Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 01
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003296/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / o / pANinIya aSTAdhyAyI-pravRttana (aSTAdhyATI kA sarala saMskRta bhASya evaM 'AryabhASA' nAmaka hindI TIkA) ghamro bhAga (prathamadvitIyAdhyAyAjakaH) ARY Sanokia sudita AcArya Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / o3m / / tasmai pANinaye namaH pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (aSTAdhyAyI kA sarala saMskRtabhASya evaM 'AryabhASA' nAmaka hindI TIkA) prathamo bhAgaH (prathamadvitIyAdhyAyAtmakaH) pravacanakAraH DaoN0 sudarzanadeva AcAryaH ema. e. pI. eca. DI. (eca.I.esa.) saMskRta sevA saMsthAna 776/34, harisiMha kAlonI, rohataka - 124001 (harayANA) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka: brahmarSi svAmI virajAnanda ArSa dhamArtha nyAsa gurukula jhajjara, jilA jhajjara (harayANA) dUrabhASa : 01251-52044, 53332 * mUlya : 100 rupaye * prathama bAra : 2000 zrAvaNI upAkarma 2054 (18 agasta 1997 I0) mudraka : vedavrata zAstrI AcArya priMTiMga presa gohAnA mArga, rohataka-124001 dUrabhASa : 01262-46874 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saM0 viSayA: prathamAdhyAyasya prathama: pAda: pratipAdita-viSayANAM sUcI- patram viSayA: pRSThAGkAH 80 2. kitprakaraNam 1 3. hrasvadIrghaplutasaMjJA: 101 14. hrasvadIrghaplutAnAM sthAniniyama: 102 25. svaraprakaraNam 103 113 114 114 1. guruvandanA 2. vyAkaraNazAstraprArambhaH 3. pratyAhAraprakaraNam 4. saMskRtavarNamAlA 5. guNavRddhiprakaraNam 6. saMyoga-saMjJA 7. anunAsika - saMjJA 8. savarNa-saMjJA 9. pragRhyasaMjJAprakaraNam 10. ghu-saMjJA 11. AdyantavadbhAvaH 12. gha-saMjJA 13. saMkhyA - saMjJA 14. SaT-saMjJA 15. niSThA-saMjJA 16. sarvanAmasaMjJAprakaraNam 17. avyayasaMjJAprakaraNam 18. sarvanAmasthAnasaMjJA 19. vibhASA - saMjJA 20. samprasAraNasaMjJA 21. Agama-vidhiH 22. AdezaprakaraNam 23. sthAnivatprakaraNam 24. lopaprakaraNam 25. Ti-saMjJA 26. upadhA- saMjJA 27. saptamyA-arthanirdezaH 28. paJcamyA - arthanirdezaH 29. zabdagrahaNaprakaraNam 30. vRddhasaMjJAprakaraNam pRSThAGkA: saM0 6. 7. 17 8. 67 17 9. prAtipadikaprakaraNam 18 10. upasarjanastrIpratyayasya luk 19 11. goNIzabdasyekArAdezaH 25 apRkta - saMjJA karmadhAraya - saMjJA upasarjana - saMjJA 12. pUrvAcAryamatasthApanA 26 13. pUrvAcAryamatakhaNDanam 26 14. vacanaprakaraNam prathamAdhyAyasya dvitIya: pAda: 1. GitprakaraNam 27 | 15. ekazeSaprakaraNam 28 77 29 30 1. 38 2. itsaMjJAprakaraNam 43 3. yathAsaMkhyavidhi: 44 4. adhikAralakSaNam 46 5. 47 6. parasmaipadaprakaraNam AtmanepadaprakaraNam 49 prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH 56 1. ekasaMjJAdhikAraH 65 2. tulyabalavirodhe paraM kAryam 68 3. 