaka pratyabhijJA hotI hai ataH uccAraNake pahile bhI zabda vidyamAna thA / yadi Apa ( mImAMsaka ) aisA kahoge ? to AcArya kahate haiM ki dekho tatsAdRzyanivandhanamekatvAnivandhanaM yA ? 1 pratyabhijJAnake kaI bheda haiM / unameM Apa sadRzapaneko kAraNa mAnakara utpanna hue sAdRzyako jAnanevAle usa pratyabhijJAnase zabdakI nityatA siddha karate haiM ! yA ekapanako kAraNa mAnakara paidA hue " yaha vahI hai " aise ekatAko jAnanevAle pratyabhijJAnase zabdakI pravAhanityatA siddha karate haiM ? batAo na tAvadAdyaH pakSaH sAdRzyanibandhanAtpratyabhijJAnAdekazabdaprapAhAsiddheH /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH una donoM pakSoMmeM ApakA mAnA huA pahilA pakSa ThIka nahIM hai / kyoM ki sarazatAkA avalamba karanevAle pratyabhijJAnase yaha vahI zabda hai, aisI ekatAko puSTa karanevAlI pravAhanityatA kI siddhi nahIM ho sakatI haiM / sadRzapanA to bhinna padArthoM meM pAyA jAtA hai / 48 dvitIya tu kutastadekatva nibandhanatvasiddhiH / yadi Apa ekalapratyabhijJAnase zandakI nityatAko mAnate hue dUsarA pakSa svIkAra karoge to zabdake pUrvApara ekapaneko kAraNa mAnakara utpanna hue yaha vahI zabda hai aise pratyabhijJAnako pramANapaneke kAraNa ekapanekI siddhi kaise hogI ? arthAt-yaha pratyabhijJAna pahile pichale zabdake ekapaneko hI kAraNa mAnakara pramANasvarUpa upajA hai yaha kaise nirNaya kiyA jAya ? samajhAo sa evAyaM zabda ityekazabdaparAmarzipratyayasya bAdhakAbhAvAtcanibandhanatvasiddhistata eva nIlajJAnasya nIlanibandhanatvasidviSaditi cet / mImAMsaka kahate haiM ki yaha vahI zabda hai aise pahile aura pIcheke uccArita zabdoMmeM ekapane kA vicAra karanevAle jJAnakA koI bAdhaka nahIM hai / usa kAraNa pratyabhijJAnako pramANatAkA prayojaka ekatvarUpa kAraNase hI utpanna honepanekI siddhi ho jAvegI jaise ki pUrva meM nIle raMgakI cIja hai aisA jJAna hotA hai| yahAM bhI bAdhArahita pratyabhijJAnase nIla ke jJAnameM usI pUrvakI nIla vastuko kAraNapanA siddha kiyA gayA hai / andhakAra kahate haiM ki yadi aisA kahoge ? syAdevaM yadi tadekatvaparAmarzinaH pratyayasya bAdhakaM na syAt sa evAyaM devadatta ityAdyekatvaparAmarzipratyavat asti ca bAdhakaM nAnAgozabdo bAdhakAbhAve sati yugapadbhinnadezatayopalabhyamAnatvAdbrahmavRkSAdivat iti / yoM isa prakAra taba kaha sakate hai / ki pahile dekhe hue devadattako punaH dekhane para yaha vahI 'devadatta aisA ekatvako viSaya karanevAlA pratyabhijJAna jisa prakAra bAdhArahita hai, yadi usIprakAra pUrvApara avasthA meM zabda ekapanekA nizcaya karanevAle pratyabhijJAnameM koI bAdhaka upasthita na hotA to avazya hI usa pratyabhijJAnase zabdakI nityatA siddha ho jAtI, kiMtu zabdameM nityatAke jJAnakA bAdhaka to yaha anumAna vidyamAna hai ki "nAnA vyaktiyoMke dvArA aneka dezoM meM bole hue gozabda aneka haiM ( pratijJA ) kyoMki anekapanekA bAdhaka pramANa na hote sante eka hI samaya meM bhinna bhinna dezoM meM sthita ho rahe sunAyI paDa rahe haiM / ( hetu ) jo bAdhAse rahita hokara eka kAlameM aneka dezoM meM rahate hue dIkhate haiM, ve padArtha aneka haiM, jaise ki DhAka ke peDa, ghaTa, paTAdi aneka vastue~ nAnA hai (anyadRSTAnta ) |
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH -...na tAvadidamekena puruSeNa kramazo'nekadezatayopalabhyamAnenAnaikAntikaM, yugapadgrahaNAt, nApyekanAdityana, nAnApuruSaiH sakRdbhinadezatayopalabhyamAnana, pratyakSAnumAnAbhyAmekapuruSeNa vA, nAnAjalapAtrasaMkrAntAdityavimbena pratyakSato dRzyamAneneti vaktuM yuktam, bAdhakAmAve satIti vizeSaNAt / na kasminnAditye sarvathA bhinnadezatayopalabhyamAne bAdhakAbhAvaH, pratipuruSamAdityamAlAnupalambhasya bAdhakasya sadbhAvAt / sambhavataH eka devavattako mAMdarameM dekhA, ghaNTebhara pazcAt bAjArameM dekhA, punaH eka ghaNTe pIche gharameM dekhA, to kramase bhinnadezoMmeM dIkha jAnese vaha eka hI devadattapuruSa kyA aneka mAnA jAvegA! isa prakAra hetuke rahanepara sAdhyakA na rahanArUpa vyabhicAra to hama syAhAdiyAMka isa hetuma nahIM hai, kyoMki hamAre hetuke zarIra meM "yugapada vizeSaNakA grahaNa hai| eka samaya hI jo nAnAdezoMmeM dIkhegA, vahI anekarUpa hogaa| devadaca to bhinna bhinna kAloMmeM nAnAdezImeM dekhA gayA thA,ataH hetu vyabhicArI nahIM hai / tathA aura bhI hetuke vizeSaNoMkI kIrti karaneke liye punaH tIna vyabhicAra uThAye jAte haiM, pahilA to nAnAdezomeM sthita aneka puruSoM ke dvArA bhinna bhinna dezoM meM sthitasvarUpa dekhe gaye eka sUryase vyabhicAra hai| arthAt bambaI meM baiThA huA manuSya sUrya ko apane mahalake ThIka Upara dekhatA hai aura kalakate baiThA huA apanI koThI para samajhatA hai / tathA usI samaya sahAranapurameM apane apane gharoMke Upara sUrya dIkhatA hai, kyA isa prakAra bhinna bhinna dezAma ekasamayamai dIkha jAnese sUryavimAna aneka ho aabege| dUsarA sambhAvyamAna vyabhicAra yaha hai ki jinadattane eka puruSako pratyakSase ThIka sthAnapara dekhA aura candradattane anumAnadvArA eka gaja haTe hue sthAnapara usa puruSako dekhA, etAvatA kyA vaha puruSa nAnA hojAvegA ! tIsarA vyabhicAra isa prakAra hai ki jalake bhare hue thoDI thoDI dUra para rakhe hue aneka bartana haiM, una pAtroM meM sUryake aneka pratibimba par3a rahe haiM, kyA aisI dazAmeM pratyakSarUpase aneka dezAmeM dekhe hue sUrya ke pratibimba aneka ho jAyeMge ! / athavA ina paMktiyoM kA dUsarA artha tIna doSa na dekara eka sUryameM hI vyabhicAra denA hai / mImAMsaka loga sUrya ke pratibiMboMke dekhanemeM bhI sUryako hI dekhanA mAnate haiM / kumArila bhaTTakA mata hai ki camakatI huI vastuse TakarAkara AkhoMkI kiraNe bhaneka sotarUpase phaila jAtI hai, jalase bhare hue pAtrame nIceko mukha kara dekhanese sUryakA pratibimba nahIM dIkhatA hai kiMtu jalase TakarA kara hamArI AkhoMkI kiraNa AkAzamai sthita sUryako hI dekha rahI haiM / inake yahAM pratibimbako pudgalakI vastubhUta paryAya nahIM mAnA gayA hai| AcArya kahate haiM ki isa prakArake ukta vyabhicAra hamAre hetumeM nahIM Asakate haiM, kyoMki syAdvAdiyoMne hetumeM bAghakAbhAva vizeSaNa de rahA hai / bhinna bhinna dezastha dIkhate hue sUryabhe sarvaprakArase bAdhakAmAva nahIM hai, arthAt bAdhaka hai / kyA eka sUrya ekasamayameM bhinna bhinna dezoMse vahIM dIkha sakatA hai| yaha hamArI
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 tattvArthacintAmaNiH dRSTikA doSa hai ki hama usa dezake tAratamyako dUradezase jAna nahIM sakate haiN| hara eka puruSako aneka sUryokI paMktikA na dIkhanA hI sUryokI anekatAkA bAdhaka pramANa vidyamAna hai, ataH bAdhakapramANase rahita hokara jo aneka dezoM meM nidhanAna jIkhegA, yaha aneka avazya hai, sUryakA aneka dezomeM dIkhanA bAdhita honese mithyAjJAna hai, isI prakAra ukta do sthaloMkA vyabhicAra bhI nivRtta ho jAtA hai| parvatAdinaikena vyabhicArIdamanumAnamiti cet na, tasya nAnAvayavAtmakasya sato bAdhakAmAce sati yugapaGginnadezatayoyalamyamAnatvaM vyavatiSThate, niravayavatve tathAbhAvavirodhAdekaparamANuvat / prativAdI kaha rahA hai ki eka himAlaya pahADako kisI vyaktine zimalAmeM dekhA dUsarene usI samaya maMsUrImeM dekhA to kyA ve pahADa aneka haiM ? isa prakAra zabdako nAnA siddha karanevAlA Apa jainoMke anumAnakA hetu eka mAne jA rahe parvata, nadI, deza Adise vyabhicArI ho jAvegA, AcArya kahate haiM ki, mImAMsakoMkA yaha doSa bhI denA ThIka nahIM hai, kyoMki ve parvata, nadI, Adi avayavI apane apane aneka aMzoMse tadAtmaka-yukta hokara hI eka samayameM bhinna bhinna dezoMmeM sthita cAdhArahita hote sante dIkhate haiM, yaha nirdoSa siddhAnta vyavasthita ho rahA hai / ataH apane avayavoMkI apekSAse parvatAdi aneka hI haiM, hetu aura sAdhya ina donoke rahanepara vyabhicAra nahIM ho sakatA hai| yadi pahADoM nadioMko eka paramANuke samAna avayavarahita mAnoge to jisa prakAra aneka dezAma dIkha rahe haiM utane lambe cauDe eka avayavIpanAkA virodha ho nAvegA / Apa mImAMsaka loga bauddhoMke samAna avayavIpadArthakA vaNDana nahIM karate haiM kiMtu avayatrIko mAnate haiM, ataH parvatAdikase vyabhicAra doSa nahIM AtA hai| vyomAdinA vadanaikAntikatvamanena prtyuktN,tsyaapynekprdeshtvsiddheH| khAderanekapradezatvAdekadravyavirodha iti cet , na nAnAdezasyApi ghaTAderekadravyatvapratIteH, na khekapradezatvenaivaikadravyatvaM vyAptaM yena paramANorevaikadravyatA, nApi nAnApradezatvenaiva yato ghaTAdereveti vyavatiSThate ekadravyatvapariNatasyaikadravyatA, nAnAdravyatvapariNatAnAmarthAnAM nAnAdravyatAvat / punaH mImAMsakoM kA kahanA hai ki Apa jainoMkA anekatrako siddha karanevAlA vaha hetu to AkAza aura dizA Adise jyabhicArI hai, kyoMki ve eka hokara bhI anekadezI nAnApuruSoM ke dvArA jAne jAte haiM / graMthakAra kahate haiM ki yaha mImAMsakoMkI morase uThAyA huA doSa bhI pUrvokta prakArase hI nirAkRta hojAtA hai, kyoMki AkAza Adi dravyoM ko anekapradezIpanA siddha hai / bharatakSetra sambandhI AkAzake pradezoMse videhakSetrake AkAzake pradeza bhinna haiM / Urdhvalokake pradezoMse
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH apolokake pradeza nyAre haiM, tathAca AkAzameM bhI pradezoMkI apekSAse anekapanA siddha hI hai / isa prakAra hetu aura sAdhya donoMke vidyamAna honepara vyabhicAra doSa nahIM AtA hai kintu hetu puSpa hI hotA hai| yadi mImAMsakoMkA yaha kahanA hoya ki AkAza Adike aneka pradeza mAnanese to AkAza Adike ekadravyapanekA virodha ho jAyagA, vaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki eka hAtha bhUmimeM rakhe hue ghaTapaTAvikoMko mI Apa mImAMsakoMne ekadravyapanA mAnA hai, yahI bAta prAmANika pratItioMse siddha hai / jo eka hI pradezameM rahatA hai, vaha hI eka dravya hai aisI koI vyAti siddha nahIM hai jisase ki paramANukohI ekadravyapanA siddha ho sake, aura yaha bhI vyApti nahIM hai ki jo jo aneka pradezoM meM rahate haiM, ve hI eka dravya hai jisase ki ghaTa, paTa, Adikako hI ekadravyapanA vyavasthita hotA. damAH niyama pATanameM kAla pAmANa, aura pudgala paramANuko dravyapanA siddha na hosakegA, tathA anekadezoMmeM rahanevAle grAma, nagara, melA Adiko bhI eka dravyapanekA atiprasaMga hojaavegaa| mImAMsaka loga gharoMke atyaMta nikaTa saMyogako grAma kahate haiM aura isI prakAra nagara, melA, senA, Adiko bhI saMyogarUpa guNapadArtha mAnate haiM, ataH eka dravyapaneke pUrvokta dono lakSaNa ThIka nahIM hai, eka dravyapane kA siddhAntalakSaNa yaha hai ki cAhe eka pradezameM rahanevAlA padArtha ho aura bhale hI aneka dezomeM skhipta ho, yadi usakA dravyapanerUpa akhaNDa sambandhako liye hue pariNAma hogayA hai, usako ekadravya kaha dete haiM, aneka guNa yA aneka bandha yoga padArthokI kathaJcittAdAtya saMbandhase honevAlI pariNatise usa ekadravyapanekI vyApti dekhI jAtI hai / jainasiddhAMtameM karma nokarmase baMdhako prApta saMsArI jIvako tathA sajAtIya pudgaloMse baMdhe hue anekadezI ghaTapaTAdakoMko bhI azuddha dravya mAnA hai / saMpUrNa janatAmeM bhI yaha bAta prasiddha hai ki anekadanyapanerUpa viSyambhAvapanese pariNata bhinna bhinna devadatta, jinadatta, sUrya, candramA Adiko jaise nAnAdravyapanA hai, usI prakAra khaNDita ekapradezameM rahanevAle yA akhaNDita aneka dezoMmeM rahanevAle aviSvagbhAva sambandha rUpa ekatvapariNatise yukta paramANu, kAlANu, AtmA, AkAza, ghaTa, parvata, Adi pratyeka dravyako bhI ekadravyatA prasiddha ho rahI hai / syAdetabAdhakAmAve satIti hetuvizeSaNamasiddha gaurityAdizabdasya sarvagatasya yugapabaJjakasya dezabhedAdbhinadezatayopalabhyamAnasya svato dezavicchinnatayopalambhAsambhavAditi, tadayuktam / tasya sarvagatatvAsiddheH kUdasthatvenAbhivyaMgyatvapratiSedhAcca / mImAMsakoMkA isa pakaraNapara yaha kahanA sambhava hai ki jainoMkA anekatvako siddha karanevAlA pUrNokta anumAna gharapaTa Adi padArthoM meM to ThIka hai kintu gozabdarUpa pakSameM hetukA bAdhakAmAvake hote saMte yaha vizeSaNa nahIM dIkhatA hai kintu go, ghaTa, Adi zabda sarva sthAnoM meM vyApaka haiN| una zabdoMko
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH eka samayameM prakaTa karanevAle vAyuvizeSa hI bhinna bhinna dezoMmeM rahate haiM / ataH vyApaka bhI eka zabdavyaJjaka vAyuoMke adhIna hokara aneka dezAmeM jAnA jAtA hai / akhaNDa zabdakA apane svarUpase khaNDa khaNDa hokara nAnAdezoM meM sunAyI par3atA sambhava nahIM hai| jaba bAdhArahita hokara bhinna dezo meM dIkhanArUhetu zabdameM asiddha hai phira balAtkArase [ jabardastI / jo zabdameM aneka enekA bojha kyoM lAdA jAtA hai ? batAo, yahAMtaka mImAMsakoMke kaha jAnepara AcArya kahate haiM ki vaha mImAMsakoMkA kathana yuktirahita hai kyoM ki sIMga aura sAsvAse yukta pazuko kahanevAle usa go zamdakA sarvavyApakapanA asiddha hai / utpanna aura naSTa hote hue aneka gozabdahI bAla-vRddhoMko anekadazameM sunAyI par3a rahe hai / mImAMsaka logoMne za dake kUTastha nityapanA bhI mAnA hai / aisI dazAmeM vAyuke dvArA prakaTa ho jAnepanakA bhI niSedha karanA paDegA kyoMki kUTastha pakSameM nahIM prakaTa avasthAse punaH ma avasthA jAnA hai| sarvagataH zabdo nityadravyatve satyamUrcatvAdAkAzavadinyetadapi na zabdasarvagatatvasAdhanApAlaM jIvadravyeNAnakAntikatvAt, tasyApi pakSIkaraNAnna tenAnaikAnta iti cena pratyakSAdi virodhAt / zrotraM hi pratyakSaM niyatadezatayA zabdamupalabhate, svasaMvedanAdhyakSa yAtmAnaM zarIraparimANAnuvidhAyitayeti kAlAtyayApadiSTo hetustejonuSNave dravyatvavat / mImAMsaka logoMne zabdako vyApaka siddha karane ke lie yaha anumAna kiyA hai ki zabda ( pakSa ) sampUrNa sthAna meM vyApaka hai ( sAdhya ) kyoMki vaha nityadravya hokara amUrta hai| ( hetu) jo jo nityadravya hokara amUrta yAnI apakRSTa parimANavAlA hai vaha vyApaka hai, jaise AkAza anvaya dRSTAnta hai isa hetume nityadravya vizeSaNase ghara, para Adi anitya dravyoMmeM aura guNakriyAdikoMmeM vyApakapanekA vyabhicAra nahIM ho pAtA hai / tathA amUrta kahanese paramANuoM meM hetukA byami. cAra nahIM hai| andhakAra kahate haiM ki isa prakAra mImAMsakoMkA mImAMsApUrvaka diyA gayA hetu mI zabdako sarvagatapaneke sAdhana karane meM samartha nahIM hai kyoMki jIvadravyase vyabhicAra ho jAvegA / devadatta, jinadatta Adi jIva nityadravya hai aura amUrta bhI haiM kintu vyApaka nahIM haiM / yadi jIva dravyase vyabhicAra na ho isalie jIpako bhI pajhakoTImeM lAkara vyApaka siddha karoge, yaha to ThIka nahIM hai / kyoMki zabda aura AtmArUpa pakSameM vyApakapanA mAnanA pratyakSa aura anumAna Adise viruddha hai, karNendriyase honevAlA pratyakSa zabdako niyata dezameM sthitiko hI sunatA hai aura svasaMvedana pratyakSa AtmAko apane apane zarIrake lambAI, cauDAI aura moTAIke anusAra parimANavAlA jAnatA hai / koI bhI pratyakSa yA anumAna aura Agama ina zabda aura AtmAko vyApaka nahIM jAnate haiN| ataH agniko ThaNDApana siddha karanemeM jaise dravyatva hetu bAdhita hetvAbhAsa hai / usI
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH prakAra nityadravya hokara amUrtapanA hetu bhI zabdako vyApaka siddha karanemeM donoM yA tInoM pramANoMse bAdhita ho rahA kAlAtyayApadiSTa nAmakA hevAbhAsa hai / ___ svarUpAsiddhazca sarvathAnityadravyatvAmUrtatvayodharmiNyasambhavAt, tathA hi-pariNAmI zabdo vastutvAnyathAnupapatteH, na vastunaH pratikSaNavivartenaikena vyabhicArastasya vastvekadezatayA vastutvAvyavasthiteH, na ca tasyAvastutvaM vastvekadezatvAbhAvaprasaMgAt, vastutvasyAnyathAnupapattirasiddhati cennaikAntanityatvAdau pUrvAparasvabhAvatyAgopAdAnasthitilakSaNapariNAmAbhAve kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAdvastutvAsambhavAditi naikAntanityaH zabdaH / aura zabda ko sarvagata siddha karane meM diyA gayA hetu svarUpAsiddha helvAbhAsa bhI hai, kyoMki zabdarUpI pakSameM sarvathA hI nityadravyapanA aura mUrtirahitapanA dharma nahIM ThaharatA hai asambhava hai| vAstavameM dekhA jAya to zabda pagaladravyakI thor3I dera ThaharanevAlI paryAya hai aura paudgalika honese zabda parimitapariNAma yA rUpAdivAlA hokara mUrta bhI hai / isI bAtako AcArya anumAna dvArA spaSTarUpase kahate haiM:- "zabda pariNAmI hai kyoMki pariNAmake vinA zabdameM vastupanA nahIM bana sakatA hai" / yahAM koI doSa detA hai ki pratyekakSaNameM honevAlI rUpAdikaguNoM kI kAlI, nIlI eka eka paryAya bhI to vastu haiM kintu paryAyomai punaH dUsare pariNAma to nahIM mAne gaye hai| ataH eka paryAya hetuke rahane aura sAdhyake na rahanese vyabhicAra huA ! AcArya kahate haiM ki yaha vyabhicAra doSa janoMke hetumeM nahIM hai kyoMki jaina loga saMsArI jIva, jinadatta, mRttikA, suvarNa Adi azuddha dravyoMko aura paramANu, kAlANu, Adi dravyoMko paripUrNa vastupanA mAnate haiN| ukta dravyoM kI eka eka samayameM honevAlI usa kevala paryAyako vastukA ekadeza mAnate haiM, paripUrNa vastupanA vahA~ vyavasthita nahIM hai, jaise ki samudrake ekadezako samudra nahIM mAnA jAtA hai| aura asamudra bhI nahIM kahA jAtA hai kiMtu vaha samudrakA ekadeza hai / ataH kevala ekaparyAyama hetu aura sAdhya donoMke na rahanese vyabhicAra doSa nahIM hai / punaH yahA~ koI kahe ki pratyeka kSaNakI kAlI, nIlI, paryAyoMko Apa vastu nahIM mAnate haiM to ghoDeke sIMga samAna una paryAyoMko avastupanA AvegA, yaha kahanA ThIka nahIM hai kyoMki yadi paryAya baMdhyAputrake samAna avastu hotI to vastukA ekadeza bhI na ho sakatI thI, svaraviSANake samAna avastuko vastake ekadezapanekA bhI abhAva mAnA gayA hai / kyA samudrakA TukaDA ( baMgAla kI khAr3I) samudrakA ekadeza nahIM hai / / bhAvArtha paryAyako yadi sarvathA avastupanA mAnA jAyegA to vastuke ekadezapaneke abhAvakA bhI prasaMga ho jAvegA, jo ki iSTa nahIM hai| pazcAt yahA~ koI kahai ki vastusahetukI pariNAmasahitapaneke sAtha sAdhyake binA hetukA na rahanA svarUpavyApti asiddha hai, aisA kahanA bhI to ThIka nahIM, kyoMki pariNAmake binA vastupanA
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH AtA hI nahIM, padArthamai pariNAma (vikAsa) na mAnakara jo ekAtarUpase padArthako nitya yA sarvathA anitya yA eka, aneka, ubhaya, Adi mAnate haiM unake matameM pUrvasvabhAvakA tyAga, uttara svabhAvoMkA grahaNa aura kAlAMtara sthAyI paryAyoMse sthita rahanArUpa pariNAma nahIM banegA, jaba ukta siddhAMta lakSaNavAlA pariNAma hI na banegA, taba eka samayame sAtha honevAlI yA kramase aneka samayoM meM honevAlI vastukI arthakriyAoM kA bhI virodha hogA aura jaba eka samayameM yA kramase snAna, pAna, avagAhana arthokI parispanda aura aparispandarUpa kriyAe~ hI na hogI to jalAdikoMmeM vastupanA kaise sambhava ho sakatA hai ? / arthAt vastu use hI kahate haiM, jo vartamAna aura bhUta, bhaviSyatmeM aneka arthakriyAoMko karatI hai| arthakriyA karanemeM vastuko pahile kSaNika svamAva chor3ane par3ate haiM aura nayI sadRza yA asadRza late grahaNa karanI par3atI haiM / tathA dravyarUpase anvaya bhI banA rahatA hai, ye avasthAyeM sarvathA nitya yA anityapakSa meM bana nahIM sakatI hai ataH Apa mImAMsaka zabdako ekAtarUpase nitya nahIM mAna sakate haiN| ___ nApi sarvathA dravyaM paryAyAtmatAstrIkaraNAt, sa hi pudgalasya paryAyaH kramazastatrodbhavasvAcchAyAtapAdivat , kathaJcidvyaM zabdaH kriyAvacAbdANAdivat dhAtvarthalakSaNayA kriyayA kriyAvatA guNAdinAnaikAnta iti cenna parispandarUpayA kriyayA kriyAvatvasya hetutvavacanAt / kriyAvasvamasiddhamiti cenna, dezAntaraprAptayA tasya tatsiddharanyathA bANAderapi niSkriyatvaprasaMgAnmatAntarapavezAcca tato dravyaparyAyAtmakatvAcchabdaspaikAntena dravyavAsiddhiH / zabdako sarvagata siddha karaneke lie mImAMsakoMne nityadravyapanA amUrtarUpa hetukA vizeSaNa diyA thaa| usase zabdakI nityasAkA to khaNDana ho cukA / aba dravyapanakA bhI khaNDana karate haiM ki zabda sarvathArUpase dravya nahIM hai kyoMki zabda pudgaladravyako paryAyasvarUpa hai / zabdameM pudgalakA paryAyapanA mI asiddha nahIM hai / isakA anumAna karate haiM ki "zabda pudgalakI paryAya hai kyoMki kama kramase nAnA vikAsoko karatA huA zabda pudgalameM upAdeyarUpase paidA hotA hai, jaise ki chAyA, dhUpa, thota Adika pudgalakI paryAya hai" / sAdhAraNa manuSya samajhatA hai ki tAlI bajAte hI zIghra zabda bana jAtA hai / nAmisthAnase kaNTha tAla dvArA yAyuke nikAlanepara gakAra Adi zabda bana jAte haiM aura sUrya, candramAke nikalatehI dhUpa aura cAMdanI bana jAtI hai / yaha usakA samajhanA ThIka nahIM hai kyoMki aneka samayoMmeM kAraNa-kriyA-saMtAnake dvArA zabda, dhUpAdikI utpatti hotI hai / ataH ve kAraNoMse AtmalAbha karate hue paryAya haiM / sarvathA dravya nahIM hai / jainasiddhAMta meM zabdako kathaJcid dravya mI svIkAra kiyA hai kyoMki paryAyoMmeM to anya paryAyeM hotI nahIM
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha cintAmaNiH kiMtu zabda deza dezAMtarako jAtA hai ataH bANa, loSTa Adike samAna kriyAvAn honese zabda kriyA rUpa paryAyakA dhArI hotA huA kathaJcid dravya bhI hai / 55 jo jo kriyAvAn hote haiM, ve ce kathaJcid dravya bhI hote haiM / aisI vyAsi koI vyabhicAra doSa detA hai ki pIlA rUpa utpanna hogayA, mIThApana baDha gayA, sugaMdha sthita hai, bhramaNa karatA hai / isa prakAra pada, vRdhu, as, DukRJ Adi dhAtuoMke artha svarUpa utpatti, vRddhi, sthiti aura karaNa rUpakriyAe~ rUpAdiguNoM meM aura bhramaNa Adi kama meM bhI vidyamAna haiM / kriyAvAcI bhU Adi hI dhAtu saMjJaka mAne gaye haiM | ataH guNa yA karma rUpAdikameM kiyA sahitapanA honese dravyapanA ho jAvegA | yaha hetuke Thaharane aura sAdhyake nahIM rahane ke kAraNa vyabhicAra huA | AcArya kahate haiM ki aisA kahanA to ThIka nahIM hai kyoMki isa prakaraNa meM dhAtuoM ke artharUpa kriyAoMko dravya siddha, karanemeM kriyA nahIM mAnA gayA hai kiMtu dezase dezAntara karanevAlI harUna, calana, kampana, bhramaNarUpa kriyAoMke sahitapaneko hetu kahA gayA hai nizcala bhAvoMse satpuruSoMkI gAdIke abhiprAya anusAra hetuko samajhakara puna vyabhicAra uThAnA cAhie | yahAM koI zabda ukta kriyA se sahitapane rUpa hetukI asiddhi batalAve arthAt pakSamai hetu nahIM rahatA hai so bhI ThIka nahIM hai kyoMki zabdakA vaktA ke mukhapradeza se zrotA ke kAnoMtaka pahuMcanA yA meghagarjanakA hamAre kAnoMtaka AnA vinA kriyA ke siddha nahIM hai| yadi kriyA ke vinA mI dezase dezAntara ho jAya to bANa, golI Adiko bhI kriyArahitapanekA prasaMga A jAyegA / aisA mAnanepara bauddha logoM ke mata - kA bhI praveza hotA hai arthAt buddhamatAnuyAyI jana kriyAse sahita eka anyetA dravyako to mAnate nahIM hai kSaNa kSaNa naSTa honevAlI paryAyoMko hI svIkAra karate haiN| eka vahI yANa pacAsa gajataka nahIM jAtA kintu pacAsa gaja lambe pratyeka AkAzake pradezapara nayA nayA bANa paidA hotA jAtA hai / vaha vANI santAna svayaM kriyArahita hai / mImAMsaka, naiyAyika aura jainaloga to ukta bauddha prakriyAkA khaNDana karate haiM / usa kAraNa abataka siddha huA ki kathaJcid dravya aura bahubhAga paryAyasvarUpa hI zabda hai / ataH sarvathA dravyapanA zabdameM siddha nahIM ho sakatA hai / mA kA hetu svarUpAsiddha hekhAbhAsa hai / ayaM cAsiddhaM tasya mUrtimadravyaparyAyatvAt / mUrtimadravyaparyAyo'sau sAmAnyavizeSavacce sati bAhyendriyaviSayatvAdAtapAdivat / na ca ghaTatvAdisAmAnyena vyabhicAra:, sAmAnyavizeSavacce satIti vizeSaNAtparamatApekSaM cedaM vizeSaNaM / svamate ghaTatvAdisAmAnyasyApi sadRzapariNAmalakSaNasya dravyaparyAyAtmakatvena sthitestena vyabhicArAbhAvAt / karmaNAnaikAntika iti cenna tasyApi dravyaparyAyAtmakatveneSTeH, sparzAdinA guNena vyabhi cAracodanamanenApAstam | P
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH mImAMsakoMne zabdakA vyApakapanA siddha karaneke liye nityadravya hokara amUrtapanA hetu diyA thA, usamese zabdarUpI pakSameM sarvathA nityatva aura vyatyakI asiddhi batalA dI, aba amUrtatvako bhI asiddha karate haiN| zabda mUrtirahita nahIM hai kyoMki vaha svarza, rasa, gaMdha, varNa svarUpa mUrtivAle pudgaladravyako paryAya hai, ataH mUrta hai / zabdako pudgalako paryAyapanA koI asiddha na kare, isaliye anumAna karate haiM ki "zabda mUrtimAn dravyakA hI pariNAma hai (pratijJA) kyoMki sAmAnyake vizeSoMse sahita hotA santA bAhya indriyoMkA viSaya haiM, ( hetu ) jo jo vyApaka sAmAnya mAnI gamI sattAke vyApya ( alpadezameM rahane vAle,) dravyatva, guNatva, zabdatva Adi vizeSajAtiyoMse, sahita hokara bahiraMga iMdriyoMse jAne jAte hai, ve avazya hI mUrtimAn pudgaladravyakI paryAya hote haiM, jaise ki ghAma ( dhUpa, ) andhakAra Adi vikAra pudgala vyake haiM " ( anvayadRSTAnta ) isa hetume koI naiyAyika vyabhicAra doSa uThAtA hai ki "yenendriyeNa yadgRhyate tenendriyeNa tahatasAmAnyamapi gRhyate " jisa iMdriyase jo jAnA jAtA hai, usameM rahanevAlI jAti bhI usI indriyase jAnI jAtI hai, jaise ghaTako cakSuH indriyase jAnA to ghaTameM rahanevAlI ghaTatvajAti bhI AMkhoMse hI jAnI jAvegI, isa niyamake anusAra bAhya iMdriyoMse ghaTatva, rUpatva, rasatva Adi jAtiyAM bhI pratIta hotI haiM |kiNtu unameM pudgaladravyakI paryAyapanArUpa sAdhya nahIM hai / aMthakAra kahate haiM ki isa prakArakA vyabhicAra doSa hamAre hetume nahIM hosakatA hai kyoMki hamane hetukA vizeSaNa aparasAmAnyase sahitapanA de rakkhA hai, mImAMsakoM ora naiyAyikoMne ghaTava Adi jAtiyoM meM rahanevAlI punaH dUsarI koI jAti nahIM mAnI hai " jAtI jAtyantarAnaGgIkArAt / ataH pUrNa hetuke na ghaTanese sAdhyake na rahanepara vyabhicAra doSa nahIM hai / dUsarI bAta yaha hai ki hetu aparasAmAnyoMse sahitapanA rUpa vizeSaNa to dUsare mImAMsaka aura naiyAyikake matoMkI apekSAse diyA hai, kyoMki ye loga jAtimeM punaH jAtyantara nahIM mAnate haiM, aura jAtirUpa sAmAnyako pudalakA vikAra bhI nahIM mAnate haiM kiMtu hamAre mata anusAra jainasiddhAMtameM ghaTaoNmeM rahanevAle madRzapariNAmoMko hI ghaTatva Adi sAmAnya mAnA hai / aneka samAna vyaktiyoM meM rahane vAle sadRzapariNAmarUpa tiryaksAmAnyako aura aneka kAlamai eka vyaktimeM rahanevAle ghaTa AdikI pUrvApara kAla vyApaka sadRzatArUpa urdhvatAsAmAnyako bhI pugalakI hI paryAya mAnA hai, hama loga nitya aura eka hokara aneka vyaktiyoM meM samavAya sambandhase rahanevAle sAmAnyako nahIM mAnate haiM, ataH syAdvAdiyoMke matase ghaTatvasAmAnyoM mI hetu raha gayA aura sAdhya bhI raha gayA, isa kAraNa vyabhicAra doSakI sambhAvanA nahIM hai| sAmAnya mI dravyakA paryAya svarUpa vyavasthita hai| aba yahAM koI zabdako paugalika siddha karanevAle hetame punaH vyabhicAra detA hai ki gamana, bhramaNa, AkuJcana Adi karma bhI sattAsamAnyakI vyApya ho rahI karmatvajAtise sahita hai, aura
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH srtehai| bahiraGga cakSuH sparzana indriyoMse bhI jAne jAte haiM kintu karma ( parispaMdakriyA ) pudgalakI paryAya nahIM hai, vaizeSikoMke matameM karma svatantra padArtha hai / granthakAra kahate haiM ki yaha doSa bhI ThIka nahIM hai kyoMki karmako bhI jIva aura pudgala dranyakI paryAyarUpatA iSTa kI gayI hai / guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, samavAya aura abhAva ye svatantra tattva nahIM hai kiMtu jainasiddhAntame ye saba jIva Adi dravyoMke paryAyarUpa aMza haiM / hetu rahagayA so sAdhya bhI Thahara gayA / / ukta kathanake dvArA sparza, rasa, Adi guNoMkarake bhI sAbhimAna diyA gayA vyabhicAra haTA diyA jAtA hai kAraNa ki sparza Adi guNa bhI svatantra tattva nahIM haiM kiMtu pudgaladravyake hI vikAra hai / dravyakI sahabhAvI paryAyoMko guNa kahate haiN| sato hetorasiddhireveti nAto'milApasya sarvagatatvasAdhanaM yato yugapadbhinnadezatayopalabhyamAnatA asyAbAthitA na bhavet, pratyabhijJAnasya vA tadekatvaparAmarzino'numAnavAdhitatvena puruSavyApArAtprAk sadbhAvAvedakatvAbhAvAcadabhivyaMgyatvAbhAdha iti tajjanyameva vacana siddha paryAyArthataH pauruSeyam / naiyAyikoM yA vaizeSikoMne zabdako guNa padArtha mAnA hai / pRthvI, jala, teja, vAyu, aura mana ina pAMca dravyoMko ve mUrta mAnate haiM / zabdako amUrta mAnate haiM / yaha ThIka nahIM hai kyoMki pratikUla vAyuse zabdakA avarodha ho jAtA hai| anukUla vAyuse zabdake AnemeM preraNA hotI hai / DholakI AvAjame tRtIkI AvAja chipa jAtI hai / guphA AdimeM zabdakA AghAta hokara pratidhvani sunAyI par3atI hai| mahAn zabdoMse garbha gira jAte haiM / kAna phaTa jAte haiM / usa kAraNase siddha huA ki mUrta zabda mUrtimAna pudgaladravyakI anitya paryAya hai / mImAMsakoMne zabdako sarvatra vyApaka siddha karane ke liye nityadravya hokara amUrtapanA jo hetu diyA thA, vaha zabdarUpa pakSameM na rahanese asiddha hetvAbhAsa hI hai| isa hetuse zabdakA vyApakapanA jaba siddha na huA to jainoMkI orase zandake nAnAtyako siddha karane ke liye diye gaye eka samayamai bhinna bhinna dezoMmeM sunAyI denerUpa isa hetukA vAdhArahitapanA vizeSaNa kyoM nahIM siddha hogA ! aura jaba bAdhArahita bhinnadazomeM bhI usI samaya nAnA vyaktiyoMko sunAyI denese zabdameM anekapanA siddha ho gayA to mImAMsakoMkA puruSavyApArase pahile bhI usI zabdake astitvako siddha karanevAlA pratyabhijJAna pramANa hamAre anumAnase bAdhita avazya huA aura jaba ekatvako viSaya karanevAlA mImAMsakoMkA pratyabhijJAna anekatvako jAnanevAle samIcIna anumAnase bAdhita ho gayA to puruSake zabdoccAraNase pahile bhI zabdakI vidyamAnatAkA koI pramANa na honese usa zabdake vyaJjakoMke dvArA vyaMgyapanekA bhI abhAva ho gayA / isa kAraNa abhivyaktibAdako choDakara zabdako una bhASAvargaNA, kamTha, sAla, mRdaGga Adikase paidA huA hI mAnabhA cAhie / ukta yuktiyoMse zabda paryAyArthika nayakI apakSAsa pauruSeyahI siddha huaa|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH vacanasAmAnyasya pauruSeyatvasiddhau viziSTaM sUtra vacanaM satprayotRkaM prasidhdyatyeveti sUktaM " siddhe mokSamArgasya netari prabandhena taM sUtramAdimaM zAstrasyeti " / 58 jaba akSarAtmaka sabhI sAmAnya vacanoMko puruSoMke prayatnase janyapanA siddha hogayA to sUtrakArake " samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH " Adi vizeSavacanoMko to sajjana AptapuruSoMke dvArA banAyA jAnApana prasiddha ho hI jAtA hai / isa prakAra hamane jo pahile vArttikamai kahA thA ki mokSamArga prApta karanevAle sarvajJake siddha ho jAnepara tattvArthazAstra AdikA sUtra pravRtta huA arthAt samIcIna racanA umAsvAmI AcArya mahodayane banAyA hai / yaha hamArA kahanA bahuta ThIka thA / tathApyana | mUlamidaM vaktRsAmAnye pravRcaccAdduSTa puruSavacanavaditi na mantavyam, sAkSAtprayuddhAzeSatattvArthe prakSINakalmaSe ceti vizeSaNAt sUtraM hi satyaM sayuktikaM cocyate 'hetumacayaM' iti sUtralakSaNavacanAt tacca kathamasarvajJe doSavati ca vaktari pravarttate 1 sUtrAbhAsatva prasaMgAdbrahaspatyAdisUtra vasato'rthataH sarvazavItarAgapraNetRkamidaM sUtraM sUtratvAnyathAnupapatteH / ukta kathanase zabda anitya siddha hogayA, vizeSa kara tattvArthasUtra ko bhI pauruSeyapanA siddha ho cukA / aisI dazA meM phira bhI koI pUrvapakSa karatA hai ki jainoM kA anitya siddha karanA to ThIka hai kiMtu yaha tattvArthasUtra satyavaktA puruSoMko mUla kAraNa mAnakara paidA nahIM huA / sAdhAraNa bolanevAle manuSyane hI sUtra ko banAkara pravRtti meM lA diyA hai, jaise ki jhUTha bolanevAle, corI karane vAle doSI puruSa aNTaNTa bAteM gar3ha diyA karate haiM / yahA~ AcArya kahate haiM ki isa prakAra pUrvapakSIko nahIM mAnanA cAhiye kyoMki hamane mokSamArgake prApta karAnevAle AdisUtra ke vakAne do vizeSaNa mAne haiN| prathama to AdivaktAkA guNa kevalajJAnake dvArA sampUrNa padArthoMko pratyakSa kara cukanA hai / tathA dUsarA vizeSaNa jJAna, darzana, vIrya, cAritra aura sukha ko ghAtanevAle sampUrNa kamakA kSaya kara denA hai / jaba ki yaha graMtha tasvArthasUtra hai aura sUtra niyamase vaha kahA jAtA hai jo akA yuktisahita satyarUpase nirUpaNa kare / anya graMthoMmeM bhI sUtrakA yahI artha kahA hai ki 'tarka aura hetuvAlA hokara jo yathArthameM satya ho' / ukta lakSaNa se sahita tasvArthasUtra graMtha kisa prakAra alpajJa aura doSayukta vaktA ke hone para pravRtta ho sakatA hai ? arthAt nahIM / asarvajJa, doSI, utsUtrabhASI vaktA dvArA kahA huA vacana sUtra na hokara sUtrAbhAsa ( kusUtra ) hI hogA / bRhaspati, svarapaTa, Adi sUtrasamAna vactrArthasUtra ko bhI sUtrAbhAsapane kA prasaGga AjAvegA arthAt - jaise ki cArvAkadarzana bRhaspati RSine banAyA hai unhoMne svataMtra AtmA tatra nahIM mAnA hai / svarga, naraka, paraloka, puNya, pApa, nahIM mAne haiM / saMsAraparipATIko puSTa kiyA hai / mokSamArgakA jJAna nahI karAyA aura kAma-puruSArthako poSanevAle vAtsyAyana RSine kAmasUtra banAyA hai / usameM udyAnagamana, jala I
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAMcantAmaNiH krIDA aura kAmakI nAnA kuceSTAoMkA rAga baDhAnevAlA varNana kiyA hai jo ki ihaloka aura paralokakA dharmanAzaka hote hue vyavahArase bhI atIva nidha hai| kharapaTane hiMsA karanekA upadeza diyA hai| tabhI to aisI pustakoMkA pracAra nyAyI rAjAne roka diyA hai| usa kAraNase sUtrakA sUtrapanA tattvArthasUtrameM hI ghaTatA hai / maha tattvArthasUtra apane pada, vAkyoM, kI racanAse yadyapi umAsvAmI mahArAjane banAyA hai kiMtu isake vAcya-prameyakA artha sarvajJa gurukI jJAnadhArAse hI calA ArahA hai, ataH isa sUtra kA vAcyArtha sarvajJa aura vItarAga vaktAke dvArA hI banAyA gayA hai kAraNa ki anyathA isameM sUtrapanAhI nahIM bana sakatA hai / ataH yaha graMtha sUtra avazya hai / gaNAdhipapratyekabuddhazzrutakavalyabhinnadazapUrvadharasUtreNa svayaM sammatena vyabhicAra iti cena tasyApyarthataH sarvajJavItarAgapraNetakalvasiddharaI drASitArtha gaNadharadevaithitamiti vacanAt / etena gRdhrapicchAcAryaparyantamunisatreNa vyabhicAritA nirastA / ___ yahAM punaH zaMkA hai ki cAra jJAnake dhArI tathA tIrthaMkara bhagavAnke pradhAna ziSya gamadharadeva aura isa janma, tattvArthadezanAke vinA jo svayaM hI tattvajJAnI hokara aneka siddhAMta zAstroM ke rahasyapho jAnanevAle pratyekabuddha muni tathA saMpUrNa dvAdazAke jAnanevAle zrutakevalI mahArAja evaM gyAraha aMga aura vinavAdhAoMko sahakara pAraMgata huye pUrNa dazapUrvake dhArI samyagjJAnI RSi bhI sUtroMko banAte haiM, Apa jainoMne una sUtroMko saccA sUtrapanA bhI samIcIna mAnA hai kiMtu ve sUtra sarvajJa tIrthakarake to banAye huye nahIM hai, ataH jo jo sUtra hote haiM, ve ve sarvajJa vItarAgake banAye hue hote haiM, isa vyAptima vyabhicAra huA / zrAcArya kahate haiM, ki aisI zaMkA to ThIka nahIM hai, kAraNa ki gaNadharadeva Adike dvArA banAye hue una graMthoMkA artha bhI sarvajJa vItarAga devake dvArA hI banAyA gayA pratipAdana kiyA jAcukA siddha hai, pUrvAcAyoMne aisA hI kahA hai ki 'arhanta devake dvArA bhASitaaoMko hI gaNadharadevoMne dvAdazAta graMtharUpase gUMthA hai| jaisA ki koI mAlAkAra puSpoMkI mAlA banAtA hai / usameM puSpoMkI idhara udhara yojanA karanA hI mAlAkArakA prayatnasAdhya kArya hai, puSpoMkA nirmANa karanA mAlAkArake hAthakA kArya mahIM hai / ataH arthakI apekSAse bhAvasUtroMkA banAnA sarvajJa arhantakA hI kArya hai / bhale hI zabdayojanA gaNadhara AdikoMne kI ho / isa pUrvokta kathanase dUsare gRdhrapiccha nAmako dhAraNa karanevAle muni umAsvAmI AcAryaparyaMta muniyoMke sUtroMse bhI vyabhicAra doSa dUra hogayA arthAt artharUpase tattvArthasUtra graMtha guruparipATIse calA ArahA hai kiMtu graMtharUpase umAsvAmI mahArAjane raca diyA hai| aura isake pUrvake graMtha bhI sarvajJadhArAse banAye gaye samajhane caahiye| prakRtasUtre sUtratvamasiddhamiti cenna sunizcitAsambhavadvApakatvena tathAsya sUtratvaprasiddheH
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha cintAmaNiH sakalazAkhArthAdhikaraNAcca / na hi mokSamArgavizeSapratipAdakaM mUtramasmadAdipratyakSeNa vAdhyate tasya tadaviSayatvAt, yaddhi yadaviSayaM na tattadvacaso bAdhakaM yathA rUpAviSayaM rasanajJAnaM rUpavacasaH, zreyomArgavizeSAviSayaM cAsmadAdipratyakSamiti / 60 koI kahatA hai ki isa prakaraNapAta taccArthasUtra graMtha yuktisahita satya arthako pratipAdana karanA rUpa sUtrakA lakSaNa ghaTatA nahIM hai, yoM sUtrapanA asiddha huA / AcArya kahate haiM ki yaha usakA kahanA to ThIka nahIM hai, jaba ki isa sUtrake vAcya prameyoM meM bAdhakapramANoM ke na honekA bhale prakAra nizcaya hai usa kAraNa isa aMthako vaisA sUtrapanA pramANasiddha hI huA / sUtrapane meM dUsarA hetu yaha hai ke yaha tattvArthasUna saMpUrNa mAtra prativAda arthIkA mUla AdhAra hai / athavA tattvArthasUtrakA pahilA " samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH " yaha sUtra maviSyake daza adhyAya rUpa pUrNa graMthakA mUla AdhAra hai, yAnI pahile sUtrakI mitipara hI daza adhyAya race gaye haiM / aba isa sUtra kA avAdhitapanA siddha karate haiM ki aneka matAvalambiyoM ke akele jJAna Adiko mokSakA mArga batAnevAle ayuktikavAkyoMse asaMtuSTa hue aneka ziSyoMke mokSamArgaviSayaka praznoMke uttaramai umAsvAmI mahArAjake dvArA sayuktika satya kahA gayA mokSamArgakA vizeSarUpase pratipAdana karanevAlA yaha sUtra hama logoMke pratyakSase to bAdhita hotA nahIM hai kyoMki isa sUtrakA pratipAdha artha usa matijJAnarUpa hamAre pratyakSakA viSaya hI nahIM hai / yaha vyApti banI huI hai ki jo jJAna jisa prameyako viSaya hI nahIM karatA vaha jJAna usa prameyake pratipAdana karanevAle vacanakA bAdhaka nahIM hotA hai, jaise ki rUpako na jAnatA huA rasanendriya janya matijJAna kAle, nIle, rUpako kahanevAle vacanakA bAdhaka nahIM hotA hai / isI prakAra vizeSa mokSamArgako nahIM viSaya karanevAlA hama logoMkA pratyakSa bhI usa sUtrake yAcyArthakA bAdhaka nahIM ho sakatA hai / etenAnumAnaM tadbhAdhakamiti pratyuktaM tasyAnanumAnaviSayatvAt zreyomArgasAmAnyaM hi tadviSayo na punastadvizeSaH pravacana vizeSasamadhigamyaH / pravacanaikadezastadbAdhaka iti cenna vasyAtisaMkSepavistArAbhyAM pravRttasyApyetadarthAnatikramastadvAdhakatvAyogAt pUrvAparapravacanaika dezayoranyonyamanugrAhakatva siddhezva | isa pUrvokta kathanase anumAnako bhI mokSamArga ke pratipAdaka sUtrake bAdhakapanekA khaNDana kara diyA gayA hai kyoMki upalambha aura anupalambharUpa matijJAnase utpanna huye vyAptijJAnake balapara vaidA huA anumAna vicArA usa atIndriya mokSamArgako viSaya nahIM kara sakatA hai / yadyapi aneka hetu aise bhI haiM jinase ki atIndriya sAdhya bhI jAna liye jAte haiM, jaise ki zvAsa Adike calane se AtmAkA jJAna, yA loka, alokake vibhAgase dharma, adharma dravyakA jJAna ho jAtA hai, to bhI ukta
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 61 I anumAnoMke dvArA sAmAnyarUpase hI sAdhyoM kA jJAna hotA hai| yahAM bhI kisI avinAbhAvI hetuse mokSamArgakA sAmAnyarUpase hI jJAna to ho sakatA hai, vizeSarUpa se jJAna nahIM ho sakatA hai ataH sAmAnyarUpase mokSamArgako jAnanevAlA anumAna prakRtakA bAdhaka nahIM hai pratyuta sAdhaka hI hai / jo ki vizeSa mokSamArga, sarvajJAmnAta vizeSa Agamase hI acchA jAnane yogya hai / punaH kikhIkA AkSepa hai ki kitane hI zAstra aise haiM, jo samyagjJAnakA hI pradhAnarUpa se nirUpaNa karate haiM, jaise ki. nyAyazAstra | aura koI koI zAstra cAritrako hI pradhAna mAnakara prarUpaNa karate haiM, jaise ki zrAvakAcAra yatyAcAra | tathA koI samyagdarzanakI mukhyatAse hI prameyakA pratipAdana karate haiM, jaise ki nizcaya samyagdarzana kA samayasAra, paMcAdhyAyI Adi / vyavahArasamyagdarzanakA katipaya prathamAnuyogake anya aura bhaktipradhAna stotra / aisI dazA meM kisI kisI zAstrake dvArA jAne gaye aura zAstra ke eka deza arthAt katipaya loka meM pratipAdana kiye gaye kevala samyagdarzana ko yA uttama kSamA, brahmacarya, anekAnta jJAnako hI mokSakA mArga batAnevAlA Agama " cAritaM khalu dhammo " daMsaNabhaTTA Na sijyaMti " bAdi to una tInoMko mokSamArga batAnevAle vacanakA bAdhaka ho jAvegA ! graMthakAra kahate haiM ki yaha zaMkA to ThIka nahIM haiM, suniye, samajhiye / I jaina siddhAMta anekAntAtmaka haiM, tInoMko mokSamArga pratipAdana karanese sAta bhaMga ho jAte haiM / kevala samyagdarzana 1, samyagjJAna 2, samyakUcAritra 3, samyagdarzana jJAna 4, samyagdarzana caritra 5, samyagjJAna cAritra 6, aura samyagdarzanajJAnacAritra 7 / abheda saMbandhase ina sAtoMko mokSamArgapanA hai / jisa samaya samyagdarzana hai usa samaya Atmopalabdhi yA bhedavijJAna avazya hai / sAthamai svarUpAcaraNa cAritra bhI haiM / jaba dekhoge tInoMkA juda hI milegA / darzanaprAbhRta Adi granthoMke " sammattavirahiyANaM hu vi uggaM sarva caraMtANaM / Na lahaMti vohilAI aci vAsasaha ssakoDIhiM, daMsaNabhaTTA bhaTTA daMsaNabhaTTassa Natthi NivvANaM " " na samyaktvasamaM kiJcit " ityAdi samyagdarzanako pradhAnatA kahanevAle vAkya, tathA "bodhilAma eva zaraNam" "cAritrameva pUjyam" "kevalajJAnino'pi pUrNacAritramantarA na paramamuktiH " ityAdi jJAna yA cAritrako mukhyatA denevAle mI vAkya tInoM avinAbhAvako hI puSTa karate haiM / dhvacit atyaMta saMkSepa se bhale hI usa eka guNakA varNana kiyA hai kiMtu zeSa guNa bhI gatArtha ho jAte haiN| kara ( sU~Da) yuktako karI ( hAthI ) kahate haiM / isa kathanameM hAthI ke paira, peTa, pUMcha Adi aMgopAMga bhI gamyamAna haiM aura kahIM adhika vistArase eka guNakI hI vyAkhyA karaneke lie zAstroMke prakaraNa race gaye pravRtti meM A rahe haiN| ye sabhI isa mokSamArga ke trivarUpa arthakA ullaMghana nahIM karate haiM / ataH sa Agamake koI bhI vAkya yahAM bAdhaka nahIM hai / zAstra Age pIcheke eka eka dezaviSayako nirUpaNa karanepara ve paraspara meM anugraha karanevAle hI siddha hoNge| eka dUsareke bAdhaka nahIM ho sakate haiM, isa kAraNa samyagdarzana Adi
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH tInoMko mokSamArga batAnevAlA pahilA sUtra pratyakSa, anumAna aura AgamanAdhita nahIM haiN| __ yathA bAdhunAtra cAsmadAdInAM pratpazAdi na tadbAdhaka tathAnyatrAnyadAnyeSAM ca vizeSAmAvAditi siddhaM sunizcitAsambhavadvAdhakatvamasya tathyatAM sAdhayati, sA ca sUtratvaM, tassarpazavItarAgapraNetakayamiti nivadyam praNetuH sAkSAtpaddhAzeSatatvArthatayA prakSINakalmaSatayA ca vizeSaNam / aisI vyavasthA honepara koI kahai ki Aja kala yahA~ke manuSyoM ke pratyakSa Adika bhale hI tritvama bAdhaka na hoM kiMtu dezAMtara kAlAMtarake viziSTa puruSoMke pratyakSa Adi pramANa to mokSamArgake pAvaka hojAga zrIzivAnaMda svAmI kahate hai ki yaha ThIka nahIM hai kyoMki jisa prakAra isa dezamai tathA isa kAlameM hama logoM ke pratyakSa, anumAna aura Agama ye tIna pramANa usa samyagdarzana Adi trikake mokSamArgapaneme bAdhaka nahIM hai usI prakAra bhinnadeza, bhinnakAlake anyajanoMke bhI pratyakSa bhAdika pramANa usa tritvake vAdhaka nahIM haiM / kyoMki isa kAla, isa deza ke, hama logoMse, usa kAla, usa dezake jAnane vAle manuSyoM kA mokSamArga jAnane meM koI aMtara nahIM hai| deza, kAlake badala jAne se pratyakSa Adika jJAnakI jAtiyoMmeM phera phAra nahIM hotA hai / isa prakAra sUtrameM bAdhakapramANoM ke asambhava ho jAnekA nizcaya siddha hotA huA isa sUtrako satyapanekI siddhi karA detA hai| aura jaba sUtra satya siddha ho cukA to satyatAse vaha sUtra sarvajJa, vItarAga kA banAyA huA hai yaha bhI jJAta ho jAtA hai / isa prakAra AdisUtrako banAnevAle mokSamArgake netAkA kevalajJAnake dvArA sampUrNa tattvoMkA pratyakSa Ana cukanA aura pAti phaukA nAza kara cukanA the donoM vizeSaNa pUrva vAtiko diye hue doSarahita siddha haiM kyoMki kamaukA kSaya karanevAle sarvajJa vItarAga hI artharUpase satyasUtroM ko banA sakatA hai| munIndrasaMstutyasvavizeSaNaM ca vineyamukhyasevyatAmaMtareNa sato'pi sarvajJavItarAgasya mokSamArgapraNetRtvAnupapatteH / pratigrAhakAmAve'pi tasyaM tatpraNayane adhunaayaavtprvnnaanuppre| tathA gambhIra artha ke pratipAdaka sUtrako banAnevAle sarvajJakA munIndroMse bhalI prakAra stavana kiye jAnArUpa vizeSaNa bhI nirdoSa siddha hai| kyoMki pradhAna ziSyoMse sevA kiye gaye binA vItarAga bhI hokara paramaguru sarvajJadeva mokSamArgakA praNayana nahIM kara sakate haiN| bhagavAnke upadeza ko jhelanevAle vinIta buddhimAn ziSyoMke na hote hue bhI yadi bhagavAn usa mokSamArgake praNayana karanevAle sUtrakA upadeza de dete to dhArApravAhase upadezakA Aja taka pravartana ho nahIM sakatA thA, arthAt vinA ThIka grahaNa karane vAle ziSyoMke usa upadezako Aja taka koI
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthabhintAmaNiH bhI nahIM lA sakatA hai / baDe baDe munIMdra jaba sarvajJakI stuti karate the tabhI magavAn mokSamArgakA upadeza nirmANa karate the| tata evopayogAtmakasyAtmanaH zreyasA yokSyamANasya vineyamukhyasya pratipirasAyAM sUtraM pravRttamityucyate / usahI kAraNase hamane pUrvavArtikame kahA hai ki jJAnadarzanApayogI AmAko kaivalyaprApterUpa mokSase bhaviSyameM saMyukta honevAle ziSyajanoMmeM pradhAna gaNagharadevakI tattvoMke jAnanekI balavatI icchA honepara yaha sUtra pravRtta hotA hai / arthAt ziSyoMkI jAnane, sunanekI vizeSa icchA honepara hI tIrthakara sarvajJane yathArtha satya sUtrakA artharUpase pratipAdana kiyA hai| sato'pi vinayamukhyasya yathoktasya pratipitsAbhAve zreyodharmagratipatterayogAt pratiprAikatvAsiddheridAnI yAvatsUtrapravarttanAghaTanAt / pravRttaM cedaM pramANabhRtaM sUtraM tasmAtsiddhe yathokta praNetari yathoditapratipitsAyAJca satyAmiti pratyeyam / / bhaviSyameM kalyANase yukta honevAle jJAnopayogAtmaka pradhAna ziSyoMke vidyamAna honepara bhI yadi unakI samajhanekI icchA nahIM hai to unako kalyANakArI mokSasAdhaka dharmakA addhAna nahIM ho sakatA hai / aisI dazA ye upadezako grahaNa karanevAle bhI siddha nahIM hote jAte haiM aura vinA icchAke jaba unhoMne bhagavAn kA upadezahI grahaNa nahIM kiyA to Aja isa samaya taka isa sUtrarUpa upadezakA pravartana bhI nahIM bana sakegA, kintu sUtrakA upadeza barAbara A rahA hai / ataH ukta vyatirekanyAptise yaha siddha huA ki Aja taka yaha pramANabhUta satyasUtra dhArApravAhase calA A rahA hai / usa kAraNa vAtika ukti anusAra pahile kahIM gyii| yaha sUtra munIMdroMse stavanIya ho rahe sarvajJa, vItarAga tIrthakarakA hI banAyA huvA hai / aura tIrthakarane bhI pahile kahI gayI mokSamArgake cAhanevAle vinIta ziSyajanoMkI jAnanekI prabala icchA honepara hI apanI divyabhASAse usa sUtrakA praNayana kiyA hai / yaha dRDharUpase nizcaya rakhanA cAhiye / nanvapauruSeyAmnAyamUlatve'pi jaiminyAdisUtrasya pramANabhUtatvasiddhernedaM sarvajJavItadoSapuruSapraNetakaM siddhayatItyArekAyAmAha / yahAM mImAMsakoMkA AkSepasahita kahanA hai ki mokSamArgaphe nirUpaNa karanevAle " athAto dharma vyAkhyAsyAmaH " "yato'bhyudayaniHzreyasasiddhiH sa dharmaH" ityAdi jaimini Adi RSiyoMke sUtra mI anAdi AmnAyase cale A rahe apauruSeyavedako AdhAra mAnakara hI banAye gaye haiM / tabhI unameM pramANikapanA siddha hai / ataH Apa jainoMke isa sUtrakA sarvajJa vItarAga tIrthakara puruSase banAyA jAnApana siddha nahIM ho pAtA hai| yadi Apa apane sUtrako pramANabhUta satya siddha karanA cAhate haiM to
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH isakA bhI mUlakAraNa vedahI mAnanA cAhiye / aisI AzaMkA honepara vidyAnanda AcArya uttara dete hai:-- naikAntAkRtrimAmnAyamUlatve'sya pramANatA, tavyAkhyAturasAvazye rAgitve vipralambhanAt // 4 // Apake dvArA ekAntarUpase anAdinidhana mAne gaye Rgveda Adiko mUla mAnakara batAye gaye athAto" Adi isa sUtrako pramANatA nahIM hai, kyoMki usa vedakA vyAkhyAna karanevAlA asarvajJa aura rAgI hI mAnA jAvegA / mImAMsaka loga sarvajJako to mAnate nahIM hai, ataH rAgI dveSI ajJAnI vaktAoMke dvArA vedake arthakA bhinna bhinna viparItaprakArase bhI pratipAdana aura pravartana karAyA jAvegA, tathA ca apramANapanA AvegA, zrotAjanoMko dhokA hojAyagA / sambhavanapicakRtrimAnAyo ma svayaM svArtha prakAzayitumIzastadarthe viSatipasyabhAvAnuSaMgAditi tyaakhyaataanumntvyH| sa ca yadi sarvatro vItarAgazca syAcadAnAyasya tatparatantratayA pravRtteH kimakRtrimatvamakAraNaM poSyate, tayAkhyAturasarvajJatve rAgitve vAzrIyamANe tanmUlasya sUtrasya naiva pramANatA yuktA, tasya vipralambhanAt / yadyapi varNapadavAzyAtmaka veda kaise bhI nitya siddha nahIM hai, phira bhI astutoSanyAyase vedako sambhavataH akRtrima bhI mAna liyA jAya to bhI vaha beda apane Apa to apane arthakA prakAzana karane meM samartha nahIM hai / yadi uccAraNa mAtrase hI veda apane niNIta arthako pratipAdana karA detA to zrotAoMko usake bhAvanA, vidhi, niyoga Adi nAnA arthoM meM vivAda paidA na hotA kiMtu aneka matAvalambI vedase DhaMca tAnakara apane mana cAhe arthoM ko nikAla rahe haiM / advaitavAdI vedake liG lakArakA artha vidhirUpa sattA karate haiM, tathA mImAMsako bhaTTa usakA bhAvanA artha mAnate haiM, prabhAkara niyoga artha mAnate haiN| isI prakAra sarvajJako kahanevAlI " yaH sarvajJaH sa sarvavit / / Adi zrutiyoMse naiyAyika loga Izvarako sarvajJatAkA artha nikAlate haiM aura mImAMsakaloga usako karmakANDakI stuti karanevAlA arthavAda vAkya mAnate haiN| yadi vaidika zabda svayaMhI apane arthako kaha diyA karate to yaha vivAda kyoM par3atA hai / ataH Apako cedake zabdoMkA vyAkhyAna karanevAlA koI puruSa avazya mAnanA paDegA, yadi vaha vyAkhyAtA sarva padArthoM ko pratyakSa karanevAlA aura rAgadveSarahita hai, taba to veda usake adhIna hokara hI pravRtta hogA, aisI dazA meM vinAkAraNa vedakA kisIse na banAyA jAnApana kyoM puSTa kiyA jAtA hai ! use sarvakSase batAyA huA mAnanA hI acchA hai / mImAMsakoMkA vicAra hai ki prAyaH vaktA rAgI, dveSI, ajJAnI, hote haiM / sarAma vItarAgake nirNayake liye hamAre pAsa koI kasauTI nahIM hai, ataH saba jJAnoMke Adi kAraNa vedako anAdi, akRtrima mAnA gayA hai, yaha mImAMsakoMkA vicAra ThIka nahIM hai kyoMki unako vedakA vyAkhyAna karanevAlA to sarvajJa mAnanAhI par3egA usakI apekSA to sarvajJake dvArA pratipAdita vedako kRtrima mAnanAhI acchA hai /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH yadi bedakA vyAkhyAna karanevAlA asarvajJa aura rAgI hai aisA pakSa grahaNa karoge to usa vedako mUla mAnakara banAye gaye mImAMsakoMke darzanasUtroMko ucita pramANatA nahIM AsakatI hai, kAraNa ki doSI, rAgI, ajJAnI ke vedavyAkhyAnase zrotAoMko dhokhA hojAtA hai / jisakA vyAkhyAtA asarvajJa hai, usake bAda yA ni gare geGgAlo bhatti mAnakara banAyA gayA sUtra bhI viparItapravRtti karAnevAlA hogaa| doSavavyAkhyAkasyApi pramANatve kimarthamaduSTakAraNajanyatvaM pramANasya vizeSaNam / yathaiva hi khArapaTikazAstraM duSTakAraNajanyaM tathAmnAyavyAkhyAnamapIti tadvisaMvAdakatva siddherna tanmUlaM vacaH pramANabhUtaM satyam / ___yadi doSakAle alpajJa puruSoMse vyAkhyAna kiye gaye vedako bhI pramANa mAna loge to Apane " tatrApUrvArthavijJAnaM nizcitaM vAdhavarjitaM / aduSTakAraNArabdhaM pramANaM lokasammatam / " yahAM pramAjakA nirdoSa kAraNoM se paidA honA rUpa vizeSaNa kisaliye diyA hai ! batAo, jaise ki kharapaTamatake zAmeM likhA huA hai ki svargakA pralobhana dekara jIvitahI dhanavAnko mAra DAlanA cAhiye, etadartha kAzIkaravata, gaGgApravAha, satIdAha Adi kutsita kriyAeM unake matameM prakRSTa mAnI gayI haiN| kiMtu hama aura Apa mImAMsakaloga ukta kharapaTake zAsako rAgI, dveSI, ajJAnI vaktA rUpa duSTa kAraNase janya mAnate haiM ataH apramANa hai, vaisehI Apake vedakA dveSI, ajJAnIse kiyA gayA vyAkhyAna bhI saphala pravRttikA kAraNa hokara viparIta mArgabha pravRtta karAdene vAlA siddha huA ataH aise vedako mUla mAnakara banAyA gayA koI bhI vacana pramANa hokara satya nahIM ho sakatA hai| aba agalI vArtikakA avataraNa karate haiM / koI zakkA karatA hai ki sarvajJavItarAge ca vaktari siddhe zreyomArgasyAbhidhAyakaM vacanaM pravRcaM na tu kasyacispatipitsAyAM satyAm / cetanArahitasyAtmanaH pradhAnasya vA bubhutsAyA tatpravRttamiti kazcittaM pratyAhaH ___ abataka yaha bAta to siddha huyI ki sarvajJa vItarAga vaktAke siddha hone para hI mokSamArgakA kathana karanevAlA sUtra pracalita huA hai, ataH yaha sUtra sarvajJapratipAdita honese sAdi hai kiMtu jainoMne pUrvameM kahA thA ki pradhAna ziSyoMkI jAnanekI tIna abhilASA honepara hI sarvajJane ukta sUtra kahA hai, ThIka nahIM pratIta hotA hai| ataH bauddha kahate haiM ki kisIkI bhI samajhanekI icchA na hote hue akasmAt yaha sUtra bola diyA gayA hai| aura naiyAyika kahate haiM ki icchA honepara to sUtra kahA gayA hai kiMtu bhinna cetanAguNako samavAya sambandhase rakhanevAle vastutaH cetanArahita AtmAkI jAnanekI icchA honepara sUtra bola diyA gayA hai| tIsare kapilamatAnuyAyI kahate haiM ki satvaguNa,
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAvilAgiH rajoguNa aura tamoguNakI sAmya avasthArUpa prakRtikI jijJAsA honepara sUtra banAyA gayA hai / ina tInoMke maMtavyoMko hRdayama rakhakara AzaMkA karanevAle zaMkAkArake prati AcArya uttara dete haiN| nApyasatyAM bubhutsaayaamaatmno'cetnaatmnH| khasyeva muktimArgopadezAyogyatvanizcayAt // 5 // kisIkI nahIM jAnanekI icchA honepara yaha sUtra pravRtta nahIM huA hai aura na cetanArahita jaDasvarUpa AtmAkI icchA honepara yaha sUtra pravartita huA hai, tathA pradhAnakI bhI icchAse sUtrakA banAnA nahIM ho sakatA hai kyoMki naise sarvajJadeva icchArahita acetana AkAzako upadeza nahIM dete haiM, usI prakAra ukta tInoM prakArAma bhI mokSamArgake upadeza prApta karanekI AyogyatAkA nizcaya hai| naiva vineyajanasya saMsAraduHkhAmibhRtasya bubhutsAyAmapyasatyAM zreyomArge paramaMkAruNikasya karuNAmAtrAttatprakAzakaM vacanaM pravRttimaditi yuktaM, tasyopadezAyogyatvanirNIteH / saMsArake duHkhoMse satAye gaye ziSyajanoMkI mokSamArgaviSayameM jAnanekI icchA na honepara itkRSTa karuNAke dhArI bhI bhagavAnkA kevala karuNAse hI mokSamArgake prakAza karanevAlA vacana pravartita ho gayA hai, yaha ucita nahIM hai, kyoMki " mahiSyagre vINAvAdanavat " jAnanekI icchAke vinA koI bhI puruSa sadvaktAke upadezagrahaNake yogya nahIM hai, aisA nirNaya ho rahA hai| nahi tatpratipitsArahitastadupadezAya yogyo nAmAtiprasaMgAt, tadupadezakasya ca kAruNikatvAyogAt / jJAtvA hi bubhutsAM pareSAmanugrahe pravarttamAnaH kAruNikaH syAt / / kacidapratipitsAvati parapratipitsAvati vA taspratipAdanAya prayatamAnastu na svasthaH / jo zrotA tattvajJAnako samajhanekI abhilASA nahIM rakhatA hai, vaha upadezake liye sarvathA yogya nahIM hai / yadi binA icchAke hI AcArya upadeza dete phireM to unako kITa, pataGga, pazu, pakSI, supta, unmatta puruSoMke liye bhI ucca siddhAntakA upadeza de denA cAhiye, yaha ati prasaGga ho jaaygaa| jo pAtrakA vicAra na karake korI dayAse upadeza de dete haiM, una upadezakoMko kANAyukta nahIM kahanA cAhiye, arthAt avicAritapanese kI gayI dayA kahIM kahIM hiMsAse baDhakara hai, vastutaH vaha dayA hI nahIM hai dayAbhAsa haiM / jaise ki abhise bhurase hue ke Upara ThaNDA pAnI DAla denA yA Atura rogIko apathya dahI, kakaDI, Adi de denA, usahI prakAra anAkAMkSA honepara bhI upadeza denevAlA bhI dayAvAn nahIM hai / andhe kuerbha AhAra yA rupayA DAlanese koI dAnI nahIM ho sakatA hai / dUsarokI tattvagrahaNa karanekI icchAko samajhakara hI paropakArameM pravRtti karanevAleko dayAvAn
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH kahA hai| jo upadezaka vinA icchA rakhate hue puruSoM ke nimitta pratipAdana kara rahA hai vaha ApemeM nahIM hai, tathA devadattakI icchA honepara jinadattako upadeza dene ke samAna kapilamatAnuyAyiyoM ke matameM prakRtikI icchA honepara AtmAke liye upadeza denekA prayatna karanA mI Ape ( hoza ) meM rahanevAle vicAraka manuSyakA kArya nahIM hai| parasya prasipirasAmantareNopadezapravRttau tatpraznAnurUpaprativacanavirodhazca / jo vaktA dUsare sunanevAlekI icchAke vinA upadeza devegA / vaha zrotAke prabhoMke anukUla varcana bolegA yaha bAta viruddha hai / arthAt vaktAkA bolanA tabhI saphala hai jabaki vaha zrotAke praznoM ke anusAra bhASaNa karai / yadi zrotA vinA icchAke dUMTha sA baiThA huA hai to aisI dazAmeM upadeza denekA hI virodha hai / athavA bayA pakSIkA vandarake prati upadeza deneke samAna baha duSphalakA vIja hogA yaha artha bhI cabdakarake samuccita kara liyA jAtA hai| yo'pi cAzavAna svahitaM pratipitsate tasya hi tatpratipitsA karaNIyA / yahA~ koI kahe ki sattvajJAnake jAnanekI icchA yA mokSamArgake samajhanekI abhilASA jIvako tabhI ho sakatI hai jabaki usako heyopAdeya samajhanekI kucha yogyatA hove / jaba ki yaha nipaTa g2Ara mUrkha pazuke samAna hai jo ajJAna honese apanA hita hI nahIM samajhanA cAhatA hai aise puruSako usakI icchAke vinA bhI upadeza de denA dayAvAnoMkA kArya hai| isa para AcAryokA kahanA hai ki jo puruSa mUrkhatAvaza apane hitako nahIM samajhatA hai yA samajhanA nahIM cAhatA hai usako prathama tattvajJAna jAnanekI icchA paidA karAnI cAhiye / hitamArgakA upadeza pIche diyA jaayegaa| na ca kazcidAtmanaH pratikUla ghumutsate mithyAjJAnAdi, svapratikUle anukUlAbhimAnAdanukUlamahaM pratipitse sarvadeni pratyayAt / tatra nedaM bhavato'nukUlaM kiMsvidamityanukUlaM pratipitsotpAdyate / samutpannAnukUlapratipitsastadupadezayogyatAmAtmasAt kurute / tataH zreyomArgapratipitsAvAnevAdhikRtastatpratipAdane nAnya iti sUktam / / koI bhI jIva apane liye aniSTa paDanevAle padArthako jAnanA nahIM cAhatA hai| yadyapi kabhI kabhI tIvra krodhake vaza hokara jIba apanA ghAta kara letA hai, viSako khA letA hai, kue~ meM gira par3atA hai ityAdi. kiMtu ina kAryoMko bhI apane liye iSTa samajhatA huA utsAhasahita anukUla hI mAna rahA hai / mithyAjJAnake vaza usako sadA yahI vizvAsa rahatA hai ki yaha viSabhakSaNa hI merA iSTasAdhana karanevAlA hai / maiM apane liye ThIka hI kArya kara rahA huuN| yoM mithyAjJAnase bhI apane pratikUla kartavya me anukUla paDanekA abhimAna ho jAnese maiM sadA apane anukUlako samajha
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthe cintAmaNiH aisI dazA meM usa mUrkhako yaha icchA paidA karA denI cAhiye ki yaha viSabhakSaNa Adi tumako anukUla nahIM hai kintu yaha jIvita rahanA aura puruSArtha karanA hI tunhAre liye yogya hai / isa prakAra iSTasAdhana karanevAlI kriyAoMko samajhA kara jaba usako apane samIcIna iSTake jAnanekI abhilASAe~ acchI paidA ho jAyeMgI / taba vaha upadezakI yogyatA ko bhI apane adhIna kara legA / bAdameM tatrajJAna aura mokSamArgake jAnanekI bhI tIvra icchAe~ usake hRdayameM paidA ho jAyeMgI usa kAraNase hamane pahale yaha bahuta ThIka kahA thA ki mokSamArgake jAnanekI abhilASA rakhatA huA vinIta ziSyahI tattvArtha sUtra ke pratipAdana karate samaya sunanekA adhikArI hai / dUsarA koI nahIM pradhAnasyAtmano vA cetanArahitasya bubhutsAyAM na prathamaM sUtraM pravRtaM tasyApyupadezAyogyatvanizcayAt khAdivat / 68 **** kArakA bolaneke pUrva dUsarA, tIsarA AkSepa yaha bhI thA ki sAMkhya AtmAko cetana mAnate haiM aura acetana prakRtimeM icchA honA mAnate haiM / naiyAyika cetanAko caubIsa guNoMmeMse eka buddhirUpa guNa mAnate haiN| aura guNaguNIkA sarvathA bheda svIkAra karate haiM tathA AtmAmeM cetanAkA samavAya saMbaMdha mAnate haiN| aisI dazAmeM prakRtiko icchA honepara athavA cetanArahita AtmAkI jAnane kI icchA honepara pahile sUtrakI pravRtti huI hai / yaha unakA kahanA ThIka nahIM hai kyoMki AkAza, baTa, Adi ke samAna usa svayaM jaDarUpa prakRti aura naiyAyikakI svataH acetana AtmAko bhI upadeza prApta karanekI ayogyatAkA nizcaya hai / caitanyasambandhAcasya cetanatopagamAdupadezayogyatvanizcaya iti cena tasya cetanAsambandhe'pi paramArthatazcetanatAnupapatteH zarIrAdivat / upacArAcu cetanasyopadezayogyatAyAmatiprasaGgaH zarIrAdiSu vanivAraNAghaTanAt / yadi naiyAyika yoM kaheMge ki cetanA ( buddhi ) guNake sambandhase AtmA ko bhI hama cetanapanA svIkAra karate haiM aura kApila kaheMge ki cetana AtmA ke sambandhavizeSase jaDa prakRti bhI cetana bana jAtI hai / ataH donoMko upadeza prApta karanekI yogyatAkA nizcaya hai / manthAkara kahate haiM ki yaha unakA vicAra to ThIka nahIM hai kAraNa ki svayaM jaDastrarUpa prakRti aura AtmAko bhinna caitanyakA sambandha hote hue bhI vAstava meM cetanApanA siddha nahIM ho sakatA hai| yoM to kApiloMne cetana AtmAkA saMbaMdha zarIra iMdriya AdimeM bhI mAnA hai aura naiyAyikoMne bhI svAzrayasaMyoga saMbaMghase cetanAkA sambandhIpana zarIra, mana aura cakSu Adi iMdriyoMmeM svIkAra kiyA hai, kyA etAvatA jaDazarIra, suna, puNya, pApa, Adi bhI upadezake yogya ho jAvege !
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryAvantAmaNiH japApuSpake sambandhase sphaTikama vastutaH lalAI nahIM AtI hai, kevala upAdhijanya kriyAkA vyavahAra hojAtA hai, isI tarahase naiyAyikakI AtmA aura sAMkhyoMke pradhAnameM cetanapanekA vyavahAramAtra ho sakatA hai| yadi vyavahArase nAmamAtrake cetamako upadezakI yogyatA mAnoge taba to aneka jaha padArthoM meM bhI upadezakI yogyatAkA atikramaNa karanevAlA prasaMga AvegA, arthAt zarIra, pratibimba ( sasavIra ) AdikoMmeM bhI usa yogyatAkA niSedha nahIM kara skoge| satsaMbandhavizeSAtparamArthataH kasyacizcetanatvamiti cet, sa ko'nyo'nyatra kathaJciccetanAvAdAlyAt / yadi Apa naiyAyika yA kApila loga ina zarIra, indriya Adiko na rahanevAle aise kisI vizeSasanaMbase yoga karake kisI AtmA aura pradhAnako vastutaH cetanapanA mAnoge vo vaha cetanAkA saMbaMdha kathaJcicAdAtmyasaMbaMdhake sivAya dUsarA kyA hosakatA hai ? arthAt vastutaH icchA aura cetanAkA tAdAmya rakhanevAlA jainoMse mAnA gayA AtmA hI upadezake yogya siddha huaa| tato jJAnAzupayogasvabhAvasyaiva zreyasA yokSyamANasya zreyomArgapratipitsAyAM satyAmidaM prakRtaM sUtraM pravRttamiti nizcayaH / usa kAraNase aba taka yaha nirNIta huA ki jJAnadarzanopayogasvabhAvavAle aura kalyANamArgase nikaTa bhaviSyameM mukta honevAle hI AtmAkI mokSamArgake jAnanekI abhilASA honepara prakaraNaprApta yaha pahilA sUtra pravRtta huA hai| mamANabhUtasya prabaMdhana ghRteH zrotRvizeSAbhAve vakRvizeSAsiddhau vidhAnAnupadyamAnatvAt / ___ vArtika meM par3e hue pravRtta zabdakA yaha artha hai ki pramANa hokara satyasvarUpa yaha sUtra ( vRtta ) sarvajJane apanI racanAse pravartAyA hai kAraNa ki viziSTa { baDhiyA) zrotAoMke na hone para viziSTa vaktAkI bhI asiddhi hai / aura jaba prakANDa vaktA hI na hogA to satya sUtroMkA banAnA bhI siddha nahIM hosakatA hai ataH yaha pramANAtmaka sUtra uttama ziSyoMkI gADhI icchAke honepara hI artharUpase vItarAga sarvajJadevane banAyA hai| kiM punaH pramANamidamityAhaaba AgekI bArtikoMkA avataraNa dete haiM ki jainoMne sUtrako pramANarUpa mAnA hai to kyA vaha sUtra pratyakSa pramANarUpa hai yA anumAna pramANa athavA Amama pramANarUpa hai ! aisI zaMkA honepara AcArya uttara dete haiN|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH zumpadAyAcyaka cheda vizeSAdadhunA nRNAm / sadgotrAthupadezo'tra yadvattadvicArataH // 6 // pramANabhAgamaH sUtramAptamUlatvasiddhitaH / laiGgikaM cAvinAbhAviliMgAtsAdhyasya nirNayAt // 7 // Aja takake manuSyoMko guruparipATIke anusAra virodharahita cale Aye hue usa sUtrake arthakA viccheda nahIM huA hai, jisa prakAra ki vRddhaparamparApUrvaka paMca logoMke vicArase nizcita hokara calI AyI huI samIcIna agravAla, khaNDelavAla, padmAvatIpuravAla Adi jAtiyoMke yA pATaNI, siMha, kAsAlIvAla Adi gotroMke upadeza mAnanemeM yahAM koI bAdhA nahIM hai, usI prakAra prakRta sUtrake bhI nahIM TUTI huI samIcIna prAcInadhArAse cale AnameM koI virodha nahIM hai / yaha sUtra prAmANika satyavattA puruSoMko AdhAra mAnakara prasiddha huA hai, usa kAraNa Agama pramANarUpa hai, aura yaha sUtra hetuse utpanna huA anumAna pramAgarUpa bhI hai, kyoMki samIcIna vyAptiko rakhanevAle mokSamArgakha-hetuse samyagdarzana Adi tInoMkI ekatArUpa sAdhyakA nizcaya kiyA gayA hai| vaise to zabdarUpa sUtra paudgalika hai kiMtu usa zabdase anAdi-saMketadvArA paidA huA ktA aura zrotAkA jJAna caitanyapadArtha hai| yadyapi zabda aura jJAnameM jaDa tathA cetanapanese mahAn aMtara hai, phira bhI jJAnake paidA karaneme zabdahI pradhAna kAraNa hai, ataH zabda aura jJAnakA dhaniSTa saMbaMdha hai / prakRta, sUtrake jJAnarUpa bhAvasUtrako anumAna, Agama, pramANarUpa mAnA hai| pratyakSa pramANa yadyapi zabdayojanAse rahita hai, phira bhI dUsaroM ko samajhAneke lie usa jJAnakA svarUpa zabdake dvArA kaha diyA jAtA hai, jaise 'yaha ghaTa hai| yaha pratyakSajJAnakA ullekha hai / isI prakAra jJAnarUpa padAthArnumAnako bhI zabdake dvArA kahanA paDatA hai| AgamameM to aneka aMzomeM zabdayojanA lagatI hI hai| mAvArtha-sUtra to jJAnarUpa hI hai, cAhe kevalajJAniyoMke pratyakSa pramANa svarUpa ho yA gaNadhara Adi RSiyoM ke anumAnapramANa aura AgamapramANarUpa hove, kintu jJAnako jJAnase sAkSAt jAnanA sarvajJakA hI kArya hai, saMsArI jIvoMko zabdakI sahAyatA liye vinA kaThina prameyakA samajhanA aura samajhAnA azakyAnuSThAna mAnA gayA hai / ukta vArSikoMkA vidyAnanda svAmI aba bhASya karate haiN| pramANamidaM sUtramAgamastAvadAptamUlatvasiddheH sadgotrAdyupadezavat / prathamahI pakSa, hetu, dRSTAntarUpa avayavoMse anumAna batAkara sUtrako apamapramANapanA siddha karate haiM, yaha sUtra AgamapramANa hai ( pratijJA ) kyoMki AptapuruSoMko mUlakAraNa mAnakara Ajataka
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH siddha horahA hai, ( hetu ) jaise ki sacce gotra, varNa, jAti, vaMzake vRddha paripATIse cale Aye hue upadeza Agama pramANarUpa haiM ( anvayadRSTAnta ) / kutastadAtamUlatvasiddhiriti cet sampradAyAvyavacchedasyAvirodhAt tadvadeveti brUmaH / sUtrako AgamapramANa mAnane Aptako mUla kAraNa mAnakara pravRtta honA hetu diyA hai, vaha hetu sUtranAmaka pakSameM kaise siddha hai ! arthAt vaha hetu asiddhahetvAbhAsa hai, aisI zaMkA karoge to usakA uttara hama graMthakAra isa prakAra spaSTarUpase dete haiM, ki guruparipATIke na TUTanekA koI virodha nahIM hai, kAraNa ki sarvajJase lekara Ajataka avyavadhAnarUpase calI AyI huyI guruparipATIkA pratyakSa Adi pramANoMse koI virodha upasthita nahIM huA hai| jaise ki vahI jAti, gotra, vaMza, Adike kathanavyavahAra Ajataka vinA kisI roka Tokaka prAmANika paddhatisaM cale Arahe haiN| kathamadhunAtanAnAM nRpA tatsampradAyAvyavacchedAvirodhaH siddha iti cet ? sagotrAApadezasya katham ? / vicArAditi cet / mokSamArgopadezasyApi tata eva / kaH punaratra vicAraH? sadobAdhupadeze ka ? pratyakSAnumAnAgamaH parIkSaNAmatra vicAro'bhidhIyate somavaMzaH kSatriyo' yamiti hi kazcitpratyakSato'tIndriyAdadhyavasyati taduccai!trodayasya sadgotravyavahAranimittasya sAkSAtkaraNAt, kazcit kAryavizeSadarzanAdanuminoti / tathA''gamAdaparaH pratipadyate tato'pyaparastadupadezAditi saMpradAyasyAvyavacchedaH sarvadA tadanyathopadezAbhAvAt / tasyAvirodhaH punaH pratyakSAdivirodhasyAsambhavAditi, tadetanmokSamArgopadeze'pi samAnam / yahA~ mImAMsaka kahate haiM ki abhI Ajakala paryantake manuSyoMtaka usa AcAryaparamparAkA virodharahita na TUTanA kaise siddha mAnoge ? isa para jaina kaTAkSa karate haiM ki yadi Apa aisA kahoge to Apa hI batalAiye ki zreSTha mAne gaye garga, kAzyapa, raghuvaMza Adi gotroM yA jAti Adike kathanameM bhI Apane sampradAyakA na TUTanA kaise mAnA hai ? batAo, yadi Apa mImAMsaka isakA uttara graha deMge ki zreSTha gotroMke upadezakA prAcInapuruSoMkI sammatise nirNayAtmaka vicAra hotA huA calA ArahA hai, to hama jaina bhI kahate haiM ki mokSamArgakA upadeza bhI prAcIna AcAryoke vicArate rahaneke kAraNa na TUTatA huA calA ArahA hai / yadi mImAMsaka aba yaha kaheMge ki mokSamArgake upadezameM prAcIna puruSoMne kyA vicAra kiyA hai ? yatalAiye, to hama jaina bhI Apa mImAMsakoMke prati kaheMge ki Apake purikhAoMne sanADhya, gauDa, mAhezvara Adi sacce gotra, jAtiyoMke upadezameM kyA vicAra kiyA hai / isapara Apa yahI kaha sakate haiM ki pratyakSa, anumAna aura bhAgama pramANoM
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAcintAmaNi karake samIcIna parIkSA karanA hI gotra Adike upadeza meM pUrvapuruSoMkA vicAra kahA jAtA hai vahI hama kahate haiM ki koI munimahArAja apane atIndriya pratyakSase hI isa prakAra nirNaya kara lete haiM ki yaha somavaMza hai / yaha nAthavaMza hai / yaha kAzyapa gotra hai / amuka puruSa kSatriya varNakA hai / yaha vaizya varNakA hai ityAdi / jAti aura vaMza pahirindriyoM ke viSaya nahIM haiM kyoMki uttamavaMzoMke vyavahArakA nimitta kAraNa uhA~trakarmakA udaya hai aura AtmAmai phala denevAle usa ucca gotrakarma kA pratyakSa karanA atIMdriya pratyajhase hI ho sakatA hai, ataH pratyakSadarzI to gotra, jAti, varNakA sAkSAtpratyakSa kara lete haiN| aura koI koI to jo pratyakSa nahIM kara sakate haiM, ve una gotra, jAti, vargoM ke vinAbhAvI vizeSa vizeSa (khAsa khAsa ) jhApAke dekhanese gotra AdikA anumAna kara lete haiN| kAraNa ki minna bhinna jAti, yA kAzyapa, khaNDelavAla, agravAla Adi vaMzImeM koI koI aisA vaiyaktika kArya hosA hai ki vicAravAle puruSa una kRtyoMse unakI jAti, va kA zIghra bodha kara lete haiM / bhAvArtha-bhinna bhinna kuloMmeM kucha na kucha vilakSaNapanA dekhane meM AtA hai / gaharA vicAra karanevAloMse yaha bAta chipI huI nahIM hai / koI tuccha puruSa acchA padastha yA viziSTa dhana mila jAnepara bhI apanI tucchatA nahIM choDatA hai| aura udAta prakRtikA puruSa daivayogase nirdhana aura choTI vRtti bhI AjAya to mI apane paDampanako sthita, kAyama, rakhatA hai| aise hI agravAla yA padmAvatIpuravAla Adi uttama bAtioMke samudita manuSyoMmeM bhI kucha kucha sUkSma kAryoMmeM vizeSatA hai / jisase ki AtmAmeM santAnaRmase AcaraNarUpa rahanevAle gotra, jAti, varNIkA anumAna ho sakatA hai / ghoDe aura kuttoM meM isa sajAti sambandha aura jAtisaMskArase aneka guNadoSa dekhe gaye haiM / ataH nirNIta huA ki bahirindriyajanya jJAnavAloMko viziSTa kAryoMse jAti gotra aura varNokA anumAna ho jAtA hai / tayA aneka kAryoMmeM hame AgamakI zaraNa lenI par3atI hai / yaha hI terA pitA hai / isameM sivAya mAtRvAzyake aura kyA pramANa ho sakatA hai / usa mAtRvAkyako bhiti mAnakara Age bhI pitA putra vyavahArakA sampradAya-silasilA calatA hai, aise hI anya koI koI jIva sacce zAstroMse jAti, gotra Adiko jAna lete aura yoMhI unake upadezase dUsare logoMke jJAna karanekI dhArA calatI hai / isa prakAra sacce vaktAoMkA AmnAya kabhI TUTatI nahIM hai / anyathA yAnI yadi gotra Adike upadezakI dhArA TUTa gayI hotI to Ajataka sarvadA unakA upadeza nahIM bana sakatA thA / jaba ki ukta pratyakSa, anumAna aura Agama pramANa usa upadezake sAdhaka hai / bAdhaka nahIM haiM to phira sampradAyake na TUTane pratyakSa Adikase koI virodha nahIM hai / usI prakAra mokSamArgake upadezamai bhI yaha pUrvokta saMpUrNa kathana samAnarUpase ghaTa jAtA hai / arthAt minna bhinna jIva mokSamArgako bhI tInoM pramANoMse jAna sakate haiM /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ satvArthacintAmaNiH 72 tathopyevaMvidhavizeSAkrAntAni samyagdarzanAdIni mokSamArga ityazeSato'tIndriyapratyakSato bhagavAn paramamuniH sAkSAtkurute, tadupadezAdgaNAdhipaH pratyeti, tadupadezAdapyanyastadupadezAccApara iti sampradAyasyAvyavacchedaH sadA tadanyathopadezAbhAvAt, tasyAvirodhazca pratyakSAdivirodhasyAbhAvAt / jisa prakAra jAti, varNa, gotra Adi jAnane ke liye jo kucha vizeSatAeM hama loga dekhate haiM aura una viziSTa kAryoMse bhinna bhinna kuloMkA anumAna bhI kara lete haiM, usI prakAra mokSake mArga samyadarzana Adi jIvoM ke kAyoMmeM bhI zAMti saMvega, Astikya bhedavijJAna aura strarUpAcaraNakI vizeSatAyeM AjAtI haiN| una vizeSatAoMle samyagdarzana Adiko mokSamArgapanekA anumAna karalete haiN| * tathA sAdhuoM meM sarvotkRSTa sarvajJa jinendra bhagavAn apane kevalajJAna dvArA pUrNa rUpase samyagdarzana Adi mokSake mArga haiM, aisA pratyakSa karalete haiM / aura tIrthakara jineMdrake upadezale gaNadhara deva AgamapramANa dvArA nizcaya karalese haiM / tathA gaNadhara devake upadezase anya AcArya AgamajJAna karalete haiM aura anya AcAryo pravacana ziSyaparipATIle adyAvadhi caLe Arahe haiM / isa prakAra mokSamArgake upadezakA sampradAya na TUTanA siddha hai| isake binA mAne dUsare prakAra se Ajataka sabai vaktAoMkA upadeza ho hI nahIM sakatA thaa| kiMtu mokSamArgakA saccA upadeza pravartita horahA hai / tathA pratyakSa Adi pramANoMse isameM koI vizeSa AtA nahIM hai / ataH gotra Adike upadeza ke samAna mokSamArga ke upavezakI sampradAya na TUTane meM bhI koI virodha nahIM hai| yahAMtaka mokSamArga ke upadezakI AmnAyakA na TUTanA siddha huA / gotrAdyupadezasya yatra yadA yathA yasyAvyavacchedastatra tadA tathA tasya pramAppatvamapISTamiti cet mokSamArgopadezasya kimaniSTam 9 kevalamatredAnImevamasmadAdestadvayavacchedAbhAvAtpramANatA sAdhyate / 10 - yadi yahAM mImAMsaka aisA kaheMge ki sadhe khaNDelavAla, agravAla, padmAvatI puravAla, seThI, pATanI, ziromaNi, Adi gotroMkI jisa sthAnapara jisa kAlameM aura jisa prakArase jisakI sampradAyakA vyavadhAna nahIM huA hai usa jagaha usa kAlamai usa prakArase usa gotra AdikI pramAtA mI hama iSTa karate haiM, yadi aisA kahoge to mokSamArgake upadezakI kyA pramANatA aniSTa hai ! arthAt mokSamArga ke upadezakA mI videhakSetramai sarvadA vidyamAna horahe caturthakAlame zrI 1008 tIrthakaroM ke niraMtara upadeza se mokSamArgakA vyavadhAna nahIM huA hai aura isa maratakSetra meM kI avasarpiNIke caturtha duHSama suSamA kAlamai tathA utsarpiNIke tRtIya duSSama suSamA kAlameM honevAle caubIsa 1. tatrApi iti mudrita pustake.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 tattvAvacintAmaNiH cauvIsa nAyaka kI AmnAyase mokSamArgakA upadeza aTUTa siddha hai| hAM, AptamUlatva hetuse sUtrako AgamapramANarUpa siddha karanevAle pUrvokta anumAnase hama kevala itanA hI siddha karate haiM ki isa bharata kSetrameM Aja kala paMcamakAla duHSamAme hama logoMko bhI vaha guruparvakramase calA AyA humA gokSamArgakA upadeza bhAgama pramANa rUpa hai / anya kSetroM meM aba bhI aura yahAM bhI anya kAloM meM mokSaka upadezakA vyApaka rahanA siddha hai, kiMtu prakRta anumAnase yahAM Aja kala hama logoMke liye hI sUtrakA AgamapramANarUpa siddha karanA upayogI hai| kapilAyupadezasyaivaM pramANatA syAditi cet na, tasya pratyakSAdivirodhasadbhAvAda / yahAM bhImAMsaka kahate haiM ki isa prakAra guruoMkI dhArAse hI yadi mokSamArgake upadezako pramANapanA mAnoge to kapila, jaimini, kaNAdake upadeza bhI isI prakAra pramANa ho jAyeMge / ve bhI apane sUtroMko gurudhArAse AyA huA mAnate haiM / AcArya kahate haiM ki yaha kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki una kapila Adike upadezoMko pratyakSa, anumAna aura Agama Adi pramANoMse virodha hai / bhAvArtha upadezoMko AptamUlatva siddha karanemeM sampradAyake avyavacchedakA virodha na honA rUpa hetu hai / vaha kapilAdika upadezAma ghaTatA nahIM hai | yoM to corI Adike upadeza bhI cora DaoNkuoMke ustAdodvArA cale A rahe haiM / etAvatA kyA ve AptamUlaka ho jAyeMge ! kabhI nahIM ! jisa prakAra AkheTa, dhUta Adike upadeza pratyakSa, anumAnoMse viruddha haiM tathA atiprAcIna hokara bhI mithyA hai, usI prakAra jaimini, kapila Adike pazuvadhapUrvaka yajJa karanA, kSudhita avasthA dUsaroMkA dhana balAtkArase jabaradastI chInalenA, mokSakI avasthAme jJAna na mAnanA, AtmAko kUTastha yA vyApaka svIkAra karanA Adi upadeza bhI pramANaviruddha haiN| nanyAptamUlasyAppupadezasya kuto'rthanizcayo'sadAdInAm ? na tAvatsvata eva caidikabacanAdivatpuruSavyAkhyAnAditi cet, sa puruSo'sarvazo rAgAdimAMza yadi tadA tavyArupAnAdarthanizcayAnupapacirayathArthAbhidhAnazaMkanAt, sarvakSo vItarAgazca na soDadAnImiSTo patastadarthanizcayaH syAdivi kazcit / yahAM koI prativAdI paMDita zaMkA karatA hai ki Asako mUla kAraNa mAnakara vaha upadeza pravartita huA hai, yaha bAta mAnanepara mI usa Aptake sUtrarUpa upadezase hama logoMko usake arthakA nizcaya kaise hogA ! yadi jainoMkI orase isakA uttara koI isa prakAra kaheMge ki usa sUtrase vinA kisIke samajhAye apane Apa hI zrotAoMko arbhakA bodha hotA calA jAtA hai, yaha uttara ThIka
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH 75 nahIM pdd'egaa| kyoMki hama mImAMsakoMne ase 46 kahA thA ki vedaka pAya bhI apavAra arthajJAna karA dete haiM, usa samaya janoMne hamArA khaNDana kara diyA thA ki yahI ( bhAvanA ) hamArA artha hai aura yaha ( niyoga yA vidhi) hamArA artha nahIM hai, isa bAtako zaddha svayaM to apane Apa hI kahate nahIM hai / kAraNa ki zabda jaDa haiN| usI prakAra Apake " samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH " ye jaDasUpa vAkya mI svayaM arthanAna nahIM karA sakate haiM / gauko le jAo / gharako sAo, ye laukika vAkya bhI binA saMketake arthabodha svayaM nahIM karA sakate haiN| anyathA do mahineke bacceko bhI zabda sunakara arthajJAna hojAnA cAhiye thA, athavA yaha zaMkA mImAMsakakI taraphase na hokara kisI saTasthakI orase hai / vaha bedake vAkyoMko bhI svataH arthajJAna karAnevAlA nahIM mAnatA hai| yadi syAdvAdI Apa yo kaheMge ki hama logoM ko vidvAna puruSoM ke vyAdhyAna karanese prAcIna upadezarUpa sUtroMke arthakA nirNaya hojAtA hai| aisI dazA meM pUchatA hU~ ki vaha vyAkhyAtA puruSa yadi sarvajJa nahIM hai aura rAgI, dveSI hai, taba to usake vyAkhyAnase arthakA nizcaya honA asiddha hai| kAraNa ki zrotAoMko rAgI aura ajJAnIke kapanameM satyArthakI zaMkA banI rahatI hai / aneka puruSa rAga aura ajJAnake vaza hokara jhaMThA upadeza dete hue dekhe jArahe haiM / isa doSa nivAraNArtha yadi Apa usa sUtrakA vyAkhyAna karanevAlA sarvajJa aura vItarAga jinendra devako mAnoge to Apane isa dezameM Ajakala jinendradevakA vartamAna rahanA apanI icchAse svIkAra nahIM kiyA hai| jisase ki usa sUtrArthakA nizcaya hosake, yoM sUtrake arthakA nizcaya kaise ho sakegA / btaao| yahAMtaka kisI prativAdIkI zaMkA hai| tadasat / prakRtArthaparijJAne tadviSayarAgadveSAmAce ca sati tadyAkhyAturvipralambhanAsambhavAttayAkhyAnAdarthanizcayopapatteH / taba AcArya kahate haiM ki kisIkI vaha ukta zaMkA ThIka nahIM hai| kyoMki-yadhapi yahAM isa samaya kevalajJAnI nahIM haiM phira bhI prakaraNameM prApta mokSamArgarUpI arthako pUrNa rUpase jAnanevAle vidvAn dhArApravAise vidyamAna haiM aura usa mokSamArga viSayaka batAne unako rAga, dveSa mI nahIM hai| aise vyAkhyAna karane vAloMke dvArA vaJcanA yA dhokA karanA sambhava nahIM hai| pratyuta gambhIra vyAkhyAtAse arthakA nizcaya ho jAnA hI siddha hai / jo jisa viSayameM rAgI, dveSI, ahAnI nahIM hai aisA hote te usa vyAkhyAtAke vyAkhyAnako sa jana pramANarUpase grahaNa kara lete
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 tasvArthacintAmaNiH marANarrrrrrry hai| jaise ki catura vaidyake upadezako rogI satyArtharUpase samajha letA hai yA chalarahita jauharIke upadezase anADI puruSa bhI ranako jAna letA hai| apaurupezAgamA nizcaya hRdastu, mannAdestavyAkhyAtunadarthaparijJAnasya tadvipayarAgadveSAbhAvasya ca prasiddhatvAditi cet na / yahAM mImAMsaka kahate haiM ki yoM to hamAre kisI puruSake dvArA nahIM banAye hue anAdi kAlIna vedarUpa Agamake arthakA nizcaya bhI usI prakAra vidvAn vyAkhyAtAoMke dvArA ho jaavegaa| kyoMki usa vedake arthakA vyAkhyAna karanevAle manu, yAjJavaruka, vyAsa Adi RSiyoMko usa vebake arthakA pUrNa jJAna thA aura unako vedake viSayameM rAga dveSakA amAva bhI prasiddha hai / graMthakAra kahate haiM ki ApakA yaha kahanA to ThIka nahIM hai / prathamataH ksycidtiindriyvedaarthpricchedino'nisstterndhprmpraato'rthnirnnyaanupptteH| kAraNa ki yadi Apane Adya avasthAma iMdriyoMse atikrAMta vedake arthako jAnanevAlA sUkSma Adi padArthAkA pratyakSadarzI koI sarvajJa iSTa kiyA hotA taba to usa sarvazako mUla kAraNa mAnakara manu Adiko bhI vedake arthakA jJAna paramparAse ho sakatA thaa| kiMtu Apa mImAMsaka Adi samayameM sarvajJa mAnate nahIM haiM; ataH aisI aMdhaparamparAse arthakA nirNaya ho jAnA bana nahIM skegaa| eka adhene dUsare aMdhekA hAtha pakaDA dUsarene tIsarekA hAtha pakaDA aisI dazAma una saba hI aMdhoMkI paMkti eka sUjhateke vinA kyA abhISTa sthAna para pahuMca sakatI hai| kiMtu nhiiN| aura yadi mUlarUpase eka sarvajJa AdimeM sabako mArga dikhalAnevAlA mAna liyA jAya to aneka vidvAn dhArAmavAhase Agamake arthako Ajataka jAna sakate haiN| nanu dha vyAkaraNAdyamyAsAllaukikapadArthanizcaye tadaviziSTavaidikapadArthanizcayasya khataH siddheH padArthapratipattau ca tadvAkyArthapratipattisambhavAdazrutakAvyAdivana vedArthanizcaye'tIndriyArthadarzI kazcidapekSyate, nApyandhaparamparA yatastadarthanirNayAnupapattiriti cet na / yahAM mImAMsakakA kahanA hai ki vyAkaraNa, koSa, vyavahAra Adise zabdoMkI vAcyArtha zaktikA grahaNa hotA hai| jo vidvAn puruSa vyAkaraNa, nyAya Adike abhyAsase lokameM bole jAyaM aise gau, ghaTa, AtmA, Adi padoMke arthakA nizcaya kara lete haiN| aisA honepara unhI Aja kala parasarameM bole hue padoMke samAna hI vedoM meM bhI " amimIDe purohitam yajeta " Adi pada pAye jAte
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ sasvArthacintAmaNiH haiN| ataH vedake padoMkA artha bhI vyutpanna vidvAnako apane Apa jJAta ho jAvegA / padoMke arthako jAna lene para una padoMka samudAyarUpa vAkyoMkA artha jAna lenA sarala rItise sambhava hai| jaise ki hama do cAra kAvya graMthoMko paDhakara abhI taka na sune hue navIna kAvyoMko bhI apane Apa lagA lete haiM yA gaNitake niyamoM ko jAna kara navIna navIna gaNitake praznoMkA svataH hI jhaTa uttara dedete haiM, isI prakAra vyAkaraNa AdikI vizeSa vyutpatti baDhAnese hI vedake arthakA nizcaya ho jAvegA / isake liye mUlamai kisI atIndriya bhoMke dekhanevAle sarvajJakI hameM koI apekSA nahIM hai aura vidvAnoMke dvArA jaba hama arthakA nirNaya honA mAna rahe haiM, aisI dazAma aMghoMkI paramparA bhI nahIM hai| jisase ki aMghoMkI dhArAka samAna vedake arthakA mI nirNaya na ho sake / aba AcArya kahate haiM ki yaha mImAMsakoMkA vaktavya ucita nahIM hai / suniye / laukikavaidikapadAnAmekatve'pi nAnArthatvAvasthiterekArthaparihAreNa vyAkhyAMgamiti vasyArthasya nigamayitumazakyatvAt / makaraNAdibhyastabhiyama iti cenna, teSAmapyanekapA pravRtteH paMcasaMdhAnAdivadekArthasya vyavasthAnAyogAt / loka Aja kala hama logoMse pole hue pada aura vedameM likhe hue pada yadyapi eka hI hai kiMtu una padoMke aneka artha bhI vyavasthita ho sakate haiM / ataH eka arthako choDa kara dUsare iSTa arthameM hI kAraNa batAkara usakI vyAkhyA karanI cAhiye, anya arthameM nahIM / isa prakAra zabdoMke usa arthakA avadhAraNa (niyama ) karanA azakya hai / mAvArtha-jaise loka saindhava zabdake ghoDA aura namaka donoM artha haiM. isI taraha vedameM bhI aneka arthIko dhAraNa karanevAle pada pAye bAte haiN| jaise ki aja zabda kA artha nahIM uganevAlA tIna varSakA purAnA jo hotA hai aura bakarA bhI hotA hai| aisI avasthAmai manu Adika asyajJa vidvAnoMse eka hI arthakA nizcaya karanA azakya hai| yadi Apa zahakI aneka ayoMkI yogyatA honepara prakaraNa, buddhicAturya, abhilASA, Adise usa vivAkSita arthakA niyama karanA mAnoge so bhI ThIka nahIM hai| kyoMki kahIM kahIM prakaraNa Adi bhI aneka prakArase arthoke upayogI pavarta rahe haiM, jaise ki koI raIsa sajjImUta hokara mAhira jAneke liye taiyAra baiThA hai aura kakaDI khArahA hai| aisI dazA " seMdhava lAo " aisA kahane para saiMdhavake ghoDA aura nAka donoM artha usa prakaraNameM prApta haiN| dvisandhAna kAvyameM eka sAtha hI pratyeka zaddhake pANDava aura rAmacandra ke caritra para ghaTanevAle do do artha kiye gaye haiN| aise hI paMcasandhAna, saptasaMdhAna, caturviMzatisandhAna kAvyoM meM bhI eka eka zahake aneka ameiM prayukta kiye jAneke prakaraNa haiN| ataH alpajJa laukika vidvAn prakaraNa Adike dvArA aneka arthoko prati pAdana karane vAle paidake zadroM kI ThIka ThIka eka hI prI vyavasthA nahIM kara sakatA hai|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - svAcintAmaNiH .................... ... annone - - -- - yadi punaH vedavAkyAni sannibaMdhanAnyedAnAdikAlapravRtAni na vyAkhyAnAMtarApekSANi dezabhASAvaditi mataM, tadA kuto vyAkhyAvimatipattayastatra bhveyuH| yadi Apa mImAMsaka yaha mAnoge ki laukika vAkya bhale hI hama logoMkI saMcAtAnIse minna minna arthoko pratipAdana kare, kintu vedake vAkya apane niruka, kalpa, chanda, vyAkaraNa, jyotiSa, aura zikSA ina chaha aMgoM ke dvArA anAdikAlase apane niyata arthako lekara hI pravRtta ho rahe haiM | ataH bhinna bhinna nyAre vyAkhyAnoMkI vedavAkyoMko AkAMkSA nahIM hai / jaise ki zabdoMkI AnupUrvI ekasI honepara bhI saMskRtabhASAmeM sankA artha vartamAna hai| iMgaliz bhASAmeM san kA artha sUrya hai aura nAgarI mASAmai san kA artha rassIko banAnevAlI chAla hai| etAvatA kyA minna bhASAoM ke bolanevAle puruSa abhISTa arthako nahIM Amate haiM ! kiMtu usa zabdase avazya jJAna karalete haiM / isI prakAra dezabhASAke samAna vedake vAkya bhI apane arthako lekara anAdi kAlase cale Arahe haiM / AcArya kahate hai ki yadi Apa aisA kahoge to una vedake arthoke vyAkhyAnameM kyoM vivAda horahe hai / batAyo / koI kAmadhenu samAna ho rahe vedase karmakANDa artha nikAlate haiM aura cArvAka " annAdvai puruSaH " Adi zrutiyoMse apanA mata puSTa karate haiN| advaitavAdI una hI maMtroMkA parabrahma artha karate haiN| Apa mImAMsaka mI niyoga aura mAvanArUpa arthameM paraspara vivAda karate haiN| yadi vedakA artha prathamase nirNIta hotA to itane hiMsApoSaka aura hiMsA niSedhaka tathA kevala bar3avAda yA kevala AtmavAdarUpa viruddha vyAkhyAnoMke dvArA kyoM jhagaDe dekhe jAte hai| pratipatturmAdyAditi cet keyaM tadarthasaMmatipattiramandasa pratipatturjAtucidasambhavAt / yadi Apa kahoge ki vedake arthoMko jAnane vAle puruSoMkA jJAna maMda hai jisase ki ve nAnA vivAda khaDe karate haiN| pratibhAzAlI puruSa jhagaDoMko choDakara vedakA eka hI artha karate haiM, aisA kahane para hama jaina Apa mImAMsakoMse pUchate haiM ki vedake vAstavika arthakA pUrNa jJAnazAlI, maMdabuddhirahita, sarvajJako to Apane kamI mAnA nahIM hai| asambhava kahA hai| jaba koI sarvajJa hI nahIM hai so anAdi kAlase aba takake sampUrNa manuSya maMdabuddhivAle hI samajhe jaavege| aisI dazAmeM bhalA usa vedake arthakA yaha nirNaya kahAM kaise ho sakatA hai ! arthAt kahIM nhiiN| . sAtizayaprajJo manvAdistatpratipattA saMpratipattiheturastyeveti cet, kutastasya vAyA pracAviSayaH /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArja cintAmaNiH yadi mImAMsaka yoM kaheM ki parokSarUpa se bhUta, bhaviSyat, dezAMtarakI vastueM, aura puNya, pApa Adiko jAna lenerUpa camatkArako dhAraNa karanevAlI buddhise yukta horahe manu, yAjJavalka Adi RSi veda arthako jAnate the, ve hI RSi Ajataka ima logoMko vedakA samIcIna artha nirNaya karAnemeM bArApravAhase kAraNa haiM hii| isapara hama jaina pUMchate haiM ki unakI buddhimeM paisA sUkSma, mUta viSyat arthoke jAnane rUpa camatkAra kahAMse AyA ! batAo / 7 kara zrutyartha smRtyatizayAditi cet, so'pi kutaH ? yadi Apa yaha kahoge ki vedake arthokA pUrNarUpase smaraNa rakhanekI vizeSatA unameM thI usase prajJAkA atizaya huA, tabhI to unhoMne vedake smaraNarUpa manusmRti, yAjJavalkasmRti Adi graMtha banAye haiN| yahAM para hama jaina pUMchate haiM ki manu, yAjJavalka anAdi kAlake puruSa to haiM hI nahIM, unhoMne bhI kabhI na kamI janma liyA hai| phira vinA guruke vedake arthakA pUrNarUpase vaha smaraNa karanArUpa atizaya unake kaise kahA jAya ! vinA guruparipATIke svataH hI veda arthakA smaraNa mAnane para galI meM ghUmane vAle AdamiyoMko bhI usakA smaraNa mAnanA paDegA / ataH batAo ki manu Adiko anubhavake vinA smaraNa karanekI viziSTatA kahAMse ? | pUrvajanmani zrutyabhyAsAditi cet, sa tasya khato'nyato vA 1 svatazcet sarvasya sthAt tasyAdRSTavizeSAdvedAbhyAsaH svato yukto, na sarvasya tadabhAvAditi cet kuto'syaivAdRSTavizeSastAGagvedArthAnuSThAnAditi cet, tarhi sa vedArthasya svayaM jJAtasyAnuSThAtA syAdajJAtasya vApi, na tAvaduttaraH pakSo'tiprasaMgAt, svayaM jJAtasya cet, parasparAzrayaH sati vedArthasya jJAne tadanuSThAnAdadRSTavizeSaH sati vAdRSTavizeSe svayaM vedArthasya parijJAnamiti / manu Adika RSiyoMne apane pUrva janmamai vedakA acchI tarahase abhyAsa kiyA hai, ataH isa janma meM unako vedake arthakA camatkAra smaraNa hai yadi Apa mImAMsaka aisA kahoge so hamArA prazna hai ki manu mahArAjane pUrvajanma meM vedakA abhyAsa svayaM apane Apa kiyA thA ! yA anya kisI gurukI sahAyatA se batAo / yadi svataH hI abhyAsa kiyA mAnoge to sabhI manuSyoM ko vedakA smaraNa mAnanA par3egA | svataH hI vedakA adhyayana to saba jIvoMko vinAmUlya ( sastA ) paDatA hai, ataH sabhI vedajJa mAne jAyeMge, eka manu AdimeM hI kyA vizeSatA hai ? svataH prApta huA padArtha AkAza ke samAna sarvatra kevalAnvayI hai| yadi Apa mImAMsaka yaha kahoge ki manu, yAjJavalka, jaimini RSiyoMko apane pUrva janma meM vilakSaNa puNya prApta thA / ataH unako hI apane Apa vedakA pUrNa abhyAsa puNyavaza huA | itara sarva jIvoMko tAdRza puNyavizeSa na honese vedArthakA jJAnAbhyAsa
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ savAcintAmaNiH nahIM hotA hai| aneka vidyArthiyoM meM koI koI chAtra apane adRSTake anusAra graMthake antastalapara pahuMcate haiM, samI nhiiN| aisA kahanepara hama jaina paMchate haiM ki vedajJAnake abhyAsakA kAraNa vaisA viziSTa puNya ina manu Adiko hI kyoM prApta huA ! anya logoMko prApta ho jAya isameM kyA koI pASA hai ! yadi Apa yahAM yaha kahoge ki apane pUrvake janmoM meM manu, jaimini, RSiyoMne hI vaisA vedake arthokA anuSThAna kiyA bhA arthAt vedakI batalAyI huyI yajJa, pUjana, homa Adi kriyAoMkA AcaraNa kiyA thA, ataH unako hI vaisA puNya prApta huA / saba jIvoMne vedajJAnake upayogI una kA~kA AcaraNa nahIM kiyA thA, ataH pUrvajanmameM upArjita puNya na honese ve vedArthake jJAtA na bana sake / isapara hama jaina Apake Upara do pakSa uThAte haiM ki pUrva janmoM meM una cune / khAsa ) RSiyone vedake arthako jAnakara vedavihita motiyoga, gAyana, ANi kaula anuSThAna kiyA thA, yA vinA jAne hue bhI vedake arthakA aMTasaMTa anuSThAna kiyA thA ? batAo / vinA jAnakara vedameM vidhAna kiye gaye karmoMkA AcaraNa karanArUpa dUsarA pakSa to ApakA yukta nahIM hai / kyoMki vedake vinA jAne cAhe jaise karma karanevAleko viziSTa. puNya mila jAya, taba to hara ekako sulamarUpase vaha puNya prApta ho jAvegA / yaha maryAdita arthako atikramaNa karanevAlA atiprasaMga doSa huA / isa doSake dUra karaneke liye Apa pahilA pakSa svIkAra kareMge arthAt vedake arthako apane Apa jAnakara hI manu, jaimini bAdi RSiyoMne vedama likhe hue kamAkA iSTa sAdhana anuSThAna kiyA thaa| ataH unase unako puNya milA / Apake isa pakSameM to anyonyAzraya doSa AtA hai / jaise ki eka gujarAtI tAlA hai, vaha vinA tAlIke bhI laga jAtA hai| kiMtu tAlI binA khulatA nahIM hai| yadi tAzI makAnake bhItara par3I rahI aura kisI bhadrapuruSane bAhirase tAlA lagA diyA, aba tAlA kaise khule ! yahAM anyonyAzraya doSa hai ki sAlA kaba khule ! jana ki tAlI mila jAya aura tAlI kaba mile jaba tAlA khula jAya / tAlA khulanA tAlI milaneke adhIna hai aura sAlI milanA tAlA khulaneke adhIna hai| isI prakAra yahAM parasparAzraya doSa hai ki jaba vedake arthakA jJAna hojAya taba to vedako jAnakara yajJa Adi kA~kA anuSThAna karake vilakSaNa puNya paidA ho aura jaba vilakSaNa puNya ho jAya, taba usa viziSTa puNyase manu Adi hI vedake arthakA svayaM jJAnAbhyAsa kare, arthAt vedake jAnanemeM puNya vizeSakI AvazyakatA hai aura puNya kI prAptimeM vedake jAnanekI jarUrata hai| aise anyonyAzraya doSavAle kArya hote nahIM haiN| ____manvAdervedAbhyAsonyata eveti cet , sa ko'nyaH 1 brahmeti cet , tasya kuto vedArthajJAnam ? dharmavizeSAditi cet sa evAnyonyAzrayaH / vedArthaparijJAnAbhAve tatpUrvakAnuSThAnajanitadharmavizeSAnutpatI vedArthaparijJAnAyogAditi /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArSacintAmaNiH mImAMsakoMse pUrvama hamane pUMchA thA ki manu Adikako pUrva janma zrutiyoMkA abhyAsa apane Apa thA yA anya guruoMse prApta huA thA ! unako prathamapasakA muNDana kiyA jAcakA hai| aba yadi Apa dUsarA pakSa loge ki asarvajJa manu Adi munioMko cAroM vedoMke brAhmaNabhAga aura upaniSad aMzoMkA jJAna anya mahAtmAoMse hI huA hai, yahAM hama pUMchate haiM ki vaha anya mahAtmA kauna hai ? yadi Apa caturmukha brahmAko manu AdikA guru mAnoge to phira hama jaina kaheMge ki usa brahmAko UnAdikAlIna vedoMke arthakA jJAna kisase huA ? batAo, yadi brahmAko atizayayukta puNyase vedakA jJAna vinA guruke svataH hI mAnoge yoM to pUrvake samAna ghunaH vahIM anyonyAzrayadoSa lagegA, kyoMki vedake arthako pUrNa rUpase jAne binA usa jJAnapUrvaka yajJa Adi anuSThAnoMse paidA honevAlA puNyavizeSa utpanna na hogA aura jaba puNya paidA na hogA to usa puNyake vinA vedane arthakA brahmAko parijJAna nahIM ho skegaa| yahAMtaka AcAryone mImAMsaphakI mImAMsAkA nirAkaraNa kara diyaa| ' syAnmata sahasrazAkho vedaH svargaloke brahmaNAdhIyate ciraM, punastato'vatIrya matyai mandAdibhyaH prakAzyate, punaH svarga gatvA ciramadhIyate, punarmovatIrNebhyo manvAdibhyo' batIrya prakAzyata ityanAdhananto brahmamandAdisantAno vedArthavipratipattinirAkaraNasamartho'ndhaparamparAmapi pariharatIti vede tvyaaht| sarvapuruSANAM atIndriyArthajJAnavikalatvopagamAdrakhAderatIndriyArthajJAnAyogAt / ukta prakAra mImAMsakoMkA pakSa giranepara ve yaha kahakara saMbhalanA cAhate haiM ki hamArA mata aisA hai| so yaha bhI ApakA mantavya hoya ki yadyapi veda eka hai kiMtu usakI hajAroM zAkhAeM hai, svarga asA vedako bahuta dinataka paDhate haiM phira vahA~se avatAra lekara ve manuSyalokameM manu Adi bhASioM ke liye vedakA prakAzana kiyA karate haiM phira brA vargako cale jAte haiM aura vahAM hajAroM varSasaka vedakA smaraNa, ciMtana, abhyAsa, karate haiM / punaH svargase utara kara manuSyalokame punaH avatAra henevAle unhIM manu Adi RSioMko vedajJAnakA prakAza karate haiN| ve manu Adi RSIzvara una una samayoM meM aneka jIvoMko vedajJAna karA dete haiN| isI prakAra brahmA aura manu Adi RSiyoMkI dhArA anAdikAlase anaMta kAla taka calI jAtI hai| vaha una samayami honevAle vedArthake vivAdoMko bhI dUra kara dene meM samartha haiM aura aisA mAnanese vedameM aMdhaparamparA-doSakA bhI vAraNa hojAtA hai| aba AcArya kahate haiM ki, mImAMsakoMke usakathanameM vadato vyAghAtadoSa AtA hai, jaise koI manuSya norase cilAkara kahe ki maiM cupa baiThA hai usake vaktavyameM usIke kayanase bAghA pahuMcatI hai, isI prakAra mImAMsaka vedakA adhyApana, prakAzana sarvajJake dvArA mAnate nahIM hai, vinA kAraNa vivAdoMkA dUra karanA aura andhaparamparAkA nivAraNa karanA vedame svIkAra karate haiM, isa kathanameM apane ApahI bAdhA DAlanevAlA kora hai, Apa mImAMsakoMne sarva hI puruSoMko atIndriya padArthoke jJAna se rahita mAnA hai| brahmA,manu,
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 tatvArtha cintAmaNiH bRhaspati, jaiminI Adiko bhI sUkSma AkAza, puNya, pApa, paramANuoMkA jJAna honA nahIM bana sakatA hai, to phira svarga meM kyA paDhA kisase paDhA ! kathAnaka hai ki kI svarga calI jAya to vahAM bhI dhAna hI kUTegI / codanAjanitamatIndriyArthajJAnaM puMso'bhyupeyate cet, yogipratyakSeNa ko'parAdhaH kRtaH / yAjJika kahate haiM ki yajeta, pacet, juhuyAt arthAt pUjA kare, pakAve, havana kare aise vyAkaraNa vidhiliG lakArakA artha preraNA hotA hai, aise preraNA karanevAle vedake aneka vAkyoMse utpanna huA manu Adi puruSoMke indriyoMse na jAne jAveM aise paramANu, puNya pApa, strarna, mokSa Adi arthokA jJAna hama mAnate hI haiM, Agamase atIndriya padArthoMkA jAnanA hamako iSTa hai, granthakAra kahate haiM ki yadi Apa mImAMsaka yaha kaheMge taba to yogiyoMke pratyakSane kauna aparAdha kiyA hai ? jJAnameM AgamadvArA atIndriya padArthoM ke jAnanekA atizaya to Apako mAnanA hI par3A hai, vaise hI sarvajJa bhI apane kevalajJAnarUpI pratyakSase indriyoMkI pravRttise rahita atIndriya athako bhI jAna lete haiM, yaha mAna lenA cAhiye / tadanteraNApi heyopAdeyatadhvanizvayAt kimasyAdRSTasya kalpanayeti cet brahmAMdekhIndriyArthajJAnasya kimiti dRSTasya kalpanA ? aba mImAMsaka kahate haiM ki abhakSyabhakSaNa, pApa, vyabhicAra, mithyAjJAna Adi choDane yogya padArthoMkA aura bhedavijJAna, satya jyotiSToma yAMga, svarga, mokSa Adi grahaNa karane yogya tatvoMkA jJAna hamako AkAMkSita hai| usa sarvajJake binA bhI aise heya aura upAdeya padArthoM kA nizcaya hamako vedake dvArA ho hI jAtA hai phira kisIko bhI kamI dekhane meM na Avai aise sarvajJake isa kevalajJAnakI kalpanAse kyA lAbha hai ? aMdhakAra samajhate haiM ki yadi mImAMsaka yaha kaheMge to hama kahate haiM ki Apane brahmA, manu Adiko atIndriyajJAna mAnA hai| yaha kyA Apane dekhe hue atIndri jJAnakI kalpanA kI hai ? bhAvArtha - yaha bhI to aSTapadArthakI hI kalpanA hai / sambhAvyamAnasya cet yogipratyakSasya kimasambhAvanA ? yathaiva hi zAstrArthasyAkSAdyagocarasya parijJAnaM keSAMciddRSTamiti brahmAdervedArthasya jJAnaM tAdRzasya sammAnyate tathA kevalajJAnamapIti niveda yiSyate / yadi Apa mImAMsaka yahAM yaha kahoge ki manu Adike atIMdriyajJAnakI dekhe hue kI kalpanA na sahI kintu arthApatti pramANase jisakI saMbhAvanA kI jA sake aise jJAna ko hamane mAnA hai bhAvArtha-sambhAvita padArthako hama svIkAra karate haiM yoM kahanevara to yahAM hama kahate haiM ki kevalajJAniyoMke atIndriya pratyakSakI kyA sambhAvanA nahIM haiM ? arthAt manu Adike jJAnameM jaise Agama
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAcintAmaNiH dvArA parokSa arthoke jAnanekA aliza hai / usI prakAra sarvajJake jJAnameM svataH hI trikAla triloka padArthoM kA pratyakSa kara lenA rUpa camatkAra hai isa bAta ko hama bhI anumAnase jAnate haiM / jaise hI ki Apa mAnate haiM ki iMTiya, hetu, arthApatti aura abhAva pramANase na jAnane meM bhAve aise zAkhomeM kahe gaye atIndriyapadArthoMkA bar3hiyA AgamajJAna kinhIM kinhIM taise vidvAnoM meM dekhA gayA hai / ataH Aviguru brahmA, manu, Adiko bhI indriyapratyakSa, anumAna, arthApati aura abhAvapramANoMse na jAne jAveM aise vedaviSaya una sadRza padArthoMkA jJAna avazya sambhAvanIya hai / bhAvArtha - arthIpatti pramANase Apa atIndriyajJAnIko siddha kareMge, usI prakAra ima jaina bhI kahate haiM ki aneka AcArya aura vidvAnoMko puNya, pApa, svarga, mokSa, AtmA, medavijJAna, sumeruparvata AdikA jJAna hai, ha Adi una padArthoM ke pratyakSadarzI sarva ke vinA nahIM ho sakatA hai / ataH kevalajJAna bhI mAnanA cAhie arthAt anumAna pramANase hama bhI kevalajJAnIko siddha karate haiM / isa bAtako bhaviSya adhika spaSTarUpa se Apake prati nivedana kara deveMge / vizvAsa rakhiye / I A b ne 6 6 VA tataH sakalAgamArthavidAmiva sarvavidAM pramANa siddhatvAnnAnupalabhyamAnAnAM parikalpanA, nApi tairvinaiva heyopAdeyatattvanirNayaH, sakalArthavizeSasAkSAtkaraNamantaraNa kasyacidarthasyA kSUNavidhAnAyogAt / usa kAraNa abataka siddha huA ki AgamapramANa ke dvArA saMpUrNa padArthoM ke jAnanevAle zradmA, manu Adi vidvAn jisa taraha Apake yahAM pramANase siddha haiM, unhIMke samAna sarva prameyoMko kevalajJAnase jAnanevAle sarvajJa bhI puSTa pramANoMse prasiddha haiM / ataH atIMdriya pratyakSase sarvako jAnanezale sarvajJakA mAnanA nizcita kiye huoMkA hI haiN| pramANase nahIM jAne gaye huoM kI kalpanA nahIM hai / jainavidvAn nahIM jAnane yogya padArthoM ko svIkAra nahIM karate haiM aura vinA una sarvejJake mAne ho AtmA, puNya, pApa, naraka, svarga Adi heya aura upAdeya padArthoM kA nizcaya bhI nahIM ho sakatA hai, kyoMki sampUrNa padArthoMkA vizeSa vizadarUpase pratyakSa kiye binA AtmA, paramAtmA paramANu, addaSTa, Adi kisI bhI arthakA nirdoSa rUpase vidhAna nahIM ho sakatA hai / vItarAga, hitopadezaka, sarvajJa hI tatroMkI vidhi karatA hai ! anyake yaha yoga nahIM hai / sAmAnyatastacvopadezasyAkSUNavidhAnamAmnAyAdeveti cet tanumAnAdeva tathAtrafa kimAgamaprAmANyasAdhanAyAsena / matibAdI kahatA hai ki anumAna aura Agama pramANoMse padArthoM kA jJAna vizabdarUpa se nahIM hotA hai kiMtu sAmAnyarUpa se hotA hai| jaise ki abhiko AvAzya yA dhUmase jAnanepara abhike tra, khaira, AmakI lakar3IkI yaha Aga hai, itanI lambI caur3I hai Adi vizeSa aMzoMko hama nahIM
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ vayArthacintAmaNiH jAna sakate haiN| vizeSa aMzoMkA vizadarUpase jJAna honA pratyakSa pramANase hI mAnate haiM kiMtu saMpUrva atIndriyadAko pratyakSarUpase jAnanevAle jIva saMsArameM nahIM hai / hama kisI bhI puruSake na canAye hue vedako anAdi mAnate haiN| AkAza, AtmA, puNya, pApa, svarga, narakake sAmAnya rUpase jAnakI hamako AkAMkSA hai / anAdikAlIna vedake dvArA hI sAmAnyarUpa se atIndriyatattvoM ke upadezakA nirdoSa sampUrNa vidhi vidhAna hotA hai / graMthakArakA nirUpaNa hai ki yadi mImAMsaka aisA kareMge to hama kahate haiM ki taba to Apa vedako AgamapramANarUpa sAdhanakA parizrama bhI kyoM karate haiM / anumAnase una atIndriya padArthoMkA aisA samAnyarUpase jJAna ho jAvo, "sampUrNa padArtha anekAMtAtmaka haiM satsvarUpa honese / tathA sarva carAcara vastue~ prakRti aura puruSa strarUpa haiM prameya honese " / ityAdi anumAnoMke dvArA hama sarva jIvAdi padArthoM ko jAna hI lete haiM / ataH sAmAnya rUpase jAnane meM vedakI koI upayogitA siddha nahIM hai / 87 pratyakSAnumAnAviSayatva nirNayAM nAgamAdvineti tatprAmANyasAdhane pratyakSAnumAnAgamAviSayatvavizeSa nizcayo'pi na kevalajJAnAdvineti tatprAmANyaM kiM na sAdhyate / yadi Apa mImAMsaka yaha kaheMge ki jina prameyoM ko hama logoM ke pratyakSa aura anumAna nahIM jAna sakate haiM aise svarga, adRSTa, devatA Adi padArthoMkA jAnanA vedarUpa Agamake vinA nahIM hovegA / isa kAraNa vedarUpa AgamakA pramANapanA hama siddha karate haiM aisA kahanepara hama jaina bhI kahate haiM ki jina atyaMta parokSatatvoM meM pratyakSa, anumAna aura Agama pramANoMkI gati nahIM hai aise dharmadravya, kAlANue~, sUkSma paryAyeM, aura atribhAga praticcheda Adi viSayoMkA nirNaya karanA bhI kevalajJAna ke binA nahIM hosakatA hai / arthAt atyaMta sUkSma tatvoMke jAnane meM hamArI indriyA~ bhI samartha nahIM haiM tathA una tatvoMke sAtha avinAbhAva rakhanevAlA koI hetu bhI nahIM hai aura kisI vakta ke dvArA saMketagrahaNa karake zabdadvArA jAnanekA bhI prakaraNa prApta nahIM hai aise sUkSma, dezAMtarita aura kAlAMtarita padArthoMko jAnanevAle kevalajJAnako pramANapanA kyoM nahIM siddha kiyA jAvegA ? arthAt avazya siddha kiyA jAvegA / na hi tRtIyasthAnasaMkrAntArtha bheda nirNayAsambhave 'numeyArthanirNayo nopapadyata ityAgamagamyArtha nizcayastattvopadezaheturna punazcaturthasthAnasaMkrAntArthanizvayo'pIti yuktaM vaktuM tadA kevalajJAnAsambhave tadarthanizcayAyogAt / isapara mImAMsaka yadi yaha kaheMge ki hamAre yahAM yadyapi pratyakSa, anumAna, Agama, upamAna, arthAta aura amAna ye chatra pramANa mAne haiM kintu unameM tIna prathamake pradhAna haiM / tinameM pratyakSagamya ghaTa, para, gRha Adikako to hama pahile pratyakSapramANase jAnanA mAnate haiM aura dhUmahetuke
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ vArthacintAmaNiH dvArA vahni tathA pratyabhijJAnake viSayapanese zabdakA nityatva Adiko dUsare anumAnapramANase siddha karate haiM tathA svarga, devatA, adRSTa Adiko tRtIyasthAna meM paDe hue AgamapramANa se siddha karate haiN| aneka paryAyoMko Agamake dvArA jAnakara pazcAt tarka lagAkara anumAnase bhI nirNaya kara liyA jAtA hai / aisI dazA usa anumeyakA mUlajJApaka kAraNa AgamapramANa hI mAnA jAtA hai| tIsare sthAna paDhe hue Agamase jAnane yogya bhinna bhinna padArthoMke nirNaya kiye vinA kisI kisI anumAnase jAnane yogya - lAyaka, una atIndriya athakA nizcaya honA nahIM bana sakatA hai / isa kAraNa vedarUpa Agamase jAnane lAyaka arthakA nizcaya karanA to tatvoMke upadezakI prAptime kAraNa hai kintu jainoMse mAne gaye pratyakSa anumAna aura AgamapramANase atirikta kevalajJAnahIse jAnane yogya cauthe sthAna prApta hue atyanta parokSa arthoMkA nizcaya karanA tattvopadeza kI prApti meM kAraNa nahIM hai isa prakAra mImAMsakoMkA kahanA ucita yuktisahita nahIM hai / ( pahile nAhIkA anvaya yuktake sAtha hai ) kyoMki Apake kathanAnusAra jaise tIsare AgamapramANake dvArA arthakA nirNaya kiye vinA paramANu Adi anumeya arthokA nizcaya nahIM ho sakatA hai, usI prakAra cauthe kevalajJAnake na svIkAra karanepara puNya, pApa, svarga, mokSa, sumeru, rAma, rAvaNa Adika Agamase jAnane yogya padArthoMkA bhI nirNaya nahIM ho sakegA arthAt jaise Apa anumAnakA mUla kAraNa apauruSeya Agama - vedako mAnate haiM usI prakAra Apako anumAna aura Agama pramANakA mUlakAraNa sarvajJakA pratyakSa mAnanA paDegA / wwwww 85 na ca codanAviSayamatikrAntazcaturthasthAnasaMkrAntaH kazvidarthavizeSo na vidyata eveti yuktam, sarvArthavizeSANAM codanayA viSayIkartumazaktestasyAH sAmAnyabhedaviSayatvAt / yadi mImAMsaka yahAM yaha kahe ki tIna loka aura tInoM kAlake sampUrNa padArtha preraNA karanevAle vedake liGanta vAkyoMse hI jJAta ho jAte haiM, kevalajJAnase jAnane yogya inakA atikramaNa kara cukA cauthe sthAnameM par3A huA koI padArtha hI vidyamAna nahIM hai, jo ki vedake viSayase atirikta mAnA jAve arthAt tIsare Agamase jAnane yogya padArthoM meM hI sampUrNa padArtha garbhita ho jAte haiM, sarvajJa atIndriya pratyakSa se jAnane yogya koI padArtha bacA huA nahIM hai| AcArya kahate haiM ki yaha mImAMsakokA prativAda mI yukti zUnya hai| unakA yaha kathana samucita nahIM hai kAraNa ki sampUrNa padArthoMke vizeSa vizeSAMzoMkA vedavAkyoMke dvArA vizadarUpase nizcaya karanA zakya nahIM hai| kyoMki vidhiliG lakArakI kriyAvAle vedavAkyoMse atIndriyapadArthoM kA sAmAnyarUpase hI bhinna bhinna jJAna hotA hai, sampUrNa arthaparyAyoMse sahita padArthoMkA vizada jJAna nahIM ho pAtA hai / tato'zeSArthavizeSANAM sAkSAtkaraNabhramaH pravacanasyAdyo vyAkhyAtAbhyupeyastadvineya
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ sasvArthacintAmaNiH ........... .............naurum.05.- naraur mukhyazca sakalAgamArthasya paricchedIti tatsaMpradAyAvyavacchedAdaviruddhAtsiddho'smadAderAgamArthanizcayo na punarapauruSeyAgamasaMpradAyAvyavacchedAcasUktamAgamaH pramANamidaM muutrmiti| ___ usa hetuse aba taka siddha huA ki guNa,paryAya, avibhAgapraticchedavAle sampUrNa padArthoke vizeSa vizeSAMzoMko vizadarUpase pratyakSa karanemeM samartha aura zAstroM ke prameya arthakA AdikAlamai vidhAtA hokara vyAkhyAna karanA cAhiye, aura vahIM usa samayamai honevAle aneka gaNadhara Adika pratipAdya RSiyoMkA mukhiyA hai, tathA sampUrNa Agamake arthakA upajJa ' AdyajJAna ) jJAna dhArI hai / isa prakAra aise usa sarvajJakI AmnAyake na TUTanemeM Aja taka koI virodha nahIM hai, isa kAraNa hama Adika logoMko bhI usa sarvajJase kahe gaye Agamake arthakA nirNaya siddha hocukA / kiMtu phira mImAMsakoMse mAne gaye kisI puruSake dvArA na kiye hue vedarUpa AgamakI AmnAya na TUTanese aMdhaparamparAke samAna vidvAnoMko Aja taka arthakA nirNaya nahIM hosakatA hai| tabhI to hamane pahile bahuta acchA kahA thA ki yaha " sambandarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH " sUtra AgamapramANasvarUpa hai / yahAM taka mImAMsakoMke sAtha vicAra hocukA hai| nanu ca sannapyApsaH pravacanasya praNesAsyeti jJAtumazakyastanyApArAdeya'bhicAritvAda, surAgA api hi vItarAgA iva ceSTante vItarAgAzca sarAgA iveti kazcit / aba Agamako pamANa na mAnanevAle bauddhoMkI zaMkA hai ki jainoM ke kahanese thoDI derake liye yadi Asa mAna bhI liyA jAya kiMtu vaha Asa isa zAstrakA artharUpase banAnevAlA hai, yaha to kaise bhI nahIM jAnA jAsakatA hai, kyoMki sarvajJa vItarAgake sAtha avinAbhAva rakhanevAle vyApAra, vacana, aura ceSTA Adi hetuoMkA vyabhicAra dekhA jAtA hai| dekhiye saMsArameM anekarAgavAn bakabhakta puruSa dikhAU vItarAgoMke samAna AcaraNa karate haiM, aura koI koI rAgadveSarahita bhI sajjana rAmiyoMkesamAna ceSTA karate hue dekhe gaye haiM, ataH vItarAga sarpajJako jAnane ke liye koI kasauTI hamArepAsa nahIM hai, aisA koI buddhamatAnuyAyI kaha rahA hai / so'pyasambandhapralApI, sarAgatvavItarAgatvanizcayasya kacidasambhave tathA vaktumazakteH, sro'yaM vIvarAgaM sarAgavacceSTamAnaM kazcinizcinvan vItarAganizcayaM pratikSipatIti kathamapramattaH / ukta zaMkA karanevAlA vaha bauddhabhI vinA saMbaMdha ke bakavAda kara rahA hai, svayaM apane vaktavya ke pUrvAparavirodhakA mI isako vicAra nahIM hai / jisa puruSako sarAgapane aura vItarAgapanekA kahIM bhI nizcaya saMbhava nahIM hai, vaha silabillA aisA manuSya usa prakAra isa bAtako nahIM kaha sakatA hai ki rAgIjana bhI bItarAma sAdhuoMkIsI ceSTA karate dekhe gaye haiM aura vItarAga muni bhI ziSyoMke
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvANacintAmaNiH prAyazcitta dene tathA paDhAnemeM aura kabhI dharmaprabhAvanAke samaya rAgiyoMkIsI kriyAeM karate haiM, jo Isa aura sArasake bhedako jAnatA hai, vahIM inakI kucha samAna kriyAoMkA nirUpaNa kara sakatA hai, jaba ki yaha bauddha kisI bhI taraha yaha nizcaya kara rahA hai ki rAgarahita mahAtmA bhI rAgIke samAna ceSTA karatA hai, to isa bauddhako zuddha vItarAgakA nizcaya avazya hai, yadi aisI dazA meM bhI vItarAgake nizcaya karanekA yaha chalase khaNDana kara rahA hai to isako madyapAyIke samAna pramAdI kyoM na kahA jAya / svayamAtmAnaM kadAcidvItarAgaM sarAgavaJceSTamAna saMvedayate na punaH paramiti cet, kutaH sugatasaMvitiH kAryAnumAnAditi cet na, tatkAryasya vyAhArAdevyabhicAritvavacanAt / ___ yahA~ bauddha kahatA hai ki maiM svayaM kabhI kamI rAgarahita avasthAmeM apaneko rAgIke samAna ceSTA karatA huA jAnatA hUM ataH maiMne apanemeM vyApti grahaNa kara vItarAgako sarAmake samAna ceSTA karatA huA kaha diyA thA kintu hamAre pAsa dUsare atIndriya AtmAoMke jAnanekA koI upAya nahIM hai| isa kAraNa dhItarAga AtmAkA nizcaya nahIM ho sakatA hai / bauddhoMke aise kahanepara hama jaina pUMchate haiM ki Apako apane iSTadevatA buddhakA jJAna kaise hotA hai ? itAo yadi jJAnasantAnarUpa buddhake upadeza denA, bhAvanA bhAnA, Adi kAryakA jJApaka hetuse kAraNasvarUpa buddha sAdhyakA anumAna karoge ! yaha to ThIka nahIM hai kyoMki usa buddhake ceSTA, vacama bolanA upadeza denA, jIvoMpara kRpA karanA Adi mAne gaye kAryoMkA bhI vyabhicAra huA kahA jAtA hai| Apake kathanAnusAra hI buddhako ukta kriyAe~ rAgI mUkhoMmeM bhI dekhI jAtI haiM, esI molI buddhapanekI prakRtivAle puruSa to ratna, phAca aura pItala suvarNakA bhI nirNaya nahIM kara skeNge| viprakRSTasvabhAvasya sugatasya nAstitvaM pratikSipyate bAdhakAmAvAnna tu tadastitvanizcayaH kriyata iti cet kathamanizcitasazAkaH stutyaH prekSAvatAmiti sAcaye nazvetaH ! kathaM vA santAnAntarakSaNasthitisvargaprApaNazaktyAdeH sattAnizcayaH svabhAvaviprakRSTasya kriyeta ? tadakarappe sarvatra saMzayAnmAbhimatatvanizcayaH / hama bauddha sugatako siddha karanevAle anumAnase hama logoMke pratyakSase na jAnane Ave aise atIndriya vyavahita svabhAvavAle sugatakI sattA siddha nahIM karate haiM, kintu anumAnake dvArA sAdhya viSayoM paDhe hue nAstitvakI ora jhukAnevAle saMzaya, viparyaya aura ajJAnarUpa samAropakA kevala vaDana kiyA jAtA hai / prakRtameM bhI kAlakA vyavadhAna paDa jAneke kAraNa sugatakA na honA loga mAna lete haiM, ataH usa sugatakI sattAkA koI bAdhaka pramANa na honese buddhaphe nAstisvapanekA hama anumAna dvArA khaNDana kara dete haiM / usa sugatake astipanekA nizcaya anumAnase nahIM kiyA jAtA hai
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ daMda tattvArthacintAmaNiH kAraNa ki anumAna pramANa paramArthabhUta vastuko jAnatA nahIM hai, kSaNikatva, sugatasattA, Adi meM paDe hue samAropoMko kevala dUra karatA rahatA hai, AcArya kahate haiM ki yadi bauddha aisA kaheMge to hama pUMchate haiM ki jisa sugalakI sattA kAhI nizcaya nahIM hai vicArazIla puruSa aise asat padArthakI stuti kaise karate haiM ? isa bAtakA hamAre cittameM bar3A bhArI Azcarya hai / bhAvArtha - aneka bauddha vidvAnoMne Adi adyApa anirNIta sugata devatAkI stuti kyoM kI hai ? tathA yadi Apa bauddha dama logoM ke pratyakSa, anumAna se na jAnane yogya aise sUkSma paramANu, dezAntarita, aura kAlAntarita, padArthoM kA nizcaya nahIM kara sakate haiM to svayaM mAnI huyI devadatta, jinadatta AdikI jJAnasantAnoM ko tathA padArthoMkI kSaNikatvazakti aura ahiMsA, dAna karanevAloMkI svarga meM pahuMcane kI zakti AdikI sattAkA nizcaya kaise kara sakoge ! ve ukta padArtha bhI to atIndriya svabhAvavAle haiM aura isI prakAra kahIM bhI nizcaya na karanepara to sampUrNa padArthoM meM Apako saMzaya rahegA ataH aisI dazAmeM Apa sautrAntikoMko apane abhISTa svalakSaNa, vijJAna, kSaNikatva, Adi tattvoM kA nizcaya bhI na ho sakegA ! saMvedanAdvaitamata eva zreyastasyaiva sugatatvAt saMstutyatopapatterityaparaH / 1 yahAM yogAcAra bauddha kahatA hai ki bahiraMga ghaTa, paTa, svalakSaNa, saMtAnAntara Adi padArtha siddha nahIM ho sakate haiM / isIse to hama samIcIna jJAnaparamANuoMkA hI advaita mAnate haiM / jaise svama mithyAvAsanAoM ke kAraNa samudra, nagara, ghana Adike jJAna hote haiM kiMtu vahAM jJAnake sivAya padArtha koI vastubhUta nahIM mAnA haiM / usI prakAra jAgate samaya ghaTa, paTa, Adike jJAna bhI kalpita padArthoM ko viSaya karate haiN| vastutaH saMvedanake atirikta saMsAra meM koI vastu nahIM hai| vahI akele saMvedanA maMtavya mAnanA kalyANa karanevAlA hai aura vahI vAstavameM buddha bhagavAn hai isa kAraNa graMthoMkI AdimeM sugata zabdase saMvedanakI bhale prakAra stuti karanA siddha mAnA gayA 1 isa prakAra dUsare yogAcAra bauddhakA mata hai / sospi yadi saMvedyAdyAkArarahitaM niraMzakSaNikavedanaM viprakRSTakhabhAvaM kriyAcadA na tatsacAsiddhiH svayamupalabhyasvabhAva cena tatra vibhramaH / bauddhoMke cAra meda hai, sautrAntika, yogAcAra, vaibhASika aura mAdhyamika ye sarva padArthoM ko kSaNanAzazIla mAnate haiM / bAhirake svalakSaNa Adi aura aMtaraMgake jJAna, icchA, Adi tatvoMko sautrAMtika vastubhUta paramArtha mAnate haiN| yogAcAra bahiraMga tattvoMko na mAnakara kalpita padArthoM ke jJAna aura vastubhUta jJAnake jJAnako svIkAra karate haiM / vaimASika niraMza zuddha jJAnakohI svIkAra karate haiM aura mAdhyamika parizeSameM zUnyavAdapara jhuka jAte haiN| yahAM yogAcArane akele saMvedana kohI tatva
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH mAnA hai / isapara AcArya kahate haiM ki yadi baha yogAcAra jJAnako jAnane yogya saMvedya AkAra tathA jAnanevAle saMdaH aMza aura jAnanAmaka saMvitti aMza ina tInoM AkAroMse rahita mAnegA aura aisA kSaNabhai nAzako prApta honevAlA aMzoMse rahita vaha saMvedana, pratyakSa, anumAnase jAnane yogya svabhAvoMse dUravartI rahatA huA yadi kiyA jAvegA to usa samaya usa saMvedanakI sattA siddha nahIM hosakatI hai / yadi yogAcAra usa saMvedanako apane Apa jAnane yogya svabhAvavAlA batAvegA to kisIko bhI usake jJAnameM bhrAMti nahIM honI cAhiye / svayamupalabdhasyApi nizcayAbhAvAdvibhramaH syAditi cet, kathamanizcita svataH siddha nAma ? yena varUpasya khato gatirvyavasiSThateti kArya viSThedviprakRSTasaMzayavAdI ? .. yadi yogAcAra yahAM yoM kaheM ki svayaM jAnane yogya padArthakA bhI hama logoMko nirvikalpaka jJAna huA hai, nizcayAtmaka jJAna paidA nahIM huA isa kAraNa logoMko bhrama hojAtA hai / yoM kahanepara to hama pUchate haiM ki jisa vastukA nizcaya nahIM hai vaha akelI apane Apa jJAta hokara siddha hojAtI hai yaha kaise kahA jAya ? jisase ki Apake yahAM saMvedanake svarUpakA apane Apa jJAna hojAtA hai / yaha graMthakA vAkya vyavasthita hove, arthAt jaba jJAna hI kA nizcaya nahIM hai to bhalA jJAnake svarUpakI binA kAraNa apane Apa siddhi bhI nahIM hosakegI aisI avasthAme sarAga aura vItarAgakA bauddhoMko nirNaya nahIM hai / paramANu, AkAza, bhUta, bhaviSyat kAlakI vastuye aura dezAntara kI cIjoMmeM bhI jisako saMzaya hI hai aisA sabhI viprakRSTa padArtho saMzaya bolate rahanakI revako skhanevAlA vicArA bauddha kahAM Thahara sakatA hai ! jo saMzayabAdI khAdya, peya, padAmi tathA nikaTavartI bhUmi, putra, guru, AdikI zaktiyoM meM bhI calAkara aniSTa zaktiyoMkA saMzaya kregaa| aisI dazAmeM kSaNikavAdIkA kSaName nAza honA anivArya hai| . anAyavidyAtRSNAkSayAdadvayasaMvedane vibhramAbhAvo na nizcayotpAdAt sakalakalpanAvikalatvAttasyeti ceta bauddhoMkA siddhAMta hai ki jJAnAdvaitake jJAna dhrana na hone denekA kAraNa anAdi kAlase lage hue mithyAjJAna aura tRSNArUpI doSoMkA kSaya hai / jJAna ke viSaya nizcaya utpanna honese saMvedana kI siddhi hama nahIM mAnate haiM kyoMki nizcayajJAna nirvikazyaka pratyakSa pramANarUpa nahIM hai, apramANa jhAnoMse vastubhUta jJAnAdvaitakA bedana aura bhrAntirahita vya sthApana nahIM hosakatA hai kAraNaki vaha paramArthabhUta advaitasaMverana saMpUrNa kalpanAoMse rahita hai, ataH jJAnAdvaitakA jJAna bhI nirvikalpaka hai| jaisA kAraNa hogA vaisA hI kArya utpanna hosakegA, AcArya kahate haiM ki yadi Apa bauddha aisa kaheMge
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH sA vidyA tRSNA ca yadyupalabhyasvabhAvA tadA na saMvedanAdvaitaM, tasyAstato'nyasyAH prasiddheH / sAnupalabhyakhabhAvA cet, kutastadbhAvAbhAvanizcayo yato dvayasaMvedane vibhramAvibhramavyavasthA | to hama Apase pUMchate haiM ki ve ApakI mAnI huyI advaitasaMvedana ke jAnanemeM bAdhA DAlanevAlI avidyA aura saMkalpavikalpoMko karanevAlI vAJchAe~ yadi jAnane yogya svabhAvoMko dhAraNa karatI haiM, taba to ApakA kevala akele saMvedanakAhI mAnanA nahIM hosakatA hai, kAraNa ki saMvedana samAna avidyA aura tRSNA bhI dUsare tIsare padArtha saMvedanase bhinna siddha hogaye, kyoMki ve bhI jAne jArahe haiM jJAta ho rahe padArthakA sadbhAva mAnanA paDatA hai | yadi Apa avidyA aura tRSNAko jAnane yogya svabhAvavAlI nahIM mAnoge to avidyA aura tRSNA ke sadbhAva tathA abhAvakA nirNaya kaise hogA ? Apane avidyA aura tRSNArUpa doSoMse jJAnAdvaitake jAnane meM bhrAnti honA mAnA hai aura avidyA tRSNAke vidhvaMsa hojAnepara jJAnAdvaitakI bhrAMtirahita jAnane kI vyavasthA svIkAra kI hai, jabaki ve donoM doSa jJAnase jAnane yogya hI nahIM haiM to unakI sattA aura asattAkA nirNaya kaise ho sakatA hai ? jisase ki saMvedanake jAnane meM jhUTa yA satyakI vyavasthAkI jAve / niraMzasaMvedanasiddhirevAvidyAtRSNAnivRtti siddhirityapi na samyaka, viprakRSTerasvabhAvayorarthayorekatarasiddhAvanyatarasadbhAva sadbhAva siddherayogAt kathamanyathA vyAhArAdivizeSopalambhAtkasyacidvijJAnAdyatizayasadbhAvo na siddhayet / bauddha kahate haiM ki jAnane yogya ghaTa, paTa, svalakSaNa, paramANu AdikA sambandhI grAhya aMza aura jAnanevAlA pramANa, pramAtArUpa grAhaka aMza tathA jJapti, pramitirUpa saMvitti aMza ina tInoMse rahita zuddha saMvedana eka tatvakI siddhi ho jAnA hI avidyA aura tRSNAke abhAvakI siddhi hai / jaise ghaTarahita akele bhUtalakA jAnanA hI ghaTAbhAvakA jJAna hai / manthakAra kahate haiM ki yaha bhI bauddhoM kA kahanA acchA nahIM hai / kAraNa ki atyanta parokSa aura pratyakSa svabhAvavAle do padArtho maise ekakI siddhi honepara zeSa dUsarekI saccA yA asatA siddha nahIM ho sakatI hai, jaise paramANu aura ghaTameMse ekake jAnanepara zeSa baca rahe dUsarekI sattA yA asattAkA nizcaya nahIM ho sakatA hai, anyathA yadi Apa saMvedanAdvaita ke jAnanese hI avidyA aura tRSNAkA abhAva siddha kara doMge arthAda avinAbhAvI eka hetuse dUsare atIndriyasAdhyakA anumAna kara loMge to viziSTa vacanoMkA uccAraNa, ceSTA Adi kAryoM ke jAnane se kisI AtmA ke vijJAna aura vItarAgatA Adi camatkAroMkA vidyamAna honA kyoM nahIM siddha hogA | jainoMkA abhISTa tattva avazya siddha ho jAvegA // tadayaM pratipasA svasmin vyAhArAdikArye rAgitvArAgitvayoH saMkIrNamupalabhya paratra
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ satvArthacintAmaNiH rAgitvaniyamAbhAvaM sAdhayati na punararAgitvaM rAgitvaM ceti bruvANaH parIkSakatvamabhimanyata iti kimapi mhaadbhutm| usa kAraNa madanakI sattA aura avidyA bAle lAmAko maha bauddha acchI taraha jAna rahA hai aura sarAga vItarAgoMke jAnanemeM saMzaya karatA hai, apane anubhava kiye hue vacana ceSTA Adi kAryoMko rAgasahitapane aura vItarAga sahitapanese milA jAnakara punaH dUsare puruSoMmeM kevala rAgIpaneke niyamakA abhAva to siddha karatA hai kintu vItarAgapana aura rAgIpaneke sadbhAvakA niyama nahIM mAnasA hai yoM ukta kahanevAlA bauddha apane parIkSakapanakA abhimAna karatA hai, hameM to yaha kucha bhI eka baDA bhArI Azcarya hai| yathaiva hi rAgitvAyatIndriyaM tathA sadaniyatatvamapIti kutazcittatsAyane vItarAgisvAyatizayasAdhanaM sAdhIyaH / tato'yamasya mavacanasya praNetApta iti jJAtuM zakyatvAdAsamUlatvaM tatprAmANyanibandhanaM siddhayatyeva / jaba ki jisa hI prakAra rAgIpana aura vItarAgapana bahiraMga indriyoMse jAnane yogya (lAyaka) nahIM haiM, usI prakAra unake abhAvakA niyama karanA bhI atIndriya hai |jo padArtha indriyoMke agocara hai unakA abhAva bhI indriyoMkA viSaya nahIM hai| yoM phira bhI kisI kAraNase manuSyoM meM sarAgapaneke niyamakI siddhi karoge to sarvajJatA, vItarAgatA, tIrthakaratA Adi atizayoMkA sAdhana karanA bhI bahuta acchI tarahase ho sakatA hai / usa kAraNase aba taka siddha huA ki hama sarvajJa vItarAgatAkA nirNaya kara sakate haiM aura yaha bhI jAna sakate haiM ki yaha sarvajJa yathArtha vaktA hI isa zAstrakA artharUpase banAnevAlA hai isa kAraNa isa sUtrako kAraNarUpase AtamUlaka honese AgamapramANapanA siddha ho hI jAtA hai jo ki isakI pramANatAkA kAraNa hai / yahAMtaka sUtrako AgamapramANapanA siddha karaneke prakaraNakA upasaMhAra kara diyA gayA hai| ___athavAnumAnamidaM sUtramavinAmAvino mokSamArgatvaliMgAnmokSamArgadharmiNi samyagdarzanAditrayAtmakatvasya sAdhyasya nirNayAta / tathAhi, samyagdarzanajJAnacAritrAtmako mokSamArgo mokSamArgatvAnyathAnupapatteH, na tAvadatrAprasiddho dharmI heturvA mokSavAdinAmaze. paannaamviprtipteH| mokSAbhAvavAdinastu prati tatsiddheH pramANataH kariSyamANatvAt / __ aba sUtrako anumAnapramANarUpa siddha karanekA prakaraNa calAte hai / zrIvidyAnandI AcArya pratyeka padArthako samIcIna tadvArA anumAnase siddha karate haiN| pUrva meM isa sUtrakA AgamapramANapanA bhI anumAna banAkara siddha kiyA thaa| aba sUtrako anumAnapanA siddha karaneke liye bhI anumAna banAte haiN| athavA yaha sUtra anumAnapramANarUpa hai| kyoMki samIcInabyAsivAle mokSamArgasva-hetuse sAdhyadharma
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH bAle mokSamArgarUpa pakSamai samyagdarzana jJAna, cAritra ina tInoMkI ekatA rUpa sAdhya kA nizcaya kiyA hai, isI bAta ko spaSTa kara samajhAte haiM ki mokSakA mArga samyadarzanajJAnacAritrarUpa hai, ( pratijJA ) anyathA usako mokSamArgapanA nahIM bana sakegA, ( hetu ) pahile to isa anumAnameM mokSamArgarUpI pakSa aura hetu aprasiddha nahIM hai kAraNa ki saMpUrNa mokSa mAnane vAle vAdiyoMne sAmAnyarUpase mokSakA mArga vivAdarahita svIkAra kiyA hai, aura jo cArvAka, zUnyavAdI, Adi mokSako sarveyAhI nahIM mAnate haiM, unake prati to mokSakI siddhi Age calakara pramANoMse kara dI jAyegI, saMtoSa rakhiye, ataH unako bhI vaha mokSakA mArga svIkAra karanA anivArya hogA / pratijJArthakadezo heturiti cet sAdhya aura pakSake kahaneko pratijJA kahate haiM, hetukA sAdhyake sAtha samarthana aura pakSameM rahanA siddha karane ke pUrvameM ukta pratijJAvAkya siddha nahIM samajhA jAtA hai, isa anumAnameM jainoMne pratijJA eka deza horahe pakSako hI hetu banA diyA hai, aisI dazA jaba pratikSA jasiddha hai to usakA eka deza mAnA gayA hetu bhI asiddha hI hai yadi Apa bauddha aisA kahoge taba to / kaH punaH pratijJArthastadekadezo vA 1 yahAM hama pUchate haiM ki usa pratijJA ke vacanakA vAcya artha kyA hai ? aura kyA usa pratijJA artha ( viSayakA ) eka deza hai ? jisako ki zaMkAkAra asiddha kara rahA hai, batAo / 92 sAdhyadharmadharmisamudAyaH pratijJArthastadekadezaH sAdhyaM dharmo yathA'nityaH zabdo'nityatvAditi, dharmI vA tadekadezo yathA nazvaraH zabdaH zabdatvAditi, soyaM hetutvenopA dIyamAno na sAdhyasAdhanAyAlaM svayamasiddhamiti cet / I yahAM zaMkAkAra kahatA hai ki sAdhyarUpI dharmaM aura pakSarUpI dharmIkA samudAya hI pratijJAvAkyakA viSaya hai / usakA eka deza sAdhyadharma hai| usa pratijJAviSayakA eka deza kahe gaye sAdhyarUpI dharmako yadi hetu kara liyA jAyegA taba vaha hetu sAdhya siddha karaneke liye samartha nahIM ho sakatA hai / jaise ki zabda anitya hai anitya honese yahAM sAdhyako hI hetu karaliyA gayA hai / tathA kahIM pratijJAke ekadeza mAne gaye dharmIko hetu batAnepara bhI sAdhyakI siddhi nahIM ho sakatI hai / jaise ki zabda nAzasvabhAvavAlA hai zabda honese / isa anumAna svayaM zabdakha hI jaba asiddha hai to vaha hetupanese anumAname grahaNa kiyA gayA hokara sAdhyake siddha karaneke liye samartha nahIM ho sakatA hai| yadi Apa saugata aisA kahoge ? | taba to- kathaM dharmiNo'siddhatA 'prasiddho dharmIti' vacanavyAghAtAtU /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 93 yahAM AcArya kahate haiM ki pratijJAke ekadeza pakSako heturUpase grahaNa kara liyA gayA hai to bhI svayaM siddha nahIM hai jisase ki vaha sAdhyako siddha na kara sake, bhalA dharmI nasiddha kaise hosakatA hai ? yadi sAdhya ke samAna dharmako bhI asiddha mAnoge to " dharmI prasiddha hotA hai" isa mANiSayanaMdI AcArya sUtrarUpa vacanakA vyApAta ho jAvegA athavA dharmIko asiddha kahanevAleko isa sUtra se vizeSa ho jAvegA / satyaM prasiddha eva dharmIti cet sa varhi hetutvenopAdIyamAno'pi na svayamasiddho yato na sAyaM sAdhayet / prativAdI zAkAra - AcAryoM kA kahanA bilkula ThIka hai ki vAdI prativAdiyoM ko jo prasiddha hai vahIM dharmI hotA hai / yadi zaMkAkAra aisA kahegA to hama kahate haiM ki aise prasiddha dharmIko yadi hamane heturUpase anumAnameM grahaNa kiyA hai taba to vaha svayaM asiddha nahIM hai jisase ki sAdhyako siddha na kara pAve, arthAt sAdhyako avazya siddha kara devegA / saheturananvayaH syAt dharmiNo'nyatrAnugamanAbhAvAditi cet sarvamanityaM sanvAditi dharmaH kimanvayI yena svasAdhyasAdhane heturiSyate 1 yahAM zaMkAkara bauddha kahatA hai ki yadi Apa pakSako hI hetu karoge to anyadRSTAnta nahIM mila sakegA, ataH ananvayadoSa hai / kyoMki dharmIke sivAya dUsarI jagaha hetu rahegA nahIM, jaise ki jahAM jahAM dhUma hai, vahAM vahAM abhi hai, yahAM rasoIghara dRSTAnta hai kiMtu jahAM mokSamArgapanA hai vahAM vahAM ratnatrayakA samudAyapanA hai, isa anvayavyAsikA pakSake sivAya koI dUsarA dRSTAnta milatA nahIM hai| yadi Apa aisA kahoge to yahAM AcArya bauddhase pUMchate haiM ki saMpUrNa padArtha kSaNika haiM sat honese, isa Apake mAne gaye prasiddha anumAnameM kyA sastra hetu anvayadRSTAnta rakhatA hai ? jisase ki kSaNikapanerUpa apane sAdhyake siddha karanemeM acchA hetu mAnA jAve, arthAt yahAM bhI sampUrNa padArthoMko pakSakoTi le rakhA hai, ataH Apake anumAnameM bhI anya dRSTAnta na milanArUpa ananvaya doSa hai / sAhityavAloMne AkAza AkAzake samAnahI lambA cauDA hai, samudra samudra ke samAna gaMbhIra hai ina vAkyoM ananvaya nAmaka alaGkAra mAnA hai / bauddhoMne isako doSa mAnA hai, jaina nyaayhaiN| ananvaya na to doSa hai aura na guNa hai / sactvAdidharmasAmAnyamazeSadharmivyaktiSvanvayIti cet tathA dharmisAmAnyamapi, dRSTAntadharmiNyananvayaH punarubhayatreti yatkiMcidetat / yadi bauddha aisA kaheMge ki kSaNikatva siddha karaneke liye diye gaye sattva, kRtakatva, utpattimattva Adi hetu to sAmAnyapanese sampUrNa pakSarUpa vyaktiyoMmeM rahate haiM, ataH anyadRSTAnta bana jAvegA,
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ L tattvArthacintAmaNiH to usI prakAra hama bhI kahate haiM ki hamAre anumAnameM bhI mokSamArgalarUpI hetu sAmAnyarUpase meM bhI pAyA jAtA hai, pakSake eka dezane bhI anvayavyAptikA bananA iSTa kiyA gayA hai / tathA vizeSarUpako pakSa banAkara aura sAmAnya aMzako hetu mAnanevAloMko koI doSa nahIM AtA hai / aft aauddhakA yaha Agraha hai ki pakSase bahirbhUta hI anyayadRSTAMta honA cAhiye anyathA ananvaya doSa hogA, taba to aisA ananya doSa phira hamAre aura Apake donoM anumAnoMmeM samAna hai, phira yaha kucha bhI kahanAmAtra hai, tattva kucha nahIM nikalA / yAnI Apake ukta kathanakA kucha bhI phala nahIM nikalatA hai| pakSa ke aMtaraMga meM bhI vyApti banAyI jAkara saddhetuoM kI vyavasthA mAnI gayI hai, jaiseki sarvajJakI siddhi karane meM sampUrNa padArthoMko pakSa kara ekajJAnase jAne gayepanako sAdhya kiyA hai aura aneka hetu diyA hai, isa anumAnameM jo jo aneka hote haiM ve ve eka jJAnake viSaya hojAte haiM, jaiseki pAMcoM aMguliyAM aisI anvayavyApti banAkara pAMcoM aMguliyoM ko antrayadRSTAMta mAnA hai, jo ki pakSameM aMtarbhUta haiM / dUsarI bAta yaha hai ki anyayadRSTAMtameM rahanA hetukA prANasvarUpa lakSaNa nahI hai / vinA anvaya dRSTAMtake bhI prANAdimattva hetuse AtmAsahitapaneko aura kRtikodayase muhUrtake bAda rohiNI nakSatra ke udayako siddha kiyA gayA hai / tIsarI bAta yaha hai ki kavilogoMne ananvayako doSa na mAnakara alaMkAra hI mAnA hai, jaise ki jinendra deva jinendradeva hI haiM, yahAM koI dUsarA upamAna nahIM milatA hai / sAdhyadharmaH punaH pratijJArthakadezatvAca heturdharmiMgA vyabhicArAt kiM tarhi svarUpAsiddhatvAdeveti na pratijJArthaikadezo nAma hetvAbhAso'sti yo'trAzakyate / zrImANikyanandI AcAryane vahnivAlA parvata hai, isa anumAnameM abhiko sAdhya mAnA hai aura kahIM kahIM abhisahita parvatako bhI sAdhya mAnA hai / isI prakAra prakRtameM bhI " mokSamArga samyagdarzana Adi trayAtmaka " hai, yahAM sAdhyakI kukSimeM paDe hue do dharma haiM, una donoMko pratikSAvAkya viSayakA ekadezapanA hai, vahAM pakSa aMza to prasiddha hI hai / sAdhya aMza aprasiddha mAnA gayA hai, ataH pratijJASA ekadeza honese saddhetupane meM doSa AvegA, yadi aisA niyama karoge yaha ThIka nahIM, taba to pakSase vyabhicAra ho jAyegA kyoMki pakSa bhI to pratijJAkA ekadeza hai, taba to phira kyA kareM ? isakA uttara yaha hai ki yadi pratijJA ke viSaya asiddha hai to vahAM svarUpAsiddha nAmake hetvAbhAsase asiddhatA uThAnI cAhiye, pakSameM detuke na rahaneko svarUpAsiddha kahate haiM / asiddha, viruddha, anaikAntika aura akiJcitkara ye cAra hetvAmAsa haiM, jisakI Apa yahAM zaMkA kara rahe haiM, yA jo doSa yahAM uThAyA jA rahA hai, vaha pratijJArthaikadezA siddha nAmakA to koI hetvAbhAsa hI nahIM hai|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH zrAvaNatvAdivasAdhAraNatvAdanaikAntiko'yaM heturiti cenna asAdhAraNatvasyAnaikAntikatvena vyAptyasiddheH / naiyAyika loga anekAntika havAmAsako tIna prakArakA mAnate haiM, sAdhAraNa, asAdhAraNa aura anupasaMhArI / sapakSa aura vipakSameM rahanevAle hetuko sAdhAraNa kahate haiM, jaise ki parvata amivAlA hai| prameya honese, isa anumAnameM prameyatva hetu rasoI ghara aura tAlApa raha jAnese sAdhAraNa anaikAkAntika hetvAbhAsa hai / aura jo hetu sapakSa, vipakSa, donoM meM nahIM rahatA hai usako asAdhAraNa kahate haiM / jaise ki zabda anitya hai kyoMki karNendriyase grAhya hai, kAnoMse jAnA gayApana hetu to ghaTa Adi sapakSa aura AtmA AkAza Adi vipakSameM nahIM rahatA hai| ataH asAdhAraNa hai aura kevalAnvayI pakSavAle hetuko anupasaMhArI kahate haiM, jaise ki 'sarva padArtha jAnane yogya haiM prameya honese yahAM sarva padArthoko pakSa kara liyA hai, ataH anvayadRSTAnta aura vyatirekadRSTAnta nahIM milate haiN| AcAryake mAne gaye mokSamArgalahetuko prAcIna naiyAyikake matAnusAra bauddha asAdhAraNa hetvAbhAsa batA rahA hai| jaise ki zrAvaNala hetu anitya mAne gaye ghaTa, paTa, Adi sapakSoM meM nahIM rahatA, hai tathA nitya ho rahe AkAza, AtmA, Adi vipakSome bhI nahIM vartatA hai isa kAraNa asAdhAraNa hai / usI prakAra yaha mokSamArgatva hetu bhI pakSake atirikta sapakSa aura vipakSama na rahanese asAdhAraNa hevAbhAsa hai | graMthakAra kahate haiM ki yaha naiyAyikoMkA vicAra ThIka nahIM hai / kyoMki no jo asAdhAraNa hotA hai / vaha vaha anaikAntika hetvAbhAsa hai aisI vyApti siddha nahIM hai |tbhii to navyanaiyAyikoMne asAdhAraNa hetvAbhAsakA pratyAkhyAna kara diyA hai / aura jaina bhI asAdhAraNa nAmakA hesvAbhAsa nahIM mAnate haiN| sapakSavipakSayohi heturasattvena nizcito'sAdhAraNaH saMzayito vA ? nizcatazcet kathamanaikAntikaH 1 pakSe sAdhyAsambhave anupapadyamAnatayAstitvena nizcitatvAt saMzayahetuvAbhAvAt / na ca sapakSavipakSayorasattvena nizcite pakSe sAdhyAvinAbhAritvena nizcetumazakyA sarvAnityatvAdau satvAderahetutvaprasaMgAt , na hi satvAdivipakSa evAsavena nizcitA sapakSe'pi tadasattvanizcayAt / ____ hama jaina Apa vRddha naiyAyikoMkI pakSavAle nauddhoMse pUchate haiM ki Apa sapakSa vipakSameM na rahane vAle hetuko asAdhAraNa kahate haiM to jaise Apane sAdhAraNa vyabhicArake do bheda kiye haiM, vipakSameM hetuke nizcitarUpase rahanepara nizcita vyabhicAra hotA hai aura vipakSame hetuke rahanekA saMzaya honepara saMdigdha vyabhicAra hotA hai / isI prakAra kyA sapakSa aura vipakSama hetuke nizcayarUpase na rahaneko asAdhAraNa kahate haiM ! yA saMzayarUpase na rahaneko asAdhAraNa mAnate ho ! batAo yadi Apa pahilA
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 tattvArthacintAmaNiH pakSa loge ki sapakSa aura vipakSameM na rahanekA nizcaya honese nizcitAsAdhAraNa hetvAbhAsa hotA hai| taba to asAdhAraNako anaikAntika hetvAbhAsa nahIM kahanA cAhie kyoMki jo hetu sAdhyake sAtha avinAbhAva rakhatA huA aura sAdhyake na rahanepara vipakSa meM nirNItarUpase nahIM vartamAna hotA huA kevala pakSa vartamAnapanese nizcita hai vaha to acchI tarahase saddhetu hai | cAhe vaha sapakSamai bhale hI na rahe / yakSameM na rahane ke saMzayakA koI kAraNa nahIM hai| jisakA sapakSa, vipakSameM avRttipanekA nizcaya hai vaha pakSa bhI sAdhya ke sAtha avinAbhAvI rahakara nizcaya nahIM kiyA jA sake yaha ThIka nahIM hai kyoMki ukta niyama mAnanepara sabako anityapanA siddha karanemeM diye gaye saca, kRta Adi hetuoMko mI asiddhapanekA prasaMga AvegA / sattva, kRtakatva Adi hetu vicAre vipakSa meM hI avRtti hokara nizcita hai / itanA hI nahIM balki sapakSameM bhI ve sattva Adi hetu avartamAnapase nizcita ho rahe haiM / * sapakSasyAbhAvAttatra sarvAnityatvAdau sAdhye saccAderasacvanizcayAnnizcayahetutvaM na punaH zrAvaNatvAdestadbhAve'pIti cet / nanu zrAvaNatvAdirapi yadi sapakSe syAttadA nyAyAdeveti samAnAMtarvyAptiH / yahAM bauddha kahate haiM ki sabako anitya siddha karanemeM diyA gayA sattva hetu asAdhAraNa nahIM hosakatA hai kyoMki sabako pakSakoTi meM leliyA hai / ataH koI sapakSa zeSa rahatA hI nahIM hai / aura zabda anitya hai zravaNa iMdriyase jAnane yogya honese / isa anumAnameM ghaTa, paTa Adi pakSoMke vidyamAna honepara bhI zrAvaNa hetu unameM nahIM rahatA hai / ataH zrAvaNa hetu to asAdhAraNa lAbhAsa hai kiMtu sattva, kRtakatha Adi hetuoMkA sapakSa sarvathA bilkula nahIM hai / sapakSa ke sarvathA na honese sattva Adi hetuoMkA sapakSameM na rahanA svataH hI nizcita hogayA / isa kAraNa sattva Adi hetu saddhetu haiM kiMtu phira zrAvaNatva Adi hetu to saddhetu nahIM hosakate haiM kyoMki vahAM sapakSa ghaTa, paTa, Adi vidyamAna haiM aura unameM zrAvaNasya hetu rahatA nahIM hai / aisA kahanepara so hama mI bauddhoMse kaha sakate haiM ki AvaNatva Adi hetu bhI yadi sapakSameM rahate hote to usa samaya avazya sapakSamai rahanevAle sAdhyako vyApta kara lete / ataH jaise Apa sarvarUpI pakSake bhItara bijalI, babUlA AdimeM sattva aura anityatvakI vyApsi banAkara sattva, kRtakatvako saddhetu kahate haiM / usI prakAra zabda se kakAra, mRdaMgadhvani Adi pakSake ekadezIya zabdoM meM zrAvaNatva aura anityatvakI vyApti banAkara zrAvaNastrako bhI saMddhetu banAyA jA sakatA hai| pakSake bhItara bhI sAdhya aura hetukI vyApti banAnA iSTa kiyA gayA hai| yaha hamako aura Apako samAnarUpase mAnanI paDa rahI hai / sati vipakSe dhUmAdizcAsatvena nizcito nizcayaheturmA bhUt, vipakSe satyasati 7
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH vA'sattvena nizcitaH sAdhyAvinAbhAvitvAddhatureveti cet sapakSe satyasavi vA satvena nirNIto heturastu tata eva / yadi sapakSake sarvathA na honepara to sapakSameM na rahaneko guNa mAnA jAya aura sapake honepara sapakSAvRttivako doSa mAnA jAya taba to vipakSa tAlAva Adike vidyamAna rahanepara dhUma Adi hetuke na rahanekA nizcaya bhI dhUma Adikake nizcayarUpase saddhetupaneko siddha na kara sakegA, kAraNa ki ApakA satva hetu bhI to vipajhameM nahIM rahatA hai, jaba sabakA hI pakSa kara rakhA hai, aisI dazA viSakSa koI nahIM hai / isapara bauddha yadi yaha kaheMge ki vipakSa hove cAhe na hove, usameM avRttipanese nizcita jo hetu hai, vaha sAdhya ke sAtha avinAbhAvasaMbandha rakhatA hai, isa kAraNa saddhetu hI hai, aisA kahanepara hama jaina bhI kaha sakate haiM ki usa hI kAraNa sapakSa hobe cAhe na hove, usane ( pakSake bhItara bhI) vRcipanase nirNaya kiyA gayA zrAvaNatva hetu bhI sAdhyake sAtha avinAbhAvarUpa vyApti rakhanese hI samIcIna hetu honA cAhiye, bhale hI yaha pakSase bahirbhUta sapakSamai na rahe / isa prakaraName anyavAdiyoMkA Agraha yaha hai, ki pajhase sarvathA bhinna hI sapakSa honA cAhiye kintu hamArA mata hai ki pakSakA antarA bhI sapakSa ho sakatA hai // sapakSe tadekadeze vA'san kathaM heturiti cet, sapakSe asambhava heturityanavadhAraNAt / vipakSe tadasatvAnavadhAraNamastvityayuktaM sAdhyAvinAmAvitvavyAghAtAt / naivaM sapakSe tadasadAnanadhAraNe. vyApAtA kazcit / / bauddha kahate haiM ki nizcitasAdhya vAle saMpUrNa sapome yA usake ekadezarUpa kisI dRSyAntameM na rahatA huA hetu kaise acchA hetu hosakatA hai ? isapara AcArya kahate haiM ki sapakSameM hetu nahIM hI rahanA cAhiye, aisA to niyama kisIne nahIM kiyA hai arthAta hetu sapakSameM raha jAya to acchA aura yadi na rahe to bhI hAni nahIM hai| "Uparake dezamai pAnI varSa cukA hai kyoMki nIceke prAnta nadIkA pravAha baDha gayA hai| isa anumAnakA hetu pakSa, sapakSa, donoM meM nahIM rahatA hai tathA "jIvita puruSoMke zarIra AtmAse, sahita hai, zvAsaucchvAsa aura zarIra, indriya AdimeM viziSTa ceSTA honese" isa anumAna hetu sapakSameM sarvathA bilkula nahIM rahatA hai, kyoMki pUrva anumAnameM kAnapura pakSa hai, banArasameM gamAkA pUra baDhanA hetu hai, vRSTi honA sAdhya hai / yahAM barasate samaya gRhakI chata, galI Adi sapakSa haiM yahAM hetu nahIM rahatA hai / dUsare anumAnameM sarva hI jIvitazarIroMko pakSa banA rakhA hai| "parvata AgavAlA hai ghUma honese| yahAM hetu pakSa sapakSa donoMmeM rahatA hai / ukta tInoM hetu saddhetu mAne gaye haiM, ataH sapakSamai na rahanekA hI niyama karanA Avazyaka nahIM hai / yadi yahAM koI isa prakAra kahe ki sAdhyake abhAvavAle vipakSameM bhI hetuke avartamAnapanekA niyama mata karo AcArya kahate haiM
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha cintAmaNiH ...... .. ....... ki yaha kahanA yuktise rahita hai, kyoMki vipakSameM ma rahanekA yadi niyama nahIM kiyA jAyegA to sAdhyake binA na rahanerUpa hetuke guNakA nAza ho jAyegA aura sapakSabhe hetukI asattAkA niyama na karanepara hetukA rattIbhara bhI koI giADa hotA nahIM hai| iti tatra sanasan vA sAdhyAvinAbhAvI hetureva zrAvaNatvAdiH saJcAdivat, tadvanmokSamArgatvAditi hetu sAdhAraNatvAdagamakaH,sAdhyasya samyagdarzanazAnacAritrAtmakatvasyAmAve jJAnamAtrAtmakavAdI sarvathAnupapannatvasAdhanAt / isa kAraNa yaha siddha huA hai ki usa sapakSameM hetu vidyamAna rahe athavA na rahe / yadi vaha sAyake sAtha avinAbhAva saMbaMdharUpa vyApti rakhatA hai to vaha avazya sahetu hai| Apane satva, kRtakaya Adikako jaise saddhetu mAnA hai usI prakAra zrAvaNastra Adi bhI saddhetu haiM aura sapakSamai na . rahanepara bhI mokSamArgava hetu satva Adi hetuke samAna saddhatu hai / asAdhAraNa hevAmAsa honese sAdhyako nahIM jJApana karanevAlA hai yaha kaTAkSa ThIka nahIM hai| kintu avinAbhAva-saMbaMdhake honese samyagdarzana, jJAna, cAritra ina tInoMkI ekatArUpa sAdhyakA sAdhaka hI hai / jahAM tInoMkI tadAtmaka ekatA nahIM hai aise akele jJAna yA korI zraddhA, bhakti, tathA kujJAna AdimeM sabhI prakAroMse mokSamArgava hetu siddha nahIM mAnA gayA hai / yadi punaH sapakSavipakSayorasattvena saMzayito'sAdhAraNa iti mataM tadA pakSapraya citathA nizcitayA saMzayitayA vAnaikAntikatvaM hetorityAyAtam, na ca prakRtahato sAstIti gamakatvameva / pUrvameM asAdhAraNa hetvAbhAsakA lakSaNa karate samaya do pakSa uThAye the, unameM sapakSa aura vipakSa na rahanepanese nizcita kiye gayerUpa asAdhAraNa hetvAmAsake lakSaNakA khaNDana ho cukA / aba sapakSa aura vipakSameM nahIM rahane ke saMzayako prApta huA hetu asAdhAraNa hetvAbhAsa hai, yadi aise dUsare pakSakArakA mata grahaNa karoge, taba to anaikAntika hetvAbhAsakA yaha lakSaNa AyA ki pakSa, sapakSa aura vipakSa nizcatarUpase vidyamAna rahanevAlA aura saMzayarUpase rahanevAlA hetu anaikAntika hevAbhAsa hai / nizcitarUpase tInoM pakSobha rahanA to sAdhAraNa helAbhAsakA lakSaNa Apa mAnahI cuke haiM aura aba tInoM pakSoM saMzayarUpase rahanA asAdhAraNahetvAbhAsakA lakSaNa mAna rahe haiM, ataH samudita rUpase yaha anekAntikakA lakSaNa acchA hai / hama bhI vyabhicArake saMdigdha aura nizcita do bheda mAnate haiM, kintu prakaraNameM prApta huye mokSamArgava hetu pakSa, sapakSa aura vipakSameM saMzayarUpase rahanApana tathA tInoM pakSoMmeM nizcitarUpase vidyamAnapana nahIM hai, isa kAraNa nirdoSa homese mokSamArgasta hetu apane sAdhyakA zAyaka hI hai anaikAntika nahIM hai /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH ong- ---... viruddhatAnena pratyuktA vipakSe bAdhakasa bhAvAca / vyabhicAra aura viruddha hetukA bhAIcArekA nAtA hai, antara itanA paDa jAtA hai ki vyamicArI hetu sapakSameM rahakara vipakSameM rahatA hai aura viruddha hetu sapakSameM na rahakara vipakSame raha jAtA hai| jaba ina donoMmeM samAnatA hai to anaikAntikatA doSa ke haTAnevAle ukta prakaraNase mokSamArgasva-hetuke viruddha hetvabhAsapanakI zaMkAkA bhI khaNDana ho jAtA hai kyoMki hetuke vipakSameM rahanekA prabala bAdhaka vidyamAna hai / arthAt akele samyagdarzana AdimeM yA kujJAna, asahAcA hetu sarvathA nahIM rahatA hai| vipakSameM bAdhaka pramANa honese pratyeka vastukI sattAkA dRDha nizcaya hotA hai / na caivaM hetorAnarthakyaM tato vidhimukhena sAdhyasya siddheranyathA gamakatvavitI tdaaptteH| yahAM koI kahe ki jisako vipakSamai bAdhaka pramANakA nizcaya hai usako sAdhyakA nizcaya bhI avazya hai aisI dazAma hetu bolanA sarvathA vyartha hai / grandhakAra kahate haiM ki isa prakAra kalpanA ThIka nahIM hai / kAraNa ki usa hetuke dvArA sAdhyakI siddhi vidhiko mukhya kara kI jAtI hai aura vipajhama hetuke na rahanesa sAdhyakI siddhi niSedhako lekara huyI thI anyathA yAnI yadi aisA na hotA to hetuke gamakAneke jAnaneparahI vaha sAdhyakA jJAna hogayA hotA, kintu dekhate haiM ki avinAbhAvI hetuke jAnanepara bhI bAdameM vyAsismaraNa, pakSavRttitvajJAna, tathA kahIM kahIM samarthana, dRSTAMta, aura upanayake anaMtara sAdhyakA nirNaya hotA hai / tataH sUktaM laiMgikaM vA pramANamidaM sUtramavinAmAviliGgAtsAdhyasa nirNayAditi / usa kAraNa hamane pahile bahuta acchA kahA thA ki "athavA yaha sUtra to liGgajanya anumAnapramANarUpa hai kyoMki isameM avinAbhAva rakhanevAle mokSamArgatva hetuse ratnatrayakI ekatArUpa sAdhyakA nizcaya kiyA gayA hai / isa prathama sUtrako AgamapramANa aura anumAna-pramANarUpa siddha karanekA prakaraNa yahAM taka samApta huaa| pramANatvAcca sAkSAtprabuddhAzeSatasvArthe prakSINakalmaSe siddhe pravRttamanyathA prmaanntvaanythaanupptteH| aura jaba yaha sUtra AgamajJAna aura anumAnajJAnarUpa hai to pramANa honeke kAraNa isase yaha bhI jJAta ho jAtA hai ki kevalajJAnake dvArA sampUrNa padArthoMko jAna cuke aura kauke kSaya kara cuke vItarAga sarvajJake siddha honepara upacArase vacanarUpa kiMtu vastutaH jJAnarUpa yaha sUtra AtadhArAse pratartA huA calA ArahA hai / isake binA mAne dUsare prakArase sUtrameM pramANatA siddha nahIM ho sakatI hai|
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 tattvArthacintAmaNiH __ "nedaM sarvaze siddhe pravRttaM tassa bAyakAnupalambhAdabhAvasiddhe" riti parasya mahAmohaviceSTitamAcaSTe yahAM kisIkA navIna pUrvapakSa hai ki "yaha sUtra sarva padArthokA pratyakSa karanevAle sarvajJake siddha honepara pravRtta huA hai yaha jainoMkA kahanA ThIka nahIM hai kAraNa ki usa sarvajJakA jJAna karAnevAlA koI pramANa mAnA nahIM gayA hai| ataH jJApaka pramANa nahIM dIkhanese sarvajJakA abhAva siddha hai| isa prakAra dUsare sarvajJAbhAvavAdI mImAMsakakA kahanA atyaMta gADhamohase prerita hokara ceSTA karanA hai / isI bAtako AcArya kahate haiM tatra nAstyeva sarvajJo jJApakAnuyalambhanAt / vyomAmbhojavadityatattamastamavijRmbhitam // 8 // usa prakaraNoM koI kahatA hai ki "AkAzake kamalake samAna sarvajJakA jJApakamANa na honese koI bhI sarvajJa nahIM hai " / isa prakAra kA yaha ayuktabakavAda kevala baDhe hue ku-jJAna aura mithyAtva nAmaka andhakArakI kuceSTA ( harakata ) hai| "nAsti sarvajJojJApakAnupalabdheH khapuSpavat iti nuvannAtmano mhaamohvilaasmaavedyti|" "sarvajJa nahIM hai (pratijJA) kyoMki usako siddha karanevAlA koI jJApaka pramANa nahIM dIlatA hai ( hetu ) jaise ki AkAzake phUlakA (anvayadRSTAnta)" isa prakAra kahanevAlA apane mahAbhUDhapaneme honevAlI ceSTA karanekI sUcanA de rahA hai| yasmAdidaM jJApakamupalabhyata ityAha; sarvajJAmAvavAdIke dvArA sarvajJake nAstisya siddha karanemeM diyA gayA jJApaka pramANakA na dIkhanArUpa hetu vicArapakSameM na rahanese asiddha hetvAbhAsa hai, jisa kAraNase ki sarvajJakA jJAna karAnevAlA yaha anumAna pramANa dekhA jA rahA hai / isI bAtako AcArya vizadarUpase kahate haiM sUkSmAdharthopadezo hi tatsAkSAtkatapUrvakaH / paropadezaliMgAkSAnapekSAvitathatvataH // 9 // AkAza, paramANu, dharma-dravya Adi sUkSma padArthoMkA aura kSIrasamudra, sumeruparvata Adi dezavyavahita vastuoMkA tathA mahApadma, rAmacandra, zaMkha, bharatacakravartI prabhRtti vartamAnakAlase vyavahita padArthIkA yathArtha upadeza karanA to una saMpUrNa padArthoMke vizavarUpase pratyakSa karanebAre sajJako kAraNa mAnakara pravRtta huA hai / pratijJA ) kyoMki dUsaroMke upadeza, avinAbhAvI hetu, au iMdriyoMkI apekSA na rakhatA huA vaha upadeza satyArtha hai| ( hetu)
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 1.1 zItaM jalamityAdhupadezenAkSApekSeNAvitathena vyabhicAro'nupacaritatatsAkSAtkarTapUrvakasvasya sAdhyasyAbhAve'pi bhAvAda vitathatvasya hetopacAratastrAtsAkSAtkarTapUrvakatvasAdhane svasiddhAntavirodhAt, tatsAmAmyasya sAdhane svAbhimatavizeSasiddhau pramANAntarApekSaNAtyakatAnumAnavaiyapittiriti na mantavyamakSAnapekSatvavizeSaNAt / / sarvajJake sAdhaka hetumeM par3e hue indriyoMkI nahIM apekSA rakhanevAle hetvaMzake prayogakI saphalatA dikhalAte haiM ki jala ThaNDA hai, pauNDA mIThA hai, phUla sugandhita hai, vastu zukla hai ityAdi upadeza bhI iMdriyoMkI apekSA rakhate hue satya haiM kintu mukhyapratyakSarUpa kevalajJAnase jAnakara unakA upadeza nahIM diyA gayA hai / ataH pahile mukhyapatyakSase unakA sAkSAt kara punaH upadeza denA-svarUpa sAdhyake na rahanepara bhI hetuke raha jAmase vyabhicAra doSa hai / yadi jaina loga vyabhicArake dUra karaneke lie sAMvyavahArika pratyakSase jAnanevAle dhaktAko kAraNa mAnakara ThaNDA pAnI di upadezami sAdhyako siddha karoge to jainoMke siddhAntase virodha ho jAvegA / kAraNa ki isa anumAnameM sAdhyadalameM mukhya pratyakSake dvArA jAnakara sUkSma Adika padArthoke upadeza denekA siddhAnta kiyA gayA hai / iMdriyamatyakSase jAnakara upadeza dene meM vaha siddhAnta bigaDatA hai| arthAt sarvajJake bhI sAMvyavahArika pratyakSakA prasaMga AtA hai jo ki jainoMko aniSTa hai / yadi una iMdriyapratyakSa aura mukhyapratyakSameM rahanevAle sAmAnya pratyakSase jAnakara vaktA upadeza de detA hai arthAt sAdhyake zarIrameM paDe hue pratyakSakA khulAsA na kara sAmAnya pratyakSase jAnakara upadeza de denekI siddhi iSTa karoge to ese sAmAnya sAdhyase sAmAnyarUpase pratyakSa karanevAle vaktAkI hI siddhi ho sakatI hai kintu Apako apane kevalajJAnI sarvajJa, raktAkI siddhi iSTa hai / isake lie dUsarA pramANa kahanA apekSaNIya pdd'egaa| prakaraNaprApta abhIkA diyA huA sAmAnya pratyakSase jAnakara upadeza karaneko sAdhanevAlA anumAna vyartha paDegA / isapara prAcArya kahate haiM ki hamAre hetumeM iMdriyoMkI apekSA nahIM rakhanArUpa vizeSaNa par3A huA hai aura zaMkAkArane iMdriyoMke dvArA hue pratyakSako kAraNa mAnakara utpanna hue upadezameM hetuko rakhakara sAdhyakA na rahanArUpa vyabhicAra diyA thA yoM vaha vyabhicArakA prasaMga nahIM mAnanA cAhie, kyoMki yahAM hetukA ajJAnapekSatva vizeSaNa nahIM ghaTA hai / ataH mukhyapatyakSase jAnakara upadeza danApana sAdhya bhI nahIM hai / sAdhya bhI na rahA, hetu mI nahIM ThaharA vyabhicAra doSa Tala gayA / sarvajJavijJAnasyApyakSajatvAdasiddhaM vizeSaNamityapara!, so'pyaparIkSaka, sakalArthasAdhAkaraNasyAkSajajJAnenAsambhavAt, dharmAdInAma:rasaMbandhAt, sa hi sAkSAna yuktaH pRthidhyAyanayavivat , nApi paramparayA rUparUpatvAdivat svayamanumeyatvavacanAt / yahAM anyabAdI alaukika sannikarSa ke dvArA yogipratyakSako mAnanevAlA naiyAyika kahatA hai
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH commar....... ki sarvajJakA vizadajJAna bhI indriyoMsehI janya hai, ataH indriyoMkI nahIM apekSA rakhanA yaha hetukA vizeSaNa pakSameM na rahanese asiddha hai| AcArya kahate haiM ki vaha aisA kahanevAlA bhI parIkSaka nahIM hai / kyoMki indriyoMse paidA hue jJAnake dvArA triloka, trikAlake saMpUrNa padArthAkA spaSTarUpase pratyakSa nahIM hosakatA hai, asambhava hai / suniye dharmadravya, puNya, pApa, kSaura samudra, rAmacaMdra Adike sAtha Adhunika puruSoMkI indriyoMkA sambandha nahIM hai, kyoMki Apake matAnusAra indriyoMke dvArA usI padArthakA pratyakSa mAnA gayA hai, jisake sAtha indriyoMkA vinA vyavadhAna liye hue sAkSAt saMbaMdha ho yA vyavadhAna DAlakara paramparAse saMbandha ho / tinameM yahAM dharmAdi padArtho ke sAtha indriyoMkA vaha sAkSAt saMbandha to yuktahI nahIM hai / jaise ki ghaTa, paTa, mUmi, vAyu, jala, AtmA Adika dranya padArthose cakSuindriyakA sAkSAt saMyogasaMbaMdha mAnA hai kyoMki Apake matabhe iMdriyAM dravyarUpa mAnI gayI haiM / parzanendriya vAyukI, rasanA jalakI, prANa pRthivIdranyakI aura AMkhe tejodravyakI banI huI haiM / karNa AkAza vyarUpa hai tathA pratyeka AtmAke pAsa paramANuke barAbara manaiMdriya svataMtra naumAM dravya hai / aura dravyakA dUsare dravyase saMyogasaMbaMdha iSTa kiyA hai / pRthvI Adika avayavI dravyoMke samAnadharma, paramANu AdikA iMdriyoMse sAkSAtsaMbandha honA yukta nahIM hai / aura rUpake sAtha Apane saMyukta samavAya sannikarma mAnA hai, cakSusa saMyukta ghaTa hai, aura ghaTa rUpa samAyasaMbaMdhase vartamAna hai, ata: cakSu iMdriyakA rUpake sAtha saMyuktasamavAyasaMbaMdha hai yaha paramparAsaMbaMdha hai / tathA rUpatvake sAtha cakSukA Apane saMyuktasamavetasamavAya saMbaMdha mAnA hai, yahAM bhI cakSukA rUpatvake sAtha dUsaroMkI paramparA lekara saMbaMdha hai / cakSuse ghaTasaMyukta hai, bhaTameM samavAyasanadhase rUpa rahatA hai, aura rUpameM rUpavajAti samavAyasaMbaMdhase rahatI hai, ataH cakSukA rUpatvake sAtha saMyuktasamavetasamavAya saMbaMdha hai| yoM cakSukA rUpa, rUpatvake samAna dharma Adikake sAtha iMdriyoMkA paramparAse bhI saMbaMdha nahIM hai kyoMki Apa naiyAyikoMne puNya, pApa, paramANu Adiko anumAnapramANase jAnane yogya kahA hai, ve bahiraMga iMdriyoMke gocara nahIM haiM / pratyakSake upayogI cakSu saMyukta uddhRtarUpase avacchinna aura mahatvAvacchinna vizeSaNa Apane de rakkha haiM dharbha AdimeM udbhUtarUpa nahIM hai / aura paramANunai mahattva nahIM hai| yogajadharmAnugRhItAnyakSaNi sUkSmAdyarthe dharmAdau pravartante mahezvarasyetyapyasAraM, svaviSaye pravarttamAnAnAmatizayAdhAnasyAnugrahatvena vyavasthiteH, sUkSmAdyarthe'zANAmapravartanAcadapaTanAt / yadi punasteSAmaviSaye'pi pravartanamanugrahastadaikamevendriyaM sarvArtha grahIpyatAm / vaizeSika kahatA hai ki cittakI vRttiko eka arthameM rokanArUpa samAdhise paidA hue puNya vizeSako sahakArI kAraNa lekara mahAna IzvarakI cakSurAdika indriyA~ puNya,pApa, paramANu, svarga, rAma, rAvaNa, sumeru Adi sUkSma, vyavahita Adi athoMke jAnane pravRtti karatI haiM / granthakAra kahate haiM ki yaha bhI vaizeSika, naiyAyikakA kahanA sArarahita hai kyoMki anugraha karanevAlA sahakArI kAraNa vaha
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH nirNIta kina gayA hai, jo kisI viSaya prati karanevAle kAraNoM meM kucha vizeSatAoMko sthApana kara deveM, jaise ki choTe choTe akSaroMke paDhanemeM cakSukA anugraha karanevAlA upanetra ( cazmA ) hotA hai, andhe manuSyako cazmA sahakArI kAraNa nahIM hai, tathA rUpakI taraha rasako bhI jAnane meM cakSukA sahakArI cazmA nahIM ho sakatA hai, kAraNa ki rasa, gandha, Adi cakSuka viSaya hI nahIM hai| isIpakAra paramANu, puNya, pApa, bhUta bhaviSyat kAlake padArtha to indriyoMke viSaya nahIM haiM, ataH aviSayameM pravRtti karaneke liye yogase paidA huA puNyavizeSa vicArA mahezvarakI indriyoM meM sahakArI kAraNa hokara kucha vizeSatAko nahIM lA sakatA hai, yoM vaha bAta gharita nahIM hotI hai| yadi Apa phira mahezvarakI una indriyoMkA apane viSayoMse bAhira bhI pravartana karanA samAdhise paidA hue puNyavizeSase sahakRta anugraha hai aisA mAnoge, taba to sampUrNa rUpa, rasa, gandha, sparza, zabda, sukha, duHkha, Adiko grahaNa karanevAlI eka hI indriya iSTa kara lo, usameM aneka kAraNoMse atizaya paidA hotA jAvegA, akelI cakSuiMdriya hI usa atizayake balase apane viSaya nahIM aise rasa, gandha, Adiko bhI pravRtti kara lenegI, ataH Apa naiyAyika pAMca chaha indriyoMkI kalpanA bhI kyoM karate haiM ! / satyamantaHkaraNamekaM yogajadharmAnugRhItaM yugapatsarvArthasAkSAtkaraNakSamamiSTamiti cet, phathamaNormanasaH sarvArthasaMbandhaH sakRdupapadyate ? dIrghazaSkulIbhakSaNAdau sakRccakSurAdibhistatsaMbandhaprasakte, rUpAdijJAnapaMcakasya kramotpattivirodhAt / kramazo'nyatra tasya darzanAdiha kramaparikalpanAyo sArtheSu yogimanAsambandhasya kramakalpanAstu / naiyAyika kahate haiM ki Apa jainoMkA kahanA ThIka hai, hama naiyAyika cittakI ekAgratAse utpanna hue puNyase sahakRta antaraMgakI indriya-manako eka samayameM sampUrNa arthoke pratyakSa karanemeM samartha mAnate hI hai| AcArya kahate haiM ki yadi aisA kahoge to hama jaina Apase pUMchate haiM ki paramANuke barAbara choTese manakA eka hI bAdameM triloka, trikAla ke sampUrNa padArthoke sAtha sambandha kaise siddha ho sakatA hai ? batAo jahAM sAdhAraNa logoMkoM pAMcoM indriyoMke jJAnakI yogyatA hai aise ( svastA) kacauDI, tathA pake hue pAna Adike khAte samaya bhI pAMcoM hI jJAna eka samayameM nahIM mAne gaye haiM, ( khastA ) phacaur3I yA pApaDa khAte samaya usaphA rUpa AkhA~se dIkhatA hai, rasanA indriyase rasa cakhA jA rahA hai, nAkase usakI sugandha ArahI hai, sparzana indriyase uSNa sparza jAnA jAtA hai tathA karNendriyase kurakura manohara zabda bhI sunAyI par3atA hai| aisI dazAme bhI hama aura Apane eka samayamai vahAM pAMcoM jJAna nahIM mAne hai kintu kramase zIghra paidA hue pAMca jJAna pAMca samayoMmeM mAne haiN| yoM eka sAtha unake sambandha ho jAnekA prasaGga AvegA yadi Apa paramANuke yarobara AkArabAle choTese manakA aneka arthoM ke sAtha eka samayameM sAkSAtsaMbandha mAna loge to kacauDI khAte samaya
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 tattvArmacintAmaNiH bhI pAMcoM iMdriyoMse pAMcoM jJAna eka samayameM ho jAne cAhie / taba Apake mAne gaye jJAnoMke kramase paidA honekA virodha ho jAvegA / isa virodhake dUra karane ke lie yadi Apa yaha kaheMge ki anya sthaloMpara ghaTa, vahni, Amra Adike rUpa, rasa, AdikA vaha jJAna kramase hI hotA dekhA gayA hai| ataH yahAM kacauDI khAne meM bhI pAMcoM jJAna kramase hote hue mAne jAyeMge kAraNa ki choTese manakA aneka iMdriyoMke sAtha kamase hI saMbaMdha honA sabhA, aisI aTapaTI kalpanA karanepara to samAviyukta mogiyoMke manakA saMpUrNa arthAne sambandha karanA mI kramase hI mAnanA pdd'egaa|| sarvArthAnAM sAkSAtkaraNasamarthasyezvaravijJAnasthAnumAnasiddhatvAtarIzamanasaH sukRtsaMbandhasiddhiriti cet / rUpAdijJAnapaJcakasya kacidyogapadhenAnubhavAdanIzamanaso'pi sakRtakSurAdibhiH sambandho'stu kutazviddharmavizeSAttathopapatteH / punaH naiyAyika kahate haiM ki IzvarakA jJAna saMpUrNa bhUta, bhaviSyat , vartamAna, vyavahita, padAthoMke pratyakSa karanemeM samartha hai, yaha bAta dharma Adi kisI AtmAke pratyakSake viSaya hai kyoMki ve prameya haiM isa anumAnase siddha ho cukI hai, ataH Izvarake manakA saMpUrNa padArthoke sAtha eka samayameM saMbaMdha hojAnA ukta anumAnase gamya hai / graMthakAra kahate haiM ki yadi Apa aisA kahoge to jo Izvarase bhinna haiM aise sAmAnya manuSyoM ke manakA bhI kahIM kacauDI khati samaya yugapad rUpase pAMcoM jJAna honA matyakSa siddha haiM, ataH sAdhAraNa manuSyoMke manakA bhI cakSurAdika aneka iMndriyoMse saMbaMdha hojAnA eka samayameM mAnalo, Izvaraka puNya vizeSase jaise Izvarake manakA saMpUrNa arthoMse sAkSAtsabandha hojAtA hai, isI prakAra kisI eka dharmakarmasa paidA hue choTe puNyavizeSase sAdhAraNa manuSyako kaI iMdriyoMke sAtha bhI eka samayameM manakA isa prakAra saMbaMdha bana sakatA hai| ___tAdRzo dharmavizeSaH kuto'nIzasya siddha iti cet , Izasya kutaH 1 sakatsarvArthajJAnAtatkAryavizeSAditi cet , tarhi sakadrUSAdijJAnapaMcakAta kAryavizeSAdanIzasya taddhetudharmavizeSo'stIti kiM na siddhayet ? naiyAyika pUMchate haiM ki eka samaya pAMcoM iMdriyoM ke sAtha saMbaMdha kA kAraNa choTA puNyavizeSa sAdhAraNa manuSya ke pAsa hai, yaha kaise siddha huA ! batAo aise kahane para hama jaina bhI naiyAyikase pUchate haiM ki sampUrNa arthose eka samayamai sambandhakA kAraNa puNyavizeSa Izvarake pAsa hai yaha bhI Apane kaise jAnA ? yadi isakA uttara Apa naiyAyika yaha doge ki Izvara sampUrNa padArthoko eka samayameM jAnatA hai, usa kAryavizeSase usake kAraNavizeSa puNyakA mAnanA Avazyaka hai taba to hama bhI kahate haiM ki sAdhAraNa manuSyako bhI kauDI khAte samaya rUpa Adikake pAMcoM jJAna eka sAtha hote haiM / isa vizeSakAryako dekhakara yaha anumAnase kyoM nahIM siddha hogA ki
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH sAdhAraNa manuSya ke pAsa bhI pAMcoM iMdriyoMse eka samayameM manake usa saMbaMdha hone kA kAraNa choTA puNya vizeSa hai| nma tathA sati tasya rUpAdijJAnapaJcakaM nendriyajaM syAt / kiM tarhi dharmavizeSajameveti cet, sarvArthajJAnamapyevamIzasyAntaHkaraNajaM mAbhUt samAdhivizepotthadharmavizepajatvAt / yahAM naiyAyika kaTAkSa karate haiM ki yadi sAmAnya manuSyake choTe puNyake dvArA paidA hue pAMcoM jJAna eka samayameM mAnoge to taisA honepara usakA jJAna iMdriyoMse jAyamAna nahIM kahA jAvegA, kiMtu vizeSa puNyase paidA hue pAMca jJAna kar3e jAyeMge / isake uttara meM hama jaina kahate haiM ki eka samaya meM Izvarako honevAlA sampUrNa padArthoM kA jJAna bhI mana iMdriyase janya na hosakegA kyoMki Apane cittakI ekAgratArUpa vilakSaNa samAdhike dvArA utpanna hue puNyavizeSase paidA huA IzvarakA jJAna mAnA hai / tasya manospekSasya jJAnasyAdarzanAda dRSTakalpanA syAditi cet / mano'pekSasya vedanasya sakRtsarvArthasAkSAtkAriNaH kaciddarzanaM kimasti yenAdRSTasya kalpanA na syAt ? saba jIvoMke jJAna manakI apekSA rakhate hue paidA hote dekhe gaye haiM, vinA manako kAraNa mAne koI jJAna paidA nahIM hotA hai / pratyeka AtmAke pAsa aNurUpa eka eka mana mAnA gayA hai / yadi Izvarake sampUrNa arthokA jJAna manakI nahIM apekSA karake akele puNyase paidA huA mAnA jAyegA to yaha binA dekhe hue naye kAryakAraNabhAvakI kalpanA samajhI jaayegii| yadi Apa naiyAyika aisA kahoge taba to hama jaina pUchate haiM ki manakI apekSA rakha rahe aura eka samayamai sampUrNa padArthoM kA pratyakSa karanevAlA jJAnakA kyA kahIM darzana ho rahA hai ? jisase ki manakA aneka padArthoMse yugapat saMbandha karanA binA dekhe hue padArthakI eka managaDhaMta na samajhI jAve ? sarvArthajJAnaM mano'pekSa jJAnatvAdasadAdijJAnavaditi cet na, hetoH kAlAtyApadiSTatvAt pakSasyAnumAnabAdhitatvAt / tathAhi - sarvajJavijJAnaM mano'khAnapekSaM sakRtsarvArthaparicchedakatvAt yanmano'kSApekSaM tattu na sakRtsarvArthaparicchedakaM dRSTaM yathAsmadAdijJAnaM, na ca daeti mano'pekSatvasya nirAkaraNAt / + yahAM naiyAyika anumAna karate haiM ki "Izvara ke sampUrNa padArthoM kA jJAna apanI utpattimeM mana indriyakI apekSA rakhatA hai kyoMki vaha jJAna hai, jaise ki hama saMsArI jIvoM ke jJAna manakI apekSA rakhate haiM " / AcArya kahate haiM ki yaha naiyAyikoMkA anumAna ThIka nahIM hai kyoMki sarvajJake jJAnako manakI nahIM apekSA karake paidA honA siddha ho cukaneke bAda Apane manakI apekSA rakhanevAlA anumAna kiyA hai | ataH Apake pratijJAvAkyakI isa vakSyamANa anumAnase bAdhA ho jAne se ApakA jJAnasvahetu kAlAtyayApadiSTa nAmakA hetvAbhAsa hai / hama Apake sAdhyakI bAdhA karanevAle anumAnako 14
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH / ..: :: motamannam-2004-01 spaSTa kahate haiM / suniye "sarvajJakA eka samayameM jAnanevAlA saMpUrNa padArthoMkA jJAna ( pakSa ) aMtaraMga mana indriyakI aura bahiraMga cakSurAdika indriyoMkI apekSA nahIM karatA hai / ( sAdhya } kyoMki yaha jJAna ekasamayameM saMpUrNa arthAko vizadarUpase jAnanevAlA hai| ( hetu ) isa anumAna vyatireka vyAptiko dikhalAte hue dRSTAnta dete haiM ki jo jJAna apanI utpattimeM cakSurAdika aura mana indriyakI apekSA rakhatA hai vaha jJAna to eka samayameM saMpUrNa aA~ko spaSTarUpase jAnanevAlA nahIM dekhA gayA hai ! jaise ki hama sarIkhe sAdhAraNa logoMkA jJAna indriyoMkI apekSA rakhatA hai, tabhI to saMpUrNa aA~kA pratyakSa nahIM kara sakatA hai kiMtu yaha sarvajJakA jJAna isa prakAra saMpUrNa arthoMko na jAnanevAlA nahIM hai, arthAt saMpUrNa arthoko jAnanevAlA hai / ( upanaya ) isa kAraNa indriyoMkI sahakAritA nahIM cAhatA hai" / (nigamana ) isa kahe hue anumAnase naiyAyikoMke manakI apekSAko siddha karanevAle anumAnakA khaNDana ho jAtA hai| nanvevaM "zakulIbhakSaNAdau rUpAdijJAnapaJcaka mano'kSAnapekSaM sakaTThapAdipaJcakaparicchedakaravAdyabhava tannaiva dRSTaM yathAnyatra kamazo rUpAdijJAna, na ca tathedamato'kSamanonapeyam " ityapyaniSTaM siddhayediti mA saMsthAH sAdhanasyAsiddhatvAt, parasyApi hi naikAnena zaSkulIbhakSaNAdau rUpAdijJAnapaMcakasya sadrUpAdipaMcakaparicchedakatvaM siddham, sopayogasyAnekajJAnasyaikatrAtmani kramabhAvitvavacanAt, zaktito'nupayuktasya yogapadyasya prasiddheH / yahAM naiyAyika punaH zaMkA karate haiM ki jainoMne jisa prakAra anumAna dvArA sarvajJake aneka arthoM ko jAnanevAle jJAna iMdriyoM kI nahIM apekSA rakhanA siddha kara diyA hai, usI prakAra yaha bhI anumAna ho sakatA hai ki "khastA, kacauDI khAne, pApaDa, cavAne AdimeM pAMcoM iMdriyoM se rUpa, rasa, Adikake jo pAMca jJAna hote hai, be cakSu mana AdikI apekSA nahIM karate haiM (pratijhA ) kyoMki eka samayameM rUpa, rasa, gandha, Adi pAMcoM viSayoM ko jAna rahe haiN| (hetu, hama bhI vyatireka dRSAMta dete haiM ki jo indriyoM kI nahIM apekSA rakhanevAlA nahIM hai, vaha eka samayameM anekarUpa Adi viSayoM ko jAnanevAlA bhI nahIM dekhA gayA hai / jaise ki anyasthaloM para komala vastra,modaka, itra, vRkSa, mRdaMgakA zabda Adi dUsare dUsare viSayoma kamase honevAle varza, rUpa, Adike jJAna, arthAt ye saba jJAna iMdriyoMkI apekSA rakhate haiM / ( udAharaNa ) kacauDI khAte samaya honevAle ye pAMcoM jJAma isa prakAra kama kramase jAnanevAle nahIM hai / ( upanaya ) isa kAraNa pAMcoM iMdriya aura manakI apekSA rakhanevAle bhI nahIM haiM" ( nigamana ) isa anumAnase ukta aniSTakI bhI siddhi hojAvegI arthAt sarvajJasaMbaMdhI jJAnake samAna kacauDI khAte samaya pAMcoM jJAnoMkI utpattimeM bhI iMdriyAM sahakArI kAraNa na hoskegii| yaha bAta hama tuma donoMko aniSTa haiM / isa para AcArya kahate haiM ki aisA nahIM mAnanA cAhiye kyoMki pApaDa, kacaur3I, khAte samaya honevAle pAMcoM jJAnarUpa pakSameM yugapat
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ varvaninAgamiH rupa Adi pAMca viSayoMko jAnanevAlA hetu rahatA nahIM hai, ataH naiyAyikoMkA AnaSTako ApAdana karanevAlA hetu asiddha nAmakA hetvAbhAsa hai / dUsare hama logoMke yahAM kacauDIke khAne AdimeM rUpAdi pAMca viSayoMko jAnanevAle eka samayameMTTI rUpa Adike pAMca jJAna honA mAnanA ekAMtarUpase siddha nahIM haiM / jainoMkA siddhAMtavacana hai ki eka samayameM do upayoga nahIM hote haiM, ATha jJAnopayoga aura cAra darzanopayoga ye cetanA guNakI yAraha pAye haiM / eka samayameM eka guNakI ekahI paryAya hotI hai / rAsana pratyakSa, cAkSuSa pratyakSa ye saba matijJAnake bheda haiM / ataH eka AtmAmeM eka samayameM upayogarUpa aneka jJAna nahIM ho sakate haiM / paryAya bhI parivartanase honIvAlI kramasahI hoskeNgii| prathama kahIM kahIM do tIna aura cArataka bhI jJAna eka samayameM svIkAra kiye haiN| vaha zaktikI apekSAse kathana haiM, jaise ki aMdhe puruSamai cAkSuSapratyakSAvaraNakA kSayopazama honese labdhirUpa cAkSuSa pratyakSa hai| kiMtu andheke upayogarUpa cAkSuSa pratyakSa nahIM hai / athavA aSTasahasrI graMthako jAnanevAle vidvAnke paDhate paDhAte samaya aSTasahasrIkA jJAna upayoga rUpa hai / khAte, sote, khelate, samaya aura iSTaviyogake avasara para upayogarUpa usakA jJAna nahIM hai / kSayopazama honese kevala zaktirUpa hai, isI prakAra bar3I kacoDI khAte samaya upayogarUpa pAMcoM jJAna nahIM hai kiMtu cakrake ghUmane ke samAna atyaMta zIra uttarakSaName paidA hojAte haiM, ataH eka samayameM hote hue sarokhe dIkhate haiN| pAMcoM jJAnoMke AvaraNa karanevAle jJAnAvaraNakarmakA kSayopazama avazya hai, ataH upayoga rahita arthAt labdhi rUpa pAMca jJAna kyA pacAsa matijJAna bhI aneka vyaktiyoMke jAnanekI zaktikI apekSA yugapat pAye jA sakate haiM / upayogarahita jJAnoMkA zaktirUpase yugapat ho jAnA prasiddha hai| pratItiviruddha cAsyAmamano'napekSatvasAdhanaM tainvaSavyatirekAnuvidhAyitayA tadapekSasvasiddheranyathA kasyacittadapekSatvAyogAt / tataH kasyacit sakRtsUkSmAdyarthasAkSAtkaraNamicchatA mano'kSAnapekSamepitavyamiti nAkSAnapekSatvavizeSaNa sUkSmAdharthopadezasyAsiddham / aura maiyAyikoMkI orase yaha hamAre Upara kaTAkSa siddha karanA ki "kacauDI khAte samaya honevAle ye pAMca jJAna bhI iMdriyoM kI apekSA na rakha sakeMge " / yaha ApAdAna lokamatItise mI viruddha hai| kyoMki iMdriyoMke honepara pAMca jJAnokA honA aura na honepara na honA aise anvaya vyatirekako rakhaneke kAraNa una jhaTiti kramase honevAle jJAnoMko iMdriyoM kI apekSA siddha hojAtI hai / anyathA anvaya vyatireka rakhate hue bhI yadi jJAnoMko iMdriyoMkI apekSA nahIM mAnoge to kisI bhI yAnI kamase honevAle anya akele rUpa Adike jJAna meM bhI una iMdriyoMko kAraNa nahIM mAna sakoge / tisa kAraNase aba taka siddha hotA hai ki yadi Apa kisI puruSake ekasamabama sUkSma, vyarahita, vipakRSTa, arthokA pratyakSa karanA iSTa karate ho to vaha jJAna iMdriyoMkI nahIM apekSA rakhanevAlA hI Apako mAnanA cAhiye / isa prakAra naumI cArtikameM kahe gaye anumAna diyA gayA hetukA akSAna
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 tattvArthacintAmaNiH I pekSatva yaha vizeSaNa siddha hogayA / vizeSaNase yukta hetu sUkSma Adika arthoke upadezarUpI pakSane raha gayA / ataH asiddhatvAmAsa bhI nahIM hai / siddhamapyetadanarthakaM tatsAkSAtkartupUrvakatva sAmAnyasya sAdhayitumabhipretatvAnna bA sarvajJavAdinaH siddhasAdhyatA, nApi sAdhyAvikalatvAdudAharaNasyAnupapattirityanye / koI kaha rahe haiM ki hetukA iMdriyoMkI nahIM apekSA na rakhanArUpa vizeSaNa siddha huA / yaha ThIka hai, kiMtu kucha bhI lAbha na honese vyartha hI hai| kAraNa ki pUrvokta anumAnadvArA sUkSma Adika padArthoM ke upadeza sAmAnyarUpase pratyakSa karanevAleko kAraNapanA siddha kiyA gayA hai| jaba kisI bhI pratyakSa se jAna lenA sAdhya koTi meM mAnA hai, aisI dazA meM ukta pratyakSakA iMdriyoMkI nahIM apekSA rakhanA rUpa vizeSaNa vyartha hI hai / sAdhyakI kukSimeM samAna niveza karanepara yadi hama mImAMsaka loga sarvajJako siddha karanevAle jainake Upara siddhasAdhyatA doSa uThAve ki sAmAnya rUpa se pratyakSa krnaa| to hama mAnate hI haiM phira siddha padArthako carcita carvaNa samAna sAdhya kyoM kiyA jAtA hai ? yaha doSa ThIka nahIM hai, kyoMki hama mImAMsaka logoMne sUkSma paramANu dharma AdikA sAmAnyapratyakSase bhI jAnanA iSTa nahIM kiyA hai / hama to puNya, pApa, paramANu, Adike jAnanemeM vedavAkyoMkA sahArA lete haiM / ataH jainoMke Upara siddhasAdhyatA doSa nahIM lAgU hosakatA hai tathA sAmAnyapratyakSake dvArA jAnanevAleko sAdhya koTimeM DAlanese Apa jainoMko dUsarA lAbha yaha bhI hai ki anvayAM bhI bana jaavegaa| iMdriyoMkI nahIM apekSA rakhanevAle mukhya pratyakSa se jAnanArUpa sAdhya jahAM pAyA jAya aisA prasiddha udAharaNa koI nahIM mila sakatA hai aura sAmAnya pratyakSa se jAnakara afs, pustaka AdikA upadeza hotA hai / isa udAharaNameM sAdhyakA sahitapanA mila jAtA hai| ataH sAdhyase rahita na honeke kAraNa udAharaNakA na siddha honA rUpa doSa bhI jainoMke Upara lAgU nahIM hotA hai aisA koI dUsare mahAzaya mImAMsakoM kI pakSa lekara kaha rahe haiM / I te'pi svamatAnapekSaM bruvANA na pratiSidhyante parAnurodhAttathAbhidhAnAt svasiddhAnvAnusAriNAM tu saphalamakSAnapekSatvavizeSaNamityuktameva // aba AcArya kahate haiM ki ve mI anya mahAzaya apane mAne hue tatvoMkI nahIM apekSA karake yadi kaha rahe haiM to hama unakA niSedha nahIM karate haiM kyoMki unakA siddhAnta jainoMke vicArAnusAra hai, dUsare jainoMkI anukUlatAse unhoMne vaisA kahA hai / kintu yoga, vedAdhyayana Adise saMskArako prApta huthIM iMdriyoMke dvArA hI sUkSma arthokA jJAna ho jAtA hai aise anyavAdiyoMke anurodha karanepara hI sUkSma Adike upadezameM iMdriyoMkI nahIM apekSA rakhanA rUpa vizeSaNa hamane kahA hai / jo mImAMsaka paramANu AdikA pratyakSa honA hI nahIM mAnate haiM aura apane vaidika siddhAnta ke anusAra calate haiM /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArSacintAmaNiH 4 -4.-.... rawvwanaware unake prati iMdriyoMkI nahIM apekSA rakhanArUpa vizeSaNa to avazya saphala hai / isalie hamane hetume kaha diyA hI hai / aura yaha naiyAyikakI orase Aye hue siddhasAdhana doSakA bhI pratIkAra hai| tadanumAtRpUrvakasakSmAdyapadezenAkSAnapekSAvitathatvamanaikAntikamityapi na zaMkanIya liGgAnapekSatva vizeSaNAt , na cedamasiddhaM paropadezapUrvake sUkSmAgharthopadeze lijhaanpekssaavisthtvprsiddhH|| aba sarvajJako siddha karanevAle anumAnameM diye gaye hetuke liMgakI nahIM apekSA rakhanArUpavizeSaNakI saphalatAko siddha karate haiM ki paramANu, puNya pApa, AdikA anumAna karanevAle vaktA bhI iMdriyoMkI nahIM apekSA rakhate hue paramANu AdikA satya upadeza dete haiM kintu vahAM mukhya pratya. kSase jAnanevAleke dvArA upadeza denArUpa sAdhya nahIM hai ata. ApakA hetu vyabhicArI hai / pranthakAra kahate haiM ki yaha bhI zaMkA nahIM karanA cAhiye kyoMki liMgakI apekSA na rakhanArUpa vizeSaNa hetu diyA gayA hai| yadi yahAM koI yoM kahe ki avinAbhAvI hetukI nahIM apekSA rakhatA huA satya upadeza koI hai hI nahIM, ataH jainoMkA hetu asiddha helvAbhAsa hai / yaha to ThIka nahIM hai kyoMki Agamale jAne hue padArthoMkA apanI AtmAmeM anubhava karake dUsare satyavaktA upadeSTAke dvArA jahAM sUkSma Adika padArtho kA upadeza ho rahA hai usa upadezamai iMdriyoM aura hetukI nahIM apekSA rakhate hue satya upadezapanA prasiddha hai| tenaidha vyabhicArIdamiti cet, na propdeshaanpeksstvvishessnnaat|| jaba Apa kisI niSNAta vidvAnke upadezameM hetu aura indriyoMkI nahIM apekSA karake yathArtha upadezapanA mAnate ho to Apa jainoMkA hetu isa vidvAn ke upadezase hI vyabhicArI ho gayA / aisA kahanA to ThIka nahIM hai / kyoMki hetumeM hamane dUsaroMke apadezakI nahIM apekSA rakhanA pana bhI vizeSaNa diyA hai, ataH pUrNa hetuke na rahanese sAdhya mI na rahA, aisI dazA, vyabhicAra doSa nahIM hai / isa kAraNa aba taka siddha huA ki vartamAnameM sacce jaina AgamoMke dvArA sUkSma Adi padArthoke jo upadeza dUsaroM ke upadeza iMdriyoM aura hetuoMkI nahIM paravAha karake yathArtha ho rahe haiM ve avazyahI apane upadezya viSayako pratyakSa karanevAle satyavaktA sarvazake dvArA hI pUrvameM upanna hue haiN| bAdameM bhale hI AgamadarzI yA anubhavI vidvAn sarvajJake usa upadezakA svayaM upadeza deveM / sadasiddha dharmAzupadezasya sarvadA paropadezapUrvakatvAt , taduktaM " dharme codanaiva pramANa nAnyat kiJcanendriya " miti kazcit /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH __ yahAM koI mImAMsaka kahatA hai ki jainoMkA heta dharma Adikake upadezarUpa pakSama nahIM rahatA hai / ataH asiddha hevAbhAsa hai kyoMki hamAre yahA~ sUtragranthoM meM likhA huA hai ki puSpa, pApake jAnane meM liG, loTa, tavya pratyayavAle vedavAkya hI pramANa haiM / dUsarA koI jJApaka nahIM hai| indriyAM, hetu, aura atIMdriya pratyakSase puNya nahIM jAnA jAtA hai / hama loga jo puNya, paramANu, Adi sUkSma arthoM ko jAna lete haiN| vaha vedavidvAnoMke upadeza dvArA hI jAna sakate haiM / ataH dharma Adikake upadezamai paropadezakI apekSA honese paropadezakI nahIM apekSA rakhanArUpa-vizeSaNa nahIM ghaTatA hai / ataH asiddhahetvAbhAsa hai| tatra keyaM codanA nAma ? kriyAyAH pravartakaM vacana miti cet tatpuruSeNa vyAkhyAta svato vA kriyAyAH pravakaM zrotuH syAt 1 na tAvatsvata evAcAryacoditaH karomIti hi isa na vasagaDe digdha haani| yahAM AcArya pUMchate haiM ki jina preraNAvAzyoMse paropadezadvArA Apa dharma Adikako jAnate haiM, vaha vedakA preraNAvAzma bhalA kyA padArtha hai ? batAo yadi yajJa karanA, bhAvanA karanA, niyukta honA Adi kriyAoma pravRtti karA denevAle vacanako preraNAvAkya kahoge to hama pUchate hai / ki vaha vacana puruSake dvArA vyAkhyAna kiyA gayA hokara zrotAkI kriyA meM pravRtti karAvegA yA vinA vyAkhyAna kiye uccAraNamAtrasehI apane Apa zrotAko kriyA karanemeM prerita kara devegA ! batalAiye, yadi yahAM dUsarA pakSa loge arthAt vaha vedavAkya apane ApahI pravRtti karA devegA yaha pakSa to ThIka nahIM hai / kyoMki acchA vyAkhyAna karanevAle AcAryake dvArA prerita hokara meM pUjA kararahA hUM, aisA saba sthAnoMpara saba jagaha, dekhA jAtA hai kiMtu kevala bacana sunakara hI isa kAryameM prerita huA hUM aisA nahIM AnA jAtA hai| . nandhapauruSeyAvacanAtmavartamAno vacanacoditaH karomIti pratipadyate, pauruSeyAdAcAryacodita iti vizeSo'styeveti cet syAdevaM yadi meghavAnavadapauruSeya bacana puruSaprayatnanira. pekSa pravartake kriyAyAH pratIyeta, na ca pratIyate, sarvadA puruSavyApArApekSatvAttatsvarUpalAmasya. puruSaprayalo'bhivyaJjakastasyeti cennaikAntanityasyAbhivyaktyasaMbhavasya samarthitatvAt / / svapakSa aba dhAraNa karate hue yahAM mImAMsaka kahate haiM ki laukikavacana aura vaidikavacanoMke upadezameM yaha aMtara hai hI ki kisI puruSake dvArA na banAye hue vedake vacanoMko sunakara pravRtti karanevAlA yaha vizvAsa karatA hai ki maiM pavitravacanoMse merita hokara isa vedavihita kriyAko kara rahA hUM aura puruSoMke dvArA banAye hue vacanoMko sunakara samIcIna kriyA karatA huA zrodhA
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 1113 yaha jAnatA hai ki maiM vidvAn AcAyoMke vyAkhyAnadvArA prerita hokara dAna, pUjA Adi karma kara rahA hUM, AcArya kahate haiM ki yaha mImAMsakoM kA kahanA taba ho sakatA hai jaba ki kisI puruSake na banAye hue vacana puruSoMke prayatna kiye binA hI kisI kriyAmeM pravRta karAnevAle pratItisiddha ho kintu nahIM pratIta ho rahe haiN| kyA bAdaloMkA garjanA apauruSeya bhI hokara apane vAcyArthako rakhatA huA usame pravRtti karA detA hai ! kintu nahIM | bhAvArtha::- jaba apauruSeya vacana kucha bhI apane vAcya arthako nahIM rakhate haiM, taba pravRtti kyA karAyeMge ? padArthoMke kahanevAle una vacanoMkI utpatti yAnI apane svarUpakI prApti to sadaiva puruSoMke vyApArakI apekSA rakhatI hai| yadi mImAMsaka yahAM yoM kaheMge ki vedake vacana to nitya haiM, kisI puruSane banAye hue nahIM haiM / puruSakA kaNTha, tAlu, AdikA vyApAra pUrvase vidyamAna ho rahe una zabdoMko kevala prakaTa kara detA hai| pranyakAra kahate haiM ki yaha kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki ekAntapanale kUTastha nitya zabda kI abhivyakti nahIM bana sakatI hai, asambhava hai| isa bAtako hama pUrvaprakaraNa meM acchI tarahase siddha kara cuke haiN| 1 runaH pravartakamiti cet, sa puruSaH pratyayito' pratyayito vA ? na tAvatpratyayito'tIndriyArthajJAnavikalasya rAgadveSavataH satyavAditayA pratyetumazakteH mImAMsakake Upara AcAryane do pakSa uThAye the / unameMse dUsare pakSakA khaNDana hogayA / aba pahile pakSakA khaNDana karate haiM ki puruSake dvArA vyAkhyAna kiyA gayA apauruSeyavedakA vacana zrotAko yAgakriyAmai pravRtti karA detA hai / yadi yaha pakSa grahaNa karoge to hama jaina pUchate haiM ki vaha vyAkhyAna karanevAlA puruSa vizvasta hai yA vizvAsa karane yogya nahIM hai ? yadi pahilA pakSa loge ki vaha vyAkhyAtA vizvAsa karane yogya hai so ThIka nahIM hai, kyoMki iMdriyoMke agocara sUkSma Adika arthoM ke jJAnase rahita aura rAgadveSavAle vyAkhyAtAke satyavAdIpanakA vizvAsa nahIM kiyA jAsakatA hai| nirNaya bhI nahIM ho sakatA hai / syAdayIndriyagocare'rthe'numAnagocare vA puruSasya pratyayitA na tu tRtI sthAna saGkrAnte jAtyandhasyeva rUpavizeSeSu / sAMvyavahArika pratyakSase jAnane yogya iMdriyoMke viSayabhUta artha meM aura hamAre anumAnase jAnane yogya anumeya padArthoM una viSayoMke vyAkhyAna karanevAle puruSakA vizvAsa bhI kiyA jAsakatA hai kiMtu jo padArtha anumAna aura pratyakSase sarvathA na jAne jAya, kevala tIsare pramANasthAnapara horahe Agamase hI jAnane yogya haiM una padArthoM ke vyAkhyAna karane vAle meM vizvAsa kaise bhI nahIM kiyA
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyArthacintAmaNiH .....animandarm...mamm %3D jAsakatA hai| yadi Apa sarvajJako mAnate hote taba to usake vyAkhyAnakI AmnAyase Aja taka ke vyAkhyAtA vidvAnoMkA vizvAsa kiyA jAtA, kiMtu Apa sampUrNa vyAkhyAtAoMke Adiguru sarvajJako mAnate nahIM haiN| ataH janmase andhe puruSakA rUpaguNake vizeSa ho rahe kAle, nIlepanakA aura unakI taratamatAke vyAkhyAna karanemeM jaise vizvAsa nahIM kiyA jAtA hai, usI prakAra Apake veda vyAkhyAtAoMkA bhI vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA hai| na ca brahmA manvAdirvAtIndriyArthadarzI rAgadveSavikalo vA sarvadopagato yato'smAtAtyayitAccodanAvyAkhyAnaM prAmANyamupeyAdityuktaM prAk / Apane akSA tathA manu Adi RSiyoMko vedakA vyAkhyAtA to mAnA hai kiMtu atIndriya aoMkA dekhanevAlA aura rAgadveSase rahita aisA koI bhI brahmA, manu, Adi puruSa saba kAloM meM nahIM svIkAra kiyA hai, jisase ki sarvajJa, vItarAgapanese vizvAsako prApta isa brahmA Adikase kiyA gayA vedavAkyoMkA vyAkhyAna pramANapaneko prApta hove / yaha saba viSaya hama pahile prakaraName kaha svayamapratyayitAttu puruSAt tadhyAkhyAnaM pravargamAnabhasatyameva nadyAstIre phalAni saMtIti laukikavacanavat / yadi Apa mImAMsaka dUsarA pakSa leMge ki binA vizvAsa kiye gaye puruSase bhI vedakA vyAkhyAna pravartita hojAtA hai, taba to baha vyAkhyAna jhUThA hI samajhA jAvegA / jaise ki kArya karanevAle eka puruSako chokaroMne hairAna kiyA / laDaphoMko bhagAnekI abhilASAse vaha puruSa yaha laukika vacana bola detA hai ki nadIke kinAre aneka phala par3e hue haiN| isa vAkyako sunakara Atura lar3ake nadIke kinAre bhAga jAte haiM / kiMtu nadIke kinAre vRkSoMke na honese unako phala nahIM milate haiM / ataH usa sAdhAraNa manuSyake Upara una laDakokA vizvAsa nahIM rahatA hai / jaise isa kAma karanevAle laukika puruSake vacana jhUThe haiM usI prakAra zrotAko jisa vaktAke kathanakA vizvAsa nahIM hai usakA vyAkhyAna bhI jhUThA hI hai| na cApauruSeyaM vacanamatathAbhUtamapyartha byAditi vipratiSiddhaM yatastavyAkhyAnamasatyaM na syAt / pUrI pUrI zaktiyAle aneka viruddha padArthoke virodha karaneko vipratiSedha kahate / vipratiSedhavAle do padArtha eka jagaha raha nahIM sakate haiN| jahAM ghaTa hai vahAM ghaTAbhAva nahIM, aura jahAM ghaTAmAva hai vahAM paTa nahIM / ekakI vidhise dUsarekA niSedha usI samaya ho jAtA hai aura dUsare kI vidhi se ephakA niSedha tatkAla ho jAtA hai / isa prakArakA vipratiSedha mImAMsaka de rahe haiM ki apauruSeya
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ . sattvArthacintAmaNiH vedakA vacana asatya arthako kaise bhI ( bilakula ) na kaha sakegA arthAta jo vedakA vAkya hai vaha jhUThe arthakA pratipAdaka nahIM aura jo asatya arthamA vAnaka hai baha apauruSeya vedakA vAkya nahIM hai / isapara AcArya kahate haiM ki yahAM vipratiSedha nAmakA virodha nahIM hai jisase ki vedakA vyAkhyAna asarvajJa rAgiyoM ke dvArA kiyA gayA hokara jhUThA na ho sake / arthAt apauruSeya vacana bhI asatya arthako kaha sakate haiN| eka pakSI / kAlA tItara) ne gaTaragaTa aisA avyakta zabda bolA thA / kisIne " khudA terI kudarata " aura dUsarene " rAmacandra dazaratha " tIsare mallane daMDa kustIkasarata artha nikAla liyA thA / rAgI, ajJAnI vyAkhyAtA vedavAkyoMse manacAhA cAhe jaisA jhUThA artha nikAla lete haiM aura veda mI sarvajJokta na honese aneka cArvAka, ( jaDavAda ) advaita ( sAtmavAda ) evaM sAMkhya, naiyAyika tathA hiMsA ahiMsA aura karmakANDa, jJAnakANDa Adi viruddha maMtavyoMko puSTa kara rahA hai| laukikamapi hi vacanamarthaM bravIti, bodhayati, budhyamAnasya nimittaM bhavatItyucyate vivadhArthAbhyadhAyi ca dRSTamavipratiSedhAt , tapathArtha bravIti na tadA vitathArthAbhidhAyi, yadA tu bAdhakapratyayotpattau vitathArthAbhidhAyi na tadA yathArtha bravItyavipratiSedhe, vedavacane'pi tathA vipratiSedho mA bhUva / isa lokamai sAdhAraNajanatAke vacana bhI arthako kahate haiM arthAt una zabdoMse arthakA jJAna karAyA jAtA hai / isa kathanameM bhI yaha tAtparya kahanA cAhie ki uccAraNa karanevAle manuSyoM ke zabda zrotAse jAne gaye arthake nimitta kAraNa ho jAte haiM / aneka gotraskhalama Adi prakaraNoM meM kahA kucha jAtA hai aura minna artha samajhA jAtA hai / isa kAraNa siddha huA ki zabdakI satyArtha vAcakatAke nimittapaneke niyamakA vyabhicAra hai, aura tabhI to ve zabda jhUThe arthake kahanevAle dekhe gaye haiM / ataH sAdhAraNa puruSake vacanake samAna asatya artha kahanemeM vedavAkyoMkA koI tulyabala vAlA virodha nahIM hai| yadi yahAM mImAMsaka yaha kahe ki laukikamanuSyoM ke bacana ThIka uccAraNa karate samaya jaba arthako kaha rahe haiM usa samaya ye ThIka hI ThIka arthaka bAcaka haiM / jhUThe arthako kucha bhI bilkula, nahIM kahate haiM / aura jaba yaha padArtha vaha nahIM hai jo ki vacanake dvArA kahA gayA thA aise rAdhaka zAnake utpanna ho jAnepara ve zabda jhUThA artha kaha rahe haiM usa samaya to ve vacana vAstavika arthako nahIM kahanevAle mAne gaye haiM / isa prakAra yadi vipratiSedha doSakA vAraNa kiyA jAya taba vedaphe zabdoMmeM bhI usa prakAra artha kahanepara bhI vipratiSedha-nAmakA virodha na ho sakegA, arthAt bedake zabda bhI jaba ThIka arthako kaha rahe haiM taba jhaMThe arthako nahIM kaha rahe haiM aura jaba bAdhakajJAnake 15
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH hojAnepara pUrva vAkyoMke vAcyako jhUThA kara diyA gayA hai taba ve zabda mI arthako kahA~ kara rahe haiM ? ukta prakAra mImAMsakoM kA kahanA to prasiddhArthakhyAti mAnanevAloMkAsA hI hai / jo ki kosoM taka phUle kA~sAme yA camakate hue vAla reta. ( marIcikAcakrame ) jalakI bhrAMti honepara yaha mAnate haiM ki jalake jJAna hote samaya bAlU retamai azya jala bharA huA thA kiMtu vahAM pahuMcanepara baha jala bijalIkI taraha jhaTa naSTa hogayA / zabdake satya artha pratipAdana karanemeM bhI nikaTatama ( lagabhaga ) mImAMsakoMkA isI prakArakA siddhAMta mAnA jArahA hai| bhale manuSyoMko yaha to vicAranA cAhiye ki pIche vahAM pahuMcanepara kucha bhI kIca yA gIlApana bahA jalacinha dIkhatA // tatra bAghakapratyayotpatterasambhavAdvipatipedha eveti cet, ne, agnihotrAtsvargo bhavatIti codanAyAM bAdhakasadbhAvAt / tathAhi "nAmihotraM svargasAdhanaM hiMsAhetutvAtsadhanavadhavat / sadhanadho vA na khargasAdhanastata evAgnihotravat " / ___ yadi mImAMsaka yahA~ yaha kaheMge ki laukika vacanoM bAdhaka jJAnoMke utpanna hojAnase asatyArthapanA bhale hI hojAya kiMtu vAkyoMke arthameM bAdhA denevAlA kohe jJAna paidA nahIM hosakatA hai / asambhava hai / isa kAraNa nedake vAkya hokara asatya arthaka pratipAdana karanevAle hoM, yaha avazva hI tulyabala mAlA virodha hai arthAt vedake vAtraya satyArtha hI hai haiM, yaha to unakA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki agnihotra nAmake yajJa. pharanese svarga mila jAtA hai isa preraka vedavAkyameM bAdhaka pramANa vidyamAna haiM / isI bAtakA AcArya anubhAnako bAdhaka pramANa banAkara spaSTIkaraNa karate haiM ki, " amihotra nAmakA bhAga svargakA sAdhaka nahIM hai ( pratijJA ) kyoMki vaha pazuoMkI hiMsAkA kAraNa hai| ( hetu ) jaise ki dhanavAn puruSako mAra DAlanA cAhiye aise jIva hiMsApUrvaka kiye gaye karma sadgatike kAraNa nahIM haiM / athaza svarapaTamatake anuyAyI yadi dhanavAnoM ke mAraDAlanemeM bhI svarga batalAyeM to isakA bhI bAdhaka pramANa yaha hai ki dhanavAnkA kAzIkaravata, gaMgApravAha, zivapiNDIke sAmane mastaka caDhAne Adi upAyoMse mAra DAlanA svargako prApta karAnezalA upAya nahIM hai, isahI kAraNase yAnI kyoMki vaha bhI agnihotrake samAna hiMsAke kAraNoMse paidA huA hai| ataH svargakA sAdhaka nahIM hosakatA hai " / vidhipUrvakasya pazvAdiSadhasya vihitAnuSThAnatvena hiMmAhetutvAbhAvAt asiddho heturiti cet. tarhi vidhipUrvakasya sadhanavadhasya khArapaTikAnAM vihitAnuSThAnatvena hiMsAhetutvaM mA bhUditi sadhanavathAtsvargo bhavatIti vacane pramANamastu / prativAdI bolatA hai ki karmakANDake vidhAna karanevAle zAstroM meM likhI huI vaidikaviSike anusAra kiyA gayA pazuoMkA vatha ho zAsoka kriyAoMkAhI anuSThAna hai, laukikahiMsAke samAna
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha cintAmaNiH hiMsAkA kAraNa hokara pApako paidA karanevAlA nahIM hai / ataH jainoMkA diyA gayA hiMsAkA kAraNapanArUpahetu abhihotra - rUpapakSa meM nahIM rahane se asiddha hetvAbhAsa hai, yadi mImAMsaka aisA kaheMge taba to ima jaina ApAdana karate haiM ki kharapaTamatake anuyAyioMne dhanavAnake vidhipUrvaka mAra DAlaneko bhI zAstroM meM likhI huyI kriyAkAhI anuSThAna mAnA hai, ataH dhanIkA mAra DAlanA bhI hiMsAkA kAraNa na hove | yoM dharmakA pralobhana dekara kI gayI dhanikoMkI hiMsAse svarga hojAtA hai isa prakArakA dhavana bhI Apa mImAMsaka logoMko prAmANika hojAo / 115 www. tasyApyaihikapratyavAyaparihArasamarthetikartavyatA lakSaNa vidhipUrvakatvAvizeSAt / na hi vedavihitameva vihitAnuSThAnaM, na punaH kharapaTazAstravihitamityatra pramANamasti / aneka puruSoM kA aisA anubhava hai ki saMsArameM prAyaH dhanavAna puruSa hI anartha karate haiM / hiMsA karanA, dyUta khelanA, madyapAna karanA, vezyA parastrIgamana karanA, parigraha ekatrita karanA, anyAyoM se garIba, dIna, anAtha, vidhavAoMkA ghora parizramase paidA hue paisako haDapa jAnA, kurItiyAM calAnA Adi dhanavAnoMke hI kukarma haiM / dhanika puruSahI anake madase andhe hokara dIna, duHkhI, sAdhAraNa manuSyoM ko nAnA prakAra kleza pahuMcAte rahate haiN| pUMjIpatiyoM ko koI adhikAra nahIM hai ki ve akele hI usakA upayoga kareM, dhana sarva puruSoM ko sArvajanika sampatti hai| vaha saba puruSa yathAyogya bAMTa denA cAhiye / jo ghano puruSa ukta kriyAko na kare, usakA vacataka kara diyA jAya, isa prakAra karanese isa loka saMbaMdhI aneka pApAcAra bhI dUra hojAyeMge tathA abhimAna, dUsaroMpara ghRNA karanA, loma Adi kukarmoM ke dura hojAne se sahAnubhUti, vAtsalya, sabake prati sauhArdabhAva, sajAtIyatA, samAnatA Adi guNoMkI vRddhi hokara saMsAra-duniyAM meM gAnanda amana camana rahegA, ina pUrvoka yuktiyoM se vaha dhanikoM kA vadha bhI kartavyapaneko prApta hotA huA aneka pApoMko haTAne meM samartha haiM / yaha dhanika vadha kharapaTa matAnuyArthiyoMkI vidhike anusAra hI hai / ve yaha mAnate haiM ki bakarA, ghoDA Adiko mArakara homadenA cAhiye, ina vAkyoM meM aura " hante ko haniye ghanikako mAriye ityAdi vAkyoM meM koI antara nahIM hai | yadi Apa mImAMsaka yahAM kaheM ki veda likhI huI hiMsA ke karanese, yA yuddhameM maranese sarga vazya hotA hai ataH ye hI karma to zAstrokta kriyAyeM haiM kintu phira svarapaTa matAnuyAyioM ke zAstrI vidhiliDse likhI huyI kriyAe~ vedokta nahIM haiM, isa Apake hameM koI pramANa nahIM haiN| donoM hI samAnarUpase hiMsAke kAraNa haiM / donoM bhI pramANa hoMge yA eka sAtha apamAna ho jAyeMge / 77 yAgaH zreyo'rthinAM vihitAnuSThAnaM zreyaskaratvAnna savanabadhastadviparItatvAditi cet / to mAgasya zreyaskaratvam ?