69 4. ghisaMjJAprakaraNam 70 5. laghu-saMjJA 70 71 6. gurusaMjJAprakaraNam 75 prathamAdhyAyasya tRtIya: pAda: dhAtu-saMjJA nadIsaMjJAprakaraNam 7. aGga-saMjJA 8. padasaMjJAprakaraNam 116 120 121 121 123 127 131 9. bhasaMjJAprakaraNam 10. vacanavidhAnam 138 139 146 146 147 195 211 211 213 215 217 217 219 220 224 227 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 228 233 361 284 saM0 viSayA: pRSThAkA: |saM0 viSayA: pRSThAkAH 11. kArakaprakaraNam dvitIyAdhyAyasya dvitIya: pAda: (1) kArakAdhikAra: (2) apAdAnasaMjJA (ka) tatpuruSaH (3) sampradAnasaMjJA (1) pUrvAdaya: (ekadezinA) 357 (4) karaNa-saMjJA 241 (2) ardham (ekadezinA) 358 (5) adhikaraNa saMjJA 244 (3) dvitIyAdInAM vikalpa: (6) karmasaMjJA 247 (ekadezinA) 359 (7) kartRsaMjJA 252 (4) prAptApannayorvikalpa: (8) hetu: kartRsaMjJA ca 252 (dvitIyAtatpuruSaH) 360 nipAtasaMjJAprakaraNam (5) kAlavAcina: (1) cAdaya: zabdAH 254 (6) naJ-zabda: 361 (2) prAdayaH zabdA: 255 (7) ISat-zabda: 362 (3) upasarga-saMjJA 255 (4) gatisaMjJAprakaraNam (8) SaSThItatpuruSaH 362 256 (5) karmapravacanIyasaMjJAprakaraNam 271 (9) kugatiprAditatpuruSaH 370 13. parasmaipadasaMjJA (10) upapadatatpuruSaH 371 283 14. Atmanepada-saMjJA {3} bahuvrIhiprakaraNam 283 374 15. prathamamadhyamottamasaMjJAH {4} dvandvasamAsa: 380 16. ekavacana-dvivacana-bahuvacanasaMjJA: 285 {5} samAsapadAnAM prayogavidhi: 381 17. vibhakti-saMjJA 286 dvitIyAdhyAyasya tRtIya: pAda: 18. puruSavidhAnam 287 1. anabhihitAdhikAra: 389 19. saMhitA-saMjJA 281 20. avasAna-saMjJA 2. dvitIyAvibhaktiprakaraNam 389 3. caturthIvibhaktiprakaraNam 398 dvitIyAdhyAyasya prathama: pAda: / 4. tRtIyAvibhaktiprakaraNam 402 1. padavidhi: 293 |5. paJcamIvibhaktiprakaraNam 409 2. parAGgavadbhAvaH 264 |6. saptamIvibhaktiprakaraNam 417 samAsasaMjJAdhikAra: 295 7. prathamAvibhaktiprakaraNam 425 {1} avyayIbhAvaprakaraNam 8. SaSThIvibhaktiprakaraNam 428 {2} tatpuruSaprakaraNam (1) dvigutatpuruSaH 312 dvitIyAdhyAyasya caturtha: pAda: (2) dvitIyAtatpuruSaH 313 |1. dvigu-ekavadbhAva: 449 (3) tRtIyAtatpuruSaH 317 |2. dvandva-ekavadbhAvaprakaraNam 449 (4) caturthItatpuruSaH 322 | 3. samAsaliGgaprakaraNam 465 (5) paJcamItatpuruSaH 323 | 4. AdezaprakaraNam (anvAdeze) 480 (6) saptamItatpuruSaH 125 |5. ArdhadhAtukaprakaraNam 326 | 484 (7) samAnAdhikaraNa 6. pratyayalukprakaraNam 504 tatpuruSaH (karmadhArayaH) 333 17. ddaaraursaadeshaaH| 535 296 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oM nama RSibhyaH pUrvebhyaH pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam bhUmikA aSTAdhyAyA-praNetA Ahikamuni pANini saMskRta bhASA