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 tattvArthacintAmaNiH ......... ... ............001001 yahAM mImAMsaka kahate haiM ki "agniSToma, jyotiSToma, vizvajita Adi yajJahI kalyANa cAhanevAle puruSoMke liye zAstrokta vidhivihita karma haiN| kyoMki ve karma hI iSTa padArthokI prAptirUpa kalyANako karanevAle haiM kiMtu dhanikoMkA mAranA devameM likhA huA karma nahIM haiN| kyoMki vaha usase viparIta hai, duHkhakA kAraNa hai" / yadi Apa mImAMsaka yaha kahoge taba to jaina pUchate haiM ki pazuoMke vadha Adi aneka kukarmose sampanna huA yajJa bhalA kalyANakArI kaise hai ! btaao| dharmazabdenocyamAnakhAt, yo hi yAgamanutiSThati taM " dhArmika " iti samAcakSate / yazca yasya kartA sa tena samAkhyAyate yathA yAcako lAvaka iti / tena yaH puruSa niHzreyasena saMyunakti sa dharmazabdenocyate, na kevalaM loke, vede'pi / " yajJena yajJamayajanta devAstAni dhIpi prathamAyAsamiti / yaadhi' zabdavAcya evArthe dharmazabdaM samAmanantIti 'zabarAH // hiMsAmArgake poSaka mImAMsAdarzanakA bhASya banAnevAle zabaramuni vedase bhI kaI gunI hiMsAkA poSaNa karate hue apana banAye bhASyameM yajJoMkA kalyANakArIpana isa prakAra siddha karate hai ki saMsAramai aura mImAMsakadarzanameM yaha prasiddha hai ki dharmase hI sarga aura mokSakI prApti hotI hai, vedavAkyoMse prerita hokara kiye gaye jyotiSToma, ajAmegha, kukkuTamedha, bhaisekA Alamana Adi aneka yajJa hI dharma zabdase kahe jAte haiN| jo puruSa nizcayase yajJoMko karatA hai usako sabhI puruSa dharmAtmA kahate haiN| dharmake karanevAleko dhArmika kahanA bhI ThIka hai kyoMki jo jisako karatA hai, vaha usa karmake dvArA vyavahAra nAma pAtA hai / jaise ki mAMganevAleko yAcaka kahate haiM aura kATanevAleko lAyaka kahate haiM aura pavitra karanevAleko pAvaka kahate hai / isa kAraNase yaha siddha huA ki jo padArtha puruSako svarga, mokSa Adi kalyANake mArgase saMyukta kara detA hai, vaha padArtha dharma zabdase kahA jAtA hai| yaha bAta kevala lokamai hI nahIM hai kiMtu vedameM bhI yaha niyama calA ArahA hai ki "aneka devatA yajJakI vidhise yajJa rUpI pUjA karate bhaye / ataH ve yajJa hI sabase pahile pradhAna dharma the" / isa prakAra loka aura bedake niyamase siddha hotA hai ki yaz2a dhAtuke yajJarUpa vAcya arthameM hI dharma zabda anAdikAlakI prAcIna RvidhArAse prayukta kiyA huA calA A rahA hai ataH yajJa hI dharma hai / isa prakAra zabara RSikA mata hai| so'yaM yathArthanAmA ziSTavicArabahirbhUtatvAt, nahi ziSTAH kvacid dharmAdharmavyapadezamAtrAdeva zreyaskaratvamazreyaskaratvaM vA praniyaMti, tasya vyabhicArAt / kacidazreyaskakare'pi hi dharmavyapadezo dRSTo yathA mAMsavikrayiSo mAMsadAne / zreyaskare'pi vA'dharmavyapadezo, yathA saMnyAse svaghAtI pApakarmeti tadvidhAyini kaizcidbhASaNAt / yahAM AcArya kahate haiM ki yaha prasiddha zabara nAmamAtrase hI mlecchajAtIya yA bhIla nahIM
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattvAyacintAmaNiH hai kiMtu jaisA isakA nAma hai tadanusAra vaisA hI isakA artha bhI isameM ghaTa jAtA hai / jaMgalI manuSya hI hiMsAkA poSaNa kara sakate haiM, sajjanapuruSoM ke vyavahArase ina hiMsakoMkA AcAra sarvathA viparIta hai, bAhara pheMkane yogya hai / samIcIna AgamoMkI zikSAse alaMkRta hokara vicAra karanevAle sajjana manuSya cAhe jisa kriyAme kevala dharmake nAmase hI kalyANakArIpana aura adharma zabdake kahanese hI kisI bhI acchI kriyA meM amaMgalakArIpanakA vizvAsa nahIM karalete haiM, kyoMki avicArI puruSoMke dvArA uncAraNa kiye gaye dharmazabdako kalyANa karane ke sazra aura apazabda bolanese duHkhakArIpanekI vyApti nahIM hai, isa ukta niyamameM vyabhicAra dekhA jAtA hai| kahIM kahIM pApa karanevAle kamaiMmeM bhI dharma zabdakA prayoga dekhA gayA hai, jaise ki mAMsa, madya, becanevAloMke yahAM mahApApake kAraNa mAMsakA denA bhI dharma kaha diyA jAtA hai| usI prakAra zikAra khelanevAle, vezyAsavana karanevAle, DAMkA DAlanevAle, pApiyoMne bhI apane iSTa vyasanoMko dharmakA rUpa de rakhA hai, aura kahIM kahIM acche puNyavardhaka kAryoMko bhI loga adharma zabdase kaha dete haiM, jaise samAvimaraNa karanevAlA AtmaghAta karatA hai ataH pApI hai, burA kAma karatA hai / zaThake sAtha sajjanatA karanA, hiMsakapazuphe sAtha dayAbhAva karanA bhArI aparAdha hai, ityAdi pakArase bhI koI koI bhASaNa karate hai / una acche karjAko kara rahe vyaktiyoMmeM pApa karanA zabda prayukta horahA hai yaha vyabhicAra huA / isa kAraNa hiMsA poSaka yajJa kevala thoDese AdamiyoM ke dvArA dharma kahe jAnese vAstava kalyANakArI nahIM hosakatA hai / saryasya dharmavyapadezaH pratipadyate sa zreyaskaro nAnya iti cet / tarhi na yAgaH zreyaskarastasya saugatAdibhiradharmasvena vyapadizyamAnatvAt / yadi yahAM mImAMsaka yaha kaheM ki sampUrNa jIva jisako dharmazabdase vyavahAra kiyA huA jAnate haiM vaha avazya kalyANakArI hai, anya DAkA DAlanA Adi nahIM 1 kyoMki DAMkA DAlaneko sabhI loga dharmakArya nahIM kahate haiM / Apake isa prakAra mAnanapara to ApakA yajJa bhI kalyANakArI nahIM ho sakatA hai| kyoMki bauddha, cArvAka, jaina Adi matAnuyAyiyoMne isa yajJako adharma zabdase nirUpaNa kiyA hai / ataH sabake dvArA dharma zabdakI pravRtti yajhameM nahIM huii| sakalaidavAdibhiryAgasya dharmatvena vyapadizyamAnatvAcchreyaskaratve sarvaiH khArapaTikaiH sadhanavadhasya dharmatvena vyapadizyamAnatayA zreyaskaratvaM kiM na bhavet , yataH zreyorthinAM sa vihitAnuSThAnaM na syAt / punaH yadi mImAMsaka yahAM yoM kaheMge ki veda ke anusAra calanevAle mImAMsaka, vaizeSika,zAkta bhairavamakta aura paurANika saba hI vidvAnoMne yajJako dharmarUpase prarUpaNa kiyA hai, ataH yajJa kalyANa karanegalA dharma hai / aisA hote sante to isapara hama jaina bhI kahate haiM ki kharapaTamatake anuyAyI
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ta sattvArthacintAmaNiH sarva hI paNDoM, DAMkU aura bolazevikoMne ghanikoM [ kRpaNa ] aura hiMsaka krUra siMha, sarpa, vyAghra Adi prANiyoMkA mAranA mI dharmarUpase kahA hai isa kAraNa phira ukta kriyAe~ kalyANa karanevAlI kyoM na ho jAyeM / jisase ki kalyANako cAhanevAle puruSoMke lie vaha dhanikoM kA mAranA Adi oka anudhana nahosa, vardhA ke saharA dhanikoMkA mAranA Adi bhI kalyANa I kArI ho jAvegA / yaha ApAdana huA / lokagarhitatvamubhayatra samAnam / 1 I I yadi Apa mImAMsaka dhanikoMke vadhako lokase niMdanIya samajhakara dharma na kahoge to pazuvadha mI loka niMdanIya hai / ataH yaha bhI dharma nahIM ho sakatA hai| lokamai niMdita honA to donoM sthalapara samAna hai / vAstava meM dekhA jAya to kSamA, dayA, ahiMsA, hI sajjanoMke pradhAna kartavya hai / parastrIsevana, DA~kA DAlanA, mAMsa khAnA, pazu-pakSiyoM ko mAranA Adi ananta saMsArake kAraNa hI haiN| skArthI kaSAyI aura iMdriyalolupa vaJcakoMne mole jIvoMko pApamAgane pha~sane aura phaMsane ke lie aneka kukarmoM ko kartavyakarma batalAyA hai / yaha kevala dharmakI ADa mahApAparUpa zikAra khelatA hai / kahIM pazuoMke vadha karanese bhI malA dharma ho sakatA hai ? yadi aisA hI ho to yajamAna apane iSTa putra, mAtA, pitA AdikA homa kyoM nahIM karatA hai ? jaise yajamAnako aura usake bAlabaccoMko maranekA duHkha hai usase bhI kahIM adhika pazuoMko saranemeM duHkha hai / ataH aise hiMsaka yajamAnako aura hiMsya pazuoMko kaise bhI acchI gati prApta nahIM ho sakatI hai / dhanikoM ke mArane meM bhI logoMkA gaharA svArtha hai / ve paropakAra aura vAtsalyakA to upadeza dete haiM kintu aneka anathakA mUla kAraNa dhanikoMkA vadharUpa kArya karate haiN| kyA puNyapAparUpa vyavasthA saMsArase naSTa ho sakatI hai ? koI dhanI hai tathA anya daridra hai, eka vidvAna hai dUsarA mUrkha hai, eka rogI hai dUsarA mIroga | isI prakAra koI strI hai, anya jIva puruSa haiM, tIsare prakArake pazu jIva haiM. aneka bAlaka haiM, kaI yuvA hai, bahutase buDhDhe haiM, koI jaha haiM, koI andhA hai, kitane hI cetana T* ityAdi prakAra puNyapApake phalarUpa saMsArakI vyavasthA hai / kevala dhanikoM ko mAra DAlane se ukta prAkRtika niyamakA kSaya karanA apane pairoM meM kulhADA mAranA hai / saMsArabhara bheda svAbhAvika hai arthAt svAtmabhUta agurulaghu guNake dvArA pratyeka vastu saMpUrNa parapadArthoM se bhinna svarUpa hai / sarvajJa aura indra, cakravartI Adi bhI Akara vastuoMke kevalAnvayI hokara pAye jA rahe haiM bheda bhAnako miTA nahIM sakate haiN| kisI na kisIkA prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva, anyonyAbhAva, yA atyantAbhAva, sarva vastuoM meM pAye jAte haiM / dhanavAn honA bhI viziSTa puNyakA kArya hai / sAtAvedanIya Adi zubha karmoM ke unhabase yaha jIva ghana, putra, Adi trimUrtiko prApta karatA hai aura puNyake na honese aneka duHkha jhelA hai, ataH svarapaTake mata aura mImAMsaka matake anusAra calane meM lokaniMdA honA barAbara hai / $
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 119 keSAJcidagarhitatvazceti / vicArazIla puruSa to pazuoMkI hiMsA aura dhanikoMkI hiMsAkI barAbara nindA karate haiN| hat is yahAM nindA na honA bhI donoM meM ekasA hai / syAt zAyada mImAMsaka yaha kahe ki kAlIdevIke upAsaka yA yajJa karanevAle karmakANDI puruSa yajJameM honevAle pazuvadhakI niMdA nahIM karate haiM: -- - isakA uttara suniye yoM to DAkevAle yA dharmake nAmapara dhana aura prANoM ko lenevAle khArapaTika loga bhI dhanikoMke mArane meM niMdA nahIM samajhate haiM / tathA ca isa prakAra katipaya iMdriyalolupa jIvoMkI apekSAse niMdA na honA to pazuaura after donoM meM samAna hai / aat na saghanavadhAgnihotrayoH pratyavAyatarasAdhanatva vyavasthA / "isa kAraNa se mImAMsakoM kI mAnI gayI dhanikoM ke mAranemeM pApa aura usase nyArI pazubadha pUrvaka kiye gaye amitra yajJaM svargaprAptike siddha karAne kI puNyavyavasthA ThIka nahIM hai arthAt asia a yadi sadoSa hai to yajJa bhI sadoSa hai / yadi yajJa nirdoSa hai to nikA bhI nirdoSa hai / pratyakSAdipramANacA nAgrihotrasya zreyaskaratva siddhiriti nAsyaiva vihitAnuSThAnatvaM, to hiMsAtvAbhAvAda siddho hetuH syAt / " pratyakSa aura anumAna Adi pramANoMke balase to abhihotra yajJakA kalyANakArIpana siddha ho hI nahIM sakatA hai| isa prakAra isa dhanikoMke ko TAlakara kevala amitrake hI zAstrokta anuSThAnapanA nahIM hai, jisase ki hiMsAkA kAraNapanA na honese hama jainoMkI orase abhihotrako svasAdhanatA ke abhAvako siddha karanemeM diyA gayA hiMsAkA kAraNapanArUpa hetu asiddha hove, arthAt hamArA hiMsAhetutva " abhihotra pakSameM raha jAtA hai / ataH saddhetu hai / asiddha hetvAbhAsa nahIM hai, jo ki mImAMsakane doSa uThAyA thA / tanna prakRtacodanAyAM bAdhakabhAvanizcayAdarthatastathAbhAve saMzayAnudayaH puruSavacanavizeSavaditi na tadupadezapUrvaka eva sarvadA dharmAdyupadezo yenAsya paropadezAnapekSatvavizepacamasiddha nAma | , isa kAraNa yaha siddha huA ki prakaraNameM prApta ho rahe vedake liG, loTa, tavya pratyayAnta preraNAvAkya bAdhakapramANakI sattAkA nizcaya hai | ataH vastutaH satya artha ke kahanane saMzayakA anutpanna honA nahIM hai / sAdhAraNa manuSyoM ke vizeSa vacanoMke samAna vaidika vacanoM meM bhI
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 tattvArthacintAmaNiH wimaram yathArtha vastuke kahanekA saMzaya paidA ho jAtA hai / " isa prakAra puruSoM ke dvArA vyAkhyAna kiye gaye apauruSeya vedake upadezako kAraNa mAnakara hI sadA dharma, paramANu, AkAza AdikakA upadeza hotA hai " yaha mImAMsakoMkI bAta siddha nahIM huI / jisase ki sarvajJake siddha karanevAle anumAnameM diye gaye isa hetukA paropadezakI nahIM apekSA karanArUpa vizeSaNa nAmamAtrase bhI asiddha ho jAya / arthAt sUkSma Adika padArthoke sarvajJa dvArA diye gaye AdikAlIna upadezameM dUsare chApoMke upadezakI apekSA kaise bhI nahIM hai / ataH pUrNa hetukA zarIra pakSameM raha gayA bhalA aisI dazA asiddha doSa kahAM? // na ca paropadezaliMgAkSAnapekSAvitathatve'pi tatsAkSAtkarTapUrvakatvaM sUkSmAdyarthopadezasya prasiddhasya nopapadyate tathAvinAmAvaM saMdehAyogAdityanavadhaM sarvavido jJApakaM tat / athavA / paropadeza, liMga aura iMdriyoMkI apekSA rakhate hue bhI sUkSma Adika arthoka pahileke satmArtha upoha meM inake vizada pratyaya karanevAle sarvajJake dvArAhI upadezapUrvaka honApana prasiddha hai| ukta hetukI sAdhyake sAtha vyApti nahIM hai yaha nahIM samajhanA cAhiye, kyoMki hetukA isI prakAra sAdhyake sAtha avinAbhAva saMbaMdha honA saMdeha rahita siddha ho cukA hai / ataH abataka sarvajako siddha karanevAlA jJApaka pramANa nirdoSa siddha hogayA hai| __ athavA sarvajJa sAdhaka dUsarA anumAna yaha bhI hai joki sarvAGga nirdoSa hai arthAt hiMsAphe poSaka honese vaidika vacanoMkI apramANatA siddha ho cukI hai, phira bhI mImAMsakoMke hRdayameM paramANu, puNya, pApa, Adike upadezakI vedadvArA hI prApti honekI dhuna samA rahI hai, ve vicArate haiM ki aneka cikitsAzAstroM meM jIvoMke mAMsa, rakta, carma, aura mala mUtroMke, guNa, doSa, likha pAye Ate hai, abhakSya bhakSaNakA tyAgI bhale hI madhu, mAsake sevana meM pravRti na kare, etAvatA vaidyaka prathake saMpUrNa abhi apramANatA nahIM AsakatI hai / bAta, pita, kapha, saMbaMdhI doSoMke nirUpaNa karanemeM tathA arza, atIsAra, apasmAra ( mRgI) Adi rogoMkI cikitsA batalAnemeM una vaidyakaviSayaka graMthoMko hI pramANatA mAnI jAtI hai, isI prakAra pazuvaghakI pAtako rahane dIjiye kiMtu puNya, pApa, AkAza, svarga, aura narakake upadeza to vedake dvArAhI prApta horahe haiM / ataH paramANu, puNya, pApa, ke upadeza denevAlekA lakSya kara sarvajJake jJAna karAne ke liye diye gaye Apake pUrvokta anumAnameM hamako aruci hai| isa asvarasako dUra karate hue AcAryamahArAja mImAMsakoMke prati sarvajJako siddha karAnevAlA dUsarA anumAna kahate haiN| sUkSmAyaoNpi vAdhyakSaH kasyacitsakalaH sphuTam / zrutajJAnAdhigamyatvAnnadIdvIpAdridezavat // 10 //
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH Shawaniamsuwm.. hamArA pUrvokta anumAna to ThIka hai hI aura yaha bhI anumAna yuktiyukta hai ki "sUkSma horahe paramANu, AkAza, aura deza kAlase vyayahita mAne gaye svarga, sumeru, rAmacandra, Adi bhI saMpUrNa padArtha ( yaha pakSa hai) kisI na kisI AtmAke pUrNa spaSTarUpase honevAle pratyakSajJAnake viSaya hai ( yaha sAdhya hai ) kyoMki ve padArtha zrutajJAnase jAnane yogya hai / ( yaha hetu hai ) jo jo padArtha hama logoMko zAstroMse yA itihAsase jAnane yogya hote haiM ve kisI na kisI taddezIya yA tatkAlIna puruSoM ke dvArA avazya hI pratyakSarUpase jAne jAte haiM / jaise ki gaMgA, sidhu, Adi nadiyAM, jambUdvIpa yA laMkA, amerikA, eziyA, Adi upadvIpa, himavAna, nIla athavA himAlaya, vindhyAcala, Adi parvata tathA bhAratavarSa, yUropa, paMjAba, baMgAla, mAlava, Adi deza, ye saMpUrNa padArtha kisI na kisIke pratyakSa haiM " ( yaha anvaya dRSTAnta hai ) dharmAdharmAceca sopAyaheyopAdeyatatvameva vA kasyacidadhyakSa sAdhanIyaM na tu sakalo'rtha iti na sAdhIyaH, sakalArthapratyakSatvAsAdhane tdhykssaasiddhH| yahAM mImAMsaka kahate haiM ki "Apa jaina ukta anumAnameM saMpUrNa padArthoko pakSa karake kisI na kisIke pratyakSame viSaya honA siddha mati karo, Apako kevala puNya, pApako hI athavA upAyasahita choDane yogya aura grahaNa karane yogya tattvoM yAnI unake kAraNoM aura unako hI pakSa karake kisI na kisI ke pratyakSase jAnA gayApana siddha karamA cAhiye / graMthakAra kahate haiM ki yaha mImAMsakoMkA kahanA kucha acchA nahIM hai| kyoMki sakala padArthoMkA pratyakSase jAne gayepanako siddha na karanepara kucha thoDese vivakSita una puNya, pApa, aura heya, upAdeya, atIndriya tattvoMkA bhI pratyakSa karalenA bana nahIM sakatA hai, arthAt jo pugyapAyako pratyakSase jAna legA, vaha saMpUrNa padArthokA jAnanevAlA avazya hai kyoMki saba padArthoke jAnane para hI atyanta sUkSma puNya, pApa, AkAza, Adi padAthoMkA pratyakSa ho sakA hai| saMvatyA sakalArthaH pratyakSaH sAdhya ityunmattabhASitaM sphuTa tasya tathAbhAvAsiddhau ksycitprmaanntaanuppce| yadi yahAM koI yoM kaI ki " kevala karipatavyabahArameM prazaMsA karaneke liye hI sarvajJake sampUrNa padArthoM kA pratyakSa karanApana sAdhya kiyA jAtA hai / vastutaH sarva padArthoM ko pratyakSa karanevAlA hI koI nahIM hai / yaha kahanA to pAgaDoMkI bakavAda hai| kyoMki sampUrNa padAkA kevalajJAnadvArA vizavarUpase usa prakAra pratyakSa honA yadi siddha na karoge to sUkSmapariNamanoMse sahita kisI bhI padArthake jAnane pramANatA nahIM AsakatI hai / yaH sarvajJaH sa sarvacit ityAdi zrutiyoMkA mImAMsaka loga jyotiSTona Adi. yajJoM kI prazaMsA ( tArIpha) karanA hI artha karate haiM ki he jyotiSToma |
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 tattvArtha cintAmaNiH tuma sapako jAnate ho, tabhI to yaSTAko svargameM pahuMcA dete ho aura he putreSTiyAga ! tuma bhI sabako jAnate ho / tabhI to nAnAyojanAoMse putrako paidA karA dete ho / isI prakAra hiMsA, jhUTha bolanA, Adisa janya pApakarma bhI naraka, tiryaJcoM ke sthAna aura kAraNoMko jAnate haiN| tabhI to ve jIvoMko una kugatiyoMmeM pahuMcA dete haiM / aneka bAdiyoMko isa prakAra karmakI stuti karanevAle vedake sarvajJa jodhaka vAkyoM ke arthame jaise saMzaya hai, usI prakAra pratyakSa kiye vinA sUkSma padArthoke jAnaneme mI saMzaya hI rhegaa| usa vedase sUkSma Arike jJAna pramANatA nahIM AsakatI hai / sambhavataH puNya pApako kahanevAle vAkya bhI arthavAda yAnI stutivAkya hoM / / na hetoH sarvathaikAMtairanekAMtaH kayaJcana / zrutajJAnAdhigamyatvAtteSAM dRSTaSTabAdhanAt // 11 // sthAnatrayAvisaMvAdi zrutajJAnaM hi vakSyate / tenAdhigamyamAnatvaM siddhaM sarvatra vastuni // 12 // yadi koI kaha baiThe ki sarva prakArase kUTastha nityarUpa yA kSaNikatvarUpa hI dharmake ekAMta tathA sarvathA eka anekapanerUpa ekAMtAbha bhI hama mImAMsaka aura bauddha Adike dvArA abhimata horahe zAkhoMke jJAnase jAnA gayApanarUpa hetu vidyamAna hai, kiMtu jainoM ke matAnusAra ve asat ekAMta kisI na kisIke pratyakSa nahIM hai / ataH hetuke raha jAnese aura sAdhyake vahAM na rahanese Apake sarvasAdhaka anumAnameM vyabhicAra doSa huA / aisA kahanepara AcArya kahate haiM ki hamAre anumAnameM kisI bhI prakAra vyabhicAra nahIM hai| kyoMki Apake mAne hue zAstroM ke dvArA jo nityatva Adika ekAMta dharma puSTa kiye jAte haiM ve sampUrNa ekAMta bicAre pratyakSa aura anumAna Adi pramANoMse bAdhita ho jAte haiM ataH ve vastubhUta padArtha nahIM haiN| vAstavameM sace zrutajJAnakA lakSaNa hama Ageke prathama yaha kaheMge ki jo sInoM sthAnoM meM visaMvAda karanevAlA na ho arthAt jisako jAne usI pravRtti kare aura usIko prApta kare aise jJAnako avisaM gadI jJAna kahate haiM / svabhAva, deza aura kAlase vyavahita horahe paramANu Adi padArthoMko nidoSarUpase zrutajJAna jAnatA hai| aise zrutajJAnake dvArA parokSarUpase jAnA gayApana hetu sampUrNa vastubhUta padArthe meM Thahara rahA siddha ho jAtA hai| aparamArthabhUta sarvathA ekAMta dhameM hetu rahatA nahIM hai| tataH prakRtahetoravyabhicAritA pakSavyApakatA ca sAmAnyato boddhadhyA / isa kAraNase zrutajJAnase jAnA gayApana hetu vyabhicArI nahIM hai| aba ki sarvathA ekAnta koI yastubhUta padArtha nahIM hai to ghoDoMke sIMgake samAna ve avisaMvAdI zrutajJAnase nahIM jAne jA sakate haiM ataH hetuke na rahanese sAdhyake na rahanepara vyabhicArI nahIM huaa| aura zrutajJAna dvArA jAnAmayApana hetu
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArbhacintAmamiH . Joineran .............. sUkSma paramANu, dezavyavahita sumeru Adi, padArthorUpa pakSameM sAmAnyarUpase vyApta hokara raha jAtA hai, yaha bhI samajha lenA cAhiye jisase ki asiddha Adi doSoMkI sambhAvanA nahIM hai| pavAjalAdhanamanavadyam / tato'siddhaM parasyAtra jJApakAnupalambhanam // nAbhAvasAdhanAyAlaM sarvatattvArthavedinaH // 13 // jisa kAraNase ki isa ukta prakArase diyA gayA sarvasAdhaka hamArA anumAna nirdoSa siddha ho cukA hai usa kAraNa isa sarvajJake abhAvako siddha karaneke lie diyA gayA dUsare mImAMsakoMkA sarvazake jJApaka pramANoMkA nahIM dIkhanArUpa hetu sarvajJarUpa-pakSama nahIM rahatA hai ataH asiddha hetvAbhAsa hai / vaha hetu sarva tatyarUpa padArthoM ko jAnanevAle sarvajJake abhAvako siddha karaneke lie samartha nahIM hai / jaba ki sarvajJakI siddhi kara rahe nirdoSa anumAna pramANa vidyamAna hai / svayaM siddhaM hi kizcitkasyacitsApakaM nAnyathA'tiprasaGgAt // jo koI hetu vAdIko svayaM siddha ho cukA hai vaha to niyamase kisI na kisI sAdhyakA sAdhaka ho sakatA hai / anyaprakAra nahIM, jaise ki dhUma agniko siddha kara detA hai / kiMtu jo svayaM siddha nahIM hai vaha sAdhyako siddha nahIM kara sakatA hai / yadi nahIM siddha kiyA gayA hetu bhI sAdhyoMko siddha karane lage to atiprasaMga ho jAvegA / arthAta svaraviSANa Adi hetu bhI sAdhyoMko siddha karane lageMge, yA cAkSuSasa hetu bhI zabdako anityatva siddha kara devegaa| kiMtu yaha anyAya hai| siddhmpi| Apa mImAMsakoMke kathanamAtrase jJApaka pramANoMkA ne dIkhanArUpa hetuko kathaJcit thoDI derake lie siddha mAna bhI leveM to ( dekhiye kitane dogha Ate haiM) svasaMbadhi yadIdaM syAvyabhicAri payonidheH // ambhaHkumbhAdisaMkhyAnaiH sadbhirajJAyamAnakaH // 14 // hama jaina Apa mImAMsakoMse pUMchate haiM ki sarvajJakA jJApaka pramANa kevala Apako hI nahIM pratIta hotA hai ! athavA saba jIvoMke pAsa sarvajJakA jJApaka pramANa nahIM hai ? yadi kevala Apako apanI hI AtmA samavAya sambandhase rahanevAle jJApaka pramANoMkA na dIkhanArUpa hetu sarvajJake abhAdhakA sAdhaka mAnA jAyegA to ApakA yaha hetu vyabhicArI hetAbhAsa hai, kyoMki samudra ke sampUrNa
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 tattvArthacintAmaNiH pAnIkA ghaDA, puru, loTA, gilAsa Adi vartanAsa mApanako saMkhyAkA parimANa ho sakatA hai kintu Apako to yaha jJAna nahIM hai ki pUre samudra meM kitane ghaDe pAnI hai / ataH pAnIkI ghar3oM ke dvArA vidyamAna parantu nahIM jAnI jArahI saMkhyA meM jJApakAnupalambhana hetu raha gayA aura nAstitva sAdhya to vahAM nahIM hai / arthAt samudra ke pAnI meM ghaDoMkI saMkhyAkA parimANa hai kiMtu Apake pAsa unakA jJApaka pramANa nahIM hai, isa kAraNa ApakA hetu vyabhicArI hai / 124 na hi payonidherambhaH kumbhAdisaMkhyAnAni svayaM parairejJAyamAnatayopagatAni na santi yena tairvyabhicAri jJApakAnupalambhanaM na syAt / samudrAmbhaH kumbhAdisaMkhyAnaM bahumbhastvAt kUpAmbhovadityanumAnAt na teSAmajJAyamAnateti cet, nAto vizeSeNAsiddhestatsaMkhyA samAtreNa vyabhicArAcodanAt / I samudra ke jalakI ghaDoMse mApane kI saMkhyAko Apa mImAMsakoMne svayaM nahIM jAnane yogya ( lAyaka) pase svIkAra kiyA hai| itane svIkAra karane mAtra se samudra ke jalakI ghaDoMse saMkhyA nahIM ho sakatI hai, yaha nahIM mAnanA cAhiye / jisase ki ApakA jJApakAnupalambhana hetu ghaDoMkI saMkhyAase vyabhicArI na ho sake, ApakA na jAnanA kisIke abhAvakA sAdhaka nahIM ho sakatA hai 1 syAt (zAyada) Apa anumAna dvArA yaha kahe ki samudrakA jala vaDe AdikakI mApase ginA jA sakatA hai kyoMki usameM bahutasA pAnI hai jaise ki kueMkA jala ghaDose yA puroMse mApA jAtA hai / isa anumAnase samudra ke jalakA ghaDoMse mApa kiyA jA sakatA hai ataH hamAre pAsa samudrake jalakI saMkhyA karane kA anumAnarUpa jJApaka pramANa hai / na AnAgayApana nahIM hai / isa kAraNa hamArA hetu vyabhicArI nahIM hai / isapara AcArya kahate haiM ki yaha ApakA kahanA ThIka nahIM hai kyoMki pUrvokta anumAnase Apane kevala ghaDoMkI sAmAnya saMkhyAko siddha kiyA hai| vizeSarUpase saMkhyA siddha nahIM huyI hai| hamane Apake jJApakAnupalambhana hetukA samudrake jalakI vizeSa rUpase ThIka ThIka ( anyUnAtirikta saMkhyAoMse vyabhicAra diyA thA, sAmAnya ghaDoMkI kevala aTakala paccUkI saMkhyAsa prerita vyabhicAra nahIM diyA thA / isa kAraNa ApakA kevala apanI AtmA sarvajJajJApaka pramANoMkA na jAnanArUpa hetu vyabhicArI hI huA / gaNitake jAnanevAle ghaDekI lambAI, cauDAI, UMcAIkA ghanaphala nikAlakara aura samudrakA ghanaphala nikAlakara vizeSarUpase bhI samudra ke pAnI kI ghaDhoMse saMkhyA kara lete haiM / lavaNasamudrake pAnIkI ghaDoMse kyA kintu ( balki ) romAose bhI ThIka ThIka saMkhyA nikAlI jA sakatI hai kintu lAlasamudra, baMgAlakI khADI Adi upasamudrakI UMcI arat bhUmiyoMkA tathA laharoMkI yA pAnIkI UMcAI nIcAIkA Apa ThIka ThIka svAsaphala nahIM nikAla sakate haiM / ataH ApakI ThekedArImeM paDA huA jJApakAnupalambhana hetu samudrake jalakI vizeSa
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 125 karake maDoMkI ThIka ThIka saMkhyAoM meM cale jAnese aura vahAM nAstitvarUpa sAdhyake na rahane se vyamicArI huA hii| etenArthApattyupamAnAbhyAM jJAyamAnatA pratyuktA, codanAtastatprasiddhiriti cet, na, tasyAH kAryAryAdanyatra pramANatAniSTeH pareSAM tu tAni santItyAgamAtpratipatteryuktaM tairvyabhicAracodanam / " arthApati aura upamAnapramANase samudrajalake ghaDoMkI saMkhyAoMkA jJAna hotA hai, ataH lApakamamANakA upalambha hai / mImAMsakakI yaha bAta bhI isI pUrvokta kathanase khaNDita hojAtI hai| kyoMki samudrajalakA vizeSarUpase ghaDoMke dvArA saMkhyA jJAta karanA arthApatti aura upamAna pramANase nahIM ho sakatA hai / yadi Apa mImAMsaka kaheMge ki vidhiliGgale bAgama garUpa kevala samudrake cala kI ghaDoke dvArA mApa prasiddha hojAvegI, yaha kahanA ThIka nahIM hai kyoMki Apane jyotiSToma yajJa, Adi karmakANDarUpa artha sivAya bedake prerakavAkyoMkA pramANapanA svIkAra nahIM kiyA hai / nahIM to vedameM 'sarvajJabodhaka bhI preraka vAkya hai / aura dUsare hama jainoMke yahAM to sarvajJadvArA kahe Agamase yaha nizcita kara liyA jAtA hai ki amuka samudrakI lambAI, cauDAI aura gaharAI itanI hai / athanA isa samudrameM itane ghaDe pAnI hai, itanI paDhoMkI saMkhyAyeM haiM / yaha bAta satyavaktA puruSoMke dvArA bhI nirNIta ho jAtI hai / ataH sarvajJakA abhAva siddha karane meM diye gaye mImAMsahi jJApaka pramANA na dikhanArUpa hetu samudrajalakI ghaDoMse ThIka ThIka saMkhyAoM karake hamArI taraphase vyabhicAradoSakI preraNA karanA yuktahI hai / sarvasambandhi tadbodhnuM kiJcidbodhairna zakyate // sarvodvAsti cetkazcittadboddhA kiM niSidhyate ? // 15 // yadi Apa mImAMsaka dUsarA pakSa leMge ki sarvasaMsArake jIyoMke pAsa sarvajJako zApana karanevAlA pramANa nahIM hai / isapara hama jaina kahate haiM ki thoDese jJAnavAle puruSoMke dvArA yaha bAta nahIM janI jA sakatI hai ki saba jIvoM ke pAsa sarvajJakA koI jJApaka pramANa nahIM hai / sambhava hai kisI ke pAsa sarvajJasAdhaka pramANa hoya jaisA ki jaina, naiyAmika, vaizeSika mAnate haiN| yadi Apa kisI jIvako aisA mAnate ho ki vaha saba jIvoMkA pratyakSa jJAna kara yaha samajha letA hai ki sabake pAsa sarvajJakA jJApaka pramANa nahIM pAyA jA rahA hai taba to sabako jAnanevAle sarvajJakA Apa niSedha kyoM karate haiM ? jo saba jIvoMko jAnatA hai aura una jIvoMke sarvajJako na jAnanevAle pratyakSa Adi pramANakA pratyakSa kara rahA hai vahI to sarvajJa hai /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArSacintAmaNiH sarvasammandhi tadanAtAsiddha, kiMci jJAtumazakyatvAt, na ca sarvakSastarodbhAsti tatpratiSepavirodhAt / mImAMsakoMkA saba jIvoM ke sambandha horahe jJApaka pramANakA na dIkhanArUpa hetu vAdI prativAdIke dvArA jAnA nahIM jA sakatA hai| ataH ajJAta hokara asiddha hekhAbhAsa hai / kuchako jAnane kAle aspajJa saMsArI jIvoMke dvArA saba jIvoMse sambandha rakhanevAle jJApakoMkA anupalamma jAnA nahIM nA sakatA hai / yadi Apane saba jIvoMke pramANoMkA pratyakSa karanevAlA koI jJAtA mAnA hai, yaha so ThIka nahIM hai kyoMki isase to sarvajJa siddha ho jAtA hai aura Apa sarvajJako mAnakara phira usakA niSedha kareMge to Apake vacoMmeM pUrvAparavirodha ho jaavegaa|| SabhiH pramANaiH sarvajJo na vAryata iti cAyuktam / yasAt yadi mImAMsaka yoM kaheM ki pratyakSa, anumAna, Agama, arthApatti, upamAna aura abhAva ina chaha pramANoMse sampUrNa padArthoMkA jJAna karanevAle sarvajJakA khaNDama ima nahIM karate haiM / anumAna yA Agamase aneka vidvAn parokSarUpase sampUrNa padArthoMko jAna lete haiM yaha koI kaThina bAta nahIM hai, kiMtu eka mukhyapratyakSadvArA yugapat sarva jagatko vizadarU se pratyakSa karanevAle sarvajJako hama nahIM mAnate haiM / AcArya kahate haiM ki yaha mImAMsakakA kahanA yuktiyoMse rahita hai / kAraNa ki sarvasambandhisarvajJajJApakAnupalambhanam / na cakSurAdibhirveyamatyakSatvAdadRSTavat // 16 // eka kevalazAnarUpa pratyakSake dvArA sampUrNa padArthoke pratyakSa karanevAle sarvajJakA nAstipana siddha karaneke liye diyA gayA saba jIvoMke pAsa jJApakapramANoMkA anupalammarUpa hetu vicArA cakSu, mana Adi iMdriyoMse to jAnA nahIM jAtA hai| kyoMki sarvajJake jhApakoMkA nahIM dIkhanA atIndriya viSaya hai| jaise ki puNya, pApa, iMdriyoMse nahIM dIkhate haiM / ataH Apa mImAMsakoMke hetukI siddhi pratyakSa pramANase to ho nahIM sakatI hai, vinA hetuke jAne sAdhyako nahIM jAna sakate haiN| nAnumAnAdaliMgatvAtkArthApattyupamAgatiH / sarvasyAnanyathAbhAvasAdRzyAnupapattitaH // 17 // Apake jJApakAnupalammana hetuko koI anumAna se bhI nahIM jAna sakatA hai kyoMki usa hetuko sAdhya banAphara jAnane ke liye abinAbhAva rakhanevAlA koI dUsarA hetu nahIM hai| atIndriya sAdhyake sAtha vyAptikA grahaNa karanA kaThina hai / jaba jJApakAnupalambhana hetu anumAnase hI nahIM
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAyacintAmaNiH 12. jAnA gayA to arthApati aura upamAna pramANase to kyA jAnA jAvegA / jisake vinA jo na ho sake, aise adRSTa padArtha ke jAnaneko arthApatti kahate haiN| jaise ki moTe puSTa devadattako dekhakara dinamai khAnekI bAdhA upasthita hojAnepara rAtri meM bhojana karanA arthApatise jAna liyA jAtA hai tathA sadRza padArthake dekhanepara sAdRzyajJAnakA smaraNa karate hue isake sadRza vaha hai aise jJAnako Apane upamAna pramANa mAnA hai, jaiseki rojhakI sadRzatA gau meM hai / jabaki yahAM saMpUrNa jIvoMko anyathA na honevAle aura sadRzatA rakhanevAle padArthokI siddhi nahIM hai / aisI dazAmeM atIndriya hetuko jAnaneke liye arthApatti aura upamAnapramANakI pravRtti nahIM ho sakatI hai / sarvapramAtRsambandhipratyakSAdinivAraNAt / kevalAgamagamyaM ca kathaM mImAMsakasya tat ? // 18 // " jJApakAnupalammana " hetuke jAnane meM sampUrNa pramAtAoM ke saMbaMdhI horahe ( sambandhaH SaSThyarthaH ) pratyakSa, anumAna, arthApati aura upamAna pramANoMkI pravRttikA nivAraNa hogayA to mImAMsakoMke yahAM kevala Agamase usa jJApakAnupalambhakA jAnanA kaise siddha hosakegA ! / kAraNa ki kArye'rthe codanAjJAnaM pramANaM yasya saMmatam / / tasya svarUpasasAyo tannaivAtiprasaMgataH // 19 // jina mImAMsakoM ke yahAM preraka vedavAkyase janya jJAnako karmakANDake pratipAdana karanerUpa arthameM hI pramANa-ThIka mAnA hai, una mImAMsakoMne svarUpakI sattArUpa parabamake kahanevAle vedavAkyoMko bhI pramANa nahIM mAnA hai, kyoMki " ekamevAdvitIyaM brahma " brahmAdvaitavAdiyoMke atiprasaMga doSa hojAyagA / "ekahI brahma hai dUsarA koI nahIM hai " aise vedavAkyoMko yadi mImAMsaka pramANa mAne to " annAdvai puruSaH " "annase puruSa paidA hotA hai| aise vedagakyoMko bhI pramANa mAnanA pddegaa| tathAca cArvAkamatakA prasaMga ho jAyagA / ataH karmakANDake pratipAdaka vAphyoMko hI mImAMsaka pramANa mAnate haiM / jJApakAnupalambhanake siddha karanevAle vedavAkyoMko ye pramANa nahIM mAnate haiN| ataH Agamase bhI jJApakAnupalambhana hetukI siddhi nahIM huyI, joki unane sarvajJAbhAvako sAdhanemeM mayukta kiyA thA / tajJApakopalambhasyAbhAvo'bhAvapramANataH / sAdhyate cenna tasyApi sarvatrApyapravRttitaH // 20 // yadi mImAMsaka abhAva pramANase usa sarvazake jJApaka pramANoMke upasammakA abhAva siddha
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattvArthacintAmaNiH kareMge, vaha mI ThIka nahIM hai kyoMki usa abhAva pramANakI bhI samI sAnoM (jagaha) meM prakRti nahIM hotI hai| gRhItvA vastusadA smRtvA sarapratiyoginam / mAnasaM nAstitAjJAnaM yeSAmakSAnapekSayA // 21 // jina mATTa mImAMsakoMne chaTTA abhAva pramANake pravarddhanakI yaha yojanA batalAyI hai ki amAke AdhArabhUta vastuke sadbhAvako jAnakara aura jisakA abhAva siddha kiyA gayA hai usa pratiyogikA smaraNa karake bahiraMga indriyoMkI nahIM apekSAse kevala aMtaraga mana indriyake dvArA nAstipanakA jJAna hotA hai| jaise ki mUtalameM ghaTakA abhAva jAnA jAtA hai / isa samaya mUtalakA cakSuse yA sparzana indriyale pratyakSa hai hI aura pahile dekhe hue ghaTakA smaraNa hai aisI dazAma mana indriyase ghaTAmAvakA jJAna huA hai| teSAmazeSanRjJAne smRte tajjJApake kSaNe / jAyate nAstitAjJAnaM mAnasaM tatra nAnyathA // 22 // jainasiddhAMta aura naiyAyikoMke yahAM to abhAvakA jJAna pratyakSa, anumAna Adi pramANoMse ho jAtA hai / mImAMsakoMkI ukta sAmagrI abhAvake jAnane apekSaNIva nahIM hai / kintu mImAMsaka loga amAvake jAnanemeM niSedha karane yogya ( lAyaka) padArthakA smaraNa aura niSedhake AdhAravastukA pratyakSa karanA yA dUsare pramANoMse nirNIta kara lenA Avazyaka mAnate haiM / una mImAMsakoMko sarvajJa jJApaka pramANoMke upalammakA nAstitva mana indriyase tabhI jJAta ho sakegA jaba ki vahAM AdhArabhUta sampUrNa manuSyoMkA jJAna kiyA jAya aura usa samaya jJApakapramANoMkA smaraNa kiyA Aya / isake sivAya dUsarI taraha se Apa jJApaka pramANoMkI nAstitAkA jJAna kaise bhI nahIM kara sakate haiN| na vAzeSanarajJAnaM sakRtsAkSAdupeyate / nakramAdanyasantAnapratyakSatvAnabhISTitaH // 23 // mImAMsakoMke abhAva pramANakI utpattima adhikaraNakA jAnanA Avazyaka hai| prakRtI sampUrNa mAtmAomeM jJApakapramANake upalambhakA amAtra jAnanA hai, ataH amAvake AdhArabhUta sampUrNa AtmAmoMkA eka bAra hI eka samaya meM pratyakSa ho jAnA to Apa svIkAra nahIM karate haiM aura krama kramase bhI anya sampUrNa AtmAoMkA pratyakSa honA Apako abhISTa nahIM hai| kyoMki apanI AtmAke sivAya anya AtmAoMkA pratyakSa kaise ho sakatA hai / sarvajJako bhApa mAnate haiN|
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH yadA ca kacidekatra tadetannAstitA matiH / naivAnyatra tadA sAsti caivaM sarvatra nAstitA ? // 24 // jisa samaya kisI eka AtmAmeM isa jJApakopalammakI nAstilAkA jJAna hogA usa samaya dUsarI AtmAoM meM usake nAstipanakA Apako jJAna nahIM ho sakegA / aisI avasthA sabhI AtmApopalambhakA nAstipana kahAM siddha huA ? | krama kramase jisa AtmA ko jAnate jAvoge usImeM nAstipana siddha kara sakoge / . pramANAntarato'pyeSAM na sarva puruSagrahaH / tAlleGgAderasiddhatvAt sahodIritadUSaNAt // 25 // 129 1 ina mImAMsakoM ke yahAM jJApakopalambharUpa niSedhya ke AdhArabhUta sampUrNaM puruSoMkA grahaNa anya anumAna, arthApati Adi pramANoMse bhI nahIM ho sakatA hai kyoMki unake avinAbhAva, sAdRzya Adi ret rakhanevAle hetu Adika siddha nahIM haiM / aneka puruSako kramase pratyakSa jAnanemeM jo dUSaNa Ate haiM vahI doSa una puruSoMko jAnanemeM jo hetu yA sAdRzya diye jAyeMge unameM bhI sAtha sAtha AyeMge / arthAt aneka puruSoMke sAtha vyApti rakhanevAlA nirdoSa koI hetu Apake pAsa nahIM hai, sAdRzya Adi bhI nahIM haiM / tajjJApakopalambho'pi siddhaH pUrvaM na jAtucit / yasya smRtau prajAyeta nAstitAjJAnamaJjasA // 26 // mImAMsa hai abhAvapramANakI utpatti pratiyogIkA smaraNa karanA bhI Apane kAraNa mAnA hai| koMke mata sarvajJake una jJApakapramANakA upalambha honA pahile kabhI siddha nahIM ho cukA jisakA ki smaraNa karanepara jJApakopalambhakI nAstitAkA jJAna ThIka ThIka ho jAve / arthAt pUrvakAlamai jAne huekA hI hama vartamAna meM smaraNa kara sakate haiN| mImAMsakoM ko jJApakapramANa jJAta hI nahIM haiM to abhAva jAnate samaya unakA smaraNa bhI nahIM ho sakatA hai / tadevaM sadupalambhakapramANapaJcakavadabhAvapramANamapi na sarvajJajJApakopalambhasya sarvapramAsaMbaMdhito saMbhavasAdhanaM, tatra tasyotthAnasAmagya bhAvAt / usa kAraNa isa prakAra aba taka siddha huA ki padArthoMkI sattAko jAnanevAle pratyakSa, anumAna, Agama, upamAna, aura arthApati ina pAMca pramANoMkI pravRtti jJApakAnupalambhana hetuke jAnane jaise siddha nahIM huI usI prakAra abhAvanarmANa bhI sampUrNa mamAtAoM ne sambandhita horahe sarvajJa 17
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 tattvArthaicintAmaNiH jJApaka pramANoMke upalambhake abhAvako siddha nahIM kara sakatA hai--asambhava hai / kyoMki abhAvapramANa ke utpanna hone AdhArakA aura pratiyogIkAraNa hai, usakI sAmagrI vahAM hai nahIM / arthAt sampUrNa manuSyoM kA jJAna aura sarvajJake jJApaka pramANoMkA smaraNa hai nahIM, vinA kAraNake kArya kaise utpanna ho sakatA hai ! | nanu ca vivAdApavazeSapramAtRSu tadupagamAdeva siddhaH sarvajJApakopalambho nAstIti sAdhyate tato nAbhAvapramANasya tatrotthAnasAmayyabhAva ityArekAryA paropagamasya pramANatvApramANatvayodUSaNamAha / yahAM mImAMsaka aura bhI svapakSakI avadhAraNA karate haiM ki sarvazako mAnanevAle bauddha, jaina, naiyAyika Adi haiM aura sarvajJako na mAnanevAle mImAMsaka, cArvAka Adi haiN| jaba ki vivAdameM paDhe hue jaina aura naiyAyika sarvajJake jJApakapramANoMkA upalambha karate haiM to unake mantavya ke anusAra sarvajJApakake upalambhako hama thoDI derake liye kalpanAse siddha mAnate haiN| bAda prAmANika amAtra pramANase jhApaka pramANoM ke upalambhakA una hI vivAdamasta sampUrNa AtmAoM meM abhAva hai aisA siddha kara dete haiM / usa kAraNa se vahAM abhAvapramANakI utpaci karAnevAlI sAmagrIkA abhAva nahIM hai / sarvajJavAdiyoMne jina AtmAoM meM sarvajJake jJApaka pramANoM kA upalambha mAnA hai unake svIkAra karanese hI hamane niSedhyake AdhAra sampUrNa AtmAoMkA jJAna kara liyA hai aura unake jAne hue jJApakopalambhakA smaraNa bhI abhAva pramANako utpanna karate samaya hamako hojAtA hai / hala prakAra mImAMsakoMkI zaMkA honepara dUsare sarvajJavAdiyoMkA mantavya mImAMsakoM ko pramANa hai yA apramANa ! aisA pakSa uThAkara unameM AcArya mahArAja spaSTarUpase dUSaNa kahate haiM / paropagamataH siddhassa cennAstIti gamyate / vyAghAtastatpramANatve'nyo'nyaM siddho na so'nyathA // 27 // yadi Apa mImAMsaka hama dUsare sarvajJayAdiyoMke svIkAra karanese sarvajJa zApaka pramANoMko siddha mAnakara puna: jJApakopalambhakA nAstipanA abhAvapramANase yoM jAna lete ho taba vo aisI dazA meM hama pUMchate haiM ki una (hama) sarvajJavAdiyoM ke jJApakopalambhakA svIkAra karanA yadi Apako pramANa hai taba to Apake kathanameM paraspara meM vyAghAtadoSa hai / arthAt sarvezavAdIke matako pramANa mAnanepara Apa jJApakopalambhakA nAstipana siddha nahIM kara sakate haiM aura yadi jJApakopalambhanakA nAstipana siddha karate ho to sarvavAke abhyupagamako pramANa nahIM mAna sakate haiN| donoM ke mAnanemeM vadatovyAghAta doSa hai / bhAvArtha-na san aura na asan samAna usa pUrvApara viruddha yA tulyabala viruddha mAtako bolanevAlekA apane se hI apanA ghAta huA jAtA hai / anyaprakArase yadi sarvajJavAdiyoMke mantavyako
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyArthacintAmaNiH Apa pramANa nahIM mAneMge to saMpUrNa AtmAoMkA jJAna aura jJApakopalambhanakA smaraNa honArUpa sAmamI na honese usa abhAvapramANakA utthAna nahIM ho sakatA hai| evaM ca abhAvapramANase jJApakAnupalambhana-hetuko jaba na jAna sake taba sarvajJakA abhAva bhI anumAnase siddha nahIM kara sakate ho || 131 nahi pramANAtsiddhe sarvajJajJApako palamme paropagamo'siddho nAma yatastacAsthitA sAdhane'nyonyaM vyAghAto na syAt pramANamantareNa tu sa na siddhayatyeveti tatsAmamnyabhAva eva / jaba ki sarvajJake jJApaka pramANoMkI upalabdhi pramANase siddha ho cukI hai| aisI dazA meM dUsare sarvajJavAdiyoMkA aneka AtmAoM ko sarvajJa svIkAra karanA mImAMsakoMke liye kaise bhI asiddha nahIM hai, jisase ki usa sarvajJakA nAstipana siddha karane meM mImAMsakoM ke paraspara pUrvAparaviruddha yaca vyAghAta doSa na ho sake / arthAt hamAre kahane ke anusAra sarvajJa - AtmAoM ko Apane thoDI dera ke liye kalpita mAnA thaa| jaba vaha pramANase siddha ho cukA taba usake viruddha svayaM bolane meM mImAMsakoMke Upara vyAghAta ho jAtA hai / pramANake vinA to sarvajJake jJApakoMkA upalambha siddha hotA nahIM hai kintu jaba hogA pramANa se hI hogA | isa prakAra mImAMsakoM ke yahAM abhAvapramANake utpanna honekI kAraNakUTarUpa sAmagrIkA abhAva hI haiN| pramANake vinA ApakA jJApa kAnumAna hetu bhI siddha nahIM hotA hai / ataH sarvajJakA abhAva to siddha nahIM huA kiMtu ulaTA abhAvamA sAmagrIkA abhAva hogayA " seyamubhayataH pAzA rajjuH " rassI meM donoM tarapha phAMse haiM, isa nyAyase mImAMsakoko donoM tarahase sarvajJa mAnanA paDatA hai / sarvajJakA nAstipana abhAva pramANase siddha kareM to bhI sarvajJa mAnanA paDatA hai aura sarvajJakA abhAva na kareM taba to sarvajJa svayaM siddha hai hI / I nanvevaM sarvathaikAntaH paropagamataH katham / siddho niSidhyate jainairiti codyaM na dhamitAm // 28 // yahAM mImAMsaka zaMkA karate hue kaTAkSa karate haiM ki, jainoMne sarvathA ekAntakA niSedha kiyA hai vaha kaise siddha hogA ? kyoMki syAdvAdI vidvAn bhI sarvaprakArase kUTastha nityapana yA ekakSaNa paidA hokara dvitIyakSaName sarvathA dhvaMsa ho jAnArUpa anityapana- ekAMtIkA abhAva mAnate haiN| vaha mI to Apa dUsare sAMkhya, bauddha, Adike svIkAra kiye gaye hI ekAMtoMkA abhAva siddha karate haiM / hama bhI yahAM kaha sakate haiM ki yadi sAMkhya, bauddhoMkA mantavya Apako pramANase siddha hai| aura phira Apa jaina unake mAne hue ekAMtoMkA abhAva siddha karate ho taba to Apake kathana meM bhI parasparavyAghAta doSa huA aura yadi Apa sAMkhya, bauddha Adike mantavyoMko pramANa nahIM mAnate haiM to vinA ekAntoMkI vidhike unakA niSedha kaise kara sakate haiM !' ' saMjJinaH pratiSedho na prati
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH peyAdRte kacit " Apake yahAM bhI pratiSedhyake binA saMjJIkA niSedha ho jAnA nahIM mAnA hai / bhAvArtha -- hamAre sarvajJake niSedha na kara sakane ke samAna Apa jaina bhI sarvathA ekAntoMkA niSedha nahIM kara sakate haiN| yahAM AcArya kahate haiM ki mImAMsakoM kA yaha prerita kaTAkSa pratibhAzAlI syAdvA diyoMke Upara nahIM calatA hai| kyoMki ekAntoMke abhAvako hama anekAnta nahIM mAnate haiM kiMtu aneka bhAvarUpa padArtha haiM, ekake samAna aneka zabda mI bhAvoM ko kaha rahA hai / aneka dharmavAle padArtha pratyakSa - AdipramANoMse hI sadbhAvarUpa siddha ho rahe haiN| azeSakA artha mUlarUpase sampUrNa hotA hai / 132 ... na hi svopagamataH syAdvAdinAM sarvarthakAntaH siddho'stIti niSedhyo na syAt sarvajJajJApakopalambhavat / tadetadacodhas / Aries dvArA sarvajJa abhAva siddha karane meM diyA gayA jJApakAnupalambhana hetu abhAvarUpa hai aura sAdhya bhI abhAvarUpa hai / ataH sAdhyake aura hetuke jAnanemeM jisakA abhAva kiyA jAya aise niSedhyarUpa pratiyogIke jAnanekI AvazyakatA hai| kiMtu svayaM syAdvAdiyoM ke matase sarvathA ekAntoM ke niSedhase anekAnta siddha nahIM hotA hai jisase ki niSedha karane yogya na hotA, yAnI yadi aisA hotA to sarvajJajJApakoMke upalambhakI taraha sarvathA ekAntakA bhI niSedha nahIM kara sakate the / syAdvAdI vidvAnoMne dUsaroMke mAne hueko svayaM svIkAra karake sarvathA ekAnta kI siddhi mAnI nahIM hai| jo vastu sarvathA hai hI nahIM, usake niSedha karane yA vidhi karanekA kisI mAtA pAsa avasara nahIM hai, sarvajJake dvArA bhI jo kucha jJAta horahA hai vaha aneka dharmAtmakahI hai azvaviSANa ke samAna ekAntoMkA niSedha karanA hamako Avazyaka nahIM hai / isa kAraNa jainoM ke Upara mImAMsakoM kA yaha kucodyarUpI doSa nahIM hai| . ataH pratIte'nantadharmAtmanyarthe svayamabAdhite / ko doSaH sunayaistatraikAntopaplavabAdhane // 29 // maiM dAha karanA, pAka karanA, zoSaNa karanA Adi dharma pAye jAte hai / isI prakAra jIva. pudgala Adi sampUrNa padArtha aneka dharmo ke AdhArasvarUpa nirvAdha hokara apane Apa pramANase siddha pratIta horahe haiN| aisI dazA meM zreSTha pramANanayakI prakriyA, aura saptabhaMgIkI ghaTanAko jAnanevAle vidvAnoMke dvArA sarvathA ekAntoMke tuccha upadravako bAdhA dene meM kyA doSa saMbhAvita hai| arthAt koI doSa nahIM hai / jaise tIvra Atapase santapta puruSako chAyAmeM sphuliMga dIkhate haiM, niSedha kara diyA jAtA hai| yAnI zuddha chAyAkA pratyakSa honA dI dRSTidoSale huye aneka asat dharmIkA niSedha karanA hai / vAstava vahAM niSedha kucha nahIM, kevala zuddha chAyAkA vidhAna hai / f unakA
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH sunizcitAsaMbhava dvAdhakapramANe'pi nekAntAtmani vastuni dRSTimohodayAtsarvathaikAtAbhiprAyaH kasyacidupajAyate sa copaplavaH samyagadhyate iti na kazciddoSaH pratiSedhyAtrikaraNApratipattilakSaNaH pratiSedhyAsiddhilakSaNo vA ? yaha hai ki sampUrNa vastue~ ( pakSa ) paramArtharUpase, yathArtha siddhAMtanizcayase aneka dharma svarUpa hai ( sAdhya ) kyoMki aneka dharmokI siddhi karane kA honA accha tarahase nizcita hai | ( hetu ) isa prakAra pramANase siddha honepara bhI darzanamohanIya karmake udayase kisI eka midhyAdRSTi jIva sarva prakAroMse nityala yA anityapanarUpa ekadharma ke mAnanekA Agraha utpanna ho jAtA hai aura syAdvAdI vidvAn lage hAtha samIcInanayoMse usa upadravakA bAdhana kara dete haiM / jaise ki pracaNDa (seja) dhUpa se cale Aye hue puruSako makAnameM camakate hue pIle pIle tilamile dIkhate haiM kiMtu vizrAMti lenese samIcInadRSTi ho jAnepara usa cakAcA niSedha kara diyA jAtA hai / isI prakAra prakRtameM bhAvasvarUpa anekAMta siddha karane meM bhI koI doSa nahIM hai / yadi sarvathA ekAMtoMkA abhAvarUpa anekAMta mAnA jAtA taba to ekAMtoMke abhAva jAnanemeM niSedha karane yogya, ( lAyaka ) ekAMtoMke adhikaraNoMkA ma jAnanAsvarUpa athavA pratiyogI ke smaraNArtha karane yogya sarvathA ekAMta kI asiddhisvarUpa dona sambhAvita thA, kiMtu anekAMtasiddhimeM ukta vArcA hai nahIM / 133 madhyAstadadhikaraNasya vacanAdyanumAna siddhisadbhAvAttadabhiprAyasya ca tadanupalambhanAniSedhe sAdhye kuto na doSa iti na vAcyam / mImAMsaka kahate haiM ki jisa AtmAmeM sarvathA ekAMta mAnA jA rahA hai usa kalpita ekAMtoMke adhikaraNarUpa midhyAdRSTIkI hama kuguru, kudeva, kutattvoM zraddhAnase yA mithyAtvaprayukta vacanoM Adi anumAnadvArA siddhi kara lete haiM aura midhyAdRSTiyoMke svIkAra karanese unake abhi preta ekAMtoMkI bhI kalpanA kara lete haiM, kiMtu una sarvathA ekAMtoMkA vastutaH upalambhana na hone se niSedha siddha kara diyA jAtA hai / ataH eka prakAra se abhAva jAnanekI sAmagrI bhI bana gayI, aisA honepara ekAMtoMke anupalambhase ekAMtoMkA abhAva siddha karane meM Apa jainoMke Upara vaha doSa kaise nahIM hotA hai ? jaise ki Apane hama mImAMsakoMko doSa diyA thA vaha doSa to Apako bhI lagegA / AcArya kahate haiM ki yaha mImAMsakoM ko kahanA nahIM cAhiye kAraNa ki 7 anekAnte hi vijJAnamekAntAnupalambhanam / dvidhastaniSedhazca yato naivAnyathA matiH // 30 //
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 satyArthacintAmaNiH jaina siddhAnta naiyAyikoM kA mAnA gayA tuccha abhAva nahIM iSTa kiyA hai| ekAntoMke na dIne sarva ekAntakA abhAva hama nahIM mAnate haiM kiMtu vastubhUta aneka dharmAne vijJAna ho jAnA hI ekAntoMkA na dIkhanA hai| isI prakAra aneka dharmoMkA jo vidhAna hai vahI ekAntoMkA niSedha mAnA gayA hai| naiyAyika yA mImAMsakoMke samAna dUsare prakAroMse abhAvakA jJAna honA hama nahIM mAnate haiM / samajhe / anekAntopalabdhireva hi pratipaturekAntAnupalabdhiH prasiddhaiva svasambadhinI sA caikAntAbhAvamantareNAnupapadyamAnA tatsAdhanIyA / vastu tAdAtmyasambandhase rahanevAle aneka dharmokA sarvedA jJAna hote rahanA hI sarvathA ekAntokA anupalambha hai, yaha bAta pramAtA vidvAnako apanI AtmAmeM sambandhita ho rahI acchI tarahase pramANasiddha ho cukI hai| jaise ki kevala bhUtalakA hI dIkhanA ghaTakA anupalambha hai / mAtra te bhUtalakA upalambha ghaTAbhAva ke vinA siddha nahIM ho sakatA hai / usI prakAra vastu vaha anekagharmo kA upalambha honA bhI ekAntAbhAva ke vinA sampanna nahIM hotA hai / isa avinAbhAvase una ekAntoMkA abhAva siddha kara lenA cAhiye / vyayana niSedhyake yApArakA jJAna yA niSedhyake smarakI AvazyakatA nahIM hai / nanvane kAntopalambhAdevAnekAntavidhirabhimataH sa eva caikAntapratiSedha iti nAnumAnataH sAdhanIyastasya tatra vaiyarthyAt, satyametat kasyacittu kutazcitsAkSAtkRte 'pyanekAnte viparItAropadarzanAsavacchedo'nupalabdheH sAdhyate, tato'syAH sAphalyameva / mImAMsA prazna hai ki Apa jaina sarvathA ekAntoM ke abhAvase to anekAntakA upalambha mAnate nahIM haiM kiMtu Apa jainiyoMne vastubhUta bahutase dharmo ke dekhanese hI anekAntakA vidhAna iSTa kiyA hai| usa anekAntake vidhAnako hI Apane sauthA ekAntoMkA niSedha svIkRta kiyA hai ! aisI dazA Apako ekAnsokA niSedha anumAnase siddha nahIM karanA caahiye| kyoMki jaba ve donoM eka hI haiM taba ekAntake jAnanemeM anumAna karanA vyartha hai / isapara AcArya kahate haiM ki ApakA kahanA ThIka hai kiMtu kisI eka manuSyako kinhIM aneka arthakriyAoMke dvArA vastumeM aneka dhamakA pratyakSa honepara bhI una aneka dharmose pratikUla ekAntapanekI kalpanA kara lenA dekhA jAtA hai ataH aisI dazA meM sarvathA ekAntoMkA na dIkhanArUpa hetule usa viparIta kalpanAkA nivAraNa diyA jAtA hai jaise ki kevala bhUtalakA dekhanA hI ghaTAbhAvakA jJAna hai| phira bhI koI khAmI ( bahamI ) puruSa Test saMbhAvanA kara baiThatA hai taba isa bhUtalameM ghaTa nahIM hai ( pratijJA ) kyoMki vaha nahIM dIkhatA hai| hetu ) isa anumAnase ghaTakA niSedha kara dete haiM / isI prakAra yahAM bhI jhUTI kalpanA karane "
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthecintAmaNiH 135 vAle puruSoMke liye ekAntoMkA abhAva siddha kara diyA hai jisa kAraNa isa anupalabdhi hetuse kiyA gayA anumAna saphala hI hai / pramANa saMpravopagamAdvA na doSaH / eka arthako aneka pramANoMse vizeSavizeSAMzoM karake jAnanA rUpa pramANarsala bhI hama jainoMne svIkRta kiyA hai, ataH anekAMtoM ko pratyakSa jAna lenA bhI ekAMtoMke niSedhakA jJAna hai aura anupalabdhi hetuse ekAMtoMkA abhAva jAnanA bhI dUsarA isI viSayako jAnanevAlA anumAna pramANa haiN| isa kAraNa anumAnase dubArA siddha karanemeM koI doSa nahIM hai / parasyApyayaM nyAyaH samAnaH, yaha mImAMsaka kahate haiM ki isI prakAra hama bhI sarvajJake abhAvako siddha kara leveMge jaise Apane ekAMtoMkA abhAva siddha kara diyA hai / va pratiyogI ke smaraNa aura niSedhyasambandhI AdhArake pratyakakI jisa prakAra Apako AvazyakatA nahIM paDI hai / yahI tarkaNArUpa nyAya dUsare hamako sarvajJAbhAva siddha karane meM bhI samAna hai, nyAyameM pakSapAta nahIM honA cAhiye / iti cet: isa prakAra mImAMsakoM ke kahanepara to AcArya kahate haiM ki:naivaM sarvasya sarvajJajJApakAnupadarzanam / siddhaM taddarzanAropo yena tatra niSidhyate // 31 // mImAMsakoMkA uktakathana ThIka nahIM hai| kAraNa ki jaise hamako saba vastuoM ( jagaha ) anekAMtoMkI upalabdhirUpa ekAMtoMkA adarzana siddha hai / isa kAraNa yadi kisIko bhramavaza ekAMta kI kalpanA bhI ho jAtI hai to vaha gvaNDita kara dI jAtI hai| usI prakAra saba puruSoMke sarvajJajJApaka pramANoMkA na dIkhanA Apako siddha nahIM hai jisase ki vahAM vastutaH niSedha kara dete / bhAvArtha - yadi na dIkhanA siddha hojAtA to eka do manuSyoMko savajJajJApakake kalpita upalambha karanekA Apa niSedha bhI kara sakate the / kintu sarvajJake jJApakapramANoMkA abhAva Apa nahIM kara sakate haiN| bhalA hamArA aura ApakA arthaparIkSaNasvarUpa nyAya samAna kahAM rahA ! sarvasandhini sarvajJajJApakAnupalambhe hi pratipattuH svayaM siddhe kutazcitkasyacitsarvazajJApakopalambhasamAroSo yadi vyavacchedyeta tadA samAno nyAyaH syAma caivaM sarvajJAbhAvavAdinAM tadasiddheH /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH yadi jJAtA mImAMsakako sampUrNa puruSoM meM sambandhita horahe sarvajJake jJApakamamANoMkA anupalambha apane Apa siddha hotA aura bAdameM kisI eka Adha sarvajJavAdI vyaktiko kisI kAraNa se usake viparIta sarvajJake jJApakakA upalambharUpa Aropa ( kalpanA ) ho jAtA, punaH isa Aropako Apa nivAraNa karate taba to hamAre prakAntAbhAvakA aura Apake sarvajJAbhAvakA nyAya samAna hotA kintu isa prakAra sarvajJAbhAvavAdiyoMke matame sampUrNa AtmAoMmeM sarpajJake una jhApaka pramANoMkA nahIM dIkhanA siddha nahIM hai / aura hamAre yahAM anekAntoMkA darzanarUpa ekAntoMke jJApakakA ajupalambha siddha hai| ataH hamArA ora ApakA nyAya sahaza nahIM hai| Asan santi bhaviSyanti boddhAro vizvadRzvanaH / madanye'pIti nirNItiryathA sarvajJavAdinaH // 32 // kiMcijjJasyApi tadvanme tenaiveti vinizcayaH / ityayuktamazeSajJasAdhanopAyasaMbhavAt // 33 // sampUrNa padArthoM ke pratyakSa kara cukanevAle sarvajJako jAnanevAle merese atirikta dUsare puruSa pahile yahAM ho cuke haiM usa samaya mI anya kSetroM meM pratyakSa karanevAle aura yahAM Agama, anumAnase jAnanevAle sarvajJavettA puruSa vartamAna haiM tathA bhaviSyakAlameM bhI sarvajJako jAnanevAle aneka hoyeMge isa prakArakA nirNaya jaise sarvajJavAdIko hai, usIka samAna mujha mImAMsakako bhI acchI taraha isa pAtakA vizeSarUpesa nizcaya hai ki pahile kAloMmeM bhI sampUrNa loga alpajJa the aura isa samaya bhI alpajJa haiM tathA aba Age bhI sampUrNa jana azpajJa raheMge sarvajJa aura sarvajJako jAnanevAlA na koI thA, na hai na hogA / sampUrNa manuSya almajhoMko hI jAnanevAle the, hai, aura hoMge bhii| AcArya kahate hai ki isa prakAra mImAMsakakA kahanA yuktiyoMse rahita hai| kyoMki sarvajJake siddha karanekA samIcIna upAya vidyamAna hai / pramANase sambhava rahI vastukA asambhava kahate rahanA ucita nahIM hai| svayamasarvajJasyApi sarvavidoboddhAro vRttA vartante matto'nye'pIti yuktaM vakA, ttsidhyupaayghttnaat| na punarasarvajJavAdinaste pUrva nAsanna santi na bhaviSyantIti pramANAmAvAt / isa samaya svayaM alpajJa hokara bhI hama jaina isa ghAtako yuktisahita kaha sakate haiM ki hamase atirikta puruSa bhI bhUtakAlameM sarvajJake jAnanevAle the, haiM, aura vartamAna meM bhaviSyoM hoNge| kyoMki usa sarvajJakI siddhikA upAya anumAnapramANa ceSTAsahita banA huA hai| kiMtu sarvajJako na mAnanevAle mImAMsakoMke yahAM sarvaha na the, na haiM, aura na hoMge isa ghAtakA koI pramANa nahIM hai| kapam / /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ khm tattvArthI cantAmaNiH sarvajJakA jJApaka pramANa hama asarvajJa logoMko kisa prakAra hai yaha dikhalAte haiM / yathAhamanumAnAdeH sarvajJaM vedmi tattvataH tathAnye'pi narAH santastadvoddhAro niraMkuzAH // 34 // : jaise ki maiM anumAna, Agama, Adi pramANoMse sarvajJako vAstavikarUpase jAna letA hUM usI prakAra dUsare vicArazIla sajjana puruSa bhI bAdhaka pramANoMse rahita hokara usa sarvajJako jAna lete haiM / *: santaH prazasyAH prekSAvantaH puruSAste madanye'pyanumAnAdinA sarvajJasya boddhAraH prekSAaara yathAhamiti bruvato na kiMcidrAdhakamasti / na ca prekSAvacvaM mamAsiddhaM nikhayaM sarvavidyAvedakapramANavAditvAt / yo hi yatra niravadyaM pramANaM vA sa tatra prekSAvAniti suprasiddham / lokeM saguNoM se jo pUjya haiM ve sajjana haiM arthAt mujhase atirikta jo vicArazIla puruSa haiM ve bhI anumAna Adi pramANoM ke dvArA sarvajJa ko jAna rahe haiM ( pratijJA ) kyoMki ve puruSa samIcIna tarkaNA se hitAhitako vicAranevAle haiM, ( hetu ) jaise ki maiM vicAravAlA hokara pramANoMse sarvajJako Ana rahA hUM | ( anvayaddaSTAnta ) isa prakAra kahate hue mujha sarvajJavAdIke abhimata kA koI bAdhaka nahIM hai | mujhako vicArazAlinI buddhise sahitapanA asiddha nahIM haiN| kyoMki maiM nirdoSarUpase saMpUrNa vidyAoMke jJAna karAnevAle pramANoM ko svIkAra karanevAlA vAdI huuN| jo vAdI jisa viSayameM nirdoSarUpase nizcaya karake pramANoMko kaha rahA hai vaha vAdI usa viSayameM avazya vicArazIla satpuruSa mAnA jAtA hai jaise ki saccA vaidya, yaha vyApti lokameM acchI tarahase prasiddha hai / yathA mama na tajjJapterupalambho'sti jAtucit / tathA sarvanRNAmityajJAnasyaiva viceSTitam // 35 // hetorna ratva kAyAdimattvAdervyabhicArataH / syAdvAdinaiva vizvajJamanumAnena jAnatA // 36 // yahAM mImAMsaka kahatA hai ki jaise mujhako usa sarvajJa kI jJaptikA upalambha kabhI nahIM hotA / usI prakAra sampUrNa manuSyoM ko bhI sarvajJakA jJAna nahIM ho sakatA hai| isa prakAra mImAMsakoMkA kahanA ajJAnapUrvaka hI kiyA karanA hai kAraNa yaha hai ki Apa sampUrNa manuSyoMko sarvajJakA jJAna nahIM hai| isakA yahI anumAna kareMge ki " sampUrNa manuSyoM meM koI bhI manuSya sarvajJako nahIM jAnate 18
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAlinyAmaNiH / haiM ( pratijJA ) kyoMki ve sabhI puruSa hai ( hetu ) yA ve sabhI zarIra, indriya Adise viziSTa haiN| ( dUsarA hetu ) athavA ve vaktA haiM / ( tIsarA hetu ) jo jo puruSa haiM yA zarIra Adike dhArI haiM tathA vyAkhyAtA hai ye ve koI bhI sarvajJako nahIM mAnate haiN| jaise ki meM, (anvayadRSTAnta ) isa anumAnameM diye gaye manuSyatva, zarIritya Adi hetuokA anumAnake dvArA sarvajJako jAnanevAle jaina syAdvAdI vidvAnase hI vyabhicAra hai arthAt syAdvAdI vidvAn puruSa haiM, zarIradhArI hai aura acche vaktA mI hai kiMtu ve sarvajJako bhalI prakAra jAnate haiM / hetu raha gayA aura sAdhya nahIM rahA, ataH Apa mImAMsakoMke hetu vyabhicArI haiN| madanye puruSAH sarvajJApakopalambhazUnyAH puruSatvAtkAyAdimasyA yathAhamiti vacastamovilasitameva; itoH syAdvAdinAnekAntAt / ukta do vArtikoMkA artha yaha hai| mImAMsaka yadi yaha kahe ki "merese atirikta saMsArake manuSya sarvajJake jJApaka pramANoMse rIte haiM puruSa honese, yA zarIra AdikA dhArIpanA honese jaise ki maiM isa anumAnameM mImAMsakena anvayadRSTAnta banAne ke liye apanese atirikta sarva jIvoMko pakSakoTimeM DAlA hai aura hamArata pAne ki bApa ko mArA hai| gyoMki anvayadRSTAnta pakSase mitra huA karatA hai| ye mImAMsakoMke vacana atyanta gAda andhakArake kore khilavAra hI haiN| kyoMki una hetuoMkA sthAbAdI vidvAnse vyabhicAra hai| sasya pathIkaraNAdadoSa iti cet, na, pakSasya pratyakSAnumAnabAghaprasatA sarvatavAdino hi sarvajJApakamanumAnAdi svasaMvedanapratyakSa prativAdinaca sadvacanavizeSotvAnumAnasiddha sarvapuralANAM saphalavitsAdhanAnubhavanazUnyatvaM bAdhate hetubAvItakAlA syAditi nAsa:vAdinoM sarvavido boddhAze na keciditi vaktuM yuktam / yahAM mImAMsaka yaha kahe ki, amitArasthala mAne gaye syAdvAdI-logoM ko bhI pakSakoTimeM kara liyA jAvegA isa kAraNa koI doSa nahIM hai / arthAt syAdvAdiyoMko mI sarvakSakA jJAna nahIM hai, ve jhUThI dama bharate haiM |grNthkaar kahate haiM ki yaha kahanA to ThIka nahIM hai kyoMki taba to Apake pakSako pratyakSa aura anumAnapramAgase pAdhA honekA prasaMga ho jAvegA / kAraNa ki sarvajJavAdIne sarvajJakA jJAna karAnevAla anubhAba Adi pramANa svasaMvedanapatyAsa mAna liye haiM aura prativAdIko una pUrvApara aviruddha vacanavizeSoMse paidA hue anumAnake dvArA sarvajJake zApaka pramANoMkA jJAna karA diyA jAtA hai / ataH svasaMvedana aura anumAnase siddha kiye ve sarvajJake jJApakapramANa mImAMsakoM ke banAye hue ukta anumAnako bAdhA dete haiM ataH sampUrNa puruSa sarvasAdhaka anubhavoMse rahita haiN| isa anumAnameM diyA gayA hetu bAdhita hetvAbhAsa hojAtA hai kyoMki sarvajJake sAdhaka anumayoM ke siddha
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAntiAmaNiH hoAnepara pAtkAlameM ApakA anumAna gholA gayA hai / isa prakAra sarvajJako jAnanevAle koI nahIM haiM yaha asarvazavAdI mImAMsaka nahIM kaha sakate haiM arthAt sarvajJakA yA sarvajJako jAnanevAloMkA niSedha karanA ucita nahIM hai| jJApakAnupalambho'sti tanna tatpratiSedhataH / kArakAnuphlambhastu pratighAtISyate'grataH // 37 // heta do prakAra ke hote haiM / eka jJApaka hetu, dUsare kAraka hetu, jaise ki amikA dhUma jJApaka hetu hai aura dhUmakA kAraka hetu ami hai| yahAM mImAMsakoM karake kahA gayA sarvajJake jJApaka pramANoMkA anupasamma to siddha nahIM huA hai kyoMki hamane sarvajJake jJApakamamANoMko siddha karake usa anuparummakA niSedha kara diyA hai aura sarvajJako banAnevAle kAra kotuoMke anupacamma honekA bhI Age vidhAta karanevAle haiN| arthAt tapasyA, samAdhi, pUrNa zrutajJAna Adike dvArA jJAnAvaraNa Adi kA~ke kSabase sarvapana bananA iSTa hai / bhAvArtha-kauke kSayase vizuddha AtmAma svAbhAvika kevalajJAna pragaTa hojAtA hai ataH kAramA anupama bhI nahIM hai| tadevaM siddho vizvatatvAnA zAvA, tadamAvasAdhanasya zApakAnupalammasya kArakAnupalambhasya ca nirAkaraNAt / isa kAraNa isa prakAra aba taka siddha huA ki sampUrNa padArthoM kA eka sAtha pratyakSa karanevAlA sarvajJa avazya hai / kyoMki usa sarvajJake amAvako siddha karaneke liye mImAMsakoMkI orase diye gaye jJApakapramANoMke anupalammakA aura kArakakAraNoMke anupalambhakA khaNDana kara diyA gayA hai| dUsarI kArikAmeM kahe gaye prameyako puSTa karane ke liye-sarvajJatAko siddha kara nukanepara aba pApoMkA kSaya karanA prasiddha karate haiM suniye| kalmaSaprakSayazcAsya vizvajJatvAtpratIyate / tamantareNa tadbhAvAnupapattiprasiddhitaH // 38 // isa sarvajJake jJAnAvaraNa Adi pApakarmokA kSaya ho jAnA to sampUrNa padArthoke jJAtApanase hI nirNIta kara liyA jAtA hai| kyoMki usake vinA yAnI pApoMkA kSaya kiye vinA uptake sadbhAva yAnI savitAkI siddhi nahIM hotI haiM / yaha pramANaseM siddha hai / sarvatatvArthajJAnaM va kasyacitsyAt kalmaSaprakSayazca na syAditi na zaMkanIyaM tanAva eva tasya sadbhAvopapacisiddheH /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH dUsarI vArdika sampUrNa tatrArthoMke jJAnarUpa kAryako hetu banAyA hai aura kamoMke sarUpa kAraNako sAdhya banAyA hai / usa prakaraNakA yahAM upasaMhAra kiyA jA rahA hai / yahAM koI zaMkA kare ki Apake ukta anumAnameM anukUla tarka nahIM hai arthAt kisI eka anAdi Izvarake sampUrNa tattvArthIkA jJAna ho aura sadA ho rahe zrama na ho isameM kyA bAdhA hai ? andhakAra kahate haiM ki yaha zaMkA to nahIM karanI caahiye| kyoMki usa pApoMke kSaya honepara hI usa AtmAko saba padArthoMkA jAnanA ana sakatA hai| jaise ki vahisAdhaka prasiddha anumAname koI zaMkA kare ki dhUma ho aura vahni na ho to isameM kyA Apatti hai ? isakA uttara yahI hai ki kAryakAraNabhAvakA bhaMga ho jAyegA / vinA kAraNake dhUma nahIM ho sakatA hai / usI taraha se yahAM bhI kAyakAraNabhAvA bhaMga na honA hI ukta zaMkAkA bAdhaka hai / 140 jAyate tadvidhaM jJAnaM sve'sati pratibandhari / spaSTasvArthAvabhAsitvAnnirdoSanayanAdivat // 39 // sampUrNa padArthoMko hastAmalakavat yugapat jAnanevAlA vaisA jJAna ( pakSa ) apane vina kara rahe jJAnAvaraNa Adi pratipakSiyoMke naSTa ho jAnepara hI paidA hotA hai ( sAdhyadala ) kyoMki vaha spaSTa pANDu, rUpase sampUrNa apane viSayoMko prakAza kara rahA hai ( hetu ) jaise ki cAkacakya, kAmala Adi doSoMse sahita cakSu Adi indriyAM apane viSayoMkA spaSTa prakAza karatI haiM / (anvaya dRSTAntaM ) isa anumAna dvArA sarvajJake jJAnakA AvaraNa karanevAle pharmoMkA vinAza siddha kiyA hai / sarvajJavijJAnasya svaM pratibandhakaM kalmaSaM tasminnasatyeva tadbhavati spaSTasvaviSayAvabhA sitvAt nirdoSacakSurAdivadityatra nAsiddhaM sAdhanaM pramANasadbhAvAt / pUrva sarvajJa vijJAnakA svAbhAvikazaktise bigADane vAlA apanA pApakarma thA, usa pApake dhvaMsa honepara hI sabako jAnanevAlA vaha vizada jJAna paidA hotA hai kyoMki vaha spaSTarUpase apane viSayoMkA prakAzaka hai / jo spaSTarUpase apane viSayoMke prakAzaka hote haiM vaha apane pratibandhakoMke naSTa honepara hI utpanna hote haiM / jaise ki kAca kAmaka Adi doSoMse rahita cakSu Adika indriyAM yA una iMdriyoMse paidA hue ghaTa, paTake pratyakSa jnyaan| yoM isa anumAnameM hetu asiddha nahIM hai / kyoMki pakSa hetukA rahanA siddha karanevAle anumAna aura AgamapramANa vidyamAna haiM / 1 - nanvAmUlaM kalmaSasya kSaye kiM pramANamiti cedime zramahe kisIkI yahAM zaMkA hai ki hama logoMke jJAnAvaraNa Adi karma kucha naSTa bhI ho jAte haiM aura aneka karma AtmAmeM vidyamAna rahate haiM kintu Apane sarvajJake jJAnAvaraNa Adi kamakA sampUrNarUpase
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH MINICADA .... ........ ... ... 00000000000001.2 kSaya mAnA hai / atraH karmoke jaDase hI pUrI taraha kSaya ho jAne meM kyA pramANa hai ! batAo, aisI zaMkA honepara yahAM ye hama jaina saharSa yaha kahate haiM kiH kSIyate kvacidAmUlaM jJAnasya pratibandhakam / samagrakSayahetutvAlocane timirAdivat // 40 // AtmAke svAbhAvika jJAnaguNakA AcaraNa karanevAlA pratibandhaka karma (pakSa ) kisI na kisI AtmAmeM mUlase zikhA taka pUrI tarahase naSTa ho jAtA hai ( sAdhya ) kyoMki usa AtmAmeM jJAnAvaraNakarma ke pUrNarUpase kSaya honeke kAraNa samyagdarzana, jJAna, cAritra utpanna ho gaye haiM (hetu) jaise ki aJjana, suramA, mamIrA Adi kAraNoMse netrameM tamArA, cakAcauMdha, kAmala, Adi doSa sarvathA naSTa ho jAte haiM / ( anvaya dRSTAnta ) samagrakSayahetukaM hi vakSuSi timirAdi na punarudbhavaSTa vadvatsarvavido shaanprtibndhkmiti| jaise ki tamArA, ratauMdha Adi doSoMke sarvazrA nAza karanevAle kAraNoM ke upayoga karanepara netrameM tamArA Adi doSa phira paidA hotA huA nahIM dekhA gayA hai / usImakAra ekatvavitarka avIcAra nAmake dhyAnase sampUrNa ghAtiyoM kA kSaya ho jAnepara sarvajJake kevalajJAnako AvaraNa karanevAlA karma punaH utpanna nahIM ho pAtA hai| - nanu kSayamAtrasiddhAvapyAmUlakSayo'sya na siddhayet punarnayane timiramudbhavadRSTameveti cenna, sadA tasya samaprakSayahetutvAbhAvAta, samagrakSayahetukameva hi vimirAdikamihodAharaNa nAnyat, na cAnena itoranaikAntikatA, tatra tadabhAvAt / mImAMsakoMkI orasa netrake dRSTAMtako lekara yahAM zaMkA hai ki pUrvokta anumAnase phaukA phevala kSaya siddha huaa| phira bhI jaDamUlase ina kokA kSaya to siddha nahIM hotA hai kyoMki netroMmeM ekavAra tamAre Adike naSTa hojAnepara phira mI tamArA, ratoMgha Adi doSa paidA hote hue dekhe gaye haiN| isI prakAra sarvajJake bhI punaH jJAnAvaraNadoSakA bandha honA sambhava hai / AcArya kahate haiM ki yaha kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki saMsArI jIvoM ke jJAnAvaraNa Adi karmAkA pUrNarUpase nA karanevAlA ralatraya utpanna nahIM huA hai| isa kAraNa katipaya kA~kA kSayopazama hojAtA hai / punaH pandha mI hojAtA hai / kiMtu sarvajJake karmoMkA ananta kAla taka ke liye kSaya karanevAle kAraNa pUrNa saMbara aura nirjarA hogaye haiM / isI prakAra netroM meM eka bAra upazama honepara bhI punaH tamArA, ratoMdha doSa paidA ho jAtA hai| vahAM bhI usa doSakA pUrNarUpase kSaya karaneke kAraNa aJjana AdiphakA
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2 tattvArthacintAmaNiH usa samaya sevana nahIM kiyA hai| hamane yahAM sampUrNarUpa se doSoMke nAza karanevAle kAraNoMse sarvathA naSTa ho cuke tamArA Adi doSoMko hI dRSTAnta kiyA hai| kucha derake liye daba gaye anya stoSa Adiko dRSTAnta nahIM banAyA hai / isa kAraNa kucha dinake liye upazamako prApta huye isa samArA doSase hamAre hetukA vyabhicAra nahIM hai| kyoMki vahAM dabe hue kAmala Adi netradoSoM meM " sampUrNa rUpase kSaya karanekA kAraNa vidyamAna hai " vaha hetu rahatA nahIM hai / phira vyabhicAradoSa kaisA ! ! kiM punaH kevalasya pratibandhakaM yasyAtyantaparikSayaH kacitsAdhyata iti nAzeptavyam / yahAM kisIkA upahAsa karate hue AkSepa hai ki metrake dRSTAnta se doSoMkA sampUrNa rUpase kSaya ho jAnA mAna bhI liyA jAya, phira bhI Apa yaha mA prativanma karanevAlA doSa kauna hai ? jisakA ki ananta kAlataka ke liye pUrNa rUpase naSTa hojAnA kisI eka AtmAmeM siddha kiyA jA rahA hai / andhakAra kahate haiM ki isa prakAra AkSepa nahIM karanA cAhiye / kAraNa ki----- / moho jJAnaegAvRtyantarAyAH pratibandhakAH / kevalasya hi vakSyante tadbhAve tadanudbhavAt // 41 // mohanIya, tathA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya, ye pauGgalika karma kevakajJAnake nizvaya pharake pratibandhaka hai / mUlasUtrakAra isa bAtako Age dazameM adhyAya meM kaheMge una kamauke hone para va kevalajJAna nahIM paidA hotA hai / yahAM anvayavyApti hai / ki-- yadbhAve niyamena yasyAnudbhavastatasya pratibandhakaM yathA timiraM netravijJAnasya, mohAdibhAvo'smadAdezcakSurjJAnAnudbhavazca kevalastheti mohAdayastatpratibandhakAH pravakSyante, tato na dharmiNo'siddhiH / 1 jisake vidyamAna rahanepara jo niyamase paidA nahIM hotA hai, vaha usakA pratibandhaka mAnA jAtA hai / jaise ki netroMke dvArA ThIka ThIka vijJAna hone kA pratibandha karanevAle samArA, kAma Adi doSa haiN| hama Adi logoMke mohanIya karma aura jJAnAvaraNa Adi karma vidyamAna haiN| jaise timirAdi - doSa ke vidyamAna honepara pUrA cAkSuSa pratyakSa nahIM paidA hotA hai| isI prakAra cAritramohanIya, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ke honepara kevalajJAnakI utpatti nahIM ho pAtI hai| isa hetuse mohAdika karma usa kevalajJAnake AvaraNa karanevAle siddha hote haiM / kevalajJAnake bigAr3ane vAle kamaukA virUpaNa antima adhyAya meM kareMge, isa kAraNa jJAnake pratibandhaka karma (pakSa) kisI
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAcintAmaNiH AtmA meM bhUlase naSTa ho jAte haiM ( sAdhya ) pUrNarUpase kSayakA kAraNa vidyamAna honese ( heta ) isa anumAnameM pratimandhaka karma-rUpI dharmI ( pakSa ) kI asiddhi nahIM huyI / kA punaretatkSayahetuH samagro yadbhApAdetasiddhiriti cet / phira yahAM prabha hai ki mohanIya Adi mauke pUrNarUpase kSayakA kAraNa kauna hai ! jisake vidyamAna honesa jainoMkA hetu siddha kahA jAye batAo, yadi aisA kahoge to AcArya uttara dete haiM ki teSAM prakSayahetu ca pUrNe saMvaranirjare / te tapotizayAtsAdhoH kasyacidbhavato dhruvam // 42 // una mohanIya Adi koke vartamAna aura bhaviSyake bhI sambandhako rokate hue baDhiyA kSaya karaneke kAraNa ve pUrNa saMvara aura nirjarA kisI kisI nikaTasiddha sAdhuke utkRSTa tapake mAhAtmyase nibhava kara paidA hojAte haiN| tapo jhnaagtaaghoghprvrtnnirodhnm| tajjanmahetusaMghAtapratipakSayato yathA // 43 // bhaviSyatkAlakUTAdivikAraughanirodhanam / maMtradhyAnavidhAnAdi sphuTaM loke pratIyate // 14 // jisa tapake dvArA saMvara aura nirjr| donoM ho jAte haiM, usa tapake utpanna hone ke kAraNa so samyagdarzana, jJAna, aura cAritra hai / bahiraMga, dIkSA, tapasyA, kAyakveza Adi mI haiM / vaha tapa hI bhaviSyame AnevAle pApoMke samudAyakI pravRtiko rokatA rahatA hai tathA varcamAnakAlema bhI usa pApakA sambandha nahIM hone detA hai| karmoke utpanna honekA kAraNa mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yogoMkA samudAya hai| usako samyagdarzana Adi sAmagrIse nAza karatA huA ma. kisI sAdhuke utpanna hojAtA hai / jaise ki yaha bAta lokameM spaSTarUpase pratIta horahI hai ki kAde hue yA jahara khAnevAle manuSyake zarIrameM viSakA prabhAva mantrase aura dhyAnakI vidhi Adine vartamAna meM bhI vaSTa kara diyA jAtA hai aura bhaviSyakAlameM bhI usa tIkSNa viSa yA pAvale kuveke kATane, aura pAgala zrRgAlake kATaneke vikAroMke samudAya roka diye jAte haiM / isI prakAra sapake ghArA vartamAna aura bhaviSyake liye karmabandha naSTa kara diye jAte haiN| nRNAmapyaghasambandho rAgadveSAdihetukaH duHkhAdiphalahetutvAdatibhuktiviSAdivat // 45 //
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH dartamAna saMhArI jIvoMke bhI nAga, dveSa,- ajJAna, pramAda, Adi kAraNoMse pApokA sambandha avazya hai (pratijJA ) kyoMki vaha duHkha, ajJAna, utsAhakA na honA, paratantra honA, Adi phalokA kAraNa hai ( hetu ) jaise ki mUkhase atyadhika khAnepara yA viSa, kaccA pArA Adi makSaNa karanese usa pudgalake sambandha dvArA AtmAmeM nAnA kleza utpanna ho jAte haiN| (anvayadRSTAnta) usI prakAra saMsArImanuSyoM ke vicitra prakArake Adhi, vyAdhi, upAdhirUpa aneka duHkha dekhe jAte haiM / isase pratIta hotA hai ki AtmAke vibhAvabhAvakA kAraNa vijAtIya pudala pApadravyakA sambandha ho rahA hai| tadvirodhi virAgAdirUpaM tapa ihocyate / tadasiddhAvatajanmakAraNapratipakSatA // 46 // jina rAgadveSa, ajJAna Adi vibhAoMse kamAkA bandha hotA hai, una rAgAdikose virodha karanevAle vairAgya, AtmajJAna, bhedavijJAna, svAdhyAya, kAyakeza, dharmadhyAna Adi svarUpa yahAM prakaraNameM tapa kahA jAtA hai / kyoMki dharmadhyAna, vairAgya Adi tapake siddha na honepara una pApoMkI utpatti ke kAraNa ho rahe avirati, kaSAya AdikA virodha karanA nahIM banatA hai / isakAraNa vItarAga vijJAna Adi hI jJAnAvaraNa Adhi paulikakauke aura rAgadveSa bhAdi bhAvakoM ke virodhI siddha ho jAte haiN| tadA duHkhaphalaM karma saMcitaM pratihanyate kAyaklezAdirUpeNa tapasA tatsajAtinA // 47 // khAdhyAyAdisvabhAvena prprshmmuurtinaa| baddhaM sAtAdikRtkarma zakrAdisukhajAtinA // 48 // jisa samaya munimahArAjake utkRSTa tapa ho jAtA hai usa samaya duHkha, roga, saMkleza hai phala jinake aise pUrva janmameM ipha kiye gaye karma so pratipakSa ho rahe kAyakleza, prAyazcitta upavAsa. pyusarga Adi toke dvArA naSTa kara diye jAte haiN| aura indra, ahamindra, cakravartI Adike sukhoko prApta karAnevAle yA usI jAtike dUsare nIrogatA, satkulInatA, yazasvitA, rAjalokamAnyatA, jayazAlinI vidvatA Adi laukika sukhoko denevAle sAtAvedanIya, uccagotra, yazaskIti, subhaga, Adi kaukika sukhasAtAko karanevAle puNyakarmako AtmAmeM baMdhe hue haiN| una zubhakA~kA vinAza to parama utkRSTa zAntikI mUrti svarUpa svAdhyAya, zukladhyAna, Adi AtmAke svAbhAvika pariNAmarUpa tapase ho jAtA hai|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 145 kevalapratibandhakasyAnAgatasya saMcitasya vAtyantikAyahetu samagrau saMvaranirjare tapoDa tizayAt kasyacidavazyaM bhavatta eveti pramANasiddhaM tasya samagrakSayahetutvasAdhanaM yata: kevalajJAnakA pratibandha karanevAle bhaviSyake karma aura pUrva janmake ekatrita kaukA atyaMtarUpase kSaya karaneke kAraNa pUrNa saMvara tathA pUrNa nirjarA kisI na kisI vizuddha sAdhuke tapake mAhAtmyase avazya utpanna ho jAte hI haiM / isa prakAra pUrvokta zaMkAkArako mohanIya Adi samagra karmoM ke pUrNarUpase kSayake hetukA vidyamAna rahanArUpI jJApaka sAdhana-pramANoMse siddha kara diyA gayA hai, jisa kAraNale ki kA~ke kSaya karanevAlA hetu siddha hogayA / tato niHzeSatatvArthavedI prakSINakalmaSaH / zreyomArgasya netAsti sa saMstutyastadArthabhiH // 49 // isa kAraNase yaha bhI siddha ho gayA ki jisake sampUrNa pApa prakRSTapanese dhvasta ho gaye haiM vaha puruSa hI sampUrNa padArthoke jAnanekA svabhAvavAlA hai aura vahI mokSamArgakA prApta karAnevAlA pathapradarzaka nAyaka hai| tathA vahI usa mokSake abhilASI bhanyajIvoM karake acchA stavana karane yogya hai / yahAM taka dUsarI bArtikake saMdarbhakA upasaMhAra huA ! nanu niHzeSatatvArthaveditve prakSINakalmaSatve ca cAritrAkhye samyagdarzanAvinAbhAvini siddhe'pi bhagavataH zarIritvenAvasthAnAsaMbhavAna zreyomArgopadezitvaM, tathApi tadavasthAnezarIritvAbhAvasya ratnatrayanibandhanatvavirodhAda tdbhaave'pybhaavaat| kAraNAntarApekSAyAM na ratna trayameva saMsArakSayanimittamiti kazcit / yahAM kisI kI zaMkA hai ki syAdvAdiyoMke kathanAnusAra jinendra bhagavAnke samyagdarzana guNake sAtha vyApti rakhanevAle sampUrNa padArthoMkA jAnalenApana tathA cAritramohanIya Adi cAra dhAtikamAkA baDhiyA kSaya hojAnArUpa cAritranAmake guNake siddha hojAne para bhI ratnatrayavAle bhagavAn - kA zarIrasahita hokara ThaharanA sambhava nahIM hai, kyoMki tInoM guNoM ke paidA hojAnepara ve zIghra hI nyakarma, bhAkakarma aura nokarbhase vimukta hokara siddhaloka ko prApta ho jAyeMge / ataH mokSamArgakA upadezadAyakAna nahIM bana sakegA, phira bhI ratnatraya ho jAnepara Apa una jinendra bhagavAn kA saMsAramai upadeza deneke liye sthUlazarI-sahita sthita rahanA mAnoge to AtmAke zarIrasahitapane ke bhabhAvarUpa morzI rastatrayakI kAraNatAkA virodha hogA arthAt ratnatrayase AtmAke sthUla, sUkSma zarIroMkA abhAva na ho sakA, kyoMki ratnatrayake utsanna honepara bhI upadezArtha ThaharanA par3A zarIrakA abhAva nahIM huA hai| yadi zarIrakA upAki nAza karane ke liye ratnatrayake atirikta dUsare kAraNoM
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 sattvAcintAmapriH kI apekSA karoge to pUrNa rastatrayahI jJAnAvaraNa Adi dravyakarma, yA ajJAna, krodha, rAga Adi mAtra karma, aura zarIra, indriya, Adi nokarmasvarUpa saMsArake kSayakA kAraNa hai / yaha siddhAntavacana na bana sakegA | kAraNale kArya honAhI caahiye| kAryakAraNabhAva koI baccoM kA khela nahIM hai, cAhe jahAM kArya kara kiyA aura kahIM kArya na hosakA / isa prakAra kisI eka naiyAyika matake anusAra calanevAle vAdIkA kucodya hai / so'pi na vipazcit yasmAt - granthakAra kahate haiM ki vaha zaMkAkAra bhI vicArazAlI paNDita nahIM hai| jisa kAraNa se kitasya darzanazuddhayAdibhAvatopAttamUrtinA / puNyatIrthaMkarasyena nAnmA saMzriyaH // 50 // sthitasya ca ciraM svAyurvizeSavazavartinaH / zreyomArgopadezitvaM kathaMcinna virudhyate // 59 // usa jinendradevane pUrvajanma meM yA isa janma darzanavizuddhi Adi solaha kAraNa bhAvanAoMke bhAvanese atyaMta puNyazAlinI paulika nAmakarmakI tIrthakara prakRtikA bandha kiyA hai tathA usa tIrthaMkaraprakRti ke sAtha niyamarUpase honevAlI aneka puNyaprakRtiyoMkA grahaNa kiyA hai / una puNyakRtiyoM ke udaya Anepara sampAdita huI samavasaraNa Adi bahiraMgalakSmIko prApta karanevAle jineMdradeva utkRSTapase kucha antarmuhuta adhika paunenau varSa kamatI eka phoTI pUrvavarSa aura adhanyapanese katipaya antarmuhUrta apane vizeSa AyuSyakarmake adhIna hokara vartAva karanevAle bhagavAn bahuta dera taka yA bahuta varSoMtaka saMsArameM Thaharate haiN| yoM cAra avAtiyA karmoM ke adhIna saMsAra meM sthita rahanevAle anantacatuSTayadhArI bhagavAnake tIrthaMkara prakRtike udaya honepara mokSamArgakA upadeza denApana kisI bhI tarahase viruddha nahIM haiM / tasya niHzeSataccArthavedinaH samudbhUtaratnatrayasyApi zarIritvenAvasthAnaM svAyurvizeSavazavartitvAt na hi tadAyurapavartanIyaM yenopakramavazAt kSIyeta, tadakSaye ca tadavinAbhAvi - nAmAdikarmatrayodayo'pi tasyAvatiSThate, tasaH sthitasya bhagavataH zreyo mArgopadezitvaM kathamapi na virudhyate / sampUrNa tattvArthake jAnanevAle usa prasiddha jinendra bhagavAn ke ratnatraya bhale hI pragaTa ho gaye haiM phira bhI apanI vizeSa Ayuke adhIna honese jinendra devakA upadezake upayogI zarIrase - sAhita
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH v hokara saMsAramai Thahara AnA bana jAtA hai| tIrthaMkara bhagavAnakI Ayu viSa, vedanA, raktakSaya, Adi kAraNoM se madhya meM hI hina honeke yogya hai nahIM, jisase ki upakrama ke adhIna AyuH karmakI udIraNA hokara aupakramika nirjarA ho jAtI / arthAt sAdhAraNa karmabhUmiyAM manuSya tiryoMkI yA gurudarA, pANDava Adi sAmAnyakevaliyoM yA antakRta kevaliyoMkI bhI AyukA apavartana ho jAtA kiMtu tIrthaMkaroMkI AyukA madhyame kisI kAraNa se kSaya nahIM ho pAtA hai / ve bhujyamAna pUrNa AyuSyako bhogate haiM aura jaba usa AyuSyakarma kA kSaya nahIM huA to usase avinAbhAva rakhanevAle nAma, gotra, tathA vedanIya ina tIna kamakA udaya bhI tIrthakara jineMdradevale vidyamAna rahatA hai, tisa kAraNa cAra aghAtiyA karmoMke vazavartI bhagavAn saMsAra meM Tharahate haiM aura apane anaMtajJAna, darzana, sukha, vIrya, tIrthaMkarala, svaranAmakarma tathA mana, vacana, kAyake yoga tathA madhyajIvoMke puNyavizeko nimitta pAkara mokSamArgakA upadeza dete haiM / yaha bAta kaise bhI viruddha nahIM par3atI hai / kutastarhi tasyAyuHkSayaH zeSAdhAtikarmakSayazca syAdyato muktiriti cet yahAM zaMkAkAra pUMchatA hai ki to phira una bhagavAnke AyukarmakA kSaya tathA bAkI bace hue vedanIya, gotra aura nAmakarmakA kSaya kisa kAraNase hogA ? batAo jisase ki sampUrNa kamoM ke kSaya honepara bhagavAn ko mokSa hosake, aisA kahanepara to AcArye uttara dete haiM / suniye / phalopabhogAdAyuSo nirjaropavarNanAdayA vikarmatrayasya ca zeSasyAdhikAsthiterdaNDakapATAdikaraNa vizeSAda pakarSaNAdikarmavizeSAdveti brUmaH / AyuSya karmakI nirjarA to saMsAramai utane dinataka ThaharanA rUpa usake phalake upabhoga karanese hI mAnI gayI hai aura bAkIke tIna aghAtiyA karmokI sthiti yadi Ayukarmake barAbara hai, taba to Ayukarmake sAtha sAtha una tInoM kamaukA bhI phala dekara kSaya hojAtA hai / kintu Ayuse vedI Adi kI sthiti yadi adhika hai to daNDa, kapATa, matara aura lokapUraNarUpa vizeSa kriyA karane se yA AlIyapariNAmoMse honevAle apakarSaNavidhAna Adi kriyAvizeSase nirjarA kara dI jAtI hai aisA hama jaina sATopa kahate haiM / mAtrArtha jaise ki nIMda kama Anepara jaMbhAIse zarIkA Alasya kama hojAtA hai, jaMbhAI akaDanake liye hama calAkara prayatna nahIM karate haiN| usI prakAra binA icchA, mayatnake jinendra devake Ayukarmake barAbara zeSa tIna karmokI sthiti karane ke liye kevala muddhAta hotA hai / usameM sAta samaya lagate haiM / prathama samayamai AtmA ke pradeza daNDake samAna ho jAte haiM / pUrvamukha yA uttaramukha padmAsana baiThe hue thA khar3e hue kevalIke zarIra vinyAsa ke anusAra zarIrabarAbara moTI sAta rAjU lambI AtmA ho jAtI hai / dUsare samaya are AkAra hokara sAta rAjU lambe, sAta rAjU cauMDe aura zarIrakI moTAIke anusAra moTe hokara T ve pradeza ki
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH phaila jAte haiN| tIsare samayamai vAtaklayoMko choDakara sarva lokameM ve madeza vyApta ho jAte haiM aura cauthe sabhayameM vAtabalaya bhI bhara jAte haiM isako lokapUraNa kahate haiM / AtmA lokAkAzake barAbara ho jAtA hai, yaha prasAraNavidhi hai| bAdameM pUrvake samAna saMkocana hotA hai / pAMcave samayameM pratara aura cheDemeM punaH kapATa phira daNDake anusAra pradezaracanA hokara AThave samayameM pUrvazarIrake anusAra AtmA ho jAtA hai / isa kevalisamuddhAtase tIna aghAtI koMkI sthiti Ayu ke barAbara ho jAtI hai / isake kaI anya bhI laukika dRSTAMta haiM / na caivaM ralatrayahetutA muktAhanyate nizcayanayAdayogakevalicaramasamayavartinI ralatrayasya muktahetutvavyavasthite / / koI AkSepa kare ki isa makAra mAnanepara to samyagdarzana, jJAna, cAritrako mokSakI kAraNasAkA vyAghAta hotA hai kyoMki cauthese sAta taka kisI bhI guNasthAnameM kSayopazama samyagdarzanake vidyamAna honepara karaNatraya karake anantAnubandhIkA visaMyojana ho jAnepara punaH karaNatrayasa darzanamohanIya karmake kSaya ho jAnese kSAyikasamyaktva ho cukA hai, aura dazame guNasthAnake aMtameM cAritramohanIyakA avikaladhvaMsa ho jAnepara kSAyika cAritraguNa bhI bArahaveM guNasthAnake Adi samayameM prakaTa ho cukA hai, tathA bArahaveM guNasthAnake aMtameM jJAnAvaraNake nAza ho jAnesa terahavekI AdimeM kSAyika kevalajJAna bhI utpanna ho gayA hai, phira kyA kAraNa hai ki ratnatraya honepara bhI mojha nahIM hopAtI hai ! graMthakAra kahate haiM ki yaha kahanA ThIka nahIM hai kyoMki vyavahAranayase yadyapi tInoM ratna pUrNa ho cuke haiM, phira bhI cAritraguNa aghAtikA~ke nimittase AnuSaMgika doSa A jAte haiM ! paramAvagADha samyagdarzana caudahave guNasthAnake aMtameM mAnA hai tathA pUrA cAritra vyuparatakriyAnivRtti dhyAna bhI caudahaveMke aMtasamayameM mAnA hai| nizcayanayase caudahave guNasthAnake aMtasamayamai yogarahita kevalajJAnIke honevAle rakSatrayako mokSakA kAraNapanA vyavasthita kiyA gayA hai / taba ve eka kSaNa bhI saMsArameM nahIM Thaharate haiM ! caudahaveMke aMtameM ratnatrayakI pUrNatA kara usake uttarakSaNama svAbhAvika Rjugatise Urdhva gamana kara lokake sabase Upara tanuvAtabalayameM sthita paitAlIsa lAkha yojana lambe cauDe aura pAMca sau paccIsa dhanuSa UMca thAlIke AkAra gola siddhalokameM ve anaMta kAla takake liye virAjamAna ho jAte haiN| - nanu sthitasyApyamohasya mohavizeSAtmakavitakSAnupapatteH kutaH zreyobhArgavacanaprayasiriti ca na mntvym| tIrthakaratvanAmakarmaNA puNyAtizayena tasyAgamalakSaNatIrthakaravazriyaH sampAdanAcIrthakaratvanAmakarma tu darzanavizuddhayAdibhAvanAvalabhAvi vibhAvayiSyate / yahAM zaMkA hai ki jinendra bhagavAn Ayukarmake adhIna hokara saMsArameM sthita rahate haiM yaha to ThIka hai kiMtu jaba bhagavAnke mohanIya karmakA nAza pahile hI hogayA hai to vizeSa mohanIya .
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 149 karmake udayase honevAlI bolanekI icchA to moharahitabhagavAnke bana nahIM sakatI hai, phira kaise icchAke vinA bhagavAnake mokSamArgake pratipAdana karanevAle vacanoMkI pravRtti hosakegI ? btaao| AcArya kahate haiM ki yaha nahIM mAnanA cAhiye, kyoMki tIrthakaratvanAmakA nAmakarma atyaMta camatkArI puNya hai / usa bahiraMgakAraNake dvArA usa anaMtacatuSTayaghArI bhagavAnne dvAdazAMga AgamarUpa tIrtha dhanAnekI lakSmIko prApta kiyA hai / arthAt aneka duHkhoMse nikAlakara bhavyajIvoMko mokSadhAmameM pahuMcAneke liye zreSTha Agama dvAdazAMga vANIrUpI ghATa saMsArasamudrase pAra honeke liye banA diyA hai| vaha AgamarUpI pATake banAneme nimitta kAraNa tIrthaMkara trasaMjJAvAlA nAmakarma to darzanavizuddhi Adi solaha kAraNa bhAvanAoMke balase bhanyajIvoMke cauthe guNasthAnase lekara AThaveke chaThe mAga taka badhako prApta ho jAtA hai| isa bAtakA bhaviSyagraMthameM acchI tarahase vicAra kara nirNaya kara devege| na ca mohati vivakSAnAntarIyakatvaM vacanapravRtcerupalabhya prakSINamohe'pi tasya tatpUrvakatvasAdhanaM zreyaH, zarIritvAdeH pUrvI sarvajJatvAdisAvanAnugAta, cauvimAnAntarIyakatvAsiddhezceti niravadha samyagdarzanAditrayahetukamuktivAdinAM zreyomArgopadezitvam / mohayukta saMsArI jIvoMmeM bolanekI icchAke vinA na honevAlI arthAt bolanekI icchapUrvaka hI honevAlI vacanapravRttiko dekhakara moharahita jinendradevake bhI una vacanoMkA vivakSApUrvakapana siddha karanA acchA nahIM hai / anyathA yoM to kevalajJAnIke zarIradhArIpana, vaktApana Adi hetuoMse pUrvake samAna asarvajJatA bhI siddha ho jAvegI," arhana asarvajJaH zarIradhAritvAt , vaktRtvAt, adhyApakavat, " miTTIkA vikAra honese ghaTaphe samAna sarpakI vAmI bhI kumhArakI banAI huyI nahIM siddha hotI hai| " vakSmIkai kumbhakArakRtaM mRdrikAravAda ghaTavat," usI prakAra sAmAnya saMsArIjIvoMke vacanemi bolanekI icchAko kAraNa dekhakara sarvajJadevake vacanoMke avyavahita pUrvameM mI bolanekI icchAkA siddha karanA ThIka nahIM hai / tathA vacanakA vivakSAke sAtha avinAbhAvIpana siddha mI nahIM hai| kyoMki sote samaya aura mUrchA AdimeM vivakSAke binA mI vacana bola diye jAte haiM / kamI kamI bolanekI icchA anya hotI hai aura mukhase dUsarA hI zabda nikala jAtA hai| aise gotraskhalanameM icchAke nahIM hote hue bhI zabdapravRtti ho jAtI hai, " na antare bhavatIti nAntarIyakaH " isakA artha avinAbhAna hotA hai| vivakSAkA aura vacanapravRttikA avinAmAvasambandha nahIM hai| isa prakAra aba taka nirdoSa rUpase yaha siddha huA ki samyagdarzana, jJAna, cAritra tInako mokSakA kAraNa mAnanevAle syAdvAdiyoMke matamai samyagdarzana aura samyagjJAnake svAMzoma pUrNatA honepara bhI tathA cAritrake aMzomeM pUrNatA honeke pahile jinendradevake mokSamArgakA upadezakAna bana jAtA hai|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArSacintAmaNiH jJAnamAtrAttu yo nAma muktimabhyeti kazcana / tasya tanna tataH pUrvamajJatvAtpAmarAdivat // 52 // nApi pazcAdavasthAnAbhAvAvAvRttyayogataH / AkAzasyeva muktasya kvopadezapravartanam // 53 // jo koI kapilamatAnuyAyI bhalA tInako muktikA kAraNa na mAnakara akele jJAnase hI mokSa honA svIkAra karatA hai, usake matameM yaha mokSamArgakA upadeza kaise bhI nahIM yana sakatA hai| kyoMki usa pUrNajJAna utpanna honeke prathama to baha ajJAnI hai / ataH gaMvAra, chokarA, Adike samAna mokSakA upadeza nahIM de sakatA hai aura pUrNa jJAna utpanna hone ke pIche vaha zIghra hI mokSama calA jAvegA / saMsArameM ThaharatA nahIM hai kyoMki, kAraNase tatkAla kAryakA honA Avazyaka ( jarUrI hai " kAraNavilambAdi kAryANi vilambante / kAraNoMkI derIse kArya upajaneme dera ho sakatI hai anyathA nhiiN| isa kAraNa usake vacanoMkI pravRttikA honA sambhava nahIM hai / jaba pUrNa jJAna honepara uttarakSaNameM mokSa ho jAtI hai to zarIra, kaNTha, tAlu Adise rahita mukta AsmAke mokSamArgake upadeza denemeM pravRtti karanA ho sakatA hai ! jaise ki AkAza upadeza nahIM de sakatA hai / vaise hI mukta AtmA bhI zarIra Adi kAraNoMke vinA upadezarUpa vacana nahIM bola sakatA hai / yo muktajIvako upadeza denemeM prakRti kahAM huI ! sAdhAdazeSatattvajJAnAtpUrvamAgamajJAnavalAdyoginaH zreyomArgopadezitvamaviruddhamannatvAsiddheriti na mantavyam, sarvajJakalpanAnarthakyAt, paramatAnusaraNaprasaktezca / ___ yadi sAMlyamatAnuyAyI yaha kahe ki sampUrNa padArthoke pratyakSajJAnase pahile yogIko pUrNa zAstrakA jJAna ho jAtA hai, usa zAstrajJAnake klase yogIke mokSamArgakA upadeza denA bana jAvegA, isameM koI virodha nahIM hai / jaba usake pUrNa zrutajJAna hai to gaMvAra, yA chokaroMke samAna ajJAnIpana mI siddha nahIM hai / bAdameM pUrNa pratyakSajJAna honepara vaha sAdhu tatkAla mokSako calA jaavegaa| granthakAra kahate haiM ki isa prakAra kApiloMkA mAnanA ThIka nahIM hai| kyoMki jaba zrutajJAnase hI mokSa Adi atIndriya padArthoMkA jJAna ho jAyegA to sarvajJakI kalpanA karanA hI vyartha hai / Agamake dvArA atIndriya padArthoM kA upadeza denA mAnanepara Apa sAMkhyako dUsare mImAMsakamatake anusaraNa ( nakala karane ) kA prasaMga A jaayegaa| jo ki Apako aniSTa hai / pratyakSa kiye vinA zAstroM meM prameya likhA nahIM jA sakatA vacanarUpa Agama koI nitya nahIM hai / yogijJAnasamakAle tasya tadityapyasAraM uccajJAnapUrvakatvavirodhAsadupadezasya tatvazAnAtpazcAsu mukteH khasyeva vAgvRttyaghaTanAt zarIritvenAvasthAnAsaMbhavAre sanmArgopadezaH /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 151 ukta doSa parihArakI icchA se Apa sAMkhya yadi yaha kahoge kiM pUrNa pratyakSajJAnake samAna kAlameM hI yaha yogI usa mokSamArgakA upadeza detA hai| yaha bhI ApakA vicAra sArarahita hai kyoMki vaha mokSamArgakA upadeza sarvajJatApUrvaka hotA hai| yadi Apa sarvajJatA utpanna honeke ThIka usI samaya mokSakA upadeza mAneMge to sampUrNa tattvoMkA pratyakSajJAna honepara pazcAt ( bAdame ) mokSakA upadeza huA karatA hai isa siddhAntakA virodha ho jAvegA, kAryakAraNabhAva pUrvApara- kSaNavartI padArthoM meM hotA hai / TeDe aura sIdhe gauke sIMga samAcasamayavAloM meM nahIM hotA hai / sarvajJa jJAnake pIche avyavahita uttara kSaNa to mukta honevAlA hai / kyA eka hI samaya mokSamArgakA upadeza de dekheMge aise upadezako sunane ke liye kauna kahAMse AyegA, aura eka samayamai upadeza bhI kyA ho sakegA ! tathA pratyakSa tattvajJAnake pIche zIghra hI mukti ho jAyegI to AkAza ke samAna zarIrarahita muktajIvake Earth pravartana honA bhI nahIM bana sakatA hai| kyoMki zarIradhArIpanase avasthita rahanA jaba sana hai to zreSTha mArgakA upadeza denA to bahuta dUrakI bAta hai / I saMskArasyAkSayAttasya yadyavasthAnamiSyate / rAkSaye kAraNaM vAcyaM rAjJAnAtparaM tvayA // 54 // yadi Apa yaha kar3e ki jaise jainaloga kevalajJAna hone para bhI Ayukarmake adhIna horahe sarvajJakI saMsAra meM sthiti mAnate haiM / usI prakAra hama bhI pUrvake Ayu nAmaka saMskAra kA kSaya na honese usa kapila RSikA saMsAra meM sthita rahanA aura sthita hokara sajjanoMko mokSamArgakA upadeza denA iSTa karate haiN| AcArya kahate haiM ki aisI dazA meM tumako usa saMskArake kSaya karane meM tatvajJAnase nirAlA koI anya kAraNa kahanA par3egA, tabhI to mokSa ho sakegA / na hi tattvajJAnameva saMskArakSaye kAraNamavasthAnavirodhasya tadavasthatvAt / tattvajJAnako hI Ayu nAmaka saMskArake kSayakA kAraNa Apa sAMkhya nahIM mAna sakate haiM / kyoMki tattvajJAna nAmaka kAraNa honepara usase atizIghra AyukA bhI nAza ho jAvegA, saba to saMsArameM kucha dina ThaharanekA phira bhI virodha banA hI rahegA arthAt upadeza deneke liye ve saMsAra meM nahIM Thahara sakeMge / saMskArasyAyurAkhyasya parikSayanibandhanam / dharmameva samAdhiH syAditi kecitpracakSate // 55 // vijJAnAtso'pi yadyanyaH pratijJAvyAhRtistadA / sa cAritravizeSo hi muktermArgaH sthito bhavet // 56 //
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 sattvArthacintAmaNiH -AAMAMI.AWA-..hdNAMunawware.... ___" yahAM cittakA eka arthameM kucha derataka sthira rahanArUpa samAdhi nAmakA dharma hI Ayu saMjJaka saMskArake pUrNa kSayakA kAraNa hai " aisA koI sAMkhya vidvAn spaSTarUpase kaha rahe haiM / anthakAra kahate haiM ki vaha samAdhi yadi--prakRti puruSa bhedajJAna-svarUpa tattvajJAnase bhinna hai, taba to ApakI akele tatvajJAnase mokSa prApta honekI pratijJAkA vyAghAta hotA hai kyoMki eka to tattvoMkA pratyakSajJAna aura dUsarA vahI samAdhirUpa vizeSa cAritra ina donoMko mokSakA mArgapana Apake kathanAnusAra sthita ho sakA hai| tattvajJAnAdanyata eva saMprajJAtayogAtsaMskArakSaye muktisiddhistattvajJAnAnmuktiriti pratijJA hIyate, samAdhivizeSa pArinavizeSa sadAdilI sanimArgo vyavasthitaH syAt / sAMkhya logoMne do prakArake yoga mAneM haiM / eka saMprajJAta, dUsarA asaMprajJAta / pUrNajJAnakAlamai sAdhuke saMprajJAtayoga hotA hai| icchApUrvaka viSayoMkA jJAna hotA rahatA hai / taba taka Ayu vartamAna rahatI hai aura bAdameM honevAle nirbIja samAdhirUpa asaMprajJAtayogase Ayu kA bhI kSaya ho jAtA hai usa samaya mokSa ho jAtI hai / yadi sAMkhya loga tattvajJAnase bhinna mAnI gayI saMprajJAta samAdhise saMskArakA kSaya honepara mukti kI prApti mAneMge to jJAnase hI mokSa hotI hai, yaha unakI ekAntapratijJA naSTa hotI hai / hAM, syAdvAdiyoMne vyuparatakriyAnivRtti nAmake dhyAnavizeSako pUrNa cAritra mAnA hai| Apako bhI usa prakAra muktikA mArga vyavasthita karanA par3A / samyagdarzana to jJAnakA sahamAvI hI hai, tathAca sabhyagdarzana, jJAna, cAritrako hI mokSamArgapanA nirNIta ho sakatA hai| jJAnameva sthirIbhUtaM samAdhiriti cenmatam / tasya pradhAnadharmatve nivRttistakSayAyadi // 57 // tadA sope kuto jJAnAduktadoSAnuSaMgataH / samAdhyantaratazcenna tulyaparyanuyogataH // 58 // tasya puMsaH svarUpatve prageva syaatprikssyH| saMskArasyAsya nityatvAnna kadAcidasaMbhavaH // 59 // yadi Apa tattvajJAnase samAdhiko bhinna nahIM mAnakara bahuta dera taka ekase sthira rahanevAle jJAnako hI samAdhi mAnoge to hama pUchate haiM ki vaha sthira huA jJAna kyA sattvaguNa, rajoguNa aura tamoguNakI sAmyaavasthArUpa prakRtikA dharma hai ? btaao| yadi usa prakRtike vikArase Ayu nAmaka saMskArakA kSaya mAnoge taba to Apake yahAM mokSa nahIM ho sakatI hai| kyoMki Apane sarvajJa kahI gayI prakRtikA saMsarga choDakara kevala udAsInatA, caitanya, bhoktApana ko hI prApta kara lenA AsmAkI mokSa mAnI hai / ataH
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ : tattvArthacintAmaNiH 153 jisa sthira jJAnarUpa prakRtise AyuSya saMskArarUpa prakRtikA nAza ho jAtA hai usa sthira jJAnarUpa prakRtikA nAza karanA bhI Avazyaka hai| vaha kisa jJAnase hogA? aura usa sthirIbhUtaH prAkRtika jJAna ke saMsargakA bhI nAza karaneke lie Apako anya tIsare Adi samAdhirUpa dharmakA avalamba karanA paDegA / usameM bhI pUrvokta doSoMkA prasaMga AtA hai| kyoMki cauthe, pAMcama, jJAnakI dhArA... mAnate hue pUrvake samAna hI codya hotA calA jAvegA evaM anavasthA hogI / ataH una jJAnoMse pradhAnake sambandhakA kSaya karanA nahIM mAna sakate ho, athavA samAdhiko prakRtikA dharma mAnoge to prakRti kSayase mokSa prApti ho sakegI, usa jJAnarUpa prakRtikA kSaya mI anyajJAnarUpa yA ajJAnarUpa prAkRtika vicAra se hI mAnA jAyegA to samAna coya aura vahI uttara, punaH cotha aura punaH uttara aise hote rahane se anavasthA doSa AvegA / kyA apane hI Apa koI apanA nAza kara sakatA hai ? kabhI nhiiN| yadi usa sthirajJAnako prAkRtika na mAnakara AtmAkA svarUpa mAnoge taba to Ayu nAmake saMskArakA kSaya pahilese hI ho jAnA cAhiye thaa| kyoMki AtmA anAdi kAlase nitya hai| usa AtmAse tAdAtmya saMbandha rakhanevAle isa sthirajJAnarUpa virodhIke sadA upasthita rahanepara kabhI bhI AyunAmako saMskAra utpanna hI nahIM ho sakatA hai / tathA ca AtmAkI sarvadAse hI mokSa ho jAnI cAhiye / 1 AvirbhAvatirobhAvAvapi nAtmasvabhAvagau / : pariNAmo hi tasya syAttathA prakRtivacca tau // 60 // tataH syAdvAdinAM siddhaM mataM naikAntavAdinAm vahirantazca vastunAM pariNAmavyavasthiteH // 61 // sAMkhyamataH utpAda aura vinAza nahIM mAne gaye haiM ve satkAryavAdI hai| kArya anAdise haiM I kAraName vidyamAna haiM / kArya naSTa ho jAtA hai isakA artha hai ki kAraNameM yaha kArya chipa jAtA kArye utpanna ho gayA isakA abhiprAya yaha hai ki kAraNamaise kArya pragaTa hogayA hai jo ki pahilese vidyamAnaM ( maujUda ) thA / ataH ve AvirbhAva aura tirobhAvako hI pariNAma mAnate haiM / prakRta meM AcArya mahArAja kApiloMke prati kahate haiM ki, sthira jJAna aura Ayu nAmaka saMskAra ke AvirbhAva, tirobhAvako bhI Apa AtmA ke svabhAva prApta hue nahIM mAnate haiM / yadi ve chipanA aura prakaTa honA bhI AtmA ke svabhAva ho jAyeMge to prakRtike samAna AmA mI donoM pariNAma, honA svIkAra karanA pddegaa| tisa kAraNa se prakRti aura AtmAko bhI pariNAmI mAnanepara syAdvAdi - khoMkA siddhAnta hI prasiddha hotA hai| AlA yA padArthoM ko sarvathA nitya hI ekAnta me kahanevAle kApiloMkA ma siddha nahIM ho pAtA hai| kyoMki bahiraMga ghaTa, paTa, pRthvI, AkAMza da aura antaraMga - buddhi 20
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 tatvArthAce sAmaNiH ahaMkAra, AtmA, mana Adi padArthoM kA pariNAmIpana yuktiyoMse nirNIta ho jAtA hai / jo ki kabacit nityAnityAtmaka arthoko mAnanepara hI siddha hotA hai / na sthirajJAnAtmakaH saMprajJAto yogaH saMskArakSayakAraNamiSyate yatastasya pradhAnadharmasvAccatzyAnmuktiH syAt / sopi ca tatkSayo jJAnAdajJAnAdvA samAdheriti paryanuyogasya samAnatvAda navasthAnamAzaMkyate, nApi puruSasvarUpamAtraM samAdhiryena tasya nityatvAnityaM muktirApAdyate, tadAvirbhAvatirobhAvAdanyathA pradhAnavatpuMso'pi pariNAmasiddheH sarvaH pariSNAmIti syAdvAdAzrayaNaM prasajyeta, kiM tarhi 1 viziSTaM puruSasvarUpamasaMprajJAtayogaH saMskArakSayakAraNam / na ca pratijJAnyAghAtastazvajJAnAjjIvanmukterAsthAnAntakAle vasvopadezaghaTanAtparamanizreyasya samAdhivizeSAtsaMskArakSaye pratijJAnAt / syAdvAdiyoMkI ukta pAMca kArikAoke antima nikAle huye mantavyako svIkAra karane meM kapila masAnuyAyI AnAkAnI karate haiN| unakA kahanA hai ki hama sthirajJAnasvarUpa saMprajJAta yogako Ayu nAmaka saMskAra kSayakA kAraNa nahIM mAnate haiN| jisase ki usa saMprajJAta yogako pradhAnakA vipanA ho jAneke kAraNa usa prAkRtika saMprajJAnake kSaya ho jAnese mokSa honA mAnA jAve aura pradhAnakI paryAyarUpa usa saMprajJAtayogakA kSaya bhI prakRtike jJAna athavA ajJAnarUpa samAdhipariNAmase kSaya honA svIkAra karate karate isI prakAra cobakI samAnatAse AkAMkSAyai baDhanepara anavasthA doSakI zaMkA kI jAve, tathA hama usa samAdhiko kevala puruSasvarUpa bhI nahIM mAnate haiM / jisase ki puruSake kUTastha anAdi nitya honese mokSake nitya hone kA bhI hama para ApAdana ( kaTAkSa ) kiyA jAve tathA hama AtmAke AvirbhAva aura siromAnako bhI nahIM mAnate haiM / anyathA yAnI yadi mAnate hote to prakRti ke samAna puruSake bhI paryAyoMkA honA siddha ho jAtA " aura saba padArtha pariNAmI haiM " aise syAdvAdiyoMke kapanako svIkAra yA Azraya karane kA bhI prasaMga hamAre Upara jaba diyA jAtA, taba to tumhArA mata kyA hai ? kucha kaho bhI, usakA uttara yaha hai ki AlAkA vilakSaNa svarUpa hI asaMprajJAta yoga hai| jaise ki jaina loga caudahave guNasthAna meM honevAle viziSTa AtmA ke vyuparata kriyAnivRtirUpa pariNAmako mokSakA kAraNa mAnate haiN| usI prakAra hama bhI terahaveM guNasthAnake samAna saMprajJAta yogake bAda honevAle asaMprajJAta yogako Ayu nAmaka saMskArake kSayakA kAraNa mAnate haiM, aisA mAnanepara jJAnase hI mokSa hotI hai, isa hamArI pratijJAkA bAta nahIM hotA hai kyoMki tattvajJAna se jIvanmuktikA honA hamako nitAMta iSTa hai / mokSa do prakArakI hai eka apara mokSa, dUsarI paramokSa, / prathama - apara mokSa yaha hai ki sarvajJa hokara thoDIsI prakRtikA saMsarga rahate hue saMsAra meM jIvita rahanA aura dUsarI paramamukta yaha hai ki sarvathA prakRtikA saMsarga chUTa 1
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ vasvAcintAmaNiH jAnepara AllAkA kevala caitanyazvamAdameM sthira ho jaanaa| tattvajJAnase jaba jIvanmukti ho jAtI hai usa samaya yogI saMsAramai kucha dinoMtaka Thaharate haiM jaktaka Thaharate haiN| tabataka mokSa ke upayogI tatvoMkA upadevA denA bana jAtA hai aura jIvanmuktike aMtasamayameM atizayayukta samAdhise Ayu, zAna, vicAra, Adi saMskAroMkA nAza hojAnepara paramamokSako prApta ho jAte haiN| yaha hamArI tattvazAnase mokSa honekI pratijJAkA artha hai / yahI hamArA vizvAsa hai| iti vadabhandhasarpavilapravezanyAyena syAvAdidarzane samAzrayatItyupadaryate / pUrvoka prakArase kahatA hubhA sAMkhya " andhasarpa-vilapaveza " spAyase syAdvAdiyoM ke mase siddhAntakA hI Azraya legahA hai arthAt jaise ki andhA sApa indriyalolupatAse idhara udhara ghUmanA cAhatA hai kintu ghAtaka jIvoMke bhayase zIghra hI apane bilameM praveza kara jAtA hai / yadi vaha sUjhatA hotA to idhara udhara koI niSkaNTaka mArga bhI dIkha jAtA, ataH nidoSa aura bhayarahita apane vilake samAna usa sarpako dUsarA avalambamArga hI nahIM hai / usI prakAra jJAna aura samAdhirUpacAritrase hI mokSa mAnanepara sAMkhyako bhI ratnatrayakI zaraNa lenA Avazyaka ho jAtA hai| isI bAtako vikhalAte hai| mithyArthAbhinivezena mithyAjJAnena varjitam / yatpuMrUpamudAsInaM taccedvayAnaM mataM taba / / 62 // . hanta ratnatrayaM kiM na tataH paramiheSyate / yato na tannimittatvaM mukterAsthIyate tvayA // 13 // sAMkhyake zodhana kiye gaye uktakathanase yaha bAta pratIta hotI hai ki padArthoM ke mithyAzraddhAna. se aura mithyAjJAnase rahita horahA jo upekSA svarUpa udAsIna puruSakA dharma hai vahIM samAdhirUpa dhyAna hai / yadi tumhArA yaha mantavya hai tara to khedake sAtha kahanA paDatA hai ki akele tattvajJAdase hI mokSake honekA Agraha Apane vyartha pakaDa rakhA hai / Apake uktakayanase to jJAnase atirikta advAna aura cAritra bhI kAraNa bana jAte haiM / isa prakAra yahAM utkRSTa ralatraya hI mokSakA mArga siddha hotA hai / ataH Apa ratnatrayako hI mokSakA mArga kyoM nahIM abhISTa karate haiM ! jisase ki tumhe usa ratnatrayake nimittase muktiko zraddhA svIkAra na karanI par3e arthAt ratnatraya hI mokSakA kAraNa vyavasita huA yaha Apako vizvAsameM lAnA cAhiye / nanu ca vidhyArthAbhinivezena varjitaM puruSasya svarUpa na. samyagdarzanaM tasya tavArthabadhAnalakSaNatvAt / nApi mithyAjJAnena varjitaM tatsamyagjJAnaM tasya svArthAvAyalakSaNatvAt /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAcintAmaNiH udAsInaM bana purUSasammakAritA gutisamitibatabhedasya bAhyAbhyantarakriyAvizeSo. paramalakSaNatvAt yena tathAbhUtaranatrayameva mokSasya kAraNAmasmAbhirAkhIyate / mithyAbhinivezamithyAjJAnayoH pradhAnavivartatayA samAdhivizeSakAle pradhAnasaMvargAbhAve puruSasya tadvArjitatvepi svarUpamAvAvasthAnAt / taduktaM " tadA draSTuH svarUpe'vasthAnam " iti kathit / yahAM kapilamatAnuyAyI sAMkhya janoMke ukta kathanakA anuvAda karate hue apanehI Amahako puSTa karate haiM ki hama Apake mAne hue samyAdarzana, samyagjJAna aura cAritrako AtmasvarUpa nahIM mAnate haiN| ke to prakRtikI paryAya hai| ataH arthoke mithyAzraddhAnase rahita ho rahA puruSakA svarUpa Apake mAne hue samyagdarzanarUpa nahIM par3atA hai kyoMki usa samyagdarzanakA lakSaNa lo tattvArthokI zraddhAna karanA hai / tasyAyoMkara zraddhAna karanA prakRtikA kAma hai AtmAkA nahIM, aura mithyAjJAnase sahita huA puruSakA svabhAvika vaha caitanya svarUpa bhI hamane Apake dvArA mAne hue samyagjJAnarUpa vahIM iSTa kiyA hai kyoMki Apake sabhyagjJAnakA lakSaNa avanako aura arthako nizcita kara lenA hai| yaha kAma bhI manatikA hI hai| isI taraha hamArI AtmasvarUpa mAnI huyI udAsInatA bhI Apake samyakcAritrarUpa nahIM hai| kyoMki Apane usa cAritrake gupti, samiti aura mahAvrata ye bheta mAne haiN| tathA bahiraMga aura antaraMga vizeSa kriyAoMke tyAgako cAritrakA lakSaNa mAnA hai yaha bhI prAkRtika hai / jisase ki isa prakArakA ratnatrayahI mokSakA kAraNa hama logoM se vyavasthita kiyA jAtA, arthAt jaba ye samyAdarzana, jJAna, cAritra tInoM AtmAke svarUpa hI nahIM hai to ina tInoM ko hI mokSakA kAraNapanA hama kaise vizvasta kara sakate haiM - mithyA zraddhAna aura usake paryudAsaniSedhase kiyA gayA samyagdarzana ye donoM hI bhAva hamAre yahAM prakRtike mAne gaye haiN| midhyAzraddhAna aura mithyAjJAna bhI prakRtike pariNAma haiN| hAM, asaMprajJAta nAmaka vizeSa samAdhike samaya prakRtikA saMsarga sarvathA chUTa jAtA hai / aisA honepara prasajyaniSedhase una mizyA aMdhAna aura mithyAjJAnase rahitapanA puruSakA svarUpa hai| kisI prAkRtikabhAva-padArtharUpa nahIM, tathApi 'muktAvasthAmeM AtmakI kevala apane svarUpame sthiti raha jAtI hai| jaba ki vaisA hamAre darzanasUtrameM likhA huA hai ki mokSAvasthAma baitayitA draSTA AtmAkA apane svabhAmi avasthAna ho jAtA hai / isa prakAra koI kapilamattAnuyAyI kaha rahA hai| . ; tadasat saMprajJAtayogakAle'pi tAdRzaH puMrUpasya bhaavaatprmniHshreysmskteH| . AcArya kahate haiM ki usakA kahanA prazaMsanIya nahIM hai kyoMki sampUrNa padArthoM ko jAnate hue saMprajJAta samAdhike samayameM bhI mithyAzraddhAna aura mithyAjJAnase rahita horahA - purUSake svarUpakA sadbhAva hai hii| kAraNa ki mithyAzraddhAna, jJAnoMse sahitapanA yA samyagdarzana, jJAna Adise
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH sahitapanA prakRtikA dharma hai / kUTastha nitya AtmA to sadAse hI mithyAzraddhAna aura mithyAjJAnoMse rahita hai| yadi prakRtike saMsargase AnuSaklika mithyAdarzanajJAnasahitapanA AtmAmeM kucha kucha AbhI jAtA thA aba to prakRtikI sarvajJatA honepara vaha bhI AnuSaGgika midhyAdarzanasahitapanA . AtmAmeM nahIM AsakatA hai / ataH saMpajJAta-yogakAlamai hI puruSakA mithyAdarzana Adise rahitapanA svarUpa pana gayA hai to usI samaya AtmAkI parama mokSa ho jAnI cAhiye thii| sadA vairAgyatattvajJAnAbhinivezAtmakapradhAnasaMsargasadbhAvAnAsaMgrajJAtayogo'sti, yataH paramamuktiriti cecahi ratnatrayAjIvanmuktirityAyAtaH prtikssaavyaapaataa|| . .. yahAM kApila kahate haiM ki sampUrNa padArthoMko acchI taraha jAnanevAle jIvake usa saMprajJAta samAdhike samayameM vairAgya, tattvajJAna aura tattvazraddhAna svarUpa prakRtikA saMsarga AtmAke sAthaM vidyamAna ho rahA hai / isa kAraNa usa samaya nirdhAja samAdhirUpa prakRtikA upayogarahita abhinna jJAna, zraddhAna, cAritrasvarUpa asaMprajJAta yoga nahIM hai| jisase ki paramamokSa prApta ho jAve. arthAta asaMprajJAtayoga parama muktikA kAraNa hai| rAjya, tatvajJAna, aura tattvazraddhAnarUpa prakRtikA saMsarga jaba taka hai taba taka jIvanmukti hai, paramamukti nahIM / AcArya kahate haiM ki yadi Apa aisA kahoge satra to Apake kahanese hI siddha hotA hai ki ratnatrayase hI jIvanmuktikI prApti hotI hai| yoM to akele tattvajJAnase hI mokSa prApta hojAnekI ApakI pratijJAkA vyAghAta AgayA / tInoMse mokSakI prApti honA yaha jaina siddhAMta hai / paramatapravezAt taccArthazraddhAnatattvajJAnavairAgyANAM ratnatrayatvAttato jIvanmukterAhatyarUpAyAH parairiSTatvAt / .....vairAgya, tattvajJAna aura tatsvAbhinivezarUpa pradhAna ke saMsargase jIvanmukti mAnanevAle Apa sAMkhyoMke " potakAka " nyAyase jainamatameM praveza karanA hI nyAyyaprApta hotA hai| kyoMki tattvAthAkA zraddhAna aura jIva Adi tattvoMkA jJAna tathA iSTa, aniSTa padArtho rAgadveSa na karanA rUpa . vairAgyako hI jainamata ralatraya mAnA gayA hai| una tIna ratnoMsehI anantacatuSTaya, samavasaraNa Adi lakSmIse yukta mokSake upadeSTA tIrthakara bhagavAnakI arhanta avasthArUpa jIvanmuktikA utpanna honA dUsare syAdvAdiyoMne svIkAra kiyA hai| : yadapi draSTurAtmanaH svarUpe'vasthAnaM dhAnaM paramamuktinivandhanaM tadapi na ratnatrayAsmakatA vyabhicarati, samyagjJAnasya puMrUpatvAt, tasya tatvArthazraddhAnasahacaritatvAt, paramaudAsInyasya ca paramacAritratvAt / aura jo Apane apane darzanasUtrakA pramANa dekara yaha kahA thA ki draSTA AtmAkA apane svarUpameM sthita ho jAnArUpa dhyAna paramamuktikA kAraNa hai| vaha ApakA kahanA bhI bhAtmAke
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ sayAcinmAmaniH ratnatraya-svarUpakA vyabhicAra nahIM karatA hai kintu avinAbhAvI hai / sUtrameM draSTuH svarUpe, aura avaspAna, ye tIna pada haiN| vahAM puruSakA svarUpa jJAnacetanAmaya hI hai / draSTA kahanese sambadRSTipana prApta hojAtA hai aura avasthitise AtmAmeM sthitirUpa cAritra AbhAtA hai arthAt tattvAryazraddhAnake sAtha rahane vAlA samyagjJAna AtmAkA abhinna svarUpa hai aura utkRSTa udAsInatA hI paramacAritra hai tayA ca mokSa avasyA, AtmAkI tInoM rUpa ho jAnA pariNati hai| puruSo na zAnakhamAva iti na zakyavyavastham / tathAhi, sAMkhya loga jJAnako prakRtikA vikAra mAnate haiN| AtmA baitanya mAnate haiM jo ki jJAnase bhinna hai| ataH ve kahate haiM ki AtmAkA svamAva jJAna nahIM hai / isapara AcAryakA kahanA hai ki ukta bAtako Apa acchI taraha pramANoMse nirNIta nahIM kara sakate haiM, isakA spaSTIkaraNa AgekI bArtikame kahate haiN| yadyajJAnasvabhAvaH syAtkapilo nopadezakRt / suSuptavatpradhAnaM vA'cetanatvAd ghaTAdivat // 64 // ApakA mAnA huA kapila RSi yadi jJAnasvabhAvavAlA nahIM hai to gADha sote hue puruSake samAna mokSakA upadeza nahIM kara sakatA hai tathA kapilakI AtmAse sambandhako prApta huI prakRti bhI upadeza nahIM kara sakatI hai kyoMki vaha acetana hai / jaise ki ghaTa, paTa Adi acetana padArtha upadeza nahIM dete haiN| yava hi suSuptapacavajJAnarahitaH kapilo'nyo vA nopadezakArI parasya ghaTate taSA pradhAnamapi svayamacetanatvAtkRTAdivat / jaise hI sote hue manuSyake samAna tattvajJAna aura vaktRtvakalAse rahita kapila yA dUsare koI bAcasatimizra, IzvaramaTTa, Adi vidvAn mI mokSake upadeza karanevAle Apa dUsare sAMsyoM ke yahAM nahIM ghaTita hote haiM / usI prakAra jaDa prakRti bhI upadeza nahIM kara sakatI hai / kyoMki vaha apane mUlasvabhAvase acetana mAnI gayI hai / jaise ki ghaTa, paTa, mRtazarIra Adi svayaM acetana hokara vyAkhyAna nahIM kara sakate haiM / jo svayaM cetana hokara svAbhAvika jJAnake tAdAtmyavAlA hai vahIM upadeSTA ho sakatA hai| kintu sAMkhyoMke yahAM vidhama ghaTanA hai unakA AtmA cetana to hai| zAnavAn nahIM aura prakRti jJAnavatI mAnI hai kintu cetanAtmaka nhiiN| valahAnasaMsargAcogI zAnakhamAva iti cet /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 159 yadi kApila yoM kaI ki " prAkRtika tattvajJAnake sAtha sambandha honese yogaviziSTa AtmA mI jJAnasvabhAva ho jAtA hai " aisA kahane para to, jJAnasaMsargato'pyeSa naiva jJAnasvabhAvakaH vyomavattadvizeSasya sarvathAnupapatitaH // 65 // yaha ApakA mAnA huA atizayoMse rahita kUTastha AsmA anya sambandhI jJAnake saMsargase bhI jJAnasvabhAvavAlA nahIM mAnA jA sakatA hai / jaise ki prakRtike bane hue jJAnake mAtra saMsargale AkAza vicArA jJAnI nahIM ho jAtA hai| Apake yahAM prakRti vyApaka ( vyApikA) mAnI gayI hai / usakA sambandha jaisA hI AtmAke sAtha hai vaisA hI AkAzake sAtha bhI hai| sabhI prakAroMse yAnI kisI bhI prakArase prakRtike sAtha honevAle AtmA ke sambandharme aura AkAzake sAtha huye usake sambandhameM Apa vizeSatA ( pharka ) ko siddha nahIM kara sakate haiM / yasya sarvathA niratizayaH puruSastasya jJAnasaMsargAdapi na jJAnakhabhAvo'sau gaganabat / kavamanyathA caita puruSasya svarUpamiti na virudhyate 1 tato na kapilo mokSamArgasya praNetA yena saMstutyaH syAt / jisa sAMkhyake yahAM AtmA sarvathA niratizaya mAnA gayA hai arthAt vAtmoanAdheyApradeyAtikSaya hai arthAt kUTastha nitya hai sarvadA vaha kA vahI rahatA hai, dUsaroMke sambandha honepara mI na kucha vizeSatAoMko letA hai aura na apanI purAnI vizeSatAoMko choDatA hI hai, pariNAmI nahIM hai, usa sAMkhyake yahAM jJAnake sambandhase bhI jJAnasvabhAvavAlA vaha AtmA nahIM ho sakatA hai| jaise ki sarvathA jaDasvarUpa AkAza jJAnasvabhAvI nahIM hai| anyathA yAnI yadi Apa AtmAko jJAnasvabhAva mAna loge to " puruSakA svarUpa caitanya hai " isa graMthakA virodha kaise nahIM hogA ? avazya hogA, tisa kAraNase svayaM jJAnarahita kapila RSi mokSamArgakA praNayana karanevAlA nahIM siddha hopAtA hai / jisase ki ziSyajanoMke dvArA bhale prakAra usakI stuti kI jAve, arthAt jo mokSamArgakA vidhAna nahIM karatA hai usakI prazaMsA stuti bhI koI nahIM karatA hai I etenaivezvaraH zreyaHpathaprakhyApane'prabhuH / vyAkhyAto'cetano hyeSa jJAnAdarthAntaratvataH // 66 // apane se bhinna paDhe hue prAkRtika jJAnake sambandhase jJAnI hokara bhI jaise kapila mokSamArga kA upadeza nahIM de sakate hai, usI prakAra ukta kathanase hI yaha bhI vyAkhyAna kara diyA gayA hai ki apane se sarvathA mitra jJAnakA sambandha rakhanevAlA naiyAyika, vaizeSikoMke dvArA mAnA huA. yaha
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsthArthacintAmaNiH 16.0 Izvara bhI mokSamArga nirUpaNa karane meM samartha nahIM hai| kyoMki jJAnase sarvathA bhinna hojAneke kAraNa Izvara bhI acetana hI hai / ghaTa, paTa Adike samAna acetana padArtha kyA upadeza devegA *************** nezvaraH zreyomArgopadezI svayamacetanatvAdAkAzavat / svayamacetano'sau jJAnAdarthAntaratvAt tdvt| nAtrAzrayAsiddhI heturIzvarasya puruSavizeSasya syAdvAdibhirabhipretatvAt / nApi dharmigrAhakapramANabAdhitaH pakSastadA hiNA pramANena tasya zreyomArgopadezitvenApratipatteH / Izvara ( pakSa ) mokSamArgakA upadeza denevAlA nahIM hai ( sAdhya ) kyoMki vaha apane svabhAvase svayaM acetana hai (hetu ) jaise ki AkAza | ( anyaSTAnta ) yahAM koI naiyAyika acetanapana hetuko asiddha ( svarUpAsiddha hetvAbhAsaM ) karatA hai / usako dUra karaneke liye AcArya dUsarA anu mAna karate haiM ki ApakA mAnA huA vaha Izvara acetana hai ( pratijJA ) kyoMki jJAnaguNase Izdha-., rAmarUpa guNI Apane sarvathA bhinna mAnA hai ( hetu ) usI AkAzake samAna 1 ( anvaya udAharaNa ). yAnI jaise ki AkAza jJAnase bhinna honeke kAraNa acetana hai jaba ki jainajana sraSTA, goptA, hartA, Izvarako nahIM mAnate haiM aura phira Izvarako pakSa banAte hai to unakA hetu AzrayAsiddha ho jAyagA isa kaTAkSa para AcArya mahArAja kahate haiM ki ukta anumAnameM IzvararUpI pakSa asiddha nahIM hai, jisase ki hamArA hetu AzrayAsiddha hetvAbhAsa hoAve, jabaki hama syAdvAdI vidvAna kisI viziSTa puruSako Izvara svIkAra karate haiM / hAM mahAn deva mAne gaye usa puruSameM mokSamArgake upadeza denekA abhAva siddha karate haiM / yadi yahAM koI naiyAyika kaheM ki jisa pramANase Apa Izvarako jAneMge, usa pramANase mokSamArgakA upadeza denevAlA hI Izvara siddha hogA / tathAca IzvararUpa pakSa jAnate samaya hI usake mokSamArgakA upadezakapana bhI jJAta ho jAtA hai / punaH ApakA mokSamArgake upade-zakA abhAva siddha karanA pakSake grAhaka pramANase hI bAdhita ho jAvegA aura taba to ApakA hetu bAdhita nAmakA hetvAbhAsa bana baitthegaa| AcArya kahate haiM ki yaha bhI naiyAyikoM kA kahanA ThIka nhiiNhaiN| kyoMki zreyomArga ke upadeza denevAle usa IMzvarakA adyApi nirNaya nahIM huA hai / kevala sAmAnya manuSyoMke samAna athavA kucha laukika vidyAoM aura camatkAroMse yukta mahAdeva, RkSA, Izvara, kRSNa, vyAsa, parazurAma, kapila, buddha AtmAoMko hama svIkAra karate haiM kiMtu usa Izvarako vyApaka, kartA, harttA, bharcA, mokSamArgakA upadeSTA, sarvajJa Adi vizeSaNoMse sahita nahIM mAnate haiM / ataH hamArA acetanatva hetu bAdhAoMse rahita hokara saddhetu hai / / paropagamataH sAdhanAbhidhAnAdvA na prakRtacodyAvatAraH sarvasya tathA tadvacanApratikSepAt / atha dUsarI bAta yaha hai ki anya naiyAyikoMke mantavyake anusAra hamane Izvarako pakSa svIkAra kara liyA hai aura usameM unase mAne hue acetana hetuse mokSamArgake upadezI panakA abhAva siddha kara diyA hai| isa kAraNa yaha isa samaya prakaraNamai diye gaye naiyAyikoMke kutsita doSa nhiiN|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatyAcintAmaNiH jAte haiM, yadi apane apane masake anusAra mAne gaye dharmIke grAhakapramANoMse hI sAdhyakI mASA upasthita kI gayI taba to koI vAdI dUsare prativAdIke prati anumAnase naI bAtako siddha na kara skegaa| jaise kizabdako anitya siddha karanevAle naiyAyikake prati mImAMsaka kaha devegA ki jisa pramANAre gaimAsika gandako jAtI isa pamANase nityatAsahita hI zabda jAnA jAvegA / ataH dharmIke prAika pramANase hI sAdhyakI bAdhA upasthita ho jAvegI / tathAca naiyAyika zabdako anitya siddha nahIM kara skeNge| isa makAra sarva hI vAdI vaise hI una prativAdiyoMke vacanakA khaNDana na kara sakeMge, kiMtu khaNDanamaNDana vyavahAra prasiddha hai| ataH dUsaroMke mantavyako lekara hI saba loga pakSa aura hetuko bola sakate haiM, koI doSa nahIM hai| vijJAnasamavAyAcveccetano'yamupeyate / tatsaMsargAtkathaM na jJaH kapilo'pi prasiddhayati // 67 // yadi naiyAyika yahAM yaha kahe ki minna honepara mI guNaguNIkA to samavAyasambandha ho jAtA hai isa kAraNa buddhirUpa cetanAke samavAyasambandhase yaha Izvara mI cetana mAna liyA jAta, hai / graMthakAra kahate haiM ki aisA svIkAra karanepara to sAMkhyake matameM mI prakRtikI banI hugI usa buddhike saMsargase kapiladeva bhI jJAtA (zAna-svabhAvabAle ) kyoM nahIM prasiddha ho jAyeMge ! / nyAya samAna honA caahiye| ____ yathezvaro jJAnasamavAyAccetanastathA mAnasaMsargAtkapilo'pi sho'stu| tathApi tasyAkSatve kathamIzvarazcetano yato'siddho hetuH syAt / jisa prakAra naiyAyikoMke mata mima chAnake samavAyase Izvarako cetana mAnA jAtA hai usI prakAra sarvathA bhinna jhAnake saMsargase sAMkhyoMkA kapila bhI jJAnasvarUpa jJAtA ho jAo / yadi phira vaisA jJAnakA saMsarga honepara bhI usa kapilako ajJa mAnoge to ApakA Izvara bhI dUsareke saMsargase kaise cetanAtmaka ho sakatA hai :, jisase ki hamArA hetu asiddha ho jAve arthAt Izvarako mokSamA. ke upadezakatvakA abhAva siddha karanemeM diyA gayA acetanatva hetu siba hI hai / nyAyamArgameM pakSapAta nahIM karanA caahiye| pradhAnAdhayi vijJAnaM na puMso jJatvasAdhanam / yadi bhinnaM kathaM puMsastattatheSTaM jaDAtmabhiH // 68 // yadi yahAM naiyAyika yaha kahe ki sAMsyoMke matase AdhArabhUta pradhAnameM rahanevAlA vijJAna to sarvathA mila hokara puruSakA jJAtApana siddha nahIM kara sakatA hai to hama jaina bhI naiyAyikoMke
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH prati kahate hai ki svabhAvase jaDasvarUpa AtmAko mAnanevAle jaDa naiyAyikoMne usa apanI dravya svarUpa AtmAko sarvathA bhinna horahI guNasvarUpa buddhike saMsargase kaise cetana mAna rakhA hai ! btaao| pradhAnAzritaM jJAnaM nAtmano jJatvasAdhanaM tato bhinnAzrayatvAtpuruSAntarasaMsargijJAnapaditi cet, tarhi na jJAnamIzvarasya batvasAdhanaM tato bhinnapadArthatvAdanIzvarajJAnavaditi kiM nAnumanyase ? ____ kapilamasakA khaNDana karane ke liye naiyAyikakA yaha anumAna hai ki " Azraya rUpa prakRtikA Adheya hokara rahatA huA vijJAnarUpa pariNAma to AtmAkA jJAtApana siddha nahIM kara sakatA hai| kyoMki vaha jJAna usa AtmAse sarvathA bhinna horahI prakRtikA Azrita dharma hai| jaise ki dUsare puruSa yAnI devadattameM rahanevAlA siddhAMtaviSayakA jJAna jinadatta sambandha nahIM kara sakatA hai aura jinadattako svayaM apane rUpase siddhAMtajJAnI bhI nahIM banA sakatA hai|" / AcArya kahate haiM ki yadi Apa naiyAyika aisA kahoge taba to hama bhI kapilamatakI taraphase kaha sakate haiM ki "jJAna bhI Izvara go jhAra siddha nahIM ka saMvA hai, payoMki yaha jJAnaguNa usa Izvarase sarvathA bhinna padArtha hai| jaise ki Izvarase nyAre anya sAdhAraNa jIvakA jJAna sarvathA bhinna hone ke kAraNa Izvarako apane samavAyase alpajJAnI nahIM banA pAtA hai " / isa bAtako tuma hI kyoM nahIM mAnate ho / kutsita haTako choDa denA caahiye| jJAnAzrayatvato vedhA nityaM jJo yadi kathyate / tadeva kiM kRtaM tasya tato bhedepi tattvataH // 69 // yadi naiyAyika yaha kaheMge ki Izvara anAdikAlase jJAnakA AdhAra honese nityajJAtA hai, kisI samaya bAhirase jJAna Ave phira jJAnasamacAyI mane aisA nahIM hai / to hama jaina Apase pUchate. hai ki vAstavama usa jJAnase sarvathA bhinna hone para bhI usa Izvarake vaha nitya-jJAtApana Apane kisa tarahase huA siddha kiyA hai ! isakA uttara dIjiye ! - sraSTA jJo nityaM jJAnAzrayatvAt / yastu na jJaH sa na nityaM jhAnAthayo yathA vyomAdiH, na ca tathA sraSTA tato nityaM jJa iti cet / kiM kRtaM tadA sAnAzrayatvaM jJAnAdbhede'pi vastuta iti cintyam / ukta kArikAkI vyAkhyA karate haiM / pRthvI, sUrya, candramA, zarIra, iMdriya AdikA banAne ghAlA Izvara, (pakSa ) sarva padArthoMkA jJAtA hai ( sAdhya ) kyoMki yaha anAdise ananta kAla taka nitya hI jJAnakA adhikaraNa hai| (hetu ) jo jJAtA svarUpa nahIM hai vaha sarvadAse jJAnakA AdhAra
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 163 1 bhI nahIM hai / jaise AkAza, kAla Adi ye vyatirekadraSTAMta haiN| nitya hI jJAnakA Azraya na eta aisA AkAza Adike samAna sRSTikartA Izvara nahIM hai ( upanaya ) tila kAraNase nitya hI jJAtA hai | ( nigamana) isa apana siddha karoge taba to Apa isa bAtakA dIrghakAla taka vicAra kare ki vaha paramArtharUpase jJAnase bheda hone para bhI sRSTinirmAtA Izvara hI jJAnakA Azraya kaise kara diyA gayA hai ? AkAza, ghaTa, paTa Adi bhI jJAnAdhAra kyoM na bana jAyeM ?, Izvara meM hI kyA vilakSaNatA hai ? jisase ki yahI jJAnakA AdhAra mAnA jAtA hai| aisI dazAMne tumhArA hetu saMdigdhAsiddha hetvAbhAsa ho jAtA hai isa bAtakA Apa bahuta dina taka socakara uttara denA / samavAya kRtamiti cat samavAyaH kimaviziSTo viziSTo vA ? prathavikalpo'nupapannaH kasmAt - yadi naiyAyika yaha kaheM ki samavAyasambandha honese Izvarake hI jJAnakI AzrayatA kara dI jAtI hai to hama jaina pUMchate hai ki vaha samavAya kyA vizeSatArahita sAmAnya samavAya hI liyA hai ? yA Izvara meM rahanevAlA koI vilakSaNa samavAya hai ? batAo, yadi Apa pahilA pakSa loge, taba to Izvara meM hI jJAnakI adhikaraNatA siddha nahIM ho sakatI hai, kyoMki --- samavAyo hi sarvatra na vizeSakRdekakaH / kathaM khAdIni saMtyajya puMsi jJAnaM niyojayet // 70 // Apane saba jagaha eka hI samavAya mAnA hai, vaha zuddha akelA kisIke sAtha pakSapAta karake koI vizeSatA nahIM kara sakatA hai / ataH eka vahI samavAya nikaTavartI AkAza, kAla Adiko nitAnta choDakara usa bhinna paDhe huye jJAnaguNakA AtmAmeM hI saMbandha karA dene meM niyukta hojAya, yaha kaise ho sakatA hai ? vidhAriye / yasmAt " sarveSu samavAyiSka evaM samavAyastaccaM bhAvena vyAkhyAtam " iti vacanAt / tasmAseSAM vizeSakRnna nAma yena puMstheva jJAnaM viniyojayedAkAzAdiparihAreNa iti buddhayAmahe / jisa kAraNa se ki yogoMne rUpa, rasa, zabda, jJAna, pariNAma, Atmala, ghaTala, ilana, calana Adi guNa, jAti, kriyAoMke samavAya - sambandhavAle pRthvI, AtmA, AkAza Adi sampUrNa samavAyi tattvarUpase eka hI samavAya mAnA hai / tabhI to Apake kaNAda RSike banAye hue vaizeSika darzana meM paramArtharUpa tatvadRSTise yA sattAke ekapana siddha karanese eka hI samavAyatattvakA
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattvArthacintAmaNiH vyAkhyAna kiyA hai / usa kAraNase una padArthoM meM rahanevAle samavAyakI vizeSatA karanevAlA malA koI atizaya nahIM hai jisase ki AkAza, Adiko chor3akara vaha atizayadhArI samavAya AtmAmeM hI jJAnakA sambandha karA detA, isa bAtako hama bhale prakAra samajhate haiM / 164 sattAvadekatve'pi samavAyasya prativiziSTapadArthavizeSaNatayA vizeSakAritvamiti vet tarhi viziSTaH samavAyaH prativizeSyaM sattAvadeva iti prApto dvitIyaH pakSaH tatra caH naiyAyika yA vaizeSika bolate haiM ki jaise sattAjAti eka hai phira bhI vaha bhinna bhinna dravya, guNa, kamI rahatI huyI dravyakI saccA, guNakI sattA, karmakI sattA isa prakAra vizeSatA kara detI hai / usI prakAra samavAyake eka honepara bhI pratyeka viziSTa padArthoM meM rahanevAlA "vizeSyake bheda hone se vizeSaNa meM bhI bheda ho jAtA' " isa niyamake anusAra meda rakhatA hai / vaha bhAkAza Adiko choDakara Izvara hI jJAnakA sambandha karA denA rUpa vizeSatAko kara detA hai| jaina kahate hai ki yadi naiyAyika aisA kaheMge taba to sAmAnyase samavAya mAnanA yaha ApakA pahilA pakSa gayA / pratyeka vizeSya jAti samAna viziSTaprakArakA samavAya hai| isa prakAra Apane dUsare pakSakA mAlambana kiyA hai aura usameM hamArA yaha kahanA hai suniye - viziSTaH samavAyo'yamIzvarajJAnayoryadi / tadA nAnAtvametasya prAptaM saMyogavanna kim // 71 // naiyAyika yadi IzvarakA aura jJAnakA vilakSaNa prakArakA yaha dUsarA vikalparUpa samavAya sambandha mAneMge taba to saMyogasambandhake samAna samavAyako bhI mAnApana kyoM nahIM prApta hogA ? dekhiye, mUtalameM ghaTakA saMyoga nyArA hai, paTakA saMyoga nyArA hai| isIke samAna ghaTake sAtha rUpakA samavAya bhinna hai aura AkAzake sAtha zabdakA samavAya pRthak hai / tathA AmAkA jJAnake sAtha samavAyasambandha atirikta hai| evaM aneka samavAyasambandha hue jAte haiM / isa taraha apane siddhAntake viruddha kahane para Apako apasiddhAnta nAmakA nimahasthAna prApta hotA hai / na hi saMyogaH prativizeSyaM viziSTo nAnA na bhavati daNDapuruSasaMyogAt paTadhUpasaMyogasyA bhedApratIteH / AcArya saMyoga nAmaka dRSTAntako puSTa karate haiM / pratyeka vizeSyameM vilakSaNa hokara vidyamAna saMyogasambandha aneka nahIM hotA hai yaha kathamapi nahIM samajhanA cAhiye arthAt saMyogasambandha aneka haiM / puruSakA daNDake sAtha saMyoga nyArA hai aura kapaDe meM baMdhI huyI sugandhita dhUpakA kapaDese saMyoga nirAlA hai / ve donoM saMyoga eka nahIM dIkha rahe haiN| isa devadahakA chatrI ke sAtha ho rahe
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasyAcintAmaNiH saMyogase jinadattakA pagaDIke sAtha ho rahA saMyoga sambandha bhinna hai / daNDapuruSake saMyogase paTa aura dhUpakA saMyoga abhinna nahIM pratIta ho rahA hai 1 165 saMyogatvenAbheda eveti cet, tadapi tato yadi bhinameva tadA kathamasyaikatve saMyogayorekatvam ? tanAnA saMyogo'bhyupeyo'nyathA svamatavizeSAt / aneka saMyogaguNe meM rahanevAlI saMyogatvajAti eka hai| yadi usa jAtikI apekSAle saMyogakA amedahI mAnoge to bhI sampUrNa saMyoga eka nahIM ho sakate haiN| kyoMki una saMyoga nAmaka guNoMmeM rahanevAlI vaha saMyogatvajAti bhI yadi Apane AdhArabhUta una saMyogose sarvathA bhinna hI mAnI hai| taba to usa mintra jAtike eka honepara bhI ina do saMyogameM yA aneka saMyogoM meM ekapanA kaise A sakatA hai? btaao| isa kAraNase saMyoga aneka mAnane cAhiye aura saMyogoMko aneka mAnate bhI haiN| yadi na mAnoge to ApakA apane siddhAntase virodha ho jaavegaa| kyoMki Apake darzana meM saMyogaguNa aneka mAne gaye haiN| dAntako migAneke liye abhISTa dRSTAntako bigADane cale haiN| jalaM vAvadUkatayA / tadvatsamavAyo'nekaH pratipadyatAm, IzvarajJAnayoH samavAyaH, paTarUpayoH samavAya iti viziSTapratyayotpatteH / basa, una saMyogoMke samAna samavAyasambandha bhI aneka mAnane yA samajha lene cAhiye / Izvara kA jJAna se samavAyasambandha bhinna hai tathA paTakA aura rUpakA samavAya mirAkA hai isI prakAra nIbUse rasakA samavAya atirikta hai, ityAdi vilakSaNa jJAnoMke honese samavAya bhI aneka siddha hojAte haiM / yaha yuktiyoMse sAdhA gayA siddhAnta hai / 1 samavAyivizeSAtsamavAye viziSTaH pratyaya iti cet tarhi saMyogivizeSAtsaMyoge viziSTapratyayo'stu / zithilaH saMyogo, niciDaH saMyoga iti pratyayo yathA saMyoge tathA ni samavAyaH kadAcitsamavAya iti samavAye'pi / naiyAyika kahatA hai ki pratiyogitAsambandhase samavAyasambandhake AdhAra, rUpa, jJAna, rasa Adi aneka haiM aura anuyogitA saMbandha se samavAyake adhikaraNa mI ghaTa, AtmA, nIbU Adi aneka haiN| ataH una samavAyavAle AzramoMke aneka ho jAne se unameM rahanevAle eka samavAya meM bhI klikSaNa vilakSaNa rUpake jJAna hojAte haiN| jaise ki meghajalake ekasA honepara bhI usakI tadAzraya aneka vRkSoM meM bhinna bhinna pariNati hojAtI hai| isI taraha samavAyavAloMkI vizeSatAse jJAna nAnA ho jAte haiM kintu samavAya eka hI hai / manyakAra kahate haiM ki yadi Apa naiyAyika aisA kahoge tabato saMyogasambandhako bhI eka hI mAna lenA caahiye| vahAM bhI pratiyogitAsambandhase saMyoga ke Azraya
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 tattvArthacintAmaNiH horahe daNDa, chatra, dhUma Adi aneka haiM aura anuyogitAsambandhase saMyogake adhikaraNa puruSa, devadatta vana, Adi bahuta haiM / ataH saMyogAloM ke bhinna bhinna honese hI saMyogameM bhI vilakSaNatAko jAnanepAlA jJAna utpanna ho jaavegaa| saMyogaguNa- lAdhana honese eka hI mAna liyA jaaye| yadi Apa vaizeSikoMkA yaha bhAva hoya ki devadattake galemeM jaMjIrakA DhIlA saMyoga hai aura aMgulImeM aMgUThIkA kaDA saMyoga hai, caTAImeM tRNoMkA zithila saMyoga hai aura kivADoM meM garbhakIlakakA ghaniSTha saMyoga hai| isa taraha saMyogakI pratItiyAM to aneka prakArakI dekhI jAtI hai, to hama jaina bhI kahate haiM ki AtmAkA parimANake sAtha aura AkAzakA ekatvasaMkhyAphe sAtha nitya hI samavAya hai tathA ghaTakA kAle, lAla rUpake sAtha aura jIvAtmAkA ghaTajJAna paTajJAnake sAtha kabhI kabhI honevAlA samavAya hai| isa prakAra samavAyasambandhameM bhI anekapana dIkharahA hai, to phira samavAya sambandha bhI aneka mAna lene cAhiye / nyAyaprApta punaH viparIta pakSapAta nahIM karanA cAhiye / samavAyinonityatvakAdAcitkavAbhyAM samavAye tatpratyayotpattau saMyoginoH zithilatvaniviDatvAbhyAM saMyoga tathA pratyayaH syAt / samavAyasambandhake AdhArabhUta AkAza, AtmAke nitya honese samavAyameM bhI vaha nityapana kalpisa jAna liyA jAtA hai aura samavAyI mAne gaye jJAna, kALA, lAla, rUpake anitya honese samavAyameM bhI anityapanakA jJAna upaja jAtA hai / aisA naiyAyikoMke kahanepara hama jaina bhI kaha sakate haiM ki saMyoga sambandhabAle caTAI, kivADa, kIla, ruI Adike dIle, kaDe ho jAnese saMyogameM bhI DhIle, kaThinakA isa prakAra vyavahArajJAna kara liyA jAyagA, kintu saMyogako eka hI mAno / . . svataH saMyoginoniviDale saMyogo'narthaka iti cet, svataH samakAyinonityatva samavAyo'narthakaH kiM na syAt / ___ saMyogiyoMko. apane Apa hI kaDA, dIlA mAnanepara to saMyogasambandha mAnanA vyartha paDatA hai| kyoMki bhinna bhinna prakArake saMyogoMne hI una saMyogiyoMko kaDA, DhIlA banA diyA thA aura aba Apa saMyogiyoMko svataH hI kaDA, DhIlA mAnate ho phira saMyoga mAnanekI kyA AvazyakatA hai ! yadi Apa vaizeSika yoM kahoge tatra to svayaM mUlamai samavAthiyoM ke nitya aura kabhI kabhI honase ApakA samavAya bhI vyartha pdd'egaa| kAraNa ki samavAyake dvArA hI sadA ( hamezA ) samaveta rahanA aura kabhI kabhI samaveta rahanA pariNAma, jJAna, rUpa, Adikami mAnA gayA thA kiMtu jaba Apa samavAyayoMko samAvase ho nityapanA aura anityapanA mAnate haiM to ApakA samavAya bhAnanA bhI vyartha kyoM na hogAM! uttara do|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH : ihedaM samavetamiti pratItiH samavAyasyArtha iti cet, saMyogasyehedaM saMyuktamiti pratItirartho'stu / tato na saMyogasamavAyayovizeSo'nyatra viSvagbhAvAviSvambhAvasvabhAvAbhyAmiti tayo nAtvaM kathaMcitsiddham / vaizeSika kahate haiM ki isameM yaha samavAyasambandhase vidyamAna hai| jaise ki AtmAmeM jJAna aura ghaTameM rUpa samaveta hai, isa prakAra pratIti karAnA hI samavAyakA prayojana hai| ata: samavAya vyartha nahIM hai| aisA kahanepara to hama ( jaina ) bhI kaha sakate haiM ki saMyoga guNakA phala DhIlA, kar3A karanA nahIM hai / saMyogavAle padArtha apane Apa pahilese hI keDa, Dhole haiM / kiMtu yaha yahAM saMyukta hai / jaise ki puruSamai daNDa, kivADame phIla saMyukta ho rahI hai ityAkAraka pratIti karAnA hI saMyogakA prayojana ho jAo, isa kAraNamce aba taka siddha kara diyA ki saMyoga aura samavAyame isa vakSyamANake atirikta koI aMtara nahIM hai / yadi saMyoga aneka hoMge to samavAya bhI aneka ho jAveMge, tathA samavAya eka hogA to saMyogake bhI eka mAnanese saba kAma cala jaavegaa| hAM aMta, itanA hI hai ki pRthak mUta padArthoM kA pariNAma yA svabhAva to saMyoga hotA hai aura kathaMcida apU. thak padAyA~kA samavAya honA dharma hai yoM pratIti ke anusAra padArthoM kI vyavasthA mAnanepara una saMyoga aura samavAya donoMko hI kisI na kisI apekSAse anekapana siddha hotA hai| vastutaH vyavasthA yaha hai ki saMyogake ekapanekA to hamane Apake Upara ApAdana kiyA thA, kiMtu eka saMyoga hama syAdvAdI mAnave nahIM haiM / aura na saMyogako guNarUpa padArtha mAnate haiN| guNa unako kahate haiM jo vastukI AtmA hokara anAdise anaMta kAlalaka rahai, ataH do Adi padArthoke mila jAnepara unake pradezoMkI prApti honA saMyogarUpa paryAya hai| asaMyukta avasthAko choDakara saMyuktAvasthArUpa padArthakI pariNatiko hama saMyoga mAnate haiM ve aneka haiN| do Adi dravyoM meM rahanevAlI paraNatiyAM do, tIna, Adi hoMgI eka nhiiN| jaina siddhAMta padArthoM kA bhItara ghusakara vicAra kiyA hai kevala Uparase nahIM raTolA hai| samavAyasya nAnAstre anityattaprasaMgaH saMyogAditi cet, na, AtmabhivyabhicArAt, kathecidanityatvasyeSTatvAcca / punaH vaizeSika kahatA hai ki jo jI aneka hote haiM ve ye ghaTa, paTa Adike sadRza anitya hote haiM / yadi samabAyako Apa jaica loga aneka mAneMge to samAyako saMyogake samAna anityapanekA prasaMga aavegaa| granthakAra kahate hai ki isa prakAra naiyAyikakA kahanA to ThIka nahIM haiM kyoMki jo aneka hote haiM. ve janitya hote haiN| isa vyAptikA AtmAoM karake vyabhicAra hogA / Apane AtmAeM aneka mAnI hai kiMtu anitya nahIM mAnI haiM / paramANUyeM bhI aneka hai kiMtu Apane unako nitya mAnA hai, nitya . .mana bhI. aneka mAne gaye haiN| dUsarI bAta yaha hai ki kathaMcita
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ satvAvacintAmaNiH ..... -----..- -.-..-.-AAMANAMANNAWAAMAN..........AM-Marwar.raneer-- - mamvomkammunimernamanna tAdAtmya sambandharUpa samabAyakA anityapanA hama iSTa karate haiM / AtmAmeM ghaTajJAna honepara ghaTajJAnakA samavAya utpanna hotA hai | bAdameM paTajJAna honepara pahile ghaTajJAnakA samavAya paryAvarUpase naSTa ho jAtA hai aura abake paTajJAnakA samavAya kathaMcit utpanna ho jAtA hai / isa prakAra kacit sAdAmya sambandharUpa aneka samavAyoMmeM utpAdavinAzazAlIpanA jainasiddhAntame svIkAra kiyA gayA hai samavAyake anitya ho jAnese hama Apake samAna Darate nahIM hai / ma AtmA, AkAza, paramANu, mana Adi dravyoMko bhI paryAyArthika nayase anitya mAnate haiN| sabhI padArtha utpAda, vyaya, bhauvyasvarUpa pariNatiyAM kahate haiN| tathA ApakA mAnA gayA samavAyasambana isa yuktiyoM se bhI siddha nahIM hotA hai| so aura bhI suniye| anAzrayaH kathaM cAyamAzrayairyujyate'asA / tadvizeSaNatA yena samavAyasya gamyate // 72 // Apane sambandhako dviSTha mAnA hai / jo dUsare sambandhase do Adi anuyogI, pratiyogiyoM meM rahe vaha sambandha hai / aura Apane anya sambandhase vizeSaNa ke vizeSyameM rahanepara hI unakA vizeSya vizeSaNabhAva sambandha mAnA hai aisA Apa naiyAyikoMkA mantavya honepara yaha ApakA mAnA huA AzrayameM nahIM Thahara rahA nitya, eka, svatantra, samavAya kisI anya sambandhase nahIM vartatA saMtA vicArA AsmA, jJAna, Adi AzrayoMke sAtha kaise sIdhA hI sambaddha hojAtA hai btaao| jisase ki samavAyasaMgaSakI una samayAyiyoMmeM vizeSaNatA mAnI jAve kyoMki daNDa aura puruSoM vizeSaNavizeSyamA taba hI hai jabaki saMyoga sambandhase daNDa puruSamai vidyamAna hai| bhUtarUma ghaTAmAva svarUpasambandhase hai / dUsare sambandhase AzrayameM sambaddha hue vinA vizeSaNavizeSyamAva sambandha nahIM banatA hai / jo vizeSyako apane rUpase aburaMjita kare vahI vizeSaNa kahA jAtA hai| vizeSaNa yoM vizeSyameM prayamase hI sambaddha hai| yeSAmanAzrayaH samavAya iti mataM teSAmAtmajJAnAdibhiH kathaM saMvamyate 1 saMyogeneti cena / tasyAdravyasvena saMyogAnAzrayasvAt samavAyeneti cAyuktam / svayaM samavAyAntarAniSTeH jina naiyAyika, vaizeSikoMke maptameM samavAya sambandha Azrayase rahita mAnA gayA hai unake yahA~ pratiyogitA, anuyogitA sambandhase samavAyavAle AtmA, jJAna, aura ghaTa, rUpa Avike sAtha samASa kisa tarahase samaSita hogA ! bsaao| yadi AtmA, jJAna Adime saMyogasambandha karake
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattvAcintAmaNiH 169 1 I 1 samavAyakA rahanA mAnoge / yaha to ThIka nahIM hai, kyoMki eka dravya dUsare dravyameM saMyoga sambandhase rahA karatA hai / jaise ki bhUtala meM ghaTa yA devadattameM kuNDala arthAta dravyakA anyadravya ke sAtha saMyogasambandha hotA hai / jaba ki samavAya svayaM dravya nahIM hai to vaha saMyogasambandhase kisI Azrayame Thahara nahIM sakatA hai / saMyogasambandha to dravyameM hI rahatA hai / samayAyapadArtha saMyogakA Azraya nahIM hai / yadi samavAyakA apane AdhAroMmeM rahanA samavAyasaMbandhase mAnoge, vaha bhI mAnanA yuktiyoMse rahita hai / kyoMki dviSThasambandha Adeva aura AdhAra donoMmeM sthita rahatA hai jaise ki samavAyasambandhase jJAna AtmAmeM rahatA hai| yahAM samavAyasambandha pratiyogI jJAnameM bhI hai aura anuyogI AtmA bhI hai| tabhI to vaha donoMko milA detA hai| isI prakAra vaizeSikoMke yahAM guNa mAne gaye saMyogasambandhI kuNDala Adheya aura devadatta AdhArameM samavAya sambandhale vRtti hai tabhI to donoMko saMyukta kara detA hai| prakaraNa meM samavAyasambandharme rahanevAlA dUsarA samavAya koI Apane mAnA nahIM hai / phira bhalA samavAya sambandhase samavAdhakI AtmA, jJAna AdimeM kaise vRtti ho sakatI hai ? Apane samavAyasambandhavAle dravya, guNa, karma, sAmAnya aura vizeSa ye pAMca padArtha mAne haiM / samavAya aura amAva ina donoM meM samavAyasambandha nahIM svIkAra kiyA hai / I vizeSaNa mAveneti cet, kathaM samavAyibhirasaMbaddhasya tasya tadvizeSaNabhAvo nizcIyate ? vaizeSikamata ke aulakSyadarzanameM samavAya aura abhAvakA vizeSyavizeSaNatA sambandha mAnA gayA hai / AcArya kahate haiM ki yadi Apa sanavAyiyoMke sAtha samavAyakA vizeSaNavizeSyabhAvasambandha mAnoge yoM to samavAyIrUpa vizeSyoMke sAtha kisI anyasambandhase nahIM sambandhita hotA huA yaha samavAya una samavAyioMkA vizeSaNa hai yaha kaise nizcita kiyA jAve ! batAo, dUsare samma se vizeSya meM vizeSaNakA sambandha nizcaya kiye vinA vizeSyavizeSaNabhAva nahIM banatA hai / jaise ki daNDa aura puruSakA saMyoga hone para hI pIchese vizeSaNavizeSyabhAva-sambandha mAnA jAtA hai | samavAyino vizeSyAH samavAyo vizeSaNamiti pratItervizeSaNavizeSyabhAva eka sambandhaH samavAyibhiH samavAyasyeti cet sa tarhi tato yadyabhibhastadvA samavAyinAM tAdAtmyasiddhirabhinnAdabhinnAnAM teSAM tadvadbhedavirodhAt. / kaNAda ke anuyAyI kahate haiM ki "samavAyavAle dravya Adika pAMca padArtha to vizeSya hai aura unamai rahanevAlA eka samavAya vizeSaNa hai " isa prakAra sampUrNajanoMko pratIta ho rahA hai / ataH dUsare sambandhake binA bhI samavAthiyoMke sAtha samavAyakA vizeSyavizeSaNabhAva sambandha siddha hI hai / yadi vaizeSika aisA kaheMge aisI dazAmeM to hama jaina pUMchate haiM ki vaha vizeSyavizeSaNasambandha una 29
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 tatvArthacintAmaNiH } apane sambandhI samavAya aura samacAyavAle AtmA, jJAna Adise yadi abhinna hai taba to samavAyavAle una jJAna, AtmA AdikA bhI usa vizeSyavizeSaNa sambandhake samAna tAdAtmyasaMbandha siddha ho jAvegA kyoMki abhinnase jo abhinna hai unakA bheda honA viruddha hai / arthAt samavAya aura samavAyayAle jJAna, AtmA Adi padArthoM ke bIca par3A huA vizeSyavizeSaNabhAva sambandha apane donoM sambandhiyoMse abhinna hai taba to una donoM sambandhiyoMkA bhI abheda hI kahanA cAhiye / abhinna vizeSyavizeSaNabhAvase usake sambandhI abhinna hI haiM / ataH sambandhiyoM meM bhI abheda mAnanA paDegA / yahI jaina siddhAMta hai / bhinna eveti cet kathaM tairvyapadizyate 1 parasAdvizeSeNavizeSyabhAvAditi cet, sa eva paryanuyogo'navasthAnaM ca sudUramapi gatvA svasaMbandhibhiH sambandhasya tAdAtmyopagame paramataprasiddherna samavAyivizeSaNatvaM nAma / yadi Apa usa vizeSyavizeSabhAvako usake sambandhiyale bhinna ho mAnoge yoM to " yaha vizeSyavizeSaNabhAva una sambandhiyoMke sAtha hai " yaha vyavahAra kaise hogA ? btaao| kyoMki sarvathA bheda meM " usakA yaha hai, yaha vyavahAra nahIM hotA hai, jaise sahyaparvatakA vindhyaparvata hai yA bambaIkA kalakatA hai, yaha vyavahAra alIka hai / kathaMcid bheda honepara hI SaSThIvibhakti utpanna hotI hai| yadi Apa vaizeSika apane vizeSyavizeSaNabhAva aura samavAya tathA samavAyavAn ina sambandhiyoM meM mina paDe hue usa vizeSyavizeSaNabhAva kA phira dUsare vizeSyavizeSaNabhAva se sambandha mAnoge to vaha dUsarA mAnA gayA vizeSyavizeSaNasambandha bhI apane sambandhiyoMse bhinna par3A rahegA, vahAM bhI " unakA yaha hai " isa vyavahAra ke liye tIsarA sambandha mAnanA paDegA, usako bhI apane sambandhiyoM meM rahanA Avazyaka hoMgA, anyathA vaha sambandhaddIna bana sakegA / isa tarahase vahI cauthe, pAMcame Adi sambandhoMkI kalpanAkA codya baDhatA jAvegA aura parAparasambandha mAnate hue AkAMkSA zAnta na hogI, ataH Apake Upara anavasthA doSa aavegaa| kahIM saikar3oM, hajAroM, sambandhoMkI kalpanAke bAda bahuta dUra jAkara bhI usa sambandhakA apane sambandhiyoM ke sAtha yadi tAdAtmyasambandha mAnoge to dUsaroM ke mata yAnI jaina siddhAntakI prasiddhi ho jAvegI, ati nikaTameM hI tAdAlaya kyoM na mAna liyA jAve, bheda pakSa lekara itanA parizrama kyoM kiyA jArahA hai ? | isa prakAra siddha samavAyiyoM meM vizeSaNatA sambandhase bhI samavAya nAmamAtrako bhI Azrita nahIM ho jisase ki unakA vizeSaNa hosake / huA ki sakatA hai / 2 vizeSaNatve caitasya vicitrasamavAyinAm / vizeSaNatve nAnAtvaprAptirdaNDakaTAdivat // 73 //
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha cintAmaNiH yadi isa samavAyako Apake kahanese nAnA prakArake AtmA, AkAza, rUpa, ghaTala, calanA, phiranA Adi samavAyiyoMkA vizeSaNa honA mAna bhI liyA jAye taba to usa samavAyarUpa vizeSaret apanA prApta hotA hai, jaise ki puruSa, bhUtala, devadatta Adi saMyogiyoMke vizeSaNa honese daNDa, caTAI, kuNDala Adi aneka haiM aura inake saMyogasambandha bhI aneka haiM | inahIke samAna samavAya bhI aneka ho jAyeMge / 171 satyapi samavAyasya nAnAsamavAyinAM vizeSaNatve nAnAtvaprAptirdaNDakaTAdivat / aneka samavAyiyoMkA vizeSaNa ho jAnA hote hue bhI samavAyako anekatra avazya prApta ho jAtA hai| jaise ki vakta hai / yahAM daNDa caTAIrUpa vizeSaNa aneka haiN| kyoMki na hi yugapannAnArthavizeSaNamekaM dRSTam sacaM dRSTamiti cenna tasya kathaJcinAnArUpasvAt, tadekatvaikAnte ghaTaH sanniti pratyayotpattau sarvathA satvasya pratItatatvAt sarvArthasacvapratItyanuSaMgAtkacitsacA saMdeho na syAt / eka hI samaya aneka padArthoMkA jo vizeSaNa hai vaha aneka hai, eka nahIM dekhA gayA hai| yadi yahAM vaizeSika yaha kaheM ki dekho, sattAjAti eka samayamai dravya Adi aneka padArthoM meM rahatI hai kiMtu vaha sattA eka hI hai| graMthakAra kahate haiM ki isa prakAra kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki jaina siddhAMtameMdrasvarUpase tInoM kAloMmeM vidyamAna rahanArUpa pariNAmoMko sattAjAti mAnA hai / vaha jAti bhaneka padArthoM meM tAdAtmya saMbaMdha se rahatI huyI kathaMcit aneka hai yaha pramANasiddha hai / yadi usa sattAko eka mAnA jAyegA to sattAvAlA ghaTa satrUpa vidyamAna hai / aise jJAnake utpanna ho jAne para sarva prakAra se sacAkI pratIti ho hI cukI hai| kyoMki ApakI mAnI huI sattA eka hI hai / eka ghaTakI sattA ke jAnanepara pUrI sattAkA jJAna honA svAbhAvika hai / tathA ca saMpUrNa padArthoM kI sAke jAna lenekA prasaMga AvegA / eka padArthake sadrUpase jAnalene para sabhI sarvajJa ho jAyeMge | ataH kisIko kisI padArthameM sattAkA saMdeha nahIM honA cAhiye | kintu aneka padArthoMke sandeha hote dekhe jAte haiM / ataH sattA jAti eka nahIM hai / sa sarvAtmanA pratipannaM na tu sarvArthAstadvizeSyA iti tadA kacitsatAsandehe ghaTavizeSaNatvaM sazvasyAnyadanyadarthAntaravizeSaNatvamityAyAtamanekarUpatvam | yadi yahAM koI kahe ki vizeSaNarUpa sattA nAmakI jAtiko hamane pUrNarUpase jAna liyA hai kiMtu usa jAti AdhArabhUta sampUrNa vizeSya arthoMko nahIM jAna pAyA hai| isa kAraNa usa
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 tasvArthacintAmANiH samaya kisI kisI padArthama satAkA sandeha ho jAtA hai aisA mAnaneera to sattAko anekarUpatva acchI rItise ( taraha ) AjAtA hai / dekhiye gharamai rahanevAlI sacAkA ghaTameM vizeSaNapanA bhinna hai aura dUsare padArthoMmeM rahanevAlI sattAkA arthAntarake sAtha vizeSaNapanA nirAlA hai / guNa yA kriyA meM rahanevAlI sattA nyArI hai isa prakAra aneka dharmavAlI sattA nAnArUpa siddha hotI hai| nAnAvizeSaNAtvaM nAnA na punaH satvaM tasya tato bhedAditi cet tarhi ghaTavizepaNatvAdhArasvena savasya pratIto sarvArthavizeSaNatvAdhAratvenApi pratipatteH sa eva saMzayApAya: sarvAvizeSaNatvAdhAratvasya tato'nantaratvAt / sattA meM rahanevAle nAnA aoMka vizeSaNapana hI aneka hai kiMtu phira sattA aneka nahIM hai kyoMki vaha sattA apane una vizeSaNoMse sarvathA bhinna hai| dharma dharmAse bhinna hotA hai| yadi vaizeSika aisA kaheMge taba to ghaTavizeSaNatva-dharmake Azrayapanase sattAko jAna lenepara sampUrNa aoMke vizeSaNapanake AdhArarUpase bhI sattAko pratIti ho cukI hai| kyoMki sattA to eka hI hai aura niraMza hai| mata: eka sattAke jAnalenepara sampUrNa padArthoMkA jAnanA siddha ho gayA to vahakA vahIM, kahIM bhI saMzayakA na rahanArUpa doSa tadavasya rahA, kAraNa ki sattAke usa ghaTavizeSaNatvakA AdhArapana dharmase sarvAmi vizeSaNatvakA AdhArapanA dharma bhinna nahIM hai, eka hI hai| tasyApi nAnArUpasya satvAnede nAnArthavizeSaNatvAmAnArUpAdanaryAntarasvasiddheH siddha nAnAkhamA savaM samAnArthavizeSaNam, tadvatsamavAyo'stu / yadi vaizeSikasacAphe una aneka dharmoko bhI sattAse bhinna horahe mAneMge so nAnA arthoke vizeSaNatvarUpa jo nAnA svarUpa haiM unase nAnA rUpoMkA abheda siddha ho jAyegA kyoMki sarvathA milase jo bhinna hai vaha prakRtase abhinna hotA hai| isa taraha nAnArUpoMse sattAkA ameda siddha huaa| tathAca ekavArameM nAnA aoMmeM vizeSaNarUpase vidhamAna horahA sattA anephasvabhAvazAlI hI siddha hotI hai / usa sattAke samAna samavAyako bhI Apa aneka mAna leveM yahI hitamArga hai| dravyatvAdisAmAnyaM dvisvAdisaMkhyAna, pRthaktvAdyavayavidravyamAkAzAdi vizudravyaM ca. svayamekamapi purA yadanekArthavizeSaNamityetadanena nirastam / sarvaukasya tathAbhAvavirodha siddheriti na paraparikalpitasvabhAvaH samavAyo'sti, yenezvarasya sadA jJAnasamavAyitopapatteIsvaM siddhayet / naiyAyika aura vaizeSika sattAse atirikta nimna likhita padArthoM ko bhI eka hokara aneka padArthoM meM rahanevAlA mAnate haiN| jaise ki dravyatva nAmakI jAti eka hai kintu pahilese hI pRthvI,
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAcintAmaNiH 153 ap , teja, vAyu, AkAza, kAla, dik, AtmA, mana, ina nau dravyoMmeM ekadama rahatI hai| eka guNavajAti lapa, rasa Adika cauvIsa guNoM meM vartatI hai| karmasvajAti bhI utkSepaNa Adi pAMca kA~meM ThaharatI hai ityAdi / tathA do dravyoMmeM rahanevAlI dvisvasaMkhyA tathA tInameM rahanevAlI trilasaMkhyA, cAra dravyoM meM rahanevAlI catuSTa saMkhyA Adi bhI eka eka hokara paryApti nAmaka sambandhase anekoMmeM rahatI haiN| pRyavasva, saMyoga, aura vibhAgaguNa bhI eka hokara anekoMmeM rahate haiN| isI taraha eka ghaTa avayavI dravya do kapAlome nivAsa karatA hai tathA eka paTa avayavI dravya aneka tantuome rahatA hai| tathA AkAza, kAla, AsmA, dizA ye cAra vyApaka dravya svayaM akele akele hokara bhI yattitAke aniyAmaka saMyogasambandhase ghaTa, para Adi aneka deza, dezAntaroMke padArthoMmeM vidyamAna rahate haiM / anyakAra kahate haiM ki ukta prakAra vaizeSikakA maMtavya acchA nahIM hai / hamAre isa pUrvokta kathanase samavAya aura sattAko anekapanA siddha karanese vaizeSikoMkA yaha uktamantavya skhaNDita ho jAtA hai / bhAvArtha- AkAza, AtmA, Adi sarvathA eka nahIM haiM, pradezoMkI apekSAse aneka hai| jo AkAzake pradeza barmAImeM haiM ve kalakattA meM nahIM hai| jo mastakamai AtmAke pradeza hai| ve pAMvoMmeM nahIM hai nahIM to bambaImeM kalakattA ghusa paDegA / mAthemeM pAMva laga baiTheMge samajhe / sarva prakArase jo eka hai usakA isa prakAra eka samayamai pUrNarUpase anekoMmeM ThaharanekA virodha siddha ho cukA hai| isa daMgase dUsare vaizeSikoMkA apanI ruci karake kalpanA kiyA gayA nitya aura eka aisA samavAya padArtha siddha nahIM ho sakatA hai / jisa samavAya sambandhase ki IzvarakA jJAnake sAtha sadAse hI samavAyIpanA siddha ho jAtA, aura Izvarako jJAnasvabhAvayAlA ThaharAyA jAtA, arthAt usa asiddha samavAyase Izvara meM vijJatA nahIM A sakatI hai| kIrazastahiM samavAyo'stu ? thaka kara vaizeSika pUchate haiM ki taba to Apa jaina loga hI batalAiye ki samavAya kaisA hove ? jo ki vaha mAna liyA jAve isapara AcArya apanA siddhAMta kahate haiN| tato'rthasyaiva paryAyaH samavAyo guNAdivat / tAdAtmyapariNAmena kathaMcidavabhAsanAt // 74 // isa kAraNase siddha ho jAtA hai ki rUpa, rasa, kAlA, nIlA, khaTTA, mIThA, saMyoga, calanA, phiranA, Adi guNakriyAe~ jaise arthakI hI paryAya haiM usI prakAra samavAya saMbaMdha bhI pariNAmI dravyakI paryAyavizeSa hai kyoMki karyacit tAdAmya pariNAmase pariNamana karatA huA jAnA jA rahA hai| prAnta kathaMcidravyAmedena pratimAsamAnaM samavAyasyeti na mantavyaM, saMvedaikAntasya graahkaabhaavaat| na hi pratyakSaM tadvAhakaM tatredaM dravyamayaM guNAdirayaM samavAya iti medapratibhA
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171 tattvArthacintAmaNiH sAbhAvAt / nApyanumAnaM liMgAbhAvAt, ihedAmiti praspayo liMgamiti cet, na, tasya samAyivAdAlampasvabhAvasamavAyasAdhakatvena viruddhasvAt, nispsrvgtaikruupsmvaayenaanaasriiyktvaat| dravyase samavAya padArtha sarvathA mila dIkha rahA hai ataH samavAyakA danyase kathaMcid bhedAbhedasvarUpa pariNAma karake jainoMko jJAna bhrama pUrNa hai aisA to vaizeSikoMko nahIM mAnanA cAhiye kyoMki dravyase usa samavAyako ekAMtarUpase bhinna grahaNa karanevAle pramANakA abhAva hai / dekhoM una pramANoM meM pahilA pratyakSa pramANa to samavAya aura samavAyIke bhedakA grAhaka nahIM hai / kAraNa ki usa pratyakSase yaha dravya hai, ye guNa, kiyA, jAti, Adi haiM, inake bIca paDA huA yaha samavAya saMbandha nirAlA hai, isa prakAra aMgulIse nirdeza karane yogya bhedakA jJAna hotA nahIM hai / aura dUsarA pramANa anumAna bhI arthase bhinna samavAyako jAnatA nahIM hai| kyoMki usakA utpAdaka avinAmAvI hetu yahAM nahIM hai / yadi " isa AtmA Adikamai yaha jJAna Adi haiN|" ityAdikAraka pratItiko hetu mAna karake samayAyako siddha karoge, so yaha to ThIka nahIM hai kyoMki vaha hetu samavAyiyoM ke sAtha tAvAtmyasambandhasvarUpa samavAyakA sAdhaka hai, nitya eka samavAyakA nhiiN| ataH Apake amimeta horahe samavAyasambandha-svarUpa sAdhyasa viruddhake sAtha vyApti rakhaneke kAraNa AekA hetu viruddha hetvAbhAsa hai| " isameM yaha hai / " ityAphArapha patItirUpa hetu Apake mAne hue nitya, jyApaka, aura ekarUpa samavAyake sAtha avinAbhAvI mahIM hai / yaha hetu anitya, aneka, saMyogoMko bhI siddha kara detA hai / nAntarIya zabdakI na antare bhavati iti nAntarIyakaH na nAntarIyaka iti anAntarIyakaH aisI nirukti kIjAya / guNAdInAM dravyAtkayazcittAdAtmyAbhAsanasya dravyapariNAmasvasya cAbhAvAtsAdhanazUnya sAbhyazUnyaM ca nidarzanamiti cena, atyansabhedasya tatasteSAmanizcayAsadasiddheH / mahA vaizeSika kahate haiM ki guNAdidRSTAntameM dravyase kathaMcit tadAtmakarUpase prakAzana honArUpa hetu aura dranyakA pariNAma honA rUpa sAdhya nahIM vidyamAna hai / isa kAraNa Apa jainoMkA guNAdi dRSTAnta to hetu aura sAdhyase rahita hai| granthakAra kahate haiM ki yaha unakA kahanA kathamapi acchA nahIM hai| kyoMki usa dravyase una guNAdikoMke atyanta bhedakA abhItaka nizcaya nahIM huA hai| ataH Apake usa sarvathAbhedakI siddhi nahIM hai / tathA ca hetu aura sAdhya donoM hI guNAdi nAmaka dRSTAntameM pAye jAte haiN| guNaguNinI, kriyAtadvantau, jAtivadvantau ca parasparamatyanta bhinnau bhinnapratibhAsatvAt ghaTapaTavadityanumAnamapi na ta daikAntasAdhanam / kathAzcidbhinnapratibhAsatvasya hetoH kathAzcipajhedaMsAdhanatayA viruddhatvAt, siddhadhabhAvAt /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH naiyAyika atyaMta bhedako siddha karaneke liye anumAna pramANa dete haiM ki rUpa, rasa Adika guNa, aura pRthvI, jala, ghaTa Adi guNI dvanya, tathA halana, carUna Adi kiyA, aura usa kiyA vAle bAdala, ghoDA Adi kriyAvAn padArtha, evaM ghaTatva, dravyatva Adi jAtiyAM aura una jAtiyoMse yukta paTa, AtmA, guNa Adi padArtha (ye sampUrNa pakSa haiM ) parasparameM sarvathA bhinna hai ( sAdhya ) kyoMki inakA bhinna bhinna jJAna horahA hai / ( hetu ) jaise ki ghara, paTa, pustaka Adiko bhinna bhinna jJAna honese hI bhitra mAnate ho ( anvaya dRSTAnta ) usI prakAra ghaTa pRthak dIkha rahA hai aura usakA rUpaguNa nirAlA dIkha rahA hai, ghoDese dauDanA atirikta dIkha rahA hai / yahAM AcArya kahate haiM ki ApakA yaha ukta anumAna bhI una guNa, guNI Adike sarvathA bhedako siddha nahIM karapAtA hai| AtmA zAra, ghaTase sA, boDe dIDatA aura ghaTase paka sarvathA atirikta to dIkhate nahIM haiN| hAM ! kathaMcid bhinna dIkha rahe haiM / jaise ki AtmA nahIM badalatA hai kiMtu ghaTajJAna, paTajJAna aneka hote rahate haiM / ghaTa ghahI rahatA hai kiMtu pakAnepara kAlese lAlarUpa ho jAtA hai, calanA chorakara ghoDA khaDA hojAtA hai / isa prakArakA kathaMcid bheSa pratibhAsanarUpa hetuse unameM paraspara kathaMcidbheda hI siddha hogA / jo ki Apake sarvathA bhedarUpa sAdhyase viparIta hai / ataH Apa vaizeSikoMkA hetu viruddha hetvAbhAsa hai / usase sarvathA bhedakI siddhi nahIM hotI hai| na hi guNaguNyAdInAM sarvathA bhedapratibhAso'sti kacicAdAtmyapratibhAsanAt / tathAhi-guNAdayastakhataH kathaMcidabhinnAstato'zakyavivecanatvAnyathAnupapatteH / ___guNa guNI, krimA kriyAvAn, vizeSa aura nityadravya AdikA sarvathAbhedarUpase prakAzana nahIM hotA hai kiMtu kathaMcit tAdAmyarUpase hI pratimAsana ho rahA hai / jaise ki rUpa, rasa, Adi guNa to ghaTakI AtmA ho rahe hai / zAna AtmAme otaprota tatsvarUpa ho rahA hai| isI bAtako spaSTa kara kahate haiM ki guNa, jAti, Adi padArtha guNAdivAnoMse kathaMcid abhinna haiM ( pratijJA ) anyathA yAnI yadi abhinna na hote to unakA pRthak pRthak karanA azakya na hotA ( hetu ) arthAt AtmAse jJAna khIMcakara alaga nahIM rakha diyA jAtA hai| aise hI ghaTase rUpa bhI nikAlakara pRthak nahIM dikhAyA jAsakatA hai yoM isa hetuse guNa, guNI Adi kisI apekSAse abhinna haiM / / kimidamazakyavidhecanatvaM nAma ? vivekena grahItumazakyatvamiti cedasiddha guNAdInAM dravyAdbhedena grahaNAt, tabuddhI dravyasyApratibhAsanAt, dravyabuddhau ca gunnaadiinaamprviiteH| dezabhedena vivecayitumazakyatvaM taditi cet, kAlAkAzAdibhiranaikAntikaM sAdhanamiti kazcit / yahAM kisI vaizeSikakA kaTAkSa hai ki jainoMkA mAnA huA guNaguNiyoMkA parasara pRthakbhAva na kara sakanA malA isakA bhAva kyA hai / batAo yadi jaina loga yaha kaheM ki guNa AdikoMko
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH taviziSToMse bhinna bhinna hokara jJAnase grahaNa karanekI azakyatA hai / yaha Apa jainoMke hetukA artha hai, taba to azakyavivecanatva hetu apane guNa, guNI, Adi pakSame rahatA nahIM hai| ataH svarUpAsiddha hevAbhAsa hai / kyoMki guNa, kriyA AdikoMkA dravyase minna hokarake grahaNa ho rahA hai| jJAnake dvArA una guNa AdikakA pratibhAsa honepara dravyakA pratimAsa nahIM hotA hai aura dravyako jAnanevAle jJAnamai guNa AdikakI pratIti nahIM hotI hai / dAlameM nIbUke rasakA pratyakSa ho jAnepara bhI rasavAn dravyako pratIti nahIM hai aura AMkhase dekhe hue patyaramai usake rasakA jJAna nahIM ho pAtA hai / yadi Apa syAdvAdI usa azakyavivecanatva hetukA yaha artha karoge ki guNase guNIkA deza bhinna nahIM kara sakate haiM aura guNIse guNa bhI bhinna dezameM nahIM kiyA jA sakatA hai / isI prakAra ghaTa ghaTava AdikA bhI deza bhinna nahIM hai, isa kAraNa guNa, guNI Adi abhinna haiM / aisA mAnanepara to Apa jainokA hetu kAla, AkAza, dizA, Adise vyabhicArI ho jaavegaa| jisa dezameM kAla hai usI dezame AkAza, vAyu, Atapa ( ghUpa) pudgalavargaNAyeM bhI vidhamAna haiM etAvatA kyA ve saba abhinna haiM ! kathamapi nahIM, isa prakAra koI vaizeSika kaha rahA hai / aba andhakAra kahate haiM ki___tadanavabodhavijRmbhivam / svAzrayadravyAdravyAntaraM netumazakyatvasyAzasyavivecanasvasya kathanAt / na ca tadasiddhamanaikAntikatvaM sAdhyadharmiNi sadbhAvAvipakSAbyAvRtezca / tama guNAdInAM kayaMcid dravyatAdAtyapariNAmenAvabhAsamAnamasiddham, nApi dravyapariNAmavaM, yena sAdhyazUnyaM vA nidarzanamanumanyate, samavAyo vArthasyaiva paryAyo na siddhayet / vaizeSikakA vaha ukta kathana to baina siddhAntako na jAnakara vyathakI ceSTA karanA hai / suniye| hamAre yahAM azakyavivecanatra hetukA yaha artha kahA gayA hai ki guNa AdikoMkI apane AdhArabhUta dravyase dUsare dravyapara lejAneke liye amakyatA hai / devadattakA jJAna yajadaca kI AtmAmai nahIM praviSTa hotA hai, guruke dvArA paDhAnepara ziSyakA jJAna hI usakI AtmAmeM vikAsako prApta hotA hai / koTi prayatna karanepara bhI gurukA jJAna ziSyakI AtmAmeM nahIM pahuMca pAtA hai / anyathA paMDitoMke laDake vinA prayatnake paMDita bana jaaye| pudgalakA rUpa, rasa, guNa AtmAmeM nahIM prApta karAyA jAtA hai aura AsmAke jJAna, sukha puna laganyameM nahIM rakhe jAsakate haiN| pratyeka jJAna, rUpa, Avika guNoM (pakSa ) meM ukta prakArakA anakyavivecanakha hetu sthita hai, ataH asiddhahetvAbhAsa nahIM hai kyoMki vaha sAdhyadharmavAle pakSameM vidyamAna hai / aura vaha azakyavivecanatva hetu sarvathA bhinna horahe daNDa, chatra, kuNDala Adi vipajhoMmeM vRtti nahIM hai, yoM vipakSase vyAvRtti horahI hai, isa kAraNa vyabhicArI
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 177 hevAbhAsa bhI nahIM hai / isase siddha huA ki guNa AdikokA apane AdhArabhUtadravyoMse kathaMcit tadAtmakarUpa-pariNatise prakAzana honA asiddha nahIM hai aura usa hetukA sAdhya mAnA gayA dravyakA 'paryAyapanA mI asiddha nahIM hai / jisase ki udAharaNa, sAdhya athavA sAdhanase rahita mAnA jAtA, tathA samavAyasambandha mI arthakI paryAya siddha na ho pAtA / bhAvArtha-guNa, kriyA, Adi dRSTAMtake samAna samayAya bhI sadAtmaka-pariNatirUpa pratIti honese vyakA hI pariNAma siddha hotA hai / yuktiyoMse jaca gayI cAtako vicAravAna mAna liyA karate hai haTha nahIM rakhate haiN| siddhe'pi samavAyasya dravyapariNAmatve nAnAtve ca kiM siddhamiti pradarzayati--- kucha parijhAna kara vaizeSika kahate haiM ki samavAya sambandhako dravyakA tadAtmaka pariNAmapanA siddha ho gayA aura anekapanA bhI siddha ho gyaa| etAvatA prakRtameM kyA bAta siddha huyI ? matAo isakA sundara ucara AcArya svayaM dikhAte haiN| tadIzvarasya vijJAnasamavAyena yA jnytaa| sA kathaMcittadAtmatvapariNAmena nAnyathA // 75 // tathAnekAntavAdasya prasiddhiH kena vAryate / pramANabAdhanAninnasamavAyasya tadvataH // 76 // isa kAraNa vaizeSika logoMne vijJAnake samavAyasambandha karake Izvarako jo sarvajJatA siddha kI thI vaha kathaMcit tadAtmakaravapariNAmase hI siddha hosakatI hai / bhinna paDe hue samavAya, yA vizepaNavizeSya, ina dUsare prakAroMse nahIM bana sakatI hai / tayA isa prakAra jJAna aura AtmAkA tAdAsyasambandha siddha ho jAnese anekAnta kahanevAle syAdvAdiyoMkA siddhAnta prasiddha hojAtA hai| usako koI roka nahIM sakatA hai| sarvathA bhinna mAne gaye samavAyasambandhase jJAnako AtmAme rakhanA pramANoMse bAdhita hai / ataH usa samavAyavAle iSTa kiye gaye donoM sambandhiyoMse bIca bhinna hokara samayakA rahanA pramANase siddha nahIM hosakA hai | isa bAtako hama pahile kaha cuke haiN| sasubhAma pAnI DAlanesa libaliyApana utpanna hokara viziSTa rasa aura bandha vizeSa hojAtA hai yaha rasa aura bandharUpa tadAtmapariNati sattuoM kI hI hai, unase sarvathA bhinna koI padArtha nhiiN| tadevaM samavAyasya tadvato bhinnasya sarvathA pratyakSAdiSAvanAtsadabAdhitadravyapariNAmavizeSasya samavAyaprasiddhInasamavAyAt zo mahezvara iti kathaMcicAdAtmpapariNAmAdevoktA syAt /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ satvA cintAmaNiH isa kAraNa abataka isa prakAra siddha huA ki apane sambandhI samavAyiyoMse sarvathA bhinna kAspita kiye gaye samavAyake mAnanemeM pratyakSa Adi pramANoMse bAdhA hotI hai, aura usa dranyakA tadAtmaka vizeSa pariNAmako svIkAra karanese koI bAdhA upasthita nahIM hai / ataH tAdAtmyasambandharUpa samavAyakI prasiddhi huyI / jJAnake samavAyase Apa apane Izvarako vijJa kahate haiM isakA amimAya yahI nikalA ki vaha Izvarake sAtha kathaMcit tAdAtmyapariNAma honese hI sarvajJa ho sakatA hai| anyathA nhiiN| sa ca mokSamArgasya praNeteti bhagavAnahaneva nAmAntareNa stUyamAnaH kenApi vArayitumazakyaH / parastu kapilavadazo na tatpraNetA naam| aura AtmasvarUpa jJAnase tAdAtyasambandha rakhatA huA vaha mahezvara mokSamArgako Adha avakhAme pragaTa karanevAlA hai / yaha to dUsare zabdoMmeM Apane bhagavAn jinendradeva arhat parameSThIkI hI stuti kI jA rahI hai| arhantako sarvajJapanekA kisIke dvArA rokanepara bhI nivAraNa nahIM ho sakatA hai / balAtkArase jJAnAtmaka jineMdradevakI stuti Apake mukhadvArA nikara paDatI hai / hAM, dUsarA koI naiyAyika, yA vaizeSikake dvArA kalpita kiyA gayA kartA, hartA, sarvazaktimAna, vyApaka, Izvara to usa mokSamArgakA bhatAnevAlA nahIM siddha ho sakatA hai / kyoM ki jaise kapila, bahaspati Adi jJAnase bhinna hone ke kAraNa ajJa hai / usI saraha naiyAyikoMkA Izvara mI jJAnase sarvayA bhinna hone ke kAraNa ajJa hai, aura ajJAnI AtmA bhalA loSTha ke samAna kaise kyA upadeza devegA ! kucha nhiiN| isa prakAra naiyAyikoMke matakA nirAkaraNa ho cukA / pramANa, prameya Adi solaha padArthoMko naiyAyika mAnate haiM aura dravya, guNa, karma, Adi sAta padArtha vaizeSikake yahAM mAne gaye haiN| hA~ sattvapraNAlI ekasI hai| isataraha naiyAyika aura vaizeSikamatameM prAyaH samAnatA dekhI jAtI hai / isa kAraNa hamane bhI donoMko IzvaravAdameM yA guNaguNIke bhedapAdameM ekasA mAnakara donoMkA milAkara nirAkaraNa kara diyA hai / isake Age bauddhoMke buddhadevakA vicAra karate haiM / sugato'pi na mArgasya praNetA vyavatiSThate / tRSNAvidyAvinirmuktestatsamAkhyAtaqhAnivat // 77 // viSayoMkI AkAMkSA karanA tRSNA hai aura anAtmA, kSaNika, duHkha azuci horahe padArthoM meM AtmA, nitya, sukha, pavitrarUpatAkA abhimAna karanA avidyA hai / ina donoMke pUrNarUpase sadAke liye naSTa hojAnepara buddha bhagavAn mokSamArgakA pragaTa karanevAlA siddha hai| yoM yaha saugatamantavya mI pramANoMse vyavasthita nahIM hai / jaise ki bauddhoMke yahAM bhale prakAra vicAraprApta hogayA khar3I mokSamArgakA zAsaka nahIM hai|
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAcintAmaNiH 170 yo'pyAha " avidhAtRSNAnyA vinirmuktatvAtpramANabhUto jagaddhitaiSI sugato mArgasya zAsteti " so'pi na prekSAvAn tathA vyavasthityaghaTanAt / / isa kArikAkA bhASya aisA hai ki jo bhI koI buddhamatAnuyAyI vAdI yaha kahatA hai ki "aneka jIvoMke dvArA vizvAsako prApta pramANabhUta aura jagatke sampUrNa prANiyoMkA hita cAhanevAlA buddha bhagavAn hI avidyA tathA tRSNAke vAla vAla sarvadhA dUra ho jAnese mokSamArgakA zikSaNa karanevAlA hai|" graMthakAra kahate haiM ki vaha bhI bauddhamatI hitAhitakA vicAra karanevAlA nahIM hai| kyoMki vaise mAne gaye ke anusAra buddhakI vyavasthA ghaTita nahIM ho sakatI hai / suniyeH na hi zobhanaM sampUrNa vA gataH sugato vyavatiSThate, kSaNikanirAstravacittasya prajJApAramitasya zobhanatvasaMpUrNatvAbhyAmiSTasya siddhyupAyApAyAt / sugata zabdake niruktise tIna artha hote haiN| pahile " su" upasargake prakRtameM zobhana, sampUrNa, suSTha, ye tIna yotya artha haiM / tinameM prathamake do artha to buddhamai ghaTate nahIM haiM / parizeSa tIsarA artha hI mAnanA pdd'egaa| yAnI phira lauTa kara na AnArUpa anAvRtise buddha calA gayA, vaha yA usakA citta punaH nahIM utpanna hogA arthAt zUnyayAdameM praveza samajhiye / prathamake do artho kA bhI aba vicAra karate haiN| dekhiye Apa bauddhoMke vicAra anusAra-- sugata zabdako artha yadi yaha kiyA jAya ki "su" yAnI zobhAyukta hokara " gataH " mAne prApta ho gyaa| bhAvArtha-saMsAra avasthAmai kSaNikajhAnakI santAna aneka pUrvAsanAoMse vAsita hotI huyIM utpanna hotI rahatI haiN| kiMtu sugatakI jJAnasansAna to avidyA aura tRSNAkI vAsanAoMke Asavase rahita hokara acchI taraha kSaNika utpanna hotI rahatI hai aura mokSAvasthA bhI usa cittako santAna barAbara paidA hotI rahatI hai / athavA sugatakA dUsarA artha yaha kiyA jAya ki "su" mAne sampUrNarUpase " gataH " yAnI padArthoMkA jAnanevAlA sugata hai| bhAvArtha-sarvapadArthoM ke pratyakSa karanevAle sarvajJapratyakSase svalakSaNa, kSaNika, duHkha, zUnyarUpa cAra AryasatyoMko jAnatA hai / aura vaha sugata maviSya bhI inako jAnatA rahegA / gatyarthaka " gam " dhAtuke jJAna, gamana, prApti aura sarvathA calA jAnA ( mokSa ) ye artha mAne gaye haiN| yoM ukta donoM hI tarahase sugatakI vyavasthA nahIM ho sakatI hai kyoMki Asravarahita kSaNikacittoMke utpAdakako Apane zobhanaphnase iSTa kiyA hai aura bhUta, vartamAna, bhaviSyat padArthoMke sampUrNapane jAnanevAlI buddhi ke pArako prApta ho jAnA artha mAnA hai, jaba ki inakI siddhikA upAya Apake pAsa nahIM hai / ___ bhAvanAprakarSaparyantastasiddhyuSAya iti cet, na, bhAvanAyA vikalpAtmakatvenAtapathaviSayAyAH pratarSaparyantaprAptAyAstatvajJAnavaitRSNyasvabhAvodayavirodhAt /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180. tatvArthacintAmaNiH bauddha punaH kahate haiM ki " hama kisIke nahIM aura hamArA koI nahIM hai " tathA " sampUrNa padArtha kSaNika haiM AtmArUpa nahIM haiM " isa prakArakI bhAvanAoMko baDhAte, baDhAte, antameM jAkara zobhanapanA aura sampUrNapanA prApta ho jAtA hai| yaha use sugata honekI siddhikA upAya hai| AcArya kahate haiM ki aisA bauddhoM kA kahanA to ThIka nahIM hai kyoMki Apane zrutamayI aura cintAmayI bhAva - nAoMko vikalpajJAnAtmaka mAnA hai aura vikalpajJAna Apake yahAM vastuko chUnevAlA na hone ke kAraNa jhUThA jJAna mAnA gayA hai / jaba bhAvanAeM vasturUpatastroMko viSaya nahIM karatI haiM taba aisI asatya bhAvanAoMke antima utkarSa baDha jAnA prApta hojAnepara bhI samIcIna tattvoMkA jJAna aura tRSNA kA abhAvarUpa vairAgya ina svabhAvokI utpatti honezA vizeSa hai arthAt ko hue bhI jhUThe va jJAnase buddhake jJAna vairAgyakI utpatti nahIM ho sakatI hai / mithyAjJAnoMse vItarAga vijJAna nahIM hai na hi sA zrutamayI tazvaviSayA zrutasya pramANatvAnuSaMgAt, tacvavivakSAyAM pramANaM seti cet tarhi cintAmayI syAt tathA ca na zrutamayI bhAvanA nAma, parArthAnumAnarUpA zrutamayI, svArthAnumAnAtmikA cintAmayIti vibhAgo'pi na zreyAn, sarvathA bhAvanAyAstasvaviSayatvAyogAt / vaha ApakI mAnI humI zrutamayI - bhAvanA to vAstavikatattvoM ko nahIM jAna sakatI ha yadi zrutamayI bhAvanA se zAstrokta tatvoMkA cintana karoge to zAstrajJAnako tIsarA pramANa mAnanekA prasaGga AvegA, kintu Apa bauddhoMne pratyakSa aura anumAna do hI pramANa mAne haiN| yadi Apa aisA kahoge ki nirvikalpaka jJAnake viSayabhUta vAstavika tatvoMko zAstra ke dvArA kahanekI icchA hone. parazrutamayI bhAvanAko bhI hama parArthAnumAna pramANa mAnate haiM, taba to vaha parArthAnumAnarUpa zrutamayI bhAvanA nahIM rahI kintu dUsaroMke lie banAye gaye anumAnarUpa zAstra ke vacanoMkI bhAvanA karate karate cintAmayI bhAvanA paidA ho gayI hai / kyA aprAmANika vacanoMse parArthAnumAnarUpa zrutamayI bhAvanA aura svArthAnumAnarUpa cintAmayI bhAvanA utpanna ho sakatI hai ? kabhI nhiiN| cUhoMse utpanna kiye gaye mI he hI hote haiN| jhUThe jJAnoMse sacce jJAna utpanna nahIM hote haiN| isa kAraNa parArthAnumAnarUpa zrutamayI aura svArthAnumAna cintamaya kA bheda karanA bhI acchA nahIM hai| kyoMki Apake yahAM zabdoMkI yojanAsahita jJAnako bhAvanA mAnA hai| aisI avastuko viSaya karanevAlI bhAvanA dvArA ThIka ThIka tattvoMko jAnalenA Apake matase hI nahIM banatA hai / tattvaprApakatvAdvastu viSayatvamiti cet, kathamavastvAlaMbanAsA vastunaH prApikA 1
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 181. 1 bauddha kahate haiM ki nirvikalpaka jJAna hI paramArthabhUta vastuko viSaya karatA hai / savikalpaka jJAna vastuko chUtA nahIM, kevala midhyAvAsanAoMse paidA hokara apanA saMvedana karA letA hai, kintu koI koI mithyAjJAna bhI tattvoMkI prApti karAne meM kAraNa paDate haiM, ataH paramparAse vastuko viSaya karanevAle kahe jAte haiM / jaise ki parvatame vahnikA saMzaya honepara anumAna jJAna utpanna hotA hai, isa kAraNa vahnikI prApti karAne meM vaha saMzayajJAna bhI dUravartI kAraNa hojAtA hai / usI taraha bhAvanAjJAna bhI tavoMkA prApaka hai| pUrva meM zapti hotI hai, punaH artha meM pravRtti hotI hai, pazcAt prApti hotI hai, prAsikAlataka vaha kSaNika nirvikalpaka jJAna to ThaharatA nahIM hai / icchAoM dvArA savikalpaka jJAna upajA liyA jAtA hai, ataH prAptikAlameM savikalpaka jJAna hai / yadi bauddha aisA kaheMge to hama jaina pUMchate haiM ki aparamArthabhUta avastuko jAnanevAlI vaha mithyAjJAnarUpa bhAvanA saccI vastuko prApta karAne meM kaise kAraNa ho jAvegI ? kyA sIpameM paidA hue cAMdI ke jJAna se yathArtha. cAMdIkI prApti ho sakatI hai ? nahIM / tadadhyavasAyAtatra pravarttakatvAditi cet kiM punaradhyavasAyo vastu viSayIkurute yatosya tatra pravarttakatvam 1 yadi bauddha aisA kaheM ki sIpameM paidA huA cAMdIkA jJAna cAMdIkA nizcaya na karAneke kAraNa pravartaka nahIM hai, kiMtu bhAvanArUpa jJAna una parArthAnumAnarUpa zAstra ke viSayoMkA nizcaya karAnevAlA hai isa kAraNa usa vastu pravRtti karA devegaa| bauddhoMke aisA kahanepara to hama jaina ApAdana karate haiN| ki Apane nizcayajJAnako savikalpaka jJAna kahA hai aura savikalpaka jJAna Apake matarphe jhUThA jJAna hai / aisI dazAmeM kyA phira vaha nizcayarUpa mithyAjJAna yathArthabhUta vastuko viSaya kara letA hai ! btaao| jisase ki nizcayajJAnase vastue~ pravRtti ho jAye / bhAvArtha - nizcayAtmaka jJAna bhI Apake matase ThIka vastu pravRtti karAnevAlA siddha nahIM hotA hai / svalakSaNadarzana vazaprabhavo'dhyavasAyaH pravRttiviSayopadarzakatvAtpravartaka iti cet, pratyakSa pRSThabhAvI vikalpastathAstu | vastuta svalakSaNase utpanna hue nirvikalpaka pratyakSake adhIna hokara paidA huA nizvayajJAna pravRttike viSayako dikhalAnevAlA honese pravartaka mAnA jAtA hai " yadi Apa bauddha aisA kahoge to pratyakSa jJAnake pIche honevAlA cAhe koI vikalpajJAna bhI pravRttike yogya viSayako pradarzana karane vAlA honese pravartaka ho jAo / jaina siddhAnta meM pramANajJAnase jJapti, pravRtti aura prApti hotI huI mAnI gayI hai / isakA bhAva yahI hai ki jJAna, pravRtti aura prAptike viSayako jatA detA hai / pravRtti, nitiyA prApti karanA jJAtAko icchA aura prayalase saMbandha rakhatI haiN| kyA sUrya candramAke jJAna, sUrya 66
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 tattvAcintAmaNiH candrako hAthameM prApta karA dete haiM ! isI taraha aneka upekSaNIya padArthoMke jJAna hameM lAkhoM, karoDoM, hote rahate haiM, kiMtu una udAsIna viSayoM meM pravRtti yA prApti nahIM karAte haiN| makkRta yaha hai ki jaise vastubhUta svalakSaNako jAnanevAle darzana ke pazcAt utpanna huA nizcayajJAna pravartaka hai / usI prakAra pratyakSa pIche paidA huA vikalpajJAna bhI usa prakAra paramparAse vastuko chUne vAlA honese pravartaka ho jAo, koI nivAraka nahIM hai / samAropayavacchedakatvAdanumAnAbhyavasAyasya tathAbhAve darzanotthAdhyavasAyasya kimatamAbhASastadavizeSAt / bauddhaloga paramArthabhUta vastuko jAnanevAle akele nirvikalpa pratyakSako hI bar3hiyA pramANa mAnate haiM / vikalpasvarUpa anumAna bhI unhoMne kSaNikapanA aura dAna karanevAle manuSyakI svarga ko prApta karAnevAlI zakti tathA hiMsakakI naraka jAnekI zaktiko jAnanevAlA honese pramANa mAnA hai / vaha anumAna kisI nayI vastuko viSaya nahIM karatA hai kintu kSaNikapana Adi viSaya meM utpanna hue saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya aura ajJAnarUpa samAropoMko dUra karatA rahatA hai| vastusvarUpa kSaNikatva, svargaprApaNazakti AdikA jJAna to pratyakSa pramANakarake nirvikalpakarUpa pahile hI ho jAtA hai| yadi praNikatva Adi pratyakSa pramANase na jAne gaye hote so ve vAstavika nahIM Thahara sakate the / kintu kyA kareM, vastubhUsa kSaNikatva AdimeM midhyAjJAnI zIghra viparyaya, saMzayarUpa samAropa kara lete haiM / usako dUra karaneke liye anumAnapramANakA utthAna kiyA jAtA hai / isa kAraNa hama bauddhaloga samAropakA vyavaccheda karanevAlA honese anumAnarUpanizvayajJAnako baisA honepara pravartaka mAnate haiN| aisA bauddhoMke mAnanepara hama jaina kahate haiM ki nirvikalpa pratyakSako kAraNa mAna kara utpanna hue nizcayarUpa vikalpaka usa prakAra jJAnako anumAnake samAna kyA pravartaka panA nahIM hai ! btaao| donoM nizcayAtmaka una jJAnoM meM hamArI samajhase koI antara nahIM hai / indriya aura arthake yogyakSetramai avasthita honepara utpanna hue avagrahajJAnake bAda paidA honevAle "saikar3oM IhA, avAya, jJAna apane apane viSayoMmeM pravRtti karAnevAle dekhe jAte haiM / praSTasthAropasya vyavacchedako'dhyavasAyaH pravartako na punaH pravartiSyamANasya vyavacchedaka iti bruvANaH kathaM parIkSako nAma 1 / aneka logoMko padArthoM ke kAlAntarataka sthAyIpanekA pUrvase hI midhyAjJAna hai / kintu pratyakSa jJAnake samaya kisI samAropakI sambhAvanA nahIM hai / isa kAraNa pUrvakAlase hI pravRtta hue samAropoMkA vyavaccheda karanevAlA kSaNikapanekA anumAnarUpa nizcayajJAna pravartaka kahA jAtA hai / kintu bhaviSya meM paidA honevAle saMzaya AdikoMko sambhAvyarUpase dUra karanevAle una pratyakSoMke bAda utpanna hue
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 22 vikalpajJAnoMko hama pravarttaka nahIM mAnate haiM / granthakAra kahate haiM ki isa prakAra pakSapAta ke adhIna bolanevAlA bauddha malA parIkSaka kaise ho sakatA hai ? nahIM arthAt kyA pUrvameM kiye gaye corI, iMThako chuDAnevAle upadeza acche haiM aura bhaviSya meM corI jhUThakA tyAga karAnevAle upadeza pramANa nahIM mAne jAveMge ? pratyuta utpanna doSoMke dUra karanemeM kucha tattva bhI nahIM hai, sAMpake nikala jAnepara lakIra ko pITane ke samAna vyartha hai / bhaviSya doSoMkA nivAraNa hI kiyA jAtA hai / isa taraha bhUta, bhaviSyat vartamAna tInoM kAlameM saMzaya Adikake dUra karanevAle vikalpoM ko bhI pravartaka mAnanA cAhiye | pakSapAtase bolanevAle puruSa nyAyakartA parIkSaka nahIM kahe jAte haiM / I > araArthavAsanAjanitAdhyavasAyasya vastuviSayatAyAmanumAnAdhyavasAyasyApi seote tadAtmikA bhAvanA na tattvaviSayAto na vidyAbhUtiheturavidyA to vidyodayavirodhAt / jJAnoMke bAda utpanna hone vAlI saMskArarUpa vAsanAyeM do prakArakI haiN| eka to zAnadvArA ThIka ThIka vastuko pIchese bhI jatAne ke liye kAraNa haiM ve tattvArthavAsanAeM kahI jAtI hai aura jo dRSTa, aniSTa Adi jhUThI kalpanAeM karAne vAlI haiM, ve mithyA vAsanAeM haiN| vastugrAhI pratyakSase vAstavika arthoko jAnakara unase paidA huyI vAsanAeM sacce adhyavasAyako paidA karatI haiN| isa kAraNa vaha nizcaya jJAna apane viSaya horahe vastuoMkoM jAnatA hai| aisA bauddhoM dvArA niyama karanepara anumAnarUpa nizvaya bhI vastubhUta kSaNikatvako jAnanevAlA iSTa kiyA hai| isa prakAra vaha bhAvanA svarUpa jJAna bhI vastusvarUpa ko hI viSaya karanevAlA mAnanA cAhiye | aparamArthamUta atatvoMko jAnanevAlA ApakA mAnA gayA adhyavasAyAtmaka bhAvanAzAna to ThIka nahIM hai / isa kAraNa yadi bhAvanAko mithyAjJAnasvarUpa avidyA mAnA jAvegA taba to vaha sarvajJatArUpa vidyAko utpanna karanevAlI kAraNa na ho sakegI kyoMki avidyAse vidyA udaya honekA vizeSa hai / nanvavidyAnukUlAyA evAvidyAyA vidyAprasavanahetutvaM viruddhaM na punarvidyAnukUlAyAH sarvasya tata eva vidyodayopagamAdanyathA vidyAnAditvaprasakteH saMsArapravRcyayogAt / zaMkAkAra padastha prApta hokara bauddha apane pakSakA avadhAraNa karate haiM ki bhaviSA do tarakI hai| prathama to samyagjJAnakI sahAyakarUpa avidyA hai aura dUsarI mithyAjJAnake sahakAriNI avidyA hai| mithyA jJAnake anukUlaAcaraNa karanevAlI avidyAse hI vidyAkI utpattiko hetutAkA virodha hai| kiMtu phira vidyAkI sahakAriNI avidyAse vidyAkI utpattikA vizeSa nahIM hai / saba loga avidyA pUrvaka hI vidyAkI utpatti mAnate haiN| Apa jainiyoM ke yahAM bhI samyagdarzana ke usa pUrvavarttI mithyAjJAnase hI samyagjJAna honA mAnA hai /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 tasvArthacintAmaNiH saba loga mUrkha avasthAse hI paNDita banate haiM / aspajJatAse hI sarvajJatA hotI hai anyathA yAnI yadi aisA mAnoge to Apa jainoMko samyagjJAna anAdikAlIna mAnanA par3egA / sarvajJapanA bhI sarvadAse svIkAra karanA par3egA kyoMki samyAjJAna aura sarvajJatAse hI Apake yahAM bhaviSya, samyagjJAna aura sarvajJatA paidA hogI / tathAca saMsArakI pravRtti bhI na ho sakegI sarvajIva anAdise sarvajJa ho jAvege | ataH vidyAke anukUla paDanevAlI avidyAse vidyAkI utpatti mAniyegA / iti cenna / syAvAdinA vidyApratibandhakAmAvAdvidyodayasyeSTeH / vidyAsvabhAvo hyAtmA tadAbaraNodaye svAdavidyAvivartaH svapratibandhakAmAve tu svarUpe vyavatiSThata iti naavidhaivaanaadividyodynimittaa| aba rAma karate haiM ki paudhokA 6 mA so yA nahIM hai / kyoM ki hama syAvAdiyoM ke yahAM avidyAse vidyAkI utpatti nahIM mAnI hai, kintu vidyA arthAta jJAnake AvaraNa karanevAle karmoM ke kSayopazama yA kSayarUpa amAvase vidyAkI utpatti svIkAra kI hai / jJAna AtmAkA svabhAva hai| pUrva bandhe hue jJAnAvaraNa karmake udaya honepara AtmA mithyAjJAna yA ajJAnarUpa paryAyoMko dhAraNa karatA hai aura jaba usa jJAnake apane pratibandhaka kauMkA abhAva ho jAtA hai, taba to vaha AsmA apane svabhAvarUpa kevalajJAnameM vyavasthita hokara pariNamana karatA rahatA hai| kyoMki sampUrNa padArthokA jAnanA usakA svAyatta dharma hai| isa prakAra anAdikAlIna avidyAhI vidyAkI utpattikA kAraNa nahIM hai / pratyuta karmoke nAzase aura avidyA ke amAvase AtmAmeM svAbhAvika vidyA utpanna ho jAtI hai| saphalavidhAmupeyAmapekSya dezavidyA tadupAyarUpA bhavatyavidyaiveti cet na dezavidyAyA dezataH pratibandhakAbhAvAdavidyAtvavirodhAt / yahAM bauddha yaha kahe ki Apane antima phalasvarUpa prApta karane yogya pUrNa kevalajJAnakI apekSA karake ekadeza alpajJAnako usakA kAraNa ho jAnA mAnA hI hai / arthAt zrutajJAnase yA avadhi, manaHparyaya jhAnake pazcAt kevalajJAna paidA hotA hai / vaha zrutajJAna alpajJAna hai tathA sampUrNa arthaparyAyoMkA jJAna na karanevAlA honese ajJAnarUra bhI hai / bArahave guNasthAnameM kevalajJAnAvaraNake udaya honese ajJAnabhAva mAnA hai / isa kAraNa vaha avidhA yA ajJAna hI prAptavya kevalajJAnakA upAya hai / graMthakAra kahate haiM ki yaha to bauddhoMkA kahanA ucita nahIM hai kyoM ki zrutajJAna, avadhidhAna yA manaHparyayajJAna ye avidyArUpa nahIM hai / apane apane AvaraNa kA~ke kSayopazamase utpanna hue haiN| ataH unako avidyApanakA virodha hai| khoTe jJAna yA ajJAna hI avidyA kahe jA sakate haiN|
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryacintAmaNiH ba tathAca vidyArUpa zrutajJAna Adi alpajJAnoMko avidyA nahIM kaha sakate haiM taba to vidyAse hI pUrNa jJAna huA, avidyAse nahIM / vizeSa bAta yaha hai ki kSapakazreNImeM bhale hI kinhI munimahArAja ke sarvovadhi yA mana:paryayajJAna ho cukA ho kiMtu unake upayogAtmaka zrutajJAna hI hai / zrutajJAnoMkA | ataH bArahaveM guNapiMDa zukladhyAna hai| isameM mati, avadhi, manaHparyayakA raMcamAtra prakAza nahIM sthAnama pUrNa zrutajJAna hai, usa parokSarUpa pUrNajJAnase hI paripUrNa kevalajJAna huA hai / yA tu kenacidarzana pratibandhakasya sadbhAvAdavidyA''tmanaH, sApi na vidyodayakAraNaM, sadabhAva eva vidyApateriti na vidyAtmikA bhAvanA guruNoMpadiSTA sAdhyamAnA sugatatvaheturyataH sugato vyavatiSThate / karmoM ke kSayopazama se utpanna honevAle zrutajJAna AdimeM dezaghAtiprakRtikA udaya honese AtmAmeM kucha ajJAnakA aMza rahatA hai| isa kAraNa usa aMzarUpa avidyAse vidyAkA udaya mAnA jAvA to bauddha siddhAntako sahakAritA prApta ho bhI jAtI, kintu jo bhI vaha ajJAnakA aMza hai to kA kAraNa nahIM mAnA hai| pratyuta ( balki ) usake viparIta jainasiddhAnta meM usa aviyA aMzoM kA pUrNarUpa se amAra ho jAnepara hI vidyAkI utpatti mAnI gayI hai / sammamdarzana ke sAtha honevAle samyagjJAnameM bhI hama usake pUrva meM hue mithyAjJAnako kAraNa nahIM mAnate haiN| balki jJAnakA kAraNa jJAna hI hai / jJAnamai samyakUpaneke vyavahArakA kAraNa darzanamohanIya karmakA kSaya, upazama yA kSayopazama hai tathA jJAnamai midhyApana ke kathana karanekA kAraNa midhyAtvakarmakA udaya hai / yadyapi samyagjJAnake pUrvameM mithyAjJAna thA aura ajJAnabhAva bhI pUrNajJAnake prathama thA / kintu ajJAna yA mithyAjJAna ye samyagjJAna yA pUrNajJAnake kAraNa nahIM haiN| hAM unakA abhAva hI vidyAkA kAraNa hotA hai / isa prakAra svayaM avidyArUpa kintu bhaviSya meM vidyAkA kAraNa aisI guruoMke dvArA parArthAnumAnarUpa upadezI mayI aura pUrNarUpa se antaparyanta sAdhI gayI ( abhyAsa kI gayI ) ApakI mAnI huI zrutamayI aura cintAmayI bhAvanA to sugata ke pUrNajJAna utpanna karane meM kAraNa nahIM ho sakatI hai, jisase ki buddhakA sarvajJavana siddha hokara kucha dina saMsAra meM upadeza ke lie ThaharanA sthita bana sake / bhavatu vA sugatasya vidyAvaitRSNyasaMprAptistathApi na zAstratvaM vyavasthAnAbhAvAt, tathAhi - "sugato na mArgasya zAstA vyavasthAnavikalatvAt khaDgavat, vyavasthAna vikalo 5sAvavidhAtRSNAvinirmuktatvAcadvat " / athavA Apake kathanamA buddhadevako sarvajJatA aura tRSNArahita vairAgyakI samIcIna prApti ho jAnA mAna bhI liyA jAya to bhI buddha sajjanoMko mokSamArgake upadezakI zikSA nahIM kara sakate 14
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH haiN| kyoMki pUrNajJAna aura vairAgyake honepara zIghra hI unakI mokSa ho jaavegii| ve saMsAramai Thahara na skeNge| isI bAtako anumAna dvArA spaSTa kahate haiN| " sugata ( pakSa ) mokSamArgakA zikSaka nahIM hai ( sAdhya ) kyoMki vaha saMsArameM vyavasthita rakhanevAle kAraNoMse rahita hogayA hai ( hetu ) jaise ki bauddhoMkA mAnA gayA khaDgI (anvayadRSTAnta) Apa bauddhoMne muktAvasthAmeM mukta khaDgI jIvoMkA upadeza denA kArya nahIM mAnA hai / ve muktAvasthA saMsArakI vAsanAoMke Asravarahita hokara kSaNika jJAnarUpa hai " / uttaH anusano dine gareko siddha karane " ki ApakA mAnA huA vaha buddha ( pakSa ) saMsArameM sthita rahanevAlA nahIM hai ( sAdhya ) kyoMki usI khaDgI muktAtmA (ambayadRSTAnta) ke samAna saMsArasthitike kAraNa avidyA aura rAgadveSoMse pUrNarUpase sarvadAke liye vaha mukta hogayA hai " ( hetu)| jagadvitaiSitAsakterbuddho yadyavatiSThate / tathaivAtmahitaiSitvabalAt khaDgIha tiSThatu // 78 // yadi Apa bauddha aisA kaheMge ki saMsArabharake pANiyoMko hita prApta karAnakI tIna abhilASAmai Asakta hojAnese sarvajJa buddha kucha dinasaka saMsArameM Thahara jAte haiM, taba to AtmAko hisasvarUpa zAntiyukta nirvANa prApta karAnekI abhilASAke yalase khaDgI muktAtmA mI isa hI prakAra yahAM saMsArameM Thahara jaao| bhAvArtha-jainamatameM jaise antakRt kevalI hote haiM, usI prakAra nauddhoke yahAM talavAra Adise ghAtako mApta hue katipaya muktAtmA mAne gaye hai ve binA upadeza diye hI zAntirahita nirvANako prApta hojAte haiN| AtmAko zAnta karanekI unako abhilASA banI rahatI hai| "buddho bhaveyaM jagate hitaaye|, ti bhAvanAsAmarthyAdavidyAvRSNAprakSaye'pi sugatasva vyavasthAne khaDginopyAsmAna zamayiSyAmIti bhAvanAbalAcavasthAnamastu vizeSAbhAvAt / pUrva janma yA isa janmame buddhane yaha bhAvanA bhAyI thI ki maiM jagatkA hita karane ke liye sarvajJa buddha ho jAUM, isa bhAvanAkI zakti se avidyA aura tRSNAke sarvathA kSaya honepara bhI sugatakI sthiti saMsAramai upadeza dene ke liye ho jAtI hai / aisA svIkAra karanepara ima bhI ApAdana karate haiM ki AtmAko zAntilAma karAUMgA, aisI pUrvajanmakI yA isa janmakI bhAvanAkI sAmadhyese khaGgIkA bhI saMsAramai avasthAna ho jAo, buddha aura khaDgIkA saMsAramai Thaharane aura na ThaharanemeM niyAmaka koI vizeSa nahIM hai / tathAgatopakAryasya jagato'nantatA yadi / * sarvadAvasthitau heturmataH sugatasantataH // 79 //
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH khaDginopyupakAryasya svasantAnasya kiM punaH / na syAdanantatA yena tanniranvayanirvRtiH // 8 // svacittazamanAttasya santAno nottaratra cet / nAtmAnaM zamayiSyAmItyabhyAsasya vidhAnataH // 81 // na cAnsyacittaniSpattau tatsamAtirvibhAvyate / tatrApi zamAyeSyAbhItyeSyAMccattavyapakSaNAt // 82 // kSaNika vijJAnarUpa sugatako santAnake sarvadA sthita rahanemeM yadi yaha hetu mAnA jAye ki buddhake dvArA upakRta honevAlA jagat ananta kAlataka dhArAmAhase sthira rhegaa| isa kAraNa buddha bhI santAnarUpase ananta jhAlataka sadA saMsArameM bane raheMge to hama jaina bhI kaTAkSa karate hai ki khaDgikI apanI jJAnasantAna bhI svagike dvArA zAntilAmase upakRta hotI huI anantakAla taka rahegI, phira kyoM nahIM khagikI saMsArameM sthiti mAnI jAtI hai| jisase ki usa khagikI niramkya mokSa hogayI mAnI jaay| Apane dIpake ke jujhane ke samAna sarvathA anvayarahita hokara khagikI mokSa mAnI hai, so nahIM bana sakatI hai| yadi Apa bauddha yoM kaheM ki usa khaTiGgaka apane jJAnarUpa AtmAkA sarvadAke liye zamana ho jAtA hai, sarvathA annaya TUTa jAtA hai, isa kAraNa uttarakAla bhaviSyamai khagike cittakI santAna nahIM calatI hai| yaha ApakA kahanA to ThIka nahIM hai, kyoMki khaDgike cittakA zamana nahIM huA hai| AtmAko maiM sadA zAntimArgapara le jAUMgA / isa prakAra bhAvanAkA abhyAsa khaDgi barAbara kara rahA hai| ___ yadi Apa yaha kahe ki bhAvanA karate karate antimacittake utpanna ho jAnepara khar3agika usa jJAnasantAnakI samApti honA vicArapUrvaka mAnI jAtI hai, so yaha mAnanA ThIka nahIM hai kyoMki jisako Apa antame honevAlA citta kahate ho usa samaya bhI " AtmAko zamana karUMgA, aisI bhAvanA karanA khagika abhyAsamai ArahA hai, ata: usakI apekSAse Age bhI cittakI santAna clegii| isa prakAra dIpakalikAke samAna niranzya hokara jJAnasantAnakA nAza ho jAnArUpa mokSa khaDgike nahIM pana sakatI hai| mugatake samAna svagikI bhI jJAnadhArA ananta kAla taka calatI rahegI ataH vaha bhI saMsAramai Thahara sakatA hai| cittAntarasamArambhi nAntyaM cittamanAstratram / sahakArivihInasvAttAhagdIpazikhA yathA // 83 //
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH ityayuktamanaikAntAdbuddhacittena tAdRzA / hitaiSitvanimittasya sadbhAvo'pi samo dvayoH // 84 // caramatvavizeSastu netarasya prasiddhayati / tato'nantaranirvANasiddhyabhAvAtpramANataH // 85 // " khaDgike antakA Asavarahita citta ( pakSa) dUsare bhaviSyacittoMko dhArArUpase utpanna nahIM karatA hai ( sAdhya ) kyoMki vaha sahakArIkAraNoMse rahita hai ( hetu ) / jaise battI, sailase rahita antakI dIpazikhA punaH dUsarI kalikAoMko paidA nahIM karatI hai " (dRssttaant)| AcArya kahate hai ki isa prakAra bauddhoMkA kahanA yuktirahita hai / ukta hetukA usa prakArake sahakArI kAraNoMse rahita horahe buddhake cittase hI vyabhicAra ho AvegA / arthAt sahakArIrahitapanA buddhaphe cittameM hai| kiMtu dUsare cittoMko nahIM paidA karamArUpa sAdhya nahIM hai / Apane buddhakI jJAnasantAnako anantakAla taka masavazIla mAnA hai / yadi saMsArI jIvoMke liye hiptake cAhanekI icchAko bhaviSyamai jJAnasantAna calanekA nimitta kAraNa mAnoge to vaha bhI donoMke samAnarUpase vidyamAna hai / jaise buddhake jagatke hita karanekI abhilASA hai / vaisI hI svagika AtmAko zAnti karanekI abhilASA bhI vartamAna hai / ataH donoM kI vijJAnadhAsa clegii| dUsare khagika vijJAnameM antame honevAlA yaha vizeSa bhI siddha nahIM hai / kyoMki buddhake samAna khaDgi bhI to vastu hai aura vastu ananta kAla taka pariNamana karatI hai / isa kAraNa akele khaDgikA hI niranvaya nAza mAnA jAya aura buddhako anantakAla taka santAnajhamase sthAyI mAnA jAya, yaha pakSapAta ThIka nahIM hai / usa kAraNase Apa pramANoMke dvArA anyasahita jJAnasantAnakA nAza ho jAnArUpa zAnta mokSako siddha nahIM kara sakate haiN| athavA dIpakake dhansoMkA bhaviSya jaise antara nahIM hai vaisA antararahita anantadhvansarUpa mokSa nahIM kara saktA hai| ___"khaDgino nirAmavaM cisaM citAntaraM nArabhate jagaddhitaiSitvAbhAve caramatve ca sati sahakArirahitatvAt tAgdIpazikhAvadityayuktam, sahakArirahitatvastha hatobuddhacinAnaikAntAt, tadvizeSaNasya hitaiSitvAbhAvasya caramattvasya cA'siddhatvAt, samAnaM hi tAvaddhivaiSitvaM khagisugatayorAtmajagadviSayam / __ granthakAra apanI ukta bArtikoMkI TIkA karate haiM ki "khaDginAmaka muktAmAkA mokSa honepara pUrvajJAnoMke saMskAroMse Anavarahita citta hai / vaha citta bhaviSyameM dUsare cittoMko paidA nahIM karatA hai ( pratijJA / kyoMki khagikA cita jagatkA hitaiSI na hokara aura antima hotA huA sahakArI
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 189 kAraNoM se rahita hai | ( hetu ) jaise ki baiMDa, batI Adi sahakArI kAraNoMse rahita aura dUsaroMkA hita nacAhanevAlI sabase pichalI dIpakI zikhA uttaravartI zikhAoM ko paidA nahIM karatI hai kintu usI samaya zAnta ho jAtI hai ( anvayadRSTAnta ) isI taraha khaDgIkA citta bhI mukti avasthA prApta karanepara atizIghra samUla naSTa ho jAtA hai " granthakAra kahate haiM ki yaha bauddhakA kahanA bhI yuktizUnya hai, kyoMki ukta anuzana meM diye gaye sahakArI rahitapane hetukA buddha ke jJAnarUpa citase vyabhicAra hai / buddhakA citta sahakArIkAraNoMse rahita hai, kiMtu bhaviSya ke anyacittoMko utpanna karatA rahatA hai / aura usa hetu hitaiSI na honA tathA antimapanA ye do vizeSaNa bhI khaGgirUpa pakSameM nahIM ghaTate haiM / isa kAraNa tumhArA hetu asiddha hetvAbhAsa bhI hai kAraNa ki AtmAke zamanakI abhilASA aura jagat hitakI abhilASArUpa hitaiSitA to mase khar3agi aura sugalameM samAnarUpase rahatI hai / aura santAnarUpase sarvadA rahegA, ataH ananta hai / sarvaviSayaM hitaiSitvaM khaDgino nAstyeveti cet, sugatasyApi kRtakRtyeSu tadabhAvAt tatra tadbhAve vA sugatasya yatkiJcanakAritvaM pravRtinaiSphalyAt / yadi bauddha yoM kaheM ki " hamAre diye gaye hetukA jagatkI hitaiSitAkA abhAvarUpa vizeSaNa khaDgameM ghaTa jAtA hai, arthAt svagika sampUrNa jIvoM meM hitaiSitA nahIM hI hai, apanI AtmAkI zAntikA hI svArtha lagA huA hai ", isa prakAra bauddhoMke kahane para hama jaina kaheMge ki jo AtmAe~ kRtakRtya ho cukI haiM, unake prati vaha sugatakI bhI hitaiSitA nahIM hai, to sugatakI bhI saba jIvome hitaiSitA kahAM siddha hotI hai ? yadi muktiko prApta ho cuke una kRtakRtya jIvoMmeM bhI sugatakI usa hitaiSitAkA sadbhAva mAnoge to sugatako cAhe jo kucha bhI vyartha kArya karate rahanekA prasaMga AvegA / jaise ki baniyene apane ashat likhAyA thA ki " mukha hai to bola, mAhaka nahIM haiM to ThAlI baiThA cAMToM ko tola " isa lokokti ke anusAra sugata bhI vyarthake kArya karanevAlA siddha hogA / jina AtmAoM ne apanA sampUrNa kartavya kara liyA hai unake prati kisI bhI hitaiSIkA pravRtti karanA vyartha hai, niSphala hai / " yattu dezato'kRtakRttheSu tasya hitaiSitvaM tatkhaGginopi svacitteSUttareSvastIti na jagadvitaiSitvAbhAvaH siddhaH / yadi gatI hitaissitaa| Apa jo yaha artha karoge ki jo kSaNikavijJAnarUpa AtmAe~ kucha aMzoM meM apane kartavyako kara cuke haiM aura kucha aMzoMmeM kRtakRtya nahIM hue haiM unameM gugalakI hita karanakI icchA hai taba to isapara hama jaina kahate haiM ki aisI kucha hi hitaiSitA to khaDgI bhI hai / khaDgI bhI apane uttarakAlameM hone vAle vijJAnarUpa citoMmeM prazAnta karane kI
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH ffer] rakhatA hai isa prakAra ApakA jagatke hitakI abhilASA rakhanArUpa hetu khaDgI meM siddha nahIM hai / jagatke bhItara khaDgI bhI AgayA hai / jisa jaMgalakA hita karanA hai, una jIvomeM akRtakRtya hI jIva liye jAyeMge / 190 'nApi caramatvaM pramANAbhAvAt / khaDgIkA citta dUsare cittako utpanna nahIM karatA hai| isa ApakI pratijJAmeM diye gaye hetukA antimapanA vizeSaNa bhI siddha nahIM hai| kyoMki khaDgIke citoMkA kahIM anta hojAtA hai, isameM koI pramANa nahIM hai / jaba ki saba hI padArtha anantakAlataka pariNamana karaneke svabhAvavAle hai / ghaTa, paTa, Adike svalakSaNa aura buddhoMke citra anantakAlalaka pariNamana kareMge to khaDgIke citakI bhI uttarotara dhArA utpanna hotI rahegI, dIpakakI kalikA bhI kAjalako utpanna karatI hai aura kAjalase uttarottara kAjala, vargaNA, paramANu, Adi paryAyeM hotI rahatI haiM / ataH dIpakalikAkA dRSTAnta viSama hai| kalikA aura kAjala tatvAntara nahIM haiM kintu rUpa, rasa AdivAle pula dravyakI paryAyeM haiN| pIle raMgase kAlA raMga hogayA hai / uSNasparzase zaktisparza hogayA hai kintu pudgalatattva nahIM badalA hai| caramaM nirAsravaM khaDgacitaM svopAdeyAnArambhakatvAdvartinehA dazUnya dIpAdikSaNavaditi cet, na anyonyAzrayaNAt / sati hi tasya svopAdeyAnArambhakatve caramasvasya siddhistatsiddhau ca svopAdeyAnArambhakatva siddhiriti nApramANasiddha vizeSaNo heturvipakSavRttizca / khaDgi santAnasyAnantapratiSedhAyA laM yenottarottaraiSyaccittApekSayAtmAnaM zamayiSyAmItyabhyAsavidhAnAtsvacittakasya zamane'pi tatsantAnasyAparisamAptisiddherniranvayanirvANAbhAvaH sugatasyevAnantajagadupakArasya na vyavatiSTheta tathApi kasyacitprazAntanirvANe sugatasya tadastu / ddha isa anumAnase caramapanA siddha kareMge ki " khaGgikA Asavarahita cica antima hai ( pratijJA ) kyoMki usake sabase antakA citta svayaM upAdAnakAraNa banakara kisI dUsare upAdeyoMko utpanna nahIM karatA hai ( hetu ) jaise ki anta ( AkhIra ) kI dIpakalikA bakSI, taila, aura pAtrase rahita hokara dUsare kalikArUpa svalakSaNoMko utpanna nahIM karatI hai| yA bijalI aura babUlA uttaravartI bijalI, babUla rUpa paryAyoMko nahIM banAte haiM " ( anvaya dRSTAnta ) AcArya kahate haiM ki isa prakAra anumAna banAnA ThIka nahIM hai / isameM parasparAzraya doSa hai| kyoMki abhItaka khaGgike citakA antimapanA aura apane upAyako na utpanna karanA ye donoM hI siddha nahIM hai / isa kAraNa ati kama siddha ho ? jaba ki vaha citta apane upAdeyakAryako paidA na kare aura apane upAyoMkA utpanna na karanA kaba siddha ho ? jaba ki pahale hetukA caramapanA siddha ho jAya / ataH
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavAcintAmaNiH 191 Apake pUrva anumAna aura isa anumAnameM parasparAzraya doSa huA, isa prakAra pUrva anumAnameM diye gaye hetuke hitaiSitAkA abhAva aura antimapanA ye donoM vizeSaNa pramANoMse siddha nahIM haiM aura ApakA tu buddha cittarUpa pakSoM meM vartamAna hai ataH vyabhicArI bhI hai / isa kAraNa vaha sahakArIrahitatva hetu khaDgI ke cittasantAnakI anantatAkA niSedha karane ke liye samartha nahIM hai, jisase ki cittasantatiyoMkA anyayasahita sarvathA dhvaMsa hojAnArUpa mokSa siddha hotA, khaGgike Age Age bhaviSya meM Ane vAle cittoMkI apekSAse apaneko zAnta karUMgA, isa prakAra mAvanAkA abhyAsa banA rahatA hai / usase vartamAna meM apane cittakA zamana hojAne para bhI usa khaDgIkI santAnakI pUrNarUpa se samA se hojAya, yaha siddha nahIM hai / ataH anvayarahita tucchAbhAvarUpa mukti nahIM banatI hai tathA ca ananta jagat ke upakAra karanevAle sugatake samAna khaDgIkI bhI saMsArame sthiti na hove, yaha bAta nahIM hai tathApi yAnI isa prakAra sugala aura khaDgIke pUrNarUpa se samAnatA honepara bhI kisI akele khaDgIkI hI tuccha abhAvarUpa zAnta mukti mAnoge to buddhakI bhI bujhe hue dIpakake samAna cittadhArAkA sarvathA nAza hojAnA rUpa vaha mokSa hojaao| donoM meM antara kucha nahIM hai / I suktaH sa ca karSa mArgasya praNetA nAma / vASTagata usa kAraNa se aba taka yahI siddha huA ki sugata zabdakA acchI taraha cale jAnA arthAt apanA sarvathA khoja kho denA hI artha hai| pUrva meM sugatake tIna artha kar3e the| unameM " punaranAvRtyA gataH " phira lauTa kara na AnA rUpa hI artha Apa bauddhoM ke kathana se nikalA, aba batalAiye ki aisA apagata mokSamArgakA pathapradarzaka malA kaise ho sakatA hai ? kathamapi nahIM / mA bhUttacchAntanirvANaM sugato'stu pramAtmakaH / zAsteti cenna tasyApi vAkpravRttivirodhataH // 86 // vaibhASikakA dIpaka bujhane ke samAna vaha zAnta nirvANa na siddha ho yaha bAta hama yogAcAra mAnate haiM / hamAre yahAM buddhadeva pramANajJAnasvarUpa mAnA hai| vaha buddha mokSamArgakA zikSaNa karanevAlA siddha hai / graMthakAra kahate haiM ki yaha bhI to mAnanA ThIka nahIM hai / kyoMki usa jJAnasvarUpa buddha ke bhI upadeza deneke liye vacanoMkI pravRtti honekA virodha hai / kyA zarIra, kaNTha, tAlu, aura icchAke vinA zabda kahe jA sakate haiM ? arthAt nahIM / 4 na kasyacicchantanirvANamasti yena sugatasya tadvattadApAdyate nirAsravacinotpAdalakSaNasya nirvANasyeSTatvAt, tataH zobhanaM sampUrNa vA gataH sugataH, pramAtmakaH zAstA mArgaspeti cet, na tasyApi vidhUtakalpanA jAlasya vivakSAvirahAdvAcaH pravRttivirodhAt /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 tattvArthacintAmaNiH ukta vArtikakA vyAkhyAna karate haiM ki kisI khaDgI yA upasargImuktAtmAkA hama sarvathA maTiyAmeTa ho jAnArUpa zAnta nirvANa nahIM mAnate haiM jisase ki usa khaDgIke samAna buddhako mI vaisI hI mokSa prApta karanekA ApAdana kiyA jAya, jabaki hamAre yahAM sAMsarika vAsanAoMke Asabase rahita horahe zuddha cittakA ananta kAla taka utpanna hota rahAaisA nirvANa mAnA gayA hai / usa kAraNase " suSTu gataH " yAnI mirukula nAzako prApta ho gayA hai, yaha sugatakA artha hama nahIM mAnate haiM, kiMtu jJAna, vairAgyase zomAyuktapanako prApta ho gayA yA pUrNa jJAnIpanako prApta ho gayA, aisA jJAnasvarUpa hI sugata hai aura vaha mokSamArgakA Adha prakAzaka hai, zikSaka hai| AcArya kahate haiM ki yaha yogAcArakA kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki usa sugatakA kalpanA karanekA jaMjAla sarvathA naSTa ho gayA hai to bolanekI icchArUpakalpanA bhI usake utpanna na hogii| isa kAraNa icchAke vinA vacanoMkA bolanA nahIM bana sakegA / yacanakI pravRtti ke liye kAraNakUTakI AvazyakatA hai / unameM bolanekI icchA pradhAna kAraNa hai jo ki sugatake hai nahIM, taba mokSamArgakA upadeza nahIM de sakatA hai / viziSTabhAvanodbhutapuNyAtizayato dhruvam / / vivakSAmantareNApi vAgvRttiH sugatasya cet // 87 // bolane ke lie icchAke vinA bhI " agatkA upakAra kruuN|" isa baDhiyA bhAvanAke palase utpanna hue puNyoM ke camatkArase buddhadevakI bhI vacanapravRtti yathArtharUpase ho jAvegI yadi Apa bauddha aisA kahoga-- . buddhAvanottatvAbuddhatvaM, saMvartakAddharmavizeSAdvinApi vivakSAyA buddhasya sphurTa vAgvRttiryadi tadA sa sAnvayo niranvayo vA syAt ? kicAta: isakI vyAkhyA yaha hai ki maiM jagatko muktimArga batalAnevAlA yuddha ho AUM isa prakAra buddhapaneko banAnevAlI mAkanAse eka vilakSaNa puNya paidA hotA hai / usa vizeSa dharbha mAne gaye puNya karake icchAke vinA bhI buddha bhagavAnke spaSTarUpase vacanokI pravRtti ho jaavegii| yadi aisA kahoge to isa para hama jainoMkA thoDa yaha pUMchanA hai ki vaha buddha kyA dravyarUpase anAdi ananta kAla taka sthira rahanevAlA anvayI hai ! athavA pratikSaNa naSTa honevAlA anvayarahita hokara kevala utpAda, nyaya, svabhAvavAn hai / btaao| sambhava hai ki Apa hamAre pUchanepara yaha kaheM ki Apa jaina loga isa pUMchanese kyA prayojana siddha karoge to hama jaina kahate haiM ki siddhaM paramataM tasya sAnvayatve jinatvataH matikSaNavinAzave sarvathArthakriyAkSatiH // 88 //
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattvAvinsAmANaH prathama pakSake anusAra buddhako dravyarUpase anAdise ananta kAlaptaka anvayasahita-rUpa mAnanepara to jainamata hI siddha ho jAtA hai kyoMki usa puNyavizeSase alaMkRta aura dravyarUpase anAdi ananta kAlataka vyApaka tathA vivakSAke vinA hI mokSamArgakA upadeza denevAlA buddhadeva hamArA jinendradeva hI to hai / yadi dvitIyapakSake anusAra usa buddhako Apa pratyekakSaNameM vinAzazIla mAnoge yAnI anvayarahita hokara sarvaprakArase naSTa ho jAtA hai taba to aisI dazAma vaha kSaNika buddha kathamapi kucha bhI arthakriyA na kara skegaa| kAlAntarasthAyI to AtmA upadeza de sakatA hai| jo eka kSaNa hI haratA hai vaha apane AtmalAbha karaneke samayameM koI bhI arthakriyA nahIM kara sakatA hai / jaba dUsare kSaNameM kucha kArya karaneke yogya hotA hai taba usakA Apake matase satyAnAza ho jAtA hai| asat padArtha kyA kArya karegA ? arthAt kucha bhI nahIM / na sAnvayaH sugato yena tAryakaratvamAvanopAcAtIrthakaratvanAmakarmaNo'tizayavataH puNyAdAgamalakSaNaM sIthe pravartayato'hato vivakSArahitasya nAmAntarakaraNAt svAdAdimata siddhayet, nApi pratikSaNavinAzI sugataH kSaNe zAssA yenAsya kramayogapayAbhyAmakriyAkSatirApAdhate, kiM tarhi ? sugatasantAnaH zAstati yo byAva bauddha kahate haiM ki na to hama sugatako dravyarUpase anvayasahita mAnate haiM jisase ki yAnI yadi hama aisA mAnate hote to jabara syAdvAdiyoMkA yaha mantavya siddha hojAtA ki dharmatIrtha kA kiyA jAnArUpa tIrthakara prakRtikA Asrava karAnekI kAraNa solaha kAraNa bhAvanAoM ke balase. bAMdhe hue tIrthakarava-nAmakarmarUpa mAhAtmya rakhanevAle puNyase bolanakI icchAke binA mokSamArgakA pratipAdaka AgamarUpI tIrthakI pravRtti karAte hue arhanta devakA hI dUsarA nAma buddha kara diyA gayA hai aura isa hI kAraNa hama kSaNa kSaNa naSTa hote hue sugatako eka hI kSaNameM mokSamArgakA zikSaka bhI nahIM mAnate haiN| jisase ki Apa hamAre Upara kSaNikapA kramase aura yugapatse arthakriyA kI kSati hojAnekA ApAdana kare, taba to hama kyA mAnate haiM isa bAtako suniye hama sugatakI uttara kAlataka honevAlI jJAnasantAnase mokSamArgakA zAsana honA svIkAra karate haiM / aba andhakAra kahate haiM ki isa prakAra jo koI bauddha kahegA to tasyApi sa santAnaH kimavastu vastu vA syAt ? ubhayatrArthakriyAzcatiparamatasiddhI tdvsthe| usa bauddhake matameM bhI vaha jJAnako santAna kyA aparamArthamUta hai ? athavA kyA vastusvarUpa paramArtha hai ! batAo, pahilA pakSa mAnanepara Astuse arthakriyA na ho sakegI tathA dUsarA pakSa hone para dUsare mata yAnI syAdvAdiyoM ke siddhAntakI siddhi ho jAyegI / yo ina donoM pakSoM meM hamArA pUrvokta kathana vaisAkA vaisA hI ThIka rahA yAnI donoM bAteM avasthita rhiiN| 15
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAvacintAmaNiH tathAhiisI bAtako punaH spaSTa kara kahate haiN| santAnasyApyavastutvAdanyathAtmA tathocyatAm / kathaJcidvyatAdAtmyAdvinAnyasyApyasambhavAt // 89 // . jabaki eka kSaNasthita rahanevAle jJAnoMkI dhArArUpa santAna bhI avastu hai kyoMki aneka kSaNoM meM rahanevAle padArthokA kAlika pratyAsattise samUha bana sakatA hai kintu bijalI yA dIpakali kAke samAna kSaNadhvaMsI padArthake pariNAmoMkI ghArA koI vastu nahIM hai, svayaM baudroMne santAnako vastubhUta nahIM mAnA hai| yadi kSaNadhvaMsI na mAnakara usa dhArAko kAlAntarasthAyI padArtha mAnoge taba to santAna zabdase usa prakAra AtmA dravya hI kahA gayA smjho| AtmAkA pUrvApara kSaNoMke sAtha dravyarUpa karake kathaMcit tAdAtya sambandha hai| usa tAdAtmya sambandhake vinA vaha santAna una jJAnoMkI hai yaha bAta nahIM bana sakatI hai eka dravyameM aneka pariNAmoMko tAdAtmyasambandha hI milA sakatA hai kyoMki tAdAmyake vinA pUrvApara pariNAmoMke milAnemeM saMyoga, samavAya Adi anyasambandhoMkA asambhava hai| svayamaparAmaSTamedAH pUrvottarakSaNAH santAna iti cet tarhitasyAvastulAdaryakriyApatiH santAnibhyastatvAtacAbhyAmavAcyavasthAvastutvena vyavasthApanAt / bauddha kahate haiM ki pratyeka kSaNavI pariNAmoM meM paraspara asyaMta bheda hai kiMtu hama logoMkI moTI dRSTi se usa bhedakA vicAra nahIM ho pAtA haiM isa kAraNa nahIM vicArA gayA hai bheda jinakA aise Age pIcheke kSaNika pariNAmoM ke samudAyako santAna mAna lete haiM / yadi Apa bauddha aisA kahoge to hama jaina kahate haiM ki vaha santAna avastu huyI, kyoMki jo padArtha sarvathA vidyamAna hI nahIM hai usakI dhArA mI kyA bana sakatI hai ! himAlayase lekara samudrataka gaMgAkI dhArA bahatI hai taba to usa jalakI santAna mAnI jAtI hai kiMtu biMdu jalakI nahIM vidyamAna pUrvopara paryAyoMko kaspita karake dhArA nahIM banatI hai tathAca ApakI mAnI huyI santAna tuccha avastu hone se kucha bhI arthakriyAko na kara sakegI yoM arthakriyAkI kSati huii| eka eka kSaNa rahanevAle santAniyoMse bhinna yA abhinna hokara jo tad atadrUpase nahIM kahA jAtA hai vaha avastu mAnA gayA hai / aisI nirNAyaka vidvAnoM ne vyavasthA kI hai // .. ... ... .. . . .
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH 195 santAnasya vastutve vA siddhaM paramatamAtmanastathAbhidhAnAt kathaMciddravyatAdAtmyenaiva pUrvorakSaNAnAM sannAsi satyAmantarasya vyAbhicArAt, tAtvikatAnabhyupagamAtha / yadi Apa bauddha santAnako vAstavika mAnoge taba to dUsare vAdIke mantavya yAnI jaina matakI siddhi ho jAvegI kyoMki isa kAraNa pUrvApara pariNAmoM meM akhaNDa dravyarUpase rahanevAle kA nAma hI Apane santAna rakha diyA hai / eka devadattake Age pIche honevAle jJAnapariNAmoMkA saMtAna ho jAnA kathaMcit tAdAtmya saMbaMdha karake hI siddha ho sakatA hai / dravyapratyAsattike atirikta kSetrapratyAsatti Adi mAnane se vyabhicAra AtA hai, kAraNa ki eka kSetrameM pudgala Adika chaDoM dravya rahate haiN| kSetrika saMbaMdha honesa una sabakI bhI eka saMtAna bana jAyegI isI tarahase ekakAlameM anekadravyoM ke pariNAma hote rahate haiM / una bhinna dravyoMke pariNAmoMkA bhI paraspara kAlikasaMbaMdha hai| kiMtu una saba pariNAmoMkI eka akhaNDa dhArArUpa santAna nahIM mAnI hai / samAna jJAnavAle bhinna bhinna devadatta, jinavaca AdikI bhAvapratyAsatti hai kiMtu una bhinna AtmAoMke jJAnoMkA paraspara meM sAMkarya nahIM hai aura saMyoga sambandhase mI eka santAnakI siddhi nahIM hai / tathA kSetrasambandha, kAlikasambandha Adi vAstavika mAne bhI nahIM gaye haiM ye to aupAdhika hai tAtvikarUpa se nahIM svIkAra kiye gaye haiM / ataH saMtAni - kA eka dravyameM kathaMcit tAdAtmya saMbaMdha se anvita rahane para hI saMtAna vastubhUta aura arthakriyAkArI bana skegii| hAM akhaMDita aneka dezavAle dravyakA viSkambhakamase mAnA gayA svakSetra vAstavika hai aura pUrvApara kAloMkI anekaparyAya UrdhvatA sAmAnyase svakAla ho jAtI haiM kiMtu AkAza aura vyavahArakAla to sarvathA bahiraMga haiM, jIva pudgaloMkA nija svarUpa nahIM hai / pUrvakAlavivakSAto naSTAyA api tattvataH / sugatasya pravartante vAca ityapare viduH // 90 // bauddha loga cirakAla prathama naSTa hocuke tathA bhaviSyameM utpanna honevAle padArthoM ko bhI varta 'mAnAkA kAraNa mAna lete haiN| jinake yahAM asat kI utpatti aura sadakA sarvathA nAza mAna liyA gayA hai / ve asat padArthako kAraNa mI mAneM to kyA Azcarya hai ? vivakSAke binA sugatake vacana kaise pravRtta hoMge? isa kaTAkSako dUra karate hue bauddha kahate haiM ki pahile kAlamai kabhI lagata ke . icchA huyI thI, vaha icchA vastutaH naSTa hogayI hai| phira bhI naSTa huyI icchA ko kAraNa mAnakara buddha vAstavika rUpase vacana pravRtta ho jAyeMge isa prakAra dUsare sautrAntika bauddha mAnate haiM / yathA jAgradvijJAnAnnaSTAdapi prabuddhavijJAnaM dRSTaM tathA naSTAyAH pUrvavivakSAyAH sugatasya vAco'pi pravarttamAnAH saMbhAvyA iti ceta
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ AcArya unake matakA varNana karate haiM ki bauddha loga bhAlayavijJAna aura pravRtivijJAna isa prakAra jJAnakI do dhArAeM mAnate haiN| sote samaya AlayavijJAnakI dhArA calatI rahatI hai aura jAgate samaya pravRttivijhAnakI santAna calatI hai| Aja prAtaHkAla chaha baje hama sokara uThe haiN| rAtako dasa bajesaka jAgeMge aura dasa baje sokara kala subaha phira uThege, tathA kala miti rAtako dasa paje soveNge| yahAM Ajake dasa bajetaka honevAlA pravRttivijJAna Aja rAtako dasa baje naSTa hojAvegA / phira bhI naSTa huA pravRttivijJAna phala prAptaHkAla chaha bajeke pravRttivijJAnakA upAdAna kAraNa mAna jAtA hai| tathA Aja rAtake dasa baneke bAdase paidA huA bhAlayavijJAna kala prAtaHkAla chaha baje taka sarvathA naSTa hojAvegA / jJAnoMkI dhArA bhI TUTa jAvegI phira bhI naSTa huA AlayavijJAna kala rAtako dasa baje bAda sote samaya honevAle AlyavijJAnakA kAraNa hai / bhaviSyameM honevAle putra yA Age honevAlA zrIviyoga, dhanalAbha, maraNa Adi pahilese hI hAthameM rekhAeM banA dete haiM, yA zarIrameM tila, masA, lahasana, Adi banA dete haiN| inake matase mare bAbA bhI guDa khAlete hai aisI kahAvata ThIka hai / astu ye buddhi ke samUharUpa bauddha jo kucha kahe so suniye ! bauddha kahate haiM ki jaise naSTa hocuke bhI pahile dinakI jAgRta avasthAke jJAnase dUsare dinakI jAgRta avasthAkA vijJAna utpanna huA dekhA gayA hai| usI prakAra naSTa huyI pUrvakAlakI vivakSAse bhI buddha bhagavAnke vacanoMkI pravRtti honA bhI sambhava hai / yadi pauddha aisA kaheMge to AcArya kahate haiM ki teSAM savAsanaM naSTaM kalpanAjAlamarthakRt / kathaM na yuktimadhyAste shuddhsyaatiprsNgnH|| 91 // una bauddhoMke yahAM jIvanmuktadazAmeM hI buddhake saMskAroMse sahita hokara naSTa hogayA vivakSArUpa kalpanAoMkA samudAya bhalA kaise arthoko karegA ? arthAt koI bhI kArya nahIM kara sakatA hai| yadi kalpanA naSTa bhI hogayI hotI aura usakI vAsanA banI rahatI to bhI kucha derataka arthakriyA hosakatI thI kintu vivakSAnAmaka kalpanAoMke saMskArasahita dhvaMsa hojAnepara pUrvakAlakI vivakSAse vartamAnamai buddhake varanakI pravRtti kaise bhI yuktiko prApta nahIM hosakatI hai| yavi kalpanAoMse rahita zuddha padArthake bhI vacanoMkI pravRtti mAnoge to AkAza, paramANu Adike bhI vacanapravRtti hojAnI cAhiye / yaha atiprasaMga hogaa| yatsavAsanaM naTaM tama kAryakAri yathAtmIyAbhinivezalakSaNaM kalpanAjAlam, sugatasya suvAsana naSTai ca vivakSArayAkasanAjAlamiti na pUrvavivakSAtozsya vAgvRttiyuktimadhiSasati /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ bjibiliH anantAnubandhI kavAyakI vAsanA aneka varSAtaka calatI calI jAtI hai / eka jhaTakedAra pracaNDa krodha kara diyA jAya to usakA saMskAra saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta janmoMtaka rahatA hai / isI prakAra apratyAlpAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalanakA chadda mahIne, pandraha dina aura antarmuhUrta taka uttarottara paryAya pariNata honekA saMskAra rahatA hai| tathA kisI dhAraNAsvarUpa jJAnase kisIko eka ghaNTetaka maraNa hotA rahatA hai, kisIse eka varSa, dasa varSa tathA kaI janmoMtaka bhI saMskAra banA rahatA hai| bhUlatA nahIM hai / bhAvArtha-jaise bandUkakI golImeM hajAra gaja taka jAte hue vega nAmakA saMskAra banA rahatA hai aura pratyeka AkAzake madezapara usakA vega utpattikamase nyUna hotA jAtA hai / sarvathA vegake naSTa hojAnepara golI gira paDatI hai| aise hI eka vastukA jJAna honepara dasa varSa taka usakI smRti rahatI hai / isakA bhAva yaha hai ki dasa varSataka honevAle asaMkhyAta jJAnoM meM usakA saMskAra calatA rahatA hai, yadi devadattane jinadattase kahA ki tuma dillI jAo to hamAre liye pAMca sera bAdAma lete AmA / usa samayase lekara jinadasake dillI pahuMcane taka dasa ghaNTeme jitane ghaTa, paTa Adiphake asaMkhyAta jJAna hue haiN| una saba jhAnoMmeM adhyakta rUpase yaha saMskAra ghusA huA hai ki devadattake liye pAMca sera bAdAma lAnA hai| yadi zAnake samAna saMskAra bhI sunane ke bAda naSTa ho gayA hotA to dillI pahuMcanepara smRti kaise bhI nahIM hosakatI thii| hama logoMke jhAnaguNakI pratikSaNa eka paryAya hotI hai / usameM pragararUpase eka, do, cAra padArtha viSaya par3ate haiM kiMtu bhamakaTarUpase una jJAnAma aneka padAyA~ke saMskAra cale Arahe haiN| kiMcira udbodhakake milane para zIdha pUrvake jJAsapadArthakI smRti ho jAtI hai / yaha to jaina siddhAMta ke anusAra vAsanAkA tatva hai / bauddha loga bhI aisI bAsanA mAnate hoMge / aMtara itanA hai ki unake yahAM pUrvaparyAyakA uttaraparyAyamai dravyarUpase bhanvaya nahIM mAnA gayA hai| ataH bAlakI nIMva para bane hue mahalake samAna unakA vAsanAkA mAnanA Dhaha jAtA hai / anumAna banAkara prakRtameM (hetu) yaha kahanA hai ki " jo vAsanAsahita naSTa ho gayA hai vaha kucha mI kArya nahIM kara sakatA hai ( sAdhya ) jaise ki dhana, putra, kalatra Adi anAtmIya padArthome " ye mere haiN| aisA hara zraddhAna svarUpa atattazraddhAna mUlasahita naSTa ho gayA hai| ataH jIvanmukta avasthAmai vaha kalpita mithyAzraddhAna punaH utpanna nahIM hotA hai| ( anvayadRSTAMta ) buddhake viSakSA nAmaka kalpanAoMkA samudAya vAsanAsahita naSTa ho gayA mAnA hai ( upanaya ) isa kAraNa pUrNarUpase naSTa ho gayI pUrva vivakSAse sugatake vacanoMkI pravRttikA honA yaha prayojana sAdhanA yuktisaMgata nahIM hai|" (:nigamana ) jAgradvijJAnena vyabhicArI heturiti cet, na savAsanagrahaNAt / tasya hi vAsanAprabodhe sati svakAryakAritvamanyathAtiprasaMgAt / sugatasya vivakSAvAsanAprayogopagame tu vivadhotpattiprasakteH kRto'tyanta kalpanAvilayaH ?