ke advitIya vyAkaraNa - zAstra (zabda - vidyA) ke praNetA Ahika muni pANini ke jIvana ke viSaya meM jo sAmagrI upalabdha hai usake AdhAra para unakA saMkSipta jIvana-paricaya nimnalikhita hai nAma zrI puruSottamadeva ne trikANDazeSakoza meM pANini muni ke - pANina, pANini, dAkSIputra, zAlaGki, zAlAturIya aura Ahika ina chaH nAmoM kA ullekha kiyA hai| jinakI vyAkhyA adholikhita hai 1. pANina kAzikAkAra paM0 jayAditya ne 'mAtropajJopakramachAye napuMsake ( 6 / 2 / 14) ke udAharaNoM meM likhA hai- 'pANinopajJamakAlakaM vyAkaraNam' arthAt pANina ne sarvaprathama 'kAlalakSaNa se rahita vyAkaraNa zAstra kI racanA kI / aSTAdhyAyI ke 'gAthividathikezigaNipaNinazca' (6 / 4 / 165 ) sUtra meM pANina zabda kI siddhi kI gaI hai'paNino'patyam - pANina:', 'pANina' zabda gotrapratyayAnta hai arthAt paNina kA pautra 'pANina' kahAtA hai / 2. pANini yaha aSTAdhyAyI ke praNetA kA lokaprasiddha nAma hai / 'paNinasyApatyam - pANiniH' / yahAM 'ata iJ' (4 / 1 / 95 ) se apatya artha meM iJ pratyaya hai / yaha yuva-pratyayAnta nAma hai / paNin kA prapautra 'pANini' kahalAtA hai / 3. dAkSIputra isa nAma kA ullekha paMtajali ne mahAbhASya meM isa prakAra kiyA haisarve sarvapadAdezA dAkSIputrasya pANineH / ekadezavikAre hi nityatvaM nopapadyate / / ( mahA0 1 / 1 / 20 ) isa padya meM pANini ko 'dAkSIputra' kahA gayA hai| isase vidita hotA hai ki pANini kI mAtA dakSa gotra kI thii| usakA nija-nAma ajJAta hai / pANini kA mAmA dAkSAyaNa vyADi thA / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 4. zAlaki ma0 ma0 paM0 zivadatta zarmA kA mata hai ki yaha pANini kA nAma apatyArthaka hai arthAt pANini ke pitA kA nAma zalaka thaa| 'zalakasyApatyam-zAlakiH / zalaka kA putra zAlaki kahAtA hai| (mahA0 navA0 bhUmikA nirNayasAgarasaMskaraNa pR0 14) / 5. zAlAturIya 1. aSTAdhyAyI ke 'tUdIzalAtura0' (4 / 3 / 84) sUtra ke anusAra jisake pUrvajoM kA abhijana=nivAsa sthAna zalAtura ho, use zAlAturIya kahate haiN| gaNaratnamuhodadhi ke lekhaka vadharmAna ne pANini ko zAlAturIya likhA hai- 'zAlAturIyastatrabhavAn pANiniH' (pR0 1) / 2. valabhI ke eka zilAlekha meM pANinizAstra ko 'zAlAturIya tantra' kahA gayA hai| (zIlAditya saptama kA lekha, zilAlekha pR0 165) / 3. cInI yAtrI zyUAn cyuAG saptama zatAbdI ke Arambha meM madhya eziyA ke sthala-mArga se bhArata Ate hue zalAtura ThaharA thaa| usane likhA hai ki udbhANDa ke lagabhaga bIsa li (lagabhaga 4 mIla) para zalAtura sthAna thaa| yaha vahI jagaha hai jahAM RSi pANini kA janma huA thaa| jinhoMne zabdavidyA kI racanA kI thI (bIla, siyuki 1114) / zalAtura kI pahacAna lahura nAma gAMva ke sAtha kI gaI thii| Ti0- kAbula aura sindhu ke saMgama para ohinda (prAcIna udbhANDapura) hai| vahAM se ThIka cAra mIla uttara-pazcima kI ora lahara' gAMva hai| maradAna se ohinda jAnevAlI baseM 'lahura' hokara jAtI haiM (pA0 kA0 bhaartvrss)| aba yaha gAMva aphagAnistAna meM hai| 6. Ahika 'AhikanAmA munirgotranAmnA vikhyAta:' arthAt Ahika nAmaka muni loka meM apane gotra (pANini) nAma se prasiddha huaa| isase vidita hotA hai ki pANini kA pitR-kRta nAma 'Ahika' thaa| pANini viSayaka anuzruti pANini muni ke sambandha meM saMskRta sAhitya meM nimnalikhita anuzrutiyAM upalabdha hotI haiN| 1. somadeva ke kathAsaritsAgara aura kSemendra kI bRhat kathAmajarI meM pANini ke sambandha meM itivRtta kahAnI ke rUpa meM milatA hai| isake anusAra pANini muni AcArya 'varSa' ke mandabuddhi ziSya the| phisaDDIpana se duHkhita hokara pANini tapa karane himAlaya Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA para cale gae aura vahAM ziva ko prasanna karake nayA vyAkaraNa zAstra prApta kiyA- 'prApta vyAkaraNaM navam / kAtyAyana chAtrAvasthA meM aura usake bAda bhI pANini ke pratidvandvI the| pANini ke vyAkaraNa ne aindra vyAkaraNa kI jagaha le lii| nandavaMza ke samrAT se pANini kI mitratA hogaI aura samrATa ne unake zAstra ko sammAnita kiyaa| (pA. kA. bhAratavarSa pR0 15) / 2. bauddha saMskRta sAhitya ke 'maMjuzrI-mUlakalpa' nAmaka grantha meM likhA haipuSpapura meM zUrasena ke ananta nanda rAjA hogaa| vahAM magadha kI rAjadhAnI meM aneka vicArazIla vidvAn rAjA kI sabhA meM hoNge| rAjA unakA dhana se sammAna kregaa| bauddha brAhmaNa vararuci (kAtyAyana) usakA mantrI hogaa| rAjA kA parama mitra pANini hogA (pA0 kA0 bhAratavarSa pR0 15) / 3. rAjazekhara ne kAvyamImAMsA meM isa anuzruti kI paramparA meM hI yaha ullekha kiyA hai ki pATaliputra meM zAstrakAra parIkSA huA karatI thii| usa parIkSA meM uvavarSa, varSa, pANini, piMgala, vyADi, vararuci aura pataMjali ne uttIrNa hokara yaza prApta kiyaa| ye saba AcArya zAstroM ke praNetA hue haiN| Ti0- "zrUyate ca pATaliputre zAstrakAraparIkSA, atropavarSavarSAviha pANinipiGgalAviha vyADi:, vararucipataJjalI iha parIkSitA: khyAtimupajagmuH (pA0 kA0 bhAratavarSa pR0 15) / upavarSa ke bhAI AcArya varSa pANini ke guru the| pANini prasiddha zAstrakAra haiN| ata: unhoMne apanA nayA vyAkaraNazAstra pATaliputra kI zAstrakAra-parIkSA meM prastuta kiyA hogaa| chandazAstra ke praNetA piMgala pANini ke anuja (choTe bhAI) the| dakSa gotra meM utpanna vyADi pANini ke mAmA the| vyADi ne sUtra zailI meM vyAkaraNazAstra para apanA, 'saMgraha' nAmaka grantha likhA thA jo paMtajali ke samaya vidyamAna thaa| paMtajali ne isakI prazaMsA meM likhA hai- 'zobhanA khalu dAkSAyaNasya saMgrahasya kRti' (mahA0 2 / 3 / 66) arthAt dAkSAyaNa vyADi