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 tatvArthacintAmaNiH bauddha kahate haiM ki jo naSTa ho gayA hai vaha kAryakArI na mAnA jAyegA to phala rAtako jo dasa baje sarvathA naSTa ho gayA hai vaha jAgatI avasthAkA jJAna Aja prAtaH kAla sotese uThate samaya ke jJAnakA kAraNa kaise ho jAtA hai ! batAo isa kAraNa Apa jainoMkA mAnA gayA hetu vyamicArI hai| AcArya kahate haiM ki isa prakAra bauddhoMkA kahanA ThIka nahIM hai kyoMki hamane hetukA vizeSaNa vAsanAsahitapanA de rakhA hai| kala rAtake dasa jeke pahile honevAlA jJAna yadyapi naSTa ho gayA hai to bhI usakI vAsanA sote samaya rahI hai / ataH usa vAsanAke balase Aja prAtaHkAlake jAgate samayakA jJAna utpanna ho gayA thA / vAsanAkA udghoSa ho jAnepara pUrvakA jJAna bhI apane phAryako kara detA hai yaha anumAna hamane sugata siddhAnta ke anusAra bauddha ke mAne gaye hetuse banAyA hai / jaina siddhAMta meM sote aura jagAte samaya eka hI jJAnadhArA mAnI hai kevala kSayopazamakA vaiyAra hai ekahI jJAnaguNakI aneka payoMye hotI rahatI hai / I anyathA yAnI aisA na mAnakara anya prakArase mAnoge arthAt yadi bauddha vAsanAoMke naSTa ho Anepara vAsanAoMke prakaTa hue binA bhI pUrva jJAnako kAryakArI mAnege to pUrva janmoMke dhana, putra, kalatra Adi utpanna hue, mithyAjJAna bhI jIvanmukta avasthAmeM akele mithyAjJAnoM ko paidA kara devege kiMtu buddha Apane eka bhI mithyAjJAna nahIM mAnA hai / yoM atiprasaMga doSa bana baiThegA / yadi Apa buddhake pUrvakAlIna vivakSA nAmaka kalpanAoM kI vAsanAkA udghoSa hotA mAnoge taba to sugatake vivakSAsvarUpa vikalpajJAnoMkI utpattikA prasaMga AjAvegA / aisI dazA meM sampUrNa rUpase kalpanAoMkA nAyA ho jAnA lugasake kaise siddha huA ! | kathApi nahIM / syAnmarta, " sugatavAco vivakSApUrvikA vAktvAdasadAdivAgvat / sadvivakSA ca buddhadazAyAM na sambhavati, tatsambhave buddhatvavirodhAt / sAmarthyAt pUrvakAlabhAvinI vivakSAbAgvRttikAraNaM gotraskhalanavaditi " | pauddhakA mata yaha bhI rahe ki " sugatake vacana ( pakSa ) bolane kI icchApUrvaka utpanna hue haiM ( sAdhya ) kyoMki ve vacana haiM / ( hetu ) jaise ki hama Adi logoM ke vacana icchApUrvaka hI utpanna hote haiM (dRSTAMta ) isa anumAnase vacanoMkA bolanekI icchA ko kAraNapanA Avazyaka siddha hotA hai kiMtu buddha avasthAme vacanoMkA kAraNa icchArUpa kalpanAjJAna sambhava nahIM hai / yadi una kalpanA jJAnakA sambhavanA jIvanmukta avasthA meM bhI mAnA jAve to buddhapanekA virodha AtA hai / buddha nirvikalpaka hai aura vacanoMke pahile icchA mAnanA bhI lapta hai| ataH kAryakAraNakI zakti ke anusAra pahile kAlameM honevAlI vivakSA buddhakI vacana pravRttikA kAraNa hai| jaise ki gotra vanamai prAyaH dekhA jAtA hai| kabhI kabhI hama bolanA kucha cAhate haiM aura mulase anya dI
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAlAI misAla zabda nikala jAtA hai / rakSita vANIkA binA icchAke asamayameM cyuta hojAnA isako gotraskhalana kahate haiM / devadatta zabdake kahane kI icchA honepara mukhase jinadatta zabda nikala gayA / yahA~ pahile kabhI huyI jinadattake kahanekI icchA isakA kAraNa mAnI jAtI hai kyoMki isa samaya to devadatta polanekI icchA hai jinadatta kahanekI icchA nahIM hai kintu jinadatta zabda musvase nikala gayA hai| vinA icchAke hamAre vacana ho nahIM sakate haiM / ataH dasa dina pUrvakI icchA bhI kAraNa ho sakatI hai / naSTa hue padArtha yA bhaviSyake garbhameM par3e hue asatyapadArthoMko bhI hama kAraNa mAna lete haiN| yahAM taka saugata kaha cuke haiM aba AcArya kahate haiM ki tadayuktam / gotraskhalanasya tatkAlavivakSApUrvakatvAtIteH, taddhi padmAvatItivacanakAle vAsavadattetivacanam / na ca vAsavadacAvivakSA tavacanaheturanyadA ca tadUcanamiti yuktam / prathamaM padmAvatIvivakSA hi vatsarAjasya jAtA tadanantaramAvAtyantAbhyAsavavAdAsavadatAvivakSA tadvacanaM ceti sarvajanaprasiddham / kathamanyathAnyamanaskena mayA prastutAtikrameNAnyaduktamiti saMpratyayaH syAt / tathA ca kathamatItavivakSApUrvakalve sugatavacanasya gotrasvalanamudAharaNaM yena vivakSAmantareNaiva sugavavAconapravarteran suSuptavacovat prkaaraantraasmaavaat| ukta prakAra bauddhoMkA kahanA yuktiyoMse rahisa hai kAraNa ki gotraskhalanameM honevAlI vacanapravRttikA usI kAlamai avyavahita pUrva honevAlI vivakSAko kAraNapanA pratIta ho rahA hai| usa gotraskhalanakA kathAsaritsAgarameM upAkhyAna prasiddha hI haiM, candravaMzI vatsarAja nAmaka rAjAke padmAvatI bolate samaya vAsavadattA yaha zabda nikala gayA thA / bauddhoMke kathanAnusAra pUrvakAlakI vAsavadatA kahane kI icchA vAsavadattA zabda bolaneme kAraNa hove aura vacanapravRtti pIche hove / isa taraha bhinnakAlIna padArthAkA kAryakAraNabhAva mAnanA yukta nahIM hai / yaha bAta sampUrNa manuSyoma prasiddha hai ki vatsarAjake padmAvatI kahanekI pahile icchA huyI usake bAda zIghra hI atyanta abhyAsake basa kAsavadattA kahanekI icchA utpanna ho gayI / usa samayakI icchAse hI vaha vAsavadattA zabda kahA gayA hai| yadi aisA na mAnakara anya prakArase mAnA jAve so logoMko yaha acchA nirNaya kaise ho jAtA ki merA citta dUsarI tarapha rUma gayA thA isa kAraNa maiMne prastAvaprApta prakRta viSayakA atikramaNa karake dUsarI hI bAta kaha dI hai / isase siddha hotA hai ki jo zabda nikalate haiN| unakI icchA zIna hI avyavahita pUrvakAlameM utpanna ho cukI hai| tabhI to anulyavasAya hubhA / aisA siddha honepara sugatakI vacanamvRttikA bhUtakAlIna icchAko kAraNa mAnanemeM gotraskhalanakA udAharaNa kese ghaTita huA ! yAnI yaha dRSTAMta ThIka nahIM hai| jisase ki vivakSAke vinA mI sugatake vacana mavartita na ho sakeMge arthAt sote hue puruSake vacana vinA icchAke jaise paidA ho jAte haiM usI prakAra vinA icchAke sugatake vacana mI pravRtta ho jAte haiM / yaha mAna lenA cAhiye / dUsarA koI upAya sammamatA nahIM hai| . .
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 tattvAcintAmaNiH nahi suSuptasya suSuptadazAyAM vivakSAsaMvedanamasti tadabhAvaprasaMgAt / / sotA huA puruSa kabhI kabhI aMTasaMTa baDabaDAne lagatA hai| usa samaya usake bolanekI icchA nahIM hai / yadi bolanekI icchA hotI to avazya usa icchAkA jJAna hotA / AtmAke sukha, duHkha, iccha, jJAna Adi pariNAma, saMvedanAtmaka hai| jaise ki ghaTa, pa, Adika honapara bhI unake jAnaneme hama vilamba karalete haiM yA nahIM bhI jAnate haiN| usa prakAra duHkhake jAnanemeM AtmA vilamba nahIM karatA hai athavA nahIM jAnanA cAhe so bhI nahIM, duHkha utpanna ho jAya aura AtmA yaha vicAre ki he duHkha ! tuma Thahara jaao| hama tumako ghaMTebhara bAda jaaneNge| yaha azakya hai / sukha duHkha Adika utpanna hote hI apanA jJAna karA dete haiM / icchA mI apanA zAna karAnecAhI paryAya hai / icchAke utpanna hote hI usakA jJAna avazya ho jAtA hai kintu gAdanidrAse sote hue manuSyake sotI huyI avasthAmai bolanekI icchAkA jJAna nahIM hai / isa kAraNa hama jAnate haiM ki usa samaya icchA nahIM hI hai / yadi icchA hotI to usakA jJAna avazya ho jAtA aura icchAke jJAna honepara vaha suptAvasthA nahIM bana skegii| icchAkA vedana karanA jAgatI avasthAkA kAma hai / sacetana hote rahanA aura sojAnekA virodha hai| pathAdanumAnAntaravivakSAsaMbedanamiti cet, na, liMgAbhAvAt vacanAdiliMgamiti cet, suSuptavacanAdijA~gravacanAdivA 1 prathamapakSe cyApsyasiddhiH, svataH parato vA suSuptavadhanAdevivakSApUrvakatvena pratipattumakteH / / zathanake pIche uThanepara dUsare anumAnoMse usa samayakI bolanekI icchAkA acchA jJAna honA mAnoge, so to ThIka nahIM hai kyoMki sote hue jIvakI vacanapravRttiko anumAnapramANase icchApUrvakapanA siddha karanevAlA koI acchA hetu nahIM hai| yadi cauddha mana, vacana aura zarIrakI ceSTA Adiko icchA siddha karaneke liye hetu mAneMge to hama pUMchate haiM ki " sote hue puruSake vacana Adiko hetu mAnoge yA jAgate hue puruSake vacana athavA ceSTAko hetu svIkAra karoge" ? batAo pahilA pakSa svIkAra karanepara vyAptikI siddhi nahIM hai kyoMki sote hue puruSake vacana Adika so vivakSApUrvaka hI hote haiM / isa vyAptiko apane Apa athavA dUsareke dvArA koI samajha nahIM sakatA hai kAraNa ki sotA huA jIva ukta vyAptiko kaise prahaNa karegA ? vaha to so rahA hai aura jAgatA huA manuSya mI sote hue kI vasana prakRtikA iccha pUrvaka honA kaise jAna sakatA hai ? vahato vyAghAta doSa hai jisase ki vaha pIchese sote hue ko kaha deve ki tumhAre sote samaya vacana icchApUrvaka nikale the | yaha to vaisI hI viSama samasyA hai ki jaise koI manuSya yaha vicAra kare ki merI mRtyu ke bAda gharakI vyavasthA kaisI rahatI hai| isa pAtako meM apanI jIvita avasthAmai hI jAna aauuN|
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNi 201 jAdvacanAdistu na suSuptavivakSApUrvako dRSTa iti tadgamaka eva sannivezAdibajjagatkRtakatvasAdhane yAdRzAmabhinavakUpAdInAM sannivezAdidhImatkAraNakaM dRSTaM tAdRzAmadRSTadhImatkAraNAnAmapi jIrNarUpAdInAM tadgamakaM nAnyAdRzAM bhUvarAdInAmiti bruvANo ta jAgradAdInAM vivacApUrvakaM vacanAdi dRSTaM tAdRzAmeva dezAntarAdivartinAM tacagamakaM nAmyAyAM suSuptAdInAmiti kathaM na pratipadyate 1 / 1 yadi dUsarA pakSa loge ki " jAgRta avasthAke vacana aura ceSTA se sote hue ke vacana bhI icchApUrva siddha kara liye jAveMge " / yaha Apa bauddhoMkA hetu bhI usa sAdhyakA gamaka kaise bhI nahIM hai kyoMki kyA jAgate hue vacanAdi gADha sote hue puruSakI vivakSApUrvaka dekhe gaye haiM! arthAt nahIM, ataH vyApti nahIM banI aura ApakA jAgatI huyI avasthAkA vacanarUpa hetu to sotI huyI dazAkI icchA siddha karanemeM vyadhikaraNa hai / jaise ki koI kahe ki havelI ghaulI ( sapheda ) hai 1 kyoMki kauvA kAlA hai / yaha aprazasta hai / yadi isI prakAra UTapaTAMga anumAna banAye jAyeMge taba to sote hue puruSake icchA siddha karane ke samAna naiyAyikoM kI orase Izvarako jagatkA kartApana siddha karane meM diye gaye viziSTa sanibeza, kAryatva aura acetanopAdAnatva hetu bhI samIcIna hojAyeMge dekhiye / naiyAyika kahate haiM ki jaise navIna kueM, koThI, kile Adiko dekhakara purAne mahala, kueM AdikA bhI buddhimAn kArIgaroMke dvArA banAyA jAnA siddha kara lete ho, usI prakAra pRthvI, sUrya, candramA, pahADa, bana, Adi sabakA banAnevAlA bhI Izvara hai kyoMki pRthvI Adi kArya haiM tathA inake upAdAna kAraNa acetana paramANu haiM / ve paramANu kisI cetana prayoktA ke vinA samucita kArya nahIM banA sakate haiM aura sUrya, zarIra Adi meM cetanake dvArA kI gayI vilakSaNa racanA dekhI jAtI hai / isa prakAra naiyAyika mAne gaye ukta tIna hetuoMko Apa bauddha gamaka nahIM mAnate haiM / pratyuta ( ulTA ) jagatke kartApanakA Apa isa prakAra khaNDana karate haiM ki jisa prakArake navIna kUpa, gRha AdikA kAryapanA yA racanAvizeSa isa asarvaza, zarIrI buddhimAnake dvArA kiyA gayA dekhA hai / usI prakArake aura nahIM dIkha rahe hai buddhimAn kartA jinake aise purAne kueM, khaNDahara AdikoMkA bhI racanAvizeSa hetu zaTa usa banAnevAle cetana kartAkI siddhi karA sakatA hai kintu jIrNa kueM Adi se sarvathA anya prakAra ke visadRza zarIra, parvata, Adike cetana kartA ko kaise bhI siddha nahIM karA sakatA hai ? ukta prakAra naiyAfasth khaNDanameM bolatA huA bauddha isa bAtako kyoM nahIM samajhatA hai ki jisa prakAra jAgate hue, zAstra bAMcate hue yA stotra pATha karate hue manuSyoMke vacana Adi kArya 26
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 tattvArthacintAmaNiH vivakSApUrvaka dekhne gaye haiM / ve jAgRtake vacana usI prakArake dezAntara kAlAntara AdimeM honevAle stotA, vyAkhyAtAoMke una vacanoMko bhI usa icchA pUrvaka siddha kara sakate haiM kintu unase sarvathA bhinna horahe nitAnta sote hue, mUcchita pAgala, apasmArI manuSyoMke vacanoMko icchApUrvaka siddha nahIM kara sakate haiN| tathA pratipanI ca na sugatasya vivakSApUrvikA vAgvRttiH sAkSAtparamparayA vA zuddhasya vivakSApAyAdanyathAtiprasaMgAt / yadi isa prakAra hamAre samajhAnese Apa sote hue puruSoM ke vacanoMko icchAke vinA bhI utpanna hue svIkAra karate haiM to sugatake vacanoMkI pravRtti bhI na to sAkSAt icchApUrvaka huyI hai aura na pUrvakAlako icchAre paramparA icchApUrvaka suyI hai 36 karanA pdd'egaa| Apa yaha mI to samajhiye ki zuddha buddha bhagavAnke bolanekI saMkalpa vikalparUpa icchAeM kaise utpanna ho sakatI haiM ! / zuddha AtmAme bhI icchA mAnI jAvegI to muktajIvake aura AkAzake bhI icchA honekA prasaMga AvegA / jo ki Apako iSTa nahIM hai / yaha atiprasaMga huaa| sAnnidhyamAtratastasya cintAralopamasya cet / kuTyAdibhyopi vAcaH syurvineyajanasammatAH // 92 / / bauddha kahate haiM ki " sugatake vacana icchApUrvaka nahIM haiM, sugatake kevala nikaTa rahanese hI bacana apane Apa bula jAte haiM / jaise ki ciMtAmaNi ratnake samIpa rahane mAtrase ranakI icchA na honepara usake sannighAnamAtrase manuSyako abhISTa vastueM prApta ho jAtI hai " / AcArya kahate haiM ki yadi bauddha, aisA mAneMge to sugatake pAsa rahanese jhoMpar3I, miti, stambha Adise mI vinayayukta ziSyajanoMke upayogI sammAnita vacana nikalane cAhiye / satyaM na sugatasya vAco vivakSApUrvikAstatsabhidhAnamAtrAt kuTyAdibhyo'pi yathAtiyatturabhiprAya sadudbhutezcintAranopamatvAtsugatasya, taduktam " cintAratnopamAno jagati vijayate vizvarUpo'pyarUpaH" iti kecit / isa kArikA bhASya yoM hai ki sugatake vacana, bolanekI icchApUrvaka nahIM hai yaha ThIka hai| usa sugata ke vidyamAna rahane mAtrase samajhanevAle ziSyajanoMke abhiprAyake anusAra kuTI, miti Adise bhI ve vacana nikala paDate haiN| kyA huA ? kyoMki sugata bhagavAn cintAmaNi ratnake sadRza hai| ciMtAmaNi rana mAMganevAloMke abhiprAyAnusAra kevala apanI vidyamAnatAse hI dimA icchAke chappara se bhI abhISTa padArthoM ko nikAla detA hai| vahI hamAre prathAmeM likhA hai ki "vaha buddha
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthamitAmaNiH ciMtAmaNi ralake samAna hotA huA jagatameM jayavaMta hai / sampUrNa aneka rUpa honepara bhI svayaM rUparahita hai arthAt svayaM icchArahita hai kiMtu saMsAravartI prANiyoMko unakI icchAnusAra zubha phala denebAlA hai| aisA koI buDhDhe bauddha kahate haiM / te kathamIzvarasyApi sannidhAnAjagadudbhavatIti pratiSecha samarthAH, sugatezvarayoranuSakArakatyAdinA sarvathA vizeSAbhAvAt tathAhi ve bauddha " Izvarake bhI nikaTamai vidyamAna rahane mAtrase jagat utpanna ho jAtA hai|" isa prakAra naiyAyikoMke siddhAMtakA khaNDana karaneke liye kaisa samartha ho sakate haiM ? batAo sugatake udAsIna rUpase vidyamAna honepara upadeza ho jAtA hai yaha anvaya Izvarake honepara jagat utpanna ho jAtA hai yahAM bhI vidyamAna hai / sugatakA jagatke prANiyoMke sAtha upakRta-upakAraka mAtra nahIM hai / vaisA hI nitya kUTastha IzvarakA bhI jagatake sAtha koI upakArya-upakAraka bhAva nahIM hai kyoMki prANiyoMkI taraphase Aye hue upakArako sugatase bheda mAnanepara yA sugatakI taraphase gaye hue pANiyoMke Upara upakArakA bheda mAnanepara anavasthA doSa AtA hai / svasvAmi sambandhakI vivakSA bhinna upakAroMkI AkAMkSA bar3hatI jAve / aura abheda mAnanepara sabhI prANI sugatake kArya hue jAte haiM / yahI bAta Izvaramai bhI lAgU hotI hai / ataH upakAraka na hokara binA icchAke hI Izvara jagatko banA devegA / yaha mAna lo, tathA sugatake dvArA upadezako dene meM aura Izvarake dvArA jagatkI utpatti karanemeM Apake maMtavyAnusAra sabhI prakAroMse koI antara nahIM hai| isI bAtako masiddha kara dikhalAte haiM / suniye, kimevamIzvarasyApi sAMnidhyAjjagadudbhavat / niSidhyate tadA caiva prANinAM bhogabhUtaye // 93 // kaNTha, tAla, vyApAra aura icchAke binA hI kevala sugatakI nikaTatAmAtrase hI vacana pravRtti mAnoge taba to isI prakAra IzvarakI samIpatAse jagat utpanna huA kyoM na mAnA jAve ? dekhiye 1 saMsAravartI prANiyoM ke puNya, pApa binA phala diye hue naSTa ho nahIM sakate haiM aura puNya pApake nAza kiye vinA mokSa nahIM ho sakatI hai isa kAraNa bhoga bhugavAne ke liye Izvara usa samaya prANiyoMke zarIra iMdriyAM, svAmIpana, daridratA Adiko banAtA hai / nitya jyApaka Izvarake honepara kAryasamudAya hotA rahatA hai isa anyayase prasiddha horahe IzvarakA phira Apa niSedha kyoM karate haiM ? Apane sugatako cintAmaNi ratnakI upamA dI hai kiMtu IzvaravAdiyoMne kAryakAraNabhAvakI kucha rakSA karate hue ye dRSTAMta diye haiM ki jaise hajAroM gaja lambe taMtuoMko eka cAvala barAvara bhakaDI utpanna kara detI hai yA eka rupayAbharakI caMdrakAMvamaNi caMdrodaya honepara hajAroM mana pAnI nikAla
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ sasvAcintAmaNiH citrAyadvaitavAde ca dUre sanmArgadezanA / pratyakSAdivirodhazca bhedasyaiva prasiddhitaH // 98 // citra vicitra AkAravAle akele jJAnoMko hI mAnanevAle citrAdvaitavAdI haiM / evaM grAhya, grAhaka, kArya, kAraNa Adi bhAvoMko rakhate hue kSaNika jJAnoMko mAnanevAle viziSTAdvaitavAdI haiM / tathA grAhyagrAhakamAva Adise rahita hokara zuddha jJAnakA hI prakAza mAnanevAle. zuddha saMvedanAdvaitavAdI haiM / jJAna, zeya Adi sabakA lopa karanevAle zUnyavAdI haiN| ina citra Adikake advaitavAdamai zreSTha mArgakA upadeza denA to lAkhoM kosa dUra hai kyoMki advaitavAdame kauna upadezaka hai aura kauna upadeza, sunane vAlA hai ! kyA zabda hai ityAdi vyavasthA nahIM banatI hai| aura pratyakSa, anumAna Adi prabhAgoMse ghaTa, paTa, devadatta, jinadatta, ihaloka, paraloka, puNya, pApa, baMtha, mokSa Adi aneka padArtha jaba bheda rUpase hI lokameM prasiddha hokara pratIta horahe haiM taba Apake advaitavAdakA pratyakSa Adi pramANoMse hI virodha AtA hai / bhedakI jagatpasiddha pratIti honA prAmANika hai| paramArthatazcitrAdvaitaM tAvanna saMbhavatyeSa citrasyAdvaitaccavirodhAta ladahirarthasyApya nyathA naanksvsiddheH| vAstavameM vicArA jAve to sabase pahile citrakA advaita hI nahIM bana sakatA hai asambhava hai| vidhavAkA vivAha honA jaise asaMgata hai / usI prakAra nAnA AkArake padArthAkA eka advaita nahIM hosakatA hai / jo nAnA hai vaha advaita nahIM, advaitaphA anekapanase aura citrapanekA advaita honese virodha hai / usIke samAna bahiraMga ghaTa, paTa, sahya, vindhya Adi bhI dvaitapadArtha bhinna bhinna haiN| yadi aisA na mAnakara dUsare prakArase mAnoge to aneka padArtha ekapanarUpa siddha hojAyeMge, arthAt svatantra sattAvAle eka eka hokara jIva, pudgala Adi aneka padArtha hai, joki prathamase hI prasiddha haiN| spAnmataM citrAkArAp'kA buddhi citravilakSaNatvAt / zakmavivecanaM hi pArsa citramazapavivecanA svabuddhIlAthAkArA iti / tadasat / citrAdvaitavAniyoMkA yaha bhI mantavya hosakatA hai ki aneka AkAroMko dhAraNa karanevAlI citrabuddhi bhI eka hI hai kyoMki buddhi ke bhinna bhinna AkAra to citrapaTa, indradhanuSya, titalI Adike bahiraMga vicitra AkAroMse vilakSaNa hai / citrapaTa Adike bahiraMga AkAra niyamase pRthaka pRthak kiye jA sakate haiM kintu buddhike apane nIla, pIta Adi AkAra nyAre nyAre nahIM kiye jAsakate haiN| yahAMtaka bauddha kaha cuke haiN| aba AcArya kahate haiM ki yaha citrAdvaitavAdiyokA kahanA jhaMTha hai prazaMsanIya nahIM hai| kAraNa ki .
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAcintAmaNiH 207 bAhyadravyasya citraparyAyAtmakasyAzakyavivecanatvAvizeSAzcitraikarUpatApateH yathaiva hi jJAnasyAkAzastato vivecayitumazakyAstathA pudralAderapi rUpAdayaH / bahiraMga dravyoMmeM mI aneka rUpa, rasake sAtha tAdAtmya rakhanevAle citraparyAya - svarUpa padArtha haiN| jaise ki pAnI meM dhule hue kAle, pIle, nIle raMgoM kA AkAra bhinna nahIM kiyA jAtA hai tathA ThaNDAI meM dUdha, mizrI, kAlI mirca, bAdAma ke rasoMke AkArakA bhedIkaraNa nahIM hotA hai, yoM vivecana nahIM kara sakanA bahiraGga, antaraGga donoM meM samAna hai, isa kAraNa yahAM bhI citrAdvaita rUpa se yA citrAdvaitarasase ekapanakA prasaMga ho jAyegA | yaha bauddhoMke Upara ApAdana hai jaise hI citrajJAnake AkAra jJAnase bhinna bhinna rUpa hokara nahIM jAne jAte haiM yA nyAre nahIM kiye jA sakate haiM / usI prakAra pudgaladravya ke rUpa, rasa Adika aura Atmadravyake cetanA, sukha, utsAha Adi bhI pRthak nahIM kiye jA sakate haiM, koI antara nahIM hai / etAvatA kyA inakA citrAdvaita bana jAyegA ? kiMtu nahIM / nAnAtrait bA padmarAgamaNirayaM candrakAntamaNizvAyamiti vivecanaM pratItameveti cet, sarhi nIlAdyAkAraikajJAne'pi nIlAkAro'yaM pItAkArazcAyamiti vivecanaM kima pratItam ? ! yadi citrAdvaitavAdI yoM kaheM ki bahiraMga padArthoM meM to nyAre nyAre AkAra jAna liye jAte haiM dekhiye, nAnA raMgakI maNiyoMke eka sthAnamai vidyamAna ( maujUda ) rahanepara yaha lAla lAla padmarAga areer prakAza hai aura yaha pIlA pIlA candrakAntamaNikA pratibhAsa hai / tathA yaha harA harA palAkA AbhAsa hai, isI prakAra ThaNDAIM peya dravyame mirca adhika haiM, mIThApana kama hai Adi AkAra pRthak pRthak pratibhAsita ho hI jAte haiN| aisA kahanepara to hama jaina bhI kaheMge ki taba to samUhAlambana jJAnameM yA nIla, pIta Adi AkAravAle eka citrajJAnameM bhI yaha nIlakA AkAra hai| jJAnameM itanA meza pIta AkArakA hai, jJAnameM itanI haritakI pramiti hai, kyA yaha pRthak rUpase vicAra karanA jJAnameM nahIM pratIta huA hai ? arthAt citrajJAnameM bhI bhinna bhinna pratIti ho rahI haiM / citrapratibhAsakAle tanna pratIyata eva pazcAttu nIlAdyA mAsAni jJAnAntarANyaviyodayAdvivekena pratIyanta iti cet, tarhi maNirAzipratibhAsakAle padmarAgAdivivecanaM na pratIyata eva, pazcAttu vatpratItiravidyodadyAditi zakyaM vaktum / bauddha bola rahe haiM ki nAnA AkAravAle citrajJAnake pratimAsa karate samaya vaha pRthak pRthak AkAroMkA vivecana pratIta nahIM horahA hI hai, hAM pIche to mithyA, vAsanAoM se janya avidhA ke udaya honepara nIla, pIta, Avikako jAnanevAle dUsare jhUThe jhUThe jJAna bhinna bhinna rUpase una AkAroM ko
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ vApa-tAza jAnate huye pratIta horahe haiN| pramANAtmaka sancA jJAna to aneka AkAroMkA abhinna rUpase hI jAnatA hai| AmA kahate haiM ki yadi Apa bauddha aisA kahoge to mANika, pannA, nIla, hIrA Adi maNiyoMkA samudAya rUpase pratibhAsa karate samaya yaha panarAga maNIkI lAla prabhA bhinna hai, yaha nIlI kAnti nyArI hai Adi isa prakAra bhedajJAna nahIM pratIta hotA hai kintu yahAM bhI aneka rUpoMkI saMkIrNa paryAyoM meM pIchese avidhAke udaya honepara usa bhedavijJAnako pratIta kara liyA jAtA hai| aisA hama bhI kaha sakate haiN| hama jainoMkA ApAdana Apake Upara ThIka jama gayA hai| maNirAzerdezabhedena vibhajanaM vivecana miti cet bhinmajJAnasantAnarAzeH samam / maNiyoMkI rAzikA to bhinna dezakI apekSAse vibhAga karanArUpa vivecana ho sakatA hai Apa bauddha padi aisA kahoge so bhinna bhinna devadatta, jinadattake jJAnasansAnasamudAyakA mI dezabhedase vibhAga ho sakatA hai / donoM samAna hai phira ApakA citrAdvaita kahAM rahA / ekajJAnAkAreSu tadabhAva iti cet ekamaNyAkAreSvapi / punaH bhinna jJAnasaMtAna meM deza. bheda bhale hI ho jAya kiMtu eka jJAnake AkAma to meva nahIM huA yadi Apa yoM kaheMge to hama bhI kahate haiM ki aneka maNiyoMke saMsarga honepara yA sUrya aura dIpakake nikaTa honepara aneka pailavAlI eka maNike pariNata hue nAnA AkAra meM bhI pRthaka bhAva nahIM hai / paraspara sannidhAna honepara nimitta naimittika bhAvase eka maNikI bhI iMdradhanuSa ke samAna aneka dIptiyAM ho AtI haiN| mapperekasya khaNDane tadAkAreSu tadastIti cet / jJAnasyaikasya khaNDane samAnam / eka maNike Tukar3e karanepara usake nAnA AkAra meM yaha bhedIkaraNa ho jAtA hai / yadi aisA kahoge tA to eka citrajJAnake khaNDa karanepara " yaha nIla AkAra hai" aura yaha pIta AkAra hai| yaha bhI bheda kiyA jA sakatA hai| maNikA dRSTAMta samAna hai / parANyeva jJAnAni tatkhaNDane tatheti cet / parAgyeva maNikhaNDadravyANi mavikhaNDane tAnIti samAnam / phira bhI yadi Apa bauddha yoM kaheMge ki usa citrajJAnakA khaNDa karanepara to dUsare dUsare aneka jJAna isa pakAra vaise utpanna hogaye haiM to hama bhI kahate haiM ki maNike khaNDa karanepara bhI ye minna minna maNidravyake khaNDa dUsare hI bana gaye haiM / yoM phira bhI samAnatA hI rahI / nanve vicitrajJAnaM vivecayanarthe pavatIti tadavivecanamiti cet, sahi ekatvapariNataTradhyAkArAne vivecayamAnAdradhyAkAreSu pattIti tadavivecanamastu, tato yathaikakSAnAkArANA
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ sasvAcintAmaNiH mazakyavivecanatvaM tathaikapulAdidravyAkArANAmapIti jJAnavahAlamapi citraM siddhayatkartha pratiSedhya yena citrAdvaita siddhayet / yahAM citrAdvaitavAdIkA svapakSake avadhAraNa pUrvaka kahanA hai ki isa prakAra vicitra AkAravAle eka jJAnakA TukaDA kiyA jAvegA to vaha khaNDa karanA jJAna ke viSayamata arthoM meM par3atA hai| kyA ghaTa, paTa, pustakako ekadama jAnanevAle samUhAlambana jJAnake TukaDe ho sakate haiM ? yadi koI AhArya buddhise TukaDe karegA bhI to samUhAlambanake viSayoMpara vaha bheda karanA paDegA / isa kAraNa citrajJAnake AkAroM meM bhI bhedakaraNa nahIM hotA hai / isapara AcArya kahate haiM ki taba to isa prakAra mANike avayavoMse ekatvarUpa bandhanako prApta horahe maNidravyake AkAroMkA bhI vivecana karanA, usI prakAra maNikhaNDarUpa nAnAdravyoMke AkAroM meM pdd'egaa| isa kAraNa eka maNike una AkAroMkA bheda karaNa nahIM ho sakatA hai| ataH maNikA bhI vivecana na hoo| isa kAraNa eka jJAnake AkAroMkA jaise bheda karanA zakya nahIM hai, usI prakAra eka pudgala yA eka AtmA Adi dravyake rUpa, rasa Adika yA jJAna sukha Adi AkAroMkA bhI yoM bhedakaraNa nahIM ho sakatA hai / tathA ca ataraMga jJAnake citrAdvaitake samAna bahiraMga rUpAdvaita, rasAdvaita, zahAdvaita, bhojanAdvaita Adi bhI citra siddha hojAvege, evaM ca siddha hote hote aneka advaitoMke siddha hone para dvaitavAdakA Apa kaise niSedha karoge ? jisase ki ApakA citrAdvaita siddha hojAve / na ca siddhapi tasmin mArgopadezanAsti, tattvato mokSatanmArgAderabhAvAt / yadi citrAdvaita Apake matAnusAra siddha bhI mAnaliyA jAye to bhI mokSamArgakA upadeza nahIM ho sakatA hai kyoMki advaitavAdamai vAstavika rUpase mokSa aura usa mokSakA mArga tathA upadezaka, upavezva AdikA abhAva hai| saMvedanAdvaise tadabhAvo'nena niveditaH / isa citrAdvaita pakSame mokSa aura usake mArga tathA upadezakA nirAkaraNa karanese zuddha jJAnAdaitameM bhI usa bhokSamArgake upadezakA abhAva nivedana karadiyA hai / zuddha jJAnAdvaitavAdI jJAnake grAhyAkAra, grAhakAkAra, nIlAkAra, pItAkAra Adi koI bhI aMza nahIM mAnate haiM, " vicira pRthakabhAve" dhAtukA artha hai nyArA nyArA karanA aura " vicala vicAraNe " kA artha vicAra karanA hai, viziSTAdvaitavAdI grAhya AkAroMkA vicAra karanA artha lete haiM aura zuddhAdvaitavAdI pRthak karanA artha prahaNa karate haiM, evaM advaitavAdameM mokSa aura mokSamArgakI vyavasthA kathamapi nahIM banatI hai| pratyakSAdibhirbhedaprasiddhaH tadviruddhaM ca citrAyadvaitamiti sugatamatAdanya evopazamavirbhArgaH siddhaH tato na sugapattatpraNetA brahmavat / 27
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 tasvAcintAmaNiH sapA pratyakSa, anumAna, Adi pramANoMse ghaTa, paTa, devadasa, jinadata, sahya, vindhya Adi bheda prasiddha ho rahe haiM, ataH ApakA baha citrAdvaita aura saMvedanAdvaita AdikA pratipAdana pramANoMse viruddha hai / isa prakAra sugatamatase minna hI koI dUsarA zAntividhAnakA upAya siddha huA / arthAta arhantadeva hI sAMsArika duHkhoMkI zAntikA mArga upadiSTa karate haiM / isa kAraNa aba taka siddha huA ki buddha usa mokSamArgakA praNayana karanevAlA nahIM hai / jaise ki brahmAdvaitavAdiyoMkA sattArUpa parabrahma mokSamArgakA upadeSTA nahIM hai| na nirodho na cotpattirna baddho na ca mocakaH / na bandho'sti na vai muktirityeSA paramArthatA // 99 // na brahmanAdima siddhA nizAnA tadararavayam / nityasarvagasaikAmAprasiddheH parato'pi vA // 10 // pramAdvaitavAdI bhI to yahI kahate haiM ki na kisIkA nAza hai aura na kisIkI utpatti hai, na koI jIva bandhA huA hai aura na koI dUsarA jIva mokSa prApta kara rahA hai| na pandha hai aura na mokSa / ukta prakAra bhedoMkA niSedha karanA hI vAstavika padArtha hai| isa prakAra brahmAdvaitavAdiyoMke matameM vijJAnAdvaitavAdiyoMke samAna paramArthapanA nahIM bana sakatA hai kyoMki vaha nitya, sarvavyApaka, eka, sattArUpa, parabrahma apane Apa to svata: prasiddha nahIM hai aura na advaitavAdiyoMke matame dUsare anumAna, hetu Adi parapadArthase AtmA'dvaitakI prasiddhi ho sakatI hai / kyoMki ve AtmAse atirikta dUsarA padArtha svIkAra nahIM karate haiM / ___ na hi nityAdirUpasya brahmaNaH svataH siddhiH kSaNikAnaMzasaMvedanavat, nApi parasastasyAniSTeH anyathA dvaitprskteH| na to nisya vyApaka eka brahmakI apane ApahI jJAti ho sakatI hai, jaise ki bauddhoMke kSaNika aura aMzoMse rahita jJAnAdvaitakI apane Apa siddhi nahIM hopAtI hai / aura dUsaroMse bhI brahma kI jJapti nahIM hotI hai| kAraNa ki brahmAtivAdiyoMke matameM vaha parapadArtha iSTa nahIM kiyA gayA hai, anyathA yAnI anya prakArase yadi dUsare padArthako sAdhaka mAnoge to dvaitavAdakA prasaMga aajaavegaa| kalpitAdanumAnAdeH tatsAdhane na tAtvikI siddhiryato nirodhopaniSaddhamocakaradhamuktirahitaM pratibhAsamAtramAsthAya mArgadezanA drotsAritevetyanumanyate / yadi advaitavAdI thor3I derake lie anumAna, hetu aura vedavAkyoM AdikI bhinna svarUpa kalpanA karake usa kalpita anumAna Adise usa pralAdvaitakI siddhi kareMge aisI dazAmeM to namakI
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ vasvArthacintAmaNiH vAstavika siddhi na ho skegii| kasthita dhUmasa paramArtha amikI siddhi nahIM hotI hai| jisase ki utpAda, vyaya, baddha bandhaka, mocaka, bandha aura mokSame rahita ho rahe, kevala pratibhAsa sAmAnyakI zraddhAse mokSamArgake upadezoMkA dUra pheMkanA hI yo svIkAra kara liyA jAve / arthAt bandha, mokSa Adise rahita kevala patimAsa caitanyakI vAstavika siddhi hogavI hotI taba to dvaitavAdameM honevAle mokSamArgake upadeza denekA bhI dUra phaiMka denA mAna liyA jAtA, kintu jaba advaita kI siddhi hI nahIM huyI to dvaitavAdiyoMke yahAM mokSamArgakA upadeza vAstavika siddha hojAtA hai / tadevaM sasvArthazAsanArambhe'haMdha syAdvAdanAyakaH stutiyogyo'stadoSatvAt / astadoSo'sau sarvavitvAt / sarvavidasI pramANAnvitamokSamArgapraNAyakatvAt / isaliye abatakake ukta prakaraNase isa prakAra siddha hotA hai ki tatvArthazAstrake ArammameM syAvAda zrutajJAna siddhAMtakA banAnevAlA pathapadarzaka, nAyaka zrIarhantadeva hI stavana karane yogya hai, kyoMki vaha ajJAna, rAgadveSa Adi bhAvadoSoMse aura jJAnAvaraNa Adi dravya doSoMse rahita hai| jineMdra devane tapasyA nAmaka prayatnase ina doSoMkA vinAza kara diyA hai| isa anumAna diye gaye hetuko siddha karate haiM ki vaha jineMdra ( 1kSa ) deva doSoMko naSTa kara cukA hai ( sAdhya ) kyoMki vaha yugapat sampUrNa padArthoM ko jAnatA hai ( hetu ) isa hetuko bhI puSTa karate haiM ki vaha jinedra deva sarvajJa hai (pratijJA) kyoMki vaha pramANoMse yukta mokSamArgakA praNayana karAnevAlA hai ( hetu) ukta tInoM anumAnoMse " mokSamArgasya netAraM bhettAraM karmabhUbhRtAm / jJAtAraM vizvatatvAnAM vaMde tadguNalabdhaye " isa zlokake tInoM vizeSaNa siddha kara diye haiN| ye tu kapilAdayo'sarvazAste na pramANAnvitamokSamArgapraNAyakAstata eyAsarvajJatvAbhAstadoSA iti na parIkSakajanastavanayogyAsteSAM sarvathehitahInamArgasvAn sarvathaikAntavAdinA mokSamArgavyavasthAnupapatcerisyupasaMhiyate / / ukta anumAnoM meM vyatireka dRSTAnta dikhalAte haiM ki jo kapila, buddha, Izvara Adi to sarvajJa nahIM hai, ve pramANa-pratipAdanapUrvaka mokSamArgake panAnevAle mI nahIM haiN| aura usa hI kAraNase jaba ve mokSamArgake banAnevAle nahIM hai usase anumita hotA hai ki ce sarvajJa bhI nahIM hai| sarvajJa na honese ve doSoMke dhvaMsa karanevAle bhI nahIM haiN| isa kAraNa ' parIkSApradhAnI puruSoMke stuti karane yogya nahIM haiM / samavyAptavAle sAdhya hetuoMko ulaTA sIdhA kara sakate haiN| ukta tInoM anumAno meM diye gaye hetu jJApaka hetu hai| dhUma anike samAna ulaTA kara denese ye kAraka hetu banajAte haiN| jaise ki amikA dhUma jJApaka hetu hai| kintu ghUmakA ami kAraka hetu hai / vaise hI vopahitapanekA sarvajJasya jJApaka hetu hai, kintu sarvajJatvakA doSarahitapanA kAraka hetu hai| aise hI anyatra samajha
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 tatvArthacintAmaNiH lenA | jaba ki ve kapilAdika apane abhISTa mArga se sarva prakAra svayaM cyuta horahe haiM, kyoM ki sarvathA kSaNika, nitya jJAnAdvaita Adi ekAntoMko pratipAdana karanevAloMke matameM mokSamArga kI samIcIna vyavasthA siddha nahIM hotI hai| ataH isa prakaraNakA aba upasaMhAra kiyA jAtA hai / tataH pramANAnvitamokSamArgapraNAyakaH sarvavidastadoSaH / syAdvAdabhAgeva nuterihAhaiH so'Inpare nehitahInamArgIH // 101 // usa kAraNa se pramANoM ke dvArA nirNIta hue mokSamArgakA Adya nirmANakartA, sarvajJa, doSoMse rahita aura syAdvAda siddhAntakA dhArI adhipatei vaha zrI jinendradeva arhanta hI vicArazIla sAdhuoMko isa grantha stavana karane yogya hai / dUsare kapila, sugata Adika to apane abhISTa mArgase apane Apa skhalita ho rahe haiM / buddha Adike malame unake matAnusAra hI saMsArake duHkhoMse mukta honekA upAya nahIM banatA hai| I iti zAstrAdau stotavyavizeSasiddhiH / isa prakAra tattvArthazAstrakI Adi meM kaheMgaye maMgala chokadvArA stavana karane yogya viziSTa arhata kI siddhi kara dI hai| eka * isa prakAra AcArya mahArAja ke dvArA pratipAdana kI gayI dUsarI vArttikakA isa eka sau mI vArttikataka vyAkhyAna karake saMkoca kiyA gayA hai / arthAt sugata Adi stuti karane yogya nahIM haiM, kintu unase viziSTatAko dhAraNa karanevAle zrIarhanta parameSThI hI vidvAn munIzvaroMkI stutikoM dhAraNa karane yogya haiM, joki dvitIya vAcikameM kahA gayA thaa| pUrvokta prakaraNoM meM isI bAta ko bhAsahita siddha kara diyA hai| ungasvAmI mahArAjako " mokSamArgasya netAraM " ityAdi maMgalAcaraNa abhISTa hai yaha mI isase dhvanita hotA hai / svasaMvedanataH siddhaH sadAtmA bAdhavarjitAt / tasya kSmAdivivartAtmanyAtmanyanupapattitaH // 102 // aba tIsarI vArtika ke anusAra zreyozale yukta honevAle AtmAko sAdhate haiM so suniye / jo jJAna sakala bAdhakoMse rahita hai, vaha pramANa hai| pratyakSa aura parokSake bhedase pramANa do prakArakA 1 | pratyakSa do bheda haiN| sAMvyavahArika aura mukhya | vahAM sAMvyavahArika pratyakSa pramANakA eka bheda svasaMvedana pratyakSa bhI hai / saMsArI jIvoMkA AtmA tathA usake jJAna Adi paryAyeM svasaMvedana pratyakSake viSaya haiM / jaba sardA bAghakoMse rahita strasoina pratyake dvArA AsmA svayaM siddha horahA hai,
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAcintAmaNiH tapa usa AramAko pRthvI, apa, teja, vAyu ina cAra bhUsoMkA pariNAma svarUpa kahanA cArvAkoMkA anucita hai| kyoMki yadi pRthvI Adi cAra tattvoMkA pariNAma AtmAko mAnA jAvegA to aisa jaDa AtmAmeM svasaMvedana prasyakSa bana nahIM sakatA hai / pRthivI Adikake paryAya ghaTAdikoMkA pahirindriya janya aura bAhirakI tarapha jAnanevAlA pratyakSa hotA hai| antaraMga tatvoMke unmukha hokara Atma sambandhI padAryoMko jAnanevAlA svasaMvedana pratyakSa pRthvI Adike pane hue jaba AtmA nahIM hoskegaa| hityAdipariNAmavizeSazcetanAtmakaH sakalalokaprasiddhamUrtirAtmA tato'nyo na kazcit pramANAbhAvAditi kasya sarvajJatvavItarAgatve mokSo mokSamArgapraNetRtvaM stutyatA mokSamArga pratipitsA vA siddhayet / tadasiddhau ca nAdisatrapravartana zreya iti yopyAkSipati, so'pi na parIkSakaH svasaMvedanAdAtmanaH minnatvAt / basaMvedana, bhAnnamini neta, na tasya sarvadA mAdhavarjitasvAt / pratiniyatadezapuruSakAlavAdhava jitena viparItasaMvedanena vyabhicAra iti ma mantavyam, sarvadeti vizeSaNAt / na ca kSmAdivivartAtmake caitanyaviziSTakAyalakSaNe pusi svasaMvedana saMbhavati, yena tatorthAntaramAtmAnaM na prasAdhayet / cArvAkakA mantavya hai ki guha pAnI, piThI, mahuAke prayoga dvArA mizraNa vizeSa honepara jaise unmattatA paidA karanevAlI madirA navIna bana jAtI hai, usI prakAra pRthivI, am, teja, vAyu, ke ucita rUpameM milanepara vivarta hote hote cetana svarUpa AtmA utpanna ho jAtA hai / jaitanya zaktise yukta mUrtivAlA zarIra hI sampUrNa saMsArameM AtmA prasiddha hai| usa jIvita zarIrase minna koI bhI AtmA nahIM haiM / zarIrase nirAle amUrta AtmAko jAnanevAlA koI bhI pramANa nahIM hai / isa prakAra jainoMke dvArA mAnA huA Atma: koI hai hI nahIM, to kisakI sarvajJatA aura vItarAgatA guNoM ke utpanna honepara mokSa mAnate ho, aura kauna mokSamArgakA praNetA hai tathA kauna munIndroM ke dvArA stavanIya hai : athavA kisake mokSamArgako jAnanekI icchA bana sakatI hai ! arthAt AtmAkI asiddhi honepara ukta sarvajJatA Adi dharma kisIke siddha ho nahIM sakate haiM / jaba dharmI hI nahIM hai to usake dharma kahAM aura mojha tathA mokSamArgake jAnanekI baha icchA hI siddha nahIM huyI to umAsvAmI mahArAjakA " samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / isa tattvArtha zAstrake pahile sUtrakA pravartana karanA bhI yogya nahIM hai| isa prakAra jo bhI koI AkSepa karatA hai, yaha bRhaspati matAnuyAyI cArvAka mI tattvoMkI parIkSA karanevAlA nahIM hai| kyoMki zarIrase atirikta AtmA svasaMvedana-pratyakSase siddha horahA hai|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ sasvAcintAmaNiH yadi cArvAka yoM kahe ki AtmAko antaraMga tattvarUpase vevana karanevAlA ApakA svasaMvedana pratyakSa bhrAnta hai, so usakA yaha kahanA to ThIka nahIM kyoMki AtmAko jAnanevAlA vaha svasaMvedana pratyakSa sarvakAlameM vASA rahita hai / bAdhAoMse rahita jJAna kabhI bhrAnta nahIM hotA hai| cArvAka hetume doSa uThAtA hai ki dauDatI hasI relagAr3I meM baiThe hue puruSako dUrvIM kAMsa yA bAla raMsame jalakA jJAna ho jAtA hai aura vahAM koI bAdhaka jJAna bhI utpanna nahIM hotA hai| esAvatA kyA yaha jalajJAna pramANIka ho jAvegA ! dUsarA vyabhicAra yaha hai ki kisI saMbhrAnta sIpa, cAMdIkA jJAna hogayA aura mRtyu paryaMta prayojana na hone ke kAraNa usa vyaktiko janmabhara koI pAyaka jJAna utpanna nahIM huA, itanese hI kyA vaha jJAna abhrAnta pramANa ho jAvegA ! sarA vyabhicAra yaha hai ki eka AtatAyI puruSako rassIma sarpakA jJAna hogayA, usa samaya usako bAdhaka pramANa bhI utpanna nahIM huA, itanese hI baha jJAna pratyakSa pamANa nahIM mAnA jAtA hai / isa kAraNa jainoMke bApavarjitapane hegukA koI eka vizeSa deza aura viziSTa puruSa tamA niyatakAla sambandhI bAdhAosa rahita ukta tIna bhrAMta jJAnoMse vyabhicAra huaa| graMthakAra kahate haiM ki yaha cArvAkoMkA abhiprAya samIcIna nahIM hai| kyoMki hamAre mApavarjita hetu " sarvadA / yaha vizeSaNa lagA huA hai| sampUrNa puruSoMko, sampUrNa dezomai, tathA sampUrNa kAloMmeM , bAdhAoMse rahita jo jJAna hai, vaha abhrAMta pramANa hai / cAvArkake diye gaye tIna vyabhicAra kisI dezoM, kisI puruSako, kisI kAlameM bhale hI bAdhA rahita hoveM, phitu sarvakAlameM bAdhAoMse zUnya nahIM hai| bAlU resameM jalakA jhAna nikaTa pahuMcane para bhrAMta siddha ho jAtA hai / sIpameM utpanna hue cAMdI ke jJAnako anya parIkSakajana bAdhita kara dete haiN| rassI meM sarpakA jJAna bhI kAlAMtaramai sabAdha siddha ho jAtA hai arthAt jo sarvadA bAdhA rahita hogA, vaha jJAna pramANIka hai / sarvadA kahanese sarvatra sarvasya bhI upalakSaNase AjAte haiM / yadi bhUmi bhAdi pAnI pRthvI, ap , teja, vAyukA pariNAma svarUpa aura caitanya zakti yukta isa dRzyamAna zarIrako hI AtmA mAnaliyA jAyegA to aise zarIrarUpI AtmAmeM svasaMvedana pratyakSa honA nahIM saMbhavatA hai / jisase ki vaha hotA huA svasaMvedana pratyakSa usa zarIrase bhinna AtmAko siddha na kara sake, mAvArtha- svasaMvedana pratyakSake dvArA AtmA zarIrase bhinna svayaM siddha ho jAtA hai| svasaMvedanamasiddhamityatrocyate /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. sattvAcintAmaNiH yadi yahAM prativAdI cArvAka yoM kahe ki AmAkA svasaMvedana pratyakSake dvArA jAna lenA siddha nahIM hai / isa para AcArya uttara kahate haiM ki: svasaMvedanamapyasya bahiHkaraNavarjanAt / ahaMkArAspadaM spaSTamabAdhamanubhUyate // 103 // isa antaraMga AtmAkA bahiraMga pAMca indriyoMse rahita, tathA " meM maiM " isa prakAra kI pratiti kA sthAna, aura bAdhArahita, vizada rUpase svasaMvedana pratyakSa honA bhI anubhavameM ArahA hai| bAla, vRddha, pAmara, banitA Adi sabhI jIva nyAre AtmAkA anubhava kararahe haiM / na hIdaM nIlamityAdi pratimAsanaM svasaMvedanaM bAhyendriyajatvAdanahaMkArAspadatvAt , na ca tathAI sukhIti pratibhAsanamiti spaSTaM tadanubhUyate / yaha kambala nIlA hai, yaha puSpa pIlA hai, ityAdi jJAna AsmA aura AtmIya tattvoMke jAnane vAle svasavedana pratyakSa rUpa nahIM hai| kyoMki nIla, pIta bhAdikake jJAna to bahiraMga cakSurAvika indriyoMse janya hai / bAhya indriyoMse janya hai| tabhI to nIla Adike jJAna meM maiM ityAkAraka ahaM AkAra ( arthavikalpa ) ko karanevAlI buddhi ke sthAna nahIM hai / kintu maiM sukhI hUM, maiM jJAnavAn hUM, isa prakArake ve vedana to vizada rUpase anubhavameM Arahe haiN| ye jJAna bAhyendriyoMse janya nahIM hai tathA aI ahaM ityA kAraka pratItike AdhAra bhI haiN| ataH svasaMvedana rUpa hai, yaha siddha huaa| gaurohamityavabhAsanamanena pratyukta, karaNApekSatvAdaha gulmItyavabhAsanavat / ahaMpaneko avalamba lekara to maiM gaurA hai maiM sthala hai yaha bhI jJAna hotA hai / isa kAraNase maiM isa pratItikA AdhAra zarIra mAnanA cAhiye / isa makAra cArvAkakA kahanA bhI, jo " bahiraMga indriyoMse jo janya hai, vaha svasaMvedana nahIM hai / " isa pUrvokta anumAnase hI khaNDita ho jAtA hai| kyoMki baise ki maiM phoDevAlA hUM, maiM tillIvAlA hUM, maiM gUgaDevAlA I, yaha jJAna bahiraMga indriyoMkI apekSA honese ahaM buddhikA AdhAra hotA huA bhI svasaMvedana nahIM hai, vaise hI maiM gaurA hUM, maiM kAlA hU~, maiM moTA I. se jJAna bhI parzana, cakSurindriyoM kI apekSA rakhanevAlA honese svasaMvedanarUpa nahIM hai / vastutaH vicArA jAya to yahAM zarIsma zabdakI pravRtti upacArase hai / jaise ki asyanta miya puruSako yaha merI AMkha hai, ye. maiM hI hUM, yaha kahanA kalpanAmAtra hai| zarIrameM AtmAkA mohaanya priyapanA hai| karaNApekSaM hIdaM zarIrAntaHsparzanendriyanimittatvAt / mukhyahamityavabhAsanamiti tathAstu tata eveti cet, na, tasyAhaMkAramAtrAzrayatvAt, bhrAntaM taditi cetra, mAdhatvAt /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH kisI vAtavikArase zarIramai Ama, svarabUjA sarIkhA uThA huA gUmaDA bana jAtA hai / usako gulma kahate haiM / maiM gulmavAlA hUM, patalA hUM yaha jJAna (pakSa ) indriyoM kI apekSA rakhatA hai ( sAdhya) kyoMki hAthoMse TaTolanepara zarIrake bhItara rahanevAlI sparzana indriyako kAraNa mAnakara utpanna huA hai / yo dRSTAnta hetuko rasvadiyA hai / taba to vyAptivAle sAdhyako pakSamai sAgha degaa| cArvAka kahatA hai ki usa hI kAraNase " maiM sukhI hUM" yaha jJAna bhI usI prakAra indriyoMko nimitta mAnakara utpanna honese hI indriyoMkI apekSA rakhanevAlA mAnaliyA jAve, andhakAra kahate haiM ki yaha cAvAkakA kahanA to ucita nahIM hai / kyoMki maiM sukhI hUM aisA vaha vedana to kevala ahaM karAnevAlI pratItiko Azraya mAnakara utpanna huA hai / isameM cakSurAdika indriyAM aura bahiraMga viSaya kAraNa nahIM paDe haiN| punaH bhI cArvAka yo kaheM ki " maiM sukhI hUM " vaha jJAna to bhrAMtirUpa hI hai / yaha bhI usakA kathana hI ThIka nahIM haiN| kAraNa ki maiM sukhI hUM isa jJAnameM koI bAdhA utpanna nahIM hotI hai| bAdhArahita jJAna pramANa hI hotA hai / bhrama nahIM / nanvahaM sukhIti vedanaM karaNApekSaM vedanatvAdahaM gulmItyAdivedanavadityanumAnapAvasya sadbhAvAtsabAghameveti cet, kimidamanumAna karaNamAtrApekSavasya sAdhaka bahiHkaraNApekSasvasya sAdhakaM vA ? prathamapakSe na tatsAdhakaM svasaMvedanasyAntakaraNApekSasyeSTatvAt / dvitIyapakSe pratItivirodhaH khatastasya pahiHkaraNApekSatvApratItaH / yahAM bAdhavarjitapanako bigADanekI icchAse anumAna banAkara cArvAka bAghA upasthita karate hai ki " maiM mukhI I ". yaha jJAna ( pakSa ) iMdriyoM kI apekSAse utpanna huA hai (sAdhya ) kyoMki vaha jJAna hai, jaise ki maiM gulmavAlA I, maiM kAlA hUM ityAdi jJAna iMdriyoMkI apekSA rakhate haiN| ( anvaya dRSTAnta ) isa anumAnase Apa jainoMke pUrvokta anumAnameM bAdhA vidyamAna hai| isa kAraNa arhatokA hetu bAdhita hetvAbhAsa hai| vaha maiM sukhI hUM isa jJAnako abhrAnta siddha nahIM kara sakatA hai| AcArya kahate haiM ki yadi cArvAka yaha kaheMge to hama pUchate haiM ki ApakA diyA huA yaha anumAna kyA iMdriyamAtrakI apekSA rakhanepanako siddha karatA hai athavA sarzana alika bahiraMga iMdriyokI apekSAko siddha karatA hai ! btaao| yadi pahilA pakSa loge taba to yaha anumAna hamAre anumAnake bAdhaka honekA uddezya rakhakara apane sAdhyako siddha nahIM kara sakatA hai| kyoMki manarUpa antaraMga indriyakI apekSA rakhanevAlA svasadana pratyakSa hai, yaha hamane iSTa kiyA hai / siddhasAdhana doSa tumapara lgaa| tathA yadi dUsarA pakSa koge ki maiM sukhI hai yaha jJAna bahirbhUtaindriyoM kI apekSA rakhatA hai to pratItiyoM se virodha hogaa|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH hogA / kAraNa ki apane Apa jJAta honevAle usa svasaMvedana pratyakSa ke bahiraMga indriyoMkI apekSA rakhanA pratIta nahIM horahA hai / 217 svarUpamA parAmazitvAcathA na svasaMvedana pahiHkaraNApekSa svarUpamAtraparAmarzitvAt, yana tathA tana tathA nIlavedanaM svarUpamAtraparAmarzi cAhaM sukhI tyAvedanamityanumAnAdapi tasya tathAbhAvA siddheH / tathA "maiM sukhI hU~" ityAkAraka jJAna usa prakAra AtmA aura jJAnake svAMzoMko hI avalamba karatA hai| yahAM yaha anumAna hai ki svasaMvedana pratyakSa ( pakSa ) apanI utpatimeM bahiraMga iMdriyoMkI apekSA nahIM karatA hai ( sAdhya ) kyoMki vaha kevala apane svarUpakA hI vicAra karanevAlA hai ( hetu ) yahAM vyatirekadRSTAMta hai ki jo usa prakAra sAdhyavAlA nahIM hai arthAt pahiraMga iMdri yoMkI apekSA rakhatA hai / vaha jaisA antastattvako hI viSaya karanevAlA hove, yaha nahIM hai| jaise ki nILA, mIThekA, aura ThaNDekA jJAna hai / maiM sukhI hUM yaha jJAnasvarUpa mAtrakI hI vizadajJapti karAnevAlA hai ( upanaya ) usa kAraNa bahiraGa iMdriyoMkI apekSA nahIM rakhatA hai (nigamana) yahAM parAmarzakA artha vicAra karanA rUpa zrutajJAna nahIM hai kiMtu vilakSaNa kSayopazama se utpanna huA ataraMga AtmIyataratroMkI viziSTa kSapti honA hai| isa prakAra anumAnase bhI usa svasaMvedana ko vaisA honA yAnI iMdriyoMkI apekSA rakhanA siddha nahIM hotA hai / svAtmani kriyAvirodhAt svarUpaparAmarzanamasyAsiddhamiti cet / . cArvAka kahate haiM ki kiyA apane kartA yA karmameM rahatI hai| jaise ki devavaca sotA hai / yahAM zamanakriyA devadarzane rahatI hai| jinadatta bhAta pakAtA hai| yahAM pacanakriyA mAsameM rahatI hai| akarmaka sapanA svayaM zayanameM nahIM rahatI hai aura sakarmaka pAkakriyA apane Apa pAkame nahIM ThaharatI hai arthAt pAkhameM pAka nahIM hotA hai| zayana svayaM nahIM so jAtA hai| isa taraha jAnanA rUpa kiyA svayaM jJAnameM nahIM raha sakatI hai| strasaMvedana meM jJAnakA jJAna karake jJAna honA nahIM banatA hai / ataH svAsmA kriyAkA virodha ho jAnese isa saMvedana pratyakSakA apane rUpameM hI vizi karanA bhasiddha hai| graMthakAra karate haiM ki yadi cArvAka yoM kaheMge to sunoH tadvilope na meM kiMcitkasyacidvyavatiSThate / svasaMvedana mUlatvAtsvaSTatattvavyavasthiteH // 104 // usa apane Apako jAnanevAle jhAnakA lopa ho jAnepara kisI bhI vAdIkA koI bhI satvasthita na ho skegaa| kyoMki sarvavAdiyoM ko apane iSTatatvoMkI vyavasthA karanA svasaMvedana jJAna kI nIMvara ati horahA hai| arthAt paramakAzaka jJAnake dvArA hI amISTa tatvoMkI siddhi 28
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 tasvAcintAmaNiH ho sakatI hai / jJAnakA svake dvArA vedana honA anivArya hai| dUsarA koI upAya nahIM hai / ataH jJAnakA svayaM apanese hI jJapti honA na svIkAra karanepara koI bhI darzana siddha nahIM ho sakatA hai / padArthoM kI vyavasthA jJAnase aura jJAnakI apane Apa vyavasthA honA nyAya hai / pRthivyApastejovAyurivi tatvAni, sarvamupaplavamAtramiti vA sveSTaM tavaM vyavasthApayan svasaMvedanaM svIkartumahatyeva, anyathA tadasiddheH / cArvAka ke matame pRthvI, jala, agni aura vAyu yoM ye cAra sattva mAne hai tathA zUnyayAdIke matame sampUrNa padArtha kevala zUnyarUpa asat svIkAra kiye haiN| isa prakAra apane abhISTa tattvoMko jo vyavasthApita kara rahA hai vaha vAdI jJAnakA apane Apa vevana honA isa tatvako bhI svIkAra karanekI yogyatA rakhatA hI hai| anyathA arthAt-- yadi jhAnakA svasaMvedana pratyakSa honA na mAnoge to ukta usa iSTa tattvakI siddhi nahIM hosakegI, kyoMki saMsAramai eka jJAna hI padArtha aisA hai, jo svayaM samajhane aura dUsareke samajhAne meM pradhAna kAraNa hai / usa jJAnakA sUryake samAna svaparapratimAsana mAnanA atyAvazyaka hai / jagvAdI cArvAko matame tathA zUnyavAda bhI svasaMvedI bhAna ananyagatise svIkAra karanA pdd'egaa| paraparyanuyogamAtra kurute na punastatvaM vyavasthApayatIti cet, vyAhatamidaM tasyaiveSTasvAt / yahAM cArvAka kahatA hai ki bhUtacadRSTayavAdI yA zUnyavAdI paNDita vitaNDAvAdI banakara dUsare AstisyAdiyoMke Upara praznoMko uThAte hue kevala doSoMkA AropaNa karate haiM, kintu phira apane kisI abhISTa tatvako siddha nahIM karate hai| AcArya mahArAja kahate haiM ki cArvAkoMke aise kahane to svayaM vyAghAtadoSa hai, jaise ki koI jorase cillAkara kahe ki maiM cupa hai yahAM padaso jyAghAta doSa hai| vaise hI cArvAka apane Apa hI apane vaktavya viSayakA pAta kara rahA hai, aba ki jayakA uddezya lekara parapakSake khaNDana karane jo pravRtta hai, vahI usakA iSTa tattva hai, phira vaha cArvAka yA zUnyavAdI kaise kaha sakatA hai ki maiM kisI tattvakI vyavasthA nahIM kara rahA huuN| paropagamAt paraparyanuyogamAtraM kurute na tu svayAmiSTe, yena tadeva tAvaM vyavasthApita bhavediti cet, sa paropagamo yadhupaplutastadA na tataH paraparyanuyogo yuktA so'nupaplutazcetkathaM na svayamiSTaH / zUnyabAdI kahatA hai ki dUsare jaina, naiyAyika Adi Astika logoMke mAne gaye svasaMvedana, AtmA Adi tattvoM meM unake svIkAra karanese ima unapara doSoMkA kevala uddhApana karate haiM paraMtu apana mAne hue kisI vizeSa sattvameM UhApoha nahI karate haiN| jisase ki dUsarekA khaNDana karanA vahI hamArI tattvavyavasthA huI boM mAna liyA jAya / bhAvArtha-ima apanI gAMThakA koI mI uttva
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 1 nahIM mAnate haiM / jaina, naiyAyikoM ke svIkAra kiye gaye pramANa Adi padArthoMse unhIMke AtmA, paraloka, jJAna, Adi tatvoMkA khaNDana karate haiM / hama caitaNDika haiM, bAdI nahIM, vitaNDA karanevAlA kevala parapakSakA khaMDana karatA hai / apane pakSakI siddhi nahIM, "sa pratipakSasthApanAhIno vitaNDA " ( gautama sUtra ) isa prakAra zUnyazadIke isa mantavyapara hama jaina pUMchate haiM ki vaha dUsaroMkA pramANa, AtmA Adi tatvoMkA svIkAra karanA yadi Apake matAnusAra ghoDeke sIMga ke samAna alIka zUnyarUpa hai, taba to una dUsaroMke pramANa Adile unake Upara ApakA doSAropaNa karanA ucita nahIM hai| asat vastu me sat yA asatake Upara bhaSAta nahIM hotA hai / i- 219 yadi dUsaroM ke svIkAra karaneko Apa ThIka ThIka, zUnyarahita, tathA pramANa siddha vastu mAnate ho taba to Apako vaha apane Apa iSTa kaise nahIM huA ? arthAt anyoMkA mAnA huA vastubhUta padArtha Apane bhI iSTa kara liyA / paropagamAntarAdanupapluto na svayamiSTatvAditi cet / tadapi paropagamAntaramupaplutaM na sthaniSUtaH paryanuyogaH / sudUramapi gatvA kasyacitsvapAmeSTau siddhamiSTatantra vyavasthApanaM svasaMviditaM pramANamanvAkarSatyanyathA ghaTAdekhi tadbayavasthApakatvAyogAt / zUnyavAda kaha rahA hai ki dUsare jaina, naiyAyika, AdikoM ke pramANa Adi tatvoMke svIkAra karaneko anya mImAMsaka AdikoMne vastubhUta ThIka svIkAra kiyA hai| ataH hama zUnyavAdI bhI usako svIkAra kara lete hai kiMtu damako vaha svayaM gharameM iSTa nahIM hai| AcArya kahate haiM ki yadi aisA kahoge to hama pUchate haiM ki vaha AstikoMke pramANa prameya Adiko svIkAra karanevAle dUsaroMke mansa Apane zUnyarUpa mAne haiM! yA vastubhUta ThIka mAne haiM ! bsaao| ina donoM pakSoM meM doSAropaNa na kara sakanA, aura svayaM iSTatattvakI siddhi honA ye donoM doSa aayeNge| ina doSoMke vAraNa karaneke liye Apa phira tIsare cauthe vAdiyoMke mantavyoMkI zaraNa pakaDeMge, vahAM bhI hamase ye hI pUrvokta do pakSa uThAye jAyeMge aura ukta donoM doSa Apake Upara saMkrama hote cale jAveMge / " tuma DAra bAra hama pAta pAta " isa lokarUDhike anusAra hamArA kaTAkSa karanA ruka nahIM sakegA / bahuta dUra bhI Akara " andhasarpake milapraveza " nyAya se yadi Apa kisI eka vastubhUta tatvakI siddhi svayaM honA iSTa kareMge to Apa zUnyavAdIko abhISTa tattvakI vyavasthApanA karanA siddha huA / usa abhISTa tattvame sabase prathama aura pradhAna svako jAnanevAlA svasaMvedana pramANajJAna hI pIche lage er AkarSita hotA hai anyathA yAnI yadi pramANako svasaMvedI nahIM mAnA jAyegA to jaDa ho rahe ghaTa, paTa adikase jaise tasyavyavasthA nahIM ho sakatI hai vaise hI usa jaDa jJAnase bhI kisI takI vyavasthA na ho sakegI ! jagatkA koI bhI tatva nirNIta na ho pAvegA / na hi svayamasaMviditaM vedanaM paropagamenApi viSayaparicchedakam, vaMdanAntaravidisaM diSTasiddhinibandhanamiti cenna, anavasthAnAt, tathAhi---
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 sattA cintAmaNiH jo jJAna apane Apa apane ko nahIM jAnatA hai, vaha dUsare vAdiyoM ke svIkAra karane mAtrase mI iSTa tattvoMkA jJApaka nahIM hotA hai| yadi naiyAyikoMke sadRza mApa cArvAka yoM kaheMge ki prakRta jJAna dUsarese aura dUsarA jJAna tIsare jJAnase saMvidita hotA huA yoM vaha iSTa tattvakI catikA sAdhaka ho jAvegA, ApakA yaha kahanA bhI ThIka nhiiN| kyoMki zAnakA svayaMse vedana na mAna kara dUsare sIsare cauka zAnoMse jJapti mAnanemai anavakhA doSa AtA hai / svayaM andheremeM par3A huA jJAna apane viSayoMkA prakAzaka nahIM ho sakatA hai / isI bAtako prasiddha kara dikhalAte haiN| saMvedanAntaraNeva viditAbedanAthadi kheSTasiddhirupeyeta tadA syAdanavasthitiH // 105 // prAcyaM hi vedanaM tAvannArtha vedayate dhruvam / yAvannAnyena bodhena buddhavyaM so'pyevameva tu // 10 // nArthasya darzanaM siddhayet pratyakSaM suramantriNaH / tathA sati kRtazca syAnmatAntarasamAzrayaH // 107 // yavi vivakSisa jJAnakA tIsare jJAnase jAna liye gaye hI dUsare zAnadvArA jJAna ho jAnepara usase apane iSTa tasvakI zapti honA svIkAra karoge to bhUlakA kSaya karanevAlA anavasthA doSa ho jAvegA; jaba taka pahilA jJAna dUsarene aura dUsarA tIsarese tathA tIsarA caubese isI makAra Ageke bhI zAna utaravartI jJAnoMse jJAta na hoMge taba taka apakAzita jJAna prakRta viSayoMkA prakAzana nahIM kara skeNge| dekhiye pahilA jJAna taba taka nizcita rUpase arthakI zazi kathamapi nahIM kara sakatA hai, jaba taka ki vaha dUsare chAnase svayaM vidita na ho jAya / isIpakAra Ageke ve zAna bhI bhaviSya dUmare jJAnoMse jJAta hokara hI viSayake jJApaka ho sakate haiM / isapakAra to anavasA ho Anese bRhaspati RSike anuyAyI cAvIkake matama mAnA gayA pRthvI Adi padArthoMko dekhanevAlA akelA pratyakSa pramANa bhI siddha nahIM hogA kyoMki vaha matyakSa svayaM apaneko jAnatA nahIM hai maura pratyakSako jAnanevAlA dUsarA jJAna cArvAkane iSTa nahIM kiyA hai / jo jJAna svayaM jAnA nahIM gayA. hai vaha dUsaroMkA zApaka nahIM hotA hai| yadi vaisA honepara dUsare jJAnoMse pahile jJAnako jJAta mAnoge to Apako naiyAyikake matakA badiyA sahArA lenA pdd'aa| arthadarzana pratyakSamiti bRhaspatimata parityajyaikArthasamavetAnantarajJAnaveyamarpajJAnamiti hRvANaH kathaM cArvAko nAma /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasyAcintAmamiH 12 .1 :: .-. isa paMcamakAlamai cAvIka matake sabase AdimeM pacapadarzaka bRhaspati nAmake RSi hue haiN| unakA yaha mata hai ki paTa, paTa, rUpa, rasa, Adika padArthoM kA bahiraMga indriyoMse jAnalenA pratyakSa hai, pratyakSa hI eka pramANa hai / bahiraMga indriyoMse amAhA AsmA, icchA, Adi tatvoMko cArvAka svIkAra nahIM karate haiM / ataH inakA jJAna honA bhI ve nahIM mAnate haiN| isa apane matako chor3akara cArvAka yadi jJAnakI bhI dUsare jJAnase jJapti mAnege to naiyAyikakara mata aMgIkRta karanA paDegA, nayAyika hI kTa ko jAnanevAle jJAnakA usI eka bhAmA padArthameM samavAyasaMbandhase utpanna hue avyavahita uttaravartI dUsare jJAnake dvArA vedana honA mAnate haiN| jJAnakA pratyakSa honA bRhaspati matAnuyAyI mAnate nahIM haiM, tabhI to artharUpa viSayoMke darzanako pratyakSa kahA hai| jAnakI usI AtmAmeM paidA hue dUsare jJAnase jati mAneMge to cArvAkako apasiddhAnta doSa lagegA / bahiraMga adhoMkA hI pratyakSa karanA rUpa cArvAkapana bhalA kaise sira rahegA: phira so vaha naiyAyika bana jaayegaa| ukta rItise naiyAyikake pratako kahanevAleko kisa prakAra cArvAka kahA jAya ! paropagamAcathAvacanamiti cena / svasaMvidivajJAnavAdinaH parasvAda / tato matAntarasamAzrayasya durnivAratvAt / na ca tadupapamamananasthAnAt / dUsare, naiyAyika, jaina, bauddha, loga jJAnako jJapti honA svIkAra karate haiM, isase hama cArvAka bhI isI prakAra kaha dete haiM, yaha kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki Apake vicAroMse zAnakA apane Apa hI vevana huA mAnanevAlA jainavAdI hI yahAM dUsarA hai| phira mI Apako naiyAyika nahIM sahI dUsare jaina matakA hI padiyA Azrama lenA anivArya huaa| kintu vaha dUsarekA tIsarese aura tIsare jJAnakA cauthe jJAnase jJApana mAnate huye pUrvameM naiyAbikakA sahArA nA so ApakA yuktisaMgata nahIM hai kyoMki eka zAnakA dUsarese aura dUsarekA tIsarese tathA tIsarekA cauyese kAna hote hote manavassA ho jaavegii| ___ iti sidaM svasaMvedanaM bAdhavarjitaM sukhyahamityAdikAyAtavAntaraNayAtmano merda sAdhayatIti kiM nacintayA / isa prakAra abataka siddha humA ki " meM sukhI hUM, meM jJAnI I. meM isa prakArake ullekhako dhAraNa karanevAle bAghArahita svasaMvedana matyakSa hI zarIrase bhinna tattvarUpa karake AtmAkA yoM bheda siddha kara rahe haiN| phira hama adhika cintA kyoM kareM : jisakA patyakSa sahAyaka hai, usameM mI svasaMvedana pratyakSa hai to phira dUsare pramANake DhUMDhanekI kyA AvazyakatA hai / isa prakAra yahAM taka eka sau domI vArtikakA upasaMhAra kiyA hai| vibhinnalakSaNatvAJca bhedazcaitanyadehayoH / tattvAntaratayA toyatejovaditi mIyate // 198 // ..
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH cArvAke prati aura bhI kahate haiM ki deha aura caitanyakA bhinna bhinna vizeSa lakSaNa hone se mina tattva hokara pRthak bhAya haiN| jaise ki Apa bArvAka matameM jala aura abhitattva nirAle mAne gaye haiM / isa prakAra anumAna se bhI zarIra se bhinna AzmA siddha hotA hai / 212 caitanyadeha saccAntaratvena mizra mizralakSaNatvAt toyatejovat / ityatra nAsido hetuH svasaMvedanalakSaNatvAccaitanyasya, kAThinyalakSaNatvAt khityAdipariNAmAtmano dehakha, vayorminalakSaNatvasya siddheH / jJAna aura zarIra ( pakSa ) alaga alaga padArtha hote hue bhinna haiM ( sAdhya ) kyoMki una donoMkA lakSaNa vyArA nyArA hai ( hetu ) jaise ki ThaNDA aura garma sparzavAle jacha aura tejastattva Apane nyAre mAne haiM (anvaya hRSTAMta ) yoM isa anumAnameM bhinnalakSaNapanA hetu asiddha nahIM hai kyoMki pakSa hetu ThaharatA hai / kyoMki caitanyakA svake dvArA svako jAna lenA lakSaNa hai aura pRthvI, jala, teja, vAyukA samudita paryAya rUpa zarIrake kaThinapanA, bhArIpana, kAlA gorApana Adi lakSaNa haiM / isa kAraNa una zarIra aura caitanyakA bhinna bhinna lakSaNa yuktapanA siddha hai| hama jainoMkA hetu nirdoSa hai| pariNAmapariNAmabhAvena bhedasAdhane siddhasAdhanamiSa pacAnyasvameti sA I devacaitanyayoH tattvAntaratayA bhedasAdhanamasti vizeSaNAt / yadi cArvAka yahAM yoM kaheM ki zarIra pariNAmI hai aura zarIrakA pariNAma caitanya hai / jaina loga pariNAma aura pariNAmI rUpase zarIra aura zAnakA yadi ukta anumAnadvArA bheva siddha karate haiM to Apane hamAre siddha kie hue padArthakA hI sAjana kiyA hai / ataH jainoMke Upara siddhasAdhana doSa lgaa| AcArya kahate haiM ki yaha cArvAkakA kahanA yuktiyoMse rahita hai, kyoMki hamane tasvAntararUpase ya sAdhya ke peTamai bhinata hokara aisA bhedakA vizeSaNa diyA hai arthAt deha aura samma kA bhinnapadArtha rUpase bheda siddha karanA isako abhISTa hai / pariNAmI bhAvase nahIM / 1 TapaTAyAM bhimalakSaNAbhyAM tavAntaratvena bhedarahitAbhyAmanekAnta iti cetra / yatra pareSAM bhinalakSaNatvAsiddheranyayA catvAryeva tasvAnIti vyavasthAnupapatteH / anumAnamai cArvAka yabhicAra detA hai ki moTA baDA peTa, choTI zaMkhakIsI zrIvA tathA jaladhAraNa kara sakanA me ghaDe ke lakSaNa haiM aura AtAna vitAnarUpa tantuvAlA tathA zItabAdhAko dUra kara sakanA ye kapaDA ke lakSaNa haiN| yahAM paTa aura paTamai milakSaNapanA hetu vidyamAna hai / kiMtu tattvAntararUpase bhedasvarUpa sAdhya yahAM nahIM hai ye saba pRthvItattva ke trivarta haiM / graMthakAra kahate haiM kiisa prakAra hamAre detumeM vyabhicAradoSa denA to ThIka nahIM hai| kyoMki dUsare cArvAka logoM ke masAnusAra bhI minna lakSaNapanA hetu ghaTa aura paTamai siddha nahIM hai|
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAcintAmaNiH manyathA yAnI yadi bhinna lakSaNapanA ghaTa, paTa Adika meM mI mAnA jAvegA so pRthvI, am, teja, vAyu ye cArahI tattva hai yaha vyavasthA nahIM bana skegii| para, paTa, pustaka, gRha mukuTa, zakaTa Adi aneka tattva svIkAra karane pdd'eNge| kuTapaTAdInAM mimalakSaNatve'pi tattvAntarAbhAve kSityAdInAmapi tattvAntarAbhAvAda / jaba ki ghaTa, paTa AdikoMkA mika lakSaNa hote hue bhI yadi Apa milatattapanA na mAnoge to pRthvI, jala, teja, vAyuko mI nyArA myAsa tala nahIM mAnanA cAhiye / noke Upara syabhicAra puSTa karate hue pAkiko apane pAra tatvoMko bhI eka pudgala tattvarUpa mAnaneke liye bAdhya honA pdd'egaa| dhAraNAdilakSaNasAmAnyabhedApA tatvAntaratvaM na lakSaNavizeSabhedAyena ghaTapaTAdInAM tasprasaMga iti cet, hiM svasaMvidisatvevaratvalakSaNamAmAnyabhedAnanyayojanAntaralasAdhanAt kartha kuTapaTAbhyAM tasya vyabhicAraH / syAvAdinA punarvizeSalakSaNabhedAr3hedasAdhane'pi na sAbhyAmanekAntaH, kapaJcittavAntaratayA tayorbhadopagamAt / yadi cArvAka yoM kahe ki pRthvIkA sAmAnya lakSaNa padAyA~ko dhAraNa karanA hai Adi yAnI jalakA lakSaNa dravarUpa bahanA hai, bhamikA lakSaNa uSNatA hai aura vAyukA sAmAnya lakSaNa gamana, kampana, rUpa IraNa karanA hai| sAmAnyalakSaNoMke bhedase ve tattva bhinna mAne jAte haiN| kiMtu vizeSa lakSagose tattvoM meM bheda nahIM hotA hai jisase ki ghaTapaTa Adi karake usa vyabhicAra doSakA prasaGga hove vizeSa lakSaNavAle to eka tattvake vyApya hai / ataH ghaTa, paTa, pustaka Adika eka pRthvI tattvake pariNAma hai| isa vizeSakakSaNa ke bheda honese ghaTa, paTa AdikoMko minna tatva honekA pasaMga nahIM hai| isa prakAra pAkkiI sAmAnya lakSaNoMke bhedase minna tatvoMkI vyavasthA honepara taba to ima jaina bhI kahate haiM ki zarIra aura caitanyameM mI sAmAnyarUpase lakSaNoMkA bheda hai / cetanA svasaMvedana rUpa hai svasaMvedana pratyakSase jAnI jAcukI haiN| aura nyArA zarIra isase sarvathA mila pahirindriyoMse mAhA hai / isa prakAra hamane pUrvokta anumAnase sAmAnyalakSaNoMke bhedarUpa hetu zarIra aura paitanyakA bhinna tatva hokara bheda siddha kiyA hai phira cArvAka loga hamAre anumAnameM usa vizeSalakSaNake bhedadvArA hetu aura ghaTa, paTase kaise vyabhicAra uThA sakate haiM / arthAt kathamapi nhiiN| dUsarI bAta yaha hai ki vizeSa lakSaNoM ke bhedase bhI bhedasAdhana karanemeM syAdvAdiyoM ke yahAM to una para, paTase vyabhicAra nahIM hai| kyoMki zarIra aura catanyake samAna ghaTa sabhA eTameM mI kazcit tatsvAntara rUpase hama medako svIkAra karate haiN| antara itanA hI hai ki zahara aura bhAmA imbalapase bheda hai aura ghaTa, paTa meM bhAvarUpo bheda hai|
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavAcintAmaNiH suzvAdisAmAnyalakSaNamede heturasiddha iti cenna kathamanyathA kSisyAdibhedasAdhane'pi so'siddho na bhavet ? asAdhAraNalakSaNamedasya hetutvAcaivamiti cet, samAnamanyatra, sarvathA vizeSAbhAvAt / 214 cAka hamAre hetumeM asiddha nAmakA doSa uThAte haiM ki satpanA yA prameyapanA Adi yaha deha aura caitanyakA sAdhAraNa rUpase rahanevAlA sAmAnya lakSaNa hai / deha, yA caitanyarUpa pakSa sattva Adi rUpa sAmAnya lakSaNoMkA bhedarUpa hetu nahIM vidyamAna hai ! isa kAraNa jainoMkA hetu pakSameM na rahanese asiddha hai| maMthakAra kahate haiM ki yaha svarUpAsiddha hetvAmAsa uThAnA to ThIka nahIM hai| anyabhA sattva, zeyatva Adi sAmAnya lakSaNa to pRthvI jala AdikameM bhI pAye jAte haiN| unako tatvAnsara siddha karate samaya ApakA vaha sAmAnyase lakSaNabheda hetu bhI asiddha hetvAbhAsa kyoM nahIM hogA! | patAo / yadi Apa asiddha doSa na hove isa kAraNa pRthvI Adikame bheda siddha karaneke liye vizeSa lakSaNoMkA bheda isa prakAra hetu daveMge to dUsarI jagaha bhI yahI bAta samAna rUpase chAgU hogI / arthAt hama bhI veda aura caitanyake nirAle tattvarUpa se bhedako siddha karaneke liye vizeSa vizeSa kakSaNoMke medako hetu mnaayeNge| sabhI prakArase hamAre aura Apake tattvameda siddha karane meM koI antara nahIM hai| nyAya samAna hotA hai| pakSapAta karanA ThIka nahIM hai| svAdvAvasiddhAnta sAmAnya lakSaNa aura vizeSa lakSaNa ina donoMse deha aura caitanyakI dravyapasyAsaci nahIM hai arthAt donoM mila dravya haiN| athavA jIva aura putradravyakI paryAya haiM 1 bhinnapramANavedyatvAdityapyetena varNitam / sAdhitaM vahirantazca pratyakSasya vibhedataH // 109 // isa ukta kamanake dvArA yaha bhI varNana kara diyA gayA hai ki deha aura caitanya bhinna haiM kyoMki ve donoM bhima pramANoM se jAne jAte haiN| bahiraMga indriyoMse janya marakSake dvArA zarIra jAnA upayogasvarUpa caitanya jAnA jAtA hai / anumAnadvArA bheda siddha kara diyA jAtA hai aura usase bhinaM antaraMga svasaMvedana pratyakSase ina bhikSa mina donoM pratyakSa pramANoMse deha aura caitanyameM gayA hai, yo pratyakSa vizeSa medoMse yaha sAdhA gayA hai| ataH yaha hetu puSTa hogayA hai / bahirantarmukhAkArayorindriyajasvasaMvedanayorbhedena prasiddha siddhamidaM sAdhanaM varNanIyaM dehacaitanye bhane bhitrapramANavedyatvAditi, karaNajajJAnavedyo hi dehaH svasaMvedanaveyaM caitanyaM pratItamiti siddhaM sAdhanam / bahiraMga padArthoM kA ullela karake vAhirakI tarapha jhuke hue iMdriyajanya pratyakSa hai aura malaraMga padArthoM kA ullekha kara bhItarI tatvoMko lakSya kara jAnanevAlA svasaMvedana pratyakSa hai / ina donoM
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH .. 225 *-******** **** praspakSoMke minarUpase prasiddha honepara, yaha hetu bhI yo sima huA kahanA cAhima, jaya zivaha aura caitanya bhinna hai| kyoMki ve donoM bhinna pramANoMse jAnaneyogya haiN| sparzana iMdriyase janya sArzanapratyakSa aura cakSurindrayase janya cAkSuSa pratyakSase zarIra mAnA jAtA hai, yA jAnane yogya hai tathA svasaMvedanapratyakSase caitanyakI pratIti sabhI bAla gopAloMko ho rahI hai / isa prakAra bhinna pramANoM se jAnA gayApana hetu siddha ho gyaa| ___ svayaM svasaMvedanavedyena paugnumeyenAminnena caitanyena vyabhicArIti na yuktam, khasaMvedhAnumeyakhamAnAbhyAM tasya bhedAt / yahAM koI hetume vyabhicAra doSa deve ki devadattake caitanyako devadattane apane svasaMvedanapatyakSase jAnA aura jinadatta iMdradatta Adine usI devavattake caitanyako anumAnapramANase jAnA / ataH bhinna pramANoMse jAnA gayA hokara bhI vaha caitanya abhinna hai| isa kAraNa chainoMke hetumeM nyamighAra ghoSa huA, aMdhakAra kahate hai ki yaha kahanA to yukta nahIM hai kyoMki usa devadattake catanyau nyAre nyAre aneka svabhAva mAne gaye haiN| jaise ki eka hI abhima dAha karanA, pAka karanA, solanA, phapholA uThA denA, ubAlanA, cAvaloM meM kriyA karanA Adi aneka svabhAva haiN| vaise hI bhaSeka zeyameM nAnA jJAnoMse jAnane yogya bhI bhinna bhinna aneka svabhAva hai / paramANu bahiraMga iMdriyoMse janya jJAnake dvArA jAnanekA svabhAva nahIM hai| tabhI to avadhi jJAnI aura kevalajJAnI mI paramANubhoko iMdriyoMse nahIM jAna pAte hai / prakRta caitanyameM svasaMdhedhapanA aura anumeyapanA ye donoM mina mitra svabhAva vidyamAna haiN| tina svamAtroMse devadattake tanyakA bheda bhI hai ataH hetuke rahate hue sAdhyake raha jAne para hamArA hetu vyabhicArI nahIM hai| sasa evaikasya pratyakSAnumAnapariccheyenAgninA na tadanakAntikam, nApi mAraNazaspAramAviSadravyeNa sakRttAhazA pAktizaktimatoH kathacinedaprasiddha isa hI kAraNase eka eka devadatta, jinadattake dvArA pratyakSa aura anumAnase yogyatAnusAra jAnI gayI abhinna usI abhike dvArA bhI hamArA vaha hetu vyabhicArI nahIM hai, kyoMki animeM prameyasya nAmaka guNa hai| usake una una vyaktiyoM ke dvArA bhaneka pramANoMse jAnane yogya aneka svamAvoMko liye hue pariNamana hote rahate haiN| isa kAraNa amimeM bhI aneka svabhAvoMkI apekSA misapanA rUpa sAdhya raha gyaa| tathA viSadravase bhI vyabhicAra nahIM hai, kyoMki viSadravyamai mI eka sAtha vaisI mAranekI aura jIvita karanekI zaktiyAM vidyamAna hai / kisI kAryakI mapekSA azaktiyAM bhI haiN| eka laukika dRSTAnta hai ki eka manuSya galitakuSTa rogase atyaMta pIDita thaa| usane aneka dhurambara paicoMse cikitsA karAyI, kiMta kamAtra mI lAbha nahIM huaa| jyoM jyoM dA kI gayI usa
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH tyoM tyoM roga baDhasA hI gyaa| aMtameM vaha eka sucatura anubhavI vaidyake nikaTa phuNcaa| vaidyane kaSTasAdhya rogakA " kAkatAlIya // nyAyake sadRza asambhava nahIM kiMtu azakya, auSaSikA sevana karanA patra para likhakara rogIko vyavasthApatra de diyA aura kaha diyA ki roga dUra honA azakya hai| mUrkha, daridra, rogI bhI hatAza hokara zIghra mRtyuko cAhatA huA bana kI ora cala diyaa| vahAM pahuMcakara dekhatA hai ki eka narakapAlameM tatkAla kI varSA ke bhare hue pAnIko kAlA bhujA pI rahA hai / koDhIne mRtyukA baDhiyA upAya samajhakara bhayaMkara viSarUpa usa khopaDIke pAnIko pI liyA, kiMtu usI samayase vaha rogI caMgA hone lagA aura kucha dinamai hRSTa puSTa hokara usa anubhavI vaidhake pAsa gayA aura kahane lagA ki Apane merI cikitsA karanekI upekSA kI thI kiMtu maiM Apake sAmane nIroga, balavAn, khaDA huA hUM / tara vaidyane usase apanI auSadhikA likhA huA patra nikalavAyA / usameM vahI kAle sarpake dvArA khopaDImeM piye gaye pAnI pInekA auSadhisevana likhA pAyA gayA tathA vartamAnameM bhI upravIryavAlI auSadhiyAM saMliyA, haratAla, ahiphena bhAdise panAyI jAtI haiM / pArA, caMdrodayaM, makaradhvaja yadi kacce raha jAyeM to prANa haraNa kara lete haiM tathA paripUrNa sampanna honepara aneka siddhiyoMke kAraNa bana jAte haiM / ataH mAranekI zaktisvarUpa viSadranyase bhI vyabhicAra nahIM hai / mAranekI azakti vAle vaise viSadravya nyAre nyAre haiM / isa kAraNa kathaJcidbheda siddha hai| hetu raha gayA sAdhya bhI Thahara gayA, calo acchA huaa| sarvathA bhedasya dehacaitanyayorapyasAghanatvAt, tathA sAdhane sahavyavAdinA bhedaprasaktebhayorapi satvadravyatvAdayo vyavatiSTheran / yathAhi dehasya caitanyAt satvena ghyAvatI satvavirodhastathA caitanyasyApi dehAt / evaM dravyatvAdibhiyAvRsau corcha / hama jainabandhu prakRta anumAnase deha aura caitanyameM bhI kisI apekSAse hI meda siddha karate hai| sarva prakArase bhedako sAdhana nahIM karate haiN| yadi deha aura caitanyamai usa prakAra sarvathA hI bheva siddha karanA pratijJAta kiyA jAya to satta, dravyatva, vastula aura prameyatra AdirUpase mI bheva siddha karanekA prasaMga bhAvegA / tathA ca donoM meM se eka yA "cAlinInyAya " se donoM hI asat, adravya, avastu aura ajJeya ho jAveMge / donoM meM bhI satpane aura dravyapane AdikI vyavasthA na bana sakegI / isI bAsako isa prakAra pakSyamANarUpase spaSTa karate haiM:- jaise sadrUpa yAnI vidhamAnapanese dehakA caitanyase bheda mAnakara vyAvRtti mAnI jAvegI to zarIrako satyapanekA viroSa bhAvegA / arthAt deha kharaviSANake sadRza asat ho jaavegii| vaisehI caitanyakA mI dehase satvarUpa karake pRthAbhAva mAnA jAvegA vo caitanya vanbhyAputrake samAna asat ho jaavegaa| isI prakAra dravyapane aura vastupane Adise bhI bheda mAnanepara dUsarako kharkadvArA adravyatA aura bhavastutAko cApati ho jAvagI, jisa svarUpase bheda mAnA jAvegA usa svarUpakI dUsare padArthamai vyAvRtti mAnanI paDegI
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthacintAmaNiH 227 yahI medakI paribhASA hai / isa kAraNa hama jaina loga eka dravyake nAnA svabhAvoMke samAna deha aura caitanyarne bho sarvathA bheda nahI mAnate haiM kiMtu kathaJcid bheda mAnate haiN| bhinnapramANavedyatvAdedhetyavadhAraNAdvA na kenacidanyabhicAracodanA hetoH sambhavati , yena vizeSaNamekenetyAdi prayujyate / athavA itume niyama karanevAlA evakAra DAla diyA jAye to mI detukI kisI karake vyabhicAra hojAnekI Apatti sambhava nahIM hai jisase ki eka puruSa karake ityAdi vizeSaNa prayukta kiye jaay|arthaat " jo bhinna pramANoMse hI jAnane yogya hai, vaha avazya bhinna hai / " aisI vyApti banAne para eka puruSakarake eka samayamai jo bhinna pramANoMse vedya hai, vaha bhinna hai / isa prakAra vizeSaNoM ke prayogakI AvazyakatA nahIM hotI hai / ina vizeSaNoMkA prayojana kevala evakArase saba jAThA hai| saMdigdhaviSakSavyAvRttikatvamapi nAsya zaGkanIyam, kutracidabhinnarUpe bhinnapramANavecatvAsambhavAt / sAdRzaH srvsyaanekkhbhaavtvsibernythaarthkriyaanuppttervstuvprskteH| Apako isa bhinna pramANoMse jAnegayepana rUpa hetukI abhinna ekarUpa mAne gaye vipakSameM na rahanA rUpa byAvRtti saMdehamApta hai yaha bhIzaMkA nahIM uThAnI cAhiye, kyoMki kahIM bhI abhinnarUpa eka padArthakA yA eka svabhAvamai bhinna pramANose jAnane yogyapana nahIM hai-asambhava hai| ___ yadi eka padArthako bhI dasa jIvoM yA aneka pramANoMne jAnA hai to vahAM bhI apane apanese jAnane yogya svabhAvavAle padArthako isane jAnA hai| eka eka paramANu aura eka eka kaNa, anaMtAnaMta svabhAva bhare hue haiN| bhinna pramANoMse jAnane yogya vaise saMpUrNa padArtha tAdAtmyasaMbaMghase aneka svabhAvayukta siddha haiM yadi aisA na mAnakara anya prakAra mAnA jAvegA to koI bhI padArtha arthakriyA na kara sakegA / " paritrATkAmukazunAmekasyAM pramadAtanau / kuNapaH, kAminI, makSya, iti tisro vikalpanAH" eka yuvatIke mRta zarIrako dekhakara sAdhu, kAmuka aura kutteko saMsArasvarUpakA vicAra, iMdriyalolupatA aura bhakSyapanekI tIna kalpanAeM bhI nimitta bananevAle yuvatizarIramai vidyamAna svabhAvoMke anusAra hI huyI haiN| nIlAJjanAke parivartita zarIrake nRtya vairAgya aura rAgabhAva donoMko paidA karAnekI nimitta zaktiyAM haiM / isI prakAra aneka svabhAva mAnanepara hI navIna navIna arthakriyAeM padArthoM meM bana sakatI haiN| yadi vastumeM aneka svabhAva na hoMge to padArtha kriyAeM na karegA aura arthakriyA na honese avastupanekA prasaMga AvegA / eka samayameM hI pUrvasvabhAvoMko chor3anA aura navIna svabhAvoMkA grahaNa karanA tathA katipaya svabhAvoMse dhruva rahanA ye tInoM avasthAeM vidyamAna haiM / utpAda, vyaya, bhauvya honA hI pariNAmakA siddhAMta lakSaNa hai| zrI mANikyanadI AcArya ne parIkSAmukhameM aisA hI kahA hai| yadapyabhyadhAyi
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ svArthacintAmaNiH 228 aura bhI jo cArvAko AtmAko bhinna tatra niSedha karaneke liye kahA thA kikSityAdisamudAyArthAH zarIrendriyagocarAH / tebhyazcaitanyamityetanna parIkSAkSameritam // 110 // bRhaspati RSine cArvAkadarzanameM ye tIna sUtra banAye haiM- pRthvI, ap, teja aura vAyu ye cAra tattva haiN| ina cAroM tattvoMke samudAyarUpa zarIra, iMdriyAM aura viSaya ye padArtha bana jAte haiM tathA una zarIra, cakSurAdika iMdriya, aura rUpa, rasa, Adika viSayoMse caitanya ho jAtA hai AcArya kaha rahe haiM ki isa prakAra yoM cAtrakoM kA kathana bhI parIkSA karaneko sahana nahIM kara sakatA hai / yoM preraNA kI jA cukI hai // pRthivyApastejovAyuriti tacAni, tatsamudAye zarIrendriya viSayasaMjJAH tebhyacaitanyamityetadapi na parIkSAkSameritam, zarIrAdInAM caitanyavyaJjakatva kArakatvayorayogAt kutastadayogaH 1 / tIna sUtra yoM haiM ki cAvakimatAnuyAyI pRthvI, ap, teja aura vAyu isa prakAra cAra tatra mAnate haiM / una tatvoM ke yogyarUpase mizraNAtmaka samudAya honepara zarIra, iMdriyAM, aura viSaya nAmake padArtha utpanna ho jAte haiM / aura unase upayogAtmaka caitanya hotA hai, yoM yaha kA sAhasapUrvaka kahanA parIkSA jhelaneko samartha nahIM samajhA gayA hai| kyoMki zarIra, iMdriya aura viSayoMko caityakA prakaTa karanevAlA abhivyaJjaka hetu mAnanepara tathA zarIra Adikako caitanyakA utpAdaka kAraNa mAnane para donoM hI pakSameM unase caitanya hone kA yoga nahIM hai / caitanya hone kA una vyaJjaka yA kAraka donoM pakSoM meM kaise yoga nahIM hai ! isa praznakA uttara spaSTa kahate haiM-- vyaJjakA na hi te tAvaJcito nityatvazaktitaH / kSityAditatvavajjJAtuH kAryatvasthApyaniSThitaH // 111 // - pahile pakSa ke grahaNa anusAra ve zarIra, indriya aura ghaTa, rUpa, rasa, Adika viSaya to tanyazakti ke pragaTa karanevAle nizcayase nahIM hai kyoMki aisA mAnane para pRthvI Adika tatvoMke samAna jJAtA AtmAko mI vyaya rakSame nityapanekA prasaMga AtA hai| abhivyaktipakSameM Apane AmAko kArya bhI iSTa nahIM kiyA hai| tathA ca AtmA bhI pRthivIparamANuoMke sadRza eka svatantra tatva siddha hotA hai / nityaM caitanyaM zazvadabhivyaMgyatvAt kSityAdivacvavata, zazvadabhivyaMgyaM tatkAryatAnupagamAt kadAcitkAryavopagame vAbhivyaktivAdavirodhAt /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSaNArdhacintAmaNiH 219 hai ( ) kyoMki yaha sarvadA vyaJjakoM ke dvArA yogyatAnusAra pragaTa hotA hai (hetu ) jaise ki pRthvI, jala, Adi ye mULa tattva nitya haiM ( dRSTAnta ) yahAM hetuko dUsare anumAnase siddha karate haiM ki vaha caitanya sarvadA hI vyaJjakoMse pragaTa karane yogya hai kyoMki vaha kArya nahIM mAnA gayA hai isa hetu anyathAnupapattiko dikhalAte haiM ki yadi cAvaka loga kisI bhI samaya AtmAko kAraNoM se banA huA kArya mAneMge to caitanyake abhivyakti kahane ke pakSakA parigraha karanA cAvakoMko viruddha paDegA / vadabhivyaktakAla etasyAbhivyaGgyatvaM nAnyathetyasiddhaM sarvadAbhivyaGgayatvaM na maMtavyas abhivyaktiyogyatvasya hetutvAt, tata eva na parasya ghaTAdibhiranaikAsikaM teSAM kAryatve satyamivyaMgyatvasyAzAzvatikatvAt, syAdvAdinAM tu sarvasya kathaMcinnityatvAnna kenacivyabhicAraH / " garbhakI Aya avasthA meM yA jJAna hote hue usa abhivyakti ke samaya hI isa caitanyako pragaTa hone yogya hama carvAka svIkAra karate haiM / anya prakArase dUsare samaya meM caitanyako bhramimyaMgya nahIM mAnate haiM / ima asatkAryavAdI haiN| jo kI piThI aura mahuA pahile jaise mAdaka zakti nahIM hai, paraMtu punaH nayI prakaTa ho jAtI hai| vaise hI caitanya bhI navIna dIyAsalAI se Agake samAna pragaTa ho jAtA hai| isa prakAra jainoMkA caitanyako nitya siddha karane ke liye diyA gayA sarvadA apanA hetu to pakSameM na rahane ke kAraNa asiddha hetvAbhAsa hai " graMthakAra kahate haiM ki yaha cAkoM ko nahIM mAnanA cAhiye kyoMki "hama jainoMne caitanyame sadA hI pragaTa honakI yogyatAko hetu honA iSTa kiyA hai / caitanyameM pragaTa honekI yogyatA sarva kAlama vidyamAna hai| isa hI kAraNa se hamAre hetumeM dUsare cAka loga ghaTa, paTa AdikoMse vyabhicAra bhI nahIM de sakate haiM kyoMki una bhaTa, paTa AdikoMko kAryapanA hote hue pragaTa honApana sadA vidyamAna nahIM hai| zivaka, svAsa, koSa, kuzala ina avasthAoMmeM hI ghaTake pragaTa honekI yogyatA hai| usase pahile aura pIche nahIM hai| kiMtu jJAna sadA hI pragaTa honekI zaktise sampanna hai / ataH caitanya nitya hai / ghaTa Adika nitya nahIM haiM / " " dUsarI bAta yaha hai ki hama syAdvAdiyoM ke mattaneM to dravyArthika naya se sampUrNa padArtha kazcit nitya mAne gaye haiM / ataH kisIse bhI vyabhicAra nahIM hotA hai / dravya rUpase ghaTa, paTa Adikako bhI hama nitya mAnaneke liye sannaddha haiN| " kumbhAdibhiranekAnto na syAdeva kathaJcana / teSAM mataM guNatvena parairiSTaH pratItitaH // 112 // isa prakAra kAlAMtarasthAyI ghaTa, paTa Adi se bhI kisI hI taraha vyabhicAra doSa nahIM hai kyoMki una rUpAdvAdiyoMke maMtavyako pratItike anusAra gauNarUpase dUsare cAvakoMne hue kiyA hai|
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ vatsAcintAmaNiH anPIAN... . . .. . . . . . . . .. . . . . pratItikA apalApa koI nahIM kara sakatA hai / ghaTa AdikoM meM vyakta honApana siddha nahIM hai / SaTa Adi paryAya navIna utpanna huyI haiN| na hyekAMvanazvarA ghaTAdayaH pradIpAdibhirabhivyaMgyA nAma nAzakAMte'bhivyaMgyAbhivyajakabhAvasya virodhAnityaikAMtavat, jAtyantare tasya pratIyamAnatvAditi pratipakSApekSayA na ghaTAdibhiranekAMtA sAdhanasya / __ yadi pIDaki sadRza cAvaki mI ekAtahaThase ghaTa, paTa AdikoMko sarvathA nAzazIla mAneMge so andheremeM rakhe hue ghaTa, paTa Adi padArtha kaise mI padIpa, abhijvAlA, caMdrikAse abhivyaMgya na ho sakeMge, kyoMki nahIM vidyamAna kAryake svarUpa nirmANa karanevAleko kArakahetu kahate haiM aura pahilese vidyamAna padArthaka pragaTa karanevAle hetuko vyaJjaka kahate haiM / __ yadi ghaTa eka kSaNa meM hI utpanna hokara naSTa ho jAvegA to vinAzake ekAMsapakSamai pragaTa honA aura pragaTa kara denApana yaha vyaMgyavyaMjakabhAva nahIM bana sakegA usameM virodha hogA / jaise ki gharako ekAMta rUpase kUTasthanitya mAnanemeM vyaMgyanyaMjakamAva nahIM banatA hai, kyoMki bhanabhivyakta avasthAko chor3akara ghara abhivyakta avasthAko dhAraNa kare, taba kahIM prakaTa hove / evaM sarvathA nitya aura sarvathA bhanitya pakSake atirikta kAlAntarasthAyI kathaMcit nityAnityarUpa tIsarI jAtivAle pakSameM hI vaha vyaMgyavyaGghakabhAva pratIta ho rahA hai / isa prakAra cArvAkoMke pratikUla ho rahe jainasiddhAMtake mantavyakI apekSAse hamAre hetukA ghaTa, paTa Adise vyabhicAra nahIM hai| tataH kathaMciccaitanyanityatAprasaktibhayAna zarIrAdayazcicAbhivyaMjakAH prtipaadniiyaaH| ukta samIcIna anumAnase caitanyasvarUpa Atmatatva dravyadRSTise nitya ho jAtA hai kintu baitanyakA nisyarUpase siddha honA Apako iSTa nahIM hai| usa kAraNase caitanyako kathaJcita nityatAke prasaMga honeke Darase Apako apanA pahilA pakSa haTA lenA cAhiye arthAt " zarIra, indriya aura viSaya ye milakara cetana Atmatatvako pragaTa karanevAle haiM, yaha nahIM samajha baiThanA cAhiye " kintu yoM kahanA cAhiye ki zabdasya tAkhAdivat tebhyazcaitanyamutpAdyata ini kriyAdhyAhArAvyajyata iti kriyAnyAhArasya paurandarasyAyuktatvAt / kArakA eva zarIrAdayastasyeti cAnupapannam, teSAM sahakAritvenopAdAnatvena vA kArakatvAyogAdityupadazeyavAha kaNTha, vAla, oSTha, bhASANA Adika jaise zabdaphe kAraka hetu hai / usI prakAra una zarIra indriya aura viSayoMse caitanma utpanna karAyA jAtA hai| sUtrameM tebhyazcatanya " unase caitanya " yaha kriyArahiva vAkya par3A hai| yahAM unane caitanya pragaTa hotA hai| isa pragaTa honA rUpa kriyAkA
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ sasthA cintAmaNiH madhyAhAra karanA bRhaspatimatake anuyAyI cArvAphako ayukta hai / hAM unase caitanya paidA hotA hai isa utsAvirUpa miyAkA upaskAra karamA bhAga lidAno umucita hai| ataH zarIra Adika usa caitanyake kAraka hetu hI haiN| isa prakAra cArvAkoMkA dvitIya pakSa grahaNa karanA bhI yuktiyoMse siddha nahIM hotA hai, kyoMki hama pUchate haiM ki Apa cArvAka una zarIra Adikako caitanyakA sahakArI kAraNa mAnate haiM yA upAdAna kAraNa mAnate haiM ! batAo donoM pakSamai kisI mI DhaMgase zarIra bhAvikako kArakapanA nahIM banatA hai / isa bAtako vizada rItise dikhalAte hue bhagavAn viSAnaMdI AcArya bArtika kahate haiN| nApi te kArakA vitterbhavanti sahakAriNaH / khopAdAnavihInAyAstasyAstebhyo'prasUtitaH / // 113 // dvitIya pakSake anusAra caitanyake ve zarIra, iMdriya aura viSaya sahakArI kAraNa hokara kAraka mI nahIM hai kyoMki vinA apane upAdAnakAraNake usa caitanyakI kevala una zarIra Adi sahakArI kAraNoMse utpatti nahIM ho sakatI hai| upAdAnakAraNake vinA jagatme koI bhI kArya nahIM banatA hai| khopAdAnarahitAyA vitteH zarIrAdayaH kArakAH zabdAdestAkhAdivaditi cenna asiddhatvAt tathAhi ___cAryAka kahatA hai ki zabda, bijalI, dIpakalikA jaise vinA upAdAnakAraNake kevala kaNTha, tAla, bAdaloMkA gharSaNa, dIpazalAkA Adi nimitta kAraNoMse utpanna ho jAte haiM, usI prakAra apane upAdAnakAraNake vinA utpanna hue. caitanyake bhI zarIra Adi sahakArIkAraka ho jAnege / AcArya kahate haiM ki cArvAkakA yaha kahanA to ThIka nahIM hai, kyoMki pinA upAdAnakAraNake kisI mI padArthakI utpatti honA siddha nahIM hai / isa bAtako prasiddha kara kahate haiN| nopAdAnAdvinA zabdavidhudAdiH pravartate / kAryatvAkumbhavayadyadRSTakalpanamatra te // 114 // ka kASTAntargatAdagneragnyantarasamudbhavaH / tasyAvizeSato yena tattvasaMkhyA na hIyate // 115 // - upAdAnakAraNake vinA zabda, bijalI Avika nahIM pravartate yAnI utpanna nahIMhote haiM (matijJA) kyoMki ve kArya haiM ( hetu ) jaise ki miTTIke binA SaDA utpanna nahIM hotA ( anvayadRSTAMta ) isa anumAnase zabda Adike carmacakSuoMse nahIM dIkhanevAle bhI bhASAvargaNA aura zabdayogya pudgalaskandha upAdAnakAraNa siddha kara diye jAte haiN| yahAM tuma pAkikA hamAre Upara yaha phaTAkSa hosakatA hai
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH ki zabdAdikake upAdAnakA anumAna karanA jainoMkI nahIM dekhe hue padArthakI vyartha kalpanA hai| ghaTame to miTTI upAdAna dekhI jAtI hai kiMtu zabdameM koI uNadAna nahIM dekhA jAtA hai| graMthakAra kahate haiM ki yadi cArvAka yo kahege to hama kahate haiM ki kAThake jalanepara ami honekI avasthA cArvAka loga kATharUpa pRthivItattvake bhItara amitattvase hI dUsarI anike utpanna hojAne rUpa kyoM aSTakI kalpanA karate haiM ! tAo / jainasiddhAMtake anusAra kASTharUpa pudgala hI amirUpa pariNata ho jAtA hai / aisA dekhA huA hI padArtha kyoM na mAnA jAve arthAt zukla, zuSka, ThaNDA, kaThina, paurAlika kASTha hI uSNa, lAla, narma, camakatA huA amirUpa bana gayA hai| jisase ki amitattva siddha na honese cArvAkoMke tatvoMkI saMkhyA kyoM nahIM naSTa hojAvegI! tIna do aura parizeSameM vicAra karate hue eka pudgala tattva hI raha jAvegA, yadi kASThameM nahIM dIkhaneme Ave aise mamisatyakI kalpanA karoge to usIke samAna honese zabda AdikoMke upAdAna kAraNa bhI anivArya mAnane paDeMge / jahavAya ( sAinsa ) bhI vinA upAdAnake kAryoM kA vikAsa honA nahIM mAnatA hai| Apake kAThake bhItara amitattvako adRSTarUpasa mAnane aura hamAre zabdake adRSTa upAdAna kAraNoM ke mAnane koI aMtara nahIM hai| pratyakSato'pratItasya zabdAzupAdAnassAnumAnAtsAdhane parasya pabadRSTakalpanaM tadA prasthakSato'pravIvArakASTAntargavAdajheranumIyamAnAmnyanvarasamudbhavasAdhane tadASTakalpane kapana syAbhUtavAdinaH sarveyA vizeSAbhAvAt / yadi zabda, bijalI, Adiphe iMdriyapatyakSase nahIM jAnane Ave aise upAdAna kAraNoM ko anumAnase siddha karanemeM dUsare vAdI jainoMke Upara Apa adRSTa padArthakI kazpanA karane kA upAlambha deMge saba to kASThake bhItara pratyakSase lezamAtra bhI nahIM dekhane meM Aye aise kAraNasvarUpa vUsare tattase anumAna dvArA agnikI samIcIna utpatti siddha karanemeM mUtavAdI cArvAkako sarvathA nahIM dekhI huyI kI kalpanA karanAsapI vaha doSa kyoM nahIM lAgU hogA ! avazya lagegA | anumAnake dvArA adRSTatatakI kalpanA karanemeM hamase tumameM kisI bhI prakArase aMtara nahIM hai / / kASThAdevAnalotpattI ka tavasaMkhyAvyavasthA, kASThopAdeyasyAnalasya kASThetaravAmAvAt pRthiviitvprsktH| pArthivAnAM ca muktAphalAnAM stropAdAne jale'ntarmAvAjalakhAparojalasya ca caMdrakAMvAdudbhavataH pArthivatvAnavikramAt / yadi kAThase hI amikI utpatti mAnoge aura kATake bhItara adRSTa amitattva nahIM svIkAra karoge, so bAra saMkhyAvAle tatvoMkI vyavasthA kahAM rahI! pRthvIrUpa kASThako upAvana kAraNa svIkAra kara utpanna huyI upAdeya amiko pArthivakASThase bhinnapanekA abhAva ho jAneke kAraNa pUccIpacekara pasaMga ho jAyegA / tathA isI prakAra pRthvIke vikArasvarUpa kaThina, bhArI aura gandha
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasyArthacintAmaNiH vAle motiyoMkA apane upAdAnakAraNa jalamai antarbhAva hojAneka kAraNa motiyoMko jalapanekA ApAdana ho jAvegA, kyoMki vizeSa nakSatra bhAvike yoga honepara sIpameM par3e hue jalakAhI kAlAntarameM motIrUpa parisanna ho jAtA hai : taga. mAgale nahara honepara pRthvItatvakA vikAra mAnI gayI candrakAntamaNise jala utpanna ho jAtA hai to usa jalako bhI pAbhiyapanekA atikramaNa na hogA, arthAt jala bhI apane upAdAna candrakAntamaNirUpa pRthvItattvama garmita ho jaavegaa| isa prakAra Apake mAne hue pRthvI, apa, teja, vAyu ina cAra tattvoMkI vyavasthA na ho skegii| kyoMki canese peTamai vAyu, vAyuse AkAzamai jala, jalase vRjhameM kASTha, kASThase jalane para ami aura amise rAkha ityAdi saMkarapanese upAdAna upodaya bhAva horahA hai / yadi punaH kASThAdayo'nalAdInAM nopAdAnahetavastadAnupAdAnAnalAdyutpattiH kalpanIyA, sA ca na yuktA pramANavirodhAt / yadi Apa phira kATha, jala aura caMdrakAMtako Aga, motI aura jaLakA samavAyikAraNa nahIM mAnoge taka to vinA upAdAnakAraNake agni, motI, Adi kI utpatti kapita karanI par3egI aura vaha kalpanA karanA to ThIka nahIM hai kyoMki binA upAdAna kAraNa ke kAryoMkI utpatti mAnane pramANoMse virodha hai| sarva bAla gopAla iSTa kAryoMke sampanna karane ke liye prathama hI upAdAna kAragoMko DhUMDhate haiM / samavAyIkAraNa hI kAryasvarUpa pariNata hotA hai| tataH svayamadRSTasyApi pAvakAyupAdAnasya kalpanAyAM cito'pyupaadaanmvshymbhyupeym| isa kAraNa Apa kASThake bhItara nijarUpase nahIM dIkhate hue bhI ami tattvako dRzyamAna anike upAdAna kAraNakI kalpanA karoge to usIse caitanyakA bhI upAyAna kAraNa mAmA Apako avazya svIkAra karanA cAhie / nyAyamArga sabake lie ekasA hotA hai / sUkSmo bhUtavizeSazcedupAdAnaM cito matam / sa evAtmAstu cijAtisamanvitavapuryadi // 116 // sthUla pRthvI AdikameM rahanevAlA vilakSaNa prakArakA atyaMta sUkSmabhUta yadi caitanyakA urAdAna kAraNa Apane mAnA hai to yadi usa sUkSmamUtakA DIla anAdhanaMta anvitarUpa karake paitanyazaktise sahita hai, taba to vahIM cetanA nAmaka nitya sadRzpariNati-svarUpa zarIrakA dhArI AmA tattva hoo, Apane usa cit zaktivAle tatvakA nAma sUkSmabhUta rakha liyA hai| hama usako jIva yA AsmA kahate haiN| hamAre aura Apake kevala zabdoM meM aMtara hai arthameM nhiiN| tadvijAtiH kathaM nAma cidupAdAnakAraNam / bhavatastejaso'bhovattathaivASTakalpanA // 117 //
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ battyA cintAmaNiH yadi Apa cArvAkake matameM anvitarUpa caitanyazaktivAlese vibhinna jAtivAna sUkSmamUta jAsvarUpa svIkRta kiyA hai to vaha bhalA caitanyakA upAdAna kAraNa kaise ho sakatA hai ! asatya mAta hai| jaise ki tejakA upAdAna jala nahIM hotA hai / usI prakAra vijAtIya ahase caitanyakI utpatti mAnaname ApakI manamAnI gayI pukti5 apadAthako kalpanA hai| jo ki Ajataka kisI parIkSakane nahIM kI hai| satvAdinA samAnatvAccidupAdAnakalpane / kSmAdInAmapi tatkena nivArveta parasparam // 118 // yena naikaM bhavettattvaM kriyAkArakaghAti te / pRthivyAderazeSasya tatraivAnupravezataH // 119 // . jaDa aura cetanakA satpane, dravyapane, aura vastupane prameyatva Adise sajAtIyapanA mAnakara bhUtoMko caitanyakA upAdAnakAraNa hojAnekI kalpanA svIkAra karoge, yoM to sattva, dravyatvase pRthvI, jala Adime bhI sajAtIyatA hai| taba pRthivI, jala Adike bhI parasparameM upAdAna upAdeyapaneko kauna roka sakatA hai ! koI bhI nahIM, jisase ki tumhAre matameM eka hI tattva siddha na ho jAve / jo ki kriyA, kAraka ko naSTa karanevAlA hai / pRthvI, jala Adika sampUrNa padApoMkA usa hI eka tattvameM pUrNarItyA praveza ho jAvegA / bhAvArtha---utkRSTa sAmAnyarUpase vyApaka horahe sasta, dravyatva aura vastusvaghoMse yadi sajAtIyapanA vyavasthita kiyA jAvegA to kAryakAraNabhAva, karmakriyAbhAva nahIM bana skeNge| kyoMki jaise kArya sat hai vaise hI kAraNa mI sat hai tathA kArya hI kAraNakA kAraNa kyoM na pana jAve / ataH itane bar3e peTavAle dharmase upAdAna upAdeya vyavasthA nahIM hosakatI hai kiMtu eka dravyapratyAsattirUpa svabhAvase hI upAdAna upAdeya vyavasthA hai paitanya aura bhUta jame andhitarUpase eka dravyapatyAsatti nahIM honese upAdAna upAdeya bhAva nahIM hai / hAM jaina siddhAMtameM kriyAkAraka bhAva saba bana jAte haiN| ekahI tattva mAnane para ye saba nahIM bana pAte haiN| sUkSmabhUtavizeSazcaitanyena sajAtIyo vijAtIyo vA tadupAdAne mavet 1 sajAtIyathedAtmano nAmAntareNAmidhAnAt prmvsiddhiH| vijAtIyazcet kathamupAdAnamagnerjalavat / sarvathA vijAtIyasyApyupAdAnave saivASTakalpanA / ukta vArtikoMkI TIkA karate haiM ki paramANusvarUpa vizeSa rItise mAnA gayA sUkSmabhUta Apa cArvAkake matameM caitanyakI jAtivAlA hokara jJAnIkA upAdAna kAraNa hai athavA vijAtIya hokara caitanya upAdAna kAraNa hai / btaao| yadi pahilA pakSa sajAtIyakA loge to dUsare sUkSmabhUta zabdoMse Aphne AtmAko hI kaha diyA hai| ataH dUsare vAdioke matakI jainamatakI siddhi ho jaavegii|
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH 235 yadi bhinnajAtivAlA dUsarA pakSa loge taba to amikA jalake samAna vijAtIya bhUta usa caitanyakA upAdAna kAraNa kaise bana sakatA hai ? arthAt jaise amikA upAdAnakAraNa jala nahIM hai vaise hI vijAtIyamUta bhI AtmAkA upAdAna na ho sakegA / yadi sarvaprakArase vijAtIya padArthako bhI upAdAna kAraNa mAnoge to phira bhI cAvakoMne vahI adRSTa padArthoMkI kalpanA kI jo ki pratItibhase viruddha hai / gomayAdevikasyotpattidarzanAmA iSTakalpaneti cet na vRzcikazarIragomayayoH pugaladravyatvena sajAtIyatvAt tayorupAdAnopAdeyatApAyAcca / vRzcikazarIrArambhakA hi pulAstadupAdAnaM na punargomayAdistasya sahakAritvAt yadi cArvAka yoM kaheM ki gobara, dahI, Adise bicchU paidA hote hue dekhe gaye haiM / ataH khaDase caitanyakI utpatti mAnanemeM hamArI adRSTakalpanA nahIM hai| AcArya kaha rahe haiM ki isa prakAra to mati nahIM ) kaho -- kyoMki vicchUkA zarIra aura govara donoM hI puddrakadravya hone kI ape{ kSAse samAna jyAzivAle haiN| ataH una zarIra aura govarakA upAdAna upAdeyabhAva hai / bicchUkI AtmA aura gobarakA upAdAna upAdeyamAtra sarvathA nahIM hai / dUsarI bAta yaha hai ki jaina siddhAMtakI sUkSma gaveSaNA karanepara gomayako zarIrakA upAdAna kAraNapanA bhI siddha nahIM haiM kiMtu gobara meM adRzyarUpase vidyamAna horahI sUkSma AhAravargaNAeM hI bicchUke zarIrako banAnevAlI upAdAnakAraNa haiM, jinako ki govarameM AyA huA vicchrakA jIva apane yogase prasikSaNa kucha destaka grahaNa karatA hai moTA dRzyamAna gobara Adi to sahakArI kAraNa haiN| ataH ApakA dRSTAMta viSama hai| vAstavame paulika zarIrakI govara, dahI, vargaNA Adi utpatti hai, caitanyakI nahIM ho| zarIra, iMdriyAM, mastaka aura chAtI ke choTe choTe avayava yA nAbhI, bAdAma, Adi pudgala usa cetana AtmAse upAdeya horahe jJAnake nimitta kAraNa bana jAte haiM / savena tvAdinA vA sUkSmabhUtavizeSasya sajAtIyatvAccetanopAdAnatvamiti, tata eva kSmAdInAmanyo'nyamupAdAnatvamastu nivArakAbhAvAt / cAka kahate haiM ki jar3abhUta bhI sadrUpa hai aura caitanya bhI sadrUpa vidyamAna hai / isI prakAra acetanamUla bhI dravya hai aura AtmA bhI dravya hai tathA bhUta aura caitanya donoM abhiSeya, jJeya, vastu, padArtha hai / yoM sattva aura dravyapane Adi cetanakA sajAtIya honese viziSTa pariNAmo meM milA huA sUkSma bhUta hamAre yahI cetanakA upAdAna kAraNa ho jAvegA graMthakAra kahate haiM ki aisA mAnoge to tisa hI kAraNa pRthvI AdikoMkA bhI paraspara meM upAdAna upAdeya bhAva ho jaaye| kyoMki koI rokanevAlA nahIM hai / sat aura dravyapanese pRthvI Adi bhI samAna jAtizale haiM phira pRthvI ja Adi cAra tattra thakU kyoM mAne jAte haiM ? eka hI tatva (pudgala ) mAnalo |
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 satyArthacintAmaNiH tathA sati teSAM parasparamanantavistadantarbhAvo vA syAt 1 prathamapakSe caitanya sthApi bhUteSvantarbhAvAbhavAt tttvaantrsvsiddhiH| dvitIyapakSe tattvamekaM prasiddhayet, pRthivyAdeH sarvasya tatraivAnupravezanAta, taccAyukta kriyAkArakaghAtitvAt / / yadi pRthvI AdikoMkA Apa parasparameM upAdAna upAdeya bhAva iSTa kara loge to taisA honepara hama jaina Apase pUMchate haiM ki una pRthvI Adi tatvoMko pRthak pRthak mAnate hue parasparameM aMtarbhAva na karoge athavA ekakA dUsare meM aMtarbhAva kara loge ? bnaao| yadi Apa cArvAka prathama pakSa loge taba to pRthvI meM jala AdikakA garbha na honeke samAna caitanyakA bhI bhUtoM meM aMtarbhAva na hogaa| evaM ca bhUtoMse atirikta caitanya bhinna tatva siddha hotA hai| yadi Apa dUsarA pakSa lege arthAt ekakA dUsaremeM garbha kara loge to caitanya bhale hI bhUtame anta:praviSTa ho jAya kiMtu sAthamaiM pRthvI Adika cAroM tatva bhI eka tatva ho Avege sabhI pRthvI Adika cAroMkA eka hI praveza ho jaayegaa| yadi zApa dUsare ke bhAkuna nAle hi "tikAcheda / nyAyase caitanya bhinna tatva siddha na ho jAye, isa liye pRthivI, jala, AdikoM ko bhI eka hI tatva svIkAra kara loge to yaha bhI mAnanA yuktiyoMse zUnya hai| kyoMki aisA mAnanese kriyAkArakabhAva naSTa ho jAtA hai| ajhAvatavAdiyoM kI taraha saba padAyA~ko eka brahmatatva aMtarbhAva karanese kriyA, phartA, karma nahIM ho sakate haiN| kyA vahI eka Apa hI apanese svayaM bana jAtA hai| nahIM, isa prakAra eka tatva ke mAnanese cArvAkako apasiddhAMta bhI hogaa| parizeSameM AtmAko hI caitanyakA upAdAnakAraNa mAnanepara baina mila sakatA hai| " tasmAdravyAntarApoDhasvabhAvAnvayi kathyatAm / upAdAnaM vikAryasya tattvabhedo'nyathA kutaH // 120 // tisa kAraNa upAdAnakAraNa mAnanekA yaha niyama karanA cAhiye ki jo svaparyAyavAle prakRta dRSyasa atirikta dUsare dravyoMse vyAvRtta svabhAvavAlA hai aura yaha vahI dravya hai / isa prakAra anvayajJAnakA jo viSaya hai vahI vikArako prApta huye usa kAryakA upAdAnakAraNa hai| yadi aisA na mAnakara anyapakArase mAnoge so pRthivI, jala Adi tatvoMkA bhI bheda kaise hogaa| batAo ko sahI / bagale kyoM jhAMkate haiM / siddhAMta yaha hai ki jaise kSuda gaMgAnadIkI dhArA gaMgotarI parvatase lekara kalakattA paryaMta baha rahI hai / haridvAra, kAnAra, banArasa, paTanA AdimeM bhinnadezavAlI paryAyoMko dhAraNa karanevAlI vahI eka gaMgA hai| isI prakAra anAdi kAlase anaMta kAla
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmANaH 117 taka paryAyoMko dhAraNa karatA huA akhaNDa eka dravya pUrva uttaravartI paryAyoMke dvArA upAdAna upAdeyasvarUpa horahA hai / dUsarA sajAtIya yA dravya usakI paryAyoMkA upAdAna kAraNa nahIM hai| tatvamupAdAnatvaM vikAryatvaM ca tadbhado dravyAntaraNyAcena svabhAvenAnvayitve satyupAdAnopAdeyayoyukto nAnyathAtiprasaMgAdityupasaMhartavyam / yahA~ upAdAnavyavasthAsaMbaMdhI niyamaka prakaraNakA vakSyamANa isa taraha saMkSepameM saMkoca karanA pAhie ki upAdAna kAraNa aura usake vikArako prApta hue upAdeya kArya donoM ekahI saca haiN| una upAdAna aura upAdeyakA kevala kAryakAraNarUpase meda hai| nirAle mitra tattvoMkI apekSAme meda nahIM hai kyoMki ve donoM hI dUsare dravyoM ke svabhAvoMse pRthAmata svakIya svamAvoMkarake dhArApravAha rUpase eka dUsare zRGkhalAbaddha anvita ho rahe haiN| sabhI upAdAna upAdeyabhAva ucita paDatA hai jo paryAya akhaNDa trikAlgocara dravyameM anvita nahIM haiM unameM upAdAna upAdevapanA bhI nahIM hai| yadi aisA niyama na mAnA jAvegA to anya prakAra honepara atipasaMga ho jAvegA / arthAt koI bhI cetanadravya jaDakA aura Apake matAnusAra pRthvItatva jasakA bhI upAdAna bana baiThegA, hama to anaMtAnaMda paryAyoMko TAMkIse ukere gaye nyAyase dravyamai zaktirUpase viSamAna mAnate haiN| ataH na koI pAla barAvara paratA hai aura na rattI bhara par3atA hai saba apane apane svabhAvoM meM rame rahate haiN| yadi dravyapratyAsati na rakhanevAle kisI bhI tattvase cAhe koI bhI upAdeya bana jAyegA so mohammada-matAnuyAyiyoMke khudAke yathAvazyaka vicArAnusAra aneka rUhoM ( AtmAoM) kI utpati kara deneke samAna asaMkhya navIna padArtha utpanna ho jaayeNge| azvake mastakame bhI sIMga nikala AveMge, canAse gehUMkA aMkura bhI upaja jAyagA jo ki kisIko iSTa nahIM hai / / . tathA ca sUkSmasya bhUtavizeSasyAcetanadravyavyApattasvabhAvena caitanyamanugacchatastadupA* dAnatvamiti varNAdirahitaH svasaMvedyo'numeyo vA sa evAtmA paMcamatasvamanAtmajJasya paralo. kapratiSedhAsambhavavyavasthApanaparatayA prasiddhayatyeveti nigadyate / vaisA honepara isa kAraNase yaha bAta prasiddha ho hI jAtI hai ki acetana jaba inyoM ke svabhAvoMse pRthagbhUta svabhAvoM karake sarvadA cetanapanekA anugamana karanevAlA AlA hI sUkSmamUta vizeSa hai aura vahI jJAnakA upAdAna kAraNa hai joki pRthvI Adikake svabhAvoMse sarvathA rahita hai| isa prakAra rUpa, rasa, Adikase rahita ho rahA aura apane svayaM syasaMvedanapratyakSakA viSaya tathA dUsare vacana ceSTA, Adi dvArA anumAna karane yogya vaha sUkSmabhUta hI hamArA AtmA hai| AtmAko nahIM jAnane vAle cAkako pAMcavA neuna tatva agatyA svIkAra karanA par3egA / cAvIkane anAtha
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 tavAcintAmaNiH nanta AtmAko svIkAra na karate hue svarga, naraka, tretyabhAva, paralokakI vyavasthA nahIM mAnI hai kiMtu jaba svasaMvedana ke yogya sUkSmabhUtako mAnaliyA hai to paralokake niSedhakA sambhava na hone kI vyavasthA karane cArvAka svayaM tatpara horahA hai / isa kAraNa ukta nirNaya pramANoMse siddha hojAtA hI hai| isI bAtako AcArya mahArAja vArtikoM dvArA punaH spaSTa kara kahate haiM- sUkSmo bhUtavizeSazca varNAdiparivarjitaH / svasaMvedanaveyo'yamanumeyo'thavA yadi // 121 // sarvathA paMcamaM bhUtamanAtmajJasya siddhayati / sa eva paralokIti paralokakSatiH katham // 122 // caitanyazaktiko vAraNa karanevAlA vilakSaNa prakArakA sUkSmabhUta hai jo ki rUpa, rasa, gaMdha, spoMse rahita hai / yaha svayaM apanene svasaMvedana - pratyakSase jAnA jAtA hai athavA dUsare meM apane dvArA aura apane meM dUsaroMke dvArA usakA anumAna bhI kiyA jAtA hai| yadi cArvAka yoM mAneMge to Atmatatvako nahIM mAnanevAle cArvAkako sabhI prakArase cAra bhUtoMke atirikta pAMcavA bhUtasvarUpa AtmA tattva siddha hojAtA hai / vaha AtmA hI paralokako dhAraNa karanevAlA hai| aisI dazAmeM eka eka AtmA ke pUrva pIche huye anAdi, anaMta, paralokoMkI kSati kahAM huI ? arthAt cArvAkajana parakhokA niSedha kaise kara sakate haiM : batalAiye arthAt nahIM / nezo bhUtavizeSacaitanyasyopAdAnaM kintu zarIrAdaya eva teSAM sahakAritvena kArakatva pakSAnAzrayAditi cet / cAka kahate haiM ki pUrvokta rItise svasaMvedya aura varNAdikoMse rahita aise sUkSmabhUta vizeSa ko hama caitanyakA upAdAna kAraNa nahIM mAnate haiM kintu zarIra, indriya aura viSayoM ko hI caitanya kA upAdAnaM kAraNa iSTa karate haiN| hamane jo yaha pakSa liyA thA ki caitanyake sUkSmabhUta upAdAna kAraNa haiM ve zarIra, indriya tathA viSaya to sahakArI kAraNa hokara kAraka haiM so aba isa pakSakA hama Azraya nahIM lete haiM / bhAvArtha - zarIra Avikako nimitta kAraNa na mAnakara hama unako hI caitanyakA upAdAna kAraNa mAnate haiM / yadi cArvAka aisA kaheMge taba to AcArya kahate haiM ki zarIrAdaya evAsya yadyapAdAnahetavaH / tadA tadbhAvabhAvitvaM vijJAnasya prasajyate // 123 // vyatIte'pIndriye'rthe ca vikalpajJAnasambhavAt / na taddhetutvametasya tasminsatyapyasambhavAt // 124 // The
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAninsAmaNiH zarIra Adika caitanyake nimittakAraNa na hokara yadi upAdAna kAraNa mAne jAvege saba to una zarIra, indriya tathA viSayoM ke honepara jJAnakA honA aura zarIra Adikake na honepara jJAnakA na honA boM vijJAnako isa anvayavyatirekamAva honekA prasaMga AvegA kintu yahAM avayavyabhicAra aura vyatirekavyabhicAra dekhA kA hai| muniye, zaniyoM ke vyApAra aura artha vinA mI vicArasvarUpa antaraMga saMkalpa vikazparUpa aneka jJAna hote rahate haiN| isa kAraNa vyatirekammamivAra ho jAnese isa caitanyake the zarIra Adika upAdAna kAraNa nahIM ho sakate hai aura yahAM anvayamyabhicAra bhI hai / anyamanaska mUchita, yA mare hue jIvake una zarIra aura indriyoke honepara mI jJAna utpanna nahIM hotA hai / tathA upAdeya avasthA kAryasvarUpase upAdAnakA rahanA Avazyaka hai kintu caitanyake honepara bhI dhyAna yA vicAra kI avasthAmai upAdAna mAne gaye zarIra aura indriyoMkA upAdeya pariNAmasvarUpa hokara vidyamAna rahanA dekhA nahIM jAtA hai| ghaTa avasAne miTTI aura kapaDekI dazAmeM sUta to dekhe jAte haiM kAyazcetkAraNaM yasya prinnaamvishesstH| sadyo mRtatanuH kasmAttathA nAsthIyatemunA / / 125 // vAyuvizleSatastasya vaikalyAccennibandhanam / caitanyamiti saMprAptaM tasya sadbhAvabhAvataH // 126 // bisa cAvakike mata viziSTa mizraNarUpa pariNatise pukta zarIrako caitanyakA upAdAna kAraNa iSTa kiyA hai yoM to hama pUMchate haiM ki maraneke kucha kAla pahile jo zarIra paitanyakA kAraNa ho rahA thA baha zarIrakA vizeSa pariNamana marate samaya bhI vidyamAna hai| ataH zIna marA huA zarIra bhI vaisA pUrvakI makAra isa caitanyasvarUpa vyavasthitarUpase pariNati kyoM nahIM karatA hai| arthAt murdAko jIvita ho jAnA cAhiye aura jIvita hokara use bahuta dinoMtaka karanA caahiye| __ yadi Apa yoM kaheMge ki maranepara prANavAyu nikala jAtI hai ataH usa Avazyaka vAyuse rahisa horahe kevala pArthiva, jalIya, taijasa viziSTa pariNAma na raha sakaneke kAraNa usa caitanyakA kAraNa nahIM hotA hai| aisA kahanepara to yoM caitanyakI vAyuko hI upAdAnakAraNatA male prakAra mAta huthI kyoMki usa vAyukA sadbhAva honepara caitanyakA astitva aura vAyuke na rahanepara caitanmakA abhAva Apane abhI mAmA hai| sAmagrI janikA naikaM kAraNaM kiNcidiikssyte| vijJAne piSTatoyAdirmadazaktAkveiti cet // 127 / /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 tattvAyacintAmaNiH -annaimantumwww.-.-mww..-- saMyukta sati kinna spaarmaadibhuutpaassttthe| caitanyasya samudbhUtiH sAmadhyA api bhAvataH // 128 // gRhaspati matavAle kahate haiM ki jaise madazaktike utpanna karanemeM piThIkA pAnI, guDha mahuA Adi kAraNoMkI pUrNatArUpa sAmagrI kAraNa hai / akehI piThIse madazaktivAlA maya paidA nahIM hotA hai| usI prakAra pRthvI, jala, teja, vAyu tathA inake vizeSa vizeSa parimANameM honevAle pariNAmarUpa kAraNakUTase vijJAna utpanna hotA hai| eka eka karake koI bhI vAyu yA pRthvI upAdAnakAraNa nahIM dekhA jAtA hai, kAraNoMkI samagratA kAryako karatI hai / akelA kAraNa nahIM / graMthakAra kahate haiM ki yadi cArvAka yaha kaheMge taba to kasaiMDI yA bhagaunA dAla, bhAta pakAte samaya pRthvI, ap, teja aura vAyu ina cAroM mUtoMke mizraNa hojAne para dhUlhAke Upara kasaiMDImeM caitanyakI bahiyA utpatti kyoM nahIM ho jAtI hai| matAo; cArvAkoMke matAnusAra kAraNasamudAyasvarUpa sAmagrI bhI yahAM vidhamAna hai / nyAyazAstrakA kAryakAraNabhAva pakA hotA hai| kAraNoM ke mila jAnepara kArya avazya ho jAnA hI caahiye| tadviziSTavivarttasyApAyAccetsa ka iSyate / bhUtavyaktyantarAsaMgaH piThirAdAvIkSyate // 129 // kAlaparyuSitattvaM cepiSTAdivadupeyate / satkiM tatra na sambhAvyaM yena nAtiprasajyate // 130 / / yadi Apa cArvAka yaha kaheMge ki kasaiMDImeM una pRthvI AvikakA atizayaghArI viziSTa prakArakA pariNAma nahIM hai / ata: caitanya nahIM banatA hai| aisA kahanepara to hama jaina Apase pUMchate haiM ki vaha atizayadhArI pariNAma Apake yahAM kaunasA mAnA gayA hai ! batAo, yadi Apa dUsare dUsare mUtavyaktiyoM ke Akara milajAneko viziSTa paryAya svIkAra kareMge to yaha viziSTa pariNAma to kasaiMDI bhagonA Adi pAkamANDoM meM bhI dekhA jAtA hai| ataH yahAM caitanya utpanna hojAnA cAhiye / tamA yadi piThI, mahuA Adikake samAna kucha samaya taka saDanA, galanArUpa viziSTa pariNAma mAnoge aisA svIkAra karanevara to hama mAIta pUchate haiM ki kyA yaha pariNAma una kasaiMDI mAdime sambhAvita nahIM hai| jalebIke liye bole hue cUnake samAna kasaiMDI meM bhI dera taka pRthvI, jala Adika bhI vAse kiye jAte haiM jisase ki phira kyoM nahIM vahAM caitanyakI utpatrikA atiprasaMga hogaa| / arthAt cAheM kahIM bhI bhUtoMke do, tIna dinataka pare rahanese vAse ho jAnepara cAhe
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAdisAmaNiH 245 lahA baitanya utpanna ho jaavegaa| cUna Adike sahAye jAnepara samarchana dvIndriya, trIMdriya yA nigorAzi jIva utpana hojAte haiM kiMtu manuSya ghoDe, gAya, bhaiMsa ye jIva upajane cAhiye jaise ki mAsAke peTama sattva upaase haiN| yaha ApAdana hai vastutaH cUnase jIvoMkA deha hI banatA hai caitanya nhiiN| bhUtAni kati citkiJcitkartuM zaktAni kena cit / pariNAmavizeSeNa dRSTAnIti mataM yadi / / 131 // tadA dehendriyAdIni cidviziSTAni kAni cit / cidvivartasamudbhUtau santu zatAni sarvadA // 132 // cArvAka bolate haiM ki "jaise varSA Rtuke jala aura miTTI se tathA dravyaparivartanasvarUpa vyAhArakAlase asaMrUpa meMDhaka, giMdore, giMjAI, patajhA, iMdragopa Adi jaMtu utpanna ho jAte haiM, saba sthAnAma aura sapa tuma nahIM hote hai| isI prakAra kitane hI bAra koI koI vizeSa mUtacatuSTaya hI kisI vizeSapariNAmase kinhIM vizeSa jIvoMko utpanna karanemeM samartha dekhe gaye hai| garbha yA bhanya yoniyoM meM mile hue bhUtacatuSTaya caitazyako utpanna kara dete haiM thAlI, kasaiMmeM nhiiN| bhAvArtha kahate haiM ki yadi tumhArA aisA mantabya hai taba to Apane prAmANika pratIti ke anusAra kAryakAraNa-vyavasthA svIkAra kI isase hameM masalatA huii| isa taraha to cetana AsmAse saMyukta ho rahe koI vilakSaNa zarIra, iMdriya Adika hI usa garma bhAdikake samaya sanyaparyAyako pariyA utpanna karanemeM sarvadA samartha ho jAvo / yaha svIkAra kara lenA cAhie / arthAt chipe hue caitanyasvarUpa upAdAnakAraNase aura zarIra, iMdriyAM, kSayopazama, utsAha Adi nimittakAraNoMse caitanyakI utpatti hotI hai / jabase jaDa zarIra hI banatA hai cetana nahIM / dAla, amarUda Adike saDanepara jo koTa Adi upasa ho jAte haiM unakA zarIra hI dAla Adise banatA hai anAdi AtmA nhiiN| AtmA to idhara uparase vahAM janma le letA hai, asaMkhya AsmAyeM pratikSaNa anmate, marate, haiM / tathA sati na dRSTasya hAni dRSTakalpanA / madhyAvasthAvadAdau ca cidehAdezcidudbhavAt // 133 // tatazca cidupAdAnAccesaneti vinizcayAt / na zarIrAdayastasyAH santyupAdAnahetavaH // 134 // usa prakAra aisA kArya, kAraNa, mAnanepara pratyakSa aura anumAnase dekhe jAne hue padArthakI hAni nahIM huyI arthAt madhya avasthAmai aprise agni yA dIpakase dIpakalikAkI utpatti hone ke 31
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 tatvArthacintAmaNiH I samAna Adha avasthAmeM bhI cetanamaya piMDase hI cetana utpanna huA mAnanepara upAdeya upAdAnake kAryakAraNabhAvakA bhaMga nahIM hotA hai| bAMsa yA patthara ke ragaDanese pathikakI pahilI AgakI utpattisamAna binA AvaraNa ke utpanna honekI adRSTakalpanAkA bhI prasaMga nahIM hai / kyoMki madhyakI avasthA ke samAna AdimeM bhI cetana Atmadravyase yA sukha, cAritra, samyaSava Adi jJAnazarIrI jIvita piNDase hI vaisA caitanya utpanna hotA hai| binA upAdAna ke caitanya paidA nahIM hotA hai usa kAraNa se aba taka cetana upAdAnase hI aisI cetanAkI utpattikA nizcaya ho jAnese cetanAke zarIra, indriya aura viSaya yA anya sUkSmabhUta Adi upAdAna kAraNa nahIM haiM yaha siddha huA / bAMsa to pudgaladravya hai vahIM ragar3a khAjAnepara abhiparyAyako dhAraNa kara letA hai / vAMsake jalanepara madhyameM bhI to vAMsa hI abhisvarUpa pariNata huA hai| vAMsameM bhItara koI abhi ghusI huI nahIM hai| dAda honepara sampUrNa vAMsa Amamaya hojAtA hai| tadevaM na zarIrAdibhyo'bhivyaktivadutpatizcaitanyasya ghaTate sarvathA teSAM vyaJjakatvavatkArakatvAnupapatteH / isa kAraNa isa prakAra pUrvokta yuktiyoMse yaha ghaTita kara diyA hai ki zarIra, iMdriya AdikoMse caitanya ke pragaTa hone ke samAna unase caitanyakI utpatti bhI nahIM ghaTita hotI hai| kyoMki una zarIra, iMdriya aura viSayoMko caitanyake abhivyaJjakapane ke sadRza sabhI prakAroMse kArakapanA mI siddha nahIM hotA hai / bharthAt zarIra Adika yA sUkSmabhUta ye caitanyake vyaJjaka athavA kAraka hetu nahIM ho sakate haiM / etena dehacaitanyabhedasAdhanamiSTakRt / kAryakAraNabhAvenetyetaddhvastaM nibuddhayatAm // 135 // AcArya mahArAjane minalakSaNapanA hetuse caitanya aura dehakA bheda siddha kiyA thA / usa samaya cAkane pariNAmapariNAma - bhAvase athavA kAryakAraNa bhAvase caitanya aura dehakA bheda hama bhI mAnate haiM isa prakAra acAryoM ke Upara siddhasAdhana doSa uThAyA thA kiMtu isa ukta prakaraNake dvArA yaha kAryakAraNa bhAvase deha aura caitanyakA dRSTa kiyA gayA yArvAkoMkA bheda siddha karanA bhI khaNDita kara diyA gayA samajha lenA cAhiye / niraste hi devacaitanyayoH kAryakAraNabhAve vyaMgyavyaJjakabhAve ca tena tayorbhedasAdhane siddhasAdhanamityetannirastaM bhavati taccAntaratvena tadbhedasya sAdhyatvAt / na ca yadyasya kArya tatatatavAntaramatiprasaGgAt /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 243 deha aura caitanya kAryakAraNabhAva tathA vyAyavyaJjaka bhAvake paMkkI taurase pratividhAna ( khaDana ) hI jAne para isase hI una donoMke bheda siddha karanemeM uThAyA gayA yaha siddhasAdhanadoSa bhI khaNDita hogayA hai kyoMki bhinna tattvarUpase una deha aura caitanyake bhedako hamane sAdhya kiyA hai / nyAya yaha hai ki jo jisakA kArya hotA hai, vaha usase vAstavika bhinnatA nahIM hotA hai| aisA na mAnakara yadi kisIke kAryako bhI usase vijAtIya bhinna tattva mAna loge to asaMkhya tattva bana baiTheMge / yaha tattvoMkI saMkhyA ke atikramaNakA masa~ga hogA / arthAt miTTI, daNDa, ghaTa, aura turI, taMtu, paTa, isa prakAra nyAre nyAre asaMkhyAte tattva ho jaayeNge| koI niyata nirNIta tattvavyavasthA nahIM bana skegii| I nApi svAtmabhRtaM vyaMgyaM tata evaM vyaJjakAdbhinaM tattaccAntaramiti cena, asyo rasanasya tadbhAvaprasaGgAva, rasanaM hi vyaMgyamadbhyo bhinnaM ca tAbhyo na ca tavAntaraM tasyAptatve'ntarbhAvAt / tathA isa hI kAraNa se jo svayaM nija vyaMjakakI AtmA svarUpa ho rahA hai, vaha vyaMgya bhI tattvAntara nahIM hotA hai / anyathA yahAM bhI asaMkhya vyaMgya tatva bhinna bhinna mAnanekA atiprasaGga ho jAvegA / arthAt vyaJjaka pradIpake vyaMgya ho rahe ghara para Adi sarva hI padArtha myAre nyAre tattva bana jAveMge jo ki tumako bhI aniSTa haiM / hama bhinna tattvapanese deha aura caitanyakA bheda siddha kara rahe haiN| ataH cArvAka abhinna tatvoMmeM kevala vyaGgyavyaMjakapane se bheda mAnakara hamAre Upara siddhasAdhana doSa nahIM uThA sakate haiM kyoMki caitanya aura dehakA tattvAntara hokara bheda siddha kiyA A rahA hai isake samajhakara doSa uThAnA cAhie / bAlakapana acchA nahIM / yadi cArvAka yoM kaheMge ki vaha pragaTa karane yogya caitanya to apane vyaJjaka mAne gaye pRthivI vyAdikase bhinna hai isa kAraNa dUsarA tattva hai, so yaha kahanA to samucita nahIM hai kyoMki aisA mAnanepara to jase rasanA iMdriya vyaMgya ho jAne ke kAraNa tattvAntara honekA prasaMga AtA hai| dekhiye jalatatvase banI huyI rasanA iMdriya nizcaya karake jalase vyaMgya hai aura jaloMse bhinna bhI hai kiMtu usako Apane mitra nahIM mAnA hai kAraNa ki rasanA iMdriyako jalatattva garbhita kiyA hai / naiyAyikoM ke samAna cAka bhI nAsikA iMdriyako pRthvIsvarUpa aura rasanAko jalase banI huyI tathA cakSuH iMdriyakA tejas tattva se utpanna honA evaM sparzana iMdriyako vAyavIya strIkAra karate haiM // kAryakAraNayoH sarvathA bhedAttadvizeSayorvyagyavyaJjakayorapi bheda eveti cema, kovidabhedopalabdheH kathamanyathA caitanyasya dehopAdanatve'pi tatvAntaratA na syAt, dehArioid vA, yena kAryakAraNabhAvena dehacaitanyayorbhede sAdhye siddhasAdhanamudbhAvyate / yadi tuma cAki yaha kahoge ki hama naiyAyikake samAna kArya aura kAraNako sarva prakAra se bhinna mAnate haiM / ataH kArya kAraNa nAva vyApyarUtra horahe hayaMgya - vyaJjakoMkA bhI bheda hI hai /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH jo sAmAnya meM dharma rahatA hai vaha usake vizeSo meM avazya pAyA jAtA hai / pranyakAra kahate haiM ki yaha pAkA kathana ThIka nahIM hai kyoMki kinhIM kinhIM kArya aura kAraNoMmai tantu, paTake samAna yA miTTI ghaTake samAna abheda bhI dekhA jAtA hai tathA pradIpa aura ghaTake samAna kaI vyaMgyavyaJjakoMmaiM bhI paulikapane se abheda dekhA jAtA hai yadi Apa aisA na svIkAra kara anya prakAra mAneMge to zarIrarUpakAraNako caitanya svarUpa kAryakA upAdAnapanA hote hue bhI kArakapakSameM mitratatrapanA kyoM nahIM hogA ? athavA caitanyakI deha se pragaTatA mAnanepara bhI vyaJjakapakSamai sattvAntararUpase bheda kyoM na hogA ? batAo ! jisase ki kAryakAraNarUpa karake deha aura caitanyakA meda svIkAra karanepara Apa cArvAka hamAre tatvAntararUpa se madekoM sAdhya karane meM siddhasAdhana nAmakA kSetra uThA sarke / arthAt Apake matAnusAra kAryakAraNarUpase bheda mAnane para sastrAntararUpase bheda siddha karanA Apako pahile iSTa nahIM thA aura vainikakA anukaraNa karanepara tattvAntararUpa se meda mAnanA Apako Avazyaka huA / ataH Apa hamAre Upara siddhasApana doSa nahIM uThA sakate hai pratyuta Apake Upara apasiddhAnta doSa hai / 244 devasya ca guNatvena buddheryA siddhasAdhyatA / bhede sAdhyetayoH sApi na sAdhvI tadasiddhitaH // 136 // caitanyako zarIrakA guNa mAnanepara bheda sAdhya karanemeM guNaguNI bhAvase bheda iSTa honekA jo cAvakoM dvArA siddhasAdhyatArUpa doSa uThAyA jAtA hai vaha bhI acchA nahIM hai kyoMki deha aura caitanyakA guNaguNibhAvase bheda honA siddha nahIM hotA hai arthAt zarIrakA guNa caitanya siddha nahIM ho sakatA hai ataH caitanyako devakA guNavana sAdhane hetukI prasiddhi hai| kathaM dehagupatvena buddherasiddhiryato buddhidehayorguNaguthi mAvena medasAdhane siddhasAdhanamasAdhIyaH syAditi brUmahe / cAka kahate haiM ki caitanyako dehakA guNapanA kaise asiddha hai ? batAo jisase ki buddhi aura dehakA guNaguNirUpase bheda svIkAra karanepara hamArI taraphase diyA gayA siddhasAdhana doSa adhika cokhA na hove | isa cArvI kake kaTAkSapara aba hama jaina isa prakAra Aropasahita bolate haiN| suniye: . na vigrahaguNo vodhastatrAnadhyavasAyataH / sparzAdivatsvayaM tadvadanyasyApi tathA gateH // 137 //
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAcintAmaNiH zarIrakA guNa caitanya nahIM hai ( pratijJA ) kyoMki una zarIrameM jaise binA kisI svaTakAke hamako apane Apa sarza, rUpa, gaMdha AdikA nirNaya horahA hai ( dRSTAMta ) vaisA zarIrameM caitanyake rahanekA nirNaya nahIM hai ( hetu ) yadi kisIke guNako dUsarekA mAna leMge to usI taraha anya ghaTa, para AdikakA guNa bhI caitanya usa prakAra siddha ho jAvegA / tathA gaMdhaguNa jasakA aura vAyukA rUpaguNa bhI bolA jAyegA jo ki Apa cAkako yA naiyAyikako abhISTa nahIM hai / na hi yatheha dehe spIdaya iti svasya parasya vAdhyavasAyo'sti tathaiva dehe buddhiriti yenAsau dehaguNaH sthaay| jaise ki isa dehama sparza, rUpa, rasa aura gaMdha guNa vidyamAna haiM isa prakAra hamako aura dUsaroMko nizcaya ho rahA hai| usI taraha " deimeM catanya hai " aisA nirNaya hamako aura dUsaroMko nahIM hotA hai jisase ki yaha caitanya dehakA guNa mAnA jAve / pratItiyoMse bAdhita horahe padArthako koI nahIM mAnatA hai| prANAdimati kAye cetanetyastyevAvyavasAyaH kAyAdanyatra sadabhAvAditi cet na tasya narAdhakasadbhAvAtsatyavAnupapatteH / katham - yadi cArvAka yoM kaheM ki " prANasvarUpa zvAsa ucchAsa lenA, bolanA, ceSTA karanA, pahanA, paDhAnA Adise sahita horahe zarIramai cetanA vidyamAna hai isa prakArakA nirNaya sabako ho rahA hai| aura prANa Adise yukta dekhe gaye zarIrase atirikta ghaTa, paTa AdikameM usa cetanAkA amAva pratIta ho rahA hai| isa kAraNa zarIramai hI petanA mAnanA caahiye| aMthakAra kahate haiM ki yaha cAvAkoMkA maitavya ThIka nahIM hai kyoMki zarIrameM cetanA hai aise bhrAMta jJAnakA pAdhaka pramANa vidyamAna hai ataH usa jJAnako prAmANikapanA siddha nahIM haiN| vaha kaise ! so suniye / tadguNatve hi bodhasya mRtadehe'pi vedanam / bhavettvagAdivabAhyakaraNajJAnato na kim // 138 / yadi caitanyako usa bhautikaveikA- hI guNa mAnoge to mRtazarIrameM bhI caitanyakA jJAna honA cAhiye / jaise murdA zarIramai sparzana Adika iMdriyoMse sparza, rUpa AdikakA jJAna ho rahA hai usI prakAra yadiraMga iMdriyoMse anya huye jJAnake dvArA hama tumako mRtazarIrameM caitanyakA jJAna mI kyoM nahIM hotA hai ! batAo, kyoMki Apake matame caitanya bhI rUparasake samAna zarIrakA guNa hai aura ve pahiraMga iMdriyoMse grAhya haiN| nANendriyajJAnaprAzo podho'stu dehaguNatvAt sparzAdivadviparyayo vaa|
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 tasvArthacintAmaNiH " ukta anumAnakI vyAkhyA karate haiM ki caitanya mI pakSa ) bahiraGga iMdriyoMse janya jJAnake dvArA prAhya ho jAo ( sAdhya, kyoMki Apa cArvAkoMke matAnusAra vaha zarIrakA guNa hai (detu) jaise ki zarIrake guNa sparza, rUpa, rasa ye bahiraMga iMdriyoMse jAne jAte haiM / anvamadRSTAMta ) dUsarI yaha hai ki athavA viparIta ( ulTA ) ho jAye arthAta dehakA guNa caitanya jaise pahirana iMdrayoMse nahIM jAnA jAtA hai| usI prakAra devake guNa mAne gaye sparza, rUpa Adika bhI bahiraGga iMdri yoMse nahIM jAne jAne aisA nahIM dekhA jAtA hU~ / ataH cArvAkake hetu meM anyathAnupapatti guNa nahIM hai jo ki hetukA prANa hai / na ca bodhasya bAhyakaraNajJAnavedyatvaM dRSTamitISTaM vA saMzayAnutpacitra saMgAmApi sparzAderAmakaraNajJAnavedyatvamityatiprasaGgaviparyayo dehaguNatvaM muddevdhite| caitanyakA mAjha iMdriyajanya jJAnase jAnA gayApana Aja taka na so dekhA gayA hai aura na anumAna Adi pramANoMse iSTa kiyA hai| yadi aisA siddha ho gayA hotA to caitanyako dehakA guNa honemeM kisIko saMzaya hI utpanna nahIM ho jAnekA prasaMga AtA, arthAt sabhI bAla gopAla zaTa caitanyako dehakA guNa nirNaya kara lete| ataH caitanyako bahiraMga iMdriyoMse jAnanekA atiprasaMga honA mati mAno, aura yaha viparyaya bhI nahIM mAno ki sparza Adika guNa mI caitanya ke samAna bahiraMga iMdriyajanya jJAnoMse jAnane yogya nahIM haiN| isa prakAra pUrvokta donoM atiprasaMga aura viparyaya doSa honA buddhiko deke guNanekA bAghana kara rahe haiM / ataH " deha buddhi hai " isa jJAnako bAdhaka pramANa utpanna honese satyatA siddhaH nahIM hotI hai tathA ca zarIrakA guNa caitanya nahIM hai / yaha hamArA pratijJAvAkya siddha huA / sUkSmatvAnna kacidvAhyakaraNajJAnagocaraH / paramANuvadevAyaM bodha ityapyasaMgatam // 139 // jIvatkAye'pi tatsiddheravyavasthAnuSaGgataH / svasaMvednatastAvadbodhasiddho na tadguNaH // 140 // jainoMne kahA thA ki yadi caitanya zarIrakA guNa hai to sparza, rUpa Adike samAna bahirbhUta iMdriyoM ke dvArA grAhya honA cAhiye / isa para hama cAkoMkA kahanA hai ki atyanta sUkSma honese paramANu aura usake rUpa, rasa Adi guNoMke samAna yaha caitanya kahIM bhI bahiraMga indriyoM se janya huye jJAnadvArA gRhIta nahIM hotA hai| AcArya kahate haiM ki isa prakAra cArvAkoM kA kahanA bhI svakIyamatake nirvAha karanekI saMgatise rahita haiM kyoMki yadi caitanyako paramANu ke samAna atyaMta choTA mAnoge to jIvita ho rahe zarIra meM bhI caitanyako siddha karanekI vyavasthA nahIM bana sakane kA
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ tayApinsamAnaH 217 prasaMga hogA aura, jaba ki svasaMvedanapratyakSase to caitanyakI siddhi ho rahI hai, aisI dazAma vaha caitanya zarIrakA guNa siddha nahIM ho pAtA hai kAraNa ki bhautikazarIrake eka bhI guNakA svasaMvedana pratyakSa nahIM hotA hai| na kacirodho bAdhakaraNajJAnaviSayaH prasanyatA dehaguNatvAt tasya dehArambhakaparamAgurUpAdibhiyabhicArAteSAM pahiAkarapAtvAviSayatve'pi dehaguNAtvasya bhAvAt / na ca dehAvayavaguNA na bhavanti sarvathAvayavAvayavinomaidAbhAvAdityasaGgagatam / ukta vArtikoMkA bhASya karate haiM ki dehakA guNa honese kahIM bhI caitamyako pahirana indriyajanya jJAnoM ke dvArA grAhyapanekA prasaGga nahIM hogA kyoMki jo jo deha ke guNa hai, ve the| bahiraGga indriyoM se grAhya haiN| isa vyAdhise yukta horahe usa hetukA zarIrako banAnevAle paramANuoMke rUpa, rasa Adi guNoMse vyabhicAra ho jAtA hai / dekhiye, una paramANuoMke rUpa Adi guNoM meM pahirana iMdriyoMse grAhyapanA meM hote hue mI kA bhugatAna hipamAna hai| dehake avayava mAne gaye paramANugoMke jo guNa haiM ve zarIrake guNa nahIM hote haiM yaha nahIM kahanA cAhiye kyoMki avayava aura avayavI sarva prakAroMse bheda nahIM svIkAra kiyA gayA hai isa prakAra cAvAphakA kahanA pUrvAparasaGgatise rahita hai| jIbadehe'pi tatsiddhayavasthAbhAvAnuSaMgAt / tatra tavyavasthA hi iMdriyajahAnAtvasaMvedanAdvA ? na vAvadAdhaH pakSo, podhasyAyAmakaraNajJAnagocaratvavacanAt dvitIyapakSe tu na bodho dehaguNaH svasaMvedanavedyavAdanyathA spodInAmapi svasaMviditatvaprasaGgAt / / paramANusambandhI rUpake samAna yadi caitanyako sUkSma avayavoMkA guNa mAnoge ho jIvita zarIrameM bhI jJAna siddha karanekI vyavasthA nahIM ho sakanekA prasaGga AjAvegA / paramANu cAhe svargameM ho yA siddhalokameM ho usake guNa pahiraka iMdriyoMse nahIM jAne jAte haiM / usa jIvita zarIrameM usa caitanyakI vyavasthA kyA Apa cAvAka iMdriyajanya jJAyase mAnoge athavA svasaMvedana pratyakSase karoge ! batAo / unameM pahilA pakSagrahaNa karanA to ThIka nahIM hai kyoMki caitanyako bAhya iMdriyajanya jJAna kA viSaya Apane bhI nahIM kahA hai aura dUsare pakSa meM to dehakA guNa caitanya siddha nahI hotA hai| kAraNa ki vaha svasaMvedanapratyakSase jAnane yogya hai| anyaprakArase yAnI yadi dehake guNoMko svasaMvedana pratyakSase vedha mAnoge to sparza, rUpa Adi guNoMkA bhI svasaMvedanapratyakSa hojAnekA prasaMga AvegA / rUpa, rasa AdikakA svasaMvedanapratyakSa Aja taka kisIko huA nahIM hai| yatpunarjIvatkAyaguNa eva podho na mRtakAyaguNo yena tatra bAlendriyAviSayave jIvaskAye'pi bodhasya taviSayatvamApayeveti matam, tadapyasat, pUrvoditadoSAnupazAt /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 sattAvisAmAna ...................................--. -..-- -..-.rnvr.mmmcomans. ........ ........... ......... jainoMke dUsare doSa denemeM cArvAkakA jo phira yaha mantavya hai ki hama caitanyako jIvita zarIrakA hI guNa mAnate haiM, mare hue zarIrakA guNa nahIM, jisase ki vahAM caitanyameM pAyendrimoM ke dvArA agrAhyatA hote hue jIvita zarIrameM bhI jJAnako una bahiraka iMdriyoMkA viSaSapanA ApAdana kiyA jAya / mAvArtha-caitanyako na hama mRtazarIrakA guNa mAnate haiM aura bAhiraGga iMdriyoMse prAdha bhI nahIM mAnate haiM phira hamAre Upara vyartha hI kaTAkSa kyoM kiyA jAtA hai | graMthakAra kahate haiM ki cArvAkoMkA jo matamya hai vaha bhI prazaMsanIya nahIM hai kyoMki yahAM mI pahile kahe hue doSoMkA hI prasaMga A jAtA hai arthAt caitanyakI jJapti kase bhI nahIM, ho sakegI | Apa svasaMvedanapratyakSako mAnate nahIM haiM aura bahiraMga iMdriyoMse caitanya jAnA nahIM jAtA hai| phira caitanyake jAnanekA Apake pAsa kyA upAya hai ! batAo ! abhyupgmyojyse| cArvAkake manako kucha dera ke liye svIkAra kara AcArya kahate haiM ki jIvaskAyamaNo'pyeSa yadyasAdhAraNo mataH / prANAdiyogavanna syAttadAnindriyagocaraH // 141 // pAkise hama pUchate haiM ki yaha caitanya kyA jIvita zarIrakA asAdhAraNaguNa hai, mA sAdhAraNa guNa hai ! batAo / yaha caitanya yadi pANavAyu, indriya, vacana aura AyuSya karmake saMyogake samAna jIvitazarIrakA hI anya na mila sake aisA asAdhAraNa guNa mAnA hai saba to vaha caitanya antaraMga mana iMdriyase mAhya nahIM honA cAhiye kyoMki mautikazarIrake asAdhAraNa kahe gaye prANavAyu, udarAmi, lAra, zuka Adike saMyogarUpa guNa abhyantara manake dvArA gRhIta nahIM hote haiN| jIvaskAye satyupalambhAdanyatrAnupalammAbhAyamajIvatkAyaguNo'numAnavirodhAt kiM tahi yathA prANAdisyogo jIvatkAyasyaiva guNastathA goSo'pIti cet, tadevendriyagocaraH smAt / na hi prANAdisaMyogA sparzanendriyAgocaraH pratItivirodhAt / / zarIrake jIvita rahanepara caitanya dekhA jAtA hai aura isake atirikta loSTha yA zava caitanya nahIM dekhA jAtA hai / isa hetuse yaha caitanya mRtakAyakA guNa nahIM haiM anyathA ukta anumAnase virodha bhAvegA, to kyA hai ! isa para hama cArvAka kahate haiM ki jaise prANa, vacana, hasta, pitcAmi Adike saMyoga jIvita zarIrakehI guNa haiM usI prakAra caitanya bhI jIvita zarIrakA eka asAdhAraNa guNa hai| yadi isa prakAra cArvAka kaheMge to hama ana kahate hai ki prANavAyu, vacana, bhAvike saMyogake samAna hI caitanya bhI bAhya indriyoMkA viSaya ho jAvegA manakA viSaya
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha cintAmaNiH 22 na ho sakegA / dekho ! zarIrake asAdhAraNa guNa jo prANa Adikake saMyoga mAne haiM kyA ve sparzana iMdriya viSaya nahIM hai ? kiMtu avazya haiN| yadi Apa prANako sparzana indriyakA aura vacanako karNa indriyakA viSaya na mAnoge to bAla gopAla sabase jAnI gayI pratItisa virodha hogA / arthAt saba koI zarIra ke guNoMko sparzana Adika iMdriyoMse jAna rahe haiN| nADI calanA, phephar3AkI gati ye kriyAyeM mI cakSu, aura sparzanase jAnI jAtI haiM / kazvidAha nAye jIvaccharIrasyaiva guNastataH prAgapi pRthivyAdiSu bhAvAdanyathAtyantAsastopAdAnAyogAdganAmbhojavat, sAdhAraNastu syAttadopAbhAvAditi tadasat / yahA~ koI kahatA hai ki yaha caitanya jIvitazarIrakA hI asAdhAraNa guNa nahIM hai kyoMki zarIra banAne ke pUrva bhI baTa, paTa AdikoMko banAnevAle pRthvI, jala, teja aura bAyu tatvoM meM caitanya vidyamAna thA anyathA yAnI yadi aisA na mAnA jAve to AkAza kamalake samAna atyaMta rUpa se asat ho rahe caitanyakA una pRthvI Adika tatvoMmeM upAdAnakAraNapanA na ho sakegA uzadAna kAra NoMmeM kArya zaktirUpase vidyamAna rahate haiN| haaN| jIvitazarIrakA caitanya anyasthAnoM meM bhI pAyA jAne aisA sAdhAraNa guNa hoya to isameM koI doSa nahIM hai| bAhya iMdriyoMse jJAta ho jAnekA vaha prasaGga to paramANuguNoMke jJAva na honese nivArita ho jAtA hai ataH sAdhAraNa guNa mAnanepara vaha doSa nahIM AtA hai| AcArya kahate hai ki isa prakAra cArvAka ekadezIyakA yaha kahanA bhI asatya hai, prazaMsanIya nahIM hai| kAraNa ki - sAdhAraNaguNatve tu tasya pratyekamudbhavaH / pRthivyAdiSu kinna syAtsparza sAmAnyavatsadA // 142 // dvitIya pakSake anusAra yadi caitanyako zarIrakA sAdhAraNa guNa mAnoge taba to sAdhAraNa mAne gaye sparzake samAna akele akele pRthvI, jala, AdimeM kyoM nahIM sarvadA caitanyakI utpatti hotI rahegI ! batAo arthAt sparzake samAna ghaTa, paTa AdikoM meM bhI caitanya paidA ho jAyegA / naiyAyika aura cArvAka matAnusAra sparza guNa to cAroM bhUtoM kA sAmAnya haiM zeSa guNa aise nahIM haiM / jalameM gaMdha nahIM, tejameM rasa, gaMdha nahIM, bAyumai rUpa, rasa, gaMdha tInoM bhI nahIM mAne haiN| tataceterarreNa pariNateSu pRthivyAdiSu bodhasyodbhavastathA tenApariNateSvapi syAdeveti sarvadAnuSo na bhavet sparzasAmAnyasyeva sAdhAraNaguNatbopagamAt / jIvita zarIra ke AkAra karake pariNAmako prApta hue pRthvI Adikarte jaise jJAnakI utpatti 'mAnate ho, vaise hI jIvita zarIrasvarUpa se nahIM pariName hue ghaTa, paTa Adi pRthivImeM bhI caitanya 32
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 tattvArthacintAmaNiH utpanna ho jaayegaa| isa prakAra sadA hI caitanyakI anumati nahIM ho skegii| Apake matameM sAmAnya sparzake samAna caitanya bhI pRthvI AdikoMkA sAdhAraNaguNa mAnA gayA hai / arthAt akele akele, jala, jyotiH, nAgu, paTa, ghaTa, AdimeM caitanya sarvadA utpanna hotA rhegaa| sAmAnya guNa to sarvadA sampUrNa avasthAoM meM pAye jAte haiN| pradIpaprabhAyAmuSpasparzasyAnubhUtasya darzanAt sAdhyazUnyaM nidarzanamitina zanIyama, tasyAsAdhAraNaguNatvAtsAdhAraNasya tu sparzamAtrasya pratyekaM pRthivyAdi medevshessessudbhvprsiddhH| ___ yadi cArvAka yoM kaheM ki jainoMke kahe gaye jo jo pRthivI AdikoMkA sAdhAraNa guNa hai vaha eka eka bhI prakaTa hojAtA hai jaise ki sprsh| isa anumAnameM diyA gayA sparzadRSTAMta to sAdhyase rahita hai kyoMki dIpakakI phaila rahI bhI prakAra nahIM detA uSNasparza dekhA jAtA hai| ataH pragaTa hokara rahanA rUpa sAdhya dIpakalikAkI prabhAke uSNasparzamaiM nahIM rhaa| graMthakAra kahate haiM ki yaha zaMkA nahIM karanI cAhiye kyoMki dIpakako pramAkA vaha uSNa sparza asAdhAraNa guNa hai / zIta, uSNa, rUkhA, cikanA, halakA, bhArI, narama, kaThora ina sparzaka bhedoMmeM sAdhAraNapanese nyApaka sparzasAmAnya to sampUrNa pRthivI AdikoMke pratyeka bheda upabhedoM meM pragaTa hokara prasiddha ho rahA hai| vaha sAmAnya dIpakI prabhA bhI hai| yahAM dIpakama to uSNasparza pragaTa hai hI kiMtu usakI tejasa kAMtima sparza prakaTa nahIM ataH prabhAke sparzase doSa diyA hai| usakA samAdhAna hocukA hai| pariNAmavizeSAbhAvAt na tatra caitanyasyodbhatiriti cet, tarhi pariNAmaviziSTabhUtaguNo bodha ityasAdhAraNa evAbhimataH, tatra cokto doSaH, tatsarijihIrSaNAvazyamadehaguNo bodho'bhyupagantavyaH / yadi cArvAka yahAM yoM kahe ki akele pRthvI Avika caitanyakI utpattikA kAraNa mAnA gayA vizeSapariNAma nahIM hai| ataH vahAM caitanyakI utpatti yA makaTatA nahIM hotI hai / taba aisA kahanepara to cA koMne vilakSaNa pariNAmoM ko dhAraNa karanevAle mUtoMkA guNa catanya mAnA / isa taraha caitanya asAdhAraNa guNa hI. iSTa kiyA gayA aura usameM hama doSa pahile hI kaha cuke haiM arthAt prANa Adike saMbaMdha samAna caitanya mI bahiraGga iMdriyoMkA viSaya hojAnA cAhiye / usa doSako dUra karanekI yadi icchA rakhate ho to caitanyako dehakA guNa nahIM kiMtu AtmAkA guNa Apako avazma svIkAra karanA caahiye| iti na dehacaitanyayorguNaguNimAvena bhedaH sAdhyate yena siddhasAdhyatA syAt, savo'navayaM tayorbhedasAdhanam / isa prakAra hama jainoMne guNa aura guNI svarUpase deha aura sanyakA bheda nahIM siddha kiyA hai| jisase ki tuma cArvAka imAre Upara siddhasAdhana doSa uThA sko| usa kAraNa asaka nirdoSa
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 251 rUpase yaha siddha ho gayA ki una veha aura caitanyakA bhinnatattvapanese bheda hai| kAryakAraNabhAva yA guNaguNibhAva tathA pariNAmapariNAmimAvase bheda nahIM siddha kiyA jArahA hai| yahAM taka pUrva prakaraNakA thoDA upasaMhAra kiyA hai| kizca / aura bhI caitanya athavA AtmAko pRthivI Adi pudgaloMse tathA zarIrase minna tattvapanA siddha karate haiN| suniye / ahaM sukhIti saMvittau sukhayogo na vigrahe / bahiHkaraNavedhatvaprasaGgAnnendriyeSyapi // 143 // " meM sukhI hUM" isa taraha ke samIcInajJAname sukhakA sambaMdha zarIrameM nahIM pratIta horahA hai| yadi suslaparyAyakA AdhAra zarIra hotA to bahiraMga iMdriyoMse jAnegayepana kA prasaMga AtA hai kiMtu sparzana cakSurAdika iMdriyoMse sukha, duHkha Adika nahIM jAne jAte haiM / tathA vaha sukhakA AdhikaraNapanA iMdriyoM meM bhI nahIM dekhA jAtA hai vizeSa yaha kahanA hai / kyoMki pudgalakI banI huyIM iMdriyAM atIMdriya hai / mukhya pratyakSake binA hama loga una iMdriyoMkA pratyakSa nahIM kara sakate haiM / jana iMdriyAM hI atIMdriya haiM to unake guNa bhI atIMdriya hI hoge kiMtu sukha, duHkha AdikakA pratyakSa horahA hai ataH ve indriyoMke guNa nahIM hai / ghanAkulake saMkhyAta bhAga yA asaMkhyAtaveM bhAga AtmAke karNa, cakSuH Adi niyata sthAnoMpara iMdriyaparyAptinAmaka puruSArthadvArA AhAravargaNAse banAyI gayI bAhya nirvRtti hI iMdriya hai / zeSa bAhya aMtaraMga upakaraNa yA abhyaMtara nirvRtti athavA bhAvaiMdriyAM to yahAM iMdriya nahIM mAnI gayI haiN| anya darzanikoM ke yahAM bhI milatI julatI yahI iMdriya kahI gayI hai / dUsarI bAta yaha hai ki iMdriyoM ke naSTa ho jAne para bhI mula aura duHkhakA saraNa hotA hai| ataH iMdriyoMkA guNa caitanya nahIM hai / kartRsthasyaiva saMvitteH sukhayogasya tattvataH / pUrvottaravidAM vyApI cidvivartastadAzrayaH // 144 // jabaki vAstavikarUpase sukhakA sambaMdha apane kartA (AtmA) meM hI sthita hokara samIcIna rUpase jJAta horahA hai aura zarIra tathA iMdriyoMmeM sukhakA sambaMdha honA dUSita hocukA hai, isa kAraNa pUrva aura uttarakAlameM hone vAle jJAna meM vyApaka rUpase rahanevAle caitanyadravyakA dhArApAharUpase pariNata horahA caitanyasanudAya hI upta sukhaguNakA AdhAra hai| athavA caitanya pariNAmoMse pariNamana karanevAlA AtmA hI " maiM sukhI hUM" isa jJAnakA avalamba ( viSaya ) hai /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 sattvArthacintAmaNiH syAdaNI cet sa evAtmA zarIrAdivilakSaNaH / kartAnubhavitA smartAnusandhAtA ca nizcitaH // 145 // yadi sukhaguNakA AdhArabhUta koI guNI dravya mAnoge to vahI AtmA anya siddha hai / jo ki zarIra, iMdriya, viSaya aura pRthvI Adise sarvathA vilakSaNa hai / vahI sukha aura jJAna AdiparyAyoMkA kartA hai, anubhava karanevAlA hai, aura smaraNa karanevAlA hai, tathA vahI AtmA ekatva, sAdRzya Adi viSayoMkA Alambana lekaraM svakIyapariNAmoMkA pratyabhijJAna karanevAlA hai yaha siddhAMta nirNIta ho gayA hai| zarIra iMdriyoMke rUpa, rasa Adi guNoM meM ukta bAteM nahIM pAyI jAtI haiM / na to ve svayaM kisIko svataMtratAse karate haiM sathA na anubhavana karate haiM aura smaraNa, pratyabhijJAna to ve kyA kareMge ki ukta kartavya hote hue dekhe jAte haiM ki maiM adhyayana karatA hUM, sAmAyika karatA hUM / tathA parzana iMdriyase jAne huekA cakSuH iMdriyase pratyabhijJAna hotA hai| jisako maiMne chuA thA, usIko dekha rahA hUM / cakSuHke naSTa ho jAnepara mI kAle nIle rUpakA pIche smaraNa hotA hai tathA kisI kisIko pahile janmake anubhUta viSayakA janmAnnarameM smaraNa ho jAtA hai ! esI dinake paidA hue bacceko stanase nikalA huA dUdha merI iSTa siddhiko karanevAlA hai yaha jJAna hotA huA dekhA jAtA hai| ataH aneka yuktiyoM se anAdi anaMta rahanevAlA AtmA dranya cArvAkoko mAna lenA cAhie / nirarthaka Agraha karanA anucita hai // sukhayogAtsukhyAmiti saMvitistAvatprasiddhA, tatra kasya sukhayogo na viSayasyeti prtyey| tataH kartRrUpaH kazcittadAzrayo vAcyastadabhAve sukhyAmiti kartRkhasukhasavi spnupptteH| " maiM sukhI hUM" isa prakAra kI pratIti to sukhaguNa ke AdhArapanese prasiddha ho rahI hai / vahA~ pahile yaha bAta vicAro yA nirNaya karo ki vaha sukhakA yoga kisako hai :, ghaTa, paTa, khAya, peya, gahanA, gRha Adi bhogopabhogakI sAmagrIrUpa viSayameM to susvaguNa nahIM rahatA hai anyathA camacA, kasaiMDI Adiko sabase pahile svAdakA jJAna ho jAnA cAhie / rupayoMkI prabhutAkI adhi. pati thailI ho jAvegI, madyase botala nAcatI huyI nahIM dekhI gayI hai ! tathA zarIra, iMdriyoMkA bhI guNa sukha nahIM hai / isako bhI siddha kara cuke haiM / isa kAraNa sukhakA kartA hI koI usa sukhakA AdhAra kahanA caahiye| yadi usa kartAko AdhAra na mAnA jAyegA to " maiM sukhI hUM " isa prakAra meM svarUpa ka meM rahanevAle sukhake Age lagA huA mahAvIya "in " prayAkA vAcca adhikaNavarUpa
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAcintAmaNiH karnAmeM sthita hokara sukhasaMvittikI siddhi nahIM ho sakegI, ataH maiM sukhI hUM, maiM jJAnI hUM, yahAM maiMkA vAcya kartA ghetana AtmA hI jJAna, sukhoMkA Azraya hai / yaha mAna lenA caahiye| sthAnmataM pUrvocaramukhAdirUpacaitanyavivartavyApI mahAcidvivartI kAryasyeva sukhAdigupAnAmAzrayaH kartA, nirAzrayANAM teSAmasambhavAt / niraMzasukhasaMvedane cAzrayAyibhAvastha virodhAttasya prAMtasvAmogAt pAdhakAbhAvAsamA mAyamaniSTetheti / tarhi sa evAtmA kartA zarIrendriyaviSayavilakSaNatvAt, tadvilakSaNosau sukhAderanubhavitRtvAt, tatmAsau tadanusandhAtRtvAta, tadanusandhAtAsau ya evAhaM yat sukhamanubhUtavAn sa evAha samprati harSamanumavAmIti nizcayasyAsambhavadbhAdhakasya sadbhAvAt / - kisIkA yaha maMtavya bhI ho ki " pUrva aura uttara kAloM meM honevAke sukha, duHkha, icchA, jJAnasvarUpa cetanake pariNAmoM meM vyApta rahanevAlA sabase bar3A caitanyakA pariNAma hI sukha Adi guNoMkA adhikaraNa hokara phartA hai jaise ki yaha anya janma maraNa karanA, apane yogya zarIra Adiko banAnArUpa kAryoMkA kartA hai / vinA AdhArake ve sukha Adika guNa Thahara nahIM sakate haiM / akarmaka dhAtuoMkI zayana, lajjA, vRddhi, bhaya, dIpti Adi kriyAeM kama hI rahatI haiN| vinA kartAke ve kahAM rahe ! vaise hI sukha mI kartA AtmAmai rahatA hai"| " tathA yadi sulake samIcIna jJAnako Adheyaphna, kriyApana aura paryAyapana Adi aMzoMse rahita mAnA jAvegA to isameM AdhAra AdheyamAva honekA virogha hai| isI kAraNa sukha Adi guNoMkA AdhAra yaha mahAcaitanya bhrAMtarUpa bhI nahIM hai / kyoMki usameM koI bAdhaka pramANa utpanna nahIM hotA hai / "dUsarI bAta yaha bhI hai ki usa mahAcaitanya kA bhramarUpa honA hama yA anya koI iSTa bhI nahIM karate haiM / AcArya kahate haiM ki yadi aisA kahoge, taba to vaha mahAcaitanya hI ( pakSa ) kartAsvarUpa AtmA hai ( sAdhya ) kyoMki vaha zarIra, iMdriya, viSayoMse sarvathA bhinna hai ( hetu ) isa hetuko siddha karate hai ki AtmA una zarIra Adise vilakSaNa hai (pratijJA ) kyoMki vaha sukha, duHkha aura jJAnakA anumarana karanevAlA hai ( hetu ) isa henuko bhI phira sAdhya karate haiM ki AtmA (pakSa ) sukhAdikakA anubhava karanevAlA hai ( sAdhya ) kyoMki pIche unakA smaraNa karatA huA dekhA jAtA hai / ( hetu ) isa hetukI puSTi suniye ki AtmA ( pakSa) una sukhAdikakA smaraNa karanevAlA hai ( sAdhya , kyoMki pIche una sukha AdikoMkA pratyamijJAna karatA huA jAnA jAtA hai|| hetu ) isa hetukA bhI poSaNa isa prakAra hai ki yaha AtmA ( pakSa ) una sukha mAdikakA pratyabhijJAna karatA hai ( sAdhya ) kyoMki jo hI maiM pahile sukhakA anubhavana kara cukA hai, vahI maiM isa samaya sukhajanya prasannatAkA anumAna kara rahA hUM (heta , aisA bAdhakoMse rahita nizcayajJAna
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH vidyamAna hai / aneka sukhoMke samanbAhAra honepara pIche jo prasannatA hotI hai usako harSa kahate haiM bASaka pramANoMkA asambhava hojAnese padArthakA nirNaya ho jAtA hai| sabhI rupayA, gahanA, sauMdaryako kauna dikhAte phire / nanvastu nAma kartRtvAdisvabhAvazcaitanyasAmAnyavivartaH kAyAdarthAntaraM sukhAdicaitanyavizeSAzrayo garmAdimaraNaparyantaH sakalajanaprasiddhatvAtattvAntaram, catvAryeva tatvAnItyavadhAraNasyAppavirodhAttasyAprasiddhatatvapratiSedhaparatvena sthitatvAt, na punaranAdyanantAramA pramANAbhAvAditi badantaM prati bamahe / yahAM cArvAka aba smaraNa aura pratyabhijJAna karanevAle cirasthAyI AtmadravyameM. anujJA karate hue apanA aMtima siddhAMta kaha rahe haiM ki jainoMkA mAnA gayA karmA, anumavitA, sartA aura pratyabhijJAtA Adi vaha caitanya-sAmAnyarUpa-pariNAmavAlA AtmA zarIrase minna hai, aura sukha, jJAna, icchA Adi vizeSa caitanyoMkA Azraya hai / aise syAdvAdiyoM ke mAne huye AtmAko hama bhI iSTa kara leNge| kiMtu vaha janma-janmAMtaroM taka ThaharanevAlA nahIM hai| garbhase lekara maraNaparyata hI sthira rahatA hai| garmakI AdimeM sarvathA asat mAne gaye caitanyakA vinA upAdAna kAraNoMke kevala sahakArI kAraNoMse hI zabdake samAna utpAda hojAtA hai aura maraNaparyaMta eka dIpakase utaravartI dUsare dIpakoMke samAna upAdAna upAdeyabhAvase aneka caitanya utpanna hote rahate haiN| aMtameM marate samaya usa caitanyakA dIpakake bujhanake samAna AmUlacUla satkA vinAza ho jAtA hai, yaha bAta saMsArake sarva hI nAlagopAloM meM prasiddha hai| atyaMta premI aura lobhI jIva bhI marane ke bAda lauTa kara apane piSa putra, strI aura dhanako nahIM samhAlate haiN| rAjA, mahArAjA, samrAT bhI maraneke pIche phira lauTate hue nahIM dekhe gaye haiM / isa kAraNa garmase maraNaparyata hI cetana AsmA hai / vaha pRthivI AdikoMse bhinna tattva hai / usako hama pAMcavAM svataMtra tattva isa liye nahIM kahate haiM ki pRthivI Adi tattvoMke samAna vaha anAdi anaMta nahIM hai kiMtu usa cetanyako hama pRthivI Adika jaDa padAbhAma bhI garmita nahIM karate haiN| ataH eka prakArase thoDI dera ThahanevAlA vaha caitanya minna tatva bhI hai| etAvatA " pRthvI, apa, teja, vAyu ye cAra hI tatva haiM " isa niyama karanemeM bhI koI virodha nahIM hai / vaha cAra tattvoMkA niyama karanA to sarvathA pasiddha nahIM aise AkAza, kAla, mana, dharmadravya, ardhamadravya, sAmAnya, zakti, pretyamAva Adi tattvoMke niSedha karanemeM tatpara hokara sthita horahA hai| kiMtu phira garbhase maraNaparyaMta Thahare hue sampUrNa jIvoM meM prasiddha horahe ina cetana AtmAkA vaha niyama niSedha nahIM karatA hai| hAM ! anAdise anaMta-kAlataka mAnA gayA jainaukA AtmA koI tattva nahIM hai| aise AtmAko siddha karanevAlA tumhAre pAsa koI pramANa bhI nahIM hai| isa prakAra kahate hue cAphike prati aba hama jaina gauravAnvita hokara apane isa siddhAMtako pramANasahita acchI taraha spaSTa kara kahate haiN|
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryacintAmaNiH 255 dravyato'nAdiparyantaH satvAta kSityAditattvavat / sa syAnna vyabhicAro'sya heto zinyasambhavAt // 146 // kumbhAdayo hi paryantA api naikAntanazvarAH / zAzvatadravyatAdAtmyAlkathaJciditi no matam // 147 // vaha AsmA (pakSa ) dravyarUpakarake anAdi kAlase ananta kAlataka ThaharanevAlA hai ( sAdhya) kyoMki vaha satyapadArtha hai ( hetu ) jaise ki cAcI koMne pRthvI Adi tatvoMko anAdi ananta mAnA hai / ( abhayadRSTAnta ) ekAntarase nAza honevAle padArthameM satta hetukA vidyamAna rahanA sambhava nahIM hai / ataH isa hetukA koI vyabhicAra doSa nahIM hai arthAt ekAMtase sarvathA nAza honevAlA koI padArtha saMsAramai hai hI nahIM, taba vahAM satya hetu kaise rahegA !, jo ghaTa, paTa, pustaka, gRha Adi padArtha nAzako prApta ho rahe dekhe jAte haiM ve bhI ekAMtarUpoMse nA nahIM ho rahe haiM kyoMki sarvathA sthita rahanevAle yudgaladranyase unakA phayaJcit tAdAtmyasambandha ho rahA hai| isa prakAra ima syAdvAdiyoM kA mAnA gayA siddhAnta hai| ataH ghaTa Adiko satta hetu gayA aura pudgaladravyapanese anAdi anaMtaphnarUpa sAdhya bhI Thahara gayA ataH vyabhicAra nahIM hai| yathA cAnAdiparyantatadviparyayarUpatA / ghaTAderAtmano'pyevamiSTA setyaviruddhatA // 148 // sarvathaikAntarUpeNa sattvasya vyAptyasiddhitaH / bahirantaranekAntaM tavyApnoti tathekSaNAt // 149 // tathA jaise ghaTa, phTa AdikoMko dravyArthika nayase anAdi anaMtapanA hai aura paryAyArthika nayase usase viparIta yAnI sAdi sAntapanA hai| vaise hI AsmAko bhI vaha anAdi anaMtapana aura sAdi sAMtapana hama isa karate haiM / isa prakAra hamArA hetu viruddha hetvAbhAsa bhI nahIM hai / sarva prakArase eka hI nityapane yA anityapane dharmake sAtha satvahetukI nyAti siddha nahIM hai / ghaTa, paTa Adika bahiraMga pudgala padArtha aura jJAna, icchA, sahita AtmArUpa aMtaraMga padArthoMmeM vidhamAna ho rahA yaha satvahetu nitya anityarUpa anekAMtadhoke sAtha vyApti rakhatA hai / jaisA hI saMpUrNa joMko dIkha rahA hai| dravyArthikanayAdanAdyantaH puruSaH satvAt pRyinyAditatvavadityatra na hetosnaikAntikatvaM pratikSaNavinazcare kacidapi vipakSe'navatArAt /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 255 tattvArthacintAmaNiH ukta vArtikakA vivaraNa karate haiM ki vastuke nitya aMzako jAnanevAle dravyArthika nayase AtmA anAthanaMta hai ( pratijJA ) kyoMki vaha pRthivI Adika tattvoMke samAna ( dRSTAMta ) cirakAlavartI hokara sadrUpa hai, ( hetu ) yahAM isa anumAnameM kahA gayA hetu vyabhicArI nahIM hai| kyoMki bauddhoMse kalpita kiye gaye kisI mI pratikSaNa meM naSTa honekI TetravAle vipakSameM sattva hetu nahIM rahatA / bhAvArtha - eka kSaNa meM naSTa honevAlA bauddhoMkA mAnA gayA koI padArtha hai hI nahIM, bhalA svaraviSANa meM sattva hetu kaise rahegA ! | vahAM hetu nahIM utaratA hai | kumbhAdibhiH paryAyeranekAnta iti cenna teSAM nazvaraikAntatvAbhAvAt / te'pi hi naikAntanAzinaH, kathaJcinnityadravyatAdAtmyAditi syAdvAdinAM darzanam, "nityaM tatpratyabhijJAnAmA kasmAcadavicchidA, kSaNika kAlabhedAtte budhyasaMcaradoSataH " iti vacanAt / kucha dera taka Thaharakara naSTa honevAle ghaTa, bijalI, budabuda, iMdradhanuSa Adi paryAyoMse jainoM kA satva hetu vyabhicArI hai / yaha cArvAkoM kA kahanA to ThIka nahIM hai kyoMki una ghaTa, bijalI Adi sarvathA eka anitya dharmake Agrahase bauddha matAnusAra eka kSaNameM hI nAza nahIM hojAtA hai| vai bijalI Adi bhI ekAMta rUpase nAzasvabhAvavAle nahIM hai kyoMki ve kisI apekSAse nitya punaka dravya ke sAtha syAta ekama eka horahe haiM / bhAvArtha - dravyakA paryAyoMse abheda hai / zaktirUpa se paryAyeM dravyame sadA vidyamAna haiN| yaha svAdvAdiyoMkA dArzanika siddhAMta hai / pUjyacaraNa zrIsamaMbhadra svAmIne devAgama stotramai yoM prAmANika vacana kahA hai ki syAdvAdanyAyake nAyaka tuma bhaIla bhagavAna ke mameM ve sampUrNa jIva Adika tattva ( pakSa ) kathaJcit nitya hI haiM ( sAdhya ) kyoMki yaha vahI hai isa prakAra pratyabhijJAnake viSaya hai / ( hetu ) yaha pratyabhijJAna yoM hI binA kisI kAraNa nahIM hojAtA hai / isa pratyabhijJAnakA kAraNa vaha kAlAMtarasthAyI dravya hI mUla bhiti hai / isa matyabhijJAnakA koI bhAdhaka nahIM hai / ataH anvayakA viccheda bhI nahIM hotA hai athavA dravyarUpase madhya vyAdhAna na honeke kAraNa vaha ekatvapratyabhijJAna samIcIna hai / yadi pratyabhijJAnakA viSaya vicchedarahita nityadravya padArtha nahIM mAnA AvegA vo buddhikA saMcAra bhI na hogA / bhAvArtha -- anyayasahita pUrvabuddhikA nAza ho jAnese dUsarI buddhiyoMkI * nyArA utpatti na ho sakegI, buddhi ke pUrvapariNAma hI uttarapariNAmarUpa na ho sakeMge / tathA sampUrNa padArtha eka kSaNa Thaharakara dvitIyakSaNa meM naSTa ho jAte haiM kyoMki bhinna bhinna paryAyoMkA kAla nyArA hai| jina bhAvoMkA kAla bhinna bhinna hai ve avazya paryAyadRSTise kSaNika haiM, yadi kAlameva na mAnA jAvegA so bhI buddhikA dUsarI buddhirUpa saMcAra na hosakegA, kUTastha ekarUpa banI rahegI gas ko bigADakara bharA banAne meM suvarNarUpa se nityapanA aura kaDe, barA AdirUpase anityapanA prasiddha hai|
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ buddha nanvevaM sarvasyAnAdiparyaMtavAsAdiparyaMtatAbhyAM vyAptatvAt viruddhatA syAditi cena, Atmano'naikAMtAnAdiparyaMtatAyAH sAbhyatvavacanAt yathaiva hi ghaTAderanAdyanaMvetararUpatve sati sacyaM tathAtmanyapISTamiti ke viruddhatvam / tattvAryacintAmaNiH yahAM cArvAka zaMkA karate haiM ki isa taraha sampUrNa padArthoM ke sahetukI anAdi anaMta aura sAdi sAMtapanese vyApti siddha huyI to akele anAdi anaMta siddha karanemeM diyA gayA Apa jainoMkA sattva hetu viruddhahetvAbhAsa ho jAyagA / AcArya kahate haiM, ki yaha to cAkako nahIM kahanA cAhie kyoMki AtmAko ekAMtarUpase anAdianaMtatA sAdhya nahIM kahI sapanA bhI sAtha meM samajhanA cAhie, kitu vaha Apako pahilese iSTa hai hI, isa kAraNa hamane kaNThottarUpa se sAdhya koTiMmeM nahIM DAlA hai / jisa hi prakAra ki ghaTa, paTa AdikoM ko anAdi anaMta aura sAdisAMta honepara hI sattva rahatA hai vaise hI AtmAmeM bhI anAdi anaMta aura sAdisAMta honepara sattva iSTa kiyA hai| isa taraha viruddha doSa kahAM rahA ! arthAt hamArA hetu viruddha nahIM hai kathaM tarhi sattvamanekAntaiAMvena vyAptaM yenAtmano'nAdyanantetararUpatayA sAdhyatvamiSyata iti cet sarvathaikavirUpeNa tasya vyAsyAsiddhehiraMta zvAne kAMtatayopalambhAt, anekAMtaM vastu saccasya vyApakamiti nivedayiSyate / 38 gayI hai / sAdi I prativAdI karatA hai ki taba to batAo ki jainoMke matame sattva hetu anekAMta rUpa ikale ekAMta ke sAtha vyApti kaise rakhatA hai ? jisase ki AtmAko anAdi anaMta aura sAdi sAMtapanese sAdhyapanA Apa jaina iSTa kara ske| graMthakAra kahate haiM ki yadi cArvAka aisA kaheMge to ima uttara dete haiM ki anAdi anaMta aura sAdi sAMta se sarvathA eka akele dharmake sAtha usa sattvahetukI vyApti siddha nahIM hai / sampUrNa pudgala aura AtmasaMbaMdhI bahiraMga aMtaraMga padArtha aneka dharmose viziSTa hora hI dekhe jAte haiM / ataH aneka dharmose sahita horahA dravyaparyAyAtmaka vastu hI satrahetukA vyApaka hai / isa bAsako aura bhI adhikarUpa se abhima graMtha Apase nivedana kara deNge| anekAMta bhI anekAMta rUpa hai arthAt arpitanayase ekAMta bhI hamako hRSTa hai / " anekAMto'pyanekAMsaH pramANanayasAdhanaH / anekAMtaH pramANAtre tadekAMto'rpitAnyAt " aisA " bRhatstvayambhU stotra " meM likhA hai / bRhaspatimatAsthityA vyabhicArI ghaTAdibhiH / na yukto'tastaducchittiprasiddheH paramArthataH // 150 //
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH hamAre kathaJcit nityapaneko siddha karanevAlA sattva hetukA bRhaspatimata ke anuyAyI cArvA koMkI paristhiti se ghaTa, paTa, AdikoM karake vyabhicAra denA yukta nahIM hai kyoMki vAstavika rUpa se dekhA jAya to ukta yuktise una ghaTa AdikoMko kathaJcit nitya anityapanAsvarUpa uccheda prasiddha ho rahA hai| bhAvArtha--ghaTa Adi nAzake sAtha sthiti dekhI jAtI hai, mRtikAkA anvaya rahatA hai, rUpavattva, rasavatva banA rahatA hai / ghaTako toDa, phoDa, pIsa aura jalA diyA jAya phira bhI paramAzuoM ko koI naSTa nahIM kara saktA hai| kevala dezase dezAMtara yA sthAnase sthAnAMtara hotA rahatA hai| asaMkhya padArtha naSTa hote rahate haiM paidA hote haiM / kiMtu jagat kA bojha eka rattIbhara bhI ghaTatA bar3hatA nahIM hai / sukAla duSkAla paDanepara bhI saMsArabharako tolanevAle kAMToMkI sUI vAlAma bhI haTatI nahIM hai / 258 yatazcaivaM paramArthato ghaTAdInAmapi nityAnityAtmakatvaM siddhaM tato bRhaspatimatAnuSThAnenApi na savasya ghaTAdibhivyabhicAro yuktastena tasyAne kaveinAvAdhitatvAt / jisase ki isa prakAra ghaTa AdikoM ko bhI vastudRSTise nitya anitya svarUpapanA siddha ho cukA / tabhI to bRhaspati RSike mata ke anusAra AcaraNa karanese bhI sattva - hetukA ghaTa AdikoM se vyabhicAra denA cArvAkako yukta nahIM hai / usa sattva hetukI una nitya anityarUpa aneka dharmo ke sAtha vyApti hone meM koI bhASA nahIM hai / na ca pramANa siddhena paropagamamAtrAt kenaciddhetorvyabhicAracodane kathiddhetukhyamicArI syAt / vAdiprativAdisiddhena tu vyabhicArena sattvaM kathaJcidanAdiparyantattve sAdhye vyabhicArIti vyarthamasyAhetukatva vizeSaNaM ahetukatvasya hetukatve sattvavizeSaNavat / kevala dUsaroMke manamAne tattvoMke svIkAra kara lenese pramANoM karake nahIM kisI bhI padArtha ke dvArA sacce hetume yadi vyabhicAra nAmaka kucodya diyA jAvegA koI bhI hetu avyabhicArI na ho skegaa| mahimAn dhUmAt " yaha prasiddha hetu mI sarovara meM nikalatI huyI bhApako dhuAM samajhanevAle prAMtapuruSake dvArA vyabhicArI banA diyA jA sakegA / isa polako haTAne ke liye vAdI aura prativAdiyoMse prasiddha sthala karake hetuko vyabhicAra denA nyAyya hogA, tathA ca hamArA iSTa kiyA sasvahetu to padArthoMkoM kathaJcit anAdi anaMta siddha karane meM vyabhicArI nahIM hai / yoM phira nitya siddha karaneke liye isa sattvahetu ahetukapanArUpa vizeSaNa denA vyartha hai / bhAvArtha- naiyAyika, cArvAka aura mImAMsakoMne ghaTa aura mAgabhAvane atimyApsiko dUra karate hue " sadakAraNavannityaM " yaha nitya padArthakA lakSaNa kiyA hai arthAt jo sat vidyamAna hokara apane banAnevAle kAraNoMse rahita hai, vaha nitya hai / ghaTa sat hai, I akAraNavAn nahIM kyoMki siddha hue bAhe to aisI dazA meM
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ satvArthacintAmaNiH 259 ghaTako banAnevAle maTTI kumhAra Adi kAraNa haiM / prAgabhAva akAraNavAna hai sat nahIM ataH nityakA lakSaNa akAraNavAn hokara satpanA mAnA hai| kiMtu jaba sarca hI padArtha dravya aura payAya-svarUpase nitya anitya rUpa hai to ahetukasva vizeSaNa vyartha paDatA hai| jaise ki akele ahetukapanA yAnI " nahIM hai banAnevAraNa kAraNa jisakA " isa lakSaNase hI jaba nitya padArtha lakSita ho jAvegA athavA ahetukatvako hetu mAna lenese hI nityapanA siddha ho jAvegA to usameM sattvavizeSaNa vyartha hai / bhAvArtha-donomase sattva yA ahetukapanA eka hI nityapanekA lakSaNa mAnA jAve vyartha dUsarA puMchapalA kyoM lagAyA jAtA hai / prAgabhAvena vyabhicAraH sattvavizeSaNena vyavacchidhata iti na tavyarthamiti cet , na, sarvasya tucchasya prAgamAvasyAprasiddhatvAt , bhAvAntarasya bhAvasya nityAtmakatvAdvipakSatAnupapacestena vyabhicArAsambhavAt , tato yuktaM satvasyAvizeSaNasya hetutvamahetukatvavaditi, tato gavatyeva saadhysiddhiH| yahAM naiyAyika aura cArvAkokA kahanA hai ki nityake akele ahetukatva lakSaNa karanese prAgabhAva karake vyabhicAra ho jAvegA, dekho prAgabhAva vinA kisI kAraNase utpanna huA anAdi kAlase calA ArahA hai kiMtu vaha prAgabhAva sAMta hai kAryake utpanna hojAnepara naSTa ho jAtA hai| ataH vaha trikAladartI nitya nahIM hai aura jaba imane nityake lakSaNa yA hetu, satvarUpa vizeSaNa de diyA, taSa abhAvarUpa mAgabhAvameM ativyApti nahIM huyii| ataH sattvavizeSaNa denA vyartha nahIM hai / AcArya kahate haiM ki naiyAyikokA yaha kahanA vo ThIka nahIM hai kyoMki bauddha, jaina, mImAMsaka Adi sabake matameM dharma dharmI, kAryakAraNa Adi svabhAvoMse rahita horahA aisA tumhArA mAnA huA upAravyArahita tuccha prAgabhAva pramANoM se siddha nahIM haiM vaha azvaviSANake samAna asat hai / hAM pUrvaparyAyasvarUpa dUsare mAvoMke svabhAvavAlA anyabhAvarUpa prAgagAva hama sabane iSTa kiyA hai| vaha prAgamAva nitya anityAtmaka bhI hai| hetu raha gayA to sAtha hI sAdhya bhI Thahara gayA ataH yaha prAgabhAva to sapakSa hai isako vipakSapanA siddha nahIM hai / vipakSame hetu rahatA to vyabhicArakI sambhAvanA thI, sapakSa horahe usa prAgabhAvame hetuke rahanese nyabhicAra nahIM hai pratyula hetu puSTa hogayA isa kAraNase mahetukalavizeSaNase rahita kevala sattvako hI anAdi anaMta siddha karane hetu banAnA hamArA bahuta ThIka samucita prayatna hai / ghaTAdika bhI dravyarUpase nitya haiN| jaise ki sattvavizeSaNase rahita kevala ahetukapanA rUpa hetuse nityapanA siddha hojAtA hai / nahIM hai hetu jisakA aise bahuvrIhi samAsamai ka. pratyaya karanepara paryudAsavRttise ahetukakA artha dravya nitya hI hotA hai| samavAyI kAraNa yA pUrva paryAya piNDasvarUpa prAgabhAva bhI kathaJcit nitya hai / isa prakAra usa rikta sattvahe tuse prakaraNa par3e hue anAdi anaMtarUpa sAdhyakI siddhi ho hI jAtI hai /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH sAdhyasAdhanavaikalyaM dRSTAnte'pi na vIkSyate / nityAnityAtmatAsiddhiH pRthivyAderadAtaH // 151 // 260 sattva hetuvAle anumAnameM diye gaye pRthivyAdi tattvarUpa dRSTAMta sAdhya aura sAdhanase rahitapanA bhI nahIM dekhA jAtA hai kyoMki pRthivI, jala Adiko nirdoSarUpa se nitya anisyAtmakapanA siddha ho rahA hai athavA " azeSataH pATha rakkhA jAya " arthAt sampUrNa pRthvI, ghaTa Adika padArthoM ko nisya anityapanA prasiddha ho rahA hai / na katAnA dhanantatvamanvastacvasya sAdhyaM yena pRthivyAdiSu tadabhAvAt sAdhyazUnyasudAharaNam, nApi vatra saccamasiddhaM yataH sAdhanavaikalyam, tadasiddhau mavAntarAnusaraNa - prasaGgAt / 1 eka sau cAlIsavIM vArttikameM hama kevala aMtara tatva mAne gaye AtmAko hI eka anAdi^ anaMtarUpa dharmase sahisapanA sAdhya nahIM karate haiM jisase ki pRthivI AdikoM meM usa dharmake na rahadese udAharaNa sAdhyase rahita hojAtA / bhAvArtha-api tu pRthivI AdimeM bhI AtmA ke samAna anAdi anaMtapanA vidyamAna hai yoM mAnate haiM / tathA una pRthvI AdikoM meM sattva hetu bhI asiddha nahIM hai| jisase ki hamArA dRSTAnta sAdhanase rahita ho jAvA / dRSTAntameM hI jaba una sAdhyasAdhana kI siddhi nahIM ho sakegI to hameM dUsare naiyAyika aura cAvakoM ke matoMke anukUla calanekA prasaGga AtA arthAt -- imako bhI AtmAko kUTastha nitya aura ghaTa Adikako sarvathA anitya mAnane ko bAdhya honA paDatA, kintu jaba hamArA sattahetu tathA sAdhya donoM dRSTAnta aura pakSameM vidyamAna hai aisI dazA meM naiyAyika aura cArvAkoM ko hamArA siddhAMta mAnaneke liye agatyA vAdhya honA par3atA hai / aao'navadyamanAdyanantatva sAdhanamAtmanastaccAntaratva sAdhanavat / usa kAraNa se aba taka AtmAko bhinnatattvapanA siddha karaneke samAna anAdi anaMtapanA siddha karanA bhI nirdoSarUpase sampanna ho cukA hai / yahAM taka cArvAkakA khaNDana karaneke liye mArambha kiye gaye prakaraNakA upasaMhAra kara diyA gayA hai| zrIvidyAnanda svAmI isake Age bauddhamatakA vicAra calAte haiM / satyamanAdyanantaM caitanyaM santAnApekSayA na punarevAnvayidravyApekSayA kSaNikavitA'nAmanvayAnupapatterityaparaH so'pyanAtmajJastadananvayatvasyAnumAnavAdhitatvAt / tathA hi yahAM naiyAyikoM se bhinna dUsarA bauddhamatAnuyAyI kahatA hai ki vaha caitanya apane pUrvIpara kArUne honevAle pariNAmoM kI cArAnAharU saMtAnakI apekSAhI anAdi kAla anaMta kAla ka
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAvacintAmaNiH 251 anuyAyI hai yaha saca hai| kintu phira Apa jainoMke matAnusAra dhruvarUpase anvaya rakhanevAle ekadranyakI apekSAse caitamya anAdi anaMta kAlatapha Thaharane vAlA nahIM hai kyoMki eka kSaNameM utpanna. hokara dvitIya kSaNameM naSTa honevAle vijJAnarUpa AtmAoMkA usI svarUpase anvaya calanA satya siddha nahIM hai / jaise ki gaMgAkA pAnI jalabinduoMkA samudAya hai| vahakA vahIM eka biMdu to kAnapura, payAga, banArasa, kalakattA, Adi dezoma anvita nahIM hai| hAM ! dhArArUpase upacAra svarUpa dhruva bhale hI kahalo haTA kahate haiM ki ya kahanegA kara maiddha mI agalatattvake marmako nahIM jAnanevAlA hai, kAraNa ki pAsmadraSyakA pUrvApara-paryAyoMmeM anvaya na rahanApanakI isa bhaviSya anumAnase bAdhA AtI hai / isI bAtako prasiddha kara kahate haiM / cita gAkara suniye / eksntaangaashcittpryaayaastttvto'nvitaaH| pratyabhijJAyamAnatvAt mRtparyAyA yathedRzAH // 152 // bhApake mAne gaye eka saMtAna prApta hue citta ( AmAke) sampUrNa pariNAma (pakSa ) paramArtharUpase eka dUsaremeM ambita horahe haiM ( sAdhya ) kyoMki yaha vahI hai isa prakAra ve pratyabhijJAna ke viSaya haiN| (hetu ) jaise ki zivaka, sthAsa, koSa, kuzUla aura ghaTa paryAyoM meM yaha vahI mRttikA hai isa taraha pratyabhijJAnakA viSayapamA hai / ( anvaya dRSTAMta ) bhAvArtha-ghUmate hue cAkapara rakhe hue miTTIke loMdako zivaka kahate haiM aura vahAM kulAlake hAthase phailAI huyI usa miTTIko svAsa kahate haiM / aMguliyoMse miTTIko kinArekI orase UparakI tarapha uThAneko koSa kahate haiM aura okhalIke samAna phinAroMkA Upara uThanA kuzUla kahalAtA hai / pIche grIvA, peTake bana jAne para vahI miTTI ghar3A bana jAtI hai| ina saMpUrNa paryAyoM meM miTTIpanA sthira hai / isI prakAra bAlaka, kumAra, yuvA, arSavRddha aura vRddha avasthAoM meM vahI eka devadatta hai| yahAMtaka ki deva, manuSya, nAraka, tiryaca Adi aneka janmAMtaroMmeM bhI vahI devadatta kI eka AtmA otaprota zekara anuSThAna kara rahI hai| mRtkSaNAstavato'nvitAH parasyAsiddhA iti na maMtavyaM tatrAnvayApahave pratItiviroSAta, sakalalokasAkSikA hi mRddhedeSu tathAndhayapratItiH savayaM pUrva dRSTA mRditi pratyabhijJAnasAvisaMvAdinaH sadbhAvAt / miTTIke pUrva, apara, kAlI honevAle sampUrNa sthAna Adi pariNAma paraspara ( Apasa ) meM vAstavika rUpase anvita horahe haiM / yaha bAta dUsare vidvAn pAnI bauddhoMko asiddha hai yaha nahIM mAnanA cAhiye kyoMki miTTIke una pUrva apara vikAroM meM sthUla pAyarUpa mRcikApanase anvaya honeko yadi curA more saMsArameM prasiddha horahI pratIti oMse viroSa hogA / miTTIkI bhinna bhinna .