kI 'saMgraha' nAmaka racanA bar3I sohaNI hai| cInI yAtrI___ cInI yAtrI zyUAn cuAG (645 I0 meM) svayaM 'zalAtura' gaye the| unhoMne pANini ke viSaya meM isa prakAra likhA hai "RSiyoM ne apane-apane mata ke anusAra alaga-alaga vyAkaraNa likhe| manuSya inakA adhyayana karate rahe kintu jo mandabuddhi the ve inase kAma calAne meM asamartha the| phira manuSyoM kI Ayu bhI ghaTakara sau varSa raha gaI thii| aise samaya meM RSi pANini kA janma huaa| janma se hI saba viSayoM meM unakI jAnakArI bar3hI-car3hI thii| samaya kI mandatA aura avyavasthA ko dekhakara pANini ne sAhitya aura bolacAla kI bhASA ke anizcita aura azuddha prayogoM evaM niyamoM meM sudhAra karanA caahaa| unakI icchA thI ki Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam niyama nizcita kareM aura azuddha prayogoM ko ThIka kreN| unhoMne zuddha sAmagrI ke saMgraha ke lie yAtrA kii| usa samaya Izvaradeva se unakI bheMTa huI jinase unhoMne apanI yojanA batAI / Izvaradeva ne kahA- yaha adbhuta hai, maiM isameM tumhArI sahAyatA karUMgA / RSi pANini unase upadeza prApta karake ekAnta sthAna meM cale ge| vahAM unhoMne nirantara parizrama kiyA aura apane mana kI sArI zakti lagAI / isa prakAra aneka zabdoM kA saMgraha karake unhoMne vyAkaraNa kA eka grantha banAyA jo eka sahasra zloka parimANa kA thaa| Arambha se lekara usa samaya taka akSaroM aura zabdoM ke viSaya meM jitanA jJAna thA, usameM se kucha bhI na chor3ate hue sampUrNa sAmagrI usameM sanniviSTa kara dI gii| samApta karane ke bAda unhoMne isa grantha ko rAjA ke pAsa bhejA jisane usakA bahuta sammAna kiyA aura AjJA dI ki rAjya bhara meM isakA pracAra kiyA jAye aura zikSA dI jaaye| aura yaha bhI kahA ki jo Adi se anta taka ise kaNTha karegA use eka sahasra svarNamudrA kA puraskAra milegaa| taba se isa grantha ko AcAryoM ne svIkAra kiyA aura avikala rUpa meM saba ke hita ke lie ise ve pIr3hI-dara-pIr3hI surakSita rakhate rahe / yahI kAraNa hai ki isa nagara ke vidvAn brAhmaNa vyAkaraNazAstra ke acche jJAtA haiM aura unakI pratibhA bahuta acchI hai| (siyuki pR0 114- 115) (pA0kA0 bhAratavarSa pR0 17) / pANini kA sthiti kAla pANini muni ke sthitikAla ke viSaya meM vidvAnoM meM matabheda hai / pANinikAlIna bhAratavarSa ke lekhaka DaoN0 vAsudeva zaraNa agravAla likhate haiM 1. "bauddha evaM brAhmaNa sAhitya meM prAcIna anuzruti hai ki pANini kisI nandavaMzIya rAjA ke samakAlIna the / tibbatI lekhaka tArAnAtha ne pANini aura nandarAja kI sama-sAmayikatA svIkAra kI hai / (bauddha dharma kA itihAsa pR0 1608 ) / somadeva ne kathAsaritasAgara meM aura kSemendra ne bRhat kathAmaMjarI meM likhA hai ki pANini nandarAjA kI sabhA meM pATaliputra gaye the / bauddha grantha