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 blittiH SamareeMMATHA - - paryAyoM meM gavAhIrUpase sampUrNa janoMke sanmukha usa prakAra anvayakI pratIti ho rahI hai ki yaha vahI miTTI hai, jo hamane pahile dekhI thii| isa prakAra saphala pravRttiko karanevAlA anisaMvAdI bAdhArahita pratyabhijJApramANa yahAM vidyamAna hai / nahIM to bhaTTIkA banAyA huA SaDA cAMdIkA bana baiThavA aura cAMdIsonekA kalaza to maTTIkA mahakA taiyAra ho jAtA / gehUke ATekI roTI canekI nahIM bana jAtI hai yA pahilI pichalI avasthAoM meM anvaya banA rahanA avazya mAnanA caahiye| sAdRzyAt pratyabhijJAnaM nAnAsantAnabhAvinAm / bhedAnAmiva tatrApItyadRSTaparikalpanam // 153 // yahAM bauddha kahate haiM ki jaise kabhI kabhI devadatta, jinadatta, vIradatta Adi mima mizna saMtAnoM meM sahazatAke honese yaha vahI hai, aisA upacArase ekatvako jAnanevAlA pratyabhijJAna ho jAtA hai athavA nAnA miTTIke DeloM meMse badalakara bane hue ghaDoMmeM bhI yaha usI miTTIkA gharA hai| aisA ekapaneko viSaya karanevAlA pratyabhijJAna sAdRzyako kAraNa mAnakara ho jAtA hai / vaidyajI yaha vahI pUrNa hai jo ki kaka Apane diyA thA, usI prakAra eka saMtAnamai rahanevAlI una bhinna paryAyoMmeM bhI adhika sahazatAke galase dravyarUpase ankya na mAnanepara mI ekatva pratyabhijJAna ho jAtA hai| prathakAra kahate haiM ki ukta prakArase bauddhokA mAnanA nahIM dekhe hue pavArthakI yahA~ vahAMse gaDakara kevala kalpanA karanA hai| yathA-nAnAsaMvAnavartinAM mujhedAnAM sAdRzyAt pratyabhijJAyamAnatvaM tapaikasantAnavartinAmapIti bruvatAmadRSTaparikalpanAmA pratikSaNaM bhUyAcayA teSAmasSTatvAt / jisa prakAra vijJAnasvarUpa bhaneka devadasa, jinadattarUpa saMtAnoM meM vardhanevAle yA khAsa AdimeM otaprota rahanevAlI miTTIke vizeSoMkI sadRzatAse ekatva pratyabhijJAnakI viSayatA hai| usI prakAra eka saMtAnameM rahanevAlI minna bhinna jJAnaparyAyoM meM bhI saghazatAke kAraNa upacArase ekatra pratyabhijJAna ho gayA hai aise kahanevAke baukhoMko pratyeka samayameM navIna navIna padalase hue tathA nahIM dekhe hue padArthakI kevala kalpanA karanekA prasaMga hogaa| kyoMki baise bauddha mAna rahe haiM usa prakAra padArthokA kSaNakSaNameM sarvathA nAza hokara dUsare sadRza anya padArthokA navIna rItise utpAda honA dekhA nahIM jAtA hai| . tadekatvamapi na dRSTameveti cennaitatsatyam / yadi nauddha yoM kaheM ki pUrva uttaravartI paryAyoM meM ekapanA bhI to nahIM dekhA gayA hai isa prakAra yaha unakA kahanA to saccA nahIM hai kyoMki yaha parAnumAna suniye /
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ sastA cintAmaNiH 255 / tadevedamiti jJAnAdekatvasya prasiddhitaH / sarvasyApyaskhaladrUpAta pratyakSAnedasiddhivat // 154 // saMpUrNa prANiyoMko samIcIna pramANarUpa pratyabhijJAnase pUrva apara paryAyoMmeM ekapanA prasiddha ho rahA hai kyoMki yaha vahI hai isa prakAra avicalita svarUpa pratyabhijJAna ThIka hai| jaise ki saMzaya, viparyayase rahita ho rahe pratyakSake dvArA ghaTa, paTa AdikoM meM sabako bheda kI siddhi honA mauddha mAnate haiN| bhAvArtha-pratyakSake samAna pratyabhijJAna bhI pramANa hai ataH pratpamijJAnakA viSaya ekapanA yathArtha hai| yathaiva hi sarvastha pratipatturyasya cAskhalitAtpratyakSAbhedasiddhistathA pratyabhihAnAdekatvasiddhirapIti dRSTameva tadekatvam / jaise ki pramiti karanevAle sampUrNa jIvoMko saMzaya, viparyayase rahita ho rahe pramANasvarUpa pratyakSa, anumAna aura Agama Adise mevakI nizcayAtmaka siddhi ho rahI hai| vaise hI pratyabhijJAna aura anumAna Adise pUrva, uttara kAlameM honevAlI paryAyoM meM kamcit ekapanA mI siddha ho rahA hai| isa kAraNa vaha ekatva pramANoMke dvArA nirNIta hI hai| kalpanA kiyA huA nahIM hai| pratyabhijJAnamapramANaM saMvAdanAbhAvAditi cet, pratyakSamapi pramANaM mAbhUt tata eva, na hi pratyabhijJAnena pratIte viSaye pratyakSasyAvartamAnAttasya saMvAdanAmAvo na punaH pratyakSapratIte pratyabhijJAnasyApravace pratyakSasyetyAcavANaH parIkSako nAma / yadi bauddha yoM kaheM ki pratyabhijJAnake viSayameM dUsare pratyakSa pramANoMkI pravRttirUpa saMvAda nahIM hone ke kAraNa hetu pratyabhijJAna ( pakSa ) mamANa mahIM hai ( sAdhya ) yoM to pauddhoMke matama pratyakSa mI pramANa na ho sakegA, kyoMki usa hI kAraNase, yAnI kSaNikapadArthako jAnanevAle nirvikalpakapratyakSake viSayameM dUsare pramANoMkA pravRtta honA rUpa saMbAvana nahIM pAyA jAtA hai / Apane mAnA mI nahIM hai vabhI to Apane prameyake bhedase pramANakA bheda mAnA hai / pratyAbhajJAnake dvArA jAne hue ekAva, pratyakSakI pravRtti na honese pratyabhijJAnako to saMvAdakaranekA abhAva mAna liyA jAve, kiMtu phira pratyakSase bar3hiyAM jAne hue svalakSaNa yA kSANikatvameM pratyabhijJAnakI pravRtti na honese pratyakSako saMvAdakapanekA abhAva na mAnA jAve, aisA kaha rahA bauddha parIkSaka kaise mI nahIM kahA jAsakatA hai / vaha svamaMtavyakA korA pakSapAtI hai / na pratyakSastha khArthe pramANAMtaravRttiH saMvAdanam, ki sarhi 1 abAdhitA saMviciriti cet /
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 satvArthacintAmaNiH bauddha kahate haiM ki pratyakSakA apane viSayameM dUsare pramANoMkI pravRtti honA rUpa saMvAdana nahIM mAnA hai taba to kyA mAnA hai ! so suniye ! bAdhAoMse rahita samIcInajJapti hojAnA hI pratyakSakA saMvAdana hai AcArya kahate hai ki yadi aisA kahoge to... yathA bhedasya saMvittiH saMvAdanamavAdhitA / tathaikatvasya nirNItiH pUrvottaravivartayoH // 155 // jaise ghaTa, paTa, devadatta, jinadatta Adi vizeSoM ko jAnanevAle pratyakSa pramANameM bAdhaka pramANoMse rahita pramiti honA svarUpa hI saMvAdana mAnA jAtA hai vaise hI zivaka, sthAsa Adi yA mAla, kumAra, yuvA Adi pahile, pIche hone vAlI aneka avasthAoMmeM bhI unmarUpase ekapanekA nirNaya ho rahA hai| kathaM pUrvottaravivartayorekatvasya saMvittiravASitA yA saMvAdanamiti cet , bhedasya kathamiti samaH prynuyogH| yadi bauddha yoM kahe ki pUrva uttaravartI minna paryAyoM meM vartanevAle ekapanekA nirNaya malA bAghArahita hokara kaise utpanna hogA ! jo ki saMvAdana kahA jAve aisA kahanepara hama jaina bhI bauddhoMse pUchate haiM ki ancitarUpase rahanevAle pUrva apara pariNAmoM meM sarvathA bhedakA nirNaya mI bAdhArahita kaise hogA ! batAo, isa prakAra hamArA bhI praznarUpa karAkSa Apake Upara samAnarUpase lAgU hotA hai| jaisA kahoge vaisA sunoge| ___ tasya pramANAtastvAdatadviSayoNa bAdhanAsambhavAdazAdhitA saMvittiriti ceta sakasvasya pratyabhijJAnaviSayavasthAdhyakSAderagocaratvAcena bAdhanAsambhavAdapAdhitA saMvittiH kinna bhavet ? yadi bauddha isa kaTAkSakA uttara yoM deMge ki vastumUta vizeSasvarUpa bhedoMko jAnanevAlA vaha pratyakSa pramANa svataMtra nyArA hai / bhedake mAnane pratyakSakI hI pravRtti hai / dUsare pramANa jaba medako viSaya nahIM karate haiM to bhedako jAnanemeM pratyakSake vAdhaka kyA ho sakeMge ! usako viSaya nahIM karanevAle jJAna karake bAghA denA asambhava hai / isa kAraNa dUsare pramANoMse bAdhArahita hokara bhevakI bhalI pti ho jAtI hai aura pratyakSapamANa saMvAdI bana jAtA hai yadi ve aisA kaheMge taba to hama jaina bhI kahate haiM ki nisyapaneko jAnanevAle pratyabhijJAnake ekatvasvarUpa viSayameM bhI jaba pratyakSa yA smaraNa AdikI pravRtti hI nahIM hai to ve ephapanemeM bhASA nahIM de sakate haiM asambhava hai| tathA ca ekakhakA jJAna bhI bAdhArahita kyoM na mAnA jAve ? arthAt pratyabhijJAna bhI saMvAdayurU hai|
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ kacintApapiH 15 kathaM pratyabhijJAnaviSayaH pratyakSaNAparicchedyaH ? pratyabhijJAnena pratyakSaviSayaH kathamiti smaanm| bauddha prazna karate hai ki jainaune kaise jAnA ki pratyabhijJAnakA viSaya pratyakSake dvArA nahIM jAnane yogya hai yAnI nahIM jAnA jAtA hai to hama jaina bhI kahate haiM ki bauddhore kaise jAnA ki pratyakSakA viSaya to pratyamijJAnamamANase nahIM jAnA jAtA hai ! yoM yaha prazna aura usakA uttara mI hamArA aura tumhArA barAbara hai| tathA yogyatApraviniyamAditi cettarhi-- bauddha kahate haiM ki usa prakAra bhedake jAnanemeM pratyakSakI hI yogyasA pratIti anusAra niyata ho rahI hai ataH pratyakSa viSaya pratyabhijJAna nahIM calatA hai aura pratyAbhajJAnake viSayako pratyakSa nahIM jAna sakatA hai / aisA kahoge taba to ThIka hai suniye / vartamAnArthavijJAnaM na pUrvAparagocaram / yogyatAniyamAtsiddhaM pratyakSaM vyAvahArikam // 156 // yathA tathaiva saMjJAnamekatvaviSayaM matam / na vartamAnaparyAyamAtragocaramIkSyate // 157 // jaise vartamAna kAlake arthako vizeSarUpase jAnanevAlA sAMvyavahArika pratyakSa una pUrva uttaravartI paryAyoMko yA unameM rahanevAle ekatvako viSaya nahIM karatA hai kyoMki iMdriyajanya pratyakSa zAnakI yogyatA vartamAna arthake jAnane meM hI niyamita hai| usa hI prakAra pratyamijJAna pramANa bhI ekatrako viSama karane meM niyamita mAnA hai| yaha kevala vartamAna paryAyako viSaya karanevAlA nahIM dekhA jAtA hai| arthAt baise pratyakSake viSayameM pratyabhijJAna bAdhA nahIM detA hai paisehI prasyamijJAna viSayoM pratyakSa mI bAdhA nahIM de sakatA hai kyoMki vaha usakA viSaya nahIM hai / jo jisakA viSaya ho nahIM hai vaha usakA sAdhaka yA bAdhaka bhI nahIM ho sakatA hai| yadviSayatA pratIyate tattadviSayamiti vyavasthAyAM vartamAnArthAkAraviSayatayA samI* syamANaM pratyakSaM tadviSayam, pUrvoparavivartavatyaikadravyaviSayatayA tu pratIyamAna pratyabhijJAna tadviSayamiti ko neccheda ? ko jJAna jisako viSaya karanevAlA parIkSakajanoMko pratIta hove, vaha jJAna usa padArthako viSaya karanevAlA mAnA jAye, isa prakAra vyavasthA mAnanepara to jaise yaha bAta Apako iSTa hai ki vartamAnakAlake arthoko ullekha karake viSama karatA huA pratyakSa pramANa bAlaka, pazu, pakSiyoM B4
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 satyArthacintAmaNiH taka dekhA jA rahA hai / ataH vaha pratyakSa pramANa vartamAna arthakohI viSaya karatA hai vaise hI kAla aura uttaraphAlake paryAyoMmeM honevAle dravyarUpase ekapaneko viSaya karatA huye svarUpa karake to pratyabhijJAna pramANa pratIta ho rahA hai isa kAraNa pratyabhijJAnakA gocara ekattva hai isa bAtako kauna nahIM iSTa karegA ? sarva hI vAdI prativAdI nyAyya bAtako mAna leNge| yahAM yaha bAta vizeSa samajha lenA ki jJAnako sAkAra aura darzanako nirAkAra jaina siddhAMta meM mAnA hai| AkArakA artha to samajha lenA aura dUsaroM ko samajhA denekI yogyatA hai / yA svayaM vizeSarUpase pratibhAsana ho jAnA hai| jJAna hI eka aisA guNa hai jisakA nirUpaNa ho sakatA hai / sukha, duHkha, icchA, samyaktva, cAritra, darzana, rUpa, rasa AdikA prarUpaNa yA AkhyAna nahIM hotA hai| yadi rUpa Adikako koI kar3egA to vaha rUpajJAnako ho kaha rahA hai| rUpako to bAdameM hama svayaM zrutajJAnase jAna lete haiN| yadi rUpa yA sukhako jJAnadvArA nahIM kiMtu sIdhA kaha diyA jAtA to sunanevAle saba zrotAoMko avazya rUpajJAna hojAnA cAhiye koI atraSi na raha sakegA aura sunva ke kahane se saba sukhI bana jAyeMge kiMtu aisA nahIM hai / vaktA ke zabdoM se kSayopazamake anusAra zrotA jJAna paidA kara lete haiN| vaha jJAna usI samaya jJeyoM ke jAnane meM amemukha ho jAtA hai ataH samajha lo ki baktA apane jJAnakA nirUpaNa karatA hai tabhI to ziSyako jJAna hI paidA hotA hai| jJAna aura zeyakA niSTha sambaMdha honese vaha nirUpaNa jJeyakA bolA jAtA hai| jJAna aura jJeyameM tathA jJAna aura usake nirUpaNa meM bAdarAyaNa saMbaMdha hai / eka pathika, kisI mahAjana ke ghara gyaa| seThAnIne use seThakA mitra samajhakara vizeSa satkAra kiyA aura seTane bhI seThAnIke gAMvakA sambaMdhI samajha Adara kiyaa| bAta spaSTa honepara donoMne bhI pathikase hI pUchA ki hamAre sAtha Apake helamela karanekA kyA kAraNa hai ! pathikane uttara diyA ki mere, ghara ke sAmane veriyAkA peda hai aura ApakI hathelI ke pAsa mI vadarIvRkSa hai yahI imArA aura ApakA bAdarAyaNa sambaMdha hai| "badarI tarubdha yuSmAkamasmAkaM vadarI gRhe / vAdarAyaNasambaMdho yUyaM yUyaM kyaM varma " isa taraha abhyayIparamparA sambaMdha hote haiM jaise ki vAdhyavAcaka mAtra, prativimbaprativivaka bhAva Adi - kahAM to siddha bhagavAn parama vizuddha cetana padArtha haiM aura kahAM unakA vAcaka kaNThatAlu Adi tathA pudgala vargeNAoMse banAyA gayA azuddha jaDa siddha zabda hai| evaM kahAM to kAMca aura pArese banAyA gayA praticchAyA lenevAlA darpaNa yA kAgaja syAdI kA tasavIra haiM aura kahA sadAcArI zarIradhArI devavata cesanadravya pratibiSya hai| ye saba AkAza pAtAla ke kulAThoMko milAne ke samAna yojanAyeM haiM kiMtu kAryakArI haiM ataH sambaMdha mAne gaye haiN| sAkSAt sambaMdha to saMyoga, baMdhana, aura sAdAtmyahI hai ataH sAkSAt rUpase jJAnako aura paramparAse jJeya ko samajhanA tathA samajhA sakanA hI jJAnakI sAkAratA hai aura anya saba guNa usa apekSA se nirAkAra mAne gaye haiN| yadi AkArakA artha khambAI, cauDAI, moTAI mAnI jAye to dravyakA jo AkAra hai utanA hI usake guNoMkA bhI AkAra hai / evaM ca darzana, sukha, cAritraguNa bhI sAkAra ho jAyeMge, 1
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH 267 bauddha loga hI jJAnako darpaNake samAna sAkAra mAnate haiM / jaina loga una bauddhoMkA khaNDana kara dete haiN| sAkAra jJAna mAnane para koI sarvajJa na hogA kyoMki isa samaya mUta bhaviSyat padArtha hI jaba nahIM haiM to unakA prativimbarUpa AkAra kyA par3egA? tathA smaraNajJAna bhI na ho sakegA, prati bimba to vartamAna padAyA~kA paDatA hai, avidhamAnoM kA nhiiN| isyAdi anyatra vistArase pratipAdana haiN| nanvanubhUtAnubhUyamAnapariNAmavRtterekatvasya pratyabhijJAnaviSayatve'tItAnubhUtAkhilapariNAmavartino'nAgavapariNAmavAnazca tadviSayatvaprasAktaH, bhinnakAlapariNAmavartitvAvizepAt, anyathAnubhUtAnubhUyamAnapariNAmavartino'pi tadaviSayatvApaceriti cet , barhi sAmbhatikaparyAyasya pratyakSaviSayatve kasyacitsakaladezavartino'pyadhyakSaviSayatA syAdanyatheSTasyApi sadabhAvA, sAmpratikatvAvizeSAt , tadavizeSe'pi yogyatAvizeSAt sAmpratikAkArasya kasyacidevAjyakSaviSayatvaM na sarvasyati cettarhi bauddha zaMkA karate haiM ki mUtakAlameM anubhava kiye jA cuke aura vartamAnameM anubhava kiye jA rahe pariNAmoMmeM ThaharanevAle ekapaneko yadi pratyabhijJAnakA viSaya honA mAnoge so pUrvakAlasaMvatrI anubhava kiye gaye sampUrNa pariNAmoM meM rahanevAle aura sabhI bhaviSya pariNAmoM meM rahanevAle aneka ekaravoMko bhI usa patyabhijJAnakI viSayatAkA prasaMga AtA hai, kyoMki samIpa bhUta aura vartamAnameM rahanevAlA ekala jaise bhinna kAlake pariNAmoM meM vardanevAlA hai usIke samAna cirabhUta aura lambA bhaviSyat pariNAmoM meM rahanevAlA ekatva bhI hai| bhinnakAlake pariNAmoM meM rahanekI apekSAse inameM koI aMtara nahIM hai / anyathA yAnI yadi bhinnakAlameM rahanevAle ekatvako pratyabhijJAnakA viSaya nahIM mAnoge to jainoMke matabhe anubhava kiye jA cuke aura anumavameM A rahe katipaya pariNAmoM meM rahanevAlA yaha ekala mI pratyabhijJAnakA viSaya na ho sakegA yaha Apati hogii| aba graMthakAra kahate hai ki yadi bauddha yoM kaheMge ruSa to unake pratyakSapara bhI yaha kaTAkSa ho sakatA hai ki Apa pauddha vartamAna kAlakI paryAyako alpajJake pratyakSakA viSaya mAnoge to sampUrNa dezoM meM rahanevAlI vartamAna kAlakI paryAyeM bhI kisI bhI sAdhAraNa manuSya ke pratyakSakA viSaya ho jaavegii| anyaprakArase yAnI padi vartamAnakI paryAyoMko pratyakSakA viSaya na mAnoge to ApakA iSTa kiyA gayA pratyakSa mI usa vartamAnakI paryAyako nahIM jAna sakegA, kyoMki aneka dezoM meM rahanevAlI vidyamAna paryAyoM meM aura saMmukha rahanevAlI usa paryAya meM vartamAna kAlameM vidyamAna honekI apekSA koI aMtara nahIM hai usa kucha aMtarake nahIM rahate hue bhI jJAnakI viziSTa zyopazamase honevAlI parimita zaktirUpa vizeSa yogyatAse vartamAna sanmukha paryAya hI kisI ke pratyakSakA viSaya hai / sampUrNa dezavartI vartamAna kAlakI paryAya pratyakSakA viSaya nahIM haiN| isa prakAra kahoge taba to-dama jaina bhI yoM kahate haiM use dattacitta hokara suniye /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 tasvArthacintAmaNiH yathaiva vartamAnArthagrAhakatve'pi saMvidaH / sarvasAmpratikArthAnAM vedakatvaM na buddhayate // 158 // tathaivAnAgatAtItaparyAyaikatvavedikA / vittirnAnAdiparyantaparyAyaikatvagocarA // 159 // jisa hI prakAra ki vartamAnakAlake arthokI grAhakatA hote hue bhI pratyakSa jJAnako sampUrNa dezoM meM rahanevAle vartamAna kAlake aneka arthokI grAhakatA nahIM samajhI jAtI hai vaise hI bhUta bhaviSyatkI katipaya paryAyoM meM vidyamAna horahe ekatvako jAnanevAlA pratyAmijJAnarUpa mavijJAna vicAra: nAdi anaMta mAlakI yA yoga vAra. esako viSaya nahIM kara sakatA hai / jitanI zakti hogI utanA kArya kiyA jA skegaa| __ yathA vartamAnArthajJAnAvaraNakSayopazamAvartamAnArthasyaiva paricchedakamakSajJAnaM tathA katipayAtItAnAgataparyAyaikatvajJAnAvaraNakSayopazamAttAvadatotAnAgataparyAyaikatvasyaiva grAhaka pratyabhijJAnamiti yuktamutsazyAmaH / ___ jaise thoDese vartamAna arthoke jJAnako rokanevAle jJAnAvaraNa karmake kSayopazamase vartamAna katipaya aoMko hI jAnanevAlA iMdriyoM karake janya pratyakSa jJAna utpanna hotA hai usa hI prakAra bhUta, bhaviSyat kAlakI katipaya ( kucha ) thoDIsI paryAyoM meM rahanevAle ephalake jJAnakA pratibaMdhaka horahe jJAnAvaraNa karmake kSayopazamase utpanna huA pratyabhijJAna bhI utane hI bhUta, bhaviSyat kAlakI pari. mita stoka paryAyoM meM rahanevAle ekatvakA hI grAhaka hai| isa bAtako hama yuktiyoMse sahita dekha rahe hai, anubhava kara rahe haiM / yuktiyose siddha hogayo carcAko mAna liyA kro| tsaaccaiksNtaanvrtipttkpaalaadimRtpryaayaannaamnvyitvsidenodaahrnnsy sAdhyasAdhana vikalatvaM, yena cittakSaNasaMtAnavyApyeko'nvitaH pumAna siddhayet / usa kAraNa aba taka siddha huA ki eka saMtAnameM rahanevAle zivaka, khAsa, koSa, kapAla aura ghaTa Adi miTTIko paryAyoM meM bhI mRttikArUpase otaprotarUpa anvaya bharA huA hai / ataH ekasau bAvanavIM phArikAmeM diyA gayA mRtparyAyasvarUpa . udAharaNa to anyayasahitapanerUpa sAdhyase aura pratyabhijJAnakA viSayapanArUpa hetuse rahita nahIM hai| jisase ki AtmAke jJAnaparyAyoMkI saMtAnameM vyApakarUpase anvayayukta rahanevAlA eka AtmA siddha na hove / mAvArtha-" sampUrNa jJAna dhArAoM meM motiyoMkI mAlAme sUtake samAna yaha vahI AtmA hai / " isa anvamabuddhikA janaka eka AtmA dravya siddha hogayA hai aise hI nijake sukha, cAritra, astitva Adi guNoMkI pahilI pIleparyAyoM meM AmA vyApaka hai|
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasyApinsAmANaH 269 kathamekaH puruSaH krameNAnantAn paryAyAn vyAmovi ? na tAvadekena khabhAvena sarve.. pAmekarUpatApattA nAnAsvarUpaiyAptAnAM jalAnalAdInAM naanaatvprsiddhernythaanuppce| yahAM para bauddha loga AtmAkA nityapanA uDhAneke liye kaTAkSasahita cauDA pUrvapakSa karate haiM ki eka hI AtmA kramase honevAlI anaMta bhinna bhinna paryAyoMko kaise vyApta kara letA hai| batAo / madi jaina loga eka svamAvake dvArA AtmAkA aneka paryAyoM meM vyApaka hojAnA mAneMge vaha to ThIka nahIM hai kyoMki yoM to sampUrNa paryAyoMko ekapanekI ApattikA prasaMga hogA / jo eka svabhAvase rahate haiM ve eka hI haiN| jaise ghaTa aura kalaza ekasvamAvase mUtalameM rahate haiN| isa kAraNa donoM ghaTa aura kalaza eka hI to haiM / jala, ami Adiko anekapadArthapanA tamI pramANoMse prasiddha hai jaba ki ve zItasparza, uSNasparza, gIlA karanA, sukhAnA, kampana karAnA Adi aneka svabhAvoMse apanI apanI paryAyoM meM vyApta hokara Thaharate haiN| yadi aisA nahIM mAnakara anya prakAroMse mAnA jAye arthAt ekasvabhAvake dvArA bhI jala, mami, Adiko apanI paryAyoMmeM vyApaka mAna liyA jAve to arU, ami vAyu, Adiko anekapanA siddha nahIM ho skegaa| sarva eka Bdhya ho jaayeNge| sattAyakasvabhAvena vyAptAnAmarthAnAM nAnAtvadarzanAt puruSatvaikasvabhAvena vyAptAnAmapyanantaparyAyANAM nAnAtvamavirUddhamiti cAyuktam, nAnArthavyApina: satvAderekasvabhAvasvAnavasthiteH kathamanyathaikasvabhAvavyAptaM kiMcidekaM siddhayet / yadi yahAMpara naiyAyika yA jaina yoM kahe ki jaise sajA, dravyala Adi eka svabhAvakarake vyApta horahe bhI pRthvI, jala, vAyu Adi aoMkA anekapana dekhA jAtA hai vaise hI Atmasva mA cetanatva nAmaka ekasvabhAvase nyAsa huye bhI anaMta jJAna, sukha Adi paryAyoMko anekapanA hone meM koI virodha nahIM hai / bauddha kahate haiM ki yaha bhI kahanA yuktiyoMse rahita hai kyoMki aneka arthoM meM vyApakarUpase rahanevAle saba, dravyatva, padArthasya Adiko jainasiddhAnta, ekasvamAvapanA vyavasthApUrvaka siddha nahIM hai / ve sattva Adika aneka svabhAvavAle hokara hI aneka padApoMmeM Thahara sakate haiN| yadi aisA na svIkAra kara anyaprakAroMse mAnA jAvegA to ekasvabhAvase vyApta horahA koI eka padArtha hI kaise siddha ho sakegA ! btaao| bhAvArtha-abataka ekasvabhAvapanesehI eka padArtha honekI vyavasthA hai, yahI syAdvAdiyoM kA bhI mata hai kintu aba Apa naiyAyikake mantavyake anusAra ekasvabhAvake dvArA anekapanakI bhI siddhi karane lage, so ThIka nahIM hai / yoM to padArthake ekatvakI vyavasthAhI uTha jaavegii| tathA naiyAyikakI mAnI gaI nitya, eka, aura anekoMmeM rahanevAlI sattAjAti to aneka doSoMse dUSita hai| yadi puna nAkhabhAvaiH pumAnanantaparyAyAn vyAmuyAttadA tataH svabhAvAnAmabhede tasya nAnAtvam, teSAJcai sayamanupajyena, bhede sambandhAsiddhavyapadezAnupapattiH, saMbandhapa
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyArthacintAmAvaH nAyo kimekena khabhAvena pumAn svasvabhAvaiH saMbadhyate nAnAsvabhAvaivI ? prathamakalpanAyA sarvasvabhAvAnAmekatApaciH, dvitIyakalpanAyAM tataH svabhAvAnAmabhede ca sa eva doSA, anivRrA (tha) paryanuyogA, ityanavasthAnAt, kRto'nantaparyAyatirAsmA vyavatichateti kecit / ... abhI taka bauddha kahate jA rahe haiM ki dvitIyapakSa anusAra yadi Apa jainajana phira aneka samAvoMse anaMta paryAyoMko AtmA vyApta kara legA, aisA mAnege to hama bauddha pUMchate haiM ki ye aneka svabhAva mAmAse abhinna haiM yA bhinna haiM ! ___ yadi aneka svabhAvoMkA usa AtmAke sAtha abheda mAnoge to svabhAvoMke samAna vaha AmA bhI aneka ho jAveMgI, athavA AtmAke samAna una svabhAvoMko mI ekapanekA prasaMga hogA / abhedame aisA hI hotA hai| yadi dUsarA pakSa loge yAnI usa bhAtmAse usake svabhAvoMko bhinna mAnoge to AsmAkA aura svabhAvoMkA saMbaMdha siddha na hogaa| saMgha siddha na honese " AtmAke ye svabhAva hai|" isa makArake lokavyavahArakI vyavasthA na hosakegI kyoMki saba aura bidhyake samAna sarvathA bheda honepara saMbaMdha nahIM banatA hai aura sahya parvatakA yaha bindhya parvata hai isa prakAra vyavahAra bhI nahIM hotA hai / ataH saMbaMdhavAcaka SaSThI vibhakti prayukta nahIM ho sakatI hai| __ yadi svabhAvoM ke sAtha AtmAke saMbaMdhakI kalpanA karoge to hama pUMchase haiM ki AtmA kyA apane aneka svabhAvoM ke sAtha eka svabhAvase sambanSita hogA athavA apane aneka svamAvoM ke sAtha aneka svabhAvoMkarake sambaddha ho ? batAo yadi pahile pakSakI kalpanA karoge to AlAke una sampUrNa svabhAvoMko pUrvake samAna ekapanekA prasaMga hotA hai aura dUsare pakSakI kalpanA nAnA svabhAvoMke sAtha saMbaMdha karAnevAle una dUsare aneka svabhAvoMkA usa AtmAse abheda mAnoge to vahI pahilA doSa ho jAvegA arthAta yA to ye saba svabhAva eka ho jAvege yA AtmA aneka ho jAvegI tathA una svabhAvoMko AtmAse minna par3A huA mAnoge to AtmAkA svabhAvoMke sAtha saMbaMdha siddha na hogaa| yadi punaH saMbaMdhakI kalpanA karoge to phira eka svabhAvase yA aneka svabhAvoMse saMbaMdha mAnaneke vikalsa uThAye jAyeMge aura ve hI pUrvokta doSa Ate jAyeMge / isa taraha kaTAkSarUpa prazna, uttara aura vikalpa uThAnA nahIM nivRtta hogaa| isa prakAra mUlapadArthakA kSaya karanevAlA anavasthA doSa hogA taba jainoMkA anaMta paryAyoM meM anvayarUpase vyApaka horahA malA eka AlA kaise vyavasthita hogA ! Apa baina uttara dIjiye isa prakAra koI bauddha paNDita kaha rahe haiN|
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAcintAmaNaH 271 . te'pi dUSaNAmAsavAdinaH katham aba AcArya kahate haiM ki ve bauddha bhI saccA doSa nahIM de rahe haiM kiMtu unako dUSaNAmAsa kahanekI lata par3I huyI hai / so kaise ! usako suniye- ... kramato'nantaparyAyAneko vyApnoti nA sakRt / yathA nAnAvidhAkArAMzcitrajJAnamanazakam // 160 // pusallama gore : kAtA, zimA, AzA, mAhyatA, prAhakatA, Adi aMzoMse rahita horahA bhI eka citrajJAna nAnA prakArake nIlAkAra, pItAkAra, haritAkAroMko ekasamayameM vyApta kara letA hai| vaise hI eka AtmA bhI kamase honevAlI anaMta paryAyoMko eka hI bArameM vyApta kara letA hai| arthAt AtmA anaMta mUta, bhaviSya, kAlakI paryAyoM meM amvitarUpase viSamAna hai / aisA jaina mAnate haiN| bauddhoMkA dRSTAMta mila gyaa| citrajJAnamanazamekaM yugapannAnAkArAn vyAmotIti khayamupayan ghyAmuvantamAtmAnaM pratikSipatIti kartha madhyasthaH / tatra samAdhAnAkSepayoH samAnatvAt / . dharmadharmIbhAvase rahita ho rahA epha niraMza citrajJAna eka samayameM aneka AkAroM ko vyApta kara letA hai| isa bAtako bauddha svayaM svIkAra kara rahA hai kiMtu kramase honevAlI anaMta paryAyAma vyApa rahe AramAkA khaNDana karatA hai| aisA kahanevAlA bauddha pakSapAtarahita hokara myAya karane vAlA madhyastha kaise ho sakatA hai ! arthAt nahIM, jo citrajJAna samAdhAna karoge vaisA hI AtmAkI vyApakatAkA samAdhAna ho jAvegA aura apanI paryAyoma AmAke ancita rahanepara jo doSAropaNa karoge, vahI doSa samAnarUpase vahAM citrajJAnameM bhI lAgU hogA, kAraNa ki yahAM citrajJAnarUpa dRSTAMta sama hai| nanvaneko'pi citrajJAnAkAro'zakyavivecanatvAdeko yukta iti cet__yahAM nanukA artha yaha hai jaise ki koI anirNIta aparAdhI jajake sammukha prabhakartA vanakara apane doSake nivAraNArtha uttaraphAlake phalakA uddezya rakhakara samAdhAnarUpa nirdoSatAkA baravAna karatA hai vaisehI zalAkArakA veSa dhAraNa kara bauddha kahate haiM ki nIla, pIta Adi nAnA AkAra anekahI hai| phira bhI una AkAroMkA pRthagbhAva nahIM kiyA jAsakatA hai / ata: una AkAroMse milakara banA huA eka citrajJAna mAnanA yukta hai AcArya karate haiM ki yadi aisA kahoge to yadyaneko'pi vijJAnAkAro'zakyavivecanaH / syAdekaH puruSo'nantaparyAyo'pi tathA na kim // 161 //
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 svArthacintAmaNiH yadyapi citrajJAnake aneka AkAra haiM kiMtu unakA pRthakkaraNa nahIM ho sakatA hai | ataH yadi una aneka AkAravAle jJAnoMko eka mAnA jAvegA to usI prakAra anaMta paryAyoMmeM rahanevAlA AtmA bhI pRthak na kara sakane ke kAraNa eka kyoM na mAnA jAve bhyAyaM samAna honA cAhiye / kramaJjuvAmAtmaparyAyANAmazakyavivecanatvamasiddhamiti mA nicaiSIH yasmAt - - bauddhoM ke prati AcArya kaha rahe haiM ki kama kramase hone vAlI AtmAkI paryAyoMkA pRthak na kara sakanApana asiddha hai / isa prakAra nizcaya na kara baiThanA, jisa kAraNa se ki yathaikavedanAkArA na zakyA vedanAntaram / netuM tathApi paryAyA jAtucitpuruSAntaram // 162 // jisa prakAra eka vijJAnakI laDIke AkAra dUsare jJAnameM le jAneko azakya haiM taise dI devadattakI AmA sukha, du:kha Adi paryAya bhI dUsare yajJasakI AtmAmeM kamI nahIM prApta kiye jA sakate haiM ataH azakyavivecanatva hetu donoM meM raha gayA / nanu cAtmaparyAyANAM bhinnakAlatayA vittireva zakyavivecanatvamiti cesaha citrajJAnAkArANAM bhinnadezatayA vittirvivecanamastItyazakyavivecanatvaM mAbhUt tathAhi bauddha anunaya karate haiM ki eka AtmAkI nAnA jJAna, sukha, Adi paryAyoMkI mina mizra kAla vRddhi hokara pratIti ho jAnA hI unakA pRthagbhAva kara sakanA hai / yadi bauddha aisA kareMge au to citrajJAna AkAroMkA bhI bhinna bhinna dezamai huye rUpase vedana honA hI pRthak kara sakanA hai / isa taraha citrajJAnake AkAroM meM bhI pRthak na kara sakanApana na hogA, so hI spaSTa kara agalI bAki kahate haiM bhinnakAlatayA vittiryadi teSAM vivecanam / bhinnadezatayA vittirjJAnAkAreSu kinna tat // 163 // yadi bhinna bhinna kAlameM varta ne rUpase jJapti honA hI AtmAkI paryAyoMkA pRthabhAva karanA hai to mitra dezoMmeM rahanA, rUpase jAnanA hI kyoM nahIM citrajJAnake AkAroMkA pRthak kara sakanA mAnA jAtA hai ? btaao| bhinnA bhinnA dezA yeSAM te bhinnadezAsteSAM bhAvo bhimadezatA, tayA bhinnadezatayA, yoM nirukti karanA / na hi citrapaTanirIkSaNe pIvAdyAkArAzvitravedanasya bhinnadezA na bhavanti tato bahisteSAM bhimadezavAviSThAna virodhAt /
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 272 kisI udyAna yA mahalake pratibimbita yA citrita aneka raMgavAle citrapaTako dekhane para usa citrajJAnake pIta, nIla Adika AkAra bhinna bhinnadeza meM vRddhi rakhanevAle nahIM hai yaha nahIM kahanA | anyathA usa citrapaTa ( tasavIra ) se bAhira rakhe hue vAstavika prativimbaka bagIce yA mahalake una nIla, pIta Adika AkAroMkA bhinnadezavRtirUpameM pratiSThita rahanekA virodha ho jAyegA | arthAt ve eka hI jJAnameM bhinna bhinnadezoM meM rahate hue dIkha rahe haiM kyoMki bagIce meM aneka AkAra yA raMgavAle phala, phUla, vRkSa, bela Adi bhinna bhinna dezoM meM vidyamAna haiN| tabhI to unakA pratibimma citrameM vaisA paDa gayA hai / na bhinnadezI vAdyAkArAnukAriNazcitravedanAdbhinnadezapItAdyAkAro bahirarthazvitraH pratyetuM zakyo'pItAkArAdapi jJAnAtpatatItiprasaMgAt / eka hI dezameM pITha, nIla Adika AkArakA nirUpaNa karanevAle citrajJAna se bhinna dezaafia Adi AkAravAle bahiraMga indradhanuSa, citakabarI gAya, tataiyA, titalI Adi the citra vicitra nahIM samajhe jA sakate haiM, anyathA pItakA AkAra na lenevAle jJAna se bhI pItakI samIcIna jJapti hojAnekA atiprasaMga AjAyegA / bhAvArtha - jJAnake AkAroM meM bhinnadezatA hai tabhI to bahiraMga viSayoMmeM bhinnedazapanA nirNaya kiyA jAtA hai / isa kAraNa jJAnake AkAroM meM bhinna bhinna dezoM meM rahanApana siddha huA / aisI dazA meM AtmA ke samAna jJAnake AkAroM bhI pRthakU na kara sakanApana nahIM hai| aba Apa bauddha eka citrajJAnakA kyA upAya raceMge ! btaao| pItAkArAdisaMvittiH pratyekaM citravedanA / na vedanekasantAnapItAdijJAnavanmatam // 164 // devadatta, jinadatta AdikI aneka bhinna santAnoM meM honevAle aura nIla, pIta, harita Adikako jAnanevAle eka eka jJAnavyakti jaise citrajJAna nahIM hai usI prakAra eka jJAnameM honevAle nIka, pIta Adi AkAra bhI akele akele citrajJAna nahIM hai kintu eka jJAnake samudita AkA - kA citra bana jAtA hai yadi bauddhoM kA yaha maMtavya hai taba to - - citrapaTadarzane pratyekaM pItAkArAdivedanaM na citrajJAnaM kramAdbhinnadezaviSayasmAttAra zAne saMtAnapIvAdijJAnavaditi mataM yadi / ukta kathanako bauddha anumAna banA kara kahate haiM ki aneka raMgavAle citrako dekhane para pIta, harita, nIla Adika AkArako jAnanevAle aneka AkArake jJAnameMse eka AkAravAlA pratyeka pratyeka jJAnAMza citrajJAna nahIM hai kyoMki ve jJAna kramase bhinna bhinnadezoM meM vidyamAna rahanevAle nIla, pIta Adiko viSaya karate haiN| jaise ki devadatta, jinadata Adika bhinnasaMtAnoM ke isa prakAra ke 85
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH nIla, pIta Adika AkAravAle jJAna akele akele citrajJAna nahIM haiM una bhinna bhinnasaMtAna ke jJAnoMkA samudAya nahIM ho pAtA hai kiMtu ekajJAna samudita AkAroMse mizrita hogA taba taka citra kahA jAvegA / isa prakAra yadi Apa bauddhoMkA mata hai to suniye / 24 saha nIlAdivijJAnaM kathaM citramupeyate / yugapadbhAvirUpAdijJAnapaMcakavattvayA // 165 // yadi eka Ama ke kamase hone vAle jJAna, sukha Adi paryAya meM eka dravyapane se sAMkaryarUpa citratA nahIM mAnate ho to eka samayameM sAtha hote hue nIla, pIta Adika AkAravArale vijJAnako citrajJAna kaise svIkAra kara sakoge ? jaise ki pApaDa khAte samaya eka samayamai rUpa, rasa, gaMdha, sparza aura zabdake pAMcoM iMdriyoMse janma pAMca jJAna sAtha hote haiN| una pAMcoMkA mizraNAtmaka eka citra jJAna tumane nahIM mAnA hai vaise hI nILa, pIta Adi AkAroMkA mizraNarUpa eka citrajJAna tumako nahIM mAnanA cAhiye / zakyaM hi vaktuM vakulIbhakSaNAdau sahabhamAvihArinAmayaJcakAmiva nIlAdijJAnaM sadapi na citramiti, sahabhAvitvAvizeSAt / I hama yoM avazya kaha sakate haiM ki kurakurI kacaur3I khAte samaya yA rAyalako sapoTa kara pIne para Adi prakaraNoM meM eka sAtha honevAle rUpa, rasa Adikake pAMca jJAna jaise parasparameM milakara eka citrajJAnarUpa nahIM bana jAte haiM / usI prakAra eka samaya meM honevAle nIla, pIta Adika AkAravAle jJAna mI milakara citrAtmaka eka nahIM ho sakate haiM / bhurabhurI kacauDI khAne meM yA aneka raMgavAle citrapaTake dekhane meM aneka AkAravAle jJAnoMkA sAtha honApana samAna hai| koI bhI antara nahIM hai / tadavizeSe'pi pItAdijJAnaM citramabhimadezatvA citrapataGgAdau na pumA rUpAdijJAnapaJcakaM kvaciditi na yuktaM vaktuM tasthApyabhinnadezatvAt na hi dezabhedena rUpAdijJAnapaJcakaM sakRt svasmin vedyate, yugapajjJAnotpattivAdinastathAnabhyupagamAt / usa nIla, pIta Adi jJAna aura rUpa, rasa Adika jJAnako eka kAlameM honekI apekSAse kucha aMtara na hote hue bhI aneka raMgavAle pataGge, titalI, tataiyA Adi yA citrapaTake nIla, pIta kAravAle jJAnako abhinna dezameM honeke kAraNa Apa citrajJAna kaheM kintu phira kahIM kahIM kacauDI, pApaDa, sAmbUlake bhakSaNa karanepara sAthameM honevAle rUpa Adikake pAMca zAnoMko citrarUpa na mAneM, isa prakAra ApakA pakSapAtase kahanA yuktiyoM se sahita nahIM hai kyoMki rUpa, rasa Adikake
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH ve jJAna mI uma kacauDIsvarUpa abhinna dezamai utpanna hue haiM / kacauDI khAte samaya rUpa Adike pAMcoM jJAna eka samayamai hote hue AmAme jAne jA rahe haiM / unameM koI dezakA bheda nahIM hai| bhAvArtha-pakA jJAna kisI padArtha meM ho aura rasakA jAna anyame ho, evaM gandhakA jJAna tIsaremeM ho, aisA nahIM hai / jo ekasamayama aneka jJAnoMkI utpatti honA kahate haiM unhoMne usa prakAra pAMca jJAnoMkA bhinna dezamai utpanna honA svIkAra nahIM kiyA hai kintu ekahI vastumeM eka samyameM aneka jJAna utpanna ho jAte hai unakI yoM kahanekI Teva hai / isa viSayame jainoMkA siddhAntamantavya dUsarAhI hai, jo ki agrima prakaraNameM pratIta ho jAvegA / dUsareke mantavyakA khaNDana karate samaya pada pada para apane gharakI bAta kaha denA harUkApana hai| saMkSepa siddhAMna yaha hai ki aneka padArthoMko bhinna minna rUpase jAnane vAle eka jJAnako samUhAvalambana jJAna kahate haiM / kacauDI khAte samaya bhI kama kamase pAMca jJAna hote haiN| eka samayameM do upayoga nahIM ho sakate haiM / darzana, jJAna yA matijJAna zrutajJAna athavA agraha, IhA, mavAya, dhAraNA yA rAsanapratyakSa aura cAkSuSapratyakSa ye hama logoMke eka samayameM do nahIM hote haiN| labdhirUpa cAra jJAna bhale hI ho jAve / labdhirUpa jJAna pramitikA sAkSAt janaka nahIM hai| yoM to sAMdhe manuSyale bhI lalidharUpa cAkSuSa pratyakSa mAnA hai| citrapaTa aneka raMgoMke jJAnako eka citrajJAna hama iSTa karate haiM ki pauddhoMke sadRza kSaNika paramANurUpa vijJAna ke aneka nIla, pIsa AkAroMkA mizraNa hokara bane hue citrajJAnako hama nahIM mAnate haiN| ekapadAthake aneka jJAna honA aura aneka padArthoMkA eka jJAna honA bhI hama mAnate haiM, tabhI to aMza, upAMzoMko jAnanevAle dhyAna aura sarvajJatAkI Apatti hotI hai| nanu cAdezatvAcitracaitasikAnAmabhinnadezatvaciMtA na zreyasIti ceta , kathaM bhinnadezakhAcitrapaTIpItAdijJAmanA citrasvAbhAvaH sAdhyate ? saMvyavahArAtteSAM tatra mitradezatvAsiddha tatsAdhane tata eva zakulIbhakSaNAdau rUpAdijJAnAnAmabhinnadezavAsiddheH, sahabhAvivasiddhezva tat sakRdapi pItAdizAnaM citramekaM mAbhUt / bauddha apane pakSakA avadhAraNa karate haiM ki vijJAnasvarUpa AtmAke citra vicitra jJAnoMkA aba deza ho koI nahIM hai kyoMki ve kSaNika vijJAna kisI dezameM rahate hue hamane nahIM mAne hai to phira mitradezama rahanekA vicAra karanA kucha acchA nahIM hai / graMthakAra kahate haiM ki yadi aisA kahoge . to hama jaina kahate haiM ki Apa bauddhoMne citrapaTake nIla, pIta Adika jJAnoMko bhinna dezameM rahane ke kAraNa citrapanekA abhAva kyoM siddha kiyA hai ! batAo, Apa to bhinnadezapanA mAnate hI nahIM hai| yadi Apa pauddha lokake samIcIna vyavahArase una jJAnoM meM bhinnadezapanA yA abhinna dezapanA mAnoge aura jahAM bhinna dezapanekA vyAhAra siddha nahIM hai bar3A usase citrajJAnapane kA sAdhana
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 tatvArthacintAmaNiH karoge to usa hI gurabhurI . khAtA kacauDI khAnepara honevAle rUpa Adikake pAMcoM jJAnoM meM bhI abhinna dezapanA siddha hai aura isI kAraNa sAthamai honApana siddha hai to isa hetuse rUpa bhAdikake pAMcoM jJAnoMkA milakara eka citrajJAna kyoM na ho jAye / athavA rUpa Adika pAMca jJAna jisa prakAra nyAre nyAre haiM, usIke samAna eka samaya honevAle, nIla, pIta Adikake jJAna mI nyAre nyAre hoMge / eka citra svarUpa na ho skeNge| ... . yadi punarekajJAnatAdAtmyena pItAdyAbhAsAnAmanubhavanAttadvadanaM citramekamiti matam, tadA rUpAdijJAnapaJcakasyaikasantAnAtmakatvena saMvedanAdekaM citrajJAnamastu / yadi bauddha matAnuyAyio, phira tumhArA yaha maMtavya hoya ki nIla, pIta Adika AkArasvarUpa pratibhAsoM kA eka jJAnameM tAdAtmya rUpase anubhava horahA hai isa kAraNa usa jJAnako hama eka citrajJAna mAnate haiM, taba to sUpa, rasa Adikake pAMca jJAnoMkA bhI eka saMtAnarUpa sAdAtmyase vedana horahA hai ataH ve pAMcoM jJAna bhI eka citrajJAnarUpa ho jAo, citrapanA banAneke liye donoM sthaloM meM tAdAtya sambaMdha ephasA hai| vasyAnekasantAnAtmakatve pUrvavijJAnamekamevopAdAnaM na syAt / yadi rUpa, rasa Adikake pAMca jJAnoMko anepha saMtAnasvarUpa mAnoge aisA hote saMte to pahilekA eka vijJAna hI unakA upAdAna kAraNa na ho sakegA, arthAt jaise devadatta, jinadattake aneka jJAnokA upAdAna kAraNa unake pUrvakAlameM honevAle jJAna haiM / vivakSita AtmAke eka jJAnarUpa upAdAna kAraNase nAnA AtmAoMkA jJAna upAdeya nahIM ho pAtA hai| vaisehI eka AtmAmeM rUpa jJAnakI saMtAna pRthak cala rahI hai| rasajJAnakI saMtAnadhArA bhinna rUpase pracalita horahI hai / gaMghajJAnakI saMtati mArI baha rahI hai| sparzajJAna svataMtra hokara apane upAdAna upAdeyoMkI dhArAmomeM pariNata hai| isI taraha zrotrajanya zabda pratyakSakI anvayasaMtati alaga ho rahI hai| isa prakAra Apa bauddhoMke mAnane para (sajJAnako gaMdhajJAnakI aura rUpajJAnako rasajJAnakI upAdAna kAraNatA jo prasiddha ho rahI hai so na mnegii| bauddhamatase gaMdhajJAnakA pUrvakAla sambaMdhI gaMdhajJAna hI upAdAna kAraNa hogA; tathA ca AtmA aneka upAdAnakAraNa hone yogya jJAnaguNoMke mAnanekA prasA - AtA hai / jo ki siddhAMtase viruddha hai| pUrvAnekavijJAnopAdAnamekarUpAdijJAnapaJcakAmiti cet , tarhi bhinnasantAnatvAttasthAnusandhAna vikalpajanakatvAbhAvaH / yadi bauddha loga AtmAmeM eka samayameM anekajJAnakI dhArAeM calatI huyI svIkAra karoge arthAt kacauDI khAte samaya pAMca rUpa Adi jJAnoMke pUrvavartI pAMca jJAnoko upAdAna kAraNa mAnoge
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAcintAmaNiH to pUrvavartI rUpajJAnase uttarema rUpajJAna hotA hai / isI prakAra dUsare rasajJAnase rasa AdikA jJAna honA samajha lenA cAhiye taba to devadatta, jinadattakI saMtAnoMke samAna bhinna saMtAna ho Anese una jJAnoMke dvArA parasparameM pratyamijJAna rUpa vikalpoMko utpanna karanA na bana sakegA, jaise jinadattake dete hue ko devadatta smaraNa nahIM kara sakatA hai aura na pratyabhijJAna kara sakatA hai / vaise hI spAzana pratyakSase jAne hue kA cAkSuSa pratyakSa pratyabhijJAna na kara sakegA aura prANaja pratyakSase jAne huekA rAsanapatyakSa anuvyavasAya na kara sakegA, kiMtu anusaMdhAna aisA hotA hai ki jo maiMne chuA thA, usIko dekha rahA hai, jisako sUghA thA, usIkA svAda lerahA hUM, isa prakAra bhinna iMdriyoMse jAne hue viSayakA dUsarI iMdriyoMse anusaMdhAna ho rahA dekhA jAtA hai / ataH eka AtmAmeM jJAmakI aneka saMtAne mata maano| pUrvAnusandhAnavikalpavAsanA sajjaniketi cet , kuto'hamevAsya draSTA spaSTA ghAvA khAdayitA zrotetyanusandhAnabedanam rUpAdijAnakAvantaratiniyamA smbhaavytaam| bauddha kahate haiM ki hama loga smaraNa aura pratyabhijJAnako pramANa nahIM mAnate haiN| jaise aneka mithyAjJAna AtmAme pahilese baiThI huyIM jhUThI avidyArUpa vAsanAoMse utpanna ho jAte haiN| usI makAra ve smaraNa, pratyabhijJAna mI apanI pUrvavartI avidyAsvarUpa mithyAvikalpoMkI vAsanAse svama jJAnoMke sadRza utpanna ho jAte haiN| aura rUpa, rasa Adika jJAnoMkA upAdAna kAraNa bhI pUrvavartI jAna nahIM hai kiMtu mithyA vAsanAeM unakI janaka haiN| graMthakAra kahate haiM ki yadi nauddha aisA kaheMge to rUpa Adikake pAMca jJAnake avyavahita uttarakAlameM hI niyamase aisA zenA kaise sambhAvita hogA ki jo hI meM isa padArthako dekhatA hUM so hI maiM chU rahA hUM aura baddI meM saMgha rahA hai| isakA svAda-lerahA hUM aura usako sunatA calA ArahA hUM ptaao| kiMtu isa prakAra bhanusandhAna svarUpa jJAna hote haiM ataH inakA kAraNa vastubhUta jJAna mAnanA caahie| ___yadi khUThI vAsanAoMse anusandhAna jJAna huye mAne jAge to eka hI AtmAme unake ThIka ThIka utpanna honekA niyama nahIM sambhava hogaa| bhAvArtha-mithyAsaMskAroMse pratyabhijJAna hone lageMge to aMTasaMTa cAhe jaba ho jaayeNge| deza, kAla aura dravyake niyatapanese nahIM hoNge| paraMtu niyatarUpase horahe dekhe jAte haiM / sasya tadvAsanApramodhakatvAditi cet, kutastadeva tasyAH prabodhakam ? tathA dRSTasvAditi cema, anyathA darzanAva, prAgapi hi rUpAdijAnapaJcakotpatterahamassa draSTA bhaviSyAmItyAghanusandhAnavikalpo dRSTaH / anusandhAnake niyama karanekA bauddha yadi yaha uttara deMge ki maiM jisako dekhatA I, usIko chUtA I, saMpatA hai, isa anusandhAna ke niyama karAnevAlI mithyAsaMskAra rUpa vAsanA AlA nyArI,
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 patyApintAmaNiH paDI huyI haiN| ve rUpa Adikake pAca zAna usa vAsanAko pabuddha karA dete haiM ! isa jagI huyI vAsanA usa anusandhAnako utpanna kara detI hai, aisA kahanepara to hama jaina pUchate haiM ki kyA kAraNa hai jisase ki ve pAMca jJAna hI anusandhAna karAnevAlI usa vAsanAkA prabodha karate haiN| cAhe koI bhI jJAna muThI vAsanAko kyoM nahIM jagA detA hai ? batAo isake uttara pauddha yoM kahe ki usa makAra hotA huA kArya dekhA gayA hai / so kahanA to ThIka nahIM hai kyoMki dUsare prakAroMse mI kArya honA dekhA gayA hai, jaba ki rUpa Adika pAMca jJAnokI utpattike pahile bhI maiM isa padArthakA dekhanevAlA, cakhanevAlA, hoUmA, ityAdi prakAra ke pratyabhijJAnarUpa vikarama honA dekhA jA rahA hai| satyaM dRSTaH, sa tu bhaviSyaddarzanAdyanusandhAnavAsanAta eva, tatprabodhakatha darzanAghamimukhImAvo na tu rUpAdijJAnapaJcakamiti tadutpatteH pUrvamanyAdRzAnusandhAnadarzanAsAsA niyamapratiniyatAnusandhAnAnA pratiniyatavAsanAbhirjanyatvAttAsAM ca pratiniyataprabodhakAtyayAyacaprabodhatvAditi cet , kathamevamekA puruSa nAnAnusandhAnasantAnA na syuH ! bauddha kahate haiM ki rUpa Adika pAMca jhAnoMke pUrva meM anusaMdhAna honA Apane dekhA hai so ThIka hai / hama bhI kahate haiM ki Apane avazya dekhA hogA, kiMtu usa anusandhAnakA kAraNa jJAna nahIM hai / vaha vikalpajJAna so upAdAna kArake binA hI bhaviSyameM dekhane, sUMghane, cATane ke anusambhAnako utpanna karanevAlI duSkarmajanita dUsarI vAsanAoMse hI utpanna huA hai, AtmAme baiThI huyI una vAsanAoMkA janAnevAlA kAraNa to dekhana, sUMghane, sunane ke lie sanmusa honApana hai kiMtu rUpa pAdike jJAna una vAsanAoMke prabodhaka nahIM haiM / isI prakAra unakI utpavike pahile bhI dUsare prakArake pratyabhijJAna hote hue dekhe jAte haiN| una anusandhAnoMko niyama karake rUpa rasa AvimeM hI niyamita karanA pUrvakI niyata huyI vAsanAoMse janya haiM aura ve pUrvakI vAsanAeM unake gAnevAle niyamita jJAnoMke vazamai paDhakara prabuddha ho jAtI haiM / isa prakAra mithyAjJAna aura vAsanA sabhA unake prabuddha honekI niyata vyavasthA hai| AcArya kahate haiM ki yadi bauddha aisA kaheMge to isI prakAra eka AtmAmeM anusaMghAnoMkI aneka saMtAna kaise na hoMgI ! batAo / arthAt apane vAsanAoM ke niyamita horahe aneka zAnoMse hI uttaravartI aneka bhAna hote huye mAne hai tabhA ca devadattake dele hue kA jinadattako jaise smaraNa, pratyabhijJAna nahIM hotA hai vaise hI cAkSuSa jJAnase jAne hue kA pArzana pratyakSa nahIM honA cAhiye / yaha ukta doSa tumhAre Upara ama bhI lAgU hai| pratiniyatatve'pyanusandhAnAnAmekasantAnava vikalpajJAnatvAvizeSAditi cet, kimeva rUpAdijJAnAnAmetama spAda ? karaNajJAnatvAvizeSAt / / ____ Apa bauddha dekhane, sUMghaneke anusaMdhAnoM ke niyata honepara mI ekasaMdhAnapanA hai kyoMki ve tUMdhane, svAda senekA anuvyavasAya karanevAle pratyabhijJAna sabhI ekase vikalpajJAna meM koI aMtara,
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyArthacintAmaNiH - nahIM hai, yadi aisA kahoge jo isa paphAra kamaurI pAsa samaya hone vAle rUpa, rasa Adikake jJAnoMko bhI eka saMtAnapanA kyoM na ho jAye kyoMki ye bhI sampUrNajJAna pramitike utpAdaka karaNajJAnapanA bahiraMga iMdriyoMse jamba honeke kAraNa aMtararahita samAna haiM phira inakI nyArI nyArI saMtAna kyoM mAnI jArahI hai| saMtAnAMvarakaraNazAneSyabhicAra iti cet, tavApi saMsAnAMtaravikalpajJAnaH kRto na vyabhicArA? saugata kahate haiM ki bahiraMga iMdriyajanya jJAna yA pramAjanaka pramANAjJAna to devadatta, jinadasa, aura iMdradattakI iMdriyoMse honevAle jJAna bhI haiM / etAvatA kyA una jJAnoMkI bhI eka saMtAna ho jAvegI ! tumhI kaho, Apa nenoMkA iMdriyaanya jJAnapanA yA karaNajJAnapanA hetu to saMtAnAMtaroM ke misijanaka pramANa jJAnoM karake vyabhicArI hai| aMdhakAra kahate haiM ki yadi aisA kahoge so tumhArA bhI vikalpajJAnapanA hetu kyoM nahIM vyabhicArI hogA! kyoMki devadarU, iMdradatta Adi mina cittoM meM bhI dekhane sUMghaneke aneka kalpanAlakajJAna horahe haiM / ina karake paudroMkA hetu anekAMtika hetvAbhAsa hai| ekasAmadhyadhInakhe satIti vizeSaNAcvet samAnamanyatra / yadi Apa nauddha eka santAnapanako siddha karaneke liye bole gaye apane vikalpa jJAnapana hetume eka sAmagrIke vaza hote hue yaha vizeSaNa lagA doge to vyabhicAra doSa dUra ho jAvegA / kintu usIke samAna eka sAmagrIke adhIna isa vizeSaNase anya sthalapara hamAre indriyajanya jJAnapane yA pramANajJAnapana hetumeM bhI vyabhicAra nirAkRta ho jAvegA, kyoMki dUsare santAnoMke dekhane saMghaneke anusandhAna to mijha sAmagrIse utpanna hote haiM, eka sAmagrIke adhIna nahIM haiM, usI prakAra mizna AsmAoMke indriyajanya jJAna bhI eka sAmagrIke adhIna nahIM hai sabake kSayopazama, indrima, AtmAeM, mila hai| tathAkSamanojJAnAnAmekasantAnatvamekasAmagryadhInatve sati svasaviditi kutasteSA minasantAnatvam yena rUpAdijJAnapaJcakasya yugapadvAvinA pUrvaikavijJAnopAdAnatvaM na siddheyat / tatsiddhau ca tasyaikasantAnAtmakatvAdekatvamiti yUkta kSaNaM nIlAdhAmAsameka citrajJAnamicchatA rUpAdijJAnapaJcakamapyekaM citrajJAna prsjyeteti| tathA eka bAta yaha bhI hai ki eka sAmagrIse utpanna honevAle vikarasajJAnoMkI jaise Apa pauddha ekasaMtAna mAnate haiM usI prakAra pAMca bahirindrayoMse janma aura manase janma jAnoMkI bhI ekadAna santAna mAna ko, iMdriyajanya jJAna aura mAnasa jJAnoMkI mina saMtAna prApamAna mI se
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 satyArthacintAmaNiH sakate hai ! kyoMki jJAna eka sAmagrI ke adhIna hote hue svasaMvedana pratyakSa ke viSaya hai / jisa kAraNase ki unako usakA upAdAna kAraNapanA nahIM siddha ho pAtA arthAt iMdriyapratyakSa aura mAnasapratyakSako eka saMtAnapanA siddha hogayA to rasanA iMdriya, cakSu iMdriyase eka hI samayamai honevAle rUpa Adikake pAMcoM jJAnoM ko bhI eka saMtAnapanA siddha ho hI jAtA hai ? isa prakAra pUrvasamayavatI koI bhI eka rAsanapratyakSa yA cAkSuSa pratyakSa uttara kArane honevAle zarzana pratyakSa yA prANa pratyakSakA upAdAna kAraNa kyoM na siddha hogA ? batAo aura jaba pUrva uttaravartI cAhe kinhIM bhI jJAnoM meM vaha upAdAna upAdeya bhAva siddha ho gayA taba taka saMtAnasvarUpa ho jAne se una rUpa rasa Adikake pAMca jJAnoM meM kathaJcit dravyadRSTise ekapanA bhI siddha ho jAtA hai| isa liye hamane bahuta acchA dUSaNa kahA thA ki bauddha loga nIla pIta Adikake AmAsoMko milAkara yadi eka citrajJAna banAnA cAhate haiM to unako kacaur3I khAte samaya honevAle rUpa Adikake pAMca jJAnoMkA bhI mizraNa kara eka citrajJAna bana jAnekA prasaMga aavegaa| isa prakAra Apake Upara lagAye gaye doSako puSTa karanevAlA prakaraNa samApta hotA hai / citrAdvaitAzrayAccitraM tadapyastviti cena vai / citramadvaitamityetadaviruddhaM vibhAvyate // 166 // iSTApati karate hue bauddha kahate haiM ki hama ghaTa, paTa Adika padArtha yA devadatta, jinadatta tathA jaDa, cetana saba padArthoM ko citrajJAnasvarUpa hI mAnate haiM / saMsAramai citrajJAnarUpa hI eka padArtha hai aura kucha bhI nahIM hai / isa kAraNa citrAdvaitakA Azraya kara lenese rUpa Adikake pAMca jJAnoMkA bhI milakara vaha eka citrajJAna mana jAo / acchI bAta hai / isameM hamAre Upara kucha mI doSa nahIM hai prastuta guNa hI hai| AcArya kahate haiM ki isa prakAra bauddhoMko citrajJAnakA hI ekAMta rUpa avadhAraNa karanA ucita nahIM hai kyoMki vicAra karanepara citra aura advaita ye donoM nimyase avaruddha siddha nahIM hote haiM kiMtu viruddha hI haiM / advaitakA artha zuddha eka hai aura citra anekoM se milakara banatA hai / citra aura advaita zabda samAsa honekI sAmadhye hI nahIM hai| jaise ki paNDita aura mUrkha zabdakA samAsa nahIM hotA hai / yoM zabdazaktikA kucha bhI vicAra nahIM kara nAhe jo anargala kaha baiTho, koI rokatA nahIM hai / parAmarza karoge to patA cala jAyagA / I I citraM hyanekAkAramucyate tatkathamekaM nAma ? virodhAt / to ki aneka AkAroMse yukta horahe ko citra kahate hai isakAraNa vaha citra malA advaita yAnI eka kaise ho sakatA hai ?' kyoMki citravicitrapanekA ekapaneke sAtha virodha hai / tasya jAtyantaratvena virodhAbhAvabhASaNe / tathaivAtmA saparyAyairanantairavirodhabhAk // 167 //
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH citra na to eka hai aura na aneka hai kintu eka aura anekase nyArI tIsarI hI jAtivAlA padArtha hai / ataH ekapane aura vitrapane meM kucha mI virodha nahIM hai, jaise ki syAdvAdiyoM ke mata meM kathaJcit bhedakA kathaJcit abhedase virodha nahIM hai| bauddhoMke isa prakAra bhASaNa karanepara to hama jaina bhI kahate haiM ki usI prakAra kA zrI ke tAra virodhako sakatA hai| jaise ghaTa aura 281 dhAraNa karatA hai / bhAvArtha - apane se sarvathA viparItake sAtha virodha ho ghaTAbhAvakA, sarvajJatA aura ajJatAkA, rUparahita aura rUpasahitapane kA, evaM jIvoM meM baddha aura muktakA tathA kevalajJAna aura kSAyopazamika jJAnakA vizeSa honA sambhava hai kyoMki ina ukta doMke joDoMmeMse ekakA niSedha karanepara dUsarekA vidhAna yA dUsarekA niSedha karanepara pahilekA vidhAna avazya ho jAtA hai | ataH dokA tulyabalavAlA vipratiSedha honepara virodha mAnA gayA hai kiMtu jahAM tIna cAra koTiyAM ho sakatI hai vahAM virodha hove, yaha ekAMta nahIM ho sakatA hai / kathaJcit ekapanekA kathaJcit anekapanA bhAI hai / hAM ! sarvathA bhanekapanA virodhI hai / syAdvAda siddhAta tIsarI avasthA mAnanepara pUrvake prakRta doneM virodha nahIM siddha ho sakatA hai / jaise bAjIgarake dvArA strI yA puruSasaMbaMdhI prazna karanepara catura bAlaka apaneko puruSa honekA uttara detA hai| aura mUrkha, paNDitapanekA prazna karanepara paNDita honekA uttara detA hai, evaM manuSya aura pazumeMse ekake pUMchane para svayaMko manuSya mAnatA hai / kiMtu nArakI yA strI tathA ghoDA yA hAthI ina donoMmeMse tuma kauna ho ! aisA pUMchanepara kuzala bAlaka donoMkA niSedha kara detA hai kyoMki vaha bAlaka ukta donoM avasthAoM se bhinna tIsarI jAtivAlI avasthAko dhAraNa karatA hai / tuma manuSya hai ? yA jIva hai, athavA paJcendriya hai ! evaM sa hai ! aisA prazna karanepara cAroMkA vivasvarUpa uttara de detA hai | ataH aneka paryAyoM ke sAtha eka AtmAke rahane kA koI virodha nahIM hai / naikaM nAyakam kiM varhi ? citra citrameva, tasya jAtyantaratvAdekatvAnekatvAbhyA mityaviruddhaM citrAdvaita saMvedanamAtraM bahirarthazUnya mityupagame, puMsi jAtyantare ko virodhaH 1 sospi hi naika eva, nApyaneka eva, kiM tarhi 1 syAdekaH syAdaneka iti, tato jAtyantaraM tathA pratibhAsanAdanyathA sakRdapyasaMvedanAt iti nAtmano'nantaparyAyAtmatA viruddhA vijJAnasya citratAvat / saugata bola rahe haiM ki citrajJAna na to eka hai aura na aneka hI hai to kyA hai ? aisA pUchane para hama bauddha kahate haiM ki vaha citrajJAna citrasvarUpa hI hai / ekapana aura anekapanase bhinna tIsarI hI citratvajAtivAlA vaha citrajJAna hai / isa prakAra citra aura advaita zabdakA samAsa bhI ho jAvegA aura bahiraMga ghaTa, paTa Adi bhedoMse sarvathA rahita horahe kevala akele citrajJAnakA saMvedana bhI vinA nirodhake ho jAyegA | aMdhakAra kahate haiM ki yadi bauddha aisA svIkAra kareMge to Ama bhI tIsarI jAtikA svabhAva mAnane para kyA vizeSa hai ? kaho to shii| vaha AtmA bhI na 86
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 satyApitAmaNiH to eka hI hai aura na nizcayase aneka hI hai taba to kyA hai ! so uttara muniye, kavacit danyarUpase AtmA eka hai aura paryAyarUpase AmA syAt aneka hai / una sarvaSA ekAMtoMse mila tIsarI ekAnekAtmakatvajAtike svabhAvase hI AmAkA pratimAsa horahA hai| abhya dUsare pakAMsapakAroMse eka bAra mI AmAkA devana nahIM huA hai| isa kAraNa eka AmAko anaMtapayaryAyasvarUpapanA viruddha nahIM hai / jaise ki baudoMke citrajJAnako aneka nIla, pIsa bhAdika ApArole sahita hokara citra vicitrapanA viruddha nahIM hai / aba taka AsmAkA anaMta paryAyAma myApta honA siddha karane ke liye "kamato'navaparyAyAt / " isa eka sau sAThamI kArikA udAharaNarUpa diye gaye citrajJAnako ghaTita karake anaMta sahabhAvI aura kramamAvI paryAya meM rahanevAga eka bharaNa AtmA dravya siddha kara diyA hai| bhrAnteyaM citratA jJAne niraMze'nAdivAsanAsAmAdavabhAseta svapnAdijJAnavadyadi // 168 // tadA bhrAntetarAkAramekaM jJAnaM prasiddhayati / bhrAntAkArasya cA'sattve cittaM sadasadAtmakam // 119 // tacca pravAdhate'vazya virodhaM puMsi pryyaiH| akramaiH kramavanizca pratItatvAvizeSataH // 170 // bauddha kahate haiM ki vAstavamai jJAna hamAre yahAM kAryatA, kAraNatA, grAhyatA, prAhakasA, AmAsa aura AbhAsIpana Adi aMzoMse rahita mAnA gayA hai / svama dekhate samaya yA sannipAta honepara sapA adhika mAdakavastuoM AdikA upamoga karanepara vinA kAraNa kevaLa anAvikAsa ke mipyAsaMtArokI zaktise yoM hI jhUThe aneka nAkAravAle hAna pratibhAsita hote jAte haiN| usI prakAra Amate hue bhI AtmAme anAdikAlase beThe hue kusthita saMskAroM ke palse zAno citra vicitra sAkAra jJAta ho jAte haiN| vastutaH hAnameM citrapana yaha bhramarUpa hai / aba bhASA kahate haiM ki yadi zuddha saMvedanAdvaitavAdI bauddhokA yaha mata hai pa to eka kAnameM svayaM jhaMDe AkAroM ke pratibhAsa karanekI apekSAse bhrAntapanA bhASA aura apaneko grahaNa karanekI apekSAse abhrAMsapanA AyA / isa prakAra eka jJAna miyAjJAna aura pramANapana yoM vo viruva bhAkAra prasiddha hue| pahale eka mAtmAko bhanekapAyoMmeM vyApaka hokara rahanekA yahI rAta shii| yadi bhrAMta mAkArako kammAputrake samAna asat mAnoge to mIzAnameM sakI apekSA vidha. mAnatA aura bhrAMsa AkAroMkI apekSAse aviSamAnatA raha gapI ataH eka zAna savAtmaka aura bhasarasmaka hogayA / tathA yoM to vahI dRSTAMta eka AsmAma aneka paryAgake sAtha rahane vizeSako
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasthApitAmaNiH 283 :-"-.0000- ... manti ...... avazya vAdhA de rahA hai / jaise jJAnamai sat asatpanA Apako pratIta horahA hai vaise hI AlAkA Rmase rahita hokara sAya ThaharanevAle puNasvarUpa-paryAyo ta kamase honevAle matijJAna, sula, mAvi paryAyoMke sAtha rahanA mI samAnarUpase pratIta horahA hai koI aMtara nahIM hai| paryAyakA siddhAMtapakSaNa akhaNDannyake aMzoMkI kalpanA karanA hai| AmAke sukha, cAritra, cetanA, makhila, vastutva Adika tInoM kAsameM dhruva rahanevAle sahabhAvI guNarUpa aMza hai aura zrutajJAna, icchA, utsAha, ma, pratikSaNapariNati lambAI, caulAI pAni kamase hone vAlI arthaparyAya aura aMjanaparyAce utpAdavinAzavA aMza haiN| citrAtamapi mAbhUt saMvedanamAtrasya sklviklpshuunysyopgmaadityprH| tasyApi kimayAroSyamANo dharmaH kalpanA, manovikalpamAtra thA, vastunaH svabhAvo thA ! prathamadvivIyapakSayoH sirasAdhanamityucyate yahA~ pauDakA koI eka dezamanAnuyAyI myArA vidvAna yoM kaha rahA hai ki vitrAdvaita bhI mata ho, hama vaimASika so sampUrNa saMkalpa vikalpoMke kasita huye bhAkAroMse rahita horahe kevarU zuddha zAnako hI svIkAra karate haiN| bhAcArya kahate haiM ki usa ekadezIse hama pUMchate hai ki Apa kalpanAgose rahita zuddha bAna mAnate haiN| yahAM mApa kalpanAkA kyA artha karate haiM ! batAo vastume jo parma vidhamAna nahIM hai usa dharmakA boTI dera ke liye vastumeM bhAropa karanA kalpanA mAnA hai ! yA daridroMke manorathasamAna manake kevala saMkalpavikalpoMko kalpanA iSTa kiyA hai ? athavA vastukI svamAyakalpanA hai / pahile aura dUsare pakSamai siddhasAdhana boSa hai yAnI pahilI do phaspanAoMse rahita ho raheko hama bhI samIcIna jJAna mAnate haiM / isI pAtako vAcikoM dvArA kahate haiM- sAvadhAna hokara puniye| nizzeSakalpanAtItaM saMcinmAtraM mataM yadi / tathaivAntarbahirvastu samastaM tattvato'stu naH / / 171 // samastAH kalpanA hImA micyaadrshnnirmitaaH| spaSTaM jAtyantare vastunyapraSAdhaM cakAsati // 172 // anekAnte jhapoddhArabuddhayo'nekadharmagAH / kutazcitsampravartante'nyonyApekSAH sunItayaH // 173 // padi bauddha yaha mAneMge ki Aropita dharma aura mAnasika saMkalparUpa sampUrNa kalpanAose rahita ho rahA akelA chAna hI phevaka tatva hai to isI prakAra hama syAhAdiyoMke va mI bhataraMga
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH AtmAeM aura bahiraMga ghaTa paTa Adika sampUrNa vastueM paramArtharUpase una do kalpanAbhoM se rahita siddha ho jaao| dekho ye jhUTha mUTha aneka prakArakI sampUrNa kalpanAeM niyama karake atattvazraddhAna ke vazase gar3ha lI jAtI haiN| kyoMki jaba kalpanAoMse rahita aura aneka svabhAvavAle tathA anekAMtapanekI bhinnajAti se yukta horahe vastukA ( meM ) bAdhArahita spaSTarUpase prakAzana ho rahA hai| aisA hote saMta to aparamArthabhUta dhamakI kalpanA karanA midhyAtvapizAcase grasita huye jIvakA bahaka jAnA mAtra hai / sampUrNa padArtha vAstavika aneka - dharmasvarUpa haiM / unameM midhyAdRSTijanoMkI aneka kalpita dharmoko Azraya karanevAlI vastuse pRthagbhUta kalpanAbuddhiye kisI ko vidhyAsa pharmake udayase huyIM khUna pravarta rahI haiN| jagat aneka kumata chA rahe haiM, koI bAdI kahatA hai ki AtmA anitya jJAnasvarUpa hai / koI AmAko nitya mAnatA hai / koI eka aura koI aneka, evaM aMzoMse rahita aura sahita Adi dharmokI gaDhaMta DhAla rahe haiM kiMtu ye saba mithyAjJAnajanita kunaya haiM / yadi ye hI dharma vastukI bhitti para parasparakI apekSA rakhate hue mAne jAveM to ve vacana yA jJAna sunaya ho jAte haiN| kyoMki aneka dharmavAlI vastuse pRthak pRthak mAnakara eka eka dharmako vivakSAvaza samIcIna kalpanAse nyArA nyArA jAnA hai| ekase dUsarekoM alaga kara aneka dharmoko viSaya karanevAlIM sunayeM vivakSAvaza jIvoM ke acchI taraha varta rahIM haiN| 284 yasmAnmithyAdarzanavizeSavazAnnityAdyekAntAH kalpanAH spaSTaM jAtyantare vastuni nirbAdhamavabhAsamAne tatvato na santIti svayamiSTam, yatazcAnekAnte pramANataH pratipanne kutazcitpramAturvivakSAbhedAdapoddhArakalpanAni kSaNikatvAdyanekadharmaviSayANi pravartante paraspa rApekSANi sunayavyapadezabhAji bhavanti / jisa kAraNa se ki sarvathA ekAMtoMse rahita kathaJcit aneka ekAMtasvarUpa anekAMtAtmaka vastukA bAdhArahita jaba vizadarUpa se pratibhAsa ho rahA hai aisA hote sante to ekAMta, viparIta, mithyAdarzane kI yA gRhItamidhyAtvavizeSako parAdhInatA se utpanna hue nitya anitya Adi dhamake AgraharUpa kalpita kiye jArahe ekAMta vAstavika rUpase nahIM hai / yaha bAta svayaM iSTa ho jAtI hai| aura bhI yaha bAta hai ki jaba ki pramANoMse anekAMta siddha ho rahA hai pratIta bhI kara liyA hai to pramiti karanevAle kisI bhI AtmAkI vivakSA ke bhedase vastu nyAre nyAre pRthak kara mAne gaye kSaNikatva, nityatva, ekatva, aneka dharmoko viSaya karanevAle bhI jJAna pravartita hote haiM / ve sabhI dharma paraspara apekSA rakhanevAle haiM / jaba una dharmokI samIcIna kalpanAeM paraspara meM apekSA rakhatI haiM taba to ve sunaya isa nAmase vyavahArako ghArane vAlI kahI jAtI haiM / vasmAdazeSa kalpanAtikrAMtaM taccamiti siddhaM sAdhyate nahi kalpyamAnA dharmAstavaM tatkalpanamAtra bA, atiprasaMgAt tenAMtahi tacca tadvinirmukamiti yuktameva /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArya cintAmaNiH 285 usa kAraNa hamAre yahA~ sampUrNa mithyAkalpanAoMse atikrAMta horahA sattva siddha hai| Apa bauddha pahilI do kalpanAoMse rahita jJAnatatvako siddha karate ho / isa prakAra Apa siddhakA hI sAdhana kara rahe ho / yaha tumhAre Upara siddhasAdhana doSa huaa| korI kalpanAoMse jAne jArahe. dharma athavA ve kevala kalpanAeM vAstavika tattva nahIM ho sakate haiM kyoMki atiprasaMga ho jaavegaa| yAnI mUchoMmeM lagI launIvAle puruSakI gadata yA chokaroMke ranameM rAjA ho jAnekI kalpanA mI vastuko sparza karanevAlI ho jAvegI / usa kAraNa AtmA, jJAna, sukha Adi aMtaraNa tattva yA ghaTa, paTa, pASANa Adi sampUrNa bahiraMga padArtha una vo kalpanA se sarvAGgarahita haiN| yaha pAta yuktiyoMse sahita hI hai| tRtIyapakSe tu pratItivirodhaH katham yadi tIsarA pakSa loge yAnI vastu ke svabhAvoMko kalpanA mAnoge taba to aisI kalpanAoMse rahita jJAnako iSTa karanepara tumako lokapasiddha pratItiyoMse virodha hogA / yaha kesa ! so suniye| paropagatasaMvittiranaMzA nAvabhAsate / brahmavattena tanmAtraM na pratiSThAmiyati naH // 17 // jaise brahmAdvaitavAdiyoMkA mAnA huA AdheyatA, AdhAratA, kAryatA, kAraNatA aura grAhyatA, prAikatA bAdi aMzoMse rahita eka parabrahma pratibhAsita nahIM hotA hai / usIke sadRza anya bauddhoMke dvArA svIkAra kiyA gayA saMvedya saMvedaka aura ina svabhAvarUpa aMzoMse rahita ho rahA kevala zuddha jJAna bhI nahIM pratimAsita hotA hai / isa kAraNa korA zuddha jJAnAdvaita tattva bhI hamAre sanmukha pratiSThAko prApta nahIM kara sakatA hai| vastunaH svabhAvAH kalpanAstAbhirazeSAbhiH sunizcitAsambhavadbhAdhAmI rahita saMvinmAtra tatvamiti tu na vyavatiSThate tasthAnaMzasya paropavarNitasya brahmavadapratibhAsanAt / isa bArtikakI TIkA yoM hai ki, tIsare pakSake anusAra yadi vastuke svabhAvoMko karUpamA mAnoge to sampUrNa bAdhaka pramANoMke nahIM sambhava honekA acchI tarahase nizcaya kara liyA hai jinakA aisI una svabhAvarUpa sampUrNa kalpanAoMse rahita kevala saMvedana hI tatva to isa taraha vyavasthita nahIM ho pAtA hai / kyoMki bauddhoMke dvArA mAnA gayA svabhAva aura vizeSaNarUpa aMzoMse rahita usa saMvedanakA brahmAdvitake samAna pratimAsa nahIM hotA hai aura vastubhUta kalpanAye nivAdhya hokara padAmi dIkha rahI haiN| nAnAkaramekaM pratibhAsanamapi virodhAdasadeveti cet
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAcintAmaNiH yadi bauddha yoM kaheM ki aneka AkAravAkA sthAdvAdiyoMkA eka pratibhAsana mI to nahIM dIkhatA hai kyoMki eka anekapanekA vizeSa hai / bhataH nAnA AkAravAlA eka padArtha mI ghor3e ke sIMgasamAna asat hI haiN| jainoMke Upara aisA AkSepa karanepara to -- AcAryamahArAja Adeza karate haiM ki 286 nAnAkArasya naikasminnadhyAso 'sti virodhataH / tato na sattadityetatsuspaSTaM rAjaceSTitam || 175 # saMvedanAvizeSe'pi dvayoH sarvatra sarvadA / kasyaciddhi tiraskAre na prekSApUrvakAritA // 176 // virodha doSa ho jAne kI praviSThA nahIM ho sakatI hai / isa kAraNa vaha padArtha sat rUpa nahIM hai| yoM isa prakAra bauddhoM kA kahanA so sarvadhA sparUpale ucchuka rAjAoMkI sI ceSTA karanA hai| jaise manacake uddaNDa rAjA, mahArAjA lega apanI manamAnI yAjJA caDhAte haiM / koI vicArakSIka mantrI yadi tarka, sumantraNA, yuktiyoMse zreSTha mArga sujhAtA hai to ve usake sAtha virodha karate haiN| usI prakAra bauddhoMkI rAjAzA cala rahI hai| jabaki jJAnameM aneka AkAra aura ekapanA ina donoMkA saba sthAna aura saba phAkrame jaba artararahita samAnarUpase saMvedana ho rahA hai to una donoMmeMse cAhe kisIkA svIkAra aura dUsare kisI eka kA tiraskAra karanepara faoMkA vicArapUrvaka kArya karanA nahIM kahA jA sakatA hai| nyAyocita saMtoM meM pakSapAta nahIM karanA cAhiye / nAnAkArasyaikatra vastuni nAbhyAso virodhAditi zruSANo nAnAkAraM vA tiraskuvA ? nAnAkAra cetsuvyaktamidaM rAjaveSTitam, saMvinmAtravAdinaH svarucyA saMbedanamekamanaMnaM svIkRtya nAnAkArasya saMvedyamAnasyApi sarvatra sarvadA pratikSepAt vas prevApUrva kAritvAyogAt / 44 eka padArtha meM aneka AkAroMke sthita rahanekA nizcaya nahIM hai kyoMki viroSa hai " isa prakAra mATopasahita kahatA huA bauddha una donoM meMse nAnA AkAroMkA khaNDana karatA hai ! athavA kyA vastuse ekapana dharmako nikAla kara pheMkanA cAhatA hai ! batAvai / pahilA pakSa honepara yadi nAnA AkAroMkA khaNDana karegA taba to maha sabake sanmukha khuzka ma khullA rAjAbhoMkIsI ceA karanA hai kyoMki zuddha saMvedanake advaivako kahanevAle bauddhane apanI ave manamAne fiier eka saMvedanako svIkAra kara jJAnameM jAne jA rahe bhI aura saba deza sabhA sada
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ be kAlamai honevAle aneka AkAroMkA khaNDana kiyA hai| jo vAdI saba dezakAkamai anubhava kiye gaye aMzoMkA khaNDana karatA hai usako vicArapUrvaka kArya karanevAlApana nahIM banatA hai / aura dUsare pakSa ke anusAra ekapanekA laNDana to Apa kara nahIM sakate haiM anyathA apasiddhAnta ho jAvegA / tasmAdabAdhitA saMvitsukhaduHkhAdiparyayaiH / samAkrAnte nare nUnaM tatsAdhanapaTIyasI // 177 // usa kAraNa harSa, vivAda, zAna, icchA Adi paryAyoMse pUrNarUpa se ThasAThasa byApta horahe eka AtmAmeM bAdhArahita pratyabhijJAna ho rahA hai| vaha nikAeka una aneka yAkAroMko siddha karaneke liye bahuta acchA dakSa hai| zreSTha pramANase vastutatvakI siddhi ho jAtI hai| sA na hi pratyabhijJAnamatiH sukhaduHkhAdiparyAgAtmake puMsi kenacidvAbhyate tastatsApanapaTIyasI na syAt / tato nAzeSasvabhAvazUnyasya vinmAtrasya siddhisvadviparItAtmapratItyA pAtitvAt / sukha, duHkha Adi aneka paryAyoMke sAtha tAdAtmya sambandha rakhanevAle eka bhasmAmeM utpanna huA patyamizrAnasvarUpa mavijJAna kisI bhI pramANase bAdhita nahIM hotA hai| jisase ki maneka guNa, parvAbha, dharmo meM vyApaka ho rahe usa eka vastu siddha karanemeM bahuta baDhiyA kuzala na hotA / usa kAraNa tRtIya pakSake anusAra paudroMke dvArA mAnA gayA kalpanAkA artha ThIka nahIM hai / yoM sampUrNa svabhAvoMse rahita horahA zuddha saMvedana siddha nahIM ho pAtA hai kyoMki tumhAre mAne gaye saMvevanake sarvathA viparIta aise aneka dharmAlaka AtmAoMkI pramANasiddha masIti karake tumhArA mantavya bAdhita ho jAtA hai| nIlavAsanayA nIlavijJAnaM janyate yathA / tathaiva pratyabhijJeyaM pUrvatadvAsanodbhavA // 178 // sadvAsanA ca tatpUrvavAsanAvalabhAvinI / sApi tadvaditi jJAnavAdinaH sampracakSate // 179 // teSAmapyAtmano lope santAnAntaravAsanA / samudbhUtA kuto na syAt saMjJAbhedAvizeSataH // 180 // bauddha kahate haiM ki jaise nIlakA vikalpavAna AtmAmeM baiThe hue kutsita saMskAroMse utpanna ho jAtA hai vaise hI jainoMkA yaha pratyabhijJAna bhI usako banAnevAle pUrvake saMskAroMse utpanna ho jAtA
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 satyAdhiyAdi hai aura ve vAsanAeM bhI unake pahileke saMskAroMke balase utpanna ho cukI haiM aura ve saMskAra mI pahileke mithyAcAnajanita saMskAroMse utpanna hue the, isa prakAra usa anAdimiyyAdRSTike samAna ye. vAsanAeM bhI dhArApravAhase anAdikAlako laga rahI hai / isa prakAra jJAnAdvaitavAdI bauddha yo hI jIva yA svamajJAnakA dRSTAMta dekara zuddhajJAnakA bhale prakAra nirUpaNa karate haiM / maMthakAra kahate haiM ki una bauddhoMke yahA~ bhI eka ambita AtmAphe lopa karanepara yaha doSa AtA hai ki bhale prakAra jagAyIM gayIM devadattarUpa-saMtAnakI vAsanAeM dUsare yajJadattako pratyabhijJAna, smaraNa, Adi mithyAjJAna utpanna karA dene meM kyoM nahIM kAraNa ho jAtI haiN| batAo, kyoMki Apake mata devadattakI vAsanAeM jaise atinikaTa kitu nahIM mile hue kSaNika vijJAnoMkI patirUpa devadattase bhinna haiN| vaise hI:kSaNika vijJAnamArAsvarUpa yajJadatase bhI bhinna haiM / eka hI prakArakI zAstrAkAra mudrita pustakoM ke nyAre nyAre patra usI prakArakI kisI bhI dUsarI pustako palaTe jA sakate haiM / isI prakAra bauddhoMke matame devadatta, yajJadata, kI AtmAeM anvita eka nahIM hai kiMtu nyArI nyArI bAluke kaNoM ke samAna nyAre nyAre jJAnoMkA samudAya hai| ataH vAsanAoMkA saMkararUpase kAryakAraNabhAva honekA dUSaNa lAgU hotA hai| donoM saMtAnoMkA bhinna pratyabhijJAna bhI ekasA hai koI aMtara nahIM hai| . yathA nIlavAsanayA nIlavijJAnaM janyate tathA prayAbhanneyaM taghe tAdRzametaditi vA / pratIyamAnA pratyabhijJAnavAsanayoddhAvyate na punarvahitenaikatvena sAdRzyena vA yena tadgrA: hiNI syAt / tadAsanA kuta iti cet, pUrvatadvAsanAtaH, sApi pUrvakhavAsanAbalAdityanAdisvAdAsanAsantaterayuktaH paryanuyogaH kathamanyathA bahirarthe'pi na sambhavet 1 tatra kAryakAraNabhAvasyAnAditvAtparyanuyoge pUrvAparavAsanAnAmapi tata evAparyanuyogo'stu / kAryakAraNabhAbasyAnAditvaM hi yathA bahistathAntaramapIti na vizeSaH kevala bahiro'naH parihato bhaveta azakyapratiSThatvAcaspati jJAnavAdinaH / saMvedanAdvaitavAdI bauddha kaise haiM ki jaise nIlakI vAsamAse nIlavijJAna utpanna hotA hai usI prakAra yaha vahI hai yA yaha usake sadRza hai isa prakAra anumabadvArA jAne gaye ye prAmajJAna mI una pratyabhijJAnakI vAsanAoMse utpanna karAye jAte haiM / sautrAntikoMke matame hI jJAnake viSaya kahe gaye bahiraMga ekarasa athavA sAdRzya padArtha pratyabhijJAnoMke kAraNa mAne gaye hai .ima yogAcAroM ke yahAM jJAnakA kAraNa viSaya nahIM hai / ekatva yA sAdRzya karake pratyabhijJAna nahIM upajAtA hai jisase ki pratyabhijJAna apane una kAraNoMko viSaya karanevAlA mAnA jAve / yadi koI hama bauddhoMse pU~che ki ve vAsanA kahA~se AyI ! to hama kaheMge ki usase bhI pahile kI vAsanAose prakRtaM vAsanAyeM paidA huyIM haiM aura ve mI pahile kI vAsanAyeM usase bhI pahilekI apanI vAsanAmoMke bala jUtese utpanna huyI hai / isa prakAra vAsanAoMkI santati anASi
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthaM cintAmaNiH 289 se cala rahI hai | ataH vAsanAoM kI utpattikA praznarUpa kaTAkSa karanA hamAre Upara yukta nahIM hai anyathA yadi aise hI kutsita kaTAkSa karate rahoge to ghaTa, paTa Adika bahiraMga arthoM meM bhI jainadharmavAloM ke Upara hamArA kaTAkSa kyoM nahIM sambhava hogA ! arthAt ghaTakA kAraNa mAnA gayA kulAla kahAMse AyA ? yadi kulAla ke mApase kulAlakI utpatti mAnoge to batAo : kulAlakA bApa kahAMse AyA ? kulAlake bAbA se usakI utpatti mAnoge to anavasthAdoSa hogA / yadi vahAM kAryakAraNaHast anAdi mAnakara praznoMke avasarako TAla doge to hama bauddha bhI pahile pIche honevAlI vAsanAoMke Upara bhI cale hue praznoMkI bharamArako haTA deveMge koI kucopa nahIM homo / jaise bahiraMga ghaTa, paTa, mRttikA, kapAsa, AdikA kAryakAraNabhAva anAdikAla se calA A rahA hai vaise hI aMtaraGgake vijJAna padArtha aura vAsanAoM meM bhI anAdikAlase dhArApravAharUpa kAryakAraNabhAva vizeSatAoMse rahita hokara calA A rahA hai| aMtara kevala itanA hI hai ki bahiraMga paTa paTa Adika padArtha vAstavika nahIM hai, prayojanasAdhaka bhI nahIM haiN| ataH jJAnAdvaitavAdI hama unakA parityAga kara dete haiM kyoMki una bahiraMga padArthoMkI pramANoMke dvArA vyavasthiti honA zakya nahIM hai| yahAM taka jJAnAdvaitavAdI kaha rahe haiM / teSAmapi neyaM pratyabhijJA pUrvasvavAsanAprabhavA vaktuM yuktAnvayinaH puruSasyAbhAvAt, saMtAnAMtaravAsanAvo'pi tatprabhavaprasaMgAcamAnAtvAvizeSAt ! Aba AcArya kahate haiM ki unakA bhI yaha kahanA yukta nahIM hai ki yaha pratyabhizA apane pahilekI vAsanAoMse paidA huyI hai, kyoMki dekhanevAlA aura vahI smaraNa, pratyabhijJAna karanevAlA itane lambe kAla taka anvitarUpase rahatA huA eka AtmA tumane mAnA nahIM hai to phira yaha devadattake pratyabhijJAnakI vAsanA hai, yaha yajJadattake jJAnakI hai, aisA niyama kaise kara sakoge ! ptaao| yadi yoM hI aMTaTa kAryakAraNabhAva mAnA jAyegA to dUsare devadaca, gurudata Adi saMtAnoMkI vAsanAma se bhI makRta jinadattako usa matyabhijJAnake ho jAnekA prasaMga aabeg'aa| jisa prakAra cAMdIkA rupayA sarApha, sunAra, bajAja, jamIdAra aura rAjA ina sabakA ho jAtA hai, vaise hI bhinna bhinna saMtAniyoMse nyArI nyArI paDI huyIM vAsanAyeM bhI cAhe jisa saMtAnakI hojAne meM koI aMtara nahIM rakhatI haiM / bheda sarvatra chA rahA hai, aisI dazA meM cAhe jisakI vAsanAoMse kisIko mI jJAna utpanna ho jAvegA / una vAsanAoMkA to satra jIvoMke sAtha samAnarUpase bheda hai phira aneka saMtAnoM meM aMtararahita bhinna bhinna par3I huI bAsanAoMke niyata karAnakA uttara Apake pAsa kyA hai ? batAo / santAnaikatvasaMsiddhirniyamAtsa kuto mataH / pratyAsatterna santAnabhede'pyasyAH samIkSaNAt // 181 // yadi yauddha yoM hai ki hamAre yahAM eka saMtAnakI male prakAra siddhi hai jaise ki Apa jainoM ke yahAM eka akhaNDa AtmadravyakI niyata anAdi anaMta paryAyoMmeM dhArA baha rahI hai| aMtaH 57
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 vastrArthacintAmaNaiiH cAhe jisa vyaktikI vAsanAeM anya dUsare kisIke pratyabhijJAnakA hetu nahIM ho sakeMgI, isa para AcArya pUMchate haiM ki Apa bauddhoMne eka saMtAnapaneko kisa niyamase mAnA hai ! batAo / ekadezameM sambandha hone se yA eka kAla vRtti honese to niyama bana nahIM sakatA hai kyoMki bhinnasaMtAnoM meM mI yaha deza aura kAlakI asyAsati vaDhiyA dekhI jAtI hai / bhAvArtha jaise devadattarUpa samtAna ke Age pIche honevAle paryAyarUpa santAnieM jisa sthAna meM haiM usI dezameM yajJadatta, jinadattarUpa santAnoM kI paryAyeM bhI cala rahI haiN| evaM jisa samaya meM davedattakI santAnIrUpa paryAyeM utpanna ho rahI haiM, usI samaya jinadatta, indradattakI bhI paryAyeM utpanna ho rahI haiN| kyA eka hI samayameM jauharIkI dukAnameM Aye hue motI cAhe jina bhinna bhinnamAlAoM meM nahIM piroye jA sakate haiM ! arthAt koI bhI motI kisI bhI mAlAmeM piroyA jA sakatA hai| vaise hI samAnadeza aura eka kAlameM honevAle yajJadatta devadattake mizra bhinna pariNAma cAhe jisa santAnane dulakAye jA sakate haiM tathA ca vivakSita eka santAnakI ThIka ThIka siddhi nahIM huyI / vyabhicAra yA atiprasaMga doSa AtA hai| jina jIvoM meM jJAna yA sukha Adi samAna dekhe jAte haiM unameM bhAvapratyAsati hai yaha mAnanepara bhI vyabhicAra hogA / yo kSetrapratyAsatti, kAlapratyAsati aura bhAvapratyAsaci to santAna ke ekapanakA niyama nahIM karA sakatI hai| eka dravyapratyAsaci ( sambandhA) hI zeSa raha jAtI hai| vahI eka santAnakI niyAmikA hama jainoMko iSTa hai| kSaNikazadI anAdi anaMta phAlIna, dravyako mAnate nahIM hai / vyabhicAravinirmukta kAryakAraNabhAvataH / pUrvottarakSaNAnAM hi santAnaniyamo mataH // 182 // sa ca buddhetarajJAnakSaNAnAmapi vidyate / nAnyathA sugatasya syAtsarvajJatvaM kathaJcana // 183 // Apa bauddha yadi vyabhicAradoSase sarvathA rahita ho rahe kAryakAraNabhAva se hI pUrva uttaravartI saMdhAniyoM ke saMtAna ( chaDI ) ho jAnekA niyama mAnoge taba to vaha nirdoSa kAryakAraNarUpa saMbaMdha ina buddha sarvajJa aura devada, yajJadatta ke jJAnakSaNoMkA bhI vidyamAna hai| bauddhoMkA maMtavya hai ki jo jJAnakA kAraNa hotA hai vahI jJAnase jAnA jAtA hai / buddhadeva sabako jAnanevAle sarvajJa haiM / buddhake jJAnameM devadatta jinadasake aneka jJAnasaMtAnieM bhI viSaya ho rahe haiM / ataH buddhajJAnake aneka jJAnasaMtAnIrUpa jinadata yajJadatta bhI kAraNa hue, jaise buddhadeva ke pUrvakAlameM honevAle apane pariNAma kAraNa haiM vaise hI jinadatta, yajJadacake jJAna svalakSaNa pariNAma mI buddhajJAnameM kAraNa haiN| abhyathA yAnI yadi jinadatta yajJadattake vijJAna buddhajJAna ke kAraNa na hote to buddha una jJAnoMko nahIM jAna sakate the| evaM buddhako kisI prakAra bhI sarvajJatA nahIM prApta ho sakatI thI, kiMtu Apane buddhako i
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAcintAmabhiH 191 sarvajJa mAnA hai tathA ca vyamicAradoSase hita kAryakAraNasaMbaMdha sugatake jJAna aura saMsArI jIvoM ke jJAnamai bhI vidyamAna hai / yoM to kAryakAraNarUpa donoM saMtAnI jJAnoMkI ghArAma mila jAnese sugata aura saMsArI jIvoMkI bhI eka saMtAna bana baiThegI, jo ki tumako bhI iSTa nahIM // saMtAnaikyAtpUrvavAsanA pratyabhinAyA heturna saMtAnAMtaravAsaneti cet, kutaH saMtAnekyam ? pratyAsattecet, sApyavyabhicArI kAryakAraNabhAva iSTastato buddhasarakSaNAnAmapi syAt, na ca teSAM sa vyabhicarati buddhasthAsarvajJatvApatteH / sakalasavAnA tadakAraNatve hi na tadvipayatvaM syAnAkAraNaM viSaya iti vacanAt / ukta kArikAoM kA vivaraNa karate haiM ki saMtAna eka hai isa kAraNa devadattakI pUrvavAsanAeM hI devadattame honevAle pratyabhijJAnakA kAraNa banegI / jinadatta, yajJadatta Adi dUsarI bhinnasaMtAnoMkI vAsanAeM devadatta ke pratyabhijJAnakA kAraNa nahIM ho pAtI haiM / AcArya kahate haiM ki yadi tuma bauddha pesA kahoge to jaina ima pUchate haiM ki saMtAnakA ekapana kisase siddha karoge! batAbho, anvitadravyako nahIM mAnanevAloM para yahI kaThina prazna hai / yadi kisI vizeSa eka sammaMghase saMvAna kI ekatA mAnoge to dezika sambaMdha, kAlika sambaMdha, aura bhAvapratyAsatti ke atirikta Apane vaha sambaMdha mI vyabhicAsahita kAryakAraNabhAva hI iSTa kiyA hai kiMtu usa samaMghase to buddha aura saMsArIjIvoMke jJAnasaMtAniyoMkI bhI eka saMtAna bana jAvegI, kyoMki buddhajJAna aura usake jJeya saMsArI jIvoMke jJAnakSaNoM meM kAryakAraNamAva sambaMdha vidyamAna hai / unakA vaha sammedha vyabhicAradoSayukta bhI nahIM haiM, yadi aisA hotA yAnI itara jIyoMke jJAna buddhacAnake kAraNa na panate to Apake buddha bhagavAn sarvajJa hI nahIM hone pAte, arthAt Apake matAnusAra vijJAnarUpa sampUrNajIva sugata. jJAnake kAraNa haiN| yadi ve kAraNa na hote to sugata unako apane jJAnakA viSaya nahIM kara pAte, kyoMki ApakA sUtravacana hai ki " nAkAraNaM viSayaH " jo jJAnakA kAraNa nahIM hai| vaha jJAnakA viSaya bhI nahIM hai| sakalasaccacittAnAmAlambanapratyayasvAt sugatacittasya na tadekasantAnazeti cema, pUrvakhacittairapi sadaikasantAnatApAyaprasaktastadAlambanapratyayatvAvizeSAt / ... bauddha kahate haiM ki jJAnake kAraNa tIna prakArake hote haiN| upAdAnakAraNa, nimittakAraNa aura abalamba kAraNa / unameM pUrvakSaNavatI jJAnapariNAmako uttarakSaNavartI jJAnakA upAdAna kAraNa mAnA hai| iMdriyAM, prakAza, hetu, avidyAkSaya, Adi nimittakAraNa haiM aura jJAnakA jAnane yogya viSaya usakA avalambakAraNa hai / avalamya kAraNa kArakakAraNoMke samAna preraka nahIM hai / jaise bAdala yA zAkhAoM meM dvitIyAke caMdramAko dekho! yahAM bAdala yA vRkSakI zAkhA usa caMdramAke jJAnameM kevala bhavalambakAraNa hai| pradhAna kAraNa pUrvajJAna aura iMdriyAM hI hai| isI prakAra sampUrNa prANiyoM ke
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA cintAmaNiH vijJAna bhI sugatajJAnake avalambana kAraNa haiN| jaise buDDe manuSyako gamana karAne meM laThiyAkA sahArA hai / calanekI prerakazakti so dhUDhameM vidyamAna hai vaise hI ghaTakA avalamba lekara ghaTajJAna hojAtA hai upAdAna kAraNoM ke sAtha ekasatAna honekA niyama hai / una avalamba kAraNoMkI kAryake sAtha eka saMtAna bana jAnA nahIM hotA hai| ataH buddhadevakI saMsArIjIvoM ke sAtha eka saMtAna nahIM hai / AcArya bolate haiM ki isa prakAra bauddhoMkA kahanA ThIka nahIM hai kyoMki jo jJAnake viSaya hoveMge unako kevala avalamba ( sahArA) denevAlA kahoge aura unake sAtha jJAnakI eka saMtAna na mAnoge to buddhake svakIyajJAnoM ke sAtha bhI sugatakI ekasaMtAna hojAnA na bana sakegA, kAraNa ki itara padArthoke samAna sugalake pUrvajJAnakSaNa bhI sugatajJAna viSaya par3a cuke haiM / ataH ve avalamba kAraNa hai koI aMtara nahIM hai / anyathA sugata apane pUrvavartI jJAnoMko na jAna sakegA tabhA ca phira bhI buddhako sarva padArthoM kA jJAsApana na huA / samanantarapratyayasvAt skhapUrvacittAnAM tenaikasaMtAnateti ceta, kutasteSAmeva samanantarapratyayatvaM na punaH sakalacittAnAmapIti niyamyate ? teSAmekasaMtAnavartitvAditi cet, so'yamanyonyasaMzrayA, satyekasatAnatve pUrvAparasugacittAnAmavyabhicArI kAryakAraNabhAvastasminsati tadekasaMtAnatvamiti / sugatake pUrvajJAnakSaNoM meM jaise Alampana kAraNapana hai / usI prakAra avyavahita pUrvavartI hone ke kAraNa upAdAnakAraNapana bhI hai / usa kAraNa sumanakA apane sampUrNa pUrvacittakSaNoM ke sAtha eka saMtApanapanA bana jAvegA / graMthakAra kaha rahe haiM ki yadi Apa bauddha aisA paheMge to hama pUMchate haiM ki jaba avyavahita pUrvavartI hokara jaise sugatake pUrvajJAnakSaNa kAraNa bana gaye haiM, usI prakAra sampUrNa prANiyoMke jJAna bhI niyamase vyavadhAnarahita pUrvakSaNavartI hokara yuddhajJAnake kAraNa bane hai / to phira una sugatake kSaNoM ko hI avyavahita pUrva kSaNavartI hone ke kAraNa upAdAnatA mAnI jAve kintu phira sampUrNa prANiyoMke cittoMkI bhI AdAnatA na mAnI jAve / isa prakAra pakSapAtamasta Apa kaise niyama kara sakate haiN| yadi Apa isakA upAya yaha kareM ki ve sugatake pUrvauttaravartI jJAnarUpakSaNa eka santAnameM par3e hue haiN| ataH unakAhI parasparamai kAryakAraNapana hai| saMsArI jIvoM ke citroM ke sAtha vyavadhAnarahita kAraNapanA nahIM hai aisA bauddhoMke kahanepara so yaha vahI prasiddha anyonyAzraya doSa hai| jaba eka santAnapana siddha ho jAve, taba to sugata ke Age pIche honevAle cittoMkAhI vyabhicArarahita kArya kAraNabhAva siddha hove aura jaba sugatacittoM kADI vaha anyabhicArI kAryakAraNa bhAva siddha ho cuke, taba kahIM unahI meM eka saMtAnAnA siddha hove, isa prakAra parasparameM ekako dUsarekA AsarA pakar3ane ke kAraNa parasparAzraya doSa huaa| tAlI gRhake bhItara raha gaI aura vinA tAlIkehI vAlA pAirase lagA diyaa| aba gujarAtI tAlA kaba khule ? jaba tAlI mila jAve maura tAlI kama mile ? jaba tAga khula jAya / yahI dazA yahAM huii|
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 293 4. tataH pUrvekSaNAbhAve'nutpatirevottarakSaNasyAvyabhicArI kArya raNabhAvo 'bhyupagantavyaH / sa ca svacicairiva sakalasacca cittairapi sahAsti sugata cicasyeti kathaM na tadekatAnApaciH ? usa kAraNa isa doSako haTAneke liye Apako yahI upAya aGgIkRta karanA par3egA ki pUrvavartI paryAvarUpa kSaNoMke vinA uttaravartI paryAyoMkI utpatti ho hI nahIM sakatI hai| yahI vyamicAradoSarahita kAryakAraNabhAva hai / isase anyonyAzraya doSakA to vAraNa ho gayA kyoMki Apa bauddhoMne eka saMtAnapane se kAryakAraNamAtra nahIM mAnA hai anvayavyatirekase mAnA hai| kiMtu vaha kAryakA raNabhAva to sugata cittakA apane pUrva uttaramAvI cittoMke samAna sampUrNa jIvoMke vijJAnoMke sAtha bhI hai / phira yogI aura una itara jIvoMkI ekasaMtAna ho jAnekA prasaMga kyoM nahIM AvegA ? isa prasaMgakA vAraNa Apa nahIM kara sake / svasaMvedanamevAsya sarvajJatvaM yadISyate / saMvedanAdvayAsthAnAdRtA saMtAnasaMkathA || 184 // isa bauddha kahate haiM ki saMsArI jIvoMke jJAnoMkI sugatajJAnoMke sAtha eka saMtAna na bana jAve, lie isa sugatakI sarvajJatAkA hama yaha artha iSTa karate hai ki buddha bhagavAn apanI saMtAnoMko hI jAnate haiM / ghaTa, paTa Adika yA devadatta, yajJadattake jJAnoMko nahIM jAnate haiM / saMsArI jIvoMko jAnane ke kAraNa hI saMtAnasaMkara honekA prasaMga AyA thA kiMtu hamane corakI nAnIko haTA diyA / "< na rahegA mAMsa na bajegI bAMsurI" aba AcArya kahate haiM ki yadi tuma aisA iSTa karoge to akele jJAnake advaitakI zraddhA ho jAneke kAraNa saMtAnakI samIcIna kathA karanA to ur3A diyA gayA, phira Apa pUrvake kathanAnusAra saMdAnakI ekatA se pratyabhijJAna utpanna hone ke lie vAsanAoM kA niyama kaise kara sakoge ? btaao| yoM to devadatta, jinadattakI saMtAna kahanA tathA sarvaza mAnanA yaha ApakA DhakosalA nikalA | naye saMtAno nAma lakSaNabhede tadupapatteH, anyathA sakalavyavahAralopAt pramANapramayavicArAnavatArAt pralApamAzramavaziSyate / vicAro to sahI ki sarvathA advaisa yA abheda mAnanepara bhalA saMtAna kaise banatI hai ? bhinna bhinna lakSaNavAle aneka saMtAniyoMke honepara usa saMtAna kI siddhi mAnI gayI hai| anyathA yAnI yadi ApasthAsa, koSa, kuzUla Adi saMtAniyoMkI yA bAlya, kumAra, yuvA, vRddha avasthArUpa saMtatiyoM kI eka mRttikA yA devadatarUpa saMtAna na mAneMge to lokaprasiddha sampUrNa vyavahAroMkA lopa ho jAvegA / lenA, denA, aparAdhIko daMDa milanA, mAtRputravyavahAra yA patipatnIbhAva saba naSTa ho jAyeMge | taka ki yaha pramANa hai aura yaha usa pramANase jAnA gayA prameya hai ye vicAra bhI na ho skeNge|
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH saMsAramai kevala bakavAdapanA chA jAvegA / samIcIna vyavahAra koI bhI zeSa na rahegA / prabhakartA, uttaradAcA, vAda, saMvAda, puNyakriyAyeM karanA Adi koI vyavasthA nahIM bana skegii| 294 abhyupagamya vA'vyabhicAri kAryakAraNabhAvaM sugatetarasantAnaikatvApatheH santAnaniyamo nirasyate / tatvatastu sa eva medavAdino'sambhavI keSAMcideva kSaNAnAmavyabhicArIkAryakAraNabhAva iti nivedayati pauddhoMne prathama to anvayavyabhicAra aura svIkRta kiyA hai aura jaba hamane buddhasantAna tathA atiprasaMga diyaa| vaha vyatirekavyabhicArase rahita kAryakAraNabhAvako saMsArIjIvoMkI saMtAna ke eka ho jAne kI niyamakA khaNDana kara diyA hai yaha bauddhoM kI vyartha bakavAda hai / vAstavame vicArA yAga to pUrva uttaravartI paryAyoMmeM sarvathA medako kahanevAle bauddha va kAryakAraNabhAva bananA hI asambhava hai| aba ki smAsase koSa bhinna hai aura kuzUla bhI mina hai taba kusUrukA kAraNa koSa hI kyoM hai ? sthAsa kyoM nahIM ? tantu hai ? batAo | isa prakAra kinhIM eka vivakSitaparyAyoM meM hI vyabhicArarahita saMbhavatA hai / AcArya mahArAja isI bAta ko bauddhoM ke prati nivedana karate haiN| kathaJcAvyabhicAreNa kAryakAraNarUpatA / keSAJcideva yujyeta kSaNAnAM bhedavAdinaH // 185 // bhI kAraNaM kyo nahIM kAryakAraNabhAva nahIM pUrva, apara, kAlameM honevAlI svalakSaNa paryAyoMkA sarvathA bheda mAnate rahanekI devavAle bauddhake mata kinhIM viziSTa paryAyoMkA hI parasparameM vyabhicAradoSarahita kAryakAraNasvarUpapanA kaise yukta ho sakatA hai ? batAoM, yAnI nahIM, kyoMki ghaTa, paTa, pustaka Adi tathA devadata, jinadata mAdi kI paryAyeM apanI apanI pUrva uttaravartI paryAyoMse aura anya dravyoMkI dUsarI paryAyoMse ekasA bheda rakhatI haiN| sabhI meM sarvathA bheda rahane ke kAraNa niyama karanevAlA koI nahIM hai / kAladezabhAvapratyAsatteH kasyacitkena cidbhAvAdbhAve'pi vyabhicArAca bhedekAMtavAda - nAmavyabhicArI kAryakAraNabhAvo nAma, tathAhi . yadyapi kinhIM kinhIM paryAyoM meM pUrvavartI paryAyase uttaravartI paryAyakA avyavahita uttarakAlamai honArUpa kAlikasambaMdha hai joki kArya aura kAraNoMke liye upayukta hai| tathA kinhIM pUrva uttara paryAyoMkA eka dezameM ThaharanArUpa daizika sambandha hai / evaM lambAI cauDAI kI samAnatA yA jJAna, sukha, duHkha Adika kI samAnatA honese kinhIM kinhIM paryAyoM meM bhAvarUpasambaMdha bhI hai / tathApi ukta tInoM sambaMdhoM kA vyabhicAra dekhA jAtA hai / vivakSitakArya ke yoge haiM usa dezameM bhI anya kaI paryAye upasthita deM / ekasA jJAna pUrvasamaya meM anya mI anekapayA sukha bhI aneka vyaktiyoM meM
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAcintAmAnaH 265 dekhA jAtA hai isa kAraNa sarvathA mevakA ekAMta mAnanevAle bauddhoMke matameM vyabhicArarahita kAryakAraNa bhAva kaise bhI nahIM banatA hai| isI pAtako prasiddha kara phahate hai-dravyapratyAsattiko nahIM mAnakara vyartha cAhe jitanA bhaTakate phiro| kAlAnantaryamAtrAcetsarvArthAnAM prasajyate / . dezAnantaryato'pyeSA kinna skandheSu paMcasu // 186 // bhAvAH santi vizeSAJceta samAnAkAracetasAm / vibhinnasantatInAM vai ki neyaM sampratIyate // 187 // yadi kevala kAla ke adhyAhilole pUrvapAgaH paramagAH karaNa mAhola ghaTake pUrva samayakA pariNAma usake anantara ucarakAlameM honevAle jJAna, sukha, paTa, pustaka Adi sabhIkA upAdAnakAraNa bana jAvegA athavA paTakA pUrvakAlavI pariNAma uttarakAlameM honevAle ghaTakA upAdAna kAraNa ho jAnekA prasA AvegA, isa prakAra Age pIche honevAle sampUrNa aoMko sabake upAdAna upAdeyapanekA atiprasaMga doSa AtA hai| yadi Apa dezake vyavadhAnase rahita paryAyoM meM paraspara kAryakAraNabhAva mAnoge to bhI eka dezame rakhe hue rUpa, vedanA, vijJAna, saMjJA, saMskAra hana pAMca skandhoM meM bhI yahI paraspara kAryakAraNabhAva kyoM na ho jAye hai kyoMki ina sabakA deza amina hai / vAyu, ghAma, AkAza aura dhUla kA bhI ApasameM kAryakAraNamAva ho jAnA caahiye| eka AkAzake madezapara chahoM dravya vidyamAna hai kSetramatyAsati hojAnekA kAraNa unakA bhI upAdAna upAdeyapanA ho jAyegA, jo ki Apako iSTa nahIM hai| yadi Apa vizeSa ( khAsa ) mAkpratyAsasise kinhIM viziSTapayAyoM meM hI kAryakAraNa bhAvakA niyama mAnoge saba to eka ghaTako hI samAna AkAradhArI apane apane bhinna bhinna jJAnoMse jAnanevAle devadasa, jinadatrake jJAnoM meM bhI yaha kAryakAraNabhAva kyoM nahIM dekhA jAtA hai ? parasparameM malA jina jina saMsAnoM kA jJAna, sukha, duHkha samAna hai vathA jo ghaTa, para Adike rUpa, rasa lambAI cauDAI AdimeM ekase pratIta ho rahe haiM unameM bhI mAvarUpase saMbaMza vidyamAna hai| ataH unameM bhI eka dUsarekI yaha kAryatAkAraNatA bana baiThegI, jo ki sabhIko aniSTa hai| kAryakAraNabhAvakI niyata ho rahI prakriyAkA lopa ho jaavegaa| ___ yatazcaivamanyabhicAreNa kAryakAraNarUpatA dezAnantaryAdibhyo naikasantAnAtmakatvAbhimatAnAM kSaNAnAM vyavatiSThate tasmAdevapnupAdAnopAdeyaniyamo dravyapratyAsoreveti parizeSasiddha darzayati,
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 satyArthacintAmaNiH jisa kAraNa se ukta kathanAnusAra yo adhyavahitakAla, dezakA abheda aura paryAyoMkI samAnatA Adi svarUpa deza, kAla, bhAva pratyAsattiyoMse ekasamAnarUpa mAnI gayI svalakSaNaparyayakA mI parasparameM vyabhicArasaMhita kAryakAraNabhAva vyavasthita nahIM ho pAtA hai isa kAraNa se hI to isa prakAra pratyAsatise hI upAdAna upAdeyakA niyama parizeSanyAya se siddha hai| paryAyoMmeM paraspara cAra prakAra ke saMbaMdha haiM / unameM kSetra, kAla aura bhAva ina tIna saMbaMdho meM to vyabhicAra doSa AtA hai / zeSa raha gayA dravyasaMbaMdha, usIse upAdAna upAdegakI vyavasthA ThIka baitthegii| isI bAta ko svayaM AcArya mahArAja dikhalAte hai I ekadravyasvabhAvatvAtkathaJcitpUrvaparyayaH / upAdAnamupAdeyazcottaro niyamAttataH / 188 // usa dravyapratyAsaci anusAra eka akhaNDa ani dravyakA svabhAva honeke kAraNa pUrvakAlamai honevAlI paryAya to kisI apekSA se upAdAna kAraNa haiM aura usase uttarakAlama honevAlI paryAya niyamase upAdeya hai / devadatta jinadattakA akhaNDa jIvadravya usakI harSa, vivAda, Adi aura pUrva uttara janmoMkI asaMkhya paryAyoM meM anvitarUpase vyApaka hai aura punnaladravya apane miTTI, anna, khAta Adi avasthAoM meM anAdise anaMta phAlataka otaprota dekhA jA rahA hai| vastuke pramANoM se pratIta horahe ina svabhAva meM kucodharUpa sarkaNAyeM nahIM calatI haiN| siMdhunadIkI dhAra gaMgAkI ghAramai atra nahIM ho sakatI hai| jinadattakI kumAra avasthA devadattakI vRddha avasthAmeM saMkalita nahIM kI jA sakatI hai| isI kAraNa siddha bhagavAn ke kevalajJAna Adi guNa siddhalokame vidyamAna kArmANavargaNAoMke rUpa, rasa, Adikake sAtha ekIbhAvako prApta nahIM ho sakate hai aura siddhakSetra vidya mAnavAta kAya ke jIvoM meM lage huye kumatijJAnake sAtha bhI tadAtmaka nahIM hote haiM kyoMki pratyeka dravyakA apanI paryAyoMke sAtha hI amedasambandha hai // vivAdApanaH pUrvaparyayaH syAdupAdAnaM kathaJcidupAdeyAnuyAyidravya svabhAvatve sati pUrva paryAyatvAt yastu nopAdAnaM sa naivaM yathA taduttaraparyAyaH, pUrvapUrva paryAyaH kAryazva AtmA vA tadupAdeyAnanuyAyidravyasvabhAvo vA sahakAryAdiparyAyI vA / prativAdI vicAra meM par3A huA koI bhI pUrvakAlamai rahanevAlA vivakSita paryAya ( yaha pakSa hai ) kathaJcit upAdAnakAraNa hai ( yaha sAdhya hai ) kyoMki kisI apekSAse upAdeya paryAyoMke pIche pIche calanevAle dravyakA svabhAva hote saMte vaha pUrvakALakI paryAya hai ( yaha hetu hai ) jo upAdAna kAraNa nahIM hai| vaha to isa prakAra upAdeyake anuyAyI dravyakA svabhAva hotA huA pUrvaparyAyasvarUpa bhI nahIM hai| jaise ki usase mI uttarakAlI meM honevAlI paryAya ( vyatireka dRSTAMta ) arthAt vivakSita
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ tastvArthacintAmaNiH paryAyake upAdAnakAraNa bhaviSya meM honevAle pariNAma nahIM haiM / athavA pUrvaparyAyase bhI pahile kAla meM honevAlA cirataramUtapUrvakA paryAya jaise upAdAnakAraNa nahIM hai athavA svayaM kArya jaise apanA upAdAnakAraNa nahIM hai / athavA jo vivakSita upAyoMmeM anuyAyI na rahate hue dramyoMke svabhAvoM ko dhAraNa karanevAle dUsare udAsIna AsmA jaise upAdAnakAraNa nahIM haiM abatrA iMdriyAM, hetu, zabda Adika sahakArI kAraNoMkI paryAya jaise upAdAnakAraNa nahIM haiN| tabhI to ye pUrvIca dRSTAMta uttaravartI upAdeyoM meM anvaya rakhanevAle dravyake svabhAva hokara pUrvaparyAyasvarUpa nahIM haiM ( ye saba upatireka STAMta hai) isa anumAnameM upanaya aura nigamana sulabharItile banAye jA sakate haiM / tathA vivAdApanastaduttaraparyAya upAdeyaH kathaJcirapUrva paryAyAnuyAyidravyasvabhAvasve satyuttaraparyAyasvAt / yastu nopAdeyaH sa naivaM yathA tatpUrvaparyAyaH taduttarottaraparyAyo vA, pUrva paryAyAnanuyAyidravya svabhAvo vA tatsvAtmA vA tathA ghAsAviti niyamAt, tataH siddhamupAdAnamupAdeyakha, anyathA tatsiddherayogAt / 297 upAdAna upAdeyabhAvako puSTa karane ke liye dUsarA anumAna yaha hai ki vicArakAla prApta hubI usa padArtha kI uttara kAlakI paryAya ( pakSa ) upAdeya hai ( sAdhya ) kyoMki pUrvaparmAyo kathambit sabhya rakhanevAle dravyakA svabhAva hotI huyI vaha uttaraparyAya hai ( hetu ) / jo koI upAdeya nahIM hai, vaha isa prakAra kahe hue hetuse yukta bhI to nahIM hai| jaise ki usase mI pahile kAlamai rahanevAlI paryAya upAdeya nahIM hai athavA usa uttaraparyAyase mI ciramaviSyakAla meM hone vAlI uttara uttara paryAya jaise upAdeya nahIM hai, athavA isakI pUrvaparyAyoMmeM anvaya na rakhanevAlA svabhAvavAn udAsIna dUsarA AtmA, yA pUrvakI sabhI paryAyoM meM anvaya rakhanevAlA usa dravyakA nija AtmA yAnI svayaM akelA vahI dravya jaise upAdeya nahIM hai athavA svayaM uttaraparyAya hI apanA upAdeya nahIM hai tabhI to pUrvokta ye dRSTAMta vivakSita pUrvaparyAyoMne ambaya rakhanevAle dravyake svabhAva nahIM hai aura uttaraparyAya bhI nahIM haiM ( se vyatirekadRSTAMta hai ) / aura usa prakAra vyAsise yukta ho rahe isa hetuko dhAranevAlA vaha pakSa hai arthAt pUrvaparyayAne anuyAyI brammakA svabhAva hokara uttara paryAyapanese yukta uttara paryAya hai (yaha upanaya hai ) / isa prakAra niyamase uttaraparyAya upAde hai ( nigamana ) | usa kAraNa aba taka ukta do anumAnoMse upAdAna upAdeyamAva siddha huA dravyapratyAsattike atirikta dUsare makAroMse una upAdAna upAdeyoMkI siddhi nahIM ho sakatI hai| 88 ekasantAnavarttitvAttathAniyamakalpane / pUrvAparavidorvyaktamanyonyAzrayaNaM bhavet // 189 // kAryakAraNabhAvasya niyamAdekasantatiH / tatastanniyamazca sthAnAnyAto vidyate gatiH // 190 //
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthIcantAmaNi : 298 pUrva kAlavatI aura uttarakAlavartI paryAyasvarUpajJAnakA eka saMtAna meM rahanA honese usa prakAra kAryakAraNabhAva niyamako phalanA karoge to spaSTarItise bauddhoM ke Upara anyonyAzraya doSa lAgU hogA, kyoMki kAryakAraNapanekA jaba niyama ho jAyegA taba usase pUrvakathanAnusAra eka saMkhAnapanekA nirNaya ho sakegA, aura jaba eka saMtAnapanekA nirNaya ho jAye taba usase Apake isa samaya ke kathanAnusAra yaha kAryakAraNabhAvakA nirNaya ho skegaa| isake atirikta koI dUsarA mArga Apake pAsa nahIM hai, jisakI ki Apa bauddha zaraNa le skeN| kAryakAraNabhAva liye dravyatyAsattikI hI zaraNa lenA anivArya hogA anya upAya nahIM hai || saMtAnekyAdupAdAnopAdeyatAyA niyame parasparAzrayaNAtyaiva mAbhUdityapi na dhIraSTitam, pUrvAparavidostatparicchedyayovI niyamenopAdeyatAyAH 'samIkSaNAt tadanyayAnupapaNyAvAyekadravya sthiteriti tadviSayaM pratyabhijJAnaM tatparicchedakamityupasaMharati // bauddha kahate haiM ki saMtAnakI ekatAse upAdAna upAdeya vanekA niyama mAnA jAvegA taba to anyanyozraya doSa lagatA hai isa kAraNa hama zuddha jJAnAdvaitavAdI usa upAdAna upAdeyabhAvako hI nahIM mAneMge | isavara AcArya kahate haiM ki doSoMse bhayabhIta hokara apane manAvyako choDa denA mI dhIra vIra purUSakA kArya nahIM hai yaha to ajJAnI bAlakoMkI ceSTA hai| jaba ki pahile aura usake avyavahita pIche jJAnoM meM tathA una jJAnoMke dvArA jAnane yogya sthAsa, koSa, yA varA, khaDuA Adi niyamase upAdAna upAdeya bhAva acchI tarahase dekhA jA rahA hai / isa kAraNa vaha kAryakAraNabhAva eka dravyameM tAdAtmyasambandhase rahanepana ke binA asiddha hai / isa avinAbhAva ke balase siddha hotA hai ki una pUrvauttara kAlavartI 'aneka jJAnoM meM vyApakarUpase rahanevAlA gaMgAnadIke samAna eka anvitadravya hai aura una jJAnoM ke dvArA jAnane yogya mRtikA, surNa Adike pUrva uttara kAla honevAle sthAsa, koSa, khaDuA, bAjU, carA, ussI, satalaDo Adi paryAyoM meM bhI atirUpase vyApaka eka dravya vyavasthita hai isa prakAra usa eka dravyako viSaya karanevAlA pratyabhijJAna usa varUpase vyApaka ho rahe akhaNDa dravyako jAna letA hai / isa DhaMga se uktaprakaraNakA AcArya mahArAja saMkoca karate haiM / tasmAtstrAvRtivizleSavizeSavazartinaH / puMsaH pravartate svArthaikatvajJAnamiti sthitam // 199 // santAnavAsanAbheda niyamastu ka labhyate / nairAtmyavAdibhirna syAdyenAtmadravyanirNayaH // 192 //
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArbhacintAmaNiH isa kAraNase yaha bAta sthirarUpase siddha ho cukI ki mAlya, kumAra aura yuvA avasthAma vyApaka rahanevAlA vahI eka meM hUM / tathA sthAsa, koSa, kuzUla aura ghaTa avasthAomeM vahI eka mRttikA hai / isa prakAra pratyabhijJAna apaneko rokanevAle jJAnA raNakarmasaMbaMdhI vilakSaNa riyoga svarUpa kSayopazamake adhIna rahanevAle puruSoMke apane aura ekatvarUpa arthako viSaya karanevAle hokara pravarta rahe haiN| yaha bAta nirNAta ho cukI hai, Apa bauddha jana to eka Atmadravyako svIkAra nahIM karate haiM pratyuta 'nairAtmyabhAvanAke abhyAsa karate samaya AtmAka ahaM bhAva aura mamabhAvakA Apa tyAga karAte haiN| isa pakArake Atmatatvako nahIM mAnanekI TevavAle bauddhoMke matameM minna bhinna saMtAnoMkA niyama aura bhinna bhinna vAsanAoMkA niyama to bhalA kahAM milegA ! jisa niyapase ki AtmadravyakA nirNaya na ho sake / arthAt niyamavyavasthA dekhI jAtI hai vizeSa saMtAna hI viziSTa vAsanAkA uddogha mAnanepara vahIM pratyabhijJAna hotA hai / ataH eka akhaNDa prAtmA pratya siddha huA / narAmyavAdI bauddhoM karake koI saMtAnakA niyama nahIM kiyA jA skaa| tasAca dranyanairAtmyavAdinA santAnavizeSAdvAsanAvizeSAdvA pratyabhijJAnapratista niyamasya lbdhumshkteH| isa kAraNase akhaNDa ambita AtmA dravyako zUnyatAko mAnanevAle bauddhoMke yahAM saMtAnavizeSase yA vAsanAvizeSase pUrvIparaparyAyoM meM rahanevAle ekatvako viSaya karanevAle pratyamijJAnakI pravRtti nahIM ho sakatI hai kyoMki yaha devadattakI hI saMtAna hai yA yaha devadattame hI jJAna karAne thAlI vAsanA hai / vaha bAsanA bhI pUrvakI niyata vAsanAoMse yA niyata jJAnoMse prabuddha hotI hai| ityAdirUpa se vaha niyama karanA eka Atmadravyako mAne vinA kaise bhI nahIM prApta kiyA jA sakatA hai| kiM tarhi 1 puruSAdevopAdAnakAraNAt sa evAha tadevedamiti vA svArthakatvaparicchedaka pratyabhijJAna pravartate svAvaraNakSayopazamavazAditi vyavatiSThate, tasmAcca mRtparyAyANAmivaikasantAnavartinAM citparyAyANAmapi tattvato'nvitasvasiddheH siddhamAtmadravyamudAharaNasya saadhyvikltaanupptteH| taba to pratyabhijJAnakI pravRtti kaise hovegI ? so tuma bauddha suno ! pUrva uttara paryAyoMke upAdAna kAraNa horahe eka AtmA dravya se hI jo hI meM pAlya avasthA meM thA, vahIM meM kumAra avasthAmeM hUM, athavA jo hI sthAsa asthA mRttikA hai vahI kushuulpaayoN| miTTI hai ityAdi prakAra AtmA aura bahiraGga athoM ekatyako jAnanevAle pratyabhijJAna pavarta rahe haiM / ukta sampUrNa avasthAyeM jJAnAvaraNa ke viziSTa kSayopazamakI adhInatAse AtmA vyavasthita bana rahI hai aura isa " kAraNase aba taka siddha huA ki jaise mRttikA kI zivaka, chatra, sthAsa, koSa, kuzUla aura para
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ sammAnintAmaNiH Adi payaryAyoM meM upAdAna hokara mRttikA otaprosa praviSTa ho rahI hai| vaise hI AlA rUpa eka saMtAnameM rahane vAle sukha, duHkha, gharajJAna, paTajJAna Adi paryAyoM meM mI vAstavika rUpase AtmAkA otaprota hokara anvitapanA siddha hai / isa kAraNa mA saka Amadravya siddha ho cukA / ekasau sAThavIM vArtikama diye gaye citrajJAnasvarUpa udAharaName aneka aMzoM meM anvitarUpase vyApaka rahanApana rUpa sAdhya raha gayA, ataH usa udAharaNako sAdhyase rahitapanA siddha nahIM hotA hai / bauddhoMke dharakA udAharaNa mila jAnese prakRta sAdhya kI siddhi bhale prakAra ho jAtI hai / aba naiyAyikoM ke sAtha zAstrArtha chiDatA hai| siddho'pyAtmopayogAtmA yadi na syAttadA kutaH / zreyomArgaprajijJAsA khasyevAcetanatvataH // 193 // nitya aura aneka paryAyoMmeM vyApaka ho rahA upayogasvarUpa AtmA siddha mI ho gayA kiMtu yadi naiyAyika loga bAtmAko jJAna aura darzana svarUpa na mAneMge taba usa AmAke kalyANamArgako jAnanekI abhilASA kaise hogI? kyoMki naiyAyikoMke mattama AtmA AkAzake samAna bhavetana mAnA hai| bhAvArtha-jaise cepanAsvarUpa na hone ke kAraNa AkAzake mokSamArgako bAnanekI icchA nahIM hotI hai / usI prakAra svayaM bhavetana jIvAtmAke bhI mokSamArga jAnanekI icchA nahIM ho sakegI, .jo jJAna aura icchAse tadAtma nahIM hai vaha mokSamArgako nahIM jAnanA caahegaa| meSAmAtmAnupayogakhabhAvasteSAM nAsau zreyomArgajijJAsA vAcetanavAdAkAzavat / jina naiyAyika aura vaizeSikoMke yahAM AtmA upayoga svarUpa nahIM mAnA gayA hai unake vaha mokSamArgako jAnanekI abhilASA bhI nahIM ho sakegI kyoMki mAmA to AkAzake samAna svayaM bharatana hai| nopayogasvabhAvatvaM cetanatvaM kintu caitanyayogataH, sa cAsmano'stItyasiddhamacetanavaM na sAcyasAdhanAyAlamiti zaMkAmapanudati naiyAyika kahate haiM ki jainoM ke samAna hama upayogake sAtha sAdAspasaMbaMdha rakhanevArako cetana nahIM mAnate haiM kiMtu buddhirUpa caitanyake samavAyasaMbaMghase AsmAkA cetana ho jAnA mAnate haiM / yaha zAnakA samavAya AtmAke vidyamAna hai| isa kAraNa bhApakA diyA gayA acesanatva hetu AtmArUpa pakSa na rahaneke kAraNa asiddha hetvAbhAsa hai / vaha sAdhya mAme gaye, mokSamArga jAnanekI bhamilASAke bhabhAvako mApane ke lie samartha nahIM hai / isa prakAra naiyAyikoMkI zaMkA arthAt jainoMkA samAdhAna karane ke lie rakhI huyI ilayakI zalpakA aba AcAryamahArAja nirAkaraNa karate haiN|
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ vasvAcintAmaNiH caitanyayogatastasya cetanatvaM yadIryate / khAdInAmapi kiM na syAttayogasyAvizeSataH // 194 // caitanya ke saMbaMdhase vaha AtmA cetana hai yadi naiyAyika aisA nirUpaNa kareMge to usa baisammakA samavAya to AkAza, kAla AdikoMke mI samAnarUpase viSamAna hai| phira AkAza AdikoMko cetanapanA kyoM nahIM ho jAtA hai ! batAo, / paMsi caitanyasya samadA yogaca hAtimagi samAnA, samavAyasya svayamavividhasyaikasya pratiniyamahatvabhAvAdAtmanyeva jJAnaM samavetaM nAkAzAdigviti vishessaavyvsivH| ___ jo hI caitanyakA puruSameM samavAya nAmakA sambandha hai vahI samavAya mAkAza, kAla mAdikoMma mI kucha antara na rakhatA huA samAnarUpase vidyamAna hai kyoMki naiyAyikoMne vAstavikapanese ekahI samavAyasambandha iSTa kiyA hai| vizeSatAoMse rahita yahI eka samavAva apane Apa isa pratyeka ke liye niyamakI vyavasthAkA hetu nahIM ho sakatA hai ki "AtmAme hI jJAna samavAvasaMbaMSase vartegA AkAza AdikoM meM nahIM, " jaba ki samavAya eka hI hai aura vaha bhI sarvathA bhinna paDA hubhA hai| aisI dazA meM ukta prakAra vizeSarUpase vyavasthA nahIM ho sakatI hai| mayi jJAnamitIhedaM pratyayAnumito nri| jJAnasya samavAyo'sti na khAdiSvityayuktikam // 195 // naiyAyika kahate haiM ki " yahAM yaha hai " isa prakArako pratIsi so sambandhako siddha karatI hai / mujha mAtmAma yaha zAna hai isa AkAravAle pratyapase bhI bhAsmAme hI jJAnake samavAyakA manumAna kiyA jAtA hai| paraMtu AkAza, kAla Adikamai jJAnake samavAyakA anumAna nahI ho sakatA hai kyoMki bhAkAza aura jJAnakA sasamI vimaktise yukta padake sAtha AkAMkSA rakhanevAlA prathamA vimati yukta vAkya banatA nahIM hai / aMthakAra kahate haiM ki isa prakAra naiyAyikokA kahanA yuktiyoMse rahita hai| zravaNa kIjiye, yaha kuNDe dadhIti pratyayAna satkuNDAdanyatra tahaghisaMyogaH zalyApAdanastaraha mayi mAnamitIhedaM pratyayAmAtmano'nyatra khAdiSu jJAnasamavAya ityayuktikameva yogasya / basa cArtikakA vivaraNa yo hai ki " isa kuNDameM dahI hai|" aisI pratIti honeke kAraNa usa kuNDake atirikta dUsare sthAnoM usa vahIMke saMyogake prasArakA ApAdana jaise nahIM diyA jA sakatA hai vaise hI " yahAM mujhe jJAna hai / isa prakArake " yahAM yaha hai" isa saMbapake nila
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 sattvAryacintAmaNiH I paka pratyaya AtmA atirikta AkAza AdikoM meM bhI jJAnakA samavAyasaMbaMdha nahIM bana pAtA hai 1 isa prakAra naiyAyikoM kA kahanA yuktiyoMse zUnya hI hai / yogadarzana aura nyAyadarzana ye donoM svataMtra mata haiM kiMtu padArthanirUpaNa karanekI paripATI bahubhAga meM donoMkI samAna hai / ataH naiyAyikako yauga bhI kaha dete haiM, nyAyakA abhimAna karanevAloMko pakSapAtayukta nirUpaNa nahIM karanA caahiye| hAM tI aba samAdhAna suniye / khAdayo'pi hi kiM naiva pratIyustAva ke mate / jJAnamasmAsviti vAtmA jastebhyo vizeSabhAk // 196 // guNa, guNI aura samavAyakA sarvathA bheda mAnanevAle tuma naiyAyikoMke matameM AkAza, kAla yadi dravya bhI kyoM nahIM aisA samajha lene kiM jJAna nAmaka guNa hama AkAza, kAla, dizAoM Adi meM samavAyasambandhase rahatA hai / isa prakAra tumhArA jaDa AtmA una AkAza AdikoMse aMtara rakhanevAlA rahA kahAM ? arthAt jJAnake sambandha honeke pUrva AtmA aura AkAza Adi ekase hai / japane aura jJAnarahitapanese unameM koI vizeSatA nahIM hai / khAdayo jJAnamasmAsviti pratiyantu svayamacetanatvAdAtmavat / AtmAno vA maika pratIyustata eva khAdivadivi / AkAza, kAla Adika bhI ( pakSa ) yaha samajha leveM ki jJAna hamameM samavAyasambandhase yatA hai ( sAdhya : kyoMki jaise AtmA ( dRSTAnta ) apane svAbhAvikarUpase acetana haiM ( hetu ) vaise hI AkAza, kAla Adi bhI svayaM apane DIlase acetana haiN| athavA svayaM gAMThake acetana honeke kAraNa AkAza, kAla, Adika tumhAre matAnusAra jaise yaha nahIM samajhate haiM ki jJAnaguNa imameM samaveta hai vaise hI usIse isI prakAra svayaM acetana honeke kAraNa AtmA bhI yoM nahI pratIti kare ki jJAna mujha samavAyasambandhase rahatA hai| megha jaise daridra, dhanavAn, mUrkha, paNDila tathA rAjA Adi baraM samAnarUpase caralatA hai vaise hI lakSaNa bhI pakSapAtarahita vartanA cAhiye / jAtmavAdimate sannapi jJAnamidamiti pratyayaH pratyAtmavedho na jJAnasyAtmani samavAyaM niyamayati vizeSAbhAvAda / jo naiyAyika sarvathA bhinna mAne gaye cetanAguNa ke samavAyase AtmAkA cetana honA svIkAra karate haiM, svarUpase AtmA bhI paTa paTa Adike samAna jaDa hai yoM bolane kI Teva rakhate haiM / unake masameM pratyeka AtmAse jAnane yogya yaha buddhi bharlehI ho jAye ki mujha AramAne yaha jJAna vartatA hai kintu yaha hotI huyI buddhi mI patmAmeM hI jJAnake samavAyakA niyama nahIM karA sakatI hai kyoMki AkAza vaDa, padamAdi jaDa padArthoMse jJAnake sanavAya honekI lAmai koI vizeSatA nahIM hai /
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyArthacintAmaNiH 203 nanvi pRthivyAdiSu rUpAdaya iti pratyayo'pi na rUpAdInAM pRthivyAdiSu samavAyaM sAdhayedyathA khAdiSu tatra vA sayaM sAdhayet pRthivyAdiSviveti na kacitpratyayavizeSAkasyaciyavasthA kicitsAdharmyasya sarvatra mAvAditi cet / naiyAyika pakSakA avadhAraNa kara uttara dete haiM ki yoM to yahAM pRthvI, jala aura tejamai rUpa hai, pRthvImeM gaMdha hai, tejodravya meM USNasparza hai ityAdika pratyaya mI pRthivI AdikoMmeM rUpa AdikoMke samavAyako siddha na karA skeNge| jaise ki ve AkAza, kAla, AdikoM meM rUpa AdikoMke samavAyako nahIM siddha karAte haiM / athavA ve pratyaya jaise "pRthvI AdikoMmeM rUpa Adika haiM " isa prakArakI samajha karA dete haiM vaise hI vahAM AkAza, kAla AdikoM meM bhI rUpa, rasa AdikA sadbhAva sAdha kara unake samavAyakA bodha karA deveN| aisI poLale to kisI bhI vizeSa pratyayase kahIM bhI kisI dharma ke rahane kI vyavasthA na ho sakegI, kyoMki kisI na kisI dharmakI apekSAse cAhe jisame sapanA savidyamAna hai ! ke pAsa dhana hai, pataka hai devadattakA yajJadattase manuSya kI apekSA samAnadharmasahisapanA bhI hai| devadattase rupayA, pustaka, gRha mizra bhI hai phira devadatta ke una rupayA pustakoMse yajJadatta dhanavAn aura pustakAn kyoM nahIM bana jAtA hai ! dravyapana aura satyanA to samAna dharma sarvatra sulabha hai / kahIM kisIse kisIkI dharmavyavasthA mAnane para AtmA jJAnake samavAyakI bhI vyavasthA bana jAvegI phira yaha TaMTA kyoM khar3A kiyA jAtA hai ? aba AcArya kahate haiM ki yadi naiyAyika aisA kaheMge to-- satyaM, ayamaparo'sya doSo'stu pRthivyAdInAM rUpAdyanAtmakatve khAdimyo viziSTatayA vyavasthApayitumazakteH / ThIka hai arthAt jaba taka maiM uttara nahIM detA hUM taba taka ThIka hai / uttara denevara to tumhAre kaTAkSa ke jIrNa vastra ke samAna saikaDoM TukaDe ho jaayeNge| naiyAyikoMne kahA thA " ki pRthvI Adiko rUpa AdikoMke rahane kA bhI niyama na ho sakegA " yaha sarvathA satya hai / jo pRthvI Adi dravyoMko rUpa, rasa, gaMdha Adikase tAdAtmyasaMbaMdha rakhate hue nahIM mAnatA hai usake matameM yaha dUsarA doSa f . bhI lAgU hotA hai| jaise " AtmAmeM hI jJAnakA samavAya rakhaneke liye AkAza AdikoM se koI vizepatA nahIM hai vaise hI pRthvI, jala, aura tejameM hI rUpa haiM tathA pRthvImeM hI gaMdha hai " aisI vyavasthA karaneke liye AkAza AdikoM se viziSTatAko rakhatA huA koI niyama bhedavAdI naiyAyika nahIM kara sakate haiM / caturvedI SaDvedI honeke liye cale the kiMtu dvivedI hI raha gaye naiyAyikoMne eka doSavAraNa karanekA prayana kiyA thA kiMtu dUsarA aura bhI doSa unake gale lagA / syAnmatam / AtmAno jJAnamasmAsthiti pratiyanti AtmasvAt ye tu na tathA te nAtmAno yathA khAdayaH AtmAnacaite'haMpratyaya prAhmAstasmAcathetyAtmatvameva khAdibhyo.
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 tara cintAmaNiH vizeSamAtmAnaM sAdhayati pRthivItvAdivat / pRthivyAdInAM pRthivItvAdiyogAddhi pRthivyAdayastadvadAtmatvayogAdAtmAna iti / tadayuktam, AtmasvAdijAtInAmapi jAtimadanAtmakatve tatsamavAya niyamA siddheH / ...... sambhava hai ki naiyAyikoM kA yaha mata hovai vaha bhI hoMne do ki " jJAna hamameM samavAyasambandhase rahatA hai isa prakAra jIvAtmAeM hI samajhatI haiM ( pratijJA ) kyoMki ve AtmA haiM ( hetU ) jo padArtha to apane meM usaprakAra jJAnakI vRtitAko nahIM samajhate haiM ve jIvAtmAe~ bhI nahIM hai| jaise AkAza, kAla, ghaTa Adika jaDa padArtha hai ( vyatireka dRSTAnta ) maiM maiM isa AkAra ke jJAnadvArA me AtmA grahaNa kiye jA rahe haiM ( upanaya ) tisa kAraNa se jJAna hamameM rahatA hai| isakI ve dRDha pratipati kara lete haiM ( nigamana ) aise pAMca avayavavAle anumAnase Atmasva-hetuke dvArA AtmAoMkI AkAza, kAla AdikoM se vizeSatA siddha ho jAtI hai " jaise ki pRthivIzva, jalatva, tejasva, Adi jAtioM ke dvArA pRthivI Adika dravya una AkAza AdikoMse nyAre nyAre siddha kara diye jAte haiN| dekhiye jaba ki pRthivIzvajAtike sambandhasehI pRthivIko pRthivIpanA mAnA hai / evaM jalatvake bhoga se jalako: jarUdravya iSTa kiyA hai yoM niyamitajAtiyoMke sambandha ho khAneke kAraNa drayoMmeM saMkarapanA nahIM A pAtA hai| vaise hI AtmatvajAtike yogase Atmadravya bhI svataMtra nirAle siddha haiN| yahAMtaka naiyAyika kaha cuke / abha andhakAra kahate haiM ki isa saraha naiyAmikoMkA vaha pratipAna karanA yuktizUnya hai kAraNa ki Aspatra, pRthivItva, jalasva, bAyutva bhAvi jAtiyoM ko bhI una jAtivAla AtmA, pRthivI, jala, vAyu, Adike sAtha tadAtmaka svarUpa nahIM mAnoge to ramAse sarvathA bhinna svIkAra kiye gaye Atmatvaka AtmAne hI samavAyasambandha hove aura usa jalatvajAtikA jaladravyame hI samavAya hove isa prakArake niyama nahIM bana sakeMge, kyoMki nyAyamatAnusAra pRthivI pRthivItva, AtmA Atmasva, ala jalastra ye saba jAti aura vyaktiyAM parasparame sarvathA mizra mAnI gayI haiN| aisI dazA meM pRthivItva jAti AtmA jalako choTakara pRthivI dravyame hI cipaka jAya, usakA niyAmaka kyA hai ! batAo tathA AtmatvajAti ina pRthivI, AkAzakI upekSA kara AtmadravyameDI samaveta ho jAve yaha niyama batAnekA tumhAre pAsa kyA upAya hai ! jabataka Apa bhiDI pRthivIlakA aura mAtmA AtmatvakA tAdAmyarUpa ekIbhAva nahIM mAnoge tabataka jJAna aura jJAnavAn ke samAna jAti aura jAtimAnakI ayavasthA mI na bana skegii| pratyayavizeSAta siddhiriti cet, sa eva vicAravitumArabdhaH parasparamatyanta medAvizeSe'pi jAtivadvatAmAtmatvajA virAtmani pratyayavizeSamupajanayati na pRthivyAdiSu pRthivItvAdijAtayatha tatraiva pratyayamutpAdayanti nAsmanIti ko'ya niyamahetuH 1
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAcintAmaNiH ... . yadi naiyAyika yoM kaheM ki AtmAma hI AtmasvajAtike rahanekA vizeSarUpase jJAna ho rahA hai| evaM jalame hI jalavajAtikI vRttitAkA badiyA jJAnavizeSa ho rahA hai| isa kAraNa Atmadravyamai AtmasvajAtike aura jaladravyameM jalavajAtike samavAyakA vaha niyama siddha ho jAtA hai| isa prakAra uttara kahanepara to hama syAdvAdI kahate haiM ki vahI so vicAra karane ke liye prakaraNa Arambha kiyA gayA hai. ati AtmA hI AtmatyajAtike rahanekA vizeSa jJAna kisa kAraNa hotA hai ? aura vahI uttara diyA jA rahA hai| yaha to vaisA hI nyAya huA ki hamane pUMchA, yaha ghoDA kyoM hai ? uttara diyA ki kyoMki yaha ghoDA hai / jaba ki jAti aura usase sahita jAtivAloM meM paraspara aMtararahita sarvathA bheda vidhamAna hai to bhI vaha bhinna paDI huyI AtmatvajAti " AtmAmeM rahatI hai" isa jJAnavizeSako to paidA kare aura pRthivI, jala, Adiko Atmatvake rahanekA jJAna na karAve isakA kyA kAraNa hai ! batAo / evaM pRthivItva, jalastra Adi jAtiyAM bhI unhI pRthivI, jala mAdimeM hI una jJAnabizeSoMko yAnI pRthivImeM pRthivItva rahatA hai ina jJAnoMko paidA karAveM, kiMtu AtmAme pRthivIkhake rahanekA jJAna na karAveM isameM niyama karAnevAlA hetu tumhAre pAsa kyA hai ! use btlaao| ___ samavAya iti cet, so'yamanyonyasaMzrayaH sati pratyayavizeSe jAtivizeSasya jAtimati samavAyaH sati ca samavAye pratyayavizeSa iti / / vizeSa niyama karanekA hetu yadi Apa naiyAyika yA vaizeSika samavAyasambandha mAnoge tapa so yaha vahI anyonyAzya doSa huA kyoMki samavAyasambandha bhI tumhAre matameM bhinna pachA rahatA mAnA gayA hai / ataH samavAyasambandhake niyama karAneke liye jJAnavizeSakI AvazyakatA pdd'egii| tathA ca pRthivImeM pRthivItrakA hI vizeSajJAna honepara to vizeSa jAti pRthivIvakA usa jAti. vAlI pRthivIma samavAyasambandha siddha hove aura jaba pRthivI pRthivItvakA hI samavAyasamandha siddha ho jAve taba pRthivImeM pRthivIravake rahanekA jJAna vizeSa siddha hove aise anyonyAzraya doSavArka kArya siddha nahIM hote haiN| naiyAyika aura vaizeSikakA isa viSaya ekahI mata hai| ataH hama kisI bhI zabdadvArA pUrvapakSIkA yahAM ullekha kara dete haiN| pratyAsativizeSAdanyata eva tatpratyayavizeSa iti cet, sa ko'nyo'nyatra karyacittAdAlyapariNAmAditi sa eSa pratyayavizeSa turepisavyA, tadamAve tadaghaTanAlAtivizeSa sya kacideva samavAyAsiddharAtmAdivibhAgAnupapatterAtmanyeca zAna samavetamihedamiti pratyaya kurute na punaH khAdiSviti pratipattumazaktena caitanyayogAdAtmanazcetanasva siddhayet yato'siddho hetuH syAt / yadi anyonyAzmaya doSakA dhAraNa karane ke liye kisI nyAre dUsare hI vizeSasammedhase usa viziSTa jAnake hone kA niyama karoge, taba to vaha vizeSasambaMdha kathaMcis tAdAtmyasambhava-rUpa 99
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 sattvArtha cintAmaNiH pariNAmake atirikta aura dUsarA kyA ho sakegA ! tuma hI samajha lo isa kAraNa vaha vizeSasambaMdha hI jJAna vizeSakA kAraNa tumako iSTa karanA cAhiye / usa tAdAtyasambaMdhake na mAnanepara viziSTa Asmadnya jJAnake rahanekA yA pRthivImeM pRthivItvakI vRsitAke una jJAnavizeSoMkA honA nahIM ghaTatA hai| naiyAyikamatameM jAti aura samavAyako bhI inake AdhArose sarvathA bhinna mAnA gayA hai| ataH usa minna par3e hue jAtivizeSakA kisI vizeSadravyameM hI samavAya sambaMdha siddha nahIM ho pAtA hai| jaba Atmatva aura pRthivItvakA niyamita samavAyasammagha siddha nahIM hai to yaha AtmA hai, yaha pRthivI hai, yaha AkAza hai, ityAdi dravyoM ke vibhAga siddha na hovege, aisI dazAme AlA hI jJAna samAyasaMbaMdhase rahatA hai aisA " yaha yahAM hai " ityAkAraka jJAna AtmAma hI jJAnake samavAyako siddha kare, kiMtu phira AkAza, kAla, Adikamai jJAnake samavAyako siddha na kare, yaha bhI nahIM samajhA jA sakatA hai / ataH naiyAyikoMkA caitanyake sambaMdha meM AtmAko bedanAnA bi. sanI ho sakatA hai, jisase ki zreyomArga kI abhilASAke abhAvako siddha karanemeM hamArI orase naiyAyikoMke mati diyA gayA acetanatva hetu asiddha hove, arthAt naiyAyikoMkI mAnI huyI AtmAma acesana ho jAne ke kAraNa mokSamArgakI abhilASA honA nahIM banatA hai| pratItiH zaraNaM tatra kenApyAzrIyate yadi / tadA puMsazcidAtmatvaM prasiddhabhavigAnataH // 197 // jJAtAhamiti nirNIteH kathaJciccetanAtmatAm / antareNa vyavasthAnAsambhavAt kalazAdivat // 198 / / yadi kisI bhI navya naiyAyika yA prAcIna naiyAyikake dvArA lokaprasiddha pratItiyoMkI zaraNa lene kA sahArA liyA jAve, taba to AtmAko cetanasvarUpapanA nidArahita nidoSarUpase prasiddha hai / maiM jJAtA iM isa prakArake nirNaya kathaMcit cetanasvarUpa AtmAko mAne vinA vyavasthita nahIM hote haiM / jaise ki jaDa ghaTa, para, Adika "maiM jJAtA ii||" meM cetana hUM " aisA nirNaya nahIM kara sakate haiM, kiMtu AlA." meM jJa huuN| aisA nirNaya kara rahA hai| yaha bAta aneka jIvoM meM svayaM prasiddha ho rahI hai / aisI pratItisita mAsako mAna lenA cAhiye / pratItivilopo hi sAdvAdibhirne kSamyate na punaH pratItyAzrayaNam, tato niHpratiddhapayogAtmakaspAtmanaH siddhena hi jAtucisvayamacetano'haM cetanAyogAccetano'cetane ca mayi cetanAyAH samavAya iti pratItirasti khAtAhamiti samAnAdhikaraNatayA prtiite| - bAlagopAloM takameM bhI prasiddha horahI matItiyoMkA lopanA to hama syAdvAdiyoM ke dvArA kaise bhI sahana nahIM kiyA jA sakatA hai / hAM ! phira pratItioM ke avalamba lenekA hama lopa nahIM karate
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 307 haiM / usa kAraNa se pratIkSike anusAra upayogasvarUpa AtmA kI siddhi bAdhArahita ho rahI hai| isa prakArakI pratIti kabhI Aja taka nahIM huyI ki "maiM svayaM to mUlameM acetana hUM aura cetanA buddhike samavAyase cetana ho jAtA hUM, hAM acetana horahe mujhameM cetanAkA samavAyasaMbaMdha ho jAtA hai / " kiMtu isake viparIta " meM cetana hUM " aisI pratIti ho rahI hai tathA " maiM jJAtA hUM aisI jJAtApana aura apanekI AtmArUpa samAna adhikaraNamai Thahare rahanerUpase pratIti ho rahI hai / isase bhI AtmA svayaM cedana siddha ho jAtA hai / cetanapana, jJAlApana, AIpana ye tInoM eka hI AtmA nAmaka adhikaraNameM nivAsa karate haiM / " 22 bhede tathA pratItiriti cenna kathaJcisAdAtmyAbhAve tadadarzanAt yaSTiH puruSa ityAdipratItistu bhede satyupacArAd dRSTA na punastAvikI ! I yadi yahAM naiyAyika yoM kaheM ki isa prakAra samAna adhikaraNapanA to bhinna do padArthoMmeM ho rahA pratIta hotA hai / jaise ki kambala nIlA hai, phUla sugaMdha yukta hai| yahAM kambala aura nIla kA bheda hai, sugandhase phUla minna hai, aise hI AmA jJAtA hai| yahAM bhI bheda honepara hI samAna adhikaraNa kI pratIti ho sakatI hai| nirukti yoM hai ki samAna hai adhikaraNa jina do, tIna, Adi padArthoM kA una padArthoMko samAnAdhikaraNa kahate haiM aura unakA bhAva samAnAdhikaraNatA bolIjAtI hai / AcArya kaha rahe haiM ki yaha naiyAyikakA kahanA to ThIka nahIM hai kyoMki kathavitAdAtmya sambaMdha ke binA ThIka samAnAdhikaraNatA nahIM dekhI jAtI hai| kambala aura nIle skA tathA phUla aura sugaMghakA abheda honepara hI samAna adhikaraNapana hai / sarvathA bhinna Thahara rahI ayodhyA aura giranAra pata sAmAnAdhikaraNya nahIM hai / yadyapi kahIM kahIM bheda honepara bhI samAna adhikaraNakI pratIti dekhI gayI hai| jaise ki ' yaSTiH puruSaH 1 kaThiyAtrAle puruSako kaThiyA kaha denA, athavA ardhars aura ikke vAleko TopI yA ikkA se pukAranA hotA hai ityAdi, kiMtu yahAM meda hote saMte kevala vyavahArase samAnAdhikaraNapratIti iSTa ko hai / hAM phira paramArtharUpa se kakar3I aura kakaDIvAlemai samAnAdhikaraNatA nahIM dekhI gayI hai| laThiyAkA adhikaraNa puruSa hai aura puruSakA adhikaraNa hai| yoM to 'armANavakaH ' caMcala krodhI bAlakako abhi kaha dete haiN| bojha DhonevAle palledArako baila kaha dete haiM 'gaurzahIka: ' yaha saba upacAra hai / ataH kathaJcit bhinna aura kathaMcit abhila horahe padArtha meM samAnAdhikaraNatva mAnA gayA hai / AtmA aura jJAnameM dravyarUpase ameda hai aura paryAya, paryAyIpanase bheda hai| yahI to samAnAdhikaraNa honekA prANa hai || I tathA cAtmani jJAtAhamiti pratItiH kathaJciccetanAtmatAM gamayati, vAmantareNAnupapadyamAnatvAt kalazAdivat / na hi kalazAdiracetanAtma ko jJAtAhamiti pratyeti / hAM to usa kAraNa se AtmAne " meM jJAtA hUM" aisI pratIti ho rahI hai vaha kathaJcit cetanAtmakatAko siddha karA detI hai kyoMki AtmAko paisA cetanasvarUpa mAne binA vaha pratIti honA
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 tatvArthacintAmaNiH I nahIM bana sakatA hai / jaise ghaTa, paTa Adikane vaisI jJapti nahIM hotI hai / ve ghaTa, paTa Adika svayaM vetana na honeke kAraNa hama jJAtA hai " aisI pratIti nahIM karate haiM | 61 caitanyayogAbhAvAdasau na tathA pratyetIti cet, cetanasyapi cetanAyogAccetano'miti pratipacairnirasvatvAt / yadi naiyAyika yoM kaheM " ki caitanyakA saMbaMdha honeke kAraNa ve ghaTa, paTa Adika apaneko jJApanakI vaisI pratIti nahIM karate haiM kiMtu AtmA caitanyake yogale jJAtApane kI matIti kara letA hai " aisA kahanevara to hama jaina kahate haiM ki cetana AtmA ke bhI cetanyaguNeka' samavAya saMbaMdha meM cetana hUM aisI pratipatti hone kA hama khaNDana kara cuke haiN| caitanyake saMbaMdha se caitanyavAn pratIti marle dI ho jAya kiMtu cetana hUM i. " yaha pratoti nahIM hotI hai| phira Apa bAra bAra usI bAtako kyoM duharAte haiM / vAvadUkatA acchI nahIM lagatI hai| I nanu ca jJAnavAnadamiti pratyayAdAtmajJAnayorbhedo'nyathA dhanavAniti pratyayAdapi dhanavadvatorbhedAbhAvAnuSaGgAditi kazcit tadasat / naiyAyika sarzaka svapakSakA avadhAraNa karate hue kahate haiM ki maiM jJAnavAlA hUM, isa prakAra - ke nirNayale to AtmA aura jJAnane meda pratIta ho rahA hai / matu pratyaya bheda huA karatA hai / yadi aisA na mAnakara anya prakAra mAnoge to devadatta dhanavAlA hai, isa pratIsise bhI dhana aura dhanavAkA bheda nahIM ho sakanekA prasaMga AvegA | AcArya kahate haiM ki isa prakAra koI eka naiyAyika kaha rahA hai| usakA vaha kahanA prazaMsanIya nahIM hai| jaba ki jJAnavAnahamityeSa pratyayo'pi na yujyate / sarvatra jaDasyAsya puMso'bhimanane tathA // 199 // sarvathA bheda honepara to matup pratyaya bhI nahIM utaratA hai| tabhI to vindhyaparvatavAn sahya parvata hai yA puNyavAn AkAza hai, ye prayoga satya nahIM mAne gaye haiN| yadi isa AtmAko sarva prakAra se hI jar3a hai yoM Agrahasahita mAnA jaavegaa| vaise to maiM jJAnavAn hUM yaha usa prakArakI pratIti honA bhI yuktipUrNa nahIM hai / jJAnavAnamiti nAtmA pratyeti jaDatvakAMtarUpatvAd ghaTavat sarvathA jacca sthAt AramA jJAnavAnahamiti pratyetA ca svAdvizevAbhAvAditi mA niraNapIstasya tathopapattyasambhavAt / tathAhi 41 maiM jJAnavAna hUM " isa bAtako AtmA nahIM jAna sakatA hai kyoMki nyAyamata ghaTake samAna AtmAko ekAMtarUpase asvarUpa mAnA gayA hai| vaizeSikane AtmA meM AtmatvajAti aura >
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ vayAcintAmAnaH jJAnaguNakA samavAya to pIche huA mAnA hai, phira mUlameM ghaTake samAna AsmA jaDa hI ThaharA, tuma naiyAyika pesA nirNaya nahIM kara lenA ki AtmA sarvaprakArase jaDa bhI banA rahe aura maiM jJAnabAna hUM" isa bAsako bhI samajha leve, kyoMki hama mevAdiyoM kA maMtanya hai ki jara honemeM aura samajhanevAlA honemeM koI virodha nahIM hai / AcArya kaha rahe haiM ki usa AtmAko usa prakAra nayAyikoMke yahAM nirNaya karanekI upapatti honA nahIM sammava hai / isI pAtako prasiddha kara kahate haiM jara AtmA tadAtmaka pramANa dvArA sva ko jJAnavAn panekI pratIti nahIM kara sakatA hai| jJAnaM vizeSaNaM pUrva gRhItvAtmAnameva ca / vizeSyaM jAyate buddhijJAnabAnahamityasau // 200 // tadhItiH khato nAsti rahitasya svasaMvidA / paratazcAnavasthAnAditi tatpratyayaH kutaH // 201 / / viziSTa buddhike utpanna honeke prathama vizeSaNa aura vizeSyake jAnanekI AvazyakatA hai| " ghaTavAn - bhUtala hai " yaha pratyaya ghaTa vizeSaNa aura bhUtala vizeSyake grahaNa karanepara hotA hai " viziSTabuddhirvizeSamavizeSyasaMbaMdhaviSayA" viziSTa buddhi honekA yahI krama hai / prakRtameM jJAnavizeSaNako pahike praNa kara aura AtmA svarUpa vizeSyako grahaNa kara hI " meM jJAnavAna hUM" isa prakArakI vaha buddhi utpanna hosakatI hai| aba usa jJAnakA grahaNa AmAke apane Apase so hotA nahIM hai, kyoMki Apane mAtmA aura jJAnako svasaMvedanase rahita ho rahA mAnA hai| neyAyikoMne AtmAkA vedana, aura jJAnakA jJAna, svasaMvedanase apane Apa honA iSTa nahIM kiyA hai, aisI zAmeM jisa jJAnase mAtmA viziSTa ho rahA hai, usa jhAnako zAnake atirikta kauna jAnegA ! yadi dUsare jJAnase vivakSita jJAnakA jJAna honA mAnoge to anavasvA doSa aavegaa| kyoMki dUsare jJAnako tIsare zAnase, aura tIsareko cauthe jJAnase, jAnanepara AkAMkSA bar3hatI hI jaavegii| " nAjJAtaM jJApaka nAma " jo svayaM jJAta nahIM huA hai, vaha dUsare prameyakA jJApaka nahIM ho sakatA hai| aisI avasthAma usa jJAnarUpavizeSaNakI pratIti kaise hogI ? btaao| jisase ki jJAna aura AtmAkA / ahaNa hokara paidA honevAlI " maiM jJAnavAna hUM " yaha viziSTabuddhi utpanna ho ske| yeSAM nAgRhItavizeSaNA vizeSye buddhiriti mataM zvetAcchrete buddhiriti vacanAseSA jJAnavAnahamiti pratyayo nAgRhIte jhAnAravye vizeSaNe vizeSye cAtmani jAtUtpayate, khamatavirodhAta / bina naiyAyikoMkA yaha mAnA huA siddhAMsa hai ki viziSTakA jJAna tapa utpanna hotA hai, jaba ki pUrva vizeSaNa aura vizeSya donoM ko jAna liyA jAya, tathA vizeSyannAna tA hogA jaba
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmAH ki vizeSaNakA grahaNa kara liyA jAve, vinA vizeSaNake grahaNa kiye vizeSya meM buddhi nahIM ho pAtI hai / unake yahAM aisA kahA hai ki ghaulA kapaDA hai yaha buddhi dhaulerUpako pahile jAnakara hotI hai, bhUre se mUremeM jJAna hotA hai| una naiyAyikoMke mata meM " maiM jJAnavAn hUM" aisI pratIti bhI jJAna nAmaka vizeSaNa aura AtmAsvarUpa vizeSya ke na grahaNa karanepara kabhI nahIM utpanna ho sakatI hai| yadi vizeSaNa aura vizeSya ke grahaNa binA bhI viziSTabuddhikI utpatti mAnoge to naiyAyikoM ko apane matase virodha ho jAvegA || 31. gRhIte tasminnutpadyate iti cet, kutastadgRhItiH 1 na tAvatsvataH svasaMvedanAnabhyupagamAt, svasaMvidite dhAtmani jJAne ca svataH sA prayujyate nAnyathA saMtAnotaravat / paratazetadapi jJAnAMvaraM vizeSyaM nAgRhIte jJAnatvavizeSaNe grahItuM zakyamiti jJAnAntarAttagrahaNena bhAvyamityanavasthAnAtkutaH prakRtapratyayaH 1 / / yadi naiyAyika yoM kaheMge ki usa jJAnasvarUpa vizeSaNake grahaNa karanepara viziSTabuddhi paidA hotI hai taba to tuma batalAo ki usa jJAnakA grahaNa kisase hogA : jJAnakA grahaNa apane Apa svayaM to ho nahIM sakatA hai kyoMki Apane AtmA aura jJAnakA apane Apa apaneko jAnanevAlA svasaMvedana pratyakSa svIkAra nahIM kiyA hai| yadi jJAna aura AsmAkA svasaMvedana pratyakSa mAnate hote saba una donoM kA vaha svataH grahaNa honA kaha sakate the, anyathA nahIM kaha sakate ho| dUsare prakAroMse medavAdiyoM ke malame saMtAnAMtaroMke samAna jJAna aura AtmAkA grahaNa nahIM ho pAtA hai| mAtrArtha - jaise devadatta ke jJAnakA yajJadatta pratyakSa nahIM kara sakatA hai yA devadattakI AsmAkA yajJadatta pratyakSa nahIM kara sakatA hai / usIke sahaza devadatta bhI apane jJAna aura AtmAko nahIM jAna pAvegA / yadi dUsare jJAnase jJAna aura AtmAkA jJAna honA mAnoge to vaha dUsarA jJAna bhI vizeSya hai usameM jJAnasva vizeSaNa hai| dUsarA jJAna bhI apane jJAnatva vizeSaNako jabataka nahIM jAnegA; tabataka prakRtajJAnako grahaNa karane meM samartha nahIM hai / yahAM bhI dUsarA jJAna aura usake jJAnazvako jAnane ke liye tIsare, cauthe, pAMcame jJAna hote rahane cAhiye / isa prakAra anavasthA hotI hai| bhalA aisI dazA meM prakaraNa prApta horahe vizeSaNa rUpa pahile jJAnakA grahaNa kaise hovegA ? basAo to sahI / bhiti ke binA kahAM taka kalpita citroMko likhoge / nanvahaMpratyayotpattirAtmajJaptirnigadyate / jJAnametaditi jJAnotpattistajjJaptireva ca // 202 // jJAnavAnahamityeSa pratyayastAvatoditA / tajjJAnAvedanepyevaM nAnavastheti kecana // 203 //
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArthacintAmaNiH 211 41 isa para naiyAyika anunayasahita uttara denA cAhate haiM ki maiM maiM isa prakArake jJAnakA utpanna ho jAnA hI AtmArUpa vizeSyakA prahaNa kahA jAtA hai aura yaha jJAna hai, isa prakAra jAnakA utpanna ho jAnA hI usa vizeSaNasvarUpa jJAnakA grahaNa samajhA jAtA hai| utane mAtra se 'maiM jJAnavAn hU~ " isa prakArakA yaha viziSTa pratyaya utpanna ho jAnA kahA gayA hai / bhale hI una jJAnakA apane Apa vedana na hove to bhI hamAre aisA kahanepara anavasthA doSa nahIM sambhAvita hai isa prakAra koI eka naiyAyika kaha rahe haiM / bhAvArtha maiM aura jJAnavAlA hUM ina do jJAnoMkI utpatti ho jAnese hI AkAMkSA zAMta hojAtI hai| jJApakapakSa anavasthA doSa lagatA hai / kAraka pakSamai bIjAGkura ke samAna avasthA ho jAneko doSa nahIM mAnA gayA hai| yahAM kAryakAraNabhAva nahIM cala rahA hai / jJAnAsmavizeSaNavizeSyajJAnAhiva saMskAra sAmarthyAdeva jJAnavAnamiti pratyayotpacenovastheti kecinmanyante / kamI pahile samaya meM jJAnako vizeSaNa aura AtmAko vizeSya samajha liyA thA, usakA saMskAra AtmAmeM rakkhA huA hai / usa saMskArake balase hI " maiM jJAnavAlA hUM " aisA nirNaya utpanna ho jAtA hai / hamAre Upara anavasthA doSa nahIM hai| aisA bhI koI eka naiyAyika mAna rahe haiN| te'pi nUnamanAtmajJA jJApyajJApakatAvidaH / sarva hi jJApakaM jJAtaM svayamanyasya vedakam // 204 // naiyAyika bhI nase AtmAko nahIM jAna pAte haiM aura jJApyajJApakamAvake tattvako bhI nahIM samajhate haiM jaba ki sabhI dArzanika isa bAtako mAnate haiM ki jo koI bhI jJApaka hogA yaha jAnA gayA hokara hI dUsareko samajhAnevAlA hotA hai| jaise ki bhUma hetu vahikA zApaka hai / as cAkSuSapratyakSa jJAta hokara hI anya vahniko samajhAtA hai / tathA vAstavika rUpase jJApaka detu jJAta hai vaha svayaM jJAta hokara hI apane jJeyakI jJapti karAtA hai / jisako Ajataka svayaM jAnA nahIM hai, usakA saMskAra bhI kahAMse AvegA ! pahile kabhI jJAnase gRhIta ho cuke viSayakI hI to dhAraNA kara sakate ho / vizeSaNavizeSyayorjJAnaM hi tayojJapikaM tatkathamajJAtaM tau jJApayet / kArakatve tadayuktameva tadime tayorjJAnamajJAtameva jJApakaM bruvANA na jJApyajJApakabhAvavida iti satyamanAtmajJAH / jJAnarUpa vizeSaNakA aura AtmasvarUpa vizeSyakA jJAnahI una zAna aura AtmAkA zApaka mAnA gayA haiM to una donoMkA yaha jJAna svayaM ajJAta hokara una jJAta aura AtmAko kaise samajhA devegA ? batalAiye /
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattAntiAmA yadi Apa jJApapakSa na mAnakara kArakapakSa loge so to yaha yuktiyoMse rahita hI hai| malA kahIM jJAna aura jJeyake prakaraName kyA koI kArakapakSa letA hai ! Apa svayaM vicAro / amikA dhUma hetu zApaka hai kintu kAra ko ghUmakA hI nAme kAraka hetu hai / usa kAraNa ye naiyAyika khoga vizeSya vizeSaNa ke jJAnako ajJAta huye ko hI jJApaka kaha rahe haiM / ataH ye jJeya zApakabhAtrako na samajhate hue avazya hI AtmAko jAnanevAle nahIM haiM yaha bAta sarvathA saccI hai / inake yahA~ jJAna apaneko nahIM jAnatA hai aura AtmAkA svayaMko nahIM jAna pAtA hai / syAnmatam, vizeSaNasya zAnaM na jJApakaM nApi kArakaM liGgavaccakSurAdivacca, kiM sahi zatirUpaM phalam / tacca pramANAjAtaM cesAvataivAkAMkSAyA nivRttiH phalaparyanvatvAttasyA, vizeSyajJAnasya jJApakaM tadisyapi vAte tasya tatkArakatvAt / naiyAyikoMkA yaha mata bhI hove ki ghUma hetu jaise vadikA jJApaka hetu hai vaise vizeSaNakA jJAna jJAeka hetu nahIM hai aura cakSu, puSya, pApa, Aloka Adi jaise cAkSuSapratyakSake kAraka hetu hai vaise vizeSaNakA jJAna kAraka hetu bhI nahIM hai / to kyA hai ! so suno! hama vizeSaNake zAnako avisvarUpa phala mAnate haiN| vizeSaNake sAtha indriyoM ke sannikarSa ho jAneko pramANa mAnate haiM / usakA phala vizeSaNakA jJAnarUpa pramA utpanna ho jAnA hai / evaM vaha zatirUpI phala bho hI pramANase nahIM mI jJAta ho kintu pramANase utpanna hai / itanese hI AkAMkSAkI niti ho jAtI hai| arthAt tIsare, cauthe, pAMcarma, jJAnoMke uThAnekI AvazyakatA nahIM hotI hai| jisase ki anavakhA hove / jaba taka phala prApta. nahIM hotA hai taba taka pramANoMse jhAta karate rahanekI vaha AkAMkSA rahatI hai kiMtu zatirUpa phalake utpanna hote hI jJAnoMke jAnanekI AkAMkSA dUra ho jAtI hai / ataH vaha nahIM jAnA huA bhI phalarUpa vizeSaNajJAna apane vizeSyake jJAnakA jJApaka hetu ze jAtA hai / graMthakAra kaha rahe haiM ki isa prakAra naiyAyikoMkA kahanA bhI korI yAda hai / kyoMki Apane apane darzanazAsameM vizeSaNake jJAnako vizeSya jJAnakA kAraka hetu iSTa kiyA hai / aura aba phaMsa kara anupAya dazAma jJApaka hetu svIkAra kara rahe haiM / yaha apasiddhAMta nahIM to kyA hai / / pramANatvAttasya jJApakaM tadityapyasAraM sAdhakatamasya kArakAvizeSasya pramANatvavacanAt / pasivAdI kahatA hai ki vizeSaNakA zAna yathApi. vizeSaNake sAtha huye iMdriyoMke sanika kara pramANakA phala hai kiMtu vizeSyakI jJaptikA kAraNa bhI hai / ataH vaha vizeSaNajJAna pramANa ho jAne ke kAraNa vizeSyakA jJApaka hetu ho jAtA hai| yaha bhI naiyAyikoMkA kahanA nissAra hai kyoMki pramitiko atyaMta prakRSTarUpase sAdhanevAle vizeSa kArakako Apane pramANa honA kahA hai| Apake manase yo vizeSyake sAtha iMdriyoMkA sanikarSa hI vizeSyakI casikA janaka ho rahA pramANa ho sakatA hai| vizeSaNazAna nahIM /
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ cintAmaNiH 313 nahi vizeSaNajJAnaM pramANaM vizeSyajJAnaM tatphalamityabhidadhAnastattasya jJApakamiti manyate / kiM tarhi ? vizeSyajJAnotpattisAmagrItvena vizeSaNajJAnaM pramANamiti, tathA manyamAnasya ca kAnavasthA nAmoti / tadetadapi nAtivicAra saham, ekAtmasamavetAnantarajJAnagrAmamarthaMjJAnamiti siddhAntavirodhAt, yathaiva hi vizeSaNArthajJAnaM pUrve pramANaphalaM pratipatturAkAGkSAnivRttihetutvAnna jJAnAntaramapekSate tathA vizeSyArthajJAnamapi vizeSaNajJAnaphalatvAttasya / 1 jainoMke prati punaH naiyAyika kahate haiM ki vizeSaNa ke jJAnako pramANa aura vizeSya ke jJAnako usakA phala yoM kahanevAlA naiyAyika vaha vizeSaNajJAna usa vizeSyakA jJApaka hai aisA nahIM mAna rahA hai to kyA mAnatA hai ? isakA uttara suniye ! vizeSmajJAnakI utpatti eka vizeSaNajJAna bhI kAraNasAmagrI meM par3A huA hai ataH sAmAnya kAraNa hote hue bhI vizeSaNajJAna pramANa hai / isa prakAra aise mAnanevAle naiyA kA huA ! AcArya kahate haiN| ki isa prakAra vaha naiyAyikakA kahanA bhI parIkSArUpa vicArako adhika sahana nahIM kara sakatA hai| kyoMki naiyAyikoM kA siddhAMta hai ki ghaTa Adika athakA jJAna usI eka AtmAmeM samavAyasambaMcase rahanevAle avyavahita dvitIya kSaNavartI jJAnake dvArA grAhya ho jAtA hai / jaba ki naiyAyika vizeSaNajJAnako vizeSyajJAnakA kAraNa mAnate haiM aura kAraNa avyavahita pUrva samayameM rahatA hai / aisI dazA kArya aura kAraNarUpa donoM jJAna aMdhere meM paDhe hue haiN| jisa samaya Apa vizeSyajJAna honA mAnate haiM usa samaya to vizeSaNa jJAnako jAnanevAle dvitIya jJAnake utpanna ho jAnekA avasara hai | ataH ukta siddhAMnsase vizeSa AyA, aura jaise hI vizeSaNarUpa arthakA jJAna pahile vizeSaNa aura iMdriya ke sannikarSarUpa pramANakA phala ho cukA hai, vaha jJAtAkI AkAMkSAoMkI nivRttikA hetu ho jAnese dUsare jJAnoMkI apekSA nahIM karatA hai, vaise hI vizeSyarUpa arthakA jJAna bhI usa vizeSaNa jJAnarUpa pramANakA phala ho jAneke kAraNa apane jAnanemeM dUsare jJAnoMkI apekSA na karegA / aisA mAnanepara anavasthA doSa to iTa gayA kiMtu ApakA yaha siddhAMta kahAM rahA ki pahilA jJAna dUsare jJAnase avazya jAnA jAtA hai| vizeSa yaha hai ki naiyAyika loga bIcame paDe hue vizeSaNajJAnako daNDa Adika vizeSaNoMke sAtha hue cakSurAdika iMdriyoMke sannikarSakA pramANarUpa phala mAnate haiM aura bhaviSyameM honevAle vizeSyajJAnakA kAraNa mAnate hue vizeSaNajJAnako pramANa bhI mAnate haiN| yadi punarvizeSaNavizeSyArthajJAnasya svarUpApariccheda karavAhasvAtmani kriyAvirodhAdaparajJAnena vedyamAnateSTA tadA tadapi tadvedakaM jJAnamapareNa jJAnena beyamiSyatAmityanavasthA duHparihArA | yadi nai phira thoM kaheMge ki vizeSaNarUpa artha aura vizeSyarUpa arthakA jJAna apane svarUpakA jJApaka nahIM hai kyoMki jAnane rUpa kiyAkA jAnanA rUpa meM hI honekA virodha hai / 40
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 tattvArthacintAmaNiH jaise kitanI bhI painI talavAra kyoM na ho, apaneko svayaM nahIM kATatI hai / kaisA bhI sIkhA huA naTakA chokarA ho, vaha Apa hI apane kaMdhe para nahIM caDha jAtA hai| bhakSaNa rUpa kiyA svayaM apanA bhakSaNa nahIM kara sakatI hai| isI prakAra jJAna svayaM apaneko nahIM jAna sakatA hai| ataH jJAnakA jAnA gayA panA hama dUsare jJAnase iSTa karate haiM / vAdI AcArya kahate haiM ki isa prakAra naiyAyikoM ke kahane para to anavasthA hotI hai| kyoMki jo jJAna pahile jJAnakA jJApaka hai vaha tIsare jJAnase jAnA gayA honA cAhiye aura vaha tIsarA cauthe jJAnase paricchedya honA cAhiye taba kahIM pahilA jJAna jAnA jA sakatA hai / isa anavasthAkA parihAra karanA Apake liye atyaMta kaThina paDa gayA hai / Apane apane svayaM kriyAkA virodha diyA thA so ThIka nahIM hai / dekho| abhi svayaM apaneko jalA detI hai / maithIkA zaka apanI garmI se apane Apa jhulasa jAtA hai| dIpaka, sUrya svayaM apanA prakAza karate haiM? acchA abhyAsapada hai, tabhI to apane navIna utpanna kiye anubhavako pustakamai TippaNa kara letA hai / aneka vaidya svayaM apane Apa cikitsA kara lete haiM / nizcaya nayase sampUrNa padArtha apane meM svayaM Apa vyavasthita ho rahe haiN| vAstava meM kriyAvAn aura kriyAmai hI kriyA rahatI haiM / ataH jAnanA rUpa jJAnakiyA bhI jJAnameM AnaMdake sAtha raha sakatI hai / naTa chorAkI pIThakI haDDI muDahI nahIM, ataH vaha apane kaMdhe para nahIM baiTha pAtA hai / goha, gilaharI, vicchu, sAMpa apane pichale bhAgako kaMdhopara ghara sakate haiN| penI kaicIko khAkI jorase calAyA jAya to svayaM apane ko kATa DAlatI hai / dRSTAMtoMse tattva nirNaya nahIM hotA hai / jagatameM udAharaNa sabhI prakArake mila jAte haiN| sajjanoMko saJjanoMke aura durjanoM ko durjanoMke dRSTAnta bhare paDhe haiN| I nanvarthajJAnaparicchede tadanantarajJAnena vyavaharturAkAMkSAzrayAdarthajJAnaparicchittaye na jJAnAMvarApekSAsti, tadAkAMkSayA vA vadiSyata eva / yasya yatrAkAMkSAkSapastatra tasya jJAnAMtarApekSAnivRttestathA vyavahAradarzanAttato vAnavastheti cet, tartharthajJAnenArthasya paricchitoM kasyacidAkAMkSAkSayA tajjJAnApekSA'pi mAbhUt / anavasthA doSa parihArake liye naiyAyika anunayasahita prayatna karate haiM ki pahile arthajJAnako jAnane meM upayogI usake avyavahita uttaravartI dUsare jJAnakI pravRtti hotI hai| basa ! usa dUsare jJAnase hI jJAtA vyavahArIkI akAMkSA nivRtta ho jAtI hai| ataH usa dUsare jJAnako jAnane ke lie tIsare cauthe jJAnoM kI apekSA nahIM hotI hai| aisA kauna ThaluA baiThA hai ! jo vyartha hI apane jJAnako jAnanekI icchAoMko baDhAtA rhe| hAM! yadi koI una tIsare cauthe jJAnoMke jAnane kI icchA karegA to hama una cauthe, pAMcame jJAnoMkA utpanna honA iSTa karate hI haiN| jisa vyaktiko jahAM kahIM jAkara AkAMkSAkI nivRtti ho jAvegI usa vyaktike vahAM takake jJApaka kaI jJAna mAna leveMge aura taisA vyavahAra bhI ho rahA dekhA jAtA hai| jaina logoM ko bhI jJAnoMke jAnane kI AkAMkSA honepara sau aura pAMca sau taka bhI jJAna mAnane pddeNge| anya koI upAya nahIM hai, phalamukha gaurava
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattvArthacintAmaNiH doSa nahIM mAnA gayA hai| isa kAraNa se hamAre Upara anavasthA doSa nahIM hai| kyoMki kahIM na kahIM AkAMkSA zAMta ho hI jAvegI / AcArya kahate haiM ki yadi naiyAyika aisA kaheMge taba to pahile artha jJAnakarake arthakI jJapti ho jAnepara itane se hI kisI ekakI AkAMkSA zAMta ho jAve yoM to pahile jJAnako jAnane ke lie dUsare jJAnakI bhI apekSA na hove, kyoMki jahAM AkAMkSA TUTa jAvegI, vahIM Apa dUsare jJAnoMkA utpanna honA roka dete haiN| aisI dazAmeM arthakA jJAna navavyahita uttaravartI jJAna se hai isa Apake hI siddhAMtase Apa naiyAyikoMko vizeSa banA rahA || 315 tatheyata eveti cet, parokSajJAnavAdI kathaM bhavatA atizayyate 1 / naiyAyika kahate hai ki hama aisA iSTa karate hI haiM, arthAta yadi AkAMkSA na hove to mahile jJAnako jAnane ke lie bhI dUsarA jJAna nahIM uThAyA jAtA hai / svayaM andhere meM paDhA pahilA ghaTajJAna hI ghaTako jAna letA hai, bhaviSya meM ghaTajJAnako jAnane ke lie kisI jJAnakI AvazyakatA nahIM hai / isa para to AcArya kahate haiM ki aisI dazA meM jJAnako parokSa mAnanevAle mImAMsakoM ke sAtha ApakI kyA kaisI vizeSatA rahI ? batalAie ! bhAvArtha mImAMsaka bhI pahile jJAna Adi saba jJAnoMkA pratyakSa honA nahIM mAnate haiN| parokSajJAnadvArA hI ghaTa AdikakA pratyakSa honA svIkAra karate haiM / yadi kisIko jJAnake jAnanekI AkAMkSA ho jAye to jJAnajanya jJAtatAse jJAnakA anumAna honA mImAMsaka iSTa karate haiM, vaisA hI parokSapana Apa mAna rahe haiM, ataH mImAMsaka aura Apake mantavya meM koI atizaya nahIM rahA / pahile jJAnako donoMne parokSa mAna liyA hai / jJAnasya kasyacitpratyakSatvopagamAditi cet, yasyA pratyakSatopagamastena paricchinno'rtha kathaM pratyakSaH 1 santAnAntarajJAna paricchinnArthavat / L naiyAyika bolate haiM ki mImAMsakoMse hamAre mantavya meM yaha adhika atizaya hai ki hama kisI kisI jJAnakA dUsare jJAnoMse pratyakSa honA mAna lete haiM kintu bhImAMsaka do kisI bhI jJAnakA pratyakSa honA nahIM mAnate haiN| jJAnoMke matyakSa ho jAneke bhayase ve sarvajJako bhI nahIM svIkAra karate haiM ghaTa, paTa, pustaka AdikakA pradhyakSa bhale hI ho jAve kintu inako jAnanevAle jJAnoMkA tathA manu, jaimini, bhaTTa, prabhAkaroMkoM mI apane jJAnoMkA pratyakSa nahIM ho pAtA hai / hAM ! icchA honepara ve una jJAnoMkA anumAna kara lete haiM / hama naiyAyika to ghaTake jJAnakA dUsare jJAnase pratyakSa honA aura sarva jJAnakA sarvajJake dUsare jJAnase pratyakSa honA mAnate haiM / granthakAra kahate haiM ki yadi Apa naiyAyika aisA kahoge to jAnanekI AkAMkSA na honepara jisa jJAnakA Apane pratyakSa honA nahIM mAnA hai, usa jJAnase jAne gaye arthakA pratyakSa kaise hogA ? batAo / jaise ki anya saMtAna mAne gaye devadattake dvArA jAne jAcuke arthakA jinadata jJAna nahIM kara sakatA hai, kyoMki jinadadeva ke jJAnakA svayaM pratyakSajJAna nahIM hai / usI prakAra svayaM devadatake jJAnakA devadattako
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyArthacintAmaNiH *o...MAHANAanimurma-Mahamrutad.......mid-IA jaba pratyakSa nahIM hai to devadatta apane usa apratyakSajJAnadvArA bharthakA pratyakSa kaise kara sakatA hai ! yAnI nhiiN| pratyakSatathA pratIveriti cet, tIpratyakSajJAnavAdino'pi tata evArthaH pratyakSo'stu tayA cAnarbhikA sarvajJajJAnasya pAnAntarapratyakSatvakalpanA / apratyakSa jJAnase bhI arthakA pratyakSa ho jAnepanese pratIti honA dekhA jAtA hai| ataH pahile apratyakSa jJAnase bhI arthakA pratyakSa ho jAnA bana jaavegaa| yadi naiyAyika aisA kahege taba to jAnakA pratyAsa nahIM kahanevAle mImAMsakake bhI usI apratyakSa jJAnase arthakA pratyakSa karanA ho jaamo| aura vaisA ho jAnepara phira sarvajJake jJAnako dUsare jJAnase pratyakSakI naiyAyikakI kalpanA vyartha pddegii| naiyAyikoMne Izvara ke do jJAna mAne haiN| ekake dvArA sampUrNa padArthokA pratyakSa karatA hai| aura dUsare jJAnase usa jJAnakA pratyakSa kara letA hai| kiMtu jA naiyAyika apratyakSa jJAnase hI arthakA pratyakSa ho jAmA mAnate haiM to svayaM apratyakSa bhI akelA IzvarakA jJAna carAcara jagatkA pratyakSa kara legA, pratyakSa dvArA sarvako jAnanA svarUpa sarvajJatvako rakSita karaneke liye prathama jJAnakA jJAnAntarase pratyakSa hote rahanekI kalpanA vyartha hai / hiMdusthAnake eka mahArAjA vilAyatase padiyA gAya lAye jo ki pratidina ch| ghaDI dUdha detI thii| usako garbhiNI karane aura naslako ThIka rakhaneke liye saddha sAMDa mI lAnA par3A, jisakA upayoga varSa meM mAtra eka dina, aura dainika vyaya gAyase bhI atyadhika / mitavyayIko aisA apavyaya khaTakatA hai / yoM IzvarameM dUsare jJAnako mAnanekI koI mAvazyakatA nahIM hai| yatra yathA pratItistatra tatheSTirna punarapratItikaM kiJcitkarapyata iti ceta, svArthasaMvedaphavApratItito jJAnasya tatheSTirastu / naiyAyika kahate hai ki jahAM jaisA aksara dekhA jAtA hai vaha vaise hI paitarA nadala diye jAte haiM / jisa prakArase jahAM aoMke aura jJAnoke pratyakSa honeko pratIti hotI dIkhe vahAM vaisA hI hama iSTa kara lete haiN| hAM, phira jo kabhI pratItimeM nahIM AtA hai aise kisI mI padArthakI hama kasanA nahIM karate haiN| sarvajJajJAnako jAnane ke liye dUsare zAnakI Ava. zyakatA hai kintu saMsArI jIvoMke kisI kisI jJAnamai jJAnAntarakI akAMkSA nahIM hotI hai| andhakAra kahate hai ki yadi naiyAyika aisA kaheMge, taba to pratyeka jJAnako apane aura arthake badiyA jJApakapanekI pratIti ho rahI hai / to isa kAraNa phira jJAnako usaprakAra artha aura apanA donoMkA paricchedI kyoM na mAna lo ! samIcIna pratIti ke anusAra to Apako calanA caahiye| besA iSTa karaneko Apa svIkAra bhI kara cuke haiN|
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAtyA cintAmaNiH jJAne svasaMvedakatApratIteH svAtmani kriyAvirodhana pAyavaspAna sapariziza pat, kA punaH svAsmani kriyA viruddhA parispandarUpA dhAtvartharUpA vA 1 prathamapakSe tasyA dravyapratitvena jAne tadabhAvAt, dhAsvartharUpA tu na virudeva bhavati tiSThatItyAdikriyAyAH svAtmani pratIteH / kathamanyayA bhavatyAkAzaM, tiSThati merurityAdi vyavahAraH sivayet ? / prativAdI kahatA hai ki jJAnarUpa svAslAmeM jAnanArUpa kriyAke virodha karake jJAnamai svasaMvedakatAkI pratIti jainoMkI bAdhita ho jAtI hai arthAt jJAnameM apane Apa jAnanekI kriyA honekA. virodha hai / isa kAraNa jJAna stra ko vedaka mAnanekI pratItimeM bAdhA upasthita hai| ataH usa prakAra apaneko aura aryako jAnanevAlA jJAna hama iSTa nahIM karate haiN| jJAna kevala arthako hI jAnatA hai aisA kahanevAle naiyAyikoMse to pUchate haiM ki phira bhalA kaunasI kriyA apane bhApa apanI AtmAmeM rahanekA virodha kara rahI hai / batAo, kyA halanacalanarUpa kiyA apane svarUpameM nahIM rahatI hai ! athavA sthA, as, vRdha, cakAs, Adi dhAtuoMke sthita rahanA, yA vidyamAna rahanA yA paDhanA, prakAzita honA Adi artharUpa kiyA apanI AtmAmeM nahIM rahatI haiM ! uttara kahiye / yadi pahilA pakSa loge to vaha halanacalanarUpa kriyA Apake aura hamAre matAnusAra gunyoM meM rahatI mAnI gayI hai / jJAnameM usakI sattA hI asambhava hai / hA dUsarA pakSa lene para dhAtuoMke artharUpa kriyAeM to viruddha nahIM hotI haiN| dekhiye, gRha ThaharA huA hai, devadatta baDha rahA hai, dIpaka prakAza rahA hai Adi ghAsvarUpa kriyAeM apanI AsmAmeM hI hotI huyIM jAnI jAtI hai| yadi aisA na svIkAra kara anya prakAra mAnoge to batAo ki AkAza hai, meru Thahara rahA hai, vAyu baha rahI hai, jinadatta jAga rahA hai, ityAdi vyavahAra kisa prakAra siddha hote ! vastutaH kriyA aura kriyAnakA bhabheda hai| kriyAvAnmeM Thahara rahI kriyA svayaM kriyA hI pAyI jAtI hai / virodha nahIM hai | sakarmikA dhAtvartharUpApi viruddhA khAtmanIti cet, tarhi zAna prakAzate cakAstIti kriyA na svAtmani viruddhA? prativAdI kahatA hai ki akarmaka dhAtuoM kI kriyAeM apane abhinna kAma ma hI viruddha na hoM kyoMki unako dUsarA koI zaraNa nahIM hai kiMtu kiyA svayama nahIM Thahara paayegii| tadvat saka dhAtuoMkI artharUpa kriyAeM bhI to apanI AtmAmeM rahanekA avazya vizeSa karatI haiN| jaise devadAsa mAtako pakAtA hai / yahAM pakAnArUpa kriyA svayaM apane yA devadacameM nahIM rahatI hai kiMtu kartA aura kriyA ina donoMse sarvathA mitra ho rahe mAtarUpa karmameM ThaharatI hai| aise hI devadatta mAtako lA rahA hai yahAM khAnArUra kriyA bhI svayaM apane ApameM nahIM rahatI hai| aise hI jAna jJAnako jAnatA hai / yaha sakarmaka kriyA bhI apane ApameM nahIM raha sakatI hai| AcArya kahate haiM ki yadi
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 tattvApisAmANaH - naiyAyika aisA kaheMge taba to parAzana aura pratibhAganA kisAnako bhakaka hai, hAca jJAna prakAza rahA hai, jJAna pratimAsa rahA hai, dIpa prakAza rahA hai ye akarmaka kriyAeM to jJAnakI svAtmAmeM vinA virodhake Thahara jaavegii| abhedapakSamai ThIka vyavasthA bana jAtI hai / vastuvyavasthA aura naya paddhasipara lakSya rkho| jJAnamAtmAnaM jAnAtIvi sakarmikA tatra viruddheti cema, AtmAnaM hantItyAderapi virodhAnuSaGgAt / jJAna apaneko jAna rahA hai, aisI sakarmaka jJAghAtakI kriyA to jJAna viruddha hI hai, yaha Apa prativAdI jana nahIM khnaa| kyoMki yoM to devadatta apane Apako mAratA hai, iMdradatta apane Apako jIvita rakhatA hai, dravya apaneko trikAlamai vidyamAna rakhatA hai ityAdi kriyAoMkA mI apane sAtha virodha karane kA prasaGga hogA, jo ki Apako bhI iSTa nahIM hai / karTavarUpasya karmaspenopacArAmAtra pAramArthika karmeti cet, samAnamandhatra, jJAne kari svarUpasyaiva dhAnakriyAyAH karmatayopacArAt / pativAdI kahatA hai ki devadatta apanI hiMsA kara rahA hai yA apaneko jIvita rakhatA hai| yahAM vAstavika rUpase devadatta svayaM karma nahIM hai kiMtu kartArUpa devadattako upacArase karma hojAve karake kaha diyA gayA hai| aba AcArya kahate haiM ki yadi tuma naiyAyika aisA kahoge to dUsarI jagaha hama bhI aisA hI samAnarUpase kaha sakate haiM arthAt jAna apaneko jAnatA hai yahAM mI kartAko hI gauNapanase karma banA diyA gayA hai / jJAnarUpa kAma Apako hI jAnane rUpa kriyAkA karmapanA nyavaddhRta kara liyA gayA hai| vAstavameM dekhA jAya to jJAna apaneko mukhya rUpase jAnatA hai, viSayakA AnanA to usakA gauNa kArya hai| dIpaka aura sUryakA mukhya kartavya svaprakAzana hai padArthoMkA prakAzana hojAnA to unakA vinA pramanake choTA kArya hai| tAvikameva jhAne karmasvaM prameyatvAttasyeti cet, tathadi sarvathA karturabhiyaM tadA virodhaH, sarvathA mitraM cetkathaM tatra jJAnasya jAnAtIti kriyA svAtmani sthAdhena virudhyeta? kathamanyathA karTa karotIti kriyA'pi kaTakArasya svAtmani na syAyato na virudhyate / yoga kahate haiM ki jJAnameM to karmapanA vAstavikarUpase hI hai kyoMki vaha pramitirUpakriyA kA karma hai / tamI to Apake matAnusAra vaha svayaM apanA prameya ho sakatA hai| graMthakAra kahate haiM ki yadi aisA kahoge to hama pUMchate haiM ki vaha karmapanA yadi kataise sarvathA abhinna hai taba to naiyAyikako apane matase virodha humA kyoMki bhedavAdI naiyAyikoMke matameM eka hI padArtha meM kApana maura mepana nahIM mAnA gayA hai|
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha cintAmaNiH to karma kasA bhinna mAnoge to jJAnakI jAnanArUpa kriyA vahAM svAtmAmeM kaise pAyI gayI ? batAo / jisase ki svAmA kiyAke rahane virona ko sakarmaka dhAtuoMkI caTAIko banA rahA hai, yaha kriyA bhI caTAI banAnevAlekI svAtmAmeM kaise na rahegI ! jisase ki vizedha na ho sake / bhAvArtha-- sarvathA bhedapakSameM to pada pada para kriyAkA virodha ho jAvegA / saMsArakA koI bhI kArya na ho sakegA / saba sthAnoMmeM apane se apanA virodha hA jAvegA / ekAMta bhedapakSa isa kAryakA yaha kartA hai, isa kriyAkA yaha karcA hai aisA vyavahAra bhI na ho sakegA / 119 kartuH karmatvaM kathaJcidbhinamityetasmiMstu darzane jJAnasyAtmano vA svAtmani kriyA dUrotsAritaiveti na viruddhatAmadhivasati / yadi jainoMke sadRza kartA karmapanA kathaJcit bhitra hai aura kathaJcit abhinna hai isa prakArakA siddhAMta mAnoge taba to jJAnakA yA AtmAkA apanI AtmAmeM kriyA karanA dUra phaika diyA gayA hI hai| arthAt jJAna apaneko jAnatA hai, yahAM jJAnameM jJapti, jJApaka aura jJeya aMza nyAre nyAre haiN| saMvedya, saMvedaka aura saMvitti ina tInoM aMgroMke piNDako jJAna mAnA hai / ataH jAnanA jJapti aMza ho rahA hai| mAnA gayApana jJeya aMza ho rahA hai aura jAnanekA kartA jJApaka aMza hai / isaprakAra koI bhI viruddhapaneko prApta nahIM hotA hai | tato jJAnasya svasaMvedakatA pratIteH svAtmani kriyAvirodho vAdhakaH pratyastamitaSApratItyAspadaM cArthasaMvedakatvavatsvasaMvedakatvaM jJAnasya parIkSakaireSTavyameva / isa kAraNa se aba taka siddha huA ki jJAna kA vedana karatA hai aisI pratIti ho rahI hai / ataH apanI AlAmeM apanI kriyAkA honA viruddha hai isa prakArakA bhASaka doSa pahilI nirvAdha pratIti anusAra svayaM bAdhita ho jAtA hai| jo bAdhaka svayaM mAdhya honekA sthAna hai vaha pratItisiddhaviSayoM meM kyA bAdhA degA ! yadi naiyAyika parIkSA karake padArthoMkI vyavasthA mAnege to jJAna jaise arthako jAnatA hai usI prakAra apaneko jAnatA hai / yaha bhI naiyAyikoMko acchI taraha iSTa kara lenA cAhie / parIkSakoM ko yaha bAta abhISTa karanI paDatI hai ki jJAnakA svasaMvekapanA cAroM orase naSTa kara diye gaye haiM, bAdhaka jinake aisI pratItioMkA sthAna hai| isase adhika kyA kahA jAne ! 1 pratItyananusaraNe'navasthAnasya svamatavirodhasya vA parihartumazakteH / yadi naiyAyika loga pramANasiddha pratItiyoM ke anusAra nahIM caleMge, kintu avasarake anusAra paiMtarA badaleMge to unheM jJAnoMko jJAnantaroMse jAnate jAnate anavasthA doSa avazya lagegA
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nArdhacintAmabhiH aura sarvathA merpakSa mAnanevAle naiyAyikako kartA aura karmake abheda mAnanepara apane matase virodha mI na jaavegaa| tathA ca yaha apasiddhAnta doSa huaa| ina donoMkA parihAra, naiyAbika nahIM kara sakate haiM / ********** .vato na jAtmavAdinAM jJAnavAnahamiti pratyayo jJAtAhamiti pratyayavat puruSasya jJAnaviziSTasya grAhakaH / usa kAraNa jJAnase bhinna ataeva jarUpa AtmA ko mAnanevAle naiyAyikoM ke yahAM "maiM jJAnavAlA hUM" isa prakArakI pratIti to jJAnasahita AtmAko grahaNa karAnevAlI nahIM hai / jaise ki maiM jJAtA hUM yaha pratIti AkAza, kAla Adikako chokara AtmAko hI jJAnasahitapanA siddha nahIM karA sakatI hai / kiM cAhaMpratyayasyAsya puruSo gocaro yadi / tadA kartA sa eva syAt kathaM nAnyasya sambhavaH // 205 // dUsarA doSa yaha bhI hai ki maiM maiM isa pratItikA viSaya yadi AtmA mAnA jAvegA to vaha prameya ho jAvegA, kyoMki jo pratItikA viSaya hotA hai vaha padArtha pramA karaneke yogya prameya hotA hai, taba to vahI AtmA mahA kartA kaise ho sakegA ? Apa naiyAyikoM ke mata se prameya aura mamAtA donoM eka padArtha nahIM ho sakate haiN| eka AtmAke sthAnapara dUsarA AtmA vidyamAna nahIM hai jisase ki eka AmA prameya hove aura dUsarA AsamA pramAtA samma ho sake / anya AtmA ke yaha bAta nahIM sambhavatI hai / kazcAsyApratyayasya viSaya iti vicAryaite / puruSazret prameyaH prabhAtA na syAt / na hi sa eva prameyaH sa eva prabhAtA, sakadekasyaikajJAnApekSayA karmasvakartRtvayorvirodhAta / aura bhI kahanA hai ki maiM ko jAnanevAle isa jJAnakA viSaya kyA hai ? isa bAtakA vicAra karate haiM / yadi maiM ke jJAnakA viSaya AtmA mAnA jAvegA aisA kahanepara to vaha AtmA jAnane yogya prameya ho jAvegA / jAnanevAlA pramAtA na ho sakegA / vahI AtmA prameya ho jAve aura vahI AtmA pramAtA bhI ho jAye, aisA ho ho nahIM sakatA hai| kyoMki naiyAyikoM ke masase eka samaya eka jJAnakI apekSAse eka AtmAko pramitikriyAkA karmapanA aura kartApanakA viroSa hai| maiyAyikoMne kisI prakaraNa meM pramiti, pramAtA, pramANa aura prameya ye cAra hI bhinna bhinna tattva mAne haiN| eka meM dUsarekA sAMkarya nahIM mAnA hai / tato'nyaH kartteti caitra, ekatra zarIre AnekAtmAnamyupagamAt tasyAdhyapratyayaniyasve 'paraka parikalpanAnupaGgAdanavasthAnAdekAtmajJAna (pekSAyAmAtmanaH pramAtRtvAnupapatteba nAnyaH kartA sambhavati yato na virodhaH /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAcintAmaNiH 326 usa pameyarUpa AtmAse pramAtArUpa kartA yadi bhinna mAnoge so yaha to ThIka nahIM hai kyoMki naiyAyikoMne eka zarIrameM aneka AtmAeM nahIM svIkAra kI haiN| yadi eka zarIrameM dUsarA AtmA mAnoge to vaha AtmA bhI " maiM maiM " isa jJAnakA viSaya hoyegA / ataH prameya huaa| tathA ca usa AtmA prameyake lie tIsare kArUpa pamAtA AtmAkI kalpanA karanI pddegii| tIsarA AsmA mI ahaM jJAnase jAnA jAvegA / usa prameyake liye bhI cauthA nyArA pramAtA AtmA kasita karanA pddegaa| aisA karate karate anavasthA doSa ho jAnekA prasaGga AvegA tathA jisa samaya AtmA svayaM jAnA jA rahA hai usa eka AmAko apane jJAnakI apekSAse pramAtApana bana nahIM sakatA hai / usa samaya to vaha prameya hai | dUsarA koI AtmA vahAM sambhavatA nahIM hai jo ki kartA bana jaave| aura jisase ki viroSa honA Tala ske| bhAvArtha--eka AtmAmeM kartA aura kAMpanekA vizeSa rahegA hI, yaha naiyAyikoMke liye viSama samasyA upasthita hai| svasminneva pramotyattiH svapramAtRtvamAtmanaH / prameyatvamapi svasya pramitizceyamAgatA // 206 // apanI AtmAkI pramitikA apaneme hI utpanna ho jAnA apanA pramANapana hai evaM AtmAke svakI pramitikA kApana hai, aura vahIM apaneko jAnanA prameyapanA bhI hai, tathA jAnanA yahI apanI pramiti bhI huyI isa taraha eka hI AtmAmai tInoM yA cAroM dharma Agaye yahI to jainasiddhAMta hai| yathA ghaTAdau pramiterutpattistatpramAtRtvaM puruSasya, tathA svasmibhava tadutpattiH svapramAtatvaM, yathA ca ghaTAdeH pramitI prameyatvaM tasvaiva, tathAtmanaH paricchittau svasyaiva prameyasvam, yathA ghaTAdeH paricchattistasyaiva pramitistathAtmanaH paricchidhiH svapramitiH pravIviSalA dAgavA parihartumazakyA / isa vArtikakA bhASya yoM hai ki jaise ghaTa, paTa bhAvikako viSaya karanevAlI pramitikA utpanna ho jAnA hI AtmAko usakA pramAtApana hai vaisI hI apane Apa meM hI apanI pramitikI utpatti ho jAnA AtmAkA apanA pramAlApana hai| aura jaise apanI pramiti hone para ghaTa Adikako prameyapanA hai vaise hI AsmAkI zapti honepara svayaM usa AtmAko hI prameyapanA hai| tIsare jaise ghaTa, paTa AdikI samIcIna jJapti hojAnA hI unakI pramiti hai vaise hI AtmAkI jJapti mI AtmAkI pramiti hai / yaha bAsa pramANaprasiddha pratItiyoM ke balase prApta ho jAtI hai / isakA koI nivAraNa nahIM kara sakatA hai| dravyArthika nayase cAroM dharma eka AtmA saMghaTita haiN| tathA caikasya nAnAtvaM viruddhamapi siddhayati / na catasro vidhAsteSAM pramAtrAdiprarUpaNAt // 207 //
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 tatvArthacintAmaNiH yo pratipAdana karanepara isa kAraNa prasiddha huA ki eka padArtha meM bhI viruddha aneka svabhAva siddha hojAte haiM vAstavame ve viruddha nahIM haiM, kevala UparI dRSTise viruddha sarIkhe dIkhate haiM / ataH una pramAthA Adi yAnI pramAtA, pramiti, prameya aura pramANa yoM nirUpaNa karanese cAra bheda nahIM karane cAhiye | mAtrArtha - jinakA paraspara meM sAMkarya ho jAtA hai unameM tasvabheda nahIM hotA hai / yahAM bhI ho jAtA hai| gIyana AtA hai / pramiti mI pramANasvarUpa hai / ataH naiyAyikoM ko pramAtA Adi cAra tattva mAnanA yukta nahIM hai / hAM sApekSa cAra dharma kaha sakate ho / pramAtrAdiprakArAzcatvAro'pyAtmano bhinnastato naikasyAnekAtmakatvaM viruddhamapi siddhayatIti cet na, tasya prakArAntaratvaprasaGgAt / aba naiyAyika kahate haiM ki pramAtA, pramiti, pramANa aura prameya ye cAroM hI bheda AtmAse sarvathA bhinna haiM / isa kAraNase ekako aneka viruddha bhI dharmokA sAdAtmyapanA siddhU nahIM ho pAtA 1 hai / aMdhakAra kahate haiM ki yahaSTanakA kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki usa AtmAko nyArA pAMcava bheda bananekA prasaMga AtA hai / bhAvArthaI -- jaba ki AtmAse ve cAra tattva bhinna haiM to AtmA avazya hI unameM se pramAtA, prameya Adi kisI meM garmita na hokara pAMcavA tattva huA, Apake tattvoMkI cArasaMkhyAkA vyAghAta huA / kartutvAdAtmanaH pramAtRtvena vyavasthAnAt na prakArAntaratvamiti cet, keyaM kartRvA nAmAtmanaH 1 AtmA ko kartA hai isa kAraNa vaha pramAtArUpase vyavasthita hai| yoM pAMcavA bhinna prakAra honekA prasaMga nahIM AtA hai / yadi naiyAyika aisA kareMge to batAo ? AtmAkI yaha kartRta vicArI kyA vastu hai ? | pramiteH samavAyitvamAtmanaH kartRtA yadi / tadA nAsya prameyatvaM tannimittatvahAnitaH // 208 // pramANasahakArI hi prameyo'rthaH pramAM prati / nimittakAraNaM prokto natmaivaM svapramAM prati // 209 // prabhitiko samavAyasaMbaMdha se dhAraNa kara lenA yadi AmAkA kartApana hai taba ho isa AmAko prameyapanA nahIM A sakatA hai, kyoMki prameya honemeM kAraNa pramitikriyAkA nimitta kAraNapanA hai / jaba ki AtmA samavAyikAraNa pana gayA to prameya banane ke kAraNa usa nimittapanekI chAni ho gayI / pranitikriyA karane meM jo artha pramANakA sahakArI kAraNa hotA hai vaha prameya kahA
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH jAtA hai, kiMtu isa prakAra naiyAyikoMne AlAko apanI pramitike prati nimittakAraNa bilakula nahIM kahA hai, ataH isa prakAra AtmAmeM apanA prameyapanA aura pramAtApana nahIM bana sakatA hai / 323 pramIyamANo hyarthaH prameyaH pramANasahakArI pramityutpattiM prati nimittakAraNatvAditi vANaH kathamAtmanaH svapramiti prati samavAyinaH pramAtRtAmAtmasAtkurvataH zrameyatvamAcacIta virodhAt / na cAtmA svapramAM prati nimittakAraNaM samavAyikAraNatvopagamAt / ! jo artha nizvayale pramANa ke dvArA jAnA jA rahA hai vaha prameya hai kyoMki pramiti kI utpattimeM nimicakAraNa ho jAnese vaha pramANakA sahakArI hai / isa prakAra kahanevAlA naiyAyika AtmAko prameya malA kaise kaha sakatA hai kyoMki AtmA apanI pramitike prati samavAyIkAraNa ho gayA hai | ataH pramAtApaneko AtmAne apanA adhIna svabhAva kara liyA hai / jo prabhitikA samavAyI kAraNa bana cukA hai vaha usIkA nimikSakAraNa malA kaise bana sakatA hai| kyoMki virodha hai / aura AsmA apanI pramiti ke prati nimittakAraNa bhI to nahIM hai / kyoMki Apane pahilele hI mAsmAko samavAyI kAraNa mAna liyA hai / I yadi punarAtmanaH svapramiti prati samavAyitvaM nimittakAraNatvaM ceSyate'rthaM pramiti prati samavAyikAraNatvameva tadA sAdhakatamatvamapyastu, tathA ca sa eva prabhAvA, sa eva prameyaH, sa eva ca pramANamiti kRtaH pramAdaprameyapramANAnAM prakArAntaratA nAvatiSTheta 1 / yadi Apa vaizeSika phira yoM iSTa kareM ki Apa apanI pramitike prati samavAyI kAraNa hai aura nimittakAraNa mI hai kiMtu anya ghaTa, paTa Adika padArthoMkI pramitike prati samavAyI kAraNa hI hai, taba to Apa AtmAko apanI pramitikA prakRSTakAraka rUpa karaNa ho jAnA bhI mAna leve / tathA ca siddha huA ki vahI AtmA pramAtA hai aura yahI prameya hai, evaJca vahI pramANa bhI hai| isa prakAra jaba tInoM eka ho gaye to pramAsA, prameya aura pramANoMko tattvabheda nahIM hote hue bhitra prakArapanA kaise nahIM vyavasthita ho sakatA hai ? bhAvArtha- pramANa, prameya, bhAdi nyAre nyAre sattva nahIM haiM / vizeSyase bhinna ho rahe mAtra vizeSaNa haiM | kartRkArakAt karaNasya bhedAnnAtmanaH pramANatvamiti cet, karmakArakaM kartuH kimabhi yatastasya prameyatvamiti nAtmA svayaM prameyaH / svataMtra kartA kAraka karaNa kAraka sarvathA bhinna hotA hai, ataH AtmAko pramitikA karaNarUpa pramANapanA nahIM hai| aisA yadi kahoge to kyA Apa naiyAyika mata kartA karma kAraka abhinna hai jisase ki Apa usa AtmAko prameyapanA siddha kara deveM / yo bheda mAnanepara AtmA svayaM prameya mI nahIM ho sakatA hai / tathA ca AtmAkA prameyapanA bhI gAMThakA calA gyaa| Apane gautamasUtra ke
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ sasvArthacintAmaNiH anusAra AtmAko prameya kahA hai / " pAmazarIrendriyArthabuddhimanaHpravRttidoSotyabhAvaphaladuHkhApavargAstu prameyam // prathama adhyAya sUtra 9 // narAntaramameyatvamanenAsya nivAritam / tasyApi svaprameyatve'nyapramAtRtvakalpanAt // 210 // bAdhyA kenAnavasthA syaatsvprmaatRtvklpne| yathoktAzeSadoSAnuSaGgaH kena nivAryate // 211 // isa ukta kamanase isa prakRta AtmAkara dUsare AmAke dvArA jAnA gayApana bhI nivAraNa kara diyA gayA hai| kyoMki usa anya AtmAko bhI svake prameya karanemeM tIsare cauthe Adi nirAle nirAle pramAtA AtmAoMkI kalpanA karanI par3egI, isa prakAra anazsthA honA kisake dvArA rokA jAvegA ? yadi AtmA apanA prameya svayaM ho jAtA hai aura AtmA apane jAnanamai svayaM pramAtA bana jAtA hai, aisI kalpanA karoge to ThIka pahile kahe hue sampUrNa doSoMke prasaGgako kauna roka sakegA ! bhAvArtha-bhedavAdIko ve hI doSa punaH lAgU ho jaavege| vivakSitAtmA AtmAntarasya yadi prameyastadAsya svAtmA kimaprameyaH prameyo vA ? aprameyazcet tAtmAntarasya prameya iti paryanuyogasthApariniSThAnAdanavasthA kena bAdhyate ? prameyazcet sa eva pramAtA sa eva prameya ityAyAtamekasyAnekatva viruddhamapi paramatasAdhanaM, tat sa eva pramANaM sthAt sAdhakatamatvopapaveriti pUrvoktamakhilaM dUSaNamazakyanivAraNam / vivakSAme paDA huA devadatta svarUpa AtmA yadi dUsare anya AtmA yajJadattase jAnane yogya hai to batAo, isa yajJadattako apanI AtmA kyA aprameya hai? yA prameya hai ! yadi svayaM aprameya hai arthAt dUsarese jAnI jAvegI taba to nyAre yajJadattakI AtmAko jAnane ke liye tIsare jinadattakI AtmA pramAtA mAnanI pddegii| phira jinadatakI AramA mI svayaM apaneko na jAna skegii| ataH usake jAnane ke liye cauthe iMdradattakI AtmA pramAtA kalpita kI jaavegii| taba kahIM vaha prameya hogii| yoM vaha iMdradattakI AtmA bhI svayaM prameya na hogii| usake liye bhI anya AtmAoMkI kalpanA karate karate paznarUpa AkAMkSAeM baDhatI calI jAvegI / kahIM bhI ukta praznarUpa viSaya samApta na hogaa| ataH anAsthA doSa hone meM kauna bAdhA de sakatA hai! dvitIya pakSake anusAra yadi devadattakI AmAko svayaM apanA prameya mAnoge arthAta dUsare, tIsarekI AvazyakatA na hogI to vahI AtmA pramAtA huA aura vahI prameya ho gayA / isa
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH prakAra eka padArtha viruddha sarIkhe dIkhate hue aneka dharmokA bhI Apako mAnanA pratItibalase prApta ho gayA aura yoM eka vastumai aneka dharmoMko mAnanevAle dUsare jainoM ke utkRSTa syAdvAda siddhAMta - malakI mI siddhi ho gyii| jaise eka AtmA pramAtA aura prameya donoM bana jAtA hai usIke samAna apanI pramiti sAdhakatama ho jAneke kAraNa vahI AtmA pramANa bhI bana jAvegA / ataH naiyAyikoM ke Upara pUrva meM kahe gaye anavasyA aura apane siddhAMta se virodha Adi sampUrNa doSa lAgU hoMge / una doSafer nivAraNa kaise bhI nahIM ho sakatA hai / svasaMvedye nare nAyaM doSo'nekAntavAdinAm / nAnAzaktyAtmanastasya kartutvAdyavirodhataH // 212 // paricchedakAhi prabhAtAtmA prakopate / prameyazva pariccheyazaktyAkAMkSAkSayAtsthitiH // 213 // 115 hama syAdvAdI jana AtmAko sva ke dvArA vaidha mAnate haiN| ataH anekAMtavAdiyoMke Upara ukta doSa nahIM AtA hai jaba ki AtmA jJAtA, jJeya aura jJAnarUpa aneka zaktiyoM ke sAtha tAdAtmya rakhatA hai to usako isikA jJAtApana, jJeyapana aura kAraNapanA Adi mAnanemeM koI bhI vizeSa nahIM hai | AtmA padArthoM ko svataMtra rUpase jAnatA hai ataH paricchedakazaktike dvArA vaha nizvayase pramAtA hai / aura svayaM apaneko jAnatA huA bhI pratIta ho rahA hai ataH vaha pariccheza svabhAvase prameya bhI hai / aura jaise abhi apane dAhapariNAmase jalAtI hai vaise hI AtmA apane sacce jJAnapariNAmase jAnatA hai ataH AtmA pramANasvarUpa bhI he / basa, itanese hI AkAMkSAeM nivRtta ho jAtI haiN| isa kAraNa anekAMta meM anavasthA doSa nahIM AtA hai| yadi kisI vyaktine icchAvaza AtmAko jAnane ke liye dUsarA jJAna bhI utpanna kiyA ho vaha abhyAsadazAkA jJAna svayaM pratyakSarUpa hai / dUsarI koTipara hI anya AkAMkSA na honeke kAraNa jijJAsuoM kI sthiti ho jAvegI / jisako AkAMkSA utpanna nahIM huyI hai, usake liye pahilA jJAna hI paryApta hai | yataH nanu svasaMvedye'pyAtmani pramAtRtvazaktiH prameyatvazaktizca paricchedakazaktyAnyayA paricchedyA, sApi tatparicchedakatva paricchedyatvazaktiH parayA paricchedakazaktyA paricchedyetyanavasthAna manyathAdyazakti medo'pi pramAtRtvaprameyatva heturbhAbhUt iti na syAdvAdinAM codham / pratiparAkAMkSAkSayAdeva kacidavasthAna siddheH / na hi paricchedatvAdizaktiryAvastvayaM na jJAtA tAvadAtmanaH svapramAtRtvAdisaMvedanaM na bhavati yenAnavasthA syAt / pramAtRtvAdisvasaMvedanAdeva tacchakteranumAnAbhirAkAMkSasya tatrApyanupayogAditi yuktamupayogA tmakatvasAdhanamAtmanaH /
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH syAdvAdiyoMke Upara naiyAyika kaTAkSasahita zaMkA uThAte haiM ki mApa AtmAko apane Apa jAnane yogya bhale hI mAneM to bhI tIna svabhAvavAle usa AsmA meM pramAtApane aura prameyapanekI zaktiko svayaM paricchedakazakti se atirikta mAnI gayI dUsarI paricchedakazaktise jJeya mAnoge aura vaha AtmAkI jJeyanekI paricchedyapana zakti bhI tIsarI paricchedakazakise jAnI jAvegI aura tIsarI paricchedaka zakti nyArI cauthI zaktile jAnI jAvegI / kyoMki jAnane ke kAraNa jo Ama ke svabhAva hoMge, ve abhinna honeke kAraNa jJeya hote cale jaayeNge| isa taraha se anavasthA doSa tumhAre Upara bhI AtA I 126 yadi zaktiyoM ko jAnane ke liye paricchedakazaktiyAM nahIM mAnoge to AdikI bhI pramAtApana aura prameyapanakI bhinna do zaktiyAM kyoM mAnate ho ? saba to ye do zaktiyAM eka AtmAmeM pramAtApana aura prameyapana ina do dharmokI kAraNa na ho skeNgii| AcArya kahate haiM ki isa prakAra naiyAyikoMkA tarka syAdvAdiyoMke Upara nahIM calatA hai, kyoMki jAnanevAle pratipatcAkI AkAMkSAoMke nivRtta ho jAnese hI kahIM bhI dUsarI, tIsarI, koTi para sthiti ho jAnA siddha hai / hama aisA nahIM mAnate haiM ki paricchedakapanekI yA paricchedyapane nAdikI zakti jabataka ambake dvArA svayaM jJAta na hogI taba taka apane pramAtApana yA prameyapana AdikA jJAna hI nahIM hotA hai jisase ki anavasthA doSa ho jaave| kiMtu hama yaha mAnate haiM ki AhmAne apaneko apane Apa jAna liyA / jaise vyabhi dAhapariNAma karake apane ko jalA rahI hai| dIpaka svayaMko apanI prabhAse prakAzita kara rahA hai Adi isa kAse hI una donoM tInoM zaktiyoMkA anumAna ho jAtA hai / zaktiyAM sampUrNa atIndriya hotI haiM / ataH sAmAnya jIvoMko unakA anumAna hI ho sakatA hai pratyakSa nhiiN| hAM, jisa jJAtAko zaktiyoM ke jAnane kI AkAMkSA nahIM huyI hai usako una zaktiyoMkA anumAna karanA mI vyartha paDatA hai| zaktiyoMke jJAnakA koI upayoga nahIM, yahAM kArakapakSa hai| zaktiyAM nahIM bhI jJAta hokara kAma ko kara detI haiN| isa prakAra svayaM jJAnadarzanopayoga svarUpa AtmAkI yuktiyoMse siddhi kara dI gayI hai / AmAkA lakSaNa upayoga hI hai, yaha samucita hai| yahAMtaka naiyAmikoM ke sAtha vicAra kiye gaye prakaraNakI samApti kara aba mImAMsakoM ke sAtha vicAra calAte haiN| karturUpatayA vitteraparokSaH svayaM pumAn / * apratyakSazca karmatvenApratIteritItare // 214 // bhaTTa, prabhAkara, murAri ye tInoM mImAMsaka karaNajJAnakA pratyakSa nahIM mAnate haiM / maTTamatAnuyAyI AtmAkA pratyakSa mAnate haiM aura prabhAkara phalajJAnakA pratyakSa mAnate haiN| yahAM prakaraNameM naiyAyikoMse nyAre kinhIM anya mImAMsakoM kA kahanA hai ki kartArUpase AtmAkA svayaM jJAna hotA hai| isa kAraNa AsmA parokSa nahIM hai, aura karmarUpase AtmAkI pratIti nahIM hotI hai| isa kAraNa
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ sallAvitAmAMkaH 327 . . ... .... .. . .... .. AsmA pratyakSa mI nahIM hai| aisA kucha jaina siddhAntakA anusaraNa aura kucha AkSepa karate hue koI mImAMsaka kahate haiN| satpamAtmA saMvedanAtmakA sa tu na pratyakSaH krmtvenaaprtiiymaantvaat| na hi yA nIlamahaM jAnAmItyatra nIlaM karmatayA cakAsti tathAtmA pharmatvena / apratimAsamAnasya pana pratyakSatvam , sasya tena vyAptatvAt ! syAdvAdiyoMse mImAMsaka kaI esa AtmA bhAnasvarUpa hai| yaha lApakA pahanA saba hai kintu vaha AtmA pratyakSa nahIM hai| kyoMki karmapanese AtmAkI pratIti nahIM hotI hai| jaise meM nIle kambalako jAna rahA hUM yoM yahAM nIle kambalakA karmapanese pratibhAsa ho rahA hai usa prakAra AtmAkA kampanese pratimAsa nahIM hotA hai / bhAvArya- jAnanArUpa kriyAkA AmA kartA hai, karma nahIM hai, bo pratibhAsanakriyAkA karma nahIM hai, vaha pratyakSa jJAnakA karma yA viSaya bhI nahIM hai kyoMki usa pratibhAsana kriyAke karma honeke sAtha usa pratyakSajJAnake viSaya honekI nyAti hai| patibhAsmapanA vyApaka hai aura pratyakSa viSayapanA vyApya hai / AsmAnamaI jAnAmIsyatra karmatayAtmA bhAtyeveti cAyuktamupacAritatvAcaspa tavA mtiite| AnAteranpatra sakarmakasya darzanAdAtmani sakarmakatvopadhArasiddha, paramArthatastu puMsaH karmatve kA sa eva vA syAdanyo vA ? na tAvatsa eva virodhAt / kayamanyathaikarUpatAtmanaH siddhayet, nAnArUpavAdAtmano na doSa iti cet na anavasthAnuSazAt / kenacidrUpeNa karmatvaM kenacitkartRtvamityanekarUpatve zAtmanastadanakeM rUpaM matyakSamapratyakSa vA ! pratyartha cetkarmatvena bhAnyamanyena tat kartutvena, satkarmatvakartRtvayorapi pratyakSatve parepa karmavena kartRtvena cAvazya bhvitvymitynvssaa| ___ mImAMsaka hI kaha rahe hai ki AsmAko "maiM jAnatA hai yoM aise prayogamai karmapase AsmA pratibhAsita ho jAtA hI hai| yaha jainoMkA kahanA bhI ayukta hai| kAraNa ki meM AsmAko jAna rahA hai, yaha usa AtmAkI isa prakArako pratIti to upaJcarita hai / vahI svayaM kartArUpase jAne aura svayaM karmarUpase apano Ane yaha kaise sambhava hai ! AtmAzraya doSa AtA hai| jAnanArUpa kriyA anya SaTa, paTa, pustaka AdimeM sakarmaka hokara dekhI jAtI hai| isase bhAmAme bhI jJAna kriyAke sakarmakapanekA Aropa kara senA siddha hai / vAstavikarUpase yadi AtmAko jJAnakriyAkA karma mAnoge to aisI dazAma usa jJAnakriyAkA kartA vahI AsmA hogA yA koI dUsarA mAmA kartA mAnA jAyegA ! batAo, pahilA pakSa to ThIka nahIM hai| kyoMki yadi usI AtmAko kartA mAnoge taba to viroSa hai| eka hI AtmA kartA aura karmapanerUpa hokara viruddhasvabhAvoMko dhAraNa nahIM kara sakatA hai| anyapA AtmAko ekadharmasvarUpapanA kaise siddha hogA ! jo ki hama mImAMsakoMko iSTa hai|
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 yadi jaina loga AtmAke aneka svabhAva mAnate haiM ataH karNa aura karma ho jAnemeM koI doSa nahIM hai| yoM kahege to yaha jainiyoMkA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki eka, aneka dharma mAnanese anavasthA doSa ho jAnekA prasaGga aavegaa| dekhiye Apa kisI eka svarUpase AtmAko karma kahoge aura anya kisIrUpase AmAko kartApana mAnoge / isa prakAra anekasvarUpa mAnanepara hama jainiyoMse pUchate haiM ki bhAio ! ve AtmAke aneka dharma pratyakSita haiM athavA apratyakSita haiM ! btaao| prathama pakSa anusAra yadi una AtmAke dhokA pratyakSa honA mAnoge taba to ve dharma avazya karma hone cAhie aura una ghamaukA pratyakSa karanevAlA kartA bhI nyArA honA cAhie / tathA yadi una nyAre aneka kartRtva, karmatva dharmoM kA bhI pratyakSa honA svIkAra karoge to phira una dharmoM meM bhI nyAre nyAre karmapana aura kartApana dharma avazya svIkAra karane par3eMge, una karmasva aura kartRtva dhokA bhI pratyakSa honA maanoge| kyoMki ve jaina matAnusAra AtmAse abhinna haiM to unake liye bhI tIsare cauthe nyAre karmava kartRkha dharma avazya hI hoNge| isa prakAra UMTa kI pUMchameM UMTa ke samAna anavasthA ho jaavegii| dUra Akara bhI kahIM ThaharanA nahIM ho skegaa| tadanaka rUpamamatyakSaM cet, kabhamAtmA pratyakSo nAma ? pumAn pratyakSastatsvarUpa na pratyakSamiti kA zraddadhIta ! yadi jainajana una aneka dhokA nahIM pratyakSa honA mAnege to una ghA~se abhima AramAkA kaise pratyakSa ho sakegA ? bhAtmAkA pratyakSa honA mAnA jAve aura usake tadAtmaka dhA~kA pratyakSa honA na mAnA Ave isa prakAra kauna parIkSaka zraddhAna kara sakatA hai ! bhAvArtha--aisI bAtoMkA kore maktajana bhale hI zraddhAna kara leve, mImAMsA karanevAle parIkSaka zraddhA nahIM kareMge / ardhajaratIya doSakA prasA A jaavegaa| yadi punaranyA ko syAttadAsa pratyakSo'pratyakSo vA! pratyakSazceva karmatvena pratIyamAno'sAviti na kasA syAdvirodhAt kathamanyathaikarUpatAsmanaH siddhayet / nAnArUpatvAdAtmano na doSa iti cenna, anavasthAnupAta, ityAdi punarAvartata isi mahaccakrakam / jaina loga phira dUsare pakSaka anusAra yadi usa AsmAko jAnane ke liye anya AtmAko kartA mAnege to batAo ! vaha dUsarA AtmA pratyakSa hai athavA apatyakSa : arthAt usa AtmAkA pratyakSa honA hai yA nahIM / yadi dUsare AtmAkA pratyakSa honA mAnoge taba to vaha karmapanese AnA jA rahA hai / isa kAraNa kartA na ho sakegA / kyoMki eka vastu kApana aura karmapanakA virodha hai| anyathA yAnI yadi virodha na mAnoge to AtmAkA ekarUpapanA kaise siddha ho sakegA: ptaao| yadi jaina loga yaha kahe ki AtmA aneka dharmasvarUpa hai ataH kartApana aura karmapana donoM eka AtmAmeM raha sakate haiM koI doSa nahIM AtA hai / mImAMsaka kahate haiM ki yaha kahanA bhI ThIka
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsvArthacintAmaNiH 329 nahIM hai / kyoMki anavasthA doSa AjAyegA | arthAt kisI svabhAvase kartApana aura anya svabhAvase I kapanA mAnanepara aura punaH unake pratyakSa aura apatyakSa AdikA prazna uThAte uhAle unhIM codyoMkI phira bhI bAra bAra AvRtti hogI / isa prakAra jainiyoMke Upara baDhA bhArI anavasthAgamita cakrakadoSa ho jAnekA prasaGga AvegA / tIna cAra uttara praznoMke ghumAte rahane se cakraka doSa lagatA haiM aura inakI AkAMkSA baDhatI jAnese anavasthA cAlU rahatI hai // tasyApratyakSatve sa evAsmAkamAtmeti siddho'pratyakSaH puruSaH / parokSo'stu pumAniti cet na tasya kartRrUpatayA svayaM saMvedyamAnatvAt / sarvathA sAkSAdapratibhAsamAno hi parokSaH paralokAdivana punaH kenacidrUpeNa sAkSAtpratimAsamAna ityaparokSa evaM AtmA vyavasthitimanutrati iti kecit / isa dvitIyapakSa ke anusAra abhItaka mImAMsaka hI kaheM jAte haiM ki ukta doSoM ko dUra karane ke liye jainaloga yadi usa AtmAkA pratyakSa honA nahIM mAneMge, taba to vahIM hama mImAMsaka logoMkA mAnA huA mI AtmA hai / isa prakAra mImAMsakoM ke anusAra apatyakSa AtmA siddha huA / yadi koI AtmAko sarvathA parokSa honA hI svIkAra kare yoM to bhI ThIka nahIM hai, kyoMki usa AtmAkA kartApana dharmase svayaM apane pratyakSarUpa saMvedana kiyA jA rahA hai| jo vastu sabhI prakAroMse sAkSAt pratyakSasvarUpa pratibhAsita nahIM hotI hai, vaha parokSa mAnI jAtI hai| jaise ki AkAza, paramANu, paraloka, puNya, pApa Adi haiN| inakI jJapti apauruSeya vedase ho sakatI hai, kiMtu jo phira kisI bhI eka aMzase pratyakSarUpa jAnI jA rahI hai, vaha sarvathA parokSa nahIM ho sakatI hai / AtmAkA karttArUpase pratyakSa ho rahA hai, isa kAraNa parokSapanese rahita hI AtmA kathaJcit pratyakSa rUpa vyavasthita honekA anubhava karatA hai| isa prakAra baDI derase koI eka mImAMsaka apane mata kI puSTi kara rahe haiN| yaha mImAMsaka AtmAkA kartArUpase pratyakSa honA iSTa karate haiM / teSAmapyAtmakartRtvaparicchedyatvasambhave / kathaM tadAtmakasyAsya paricchedyatvAnihnavaH / / 215 // kAra kahate haiM ki una mImAMsakoM ke matane bhI AtmA ke kartApanekA jaba paricchedhapanA ( jAnA gayApana ) sambhava ho rahA hai, aisI dazAmeM usa kartApane abhinna ho rahe isa AtmAko paricchitti ke karma banane kA kaise chipAnA ho sakatA hai ! bhAvArtha-mImAMsaka AtmAko isikA karma nahIM banane dete haiM kiMtu jaba unhoMne AtmAkI kartRtA jJeya mAnI hai to kartRtAse abhinna mAnI gayI AmAko bhItikA karma mAnanA Avazyaka huA / kartRsvAtmanaH saMvedane tatkartRtvaM tAvatparicchedyamiSTamanyathA tadviziSTatayAsya saMvedanavirodhAt, tatsambhave kathaM tadAtmakasyAtmanaH pratyakSatvanivo yuktaH / 42
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ satvArthacintAmaNiH sabase prathama yaha bAta vicAraNIya hai ki Apa mImAMsaka AtmAkA kartApanase saMvedana honA mAnoge to usa kartApaneko paricchittikA karma iSTa karanA hI paDegA / abhyathA arthAt yadi kartApanako paricchittikA karma na mAnoge to usa kartApanase sahita ho rahe isa AsmAke jJAna honekA virodha hai, kiMtu jaba AtmA ke usa kartRkI paricchiA honA sambhava hai to kartRtvase tAdAtmya rakhate hue AtmAko pratyakSapanakA chipAnA kaise bhI yuktipUrNa nahIM hai / 330 tato bhede narasyAsya nAparokSatvanirNayaH / na hi vindhyaparicchede himAdreraparokSatA // 216 // Apa mImAMsaka yadi usa kartRtva nAmaka dharmase AtmAkA sarvathA bheda mAnoge to AtmAke aparokSapanekA nizcaya nahIM ho sakatA hai, kyoMki kartApanakA pratyakSa kara lenepara bhI usase bhinna AmAkA aparokSarUpa se jAna lenA azakya hai / vindhyaparvata ke pratyakSa kara lene para bhI himAlaya pahAr3a kI aparokSatA nahIM mAnI AtI hai / arthAt mImAMsaka AmAkA kartApanase saMvedana ho jAneke kAraNa AtmAko parokSa nahIM mAnate haiM, kiMtu kartRtAkA AtmAse bheda honepara ukta siddhAMdha nahIM ThaharatA hai | kartRtAkA pratyakSa ho jAyegA, etAvatA AtmAkA to pratyakSa nahIM huaa| mImAMsaka AtmAkA apane DIlase pratyakSa honA mAnate nahIM haiN| hAM, sarvathA parokSapanakA nirAkaraNa karate haiM / kartRsvAdbhede puMsaH kartRsvasya paricchedo na syAda vindhyaparicchede himAdreriveti / sarvazrAtmanaH sAkSAtparicchedAbhAvAtparokSatApatteH kathamaparokSatvanirNayaH 1 tato naikAntenAtmanaH kartRtvAdabhedo bhedo vA'bhyupagantavyaH / mImAMsaka yadi kartApana -- dharmase AtmAko sarvathA bhinna mAneMge to puruSakI kartRtAkA jJAna na ho sakegA / AmAkI kartRtAko vaha jAna sakatA hai jo AtmA aura kartRsA donoMkA jJAna kare / jaise ki vindhya ke jAna lenepara usase sarvathA bhinna ho rahe himAlayakI jJapti nahIM ho pAtI hai| isa prakAra AtmAkA sarvathA pratyakSa karake pariccheya na ho jAneke kAraNa AtmAko pUrNarUpase parokSa honekA prasaMga AtA hai to phira Apake mAne huye AtmA ke aparokSapanekA kaise nizcaya kiyA jAvegA ! btaao| isa kAraNa AtmAkA kartApana se ekAMta karake abheda athavA bheda nahIM svIkAra karanA cAhiye, kyoMki donoM hI pakSoMmeM pUre taurase pratyakSa hone kA yA parokSa hone kA prasaMga AtA hai / bhedAbhedAtmakatve tu kartRtvasya narAtkatham / na syAttasya pariccheye nuH paricchedyatA sataH // 217 //
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAmacintAmaNiH madi AtmAse kartRtvadharmakA kathaMcit medAbheda mAnoge to usa kartRtvaka paricchedya ho jAnepara vidyamAna ho rahe AtmAkI paricchedhatA kyoM na hogI! arthAt AtmA paricchitti-kriyAkA karma bhI bana jAvegA / kartRtvameM jo bAte haiM ve tadabhinna AtmAmai bhI svIkAra karanI paDegI / kathaJcidbhedaH kathaJcida bhedaH kartRtvasya narAditi cAyusamazato narasva pratyakSasvaprasaMgAt / na hi pratyakSAtavAdyenAMzena narasyAbhedastena pratyakSatvaM zakyaM niSendu, pratyakSAdabhinnasyApratyakSatvavirodhAt / syAdvAdiyoMke sahaza mImAMsaka bhI AtmAse kartRtAkA kathaJcit dharmadharmIbhAvase bheda mAnege aura dravyarUpase kaJcit abheda mAneMge so to unake siddhAMtase ayukta hokara ThIka nahIM paDegA, kyoMki jisa aMzake dvArA AtmAkA kartRtvase abheda mAnA hai, usa aMzase AtmAkA vizadarUpase pratyakSa honekA prasaMga AtA hai / pratyakSapramANase jAne jA cuke kartRtvadharmase jisa aMza karake AtmAkA ameda hai, usa svarUpase AtmAke pratyakSa honekA koI niSedha nahIM kara sakatA hai / kyoMki pratyakSapramANake viSaya ho cuke padArthase abhinna mAne gaye vastukA pratyakSa na honA viruddha hai / jisakA pratyakSa ho rahA hai, usase abhinnakA bhI avazya pratyakSa jJAna ho rahA hai / " andhasarpavilapadeza, nyAyAnusAra Apako jaina siddhAMta aGgIkRta huaa| pratyakSatvaM tato'zena siddhaM nihnataye katham / zrotriyaiH sarvathA cAtmaparokSatvoktadUSaNam // 218 // isa kAraNase AtmAkA kisI aMzase pratyakSa honA siddha ho gayA to karmakANDI pramAkara mImAMsakoMke dvArA AtmAkI pratyakSatA kaise chipAyI jA sakegI ! AtmAko sarvathA parokSa mAnanepara . pUrvameM kahe hue dUSaNa lagate haiN| nanu cAtmanaH karUpatA kathaJcidabhinnA paricchidhate na tu pratyakSA kartarUpatA, karmatayA pratIyamAnatvAbhAvAttannAtmano'zenApi pratyakSavaM sivadhati, yasya nisace pratItivirodha iti cet, pathabhidAnI kartRtA paricchidyate / . prabhAkaramatAnuyAyI mImAMsaka kahate haiM ki AtmAkA kartRtvadharma AtmAse kathaJcit abhinna hI jAnA jAtA hai kintu pratyakSarUpase nahIM / hama jaise AtmAkA pratyakSa honA nahIM mAnate haiM usI prakAra usake zati, kapana, dharmakA bhI pratyakSa honA nahIM mAnate haiM kyoMki jJapti kriyAke karbhapanese kartRtakI pratIti nahIM ho rahI hai| jo karma hokara pratIta kiye jAte haiM, una ghaTa, para AdikoMkA pratyakSa hotA hai / usa kAraNa AtmAkI kartRtva aMzase mI pratyakSatA siddha nahIM hotI
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 sacArthacintAmaNiH hai, jisake ki chipAnepara hamako pratItiyoM se virodha hove| granthakAra kahate haiM ki yadi mImAMsaka aisA kaheMge to hama syAdvAdI pUMchate haiM ki isa avasara meM Apa kartRtAkI paricchitti kaise kareMgeM ? batAo, jisa kartRlako Apa sarvethA karma nahIM banane dete haiM, AtmA ke usa kartRtvadharmakI pratIti kaise bhI na ho skegii| tasya kartRtayaiveti cet tarhi kartutA kartA na punarAtmA, tasyAstato bhedAt / na hyanyasyAM kartRtAyAM paricchinnAyAmanyaH karttA vyavatiSThate'tiprasaGgAt / I AtmA karmasvarUpa nahIM hai kintu kartA hai / ataH usa AtmAkI kartRpanese jo pratIti hai, vahI kartRkI paricchiti hai / Apa prAbhAkara yadi aisA kahoge taba to kartRtvadharma hI kartA mana baiThA, phira AtmA to kartA nahIM huaa| kyoMki usa kartRtvadharmase vaha AtmA bhinna par3A hai / kartApana se kartRtvadharma jAnA jAve aura taisA hI cukanepara usase sarvathA mitra mAnA gayA AsmA kartA ho jAye yaha bAta vyavasthita nahIM ho sakatI hai / ati prasanna ho jAvegA / arthAt yoM to cAhe jo koI kisIkA kartA bana jAyegA | kAryako koI anya puruSa kare aura paritoSa leneke liye unase bhinna manuSya hAtha pasAra deveM aisI avyavasthA ho jAvegI / nanvAtmA dharmI kartA kartRtAsya dharmaH kathaJcittadAtmA, tatrAtmA kartA pratIyata iti evArthaH siddho dharmidharmAbhidhAyino' zabdayoreva bhedAcataH kartRtA svarUpeNa pratibhAti na punaranyayA kartRtayA, yataH sA kartrI syAt / kartA cAtmA svarUpeNa cakAsti nAparAsya kartRtA yasyAH pratyakSatve puMso'pi pratyakSaprasaGga iti cet / tarddhAtmA taddharmo vA pratyakSaH svarUpeNa sAkSAtpratibhAsamAnatvAnnIlAdivat / nIlAdirvA na pratyakSastata evAtmavat / sazaGka pakSakA avadhAraNa karate huye mImAMsaka kahate haiM ki kartRtva se sahita ho rahA dharmI AtmA kartA hai aura AtmAle kathaJcit tAdAtmyasaMbaMdha rakhatA huA kartRtva isa AtmAkA gha hai / vahAM AtmA kartA pratIta horahA hai isa prakArakI pratItikA viSayabhUta artha vaha AtmA hI siddha huA / kevala gharmI aura dharma kahanevAle AtmA aura kartRtvazabdoM meM hI bheda hai| artha koI bheda nahIM hai / tisa kAraNa AtmarUpase hI kartRtA pratIta ho rahI hai kiMtu phira jainoMke pUrva kaTAkSake anusAra AtmAse bhinna kahI gayI kartRtA karake vaha nahIM jAnI jA rahI hai / jisase ki vaha kartRtA hI itikI katrI bana baiThatI / tathA kartA AtmA bhI apane rUpase hI prakAzita ho rahA hai| isa AmAkI kartRtA bhI AtmAse bhinna koI padArtha nahIM hai, jisake ki pratyakSa ho jAne para AtmAko bhI pratyakSakA prasaMga ho jAtA | AcArya kahate haiM ki yadi mImAMsaka aisA kaheMge taba to Atma athavA usakA dharma kartRsa ina donoMkA pratyakSa ho jaavegaa| kyoMki apane rUpase spaSTa hokara unakA majinAsana horahA hai, jaise ki nola, ghaTa, paTa jAdikA pratyakSa ho rahA hai / athavA yadi apane
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH rUpa se pratibhAsa honevAloMkA bhI pratyakSa na mAnoge to tisa hI kAraNa AtmAke samAna nIla kammala, ghaTa, paTa AdikA bhI pratyakSa honA mata mAno / nyAyya mArga samAna honA cAhiye / 123 nIlAdiH pratyakSaH sAkSAt kriyamANatvAditi cet, tata evAtmA pratyakSo'stu / nIla, ghaTa, paTa, Adi bahira padArtha to pratyakSa ke viSaya haiM kyoMki unakA vizadarUpase pratimAna kiyA jAtA hai| yadi aisA kareMge to tisa hI kAraNa AtmAkA bhI pratyakSa honA mAna lo | kyoMki AtmAkA bhI vizadarUpase pratibhAsa kiyA jA rahA hI hai| karmatvenApratIyamAnatvAnna pratyakSa iti cet vyAhatametat, sAkSAtpratIyamAnatvaM hi viSayIkriyamANatvam, viSayatvameva ca karmatvam, tacAtmanyasti kathamanyathA pratIyamAnavAsya syAt / prati upasargapUrvaka iN dhAtuse karmamai yak vikaraNa kara kRdantamai zAnac pratyaya karake pratIyamAna zabda pragaTa hotA hai / pratIti kriyAke ghaTa, paTa, Avika karma hai| ataH pratIyamAna honeke kAraNa ve pratyakSa haiM | isa prakaraNameM viSavijJAnakA pratyakSastra dharma ina ghaTa paTa Adi viSayoMmeM upacAra se Aropita kara diyA gayA hai / prativAdI kahatA hai ki karmapanese AtmA kabhI pratIta nahIM hotA hai isa kAraNa pratyakSa nahIM hai| maMthakAra kahate haiM ki yadi mImAMsaka aisA kaheMge to aisA kahane meM vyAghAtadoSa AtA hai / jaise koI puruSa apaneko vandhyAkA putra kahe yA cillAnevAlA apaneko maunavratI kahe | usIke saha yahAM vadato vyAghAta doSa haiM / pahile mImAMsakoMne kahA thA ki AtmA kartA rUpa se pratIta ho rahA hai isa hI se AtmA pratItikA karma bana jAtA hai / phira karmapA niSedha kaise kara sakate haiM jo pratyakSa se pratIyamAna hai, vaha pratyakSa pramANase avazya viSaya kiyA jA rahA hai / iptikA viSayapana hI karmapanA hai aura vaha AtmAmeM vidyamAna hai / yadi yaha bAta na mAnakara anya prakAra mAnI jAvegI to isa AtmAkA pratItidvArA viSaya karanA bhalA kaise ho sakegA ? Apa mImAMsaka svayaM soco to sahI / I ? nAtmA pratIyate svayaM kiMtu pratyeti sarvadA na tato pratIyamAnatvAttasya karmatvAsiddhirasiddhatA sAdhanasyeti cet, sarvathA'pratIyamAnatvamasiddhaM kathaJcidvA ? na tAvatsavaithA, pareNApi pratIyamAnatvAbhAvaprasaMgAt / kathaJcitpakSe tu nAsiddhaM sAdhanam, tathaivopanyAsAt / mImAMsaka kahate haiM ki AlA pratIta nahIM hotA hai kiMtu sarvadA pratItiko karatA hai, yoM kartA hai, usa kAraNa se pratItikA karma banAkara kaha denese AtmA ko karmapanekI siddhi nahIM ho sakatI hai| ata: jainoMkA pratIyamAnatva hetu asiddha ho gayA yAnI AtmArUpI pakSa nahIM rahA / AcArya kahate haiM ki yadi momAMsaka aisA kareMge to hama pUMchate haiM ki AmAko sarvathA kisI bhI prakAra se pratIya
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAcintAmaNiH J mAna nahIM mAnate huye asiddha kaha rahe ho ? yA kathaJcit pratIyamAna nahIM mAnate ho ? batAo, yadi pahilA pakSa loge yAnI sarva prakArase AtmAkI pratIti nahIM hotI hai taba to dUsaroMke dvArA anumAna, Agama pramANoMse bhI AtmAkI pratIti na ho sakegI / AtmAko jAna leneka abhAvakA prasajJa AvegA / yadi dUsarA pakSa loge to yAnI kathaJcit AtmAkI pratIti nahIM hotI hai arthAt kisI apekSA se AtmAkI pratIti ho rahI hai / taba to hamArA hetu asiddha nahIM hai kyoMki hamane bhI AtmA ko usa hI prakAra kathaJcit pratyakSa honekA dI prakaraNa DAlA hai| mAmAkI aneka paryAyoM kA to sarve ke sivAya kisIko jJAna hotA hI nahIM hai / ataH aneka aMzoM meM mAtmA chadmayoMke dvArA apratyakSa hai / 114 svataH pratIyamAnatvamasiddhamiti cet, parataH kathaM tatsiddham 9 virodhAbhAvAditi cet svatastatsiddhoM ko virodhaH 1 kartRsvakarmatvayoH sahAnavasthAnamiti cet, paratasta siddhau samAnam / Apa mImAMsaka AtmAko apane Apase pratIta ho jAnekA karmapanA asiddha hai| yadi aisA kahoge taba to hama pUMchate haiM ki dUsaroMke dvArA pratIta honekA vaha karma bana jAnA kaise siddha hai ? batalAiye / yadi Apa kaheM ki dUsare ke dvArA pratIta hone meM aura karma banane meM koI virodha nahIM hai / isa kAraNa AtmA dUsaroMke jJAnakA viSayabhUta karma bana sakatA hai| aisA kahanepara ima jaina kahate haiM ki svataH apane Apa usa AtmAke karma siddha ho jAne kaunasA virodha AtA hai ! bahAo | kartApana aura karmapana sAtha rahakara eka jagaha nahIM Thahara sakate haiM, isa prakAra sahAnavasthA nAmakA virodha hai, yadi aisA kahoge to dUsaroMke dvArA AtmA ke jAnanekI siddhi honepara bhI vaisA hI sahAnavasthAna doSa samAna rUpase lagatA hai / jaise ki eka pula uSNasparza aura zItasparzakA eka samayame rahanA viruddha hai| kisI devadatta jinadattakI apekSAse ye donoM aviruddha nahIM hosakate haiN| vaise hI yadi dUsare manuSyoMke dvArA jAnanepara AtmA karma na bana sakegA; taba to dUsare jIvose anumAna, Agama, pramANIke dvArA bhI AtmA kyoM jAnA jAvegA ? AtmA aprameya to nahIM hai / daiva vaparyaM pratyeti tadaiva pareSAnumAnAdinAtmA pratIyata iti pratItisiddhatvAna sahAnavasthAna virodhaH svayaM kartRtvasya parakarmasveneti cet, tarhi svayaM kartRsvakarmasvayorapyAtmAnamahaM jAnAmItyatra sahapratItisiddhatvAdvirodho mAbhUda / na cAtmani karmapratI - tirupacarivA, kartRtvapratIterapyupacaritatvaprasaGgAt / zakyaM hi vaktuM dahatyagnirindhanamityatra kriyAyAH kartRsamavAyadarzanAt, jAnAtyAtmArthamityatrApi jAnAtIti kriyAyAH kartRsamavAyopacAraH /
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasyArthacintAmaNiH 335 1 I jisa hI samaya AtmA apane Apa ghaTa, paTa Adi arthoMko jAna rahA hai usI samaya dUsare puruSoM se anumAna, arthApatti aura bhAgamapramANadvArA jAnA jA rahA hai / yaha pratItiyoMse prasiddha hai / isa kAraNa svayaM kartA bhI AtmA kA dUsaroMke jJAnakA karma ho jAnese sahAnavasthAnanAmakA virodha nahIM hai / jo devadatta ghaTa, paTa Adikake jAnanekA svayaM kartA hai vahI jinavaca, indradatta ke anumAna, arthApattirUpa jJAnoMkA jAnane yogya karma bhI hai / yadi mImAMsaka aisA kaheMge taba to svayaM apane jAnane kA kartA aura karma hone meM bhI AtmAkA koI vizeSa nahIM hove / kyoMki maiM devadatta apanI AtmAko svayaM jAna rahA hUM, maiM jIvita hUM, maiM svastha hUM, maiM vicArazAlI hUM, ityAdi pratItiyoM meM AtmA svayaM kartA aura karma rUpase sAtha sAtha siddha ho rahA hai| Apa mImAMsaka yoM na kahanA ki AtmAmeM karmapanekI pratIti honA vyavahArase Aropita hai, vAstavika nhiiN| aisA kahane para to AtmAmeM kartApanakI pratItikA bhI AropitapanA honekA prasaMga AtA hai / hama bhI yoM kaha sakate haiM ki iMdhanako abhi jalA rahI hai / pratItimeM dAi kriyAkA abhirUpa - kartA meM samavAya sambandha dekhA jA rahA hai| usake anusAra arthako AtmA Ana rahA hai| yahAM bhI jAnanA rUpa kriyAkA AmA - kartA samavAyasambandhase Aropa kara liyA jAtA hai| kyoMki svAtmA meM kriyAkA ThIka ThIka rahanA to nahIM sambhava hai / ataH kartApanakA upacAra mAna liyA gayA hai / I paramArthatastu tasya kartRtve karma sa eva vA syAdanyo vArthaH syAt 1 sa eva cedrirodhaH kathamanyathaikarUpatAtmanaH / nAnArUpatvAttasyAdoSa iti cena, anavasthAnAt / pUMchate haiM ki ve yadi mImAMsaka vAstavika rUpase usa AtmAko kartA mAneMge to hama kisako karma kaheMge / kyA vaha AtmA hI jAnanekA karma hai athavA kyA anya koI padArtha karma hogA ? batAo / yadi usa AtmAko hI karma kahoge taba to virodha hai / kartApana aura karmapana ye donoM dharma Apake siddhAntAnusAra eka AtmAmeM eka hI samaya Thahara nahIM sakate haiM anyathA yAnI isa DhaMgase anya prakAra anusAra yadi donoM dharmokA eka AtmAmeM ThaharanA mAnoge to Apake mAne gaye AtmAkA eka hI dharmase sahitapanA kaise banegA ? kahiye / aneka dharma mAna leveMge / ataH yadi mImAMsaka yoM kaheM ki hama usa AtmAke eka samaya koI doSa nahIM hai / siddhAMtI kahate haiM ki so to Apa nahIM mAna sakate haiM kyoMki Apake Upara anavasthA doSa AtA hai / jaba AtmA apaneko jAnegA, taba apane kartApana aura pharmapana dharmako avazya jAnegA / una dharmo mI tIsare kartApana dharmako jAnegA / taba tInoM karma ho jaayeNge| yahAM bhI kartApana aura karmapanakA prazna uThAyA jAvegA / ataH AtmAse abhinna aneka dharmokI dRSTi baDha jAneke kAraNa anavasthA ho jAvegI / isa tarahase Apake padArtha kI vyavasthA nahIM ho sakegI /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 tatvArthacintAmaNiH yadi punaranyo'rthaH karma syAttadA pratibhAsamAno'pratibhAsamAno vA 1 pratibhAsamAnazcet kartA syAttato'nyatkarma vAcyam, tasyApi pratibhAsamAnatve kartRtvAdanyatkarmetyanavasthAnAma kacitkarmatvavyavasthA / yadi phira Apa mImAMsaka dUsarA pakSa grahaNa karoge ? yAnI anya padArtha karma hai, taba to hama pUMchate haiM ki pratibhAsa karanevAle padArthako karma kahoge ? yA nahIM jAnanevAle padArthako karma kahadoge ? batalAiye | yadi pratibhAsa karanevAleko dharma kahoge, taba vaha kartA bhI hogA ! kartA meM zAnac pratyayaM kiyA gayA hai / taba to usase nyArA karma dUsarA kahanA paDegA / kyoMki Apake mame kartA aura karma eka padArtha mAne nahIM gaye haiM aura phira usa dUsare bhinna karmako bhI pratibhAsa karane vAlA mAnoge to vaha phira kartA bana baiThegA / tathA ca usase bhI nyArA karma tIsarA hI mAnanA pdd'egaa| vaha tIsarA bhI karma pratibhAsamAna mAnA jAvegA to cauthe bhinna karmakI AvazyakatA hogii| isa taraha anavasthA ho jaayegii| kahIM bhI ThIka ThIka karmapanekI vyavasthA na ho skegii| yadi punarapratibhAsamAno'rthaH karmocyate tadA kharazrRMgAderapi karmatvApattiriti na kiJcitkarma syAdAtmavadarthasyApi pratibhAsamAnasya kartRtva siddheH / dUsare vikalpake dUsare vikalpake anusAra phira yadi Apa nahIM pratibhAsa horahe arthako karma kahoge, taba to gadheke sIMga, bandhyAputra Adi asaspadArthoM ko bhI karmapanakI Apatti ho jAvegI / isa prakAra koI bhI padArtha karma nahIM bana paayegaa| kyoMki AtmAke samAna artha mI pratimAsa rahe haiN| ataH arthI ko bhI kartApana siddha ho jAvegA / karmapanA nahIM A sakegA / yadi punararthaH pratibhAsajanakatvAdupacAreNa pratibhAsata iti na vastutaH kartA tadAtmApi svapratibhAsajanakatvAdupacAreNa kartA'stu vizeSAbhAvAt / / phira yadi mImAMsaka yoM kaheMge ki pratibhAsakriyAkA karttA mukhyarUpase AtmA hI hai / pratimAsakA janaka ho jAneke kAraNa upacArase ardhamatibhAsakriyAkA kartA Aropita kara diyA jAtA hai / vAstava meM artha kartA nahIM hai| tatra to hama jaina bhI kaha sakate haiM ki apane pratibhAsakA anaka honese AtmA bhI upacArase hI kartI hoo, paramArthase nahIM / jaise pratibhAsakA janaka AtmA hai, vaise hI pratimAsakA janaka artha bhI hai, koI antara nahIM hai, to phira AtmAko hI kartA nAkA pakSapAta kyoM kiyA jAye ? svapratibhAsaM janayazvAtmA kathamakarteti cedarthaH katham 1 jaDatvAditi cecata eva svapratibhAsa mAjIjanat / kAraNAntarAjjAte pratibhAse'rthaH pratibhAsate na tu svayaM pratibhAsaM janayatIti cet, samAnamAtmani / so'pi hi svAvaraNaviccheda / jjAte pratibhA se vibhAsate na tanirapekSaH svapratibhAsaM janayatIti /
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAcintAmaNiH apane pratibhAsako ThIka tarahase utpanna karatA huA AtmA malA akartA kaise ho sakatA hai : aisA mImAMsakoM ke kahanepara hama jaina pUMchate haiM kyoM jI ! apane patibhAsako paidA karatA huA artha bhI akartA kaise ho sakatA hai ! batAo / yadi tuma yoM kahoge ki artha jaDa hai ata: aptirUpa pratibhAsakA yaha janaka nahIM hai / isa prakAra batAnepara to hama kahate haiM ki usa hI kAraNase vaha artha apane pratibhAsako nahIM utpanna kare arthAt pratibhAsakA baha artha kAraNa bhI na bana sakegA kyoMki vaha jaDa hai| yadi phira bhyApa yaha kahoge ki duso iMdriya. puNya, pApa, Adi anya kAraNose pratibhAsake utpanna ho jAne para arthapratibhAsatA hai kiMtu vaha svayaM apane pratibhAsako utpanna nahIM karAtA hai| aisA kahanepara to AtmAmeM bhI yahI bAta samAnarUpase lAgU ho jAtI hai ki vaha AtmA bhI apane jJAnAvaraNa karmake kSayopazamase pratibhAsake utpanna ho jAne para svayaM prakAzita ho jAtA hai| una kSayopazama, mana Adi kAraNoMkI nahIM apekSA kara apane pratibhAsako nahIM utpanna karAtA hai| yahAM saka parapakSanirAkaraNa-pUrvaka apanA siddhAMta puSTa kara diyA hai / tadevamAtmanaH kartRtvakarmatvApalApavAdinau nAnyonyamatizayyete / isa kAraNa abataka vinigamanAvirahase yaha jAnA gayA ki isa prakAra AtmAke kartRtvakA aura AtmAke karmatvakA apalApa karanevAle donoM vAdI parasparameM eka dUsarese koI adhika nahIM hai| camatkArI AtmAke kartRtva aura karmatvako na mAnanevAle bauddha aura mImAMsakoMmeM eka bhI rattI nahIM car3hatI hai / donoM hI lokaprasiddha AtmAke kartRtva aura karmatvako siddha karanevAlI pratItioMkA tiraskAra kara rahe haiN| ye tu pratItyanusaraNenAtmanaH svasaMviditAtmatvamAhuste karaNajJAnAtphalajJAnAcca bhibhasyAminnasya vA bhinnAbhinnasya vaa| jo bheda vAdo pratIti ke anusAra calane ke kAraNa AtmAko svake dvArA vidita hojAnArUpa svasaMvidita kahate haiM, unase to hama jaina pUMchate ki ve pramANAtmaka karaNa jJAnase aura jJaptisvarUpa phalajJAnase minna horahe AtmAko yA abhinna kahe gaye AtmAko azA sarvathA bhinnAbhinna mAnegaye AtmAko svasaMviditapanA kaha rahe hai ? spaSTa kara batalAye / bhinnasya karaNajJAnAtphalajJAnAcca dehinaH / khayaM saMviditAtmatvaM kathaM vA pratipedire // 219 // tIna pakSoM se yadi pahilA pakSa loge to karaNajJAna aura phalajJAnase sarvathA bhinna kaha diye gaye AtmAkA apane hI dvArA saMvidita svarUpapanA ye kaise samajha sakate haiN| kaho, jo AtmA jJAnoMse 49
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 sattvAcintAmaNiH - sarvathA bhinna hai vaha apanA svayaM vedana kaise kara sakatA hai ? koI yukti nahIM hai| sUryako prakAza se sarvathA bhinna mAnane para sUryakA apaneko prakAza karanA kaise bhI nahIM bana sakatA hai / yadi sarvathA sarvasmAdvedanAdbhinaM tanna svasaMviditaM yathA vyoma tathAtmatatvaM zrotriyANAmiti kathaM tasyeti saMpratipannAH / aisA niyama hai ki jo vastu sampUrNa jJAnoMse sarvathA bhinna hai vaha svasaMvedI nahIM ho sakatI hai, jaise ki AkAza / isI prakAra prAbhAkara, mImAMsakoM ne Atmatattvako jJAnase minna mAna rakhA hai ! aisI dazA meM mahA yoM usa AtmA ke usa svasaMviditapane ko bhI ve kaise samajha sakate haiM ! arthAt kaise bhI nhiiN| kAjalako kAlApana se yadi bhinna mAna liyA jAve to kAjala kAlA nahIM jAnA jA sakatA hai / yadi hetuphalajJAnAdabhedastasya kIrtyate / parokSetararUpatvaM tadA kena niSidhyate // 220 // parokSAt karaNajJAnAdabhinnasya parokSatA / pratyakSAcca phalajJAnAtpratyakSatvaM hi yujyate // 221 // I yadi pramANarUpa karaNajJAna aura jJAtirUpa phalajJAnase AtmAkA abheda kahoge to AtmAko paropanA aura pratyakSapanA kisake dvArA rokA jAyegA ? arthAt koI niSedha nahIM kara sakatA hai / mImAMsapramANAtmaka karaNazAnako parokSa mAnA hai aura itisvarUpa phalajJAnako pratyakSa mAnA hai / tathA ca parokSa pramANajJAna se abhinna mAne gaye AtmAko parokSapana ho gayA aura pratyakSa kahe gaye phalajJAnase abhinna AtmAko niyamataH pratyakSapanA bhI yuktiyoM karake ThIka prApta ho gayA / parokSAt karaNajJAnAt phalajJAnAcca pratyakSAdabhinnasyAtmano na parokSatA, ahamiti katayA saMvedanAnnApi pratyakSatA, karmatayA pratibhAsAbhAvAditi na mantavyam dattottaratvAt / parokSa karaNajJAnale aura pratyakSa phalajJAnase tAdAtmya sambaMdha rakhate hue AsmAko sarva prakAra se parokSapanA nahIM AtA hai prabhAkara aisA vizvAsa rakkheM / tathA maiM jAnatA hUM, maiM dekhatA hUM, isa prakAra kartA rUpale AtmAkA pratyakSa saMvedana bhI ho rahA hai / athavA mImAMsaka yoM kaheM ki parokSa karaNAnase aura pratyakSa phalajJAna se abhinna ho rahe AtmAkA bhale hI parokSapanA na hove, kyoMki maiM hUM aisA kartAsvarUpase saMvedana ho rahA hai kiMtu etAvatA AtmA pratyakSa mI to siddha nahIM ho pAtA hai| kyoMki Renter karmarUpase graMthakAra kahate haiM ki pratibhAsa nahIM hotA hai / yaha mImAMsakoM ko nahIM mAnanA caahiye| kyoMki isakA uttara hama pahile de cuke haiN| AtmA apane ko jAnanemeM karma hokara kisI se pratyakSakA viSaya ho jAtA hai 1
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ savAyacintAmagiH 119 tathaivobhayarUpatve tasyaitaddoSaduSTatA / syAdvAdAzrayaNaM cAstu kathaJcidavirodhataH // 222 // isa hI prakAra tRtIyapakSake anusAra usa AtmAko karaNajJAna aura phalajJAnase sarva prakAra karake bheda aura abheda yoM ubhayarUpa mAnA jAvegA / aisI dazA meM to ekAtarUpase bheda yA abheda pakSake sadRza inake ubhayapakSameM bhI inhIM doSoMse dUSita hone kA prasaMga hai / isa doSa nivAraNArtha yadi sarvathA ubhaya pakSa na mAnakara kathaJcit bheda abhedako svIkAra karoge, taba to syAdvAda siddhAMsakA hI sahArA le liyA samajho / kyoMki pramANajJAna aura pramitirUpa jJAnase AtmAkA kathaJcit bheda aura kisI apekSAse abhedako avalamba karanepara koI virodha nahIM hai / sarvathA bhinnAbhinnAtmakace karapAphalajJAnAdAtmanastadubhayapakSoktadoSaduSTatA, kathacinibhAtmakarave sAdvAdAzrayaNamepAstu virodhAbhAvAt / karaNarUpa pramANajJAna aura phalasvarUpa pramitijJAnase AtmAko sarvathA bhinna yA abhinna svarUpa mAnA jAvegA taba to pUrvameM bheda aura sarvathA abhedake ekAMta pakSAmeM kahe gaye una deSoMse dUSita honA par3egA / pratyeka ekAntame jo jo doSa Ate haiM, una donoM ekAMtoMke milanepara bhI ubhaya pakSame ve sabhI doSa A jAte haiN| hAM, kathaJcit minna aura abhinna svarUpa mAnanepara to anekAMta matakA Azraya karanA hI huaa| kyoMki una donoM ekAMtoMse kaJcit bheda yA abheda nirAlI tIsarI hI avasthA hai / ata: una donoM ekAntoM ke doSa kathaJcit pakSameM lAgU nahIM hote haiN| do hai avayaba jisake usako ubhaya kahate haiN| ubha zabdakA artha do hai aura ubhaya zabdakA artha dokA milakara banA huA eka nyArA padArtha hai / tamI to vyAkaraNama uma zabdako dvivacanAnta mAnA hai / aura ubhaya zabdako ekavacana svIkAra kiyA hai| kahIM kahIM ubhaya zabdakA bahuvacana bhI iSTa kiyA hai / parasparameM sarvathA viruddha aise do padArthoMkA ekIbhAvarUpa mizraNa nahIM ho sakatA hai / dUdha yA pAnI tathA dUdha aura bUrekA ekIkaraNa ho jAtA hai / dUdha aura pArekA mizraNa nahIM hotA hai / ataH sarvathA bheda amedakA bhI umaya bananA zabdazAstra aura arthazAkhase anucita hai kintu kathaJvit bheda aura kathaJcit abhedakA virodha na hone ke kAraNa saMkalana ho jAtA hai| ataH pramANadRSTi se AtmAke sAtha karaNajJAna aura phalajJAnakA kathaJcit bheda aura abheda mAnanA nyAyya hai / eka devadatta pitApana, putrapana, mAnanAena, mAyApana, Adi dhoke samAna apekSAbhedase bheda aura abhedameM koI virodha nahIM AtA hai| svAvaraNakSayopazamalakSaNAyAH zakteH karaNajJAnarUpAyAH dravyAdhiyaNAdabhinnasyAsmanaH parosatvam, svArthavyavasAyAtmakAcca phalajJAnAdabhinmasya pratyakSatvamivi sthAbAdA
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ savAcintAmaNiH zrayaNe na kiMcidvirodhamutpazyAmA sarvathaikAntAzrayaNe virodhAt / tasmAdAtmA syAtparokSa syAtpratyakSaH / * apane niyata jJAnako rokanevAle jJAnAvaraNa karbhake saghAtI sparSakako udayaprakArakA phala na dete huye jhaDa jAnAstrapa kSaya tathA bhaviSya udaya AnevAle jJAnAvaraNa karmoMkA sattAmeM avasthita bane rahanA svarUpa upazama aura dezaghAtI prakRtiyoM ke udaya honepara jo AtmAmeM vizuddhi hotI hai, usako labdhi kahate haiM / labdhirUpa zaktiko prApta karanemeM bhavinyameM AnevAle kamAke upazamakI isaliye AvazyakatA hai ki apakarSaNa na ho sake yA udIraNAke dvArA ye karma udayAvalI meM na A jAye tathA dezaghAtI prakRtiyoM ke udaya bane rahane se cAra kSAyopazamika jJAnAma paripUrNatA yA pUrI spaSTatA nahIM hone pAtI hai| sarthayAtiprakRtiyoMkA udayAbhAvI kSaya to jJAnakI utsattima pradhAna kAraNa hai hI, aise kSayopazama svarUpa jAnanekI zaktiko antaraMga karaNAsmaka jJAna kahate hai| dravyArthika nayakA AsarA lekara vicArA jAve to vaha labdhi aura AtmA abhinna haiM / isa kAraNa chadmastha jIvoMko labdhirUpa karaNajJAna jaba parokSa hai to usase abhinna AsmA bhI parokSa siddha huA / aura apanA tathA arthakA nizcaya karanevAle phalajJAnakA pratyakSa hotA hai to usa upayoga svarUpa phalajJAnase abhinna mAne gaye mAtmAkA mI pratyakSapanA siddha huA / isapara syAdvAdamatakA sahArA lenese to hamako koI bhI virodha nahIM dIkha rahA hai| hAM, sarvathA ekAntakA avalampa lenepara naiyAyika aura bauddhoko virodha doSa lagegA / usa kAraNase abataka siddha huA ki kSayopazama- svarUpa labdhise abhinna ho rahA AlA kathaJcit parokSa hai aura upayogasvarUpa AlAkA pratyakSa bhI hotA hai / yo apekSAse kayazcit lagA kara AtmA pratyakSa siddha huaa| prabhAkarasyApyevamavirodhaH kiM na sAditi cet na, karaNaphalajJAnayoH parokSapratyaayoravyavasthAnAt / tathAhi prabhAkara mImAMsaka kahate haiM ki syAdvAdiyoM ke samAna hamAre matameM bhI AtmAke pratyakSapane aura parokSapane kA isa prakAra avirodha kyoM na ho jAye ! AcArya karate haiM ki yaha kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki mImAMsakoM dvArA mAne gaye karaNajJAnakA parokSapanA aura phalajJAnakA pratyakSapanA yuktiyose vyavasthita nahIM ho pAtA hai| bhAvArtha-prAmAkaroMse mAnA gayA karaNajJAna parokSa siddha nahIM hai| usakA saba jIvoMko svasaMvedanase pratyakSa ho rahA hai| yadyapi labdhirUpa jJAna parokSa hai kiMtu usako mAbhAkara iSTa nahIM karate haiN| prabhAkara jisa phajJAnakA pratyakSa honA mAnate haiM, vaha karaNajJAnase sarvathA siddha hokara vyavasthita hotA nahIM hai / isI bAtako spaSTatAse dikhalAte haiM... pratyakSe'rthaparicchede svArthAkArAvabhAsini / ... . kimanyatkaraNajJAnaM niSphalaM kalpyate'munA // 223 / /
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryacintAmaNiH honA hai to apanA aura arthakA ullekha kara prakAzita honevAle arthajJAnakA yadi prabhAkara pratyakSa isase evaM dUsarA karaNajAna vyartha hI pramAkaradvArA kyoM kalpita kiyA jA rahA hai ? jisakI ki koI AvazyakatA nhiiN| yaha vArttika maTTa aura mamAkara donoMke liye kahI gayI hai || 341 arthaparicchede puMsi pratyakSa svArthAkAravyavasAyini sati niSphalaM karaNajJAnamanyacca phalajJAna, tatkRtyasyAtmanaiva kRtatvAditi tadakalpanIyameva / jaba maTTamatAnuyAyI mImAMsaka arthako jAnanevAle evaM strako tathA arthako ullekhasahita samajhane aura samajhAnevAle AtmAkA yadi pratyakSa honA svIkAra karate haiM, taba AtmA hI arthok| pariccheda kara letA hai, to aisI dazAmeM karaNajJAna aura usase bhinna eka phalajJAna ina donoMkA svIkAra karanA vyartha hai, kyoMki unase honevAle kAryako AtmA hI kara detA hai / isa kAraNa pramANajJAna aura phalajJAnakI kalpanA hI mImAMsakoM ko nahIM karanI cAhiye / svArtha vyavasAyitvamAtmano'siddhaM vyavasAyAtmakatvAttasyeti cet na, svavyavasAyina evArtha vyavasAyitvaghaTanAt / tathA jhAtmArtha vyavasAyasamarthaH so'rthavyavasAyyevetyanenApAstam, svavyavasAyitvamantareNArthavyavasiteranupapatteH kalazAdivat / I mImAMsaka kahate haiM ki usa AtmAkA svarUpa hI nizcayAtmaka hai| ataH nizcaya kara lenevApana AtmAkA svabhAva nahIM hai, tabhI to vaha svakA nizcaya nahIM kara pAtA hai / ataH apaneko aura arthako nizcaya karanevAlApana AtmA ke siddha nahIM hai joki jaina kaha rahe haiM / AcArya samajhAte haiM ki yaha unakA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki apanA nizcaya karanevAle padArtha ke hI akA vyavasAyIpana ghaTita hotA hai yaha spaSTa hai / isa kathanase kisIkA yaha maMtavya bhI khaNDita ho jAtA hai ki " AlA artha nizcaya karane meM samartha hai, ataH vaha arthako hI nizvayakara jAna sakatA hai stra ko nahIM " kyoMki apanA nizcaya kiye vinA arthakA nizcaya karanA siddha nahIM hotA hai| jaise ghaTa, paTa Adika apaneko nahIM jAnate haiN| tabhI to ve kisI arthakA nizcaya nahIM kara sakate haiM ! satyapi svArtha vyavasAyinyAtmani pramAtari pramANena sAdhakatamena jJAnena bhAvyam / karaNAbhAve kriyAnupapatteriti cet na, indriyamanasoreva karaNatvAt / mImAMsaka kahate haiM ki acchI bAta hai / apaneko aura arthako nizcaya karanevAlA 'pramAtA mAmA siddha huA aisA honepara phira bhI jJatikriyAkA sAdhakatama yAnI prakRSTa upakAraka pramANa jJAna avazya honA caahiye| kyoMki karaNake vinA kriyA ho nahIM sakatI hai / ataH hamArA karaNajJAna mAnanA vyartha nahIM huaa| maMthakAra kahate haiM ki bada karanA to ThIka nahIM hai, kyoMki imi
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ kvArthacintAmaNiH kriyAkA AtmA kartA hai aura cakSurAdika iMdriyAM tathA mana sAdhakatama karaNa vidyamAna haiM hii| mImAMaster inase bhinna parokSajJAnako karaNa mAnanA phira bhI niSprayojana hai / 302 _toranatvAdupakaraNamAtratvAt pradhAnaM cetanaM karaNamiti cet na, bhAvendriyamanaso pareSAM cetanatayAvasthitatvAt / tadeva karajJAnamasmAkamiti cet, tatparokSamiti siddhaM sAdhyate / labdhyupayogAtmakasya bhAvakaraNasya chavasthA pratyakSatvAt saJjanitaM tu jJAnaM pramANabhUtaM nAmatyakSa svArthavyavasAyAtmakatvAt, tacca nAtmano'rthAntarameveti sa eva svArthayyavasAyI yadISTastadA vyartha, tato'paraM karaNajJAnaM phalajJAnaM ca vyarthamanenoktaM tasyApi tato'nyasyaivAsambhavAt / } mImAMsaka kahate haiM ki bahiraMga iMdriyAM aura mana ve to acetana haiN| isa kAraNa karaNake etad yA sahAyaka upakaraNa ho sakate haiN| pradhAna karaNa to cetana jJAna hI hai / zrIvidyAnanva mer samajhAte hai ki mImAMsakoM kA yaha bhI kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki tumase bhinna vAdI arth matamai bhAvasvarUpa iMdriya aura manako cetanAtmaka rUpa se vyavasthita mAnA gayA hai / yahA~ mImAMsaka yadi yoM kaheM ki ve hI labdhirUpa iMdriyAM hamAre matarphe karaNajJAna iSTa kI gayI hai, tada so hama jaina kaheMge ki una labdhirUpa iMdriyoMko yadi Apa parokSa siddhasAna doSa hai / labdhirUpa jJAna upayoga to AlAkA aMtara ! siddha karate haiM to Apake Upara atIndriya pariNAma hai / vaha 1 kI mAvazakti hI jJAnakA abhyaMtara karaNa hai / sarvajJake atirikta chadmastha jIvoMko usa labdhirUpa jJAnazaktikA pratyakSa nahIM ho pAtA hai| labdhiko bhale hI Apa mImAMsaka parokSa mAneM, hama bhI mAnate haiN| siddha padArtho ko kyoM sAdhya kiyA jAtA hai| aisI bAteM sunaneke liye kisake pAsa avasara hai | ataH siddhasAdhana doSa huaa| hAM ! usa labdhise utpanna huA pramANabhUta jJAna to atyakSa nahIM hai kyoMki usa jJAnakA svarUpa apanA aura arthakA nizcaya karanA hai aura vaha jJAna se sarve bhinna hI hoba yoM bhI nhiiN| aisA honepara vaha AtmA hI sva aura arthakA nizcaya karanevAlA yadi mAna liyA gayA taba to usa AtmAse mitra eka karaNajJAna mAnanA vyartha hI hai / isa ukta kathanase karaNajJAnake samAna phalajJAnakA bhI vyartha honA kaha diyA gayA hai| kyoMki vaha phalajJAna bhI usa AtmAse sarvathA bhinna nahIM sambhava hai| una donoMkA kArya akelA AtmA hI sAtha detA hai / athavA pratyakSe'rthaparicchede phalajJAne svAryAkArAva bhAsini savi kimato'nyatkaraNaM jJAna poSyate niSphalalyA casya / aba taka AzmAkA pratyakSa honA mAnanevAle kumArilabhaTTake sampradAyAnusAra isa vArSika kArikAkA sUrya kiyA arthAda apaneko aura arthako jAnanevAle AsmAkA jaba vizadarUpase pratyakSa honA mAnate ho to usase bhinna karaNazAna aura phalajJAnako svIkAra karanA mImAMsakoM kA vyartha hai 1
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyArthacintAmaNiH tej aba usI kArikAkA dvitIya artha prAbhAkara mImAMsakoMke prati ghaTAte haiM ki athavA svayaMko aura rest tae karanevAle arthazatirUpa phalajJAnakA pratyakSa honA jo prabhAkara ie kahate haiN| taba akele phalajJAnase hI arthakI paricchitti honA siddha hai aisA honepara isa phalajJAnase misra eka nirAkA pramANasvarUpa karaNajJAna paryo pucha kiyA bajaTa hai| kyoMki bIcakA pramANAna mAnanA sarvathA vyartha hai / tadeva tasya phalamiti cet, pramANAdabhinnaM bhinaM vA ? yadyabhi pramANameva taditi kathaM phalajJAne pratyakSa karaNajJAnamapratyakSam ? bhinnaM cenna karaNajJAnaM pramANaM svArthavyavasAyAda - rthAntaratvAt ghaTAdivat / kathaJcidabhinnamiti cenna sarvathA karaNajJAnasyApratyakSatvaM virodhAt, pratyakSAtphalajJAnAt kathaMcidabhinatvAt / 1 pramAkara kahate haiM ki jaise ki kAThakA phaTanArUpa kriyAkA karaNa kuThAra hai / kuThArake binA chedanArUpa kriyA kisakI kahI jAve ? usI prakAra arthajJasirUpa kriyA binA karaNake nahIM ho sakatI hai / isa kAraNa pramANajJAna mAnanA Avazyaka hai, tabhI to usa mamANajJAnakA phala vahIM artha kahI jAtI hai / jaise vegake sAtha uThanA aura giranArUpa kriyAoMse yukta kulhADIkA phala kAThakA phaTa jAnA hai | AcArya kahate haiM ki yadi prAbhAkara aisA kaheMge taba to hama pUMchate haiM ki yaha arthajJatirUpI phala pramANase bhinna hai yA abhinna hai ! batAo / yadi phalako pramANase abhinna mAnoge taba to vaha phala pramANarUpa hI ho gayA / makA aisI dazAmeM phalajJAnakA so pratyakSa mAnA jAve aura usase abhinna karaNajJAnakA pratyakSa na mAnA jAve yaha kaise ho sakatA hai ? arthAt pramANakA mI pratyakSa honA prAmAkaroMko mAnanA par3egA / dvitIya pakSake anusAra yadi pramANase phalajJAnako bhinna mAnoge, taba to karaNajJAna pramANa na bana skegaa| kyoMki apane aura arthake nizcaya karanevAle phalajJAnase vaha pramANajJAna sarvayA mitra mAnA gayA hai / jaise phalajJAnesa sarvathA bhinna ho rahe ghaTa, para Adika taTastha padArtha pramANa nahIM banate haiM vaise hI bhinna udAsIna par3A huA karaNajJAna mI pramANa na ho sakegA / ukta donoM doSoMke nivAraNa ke liye yadi pramANa aura phalajJAnakA kathambit abheda mAnoge, taba to karaNajJAna sarvayA hI apratyakSa na ho sakegA / abhedapakSa lenepara phalajJAnakA pratyakSapanA dharma karaNajJAnameM bhI praviSTa ho jaavegaa| phalajJAname pratyakSatva mAnA jAve aura usase abhinna pramANajJAnameM apratyakSapanA mAnA jAve yaha bAta viruddha hai ho nahIM sakatI / pratyakSa honevAle phalajJAnase kamammit amina ho - rahA pramANa bhI pratyakSaviSaya ho jAvegA / arthAt svasaMvedanapratyakSa se pramANa jAna liyA jAvegA / karmatvenApratibhAsamAnatvAtkaraNajJAnamapratyakSAmiti vena, karaNatvena pratibhAsamAnasya terature, kathaJcitpratibhAsate ca karma ca na bhavatIti vyApAtasya pratipAditatvAt / "
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ sasvApistAmaNiH ..........----... ...movisanam... ... .................................. .mmunnance.........---------- - mImAMsapha kahate haiM ki jAnanArUpa kriyAkA jo karma hotA hai usakA pratyakSa honA hama iSTa karate haiM kiMta karaNajJAnako aptikriyAkA karmapanA nahIM pratibhAsita ho rahA hai / vaha to karaNa hai| isa kAraNa pramANajJAnakA pratyakSa honA nahIM mAnA jAtA hai| graMthakAra kahate haiM ki yaha kahanA to ThIka nahIM hai kyoMki yaha koI rAjAkI AjJA nahIM hai ki jo jJamikriyAkA karma na hogA, usakA pratyakSa bhI na ho sakegA / ukta niyamakA bhaTTake matameM AtmAse aura prAbhAkarake matameM phalajJAnase vyabhicAra hotA hai kyoMki AtmA to jJaptikA kartA hai aura phalajJAna svayaM kiyA hai / ina donomase karma koI nahIM hai phira bhI inakA pratyakSa ho jAnA mAnA hai, ataH pramANajJAnakA kAraNapanese pratibhAsa hote hue bhI pratyakSa honA bana sakatA hai, koI bASA nahIM hai / jJAna anya padArthoMkA prakAza to kare aura vaha svayaM kisI bhI prakArase zasikriyAkA karma na ho sake isa bAtameM vyAghAta doSa hai / isako hama pUrvamai kaha cuke haiN| kAJcit pratibhAsatA hai aura karma nahIM hotA hai yaha bolanA hI pUrvApara viruddha hai| bhAvArtha-jo jJAna padArthoMkA pratibhAsa karatA hai vaha apaneko jAnatA huA aMzarUpase iptikriyAkA karma bhI ho sakatA hai| koI kSati nahIM hai| pradIpa dRSTAnta vidyamAna hai| kathaJcAyaM phalajJAnaM karmatvenApratibhAsamAnamapi pratyakSamupayan karaNazAna tathA nopaiti na gheyAkulAntAkaraNaH / .. hama anya parIkSakoMke sammukha ghora garjanA karate hue prAbhAkaroM ke prati kaTAkSa karate haiM ki yaha prAmAkara karmapanese nahIM bhI pratibhAsita ho rahe aise phalajJAnakA pratyakSa honA kaise mAna lete haiM ? batAo, zatikriyAke nahIM karma bane hue bhI phalajJAnako pratyakSaviSaya mAnatA hai aura aSThikriyAke karaNako karma na honeke kAraNa phalajJAnake samAna pratyakSagocara nahIM mAnatA hai| kyoM jii| isakA antaHkaraNa kyA ghabaDAyA huA nahIM hai ? yaha avazya vyAkula hai / aisI oNdhIvAte to Apese rahita manuSya kahA karate haiM / dArzanikoMko ayukta pakSapAta nahIM karanA cAhiye / phalajJAna karmatvena pratibhAsata eveti cet na, phalatvena pratibhAsanavirodhAt / punaH prAmAkara kahate haiM ki phalajJAnakA jJaptikriyAke karmapanase pratimAsa ho rahA hI hai| AcArya kahate hai ki yaha kahanA to ThIka nahIM hai / kyoMki jisakA karmapanese pratibhAsa na ho rahA hai, Apake matAnusAra usakA phalapanese pratibhAsa honekA virodha hai / bhAvArtha-ekAMtavAdiyoM ke matameM jo karma hai vaha phala nahIM ho sakatA hai / syAdvAdasiddhAnta koI virodha nahIM hai| . nanu ca pramANasya paricchittiH phalaM sA cArthasya paricchidyamAnatA, tatpratIti: karmasvapratIvireveti cet kiM punariya paricchittirarthadharmaH 1 tathopagame pramANAphalatvaviro- po'yavat pramAdadharmaH seti cet kathaM, karmakartRtlena prtiite|
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattvAvacintAmaNiH prAmAkara apanI pahilI zaMkA karate hue anunaya karate haiM ki pramANakA phala jJapti honA hai aura vaha zapti to arthakA jAnA jA rahApana hai / usa paricchittikriyAke dvArA jAne gayepanakI pratItiko hI jJatikriyAka karmapanakI pratIti kahate haiM / isa kAraNa phalarUpa paricchittiko karmapanA bhI bana jAtA hai| aisA kahanepara to hama jaina pUMchate haiM ki phira yo batAo ki yaha ipti kyA arthakA dharma hai ! yA AtmAkA dharma hai ! yadi Apa arthakI jJapsiko isa prakAra ghara, paTa Adi arthoM kA svabhAva mAneMge taba to ghaTa yA usake rUpa, rasa Adi arthoke samAna vai pramANakA phala na ho sakegI, vizeSa hai / arthaka dharma to pramANake phala nahIM ho sakate haiM anyamA cetanake phala kAlA, nIlA, zIta, uSNa bhI ho jAveMge ! yadi arthakI usa iptiko pramAtA-AtmAkA dharma mAnoge, taba to vaha arthakI jhapti malA karma kaise ho skegii| kyoMki karmApanese usakI pratIti ho rahI hai / kartAke dhokA karmapaneke sAtha viroSa hai| na karmakAraka nApi karvakArakaMparicchittiH kriyAtvAt, kriyAyAH kArakasvAyogAt / kriyAviziSTasya dravyasyaiva kArakatvopapatteriti cet , vahi na phalajJAnasya karmatvena pratItiyuktA, kriyAtvenaiva phalAtmanA pratItiriti na pratyakSatvasambhavaH karaNajJAnavadAtmavadvA / punaH sAkula hokara prAbhAkara kahate haiM ki paricchitti na to karmakAraka hai aura na kartA kAraka hai, kyoMki vaha to kriyA hai| kriyA kAraka thoDI hI hotI hai| kiMtu kriyAsahita ho rahe kartA, karma, karaNa, sampradAna, apAdAna aura adhikaraNa svarUpa dravyako hI kArakapanA yuktiyoMse siddha hai| AcArya samajhAte haiM ki yadi aisA kahoge taba to phalazAnakI karbhapanase pratIti honA yukta nahIM hai / Apane jo pahile kahA thA ki phalajJAnakI karmapanese pratIti hotI hai, usa kamanako mApa kauTA lIjiyegA / Apake vartamAna kathanake anusAra phalasvarUpa karake arthajJaptikI kriyApanase hI saba jIvoMko pratIti ho rahI hai / aisI dazami to phalajJAnakA pratyakSa honA nahIM sambhava hai / jaise ki Apake yahAM pramANajJAnakA aura AsmAkA karma na ho sakaneke kAraNa pratyakSa honA nahIM mAnA gayA hai, usI prakAra kriyA ho jAne ke kAraNa phalajJAnakA bhI pratyajha na ho skegaa| kiyAse sahita padArthako karmakAraka kahate haiN| svayaM kriyA to karmakAraka kaise bhI nahIM ho sakatI hai / ata: kriyAkA pratyakSa na ho skegaa| tasyApi ca parokSatve pratyakSo'rtho na siddhayati / tato jJAnAvasAyaH syAt kuto'syAsiddhavedanAt // 224 // karaNajJAna aura AtmA ke samAna yadi usa phalajJAnakA mI pratyakSa honA na mAnege arthAta Apa phalajJAnakA bhI parokSa honA svIkAra kareMge to ghaTa, para Adi padArthoM kA pratyakSa honA nahIM
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ vasvAcintAmaNiH siddha hotA hai aura jisa jJAnakA pratyakSa honA hI asiddha hai, usa jJAnase apane yA dUsare jJAnakA nirNaya bhI kaise ho sakegA ? Apa hI kahiye / jo svayaM aMdhagartameM par3A huA hai, vaha dUsare jJeya aura zAnoMkA prakAzana kaise kara sakatA hai ! kathamapi nahIM | phalajJAnamAtmA vA parokSo'stu karaNajJAnavadityayuktamarthasya pratyakSatAnupapatteH pratyakSA svaparicchisimadhitiSThanneva hyarthaH pratyakSo yukto nAnyathA, sarvasya sarvadA sarvathArthasya pratyakSatvamasaMgAt / arthaparicchittirUpa phalajJAna aura pramAtA AtmA bhI pramANAtmaka karaNajJAnake samAna parokSa raho / arthAt tInoMkA svasaMvedanase yA jJAnAMtarase pratyakSa na hoo / isa prakAra mImAMsakoM kA kahanA bhI yuktizUnya hai| kyoMki aisA mAnanepara padArthoM kA pratyakSa honA nahIM siddha ho pAtA hai| jo raMga yaM pIlA nahIM hai yA pIlA karanekI naimitika zaktise yukta nahIM hai, vaha vastrako pIlA nahIM kara sakatA hai / apaneko jAnanevAle jJAnakI pratyakSAtmaka paricchitti para ArUDha hotA huA hI padArtha nizcaya kara pratyakSaviSaya ThIka ThIka yuktipUrNa kahA jAtA hai / dUsare prakAra upAya nahIM hai arthAt jo apane viSayo jJAnakI pratyakSarUpa jJapti honepara ArUda nahIM hai usakA pratyakSa honA mAnanA ayukta hai| yadi apane jJAnakI masyakSatA kiye binA padArthoM kA pratyakSa ho jAnA mAna liyA jAve to saba jIvoMko sampUrNa kAlake sabhI prakArase aA~kA pratyakSa hone kA prasaMga A jaavegaa| bhAvArthajJAnameM pratyakSatAke binA lAye padArthoM kA pratyakSa karanA mAnA jAve to sampUrNa jIva sarvajJa bana jAyege kyoMki samyUrNa padArthokI jJaptike apatyakSarUpa aMdherai lulabhatAse sampUrNa jIva baiThe hue haiN| unako padArthoM kA pratyakSa karanA binA parizramake prApta ho jAvegA / anya AtmAoMke jJAnoMkA bhale hI hamako pratyakSa na hoya phira bhI una jJAnoMse hameM unake dekhe huye sabhI pavAyoMkA pratyakSa ho jAnA cAhiye / tathAtmanaH parokSatve santAnAntarasyevArthaH pratyakSo na syAdanyathA sarvAtmAntarapratyakSA sarvasthAtmanA pratyakSo'sau kiM na bhavet / sarvathA vizeSAbhAcAt / usa prakAra AtmAkA pratyakSa na mAnakara AtmAkA parokSa jJAna honA iSTa pharoge to anya dUsarI santAnAtmaka AtmAoM ke samAna prakRta AtmAko bhI sanmukha padArthakA pratyakSa na ho paavegaa| yadi anya prakArase mAnoge yAnI devadattako apanI AtmAke parokSa honepara mI padArthAkA pratyakSa karanA mAnoge to saMpUrNa dUsare jinadatta, yazavasa, pazu, pAkSiyoMkI minna AtmAoMke dvArA jAne gaye viSayoMkA mI devadattako pratyakSa ho jAnA cAhiye / tathA devadattase jAne hue arthakA anya indradatta Adi sampUrNa AtmAoMko vaha pratyakSa kyoM nahIM hovegA ! jaba ki sampUrNa AtmA aura unake jJAna sarvathA parokSa hI haiM to aisI dazAmeM sabhI prakAroMse vizeSa antara DAlanekA koI
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH kAraNa nahIM dIkhatA hai jisase ki vivakSita AtmA hI una padArthoMko jAna ske| dUsare minna AtmAeM na jAname paaveN| eka sthAnapara aneka bhandhe manuSya baiThe hue haiM unako kAle, pIle, nIle raMgoMke tAratamyase padArthoM kA vimAga karanA azakya hai| yA to sabhI andhe kAle, nIle, pIle sabhI padArTIko ekatA jAneo aura prasparameM eka dUsareke jJAnoMkA sArya ho jaayegaa| yA eka bhI anyA kisI bhI padArthako nahIM jAna pAvegA kyoMki parasparameM koI antara nahIM hai|| tatazcApratyakSAdarthAt na kutazcit parokSajJAnanizcayo'sya vAdinaH syAt yenedaM zobheta jJAte tvanumAnAdavagacchatIti / isa kAraNa arthakA pratyakSa honA jaba alIka ho gayA to aise kisI bhI apratyakSa arthase isa mImAMsaka vAdIko parokSa jJAnako sattAkA nirNaya kisI bhI anumAnase na ho pAvegA / jisase mImAMsakoMkA yaha kahanA zobhA detA ki " padArthoke jJAna ho jAnepara anumAnase buddhikA jJAna kara liyA jAtA hai| " jana jJAnakA hI nirNaya nahIM hai to jJAnake viSaya aura jJAptapadArthakI jJAtatArUpa hetukA nirNaya kaise hogA ? aura binA hetujJAnake buddhirUpa sAdhyakA anumAna kaise ho sakatA hai / kathamapi nhiiN| yahAM yaha anyonyAzraya doSa bhI hai ki jJAnakA jJAna ho jAye taba viSayoM ghAtatA pratIta hove aura jJAtatAke jAnanepara jJAnakA anumAna ho ske| nApyasiddhasaMvedanAtpuruSAttannizcayo yato'navasthA na bhaveta, talligajJAnasyApi parokSatve aparAnumAnAbhirNayAtalligasyApyaparAnumAnAditi / / aura nahIM siddha hai jJAna jisakA aise AtmAse bhI mApake usa parokSa jJAnakI sattAkA nirNaya nahIM ho sakatA hai jisase ki anavasthA doSa na hove / bhAvArtha-ajJAta apatyakSa AmAse parokSa jJAnakA nirNaya karanepara anavasthA doSa avazya lagatA hai / kyoMki jJAnako anumAnase siddha karanemeM jo hetu diyA gayA hai usa hetuke jJAnako bhI Apa parokSa mAneMge taba to usa hetuke jJAnakA mI dUsare anumAnase nirNaya kiyA jAvegA / evaJca dUsare anumAnameM par3e hue hetukA jJAna bhI tIsare anumAnase jAnA jaavegaa| tIsarA hetujJAna cauthe anumAnase isa prakAra anavasthAnyAdhI pakRta parokSajJAnakI siddhiko khA jAvegI / jJApakapakSa hetuko binA jAne hue sAdhyakA nirNaya ho pAtA nahIM hai / ataH jJAnako jAnanekI AkAkSAya zAMta nahIM hogI, baDhatI hI jAvegI / svasaMvedyatvAdAtmano nAnavastheti cet na, tasya jJAnAsaMvedakatvAt , tatsaMvedakatve vArthasaMvedakatvaM tasya kinna syAt / yadi Apa mImAMsaka yoM kaheM ki ima AtmAkA svasaMvedana pratyakSa honA mAnate haiM / aise svasaMvedya AtmAse jJAna kA anumAna kara levege / AkAMkSAyeM zAMta ho jAne ke kAraNa anavasthA nahIM
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.8 tatvAryacintAmaNiH ho paavegii| aisA kahanA to ThIka nahIM jacatA hai| kyoMki Apane usa AtmAko jJAnakA svasaMvedana pratyakSa karanevAlA nahIM mAnA hai| jo jJAnakA svasaMvedana karatA hai, vahI svakA saMvedana kara pAtA hai| kintu jo jJAnakA vedaka nahIM hai, vaha apanA bhI saMvedaka nahIM hai / yadi AtmAko usa inakA saMvedaka mAnoge to aisI dazAma usa AtmAko arthakA saMvedakapanA bhI kyoM nahIM hogaa| bhAvArthabhAsmA aura jJAna donoM hI sUryake samAna sthako aura parako prakAza karanevAle padArtha haiN| ve svako aura arthako avazya jAnate haiM / AtmA aura jJAnakA parokSa mAnanA atIva prakAzamAna dIpakakA usa koTharI meM chipAnA hai, jisameM rakhI huyI usase prakAzita choTI suI takako hama dekha rahe haiN| svato'rthAntaraM kazcid jJAnamAtmA saMvedayate na punararthamiti kiMkRto'yaM niyamaH ? apanase kisI apekSA karake bhinna mAne gaye jJAnako AmA badiyA jAna letA hai| kiMtu phira apane se sarvathA bhinna ho rahe arthako nahIM jAna pAtA hai aisA yaha niyama kisane kiyA hai| batAo to sahI kyA sUrya apanI kiraNoMkA prakAza kareM aura gRha, nadI, parvata AdikA prakAza na kare ! aise thothe niyama banAnA kyA nyAyya hai ! arthAt nahIM ! saMvedayamAnopi jJAnamAtmA jJAnAntareNa saMvedayatte svato vA ? jJAnAntareNa ceta, pratyakSeNetareNa vA ? na tAvat pratyakSeNa, sarvasya sarvajJAnasya parokSasvopagamAt / nApIsareNa jJAnena santAnAntarajJAnenena tena zAtumazakteH / svayaM jhAtena cet jJAnAntareNa svato vA ! jhAnAntareNa cet pratyakSeNetareNa vetyAdi punarAvartata iti cakrakametat / ____Apane AsmAko jJAnakA hI saMvedana karanevAlA mAnA hai / isa para hama jaina Apase pUMchate hai ki jJAnako saMvedana karanevAlA bhI vaha AtmA kyA dUsare jJAname prakRtajJAnakA saMvedana karatA hai ! yA svayaM apane dvArA hI jJAnako jAna letA hai| batalAiye / yadi dUsare anyajJAnase isa jJAnakA jAnanA mAnoge to yahAM prazna kareMge ki vaha dUsarA jJAna kyA svayaM pratyakSasvarUpa hai ! yA parokSarUpa ! jisa karake jJAna jAna rahA hai| kahiye, prathama vikAsa anusAra yadi dUsare svayaM pratyakSa ho rahe jJAnase prakRtajJAnakA jAnanA mAnoge so to ThIka nahIM hai, kAraNa ki Apako apasiddhAMta doSa hogA kyoMki Apane sabhI AtmAoMke sampUrNa jJAnoMko parokSa svIkAra kiyA hai / dvitIya pakSake anusAra yadi nyAre parokSajJAnase jJAnakA jAnanA iSTa karoge to anyasaMtAna atmAoMke jJAna karake jaise una AtmAoMse jAne hue padArthokA hama jJAna nahIM kara sakate haiM kyoMki una AtmAoMke jJAnoMkA hamako pratyakSa jJAna nahIM hai / usI prakAra hamAre usa parokSajJAnase bhI hama jJAna, ghaTa Adi tantroMko jAna nahIM sakate haiN| yadi Apa mImAMsaka AghameM uThAye gaye dvitIya vikalpa ke anusAra svayaM jAne hue parokSazAnase AtmAko jAnakA mAnanA iSTa kareMge taba to hama punaH pakSa uThAyeMge ki dvitIya jJAnako
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ sasvAcintAmANika AsmAne jAna liyA, vaha jJAnAMtarase jAnA yA svahI karake jAnA ! btaao| yahAM mI Apa pUrvameM kahe hue ke sadRzca tRtIyajJAnase dvitIyajJAnakA jAnanA mAnoge to hama punaH vikarupa uThAveMge ki - baha tRtIya jJAna pratyakSarUpa hai yA parokSasvarUpa hai ? kahiye / isa prakArase bAra bAra paskara dekara punaH unhIM vikalpoMkI AvRtti kI jAvegI, ataH yaha Apake Upara yaha cakrakadoSa huA, jJAnAMtara yA svataH tathA pratyakSa yA parokSa aura svayaMjJAta ina tInoMkA cakkara dekara anavasvAmita cakrakadoSa hai| ___ svato jJAnamAtmA saMvedayate svarUpavaditi cet tathaiva zAnamartha svacca svataH kina vedayate ? yatA parokSajJAnavAdo mahAmohavijRmbhita eva na syAt / / AsmA jaise apane svarUpako apane Apa jAna letA hai vaise hI jJAnakA mI apane Apase saMvedana kara letA hai| yadi mImAMsaka Apa aisA kahoge taba to usa hI prakAra jJAna bhI apaneko aura bahirApadAyoMko apane Apase kyoM nahIM jAna levegA ! jisase ki mImAMsakoMke dvArA dhAnakA sarvaSA parokSa mAnanekA uThAyA huA aura pakSaparigrahako kaha rahA pUrvapakSa gADa mohAMdhakArakA hI vikAra na kahA jAve / arthAt jaise AtmA apaneko aura jJAnako jAna letA hai usI prakAra jJAna bhI apaneko aura arthako svazaktise jAna letA hai / mImAMsakoMkA haThase zAnako parokSa kahate jAnA kevala apane AgamakI mithyAzraddhAkA kuphala hai| jJAnakA svabhAva sUryake samAna sva aura parakA prakAza karanA hai / mithyAjJAna bhI strako jAnane meM pramANarUpa hai| kyoMki vaha sacce svasaMvedanapratyakSase svayaM apane Apako jAna rahA hai| bahirA viSayake na grahaNa karanekI apekSAse sIpameM cAMdIke jJAnako mithyAjJAna kahA hai " bhAvaprameyApekSAyAM pramANAbhAsaniGgavaH " zrIsamaMtamadrAcArya mahArAja saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya aura mati, zruta, avadhi, manaHparyaya tathA kevala ina sampUrNa jJAnoMko svAMzake grahaNa karanemeM pramANasvarUpa mAnate haiN| jhUTha bolanevAlA yadi apaneko asatya bolanevAlA kahe to vaha usa aMzama satya vaktA hI hai| ataH jAnake parokSapanekA bhAgraha choDakara mImAMsakoMko jhAmakA pratyakSa svarUpasvasevadana honA abhISTa karanA cAhiye / alaM vAvadUktayA / kathaJcAtmA svasaMveyaH saMvittirnopagamyate / yenopayogarUpo'yaM sarveSAM nAvigAnataH // 225 // AtmA svayaM svasaMvedanapatyakSase jAnane yogya hai, yaha mamiti kyoM nahIM svIkAra kI jAtI hai ! jisase ki sampUrNa vAdI prativAdiyoMko nirdoSapanese yaha AtmA jJAnopayogasvarUpa siddha na ho sake / bhAvArtha- svasaMvedana pratyakSase AtmA upayogasvarUpa siddha ho jAtA hai / kRtaH punarupayogAtmA naraH siddha iti cet
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 sattvAryacintAmaNiH phira AtmA upayogasvarUpa bhalA kisa DhaMgase siddha kiyA gayA hai ? batAo, jo ki tIsarI vArtikane kahA hai, pUMchanepara AcArya mahArAja uttara dete haiM kathaJcidupayogAtmA pumAnadhyakSa eva naH / pratikSaNavivartAdirUpeNAsya parokSatA // 226 // I hama syAdvAdiyoM ke mameM AtmA kisI apekSA sarva aMgoMmeM upayogasvarUpa hai ataH vaha AtmA svayaM pratyakSa hI hai | mAnArtha- jaise kapUrameM yA kastUrI meM rUpa, rasa aura sparzake hote hue bhI kI pradhAnatA se unako gaMdha dravya kahA jAtA hai / vaisehI AtmAmeM astitva, dravyatva, cAritra Adi guNoMke rahate hue bhI cetanAguNakA vizeSarUpa se samanvaya hone ke kAraNa AtmAko jJAna, caitanyasvarUpa aura svasaMvedana pratyakSase gamya iSTa kiyA jAtA hai / AtmAke guNoM meM svapara - prakAzaka aura ullekha karanArUpa sAkAra honeke kAraNa betanAguNa pradhAna hai| kyoMki AtmAke sampUrNa guNa aura paryAyoMmeM cetana, gomo hophA banti se hI hai| bahate haiM / utsAhako jAna rahe haiN| cAritrako ceta rahe haiM isa prakAra aneka guNoMmeM saMcetanakA anubandha ho rahA hai, cetanAkI jJAna aura darzana paryAya atiprakAzamAna hone ke kAraNa jJAnaparyAya mukhya mAnI gayI hai tathA jJAnakI vizeSa pratyakSa parokSa aneka paryAyoM meM pratyakSako prAdhAnya diyA gayA hai / usa pratyakSajJAnase AlAkA sAdAtmya saMbaMdha hai / ataH AlA pratyakSarUpa upayogAtmaka hai tathA AtmA svayaM apane DIlle svayaM pratyakSa ho rahA hai / pratyakSa mAnanemai anya bhI upapattiyAM haiN| tathA pratyeka samaya hone vAle pariNAma, svabhAva aura vibhAva Adi svarUpoMse yaha AtmA parokSa svarUpa bhI hai| pratyeka kSaNameM hone vAlI sUkSma arthaparyAyoMkA sarvajJake atirikta saMsArI jIva pratyakSa nahIM kara sakate haiM / abhikI dAhakatva, pAcakatva zaktiyoM kA uttarakAlameM honevAle vastradAha yA odanapAka dvArA jaise anumAna kara liyA jAtA hai vaise hI AtmA aneka guNa, svabhAva aura arthaparyAyoMkA anumAna kara liyA jAtA hai / asaMkhya paryAyoMko to sarvajJokta Agamase hI hama loga jAna pAte haiM / hamArA pratyakSa aura detuvAda sUkSma ardhapayAthoM meM pahADase sira TakarAne ke samAna vyartha ho jAtA hai / ataH AtmA aneka aMzoM meM svasaMvedana pratyakSa se jJeya na bana sakane ke kAraNa parokSasvarUpa bhI hai / ima kahAMtaka kaheM, AtmA ke katipaya aMza to hama logoM ke jJeya hI nahIM haiN| sarvajJako choDakara koI bhI jIva AtmA ke ar anamilAya aMzako pratyakSa aura parokSajJAnase mI nahIM jAna pAtA hai phira bhI aMza aura azI abheda honeke kAraNa pUrA AtmA pratyakSa aura parokSarUpa se do vyavahAroM meM niyamita kara diyA jAtA hai I 1 svArthAkAravyavasAyarUpeNAryAlocanamAtrarUpeNa ca jJAnadarzanopayogAtmakaH pumAn pratyakSa eva tathA khasaMviditatvAt / pratikSaNapariNAmena, svAvaraNakSayopazama viziSTatvenA
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ tayAcintAmaNiH 351 saMkhyAtapradezatvAdinA cAnubhayaH, pravacanasamadhigamyazcAtyantaparokSarUpeNeti niNetanya bAdhakAmAcAt / isa vArtikakA bhASya yoM hai ki apanA aura bahirA padArthokA samajhane aura samajhAne yogya uralela kara nizcaya karanArUpa jJAnase tathA padArthokA kevala sattArUpa Alocana karanevAle darzanase AtmA jJAnopayoga aura darzanopayoga-svarUpa hotA huA svayaM pratyakSa hI hai / kyoMki jJAna aura darzanase AtmA sabhIko apane Apa usa prakAra vidita ho rahA hai| tayA pratyeka samayameM honevAle paryAyoMse AsmA anumAnakA viSaya hai kyoMki anumAnake binA eka samayameM hue una vizeSa pariNAmoMko hama nyAre nyAre nahIM jAna sakate haiN| hAM ! unakA sacce hetuse anumAna kara liyA jAtA hai| apane jJAnAvaraNa aura vIryAntarAya koMke kSayopazamase sahita AtmA hai isa svarUpa karake mI AtmAkA aMza anumAnase jAnA jAtA hai| jaise ki uttama raMgIlA citra dekhanese micikI svacchatAkA anumAna kara lete haiM / usIke sadRza jJAna, darzana, utsAha, bhoga, upabhoga karanA ina kriyAmoMse inake apanA apanA AvaraNa karanevAle kokA kSayopazama anumita kara liyA jAtA hai / evaM AramAke asaMkhyApta pradezIpana, Urdhvagaurava svabhAva, paryApti, yoga Adi bhAvoM kA mI uttarakAlake phalarUpa kAryoM ko jAnakara usa rUpase anumAna kara liyA jAtA hai| ataH ukta svabhAvoMse AtmA anumeyasvarUpa bhI hai / evaJca AtmA Agamagamya bhI hai| kyoMki AtmAke jJAna Adi guNoM ke avibhAga praticcheda,gurulaghuguNa, bhavyala, amanyatva, adhaHkaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttipharaNa, yAkhyAta cAritra ye sahI AtmAke dharma zrIjinendra deva karake kahe hue Agamase jAne jAte haiN| isa prakAra AsmA kisI apekSAse pratyakSagocara hai aura eka apekSAse anumAnaviSaya hai tathA atyanta parokSa mAne gaye ghoMse Agamagamya hai, aisA nirNaya karanA cAhiye / isameM koI bAdhA nahIM de sakatA hai| jisakA tarka yA hetuse jJAna kiyA jAtA hai aise parvatameM rahanevAlI ami yA jalakI pyAsako dUra karanekI zakti aura amiko bujhAnekI zakti Adi ye padArtha parokSa kahe jAte haiM kintu jina padArthoke jAnane ke liye indriyAM, mana, hetu, tarka, dRSTAna, sAdRzya Adi kAraNa nahIM hai, una AkAza, kAlANu, dharmadravya, avibhAgapraticcheda Adiko atyanta parokSa kahate haiM, ve padArtha Aptake kahe hue Agarase hI jAne jAte haiM, phira mI aneka bhAva chUTa jAte haiN| sarvajJa hI unakA pratyakSa kara sakate haiM, anya jIva nhiiN| yahAMtaka mImAMsaka pativAdiyoM ko samajhAyA gayA hai| aba sAMkhya matAnuyAyIke sAtha vicAra calAte haiN| kharUpaM cetanA puMsaH sadodAsInyavartinaH / pradhAnasyaiva vijJAnaM vivarta iti cApare / / 227 // teSAmadhyakSato bAdhA jJAnasyAtmani vedanAt / bhrAntizcennAtmanastena zUnyasyAnavadhAraNAt // 228 //
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 351 tattvArthacintAmaNiH AtmA jJAnopayoga svarUpa hai yaha bAta sAMkhyako sahya nahIM hai / ataH ve kahate haiM ki sadA udAsInanevAle sAmanA karanA to ThIka hai| kiMtu vijJAna to prakRvikA hI pariNAma hai / isa prakAra jo anya kapila matAnuyAyI mAnate haiM unake maMtavyameM pratyakSa pramANase hI bAdhA AtI hai| kyoMki AtmAmeM jJAnakA samIcIna vedana ho rahA hai / ataH jJAna AtmAkA vivarta hai, jaba prakRtikA pariNAma jJAna nahIM hai / yadi kApiyoM kaheM ki prakRtike kartApana Adi pariNAma AlAmai pratiphalita ho jAteM haiM aura AtmA cetana, bhoktApana Adi svabhAva bhramavaza prakRtimeM jAne jAte haiN| prakRti aura AtmAkA saMsarga honeke kAraNa prakRtikA hI jJAnapariNAma AtmA meM vidita ho jAtA hai / usa jJAnako AmAkA samajha lenA yaha bhrAMti hai, vastutaH jJAna prakRtimeM hI hai / AcArya kahate haiM ki yaha kApi - lokA kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki usa jJAnase rahita horahe AtmAkA kabhI nirNaya nahIM kiyA gayA hai / sarvadA AtmA jJAnasahita hI pratIta ho rahA hai yadi eka bAra bhI AmA jJAnarahita pratIta ho gayA to sphaTikamai japAkusumase AI huI lalAIke samAna AsmA meM bhI prakRtike jJAnakA Aropa karanA mAna liyA jAtA, kiMtu aisA nahIM hai| jaise japAke phUlamai lalAI usIke gharakI hai| usI prakAra jJAna guNa bhI AtmAkA gAMThakA hai bAhirase AyA huA nahIM hai / yathAtmani caitanyasya saMvedanaM mayi caitanyaM, cetano'hamiti vA tathA jJAnasyApi mayi jJAnaM jJAtAhamiti vA pratyakSataH siddheryathodAsInasya puMsazcaivanyaM svarUpaM tathA jJAnamapi, satpradhAnasyaiva vivarta bruvANasya pratyakSabAdhA / " jaise AtmA catanapanekA saMvedana ho rahA hai ki mere meM caitanya hai athavA meM cetana hUM, isa kAraNa AmA cetana mAnA jAtA hai| usI prakAra AtmAmeM jJAnakA bhI saMvedana ho rahA hai ki mujhane jJAna hai athavA maiM svayaM jJAtA hUM yaha bhI pratyakSa pramANase siddha ho rahA hai / ataH AsmAko jJAnasvarUpa bhI mAna lenA cAhiye aura jaise sAMsArikaviSayoMse upekSA karanevAle udAsIna puruSakA svarUpa caitanya hai, usI prakAra udAsIna puruSakA hI jJAna bhI svabhAva hai aisA spaSTa pratIta honepara bhI usa jJAnako satvarajastamoguNarUpa prakRtikA hI paryAya kahanevAle sAMkhyako pratyakSapramANa se hI bAbA A rahI hai| jJAnasyAtmani saMvedanaM bhrAMtiriti cet na syAttadaivaM yadi jJAnazUnyasyAtmanaH kadAcitsaMvidA syAt / AmA jJAnakA saMvedana honA bhrAntirUpa hai yaha kApiloM kA kahanA to ThIka nahIM hai / kyoMki isa prakAra yaha bAta taba ho sakatI thI yadi kisI bhI samaya mUlarUpase jJAnarahita
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazcintAmaNiH 353 AtmAkA prAntirahita saMvedana huA hotA, kintu isake viparIta jJAnasahita AtmAkA sarvadA hI abhrAnta pratibhAsa ho rahA hai / sarvadA jJAnasaMsargAdAtmano jJAnitvasaMvittiriti cet Ap jJAnaparyAyavAlI prakRtise AtmAkA sadAse saMsarga ho rahA hai ataH saMsargase dUsaremeM bhI guNa aura doSa ho jAyA karate haiM / isa rIti anusAra AtmA ke jJAnIpanakI jJapti ho rahI hai | vAstava AtmA jJAnI nahIM hai yadi sAMkhya aisA kaheMge yoM to -- audAsInyAdayo dharmAH puMsaH saMsargajA iti / yuktaM sAMkhyapazorvaktuM dhyAdisaMsargavAdinaH // 229 // jo sAMkhya pazuke samAna AtmAko nahIM jAnatA hai yA apanI gAMThakI vastuko apanI nahIM kaha rahA hai tabhI to vaha AsmAmeM buddhi, sukha, icchA, kartApana, pariNAma Adi ko AtmAke svabhAva svIkAra nahIM karatA hai / kApiloMke matameM prakRtike saMbaMdha se ho jAte hue buddhi, sukha, duHkha Adika dharma AtmA kahe jAte haiM yoM usa sAMkhyako puruSake udAsInatA, bhokApana, caitanya Adi dharma mI prakRti saMsargase utpanna hokara prakRtikI orase Aye hue aupAdhika bhAva hI kahanA yukta hogA / AtmAmeM ina cAra dharmokA bhau vyartha kyoM bojha lAdA jAtA hai ? mAtrArtha - udAsInatA Adi dharma bhI AtmAkI gAMThake nahIM ThahareMge / jisako bAhara se RNa yA bhIkha mAMganekI Teba paDa gayI hai vaha saba kucha dUsaroMse mAMga sakatA hai / jJAnasaMsargato jJAnI, sukhasaMsargataH sukhI pumAnna tu khayamiti vadataH sAMkhyasya pazorivAtmAnamapyajAnato yuktaM vaktumaudAsInyasya saMsargAdudAsInaH puruSaH, caitanya saMsargAvetano bhoktRtvasaMsargA:DroktA, zuddhisaMsargAcca zuddha iti, svayaM tu tato viparIta iti vizeSAbhAvAt / na hi tasyAnavabodhasvabhAvatAdau pramANamasti / prakRtike bane hue inake saMbaMdha AtmA jJAnavAn hai tathA sattvaguNakI pradhAnatA lekara pariNata huyI prakRtike sukharUpa vivartakA saMsarga ho jAneke kAraNa AtmA sukhI ho jAtA hai kiMtu vastutaH svabhAvase AtmA sukhI aura jJAnI nahIM hai / isa prakAra pazuke samAna Atmatatvako na jAnakara kahane vAle sAMkhyako yoM bhI kahanA ucita hai ki anya kisIkI udAsInatA ke saMbaMdha AtmA udAsIna hai / dUsareke caitanyake yogase AtmA cetana hai / kisIke bhoktA panakI upAdhi laga jAnese AtmA moktA bana gayA hai| evaM AkAzake sanihita honeke kAraNa usakI zuddhike saMbaMdha ho jAnese mAlA zuddha ho gayA hai| paramArthase svayaM to usake viparIta hai / arthAt na vo 45
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH udAsIna hai aura na cetana, bhoktA tathA zuddha hai| yoM AtmAmeM jaise jJAna, prasAda Adi svayaM usake gharake nahIM mAne jAte haiM, vaise hI udAsInatA Adi bhI AtmAke svabhAva nahIM mAnanA cAhiye, kyoMki jJAna, kapana, Adi dharmose udAsInatA, bhovatRtA Adi svabhAvoM meM koI aMtara nahIM hai| jisase ki katipaya dharma to AtmA nijake mAna liye jAye aura mana mAne kucha dharma prakRtikI orase Aye hue mAne jAve / yaha " ardhajaratIya " nyAyakA adheDapanA acchA nahIM hai / yadi sAMkhya jana parIkSaka manuSyoM ke samAna vicAra kareMge to ve isa bAtakA nirNaya kara levege ki AtmA, jJAna, sukha-svarUpa hai, usa AtmAke ajJAna, asula aura akatI svabhAva mAnane yA jJAna aura mukhako AtmAke guga na honemeM koI bhI pramANa nahIM hai / na akyodhaH svabhAvo yasyAsau anavabodhasvabhAvastasya bhAvaH anavabodhasvabhAvatA, yo vigraha krnaa| sadAramAnavabodhAdikhabhAvazcetanatvataH / suSuptAvasthavannAyaM hetuppyAtmavAdinaH // 230 // . sAMkhya anubhava banAkara kahate haiM ki sarvadAse hI AsmA ajJAnasvabhAva aura asukhasvabhAvavAlA hai| ( pratijJA ) arthAt jJAna, sukha Adika AtmAke svabhAva nahIM hai, kyoMki AsmA cetana hai| ( hetu ) jaise ki gaharI nIMdakI avasthAmai soye hue puruSake jJAna aura sukha kucha mI nahIM pratIta ho rahe haiM / ( anvayadRSTAMta ) isI prakAra jAgRta avasthAmeM bhI AramA jJAna, sukha svabhAva. vAlA nahIM hai / bhAvArtha-AtmAke jJAna, sukha svabhAva hote to sote samaya apazya jAne jAte, dravya apane svabhAvoMko kabhI choDatA nahIM hai| AcArya kahate haiM ki isa prakAra kApiloMkA diyA gayA yaha hetu acchA nahIM hai| AsmAko vyApaka mAnanevAle sAMkhyoMkA cetanatvahetu asiddha hetvAbhAsa hai| svarUpAsiddho hi hetuzyaM vyAvinamAtmAnaM vadataH kutA AsmAko sarva vyApaka kahanevAle sAMkhya matake ekadezIya vAdiyoM ke mata yaha hetu nizcaya kara pakSameM na rahane ke kAraNa svarUpAsiddha hevAmAsa hai, vaha kaise hai ! so suno ! jIvo ghacetanaH kAye jIvatvAbAhyadezavat / vaktumevaM samartho'nyaH kiM na syAjjaDajIvavAk // 21 // anumAna banAkara hama jaina bhI Apake Upara aniSTa ApAdana karate haiM ki zarIrameM bhI jIva ( pakSa ) nizcayase acetana hai / ( sAdhya) jIva honese, ( hetu ) jaise ki zarIrake pAhira dezamai jIva acetana hai / ( dRSTAMta ) isa prakAra bhI dUsarA koI vAdI kahaneko samartha ho sakatA hai vazrA
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 355 ca yo jIvako sarvathA jaha ho jAnekA siddhAMtavacana kyoM na ho jAye ! Apa uttara kyA doge | bhAvArtha---kAyama mI jIva acetana ho jAyagA / kAyAdahiracetanakhena vyAptasya jIvatvasya siddheH kAye'pyacetanatvasiddhiriti nAnavaboSAdisvabhAvatve sAdhye cetanatvaM sAdhanamAsiddhasyAsAdhanatvAt / deza dezAMtaroM meM rahanevAle sampUrNa mUrtadravyoMse AtmA saMyoga rakhatA hai isa kAraNa zarIrase bAhira ghaTa, paTa AdikoMmeM jIvasa hetuko acetanatva sAdhyake sAtha vyApti rakhanevAlA siddha karaliyA hai / vaha jIvasva hetu vivAdamasta zarIrameM rahanevAlI zrAtmAmeM bhI dekhA jAtA hai ataH acetanatvasAdhyako siddha kara devegaa| isa prakAra AtmA acetana siddha ho jAtA hai| aisI dazAma yAtmAke jJAna, sukha svabhAvarahita honA sAdhyako siddha karane diyA gayA cetanatra hetu acchA hetu nahIM hai, kiMtu ukta anumAnase AtmAko acetana bana jAneke kAraNa AtmA cetanatva hetuke na rahanese vaha asiddha hetvAmAsa hai| svarUpAsiddha hetvAbhAsa to sAdhyakA sAdhaka nahIM hotA hai| zarIrAdvahirapyeSa cetanAtmA naratvataH / kAyadezavAdityetatpratItyA vinivAryate // 232 // jaise ghaTa Adiko dRSTAMta kaha kara zarIrameM mI AtmAko Apa acetana siddha karate haiM vaise hI zarIrako dRSTAMta lekara ghaTa Adika meM mI AtmA sacetana kyoM na mAnA jAve arthAt AtmAko cetana siddha karane ke liye yaha anumAna hama kaheMge ki zarIrase bAhira ghaTa, paTa Adi mI vidyamAna yaha AtmA cetana hai, kyoMki vaha AtmA hai / jaise ki zarIradezameM vidyamAna AtmA cetana hai / isa prakAra yaha kApiloMkA anumAna to prasiddha patItise roka diyA jAtA hai / kAye cetanasvena vyAsasya naravasya darzanAttato bahirapyAtmanazcetanasvasiddhenausiddha sAdhana miti na mantavyaM pratItibAdhanAt / tathAhi ' sAMkhyakA maMtavya hai ki zarIrameM rahanevAle AtmArUpa dRSTAMtama cetanasva sAdhya ke sAtha vyApti rakhatA huA Atmatva hetu dekhA gayA hai, isa kAraNa zarIrase bAhira ghaTa, eTa, parvata AdimeM bhI rahanevAle AtmAko cetanApanA siddha ho jAvegA / ataH hamArA, AtmAko ajJAnasvabhAva siddha karane diyA gayA cetanakha hetu asiddha nahIM hai| aMdhakAra kaha rahe haiM ki isa prakAra kApiloMko nahIM mAnanA cAhiye kyoMki ghaTa, paTa, parvata AdikoM meM AtmAkI sattA mAnanA pratItise bAdhita hai| isI bAtako spaSTa kara dikhalAte haiM-- sAvadhAna hokara suniye / tathA ca bAhyadeze'pi puMsaH saMvedanaM na kim / kAyadezavadeva syAdvizeSasyApyasambhavAt // 233 //
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH yadi AtmAko sarvatra parvata AdikoM meM isa prakAra vyApaka svIkAra karoge, taba to zarIra se bAhira vara, paTa, nadI, parvata Adi dezoM meM bhI AtmAkA saMvedana kyoM nahIM hotA hai ? jaisA hI ki zarIradeza ho rahA hai| zarIra meM rahanevAlI aura parvata AdikameM rahanevAlI usa AtmAmeM koI vizeSatA to sambhava hai nahIM phira kyoM nahIM bAhira dezoMmeM AtmAkA svasaMcetana ( jJAna ) hotA hai ? batalAiye | 356 yasya hi niratizayaH puruSastasya kAme'nyatra ca na tasya vizeSo'sti yataH kAye saMvedanaM na tato vahiriti yujyate / jisa kApilake yahAM puruSako akhaNDa, kUTastha, saba sthAnoMmeM ekasA mAnA gayA hai mAtmA ke kisI bhI aMza koI atizaya ghaTalA paDhatA nahIM hai / usake usa masAnusAra zarIrameM aura ghaTa paTa, parvata AdimeM ekasvarUpa rahanevAlI usa AtmAkI koI vizeSatA to hai nahIM, jisa vizeSatA se ki AtmAkA zarIrame to vedana hove aura usase bAhira ghaTa Adikame AtmAkA svasaMvedana pratyakSa honA yuktisahita na bana ske| yA to donoM sthaloM meM AtmAkA jJAna hogA yA donoMmeMse kahIM bhI usa AtmAkA saMcetana ( jJAna ) na ho sakegA / nyAyocita abhiyogako jhelanA cAhiye / kAyAdvahirabhivyakterabhAvAttadavedane / puMso vyaktetarAkAra bhedAdbhedaH kathaM na te // 234 // yadi AtmAko vyApaka mAnanevAle sAMkhya yoM kahe ki zarIra se bAhara AtmA vidyamAna to hai kiMtu vaha pragaTa nahIM ho sakA hai| isa kAraNa tirobhUta AtmAkA zarIrake bAhira saMvedana nahIM hotA hai| aisA kahanepara tumhAre ( Apake matameM AtmAkA pragaTa AkAra aura apragaTa AkArake bhedase meda kyoM nahIM ho jAyegA ? arthAt - eka hI AtmA tirobhUta aura AvirbhUta do svabhAvavAlI mAnI gayI jo ki AtAke eka svabhAva kUTasthApanakA vighAtaka hai / kAye'bhivyaktatvAt puMsaH saMvedanaM na tato bahiranabhivyaktatvAditi bruvANaH kathaM tasyaikasvabhAvatAM sAdhayet, vyaktetarAkAra bhedAdbhedasya siddheH / zarIrameM AtmA prakaTa ho gayI hai isa kAraNa AtmAkA saMvedana ho jAtA hai kintu usa zarIra se bAhira paryaMta AdimeM AtmA lakaDImeM amike samAna pragaTa nahIM hai, ataH AmAkA jJAna nahIM ho pAtA hai / isa prakAra karanevAlA sAMkhya usa AtmA ke ekasvabhAvapanako kaise siddha kara sakegA ? kyoMki zarIra vyakta aura parvata AdikoM meM usase bhinna avyakta AkAra ke bhedoMse vaha eka AtmA bhinna do sabhAvavAlA siddha huA jAtA hai athavA do viruddhamAtra AtmAkA bhera siddha ho jAyegA / bhAvArtha - pratyeka AtmA do ho jAyeMge /
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 157 yatra vyaktasaMstatrAtmA saMvedyate nAnyatretyapyanenApAstam | niraMzasya kazcideva vyaktasaMsargasyetarasya vA sahRdayogAt / jahAM AtmAmeM avyakta mAnI gayI prakRtike vivartasvarUpa ho rahe zarIra, indriya, mana, puNya aura zvAsa Adi vyakta padArthoM kA sambandha ho rahA hai vahAM AtmAkA saMvedana ho jAtA hai kintu jahAM zarIra Adi vyaktapadArthoM kA saMsarga nahIM hai vahAM anya sthAnoM meM AtmAkA jJAna nahIM hotA hai / prathakAra samajhAte haiM ki isa prakAra kisIkA kahanA bhI isa pUrvokta kathanase khaNDita kara diyA gayA hai kyoMki jaba Apake mata meM AtmA aMzoMse rahita mAnA hai to AmAke khaNDa khaNDa deza dI nahIM bana sakate haiN| aisI dazAmeM kahIM zarIrake nikaTavAlI usI AtmAmeM zarIra ke sAtha hI AtmAkA saMsarga aura kahIM kahIM parvata Adike pAsa usI AtmAmeM hI vyaktazarIrakA nahIM saMsarga yo eka samayamai ukta donoM viruddhasvabhAva bana nahIM sakate haiN| aMzoMse rIte ho rahe padArtha ke yugapad kahIM kisIkA sambaMdha athavA kvacit asambaMdha ho jAnekA yoga nahIM hai / sakRdekasya paramANoH paramANvantareNa saMsarga kvacidanyatra cAsaMsarga pratipadyata iti cet na, tasyApi kacideze sato dezAntare ca tadasiddheH / kApila kahate haiM ki dekho ! aMzarahita mI eka paramANukA dUsare paramANuse saMsarga aura usI samaya kisI dUsare dezameM anya paramANuoMkA asaMsarga isa prakArake do viruddhasvabhAva paramANu jAne jA rahe haiM / yadi eka paramANu sarvAgarUpase dUsare paramANuse cipaka jAtA to paramANuke barAbara hI dhaNuka ho jAtA, yahAMtaka ki meru aura sarasoM donoM hI eka barAbara ho jAte, ataH paramANukA dUsare paramANuse ekadezamai saMsarga aura dUsare dezamai asaMsarga avazya mAnanA par3egA / jaise niraMza - eka paramANu saMsarga aura asaMsarga donoM svabhAvoMko ekasamayameM dhAraNa karaletA hai, vaise hI niraMza AmA mI vyakta saMsarga aura asaMsarga ina do svabhAvako dhAraNa kara levegA / AcArya kahate haiM ki yaha kApiloMkA kahanA ThIka nahIM hai kyoMki vAstavame vicArA jAye to paramANu bhI niraMza nahIM hai / baraphIke samAna chaha pahaloMko dhAraNa karanevAle paramANuke zaktikI apekSAse chaha aMza haiN| pratyakSa baraphIkI cakatI ATha kaune dIkhate haiM kiMtu vaha sthUla hai| konoMse dUsarI baraphIke kone bhale hI milajA kiMtu anya baraphI kI pUrI bhIMta nahIM bhiMDa sakatI hai| konoMko dRSTAMta na samajhanA kyoMki paramANu se choTA koI aMza nahIM hai| kiMtu pailoM ko paramANuke aMzoMkA dAnta mAna lenA / raphI kI caurasa mIrte chaha haiM ve hI usake aMza haiN| yadi baraphIke sabhI ora anya varaphiyAM rakha dI jAve to baraphIkI eka eka ora kI bhItoM ko chUtI huyIM chaha naraphiyAM saMsarga kareMgI, isI prakAra atyaMta choTe paramANuke cAroM dizA aura Upara, nIce, isa prakAra chaha paramANueM bhinna aMzoM meM sambandhita ho jaayeNge| tabhI meha aura sarasoMkI samAnatAkA doSasaMga mI nivRtta ho sakegA /
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH jaina siddhAMtameM paramANuko varaphoke samAna SaTkoNa mAnA hai, tabhI to loka kAlANuoMse ThasA usa bharA hai / paramANuoMko gola nahIM mAnanA anyathA gAlaka bIcamai khAlI sthAna chUTa aaygaa| avIsokake sAta rAjUse madhya lokameM Anepara yA madhya lokase brahma svargake kinAre kinAre jAnepara bAtabalayoM meM paramANuoMke kone nikalate rheNge| koI mI raMdA una konoMko cIkanA sutharA nahIM kara sakatA hai| kyoMki paramANuye naukIlI akhaMDa dravya hai / paramANu ekAtarUpame niraMza nahIM hai / niraMza padArthame do viruddha dharma eka samaya nahIM rahate haiM / ataH kisI dezameM vidyamAna ho rahe usa paramANukA bhI anya dUsare dezoM meM vaha ThaharanA siddha nahIM hotA hai / isaliye niraMza vyApaka AtmAke do viruddha dharmoko svIkAra karane paramANukA dRSTAMta sama nahIM hai viSama hai / bhAvArtha-AtmA, paramANu, donoM hI sAMza hokara to saMsarga hojAne yA asaMsarga hojAne ko dhAraNa kara sakatI hai| anyathA upAya nahIM hai / gaganavatsyAditi cet na, tasyAnantapradezatayA prasiddhasya tdupptternythaatmvghttnaat| yadi kApila yoM kahe ki jaise aMzoMse rahita ho rahA AkAza aneka padArthose saMsarga rakhatA huA vyApaka hai, vaise hI niraMza AtmA mI vyApaka ho jAvegA / andhakAra kahate haiM ki yaha bhI to ThIka nahIM hai, kyoMki vaha AkAza anaMta pradezavAlA prasiddha hai| tabhI to eka AkAzakA una aneka dezoM meM rahanApana yuktimoMse siddha ho jAtA hai| anyathA yAnI yadi AkAza anaMtAkzI nahIM mAnA AvegA to AtmAke samAna mAkAzakA bhI aneka dezavartI padArthose saMbaMdha honA na pana skegaa| samajha liijiye| nanveka dravyamanantaparyAyAnsakadapi yathA vyAmoti tathAtmA vyaktavivartazarIreNa saMsarga kacidanyatra vA'saMsarga pratipadyata iti cenna, vastuno dravyaparyAyAtmakasya jAtyantarasvAt, vyApyavyApakabhAvasya nayavazAttatra nirUpaNAt, naivaM nAnakasvabhAvaH puruSo jAtyantaratayopeyate niratizayAtmavAdavirodhAditi / sAMkhya punaH samadRSTAMta DhUMDhanekA prayatna karate hue svapakSakA avadhAraNa karate haiM ki jaise jainoMke matameM eka drabhya eka samaya bhI anaMta paryAyoMko vyApta kara letA hai vaise hI eka AtmA vyakta paryAyasvarUpa zarIrake sAtha saMsargako aura kahIM dUsare parvata Adi sthAnoM meM asaMsargako pAraNa kara letA hai / bhArArya pratipAdana karate haiM ki kApiloMkA isa prakAra kahanA ThIka nahIM hai kyoMki syAdvAdasiddhAMta dravya aura paryAyase tAdAtmya rakhanevAlI vastuko dravya aura paryAyase tIsarI hI nyArI jAtivAlA kathaMcit bheda abheda svarUpa karake tavAtmaka ho rahA padArtha svIkAra kiyA hai aisI vastume nayoM ke dvArA vivakSita dharmoM ke vazase vahAM vyApyavyApakamAvakA kathana kara diyA jAtA hai / bhAvArtha-ryAyoMse dravya bhinna nahIM hai| paryAyoMke samudAyako hI dravya kahate haiM / vasameM aneka
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthaM cintAmaNiH 359 svabhAva hai / ataH una kathaJcit misra svabhAvoMse nitya dravyarUpa aMzoM meM tathA anitya paryAyarUpa aMzoM meM vastu vyApaka raha jAtA hai / eka dravya aneka svabhAvase apanI anaMta paryAyoMmeM vidyamAna hai| kiMtu isIke sadRza Apane aneka eka eka svabhAvoMko dhAraNa karanevAlA puruSa to eka aura anekapanese tIsarI jAtisahitapanese nahIM mAnA hai| yadi Apa sAMkhya mI hama jainoMke samAna AmAko kathacit misra aura abhinna yA eka, aneka svarUpa mAna leveMge taba to Apake mAne hue AtmAke kUTasthApanakA vizeSa ho jaavegaa| jo bAhirase atizayoMko nahIM letA hai aura amma nimittoM se apane kucha svabhAvoMko nahIM chor3atA hai, anAdheyAmahe yA tizaya aisA kUTasva niratizaya AtmA Apane iSTa kiyA hai kiMtu anekAMtamata meM AtmAko pariNAmI nitya mAnA hai| vaha apane katipaya svabhAvako choDa detA hai aura kaviyaya svabhAvoMko grahaNa bhI kara letA hai / aisA AsmA parizeSameM Apako avazya mAnanA paDegA / yoM apane AtmAko atizayaraddisa mAnane ke siddhAMtase virodha ho jAvegA / 1 kAye'bhivyaktI tato vahnirabhivyaktiprasakteH sarvatra saMvedanamasaMvedanaM no cet nAnAtvApattirduH zakyA parihartum / tato naitau sarvagatAtmavAdinau cetanatvamacetanatvaM vA sASayitumAtmanaH samarthoM yato'si sAdhanaM na syAt / yadi Apa sAMkhya paMDita zarIra meM AtmAkI abhivyakti ho jAnA mAnoge to usa zarIra ke bAhira ghaTa, ghaTI, kivADa AdimeM bhI AtmA ke prakaTa honekA prasaMga AtA hai, kyoMki AtmA saMga sthAnoM meM ekasA hokara vyApaka hai / ataH yA to sabhI sthAnoM meM AtmAkA jJAna honA cAhiye aar kahIM bhI AtmAkA jJAna nahIM honA cAhiye / yadi aisA na mAnakara zarIrameM hI AtmAkA cedana mAnoge aura ghaTa, kaDAhIM AdimeM AsmAkA vedana na mAnoge, taba to eka AlAko anekapanekA prasaMga AtA hI hai / jisa doSakA ki koI kaThinavAse mI parihAra nahIM kara sakatA hai| eka niraMza AtmA kahIM prakaTa hai aura anyatra aprakaTa hai aisI dazAmeM vaha AsmA avazya do haiM, athavA viruddha do strabhAvoMvAlA hai| isa kAraNa se abataka siddha huA ki AtmAko sarvatra vyApaka mAnanevAle ye donoM sAMkhya aura naiyAyika AtmA ke caitanapaneko yA acetanapaneko siddha karaneke liye samartha nahIM hai | kapilamatAnuyAyI AtmAko svabhAvase cetana mAnate haiM kintu pUrvoka kamanase unake vyApaka AtmAkA cetanapanA siddha nahIM ho sakA hai / naiyAyika AtmAko svabhAvase bhavana mAnate haiM, kiMtu catanAguNake samavAyase cetana ho jAnA dRSTa karate haiM / yo sampUrNa mUrtadravyoM se saMyoga rakhanevAle vyApaka mAne gaye AtmAkA cetana siddha karanA azakya hai / jisase ki AtmAko cetanapanA siddha karaneke liye dausau basIsavIM vArttikamai diyA gayA Alaya hetu asiddha na hove / arthAt ama hetu asiddha devAbhAsa hI hai| jaba kApiloMke yahAM cetanatvakI siddhi na ho sakI to tanakha hetu AtmAkA ajJAna aura asukhasvabhAva bhI kaise siddha ho sakate haiM ?
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 tattvArthacintAmaNiH syAdvAdinaH sAMkhyasya ca prasiddhameva cetanatvaM sAdhanamiti cenAnavabodhAdhAtmakatvena prativAdinazcetanatvastheSTastasya hatuva viruddha sipiruyo hetuH syAt / sAMkhya kahate haiM ki syAdvAdI aura hama sAMkhyoMke matameM AtmAkA cetanaphnA prasiddha hI hai| ata: cetanatva hetu samIcIna hai| andhakAra kahate haiM ki yaha kApilokA kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki prativAdI kApiloMne ajJAna, asukha aura akartA Adi svarUpa karake AtmAke cetanapaneko iSTa kiyA hai / aura usa jJAnarUpase prasiddha horahe cetanapaneko Apa hetu mAneMge to usa hetuse Apake mantavyake viruddha jJAnI AtmAkI siddhi ho jAvegI / athavA cetanatva hetu Apake mAne hue sAdhyarUpa ajJAna, asukha svabhAvoMse viruddha samajhe gaye jJAna, sukhasvabhAvoMke sAtha vyApti rakhatA hai / isa kAraNa cetanasya hetu biruddha hetvAbhAsa ho jaavegaa| bhAvArtha-Apane cetanatvako ajJAnI AramAkA dharma mAnA hai aura vAstavamai AtmA jJAnavAna hai / ataH hama apane.. jainamatAnusAra Apake cetanava hetuko siddha mAna levege to pUrvokta asiddha doSakA nivAraNa to ho AvegA, kintu dUsarA viruddha doSa Apake cetanatva hetumeM aajaavegaa| .. sAdhyasAdhana vikalazca dRSTAntaH suSuptAvasthasyApyAtmanazcetanatvamAtreNAnavabodhAdisvabhAvatvena cAprasiddhaH / katham - aura ApakA diyA gayA gAda nidrAmeM sotA huA manuSyarUpI dRSTAMta to jJAnI sukhI hone ke kAraNa ajJAna, asukha svabhAvarUpa sAdhyase rahita hai aura pUrvameM kahe hue anusAra ApakI jyApaka AlAma cetanapanA siddha nahIM ho sakA hai| ataH gaharA sotA huA manuSya cetanapanA rUpa sAdhanase mI rahita hai / jisa dRSTAMta sAdhya aura sAdhana ye donoM hI nahIM rahate haiM, usako Apane anvaya dRSTAMta kaise prayukta kiyA hai !, jaba ki Apa mAda sote hue AtmAko sAmAnya cetanApanese aura ajJAna asukha svabhAvIpanese prasiddha nahIM kara sake haiM / vastutaH vicArA jAya to sotA huA vaha AtmA bhI jJAnasukhasvabhAvavAlA hai / so kaise ! vaha suniye ! suSuptasyApi vijJAnasvabhAvatvaM vibhAvyate / prabuddhasya sukhaprAptismRtyAdeH khapnadarzivat // 235 // vicAra kara dekhA jAya to gahare sote hue manuSyake bhI vijJAna aura sukha svabhAvasahitapanA siddha ho AtA hai| jaise ki sote samaya svapna dekhanevAle puruSake sukha aura jJAna hote hue anubhavamai Arahe , usIke sadRza gaharI nIMda lekara punaH acchA jage hue manuSyake bhI sukhakI pAsi aura nIdame bhoge hue sukhakA smaraNa tathA cAra chaha dina pahile zayanakI avasthA utpanna hue mukhakA Ajake zayanasukhake sAtha sAdRzya pratyabhijJAna Adi ho rahA dekhA jAtA hai / ataH
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanyAcintAmaNiH 361 siA hai ki gAda sotI huyI avasthAmai bhI jJAna aura sukha vidyamAna thaa| tabhI to jAgate samaya usakA matiphalasvarUpa sukha aura jJAnakI lahara uTha rahI hai| sukhake utpanna ho jAnepara kucha dera pIche saka bhI sukhAsvAdanakI smRtilahareM uThatI rahatI hai| sokara uThanepara bhI vaise hI sukhake pIche honevAle anuvedanoMkA anubhava ho rahA hai| sotI huyI avasthA, saMkalpa vikalpa rUpa jo sapna Ate rahate haiM, usako khapna avasthA kahate haiM aura sapnarahita sukhapUrvaka gaharI nIMda lenako AramAkI suSuptAvasyA kahate haiN| svapnadarzino hi yayA suptaprabuddhasya sukhAnubhavanAdissaraNAdvijJAnasvabhAvasva vibhAvayanti tathA suSuptasyApi sukhamatisupupto'hamiti pratyayAt / kathamanyathA suSuptau puMsavetana. tvamapi sidacet prANAdidarzanAditi cet svapna dekhanevAle puruSake sokara uThe pIche jAgRtadazAme honevAle sukhake anubhava AdikA sAraNa karanese svapnadarzI AsmAkA vijJAna, susva, sabhAvasahitapanA jaise anumita kiyA jAtA hai vaise hI svapnarahita gAda sote hue manuSyake mI maiMne bahuta derase sukhapUrvaka adhika zayana kiyA aisI pratIti honese gaharI avasthAmeM bhI AtmAke jJAna aura susvakI siddhi kara lI jAtI hai / yadi aisA na svIkAra kara anya prakAra mAnA jAvegA to sotI huI avasthAmai manuSyake cetanapanA mI Apa kaise siddha kara sakoge : sukha, zAna AdikA saMvedana karanA hI to cetanA hai, batAo / yadi prANavAyu lenA, nADIkA calanA, AMkhoMko mIce rahanekA Abhyantara prayala karanA, malamUtra pAre rahanA, mAMsa, rakama durgandha na Akara tAjA banAye rakhanA, Adi kriyAoMse sote hue puruSakI cetanAkA sAdhana ( anumAna ) karoge yoM to yathA caitanyasaMsiddhiH suSuptAvapi dehinaH / prANAdidarzanAttabaddhodhAdiH kinna siddhayati // 236 // jAgrataH sati caitanye yathA prANAdivRttayaH / tathaiva sati vijJAne dRSTAstA bAdhavarjitAH // 237 // jaise zvAsocchvAsa calanA mAdike dekhanese gAda sotI huyI avasthAmeM bhI AtmA cetanapanekI baDhiyA siddhi mAnate ho / bhAvArtha-una kriyAoMse jIvita rahaneke svabhAvakA patA calatA hai, usIke samAna sote hue aura jAgate hue AtmAke svabhAva jAne jA rahe jJAna, sukha, phApana Adi kyoM nahIM siddha ho jAyege ! dUsarI yukti yaha hai ki jAgate hue puruSake caitanyake honepara hI jaise zvAsocchAsa calanA, AkhokA kholanA mIMcanA, uThanA, baiThanA, zabda bolanA Adi pravRttiyAM dekhI AtI hai, vaise hI jAgate hue manuSyake vizeSa jJAna honepara hI ve pravRttiyAM dekhI jAtI haiN| 26
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 tasvArthacintAmANiH jJAnake dvArA una pravRttiyoM ke hone meM koI bAdhaka nahIM hai| yoM ce vRttiyAM bhI bAghArahita honeke kAraNa samIcIna haiM / mAvArtha-sote hue manuSya ke jaise cetanapaneke kAryoko Apa mAnate haiM vaise hI jJAnake dvArA hote huye kAryoko mI AtmAke kArya maano| vastutaH cetanapane aura jJAnameM kucha aMtara nahIM hai / vIraNAdau caitanyAbhAve prANAdivattInAmabhAvanizcayAmizcitavyatirekAmyastAbhyaH suSuptau caitanyasiddhiriti cet / ____ sAMkhya kahate haiM ki korIke dvArA tantuoMko svaccha sutharA karaneke liye khasake bane hue kUcemeM yA turI, vaimA Adi caitanya mahAnagara cAsocchIsa lenA, nADI calanA Adi pravRttiyoM ke abhAvakA nizcaya ho rahA hai / isa kAraNa nizcitta kara liyA hai sAdhyake binA hetukA abhAva jinakA aisI vyatirekavyAptivAlI una zvAsochAsa AdikI pravRttiyoMse gADha sotI huyI avasthAmai caitanyakI siddhi anumAnase kara lI jAtI hai, kiMtu jJAnakI siddhi nahIM ho pAtI hai, kyoMki baitanya ke sAtha hI prANavAyu calane Adiko vyApti hai| aba AcArya bolate haiM ki yadi sAMkhya pesA kaho to prANAdayo nivartante yathA caitanyavarjite / vIraNAdau tathA jJAnazUnye'pIti vinizcayaH // 238 // hama vaise hI vyatirekako jJAnake sAtha ghaTAte haiM / suniye ! jaise caitanyase rahita svasake kUce, turI, tantu AdimeM zvAsocchAsa calanA, nADIkI gati, avayavoMkA pharaphanA Adi karma nivRtta hojAte haiM vaise hI una kUce, turI AdimeM jJAnarahita honepara bhI prANa Adika kI nivRtti honekA vizeSa nizcaya se rahA hai, ataH ve jJAnake bhI kArya siddha hue| bhAvArtha-jJAna aura caitanya do padArtha nahIM hai, AtmAke eka hI guNa hai| zabdakA meda hai, arthabheda nahIM / cetanA tInoM kAloM meM rahanevAlA guNa haiM aura jJAna usakI aminna paryAya hai / ataH anvayavyatireka dvArA jo caitanyakI nyApti zvAsa lene Adike sAtha banAI hai vaha jJAnakI bhI samajhanI cAhiye / jJAna AsmAkA pariNAma hai prakRtikA nhiiN| na hi cetanatve sAdhye rikSitanyatirekA mANAdivRttayo na punaniAtmakatAyAmiti zakyaM vaktum , tadabhAve'pi tAsAM vIraNAdAvabhAvanirNayAt / caitanyAbhAvAdeva tatra tA na bhavaMti na tu vijJAnAmAvAditi kozapAnaM vidheyam / AmAke vetanapaneko sAdhya karanepara zvAsocchrAsa Adi pravRtiyoMkA vyatireka nibdhaya colA ho jAve aura AmAko jJAna-varUpa siddha karanepara, mANa, apAna Adi pravRttiyoMke vyatirakakA
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 363 turI AdimeM nizcaya na hove, yaha pakSapAtavAlA niyama nahIM kaha sakate ho, kyoMki sAdhyake na hone para detuke na rahane ko athavA kAraNake na honepara kArya utpanna na honeko vyatireka kahate haiM / prakaraNa meM caitanyake samAna usa jJAnake mI na honepara una zvAsAsa Adi pravRttiyoM ke abhAvakA nizcaya ho rahA hai / yadi sAMkhya yaha Agraha kareM ki una turI, kuMcA AdimeM cetanApanA na honeke kAraNa hI ve zvAsa Adi pravRttiyAM nahIM hopAtI haiM / kiMtu jaina loga jo jJAnake abhAva honese vahAM una pravRttiyoM kA niSedha kara rahe haiM so to nahIM hai / isa prakAra kApiloMkA kazcana karanA vinA yuktiyoMke apane kadAgraha karanekI sogandha khA lenA hai ! athavA ahiphena vAkara baurAyA huA puruSa jaise apanI manamAnI hAMkatA rahatA hai vaise hI ye sAMkhya prANa AdikoMko vijJAnakA kArya na mAnakara kevala caitanyase honA mAna rahe haiM / vAstava meM vicArA jAya to ve vijJAna ke kArya siddha hote haiM / jJAnaparyAyase pariNata hokara hI caitanya guNa kucha kArya kara sakegA / satyam, vijJAnAbhAve tA na bhavanti, satyapi caitanye muktasya tadabhAvAdityapare, teSAM suSuptau vijJAnAbhAvasAdhanamayuktam, prANAdivRttInAM sadbhAvAt tathA ca na sodAharaNamiti kutaH sAdhyasiddhiH / yahAM sAMkhyamata ekadezIya koI kahate haiM ki jainiyoMkA kahanA satya hai / vijJAnake hIna honepara zvAsocchrAsa AdikI ne pravRttiyAM nahIM hotI haiM, tabhI ko muktajIvoMke caitanya ke honepara bhI una prANa Adi pravRttiyoM kA abhAva hai| yadi caitanyake kArya prANAdi mAne jAve to mosa avasthA bhI zvAsa lene AdikA prasaMga AyegA / AcArya kahate haiM ki isa prakAra koI dUsare vAdI kaha rahe haiN| zvAsovAsa Adi kriyAoMko jJAnake honepara mAnanA to mukhapradezameM amRta lage hue ghaTake samAna suMdara pratIta hotA hai, kiMtu mokSa avasthAmai jJAna, sukhakA na mAnanA peTameM viSa bhare hue ghaTake samAna agrAhya hai / aura una ekadezIya kApiloMke yahAM gaharI sotI huyI avasthAme vijJAnakA abhAva siddha karanA to yukta nahIM pddegaa| kyoMki sote hue manuSya ke zvAsocchvAsa lenA, nADI calanA, pAcaka kriyA honA Adi pravRttiyAM vidyamAna haiM / taba to AtmAmai jJAna, sukha svabhAva niSedha siddha karaneke liye diyA gayA vaha sotI huyI avasthAkA dRSTAMta nahIM bana sakegA 1 isa kAraNa sAdhyakI siddhi malA kaise hogI ! btaao| bhAvArtha - kapilake ziSyoM ke kathanAnusAra hI sotI huyI avasthAme jJAna, sukha, vAle AtmAko banA kara jAgate hue, tathA svapna lete hue aura mokSa prApta karanepara bhI AtmAmeM jJAna sukha svabhAvakI siddhi ho jAtI hai / ataH do sau sIsavIM kArikA meM diyA gayA sAMkhyoMkA anumAna siddha nahIM huA / sukhabuddhyAdayo nAtmasvabhAvAH svayama cetanatvAdrUpI davadityanumAnAditi cet, kutastepAmacetanatvasiddhiH 1
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 361 tatvArthacintAmaNiH aba sAMkhyajana apane prakRtako siddha karane ke lie dUsarA anumAna uThAte haiM ki mukha, buddhi, prasannatA, kartApana, Adi pariNAma ( pakSa ) AtmAke svabhAva nahIM hai ( sAdhya ) kyoMki ve sukha Adika svayaM acetana hai ( hetu ) jaise ki rUpa, rasa, bhAdi guNa acetana honeke kAraNa AmAke svabhAva nahIM hai / ( anvayadRSTAMta ) aMba AcArya kahate haiM ki Apa sAMkhya isa anumAnase yadi apane sAdhya kI siddhi karoge to hama pUMchate haiM ki una sukha AdikoM meM Apane avetanapane hetukI siddhi kisase kI hai ? batAo / anyathA ApakA acetanatvahetu svarUpAsiddha hesvAbhAsa ho jAyagA / sukhabuddhapAda dharmAzetagArahitA ire! bhaMguratvAdito vidyutpradIpAdivadityasat // 239 // hetorAtmopabhogenAnekAMtAtparamArthataH / so'pyanityo yataH siddhaH kAdAcitkavayogataH // 240 // ye sukha, jJAna, utsAha, abhimanana, Adika dharma ( pakSa ) cetanAse rahita hai ( sAdhyadala ) kyoMki ye sukha Adika thoDI derataka Thaharakara naSTa ho jAte haiN| yA kAraNoM ke dvArA kiye gaye kArya hai athavA utpattimAn haiM Adi ( ityAdi jJApaka hetu hai ) jo kArya haiM, utpattivAle haiM, aura thoDI dera Thaharate haiM, ve avazya acetana hai, jaise ki bijalI, dIpAlikA, budabudA, indradhanuSa Adi padArtha acetana haiN| ( anvayavyAptipUrvaka dRSTAMta / graMthakAra kahate hai ki yaha sAMsyoMkA anumAna samIcIna nahIM hai, kyoMki kRtakAva, bhaMguratva Adi hetuoMkA AtmAke upabhogase vyabhicAra ho jAtA hai, sAMkhyAne vAstavikarUpase AtmAke upabhogako kabhI kabhI honArUpa kriyAke saMghase anitya siddha kiyA hai| sAMkhyamatamai iMdriyoM ke dvArA rasa AdikakA jJAna honepara AtmAse usakA upamoga honA mAnA hai| aura vaha upabhoga karanA to AtmAkA svabhAva hai hI aisI dazA kadAcit honebAlepanake yogase AtmAke bhogameM jaba ki anityapanA siddha ho gayA aura usa bhogamai acetanapana sAdhya na rahA ata: Apake kRtakarava, utpattimattva aura bhaMgurava ye tInoM hetu vyabhicAra dopayAle ho gaye / yoM sArakhyoMkA nirUpaNa prazasta nahIM hai| puruSAnubhavo hi nazvaraH kAdAcitkavAdIpAdivaditi paramArthatastena bhaMguratvamanaikAntikamacetanatve saadhye| jaba ki AtmAke dvArA prAkRtika harSa, abhimAna, adhyavasAya, AdikoMkA bhoga karanA nizcayarUpase nAza honevAlA hai, kyoMki vaha bhoga kabhI huA karatA hai, jaise dIpakalikA nAzasvabhAvavAlI hai| isa anumAnase vAstavamai bhogako kSaNadhvaMsIpanA siddha ho jAtA hai| ataH acetanatva sAdhyako siddha karane diyA gayA bhaMgurava hetu isa AlasaMbaMdhI bhogase vyabhicArI hai|
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAvintAmavika kAdAcitkaH kutaH siddhaH puruSopabhogaH svasadbhAvAditi cet jainone puruSake bhogako nazvaratva siddha karaneke liye kamI kamI honApana hetu diyA mA / hama sAMkhya pUMchate haiM ki jaba AtmA sarvadA vidyamAna rahatA hai to AtmAkA upabhoma kamI kamI hove, yaha bAta Apane kisa pramANase siddha kara lInI hai| samajhAiye / AcArya kahate haiM ki yadi sAMkhya pesA kaheMge to kAdAcitkaH parApekSAsadbhAvAdvibhramAdivat / buddhayadhyavasitArthasya zabdAderupalambhataH // 241 // parApekSaH prasiddho'yamAtmano'nubhavo'JjasA / parAnapekSitAyAM tu dRSTeH sarvadArzatA // 242 // hama jaina dUsarA anumAna karate haiM ki vaha puruSakA bhoga kamI kamI honevAlA hai (patijJA) kyoMki bhogako dUsarekI AkAMkSA karanekA sadbhAva banA rahatA hai| (hetu ) jaise cakAcauMdha, kAmala, pAkapakya Adi doSoMse bhrAMtijJAna, saMzayajJAna kamI kamI hote haiM, vaise hI buddhike dvArA nizcita kiye hue zabda, rUpa, rasa Adi viSayoMkA AtmAko bhoga honA dekhA jAtA hai| isa kAraNa yaha bhAlAkA anumaya parakI apekSA rakhanevAlA spaSTa abhrAMtarUpase prasiddha hai / yadi puruSako cetanA karane yA upabhoga karane meM buddhike adhyavasAyakI apekSA huI na mAnoge to mAramA sarvadazI aura sarvabhoktA bana jAvegA / kisIke sAtha dUrapanA aura anya kisIke sAtha samIpapanA to rahA nahIM, bhAsmA sarvatra vyApaka hai hii| parApekSitayA kAdAcitkatvaM vyAptam, tena cAnityatvamiti tasiddhau tsidiH| parApakSivA puruSAnubhavasya nAsiddhA, parasya buddhathavyavasAyasyApekSaNIyatvAta , buddhadhadhyavasitamartha puruSottayata iti vacanAt / parAnapekSitAyAM tu puruSadarzanasya sarvadarzitApatiH, sakalApabuddhayadhyavasAyApAye'pi sakalArthadarzanasyopapatteriti yogina ivAyogino' muktasya ca sArvajJamaniSTamAyAtam / __ vAcikoMkA bhASya yoM haiM ki dUsare kAraNoMkI apekSA rakhanevAlApana hetu nyApya hai aura kamI kAlamai usanna honApana sAdhya vyApaka hai / isa kAraNa parApekSIpanase kAdAcitkapanA vyAsa ho rahA hai| arthAt jahAM jahAM parApekSIpanA hai, vahAM vahAM kAdAcitkaranA bhI avazya vidyamAna hai aura isa sAdhyako jaba hetu banA liyA to usa kAvAdhikapana hetuse anityapanA sAdhya avinAmAva rakhatA hai arthAt jahA~ jahA~ kAdAviskAnA hai, vahAM vahAM ani yAnA bhI Apa hai| bhaGgurakA aura ani
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAcintAmaNiH tyakA eka hI artha hai / isa prakAra usa anityapanekI siddhi honepara Apake bharatva hetuse puruSake usa bhogameM acetanapanA siddha ho jAtA hai, jo ki Apako aniSTa hai / ataH sukha Adikako acetanapanA siddha karanemeM diyA gayA ApakA bhaMguratva hetu vyabhicArI hai / puruSake upabhogarUpa pakSako (meM) parakI apekSA rakhanApana hetu asiddha nahIM hai kyoMki AtmAkA bhoga apanI utpattimai buddhi ke dvArA kiye gaye nirNayarUpa dUsare kAraNakI apekSA karatA hai Apake sAMkhyadarzanakA vAkya hai ki "buddhise niIta kiye gaye arthako hI AtmA anubhava karatA hai| yadi puruSakI cetanA karane meM dUsare kAraNakI apekSA na mAnI jAvegI to AtmAko sarva padArthoM kI cetanArUpa anubhava karanekA prasaMga AvegA / AtmA sabakA draSTA bana jAvegA kyoMki sakala padArthoMkA buddhike dvArA nirNaya na karanepara bhI Apake kathanAnusAra sakalapadArthAkA anubhava yA darzana karanA bana jAtA hai / isa kAraNa samprajJAta yogavAle sarvajJoMke samAna sammajJAta aura asamprajJAta yogase horahe mukta jIvoMke athavA sAdhAraNa saMsArI jIvoMke bhI sarvajJapanA prApta ho jAyegA, jo ki Apa sAMkhyoMko iSTa nahIM hai / pataJjali darzana bhI isa bAtako iSTa nahIM karatA hai / sarvasya sarvadA puMsaH siddhayupAyastathA pRthaa| tato dRgbodhayorAtmasvabhAvatvaM prasiddhapatu // 243 // kathaJcinnazvaratvasyAvirodhAnnaryapIkSaNAt / tathaivArthakriyAsiddheranyathA vastutAkSateH // 244 // jaba ki binA upAyake hI sampUrNa jIva sarvajJa ho jAyeMge taisA honepara to saba kAlameM sampUrNa jIvoMko siddhi ke kAraNa dIkSA, tapasyA, yoga, tatvajJAna Adi upAyoMkA avalamba karanA bhiSphala hai / usa kAraNase hamArA kahanA hI prasiddha ho jAo ki caitanya aura jJAna donoM hI AmAke svabhAva hai, donoM abhinna hai / aura jo AtmAko jJAnasvarUpa mAnanese AtmAkI anityatAke prasaMgakA bhaya lagA huA hai / vaha bhaya bhI Apa sAMkhyoMko hRdayase nikAla denA cAhiye / kyoMki ghaTake samAna AtmAmeM bhI kisI apekSAse anityapanekA koI virodha nahIM hai / AtmAse tAdAtyasambandha rasanevAle pariNAmoMkA kathaJcit utpAda aura vinAza mAnA hai| isa prakAra honepara hI to AtmA arthakriyAkI siddhi dekhI jAtI hai / AtmAkI arthakriyA yahI hai ki matijJAnakA nAza aura zrutajJAnakA utpAda hove tathA bAlya avasthAse kumAra avasthA aura kumAra avasthAkA vinAza hokara yuvA avasthAkA utpAda hove| ityAdi arthakriyAeM yadi AtmA nahIM mAnI jAvegI to anya prakAroM se AtmAkA vastupana naSTa ho jAvegA / bhAvArtha- arthakriyAoMke binA AtmA vastu na ara sakegA / ekakarizta padArtha mAna liyA jAvegA / '' utpAdavyayadhauvyayuktaM sat" yaha
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyAcintAmaNiH akhaNDa siddhAnta hai / dravyatvaguNa aura kAlANuye pratyeka vastuko pratikSaNa navIna paryAyoMko dhAraneke liye uttejita karate rahate haiN| sarvasya sarvajJatve ca vRthA siddhayupAyaH sAdhyAbhAvAt / siddhirhi sarvajJatA muktioM kuzvidanuSThAnAtsAdhyate ? tatra na tAvatsarvajJatA tasyAH svatA siddhatvAt / nApi muktiH sarvatratApAye tadupagamAttasya cAsambhavAt / parAnapekSitAyAH sarvadarzitAyAH parAnivRttAvapi prasakteH / sadA saba jIvoMko sulabhatAse hI jaba sarvajJapanA prApta ho gayA so siddhikA tapasyA, upavAsa, vairAgya Adike dvArA upAya karanA vyartha hai / kyoMki mokSama hamako sarvajJatAke atirikta koI anya sAdhane yogya kArya karanA nahIM hai / Apa kApiloMse hama pUMchate hai ki jisa siddhiko Apa bhedavijJAna, tapasyA, puNmakarmakA anuSThAna Adi kinhI upAyoMse sAdhate haiM, vaha siddhi Apake yahAM kyA mAnI gayI hai ! sstaao| kevalajJAnake dvArA sampUrNa padArthoM kA eka samayameM pratyakSa karanA siddhi hai| athavA jJAna, sukha AdikakA nAza hokara AsmAkA svarUpameM sthita rahanArUpa mokSako Apa siddhi mAnate haiM / kahiye / una ukta donoM pakSoMmeM pahilI sarvajJatApa siddhi mAnanA to ThIka nahIM hai, kyoMki vaha sarvajJatA to tapasyA, puNyakarma Adi upAyoMke binA hI apane mApa sulabhatAse siddha ho jAtI mAna lI gayI hai| Apake matameM sarvajJapanA prakRtikA dharma hai aura prakRtikA AtmAse saMsarga ho rahA hai| buddhise nirNaya kiye jA cukanepara anubhava karanekA jhagaDA abhI Apane nikAla hI diyA hai| dUsare pakSake anusAra AsmAkI mokSa ho Aneko siddhi mAneMge, so bhI ThIka nahIM hai| kyoMki Apane asaMpajJAta yogase prakRtiko orase AI huI sarvajJatAkA nAza ho jAne para draSTA, cetayitA, AsmAkI usa svarUpameM sthitiko mokSa mAnA hai| kiMtu japa sarvajJatA AmAko svataH siddha prApta ho gayI hai to usakA nAza karanA sammava nahIM hai| sabako dekhanevAlI sarvajJatAko jaba dUsare kAraNa kahe gaye buddhike adhyavasAyakI apekSA hI nahIM hai to prakRtikI banI huyI buddhikA mokSa avasthA meM nivAraNa yA anivAraNa honepara bhI sarvajJatAke akSuNNa bane rahanekA prasaMga vidyamAna hai / bhAvArtha--- sarvajJatA aba AlAse dUra nahIM ho sakatI hai| kyoMki darzanake samAna jJAna bhI AtmAkA svabhAva hai svabhAvameM parakI apekSA nahIM mAnI gayI hai| ___ syAnmatam na bukhyadhyavasitArthAlocanaM puMso darzanaM tasyAtmasvabhAvatvena vyavasthitasvAditi tadapi nAvadhAnIyam, bodhasyApyAtmasvabhAvatvopapaceH / na sahakArAmimatArthAdhyabasAyo buddhistasyAH puMsvabhAvatvena pratIdevodhAbhAvAt iti darzanajJAnayorAtmasvamA vakhameva prasiddhacata vizeSAbhAvAt /
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArgacintAmaNiH bhale hI Apa sAMkhyoMkA yaha bhI mantavya hove ki buddhike dvArA nirNIta kiye gaye arthakA Alocana karanA puruSakA caitanya karanA nahIM hai / kyoMki arthakA vaha saMcetana karanA yA darzana karanA to AsmAkA svabhAva hai, yaha pramANoMse siddha kara diyA gayA hai| AcArya kahate haiM ki so vaha mantavya bhI sAMkhyoMko apane cittane nahIM vicAranA cAhiye, kyoMki aisA mAnane para to jJAnako bhI AtmAkA svabhAva honA siddha ho jAtA hai| darzana aura jJAna eka hI vailIke caTTe baTTe haiM / sampUrNa viSayoMkA meM hI bhoktA hUM, mere sivAya koI inakA adhikArI nahIM hai aisA abhimAnarUpa "maiM maiM " isa prakAra Atmagaurava ke sAtha AtmAkA arthanirNaya karanA to jaDa prakRtikI banI huyI buddhi nahIM hai| pratyuta vaha buddha cetana AtmAkA svabhAva hai| aisA svayaMtredana pratyakSa se pratIta ho rahA hai| isa pratIti kA koI bAdhaka pramANa nahIM hai / isa prakAra darzana aura jJAna donoM upayogoMko AtmAkA svamAvapanA hI prasiddha hotA hai, so Apa mAnalo / darzanako AmAko svAda mAnA jA bIra jJAnako prakRti dharma kahA jAve Apake isa kathanameM koI vizeSatA nahIM pAyI jAtI hai| 368 nanu va nazvarajJAnasvabhAvatve puMso nazvaratvamasaMgo bAdhaka iti cet na, nazvaratvasya narespi kathacidvirodhAbhAvAt paryAyArthataH parapariNAmAkrAntatAvalokanAt / apariNAminaH kramAkramAmyAmarthakriyAnupapatterva stutvahAniprasaMgAnityAnityAtmakatvenaiva kathaJci dakriyAsiddhirityalaM prapacena / Atmano jJAnadarzanopayogAtmakasya prasiddheH / I zaMkAkArakI mudrA banAkara svapakSakA avadhAraNa karate hue sAMkhyajJAnako AtmAkA svabhAva siddha karanevAlI pratItimai bAdhaka upasthita karate haiM ki yadi utpAda vinAza honekI lata rakhanevAle jJAnako AtmAkA svabhAva honA mAnA jAvegA to AtmAse amina mAne gaye jJAnake samAna AtmAko bhI nAzazIla honekA prasaMga hovegA / yahI AmAko jJAnasvabhAva siddha karanevAlI pratItikA gAvaka hai / graMthakAra kahate haiM ki yaha kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki kathaJcit nAza honApane svabhAvakA AtmAmeM mI koI vizeSa nahIM hai / paryAyArthika nayase vahI eka AtmA bhinna bhinna dUsarI aneka paryAya vyApta hotA huA dekhA jA rahA hai| AtmA dravya nitya hai / usakI abhinna paryAya utpAda vinAzacAlI haiM / eka jJAna naSTa hotA hai, dUsarA jJAna utpanna hotA hai| yuvAvasthA naSTa hotI hai aura vRddhAvasthA utpanna hotI hai / manuSyaparyayakA nAza hokara devaparyaya utpanna ho jAtI hai| yadi AtmAko kUTasya apariNAmI mAnA jAyegA to usakI kramase honevAlI aura sAtha honevAlI aneka arthakriyAeM nahIM bana skeNgii| isa kAraNa artha kiyA ke binA AtmAkA vastupanA hI naSTa ho jaavegaa| yaha vastusvakI hAnikA prasaMga na hove, isaliye kathaJcit nitya aura anitya svarUpapanese hI Apake dekhanA, jAnanA, moganA Adi arthakriyAoMkI siddhi ho sakatI hai| AtmAko jJAnasvabhAva -
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH siddha karanemeM acchA vicAra ho cukA / aba punaH punaH Apa sAMkhya jJAnasvabhAvakA khaNDanakarane ke liye jo yuktiyAM dete haiM, ve nistattva, punarukta aura poca haiM / ataH adhika prapaJca caDhAne se ApakA koI prayojana siddha na hogA / AtmA ke jJAnopayoga aura darzanopayoga donoMhI AtmIya svabhAva hai / prativAdiyoMkA pratyAkhyAna karate hue abataka yaha bAta vistAra ke sAtha siddha ho cukI haiN| 369 saMsAravyAdhividhvaMsaH kacijjIve bhaviSyati / tannidAnaparidhvaMsasiddheravinAzavat // 245 // tatparidhvaMsanenAtaH zreyasA yokSyamANatA / puMsaH syAdvAdinAM siddhA naikAnte tadvirodhataH // 246 // I graMtha ke AdimeM tIsarI vArtikadvArA pahile sUtrakI pravRttikA kAraNa upayogasvarUpa aura kalyANamArga se bhaviSya meM saMsarga karanevAle AlAkI samajhanekI icchA honA batalAyA gayA 1 tinamai pahilA yAnI AtmAko jJAnasvabhAvavAlA siddha kara diyA jA cukA hai| aba AsmAkA kalyANamArga se saMbaMdha ho jAnekI jijJAsAko anumAnadvArA siddha karate haiN| kisI na kisI vivakSita AtmAmeM saMsAra ke sarvaduHkhoM kA vinAza ho jAvegA ( pratijJA ) kyoMki AdikAraNa jJAnAvaraNa Adi kamaukA ratnatraya se prAgabhAvakA asamAnakAlIna parikSaya honA siddha ho rahA hai ( hetu ) jaise ki jyarakuMza, kuTakI, cirAyatA Adise jvarake kAraNoMke nAza ho jAnepara jaDasahita jvarakA nAza ho jAtA hai / ( anvayadRSTAMta ) isa kAraNa usa saMsArakI vyAdhiyoMke nAza ho jAnese AtmAkA kalyANa mArga se bhaviSyamai sambandhita ho jAnA siddha ho jAtA hai / svAvAdiyoM ke mata pariNAmI AmAke yaha bAta bana jAtI hai / nitya ekAMta yA anitya ekAMta meM pahileke duHkhI AtmAkA vartamAna meM sukhI ho jAnApana nahIM banatA hai kyoMki vizeSadoSa AtA hai| jisa sAMkhyaka matameM kUTastha nitya AtmA mAnA hai vaha sarvadA ekasA hI rhegaa| bauddhamatena pratikSaNa badalatA hI rhegaa| jo duHkhI thA vahI sukhI na ho sakegA / duHkha ekakA hai tattvajJAna dUsareko, aura mokSa tIsareko hoMgI / tathA ca ekAMtavAdiyoMko jainamatAnusAra pariNAmI nitya AtmA ke mAnanepara apane maMtavyoMse vizeSa ho jAvegA / sannapyAtmopayogAtmA na zreyasA yokSyamANaH kazcit sarvadA rAgAdisamAkrAntamAnasatvAditi kecitsampratipadmA tAnprati tatsAdhanamucyate / AtmA jJAnadarzanopayogasvarUpa hokara vidyamAna rahatA hai / aisA hote hue bhI koI AtmA mokSamArga se sambandhita ho jAsake, yaha jainoMkA siddha karanA ThIka nahIM hai| kyoMki sabhI AtmAoM ke 47
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 tattvArthacintAmaNiH antaHkaraNa rAga, dveSa, moha Adikase sadA hI bhare rahate haiM / jina AtmAoM kA mana koSa, pyAra, mUDhatA se paripUrNa ho rahA hai ve dUSita AtmAyeM bhalA mokSamArgase kaise tadAtmaka bana sakeMge, isa prakAra koI koI prativAdI samajha baiThe haiN| unake prati jIvoMkA mokSamArga meM laga jAneko siddha karanevAlA hetusahita anumAna kahA jAtA hai / zreyasA yokSyamANaH kazcit saMsAravyAdhividhvaMsitvAnyathAnupapatteH / zreyo'tra sakaladuHkhanivRttiH, sakaladuHkhasya ca kAraNaM saMsArakhyAdhistadvidhvaMse kasyacitsiddhaM zreyasA yokSyamANatvam talakSaNa kAraNAnupalabdheH / t - J koI AtmA ( pakSa ) kalyANamArga se yukta honevAlA hai ( sAdhya ) kyoMki saMsArarUpa vyAdhiyoMkA nAza karanevAlApana hetu isa sAdhyake va anyaprakAra bana nahIM sakatA hai / bhAvArtha - saMsAra ke duHkhoMkA nAzakapanA hetu mokSamArga se yukta honevAle sAdhyake sAtha avinAbhAva sambandha rakhatA hai / isa anumAnameM kalyANakA artha zArIrika, mAnasika, cetana, acetamakRta aura karmakRta sampUrNa duHkhoMkI nivRtti ho jAnA hai tathA sampUrNa duHkhoMkA kAraNa jIvakA pacaparAvartanarUpase saMsaraNa karanA - svarUpa vyAdhi hai / usake kAraNa midhyAdarzana, ajJAna, 1 asaMyama aura kaSAya hai / saMsArake ina pradhAna kAraNoMkA samyagdarzana, jJAna cAritrase jaba nAza kara diyA jAtA hai to saMsArarUpa vyAdhikA bhI nAza ho jAtA hai / aura usa saMsArarUpa vyAdhike naSTa ho jAnepara kisI AtmAkA sampUrNa duHkhoMkI nivRttirUpa kalyANase saMyukta ho jAnA bhI siddha ho jAtA hai / usa saMsAravyAdhirUpa kAraNakI anupalabdhi ho jAne se kalyANamArga se hama jAnArUpa sAdhyakI siddhi ho jAtI hai / pahile anumAnameM kAraNake nAzase saMsArakhyA vizvarUpa- kAryakA nAza siddha kiyA hai | yahAM kSayakA artha niSedha kiyA jAve to hetu aviruddha kAraNAnupalabdhi - svarUpa hai / athavA kSayako bhAvakAryaM mAnA jAve to aviruddha kAraNopalabdhirUpa hetu hai / aura dUsare anumAnameM vyAdhidhvaMsa hetuse kalyANasambandhIpanA siddha kiyA hai, yaha hetu viruddha kAraNAnupalabdhi rUpa hai| yadi dhvaMsako bhAvarUpa mAnA jAve to pUrvavat aviruddhakAraNopalabdhi svarUpa hai / I na ca saMsArakhyAdheH sakaladuHkhakAraNatvamasiddhaM jIvasya pAratantrya nimittatvAt / pAratantryaM hi duHkhamiti / etena sAMsArikasukhasya duHkhatvamuktaM svAtantryasyaiva sukhatvAt / saMsArarUpI rogako sakala duHkhoM kA kAraNapamA asiddha nahIM hai kyoMki kanoMke AdhIna cAroM gatiyoMmeM paribhramaNa karanArUpa saMsAra hI jIvakI paratantratAkA kAraNa hai aura parAdhInatA hI nimbayase duHkha hai / isa prakAra saMsArarUpa-roga hI sampUrNa duHkhoM kA kAraNa siddha huA / isa samarthana se saMsArameM honevAle iMdriyajanya kSaNika sukhoMko duHkhapanA kaha diyA gayA hai| kyoMki vAstavamai svataM "
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ cintAmaNiH 171 tA ko hI sukha mAnA gayA hai| iMdriyajanya sparza, rasa Adikake sukha svataMtra nahIM hai, parAdhIna haiM / parAdhIna avasthA malA sukha kahAM ? | ve kalpitasukha kSaNika haiM, vAghAsahita haiM, vipakSasahita bhI haiN| zakrAdInAM svAtantrya sukhamastyeveti cena, teSAmapi karmaparatantratvAt / 4 3 koI doSa uThAtA hai ki iMdra, ahamindra, cakravartI, bhogabhUmiyAM tathA rAjA, mahArAjAoM Adiko svAdhInatArUpa sukha hai hI / AcArya samajhAte haiM ki yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki ve sabhI zubha aura azubha karmoMse parataMtra ho rahe haiM, jakar3e hue haiN| bhAvArtha- hama samajhate haiM ki hama svataMtratA se khA rahe haiM, bhoga bhoga rahe haiM, paDhA rahe haiM, gAnA gAte yA suna rahe haiM, haMsa rahe haiM, AnaMda kara rahe haiM, kiMtu ina sampUrNa kriyAoM meM svataMtratA to atyalpa hai aura kamoMkI parAdhInatA hI bahubhAga pradhAna kAraNa hai| isa jIvako karmake udayase strIkA zarIra milatA hai, taba puruSase ramaNa karaneke bhAva hote haiM aura puruSakA zarIra milanevara puMvedakA udaya honese puruSocitabhAva hote haiN| svara karmake udaya honepara tathA bhASAvaNAke A jAnepara gAnA gAyA jAtA hai / hAsya karmakA udaya honepara haMsatA hai / bAlyAvasthA meM khelane kUdaneke pariNAma hote haiN| AtmAko siMhakA zarIra milane para krUratA, zUratA ke bhAva ho jAte haiN| bakarIke zarIra meM bhaya, pattA khAnA, maiM maiM zabdase ronA, Adi vikAra hote haiM / koI pazu yA strI apane ise manuSya bananekA puruSArtha kare, vaha saba vyartha hai / abhiprAya yaha hai ki jitanA kucha hama puruSArthapUrvaka kArya karanA samajha rahe haiM, unameM kamakI preraNAkA air afte hai / cirakAlakA tIvra rogI eka palameM nIroga hone kA yadi prayatna kare to vaha prayatna niSphala ho jAvegA / sAmAyikako choDakara AtmAke yaza, kAma, arthakA upArjana, calanA Adi vyApAroMmeM, kaThaputaliyoM ke nacAne meM bAjIgara ke samAna puNya, pApa, karma hI prayoktA mAnA gayA hai / ataH samrAT AdikoMkA sukha parAdhIna honese vAstavika sukha nahIM hai / vedanAkA pratIkAra mAtra hai, bahubhAga duHkhase hI mizrita hai / eka jaina kavine ThIka kahA hai ki " na ko'pi kasyApi sukhaM dadAti na ko'pi kasyApi dadAti duHkhan paro dadAtIti kubuddhireSA svakarmasUtrapradhito hi jIvaH // " na to koI bhI kisIko sukha detA hai aura na koI kisI jIvako duHkha hI detA hai| jo manuSya yaha kahatA hai ki amuka hamako sukha detA hai| yaha hamako duHkha detA hai yaha saba kubuddhi hai kyoMki yaha saMsArI jIva apane apane karmasUtroMse guthA huA hai / I / nirAkAMkSavAtmaka santoSarUpaM tu sukhaM sAMsArikaM tasya dezamuktisukhatvAt / dezato mokSayopazame hi dehino nirAkAGkSatA viSayastau nAnyathAviprasaMgAt / indrI AkAkSAoMse rahita jo saMtoSasukha hai, vaha to saMsArakA sukha nahIM hai kintu ekadezamokSakA sukha hai / anantAnubandhI aura apratyAkhyAnAvaraNa karmoM kA
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ mannArthacintAmaNiH 199 udaya na honArUpa ekadeza kamaukI mokSa ho jAnepara vaha saMtoSAmRtasukha AtmAme svabhAvase pragaTa ho jAtA hai / mohanIya karmakA kucha aMzoMse kSayopazama ho jAnepara hI viSayoMkI Asakti meM AtmA ke vItarAgatA utpanna hojAtI hai / saMsAra ke saMkalpavikalpoMse rahita vItarAgI honekA anya koI dUsarA upAya nahIM hai / anyathA ekendriyajIvoM ko bhI saMntoSI vItarAgI bananekA atiprasaMga ho jAyegA / yadi nadIsnAna, bAla muMDAnA Adi bahiraMga kriyAoMse vItarAgI sAdhu bana sakeM to macchalI, meMDhaka, bheDa Adi bhI pradhAna vItarAgI bana aayeNge| tadetena yatijanasya mazamasukhamasAMsArikaM vyAkhyAtam / kSINamohAnAM tu kAsyaitaH prazamasukhaM mohaparatantratva nivRtteH / isa kAraNa isa ukta kathanase chaThaveM sAtaveM Adi guNasthAnavAle muni RSiyoMko jo prakR zAntisvarUpa sukha hai, vaha saMsArasambandhI nahIM hai / yaha bAta bhI samajhA dI gayI hai aura jinakA mohanIya karma sarvathA bandha, udaya aura sattvapanese kSayaprApta ho gayA hai| una bArahave guNasthAnavAle nirgrantha aura terahaveMvAle snAtaka sAdhuoMke to sampUrNarUpase AtmIya svAbhA vi zAntikA sukha hai / kyoMki mohanIya karmakI parAdhInatA sarvathA naSTa ho gayI hai| tabhI to AtmAkA svAbhAvika sukha guNa vyakta ho gayA hai| jIvanmukti hai hI, paramamukti bhI a dUra nahIM hai / yadapi saMsAriNAmanukUla vedanIyaprAtItikaM sukhamiti matam, tadapyabhimAnamAtram pAratantryAkhyena duHkhenAnuSaktatvAttasya tatkAraNatvAt kAryasvAcceti na saMsAravyAdhi - rjAtucitsukhakAraNaM yenAsya duHkhakAraNatvaM na siddhayet / jo bhI saMsArI jIvoMke sAtAvedanIyakA udaya honepara apanI anukUla pratItike anusAra vaimAvika AnaMdakA anubhavana karanArUpa sukha pratIta ho rahA hai yaha maMtavya hai, vaha bhI kevala abhimAna karanA mAtra hai| kyoMki vAstavame saMsArI jIvoMko abhItaka ThIka sukhakA anumatra hI nahIM huA hai| mizrI rasase lipaTI huyI churIko cATane ke samAna yA dAdako khujAne ke samAna sAMsArika sukhakA anukUlavedana ho rahA hai, kiMtu ye saba sukhAbhAsa haiM / ve parataMtratAnAmaka - duHkhase bharapUra hokara sana rahe haiM kyoMki ve saba mAne hue sukha bicAre kama kI adhInatArUpa kAraNoMse dI to utpanna hue haiM aura pIchele parAdhIna kara denA bhI una sukhoMkA kArya hai / mAcArya - duHkhase hI ve sukha utpanna hue haiM aura bhaviSya meM bhI duHkhakAryako utpanna kara dete haiM / eka manuSyako lAla mirca khAnA acchA lagatA hai| kisIko dUsaroMke pITane meM AnaMda AtA hai, vaha duHkhakA kArya aura duHkhakA kAraNa bhI hai | yahI dUdha pInA, bhojana karanA, bhoga karanA Adi sukhAbhAsoM meM bhI samajha chenA / isa prakAra saMsArakAvyAdhi kabhI sukhakA kAraNa nahIM ho sakatI hai / jisase ki saMsAra I
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha cintAmaNiH rogako duHkhakAraNapanA siddha na hoye / arthAt saMsArakI vyAdhi, adhi, upAdhiyAM aneka duHkhoMke kAraNa haiM / jo jIva vyAdhiyoMkA nAza kara detA hai, vaha sukhake mArgameM laga jAtA hai / 173 tadvidhvaMsaH kathamiti cet, kacinnidAna paridhvaMsa siddheH / yatra yasya nidAnaparivasastatra tasya paridhvaMso dRSTo yayA kacijjvarasya / nidAnaparidhvaMsa saMsAravyAdheH zuddhAtmanIti kAraNAnupalabdhiH / saMsAravyAdhernidAnaM midhyAdarzanAdi, tasya vidhvaMsaH sampagdarza nAdi bhAvanAbalAda kaciditi samarthayiSyamANatvAna hetorasiddhatA zaGkanIyA / " una vyAdhiyoMkA dhvaMsa kaise hogA ! aisA pUMchanepara to hama uttara dete haiM ki kisI na kisI nikaTamavya AtmA ( pakSa ) vyAdhiyoMke pradhAnakAraNoMkA nAza siddha ho cukA hai ( sAdhya ) jahAM jisa kArya AdikAraNakA pUrNa kSaya ho jAtA hai| vahAM usa kAryakA nAza ho jAnA dekhA gayA hai / jaise ki jvarake kAraNa vAsa, pitta, kaphake doSoMkA vinAza ho jAnepara kisI rogI meM jvarakA nAza ho jAtA hai, yA abhike prakarSa honepara jaise zItasparzakA nAza ho jAtA hai ( nyApti pUrvaka anvaya dRSTAMta ) isIke sadRza saMsArarogake nidAnakA kSaya zuddha AtmAme vidyamAna hai / ( upanaya ) isa prakAra kAraNakI anupalabdhise kAryakA amAva jAna liyA jAtA hai / ( nigamana ) saMsAravyAdhi pradhAnakAraNa mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra haiM / samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAstrikA yathAyogya paripAlana aura pUrNatAkI mAvanA bhAvanekI sAmarthya se una midhyAdarzana AdikoMkA bar3hiyA nAza kisI eka mumukSu AtmAmeM ho jAtA hai| isa bAlakA bhaviSya meM acchI taraha se samarthana kara denevAle haiM / mataH kalyANamArgase yukta honA nAmaka sAdhya karane meM diye gaye vyAdhividhvaMsakapanA hetuke asiddhatAdoSakI AzaMkA nahIM karanA cAhiye, kyoMki feat freeevya jIva AtmArUpa pakSameM yaha hetu vidyamAna hai / sarasi zaMkhakAdinAnaikAntiko'yaM hetuH, svanidAnasya jalasya paridhvaMse'pi tasyAparidhvaMsAditi cenna tasya jalanidAnatvAsiddheH / svArambhakapudgalapariNAmanidAnatvAt zaMkhAde svatsahakArimAtratvAalAdInAm / na hi kAraNamAtraM kenacitkasyacinnidAnamiSTaM freasyaiva kAraNasya nidAnatvAt na ca tannAze kasyacinnidAnino na nAza ityavyabhicAryeva hetuH kathaMcana saMsAravyAdhividhvaMsanaM sAdhayedyatastatpariSvasanena zreyasA yokSyamANaH kacidupayogAtmakAtmA na syAt / yahAM koI zaMkA karate haiM ki Apa kAryake nAzako siddha karanevAlA nidAnadhvarUpa yaha jainoMkA hetu to tAlAba meM rahanevAle zaMkha, sIpa Adise vyabhicArI hai, kyoMki zaMkha, sIpakA macAnakAraNa jala hai kiMtu apane nidAna mAne gaye jalake sarvathA sUkha jAnepara bhI una zaMkha aura sIpakA nAtha nahIM ho jAtA hai| ve sUkhe tAlAba meM bekhaTake par3e rahate haiN| AcArya kahate haiM ki yaha zaMkA to
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthapinsAmaNiH ThIka nahIM hai| kyoMki una zaMkha, sIpoM AdikA pradhAnakAraNa balako mAnanA siddha nahIM hai| zaMkha AdikoMkA prakRSTa kAraNa apane banAnevAle pudgalakI vargaNAsvarUpa paryAye haiM arthAt zaMkha Adika dvInidraya jIvoMke yogoMse AkarSita huyIM AhAra vargaNAoMse zaMkhakA paugalika zarIra banA hai| jala, kIca, zaivAla Adi to usake kevala sahakArI kAraNa haiN| unameM zaMkhazarIrake yogya AhAsvargaNAyeM adhika haiN| kisI mI kAryake sampUrNa hI kAraNoMko yA cAhe kisI sAmanyakAraNako nidAna mAna lenA kisI bhI vAdIne iSTa nahIM kiyA hai| aneka kAraNoMmase kisI vizeSa upayogI niyata kAraNako hI nidAnarUpakAraNa mAnA gayA hai aura aise pradhAna kAraNake naSTa ho jAnepara kisI bhI nidAnase honevAle kAryakA nAza na hove yaha nahIM hai / isa kAraNa hamArA hetu vyabhicAra dopase rahita hI hai, vaha saMsArakhyAdhika nAzakapanako kyoM nahIM siddha karAvegA jisase ki usa vyAdhike nAma kara. nese koI na koI jJAnopayogasvarUpa AtmA bhaviSyamai kalyANase yukta na ho sake / mAvArthanidAnakSayarUpa nidoSahetRse mithyAdarzana Adi nyAdhiyoM kA dhvaMsa siddha hotA hai aura vyAdhiyoM ke dhvaMsakapane hetuse kisI AtmAkA mokSamArgame laga jAnA jJAta ho jAtA hai| niranvayavinazvaraM cicaM zreyasA sokSyamANamiti na mantavyam , tasya kSaNikatvAvirodhAt / ___ pratyeka kSaNameM anvayasahita naSTa hokara nahIM dhruvapanako rakhatA huA kSaNikacitta mokSamArgase yukta ho jAvegA / isa prakAra pauddhoMko nahIM mAnanA cAhiye, kyoMki jo kalyANase yukta honevAlA hai usako kSaNikapanekA viroSa hai| arthAt bijalI camakaneke samAna kisIko kSaNamAtra to hitamArga prApta nahIM hotA hai kiMtu pahilese hI nAnA prayatna karane par3ate haiN| taba kahIM nahI dera meM sugharate sudharate AtmAke aneka pariNAmoM ke bAda kalyANamArga milatA hai| bauddhoMke mAne hue sarvathA zANika vijJAnarUpa AmAkI kalyANamArgameM niyukti nahIM bana sakatI hai| saMsAranidAnarahitAJcicAJcittAntarasya zreyAsvabhAvasyotpadhamAnataiva zreyasA yokSyamANatA, sA na kSaNikatvaviruddhati cena, kSaNikaikAnve kutazcitkasyacidutpatyayogAt / bauddha kahate haiM ki sAtizaya mithyAdRSTike jaise carama mithyAdarzanake uttarakSaNameM samyagdarzana utpanna ho jAtA hai, bArahaveM guNavAnakI antima alpajJatAse terahaveMke AdimeM sarvazatA utpanna ho jAtI hai, jainoMke yahAM caudaha guNasthAnake anThasamayakI asiddhatAse dUsare kSaNameM AlAko siddha bhavasyA pana jAtI hai. vaise hI saMsArake AdikAraNa mAnI gayI avidyA aura tRSNAse rahita ho gaye pahile cittase kalyANasvabhAvavAle dUsare cittakA utpanna ho jAnA hI kalyANamArgake sAtha bhAvI niyuktapanA hai / vaha niyukti hamAre mAne hue kSaNikapanese viruddha nahIM par3atI hai| prAcArya kahate haiM ki isa prakAra baudroM kA kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki sarvathA kSaNikasvapakSakA ekAnta
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattvArthacintAmaNiH mAnanepara kisI bhI kAraNase kisI bhI kAryakI utpatti nahIM ho sakatI hai / bijalI aura dIpakalikA bhI kaI kSaNataka ThaharatI hai, tabhI padArthokA pakAzana kara pAtI haiN| ekakSaNameM paidA hokara jhaTahI naSTa ho jAnevAlI paryAyako AtmAlAma karanekA mI avasara nahIM milatA hai| nisane AmalAma hI nahIM kiyA hai, vaha arthakriyA bhI kyA karegA aura minA arthakriyAke vastupanA hI nahIM ThaharatA hai| santAnaH zreyasA yokSyamANa ityapyanena pratikSiptama, santAnivyatirepheNa santAna. syAniSTe, pUrvottarakSaNA evaM parAmRSTabhedAH santAnassa cAvastubhUtaH karya zreyasA yokSyate / / bauddha kahate haiM ki jaise hiMsakakI ekasamayakI paryAya hiMsA nAmaka lamdhe karmako nahIM karatI hai, kiMtu hiMsaka AtmAkI anekapoye hiMsAkAryameM lagI huyI hai / vaise hI vijJAnakI akelI kSaNika paryAya kalyANamArgameM nahIM lagatI hai kiMtu bhUta, bhaviSyat kAlakI aneka paryAyokI lahIrUpasaMtati kalyANase saMyukta ho jaavegii| AcArya kaha rahe haiM ki isa prakAra bauddhoMkA kahanA mI isa pUrvoktakathanase khaNDita ho jAtA hai| yadi Apa zaNikaparyAyome anvitarUpase rahanevAlA eka saMtAna mAnale hote, tama vo ApakA kahanA ThIka ho sakatA thA kiMtu Apa pauddhone kSaNika saMtAniyoMse atirikta eka saMtAna koI iSTa kiyA nahIM hai / ApakA graMtha hai ki " pUrvocara kSaNoM meM honevAle saMpUrNa paryAya vAstavameM eka dUsarese sarvathA minna haiM " / bhrAMtike vaza una paryAyome yadi bhedakA vicAra na kiyA jAve to ve aneka pariNAma hI saMtAnarUpa kalpita kara liye jAte haiM / aura yathArthameM vaha saMtAna vastubhUta nahIM hai| Apa bauddha kisI bhI vAstavika saMbaMghako nahIM mAnate haiM to pUrvIparakAlabhAvI pariNAmoMkA kAlikasaMbaMdha kAheko mAnane lge| bhalA aisI aparamArtharUpa saMtAna kalyANa mArgake sAtha kaise saMyukta ho sakegI ! arthAt ApakA mAnA gayA tucchasaMtAna kalyANamArgI nahIM bana pAtA hai| pradhAnaM zreyasA yokSyamANamityayasambhAvyam, puruSaparikalpanavirodhAt / tadeva hi saMsarati tadeva ca vimucyata iti kimanyatpuruSasAdhyamAsti ? pradhAnakRtasyAnubhavanaM pusa: prayojanamiti cet, pradhAnasyaiva tadastu / kartRtvAttasya sameti cet, syAdevaM yadi kartAnubhavitA na syAt / ___ sAMkhya kahate haiM ki sattvaguNa, rajoguNa aura tamoguNarUpa prakRti hI mokSamArgase yukta honevAlI hai| graMthakAra samajhAte haiM ki isa prakAra kApiloMkA mantavya bhI sammavane yogya nahIM hai| kyoMki yadi prakRtikA hI muktimArgame pravezca mAnA jAvegA to AtmatattvakI kalpanA karanekA viroSa mAtA hai| jaba ki prakRti hI saMsAramai saMsaraNa karatI hai aura vaha prakRti hI vizeSarUpase mokSako mApta karatI hai| aisA siddhAMta karanepara phira AtmAke dvArA sAdhya karane ke liye kauna dUsarA kArya bhava
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ phera savArthacintAmaNiH ziSTa raha jAtA hai ? jisake liye ki paccIsavAM tattva AtmA mAnA jA rahA hai| yadi Apa sAMkhya yoM kaheMge ki pradhAnake dvArA kiye gaye kAryoMkA bhoga karanA AtmAkA sAdhya prayojana hai / yoM taba to hama jaina kahate haiM ki prakRtike bane hue una sukha, duHkha, ahaMkAra, rAsanapratyakSa AdikA bhoga karanA bhI prakRtikA hI kartavya mAna lo, jo kare so hI bhoge / yadi sAMkhya yoM kaheMge ki vaha prakRti to kAyoMkI karanevAlI hai, ataH vaha bhoganevAlI nahIM ho sakatI hai, aisA sAMkhyoMkA kahanA to jaba ho sakatA thA ki yadi kArya karanevAlA usa kAryakA bhoktA na hotaa| kiMtu sAmAvika, svAdhyAya, adhyayana karanevAle aura apanI aMgulI meM suIko cubhAnevAle manuSya unakA sukha duHkharUpI - phala svayaM bhugata rahe haiN| yadyapi kumhAra apane banAye hue sampUrNa ghaDoMse ThaNDA pAnI nahIM pItA hai aura sUcAMkAra apane banAyeM gaMdha sampUrNa vastroMko nahIM pahinatA hai, phira bhI ye loga apane banAye hue katipaya ghaTa, paToMkA upabhoga karate hI haiN| tathA atirikta ghaTa, paToMkA anya puruSoMse paritoSa prApta kara usakA pUrNarUpa se upayoga karate haiM / upabhoga karanA aneka prakArakA hai| paropakArI sajjana bhI nisvArtha sevA kara AtmIya kartavya ke sukha, zAMti, lAbhako bhoga rahe haiM / sevAvRti yAnI sevA karake AjIvikA karanA nikRSTa karma hai, kiMtu sevAdharmaM pAvana kArya hai| jo aparAdha karatA hai usIko daNDa bhoganA paDatA hai aura tapasvI jIva hI mukti zAzvata AnaMdakA bhoga karate haiM / kartApana aura mokkApanakA sAmAnAdhikaraNya hai anyathA bhujikriyAkA kartA mI bhoktA na bana sakegA / draSTuH kartRtve muktasyApi kartRtvaprasaktiriti cet, muktaH kimakarteSTaH 1 / cetanA karanevAle yA bhoga karanevAle braSTA AtmAko yadi kartA mAnA jAyegA to mukta rtant mI kartApanakA prasaMga AvegA / mokSameM baiThe hue unako bhI kucha na kucha kAma karanA paDe to ve kRtakRtya kaise mAne jAyeMge ! yadi sAMkhya aisA kaheMge to hama pUMchate haiM ki Apane mukta jIvoMko kyA akartA mAnA hai / bhAvArtha yAstavame siddhAMta to yahI ThIka hai ki mukta jIva mI apanI sukha, caitanya, saccA, vIrya, zAyika darzana Adi arthakriyAoMko karate rahate haiM, tabhI to ve vastubhUta hokara anaMtakAla taka mokSameM sthita rahate haiN| utpAda vyaya dhauvya unake hote rahate haiN| arthakriyAkAritra vastukA lakSaNa hai / svaparAdAnApohanavyavasthA sabako karanI paDatI hai / sotA yA mUcchita manuSya bhI rakta mAMsa Adiko ThIka banAye rakhatA hai, tAki mRtake samAna durgaMdha na A sake / svAtmaniSThA banI rahe, karma saMgha nahIM ho sake, kSAyika jJAna, cAritra, samyaktva dravyatvakI pariNa tiyAM muktomeM sarvadA hotI rahatI haiN| ho, kika AjIvikA, dAna, bhojana, zayana, adhyayana, snAna, pUjana, Adi kRtyoMko ve kara cuke haiN| unheM aba karane nahIM haiN| ataH ve kRtakRtya kaha diye jAte haiM kiMtu anya muktopayogI kAyA~ko to anukSaNa karate hI rahate haiN| siddha niThale nahIM baiThe hai / ve
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH mokSa avasyA koI behozI, yA mUrchita yA pradIpanirvANa, sArikhI nahIM hai| paraMtu sadA caitanyamaya sula, jJAna, anubhAva, vastutva, dravaNa Adi pariNatiyoM svarUpa haiN| viSayasukhAderakaveti cet , kutaH sa tathA ? tatkAraNakarmakartRvAbhAvAditi cet, tarhi saMsArI viSayasukhAdikAraNakarmavizeSasya kartRtvAdiSayasukhAdeH kartA sa eva ghAnubhavitA kinna bhavet / yadi sAMkhya yo kaheM ki muktajIva viSayoMse utpanna hue sukha aura krodha, rAga, zarIra, iMdriya, zanda, rasa AviphoMkA akA hI hai| isa para to hama jaina pUMchate hai ki Apane kaise jAnA ki vaha mukta jIva usa prakAra zarIra, sukha AdikakA kartA nahIM hai ! btaao| ___ yadi Apa sAMkhya yoM kahe ki muktajIvoMmeM una zarIra, zabda, sukha, duHkha Adiko panAneke kAraNa puNya-pApokA phApana nahIM hai, ataH zarIra bhAdi yA sukha Adiko nahIM banA pAtA hai| kAraNake vinA kArya nahIM ho sakatA hai| puNya, pApa ke binA akele mAse mI zarIra Adi nahIM banate haiM / aisA kahane para to Apake kathanase hI yaha bAta nikala paDatI hai ki saMsArI jIvako zarIra, ghaTa, viSayasukha, krodha Adike kAraNa mAne gaye viziSTa puNyapApoMkA kartApana hai jisa kAraNa saMsArI jIva viSayasula AdikA karanevAkA kartA hai, taba to vahI unakA anumada karanevAlA bhoktA mI kyoM nahIM hogA ! arthAt vahI AtmA bhoktA bhI hai, kartRtva aura bhoktRtakA adhikaraNa samAna hai| saMsAryavasthAyAmAtmA viSayasukhAditatkAraNakarmaNAM na kartA cetanatvAnmuktAvasyAvadityedapi na sundaram , sveSTavipAsakAritvAt , katham ? saMsAryavasthAyAmAtmA na sukhaadebhoktaa cetanatvAnmuktAvasthAvaditi kheSTasyAtmano bhoktRtvasya vighAtAt / sAMkhya kahate haiM ki saMsArameM prakRtike sAtha saMsaraNa karanevAlI dazAmeM bhI AtmA viSaya, sukha, duHkha Adika aura unake kAraNa puNya pApa kamAkA karanevAlA nahIM hai / kyoMki AsmA sakA drA, cetana hai jaise ki mukta avasthAmai viSayasukha, puNya AdikakA kartA nahIM hai| isa prakAra sAMkhyoMkA yaha kahanA bhI suMdara nahIM hai kyoMki apane iSTasiddhAMtakA hI viSAta karanevAlA hai| kaise hai ! so suno ! ima bhI kaTAkSarUpa anumAna pramANa dete haiM ki, saMsaraNa karanekI dazAme AtmA sukha, duHkha, zarIra AdikA moganevAlA nahIM hai kyoMki vaha cetana hai / jaise ki mokSa bhavasthAmeM viSayasukha AdrikA nahIM bhoganevAlA AtmA Apane mAnA hai| isa prakAra mApa sAMkhyoMke svayaM idha kiye gaye bhottApanakA bhI viSAta huA jAtA hai| pakSa yA patipakSako puSTa karanevAle anumAna banAye Asaphale haiN|
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH pratItiviruddha miSTavighAtasAdhanamiti ceT, kartRtvAbhAvasAdhanamapi puMsaH zrotA prAtAhamiti svakartRtvapratIteH / 278 sAMkhya kahate haiM ki hamAre iSTakA vidhAna siddha karanA Apa jainiyoMko prAmANika pratItiose niruddha paDegA, kyoMki saMsAra avasthAmeM AtmAkA sukha, duHkha AdikoMko bhoganA sarvako anubhUta ho rahA hai; isa prakAra syAdvAdI bhI svIkAra karate haiM / aba AcArya bolate hai ki yadi Apa sAMkhya aisA kaheMge to tadanusAra ima bhI kahate haiM ki sAMkhyoMko saMsAra avasthAmai AsmAke kartApanakA amAva siddha karanA bhI pratItiose viruddha pddegaa| kyoMki maiM zabdoMkA zravaNa karanevAlA hUM, gaMghako sUMgha rahA hUM, maiM padArthoM kA darzana karatA hUM, maiM AtmadhyAna karatA hUM, isa prakAra AtmAke kartApana kI parIkSakako pratIti ho rahI hai / zrIsAhamityAdipratIterahaMkArAspadasvAdahaMkArasya ca pradhAnavitvAtpradhAnameva kartR tayA iti cedra taTa evama pradhAna / na hi tasyAhaMkArAspadatvaM na pratibhAti zabdAderanubhavitAhamiti pratIteH sakalajanasAkSikatvAt / yadi sAMkhya yoM kaheM ki maiM sunatA hUM, cakhatA hUM ityAdika pratItiyAM to ahaMkAra ke sAtha saMbaMdha rakhatI haiM aura vaha maiM maiM karanArUpa ahaMkAra to triguNAtmaka prakRtikA pariNAma hai| isa kAraNa prakRti r3I kartApana se pratIta ho rahI hai, AtmA nahIM, aisA kahanepara to hama jaina kahate haiM ki isI kAraNase anubhava karanevAlI bhI prakRtiko hI mAnalo, kyoMki moga karanevAle ke bhI sAthameM maiM lagA huA hai| moktAko ahaMkArakA samabhivyAhAra nahIM pratIta hotA hai / yaha nahIM samajhanA / meM AtmA zabdakA AnaMda bhoga rahA hUM, rasakA anubhava kara rahA hUM, maiM draSTA hUM, maiM bhoktA hUM ityAdi pratItiyAM sampUrNa manuSyoM ke sanmukha jAnI jA rahI haiM / bAla, vRddha, parIkSaka, sabhI isa bAta ke sAkSI ( gavAha ) haiM / zrAntamanubhaviturahaMkArAspadatvamiti cet kartuH kathamazrAntam ? tasyAhaMkArAspadasvAditi cet, tata evAnubhavitustada zratimastu / J bhoktA AtmAko ahaMkArakA samAnAdhikaraNa jAnanA ApakA bhramarUpa hai / sAMkhyoMke aisA kahanepara to hama jaina pUMchate haiM ki kyoMjI ? kartAko ahaMkArakA ekArthapanA kaise prAmANika mAna liyA jAye ! btaao| isako bhI bhrAMta kahiye / yadi Apa kaho ki vaha kartA to ahaMkArakA sthAna hai hI, isa kAraNa pradhAnarUpa kartAko ahaMkArakA sthAna mAnanA pramANarUpa hai / isapara hama bhI kahate haiM ki usI kAraNa se mokAko bhI apanA abhrAMta mAna liyA jAye / moktA ke sAtha bhI ahaMkArakA bAdhArahita ullekha hotA hai / I 1 tasyopAdhikatvAdahaMkArAspadasvaM prAMtameveti cet, kutastadopAdhikatva siddhiH 1 /
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 379 usa bhoktA AtmAko ahaMkAra ke sAtha ekArthapanA to prakRtiko upAdhi laga jAneke kAraNa bhrAMta hI hai jaise ki TesUke phUla ke saMbaMdhase kAMca lalAI A jAtI hai| yadi Apa kApila aisA kahoge taba to batAo ki tumane AtmAke ahaMpaneko bAhirase AyA huA aupAdhika bhAva kaise siddha kiyA hai / puruSasva mAvasvAbhAvAdaIkArasya tadAspadatvaM puruSasvabhAvasyAnubhaktRitvasyaupAdhikamiti cet, syAdeva yadi puruSasvabhAvo'haMkAro na syAt / sAMkhya kahate hai ki gake sAtha yaha kahanA ki maiM jJAtA hUM, maiM kartA hUM, mere zarIra, dhana bhAdika haiM, isa hi ahaMpareke manaura rogoM ke bhAva lAmAke nahIM hai, kiMtu AtmAkA svabhAva to anubhavana karanA hai / isa kAraNa moktA cetayitA svarUpa AtmAke ahaMkArake sAtha samAnAdhikaraNapanA prakRtikI upAdhise prApta huA bhaI hai| AtmAkI gAMThakA nhiiN| aMthakAra samajhAte haiM ki isa prakAra sAMkhyoMkA kahanA taba ho sakatA thA, yadi puruSakA svabhAva ahaMkAra na hotA, kiMtu maiM maiM isa pratItike ulekha karane yogya AtmA hI hai / ataH ahaMkAra puruSakA svabhAva hai| muktasyAhaMkArAbhAvAdapuruSasvabhAva evAhaMkAra, svabhAvo hi na jAtucittadvanta tyajati, tasya niHsvabhAvatvaprasaMgAditi cenna, stramAvasya dvividhatvAt, sAmAnyavizeSaparyAya bhedAt / tatra sAmAnyaparyAyaH zAzcatikA svabhAvaH, kAdAcitko vizeSaparyAya iti na kAdAcikA vAtpuMsyaiMkArAderatatsvabhAvatA tato na tadAspadavamanubhavitRtvasyopAdhikara, yenAbhrotaM na bhavet kartRtvavat / sAMkhya kahate haiM ki puruSakA svabhAva ahaMkAra nahIM ho sakatA hai, kyoMki muktajIvoMke ahaMkAra sarvathA nahIM hai / yadi aiMkAra AtmAkA svabhAva hotA to mokSa avasthAmeM bhI avazya pAyA jAtA, kAraNa ki svabhAva kabhI bhI usa svabhAvavAnko nahIM chor3atA hai| yadi svabhAva apane tadAsmaka bhAvatattvoMko choDa dete hote to vaha vastu vicArI svabhAvoMse rahita ho jAtI, tathAca azvavipANake samAna asat bana baiThanI, ataH ahaMkAra AtmAkA tadAramaka svabhAva nahIM hai / aba bhAcArya siddhAMtakI pratipatti karAte haiM ki unakA yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai| kyoMki sAmAnyaparyAya aura vizeSaparyAyake medase svabhAva do prakArake hote haiN| tinameM sAmAnyaparyAyarUpa svabhAva to anAdi kAlase anaMta kAla taka sarvadA vastumeM rahatA hai / jaise ki jIvadravya cetanA aura pudgala rUpa, rasa Adika / tathA vizeSaparyAya nAmaka svabhAva to dravyame kabhI kamI ho jAte hai / isa kAraNa sAdi sAta hai jaise jIvake krodha, matijJAna, Adika svabhAva hai aura pudgala ke kAlApana, mIThApana Adi / isI prakAra AtmAke ahaMkAra, amilASA Adika karmodayajanita svabhAva hai| ataH AtmAma kabhI kabhI hone kI apekSAse ina ahaMkAra Adiko usa AtmAke svabhAva na mAnanA ThIka
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH I nahIM hai / aupazamika Adi pAMcoM prakArake bhAva AsmAke tadAtmaka tattva hai / usa kAraNa siddha huA ki bhoga yA anubhavana karanevAle AtmAkA usa mahaMkAra ke sAtha ekArthapanA apadravyase mAyA huA aupAdhika bhAva nahIM haiM kiMtu AtmA ke gharakA hai| jisake ki kartApanake samAna ahaMkArIpana bhI nirvAdha hokara AtmAkA svabhAva na bane / arthAt prakaraNameM ahaMkArakA artha abhimAna karanA hI nahIM hai, kiMtu Atmagaurava aura AtmIya sattAke dvArA honevAlA maiM kA svasaMvedana karanA hai| maiM kevalajJAnI hUM, maiM kSAyika samyagdRSTi hUM, maiM siddha hUM, maiM mArdava guNavAlA hUM, isa prakArakA vedana mukta jIva bhI vidyamAna hai / mokSa avasthAmai icchA nahIM hai, jJAna aura prayatna haiM / icchA moikA kArya hai, kiMtu jJAna aura yatna vo caitanya, vIrye, ina AtmaguNoMkI paryAyeM haiN| 380 --- na cAbhrAntAhaMkArAspadatvAvizeSe'pi kartutvAnubhavitRtvayoH pradhAnAtmakatvamayuktam, yataH puruSakalpanamaphalaM na bhavet, puruSAtmakatve vA tayoH pradhAnaparikalpanam / tathAviSasya 'cAsataH pradhAnasya gaganakusumasyeva na zreyasA yokSyamANatA / "maiM katA hUM, maiM cetayitA bhoktA hUM isa prakAra phartApana aura bhoktApanako bhrAMtirahita ahaMkAra ke samAnAdhikaraNakI samAnatA honepara mI donoMko prakRtisvarUpa hI ApAdana karanA ayukta nahIM hai jisase ki sAMkhyoM ke yahAM AtmatattvakI kalpanA karanA vyartha na hove | athavA una donoMko yadi puruSasvarUpa mAna liyA jAye to teIsa pariNAmavAle prakRtitattvakI bhUmikA sahita kalpanA vyartha na ho | bhAvArtha -- kartApana aura bhoktAyana eka hI dravyameM pAye jAte haiM / ataH prakRti aura AmAse eka hI tattva mAnanA cAhiye, AsmA mAnanA to atyAvazyaka hai / hama aura tuma AtmA hI so haiM / taba ApakA ahaMkAra, sukha, duHkha pariNati se pariNAmI mAnA gayA pradhAna hI AkAzake phUlake samAna asat padArtha huA, usa asat padArthakA kalyANamArga se bhaviSya meM yukta honApana nahIM bana sakatA hai / puruSasya sAstu iti cenna, vasyApi niratizayasya muktAvapi tatprasaMgAt tathA ca sarvadA zreyasAyamANa eva syAtpuruSo na cA''yujyamAnaH / > vaha kalyANa mArgase yukta honekA abhikApIpanA AtmAke mAna liyA jAye, isa prakAra sAMkhyoMkA kahanA bhI ThIka nahIM hai / kyoMki kApiloMne puruSako kUTastha nitya mAnA hai / AsmA koI dharma yA atizaya ghaTate bar3hate nahIM hai| veke ve hI svabhAva sadA bane rahate haiM / I yadi puruSakI kalyANamArga se mAvinI abhilASukatA mAnoge to mokSameM bhI bhaviSya meM kalyANa mArga se yukta ho jAne kI usa abhilASA vidyamAna rahanekA prasaMga hogaa| kyoMki ApakA AsmA sarvadA ekasA rahatA hai / saba to AtmA mokSamArgakA sadA abhilASI hI banA rahegA / saba orase kalyANamArgameM laga jAnA aura laga cukanApana kabhI nahIM pAyA jA sakegA / dIrgha saMsArIkA kalyANa
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH mArgase nahIM laganApana bhI nahIM bnegaa| AsmAko kUTastha nitya mAnane meM yaha bahI Apati hai ki jo puMchallA laga gayA, vaha Tala nahIM sakatA hai| hAM, AtmA kucha atizayoMko choDe aura anyoMke grahaNa kare taba to yokSyamANa, yujyamAna, yukta honA yA nahIM yujyamAna ye bana sakate haiN| anyathA nhiiN| pUrva yokSyamANaH pacAsenAyujyamAna iti ghAyuktam, niratizayaikAntatvavirodhAt / pahilI avasthAmai AtmA kalyANamArgase bhAvI yukta honevAlA hai aura pIche vartamAnameM usa kalyANase saMyukta ho jAtA hai, yaha kahanA bhI yukti rahita hai| kyoMki AtmA jJAtApana, kopana bhaviSyameM laganApana, vartamAnameM lApacukanApana, Adi atizayoMse rahita korA kUTastha hai / arthAt kucha camaskAroMko bhAge pIche letA choDatA nahIM hai| isa kadAgraharUpa ekAnta mantavyase bhApakA virodha hogA / bhAvArtha-AtmAko pariNAmI nitya mAnanA paDegA aisA mAnanepara Apake purikhAjana svamatabAhya samajhAyA lAgale viroga vAna vege| ___ svato bhinnaratizayaiH sAtizayasya puMsaH zreyasA yokSyamANatA bhavasviti cenna, anavasthAnuSaGgAt / puruSo hi svAtizayaiH sambadhyamAno yadi nAnAsvabhAvaiH samabhyate, sadA tairapi sambadhyamAnaH parairnAnAsvabhAvarityanavasthA / sa tairakena svabhAvena sambadhyate iti cet na, atizayAnAmekatvaprasaMgAt / kathamanyathaikasvabhAvena kriyamANAnAM nAnAkAryANAmekatvApaceH puruSasya nAnAkAryakAriNo nAnAtizayakalpanA yuktimadhitiSThet / sAMkhya kahate haiM, ki hama AtmAko kUTastha nitya mAnate haiM kiMtu svayaM AtmAse sarvathA minna mAne gaye atizayoMse AtmAko atizayasahita bhI mAna lete haiM / jaise ki chaDI, TopI, kaDe, kuNDa. se sahita devadatta hai / aise atizayavAna AsmAko kalyANamArgase bhAvI kAlameM sahitapanA ho jAvegA aura vartamAna tathA bhUtakAlakI yuktatA bhI bana jaayegii| AcArya kahate haiM ki yaha sAMkhyoMkA vicAra mI ThIka nahIM hai, kyoMki anavasthA doSakA prasaMga AtA hai| suniye, AtmA apane sarvajJapana, udAsInatA, nityatA, honevAlI kalyANamArgase yuktatA Adi atizayoMke sAtha saMbaMdha karatA huA yadi aneka svamAvoMse sambandhita hogA, taba to saMbaMdha karAnevAle una svabhAvoMke sAtha bhI unase bhinna aneka svabhAvoMse sambandhita hogA aura una tIsare * aneka svabhAvoMko dhAraNa karaneke liye AtmAko cauthe nyAre aneka svabhAvoMkI mAvazyakatA hogii| cauthoMko sthApana karaneke liye pAcame svamAvoMkI AkAMkSA hogii| isa taraha anavasthA huyI / yadi vaha AtmA aneka atizayoMko dhAraNa karanevAle aneka svabhAvoMke sAtha eka hI svabhAvase sambandhita ho jAtA hai, yaha kathana bhI to ThIka nahIM hai| kyoMki eka svabhAvase rahanevAle una aneka atizayoMko aura svamAvoMko ekAnekA prasaMga ho jAvegA / anyathA yAMno yadi aisA na svIkAra kara anyapakAra mAnA jAvegA to eka svabhAva
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 tattvArthacintAmaNiH dvArA kiye gaye nAnA kAryoMko ekapanekI Apatti ho jAneke Darase nAnA kArya karanevAle puruSake nAnA atizayoMkI kalpanA karanA kaise yuktiyoMpara ArUDha hogA ! ntaao| bhAvArtha-eka svabhAvase jaise aneka atizaya dhAraNa kara liye jAte haiM, vaise hI eka svabhAvase AtmA aneka kAryoMko bhI kara sakegA / tIsarI koTIpara eka svabhAva mAnane kI apekSA sISe dUsarI koTIpara hI eka svabhAva mAnane lAyaka hai / siddhAnta yaha hai ki kAraNake eka svabhAvase eka hI kArya hosakatA hai, do kAryoMke liye do svabhAva cAhiye / dUdha pInA, peDA jImanA, khIcaDI sapoTanA, roTI roSanA, kacauDI khAnA, canA cabAnA, supArI khuracanA ina saba kriyAoM meM dAMtoke prayala nyAre nyAre haiN| yadi koI javAna sekhI se kahe ki maiM eka hI prayatnase ina sabako khA letA hUM to vaha jhUThA hai / vaha kevala eka eka hI padArthako svArahA hai / yahI to jaina ( syAdvAda ) siddhAntakI mahA hai| " yAnti kAyA tAvantaH svabhAvamedAH / yaha akasasiddhAnta hai| svAtizayairAtmA na sambandhyata eveti cAsambandhe taistasya vyapadezAmAbAnugAt / svAtizayaiH kathaMcittAdAtmyopagame tu syAdvAdasiddhiH ityanekAntAtmakasyaivAtmanaH zreyoyozyamANatvaM na punarekAntAtmanaH sarvathA virodhAt / Apa sAMkhya yadi apane minna atizayoM ke sAtha AtmA sambandha hI nahIM karatA hai, isa kAraNa una svabhAva aura atizayoMke sAtha yadi usa AtmAkA sambandha na mAnoge to "ye atizaya AtmAke haiN| isa vyavahArake amAra ho jAnekA prasaMga AtA hai / jaise ki sahAkA vindhya hai, yaha vyavahAra nahIM hotA hai| kyoMki svasyAmisambandha ke binA to devadattake kaTaka, kuNDala haiM, yaha vyavahAra bhI nahIM hotA hai| yadi Apa sAMkhya apane atizayoMke sAtha AtmAkA kathaJcit tAdAtmya sambandha svIkAra karoge, taba to syAdvAda siddhAntakI hI siddhi ho gayI / isa prakAra aneka dharmasvarUpa eka AtmAke hI bhaviSya kalyANase lagajAnApana banatA hai / kintu phira sarvathA kUTastha nitya yA kSaNika anityarUpa eka dharbhavAle AtmAke kalyANamArgakI abhilASA aura kalyANameM saMlagna ho jAnA evaM kalyANako prAptakara cukanA nahIM bana sakate haiN| kyoMki ekAnta pakSAma aneka prakAroMse vizeSa AtA hai| yahAMtaka ki apane hI se apanA virodha ho jAtA hai| kAlAdilabdhyupetasya tasya zreyaHpathe bRhatpApApAyAcca jijJAsA saMpravarteta rogivat // 247 // kAlalabdhi, AsakabhanyatA, karmabhArakA halakA ho jAnA kaSAyoMkI mandatA Adi kAraNoMse sahita AtmAke adhika sthiti anubhAgavAle jJAnAvaraNa Adi duSkora kSayopazama hojAnese mokSamArgako jAnanekI icchA bhale prakAra pravRtta hotI hai| jaise kaSTasAdhya cirasegavAle
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 381 duHkhita jIvake nIroga hojAneke upAyoMko jAnanekI amilASA utpanna hojAtI hai / sannipAta yA rogake tIvravega athavA AyuSyakA aMta nikaTa honepara rogako dUra karanekI kAraNabhUta icchA nahIM paidA hotI hai| mAgyameM ToTA cadA honekI avasthA naphAke prakaraNa para mAla kharIdanekI icchA nahIM upajatI hai| zreyomArgajijJAsopayogasvabhAvasyAtmanaH zreyasA yokSyamANasya kasyacitkAlAdilabdhau satyAM vRhat pApApAyAt sampravartate zreyomArgajijJAsAtvAt rogiNo rogaviniyatijazreyomArgajijJAsAvat / karuNAkara AcArya isI anumAnako bhASya dvArA spaSTa karate haiM ki kalyANamArgako jAnanekI icchA (pakSa ) jJAnopayoga svarUpa aura kalyANase yukta honevAle kisI eka AtmAke kAlalabdhi, dezanAlabdhi, sukula, yogyadeza, zIla, vinayAcAra Adike prApta honepara bar3e jJAnAvaraNa Adi pApoMke upazama, kSayopazama ho jAnese acchI taraha pravartatI hai (sAdhya) mokSa mArgako jAnanekI amilASAphna honese ( hetu ) jaise ki rogIke rogakI nivRti honepara pIche utpanna honevAle nIrogatA rUpa kalyANamArgaka jAnanekI icchA pahile rogaavasthAma ho jAtI hai| na tAvadiha sAdhyavikalamudAharaNaM, rogiNaH svayamupayogasvabhAvasya rogavinivattijayasA yokSyamANasya kAlAdilabdhI satyAM vRhatUpApApAyAt saMpravartamAnAyAH zreyo. jijJAsAyAH suprasiddhatvAt, tattata eva na sAdhanavikale zreyomArgajijJAsAtvasya tatra mAvAt / prathama isa bAtako vicAra lo ki isa anumAnameM diyA gayA dRSTAMta to sAdhyase rahita nahIM hai| kyoMki rogI svayaM jJAnasvarUpa hai aura rogakI bhalI prakAra nivRttise utpanna hue svasthapaneke kalyANamAse bhaviSyamai chaga jAnevAlA bhI hai / usa rogIke kAlalabdhi, sadevakI prApti, Ayupyakarma, rogakA bhoga karacukanA Adi kAraNoM ke milane para asAtA vedanIya Adi ke pApoMke nAza ho jAnese pravartita hotI huyI kalyANamArgake jAnanekI icchA acchI taraha prasiddha ho rahI hai| usa hI kAraNase vaha udAharaNa vicArA hetuse rahita bhI nahIM hai| kyoMki rogIke kasyAmArgakI usa icchA kalyANamArgakA jijJAsApana vidyamAna hai| niranvayakSaNikacittasya saMtAnasya pradhAnasya vA'nAtmanaH zreyomArgajinnAseti na maMtavyamAtmana iti vacanAttasya ca sAdhitatvAt / bauddhake mAne hue anvayarahita hokara kSaNameM naSTa honevAle Atmabhinna cittake athavA pUrva uttarakSaNoM ke bhedakA parAmarza nahIM kara una cittoMkI saMtAnarUpa dhArAke yA kApiloMke mAne gaye triguNasvarUpa pradhAna ke jo ki AtmA nahIM hai mokSamArgakI jijJAsA hotI hai, yaha nahIM mAnanA
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH caahiye| kyoMki ukta tInoM hI padArtha jIva-dravya-svarUpa AtmA padArtha nahIM haiM aura hamane AsmAke mokSamakI jijJAsA honA kahA hai aura usa pariNAmI nitya-Atmadravyako hama siddha bhI kara cuke haiN| jaDasya caitanyamAtra svarUpasya cAtmanaH satyapi na zaMkanIyamupayogasvabhAvasyeti pratipAdanAt tathAsya samarthanAt / 384 naiyAyikakI mAnI huyI jJAnase bhinna jaDarUpa AtmAke yA sAMkhyakI kevala caitanyarUpa AtmA kalyANamArgako jAnanekI vaha icchA hotI hai, yaha bhI zaMkA nahIM karanA caahiye| kyoMki hamane anumAna meM upayoga svabhAvavAlI AtmAke jijJAsA honA batalAyA hai / usa prakAra annAdise anaMta kAla taka caitanyase anvita isa AtmAkA hama yuktiyoMse samarthana kara cuke haiN| AtmA sAmAnyavizeSa dharmasvarUpa hai / AsmAkA darzanopayoga sAmAnyarUpase padArthoM kA saMcetana karatA hai aura vizeSarUpase jJAnopayoga vedana karatA hai| ye donoM AtmA ke svAtmabhUta pariNAma haiN| niHzreyasenA saMpitsyamAnasya tasya seti ca na cintanIyas, zreyasA yokSyamANasyeti nigaditatvAt tasya tathA vyavasthApitatvAt / tathA kalyANamArga mahIM sampanna honevAne AtI hai, gurda bhI nahIM vicAranA caahiye| kyoMki kalyANamArga se yukta honevAle aisA vizeSaNa hamane anumAnameM kaha rakhA hai / usa AtmAkA usa prakAra kalyANase yukta honA bhI hama nirNIta kara cuke haiN| kAladezAdiniyamamantareNaiva setyapi ca na manasi nidheyam, kAlAdilabdhau satyAmityabhighAna tathA pratItezca / viziSTa kAla aura niyatadeza tathA kAryahAni Adi niyamoMke binA hI AtmAke kalyANamArga ko jAnanekI vaha icchA ho jAtI hai, yaha bhI manameM nahIM vicAra karanA caahiye| kyoMki kALalabdhi, sudeza, sukulatya Adi kI prApti ho jAnepara, aisA hamane kahA hai aura usa prakAra pratIta mI ho rahA hai| binA deza, kAlakI yogyatAke Ama phalate nahIM, jvara mI dUra nahIM hotA hai / yahA~taka ki pratyeka kAryameM deza, kAla, sampattikI AvazyakA dekhI jA rahI hai / vRhatpApApAyamantareNaiva sA sampravartata ityapi mAbhirmasta, bRhatpApApAyAttatsaMpravartanasya pramANasiddhatvAt / caDe pApoMke dUra hue binA hI vaha jijJAsA bhalI bhAnti pravRtta ho jAtA hai / bahU bhI aiMTha sahita nahIM mAnanA caahiye| kyoMki sIvra anubhAga aura dIrgha sthitivAle pApoMke nAza ho jAnese hI zubhamArga ke jAnanemeM baDhiyA pravRtti karanA pramANoMse siddha ho rahA hai| tIna duSkarmakA udaya rahatA hai, usa samaya to maiM kauna hUM? kahAMse AdhA hUM : kahAM jAUMgA ? kyA merA svabhAva -
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArbhacintAmaNiH 385 hai, isyAdi bAtoMke jAnanekI ekendriya, dvIndriya Adika jIvoMke icchA hI nahIM hotI hai| kintu karmoM kA manda udaya honepara hI meM kauna hUM ! merA dharma kyA hai ! svabhAva prApta karanekA nimitta kyA hai ? aisI icchAeM saMjJI jIvoMke hotI huyI dekhI jA rahI haiN| nahi kvacitsaMzayamAtrAt kacijjijJAsA, tatpatibandhapApAkrAntamanasaH saMzayamAtreNAvasthAnAt / kisI padArtha kevala saMzaya ho jAnese hI kisI AtmA jijJAsA hotI huyI nahIM dekhI gayI hai, kyoMki jisa jIvakA aMta:karaNa kalyAbhArgakA patibaMdha karanevAle pApoMse ghira rahA hai, ve jIva kevala saMzayako lekara beTe rheNge| tIvra pApakA udaya honepara unake saMzayakI nivRtti bhI nahIM ho sakatI hai, kalyANamArgako jAnanekI icchA honA to bahuta dUra hai / sati prayojane jijJAsA tatretyapi na sampak, prayojanAnantarameva ksycinyaasNgvstdnupptteH| kisI padArthake prayojana honepara usa padArthameM jAnanekI icchA AmAke utpanna ho jAtI hai, yaha kahanA mI samIcIna nahIM hai| kyoMki kisI padArthakA prayojana honepara usake avyavahita uttara kAlamai hI yadi kisI eka puruSakA citta idhara udhara kAryAntarameM laga jAve, yoM to vaha jijJAsA nahIM bana sakatI hai / jaisA ki prAyaH dekhA jAtA hai ki prayojana honepara mI yadi cittavRti anyatra calI jAve to usake jAnanekI icchA nahIM hone pAtI hai| ataH jijJAsAkA prayojana honA anyabhicArI kAraNa nahIM hai / parAdhIna sevaka, pazu, pakSiyoM meM prayojana honepara bhI AnanakI icchA nahIM hopAtI hai / prayojana nahIM honepara mI ThaluA puruSoMke jijJAsAyeM upajatI rahatI haiN| "dukhatrayAbhiSAtAjijJAsA tadapaghAtake hetau " iti kecit , te'pi na nyAyavAdinA sarvasaMsAriNAM tatprasaMgAt , duHkhatrayAbhighAtasya bhAvAt / ___ AdhyAlika Adhidaivika, aura Adhibhautika tIna duHkhoMse pIDita hojAnese una duHkhoMkA nAza karanevAle kAraNoMke jAnanekI icchA utpanna hotI hai / zArIrika duHkhakA rasAyana jar3I bUTI Adike sevanase aura mAnasa duHkhoMkA suMdara strI, khAnA pInA Adise tathA Adhimautika duHkhakA nItizAstra ke abhyAsase yA upadravarahita sthAnapara rahane Adise uccheda ho jAyagA aisI zaMkA ThIka nahIM hai| kyoMki ekAtarUpase anantakAla takake liye duHkhoMkA uccheda karanA hamako Avazyaka hai jo rasApAna Adi kAraNoMse nahIM ho sakatA hai| isa prakAra koI kapilamatAnuyAyI kaha rahe haiM ve bhI nyAyapUrvaka kahanevAle nahIM haiN| yo to sampUrNa saMsArI jIvoMke usa jijJAsAke honekA prasaMga Aga hai| kyoMki tInoM duHkhose pIDita honA
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 tattvArthacintAmaNiH sabake vidyamAna hai tathA ca sabhI ekendriya, dvIndriya Adika jIva muktimArgako jijJAsAvAle yA muktimArgameM lage hue dIkhanA cAhiye / kevala bhavya hI muktimArgameM lage hue kyoM dIkhate hai / AmnAyAdeva zreyomArgajijJAsetyanye, teSA--" mathAto dharmajijJAse" ti sUtre'yazabdasyAnantaryArtha vRtterathaMdamadhItyAmnAyAdityAmnA yAdadhAtavedasya vedavAkyArtheSu jijJAsAvidhiravagamyata iti vyAkhyAnam , tadayuktam , satyapyAmnAyazravaNaM tadarthAvadhAraNe'bhyAse ca kasyaciddharmajijJAsAnupapatteH / kAlAntarApekSAyAM tadutpacau siddha kAlAdilabdhI tatpratiya. ndhakapApApAyAcca zreya:pathe jijJAsAyAH pravartanam / anAdi kAla se Aye hue vedavAkyose hI mokSamArgake jAnanekI icchA hotI hai| isa prakAra anya mImAMsaka kaha rahe hai / unake yahAM bhI mImAMsAdarzanake " isake anantara yahA~se dharmake AnanekI icchA hai," isa sUtrakA jo yaha vyAkhyAna kiyA gayA hai ki atha zabdakI vyavadhAna rahita uttara kSaNameM honevAle arthamaM vRdhi hai / prArambhameM isa vedako paDhakara arthAt vedavAkyoMkI dhArAse isa prakAra paDhaliyA hai veda jisane, usa puruSake vedavAkyake yAcyAmi jAnanekI icchA kA vidhAna jAnA jAtA hai, vaha vyAkhyAna karanA ayukta ho jaayegaa| bhAvArtha-veda paDhane ke bAda icchA hotI batAyI hai aura Apa pUrva AmnAta vedase hI icchA honA mAna baiThe haiN| hama dekhate haiM ki paripATIse prAsa vedakA zravaNa karate haiM aura usake arthakA bhI nirNaya karate haiM / jJAna aura kiyAkA abhyAsa mI karate haiN| aisA honepara bhI kisI kisI puruSake dharma kI jijJAsA nahIM hone pAtI hai| yadi mImAMsaka yoM kaheMge ki tatkAla jijJAsA bhale hI na ho kiMtu sunate nirNaya karate aura abhyAsa karate karate kucha kAla bIta jAnepara viziSTa kAlakI sahakAritAkI apekSA honepara badda jijJAsA utpanna ho jAtI hai, aisA mAnanese to hamArI bAta siddha huyI ! kAla, deza AdikI prApti honepara aura usake patibaMdhaka pAroMke dUra ho jAnese kalyANamArgame jijJAsAkI pravRti karanA banA / saMzayaprayojanaduHkhatrayAbhighAtAmnAyazravaNeSu satsvapi kasyacittadabhAvAdasatsvapi bhAvAt kadAcisaMzayAdibhyastadutpattidarzanAtteSAM tatkAraNatve lobhAbhimAnAdibhyo'pi satmAdurbhAvAvalokanAteSAmapi tatkAraNatvamastu niyatakAraNatvaM tu tajjanane bRhatpApApAyasaivAMtaraMgasa kAraNatvaM bahiraMgasya tu kAlAderiti yuktam, tadabhAve tajananAnIkSaNAt / ___ aba taka jo jijJAsAkI pravRtti ke kAraNa batalAye haiM, unameM anya vyabhicAra vyatireka bhyamicAra donoM hI doSa Ase haiN| saMzaya aura prayojana tathA tInoM duHkhoMse tAina evaM AmnAyakA
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 387 sunanA, ina kAraNoM ke honepara bhI kisI kisIke vaha jijJAsA nahIM hopAtI hai| yaha anya vyabhicAra hai aura ukta cAra kAraNoMke na hote hue bhI Rcit jijJAsA honA dekhA jAtA hai| yaha vyatirekavyabhicAra hai / ___ yadi Apa yoM kaheMge ki kamI kamI kAlameM saMzaya Adi kAraNoMse bhI usa jijJAsAkI utpatti dekhI jAtI hai| ataH unako usa jijJAptAkA kAraNa mAneMge taba to lobha, abhimAna, ho, kIrtikI abhilASA, laukika Rddhi siddhiyoMkI prApti Adi kAraNoMse bhI usa jijJAsAkA upajanA dekhA jAtA hai / ata: una lobhAdikoMko bhI usa jijJAsAkA kAraNapanA mAna lo| bAstavama ya saMzayAdika aura rUma Adika giyA kAraNa hai / usa jAnanekI icchAko upajAnemeM anvaya vyatirekake niyamo kAryako karanevAle aMtaraMga phAraNa to baDe pApoMkA nAza honA hI hai / arthAta jJAnAvaraNa karmakA kSayopazama aura varzanamohanIya karmakA upazama Adi hI jijJAsAko paidA karanemeM AbhyaMtara kAraNa hai aura jijJAsA utpanna karanemeM niyamayukta bahiraMgakAraNa kAla, deza, sukulatA, zuddhatA Adika haiM / yaha siddhAMta to yuktiyoM se pUrNa hai| kyoMki una kAraNoM ke binA usa jijJAsAkA utpAda honA nahIM dekhA jAtA hai / kAlAdi na niyataM kAraNaM bahiraMgatvAta saMzayalobhAdivaditi cetra, tasyAvazyamapekSaNIyatvAt, kAryAntarasAdhAraNakhAttu bahiraMga tadiSyate, tato na deto. sAdhyAbhAve'pi sadbhAvaH saMdigdho nizcito vA, yataH saMdigdhavyatirekatA nizcitavyabhicArikhA vA bhavet / AkSepakartA kahatA hai ki kAla, deza, Adi bhI anya vyatirekake niyamako lekara niyata kAraNa nahIM haiM, kyoMki ve kAryake bahirbhUta aGga haiM / jaise ki saMzayAdika aura lobha Adika niyata kAraNa nahIM haiN| AcArya samajhAte haiM ki isa prakAra kahanA to ThIka nahIM hai / kyoMki kAryakI utpatimeM una kAla AdikI avazya apekSA hotI hai / dUsare kAryoM meM bhI to sAdhAraNa hokara ve sahAyaka ho rahe haiN| ataH unako bahiraMgakAraNa mAnA jAtA hai| isalie sAdhyake na rahanepara bhI hetuke sadbhAvakA saMdeha nahIM hai, jisase ki vyatirekavyabhicArakA saMzaya bhI ho ske| aura sAdhyake na rahanepara hetuke sadbhAvakA nizcaya bhI nahIM hai, jisase ki nizcayase vyabhicAra doSa ho jAve / bhAvArtha--kAla Adi bahiraMga kAraNoM ke sAtha mI jijJAsAkA samIcIna vyatireka bana jAtA hai| jo ki kAryakAraNabhASakA prayojaka hai| ataH vipakSameM vRttiAnake saMzaya aura nizcaya karanese AnevAle vyabhicAra doSa yahAM nahIM haiN| nanu ca svapratibaMdhakAdharmaprakSayAkAlAdisahAyAdastu zreyApaye jijJAsA, tadvAneva tu pratipAdyate ityasiddham / saMzayaprayojana jijJAsAzakyaprAptisaMzayayudAsatadUcanavataH pratipAyatvAt / tatra saMzayitaH pratipAdyastatvaparyasAdhinA praznavizeSeNAcArya pranyupasarpakatvAt,
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 tatvArSacintAmaNiH nAnyutpamo viparyasto vA tadviparItatvAdvAlakavadasyuvadA / tathA saMzayavacanavAn pratipAya: svasaMzayaM vacanenAprakAzayatA saMzayitasyApi jnyaatumshkt| __yahAM kisIkI lambI caur3I zaMkA hai ki apane pratibaMdhaka pApoMke acchI taraha nAza ho jAnese aura kAlalabdhi Adiko sahAyatAse kalyANa mArgama jAnanekI icchA male hI ho kiMtu usa jAnanekI icchAvAlA puruSa hI to upadeSTAke dvArA pratipAdita kiyA jAtA hai / isa prakAra jainoMkA kahanA to siddha nahIM hai / kyoMki saMzaya, prayocana, jAnanekI icchA, zakyakI prApti, aura saMzayako dUra karanA, inase yukta tathA inake pratipAdaka vacanoMko bolanevAlA puruSa hI pratipAdita kiyA jAtA hai | pratipAdya ziSyake ukta daza vizeSaNoMko zaMkAkAra isaprakAra spaSTa karate haiM ki jisa ziSyako saMzaya utpanna ho cukA hai, vahI guruoM ke dvArA samajhAne yogya hai / kyoMki saMzayAlu puruSa hI tattvanirNaya karAnevAle vizeSa praznase pratipAdaka AcAryake nikaTa utkaNThA sahita hokara jAyA karatA hai / jo ajJAnI, mUrkha, vyutpattirahita hai, yaha samajhAyA nahIM jA sakatA hai / jaise ki do mahInakA bAlaka, athavA jo mithyA minivezase viparyayajJAnI ho rahA hai, vaha bhI upadeza sunanekA pAtra nahIM hai| kyoMki baha ziSyake lakSaNase virahita hai, jaise ki cora DAkU aadi| bhAvArtha - doSoMkI tIvatA honepara inako satyavrata, acaurya, AdikA upadeza denA vyartha paDegA tathA apane saMzayako kathana karanevAle vacanoMko bolanevAlA pratipAdya hotA hai| jo praznakartA apane saMzayako vacanoM ke dvArA pragaTa nahIM kara rahA hai, aisI avasthA saMzaya utpanna hue puruSako pratipAdaka jAna nahIM sakatA hai to vaha samajhAvegA kisako hai| yadi divyajJAnI AcAryane praznakartAkA saMzaya nimittajJAnase jAna bhI liyA phira bhI allaDa ziSyake prati uttara kahanA anucita hai| isameM jJAnakI avinaya hotI hai| ata: apane saMzayako vinayapUrvaka kahatA huA ziSya hI upadezya hai| parijJAtasaMzayopi vacanAt prayojanavAn pratipAdho na svasaMzayaprakAzanamAtreNa vinivRtAkAMkSaH, prayojanavacanavAMzca pratipAdyaH, svaprayojanaM vacanenAprakAzayataH prayojanavato'pi nizcetumazakyatvAt / pUrvapakSI kaha rahA hai ki jisa ziSyakA vacanake dvArA saMzaya jAna mI liyA jAve kiMtu usa ziSyako kisI kAryakI siddhikA prayojana hai, taba to vaha samajhAyA jAvegA, anyathA nahIM samajhAyA jAvegA / apane saMzayako kevala prakAzana karake hI jo ziSya AkAMkSAoMse rahita ho jAtA hai, vaha guruke samajhAne yogya nahIM hai / bhAvArtha - praznakartA jaba uttara sunane ke lie utkaNThita nahIM hai, aisI dazAmeM gurukA prayatna vyartha jAvegA / kisI ziSyako prayojana hai aura usa prayojanakA apane vacana dvArA guruke sanmukha pratipAdana kara rahA hai, taba to vaha pratipAdana karane ke lie gurukI kRpAkA pAtra bnegaa| kiMtu jo mAne prayojanako vacanoMse pakAzita nahIM kara rahA hai, vaha prayojana
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryacintAmaNiH vAn hotA huA bhI prayojana sahitapanese nizcaya nahIM kiyA jA sakatA hai / prayojanakA kathana karane se vinayIpana bhI vyakta hotA hai, kore peTUke prati yadi samIcIna jJAna upadiSTa kiyA jAvegA to aisI dazA meM baiThake jJAnAvaraNa karmakA ca hogA / prakRSTa vidvAn bhI apane gauravayukta pUjya jJAnako yoM hI vyartha pheMkate nahIM phireMge / 389 tathA jijJAsAvAn pratipAdyaH prayojanavato nizcitasyApi jJAtumanicchataH pratipAdayitumazakyatvAt tadvAnapi tadvacanavAn pratipAdyate khAM jijJAsAM vacanenAnivedayatastadvatayA nirNetumazakteH / aura jAnane kI icchAvAlA ziSya hI samajhAyA jAtA hai| ziSya prayojanavAn hai, aisA nizcita bhI ho cukA hai, kiMtu gurujIse tatvoMko nahIM jAnanA cAhatA hai, vaha belA hitaiSI guruke dvArA bhI nahIM samajhAyA jA sakatA hai / amRtasvarUpa jJAnakA vyartha upayoga karanA anucita hai / tathA usa jAnane kI icchAvAlA hotA huA bhI usa jAnane kI icchA ko vinIta vacanoMse kahegA, taba to guru usako zikSaNa deMge, kiMtu jo apanI jijJAsAko vacanoM ke dvArA gurujIke sanmukha nivevana nahIM kara rahA hai, vaha jijJAsAvAnpanese nirNIta bhI nahIM kiyA jA sakatA hai aura uddaNDa abhimAnIko upadeza dene se phala bhI kyA nikalegA ! aise AtmA mimAniyoM meM avadhi jJAnIkA vaha upadeza skurAyamANa bhI na hogA / ziSyakI vinayayukta jijJAsAmeM usake vacanoMse hI vyakta honI caahie| tabhI ziSya kI AtmA komalatA, dharmopadeza, aura mokSamArgapariNatiyAM upajeMgI / tathA jijJAsunizcito'pi zakyaprAptimAneva pratipAdanAyogyastattvamupadiSTaM prAptumazaknuvataH pratipAdane vaiyarthyAt svAM zakyaprAptiM vacanenA kathayatastadvattena pratyetumazakteH zakyaprAptivacanavAneva pratipAdyaH / abhItaka pUrvapakSa hI cala rahA hai ki vaha ziSya jijJAsu hai / yaha gurune nirNaya mI karaliyA hai, phira bhI upadiSTa padArthako prApti kara sakanevAlA hI pratipAdana karane yogya hai / guruke dvArA upadeza diye gaye tattvako jo prApta nahIM kara sakatA hai, kandhA DAle hue bailake samAna jo kArya karane meM adhIra ho gayA hai, usako tattvakA pratipAdana karanA vyartha jAvegA / ugravIrya rasAyana sAdhAraNa puruSako nahIM kiMtu usako jhelane vAle samartha puruSako hI vaha dI jAtI hai| jo kamara kasa kara tatvaprApti karane ke liye samartha bhI hai kiMtu apanI sAmarthyakA vacanase nirUpaNa nahIM kara rahA hai, usake sannaddhapaneko pratizadaka nahIM jAna sakatA hai / jo zakya prAptimAnUpane karake nahIM jAnA gayA hai vaha zikSaNa dene yogya nahIM haiM / ataH bolanekI avajJA se bhayamIta ziSyako upadeza sunane kI yogyatA nahIM hai / tathA ca upadiSTa padArtha ke prAptikI sAmarthyako vacanoMse kahanevAlA hI sarapuruSa zikSA ke yogya hai / gurujIko ziSyakA upakAra karanA hai / stramukhase una vacanoMko kairahe vidyArthIke kSayopazama, vinaya, grAhyatA pAtratA guga, vikasita hote haiM /
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 tasvArthacintAmaNiH tathA saMzayayudAsavAn pratipAyaH sakRtsaMzayitobhayapakSasya pratipAdayitumazakteH saMzayanyudAsavAnapi tadvacanavAn pratipAdyate, kimayamanityA zavaH kiM vA nitya ityumayoH pakSayoranyataratra saMzayavyudAsasyAnityaH zabdastAvatpratipAdyatAmiti vacanamantareNAvaboddhamazakyatvAditi kecit , tAn pratIdamabhidhIyate / / aura bhI apane saMzayako dUra karanevAlA puruSa hI samajhAne yogya hai / jisane eka samayameM donoM hI pakSoMkA saMzaya kara rakhA hai, usako choDatA nahIM hai, vaha samajhAyA nahIM jA sakatA hai| jJAnako grahaNa karanevAlA samajhAyA jAtA hai / mUrkha rahanevAlA nhiiN| saMzayako nivAraNa karane vAlA mI yadi usa saMzaya dUra karaneko vacanase bolegA, taba to samajhA diyA jAvegA / anyathA nahIM / jaise ki yaha zabda kyA anitya hai ? athaza kyA nitya hai ? ina donoM pakSomase kisI eka pakSameM saMzayako dUra karane ke liye pahile Apa zabdakI anityatAko samajhA dIjiye | isa prakArake vacanake vinA AcArya usake abhiprAyako samajha nahIM sakate haiN| yahAMtaka 1 saMzaya, 2 saMzayaH vacana, 3 prayojana, 4 prayojanavacana, 5 jijJAsA, 6 cijJAsAvacana, 7 zakyaprApti, 8zakSaprAptivacana, 9 saMzayavyudAsa, 10 saMzayavyudAsavacana / ina daza ghA~se yukta ziSya hI guruke dvArA samajhAne yogya hai, aisA koI zaMkAkAra pUrvapakSa kaha rahe haiN| unake prati AcAryake dvArA choTI bUTI ke samAna yaha uttara kahA jAtA hai-dakSacitta hokara suniye / tadvAneva yathoktAtmA pratipAdyo mahAtmanAm / iti yuktaM munIndrANAmAdisUtrapravartanam // 248 // yathA ukta guNoMvAlA, kalyANa mArgakI jijJAsAse yukta aura nikaTa bhaviSyameM kalyANa laganevAlA upayoga svarUpa AtmA hI gurusvarUpa mahAn AtmAoMke dvArA samajhAne yogya hai / isa prakAra muniyoM meM parama aizvaryako ghAraNa karanevAle gaNadharadeva aura umAsvAmIkA pahilA " samyagdarzana jJAnacAritrANi mokSamArgaH" isa sUtrakA pravartana yukta hai| yaH parataH pratipadyamAnazreyomArgaH sa zreyomArgapatipitsAvAneva, yathAturaH sadaigrAdibhyA pratipayamAnavyAdhivinivRttijazreyomArgaH parataH pratipadyamAnazreyomArgazca vivAdApanaH kazcidupayogAtmakAtmA bhavya iti / atra na dharmiNyasiddhasattAko heturAtmanaH zreyasA yokSyamANasyopayogasvabhAvasya ca viziSTasya pramANasiddhasya dharmitvAtta hetoH sadbhAvAt, tadviparIte tvAtmani dharmiNi tasya pramANAbAdhitatvAdasiddhireva / jo ziSya dUsareke dvArA mokSamArgako jAna rahA hai, vaha avazya kalyANamArgako jAnanekI amilApAle sahita hI hai / jaise nIroga honekA abhilASI kvezita rogI vicArA zreSTha vaidya, maMtravit,
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyArthacintAmaNiH tAMtrika Adi dvArA roga dUra honese utpanna honevAle kalyANake mArgako jAna rahA hai / ataH jJAta ( anumita ) kiyA jAtA hai ki rogIko kalyANamArgake jAnane kI icchA avazya hai / vivAdameM prApta huA koI upayoga svarUpa madhya AtmA dUsaroMke dvArA mokSamArgako jAna rahA hai / usa kAraNa vaha kalyANamArgI vAlA hai| isa pAMca anumAnake pakSamai hetukI sattA asiddha hai, yaha nahIM khnaa| kyoMki atizIghra kalyANake sAtha yukta honevAle jJAna upayoga svarUpa vilakSaNa AtmAkI pramANoMse siddhi ho cukI hai / yahAM usa AtmAko gharmI banAyA gayA hai, usameM hetu vidyamAna rahatA hai| hAM, ukta AtmAse bhinna prakAra naiyAyika, kApiloMke dvArA mAne gaye AtmArUpI dharmAne to usa hetukA rahanA pramANoMse bAdhita hai / yadi unake mAne gaye AtmA sAdhya kI siddhi kI jAvegI to hetu avazya asiddha hetvAbhAsa ho hI jaayegaa| isako hama bhI kahate haiM / 391 nahi niranvayakSaNika cicasantAnaH, pradhAnam acetanAtmA, caitanyamAtrAtmA vA parataH pratipadyamAnazreyomArgaH siddhyati tasya sarvathArthakriyArahitatvenAvastutvasAdhanAt / nApi zreyasA zazvadayokSyamANastasya gurutaramohAkrAntasyAnupapatteH / bauddha mAnI gayI anvayarahita kevala eka kSaNamai rahakara dUsare kSaNamai vinaSTa honevAle cikI avastu rUpa santAna, yA kApiloM kI mAnI huyI sattvarajastamoguNarUpa prakRti athavA vaizeSika aura naiyAyikoM se mAnA gayA cetanA se bhinna svayaM acetana svarUpa AtmA aura brahmAdvaitavAdiyoMse svIkRta kevala caitanyarUpa AtmA ye cAroM prakArake AtmA to dUsare guruose kalyANamArgako jAnanevAle siddha nahIM hote haiM / kAraNa ki ukta prakArake ve cAroM hI AtmAeM sarva prakArase arthakriyAoMse rahita haiN| isa kAraNa unako vastupanA siddha nahIM hotA hai / isa bAtako hama pahile kaha cuke haiN| aura jo AtmA sarvedA kakSyANamArgese yukta honevAlA hI nahIM hai, vaha bhI dUsare hitopadeSTAoM se mokSamArgako samajha nahIM sakatA hai| kyoMki usake Upara bar3e mArI mohanIya karmake udayoMkA AkramaNa ho rahA hai| aise dUra bhavya yA tInamohake prati kalyANamArgakA pratipAdana karanA prAkRtika niyamase hI nahIM bana sakatA hai| svataH pratipadyamAnazreyo mArgeNa yoginA vyabhicArI heturiti cet na, parato grahaNAt / parataH pratipadyamAnapratyavAyamArgeNAnaikAntika iti cAyuktam, tatra hetudharmasyAbhAvAt / tata eva na viruddha hetuH zreyo mArga TipitsAvantamantareNa kvacidapyasambhavAt / iti pramANasimetadvAneva yathoktAtmA pratipAdyo mahAtmanAm, nAvadvAnnA yathoktAtmA vA tatpratipAdane satAmaprekSAvaccaprasaMgAt / " svayaM apane Apa jAna liyA hai mokSamArga jinhoMne aise pratyeka buddha munirAja athavA kevalajJAnI jineMdra devale prakkata hetu vyabhicArI hai, aisA to nahIM kahanA caahiye| kyoMki hamane betuke
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 sattvArthacintAmaNiH I zarIrameM parata: aisA vizeSaNa de rakhA hai / jo dUsaroMse mokSamArgako samajhatA hai vaha jijJAsAvAn avazya hai| jahAM abhISTa hetu Thahara jAyagA, vahAM sAdhya avazya pAyA jAyagA / punaH isa anumAnamai vyabhicAra uThAyA jAtA hai ki dUsarese pApamArga ko jAnanevAle puruSase hetu vyabhicArI hai, kyoMki dUsarese pApakA upadeza sunanevAle puruSameM hetu raha jAtA hai aura mokSamArgakI jijJAsA rUpa sAdhya nahIM rahatA hai| AcArya kahate haiM ki unakA yaha kahanA bhI yukta nahIM hai| kyoMki pApamArgako jAnanevAle hamAre mAne gaye mokSamArgako samajhanArUpa hetu svarUpa dharmakA abhAva hai| bhAvArtha hetuke zarIrameM bhItara paDA huA mokSamArgako samajhanArUpI dharma vahAM nahIM ghaTatA hai / usI kAraNa se hetu viruddha vAmAsa bhI nahIM hai / kyoMki kalyANamArga kI jijJAsAvAle jIvake binA dUsaroMse mokSamArgako samajhane vAlApana kahIM bhI nahIM sambhavatA hai / arthAt vyabhicAra doSake dUra ho jAnese hI prAyaH viruddha doSa dUra ho jAtA hai / viruddha aura vyabhicAra doSa donoM bhAIke samAna hai / sAdhyAbhAbavAna detukA na rahanArUpa anvayavyAptiko vyabhicAra doSa bigAr3a detA hai aura sAdhyabhAvake vyApakIbhUta abhAvakA pratiyogIpana hetumeM rahanA rUpa vyatirekavyAptiko viruddhadoSa vigADha detA hai, itanA hI aMtara hai / kahIM vyabhicArake sthala aura viruddha sthaloM meM bhI aMtara paDa jAtA hai| isa kAraNa yaha sAdhana yA anumAna dUsare pramANoMse siddha hai / ataH usa kalyANamArgakI jilA sAvAkA aura phAladhi Adise yukta jJAnopayogI AtmA hI mahAsmA guru logoMko samajhAne yogya hai| jo jijJAsAvAn nahIM hai athavA jo pUrvameM kahe gaye anusAra pApabhAra aura mohabhArase rahita hokara kalyANase yukta honevAlA cetanasvarUpa AtmA nahIM hai, vaha upadezakA bhI pAtra nahIM hai / aise mohI, dUra madhya athavA abhavyoM ko bhI yadi mokSamArgakA pratipAdana kiyA jAvegA to pratipAdaka guru sajjanoMko vicArazAlIpana na honekA prasaMga bhAtA hai / bhAvArtha- pAtrakA vicAra na kara jo Uparapanake samAna upadeza de rahe haiM, ke prekSAvAn nahIM haiN| jinavANIkI bhI to pratiSThA rakhanI hai / parama karuNayA kAzcana zreyomArge matipAdayatAM tatpratipitsArahitAnapi nAprekSAvatvamiti cena, teSAM pratipAdayitumazakyAnAM pratipAdane prayAsasya viphalatvAt, tatmatipitsAsutpAdya teSAM taiH pratipAdanAt saphalastatprayAsaH iti cet, tarhi taspratipitsAvAneva teSAmapi pratipAdyaH siddhaH / atyaMta baDhI huyI dayAse usa jijJAsA se rahita aura mohI bhI kinhI kinhI jIvoMke prati kalyANamArgako pratipAdana karanevAle hitaiSI guruoMko avicAravAnUpanekA prasaMga nahIM hotA hai| yaha kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki jo jIva zaktihIna haiM, upadeSTAoM ke dvArA samajhAne ke lie samartha nahIM haiM, jo samajhanA bhI nahIM cAhate haiM; unako pratipAdana karane meM vaktAkA parizrama vyartha paDegA / hAM, yadi Apa yoM kahe ki una jIvoMko kalyANamArgake samajhane kI icchAko utpanna karAkara una hitaiSiyoM ke dvArA pratipAdana karanese vaktAkA vaha prayatna sArthaka ho jAvegA, aisA kaho taba vo
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsvArtha cintAmaNiH 393 I usa dilamArga ko samajhane kI icchA yukta jIva hI hitaiSI una vaktAoM ko bhI samajhAne yogya vidyArthI siddha huA / vahI to hama kaha rahe haiM / tadvacanavAneveti tu na niyamaH sakalavidA pratyakSata evaitatpratipitsAyAH pratyetuM zakyatvAt / parairanumAnAdvAsya vikArAdiliMgajAdAptopadezAdvA tathA pratIteH / ********* zaMkAkAra anujJA karanevAlene pUrvapakSameM yaha kahA thA ki jijJAsAko vacana dvArA prakAzikSa karanevAlA hI pratipAdha hotA hai / unakA yaha niyama to ThIka nahIM hai, kyoMki kevalajJAnI sarvajJoko pratyakSa jJAnase hI ziSyoMkI isa jijJAsAkA nirNaya karalenA zakya hai aura dUsare vaktA yA AcArya aura vidvAn gurujana isa pratipAdyake vikAra, jAnanekI ceSTA, prazna pUchane ke liye AnA, mAdihetuoMse utpanna hue anumAna pramANase jijJAsAko samajha sakate haiM / athavA satyavaktAoM ke upadeza se bhI isa prakAra jijJAsAoM kA AgamajJAnase jAnanA pratIta ho rahA hai ki amuka puruSa kucha pUchanA cAhatA hai| mahArAjajI ! isako samajhA dIjiyegA / saMzayatadvacanavAMstu sAkSAnna pratipAdyastaccapratipitsArahitasya tasyAcArya pratyupasarpaNAbhAvAt paramparayA tu viparyayatadvacanavAna vyutpattitadvacanavAn vA pratipAdyostu vizeSAbhAbAtU, yathaiva hi saMyatadvacanAnantaraM svapratibandhakAbhAvAttacca jijJAsAyAM kasyacitpratipAdyatA tathA viparyayAbhyutpacitadvacanAnantaramapi / zaMkAkArake pAMca yugalane se pahile yugalakA vicAra ho cukaa| aba dUsare yugmakA parIkSaNa karate haiM / saMzayavAn aura usa saMzayako prakAza karanevAle vacanoMse yukta puruSa to saMzaya aura saMzaya vacanako kAraNa mAnakara avyavahita rUpase pratipAdya nahIM hai / bhAvArtha - pratipAdya bananemeM sAkSAt kAraNa jijJAsA hai / saMzaya aura usake vacana to paramparAse bhale hI pratipAcapane meM upayogI ho jAve, jo saMzaya aura usake bacanako kahanevAlA hai, kiMtu samajhane kI abhilASA nahIM rakhatA hai, vaha jIva AcArya mahArAjake pAsa pUMchaneke liye utkaNThAsahita gamana hI nahIM karatA hai / hAM, yadi saMzaya aura usake vacanako paramparAse kAraNa mAnanA iSTa kara loge, taba to vipa-' yajJAna aura usake vacana se yukta athavA ajJAnI ( nAsamajha ) aura usakA zabdase nirUpaNa karanevAlA jIva bhI pratipAdya bana jaao| kyoMki paramparAse kAraNa banane kI apekSAse tInoM mithyA zAno koI aMtara nahIM hai / jisa hI prakAra saMzaya aura usake vacanake uttara kAlameM jijJAsAke apanA pratibaMdha karanevAle jJAnAvaraNa karmake kSayopazama aura mohanIya karmake maMda udaya honese tatvoMkI jijJAsA ke utpanna hojAnepara hI kisI kisI jIvako pratipAthapanA AtA hai, vaise hI viparyaya, ajJAna aura unake vacanake uttara kAlameM bhI jijJAsA ke utpanna honepara kisIko pratipAdyapanA bana jAtA hai / 50
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH viparyastAcyutpannamanasAM kutazcidavizeSAt saMzaye jAte tacvajijJAsA muktI si cAyuktam, niyamAbhAvAt, na hi teSAmadRSTavizepAtsaMzayo bhavati na punastacvajijJAseti niyAmakamasti / 394 1 yadi zaMkAkAra svapakSakA avadhAraNa karatA huA yoM kaheM ki jijJAsA to avyahita pUrvavartI kAraNa hai kintu jijJAsA ke ThIka prathama yadi koI pratipAdyanekI pAtratAkA kAraNa hai to vaha saMzaya hI hai / jo viparyayajJAnI yA ajJa mUDhamanavAle jIva haiM, unako ajJAna yA viparyaya ke pIche eka puNyavizeSase saMzayake utpanna ho jAnepara hI tattvoMkI jijJAsA hojAtI hai | ataH jijJAsAke pUrvavartI saMzayako kAraNa mAnalo ! viparyaya aura ajJAnako kAraNa na mAno / AcArya kahate haiM ki yaha zaMkAkArakA kahanA yukta nahIM hai| kyoMki viparyaya aura ajJAnake pIche saMzaya hokara hI jijJAsA utpanna hotI hai, aisA koI niyama nahIM hai| una viparyayajJAnI aura ajJAniyoMko bAdameM vizeSa puNya se saMzaya to ho jAne, paraMtu phira anaMtara kAlameM jijJAsA na hove yaha ekAMta ThIka nahIM hai / bhAvArtha- puNya se ekadama sIdhe jijJAsA to na hove kiMtu saMzaya ho jAve isakA koI niyama karanevAlA nahIM hai| viparyayajJAnake avyavahita uttara kAlameM bhI tattvajijJAsA utpanna ho sakatI hai bahutase viparItajJAnavAle yA anyutpanna jIva jijJAsA rakhakara guruke pAsa gaye aura tattvajJAna lekara lautte| zAstroMmeM aise katipaya dRSTAMta hai / taccapratipatteH saMzayavyavacchedarUpatvAt saMzayitaH pratipAdyata iti cet, tam - spana viparyayasto vA pratipAdyaH saMzayitavat tatvapratipatteranyutpattiviparyAsavyavacchedarUpasvastha siddheH saMzayavyavaccheda rUpatvavat saMzaya viparyayAnyutpattInAmanyatamAvyavacchede taccapratipaceryathArthatAnupapatteH yathA vA'vidyamAnasaMzayasya pratipAdyasya saMzayacyavacchedArtha taccapratipAdana maphalam, tathaivAvidyamAnAvyutpattiviparyayasya tadvyavacchedArthamapi yathA maviSyatsaMzayavyavacchedArtha tathA bhaviSyadavyutpattiviparyayavyavacchedArthamapi iti taspratipitsAyAM satyAM trividhaH pratipAdyaH, saMzayito viparyasta buddhiravyutpannazca / yadi Apa zaMkAkAra anunayasahita yaha kaheMge ki tatvoMkI pratipatti karanA saMzayakA nivRtta honA svarUpa hai| isa kAraNa jisa puruSako saMzaya utpanna ho gayA hai, vahI puruSa pratipAdita kiyA jAtA hai / bhAvArtha -- tattvapratipattikA kAraNa yadi saMzaya na hotA to usase saMzaya dUra kaise kiyA jAtA ! | aisA kahanepara taba to hama kaheMge ki yo saMzayita puruSake samAna hI ajJAnI aura viparyayajJAnI bhI samajhAyA jA sakatA hai / tatvoMkI pratipatti jaise saMzaya dUra honA rUpa hai vaise hI ajJAna dUra honA aura viparyaya dUra honA rUpa bhI siddha hai / ajJAna tIna mAne gaye haiN| cAMdImeM rAMga yA cAMdIkA saMcayakaranevAle puruSakA saMzaya jaise cAMdI ke nirNayase dUra ho jAtA hai, vaise hI cAMdIkA nirNaya kara
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 395 denepara nipaTa acAnI gaMvArakA athavA cAMdIko saMga samajhanevAle viparyaya jJAnIkA ajJAna aura viparyayajJAna bhI avyavahita uttara kAlameM nivRtta ho jAtA hai / saMzaya, viparyaya aura ajJAna ina tInoMmese kisI ekakA bhI nirAkaraNa na honepara tatvoMkI pratipattiko yathArthapanA siddha nahIM hai / akele viparyayajJAnakA yA audayika ajJAnabhAvake honepara una akeloM kA bhI nirAkaraNa ho jaavegaa| taba bhI tattvoMkA nirNaya ThIka ThIka mAnA gayA hai / tattvajJAnase vartamAnake sarva hI kujJAnoMkA nAza ho jAtA hai, cAhe eka ho yA tInoM ho / tathA jisa pratipAdana karane yogya ziSyake saMzaya vidyamAna nahIM hai, usake prati saMzaya dUra karaneke liye kahA gayA tattvoMkA nirUpaNa jaise vyartha hai, usa hI prakAra jisa pratipAdyake ajJAna aura viparItajJAna vidyamAna nahIM haiM, usake liye bhI ajJAna aura viparyayake nirAsArtha natyanirUpaNa karanA nirarthaka hai / aura yadi ApakA jaise yaha vicAra hai ki kisI tatvapratipattine vartamAna saMzayakA nAza na bhI kiyA ho kiMtu usane bhaviSya kAlameM hone vAle saMzayoMkA nAza avazya kiyA hai, vaise hI hama bhI kaha sakate haiM ki vartamAna kAlameM hone vAle ajJAna aura viparyayakA nAza bhale hI kisI nirNayane na kiyA ho, kiMtu bhaviSya kAlameM ajJAna aura viparyaya na utpanna ho sake, isake liye mI tattvoMkI pratipatti karanA saphala hai / sarvathA navIna mAne gaye kisI kSetra, jinAlaya, nadI, parvata, samudra yA vidvAnke dekhanepara mUta yA vartamAnake saMzaya aura viparyayakA nivAraNa nahIM hotA hai| hAM ! vartamAnake ajJAnakA nAza avazya ho jAtA hai| aura bhaviSyake saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya aura ajJAnakA nirAkaraNa hojAtA hai / isa prakAra ziSyako tatvoMke samajhanekI abhilASA honepara tInoM hI prakArake ziSya vaktAke dvArA samajhAne yogya hai| cAhe ghe tatvoM meM saMzaya karanevAle hoM yA viparyaya jJAnI hoM aura bhale hI ve kore abyutpanna mUrkha ajJAnI ho| yogya pratipAdaka guru tInoMko samAnarUpase tatvoM kA nirNaya karA devegaa| prayojanazakyaprAptisaMzayavyudAsatadvacanavAn pratipAdya ityapyanenApAstam, tatpratipi. tsAvirahe tasya pratipAdyatvavirodhAt / satyAM tu pratiSitsAyAM prayojanAdyabhAve'pi yathAyogya pratipAdyatvaprasiddhestadvAneva pratipAdyate / iti yuktaM parAparagurUNAmarthato granthato vA zAstre prathamasUtrapravartanam, tadvipayasya zreyomArgasya parAparapratipAdyauH pratipitsitatvAt / pahile zaMkAkArane yaha kahA thA ki prayojanavAn aura prayojanako pratipAdana karanevAlA, tathA tatvoMko prApta kara sakanevAlA aura isa prameyako bolanevAlA; evaM saMzayako dUra karanevAlA aura saMzaya dUra karaneko kainevAlA hI majana palipAdya hotA hai, ina tIna yugaloMkI bhI ziSya banane AvazyakatA hai / granthakAra kaha rahe haiM ki yaha bhI zaMkAkArakA kahanA pUrvokta isI kavanase khaNDita ho jAtA hai / kyoMki tattvoMko jAnane kI icchAke binA ukta tInoM yugaloMke hone para bhI usa ziSyako pratipAdyapanekA virodha hai aura samajhanekI icchA honepara to prayojana Adi tIna yugaloM ke na honepara bhI yogyatAke anusAra pratipAdyapanA jagata prasiddha ho rahA hai / ata:
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH saMzaya Adi cAra yugaloMmeM anvayadhyamicAra aura vyatirekavyabhicAra doSa Ate haiN| isa kAraNa usa tattvoMke jAnanekI hacchAvAlA hI vidvAn vaktAke dvArA samajhAyA jAtA hai / isa prakAra para (utkRSTa) guru arhantoMne aura apara-guru gaNadhara Adikone arthakI aura aMtha racanAkI apekSAse zAstrake Adime pahile " samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH // sUtrakA pravartana kiyA hai, vaha yukta hI hai| kyoMki una guruoM ke dvArA pratipAdita kiye hue sUtrakA mokSamArga rUpI viSaya una utkRSTa aura anuskRSTa ziSyoM karake samajhane ke liye icchita ho rahA hai| vinItoMmeM pradhAna gaNadhara mahArAja tIrthakkaroMke utkRSTa ziSya haiM / aura ArAtIya vidvAn apara ziSya haiN| ina sabako mokSamArgako jAnanekI balavatI abhilASA ho rahI hai| tamI to artharUpase zrI antike dvArA aura gaNaghara, dharasena, bhUtabali puSpadaMta, umAsvAmI Adike dvArA aMtharUpase ukta sUtra pravartita ho rahA hai yAnI guruziSya paripArIse AmnAyapUrvaka calA A rahA hai / nanu nirvANajijJAsA yuktA pUrva tadarthinaH / parijJAtebhyupeye'theM tanmArgoM jJAtumiSyate // 249 // yahAM zaMkA hai ki uma molake abhilASI ziSyakI pahile mokSako jAnane kI abhilASA * karanA yukta hai| vaha sahasA mokSamArgako kyoM jAnanA cAhatA hai ! / bAta yaha hai ki pahile prApta karane yogya padArthakA nirNaya ho jAne para pIche usake mArgako jAnanA niyamake anusAra iSTa kiyA hai| yo yenArthI sa tatpatipitsAvAn dRSTo loke, mokSArthI ca kazcidbhavyastasmAnmokSapratipitsAvAneva yukto na punarmokSamArgapatipitsAvAn, apratijJAte mokSe tanmArgasya patipitsA'yogyatopapatteriti mokSasUtrapravartana yukta tadviSayasya bubhutsitatvAnna punarAdAva vanmArgasUtrapravartanamityayaM manyate / zAkArakI orase kahI gayI AkSepaka vArtikakA bhASya yoM hai ki saMsAramai jo jIva jisa padArtha ke sAtha amilASA rakhatA hai, vaha usake jAnane kI icchAvAlA dekhA gayA hai / koI nikaTa bhavyajIva mokSakA abhilASI hai / usa kAraNase mokSake jAnanekI icchAvAlA honA hI yukta hai| paraMtu mokSamArgake jAnane kI icchA rakhanevAlA honA to ucita nahIM hai| mokSake sarvathA na jAnacukanepara usake mArgake jAnanekI hacchAkI yogyatA hI nahIM bana sakatI hai / isa kAraNa sarvajJako mUla mAnakara dhArApravAhase mokSake pratipAdaka sUtrakA pravartana honA yukta hai| kyoMki usa sUtrase mokSarUpI viSayakA jAnanA abhISTa ho rahA hai / parantu phira AdimeM hI usa mokSake mArgako samajhAnevAle sUtrakA pravalita rahanA nahIM ho sakatA hai| isa prakAra yaha zaMkAkAra mAna rahA hai / aba prAcArya samAdhAna karate haiM ki
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArSacintAmaNiH 397 sanna prAyaH parikSINakalmaSasyAsya dhiimtH| svAtmopalabdhirUpe'smin mokSe sampratipattitaH // 250 // vaha zaMkAkArakA kahanA ThIka nahIM hai / kAraNa ki jisa buddhimAn ziSyake bahulasAkarake kokA bhAra kucha naSTa ho gayA hai, isa buddhimAn ziSyako nija zuddha svAtmAkI upalabdhi honArUpa isa mokSama bhale prakAra cami ho rahI hai, bhAvArtha-AtmAke svarUpakI prApti ho jAnA rUpa mokSakA sAmAnyapanese ina saba para apara ziSyoMko jJAna hai / ata: mokSakI jijJAsA nahIM huyI kiMtu mokSamArgako samajhanekI hI ziSyoMko amilASA hai| na hi yatra yasya sampratipattistatra tasya pratipitsAnavasyAnuSaMgAt sammatipattiya moze svAtmopalabdhirUpe prakRtasya pratipAdyasya mAyazaH parikSINakalmaSatvAva, saavishymshtvaacc| tato na tadathinopi tatra pratipitsA tadarthatvamAtrasya tatmAtapitsayA vyAyasiddheH sati vivAde'dhitvasya pratipitsAyA vyApakatvamiti cenna, tasyAsiddhasvAt na hi moze'dhikRtasya patipatturvivAdo'sti / jisa viSaya jisako male prakAra jJapti ho rahI hai, usa viSayame usako jAnanekI icchA nahIM hotI hai / yadi jAne gaye viSayameM bhI jijJAsAeM hone lage to jJAta ho cuke viSayame phira jijJAsA ho jAvegI evaM carvitacarvaNa yA piSTapeSaNake samAna anavasthAkA prasaMga hogaa| prakaraNameM pahe hue samI vAdI, pativAdI, aura nikaTa bhavya ina ziSyoM ko svAsmAkI paripApti ho jAnA svarUpa mokSamai sAmAnyapanese prAyaH karake ipti ho rahI hai| kyoMki unake jJAnAvaraNa kamauke kucha sarvadhAptI sphar3akoMkA aura ajJAna, vyAmoha, karanevAle pApoMkA katipaya aMghoMse nAza ho gayA hai| tathA ve nikaTamavya camatkArasahita buddhise yukta bhI hai / usa kAraNa usa mokSake amisapI bhI jIvakI usa mokSake jAnane meM icchA nahIM ho pAtI hai / kisI padArthake prApta karanekI arthitA mAnase usake hI jAnanekI abhilASA honekI vyApti siddha nahIM hai| jaise ki modakako pApta karanA hai, kiMtu ghRta, canA Adike jAnanekI abhilASA hotI hai / tIna mAyAcArIko dhana prApta karanA hai aura pahilese anya anya padArthoMkI abhilASAyeM karatA hai / ataH jisako prApta karanA hai, usIkI abhilASA hoye yaha vyApti nigaDa jAtI hai| . yadi zaMkAkAra yoM kahe ki prAptavya arthake vivAda honepara usake arthIpanakA pratipisAse vyApakapanA avazya hai / bhAcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kaha sakate ho, kyoMki yaha vyApti to ThIka hai / kiMtu prakaraNameM vivAda honepara vaha vizeSaNa siddha (parita ) nahIM ho pAtA hai| kyoMki adhikAra yA prakaraNamai prApta samajhanevAle pratipAyoMko mokSake svarUpa vivAda nahIM hai, sarva hI mokSako svIkAra karate haiN|
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH nAnA prativAdikalpanAbhedAdastyeveti cet sAMsya, naiyAyika, mInAsa, paMdata), bauddha Adi aneka prativAdiyoMkI mokSake lakSaNa nAnA kalpanAeM haiM, ataH bhinna bhinna kalpanAyeM honese mokSake svarUpameM bhI vivAda hai hii| phira pahilI vyAptike anusAra mokSako kyoM nahIM pUMchA jA rahA hai ! yadi zaMkAkAra aisA kaheMge to hama jaina kahate haiM ki: pravAdikalpanAbhedAdvivAdo yopi sambhavI / sa puMrUpe tadAvArapadArthe vA na nivRtau // 251 // aneka pravAdioMkI kalpanAoMke medase ko bhI momomeM vivAda sambhava ho rahA hai, vaha AtmAke svAbhAvika svarUpa haiM athavA mokSake AvaraNa karanevAle karma, avidyA, mithyAjJAna Adi padArthoM meM vivAda hai, kiMtu AtmAkI mokSa honemeM koI vivAda nahIM hai| svarUpopapalabdhinivRttiriti sAmanyato nivRttI sarvapravAdinA vivAdo'siddha eva, yasya tu svarUpasyopalabdhistatra vizeSato vivAdastadAvaraNe vA pharmaNi kalpanAbhedAda, tapAhi. prabhAsvaramidaM prakRtyA citaM niranvayakSaNikam, avidyAtRSNe satprativandhike, tada. bhAvAbhirAmnapacittotpattirmuktiriti keSAJcitkalpanA / AtmAke vAstavika zuddha svarUpakI prApti ho jAnA hI mokSa hai / isa prakAra sAmAnyarUpase mokSa viSayameM sampUrNa mImAMsaka, naiyAyika, bauddha Adi pravAdiyoMkA vivAda karanA asiddha hI hai| hAM, to mojhameM AtmAke jisa svarUpakI prAsi hotI hai, usameM vizeSarUse vivAda hai athavA usa AtmAke svarUpako rokanevAle kamomeM aneka kalpanAoMke bhedase vivAda paDa rahA hai, isIko pasiddha kara dikhalAte haiM -suniye / / yaha vijJAnasvarUpa AtmA yA cita, svabhAvase ho atIva prakAzamAna hai aura anvayarahita hokara kSaNa kSaNameM naSTa hotA rahatA hai arthAt pahile samayakA citta sarvathA naSTa ho jAtA hai aura dUsare kSaNamai sarvathA navIna dUsarA citta utpanna hojAtA hai / svabhAvase prakAzamAna usa cittake prati. bandha karanevAle avidyA aura tRSNA haiM / anitya, asukha aura anAtmaka padArthoM meM nitya, sukha, bhaura AsmIyapanA samajhaneko avidyA kahate haiM tathA sAMsArika AkAMkSAoM ko tRSNA kahate haiM / saMsArI jIvoMke vikalpa buddhiyoMke dvArA ye donoM doSa laga rahe haiM / ataH pUrvakI mithyA vAsanAoM tathA khoTe saMskAroMke vaza utsara kAlameM bhI Alaba sahita citta utpanna hote rahate haiM / kiMtu ina donoM AvaraNoMkA jaba yogabalase nAza ho jAtA hai, taba usase Asava rahita zuddha prakAzamAna kSaNika vivako usati hote rahane ko mokSa kahate haiM / isa prakAra kinhIM sautrAMtika bauddhoMkI kalpanA hai|
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthIcantAmaNiH sarvathA niHkhabhAvamevedaM citam tasya dharmidharmaparikalpanA pratibandhikA, tadapakSayArasakalanairAtmyaM pradIpanirvANavatsvAntanirvANamityanyeSAm / 399 yaha zuddha vijJAnarUpa citta vicArA prAhya, grAhaka, dharmadharmI Adi sarvasvabhAvoMse sarvathA rahita hai| kintu saMsArI jana dharma, dharmI, kArya, kAraNa, merA, terA Adi kalpanAeM kara lete haiM / ye kalpanAeM hI usa niHsvabhAva citakI prAptimeM roka lagA rahI haiM / jaba una kalpanAoMkA tattvajJAnake dvArA dhvaMsa hojAtA hai, taba usase sampUrNa svabhAvoMkA niSedharUpa apane kalpita dharmokA dUra ho jAnA hI mokSa haiN| jaise ki dIpakakI ko kahIM dizA vidizA meM nahIM calI jAtI hai, kevala sneha (taila) ke kSayase vahIM zAnta hojAtI hai, vaise hI mukta avasthA bhI nahIM kucha rUpa padArtha hai / yahAM nija AlAkA aMta hojAtA hai / isa prakAra dUsare vaibhASika bauddha mAna rahe haiN| sakalAgama rahitaM paramAtmano rUpamadvayas tatpratibandhikAnAdyavidyA, vadvilayAspratibhAsamAtra sthitirmuktiriti pareSAm / sampUrNa AgamoMse na jAnA jAve arthAt zabdoMkI yojanAoMse rahita ho rahA paramabrajhakA advaita hI svarUpa hai / usa brahmAdvaitakA pratibaMdha karanevAlI anAdi kAlase saMsArI jIvoMke avidhA laga rahI hai | usa avidyA ke nAzase caitanyarUpa pratibhAsa sAmAnya meM sthita ho jAnA arthAt akele paramA lIna hojAnA hI mokSa hai / isa prakAra anya vedAntavAdiyoMkA siddhAMta hai / caitanyaM puruSasya straM rUpaM tasmatipakSaH prakRtisaMsargasvadapAyAt svarUpe'vasthAnaM niHzreyasamityapareSAm / AtmAkA vAstavika apanA svarUpa caitanya hai| saMsAra avasthAmai usakI zatrutA karanevAlA satvarajastamoguNarUpa prakRti ke sAtha AtmAkA saMbaMdha ho jAnA hai / tattvajJAna se vyabhicAriNI strIke samAna prakRtikA mAyAvitva jAnanepara prakRti apane bhoga sampAdanarUpa kAryako puruSake prati nahIM karatI hai / taba usa prakRtike saMsargakA nAza ho jAnese AtmAkA caitanya, dRSTA, udAsIna, rUpameM sthita ho jAnA hI mokSa hai, isa prakAra anya sAMkhyoM kA mata hai / L sarvavizeSaguNarahitamacetanamAtmanaH svarUpam, tadviparIto buddhayAdivizeSaguNasambandha svatyatibaMdhaka statpakSayAdAkAzavadacetanAvasthitiH parA muktiritItareSAm / AmA buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayakSa, dharma, adharma, bhAvanA, saMkhyA, pariNAma, pRthaktva, saMyoga, vibhAga, ye caudaha guNa rahate haiN| inameM se pahileke nau vizeSa guNa haiM / arthAt kevala AtmadravyameM hI pAye jAte haiM / ina AtmA ke sampUrNa vizeSaguNoMse rahita acetana ho jAnA
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 tattvArthacintAmaNiH hI AtmAkA svAmAvika rUpa hai / usa svAbhAvika rUpake viparIta ( viruddha ) hokara vigAunevAle buddhi Adi nau vizeSa guppoMkA AtmAke sAtha samavAya saMbaMdha ho jAnA hai / vaha saMbaMdha mokSakI prAptikA pratibaMdha kara rahA hai / tattvajJAnake dvArA mithyAjJAna, doSa, pravRtti, janma, duHkhake nAza kramase nau guNoM ke usa saMbaMdhakA sadAke liye nAza ho jAnese AkAzake samAna acetana vyApaka AtmAphI sthiti raha jAnA utkRSTa mukti hai / isa prakAra anya naiyAyika aura vaizeSikoM kA mata hai / inake yahAM jIvanmukti rUpa apara mokSama jJAna, icchA, prayala AdikA saMbaMdha banA rahatA hai / Izvarame bhI ATha guNa rahate haiM / pahile naumase jJAna icchA aura prayatna tathA pAMca sAmAnya guNa haiN| muktamai 5 pAMca sAmAnya guNa haiM / mukta AtmAse Izvaramai vizeSatA hai| paramAnandAtmakamAtmano rUpam, buddhayAdisaMbaMdhastaratighAtI, tadabhAvAdAnandAtmakatayA sthiti parA nitirivi ca mImAMsakAnAm / utkRSTa AnaMda svarUpa rahanA hI AtmAkA nija-svabhAva hai, saMsAra dazA, AtmAke sAma buddhi, icchA AdikA saMbaMdha usa prakRSTa AnaMdakA vighAta karanevAlA hai| acchA karmakANDa karanepara buddhi Adika saMghakA nAza ho jAnepara AnaMda svarUpase nitya AtmAkA sita rahanA hI utkRSTa mokSa hai, isa prakAra mIsAMsakoMkA kathana hai| nai nitisAmAnye kalpanAbhedo yatastatra vivAdaH syAt / mokSamArgasAmAnye'pi na bhavAdinAM vivAdaH, kalpanAbhedAbhAvAt / samyambAnamAtrAtmakatvAdAveva tadvizeSe vimtiptteH| takho mokSamArge'sya sAmAnye pratipitsA bineyavizeSasya mAmRta iti cet, satyametava, nirvANamArgavizeSa pratipitsotpatteH / kathamanyathA tadvizeSamatipAdana sUtrakAraspa prayukta syAt / mokSamArgasAmAnye hi vipatipatrasya tanmAtrapatipitsAyAma-'sti mokSamArga iti vo yujyeta, vinayapratipitsAnurUpatvAt sUtrakAraprativadhanasya / apara kahe anusAra mokSake vizeSa svarUpoM meM hI jaisA bauddhAdikoMkA vivAda hai, isa prakAra mokSake sAmAnya svarUpame kisIkI kalpanA minna minna nahIM hai, jisase ki vahAM vivAda hotaa| AtmAke svAmAvika svarUpakI prAptiko mokSa saba hI mAnate haiN| yahAM koI pUrvapakSa karatA hai ki mokSamArgake bhI to sAmAnya svarUpa bauddha Adika pravAdiyoM kA vivAda nahIM hai| kyoMki mokSamArgake sAmAnyasvarUpameM bhI mImAMsaka AdikoMkI minna bhinna kalpanAeM nahIM haiN| hAM ! mokSamArgake usa vizeSa aMzameM avazya jhagaDA hai| koI akele samyAjJAnase hI mokSa honA mAnate haiN| dUsare loga jJAna aura cAritrase hI,evaM tIsare zraddhAna aura cAritrase hI, cauthe akele zraddhAnase hI mokSa honA svIkAra karate haiN| ityAdi prakArase mArgake vizeSa aMzoM meM hI aneka vivAda haiM / tisa kAraNa isa vilakSaNa ziSbakI mokSamArgake sAmAnya mI samajhanakI icchA na hove jaise ki mokSa sAmAnpakI
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 401 jijJAsA nahIM hai| AcArya kahate haiM ki yadi aisA pUrvapakSa karoge to ApakA yaha kahanA ThIka hai vAstava meM ziSyakI mokSamArga vizeSa hI jAnane kI icchA utpanna huyI haiM / anyathA yadi aisA hotA to sUtrakAra umAsvAmI mahArAjakA usa ratnatrayako vizeSa rUpase mokSamArgakA pratipAdana karana bhalA kaise prakRSTa yuktiyoM se sahita mAnA jAtA! btaao| yadi koI ziSya sAmAnyarUpase mokSamArga vivAda karatA pAyA jAtA hai aura usa kevala sAmAnya mokSamArgako jAnanekI abhilASA rakhatA hai / . aisI dazAmeM to sUtrakArako ( koI na koI ) mokSakA mArga jagatmeM hai / isI prakAra kahanA ucita thaa| kyoMki ziSya ke jAnane kI icchA ke anusAra hI sUtrakAra ke uttara vacana huA karate haiN| phira jo sUtrakArane mokSamArgakA vizeSa rUpa se nirUpaNa kiyA hai isase dhvanita hotA hai ki mArga sAmAnya meM koI vivAda nahIM hai| mokSamArgemeM huye vizeSa vivAdoM kI nivRttike liye hI prathamasUtra kahA hai / tarhi mokSavizeSe vipratipattestameva kasmAnnAprAsIt iti cet kimevaM pratipitseta vineyaH sarvatrekArthasya sambhavAt / tatprazne'pi hi zakyeta codayituM kimarthaM mokSavizeSamaprAcIna punastanmArgavizeSam, vipratipatteravizeSAditi / punaH zaMkAkAra kahatA hai ki taba to mokSamArga ke vizeSa aMzake samAna mokSa ke vizeSa svarUpa meM bhI nAnA pravAdiyoM kA vivAda ho rahA hai| isa kAraNa usa ziSyane mokSake vizeSa svarUpako hI sUtrakAra se kyoM nahIM pUMchA ? batAo / aisA kahane para to hama jaina kahate haiM ki vaha 'umAsvAmI mahArAjale prazna karanevAlA ziSya isa prakAra mokSavizeSake jAnane kI hI icchA kyoM karatA hai ? isa prakAra ke kucodya kArya karanA sabhI sthaloMpara sambhava haiM / devadatta miSTapadArtha dI kyoM khAnA cAhatI hai ? lavaNa vyaJjanoM ko kyoM nahIM khAtA hai ? | jinadatta nyAyasiddhAMta ko hI kyoM paDhanA cAhatA hai ? jyotiSa, vaidyaka graMthoMko kyoM nahIM paDhatA hai ! | pagaDIkA abhilASI TopI kyoM nahIM lagAtA hai ! Adi aneka sthaloM meM apanI apanI icchAke anusAra kArya hote dekhe jA rahe haiN| yadi Apake kathanAnusAra ziSya usa mokSavizeSakA bhI prazna kara detA, taba bhI Apa balAtkAra se yaha kaTAkSa kara sakate the ki ziSyane mokSavizeSako kisa liye pUMchA, kiMtu phira usa mokSake mArgavi zeSako kyoM nahIM pUMchA ? kyoMki mokSavizeSa aura mokSake mArgavizeSameM vivAda honA ekasA hai / koI mI aMtara nahIM hai, pratyuta mokSamArga pUrvavartI hai / yoM aneka kutsita kaTAkSa kiye jA sakate haiM jo ki ziSToMkA mArga nahIM hai / tataH kasyacitkkacit pratipitsA micchatA mokSamArgavizeSapratipittA na pratikSetaNyA ! isa kAraNa abataka nirNIta huA ki kisI bhI jIvakI kisI bhI viSayameM Anane kI icchA ho jAtI hai / isa siddhAMtako yadi Apa cAhate hai to ziSyakI mokSamArga vizeSa ke samajhane kI icchAkA khaNDana nahIM kara sakate haiN| 51
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 tattvArthacintAmaNiH nanu ca sati dharmiNi dharmacintA pravartave nAsati, na ca mokSaH sarvadhAsti yena tasya viziSTatvakAraNaM jijJAsyata, iti na sAdhIyaH / yasAt yahAM dUsare prakArase anunaya pUrvaka AkSepa uThAyA jA rahA hai ki dharmIkI siddhi ho jAnepara dhAkA vicAra karanA pravartita hotA hai, dharmAke siddha na honepara usake aMza upAMzarUpa dharmokA vicAra nahIM kiyA jAtA hai, jisa kAraNa ki sarva prakArase mokSa hI siddha nahIM hai to usake vizeSa svarUpa mokSamArga nAmaka kAraNakI jijJAsA kaise hovegI? arthAt mokSatatvakI siddhi ho gayI hotI to usake kAraNakA vicAra karanA suMdara,nyAyya hotaa| AcArya kahate haiM ki isa prakAra zaMkA karanA ThIka nahIM hai / jisa kAraNase ki ye'pi sarvAtmanA mukterapahnavakRto janAH / teSAM nAtrAdhikAro'sti zreyomArgAvabodhane // 252 // jo bhI cAryAka, zUnyabAdI Adi ana sabhI svarUpoMse mokSakA khaNDana (chipAnA) kara rahe haiM, una nAstikoMkA isa mokSamAgako samajhAnevAle prakaraNameM adhikAra nahIM hai| ve isa vivassabhAke sabhya nahIM ho sakate haiN| ko hi sarvAtmanA mukterapAsavakAriNo janAnmuktimArga pratipAdayeteSAM mAnadhikArAma ko vA pramANasiddhaM niHzreyasamapanhuvIta, anyatragralApamAtrAbhidhAyino nAstikAt / aisA kauna vicArazIla vidvAn hogA jo ki mokSakA samI svarUpoMse niSedha kAnevAle mUrsa janasamAjake prati mokSamArgakA.upadeza deve / kyoMki una jIva, mokSa, puNya, pApa na mAnanevAle surAmahimoMkA isa prasiddha tattvArthasUtra graMthake sunane meM adhikAra nahIM hai / aura aisA ajJa bhI kauna hogA, jo pramANoMse prasiddha horahe mokSarUpa dharmIkA apava kare, kevala bakavAda karanevAle nAstikoMke atirikta / bhAvArtha- korA mUrkha nAstika hI mokSakA asvIkAra bhale hI kare, vicArazIla paNDita kisI na kisI svarUpase mokSako mAnate hI haiN| kutastahi pramANAttanizvIyata iti cet kyoM jI | taba to kisa pramANase usa mokSakA nizcaya kara liyA jAtA hai batAdo na ? bhAcArya kahate hai ki yadi aisA kahoge to khuno ! parokSamapi nirvANamAgamAtsaMpratIyate / nirbAdhAdbhAvisUryAdigrahaNAkArabhedavat // 253 //
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArtha cintAmaNiH samajhiye sAdhAraNa jIvoMko mokSakA pratyakSa jJAna nahIM ho sakatA hai| isa kAraNa vaha mokSa parokSa hai / phira bhI vaha mokSa bAdhArahita AgamapramANa dvArA ( hetu ) sampUrNa vAdiyoMse acchI taraha nirNIta kara liyA jAtA hai ( pratijJA ) jaise ki bhaviSya phAlamai honevAle sUrya, caMdramA ke grahaNa aura unake aneka bhinna bhinna AkAroMkA jyotiSazAstrase nizcaya kara liyA jAtA hai (annamadRSTAMta ) 403 parokSo'pi hi mokSossmAhazAmAgamAcaH sampratIyate yathA sAMvatsaraiH sUryAdigrahRNAkAravizeSastasya nighatvAt na hi dezakAlanarAMtarApekSayApi bAdhAto nirgatoyamAgamo na bhavati, pratyakSA devadhakasya vicAryamANasyAsambhavAt nApi nirbaMdhasyApramANasvamAsthAtuM yuktam, pratyakSAda rapyapramANatvAnuSakteH / sthUla buddhi hama sarIkhe puruSoMko mokSa yadyapi parokSa hai to bhI usa zreSTha Agamako jAnanevAle vijJAnoM dvArA bAra ye jAna liyA jAtA hai| jaise ki aneka varSoMkI Age pIchekI bAtoMko batAnevAle jyotiSI vidvAnoMse sUrya, caMdramA grahaNakA, lambAI, cauDAI, alpagrAsa, khagrAsa, pUrva dizAse yA pazcima dizAse rAhU, ketuke vimAnakA jAnA Adi vizeSa AkAra jAna liyA jAtA hai, kyoMki vaha jyotiSazAstra bAdhArahita honese Agama pamANa rUpa hai / anya deza yA bhinna kAla athavA dUsare manuSyoMkI apekSAse bhI yaha Agama bAbAoMse rahita nahIM hai, yaha bAta nahIM kaha baitthnaa| kyoMki isa Agamake pratyakSa, anumAna pratyabhijJA Adi pramANa bAdhaka haiM, yaha bAta vicAra kiye jAnepara asambhava ho jAtI hai / bhAvArtha - isa AgamakA koI pramANa bAdhaka nahIM hai / aura jo bAdhAoMse rahita hai, usako apramANapanekI vyavasthA karanA mI yukta nahIM hai / anyathA yadi aisI pola calegI taba to nirvAdha pratyakSa, anumAna Adi pramANoM ko zrI apramANa bana jAnekA prasaMga AvegA aura aisI utkrAMtike samaya pramANAbhAsa rUpa jJAna pramANatAko lUTane ke liye hAtha phailA deveMge ! sUryAdigrahaNasyAnumAnAtpratIyamAnatvAdviSamoya supanyAsa iti cet na, tadAkAravizeSaliMgAbhAvAdanumAnAnavatArAt, na hi pratiniyatadigvelApramANaphalatayA sUryAcandramasorgrahaNena vyAptaM kiMcidavagantuM zakyam / yahAM koI kahate haiM ki mokSako Agamase jAnanemeM Apa jainoMne sUryagrahaNa, candragrahaNakA dRSTAMta diyA, kiMtu yaha kathana karanevAlA ApakA dRSTAMta to viSama hai| kAraNa ki sUrya, caMdramA ke grahaNoMkA hama loga anumAna pramANase nizcaya kara lete haiM aura mokSakA nirNaya Agamake vinA anumA nase kisI bhI prakAra nahIM hotA hai / aMthakAra kahate haiM ki so yaha kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki usa sUrya grahaNa ke AkAra vizeSoMko jAnaneke liye koI avinAbhAvI hetu nahIM hai / ataH sUrya aNake vizeSa AkAroMko jAnane ke liye anumAna pramANa nahIM utaratA hai / niyata dizA yA
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH niyata samaya athavA niyaMta pramANa yA phalarUpase sUrya, caMdramA ke grahaNa ke sAtha vyApti rakhatA huA, koI padArtha jAnA nahIM jAsakatA hai / arthAt sAmAnya rUpa se grahaNa ke sAtha vyApti rakhanevAlA koI hetu maleM hI mila jAye, kiMtu amuka divAse, aguka gayA caMdragrahaNa hogA aura amuka rAzivAleko zubha athavA azubha phalakA sUcaka hogA, ina vizeSa aMzoMke sAtha vyAdhi rakhanevAlA hamAre pAsa koI hetu nahIM haiN| jisake sAtha sAdhyakI vyApti samajhI jA sake / ataH ina vizeSa AkAroMke jAnane meM Agama ( jyotiSa zAstra ) kI hI zaraNa lenI paDatI hai / hamane kevala sUryamaNakA dRSTAMta nahIM diyA hai, kiMtu usake vizeSa AkArako udAharaNa banAyA hai / I 404 .... ********* , viziSTAGkamAlA liMgamiti cet sA na tAvatsatsva bhavastadvadu pratyakSatvaprasaGgAt, nApi tatkArya tataH prAkU pazcAcca bhAvAt / yadi koI yoM kahe ki jyotiSI loga grahaNa ke samaya dizA Adi nikAlane ke lie gaNita se eka, do, tIna, cAra Adi akoMke joDa guNA, bhAga karake ThIka pramANa nikAla lete haiM, vaha zeSa kI mAlA hI vizeSa AkAroMkA jJApaka hetu ho jAvegI / aisA kahanepara to hama jaina pUchate haiM ki vaha aMkamAlA svabhAva hetu hai yA kAryahetu hai / batAo / usako svabhAva hetu mAnanA to ThIka nahIM hai, kyoMki sAdhyarUpa vizeSa AkAroMkA svabhAva vaha aMkamAlA hogI to usa AkAra vizeSasvarUpa sAdhyake samAna pratyakSase na jAnI jA sakegI / arthAt hetuko bhI anumeya hone kA prasaMga zrA jAyegA, aura jabataka hetukA hI pratyakSa na hogA to vaha sAdhyakA paka kaise ho sakegA ! | zizapAko pratyakSase jAnanepara hI usa svabhAva hetuse vRkSapanekA anumAna ho jAtA hai athavA uSNatAke pratyakSa honepara abhikA anumAna hotA hai / dUsare pakSake anusAra yadi satara usa grahaNake vizeSa AkArakA kArya mAnoge so bhI ThIka nahIM hai| kyoMki paTTIke Upara gaNita ke aMkoMkA likhanA grahaNa ke bahuta kAla pahile aura bahutakAla pIche bhI hotA hai / aneka ke pUrva hue sUrya, caMdragrahaNa bhI gaNita se nikAlakara batAye jAte haiM tathA dasa bIsa mahIne pahile hI paJcAGga banAkara sUrya caMdragrahaNa batA diye jAte haiM / kiMtu kArya hetu to kAraNa ke avyavahita uttara kAla honA cAhiye | bahuta dera pahile aura vahuta dera pIche hone vAle grahaNoMke AkAzakA kArya malA aMkamAlA kaise ho sakatI hai ? arthAt nahIM | " sUryAdigrahaNAkAramedo sAvikAraNaM viziSTAGkamAlAyA iti cena, bhAvinaH kAraNavAyogAt bhAvitavat kAryakAle sarvathApyasaccAdatItatabhavat / yadi yahAM koI bhaviSya kAraNavAdI bauddha matake anusAra yoM kar3e ki bhaviSya meM honevAle sUrya caMdra grahaNa ke AkAroMkA meda hI viziSTa aMkamAlAkA bhAvI kAraNa hai, arthAt jaise bhaviSya meM honevAlA rAjya pahilese hI hathIlI meM hAthI machalI Adike cinha banA detA hai, vaise ho paTTIpara
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 105 likhI gayI grahaNajJAnake upayogI saMkhyAke akSaroMkI vilakSaNa paMktiko bhaviSyakA sUryagrahaNa snA detA hai, AcArya kahate haiM ki yaha kahanA to ThIka nahIM hai, kyoMki bhaviSyame honevAle padArthako vartamAna kAryakA kAraNapanA siddha nahIM ho sakatA hai| jaise ki jo kAraNa atyaMta dUra bhaviSyameM hovo, ve pUrvakAlIna padArthoMke janaka nahIM haiN| kyoMki kArya karaneke samaya ve sarva prakArase vidyamAna nahIM hai| jo kAryakAlamai rahakara kAryako upasi karAne .nA hai, jo kAraNa kahate haiM kiMtu jo kArya kAlameM sarvathA bhI nahIM hai, yaha kAraNa nahIM hai / jaise ki asyaMta dUravartI bhUtakAlameM ho cukA kAraNa vidyamAnakAryakA janaka nahIM hai / bhaviSyakA zaMkha rAjA, bhUtakAlake brahmadatta cakravartIko utpanna nahIM kara sakatA hai / paDabAbAko nAtI utpanna nahIM kara pAtA hai / aura isI prakAra bahuta samaya pahile ho cuke tripRSTha pIche honevAle lakSmaNake janaka nahIM ho sakate haiM / kiMtu kAryake avyavahita pUrva samayameM rahakara kRti karanevAleko hI kAraNa mAnA gayA hai, vApa zabdake prayoga karAnemeM beTA kAraNa mI ho sakatA hai| kiMtu yahAM vyapadezakA kAraNa to mAnA jA rahA hai, mukhya kAraNakA vicAra ho rahA hai, jo ki pahile nahIM kiMtu aba ho rahe kAryakA sampAdaka hai| vadanvayavyatirekAnuvidhAnAcasyAstatkAraNatvamiti cetra, ssyaasiddheH| na hi ryAdiprahRSNAkArabhede bhAvini viziSTAGkamAlotpadyate na punarabhAvinIti niyamosti, tatkAle tatA pazcAcca tdutpttiprtiite| usa AmAlAkA grahaNake AkAravizeSoMke sAtha anvaya aura vyatirekSakA anuvidhAna ghara jAtA hai / isa kAraNa aMkamAlA kAryahetu ho jAvegI, yaha kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki usa anvayavyatirekakA ghaTa jAnA siddha nahIM hai| sUrya, candramAke grahaNakA bhinna bhinna AkAra bhaviSyameM honevAlA hai| aisA honepara ) vaha viziSTa aMkamAlA paTTIpara likhI jAkara utpanna hogayI hai| kiMtu phira yadi AkArabheda honevAlA na hotA to aise viziSTa aMkoMkI AdhalI paTTIpara nahIM utpanna ho sakatI thI / isa prakArakA koI niyama banatA nahIM hai / usa sUryagrahaNake kAlameM aura usase bahuta pIche mI likhane para paTTI meM yaha aMkamAlA utpanna huyI pramANoMse dekhI gayI hai, jo kAraNa hai vaha apane samayamai to kAryako paidA nahIM karatA hai kiMtu uttarakSaName karatA hai aura bahuta dera pIche mI kAryako nahIM karatA hai / ataH yahAM annaya vyabhicAra aura nyatirekavyabhicAra doSa laga jAte haiM / kasthAzcidekamAlAyAH sa bhAvikAraNa kasyAzcidatItakAraNamaparasyAH khasamAnakAlavartinyAH kAraNakAryamekasAmagyadhInatvAditi cet , kimindrajAlamabhyastamanena sUryAdigrahaNAkArabhedena, yato'yamatItAnAgatavartamAnAkhilAMkamAlAH svayaM nirvatayet / baha grahaNakA AkAra bheda kisI kisI aMkamAlAkA to bhAvI kAraNa hai aura kisIkA bhUta . kAraNa hai tathA yAne sanAna kA honevAlo anya aMkamAlAkA baha vartamAna kAraNa hai| yahAM
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 vasthA cintAmaNiH tIsare pakSame kAraNake dvArA kRti karate hue kAryakA honA lakSaNa ghaTa jAtA hai| ukta tIna kAlake vizeSaNoMse ghirA huA AkAra meda bhI usI eka sAmagrI meM par3A huA hai / jipsa sAmagrIke adhIna hokara aMkamAlA utpanna hotI hai| aisA kahanepara to hama kaheMge ki kyA isa sUrya Adikake grahaNa bhedane iMdrajAlakA abhyAsa kiyA hai| jisase ki yaha mUtakAla aura vartamAnakAlakI honevAlI sampUrNa saMkhyA akSaroMkI lipiyoMko apane Apa banA detA hai / iMdrajAliyA ( bAjIgara ) hI hasta kauzalase yA dRSTibaMdhana karake Age pIche honevAloM aneka vastuoMko vartamAna banatI huyI dikhA detA hai athavA kAryakAraNa bhAvakA maMgakara gehUM ke bIjase Ana aura bAlase sarpakI utpatti kara dikhA detA hai / bhaviSya kAraNase vartamAna kArya karanA sujhA detA hai| kiMtu yaha saba dhokA hai / anyabAhita pUrvavartI kAraNake binA kabhI kArya nahIM hosakatA hai| yaha kAryakAraNa mAvakA niyama aTala hai| kathaM vA kramAkramamAvyanantakAryANi nityaiphaskhamAvo bhAvaH svayaM na kuryAt, tato vizeSAbhAvAt / buddha siddhAMtake anusAra paramArthabhUta padArthako zabda nahIM chUte haiM / isa kAraNa bauddha loga Agamako pramANa nahIM mAnate haiM / isIliye ve sUrya, caMdra prazNake AkAra vizeSoMkA nirNaya bhI anumAna pramANase karate haiM tathA bhaviSyameM honevAle AkAra bheda rUpa kAraNakA paTTIpara likhI huyI akSara paMktiko kArya mAnate haiM / kyojI ! cirakAlakA bhUta padArtha aura dUra bhaviSyakA padArtha bhI vartamAna kAryakA yadi janaka bana jAve to nitya kUTastha eka svabhAvavAlA padArtha bhI krama aura yugapatse honevAle anaMta kAryoMko apane Apa kyoM nahIM kara levegA ! isa siddhAMtase to kApiloMke nityapanake maMtavyameM koI aMtara nahIM hai tathA ca Apake kSaNika bArake sthAnapara nityavAda bhI patiSThita ho jAvegA, taba to aba Apa bauddha nityavAdakA ukta kuyukti dekara khaNDana nahIM kara skeNge| mavan vA sa tasyAH kAraNam, upAdAnaM sahakAri vA ? na tAvadupAdAnaM khaTikAdikavAyAstadupAdAnatvAt, nApi sahakArikAraNamupAdAnasamakAlatvAbhAvAt / . " astutoSa " nyAyase vaha AkArabheda usa paTTIko aMkamAlAkA kAraNa bhI ho jAve, kiMtu hama pUchate haiM ki usa aMkamAlAkA vaha AkArabheda kyA upAdAna kAraNa hai yA sahakArI kAraNa hai ! batAo / pahilA upAdAna kAraNa to Apa mAna nahIM sakate haiN| kyoMki khaDiyA, zIzalekhanI, (sila ) maSI, gerU, Adise banAyI gayI aMkamAlAkA ve khaDiyA Adi upAdAna kAraNa hai| ve hI paTTIpara saMkhyA akSara rUpase pariNata hote haiM / grahaNakA AkAra bheda to upAdAna kAraNa nahIM hai, khaDiyA AdikI banAI gaI battIse paTTopara gaNitake aMka likhe jAte haiN| aura aMkamAlAkA AkArabheda sahakArI kAraNa bhI nahIM ho sakatA hai / kyoMki upAdAna kAraNake kAlameM rahakara kArya
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ sasvAcintAmamiH 407 karanevAleko sahakArI kahate haiM kiMtu yaha samAna kAlamai nahIM rahatA hai| mRttikAke samAna kAlameM rahate hue daNDa, cakra, kulAla Adika to ghaTake sahakArI kAraNa mAne gaye haiN| kiMtu aMkamAlA likhane yA chApaneke bahuta dera pIche grahaNakA AkArabheda utpanna hotA hai| yathopAdAnaminadezaM sahakArikAraNaM tathopAdAnabhinakAlamapi dRSTatvAditi cet / kimevaM kasya sahakAri na syAt / pitAmahAderapi hi janakatvamanivArya virodhAbhAvAt / tato nAMkamAlA sUryAdigrahaNAkArabhede sAdhye liMga svabhAvakAryatvAbhAvAt / saugata kahate hai ki upAdAna horahI mRttikA cAkake Upara rahatI hai| miTTIse do hAtha dUrapara kulAla rahatA hai / kevala hAyake sambandhase miTTI aura kulAlakA eka eka deza nahIM ho jAtA hai / daNDa bhI miTTIse kucha dUraparase cAkako ghumAtA hai| isI prakAra kapaDeke upAdAna . kAraNa tantuoMse koriyA Adi bhI bhinna dezameM rahate haiM / puNyavAn jIva kahIM rahatA hai aura tadanusAra kArya aneka bhinna dezoM meM hote rahate haiN| mAlaba dezameM bhAgyazAlI puruSa hai, unake puNya se paMjAba aura kAbulameM mevA pakatI hai, rakSita hotI hai aura aneka nimittoMse khiMcakara mAchavAmeM pahuMca jAtI hai| ataH jaise upAdAna kAraNase bhinna dezameM rahanevAlA bhI sahakArI kAraNa ho jAtA hai, vaise hI upAdAna kAraNake minna samayameM rahanevAlA bhI sahakArI kAraNa ho jaavegaa| dekhA bhI jAtA hai ki pahile adhika ghAma paDanese yA laeM aura AMdhIke calanese bhaviSyame mahine do mahine meM vRSTi acchI hotI hai / pahile tIsa varSake bhoge hue nyAyya bhoga parihAravizuddhi saMgamake sahakArI kAraNa ho jAte haiM / AcArya kahate haiM ki yadi pauddha isa prakAra kaheMge, taba to isa daMgase kauna kisakA sahakArI kAraNa na ho sakegA ! bhAvArtha-bhinna deza aura bhinna kAlake samI padArtha cAhe jisa kisIke nimitta kAraNa bana baittheNge| pitAmaha, prapitAmaha, ( bAbA, paDavAvA, sampApA) Adi bhI niyamase putrake janaka binA rokaTokake bana jaaveNge| koI virodha na hogaa| cAhe kisI deza yA kisI bhI kAlake udAsIna padArtha prakRtakAryake niyata kAraNa bana baittheNge| isa kAraNase siddha hotA hai ki sUrya Adi grahaNake AkAra bhedako sAdhya karanemeM aMkamAlA jJApaka hetu nahIM hai| kyoMki sAdhyakA aMkamAlA svabhAva nahIM hai aura kArya bhI nahIM hai / Apa bauddhoMne mAvako siddha karane ke liye do hI prakArake hetu mAna rakhe haiN| tadasvabhAvakAryatve'pi tadavinAbhAvAtsA tatra liMgamityapare / teSAmapi kuto vyAlepraha: 1 na tAvatpratyakSato, bhAvino'tItasya vA sUryAdigrahaNAkAramedasyAsadAdhapratyakSatvAt , nApyanumAnAdanavasthAnuSaGgAt / yadi punarAgamAttadhyAptigrAhastadA yuktyanugRhIvAcadananu. gRhItAdvA ? na tAvadAdyaH pakSastatra yuktarapravRttestadasambhavAt / dvitIyapakSe khataH siddhaprAmANyAt parato vA ? na tAvatsvataH svayamanamyastaviSaye'tyantaparokSe khatAmAmANyAsiddhe. ranyathA tadaprAmANyasyApi svataH siddhiprasaMgAt /
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH bauddhoMke samAna vaizeSika bhI pratyakSa aura anumAna do hI pramANa mAnate haiM / kiMtu ve hetuke kitane hI bheda mAna lete haiM, una nyAre vaizeSikoM kA kahanA hai ki AkArabhedakA aMkamAlA svabhAva na sahI aura kArya bhI bhale hI na hoye / phira bhI usake sAtha avinAmAva saMbaMdha honeke kAraNa vaha aMkamAlA vahAM AkAra bhedameM jJApaka hetu ho jAtI hai, una vaizeSikoM ke bhI isa mantavyapara hama pUMchate haiM ki yahAM avinAmAvarUna vyAptikA grahaNa kisa pramANase hotA hai| batalAiye ! pratyakSa pramANase to vyAsikA grh| ho nahIM sakatA hai| kyoMki bhaviSya aura cira bhUtakAlameM honevAle prahaNoMke AkAroMkA bheda hama sarIkhe camcakSuvAle puruSoM Adike pratyakSakA viSaya nahIM hai| ataH sAdhya aura hetu donoM ke pratyakSa kiye hinA konana kA pavita nAma mAnandhako hama jAna nahIM sakate haiN| aura anumAnase bhI cyAptikA grahaNa ho nahIM sakatA hai| kyoMki anumAnakA utthAna vyAptigraNapUrvaka hogaa| usa vyAptiko jAnane ke liye bhI tIsare anumAnakI AvazyakatA paDegI / ataH yaha bhI cauthe vyAtimahaNase utpanna hogaa| isa prakAra AkAMkSAeM baDhate rahane ke kAraNa anavasthA doSakA prasaMga AtA hai| aba Apa kANAdoMke pAsa jyAptigraNakA aura koI upAya nahIM hai| naiyAyika, sAMkhya aura mImAMsakoMke balapara AgamakI pramANatAkA anusaraNa kara Agamase vyAptikA grahaNa karanA iSTa karoge, taba to hama pUMchate haiM ki yuktiyoMkI kRpAse yukta ho rahe Agamase vyAptiko jAna loge ? yA yuktiyoMke kRpAbhArase rahita bhI Agamase sambandhakA grahaNa kara loge ? batAo / ina donoMmese pahilA pakSa to acchA nahIM hai| kyoMki atyaMta parokSa viSayako pratipAdana karanevAle usa AgamameM yuktiyoM kI pravRti nahIM hotI hai / maMtra, taMtra, sAmudrika, jyotiSa viSayake zAstroMmeM ve yuktiyAM pravRtta nahIM hotI haiM / jaba ki agnikI uSNatA, AramAkI cetanatAko viSaya karanevAle pratyakSoM meM hI yukti calAnA pahAise mAthA TakarAmeke samAna pratyakSakI avajJAkA kAraNa hokara vyartha hai to malA Agamase jAnane yogya karma, paramANu, AkAza, sUryagrahaNa, bIjAkSaroMkI zakti Adi viSayoM meM bhI yuktiyoM kA praveza kahAM? arthAt nahIM hai| __dUsarA pakSagrahaNa karanepara hama Apase pUMchate haiM ki usa AgamakA pramANapanA svataH siddha hai ! yA dUsare kAraNoMse jAnA gayA hai / batAithe / mImAMsakoMke anusAra pahilA svataH pramANIkapanA to ina nahIM sakatA hai| kyoMki jo viSaya hamako svayaM abhyAsa kiye hue nahIM haiM, una atyantaparokSa mAne gaye puNya, pApa svarga Adike pratipAdana karanemeM veda smRti, purANa Adi graMthoM ko svataH pramANIkapana siddha nahIM hai / anyathA pramANatAke samAna apamANatAkI bhI svataH siddhi ho jAnekA prasaMga AvegA / jJAna prAmANyako jo svataH apane Apa honA mAnate haiM unako jJAnameM aprAmANyakA utsAda bhI svataH hI mAnalenA pdd'egaa| tathA ca ve vyAptimaiNa karAnevAle zAma apamANa ho jAyeMge /
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH parataH siddhaprAmANyAdAgamAttathAptigraha iti cet, kiM tatparaM pravRttisAmarthya bAgha - kAbhAvo vA ? pravRttisAmarthya cet, phalenAbhisambandhaH sajAtIyajJAnotpAdo vA 1 prathamakalpanAyAM kiM tacAziphalam ? sUryAdigrahaNAnumAnamiti cet, so'yamanyonyasaMzrayaH / prasiddhe hi Agamasya prAmANye tato vyAptigrahAdanumAne pravRttistatsiddhau cAnumAnaphalenAbhisambandhAdAgamasya prAmAnyamiti / 109 naiyAyikoM ke vicArAnusAra AgamameM dUsare kAraNoMse prAmANyakI utpatti mAnI jAyegI aura usa Agamase vyAptikA grahaNa karoge, yoM to hama jaina pUMchate haiM ki Agama pramANatAkA utpAdaka padArtha kyA hai ! caaiye| vRddhiko sAna hai ! athavA kyA bAka kAraNoMkA utpanna nahIM honA hai ? kahiye / yadi yoM kahoMge ki jalako jAnakara jalameM snAna, pAna, avagAhanarUpa pravRttikI sAmarthya se jalajJAnameM pramANatA utpanna ho jAtI hai| isa pravRti sAmathryameM bhI do vikalpa haiM / pahilA phalake sAtha jJAtAkA cAroM ora sambamba hojAnA aura dUsarA usI jJAtA meM dUsare sajAtIya jJAnakA utpAda ho jAnA hai ! 1 pahilI kalpanA mAnanepara to Apa batalAo ki usa vyAptikA phala kyA hai ? jisake sAtha sambandha karaliyA jAve / yadi sUrya, caMdra Adike grahaNakA anumAna karanA yadi vyAptikA phala hai, taba to yaha vahI anyonyAzraya doSa hai / so isa prakAra hai| use suniye | Agamako pramANIkapanA acchA siddha ho jAve, taba to usa pramANIka Agamase vyApsigrahaNa karate hue grahaNake anumAna karanemeM pravRtti hone, aura jaba vaha anumAnameM pravRddhi honA siddha ho jAye, taba vyAptike anumAnarUpa phalake sAtha suMdara sambaMdha ho jAnese pravRttisAmarthya dvArA Agamako pramANatA Aye / sajAtIyajJAnotpAdaH pravRttisAmarthyAmiti cet, tatsajAtIyajJAnaM na tAvatpratyakSavo' numAnato vA anavasthAnuSaGgAt tadanumAnasyApi vyAptigrahaNapUrvakatvAt tayAterapi tadAgamAdeva grahaNasambhavAcadAgamasyApi sajAtIyajJAnotpAdAdeva pramANatvAGgIkaraNAs / J pahile jJAna ke viSaya se samAnajAtivAle viSayakA dUsarA jJAna utpanna ho jAnA yadi pravRcisAmarthya hai, aisA kahane para so pUrvake samAna do pakSa phira uThAye jAte haiM ki pratyakSa se usa sajAtIyakA jJAna karoge yA anumAnase / batAo, pratyakSa se jJAna honA mAnoge taba do grahaNa ke AkArabhedake saDaza dUsarA padArtha pratyakSakA viSaya nahIM hai / ataH pratyakSase sajAtIyako nahIM jAna sakate ho| aura anumAnase sajAtIyakA jJAna honA mAnoge to anavasthA doSakA prasaMga AtA hai 1 kyoMki vaha anumAna bhI vyAptigrahaNa karane ke pIche utpanna hogA aura usa vyAsikA grahaNa karanA mI usa Agamase hI sambhave hai aura usa Agamako bhI pramANatA sajAtIyajJAnake utpAda se hI 52
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH svIkAra kI gayI hai| isa prakAra cakrakagarbhita anavasthA doSa hai / ataH anumAnase bhI sajAtIyakA jJAna nahIM ho sakegA | Treat para iti cet, tarhi svatobhyAsasAmarthyaMsiddhAddhA ghakA bhAvAtprasiddhaprAmAyAdAgamAdaM kamAlAyAH sUryAdigrahaNAkArabhedena vyAptiH parigRhyate na punaH sUryAdigrahaNAkArabheda eva iti sugdhabhASitam, tato na viSamo'yamupAnyAso dRSTAntadArzantikayorAgamAtsaMpratyayaprasiddheH / Agamako parake dvArA pramANapanA mAnanevAle naiyAyika bAghakoMke nahIM utpanna honeko para mAneMge taba to yaha mAnanA kucha acchA hai, kiMtu makutameM aisA kahanA bhoLepanekAsA bhASaNa hai / apane bAra bAra abhyAsakI sAmarthya se prasiddha hue bAdhakoMke rahitapanese jAna liyA hai pramANapanA jisakA aise Agamase aMkamAlaTAkI, caMdra Adi ke bAda rAya nApti to grahaNa karalI jAtI hai, kiMtu phira ekadama sIdhe sUrya, caMdragrahaNa ke AkAroMkAmeda hI nahIM jAnA jAtA hai, aisI bAtoMko bholI buddhivAlA hI kaha sakatA hai; parIkSaka nahIM / malA vicAro to sahI ki jo puruSa pramANIka Agamake dvArA paTTIpara kikhI huyI aMkamAlAkI mahaNake AkAra medoMke sAtha vyAptiko jAna leveM, kiMtu AkArabhedako antarAlarahita na jAna pAye, yaha kahIM ho sakatA hai ? vaha Agama dvArA maNake AkAroMko mI avazya jAna legaa| isa kAraNa Agamase parokSa mI mokSako nirNaya karaneke liye diyA gayA sUrya Adika grahaNa ke AkArabheda rUpa yaha dRSTAMta viSama kathana nahIM hai, kyoMki dRSTAMta grahaNakA AkArameda aura dRSTAMtakA upameya mokSarUpa dAntikakA pramANIka Agamase acchI taraha nirNaya karanA prasiddha hai / sAmAnyato dRSTAnumAnAcca nirvANaM pratIyate tathA hi mokSako Agamase siddha kara aba anumAnase siddha karate haiN| naiyAyikoMne tIna prakArake anumAna mAne haiN| 1 pUrvavat 2 zeSavat aura 3 sAmAnyato dRSTa | unake anukUla sAmAnyato dRSTa arthAt anvayavyatirekI anumAnase bhI mokSakI pratIti ho rahI hai, isIko spaSTa kara vAcika dvArA dikhAte haiM zArIramAnasA sAtapravRttirvinivartate / kvacittatkAraNAbhAvAd ghaTIyantrapravRttivat // 254 // kisI AtmA (pakSa) zarIra saMbaMdhI kSudhA, zIta, roga, bhaya Adi vyAdhi aura manaH sambandhI rAga, dveSa, ciMtA Adi AdhiyoMkI asAvA AkulatArUpa pravRtti atizayapane se nivRtta ho jAtI hai ( sAdhyadala ) kyoMki usa asAtA ke kAraNa mAne gaye jJAnAvaraNa, vedanIya Adi
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH kamakA mAtra ho gayA hai ( hetu ) jaise ki kueM meM laTakI huyI ghaDoMkI mAlAke bane hue pAnI nikAlanevAle yaMtrakI pravRtti usake kAraNa cakrabhramaNase ruka jAnese nivRtta ho jAtI hai (abhvayadRSTAMta ) 411 yathA ghaTIyaMtrasya pravRttibhramaNalakSaNA svakAraNasyAragartabhramaNasya viniSThurornivartate tathA kacijjIve zArIramAnasAsAta pravRtirapi caturgatyaragarta bhramaNasya tacatkAraNaM kRta iti cet, tadbhAva eva bhAvAcchArIramAnasAsAta bhramaNasya, na hi tacaturgatyaragartabhramaNAbhAve sambhavati, manuSyasya manuSyagavidyAlyAdivivarta parAvartane satyeva tasyopalambhAt, sadvatiyeksuranArakANAmapi yathA svatiryaggatyAdiSu nAnApariNAmapravartane sati tattatsamvedana iti na tasya sadkAraNatvam / jaise choTe choTe ghaDoM yA balliyoMkI banI huyI mAlAko eka pahiepara laTakAnevAle aura usa pahiese miDI huyI lATako itara do pahiyoMke dvArA bailase ghumAne yogya tIna cakavAle yaMtrapara rassIke sahAre kueM laTakatI huyI ghaTamAlAkI bhramaNa karanA rUpa pravRtti apane kAraNa horahe kArase saMyukta meM ghUmate hue cakAke ghUmane kI sarvathA nivRtti ho jAnese nivRtta ho jAtI hai, vaise hI kisI mukta jIvame zarIrasaMbaMdhI aura manaHsambandhI asAtArUpa duHkhoMkI pravRtti bhI cAra gati rUpa ke pahiye bhramaNakI nivRtti ho jAnese nivRtta ho jAtI hai| jaise ghaTImAlAkA ghumAnevAlA kAraNa mai ghUmanevAlA cAra aroMse yukta cakA hai, vaise hI saMsArake duHkhoM kA kAraNa cAroM gatiyoM meM bhramaNa karanA hai / vaha usakA kAraNa hai, yaha jainiyoMne kaise jAnA ? aisA kahanepara to hama jaina kahate haiM ki yahAM anvayavyatireka ghaTa jAtA hai| usa naraka Adi cAra gatiyoM meM bhramaNa karanepara hI jIvako zarIra aura manaHsaMbaMdhI duHkhakA paribhramaNa rUpa bAra bAra AnA ho rahA hai aura usa bar3hati rUpa arahaTa cakAke bhramaNa na honepara ve AdhiyAM aura vyAdhiyAM bhI jIvake nahIM hone pAtI haiN| dekho ! manuSyoM manuSyagatimeM honevAle bAlaka, kumAra, vRddha Adi avasthAoMke parAvartana hone para hI ve garbha, bhUkha, pyAsa, roga, iSTaviyoga, aniSTasaMyoga Adike duHkha bAra bAra hote hue dekhe jA rahe haiM / usIke samAna tiryakcagatimeM chedana, bhedana, bhAravahana, iSTaviyoga, khAdyapAna J niroSa, zIta, uSNa, macchara, parAdhInatA Adi vipattiye tiryaJcake bhavoM meM parAvartana karanepara hI huyI haiM / evaM devoMke bhI iSTaviyoga, ISyAbhAva, dUsarekI adhInatA, mAlA murajhAnA Adi bAdhAeM devagati, devaAyuSya, karmake vaza AtmA ke deva zarIrameM Thusa jAMnake kAraNa utpanna huyI haiN| nAraki yoMke to dina rAta duHkhoM kA bhoganA cAlU hI rahatA hai, unheM to eka kSaNako bhI duHkha bhogane se avakAza nahIM hai / aura jaise apane pUrva janmoM meM ho cukI tiryaJca gati, manuSya gati Adiye aneka avasthAoM parivartana honepara una duHkhakA pratikUla saMvedana hotA hai vaisA sampUrNa saMsArI jIvoM meM vedana ho rahA hai| isa kAraNa una zarIra saMbaMdhI Adi duHkhoM kA usa caturmatibhramaNako akAravanA nahIM hai, arthAt cAroM gatiyoM meM ghUmanA jIvako aneka duHkhakA kAraNa hai /
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH nivRttiH kuta iti cet, svakAraNasya karmodaya bhramaNasya nivRtteH, balIvardabhramaNasya nivRttau vatkAryAragartabhramaNAniSu vivat na ca caturgatyaragartabhramaNaM karmodayabhramaNanimittamityasirddha dRSTakAraNavyabhicAre sati tasya kadAcidbhAvAt tasyAkAraNatve dRSTakAraNatve vA tadayogAt / J 1 usa caturgatirUpa garta cakra ke ghUmane kI nivRtti kisase hotI hai ? batAo, yadi aisA pUchoge to uttara suno! apane kAraNa ho rahe mauke udayake bhramaNakI nivRtti ho jAnese caturgatike kI nivRtti ho jAtI hai, jaise ki bailake ghUmanekI nivRtti ho jAnepara usake kArya mAne gaye Tech kI nivRtti ho jAtI hai / cAra gatirUpa cAra aravAle gaDDe cakrabhramaNakA nimitta kAraNa karmoM ke udayakA paribhramaNa hai, yaha bAta asiddha nahIM hai| kyoMki loka meM dekhe gaye khAtha, petha, putra, dhana, strI Adi kAraNakA vyabhicAra ho jAnepara, nahIM dekhane meM Ane aise sUkSma jJAnAvaraNa Adima bhramaNako hI kAraNa mAnanA paDatA hai / bhAvArtha - sAMsArika sukha, duHkhakA zarIra, putra, ghana Adike sAtha anya vyatireka, nahIM hai / aneka puruSa dRDhazarIra aura ghanake hote hue mI duHkhI dekhe jAte haiM, aura aneka jIva zarIrasaMpattirahita hote hue bhI AnaMda haiN| dUdha yadi sukhakA kAraNa hotA to jjarI aura zleSma rogavAleko bhI puSTikara hotA / viSa bhI acchI taraha prayukta kiye jAnepara asaMkhya prANiyoMko nIroga kara detA hai| tapasvI sAdhuoMkI ghana, putra AdimeM ruci nahIM hai, ve pattharakI zilA, vRkSoMkI khor3oM meM hI nivAsa karate haiM / vRddha puruSako taruNI viSa samAna pratIta hotI hai, taruNako nhiiN| zItakAlamai abhi anukUla ho jAtI hai / vahI grISma meM reare paidA karatI hai / vaizAkha aura jyeSTha gardamako darSa utpanna hotA hai| UMTako nImake kaDue patte acche lagate haiM, Anake nahIM, ityAdi dRSTAMtoMse dRSTa ho rahI sAmagrIkA laukika sukha, duHkhoMse vyabhicAra dekhA jAtA hai / ataH cadurgati bhramaNarUpa AkulatAkA kAraNa puNya, pApa, karma hI hai / puNya bhI sonekI beDiyoM ke samAna vAstavame AkulatAkA hI kAraNa hai| dUsarI bAta yaha hai ki tiryaMca Adi gatimeM hone vAle bhinna bhinna jAtike aneka dukhoMko bhogate hue ve paribhramaNa kabhI kabhI hote haiM | bhAga - yaha jIva kabhI vo tiryaggatike duHkhoMko bhogatA hai aura kabhI naraka, manuSya devoM kI gatiyoM meM paribhramaNa karatA hai / isa kAraNa jo kamI hotA hai, vaha paribhramaNa kAraNasahita avazya hai | yadi usa sadrUpa bhAvakA kAraNa na mAnoge to vaha nitya ho jAvegA, usakA kabhI kabhI honA nahIM bana sakegA / saMsArameM aneka duHkha pravAharUpase sarvadA hote rahate haiN| kintu vyaktirUpase duHkha sAdisAnta hai| eka duHkhakA nAza honA, dUsarekA utpAda rahanA yadda paribhramaNa hotA hai / eka samaya honevAle aneka duHkhoMke samudAyako bhI sukhaguNakI eka saGkaTarUpa vimAva pariNati mAnA hai athavA jina kaNTaka, viSa, dugdha Adi dekhe hue kAraNakA vyabhicAra ho rahA hai, unhIMko caturgatike bhramaNakA kAraNa mAna loge to bhI niyamapUrvaka kArya honekA vaha ghana nahIM ho sakegA / / 412
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattyA cintAmaNiH taniciH punastatkAraNamithyAdarzanAdInAM samyagdarzanAdimavipakSabhAvanAsAtmIbhAvAt kasyacidutpadyata iti samarthayiSyamANatvAt tsiddhiH| Ae siTI liuna kA~ge unyA bhramaNakI nivRtti bhalA kisase hogI ! btaao| isakA uttara yaha hai ki una karmoMke kAraNa ho rahe mithyAdarzana, kujJAna, kaSAya aura asaMyama Adika virodhI mAne gaye samyagdarzana, jJAna, cAritra, aura tapaHkI AmAke sAtha tAdAtmyasambaMdhase samarasarUpa honevAlI bhAvanAke balase kisI AtmAke kaukI nivRtti honA utpanna hojAtA hai, isa bAtako hama maviSyoM samarthana kara dekheMge / yoM abataka paTIyaMtrako pratika rokanekA kAraNa arahaTake bhramaNako nivRtti hai aura AhaTake bhramaNako rokanekA kAraNa bailake ghUmanekI nivRti honA hai / dASTItama isakI siddhi isa prakAra karalenA ki zarIra aura manaHsabaMdhI bhaneka duHkhoMkI nivRttikA kAraNa catutimai bhramaNakI nivRtti hai aura caturgatike bhramaNakI nivRttikA kAraNa jJAnAvaraNa mAdi karmoke udaya pAribhramaNakI nivRtti hai aura jJAnAvaraNa Adi karmoMkA nAza to rakhatraya yA cAra ArAdhanAoMse hojAtA hai| prakRtahetoHkumbhakAracakrAdibhrAntyAnaikAntA, svakAraNasya kumbhakArasya vyApArasya nivRttAvapi tadanivRttidarzanAt , iti cet - koI zaMkA karatA hai ki kAraNake bhramaNakI nivRtti hojAnese kAryake bhramaNakI nivRttiko siddha karanevAle prakaraNa prApta huye hetukA kumhAra ke cakra AdikI bhrAMtise vyabhicAra hai / kyoMki dekhA jAtA hai ki cakrake apane ghUmanekA kAraNa mAne gaye kulAlake hastavyApArakI nivRtti ho jAne para bhI baha cakrakA ghUmanA nivRtta nahIM hotA hai / bhAvArtha-kumhArake eka bAra ghumAnepara pAMca yA vaza pala pIchetaka bhI cAka ghUmatA rahatA hai| aisA kahanepara to hama jaina kahate haiM ki na kumbhakAracakrAdibhrAMtyAnaikAntasambhavaH / tatkAraNasya vegasya bhAve tasyAH samudbhavAt // 255 // kumhArake paka yA baccoM ke khelanekA bhaurA Adike bhramaNa dvArA hamAre kAraNa nivRtirUpa hetRkA vyabhicAra honA sambhava nahIM hai / kyoMki usa kumhArake cAka aura baneke bhauMrA ghUmanekA kAraNa unameM bhara diyA gayA vega hai / kumhAra aura baccekA vyApAra sAkSAt kAraNa nahIM hai / jabataka vega rahegA tabataka vaha cakra aura bhaurAkA bhramaNa utpanna hotA rhegaa| na hi sarvAcakrAdimrAntiH kuMbhakAravara vyApArakAraNikA, prathamAyA eva tasyAstathAbhAvAt , ucarocarabhrAtaH pUrvapUrvabhrAMtyAhitavegakRtatvAvalokanAta , na cocarA kAtiH svakAraNasya vegasyAmAce samadbhavati, tadbhAva eva tasyAH samudbhavadarzanAt tato na tayA devoybhicaarH|
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH cakra, maurA, cakaI, ke Age pIche, bIjame honevAle saba hI bhramaNa kumhAra yA bAlakake hAtha ke vyApArako kAraNa lekara hI utpanna hue haiM, yaha nahIM samajhanA / kiMtu sabase pahilA hI vaha bhramaNa isa prakAra kumhArake hAthake vyApArase utpanna huA hai aura cAkake Age Age bhaviSya me honevAle aneka bhramaNa to pahile pahile bhramaNoMke dvArA saMskAra kiye gaye vegale bane hue dekhe jAte haiN| uttarakAlameM honevAlA vaha catra kA bhramaNa apane kAraNa vegake na honepara barAbara utpanna hojAtA hai, yaha nahIM smjhnaa| kyoMki usa vegake honepara hI bhaviSyake paribhramaNoMkI acchI utpatti dekhI jAtI hai / isakAraNa usa cakra Adike paribhramaNase hamAre hetukA vyabhicAra doSa nahIM hai / bhAvArtha- patrake pahile ghUmanekA kAraNa kummakArakA hAtha hai aura dUsare, tIsare Adi ghUmakA kAraNa paramparAse kummakAra, sAkSAtkAraNa pUrva ghUmoMse paidA kiyA gayA vega hai| pratyeka ghUmake nikala jAnera pahile samayakA vega nyUna hotA jA rahA hai / antima ghUmamai vaha vega itanA nirmala paDha jAtA hai yA naSTa ho jAtA hai jisase ki usase Age cAka yA laTTUmai bhramaNa paidA nahIM hotA hai / ataH hamAre kAryakAraNa bhAvakI akSuNNa pratiSThA banI rhii| 414 pAvakApAyepi ghUmena gopAla ghaTikAdi pupalabhyamAnenAnaikAnta ityapyanenApAstam / 14 indrajAliyA yA gvAle ghaDe meM athavA relagADIke nikalajAnepara mArgameM dhUma vidyamAna hai kintu usakA kAraNa maMmi nahIM hai / ityAdi sthaloM meM yoM abhike nahIM rahanepara bhI ghUma pAyA gayA sAdhyAbhAvavadvRttitvaM " ataH yaha phira bhI ApakA hetu vyabhicArI huA / isa prakAra kisakA kathana bhI isI pUrvokta nirNaya kara denese khaNDita ho jAtA hai / mAvArtha- sabase pahilA ghUma amise utpanna huA hai| usakA abhike sAtha anvayavyatireka hai| usa dhUmako pRthak karake kahIM rakha denepara dhUmakI uttara paryAya svarUpa Age honevAle aneka anya dhUma to usa pahile dhUmakI vArA hI utpanna hue haiN| tabhI ho dhUmase abhikI siddhi karanemeM dhuAMkI abhise cupaTI huyI mUlarekhAkA na TUTanA dhUmakA vizeSaNa mAnA gayA hai / abhyathA abhike binA bhI SaDene bandakara kaI dina taka dhuMA Thahara jAtA hai| vaha ghUma bhI hetu bana jAtA, jo ki iSTa nahIM hai / zarIramAnasAsAtapravRteH parAparotyaterupAyapratiSedhyatvAt, saMcitAyAstu phalopabhogataH prakSayAt / na cApUrvadhUmAdipravRttiH svakAraNapAvakAderabhAve'pi na nivartate yato vyabhicAraH syAt / zarIra aura manakI asAThA duHkharUpa pravRttiyoM kA uttarottara kAlameM dhArApravAha karake utpanna ho jAnA bhI gupti, samiti, dharma, AcaraNa Adi upAyoMse nivRtta ho jAne yogya hai / bhAvArtha -- dravyakarma bhAvakarma aura bhAvakarmase dravyakarmakI ghArAkA bhaviSya meM bahanA to muti tapa Adi upAyoMse roka diyA jAtA hai / aura pahile saJcita kamake udaya honepara honevAlI asAvA -:
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAvacintAmaNiH 195 rUpa bAdhAoMkA to kokA phala bhoganese sarvathA nAza hotA hai| tathA tapasyAke balase binA phala bhoge bhI saJcita kokA nAza ho sakatA hai, kintu jina kAryoMkA asAtArUpa phala denA anivArya hai unakA phala bhoganese hI nAza hogA, cAhe ve tIna kalyANake dhArI tIrthakarake hoM, bArahaveM guNasthAnataka koI saMsArIjIva pUrNa sukhI nahIM ho pAtA hai| dhUmake apane kAraNa mAne gaye agmi yA pUrva pUrva dhUma mAdike amAva hojAnepara bhI naye naye dhUma Adi kI pravRtti honA nivRtta nahIM hotA hai, yaha nahIM kahanA / athavA cAka ghUmaneke kAraNa kulAla yA vemake nivRtta ho Anepara bhI cAka ghUmanA banda na hove, yaha nahIM samajha baiThanA jisase ki hamAre hetume vyabhicAra ho sake | mAvArtha-kAraNake abhAvase duHkhoMkA nivRtta honA siddha ho jAtA hai| isameM koI doSa nahIM hai| ato'numAnato'pyasti mokSasAmAnyasAdhanam / - sArvajJAdivizeSastu tatra pUrvaM prasAdhitaH // 256 // isa kAraNa anumAnase mI mokSasAmAnyakA sAdhana ho hI rahA hai| muktAvasthAmeM sarvajJatA, anaMtamukha, ATha kokA kSaya, Adi vizeSatAoMko to hama vahAM pahile prakaraNoM meM siddha karacuke haiM ! yahAM kainA punarukta pdd'egaa| na hi niravadyAdanumAnAta sAdhyasiddhau saMdehaH sambhavati, nirakhadya ca mokSasAmAnye' numAnaM nikhadyahetusamutpatvAdityatInumAnAttasya siddhirastyeva na kevalamAgamAt , sArvatvAdimokSavizeSasAdhanaM tu prAgevoktamiti nehocyate / __asiddha, viruddha, vyabhicAra Adi doSoMse rahisa horahe anumAnase sAdhyakI siddhi hojAne, para ( punaH ) sAdhyameM kisI mI prakArakA sandeha nahIM sambhavatA hai| yahAM prakasameM mokSasAmAnyake siddha karanemeM Upara diyA gayA anumAna nirdoSa hai / kyoMki vaha anumAna nirdoSa hetumose acchA utpanna huA hai / isa kAraNa isa anumAnase usa mokSakI siddhi ho hI jAtI hai| kevala Agama pramANase hI mokSakI siddhi nahIM hai, kiMtu anumAnase bhI mokSa siddha hai| hAM ! mokSa jIva sarvajJa ho jAtA hai| dravyakarma, nokarma aura bhAvakoMse rahita hojAtA hai ityAdi mokSakI vizeSatAokI siddhiko to pahile hI kaha cuke haiN| isa kAraNa yahAM nahIM kahI jAtI hai| tasiddheH prakRtopayogitvamupadarzayati isa mokSako anumAna aura Agamase siddhi karane kA isa prakaraNameM kyA upayoga huA ! isa bAtako AcArya svayaM saMgatipUrvaka dikhalAte haiM evaM sAdhIyasI sAdhoH prAgevAsannanivRteH / nirvANopAyajijJAsA tatsUtrasya pravartikA // 257 //
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH isa prakAra sampUrNa vAdiyoMke yahAM mokSaka sAmAnya siddhi dojAne para kisI nikaTa bhavya mokSamAmI sajjana ziSyake pahilese hI mokSamArgake jAnanekI abhilASA ho jAtI hai| vaha jijJAsA hI prathamasUtrakA pravartana karArahI hai / yo pahile sUtrakA avatAra honA puSTa kiyA gayA hai| sarvasthAdvAdinAmeva pramANato bhokSasya siddhau tatrAdhikRtasya sAdhorupayogasvabhAvasyAsannanirvANasya prajJAtirAyayato hitamupalipsoH zreyasA yokSyamANasya sAkSAdasAkSAdAprabuddhAzeSatatvArthaprakSINakalmaSaparAparagurupravAhasabhAmadhitiSThato nirvANe vipatipatyabhAvAtta. nmArge vivAdAt tatpratipitsApratibandhakavidhvaMsAtsAdhIyasI pratipitsA, sA ca nirvANamArgopadezasya prvrtikaa| sampUrNa syAdvAdasiddhAMtako mAnanevAle yA sarva hI zreSTha vAdiyoM ke matameM jaba anumAna aura Agama pramANase mokSa tattvakI siddhi ho cukI to usameM adhikArako prApta ho rahe sAdhu puruSake mokSama vivAda na hone aura mokSamArgameM vivAda ho jAnese mArgakI jijJAsAke pratibaMdhaka koMke nAza ho jAneke kAraNa mArgako hI jAnanekI icchAkA honA bahuta acchA hai| kyoMki usakA mokSa vivAda nahIM hai / usa mozake mArgameM vivAda par3A huA hai / jisa bhavyako jijJAsA honepara mokSamArgakA upadeza diyA gayA hai, vaha jJAnopayoga svabhAvavAlA AtmA hai aura usako nikaTa bhaviSyama mokSa honevAlI hai / vaha navIna zreSTha tarkaNAoMke camatkAroMko ghAraNa karanevAlI buddhise yukta hai, aura Atmahitako prApta karanA cAhatA hai / kalyANamArgase yukta honevAlA hai tathA kevalajJAnake dvArA sampUrNa tavAyoMko jAnanevAle tathA naSTa ho gaye haiM pAtiyA karma jinake aise utkRSTa guru aIntoMkI samAma athavA parokSa zrutajJAnase sampUrNa tatvArthIko jAnakara aneka pApoMkA kSaya karanevAle gaNadhara Adika apara guruoMkI pravAhita sabhAmeM baiThA huA hai, aura aise ziSyakI vaha prabala jijJAsA mokSamArgake upadezakA male prakAra pravartana karAnevAlI hai| satyAmeva vasyA pratipAdyasya tatmavipAdakasya yathoktasyAdisUtrapravartakatvopapatteranyathA vapravartanAditi pratipattavyaM pramANavalAyattatvAt / aise pUrva kahe vizeSaNoMse yukta ho rahe ziSyakI usa prasiddha jijJAsAke honepara pahile kahe gaye Apake yathA ucita aneka guNoMse yukta, karmarahita, aura jJAnavAn usake pratipAdaka AcArya mahArAjako mAdike sUtrakA pravartakapanA ThIka siddha ho jAtA hai / anyathA yAnI dUsare prakAroMse mokSamArgake pratipAdaka usa sUtrakA artharUpase yA graMtharUpase Aja taka pravartana honA ghaTita nahIM hotA hai / yaha bAta vizvAsa pUrvaka samajha lenA cAhiye / isa prakAra pramANoMkI sAmarthyake adhIna pUrNa vicAra ho jAnese pUrvameM kahI huyI yogyatAke mila jAnepara aba Adike sUtrakA avatAra karanA nyAya prApThe ho jAtA hai| eka bAra hRdaya kholakara kahie " jaina dharmakI aba " /
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAcintAmaNiH yahAM takakI racanAkA anukama saMkSepase isa prakArase haiM ki sUtra avatArakI AdimeM zrI vidhAnaMda svAmIne zrI lokavArtika maMthakA prArambha kara maMgalAcaraNa pUrvaka paramapara guruokA dhyAna karanA Avazyaka batalAyA hai| isa para acchA khaNDana, maNDana, karake athakI siddhike kAraNa guruoMkA dhyAna karate hue sUtra, adhyApa AdikA lakSaNa kiyA hai / tathA zlokavArtika graMthako AmnAyake anusAra AyA huA talAkara sAkSAtkala bAnakA pAti aura paramparA phaLa koke nAza karane meM upayogI kahA hai| acche zAstra to hetuvAda aura AgamavAdase saMyukta hote haiM / yaha zlokavArtika graMtha hetuvAdase pUrNa hai| tarka vitarka karanevAlI buddhiko dhAraNa karanevAle vidvAn isa graMthase tatvoMko prApta kara lete haiN| AjJApradhAnI, pratibhAzAlI, zraddhAluoMko jAnane yogya viSaya mI isa graMthameM adhika mileMge / kiMtu bholI buddhivAle ziSyoMkA isa isa aMtha praveza honA dussAdhya hai| ve anya upayogI graMthoMko paDhakara isa graMthake adhyayana karanekI yogyatAko pahile prApta krte| pIche tarkazAlinI buddhike ho bAnepara hetuvAda aura AgamavAda rUpa isa graMthakA abhyAsa kreN| apanI yogyatAkA atikramaNa kara kArya karanemeM saphalatA prAsa nahIM hotI hai| zrI vidyAnaMda svAmIne isa graMthakI racanA atIva prakANDa vidvattA ke sAtha kI hai| ataH buddhizAlI ziSya isa graMthakA bahuta vicAra ke sAtha svAdhyAya kareM ve jitanA gaharA ghusege utanA gambhIra prameya paaveNge| graMthake AdimeM prayojanako kahanevAlA mAgama aura parArvAnumAna rUpa vAkya kahanA Avazyaka hai| mokSamArgake netA aura karmarUpI parvatake meSA tathA vizvatattvoMke jJAtA aise binedra bhagavAna ke upadezaka honepara mumukSu bhavyoM ke prati yaha sUtra artha rUpase kahA gayA hai| usI AmnAyase Aye hue sUtrakA zrI umAsvAmI mahArAjane pratipAdana kiyA hai / yaha sUtrarUpI zabda to ghArApadAise prameyakI apekSA anAdi hai, kiMtu paryAyadRSTise sAdi hai / zabda pudgalakI paryAya hai, anyApaka hai, mUrta hai aise paugalika sUtroMkA gUMthanA gaNaghara devane dvAdazAGgame kiyA hai / vinIta ziSyoM ke vinA bhagavAnkI divyadhvani bhI nahIM liratI hai| atyupayogI vastu vyartha nahIM jAtI, taise hI pratizavakoMkI icchA honepara sUtra yA anya Arya graMtha pravartita hote haiN| hiMsA Adi pApoMkA nirUpaNa karanevAle graMtha prAmANika mI nahIM hai / ataH jJAnI vaktA aura zrotAoMke honepara. samIcIna zAstroMkA nirmANa hotA hai / pahile sUtrako Agama aura anumAnarUpa siddha karate hue apauruSeya vedakA khaNDana kiyA hai| vItarAga, sarvajJa, bhAdi hitopadezakakA nirNaya kara lenepara usake vAkyoMkI akSuNNarUpase pramANatA AjAtI hai| mImAMsakoMne sarvazako nahIM mAnA hai, unake liye sarva-siddhi sUkSma Adika arthoke upadeza karanekI apekSA kI gaI hai, jinako hama zrutajJAnase jAnate haiM, una padArthoMkA pratyakSakoM koI AtmA avazya hai| pratyakSa Adi chaha pramANoMse sarva padAyA~ke jAnanevALeko sarvajJa nahIM kahate hai|
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 tattvArthacintAmaNiH... : kiMtu kevalajJAnase eka kSaNameM hI trikAla trilokake padArthoMko jAnanevAlA 'sarvajJa hai| sarvajJatAkA kAraNa ghAtiyA phokA kSaya ho jAnA hai, mUlasahita karmoMkA bhaya ho jAnepara arhanta deva svabhAvase hI yAvat padArthoMko jAna lete haiM, prayatna karanekI AvazyakatA nahIM hai / atyalpa kAyoM meM prayatna upayogI hotA hai| kiMta AnaMtAnaMta kArya prayatnake vinA svabhAvoMse hI ho jAte haiM / vinA icchA aura payala ke darpaNa pratibimba le letA hai| saMvara aura nirjarAse ghAtiyA kA~kA kisI sAdhuke kSaya ho jAtA hai| isa kAraNa mokSamArgakA netA vizvatattvoMkA jJAtA aura kamAkA kSaya karanevAlA AtmA hI una guNoMkI prAptike abhilASuka jIvoMke dvArA stutya hai / ve jineMdradeva tIrthakara prakRtike udaba ho jAnepara mokSamArgakA upadeza dete haiM, upadezakI dhArA anAdi kAlase calI A rahI hai / isa prakaraNapara akele jJAnase hI mokSako mAnanevAle naiyAyika, sAMkhya AdikA khaNDana kara ratnatrayase hI muktikI vyavasthA mAnI hai / jJAnake samAyasaMbaMdhase AtmA jJa nahIM ho sakatA hai / bhinna par3A huA samavAyasaMgha bhI kisI guNI meM kisI vizeSa guNako saMbaMdhita karAne kA niyAmaka nahIM ho sakatA hai| samavAya saMbaMdha tAdAtya sarvabase bhinna hokara siddha nahIM hone pAdhA hai / naiyAyikoMke Izvarake samAna bauddhoMse mAnA gayA buddhadeva mI muktiko prApta nahIM kara sakatA hai aura na mokSamArgakA upadeza desakatA hai| niranvaya kSaNika avasthAmai saMtAna bhI nahIM bana pAtI hai / anzya sahita pariNAma mAnanepara hI padArthoMmeM arthakiyA bana sakatI hai / vacana bolane vivakSA kAraNa nahIM hai / tIrthakara deva vivakSAke vinA divya dhvani dvArA upadeza dete haiN| citrAdvaita matame bhI mokSa aura mokSakA upadeza nahIM banatA hai| vijJAnAdvaita aura maMjhadvitakI bhI siddhi nahIM hosakatI hai / isa kAraNa pAtiyA kose rahita huA AtmA hI upadezaka hai aura jJAnase tAdAtmya rakhanevAlA vinIta AtmA upadeza sunanekA pAtra hai| cArvAkoMke dvArA mAnAgayA pRthvI, apa, teja, vAyuse utpanna huA AtmA dravya nahIM hai / AtmA pudgalakA banA huA hotA to bahiraMga iMdriyoMse jAnA jAtA, kiMtu AmAkA svasaMvedana pratyakSa horahA hai / tathA AtmAkA lakSaNa nyArA hai aura pRthvI AdikA lakSaNa bhinna hai : pRthvI Adika tattva AtmAko pragaTa karanevAle bhI siddha nahIM haiM / vinA upAdAna kAraNake mAne kArakapakSa aura jJApaka pakSa nahIM calate haiN| zabda bijalI Adike bhI upAdAna kAraNa hai, jo ki sthUla iMdriyoMse nahIM dIkhate haiN| piThI, mahuA Adikase mada zaktike samAna zarIra, iMdriya Adikase caitanya zakti utpanna nahIM ho sakatI hai / zarIrakA guNa buddhi nahIM hai| anyathA mRta dehameM bhI buddhi, sukha, duHkha AdikakA prasaMga hogaa| maiM sukhI hUM, maiM guNI hUM, maiM phartA hUM ityAdika pratItiyoMse AtmA svataMtra tattva siddha horahA hai| jo ki anAdi kAlase anaMta kAtaka sthira rahanevAlA hai| pradhyArthika nayase AtmA nitya hai aura paryAyArthika nayase anitya hai / isa kAraNa AtmA nisyAnityAtmaka hai| cArvAkakA mAnA gayA pakSa acchA nahIM hai| nauddhokA AtmAko kSaNika vijJAnarUpa mAnanA bhI ThIka nahIM hai| vizeSake
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ tastvAryacintAmaNiH samAna sAmAnya padArtha bhI vastu dIkhatA hai arthAt vastu bhedAbhedAtmaka hai / eka Atmadravya kramabhAvI aura sahabhAvI paryAyoM meM vyApta hokara rahatA hai / AtmA apane guNa aura paryAyoMko chor3atA nahIM hai tathA anya dravyoM guNa paryAyoM ko lezamAtra bhI chUtA nahIM hai| sthApaka koI upAya nahIM hai / avastubhUta vAsanAoMse koI kArya nahIM paneko bauddha siddha nahIM kara sakate haiN| isa kAraNa upayoga svarUpa Atmadravya ke hI mokSamArgako jAnane kI icchA honA sambhava hai / cetanA ke samavAya aura jJAnayogase jJAnavAnUpanekI vyavasthA hone lage to AkAza, SaTa Adi padArtha bhI jJAnavAn ho jAyeMge, koI rokanevAlA nahIM hai / prAmANika pratItiyoM se AtmAko hI cetanapanA siddha hai| AtmAyeM rahanevAlA jJAna apaneko svayaM jAnaletA hai / usako jAnane ke liye dUsare jJAnakI AvazyakatA nahIM hai| isa bAtako bahuta yuktiyoM se AcArya mahArAjane puSTa kiyA hai / I 419 bauddhoMke pAsa isakA vyava hosakatA hai| ekasaMtAna pramANa, pramAtA, prameya aura mamiti ye cAra svataMtra tattva nahIM haiN| pramAtA mI prameya hojAtA hai aura pramANa bhI prameya tathA pramitirUpa hai / apanI AsmAkA svasaMvedana pratyakSase jJAna hojAtA hai / jJAna aura AtmA sabhI prakAroMse parokSa yahI hai| mImAMsakoko dharmake pratyakSa hojAne para usase abhinna dharmIkA bhI pratyakSa honA avazya svIkAra karanA paDegA / pramANa jJAna aura ajJAnanivRttirUpa phalajJAna ye donoM abhinna haiN| hAM ! pramANajJAnase dAna, upAdAna, buddhirUpa phalajJAna bhinna hai / dravyadRSTise yahAM bhI abheda mAnA jAtA / ataH mImAMkoMkA parokSarUpa se mAnA gayA karaNajJAna vyartha par3atA hai| jJAnake parokSa honepara arthakA pratyakSa honA nahIM bana sakegA, sarva hI mithyA yA samIcIna jJAna apane svarUpakI pramiti karaneme pratyakSa . pramANarUpa haiM / AtmA upayogavAn nahIM, kiMtu upayogasvarUpa hI hai / isa apekSA se pratyakSa hai tathA pratikSaNa navIna navIna pariNAma, asaMkhyAta pradezIpanA, Adi dharmokara ke chadmasthoM ke jJeya nahIM haiM / ataH parokSa bhI hai / 1 AtmA sAMkhyoMke matAnusAra, bhakartA, ajJAnI, sukharahita nahIM hai / gADhanidrAmeM sotI huyI mA bhI jJAna vidyamAna hai / matta mUrchita avasthAoM meM bhI AtmAke jJAna hai / jJAnake anitya honese usase abhinna Atmadravya bhI anitya ho jaayegaa| isa prakArakA bhaya sAMkhyoMko nahIM karanA cAhie | kyoMki anitya bhoga, upabhogoM ke samAna jJAnase " abhinna hotA huA AlA mI nityAni - tyAtmaka hai / utpAda vyaya aura prauvyarUpa pariNAma hue binA padArthoM kA satva hI nahIM raha pAtA hai / yadi anya banA rahe to nAza honA bahuta acchA guNa (svabhAva) hai / isa prakAra jJAnopayoga aura darzanopayogarUpa pariNAmoMko dhAraNa karanevAle kisI jIvame saMsAra ke kAraNa moha Adi karmoM ke nAza ho jAnepara saMsArakA sa ho jAtA hai| jisakA saMsAra naSTa huA hai, usane pUrva samaya
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ savA cintAmaNiH ---NN-Muadanvr mokSamArgako jAnanekI icchA kI thI aura vaha jIva siddha bhavasthA anaMta kAma taka rhegaa| yaha vyavasthA syAdvAdasiddhAMtameM hI banatI hai| aneka atizayoMko choDanA aura aneka camatkAroMkA kAraNa karanA yaha parivartana AlAko anekAMta svarUpa mAnanepara siddha ho jAtA hai, jisa jIvake kAlalabdhi prApta ho gayI hai, kA~kA bhAra ladhu ho gayA hai, usake mokSamArgako bAnanekI icchA ho . jAtI hai / vaha vinIta bhavya jIva, mahAtmA munIMdrapuruSoMse upadezako prApta kara usakI sAdhanA karatA huA iSTa padako prApta kara phetA hai| jijJAsA, saMzaya prayojana vAdise viziSTa ziSyako upadeza diyA jAtA hai| kiMtu upadeza sunanevAle ke vijJAsAkA honA asthAvazyaka kAraNa hai| bhAcAryane mokSakA kathana na karake mokSamArgakA kathana prathama kyoM kiyA : isapara AcArya mahArAja uttara dete haiM ki prAyaH sampUrNa dhAdiyoM ke yahAM AtmAkI zuddha avasthAkA ho jAnA mokSa iSTa kiyA hai| mokSako sabane mAnya kiyA hai| mokSa sAmAnyake viSaya vizeSa vivAda nahIM hai| arthAt mokSako mAyaH sarva saMpradAyavAle iSTa karate haiN| paraMtu mokSake mArgake saMbaMdha vivAda hai| koI bhakti se mukti, aura koI zAnase mukti aura koI karmase mukti, isa prakAra ekAMtase mAnate haiN| ataH ziSyako mokSamArgake jAnanekI icchA utpanna huyI hai| jo zUlyavAdI yA upaplavavAdI mokSako sarvathA svIkAra nahIM karate haiM, unako isa graMthake adhyayana adhyApana karanemeM adhikAra nahIM hai / mokSako hama Agamase bhI Ana lete haiN| jaise ki paJcAGga dvArA yA gaNitake niyamoMse sUryagrahaNa, candragrahaNa, saMkrAti bhAviko jAna lete haiN| Agamako pramANa mAne vinA gUMge aura bolanevAle koI antara nahIM hai / Agamako pramANa mAne binA koI bhI prakRSTa vidvAn nahIM bana sakatA hai / peTamase nikalate hI koI, paNDisa nahIM ho jAte haiM / jinhoMne janma lete hI zrutajJAnaprApta kara liyA hai, unhoMne mI pUrvajanmameM AgamakA bahuta abhyAsa kiyA thaa| " yahI mere pitA haiM / isa jJAnako karaneke liye Adhunika yugameM mAtRzakyake atirikta dUsarA koI upAya nahIM hai| nAstikoMko bhI AgamakI zaraNa lenI paDatI hai / nidoSa vakAse kahA gayA Agama pramANa hai / anumAna pramANase mI mokSa bAnA bA sakatA hai / ataH nikaTabhavya jIvake mokSamArgako jAnanekI uskaTa bhabhilASA honepara sUtrakA avatAra karanA atyAvazyaka hai / paropakAra karanevAle AcArya mahArAja aneka vivAdoMkA nirAkaraNa karate hue ziSyakI abhilASAko pUrNa karanekeliye " samyagdarzanahAnacAritrANi mokSamArgaH " isa cintAmaNi rasnasvarUpa sUtrakA prakAza karate haiM siddhAntanAstrodadhisAraralA / sasvArthapatrAtsvaparAtmanInA // rAptiAcAni budhAH prapacha / yujantu nirvANapayaveke // 1 //
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ vatyA cintAmaNiH 131 sUtra samyagdarzanajJAnacAritrANe mokSamArgaH // 1 // jIva Adika tattvoMkA zraddhAna karanA samyagdarzana hai aura tatvoMko kamasI, baDhatI nahIM, kintu yathArtharUpase jAnanA sampAjJAna hai tathA AtmAkA apane svabhAva, AcaraNa karanA samyakacAritra hai| pratipakSI kauke AghAtarahita ina tInoM guNoMkI tAdAtmya sambandhase AtmAke mAya ekatA ho jAnA hI mokSakA mArga hai arthAt ye tInoM milakara mokSakA eka mArga hai / tatra samyagdarzanasya kAraNabhedalakSaNAnAM vakSyamANasvAdihodezamAtramAhaH una sIna guNoM se pahile samyagdarzana ke kAraNa, bheda aura lakSaNoMko agrima anbameM kaheMge / yahAM kevala nAma kahanekI paribhASAko kahate haiM / suniye| praNidhAnavizeSotthadvaividhyaM ruupmaatmnH| yathAsthitArthazraddhAnaM samyagdarzanamuddizet // 1 // svaccha cittakI ekAgratAke vizeSase utpanna huA hai do prakArapanA jisameM aisA jaiseke taise vidhamAna horahe bhoMkA zraddhAna karanArUpa AtmAke svabhAvako samyagdarzana kahanA cAhiye / praNidhAna vizuddhamadhyavasAne, tasya vizeSaH paropadezAnapekSatvaM tadapevatvaM ca tasmAdusthA yaspa tatpraNidhAnavizeSottham / vidhe prakArI nisargAdhigamajavikalpAghasya tadvividham, tasya bhAvo dvaividhyama, praNidhAnavizeSotthaM vaividhyamasyeti praNidhAna vizeSotyadvaividhyam, taccAtmano rUpam / isa kArikAkA samAsa, taddhipta, vRttiyoMse spaSTa artha karate haiM-praNidhAnakA maya zuddha nidoSa rUpase adhyavasAya karanA hai| usakI vizeSatA dUsaroMke upadezakI apekSA nahIM honese aura una sace guruoMke upadezakI apekSA karanese do prakAra ho jAtI hai| usa vizeSatAse hai usasi jisakI vaha " prANidhAnavizeSotva " humA / svabhAvase utpanna hue aura paropadezase utpanna hue bhedase, do haiN| vidha arthAt prakAra jisake usako dvividha kahate haiM / usa dvividhakA jo mAda arthAt pariNamana hai, vaha dvaividhya hai / praNidhAna vizeSase utpanna huA hai vaividhya isa zraddhAnakA isa kAraNa yaha pradAna praNidhAnavizeSotpaviSya hai aisA jo AtmAkA svarUpa hai, vaha sabhyagdarzana hai / paropavezake atirikta jinamahimadarzana, devaRddhi darzana, vedanA, jAtismaraNa, Adi kAraNoMko yahAM nisarga zabdase liyA gayA hai| yadi nisargakA mUla artha svamAva pakar3A jAya to vinA kAraNa samI jIvoM ke samyag varzana upaba jAne kA prasA mAjAvegA /
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 tasvAcintAmaNiH : / yathAsthitAyastitvArthAsteSAM zraddhAnaM samyagdarzanamihoddeSTavyaM tathaiva nirdoSavakSyamANatvAt / jisa prakAra apane apane guNa, paryAya, avibhAgapaticcheda, arthakriyA Adi dharmose padArtha Thauka sthita ho rahe haiM, usI prakAra ko DAve va mAnArtha haiM : hA tattvArthokA jo zraddhAna karanA hai, isa prakaraNa meM jaina darzanakI saMketapraNAlI ( paribhASA ) ke anusAra use samyagdarzanake nAmase kahanA cAhiye / kyoMki usa hI prakArase samyAdarzanakA doSarahita nirUpaNa Age karanevAle haiN| yahAM karmadhAraya, bahuvrIhi samAsa aura pya pratyayake dvArA samyAdarzanake nAmamAtrakI pratipAdaka kArikAkA spaSTIkaraNa kara diyA hai / jo ki samyagdarzana zabdakI niruktise hI artha nikalA hai| samyagzAnalakSaNamiha niruktilabhya vyAcaSTeH isa prakaraNameM prakRti, dhAtu, aura pratyayase bane hue zabdakI niruktise prApta horahe samyagjJAnake lakSaNakA vyAkhyAna karate haiM svArthIkAraparicchedo. nizcito bAdhavarjitaH / sadA sarvatra sarvasya samyagjJAnamanekadhA // 2 // . saba kAla, saba deza aura sampUrNa vyaktiyoMko bAdhAse rahita hote hue svayaM jJAnako aura arthako AkAra sahita nizcita rUpase jAnanA samyagjJAna hai aura vaha aneka prakArakA hai / yahAM AkArakA artha vikalpa karanA yA svaparapariccheda karanA hai jo ki anya guNoM meM nahIM pAyA jAkara jJAnaguNamai hI pAyA jAtA hai| paricchedaH samyagjJAnaM na punaH phalameva tato'numIyamAnaM parokSaM samyagjJAnamiti tasya nirAkaraNAt / apanI pratyakSarUra jJApti karAnevAle karaNarUpa jJAnako samyagjJAna kahate haiM kiMtu phira phalarUpa jJAnako hI samyagjJAna nahIM kahate haiM / mImAMsakoMne jJAnajanya jJAtatArUpa phalase parokSa jJAnakA anumAna hojAnA mAnA hai / aise usa sarvathA parokSa jJAnakA jainiyone nirAkaraNa kara diyA hai| jainoMne svAMzameM sampUrNa jJAnoMkA pratyakSa honA iSTa kiyA hai / bhAvArtha-svagrahaNakI apekSA sarva hI jJAna pratyakSa haiM koI jJAna parokSa nahIM hai| " bhAvaprameyApekSAyAM pramANAbhAsaniGgavaH // presA zrI samaMtabhadrAcAryakA pramANa vAkya hai / sa cAkArasya bhedasya na punaranAkArasya kiJciditi pratibhAsamAnasya paricchedaH tastha darzanatyena vakSyamANatvAt / . . . . . ... . aura vaha ghaTa, paTa Adi vizeSarUpa AkArakA vikalpa karate huye pariccheda karanA, samyarajJAna hai, kiMtu phira bAlaka yA gUMge mammajJAnake samAna padArthAkA kucha kucha sAmAnya jhAlorana