maJjuzrI mUlakalpa se isa paramparA kA samarthana hotA hai| usake anusAra puSpapura meM nandarAjA hogA aura pANini nAmaka brAhmaNa usakA antaraGga mitra hogA / magadha kI rAjadhAnI meM aneka tArkika brAhmaNa rAjA kI sabhA meM hoMge aura rAjA unheM dAna - mAna se sammAnita kregaa|" (maJjuzrI mUlakalpa paTala 53, pR0 611) / tArAcanda ke anusAra nandavaMzIya samrAT mahApadmananda ke pitA nanda pANini ke mitra the / mahAnandin kA nAma mahAnanda yA kevala nanda thA / ye hI pANini ke samakAlIna aura saMrakSaka magadha vaMza ke samrAT the| jinakA samaya pAMcavIM zatI I0 pUrva ke madhyabhAga meM thA (pA0kA0 bhAratavarSa pR0 472-73) / 2. 'saMskRta vyAkaraNazAstra kA itihAsa' nAmaka grantha ke racayitA mahAvidvAn Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 5 paM0 yudhiSThira mImAMsaka likhate haiM- "hama prAcIna vAGmaya ke anuzIlana se isa pariNAma pare pahuMce haiM ki pANini vikrama se 2800 varSa prAcIna hai" ( pR0 136) / pANini kI aSTAdhyAyI nAma mahAbhASya meM pANini kI aSTAdhyAyI ke tIna nAma milate haiM- (1) aSTakaaSTAvadhyAyA: parimANamasya sUtrasyeti - aSTakam ( 4 / 1 / 58) / ( 2 ) pANinIyapANininA proktaM pANinIyam ( 4 | 3 | 101) / (3) vRttisUtra - na brUmo vRttisUtraprAmANyAditi kiM tarhi ? vArtikavacanaprAmANyAditi (2 / 1 / 1) / pANini muni kI anupama racanA 'aSTAdhyAyI' ke nAma se hI loka meM prasiddha haiaSTAnAmadhyAyAnAM samAhAraH-aSTAdhyAyI / isameM ATha adhyAya haiM isalie ise aSTAdhyAyI kahate haiN| pANini muni ne aSTAdhyAyI ke prArambha meM 'atha zabdAnuzAsanam' meM apane zAstra kA nAma 'zabdAnuzAsana' likhA hai / grantha- parimANa 1 guru-ziSya paramparA se aSTAdhyAyI ke mUla pATha ko logoM ne kaNThastha rakhA hai Aja bhI vedapAThI zrotriya loga chaH vedAMgoM meM aSTAdhyAyI ko kaNThastha karate haiM / svarasiddhAntacandrikA ke anusAra aSTAdhyAyI kI sUtra saMkhyA 3995 hai jisameM 14 pratyAhAra sUtra bhI sammilita haiM / catuH sahasrI sUtrANAM paJcasUtravivarjitA / aSTAdhyAyI pANinIyA sUtraimahizvaraiH saha / / aSTAdhyAyI kA eka sahasra zloka parimANa mAnA jAtA hai usakA abhiprAya yaha hai ki aSTAdhyAyI ke akSaroM kI gaNanA karake anuSTup chanda ke 32 akSaroM se unakA bhAga diyA jAtA hai / isa prakAra se aSTAdhyAyI grantha kA eka sahasra zloka parimANa banatA hai / yaha grantha- parimANa kI prAcIna paddhati hai / ( sva0ca0 zloka 15 ) kAtyAyana kI zraddhA kAtyAyana muni pANinIya aSTAdhyAyI ke saba se yogya, pratibhAzAlI vyAkhyAtA hue haiN| unhoMne pANini ke sUtroM para vArtika racakara unakI tulanAtmaka zailI se samIkSA kI hai / kAtyAyana kI bahumukhI samIkSA se pANinIya aSTAdhyAyI loka meM tapa gii| kAtyAyana pANini ke pratidvandvI nahIM the apitu