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH . karanevAle AkArarahita cetanA karaneko sabhyAjJAna nahIM kahate haiN| kyoMki usa sAmAnya Alocanako Age graMthama darzanopayoga rUpase spaSTa kahanevAle haiN| bAlaka yA gUgekA dekhanA, cAkhanA, bhI jJAna hai| kevala dRSTAMta dediyA hai| kucha hai, vaha bhI anadhyavasAya jJAna hai / jo kucha vikalpa kiyA jAyagA jJAna hI par3a jAyagA / nirvikalpaka sAmAnya Alocanako darzana kahate haiM / vaha avAcya hai| ___ svAkArasyaiva paricchedaH so'rthAkArasyaiva veti ca nAvadhAraNIyaM tasya tanapratikSepAt / koI bauddha matAnuyAyI yogAcAra kahate haiM ki jJAna apane hI AkArakA pariccheda karatA hai, bahiraga viSayoMko nahIM jAnatA hai, tathA kinhI anya vAdiyoMkA yaha siddhAMta hai ki vaha paricched arthoke AkArakA hI hai / svayaM jJAnako jJAna nahIM jAna sakatA hai| kyoMki apane apane Apa kriyA karanekA virodha hai| balavAn puruSa bhI Thelepara baiThakara svayaM Theleko nahIM Thela sakatA hai, cakSu svayaM apaneko nahIM dekha sakatI hai, rasanA iMdriya svayaM apanA rasa nahIM cakhatI hai / AcArya kahate haiM ki isa prakAra ina donoM ekAMtoMkA nizcaya nahIM kara lenA cAhiye / zyoMki usa akele jJAna yA jJeyako jJAnakA vaha viSayapanA dUra haTA diyA gayA hai / isa jagatmeM akelA jJAna hI tattva hai yA jJeya hI tattra hai, so nahIM hai| kyoMki donoM tattva vidyamAna haiN| inakA avinAbhAva saMbaMdha hai, ekakA niSedha honepara dUsarekA bhI niSepa ho jaavegaa| tathA ca zUnyavAda chaajaavegaa| dIpaka yA sUrya jaise apanA aura parakA prakAza karate hai, vaise hI jJAna bhI apanA aura parakA pratimAsa karatA hai, tabhI to kArikAme apaneko aura arthako ullekha kara jAnanevAlA jJAna kahA hai| jJAnameM apanA aura arthakA vikalpa hotA hai| : saMzayito'kizcitkaro vA svArthA kAraparicchedastaditi ca na prasajyate, nizcita iti vizeSaNAt / . / 'saMzayarUpako prApta huA athavA kucha bhI pramitiko nahIM karanevAlA aisA anadhyavasAya rUpa jJAna mI apane aura arthake kucha sacce, jhUThe, AkAroMko jAna rahA hai, isako usa samyajJAnapanekA prasaMga na ho jAve, isa nimittase samyAgjJAnake lakSaNameM nizcaya kiyA gayA aisA vizeSaNa diyA hai| Upara kahe gaye saMzaya aura anadhyavasAya jJAna nizcayarUpa nahIM hai| yoM mikhyAjJAnoMse bhI svapara paricchitti ho rahI mAnI gayI hai| - viparyayAtmA sa tathA sthAditi cenna, bAdhavarjita iti vacanAta, baadhkotpse| pUrva sa eva tathA prasakta iti ceya, sadeti vizeSaNAt / do mithyAjJAnoMkA to nizcita rItise vAraNa kara diyaa| kiMtu sIpamai cAMdIko jAnanA yaha viparyayasvarUpa jhAna bhI apaneko aura arthako jAnatA hai, isa kAraNa vaha bhI isa prakAra samyagjJAna ho jAbegA, aisA kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki hamane sampajJAna ke lakSaNoM " bAtrAoMse rahita "
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ *2* tatvArthacintAmaNiH aisA vizeSaNa kahA hai| sIpameM cAMdIko jAnanevAle jJAnameM uttara kAlameM bAdhA utpanna ho jAtI hai| ki yaha cAMdI nahIM hai kiMtu mIpa hai / yadi yahAM koI isa prakAra kahe ki sIpame cAMdIkA jJAna yA lejane sarpakA jJAna bhI bAghaka pramANoM kI utpatti ke pahile to bAdhakarahita hokara svArthIko jAnate hI haiN| bhataH una viparyaya jJAnoM ko bhI usI prakAra samyagjJAna bananekA prasaMga AvegA, so yaha kaTAkSa bhI ThIka nahIM hai / kyoMki hamane samyagjJAnake lakSaNa meM sadA aisA pada de rakhA hai / isa kAraNa doSakA kAraNa ho gayA, jo sarvadA hI bAdhAoMse rahita hai, vaha samyagjJAna hotA hai / kamI kabhI bAdhA nahIM honekA koI mahatva nahIM hai / cora yA vyabhicArI kabhI kabhI pApa karate haiM, sadA nhiiN| kiMtu tAdRza mAva bane rahane se ve dUSita hI samajhe jAte haiM / aNuvratI nahIM / kacidviparItasvArthAkAraparicchedo nizcito dezAMvaragatasya sarvedA taddezamabAmuvata: sadA bAghavarjitaH samyagjJAnaM bhavediti ca na zaGkanIyam sarvatreti vacanAt / kisI deza meM aura artha AkArako pariccheda karanevAlA nizvayAtmaka viparIta jJAna huA aura vaha manuSya tatkAla dezAMtarako calA gayA tathA sarvadA janmabhara bhI vaha manuSya usa dezameM prApta nahIM huA | relagADIneM baiThakara cale jAte hue devadakhako dUravartI phAMso meM jalakA jJAna huA usa samaya usako jalakI AvazyakatA bhI na bhI aura dauDatI huyI gADIse utaranA bhI nahIM ho sakatA thA jisase ki jalake pradezameM jAnepara usako bAdhakapramANa utpanna ho jAtA / pazcAt usako usa mArga se jAnekA koI prasaMga bhI nahIM AyA aura na devadattane kisIse usakI carcA hI kI, aisI dazA meM sarvadA bAdhakarahitapanA vizeSaNa bhI ghaTa gyaa| taba to yaha bhramajJAna bhI samyagjJAna ho jAnA caahiye| aMdhakAra kahate haiM ki isa prakAra bhI zaMkA nahIM karanA / kyoMki hamane sarvatra aisA lakSaNamai bolA hai / isa kAraNa usa dezameM nAcA marke hI na ho kiMtu dUsare deza jAnekI sambhAvanA honepara usa vyaktiko bAdhakapramANa avazya upasthita ho jAvegA / arthAt sarva sthAna bASakakA bhAva nahIM rahA / kasyacidatimUDhamanasaH sadA sarvatra nAghakarahito'pi so'stIti tadavastho'tiprasaGgaH iti cena, sarvasyeti vacanAt tadekameva samyagjJAnamiti ca prakSiptamanekadheti vacanAt / mama atyaMta mUrkhatA vizcAra rakhanevAle kisI kisI bhoMdU manuSyake kisI mithyAjJAname sarva kAla aura sarvadezamai bAghakarahitapanA bhI bana jAtA hai kisIke janmabhara aura sarvatra midhyAjJAna hokara usameM bAka jJAna nahIM upaja pAtA hai| isa kAraNa vaha viparyayajJAna bhI samyagjJAna ho jAyegA / isa prakAra atiprasanna doSa vaisA kA vaisA hI tadavastha rhaa| yaha kahanA bhI ucita nahIM hai / kyoMki hamane jJAnameM sarvaM jIvoM ko bAdhArahisapanA aisA vizeSaNa diyA hai / ke AkhoM ko
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH mIMcanepara sabake liye aMdherA nahIM ho sakatA hai / sabhA koI koI vAdI usa samyagjJAnako eka hI prakArakA mAnate haiN| yaha maMtavya bhI anekaghA aisA vizeSaNa kahanese khaNDita ho jAtA hai / bhAvArthavaha samyagjJAna pratyakSa, parokSa yA mati zruta Adi bhedoMse aneka prakArakA hai / vatra nizcivatvAdivizeSaNatvaM samyaggrahaNAllabdham / svArthIkAraparicchedastu jJAnagrahaNAva, tadviparIvasya jJAnatvAyogAt / usa mokSamArgake prakaraNameM prApta huye sUtrame diye gaye samyAjJAna zaGkase hI Upara kahA humA sampUrNa lakSaNa nikala paDatA hai| nizcitapanA, bAdhArahitapanA, Adi vizeSaNa to zAna ke sAtha lage hue samyagpadake grahaNase prApta ho jAte haiN| aura jJAna padake grahaNa karanese to apane aura arthake AkArakA pariccheda karanA, yaha artha nikala AtA hai / jo usa apane aura arthaka pariccheda karanevAle jJAnase viparIta haiN| una ghaTa, paTa AdikoMko jJAnapanakA yoga nahIM hai| yahAM taka samyagjJAna zabdakA artha kara diyA gayA hai| . samyakcAritraM milatapayalakSANA,... aba samyakcAritra zabdakI niruktise hI jAnA jAve, aise samyakcAritrake lakSaNako kahate haiM bhavahetuprahANAya bahirabhyantarakriyA-1. . vinivRttiH paraM samyakcAritraM jJAnino matam // 3 // samyagjJAnI jIvakI saMsArake hetu horahe mithyAdarzana, avirati aura kaSAyoMke sarvathA nAca . karaneke liye bahiraMga aura aMtara kriyAoMkI vizeSarUpase nivRtti hojAnA hI uskRSTa samyak cAritra mAnA gayA hai| vinivRttiH samyakcAritramityucyamAne zIrpopahArAdiSu svazIrSAdiSyanivRtiH samyaktvAdisvaguNanivRttizca tanmAbhUditi kriyAgrahaNam / samyakcAritrake lakSaName vizeSyadala kevala vinivRtti hI kaha diyA jAtA to iSTadevIke sanmukha zirako kATakara caDhA dene yA pagaDI, mukhAsA ( mukuTasA) ke utAra kara pheMkane apane sira, pagaDI Adi dravyoMkI nivRtti athavA mithyAtvaMkA udaya Anepara samyaktva, prazama, Adi guNoMkI nivRtti hojAnA bhI sabhyAcAritra ho jAvegA / yaha na hove isaliye kriyAkA grahaNa kiyA hai / mAvArtha-kriyAoMkI nivRttiko cAritra kahate haiM / dravya aura guNoMkI nivRttiko nhiiN| bahiHkriyAyAH kAyabAgyogarUpAyAH evAbhyantarakriyAyA eva ca manoyogarUpAyA vinivRdhiH samyakcAritraM mAbhUditi kriyAyA pahirabhyantaravizeSaNam /
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH zarIrake calane, phirane, ko avalamba lekara utpanna huyI AtmAke pradezakamparUpa kAya yoga kI kriyA aura Aya zabda bananekA kAraNa bhASAvargaNAko avalamba lekara utpanna hue Atmapradeza kamparUpa vacanayogasvarUpa kriyA, kevala ina donoM hI bahiraMga kiyAoMkI vizeSanivRtti samyakcAritra na banAve athavA saMcita yA upArjanIya manovargaNAkA avalamba lekara utpanna hue AtmapradezakampanarUpa manoyogasvarUpa kevala aMtaraGga kriyAkI acchI nivRtti hI cAritra nahIM bana baiThe, isaliye kriyAke bahiraMga aura antaraMga ye do vizeSaNa diye haiN| bhAvArtha-bahiraMga aura antaraMga donoM hI kriyAoMkI nivRttiko cAritra kahate haiM / mana, vacana. kAyake triyogakI azuma AcaraNase nivRttiko samyakcAritra mAnA hai| lAbhArtha tAdRzakriyAnivRttirapi na samyakcAritraM bhavahetuprahANAyeti vacanAt / koI doMgI lAbha, yaza aura prayojanako gAMThane ke liye bhI vaisI bahiraMga aura antaraMga kriyAoMkI nivRtti karalete haiM / so bhI samyakcAritra nahIM hai / kyoMki cAritrake lakSaNameM hamane saMsArake kAraNoMko bhale prakAra nAza karane ke liye yaha vacana kahA hai| arthalAma aura yazAkI prApti Adike liye kiye gaye yoganirodha to Arga, raudra dhyAna banate hue dIrgha saMsArake kAraNa ho jAte haiM / jo saMsArake kAraNa mithyAtva aura kaSAyake nAzake liye triyogakA niroSa hai, vahI dharmya, zukla dhyAna yA zubha aura zuddhapariNAma hotA huA saMsArakA kSaya karadetA hai| mAyAcAra karanA atIva nindha hai| nApi mithyAzaH sA tadbhavati, jJAnina iti pacanAt , prazastajJAnasya sAtizayabAnasya vA saMsArakAraNavinivRtti pratyAgUrNasya zAnavato bAhyAbhyantarakriyAvizeSoparamasyaiva samyakacAritratvaprakAzanAda , anyathA tdaabhaastvaasiddhH| vaha vaisI kriyAkI nivRtti bhI mithyAdRSTI jIvake nahIM ho pAtI hai| kyoMki samyagjhAnI AtmAkI kriyA nivRttiko samyakcAritra kahA gayA hai| jisa AtmA ke prazaMsanIya pramANarUpa mati, zruta, avadhi aura manaHparyaya jJAna haiM yA aneka camatkAroko dhAraNa karanevAlA utkRSTa kevalajJAna hai aura jo AtmA saMsArake kAraNoMko sarvAGga naSTa karaneke artha pUrNa udyama kara rahA hai, usa jJAnavAn, mAmAke bahiraNa aura aMtaraMga kriyAoMke vizeSarUpase nAza ho jAneko hI samyakcAritraphnA pUrvAcAyoMne prakAzita kiyA hai, anyathA yAnI dUsare prakArase mAnoge to usa cAritrakA AbhAsapanA siddha ho jAvegA / bhAvArtha-miyyAjJAniyoM kA cAritra to cAritrasadRza dIkhatA huA cAritrAmAsa hai| usameM ukta vizeSaNa ghaTita nahIM hote haiN| samyagvizeSaNAdiha jJAnAzrayatA bhavahetumahApAtA ca labhyate, cAritrazabdAvahirabhyantarakriyAvinivRttatA sampacAritrasya siddhA, tadabhAve tadbhApAnupapatteH /
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthe cintAmaNiH choTe samyak cAritra zabdase itanA lambA cauDA lakSaName kahA gayA artha kaise nikala paDatA hai ! isa anthiko sulajhAte haiM- dekhiye, isa samyakUcaritra padameM paDe huye samyak isa vizeSaNa se do artha nikalate haiM / eka samyakcAstrikA dhAraNa karanevAlA samyajJAnI jIva hI hai, jo ki male jJAnakA AdhAra hai tathA dUsarA artha saMsArake detuoMkA nAza karanA yaha prayojana bhI samyagpadase prApta ho jAtA hai / aura cAritra zabdase bahiraMga aura aMtaraMga kriyAoMkA vizeSarUpa se nivRtti ho jAnA artha nikalA | isa prakAra samyakUcAritra zabda se ukta saMpUrNa artha siddha ho jAtA hai| una ukta vizeSaNoMke na ghaTanepara cAhe jisa kriyA nirodhako vaha samyakcAritrapanA siddha nahIM ho pAtA hai| 427 samprati mokSazabdaM vyAcaSTeH uddezya dala paDhe hue tInoM guNakA zabdazAstra ke anusAra niruktise siddhAntita artha kara cuke haiN| aba isa samaya vidheyadalameM paDe hue mokSamArgake mokSazabdakA zrIvidyAnaMda AcArya mahArAja vyAkhyAnarUpa artha karate haiN| niHzeSakarmanirmokSaH khAtmalAbho'bhidhIyate / mokSo jIvasya nAbhAvo na guNAbhAvamAtrakam // 4 // bAhirase Aye hue sampUrNa jJAnAvaraNa Adi ATha karmoM kA baMdha, udaya, sattrarUpa se ananta kAla taka ke liye nAzakara svAbhAvika AtmAke svarUpakI prAptiko hI AtmAkA mokSa kahA jAtA hai / dIpaka bujhane ke samAna mokSako mAnanevAle mAdhyamika bauddha, yA zUnyavAdiyoMke kathanAnusAra jIvakA sarvathA abhAva ho jAnA, mokSa nahIM hai / tathA brahmAdvaitavAdiyoM ke matAnusAra apanI AtmAkA khoja khojAnA bhI mokSa nahIM hai / aura naiyAyika, vaizeSikoMke anusAra jJAna Adi guNoMkA nAza hokara kevala AtmAkA jaDa hokara astitra rahanA bhI mokSa nahIM hai| kiMtu paradravyakA baMgha chUTa jAne se zuddha caitanya, sukha Adi svarUpa AtmAke svabhAvoM kI prApti ho jAnA mokSa hai / na kavipayakarma nirmokSo'nupacarito mokSaH pratIyate sa niHzeSakarmanirmokSa iti vacanAt / prAyogyalabdhi kI avasthAmai mithyAdRSTi jIvake bhI karmabhAra kamI ho jAtA hai / samyagdaSTike to kamaukA bojha aura bhI adhika laghu ho jAtA hai tathA kSapakazreNI athavA bArahaveM guNasthAnake aMtameM to kaI kamaukA kSayataka bhI ho jAtA hai, aise katipaya ( kitane hI ) karmoM ke vinAza ho jAneko mukhyarUpase mokSa nahIM kahate haiN| yaha bAta pramANoMse nirNIta nahIM hai| kyoMki mokSake lakSameM hamane " sampUrNa ATha karmoM ke prAgabhAva ke samAnakAla rahita dhvaMsa ho bAnA vaha mokSa hai " aisA hai / upazamasamyadRSTi yA bedakasamyagdRSTike midhyAtva aura anaMtAnubaMdhI ke baMcakA prAgabhAva vidyamAna hai| cAra ghAtiyA karmoM ke nAza ho jAne para terahave guNasthAna meM jIvanmukta zrImahaMta parameSThI apara mokSa pratIta ho rahA hai| mukhrAse mokSa honA to zrI siddhaparameSThI hI meM vidyamAna hai ! kakSA
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH nApyakhAtmalAbhaH sa svAtmalAbha iti zruteH, pradIpanirvANavatsarvathApyabhAvazcittasaMvAnasya mokSo na punaH svarUpalAbha ityetana hi yuktimat, tatsAdhanasyAgamakatvAt / 428 aura AtmA svAbhAvika svarUpoMkA lAbha na honA bhI mokSa nahIM hai / kyoMki vaha prasiddha mokSa apane AtmIya svabhAvoMkA lAma honA rUpa hai, aisA AThopajJa zAstroM meM varNana hotA calA A rahA hai / isapara bauddhoM kA kahanA hai ki pradIpake vujha jAnepara jaise kalikAkA kucha bhI bhAga avazeSa nahIM bacatA hai, sabhI aMzoMkA nAza ho jAtA hai, aise hI vijJAnasvarUpa citra AtmAkI jJAna ArAkA sabhI prakArale kSaya ho jAnA rUpa mokSa hai| kiMtu phira jainiyoMkA mAnA huA AtmA ke svarU pakI prApti honA mokSa nahIM hai| AcArya kahate haiM ki isa prakAra vaha bauddhoMkA kahanA to yuktiyoMse sahita nahIM hai / kyoMki usa AtmA dravyakA sarva prakArase amAva ho jAtA hai / isa bAtako siddha karanevAlA koI sAdhaka pramANa nahIM hai aura jo kucha DIlA thothA, pramANa Apane diyA hai vaha arera ar reet samajhAnevAlA pramANa nahIM hai / usameM diyA gayA ApakA hetu hetvAbhAsa hai / sAdhyA gama nahIM hai / nApi buddhayAdivizeSaguNAbhAvamAtramAtmanaH samvAdiguNAbhAvamAtraM vA mokSaH, kharUpalAbhasya mokSatopapatteH svarUpasya cAnantajJAnAdikadambakasyAtmani vyavasthitatvAt / aura na kevala naiyAyika, vaizeSikoMke dvArA mAnA gayA buddhi, sukha, Adi vizeSa guNoMkA Aaja do jAnA bhI AtmAkA mokSa hai / tathA sAMkhyoMke dvArA mAnA huA satra Adi yAnI sattva guNa, rajoguNa aura tamo guNakA kevala abhAva bhI AtmAkI mukti nahIM hai| kyoMki svAbhAvika rUpakI prApti honeko mokSapanA siddha hai / kevala abhAvako hI mokSa mAnA jAvegA to loSTha, bhiti Adi bhI mokSa hone kA prasaMga ho jAyegA / buddhi Adi guNoMkA athavA sattva Adi guNoMkA dhvaMsa kahakara loSThamai ativyAsikA vAraNa nahIM kara sakate ho| kyoMki naiyAyikoMne dhvaMsa aura atyaMtAmAva donoM ko hI tuccha aura svabhAvase rahita abhAva padArtha mAnA hai aura vAstavameM mokSa to bhAvasvarUpa AtmAkI zuddha cidAnaMda avasthA hai / anaMtajJAna, anaMtasukha, kSAyikasamyaktva aura avyAbAdha Adi guNoM tathA ahiMsA, kSamA, uttama brahmacarya Adi dharmokA samudAya AtmAkA svarUpa hai| guNIse guNa pRthaka nahIM hote haiM / ataH mokSa avasthA meM svAbhAvika pariNatile yukta ve guNa AtmA meM vyavasthita rahate haiM / aneka zuddha guNoMse yukta AtmA anaMta kAlataka apane svarUpa meM virAjamAna rahatA hai| I 1 nAsti mokSo'nupalabdheH kharaviSANavaditi cet na, sarvapramANanivRtteranupalabdherasivAdAgamAnumAnopalabdheH sAdhitatvAt pratyakSanivRteranupalabdheranaikAntikatvAt, sakalazi
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArSacintAmaNiH 129 dhAnAmapratyakSevarSeSu sadbhAvopagamAta, tadanupagame svasamayavirodhAt, na hi sAMkhyAdisamaye'sadAcapratyakSaH kazcidaryo na vidyate / ___ mokSa tattva sarvathA hai hI nahIM (pratijJA ) kyoMki yaha pramANoMse nahIM mAnA jArahA hai ( hetu ) jaise ki gardabhake zrRMga ( anvayadRSTAMta ), isa prakAra koI zUnyavAdI yA cAvoMka kahe so to ThIka nahIM hai| kyoMki mokSa viSayamai sampUrNa pramANoMkI nitti nahIM dekhI jAtI hai| isa kAraNa cAcAkoMkA diyA gayA anupalabdhi hetu asiddha hetvAbhAsa hai / Agama aura anumAna pramANase mokSakI zati honeko hama pahile siddha kara cuke haiN| yadi Apa mokSake niSedha karanemeM pratyakSapramANakI nivRtti honA rUpa anupalabdhi hetu dege to amAvako sAdhaneke liye diyA gayA ApakA pratyakSanivRttirUpa hetu vyabhicArI ho aavegaa| kyoMki sampUrNa sajjana vAdI prativAdiyoMne hama logoM pratyakSase na jAne jAve pese anumeya aura Agabhagamya padAyA~kA bhI sadbhAva svIkAra kiyA hai| jina padArthAkA pratyakSa nahIM hotA hai yadi unakA sadAva na svIkAra karoge to Apako apane siddhAMtase hI virodha ho jAvegA / sUkSmaparamANu, dUsaroMkI AtmAeM, bhAkAca, puNya, pApa Adi padArthoM ko samI svIkAra karate haiN| sAMkhya, vaizeSika, bauddha mAdike siddhAMtoM meM hama logoMke pratyakSase jAne na jAve aise koI artha hai hI nahIM, yaha nahIM samajhanA cAhiye / mAvArtha-sarva hI sampradAyoM meM aura padArthavijJAna ( sAinsa ) meM mI iMdriyoMke bhagocara horahe zakti, paramANu bhAdi aneka padArtha mAne gaye haiN| cArvAkasya na vidyata iti cet , kiM punastasya svaguruprabhUtiH prtykssH| kasyadhipratyakSa iti cet, bhavataH kasyacitpratyakSatA pratyakSA na vA / na tAvatpratyakSA, atIndripatvAt , sAna pratyakSA cet yadyasti tadA tayaivAnupalabghiranaikAntikI, nAsti cet tarhi gurvodayA kasyacidamatyakSAH saMtItyAyAtam, kathaM ca tairanaikAMtAnupalabdhirmokSAbhAvaM sAdhayecato mokSo'prasiddhatvAdyathoktalakSaNena lakSyo na bhavet / yahAM koI kahe ki hama logoMke pratyakSakA agocara padArtha. cArvAka ke siddhAMsameM vidyamAna nahIM hai| cArvAka to akelA pratyakSa pramANa aura pratyakSake viSaya padAyA~ko hI mAnate haiN| isapara hama jaina pUMchate haiM ki kyA phira usa cAvAkako apane guru bRhaspati yA mAtA, pitA, aura bAbA, pahabAbA, ityAdi pacAsoM pIr3hiyoM ke purikhAoMkA pratyakSa hai ! btaao| isa prakAra pratyakSake agocara padArtha bhI cAryAkako mAnane par3eMge / anyathA vaha mAtA pitA kI ucca AcaraNavAlI saMtAnase rahita hokara kAryakAraNa bhAvakA bhaMga karanevAlA samajhA jaavegaa| ___yadi cArvAka yoM kahe ki hamako vyaktizaH apane guruparipArI yA purAnI pIDhiyoMke purisAoMkA pratyakSa na sahI, kiMta usa kAlameM aura usa dezameM honevAle aneka pratyakSa kartAoM ko unakA
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAcintAmaNiH mara.. ... ..... pratyakSa thA / isapara hama jaina pUMchate haiM ki una purikhAoMkI sattAko siddha karanevAlA Apake pAsa kaunasA pramANa hai ! kahiye n| usa deza aura usa kAlameM honevAle kinhI kinhI manuSyoMkI pratyakSatAkA Aphko pratyakSa hai yA nahIM ? btaao| pahile pakSake anusAra una puruSoMkA pratyakSa karanA Apako pratyakSarUpase nahIM dIkha sakatA hai| kyoMki anya puruSoM meM rahanevAlA pratyakSajJAna atIndriya hai | ApakI indriyoM kA viSaya nahIM hai| ___yadi Apake guru, purikhAoMko dekhanevAle manuSyoM ke pratyakSa karaneko vartamAnameM Apa pratyakSa rUpase nahIM jAnate haiM, yaha dUsarA pakSa loge to ve pratyakSa aura pratyakSake viSaya Apake purikhA yadi vidyamAna haiM, taba to usa hI prakArase ApakA diyA gayA pratyakSanivRttirUpa anupalabdhi hetu dhyamicArI hogayA, aura yadi una puruSoM ke pratyakSa karaneko Apa pratyakSa nahIM kara rahe haiM, isa kAraNa ve nahIM haiM, taba vyabhicAra doSa to nivRta hogayA, kiMtu Apake guru, pAvA, paTabAbA, phUphA Adi kisIke bhI pratyakSagocara nahIM hai, yaha kahanA prApta huaa| aisI dazA, una Apake guru mAtA pitAoMse vyabhicAra doSako prApta huyI anupalabdhi ( hetu ) mokSake amAvako kese siddha kara sakegI! bisase ki pramANoMse siddha na homeke kAraNa Upara kahe huye lakSaNase mokSarUpa tattva lakSya na mnske| bhAvArtha-pUrva puruSoM ke samAna mokSa mI mamANoMse siddha hai aura usakA lakSaNa sampUrNa karmasi rahita hokara svAmAvika guNoMkI prApti hojAnA hai| ko punastaspa mArga ityAhA mokSa zabdakA nirvacana karacuke, so cokhA hai| phira usa mokSakA mArga kyA hai ? / mArga to nagara, deza, parvata AdikakA ho sakatA hai| svarUpamAsikA mArga kaisA hai ! aisA prazna honepara AcArya mahArAja usakA spaSTa uccara kahate haiM svAbhipretapradezAptarupAyo nirupadravaH / sanniH prazasyate mArgaH kumAgoM'nyo'vagamyate // 5 // apane abhISTa mAne gaye pradeza ( sthAna ) kI prAptikA vighnarahita jo upAya hai, sajjana puruSoMse vahI prazaMsanIya mArga kahA jAtA hai| usase minna kumArga samajhA jAtA hai| yaha mArgakA lakSaNa nagarake mArga aura mokSake mArga ina dono meM ghaTa jAtA hai / satyArtha vicArA jAya to mArgakA lakSaNa pradhAnarUpase mokSamArgameM hI ghaTita hotA hai / anyatra upacarita hai| ___ na hi svayamanabhipretapradezArupAyo'bhipretapradezAprupAyo vA mArgo nAma, sarvasya sarvemArgasvaprasA, nApi tadupAya eva sropadravaH sadbhiH prazasyate tasya kumArgatvAt , tathA
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAcintAmaNiH ??{ camArgeranveSaNa kriyasya karaNasAdhane pani sati mArgyate'nenAnviSyate'bhipretaH pradeza iti mArgaH, zuddhikarmaNo vA mRjermRSTaH zuddhosAviti mArgaH prasiddho bhavati / jo svayaM apaneko abhISTa nahIM hai, aise pradezakI prAptike upAyako athavA jo hamako to abhISTa nahIM hai, kiMtu anya lolupI janoMko iSTa hai, aise pradezakI prAptike upAyako hama saccA mArga nahIM kahate haiM, anyathA yoM to saba hI ko sarva viSayoMke mArgapanekA prasaMga ho AvegA / tathA usa iSTapradezakI prAptikA vighnoMse sahita upAya hI sajjana puruSoMse prazaMsanIya nahIM hai, o upAya bAdhAoM se sahita hai, vaha kumArga hai / isa prakAra curAdi gaNakI " mArga anveSaNe " isa DhUMDhana kriyArUpa arthako kahanevAlI mArge dhAtuse karaNa kAraka arthako sAdhanevAlI vyutpattise karaNa ban pratyaya karanepara mArge zabda nippanna hotA hai / jisase abhISTa pradeza DhUMDhA jAve, yaha mArga zabdakA artha huA / athavA adAdi gaNakI " mRj zuddhau " isa zuddhi kriyArUpa arthavAlI mRj bhAtuse karma meM ghaJpratyaya karane para mArga zabda banatA hai / isakA artha hai ki jo zuddha hai, yAnI phAMTA, ess Adi upadravoMse rahita hai, vaha prasiddha mArga hotA hai / na caivArthAbhyantarIkaraNAtsamyagdarzanAdIni mokSamArga iti yuktam, tasya svayaM mArgalakSaNayuktatvAt, pATaliputrAdimArgasyaiva tadupameyatvopapattermArgalakSaNasya nirupadravasya kAnto 'sambhavAt / zrIphalaka devake matAnusAra " mArga iva mArgaH " aisA ivakA artha sAdRzyako aMtaraMga karake samyagdarzana Adi mokSake mArga hai arthAt jaise kAMTA, kaGkarI, patharI luTere Adi doSoMse rahita mArga dvArA manuSya nagara, Ama, gRha, udyAna Adi abhISTa sthAnako cale jAte haiM, vaise hI midhyAdarzana, acAritra, kujJAna Adi doSoMse rahita horahe ratnatrayarUpa mokSamArga karake mumukSu jIva mokSako cale jAte haiM / ataH ratnatraya to upameya hai aura nagarataka phailA huA mArga ( pakkI saDaka ) upamAna hai, yaha kahanA yukta nahIM hai| kyoMki vAstavamai mArgake lakSaNa se yukta vaha svayaM ra yahI hai| paTanA, kAlikAtA Adi mArgoM ( Adama saDaka ) ko hI usakA upameyapanA siddha hai| pUrNarUpa se upadravarahitapanA rakSatrayameM hai aura thoDese kaNTaka, cora Adike upadravoMse rahitapanA paTanAko jAnevAlI saDakameM hai| jisameM adhika guNa hote haiM, vaha upamAna hotA hai, jaise ki caMdramA aura nyUna guNavAlA upameya hotA hai jaise mukha / upamA alaMkAra meM svaccha jala upamAna hai aura munimahArAjakA mana upameya hai, kiMtu " munimanasama ujjvalanIra " yahAM pradIpa akArame munimadvArAkA mana upamAna hai aura jala upameya hai / vAstavame yahI ThIka bhI hai| pakaraName pUrNa rUpa se upadrava rahitapanA paTanA, kAnapurako jAne vAle paMthAoM meM nahIM hai / asambhava hai| adhikAriyoM dvArA pUrNa prabaMdha karanepara bhI katipaya upadrava hai hii| isakAraNa pradhAnapanese mokSamArga hI upamAna hai| zeSa paMthA
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH usa mArgake kucha thoDese sAdRzya mila jAnese upameya hai| tabhI to mAnya zrIaphalAdevane zuddhi arthavAlI mRji dhAtuse banAye gaye mArga zabdameM asvarasa prakaTa karake anveSaNa ( DhUMDhanA ) artha pAlI mArga SAnuse mArga zabda niSpanna kiyA hai| unheM bhI mokSamArgako upamAna banAnA amISTa hai| tadekadezadarzanAcatra tadupamAnapravRteH prasiddhatvAdupamAna pATaliputrAdimArgo'prasiddhasvAnmokSamArgAstUpameya iti cena, momagArgasya pramANAta prasiddhatvAtaM. samudrAderasiddhasyApyupamAnavadarzanAt tadAgamAdeH masiddhasyopameyatvapratIteH, na hi sarvasya tadAgamAdivatsamudrAdayaH pratyakSataH msiddhaaH| lokaprasiddha horahe usa mArgakA eka deza dIkhanese vahAM mokSamArgarUpa upameyameM sAdRzyako sUcita karate hue paTanA, mathurA, Adike mArgarUpa upamAnakI pravRtti ho rahI hai| isa kAraNa paTanA, iMdraprastha, kAnapura AdikA mArga lokapasiddha honese upamAna hai aura aprasiddha honese mokSamArga to upameya hai| loka prasiddhako upamAna kahate haiM aura aprasiddha upameya kahA jAtA hai| AcArya kahate haiM ki yadi isa prakAra kahoge so mI ThIka nahIM hai| kyoMki mokSamArgakI pramANase prasiddhi ho rahI hai, baha loka prasidise baDhakara hai / aura aprasiddha horahe bhI ve samudra, parvata, bRhaspati, durga mAdi upamAna hote hue dekhe jAte haiN| jaise ki yaha zAstra samudra ke samAna gambhIra hai, yaha rAyA parvatake samAna unnata hai, yaha vidvAn bRhaspatike sahaza hai, yaha prAsAda gaDhake samAna hada hai, ityAdi khakoM para jina manuSyoMne samudra, parvata, bRhaspati, durga Adiko nahIM bhI dekhA hai, phira bhI unake sammukha ye aprasiddha padArtha upamAna banA liye jAte haiM aura zAstra, vidvAn, koThI, rAjA Adi prasiddhoko unakA upameyaphnA pratIta ho rahA hai / prasiddha Agama, vidvAn AdikoMke samAna ve samudra, rAjA Adika padArtha samI upamAna upameya vyavahAra karane vAle prANiyoMko pratyakSa pramANase prasiddha nahIM hai| phira bhI ve upamAna haiM arthAt Agama, vidvAn Adi upameya to pratyakSase prasiddha horahe haiM, kiMtu samudra bRhaspati, Adi upamAnoMkA samIko pratyakSa honekA niyama nahIM hai| samudrAdepratyakSasyApi mahakhApamAnatvaM tadAgamAdeH pratyakSasyApyupameyatvamiti cet , tAI mokSamArgasya mahasvAdupamAnatvaM yuktamitaramArgasyopameyattvamiti na mArga iva mArgo'yaM svayaM pradhAnamArgatvAt / samudra, parvata AdikoMkA yadyapi sabako pratyakSa nahIM hai, phira mI mahAn, gambhIra, unnata, honeke kAraNa samudrAdikoko upamAnapanA hai aura pratyakSa hote hue bhI bhAgama AdikoMko unakA upameyapanA hai, yadi aisA kahoge taba to mokSamArgako bhI mahAnpanA ho jAneke kAraNa upamAnapanA mAnanA yukta hai| zeSa anya pezAvarase kalakacAtaka jAnevAle cauDe mArga ( saDaka ) ko upameyapanA ThIka hai / isa prakAra magarako jAnevAle mArgake samAna yaha slatraya mI mokSamArga hai / yo inake
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthaM cintAmaNiH artha mAne gaye sapaneko madhyameM DAlakara mokSamArga zahUkA samAsa karanA prazasta nahIM hai / kyoMki ratnatraya svayaM pradhAna hokara mokSakA mArga hai aura isake upadravarahitapanekA alpa sAdRzya lekara nagarake mArga bhI upamAnase mArga mAna liye jAte haiM / vAstava meM yahI mArga AdaraNIya hai / upamAna hai / zeSa saDaka galI Adi mArga to isa mahAn ratnatrayake kucha samAna honese upameya haiM 1 tatra bhedavivakSAyAM svavivartavivartinoH / darzanaM jJAnamityeSaH zaGkhaH karaNasAdhanaH // 6 // puMso vivartamAnasya zraddhAnajJAnakarmaNA / svayaM tacchaktibhedasya sAvidhyena pravartanAt // 7 // karaNatvaM na bAdhyeta vanherdahanakarmaNA / svayaM vivartamAnasya dAhazaktivizeSavat // 8 // 433 una tInoM ratnasvarUpa mokSamArga meM darzana aura jJAna ye zabda to " dRzira prekSaNe " aura jJA avabodhane " ina dhAtuoMse sAdhakatama karaNa arthako sAmanevAle yud pratyaya karake banAye 41 gaye haiM / dRSTA aura jJAtA AtmA pariNAmI hai aura usake niS pariNAma darzana aura jJAna haiN| pariNAma se pariNAma sarvathA bhinna nahIM hai, phira bhI kathaJcit mitra haiM / isa kAraNa apane pariNAma aura pariNAmI meM medakI vivakSA honepara jJAtA, dRSTA, AtmA ke darzana aura jJAna karaNa ho jAte haiM / zraddhAna aura jAnanA rUpa kriyAse jaba AtmA svayaM pariNamana kara rahA hai, usa samaya usa AtmAkI kathaJcit mitra mAnI gayI vaha darzanazakti aura jJAnazakti usa kartA AtmAkI sahakAriNI hokara pravartatI hai| jaise Idhanako jalAnevAlI abhikI dahanazaktiko dAhakriyAkA karaNapanA bAdhita nahIM hai / kyoMki svayaM dAikriyAse pariNamana karane vAlI amikA vizeSa guNa vaha dAhaka zakti sahakArI kAraNa ho rahI hai| vaise hI svayaM pariNamana kara rahe AtmArUpI karttAse jJAnako aura darzanako kathasvit medakI vivakSA honepara karaNapanA siddha ho jAtA hai| lokama bhI dekhA gayA hai ki apanI zAkhAoM ke bojhase vRkSa TUTatA hai / apanI garamIse maithIkA zApha apane Apa jhulasa jAtA hai / yathA vanherdahanakriyayA pariNAmataH svayaM dahanazaktivizeSasya tatsAvidhyena vartamA nasya sAdhakatamatvAt karaNatvaM na bAdhyate, tathAtmanaH zraddhAnajJAnakriyayA svayaM pariNamataH sAviyena vartamAnasya zraddhAnajJAnazaktivizeSasyApi sAdhakatamatvAvizeSAt tato darzanAdipadeSu vyAkhyAtArtheSu darzanaM jJAnamityeSastAvacchraddhaH karaNasAdhano'vagamyate / jaise dAikriyAse pariNamana karatI huyI abhikI vizeSa dAhakatvazakti svayaM usa abhikI sahAyaka hokara vartarahI hai, usa dAhakazaktiko dazakriyA karane meM prakarSatA karake kAraNa hojAne se 66
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH karaNapanA bAdhita nahIM hai, vaise hI zraddhAna karanA aura jAnanArUpa kriyA karake svayaM pariNati karate hue AtmA ke sahakArI kAraNa banakara pravarta rahe zraddhAna aura jJAna ina do vizeSa guNoM ko mI kriyAsiddhimeM prakRSTa upakArakapanA hai, kucha bhI aMtara nahIM hai / isa kAraNase nirukti dvArA vyAkhyAna kara diye gaye haiM artha jinhoMke, aise darzana, jJAna aura cAritra Adi padoMmeMse pahile ke darzana aura jJAna ye zabda to vyAkaraNakI rItise karaNameM yuddha pratyaya karake sAdhe gaye samajhane cAhiye / 134 darzanazudvizaktivizeSasannidhAne tattvArthAnpazyati zraddhate'nenAtmeti darzanam, jJAnazudvizaktivizeSasabhidhAne jAnAtyaneneti jJAnamiti / midhyAtra karmake udayase AtmAkA samyakva guNa azuddha ( vibhAvapariNata ) ho rahA hai / darzana mohanIya aura anantAnubaMdhI karmoMke upazama kSaya aura kSayopazama hojAnepara vaha samyagdarzana guNa zuddha hojAtA hai / tathA mithyAsya karmake udayakI sahacAritAse jJAna guNa azuddha ho rahA thA, samyagdarzana ke pragaTa hone para vaha jJAnaguNa bhI zuddha hojAtA hai / isa prakAra samyagdarzanarUpa vizeSa guNakI zuddhike nikaTa tadAtmaka pariNAma ho jAne para AtmA svayaM tattvArtho ko svataMtratA se dekhatA hai arthAt zraddhAna karatA hai aura samyagdarzana guNa karake zraddhAna kara rahA hai| isa prakAra phartA meM yuddha pratyaya karane para AtmA svayaM darzanarUpa hai aura karaNa yud pratyaya karane para AtmAkA samyaktva guNa hI samyagdarzana hai / evaM caturtha guNasthAnase Upara jJAnarUpa vizeSa guNakI zuddhatAke nikaTatama sAtmIbhAva ho jAnepara jJAnakA kartA AtmA hI jJAna hai aura jisase AlA vatyArthIko jAnatA hai, vaha cetanaguNakI vizeSa AkArarUpa grahaNa karanekI pariNati bhI jJAna hai, yahApara jJA dhAtuse kartA aura karaNa yuT pratyaya kiyA hai / katameM bhI kacit kazcit yuT pratyayakA vidhAna hai| athavA AtmA jisa zakti karake zraddhAna kare aura jAne vaha darzana tathA jJAna hai| isa prakAra karagarme yuT pratyaya karake darzana, jJAna, yoM zabda banAye gaye haiN| yahAMtaka darzana, jJAna, zabdoMkI nirukti kara dI hai / nanvevaM sa eva kartA sa eva karaNamityAyAtaM tacca viruddhameveti cet na, svapariNAmapariNAminorbhedavivakSAyAM tathAbhidhAnAt darzanajJAna pariNAmo hi karaNamAtmanaH kartuH kaJcanaM vanderdahana pariNAmavat kathamanyathA mirdahatIndhanaM dAhapariNAmenetyavibhaktakartRkaM karaNamupapadyate / + yahAM pUrvokta nirNayapara zaMkA hai ki isa prakAra to vahIM AtmA katI aura vahI karaNa hai, aisA abhiprAya AyA / kintu yoM vaha ukta kathana to viruddha hI hai| jo hI kartA hai, vahIM karaNa nahIM ho sakatA hai | bar3haI kAThako kunhADese chedatA hai| yahAM takSaka kartA kuThAra karaNa nyArA hai / AcArya kahate haiM ki isa prakArakI zaMkA ThIka nahIM hai| kyoMki apanI paryAya aura I 1
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha cintAmaNiH f paryAyavAle pariNAmIke medakI vivakSA karanepara hamArA pUrvokta usa prakAra kahanA hai / darzana aura jJAnapariNAma nizcayase karaNa haiN| ye vAde gama mitra haiM jaise ki abhise dAhakatva zaktirUpa pariNAma kisI apekSA se bhinna hai / kabhI kabhI maNi, mantra aura auSadhi ke dvArA abhikI dAhaka zakti naSTa karadI jAtI hai / kintu abhikA zarIra pUrvavat sthira rahatA hai / tabhI to yaha vyavahAra calA AtA hai ki abhi apanI dAhakatvazaktise jalAtI hai / anyathA yAnI yadi abhiko dAhakatva zaktise bhinna nahIM mAnA jAvegA to abhi IMdhanako dAha pariNAmakarake jalAtI hai, aisA nahIM hai, minakartAI jisakA aise karaNakA prayoga karanA kaise siddha ho sakatA thA ? ghoDA apane vegase dauDatA hai, Dela apane gauravase nIce giratA hai, aise sthaloM meM bhI kartA se abhinako hI karaNapanA mAnA gayA hai / ghoDese vega aura Delase bhArIpana pRthak nahIM haiM / 435 syAnmatam, vivAdApanna karaNaM kartuH sarvathA bhinnaM karaNatvAdvibhaktakaraNavaditi / tadayuktam, hetoravItakAlatvAt pratyacato jJAnAdikaraNasyAtmAdeH kartuH kathaJcibhinnasya pratIteH / samavAyAttathA pratItiriti cenna, kacaJcitAdAtmyAdanyasya samavAyasya nirAkaraNAt / pakSasthAnumAnavAdhitatvAcca nAyaM hetuH / tathAhi - karaNazaktiH zaktimataH kathaJcidabhinnA tacchaktitvAt, yA tu na tathA sA na tacchaktiryathA vyaktiranyA, tacchatizvAtmAdeH karaNazaktistasmAcchaktimataH kathaJcidabhinnA / yahAM naiyAyikakA yaha mata bhI hone ki vivAda meM paDA huA karaNa kAraka to kartA kArakase sarvathA bhinna hai ( pratijJA ) kyoMki vaha chaha kArakoM meMse eka kAraka hai ( hetu ) jaise ki kATha chedanakA karaNakAraka kuThAra isa kartA takSakase sarvathA bhinna haiM ( anvaya dRSTAnta ) aMthakAra samajhA rahe haiM ki isa prakAra naiyAyikakA vaha kahanA bhI usI kAraNase bhayukta hai| kyoMki isa anumAna meM diyA gayA karaNa hetu bAdhita hetvAbhAsa hai| kyoMki pratyakSa pramANa dvArA jJAna, darzana, gaurava, dAdasea Adi karaNa ina Asa koSTha aura abhi Adika kartAoMse kathaJcit abhinna hI pratIta ho rahe haiM / ataH pratyakSapramANase abheda jJAna hone para pIchese ApakA hetu bolA gayA hai| sAdhana kAlake vyatIta ho jAnepara kahe gaye bAdhita hatvAbhAsako atItakAla kahate haiM / yadi naiyAyika yoM kaheM ki AtmAse jJAna darzana aura amise dAikapanA bhinna haiM, kiMtu samavAya ho jAne ke kAraNa ve usa prakAra ekamaeka abhisadRza dIkha rahe haiM, jaise ki mizrIse mIThApana abhinna dIkhatA hai, usI prakAra jJAnavAn darzanavAt AtmA samavAya saMbaMdha jJAtA dRSTA rUpase pratIta ho rahA hai / vastutaH guNa aura guNI sarvathA bhinna haiN| AcArya kahate haiM ki yaha naiyAyikokA kahanA bhI ThIka nahIM hai| kyoMki kathaJcit tAdAtmya saMbaMdha ke atirikta koI samavAya saMbaMdha nyArA hai nahIM / niraya eka aura anekoM meM vizeSaNatA saMbaMdha se rahanevAle aise samavAyakA I
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH khaNDana kara diyA gayA hai / dUsarA doSa yaha hai ki Apake diye hue anumAnakA pratijJAvAkya dUsare anumAnase bAdhita ho jAtA hai| isa kAraNa ApakA yaha karaNasa hetu saddhetu nahIM hai| kiMtu satpratipakSa hevAbhAsa hai| isI bAtako dikhalAte hai--karaNarUpa zakti (pakSa ) apane zaktimAnase kathaJcit dravyarUpase aminna hai ( sAdhya ) usakI zakti honese ( hetu ) jo zakti apane zaktimAn mAvase usa prakAra aminna nahIM hai, vaha to usakI zakti hI nahIM, jaise ki anya dUsarI vyakti / bhAvArya:sarvathA bhinna ho jAneke kAraNa ghaTakI zakti paTa nahIM ho sakatI hai, athavA sarvathA abhedapakSavAdIke matAnusAra ghaTakI zakti svayaM ghaTa vyakti nahIM ho sakatI hai| tabhI to kathaJcit dravyadRSTi se abhinna aura paryAyadRSTise bhinnako jainoMne zakti padArtha mAnA hai| aura AtmA, ami, jaka Adiko maha kAlAkinI yena zakti haiupanya ) usa kAraNa zaktimAn AtmA Adikose kathaJcit abhinna hI hai ( nigamana ) isa nidoSa anumAnase naiyAyikoMke pUrvokta anumAnakA hetu satsatipakSa hai| nanvevamAtmano jJAnazakto jJAnadhvanidi / tadArthagrahaNaM naiva karaNatvaM prapadyate // 9 // yahAM koI zaMkA karatA hai ki jainoMne zaktiyoMko atIndriya mAnA hai aura svArthIkAragrahaNako jJAna svIkAra kiyA hai, isa prakAra AtmAkI jJAnAvaraNa karmake kSayopazamase janya huyI labdhirUpa jJAnazaktimai yadi jJAna zabdakI vRtti hai, taba to arthagrahaNarUpa upayogAtmaka jJAna katha. mapi karaNapanako prApta nahIM ho sakatA hai| bhAvArtha-labdhirUpa karaNazakti hI karaNa banegI mokSamArgarUpase mAnA gayA jJAna to aba karaNa na ho skegaa| kyoMki Apa isa samaya karapakI siddhi karate hue karaNazakti para pahuMca gaye haiN| na dharthagrahaNazaktirdhAnamanyatropacArAva, paramArthatIrthagrahaNasya jJAnatvavyavasthito, taduktamarthagrahaNe yuddhiriti, tato na jJAnazaktau jJAnazabdaH pravartate yena tasya karaNasAdhanatA syAdvAdinA sidhyet / puruSAdbhinnasya tu jJAnasya guNasyArthapramitau sAdhakatamatvAt karapAtvaM yuktam, tathA pratItoMdhakAmAvAt / bhavatu jJAnazaktiH karaNaM tathApi na sA kata! kathaJcidabhinnA yujyate / __AtmAkI arthoke grahaNa karanekI zaktiko jJAna nahIM kahasakate haiN| sivAya upacArake, arthAt bhavastumUta vyavahArase bhale hI zaktiko jJAna kahate / vAstadhikarUpase arthake vizeSAkAroMko grahaNa karanevAleko jJAnapanekI vyavasthA ho rahI hai / vahI imAre nyAyavArtika Adi zAstroM meM aisA likhA huA hai ki arthako grahaNa karanevAlA guNa buddhi hai| isa kAraNase jJAnazaktimeM jJAna zabdakI pravRtti nahIM hai, jisase ki syAdvAdiyoMke matrameM usa jJAna zabdako kANasAdhana yud pratyaya karane
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 137 para siddhi hojAtI, arthAt karaNamai pratyaya karanese mokSamArga meM paDe hue jJAnakA ThIka artha nahIM nikalatA hai / aura hama naiyAyikoM ke mata meM ho AtmA se jJAnaguNa sarvathA bhinna hai / isa kAraNa ret miti jAnese jJAnako kAraNapanA yukta I isI prakAra pratIti hone kA koI bAdhaka pramANa bhI nahIM hai / astu - jainoM ke matAnusAra jJAnazaki karaNa bhale hI hojAo, to bhI vaha jJAnazakti kartA se kathaJcit abhinna hai / yaha to jainoMkA kahanA yukta nahIM hai, kyoMki-- zaktiH kArye hi bhAvAnAM lAnnidhyaM sahakAriNaH / sA bhinnA tadvatotyantaM kAryatazceti kazcana // 10 // naiyAyika hI kahate jA rahe haiM ki kAryakI utpatti karane meM sahakArI kAraNoMkI nikaTatAko hI hama padArthoM kI zakti mAnate haiN| vaha zakti una zaktiyukta padArthoMse aura kAryale sarvathA bhinna hai, arthAt mimeM koI svataMtra dAhakatva zakti nahIM hai, kiMtu pratibaMdhakamaNyabhAva viziSTa abhiko dAhake prati kAraNatA niyata hojAnese caMdrakAMtamaNikI sattA abhi dAha nahIM kara sakatI hai, aura sUryakAMta tathA caMdrakAMta maNike honepara yA kevala abhike honepara abhidAha kara detI hai| kAraNa ki uttejakAmAva viziSTa jo maNi usakA abhAva dAha karanemeM sahakArI kAraNa mAnA hai, isI prakAra mRttikA meM ghaTa banane kI zakti bhI kulAla, cakra, daNDa Adi sAmagrIkA mila jAnA hai| isake patirikta jainiyoMse mAnI huyI atIndriyazakti koI padArtha nahIM hai / isa prakAra koI naiyAyika kaha rahA hai| jJAnAdikaraNasyAtmAdeH sahakAriNaH sAnnidhyaM hizaktiH svakAryotpattau na punastadvat svabhAvakRtA zaktimataH kAryAccAtyantaM bhinnatvAtsasyA iti kazcit / jJAna, darzana, Adi haiM kAraNa jisake aise AtmA, ami, Adi padArthoMkI apane kAryoMko utpanna karane meM sahakArI kAraNoMkA sAnnidhya hI zakti hai, kiMtu phira jainoMkI mAnI huyI usa zaktiyA padArthoM ke svabhAvarUpa kI gaI koI atIndriya zakti nahIM hai| kyoMki vaha sahakArioMkA mila jAnA rUpa zakti apane zaktimAna kAraNale aura kAryase sarvathA bhinna hai, jaise mRtikAmai ghaTa bananakI zakti daNDa, cakra, kulAlarUpa hI hai| vaha zakti mRttikAse aura ghaTase sarvathA nyArI hai, isa prakAra yahAM taka koI naiyAyika kaha rahA thA / tasyArthagrahaNe zaktirAtmanaH kathyate katham / bhedAdarthAntarasyeva saMbandhAt so'pi kastayoH // 11 // aba AcArya mahArAja uttara dete haiM ki jaba zaktiko zaktimAn se sarvathA bhinna Apa naiyAyikoMne mAnI hai to usa AtmAkI arthagrahaNa karane meM jo zakti hai, vaha AtmAkI zakti kaise kahI
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH jAtI hai ! btaao| kyoMki dUsare bhinna padArthoMke samAna vaha zakti bhI AtmAse sarvabhA bhinna hai / jaise ki sahya parvatakI zakti bindhyAcala parvata nahIM ho sakatI hai, vaise hI AtmA se bhinna par3I huI aoM mahaNa karanekI zakti bhI AtmAkI nahIM mAnI jAvegI / yadi bhinna hote hue bhI vizeSa ke vaza hokara vaha zakti AtmAkI ho sakegI to batalAo ki una zakti aura AtmAoMkA joDanevAlA vaha vizeSasaMbaMdha bhI kauna hai ! / bhAvArtha:- jaise dhana, putra, gRha, Adi bhinna hote hue bhI devadatta kahe jAte haiM, tadvat sahakArI kAraNasvarUpa bhinna zaktiyAM bhI zaktimAnoMkI vyavahRta ho jAvegI, isa naiyAyikake kathanapara AcArya pUchate haiM ki vaha saMbaMdha kauna hai ! svasvAmibhAva yA janyajanakabhAva athavA anya koI hai ? so batAo ! na jhAtmanotyantaM bhinnArthagrahaNazaktistasyeti vyapadeSTuM zakyA, sambandhataH zakyeti cet, kastasyAstena sambandhaH 1 AlAse atyaMta bhinna par3I huyI arthako grahaNa karanevAlI jJAnazakti usa AsmAkI hai aisA AtmA AtmIya vyavahAra nahIM kiyA jAsakatA hai / kyoMki bandhyA aura putrake samAna bIcameM sarvathA meda paDA huA hai| yadi kisI sambandhase svasvAmivyavahAra kara sakoge to batalAmo ! arthagrahaNa zaktikA AmAke sAtha vaha kaunasA sambandha hai ! 438 Pos ******* saMyogo dravyarUpAyAH zakterAtmani manyate / guNakarmasvabhAvAyAH samavAyazca yadyasau // 12 // isa prakaraNameM vaizeSikoMkI gRhavyavasthA yoM hai ki kAyaka sahakArI kAraNa dravya, guNa aura karma hote haiM / bhAvakAryoMke upAdAna kAraNa dravya hote haiM aura asamavAyikAraNa guNa aura karma hote haiN| ataH vaizeSikoM ke malase dravyarUpa sahakArI kAraNoMkI nikaTatA svarUpa zaktikA kAryake upAdAkAraNa kahe gaye AtmA saMyogasambaMdha mAnA hai| kyoMki Apane dravyakA dUsare dravyase saMyogasambaMdha honA iSTa kiyA hai| tathA cauvIsa guNa aura pAMca karmarUpa sahakArI kAraNoM ke sAnnidhya rUpa zaktikA upAdAnakAraNake sAtha vaha sambaMdha samavAya mAnA gayA hai| AcArya kaha rahe haiM ki yadi Apa vaizeSika aisA kaheMge: cakSurAdidravyarUpAyAH zakterAtmadravye saMyogaH saMbandho'ntaHkaraNasaMyogAdiguNarUpAyAH samavAyaztha zabdAdviSayIkriyamANarUpAyAH saMyuktasamavAyaH sAmAnyAdeva viSathIkriyamAstha saMyuktasamavetasamavAyAdidi mataH / ukta vArttikakA vyAkhyAna yoM hai ki cakSuH iMdriya dvArA ghaTakA pratyakSa karanemeM saMyoga satrikarSa karaNakA sahakArI kAraNa hai aura AnAkA tathA manakA saMyoga to anavAyo kAraNa hokara
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 139 sahakArI kAraNa hai / AtmA samavAyI kAraNa hai / yahAM tejo dravyarUpa cakSurindriya svarUpa zaktikA AtmA dravyoM saMyogasambaMdha ho rahA / isa sambaMdhase vaha cakSuHzAkti AtmAkI bolI gayI hai| isI prakAra jivhA, prANa Adike sannikoMmeM bhI lagA lenA, aura AramA tathA manakA saMyoga guNa padArtha hai, isa zaktike sAtha AtmAkA samavAya sambaMdha hai / guNImeM guNa samavAya sambaMghase rahatA hai, ataH samavAyake caza AtmAkI zakti AtmamanaHsaMyoga kahI jAtI hai / kArikA ca zabda par3A hubhA hai / ataH ukta do sambandhoMke atirikta saMyuktasamavAya aura saMyuktasamavetasamabAya Adi sambandhoMkA bhI samuccaya hojAtA hai / jisa samaya AtmA rUpako jAnatA hai, taba avalamba kAraNa hokara rUpake jJAnameM rUpa bhI sahakArI kAraNa hai| isI prakAra rUpatva, rasattva Adi bhI apane jJAnoM meM AtmAke sahakArIkAraNa svarUpa zakti bana jAte haiN| AtmAse saMyukta ghaTa hai aura ghaTamai samaya sambandha se rUpa rahatA hai / ata: AtmAkA rUpake sAtha saMyukta samavAya embandha hai aura rUpameM rUpatva samavAya sampandhase rahatA hai| ataH AtmAkA rUpatva ke sAtha saMyuktasamavetasamavAya sambandha hai / naiyAyikone dravyarUpa indriyoMkA bhI rUpa rasa, ghaTasa tathA rUpatva, rasatvake sAtha saMyuktasamavAya aura saMyukta samavetasamavAya sambandha honA mAnA hai / aise hI samavAya, samavetasamavAya aura vizeSyavizeSaNabhAva sambandha bhI zakti aura zaktimAnke mojaka hai, yadi naiyAyika aisA mAneMge tadApyarthAntaratvesya sambandhasya kathaM nijAt / sambandhino'vadhAyeMta tatsambandhasvabhAvatA // 13 // sambandhAntarataH sA cedanavasthA mahIyasI / gatvA sudUramapyaikyaM vAcyaM sambandhatadvatoH // 14 // tathA sati na sA shktistdvtotyntbhedinii| sambandhAbhinnasambandhirUpatvAttatsvarUpavat // 15 // to bhI apane saMbaMdhIse isa saMbaMdhako bhinnapadArtha mAnanepara usako saMbaMdhasvarUpapanA kaise nizcita kiyA jA sakegA? btaao| bhinna paDhe hue saMbaMdhase do saMbaMdhI sambaddha mI na ho skeNge| bhAvArtha ---AtmA aura cakSuHkA saMyogasaMbaMdha Apane iSTa kiyA hai / vaha saMyoga AsmAdravyarUpa yA cakSuHdravya rUpa to hai nhiiN| kiMtu naiyAyikoMne usako svataMtra guNa mAnA hai| aisI dazA meM sarvathA mitra padArtha ho jAnese " vaha saMyoga AsmAkA hai tathA cakSuHkA hai| yaha nirNaya kaise kiyA jAve ! yadi dUsare saMbaMdhoMse prakRti saMbaMdhaka svasvAmi-vyavahArakA nirNaya karoge to nahI lambI cauDI anavasthA hogI / arthAt AtmAkI zakti cakSuH hai, isako saMyoga saMbaMdhane jatAyA aura vaha saMyoga cakSuHkA hai, isa bAlako samavAyane batalAyA, kyoMki saMyogaguNa cakSuH dravyameM samavAya saMbaMdhase rahatA
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH hai aura vaha saMyogakA samavAya hai / isa saMbaMdha saMbaMdhIpaneko svarUpasaMbaMdhane batalAyA | kyoMki saMyoga guNa samavAya svarUpasaMbaMdha se rahatA hai| kiMtu yaha svarUpasaMbaMdha bhI saMyoga aura samavAyake samAna apane saMbaMdhiyoMse sarvathA bhinna par3A huA hai, isakI saMyojanAke liye bhI anya saMbaMdhoMkI vahI AkAMkSA hotI jAvegI / ataH anavasthA doSa hai| saMbaMdha bhI to una saMbaMdhiyoMkA sabhI kahA jAyagA jaba ki saMbaMdha donoM, dInoM meM saMbaMdhita ho jaaygaa| isa doSake parihArake liye bahuta dUra bhI jAkara Apa naiyAyikoM ko saMbaMdha hA saMyoga pddegaa| isake atirikta ApakI koI gati nahIM hai| usa kAraNase aisA honepara hamArI mAnI huyI zakti bhI apane zaktimAna atyaMta minna nahIM hai / kyoMki saMbaMdhase abhinna jo saMbaMdhI haiM unhIM svarUpa vaha zakti hai, jaise ki zakti se zaktikA svarUpa mizra nahIM hai / hama syAdvAdI zakti aura zaktimAnkA kathambit tAdAtmyasaMbaMdha mAnate haiN| jaina siddhAMtameM do prakArakI zaktiyAM mAnI gayI haiM / dravyazaktiyAM aura pryaayshktiyaaN| unameM dravyazaktiyAM to jIva cetanA, sukha, samyaktva tathA pudgalameM rUpa, rasa Adi haiN| ye zaktiyAM anAdyanaMta haiM aura paryAvazaktiyAM sAdi sAMta haiN| jaise ki jIvakI yogazakti saMsAra avasthA meM pAyI jAtI hai, mokSameM nahIM / pudgalakI cumbaka avasthAmeM AkarSaNa zakti hai, loha paryAya meM nahIM hai evaM nami avasthAmai dAhakatva, pAcakatva, zoSakatva Adi zaktiyAM haiM, vahI ami, jalarUpa yA pASANarUpa ho jAve to ve zaktiyAM naSTa ho jAtI haiN| una una paryAya meM dUsarI zaktiyAM utpanna ho jAtI haiM / paryAya utpanna ho jAne para bhI aneka zaktiyAM nimittoMke dvArA AtI jAtI rahatI haiM, jaise ki eka auSadhi anupAna ke medase aneka rogoMkA nivAraNa kara detI hai, ye sabha paryAyazaktiyAM haiN| pakRtameM jJAnazakti aura jJAnakA bhI tAdAtmya saMbaMdha hai / isa kAraNa naiyAyikoM kA pUrvokta doSa hamAre Upara lAgU nahIM hotA hai / I 440 - nanu gatvA sudUramapi sambandhatadvatornaikyamucyate yenAtmano dravyAdirUpA zakti svatsambandhAbhinnasambandhisvabhAvatvAdabhinnA sAdhyate, parAparasampadhAdeva saMbaMdhasya sambandhitAdhyapa dezopagamAt / na caivamanavasthA, pratipatturAkAMkSAnivRtteH kacitkadAcidavasthAnasiddheH pratItinibandhanatvAttatvavyavasthAyA iti pare / anavasthA doSako haTAne ke liye naiyAyika tAdAtmyake atirikta dUsarA upAya racate haiM / ve apane pakSakA avadhAraNa kara kahate haiM ki bahuta dUra bhI jAkara hama saMbaMdha aura usase sahita do rahe saMbaMdhiyoMkA tAdAtmyarUpa abheda nahIM mAnate haiM jisase ki AtmAkI sahakArI kAraNarUpa dravya, guNa, karma, zaktiyAM AtmA se abhinna siddha kara dI jAve aura usameM jaina loga yaha hetu de sake ki unake sambandhase abhinna saMbaMdhiyoMke svamAvarUpa ve zaktiyAM haiM / bhAvArtha- hama zakti aura zaktimAnakA abheda nahIM mAnate haiN| kiMtu saMyoga, samavAya, vizeSatA svarUpa Adi uttarottara honevAle aneka saMbaMdhoMse hI sambaMdha ke sambadhIpanekA svasvAmivyavahAra mAnA jAtA hai tathA isa J
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH prakAra anavasthA doSa hamAre Upara lAgU ho jAve so bhI nahIM smjhnaa| kyoMki samajhanevAle jJAtAkI kisI svalapara kabhI na kabhI avasthiti ho hI jaavegii| ataH usakI uttazettara sambaMdha kalpanA karanekI AkAMkSAeM ruka jaaveNgii| phira bhI yadi koI AgrahI adhika AkAMkSAeM karegA to bhI sauvIM yA pAMcasauvI koTIpara avazya nirAkAMkSa ho jAvegA athavA dayAla Izvara usakI jijJAsAoMko Age nahIM bar3hane deveMge, aise samayapara Izvara kRpAlutA na dikhalAye to aneka jIva bhokanevAle unmatta kuttake samAna akAlameM mara miTe hote| dekho, pratItiko kAraNa mAnakara tatvoMkI vyavasthA mAnI jAtI hai / eka manuSya kisIke mA bApa kI paramparAko pUMchate hue kahI na kahI ruddha ho hI jAtA hai / anavasthAke harase pratItisiddha bhinna bhinna tattva tAdAtmya ke bahAnese nahIM TAla diye jAte. hai / ataH jainoMko zaktise zaktimAnkA bheda mAnanA cAhiye, isa prakAra dUsare naiyAyika kaha rahe haiN| teSAM saMyogasamavAyavyavasthaiva tAvanna ghaTate, pratItyanusaraNe yathopagamapratItyabhAvAta, tathAhi una naiyAyikoMke yahAM pahile so saMyoga aura samavAyakI vyavasthA hI nahIM baratI hai, pratIti ke anusAra tatvoM kI vyavasthA mAne yahI to hamako iSTa hai| Apane saMyoga aura samavAyakA jaisA svarUpa mAnA hai| usake anusAra unakI pratIti nahIM ho rahI hai| isI bAtako vizada rUpase kahate hai--so suno| saMyogo yutasiddhAnAM padArthAnAM ydiissyte| samavAyastadA prAtaH saMyogastAvake mate // 16 // pRthak pRthaka AzrayoM meM rahanevAle yutasiddha padArthAkA saMyoga sambaMdha honA yadi Apa nayAyika iSTa karate haiM to tumhAre mata samavAya sambaMdhako saMyogapanA prApta ho jaavegaa| kasAva samavAyo'pi saMyogaH prasajyate mAmake mate ? vaizeSika yA naiyAyika pUchatA hai ki mere mama samavAya sambaMdhako bhI saMyogapanekA prasaMga kaisa hogA ! Apa jaina AcArya batalAo ! isa para AcArya kahate haiM yutasiddhirhi bhAvAnAM vibhinnaashryvRttitaa| dadhikuNDAdivatsA ca samAnA samavAyiSu // 17 // naiyAyika matame padArthokA bhinna bhinna AzrayoM meM vRtti rahanA hI yutasiddhi mAnI gayI hai| jaise ki dahI aura kuNDIkA tathA ghaTa aura jalakA yutasiddhi hone ke kAraNa saMyoga sambaMdha hai| yahI yutasiddhi to rUpa aura rUpavAn tathA avayava aura avayavI ina mAne gaye samavAyiyoM mI . 56
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 tatvArthacintAmaNiH samAna rUpa se vidyamAna hai| bhAvArtha- jaise kuNDa apane AdhAra sva avayayoMmeM rahatA hai aura dadhi bhI apane avayavoM meM rahatA hai athavA ghaTa kapAlameM rahatA hai aura jala apane avayavoM meM rahatA hai / yahAM jaise do AdhAra haiM aura do Adheya haiM, vaise hI rUpa meM rahatA hai aura paTa apane avayava taMtuoM meM rahatA hai yA kapAloMmeM ghaTa rahatA hai aura kapAlikAoM meM kapAla rahate haiN| ina samavAya sabaMdhavAle sambaMdhiyoMmeM bhI bhinna bhinna AzrayoMmeM rahanArUpa yutasiddhi dekhI jAtI hai| ataH guNa, guNI, kriyA, kriyAvAn, jAti, jAtimAn inakA mI Aveya aura AdhArakA bhinna bhinna adhika raNoMmeM rahane ke kAraNa saMyoga sambaMdha hojAo / nanvayutasiddhAnAM samavAyitvAt samavAyinAM yutasiddhirasiddheti cet / tfs kahate haiM ki atasiddha padArthoMko hI samavAyIpanA hai| jina do AdhAra Adheya padArthoMse eka padArtha bhinna dUsareko nahIM Azraya mAnakara Thahara jAtA hai, una do ko ayutasiddha kahate haiM / bhAvArtha - - samavAya sambaMdhavAlo meM AdhAra Adheya milAkara tIna padArtha hote haiM aura saMyoga sambaMdhavAloMmeM AdhAra aura Adheya milAnese cAra padArtha ho jAte haiM / yataH samadAyI padArthoM kI bhinna bhinna AzrayameM rahanA rUpa yutasiddhi siddha nahIM hai / ayutasiddhi hai| AcArya kahate haiM ki yadi naiyAyika aisA kaheMge to tadvadvattirguNAdInAM svAzrayeSu ca tadvatAm / yutasiddhiryadA na syAttadAnyatrApi sA katham // 18 // I una dahI, kuMDI, Adi saMyogI padArthoM ke samAna hI guNa, kriyA, avayatrI, vizeSa aura sAmAnyarUpa pratiyogiyoMkI apane AdhAra mAne gaye guNI, kriyAvAn, avayava, nitya dravya aura dravya guNa karmarUpa anuyogiyoM meM vRddhi hai aura guNavAn guNiyoMkI apane AzrayoM meM vRtti ho rahI hai, aisI dazAmeM bhI jaba samavAyiyoMkI Apa yutasiddhi nahIM mAnate haiM to anya saMyogiyoM meM bhI vaha zrutasiddhi kaise mAnI jAvegI ! arthAt nahIM / vizvAsakA kAraNa yutasiddhikA lakSaNa yahAM donoM sthAnapara ghaTa jAtA hI hai / kevala tIna, cAra, padArtha kaha dene se nyAyaprAsakA ullaMghana Apa nahIM kara skeNge| samavAyI padArthoM meM bhI gaharI gaveSaNA karanepara cAra padArtha mAnane pddeNge| yadyapi eka ghaTa apane rUpakI apekSA AdhAra hai aura apane avayavoMkI apekSA Atreya hai / phira bhI vaha AdheyatA aura AdhAratA dharma ghaTa nyAre haiM / ataH zAstrameM kahA huA yutasiddhikA lakSaNa barAbara samavAyiyoM meM ghaTa jAtA hai / prabhutAzAlI rAjAkI nyAya AjJAkA kisIke svIkAra na karane mAtra se bhaMga nahIM ho sakatA hai| guNyAdiSu guNAdInAM cirguNyAdInAM tu svAzraye vaciriti kathaM na guNaguNyAdInAM samavAyinAM yutasiddhiH 1 pRthagAzrayAzrayitvaM yutasiddhiriti vacanAt tathApi teSAM yutasirabhAve dadhikuNDAdInAmapi sA na syAdvizeSalakSaNAbhAvAt /
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ br'aalili 443 guNI, avayava, AdikoM meM guNa, avayavI AdikoMkI vRtti hai aura guNI, kriyAvAn AdikoMkI to apane adhikaraNoMmeM vRtti hai, isa prakAra samavAyasaMbhavAle guNa, guNI, avayava, akyamI AdikoMkI yutasiddhi kyoM nahIM mAnI jAtI hai ! Apake zAstramai pRthak pRthak AzrayoM meM Adheya hokara rahaneko yutasiddhi kahA gayA hai| usapara bhI una guNa guNI AdikoMkI yutasiddhiko Apa na mAneMge to dahI aura kuNDa tathA daNDa aura puruSa AdikoMko mI vaha yutasiddhi na ho sakegI kyoMki ukta lakSaNake atirikta yutasiddhikA dUsarA koI vizeSa lakSaNa Apake pAsa nahIM hai aura vaha lakSaNa saMyogI tathA samavAyI padAthami samAnarUpase ghaTa jAtA hai| laukiko dezabhedazcedyutasiddhiH parasparam / prAptA rUparasAdInAmekatrAyutasiddhatA // 19 // vibhUnAM ca samastAnAM samavAyastathA na kim / kathaJcidarthatAdAtmyAnnAviSvagbhavanaM param // 20 // zAstrameM likhe hue lakSaNake anusAra yutasiddhiko na mAnakara yadi sAdhAraNa lokamai prasiddha horahe dezabhedako yutasiddhi mAnoge arthAt lokamai jina padArthAkA bhinna bhinna dezamai rahanA, prasiddha ho rahA hai, unakA parasparama saMyoga mAnA jAvegA aura jina padArthoMkA sAdhAraNa janatAko minna bhinna dezoM meM rahanA jJAta nahIM hotA hai, unakA samavAya mAnoge, aisA mAnanepara so rUpa, rasa yA jJAna, sukha Adi guNoMkI bhI paraspara aisI yutasiddhi na hokara ayutasiddhi ho jAnA caahie| kyoMki ukta guNa bhI eka dravyameM rahate haiN| ghaTameM jahAM rUpa hai usI sthala para rasa hai aura AlA jahAM jJAna hai, vahIM para sukha bhI hai| ataH bhinna deza na honeke kArapA inakI yutasiddhi na huii| saba to rUpa aura rasakA tathA jJAna aura sukhakA samavAya saMbaMdha ho jAnA caahiye| naiyAyikoMne inakA samadAya saMbaMdha mAnA nahIM hai| kiMtu eka arthameM donoMkA samavAya honeke kAraNa ekArthasamavAya rUpa paramparAsaMbaMdha mAnA hai| tathA usa prakAra lakSaNa karane para AtmA, AkAza, kAla aura dizA ina sampUrNa vyApaka dravyoMkA parasparameM samavAyasaMbaMdha kyoM na ho jAve? kyoMki jahA~para AtmA hai, vahIMpara kAladravya hai aura vahIMpara Apane dizA dravya bhI mAnA hai| naiyAyikoMne sabakA AdhAra kAla mAnA hai aura AkAza mI sarva padArtha vRttyaniyAmaka saMbaMdhase rahate hue mAne haiN| ataH janatAke dvArA minna bhinna AzrayakA na pratIta honArUra ayutasiddhikA lakSaNa yahAM ghaTa jAtA hai| kiMtu Apane vibhu dravyoMkA aja (nitya ) saMyoga saMbaMdha mAnA hai| kisI kisIne to nitya saMyogako iSTa nahIM kiyA hai| kAraNa ki jo padArtha pahile prApta na the, unakA kAraNavaza mila jAnekA nAma saMyoga hai| yaha dhAtipUrvaka samApti rUpa saMyogakA lakSaNa vyApaka dravyoM ke saMyoga nahIM ghaTatA hai| ye to sarvadAse hI
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH parasparama prApta hai| yadi naiyAyika sayabAyakA lakSaNa pRthak pRthak na rahanA rUpa aviSvAbhAva karane vaha bhI artha ke sAtha kathaJcit tadAramakapane ke atirikta koI anya saMbaMdha nahIM hai| jainoMke tAdAmyasaMbaMghakA hI dUsarA nAma avizvagbhAra rakha liyA gayA hai / laukiko dezabhedo yutasiddhirna zAstrIyo yataH samavAyinA yutasiddhiH syAditye tasminnapi pakSe rUpAdInAmekatra dravye vibhUnAM ca samastAnA laukikadezabhedAbhAvAdyutasiddherabhAvaprasaMgAt smvaayprsktiH| zAstrame likhe hue lakSaNake anusAra bhinna bhinna dezameM rahaneko yutasiddhi hama nahIM mAnate haiN| zAstra kI yutasiddhi to samavAyiyoM meM bhI ghaTa jAtI hai| kiMtu sAdhAraNa bAla gopAla bhI kuNDI, bera yA mAma, piTArI Adi meM AdhAra aura AdheyoMkA dezabheda samajha lete haiN| aise lokaprasiddha dezabheda vAle padArthoM kI hama yutasiddhi mAnate haiM / zAstra ke anusAra bhinna dezapanA mAnate hote taba to samabAya vAle rUpa, rUpavAn AdikoMkI bhI yutasiddhi bana baiThatI, isa prakAra isa naiyAyikake pakSame mI rUpa, rasa, AdikoMkI eka dravyama tathA sampUrNa vyApaka dravyoMkI sAdhAraNa loka dvArA mAne gaye dezabhedake na honese yutasiddhike to abhAvakA prasaMga ho jaavegaa| kiMtu ayutasiddhi ho jAnese rUpa, rasa AdikoMkA yA vibhu dravyoMkA parasparama samavAya sambaMdha hojAnA cAhiye, jo ki prasanna naiyAyikoMko iSTa nahIM hai| aviSvagbhavanamevAyutasiddhirSiSvagbhavanaM yutasiddhiriti cet , tatsamavAyinAM katha zcittAdAtmyameva siddhaM tataH parasyAviSvambhavanasyAmatIveH / do sambaMdhiyoMke pRthak pRthak na honeko hI ayutasiddhi kahate haiM aura bhinna bhinna ho jAneko yutasiddhi kahate haiM / jaise ki amise uSNatA yA ghaTase rUpa nyAre nahIM kiye jAsakate haiM, isa kAraNa inakA samavAya hai aura puruSase daNDa yA kuNDase ghera alaga kiye jAsakate haiN| ataH inameM saMyogakA kAraNa yutasiddhi hai / yadi naiyAyika aisA kahege taba to una samavAyI padArthAkA kathazcit tAdAtmya sambaMdha hI siddha huA, usa tAdAtmya sambaMdhase atirikta avizvAbhAva padArtha koI nyArA prasIta nahIM ho rahA hai| anghasarpabilapraveza nyAyase Apako syAdvAdasiddhAMtakI hI zaraNa lenI pdd'egii| tadevAbAdhitajJAnamArUDhaM zaktitadvatoH / sarvathA bhedamAhanti pratidravyamanekadhA // 21 // guNa, guNI, AdikoMkA vaha kazcit tAdAtmya sambaMdha honA hI bAdhAoMse rahita horahe jJAnameM ArUDha ho rahA hai| vaha zakti aura zaktimAnake naiyAyikoMse mAne gaye sarvathA bhedavAdako
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ cintAmaNiH cAroM orase naSTa karadetA hai aura pratyeka dravyameM vaha sambaMdha nyArA nyArA hokara aneka prakArakA hai| bhAvArtha - aneka zakti aura aneka zaktimAnoMke tAdAtmya sambaMdha bhI aneka haiN| Apake kalpita samavAya ke samAna tAdAmba sambaMdha eka nahIM hai / 205 kathaJcittAdAtmyameva samavAthinAmekamamUrta sarvagatamihedamiti pratyayanimittaM samavAyosrthabhedAbhAvAditi mAmasta, tasya pratidravyamanekamakAratvAt, tathaivAbAdhitajJAnArUDhasvAt, mUrtimadravyaparyAya tAdAtmyaM hi mUrtimajjAyate nAmUrta, amUrtadravyaparyAyatAdAtmyaM punaramUrtameva, tathA sarvagatadravyaparyAyatAdAtmyaM sarvagatam, asarvagatadravyaparyAyatAdAtmyaM punarasarvagatameva, tathA cetanetara dravyaparyAyatAdAtmyaM cetanetararUpamityanekadhA tatsiddhaM zaktitadvayo: sarvathA bhedamAityeva / yadi naiyAyika yoM mAna baiTheM ki jisako jaina vidvAn kathaJcit tAdAtmyasaMbaMdha kahate haiM, vahIM hamArA samavAyI padArthoMkA samavAya eka hai, amUrta hai, saba sthAnoMpara rahatA huA vyApaka hai aura " yahAM yaha hai " arthAt ghaTa rUpa hai, AtmAmeM jJAna hai / isa prakAra saptamyanta aura prathamAMta samabhivyAhArakI pratItiyoMkA nimitta hai / Apa jaina bhI apane kathaJcit tAdAtmya saMbaMdhako aisA hI mAnate hoMge / ataH hamAre samavAya aura Apake tAdAtmyameM koI arthakA bheda nahIM hai, kevala zabdabheda hai / AcArya kahate haiM ki isa prakAra naiyAyikoM ko nahIM mAna baiThanA caahiye| kyoMki hama vAdAtmyasaMbaMdhako eka nahIM mAnate haiM / aneka saMbaMdhI ho rahe dravyoM meM rahanevAle tAdAtmyasaMbaMdha pratyeka dravyameM eka eka hokara rahate hue aneka prakArake haiM / usa dI prakAra saMbaMdhoMkI anekatA bAdhArahita jJAnoMke dvArA pratiSThita pratItikI zivarapara caDhI huyI hai / jaba mUrtivAle dravyoMkI paryAya hokara tAdAtmya saMbaMdha jAnA jA rahA hai, usa samaya vaha saMbaMdha mUrtimAn hI utpanna ho jAtA hai, amUrta nahIM haiN| jaise ki ghaTakA aura rUpakA evaM abhi aura uSNatAkA tAdAtmyasaMbaMdha bhI apane rUpa, rasa, gaMdha, sparzavAle saMbaMdhiyoMse abhinna honeke kAraNa mUrta haiM, yadi saMsArI jIvoMko pula dravyake gaMdhakI apekSA mUrta mAnA jAvegA to mUrta jIvake sAtha usake matijJAna, krodha AdikoM kA tAdAtmyasaMbaMdha bhI mUrta hai / aura jaba amUrta dravyoMkI paryAya hokara vaha tAdAtmyasaMbaMdha utpanna hotA hai, taba to phira vaha amUrta hI bana jAtA hai, jaise ki rUpa Adise rahita ho rahe AtmAmeM jJAnakA evaM kAlaM dravyame astitva, vastutvakA tAdAtmyasaMbaMdha amUrta hai| tathA jaba sarvatra lokAloka yA lokamai vyApaka sent paryAya hokara tAdAtmya hotA hai, taba vaha tAdAmya bhI sarva vyApaka hai, jaise ki AkAzakA mahAparimANake sAtha yA kevalisamudughAta karate samaya zrI jineMdradevakA svakIya kevalajJAna aura anaMtasukhake sAtha honevAlA tAdAtmyasaMbaMdha vyApaka hai / aura sUba sthAnoMpara nahIM rahanevAle vyApyadravyoMkI paryAya banakara utpanna honevAlA tAdAtmya bhI phira asarvagata hI hotA hai| jaise ki vRkSakI zAkhAme baMdarakA to saMyogasaMbaMdha hai kiMtu baMdara ke sAtha saMyogakA vAdA hai| kyoMki saMyoga do yA tIna I
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 tattvArthacintAmaNiH cAra Adi meM rahanevAlA pariNAma hai, yA dhUpaghaTake Upara dezameM uSNasparzakA tAdAtmya avyApaka hai / usI prakAra cetana aura jaba dravyoM kA pariNAmavizeSa ho rahA tAdAtmyasaMbaMdha bhI cetanarUpa aura jaDasvarUpa hai, baddha saMsAro AtmA ke sAtha karma nokarmake saMbaMdhase huyo matijJAna, krodha, manuSyagati, ajJAna, lezyA Adi paryAyoMkA vAdAsya saMbaMdha cetana acetana svarUpa hai / isa prakAra vaha tAdAtmyasaMbaMdha aneka prakArase siddha hai / nayAyikoM ke mata ke anusAra eka nahIM hai aura na ekAMtase amUrta yA sarvagata hai kiMtu mUrta aura asarvagata bhI hai, dravyoM meM aneka paryAye utpanna hotI rahatI haiN| ataH jisa prakArake ve dravya hai, usI DhaMgake unake tAdAtmyasaMbaMdha bhI haiM, jaise naiyAyikoM kA mAnA huA nitya, eka ho rahA aura anekoM meM rahanevAlA sAmAnya padArtha koI svataMtra tatva nahIM hai, kiMtu pugalakA sadRzapariNAmarUpa sAmAnya pudgala tattva hai aura jIvakA samAna pariNAmarUpa jIvatva jAti jIva tattva hai, usI prakAra tAdAtmyasaMbaMdha mI koI svataMtra chaThA padArtha nahIM hai / dravya, guNa aura paryAyoMse atirikta cauthA padArtha saMsAra me koI nahIM hai| jina dravyoMkA yA bhAvoMkA jo saMbaMdha hai, vaha una dravya aura una mAvasvarUpa hI hai / isa prakArakA kathaJcit tAdAtmyasaMbaMdha naiyAyika dvArA mAne gaye zakti aura zaktimAnke sarvathA bhedako sabai prakArase naSTa kara detA hI haiM / phira ma adhika ciMtA kyoM kreN| * tato'rthagrahaNAkArA zaktirjJAnamihAtmanaH / karaNatvena nirdiSTA na viruddhA kathaJcana // 22 // kAraNa AtmAkI vikalpa svarUpa arthagrahaNake saMcetanako dhAraNa karanevAlI zakti hI yaha jJAna mAnI gayI hai aura vahI zakti jJati kriyAkA karaNa hokara kahI gayI hai kisI bhI prakArase vaha viruddha nahIM hai / arthAt jJAnakA aura zaktikA abheda hai to pramANajJAna ke samAna la rUpa zakti bhI pramitikA karaNa ho jAtI hai / na antaraGgabahiraMgA grahaNarUpA''tmano jJAnazaktiH karaNatvena kathaJcinnirdizyamAnA viruSyate, sarvathA zaktivadvatorbhedasya pratinanAt / jJAna, sukha, AlA, icchA, pIDA Adi aMtaraMga padArtha aura ghaTa, paTa, miti Adi bahirana padArthoM ko grahaNa karanA rUpa AtmAkI jJAnazakti kisI apekSAse karaNapane karake kathana kara dI gayI virodhako prApta nahIM hotI hai| kyoMki zakti aura zaktimAna ke sarvathA bheda mAnaneke pakSakA hamane khaNDana kara diyA hai / nanu ca jJAnazaktiryadi pratyakSA tadA sakalapadArthazakteH pratyakSatvaprasaMgAdanumeyatvavirodhaH / pramANabhASitaM ca zakteH pratyakSatvam, tathAhi -jJAnazaktirna pratyakSAsadAdeH zakti
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAcintAmaNiH svAt pApakAderdahanAdizaktivat, na sAdhyavikaladAharaNaM pAvakAdidahanAdizakteH pratyakSatve kasyacittatra sNshyaanupptteH| yahAM mImAMsakoMkA svapakSa avadhAraNa pUrvaka AkSepa hai ki jaina loga jJAnazaktikA pratyakSa honA yadi iSTa karate haiM, taba to padArthoM kI sampUrNa zaktiyoMke pratyakSa hojAnekA prasaMga AtA hai| ataH ye zaktiyAM asmadAdi chadmayoMko anumAnase jAnane yogya haiM isa prasiddha siddhAMtakA virodha ho jAvegA, tathA atIndriya zaktiyoMkA pratyakSa karakhenA isa anumAna pramANase bAdhita bhI hai| usI anumAnako saSTarItyA kahate haiM ki AtmAkI bAnanekI zakti (pakSa ) hama sarIkha carmacakSuvAle puruSoMke pratyakSagocara nahIM hai| sAdhya ) kyoMki vaha zakti hai / ( hetu ) jaise ki ami, anna, jala Adi kI dAhakatva, pAcakatra, bhUkhako dUra karane, pyAsako dUra karanekI zaktiyAM dakhI nahIM jAsakatI haiM, ( anvaya dRSTAMta ) kiMtu dAha honA, pAka honA, mUkha miTajAnA, pyAsa dUra honA Adi uttarakAlavI phalarUpa kAryose zaktiyoMkA anumAna karaliyA jAtA hai| abhikI dAikaravazaktirUpa udAharaNa yahAM pratyakSa na honA rUpa sAdhyase rahita nahIM hai, yadi Ama, anna, jala AdikakI dAhakakha, kSudhA nivArakatva Adi zaktiyoMkA pratyakSa hogayA hotA to kisI bhI puruSako unameM saMzaya utpanna honA nahIM bana sakatA thaa| kiMtu aneka kAraNoM meM kAryake utpanna ho sakanekA saMzaya banA rahatA hai| ataH pratIta hotA hai ki kAraNoMkI zaktiyAM pratyakSapramANakA viSaya nahIM haiN| anyathA sarva hI auSadhi sevana karane vAloMko nIrogatA prApta ho jaatii| sabhI kAraNa avyartha hojaate| yadi punarapratyakSA sAnazaktistadA tasyAH karapajJAnatve prabhAkaramatasiddhiA, tatra karaNajJAnasya parokSasvavyavasthiteH phalajJAnasya pratyakSalopagamAt, tataH pratyakSaM karaNajJAnamicchatAM na tacchaktirUpameSitavyaM sthAdvAdibhiriti cet , tadanupapannam, ekAntato'smadAdimatyakSatvasya karaNajJAne'nyatra vA vastuni pratItiviruddhatvenAnabhyupagamAt, dravyArthato hi jJAnamamadAdeH pratyakSa, pratikSaNapariNAmazaktyAdiparyAyArthatastu na pratyakSam , tatra svArthavyavasAyAtmakaMjJAnaM khasaMviditaM phalaMpramANAmitraM vadatAM karaNajJAna pramANaM kathamapratyakSaM nAma ! yadi phira jaina loga jJAnazaktikA pratyakSa nahIM hotA hai, aisA mAnege aura usa apratyakSa jJAnazaktiko karaNarUpa jJAna mAnege tabato hama mabhAkara matAnumAyI mImAMsakoMke matakI siddhi ho gayI, kyoMki vahAM mImAMsakoMke matameM jJaptike karaNarUpa pramANajJAnako parokSapanA vyavasthita kiyA hai / prabhAkaroMne zatirUpa phalajJAnakA pratyakSa honA svIkAra kiyA hai usa kAraNase pramitike karaNa horahe pramANajJAnakA pratyakSa honA sAhane pAle syAdvAdI jainoMko vaha karaNavAna zaktirUpa iSTa nahIM karanA cAhiye / isa prakAra sthAdvAviyoMko jhAnazakti aura jJAnakA meda mAnanA hI anurUka
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH par3egA | aba AcArya kahate haiM ki yadi isa prakAra mImAMsaka kaheMge to unakA vaha kahanA siddha nahIM ho sakatA hai| kyoMki asmadAdikoM ko ekAMta rUpase sarvathA pratyakSa ho jAnA karaNajJAnameM athavA anya ghaTa, paTa Adi vastuoM meM bhI svIkAra nahIM kiyA gayA hai| padArthoM kA hama logoM ko pUrNa rItile pratyakSa ho jAnA pratItiyoMse viruddha hai| prasiddha mAne gaye ghaTa, paTa AdikoM kA bhI hama sarvAGgINa pratyakSa nahIM kara sakate haiN| bhItarakA aMza, paralAbhAga, sUkSma arthaparyAyeM aura avimAgatraticchedoM ko hamArI iMdriyAM viSaya nahIM kara pAtI haiN| mAMTe dravya padArthako dRSTi hI jJAnakA hama logoMko pratyakSa hotA hai| kiMtu sUkSmaparyAya padArthoMkI dRSTise pratyeka kSaNameM pariNamana karatI huyIM zaktiyAM, avibhAgapraticcheda, agurulaghu AdikA to hama logoMko pratyakSa nahIM hotA hai ve kevala jJAnake viSaya haiM / usa prakaraNa meM apanA aura arthakA nizcaya karanA svarUpa jJAna hai phala jisakA, aise svasaMvedana pratyake viSaya horahe jJAnarUpa phalako pramANase abhinna kahane vAle syAdvAdiyoMke matameM karaNarUpa pramANAtmaka jJAna bhalA apratyakSa kaise ho sakatA hai ? bhAvArtha -- phalajJAnakA pratyakSa honA mAnane para usase abhinna karaNajJAnakA pratyakSa honA nyAyaprApta ho jAtA hai / prabhAkara phalajJAnakA pratyakSa honA mAne aura usase abhinna horahe karaNa jJAnakA pratyakSa na mAneM yaha kaise ho sakatA hai ! / yAnI ayukta hai / 448 na ca yenaiva rUpeNa tatpramANaM tenaiva phalam, yena virodhaH / kiM tarhi 1 sAdhakatamatvena prabhANaM sAdhyatvena phalam sAdhakatamatvaM tu paricchedanazaktiriti pratyakSaphalajJAnAtmakatvAt pratyakSa zaktirUpeNa parokSam, tataH syAt pratyakSaM syAdapratyakSa mityanekAntasiddhiH / ' yadi yahAM koI kaTAkSa kare ki jisa hI svabhAvase jJAnameM pramANatA hai aura usa hI svabhAvase jJAnameM phalapanA bhI mAnoge, taba to una donoM viruddha svabhAvakA jJAnameM rahane kA virodha hogA, so yaha kaTAkSa ThIka nahIM hai| jaina loga jisa hI svabhAvase pramANapanA mAnate haiM, usa hI svabhAvase phalapanA nahIM mAnate haiM, jisase ki vizeSa hove, taba to kyA mAnate haiM ! isakA uttara suniye, pramitikriyA ke prati prakRSTa upakArakapanese jJAnameM pramANapanA hai aura sAghane yogya prayojana kI apekSA se phalapanA hai, eka malla apane zarIrake vyAyAmase usa hI zarIrako puSTa karaletA hai | zarIrameM puSTa karAne kI aMga upAMgI zakti bhinna haiM aura phala rUpa poSaNa zakti nirAlI hai / jJAnameM vidyamAna ho rahI rUpa ko aura arthako paricchedana karane kI zakti ko hI karaNapanA hai / vaha jJAna, karaNarUpa pratyakSa pramANasvarUpa hai aura jJapti rUpa phalajJAna svarUpa bhI hai / tahAM phalajJAnakI apekSAse vaha jJAna pratyakSa hai aura karaNatya zaktike svarUpase vaha jJAna parokSa hai / isa kAraNa se vaha pramANajJAna kisI apekSA pratyakSa hai aura anya apekSAse apratyakSa yAnI parokSarUpa bhI hai / isa prakAra anekAMkI siddhi hojAtI hai / anekAMsa se tattvakI siddhi horahI hai / anekAMtakA sarvatra sAmrAjya hai /
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ vArtha cintAmaNiH 149 yadA tu mamANAdbhinaM phalaM dAnopAdAnopekSAjJAnalakSaNaM tadA svArthavyavasAyAtmakaM karaNasAdhanaM jJAnaM pratyakSaM siddhameveti na paramatapravezastacchaterapi sUkSmAyAH parokSatvAt / sive kisIkA yaha prazna hosakatA hai, ki ajJAnanivRttirUpa abhinna phalakI apekSA se karaNajJAnameM Apane pratyakSapanA niyata kiyA, kiMtu pramANakA tyAjya padArtha meM tyAga aura grahaNa karane yogya upAdAna tathA upekSaNIya padArtha meM upekSA buddhirUpa phala jaba abhISTa hogA usa samaya to phalakA bhale hI pratyakSa hojaay| kiMtu phalase sarvathA mitra mAne gaye karaNa jJAnakA kaise bhI pratyakSa na ho skegaa| isakA samAdhAna isa prakAra hai ki--jaba pramANase chAna upAdAna aura upekSA buddhirUpa bhina phala iTa kiyA gayA hai, taba apane aura arthako nimdhaya karanA svarUpa aura karaName yuT pratyama karake sAdhA gayA vaha jJAna svasaMvedana pratyakSase pratyakSarUpa siddha hI hai / pahile jJAnazaktiko hI parokSa kahA gayA thA jJAnako nahIM / yoM bhI sarvathA pratyakSa mAnane para ekAMtapakSa ho jAne se svAdvAdiyoM ke matamai anya ekAntavAdiyoMke matakA praveza nahIM ho sakatA hai / kyoMki usa jJAnakI sUkSma atIndriya zaktiyoMkA sarvajJake atirikta kisIko bhI pratyakSa nahIM hosakatA hai / ataH vaha vyaktilA jJAna joza bhI hai| tadetena sarve katrAdikArakasvena pariNataM vastu kasyacitmatyakSaM parokSaM ca katrAdizaktirUpatayoktaM pratyeyaM tato jJAnazaktirapi ca karaNatvena nirdiSTA na khAgamena yuktyA ca virudevi ektaM / --- usa kAraNa isa pUrvokta kathanase yaha bAta bhI nirNIta huyI samajhanI cAhie ki kartA kAraka, karmakAraka Adipane pariNamana karatI hurbI sampUrNa vastueM moThe dravyakI apekSA se hI kisI ke mI pratyakSa ke viSaya haiN| kiMtu svataMtrarUpa kartRtvazakti aura bana jAnArUpa karmatva zakti Adi svabhAvoMse sarva padArtha hama logoM ko parokSa hai, isa pAtako dhyAna meM rakhanA cAhiye / sammukha khar3I huyI bhItakA yA caukIkA bhI hamako pUrNa rItise pratyakSa nahIM hai| bhAvArtha - ghaTa, para, bhitti vyAdi spaSTa pratyakSa ke viSaya mAne gaye padArtha mI bahubhAgoM meM hama logoM ke pratyakSa nahIM haiN| inakI zaktiyoM aura avibhApraticchedokA hamako anumAna aura Agamase hI jJAna ho sakatA hai| usa kAraNase karaNapane karake kahI gayI AtmAkI jJAnazakti bhI zreSTha sarvokta Agama pramANase aura anukUka tarkavAlI yuktise siddha hai, viruddha nahIM hai| isa prakAra hamane bahuta acchA kahA thA ki apane aura arbako grahaNa karavI AmAkI zakti hI jJAna hai aura vaha mokSakA mArga hai / 67 AtmA cArthamahAkArapariNAmaH svayaM prabhuH / jJAnamityabhisandhAnakartR sAdhanatA matA // 23 //
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 'tasyodAsInarUpatvavivakSAyAM nirucyate / bhAvasAdhanatA jJAnazabdAdInAmabAdhitA // 24 // AtmA svayaM artha savizeSa grahaNa karanerUpa paryAyako dhAraNa karane meM svataMtra rUpa se samartha hotA hai, taba vaha jJapti kriyAko banAne meM ekAgra lagA huA AtmA hI jJAna hai / isa prakAra vivA honepara jJAna zabdakI phartA meM yud pratyaya karake siddhi mAnI gayI hai / aura jaba usa AtmAke kartA, karma, karaNa panekI nahIM apekSA kara vaha jJapti kriyA meM udAsInarUpase vivakSita hotA hai, usa samaya jJAna aura darzana Adi zabdoMkI bhAva yuT pratyaya karake bAdhArahita nirukti kara dI jAtI hai | jAnanArUpa aparispaMda kriyA hI jJAna hai aura zraddhAna karanArUpa kriyA hI darzana hai| yaha mAdamai nirukti karanese artha nikalatA hai / natu ca bAnAtIti jJAyAyeti vivakSAyAM karaNamanyadvAcyaM niHkaraNasya kartRtvAyogAditi cenna, avibhaktakartRkasya svazaktirUpasya karaNasyAbhidhAnAt / hAM zaMkA hai ki kaThIyuT pratyaya karane para jo arthoM ko jAna rahA hai, vaha AtmA jJAna hai, aisI vivakSA karane para Apako kartA se bhinna dUsarA karaNa kahanA pddegaa| binA karaNake kartA kisI bhI kriyAko nahIM banAtA hai | basUlA ke binA takSaka ( badaI ) kAlako chIla, khuraca nahIM sakatA hai| AcArya kahate haiM ki isa prakAra kahanA to ThIka nahIM hai, kyoMki yahAM kartAse sarvathA bhinna nahIM aise apanI zaktirUpa karaNakA kathana kiyA hai| loikI lATha apane bojhase svayaM lacaka rahI hai / vRkSa apane bojhase svayaM jhuka gayA hai, ina sthaloMpara kartAse abhinna bhI karaNa ho jAte haiM / bhAvasAdhanatAyAM jJAnasya phalatvavyavasthiteH pramANatvAbhAva iti cetra tacchatereva pramANatvopapatteH / zuddha vAtvartha rUpa arthako pragaTa karane vAle bhAvameM yuddha pratyaya karake jJAna zabdakI siddhi hone para to jJAnako phalapanA vyavasthita ho jaavegaa| aisA hone para jJAnako karaNarUpa pramANapanepA abhAva hai, yaha kaTAkSa to bhI ThIka nahIM hai| kyoMki usa sAdhakalamapanekI zaktiko hI jJAnameM pramANapanA siddha kiyA jA cukA hai / jJaptikiyA ke pratipAdana karate samaya bhI jJAnameM karaNapanekI zakti vidyamAna hai| tIkSNa talavAra kASThako pradhAna rUpase kATa rahI hai| usa samaya painApana aura kAlimpa zakti apragaTa hokara karaNarUpase kAma kara rahI hai / tathA cAritrazadvo'pi jJeyaH karmAnusAdhanaH / kArakANAM vivakSAtaH pravRtterekavastuni // 25 //
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAcintAmaNiH Gk vaise hI cAritra zabdako karmame "mitra" pratyaba karane para sAdhA gayA samajha lenA cAhiye / "vivakSAtaH kArakapravRtaH " isa niyamake anusAra padArtha meM baktAkI icchAse aneka kArakoMkI pravRtti ho jAtI hai / bhAvArtha - ghaTako jAnatA hai, ghaTakA jJAna karatA hai aura ghaTameM jJAna karatA hai| yahAM jJAnakriyAkI apekSA se ghaTameM aneka kArakoMkI pravRtti ho gayI hai, gause dUdha duhatA hai, gaukA dUdha duhatA hai, gauko duhatA hai, isI prakAra AtmAkA paryAya rUpa cAritra guNa bhI kartA, karma, karaNapane sAtha diyA jAtA hai| vivakSA bhI koI jhUTha mUMTha nahIM gaDhalI gayI hai| kiMtu paramArtha strIbhiti para vivakSA khaDI kI gayI hai / cAritramohasyopazame kSaye kSayopazame vAtmanA caryaite taditi cAritram caryatenena 'caraNamAtraM vA caratIti vA cAritramiti karmAdisAdhanazcAritrazaddhaH pratyeyaH / cAritramohanIya karmake upazama, kSaya athavA kSayopazamake honepara AtmA ke dvArA jo caraNa ( zubhapravartana azubhanivartana ) kiyA jAya vaha cAritra hai / yaha karma Nitra pratyaya karake cAritra zabda banAyA gayA hai athavA AtmA jisa karake caraNa kare vaha bhI cAritra hai / yaha karaNa sAdhana vyutpatti hai| tIsarI nirukti bhAvasAdhana meM isa prakAra hai ki karma, kartA Adise kucha bhI sambandha na rakhate hue kevala caryA karanA hI cAritra hai / athavA cauthI nirukti cara gatimakSaNayoH gati aura bhakSaNa arthako kahanevAlI svAdi gaNako nar dhAtuse kartAne Nitra pratyaya karake kI gayI hai arthAt jo svatantrarUpase AcaraNa karatA hai, vaha AtmA cAritrarUpa hai| isa prakAra karma, karaNa, bhAva, aura kartA meM zabdazAstrase cAritra zabdakA sAdhanakara diyA gayA samajhalenA cAhiye | bhAvArtha - jaina dharmake anusAra pratyeka vastumeM aneka svabhAva aura pariNAma mAne gaye haiN| ataH cAra kyA, isase bhI adhika dhamakI yojanA eka padArthameM bana jAtI hai / leja ( rassI ) bailako bAMdhatI hai / lejase baila bAMdhA jAtA hai| leja svayaM lejako bAMdha rahI hai| lekha svayaM baMdha rahI hai / evaM devadatta ghoDheko bhagAtA hai aura ghoDA devadattako bhagAtA hai; ghoDA svayaM bhAga rahA hai ! aura usapara ladA huA devadatta bhI daur3A jA rahA hai tathA devadatta svayaM dauDatA hai aura usakI TAMgo meM phaMse hue ghoDeko devadattake prayatna se dauDanA paDatA hai / vAstavame vicArA jAve to ghoDekI AtmAmeM dezase dezAntara honekI kiyA hI bhAga rahI hai, kintu usa kriyA pariNAmI ghoDe zarIra aura jIvako mI mAlagADI meM lade hue mAlake samAna bhAganA paDatA hai / isa prakAra svataMtratA aura parataMtratA se kiye gaye pariNAmoMke aneka dRSTAMta hai| I I nanu ca " bhUvAdigbhyo Nitra " ityadhikRtya " carervRtte " iti karmaNi pitrasya vidhAnAt kartrAdisAdhanakhe lakSaNAbhAva iti cet na, bahulApekSayA tadbhAvAt / asi punaH zaMkA hai ki vyAkaraNa zAstra ke " bhUvAdihammyo Nitra " isa sUtrakA adhikAra lekara agale " carervRddhe " isa sUtra karake ca dhAtuse cAritra artha meM karmakArakarma Nitra pratyayakA
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH vidhAna kiyA hai aura Apane amI kartA, bhAva aura karaNa cAritra zabdako sAdhate hue bhI cAritra zabdakI nirukti kI hai| ataH kartA Adi Nitra pratyaya karanevAle lakSaNasUtrakA jaba abhAva hai to pakA cAritra zaha kartA Adiko kahanevAlA sAdhu zabda kaise ho sakatA hai ? batAo / AcArya kahate haiM ki yaha kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki bahulatA karake karmase anya una kartA Adi bhI mitra pratyayakA vidhAna hai| kahIM honA, aura kahA~ na honA, kapara vikalpa rUpase hojAnA, kA~cat rUpAMtara banajAnA, isa prakAra bahulatA aneka prakArakI hai / mataH kartA AdimeM bhI mitra pratyaya hojAnA vyAkaraNazAstra se upapala hai / 052 etena darzanajJAnazabdayoH kartRsAdhanatve lakSaNAbhAvo vyudastaH, " yuGkhyA bahulaM " iti vacanAt tathA darzanAtha, dRzyate hi karaNAdhikaraNa bhAvebhyo'nyatrApi prayogo yathA niradanti taditi niradanam, svaMdate'smAditi spaMdanamiti / , isa ukta kathanase darzana aura jJAna zabda meM katameM yuT pratyaya siddha karanevAlA koI sUtra nahIM hai, yaha kahanA bhI khaNDita karadiyA jAtA hai| kyoMki karaNa ke atirikta prAya: amya kArakoM meM bhI yuT pratyaya karanekA vyAkaraNa zAstrameM sUtra kahA hai / aura vaisA aneka prayogoM meM dekhA bhI jArahA hai / karaNa adhikaraNa aura bhAvoM se atirikta kArakoM meM bhI yuddha pratyayakA prayoga dekhA gayA hai / jaise ki jo nahIM khAyA jAtA hai usako niradana kahate haiN| yahA~ yuddha prastha karmameM kiyA gayA hai aura jisase cahanA hove, usako spaMdana (ratha) kahate haiN| yahAM apAdAna kArakamai yuT pratyaya kiyA hai athavA jisa dravapanese ( pasalepana) pAnI, taila Adi padArtha maheM, vaha svedana guNa hai / dyanekakArakAtmakaM virodhAditi cenna, vivakSAtaH kAra seejJAnAdi vastu kANAM macerekatrApyavirodhAt / eka hI jJAna darzana athavA cAritrarUpa Adi vastu karNa, karma, karaNa aura bhAvarUpa aneka kArakasvarUpa kaise bana sakate haiM ? kyoMki vizeSa hai| jo hI kartA hai vaha karaNa kaise hogA ! yA pharma kaise ho jAyegA ! yaha kaTAkSa bhI ThIka nahIM hai| kyoMki eka padArthameM bhI vaktAkI icchA se aneka kArakoMkI pravRtti ho jAnekA koI virodha nahIM hai| bAMsa naTako dhAraNa karatA hai aura naTa bAMsako dhAraNa karatA hai| bAMsa karake naTa leja para gharA huA hai aura naTa karake bosa dhAraNa kiyA gayA hai / naTa ke liye bAMsa hai aura bAMsake liye naTa hai| naTase bAMsa sthita hai aura bAMsase naTa sthita hai / naTapara bAMsa hai aura bAMsapara naTa hai| ye saba kevaLa zabdADambara nahIM hai| kiMtu padArthoMkI pariNa tike anusAra bhinna bhinna kArakoMmeM vaktAkI icchA honA sambandhita hai| dAlase roTIko khAnA aura roTIle dAla khAnA bhI bhinna bhinna pariNAmoMpara nirbhara hai / bubhukSita devadasa svataMtra rUpase dAla aura roTIko khA jAtA hai| kiMtu kabhI kabhI vahI devadraca suMdara sacitrarUpa sarasa dAlase adhika roTiyoM ko
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 153 khAtA hai aura kabhI vahI devadatta suMdara roTIse thoDe svAdavAlI adhika dAlako nibaTA letA hai / yA vicArAve to bhakSaNa hI bhakSaNako karatA hai| pUrva dinakA svAyA huA anna picAmi aura kAra rUpa pariNata ho cukA hai / kI jAnese Aga rAjA hai|prytn karane para bhI khAyA nahIM jAtA hai| vizeSa pyAsa lagane para eka vipalameM loTAbhara pAnI khAlI kara diyA jAtA hai| kiMtu dhyAsa na lagane para eka kaTorA pAnI peTameM pahuMcAnA bahuta dRDha meM vAharase senA pahuMcAne ke samAna dussAdhya ho jAtA hai / vidyArthI paDhatA hai aura vidyArthIko paDhanA paDatA hai, ityAdi aneka dRSTAMtoMse kArakakI pravRtti honA vivakSAke adhIna siddha hotI hai aura catura yatAkI icchA bhI padArthoMkI vizeSa pariNatiyoMke Azraya para huyI hai / yoM hI aMTaseMTa nahIM upaja gayI hai / padArthoMkI mUlabhUta sAmarthya ke vinA naimittika pariNati nahIM ho pAtI hai / kutaH punaH kasyeti kArakamA vasati vivakSA kasyacidavivakSeti cet--- phira Apa caina loga yaha aura batalAdIjiye ki kisakI vivakSA kisa kAraNa se kisa kArakapara ArUDha ho jAtI hai aura kisa dharmakI avivakSA kisase kaba kahAM ho jAtI hai ! aisA prazna ho jAnepara AcArya mahArAja uttara dete haiM vivakSA ca pradhAnatvAdvasturUpasya kasyacit / tadA tadanyarUpasyAvivakSA guNabhAvataH // 26 // vastu aneka svabhAva vidyamAna haiM, jisa samaya vastuke pradhAna honeke kAraNa kisI bhI eka svarUpakI vivakSA hotI hai, usa samaya vastuke anya varmAkI gauNarUpa hojAne ke kAraNa avivakSA dojAtI hai / bhAvArtha- jaise puSpa Adi sugaMdhita dravyameM gaMdha guNakI pradhAnatA hai| zeSa rUpa, rasa AdikakI apradhAnatA hai / isI prakAra astitva dharmakI vivakSA honepara nAstitva Adi dharma avivakSipta hojAte haiM aura nAstitvakI vivakSA honepara astitva gauNa hojAtA hai| kArakapakSa aura vyavahArake zApakapakSa donoM meM vastuke svabhAvabhUta dharma kAraNa hote haiM / vastuke sAmarthyarUpa svabhAvoMse hI arthakriyAyeM hotI hai / yaha kAryakAraNabhAva hai aura una svabhAvakA avalamba lekara hI vyavahAra kiyA jAtA hai, yaha jJApyajJApakabhAva hai / nanvasadeva rUpamanAdyavidyAvAsanopakalpitaM vivakSetarayorviSayo na tu vAstavaM rUpaM yataH paramArthasatI SaTkArakI syAditi cet / yahAM bauddhoMkI zaMkA hai ki vastume aneka dharma nahIM haiM / svabhAvoMse rahita hokara vastu svayaM nirvikalpaka hai| Apa jainone jo dharma vivakSA aura usase nyArI avivakSA ke viSaya mAne haiM ve vastuke svarUpa nahIM hai| kevala anAdi kAlase gohuyI mithyA sarUpa vAsanAoMse kalpita kiye gaye
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 tathA cintAmaNiH ve dharma asat rUpa hI hai arthAt kucha nahIM haiN| bhalA aisI dazAmeM jainiyoM kA mAnA gayA chaha kArakoMkA samudAya paramArtha rUpase sadbhuta padArtha kaise ho sakegA? btaao| jisase ki jJAnako kApanA karmapanA Adi bana sakeM AcArya kahate haiM ki yadi aisA kahoge to uttara suniye / bhAvasya vAsato nAsti vivakSA cetarApi vA / pradhAnetaratApAyAdganAmbhoruhAdivat // 27 // asat rUpa padA kI vidhavA nahIM hotI hai aura dUsarI avivakSA bhI nahIM hai| kyoMki prabhAnapanA aura gauNapanA vidyamAna padArthAmeM hotA hai / asatake nahIM, jaise ki bhAkAzake kamala yA pandhyAputra AdimeM pradhAnapana yA gauNapana athavA arpitapanA aura anarpitapanA nahIM banatA hai| "gaurvAhIka" yahA bojha lAdanevAle manuSyameM bailapanekA upacAra kiyA jAtA hai / zazake sIMgameM nhiiN| praghAnetaratAmyo vivakSetarayopsitvAt pararUpAdibhiriva svarUpAdibhirapyasatastadabhAvAttadabhAvasiddhiH / vivakSA aura avivakSAkI pradhAnapane aura apradhAnapane ke sAtha vyApti hai / paramya kSetra, kAla, bhAva karake sarva padArtha asatrUpa haiM arthAt nAstisvadharmase yukta haiM / pararUpa AdikoM karake asat ke samAna yadi ve apane svarUpa Adi svadravya, kSetra, kAla, mAvase mI asat hoge to aise azvaviSANa Adi padArthokI pradhAnatA aura apraghAnatA na honeke kAraNa vivakSA aura avivakSAkI siddhi bhI nahIM hotI hai / usa vyApakake na honepara vaha vyApya bhI nahIM rahatA hai| vivakSA, avivakSA nyApya haiN| pradhAnatA aura apradhAnasA dharma vyApaka haiN| sarvathaiva satonena tadabhAvo niveditH| ekarUpasya bhAvasya rUpadvayAvirodhataH // 28 // dharmoko asat rUpa mAnanevAle bauddha haiM aura sadrUpa mAnane vAle bramAdvaitavAdI haiM / yadi dhoko sarvathA hI sapa mAna liyA jAve to bhI usa praghAnatA aura bhapradhAnatAkA abhAva samajha lenA cAhiye / yaha bAta ukta kathanase nivedana kara dI gayI hai / kyoMki sarvathA kUTastha ekadharmasvarUpa padArthake pradhAnatA aura apradhAnatA rUpa donoM dharmoMkA rahanA viruddha hai| ekame do cAra dharma rahe taba to eka pradhAna, anya apadhAna ho sakate haiM, anyathA nhiiN| na hi sadekAte pradhAnetararUpe staH / kalpite sta epeti cenna, kalpitetararUpayasya sacAvavirodhinaH prasaMgAt / kalpitasya rUpasyAsavAdakalpitasyaiva sacAnna rUpadvayamiti
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArya kintAmaNiH "-"- . . . ghettAIsato pradhAnetararUpe vivakSetarayorviSayatAmAskandata ityAyAtam, tacca prtikssiptm| syAdvAdinA tu nAyaM dossH| citraikarUpe vastuni pradhAnetararUpaddhayasya svarUpeNa sataH pararUpeNAsato vivakSetarayorviSayatvAvirodhAt / - yadi bhadvaitavAdI karake pratibhAsasvarUpa sampUrNa padArthoMkA sattArUpa ekAMta mAnA jAvegA aisI dazA bhI pradhAna aura dUsare gauNarUpa dha vastu kabhI nahIM raha sakate hai| yadi advaitavAdI yo kahai ki vastubhUta eka brajhameM kalpanA kiye gaye do dharma raha hI jAte haiN| so yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai| kyoMki do dharnAkA kalpitapanA aura usase nyArA paramAsakA akalpitapanA aise donoM svabhAva to sattArUpa advaitavAdake virodhI haiN| ataH Apako dvaitapanekA prasaMga aavegaa| yadi Apa vidhivAdI yoM kaha ki kalpitasvabhAva to asat padArtha haiN| kiMtu nahIM kaspanA kiyA gayA parabrahma hI sArya hai / isa kAraNa hamako vastubhUta do svabhAva nahIM mAnane par3eMge jisase ki hamAre advaitakA virodha ho jaave| aisA kahanepara to yaha abhiprAya AyA ki asamadArthoke pradhAnatA aura apradhAnatA dharma ina vivakSA aura avivakSAke viSayapaneko prApta hote hai| sadvastuke nahIM / kiMtu isakA khaNDana abhI hama kara cuke haiM arthAt bauddhoM ke sammukha hamane siddha kara diyA hai ki satpadArthoke hI pradhAnatA aura apradhAnatA dharma hote haiN| aura syAdvAdasiddhAMtako mAnanevAle hama logoMke mata to yaha koI doSa nahIM hai| kyoMki aneka citra svabhAvavAle eka vastameM pradhAnatA aura apraghAnatA do dharma svake svarUpa karake vidyamAna haiN| aura dUsaroMke svarUpake karake ve dharma vidyamAna nahIM hai| aise ve dharma vivakSA aura avivakSAke viSaya ho jAte hai / koI virodha nahIM hai, eka hI manuSya dUsare saMbaMdhiyoMkI apekSAse pitA, putra aura bhAnajjA, mAmA Adi bana jAtA hai| upayoktAoMkI apekSAse dugdhapadArtha poSaka, recaka, aura zlekhamakara hai| vivakSA cAvivakSA ca vizeSye'nantadharmiNi / sato vizeSaNasyAtra nAsataH sarvathoditA // 29 // anaMta dharmavAle ekadharmIrUpa vizeSya padArtha, vidyamAna hI vizeSaNoM se abhilASIko kisI vizeSaNakI vivakSA ho jAtI hai aura udAsIna vyaktiko vidyamAna horahe anya vizeSa dharmakI avivakSA ho jAtI hai, sarvathA asat samAkI vivakSA aura avivakSA nahIM hotI haiN| isa prakaraNI zrI samaMtabhadra svAmIne devAgamastotrameM aisA hI kahA hai " vivakSA cAvivakSA ca vizeSyenansavamirmANa, sato vizeSaNasyAna nAsatastaistadarthimiH " yaha AptamImAMsAkI paiMtIsavIM kArikA hai| na sarvathApi sato dharmasya nApyasato'nantadharmiNi vastuni vivakSA cAvivakSA ca bhagavadbhiH samantamadrakhAmibhirabhihitAsin vicAre, kiM tarhi ? kazcitsadasadAtmanaH eva pradhAnatAyA guNatAyAzca sadbhAvAt /
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH ananta dharmaviziSTa vastu na to sabhI prakAroMse sat horahe dharmakI aura na sarva prakArale asat kI bhI vivakSA yA avivakSA hotI hai / isa vivakSAke prakaraNa meM vicAra honepara bhagavAn samaMtabhadra svAmIne yahI bAta kahI hai| taba to kaise dharma kI vivakSA hotI hai ? isa praznakA uttara yaha hai ki kathaJcit satrUpa aura kathaJcit asadarUpa tadAtmaka dharma kI hI pradhAnatA aura gaupNapana hojAnekA sadbhAva hai / jagatme saMpUrNa padArtha kisI apekSAse sadrUpa aura anya apekSAse asatarUpa haiM / ataH unake dharma bhI vaise hI hai| bauddhoM kA mAnA gayA dharmo kA zUnyavAda aura advaitavAdiyoM kA sadbhAvavAda pramANapaddhatise khaNDita hojAtA hai| " sarve sarvatra vidyate " sabhI vastuyeM saba sthAnoM para vidyamAna haiN| aMgulI ke agrabhAgapara sau hAthiyoM ke jhuMDa sthita hai, yaha sAMkhyoM kA mata bhI pratyukta hojAtA hai| 456 kutaH kasyacidrUpasya pradhAnevaratA ca syAdyenAsau vAstavIti ceda kyA kAraNa hai ki vidyamAna hohe kisI pradhAnatA hotI hai aura vidyamAna anya rUpakAhI usase mitra gauNapanA hojAtA hai ! btaao| jisase ki yaha pradhAna gauNa vyavasthA vAstavika mAnI jaave| yadi aisA kahoge to -- AcArya uttara kahate haiM ki svAbhipretArthasamprAptihetoratra pradhAnatA / bhAvasya viparItasya nizcIyetApradhAnatA // 30 // naivAtaH kalpanAmAtravazato'sau pravartitA / vastusAmarthya sambhRtatanutvAdarthadRSTivat // 31 // isa vastu icchuka jIva apane abhISTa padArtha kI samIcIna prAsike kAraNa mAne gaye dharmakI pradhAnatA ho jAtI hai aura usake pratikUla apane aniSTa padArthakI prAptike kAraNa horahe svabhAvakI apradhAnatA ho jAtI hai, aisA nirNaya kiyA jaay| isa kAraNa pradhAnatA aura apradhAnatAkI usa pravRttiko kevala kalpanAke adhIna hI nahIM mAnanA caahiye| kiMtu vastuke svabhAvabhUta sAmarthya se pradhAnatA aura apradhAnatAkA zarIra ThIka utpanna huA hai| jaise ki arthakA darzana vastukI micipara DaTA huA hai| arthAt -- bauddhoM ke mata vastubhUta svalakSaNa svayaM kalpanAose rahita hai, tabhI to usako jAnanevAlA pratyakSapramANa bhI nirvikalpaka hai / nirvikalpaka mAne gaye svalakSaNase jagya arthakA darzana jaise nirvikalpaka hai, vaise hI aneka pradhAna apradhAnarUpa vidyamAna vizeSoMkI micipara hI vaktA pradhAnadharmakI vivakSA aura apradhAna dharmakI avivakSA ho jAtI hai| dugdhameM poSakatva, recakatva zaktiyAM haiN| tabhI to vaha bhinna bhinna udaroko prApta hokara apanI zaktike vaza poSaNa, recana kara detA hai | jaina siddhAMta vastuke svabhAvako mAne vinA koI kArya nahIM hotA huA mAnA hai / vidyArthImeM adhyayana karane kI zakti hai, usako nimitta mAnakara adhyApaka paDhA sakatA hai| anyamA 1
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH ? caukI yA to bhI paDhA deve, isa prakAra pAThakakI adhyApana zaktike vaza vidyArthI paDha letA hai / . anyathA vRkSase kyoM na paDha leve ! hAM ! aneka bAte vRkSa, thamma, ghUrA, pRthvI, bAdala Adi padArthoMse mI manuSya sIkha letA hai, jaise ki pRthivIse kSamA dhAraNa kI, vRkSase paropakArakI, kucese alpa nidrA lene kI zikSA le letA hai / yaha mI kArya pRthivI Adikamai nimicazakti honepara hI mAnA gayA hai / yadi tIrtharAja sammedazikhara meM bhakta manuSyako viziSTa puNya utpanna karAne kI zakti hai to sAtha meM duSTapApI yahAM vajralepa duSkarmo ko bhI bAMdha letA hai / talavAra se svarakSA aura svaghAta donoM ho jAte haiN| meSoM meM zrRMgArabhAva paidA karAne kI zakti hai to kisIko bAdala dekhakara vairAgya paidA karAdenekI nimitazakti bhI vidyamAna hai / ataH jJAna, sukha, icchA Adi aneka pariNAma vastuke svabhAvako avalamba lekara hI utpanna hote haiN| nimittake minA naimittika bhAva nahIM ho sakatA hai / 357 kartRpariNAmo hi puMso yadA svAbhipretArthasamprApterhetustadA pradhAnamanyadAtvapradhAnaM syAt tathA karaNAdipariNAmo'pi tato na pradhAnetaratA kalpanAmAtrAtva biThAsyA vastusAmarthyAya catvAdarthadarzanavat / jisa samaya AtmAkA kArya karanemeM svataMtratArUpa kartRtva pariNamana hI apane abhISTa horahe padArthakI prAptikA kAraNa ho rahA hai, usa samaya AtmAmeM kartApana dharma pradhAna hai, usakI vivakSA hai aura dUsare karmatva, karaNasva, dharma to apradhAna haiM, unakI vivakSA nahIM hai| usI prakAra aba AtmA ke kriyA karanemeM prakRSTa upakArakarUpa karaNa pariNAma iSTasiddhike kAraNa haiN| taba karaNapanA dharma bhI sura sokara vivakSita hai| aise hI karmapana aura bhAvako bhI samajha lenA / usa kAraNa pradhAnatA aura isase anya apradhAnatA kevaLa korI kalpanA se nahIM pravarSa rahI hai| kiMtu vastuke svabhAvabhUta sAmathyoM ke adhIna hokara pravarsa rahI hai| jaise ki bauddhoM ke dvArA mAnA gayA svalakSaNakA pratyakSapramANa nirvikalpa padArtha adhIna hI utpanna huA hai, sabhI to vaha jAti, nAma, saMsarga AdikI kalpanAoMse rahita hai / cUhoM kI utpatti cUhoMke vastubhUta mA, bApoM se hai / nanvabhipretortho na paramArthaH sanmanorAjyAdivattatastatsamprAtyaprAptI na vasturUpe yatastaddhetukayoH pradhAnetara bhAvayorvastu sAmarthyaM sambhUtamanusvaM siddhayat tayostavatAM sAdhayet iti cet, smAdevam, yadi sarvo'bhipretortho'paramArthe san siddhayet kasyacinmanorAjyAderaparamArthatvasa svapratipateravAdhitAbhiprAyaviSayIkRtasyAdhyaparamArthasatvasAdhane caMdradvaya darzanaviSayasyAvastutvasampratyayAdavAdhitAkhiladarzanaviSayasyAvastutvaM sAdhyatAmabhipretatva dRSTatvahetvo ravizeSAt / yahAM punaH bauddhakI zaMkA hai ki amIlASI puruSako koI vivakSita padArtha abhISTa hai yaha jainoMne kahA, kiMtu vastutaH vicArA jAMbe to vaha iSTapadArtha paramArthabhUta nahIM hai / jaise ki apane 58
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH manameM rAjApanakI kalpanA karane se koI yathArtha rAjA nahIM bana jAtA hai athavA kyoMke khela anusAraM, yA sataraMjI goToM sadRza koI maMtrI, ghoDA Adi nahIM nirNIta kiyA jAtA hai | svapna, nazA AdimeM bhI vyartha kalpanAyeM upajatI hai / usa kAraNa iSTa arthakI acchI prApti karanA aura aniSTakI aprApti karanA bhI vAstavika nahIM hai, jisase ki una prApti tathA amAptiko pradhAnapanA aura apradhAnapanekA hetu mAnakara vastuoMkI sAmarthyase utpanna huA pradhAnatA aura apradhAnatAkA DIla siddha hotA saMtA unako vastubhUtapanA siddha karA deve / yadi aisA kahoge to AcArya kahate haiM ki bauddhoMkI isa prakAra zaMkA taba ho sakatI thI, jaba ki sampUrNa hI abhISTa artha avastubhUta hote hue siddha ho jaate| kiMtu abhISTa padArthoM meM bahubhAga vastubhUta siddha ho rahA hai| dUdhameM svAdu rasa, aMmimeM dAikasvabhAva, viSameM mAranekI zakti, adhyApakameM paDhAnekI sAmarthya ityAdi dharma kalpita nahIM haiN| kisI ekake manameM rAjA bana jAnA yA svamameM rAjya prApti honA sIpameM rajatakA jJAna ho jAnA Adi kalpanAmako aparamArthabhUta asat ardhakI bhitti para avalambita samajha kara usI pratipatti ke anusAra yadi bAdhArahita icchAoMke viSaya kiye gaye paramArthabhUta padAyoM ko mI asadbhUta asatUrUpapanekI siddhi karoge, taba to AMkha aMgulI lagAke dekhanepara eka caMdramA do caMdramAko viSaya karanevAle pratyakSako avastuke viSaya karanevAlA aisA samIcIna nirNaya ho jAne anusAra hI sampUrNa nirvAdha pratyakSoMke viSayabhUta padArthoM ko bhI avastupanA siddha kara ddaalo| kyoMki manameM rAjAkI kalpanAko dRSTAMta mAnakara abhipretapanA hetu jaise sampUrNa vastubhUta kalpanAoM meM raha jAtA hai, vaise hI caMdradraya darzanako udAharaNa mAnakara sampUrNa nirvAdha pratyakSoMke viSayoM meM dRSTapana hetu bhI aMtararahita vidyamAna hai / dUdhase bhurasa kara punaH chAchako bhI phUMkakara pInA buddhimAnI nahIM hai / saba hI jJAna aura kalpanAeM ekasI nahIM haiN| aneka vastubhUta kalpanAyeM haiM, aura kucha aparamArthabhUta kalpanAyeM bhI haiN| asat kalpanAoMko gaDhane vAlI avastumeM hama vivakSA aura avivakSA honekI yojanA nahIM mAnate hai / saptabhaGgI, syAdvAda siddhAMta aura vyavahAra nayakI viSaya ho rahIM kalpanAyeM vastusvabhAvoM ke anusAra kI gayI haiN| 1 158 svasamvedanaviSayasya ca svarUpasya kutaH paramArthasamavasiddhiryataH saMvedanAdvaitaM citrAdvaita vA svarUpasya svato gatiM sAdhayet, yadi punaH svarUpasya svato'pi garti necchesadA na svataH saMvedyate nApi paratosti ca taditi kimaghazIlavacanam / Apa bauddhoMne vijJAnAdvaitarUpa svarUpakI apane Apa hI se jJapti honA mAnI hai / yadi svarUpakA jJAna bhI mithyA vAsanAoMse utpanna hokara avastuko viSaya karatA huA kalpita bana AvegA to svasaMvedana pratyakSa viSaya horahe zuddha jJAnake svarUpakI vastubhUta karake vidyamAnapanakI siddhi kaise hogI ? jisase ki Apa bauddhoM ke mAne hue saMvedanAdvaita yA citrAdvaita svarUpakI apane Apa jJa honeko siddha karAve | yadi phira Apa jJAnake svarUpakI bhI apane Apa se jJapti honA nahIM
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAcintAmaNiH 459 cAhoge, taba to ApakA yaha kahanA pApa karane kI lata paDajAnevAle AgrahI puruSake kahaneke samAna hai ki vaha jJAnakA svarUpa na to svayaM apanese jAnA jAtA hai aura na dUsare jJApakoMse bhI jAnA jAtA hai| kiMtu vaha hai avazya / malA, jisake jAnanekA koI upAya nahIM hai, usakI sattA kaise mAnI jAsakatI hai ! yAnI nahIM / na svataH saMvedhate samvedanaM nApi parataH kiM tu saMvedyata eveti tasya satvavacane, na kramAmityo'rthaH kAryANi karoti nApyakramAt / kiM tarhi 1 karotyeveti bruvANaH kathaM pratikSipyate 1 naikadezena svAvayaveSvavayavI vartate nApi sarvAtmanA kiM tu vartate eveti ca, naikadezena paramANuH paramANvantaraiH saMyujyate nApi sarvAtmanA kiM tu saMyujyata evetyapi vana pratikSepArho'nenApAditaH / zuddhajJAnarUpa saMvedanakA svayaM apanese saMvedana nahIM hotA hai aura na dUsaroMse bhI saMvedana hotA hai, kiMtu usakA samvedana ho hI jAtA hai| isa prakAra yadi ghoMsake sAtha usa samvedanakI satAkA kathana karoge to anityavAdI Apa bauddhoMke prati nityavAdI sAMkhya bhI yaha kaha sakatA hai ki kApiThoMke yahAM mAnA gayA anitya varga bhI na karatA hai aura na aka mase, yugapat aneka kAyako karatA hai taba to kyA hai ? isakA uttara yoM hai ki vaha nityapadArtha kAyako karatA hI hai| bhalA, isa prakAra kahatA huA sAMkhyamatAnuyAyI Apake dvArA kyoM khaNDita kiyA jAtA hai ? bhAvArtha - Apa bauddhoMne nityavAdakA khaNDana karate hue yaha kahA hai ki satyakI yAta arthakriyA ke sAtha hai aura marthakriyA kama aura yaugapathake sAtha vyApti rakhatI hai| sAMkhyoMke svIkRta sarvathA nitya padArtha meM krama aura yaugapadya nahIM hai| isa kAraNa una krama yaugapadyase vyApya ho rahe arthakriyA aura satva bhI usameM nahIM hai| kiMtu aba Apa binA hetuke hI saMvedana honA mAnate haiM to mauke vinA nitya artha mI aneka kAyAko karalegA / tathA ca nitya athakI sadA mI siddha ho jAvegI / isI prakAra bauddha loga avayavI dravya bhI nahIM mAnate haiN| bauddhoM ke yahAM kSaNika paramANurUpa padArtha mAne haiM / avayavIke khaNDanake liye unhoMne yaha yukti dI hai ki apane avayavoM meM avayava yadi eka deza karake vartegA, taba to pahile hI se avayavI meM dUsare abhya avayava (deza) mAnane paDheMge, tabhI eka deza kahA jA sakegA aura una pahileke avayavoM meM bhI ekadeza karake rahegA vo phira sIsare anya avayava mAnane paDeMge, aise anavasthA ho jAvegI / aura yadi sarvAMgarUpase avayatrI eka eka avayava rahegA to jitane avayava haiM, utane avayavI padArtha ho jAyeMge / arthAt jitane sUta (tantu) haiM, utanI saMkhyAvAle thAna bana jAyeMge / tathA paramANu ekadeza karake dUsare paramANuoMse sambaddha hogI, taba to paramANu bhI pahilese aneka dezavAlI sAMgra ho jAyegI, aura yadi vivakSita paramANu pUrNa rUpase dUsare paramANuse mila jAvegI to lambA cauDA piNDa paramANuke barAbara
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ javAniyA : ho jAvegA, aisI dazA sumeru parvata aura sarasoM bhI samAna parimANavAle ho jaayeNge| kiMtu jaise aiThake sAtha Apa bauddha apane saMvedanako siddha kararahe haiN| usI prakAra naiyAyika bhI apane apanadI cAko zikha kara kahatA hai ki avaSayoM meM avayavI ekadeza karake bhI nahIM vartatA hai, aura na sampUrNa apane dezoM karake rahatA hai, kiMtu rahatA hI hai tathA paramANu ekaveva karake dUsare paramANuoM ke sAtha saMyukta nahIM hotA hai aura na apane saba aMzoM karake saMyukta hotA hai, kiMtu saMyukta ho hI jAtA hai, aise bolanevAle naiyAyika bhI apAke khaNDana karaneke yogya nahIM ho sakate haiM, isa ukta kathama karake bauddhoMke dhUlamai laThiyA. laganeke samAna sAMkhyoMkI orase ApAdana karanese naiyAyikoMkA ukta ApAdama bhI samajha lenA cAhiye / yAnI naiyAyika bhI bauddhake pati posase avayavI yA skaMdhako siddha kara devegaa| yadi punaH kramAkramavyatiriktaprakArAsambhavAsataH kAryakaraNAderayogAdeva suvANasya pratikSepaH kriyate tadA svaparanyatiriktaprakArAbhAvAnna tataH saMvedana saMvedhata evetyapravikSepAIH siddhadhet / yadi phira bauddha samajhakara yoM kahe ki sAMkhyoMkI lapaTa ghoM ghoM nahIM cala sakatI hai / kyoMki kama aura akramase atirikta kAryoMke kara denekA yA paryAyoMke pragaTa hone mAvikA dUsarA koI upAya nahIM sambhavatA hai aura nitya pakSameM kAryakA bananA yA pragaTa honA siddha hotA nahIM hai, isa kAraNa vastuko sarvathA nitya kahanevAle sAMkhyakA hama khaNDana karate haiN| taba to hama bhI bauddhoMke prati kaha sakate haiM ki saMvedanake jAnanekA svayaM aura dUsare jJApakoMke atirikta tIsarA koI upAya nahIM hai / aisI dazAmeM ApakA saMvedana bhI khaNDana karane yogya nahIM hai, maha siddha nahIM ho sakatA hai| jaba ki Apa bauddha yoM kaha rahe haiM ki jJAna na to svayaM jAnA jAtA hai aura na dUsaroMse jAnA jAtA hai| kiMtu hai hii| isa prakAra ApakI pola nahIM cala sakatI hai / saivedanakI svayaMse ati mAniye yA dUsaroMse japti honA mAniye / anyathA Apake saMvedanakI sajA uTha jaavegii| samvedanasya pratikSepe sakalazUnyatA sarvasyAniSTA syAditi cet, samAnamanyatrApi / saugata bole ki saMvedanakI sanAkA khaNDana karanepara so sampUrNa padAyoMkA zUnyapanA ho avegA, jo ki sampUrNa vAdI prativAdiyoMko iSTa nahIM hai / kyoMki ghaTa, paTa AdikI to sayaM apanI sacA hI jJAnakI mittipara DaTI huyI hai / jaba jJAna hI nahIM hai so saMsArameM koI padArtha hI nahIM hai| AcArya kahate haiM ki yadi bauddha aisA kaheMge to yaha ukta kathana dUsare pakSameM bhI samAna hai| bhAvArtha-~-vastume kartApana, karaNaphnakI pradhAnatA aura apraghAnatAkI vivakSA karanA bhI vastumUta svabhAvoMke adhIna mAnanA caahie| jaise jJAnake mAna vinA saMsArakI vyavalA nahIM ho sakatI hai, vaise hI vastuoM kI aneka sAmarthya mAne vinA bhI vivakSA aura avivakSA kSenA nahIM
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAcintAmaNiH . . . .. . ... . . . . . banatA hai, jisakA ki honA atyAvazyaka hai| tathA avayavIke vartane aura paramANuoMse skandha bana jAnemeM mI yahI zreSTha upAya laga baiThegA / yo avayavI aura skandhakA khaNDana kara denepara bhI jaga prasiddha zarIra, khAdya, phala, gRha, pRthvI, sUrya, nadI, kilA, parvata Adi padArthoMkA zUnyapana chA jAyagA, jo ki sabako abhISTa nahIM pdd'egaa| tatA svayaM saMvedyasya dRzyasya pA rUpAdaH paramArthasatyamupayavAbhiyatasyApyapamiyAriNastana mavikSeptavyam, sarvathA vizeSAbhAvAt, paramArthasattve ca svAbhipretArthasya sunayavipayasya satsaMprAptyasaMprAsI vasturUpe siddhe tahetukayozca pradhAnetarabhAvayovastusAmarthya sambhUtaunuskhaM nAsiI yatastayovAstavatvaM na sAdhayediti / ___ usa kAraNa svasaMvedana pratyakSase jAne gaye samvedanake viSayabhUta svalakSaNa athavA nirvikalpaka darzana ke viSaya rUpa, rasa, AdikakI paramArtharUpase sattAko svIkAra karoge, taba to bhApake dvArA samIcIna aura myabhicAra rahita mAne gaye apane usa abhISTa padArthakI bhI vastutaH sanAkA khaNDana nahIM karanA cAhiye / sabhI prakArase Apake aura hamAre kapanameM koI aMtara nahIM hai / bhAvArthaApane nirvikalpaka saMvedana aura usake viSayabhUta svalakSaNa rUpa, rasa, bhAvikako jaise iSTa kiyA hai, vaise hI iSTatA aura bhaviSTatAke prayojaka vastukI mUlabhUta sAmoko hama bhI mAnate haiN| Apako mI bhinna aneka kAryoMke anuroSase ve svabhAva mAnane paDeMge / japa ki samIcIna nayake dvArA jAne hue apane abhISTa arthakI paramArtha. sapase saNa siddha ho gayI, taba aisA honepara usa apane abhISTakI samIcIna prApti aura amAti mI vastusvarUpa bana gayI aura aba yaha pAti aura apApti vastusvarUpa siddha ho gayI, saba unake kAraNa mAne gaye pradhAnapana aura apradhAnapanake zarIrako bhI vastuke svamAvoMse utpanna honApana asiddha nahIM huA, jisa kAraNase ki una papAnasA aura apadhAnatAko vAstavikapanA siddha na karA sake / arthAt vastuke AtmabhUta svabhAvose kisI dharmakA pradhAnapana aura anya dharmakA apadhAnapana utpanna huA hai| ataH ve pradhAnatA aura apradhAnatA kasita nahIM haiN| kiMtu vAstavika hai| yahAMtaka yaha tatva puSTa kara diyA hai| tatra vivakSA cAviSakSA ca na nirviSayA yena tadazAdekA vastunyanekakArakAtmakatva na vyavatiSTheta / usa vastume kApana yA karaNapanakI vivakSA honA athavA avivakSA honA vastubhUtasAmarthako avalamba lekara hai / apane viSayako nahIM sparza karatI huyIM yoM hI vinA kAraNa vivakSA yA avivakSA nahIM ho gayI haiM, jisase ki usa vastumUta sAmarthyake vazase aneka kArakasvarUpapanA eka varakhama vyavasthita na hotA / arthAt vastuko bhinna bhinna aneka zaktiyoMke balase ekame aneka kArakapana bana jAtA hai|
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 tasvArthapinsAmaNiH . vRkSastiSThati kAnane kusumite vRkSa latAH saMzritAH / vRkSeNAmihato gajo nipatati vRkSAya dehayaJjali / / vRkSAdAnaya manjarI kusumitAM vRkSasya zAkhomaNA / vRkSe nIDamidaM kRtaM zakuninA he vRkSa kiM kampase // 1 // banameM eka vRkSa hai (karNa), vRkSako latA mAzraya kara rahI haiM (karma ), vRkSa karake TakarAyA huA hAthI gira paDA ( karaNa), vRkSa ke liye pAnI dedo ( saMpadAna ), vRkSase phUloMko tor3a lAmo ( apAdAna ), vRkSakI zAkhAyeM UMcI hai ( sambandha ), vRkSoM pakSiyoMne ghoMsalA banAyA hai ( adhikaraNa ), he vRkSa ! tuma kyoM kAMpa rahe ho ( sambodhana ) / isa udAharaNameM vRkSake aneka svamAvoMke vaza chaha kAraka bana gaye hai| kahIM kahIM kriyAkA paramparAsaMbaMdha honeke kAraNa saMbaMdha aura sambodhanako mI upacArase kArakapanA mAna liyA gayA hai| mukhya rUpase chaha kAraka mAne gaye haiN| niraMzaema ba varavalyA sarvathA gAttitaH / naikasya bAdhyate'nekakArakatvaM kathaJcana // 32 // eka bAta yaha bhI hai ki bauddhoMse mAne hue sarvathA niraMza sattvakI siddhi nahIM ho sakatI hai| arthAt sampUrNa svamAvoMse rahita koI padArtha hI saMsAramai nahIM hai| aneka dharmAtmaka hI asaraMga aura bahiraMga padArtha jagatmeM dekhe jAte haiN| isa kAraNa eka dravyako kisI kisI apekSAse aneka kArakapanA bana jAtA hai / koI bAdhA nahIM hai| cetanazcetanaM, cetanena, cetanAva, cetanAda, cetane cetayate / yaha cetana bhAlA, cetanako, cetana karake, cetanake liye, cetanase cesanamai cetatA rahatA hai| * nAtmAditarave nAnAkArakAtmatA vAstavI tasya niraMzatvAt , kalpanAmAtrAdeve tadupapaveriti na zaMkanIyam , pahirantarvA niraMzasya sarvathArthakriyAkAritvAyogAn / / bauddha kahate haiM ki AtmA, vRkSa, Adi tattvoM meM aneka kAraka svarUpapanA vastumUta nahIM hai| kyoMki ve bhAtmA Adi padArtha sampUrNa zakti, svamAva aura ghA~se rahita hose hue niraMza haiN| kevala kalpanAse bhale hI vaha anekakArakapanA siddha karalo, jaise ki eka rupayA devadattakA hai kiMtu vaha bajAja, sarrApha, aura mRtyakA hojAtA hai| ataH rupaye merA terApana sarvayA kalpanArUpa hai| AcArya kahate haiM ki isa prakAra pauddhoMko zaGkA nahIM karanI cAhiye / kyoMki ghaTa, rupayA, vRkSa, Adi pahiraMga padArtha aura jJAna, AtmA, icchA Adi antaraMga padArthoMko yadi svabhAvoMse rahita mAnA jAvegA to sarva hI prakArase unameM arthakriyAko karanApana nahIM bana sakegA / rupayemeM bhI hamArA bhumhArApana svabhAva vidhamAna hai / tabhI to apane rupayekA svAmitva to guNa hai, aura dUsare kI corI karanA doSa hai| hamArA rupayA hamAre liye iSTa bastukI prAti karAnevAlA hai, anyathA dUsare seThake
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAvaicintAmaNiH rupayoMse hama lakSAdhipati kyoM nahIM bana jAte haiM ! sarva hI padArtha kucha na kucha kArya kara rahe haiN| pratyeka padArtha sarvajJa dvArA kamase kama apanI jJapti to karA hI rahA hai / yAvaspadArthokA yaha kArya to kevalAndhayI hai / arthaparyAyoM aura vyaJjana paryAyoM meM to utsAda, vyaya, dhauvya, pariNAma hote rahate haiN| paramANuH kathamarthakriyAkArIti cenna, tasyApi sazitvAt / na hi paramANoraMza eva nAsti dvitIyAcazAbhAvAniranvayattvavacanAt / na ca yathA paramANurekapradezamAtrastathAtmAdirapi zakyo vaktuM sakannAnAdezavyApitvavirodhAt / ___punaH saugAta mole ki dekho, paramANu aMzoMse rahita hai| phira bhI vaha ghaNuka banAnA Adi arthakriyAoMko karatA hai| yadi Apa jaina niraMza padArthako arthakriyAkA karanevAlA nahIM mAnege to vaha paramANu arthakriyAko kaise kara sakegA ! ytaao| aba anyakAra kahate haiM ki yaha bauddhoMkA kahamA ThIka nahIM hai| kyoMki usa paramANuko bhI hama aMzoMse sahita mAnate haiN| eka paramANume rupa rasa Adi aneka guNa haiM aura kAle, pIle, saTTe, mIThe Adi aneka paryAyeM haiM / lambAI, cauDAI, moTAI bhI hai / aNuka, vargaNA, skaMdha, Adi pananeke vastubhUta svabhAva mI haiN| eka kAlANu mananta padArthoko vartana karAnekI naimittika zakti hai| jaise ki Atapa (dhUpa ) meM rakhA huA koI padArtha sUkha rahA hai, anya padArtha paka rahA hai, tIsarA padArtha gIlA hojAtA hai / cauyA padArtha kaThora hojAtA hai / Adi aneka kAryoMke karanekI zAkta AtapameM vidyamAna hai| ataH paramANuke aMza hI nahIM hai, yaha nahIM mAnanA cAhiye / hA! jaise vyaNuka do paramANuoMse banA hai / jyaNuka tIna paramANuoMse yA eka ANuka aura eka paramANuse banA hai / usa prakAra paramANu apanese choTe avayavoM ke dvArA niSpanna nahIM hotA hai / tIna lokame paramANuse choTA Tukar3A na huA, na hai aura na hogaa| ataH pudgala paramANuko parama avayava dravya mAnA hai| eka paramANuko banAne vAle usase choTe anya dUsare tIsare Adi aMza nahIM haiN| isa kAraNa jaina siddhAMta paramANuoMko avayavoMse rahita kaha diyA hai| kiMtu paramANume svamAva guNa aura paryAyoMkI apekSAse to aneka aMza vidyamAna hai / akhaNDa vyApaka AkAzake usa paramANuke barAbara aMzako pradeza kahate hai arthAt paramANu AkAzake eka pradezako gheratA hai / AkAzake eka pradezamai avagAinazaktike mogase aneka paramANu samA jAte haiM / kiMtu eka paramANu Adhe pradezapara nahIM baiTha sakatA hai / pAThaH AkAsake phevarU eka pradezake barAbara jaise paramANu haiM, vaise hI AmA, dharmadravya, sakSa, Adi padAyoM ko bhI kevala eka pradezameM hI rahane vAle nahIM kaha sakate haiN| kyoMki unako eka samaya aneka dezoM meM vyApakarUpase rahanekA vizeSa ho AvegA, AtmA, AkAza Adi askhaNDita anekadezI padArtha aneka pradezoM meM vyApaka hokara rahate hue dekhe jAte haiM / vizeSa yahAM yaha hai ki paramANukA AkAra zakti kI apokSAse chaha khaNDa rakhate hue chaha paila baraphIke samAna hai| pUrva, pazcima, dakSiNa, uttara
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 465 tattvArthacintAmaNiH amodizA aura UrdhvadizAse anya chaha paramANukA saMyoga yA bandha ho jAtA hai| baraphI yA ITake ATha koMce nahIM pkrtaa| kiMtu inakI caurasa sapATa 1 bhItoMko yahAM paramANuke pailoMkA dRSTAnta kahA hai| pIvIranaMdI siddhAMtacakravartIne AcArasAramai paramANu aura alamekAkAzako chahaH pailavAlA caurasa siddha kiyA hai| aise chaha pahalU paramANuoM yA aise asaMkhyAta pradezoMse ThasAThasa lokAkAza bharA hai| tasya vimutvAba tabirodha iti ceta, vyAhatametat / vimuzkapradezamAtrazceti na kiJcitsakalebhyo'zemyo nirgataM tattvaM nAma sarvapramANagocaratvAt kharazrRMvat / / yadi yahAM naiyAyika yoM kaheM ki ve AkAza, zrAtmA Adi dravya vo sampUrNa mUrta dravyoM ke sAtha saMyoga rakhate hue vyApaka haiM, isa kAraNa unako aneka dezoM meM vyApakapanekA virodha nahIM hai, aisA kahanepara to graMthakAra kahate hai ki yaha vyAghAta doSa huSA, jaise koI apaneko bandhyAkA putra kahe, yA bahuta cillAkara apaneko maunavratI hai, apanA sAkArako mahimA AyegA " aisI ghoSaNA honepara koI bIna Akara aura cillAkara apaneko marA huA kahakara lAkha rupaye mAMge, yahAM jaise Age pIcheke uddezya vidheyadaloM meM padato vyAghAta doSa hai, vaisA hI AlA aura bhAkAyako vyApaka mAnakara kevala eka pradezamai rahanA mAnanA yA aMzoMse rahita kahanA mI viruddha hai / ina hetuoMse yaha bAta nirvivAda siddha ho jAtI hai ki agatmeM koI mI padArya yA tattva saMpUrNa aMzoMse rahita nahIM hai / jisa padAryame kamase kama zeyatva amakA prameyatva dharma na hogA, vaha padArtha vo sarva' pramANomase kisI eka mamANakA bhI viSaya na ho sakegA, tathA ca gaSeke sIMgoMke samAna vaha aMzoMse rahita mAnA gayA padArtha avastu hai, asat hai| yadA svaMzA dharmAstadA vebhyo nirgata varSa na kiJcitpratItigocaratAmancatIti sAMzameva sarvatavamanyayAkriyAvirodhAt / aura jaba aMza kahanese dharma pakar3e jAte haiM, phira yadi vastuoko niraMza kahoge, saba to una dharmose rahita hokara koI bhI sala agatme pratItike viSayapaneko prApta nahIM hotA hai / isa prakAra siddha huA ki saMpUrNa tatva aMgoMse sahita hI hai / isake mAne binA anya prakAroMse mAna nepara pakriyAkA vizeSa hai arthAt svamAvoMse rahisa hokara koI bhI tatva choTIse choTI mI arvakipAko nahIM kara sakatA hai| - tatra cAnekakArakatvamaSAdhitamavaSudhdyAmahe bhedanayAzrayaNAta, tathA ca darzanAdizcadvAnAM sUktaM kayoMdisAdhanatvam / * uparyukta yuktioMse hama pUrNarItise nirNaya kara lete haiM ki una AmA, vRkSa, jJAna Adi tatvoM meM aneka kArakapanA bAdhAoMse rahita hokara siddha hai / bhedako grahaNa karanevAle paryAyAyika
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH nayakA avalamba lekara jJAna, darzana Adi tattvoMko aneka kArakapanA yukta hai aura vaisA honepara darzana, jJAna aura cAritra ina zabdoMkA kartA Adi yAnI phartA, karma, karaNa aura bhAvameM yuT yA Nitra pratyaya karake kRdantameM sAdhana karanA hamane bahuta acchA kahA thaa| isa prakAra zabdazAsake anusAra Adi sUtroM kahe hue zabdoMkI nirukti karake abhISTa arbhako nikAlanekA prakaraNa samApta huA / pUrva darzanazabdasya prayogo'bhyarhitatvataH / alpAkSarAdapi jJAnazabdAvandvo'tra sammataH // 33 // vyAkaraNazAstrake anusAra " ca " ke arthameM kiye gaye dvandvasamAsa thoDe akSaravAle zabdakA pahile prayoga hotA hai arthAt jaise ki eka ghaDhemeM jvArake phUlA, canA aura kakaDa DAlakara hilAdenese apane svamAyoMke anusAra nIce bhAgame kADa, bIcamai cane aura Upara phUlA ho jAte haiN| usI prakAra zabdakI svAmAvika zaktise parvata aura nadIkA dvandvasamAsa karanepara parvatake pahile nadI zabdakA prayoga ho jAyegA, kiMtu alpasvaravAle padake prathama prayogake isa niyamakA bAdhaka dUsarA niyama hai ki pUjyapadArthakA sabase prathama uccAraNa honA cAhiye / RSabhadeva aura gaNagharakA yA mahAvIra aura gautamakA dvandva samAsa honepara gadaga basAle mAmAhI pahile hamArA hogA / isa kAraNa anya akSaravAle bhI jJAna zabdase prathama pUjya honeke kAraNa darzana zabdakA prayoga karanA ThIka hai / isa sUtrameM umAsvAmI mahArAjane jisameM pUjya pahile bolA jAtA hai aisA dvandvasamAsa yahAM abhISTa kiyA hai| darzanaM ca jJAnaM ca cAritraM ca darzanajJAnacAritrANIti itaretarayoge dvandve sati bAnazavasya pUrvanipAtaprasaktiralpAkSaratvAditi na codyam, darzanasyAbhyahitasvena zAnApUrvaprayogasya sammatatvAt / ca anmayake cAra artha haiM / samuccaya, anvAcaya, itaretarayoga aura samAhAra / paraspara meM nahIM apekSA rakhanevAle anekoMkA eka anvaya hojAnA samuccaya hai| ghaTako lAo, paTako mI lAo (ghaTaM paraJcAnaya ) yahAM ca kA artha samuccaya hai / gAya, yuvA, pAlaka, rAjA, paNDita aura devoMko bhI dina rAta lejAtA huA yamarAja ( AyuSya karmakA antima niSeka) tRpta nahIM hotA hai (gAM yudhAnaM nAvaM nRpatizcAharaharnayamAno yamastRpti na yAti ) yahAM cakA artha amvAraya hai, katipayomise koI koI yoM hI prasAra prApta hojAya aisI dazAme anvAcaya hai / parasparameM apekSA rakhate huye milajAnA itaretara yoga hai / tathA ( hastau ca pAdau ca hastapAda ) hAtha paira yahAM samudAyarUpa samAhAra dvandva hai| prakaraName pahile sUtrakA darzana aura jJAna tathA cAritra isa prakAra parasparameM 59
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAvacintAmaNiH : milAnevAle itaretara yoga banda samAsake honepara " darzanajJAnacAritrANi " aisA pada banatA hai| yahAM alpa akSara hone ke kAraNa jJAna zabdakA pUrva meM nipAta ho jAnekA prasaMga AtA hai yaha karAkSa rUpa codha karanA to ThIka nahIM hai| kyoMki jJAnakI apekSAse samyagdarzanako pUjyapanA hai| isa kAraNa darzanakA pUrva meM prayoga karanA abhISTa kiyA hai| yaha niyama zabda zAstrameM bhI male prakAra mAnA gayA hai / vaiyAkaraNa, naiyAyika, dArzanika, sAhityavit, sabhI vidvAnoMkI isameM sammati hai| kuvomyo darjanasya na punanisya sarvapuruSArthasiddhinibandhanasyeti cet kisIkA AkSepa hai ki kisa kAraNase jJAnakI apekSA darzana pUjya hai ! sampUrNa dharma, artha, kAma aura mokSa puruSArthokI siddhi ke kAraNa zAnako hI phira pUjyapanA kyoM nahIM hai| btaao| aisI zene para manAya nhAnA banA dete haiM ! jJAnasamyaktvahetutvAdabhyo darzanasya hi / tadabhAve tadudbhuterabhAvAddarabhanyavat // 34 // zAnake samIcInapanekA hetu ho jAnese darzanako jJAnako apekSAse adhika pUjyapanA hai| kyoMki usa samyagdarzanake na honepara usa sampAjJAnakI utpatti nahIM hone pAtI hai| jaise ki anaMta kAla taka mI mokSa na jAnevAle dUra bhanyake mithyAjJAna hote. hue mI samyagdarzanake na honese usa jJAnako samyagjJAnapanA nahIM AtA hai aura nikara manyake adhikase adhika varSa pudgarUparivartana kAla mokSa prAThima avazeSa rahanepara samyagdarzana guNake pragaTa hote hI usa samayake vidyamAna jJAnako samIcInapanekA vyavahAra ho jAtA hai / jJAnameM yaha samIcInapanA korI kalpanA nahIM hai, kiMtu isa samyagjJAnake saMskAra vaza thoDe hI mavomeM vaha jJAnI jIva aura pudgalake medako nirakhatA huA dezasaMyama aura sakalasaMyamako prApta hokara niHzreyasako prApta kara letA hai| yadi eka bAra bhI darzana mohanIyake upazama yA jhayopazamake ho jAnepara svAnubhUtirUpa pratyakSa ho jAve, anantara male hI vaha jIva mithyAdRSTI bana bAve kiMtu usa jJAnakA saMskAra uttarotara zAnakI paryAyoMmeM praviSTa hotA huA vaha saMskRta midhyAjJAnakA kAlAntarameM aupazamika aura zAyopamika samyaktyakA kAraNa hokara kSAyika samyAdarzanako utpanna kara hI devegA / isa hetuse nAma karmakI prakRtiyoM meM tIrthahara prakRtike samAna mAtmAke aneka guNoMmeM samyagdarzana guNa pUjya mAnA gayA hai| idamiha sampraghArya jJAnamAtraniSandhanA sarvapuruSArthasiddhiH samyagjJAnanivandhanA vA ? na tAvadAyaH pakSaH, saMzayAdijJAnanivandhatvAnuSakA, samparajJAnanivandhanA gheta, tehi jJAnasamyaktvasya darzanahetukaravAt tatvArthazraddhAnamevAmpahitam, tadabhAve pAnasumyaktvasyAnumdateramavyastheva, na cedamudAharaNaM sAdhyasAdhana vikalamubhayoH saMpratipaceH /
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyArthacintAmaNiH isa prakaraNameM yaha bAta vicAra karane yogya hai ki AkSepakArane jo yaha kahA thA ki saMpUrNa puruSArthIko siddhikA kAraNa jJAna hai, bhataH jJAna hI pUjya honA cAhiye / vahAM ima pUMchate hai ki pAhe kisI bhI jJAnasAmAnpako kAraNa mAna karake puruSArthokI siddhi ho jAtI mAnI gayI hai ! bhathavA saMpUrNa puruSAyoMkI siddhikA kAraNa samIcIna jJAna hai ! btaao| inameM pahilA pakSa lenA to acchA nahIM hai, kyoMki cAhe jisa jJAnase puruSArthokI yadi sidi ho AvegI, taba to saMzaya, viparyaya aura anadhyavamAyarUpa kujAnoMse bhI dharma bhAdikakI prApti ho jAnI cAhiye / kintu saMzaya bhAdikase dharma mokSa to kyA artha aura kAmakI bhI thoDIsI prApti nahIM ho pAtI hai| yadi dUsare pakSake anusAra dharma AdikakI siddhi samIcIna jJAnako kAraNa mAnoge, taba to jJAnakI samIcInalA kA hetu ho rahA tattvArthIkA zraddhAnarUpa samyagdarzana hI pUjya huA / yadi vaha samyagdarzana guNa pragaTa nahIM huA hotA to dUrabhanyake zAnake samAna nikaTa bhavyajIvake jJAnako mI samIcInapanA prakaTa nahIM ho sakatA thaa| sAdhya sAdhanakI samanyAptivAle isa anumAna diyA gayA dUra bhavyarUpa dRSTAMta vicArA sAdhya aura sAdhanase rahita nahIM haiN| kyoMki dUra bhanyamai samyAdarzanakA amAva hai aura usake zAnameM samIcInapanA mI nahIM hai / isa kAraNa samyagdarzanakA na honArUpa sAdhana tathA zAnake samIcInapaneke abhAvarUpa sAmAna donoMkI isa dRSTa vidAkAta ho rahI hai| mathavA donoM vAdI prativAdiyoM ke yahAM sAdhya aura sAdhanako dhArate huye nidarzana kI paTiyA papti ho rahI hai / nanvidamayukta tatvAryazraddhAnasya mAnasamyaktvahetutvaM darzanasamyagnAnayo sahacaratvAt, savyetaragoviSANavatuhetumadAvAghaTanAt / tasvArthazraddhAnasyAvibhIvakAle samyagjJAnasyAvirbhAvAcasabeturiti cAsaMgataM, samyagjJAnasya tatvAryazraddhAnahetutvaprasaMgAt / matyAdisamyazAnasyAvirbhAvakAla eva tattvArthazraddhAnasyAvirbhAvAt / tato na darzanasya sAnAdamyahitavaM zAnasamyaktvahetutvAvyavasthiteriti kazcin, tadasat , abhihitAnavayodhAt / na hi samyakhAnosacihetusvAdarzanasyAmyartho'bhidhIyate, kiM varhi ? jJAnasamyagvyapadezahetutvAt , pUrva hi darzanotpatteH sAkAragrahaNasya mithyAjJAnavyapadezo mithyAtvasahacaritatvena yathA, tathA darzanamohopazamAderzanotpattau samyagjJAnanyapadeza iti / . kisIkI nigrahArtha yahAM zaMkA hai ki sattvArthoke zraddhAnasvarUpa samyagdarzanako jJAnakI samIcInatAkA hetupanA kahanA, yaha bhayukta hai| kyoMki sampandarzana aura samyagjJAna donoM guNa eka sAtha pragaTa hote haiN| eka sAtha hI sadA rahate haiN| jaise gauke eka samayameM utpanna honevAle vAma aura dakSiNa sIMgoM meM kAryakAraNabhAva nahIM ghaTatA hai, vaise hI sAtha utpanna hue samyagdarzana aura sampajJAnakA kAryakAraNabhAva nahIM ghanasA hai| pUrvakSaNavartI kAraNa hotA hai aura usake avyavahita
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH / uttara kSaNameM rahanevAlA kArya hotA hai / isa niyamako prAyaH sarva hI dArzanika mAnate haiM / yadi Apa jaina yo kahai ki samyagdarzanake pragaTa honeke samaya hI samyagjJAna pragaTa hojAtA hai / isa kAraNa vaha samyagdarzana usa jJAnakA kAraNa hai, yaha kahanA mI asaMgata hai| kyoMki samAna phAlabAloMkA hI kAryakAraNabhAva hone lagA taba to samyAjJAna bhI samyagdarzanakA kAraNa bana sakegA / isa prasaMgako Apa dUra nahIM kara sakate haiM / kyoMki matijJAna, zrutajJAna Adike pragaTa hote samaya hI tattvArthoMkA zraddhAna karanA svarUpa, samyagdarzana pragaTa hogayA hai| isa kAraNase darzanako jJAnase pUjyapanA siddha nahIM huA / darzanakI pUjyatAmeM diyA gayA jJAnakI samIcInatAkA kAraNapana hetu acche prakArase siddha nahIM ho sakA hai / usake spaSTIya arthakI vyavasthA nahIM hosakI hai| isa prakAra koI eka AkSepaka kaha rahA hai / AcArya kahate haiM ki usakA vaha kahanA prazasta nahIM hai| kyoMki AkSepakane hamAre kahe hue. abhipAyako samajhA nahIM hai| hama samyagdarzanako samyagjJAnakI utpattikA kAraNa ho jAnese pUjyapanA nahIM kahate haiN| taba to ima kyA kahate haiM ! use punaH suniye / hama yaha mAnate haiM ki pUrvase vidyamAna horahe jJAnako samIcInapanake vyavahAra karAne sambandarzana kAraNa hai| AtmAmai cetanAguNa svataMtra hai aura dUsarA samyAdarzana guNa minna hai| anAdikAlase baddha pudgala dravyako nimitta pAkara guNoMke aneka prakArase vipariNAma horahe haiN| cetanAguNakA kumati Adi jJAnAvaraNake kSayopazamase mithyAvAnarUpa pariNamana calA ArahA hai| aura samyaksaguNakI darzanamohanIyake udayase mibhyAdarzanarUpa pariNati hotI ArahI hai| jisa samaya karaNalabdhi honepara darzana mohanIyakA upazama hojAnese AtmAma sampagdarzanakA svAbhAvika pariNAma utpanna hotA hai, usI samayakA jJAnapariNAma bhI samIcIna vyavahRta ho jAtA hai / jaise zuddha madhe hue leTe bharA huA kUpa-jala zuddha hai aura azuddha vartanameM rakhA huA kUpa-jala azuddha hai| evaM. misyAhaSTi jIvake samyagdarzanakI utpattike prathama honevAle arthoke vizeSa grahaNarUpa jJAnako mithyAdarzanake sAtha rahane ke kAraNa jaise mikhyAjJAnapanekA vyavahAra kiyA jAtA hai, vaise hI darzana mohanI.. yake upazama yA kSayopazama Adise samyagdarzanake pragaTa ho bAnepara samyagjAnapanekA vyavahAra ho jAtA hai / bhAvArtha--vAstavameM dekhA jAye to miyyAlake udaya honepara samyagdarzana guName miyyA svAdurUpa jaise mithyApana hai, vaisA jJAnameM viparIta svAdurUpa mithyApana nahIM hai| kevala dUsare vimAvamAvake saMsargase mithyApana kaha diyA jAtA hai| vaise to iMdriyoMke kAca kAmala Adi doSoMse jJAnameM mithyApana vyakta rUpase sAtave guNasthAna taka aura avyakta rUpase bArahave guNavAna taka rahatA hai| pUjya munimahArAja bhI pittadoSavaza zuklako pIlA dekhate haiN| kiMtu vaha jJAna unakA samyagjJAna hI hai, aura gyAraha aMgoMkA pAThI mithyAdRSTi ghaTameM ghaTajJAna kara rahA hai / taba mI vaha mithyAjJAna hI hai| snehavasalA mAtAke putrapara thappaDa mArane kI apekSA IrSyAlu sapatnIkA khilAnA kahIM curA hai| jJAna . vaha prakAzamAna padArtha hai| jisameM kevala dUsarI upAdhiyoM ke gaza kurisasaphnA kara diyA jAtA hai aura.
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavAcintAmaNiH 759 cAritra tathA samyaksva guNameM viparIta rasa karA denevAlI kaDavI tumbImeM ghare huye dUdhake svAda badala jAne ke samAna mukhyarUpase mithyA mohanapanA hai / nanvevaM samyagjJAnasya darzanasamyaktva hetusvAda myarhostu mithyAjJAnasahacaritasyArthazradvAnasya mithyAdarzanavyapadezAt matyAdijJAnAvaraNazcayopazamAnmatyAdijJAnotpattau tasya samyagdarzana vyapadezAt / na hi darzanaM jJAnasya samyagvyapadezanimittaM na punarjJAnaM darzanasya sahacAritvAvizeSAditi cet na / jJAnavizeSApekSayA darzanasya jJAnasamyaktvavyapadezahetutvasiddheH / sakalazrutajJAnaM hi kevalamana:paryayajJAnaghat prAgudbhUtasamyagdarzanasyaivAvirbhavati na. matyAdijJAna sAmAnyavaddarzanasahacArIti siddhaM jJAnasamyaktvaddetutvaM darzanasya jJAnAdamyaIsAdhanam / tato darzanasya pUrva prayogaH / AkSepakakI yahAM punaH zaMkA hai ki isa prakAra samAnakAlavartI padArthoM meM bhI vyavahAra karAne armer yadi kAryakAraNabhAva mAna liyA jAve so darzanake samIcInapanekA kAraNa ho jAnese sabhyajJAnako bhI acchA pUjyapanA ho jaao| kyoMki pahile mithyAjJAnake sAtha rahanevAle arthazraddhAnako mithyAdarzanapane kA vyavahAra thA aura jaba matijJAna tathA zrutajJAnako AvaraNa karanevAle kamoMke kSayopazamase AtmAmeM matijJAna aura zrutajJAna utpanna ho jAte haiM, taba usa arthako zraddhAna sambandarzanapanekA vyavahAra ho jAtA hai| yahAM jainoMkA yaha pakSapAta nahIM cala sakegA ki jJAnakI samIcInasA vyavahArakA kAraNa samyagdarzanako to mAna liyA jAve, kiMtu phira samyagdarzana kI samIcInatA kA kAraNa samyagjJAna na mAnA jAve / jabaki donoM meM hI sahacArIpana aMtararahita hai / mAvArtha- darzakI samIcInatAkA kAraNa dIkha rahA jJAna bhI pUjya ho sakatA hai| yadi TesUke phUlake sannidhAnase kAMca kA ho jAtA hai to sAthameM kAMcakI nikaTatAle TesUkA phUla mI lAvaNyayukta ho jAtA hai J ataH donoM meM aupAdhika bhAva haiN| prathakAra kahate haiM ki isa prakAra zaMkA karanA ThIka nahIM hai 1 kyoMki vizeSajJAnoMkI apekSAse samyagdarzanako jJAnakI samIcInatA ke vyavahArakA kAraNapanA siddha hai, jaise ki samyagdarzana ke sAtha sAmAnya mati jJAna yA sAmAnya zrutajJAna avazya rahatA hai / kiMtu kisI vizeSasamyagdarzana ke pUrva meM samyagjJAna avazya honA hI cAhiye, yaha vyApti bhI nahIM hai / pratyuta yaha dekhA jAtA hai ki paripUrNa dvAdazAGga zrutajJAna usI jIvake utpanna hogA jisako ki pUrva samyagdarzana utpanna ho cukA hai| jaise ki kevalajJAna aura mana:paryayajJAna pUrvake samyagdRSTi jIvake hI utpanna hote haiN| ataH pUrNa zrutajJAna, mana:paryayajJAna, paramAdadhi, sarvAvadhi aura kevalajJAna ina vizeSa raint apekSA samyagdarzana hI jJAnakA kAraNa siddha hotA hai / sAmAnya mavijJAna aura zrutajJAna Adike sAtha ma hI samyagdarzana kA sahacArIpana ho; kiMtu pUrNa zrutajJAna Adike pUrva kAlameM sabhyagdarzana hI rahatA hai| isa kAraNa siddha huA ki jJAnoMkI samIcInatAkA kAraNa samyagdarzana hI hai /
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtApitAmavika abataka samyagdarzanako jJAnase pUjyapanA siddha ho cukA, usa kAraNa darzanakA jJAna zabdase prathama mAdi sUtramai mayoga kiyA gayA hai / ____kazcidAha-zAnamamyarhitaM tasya prakarSaparyantaprAptau bhavAntarAmAvAda, natu darzanaM / vasya thApikasyApi niyamena bhavAntarAbhAvahetutvAmAvAditi / so'pi cAritrasyAmpAtivaM pravItu tatpakarSaparyantamAptau bhvaantraabhaavside| koI phira yahA~ kaTAkSa karatA hai ki darzanase jJAna hI pUjya hai| kyoMki zAnake asvapika prakarSatA paryanta mApta ho jAnepara arthAt kevalajJAna ho jAnepara isa bIvakI usI bhavase mokSa ho. jAtI hai| dUsarA bhava dhAraNa nahIM karanA paDatA hai| kintu sambagdarzanakI prakarSa sImAtaka pahuMcane para mI yAnI kSAyika samyagdarzanake utpanna ho jAnepara bhI niyamase dUsare janmoMko pAraNa na karanekI hetutAkA abhAva hai / koI jhAyikasambandaSTi jIva bhaheM hI usa janmase mokSa prApta karaleve, kintu anya kSAyikasamyagdRSTi zreNika rAjAke samAna tIsare bhavame muktiko prApta kreNge| athavA manuSyAyu yA tiryagAyu ko pAMdhakara jina manuSyoMne kevalI yA zrutakenalIke nikaTa kSAyika samyagdarzana prApta kara liyA hai, ve bhogabhUmike sukha bhogakara deva honeke bAda karmabhUmimeM manuSya hokara mukti kAma kreNge| hAM, cauthe bhavameM muktiko avazya prApta kara levege| kintu pUrNa pratyakSajJAnI to sasI janmase siddha paramaSThI bana jAte haiN| ataH darzanase jAna pUjya rakhA | AcArya kahate haiM ki aisA kaTAkSa karanevAlA vaha zaMkAkAra mI cAritrako pUjyapanA kahe to aura bhI acchA hai| kyoMki usa cAritrakI pUrNatA honepara tatkSaNameM hI mokSa ho jAtI hai| dUsare bhavokA dhAraNa karanA to kyA, vartamAna mavakA dhAraNa karanA mI zIna naSTa ho jAtA hai, yaha bAta siddha hai| bhataH kisIkI prakara sImAse pUjyapanekI vyavasthA karanevAlA hetu vyabhicArI ho gayA / ataH Adike zAnako samIcInatA . denevAlA darzana hI pUjya hai / karmabhUmike AdimeM laukika aura dhArmika vyavasthAko akSuNNa batAnevAle . bhagavAna RSabhadevakA pUjyapanA jagatpasiddha hai / upajJa zAnakA kAraNa abhyAIta honA hI caahiye| kevalavAnasthAnatatvAcAritrAdabhyahA~ na tu cAritrasya muktI tathA vyapadizyamAnasthAmAvAditi cet, vrata eva dhASikadarzanasyAmyahA~stu muktAvapi sadbhAvAda anNttvside| cAritrakI apekSAse kevalajJAnako hI pUjyapanA hai| kyoMki kebasajJAna anaMtakAla taka khipta rahatA hai| kiMtu cAritra pUjya nahIM hai, kAraNa ki mukti cAritraguNakI vidhamAnatAkA kathana nahIM kiyA hai| kevalajJAna, kSAyika samyaktva, kevaladarzana, jIvasva aura siddhava ina bhAvoMkA hI nirUpaNa mokSa avasthAma kiyA hai| siddhoMke ATha guNoMma bhI cAritrakA nAma nahIM hai| siddhagati 1 phevalajJAna 2 kevaladarzana 3 kSAyikasamyaktva 1 manAhAra 5 ye pAca mArgaNArya siddho mAnI gaI hai| yahA~ mI cAritrakA kapana nahIM AyA hai| pradhakAra kahate hai ki yadi aisA kahoge so hama kahate haiM
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ satsAcintAmaNiH ki usa hI kAraNase kSAyikasamyaktvako pUjyapanA ho jaao| kyoMki muktimeM bhI vaha vidyamAna hai / kSAyika samyagdarzanakA mokSa avasthA anantakAlataka Thahare rahanA siddha hai| sAdhAvAntarAbhAvahetutvAbhAvAdarzanasya kevalajJAnAdanampaheM kevalasyApyamyoM mAbhUta tata ev| nahi tatkAlAdivizeSanirapekSa bhavAntarAbhAvakAraNamayogakevalicaramasamayamAptasya darzanAditrayasya sAkSAnmokSakAraNatvena vakSyamANatvAt / tataH sAkSAtparamparayA vA mokSakArapatvApekSayA darzanAditrayasyAbhyarhitatva samAnamiti na tathA kasyacidevAbhyaI vyavasthAyena jJAnamevAbhyahita sthAt darzanAt / kSAmika samyagdarzanako anyayahita usa hI bhavase janmAMtara na lenekI mAnI mokSa honekI kAraNatAkA abhAva hai / isa kAraNa kevalajJAnase samyagdarzana pUjya nahIM ho sakatA hai, aisA kahanepara to usa hI kAraNase kevalajJAnako bhI pUjyapanA na hogA / bhAvArtha-kevalajJAna bhI avyavahita uttara kAlameM mokSakA sampAdaka nahIM hai| kAla, pUrNacAritra, apAhiyoMkA nAza Adi una vizeSa kAraNoMkI nahIM apekSA karatA huA vaha vicArA kevalajJAna anya janma na lenA rUpa mokSakA kAraNa nahIM hopAtA hai| kiMtu caudahave ayoga kevaLI nAmaka guNasthAnake aMtimasamayamai prApta hue sampamdarzana, jJAna aura cAritra ye tInoM hI avyavahita uttarakAlameM honevAlI siddha avasthArUpa parama mukti ke sAkSAt kAraNa hai| isa svarUpa karake uka bAsako hama agrima graMthama spaSTa rUpase kahanevAle haiN| usa kAraNa mokSake sAkSAt arthAt ampavahita kAraNa hojAne athavA tIsarA, cauyA zukladhyAna yA aghAtI kamoMkA kSaya honeko bIcame DAlakara paramparAse kAraNapanekI apekSAse darzana, jJAna aura cAritra ina tInoM ko pUjyapanA samAna hai / hAyika samyAvarzana caudhese lekara sAtave taka kisI bhI guNasthAnameM upajakara pUrNa ho jAtA hai| jJAna terahave guNasthAnake Adi samayamai pUrNa ho jAtA hai| aura cAritraguNa bArahavekI mAdimeM pUrNa ho jAtA hai, kiMtu mokSa honemeM kamase kama kaI aMtahata aura adhikase adhika kucha aMtarmuharta adhika ATha varSa kama eka koTi pUrva varSa avaziSTa baha jAte haiN| caurAsI lAkha varSoMkA eka pUrvAna hotA hai aura caurAsI lAkha pUrvAGgoMkA eka pUrva hai / aise eka koTi pUrva varSoMkI Ayu karmabhUmimeM utkRSTa mAnI gayI hai / ATha varSakA manuSya muni vrata lekara katipaya maMtailAke pazcAt phevalajJAna prApta kara sakatA hai| ataH tInoM hI ratnoMko anya vizeSa kAraNoMkI apekSA rakhate hue hI mokSakA kAraNapana hai| aisI dazAma usa prakAra mosake kAraNapanakI apekSAse tInoM maise kisI ekako hI pUjyapanekI myavasthA nahIM ho sakatI hai, jisase ki jJAna hI darzanakI apekSAse pUjya mAnA jAve / ' nanvevaM vibhiesamyagjJAnahetutvenApi darzanaspa hAnAdabhya samyagdarzanahetutvena jJAnasya darSanAdasyostu zruvadhAnapUrvakasvAdadhigamanasadanasya, matyavadhijJAnapUrvakatvAbhisargajaspeti
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 tasvAcintAmaNiH cema, darzanotpatteH pUrva zrutajJAnasya matyavadhijJAnayorU anAvirbhAvAt matyajJAnabhutAsAnavibhaGgajJAnapUrvakatvAt prathamasamyagdarzanasya, na ca tayA tasya mithyAtvaprasaGgaH samyagjJAnasyApi mithyAjJAnapUrvakasya mithyaatvprsktH| . yahAM AkSepakakI zaMkA hai ki isa prakAra pUrNa zrutajJAna yA manaHparyaya jJAna Adi viziSTa jJAnake kAraNa bana jAnese bhI darzanako jJAnakI apekSAse pUjyapanA mAnoge, taba to viziSTa samyamdarzanakA kAraNa bana jAnese bhI jJAnako darzAtI lapekSA gapna maago| yoni pApotro jalana hubhA samyagdarzana zrutajJAnarUpa kAraNase utpanna huA hai aura svabhAvase (paropadezAtirikta kAraNoMse) honevAlA samyagdarzana bhI apanI AtmA vidyamAna horahe matijJAna aura avaSizAna rUpa kAraNase utpanna huA hai / ata: phira mI jJAnako pUjyatA AtI hai / graMthakAra kahate haiM ki yadi aisA kaho so bhI ThIka nahIM hai| kyoMki samyagdarzanakI utpattike pahile zrutajJAna athavA matijJAna yA avadhijJAna ye magaTa hI nahIM hote haiN| mati, zruta aura avadhi ye tInoM samyagjJAnake bheda hai| pahile hI pahile bhanyajIvako jo samyagdarzana hotA hai vaha kumati, kuzruta athavA vibhaGgajJAna pUrvaka hI hotA hai| samyagdarzanake prathama honevAlI jAnakI paryAya mithyAdarzanake sahacArI hone ke kAraNa mithyAjJAna rUpa haiN| etAvatA koI yoM kahe ki taba to usa prakAra mithyAjJAna pUrvaka utpanna hue usa nisargara aura adhigamaja samyagdarzanako mI mithyApanakA prasaMga AThA hai, so kahanA bhI yukta nahIM hai / kyoMki yo to mithyAjJAnapUrvaka hue samyagjJAnako bhI mithyApanakA prasaMga ho jaavegaa| jaba kamI prathama hI prathama samyAjJAna huA hai, usake pahile mithyAjJAna avazya thA / asiddha avasthAse hI siddha avasthA hotI hai / caudahaveM guNasthAnake aMtimasamayavAle sakarmA jItha hI eka kSaNa bAda akarmA ho jAte haiN| mUrkha hI vidvAn bana jAte haiN| kIcase kamala hotA hai aura azuddha khAtase zuddha anna phala Adi utpanna ho jAte haiM / ataH mithyAvarzana aura mithyAjJAna hI kAraNa milanepara agrima kSaName samma. gdarzana aura samyagjJAnarUpa pariNata ho jAte haiM, koI bAdhA nahIM hai| . satyajJAnajananasamanmidhyAjJAnAtsatyajJAnatvenopacaryamANAdutpanaM satyazAnaM na mithyAtvaM pratipadyate mithyAtvakAraNAdRSTAbhAvAditi cet, samyagdarzanamapi tAsmAnmithyAzAnAdupajAtaM kathaM mithyA masajyate, tatkAraNasya darzanamohodayasyAbhAvAt / dekhiye, mithyAjJAna do prakArake haiN| eka uttarakSaName mithyAtvako paidA karanevAle aura dUsare uttarakSaNema samyagjJAnako paidA karanevAle / jo samyAjJAnako paidA karanevAle haiM una mithyAjJAnoMko upacArase samyagjJAnapanA mAnA jAtA hai| kAryake dharma kAraNamai Aropita kara diye jAte haiN| caudahaveM guNasthAnako antima sarbha avasthA bhI akarmarUpa vyavaddhRta hotI hai| paNDita aura vakIlakA mUrkha pitA bhI vyavahAra, paNDita aura kuzala kahA jAtA hai| ata: saspa
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH jJAnake utpanna karanekI sAmarthya rakhanevAle aura vyavahArase satyajJAnarUpa aise mithyAjJAnase utpanna huA satyajJAna kamI midhyApanako prApta nahIM ho sakatA hai / kyoMki jJAnake mithyAtvakA kAraNa mAne gaye adRSTavizeSa mithyAjJAnAvaraNa karmakA udaya usa samaya nahIM hai| samyagjJAnake pUrva samayamai samyagjJAnAvaraNa karmakA kSayopazama hai aura usake pahile samaya mithyAjJAnAraNakA kSayopazama hai / kSayopazama jJAnakA kAraNa hai| ataH madhyakI avasthA vastutaH to mithyAjJAna hai| kiMtu vaha samyAjJAna sarIkhA hai / isa kAraNa samyA jJAnako ekAMta rUpase mithyAjJAnapUrvaka kahanA jainoMko ucita nahIM hai / graMthakAra kahate haiM ki yadi aisA kahoge to hama jaina kahate hai ki upacArase samyagjJAna rUpa usa mithyAjJAnase utpanna huye samyagdarzana ko bhI mithyApanakA prasaga kaise ho jAvegA : btaao| arthAt samyagdarzanako bhI mithyAdarzanapane kA prasaMga nahIM hai, kyoMki darzanameM usa mithyApanekA kAraNa darzanamohanIya karmakA udaya hai / so samyagdarzanaka utpanna ho jAnepara rahatA nahIM hai| satyajJAnaM mithyAjJAnAnantaraM na bhavati tastha dharmavizeSAnantarabhAvitvAditi cet, samyagdarzanamapi na mithyAjJAnAnantarabhAvi tasyAdharmavizeSAbhAvAnantaramAvitvopagamAt / samyAjJAna to mithyAjJAna ke anaMtara hotA hI nahIM hai, kiMtu vaha samyagjJAna to jJAnAvaraNakA viziSTa kSayopazamarUpa dharmako kAraNa mAnakara utpanna hotA huA svIkAra kiyA gayA hai| yadi aisA kahoge to hama bhI kahate haiM ki samyAdarzana guNa bhI mithyAjJAnake anaMtara kAlameM nahIM hotA hai| kiMtu vaha samyagdarzana to mithyAla, samyayithyAtva aura anaMtAnubaMdhIrUpa vizeSa pApoMkA udaya na honA rUpa abhAvako kAraNa mAnakara utpanna huA mAnA hai / vastutaH vicArA jAye to samyagdarzana paryAyakA upAdAna kAraNarUpa pUrvaparyAya midhyAdarzana hI hai aura mithyAjJAnakA upAdAnakAraNa rUpa pUrvapariNAma mithyAjJAna hai / isameM bhaya aura lajjAkI kaunasI bAta hai ! zIta telase uSNa aura camakatI huyI dIpakalikA bana jAtI hai tathA dIpakalikAse ThaNDA aura kAlA kAjala pana jAtA hai / uttaraparyAyakA upAdAna kAraNa guNa hotA hai| usa guNake pUrva samayavartI paryAyoM meM mithyApana lagA huA hai / yaha mithyApana uttara paryAyoMke utpanna honameM prayojaka nahIM hai / uSNa kalikAse uNTA kAjala hojAtA hai| yahAM uSNatA paryAya zItamai kAraNa nahIM hai / kAraNa to sparza guNa hai| hama kyA kareM / usa samaya sparza guNakA uur pariNAma thA / mUrkhase paNDita ho jAtA hai| yahAM paNDitAIkA kAraNa mUrkhatA nahIM hai / kiMtu cetanAguNa hai / usakA pUrva meM kujJAna yA ajJAna pariNAma hai| viziSTa kSayopazama honese vahI cetanA guNa paNDitAI rUpa pariNata ho jAtA hai / tela male hI sonake pAtrameM ho yA miTTI ke pAtrameM, kalikAkA kevala tela ke sAtha upAdAna upAdeya bhAva hai| mithyAnAnAnantarabhAvitvAbhAve ca satyajJAnasya satyajJAnAnantaramAvitvaM satyAsasyajJAnapUrvakatvaM vA syAt ? prathamakalpanAyAM satyajJAnasyAnAditvaprasaMgo mithyAjJAnasantA . 80
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH nasya cAnantatvaprasaktiriti pratItiviruddhaM satyetarabAnapaurvAparyadarzananirAkaraNamAyAtam / dvitIyakalpanAyAM tu satyajJAnotpatteH pUrva sakalajJAnazUnyasyAtmanonAtmatvAnuSako durnivAra* svasyopayogalakSaNatvena sAdhanAt / sa cAnupapanna evAtmanA prasiddheriti mithyAzAnapUbaiMkamapi satyajJAnaM kiMcidabhyupeyam / tadvatsamyagdarzanamapi itynupaalmmH| jo prativAdI satyajJAnako mithyAjJAnake avyavahita uttara kAlameM utpanna hotA huA nahIM bhAneMge, unase hama jaina pUchate haiM ki sabase pahile utpanna hue satyajJAnako satyajJAnake pazcAt hotA huA mAneMge yA satyajJAna aura asatya jhAnase rahita kevala AtmA hI satyajJAnako utpanna karadegA, svIkAra kareMge ! batAo / yadi pahile pakSakI kalpanA karoMge, taba to sasyajJAnako anAvipanakA prasaMga AtA hai / kyoMki pahilA satyajJAna usake pahileke sasyajJAnase utpanna hogA aura vaha bhI usase mI pahisake satyavAnase hogA, isa hamedhyAhI jIvoMke bhI anAdi kAlase samyagjJAnake honekA prasaMga AtA hai / tathA dUsarA doSa yaha bhI hogA ki mithyAjJAnakI santAnarUpa pArAko manantapanekA prasaMga ho jaavegaa| kyoMki jaise satyajJAna hI bhaviSyameM satyajJAnako paidA karate haiM, vaise hI miyyAjJAna mI maviSyamai mithyAjJAnako hI paidA kara skeNge| mithyAjJAna samyagjJAnako utpanna to kara nahIM skegaa| mataH koI bhI mithyAdRSTijIva ananta kAlataka samyagjJAnI nahIM bana sakegA, isa prakAra satyajJAna aura mithyAjJAnake pUrva uttara kAlamai rahanA rUpa kAryakAraNa bhAvako mAnaneyAle naiyAyika, jaina Adike darzanoMkA khaNDana honA prApta hotA hai, jo ki pramANasiddha pratItiyoMse viruddha hai| yadi dUsarA pakSa loge yAnI sabase pahilA samyagjJAna AtmAmeM satya aura mithyA kisI mI jJAnase utpanna nahIM huA hai, isa kalpanA to satyajJAnakI utpattike pahile saMpUrNa jJAnoMse rahita mAne gaye AtmAko jaDapanekA prasaMga AtA hai| jisako ki Apa atyaMta kaSTa se dUra kara sakeMge, jaba ki usa AtmAkA jJAna aura darzanopayoga svarUpase sAdhana ho cukA hai| ataH jJAnoMse rahita AmAkA vaha mAnanA asiddha hI hai / kyoMki sarvadA kisI na kisI jJAnase yukta horahe AsmAkI prasiddhi horahI hai | isa kAraNa samI prativAdiyoMko isI upAyakA avalamba karanA paDegA ki midhyAdRSTi jIvake sabase pahile utpanna huA koI koI samyagjJAna mithyAjJAnapUrvaka bhI hai| usI satyajJAnake samAna pahilA samyagdarzana bhI mithyAjJAnapUrvaka hojAtA hai / isa prakAra jainoMke Upara koI bhI ulAhanA nahIM hai| kSAyopazamikasya kSAyikasya ca darzanaspa satyajJAnapUrvakatvAtsatyajJAnaM darzanAdabhyahitamiti ca na codyam, prathamasamyagdarzanasyaupazamikasya sasyavAnAbhAve'pi bhAvAt | nai kicitsampagvedanaM samyagdarzanAbhAve bhavati / prathamaM bhavatyeveti cet na tasthApi sampandarzanasahacArisvAt /
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH kaba 1 kisIkA kaTAkSa hai ki upazama samyaktvake anantara cAra anantAnubandhI aura mithyAtva tathA samyagmiyAtyake upazama honepara aura samyaktva prakRtike udaya honepara utpanna hue kSayopazama samyaktvako aura kSayopazamake hI anantara honevAle kSAyika sabhyapasvako satyajJAnapUrvakapanA hI Apa janoMne iSTa kiyA hai / ataH samyAdarzana se satyajJAna pUjya hai / kyoMki samyasvakA kAraNa samyagjJAna hai / graMthakAra kahate haiM ki isa prakArakA kucodha karanA ThIka nahIM hai / kyoMki anAdi I mithyAdRSTI jIvake karaNalabdhike utpanna hojAne para utpanna hue anansAnubandhI cAra aura midhyAtva ina pAMca prakRtiyoMkA aprazasta prazasta upazama honepara pahilA aupazamika samyaksva to satyajJAna ke vinA bhI utpanna ho jAtA hai tathA sAdi midhyAdRSTi ke prathama guNasthAnase bhI sIdhA kSayopazama samyakva ho jAtA hai / ataH koI koI samyagdarzana to satyajJAnake pUrva meM rahe vinA bhI ho gayA / kintu isa prakAra koI bhI samyagjJAna aisA nahIM hai jo ki samyagdarzana ke pUrvavartI rahe vinA utpanna ho jaave| yadi Apa yoM kaheM ki pahilA samyagjJAna to samyagdarzana ke pUrvameM rahe vinA hI ho gayA hai, yaha to ThIka nahIM hai| kyoMki pahile samyagjJAnake pUrvameM samyagdarzana na sahI, kintu usake samAna kAlamai sAtha rahanevAlA samyagdarzana hai hI / yoM vaha jJAna bhI samyagdarzanakA sahacArI hai| tarhi prathamamapi samyagdarzanaM na samyagjJAnAbhAve'sti tasya satyajJAna sahacAritvAdisi na satyajJAnapUrvakatvamavyApi darzanastha, satyajJAnasya darzanapUrvakatvavat, tataH prakRtaM codyameveti ceSa prakRSTadarzanajJAnApekSayA darzanasyAbhyarhitatvavacanAduktosaratvAt / na hi kSAyika darzanaM kevalajJAnapUrvakaM yena tatkRtAbhyarhitaM syAt / ananta bhavaprahANahetutvAdvA saddarzanasyAbhyarhaH / zaMkAkArA kaTAkSa karanA phira jama gayA ki taba to pahilA samyagdarzana bhI samyagjJAna ke binA nahIM hotA hai / vaha prathamopazamasamyaktva bhI satyaJcAnakA sahacArI hai arthAt donoM eka samameM hote hue sAtha rahate haiM / isa prakAra Apa jainoMne pUrva meM yaha kyoM kahA thA ki koI koI samyagdarzana satyajJAna ke binA bhI raha jAtA hai| kiMtu koI bhI samyagjJAna samyagdarzanake vinA nahIM hotA hai | hama zaMkAkAra kahate haiM ki sAtha rahanese hI yadi usake pUrvakapanA bana jAve, taba to darzanako bhI sammAnapUrvakapanA bana jAvegA / ataH satyajJAnapUrvekapanA yadi samyagdarzanakA lakSaNa kara diyA jAye to Apa jainoMke kathanAnusAra koI avyApti doSa nahIM hai / jaise samyagjJAnako Apa darzana kapanA mAnate haiM aura usI kAraNa darzanako jJAnase pUjya mAnate haiM vaise hI satyajJAna bhI sahacArI donese samyagdarzana ke pUrva meM rahatA hai / ataH jJAna bhI pUjya ho jAo, hamako Apake uta rase saMtoSa nahIM hai / tisa kAraNa prakaraNameM calAyA gayA hamArA kaTAkSa tadavastha hI rahA / aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra codha karanA ThIka nhiiN| kyoMki pUrNa utkRSTa avasthAko prApta hue samyagdarzana aura samyagjJAnakI apekSAse kAraNatAkA vicAra kara darzanako pUjyapanA hamane kahA hai aura ApakI zaMkAkA siddhAMta uttara hama pahile bhI saMkSepamai yahI kaha cuke haiM / kevalajJAna ke prathama
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH kSAyikasamyaktva utpanna ho cukA hai, kiMtu kSAyikasamyakva kevalajJAnapUrvaka nahIM hai, jisase ki usa pUrNadarzanakI apekSA se kiyA gayA pUrNajJAna pUjya samajhA jaave| aura dUsarA samAdhAna yahAM yaha samajhanA cAhiye ki samyagdarzana hI isa jIvake bhaviSya anaMta bhavoMke mUlasahita nAzakA kAraNa hai / eka bAra samyagdarzana ke ho jAnepara adhika se adhika ardha pudgala parivartana kAlameM avazya hI mokSa ho jAtI hai / anaMtAnaMta bhava meM paribhramaNa karane kI apekSA thoDese anaMta asaMkhyAta saMkhyAta bhavoM meM parAvartana kara mokSa virAjamAna kara denekA zreya samyagdarzana guNake hI mAiipara lagA huA hai| isa samyagdarzana ke balapara aura aneka guNa bhI AtmArge vyakta ho jAte haiN| isa kAraNa samyagdarzana hI pUjya hai / 476 viziSTajJAnataH pUrvabhAvAccAsyAstu pUrvavAk / tathaiva jJAnazabdasya cAritrAtprAk pravartanam // 35 // jJAnAvaraNa karmake kSaya hojAnepara utpanna hue vilakSaNa camatkAraka kSAyika jJAnase pUrva meM rahane kI apekSAse isa samyagdarzanakA sUtramai pahile bolanA ucita hai / taise hI AnuSaMgika doSoMse mI rahita horahe paripUrNa cAritra se jJAna zabdakA bhI Adi sUtra pahile prayoga karane meM pravartanA samajhalo ! yadyatkAlatayA vyavasthitaM tattathaiva prayoktavyamArSAnnyAyAditi kSAyikajJAnAtpUrvakAlavayAvasthitaM darzanaM pUrvamucyate, cAritrAca samucchinnakriyAnivartidhyAnalakSaNAt sakalakarmakSayanibandhanAtsa sAmagrI kA prAkkAlatayodbhavat samyagjJAnaM tataH pUrvamiti niravadyo ' darzanAdiprayogakramaH / jo jisa kAlameM hotA huA prAmANika vyavasthAse siddha dorahA hai, usakA utpattike kramAnusAra vaise hI prayoga karanA cAhiye / RSiyoM ke sampradAya se aisA karanA hI nyAyamArga hai| isa kAraNa kSAyika kevalajJAnase pUrvakAlane rahanevAlA samyagdarzana siddha ho cukA hai | ataH sUtra darzana zabda pahile kahA jAtA hai aura cAritrase pahile jJAna zabdakA prayoga kiyA hai / yadyapi cAritra mohanIya karmakA kSaya hojAnese bArahaveM guNasthAna ke Adi meM hI kSAyikacAritra hogayA hai / kiMtu maghAtiyA karmoM ke nimittase cAritrame AnuSaMgika doSa Arahe haiM / kevalajJAnameM aghAtiyA karmoM ke sannidhAnase koI doSa nahIM Ate haiM / vaha terahaveMke Adi meM hI akSuNNa paripUrNa hai| mana, vacana, kAyake yogoMkI kriyA sarvathA naSTa ho jAnepara pIche utpanna huA AtmaniSThArUpa cauthe zuka dhyAnasvarUpa aura sampUrNa kamauke kSayakA kAraNa tathA kevalimuddhAta ke dvArA tIna aghAtiyA karmo kI Ayu ke barAbara antarmuhUrta sthiti kara cukanA Adi sAmagrI se yukta horahe aise caudahave guNasthAnake anya samaya meM honevAle paripUrNa cAritrase bahuta kAla pahile utpanna ho cukA paripUrNa samyagjJAna
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacimsAmaNiH ............ ............... usa cAritrase pahile kahA jAvegA / isa prakAra sUtrame paripUrNatAkI apekSAse utpanna hue darzana, jJAna aura cAritrake prayoga karanekA krama sarvathA doSoMse rahita hai| pratyekaM samyAgitalAI parisamApyate / darzanAdiSu niHzeSaviparyAsanivRttaye // 36 // dvaMdva samAsake AdimeM yA antarbha anya karmadhAraya yA bahutrIhi tathA tatpuruSa samAsoMke dvArA milAye gaye padoMkA dvandhaTita sarva hI padoMke sAtha anvaya ho jAtA hai| isa sUtrameM bhI darzana, jJAna aura cAritrakA dvandva samAsa kara punaH samyak zabdake sAtha ya sa ( karmadhAraya samAsa ) kiyA gayA hai| ataH samyag isa padako pratyeka darzana jJAna aura cAritra padoM meM paripUrNa rUpase joDadenA pAhiye / jisa samyakpada lagAnekA yaha prayojana hai ki usase saMpUrNa mithyAdarzana, mithyAjJAna, aura mithyAcAritrakI nivRtti ho jAveM / ataH ativyApti doSako dUra karaneke liye samyakSada akhaNDa rUpase tInoM meM anvita karadiyA jAtA hai / samyagdarzanaM samyagjJAnaM samyaJcAritramiti pratyekaparisamAyA samyagiti padaM sambhadhyate, pratyeka darzanAdiSu nizeiSaviryAsanivRtyarthatvAttastha / tatra darzane vipayArsamauDhyAdayo mithyAtvamedAH zaMkAdayazcAtIcArA vakSyamANAH, saMjJAna saMzayAdayaH, saccAritre mAyAdayA, praticAritravizeSamatIcArAzca yathAsambhakniH pratyeyAH, teSu satsu darzanAdInAM smyktvaanupptteH| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra isa prakAra pratyeka rakhane paripUrNarUpase samAtikara samyak yaha pada joDa diyA jAtA hai / usakA prayojana yaha hai ki pratyeka darzana, jJAna aura cAritrameM sampUrNa viparItatAoMkI nivRtti ho jAve arthAt mithyAdarzana, mithyAjJAna aura midhyAcAritra ye tInoM ratna na bana jAveM / una tInoM meM viparItapanA isa prakAra hai| prathama darzanameM to viparItapanA yoM hai ki kudeva AdimeM deva gurupanekI mUDhatA krnaa| jJAna, kula, pUA AdikA garva karanA, aura ekAMta, vinaya, viparIta, saMzaya aura ajJAna ye pAMca prakAra mithyAdhyavasAya karanA tathA Age sAtameM abhyAyameM kahe jAne vAle zaMkA, kADA Adi atIcAra ye saba darzanake doSa haiM aura mithyA hai / ataH samyagdarzana ke samyakpadase inakA dhAraNa ho jAtA hai / tathA samyagjJAnameM samIcIna padake lagAnese saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya yA vibhaMga aura kumati, kuzruta rUpa pramANAbhAsakI jyAvRtti ho jAtI hai| evaM samIcIna cAritrI anaMtAnubaMdhI ke udayapara honevAle mAyAcAra, krodha, IrSyA, AtmasthararUpameM caryA na honA Adi viparyAsa ho sakate the | tathA pratyeka dezacAritra, sakalacAritra, ahiMsA mahAvata, sAmAyika Adi vizeSa cAritroM meM yathAyogya hone
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 sasthA cintAmaNiH ....... - wrawww w . ana...... .... .........--. vAle atIcAra bhI cAritrake viparyAsa hai evaM kumeSiyoMke paMcAmi tapa, muNDana, jaTA rakhanA, kAna phAra lenA Adi mI mithyAcAritra samajha lene yogya haiN| una sabakI nivRtti samyak pada denese ho jAtI hai| tIna mUDhatA, saMzaya, mAyA Adi viparyAsoMke honepara darzana, jJAna aura cAritrako samIcInapanA siddha nahIM hotA hai| tadevaM sakalasUtrAvayavavyAkhyAne tatsamudAyabyAkhyAnAtsamyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgo veditavya iti vyavatiSThate / ti kA isa prahAra pahile jasale mArga javAnoMkI vyAkhyA kara denepara una avayavoMke / samudAyalpa sUtra kA mI vyAkhyAna ho cukA hai / ataH samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ina tIna guNoMkI ekatA ho jAnA hI mokSakA mArga samajha lenA cAhiye / yahAMtaka ukta siddhAMta vyavasthita ho jAtA hai| tatra kimayaM sAmAnyato mokSasya mArgavayAtmakA sUtrakAramatamArUDhaH kiM vA vizepata 1 iti shNkaayaamidmaah| ukta siddhAMta to hamane mAna liyA / kiMtu usa sUtrake prakaraName hamako yaha pUMchanA hai ki yaha mokSakA ratnatrayasvarUpa mArga sUtrakAra zrI umAsvAmI mahArAjake matameM vyavasthita hai so kyA sAmAnya rUpase hai athavA kyA vizeSarUpase ratnatraya mokSakA mArga hai ! batAo / isa prakAra kA honepara zrI vidyAnaMda svAmI yaha vakSyamANa uttara kahate haiN| tatsamyagdarzanAdIni mokSamArgo vizeSataH / sUtrakAramatArUDho na tu sAmAnyataH sthitaH // 37 // kAlAderapi taddhetusAmAnyasyAvirodhataH / sarvakAryajanau tasya vyApArAdanyathAsthiteH // 38 // ve samyagdarzana Adi samudita tInoM guNa to vizeSarUpase mokSamArga haiM / yahI siddhAMta sUtrakArake matavyameM ArUDha ho rahA hai| kiMtu sAmAnyakAraNoMkI dRSTi se ratnatrayako mokSakA mArga nahIM kahA gayA hai, yaha bAta siddha ho cukI hai| yadi sAmAnya kAraNoMkA nirUpaNa kiyA jAnA iSTa hotA taba to kAla, AkAza Adiko bhI usa mokSake sAmAnyarUpase mArgapanekA virodha nahIM hai / jagatke sampUrNa kAryokI utpatti hone sAmAnyakAraNa mAne gaye una kAla mAvikA vyApAra hotA hai, yoM nirUpaNa kiye vinA bhI sAmAnya kAraNoMkI dUsare prakArase mI vyavasthA ho sakatI thii| ata: vizeSa rUpakara kathana karanese pratIta hotA hai ki ratnatraya vizeSarUpase hI mokSakA mArga hai| kAla AkA
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAcintAmaNiH zake atirikta manuSyajanma, vajravRSabhanArAca saMhanana, DhAI dvIpakSetra, dIkSA lenA Adi kAraNa bhI mokSake sAmAnya kAraNoM meM garbhita haiM / bhAvArtha - vizeSa rUpase ratnatraya hI mokSakA mArga hai yahI sUtrakArakI vivakSA hai / 479 sAdhAraNakAraNApekSA hi samyagdarzanAditrayAtmakaM mokSamArgamAcakSANI na sakalamokSakAraNasaMgragrahaparaH syAt, kAlAdInAmavacanAt na ca kAlAdayo mokSasyotpattau na vyApriyante sarvakAryajanane teSAM vyApArAt / tatra vyApAre virodhAbhAvAt / yadi punaH samyagdazanAdInyevetyavadhAraNAbhAvAna kAlAdInAmasaMgrahastadA samyagdarzanaM mokSamArga iti vaktavyam / samyagdarzanamevetyavadhAraNAbhAvAdeva jJAnAdInAM kAlAdInAM kAlAdInAmiva saMgraha siddhestattadvacana | dvizeSakAraNApekSayAyaM trayAtmako mokSamArgaH sUtrita iti buddhayAmahe / mokSake sAdhAraNa kAraNoM kI apekSA hI ratnatraya svarUpako mokSamArga kathana karanevAlA sUtra sampUrNa mokSa kAraNoMke saMgrahamai tatpara nahIM kahA jaavegaa| kyoMki kALa, AkAza Adika bhI to mokSake sAdhAraNa kAraNa haiM / una kAraNoMkA sUtramai kathana nahIM kiyA gayA hai| yadi yahAM koI yaha kaha baiThe ki kAla Adika to mokSakI utpatimeM kucha bhI vyApAra nahIM karate haiN| ataH mokSake sAmAnya kAraNako nirUpaNa karanevAle sUtrameM kAla AdikakA kathana nahIM kiyA hai / AcArya kahate hai ki kisIkA yaha kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki una vyavahAra kAla, AkAza, kAlaparamANu, bhAvikA sampUrNa kAryoM kI utpattimeM vyApAra ho rahA hai / ataH usa mokSarUpa kAryakI utpatti bhI kAla Adika vyApAra hone meM koI virodha nahIM hai| yadi zaMkAkAra punaH yaha kahe ki kAla AdikA bhI asaMgraha na hogA / kyoMki sUtrakArane samyagdarzana, jJAna aura cAritra hI mokSake mArga haiM, aisA niyama to kiyA nahIM hai / ataH kAla, AkAza AdikA bhI saMgraha ho jAtA hai| isapara hama jaina kahate haiM ki taba to mokSakA mArga samyagdarzana hai, itanA hI kaha denA cAhiye / samyagdarzana hI mArga hai, aisA niyama to kiyA hI nahIM hai| isa hI kAraNase kAla AdikoMke samAna jJAna, cAritrakA bhI saMgraha honA siddha ho jAvegA / kintu samyagdarzana mokSakA mArga hai, aisA saMkSipta kathana nahIM kiyA hai / tisa kAraNa hama yoM samajhate haiM ki una vizeSakAraNoM kI apekSAse hI yaha ratnajasvarUpa mokSamArga hai, aisA sUtrakArane Adi sUtrameM sUcita kiyA hai| jo bAta yuktise siddha ho ara | vaha zaMkAkArako mI hRdayaMgata karalenA cAhiye / 1 pUrvAvadhAraNaM tena kAryaM nAnyAvadhAraNam / yathaiva tAni mokSasya mArgastadvaddhi saMpadaH // 39 // uddezya aura viSeyadalameM kahIM kahIM donoM ora se avadhAraNa hojAtA hai| jaise samyagjJAna hI pramANa hai aura samyagjJAna pramANa hI hai| deva tathA nArakiyoMke hI upapAda janma hotA hai| deva nAra
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ 780 tasvArthacintAmaNiH kiyoMke upapAda hI janma hotA hai| aura kahIM kahIM kahIM pahilA hI avadhAraNa ho sakatA hai / jaise manuSya bhakse hI mokSa hotI hai| yahAM manuSya bhavase mokSa ho hI jAtI hai, aisA vidheya dalameM avadhAraNa nahIM hotA hai aura kahIM kahIM vidheyadalame hI avadhAraNa hotA hai / jaise rUpavAn pudgala hI hai| yahAM pudgala rUpavAna hI hai| aisA niyama nahIM kara sakate haiN| kyoki rasa, gandha Adi guNa bhI vahAM vidyamAna hai / kI donoM bhI daloMmeM avadhAraNa nahIM hotA hai| jaisA nIla kambala hai / rAjA dharmAtmA hai / yahAM nIlA hI kambala hotA hai yA nIlA kambala hI hotA hai, aisA niyama nahIM ho sakatA hai| kyoMki kambala lAla zuklA bhI hotA hai tathA kamala yA nIlamaNi, jAmuna Adi padArtha bhI nIle hote haiN| koI koI rAjA pApI bhI hote haiM tathA rAjAose atirikta paMDita seTha loga bhI dharmAtmA hote haiM / ataH yahAM uddezya aura vidheyama evakAra nahIM lagatA hai / evakArake tIna bheda mAne gaye haiM / anyayogavyavaccheda, ayogavyavaccheda aura atyantAyogavyavaccheda / prathama anyayoga vyavaccheda vizeSya ke sAtha ebakAra lagAnese ho jAtA hai / jaise arjuna hI dhanurdhArI hai| yahAM arjunase atirikta vyaktiyoMmeM ghanuSadhArIpanakI. vyAvRtti ho jAtI hai / dUsarA evakAra arjuna dhanurdhArI hI hai arthAt arjuna talavAra, cakra Adi zanoMko dhAraNa nahIM karatA hai| yaha ayogavyavaccheda vizeSaNake sAtha ekkAra lagane anya dhamAkI vyAdhi kara detA hai |s| kriyAke sAtha evakAra laga jAnese nIlA kamaka hotA hI hai / arjuna dhanuSadhArI hai hI, yahA~ atyantAyogavyavaccheda hai| prakaraNameM yaha vicAra hai ki prathama sUtrake uddezya vidheyadalame ekkAra kahAM lagAnA cAhiye / yahA~ AcAryamahArAjakA siddhAMta hai. ki tisa kAraNa pahile uddezyadalama avadhAraNa karanA cAhiye arthAt ralAya hI mokSamArga hai| anya akelA darzana yA muni-dIkSA Adi vizeSarUpase mokSamArga nahIM hai, dUsare vidheya dalamai avadhAraNa nahIM karanA caahiye| yadi vidheya dalamai abadhAraNa kiyA jAvegA so samyagdarzana, jJAna, cAritra ye mokSamArga hI haiN| isa niyamase laukika sampatti, svarga AdikI samRddhike ve kAraNa na ho skeNge| kiMtu jaise hI ve mokSake mArga hai, vaise hI svarga, bhogabhUmi, paJcavijayAdikakI vibhUtike bhI kAraNa hai| ataH pahilA hI avadhAraNa karanA ThIka hai| samyagdarzanajJAnacAritrANyeva mokSamArga ityavadhAraNaM hi kAryamasAdhAraNakAraNanirdezAdevAnyathA tadaghaTanAt, tAni mokSamArga eveti tu nAvadhAraNaM kartavyaM / teSAM svargIdhabhyudayamArgasvavirodhAt, na ca tAnyabhyudayamArgo neti zakyaM vaktuM, saddarzanAdeH svargAdimAptizra vaNAt / prakarSaparyantaprAptAni tAni nAbhyudayamArga iti cet , siddha tIpakRSTAnAM teSAmabhyudayamArgavam , iti nottarAvadhAraNaM nyAyya vyavahArAt / nizcayanayAttUbhayAvadhAraNamapITameva, anaMtarasamayanirvANajananasamarthAnAmeva saddarzanAdInAM mokSamArgadopapatteH pareSAmanukUlamArgavAvyavasthAnAt /
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyArthacintAmaNiH mokSake asAdhAraNa kAraNakA sUtramai nirUpaNa kiyA hai| isa hI kAraNase samyagdarzana, jJAna, cAritra hI mokSamArga hai isa prakAra pahilA hI evakArarUpa avadhAraNa karanA cAhiye / anyathA yAnI pahilA avadhAraNa kiye vinA rastatrayameM vad vizeSa kAraNapanA nahIM ghaTegA / jaise upayoga jIvakA asAdhAraNa lakSaNa hai, badAM upayoga hI jIvakA lakSaNa hai, isa prakAra pahilA avadhAraNa karanese to lakSaNa asAdhAraNapanA pratIta hotA hai| dUsare prakArase nhiiN| ve tInoM mokSamArga hI hai| isa prakAra dUsarA avadhAraNa to nahIM karanA cAhiye / kyoMki aisA karanepara to unako svarga bhogabhUmi, adike laukika sukhoMke mArgapanekA vizeSa ho jAvegA / bhAvArtha -- svarga, maiveyaka bhAdi to aparipUrNa ratnatrayoMse prApta ho jAte haiN| yahAM koI prativAdI isa prakAra nahIM kaha sakatA hai ki ve ranama svarga-kakSmI yA sarvArthasiddhi vimAna prAptike mArga nahIM hai| kyoMki samyagdarzana bhAdise svarga, naka anudizamAdikI - prAti honA zAstroM meM sunA gayA hai| jinhoMne samyagdarzana hone ke prathama manuSyAyu yA tiryagAyuko bAMdhaliyA hai, ve jIva mI sampadarzana ke pratApa se mogamUmiyoMmeM manuSya aura nirma hokara aneka prakAra ke sukhoMko bhogate haiN| aura jina jIvoMke devAyuke vyatirikta zeSa tIna AyuoMkA gandha nahIM huA hai yA kisI bhI AyukA panSa nahIM huA hai, ve dezanata aura mahAmoko dhAraNakara kalpavAsI deva mA maiveyaka vyAdikoM meM mahamindra padako prApta hue prAmAnuyoga meM sune khAte haiN| gommaTasAra karmakANDa aura tattvArthazAstra bhI isI siddhAntako pratipAdana karate haiN| yadi yahA~ phira koI baha kaI ki tInoM ratna jisa samaya apanI paripUrNa utkarSa avasthAko prApta ho jAvege, saba to ve svargake mArga nahIM hai, kintu mokSake hI mArga hai| ataH dUsarA vidheya dake sAma avadhAraNa karanA bhI bana sakatA hai| taba aisA kahanepara to attise siddha ho gayA ki abataka ve paripUrNa avasthAko prApta nahIM hai, jaghanya yA madhyama vizuddhiko liye hue nimna zreNIke haiM, taba to unako svarga, anudiza AdikA mArgapanA prasiddha hai| isa kAraNa uttaravartI dUsarA avadhAraNa karanA myAkse ucita nahIM hai hi kamana vyavahAra nakkI apekSA hai / ho, nizvanayakI apekSAse to donoM orase evakAra lagAnA hamako mabhISTa hI hai / paripUrNa ratnayahI mokSamArga hai / rasnatraya mokSamArga dI hai| svarga AdikakA kAraNa nahIM hai| codane guNasthAnake anya samayamai paramAvagADha sammamdarzana, kevalajJAna aura AnuSaMgika donoMse diva dhyuparata kriyAnivRti-dhyAnarUpa cAritra ina tIna avayava vAle sambagdarzana yAdi janako mokSamArgapanA siddha hai / caudahaveMke aMtasamayavartI ratnatraya ko avyavahita uttaravartI pharaka mokSa utpanna karAne kI zakti hai hI / ataH donoM orase patrakAra lagAtA hai| hAM, dUsare aparipUrNa ratnatraya yo mokSako na utpanna kara svarga Adika ke mArga haiN| ve anukUla kAraNa hai| samartha kAraNa nahIM hai| se ki yAkako mAmevA kumhArake hAthameM lage hue bAko baTakAryake prati phalopadhAnarUpa samartha 61 ag 481
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 tasthAcintAmaNiH kAraNatA hai aura vRkSoMkI lakaDI yA kaune ghare daNDako kevala svarUpayogyatArUpa anukUla kAraNatA hai, vaise hI apUrNa ratnatraya mokSamArgake pratikUla nahIM hai / sahAyaka hai / .. / etena mokSasyaiva mArgoM mokSasya mArga evetyubhayAvadhAraNamiSTaM pratyAyanIyam / isa pahile kathanase isa siddhAntakA bhI nizcaya karalenA cAhiye ki viSeya dalameM pare hue mokSamArgake peTameM bhI hama donoM orase avadhAraNa karamA iSTa karate haiN| ratnatraya mokSake hI mArga hai arthAt kumArga yA mokSake kArya nahIM haiN| / pUrvAvadhAraNe'pyatra tapo mokSasya kAraNam / 3na syAditi na manrAyannaM kasya paryAsmapharavarAH / yahAM kisI prativAdIkA yaha vicAra hai ki vyavahAra nayakI apekSAse yadi pUrvake uddezya dalane evakAra lagAnA mI iSTa karoge to mokSakA kAraNa tapa na ho skegaa| kyoMki Apa tInako hI mokSakA kAraNa mAnate haiN| anthakAra kahate haiM ki so yaha nahIM mAnanA pAhiye / kyoMki vaha takaM cAritrameM garmita ho jAtA hai / bhAvArtha-tapa cAritrasvarUpa hai| ataH tapake hote hue bhI tIca hI mosa ke murma hue| navasAdhAraNakAraNAnidhitsAyAmapi vyavahAranayAtsamyagdarzanAdInyeva mokSamArga ityevadhAraNaM zreyastaSasoM mokSamArgatvAbhAvaprasaMgAt / na ca tapo mokSasyAsAdhAraNakAraNaM na bhavati, tasyaivotkRSTasyAbhyaMtarasamacchinnakriyApratipAtidhyAnalakSaNasya kRtsnakarmavipramokSakAraNatvanyavasthitaH / samyAdarzanazAnacAritratapAsi mokSamArga iti sUtre kriyamANe tu munneta puurvaavdhaarnnm| anutpannanAraktapovizeSasya ca sayogakevalina samutpanaralAyaspApi dharma: dezanA na miMdhyate'vasthAnasya siddheH| tataH saphalacoyAvatAraNanihAye catuSTayaM mokSamArgo vaktavyaH / taduktam / darzanazAnacAstritapasAmArAdhanA bhaNiti kecit, dAyacoyam / tapasacaritrAtmakatvena vyavasthAnAta sahanAditrayasyaiva moksskaarptvsiddh| .. / aha zaMkAko dhyAkhyA karate haiM ki vyavahAra nayakI apekSAse mokSake asAdhAraNa kAraNIka kAkI amilAkA honepara bhI samyagdarzana Adi tIna hI mokSake mArga hai, isa prakAra jainokA nimaH karanA kalyANakArI nahIM hai| kyoMki aisA karanese tapako mokSamArgapane ke abhAvakA prasaiga hocaavegaa| jainoMkI ora se saMbhava hai ki koI yoM kaha baiThe ki mokSakA asAdhAraNa kAraNa sapa hotA honahI hai| yaha to nahIM kaha sakate ho / kyoMki AbhyaMtara rUpoM meM utkRSTa mAne game usa vyupAtakriyAniti nAmaka cauthe. zukladhyAnarUpa tapako sampUrNa koMke sarvadhA mokSa hojAnekA kAraNapanA lyava
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattvArthacintAmaNi sthita hai| arthAt maviSyameM karma na Asake aura vartamAnameM goDe mI karmaparamANuna vidyamAna rahe, aisA mokSa caudahave gupasthAnake aMtasamyavartI sapase hotA hai| saMvara aura nirmaka kAraNAmasapa praSAna hai| aMtaraka aura bahira tapoM meM aMtaraMga tapapradhAna hai| chaha prakArake aMtaraMga sapoM meM na mavAna hai / dhAra dhyAnoM meM zukladhyAna prakRSTa hai aura cAra prakArake zukladhyAnoM meM "samucchimmakathA pacipAtI nAmaka cauthA zuladhyAna. sarvotkRSTa hai| aMza: mokSake asAdhAraNa kAraNoM meM sarpako aMpAya sthAna denA cAhiye / __yadi jaina loga samyAdarzana, samyagjJAna, samyacAritra aura tapa ye Ara moke mArga hai, isa prakAra sUtra banAve taba to pahile uddezya dalame niyama kara denA yukta ho sakatA hai| anya prakAra nahIM / strameM cauthe tapako lagA denese dUsarA lAmaM yaha bhI hai ki jabataka saMyogakevalI bhagavAnake usa prakArakA naumA zukka lAe nizepaTapa utpanna nahIM huA hai aura bhale hI tInoM rana samparma 'rUpase utpanna bhI ho cuke haiM, una bhagavAnake dharmakA upadeza denAM mI bana jAtA hai, koI virodha nahIM hai| kyoMki mAyuHkarake adhIna hokara unakA zarIrako dhAraNa karate hue saMsAramai Tahare rahanA siddha ho cukA hai| tInoM rasnoMke pUrNa ho jAnese terahaveM guNasthAnake Adima hI phevalI maMgavAnakI "siddha avasthA na ho skegii| hA~ ! pUrNa sapake utpanna ho jAne para ve uttarakAlameM parama muktiko prApta kara levege| tisa kAraNa sampUrNa kucodyoMkI bochAra giranekI nivRtti ke liye samyagdarzana, jJAna, cAritra aura tapa ina cAroMke samudAyako mokSamArga kaha denA caahiye| usIko zrIkuMdakaMda AcAryane bhI kahA hai ki " desaNaNANacaritaM tavANamArAhaNA bhagidA " darzana jJAna cAritra aura tapakI ArAdhanA karanA zrIgautama gaNadharane nirUpaNa kiyA hai, isa kAra koI. zaMkAkAra, kaha rahe haiN| zrAcArya kahate haiM ki unakA vaha kaTAkSa karanA mI ThIka nahIM hai| kyoMki tapako cAritrake svarUpa aMtarbhUta karake vyavasthita kara diyA hai| ataH samyagdarzana Adi tInako hI mokSakA kAraNapana siddha hai| yoM pUrva avadhAraNa karanA samucita hai| ..... : ... . . . . . nanu ratnatrayasyaiva moksshetutvsuucne| .. ... ... ... ... kiM vArhataH kSaNAdUrdhvaM muktiM sampAdayenna tat // 41 // . ... yahAM punaH zaMkAkArakA kahanA hai ki yadi rakSatrayako hI mokSake kAraNapanakA sUcana karane vAlA pahilA sUtra racA jAvegA to kevalajJAnake utpanna honepara ahaMta devake eka kSaNake Upara hI vaha ratnatraya mokSako kyoM nahIM paidA karA detA hai ! uttara diijiye| . . . . . ... .. prArovedaM ghoditvaM parihataM ca ma punaH zaMkanIyamiti cet naparihArAMtaropadarzanAtyA punadhodhakaraNasya / tayAhi---. . . . . . . .
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ palApinsAmaNi ........- ------- Panora ne.Ann.. zaMkAkAra apanI zaMkAko hada karaneke liye upAya racatA hai ki sammaya hai ki koI ko kahe ki yaha kucodharUpa zaMkA karanA to pahile hI ho cukA hai aura sabhI usa kAkA parihAra bhI kara diyA gayA hai| aba phira zaMkA nahIM karanA cAhiye, yaha kahanA vo ThIka nahIM hai / kyoMki pahile samAdhAnase atirikta dUsarA zaMkAkA parihArarUpa samAdhAna AcArya dvArA dikhAne ke liye punaH sakaTAkSa zaMkA kI jArahI hai| isa zaMkAke samAdhAnako AcArya mahArAja saSTa kA dikhalAte haiN| sahakArivizeSasyApekSaNIyasya bhAvinaH / sadaivAsAtvato neti sphuTa kecitracakSate // 42 // kAryakI utpatima upAdAna kAraNa aura nimittakAraNake atirika sahakArI kAraNoM kI bhI mapekSA hotI hai / jaise roTI banAnemeM cUna, pAnI, rasoiyAke atirikta cakalA, pelana mI bhAvazaka meM / mokSake kAraNa snatraya api terahave guNasthAnake mAdimeM ho cuke haiN| kintu bhaviSa kAlameM caudahave guNasthAnake antama honevAlA vizeSa sahakArI kAraNa apekSita ho rahA hai| vaha pauvA zukradhyAna usa samama terahaveke AdimeM nahIM hai / ataH taba mukti nahIM ho sakatI hai| aisA svarUpase koI AcArya baDiza samAdhAna kara rahe haiN| amAdhAna liyAnanna svAmIko bhI abhIDa hai| kA punarasau sahakArI sampUrNenApi ratnatrayaNApakSyate / padabhAvAcanmuktimaIvo na sampAdayet, iti cet baha phira kaunasA sahakArI kAraNa hai jo ki samIcIna rUpase pUrNa hue bhI slAma karake apekSita ho rahA hai, jisake na honeke kAraNa mahantadeva zIghra hI muktiko prApta nahIM kara pAte hai bhagavA vaha ratnatraya arhantadevako mukti nahIM milA rahA hai| AcArya kahate hai ki yadi aisA kahoge to isakA uttara suno! sa tu zaktivizeSaH syAjIvasyAghAtikarmaNAm / nAmAdInAM trayANAM hi nirjarAkRddhi nishcitH||43|| nAma, gotra aura vedanIya ina tIna amAtiyA kA~ke nidhayase nirjarA karanevAlI mAmAkI vaha vizeSa zakti hI sahakArI kAraNa nizcitarUpase mAnI gayI hai / dhyAna, samudAta, bhAvanirjarA, saMkara bhaura AyuHkarmake niSekokA bhugAkara phala denA ye saba mAmAke vizeSa pariNAma haiN| dakapATaprataralokapUraNakriyAnumeyo'pakarSaNaparapakavisaMkramaNahetu bhagavatA khapariNAmavizeSaH zaktivizeSaH so'ntaraGgaH sahakArI nizrayasotpattau ratnatrayasya, sadabhAve
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ pavAcitAmaNiH nAmASapAtikamaMtrayasya nirjarAnupapatteniHzreyasAnutpatto, AyuSastu yathAkAlamanubhavAdeva nirbarAna punarUpakramArasvAnapavartyatvAt / tadapezaM kSAyikaratnatrayaM sayogakevalinA prathamasamaye muktiM na sampAdayatyeva, tadA vtshkaarinno'sttvaav|| rorA gumAsthAna ke nimA manAine rahanepara bhAyuHkarma ke barAbara tIna aghAtiyA karmoMkI sthiti karane ke liye phevalI bhagavAna ke svabhAvase hI kevalisamuddhAsa hotA hai aura kinhI *kevalI mahArAjake nahIM bhI hotA hai| padmAsana yA khalAsanase pUrvako mukha kara yA uttara ko mukhakara virAje hue phevarUjhAnI jinendradevake zarIrake parAvara lambe cauDe aura sAta gajU UMce AsmAke pradezokA phaila jAnA daNDa hai aura koka paryanta lambe zarIramAtra cauDe aura sAta rAjU, UMce kapAraphe samAna phaila jAnA kapAra samuddhAta hai| bAvavazayoMko chorakara loka AlapradezokA phaila jAnA pratara hai aura sampUrNa kokamai AtmAkA ThasAThasa bhara jAnA lokabhUraNa hai| lokapUraNakI vidhi bhAsmAke madhyake gosanAkAra ATha pradeza sudarzana mehakI jar3ake bIcapara A jAte haiN| paraphIke samAna cAroM ora caukona anaMta makokAkAzake ThIka bIcame loka hai| usa lokakA bahuta ThIka madhya bhAga sudarzana mehakI baDema vidhamAna pATha praveza hai| isa lokAkAzake pUrva se pazcimataka aura uttarase dakSiNataka tathA UyadizAse aghodizA takake pradeza sarvatra sama saMkhyAma haiM / do, pAra, chaha, pATha, basa bhAdiko sama saMkhyA kahate haiM aura eka, tIna, pAMca, sAta, bAdiko viSama pArAkI saMsthA kahate haiN| pUrvase pazcima taka viSama rIlyAvA tIna, ninyAnave, aura cAhe eka karoDa eka Adi mI saMkhyA ho, unakA ThIka madhya eka niklegaa| kiMtu samasaMkhyAvAle cAra, sau, eka koTi AdikA madhyabhAga do nikalegA evaM pUrva pabbima aura uttara dakSiNa donoM orase bahAM samasaMkhyAvAle padArtha haiM unakA ThIka bIca pAra nikalegA / sama saMkhyAkA vargakA madhya cAra hotA hai| kiMtu jahAM pUrva, pazcima, ucara, dakSiNa tathA Upara nIce tInoM orase samasaMkhyAvAle padArtha haiM, vahAM ThIka bIca mATha hogaa| pATha pATha rupayoMkI para nIce rakha gaDI bAMdhakara pUrvase pazcima taka ATha paMkti rakha dI jAveM isI taraha uttarase dakSiNa taka ATha paMti banAmI jAye isa prakAra ina pAMca sau bAraha rupayoM meM ThIka pIcake rupaye pATha hote haiN| isase choTI. saMkhyAvAlA bIca nahIM nikala sakatA hai| kyoMki samadhArAke dhanakA bIca ATha hotA hai| AmAke pradezoMkA phailaneke samAna punaH saMkocana hotA hai| AThaveM samayameM sayoga kevalIke Atmapradeza pUrvazarIrake AkArako dhAraNa kara lete haiM / isa kevaLIkI samuddhAta-pariNAmarUpa kriyAle AsmAke mokSa kAraNa vizeSoMkA anumAna kara liyA jAtA hai tathA phokI adhika sthitiyoMkA nyUna karanArUpa bharakarSaNa aura karma prakR. tiyoMko anya zubhapratirUpa kara denA svarUpa saMkramaNake kAraNa pariNAmavizeSa bhI AtmAke viSamAna haiM / ve AtmAkI vizeSazaktiyAM mokSakI utpattimeM slatrayake aMtaraMga sahakArI kAraNa ho jAtI hai| yadi AmAkI una sAmayoko sahakArI kAraNa na mAnA jAvegA to nAma, gotra aura
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAcitAmaNiH . vedanIya ina tIna aghAtI kokI nirbharA nahIM ho sakatI thii| sisa kAraNa mokSa bhI nahIM uspAma ho skegii| hAM ! adhAtiyoM meM AyuHkarmakI ko apane kAme phala denA rUpa anumavase hI nirjarA hotI hai| kiMtu phira tIrthakara hanta devake Ama yA panasake samAna AyuHkarmako upakrama vidhise pAnI bhaviSyameM AnevAle nivekoMko thoDe kAlameM hI bhogane yogya banAkara AyukI nirjarA nahIM hotI hai| kyoMki unakI AyuHkA samudrapAta yA zamna Adikase apavartana nahIM ho pAtA hai| sAmAnya kevalI, gurudatta, pANDava AdikI AyuHkA apavartana ho gayA zAstrame sunA hai / aMtakRskevalI athavA samudra, merugiri zikhara, bhogabhUmi, gaMgA, Adike ThIka Upara paiMtAlIsa lAkha yojana ke siddha kSetramai vahAM virAjamAna siddha bhagavAnkI pUrvabhavasaMbaMdhI AyuHkA prAyaH apavartana huA. samajhanA cAhiye / gommaTasAra karmakANDama AyuHkA apakarmaNa vidhAna terahave guNasthAnake aMta samabataka kahA hai / udIraNA chaTe taka hotI hai| zrutasAgara svAmIkA mI yahI siddhAMta , hai| una kahe hue AtmAke pariNAmavizeSoMkI apekSA rakhanevAkA kSAyika ralamraya sayoga phevalI nAmaka terahave gupasthAnaka pahile samayamai muktiko kathamapi prApta nahIM karA pAlA hai / kyoMki usa samaya ralatrayakA sahakArI kAraNa vaha AsmAkI zaktivizeSa vidyamAna nahIM hai / kAraNakUTa kAryako karate haiN| sahakAriyoMse vikala horahe kAraNa avyavahita uttarakAlameM kAryako utpanna nahIM kara pAte haiN| . .. kSAyikatvAnna sApekSamahadratnatrayaM yadi / .:.:: kinna kSINakaSAyasya dRkcAritra tathA mate // 14 // - kevalApakSiNI te hi yathA tadvacca tattrayam / sahakArivyapekSaM syAt kSAyikatvenapekSitA // 45 // ___koI sakaTAkSa kaha rahA hai ki jo guNa koke kSayase utpanna hotA hai, vaha apane kAryake karanemeM kisI anyakI apekSA nahIM rakhatA hai| arhanta parameSThIke terahaveM guNasthAnakI Adime utpana humA ratnatraya bhI darzanamohanIya, cAritramohanIya, aura jhAnAvaraNa karmake kSayase utpanna huA hai / ataH mokSakI utpatti karAdenemeM vaha anyakI apekSAse sahita nahIM hai / AcArya kahate haiM ki yadi aisA kahoge to bArahaveM kSINa kaSAya guNasthAnake AdimeM utpanna hue kSAyika samyaksya aura kSAyikacAritra ye donoM hI usI prakAra mokSake utpAdaka kyoM nahIM mAne jAveM / jisa prakAra Apa yahAM yahI kaha sakate haiM ki ve donoM darzana aura cAritra tIsare kevalajJAnakI apekSA rakhanevAle hokara tInarUpa ho jAvege, tabhI mukti ( jIvanmukti ) ko prApta karA sakeme, taka to kSAyika guNoko bhI anyakI apekSA huI / usIke samAna vaha ralAya bhI caturtha zuklathyAnarUpa sahakArI phAraSakI apekSA rakhatA huA hI paramamuktikA saMpAdana karA skegaa| kSAyikaguNa kisIkI apekSA nahIM rakhate hai| isakA abhipAya yahI hai ki apane svarUpako prApta karAnemeM ve guNa anya
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH guNoMkI AvazyakatA nahIM rakhate haiN| kevala kamoMke kSayase ve AtmAmeM anantakAlake liye utpanna ho jAte haiN| tabhI to siddha bhagavAnmeM kSAyikamAva sarvadA bane rahate haiM / audayika aura kSAyopazamika bhAva nahIM raha pAte haiN| kyoMki inake bananemeM katipaya bahiraMga sahakArI kAraNoMkI apekSA hai aura kSAyika bhAvoMke utpanna hone meM bahiraMga padArthoM ke dhvaMsarUpa abhAvoM kI apekSA to hai / kintu pradhAnarUpase kisI bhAvAtmaka guNakI apekSA nahIM hai| phira mI atirikta kArya karane ke liye kSAyikaguNa anya sahakArI kAraNoMkI apekSA rakhate haiM, yaha bAta AI / 187. na kSAyikatve'pi ratnatrayasya sahakArivizeSApekSaNaM, " kSAyikamAvAnAM nAmanApi vRddhiriti pravacanena bAdhyate, kSAyikatve nirapekSatvavacanAt kSAyiko hi mAvaH sakalasvapratibaMdhakSayAdAvirbhUto nAtmalA me kizvidapekSate " yena tadabhAve tasya hA nistatprakarSe ca vRddhiriti / tatpratiSedhaparaM pravacanaM kRtsnakarmakSayakaraNe sahakArivizeSApekSaNaM kathaM bAdhate 1 / ratnatrayako apane pratibaMdhaka kamauke kSayase utpanna hote hue bhI mokSarUpa kArya ko karane meM vizeSa sahakArI kAraNoM sA rahatA nahIM hotA hai ki kSAyika bhAvoMkI hAni nahIM hotI hai aura vRddhi bhI nahIM hotI hai arthAt kSAyikamAva usane utane hI rahate haiM / kamatI baDhatI nahIM hote haiM / koI sahakArI kAraNa AyegA to kSAyika guNoMke atizayoM ko kamatI badalI hI karatA huA calA AvegA / jo apane svabhAvoko letA detA nahIM hai, vaha sahakArioM se sahakRta hI nahIM huA hai / isa AgamakA jaina siddhAnta ke anukUla hI abhiprAya hai| kamoMke kSayase honevAle mAvoM svarUpamakI apekSA se anya kAraNoMse rahitapanA kahA gayA hai / kSAbhika bhAva apane sampUrNa pratibandhaka pharmakA kama ho jAnese pragaTa ho jAtA hai / apanA svarUpa lAbha karanemeM vaha anya kisI sahakArI kAraNakI apekSA nahIM karatA hai| jisase ki usa sahakArI ke amAva ho jAnepara usa guNakI hAni ho bAve aura usa apekSaNIyake utkarSa ho jAnepara guNakI vRddhi ho jAve / mAvArtha -guNakA svarUpa vigAhanevAlA pratipakSI karma thaa| usa karma ke sarvAjINa kSaya hojAnepara usa kSAyikabhAvakA pUrA zarIra vyakta ho jAtA hai / ataH guNake AtmalAbha karane karmoM atirikta anya koI sahakArI kAraNa apekSaNIya nahIM hai| anyakI nahIM apekSA - kara baMda utpAda vyaya dhanya vyAtmaka kSAyika guNa anantakAlataka utpanna hotA huA banA rahatA | ataH AtmalAbha ke liye sahakArI kAraNoMkI apekSA ke niSedha karanemeM tatpara vaha zAstra vAkya vicArA anya vilakSaNa mAne gaye pUrNa kamakA kSaya karanA rUpa mokSakAryameM vizeSa sahakArI kAraNoMkI apekSA rakhaneko kaise bhASA de sakegA ! arthAt nahIM / na ca kSAyikatvaM tatra tadanapekSatvena vyAptam kssiinnkssaaydrshncaaritryo| kSAyikasvespi kyutpAdane kevalApekSitvasya suprasiddhatvAt / tAbhyAM tadvASakahetorvyabhicArAt / tatossti sahakArI tadratnatrayasyApekSaNIyo yuktyAgamAviruddhatvAt /
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAmaicintAmaNiH kSAyikapane hetukI una sahakArI kAraNoMkI nahIM apekSA karanA rUpa sAdhyake sAtha usa prakaraNa vyAsi bana jAnA siddha nahIM hai, isa vyAptikA vyabhicAra dekhA jAtA hai| kSINakaSAya nAmaka bArahave guNasthAnake Adi kSAyika samyaktva aura kSAyikacAritrako karmoMke kSayase banyapanA hote hue bhI muktirUpa kAryI basa ko tIsare devazajJAnakI apekSA rakhanApana acchI taraha prasiddha ho rahA hai / ataH bArahaveM guNasthAnake una samyaktva aura cAritra karake usa sApekSapaneke bAdhaka nirapekSapana hetukA vyabhicAra hai / hAM ! svAMzame nirapekSapanako siddha karate ho to vaha saddhetu hai / usa kAraNa se siddha hotA hai ki usa terahaveM guNasthAna ke AdimeM honevAle usa kSAyika ratnatraya ko caturtha zukladhyAnarUpa sahakArI kAraNakI apekSA hai| isa siddhAMta meM yukti aura Agamase koI mI virodha nahIM AtA hai / sAmagrI ke pUrNa ho jAnepara samartha kAraNase caudahaveM guNasthAnake aMtameM parama mokSakI prApti ho jAtI hai / 48 wwwwwwwww. na ca tena virudhyeta traividhyaM mokSavartmanaH / viziSTakAlayuktasya tattrayasyaiva zaktitaH // 46 // koI yoM kahe ki yadi Apa jaina ratnatrayako anya sahakArI kAraNoMkI apekSA rakhatA huA mokSakA kAraNa mAneMge, taba to mokSamArgako tIna prakArakA mAnanA usa kathanase vizeSako prApta ho jaavegaa| kyoMki cauthe, pAMcameM, kAraNa mI Apane mAna liye haiM / graMthakAra kahate haiM ki yaha kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki viziSTa kAla aura usameM paripakva rUpase honevAle anya pariNAmoM se yukta honekI apekSA rakhatA huA vaha ratnatraya hI AtmazaktiyoM kI apekSAse mokSakA mArga hai / bhAvArthamokSake avyavahita kAraNa mAnA gayA usa AtmazaktikA vikAsa eka viziSTa kAlameM hI hotA hai / jaise ki mAya avasthAmai vidyamAna bhI yuvasva zaktikA pragaTa honA kAla aura usameM honevAle zArIrika pariNAmoM kI apekSA rakhatA hai / kSAkiratnatrayapariNAma jhAtmaiva kSAyikaratnatrayaM tasya viziSTakAlApekSaH zaktivizeSaH tato nArthAntaraM yena tatsahitasya darzanAditrayasya mokSavartmanastraiviSyaM viruSyate / J karmo ke kSayase honevAle ratnatraya ke pariNAmoMse pariNata horahA upAdAna kAraNa malA hI kSAbika ratnatraya hai / kAlavizeSakI apekSAse usa AtmAke utpanna honevAlA aura sampUrNa kamako sde karanevAlA vizeSa sAmarthya bhI usa AtmA aura ratnatrayase bhinna nahIM hai| jisase ki mAnI yadi bhinna hotA saba to usa se sahita hokara samyagdarzana Adi tInako mokSakA mArga mAnanepara tIna prakArapanakA vizeSa ho jAtA, kintu abheda mAnanepara vaha sAmarthya cauthA nahIM bana pAtA hai / jisase ki kathamapi virodhakI sambhAvanA nahIM hai /
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ Au... tattvArthaM cintAmaNiH tenAyogijinasyAntyakSaNavartti prakIrtitam / ratnatrayamazeSA ghavighAtakaraNaM dhruvam // 47 // tato nAnyo'sti mokSasya sAkSAnmArgo vizeSataH / pUrvAvadhAraNaM yena na vyavasthAmiyartti naH // 48 // tisa kAraNa se caudahaveM guNasthAnavartI ayogI jineMdra ke aMtima samaya meM honevAlA pUrNa ratnayahI sampUrNa kama samudAyako kSaya karane meM nizcayase samartha kahA gayA hai| usa kAraNa se ratnatrayake atirikta dUsarA koI vizeSarUpa se mokSakA avyavahita pUrvavartI mArga nahIM hai / arthAt ratnahI mokSakA sAkSAt kAraNa hai| jisase hamArA pahile uddezya daloM yuvakAra lakavA karana sthAko prApta na hotA / bhAvArtha- pahilA avadhAraNa karanA bhale prakAra vyavasthita hai / ca nanvevamapyavadhAraNe tadekAMtAnuSaGgaH iti cet, nAthamane kotavAdinAmupAlambho nayArpaNAde kAMtasyeSTatvAt pramANArpaNAdevAnekAMtasya vyavasthiteH / : yahAM kisIkA sAkSepa zaMkA hai ki isa prakAra avadhAraNa karanepara to jainoMko usa niyama karanArUpa ekAMta maMtavyakA prasaMga AtA hai / AcArya kahate haiM ki yadi aisI zaMkA karoge to ima jaina kahate haiM ki yaha ApakA ulAhanA anekAMtavAda kI Teva rakhanevAle syAdvAdiyoMke Upara nahIM jAtA hai| kyoMki sunayakI pradhAnatAse ekAMtavAdako bhI hama iSTa karate haiN| jaise ki muktajIva sarvajJa hI hai, samyagjJAna hI pramANa hai, yathAkhyAta cAritrase hI mokSa hotI hai / ityAdi naya vAkya anya kI apekSA rakhate hue samIcIna ekAMtako pratipAdana karanevAle mAne gaye haiM / hAM ! pramANake dvArA hI vastukA nirUpaNa karanekI apekSAse anekAMta matakI vyavasthA svAmIne bhI yahI kahA hai ki I ho rahI hai / zrImaMtamadra 1 atopyanekAMtaH pramANanayasAdhanaH / anekAMtaH pramANAce tadekavorpitAnyAt // 1 // amya 62 padArthAne aneka dharma haiM / yaha anekAMta bhI ekAMta rUpase nahIM hai| kiMtu pramANa aura nayakI apekSAse sAdhA gayA. anekAMta rUpa hai / tuma jineMdra devake gatamai pramANadRSTise aneka dharma svarUpa vastukA nirUpaNa hai aura prayojanavaza pradhAnatAko prApta huye eka dharmakI nayadRSTise samIcIna eka dharma svarUpa bhI padArtha hai / bhAvArtha--- anekAMta aura samIcIna ekAMta ye donoM bhI hamako iSTa haiN| kI nahIM apekSA rakhanevAlA kevaLa ekAMta to mithyA hai / I
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAcintAmaNiH jJAnAdevAzarIratvasiddhirityavadhAraNam / sahakArivizeSasyApekSayAstviti kecana // 49 / / yahAM koI prativAdI kaha rahe haiM ki sahakArIkI apekSA rakhane vAle ratnatrayako hI Apa jaina mokSamArga mAnate haiN| isakI apekSAse to aise niyama karanemeM lAghava hai ki vizeSa sahakArI kAraNoMkI apekSA karake sahita akele jJAnase hI sthUla, sUkSma zarIrase rahita ho jAnA svarUpa mokSakI siddhi ho jAo / isa prakAra koI naiyAyika Adi kahate haiN| tatvajJAnameva niHzreyasaheturityavadhAraNamastu sahakArivizeSApekSasya tasyaiva niHzreyasasampAdanasamarthatvAt / tathA sati samutpannatacvajJAnasya yoginaH sahakArivizepasAnidhAnAtpUrva sthityupapatterupadezapravRtteravirodhAta , tadarthe ratnatrayasya muktihetutvakalpanAna!SayAva, tatkaspane'pi sahakAryapekSapasyAvazyaMbhAvitvAt , tattrayameva muktihetu rityavadhAraNaM mAbhUditi kecit / yahAM ukta AkSepakA vivaraNa yoM hai ki jIva bhAdika tatvoMkA jJAna hI mokSakA hetu hai| isa prakAra pahilA avadhAraNa ThIka ho jAve | kyoMki samyaktva, cAritra aura AtmA ke vizeSa pariNAma rUpa viziSTa sahakArI kAraNoMkI apekSA rakhatA huA vaha jJAna hI mokSake pApta karAne meM samartha hai| taisA kahane para eka lAma yaha bhI ho jAtA hai ki sayoga kevalI aInta magavAnake phevalajJAna svarUpa satvajJAnake utpanna ho jAne para bhI mokSake upayogI vizeSa sahakArI kAraNakI upasthiti ho jAne ke pahile ahaMsadevakA saMsArameM sthita rahanA bana sakatA hai aura hajAroM varSa taka Thahara kara bhagavAn bhavya jIvoM ke prati upadeza denekI pravRtti kara sakate haiN| koI virodha nahIM hai / usa upadeza deneke liye snatrayako mokSamArgapanekI kalpanA karanA vyartha hai / kyoMki una tInako bhI mokSamArgakI kalpanA karane para Apako sahakArIkI apekSA karanArUpa kathana to Avazyaka hone vAlA hI hai| isakI apekSA to sahakArI kAraNoMse sahita eka jJAnako hI mokSakA mArga kahanA kahIM acchA hai| ataH ve tInoM hI mozake kAraNa haiN| isa prakAra Apa jainoMkA niyama karanA na hove aisA koI paNDita kaha rahe haiN| teSAM phalopabhogena prakSayaH karmaNAM mataH / sahakArivizeSo'sya nAsau cAritrataH pRthak // 50 // una prativAdiyoM ke yahAM akele jJAnakA vizeSa sahakArI kAraNa yaha mAnA gayA hai ki mAmAko karmajanya sukha, duHkharUpa phalakA upabhoga karAkara AtmAse samcita kaukA prakSaya ho jAnA, kiMtu phaloMke bhoga karake kA~kA kSaya ho jAnA, vaha sahakArI kAraNa to hamAre jainoMke mAne hue cAritrase bhinna nahIM hai|
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ind 'satyArthacintAmaNiH 191 svajJAnAnmithyAjJAnasya sahajasyAhAryasya cAnekaprakArasya pratiprameyaM dezAdibhedAdundrataH prakSayA saddhetukadoSanivRtteH pravRttyabhAvAdanAgatasya janmano nirodhAdupA rAjanmanazca prAisa dharmAdharmayoH phalabhogena prakSayaNAt, sakaladuHkhanivRcirAtyantikI muktiH, duHkhajanmapravRtidoSamithyAjJAnAnAmuttarocarApAye tadanantarApAyAniHzreyasamiti kaizridvacanAt / kevala jJAnako mokSakA mArga mAnanevAle katipaya prativAdiyoMkA mantavya pRthak pRthak hai / unameM naiyAyika tatrajJAna se mukti honekI prakiyAkA nirUpaNa aisA karate haiM ki kAraNa vizeSoMse prasanna hue tatrajJAnake dvArA mithyAjJAnakA prakSaya ho jAtA hai| mithyAjJAna mUlabhedase do prakArakA hai / eka sahaja, dUsarA AdArI tica manuSyoM ke apane Apa miyyA saMskAravaza utpanna ho jAtA hai, vaha jainiyoMke agRhIta midhyAdRSTi jIva jJAnasamAna sahajamidhyAjJAna hai / aura dUsaroMke upadezase yA svayaM khoTe adhyavasAyase icchApUrvaka calAkara viparItajJAna kara liyA jAtA hai vaha Arya hai / AryakA lakSaNa naiyAyikoMne aisA mAnA hai ki " bAghakAlInotpannecchAjanyaM jJAnamAhAryam " kisI viSaya bAdhakajJAnake rahate hue bhI calAkara icchA utpannakara Amahase viparIta jJAna paidA karalenA AhArya mithyAjJAna hai / ina donoM mithyAjJAnoMke aneka bheda haiM / tatrajJAna utpanna hone ke prathama pratyeka prameya deza, kAla, avasthA, sambandhakI apekSAse utpanna ho rahe mithyAjJAnoMkA tattvajJAna dvArA I I 1 yA zraya ho jAnese mithyAjJAnajanya doSoMkI nivRtti ho jAtI hai aura rAgadveSa svarUpa doSoM kI nivRtti ho jAnepara dharma adharma pravRttiyoMkA abhAva ho jAtA hai| kyoMki una pravRttiyoM ke kAraNa doSa the| jaba doSoMkA hI abhAva ho gayA, taba pravRttirUpa kArya bhI nahIM ho sakate haiM / kAraNa ke na honepara kArya bhI nahIM hotA hai / aura pravRtike abhAvase usake kAryajanmakA bhI abhAva ho jAtA hai / yahAM bhaviSya meM honevAle janmoMkA abhAva to pravRcike na honese ho gayA aura grahaNa kiye gaye manuSya janmakA tathA vartamAnameM phala denevAle pravRtistrarUpa dharme adharmakA phala denArUpa bhoga karake nAza ho jAtA hai / jaba janma lenA tathA puNya pApakA hI nAza hogayA, taba unake kArya saMpUrNa duHkhoMkI mI nivRtti hogayI, aura usI antako atikramaNa karanevAlI anantakAla taka ke liye huyI duHkhanivRttiko hI mukti kahate haiM / naiyAyikoM ke gautama RSikA sUtra hai ki "duHkha, janma, pravRtti, doSa aura mithyAjJAna inameM pUrva kArya haiM aura uttara meM kahe hue kAraNa haiN| tattvajJAna utpanna ho jAnepara mithyAjJAnoMkA jaba nAza hogayA to Age AgevAle kAraNoMkA abhAva hojAnepara unake avyavahita pUrvavartI kAryoMkA bhI abhAva hojAtA hai / antameM duHkhoMke nizrca ho jAnese mokSa ho jAtI hai / isa prakAra phalopabhogako sadakArI kAraNa pakar3atA huA samyagjJAna ( tatrajJAna ) hI mokSakA kAraNa hai, aisA kinhIM naiyAyikoM ke dvArA kahA jAtA hai /
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tatvArthacintAmaNiH sAkSAtkAryakAraNabhAvopalabdhestattvajJAnAkinaHzreyasamitya paraiH pratipAdanAt jJAnena cApavargaityanyairabhidhAnAt vidyAta evAvidyAsaMskArAdizAnirvANamitItarairabhyupagamAt / phalopabhogena saMcitakarmaNAM prazcayaH samyagjJAnasya muktyutpattau sahakArI jJAnAmAtrAtmakamokSa kAraNavAdinAmiSTo na punaranyo'sAdhAraNaH kazcit sa ca phalopabhogo yathAkAlamupakramavizeSAdvA karmaNAM syAt ? na tAvadAdyaH pakSa ityAha tatvajJAna avyavahita pUrvavartI hokara kAraNa hai aura mokSa kArya hai / kisI tapa, dIkSA, phAyakleza Adiko sahakArI kAraNa mAnanekI AvazyakatA nahIM hai / tattvajJAna aura mokSame paramparAke vinA sAkSAt rUpase kAryakAraNabhAva dekhA jAtA hai / ataH tattvajJAna se jhaTa mokSa ho jAtI hai / isa prakAra dUsare mImAMsaka pratipAdana karate haiM / tathA sAMkhyakA yaha siddhAMta hai ki prakRti aura puruSakA bheda jJAna kara lenArUpa tattvajJAnase mokSa prApti ho jAtI hai / isa prakAra anya kApiloke dvArA kahA jAtA hai | tathA Atma tatvako veda dvArA suno, manana karo, dRDha bhAvanA karo, AtmA hI parabrahma eka tatra hai / isa prakArakI vidyAsahI bhedarUpa avidhA ke saMskAroMkA aura mere tere Adi saMkalpoM AdikA kSaya ho jAnese paranAmeM lIna ho jAnArUpa mokSa ho jAtI hai / isa prakAra nirAle dvaitavAdI svIkAra karate haiM / aura bauddha loga bhI kSaNika vijJAnarUpa yA nairAtmya mAnArUpa vidyAse hI avidyA ke saMskAra, tRSNA, Adike kSaya ho jAnese jJAnasaMtAnakA pahilI saMtAna se saMbaMdha TUTakara Abhavarahita ho jAnArUpa mokSako svIkAra karate haiM. ! isa prakAra Upara kar3e hue akele jJAnasvarUpa mAtrako hI mokSakA kAraNa kahanevAle prativAdiyoMne mokSakI utpatti karanemeM samyagjJAnakA sahakArI kAraNa saMcita karmoMkA phala bhoga karake kSaya ho jAnA mAnA hai| isake atirikta koI bhI dUsarA phira asAdhAraNa kAraNa nahIM mAnA hai / kinhIM kinhIM naiyAyika, vaizeSika Adine to rAtri kamoMke nAza karanemeM una kamauke sukha duHkharUpa phalakA bhoganA atI Avazyaka batalAyA hai / ve kahate haiM ki " nAbhuktaM zIyale karma kalpakoTizatairapi " LE karoDoM, araboM, kalpakAloMke bIta jAne para bhI binA phala dekara karma AtmAse jharate nahIM hai / isa para hamArA yaha pUMchanA hai ki karmoMkA vaha phala bhoganA kyA karmoke yathAyogya ThIka ThIka samayamai udaya Anepara phala bhugavAkara hogA ! yA kisI tapasthA tathA samAdhike balase vizeSa upa ma dvArA arthAt bhaviSya hajAroM, lAkhoM varSoM meM udaya jAne vAle kamoMkA thoDI dera meM hI udaya lAkara una kamakA phala bhogA jA sakegA ? btaao| ina do pakSoM meM parilA AdikA pakSa to ThIka nahIM hai | isa bAta ko AcArya mahArAja kahate haiM / bhoktuH phalopabhogo hi yathAkAlaM yadISyate / tadA karmakSayaH kAtaH kalpakoTizatairapi // 51 //
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAcintAmaNiH - . . yadi meM baMdhe hue karma apane apane yathAyogya kAlameM udaya. Akara bhoganevAle AsmAko phalakA upabhoga karA dete haiM, taba pIche una kA~kA kSaya ho jAtA hai, aisA pakSa mAnate haiM, taba to saikar3oM karoDa kalpakAlo karake bhI isa phalopabhogase malA kokA kSaya kisa AtmA ho sakegA / arthAt koI AtmA bhI mukta na hogaa| kyoMki pratyeka karma jaba apanA phala degA, usa samaya AsAma rAga, dveSa, amilASAeM mAdi avazya utpanna ho jAvegI aura unase punaH navIna kAkA nya ho jAyegA aura navIna baMdha honepara yathAyogya. kAlameM una kA~kA udaya Anese upabhoga karate huye phira bhAtmAke rAga, dveSa zrAdi bhAva utpanna hoge hI, jo ki punaH bandhake kAraNa haiN| yaha krama kabhI na TUTegA, tathA ca AtmAkI anaMta kAlataka bhI mokSa na ho skegii| vyakarmase bhAva karma aura bhAvakarmase vyakarmakI dhArA calatI rhegii| na hi vajanmanyupAttayordhAgo janmAlAnAzAhAla lopa* bhogena janmAnsarAhate kalpakoTizatairapyAtyantikaH kSayaH kartuM zakyo, virodhAt / - usa vivakSita bama prahaNa kiye gaye aise bhaviSyake aneka janma janmAntaroM meM phala denekI zaktivAle puNya pApa kokA yathAyogya kAlameM phalopabhoga yadi hogA to bhaviSyameM honevAle dUsare bhaneka janmoMke binA saikar3oM karoDa kalpoM karake bhI phaloM ke upabhoga dvArA una karmoMkA sar3Ake liye pUrNa rUpase kSaya karanA zazya nahIM hai| kyoMki virodha hai / bhAvArtha---eka ora yaha mAnanA ki binA phala diye hue kamAkA kSaya hotA nahIM hai aura dUsarI ora yaha kahanA ki tattvajJAnase usI janma bhokSa ho jAtI hai| ye donoM bAta viruddha hai / malA vicAro to sahI ki tattvajJAna mukta jIvake to hotA nahIM hai| kiMtu saMsArI manuSyoM ke hI hogaa| unako pahile kAloM meM bAMdhe hue saMcita karma bhI vidhamAna hai| be karma jaba phala deMge tabhI aneka janmAMtaroM meM phala denevAle karma punaH baMdha jaaveNge| dravya, kSetra, Adi sAmagrI na milanese yA tapasthA dvArA binA phala diye hue kA~kA sara jAnA aura pa; yA udIraNA, apakarSaNa AdikI vidhise bhaviSyA jAnevAle kA~kA vartamAna thoDe kAlameM phala dekara jhahajAnA isako Apa svIkAra nahIM karate haiN| aisI dazAmeM to kisIkI mokSa nahIM ho skegii| ataH pratyeka karma yathAyogya kAlameM phala dekara hI naSTa hote haiM / yaha Agraha samIcIna nahIM hai| janmAntare zakya iti cenna, sAyAdutpatrasakalatattvajJAnasya janmAntarAsambhavAt, na va tasya tajjanmaphaladAnasamarthave ca dharmAdharmoM prAdurbhavata iti zakyaM vakuM, pramANAbhAvAt / tajjanmani mokSArhasya kutazvidanuSThAnAddharmAdharmoM vajjanmaphaladAnasamarthoM prAdurbhavataH, tajjanmamobAidharmAdharmatvAdityapyayuktaM hetoranyathAnupapatyabhAvAt / yau janmAntaraphaladAnasamarthoM tau na tajjanmamokSAhadharmAdharmoM, yathAsadAdi dharmAdhau ityastyeva sAdhyAbhAva sAdhanasthAnu papapiriti cet, syAdevam, yadi tajjanmamomAIdharmAdharmavaM janmAntaraphaladAnasamarthatvena virudhyeta, naanythaa|
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ satvArthacintAmaNiH yogya karma baMdha gaye hai prakAra kahanA kaise bhI yadi Apa vaiSAyika yoM kahe ki tasyajJAnIke janmAntarame phaLa dene to pharma dUsare jammameM phaLa bhogakara naSTa kiye jA sakate haiN| yaha isa ThIka nahIM hai| kyoM ki jisa jIvake saMpUrNa tattvoMkA pratyakSa karanevAlA jJAna utpana ho gayA hai| usa jIvA anya jammoMko dhAraNa karanA asambhava hai| vaha to usI janmase mokSa prApta karegA / yadi Apa yoM kahe ki usa hI janma mokSa prApta karanevAle usa prANIke jo navIna dharma adharma utpanna hote haiM, ve usa hI janmameM phala denekI zaktipane karake pragaTa hue haiN| ataH usakI usI eka janmase mokSa ho jAvegI / isa prakAra bhI Apa naiyAyika nahIM kaha sakate haiN| kyoMki Apake kathaname koI pramANa nahIM hai| abataka jaba hI karmabaMdha huA hai, tabhI usameM sAgara, paraba, aura realist sthiti hI hai, ye aneka janmoM meM hI moge jA sakate hai / yahIM dhArA anAdi kAlase tatvajJAna utpanna hone rahile samaya anu maMtrI rahI haiN| yadi Apa yaha anumAna pramANa bole ki usa hI janmameM mokSa prAsikI yogyatA vAle tattvajJAnI jIvake jo puNya pAva utpanna hote haiM ( pakSa ) ve kisI samAdhi yA puNya kriyArUpa anuSThAnase usa janmameM hI phala deneke liye samartha haiM, ( sAdhyadala ) kyoMki ve usI janmameM mokSaprApti kI yogyatAvAle tattvajJAnI ke dharma adharma haiM (tu) isa prakAra ApakA anumAna bhI yuktiyoMse rahita hai| kAraNa ki Apake hetukI sAdhya ke sAtha vyApti sAdhyake vinA hetukA na rahanA ) nahIM banatI hai | yadi Apa yoM vyAdhi banAveMge ki jo dharma, adharma, dUsare janmoM meM phala denekI zakti rakhate haiM / ve usI janma meM mokSa prApta karanevAle jIvake yogya dharma adharma nahIM hai| jaise ki aneka janmoM meM mokSa mAta karanevAle hama logoM ke dharma adharma hai| isa makAra sAdhyake na rahanepara hetukI upapati ( siddhi ) na honA rUpa vyApti bana hI jAtI hai| aisA kahoge to hama kahate haiM ki isa prakAra vyApakI vyApti to taba bana sakatI thI, yadi usa janmameM mokSakI yogyatAvAle jIva dharma atharmokA dUsare janmoM meM phala denekI zakti ke sAtha vizeSa hotaa| dUsare prakAra se ApakI vyApti nahIM mana sakatI hai| kiMtu hama dekhate haiM ki usI janmameM mokSa prAptikI yogyatAvAle jIvake yadi sIghra pApa yA puNyakA udaya ho jAtA hai to pradhAna munIzvara bhI dvIpAyana yA sukumAlake samAna anya janma dhAraNa kara naraka yA sarvArthasiddhimeM aneka sAgara paryaMta pApa, puNyakA phala bhogate rahate haiM / 6 1 494 tasya tenAvirodhe rAjanmani mokSAIsyApi mokSAbhAvaprasaMgAt, virudhyata eveti cet na tasya janmAntareSu phaladAnasamarthayorapi dharmAdharmavorupakramavizeSAn // phalopabhogena prakSaye mokSopapatteH / hai ki Apa kahai ki usI janmane mokSa prApta karanevAle jIvake una puNya pApakA yadi usa dUsare janme phala denekI yogyatAse virodha na hotA to usa hI janmameM mokSake yogya bhI rtent it state abhAvakA prasaMga hojAtA / ataH sadbhava mokSagAmI jIvake dharma apane kA
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 195 1 dUsare janmoM meM phala dene ke sAtha avazya vizeSa hai hI / bhAvArtha - o sadbhavamokSagAmI jIvake dharma dharma haiM, ve agale anya bhavoM meM phala deneke liye samartha nahIM haiM / aura jo adRSTa dUsare janma phala denevAle haiM, ve tadbhava mokSagAmIke puNya pApa nahIM haiN| hAM, isa prakAra kahoge so bhI ThIka nahIM pddegaa| kyoMki bhaviSya ke aneka dUsare janmoMmeM phala denekI sAmarthyadAle dharma, adharmakA bhI vizeSa tapazcaryAke dvArA viziSTa upakramase phalopabhoga karake nAza karadene para usI bhavase usa jIvake mokSakI siddhi hojAtI hai / mAvArtha antaskevaLI yA tadbhava mokSamAmI katipaya muni mahArAjoM ke bhI aneka upasarga honA zAstroM meM likhA huA hai| ve sAdhu mahArAja uttara janmoMmeM phala denevAle kamako upakrama ke kAraNa tapa yA uparamakI yogyatA milane para samAdhi pariNAmase unakA phala bhomakara usI janma meM bhaTa kara dete haiM / yadi ve khAnu zuddha samAdhirUpa pariNAma nahIM kara pAte so ve avazya janmAntaroko dhAraNa kara puNya pApakA phala bhogate / kiMtu unhoMne isa hI janmamai kamakI aupakramamika nirjarA kara dInI hai| vizeSa bAta yaha hai ki usI janmameM DeDa guNahAni pramANa dravyake mokSa karane kI yogyatA to bahutase mokSamArgakI pravRttike sthala mAmI gayI karmabhUmike manuSyoMmeM hai| joki puruSArtha na karaneke kAraNa aneka mahameM bhI vyathA nahIM ho pAtI hai| mokSakI prAsi pradhAnatA puruSAyI hai / jo sunIzvara kamoMke mahAra, upasarma Adiko jItakara ukRSTa zukraSyAnamai ArUDha hojAte haiM 1 ve asaMkhya janmoMke saMcita kamaukA usI samaya dhvaMsa karadete haiM / yataH vaivavAdakA Agraha kara mokSakI yogyatAvAle jIvoMke puNya, pApake dhvaMsa karanemeM kucoya nahIM karanA 1 1 yadi punarna yathAkAlaM tajjanmamokSAsya dharmAdharmau tajjanmani phaladAnasamarthoM sAdhyete, kiM sapakramavizeSAdeva saMcitakarmaNAM phalopabhogena prakSaya iti pakSAMtaramAyAtam / ffer a maiyA jaina siddhAMta ke anusAra yo mazaraloge ki usI meM mokSa jAne bALe jIvake pahile saMcita kiye hue dharma adharma yathAyogya usa janmameM, udaya Akara phala dene meM . samartha hai, hama yaha nahIM siddha karate haiM, taba to kyA kahate haiM ! so sundo / tapa yA samAdhirUpa vizeSa upakrama paLase hI pahile ikaDe hue karmoM kA phalake upabhoga karake bacchA nAza ho jAtA hai, aisA mAnane para to dUsarA pakSa AyA hI kahanA cAhiye / bhAvArtha -- Apane karmokI aupakramika nirjarA mAnakara pahale hI uThAye hue do praznoMse dvitIya pakSakA grahaNa kiyA hai, astu / viziSTopakramAdevamatazcetso'pi tattvataH / samAdhireva sambhAvyazcAritrAtmeti no matam // 52 // frkSaNa prakAra ke upakramase hI kamauke kA upayoga karanA yadi Apako iSTa hai, taba so vAstavikatA vicArA jAye to vaha vizeSa upakrama karanA bhI samAdhirUpa hI sambhava hai, jo ki
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArya cintAmaNiH aisI samAdhi to hama-tyAdvAdiyoM ke matameM cAritra svarUpa mAnI gayI hai / pAla dekara mAmako pakAne yA sukhAne ke samAna bhaviSyameM udaya AnevAle kA~ko puruSArthI tapasvI usI janmameM phala bhoga kara yA vinA phalake nirjINa kara detA hai| yasAdupakramAvizeSAt anikA koSa gogo sogino'mimataH sa samAdhireva takhataH sambhAvyate, samAdhAvutthApitadharmajanitAyAmRddhau nAnAzarIrAdinirmANadvAreNa saMcitakarmaphalAnubhavasyaSTatvAt / samAdhizvAritrAtmaka eveti cAritrAnmuktisiddha siddha syAhAdinA mataM samyaktvajJAnAnaMtarIyakatvAcAritrasya / jisa kAraNase phi viziSTa upakrama dvArA yogI mahArAjake kA~kA phalopabhoga svIkAra kiyA hai, vaha viziSTa upakrama to samAdhirUpa hI vastutaH sambhava hai / cittakI ekAgratArUpa samAdhimeM utpanna hue vilakSaNa puNyase banAyI gayI RddhiyoMke honepara aneka zarIra, kevakiptamuddhAta yAdikI racanAke dvArA ehile ekatrita kiye hue koMke phalakA anubhava karanA iSTa hai aura vaha samAdhi pAritra svarUpa hI hai / kevalI mahArAja bhI aneka puNyakamAke udaya honepara vinA icchAke mukhakA manubhava karate haiN| ve sukha anaMta sukhameM hI garmita hojAte haiM arthAt viSNukumAra munIzvarane zarIra banAyA thaa| usa vikriyA karane meM unake pUrva saJcita puNyakarmakA bhoga avazya huaa| vAdirAja mAnatuGga Adi maharSiyoMne apane puNyakA ghATA sahakara hI binA icchAke laukika sukha prApta kiyA thaa| isI prakAra muni mahArAjoMke puNya pApake udayAnusAra sukha, duHkha hote rahate haiM / tui samAdhipariNAmoMse unakA aicchika vedana nahIM hone pAtA hai| AdhAraka Rddhike lene meM bhI puNyakA vyava hotA hai| isa prakAra cAritrase karmaphala mogakara . kA~kI mokSa honA siddha hotA hai| haaN| jo paurANika aisA mAnate haiM ki rAjApanako bhogAnevAle karmoMse muniyoM ke rAjA tathA aneka rAniryA "cAkara Adike zarIra banajAte haiM / ve rAjA hokara rAniyoMse tapameM baiThe hue hI bhoga karate haiN| yaha - siddhAMta so jainoMke ina nahIM hai / rAjya, cakravartIpana, indrava Adiko banAnevAle karma tadbhava mokSagAmI jIvake binA phala diye hue hI jhaDajAte haiN| kA~kA vipAka dravya, kSetra, kAla, mAva mikanepara hotA hai| binA sAmagrIke dhUlameM par3I huyI Agake samAna aneka karma to phala diye binA hI naSTa ho jAte haiM / ataH syAdvAdiyoMkA maMtavya siddha ho gayA / kyoMki cAritra guNakA samyakSa aura jJAnase avinAmAvIpanA hai / bhAvArtha-jahAM sabhyakcAritra hogA usake prathama samyagdarzana aura jJAna avazya ho cuke hoge / athavA samyagdarzana, aura sammAnake anaMsara cAritra humA karatA hai tathA ca ralAyase hI muktikI siddhi huyii| samyagjJAnaM viziSTaM cetsamAdhiH sA viziSTatA / tasya karmaphaladhvaMsazaktinAmAMtaraM nanu // 53 //
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH mithyAbhimAnanirmuktirjJAnasyeSTaM hi darzanam / jJAnatvaM cArthavijJaptizcaryAtvaM karmahaMtA // 54 // zaktitrayAtmakAdeva samyagjJAnAdadehatA / siddhA ratnatrayAdeva teSAM nAmAntaroditAt // 55 // yadi kisI AtmIya svabhAvase viziSTa hue samyagjJAnako hI samAdhi mAnoge to vaha usa jJAnakI viziSThatA dUsare zabdoM meM kamoMke phalako dhvaMsa karanekI zakti hI samajhanI cAhiye / yahI hama samIcIna tarkeNA karate haiM / jJAnakA miSyAzraddhAnarUpa Agrahase rahita ho jAnA hI sambagdarzana sahitapanA nirNIta hai| tathA tasvArthIko jAna senA jJAnapana hai aura kamakA nAzakaradenApana hI jJAnakA cAritrapanA hai| isa prakAra jJAna, darzana, cAritrarUpa tInoM zaktiyoM ke amedAsmaka samyagjJAnase hI zarIrarahita mukta avasthA siddha ho jAtI hai| una tIna ratnoM ko hI una naiyAyikoMne dUsare zabdoM se kahA hai arthAt samAdhi, phalopabhoga, Adi anya zabdoMse kahakara naiyAyikoMne ratnatrayako dI mokSakA mArga mAnA hai / samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH samyagjJAnaM midhyAbhinivezamithyAcaraNAmAviziSTamiti vA na kazcidarthabhedaH, prakriyAmAtrasya bhedAnAmAMtarakaraNAt / samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra ina tInoM kI ekatA mokSakA mArga hai, yaha jainoMkA manya hai aura mithyA Agraha tathA mithyAcaryA ina donoMke abhAva se viziSTa samyagjJAna hI mokSamArga hai isa prakAra naiyAyikoM kA athavA akele samyagjJAnase mokSa mAnanevAle vAdiyoM kA kahanA hai / isa prakAra kevala zabdoM meM bheda hai / artha meM koI bheda nahIM hai / ghoDIsI kevala dArzanika prakriyA ke bhedase dUsare dUsare nAma kara diye gaye haiN| parizeSaM raznamase hI sabake matame mokSa honA abhipreta ho jAtA hai / indradeva nAmakA chAtra nyAya aura vyAkaraNa tathA siddhAMta ina tIna viSayako paDhA hai, yoM kaho mA nyAya vyAkaraNa ke sAtha siddhAMta viSayako paDhatA hai yoM kahiye abhimAya eka hI hai| I etena jJAnavairAgyAnmuktiprAptyavadhAraNam / na syAdvAdavighAtAyetyuktaM boddhavyamaJjasA // 56 // jo akele tattvajJAnako ho mokSakA kAraNa mAnate haiN| unako bhI sahakArI kAraNoM kI prakriyA ratnatrayako mokSamArga mAnanA paDatA hai| isa ukta kathana ke dvArA yaha bAta bhI nirdoSa rUpase kathana kara dI gayI samajhanI cAhiye ki jJAna aura vairAmyase hI mokSakI prAptikA niyama karanA bhI syAdvAdasiddhAMto ghAta karaneke liye samartha nahIM hai| bhAvArtha- jJAname samIcInatA samyagdarzana ke 63
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 tattvArthacintAmaNiH sAtha hone para hI AtI hai| ataH sattvajJAnakA artha samyagdarzanasahita tattvajJAna hai / cAritrarUpa vairAgyako Apa kaNThoka mAnate hI haiM / tathAca jJAna aura vairAgyase hI mokSakI prApti mAnanA ratnatrayase hI mokSa honA svIkAra karanA hai| tattvajJAna mithyAbhinivezarahita sadarzanamanvAkarSati, vairAgyaM tu cAritrameveti ratnatrayAdeva muktirityavadhAraNaM balAdavasthitam / mithyAzraddhAnase rahita o tatvoMkA jJAna homA, vahI tattvajJAna samajhA jAvegA / jaise protra iMdriyajanya matijJAnavAle jIvake cakSurindriyajanya jJAnakI labdhi honA Avazyaka hai, vaise hI tattvoMkA jJAna samyadarzanakA avinAbhAva rUpase AkarSaNa kara letA hai aura vairAgya so cAritra hai hii| isa prakAra ralAyase hI mokSakI prAti hai, yaha niyama kAnA balAtkArase siddha ho jAtA hai| isameM AnAkAnI nahIM kara sakate ho| " duHkhe viparyAsamatistRSNA vA baMdhakAraNam / janmino yasya te na stro na sa janmAdhigacchatI "tyapyarhanmatasamAzrayaNamevAnena nigaditam , darzanazAnayoH kathandhidbhedAmatAntarAzi jisa prativAdIne jJAna aura pairAgyako hI muktikA mArga mAnA hai, usa yogakA yaha siddhAMta hai ki zarIra, dhana, sAMsArika bhoga, Adi duHkharUpa padArthoM meM sukha mAnanArUpa viparIta buddhi karanA avidyA hai aura bhoga, upabhogoMmeM Asakti karanA athavA unakI bhaviSyake liye amilAmA karanA tRSNA hai / saMsArI jIvakI avidhA aura tRSNA usake baMdhakA kAraNa hai| saMsArameM janma aura maraNa karanevAle jisa jIvake jJAna aura vairAgya utpanna ho jAne para ve avidyA aura tRSNA nahIM rahate haiM, vaha jIva punaH janma maraNako prApta nahIM hotA hai arthAt mukta ho jAnA hai| isa prakAra kahanevAle yoga matAnuyAyiyoMne to zrIta devake pratipAdana kiye gaye matakA hI phira mAzraya le liyA hai / isa ukta kathanase aisA hI nirUpaNa kiyA gayA pratIta hotA hai| kyoMki samyagdarzana aura samyagjJAnasvarUpa vidyAkA kaJcit meda hai aura aneka aMzoM meM abheda hai| ataH vidyA kahanese donoM guNa kahe gaye / cAritra unhoMne mAnA hI hai / ataH ralAyase hI mokSa honA kahA gayA / etAvatA syAvAda siddhAMta ke atirikta anyamattoMkI siddhi nahIM hone pAtI hai| pota kAka nyAyase sabako ralAyakI zaraNa lene ke liye hI bAdhya honA pdd'egaa| isa prakaraNako samApta kara eka dravyake bhI zaktisvarUpa aneka guNa bhinna hote haiM, isa bAtako cheDate haiN| na cAtra sarvayekavaM jJAnadarzanayostathA / kthnycidbhedsNsiddhilkssnnaadivishesstH|| 57 //
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAcintAmaNiH 199 ...manmaina .vomni.mm.rrmun.xmubmisartant .....' isa sUtrameM par3e hue zAna aura darzana guNakA sarvathA ekamanA siddha nahIM hai| kyoMki usI prakArase lakSaNa, saMjhA, prayojana AdikI vizeSatAoMse jJAna aura darzanameM kisI apekSAse medakI samIcIna rUpase siddhi ho rahI hai| na hi bhinnalakSaNavaM bhinnasaMjJAsaMkhyApratibhAsatvaM vA kathaJcidbhedaM vyabhicarati, tejomasorminalakSaNayorekapudgaladravyAtmakatvepi paryAyArthato bhedapratIteH / zakrapuraMdarAdisaMjJAbhedino devarAjArthasyaikatve'pi zakanapUrdAraNAdiparyAyato bhedaniyAt / jalamApa iti bhinnasaMkhyasya toyadravyasyaikatve'pi zaktyaikatvanAnAtvaparyAyato bhedasyApatihatatvAt / __ bhinna bhinna lakSaNa honA, athavA pRthak pRthak saMjJA honA, samA vizeSa vizeSa saMkhyA honA evaM nirAlI nirAlI Rti honA, ye hetu kathaJcit bhedasvarUpa sAdhyake sAtha vyabhicAra nahIM karate haiN| dekhiye ! ami aura jala donoM uSNa sparza tathA zIta sparzarUpa bhinna lakSaNavAle haiN| bhale hI ve eka pudgala dravyasvarUpa hai to bhI paryAyArthika nayase bhami aura alameM pratyakSapramANase bhedakI pratIti ho rahI hai| pudgala par3I jaba jala paryAya na gi paryAya nahIM hai| hAM ! kAlAMtarameM cUkSameM ala jAkara jaba kASTharUpa pariNata ho jAyegA aura jalAne para usa kAThakI ani yana sakatI hai| evaM pudgalakI ami paryAyake samaya jala paryAya nahIM hai| hAM! abhise vAyu phira jala bana sakatA hai / isameM dera lagegI / ataH minnalakSaNabase padArthoMkA bheda siddha ho jAtA hai / prakRtame tattvoMkA zradAna karanA samyagdarzanakA lakSaNa hai aura tattvoMko nahIM kamatI bar3hatI svarUpase ThIka jAna lenA samyAjJAna hai| isa prakAra bhinnalakSaNa honese donoM guNoM meM bheda hai| iMdrake vAcaka aneka zabda haiN| zukra, puraMdara, zacIpati, vajrI, surapati Adi. bhinna saMjJAye nyArthika nayase devoMke rAjArUpa eka hI maghavA arthake vAcaka hai| phira bhI eka dravyame aneka guNa aura paryAya vidyamAna rahatI haiN| ataH jambUdvIpako parivartana karanekI zaktiko dhAraNa karane vAle iMdrako zaka kahate haiM aura paurANika sampradAyase nagarIkA dhvaMsa karanevAle iMdrako puraMdara kahate haiN| aise hI pulomajAke pati yA vajadhAraNa karanese iMdrako zacIpati aura vajI kahate haiN| ye parama aizvarya, atyadhikavala, vajadhAraNa Adi paryAya nirAlI haiN| tabhI to unake vAcaka zabda bhinna mAne gaye haiN| yoM nyArI paryAyoMse medakA nizcaya ho rahA hai / ataH bhinna saMjJA honA bhI bhedakA sAdhaka hai| vaha bhinna saMjJApana samyagdarzana aura samyAjJAna guNoM meM bhI vidyamAna haiN| ataH ye donoM guNa bhI kathaJcit bhinna haiN| yaha dhyAna rakhanA ki jisa zakti yA paryAyako avalamba lekara aneka saMjJAyeM rakhI gayI hai| dravyoM evambhUta nayake viSaya ve svabhAva nyAre hI haiN| kalpita yA bhraSTa zabdoMko chor3a
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 tattvArtha cintAmaNiH do / kiMtu jo zabda anAdise usa usa arSake vAcaka svAbhAvika yogyatAse cale A rahe haiM, una zabdoMkI vAcakazakti vAcya bhake svAbhAvika pariNAmopara nirbhara hai| jala yaha ekarasa saMkhyAse yukta zabda hai aura Apa yaha bahutva saMkhyAse sahita zaha hai| bhinna bhinna saMkhyAvAle donoM zaha eka hI pAnIsvarUpa drapake vAcaka haiN| yadhapi pAnI dravya eka hai| kintu usa pAnI meM eka piNDa aura nAnA avayavarUpa paryAya nirAkI haiN| yoM paryAya dRSTise pAnIma bhedakA honA bAdhAoMse rahita hai / zadvanaya anusAra bhedakA koI bAta nahIM kara sakatA hai| jahAM pAnI ke eka akhaNDa dravyakI vivakSA hai, vahAM ekavacanAnta jala zabdakA prayoga hogA aura jaba pAnIke aneka TukahoMkI vivakSA hai, vahAM ApaH zabda bolA jaavegaa| mataH eka dranpo mI rahanevAlI zaktiyAM paryAyoMke bhedase bhinna bhinna mAnI jAtI haiN| prakaraName bhI samyAdarzana aura samyamjJAna zabda samAsa na karane para eka dhanAnta rahase haiN| mAna karanepara dvisva saMkhyAse yukta " samyagdarzanajJAne " aisA zabda bana jAtA hai| eka hI vyaktiko kahane vAle ghaTa aura kalaza zabdakA samAsa karanepara paTau nahIM banatA hai / mataH siddha hotA hai ki saMkhyAbheda mI kazcit bhedakA sAdhaka hai / samyAdarzanake nisagaMja, apigamaja yA sarAga, vItarAga tathA vyavahAra nizcaya karake do bheda haiM / aupacarika, kSAyopazamika, kSAyika karake sIna mI meda hai| AjJA Avise daza bheda bhI hai / tathA samyAjJAna pratyakSa parokSake bhedase do haiN| mavidhAnAdise pAra hai| unameM matijJAnake tIna sau chattIsa, zutajJAnake aMgoMkI apekSA bAraha aura AvaraNoMse bIsa bheda haiN| avadhike tIna aura manaHparyayake do bheda hai| kevalajJAna eka hI prakArakA hai| yaha mI saMkhyAmeda hai| spaSTAspaSTapratibhAsaviSayasya pAdapaspaikarave'pi tathAnAcasva pryaayaadishaamaanaatvvyvsthiteH| eka hI vRkSako nikaTase dekhA jAye to vRkSakA spaSTa pratibhAsa ho jAtA hai / dUravartI pradezoMse vRkSako dekhanepara aspaSTa pratibhAsa hotA hai| yapi spA jJAna aura aspaSTa jJAnakA viSaya paha yUkSa eka hI hai| phira bhI usa prakAra vizada jJAna aura avizada zAnake dvArA jAnanekI yogyatA rUpa grAhyasya paryAya bhinna haiN| isa kAraNa paryAyAbikanayake anusAra kapana karanese nAnApanakI myavasthA ho rahI hai / patyeka padArtha vidyamAna pramevasva guNake pariNAma bhinna sAmagrIke milane para aneka avibhAgapraticchedoMko liye hue nyAre nyAre ho jAte haiM / mamiko bhAgamavAkya dvArA jAnanepara usameM AgamagamyatArUpa svabhAva mAnA jAtA hai| dhUma hetuse jAnanepara amima bhanumeyatva dharma hai aura pratyakSase jAnanepara amimeM pratyakSagocaravasvabhAva hai| yadhapi kSayopazamake medase jJAnoM meM bheda ho jAtA hai| phira bhI viSayoM meM svabhAvabheda mAnanA Avazyaka hai| binA svabhAvabheda mAne bhinna minna kAryoke honekA niyama kaise kiyA jAve ! / cummako AkarSaNa zakti hai| kiMtu idhara lohame AkarNya zaktikA mAnanA bhI anivArya hai| cumbakapAlANa tamI to cAMdI, sonA, miTTIko nahIM khIMca sakatA hai aura
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ vasvAcintAmaNiH lohA bhI cumbakake sivAya anya padArthAse khicatA nahIM hai| isa siddhAMtakA aSTasahastrImeM acchA spaSTIkaraNa kiyA hai| pAtama dhAnoMkA svAMzamai spaSTapratibhAsa hotA hai aura samyagdarzana gumakA AtmAnubhUtirUpa upayoga dazAmeM bhale hI kisIko pratibhAsa ho jAve / mahAvidvAn paJcAdhyAyIkArane isa viSayako bahuta spaSTa kiyA hai / kina bhayopazama samyaktva, upazama samyagdarzana yA kSASikasamyaksakA anupayoga bhavasthA saha pratyakSa nahIM hotA hai| prazama, saMvega, Adi kAryoMse manumAna kara samyagdarzanakA apakSa pratimAsa kara dete haiN| ataH donoM guNoM meM pratimAsake bheda honese kavambit bheda mAnanA cAhiye / pAnake sivAya AmAke sampUrNa guNa nirAkAra haiM / jAti AdikA - ullesa karanA, sampakatva guNameM nahIM sambhave hai| mataH chamasyoMko samyaktva guNakA prAyaHkarake svapavedana nahIM hopAtA hai| anpayA sTeTasavamedAsi sarvamekamAsajyeta, iti kacitkasyacitkRtavidaM sAthayatA lakSaNAdibhedAdarzanahAnamorapi medo'bhyupagantavyaH / samyamA pAnI padi ukta prakAra mina akSaNa minna saMkhyA Adi hetuoMse padArthoke bhedakI vyavalA na mAnI jAvegI to pratyeka vAdI prativAdIko apane apane iSTa tatvoma bheda mAnanA siddha na ho sakegA | sapa to sarva hI padAyoko namAdevavAdIke mAne hue mAmA ke samAna eka ho jAnekA prasaMga ho bAvegA / " sarva ekaM bhUyAt / / prakRti puruSa yA jara cetana aura jIva pudgala inakA bheda na ho skegaa| isa prAkAra kisI na kisI padArthame anya kisI eka padArthakA kisI niyata apekSAse medako siddha karanevAle dArzanikake dvArA pakSaNa, saMjJA, saMkhyA Adike bhedase sampadarzana aura samyagjJAnameM bhI bheda svIkAra kara lenA caahiye| tata eva na cAritraM jJAnaM tAdAlyamucchati / paryAyArthapradhAnatvavivakSAto muneriha // 58 // Upara kahe gaye ina kAraNoMse hI pAritra aura jJAna guNa bhI tAdAtmako prApta nahIM ho sakate haiN| kyoMki mAtmAke cAritra guNakI paryAya yathAsyAsacAritra hai aura AtmAke cetanA guNakI paryAya sampajJAna hai| isa mokSamArgake prakaraName umAsvAmI.mani mahArAjakI paryAyAbhika nayake pradhAnatAkI vivakSA hai| jaise abhisvarUpa azuddha dravyakI dAhakatva, pApakatva, zoSakatva, sphoTakatva paryAya nyArI hai, vaise hI mAmAke tIna guNoMkI samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra paryAya mila haiN| nazAna cAritrAtmakameva tato mimalakSaNatvAdarzanavadityatra na svasiddhAntavirodhaH, paryApAryapradhAnasvasyeha rakhe khakAreNa vivakSitatvAt /
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattvArthacintAmaNiH --------- ---- ..... jJAna guNa (pakSa) cAritraguNa svarUpa hI nahIM haiN| kyoMki samyagjJAna usa cAritrake lakSaNase bhinna lakSaNavAlA hai ( hetu ) jaise ki samyagdarzanakA lakSaNa cAritrase bhinna hai ( anvayadRSTAnta) jJAnakA lakSaNa tatvoMkA nirNaya karanA hai aura AtmahatyakI kevala svAtmAmeM sthiti ho jAnA cAritra hai| isa prakAra yahA~ mAnane hamako koI apane siddhAntase virodha nahIM par3atA hai / kyoMki isa sUtrama sUtroM ko banAnevAle umAsvAmI mahArAjane paryAyArthika nayakI pradhAnatAko vivakSita kiyA hai| yadi dravyArthika nayakI pradhAnatA vivakSita hotI taba to katipaya paryAyose pariNata eka Atmadravya hI zuddha AtmAkI prAptirUpa mokSakA garma ho jAtA rahA mAjhA nAmakA kAma karanA paryAyArthika nayakI pradhAnatAse hI ThIka par3atA hai| dravyArthasya pradhAnatvavivakSAyAM tu tattvataH / bhavedAtmaiva saMsAro mokSastaddhetureva ca // 59 // tathA ca sUtrakArasya ka tadbhedopadezanA / dravyArthasyApyazuddhasyAvAntarAbhedasaMzrayAt // 6 // dravyArthika namake viSaya mAne gaye dravyarUpa arbhake pradhAnatAkI vivakSA honepara to vAstavika rUpase AtmA hI saMsAra hai aura bhAsmA hI mokSa hosakatA hai tathA una saMsAra aura mokSakA kAraNa mI bhAmA hI hai| bhinna bhinna aneka paryAyoMkA aviSvagmAvapiMDarUpa AtmAdravya eka hI hai / nayake dvArA dravyako jAnanepara bhinna bhinna paryAya nahIM jAnI jAsakatI haiN| aura vaisA honepara sUtra banAnevAle umAsvAmI mahArAjakA usa AtmAke minna bhinna guNoMkA upadeza denA bhalA kahAM bana sakatA hai ! dUsare dravyase vaidhe hue azuddha dravyako kahanevAlA azuddha dravyArthikanaya mI mahAn amedase choTe abhedakA mAzrayakara pravartatA hai| ataH azuddha dravyakI vivakSA honepara bhI bhedarUpa guNoMkA upadeza denA nahIM banatA hai| hA~ 1 pramANoMse yA paryAyAthika nayase bhedakI dezanA honA sambhave hai| yathA samassaikyasaMgraho draSyArthika zuddhastathAvAntaraikyagrahopyazuddha iti tadvivakSA saMsAramokSatadupAyAnAM bhedAprasiddharAsmadravyasyaivaikasya vyavasthAnAtta dadezanAva vyavatiSTheta ? tatA saiva patrakArasya paryAyArthapradhAnavavivakSA gamayati, vAmantareNa bhedadezanAnupapaceH / jaise sampUrNa guNa aura paryAyoMkI akhaNDapiNDarUpa ekatAko saMgraha karanevAlA zuddha dravyArthika naya hai, vaise hI phatipaya guNa aura paryAyoMkI madhyavartI ekatAko grahaNa karanevAlA naya bhI azuddha dravyArthika naya hai / isa prakAra donoM zuddha azuddha dravyArthikakI vivakSA honepara saMsAra, mokSa tathA unake upAya mAne gaye saMsArakAraNa aura mokSakAraNa tatvoMkA bheda karanA prasiddha nahIM hai|
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ svArthacintAmaNiH 503 dravyadRSTise vicAra jAve to Atmadravya eka hI vyavasthita horahA hai / ataH usake bhedarUpoM kA upadeza denA kahAM vyavasthita hogA ! bhAvArtha- saMsArI AtmA aura mukta AtmAmeM tathA mithyAdarzana, midhyAjJAna, pramAda aura kaSAyoMse pariNata AtmAmeM aura saMvara, nirjarA, vrata, samiti, tapasyA Adi pariNAmoMse yukta huye AtmAmeM koI aMtara nahIM hai / dravyako chUnevAlI nizcaya nayase jaise hI ekendriya jI kI AtmA hai, vaise hI siddhaparameSThI kI AtmA hai| kiMtu sUtrakAra jaba saMsAra, mokSa, samyagdarzana, kaSAya AdikA bhedarUpa upadeza derahe haiM, isa kAraNa usase hI anumAna kara liyA jAtA hai ki sUtrakArako bhinna bhinna paryAyarUpa arthoke pradhAnatAkI vivakSA hai| kyoMki paryAyarUpa arthake pravAnakI usa vivakSA ke binA guNaparyAyoM ke bhedakA upadeza denA bana nahIM sakatA thA / ye tu darzanajJAnayorjJAnacAritrayorvA sarvathaikatvaM pratipadyante te kAlAbhedAddezA bhedAtsAmAnAdhikaraNyAdvA ? gatyantarAbhAvAt / na caite saddhetavo 'naikAntikatvAdvirutvAceti nivedayati jo prativAdI samyagdarzana aura jJAnakA athavA samyagjJAna aura samyak cAritrakA sarvathA ameda honA samajha rahe haiM, ve prativAdI kyA kAlake abhedase yA dezake abhedase athavA samAna adhikaraNa se una guNoMkA abheda kahate haiM ! batAo | kyoMki abheda siddha karane meM una tIna ke atirikta anya koI bhI upAya nahIM hai / prakRtameM abhedako siddha karaneke lie diye gaye ve tInoM hetu to saddhetu nahIM haiN| kiMtu vyabhicArI aura viruddha honeke kAraNa detvAbhAsa haiN| isI bAta ko graMthakAra nivedana kara dete haiM / kAlAbhedAdabhinnatvaM tayorekAntato yadi / tadaikakSaNavRttInAmarthAnAM bhinnatA kutaH // 61 // una darzana aura jJAna yA jJAna aura cAritrameM phAlakA ameda ho jAnese yadi ekAMtarUpase abheda siddha karoge, taba to eka samaya meM rahanevAle aneka ghaTa, paTa Adika arthoMkI mitratA kaise hogI ? batalAiye, bhAvArtha - jinakA kAla abhinna hai, aise padArthoM ko abhinna mAna liyA jAne to samAna samayavAle aneka padArtha eka ho jAyeMge / vartamAnamai 'vidyamAna hAthI, ghoDe, manuSya, ghaTa, paTa Adi aneka padArtha eka svarUpa ho jAyeMge / yaha bar3A mArI sAMkarya doSakA pakaraNa hai / aura hetu vyabhicArI hai| dezAbhedAda bhedazcet kAlAkAzAdibhinnatA / sAmAnAdhikaraNyAccettata evAstu bhinnatA // 62 // 5
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 tattvAmacintAmaNiH sAmAnAdhikaraNyasya kathaJcididyA vinA / nIlotpalatAdInAM jAtu kacidadarzanAt // 63 // dUsare pakSa ke anusAra yadi darzane, jJAnameM yA jJAna, cAritrame dezake ameda donese abheda mAnA jAvegA, taba to kAla AkAza, kALa jIva Adi padArthoM kI 'bhinnatA kaise ho sakogI ? cina AkAza ke pradezoMpara jIva dravya hai, vahAM aneka jAtike pugala mantra bhI vidyamAna haiN| kAlANu bhI rakhe hue haiN| AkAza to vahAM hai ho / ataH nyabhicAradoSa ho jAnese dezakA jameda honA bhI padArthoM ke abhedakA kAraNa nahIM hai| tathA tIsarA pakSa lene para samAna navikaraNapanese abheda mAnoge to usa sAmAnAdhikaraNyase to bhinnatA hI bhalI prakAra siddha ho jAvegI, sAmAnAdhikaraNya hetu to pratyuta padArthoM ke bhedako siddha karatA hai / ataH tumhArA hetu viruddha hai| dekhiye / samAna hai adhikaraNa jinakA aise do, tIna, cAra Adi padArthoMauko samAnAdhikaraNa kahate hai aura jana samAnAdhikaraNa dorahe padArthoM kA jo bhAva hai, vaha sAmAnAdhikaraNya hai| paTa aura kalazaMrUpa eka padArthamai sAmAnAdhikaraNya nahIM banatA hai| nIkA kamala hai| yahAM nIkapane aura kamarUpanekA eka phUlameM samAnAdhika raNatA hai / tabhI to yahAM vyabhicAra honepara kanevAra samAya na mAyA hai| ko choTakara nIlApana jAnuna, nIlamaNi, kambala cyAdimeM bhI raha jAtA hai aura naurUpane ko choDakara kamarUpanA mI zubha, kAla, pIche kamaloM meM Thahara jAtA hai| donoMkA sAMkarma nIla kamala meM hai / ataH kathambida are binA samAnAdhikaraNapanA nIla utpakSa, vIrapuruSa, Adi kahIM bhI kabhI dekhA nahIM gayA hai / sAmAnAdhikaraNya hetuse amedako siddha karane cale the, kiMtu bheda siddha hogyaa| sAdhyAbhAvake sAtha vyAtiko rakhanevAlA hetu viruddha hetvAbhAsa hai na hi nIlotpalatvAdInAmekadrammavRttitayA sAmAnAdhikaraNyaM kamaJcidbhedamantarepopapadyate yenaikajIvadravyavRttitvena darzanAdInAM sAmAnAdhikaraNyaM tathAbhedasAdhanAviruddhaM na syAt / , nIrUpanA aura utpalapanA, tathA raktapanA sabhA paTapanA, ebaM dhUrtapanA aura zrRMgArUpanA, Adi kI eka dravyame vRtitA ho jAnese samAnAdhikaraNatA kathambita medake binA nahIM bana sakatI hai / jisase ki eka jIva dravyameM darzana, jJAna, cAritra guNoMke vidyamAna raha jAnese bana gayA samAnAdhikaraNapanA bhI isa prakAra medako siddha karanevAlA honeke kAraNa abheda siddha karanemeM viruddha vAbhAsa na hotA / arthAt -- sAmAnAdhikaraNya hetu viruddha hai| 1 mithyA zraddhAmavijJAnacaryAvicchittilakSaNam / kArya bhinaM hagAdInAM naikAntAbhidi sambhavi // 64 //
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH tathA jinakA kArya free fmana hotA hai, ve sarvathA eka nahIM hote haiN| samyagdarzanakA kArya ghaMTe zraddhAna yAnI midhyAtvakA nAza karadenA hai| aura samyagjJAnakA kArya mithyAjJAnakA sa kara denA hai tathA samyakUcAritrakA kArya kucAritrako nivRtta karanA hai / ataH myAre lakSaNoMvAle darzanAdikoM ke ye mizra bhinna kArya ekAMtarUpase abheda mAnanemeM nahIM sambhavate haiN| 505 darzanasya hi kArya mithyA zraddhAnavicchittiH saMjJAnasya mithyAjJAnavicchittiH, saccAritrasya mithyAcaraNavicchittiriti ca bhinnAni darzanAdIni bhinnakAryatvAt sukhadu:khAdivat / pAvakAdinAnaikAMta iti cenna tasyApi svabhAvamedamaMtareNa dAhapAkAdyaneka kAryakAritvAyogAt / , AlA meM samyagdarzana guNake pragaTa honepara nizcaya karake usakA kArya mithyA zraddhAnakA naSTa ho jAnA hai / aura samyagjJAnakA prayojana mithyAjJAnako dUra kara denA hai / evaM samIcIna vArikA phala to miyyA cAritrakA malaba kara denA hai| isa kAraNa hama anumAna karate haiM ki darzana jJAna aura cAritra meM tInoM paryAyeM ( pakSa ) bhinna haiM ( sAdhya ) kyoMki inakA bhinna bhinna kArya dekhA jA rahA hai (tu) jaise ki sukha, duHkha, dAna, lAbha Adi paryAyeM nirAlI haiM / sukhakA kA anukUla vedana honA hai| duHkhakA kArya aniSTa yA pratikUla anubhava hai Adi / yadi yahAM koI yaha doSa deve ki abhi eka hai vaha pAnIko sukhA rahI hai, bhAtako pakA rahI hai, Indhanako jalA rahI hai| ataH ekake bhI aneka kArya dekhe jAte haiN| taba to Apa jainoMkA bhikArya hetu aneka kArya karanevAle ami, nartakI, lavana Adise vyabhicArI huA / yoM yaha doSa denA ThIka nahIM hai| kyoMki usa abhi, soMTha Adiko bhI apane aneka bhinna bhinna svabhAvoMke bheda hue binA jalAnA, pakAnA, sukhAnA Adi aneka kAryoMkA karadenApana nahIM baca sakegA / mAvArthaabhi yadyapi azuddha eka pudgala dravya hai| kiMtu usameM aneka svamAtrarUpa zaktiyAM vidyamAna hai / aneka svabhAvase hI aneka kArya ho sakate haiN| aisA jaina siddhAMta hai| cAra hAthakI eka lAThIko bIcameM pakar3akara ADhI uThAo ! saba usa lAThIkI dUsarI zaktiyAM kArya kara rahI haiM aura usI lAThIko tIna hAtha eka ora aura eka hAtha dUsare chorapara choDakara madhyamese bhADI uThAne para lAThIke anya strabhAva kAryakArI hai, jina svabhAvakA kArya hameM hAthoMpara bala lAnese pratIta ho jAtA hai| kisI bhUmi para paDI usa lAThIko kevala eka aMgula aMtabhAgamai pakaDa kara bar3A bhArI mala bhI sIdhI nahIM uThA sakatA hai, yoM laTumeM vega yA zokake pariNAma aneka haiM / ataH darzana jJAna aura mAtriko AmA ke bhinna bhinna pariNAma mAnane caahiye| tabhI to unake aneka bhinna kArya dIkha rahe hai| aba zrIvidyAnaMda AcArya kAraNoMke bhedase darzana AdikA bheda siddha karate haiM / 64
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 tatvArtha cintAmaNiH DarohavigamajJAnAvaraNasattamudsaMkSayAtmakatozca bhedastadbhidi siddhayati // 65 // kAraNoM ke bhedase bhI kAryameda mAnA jAtA hai / samyagdarzanakA kAraNa to darzanamohanIya karmakA upazama, kSayopazama aura kSaya honA hai tathA samyagjJAnakA kAraNa jJAnAvaraNa karmakA kSayopazama yA kSaya honA hai / evaM samyakcAstrikA cAritramohanIya karmakA kSayopazama, upazama aura kSaya honA kAraNa hai / ina karmadhvaMsarUpa hetuoMke bhedase bhI kAryoM meM bheda honA siddha hojAtA hai / ataH usa kAryabheda hone meM kAraNoMkA bheda jJApaka hetu hai / kAraka bhI hai / chandake dUsare aura tIsare pAda samAsa hojAnA yA sandhi kara denA nyAyagraMthoM ke liye sahA hai / darzana mohavigamajJAnAvaraNadhvaMsavRttamohasaMkSayAtmakA hetavo darzanAdInAM bhedamantareNa na hi parasparaM bhinnA ghaTante yena tadbhedAtteSAM kathaJcidbhedo na siddhayet / > darzana mohanIya karmakA dUra honA aura jJAnAvaraNa karmakA vighaTa jAnA tathA cAritra mohanI - yakA acchA nAza ho jAnAsvarUpa bhinna bhinna aneka kAraka hetu to kAryabhUta darzana, jJAna, cAritroMke bheda binA paraspara bhina nahIM ghaTita ho sakate haiN| jisase ki una hetuoMke bhedase una kAryoMkA kathaJcit bheda siddha na hothe, arthAt kAraNoMke medase kAryameda honA anivArya hai / cakSurAdyanekakAraNenaikena rUpajJAnena vyabhicArI kAraNa medo bhidi sAdhyAyAmiti cena, tasyAnekasvarUpatvasiddheH / kathamanyathA bhinnayavAdivIjakAraNA yavAMkurAdayaH sidhdheyuH parasparabhinnAH / I hetubhedase kAryabhedakA anumAna karanemeM dI gayI vyAtike vyabhicAra doSako koI dikhalAtA hai ki cakSu, Aloka, AtmA, mana, puNya, pApa Adi aneka kAraNoMkarake eka rUpakA jJAna hotA hai / yahAM kAraNa aneka haiM aura kArya eka hai| ataH bhedako siddha karanemeM jainakI ora ( tarapha ) se diyA gayA kAraNabheda hetu vyabhicArI hai| AcArya kaharahe haiM ki isa prakAra nahIM kahanA cAhiye / kyoMki eka mAne gaye rUpajJAnameM bhI anekasvamAvapanA siddha hai / rUpake jJAnameM netrajanyatA svabhAva nyArA hai aura AmajanyatA dharma pRthak hai, aadi| yadi aisA nahIM mAnakara yAnI aneka kAraNajanya eka kAryameM bhinna dharma na hote to minna mizra jau, gehUM, canA Adike bIjoMko kAraNa mAnakara nyAre nyAre jauke aMkura, gehUMke aMkura, jaukI bAla, gehUMkI bAla, canAke horA Adi paraspara meM eka dUsarese bhinna bhinna kArya bhalA kaise siddha hojAte ? batAo / arthAt pRthvI, ghAma, pAnI, kisAna, vAyu, AdikI samAnatA hote hue bhI atyalpa bIjake bhedase baDhe baDhe vRkSarUpa kArya bhinna bhinna bana jAte haiN| eka auSadhi bhinna bhinna anupAnoMke bhedase nAnA rogoMkA anya prakAra mAnoge,
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 1 prazama kara detI hai / tailake dIpakI kalikAkA aura vRttadIpakakI kalikAkA tathA bijalIkI kAlakAkA pariNAma (vAsIra) nyArA nyArA hai / aNu brahmacAriNI bhI strIke caturtha snAna ke anantara kasmAt krodhI yA kAle puruSake dIkha jAnepara garbhastha jIvakI prakRti, AkRtimeM, aMtara A jAtA hai / seva ( phala ) svAkara peDA khAnA aura peDA khAkara seva khAnA isa phAlvyutkramase hI rAsana - pratyakSarUpa arthakriyAoM meM aMtara A jAtA hai / ina dRSTAMtoMse siddha hai ki jitane kAraNoMse kArya banA hai, una sabakI ora se kArya meM bhinna bhinna svabhAva Agaye haiN| dAlameM paDhe hue haldI, mirca, dhaniyA, jIrA, namaka ye bAta, pitta, kaphake doSoMko dUra karate haiM aura pAcana zaktiko baDhAte haiM, svAda badala dete haiM | 507 na caikakAraNa niSpAdye kAryaikasvarUpe kAraNAntaraM pravartamAnaM sphlm| sahakAritvAtsaphalamiti cet, kiM punaridaM sahakArikAraNamanupakArakamapekSaNIyam 1 tadupAdAnasyopakArakaM taditi cena, tatkAraNatvAnuSaMgAt, sAkSAtkArye vyApriyamANamupAdAnena saha tatkaraNazIlaM hi sahakAri na punaH kAraNamupakurvANam / tasya kAraNakAraNatvenAnukUlakAraNatvAditi cet, tarhi sahakArisAbhyarUpatopAdAnasAdhyarUpatAyAH parA prasiddhA kAryasyeti na kiJcidanekakAraNamekasvabhAvam, yena hetorvyabhicAritvAddarzanAdInAM svabhAvabhedo na sidhyet / yadi kAryameM eka hI svabhAva mAnA jAve aura vaha eka kAraNa ke dvArA banA diyA jAve, taba to usa kArya meM pravRtti karanevAle aneka dUsare kAraNa vicAre saphala nahIM ho sakeMge / mAghArtha -- eka svabhAvavAlA kArya eka kAraNase hI bana jaavegaa| phira usake liye aneka kAraNoMke DhUMDhanekI kyA AvazyakatA hai / kintu jaina, naiyAyika Adi sarva hI vAdiyoMne pratyeka kAryake upAdAna kAraNa sahakArI kAraNa aura udAsIna kAraNa Adi aneka kAraNoMse usa eka kAryakI utpatti mAnI hai / yadi yahAM koI yoM kahe ki dUsarA kAraNa pahile kAraNakA sahakArI hai / ataH upAdAnakA sahAyaka ho jAne se saphala hai / aisA kahanepara to phira hama jaina pUMchate haiM ki yaha sahakArI kAraNa kyA kAryake prati upakAra na karatA huA hI kAryako apekSita ho rahA hai ! yatAoM / yadi isakA uttara Apa yaha deveM ki vaha sahakArIkAraNa upAdAna kAraNakA sahAyaka hai / sAkSAt kAryakA upakArakartA nahIM hai / eka svabhAvAlA kArya to kevala eka upAdAnakAraNa se bana jAyegA | upAdAnaM sahakaroti iti sahakArI " jo upAdAnakAraNako sahAyatA madata ) pahuMcAtA hai, so baha uttara to ThIka nahIM hai| kyoMki taba to vaha sahakArI kAraNa upAdAna kAraNakA kAraNa bana jAyegA | kAryakA sahakArI kAraNa na bana sakegA / 16 yadi AkSepaka Apa sahakArI kAraNakA yaha artha kareM ki " upAdAnena sahakaroti kArya " jo upAdAna kAraNakI paramparA na lekara sIdhAM hI kAme upAdAna kAraNake sAtha vyApAra karatA
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 tatvArthacintAmaNiH hai / ataH upAdAnake sAtha usa kAryako karanekA maNA honese hI vaha hamAra jAgA hai| kiMtu upAdAna kAraNakA upakAra karanevAleko hama phira sahakArI kAraNa nahIM kahate haiN| vaha upAdAnakA kAraNa to kAraNakA kAraNa hai / isa kAraNa kAryakA pratikUla nahIM hai / ataH anukUla kAraNa mAnA jAtA hai / asAdhAraNa kAraNa nahIM hai / aisA kahanepara taba to hamArA jaina siddhAMta hI A jAtA hai ki kAryakA sahakArI kAraNase banAye jAne yogyarUpa svabhAva nyArA hai aura upAdAna kAramase sAdhA gayA kAryakA svamAva nirAlA hai| isa prakAra aneka kAraNoMse banA huA kArya aneka svabhAvavAlA hI prasiddha hai| eka svamAvavAlA nahIM hai, jisase ki hamArA kAraNabheda hetu vyabhicArI ho jAnese darzana, jJAna, cAritroM yA isI prakAra kSamA, brahmacarya, mArdava, Adike svabhAvabhedoMko siddha na kara pAnA / bhAvArtha--kAraNameda hetu avyabhicArI hai / vaha svabhAvamedako siddha kara hI detA hai / vizeSa yaha hai ki jo kAryarUpa pariNamamA hai, usako upAdAna kahate haiM, jaise roTI panAnemeM cUna / aura jo upAdAnake sAtha rahakara kArya karanemeM sahAyaka hotA hai, vaha sahakArI kAraNa hai| jaise ki roTI banAne cakalA, belanA / dUsare prakArakA sahakArI kAraNa yaha bhI hotA hai, jo ki sAkSAt kArya karane so sahAyatA na kare, kiMtu kAraNoMkA kArya karAnemeM prayojaka ho jaave| jaise ki eka manuSyase rassIke dvArA kuMemese ghar3A nahIM khiMcatA hai| dUsare manuSyane Akara sAtha lejuko to nahIM khIMcA kiMtu leju pakare hue usa manuSyako khIMca liyaa| aisI dazAmeM dUsarA meraka manuSya bhI sahakArI kAraNa mAnA jA sakatA hai| aura bhI katipaya prakArake sahakArI kAraNa hote haiN| jaise ghaDeke banAnemeM bulAla kartArUpase, daNDa cAkako ghumAnese, aura cAka miTTIkA gola AkAra karAnese tathA DorA ghaDese lagI huyI nIcekI miTTIko kATanese, sahakArI haiM aura ThaNDA pAnI pIne vAloMkA puNya yA ghaDe ke nIce daba picakara hAni uThAnevAle jIvoMkA pApa bhI aprApyakArI hokara paTa banAnemeM sahakArI haiN| teSAM pUrvasya lAbhe'pi bhAjyatvAduttarasya c| naikAntenekatA yuktA harSAmarSAdibhedavat // 66 // darzana, jJAna aura cAritrako bhinna siddha karane meM yaha bhI eka jJApaka heta hai ki una darzana Adi guNoMke pUrvavartI guNakA lAma ho jAnepara bhI usakA uttaravartIguNa bhAjya hotA hai arthAt samyAdarzana hove to pUrNa samyAnnAna hove mI aura na bhI hove| kucha niyama nhiiN| evaM darzana aura jJAnaka hote hue bhI pUrNacAritra hove na bhI hove, yaha bhI bhajanIya hai| yadi ekAnta panese tInoMko eka mAnA jAvegA to yaha bhajanIyapanA yukta na hogaa| ataH harSa, krodha, paNDivAI bala Adi pariNatiyoMke bhedake samAna darzana Adika bhI meda hai / ekAntase abheda nahIM hai|
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ sasvAcintAmaNiH na cedamasiddha sAdhanam bhedasiddha karanemeM diyA gayA pUrvake lAma honepara bhI uttaravartI guNakI vidyamAnatAkA aniyamapanarUpa hetu masiddha nahIM hai arthAt tInI ratlasvarUpa mAna tu raha pAtA hai| ataH svarUpAsiddha hetvAbhAsa nahIM hai| tattvazraddhAnalAbhe hi viziSTaM shrutmaapyte| nAvazyaM nApi tallAbhe yathAkhyAtamamohakam // 67 // tattvokA zraddhAna karanA svarUpa samyagdarzanake lAbha ho jAnepara nizcayakara sarvottama dvAdazAMga zrutajJAna avazya prApta ho hI jAve yaha niyama nahIM hai| aura usa samyagjJAnake lAma ho jAne para bhI mohanIyakarmakI samAse rahita aura AnuSaMgika doSoMse rahita pUrNa yathAkhyAtacAritra mI avazya pApta ho hI jAye aisA nimaya nahIM hai| hove bhI aura na bhI hove, yo vikalpanIya hai| no viruddhadharmAdhyAse'pi darzanAdInAM sarvathaikatvaM yuktmtiprsNgaat| na ca syAdvAdinaH kiJcidviruddhadharmAdhikaraNaM sarvathaikamasti, tasya kthnycidbhinruuptvvyvsthiteH| na ca sattvAdayo dharmA niSivoghopadarzitAH kacidekatrApi viruddhA, yena viruddhadharmAdhikaraNamakaM vastu paramArthatA na sidhyet / anupalambhasAdhanatvAt sarvatra virodhasyAnyathA svabhAvenApi svabhAvavato virodhAnuSaMgA / tato na viruddhadharmAdhyAso vybhicaarii| isa prakAra aneka viruddha bhoke AdhAra hote hue bhI darzana AdikoMko sarvathA ekapanA mAnanA yukta nahIM hai| yadi aisA mAnoge to atiprasaMga ho jAvegA / arthAt rUpasahitapanA aura jJAnasahitapanA ina viruddha dharmoke hote hue bhI pudgala aura jIvadravya bhI eka ho jAvege / tathA aneka viruddha kAryoko karanevAle ghara, paTa, khamma Adi mI eka padArtha bana jAvege / hama syAdvAdiyoMke yahAM viruddha dhokA AdhArabhUta koI bhI padArtha sarva prakAroMse eka nahIM mAnA gayA hai| usako kathaJcit bhinnarUpapanA hI yukti, AgamoM dvArA siddha kiyA jAtA hai| eka amimeM bhI yadi dAhakatva, pAcakatva mAdi aneka dharma hai to vaha bhI bhinna bhinna aneka svamAvavAlI hai, sarvathA eka nahIM haiN| dUsarI bAta yaha hai ki vastutaH vicArA jAve to abhimeM vidyamAna ho rahe dAhakatva, pAcakatva Adi dharma viruddha haiM hI nahIM, unameM sahAnavasthAna ( eka sAtha na rahanA) rUpa virodhakA lakSaNa nahIM ghaTatA hai / rUpavattva aura jJAnavattva tathA gatihetRtva aura khisihetula evaM Akaya'sva aura AkarSakatla Adi avazya viruddha dharma hai / jo ki eka dravyamai nahIM Thaharapati haiN| astitva, vastutva, dravyatva, Adi dharma kisI eka padArtha meM rahate huye bhI bAdhArahita jJAnake dvArA dekhe jA rahe haiN| ataH viruddha nahIM hai / jIvadravya tInoM kAlamai vidhamAna hai / vaha aneka guNoMkA nivAsa hai| vaha pratikSaNa pariNamana karatA hai jisase ki viruddha sarIkhe dIkhate hue aneka dharmokA adhikaraNa eka vastu yathArtharUpase siddha na hotI, arthAt ukta aneka aviruddha dhamaukI AdhAra mAnI gayI
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ 510 baar'ibaaliH meme-mmatrimmaamananmitrmanner.manus-nama 55 vastu siddha ho jAtI hai| hAM / viruddha katipaya dhokA AdhAramUta eka vastu paramArtharUpase siddha na hogii| jo dharma eka dharmI meM kabhI kisI ke dvArA nahIM dekhe jAte haiM, isa anupalambha pramANase sabhI sthAnoma virodhakI siddhi kI jAtI hai| yadi aisA na mAnoge arvAta dusare prakArase kahoge ki jina dhokA eka vastuma sAtha sAtha upalambha ho rahA hai, unakA bhI paraspara vizeSa mAnA jAvegA, saba to svabhAvavAlI vastukA apane svamAvake sAtha bhI virodha honekA prasaMga bhAjAvegA / tathA ca amikA uSNasAke sAtha aura AtmAkA jJAna ke sAtha bhI virodha Thana jAvegA, jo ki kisIko iSTa nahIM hai / tisa kAraNase abataka siddha hotA hai ki viruddha guNavAle guNI dravya jaise bhinna bhinna hote haiM vaise hI eka dranyake guNa aura paryAya mI aneka viruddha svamAvoMse yukta hote hue mima haiM / ataH viruddha dharmokA adhikaraNava hetu vyabhicArI nahIM hai,darzana bhAvikoMke bhedako siddhakara hI devegaa| nanvevamuttarasyApi lAbhe pUrvasya bhAjyatA / prAsA tato na teSAM syAtsaha nirvANahetutA // 68 // yahAM zaMkA hai ki jaise pUrvakathita darzana guNake hojAnapara bhI jJAna aura cAritrake hojAnekA koI niyama nahIM hai aura darzana, jJAnake hojAnepara bhI cAritra hone kA niyama nahIM hai| isI prakAra uttaravartI guNake lAbha hojAnepara bhI to pUrvaguNakI bhAjyatA prApta hotI hai| kyoMki jaba ve tInoM guNa svataMtra haiM, unake svabhAva eka dUsarese viruddha haiM, aisI dazA sambhava hai ki uttaravartI guNa hove aura pUrvakA guNa na hove| dekhA bhI jAtA hai ki kisI jIvake bhaneka varSoMse samyamAna hai, kiMtu usa jIvake kSAyika samyagdarzana nahIM hai / evaM kSAyika cAritra bhI hojAtA hai| phira bhI bArahave guNasthAnameM kevalajJAna nahIM hai / ataH usa bhAjyatAke kAraNa ukta tInoM guNoMko sAtha raikara mokSakA mArgapanA prApta nahIM hotA hai / jo viruddha dharmoke AdhAra haiM, ve milakara bhI eka kAryameM ami aura janake samAna malA sahAyaka mI kaise hoNge| nahi pUrvasya lAbhe bhajanIyamuttaramurArasya tu lAme niyataH pUrvalAma iti yuktam, taviruddhadharmAdhyAsasyAvizeSAda, uttarasyApi kAme pUrvasya bhAjyatAprApterityasyAbhimananam / AkSepakAra kahatA hai ki pUrva guNake prApta ho jAnepara AgekA guNa bhajanIya hai aura uttaravartI guNake lAbha ho jAnepara to pUrvaguNakA lAbha honA niyamase baddha hai, yaha benoMkA kahanA yuktisahita nahIM hai| kyoMki vaha viruddha dharmose ArUDha ho jAnA tInoM guNoM meM antara rahita vidyamAna hai / uttara guNake lAbha ho jAnepara bhI pahile guNako vikalpase rahanApana prApta hai| arthAt kisI ThAkura ke yahAM hAthI rahanepara ghoDA hove hI yaha niyama nahIM, jaba ki hAthI aura ghoDA apanI svataMtratAke sAtha nyAre nyAre bhI rahasakate haiN| kisI prabhuke kevala jhayI hai aura kisIke yahAM akelA ghoDA hai| bhale hI kisI ke donoM bhI hove / graMthakAra kahate haiM ki isa
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasyAcintAmaNi 511 prakAra isa zaMkAkArakA garvasahita mAnanA hai / bheda siddha karanemeM hamArI orase diye gaye viruddhadharmAdhyAsarUpa hetuke prayojaka uttara guNakI bhAjyatAko bigADa denekA isa zaMkAkArakA abhiprAya hai| tannopAdeyasambhUtarupAdAnAstitAgataH / kaTAdikAryasaMbhUtestadupAdAnasattvavat // 69 // upAdeyaM hi cAritraM pUrvajJAnasya vIkSyate / tadbhAvabhAvitAdRSTestadvajjJAnadRzormatam // 70 // vaha zaMkAkArakA kahanA ThIka nahIM haiN| kyoMki upAdAnase banAye gaye kAryakI utpatti ho jAnese upAdAna kAraNake astitvakA jJAna ho jAtA hai / jaise ki caTAI ghara Adi kAryoMke paidA ho jAnese unake upAdAna kAraNa mAne gaye paTerA, paliMgA, tRma miTTI mAdi kAraNoMkA satva pratIta ho jAtA hai| pUrvavartI jJAnasvarUpa upAdAna. kAraNakA upAdeya kArya cAritra dekhA jAtA hai| kyoMki usa jJAnake honepara cAritrakA honA aura jJAnake na honepara cAritrakA na honA maha anvaya vyatireka dekhA jA rahA hai| usI prakAra jJAna aura darzanameM bhI upAdAna upAdeya mAva mAnA gayA hai / bhAvArya-pahile darzana hogA tabhI jJAna ho skegaa| yahAM abhedahaSTi yA nizcaya nayase darzanako jJAnakA aura jJAnako cAritrakA upAdAnakAraNa mAna liyA hai / kyoMki cetanasvarUpa AtmAke koI mI guNa anyaguNoM meM pratiphalana hokara kArya karate haiN| jaise astitvaguNa svataMtra hai / vaha apaneko tInoM kAloM meM sthita rakhatA hai | phira bhI astitvase abhinna dravyakha, vastusva Adi guNoM meM bhI astitvakA pratiphalana (chAyA) hai| ataH vyatva Adika mI anAdi anaMta kAlataka satrUpa sita rheNge| aise hI dravyasva guNa svayaM pratikSaNa navIna navIna paryApoMko dhAraNa karatA hai| kiMtu dravyatvase amina astitva, agurulaghutva Adi guNoMko bhI pratikSaNa navIna paryAya dhAraNa karanI par3atI haiN| sAjhekA kAma aisA hI huA karatA hai / ataH dravyadRSTise jJAnako darzanakA aura cAritrako jJAnakA upAdeya ThaharAyA hai| yadi pramANa dRSTise vicAra kiyA jAvegA to darzana, jAna, (cetanA) cAritra ina tIna bhinna guNoMkI pUrvavartI nyArI nyArI paryAya upAdAna kAraNa hai aura uttarakAlameM honevAlI paryAya upAdeya haiM / hAM, jJAnakA darzana ( samyaktva ) guNa nimitta kAraNa ho jAtA hai| upAdAna kAraNa to cetanA hai aura darzanakA jJAna naimittika kArya bana jAtA hai / jaba ki dravyalase ina guNoM meM upAdAna upodaya bhAva hai / taba pUrvake lAma honepara uttara guNako hI bhAjyatA prApta hogii| kiMtu uttaravartI guNake ho jAnepara pUrva guNakI sattA, to vikalpase nahIM mAnI jA skegii| kAraNa hoya aura uttaravartI kArya na bhI hoya / kiMtu madi uttaravartI kArya hai vo pUrvavartI kAraNa avazya ho cukA hai|
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 tattvAcintAmaNiH ..........---- .. ... ___ na hi tadbhAvamAvitAyAM dRSTAyAmapi kasyacittadupAdeyatA nAstIti yuktam , kaTAdivat sarvasyApi vIraNAdhupAdeyatvAbhAvAnubhakteH na copAdeyasambhUtirupAdAnAstitA na gamayati / kaTAdisambhUvervIraNAdhastitvasyAgatiprasaMgAta, yenocarasyopAdeyasya kAme pUrvalAbho niyaso na bhavet / usake honepara honApanako dekhate sante bhI kisIko usakI upAdeyatA nahIM hai, yaha nahIM kahanA cAhiye / anyathA ghaTAI, kapaDA Adike samAna sarva hI padArthoMko uzIra, tRNa, tantu Adike dvArA upAdeyapaneke abhAvakA bhI prasaMga ho jaavegaa| mAvArtha-ghaTAI Adike upAdAna kAraNa aba tRNa, paTere Adi na ho sakeMge aura aise hI gRha banAne ITa, cUnA aura laDDU banAnemeM besana, pI Adi upAdAna kAraNa na ho skeNge| upAdeya kAryakI utpatti ho jAnA pUrvakAlake upAdAna kAraNako mastitAko nahIM samajhAtI hai, yaha nahIM kaha baiThanA arthAta kAryale upAdAna kAraNakA jJAna ho hI jAtA hai| yadi aisA na mAnA jAvegA to caTAI, kuNDala, mAdikI utsacise sinakA, suvarNa, Adi upAdAna kAraNoMka astitvakA jJAna nahIM honA cAhiye thaa| yaha aniSTa prasaMga pddegaa| kintu jJAna ho hI jAtA hai, jisase ki uttaravartI upodayake lAbha ho jAnepara pUrvavartI upAdAnakA lAbha ho cukanA niyata na hotA arthAt upAdeyAkA kAma ho jAnepara upAdAnakA lAbha niyata hai / ukta niyati karanese hamArA pahilA niyama karanekA siddhAMta na bane, so nahIM hai| arthAt pUrvakA kAma honepara uttaravartI bhajanIya hai| tata evopAdAnasya lAme nocarasya niyato lAmA, kAraNAnAmavazyaM kAryavatvAbhAvAt , samarthasya kAraNasya kAryatvameveti cenna, tasyehAvivakSitatvAt / tadvivakSAyAM tu pUrvasya lAbhe nottaraM majanIyamucyate svayamavirodhAt / isa pUrva uttaravartI guNoMkA upAdAna upAdeyabhAva hojAnese hI upAdAna ke lAma hojAnepara uttaravartI upAdeyakA lAbha hojAnA niyata nahIM hai| kyoMki kAraNoMko AvazyakarUpase kAryasahita panekA abhAva hai| bhAvArbha-kArya to kAraNoMse yukta avazya hote hI haiN| kiMtu saMpUrNa hI kAraNa apane kAryoko utpanna kara hI deve, aisA niyama nahIM hai| sAmagrI ke na milanese aneka kAraNa kAryoMko vinA utpanna kiye hue hI yoM hI par3e rahate haiM / mataH pahile guNake honepara uccaravartI kArya ho hI, aisA niyaya nahIM hai, tathA ca uttaravartIguNa vikalpanIya hai| yadi yahAM koI yo ko ki sAmagrIse yukta horahA samartha kAraNa to avazya hI kAryavAlA hai| kyoMki pratibandhakoMke amAvase aura saMpUrNa kAraNaparikaroMse sahita samartha kAraNa avazya hI uttarakSaName, kAryoMko paidA karatA hai / taba to pUrva guNakI mI uttaragupake sAtha samanyApti bana AtI hai / AcArya kahate haiM ki isa prakAra kahanA so ThIka nahIM hai| kyoMki isa prakaraNa meM isa samarSa kAraNakI vivakSA nahIM kI
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAMcintAmaNiH gayI hai| hAM, yadi una samartha kAraNoMkI viSakSA kI AvegI, taba to pUrvaka kAma hobAnepara uttaraguNa vikalpanIya nahIM kahA jAsA hai 1 aisI bAta kahane meM hamako svayaM koI virodha nahIM hai| bhAvArtha-samartha samyagdarzana niyamase pUrNa jJAnako paidA kara devegA aura samarthazAna mI pAtriko utpanna krdevegaa| aisI dazA kAryakAraNoM kI donoM morase samanyApti hai / usa samaya medake sApaka bhAjyazArUpa hetuko hama uThA leveNge| iti darzanAdInAM viruddhadharmAbhyAsAvizeSepyupAdAnopAdeyamAvAduparaM pUrNastitAniyata na tu pUrvamuttarAstitvagamakam / isa prakAra darzana, jJAna aura cAritra guNoMko viruddha bhoke antararahita adhikaraNa hote hue bhI sAmAnyapanese upAdAna upAdeya bhAvakI apekSAse uttaravartI guNa pUrvaguNake astitva ke sAtha niyata hai| kiMtu pUrvakA guNa to uttaravartIke astitvakA jJApaka nahIM hai / bhAvArtha-lokamai bhavara nmatirekake dvArA vyaktirUpase kAryakAraNabhAvakA nirNaya honA adhika prasiddha hai| sAmagrIrUpa samartha kAraNakA to kahIM kahI vicAra kiyA jAtA hai / kyoMki samartha kAraNake uttarakAlI jaba ki sAlANa kArya ho hI jAtA hai, aisI dazAmeM kAryako banAne ke liye kisa kisa kAraNa kI yojanA karanA cAhiye, aisA vicAra eka prakArase vyartha paDatA hai / nanUpAdeyasambhUtirupAdAnopamardanAt / dRSTeti nottarondUtau pUrvasyAstitvasaMgatiH // 79 // yahAM aba nyArI zaMkA hai ki upAdeya kAryakI utpatti to upAdAna kAraNake maTiyAmeTa (dhvaMsa ) ho jAnese dekhI gayI hai, jaise ki taikake naSTa ho jAne para dIpakalikA rAsAvake dhvaMsa ho jAne para nAja, karama bhAdi abhavA kamalake upayogI kIpaDake sarvathA bigaDa jAnepara kamaka hotA hai| isa prakAra upAdeya avasthAmai upAdAnakA aba samUlacUla nAza ho cukA to ucca guNakI utpati ho jAnepara upAdAna kAraNa kahe jArahe pUrva guNake astitvakA parijJAna Apa jaina nahIM kara skeNge| kyoMki vaha padArtha hI nahIM rhaa| " kAryotpAdaH kSayo hetoH // aisA matamada vacana hai| upAdAna kAraNakA pUrva bhAkArase kSaya ho jAnA hI kAryakI utpatti hai| satyapyupAdAnopAdeyabhAve darzanAdInAM nopAdeyasya sambhavaH pUrvasyAtitA svakAle gamayati, tadupamardanena tadubhateH / anyathocarapradIpajvAlAderastisvAsakti tathA ca itsvkaarykaarnnbhaav| samAnakAlatvAt savyetaragoviSANavadityasyAkUtam / kArikAkA bhASya yoM hai ki darzana, jJAna aura cAritra guNoMkA benoM ke anusAra upAdAna upAdeyamAva hote hue bhI upAdeya kAryakA utpanna ho jAnA pUrvakAraNakI salako apane kAme
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 tatvArthAcintAmaNiH nahIM samajhA sakatA hai| kyoMki usa kAraNake paTarA (caupaTa ) ho jAnese vaha kArya utpanna hotA hai / upAdAna ke kSayako Apane kAryakI utpatti mAnA hai " kAryopAdaH kSayo hetoH " upAdAnakA kSaya hI upAdeyakA utpAda hai| yadi aisA na mAnakara Apa dUsare prakArase mAnoge to upAdeya ke samaya meM Age Age honevAlI pahilI aneka paryAyoMkA sattva mAnanA paDegA / dIpakakI pahilI kalikA dUsarIko aura dUsarI tIsarIko ugA kara rahI haiN| yadi dUsarI phokA utpanna kara cukane para pahilI kalikAkA nAza aura tIsarI kalikA ke utpanna ho jAnepara dUsarI laukA nAza na ho gayA hotA to eka dIpakakI eka samayameM do, tIna kalikAeM dIkha jAtI / isa prakAra hajAroM kalikAoMke dIkhane kA prasaMga AtA hai| aise hI eka hI suvarNakramase keyUra, kuNDala, kaDe bana jAnepara pahilI avasthAoMkA sattva mAnanA paDegA / aura taisA hojAnepara samAna kAlavAle una pariNAmakA kAryakAraNabhAva bhI kaise hogA ? jaise ki gauke eka samaya meM utsanna hue sIdhe aura Dhere sIMgoM meM paraspara kAryakAraNabhAva nahIM hai, vaise hI eka samayanai vidyamAna hora aneka dIpakalikAoMkA yA abhikI jvAlAoM athavA sthAsa, koSa, kuzUla, ghaTa, mAdikA upAdAna upAdeya bhAva kaise bana sakatA hai ? kathamapi nhiiN| yahAM isa prakAra isa zaMkAkArakI ceSTA ho rahI hai ki jJAnakAlamai darzana nahIM hai aura cAritrake kAlameM jJAna, darzana donoM hI nahIM haiM / phira bhAjyapanA kaise ? batAo / aba AcArya mahodaya samajhAte haiM / satyaM kathaJcidiSTatvAtprAGnAzasyottarodbhave / sarvathA tu na tannAzaH kAryotpattivirodhataH // 72 // jJAnotpattI hi saddaSTistadviziSTopajAyate / pUrvAviziSTarUpeNa nazyatIti sunizcitam // 73 // cAritrotpattikAle ca pUrvadRgjJAnayozcyutiH / caryAviziSTayorbhUtistatsakRttrayasambhavaH // 74 // 1 yaha zaMkAkArakA kahanA kisI apekSAse ThIka hai, dekho, uttaraparyAya utpanna ho jAnepara pahilI paryAyakA kathaJcit nAza ho jAnA isa jainoMko abhISTa hai| kintu usa pahilI paryAmakA anvayasahita sarvathA nAza ho jAnA nahIM banatA hai| kyoMki aise to kAryakI utpatti honekA hI vizeSa hai / bhitti honepara hI citra Thahara sakatA hai / gaGgAkI dhArana TUTane se hI gaMgA nadI mahatI hai | hama kahate haiM ki jJAnakI utpati honepara usa jJAnase viziSTa navIna samyagdarzana viSaya utpanna ho jAtA hai aura jJAnase viziSTa nahIM yAnI rahita apane pahile svarUpase samyagdarzana naha ho jAtA hai / utpAda, vyaya, dhauvya to satke prANa haiM, yaha bAta pramANoMse zrI samantabhadra Adi AcAryoMne acchI taraha nirNIta kara dI hai| aise hI cAritra ke utpanna hote samaya pahile cAstrirahita
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavAcintAmaNiH ho rahe darzana jJAnarUpa pariNAmakA dhvaMsa ho gayA hai| aura cAritra se sahita horahe jJAna, darzana paryAyoMkI utpatti ho gayI hai / isa kAraNa eka samaya bhI una tInoM guNoMkA vidyamAna rahanA saMbhava hai / ataH pUrvake lAbha honepara ucarakI sattAkA vikalpa honA rUpa akhaNDa siddhAMta siddha huA / 515 darzanapariNAmapariNatI hyAtmA darzanam, tadupAdAnaM viziSTajJAnapariNAmasya niSpatteH paryAyamAtrasya niranvayasya jIvAdidravyamAtrasya ca sarvathopAdAnatvAyogAt kUrmaromAdivat / AtmadravyakI samyagdarzana honA eka abhinna pariNati hai / usa pariNati se pariNamana karatA huA AtmA hI samyagdarzana kahA jAtA hai| vaha samyagdarzana to AtmA ke samyagdarzana viziSTa samyajJAnarUpaM pariNAmakI utpattikA upAdAna kAraNa hai / jaise kuzUla avasthAse yukta miTTI hI ghaTakA upAdAna kAraNa hai| binA anyetA dravyake kevala pUrvavartI paryAya uttara paryAyakA upAdAna nahIM ho pAtI hai aura paryAya kalpita kiyA gayA akelA jIvadravya bhI jJAna, darzana, AdikA sarva prakAra se upAdAna kAraNa nahIM hai| aise kevala kuzUla paryAya yA akelI miTTI ko ghaTake upAdAnakAraNa ho jAnekA yoga nahIM hai / kiMtu kuzUla avasthA se sahita ho rahI miTTI upAdAna kAraNa hai / jaise kaTuke bAla, AkAzakA phUla Adi bhasat padArtha haiM, vaise hI bauddhoMkI mAnI hubI dravyarahita pUrvaM uttara paryAye aura sAMkhyoMkA mAnA huA paryAyoMse rahita Atmadravya bhI asat padArtha hai, koI vastubhUta nahIM hai / 1 tatra nazyatyeva darzanapariNAme viziSTajJAnAtmatayAtmA pariNamate, viziSTajJAnAsahacA ritena rUpeNa darzanasya vinAzAttatsahacaritena rUpeNotpAdAt, anyathA viziSTajJAna sahaca - rivarUpatayotpattivirodhAt pUrvavat / isa prakaraNameM yaha kahanA hai ki pahilI rikta darzana paryAyake nAza hojAnepara hI samyaktva karake viziSTa horahe jJAnasvarUpa se AtmA pariNamana karatA hai| pUrNa zrutajJAna yA kevalajJAnake utpanna honeke pahile samyagdarzana guNa akelA thaa| viziSTa jJAna hojAnepara to viziSTa jJAnake sAtha na raddanevAke svarUpa karake, samyagdarzanakA nAza hojAtA hai aura viziSTa jJAnake sAtha rahanevAle svabhAva karake darzanakA utpAda hojAtA hai / anyathA yAnI yadi pahile asahacArIrUpa se darzanakA nAza na hogayA hotA to viziSTa jJAnake sahacArIpana svabhAva karake darzanakI utpatti honekA virodha hojAtA / jaise ki viziSTajJAna utpanna honeke pahile darzanaguNakI asaMkhya paryAyeM jJAnase asahacarapane karake utpanna ho cukIM haiN| yadi sAtha na rahanepanakA nAza na mAnAjAve to pUrvakIsI darzanakI jJAnarahita pariNatiyAM dI hotI raheMgI / jJAnasahita pariNati hojAne kA avasara na middh'egaa| eka samaya sahacarita aura asahacaritapane se pariNatiyAM ho nahIM sktiiN| kyoMki virodha doSa hai| I
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAcintAmaNiH tayA darzanazAnapariNato jIge darzanazAne, te cAritrasyopAdAnam , paryAyavizeSAramakasya dravyasyopAdAnatvapratIterghaTapariNamanasamarthaparyAyAtmakamRdayasya ghaTopAdAnavatvavat, satra nazyatoreva darzanajJAnapariNAmayorAmA cAritrapariNAmamiyati cAritrAsahapariva rUpeNa AyovinAzAcAritrasahacAritenotpAdAt, anyathA pUrvavaccAritrAsahacaritarUpatvaprasaGgAt / isa hI prakAra darzana aura jJAna paryAyoMse pariNamana karatA huA saMsArI jIva dravya hI darzanajJAnarUpa hai| ve darzana aura jJAnaguNa donoM uttaravartI cAritra guNake upAdAna kAraNa haiM / vizeSa paryAyoMse abheda rakhatA huA dravya hI upAdAnarUpapanese pratIta horahA hai / jaise ki paTarUpa paryAyako banAne ke liye samaya zivaka Adi paryAya haiN| una zivaka, chatra, svAsa, koSa aura kuzUla paryAyoMse sadAtmaka horahA mRvikA dravya hI ghaTakA upAdAna kAraNa mAnA gayA hai| yadi pUrvasamayavartI akelI paryAyako hI upAdAna kAraNa kahate to gunyake anvayarahita usa pAyake sarvathA nAza hojAnese kAryakAmme upAdAnakAraNakA darzana nahIM ho sakatA thaa| kiMtu jaina siddhAMtake anusAra pratyeka paryAya imyakA manvaya laga rahA hai| jaise ki motIkI mAlAme piroye hue DorekA manvaya otapota horahA hai| akelA dravya mI upAdAna nahIM hai / anyathA sarva hI paryAyeM yugapat hojAnI cAhiye aura kevala dravya karaza hokara paryAya bhI samoM prAraNa karegA ! ataH paryAyayukta dravya upAdAna hai| dekho ! paTavAnake uttara kALama parajJAna utpanna huaa| yahAM cetanApariNatike anusAra ghaTajJAna upAdAna kAraNa hai| vaha mAnapanese naSTa nahIM huA hai| kiMtu jJAnameM ghaTakI viSayitA naSTa hogayI hai aura paTakI viSayitA utpanna hogayI hai / jAnakI sattA pariNamana karatI huyI sarvadA vidyamAna hai| jaise sUkSma rUpase pariNamana karatI huyI kalikAke prakAzameM gharako dUra kara paTa rakhadiyA jAnA hai| vahAM prakAzya padaka gayA hai / prakAzaka vahI hai / isa prakaraNa nAzako prApta hote hue hI darzana aura zAna paryAyokA pariNAmI AtmA hI cAritra paryAyako prApta hotA hai / taba cAritraguNake asahacArI svabhAvase una donoM darzana aura jJAnakA nAza ho cukA hai aura cAritraguNake sAtha rahanepanase darzana, dhAnakA utpAda ho gayA hai| yadi aisA utpAda, vinAza na svIkAra kara anya prakAroM se mAnA pAyegA to pahilI avasthAke samAna cAritra guNake pragaTa honepara mI darzana, jJAna guNoMko cAritrake sAya na rahane svarUpakA prasaMga ho jAvegA jo ki iSTa nahIM hai | tabhI to cAritrake samaya tInoM guNa mAne gaye haiN| iti paJcitpUrvarUpavinAzasthocarapariNAmotpatyaviziSTatvAt satyamupAdAnopamadenenopAdevasya bhavanam / na caiva sakadarzanAditrayasya sambhavo virudhyate cAritrakAle darzanapAnayoH sarvathA vinAzAbhAvAt / isa prakAra pUrvaparyAyakA kathaJcit nAza ho jAnA hI uttaraparyAyakI utpatti hai| vizeSa aMtara - nahIM hai| isa kAraNa upAdAna kAraNake maTiyAmeTa ho jAnase upAdeyakI utpati honA yaha siddhAMta
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapArthacintAmaNiH mI ThIka baiTha jAtA hai| isa prakAra mAnanese upAdAna upAdevarUpase nizcita kiye gaye darzana, jJAna aura cAritra ina tInoM guNoM ke eka samayameM upaja jAnekA vizeSa hai, so nahIM samajhanA / kyoMki cAritra utpanna hone ke samaya upAdAna kAraNa kahe gaye darzana aura jJAnakA sarva prakAroMse nAza nahIM huA hai| kevala cAritra ke sAtha na rahanepanakA hI nAza huA hai / upAdAna kAraNa dravya so akSuNNa vidyamAna hai / ataH tInoM guNa eka samaya meM bhI pAye jA sakate haiN| ghaTake dRSTAMta bhI kevala kuzUla avasthAkA nAza hokara ghaTa paryAya se yukta mRtikA bana gayI hai tabhI to pakAnese pahile miTTIkI zivakase lekara ghaTa takakI paryAyoM meM vaiseke vaise hI mRtikA ke sparza, rUpa, rasa vyAdika bane rahate haiM / sone cAMdI ghaDe meM tAdRza rahate haiN| dAM ! rahita sahitapanekA aMtara par3a jAtA hai / etena sakadarzanajJAnadvayasambhavopi kacina virudhyate ityuktaM veditavyam, viziSTajJAnakkAryasya darzanasya sarvathA vinaashaanuppteH| kAryakAlagamApnuvataH kAraNatvavirodhAt pralInarAmavada / tataH kAryotpaterayogAtyantarAsambhavAt / ukta kavanase darzana aura jJAna ina donoMkA eka samayame sambhava honA bhI kahIM bhI viruddha nahIM hotA hai, yaha bhI kahA gayA samajha lenA cAhiye / viziSTajJAna hai kArya jisakA aise pUrvavartI samyagdarzanakA sarve prakArase nAza ho jAnA yuktisiddha nahIM hai| jo kAraNa pUrvasamaya meM hI sarvathA naSTa ho cukegA vaha utaravartI kAryarUpa pariNata bhalA kaise hogA ! jo kAraNa kArya hone ke samaya meM prApta nahIM ho rahA hai, usako kAraNapanekA virodha hai / bhale hI vaha kAryake eka samaya pahile jIvita thaa| kiMtu " mare hue bAbA guDa nahIM khAte " isa lokanyAya ke anusAra dhvasta padArtha usI prakAra kAryakArI nahIM haiM, jaise ki sahasroM varSa prathama naSTa ho cukA kAraNa isa vartamAna ke prakRtakAryako nahIM karapAtA hai / vaise hI eka samaya prathama pralayako prApta ho cukA kAraNa bhI kAryako na kara sakegA / kaI dina prathama mara cukA buDDA jaise guDa nahIM khAtA hai vaise hI eka kSaNa pahile mara cukA vRddha bhI guDa nahIM lA sakatA hai| kAraNoMkI sattA hI kAryako karatI hai| kAraNoMkA dhvaMsa kAryako nahIM karatA hai| jo kAraNa kAryake samaya vidyamAna nahIM hai usase kAryakI utpatti nahIM ho sakatI hai| vivAhakI pANigrahaNa kriyA ke samaya dUldAkA rahanA Avazyaka hai / kAraNake vidyamAna rahane ke atirikta kArya kI utpacikA dUsarA koI upAya nahIM hai| jaina siddhAMta paryAyasahita dravyako upAdAna kAraNa mAnA hai / kAryakAlamai dravya vidyamAna hai| pariNatiyAM badalatI rahatI haiM / nanvatra kSAyikI dRSTirjJAnotpattau na nazyati / tadparyantatAhAnerityasiddhAntavidvacaH // 75 // zaMkA hai ki Apa jaina yadi jJAnakI utpatti ho Anepara pUrvadarzana paryAyakA nAza honA mAnate ho to batAo | isakA upAya kyA hai ki mikasamyagdarzana ke pazcAt viziSTa jAnake
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAcintAmaNiH utpanna honepara to pahilA kSAyikasamyaktva naSTa nahIM hotA hai / kyoMki kSAyika samyaksvako avinAzI anaMta mAnA gayA hai / naSTa ho jAnese to usa kSAyikasamyaktvake anaMtatvakI hAni hotI hai, jo ki iSTa nahIM hai / graMthakAra kahate haiM ki isa prakAra zaMkA kArake vacana to bainasiddhAMtako nahIM samajhakara kahanevALeke kahanA caahiye| . kSAyikadarzanaM jJAnotpattau na nazyatyevAnantatvAt kSAyikamAnavat, anyathA tadaparyantatvasyAgamoktasya hAniprasaMgAt / tato na darzanajJAnayojJAnacAritrayovI kathaJcidupAdAnopAdeyatA yuktA, iti budANo ma siddhaantdendii| ___ vArcikakA vivaraNa yo hai ki zaMkAkArakA anumAna hai ki viziSTajJAna yA kevalajJAnakI utpati hojAnepara mI pahilA kSAyikasamyagdarzana naSTa nahIM hopAtA hai / kyoMki vaha anantakAlataka rahanevAlA hai / jaise ki jJAnAvaraNakA~ke kSayase utpanna huA kevalajJAna anantakAlataka rahatA hai| ataH avinAzI hai| yadi Apa jaina aisA na mAnakara anya prakArase kSAyikasampapasvakA vinAza honA mAnaloge to Apake Agamame kahI huyI kSAyikasamyaktvake anantatAkI hAnikA prasaMga hogA / jisa kAraNa darzana aura jJAnakA tathA jJAna aura cAritrakA kisI bhI apekSAse upAdAna upAdeya bhASa mAnanA yukta nahIM hai| kyoMki pUrvaguNako upAdAna kAraNa mAnanese hI yaha nAza karAnevAlI rAra ( jhagaDA ) khaDI huyI hai / isa prakAra kahanevAlA zaMkAkAra to jaina siddhAntake marmako nahIM jAna rahA hai| yadi jainasiddhAntako jAna lesA to aisA kucodha nahIM kara pAtA / aba isakA samAdhAna bArsika dvArA suniye, samajhiye / siddhAnte kSAyikatvena tadaparyantatoktitaH / sarvathA tadvidhvaMse kauTasthyasya prasaGgataH // 76 // baina siddhAntameM usa kSAyika samyagdarzanako anantakAlataka avinAzI kahA hai / yaha kayana kSayase honevAle yA kSayake honepane meM hai| bhAvArtha-eka pAra darzanamohanIya karmake kSaya ho jAnese zAyika samyaksva utpanna hogyaa| phira bAra bAra darzanamohanIya karmakA TaNTA nahIM rahatA hai / eka bArakA huakSaya anantakAtaka svAmAvika pariNamanomeM upayogI hai| hama dravya mA guNako apariNAmI nahIM mAnate haiN| yadi una kSAyika guNoM kA sarva hI prakAroM se kisI bhI prakArase dhvaMsa honA nahIM mAnA jAvegA to guNoMko kUTastha nityapanekA prasaMga hotA hai / aura kUTasa padArmameM arthakriyA nahIM hone pAtI hai / ataH azvaviSANake samAna vaha abastu hai| tathotpAdavyayadhrauvyayuktaM saditi hIyate / pratikSaNamato bhAvaH kSAyiko'pi trilakSaNaH // 77 //
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyArthacintAmaNiH 519 tathA dUsarI bAta yaha hai ki yadi padArthoMkA kisI bhI prakArase nAzarUpa parivartana honA nahIM mAnA jAyegA to utpAda, vyaya aura aunyase sahita sat dravya hotA hai, isa siddhAMta kI hAni ho jAvegI / isa kAraNa kamoMke kSayase honevAle mAya mI pratyeka samayamai utpAda, vyaya aura zravya ina tIna lakSaNavAke haiM, tabhI to ve sat padArtha haiM / kSAyikabhAva anaMtakAlataka vahakA vahI rahatA hai, isakA artha hai ki vaisA hI rahatA hai / AkAza, sumeruparvata, sUrya, caMdramA, suvarNa Adi dRDha padArtha bhI pratisamaya meM pUrvasvabhAvakA tyAga, uttara svabhAvoMkA prahaNa aura dravyapanese sthiratA ina tIna lakSapako liye hue haiN| paramapUjya siMddha bhagavAna aura unake anaMtasaMkhyAtrAle guNa mI utpAda, vyaya, vyase yukta haiM / kSAyikaguNoM meM aba kisI anya vijAtIya kAraNakI AvazyakatA nahIM rahI hai / kevala apane svabhAvoMse hI utpAda, vyaya karate hue ve anaMtakAla taka Thahare raheMge, dravya pariNAmI hotA hai| aisA jainasiddhAMta hai / I nanu ca pUrva samayopAdhitayA kSAyikasya nAvasya vinAzAduttarasamayopAdhitayotparadAtvasvabhAvena sadA sthAnAtrilakSaNatvopapatteH, na siddhAMtamanabanuSya kSAyikadarzanasya areer sthitiM brUte yena tathA vaco'siddhAMtavedinaH syAditi cet J aba phira zaMkAkAra kahatA hai ki maiMne jaina siddhAntako jAnakara hI zaMkA kI thii| maiM aza nahIM hai / jainiyoMke utpAda, vyaya, dhauvyake siddhAntako jAnatA hUM / kSAyika samyagdarzana ke kisI prakArase naSTa na hote hue bhI Apa jainoMkI vilakSaNatA bana jAtI hai / vyavahAra kAla naSTa hotA hai aura utpanna hotA hai / kAlameM rahanevAlA kSAyikaguNa nAzazIla nahIM hai| hAM! pUrva samaya rahanevAlA kSAyikaguNa dUsare samayamai mI rahanevAlA vahI nitya kSAyikaguNa hai / ansara itanA hI hai ki kSAyika guNake pUrva samaya meM rahanerUpa vizeSatvaNase yukta mAvakA paryAyarUpase nAza ho gayA hai, aura uttara samayamai rahanArUpa vizeSaNakarake utpAda ho gayA hai| tathA apane svamAva karake kSAyikaguNa sarvadA sthita rahatA hai| isa kAraNa trilakSaNapanekI siddhi ho gayI / devadattakA rupayA jinadattake pAsa AgayA vahAM rupayA vahI hai / hAM! svAmitvasambandhakA utpAda vinAza ho gayA hai / ataH jaina siddhAnta ke tattvako na samajhakara yaha maiM kSAyika samyagdarzanakI jJAna ke samaya akSuNNasthitiko nahIM kaha rahA hUM jisase ki usa prakAra pUrvokta zaMSArUpI vacana mujhe siddhAntako na jAnanevAleke hote| bhAvArtha -- trilakSaNatAkI siddhi hote hue bhI jJAnake utpanna hojAnepara kSAyika samyagdarzana naSTa nahIM hotA hai / malA aisI dazA meM jainokA mAnA gayA darzana, jJAnakA yA jJAna, cAritrakA upAdAna upAdeyapana kaise siddha hogA ? yaha merI zaMkA khaDI huyI hai| Apa jaina isakA uttara dIjiye ! TAliye nahIM, AcArya bolate haiM ki yadi zaMkAkAra aisA kahegA so-- pUrvottarakSaNopAdhisvabhAvakSayajanmanoH / kSAyikatvenAvasthAne sa yathaiva trilakSaNaH // 78 //
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH ' tathA hetvantaronmuktayuktarUpeNa vicyutau / jAtau ca kSAyikatvena sthita kimu na tAdRzaH // 79- // 520 pUrva samaya rahanA svabhAvarUpa vizeSaNakA nAza aura uttarakSaNa rahajAnA svabhAvarUpa vizeSaNakA utpAda tathA pratipakSI kamauke kSayase utpanna ho gaye-panase sarvadA sthita rahanA, isa prakAra tIna lakSaNa jaise hI una kSAyika mAvoMke Apa zaMkAkAra mAnate haiM, vaise hI anya kAraNoMse rahitapane svamAvase nAza honA aura dUsare kAraNoM sahitapane karake utpAMce tathA kSAyikapane se sthiti rahanA mAnanevara kyoM nahIM vaisA sIna lakSaNapanA mAnA jAtA hai ! arthAt vyavahAraphArUpa vizearter jaise utpAda, vinAza mAnA jAtA hai, vaise hI kSAyikadarzanameM viziSTa jJAnake asahacArIpanakA nAza aura viziSTa jJAnake sahacArIpanakA utpAda tathA apane svarUpachAmakA kAraNa kSAyikapane karake sthita rahanA, ye tInoM svabhAva bhI mAnane caahiye| eka eka dravyame yA usake pratyeka guNa athavA usakI paryAyoM meM bhI aneka prakAroMse trilakSaNatA mAnI gayI hai / dUSakA dahI bana jAtA hai, yahAM patale yA naramapanakA nAza kaThinatAkA utpAda aura sparzakI sthiti hai evaM madhuratAkA nAza, khaTTApanakA utpAda, svAdu rasakI sthiti hai / balotpAdaka zaktikA nAza hai / kaphako paidA karane vAle svabhAvakA utpAda hai| gorasakI zakti sthita hai| uSNatA prakRti ( tAsIra) kA nAtha, zItata prakRti ( tAsIra) kA utpAda, samAna prakRtipanekI sthiti hai| dUdha, dahI meM aneka svabhAva honese hI yaha vyavasthA mAnI gayI hai| paryAyoM meM mI aneka svabhAva hote haiN| kama kisa bahiraMga nimittase aura aMtaraU agurulaghu guNake nimittase tathA aneka avibhAga praticchedoM kI honAdhikatA se kauna svabhAva utpanna hote haiM aura kauna naSTa hote haiM tathA kauna sthira rahate hai, isa jainasiddhAMtako syAdvAdI hI samajha sakatA hai, anya jana isake marmako nahIM pahuMca pAte haiM / 1 zAyikadarzanaM sAvanmukterhetustavo hetvantaraM viziSTaM jJAnaM cAritraM ca tadunmuktarUpeNa tasya nAze tadyuktarUpeNa janmani kSAyikatvena sthAne trilakSaNatvaM mavatyeva tathA kSAyikadajJAnadvayasya muktiheto darzanazAna cAritratrayasya vA hetvantaraM cAritramapAtitrayanirjarAkArI kriyAvizeSaH kAlAdivizeSaya, tenonmuktayA prAktanyA yuktarUpayA cottazyA nAze janmani ca kSAyikatvena sthAne vA tasya trilakSaNatvamanena vyAkhyAtamiti kSAyiko bhAvastrilakSaNaH siddhaH / una tInoM ranoMmeM darzanamohanIyake kSayase utpanna huA pahilA kSAyikasamyagdarzana to mukti kA kAraNa hai / usase atirikta muktike dUsare kAraNa pUrNajJAna aura yathAkhyAta cAritra hai| akeke kSAyika samyagdarzana ke anantara yadi jJAna aura cAritra utpanna hue, taba usa samyagdarzana guNakA I
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAcintAmaNiH . pahileke usa jJAnacAritra-rahitapane svabhAva karake nAza huA aura ina jJAna darzanase sahitapanekarake darzanakI uttaraparyAyarUpa kSAyikasamyaktvakA utpAda huA tathA darzanamohanIya karmake kSayase utpanna huApana sthita rahA, aisI dazAmeM samyaktvakI utpAda, vyaya, dhrauvya svarUpa trilakSaNatA ho jAtI hI hai / usI prakAra mukti ke kAraNa mAne gaye kSAyikasamyaktva aura pUrNajJAna ina donoM hetuoMko tIsare hetu cAritrakI AkAMkSA hai| ataH cAritraguNa utpanna honeke anaMtara uttaravartI kAlamai pahile cAritrarahita svarUpase darzana aura jJAnakA nAza huA aura pUrNacAritra sahitapanese samyaktva aura jJAnakA utpAda huA tathA mohanIya aura jJAnAvaraNa karmake kSayase janyapanA svabhAva sthira rhaa| isa prakAra terahaveM guNasthAnake Adi samaya sambandhI samyaktva aura jJAna guNoM meM bhI vilakSaNatA aagyii| evaMca mukti ke kAraNa kSAyika darzana, jJAna aura cAritra hai| ina tInoM ko mI anya do hetuoMkI apekSA hai| unameM pahilA to tIna aghAtikatekI nirjarA karanevAlA aparispanda-kriyArUpa AtmAkA vizeSa pariNAma vyuparakiyAnivRtti nAmakA cauthA zukla dhyAna hai, jo ki cAritrarUpa hai aura dUsarA sahAyaka ina kAle, kAme, AyakSetra, AyuSya karmakA jhara jAnA, AdikA samudAya vizeSa hai / saMharaNakI apekSA anyakAla anya kSetroMse bhI mokSa hotI hai| ataH caudahaveM guNasthAnameM upAntya samayake kSAyikasamyaktva, jJAna aura cAritra ina tInoMkA pariNamana cauthe zukladhyAna aura kAla Adi vizeSoMse rahita thaa| kiMtu caudahave guNasthAnake aMta caturtha zukladhyAna aura kAla Adi vizeSase rahitapane svabhAva karake nAza huA aura ralatrayakA uttaravartI kriyAvizeSa aura kAla Adi vizeSasahitapanese utpAda huA kyA darzanamohanIya, jJAnAvaraNa aura cAritramohanIyake kSayase janyapane karake sthiti rhii| ataH usa kSAyikaranoMkI vilakSaNatAkA bhI isa ukta kathanake dvArA vyAkhyAna kara diyA gayA hai / isa prakAra kSAyika bhAva bhI utpAda, vyaya, prauvya ina tIna lakSaNoMse sahita hokara sadrUpa siddha ho cukA / siddha bhagavAnoM meM bhI samayakI upAdhi anusAra aura jeyoMkI pariNatikI apekSAse agurulaghu guNa dvArA trilakSaNatA sarvadA vidyamAna hai| nanu tasya hetvantareNonmuktatAhetvantarasya prAgabhAva eva, tena yuktatA tadussAda eva, na cAnyasyAbhAvosAdau kSAyikasya yuktI, yenaivaM vilakSaNatA syAt, iti cet, varhi pUrvottarasamayayostadupAdhibhUtayonAnotpAdau pAthaM tasya syAtAM yato'sau svayaM sthito'pi sarvatadapekSayA vilakSaNa: syAditi kauTasthyamAyAtam / tathA ca siddhAMtavirodhaH paramatapravezAt / yahAM zaMkA hai ki usa kSAyika samyaktvakA dUsare anya hetuoMse rahitapanA to anya hetuoMkA prAgabhAva rUpa hai arthAt akele kSAyika samyagdarzanake samaya jJAna nahIM hai / yAnI jJAnakA prAgabhAva hai| thoDI dera pIche jJAna honevAlA hai| aura una hentarose sahitapanA una dUsare hetuoMkA utpAda ho jAnA hI hai| arthAt-zAyika samyagdarzana to thA hI, dUsarA viziSTa jJAna aura bhI adhika utpanna ho gyaa| etAvatA dUsare anya hetuoMke prAgabhAva aura utpati honA pahile vidyamAna horahe 66
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2522 tattvAthacintAmaNiH isa kSAyika bhAvake kahe jAne yaha to yukta nahIM hai jisase ki isa prakAra Upara kahA huA tIna lakSaNapanA kSAyika samyaktvame siddha ho jaaye| bhAvArtha - caMdrodayakA prAgabhAva aura caMdramAkA udaya ye donoM sUryodaya ke utpAda, vyaya karanemeM upayogI nahIM ho sakate haiN| isI prakAra dUsare guNoMke prAgabhAva aura utpAda anya guNoMkI trilakSaNatAko puSTa nahIM kara sakate haiN| malA vicAro to sahI ki taTastha yA udAsIna padArthoM ke utpatti vyayase prakRtapadArtha meM kaise pariNAma hoNge| graMthakAra samajhAte haiM ki yadi aisI zaMkA karoge taba to hama kahate hai ki zaMkAkAra ke dvArA pahile mAne gaye pUrvasamaya meM rahanArUpa ho cuke vizeSaNakA nAza aura uttara samayameM rahanArUpa horahe vizeSaNakA utpAda me do dharma malA usa samyagdarzana ke kaise ho sakeMge ! batAo / jisase ki yaha kSAyikamAva zaMkAkArake kathanAnusAra apane Apa svayaM sthita hotA huA bhI sampUrNa ina pUrva, apara, uttara, samayoM meM vartanArUpa upAdhiyoM kI apekSAse tIna lakSaNavAlA bana jAtA / isa prakAra to kSAyika mAtrako kUTastha nityapanA prApta hotA hai / arthAt pUrva samayameM rahanepanakA abhAva aura rahanepana kA utpAda ye dharma bhI to dUsare padArthoM kI apekSAse hI siddha ho sake haiN| aisI 66 I kAra hamAre matako nahIM samajhA yahI kahanA paDegA / phira vyartha hI jaina siddhAMta ko samajha lene kA korA abhimAna kyoM kiyA jArahA hai ? | hama jaina mAnate haiM ki pUrva samaya calA gayA aura uttara samaya AgayA / vaha bhI calA jAvegA aura tIsarA samaya aajaavegaa| yaha dhArA anAdi anaMtakAla taka bahegI | lokane prasiddha hai ki gayA huA samaya phira hAtha nahIM AtA " / yahAMpara vicAra karanA hai ki vyavahAra kALa to jIva dravyase nirALA padArtha hai| usake cale jAnese hamako pazcAtApa kyoM karanA cAhiye ? kiMtu isameM rahasya hai / vaha yaha hai ki usa vyavahArakAlako nimitta pAkara hamAre jIva puloMke bhinna bhinna pariNamana horahe haiN| ve bIte hue pariNamana phira hAtha nahIM Ate isakA pazcAttApa hai / bAlyaavasthAmai kitanI svacchandatA, komala avayava kuTumbIjanoMkA prema, hRdayakI kaluSatAkA abhAva, buddhikI svacchatA, satya bolanA jJAnopArjanakI zakti thii| aba ve yuvA avasthA nahIM haiN| yuvA avasthAmeM AkAMkSAyeM, kAmavAsanAeM baDha jAtI haiM arthakA upArjana, yazovRddhi, saMtAna vRddhikI utsukatAeM banI rahatI haiN| isake bAda vRddhAvasthA Anepara una aindriyaka sukhoMkA avasara bhI nikala cukA 1 aneka vyarthakI ciMtA satAtI haiN| apane arjita dhanapara vyaya karane nirdaya aise putroMkA yA anya gharoMse AyI huyI gRhadeviyoMkA adhikAra ho jAtA hai| ativRddha honepara to bhArI durdazA ho jAtI hai| ataH yaha jIva bIte hue pUrva samayake liye nahIM, kiMtu bIsI huyI apanI acchI avasthAoM ke liye yA usa samaya hama kitane samucita kArya kara sakate the, isake liye rotA hai / hamase sarvathA nirAle samayake nikala jAnese malA imako kyA pachatAvA ho sakatA thaa| jisa nadI ke pAnIse hamako raMcamAtra bhI lAbha nahIM hai usakA pAnI sabakA saba vaha jAo isakI imako koI ciMtA nahIM hai| yadi pUrvasamayake parivartanoMse hamArI zArIrika aura AtmIya *********** uttara samayamai dazA meM Apa
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakvArye bintAmaNiH vyavasthAoM ke parivartanakA saMbaMdha na hotA to jAte hue samayakA hama tApa na karate / pratyuta usa sama bameM do lAta aura lagAkara prasanna hote, jisase ki vaha zIghra hI atidUra calA jaataa| jainasiddhAMta yaha hai ki nizcayakAla aura vyavahAra kAla ( dravyaparivartanarUpa ) to padArthoM ke pariNamana karane meM sahakArI kAraNa haiM, jo ki pUrva uttarapariNAmoM ke utpAda, vyaya karate haiN| aisA na mAnoge. to Apa zaMkA kAra ke dvArA punaH zaMkA uThAne se kSAyikaguNakI kUTasthatA AtI hai aura vaisA hone para jaina siddhAMta se Apake maMtavyakA virodha hogA aura dUsare sAMkhyamatakA praveza ho jAvegA, jo ki aniSTa hai / pramANasiddha bhI to nahIM hai / 523 yadi punastasya pUrvasamayena viziSTatottarasamayena ca tatsvabhAvabhUtatA tatastadvinAzotpAdau tasyeti matam, tadA hetvantareNonmuktatA yuktatA ca tadbhAvena tadabhAvena ca vizi STatA tasya svabhAvabhUtataiveti tanAzotpAdau kathaM na vasya syAtAM yato naivaM trilakSaNo'sau bhavet, tato yuktaM kSAyikAnAmapi kathaJcidupAdAnopAdeyatvam / Apa zaMkAkArakA phira yadi yaha mantavya hove ki usa kSAyika bhAvakI pUrva samaya ke sAtha sahitapanA aura uttara samayase sahitalA ye donoM usa guNake tadAtmaka hote hue svabhAvarUpa haiM / isa kAraNa una svabhAvarUpa dharmoke utpAda aura vinAza ye usI kSAyika bhAvake utpAda vinAza bole jAyeMge, taba to hama jaina kahate haiM ki usa kSAyika samyagdarzana ke dUsare kAraNa kahe gaye pUrNa jJAna cAritra karake rahitapanA aura inase sahitapanA ye donoM hI dharma usake svabhAvarUpa bhAvakara ke sahitatA aura usake svabhAvarUpa abhAva karake viziSTatArUpa haiN| ataH ve viziSTatArUpa dharma usa kSAyikamA AramabhUta svabhAva hI haiN| isa prakAra AtmabhUta svabhAvoMke nAza aura utpAda, usa kSAyika bhAva kyoM nahIM kahe jAyeMge ! Apa hI kahiye, jisase ki vaha isa prakAra tIna lakSaNa vAkA na ho sake / bhAvArtha-samayakI rakSitatA aura viziSTatA bhI vAstavika padArtha hai| una svamAko avalamba lekara tIna lakSaNapanA siddha kiyA hai| usa kAraNa kSAyika bhAvakA bhI kisI apekSA se upAdAna upAdeyapanA mAnanA yuktiyoM se paripUrNa haiM / mAvArtha - udAsIna yA anapekSya padArtha bhI baDA kArya karate haiN| sAthameM TosA rakhanese mUMka kama lagatI hai evaM saMga savArI ke rahanepara paidala calane meM parizrama ( thakAvaTa ) kama vyApatA hai| gharameM rupayA hai, cAhe usakA vyaya nahIM kara rahe haiN| phira dhanasahita aura dhanarahitapaneke pariNamana AtmAmeM nyAre nyAre haiM / gIlI miTTIko sukhAkara punaH usameM pAnI DAlakara bhIMta manAI jAtI hai| usa bhItako bhI punaH sukhAnA paDatA hai / ina dRSTAntoM meM bhinna bhinna pariNAmoMkI apekSA me trilakSaNapanA vidyamAna hai / tIna lakSavAlA pariNAma sadbhUta padArthoM meM pAyA jAtA hai / kAraNaM yadi saddRSTiH sadbodhasya tadA na kim | tadanantaramutpAdaH kevalasyeti kecana // 80 //
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 tasvArthacintAmaNiH * A tadasattatpratidvandvikarmAbhAve tatheSTitaH / kAraNaM hi svakAryasyApratibandhiprabhAvakam // 81 // yahAM koI AkSepaka zaMkA karate haiM ki kAraNa usako kahate haiM, jo uttarakSaNa meM kAryako utpanna kara deve | yadi Apa jaina pUrNajJAnakA kAraNa samyagdarzana guNako mAnate haiM to usa kSAyikadarzana avyavahita uttara kAme kevalajJAnakI utpatti kyoM nahIM ho jAtI hai ? batAo / jaba ki kAraNa hai, laba kArya honA hI cAhiye / zrIvidyAnaMda AcArya samAdhAna karate haiM ki isa prakAra kisIkA vaha kahanA prazaMsanIya nahIM hai| kyoMki kAraNake lakSaNa pratibaMdhakoMkA abhAva paDA huA hai| arthAt jo pratiyantrakoMse rahita hotA huA kAryake avyavahita pUrve samayame rahe so kAraNa hai / cI, tela, dIpazalAkA, diyA ina kAraNoM ke honepara bhI yadi AMdhI cala rahI hai to dIpazalAkA prajvalita nahIM ho sakatI hai / tathA sampanna seTha ke pAsa bhoga upabhoga kI sAmagrI hote hue bhI asAtAvedanIya yA antarAya karmake udaya Anepara roga avasthAmeM usako kevala mUMgake dAlakA pAnI hI milatA hai | ataH pratibandhakA amAtra honA kAryakI utpattimeM sahAyaka hai / prakRtameM usa kevalajJAnakA pratibandha karanevAle kevalajJAnAvaraNa aura antarAya karma vidyamAna haiM / ataH cauthe guNasthAna se lekara sAtaveM gurusthAnataka kisI bhI guNasthAna meM kSAyika samyagdarzana ho jAnepara bhI pratibaMdhakoMke mADe AjAneke kAraNa kevalajJAna utpanna nahIM ho pAtA hai| hAM! ekatvaktikaibIcAra nAmake dvitIya zudhyAnadvArA bArahaveM guNasthAnake antameM pratidvandI kamaukA abhAva ho jAnepara anantara kAla usa prakAra kevalajJAnakI utpatti honA hama iSTa karate haiN| jaba ki pratibandha koMse Rita clear at kAraNa apane kAryakA acchA utpAdaka mAnA gayA hai / nahi kSAyikadarzanaM kevalajJAnAvaraNAdibhiH sahitaM kevalajJAnasya prabhavaM prayojayati / taistatprabhAvatvazaktesvasya pratibandhAt yena tadanantaraM tasyotpAdaH svAt / tairviyuktaM tu darzanaM kevalasya prabhAvakameva tatheSTatvAt, kAraNasyApratibandhasya svakAryajanakatvapratIteH / sarva mAne gaye kevalajJAnAvaraNa karmakA udaya aura sattva tathA mana:paryaya, avadhijJAna, pati aura zrutakI dezaghAtI prakRtiyoMkA udaya tathA inake avinAbhAvI kucha aMtarAyakI dezapAta karanevAlI prakRtiyoMkA udaya bArahave guNasthAna taka kevalajJAnako rokanevAlA hai | ataH kevalajJAnAvaraNa Adi koMke sAtha rahatA huA kSAyika samyagdarzana to kevalajJAnakI utpattikA prayojaka nahIM hai| kyoMki kevalajJAna aura anaMtasukhako bigADanevAle una kevalajJAnAvaraNa Adi kamane una samyagdarzanakI kevalajJAnako utpanna karAdenevAlI usa zaktikA pratibaMdha ( rokanA ) kara diyA hai jisase ki darzanake avyavahita kALane usa kevalajJAnakI utpatti ho sake / bhAvArtha- kArya karane ke liye kAraNakI unmukhatA honepara madhya meM pratibaMdhakake A jAnese kevalajJAnarUpa kArya nahIM ho pAtA
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH hai / hAM ! una kevalajJAnAvaraNa Adi kama se rahita jo samyagdarzana hai, vaha to kevalajJAnako utpanna karAnevAlA kAraNa hai hI / bArahaveM guNasthAnake aMtasamayavatIM samyagdarzanako hamane usa prakAra kAraNarUpa se iSTa kiyA hai| sarve hI kAraNa bicAre pratibaMdhakoMse rahita hokara hI apane kAryoMko utpanna karate hue pratIta ho rahe haiN| pratibaMdhakoMke sadbhAva Nyanta prayojaka hetu bhI kyA kareM ? kucha nahIM / 525 sadbodhapUrvakatve'pi cAritrasya samudbhavaH / prAgeva kevalAmnna syAdityetacca na yuktimat // 82 // samucchinnakriyasthAto dhyAnasyAvinivartinaH / sAkSAtsaMsAraviccheda samarthasya prasUtitaH // 86 // yathaivApUrNa cAritramapUrNajJAnahetukam / tathA tatkina sampUrNa pUrNajJAnanibandhanam // 84 // ukta prakAra se ratnatrayakA kAryakAraNabhAva ho jAnepara bhI yahAM kisIkA punaH prazna hai ki Apa jaina pUrva meM samIcIna pUrNa jJAna ho jAnepara pazcAt yadi pUrNa cAritrakI baDhiyA utpatti mAneMge taba to kevalajJAna se prathama hI kSAyika cAritra nahIM utpanna honA cAhiye thaa| kyoMki kAraNake pazcAt kAlameM kArya huA karate haiM / bhAcArya samajhAte haiM ki isa prakAra kahanA bhI yuktiyoMse sahita nahIM hai| kyoMki yadyapi kevalajJAna prathama kSAyikacAritra ho cukA hai| phira bhI usa cAritrameM avyavahita utara: kAlameM saMsAra ke dhvaMsa karane ke sAmarthya kI utpatti to isa kevalajJAnase utpanna hotI hai, jo ki cAritra zvAsocchrAsa kriyA ke ruka jAnepara aura yogaparispandarUpa kriyA ke naSTa ho jAnepara tathA a, haiM, u, R, lR ina hrasva pAMca akSarake uccAraNa barAbara samayonakAlake bIta jAnepara caudahaveM guNasthAnake aMta meM isa vyuparata kriyAnivRtti nAmaka dhyAnase yukta hai / bhAvArtha - kSAyika cAritra guNakI pUrNatA saMsArako dhvaMsa karanevAle caturtha zakladhyAnase hotI hai aura yaha cauthA zukla dhyAna sahakArI kAraNoMse sahita kevalajJAna dvArA utpanna kiyA jAtA hai| ataH jaise hI aparipUrNa jJAnarUpa hetuse aparipUrNa cAritra hotA hai, vaise hI pUrNa jJAnako kAraNa mAnakara vaha pUrNa cAritra kyoM na hogA ! arthAt --- gyArahaveM guNasthAnataka apUrNa cAritra hai| usakA kAraNa jJAnakA pUrNa na honA hai / vaisA hI caudahaveMke aMta ke pUrNa cAritrakA kAraNa kevalajJAna hai| maMdhyake aneka sahakArI kAraNa bhI papekSaNIya haiM / bArahaveM guNasthAnake cAritrako kSAyika guNa mAnate haiM / kiMtu hama usako paripUrNa cAritra nahIM mAnate haiN| kyoMki usameM AnuSaMgika svabhAvase adhikatA honevAlI hai| kiMtu terahaveM ke 4
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 tavA cintAmaNiH bhAdi samayavAle kevalajJAnameM tathA caudahave guNasthAna yA siddhaparameSThIke kevalajJAnameM bAlAmakA mI aMtara nahIM hai| usane hI uskRSTa anaMtAnaMta saMkhyAvAle avimAga praticcheda saba kevalajAnoM meM barAbara hai| tama jJAnapUrvakA cAritra vyabhicarati / usa kAraNa jJAnaguNakA cAritrake pUrvavartIpanese vyabhicAra nahIM hai arthAt pUrNa cAritrake pahile pUrNa jJAna rahatA hai / cAritra kabhI jJAnapUrvakapanakA atikrama nahIM karatA hai| prAgeva kSAyikaM pUrNa kSAyikatvena kevalAt / natvaghAtipratidhvaMsikaraNopetarUpataH // 85 // padyapi kevalajJAnakI utpacise pahile hI cAritramohanIya karmake kSayaanya kSAyikapane karake kSAyikacAritra pUrNa ho cukA hai, kintu vedanIya Adi apAtiyA koke sarvathA naSTa karanekI zaktirUpa pariNAmoMse sahitapane svarUpa karake abhI cAritraguNa pUrNa nahIM huA hai| ataH terahaveM guNasthAnake pAdimeM kSAyika ratnatrayake ho jAnepara mI mukti honeme vilamba hai| kevalAttatyAmeva kSAyika yathAkhyAtacAritraM sampUrNa jJAnakAraNamiti na zaMkanIyam / taspa muktyutpAdane sahakArivizeSApekSitayA puurnntvaanupptteH| vivakSitasvakAryakaraNentpakSaNaprAptatvaM hi sampUrNa, tacca na kevalAtmAgasti cAritrasya, tato'pyUz2amaghAtipratidhvasikaraNopetarUpavayAsampUrNasya tasyodayAt / jisa kSAyika cAritrakA kAraNa Apa jainoMne kevalajJAnako mAnA hai, vaha cAritramohanIyake kSayase utpanna huA pUrNa yathAkhyAtacAritra to kevalajJAnase antarmuhUrta pahile hI utpanna hocukA hai| phira yaha bAritrake liye jJAnako kAraNa mAnanekA kAryakAraNabhAva kaisA hai ! batAo ! kyA baina logoMne bhI bauddhoMke samAna isa siddhAMtako mAnaliyA hai ki kArya pahile utpanna ho jAte haiM aura kAraNa pIchese pacAsoM varSoMtaka paidA hote rahate haiM / " tAlAba khudA hI nahIM, magara mA dA | AcArya kahate haiM ki isa prakAra zaMkA nahIM karanA caahiye| kyoMki hama jainaukA yaha siddhAMta hai ki kAraNoM meM minna bhinna kAryoMkI apekSAse paripUrNatA bhI nyArI nyArI hai| miTTI dvArA zikka, chatra, khAsa, koza, kuzUla banakara pIle ghara banatA hai / chatrako hI ghaTake prati jhaTa kAraNatA nahIM hai| bhAta pakAne ke liye cUlhemeM Ami jalAkara usake Upara bartanameM pAnI rakhakara cAvala DAka diye haiN| yahAM pahileke ami saMyogase hI cAvaloM meM pAka prArambha hojAtA hai| kiMtu pAkakI pUrNatA ghaDIbhara bAdake aMta samayavAle abhisaMyogase hotI hai| madhyavarti amisayoga bIcameM honevAle arddhapAkoMke kAraNa haiN| yadi koI apa-pake mAtako banAnA cAhe to de pIke misaMyoga usa bhaSa-pake mAsake
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH samaya kAraNa bhI hai| kiMtu paripakake nahIM / bhAtakI paripakvatAke liye aneka bhami saMyogoMkI aura madhyame honevAle cAbaloMke vikledanoMkI sahAyatA abhipreta hai / graMthoM ke adhyayana karanepara koI vidvAna yA vakIla parIkSA pAsa karaletA hai| kiMtu pUrNa anubhava prApta karaneke liye manana, samaya aura abhyAsa tathA inase honevAle vidvattAke viziSTa pariNamanoMkI AvazyakatA hai| vaise hI kSAyikacAritra bhI kSAyikapanese pUrNa hai| phira bhI muktirUpa kAryako utpanna karAnemeM usa kSAyika cAritrako kaI vizeSa sahakArI kAraNoMkI apekSA hai / ata: cAritrakA pUrNapanA siddha nahIM hai| vartamAnameM vivakSAko prApta hue vizeSa apane kAryako karanemeM kAraNakA aMtake kSaName prApta honApana hI saMpUrNatA kahI jAtI hai / madhyavartI hajAroM payAyoMke pUrva, uttarabha rahanevAlI saMpUrNa paryAyAma paraspara yaha apane apane kAryake prati kAraNakA antya kSaNameM pAsa honApana ghaTa jAtA hai / aura abhItaka vaha mokSake liye kAraNakI saMpUrNatA kevalajJAnase pahile honevAle cAritrake utpanna nahIM huyI hai| kyoMki usa bArahaveM guNasthAnasa Upara calakara bhI usa pUrNacAritrakI bhI aghAtiyoMko sAga naSTa karanevAlI sAmaryase sahitapane karake vaha parNatA utpanna honevAlI hai| aisI dazAmeM malA bArahave guNasthAnake cAritrako hama paripUrNa kaise kaha sakate haiM ! kadApi nhiiN| na ca " yathAkhyAtaM pUrNa cAritramiti pravacanasyaivaM pAdhAsti / tasya kSAyikatvena tatra pUrNatvAbhidhAnAt / nahi sakalamohakSayAdudbhavaccAritramaMzato'pi malavaditi zazvadamalavadAtyantikaM tdbhissttryte| koI Agamase bAdhA upasthita kare ki jaba Apa cAritrakI pUrNatA caudahave guNasthAnoM batalAte haiN| aisA kahanepara to " yathAkhyAta cAritra pUrNa hai, " isa prakAra AgamavAkyakI bAdhA hotI hai / kyoMki yathAkhyAtacAritra to dazamai guNasthAnake aMtameM hI hojAtA hai / so yaha bhAgamakI pApA nahIM samajhanA / kyoMki usa AgamameM usa cAritrako cAritramohanIyake kSayase janyapane svamAva karake pUrNapanA kahA gayA hai / jaba ki sampUrNa mohanIya karmake kSayase utpanna horahA kSAyikacAritra eka aMzase bhI malayukta nahIM hai / isa kAraNa vaha kSAyikacAritra sarvadA hI atyadhika anaMta kAla taka ke liye sarva maMgomai nirmalapane karake pazaMsita kiyA jAtA hai| kathaM punastadasampUrNAdeva jJAnAtsAyopaJcamikAdutpadhamAna tathApi sampUrNamiti cet na, sakalazrutAzeSatatvAryaparicchedinasvasyotpatteH / koI yahAM pUMchatA hai ki kyoM jI ! phira vaha cAritra kSayopazamase honevAle apUrNa zAnoMse hI utpanna hotA huA to bhI sampUrNa kaise ho sakatA hai ? matAo / bhAvArtha-apUrNa jJAnase to apUrNa cAritra honA cAhiye thaa| dazave guNasthAnameM pUrNa jJAna nahIM hai| dvAdazAnakA jJAna yA sarvAvadhi aura vipulamati ye pUrNa jJAna nahIM mAne haiN| pUrNa jJAna to kevalajJAna hai| ataH apUrNa jJAnase
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 tattvArSacintAmaNiH -nommmmmmmm m mmmmmmmmmmmmmms cAritra mI pUrNa na ho skegaa| phira Apane bArahaveM guNasthAnake Adi samayavAle cAritrako pUrNa kaise kAdiyA ! AcArya kahate haiM ki aisI zaMkA ThIka nahIM hai| kyoMki sampUrNa tattvAyA~ko parokSarUpase jAnanevAle pUrNa zrutajJAnase usa cAritrakI utpatti hotI hai / zrutajJAna aura kevalajJAna donoM pUrNa haiN| antara itanA hI hai ki zrutajJAna parokSa hai aura kevalajJAna pratyakSa hai| zrI gommaTasArameM kahA hai ki "sudakevalaM ca gANaM doNNivi sarisANi hoti bohaado| sudaNANaMca parokvaM, pacchakkhaM kevaLa gANaM " // pUrNa tata eva tadastviti cenna, viziSTasya rUpasya tadanantaramabhAvAt / kiM tadviziSTaM rUpaM cAritrasyAMta cata, nAmApAtikatrayanirjaraNasamartha samucchinnakriyAmatipAtidhyAnamityuktaprAyam / jaba ki bArahave guNasthAnakA cAritrapUrNa zrutajJAnase utpanna huA hai to phira usa hI kAraNase bArahaveM guNasthAnake usa cAritrako sarva prakAra se pUrNa hI kyoM nahIM kaha diyA jAve / kevalajJAnase cAritrameM kyA kArya honA zeSa hai ? isa prakAra kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki apane aMzoM meM to cAritra pUrNa hai| kintu usa cAritrake katipaya vilakSaNa svamAtra usa pUrNa zrutajJAna ke pazcAt utpanna nahIM hote| ve svabhAva to kevalajJAna honepara hI kucha sahakAriyoM ke milanepara utpanna hote hai / vaha cAritrakA viziSTa svabhAva kyA hai ? aisA prazna honepara to isakA uttara yaha hai ki nAma Adi yAnI nAma vedanIya aura gotra ina tIna aghAtI kA~kI nirjarA karane meM samartha aisA cauthA samucchinnakriyApratipAtI nAmakA zukladhyAna hai| isa bAtako prAyaH pUrvapakaraNameM hama kaha cuke haiM / tadrUpAvaraNaM karma navamaM na prasajyate / cAritramohanIyasya kSayAdeva tadudbhavAt // 86 // usa cAritrake aMtima svabhAvako AvaraNa karanevAlA ATha koMke atirikta koI nyArA karma hogA, isa prakAra navameM karma ho jAnekA prasaMga nahIM hopAtA hai| kyoMki cAritramohanIya karmake kSayase hI usa svamAvakI bhI utpatti ho jAtI hai| kucha vizeSa sahakArI kAraNa aura samayavizeSakI AkAMkSA hai| yadyadAtmakaM sasadAvarakakarmaNaH kSayAdudbhavati, yathA kevalajJAnasvarUpa tadAparaNakarmaNaH kSayAt , cAritrAtmakaM ca prakRtamAtmano rUpamiti cAritramohanIyakarmaNa eva kSyAdudbhavati na ca punastadAvaraNaM karma navamaM prasajyate'nyathAtiprasaMgAt / yaha vyApti banI huyI hai ki jo svabhAva jisa bhAvasvarUpa hotA hai ( hetu ) vaha mI usa bhAvake AvaraNa karanevAle karmaki kSayase hI utpanna hojAtA hai ( sAdhya ) jaise ki AtmAkA kevala
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha cintAmaNiH 529. jJAna svabhAva usa kevalajJAnAvaraNa karmake kSayase pragaTa ho jAtA hai ( anyadRSTAMta ) prakaraNa meM AmAkA svabhAva cAritrarUpa hai | cAritrake anya nimittoMse janya svabhAva bhI cAritrasvarUpa haiM ( upanaya ) isa kAraNa ve cAritramohanIya karmake kSayase hI utpanna ho jAte haiM (nigamana) una rUpako AvaraNa karanevAle phira koI navave karmako mAnanekA prasaMga nahIM hotA hai / yadi aisA na mAnakara dUsare prakAra se mAnoge arthAt choTe choTe nimicoM dvArA utpanna honevAle AtmA ke yA AtmIya guNoMke svabhAvako rokanevAle nyAre nyAre karmoMkI kalpanA kI jAvegI, taba to ATha karmoM ke sthAnapara aneka jAtivAle kamauke mAnanekA atiprasaMga hogA, arthAt anaMta sukhako AvaraNa karanevAlA bhI eka svataMtra karma mAnanA par3egA tathA sAtizaya midhyAdRSTike honevAle karaNatrayako, aura anantAnubandhIkA trisaMyojana karane ke liye honevAle karaNatrayako, evaM kSAyikacAritrako karanevAle adhaHkaraNa, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa pariNAmako rokanevAle karma bhI atirikta mAnane par3eMge tathA kevalasamudghAtarUpa AtmA ke svabhAvako pratibaMdha karanevAlA bhI karma mAnanA Avazyaka hogA / yajJatika ki baTa, paTa, pustaka, caukI, lekhanI Adi pratyeka padArtha dekhane, jAnane ko AvaraNa karanevAle cAkSuSapratyakSAvaraNa bhI pRthak pRthakU mAnane paDheMge / evaM ca baDhA bhArI Anantya doSa hogA | yadi viziSTa kAraNoMse AtmA ke puruSArthajanya uparyukta bhAva hote rahate haiM / ina svabhAvoM ke liye atirikta karmokI AvazyakatA nahIM mAnI jAvegI, aisA uttara doge to vaise hI usa cAritrake caudahave guNasthAna meM honevAle svarUpake liye bhI eka svataMtra navave karma mAnane kI AvazyakatA nahIM hai / AtmAyeM bAlya, kumAra, yuvA, Adi vyavasthAeM hotI rahatI haiM / paDhane, likhane, dhyAna karaneke pariNAma hote haiM / jAnA, baiThanA, khAnA pInA Adi parispaMda hote rahate haiM / ina sabake liye kamakI AvazyakatA nahIM hai / yadi kisI karmakA udaya yA upazama Adi paramparAse sahAyaka bhI ho to buddhipUrvaka yA abuddhipUrvakaM honevAle puruSArthajanya svarUpoM meM usakI koI gaNanA nahIM hai / khAMsanA, DakAra lenA, vyAyAma karanA, svAdhyAya kriyA karanA, tapazcaraNa, brahmacarya dhAraNa, rator Adi kArya AtmA ke svataMtra haiM / sarvatra karmakA ballA lagAnA ucita nahIM / siddha kSINamohasya kiM na syAdevaM taditi cenna vai / tadA kAlavizeSasya tAdRzo'sambhavitvataH // 87 // tathA kevalabodhasya sahAyasyApyasambhavAt / svasAmayyA vinA kAryaM na hi jAtucidIkSyate // 88 // jaba cAritra svabhAvakA bhI pratibaMdhaka cAritramohanIya karma hai to aisA honepara mohakA kSaya karacuke bArahaveM guNasthAnavartI munimahArAjake hI kyoM nahIM vaha svabhAva avazya utpanna hojAtA 67
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530 tattvAyacintAmaNiH hai ? batalAiye | graMthakAra samajhAte haiM ki yaha nahIM khnaa| kyoMki usa samaya bArahave guNasthAna meM vaise vizeSakAlakA asambhava hai, jo ki usa cAritrasvabhAvako nizvayase apekSaNIya hai| isa hI prakArase terahave guNasthAnakA kevalajJAna mI usa cAritrake svabhAvako utpanna nahIM kara sakatA hai| kyoMki usakA bhI sahAyaka horahA kAlavizeSa usa avasarame nahIM hai| apanI pUrNa sAmagrI ke binA akele eka do kAraNa vicAre kAryako karate hue kabhI nahIM dekhe jAte haiM / phAlAdisAmagrIko hi mohAya stadUpAvirbhAvaheturna kevalastathApratIteH / kAla, kSetra, AtmIya pariNAma, kevaLisamudghAta Adi sAmagrI kI apekSA rakhatA huA hI mohanIya karmakA kSaya usa cAritra ke svabhAvako pragaTa karanekA kAraNa hai| akelA mohanIya karmakA kSaya hI caudaha guNasthAnake aMta meM honevAle svabhAvako utpanna nahIM kara sakatA hai / vaisI hI pramANoMse pratIti horahI hai| aura kevalajJAna mI akelA dinA sAmagrIke usa svabhAvako utpanna nahIM kara pAtA hai / pahile mahInekA garbha navameM mahInekI garbhaavasthAkA janaka nahIM hai / hAM 1 dUsare, tIsare, Adi mahInoMkI aura unameM honevAle pariNamanoM kI apekSA rakhatA huA vaha pUrNa sAGgopAGga bAlako utpanna karasakatA hai / ataH pratyeka kAryameM kAla AdikI apekSA hotI hai| I kSINe'pi mohanIyAkhye karmaNi prathamakSaNe / yathA kSINakaSAyasya zaktirantyakSaNe matA // 89 // jJAnAvRtyAdikarmANi hantuM tadvadayoginaH paryantakSaNa eva syAccheSakarmakSaye'pyasau // 90 // isa prakAra bArahaveM kSINakaSAya nAmaka guNasthAna ke pahile kSaNa meM hI cAritra mohanIya nAmaka karma naSTa hocukA hai| phira bhI usa kSINakaSAyakI jJAnAvaraNa Adi caudaha karma prakRtiyoMke naSTa karane ke liye zaktikA vikAsa to bArahaveM guNasthAnake aMtasamaya meM munimahArAjake utpanna hotA hai / antarmuhUrta kSINakaSAyake paka pariNamana hote rahane cAhiye, vaise hI usa cAritrakI kSetra bace hue tIna aghAtiyA karmoMke kSaya karane ke nimitta usa zaktikA prAdurbhAva ayoga kevaLIke caudahaveM guNasthAna ke antima samayameM hI mAnA gayA hai| usa antyasamaya ke anantara dUsare samaya meM mokSa hai, jo ki guNasthAnoMse pare hai| karmanirjaraNazaktirjIvasya samyagdarzane samyagjJAne samyakcAstrei cAntarbhavecatonyA vA syAt / tatra na tAvat samyagdarzane jJAnAvaraNAdikarma prakRticaturdaza kanirjara paNazaktirantarbhavatyasaMyatasamyagdRSTyA yatramacaparyantaguNasthAneSvanyatamaguNasyAne drshnmohshyaacdaavirbhaavprskteH|
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ vasthA cintAmaNiH phaukI nirjarA karanekI zakti kA jIvake samyagdarzana guNa yA samyagjJAnameM athavA samyak cAritrameM antarbhAva kiyA jAvegA : yA usa zaktiko una guNoMse bhinna hI mAnA jAvegA ! btaao| yadi ina praznoM ke usarameM koI yo kahe ki pahile samyagdarzana guName jJAnAvaraNa karmakI pAMca aura antarAya karmakI pAMca tathA darzanAvaraNakI cAra evaM caudahoM prakRtiyoM ke nAza karane kI zaktikA garma ho jAtA hai, yaha kahanA to ThIka nahIM par3atA hai| kyoMki asaMpatasamyAdRSTi nAmaka caudhe guNasthAnase lekara apamaca nAmaka sAtaveM guNasthAna taka kisI bhI eka guNasthAnameM darzanamohanIya karmakA kSaya ho jAnese sAyika samyagdarzana utpanna ho jAtA hai| ataH cauthese sAtaveM taka hI kisI guNasthAnameM jJAnAvaraNa pAda kaukI nirA karanevAlI usa zaktikA pAdurbhAva ho jAnA cAhiye aura aisA honepara sAta guNasmAnameM hI kevalajJAna ho AnekA prasaMga AvegA / jo ki aniSTa hai| zAne sAntarbhavatIti cAyukta, kSAyikeNaitadantarbhAve sayogakevalinA kevalena shaavibhauvaapce| thAyopazcamike tadantoMve tena shotpaadprskteH| yadi bArahaveM guNasthAnake mantameM kSaya honevAlI caudaha prakRtiyoMke nAza karanevAlI zaktiko jJAnameM antarbhUta karoge, yA mI yukta nahIM hai| kyoMki jJAnomase yadi kSAyikajJAnake sAtha isa zaktikA antarbhAva mAnA jAvegA taba to terahaveM guNasthAnavartI sayogakecalIke kevalajJAna ke sAtha sAtha usa zaktike magaTa honekA prasaMga hotA hai| kiMtu vaha kAraNa zakti to kevalajJAnake pahile hI bArahaveke antameM pragaTa ho cukI hai / tabhI to dUsare kSaNa pratibandhakoMke naSTa ho jAnepara kevalajJAna utpanna huA hai| yadi jJAnomese kSayopazamajanya cAra jJAnoM meM usa zaktikA antarbhAva karoge to una jJAnoM ke utpanna hone ke sAtha hI usa zaktikA utpAda ho jAnA cAhiye / bhAvArtha-matijJAna aura zrutajJAna tathA dezAvadhi cauthese bArahave guNasthAna taka pAye jAte haiM aura paramAvadhi, sarvAvadhi aura mana:paryaya chaThese pArahave taka utpanna ho sakate haiN| ataH yahI kahIM isa zaktikA prAdurbhAva ho jAnA cAhiye thaa| aisI dazAma caudhe pAMcau, chaThe yA sAtameM guNasthAnameM bhI kevalajJAna utpanna ho jAnekA prasaMga hai| thAyopazamike cAritre tadantarbhAve tenaiva saha prAdurbhAvAnuSaMgAt / kSAyika tadantarbhAve kSINakaSAyasya prayame kSaNe tadudbhuteniMdrApracalayoUnAvaraNAdiprakRticaturdazakasya ca nirjaraNaprasakternopAntyasamaye antyakSaNe ca tannirjarA syAt / - yadi usa nirjarA zaktikA cAritra antarbhAva karoge, yahAM kSAyopazamika cAritrameM yadi usa zaktikA garbha kiyA jAyegA, taba to pAMcaveM, chaTha, sAtave guNasthAnameM honevAle usa kSAyopamika cAritrake sAtha hI isa zaktikI utpatti ho jAnI cAhiye thI / aura padi kSAyika pArizrame usa
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH zaktiko antarbhUta karoge to kSINakaSAya bArahaveM guNasthAnake pahile samayame hI vaha zakti pragaTa ho jAvegI / taba hI solaha prakRtiyoMkI nirjarA bArahaveMke AdimeM hI ho jAnI caahiye| kiMtu hama dekhate haiM ki nidrA aura pracalAko nirjarA bArahaveMke mantyake nikaTa pUrvavartI upAntya samayamai hotI hai aura jJAnAvaraNa Adi caudaha prakRtiyoMkI nirjr| bArahaveMke anta samaya meM hotI hai| so na hoskegii| bhAvArtha -- bArahaveM ke AdimeM hI zeSa solaha ghAtiyA prakRtiyoM ke nAza honekA prasaMga AtA hai, joki siddhAntase viruddha hai / darzanAdiSu tadanaMtarbhAve tadAvArakaM karmAntaraM prasajyeta darzanamohajJAnAvaraNacAritramohAnAM tadAvArakatvAnupapatteH / yadi darzana jJAna aura cAritra meM usa zaktikA garbhaM na karoge arthAt dUsare pakSake anusAra kamakI nirjarA karane kI zakti ko anya svataMtra guNa mAnoge to usa zaktikA AvaraNa karanevAlA navavAM karma mAnanekA prasaGga ApaDegA / kyoMki darzana mohanIya, jJAnAvaraNa aura cAritramohanIya sant usa zaktikA kadenApana siddha nahIM hai / ataH jaise jJAnako rokanevAlA svataMtra jJAnAvaraNa karma hai, vaise hI zaktiko rokanevAlA nauvAM nirjaraNAvaraNa karma honA cAhiye / 532 vIryAntarAyastadAvAraka iti cenna, tatkSayAnantaraM tadudbhavaprasaMgAt / tathA cAnyonyAzrayaNam - sati vIryAntarAyakSaye tannirjaraNazaktyA virbhAvastasiMzca sati vIryAntarAyakSaya iti / yadi koI yoM ki vIryAntarAya karma usa zaktikA AvaraNa karanevAlA pahilese hI banA manAyAM karma vidyamAna hai, phira navatrAM karma kyoM mAnA jAtA hai ! yaha kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki taba to usa vIryantarAya karmake kSaya hone ke pIche tatkAla usa zaktikI utpatti ho sakegI aura aisA mAnane para anyonyAzraya doSa hai ki vIryAntarAyake kSaya honepara to una caudaha kamauke nirjarA karanekI zakti hove aura caudaha kamauke kSaya karanevAlI usa zaktike pragaTa ho jAnepara vIryAntarAya karmakA kSaya hove | kyoMki caudaha prakRtiyoM ke madhyame svayaM dIryAntarAya karma bhI to paDhA huA hai / isa prakAra parasparAzraya doSa hai / etena jJAnAvaraNaprakRtipaMcakadarzanAvaraNaprakRticatuSTayAMtarAya prakRtipaJcakAnAM tanirjaraNazakterAvArakatve'nyonyAzrayaNaM vyAkhyAtam / isa ukta kathana ke dvArA jJAnAvaraNakI pAMca prakRtiyoMko aura darzanAvaraNakI pahilI cAra prakRtiyoMko tathA aMtarAya kI pAMcoM prakRtiyoMko mI usa nirjaraNa zaktikA Avaraka karmepanA mAnane para bhI anyonyAzraya ho jAtA hai, yaha bhI vyAkhyAta ho cukaa| arthAt pratibaMdhaka horahI jJAnAvaraNa prakRtika nAza honepara vaha zakti utpanna hoveM aura usa zakti ke utpanna ho jAnepara jJAnAvaraNakA nAza hove, aisA hI parasparAzraya doSa anya do piNDa prakRtiyoM ke pratibaMdhaka banane meM bhI samajha lenA /
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH nAmAdicatuSTayaM tu na tasyAH pratibaMdhakam tasyAtmakharUpAghAtitvena kathanAt / na ca sarvadhAnAvRtireva sA sarvadA satkSayaNIyakarma prakRtya bhAvAnuSaGgAt / 1 43 tathA nAma, gotra, Ayu aura vedanIya me cAra aghAtiyA karma to usa karma-nirjarA zaktikA pratibandha karanevAle nahIM hai| kyoMki ve cAra aghAtiyA karma AmAke svAbhAvika anujIvI guNoMko nahIM ghAta karanevAle kaI gaye haiN| ve karma to amUrtatva ( sUkSmatva) agurulaghu, avagAina aura avyAvAca ina amAvAlaka pratijIvI guNoMke rokanevAle haiN| mAtrAtmaka zaktiko nahIM rokate haiN| tathA ina cAra karmoM kA nAza to caudahave guNasthAnake antameM hotA hai aura vaha zakti bArahaveMke antameM apekSaNIya hai / yadi caudaha prakRtiyoMkI nirjarA karanevAlI usa zaktiko sarva prakAra AvaraNoMse rahita dI mAnaliyA jAve, so ThIka nahIM hai / kyoMki taba ho sadA hI usa zakti se kSayako prApta hone yogya karma prakRtiyoM ke abhAvakA prasaMga ho jAvegA / bhAvArtha - - jaina siddhAMtameM usa nirjarA zaktike pagaTa honepara bArahave guNasthAnake aMta meM caudaha prakRtiyoMkA nAza honA mAnA hai| yadi vada nirjaraNazakti apane pratibaMdhaka kamase rahita hotI to AtmAmeM svabhAvase sadA vidyamAna rahanI cAhiye thI / aisI caudaha prakRtiyoM kA nAza AtmAmeM anAdikAla se hI ho cukA hotaa| dUsarI bAta yaha hai ki usa zaktise nA hone yogya koI karma hI na mAnA jAtA / jaise ki astitva, dravyatva, guNa AtmAmeM sadaiva vidyamAna hai / unha guNoMke dvArA nAzako mApta hone yogya koI karma AsmA nahIM hai / ve sAmAnya guNa bhI kisI karmake nAzase prakaTa nahIM hote haiN| ye to zAsvata vikAsI haiN| syAnmataM, cAritramohakSaye, tadA virbhAvAccAritra evAntarbhAvo vibhAvyate / na ca kSINakaSAyasya prathamasamaye tadAvirbhAvaprasaGgaH kAlavizeSApekSatvAttadAvibhAvasya / pradhAnaM hi kAraNaM mohakSayastadAvirbhAve sahakArikAraNa matya samayamantareNa na tatra samartham, tadbhAva eva tadAvirbhAvAditi / yadi kisIkA maMtavya hove ki cAritra mohake kSaya honepara hI usa zaktikA prAdurbhAva hotA hai / ataH cAritraguNameM hI usake antarbhAva karanekA vicAra kiyA gayA hai, sambhava hai / isapara koI yoM kahe ki kSINakaSAya nAmaka bArahaveM guNasthAnake prathama samaya meM hI cAritra pragaTa ho jAtA hai to caudaha prakRtiyoMke nAza karAnekI zakti bhI bArahaveMke pahile samayamai pragaTa ho jAnI cAhiye aura kevalajJAna bhI vahIM para pragaTa ho jAnA cAhiye so yaha prasaGga to ThIka nahIM hai| kyoMki isa zaktike pragaTa honeko kAlavizeSakI apekSA haiM / pradhAna kAraNa to usa zakti ke pragaTa hone meM mohanIya karmakA kSaya hI hai| kintu vaha mohakA kSaya sahakArI kAraNa mAne gaye bArahaveM guNasthAna ke antima samaya ke binA usa zaktiko gaTa karane meM samartha nahIM hai| kyoMki usa sahakArI kAraNa ke honepara
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ khasvAcintAmaNiH hI usa zaktikA prAdurbhAva hotA hai / pratyeka bhAvakI paripakvatAke liye samaya cAhiye / tathA vizrAma le cukanepara hI yAnI kAraNoM kA puSTa, pakka pariNamana ho jAnepara hI pIche bhArI kArya kiyA jA sakatA hai| karmoMke kSaya karane samAna koI bar3A kArya nahIM hai| isa puruSArthI mAtmAko. madhya madhyame vizrAma lenA paDatA hai / taba kahIM yoddhA meSake samAna kSayakI Takara dI jAtI hai| ___ tahi nAmAghapAtikarmanirjaraNazaktirapi cAritre'ntarbhAvyate / tannApi kSAyike na thAyopazamike darzane nApi jJAne bAyopayamike kSAyikevA venaiva saha sadAvibhAvaprasaMgAt / na cAnAvaraNA sA sarvadAvirbhAvaprasaMgAt sNsaaraanupptte|| aba matijJAnAvaraNa mAdi cauvaha matiyoM ke nAza karanekI zakti cAritrameM garmita kI hai aura yaha bArahaveMke aMtasamaya tathA usa samayake paripAka ekasvavitarka-vIcArako sahakArI kAraNa mAnakara pragaTa ho jAtI hai, taba so nAma Adi cAra aghAtiyA kA~kI nirjarA karAnevAlI mAtmIya zakti bhI cAritraguNameM hI aMtarbhUta ho jaavegii| usa kAraNa kSAyika samyaktvameM bhI nahIM tathA kSAyopathamika samyaktvoM usa zaktikA aMtarbhAva nahIM hotA hai | aura na kSAyika jJAna athavA kSAyopazamika jJAnomeM bhI usa zaktikA garma hotA hai| jisase ki una samyaktva aura jJAnoMke sAtha hI usa aghAtiyA kokA nAza karanevAlI zaktike pragaTa ho jAnekA prasaMga hove / tabhA vaha abhAtiyoM kA nAza karanevAlI bAtmAke svabhAvarUpa zakti vicArI AvaraNa karanevAle kA~se rahita hai| yaha bhI yukta nahIM hai| kyoMki yadi vaha zakti pratibaMdhakose rahita hotI to sadA hI mAtmA pragaTa banI rahatI aura isa prakAra AramAke svabhAva karake hI apAtiyoM ke nAza ho jAnese saMsAra hI nahIM bana sakatA thA / sarva hI jIva binA prayatnake mukta bana jAte / ataH usa dhakti kA cAritrama garbha karake cAritramohanIya karmako usa zaktikA pratibaMdhaka mAnanA caahiye| yaha mantavya acchA hai| na jAnadarSanAvaraNAntarAyaiH pratibaddhA teSAM jJAnAdipratibandhakalena tadapratibaMdhakatvAt / cAritramohanIya karmako usa zaktikA pratibandhaka nahIM mAnakara jJAnAvaraNa darzanAvaraNa aura mantarAya kA~se pratibandha honA mAnanA bhI ThIka nahIM hai / kyoMki ve tIna karma to niyatarUpase jJAna Adike prativandhaka hai| isa kAraNa una cAra adhAtiyA koko nAza karanevAlI zaktike ve pratibandhaka nahIM ho sakeMge / arthAt jJAnAvaraNa karma AtmAke jJAnasvabhAvako rokatA hai aura darzanAvaraNa karma darzanaguNako bigADha rahA hai tathA antarAyakarma vIryaguNakA dhvaMsa kara detA hai| ataH ina koMke alaga alaga kArya baTe hue haiN| kintu cAritrakA zarIra bahuta bar3A hai| saMsAra avasthAmai bhI pahile cauthe guNasthAnameM cAritraguNakA vibhAva aneka saMkaraparyAyasya ho rahA hai| eka hI samama AtmAmeM cAheM cAroM yA tIno koSa mI haiM ! arati, zoka bhI haiN| bhaya jugupsAya
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH pariNati hai| veda bhI vidyamAna hai| ye saba cAritraguNake cinha yA saMkararUpa vibhAvaparyAya hai| eka guNakI eka samayameM eka hI paryAya hotI hai| yahA~ jaTAjUTa baMdhagayA hai| cAritrakA vibhAva aura svabhAva donoM hI aneka dharmAse sahita haiN| ataH cAritramohanIya karmako usa zaktikA pratibandhaka mAnanA caahiye| nApi nAmAdyapAtikarmabhistatkSayAnantaraM tadutpAdaprasaktaH tathA cAnyonyAzrayaNAt siddhe nAmAdyapAtikSaye tannirjaraNazaktyAvirbhAvAttatsidI nAmAdyapAtikSayAt iti, cAritramohastasyAH pratibaMdhaka siddhH| yadi aAtiyA koMke nAza karanevAlI zaktikA pratibaMdha honA nAma Adi adhAtiyA kauke dvArA mAnA jAne so bhI ThIka nahIM hai / kyoMki aisA honepara to una nAma, gotra, Ayu aura vedanIyake nAza ho jAneke pazcAt usa zaktikI utpati honI cAhiye / kiMtu nAma Adikake nAza hone ke pazrama hI usa zaktikA utpAda ho jAtA hai| tamI to usa zaktike pragaTa ho jAnepara pIchese nAma AdikA nAza ho skegaa| ataH vaisA mAnanepara isa DhaMgase parasparAzraya doSa hogA ki nAma Adi aghAtiyA karmoM ke kSayake siddha honepara unako nirjara karanevAlI zaktikA prAdurbhAva hove aura usa nirjarAzaktikA prAdurbhAva siddha ho cuke taba kahIM nAma Adi cAra adhAtiyA kokA kSaya honA bane / isa prakAra parasparAzraya doSake ho jAnese kisI bhI kAryakI siddhi na huyI / isa kAraNa usa zaktikA pratibaMdha karanevAlA cAritramohanIyakarbha hI siddha hotA hai| kSINakapAyaprathamasamaye tadAvirbhAvaprasaktirapi na vAcyA, kAlavizeSasya sahakAripo'pekSaNIyasya tadA virhaat| pradhAnaM hi kAraNa mohakSayo nAmAdinirjaraNazaktena yogakevaliguNasthAnopAntyAntyasamayaM sahakAriNamaMtareNa tAmupajanayitumala satyapi kevale sataH prAktadanutpattariti / na sA mohakSayanimittA'pi kSINakapAyaprathamakSaNe prAdurbhavati, nApi tadAvaraSa karma navama prasajyate / - jaba ki aghAtiyoMkI nirjarA karanevAlI zaktikA pratibaMdhaka jaina loga cArina mohanIyako mAneMge to bArahaveM guNasthAnake pahile samayameM vaha zakti pragaTa ho jAnI cAhiye, isa prakArakA prasaMga ho jAnA bhI nahIM kahanA cAhiye / kyoMki sampUrNa kAryoMke prati avazya apekSA karane yogya kAlavizeSa sahakArI kAraNa mAnA gayA hai | vanaspati, dhAnya, phala, phUla Adi padArtha bhinna bhinna samayoma hI utpanna hote haiM / vanoM meM saikar3oM bIja paDe rahate haiN| miTTI, pAnI ghAma (dhUpa ) ye sahakArI kAraNa bhI vidyamAna haiM / kiMtu samaya ( vyavahAra kAla ) pAkara hI ce phalate phUlate haiM / sarvadA nhiiN| vaise hI mohanIyake kSaya ho jAnepara bhI usa zaktiko sahakArI kAraNavizeSa kAlakI apekSA hai|
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH usa samaya bArahaveka AdimeM vaha sahakArI kAraNa mAnA gayA vizeSakAla nahIM hai / ataH usa samaya vaha zakti pragaTa nahIM ho pAtI hai / nAma, gotra, Ayu aura vedanIya koMkI samUla nirjarA karane vAlI zaktikA pradhAna kAraNa to mohanIya karmakA kSaya hI hai| kiMtu yaha mohakSaya ayogakevalI nAmaka caudahave guNasthAnake aMtimake nikaTa horahe upAntya samaya aura aMtima samayarUpa sahakArI kAraNake vinA usa zaktiko pUrNarItyA pragaTa karane ke liye samartha nahIM hai | jisa zaktike dvArA caudahaveke upAMtya samaya bahattara prakRtiyoMkA aura antya samayame teraha prakRtiyoMkA kSaya ho jAnevAlA hai / terahavekI AdimeM kevalajJAna ho jAnepara bhI paripAka samayake vinA caudahaveke una antya, upAntya samayoMse pahile yaha zakti utpanna nahIM hopAtI hai| isa kAraNa modakSayake nimittase ho jAnevAlI bhI vaha zakti zINakaSAya nAmaka bArahaveM guNasthAnake pahile samayameM pragaTa nahI hotI hai| aura usa zaktikA pratibaMdha karanevAlA cAritra mohanIya karma jaba siddha ho cukA to usa zaktikA Avaraka banane ke liye ATha kose atirikta navave karma mAnaneko bhI prasaMga nahIM AtA hai| iti sthitaM kAlAdisahakArivizeSApekSa kSAyikaM cAritraM, kSAyikatvena sampUrNamapi muktyutpAdane sAkSAdasamathe kavalAprAkAlabhAri tadakArakam / kevalottarakAlabhAvi tu sAkSAnmokSakAraNaM sampUNe kevalakAraNakamanyathA tadghaTanAt / ___ isa prakAra abataka UhApoha pUrvaka siddha huA ki mohanIya karmake kSayase janya honekI apekSAse yadyapi kSAyikacAritra bAraha kI, AdimeM sampUrNa bhI ho cukA hai, kintu avyavahita ucara kAlameM mokSako prApta karAne ke liye vaha samartha nahIM hai| kyoMki sahakArI kAraNa kahe gaye. kAlavizeSa AdikI usako apekSA hai| kevalajJAnase pahile kAlameM honevAlA cAritra to kArakahetu hI nahIM hai / kyoMki mokSake kArakatu tInoM rana mAne gaye haiN| vahAM do hI haiN| hAM ! kevalajJAnake uttara kAlameM honevAlA to vaha cAritra jaba apane aMzomeM apane AnuSaktika svabhAvoMse paripUrNa ho jAvegA / to caudahaveMke antarbha sAkSAt ( avyavahita uttarakAlamai ) mokSakA kAraNa ho jAtA hai / ataH pUrNacAritrakA kAraNa kevalajJAna hai / kevalajJAna hue vinA dUsare prakArase caudahaveke anta samayameM honevAlI cAritrakI vaha pUrNatA nahIM bana sakegI / aisA honepara kevalajJAnake vidhamAna hote hue bhI pUrNa cAritra vikalpanIya samajhA jAtA hai| . kAlApekSitayA vRttamasamarthaM yadISyate / vdyAdisiddhakSaNotpAde tadantyaM tAgityasat // 91 // prAcyasiddhakSaNotpAdApekSayA mokSavarmani / vicAraprastuterevaM kAryakAraNatAsthiteH // 92 //
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatyA cintAmaNiH 537 cAritraguNa vizeSakAlakI apekSA rakhatA hai| isa kAraNa zIghra hI mokSa prApta karAnemeM asamartha hai / yadi aisA iSTa karoge to caudahake aMtameM honevAlA pUrNacaritra bhI siddha bhagavAnkI dUsare, tIsare, cauthe Adi samayoM meM honevAlI paryAyoM ke paidA karane meM bhI asamartha hogaa| kyoMki caudaveMke aMtameM honevAlA pUrNa cAritra pahile samayakI siddha paryAyako to banA degaa| kyoMki usake avyavahita pUrvasamayameM samartha kAraNa vidyamAna hai| kiMtu dUsare, tIsare, Adi samayoMkI paryAyoMko bagAnemeM vaha vaisA hI asamartha rahA AvegA / aisA honepara dUsare, tIsare prabhRti samayoMmeM ve siddha bhagavAn mukta na raha sakeMge, isa prakAra kisIkA kahanA to prazasta nahIM hai| kyoMki kahIM mI kAryakAraNabhAvakA yadi vicAra hotA hai to vaha kAryake pahile samayakI paryAyako paidA karAnemeM hI hotA hai| prakRtama mI umAsvAmI mahArAjakA pahile samayakI siddha paryAyake utpanna honekI apekSAse mokSamArgake prakaraNa vicAra honekA prastAva cala rahA hai aura aisA honese hI kAryakAraNabhAvakI pramANoMse siddhi hotI hai / dekhiye ! sabase pahilI ghaTaparyAya usake pUrvavartI koSa, kuzUla, daNDa, cakra, kulAla, mRttikA Adi kAraNoMse hotI huyI mAnI hai / ghaTake utpanna ho jAnepara punaH usa ghaTakI uttaravartI sahaza paryAyoMkA kAraNa pUrva samayavartI pariNAma yA kAladravya mAne gaye haiN| unameM daNDa, cakra, kulAla, AdikI AvazyakatA nahIM hai / vaise hI pahile samayako siddha paryAyakA kAraNa samyagdarzana, kevalajJAna aura paripUrNa cAritra hai / dUsare, tIsare, Adi samayoM meM honevAlI sajAtIya sadRza siddha paryAyoMkA kAraNa ratnatraya nahIM hai / kiMtu kAla aura pUrvaparyAya Adi haiN| na hi yAdisiddhakSaNaiH sahAyogikevalicaramasamayavartino ratnatrayasya kAryakArapabhAvo vicArayitumupAMto yena tatra tasyAsAmarthya prasajyate / kiM tarhi 1 prathamasiddhakSaNena saha, tatra ca tatsamarthamevetyasuccodyametat / kathamanyathAgniH prathamadhUmakSaNamupajanayannapi tatra samarthaH syAt ? dhUmakSaNajanitadvitIyAdidhUmakSaNotpAde tasyAsamarthasvena prthmdhuumkssnnotpaadne'pysaamrthymskteH| tathA ca na kiMcitkasyacissamartha kAraNaM, na cAsamarthAtkAraNAdutpattiriti keyaM varAkI tiSThetkAryakAraNanA / isa tattvArthasUtrake prArambha karane ke prakaraNameM dUsare tIsare cauthe, Adi samayoMmeM honevAlI siddha paryAyoMke sAtha caudahaveM ayogakevalI guNasthAnake aMtasamayameM honevAle slatrayakA kAryakAraNabhAva vicAra karane ke liye prastAva prApta nahIM hai, jisase ki caudahaveka antyasamayavartI usa cAritra yA ratnatrayakI dUsare Adi samayami honevAlI una siddha paryAyoMke utpanna karanemeM asamarthatAkA prasaMga diyA jaave| taba to kaisA kAryakAraNabhAva hai ! so suno ! pahile kSaNa kI siddha paryAyake sAtha ranatrayakA kAryakAraNabhAva hai / aura vaha ratnatraya usa pahilI siddhaparyAyako utpanna karanemeM samartha hI hai| isa kAraNa yaha upayukta AphkA kucodha karanA prazaMsanIya nahIM kahA jAsakatA hai| yadi aisA 68
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ 538 sattvAyacintAmaNiH na svIkArakara anya prakAra mAnA jAve arthAt kAryakI pahilI paryAyako hI paidA karanevAlA kAraNa na mAnAjAve aura pUrNa kAryako santanako paidA karanevAlA kAraNa mAnA jAye to bhamirUpI kAraNa pahile samayakI dhUmakI paryAyako paidA karatA huA mI dhUmake utpanna karane samartha kyoM kahA jAtA hai ! sarva hI uttaravartI ghUmaparyAyoMko to agni paidA nahIM karatI hai / pahile kSaNakI ghUma paryAyase utpana huyI dUsare samayakI paryAya aura dUsare samayakI dhUmaparyAyase utpanna huyI tIsare Adi samayakI dhUmaparyAyake paidA karane meM jaba amikI sAmarthya nahIM hai to isa kAraNa pahile samayakI dhUmaparyAyako paidA karanemeM bhI usa AmakI sAmarthya na ho sakanekA prasaMga AyegA aura taba to koI bhI kAraNa kisI bhI kAryakA samartha kAraNa na bana sakegA, aura asamartha kAraNase to kAryakI utpati hotI nahIM hai| isa prakAra yaha vicArI kAryakAraNatA kahAM Thahara sakegI ! tuma hI btaao| isase siddha hotA hai ki vivakSita samayake kAraNakA avyavahita uttaravartI eka samayakI paryAyarUpa kAryake sAtha kAryakAraNabhAva hai| dIpazalAkA so pahile samayakI dIpakalikAko utpanna kara caritArtha hojAtI hai, aura AMga Age honevAlI kalikArya una pahilI pahilI kalikAoMse utpanna hotI rahatI hai| unameM dIpazalAkAkI AvazyakatA nahIM hai| ___kAlAntarasthAyino'gneH svakAraNAdutsamo dhUmaH kAlAntarasthAyI skandha eka eveti sa tasya kAraNaM pratIyate tathA vyavahArAdanyathA tadabhAvAditi cet, tarhi sayogakevAleratnaprayamayogikevalicaramasamayaparyantamekameva tadanantarabhAvinaH siddhatvaparyAyasyAnantasyaikasya kAraNamityAyAtam / tacca nAniSTam / vyavahAramayAnurodhastatheSTatvAt / niyayanayAzrayaNe tu yadanantaraM mokSotpAdastadeva mukhyaM mokSasya kAraNamayogikevalicaramasamayavarti rasnatrayamiti niravayamevacaca vidAmAbhAsate / pUrva pakSakAra kaha rahA hai ki jahAM ghaNToMse hI lakaDIkI agni jala rahI hai aura lakaDiyoM meM kucha gIlApana honese dhuAM uTha rahA hai, aisI dazA ghaNToMtaka rahanevAlI amikI sthUla paryAya utpanna samayase lekara bujhanake samaya taka eka hI hai| isI prakAra dhUmakI rekhA mI na TUTatI huvI yahAMse vahAMtaka eka dhuAMkA skandha hai / isa kAraNa dera taka ThaharanevAle amirUpa apane kAraNase utpanna huA. dhuAM bhI bahuta kAlataka ThaharanevAlA eka hI paugalika piNDa hai| ataH vaha kAlAMcarataka ThaharI huyI agni, derataka Thahare hue dhUma avayavIkA kAraNa pratIta ho rahI hai| vaisA hI saMsAramai bAlakase lekara vRddhotako vyavahAra ho rahA hai-- anyathA bAnI yadi kAraNakI sthUlapAyoMkA kAryakI sthUlaparyAyoMke sAtha kAryakAraNabhAva nahIM mAnA jAvegA to lokaprasiddha saba vyavahAra ruka jAveMge / unakA abhAva ho jaavegaa| pahile dinake paidA hue baccekA janaka bhI bApa kahalAtA hai aura vahI usa bacce ke yuvA, vRddha hone taka bhI vaha-bApa
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ savA cintAmaNiH PAN... kahA jAtA hai| AmakA vRkSa choTI amiyoM ko utpanna karatA hai| kiMtu baDe Amraphalako bhI vahI vRkSa amiyAMko baDhAte baDhAte paidA kara detA hai / graMthakAra kahate haiM ki yadi isa prakAra kahoge, taba to prakRtame bhI terahaveM guNasthAnake sayogakevalIkA jhAyika ralatraya aura ayogakevalI ke aMtima samaya paryata rahanevAlA vizeSa svabhAvarUpa sahakArI kAraNoMse paripUrNa huA baha ralatraya eka hI hai aura aise hI usa baudahaveke aMtima ratnatrayase honevAlI prathama samayakI siddhaparyAya aura usa paryAyake pazcAt uttarottara anaMtakALamuka honevAlI madRza anaMtAnaMta siddhapoya mI ekapiNDa haiM / ata: vaha eka hI ratnatraya anaMtakAlataka honevAlI siddha paryAyoMkA kAraNa hai / isa prakAra kAryakAraNabhAva prakRtamai bhI A gayA / yaha hama syAdvAdiyoMko aniSTa nahIM hai / vyavahAra nayakI prathAnatAko vivakSA honepara tadanusAra vaisA sthUla kAryakAraNabhAva hama iSTa kara lete haiN| hAM ! nizcaya nayakA avalamba karanepara to jisa ratnatrayake avyavahita uttara kAlI pahilI mokSaparyAya hogI vahI mukhyarUpase mokSakA kAraNa kahA jaavegaa| caudahave guNasthAnavartI ayogakevalI mahArAjake maMtima samayameM rahanevAlA natraya ukta prakArase mokSakA nirdoSarUpase kAraNa nirNIta huaa| yaha bAta tattvaparIkSaka vidvAnoMko binA khaTakAke jhalaka rahI hai / mAvArtha-nizcaya nayase avyavahita pUrva samayavartI paryAya kAraNa hai aura uttara eka samayameM honevAlA pariNAma kArya hai / isa nayase garbha sthitike Adi samayake putrakA utpanna karanevAlA janaka pitA hai / usake Age nau mahIne kI garbhAvasthA yA bAla, kumAra mAdi avasthAoMkA janaka pitA nahIM ho sakatA hai / pahilI pahilI paryAya hI khAdya, peya, poSaka Adi sAmagrIse sahita hokara una avasthAoMkI anaka hai| kiMtu vyavahAra nayase pUrva samayameM honevAlI bahuta dera takakI sthUlaparyAya uttarakAlavI dera taka rahanevAle kAryakI janaka hai / isa vyavahAranayase pitA bUDhe ho cuke putrakA bhI bApa kahA jAvegA / prAyaH lokopayogI kArya isI nayase sAdhya ho rahe haiM / vijalI, dIpa-kalikA Adi kAryoko ima kSaNika samajhate haiN| ve mI aneka samayoMtaka sadRza pariNAma letI huyIM kucha derataka ThaharanevAlI sthUla paryAye haiN| RNa lenA denA, guruziSyabhAva, pativratApana, gehUMkI roTI, miTTIse ghaDA Adi kArya isa vyavahAra nayakI pradhAnatA hI se banate haiM / isa prakAra nidoSa kAryakAraNabhAvakI vyavasthA hai| tato mohakSayopetaH pumaanubhuutkevlH| . viziSTakAraNaM sAkSAdazarIratvahetunA // 13 // rtntrityruupennaayogkevlinoN'time| kSaNe vivartate hyetadavAdhyaM nizcitAnayAt // 94 // vyavahAranayAzrityA tvetatprAgeva kAraNam / . mokSasthati vivAdena paryAptaM tatvavedinAm // 95 //
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ apArthacintAmaNiH isaliye mAnanA par3atA hai ki mohanIya karmake kSayase yukta horahA aura pragaTa ho gayA hai kevalajJAna jisake aisA AlA apane cAritraka vizeSa svabhAvase sahita hokara avyavahita uttarakAlamai mokSakA pradhAna kAraNa hai / vaha ayogakevalI mahArAjakA AtmA hI caudahaveM ke anta samayame sthUla sUkSma zarIroMse rahita ho jAnApanarUpa mokSake kAraNa pUrNaratnatrayarUpase pariNamana karatA hai I yaha bAta nizcayanaye. bAghArahita hokara siddha ho cukI / yaha aura vyavahAranayakA Azraya lekara so pahilA hI yaha terahave guNasthAnakA yaha ratnatraya anaMtakAla takakI mokSakA kAraNa hai / athavA caudahaveMkA ratnatraya anaMta siddhaparyAyoMkA kAraNa hai, joki paryAye bhaviSyameM honevAlI hai / yaha bAta prAmANIkapane se siddha ho cukI hai / ataH tattvoMko jAnanevAle vidvAnoMko adhika vivAda karanese vizrAma lenA cAhiye / isa viSaya meM vivAda karanese kucha lAbha na nikalegA / bahuta acchA vicAra hokara kAryakAraNabhAvakA nirNaya ho cukA hai / sArake nikala cukanepara khalakA kucalanA vyartha hai / 540 saMsArakAraNatritvAsiddhernirvANakAraNe / trivaM naivopapadyatetyacodyaM nyAyadarzinaH // 96 // AdyasUtrasya sAmarthyAdbhavahetostrayAtmanaH / sUcitasya pramANena bAdhanAnavatAraH // 97 // yahAM naiyAyikakI dUsare prakArase zaMkA hai ki mokSase viparItatA rakhanevAle saMsArake kAraNoM ko tInapanA jaba asiddha hai to mokSake kAraNa mI tInapanA siddha nahIM ho sakatA hai / jaba ki saMsArakA kAraNa akelA midhyAjJAna hai yA mithyAjJAna aura mohajAla ye do haiM, aisI dazAmeM mokSake kAraNa bhI eka yA do hone cAhiye / jjarako utpanna karanevAlA yadi pittadoSa hai to auSadhi bhI sto fuaaoSako samana karanevAlI honI cAhiye | AcArya kahate haiM ki isa prakArakA nyAyase dekhanevAle naiyAyikako graha kucodha nahIM karanA caahiye| kyoMki yadike sUtrameM mokSakA kAraNa tInako batalAyA hai | ataH binA kahe hue arthApattikI sAmarthya se hI isa bAtakI sUcanA hojAtI hai ki saMsArake kAraNa bhI tIna svarUpa hai| isa sUcanAko bAdhA denevAlA koI bhI pramANa utaratA nahIM hai / 1 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga ' ityAdyatrasAmarthyAt, mithyAdarzanajJAnacAritrANi saMsAramArga iti siddheH siddhameva saMsArakAraNatritvaM bAdhakapramANAbhAvAttato na saMsArakAraNa tritvAsiddhernirvANakAraNa tritvAnupapatticodanA kasyacinnyAyadarzitA mAvedayati. samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra ye tInoM samudita hokara mokSake mArga haiM | isa pahile sUtrakI sAmarthya se mithyAdarzana mithyAjJAna aura mithyAcAritra ye tIna saMsArake mArga haiM, yaha
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH vinA kahe siddha ho hI jAtA hai / ataH bAghaka pramANoMke na honese saMsArake kAraNoMko tInapanA prasiddha hI hai / isa hI kAraNa kinhIM naiyAyikoMkA yaha kaTAkSa karanA ki saMsArake kAraNoMmeM jaba tInapanA siddha nahIM hai to mokSake kAraNoMkA mI tInapanA siddha na hogA, yaha una naiyAyikoM ke nyAyapUrvaka dekhanepanako nahIM kaharahA hai| ve kevala nAmamAtrake nayAyika hai| nyAyako jAnanevAle yA nyAyapUrvaka kriyAko karanevAle aise arthase naiyAyika nahIM haiN| viparyayamAtrameva viparyayAvairAgyamAtrameva vA saMsArakAraNamiti vyavasthApayitumazaktene saMsArakAraNatritvasya vAdhA'sti tathAhi akelA viparyayajJAna hI athavA viparyayajJAna aura rAgabhAva ye do hI saMsArake kAraNa haiM, isakI Apa naiyAyika vyavasthA nahIM kara sakate haiM / ataH saMsArake kAraNoMko tInapanA mAnanekI koI bAdhA nahIM hai / mithyAdarzana mithyAjJAna aura mithyAcAritra ye tInoM hI saMsArake kAraNa haiN| isI bAtako spaSTakara dikhalAte haiN| maulo heturbhavasyeSTo yeSAM tAvadviparyayaH / teSAmudbhUtabodhasya ghaTate na bhavasthitiH // 98 // jina naiyAyika, sAMkhya aura vaizeSikoMke matoM saMsArakA saba kAraNoMke AdimeM honevAlA mUlakAraNa viparyaya-jJAna mAnA gayA hai, una vAdiyoMke yahAM tatvajJAnake prakaTa ho jAnepara usa jIvakI saMsArameM sthiti honA na bana skegaa| kyoMki tatvajJAnase viparyaya jJAnakA nAza hokara uttara kSaNa hI mokSa ho jAvegI / ataH tatvoMkA upadeza deneke liye yogIkA saMsArame ThaharanA na ho skegaa| ___atasmistagraho viparyayaH, sa doSasya rAgAdehetuH, sadbhAve bhAvAttadabhAve'bhAvAt / so'pyadRSTasyAzuddhakarmasaMhitasya, tadapi janmanastaduHsvasthAnekavidhasyeti maulo bhavasya heturviparyaya eva yeSAmabhimatasteSAM tAvadudbhUtatatvajJAnasya yoginaH kathamiha bhave sthitighaMTate kAraNAbhAve kAryotpattivirodhAt / jo tadrUpa nahIM hai, usameM sadrUpapanekA jJAna karalenA viparyayajJAna hai / jaise ki lejumeM sAMpakA jJAna yA cAMdImeM sIpakA jJAna / vaise hI zarIra, dhana putra, kalatra AdimeM maiM aura merA isa jJAnako viparyaya kahate haiM / vaha viparyaya jJAna rAga, dveSa, ajJAna, Adi doSoMkA kAraNa hai ! kyoMki usa viparyayake honepara saga Adika doSa hote haiM aura usake na honepara nahIM hote haiM / yaha anvayavyatireka ghaTa jAtA hai / aura ve rAga Avika doSa bhI azuddhakarma haiM nAma jinake, aise puNyapAparUpa adRSTa ke kAraNa hai / aura vaha puNyapApakarma bhI janma kenekA kAraNa hai / aura baha
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasthArthacintAmaNiH " janmalenA aneka prakArake zArIrika, mAnasika, duHkhakA kAraNa hai / isa prakAra saMsArakA jaDarUpa viparvaNyAcahI hai. usI se kama kAraNoMkI zAkhAyeM calatI haiM / duHkhajanma pratidoSa mithyAjJAnAnAmutarovarApAye tadanantarApAyAdapavargaH " granthakAra kahate haiM ki isa prakAra jina naiyAyika Adi vAdiyoMne mAnA hai, unake yahAM pahile yaha batalAo ki tattvajJAnake utpaee honepara bhalA yogIkA isa saMsAra meM ThaharanA kaise banegA ? kAraNake na rahanepara kAryakI utpatti hone kA virodha hai, arthAt zarIra, Ayu, janma dhAraNa karanA, Adi sabakA mUlakAraNa viparyayajJAna thaa| jaba tatvajJAna dvArA viparyayakA jase nAza ho gayA to phira bhalA saMsAra meM ThaharanA kaise hogA ? kAraNa nahIM hai to kArya kisa balAse paidA hogA 1 kahiye / 542 saMsAre tiSThatastasya yadi kazcidviparyayaH / sambhAvyate tadA kinna doSAdistannibandhanaH // 99 // saMsArameM Thaharate hue usa yogIke yadi koI na koI viparyayajJAna sambhAvita kiyA jAvegA to usa yogI viparyayako kAraNa mAnakara utpanna honevAle doSa, puNya pApa, janma chainA, duHkha bhoganA, Adi kArya bhI kyoM nahIM mAne jAvege ! samartha kAraNa apane niyata kAryako avazya utpanna karegA / samutpatattvajJAnasyApyazeSato'nAgataviparyayasyAnutpattirna punaH pUrvamavopAttasya pUrvAdharmanibaMdhanasya tato'sya mavasthitirghaTata eveti sambhAvanAyAM tadviparyayanibaMdhano doSastadoSa nibaMdhanaM cAeM, tadasTanimittaM ca janma, tajjanmanimittaM ca duHkhamanekaprakAraM kina sambhAvyate 1 naiyAyika kahate haiM ki tattvajJAnake bhale prakAra utpanna ho jAnepara bhaviSya meM AnevAle viparyayakI utpatti honA pUrNa rUpase ruka gayA hai, kiMtu phira pUrva janmoM meM grahaNa kiye hue pahile aghako kAraNa mAnakaraM utpanna honevAle viparyayakA utpAda honA nahIM rukA hai, ve to phala dekara reNge| vinA phala diye saJcita karma nahIM naSTa hote haiM / ataH usa pUrva adRSTa nAmaka kAraNake dvArA utpanna kiye gaye viparyaya jJAnoMkA upabhoga karate hue isa yogIkA saMsAramai kucha dina taka ThaharanA bana hI jAtA hai / graMthakAra samajhAte haiM ki isa prakAra naiyAyikoM ke pratyuttarakI sambhAvanA honepara hama kahate haiM ki usa viparyayako kAraNa mAnakara yogI rAga Adika doSa avazya paidA ho jAyeMge aura usa doSako kAraNa mAnakara puNya pApa bhI utpanna hogA aura puNya pApake nimittase janma tathA janmake nimittase aneka prakArake duHkha usa yogIke kyoM nahIM sambhavate haiM ? arthAt ye kArya bhI tattvajJAnI ho jAyeMge / aisI duHkhita, dUSita avasthAmai bhalA yogI samIcIna upadeza kaise degA ? Apa hI vicAro / 1 ,
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 543 na hi pUrvopAco viparyAsastiSThati na punastannibandhanaH pUrvopAca eva doSAdiriti pramANamasti tatsthitereva pramANataH siddheH / pahile janma meM prahaNa kiyA huA mithyA abhiniveza to yogIke ThaharA rahe aura usako kAraNa mAnakara pahile janmarbhe dhArAse utpanna hue hI doSa, pApa, duHkha, Adi phira na hoveM, isameM koI pramANa nahIM hai / usa viparyAsakI sthiti se hI doSa, janma, AdikA honA pramANase siddha hotA hai / kAraNa hai to kArya hogA hI, ataH akele midhyAjJAnase saMsArakI vyavasthA aura akele tattvajJAnase mokSakI vyavasthA nahIM bana sakatI hai / tathA sati kuto jJAnI vItadoSaH pumAnparaH / tattvopadezasantAnahetuH syAdbhavadAdiSu // 100 // vaisA honepara tattvajJAnI bhI viparyaya aura doSoMkI jaba sammAvanA hai to doSoMse rahita hokara utkRSTa, tattvajJAnI, puruSa malA tattvoMke upadezakI Ajataka saMtAna bane rahanekA kAraNa Apa naiyAyika, vaizeSika Adiko meM kaise banegA ? batAo / isakA Apa vicAra kiijiye| hAM ! sadaiva azA upadeza Apa logoM pratratA rahegA / pUrvopAtadoSAdisthitau ca tattvopadeza sampradAyAviccheda hetorbhavadAdiSu vinayeSu sarvakSasyApi paramapuruSasya kuto vItadoSatvaM yenAjhopadeza vimalammanazakibhistadukta pratipattaye prekSAvadbhirbhavAH sa eva mRgyate / tattvajJAnIke pUrva janmoM meM grahaNa kiye gaye rAga, dveSa, Adi doSa aura pApa, duHkha AdikI sthiti rahanepara tatropadezakI Apa logoMne AmnAyake na TUTaneke kAraNa mAne gaye usa paramapuruSa sarvejJako bhI doSoM se rahitapanA bhalA kaise siddha hogA ! batAyo / jisa sarvajJakI Apa naiyAyika, vaizeSika Adika vinIta hokara bhakti karate haiM, jisase ki vicAraka vidvAnoM karake usI sarvajJakA anveSaNa kiyA jAya / yadi Apake mAne hue sarvejha paramapuruSa nirdoSapanA siddha hogayA hotA, taba to vicArazIla buddhivAle Apa logoMke dvArA vaha sarvajJa hI usake kahe hue tattvoMkA vizvAsa karane ke liye DhUMDhA jaataa| kiMtu jina vicArazIloMko ajJa, sadoSa, kalpita, sarvajJake AjJApisa upadeza meM gholA hojAnekI zaMkA horahI hai, unake dvArA usa sarvazako DhUMDhane kI AvazyakatA na hogii| koI bhI vicArazIla vAdI sadoSa aura pratijJAna karAnevAle puruSako tatropadezakI AmnAke na TUTane kAraNa nahIM mAnatA hai / bhAvArtha --- sadoSa jJAnIse samIcIna tatvoMke upadezakI santAna nahIM car3ha sakatI hai|
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH yadi punarna yoginaH pUrvopAco viparyayo'sti nApi doSastasya kSaNikatvena svakA thamadRSTaM nirvayaM nivRtteH, kiM tadRSTameva tatkRtamAste tasyAkSaNikatvAdantyenaiva kAryeNa virodhitvAcatkAryasya ca janmaphalAnubhavanasyopabhogenaiva nivRttestataH pUrva tasyAvasthiti. riti mataM, tadA tavanAnotpatteH prAktasminneva janmani viparyayo na syAtpUrvajanmanyeva tasya nivRttatvAt, tadvadoSopItyApatitaM, tatkRtAdRSTasyaiva sthiteH na caitadyuktaM, pratItivirodhAt / phira yadi Apa yoM kaheMge ki tattvoMko jAnanevAle yogI puruSake pahile janma grahaNa kiyA huA viparyayajJAna nahIM hai aura na unake koI rAga Adika doSa bhI hai| kyoMki viparyaya aura doSa to AtmAke vizeSa guNa haiM / vibhu dravyoMke pratyakSa karane yogya jJAna, sukha, duHkha Adika vizeSa guNa kSaNika hote haiN| " yogyavibhuvizeSaguNAnAM svottaravartiyogyavibhuvizeSaguNanAzyatvaniyamAt " isase ve do kSaNa Thaharakara tIsare kSaNamai naSTa ho jAte haiN| ataH ve apane kArya puNya, pApa, ko paidA karake zIghra hI nivRtta ho jAte haiM, taba to zeSa kyA raha jAtA hai| isakA uttara yaha hai ki unakA kiyA huA puNyapApa hI AtmAmeM vidyamAna rahatA hai| kyoMki usa puNya, pApa guNako kSaNika nahIM mAnA gayA hai / ve pratyakSa yogya nahIM hai / pahile saJcita kiye hue puNyapApoMkA apane aMtima kAryake sAtha virodha hai / bhAvArtha-puNya pApa apanA kArya kucha dinoMtaka yA derataka karate karate jaba aMtakA kArya kara cukate haiM, usa aMtima kAryase una puNya pApoMkA nAza ho jAtA hai| ataH yogIke bhI pUrvasaMcita kose utpanna hue janma lekara phala bhoganArUpa upamogoM karake hI usa puNyapApakI nivRtti ho sakegI / ata: tattvajJAna ho jAnepara bhI jabataka vartamAna manuSya janma rahatA hai, tabataka usase pahile kAlama yogIkI sthiti banI rahatI hai| aura ve nidoSa sarvajJa zarIravacanadhArI hokara vinaya karanevAle jIvoMke liye tatvopadeza karate haiN| isa prakAra tumhArA maMtavya hai, taba to hama jaina kahate haiM ki saba to tattvajJAna kI utpattise pahile usa ahIta janmameM hI viparyaya jJAna na raha skegaa| kyoMki vaha to pUrvajanmameM hI nivRtta ho cukA hai aura vaise . hI usa janmameM rAga Adika doSa bhI nahIM baneMge, yaha bAta Apake kahanese ApaDatI hai| Apa to usa janmameM kevala pUrvajanmake una viparyaya aura rAmase kiye gaye aSTakI hI sthiti mAnate haiN| kiMtu yaha ApakA mAnanA to yukta nahIM hai / paNDitAIke pahile mUrkhatA avazya hai / tattvajJAnase pahile mI viparyaya, rAga, Adi doSoMko na svIkAra karanA yaha pratItiyoMse viruddha hai| kisI nirNIta kiye gaye kAryakAraNabhAvakA, vyaktikI apekSAse, bhaMga nahIM hotA hai / seThake gharakI Aga ThaNDI ho aura daridrake gharakI Aga garama hove, pesA nahIM hai| sUrya tathA candramAko ghAma aura cAMdanI jaise rAjAke mahaloM meM hai, vaisI hI nirdhanoMkI jhoMpaDiyoM meM hai| cAhe koI mI paramapUjya vyakti kyoM na ho tattvajJAnake pahile usake doSa aura viparyaya avazya vidyamAna rheNge| kyoMki
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAcintAmaNiH 515 AtmAmeM unakA kAraNa baiThA huA hai kAryakAraNamAva pakSapAta nahIM calatA hai| kAraNa avazya kAryoMko utpanna karegA Apa naiyAyikoMke yahAM vinA phala diye kamai jhaDanA nahIM mAnA gayA hai / ___ yadi punaH pUrvajanmaviparyayAdoSastatopyadharmastasmAdiha janmani midhyAmAnaM cato'paro doSasvatopyadharmastasmAdaparaM mithyAdhAnamiti vAvadasya saMvAnena pravRttivittatvajJAnaM sAkSAdutpayate iti mataM, tadA tavajJAnakAle'pi tatpUrvAnantaraviparyAsAhopotpatistatoppadharmavasto'nyo viparyaya iti kutastatvajJAnAdanAgataviparyayAdinivatiH / phira bhI yadi Apa yo mAna ki pahile janmake mithyAjJAnase rAga, dveSa, utpanna hoge aura una doSoMse AlAme pApa paidA hogA / usa pApase isa janmamai phira mithyAjJAna hogaa| usa miyyA jJAnase dUsarA doSa, usase bhI pApa, phira usa pApase bhI tIsarA mithyAzAna isa prakAra tadbhavamokSamAmIke bhI tabataka saMsAnarUpase mithyAjJAna AdikI pravRtti hotI rahegI, jabataka ki yogIka sAkSAt pratyakSa karanevAlA tatvoMkA jJAna utpanna hovegA, arthAt abataka tatvoMkA jJAna na hogA, sabataka dhArA clegii| pIche saMtAna ruka aavegii| Apa naiyAyika aisA mAnege, taba to tatvajJAnake samayameM bhI kAryakAraNabhAvase cale Aye usa avyavahita pUrvavartI viparyayajJAnase doSoMkI utpati hogI aura una doSoMse mI adharma utpanna hogA aura usa adharmase phira eka nirAlA viparyayajJAna paivA hogA / isa prakArakI pAsa anaMtakAlataka calatI rhegii| Apa binA phala diye hue pApakA nAza mAnate nahIM hai / kAraNa hai to kArya avazya hogaa| bhalA aisI dazA tattvoMke jJAnase bhavidhyame honevAle mithyAjJAna, doSa, puNya, pApa, puna: janma lenA Adi aneka prakArake duHkhoMkI nidhi kaise ho sakegI: Apa naiyAyika hI isakA usara do / vitathAmaharAgAdiprAdurbhAvanazaktibhRt / maulo viparyayo nAntya iti kecitprapedire // 101 / / koI koI naiyAyika yo samajhe hue haiM ki pahilA mUlabhUta jaDakA viparyayajJAna to akhatma tatkA jhUThA zAna karAnA dala, rAga, pApa, duHla, janmalenA Adi zAstrArUpa kAryoMke prakaTa karAnevAlI zaktiko dhAraNa karatA hai| kiMtu aMtameM honevAlA viparyayajJAna to doSa, pApa, Adiko utpanna nahIM karA sakatA hai| bhAvArya---kudevako deva samajhanA, atattvako tatva samajhanA Adi cagakara kiye gaye viparyAsa to rAga, pApa, punarjanma Adike kAraNa haiM, kiMtu aMtakA phalarUpa vipayeya jJAna phira rAga AdikI saMtatiko nahI calAtA hai, jaise ki jainoMko bhI dRTyakarmase bhAvakarma aura mAvakarbhase dravyakarma kI dhArAkA prabAha aMtameM toDanA paDatA hai / isa prakAra koI samajha baiThe haiN| maula eva viparyayo vitathAgraharAgAdiprAdurbhAvanazaktivibhrANo mithyAbhinivezAtmakaM doSaM janayati, sa cAdharmamadharmazca janma tacca duzvAtmakaM saMsAraM, na punarantyaH 69
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH kramAdapakRSyamANatajjananazaktikaviparyayAdutpannatajjananAnirahito'pi yatanavAnakAle mithyAbhinivezAtmakadoSotpacistatopyadharmAdityaceteti kecitsNprtipnaaH| mUsameM utpanna huA viparyaya jJAna hI jhUThe aminiveza, rAga, pApa, Adike utpanna karAnekI zaktiko dhAraNa karatA huA mithyA 44 karanA, rAgadveSa karanA rUpa doSoMko utpanna karAtA hai aura vaha doSa adharmako paidA karatA hai| adharma janmako aura vaha janma lenA to aneka duHkha svarUpa saMsArako paidA karA detA hai| kintu zaktihIna horahA antakA viparyayajJAna phira doSa AdikakI ghArAko nahIM calAtA hai| kyoMki kamase kamatI kamI ho rahI hai una doSa Adikako janma karAnakI zakti jinakI, aise viparyayajJAnoMse kucha dhArAke pazcAt antama aisA viparyaya bhI paidA hotA hai ki una doSa viparyayajJAnako utpanna karanekI zaktise sarvathA rahita hai| arthAt jaise ki hama golI yA relA pheMkate haiM athavA kulAla cAkako ghusAtA hai / yahAM vegake dvArA phikanA aura dhUmanArUpa kriyAoMkI dhArA calatI hai / kintu aMsakA vega kriyAko. paidA nahIM karatA hai| vahIMpara Dela girajAnA hai aura cAka dhamajAtA hai / ataH siddha hotA hai ki aMtakA viparyaya punaH dhArAko calAnekI zaktiyoMse rahita hai / ataH punaH doSa Adiko ghArA tattvajJAnIka nahIM clegii| jisase ki Apa jainaloga tatvajJAna ke samayameM bhI jhUThe mAmaharUpa doSoMkI utpatti aura usase bhI adharma tathA usa armase janma Adi utpanna hoMge, isa prakArakA ApAdana kara sake / aisA samajhakara koI naiyAyika vizvAsa kara baiThe haiM / aba AcArya kahate hai ki: teSAM prasiddha evAyaM bhavahetustrayAtmakaH / zaktitrayAtmatApAye bhavahetutvahAnitaH // 102 // una naiyAyikoMke yahAM to yaha bar3I acchI taraha pramANoMse siddha ho gayA ki saMsArakA kAraNa bhI mithyAdarzana Adi tInarUpa hI hai| tIna sAmarthya svarUpapanA na mAnane para to akele viparyayameM saMsArake kAraNapanekI hAni ho jaavegii| ya evaM viparyayo mithyAbhinivezarAgAyatpAdanazaktiH sa eva mavaheturnAnya iti vadatAM prasiddho mithyAdarzanazAnacAritrAtmako bhavaturmithyAbhinivezabhareva mithyAdarzanasvAnmidhyArthagrahaNasya svayaM viparyayasya mithyAjJAnasvAdrAgAdiprAdurbhavanasAmarthyasva mithyAcAritratvAt / jo hI viparyAsa jJAna jhaMThA Agraha, rAgabhAva, AdikoMke utpanna karAnekI zaktiko rakhatA hai, vahI mikhyAjJAna saMsArakA kAraNa hai / dUsarA aMtameM honevAlA misyAjJAna to saMsArakA kAraNa nahIM hai / isa prakAra kahanekAle naiyAyika, vaizeSikoMke matameM bhI yaha pramANase siddha ho cukA ki
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ talApiyAmaNiH 517 saMsArakA kAraNa micyAdarzana mithyAjJAna aura mithyAcAritrarUpa hai| kyoMki viparyAsameM lagI huyI mithyA abhinivezarUpa zaktiko hI mithyAdarzanapanA hai tathA jhUThe arthoMko iTasahita jAnalenA svayaM viparyayarUpa to mithyAjJAna hai hI, aura viparyayameM vidyamAna rAga, dveSa, Adikako pragaTa karAnekI zaktiko mithyAcAritra kahanA cAhiye / isaprakAra abhedako grahaNa karanegalI dravyadRSTisa tIna zaktiyukta mithyAjJAna hI mithyAvarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritrarUpa hai| tathA ca mokSa aura saMsArakA mArga tIna saMkhyAvAlA siddha huA / tato mithyAgrahAvRttazaktiyukto viparyayaH / mithyArthagrahaNAkAro mithyAtvAdibhidoditaH // 103 // usa kAraNa jhUThA andhavizvAsa, jhUThA mAnanA aura jhUThI kriyA karanA ina tIna zaktiyoMse yA mithyA, abhiniveza aura mithyAcAritra ina do zaktiyoMse sahita horahA viparyayajJAna hI miyyA matasvarUpa abhAko grahaNa karane kA ullekha karatA humA paryAyAthika nayakI apekSAse mithyAva Adi yAnI miyyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra ina tIna medoMse kahA jAtA hai / na hi nAmamAtre vivAdaH syAdvAdino'sti kacidekanArthe nAnAnAmakaraNasyAvirodhAt / tadarthe tu na vivAdo'sti mithyAtvAdibhedena viparyayasya zaktitrayAtmakasperaNAt / ___akele zabdake meda ho jAnese kevala nAmameM sthAdvAdI loga vivAda nahIM karate haiN| kyoMki kisI eka arthameM bhI aneka minna bhinna prakArake nAma kara lenekA koI virodha nahIM hai| eka padArthakA katipaya nAmoMse vAcana ho jAtA hai / kintu usake vAcya arthameM koI jhagaDA nahIM hai / prakRtameM tIna sAmose tavAramaka horahe viparyayako naiyAyikoMke dvArA midhyAdarzana mithyAjJAna aura mithyAcAritrake bhedase hI nirUpaNa kiyA gayA hai| vaha aura alaMkAroMse sahita devadanakA kahanA aura pRthakarUpase vastra, alaMkAra aura devadatta ina tInoMkA kahanA eka hI prayojanako rakhatA hai / atyanta sUkSma ansarakA isa prakaraNameM vicAra nahIM hai / ataH preraNA anusAra tInako saMsArakA mArgapanA naiyAyikoMne iSTakara liyA samajhanA cAhiye / / tathA viparyayajJAnAsaMyamAramA vibudhyatAm / bhavaheturatattvArthazraddhAzaktitrayAtmakaH // 104 // jisa prakAra kevala mithyAjJAnako saMsArakA kAraNa kahanevAloMko arthApattike dvArA prerita hokara tIna prakArase saMsArakA mArga mAnanA paDatA hai, vaise hI viparyayajJAna aura asaMyama rUpa do ko 'saMsArakA mArga mAnanevAloMke dvArA bhI saMsArakA kAraNa atattva arthokI zradvArUpa zaktiyukta do ko kAraNa mAnanese tIna prativarUpa hI saMsArakA kAraNa mAnA gayA samajha lenA cAhiye /
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5.8 satvA cintAmaNiH yAveva viparyayAsaMyamau vitayArthazraddhAnazaktiyutau maulo tAveva bhavasaMtAnaprAdurbhAvanasamarthau nAntyo prakSINazaktikAviti buvANAnAmapi bhavataH yAsmakastathaiva matsyetathyo vizeSAmAvAda ityavivAdena saMsArakAraNatritvasidena sNsaarkaarnntritvaanupptiH| jo hI viparyaya aura asaMyama ( avairAgya ) jhUThe arthoke zraddhAna karanekI zaktise sahita hote hue mUlakAraNa saMsAraka mAne gaye haiM, ve donoM hI jaba mithyAzraddhAnakI zakise yukta hoMge taba to saMsArakI saMtAnako bhaviSyame utpanna karAne ke liye samartha hai| kiMtu jaba unakI zakti kamase ghaTatI ghaTatI sarvathA naSTa ho jAvegI, taba aMtake viparyaya aura avairAgya punaH saMsAra duHsa pApa AdikI dhArAko nahIM calAyeMge / isa prakAra kahanevAle baudoMko bhI saMsArakA kAraNa usa hI pakArase sIna svarUpa nirNaya kara lenA cAhiye / kyoMki mithyAzraddhAna-yukta do ko aura mithyA darzana, jJAna, cAritra ina sInako saMsArakA kAraNa kahane meM koI aMtara nahIM hai / zAkase pUrI, kacauDIko khAnA tathA zAka, pUrI, kacauDI ina tInako khAnA ye donoM eka hI bAta haiM / isa prakAra jhagaDA karaneke binA hI saMsArake kAraNoMko tInapanA siddha ho jAtA hai / isa kAraNa mokSamArgake samAna saMsArakAraNako bhI tInapanA asiddha nahIM hai| yuktitazca bhavatosrayAtmakatvaM sAdhayamAhAyuktiyoMse bhI saMsArake kAraNoM ko tInasvarUpapanekA sAdhana karAte hue graMthakAra kahate haiM / mithyAgAdihetuH syAtsaMsArastadapakSaye / kSIyamANatvato vAtavikArAdijarogavat // 105 // saMsAra ( pakSa ) mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra ina sIna hetuoMkA kArya honA cAhiye (sAdhya ) / kyoMki una mithyAdarzana Adike krama kramase kSaya honepara saMsAra bhI kama kamase kSINa hotA jArahA dekhA jAtA hai ( hetu)| jaise ki vAta, pitta, kaphake vikAroM Adise utpanna hue roga apane nidAnoMke kSaya ho jAnese kSINa ho jAte haiM ( anvayadRSTAMta ) / yo yadapakSaye zIyamANaH sa tadeturyayA vAtavikArAyapakSIyamANo vAtavikArAdiko rogaH mithyAdarzanazAnacAritrApakSaye dhIyamANazca saMsAra iti / atra na tAvadayaM vAsiddho hetuH mithyAdarzanasyApakSaye'saMyatasamyagdRSTeranantasaMsArastha kSIyamANatvasiddhaH saMkhyAtabhavamAtratayA tasya sNsaarsthiteH| yaha banI huyI vyApti hai ki jisake kramase kSaya honepara jo kSayako pApta hotA nAmA hai, vaha usakA kAraNa samajhA jAtA hai| jaise ki vAyuke vikAra, pittakA prakopa Adi kAraNoM ke
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAcintAmaNiH kSaya hojAnese bigar3e hue vAta yA pittake prakopa se utpanna hue pIDA, ara, leSma, Adi roga naSTa ho jAte haiN| mithyAdarzana, jJAna, cAritrake pUrNarItyA kSama ho jAnepara saMsAra naSTa hotA huA dekhA jAtA hai / isa kAraNa ve tIna saMsArake kAraNa haiM / yaha pAMca avayavavAlA anumAna hai / pahile yaha dekhanA hai ki isa anumAnameM diyA gayA mithyAdarzana Adike kSaya honepara saMsArakA kSaya hote jAnArUpa hetu hama jaina siddhAntI-vAdIko asiddha nahIM hai / syAdvAdasiddhAnta ke anusAra midhyAdarzanakA cauthe guNasthAnavartI asaMyata samyagdRSTijIvake upazama, kSaya, yA kSayopazcamasvarUpa nAza ho jAne para anantakAla taka honevAle saMsArakA kSaya ho jAnA siddha ho jAtA hai| jise eka bAra samyagdarzana ho gayA hai, vaha parivartana kALataka saMsAra meM ThaharegA / pazcAt avazya muktiko prApta kregaa| ataH usakI kevala saMkhyAta bhavako dhAraNa karane rUpase hI saMsArameM sthiti hai / arthAt anantAnanta bhavakI apekSA saMkhyAta, asaMkhyAta, yA choTA anantake kevaLa aMgulipara ginane ke samAna saMkhyAta hI samajhane cAhiye | adhikasUkSma vAThoMko nahIM samajhanevAle prativAdioMke sanmukha moTI moTI bAteM kaha dI jAtI hai / anyathA eka jhagaDA nirNIta nahIM huA, tabataka dUsarA tIsarA aura khaDA ho jaay| kutarkioM ko samajhAnA nitAnta kaThina hai| athavA kSAyika sampadRSTi jIva to adhikase adhika bAra bhane avazya saMsArakA nAza kara detA hai / ataH saMsArakA kAla atyanta nyUna ho jAnese detu pakSameM raha jAtA hai| asiddha svAbhAsa nahIM hai| tata eva mithyAjJAnasyApakSaye samyagjJAninaH saMsArasya zrIyamANatvaM siddham / 509 MI usa hI kAraNa se caube guNasthAnameM mithyAjJAnake vighaTa jAnepara samyamjJAnavAle jIvake saMsArakA kSayakI tarapha unmukha honApana siddha hai / sambagdarzana aura samyagjJAna eka sAtha hote haiM / ataH samyagjJAnI jIva bhI jinadRSTa saMkhyAta janmoMse adhika saMsArameM nahIM ThaharatA hai| apUrvakaraNa avasthAke mithyAdRSTi aura samyagdRSTidazA se hI kamoMkI asaMkhyaguNI nirjarA honA prAraMmbha ho jAtA hai / samyak cAritravatastu mithyAcAritrasyApakSaye tadbhavamA saMsAra siddhermokSasamprApteH siddhameva saMsArasya zrIyamANatvam / tathA samyakUcAritra vAle jIvake to mithyAcAritra ke sarvathA kSaya ho jAnepara kevala usI janmakA saMsAra zeSa rahagayA siddha hai / kSAyika cAritrake ho jAnepara usI janma meM mokSakI samIcIna prApti hojAtI hai / ataH saMsArakA kSaya ho jAnA yahA~para acchI tarahase ghaTa gyaa| isa kAraNa svAdvAdiyoM hetu siddha hai| tIna guNoMse sIna doSa naSTa ho jAte haiM aura saMsArakA kSaya honA kramase cAlU hokara pUrNatAko prApta ho jAtA hai / na caitadAgamamAtragamyameva yavo'yaM heturAgamAzrayaH syAt tadgrAhakAnumAnasadbhAvAt / tathA hi-
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH yaha bAta kevala jainoMke zAstroM meM zraddhA rakhanevAle yajJApradhAniyoM ko hI samajhane yogya hai / parIkSaka loga aise saMkhyAta janmameM mokSa jAnekI pAdhapara vizvAsa nahIM karate haiM, yaha nahIM samajha baiThanA, jisase ki hamArA hetu kore AgamakI bAteM kahanevAlA honese AgamAzrama doSase dUSita ho jAve | yuktiyoMse samvAda hote hote yadi apane apane mAne hue AgamoMkI bAta kaha dI jaba aura yadi usako se puSTa na kiyA jAve to AgamAzraya doSa ho jAtA hai| kiMtu hamAre usa hetukA anugraha karanevAlA dUsarA anumAna pramANa vidyamAna hai / ataH AgamAznama doSa nahIM hai / usI anumAnako prasiddha kara dikhalAte haiM / dattAvadhAna hokara suniye / 550 mithyAdarzanAdyapakSaye zrIyamANaH saMsAraH sAkSAtparamparayA vA duHkhaphalatvAdviSamaviSabhapAtibhojanAdivada, yathaiva hi sAkSAddaH khaphalaM viSamaviSabhakSaNaM, paramparayAtibhojanAdi, tanmithyAbhinivezAdyapakSaye tavajJAnavataH kSIyate tato nivRtteH tathA saMsAro'pi hI sthAnaparigrahasya duHkhaphalasya saMsAratvavyavasthApanatvAt na ca kiJcitsAkSAtparaM parayA kA viphalaM miglAghnayadevadIyAeM kaTaM yena hetorvyamicAraH syAt / saMsAra ( pakSa ) mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra inake upazama, kSayopazama aura kSayarUpa nAza honepara kSayako prApta ho rahA hai ( sAdhya ) kyoMki caturgatiyoM meM janma, maraNa karanA rUpa saMsAra avyavahita uttarakAlameM yA paraMparAse duHkharUpa phalako utpanna karane kA bIja hai / ( hetu ) jaise ki atyaMta magara hAlAhalakA bhakSaNa karalenA yA prANApahArI vastroMse kaTa, mida, jAnA tathA adhika mojana kara lenA athavA ati parizrama karanA AdikA phaLa duHkha bhoganA hai / ( dRSTAMta ) arthAt jaise hI baDhe viSake bhakSaNase atizIghra hI ghabaDAnA, vikala ho jAnA, pIDA honA, aura aMtameM burI tarahase mauta ho jAnA, ye duHkharUpI phala prApta hote haiM / yA bANa, golI aura talavArake laganese avyavahita kAlameM mRtyuparyaMta aneka kaSTarUpa phala zIghra hI mogane paDhate haiM / tathA mukhase kahIM adhika bhojana karanepara yA zaktise adhika parizrama Adi karanepara kucha dera pIche jvara, zarIrapIDA, Adi rogoMkA sthAna banakara kucha dina bAdataka paramparAse jIvako duHsvarUpa phala bhogane paDate haiM, yAnI usa samaya duHkha nahIM mI pratIta hoya kiMtu kAlAMtara meM ve sIna duHkhake kAraNa haiN| kiMtu ina duHkha denevAle hAlAhala, atibhojana AdikA samIcIna jJAna, zraddhAna ho jAne se inakA koI mAcaraNa nahIM karatA hai arthAt viSamakSaNa Adi duHkha denevAlI kriyAoMkA kSaya ho jAtA hai / dRSTAMta meM hetu raha gayA; sAdhya bhI raha gayA / jo koI AtmaghAtI krodhake vaza viSako khA letA hai yA koI kolupa, prANI modaka Adiko adhika svA letA hai, usake midhyAzraddhA aura mithyAjJAna hai / ataH viSa khAnekA yA adhika khAnekA usake kSIyamA panA mI nahIM hai, vaise hI una midhyAdarzana, kuzAna aura kucAritrakI hAni hote hote jJA
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAcintAmaNiH , jIvake saMsAra kSayako prApta ho jAtA hai| una viSamakSaNa Adi doSoMse jaise tattvajJAnIkI nivRtti ho jAtI hai, vaise hI usake saMsArakA bhI kamase kSaya honA siddha ho jAtA hai / aneka prakArake duHkha bhoganA hai phala jisakA, aise nikRSTavAna zarIrakA grahaNa kara lenA hI saMsAra hai| bhAvArthavidvAnoMne sampUrNa duHkhoMke mUlabhUta zarIragrahaNako hI saMsAra ho jAnekI vyavasthA kI hai| anyatrahita rUpase athavA paramparAse duHvarUpa phalako utpanna karanevAlA aisA koI bhI kAraNa nahIM dekhA gayA hai, jo ki mithyAvarzana Adike zanaiH kSaya honepara krama kramase kSayako prApta homavAlA na hove, jisase ki hamAre duHkhaphalasva hetukA vyabhicAra ho jAye / arthAt hetu vyabhicAra doSase rahita hai / jJAnI jIva jisako duHkha phala denevAlA samajha letA hai, usake kAraNoMkA nAza karatA huA usako bhI zIghra naSTa kara detA hai| ___ gaNDapATanAdika dRSTamiti cet na, tasya budipUrva cikitsetyanumanyamAnasya sukhaphalatvenAbhimtamA duHkhaphArasiddhaH, nitInAgasigarvasya duHkhaphalasyApi pUrvopAsamidhyAdarzanAdikRtakarmaphakatvena tasya mithyaadrshnaadhnpkssye'kssiiymaannsvsiddheH| yadi koI yo AkSepa kare ki dUSita phoDe meM cIrA lagavAnA, pIhA denevAle chAtako nikavAnA, gala jAnepara aMgulIkA kaTavAnA bhAdika duHkha phalavAle kAraNa dekhe gaye hai| kiMtu vahAM sAdhya nahIM hai arthAt jJAnI, zraddhAnI jIva bhI vAvameM cIrA lagavAnA Adi kiyAoMkA AcaraNa karate haiN| yahAM viSamakSaNa Adi kriyAke kSaya hojAneke samAna kSaya hojAnA sAdhya nahIM rhaa| ataH jainoMkA hetu vyabhicArI huaa| AcArya kahate haiM ki isa prakAra to nahIM khnaa| kyoMki pAva cIrane pAdime duHkhaphasala nahIM hai| kiMtu usakA phala bhaviSyameM sukha honA hai| ataH hitAhitako parakhane vAlekI buddhipUrvaka cikitsA hai aisA mAnanevAle jIvake phodA ciravAne AdimeM sukharUpa kI pAti honA abhISTa hai| usameM duHkharUpa phala denApana asiddha hai| hetuphe na rahanepara sAdhyake na rahanese vyabhicAra doSa nahIM hotA hai / hAM 1 choTe bacce pazu Adi jIvoMke buddhipUrvaka cikitsAkA vicAra na honepara phoDA khosaDAlane, svAja khujAne AdimeM duHkharUpI phalako denevAmapana hetu rahajAtA hai| vaha pahile janmameM grahaNa kiye mithyAstra Adise kiye gaye kA~kA phala hai| ataH usa duHkharUpa phalako mithyAdarzana Adike nahIM jhara hojAnepara kramase nahIM kSINa honApana siddha hai / mAvArthabace AdikoMke mithyAdarzana Adiko hetu mAnakara duHkha bhoganA phala siddha hai| yahAM sAdhya ke na rahanepara hetukA rahanA nahIM panatA hai / ataH hetume koI doSa nahIM hai / mithyAzraddhAna aura mithyAjJAnake kSaya honepara jahAM duHkha phalako paidA karanevAlepanakA jJAna hai, vaha tattvajJAnIke avazya naSTa hojaavegaa| pAlaka yA pazuko phoDe cIrane AdimeM duHkha phalasvakA jJAna to hai| kiMtu unake mithyAzraddhA, jJAnakA kSaya nahIM huA hai / ataH mithyAvarzanake kSaya na honese unako duHkha denevAle kAraNakA kSama nahIM hotA hai / mithyA madhyavasAyake kSaya honepara tattvajJAnIko jisa kriyA duHkha
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ 553 tasvArthaMcintAmaNiH phalasva dIkhatA hai, vaha kAraNa avazya kSayako prApta hojAtA hai, jaise ki viSabhakSaNa, atibhojana, Adi kriyAeM vicArazIla puruSoMke kSapako prApta hojAtI hai| kA klezAdirUpeNa tapasA vyabhicAra ityapi na mantavyaM tapasaH prazamasukhaphalatvena duHkhaphalatvAsiddheH tadA saMvedyamAnaduHkhasya pUrvopArjitakarmaphalatvAt tapaH phalatvAsiddheH / punaH koI doSa uThAve ki Apa jainoke duHkhaphalatva hetukA kAyakleza, kezalaMcana, Atapana - yoga, upavAsa Adi duHkhaphalako utpanna karanevAle ina tapaHsvarUpa kAraNase vyabhicAra hogaa| kyoMki kezaluMcana Adi kriyAoM meM duHkharUpI phalakA janakapanA ( hetu ) hai| kintu mithyAdarzana yAdike apakSaya honepara zrIyamANapanA ( sAdhya ) nahIM hai / pratyuta midhyAdarzana Adike bhyUna honepara vicAra zAdI munimahArAja kAyakleza Adi kriyAoMko baDhAte jAte haiN| anyakAra kahate hai ki yaha bhI nahIM mAnanA caahiye| kyoMki kRpaNa horahe AmAke guNoM kA vikAsa karaneke liye kAyakleza, upavAsa Adi kiye jAte haiM / ina kiyAoMke karanese sAdhuoMko zAntisukharUpI phala prApta hotA hai / ataH duHkha phalapanA asiddha hai| ina kriyAoM kA phala duHkha bhoganA nahIM hai / anyabhA calAkara svayaM preraNA se ye kriyAeM kyoM kI jAtI ! arthAt jaise ki sevA dharma kA pAlana karanevAle paropakArI puruSako svayaMkeza uThAte hue dUsaroMke duHkha, pIDA, Adiko meTanese vilakSaNa alaukika Ananda prApta hotA hai / munimahArAjakI vaiyAvRtya karanese makta zrAvaka Anandita hojAtA hai| vaise hI svAsmakartavya meM duHkha pratIta nahIM hotA hai|aajiivikaa yA pAritoSikakI abhilAvAse sevAvRddhi karanA zUdrakarma hai| kintu paropakArake liye sevAdharma pAlanA AtmIya dharma hai| paropakArI puruSako yA AtmopakArI tapasvIko AtmIyakartavya ke anusAra zarIrako kreza karanevAlI kriyAoMmeM duHkhakA anubhava nahIM hotA hai / duHkhako duHkha samajhakara samatA bhAvoMse saha senA jaghanya mArga hai aura duHkhako sukha samajhakara sahanA madhyamamArga hai| kiMtu usa duHkhakA jJAna (vedana ) hI na honA uttama mArga hai / sukumAla munIzvarane zrRMgAlIke dvArA makSaNa kiye jAnepara mI usa duHkhakA vedana nahIM kiyA thA | anyathA unako upazama zreNI nahIM ho sakatI thI / yudhiSThira, bhIma, arjuna ina tIna pANDava munIzvaroMne ghora upasarga sahate hue mI uSara lakSya nahIM diyA thA, tabhI to kSapaka zreNIpara bhArUDa hokara kevalajJAna prApta kara kiyA thA / duHkha, pIDA, AdikI ora upayoga kagAnese aura usameM smRtimanvAhAra karanese hI duHkhakA vedana hotA hai| garmiNI zrIko putrake utpanna karane, poSaNa aura malamUtrake ghone AdimeM moDhA leza nahIM hai kiMtu mahAna kleza hai| usako kSuSA, pipAsA, zIta, uSNa AdikI vedanAyeM sahanI paDatI hai| bacce bImAra ho jAnepara mUMkhase kama khAnA, upavAsa karanA, rasoMkA tyAgakaranA Adi mI pAlana karane paDate haiM / phira bhI garmiNIko una kavAse AbhimAnika sukhakI kalpanA karake atyadhika sukha prApta hotA hai / aneka vandhyA liye ukta duHkhoMko sahaneke liye tarasatI rahatI haiN| vyApArI, kisAna Adiko mI I aneka duHkha
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattvApa cintAmaNiH sahane par3ate haiN| ve ghana, dhAnyake upArjanakA lakSya kara madhyameM Aye duHkhoMko ajJAta ke samAna bhoga lete haiN| isase siddha hai ki duHkha honepara bhI uttara uttama sAdhyakI ora lakSya hone se duHsvakA bedana nahIM hotA hai tathA jhUThe saGkalpa vikalpa karanevAle, ThaluA, cintAzIla, manuSyoMko duHkha na honepara bhI aneka sambhAvita duHkha satAte rahate haiN| ataH duHkhavedana karanekA iTa amiSTakalpanAse paniSTha sambandha hai / duHkha honA aura duHkhakA anubhava karanA do Ate haiN| una muni mahArAjoMko kAyakleza, parISaha Adise honevAle duHkhoMse ulaTA anupama zAnti mukha prApta hotA hai / isaliye vahAM duHkhaM phalakha hetuke na rahanese vyabhicAra doSa nahIM hai / yadi kisI samaya chaThe guNasthAnavartI muni mahArAjake vyathAjanya duHkhavedana ( anubhava ) bhI hojAve to vaha usa samaya bhogA jArahA duHkha pUrvajanmameM ikaTThe kiye gaye duSkarmoM kA phala hai / usa duHkhako kAyakleza, upavAsa, AdirUpa tapasyAkA pAnA asiddha hai / ataH mA pUrvotta duHnAlaya hetu nidoSa hai / mAvArtha-kAyakleza, mAdi tapake kAryameM duHkhaphalasya nahIM rahatA hai, jisase ki tapaHkriyAko hI kSaya kara dene kA tattvajJAnIke prasaMga AsA / jaise viSamakSaNa nahIM kiyA jAtA hai, vaise tapaH bhI na kiyA jAtA / mAmimAnika sukhako karanevAle aneka duHkhoMko bhI jana sukha kaha dete haiM to phira Asmazuddhi yA mokSamArgameM saMlagna karanevAle tapazcaraNako to duHkhahetu kaise bhI nahIM kahA jAsakatA hai| mithyAdarzanAdhapakSaye zIyamANazca na syAt , iti saMdigdhavipakSavyAvRttikatvamapi na sAdhanasya zaMkanIyaM, sambagdarzanotpattAvasaMyatasamyagdRSTemithyAdarzanasyApakSaye mithyAjJAnAnutpattestatpUrvakamithyAcAritrAbhAvAcanibandhanasaMsArasyApakSayaprasiddhaH, anyathA mithyAdarzanAditrayApakSayepi tadapakSayAghaTanAt / __ sAkSAt athaza paramparAse duHkhaphalako denevAlApanA hetu rahajAve aura mithyAdarzana Adike yathAkramase zaya honepara kSayako prApta horahA saMsAra na hove arthAt hetu rahe aura sAdhya na rahapAve, isa prakAra hetuke aprayojaka hojAnese hetukI vipakSase vyAvRtti honA saMdigdha hai / ataH jainoMkA hetu saMdigdhanyabhicArI hai, yaha bhI zaMkA nahIM karanI cAhiye / kyoMki samyagdarzanake utpanna hojAnepara caturtha guNasthAnavAle asaMyata samyagdRSTi jIvake mithyAdarzanakA hAsa hojAte sante mithyAjJAnakI utpati nahIM hopAtI hai / ataH una mithyAdarzana aura mithyAjJAnako pUrvavartI kAraNa mAnakara honevAle mithyAcAritrakA bhI abhAva hogayA hai / isa kAraNa una tIna kAraNoMse utpanna hue saMsArakA bhI hAsa honA prasiddha hai| jaba kAraNa hI na rahA to kArya kahAMsa ho skegaa| amike dUra hojAnepara uSNatA bhI naSTa hojAtI hai| yadi aisA na mAnakara dUsare prakAroMse mAnA jAtA to mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra ina tInakI hAni hote hue bhI usa saMsArakA krama hAsa hotA nahIM bana sakatA thaa| ataH hamAre hetu anukUla tarka hai| jaise ki dhUma hove aura vahina ho, aisA mApAdana karanepara kAryakAraNabhAvake maMga ho jAnekA hara hai, vaise hI yahAM 70
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ 554 tattvArthecintAmaNiH mithyAdarzana Adi tInake sAtha saMsArakA kAryakAraNabhAva honA hI itakI vyojakatA hai| dhIre dhIre nAtha hote hote pUre nAzake liye abhimukha ho jAnA apakSayakA artha hai / na ca samyagdRSTe rmithyAcAritrAbhAvAtsaMyatatvameva syAnna punaH kadAcida saMyatatvamityArekA yuktA, cAritramohodaye sati samyak cAstrisyAnupapatterasaMyatatvopapatteH / kAtsto dezato vA na saMyamo nApi mithyAsaMyama iti vyAhatamapi na bhavati, mithyAgamapUrvakasya saMyamasya paJcAgnisAdhanAde mithyAsaMyamatvAt samyagAgamapUrvakasya samyaksaMyamatvAt / tato'nyasya mithyAtvodayAsacce'pi pravartamAnasya hiMsAderasaMyamatvAt / 1 1 yadi koI yoM AzakkA uThAve ki jainoMke vartamAna kathanAnusAra samyagdRSTi jIvake cauthe guNasthAnameM mithyAcAritrake na rahane se saMyamIpanA bhI ho jAve / phira kabhI bhI cauthe guNasthAnavAleko asaMyatapanA nahIM honA cAhiye / jaba mithyAcAritra na rahA to mahAtratakA dhAraNa, samitiyoM kA pAlana, kapAyakA nigraha, mana, vacana, kAyakI ucchRMkhala pravRttiyoMkA tyAga, aura iMdriyoMkA jayarUpa saMyamabhAva ho jAnA cAhiye | AcArya kahate haiM ki isa prakAra kisIkA zaMkA karanA yukta nahIM hai| kyoMki cauthe, pAMcame guNasthAna meM cAritraguNa ( saMyama ) kA mohana karanevAle amatyAkhyA. nAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNakA udaya ho rahA hai| aisA honepara samyakcAritra guNa nahIM bana sakatA hai | ataH cauthe meM iMdriya saMyama aura prANa-saMyamarUpa virati na honese asaMvatapanA mana jAnA siddha hai aura pAMca sAMkalpika sabakA tyAga ho jAnese tathA sthAvazvakA tyAga na honese "dezasaMtapanA hai / jabataka pratyAkhyAnAvaraNakA gyArahavIM pratimA bhI mandatama udaya hai, tabataka saMyamamAtra nahIM hai| aMtaH cauthe guNasthAna meM chaTThe ke samAna pUrNarUpase saMyama nahIM hai aura pAMcaveke samAna ekadeza se bhI saMyama nahIM hai tathA pahile guNasthAna ke samAna mithyAsaMyama bhI nahIM hai / isa prakAra ina tInoMkA niSedha karanese vyAghAta doSa bhI nahIM hotA hai / bhAvArtha- jaise koI kahe ki vaha vizeSa vyakti puruSa bhI nahIM hai aura strI bhI nahIM hai| yahAM parizeSase vaha jIva tIsarA napuMsakavedI mAnA jAtA hai / aise hI saMyama, dezasaMyama aura mithyAsaMyama ye tIna hI avasthAeM hotI to doke niSedha karanepara tIsarekA vidhAna avazya ho jAtA / yugapat tInoMkA niSedha kara hI nahIM sakate the| jaise yaha amuka padArtha jaDa bhI nahIM hai / cetana bhI nahIM hai| isa prakAra donoMkA niSedha karanA azakya hai| kiMtu jaise yaha vivakSita saMsArI jIva deva nahIM, nArakI nahIM, siryaJca nahIM hai / ina tIna niSedha karanepara mo cauthA bheda manuSya rUpa hai, vaise hI ina tInoM saMyamoMse rahita cauthI asaMyama hai / jo ki cauthe guNasthAna meM hai athavA jaise midhyAdarzanamA pahile guNasthAna meM hai, samyaktra cothe meM hai, milA huA samyagmithyAtva mAtra tIsare meM hai| kiMtu ina tInoMse atirikta anubhava ror mithyAtva avasthA dUsare sAsAdana guNasthAnameM hai / vaise hI pUrNasaMyama, dezasaMyama aura miyAsaMyamase bhinna mAnI gayI cauthI asaM rUpa avasthA cauthe guNasthAna meM hai| jhUThe khoTe zAstroMke I
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattvArthacintAmaNiH abhyAsapUrvaka kumeSI, kuliMgI, jina saMyamoMko pAlate haiM ve midhyAsaMyama haiM / jaise ki cAroM dizAo Aga jalAkara Uparase sUrya kiraNoM dvArA saMtapta hokara paMca abhi tapa karanA, vRkSapara ulaTe laTaka jAnA, jIvita hI gaMgA meM pravAhita ho jAnA, nakha, keza baDhAnA Adi to mithyAcAritra hai / aura samIcIna sarvajJokta AgamakA abhyAsa kara usake anusAra aTThAIsa mUlaguNoM kA dhAraNa karanA, antaraGga tapako baDhAnA Adi jaina RSiyoMke samIcIna saMyama hai / tathA midhyAtva aura anaMtAnubaMdha kA udaya na honepara bhI pravRtti karanevAle avirata samyagdRSTike hiMsA karane, jhUTha bolane, ArdikI pariNati asaMyamabhAva hai| yahAM prazama, saMvega, anukampA, gardA, nindA, amUDhadRSTitA, vAtsalya Adi guNa vidyamAna haiM / yaha asaMyama pahile donoM samyak aura midhyAsaMyamase bhinna hai / 555 na cAsaMyamAdbhedena midhyAsaMyamasyopadezA bhASAbheda eveti yuktaM, tasya vAtapaHzalenopadiSTatvAt tataH kathaJcidbhedasiddheH / feater hai ki jIvake pAMca bhAvoM meM audayika asaMyata bhAvase bhinna hokara mizrAsaMyamakA kahIM upadeza nahIM hai / isa kAraNa mithyAcAritra aura asaMyamakA abheda hI mAnanA cAhiye / phira cauthe meM yA to mithyAcAritrako mAno yA saMyamIpanako svIkAra kro| aMdhakAra kahate haiM ki yaha kisIkA kainA yukta nahIM hai / kyoMki asaMyamase bhinna mAne gaye usa mithyAcAritrakA dUsare sthaloMpara chaThe adhyAya meM bAlatapaH zabdase upadeza kiyA hai / usa kAraNa mithyAcAritra aura asaMyama kisI apekSA se bheda hI siddha hai / duHkha, sukha, aduHkha, noduHkha, athavA saMsAra, asaMsAra, nosaMsAra, tritayazyapeta, ye avasthAyeM nyArI nyArI haiM / I na hi cAritramohodaya mAtrAdbhavaccAritraM darzanacAritra mohodayajanitAdacAritrAdabhinnameveti sAdhayituM zakyaM sarvatra kAraNabhedasya phalAbhedakatvaprasakteH / mithyAdRSTAseyamasya niyamena mithyAjJAnapUrvakatvaprasiddheH samyagdRSTerasaMyamasya mithyAdarzanajJAnapUrvakavirodhAta, viruddhakAraNapUrvakatayApi bhedAbhAve siddhAMtavirodhAt / cauthe guNasthAna meM darzanamohanIyake saMbandha rahita hokara kevala cAritramohanIyake udayase hotA huA svarUpAcaraNa cAritra to pahile guNasthAnameM darzanamohanIya aura cAritramohanIyake udayase paidA hue mithyAcAritra abhinna hI hai, isa bAtako siddha karaneke liye samartha nahIM honA cAhiye / yAnI kaise bhI ukta bAtako siddha nahIM kara sakate hai / anyathA sabhI sthAnoMpara kAraNoMkA bhinna honA kArya bhedako siddha na kara skegaa| jisa cauthe guNasthAnake acAritra ( svarUpAcaraNa ) bhAva kevala cAritramohanIyakA udaya hai aura pahile guNasthAna ke acAritra ( mithyAcAritra ) meM darzana mohanIyasahita cAritramohanIyakA udaya hai / ye donoM bhalA eka kaise ho sakate haiM ! | frevieTIkA asaMyama niyamase mithyAjJAnapUrvaka prasiddha ho rahA hai aura samyagdRSTike asaMyamako
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH mithyAdarzana aura mithyAjJAnako kAraNa mAnakara utpanna honepanakA virodha hai / me donoM doSa cauthemeM nahIM hai / ataH donoM eka nahIM hai| viruddha kAraNoM ke pUrvavartI honepara bhI uttara samameM utpanna hue kAryoM kA yadi bheda honA na mAnA jAyegA to sabhI vAdiyoM ko apane siddhAntase virodha ho jAvegA / kyoMki sabhI parIkSakoMne minna bhinna kAraNoM ke dvArA nyAre nyAre kAryoMkI utpatti honA iSTa kiyA hai| ataH pahilekA asaMyama bhAva aura caudhekA asaMyamabhAva nyArA hai| jJAnameM bhI kujAnase ajJAnamAva bhinna hai / kujJAna dUsare guNasthAnataka hai jaba ki ajJAna bhAva bArahave taka hai| kathameva mithyAtvAdivayaM saMsArakAraNaM sAdhayataH siddhAntavirodho na bhavediti cenna, kAlimohohare saraMgatau saragadyamAnayorasaMyamamithyAsaMyamayorekatvena vidhakSitatvAccatuSTayakAraNatvAsiddheH saMsaraNasya tata evAviratizaddhenAsaMyamasAmAnyavAcinA baidhahetorasaMyamasyopadezaghaTanAt / yahAM kisIkA tarka hai ki mithyA dRSTikA asaMyama aura asaMyata samyagdRSTikA asaMyama aba bhyArA hai to saMsArake kAraNa cAra hue| phira isa prakAra mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra ina tInako hI saMsArakA kAraNapanA sAdhate hue jainoMko apane siddhAMtase virodha kyoM na hogA ? batAiye? kAraNa ki cauthA asaMyamabhAva saMsArakA kAraNa strayaM nyArA mAnA jArahA hai| mAnArya kahate haiM ki isa prakAra kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki una donoM bhAvoMkA antaraMga kAraNa cAritramohanIya hai| usa karmake udaya honepara utpanna horahe acAritra aura mithyAcAritrakI ekarUpapanese vivakSA paidA hocukI hai ! ataH saMsArake kAraNoMko cArapanA siddha nahIM hai / isa hI kAraNase to mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yogako baMdhakA hetu batAte hue AcArya mahArAjakA sAmAnyarUpase kahanevAle avirati zabdase donoM prakArake asaMyamoMkA upadeza denA saMghaTita hojAtA hai / bhAvArtha-samyakcAritra na hone kI apekSAse donoM asaMyama eka haiN| kiMtu nakA artha paryudAsa aura prasajya karanepara darzana mohanIyake udayase sahita acAritrako mithyAcAritra kahate haiM aura darzana mohanIyake udaya na honepara apatyAgnyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNake udayase honevAle asaMyarako acAritra kaIdete haiN| samyagdRSTerapi kasyacidvipakSaNAdijanitaduHkhaphalasya hInasthAnaparigrahastha saMsArasya darzanAnmidhyAdarzanajJAnayorapakSaye kSIyamANatvAbhAvAna kazciddAkhaphalatvaM midhyAdarzanajJAnApakSaye kSIyamANatvena vyAptamiti cenna, tasyApyanAgatAnantAnantasaMsArasya prakSayasideH sAdhyAntaHpAtitvena vyabhicArasya tenAsambhavAt / AkSepaka phahatA hai ki kisI kisI samyagdRSTijIvako bhI viSake bhakSaNase yA yuddha zastrAghAta ho jAnese tathA zreNika rAjAkA svayaM apaghAta karalene Adise utpanna hue aneka prakAra ke
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ satvAcintAmaNiH duHkha haiM phala jisake, aisA hInasthAna nArakazarIra AdikA grahaNa karanArUpa saMsAra honA dekhA jAtA hai / yahAM mithyAdarzana aura mithyAjJAna ke kSaya honepara bhI saMsArakA kSIyamANapanA ( sAdhya ) nahIM rahA hai / ataH vyabhicAra hojAnese duHkhaphalasva hetukI mithyAdarzana aura mithyAjJAnake apakSaya honepara kSIyamANasvarUpa sAdhya ke sAtha vyApti ( avinAbhAva honA) kaise bhI siddha nahIM haiN| graMthakAra karate haiM ki isa prakAra to nahIM kahanA cAhiye / kyoMki usa samyagdRSTi ke bhI bhaviSyameM homevAle anantAnamta nikRSTa khAnAma janma maraNoMko dhAraNa karanA rUpa saMsArakA prakSaya honA siddha hai| samyAdRSTi jIva bhale hI zakhAdhAta yA AtmaghAtase katipaya nikRSTa zarIroMko dhAraNa karaleve, phira bhI viSabhakSaNa, AtmaghAta, AdikA kSaya hokara saMsArakA hAsa hote hue saMkhyAta bhavoM meM usakI mokSa honA anivArya hai / zreNika to tIsare bhavase hI mokSa prApta kreNge| ataH ApakA diyA huA myabhicArakA sthala hamAre pratijJAvAkya ke aMtaraMgameM praviSTa horahA hai / arthAt vaha bhI sAdhyakohimeM pahA hai / hetuke rahajAne se kisI aparAdhI samyagdRSTi ke saMsArameM bhI kSIyamANapanA rahajAtA hai / ataH usase vyabhicArakA honA asambhava hai / pakSa aura pakSasamameM vyabhicAra doSa uThAnA anyAya hai| abhiprAyako nahIM samajhapAnekA sUcaka hai| nidarzanaM paraprasidhyA viSamaviSabhakSaNAtibhojanAdikamuktaM, tatra parasya sAdhyavyAsasAdhane vivAdAbhAvAt / na hi viSamaviSamakSaNe'tibhojanAdau vA duAkhaphalatvamasiddha, nApi nAcaraNIyametatsukhArthineti satyajJAnotpacI tatsaMsargalakSaNasaMsArasyApakSayopi siddhasvAvatA ca tasya dRSTAntatAprasiddharavivAda eva / hamane apane pUrva anumAnameM jo tIkSNa viSakA khAnA yA bhUkhase ati adhika khAnA Adi dRSTAMta diye haiM, ve dUsare prativAdIkai gharakI prasiddhike anusAra kahe haiN| prativAdIke yahAM zIghra duHkharUpI phalako denevAle viSamakSaName mithyAbhadAna Adike naSTa honepara kSIyayANapanA hai tathA paramparAse duHkha denevAle adhika bhojanameM bhI jhIyamANapanA dekhA jAtA hai arthAt duHkharUpa phalako denevAle viSamakSaNa Adi karma tattvajJAnIke naSTa ho jAte haiN| ve ina kriyAoMko nahIM karate haiN| vaise hI saMsAra bhI tattvajJAnIkA nyUna ho jAtA hai| naiyAyika Adi bhI adhika bhojana yA pAvale kutte ke kATane AdimeM paramparAse honevAle duHkhaphalaba hetuphI kSIyamANatva sAdhya ke sAtha vyApti siddha karaneme vivAda nahIM karate haiM / pratikUla viSake makSaNamai athavA adhika bhojana, zItabAdhA mAdise pIDita hone duHkhaphalapanA asiddha nahIM hai aura sukha ke abhilASI jJAnI jIvako ye viSamakSaNa bhAdi AcaraNa nahIM karanA caahie| yaha sAdhya bhI asiddha nahIM hai / yAnI dRSTAMta raha AtA hai / samIcIna hitakArI jJAnake utpanna ho jAnepara koI jIva mayaMkara viSako nahIM khAtA hai| aura na adhika bhojana karatA hai / zIta uSNakI bAdhAoMse bhI bacA rahatA hai| ataH tattvajJAnIke naise isa upadrayoM kA kSaya ho jAtA hai, vaise hI mithyAjJAnakA nAza hokara satyajJAnake utpanna
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ .558 tattvAvacintAmaNiH honepara nikRSTa sthAnoM meM janma maraNa kara duHkha bhoganA yA sakala duHkhoMke nidAna usa sUkSma sthUla zarIrakA saMbaMdha ho jAnArUpa, saMsArakA hAsa honA bhI siddha ho jAtA hai / utanese hI hetu aura sAdhyake AdhAra ho jAne ke kAraNa una viSabhakSaNa Adiko dRSTAntapanA prasiddha hai / ataH vAdI prativAdiyoMko kahe hue nidarzanameM koI vivAda hI nahIM hai / aura pratijJAvAkya meM bhI koI jhagaDA nahIM rhaa| tadevamanumitAnumAnAnmithyAdarzanAdinimittasvaM bhavasya sidhyatIti na viparyaya mAtra hetuko viparyayApairAgyahetuko vA bhano vibhAvyate / usa kAraNa isa prakAra anumita kiye gaye anumAnase saMsArake kAraNa mithyAdarzana Adika ye tIna siddha ho jAte haiN| bhAvArtha-isa dUsare anumAnase mithyAdarzana Adike kSaya honepara saMsArakA kSIyamANapanara siddha kiyA gayA hai aura isa dUsare anumAnase jAna liye gaye mithyAdarzana Adike kSaya honepara nIyamANapanA sAdhyarUpa hetuse saMsArarUpI pakSameM mithyAdarzana, zAna, cAritra ina tIna hetuoMkI kAryatA pahile anumAnase kArikA dvArA siddha ho jAtI hai / isa prakAra mithyAhagAdi isa vArtikakA prameya siddha ho jAtA hai | ataH kevala viparyayajJAnako yA viparyaya aura tRSNA doko hetu mAnakara utpanna honevAlA saMsAra hai, yaha nahIM vicAranA cAhiye / kiMtu saMsArake kAraNa mithyAdarzana Adi tIna hai| tadvipakSasya nirvANakAraNasya tryaatmtaa| prasiddhaivamato yuktA sUtrakAropadezanA // 106 // jaba saMsArake kAraNa tIna siddha ho gaye to usa saMsArake pratipakSI horahe mokSake kAraNako bhI tIna svarUpapanA ukta prakArase prasiddha ho hI gyaa| isa kAraNa tatvArthasUtrako racanevAle umAsvAmI mahArAjakA mokSake kAraNa tInakA upadeza denA yuktiyoMse bharA huA hai| midhyAdarzanAdInAM bhavahetUnAM trayANAM pramANataH sthitAnAM niciH pratipacabhUtAni samyagdarzanAdIni trINyapekSate anyatamApAye tdnupptteH| AcArya vidyAnaMda svAmIjI anumAna banAte haiM ki saMsArake kAraNa midhyAdarzana, jJAna, aura cAritra ina tInakI pramANoMse sthiti ho cukI hai / ina tInoMkI nivRtti honA ( pakSa ) apanese pratipakSarUpa tIna sampAdarzana, jJAna, cAritroM kI apekSA karatI hai (sAdhya ) kyoMki tIna pratipakSiyomese kisI ekake bhI na honepara vaha mithyAdarzana Adi tInoMkI nivRtti honA na bana sakegA (hetu ) / isa anumAnase Adi sUtrake prameyako puSTa kara diyA hai| zaktitrayAtmakasya vA bhavatorekasya vinivartanaM pratipakSabhUtazaktitrayAtmakamekamavareNa nopapadyata iti yuktA sUtrakArasya trayAtmakamokSamArgopadezanA /
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 559 athavA dUsarA anumAna yaha hai ki saMsAra ke kAraNa kahe gaye mithyAbhiniveza, arthoko jhUThA jAnanA tathA rAga dveSa, amasa Adi ina tIna zaktisvarUpa eka viparyayakI ThIka nivRti honA ( pakSa ) apane vidhAsvarUpa samyagdarzana, jJAna, cAritra, ina tIna zaktirUpa eka ratnatrayAtmaka Atmadravyake binA nahIM bana sakatA hai ( sAdhya ) saMsAra kAraNoMkI sarvathA nivRtti honese ( hetu ) isa prakAra do anumAnoMse sUtrakArakA tInarUpa mokSamArgakA upadeza denA yukta hai / tatra yadA saMsAranivRttireva mokSastadA kAraNaviruddhopalabdhiriyaM nAsti kavisaMsAraH paramasamyagdarzanajJAna cAritrasadbhAvAditi / usa anumAnake prakaraNameM jaba saMsArakI nivRddhiko hI mokSa mAnA jAye, taba to yaha niSedhakA kAraNa viruddhopalabdhirUpa hetu hai ki kisI vivakSita eka jIva ( pakSa ) saMsAra vidyamAna nahIM hai ( sAdhya ) kyoMki utkRSTa zreNIke samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra vahAM vidyamAna haiM ( hetu ) / isa anumAnamai saMsArakA abhAva sAdhya hai / niSedha karane yogya saMsAra ke kAraNa mithyAdarzana Adi tIna haiN| unake viruddha samyagdarzana Adi tInakI upalabdhi ho rahI hai, ataH yaha kAraNa viruddhopalabdhi hetu hai / pratiSedhya ke jo kAraNa unake viruddhoMkI upalabdhi honA hai / yadA tu saMsAranivRcikArye mokSastadA kAraNakAraNaviruddhopalabdhiH, kasyacidAtmano nAsti duHkhamazeSaM mukhya samyagdarzanAdisadbhAvAditi nizcIyate, tyantika sukhasvabhAvatvAttasya ca saMsAranivRttiphalatvAt / sakaladuHkhAbhAvasyA kiMtu jaba mokSA saMsArakI nivRcikA kArya mAnA jAtA hai, taba to yaha hetu kAraNakAraNaM viruddhopalabdhirUpa hai ki kisI na kisI AtmA ke sampUrNa duHkha nahIM haiM ( pratijJA ) kyoMki usa AtmAmeM pradhAnarUpase samyagdarzana Adi tIna guNa vidyamAna haiM ( hetu ) yahAM duHkhoMkA abhAva sAdhya hai, duHkha pratiSedhya hai / duHkhakA kAraNa saMsAra hai aura usake kAraNa mithyAdarzana Adi hai / unase viruddha samyagdarzana AdikI upalabdhi ho rahI hai / yoM prakRta hetu kAraNakAraNa viruddhopalabdhi rUpa nizcita kiyA jAtA hai / sampUrNa duHkhoMke abhAvako Atyantika sukha svabhAvanA hai aura vaha AtmAkA anaMta kAlaka sukhasvabhAva ho jAnA saMsArakI nivRtikA phala hai / naiyAyikoM kA mAnA gayA duHkhadhvaMsarUpa mokSa hamako abhISTa nahIM hai / duHkhAbhAva anaMtasukhasvarUpa hai / abhAva vastustrarUpa hai| vaizeSikoM kA mAnA gayA tuccha amAva kucha nahIM haiM yadA mokSaH kvacidvidhIyate tadA kAraNopalabdhiriyaM kacinmokSo'vazyaMbhAvI samyadarzanAdiyogAt iti na kathamapi sUtramidamayuktyAtmakaM, AgamAtmakatvaM tu nirUpitamecaM satyalaM prapaMcena /
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55. tasvAcintAmaNiH . tathA jaba kisI AtmAmeM sIdhA mokSakA vidhAna kiyA jAyegA, taba to yaha vidhisApaka kAraNopalabdhi hetu hai ki kisI AtmAmeM mokSa avazya honevAlA hai ( patimA) kyoMki usameM sampAdarzana Adi guNoMkA saMbaMdha hogayA hai (hetu)| vahAM mokSake kAraNa samyagdarzana Adi haiN| ataH chatra hetuse chAyAkI siddhi ke samAna kAraNa hetuse mozakI siddhi hojAtI hai / mokSake sampa. varzana Adi kAraka hetu haiM aura jJApaka hetu mI hai| isa prakAra kaise bhI ubhAsvAmI mahArAjakA yaha sUtra ayuktirUpa nahIM hai / bhAvArtha-aneka hetuoMse siddha hokara yuktiyoM se paripUrNa haiN| aura yaha pahilA sUtra sarvajJokta Agama svarUpa ko hai hii| isa bAtakA hama pahile prakaraName nirUpaNa karacuke haiN| aise male prakAra sUtrakI siddhi hojAnepara aba vistArakA vyartha tANDava baDhAnese vizrAma lenA cAhiye / kucha adhika prayojanA hi na hogaa| bandhapratyayapAJcadhyasUtraM na ca virudhyate / pramAdAditrayasyAntarbhAvAtsAmAnyato'yame // 107 // ___ jaba ki Apa jainabaMdhu saMsAra aura mokSake kAraNa tIna mAnate haiM to AThaveM adhyAyameM kaI jAnevAle bandhake kAraNoMko pAMca prakArakA kahanevAle sUtrase virodha ho jAvegA, so nahIM samajhanA / kyoMki paMdhake kAraNoM ko kahanevAle sUtra meM par3e hue pramAda, kaSAya aura yoga tInoMkA sAmAnyarUpase acAritra antarbhAva ho jaayegaa| isa kAraNa mithyAdarzana, mithyAcAna aura mithyAcAritra ye tIna hI saMsArake kAraNa siddha hue| trayAtmakamokSakAraNasUtrasAmarthyAttrayAtmakasaMsArakAraNasiddhI yuktyanugrahAbhidhAne baMdhapratyayapaMcavidhatvaM 'mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA baMdhahetava ' iti sUtranirdiSTa na virudhyata eva, pramAdAditrayasya sAmAnyato'cAritre'ntarbhAvAt / / samyagdarzana, jJAna, cAritra, tInoMkI ekatA-svarUpa mokSake kAraNako nirUpaNa karanevAle sUtrakI sAmathryase tInasvarUpa hI saMsArake kAraNoM kI siddhi yuktiyoMkI sahAyatAkA kathana karanepara mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye pAMca baMdhake kAraNa haiM / isa prakAra sUvameM kahe gaye pake kAraNoMkA pAMca prakArapanA viruddha nahIM hI hotA hai| kyoMki pramAda Adi sIna pAnI pramAda, kaSAya aura yogakA sAmAnyapanese acAritrameM garma ho jAtA hai / arthAt jaise pahile guNasthAnakA anAritra aura caukA acAritra aMtaraMga kAraNakI apekSAse eka hI hai| vaise hI cAritra mohanIyake udayase honevAle pramAda aura kapAya bhI eka prakArase acAritra hai / gyArahave, bArahaveM aura merahaveM guNasthAna mAritramohanIyakA udaya na honese yadhapi. adhAritrabhAva nahIM hai / phira mI cAritrakI pUrNatA jaba caudahaveM guNasthAnI mAnI gayI hai| isa apekSAse cAritrakI vizeSa svamAvoMne TikA acAritrameM aMtarbhAva ho jAtA hai| yoga bhI eka prakArakA pracAritra hai|