unhoMne pANini ke prati atyanta zraddhAvAn hokara apanA antima vArtika bhaktibhare zabdoM meM samApta kiyA hai- "bhagavata: pANineH siddham " (8 / 6 / 68 ) yahAM kAtyAyana ne pANini ko 'bhagavAn' zabda se smaraNa kiyA hai| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam pataMjali kI zraddhA 1. pANini aura kAtyAyana ke zAstroM kA adhyayana karate hue pataMjali muni ne apane pANDitya kI amiTa chApa mahAbhASya meM lagAI hai| pANini kI mahimA aura prAmANikatA ko svIkAra karate hue unhoMne bhI pANini ke lie 'bhagavAn' zabda kA prayoga kiyA hai- 'bhagavata: pANinerAcAryasya siddham' (8 / 4 / 68) / 2. pataMjali ne pANini ko pramANabhUta AcArya kI upAdhi dI hai- 'pramANabhUta AcArya: prAGmukha upavizya mahatA yatnena sUtrANi praNayati sma' (mahA0 1 / 1 / 1) / 3. pataMjali ne pANini ke lie 'analpamati AcArya vizeSaNa kA prayoga kiyA hai (mahA0 1 / 4 / 51) / isase pANini muni kI bauddhika vizAlatA kA paricaya milatA hai| 4. eka sthAna para pataMjali ne pANini ko 'vRttajJa AcArya' likhA hai (mahA0 13 / 3) pANini vRtta arthAt zabda, artha aura sambandha ke yathArtha jJAtA AcArya the| 5. pataMjali ne pANinIya aSTAdhyAyI ko 'sarvavedapAriSadaM hIdaM zAstram' batAyA hai (mahA0 2 / 158) / arthAt pANini muni kA aSTAdhyAyI nAmaka zabdazAstra sabhI veda-pariSadoM (caraNoM) se sambandha rakhatA hai| 6. pataMjali ke samaya pANinIya aSTAdhyAyI kA adhyayana prArambhika kakSAoM taka phaila gayA thaa| ata: unhoMne likhA hai- AkumAraM yaza: pANineH, eSA'sya yazaso maryAdA (mahA0 1 / 4 / 89) / paNDita jayAditya kAzikAvRtti ke racayitA paM0 jayAditya 'udak ca vipAza:' (4 / 2 / 74) sUtra kI vRtti meM likhate haiM- 'mahatI sUkSmekSikA vartate sUtrakArasya' arthAt sUtrakAra pANini kI dRSTi bar3I sUkSma hai| pAzcAtya vidvAnoM kI zraddhA ___ zrI kAtyAyana Adi bhAratIya vaiyAkaraNoM ke svara meM pAzcAtya vidvAnoM ne bhI pANinIya aSTAdhyAyI kI ina zabdoM meM muktakaNTha se zlAghA kI hai 1. pro0 moniyara viliyamsa- saMskRta vyAkaraNa usa mAnava mastiSka kI pratibhA kA AzcAryatama namUnA hai jise kisI deza ne aba taka sAmane nahIM rkhaa| 2. pro0 maiksamUlara- hinduoM ke vyAkaraNa meM anvaya kI yogyatA saMsAra kI kisI jAti ke vyAkaraNa-sAhitya se bar3ha-car3ha kara hai|| 3. kolabuka- vyAkaraNa ke ve niyama atyanta satarkatA se banAye gae the aura unakI zailI atyanta pratibhApUrNa thii| 4. sara DablyU-DablyU haNTara- saMsAra ke vyAkaraNoM meM pANini kA vyAkaraNa coTI kA hai| usakI varNa-zuddhatA, bhASA kA dhAtvanvaya siddhAnta aura prayogavidhiyAM Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA advitIya evaM apUrva haiN| yaha mAnava-mastiSka kA atyanta mahattvapUrNa AviSkAra hai| 5. pro0 TI0 