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ 561, tatyAca cintAmaNiH . vizeSatazca trayasthAcAritre'ntarbhAvane ko doSa iti cet- yahAM kisIkI zaMkA hai ki Apa jainoMne pramAda Adi tInako sAmAnyapranese avAra garbhita kiyA | kyoM jI ! aura vizeSarUpase tInoMkA acAritra meM antarmAva karanepara kyA doSa AMta hai ! talAiye ! aisI AzaMkA honepara AcArya mahArAja uttara dete haiM / vizeSataH punastasyA cAritrAMtaHpravezane / pramattasaMyatAdInAmaSTAnAM svAdasaMyamaH // 108 // tathA ca sati siddhAMtavyAghAtaH saMyatatvataH / mohadvAdazakadhvaMsAtteSAmayamahAnitaH // 109 // yadi phira vizeSarUpa se una tInoMkA acAritrake bhItara praveza kiyA jAvegA to chaThe guNa-" sthAnavartI pramattasayatako Adi lekara terahave guNasthAnI sayogakevalI paryanta ATha saMyamiyoMke asaMyamI bana jAnekA prasaMga ho jAyagA, aura vaisA honepara jainasiddhAMta kA vyAghAta hotA hai| kyoMki jaina siddhAMta ukta AThoMko saMyamI kahA gayA hai| anaMzAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNakI caukaDI ina mohanIya karmakI bAraha prakRtiyoMke kSayopazama, upazama, aura kSayarUpa hAsa ho jAne ke kAraNa una AThoMko asaMyamIpanakI hAni hai / bhAvArtha - ye AThoM hI saMyamI mAne gaye haiN| pramAda, kaSAya aura yogoMko sAmAnyapane ke samAna yadi vizeSarUpa se bhI acAritra mAnA jAtA to ye AThoM asaMyamI bana jaayeNge| isa prakAra jaina siddhAMtoM tattva bigaDatA hai| t FM.M nanvevaM sAmAnyato'pyacAritre pramAdAditrayasyatarbhAvAtkarthaM siddhAMtavyAghAto na svAda : pramacasaMyatAtpUrveSAmeva sAmAnyato vA sarvAtirbhAvivacanAda, premasaMyatAdInAM tu sayoga kevalyantAnAmaSTAnAmapi mohadvAdazakasya kSayopazamAdupazamAdvA sakalamohasya yAdvA saMyatatvaprasiddheH, anyathA saMyatAsaMyattatvaprasaMgAt, sAmAnyato'saMyatasyApi teSu bhAvAditi kecit / " "" aisA siddha karanepara bhI phira koI isa prakAra zaMkA karate haiM ki pramAda Adi cInakA acAritra sAmAnyapane se bhI antarbhAva karane se kyoM nahIM siddhAMta kA vyAghAta hogA ? jaba ki Apa jaina bATo guNasthAnoM meM mohanIyakI bAraha prakRtiyoMkA hrAsa mAnate haiM to sAmAnyarUpase bhI una AThoM meM acAritra nahIM rahanA caahie| jaina siddhAMnta meM cAritra nahIM rahanA mAmA hai donoM prakArase mAnA hai / pramattasaMyatanAmaka uThe guNasthAna se pahile ke prathamase lekara pAMca guNasthAna taka pAMcoM hIkA donoM sAmAnya aura vizeSarUpase acAritraH - aMtarbhAva kahA deva to jahAM mI 71
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAvacintAmaNiH chaThese lekara terahaveM taka to acAritramai garbha nahIM kahA hai| pramattasaMyatako Adi lekara sayogakevaLI paryata AThoM mI guNasthAnavAloMko saMyamIpanA prasiddha hai| inameM gAritramohanIyakI pahilI bAraha prakRtiyoM ke kSayopazamase chaTe, sAvana saMgamIpana hai / eka apekSAse dazataka bhI pAritramohanIyakA kSayopazama hai / kyoMki vahAM dezaghAtiyoMkA udaya rahatA hai| aura upazamazreNI ke bhASe, nAve, dazameM aura mukhyarUpase myArahavemeM sampUrNa mohanIyapharmakA upazama hojAnese saMyamIpanA hai tathA kSapakazreNIke AThave, nauve, yazava aura pradhAnarUpase bArahaveme sampUrNa mohanIya karmakA kSaya hojAnese munimahArAjoko saMyamIpanA prasiddha hai | yadi aisA na mAnA jAkara dUsare prakAra mAnA jAvegA arthAt Apa vAdI jainoMke kathanAnusAra ATha guNasthAna meM sAmAnyarUpase acAritra bhAva mI mAnakiyA AvegA to pAMcaye guNasthAnake samAna ye AThoM bItAsaM hogaa| yopikamalA sATa Apake kahe anusAra sAmAnyapanese asaMyamamAya mI unameM vidyamAna hai / isa prakAra koI zvetapayAnuyAyI kaha rahe haiN| aba prAcArya kahate haiM ki: te'pyevaM paryanumojyAH kathaM bhavatA catummatyayo bandhaH sidAntavirudo na bhavettatra tasya sUtritasvAda iti / unake Upara bhI isa prakAra kaTAkSarUpa prazna uThAne cAhiye ki Apake yahAM mithyAvarzana, avirati, kaSAya aura yoga isa prakAra baMdhake cAra kAraNa mAnanepara siddhAMtavirodha kyoM nahIM hogaa| kyoMki Apake usa siddhAMta baMdhake cAra kAraNoMko sUcana karanevAlA vaha sUtra kahA gayA hai| bhAvArtha-zaMkAkArako mI pramAdakA acAritrama garbha kAnA mAvazyaka hogaa| pramAdAnAM kaSAyeSvantarbhAvAditi ceha, sAmAnyato vizeSayo vA vatra seSAmantarbhAva syAt ? na tAvaducaraH pakSo nidrAyAH pramAdavizeSasvabhASAyAH kaSAyeSvantarmAvayitumazasyatvAt tasyA darzanAvaraNavizeSasvAt / badi Apa zvetAMvara pramAdokA kamAyome banIMba karoge to isapara hama pUMchate haiM ki una dhamAdakA bhApa una kAyameM sAmAnyarUpase aMtarmAna kareMge yA vizeSarUpase antarmAya hogA ! batAyo ! ina donoM pakSAmeM dUsarA pakSa lenA to ThIka nahIM hai| kyoMki nidrA mI paMdraha pramAdomase caudahavIM vizeSa pramAdarUpa hai / usakA kaSAyoMmeM aMtarbhAva karanA zakya nahIM hai| kyoMki nidrAkA kaSAyoMko uttama karanevAle cAritramohanIya karmase koI sambandha nahIM hai / vaha nidrA to darzanAvaraNa karmakI eka vizeSa prakRti hai yA usa prakRtike udaya honepara hojAnevAlA mAmAkA dibhAva hai| pramAdasAmAnyasya kamAyepyantAva iti cet na, apramacAdInAM bApasAparAmikAmvAnA pramacasvaprasaMgAda, pramAdekadevasyaiva kAyasya nidrAmAtra tatra sadrAvAta sarvapramAdA
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmamAtrAma amaratvaprasakkiriti cet, vahiM pramAdAdiprayAsyAcAritre'ntarbhAve'pi pramacasaMpatAdInAmadhAnAmasaMyavatvaM mA prApat / hama vizeSa vizeSa pramAdoMkA kAryoMmeM aMtarbhAva nahIM karate haiM kiMtu prathamapakSa ke anusAra amAvasAmAnyakA kamAyo garbha karate haiN| isa prakAra zaMkAkArakA kahanA bhI to ThIka nahIM pdd'egaa| "kyoMki sAsarve guNasAnavAle apamayako mAdi lekara sUkSmasAMparAvika guNastAna parvatake mamiyoko dhamApanekA prasaMga hogA, kyoMki kaSAyake udayake vArasampase honevAle sAtaveM, mATha, nauve aura daza guNasthAnameM paMdraha pramAroMke hI ekadezarUpa kaSAyoMkA aura nidrAkA una cAroM guNasthAnoM udaya vidhamAna hai / ataH ye cAroM guNasthAna chaTha ke samAna pramaca zejAveMge / yadi bhApa phira boM kahai ki sAtave Adi pAra guNasthAnAma kiyA, kaSAya, iMdriya, nidrA aura sneha ye sampUrNa pramAda to nahIM hai| ataH cAra guNasyAnoko pramattapanekA prasaMga nahIM mAnA hai| dhaba aisA kahanepara so hama digambara jaina mI kahate haiM ki pramAda Adi mAnI mamAda, kaSAya, yoga vInoMkA sAmAnyarUpase bhacAritra garbha honepara mI chaThase lekara terahaveM sakake mATha saMyamiyoMko asaMyamIpanA isI prakAra nahIM pAsa hoo| phira bhApa zaMkAkArane hamAre Upara vyartha bhAThoMko asaMyamI honekA vinA bicAre kaTAkSa kyoM kiyA / usako Apa kauTA kiijiye| sthAhi-pamcadazasu prabhAdavyaktiSu vartamAnasya pramAdasAmAnyasma kamAyecantA mAve'pi na sA vyaktayastrAntarbhavanti vikathendriyANAmapramattAdigvabhAvAt , kaSAyapraNapanidrANAmeva saMbhavAt , iti na teSAM pramacatvam / tathA mohadvAdazakodayakAlabhAviSu satyopazamakAlabhAviSu ca pramAdakapAyayogavizeSeSu vartamAnasya pramAdakapAyayogasAmAnmaspAcAritre'ntarbhAve'pi na pramattAdInAmasaMyatattvam / isI mAtako adhika saSTa kara AcArya mahArAja dikhalAte haiM ki Apa zaMkAkAra paMdraha pramAdavizeSoM meM vidyamAna horahe aise pramAdasAmAnyakA kaSAyoM meM antarbhAva karate hue bhI yaha mAnate hai ki sampUrNa paMdraha mI prasAda vyaktirUpase usa kaSAyama garbhita nahIM hote haiN| kyoMki cAra kiyA aura pAMca iMdriya ye nau pramAda apramatta mAdi cAra guNasthAnoM meM vidyamAna nahIM hai| cAra sajyarUna kavAya, sneha aura nidrA ye chaha pramAda hI vahAM sambhavate haiM / isa prakAra sampUrNa pramAdoMke na rahA nese una sAtaveM Adi cAroMko jaise Apa pramatta nahIM mAnate haiM, vaise hI hama mI kahate haiM ki mohanIya karmako bAraha prakRtiyoMke udaya ke samaya honevAle pahile dUsare guNasthAnake pramAda, kapAya, moga, vyakiyoM meM jo hI pramAda, kamAya, yoga, sAmAnya vidyamAna hai, mohanIyakI bAraha prakRsiyoka kSayopazamake samaya honevAle cauthe, pAMcave, chaThe aura niratizaya sAtave guNasthAnoM meM rahanevAle pramAda, mAma, yoga, vyaktiyoM meM bhI vahI sAmAnya viSamAna hai| ataH sAmAnyarUpase pramAda, kamAma
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ cintAmaNiH yogakA pariyoga hote hue Adi AThoMko asaMyamIpanA prApta na hogA jo Apane tarka dI hai vahI yahAM bhI lAgU ho jAtI hai| tumhArI sapillI aura merA, suMdara, manoza, caharAsAI rupaiyA hai, yaha pakSapAta Apako nahIM calAnA cAhiye / 64 syAnmataM pramAdAdisAmAnyasyAsaMyateSu saMyateSu ca sadbhAvAdasaMyame saMyame cAMtarbhAvo yukto na punarasaMyama eva, anyathA vRkSatvasya nyagrodhe'ntarvyApino'pi nyagrodheSvevAMtarbhAva - prasakteriti / sambhava haiM ki Apa zaMkAkArakA yaha bhI mata hove ki pramAda, kaSAya aura yoga ina tIna sAmAnyakA pahileke cAra asaMyata guNasthAnoM meM to sadbhAva hai hI tathA aba saMyamiyoM meM mI unako dekhiye ki pramAda sAmAnyakA dezasaMyata pAMcaveM aura chaThaveM saMyamI guNasthAna meM sadbhAva hai tathA kaSAya chaThe daza guNasthAna takake saMyamiyoM meM vidyamAna hai / evaM yoga chaThese lekara terahaveM takake saMyamiyoM meM pAyA jAtA hai / isa prakAra sAmAnyarUpase pramAda Adi tIna to saMyata aura asaMyata donoM prakArake jIvoM meM pAye jAte haiM / taba aisI dazA meM pramAda AdikA cAritra aura acAritra donoM meM antarbhAva karanA yukta thA / akele acAritra meM hI unako garbhita karanA anucita hai / yadi aisA na mAnakara Apa jaina dUsare prakArase mAnoge yAnI anekoM meM rahanevAle sAmAnya dharmako eka hI vizeSavyakti yarmita kara loge to nimba, vaTa, Amra, jambU, chatra, khadira peDoM meM rahanevAlA gure sAmAnya vicArA vaTavRkSake bhItara bhI vyApaka hokara vidyamAna hai| ataH usa anekoM meM rahanevAle vRkSasya sAmAnyakA bhI akele vaTavRkSameM hI garmita karanekA prasaMga ho jAyegA arthAt vahI vRkSa kahA jAvegA / nimba, jAmuna, Adi peDha na kahe jA sakeMge, isa prakAra zaMkAkArakA kahanA hai / aba maMthakAra kahate haiM ki : tadasat vivakSitAparijJAnAt / pramAdAditrayamasaMyame ca yasyAntarbhAvIti tasya niyatatvAttatrAntabhavo vivakSitaH pramAdAnAmapramattAdiSvabhAvAt kaSAyANAmaka pAyeSvasumbhavAt, yogAnAmayoge'navasthAnAditi teSAM saMyame nAntarbhAvo vivakSitaH / : I vaha kahanA ThIka nahIM hai / kyoMki hamAre kahane ke abhiprAyako Apane samajhA nahIM hai| jisa jainake yahAM pramAda, kaSAya aura yoga ye tInoM asaMyamameM garmita ho jAte haiM usake maTameM ve tInoM hI asaMyama to niyamase vidyamAna haiN| isa kAraNa usa asaMyamameM garbhita karanA hamako vivakSita hai| baMdhake kAraNoM meM kade gaye mithyAdarzana Adi pAMcake pUrva pUrva kAraNake rahanepara uttaravartI. kAraNa. avazya rahate haiN| mithyAdarzanako kAraNa mAnakara jahAM baMdha ho rahA hai, vahAM zeSavArI bhI vidyamA hai tathA midhyAdanakI vyucchitti honepara dUsare, tIsare, cauthe guNasthAnameM avirati nimittale baMdha ho rahA hai, vahAM zeSa tIna kAraNa bhI vidyamAna haiN| evaM pAMcaveM chaThaveM meM pramAdaH hetuse baMgha honepara kamAya
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ valApinsAmaNiH .yogoMkA acAritramai garma hote hue mI pramatta Adi' AThoMko asaMyamIpanA prApta na hogA jo Apane hI vadI gahA bhI lAgo bAlI hai| tumhArI sapillI aura merA, suMdara, manojJa, caharAsAI rupayA hai, yaha pakSapAta Apako nahIM calAnA cAhiye / . syAnmata, pramAdAdisAmAnyasyAsaMyateSu saMyateSu ca sadbhAvAdasaMyame saMyame cAMtarbhAvo yukto na punarasaMyama eva, anyathA vRkSasvasya nyagrodhe'ntarvyApino'pi nyagrodheSvevAMtarbhAvaprasakteriti / sambhava hai ki Apa zaMkAkArakA yaha bhI mata hove ki pramAda, kaSAya aura yoga ina tIna sAmAnyoMkA pahileke cAra asaMyata guNasthAnoM meM to sadbhAva hai hI tathA aba saMyamiyoM meM bhI unako dekhiye ki pramAda sAmAnyakA dezasaMyata pAMca aura chaThaveM saMyamI guNasthAnameM sadbhAva hai tathA kaSAya chaThese dazave guNasthAna takake saMyamiyoM meM vidyamAna hai / evaM yoga chaThese lekara terahaveM takake saMyamiyoM meM pAyA jAtA hai| isa prakAra sAmAnyarUpase pramAda Adi tIna to saMyata aura asaMyata donoM prakArake jIvoM meM pAye jAte haiM / taba aisI dazA pramAda AdikA cAritra aura acAritra donoM meM antarbhAva karanA yukta thA / akele acAritrameM hI unako garbhita karanA anucita hai| yadi aisA na mAnakara Apa jaina dUsare prakArase mAnoge yAnI bhanekoM meM rahanevAle sAmAnya dharmako eka hI vizeSayaktima parmita kara loge to nimba, vaTa, bhAna, jambU, dhava, khadira peDoM meM rahanevAlA vRhatva sAmAnya vicArA vaTavRkSake bhItara bhI vyApaka hokara vidyamAna hai| ataH usa anekoM meM rahanevAle vRkSatva sAmAnyakA bhI akele baTavRkSoM hI yarmita. karane kA prasaMga ho jAvegA arthAta baDa hI vRkSa kahA jaavegaa| nimba, jAmuna, Adi peDa na kahe jA sakeMge, isa prakAra zaMkAkArakA kahanA hai / aba aMdhakAra kahate haiM ki: . tadasat, vivakSitAparijJAnAn / pramAdAditrayamasaMyame ca yasyAntarbhAvIti tasya vaniyatatvAttatrAntarbhAvo vivakSitaH, pramAdAnAmapramattAdiSvabhAvAt kakSAyANAmakaSAyeSvasambhavAt , yogAnAmayoge'navasthAnAditi teSAM saMyame nAntarbhAvo vivakSitaH / ... 1: vaha kahanA ThIka nahIM hai / kyoMki hamAre kahane ke abhiprAyako Apane samajhA nahIM hai| jisa jainake yahAM pramAda, kaSAya aura. yoga ye tInoM asaMyamameM garmita ho jAte haiM usake mame ve sInoM hI asaMyama to niyamase vidyamAna hai| isa kAraNa usa asaMyama garbhita karanA hamako vivakSipta hai| dhake kAraNoM meM kahe gaye mithyAdarzana Adi pAMca ke pUrva pUrva kAraNake rahanepara uttaravartI kAraNa avazya rahate haiN| mithyAvarzanako kAraNa mAnakara jahAM baMdha ho rahA hai, vahAM zeSaH cAroM bhI vidhamAna haiM tayA mithyAdarzanakI nyucchitti honepara dUsare, tIsare, cauthe guNasthAnameM avirati nimittAse baMdha ho rahA hai, vahAM zeSa tIna kAraNa mI vidyamAna hai| evaM pAMca chaThaveM meM pramAda hetuse baMdha honepara kAma
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAcintAmaNiH aura yoga bhI kAraNa ho rahe haiM aura sajvalana kayAyake udayase sAta, AThaveM, nauve, dazaveM guNasthAnameM baMdha ho rahA hai| vahAM nau yoga bhI baMdhake kAraNa haiM / gyArahave bArahave aura terahave guNasthAnameM kevala yogase hI eka samayakI sthitivAle sAtAvedanIyakA hI baMdha hotA hai / isa . kAraNa pramAda Adi tInakA asaMyama bhAva. garmita karanA ThIka hai / kyoMki asaMyamamai ve pUrNarUpase raha jAte haiM, kiMtu saMyamI guNasthAnoM meM pramAda Adi tIna pUre taurase nahIM vyApate haiN| pramAdokA apramatako Adi lekara bhAgeke guNasthAnoM meM abhAva hai tathA sajvalanake maMda, maMdatara, maMdatama, aura sUkSma lomake udaya honepara honevAlI kapAyoMkA, kaSAyoMse rahita horahe gyArahave AdimeM sammava nahIM hai aura terahaveM taka baMdhake kAraNa horahe yogoMkI yogarahita caudahave guNasthAnameM sthiti nahIM hai| isa kAraNa una pramAda, kaSAya aura yogokA saMyA aMtarbhAva karanA hamako vivakSita nahIM hai / jisako Apa zaGkAkAra samajha nahIM pAye haiN| . pratiniyatavizeSApekSayA tu teSAmasaMyame'nanta vAva paJcavidha eva saMghahetuH mohadvAdazakakSayopazamasahabhAvinA pramAdakaSAyayogAnA viziSTAnAmasaMyateSvabhAvAtkaSAyopazama. dhayamAvinAM ca pramazakAyasaMyamevapyabhAvAt sarveSAM svAnurUpabaMdhahetutvAmatIghAtAt / ___ hAM ! una una chaThe Adi pratyeka guNasthAnoM meM niyata hue vizeSa vizeSa rUpase honevAle pramAda, kaSAya, aura yogavizeSoMkI apekSA honepara to una pramAda AdikokA hama asaMyamameM garbha nahIM karate haiN| kyoMki ve asaMyatoM meM pAye nahIM jAte haiN| isa kAraNa tIna prakAra na mAnakara baMdhake hetu pAMca prakArake hI iSTa haiN| jahAM baMdhake pAMca hetu batalAye haiM, vahAM mithyAtvake udaya honepara utaravartI kAraNa male hI raha jAye phira bhI midhyAdarzana hI pradhAna hai / apirati zabdase anaMtAnubaMdhI aura apratyAkhyAnAvaraNake udayase honevAle bhAva hI liye gaye haiN| pramAda padase sajvalana kaSAyake tIvra udaya honepara honevAle paMdraha pramAda pakar3e gaye haiN| avirata jIvoMke anaMtAnubaMdhI mAdi tIna caukaDIke udayake sAtha honevAle pramAdoMkI yahAM vivakSA nahIM hai| isI prakAra sajvalanake atIva maMda udaya honepara kaSAya hetuvAla baMdha hotA hai| yogoMmese paMdrahoM bhI yogoMse baMdha hotA hai| kiMtu gyArahave bArahave sambhAvita hue nau aura terahaveM guNasthAnameM sAta yogoMse honevAle baMdhakI vivakSA hai / ataH vizeSamamAda AdikI vivakSA honepara ve asaMyatoM meM kaise bhI garmita nahIM hote haiM / anaMtAnubaMdhI, apatyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa catuSTaya yoM bAraha cAritramohanIya prakRtiyoM ke kSayopazamake sAtha honevAle chaThe Adi guNasthAnavatI vizeSa vizeSa pramAda, kaSAya aura yogoMkA pahile asapatake cAra guNasthAnoM meM sarvathA abhAva hai| kyoMki pahile dUsare guNasthAnoM meM mohanIyakI bAraha prakRtiyoM ke udaya honepara sAtha rahanevAle pramAda kapAya aura yoga hai tathA tIsare, caudhemeM - mohanIyakI unameM se ATha prakRtiyoMke udayake sAtha hI pramAda Adi tIna haiM / zubha samAda sAdikoMkA asaMyatoM meM samAveza nahIM hai aura cAritramohanIyakI apratyAkhyAnAvaraNa Adi ikkIsa
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ numan pratiyoM ke upazamana yA kSapaNa honepara honevAle kapAya aura yogoMkA AThase lekara varSa tako saMyamimoM meM bhAva hai| hAM, tathA pUrvavartI chaThe pramAdI yA sAsa kavAya yukta saMyamibhoM meM mI amAva hai| pahile pAMcoM meM mo sulabhatAse abhAva hai| yaha bhapikA artha hai| upazama yA kSaya ho cukanera honevAle yogoMkA chaThavese lekara dAve taka abhAva hai| nirNaya yaha hai ki sarva hI jIvoMke bhapane apane manukUla pahanevAle baMdhake kAraNoM kA virodha hai| bhAvArtha-jitane paMSake kAraNa yA unake bheda prameva jina saMyamI yA asamamI guNasthAno meM sambhava haiM, vinA kisI pratirodhake una guNasthAnoM meM una una kAraNoM kI sasA mAnanI cAhiye / isa kAraNa baMdhake kAraNa una vizeSa niyatahetuoMkI apekSAse pAMca prakAra hI siddhAntita kiye haiN| isa nayakI ukise pramAva AdikA hama macAriyoM garma nahIM karate haiM / vizeSa, yaha ki bhAraha kaSAyoMkA kSayopazama isakA abhiprAya yaha hai ki anantAnubandhI Adi tInoM paukaribhoMkA udayAbhAvI kSama, bhaviSyameM udaya AnevAsiokA upakSama bhaura dezapAtI saMjvalanakA udaya ho / yadyapi anantAnubandhIkA udaya to sambasva hojAnepara hI dUracukA hai| phira mI cAritrameM usakA upazama Avazyaka hai| saMjAlanako milAkara apratyAspAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa ina bArahako lenameM mI koI virodha nahIM hai| kiMtu aisI dazAme nau nokapAyoMkA choranA TakasA hai| nanvevaM paJcaSA bandhahetau sati vizeSataH / prApto nirvANamArgo'pi tAvaddhA tannivartakaH // 110 // yahAM kisIkI zaMkA hai ki isa prakAra vizeSarUpase bandhake kAraNoM ko pAMca prakAra siddha honepara usa kadhakI nivRtti karanevAmA mokSakA mArga bhI utanI hI saMkhyAvAlA pAMca prakArakA honA nyAyase prApta hai / phira bhApane mokSakA mArga tIna prakArakA kaise kahA hai ? ucara dIjiye / yathA trividhe bandhahetau trividhI mArgastathA paJcavidhe bandhakAraNe paJcavidhI mokSaheturvaktavyaH, vimimIthakAraNaiH paJcavidhavandhakAraNasya nivartayitumabhaktaH, anyathA prayAmA paJcAnAM vA bandhahetUnAmekenaiva moghahetunA nivartanasiddharmokSakAraNavidhyavacanamadhyayuktikamanuSanyateti kazcit / jaise ki bandhake kAraNa miyAdarzana, mithyAjJAna, aura mithyAcAritrake bhedase tIna prakAra hojAnepara mokSakA mArga samyagdarzana, samyAjJAna aura samyakcAritrarUpa dhIna makAra kahA hai, vaise hI bandhake kAraNa jaba pAMca prakArake Apane siddha karadiye haiM to mojhake hetu mI pAMca prakArake kahane caahiye| kyoMki mokSake tIna kAraNoMse pake pAMca prakAra kAraNoMkI niryAta ho nahIM sakatI hai| anyathA yAnI aisA na mAnakara dUsare prakArase mAnoge arthAt tInase bhI pAMcoM kI niti honA
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ 567 mAnakoge to tInoM yA pAMcoM baMdhake kAraNoMkI mokSake eka hI tatvajJAnasvarUpa kAraNase nivRddhi siddha ho jaavegii| phira mokSake kAraNoMko tIna prakArakA kahanA mI jainoMkA yuktiyoM se rahita hai| yaha prasaMga ho jAvegA / isa prakAra koI zaMkAkAra kahatA hai| aba aMdhakAra kahate haiM ki- tatvArthacintAmaNiH tadetadanukUlaM naH sAmarthyAt samupAgatam / bandhapratyayasUtrasya pAJcabhyaM mokSavartmanaH // 111 // isa prakAra yaha zaMkA to hamako anukUla paDatI hai| isakA hamako khaNDana nahIM karanA hai / bandhake pAMca kAraNoMkA nirUpaNa bhI sUtrakArane hI kiyA hai, mataH bandhake pAMca kAraNoMko kahanevAle sUtra kI sAmarthya se hI yaha bAta acchI taraha prApta ho jAtI hai ki mokSakA mArga mI pAMca makArakA hai, isameM sandeha nahIM / yahAM kisI nayase tIna prakArakA kaha diyA hai / 66 samyagdarzanAvirasya mAdakapAyAyogA mokSadetaca " iti paMcavidhabandhahetupadezasAmalabhyata eva moto! paMcavidhatvaM tato na tadApAdanaM pratikUlamasmAkaM / ? bandhake pAMca prakAra hetuoMke upadezakI sAmarthyase mokSake kAraNako pAMca makArapanA isI myAyase prApta ho hI jAtA hai ki sampAdarzana, virati, apramAda, akaSAya aura ayoga ye pAMca mokSake kAraNa haiN| ina eka eka kAraNase bandhake eka eka phAraNakI nivRtti ho jAtI hai / masa: kAkArakA vaha ApAdana karanA hameM pratikUla nahIM hai, prasyuta iSTha hai| nirNaya yaha hai ki vivakSAse padArthoM kI siddhi hotI hai| jainiyoMkI nayacakravyavasthA ko samajha lenepara ukta prakriyA bana jAtI hai| jina umAsvAmI mahArAjane mokSake kAraNa tIna mAne haiM, unahIke abhiprAyAnusAra bandhake kAraNa tIna mAne jA rahe haiM aura una AcArya hone pandhake kAraNa pachi kahe haiN| ataH mokSake kAraNa mI pAMca mAnanA unako mabhISTa pratIta hotA hai| yaha nayaprakriyAkI yojanAse susaMgata ho jAtA hai, jo ki hama prAyaH kaha cuke haiN| samyagjJAnamoThadetorasaMgrahaH syAdevamiti cema, tasya saddarzane'ntarbhAvAt mithyAjJAnasya mithyAdarzane'ntarbhAvavat / tasya tatrAnantarbhAve vA boDhA mokSakAra bandhakAraNaM dhAmimavameva virodhAbhAvAdityucyate / AkSepa hai ki isa prakAra pAMca prakArake mokSa hetuoM ke mAnane para mokSake kAraNoMmeM anya dArzanikoM dvArA mI Avazyaka rUpa se mAne gaye samyagjJAnakA saMgraha nahIM ho pAtA hai| samyagdarzana maura samma cAritra to Acuke haiM / kintu pradhAnakAraNa kahe gaye jJAnakA saMgraha nahIM ho pAyA hai jisako ki Apa jaina bhI mAnate hai / aisI adhika saMkhyAMke nirUpaNa karanese hAnike atirika koI kAma nahIM hai jahAM ki mUka hI chUTa jAtA ho / mantrakAra kahate hai ki yadi isa prakAra
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ 568 / pantAmaNiH kahoge so to ThIka nahIM hai| kyoMki samyagdarzanameM usa sanyajJAnakA antarbhAva ho jAtA hai / " bandhake pAMca kAraNoMkA nirUpaNa karate samaya bhI saMsArakA pradhAnakAraNa mithyAjJAna hI chUTa gayA hai / ataH gADhasakhyake vaza mithyAjJAnakA jaise vidhyAdarzanameM antarbhAva ho jAtA hai, vaise hI samyagjJAnakA samyagdarzanameM antarbhAva karalete haiM / athavA yadi svatantra guNa honeke kAraNa usa samyagdarzanameM usa samyagjJAnakA antarbhAva nahIM karanA cAhate ho to mokSakA kAraNa chaha prakArakA ho jAyagA aura isI prakAra midhyAdarzana aura mithyAjJAna vibhAvoMke svatantra honepara bandhakA kAraNa bhI chaha prakArakA hI samajhA jAyegA / yaha bAta bhI sUtrakArako abhISTa hI hai / kyoMki maMthakAra kisI prakArakA virodha na honeke kAraNa tInake samAna pAMca, chaha prakArakA bhI mokSakAraNa iSTa karate haiM / isI bAsako vArttika dvArA kahate haiM / samyagbodhasya sadRdRSTAvantarbhAvAttvadarzane / mithyAjJAnavadevAsya bhede SoDhobhayaM matam // 112 // P mithyAdarzanameM mithyAjJAnake antarbhAva karane ke samAna samyagdarzanameM samyagjJAnakA yadi garma karoge to baMdha aura mokSake kAraNa pAMca prakAra dI hai| yadi ina donoMkA bheda mAnoge to baMdha aura mokSake kAraNa donoM hI chaha prakArake iSTa haiM / yahI vivakSAke adhIna hokara AcAryoMkA maMtavya hai / . zrIkuMdakuMdAcAryane to caitanyarUpase abheda hone ke kAraNa tInoM guNoMko eka mAnakara mokSakA kAraNa.. eka hI mAnA hai / aura nizcaya nayase mokSa aura mokSake kAraNako bhI eka hI kara diyA hai, kathana bhI aviruddha hai / tattvajJAnIke abhiprAyarUpa nayako samajha lIjiye / yaha * tatra kuto bhavan bhavetyantaM ghaH kena nivartyate, yena paMcavidho mokSamArgaH syAdityadhIyate- usa prakaraNameM Apa jaina yaha basalAiye ki Apake masake anusAra saMsArame kisa kAraNa se adhika dhArApravAharUpa hotA huA baMdha aura kisa kAraNa se vaha nivRtta hojAtA hai ? jisase ki baMdhake samAna mokSamArga bhI pAMca prakArakA mAnA jAya aisI prativAdIkI jijJAsA honepara AcArya. mahArAja uttara kahate haiM / - tatra mithyAdRzo bandhaH samyagdRSTyA nivartyate / kucAritrAdviratyaiva pramAdAdapramAdataH // 113 // kaSAyAdakaSAyeNa yogAccAyogataH kramAt / tenAyogaguNAnmukteH pUrvaM siddhA jina sthitiH // 114 // b: hrmun d'
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAcintAmaNiH 569 usa paMca mokSake prakaraNameM mithyAdarzana nAmaka vibhAvake nimiuse hotA huA baMdha to samyagdarzana svabhAvase nivRtta hojAtA hai| aura apratyAkhyAnAcaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake udaya honepara utpanna hue kucAritrase hotA huA baMdha iMdriya saMgrama aura prANasaMyamarupa virati karake hI naSTa hojAtA hai| tathA saMjvalanake tIbra udaya honepara honevAle pramAdoMse hotA huA baMdha sAtavameM apramAda honese dUra hojAtA hai| evaM sajvalana kaSAyake manda udayose hotA huA baMdha bhI cAritra mohakA upazama yA kSayarUpa akaSAya mAvase gyArahave, bArahaveM, serahaveM guNasthAnoM meM dUra ho jAtA hai| antarbha yogase honevAlA bandha caudahave guNasthAnakI ayogaavasthAse dhvasta kara diyA jAtA hai| isa prakAra kramase pAMca baMdha hetuoMke bheda prabhedoMse honevAle bandhoMkI pahilemeM solaha, dUsaremeM pacIsa, caumeM dasa, pAMcavemeM cAra, chaThavemeM chaha, sAtavemeM eka, AThavema chattIsa, nauvemeM pAMca, dasavameM solaha aura terahaveM guNasthAnameM eka isa prakAra baMgha yogya 120 kA~kI baMdha vyucchitti honekA niyama hai / ataH ayoga guNasthAnase pIche honevAlI mukti ke pahile terahave guNasthAna aura caudahaveM guNasthAnake kAlameM jineMdradevakA saMsAramai sthita rahanA siddha ho jAtA hai| mithyAdarzanAdbhavan baMdhaH darzanena nivatyate, tasya vanidAnavirodhitvAt / mithyAmAnAdbhavan baMdhA satyajJAnena nivartyata ityapyanenoktaM, mithyAcAritrAgavansacAritraNa, pramAdAdbhavanapramAdena, kapAyAdbhavanakaSAyeNa, yogAdbhavannayogena sa nivaryaMta ityayogaguNAnantaraM mokSasyAvirbhAvAtsayogAyogaguNasthAnayorbhagaSadahata sthisirapi prasiddhA bhavati / paMdhake pAMca kAraNoM meM paDe hue mithyAdarzanase ho rahA baMdha jhaTa sabhyagdarzanase nivRta kara diyA jAtA hai / kyoMki vaha samyagdarzana to bandhake Adi kAraNa mAne gaye usa mithyAtakA virodhI hai| isa kathanakI sAmarthyase yaha bhI kaha diyA gayA hai ki mithyAzAnase ho rahe SakA sambAhAnase nivana ho jAtA hai / tathA mithyAcAritrase hotA humA baMdha samyakcAritrase naSTa kara diyA jAtA hai / evaM pramAdase hotA huA chaha prakRtiyoMkA baMdha apramAdase naSTa kara diyA jAtA hai| aura kaSAyoMse honevAlA baMdha akaSAyamAvase tathA yogase hotA huA sAtavedanIyakA yaha maMgha amogabhAvase dhvasta kara diyA jAtA hai| isa prakAra AmAke svAmAvika pariNAma kahe gaye ayoga guNasthAnake antameM honevAlI muktike pragaTa ho jAnese pahile terahaveM sayoga aura caudahave ayoga guNasthAna donoM meM bhagavAn zrI antidevakI upadeza dene ke liye yahAM sthiti bhI prasiba ho mAtI hai| usa adhikase adhika kucha antarmuharta adhika ATha varSa kamatI ekakoTi pUrva varSa taka sarvajJa magavAn manyajIvoMke liye tattvoMkA upadeza dete haiM aura kamase kama terahaveM guNasthAnameM katipaya antarmuhUrta Thaharakara tattvArthoMkA upadeza dete hue paJca ladhu makSara pramANa ayoga guNasthAnake bhanaMtara kAlameM muktiko prApta kara lete haiN|
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540 tattvArthacintAmaNiH sAmagrI yAvatI yasya janikA sampratIyate / tAvatI nAtivatyaiva mokSasyApIti kecana // 115 // punaH koI bole ki jisa kAryako utpanna karanevAlI jitanI kAraNasamudAyarUpa sAmagrI acchI taraha dekhI jArahI hai, yaha kArya utanI sAmagrIkA ullaMghana kathamapi nahIM kara sakatA hai arthAt utane sampUrNa kAraNoMke milanepara hI vivakSita kAryakI utpatti ho skegii| mokSarUpa kAryake liye bhI samyagdarzana Adi tathA cAritraguNake svabhAvoMko vikasita karaneke liye Avazyaka kahA jArahA have, caupAya, guNasthAna meM abasthAnakAla jaise apekSita hai, vaise hI saJcita karmokA phalo pabhoga honA mI hama naiyAyika aura sAMkhyoMke matameM mAnA gayA hai, isa prakAra koI phaharahe haiN| isakI vyAkhyA yoM hai ki yasya yAvatI sAmagrI anikA dRSTA tasya tAvatyeva pratyeyA, yathA yavabIjAdisAmagrI yavAGkarasya, tathA samyagjJAnAdisAmagrI mokSasya janikA sampratIyate, tato naiva sAtivartanIyA, mithyAjJAnAdisAmagrI ca bandhasya jAniketi mokSavandhakAraNasaMkhyAniyamaH, viparyayAdeva bandho jJAnAdeva mokSa iti neSyata eva, parasyApi saJcitakarmaphalopabhogAderabhISTatvAditi kecit / jisa kAryako upAdAna kAraNa, sahakArI kAraNa, udAsIna kAraNa, preraka kAraNa aura avalamba kAraNoMkI samudAyarUpa jitanI sAmagrI utpanna karatI huyI dekhI gayI hai, usa kAryake liye utanI hI sAmagrIkI apekSA karanA Avazyaka samajhanA caahiye| usa sAmagrIko apekSA na kara kevala eka do kAraNase hI hotA huA kArya nahIM dekhA gayA hai / isa phlapta kAryakAraNamAvakA koI bhI zakti parivartana nahIM karasakatI hai| jaise ki jaukA bIja, miTTI, pAnI, mandavAyu, ityAdi kAraNoM ke samudAyarUpa sAmagrI jaukA aGgura utpanna hojAtA hai, vaise hI samyagjJAna, phalopamoga, dIkSA, kAla Adi kAraNakUTa bhI mozarUpakAryake janaka acche prakArase nirNIta horahe haiN| isa kAraNase mokSarUpI kArya usa apanI sAmagrIkA ulaMghana nahIM kara sakatA hai| aura mithyAjJAna, doSa, pAkriyA karanA, niSiddha AcaraNa karanA, nitya, naimittika phA~ko na karanA Adi kAraNasamudAya baMdhake janaka hai / isa prakAra mokSa aura baMdhake kAraNoM kI saMkhyAkA niyama horahA hai| koI mola nahIM hai| akele viparyayajJAnase hI paMgha hojAnA aura kevala tattvajJAnase hI mokSa hojAnA yaha hama iSTa nahIM karate haiN| dUsare hama logoMke yahA~ bhI pahile ekatrita kiye hue karmoke kalopabhoga, tapasyA, vairAgya, Adi kAraNasamudAyase hI mokSa honA acchA iSTa kiyA hai| isa prakAra koI kApisa aura vaizeSika kaharahe haiM / inakA abhiprAya yahI hai ki jaba Apa jainoMko bhI sAmagrI
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ svArthacintAmaNiH mAnanA to Avazyaka hI hai, to phira akele tattvajJAnako hI mokSa aura viparyayako hI saMsArakA kAraNa kyoM na mAnaliyA jAya / eteSAmapyanekAntAzrayaNe zreyasI matiH / nAnyathA sarvathaikAnte bandhahetvAdyayogataH // 116 // nityatvaikAntapakSe hi pariNAmanivRttitaH / nAtmA bandhAdihetuH syAt kSaNaprakSayicittavat // 117 // graMthakAra samajhAte haiM ki ina logoMkA ukta kathana ThIka hai, kiMtu anekAMta maThakA Azrama lenepara hI unakA pUrvokta mantavya kalyANakArI ho sakatA hai / anyathA nhiiN| kyoMki sarvathA ekAMta malakA avalamba lenepara baMdha, baMdhakA hetu, mokSa, mokSakA kAraNa, Adi avasthA nahIM ho sakatI hai / koI yukti kAma nahIM detI hai / dekho, jo hI AtmA pahile midhyAdRSTi thA, I samyagdarzana paryAya utpanna ho jAnepara vahI samyagdRSTi bana jAtA hai| yahAM AtmA kathaJcit nitya hai aura usakI ye mithyAdarzana Adi to badalatI rahaneke kati anisa haiM / yadi Apa sAMkhya yA vaizeSika AtmAko ekAMtarUpase nitya honA mAnamekA pakSa grahaNa kareMge to avazya AtmAmeM paryAyeM honeko nivRtti ho jAyegI / ataH vaha mAtmA baMdha baMdhake kAraNa, mokSakAraNa, aura mokSarUpa Adi paryokA kAraNa na bana sakegA, jaise ki bauddhoMse mAnA gayA eka hI kSaNa samUla cUla naSTa honevAlA vijJAnasvarUpa AtmA vicArA baMghakA hetu nahIM hone pAvA hai aura sarvathA kSaNika mAne gaye AtmAkI aSTAta kAraNoMse mokSa bhI nahIM ho sakatI hai| I pariNAmasyAbhAve nAtmani kramayogapaye tayostena vyAptatvAt / pUrvAparasvabhAvatyAgopAdAnasthitilakSaNo hi pariNAmo na pUrvottarakSaNavinAzotpAdamAtraM sthitimAtraM vA pravI tyabhAvAt / sa ca kramayaugapadyayorvyApakatayA saMpratIyate / bahirantazca bAdhakAbhAvAnnA pAramArthi ko yataH svayaM nivarttamAnaH kramayaugapadye na nivartayet / te ca nivartamAne arthakriyAsAmAnyaM nivartayatastAbhyAM vasya vyAptatvAt / arthakriyAsAmAnyaM tu yatra niratizayAtmani na sambhavati vatra baMdhamokSAdyarthakriyAvizeSaH kathaM sambhAvyate / yenAthaM tadupAdAnahetuH syAt, niranvayakSaNika cittasyApi tadupAdAnatvaprasaGgAt / AtmAmeM pariNAma honekA abhAva mAnanepara kucha artha, vyaMjana paryAyoMkA kramase honApana aura kitanI hI guNarUpa sahamAvI paryAyoMkA eka kATane honApana ye nahIM bana sakate haiN| kyoMki krama aura yaugapadya ve usa pariNAma karake vyApta ho rahe haiM arthAt pariNAma honA vyApaka hai aura usake
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyArthacintAmaNiH krama, yaugapadya, vyApya haiN| pUrva svabhAvakA tyAga karanA aura uttara kAlavartI svabhAvakA grahaNa karatA tathA sthUlaparyAya yA nahI pariNAmakA niyata lakSaNa hai / bauddhoM kA mAnA gayA kevaLa pUrvakSaNavartI svabhAvakA anyayasahita nAza ho jAnA aura uttara samayavartI sarvathA navIna hI paryAyoM kI utpatti honA pariNAma nahIM hai / athavA sAMkhyoMkA mAnA gayA kevala tInoM kAlame sthita rahanA hI pariNAma nahIM hai| kyoMki prAmANika parIkSakoMko bauddha aura kApiloM ke maMtavyAnusAra pratIti nahIM ho rahI hai| kiMtu vaha hamArA mAnA huA tIna lakSaNavAlA pariNAma hI kama aura yogapakA vyApaka ho karake malI rItise jAnA jA rahA hai / ghaTa, paTa, dAla, zAka Adi bahiraMga padArthoM meM aura AmA, jJAna, sukha Adika aMtaraMga padArthoMmeM tIna lakSaNavAlA hI pariNAma bAghaka pramANoMse rahita hokara jAnA jA rahA hai / vaha pariNAma honA vastuke vivartarUpa svabhAvoMpara avalambita hai | ataH avAstavika nahIM hai, jisase ki sarvathA nitya yA sarvathA anitya mAna liye gaye kalpita padArtha se vaha vyApaka pariNAma svayaM nivRtta hotA huA apane vyApya krama aura yaugapadyakI nivRtti na kara leve| bhAvArtha -- vyApaka pariNAmake na rahanepara sarvathA nitya yA sarvathA kSaNika AsmA meM vyApyasvarUpa kramika mAva aura yugapat mAtra bhI nahIM rahate haiM aura jaba ekAMta pakSoM meM krama tathA yaugapadya nivRta ho jAte haiM to ve nivRtta hote hue sAmAnyarUpase arthakriyAko mI nivRtta karA dete haiN| kyoMki una krama aura yaugapadyase vaha sAmAnya arthakriyA honA vyApta hai / vyApaka nivRtta ho Anese vyApya bhI nivRtta ho jAtA hai| jahAM manuSya nahIM, vahAM brAhmaNa kahAMse AyA ! | aura aneka svabhAvase vivarca karanArUpa camatkAroMse rahita jisa kUTastha yA kSaNika AtmA sAmAnya rUpa se arthakriyA karanA hI nahIM sambhavatA hai to usa apariNAmI AtmAmeM baMdhanA, chUTanA, baMdhakA kAraNa mithyAjJAnarUpa ho jAnA aura mokSakA kAraNa tatvajJAnarUpa ho jAnA Adi vizeSa arthakriyAeM bhalA kaise sambhavita ho sakatI haiM? jisase ki yaha AtmA una baMba AdikokA samavAyikAraNa bana sake | yadi Apa sAMkhya yA naiyAyika pUrva atizayoMko na choDanevAle aura uttara meM aneka camatkAroMko na dhAraNa karanevAle kUTastha nitya AtmAko bhI baMdha, mokSa AdikA upAdAnakAraNa mAneMge to bauddhoMke mAne gaye anvayarahita kSaNa kSaNa meM naSTa honevAle niranvaya kSaNika vijJAnarUpa AtmAko bhI bandha, mokSa, AdikA upAdAna kAraNapanA ho jAnekA prasaMga AvegA, jo kiM Apa logoMko aniSTa pddegaa| kyoMki nitya AtmavAdI to bauddhoMkA sAmimAna khaMDana karate haiM / na cAtmano guNo bhinnastadasambandhataH sadA / tatsambandhe kadAcittu tasya naikAntanityatA // 118 // guNAsambandharUpeNa nAzadguNayutAtmanA / * prAdurbhAvAccidAditvasthAnAlyAtmatvasiddhitaH // 119 // 172
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ lApintAmaNiH sArUma aura bauddhoMke ekAnsapala kA vicAra karake mA zipikoMke nila AmAkA vicAra karate haiM ki AtmAse sarvathA bhinna par3A huA guNa usa AtmAkA nahIM kahA jA sakatA hai| kyoMki usa guNake sAtha bhAsmAkA sapa kAla meM samandha nahIM hai / jaise ki kAlaparamANu sA rUpaguNakA kabhI sambandha nahIM hai / ataH kAlaparamANukA rUpaguNa nahIM mAnA jAtA hai| yadi Apa vaizeSika jJAna Adi guNoM ke sAtha usa AtmAkA kabhI kabhI samavAya sambandha honA mAnoge, tA to usa AsmAke ekAntarUpase nityapanekI kSati ho jaavegii| kAraNa ki pahileke guNoMse nahIM sambandha rakhanevAle svarUpase AtmAkA nAza huA aura guNasamavAyI svabhAvase AsAkA prAdurbhAva hubhA tathA caitanya, bhAmasva, dravyatva Adi ghA~se AtmadravyakI sthiti rhii| isa hetuse AtmAkA utpAda, vyaya aura prauvya ina tIna svabhAvose tAtmakapanA siddha huaa| ekAnta rUpase AtmAko nisyatA na rhii| eka bAta yaha bhI hai vaizeSikoMne savavAyako nitya sambandha mAna rakhA hai| mataH kavAcit sambandha mAnanekI bAta kaccI hai| __. nApariNAmyAtmA tasyecchAdveSAdipariNAmenAtyansabhinnena pariNAmitvAt / dharmAdharmotpatyAkhyA bandhasamavAyikAraNatvopapatteriti na mantavyaM, svato'tyantabhinna pariNAmena kasyacitpariNAmitvAsambhavAda, anyathA rUpAdipariNAmenAsmAkAzAdeH pariNAmikhaprasaMgAt / tato'pariNAmyevAtmeti na bandhAdeH samavAyikAraNam / vaizeSika kahate haiM ki kApiloMke samAna hamArA bhAmA sarvathA apariNAmI nahIM hai| pariNAma jisameM rahate haiM, usako pariNAmI kahate haiM / icchA, dveSa, mukha, jJAna Adi caudaha guNarUpa sarvathA minna horahe pariNAmoM karake vaha AtmA pariNAmI hai / aura puNya pApakI utpatti hai nAma jisakA aise bandhakA samavApI kAraNapanA bhI AtmAke yuktiyoMse siddha ho jAtA hai| ataH kApiloM ke Upara diye gaye dUSaNoMkA hamAre matameM prasaMga nahIM hai / andhakAra kahate hai ki yaha vaizoSikoM ko nahIM mAnanA caahiye| kyoMki apanese sarvathA bhinna mAne gaye pariNAmoM karake kisI bhI dravyako pariNAmI panA nahIM sambhavasA hai| yadi aisA na mAnakara dUsare prakAra mAnoge arthAt sarvathA bhinna pariNAmase bhI cAhe kisIko pariNAmI kaha doge, taba to rUpa, rasa Adi pariNAmoMse pudgalake samAna AtmA, AkAza, kAla, mana ina dravyoko bhI pariNAmI hojAnekA prasaMga AtA hai| yAnI sarvathA mila jJAnakA pariNAmI pudgala aura rUpakA pariNAmI AkAza ho jaaygaa| jaise sasvAmisambandha vinA sarva prakAra bhinna rupayoMse yadi koI dhanavAn banajAye to koI bhikhArI koSake rupayoMse lakSAdhipati bana jAvegA / isa kAraNase siddha huA ki AtmA bhinna mAne gaye pariNAmoMse pariNAmI nahIM hai| ataH vaha bandha aura bandhake kAraNa mithyAjJAnakA tathA mokSa aura mokSake kAraNa satvajJAnakA upAdAna kAraNa nahIM ho sakatA hai|
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ K 574 BERKL tatvArthacintAmaNiH nApyAtmAntaHkaraNasaMyogo'samavAyikAraNaM, prAgadRSTaM vA tadguNo nimittakAraNaM, tasya aat bhinnasya sarvadA tenAsambandhAt / kadAcittatsambandhe vA nityaikAnyahAniprasaMgAt, svaguNAsambandharUpeNa nAzAdguNa sambandharUpe gotpAdAccetanatvAdinA sthitesvattrayAtmakatvasiddheH / tathA vaizeSika samavAyikAraNamai rahanevAle kAraNako asamavAyi kAraNa kahate haiM / AtmAmai rahanevAlA AtmA aura manakA saMyoga hai vaha adRSTokI utpattirUpa baMtrakI yA mithyAjJAna aura tattvajJAnoM kI utpattimeM asamavAyikAraNa mAnA gayA hai, so bhI nahIM ho sakatA hai| kyoMki jaba AtmA samavAyIkAraNa hI siddha nahIM huA to samavAyI kAraNamai rahanevAle guNa kamoMko asamavAyI kAraNapanA mAnA gayA kaise bhI siddha nahIM ho sakatA hai / aura baMdharUpa saMsArakI utpattime vaizepikone AtmA ke vizeSaguNa pahileke puNya pApako baMdhakA nimittakAraNa mAnA hai / so mI nahIM bana pAtA hai| kyoMki AmAse sarvathA bhinna usa puNyapApakA usa AtmAke sAtha sabhI kAloM meM saMbaMdha nahIM hai| yadi kisI kAlamai AtmA ke guNoMkA usa AtmAse saMbaMdha mAnoge to AtmAke ekAMta rUpa se nisyapanekI hAni ho jAvegI / kAraNa ki jabataka AtmAmeM vivakSitaguNa utpanna nahIM haiM, usa samaya AtmAmeM guNoMse asambandha karanA svabhAva hai / jaba vivakSita guNa utpanna ho jAte haiM / taba usa samaya guNoMse asambandha honA rUpa apane pahile svabhAva karake AtmAkA nAza huA aura navIna guNakA sambandharUpa svabhAva karake AtmAkA utpAda huaa| tathA cetanapanA, AzmapanA, sapanA, yadi dharmose AtmA sthita rhaa| isa kAraNa usa AtmAko tIna lakSaNasvarUpa pariNAmIpanA siddha hotA hai / pratyeka dravyamai utpAda, vyaya, dhauvya ye tInoM lakSaNa vidyamAna haiN| ina tInoMkA vistAra yoM hai ki svakIya dravyatva guNa dvArA svabhAvase pariNamana karate hue dravya kAraNAntaroMkI nahIM apekSA karake utpAda Adi tIna sAmAnyarUpase sarvadA hote rahate haiN| hAM, vizeSarUpase kisI dharmakI utpatti Adi anya hetuoMkA vyApAra bhI iSTa kiyA hai| paryAyArthika nayakI apekSA se utpatti honekA icchuka hI AtmA naSTa hotA hai / kyoMki pahilI duHkharUpa paryAyakA nAza hokara apane aneka svabhAvoM meM sthira rahanevAlA AtmA hI uttarakAlameM apanese abhinna horahIM sukha Adi paryAyoMko paidA karatA hai tathA nAzazIla AtmA hI sthita rahatA hai, jo kisI prakAra bhI nAzako prApta nahIM hotA hai| vaha ghoDeke sIMga samAna sthira bhI nahIM hai / evaM sthitazIla padArtha hI utpanna hotA hai| usa kAraNa pratyeka vastumeM eka hI kAlameM tInoM lakSaNa pAye jAte haiM, tathA sthitirUpa bhAva utpana aura viSTa hotA hai tathA vinAza hI svabhAva sthita rahatA hai aura usanna hotA hai evaM utpAda svabhAva hI naSTa aura sthira hotA hai| isa prakAra sthiti Adi svabhAvoM meM bhI trilakSaNatA hai| dravya aura paryAya svarUpavastu abheda honese vilakSaNatA mAnanepara koI anavasthA doSa nahIM hai / tathA sthitisvabhAva hI bhaviSya meM sthita rahegA, utpanna hogA, vinazegA aura sthitastrabhAva hI sthira rahacukA hai, utpanna hocukA hai, naSTa hocukA hai, evaM vinAza svabhAva hI ThaharegA, utpanna hogA, nazegA aura sthita rahacukA hai, utpanna
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ tastvArthavibhvAmaNiH 1 ho cukA hai, naSTa hocukA hai / tathA utpattisvabhAva hI utpanna hogA, vinazegA, ThaharegA aura utpanna hocukA, naSTa hocukA, sthita rahanukA hai / ina sthiti Adika rUpa vastu anAdise ananta kAlataka virAma liye vinA pariNamana kararahA hai| aise hI AtmA sthita hai, sthita raha cukA hai, sthita rahegA, vinaza rahA hai, naSTa hocukA, nazegA aura utpanna horahA hai / utpanna ho cukA, utpanna hovegA / isa prakAra tInoM kALakI apekSAse ina nau manoMke pratyekake nau bhedoMkI apekSAse ikyAsI medavAkI vastu hojAtI hai / aise hI dravya, kSetra, kAla, bhAvake tInoM kAla aura paraspara ke sAMkaryase trilakSatAke aneka meda prabheda hojAte haiN| vastukI sacA anantaparyAyoM se yukta / isakA vizeSa vivaraNa zrI aSTaisI maitha meM dekha lenA / eka puruSa vartamAna meM satyavatI hai / pahile nahIM thA aura Age bhI satya bolanevAlA nahIM rahegA tathA dUsarA puruSa pahile satyavatI thA, aba mI hai aura Age nahIM rahegA tathA tIsarA puruSa pahile satyavatI nahIM thA, kiMtu aba hai aura Age bhI rhegaa| cauthA puruSa tInoM kAlameM satyatratI hai| ina cAroM puruSoM meM vartamAna meM satya bolanA barAbara hai, kiMtu mUta bhaviSyat ke rahita, sahita, pariNAmoMse vartamAna ke satyatratame AnuSaMgika doSa aura guNa AjAte haiM / ataH vartamAna mata pAlane meM bhI sUkSmatA se cAroM puruSoMmeM meda hai / kAraNa ki AtmA anvitadravya hai / pahile pIke ke anusAra saMskAroMko tathA svakIya guNoMke adhikAroMko letA, detA, choDatA, rahatA hai| tadanusAra usameM aneka khoTe khare atizaya utpanna hojAte haiM / isI prakAra eka manuSya vartamAna meM satyavatI hai aura brahmacArI bhI hai| kiMtu vaha pahile pAcArI nahIM thA aura jAge bhI nahIM rahegA, dUsarA satyavatI pahile brahmacArI thA aura aba bhI hai, kiMtu Age na rahegA / tIsarA satya bolanevAlA vartamAna brahmacArI hai, Age bhI rahegA kiMtu pahile brahmacArI nahIM thaa| cauthA sabatI tInoM kAloM meM mahAcArI hai| yahAM dUsare brahmacarya ke rahita sahitapanese yA kAlakI triguNaTAse satyatratake sukSma aMzoMmeM bheda mAnA jAtA hai / aise hI acaurya guNake sAtha bhI lagA lenA ! yadi ina guNoMkI manaH vacana, kAya aura kRSa, kArita, anumodanA tathA kAlakI apekSAse prastAra - vidhi kI jAvegI to karoDoM bheda prabheda hojaayeNge| ye bheda kore kalpita nahIM haiN| kiMtu vastuke svAbhAvika pariNAmoMkI bhitti para avalambita hai / sItA, aMjanA, guNamAlA, dropadI, vizalyA Adi striyoM ke samAna brahmacAriNI striyAM aneka huyI haiM / kiMtu anya aneka guNoM ke sAtha triyogase trikAlameM akhaNDa brahmacarya kA pAlana vizeSarUpase inakA prazaMsanIya hai| puruSoM meM aneka brahmacArI puruSa hue haiN| kintu vAriSeNa yA caramazarIrI kAmadeva sudarzana seTha Adike samAna nahIM / virodhI kAraNa sAmagrIke milanepara akhaNDa brahmacarya rakSita rakhanA inakA prazaMsanIya kArya kahA hai| tIrthakara mahArAjake brahmacarya kI vo acintya mahimA hai / rUpa, ghana vidyA, prabhutA, aura santAnake anyonya anuguNasahita, rahitapanese tathA saMkara vyatikarapanese laukika puruSoMke pariNAma nyAre corI, vyabhicAra, hiMsakapana Adi doSoM meM bhI lagA lenA / ye saba bhAvoMke aneka prakArase trikakSaNAtmaka honese hI utpanna hojAte haiM / I nyAre ho jAte haiM / evaM svabhAva AtmA ke aneka 575
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattyA cintAmaNiH etenAsmano bhinno guNaH sattvarajastamorUpo badhAdiheturityetatpratighyUI, tena tasya zazvadasambandhena taddhetutvAnupapaceH / kadAcitsambandhe tryAtmakatvasiddharavizeSAt / isa pUrvokta vaizeSikake matakA svaNDana kara denese sAMkhyoMke isa siddhAMtakA mI nirAsa ho jAnA hai ki AtmAse sarvathA bhinna mAnI gayI prakRtike satva guNa, rajoguNa, aura tamoguNarUpa mAva AtmAke baMdha tathA mokSa Adike kAraNa haiM / sAMkhyoMne una satvarajastamo guNoMkA usa AtmAke sAtha sadAse hI saMbaMdha honA nahIM iSTa kiyA hai| puruSako jalakamalapatraka samAna sarvathA nirlepa mAnA hai| pekhI dazAmeM ve mitna paDe hue guNa vicAre AkAzake samAna AtmAke usa paMdha, mokSa, honemeM kAraNa nahIM siddha ho sakate haiN| yadi kisI samaya tIna guNoMkA AtmAse saMbaMdha honA mAna loge to tIna svabhAvapanA AtmA vinA antarake siddha ho jAvegA / bhAvArtha-syAdvAdioMke siddhAMta anusAra utpAda, vyaya, prauvyase sIna svarUpapanA jaise AtmAma siddha hogA, vaise hI tInapaneko dhAraNa karate hue satvarajastamake svarUpa mI bana jAveMge / tabhI SaMgha, mokSa, Adi vyavasthA ho skegii| anyathA koI upAya Apake pAsa nahIM hai| yadvinazyati tadrUpaM prArdubhavati tatra yat / tadevAnityamAtmA tu tadbhinno nitya ityapi // 120 // na yuktaM nazvarotpitsurUpAdhikaraNAtmanA / kAdAcitkatvatastasya nityatvakAntahAnitaH // 121 // yahAM nitya AtmAvAdI kahate haiM ki usa AtmAmeM o guNa yA dharma utpanna hotA hai, vahI anisya hai| AsmA to una guNa aura svabhAvoMse sarvathA bhinna hai| ataH usakA pAlAmamAtra mI nyUna, adhika, nahIM hone pAtA hai / isa kAraNa AtmA akSuNNarUpase kUTastha nitya banA rahatA hai graMthakAra samajhAte haiM ki isa prakAra prativAdiyoMkA kahanA mI yuktiyoMse rahita hai| kyoMki nAza svabhAva aura utpatti svabhAvavAle guNa yA dhoke AdhAra svarUpapane karake usa AmAko mI kamI kabhI honApana hai / mataH Apake masameM usa AsmAke nityatAke ekAMtapakSakI hAni ho jAtI hai| bhAvArtha-bhale hI AlA paTakI icchA naSTa ho aura. paTakI utpana ho athavA rajasakA jJAna naSTa hove aura suvarNakA jJAna hove, kiMtu aisI dazAmeM bhI jo AtmA pahile samayameM ghaTakI icchA aura rajatake zAnakA adhikaraNa thA, dUsare samayameM AtmA usa adhikaraNapana svabhAvase naSTa ho jAtA hai tathA paTakI icchA aura suvarNa jJAnake adhikaraNa svabhAvase navIna utpanna ho jAtA hai| mataH AtmA bhI kavaJcit utpAda vinAzoMse sahita hai| anyathA jaise pUrva thA vaisA hI manA rahanA cAhiye / koI parivartana nahIM honA cAhiye thA / rogIse nIroga honA, mUrkhase paNDita bana AnA, ye saba kyA hai|
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatyArthacintAmaNiH - kadAcinnazvarasvabhAvAdhikaraNaM kadAcidutpitsudharmAdhikaraNamAtmA nityaikAMvarUpa iti bruvabha svasthA, kAdAcitkAnekadharmAzrayatvasyAnityatvAt / jo naiyAyika AtmAko kabhI to nAza honevAle guNa, svabhAvoMkA adhikaraNa mAnatA hai aura kabhI utpanna honevAla barmAkA adhikaraNa svIkAra karatA hai, phira bhI usa AtmAko ekAMtarUpase kUTastha nisya kaI hI jAtA hai / isa prakAra bolanevAle vaizeSika, sAMkhya yA naiyAyika mAlUma paDate haiM ki ve ApameM nahIM hai / jo jana bAtakopa yA grahAvezase grasita hai, vaha unmatra hI yukti rahita pUrvAparaviruddha bAtoMko kahA karatA hai| prakRta AtmAmeM kabhI kabhI utpanna aura naSTa honevAle aneka dhokA Azrayapana hai / anitya AdheyoMke AdhArase abhinna bhI anitya hai tathA kamI kamI honevAlA adhikaraNapana to AtmAse abhinna hai| isa hetuse bhI AtmA anitya siddha hotA hai| jaise ki hare rUpa aura khaTTe rasako dhAraNa karanevAlA Amra phala pIche pIlA rUpa aura mIThe rasakA AdhAra honese anitya mAnA jAtA hai| nAnAdharmAzrayatvasya gauNatvAdAtmanaH sadA / sthAsnuteti na sAdhIyaH satyAsatyAtmatAbhidaH // 122 // nitya AtmavAdI kahate haiM ki Age pIcheke naSTa, paidA honevAle aneka dharmokA adhikaraNapanA AmAkA Aropita gauNa dharma hai / phaTe kurtAke utAranese aura naye kutAke pahinanese devadatta nahIM badala jAtA hai / eka rupayA calA gayA, dUsarA rupayA AgayA, etAvatA jinadatta vipariNAma nahIM hojAtA hai / ataH apanese bhinna horahe dharmAkI adhikaraNatA AtmAmeM eka kalpanA kiyA gayA -gauNa dharma hai, bahirbhUta gauNadharmase AtmA anitya nahIM bana jAtA hai / ataH sarvadA AmAko sthitisvabhAvavAlA hI hama kahate haiM / hama unmatta nahIM hai / graMthakAra samajhAte haiM ki isa prakAra kahanA bahuta acchA nahIM hai| kyoMki sarvadA sthita rahanevAle Atmatva, mahAparimANa, ajasaMyoga, Adi dhoko Apa mukhyarUpa karake AtmAmeM satyarUpase vidyamAna mAnate haiM aura ghaTajJAna, rajatakI icchA AdikI adhikaraNatArUpa dharmoko gauNa rUpase mAnate hue vAstavameM asatya mAnate haiN| phira bhI satya aura asatya svarUpapane karake AtmAkA bheda siddha hotA hai / ataH AmA anitya siddha huaa| satyAsatyasvabhAvasvAbhyAmAtmano bhedaH sambhavatItyayuktaM, viruddhadharmAcyAsalakSaNatvAvedasthAnyathAramAnAtmanorapi bhedAbhAvaprasaMgAt / yadi bAsmAko nitya mAnanevAle phira bhI yoM kaheMge ki satya svabhAva hone aura asatyasvamAva ho jAnese AtmAkA bheda hai yAnI ve satya aura asatya svamAva bhI AtmAse misa hai| 78
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH ataH una haramAtroM meM hI bheda sammatratA hai / AtmA to kUTastha nitya eka hai| unakA yaha kahanA bhI yuktizUnya hai| kyoMkibhedakA lakSaNa viruddha dharmose AkrAMta ho jAnA hI hai, aisA na mAnakara yadi anyathA mAnoge yAnI adhikaraNase adhikaraNapana svabhAvako nyArA mAna liyA jAyegA taba so AsmA aura anAlA bheda na honekA prasaMga ho jAvegA / karthAt AtmAmeM jJAna, sukha AdikI AdikI adhikaraNatA hai / tabhI to jaba aura cetanakA bheda mI uTha jAyegA / ataH AramA 578 karatA hai aura jaDa pRthvI AdimeM rUpa rasa cetana bheda mAnA jAtA hai / aisA mAne vinA jaDa, mI mitra samAvAlA hokara anitya hai / asatyAtmakatAsatve sattve satyAtmatAtmanaH / siddhaM sadasadAtmatvamanyathA vastutAkSatiH // 123 // yAta | nahIM vidyamAna kiMtu gauNarUpase Aropita kiye gaye asat svarUpa dharmokI apekSAse AtmAko asat mAnoge aura sarvadA vidyamAna rahanevAle satya svarUpa svabhAvakI apekSA se AtmAko sarvadA sat mAnoge taba to AtmAko sat aura asatsvarUpapanA siddha ho jAtA hai / anyathA AtmAko vastupaneSI hI kSati ho jAyegI / bhAvArtha-sat asat dharmAtmaka vastu hotI hai / svatuSTayakI apekSAse padArtha sat hai aura paracatuSTaya kI apekSA asat hai / anyathA kharaviSANake samAna 'zUnyapane yA sAkaye do jAnekA prasaMga hogA / I nAnAdharmAzrayatvaM gauNamasadeva mukhyaM sthAyi tu khaditi vaccato jIvasyaikarUpatvamayuktaM sadasatsvabhAvatvAbhyAmanekarUpatvasiddheH / yadi punarAtmano mukhyasvabhAvenevopacaritasvabhAvenApi samu kriyate tadA tasyAzepapararUpeNa saccaprasakterAtmatvenaiva nyavasthAnupapattiH sattAmAtravatsakalArthaM svabhAvatvAt / tasyopacaritasvabhAvenaiva mukhyasvabhAvenApyasandhe kathamavastutvaM na syAt / sakalasvabhAvazUnyatvAt kharagavat / AtmArge nAnA dharmo kA AzrayapanA gauNa Aropita dharma hai| ataH asat hI hai tathA Atmava Adi mukhyadharma to sarvedA TikAU haiN| ataH satsvarUpa hai| vAstavame vicArA jAve to jIva apane sthAyI eka sat rUpa hI hai, asat aMza usame sarvathA nahIM hai / ataH asaturUpajIva kiJcit bhI nahIM hai / yaha kisI naiyAyikakA kahanA ayukta hai| kyoMki sat aura asat donoM svabhAva honate jIva aneka dharmasvarUpa siddha ho cukA hai| yadi jIvako sarva prakArase sadrUpa hI mAnA jAyegA to mukhya strabhAvoMse jaise jIva kA sadrUpapanA hai, vaise hI gauNa kalpita svamAnoM karake bhI sat rUpapanA svIkAra kiyA jAvegA, taba to usa jIvako sampUrNa jaDapanA, rasavAnpanA, gaMdhavAnUpanA Adi dUsaroMke svabhAva karake mI sadarUpapanekA prasaMga jAvegA / ataH vaha jIva una jaDa, pRthvI,
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ savArthacintAmaNiH 579 AkAza, svarUpa bana jAyegA / tathA ca pRthvIpane Adiko TAlakara jIvakI Atmapane karake hI. vyavasthA honA na bana skegii| saba jar3a aura cetana padArthoM kA sAMkarya ho jaayegaa| kevala ( zuddha ) satAke samAna sampUrNa padArtha sabhI padArthoM ke svabhAvavAle ho jAyeMge ! yaha bar3I bhArI avyavasthA hogI / mAdvaita chA jAvegA / pAtitratya, acaurya dharma naSTa ho jAyeMge / baccA apanI mAkI godako prApta na kara sakegA / cora, DhAMkU, vyabhicAriyoMko daNDa na mila sakegA | adhika kahane se kyA kAma hai / ukta doSa parihArake liye Apa naiyAyiyoMko parizeSameM yahI mAnanA par3egA ki apane svabhAvoM karake padArtha sadrUpa haiM aura anya ke svabhAvoMkarake vastu asatUrUpa hai / tathA Apa naiyAyika yadi upacarita svabhAva karake vastu jaise asatrUpa hai, vaise hI mukhya apane svabhAvoMkara ke bhI usako asatUrUpa mAnoge to usako avastupanA kyoM nahIM hogA ! kyoMki parakIya svamAse zUnya to vastu thI dI aura aba Apane svakIya mukhya svabhAvoMse bhI rahita mAna liyA hai| aisI dazA meM sampUrNa svabhAvase zUnya hojAneke kAraNa gadhe ke sIMga samAna vaha avastu, asatUrUpa, zUnya payoM nahIM ho jAvegI ! Apa kucha na kaha sakeMge, na kara sakeMge / " ye khAhuH upacaritA evAtmanaH svabhAvabhedA na punarvAstavAsteSAM tato bhede tatsvabhAvAnupapateH / arthAntarasvabhAvatvena sambandhAttatsvabhAvatvepyekena svabhAvena tena tasya taiH sambandhe sarveSAmekarUpatApattiH, nAnAsvabhAvaiH sambandhe'navasthAnaM teSAmadhyanyaiH svabhAvaiH sambandhAt / yahAM jo nizva AtmavAdI aisA lambA caur3A kathana karate haiM ki AtmAke mina mina ve aneka svabhAva kalpanA kiye gaye hI haiN| vAstavika nahIM hai / kyoMki una aneka svabhAvako usa eka AtmAse bheda mAnanepara unameM usa AtmAkA svabhAvapanA nahIM siddha hotA hai / jaise ki jJAnase sarvathA bhinna mAne gaye gaMdha, rUpa vyAdi guNa jJAnake svabhAva nahIM hote haiN| yadi Apa jaina AtmA ke una bhinna svabhAvakA anya mina mApane kara ke saMbaMdha hojAnese AtmAke unako svabhAvapanA mAnoge to hama naiyAyika kahate haiM ki eka usa svabhAva karake AtmAkA una svamAnoMke sAtha saMbaMdha mAnA jAvegA, taba to una sarva hI svabhAvako eka hojAne kA prasaMga hogaa| hAthake jisa prayatnase eka aMgulI nameM usI prayatnase dUsarI aMgulI nama jAya to samajha lo ki ve aMgulI do nahIM, kiMtu eka hI hai| yadi ve aMgulI do ho to nizcaya hai ki dUsarA prayatna kAryako kara rahA hai, eka nahIM / peDA, guDa, canA, supArIko kramase khAnepara yadi jabaDekA utanA hI puruSArtha lagA hai to samajha lo ki Apane eka hI cIja khAI hai cAra nahIM / aura bhinna bhinna nAnA svabhAvase yadi una bhinna svabhAvoM ke sAtha AtmAkA saMganya mAnA jAvegA to anavasthA doSa hogaa| kyoMki una svamAyake sAtha saMbandha karane ke liye mI punaH
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ svArthacintAmaNiH sIsare cauthe pAMcave yadi aneka svabhAvoM karake sambandha mAnane paDeMge aura una tIsaroM mAdike sambandhArthaM cauthe Adi aneka svabhAva mAnane par3eMge / patra kAgaja ) ke samAna goMdakA mI dUsare goMda se cipakanA mAnoge to AkAMkSA zAnta na honese anavasthA doSa ho jAtA hai / una bhAge AgevAle svabhAvakA bhI anya anya cauthe, pAMca, Adi svabhAva karake sambandha honese kahIM bhava-sthAna ( rukanA ) nahIM hopAtA hai / 580 mukhyasvabhAvAnAmupacaritaiH svabhAvaistAvadbhirAtmano'sambandhe nAnAkAryakaraNaM nAnApratibhAsaviSayatvaM cAtmanaH kimupacaritaireva nAnAsvabhAvairna syAt yena mukhyasvabhAvakalpanaM saphalamanumanyemahi / abhI nitya AtmavAdI hI kaha rahe haiM ki yadi jaina loga anavasthAke nivAraNArtha una aneka mukhyatrabhAvoMkA utanI saMkhyAvAle mukhya svabhAvoMse AtmA ke sAtha saMbaMdha honA na mAneMge, kiMtu nApI gayI utanI saMkhyAvAle upacarita svabhAvoMse hI una mukhya svabhAvakA AtmAmeM saMbaMdha na . hote hue bhI " ye AtmA ke mukhyasvabhAva haiM." isa prakArakI niyata vyavasthA kara dI jAyegI / aisI dazA meM AkAMkSAyeM na baDhanese anavasthA doSakA to vAraNa ho gyaa| kiMtu jainoMkA una aneka murUsvabhAvakA mAnanA vyartha paDegA | jaise mukhyasvabhAvoMko dhAraNa karaneke liye punaH AtmAmeM dUsare mukhyasvabhAva nahIM mAne jAte haiM kiMtu kalpita svabhAvoMse hI ve mukhyasvabhAva AtmA ke niya mila kara diye jAte haiN| yadi kalpitasvabhAva mukhyasvabhAvako AtmAmeM niyamita karanekI vyavasthA kara dete haiM to vaise hI una kalpita horahe aneka svabhAvoM karake hI AtmA ke mukhya svabhAvoMse honevAle aneka kAryoM ko karanA aura aneka jJAnoMkA viSaya ho jAnArUpa kArya bhI kyoM nahIM ho jAyeMge ? jisase ki jainoM ke mukhya svabhAvoMkI kalpanA karaneko hama loga saphala vicArapUrvaka samajhe / bhAvArtha - jainoMke dvArA vAstavika svabhAvakI kalpanA karanA vyartha hI par3A | nAnAsvabhAvAnAmAtmanonarthAntaratve tu svabhAvA eva nAtmA kazvideko bhibhemyonarthA-ntarasyaikatvAyogAt, Asmaiva vA na kecitsvabhAvAH syuH, yato nopacaritasvabhAvanyanasthAtmano na bhavet / mI ve hI kaha rahe haiM ki AtmAke aneka svabhAvoMko jaina loga yadi AtmAse abhinna mAneMge taba to ve aneka svabhAva hI mAnane caahiye| eka AtmA dravya koI bhI na mAnA jAve, yA kSati hai ? | mina aneka svabhAvase jo abhinna hai, vaha eka ho bhI nahIM sakatA hai| bhalA aisA kauna vicArazIla hai jo bhinna aneka svabhAvoMse eka AtmAko abhinna kaha deve ! | tathA dUsarI bAta yaha hai ki svabhAvako AtmAse abhinna mAnanepara AtmA hI eka mAna liyA jAve, dUsare koI aneka svabhAva na mAne jAve jisase ki mukhya strabhAvoMke samAna AtmA ke upacarita svabhAva mI
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ 581 tattvAcintAmaNiH nahIM haiN| yaha vyavasthA nahIM hotI / bhAvArtha- AtmA na mukhyasvabhAva haiM aura upacarita svabhAva hI haiM / kiMtu AtmA sampUrNasvabhAvoMse rahita hokara niHstrabhAvarUpa hai / kUTastha nitya hai kathaJcidbhedAbhedapakSe'pi svabhAvAnAmAtmano'navasthAnaM tasya nivArayitumazakteH / paramArthataH kasyacidekasya nAnAsvamAvasya mecakajJAnasya grAyAkAravedanasya vA sAmAnyavizeSAdeva pramANabalA vyavasthAnAttena vyabhicArA sambhavAditi / T t abhItaka kUTastha AtmavAdI hI kaha rahe haiM ki jaina loga AtmA ke sAtha usake aneka svabhA vokA kathaJcit bheda aura kathaJcida abheda pakSako yadi svIkAra kareMge to bhI aneka svabhAvakA AtmAmeM avasthAna nahIM ho skegaa| kyoMki bheda pakSake aMza anya svabhAvoMkI kalpanA karate karate anavasthAna ho jAyegA | jaina loga usakA vAraNa nahIM kara sakate haiN| dUsarI bAta yaha haiM ki anekAnta pakSa saMzaya, virodha, vaiyadhikaraNya, sakkara vyatikara, anavasthA, apratipati, aura abhAva ye ATha doSa Ate haiN| ataH eka AtmA ke aneka svabhAvoMkI vyavasthA karanA anekAnta maTameM azakya hai / yadi jaina loga dUsare dArzanikoMke svIkRta tatvoMko dRSTAnta mAnakara apane kathaJcit bheda, abhedakI puSTi kareMge, so bhI na ho skegii| kyoMki hama sAMkhya una dRSTAntoMkI pramANoM ke dvArA vyavasthiti honA nahIM mAnate haiN| citrAdvaitavAdI bauddhoMne nIlAkAra, pItAkAra, harisAkAra Adika aneka AkAroMvAlA eka citrajJAna mAnA hai| vaha eka hokara aneka svabhAvavAlA hai| kintu isakI pramANoMse siddhi nahIM kara sake haiN| kyoMki unakA azakyavivecanasva hetu tvAmAsa hai isakA vicAra Apa jainone hI pahile prakaraNa meM kara diyA hai| tathA eka jJAnameM grAhya aMza grAhaka. aMza aura saMvitti aMza ye tIna aMza mAnanA bhI pramANasiddha nahIM haiM / evaM naiyAyikoMne vyApaka satA jAtiko parasAmAnya mAnA hai aura pRthivIsva, ghaTatva Adiko vizeSarUpa se vyApya aparasAmAnya kahA hai| kintu madhyavartI dravya, guNatvako sAmAnyakA vizeSa mAnA hai / ghaTatva, paTatvako vizeSa ( vyApya ) sAmAnya kahA jAve to dravyatra vyApaka sAmAnyake aura ghaTatva, paTatva vizeSa sAmAnya ke maMjhale pRthivItva, jalava Adiko bhI sAmanyakA vizeSa mAnA hai| bhAvArtha---dravyatva, pRthivItva Adi jaise sAmAnya hokara bhI vizeSarUpa haiM, vaise hI kathaJcit bhedAbhedako hama jaina mAnalete haiN| so yaha mI dRSTAnta prAmANika nahIM hai / kyoMki jAtiyoMke pakSa meM naiyAyiyoMkA mantavya vaisA hI nirbala hai / aise hI satvaguNa, rajoguNa aura tamoguNasvarUpa eka prakRtitattva yA nartakI Adi dRSTAntase mI tumhAre anakAMtakI siddhi nahIM hosakatI hai / ataH eka AtmA ke nAnA svamAvale rahita siddha karaneke liye diye gaye hamAre mukhyarUpase ekatva hetukA una aneka svabhAvarUpa eka mecakajJAna ( citrajJAna ) Adise vyAbhicAra honA kaise bhI nahIM sambhava hai / isa prakAra yahAMtaka kUTastha AtmavAdI kahacuke, aba AcArya mahArAja kahate haiM ki -
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAcintAmaNiH ........ ......... ......... ........ ........... sepyanenaiva pratikSitAH, svayamiSTAniSTasvabhAvAbhyAM sadasattvasvamAvasiddherapratibaMdhAt / na ca kasyacidupacarite sadasave tatvatonubhayatvasya prskteH| taccAyuktaM, sarvathA vyAdhAtAda / isa prakAra AmAko sarvathA nitya kahanevAle ve bhI hamAre pUrvokta kathanake dvArA hI siraskRta (khaNDita ) kara diye jAte haiM / kyoMki apane liye svayaM iSTa mAne gaye svabhAva karake AtmAko . savasvabhAva mAnA jAvegA aura apane liye aniSTa kahe gaye svabhAvake dvArA usI AmAke asatpanekI siddhi kI jAvegI to eka AtmAmeM sata aura asat aise do svabhAvoMkI siddhi honekA koI pratibaMdha nahIM hai| anyathA kUTasthavAdI apanI AtmAko hI siddha na kara pAveMge / kisI vastuphe kevala upacArase mAne gaye satva bhaura asatva svabhAva kucha kAryakArI nahIM hote haiN| yadi mukhyarUpase satva aura asatva na mAne jAveMge to vastumeM yathArtharUpase anumayapanekA prasaMga AtA hai aura vaha vo ayukta hai| korA bhanumayapanA to kharaviSANa Adi asat padArthoMmeM mAnA gayA hai| vastume sat. aura asatkA niSedha kara sarvathA abhayANA Apa pika nahIM 6 // sapharo hai / payoMki isameM vyAghAta doSa hai jisa samaya sat svabhAvakA niSedha karane baiThoge, usI samaya asat svamAvakA vidhAna ho AvegA aura jisI samaya asat svabhAvakA niSedha kiyA jAvegA, usI kSaNameM sat svabhAvake vidhiko upasthiti ho jaavegii| yugapara donoM svabhAvoMkA niSedha kabhI nahIM ho sakatA hai| jo cupa hai, vaha cillAkara apane maunavratakA vakhAna nahIM karatA hai aura jo hallA karake apane maunIpanekA DhiMDhorA pITa rahA hai, vaha usa samaya cupa nahIM hai / cupa rahakara mauna vratako cillAkara kahanA eka samaya para nahIM sakatA hai| isa prakAra sarvathA anubhayapakSa mAnanemeM yaha vyAghAta doSa AtA hai| kathaJcidanubhayatvaM tu vastuno nobhayasvabhAvatAM viruNaddhi, kathaM dhAnubhayarUpatayA tatvaM tadanyarUpatyA cAtavamiti bruvANaH kasyacidubhayarUpatAM pratikSipet / hAM ! yadi Apa kisI apekSAse sat, asatkA niSedha karanArUpa anubhaya pakSa leMge, taba to vaha kathaJcit anubhayapanA vastuke ubhaya svabhAvapanekA virodha nahIM karatA hai, jaise sarvathA satkA sarvathA asatse virodha hai / kiMtu kathaJcitsvarUpa satkA kathaJcit pararUpa asatse virodha nahIM hai / aise hI sarvathA anubhayakA sarvathA ubhayase viroSa hai, kiMtu kathaJcita anubhayapanekA kathaJcit ubhayapanese virodha nahIM hai / dUsarI bAta yaha hai ki jo kUTasthavAdI sat asat svabhAvoMse rahita anubhavarUpapanese Atmatatvako mAnarahA hai, vaha bhI anumaya svabhAvase tattvapanA aura usase anya ubhaya, sattva, Adi sabhAvoMse AsmAko atatvapanA avazya kaharahA hai| aisA kahanevAlA kisI bhI vastuko umayarUpatAkA bhalA kaise khaNDana karasakatA hai| kyoMki svayaM usane ubhayarUpavAko apanI godameM le rakhA hai|
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavAcintAmaNiH na sAdhyasanomayaM nAnubhayamanyadvA vastu, kiM tarhi 1 vassveva sakalopAdhirahitavAtathA vaktumazakteravAcyameveti cet, kathaM vastvityucyate 1 sakalopAdhirahitamavAcyaM vA 1 vastvAdizabdAnAmapi tatrApravRtteH / 583 yahAM koI ekAMtarUpase vastuko avaktavya kahanevAlA bauddha apanA mata yoM kaha rahA hai ki vastu satrUpa bhI nahIM hai aura asatrUpa bhI nahIM hai tathA sat asatkA ubhayarUpa bhI nahIM hai / evaM sat asat donoMkA yugapat niSedharUpa anubhava svarUpa mI nahIM haiM athavA anya dharma yA gharmIrUpa mI nahIM haiN| taba to kaisI ? kyA vastu hai ? isapara hama bauddhoMkA yaha kahanA hai ki vaha vastu vastu hI hai | saMpUrNa vizeSaNa aura svamAyase rahita hone ke kAraNa jisa tisa prakAra se vastuko kahane ke liye koI samartha nahIM hai / vastu kisI zabda ke dvArA nahIM kahI jAtI hai| koI bhI zabda vastuko sparza nahIM karatA hai, ataH vastu avAcya hI hai / yahi bauddha aisA kaheMge to hama jaina pUMchate haiM ki vastu sarvathA hI avAcya haiM to " vastu " isa zabdake dvArA bhI vaha kaise kahI jA sakegI ? aura vaha sampUrNa svabhAvoM se rahita hai / avAcya hai, Adi ina vizeSaNoM kA prayoga bhI vastumeM kaise chAgU hogA ! batAo / tathA avAcya isa zabdase bhI vastukA nirUpaNa kaise kara sakoge ? kyoMki sarvathA avAcya mAnanepara to vastu, avAcya, svabhAvarahita, sat nahIM, ubhaya nahIM hai, Adi zabdoMkI bhI pravRtti honA vahAM vastumai nahIM ghaTita hotA hai / satyAmapi vacanAgocaratAyAmAtmAditaccasyopalabhyatAbhyupeyA / sA ca svarUpeNAsti na pararUpeNeti sadasadAtmakatvamAyAtaM tasya tathopalabhyatvAt / na ca sadasabhvAdi dharmairapyanupalabhyaM vastviti zakyaM pratyetuM kharazrRMgAderapi vastutvaprasaMgAt / AmA, svalakSaNa, vijJAna, Adi tattvoMko bacanoM ke dvArA avAcya mAnanepara bhI ve jAnane yogya svabhAvavAle haiM, yaha to bauddhoMko avazya hI mAnanA cAhiye / anyathA unakA jagat sadbhAva hI na ho sakegA / jJAnake dvArA hI jJeyoMkI vyavasthA honA saba hI ne iSTa kI hai| aisI prameya ho jAnekI dazA AtmA Adi tattva apane apane svabhAvoMse hI jAne jAyeMge / jJAnako bahiraMga svalakSaNa rUpase nahIM jAnA jA sakatA hai| aura aisA nirNaya ho jAnepara vaha AtmA Adi tatvoMkI jAne-gayepanakI yogyatA apane svarUpase haiM aura dUsare padArthoM ke svarUpa se nahIM hai / isa prakAra Apake maMtavya se bhI sadAtmaka aura asadAtmaka tatva mAnanA jAyA / kyoMki una AtmA mAdi tattvoMkA tisa hI prakArase jAnAgayApana siddha hotA hai / satra, asatva, umaya aura anubhava tathA anya svakIya svabhAyoMse bhI jo jAnane yogya nahIM hai, vaha vastu hai| aisA bhI nahIM pratIta kiyA jA sakatA hai| kyoMki sampUrNa gharmo se rahitako mI yadi vastu samajha liyA jAvegA to kharaviSANa, dhyAputra, Adiko bhI vastupanA nirNIta kiye jAnekA prasaMga hogaa| jo ki bauddhoMko iSTa nahIM hai|
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH dharmadharmirUpatayAnupalabhyaM svarUpeNopalabhyaM vastviti cet, yathopalabhyaM tathA sat yathA cAnupalabhyaM tathA tadasaditi / tadevaM sadasadAtmakatvaM sudUramapyanusRtya vasya pratikSetumazakteH / tataH sadasatvasvabhAva pAramArthiko kacidicchatA'nantasvabhAvAH pratIyamAnAstathAtmanobhyupagantavyAH / 584 bauddha kahate haiM ki dharma aura dharmI tathA kArya aura kAraNa evaM AdhAra Adheya ityAdi svabhAva karake vastu nahIM dekhI jAtI hai| dekhane yogya bhI nahIM hai| hAM 1 apane svalakSaNa svarUpase so vaha vastu jAnane yogya hai hI / ataH jainoMkA diyA doSa hamAre Upara lAgU nahIM hotA hai / graMthakAra kahate haiM ki yadi bauddha aisA kareMge taba to balAtkAra se unako anekAMtakI zaraNa lenI paDI / kyoMki jisa svarUpa karake jisa DhaMgase vastu upalabhya hai, usa prakAra se vaha satarUpa hai aura jina parakIya svabhAva karake vastu nahIM jAnI jA rahI haiM, una prakAroMse vaha asaturUpa hai / isa prakAra donoM bAteM siddha ho gayI / isa kAraNa bahuta dUra bhI jAkara bilamba se Apa bauddhoMko isa prakAra syAdvAdakA anusaraNa karanA paDA / usa vastuke sadAtmaka aura asadAtmakapanAkA Apa khaNDana nahIM kara sakate haiN| isa kAraNase kisI bhI svalakSaNa yA jJAnamai sat aura asat svabhAvako vastubhUta mAnanA cAhate ho ho AtmAke usI prakAra pramANoMse male prakAra jAne jA rahe ananta svabhAva bhI vastu bhUkha svIkAra kara lene cAhie / vinA svabhAva ke vastu Thahara hI nahIM sakatI hai / vastutva bhI to eka svabhAva hI hai| vaise hI AtmA ke Atmatva, jJAna, icchA, koSa, astitva, avAcyatstra, jJeyatva, baddhatva, muktatva, kartRtva, bhoktApana, bAlatva, kumAratva Adi anaMta svabhAva haiM / teSAM ca kramato vinAzotpAdau tasyaiveti siddhaM dhyAtmakatvamAtmano guNAsambandhevararUpAbhyAM nAzotpAdavyavasthAnAdAtmatvena dhauvyatvasiddheH / | tathA AmA pratikSaNa aneka svabhAvakA utpAda hotA hai aura aneka svabhAvoMkA nAza hotA rahatA hai / una svabhAvakA kramase utpAda aura vinAza honA usa AtmAkA hIM kisI apekSAse utpAda vinAza hojAnA hai| kyoMki ve svabhAva AtmAse kathaJcit abhinna hai / isa kAraNa utpAda vyaya, dhauvya, ye tIna AsmAke tadAtmaka dharma siddha ho jAte haiM / pahile prakaraNakA saMkoca karate haiM ki AtmAmeM samyagdarzana Adi guNoM ke utpanna ho jAnepara pahilI guNoMse asambandhita avasthAkA nAza huA tathA navIna guNoMke saMbaMdhIpane isa dUsare svarUpase AtmAkA utpAda huA aura caitanmasvarUpa AtmApane karake dhruvapanA siddha hai / yahI AtmAmeM trilakSaNapanA vyavasthita ho rahA hai / tatopi vibhyatA nAtmano bhinena guNena sambandhIbhimantavyo na cAsaMbaddhastasyaiva guNo vyavasthApayituM zakyo, yataH " sambandhAditi hetuH syAdi "ti sUktaM nizyaikAne nAtmA hi dhamokSAdikAryasya kAraNamityanavasthAnAt /
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 585 yadi kUTastha nitya AtmAko kahanevAle vAdI AtmAko anitya ho jAne ke prasaMgakI ApacikI kalpanA kara AtmA usa trilakSaNapanese bhI Darate haiM, to ve naiyAyika, vaizeSika vicAre AmAse sarvathA bhinna mAne gaye guNake sAtha AtmAkA sambandha honA kaise bhI nahIM svIkAra kara sakate haiN| jo guNa AtmAse sarvathA bhinna paDA huA hai, vaha asaMbaddha guNa usa AtmAkA hI hai, yaha vyavasthA bhI to nahIM kI jA sakatI hai, jisase ki samavAya saMbaMdha ho jAnese ve guNa vivakSita AmAke niyata kara diye jAte hai| isa prakAra unakA pUrvokta hetu mAna liyA jAtA | kyoMki samavAya saMbaMdha to jJAnako AkAzamai joDa deneke liye bhI vaisA hI hai / vaha to eka hI hai / isa kAraNa hama jainoMne pahile eka sau satrahavIM kArikAmeM bahuta acchA kahA thA ki kUTastha nityakA ekAMta pakSa lene para AtmA baMdha, mokSa, tattvajJAna, dIkSA Adi kAryokA kAraNa nahIM ho sakatA hai| kyoMki pUrvokta prakAra se anavasthA ho jAtI hai / bhinna kahe gaye guNoMkA samavAya saMbaMdha aura mina mAne gaye samavAyakA bhinna ho rahA svarUpasaMbaMdha Adi saMbaMdha kalpanA karate karate anavasthA hai aura trilakSaNa mAne vinA Apake kUTastha nitya svIkAra kiye gaye AtmAkI avasthiti ( siddhi ) bhI nahIM ho sakatI hai / kSaNakSaye'pi naivAsti kAryakAraNatAJjasA / kasyacittvacidatyantAvyApArAdacalAtmavat // 124 // kUTastha nitya ke samAna eka kSaNameM hI naSTa honevAle AtmAne bhI nirdoSa rUpase jhaTa kAryakAraNa bhAva nahIM banatA hai / kyoMki eka hI kSaNamai naSTa honevAle kisI bhI padArthakA kisI bhI eka kArya meM vyApAra karanA atyanta asambhava hai / pahile kSaNamai AtmalAbhakara dUsare kSaNa hI koI kAraNa kisI kArya meM sahAyatA karatA hai / kintu jo AlalAma karate hI mRtyuke mukhameM pahuMca jAtA hai, usako kArya karane kA avasara kahAM ! ataH kUTastha nizcala nitya kAraNase vipariNAma honeke binA jaise kiyA nahIM hone pAtI hai, vaise hI kSaNika kAraNa bhI kisI arthakriyA ko nahIM kara sakatA hai / kSaNikAH sarve saMskArAH sthirANAM kutaH kriyeti nirvyApAravAyAM kSaNakSayaikAndre bhUtireva kriyAkArakavyavahAra bhAgiti bruvANaH kathamacalAtmani nivyapArepi sarvathA bhUtireva kriyAkAraka vyavahAramanusaratIti pratikSipet / bauddha kahatA hai ki rUpaskaMdha, vedanAskaMdha, vijJAnaskaMdha, saMjJAskaMdha aura saMskAraskaMdha ye sabake saba saMskAra kSaNika hai| bhalA jo kUTastha sthira haiM, unake arthakriyA kaise ho sakatI hai ! isa prakAra aneka, samudAya, sAdhAraNatA, marakara utpanna honA, pratyabhijJAna karAnA, anvita karanA Adi vyApAroMse rahita honepara bhI sarvathA niramya kSaNikake ekAMtapakSa meM utpanna honA hI kiyA hai 74
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ 586 vayAcanAmaNiH aura kSaNika padArthako usakA kAraNa kaha lo ! isake atirikta vAstavika kAryakAraNabhAva koI padArtha nahIM hai / asat padArthakI utpatti hojAnA hI kriyA, kAraka ke laukika, vyavahArako dhAraNa karatI hai, isa prakAra kahanevAlA bauddha una sAMkhyoMke mAne gaye " sarva vyApAroMse rahita kUTastha AtmAmeM bhI sarva prakAroMse vidyamAna rahanArUpa mUrti hI kriyAkArakavyavahArakA anusaraNa karatI hai " isa sAMkhya siddhAMta kA kaise khaNDana kara sakegA? batAo to sahI / bhAvArtha - bhApa donoM hI mukhyarUpa se to kAryakAraNabhAva mAnate nahIM hai / kevala vyavahArase asat kI utpatti aura satkA vidyamAna rahanA rUpa mUrtiko pakaDe hue haiN| aisI dazA meM kalpita kiye gaye kAryakAraNabhAvase Apa donoMke yahAM paMgha, mokSa Adi vyavasthA nahIM bana sakatI hai| 1 anvayavyatirekAdyo yasya dRSTonuvartakaH / sa taddheturiti nyAyastadekAnte na sambhavI // 125 // jo kArya jisa kAraNa ke anvayavyatirekabhAvase anukUla AcaraNa karatA huA dekhA gayA hai, kArya usa kAraNa janya hai / isa prakAra pramANoMke dvArA parIkSita kiyA gayA nyAyayukta kAryakAraNabhAva unake ekAMtapakSoM meM nahIM sambhava hai| kyoMki ko pariNAmI aura kAlAMtarasthAyI hogA, vahI anvayavyatirekako dhAraNa kara sakatA hai / kUTastha nitya yA kSaNika padArtha nahIM / nityaikAnte nAsti kAryakAraNabhAvo'nvayavyatirekAbhAvAt na hi kasyacimityasya sadbhAvo'nvayaH sarvanityAncayaprasaMgAt / prakRtanityasadbhAva iva tadanyanitya sadbhAve'pi bhAvAt, sarvathA vizeSAbhAvAt / padArthoM ke nityasvakA ekAMta iTha mAna lenepara kAryakAraNabhAva nahIM banatA hai| kyoMki kAryakAraNabhAvakA vyApaka anvayavyatireka vahAM nahIM hai / vyApakake abhAva vyApya nahIM Thahara sakatA hai / kAryake hote samaya kisI bhI eka niyakAraNakA vahAM vidyamAna rahanA hI anvaya nahIM hai| yoM to sabhI nitya padArthoM ke sAtha usa kAryakA anvaya bana baitthegaa| jJAna kAryake honepara jaise AtmA nitya kAraNakA pahilese vidyamAna rahanA hai, vaise hI AkAza, paramANu, kAla, vyAdikA bhI sadbhAva hai ataH prakaraNamai paDhe hue nitya AtmAke sadbhAva honepara jaise jJAnakA honA mAnA jAtA hai vaise hI usa AtmAse anya mAne gaye AkAza Adi nitya padArthoM ke honepara bhI jJAna kAryakA honA mAnA jAve / AkAza, kAla Adile bhAtmArUpa kAraNameM sabhI prakAroMse koI vizeSatA nahIM hai / nApi vyatirekaH zAzvatasya tadasambhavAt / dezavyatirekaH sambhavatIti cet, na, tasya vyatirekatvena niyamamitumazakteH / prakRtadeze vivakSitAsarvagatanityavyatirekavada vivakSitA sarva gata nityavyatirekasyApi siddheH tathApi kasyacidanvayavyatirekasiddhI sarvanityAnvayavyatireka siddhiprasaMgAt, kiM kasya kArya sthAt 1
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvA cintAmaNiH -----------.......... ............ .............---- - aura sarvathA nitya mAne gaye padArthakA kAryake sAtha vyatireka bhI nahIM bana sakatA hai| kyoMki sarvadA rahanevAle kAraNakA " jaba kAraNa nahIM hai taba kArya nahIM hai| aisA vaha vyatireka bananA sambhava nahIM hai / yadi Apa yoM kahe ki nitya padAoMkA kAlavyatireka na sahI, kintu dezavyatireka to bhale prakAra bana jAvegA arthAt jisa dezameM nitya kAraNa nahIM hai, usa dezama usakA kArya bhI utpanna nahIM hopAtA hai, yaha kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki vAstavameM vicArA jAye to kAla vyatirekako hI vyatirekapanA hai| usa dezavyatirekako vyatirekapanekarake niyama karanA nahIM ho sakatA hai| kulAla yA daNDa jisa dezameM rahate haiM, usI dezameM ghaTa utpanna nahIM hotA hai| koriyA jahAM baiThA hai, usI sthAnapara kapaDA nahIM bunA jArahA hai| dUsarI bAta yaha hai ki Apake matAnusAra mAne gaye AtmA, AkAza Adi jyApaka dvanmokA dezavyatireka banatA bhI nahIM hai| yadi anyApaka dravyoMkA dezavyatireka banAoge to prakaraNameM par3e hue kAryadeza virakSAko prApta hue kisI bhanyApaka nitya dravyakA jaise dezavyatireka banAyA jA rahA hai, vaise hI vivakSA nahIM par3e hue dUsare avyApaka nitya padArthakA bhI dezavyatireka siddha ho jAvegA / bhAvArya-jaise pArthiva paramAgumoke na rahanese ghaTa nahIM banatA hai vaise yoM bhI kaha sakate haiM ki jalIya paramANu yA manake na rahanese ghaTa nahIM banA hai| isakA niyama kauna karegA ki ghaTakA pRthvI paramANuoMke sAtha dezavyatireka hai, jalIvaparamANu, tejasaparamANu, mana, Adike sAtha nahIM hai / jo padArtha vahAM kAryadezameM nahIM hai una sabakA amAva vahAM ekasA par3A huA hai| taisA honepara mI kisI eka vivakSita nitya kAraNake sAtha hI prakRta kAryakA manamAnA anvayavyatirekabhAva siddha karoge to sarva hI nitya padArthoke sAtha bhanvayavyatireka bhAvakI siddhi ho jAnekA prasaMga hogaa| kahoM jI ! aisI dazAmeM kauna kisa kAraNakA kArya ho sakegA ! avyavasthA ho jAvegI / usa kAryake kAraNoM kA nirNaya na ho skegaa| tato'calAtmanonvayavyatireko nivartamAnau svavyApyAM kAryakAraNatA nivartayatA taduktaM-- anvayaSyatirekAdho yasya dRSTonuvavekaH, sa bhAvastasya taddhaturato bhinnAna sambhavaH" iti, na cAyaM nyAyastatra sambhavatIti nitye yadi kAryakAraNatApratikSepastadA kSaNikepi tadasambhavasyAvizeSAt / usa kAraNase siddha hotA hai ki kUTastha nitya AmAse. anvayavyatireka donoM nivRtta hone hue apane vyApya horahe kAryakAraNabhAvako bhI nivRtta kara dete haiN| so hI isa prakAra anyatra kahA hai ki jo kArya jisa kAraNakA avayavyatireka rUpase anusaraNa karatA huA dekhA gayA hai, vaha padArtha usa kAryakA usa rUpase kAraNa ho jAtA hai / isa kAraNa jo sarvathA bhinna hai arthAt apane katipaya svabhAvose kAryarUpa pariNata yA sahAyaka nahIM hotA hai, usa kAraNase usa kAryakI utpatti nahIM hotI hai| kiMtu yaha anvayanyatirekarUpa nyAya vahAM sarvathA nisyameM nahIM sambhavatA hai| isa kAraNa yadi kUTa sanizyameM kAryakAraNabhAvakA pauddha loga khaNDana karate haiM, to unake ekAta rUpase
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ dra yasvArthacintAmaNiH mAne gaye kSaNika padArtha meM bhI anvayavyatireka na honese usa kAryakAraNabhAvakA nahIM ho sakanA ekasA hai| bhAvArtha-kSaNika aura nityameM kArya na kara sakane kI apekSA se koI antara nahIM hai| tatra hetAvasatyeva kAryotpAdenvayaH kutaH / vyatirekazca saMvRtyA tau cet kiM pAramArthikam // 126 // bauddhoM ke mAne gaye kSaNika ekAMta meM to pUrvakSaNavartI hetuke na rahane para hI kAryakA utpAda honA mAnA gayA | malA aisI dazA meM anvaya kaise banegA ! detuke honepara kAryake honeko anya kahate haiN| kiMtu bauddhoMne hetuke nAza honepara kArya honA mAnA hai yaha to anvaya banAne kA DhaMga nahIM hai / aura bauddhoM ke yahAM vyatireka bhI nahIM bana sakatA hai / kyoMki kAryakAlamai asaMkhya prabhAva paDe hue haiM / na jAne kisake abhAva honese vartamAnameM kArya nahIM ho rahA hai| yadi vAstavika rUpase kAryakAraNabhAva na mAnakara kalpitavyavahArase una anvayavyatirekoM ko mAnoge taba to Apake yahAM vAstavika padArtha kyA ho sakegA ? batAo / arthAt jisake yahAM vastubhUta kAryakAraNabhAva nahIM mAnA gayA hai, usake yahAM koI padArtha ThIka na bnegaa| syAdvAda siddhAMta meM sarva padArthoM ko pariNAmI mAnA hai / mataH sabhI artha kArya aura kAraNa haiM, kiMtu naiyAyika yA vaizeSikoMne bhI sabhI padArthoM meM se kinhIko kAraNatAvacchedaka dharmose bhavacchinna svarUpase aura kisanoMko kAryatAvacchedaka ghamase aracchinna hote hue hI sat padArtha mAnA hai| kiMtu bauddhoM ke yahAM vastubhUta padArthoMkI vyavasthA nahIM bana pAtI hai / na hi kSapaNakSa kAMte satyeva kAraNe kAryasyotpAdaH sambhavati, kAryakAraNayorekakAlAnuSaMgAt / kAraNasyaikasmin kSaNe jAtasya kAryakAle'pi sacce kSaNabhaMga bhaMga prasaMgAzca / sarvathA tu vinaSTe kAraNe kAryasyotpAde kathamanvayo nAma cirataravinaSTAnvayavat / tata eva vyatirekAbhAvaH kAraNAbhAve kAryasyAbhAvAbhAvAt / 1 eka kSaNa paidA hokara dUsare kSaNameM padArtha naSTa ho jAte haiN| isa prakAra kSaNikapaneke ekAntameM kAraNa honepara hI kAryakI utpatti honA yaha anvaya nahIM sambhava hai / kyoMki yoM to pahile pIche honevAle kAraNa aura kAryoMko eka hI kAlameM rahanekA prasaMga AtA hai aura yadi pahile eka samayamai utpanna ho cuke kAraNako uttaravartI kAryake samaya meM bhI vidyamAna mAnoge to Apake kSaNikapane ke siddhAntakA maMga hojAnekA prasaGga AjAvegA / yadi kSaNikatvakI rakSA karoge taba to sabhI prakAra se kAraNa naSTa ho jAnepara kAryakA utpAda mAnA gayA / aisI avasthA meM mahA anvaya kaile mana sakegA ? batAo ? / jaise ki bahutakAla pahile naSTa ho cuke padArtha ke sAtha vartamAna kAryakA anya nahIM banatA hai, vaise eka kSaNa pUrva meM naSTa hogaye kAraNake sAtha bhI anvayana banegA / dUsare Apake yahAM usa hI kAraNase vyatireka bhI nahIM banatA hai| kyoMki kAraNa ke abhAva honepara kAryakA amara hojAnA nahIM hotA hai| pratyuta kAraNake naSTa ho jAnepara hI tumhAre yahAM kArya honA mAnA jAtA 1
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH syAnyataM, svakAle sati kAraNe kAryasya svasamaye prAdurbhAvo'nvayo asati vAmavanaM vyatireko na punaH kAraNakAle tasya bhavanamanvayo 'nyadAtvabhavanaM vyatirekaH / sarvathApyabhinnadezayoH kAryakAraNabhAvopagame kuto'bhidhUmAdInAM kAryakAraNabhAvo 1 bhinnadezatayopalambhAt / bhinnadezayostu kAryakAraNabhAve bhinakAlayoH sa kathaM pratiziSyate yenAresutireko vA na sthAtAm / 589 sambhavataH bauddhoMkA yaha mata bhI hove ki anvayavyatireka mAnake liye kArya aura kAraNakA samAnadeza tathA samAnakAla honekA koI niyama nahIM hai| kAraNakA apane kAlameM rahanA honepara kAryakA apane ucita kAlameM prakaTa hojAnA to anvaya hai aura apane kAlameM kAraNa na honepara kAryakA svakIya kAlameM nahIM paidA honA hI vyatireka hai / kintu phira kAraNake samaya usa kAryakA honA yaha anyaya nahIM hai tathA jisa samaya kAraNa nahIM hai, usa samaya kArya bhI nahIM upaja rahA hai, vaha vyatireka mAva bhI nahIM hai| isI prakAra kAraNake dezameM kAryakA honA aura jisa dezameM kAraNa nahIM hai, vahAM kArya na honA, yaha abhinadezatA bhI kArya - kAraNabhAvamai upayogI nahIM hai / sarvahI prakArase aminadezavAloMkA yadi kAryakAraNabhAva svIkAra kiyA jAvegA to Age aura ghUma tathA kulAla aura ghaTakA kAryakAraNabhAva kaise ho sakegA ! kyoMki abhi to cUlhe meM hai aura dhupaMkI paMkti gRhake Upara dIkhatI hai| aise hI kulAla aura ach dezameM mI eka hAthakA antara hai| yo misra mitra dezoM meM vartarahe padArthoM meM kAryakAraNabhAva dIkharahA hai / kahIM kahIM to kAryakAraNabhAvameM asaMkhya yojanoMkA antara paDajAnA Apa jainoMne bhI mAnA hai / dUravartI sUrya kamaloM ko vikasita karatA hai| kahAM bhagavAnkA janma aura kahAM devoMke sthAnoM meM siMhanAda ghaNTA bajanA tathA nArakiyoM ko bhI thoDI derataka duHkhavedana na honA / evaM yahAM baiThe hue jIvoMkA puNyapApa na jAne kahAM kahAM aneka padArthoM meM pariNAma karA rahA hai / isa kAraNa minna dezapane se bhI kAryakAraNabhAva dekhA jAtA hai / isa prakAra bhinna bhinna dezavAle padArthoMkA mI yadi kAryakAraNabhAva svIkAra kiyA jAvegA to bhinna bhinna kAlavAle padArthoM kA kAryakAraNabhAva honA Apa jaina kaise khaNDita karate haiN| jisase ki kSaNika mAne gaye bhinna kArUvAle padArthoM meM vaise abhvaya vyatireka na bane / bhAvArtha -- bhinna kAlavAloM ke bhI anvaya vyatireka bananemeM koI kSati nahIM hai| kAraNatvenAnabhimate'pyarthe svakAle sati kasyacitsvakAle bhavanamasati vA'bhavanamanvayo vyatirekaca sthAdityapi na mantavyamanyatra samAnatvAt / kAraNatvenAnabhimaterthe svadeze suti sarvasya svadeze bhavanamanvayo asati vA'bhavanaM vyatireka ityapi vaktuM zakyatvAt / svayogyatAvizeSAtkayobhidevArthaM yormitra dezayoranvayavyatirekaniyamAtkAryakAraNaniyamaparikalpanAyAM bhinnakAlayorapi sa kiM na bhavettata eva sarvathA vizeSAbhAvAt / . Ma
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ prasvArthacintAmaNiH abhI taka bauddhoMkA hI mata cala rahA hai| kAraNapanese nahIM bhI svIkAra kiye gaye arthake apane kAlameM honepara cAhe kisI bhI kAryakA apane kAlameM ho jAnA aura usa vaTasa kAraNake na honepara na honA, aisA anvaya aura vyatireka bhI bana baiThegA / taba so cAhe koI mI cAhe jisa kisIkA kAraNa bana jAvegA / koI vyavasthA na rhegii| isa prakAra jainoMkI orase kiyA gayA kaTAkSa bhI nahIM mAnA jaavegaa| kyoMki pApa janoM ke mAne hue usa dUsare dezavyatireko bhI yahI avyavasthA samAnarUpase hogii| kAryakAraNabhAvama bhinnadezakRtikA mAnanA to Apako bhAvazyaka hai hii| saba hama mI yaha kaha sakate haiM ki kAraNapane karake nahIM mAne gaye padAryake apane dezamai rahanepara parva hI kAryokA apane apane dezameM utpanna honA anvaya hai aura anicchita kAraNake na honepara vivakSita kAryoMkA vahAM na honA vyatireka hai| tathA ca bhinna bhinna kAlavAle kAryakAraNoM meM anvayavyatireka banAne para hamAre Upara cAhe jisa taTastha padArthako kAraNapanA pAsa ho jAvegA, yaha Apa jaina atiprasA dete haiN| usI prakAra bhinna bhinna dezavAle kAryakAraNoM meM manvaya nyatireka banAnepara Apake Upara bhI hama saugata yaha atiprasaMga doSa kaha sakate haiM ki cAhe jisa kisI bhI bhinna dezameM par3A huA udAsIna padArtha jisa kisI bhI kAryakA kAraNa bana baiThegA / yadi Apa jaina parizeSameM yaha kalpanA kareMge ki koI koI hI kAraNa, kArmarUpa artha donoM bhinnadezavAle mI hokara apanI apanI vizeSa yogyatAke balase anvaya vyatireka niyamake anusAra kAryakAraNabhAvake niyamako dhAraNa karate haiM, sabhI bhinna dezavAloko yA cAhe jisa kisIko kAraNapanekI yogyatA nahIM hai, taba to hama bauddhoMke yahAM bhI usa hI kAraNa bhinna bhinna kAlavAle kinhIM hI vivakSita padArthoM kA adhyaya dhyatireka ho jAnese kAryakAraNabhAvakA vaha niyama kyoM na ho jaave| minna kAlavAle cAhe jisa kisIke sAtha kAryakAraNamAva nahIM hai| yogyake hI sAtha hai| Apake mina bhinna dezavAloM meM kAryakAraNamAva mAnanese hamAre minna kAlavAloMkA kAryakAraNamAva mAnanA sabhI prakAroMse ekasA hai / koI antara nahIM hai| tadetadapyavicAritaramyam / tanmate yogyatApratiniyamasya vicAryamANasthAyogAn / yogyatA hi kAraNasya kAryotpAdanazakkiA, kAryasya ca kAraNajanyatvazaktistasyAH patiniyamaH, zAtibIjAGkarayozca bhinnakAlasvAvizeSepi zAlipIjasyaiva zAlyakurajanane zaktirna yavadhIjasya, tasya yavAkarajanane na zAlibIjasyeti kathyate / aba AcArya kahate haiM ki yahA~sa lekara yahAM taka bauddhoMkA yaha saba kahanA bhI vicAra na karanetaka Uparase suMdara dIkhatA hai| kiMtu vicAra karanepara to vaha DhIlA polA nissAra jcegaa| kyoMki spAnAdiyoM ke matameM yogyatA padArthokI paristhitike anusAra kAmabhUta pariNati mAnI gayI hai| ataH vastumUta yogyatAke vizeSase to vivakSita padArthoMmeM hI kAryakAraNabhAva bana jAtA hai| kiMtu
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH poddhoM mata ThIka ThIka vicAra karanepara vivakSita kAryakAraNoM meM niyamita yogyatA nahIM mana sakasI hai| kyoMki bauddha loga apane tattva kahe gaye svalakSaNoMko aupAdhika svabhAvoMse rahita mAnate haiM / kAryakAraNabhAva vyavahArase hI mAnA gayA hai, vAstavika nhiiN| isakA vizeSa vivaraNa yoM hai ki kAryakarararas prakaraNamai yogyatAkA artha kAranakI kAryako paidA karanekI zakti aura kAryakI kAraNase janyapanekI zakti hI hai / usa yogyatAkA pratyeka divakSita kArya kAraNoM meM niyama karanA yahI kahA jAtA hai ki dhAnake bIja aura dhAnake aMkuroM meM bhinna bhinna samayavRttipanekI samAnatA ke honepara bhI sAThI cAMvala ke bIjakI hI dhAnake aMkurako paidA karanemeM zakti hai| kiMtu jauke bIjakI ghAnake aMkura paidA karane meM zakti nahIM hai / tathA usa jauke bIjakI joke aMkura paidA karanemeM zakti hai | dAM, dhAnakA bIja jauke aMkurako nahIM utpanna kara sakatA hai / yahI yogyatA kahI jAtI hai / 591 tatra krutastacchaktestAcyaH pratiniyamaH 1 svabhAvata iti cenna, apratyakSatvAt / parokSasya zaktipratiniyamasya paryanuyujyamAnatAyAM svabhAveruttarasyAsambhavAt, anyathA sarvasya vijyitvprsnggaat| pratyakSapratIta eva cArthe paryanuyoge svabhAvairucarasya svayamabhidhAnAt / I ff ari kArya, kAraNa, ke prakaraNameM Upara kahI gayI usa yogyatArUpa zaktikA vaisA pratyekame niyama Apa kaise kara sakeMge ? btlaaiye| yadi Apa bauddha loga padArthoM ke svabhAvase hI yogyatAka niyama karanA mAnege arthAt abhikA kArya dAi karanA hai aura sUryakA kArya kAma karanA hai| jarU ThaNDa ko karatA hai, yaha zaktiyoMkA pratiniyama una una padArthoMke svabhAvase hojAtA hai / abhi dAi kyoM karatI hai ? isakA uttara usakA svabhAva hI hai, baddI milegA / so ApakA yaha kahanA ho ThIka nahIM hai| kyoMki sarvoMko zaktiyoMkA pratyakSa nahIM hotA hai / parokSa zaktiyoM ke pratyeka vivakSita padArtha niyama karanekA jaba hama kyoM karatA hai ! " yaha praznarUpa coca uThAveMge, usa samaya Apa bauddhakI ora se padArthoM ke svabhAvoM karake uttara denA asambhava hai / anyathA yAnI isake pratikUla pratyakSa na karane yogya kAryoM meM bhI praznamAlA uThAne para svabhAvoMke dvArA uttara dediyA jAvegA, taba to sabhI vAdI prativAdiyoMko bIta jAnekA prasakta ho jAvegA, svabhAva kahakara sabhI jIta jAveMge / abataka sabhI dArzanika yahI mAnate cale Arahe haiM ki pratyakSa pramANake dvArA jAne gaye hI arthameM yadi tarka uThAyA jAve, taba to vastuke svabhAvoM karake uttara denA samucita hai| kiMtu parokSa pramANa se avizada jAne gaye padArtha meM prazna uThAnepara vastusvabhAvoM karake uttara nahIM diyA jAtA hai| isa bAtako Apa bauddhoMne bhI svayaM kahA hai| bhalA jisa padArthakA pratyakSa hI nahIM hai, vahAM yaha uttara kaise saMtoSajanaka ho sakatA hai ki hama kyA kareM yaha to vastukA svabhAva hI hai| naiyAyikake doSa venepara mImAMsaka kaha degA ki zabdakA nitya honA vastukA svabhAva hai aura mImAMsakake doSotyAMnapara naiyAyika kaha degA ki zabdakA manisvapana vastusvabhAva hai | svabhAva kahakara jItanakI vyavasthA hojAnepara to vyabhicArI mAMsabhakSI, cora Adi bhI pUrA lAbha uThAleMge /
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ 592 tattvAryacintAmaNiH kathamanyathedaM zometa, - " yatkiJcidAtmAbhimataM vidhAya, niruttarastatra kRtaH pareNa, vastusvabhAvairiti vAcyamityaM taduttaraM syAdvijayI samastaH // 1 // pratyakSeNa pratIte'rthe, yadi paryanuyujyate, svabhAvairuttaraM vAcyaM dRSTe kAnupapannatA // 2 // " iti / yadi pratyakSita kArya honepara svabhAvoMse uttara denA aura parokSameM svabhAvoM karake uttara na denA yaha nyAya na mAnakara anya prakArase mAnoge to ApakA ina do lokoM dvArA yaha kathana kaise zobhA degA ki jo kucha bhI saccA jhUThA, apaneko abhISTa tattva hai, usakA prativAdIke sanmukha pUrvapakSa karake pIche prativAdIke dvArA samIcIna doSa uThAnese yadi vAdI vahAM niruttara kara diyA jAye to bhI vAdI cupa na baiThe, kiMtu aisA hI vastukA svabhAva hai, aisA hI vastukA svabhAva hai, isa - prakAra se usa prativAdIke doSa utthApanakA uttara detA rahe, aisA anyAya karanepara to saba hI vAdI vijayI ho jAyeMge || 1 || pratyakSapramANake dvArA arthake nirNIta honepara yadi koI codya uThAve to vastusvabhAva karake uttara kaha denA caahiye| kyoMki sabhI bAlagopAla tathA parIkSakoM ke dvArA dekhe gaye svabhAvameM kyA kabhI asiddhi ho sakatI hai ? arthAt nahIM / tuma hI una svabhAvoMke anusAra apane tarka yA hetuko samhAla ho ! tumhAre tarkake anusAra vastusvabhAva nahIM badala sakatA hai // 2 // isa prakAra Apa bauddhoMne bhI parokSapadArthakA svabhAvoM karake niyama karanA nahIM mAnA hai / pratyuta parokSa honepara svabhAvoMke dvArA uttara denevAlekA " tIsamArakhAM " ke samAna vijayI ho jAnekA upahAsa kiyA hai / zAkibIjAdeH zAlyaGkurAdikAryasya darzanAttajjananazaktiranumIyata iti cet, tasya tatkAryatve prasiddhe'prasiddhe'pi vA ? prathamapakSe'pi kRtaH zAlyaGkurAdeH zAlivIjAdi kAryatvaM siddham ? na tAvadaSyakSAttatra tasyApratibhAsanAt, anyathA sarvasya tathA nizcayaprasaMgAt / saugata kahate haiM ki zaktiyoMkA pratiniyama karanA pratyakSase nahIM kiMtu anumAnase to ho jAvegA / laDake laDakI aura kisAna loga choTe choTe zarAvomeM annako bokara kubISNa aura subIakA nirNaya kara lete haiM / dhAnake bIjarUpa kAraNase ghAnakA aMkurarUpa kArya aura jauke bIjase jaukA aMkurarUpa kArya hotA huA dekhA jAtA hai | ataH unako paidA karanevAlI zaktikA una bIja meM anumAna kara liyA jAtA hai| graMthakAra kahate haiM ki yadi bauddha aisA kaheMge to hama pUMchate haiM ki usa dhAna aMkurako usa ghAna bIjakA kAryapanA prasiddha honepara janana zaktikA anumAna karoge ? athavA mAna aMkurako dhAnavIjakA kAryapanA nahIM prasiddha hote hue bhI kAraNazaktikA anumAna karaloge ! btaao| yahAM dUsarA pakSa aprasiddhakA to kathamapi ThIka nahIM hai hAM, pahilA pakSa lenepara bhI Apa yaha ki mAnake aMkura aura jauke aMkura Adiko dhAnavIja aura jau AdikA kAryapanA Apane
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH kaise siddha kiyA hai| khiye| pahile pratyakSa pramANase to yaha siddha nahIM hosakatA hai ki dhAnabIjakA kArya ghAna aMkura hai / kyoMki jisa kyArI meM dhAna, jau, gehUM yA jvAra, makA, bAjarA ekasAtha bodiye gaye haiM, vahAM gIlI miTTIke mItara saba hI bIja chipAye haiN| aisI dazA meM kisa vIjase kaunasA aMkura humA, isakA nirNaya karanA bahirindriyajanya pratyakSakA kArya nahIM hai| yoM vahAM pratyakSameM usa kAryakAraNakA pratibhAsa nahIM hotA hai / anyathA sabhI bAla gopAloko yA nAgarikoMko usI prakArase nirNaya ho jaataa| aise saMzaya karanekA prasaMga paNDitoMtakako nahIM AnA cAhiye thA ki yaha aMkura gehUMkA, pAnakA, yA jIkA hai| kintu saMzaya hotA dekhA jAtA hai | ataH pratyakSa se kAraNako kAryako utsAda karAnevAlI zaktikA aura kAryakI kAraNoMse janyatva zaktikA niyama karanA jaise nahIM bana sakatA hai, vaise hI dhAna bIjase hI dhAna aMkura kArya utpanna huA hai, yaha bhI laukika pratyakSase nahIM jAnA jA sakatA hai| eka bAta yaha hai ki yadyapi kamI kabhI cane, jau, gehUM, pAnameM kevala jalakA saMyoga honepara choTA aMkura nikalA huA dIkhatA hai| kintu vaha prakRtameM aMkura nahIM mAnA hai| vaha to kullA hai / miTTI cIjake saddha galajAnepara jo sIjaphA uttara pariNAma baDDA aMkura ho jAtA hai, usakA kAryakAraNabhAva yahAM abhipreta hai| vahI bhaviSyame nIja santatiko upajAvegA / ekendriya jIvokI saMvRta yAnI DhakI huI yoni mAnI hai| sadbhAvabhAvAlliGgAttasiddhiriti cenna, sAdhyasamatvAt / ko hi sAdhyameva sAdhanasvenAbhidadhAtItyanyatrAsvasthAna , vadbhAvabhAva eva hi tatkAryatvaM na tatonyat / / yadi bauddha jana usa dhAna bIjake honepara dhAna aMkurakA honA isa anvayarUpa hetuse anumAna pramANadvArA dhAna aMkurameM dhAna bIjakA vaha kAryapanA prasiddha kare so to ThIka nahIM hai| kyoMki yaha hetu mI sAdhya ke samAna asiddha honese sAdhyasama hevAbhAsa hai / ghAnavIjake honepara hI dhAna aMkura kArya huA hai| yahI to imako sAdhya karanA hai aura isIko Apa deta banA rahe haiN| aisA bhalA kauna puruSa hai jo ki sAdhyako hI hetupane karake kathana kareM / asvastha ke atirikta koI aisA poMgApana nahIM karatA hai / vicArazIla manuSya asiddhako sAdhya banAte hai aura prasiddhako hetu banAte haiN| kintu jo ApemeM nahIM haiM yA kaThinarogase pIDita haiM, ajJAnI hai, ve hI aisI ayukta bAtoMko kahate haiN| dekho, usa dhAna bIjake honepara dhAna aMkurakA honA hI to niyamase dhAna pIjakA ghAna aMkurame vaha kAryapanA hai / usase bhinna koI usakI kAryatA nahIM hai| zAkibIlAdikAraNakatvAcchAlyaGkarAdestatkAryatvaM siddhamityapi tAhagevaparasparAzrita caitat , siddhe zAlipIjAdikAraNakatve zAlyakurAdestatkAryasvasidistatsiddhau ca shaalibiibaadikaarnntvsiddhirivi| .. dhAna bIja, jau, Adika haiM kAraNa jisake aisA jo kArya hai vaha dhAnakA yA jau AdikA aMkura hai / isa una bIjarUpa kAraNoMkI una aMkuroM meM kAryatA siddha ho hI jAtI hai / isa prakAra 76
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavA cintAmaNiH kisIkA kahanA mI usa pahileke samAna hI hai arthAt jisIkA nirNaya karanA hai, vahI niyAmaka kAraNa banAyA jA rahA hai| dUsarI bAta yaha aura hai ki ukta kathanameM yaha parasparAzraya doSa bhI hai ki dhAna pIja, gehUM, jau, mAdi haiM kAraNa jinake aise dhAna aMkura, geI saMkura, jau aMkura hai, isa prakAra siddha ho jAnepara to dhAna aMkura Adiko una bIjoMkI kAryatA siddha hogI aura dhAna mAdi bIjoMkI vaha kAryatA jaba dhAna Adi aMkuroM meM siddha ho jAvegI tana dhAna Adi aMkaroM ke dhAna Adi bIja kAraNa hai, yaha bAta siddha hogii| isa prakAra anyonyAzraya doSa huaa| tadanumAnAta pratyakSapratIne tasya satkAryave samAropaH kasyacivyavaschiyata ityapyanenApAsta, svayamasiddhAtsAdhanAt vayavacchedAsambhavAt / bauddha kahate haiM ki vasubhUta padArthoMkA pratyakSa jJAna hI hotA hai| usa anumAna zAna to kevala saMzaya, viparyaya, anavyavasAya aura maz2AnarUpa samAropAcodI ra karatA hai| itane hI aMzase mamANa hai / vaise to anumAna nizcayAlaka hai aura sAmAnyako viSaya karanevAlA hai| ina hetuoMse apramANa honA cAhiye / padArthoM meM kSaNikapanA satva hetuse utpanna hue anumAna dvArA nahIM jAnA jAtA hai| vaha vastubhUta kSaNikapanA ko pUrva meM hI nirvikalpaka pratyakSase jJAta ho cukA thaa| kiMtu katipaya jIvoMko padAyoMmeM kucha kAlataka sthAyIpane yA nityapanekA mithyAjJAna ho jAtA hai| ataH usa samAropake dUra karaneke liye anumAnase kSaNikarakhakA nirNaya karA diyA jAtA hai| isI prakAra prakRtameM mI usa dhAna bIjakI kAraNatA aura pAna aMkurameM usa kAraNakI kAryatA to pratyakSapramANase hI jAna lI jAtI hai| kiMtu kisI ajJAnIko usa pratyakSita viSayameM kadAcit viparIta samAropa ho jAtA hai to pUrvokta anumAnase usa samAropakA vyavaccheda mAtra kara diyA jAtA hai| kAryatA aura kAraNatA vaktiyoMkA pratibhAsa karanA tathA pratinikma karanA ye saba patyakSake dvArA hI jAna liye jAte hai / ataH hama bauddhoMke kahe hue pahile anumAnameM sAdhyasama aura anyonyAbhava doSa lAgU nahIM ho sakate haiN| graMthakAra kahate hai ki isa prakAra kayana karanevAle bauddha bhI hamAre isI doSosthApanase nirAkRta ho jAte hai| kyoki jabataka bauddhoMkA hetu hI svayaM unheM mI siddha nahIM huA hai to aise prasiddha hetuse usa samAropakA nirAkaraNa karanA asambhava hai| vadanantaraM tasyopalambhAsatkAryatvasiddhirityapi phalguprAya, zArayakarAdeH pUAkhilAthakAryavAsaMgAra / zAlibIjAbhAve tadanantaramanupalammAna tatkAryastvamiti cet, sAIndhanAbhAve'jhArAyavasthAmeranantaraM dhUmasyAnupalabdheramikAryasvaM mAbhUva, sAmagrIkAryatvAdamasya mAmimAtrakAryasamiti cet, tarhi sakalArthasahitazAlipIjAdisAmagrIkAryatvaM zAspadhurAderastu vizeSAbhAvAt / tayA ca na kiJcitkasyacidakAraNamakArya peti sabai sarvasAdanumIyateti vA kutazcita kiJciditi nAnumAnAskasyacicchaktipraviniyamasiddhiryato'nvaya mpavirakapratiniyamaH kAryakAraNabhAve pratiniyamanidhanaH sidhdhet /
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasyAryavibhyAmaNiH 595 usa zAli bIjake avyavahita- uttarakAlamai vadra cAvaloMkA aMkura paidA hotA huA dekhA jAtA hai / isa anvayarUpa hetuse zAli aMkurako usa zAlibIjakA kAryapanA siddha ho jAtA hai / yaha bauddhakA kahanA bhI bahubhAgameM vyartha hI hai / kyoMki yoM to zAli aMkurake pahile kAlamai rahanevAle saMpUrNa taTastha padAko kAraNatA ho jAvegI / zAlibIjakA aura gehUM, jau, canA, kulALa, kRSaka AdikA bhI vahI kAla hai / ataH zAlivIjake samAna gehUM jAdikA bhI vaha cAli aMkura kArya bana jAvegA, yaha prasaMga tumhAre Upara huaa| baMdi Apa sopAna bIjake na honepara gehUM Adise unake avyavahita uttara phAlamai dhAna aMkura paidA hotA huA nahIM dekhA jAtA hai, isa vyatirekakI sahAyatA se usake kAryapana na honekI siddhi karoge to gIle Indhanake na honepara aMgArA, jalA huA koyalA, aura tape hue lospiNDakI abhike avyavahita uttarakAlameM dhUma paidA huA nahIM dekhA jAtA hai, ataH dhUma bhI abhikA kArya na hoo| bhAvArtha- kAraNake abhAva honepara kAryeke na hone mAtra se kAryatAkA yadi nirNaya kara diyA jAye to amikA kArya dhUma na ho skegaa| kyoMki aGgAra koyalekI ami rahate hue bhI ghUma nahIM huaa| abhike na honepara ghUmakA na honA aisA honA cAhiye thA / taba kahIM dhUmakA kAraNa abhi bntii| yadi Apa bauddha isakA uttara yoM kaheM ki gIlA ISana, ami vAyu, Adi kAraNasamudAyarUpa sAmagrIkA kArya ghUma hai, kevala amikA hI kArya nahIM hai / ataH hamArA vyatireka nahIM bigaDa sakatA hai / usa aMgAre yA koyale kI abhike sthAnapara pUrI sAmagrI ke na honese dhUmakA na honA ThIka hI thaa| AcArya samajhAte haiM ki yadi bauddha aisA kaheMge to gehUM, canA, miTTI, kheta, khAta, kulAla, koriyA, Adi sampUrNa padArthoMse sahita mAnabIja yA jau bIja, Adi kAraNa samudAyarUpa arastkA kAryapanA dhAna aMkura, jau aMkura AdimeM ho jAve koI aMtara nahIM hai tathA vana to aisI avyavasthA ho jAnepara na koI kisIkA akAraNa hogA aura na koI kisIkA akArya hogaa| kyoMki ApakI sAmagrI paDhe peTa kAraNoMke atirikta aneka udAsIna thothe pole padArtha praviSTa ho jAyeMge / jabataka niyata kAraNoMkA nizcaya nahIM huA hai, tabataka kAryake pUrva kAla aneka padArtha kAraNa banane ke liye sAmagrI meM patita horahe haiN| bApa bananeke liye bhalA kauna niSedha karegA / tathA uttara samayavartI sabhI padArtha cAhe jisa kAraNa ke kArma bana jAyeMge / gAyakI sampatti lene ke liye aura navajanma dhAraNa karaneke liye beTA bananA bhI kisako aniSTa hai| isa prakAra pola calanepara to saba kAryoM meM se kisI bhI eka kAryase saMga kAraNoMkA anumAna kiyA jA sakegA athavA kisI bhI kAryase cAhe jisa taTastha akAraNakA anumAna kiyA jA sakegA / koI bhI vyavasthA na rhegii| a~dhera chA jaayegaa| aMdherese sUryakA anumAna aura zItavAyule abhikA mI anumAna ho jAvegA / isa prakAra Apa bauddhoM ke yahAM anumAna se bhI kisI bhI kArya yA kAraNakI kiyoM kA pratyekarUpa se niyama karanA siddha nahIM ho pAtA hai, jisase ki Apake dvArA pahile kahA gayA antrayavyatirekakA pratiniyama karanA kAryakAraNabhAva meM pratiniyamakA kAraNa siddha hotA, arthAt 1
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH ApakA mAnA huA anvayavyatireka to kAryakAraNazaktirUpa yogyatAkA niyAmaka nahIM hosakatA hai / yahAMtaka syAnmataM " karake kahe gaye bauddhasiddhAMtake khaNDanaprakaraNakA upasaMhAra kara diyA hai| LE 596 tata eva samyutyAnvayavyatirekau yathAdarzanaM kAraNasya kAryeNAnuvidhIyate na tu yathAtatvamiti cet, kathameva kAryakAraNabhAvaH pAramArthikaH ? so'pi saMvRtyeti cet, kuto'kriyAkAritvaM vAstavam / tadapi sAMvRtameveti cet, kathaM tallakSaNAvastutazvamiti na kiJcitkSaNakSayaikAntavAdinaH zAzvataikAntavAdina hava pAramArthika sidhyet / I yogAcAra bauddha kahate haiM ki usa hI kAraNase to isa vAstavika anvayavyatirekoMko nahIM mAnate haiM | kevala vyavahArase hI kAryakAraNavyavasthA hai / tAtvika vyavasthAkA atikramaNa nahIM kara paramArthase na koI kisIkA kAraNa hai, na koI kisIkA kArya hai | jaisA lokameM dekhA jAtA hai, vaisA kAryake dvArA kAraNakA anya vyatireka le liyA jAtA hai / yathArtharUpase vastu vyavasthAke anusAra anvayavyatireka lenA kucha bhI padArtha nahIM hai / aba anyakAra samajhAte haiM ki yadi bauddha aisA kaheMge to saMsAramai bAlagopAla meM bhI prasiddha ho rahA yaha kAryakAraNabhAva ThIka ThIka vAstavika kaise mAnA jAyegA ? btaao| kyoMki Apa to saba sthAnoMpara vastu zUnya, kalpita korA vyavahAra mAna rahe haiN| aisI dazA meM tilase taila, miTTIse ghaDA, ammise dhuAM Adi kArya kAraNoMkI vyavasthA jo ho rahI hai, vaha lupta ho jAvegI | yadi Apa usa kAryakAraNabhAvako mI vyavahArase mAneMge yAnI vAstavikarUpase na mAnakara jhUThA kareMge to batalAiye ki padArthoMkA arthakriyAkArIpanA vastubhUta kaise hogA ! | jalase snAna, pAna, avagAhana Adi kriyAeM hotI haiN| ghaTase jala dhAraNa Adi kriyAeM hotI haiM, abhise dAda hotA hai ityAdi arthakriyAeM to vAstavika kAryakAraNabhAva mAnane para hI bana sakatI haiN| yadi Apa usa arthakriyA karane ko bhI korI vyAvahArika kalpanA hI kahoge yAnI jaladhAraNa karanA, snAna karanA Adi kucha bhI vastubhUta ThIka ThIka padArtha nahIM haiM, yo taba to usa arthakriyAkArIpana lakSaNase vAstavika tattvoMkI Apa siddhi kaise kara sakeMge ! batalAiye | isa prakAra kSaNikatvakA ekAMta kahanekI Dhava rakhanevAle bauddhoMke yahAM kucha mI tattva paramArthasvarUpa ThIka ThIka siddha nahIM hogA, jaise ki kUTastha nityako hI ekAMtase kahane kI lata vAle kApiloMke yA nitya AtmavAdI naiyAyikoM ke yahAM koI vAstavika padArtha siddha nahIM ho pAtA hai / tathA sati na bandhAdihetusiddhiH kathaJcana / satyAnekAMtavAdena vinA kaciditi sthitam // 127 // aura usa prakAra ekAMta pakSake mAnanepara baMdha, mokSa Adike hetuoMkI siddhi kaise bhI nahIM ho sakatI hai / satyabhUta anekAMtavAda ke binA kisI bhI matameM baMdha, mokSa AdikI vyavasthA nahIM banatI hai| yaha bAta yahAMtaka nirNIta kara dI gayI hai| eka sau solahavIM vArttikakA nigamana ho gayA
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ sasthA cintAmaNiH 59. ma satyo'nekAntavAdaH pratIsisadbhAve'pi tasya virodhavaiyadhikaraNyAdidoSopadrutasvAditi nAnumantavyam, sarvathaikAnta eva virodhAdidoSAvatArAda, satyenAnekAntavAdena vinA randhAdihetUnAM kacidasiddhaH / jainoMke dvArA mAnA huA anekAMtavAda thayArtha nahIM hai| kyoMki katipaya pratIsiyoM ke hote sante bhI vaha anekAMta aneka virodha, vaiyadhikaraNya, saMzaya, sakara, vyatikara, anavasthA, apratipatti aura abhAva ina ATha bopoMse masita horahA hai / AcArya samajhAte haiM ki isa prakAra ekAMtavAviyoMko nitAMta nahIM mAnanA caahiye| kyoMki sarvathA ekAMtapakSameM hI virodha Adi doSoMkA avatAra hotA hai| sarva hI padArtha aneka dharmoM se yukta pratyakSase hI Ane jArahe haiN| vahAM doSoMkA sambhava nahIM hai / bhAvArtha-svadamya, kSetra, kAla, bhAvase padArtha sat hai, parantuSTayase asat hai / yadi eka hI apekSAsa sat asat donoM hote to virodha doSoMkI saMbhAvanA thii| jo devadatta yajJadattakA zatru hai, vahI jinadattakA mitra bhI hai| dekho, jo dharma kisIkI apekSAse eka dharmI meM nahIM pratIta hote haiM, unakA virodha mAnAjAnA hai| jaise jJAnakA aura rUpakA yA sarvajJatA aura aspajJatAkA virodha hai| kiMtu jo dIkha rahe haiM, yadi unakA virodha mAnA jAvegA to padArthoM kA apane svarUpase hI virodha ho jaavegaa| sahAnavasthAna, parasparaparihArasthiti, vadhyaghAtakabhAvarUpase virodha tIna prakArakA hai| eka sthAnapara eka samaya jo nahIM raha sakate haiM, unakA sahAnavasthAna virodha hai / jaise ki zItasparza aura uSNasarzakA yA sahya parvata aura bindhyprvtkaa| kiMtu satva aura asattva donoM eka sthAnapara dekhe jAte haiN| yahAM virodha kaisA hai| dUsarA virodha to puralamai rUpa aura rasa guNa eka dUsarese kathaJcit pRthak bhUta hote hue apane apane pariNAmoMse Thahare hue haiN| ata: parasparaparihAra sthiti lakSaNa hai| vizeSa to eka dharmI meM vidyamAna horahe hI aneka dharmoMkA hosakatA hai| jaise ki badanameM do AMkhokA, yA hAyama aMguliyoMkA / ata: yaha virodha bhI anekAMtakA bigADa karanevAlA nahIM hai| . tIsarA vadhyaghAtakamAva vizeSa bhI naulA aura sapa tathA gau aura vyAghrameM dekhA jAtA hai| kiMtu RdvidhArI munimahArAja yA bhagavAnke samavasaraNameM jAtivirodhI jIva bar3e premase eka sthAnapara baiThe rahate haiM / aba bhI pazuzikSaka loga siMha aura gAyako eka sthAnapara baiThA huA batalA dete haiN| kiMtu aMsara itanA hai ki muniyoM ke nikaTa virodhI jIroM meM atyaMta mitratA ho jAtI hai| gauke panoMko siMhazizu pItA hai aura siMhinIke dUdhako bachaDA cokhatA hai| jina padArthoMko logoMne viroSa kalpita kara rakhA hai, unameM bhI kuchameM to satya hai| kiMtu bahubhAgoM meM asatya hai| ami dAhako karatI hai| kiMtu dAhako zAMta bhI karatI hai / amise murase hue ko bala sIMcanese hAni hotI hai aura amise seka karanepara lAbha hotA hai / viSakI cikitsA viSa hai, yAnI eka viSakI garmIko dUsare pratipakSI vipakI garmI cATa jAtI hai| uSNajvarake dUra karane ke lie uSNa prakRtivAlI mauSadhiyAM saphala hotI hai| evaM evaM jala bhI kahIM anikA kArya kara detA hai / jamAye hue
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ 598 utsAcintAmaNiH pArarUpa pAnI (barpha) kI prakRti ati uSNa hai / saMtapta lameM jala DAmnese abhijvAga pagaTa ho jAtI hai, tathA pUrvameM udaya honevAlA sUrya pazcimameM bhI udaya ho jAtA hai| jabaki pUrva, pazcima dizAoMkA niyama karanA bhramaNa karate hue sUryake udaya aura asta honeke adhIna hai ge hamAre liye bo pUrva hai, vaha dUsare pUrva videhavAgeke liye pazcima bana baiThatA hai| aise hI ko hamAre lie pazcima hai, vaha pazcima-videha vAliye pUrva dizA hai| tabhI to jambUdIpameM cAroM orake kSetroMse sumeru parvata uttara dizAme hI rahatA huA mAnA gayA hai| eka jAtikA patthara hai, jo pAnI meM taira jAtA hai, eka sakaTI bhI aisI hotI hai, jo pAnI meM DUba jAtI hai| " DUbase ko tinakekA sahArA acchA " isa paribhASAke anusAra mI kAma hotA hai aura usake viruddhasI dIkha rahI "mosa cATanese pyAsa nahIM bujhatI hai| yaha paribhASA bhI artha kriyAyeM karA rahI haiN| tameva " bina mAMge motI mile, mAMge mile na bhIkha "ye laukika nyAyake sAtha sAtha "binA roye mA mI dUdha nahIM pilAtI " yaha nyAya bhI prayojanoMko sApa rahA hai| ina yuktiyose siddha hotA hai ki anekAMtamatameM koI viroSa doSa nahIM hai| dUsarA doSa vaiyadhikaraNya mI syAdvAdiyoM ke Upara lAgU nahIM ho sakatA hai / niSaSa parvatakA adhikaraNa nyArA hai aura nIla parvatakA adhikaraNa mitra hai / aisI vibhinna adhikaraNatAko vaiyadhikaraNya kahate haiN| kiMtu vastumeM jahAM hI satpanA hai, vahIM asattva hai| jahAM nityatva hai, vahI anityatva hai / dasa aurapiyoMko poMTakara banI huSI golIke choTese TukaDemeM bhI dasoM bhauSaSiyoMkA rasa vidhamAna hai| saMyoga saMbaMdhase vidhamAna rahanevAle Atapa, vAyu, dhUla, kArmaNa kaMtra, jIvadravya, kAlANu, Adi padArtha eka sthAnameM jaba madhyAita rUpase raha jAtA hai to dravyameM sAdAsya saMbaMdhase aneka svabhAva toparI prasanatAse raha jAyeMge | ata: mina mila svabhAvoMkA eka dranya vibhinna adhikaraNapanA doSa nahIM lagatA hai| tIsarA saMzaya doSa sapa ho sakatA thA, yadi calAyamAna pratipati hotI kiMtu donoM dharma eka dharmI meM nirNIta rUpase jAne jArahe haiM to saMzaya doSakA aksara kahAM ! ami jala pAdika apane aneka svamAyoM karake dAha, pAka, sepana, vidhyApana Adi kimAeM kara rahe haiM vaise hI satva Adi bhI apane yogya artha kriyAoMko karate haiN| kyA saMzayApana svabhAvoMse koI arthakriyA hotI hai ! yAnI nahIM / bhAva aura amAvase samAnAdhikaraNya rakhatA huA dharmoM ke niyAmaka bhavacchedakoMkA paraspara mila bAnA saMkara hai, so anekAMtame nahI sambhava hai| kyoMki astitvakA niyAmaka svacatuSTaya svarUpa to dUsare nAstitva ke niyAmaka dharmase ekA eka nahIM ho jAtA hai| pAMcavAM doSa vyatikara bhI yahAM nahIM hai| viSayoMkA parassaramai badalakara cale jAneko nyatikara kahate haiN| so yahAM TaMkotkIrNa nyAyase utpAda, vyaya, bhauvya yA astisva, nAstitva, nityatva, anityasva Adi dharma aura unake vyavasthApaka svabhAva sabhI apane maMca upAMzoM hI praviSThita rahate haiN| parivartana nahIM hotA hai| chaThavAM dopa anavasthA bhI banekAMtama nahIM pAtA hai| sas dharmameM punaH dUsare sat asat mAne jAveM aura usa satame phira tIsare sat asat
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyApintAmamiH - - mAne jAve yo karate karate AkAMkSA kSaya nahIM hote huye anavasthA ho sakatI thii| kiMtu aisA nahIM hai / eka hI satpana saba dharmoM meM aura pUre dhImeM mosamota hokara vyApa rahA hai| yadi kisI dharma sat asatkA punaH na uTha baiThe to dUsarI saptabhatI bhI banAlI jAtI hai| dasa, bIsa bijJAsAoM ke pIche AkAMkSA zAMta ho jaavegii| kAma karanevAlI anavasthAko guNa mAna liyA gayA hai| sAtavA doSa amavipati hai| kisI bhI dharmakA ThIka ThIka nirNaya na honese sAmAnya jana dvividhAmeM para jAte haiM aura padArthako nahIM jAna pAte haiN| yaha amatipatti hai| kiMtu aneka dharmAkA vastume pazu pakSiyoM takako jJAna ho rahA hai / phira apratipati kaisI: / AThavAM doSa abhAva hai| jisakA jJAna nahIM huA, usakA baDI saralatAse aura mIThepanase niveSa kara denA hI abhAva hai| kiMtu aneka svabhAvoMkA aura padAyA~kA pratyakSa Adi pramANoMse jJAna ho rahA hai / ataH sasma anekAMsakA abhAva nahIM kaha sakate ho| isa prakAra saMkSepase ATha doSoMkA vAraNa kiyA gayA hai| hamako ekAMta kAdiyoMkI buddhipara bar3A Azcarya hotA hai| kAraNa ki sarvatra phaile hue prasiddha anekAMtakA ve apakApa karAI hai| koI anekAMsako chala kahatA hai| koI pAgajAla batalAtA hai| aura koI saMzayavAda Adi / aba vicAriye ki eka hI devadatta kisIkA putra, kisIkA pitA, kisIkA mAmA aura kisIkA bhAnajA Adi dharmIko dhAraNa kararahA hai| vAdIke dvArA mokA gayA hetu apane pakSakA sAdhaka hai aura pratipakSIke pakSakA bAdhaka hai / pakSa yA sapakSamai sabetu rahatA hai aura vahI vipakSameM nahIM rahatA hai| Adi aneka dRSTAMta anekAMtase mare par3e hue haiN| vyavahArakI satyatAko lekara bijJAsAke anurUpa pabhake vazase eka vastu vizeSarahita aneka dharmoka nyAsa karaneko saptamI kahate haiM / sattva, nityatva, ekala meda, vaktavyastha, ladhutva, alpakha Adi aneka dhokI saptamaMgiyAM hojAtI haiN| jaise ki vanyakI apekSAse rUpaguNa nitya hai (1) / paryAyakI apekSA anitva hai (2) kamase kahanepara rUpaguNa nityAnitya hai (3) eka hI samaya meM eka sAtha donoM dharmoko kaha nahIM sakate haiM, kyoMki svAbhAvika yogyatAke vaza vRddhavyavahAra ke dvArA saMketAhaNapUrvaka bolA gayA zabda eka samayameM eka hI arbhako kaha sakatA hai| iMdra mI vastuke svabhAvoMkA parivartana nahIM karA sakatA hai| ata: avaktavya hai (5) / nitya hophara bhI avaktavya hai (5) / anitya aMzoMse paripUrNa hotA huA bhI rUpaguNa avaktavya hai (6) / nitya anityapana donoMse ghirA huA bhI avakamya hai (7) / isa prakAra vivakSA honepara sAtabhaMga ho jAte haiM / sasamajhIke kaspita dharma vyAvahArika satya haiN| inameM chaha hAniyAM aura vRdiyAM nahIM hotI hai| ina kassita dhamoM ke atirikta anujIvI pratijIvI guNa tathA arthaparyAya vyavanaparyAya aura avibhAga praticcheda utpAda, vyaya, dhaumpa ye samI dharma bhanekAtoM meM garmita hai / yahA~para anta mAne svabhAvakA hai| sabhI vastuoM ke guNa paryAya Adi svabhAva haiN| jo guNa haiM, ve svabhAva avazya hai / kiMtu jo svabhAva hai, ve guNa hove nahIM bhI ho| tahAM anujIvI guNa to pratikSaNa pariNamana karate haiN| anujIvI guNoMkI paryAyoMke avibhAga praticchedoM meM eka samaya
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAcintAmaNiH 12 hAnivRddhioMmese eka hAni yA vRddhi hogii| zeSa gyAraha Age pIche samayoM meM hogii| kisI kisI guNakI paryAyoMke avibhAgI aMzoMkI to ATha yA cAra hI hAnivRddhiyAM hotI hai| anujIvIguNoM ke atirikta anya dharma to svamAvase hI vidyamAna rahate haiN| paryAya zaktiyAM bhI sthUlaparyAya paryata pariNamana karatI huyI mAnI gayI hai| isa prakAra saMkSepase anekAMtavAdakA vyAkhyAna kiyA hai| paramArthabhUta anekAMtavAdake binA baMgha aura mokSa Adike hetuoMkI kisI bhI mamamai siddhi nahIM ho pAtI hai, yaha yahAM samajhAnA hai| satyamadvayamevedaM svasamvedanabhityasat / tadyavasthApakAbhAvAtpuruSAdvaitatattvavat // 128 // yahAM sambedanAdvaitavAdI bauddha kahate haiM ki ThIka hai, saMgha, mojha tathA unake hetu mithyAjJAna aura samyagjJAna Adi bhale hI siddha na hove, hamArI koI kSati nahIM hai / tamI ko hama svayaM apa ko hI bedana karanevAlA yaha akelA zuddhajJAnarUpa hI hai, aisA tattva mAnate haiN| yaha sampUrNa jagat niraMza saMvedanasvarUpa hai| AcArya kahate haiM ki isa prakAra advaitavAdiyoM kA kahanA bhI ayogya hai prazaMsA yogya nahIM hai / kyoMki akele usa zuddha jJAnakI vyavasthA karanevAlA koI prabalapramANa Apake pAsa nahIM hai / jaise ki brahmAdvaitavAdI apane nitya brahmasattvakI vyavasthA nahIM kara sakate haiN| na hi kutazcitpramANAdadvaitaM saMvedanaM vyavatiSThate, bramAdvaitavat / pramANaprameyayordaiva. prasaMgAta, pratyakSatastabdhavasthApanenAdvaitavirodhaH iti cena, anyataH pratyakSasya medaprasiddhaH anenAnumAnAdupaniSavAkyAvA tamyavasthApane dvaitaprasaMgaH maathitH| bauddhoMke mAne gaye akele saMvedanakA advaitatattva kisI bhI pramANase vyavasthita nahIM ho pAtA hai, jaise ki vedAntiyoMkA pramAdvaita padArtha nahIM siddha hotA hai| yadi advatakI pramANase siddhi karoge to advaita prameya humaa| isa prakAra eka to usakA sAdhaka pramANa aura dUsarA advaita prameya, ina do tattvoMke homAnese dvaita ho jAnekA prasaMga hogaa| yadi advaitavAdI yoM kahe ki hama pasyakSa pramANase hI usa pratyakSarUpa advaitakI vyavasthA karA devege, taba to advaitakA virodha na hogA, yAnI dvaitakA prasaMga na ho skegaa| aisA kahanA to ThIka nahIM hai / kyoMki anya pramANoM se pratyakSake meva prasiddha ho rahe haiM / yA dUsare aneka pratyakSa tI bhedoMko siddha kara rahe haiN| dUsarI bAta yaha hai ki pratyakSa aura parabrahma yA saMvedanAdvaita ekama eka nahIM hai / ataH jJAna aura jJeyakI apekSAse dvaitakA prasaMga Apake Upara lAgU rhegaa| isa nirUpaNase yaha bhI kaha diyA gayA ki anumAnase athavA veda upaniSadke vAkyase usa advaitakI vyavasthA honA mAnanepara mI vaitakA pasaMga hotA hai| arthAt prAma, udyAna ( bAga ) parvata, devadatta Avi sarva padArtha ( pakSa ) brahmasvarUpa pavibhAsake aMtaraza hokara tapa haiM ( sAdhya ) kyoMki ve saba pratibhAsa ho rahe haiM ( hetu ) jaise ki pratibhAsakA
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 601 svarUpa, (dRSTAMta ) isa anumAna se brahmAdvailakI aura saMpUrNa padArtha ( pakSa ) kSaNika vijJAna saMbedanarUpa haiM ( sAdhya ) kyoMki ve apane Apa jAne jArahe haiM yA prakAza rahe haiM ( hetu ) jaise ki sukha samvedana, (udAharaNa) isa anumAna se saMvedanAdvaitakI siddhi karanepara, sAdhya aura hetukI apekSAse dvaitapanekA prasaMga ho hI jAtA hai / tathA " ekamevAdvayaM brahma do nAnA " sarva mayaM " eka AtmA sarvabhUteSu gUDhaH " " brahmaNi niSNAtaH " " paramANi layaM zrajet " Adi vedavAkya yA AgamavAkyoMse advaitakI siddhi karanepara bhI vAcyavAcakapane karake dvaitakA prasaMga hotA hai / + 66 na ca svataH sthitistasya grAhyagrAhakatekSaNAt / sarvadA nApi tadbhAntiH satyasaMvittyasambhavAt // 129 // I tathA usa saMvedanAdvaita kI apane Apa siddhi hojAtI hai, yaha bauddhoM kA kahanA ThIka nahIM hai kyoMki jagat sadA grAhyagrAhakabhAva dekhA jA rahA hai / jJAna mAika padArtha hai| usase jAnane yogya padArtha grAhya hai| yoM to dvaita hI huaa| usa grAhyagrAhaka bhAvapane ke dvArA jAnanA bhrAMtirUpa hai, yaha mI nahIM mAnanA caahiye| kyoMki mAhmagrAhakake vinA to satyamamitikA honA hI asambhava 2 jJAnakA satyapanA do ThIka viSayako karanese hI varNana hai| I na samvedanAdvaitaM pratyakSAntarAdanumAnAdvA sthApyate svatastasya sthiteriti na sAdhIyaH sarvathA prAhmagrAhakAkArAkrAntasya samvedanasyAnubhavanAt svarUpasya svato gateriti vaktumazakte, saMvidi prAhmagrAhakAkArasyAnubhavanaM bhrAntamiti na vAcyaM vadrahitasya satyasya saMvikyabhAvAt sarvadAvabhAsamAnasya sarvatra sarveSAM bhrAntatvAyogAt / bauddha kahate haiM ki hama apane saMvedana ke advaitako anya pratyakSoMse athavA anumAna pramANoMse yA Agama vAkyoMse sthApita nahIM karate haiM / kiMtu usa zuddha advaita kI to apane Apase hI sthiti horahI hai| AcArya samajhAte hai ki isa prakAra kahanA bahuta acchA nahIM hai / kyoMki sadA hI grAhya AkAra aura grAhakAkAroMse veSThita hue hI saMvedanakA saba jIvoMko anubhava horahA hai / ataH brAhma mAika aMzoMse rahita mAne gaye saMvedana ke svarUpakI apanese hI zati hojAtI hai, yaha kabhI nahIM kaha sakate ho / dIpaka aura sUrya meM svayaM apanA hI prakAza karanepara prakAzyatva aura prakAzakatva ye donoM dharma vidyamAna haiN| tabhI to prakAzanakriyA hosakI hai| yadi bauddha yaha kaheM ki jJAname mAhya AkAra aura grAhaka AkArake anubhava karanekI manuSyoMko bhrAMti horahI hai / samIcIna jJAna honepara ke AkAra kapUra kI taraha uDa jAte haiM aura zuddhajJAna raha jAtA hai| yaha to bauddhoMko nahIM kahanA caahiye| kyoMki una grAhya mAdaka aMzoMse rahita hokara samIcIna mamANakI jJapti hI nahIM ho sakatI hai| jaise ki koI acchA vyApArika sthAna prApya aura grAhakoMse rItA nahIM hai / koI darzana yA amadhyavasAya ke samAna bAlukAmaya pradeza bhale hI mAhya mAikoMse rikta (khAlI) ho, kiMtu 76
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ 602 tattvArthacintAmaNiH pramANAmakAna to sva aura artharUpamAyake grAhaka hI dekhe jAte haiM / jo padArtha sadA sarva sthAnoM meM sarva hI vyaktiyoM ke dvArA ThIka ThIka jAnA jArahA hai, usako bhrAMta nahIM kaha sakate haiN| anyathA samI sammAjJAna prAMta hojAveMge / dUsaroMkA khaNDana karate karate apane iSTa kI bho kSati ho jAvegI / yathaivArAmavibhrAnto purussaadvaitstytaa| tatsatyatve ca taddhAntirityanyonyasamAzrayaH // 130 // tathA vedhAdivibhrAntau vedakAdvaitasatyatA / / tatsatyatve ca taddhAntirityanyonyasamAzrayaH // 131 // ghaTa, para, devadatta, jinadatta, sUrya, caMdramA Adi bhinna paryAya bhrAMta haiM / eka brahma hI satya hai / aisA kahanevAle amavAdiyoM ke Upara saMvedanAdvaitavAdI bauddha yaha anyonyAznaya doSa ThIka uThAte haiM ki ghaTa, paTa, Adi aneka minna paryAyoMkA bhrAntapanA siddha honepara to amAdvaitakA sacApana siddha ho aura usa pramAdvaitakA sacApana siddha honepara una SaTa, paTa Adi aneka bhinna paryAyoMkA bhrAMtapanA siddha hove / jaise hI yaha anyonyAzraya doSa brahmavAdiyoM ke Upara uThAyA jAtA hai vaise hI Apake Upara bhI yoM parasparAzraya doSa acche DhaMgase lAgU hai| yA ve brahmAdvaitavAdI mI tumase kaha sakate haiM ki vedha aMza, ghedaka aMza, mamANasva aMza, ghaTa, paTa Adi aneka bhinna padAyoMke bhrAMtarUpa siddha honepara to saMvedanAdvaitakA saccApana siddha hove / aura usa akele saMvedanAdvaitakI sapAI siddha honepara una veSa Adi bhinna tatvoMkI bhrAMti honA siddha hove| donoM advaitoM meM isa prakAra anyonyAzraya doSa samAna hai| kathamayaM puruSAdvaitaM nirasya jJAnAdvaita vyavasthApayet / yaha nidhArA bauddha puruSAdvaitakA khaNDana karake apane jJAnAdvaitakI vyavasthA kaise karA sakegA ! bnaao| kyoMki dUsareke khaNDanameM jo yukti dI jA rahI hai, vahI yukti isa para bhI lAgu ho jAtI hai / "kAne | kAneko palAna, miyAM Apa hI te jAna " yaha laukikanyAya donopara ekasA ghaTa jAtA hai| eka miyAM sAhibake yahAM eka kAnA ghorA thaa| usakA saIsa mI kAnA thaa| isa para yaha balihArI dI ki ve mizaM bhI ekAjha the / eka dina miyAMjIne nirAdarake sAtha naukarapho poDA sajAne ke liye AjJA dI ki o kAne (naukara ) kAne (ghoDA) ko palAna / tama naukarane bhI kaTAkSasahita uttara diyA ki miyAMjI! Apa apaneko samajha lIjiye / aise sthaloMpara donoM orase donoM meM hI samAna doSa A jAte haiN| samAdhAna bhI ekasA paDatA hai| syAnmataM, na vedyAdhAkArasya prAntatA savinmAtrasya satyasvAtsAdhyate kiM tvanumAnAcato netaretarAzrayaH iti tadayuktaM, liMgAbhAvAt /
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH bauddhoMkA yaha bhI maMtavya ho ki vedha AkAra, vedanAkAra aura saMvitti AkAra Adiko prAMtapanA hama kevala saMvedana (advaita) kI satyatA se siddha nahIM karate hai| kiMtu vedya AdikI yAMtatAko anumAnase siddha karate haiN| jisa kAraNa anyonyAzraya doSa hamAre Upara lAgU nahIM ho pAtA hai / isa prakAra bauddhoMkA vaha kahanA yuktiyoMse rahita hai| kyoMki Apake pAsa koI samIcIna hetu nahIM hai / jisase ki anumAna dvArA betha Adi AkAroMko prAMtapanA siddha kara DAlo / vivAdagocaro vedyAdyAkAro bhrAntabhAsajaH / atha svapnAdiparyAyAkAravadyadi vRttayaH // 132 // vibhrAntyA bhedamApanno vicchedo vibhramAtmakaH / vicchedatvAdyathA svapnaviccheda iti sidhyatu // 133 // 603 isake anazvara gauddha apanA kathana prArambha karate haiM ki vivAdamai viSaya paDhA huA ve aMza AdikA bheda yA vezabheda, AkArabheda ye saba bhinna bhinna AkAra ( pakSa ) bhrAMta jJAnase utpanna hue haiM ( sAdhya ) bhinna bhinna grAhya Adi AkArapanA honese ( hetu ) jaise ki svapna, mUcchita, yA mata avasthA aneka bhinna bhinna grAhya AkAravAla bhrAMtajJAna ho jAte haiM / AcArya kahate haiM ki yadi isa prakArase tuma bauddha aba anumAnakI pravRttiyAM karoge to yaha bhI anumAna siddha ho jAne kiviparyaya yA tajJAnase medako prApta huA arthAt sacce pramANasvarUpa vizeSa svasaMvedana jJAnakA kSaNa kSaNa badalate hue bIcamai vyavadhAna honA bhI ( pakSa ) vizrama svarUpa hai ( sAdhya ) biccheda honese ( hetu ) jaise ki svapnakA viccheda ( anvayadRSTAMta ) / isa anumAna se vicchedako bhI bhramapanA siddha ho jAo, jo ki bauddhoMko aniSTa hai / bauddha jana savedanako mAnate hue bhI saMvedana ke kSaNa kSaNake pariNAmoM meM nIcameM viccheda par3a jAnA iSTa karate haiN| tabhI to unakA kSaNikatva mana sakegA / yadi nyAre nyAre vicchedoMkA honA bhI bhrAMta ho jAvegA to jJAna niSya, eka, anvamI, ho jAvegA / isase to brahmavAdiyoM kI puSTi hovegI / na hi svapnAdidazAyAM prAyAkAratvaM bhrAntatvena vyAptaM dRSTaM na punarvicchedatvamiti zakyaM vaktuM pratItivirodhAt / I bauddha loga ekAntarUpase vizeSatayako mAnate haiM / unake yahAM sAmAnya padArtha vastubhUta nahIM mAnA gayA hai | paddile kSaNakA pariNAma uttarakSaNake pariNAmase nyArA hai / eka hI AtmA huA devadatA jJAna yazadavajJAna se vibhinna hai| vyaktiyoMkI aura kAlakI apekSAse saba pariNAmoM meM vyavadhAna karanevAlA viccheda mAnA gayA hai | saMvedanAdvaitavAdI bauddha sotI huyI yA mada, mUcchita Adi avasthA honevAle jJAnoMke prAhya aMza aura mAika aMzoMko bhramarUpa samajhate haiN| aura isa
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArSacintAmaNiH dRSTAntameM grAhya AkAroMkI bhrAntapaneke sAtha vyAptiko grahaNakara jAgate hue svastha avasthAphe jJAnAma bhI pratIta horahe grAhyagrAhaka aMzoko bhrAMtapanA siddha kara dete haiN| kintu hama kahate haiM ki svapna Adi avasthAke jJAna pariNAmAme pAye jArahe bhinna bhinna vicchadakA jAnanA bhI to bhramarUpa hai| yaha nahIM kaha sakate ho ki svapnadazAke jJAna AkAra to bhramarUpa hove aura unake bIca bIcamai paDA hubhA viccheda honA phira bhramarUpa na hove / aisA kahanepara ho Apa bauddhoMko pratItiyoMse virodha hogaa| ataH svapnajJAnake vicchedako bhramarUpa nidarzana karake paramArthabhUta saMvedanAdvaitake pariNAmomeM par3e hue vicchedakA bhramapanA siddha hojAvegA, arthAt saMvedanAdvaitake kSaNakSaNameM honevAle viziSTa pariNAma aneka na bana skeNge| kyoMki una pariNAmoMkA antarAlavI vicchedana mAnA jAvegA to saMvedanAdvata nitya ho jaavegaa| tathA vizeSako hI ekAntarUpase mAnanevAle bauddhoko sAmAnya mAnanekA bhI prasaMga AtA hai| tadubhayasya bhrAntasvasiddhau kimaniSTamiti cet / / bauddha kahate hai ki grAhya AkAra aura jJAnasambandhI saMtAniyoM ke bIca bIcameM par3A huA viccheda ve donoM hI yadi bhrAta siddha hojAyeMge to hamako kyA aniSTa prApta hogA: niraMza saMvedanase jitane jhagaDe dUra hojAve, vahI acchA hai / arthAt donoMko bhrAMta ho jAnedo ! hamako koI bhApati nahIM hai| aisA bauddhoMke kahanepara AcArya mahArAja sujhAte haiM ki nityaM sarvagataM brahma nirAkAramanaMzakam / kAladezAdivicchedabhrAMtatve'kalayadudvayam // 134 // dvaita padArthokA nirUpaNa nahIM karatA huA saMvedanAdvaitavAdI bauddha yadi kAlake madhyavartI vyavaghApakoMkA vyavaccheda honA, aura bhinna bhinna dezoMkA madhyama par3e hue aMtarAlarUpa vicchedakA honA yA viziSTa AkAroMke sthApana karane ke liye jJAnameM mAne gaye AkAroMke madhyavartI viccheda honA, Adi hanako bhrAMtarUpa kaheMge to vaha saMbedanAdvaita vicArA paramabrahmake samAna nitya, sarvavyApaka, nirAkAra aura niraMza bana jAvegA, jo ki Apako aniSTa hai / ayavA saMvedanakI siddhi karate huye brahmAdvaita siddha ho jaayegaa| kAlaviccheda, dezaviccheda, AkAravyavadhAna, aMzabhedakA khaNDana kara denese nitya, vyApaka, nirAkAra niraMza brahma avazya siddha ho jaavegaa| kAlavicchedasya bhrAtatve nityaM, dezavicchedasya sarvagatamAkArasya nirAkAramaza / vicchedasya niraMza, brahma siddhaM caNikAdvaitaM pratikSipatIti kathamaniI saugatasya na syAt / yadi jJAnameM bhinna samayake jJAna pariNAmoMkA vyavadhAna karanevAle kAlavicchedako bhrAMta honA mAnoge to ApakA saMvedana nitya ho jaavegaa| kyoMki kAlakA viccheda hI to usake kSaNika anityako banAye hue thaa| kiMtu Apane usako bhrAMta mAna liyA, taba to jJAna nisya ho hI jaavegaa| aise hI
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArSakimvAmaNi ....... ... ... ... ... . .. .." """ "" "" "" - . ---- - bhinna bhinna dezoMkI vizeSatAko karanevAle dezavicchedako Apa bhrAMta mAneMge to vaha saMvedana sarvavyApaka bana jaavegaa| kyoMki AkAzake eka eka mavezamai pasA jJAnakA eka eka paramANu Apane ekadezavRtti adhyApaka mAnA hai| kiMtu dezakA aMtarAla yadi TUTa jAvegA to baMdhake TUTa jAnepara tAlAbake samAna jJAna vyApaka ho jAvegA, jaise ki mahAsya vargaNAeM jagatabharameM vyApaka hai / isI prakAra AkAroM ke vizeSoMko dhAMsarUpa mAnaloge to saMvedana nirAkAra hojaavegaa| kiMtu Apane jJAnako sAkAra mAnA hai / jJAnakI sAkAratA hI Apake matameM pramANatAkA prANa hai| tathA nyAre nyAre jJAna paramANuoMke aMzAma par3e hue aMzavicchedoMko yadi bhrAMta kahoge to saMvedana niraMza hojaavegaa| kiMtu Apane jJAnoMko svakIya svakIya zuddha aMzoMse sAMza mAnA hai / ataH vicchedoMke bhrAMtapane hojAnese asavAdiyoMkA mata siddha huA jAtA hai| kyoMki brahmavAdI apane zrama tatvako nitya, vyApaka, nirAkAra aura niraMza mAnate haiM / ataH paramamajhakI siddhi hocAnA hI Apake mAne hue kSaNika saMvedanAdvaitakA khaNDana karadetI hai / isa prakAra bauddhoMko kyoM nahIM aniSTa hogA ! / arthAt saMvedanAdvaitako to siddha karane baiThe, kiMtu usake sarvathA viparIta brahmAdvaita siddha hogyaa| yahI to vahA bhArI aniSTa hai| vyarthakA gaurava AlApanese koI kArya nahIM calatA hai| nityaadiruupsNvittrbhaavaattdsmbhve| .. paramArthAtmatAvitterabhAvAdetadapyasat // 135 // yadi zaiddha yoM kahai ki nitya, vyApaka, nirAkAra aura niraMza Adi svarUpayAle aise parama. jhAkI jJapti nahIM hotI hai / ataH usa brahmatattvakA siddha honA asambhava hai / aisA kahanepara to hama bhI kahadeMge ki paramArthasvarUpa kSaNika advaita saMvedanakI jJapti nahIM horahI hai / ataH ApakA yaha saMvedanAdvaita bhI zazaviSANake samAna asat padArtha hai yAnI kucha bhI nahIM hai| na hi nityatvAdisvabhAve paramArthAtmAdikhabhAve vA saMvittyabhAvaM prati vizeSo'sti, yato brahmaNosatyatve kSaNikatve saMvedanAdvaitasyAsatyatvaM na siJcet / jaise Apa kahate haiM ki nitya, vyApaka honA Adi svabhAvayAle bramakI jJaptikA koI upAya nahIM hai, vaise hI Apake paramArthabhUta, kSaNika, sAkAra, paramANusvarUpa svAMtha Adi svamAvavAle saMvedanakI bhI kisIko jJapti nahIM horahI hai / ataH donoM mahAzayoMke abhISTa horahe paramabhama aura saMvedanamai samIcIna jJapti na hone kI apekSAse koI aMtara nahIM hai| jisase ki Apa bauddhake kathanAnusAra prahAtattvakA asatyapanA to siddha hojAve aura kSaNika hote hue Apake mAne hue saMvedanA * dvaitakI asatyakSA siddha na hove| bhAvArtha-hamArI dRSTise donoM bhI asatya haiN| jo tatva pramANoMse nahIM jAnA jAtA hai, usake satvakI siddhi nahIM mAnI jAtI hai|
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ sasvArthacintAmaNiH na nityaM nApyanityatvaM sarvagatvamasarvagam / naikaM nAnekamathavA svasaMvedanameva tat // 136 // samastaM tadvavonyasya tannAdvaitaM kathaJcana / sveSTetavyavasthAnapratikSepAprasiddhitaH // 137 // 606 punaH bauddha kahate haiM ki saMvedana na to nitya hai aura use anityatva bhI nahIM hai, tathA as vyApaka bhI nahIM hai aura avyApaka bhI nahIM hai, athavA vaha eka bhI nahIM hai aura na ameka hai / vaha jo kucha hai so svasaMvedana hI hai| jo kucha mApa loga isake kahaneke liye vizeSaNa deMge, vaha una saMpUrNa cacanoMke vAcyase rahita hI hai| jitane kucha Apa logoMke vacana haiM, ve saba kalpita anya padArthoM ko kahate haiN| saMvedana to avAcya hai| AcArya samajhAte haiM ki vaha bauddhoMkA kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki isa prakAra to saMvedanAdvaitakI siddhi kaise bhI nahIM ho skegii| kAraNa ki apane iSTa tattvakI vyavasthA karanA aura aniSTa pakSakA khaNDana karanA ye donoM to zabda ke vinA sakate haiN| aisI dazA meM ApakA sarva prayAsa karanA vyartha jAtA hai| sveSTasya saMvedanAdvayasya vyavasthAnamaniSTasya bhedasya puruSAdvaitAdeva pratikSepo yato'sya na kathaJcanApi prasidhyati, tato nAdvaitaM tattvaM baMdhahetvAdizUnyamAsthAtuM yuktaMmaniSTarAcyavat / jisa kAraNa se ki isa saMvedanAdvaitavAdI bauddhake yahAM apaneko iSTa ho rahe saMvedanAdvaitakI vyavasthA karanA aura apane aniSTa mAne gaye dvaitakA athavA puruSAdvaita, zahAdvaita tathA citrAdvaitakA khaNDana karanA pramANadvArA kaise bhI nahIM siddha hotA hai| isa kAraNa bauddhoMse mAnA gayA advaitarUpI tattva vicArA, baMdhake kAraNa, kArya aura mokSake kAraNa samyagjJAna Adi svabhAvoMse rahita hotA huA kaise bhI yuktiyoMse sahita siddha nahIM ho sakatA hai / jaise ki Apako sarvathA aniSTa ho rahe tatvoM kI Apake yahAM pramANoMse siddhi nahIM hotI hai / jisa darzanameM baMdha, samyagjJAna, I AdikI vyavasthA nahIM hai, usapara zraddhA nahIM karanI cAhiye / ataH ekasau satrahavIM vArtike anusAra nityapakSa aura kSaNika pakSameM AtmA baMdha, mokSa Adi ardhakriyAoMkA hetu nahIM ho pAtA hai, yaha siddhAMta yuktiyoMse siddha kara diyA gayA hai| I nanvanAdira vidheyaM sveSTetaravibhAgakRt / satyetaraiva duHpArA tAmAzritya parIkSaNA // 138 // sarvasya tattvanirNIteH pUrvaM kiM cAnyathA sthitiH / eva pralApa evAsya zUnyopaplavavAdivat // 139 //
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattvAvizvAmaNiH 1ou kiJcinnitimAzritya vicAronyatra vartate / . sarvavipratipattau hi kacinnAsti vicAraNA // 140 // pauddha phira bhI sazaMka hokara svapakSakA avadhAraNa kara rahe haiM ki saMsArI jIvoMke anAdi kAlase yaha avidyA lagI huyI hai usakA pAra pAnA atIva kaThina hai / usa avidhAke dvArA hI sambedanAdvaita iSTa hai aura puruSAdvaita aniSTa hai / kSaNika tatvakA maNDana karanA hai / nitya brahmakA khaNDana karanA hai / eka vAdI hai, dUsarA prativAdI hai, ityAdi apaneko iSTa thA aniSTa horahe vibhAga kiye jA rahe haiM / vAstavameM yaha avidyA asatya hI hai| kiMtu usa avidyAkA Azraya lekara tattvoMkI parIkSA kI jAtI hai, jaise paTisa hI kATekA kAMca karane kA kApase yUrekA kapaTa vicArA jAtA hai| sampUrNa hI vAdI paNDita tattvoMkA nirNaya ho jAneke pahile kalpita bhaviSAko svIkAra karate haiN| tathA nirNaya ho cukanapara dUsare prakArase padArthokI vyavasthA kara dI jAtI hai| bhAvArtha-hama saMvedanAdvaitavAdI tattvanirNayake pahile pramANa, prameya, khAmhana, maNDana, iSTa, aniSTa AdikI kazyanAko avidyAse kara lete haiM / advaitake siddha ho jAne para pIchese sabako tyAga kara zuddha saMvedanakI pratIti kara lete haiM / AcArya bodha karAte haiM ki isa prakAra ina bauddhoMkA yaha kahanA bhI zUnyavAdI aura tatvoMkA upaplava kahanevAloMke samAna pralApamAtra hI hai / aisA kahaneme sArAMza kucha bhI nahIM hai| kevala AgrahamAva hI hai / kucha bhI nirNIta kiye gaye mamANa yA deva tamA AgamakA Azraya lephara to anya vivAdasthala padArtha meM vicAra calAyA jAnA hai / jaba ki baudoM ko saba hI upAya aura upeya tatvoM meM vivAda par3A huA hai arthAt kisI bhI pramANa aura prameyakA nirNaya nahIM hai aisI dazAma tattvoMkI parIkSA karanA hI kaise ho sakatA hai| kahIM bhI vicAra nahIM cala sakatA hai / jisa sambhrAMta puruSako abhi, kasauTI, bhArIpana, chedakI camaka, AvikA hI nirNaya nahIM hai vaha suvarNakI kyA parIkSA kara sakatA hai ? / aise hI zUnyavAdI aura tattvopaplavavAdiyoM ke samAna katipaya bhI pramANa aura prameyoMkA nirNaya na honese saugatake samvedanAdvaitakI siddhi nahIM ho sakatI hai / kamase kama pramANa, prameya, pratipAdya, pratipAdaka, zabda, hetu, sAdhya Adi to avazya mAnane caahiye| nahi sarva sarvasyAnirNItameva vicArAtpUrvamiti svayaM nizcinvan kiJcitriItAmiSTaM pratikSeptumarhati virodhAt / samI vAdI prativAdiyoMko vicAra karanese pahile sabhI sattva anirNIta hI hote haiN| isa pAtako svayaM nizcaya karatA huA zUnyavAdI yA tattvophlakyAMdI kucha nirNaya kiye hue iSTa padArthako avazya iSTa karatA hai / sabhI prakArase sabakA khaNDana karane ke liye niyukta nahIM ho sakatA hai / kyoMki virodha hai / arthAt jo vicAra karanese pahile nirNaya na honA kaha rahA hai, usa vAdIko antaraMgoM
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ 608 tattvArya cintAmaNiH kucha na kucha tatra to abhISTa hai hI / iSTa tatvako mAne vinA khaNDana, maNDana, kisa uddezyase hogA / aura zUnyavAdI jaba vicArase pahile tatvoMkA nirNaya na honA nizcayase jAna rahA hai to yaha nizvama jJAna hI usakA mAnA huA tatra kahanA cAhiye / tattvoM kA nirNaya bhI to usako abhISTa hai / tatreSTaM yasya nirNItaM pramANaM tasya vastutaH / tadantareNa nirNItastatrAyogAdaniSTavat // 141 // jisake yahAM kucha bhI iSTa tattvakA nirNaya kiyA gayA hai, usake yahAM vAstavika rUpase koI pramANa avazya mAnA gayA hai| kyoMki usa pramANake binA vahAM iSTa padArthameM nizcaya karanA hI nahIM banatA hai | pramANake vinA aniSTa tatvakA nirNaya nahIM hotA hai| ataH pramANa mAnanA to anivArya huA / yo pAMca avayavAlA anumAna banA diyA gayA hai / 1 yathAniSTe pramANaM vAstavamantareNa nirNItirnopapadyate tathA svayamiSTe'pIti, tatra nirNItimanumanyamAnena tadanumantavyameva / jaise ki apane ko nahIM rucate hue padArtha meM vAstavika prANako mAne vinA aniSTapanekA nirNaya karanA siddha nahIM hotA hai, vaise hI svayaMko abhISTa horahe padArtha meM bhI pramANa mAne vinA nirNaya nahIM hone pAtA hai / aba usa iSTa aniSTa padArthameM nirNaya karaneko vicArapUrvaka svIkAra karanevAle advaitavAdiyoM karake vaha pramANa to avazya svIkAra karalenA hI cAhiye / bauddhoMne svasaMvedanako mAnA hai| kiMtu pramANa, prameya, grAhya, grAhaka, svabhAvoMse rahita svIkAra kiyA hai| aise kore samvedana se iSTa, aniSTa padArthoM kA nirNaya nahIM ho sakatA hai / tatsvasaMvedanaM tAvadyadyupeyeta kenacit / saMvAdakatva tastadvadakSaliMgAdivedanam // 142 // pramANAnizcitAdeva sarvanAstu parIkSaNam / svetaravibhAgAya vidyA vidyopagAminAm // 143 // kisI upAyake dvArA saMvedanakA nirNaya karanA yadi Apa svIkAra kara leMge aura saphala pravRttiko karAnevAle samvAdakapane se usa svasaMvedanako hI pramANa siddha kareMge, taba to usIke samAna iMdriyoM janya pratyakSa jJAnako aura hetuse anya anumAna jJAnako tathA zabdajanya Agama jJAna diko bhI pramANa svIkAra karalenA caahiye| ataH nirNIta kiye hue pramANase hI saba sthAnoMpara tatvoMkA parIkSaNa ho / yo samyagjJAnako svIkAra karanevAle vAdiyoM ke yahAM pramANarUpa vidyA hI apane iSTa aura aniSTapadArtha ke vibhAga karane ke liye samartha hotI hai| avidhA vicArI svayaM tuccha hai / vaha iTikA vibhAga kyA karegI ? talavArthoM se usI avidyAkA vibhAga ( dUrIkaraNa ho jAtA hai / arthAt vaha svayaM vibhakta ho jAtI hai /
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAcintAmaNiH 601 ... .. . svasaMvedanamapi na sveSTaM nirNIta yena tasya saMvAdakatvAsavataH pramANatve tadvadaliMgAdijanitavedanasya pramANatvasiddhenizcitAdeva pramANAta sarvatra parIkSaNa sveSTetaravibhAgAya vidyA pravarteta tattvopaplavavAdinaH, paraparyanuyogamAtraparatvAditi kazcit / so'pi yaskiJcanabhASI, paraparyanuyogamAtrasyApyayogAt / tathAhi padArthoMko sarvathA nahIM mAnanA, vicArake pIche pIche sabako zUnya kahate jAnA zUnyavAda hai, aura vicArase pahile vyavahArarUpase satya mAnakara vicAra honepara sarva pramANa, mameya padArthoMkA na svIkAra karanA tattvopaplavavAda hai| tattvopaplavyAdIkI orase koI kahatA hai ki hama svasaMvedanako bhI pramANasvarUpase iSTa honekA nirNaya nahIM karate haiM aura advaitavAdiyoMke mUla svasaMvedanako mI nahIM mAnate haiM, jisase ki Apa jana loga hamako yaha kaha sake ki saMvAdakapanese usa svasaMvadenako jaba vAstavikarUpase pramANatA mAna loge to usIke samAna iMdriya, hetu aura zabdase utpanna hue pratyakSa, anumAna aura bAgama jJAnoMko bhI pramANatA siddha ho hI jAvegI aura nizcita pramANake dvArA hI saba hI saloMpara parIkSA hokarake apane iSTa aniSTa tattvoMke vimAgake liye samyagjJAna hI pravagA / baMdhuvarya, yaha to Apa jainoMkA kahanA taba banatA, jaba ki hama koI eka bhI tatva mAna lete| kiMtu hama tattvoMkA samUla cUla amAva kahanevAle upaplavavAdI epha tattvako bhI iSTa nahIM karate haiN| hama vitaNDAvAdI hai| dUsareke mAne hue sattvoM meM cotha uThAkara unake khaNDana karaneme hI hama tatpara rahate haiM / svayaM apanI gAMThakA mata kucha bhI nahIM rakhate haiN| AcArya kahate haiM ki isa prakAra koI upalavavAdIkA sahAyaka kaha rahA hai| kiMtu vaha mI jo kucha yoM hI aNTasaNTa nisvasva pakavAda karanekI reva rakhatA hai| kyoMki pramANakA nirNaya kiye binA dUsare vAdiyoMke tatvoMpara khaNDana karaneke liye kevala praznoMkI bharamAra yA AkSepa uThAnA bhI to nahIM bana sakegA / isI bAtako AcArSa mahArAja spaSTa kara dikhalAte haiM -suniye aura samajhiye / yasyApISTaM na nirNItaM kApi tasya na sNshyH|| tabhAve na yujyante paraMparyanuyuktayaH // 144 // jisake yahAM koI bhI iSTa tattva nirNIta nahIM kiyA gayA hai, jisako kahIM bhI saMzaya karanA nahIM bana sakatA hai / bhUbhavanameM upajakara vahI pAlA gayA manuSya to DhUMTha yA puruSakA athavA cAMdI yA sIpakA saMzaya nahIM kara pAtA hai / aura jaba dUsareke tattvoM meM kaTAkSa karane ke liye vaha saMzaya hI yadi na banegA to dUsare vAdiyoM ke Upara kucodhoMkA nirUpaNa karanA bhI tatvopaplavavAdiyoM kA na bana sakegA, yaha pratipati ( khAtira ) bhaNDAra ( jamA ) rkho| kasamayabhicAritvaM vedanasya nidhIyate ? kimaduSTakArakasaMdohotyAdhatvena bAdhArahi tatvena pravRttisAmarthenAnyathA veti pramANapatve paryanuyogAH saMzayapUrvakAladamAve tadasa
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ 610 tatvArthacintAmaNiH mbhavAt, kimarthaM sthANuH kiM vA puruSa ityAdeH paryanuyogavat / saMzayaca tatra kadAcitkavinirNayapUrvakaH syaannvaadisNshyvt| tatra yasya kvacitkadAcidaduSTakArakasaMdohotpAdyatvAdinA pramANasvanirNayo nAstyeva tasya kathaM tatpUrvakaH saMzayaH, tadabhAve kutaH paryanuyogAH pravarteraniti na paraparyanuyogaparANi vRhaspateH sUtrANi syuH / upalanavAdI jana aMtaraMga bahiraMga pramANa, prameya, tattvoMko mAnanevAle jaina, mImAMsaka, naiyAyika Adike Upara upAya upeya sattvoMkA khaNDana karaneke liye isa prakAra kubodha uThAte haiM ki avyabhicArI ( mithyAjJAnase bhinna ) jJAnako Apa loga pramANa mAnate haiM | aba Apa jaina, naiyAyika, Adi batalAiye ki jJAnakA avyabhicArIpana kaise nizcaya kiyA jAtA hai / kyA nirdoSa kAraNoM samudAyase jJAna banAyA gayA hai, isa kAraNa pramANa hai : yA zAMose rahita haiM, ataH mImAMsakose mAnI gayA jJAna pramANa hai ! athavA jisako jAne, usameM pravRddhi kare aura usI 1 marUpI phalako prApta kare yA usa jJAnakA sadasyaka dUsarA jJAna paidA karake isa pravRttikI sAmarthyale naiyAyika loga jJAnameM pramANatA hote haiM ! batalAo / athavA dUsare prakAroMse avisaMvAdIpana Adise bauddha loga jJAnameM pramANatA lAte haiM ? kahiye / AcArya samajhAte haiM ki ukta ye saba upaplavAdiyoM ke paryanuyoga uThAnA saMzayapUrvaka hI ho sakate haiN| usa saMzaya ke mAne vinA ukta vaha praznamAlAkA uThAnA asambhava hai, jaise ki yaha kyA sthANu ( ThUMTha ) hai yA puruSa hai ! athavA kyA yaha leju hai. yA sarpa hai ! Adi praznarUpa coba uThAnA saMzayako mAne vinA nahIM banate haiN| jahAM kahIM bhI kisI padArthakA avalaMna lekara kisIko saMzaya hotA hai| usa padArtha meM pahale kabhI na kabhI kisI svalapara nirNaya avazya kara liyA gayA hai, jisa manuSyane kahIM bhI sthANu aura puruSakA tathA sAMpa aura lejukA ThIka ThIka pUrvameM nizcaya kara liyA hai / vahI manuSya sAdhAraNa gharmo kA pratyakSa honepara aura vizeSa mokA pratyakSa na honepara kiMtu vizeSadharmo kA smaraNa honepara midhyAkSayopazamake vaza hokara sthANu, puruSakA mA leju, sAMpakA saMzaya kara baiThatA hai / usa prakaraNameM yaha kahanA hai ki jisako, kahIM bhI kabhI saMzaya hogA use kisIkA pahile nirNaya avazya honA cAhiye, jaba ki zUnyavAdI kisI bhI pramANa vyaktimeM nirdoSa kAraNoMse janyapana aura bAdhArahitapane Adi pramANapanekA nirNaya hI nahIM mAna rahA hai to use naiyAyika, mImAMsakoM ke pramANa tatvameM saMzaya uThAnekA For adhikAra hai ? aura pUrvameM usa kucha nirNayako mAnakara huye saMzayako uThA mI kaise sakatA hai ! usako to yahI kahate jAnA cAhiye ki pramANa nahIM hai| pramANa nahIM haiN| vizeSa dharmoMke dvArA saMcaya uThAnA sAmAnya pramANakI svIkRtiko aura apane ko iTa horahe vizeSa pramANakI svIkRtiko anumita karA detA hai / saMzaya karanevAleko saMdigdha viSayoMkA kahIM kabhI nirNaya karanA Avazyaka hai / tabhI to una vizeSoMkA aba saMzaya karate samaya smaraNa hosakatA hai| aba nirdoSa cakSurAdi kAraNoMse paidA honApana Adi kisI pramANamai nahIM jAnA gayA to usakA prazna uThAkara saMzaya karanA kaise bana
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ vasthA cintAmaNiH sakegA ! aura jaba vaha sazaMya nahIM banA to pramANa, prameya vAdiyoMke Upara upaplavavAdiyoMkI paznamAlA kaise bhAgegI / isa sAdA pare antigone vAH ziraye pramANa, prameya padAmoMki khaNDanA bRhaspatike sUtra dUsare matoMke Upara kucodha karanemeM hI tatpara nahIM ho sakate haiN| sambhavataH vRisatine cArvAkadarzanakA poSaNa kara pachise sarva tattvAkA upaplava svIkAra kiyA hoya / omiti bruvataH siddhaM sarvaM sarvasya vAJchitam / kvacitparyanuyogasyAsambhavAttanirAkulam // 145 // yadi upaptavavAdI yoM kahe ki hamAre yahAM pramANa, 'prameya, AdikA nirNaya nahIM hai, bhale hI saMzaya mata bano ! praznoMkI pravRtti bhI na ho ! bRhaspati RSike sUtra bhI dUsaroM ke Upara paryanuyoga na kara sake, isameM hamArI koI kSati nahIM hai| hama ukta ApatiyaNako saharSa svIkAra karate haiN| tattvoMkA upaplava hamako iSTa hai, so vinA prayAsake siddha ho rahA hai| acchA avasara hai " yasya devasya gantavyaM, sa devo gRhamAgataH / jisa atithiko sevAke liye hama bAhira jA rahe , ve atithi hamAre gharapara hI svayaM saharSa Agaye haiN| aisA kahanevAloM ke prati AcArya mahArAja kahate haiM ki yoM to saba hI ko apane apane abhISTa sarda hI tatva siddha ho jaayeNge| kahI bhI prazna karanA nahIM sammaca hogA / sisa kAraNa AkulatArahita hokara saba apane apane prayojanakI bAtoMko siddha kara leNge| bhAvArtha-jaba ki pramANa, prameya, prazna karanA, saMzaya karanA AdikI vyavasAya nahIM mAnI jAtI hai to phira yoM hI pola calegI, cAhe jo koI bhI apane manamAnI pAtako puSTa kara legA / tato na zUnyavAdayat tatvopaplavavAdo vAdAvaravyudAsena sidhyet tapAnekAMcasyaiva sideH| tisa kAraNase zUnyavAdake samAna dIkhate hue tatvoMkA apalApa karanevAlA tattvopaplavavAda bhI siddha nahIM ho pAtA hai, jo ki yaha kahatA hai ki hama tatvopaplavavAdako aGgIkAra karate hue anya AstikoMke yAdoMkA khaNDana karate haiN| bhAvArtha-zUnyabAdI aura upalavavAdI itara vAdoMkA laNDana nahIM kara sakate haiN| aura usa prakAra jainoMke anekAMta tattvakI hI sidi hotI hai / apane iSTa upappacakI siddhi karanA aura anyavAdoMkA svaNDana karanA yahI to anekAta Apane mAna liyA / Apa bhanekAMtase baca nahIM sakate haiN| zUnyopallavavAde'pi nAnekAMtAdvinA sthitiH / svayaM kvacidazunyasya svIkRteranupalate // 146 // zUnyatAyAM hi zunyatvaM jaatucinnopgmyte| tathopallavanaM tatvopAlave'patiratra tat // 147 //
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ vasvAryacintAmaNiH Lalte zUnyavAda aura upalabavAdameM bhI kisI vAdIkA sthira rahanA anekAMtake binA nahIM ho sakatA hai| kyoMki kisI zUnyatattvame to zUnparaddipanA apane Apa svIkAra karanA hI par3egA / abhyamA zUnyavAdakI siddhi hI na ho skegii| tathA kahIM na kahIM upaplava ( vicAra karanepara prameya, pramANa Adi tattvoMkA ur3a jAnA ) tatvameM to nahIM ur3a jAnApana mAnanA Avazyaka hai / upaplavako upaplavarahita mAnanepara hI iSTasiddhi ho skegii| ataH zUnyavAdiyoMke zUnyapanArUpa tattvame zUnyatA kabhI bhI nahIM mAnI jA sakatI hai| vaise hI tattvoMkA upapkatra mAnane para bhI upaplavakA upaplava (pralaya ) ho jAnA nahIM mAnA jAvegA / ataH zUnyapana, azUnyapana aura upaplava, anupaplava yoM anekAMtakI zaraNa lenA hI Apa logoMko Avazyaka huA / zUnya azUnyapanake samAna ghaTa, pramANa, prameya, Adi anya padArthoMmeM bhI vaha azUnyapanA hai tathA upaplabameM anupaplava ke samAna dUsare pramANa, prameya, Adi padArtha mI upaplavarahita haiM / 612 zUnyamapi hi svasvabhAvena yadi zUnyaM tathA kathamazUnyavAdo na bhavet / na tasyAzUnyasve'nekAntAdeva zUnyavAdapravRttiH, zanyasya niHsvabhAvatvAt / na mAnAAnyatA nApi parasvabhAvena zUnyatA kharA viSANAderiva tasya sarvathA nirNetumazakteH kutonekAntasiddhiriti cet, tarhi tavolavamAtrametadAyAtaM zUnyatazvasyApyapraviSThAnAt / na tadapi sidhyatyanekAntamantareNa taccopalaramAtrenupaplavasidhdeH / tatrApyupalace kathamakhilaM tathvamanupaplutaM na bhavet 1 zUnyavAdakA iSTa tattva horahA zUnya bhI yadi apane svabhAva karake avazya zUnya hai, taba to azUnyavAda kyoM na ho jAvegA ? ghaTake zUnyapanese jaise aghaTapanA chA jAtA hai, vaise hI zUnyake bhI zUnya ho jAnese azUnyapanA AjAvegA arthAt sarva hI pramANoMse nirNIta kiye gaye padArtha siddha ho jAyeMge | aura yadi niSedharUpa usa zUnyako azUnyapanA mAnoge, taba zUnyavAda to bana | kintu azUnyapanA mI Apake kahane se hI siddha ho AvegA / isa prakAra anekAnsavAda se hI zUnyamatakI pravRtti ho skegii| yahAM koI zUnyavAdI kahate haiM ki azUnya karate hue bhI anekAntase zUnya honA hama nahIM mAnate haiN| kyoMki zUnyatattva to akhila svabhAvoMse rahita hai| na to usako apane bhAva karake azUnyapanA hai aura na dUsaroMke svabhAvakarake zUnyapanA hai / jaise ki gardabhakA sIMga yA saMdhyAkA putra Adi apane Apa zUnya haiM / svabhAvase asthitva aura parabhAvase nAstitva ye dharma yahAM nahIM haiM / sarva prakAra se rIte usa zUnyame kharakSiNa Adike samAna zUnyapana aura zUnyapana dhokA nirNaya bhI nahIM kiyA jA sakatA hai / usa kAraNa Apa jainoMke anekAnsa malakI siddhi hama zUnyavAdiyoMko kyoM mAnanI paDegI / mAtrArtha - imaloga anekAntako siddha nahIM mAnate haiM / granthakAra samajhAte haiM ki aisA pUrva pakSa karanepara taba to yaha kevala tattvoMkA upaplava karanA hI prApta huA / tumhAre abhISTa zUnyatatvakI bhI kaNThokka vidhirUpase pratiSThA nahIM ho sakatI hai| yadi Apa yoM kaheM ki tatvopaplavakI hI siddhi huyI sahI, hama donoM bhAI haiM, i
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ savASintamaNiH so ApakA vaha tattvopaplava bhI anekAntako mAne vinA siddha nahIM hopAtA hai| kyoMki upapsavakA to mAtra anupaplava ( nahIM khaNDana karanA) rUpase siddha karanA Apako mAnanA hI pdd'egaa| yadi usa sevA upaladameM bhI aba mAnoge ayadi Attiko mantavya khaNDana karanekA bhI khaNDana kara doge so sampUrNa tatva anupaplata kyoM nahIM ho jAyeMge ! bhAyArtha-sampUrNa pramANa prameya padArtha nirdoSapase siddha ho jAyeMge / jhUTha bolanA yadi jhUTha siddha ho jAve, to saspa padA prasiddha ho jAtA hai / zatrukA zatru mitra ho jAtA hai| _ nanUpaplavamAtre'nupaplava ityayuktaM, vyAyAtAdabhAve bhAvavat / sathopaplavo na tatra sAdhIyAMstata evAbhAve'bhAvavat / tato yathA na santrApyasanamAvA sarvathA vyavasthApayitumachato kiM sarvabhAva eva, tathA baccopaplavopi vicArAt kRtaciyadi siddhastadAna patra kena cidrUpeNopapalako nApyanupaplavovyAghAtAda, kiM sopaplava eveti nAnekAntAvatAra iti cet / ____ yahAM upaplavavAdI svapakSakA avadhAraNa karatA hai ki kevala upaplavameM anupaplava manavAnA jainoMkA isa prakAra ApAdana to yuktiyoMse rahita hai| kyoMki isameM vyAghAta doSa hai| upaplaya kahanepara anupaplava kahanA nahIM banatA hai| aura anupAlana mAnanepara upaplava kahanekA pAta ho jAtA hai| jaise ki koI tuccha abhAva mAnanepara usakA bhAva svIkAra kare to usako vadatto vyAghAta doSa lagatA hai / abhAva mAnanera bhAva kahanA nahIM banatA hai aura bhAva mAnanA cAhegA to pahile abhAva kahanekA pAta hotA hai / aura usa hI kAraNa kevala upaplava mAnanepara usakA vahAM upaplava mAnanA bhI bahuta acchA nahIM hai / kyoMki yahAM bho vyApAta doSa hotA hai| jaise ki abhAva kahanepara phira usa abhAvameM bhI abhAva kahate jAnemeM vyAghAta doSa hai| arthAt abhAva kahadenepara punaH usakA abhAva nahIM kahA jAtA hai / vaise hI upaplava kaha denepara phira usakA khaNDana karadenArUpa upasavako hama nahIM mAnate haiM / usa kAraNa jaise tuccha amAvatatva na rudrUpa hai aura na asataspa bhI hai| kyoMki tuccha abhAvako sabhI prakAroMse hama aura tuma donoM vyavasthApana karane ke liye azaka hai| taba to tuccha amAvake viSayame hama donoM kyA kahe ! isakA uttara yahI hai ki amAva abhAvarUpa hI hai| abhAvamai anya vizeSaNoM ke dene para aneka ApattiyAM AtI haiN| vaise hI tattvoMkA tuccha upaplava bhI vicAra karanese pIche yadi kisI kAraNa siddha hogayA taba to vahAM kisI bhI svabhAva karake upaplava nahIM hai aura jaba vahAM upaplava nahIM hai to anupAlana bhI nahIM ThaharA / anyathA vyAghAta doSa ho jAvegA / arthAt upaplavamai upaplava na honepara anupaplavakA kahanA viruddha hai| taba so phira upaplava kyA hai ! isakA uttara yahI hai ki upaplava upaplava hI hai| " Apa to Apa hI hai / yaha kiMvadanto yahAM parita ho jAtI hai / isa prakAra hamako anekAntavAdake avatAra karanekA koI prasaMga nahIM hai / yadi isa prakAra tatvopaplavavAdI kaheMge to AcArya mahArAja uttara dete haiM sAvadhAna hokara zravaNa kiijiye|
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAcintAmaNiH tarhi pramANatatvaM nAduSTakArakasandohotpAvatvena nApi bAdhArahitatvAdibhiH svabhAvai. vyavasthApyate vyAghAtAta, kiM tu pramANe pramANameva pramANatvenaiva tasya vyavasthAnAt / saba to ima jaina bhI kahate ki pramANa satvakA avyabhicArIpanA nirdoSa kAraNoMke samu. dAyase utpanna karane yogyapanakarake nahIM hai aura bAdhArahitapana tathA pravRttikI sAmarthya Adi svabhAvoMke dvArA bhI nahIM vyavasthita kiyA gayA hai| kyoMki isameM vyAghAta doSa AtA hai| nizcayanaya karake ghaTakI ghaTatvadharmase hI vyavasthA ho sakatI hai / kulAlase janyapane ke dvArA yA miTTIke vikArapane ke dvArA nahIM / vaise hI pramANa aduSTakAramajanyarUpa nahIM haiM, bAdhArahita bhI nahIM hai| ye to saba pramANake ekadezIya dharma hai| dharmadharmIkA kathaJcit meda hai / aura hama apane gRhIya nimata hetuoMse Apake sanmukha pramANa tattvako saralatApUrvaka vyavasthA bhI kyoM kre| kintu pramANa so mamANa hI hai| pramANake pUrNa zarIra mAne pramANapaneke dvArA hI usa pramANakI vyavasthA ho sakatI hai / jaise ki gRhakI kivADa, bhIta, caukhaTa, chata Adise ekAMgarUpa vyavasthA ThIka nahIM hai| kintu gRha gRha hI hai| usI prakAra evambhUta nayake dvArA pramANa pramANa hI hai| kahiye aba Apa kyA khege| na hi pRthivI kimAmitvena vyavasthApyate jalavena vAyukhena vAMta payanuyogo yuktaH, pRthivItvenaiva tasyAH pratiSThAnAt / ___ agnipane ke dvArA pRthivIkI vyavasthA nahIM hopAtI hai tathA jalapake dvArA aura vAyupane karake bhI pRthivI tatvake Upara codha uThAnA yukta nahIM hai| kintu usa pRthivIkI pRthvIpaneke dvArA hI pratiSThA horahI hai / bhAvArtha-khIrakA sAdRzya naka (bagula ) pakSIko aura bagugakA upamAna kohanIse hAthako moDakara paucA jhukAdenese nahIM hotA hai| andhe manuSyake sAmane aisI kriyA karanese hAyake samAna kaThora vaha khIra kaise khAyI jAtI hogI? aisI pratAraNA sunanI par3atI hai / kSIrAnakA varNa, rasa, gandha, aura sparza to kSIrAnameM hI hai| yAnI----svIra khIra hI hai| vaise hI ananvaya alaMkArake anusAra pramANa pramANa hI hai| jaise ki AkAza AkAza hI hai / Apake upaplake samAna pramANatatva bhI apane svabhAvoMmeM hI lIna hai| pramANasvabhAvA evAduSTakArakasandohotyAdhatvAdayastato na taiH pramANasya vyavasthApane vyApAta iti cet, kimidAnI paryanuyogena ? tatsvapalena pramANasya siddhatvAt / / upaplavAdI kahate haiM ki nidoSa kAraNoM ke samudAyase paidA hojAne yogyapana aura bAdhArahisaena sathA pravRtti karAname samarthapana Adi ye saba pramANake svabhAva hI haiN| usa kAraNa unake dvArA pramANatattvakI vyavasthA karAnameM to koI vyAghAta nahIM hai / kyA agnikI uSNatAke dvArA vyavasthA karane vyApAta hai| kabhI nhiiN| phira Apa jainoMne hamAre upalarake samAna yaha kyoM kahA thA ki " bAdhArahitapane Adise pramANatattvakI vyavasthA karane meM vyAghAta hotA hai / ataH pramANa pramANa hI ha", jaba vyApAta nahIM hai to upaplavAdI Apa jaina, naiyAyika, mImAMsaka Adike mAne gaye
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyApitAmaNiH - pramANatattrameM ukta dharmodvArA saMzayapUrvaka prakSamAlA uThAkara vicAra karate hue pramANa, prameya, AditattvoMkA khaNDana kara dekheMge / vyAghAta nahIM hai / AcArya samajhAte haiM ki yadi upaplavavAdI aisA kahege to hama kahate haiM phira isa samaya pramANatattvameM kyoM AkSepa sahita prazna uThAye jA rahe haiM ! kyoMki Apane pramANatattvako apane balabUtese svakIya svabhAvoMke dvArA hI siddha huA mAna liyA hai| hamAre parizramake vinA hI Apake prati pramANatattva siddha hojAtA hai / phira usakA khaNDana kaisaa!| ___ syAnmataM / na vicArAtpramANasyAduSTakArakasandohotpAdyatvAdayaH svabhAvAH prasiddhAra paropagamamAtrepa sekside| saMzAvatArAlAguSojho huncha eveti tadapyasAraM, avicArasya pramANasvabhAvacyavasthAnapratikSepakAriNaH svayamupaplutatvAt / tasyAnupaplutatve vA kathaM sarvathopaplavaH / punaH upaplavavAvioMkA yaha mantavya hoye ki hamane nirdoSa kAraNoMse paidA hone yogyapana pramANakA svabhAva kaha diyA / itanese hI Apa le uDe aura hamAre sAmane vinA parizrama pramANa tattvako siddha karane ke liye Apane apanI kRtakAryatA pragaTa kara dii| kintu hamane dUsare Apa logoM ke kevala svIkAra karanese hI ve nirdoSa samudita kArakoMse paidA hojAnApana aura bAdhArahisapanA bhAdika svabhAva prabhANake mAna liye haiN| lokavyavahArameM prasiddha bAtako yoDI derake liye svIkAra kara liyA jAtA hai| kintu vicAra karanepara ve pramANake svabhAva acchI taraha siddha nahIM hopAte haiM / isa kAraNa ukta cAra saMzayoMko utArakara pramANatattvameM Apa logoMke Upara hamArA kucodha uThAnA yukta hI hai / manmakAra kahate haiM ki isa prakAra unakA kahanA mI sArarahita hai| kyoMki vicArate samaya Apa pramANa prameya Adi tattvoMko mAna lete haiN| kintu vicAra ke pIche avicArako pramANake pravRttisAmarthya Adi svabhAvoMkI vyavasthAkA laNana karanevAlA svIkAra karate haiN| kintu vaha avicAra mI to Apane svayaM upapluta mAnA hai arthAt vaha avicAra khaNDanIya, zUnyarUpa, dvaccha hai / tucchapadArtha kisI bhI arthakriyAko nahIM karatA hai| yadi Apa usa bhavicArako na kucha, tuccharUpa upapluta na mAneMge to sabhI prakArase upaplava kaise banA ! kyoMki vastubhUta eka avicAratattva upaplavarahita siddha hogyaa| ___ yadi punarupaplutAnupaplutatvAbhyAmavAcyo'vicArastadA sarva pramANaprameyatavaM tatha:stviti na kacidupapluvaikAnto nAma / yathA copaplayo'vicAro vA tadeturupaplutatvAnupaplutatvAbhyAmavAlya: svarUpeNa tu vAyA tathA sarva tazvAmitmanekAntAdevopAlutavAde pattiA, sarvathaikAnte udayogAt / yadi Apa phira yoM kahe ki vicAra karane ke bAda jo avicAra dazA hai, vaha upaplava sahitapane karake bhI nahIM kahI jAtI hai aura anupapluta yAnI vastupane karake bhI nahIM kahI jA sakatI hai / ataH vaha bhavicAra avAcya hai / taba to sarva hI pramANa prameyattattva bhI vaise hI ho jAvo /
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ 616 tatvArtha cintAmaNiH 1 arthAt vai vastubhUta hote huye bhI zaise na kahe jAneke kAraNa avAcya hove / jaina siddhAntamai paJcAdhyAyI grantha ke anusAra tattvako nirvikalpaka yAnI zabdayojanAse rahita mAnA hai / sarva hI tattva kathaMcit avAcya haiN| isa prakAra kahIM bhI upaplavakA ekAnta koI nahIM rahA / jaise ki upaplava yA avicAra athavA una donoMke kAraNa paryanuyoga, saMzaya Adi ye tumhAre mAne huye tattva upaplava aura anupaplavarUpa karake nahIM kahe jAte haiN| kintu phira bhI apane svarUpase to kar3e jAte hai, ataH vAcya haiM, aisA kahanepara to hama jaina kaha sakate haiM ki usI prakAra sampUrNa pramANa, prameya Adi tattva bhI anya dharmokarake avAcya haiM aura apane nizcita svabhAvoM karake vAcya haiM, isa prakAra anekAnta ke pratipAdana karanevAle syAdvAda siddhAnta se hI ApakI upaplavavAdame pravRtti ho sakatI hai / sabhI prakAroMse ekAnta mAnanemeM vaha ApakA upaplava mAnanA nahIM bana sakegA / bhAvArtha - upaplavako Apane upapluta aura anupapluta mAna liyA tathA upaplavameM avAcyapanA aura vAcyapanA bhI raha gayA, yahI to anekAnta hai / upaplavavAda, saMvedanAdvaita aura zUnyavAda ina sabakI sthiti anekAntakA sahArA lene para hI ho sakatI hai| anyathA nahIM / 4 koyane kAntAdeva pravarteta sopyanyasmAdane kAnvAdityanavasthAnAt kutaH prakRtAne kAntasiddhiH 1 sudUramapyanusu tyAne kAntasyaikAntAtmavRttau na sarvasyAnepramANArpaNAdanekAnta ityanekAntopyanekAntaH kathamavatiSThate 1 kAntAt siddhiH / pramANasyAne kAntAtmakatvenAnavasthAnasya parihartumazakterekAntAtmakatve pratijJAhAniprasakteH / nayasyApyekAntAramakatve ayameva doSo'nekAntAtmakatve sevAnavasyeti kecit / 1 yahAM anekAnta siddhAntake Upara kisIkA AkSepa sahita prazna hai ki Apa hI batalAiye ! jaba saba hI tattvoMkI siddhi Apa jaina anekAntase hI honA mAnate haiM to isa prakAra ApakA anekAMta mI aneka astipana, nAkhipana Adi dharmose hI pravRtti karegA aura vaha aneka dharmarUpa anekAnta bhI punaH abhya aneka dharmoko dhAraNa karegA tathA usa anekAntake madhyavartI dharmo ke liye bhI anya anekAnvoMkI mAvazyakatA paDegI / isa prakAra anavasthA doSa hojAne se Apa jaina loga prakaraNa paDe hue pahile anekAntakI siddhi kaise kara sakeMge : batAo / yo anekAntoMke pIche calate calate bahuta dUra bhI jAkara yadi ekAnta se hI anekAnta kI pravRtti mAnoge to anavasthA doSa Tala gayA, kintu sarvakI anekAnta se siddhi hotI hai, yaha ApakA siddhAnta na rahA / phira Apane jainendra vyAkaraNa ke Adi meM " siddhirane kAntAt " yoM adhikArasUtra banAkara anekAntase siddhi honekA ghoSaNa vyartha hI kiyA / yadi anavasthAko dUra karaneke liye vivakSAkA sahArA lekara yo kaheM ki pramANakI vivakSAse anekAnta mAnA gayA hai / astu ! yoM hI sahI / kintu isa prakAra pramANakI arpaNAse mAnA gayA anekAnta bhI to anekAnta hai| aisA zrI samantabhadra AcAryane kahA hai / anekAnto yanekAntaH " ( bRddatsvayaMbhU stotra ) vaha kaise vyavasthita hogA / aura pramANa bhI to i
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAvacintAmaNiH Apake yahAM anekAntarUpase mAnA gayA hai| ataH usa anekAntameM bhI anekAntoMke bhAropa karanekI jijJAsA bar3hatI jAvegI / isa manavasthA doSakA bhI Apa parihAra nahIM kara sakate haiN| anyonyAzraya doSa bhI isake garbha meM par3A huA hai| yadi Apa pramANako ekAntasvarUpa mAna levege to sabako anekAntarUpa mAnanekI pratijJAkI hAnikA prasaMga hotA hai / isa prakAra nayako bhI ekAntasvarUpa ( ekadharma ) mAnoge to bhI yahI doSa hotA hai arthAt samako anekAnta svarUpa mAnane kI pratijhA naSTa hotI hai| aura yadi nayako anekAntAtmaka mAna loge to isa prakAra pratimA hAni doSakA to vAraNa ho jAvegA, kintu vahI anekAntama anekAnta aura usameM bhI phira bhanekarma mAnate mAnate anavasthA doSa AjAtA hai / isa prakAra koI ekAntavAdI apane upaplavakI tulana karate hue kaharahe haiM / aba andhakAra mahodaya samAdhAna karate haiM ki te'pyatisUkSmekSikAntaritaprajJAH, prakRtAnekAntasAdhanasyAnekAntasya pramANAtmakatvena siddhatvAdabhyastaviSaye'navasthAdhanavavatArAt / una AkSepa karanevAle ekAntavAdiyoMkI bhI vicArazAlinI buddhi adhika sUkSma padArthako dekhaneke kAraNa chipa gayI hai arthAt jo kutarkI bAlakI khAla nikAlate hue vyartha gaharA vicAra karate rahate haiM, ve kucha dinoM poMgA bana jAte haiN| yadi aise hI nistattva vicAra kiye jAve to saMsArake aneka vyavahAra lupta ho jAyeMge / jalase koI aMga zuddha na ho skegaa| kyoMki azuddha aMgapara pAhika DAlA huA jala bhI azuddha hI rhaa| isa prakAra sahasa bAra dhonepara mI guhyaraMga zuddha nahIM ho sakatA hai tathA loTeko eka bAra mAMjakara kue phAMsa diyA aisA karanepara kuekA jaka loTeke saMsargase azuddha hogayA, phira azuddha loTeko dubArA, tivArA, mAMjanese kyA prayojana nikalA ! yahI bAta hAtha maTiyAnemeM bhI samajha lenA / evaM mukhameM grAsa rakhate hI kAra mila jAtI hai, thUka dantamala bhI milajAtA hai, kisI kisI dantarogIke to masUDose nikalA huA rakta Adi bhI mila jAte haiN| aisI dazAma vaha bhakSyapadArtha mukhameM jAkara azuddha ho jAtA hai, to phira kyoM ThIka liyA jAtA hai, Adi kaTAzoMse zithilAcArI puruSa jaise apanI vicAra buddhiko bhraSTa karate hai, vaise hI AkSepakartAkI buddhimeM antara para gayA hai| kaI bAra jalase dhonA hI zuddhikA kAraNa hai| anyathA auSadhi bhI peTameM jAkara rogako dUra na kara skegii| kaI prAsoko khAkara bhI mukha dUra na hogI / kintu hotI hai / ataH jala, ami, bhasma, vAyu, kAla Adi. zoSaka padArtha mAne gaye haiN| kUpa svabhAvase zuddha hai| nadI, tAlAba, kUpameM DAla diyA gayA maLa mI thoDI dera pIche nirmala paryAyako dhAraNa karaletA hai| jala sabakA zodhaka hai| bhakSyakA vicAra thAlIma rakhe hue padAmi hai| apane mukhamai rakhI huyI lAra yA yUka abhakSya nahIM haiN| bAhira nikalanepara ve amakSya ho jAte haiN| hAM ! musvarogIko rakta AdikA bacAva avazya karalenA cAhiye / anyathA mabhakSya bhakSaNakA doSa lgegaa| azakyAnuSThAnameM kisIkA vaza nahIM hai| doSa to lagegA hii| prakaraNa meM
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re tavAcintAmaNiH paDhe hue aneka kI siddhi anekAnta se hai / aura pramANasvarUpapanese anekAnta siddha hai / mAvA --- pramANase tatvoMkA vicAra karanepara anekAnta pratIta hotA hai| jina viSayoMkA bAra bAra abhyAsa ho cukA hai, unameM anavasthA anyonyAzrama Adi doSoMkA avatAra nahIM haiN| dravyameM guNa rahate haiM, guNo paryAya rahatI hai, paryAyoM meM avibhAga praticcheda rahate haiN| cAra pAMca koTI calakara jinAsA svayameva zAnta ho jAtI hai / kathaJcit bhedAbhedakA pakSa lenepara eka dharma dUsare dharmo se sahita bana jAte haiN| yahAM koI kArakapakSa yA jJApakapakSa nahIM hai, jisase ki anavasthA Adi ho sake / bAlagopAlako athi, miTTI saha aneka ko mAnanekA abhyAsa paDha rahA hai| ana bhyAsa dazA anya abhyasta zItala vAyu, puSpagandha Adile jala meM jaise prAmANya jAna liyA jAtA hai, vaise hI aneka dharmavAle pramANase anekAntakI siddhi ho jAtI hai| I | tathA tadekatAcanasyaikAMtasya sunayatvena svataH prasiddhernAnavasthA pratijJAhAnirvA sambhavatIti nirUpaNAt / vataH sUktaM 'zUnyopazavavAde'pi anekatAdvinA sthiti ' riti / 65 vaise hI usa ekAMtako siddha karanevAle samIcIna ekAMkI bhI anya dharmokI apekSA rakhane vAle munayoMke dvArA apane Apa male prakAra siddhi ho jAtI hai / arthAt arpita navase ekAMta hamako iSTa hai| bhakkA ekAMta hI na hogA to anekAMta kahAMse bana jAvegA ! | eka so hajAroM lAkhoM, Adi sabakA pitAmaha hai / ataH anavasthA doSa aura pratijJAhAni hamAre Upara nahIM sammavase haiN| pramANa aura nayoMkI sAdhanAse anekAMta bhI anekAMtasvarUpa hai| isako hama pahile bhI kaha cuke haiN| pramANa aura nama donoM meM anavasthA doSa denese Apane apane Apa hI naSTadagvAzvara " isa nyAya se anavasthAkA vAraNa kara diyA hai| kyoMki anekAMta aneka dharmako dhAraNa karatA hai / sabhI so sunayoMke dvArA ekAMta prasiddha ho rahA hai aura sunayake dvArA nirUpaNa kiyA gayA ekAMta bhI aneka dharmo ke sAtha rahate hue hI mana rahA hai / usa kAraNa hamane ekasau chacAlIsavIM vArtika meM bahuta acchA hI kahA thA ki zUnyavAda aura upavAdame anekAMsakI zaraNa kiye binA apanI apanI sthiti nahIM ho sakatI hai| vaname jAkara prasavaza eka nRpake ghoDe naSTa hogaye aura dUsarekA ra bigaDa (jala) gayA / phira usa rathameM dUsare rathake ghoDoMko joDakara donoM rAjA sukhapUrvaka nagarameM are | yaha naSTazvaramanyAya hai I grAhyagrAhakatetena bAdhyabAdhakatApi vA / kAryakAraNatAdirvA nAstyeveti nirAkRtam // 148 // jo zuddha saMvedanAdvaita vAdI aisA mAna rahe haiM ki na to koI jJAnakA grAhya hai aura na koI grAhakA mAika hai| na koI kisIse bAdhya hai aura na koI kisIkA bAdhaka hai| tathA ca na koI kisIkA kArya hai aura na koI kisIkA kAraNa hai| na koI kisI zuddhakA vAcya hai aura na koI abhimAna kisIkA I
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH vAcaka hai | evaM na koI kisIkA AdhAra hai aura na koI Adheya hai / ityAdi vAstavame vicArA jAve to ukta grAhyagrAhakamAva Adi koI sambandha bhI kho nahIM hai| kahAM miTTIkA ghaDA aura kahAM ceuna jJAna tathA kahAM ghaTa zaha aura kahAM par3A evaM Urdhvaloka, apoloka ( AkAza, pAtAla ) ke antara bhI bahuta baDA antara hai / evaM inakA sambandhI bhI koI nahIM hai / isa prakAra mAnanevAlA bauddha bhI isa kahe hue anekAntakI siddhise skhaNDita kara diyA gayA hai / at zUnyavAda, upaplavavAda ke samAna jJAnAdvaitakI siddhi bhI anekAntakA Azraya lenepara hI ho skegii| I 619 AhyagrAhakavAdhyacAdhakakAryakAraNavAcyavAcakabhAvAdisvarUpeNa nAsti samvedanaM saMvinmAtrAkArapadasyotyanekAnDomITa evaM saMvedavAiyasya vacaiva vyavasthiterbrAhmAdyAkArAbhAvAtsadvitIyatAnupapateH sarvathaikAntAbhAvasya samyagekAnyAnekAntAbhyAM tRtIyAnupapattivat / iti na prAtItikaM, brAhmagrAhakabhAvAdinirAkaraNasyaikAntato 'siddheH / bauddha kahatA hai ki grahaNa karane yogya, aura gRhItikA karaNa, yA pAdhA hone momya, aura bAdhaka, tathA karane yogya, aura kAraNa, evaM jo kahA jAve aura jisa zabdake dvArA kahA jAve vaha zabda, yA AdhAra aura Adheya Adi svabhAvoM karake saMvedana nahIM hai tathA kevaLa zuddha saMvittike AkAra karake sevedana hai| isa prakAra imako anekAMta iSTa dI hai| vaisA karanepara hI advaita saMvedana kI vyavasthApUrvaka siddhi ho skegii| grAhya Adi AkAroMke na honese hI dUsarese sahitapanekI siddhi nahIM ho pAtI hai| bhAvArtha --- anekAMta ke mAnanepara grAhya Adi AkAroMse rahita hokara akelA saMvedanAdvaita siddha ho sakegA | anekAMtakI zaraNa liye vinA grAhyagrAhaka Adi aMzoMse rahita saMvedana zulyarUpa hI ho jAyegA | hamako saMvedanakI advitIyatA akSuNNa rakhanI hai| dvitIyase sahitapane kI siddhi nahIM rakhanI hai| Apake yahAM jaise ki sarvabhA ekAMThoMkA abhAva samIcIna ekAMta aura samIcIna anekAMta se tIsarA koI padArtha siddha nahIM hai / bhAvArtha- sarvathA ekAMtoM ke abhAva karanese ApakA anekAMta bana baiThatA hai / vaise hI mAhya Adike amAvase hamArA saMvedanAdvaita bana jAyegA / aba AcArya kahate haiM ki ApakA ekAMtase mAnA huA aisA niraMza saMvedana to pramANaprasiddha pratItiyoM se nahIM jAnA jAtA hai | ataH asat hai / kyoMki sarvathA ekAMtarUpase mAjha grAhakamA kAryakAraNabhAva AdikA nirAkaraNa karanA bhI siddha nahIM ho pAtA hai| grAhyagrAhakazUnyatvaM grAhyaM tadagrAhakasya cet / grAhyagrAhakabhAvaH syAdanyathA tadazUnyatA // 149 // grAhyagrAhaka bhAvase rahitapaneko yadi usake prahaNa karanevAle jJAnakA grAhya mAnoge, saba so mAmA hI bhAga yA arthAt mAhAgrAhakamA vase rahikhapanA grAhya, yAnI viSaya ho gayA aura usako jAnanevAlA jJAna, grAhaka yAnI viSaya ho gayA / abhythaa| usa mAyamAdaka bhAvase zUnyapana
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ 620 tatvArthacintAmaNiH ( rahitapanA ) jJAnameM nahIM AvegA, to mI AhyagrAhakabhAva bana gayA / isa prakAra lejumeM donoM ora phAMse haiN| " seyamubhayataH pAzA rajjuH " isa nIti se Apako mAmAhakabhAvakA bhI jJAna grahaNa karanA Avazyaka huA / . bAdhyabAdhakabhAvo'pi bAdhyate yadi kenacit / bAdhyabAdhakabhAvo'sti no cetkasya nirAkRtiH // 150 // Apa bauddhoMne dUsarA bAdhyabAdhakabhAva bhI saMvedana meM nahIM mAnA hai / vaha bAdhyabAdhakabhAva bhI yadi kisIke dvArA bAdhA jAvegA yAnI Apa usameM bAghA deMge, tabhI to usakA khaNDana kara sakeMge / taba to bAdhyabA kabhAva siddha hI ho gayA / kyoMki bAdhyabAdhakabhAva to bAdhya ho gyaa| Apane jJAnako usase rahita mAnA hai aura zuddha jJAnakA koI svabhAva bhAva ho gyaa| yadi aisA na mAnoge to phira kisa bAdhyabAdhakabhAvakA khaNDana karoge ? btaao| jaba bAdhyavAcakakA khaNDana nahIM huA to phira yoM bhI bAdhyabAdhakamAtra siddha ho hI gayA / " donoM hAtha laDDU hU~" isa kathA - nakake anusAra Apako bAdhyabAdhakabhAva mAnaneke liye bAdhya honA paDegA / kAryApAye na vastutvaM saMvinmAtrasya yujyate / kAraNasyAtyaye tasya sarvadA sarvathA sthitiH // 151 // " Apa bauddha saMvedana meM kAryakAraNamAvako bhI nahIM mAnate haiM / paraMtu vicAriye ki kAryako banAye vinA kevala saMvedanako vastupanA hI nahIM yukta hotA hai / kyoMki jo arthakriyAoMko karatA hai, vahI vastubhUta artha mAnA gayA hai| yadi usa saMvedanakA koI kAraNa na svIkAra kiyA jAyegA to vaha saMvedana sabhI prakAra se sadA sthita ho jAvegA I " sadakAraNavannityam " arthAt jisa sat padArthakA koI kAraNa nahIM hai, vaha nitya hai| kiMtu aisA nityapanA jJAnameM Apane iSTa kiyA nahIM hai / ata: kAryakAraNa mAnanA bhI ApakA kartavya huA / " donoM aMgulI ghImeM haiM " isa nIti se hamArA anekAMta siddhAMta puSTa huA vAcyavAcakatApAyo vAcyazcettadvyavasthitiH / parAvabodhanopAyaH ko nAma syAdihAnyathA ? // 152 // Apa bauddhoMne apane saMvedanako vAcyavAcakapana aMzase rahita svIkAra kiyA hai| kiMtu ziSyako yA prativAdIko samajhAne ke liye vAcyavAcakase rahitapanA bhI zabdoMse hI kahA jAvegA / taba to vAcyavAcakabhAvakI vyavasthA bana gayI / kyoMki vAcyavAcakase rahisapanA to vAcya ho gayA aura vAdIke dvArA bolA gayA zabda usakA vAcaka ho gayA / yadi aisA na mAnakara anya prakAra se mAnoge yAnI vinA kahe hI apane hRdayakI bAtoMko dUsaroMke hRdayameM utAranA cAhoge to zabdake
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA cintAmaNiH atirikta dUsaroM ko bhale prakAra samajhAnekA upAya aura dUsarA yahAM kyA ho sakegA? batAo / bhAvArtha---zabda hI viziSTa padArthoM ko samajhA sakatA hai| isa prakAra " bAbA kare to Dara, na kare to bhI hara " isa kiMvadaMsIke anusAra vAcyavAcaka bhAva bhI Apako donoM prakArase kahanA pasa / aise hI AdhAra AdheyamAvakA jisa saMvetanameM niSedha kiyA jAvegA, vaha saMvedana AdhAra bana jAyegA aura AdhAra bhASeyabhAvakA niSedha karanA Adheya bana jAvegA / isa prakAra niSedha karanepara bhI Apako ve hI grAhyamAikamAva Adi " potakAka" (jahAjakA kaumA) nyAyase hRdaya meM dhAraNa karane pdd'eNge| manekAMtake jhapATese tuma baca nahIM sakate ho / soyeM tayoH vAcyavAcakayoH prAmagrAhakabhAvAdenirAkRtimAcakSANastadbhAva sAdhaya" tyevAnyathA tdnupptteH| so aisA kahanevAlA prasiddha yaha bauddha apane saMvedanameM una vAdhya aura vAcakakA tathA grAhyamAhakabhAva, kAryakAraNabhAva, Adike nirAkaraNako kahatA huA una vAcyavAcaka, aura grAhAprAhaka, mAdi bhAvoMko siddha karA hI detA hai| anyathA unakA niSedha karanA hI siddha nahIM ho sakatA hai| so smjhliijiye| saMvRtyA svapnavatsarvaM simityativismRtam / niHzeSArthakriyAhetoH saMvRtervastutAptitaH // 153 // yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthasat / sAmvRtaM rUpamanyattu saMvinmAtramavastu sat // 154 // saMvedanAdvaitavAdI kahate haiM ki hama paramArtharUpase grAhyamAhakamAva AdikA laNDana karate haiN| kintu vyavahArase svapna ke samAna sabako kalpanAsiddha mAnalete haiN| AcArya bolate haiM ki isa prakAra bauddhokA kahanA atyanta bhUlase bharA huA hai| kyoMki saMvRttisvarUpa vyavahAra sabhI arthakriyAoMkA kAraNa hai / ataH vyavahArako vastupanA prApta hai / vyavahAra se jIvakI manuSya, deva, tiryaJca Adi avasthAyeM haiM tathA vyavahArase hI bAlakapana, yuvApana, buDhApA Adi dazAye hai| kintu ye sampUrNa myAvahArikadharma vastubhUta hote hue arthakriyAoMko kara rahe haiM / svapnake samAna alIka (jhUTha mUTha) nahIM haiN| jo hI tatva kIDana, ramaNa, AkANa, dAha, pAka Adi vyavahArakI yA kevalajJAna Adi paramArthakI arthakriyAoMko karatA hai, vahI vAstavika sat padArtha kahA jAtA hai| isase anya jo arthakriyAoMko nahIM karate hue kevala upacArase kazcitakara liye gaye haiM, ve svabhAva to vasturUpase sat nahIM haiN| ApakA mAnA gayA kevala saMvedanAdvaita bhI avastu hai ! ataH asat hai arthAt vastubhUta sat nahIM hai / aura jisa kAryakAraNabhAya Adiko Apa asat kaha rahe haiM, ye paramArthabhUta padArtha haiN|
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 savAcintAmaviH " svabhavatsAMpatena rUpeNa prAthaprAikamAvAbhAvo grAjhA pAdhyAyakamAvo bAdhya kAryakAraNabhAvo'pi kAryoM vAcyavAcakabhAvo vAcya // iti bruvANo vismaraNazIlA, svayamuktakha sAMbavarUpAnakriyAkArisvastha visaraNAt / svamake samAna vyavahArase kAlpanA kiye svabhAva karake grAhyagrAhaka mAvakA abhAva mI grAhya ho jAtA hai aura bAdhyApakabhAva mI bAdhya ho jAtA hai evaM kAryakAraNabhAva mI kArya ho jAtA hai tathaiva cyavAcakabhAva bhI zabdoMke dvArA vAcya ho jAtA hai yAnI kaha diyA jAtA hai| isa prakAra . jo saMvedanAdvaitavAdI bauddha kaha rahA hai, usako apane kahe hue vacanoMko bhUla bAnekI Teva paTI hupI hai| tabhI ho svayaM apanese kahe jA cuke " kalpitasvamAva kabhI arSakriyAoM ko nahIM karate haiM" isa bAtako mUla gayA hai| bhAvArtha-pahile baudoMne yaha kahA thA ki vyavahArale kassita kiyA huA padArtha arthakriyAoMko nahIM karatA hai aura aba kahate haiM ki jaise svamameM bola uThanA, harSa kSaya honA, bhayabhIta hokara idayameM dhaDakana ho jAnA, Adi arthakriyAeM hotI hai, vaise hI jIvakI kasita kI gayIM pAtpa yuvA, Adi avasthAoM meM honevAle bhAvose bhI khelanA, upArjana karanA, zrRMgAra karanA, sRSNA karanA, Adi arthakriyAyeM ho jAtI haiN| aise bhullaDa buddha manudhyakI pahile pIchekI kaunasI bAtapara vizvAsa kiyA jAve ! dekho jI! svama avasAma bhI jo arthakriyAyeM hotI haiM, ve vastumUta pariNAmoMse hotI haiN| vAstava siMhase jaisA maya hotA hai kaspitase bhI vaisA hI bhaya hotA hai| svamameM bhI kaNThatAlu mAdike vyApArasa bolatA hai| anyathA nahIM, ityAdi mUrtipUjAma bhI aisA hI rahasya hai| kAryakAraNabhAvakA atikramaNa nahIM hai / svama, mUrchita yA sanipAta dazAmeM jo kArya horahe haiM, unake kAraNa vastubhUta vahAM vidyamAna haiN| tumako jJAna na hoya to isakA uttaradAyitva kAraNoMpara nahIM hai / hAM, jo svamame jhUThI manaHkalpanAyeM horahI haiM ve avazya nirviSaya hai, asatyArtha haiN| una jhUThe aoMse unake yogya vAstavika prakriyA nahIM ho sakatI haiN| tathA yaSaprAyagrAhakasAyakriyAnimiyaM yatsAvacaM rUpaM tadeva paramArthasat vahiparItaM tu saMvedanamAtramavastu saditi darzanAMvaramAyAtam / jainasiddhAMsameM yaha bAta bahuta spaSTa rUpase kaha dI gayI hai ki jo vyavahArameM mAna liyA gayA padArtha, grAhyamAhakamAva, kAryakAraNabhAva, Adi sampUrNa arthakriyAoMkA kAraNa horahA hai, vaha hI vAstavikarUpase satvastra hai aura usase viparIta to tuma nauddhoMkA mAnA gayA aura kucha bhI arthakiyAoMko nahIM karanevAlA vaha kevala niraMza saMvedana vasturUpa sat padArtha nahIM hai| isa prakAra bauddhoMko dUsare syAdvAdarzanakA svIkAra karanA hI prApta huaa| arthAt apane iSTa horahe saMvedanAdvaitake Agrahako chor3akara anekAMtadarzanakI zaraNa lenA anivArya rUpase A pdd'aa| vyavahAratuccha nahIM hotA hai / kiMtu vastu aura vastuke aMzoMko chUnevAlA hotA hai / vyavahAra aura nizdhaya donoM bhAIcAreke nAtese vAstavika pariNAmoMko viSaya karate haiN|
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ sA saMvRtaM cet ka nAmArthakriyAkAri ca tanmatam / hRta siddhaM kathaM sarvaM saMvRtyA svapnavattava // 155 // 123 yadi una bauddhoMkA yaha mata hove ki kalpanA kiyA huA padArtha malA kahA ThIka arthakriyAoM kA hai 1 jo kucha Apako arthakriyAeM hotI hubI dIkha rahI haiM, ve arthakriyAeM to ThIka ThIka nahIM haiM / kintu kalpita haiN| vastubhUta arthakriyA to zuddha jJapti honA hI hai / phira hamako mUla jAnekI DhabavAlA kyoM kahA jAtA hai ! isapara AcArya mahArAja kahate haiM ki hamako tuma bauddhoMkI buddhipara kheda AtA hai ki tumane pahile yaha kaise kaha diyA thA ki sampUrNa padArtha vyAvahArika kalpanAse arthakriyA karate hue svamake samAna prasiddha mAne gaye haiM / jaba ki Apa kalpita arthakriyA aura usako karanevAle jhUThamUTha arthako avastu mAnate haiM / phira Apane una sabako siddha kiyA huA kaise kaha diyA thA ? bhAvArtha aisA mAnane para to tuma vyavahAra se kisI padArthako siddha nahIM kara sakoge / grAhyagrAhaka bhAvArtha kriyApi sAMvRtI na punaH pAramArthikI, yatastannimittaM sAdhUcaM rUpaM paramArthasat sibhyet / tAvikI tvakriyA svasaMvedanamAtra tadAtmakaM saMvedanAdvai kathamavastu sanAma ? tato'rthakriyAkAri sAitaM ceti vyAhRtametaditi yadi manyase, tadA kathaM svamavat saMvRtyA sarve siddhamiti brUpe ? tadavasvatvAcyA ghAtasya sAMvRtaM siddhaM ceti / bauddha kahate haiM ki grAhyagrAhakabhAva, baDabaDAnA, khelanA, Adi arthakriyAeM bhI yoM hI korI kalpita haiM, ve phira kaise mI vastubhUta nahIM haiM / jisase ki una arthakriyAoM ke kAraNabhUta nyAvahArika kalpita svarUpoM ko Apa ana vAstavika siddha kara deveN| saca pUcho to bAta yaha hai ki vastuko sparza karanevAlI ThIka ThIka arthakriyA to kevaLa zuddhasaMvedanakI hI apanI zakti hote rahanA hai| usa sirUpa kriyA se tAdAtmyasaMbaMdha rakhatA huA saMvedanAdvaitatatva malA vastu sat nahIM kaise ho sakatA hai ?, arthAt saMvedana so vastusvarUpa karake satrUpa hai| isa kAraNa jo arthakriyAhet karanevAlA hai, vaha upacarikha ( kalpita ) hai / isa niyamameM vyAghAta doSa hai / bhAvArtha-jo arthakriyAoM ko karegA, vaha paramArthabhUta hai / samvRti ( kalpita ) nahIM hai / aura jo sAMkRta hai, vaha arthakriyAoMko nahIM karatA hai ! hama bauddha isa bAtapara ame hue haiN| aba AcArya mahArAja kahate haiM ki yadi tuma pauddha aisA mAna baiThe ho saba to " svamake samAna sampUrNa satya vyavahAra dRSTise siddha haiM " isa bAtako kaise kaha sakate ho ! tumhAre Upara vyAghAtadoSa vaisAkA vaisA hI lAgU ho rahA hai| jo upacAra se kalpita hai, vaha siddha kaise aura jo siddha ho cukA hai, vaha korI kalpanAse gar3hA huA kaise ho sakatA hai dIjiye, sabhI aise mUlepanakI devakA mAraNa ho sakegA / ? isakA uttara
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62. tasvAcintAmaNiH svapnasiddhaM hi no siddhamasvapnaH ko'paro'nyathA / saMtoSakRnna vai svapnaH saMtoSaM na prakalpate // 156 // vastunyapi na saMtoSo dveSAtaditi kasyacit / avastunyapi rAgAt syAdityasvapnostvabAdhitaH // 157 // "svapnameM kalpanAse siddha karaliyA gayA jo padArtha hai, vaha avazya siddha nahIM hai / anyathA yAnI svapnako bhI yadi vAstavika siddha mAnaloge to dUsarA kauna asvapna padArtha siddha ho sakatA hai ? bhAvArtha-jAgRta dazAke jAne hue tatva bhI antara na honeke kAraNa svamasiddha ho jAveme / yadi bauddha yoM kaheM ki svama to saMtoSa karanevAlA hI nahIM hai / kintu asvapna yAnI jAgaraNa kRtya santoSa kara detA hai, yaha aMtara hai| so yaha bhI kalpanA karanA acchA nahIM hai| kyoMki saMtoSa karane aura na karanekI apekSAse jAgRtadazA aura svama avasthA samAna hI hai| kamI kabhI kisI kisIko dveSavaza vastubhUta aniSTa padArtha bhI vaha saMtoSa honA nahIM dekhA jAtA hai| aura kisIko rAgavaza avastu padArthoM meM bhI saMtoSa honA dekhA jAtA hai| isaprakAra satoSa karane aura na karaneke kAraNa svana aura asvamakI vyavasthA nahIM hai / anyathA kUr3A karakaTa avastu ho jAvegA ora bhrAMtavAnIke do caMdramA yA tamArA rogavAle puruSake tilUlA Adi asat padArtha vastubhUta ho jAyeMge | eka lomI bAmaNakA svama dekhate samaya dakSiNA milI huyI gAyoMko vikrI karate hue nyUna rupayA milanepara ghanasA kara jaga jAnA aura punaH AMkha mIMca kara " pAMca sau na sahI jo bIsa gAyoMke cAra sau rupaye dete ho so hI de do| aisA kahanA, aba to usa kahanevAle brAhmaNake ve rupaye mI vastubhUta mana jAveMge | kyoMki bhoDI derake liye ve saMtoSake kAraNa bana cuke haiN| isa kAraNa asvAmakA nidoSa lakSaNa yahI mAnanA cAhiye ki jo trikAlameM uttaravartI vASaka pramANoMse rahita hai| yathA hi khamasiddhamasiddha tathA saMvRttisiddhamapyasiddhameva, kathamanyathA svamasiddhameva na mavettathA ca na kazcittato'paro'svamaH syAt / jaise ki jo svapnameM thor3I derake liye siddha mAna liyA gayA hai, vaha nizcaya kara asiddha hI hai, vaise hI jo asamUtavyavahArase kalpitakara prasiddha mAna liyA gayA hai, vaha bhI vAkhavikarUpase asiddha hI hai| anyathA yAnI yadi aisA na mAnA jAvegA to svapnameM prasiddha kara lie gaye samudra, siMha, kI, mUta Adi padArtha bhI vasturUpase siddha hI kyoM na ho jaayeNge| vaisA honepara to usa svapnase minna koI dUsarA padArtha yAnI jAgatI huSI avasthAkA tasva bhasvapnarUpa na ho skegaa| bhAvArtha-svapna ke tatva bhI jaba vAstavika prasiddha ho gaye to sote hue aura jAgate hue puruSake dvArA jAne gaye tasvoM meM koI asara nahIM rahA / taka to yaha kiMvadaMtI para jAvegI ki
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAcintAmaNiH 625 sUradAsajI kaise so rahe ho sapane kahA ki hama sadA hI se sote se dIkha rahe haiN| tathA ca saMvedanAdvaita- vAdiyoM ke yahAM svapna aura asvapna avasthAyeM samAna ho gyiiN| koI aMtara na rahA / saMtoSakAryasvama iti vena svamasyApi santoSakA ritvadarzanAva, kAlAMvare na khama saMtoSakArI iti cet, samAnamasva t " yadi bauddha yoM kaheMge ki jo AtmAmeM saMtoSako kara detA hai, aisA khAnA pInA, paDhanA Adi tattva asvana ( jAgate hue ke ) haiM / so yaha kahanA to ThIka nahIM hai / kyoMki svama bhI saMtoSako karanevAlA dekhA jAtA | svama dekhate samaya iSTa priya vastuke samAgama honepara saMtoSa paidA honA barAbara dekhA jAtA hai / yadi phira boddha yoM kaheM ki svama kucha dera ke lie to saMtoSa kara detA hai, kiMtu pIche kALAMtarataka sthita rahanevAle saMtoSako nahIM karatA hai| aisA kahanepara ho hama jaina kahate haiM ki ajhameM bhI yahI bAta samAnarUpase dekhI jAtI hai / arthAt jAgate hue bhI khAnA, pInA, sUcanA, sunanA Adi kriyAoMko karanevAle padArthoM se mor3I dera ke lie AnaMda utpanna ho jAtA hai / pIche usa saMtoSakA nAma bhI nahIM rahatA hai| tabhI so bhogya aura upabhogya padArthoM kA punaH punaH sevana kiyA jAtA hai / sarveSAM sarvatra santoSakArI na svapna iti cet, vAgasva me'pi / yadi bauddha yoM kaheM ki sarva jIvoMko sarva sthAnoMpara saMtoSa karanevAlA svama nahIM hai| aisA kahane para to hama syAdvAdI kahate haiM ki vaisA honA to asvamameM bhI dekhA jAtA hai| bhAvArtha - jAgate hue mI rogI manuSyako khAne pIneMmeM AnaMda nahIM AtA hai| vRddha puruSako tahaNI viSa samAna hojAtI | samudrake kaDue pAnI meM rahanevAlI machalIko kueMke mIThe pAnI meM saMtoSa nahIM hai / ahiphena ( aphIma ) ke kIDeko mIThI mizrI meM rakha denese Ananda prApta nahIM hotA hai / kasyacitkacitkadAcitsantoSahetorasvatve tu na kazvitsvamo nAma / kisI bhI jIvako kisI na kisI sthAnapara kisI samaya meM bhI jo padArtha saMtoSakA kAraNa hai, vaha asvala hai, yadi Apa bauddha aisA kaheMge, aisA honepara to koI bhI svama nahIM hosakatA hai| khuTA lete hue svama dekhanevAle jIvake bhI thoDAsA saMtoSakA kAraNa bana rahA hai / ataH vaha bhI jAgRta avasthAkA kArya ho jAvegA / isa kAraNa Apa bauddhoMke pAsa svama aura asvamake nirNaya karane kI koI paribhASA nahIM hai / na ca santoSahetutvena vastutvaM vyAsaM kacitkasyacid dveSAt santoSAbhAve'pi vastusvasiddheH / nApi vastutvena santoSahetutvamavastunyapi kalpanArUDhe rAgAt kasyacitsantoSadarzanAt / tavaH sunizcitAsambhavAdhako'svamo'stu / 79
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 satsvAcintAmaNiH saMtoSake hetupanese vastupanA vyApta nahIM hai| arthAt-jo saMtoSakA kAraNa hai, vahI vastubhUta hai| aisI koI vyApti nahIM hai| kyoMki kisI kisI jIvake kisI padArthamai dveSa hobAnese saMtoSa utpanna nahIM hopAtA hai| phira bhI usa padArthako vastupanA siddha hai| kyA kUDA kAMTA vastubhUta nahIM hai ! roga, dArizya, mRtyu, kisIko saMtoSake kAraNa nahIM haiN| phira bhI ve vastubhUta haiM / naraka, nigoda, mI vAstavika padArtha siddha hai| aura yaha bhI koI vyApti siddha nahIM hai ki jo jo vastumUta hai, vahI saMtoSakA kAraNa hai| kyoMki avastumUtako mI kalpanAmeM ArUDha rakhakara rAgase kisI vyaktiko saMsoSa ho rahA dekhA jAtA hai / miTTIke khilaunose baccoMko mukhya vastuke samAna saMtoSa ho jAtA hai / zmazcanavanItako maviSyake vivAha, laDakA honA AdikI kalpanAse AnaMda utpanna huA thaa| AkAza, pAtAlake kulAve milAneke samAna aNTa saNTa gaDha liye gaye upanyAsoMke avasturUpa tatvako paDhakara manuSyoko harSa hotA hai / IsI, raDA AdimeM to bahubhAga asatya padArbha hI hote hai| manuSyako manuSya kahanese milIlI iMsI AtI hai / ataH bhavastubhUta kalpita padArtha bhI aMtaraMgameM rAgabuddhi ho jAnese harSake kAraNa bana jAte haiN| isa kAraNase siddha hotA hai ki jisa padArthakI vidyamAnatA bAdhaka pramANoMke asambhava honekA nizcaya hai, vahI asvama padArya hove / parikSepase yaha nikala gayA ki jisa padArthako sattAkA niSedha karanevAlA bAdhaka pramANa vidyamAna hai, vaha svapnadhAnakA viSaya hai / isa prakAra syAdAda siddhAMtake anusAra Apako nirNaya kara lenA caahiye| bAdhyamAnaH punaH svapno nAnyathA tadbhidezyate / svataHkvacidabAdhyatvanizcayaH parato'pi vA / / 158 // kAraNadvayasAmarthyAtsambhavannanubhUyate / parasparAzrayaM tatrAnavasthAM ca pratikSipet // 159 // jisa prameyameM bAdhaka pramANoM ke asambhakkA nizcaya hai, vaha asvama hai arthAt satya hai| aura phira jo jJeya padArtha phira bAdhaka pramANoMse bAdhita kiyA jArahA hai, arthAt asatya hai / anya dUsare prakAroMse una svama aura asvapnoM meM bheda nahIM dekhA jAtA hai / abAdhitapana aura pASitapana jAnalenA koI kaThina nahIM hai| kisI kisI pramANa jJAnameM svayaM apane Apa hI abAdhyapanekA nizcaya ho jAtA hai aura kisI kisI pramANajJAnameM dUsarI arthakriyAoM athavA anumAna yA pratyakSa pramANoMse mI AdhArahitapanekA nizcaya ho jAtA hai| aMtaraMga aura bahiraMga donoM kAraNoMkI sAmasya'se zAnamai sambhava hotA huA abASitapanekA nizcaya honA anubhavameM A rahA hai / abhyAsadazAke janajAna bASA rahisapanA kA pramANapanA apane Apa pratIta ho jAtA hai| hAM, anabhyAsa dazA meM zItavAyu, phUloMkI gaMdha, Adise jalazAnake abAdhitapanekA nirNaya ho jAtA hai| yA snAna, pAna,
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapAsavAsAlagiH 627 avagAhana, Adi kriyAoMse pahile jJAnakA abAdhyapanA mAna kiyA jAtA hai| yadi zIta vAyuke sarzana pratyakSake yA phUlokI gaMdhake prANajapratyakSake abAdhitapane hI saMzaya ho jAve, usa tIsare jJAnase inakA abAdhitapanA niNIMsa kara liyA jAvegA, jisakA ki abAdhitapanA svayaM nirNIta ho cukA hai / ataH vahAM dUsaroMse abAdhitapanA nirNaya karanemeM anavasthA nahIM hai / payoMki pramANajJAnake paidA karanevAloMko tIsarI, cauthI, koTImeM svayaM abAdhita jJAna mila jAtA hai| aisA koI ThaluA nahIM baiThA hai jo ki nizcayake liye vyartha hI saMdigdha jJAnoMko uThAtA phire | 6mA snAna, pAna, avagAhana, Adi kriyAoMse jalajhAnameM abAdhitapanA nAnA Aye aura snAna Adikake jJAnameM jalajhAnase abAdhitapanA jAnA jAve, isaprakAra vahAM anyonyAzrayadoSa denA bhI ThIka nahIM hai| kyoMki uttarakAlameM honevAlI arthakriyAoMse pUrvakAla ke jJAnakA abAdhisapanA jAnA jA rahA hai| una arthakriyAoM meM bhI yadi saMzaya ho jAve to una kriyAmoM meM abAdhitapanA anya saMvAdakose nirNIta kara liyA jAtA hai| aura jaba jAnoMmeM abhASitapanake nizcaya ho rahe haiM, saba ve kArya hI anyonyAzraya aura anavasA doSoMkA khaNDana kara dete haiM / phira kArya hote hue bhI vyartha anavasthA Adika doSoMkA uThAnA apane Apa hI apaneko ThaganA hai| bAdhArahito'svamo mAdhyamAnastu vama iti tayorbhedonvIkSyate, nAnyathA / jo bAdhAoMse rahita hai, vaha asvama hai aura jo bAdhyamAna hai, vaha to svapna hai| isa prakAra una donoM meM bheda bhalI rItise dekhA jA rahA hai| dUsare prakAroMse unakA bheda nahIM ho sakatA hai / ataH saMvedanAdvaitavAdiyoMko anekAMta matAnusAra hI saMvRttipanA aura vAstavikapanA svIkAra karanA paDA, anyathA vyAghAta doSa hogaa| nanu cAsvamacAnasyAbAdhyatvaM yadi ata eva nizcIyate tadetaretarAzrayaH, satyavAghyasvanizcaye saMvedanasyAsvamakRnizcayastasina satyavAdhyatvanizcaya iti parato'svamavedanAcasthAvAdhyatvanizcaye tasyApyabAdhyatvanizcayonyasmAdasvamavedanAdityanavasthAnAma kasyacidapAdhyatva nizcaya iti kecit / tadayuktaM / kacitsvataH kacitparataH saMvedanasyASAdhyatvanidhaye'nyonyAzrayAnavasthAnavatArAt / yahAM svapakSakA avadhAraNa karate huye koI abAdhitapane nizcayama jainoMke Upara doSa uThA rahe haiM ki jAgRta avasthAme honevAle asvapnajJAnake abAdhitapanekA yadi isa hI asvala saMvedanapanese nizcama kiyA jAyegA taba to anyonyAzraya doSa hai| jaise ki--saMvedanako abAdhitapanekA nizcaya honepara to asvamameM kiye gayepanakA nizcaya hove aura usa asvamameM kiye gapepanakA nizcaya se jAnepara abAdhitapane kA nizcaya hope, isa prakAra parasparAzraya doSa huaa| badi makaraNameM par3e hue usa asthama vedanake abAdhyapanekA dUsare bhasvamavedanase nizcaya karoge to usake bhI abAdhitapanekA
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAbhIcantAmaNiH nizcaya anya tIsare asvamajJAnase hogA aura usa tIsarekA bhI abAdhitapanA nyAre cauthe asvabha jJAnase nirNaya jAnA jAvegA / jabataka jJAnoM meM abAdhitapanA na jAnA jAvegA tabataka vaha jJAna nizcAyaka nahIM ho sakatA hai / ataH AkAMkSA baDhatI AvegI / isa prakAra anavasthA doSa ho jAnese kisI bhI jJAnake abAdhitapanekA nizcaya nahIM ho sakegA | isa prakAra jainiyoMke Upara do doSa Ate haiN| aisA koI kaha rahe haiN| aba graMthakAra kahate haiM ki so una jJAnAdvaitavAdiyoM kA vaha kahanA yuktiyoMse rahita hai| kyoMki jo samIcIna kArya hote hue dekhe jA rahe haiM vahAM anavasthA Adi zeSa kaise bhI lAgU nahIM hote haiN| kisI AtmAmeM to jJAnake abAdhitapanekA nizcaya svataH ho rahA hai aura kahIM svayaM nirNIta avAdhitapanevAle dUsaroMse jJAnameM avAdhitapanA jAnA jA rahA hai / aisI dazA meM anyonyAzrama aura anavasthA doSa nahIM utarate haiN| jisameM ye donoM doSa A rahe haiM, vaha kArya ho hI nahIM sakatA hai aura jahAM kArya sampAdana ho rahA hai, vahAMse ye donoM doSa apanA muMha mor3a lete haiN| yA to doSoMkA bIja hI miTa jAtA hai yA ve doSa guNarUpa ho jAte haiN| kArya saphala ho gayA / doSa denevAle vyarthe bakate raho, koI kSati nahIM paDatI haiM / prakRta meM to una doSoMkI sambhAvanA hI nahIM hai I 628 na ca kacittaviye sarvatra svato nizcayaH parato'pi vA kacinirNIta sarvatra parata eva nirNItiriti codyamanavayaM hetudrayaniyamAzciyama siddheH / I kahIM abhyasta dazAmeM apane Apa hI svasAmagrI se jJAnake abAdhitapanekA nizcaya ho jAnepara vo sabhI abhyAsa aura anamyAsa sthaloM meM jJAnake avAdhyakhakA apane Apase nizcaya ho jAvegA, aisA kutarka karanA acchA nahIM hai / yoM to dIpaka aura sUryake apane Apa prakAzita honeke sammAna ghaTa, paTa Adiko mI apane Apa prakAzita honA bana jAve | abhi jaise svabhAvase uSNa hai, jala bhI svabhAvase uSNa ho jaaye| kiMtu aisA nahIM hotA hai / ataH vaha codha uThAnA prazasta nahIM hai | tathA anabhyastadazAmeM bhI dUsare kAraNoMse kisI kisI jJAnameM abAdhitapanekA nirNaya ho jAnepara sabhI abhyAsa, anabhyAsa sthaloM meM parase hI avAdhitapanA parijJAta kiyA jAvegA, yaha bhI kutarka nirdoSa nahIM hai / yoM to bailagADI dUsare bailoMse calAyI jAtI hai to baila kintu isake viparIta jAte haiN| yoM aMtaraMga bhI anya tIsare bailoMse calAye jAne jAhiye / ghaTa dUsare dIpakase prakAzita hotA hai to dIpaka bhI anya dIpakase prakAzita honA cAhiye / koI padArtha to svataH aura anya padArtha dUsaroM se pariNAmI hote hue dekhe aura bahiraMga donoM kAraNoMke niyamase sabhI padArthoMke nyAre nyAre prakAra ke pariNAmoM ke honekA niyama siddha hai | ataH AkAza nIrUpa hai to paryaMta mI rUparahita ho jAve / aura yadi paryaMta sparzavAn hai to AkAza bhI sparzayukta ho jAo, aise pratyavasthAna uThAnA ThIka nahIM hai| apane apane umaya kAraNoM se padArthoM ke svabhAva niyata haiN| " svabhAvo'tarka gocaraH " hai / I
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAcintAmaNiH 129 svatastannizcaye hi bahiraMgo heturabhyAsAdiH, parato'nabhyAsAdiH aMtaraMgastu vadAvaraNakSayopazamavizeSaH sNmtiiyte| jaba jJAnameM usa abAdhitapanekA apane Apase nizcaya ho rahA hai taba pahiraMga kAraNa to abhyAsa, prakaraNasulamalA, Adi hai / aura aMtaraMga kAraNa usa nizcayako rokanevAle bhAnAvaraNakA viziSTa kSayopazama, buddhicAturya, kuzalatA, Adi haiM / tathA anabhyAsa dazAma dUsarose zAnameM jaba bhavAdhitapanA jAnA jAtA hai, vahAM bahiraMga dusarA padArtha, anabhyAsa, sthUladRSTi honA, bhopana, . avAntara vizeSa dhokA nirNaya na kara sakanA, Adi haiM / aura aMtaraMga kAraNa jJAnAvaraNa karmakA sAdhAraNa kSayopazamavizeSa, sthUla buddhipanA, aadi| bhale prakAra jAne jA rahe haiM, apane paricita UMce nIce sopAna ( jInA, nasainI) parase abhyAsavaza aMdhereme bhI manuSya caDha uttara bAsA hai, aura anabhyAsa dazAma sIdhe, cikane, jIne parase caDhanA uttaranA bhI kaThina ho jAtA hai / bAlaka mI apane paricita pokharAma AMkha bhIMcakara ghusa jAtA hai / kiMtu aparicita sthaloM meM dakSa mI sAzaMgA ho jAtA hai| tadanena svamasya vAdhyamAnatvanizcayepyanyonyAzrayAnavasthApratikSepaH pradarzita, iti svamasiddhamasiddhameva, tadvatsaMtisiddhamapIti na tadAzrayaM parIkSaNa nAma / jaise doSoMkA nirAkaraNa karake asvama jJAnake abAdhitapanekA svataH aura parasa: nizcaya ho jAtA hai, usa hI prakAra isa ukta kathana karake svAmake vAdhyabhAnapaneke nizcaya karanemeM bhI anavasthA aura anyonyAzraya doSoMkA khaNDana kara dikhAyA jA cukA hai| arthAt jJAnameM svamapanekA nizcaya kaba hove, jaba ki usameM bAdhitapanA jAna liyA jAve aura bAdhitapanA kama jAnA jAye, jaba ki svamapanA jAnA liyA jaave| yaha anyonyAzraya huaa| aura anya jJAnoMse svamako bAdhitapanekA nizcaya kiyA jAvegA to usa anyako tIsare, cauthe, Adise bAdhitapanA AnA jaavegaa| isa prakAra anavasthA hotI hai| kiMtu ye donoM doSa anekAMta mahameM nahIM hote haiN| kyoMki eka caMdrameM vicaMdrajJAna, zuktime cAMdIkA jJAna Adiko abhyAsa dazA apane Apa aura anabhvAsa dazA dUsaroMse bAdhittapanA jAnA jA rahA hai| yahAM mI aMtaraMga aura pahiraMga kAraNoMse mila 2 prakArake jJAnoMkA bAdhivapanA niIta kiyA jA rahA hai, isameM koI saMzaya nahIM hai| isa prakAra svamasiddha jo padArtha hai vaha asiddha hI hai| usa hoke samAna jhUThe vyavahArase kalpanA kara koTI dera ke liye siddha kara liyA gayA padArtha bhI asiddha hI hai| isa kAraNa usa asiddha padArthakA Azraya karake Apa saMvedanAdvaitavAdI kaise bhI parIkSaNa nahIM kara sakate haiN| ataH 138 vIM kArikAme kapita kI huI anAdikAlakI avidyAke dvArA parIkSA karanekA upakrama karanA prazasta nahIM huaa| jhUThI kasauTI yA kalpita amise svarNakI parIkSA nahIM ho sakatI hai /
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ vasvAcintAmaNiH tato na nizcitAmAnAdvinA tatvaparIkSaNaM / jJAne yenAdvaye zUnyenyatra vA tatpratanyate // 160 // pramANAsaMbhavAyatra vastumAtramasaMbhavi / mithyakAMteSu kA tatra baMdhahetvAdisaMkathA // 161 // tisa kAraNase siddha huA ki nizcita kiye gaye pramANake vinA tattvoMkI parIkSA karanA nahIM banatA hai, jisase ki saMvedanAdvaitameM athavA zUnyavAdame yA aura bhI anya upaplavavAda, amAdvaita, Adi sampradAyoMmeM usa sattvaparIkSA karanekA vistAra ho ske| bhAvArtha-jo pramANatatvako hI nahIM mAnate haiM, ve dUsaroke tatvoMkI lambI, cauhI, parIkSA kyA kareMge ? tathA bina jhUle ekAMta vAdoMmeM pramANatasvake na honese sabhI vastueM asaMbhava ho rahI haiM, una avastubhUta jhUThe ekAntoM meM bandha, mokSa, bandhake kAraNa, mokSake kAraNa, AdikI male prakAra pAlocanA karanA bhalA kyA ho sakatA hai ? arthAt asavAda yA zUnyavAda Adi ekAntA pramANatattvako mAne vinA parIkSA karanA, vicAra karanA, zAstrArtha karanA aura nirNaya karanA, nahIM bana sakate haiN| ghRta, mevA, zakara, dugdha, annake vinA kuzala rasoiyA bhI modaka Adi aneka svAya vyajanoMko nahIM nA sakatA hai| saMsAra bharamai sampUrNa tattvoMkI vyavasthAke dAdAguru pramANa hI hai| usako svIkAra kiye vinA koI bhI kArya yA vicAra nahIM sampAdita hotA hai| pramANaniSThA hi vastuvyavasthA tamiSThA bandhahetvAdivArtA, na ca sarvathaikAnte pramANa saMbhavatIti vIkSyate / vastuoMkI vyavasthA karanA nizcayakara pramANake' AdhIna hokara sthita hai / aura aba jIva, pudgala, Adi vastupaM vyavasthita ho jAyegI, taba unake Azrita hokara bandha, bandhake kAraNa Adi tatvoMkI zraddhApUrvaka carcA karanA vyavasthita hogaa| kintu sarvathA ekAntapakSame pramANatatva nahIM sambhavatA hai, aisA dekhA jArahA hai / arthAt pramANa nahIM to bastueM nahIM aura jaba vastueM hI nahIM hai to bandha mithyAjJAna, tatvajJAna AdikI kathA karanA bhI asaMbhava hai / isako Age bhI spaSTa kahA jaavegaa| syAvAdinAmato yuktaM yasya yaavtprtiiyte|| kAraNaM tasya tAvatsyAditi vaktumasaMzayam // 162 / / - - -- -- * " vakSyate " pATha acchA dIkhatA hai|
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ sArthacintAmaNiH 631 isa prakAra mANase vastubhUta padArthoM ko mAnanevAle smAdvAdiyoMke mattameM bandha, bandhake kAraNa, mokSa, mokSake kAraNa inakI vyavasthA karanA yuktiyoMse siddha ho jAtA hai / jisa kAryake jitane bhI kAraNa pratIta ho rahe haiM, vaha kArya utane bhara kAraNoMse utpanna hovegA / isa prakAra saMzaya rahita hokara dama syAdvAdI kaha sakate haiN| yahAM pahile sUtrakA vyAkhyAna samApta karate hue prakaraNa kA saMkoca karate haiM ki jitane bandhake kAraNa hai, utane hI mokSake kAraNa haiN| na to adhika haiM aura na kamatI hI haiN| eka sau pandrahavIM vArSikakA yahI nigamana hai / sUtrakArake matAnusAra mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra inakA traya ambakA kAraNa hai tathA samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra inakA traya mokSakA kAraNa hai / sUtrakA zahnabodhapraNAlIse vAkyArthabodha karanepara samyagdarzana aura samyagjJAna se sahita hotA huA samyakcAritra hI mokSakA kAraNa hai, yaha bhI dhvanita hotA hai | isaliye mokSake kAraNoM meM pradhAnapanA cAritrako pUrNatAko prApta hai / aisA kahane meM koI sandeha nahIM hai / pratItyAzrayaNe samyakcAritraM darzana vizuddhivijRmbhitaM pravRddheddhabodhamadhirUDhamanekAkAraM sakalakarmanirdaddanasamarthe yathoditamokSalakSmIsampAdana nimittamasAdhAraNaM, sAdhAraNaM tu kAlAdisampaditi nirbaMdhamanumanyadhvaM pramANanayaistattvAdhigamasiddheH / pramANaprasiddha pratIyoMkA sahArA lekara kAryakAraNabhAvakA nirNaya kiyA jAtA hai / prakaraNa bhI mokSarUpa kAryakA kAraNapanA isa prakAra Apa loga mAno ki samyagdarzanakI kSANikapane yA parama avagADhapakI vizuddhise vRddhiko prApta horahA, aura anantAnanta padArthoM kA ullekha ( vikalpa ) kara jAnanevAle baDhe hue daidIpyamAna kevalajJAnapara adhikAra karake ArUDha honevAlA aisA samyak cAritraguNa hI sampUrNa karmoM ke samUla dagdha karane meM samartha hai aura vahI cAritra AmnAyake anusAra pahile sUtra meM kahI huyI usa mokSarUpI lakSmIke prApta karAnekA asAdhAraNa hokara sAkSAt kAraNa hai / bhAvArtha - mokSakA asAdhAraNa kAraNa to samyagdarzana aura samyagjJAnase yukta pUrNa horahA samyakcAritra hI hai| kiMtu suSama duHSama yA duHSamasuSama yAnI tIsarA yA cauthA phAla, karmabhUmikSetra, manuSyaparyAya, dIkSA lenA, Adi sAmagrIrUpa sampatti to sAdhAraNa kAraNa hai| ina mokSake kAraNoM kI ukta itane aMthadvArA bAdhArahita hokara pramANoMse parIkSA kara lI gayI hai / hI svahitaiSI ekAMta vAdiyoMko anukUla mAnakara svIkAra kara lenA cAhie / pramANa aura nayoMke dvArA tattvokA yathArtha jJAna honA siddha hai / anya koI bhI upAya nahIM hai / bhAvArtha-lokamai padArthoM ke parijJAnameM pramANa aura naya vikalpoMkA hI Azraya liyA jAtA hai / athavA padArthoM kA samyagjJAna saphalAdeza va vikalAdeza ke binA anya prakArase ho hI nahIM sakatA hai| isalie tatvaparIkSakoM ko pramANa naya freevi fis arrest aMgIkAra karanA hI paDhatA hai /
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH nAnA nAnAtmanI navanayanayutaM tanna durNItimAnaM / tattvazraddhAna zudhyadhyuSitatanu bRhadbodhadhAmAdhirUDham // caJcaccAritracakraM pracuraparicaraccaNDakarmArisenAM / sAtuM sAkSAtsamarthaM ghaTayatu sudhiyAM siddhasAmrAjyalakSmIm // 1 // 632 prathama sUtrakA bhASya samApta karate hue zrIvidyAnaMda AcArya sUtrake vAcyArtha anusAra madhya jIvoMko bhAzIrvAda dete haiM ki daidIpyamAna cAritraguNarUpI cakra buddhimAn bhavya jIvoMko siddha padavIkA prApta ho jAnArUpa mokSasAmrAjyake cakravartIpanekI lakSmIko milAve kaisa hai, vaha cAritrarUpI cakra ! aneka aura eka hai AtmA ke hitarUpa padArtha jisameM / tathA bheda aura abhedako jAnanevAlI nayoMke prApta karanese yukta ho rahA hai| phira kaisA hai, vaha cAritracaka khoTe naya aura khoTe jJAnakI jahAM sambhAvanA nahIM hai / punaH kaisA hai vaha cAritra cakra ! tatvoMke zraddhAnarUpa samyagdarzanakI zuddhise AkrAMta ho rahA hai zarIra jisakA, tathA baDhe hue kevalajJAnarUpI teja samUha para adhikAra jamAkara sthita ho rahA hai| phira bhI kaisA hai cAritra guNa ki atyaMta vyadhika aura AsmAke cAroM aura phaile hue pracaNDa zaktivAle karmarUpa zatruoM kI senA ko avyava hita uttarakAlame naSTa karaneke liye samartha hai| isa loka meM diye gaye cAritraguNake vizeSaNa rUpakake anusAra cakraralameM bhI ghaTa jAte haiN| jaise ki sahasradevoMse rakSita kiyA gayA cakravartIkA cakrarazna cakravartIpanakI lakSmIko prApta karA detA hai, vaise hI cAritrarala mokSalakSmI ko milA detA hai| cakravartIkA cakra bhI aneka aura eka AkSmIya aura AtmAkA ria karanevAlA hai| rAjanItike anusAra le jAnA, calanA, calAnA Adise yukta hai| usameM aneka ara haiN| cakrake sAmane kisI bhI rAjAkI khoTI nIti aura garva nahIM calatA hai / cakravartI apane cakapara pUrI zraddhA rakhatA hai / cakrakA svaccha varNa hai| usameM bar3A bhArI teja haiN| vaha cakra krodhI zatruoM kI senAko atizIghra naSTa kara detA hai / isa prakAra graMthake madhya aura pahile sUtra saMbaMdhI vyAkhyAnake aMtamai maGgalAcaraNa karate huye AcArya mahArAja prakRtasUtrakoM kAryameM pariNati karAnekI bhAvanA karate haiM / iti tavArtha- zlokavArtikAlaMkAre prathamAdhyAyasya prathamamAntikam / / isaprakAra zrI maharSi vidyAnaMda svAmike dvArA viracita tatvArtha - zlokavArtikAlaMkAra nAmake mahAna graMthameM pahile adhyAyakA pahilA Anhika samApta huA
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 63 ......www.in.comaniman prathama sUtrakA sArAMza pahile sUtrake uttara vyAkhyAnasvarUpa cArtikoM aura vivaraNa ke prakaraNoMko sAmAnyarUpase sUcI isa prakAra hai ki prathama hI samyAdIna, samyagjJAna aura samyakcAritrakA nidoSa akSaNa karake mokSa aura mArgakA svarUpa batalAyA hai| loko pasiddha horahe paTanA, dillI, AgarA Adi nagaroMtaka pahuMcane ke liye banAye gaye sIdhe cauDe mArga / saDaka, cauDA dagaDA mAdi) upameya haiM aura mokSamArga upamAna hai / mokSamArga pUrNarUpase niSkaNTaka aura nirdoSa hai / usake ekadeza sahasa honeke kAraNa saDakoMko bhI mArgapanekA vyavahAra karaliyA jAtA hai| samudra, AkAza, Adi aprasiddha padArtha mI prasiddha padAki upamAna honAte haiM / saMsArameM mahimAkA mAdara hai / pariNAma aura pariNAmIke bhedakI vivakSA honepara darzana jJAna Adi zabdoMko jyAkaraNa dvArA karaNa, kartA aura bhAkme siddha kara diyA hai| zakti vAstavika padArtha hai| zaktimAnase zakti abhinna rahatI hai / naiyAyikoMse mAnI gayI sahakArI kAraNoMkA nikaTa AjAnArUpa zakti nahIM hai| vaha zakti dravya, guNa, karma yA inakA saMbaMdhasvarUpa bhI nahIM hai| vaizeSikose mAne gaye ayutasiddha padArthokA samavAya aura yuttasiddha padApoMkA saMyoga ThIka nahIM banatA hai| zakti aura zaktimAnkA kathaJcit tAdAlya saMbaMdha hai / jJAnako sarvathA parokSa mAnanevALe mImAMsakokA khaNDana kara jJAnakA svataH yAnI svasaMvedana pratyakSase jJAna karanA siddha kiyA hai / labdhirUpa bhAva iMdriyAM sAdhAraNa saMsArI jIvoMke pratyakSa jJAnakA viSaya nahIM haiN| ataH parokSa haiM / cAritra zabdako siddha karake kArakoMkI vyavasthAko birakSAke adhIna sthita kiyA hai| vivakSA aura avivakSAkA saMbaMdha vAstavika rUpoMse hai, artha kalpita rupoMse nhiiN| isa sAnapara pauddha aura naiyArikoM ke AgrahakA khaNDana kara vastuko aneka kArakapanA vyavasthita kara diyA hai| sampUrNa vastueM sAMza haiN| eka paramANumeM bhI svabhAva guNa aura paryAyoMkI apekSAse aneka kArakapanA hai / paramANu hai ( kartA ) paramANuko hama anumAnase jAnate haiM ( karma ) paramANuke dvArA eka pAkAzakA pradeza ghera liyA hai ( krnn)| paramANuke liye aNukakA vibhAga hotA hai (sampradAna ) / paramANuse skaMSa utpanna hotA hai ( apAdAna ) / paramANukA dvitIya paramANuke sAtha saMbaMdha hai| ( saMbaMdha ) / paramANume rUpa, rasa, Adi guNa aura snigdha Adi paryAya haiM (adhikaraNa ) / he paramANo | tuma anaMta zaktiyoMko dhAraNa karate ho ( sambodhana ) / paramANuke aneka dharma usake maMza hI haiN| jo azoMse rahita hai, yaha arthakriyAkArI na honese avastu hai / isake Age samyagdarzanakI pUjyatAko batalAte hue dvanda samAsamai pahile darzanakA prayoga karanA siddha kiyA hai / jJAnabhai samIcInatA samyagdarzanase hI AtI hai / pIche bhale hI vaha jJAna aneka puruSArthIko siddha karA deve / yahAM jJAnakI mahattAko siddha karanevAlI aneka zahAoMkA nivAraNa karate hue aMtameM yahI siddhAMta 80
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ 631 tatvAcintAmaNiH ... . ... .. ... . .. kiyA hai ki prakRSTa darzana yAnI kSAyikasamyaktva aura prakRSTalAna yAnI kevalajJAnakI apekSAse pUrvavatI hokara kSAyikasamyakSako pUjyatA hai / kSAyika samyaksvake honepara hI kSAyikazAna ho sakatA hai / maviSya meM honevAle aneka bhavoMkA dhvaMsa kSAyika samyagdarzanase ho AtA hai vaise hI pUrNa jJAna bhI pUrNacAritrase prathama ho jAtA hai / caudahA guNasAnake aMtameM honevAle vyuparatakriyAnivRti dhyAnake honepara hI pUrNacAritra kahalAtA hai / samyak zabdako tInoM guNoM meM lagA denA cAhiye / isakA vizeSa prayojana hai| sUtrakAra umAsvAmI mahArAjane vizeSa kAraNoMkI apekSAse hI mokSake tIna kAraNoM kA varNana kiyA hai / mokSake sAmAnya kAraNa to aura bhI haiM / vizeSa kAraNa ye rasatraya hI haiM / ataH pahile uddezya dalame evakAra lagAnA acchA hai| cAra ArAdhanAoM meM ginAyA gayA tapa mI cAritrarUpa hai| terahave guNavAnake mAdima rakhatrayake pUrNa ho jAnepara mI sahakArI kAraNoM ke na honese mokSa nahIM hone pAtI hai| kisI kAryake kAraNoMkA niyama kara denepara mI zaktivizeSa maura viziSTa kAlakI apekSA rahI AtI hai vaha cAritrakI vizeSa zakti ayogI guNasthAna ke aMta samayameM pUrNa hotI hai / naiyAyikoMkI mokSamArga prakriyA prazasta nahIM hai / saJcita koMkA upamoga karake hI nAza mAnanekA ekAMta acchA nahIM hai| sAMkhya aura cauddhoMkI mokSamArgapakriyA bhI samIcIna nahIM hai / darzana, jJAna, aura cAritra, guNa kathaJcit bhinna bhinna haiN| inameM sarvathA abheda nahIM hai| inake lakSaNa aura kArya nyAre nyAre haiM / pahile guNoMke honepara uttarake guNa mAjya hote haiN| uccara paryAyakI utpati honepara pUrvaparyAyakA kathaMcit nAza hojAnA iSTa hai| tInoM guNoM ke pariNAmoMkI dhArAmai pRthaka pRthak calatI haiM / ina guNoMkI kabhI vibhAvarUpa aura kabhI svabhAvarUpa tathA kabhI sadRza svabhAvarUpa paryAya hotI rahatI hai / eka guNakI paryAyoMkA dUsarA guNa upAdAna kAraNa nahIM ho sakatA hai| pUrvasvabhAvoMkA tyAga, uttara-svabhAvoMkA grahaNa aura sthUlapane dhruva rahaneko pariNAma kahate hai / kUTastha padArtha asat hai / upAdAna kAraNa honepara bhI sahakArI kAraNoM ke vinA kAryakI utpatti nahIM hone pAtI hai / jaise ki bArahave guNasthAnake AdimeM mohanIya karmakA maSa hocukA hai| kiMtu zeSa do, aura caudaha vAsiyoM ke nAza karanekI zakti bArahaveka upAntya aura antimameM hI hotI hai / vaise hI bace hue nAma Adi koMke dhvaMsakI zakti ayogIke upAntya aura antima samayame iSTa kI hai| cAritraguNakI pUrNa paripakatA yahI hotI hai| samyagdarzanameM paramAvagADhapanA mI yahIM para hotA hai / isake Age saMsArake kAraNoMko graMthakArane siddha kiyA hai| mokSake kAraNa tIna haiN| isase siddha hotA hai ki unase viparIta midhyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra ye tIna saMsArake kAraNa haiN| naiyAyika, sAMkhya Adise mAnA gayA akolA mikhyAjAna hI saMsArakA kAraNa nahIM hai| yadi miyyAjJAnase hI saMsAra aura samyagjJAnase hI mokSa mAnI jAyegI to sarvajJa deva upadeza deneke liye kucha dinoMtaka saMsArameM nahIM Thahara skeNge| isa avasarapara naiyAyikako chakAkara saMsArake kAraNa tInoM hI siddha karadiye haiM
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ sasvAcintAmaNiH ........ .mmm.gannamanna.vommon------ yuktiyoMse bhI roga AdikA dRSTAMta yA sAyako yuE kiyA hai| kApasA, gana Adi kiyAmi muniyoM ko praznama, sukha prApta hotA hai| asaMyama aura mithyAsaMyoma maMtara hai| baMdhaka kAraNa tIna hai| isIliye mokSake kAraNa tIna haiN| midhyAdarzana, bhavirati Adi pAMca prakAra ke baMdhake kAraNa bhI sAmAnyarUpase tInameM mabhita hojAte haiN| yahAM pramAda aura kaSAyoMkA acchA vivecana kiyA hai / baMdhake kAraNa pAMca honepara mokSake kAraNa mI pAMca hojAve to koI hAni nahIM hai| medakI vivakSA honepara koI virodha nahIM AtA hai| chaha bhI hosakate haiN| guNoMke pragaTa hojAnepara pratipakSI doSoMse utpanna honevAle baMSoMkI nivRtti hojAtI hai| jisa kAryako jitanI sAmagrIkI mAvazyakatA hai, vaha kArya utanI hI sAmagrIse utpanna hogA yaha vicAra mI anekAMta mAna lenepara manatA hai| sarvadhA ekAMta mAnanepara nahIM banasakatA hai| sampadarzana Adi guNoMkA pariNAmI AtmAse tAdAmyasaMbaMdha ho rahA hai| yahAM anekAMtamatakA aura utpAda, vyaya, dhauvyakA acchA vicAra kiyA hai / citrajJAna, sAmAnyavizeSa, ina dRSTAMtoMse anekAMtako puSTa karate hue saptamaMgIkA mI vicAra garmita kara diyA hai / sarvathA kSaNika aura kUTaskhanityama kriyAkAraka vyavasthA nahIM bana pAtI hai / manyavAdiyoMkI mAnI huyI yogyatAkA khaNDanakara siddhAMvameM mAnI huyI kAryakAraNabhAvakI yogyatAkA acchA vicAra kiyA hai| anekAMtavAdaphe vinA paMdha, dhakA kAraNa aura mokSa, mokSakA kAraNa inakI vyavasthA nahIM banatI hai / saMvedanAdvaita aura puruSAdvaita siddha nahIM ho sakate haiM / vedAMta vAdiyoMkI avidyA aura bauddhoMkI saMvRtti avasturUpa hai| ataH vyavahArameM bhI prayojaka nahIM haiN| zUnyavAda aura tasvopaplavavAdake anusAra kisI tattvakI vyavasthA nahIM ho sakatI hai aura na tatvoMkA rUpana hI ho sakatA hai / inako bhI avazya anekAMtamatakI zaraNa lenI pdd'egii| sarvatra anekAMta chAyA huA hai / anekAMtama mI atekAMta hai| pramANakI arpaNAse anekAMta hai aura sunavakI apekSAse ekAMta hai / syAdvAdiyoM ke masameM yahAM anavasthA aura pratijJAhAni doSa nahIM hote haiM / grAhyaprAhaka Adi bhAvoM ko mAnoge to mAnane par3eMge aura na mAnoge to bhI ve gale paDa jAge / saMvedanAdvaita vAdI svamake samAna saMvRttise sabako siddha mAneMge, unheM AgRta avasthAke padArtha paramArtharUpa avazya svIkAra karane pdd'eNge| jo bAdhArahita jJAnake viSayabhUta padArtha haiM, ve vAstavika hai| jJAnake bAdhyapane aura abAdhyapanekA nirNaya abhyAsa dazAmeM svataH aura anabhyAsa dazA parataH ho jAtA hai / isa kAraNa mithyA ekAMtoM meM baMgha, mokSa vyavasthA nahIM banatI hai / syAhAdiyokA mAnA gayA ratnatraya hI sahakAriyoMse yukta hokara mokSakA sAdhaka hai| isa prakAra aneka mithyA moMkA laNDana karake zrIviSAneda AcArya pahile sUtrakA vyAkhyAna kara cuke haiN| aMtame prasAdasvarUpa patha dvArA AzIrvAda dete haiM ki cAritra guNa buddhimAn vAdI prativAdiyoMko snAya mokSa lakSmIkI mAsikA Ayojana kara deve | yaha prathama AhikakA saMkSipta vivaraNa hai|
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ khilaali: muktijanakatAvacchedakatvadharmopalakSyavacchinnAt / zrIniSThASeyatvaprarUpisAdhAratAM ne (nA, i) yAt // 1 // dravya puruSa yo ranAyase mokSalakSmIke adhipatipaneko mAsa ho jaaye| arthAt mokSake kAraNakI anya kAraNoMse vyAvRti karAnevAle ratnatrayatva dharmase upalakSita ratnatraya pratiniyata kAraNa hai| isa ralAyake paripUrNa ota prota praviSTa hoAnese yaha manuSya (kA) mukti lakSmI meM bhavazya Thahara rahI Apeyapanake niyata AdhArapaneko prApta karaleveM / arthAt---kAraNa aura kArya anyUnAnatiriktapanese niyata horahe haiN| ratnatraya nAmaka kAraNa aura mokSa saMjaka kAryameM madhyAhata ekkAra dvArA avadhAraNa karaliyA hai| yaha jIva ralAyase hI mokSamApako niyama pUrvaka pAsa karakeve / mahI isa nanya nyAyAiparakA tAtparya hai| PACL iti bhadraM bhUyAt TA