zeravAtsakI- pANinIya vyAkaraNa insAnI dimAga kI sabase bar3I racanAoM meM se eka hai| 6. cInI yAtrI hyUnasAMga- RSi ne pUrNa mana se zabda bhaNDAra se zabda cunane Arambha kiye aura 1000 dohoM meM sArI vyutpatti rcii| pratyeka dohA 32 akSara kA thaa| isameM prAcIna aura navIna sampUrNa likhita jJAna samApta hogyaa| zabda aura akSara viSayaka koI bhI bAta chUTane nahIM pAI (hyUnasAMga vATarsa kA anuvAda bhAga 1, pR0 221) / (saMskRta vyAkaraNazAstra kA itihAsa- pR0 141-42 yudhiSThira miimaaNsk)| aSTAdhyAyI ke zikSaka pANini 1. aSTAdhyAyI ke prathama zikSaka pANini muni the| pataMjali muni likhate haiM'upasedivAn kautsa: pANinim' (mahA0 3 / 2 / 108) arthAt kautsa pANini muni ke pAsa zikSA prApta karane Aye, ve pANini ke ziSya the| 2. kAzikAkAra paM0 jayAditya ne likhA hai- anUSivAn kautsa: pANinim, upazuzrUvAn kautsa: pANinim (kA0 3 / 2 / 108) arthAt kautsa pANini ke antevAsI the aura unase vyAkaraNazAstra par3hate the| 3. pataMjali muni likhate haiM- pANini ne AkaDArAdekA saMjJA (1 / 4 / 1) tathA prAkkaDArAdekA saMjJA (1 / 4 / 1) yaha sUtra donoM prakAra se apane ziSyoM ko pddh'aayaa| ubhayathA hyAcAryeNa ziSyA: sUtraM pratipAditA: (mahA0 1 / 4 / 1) / pANini kI anya racanAyeM aSTAdhyAyI ke atirikta pANini muni ke zikSA, dhAtupATha, gaNapATha, uNAdikoSa aura liGgAnuzAsana ye pAMca zabda-vidyA sambandhI grantha upalabdha hote haiN| vAstava meM ye aSTAdhyAyI ke hI pUraka grantha haiN| pANini muni ne ye zikSA Adi grantha aSTAdhyAyI kI racanA se pahale bnaaye| jaise ki pataJjali muni ne gaNapATha ke viSaya meM likhA hai- sa pUrvapAThaH, ayaM puna: pAThaH (mahA0 1 / 1 / 14) arthAt gaNapATha pANini kI pUrva racanA hai aura aSTAdhyAyI apara-racanA hai| paM0 yudhiSThira mImAMsaka 'pAtAlavijaya' aura 'jAmbavatI vijaya' nAmaka pANini muni kI do kAvya-racanAyeM bhI mAnate haiN| nirvANa pANini muni kI mRtyu ke viSaya meM paJcatantra meM prasaGgavaza kisI prAcIna grantha se eka zloka uddhRta kiyA gayA hai ki- 'siMho vyAkaraNasya karturaharat prANAn priyAn pANineH' (mitrasamprApti zloka 36) isase vidita hotA hai ki pANini muni kA prANaharaNa Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam eka zera ke dvArA kiyA gyaa| __vaiyAkaraNoM meM kivadantI hai ki pANini muni kI mRtyu trayodazI ke dina huI thii| ata: pANinIya vaiyAkaraNa pratyeka trayodazI ko avakAza rakhate haiN| yaha paripATI kAzI meM Aja taka vartamAna hai| yena dhautA gira: paMsAM vimalaiH zabdavAribhiH / tamazcAjJAnajaM bhinnaM tasmai pANinaye namaH / / aSTAdhyAyI-zikSA kA itihAsa aSTAdhyAyI ke punaruddhAraka 1. svAmI pUrNAnanda sarasvatI harayANA ke eka gaur3a brAhmaNa prakANDa vidvAn huye haiN| unake prathamAzrama kA nAma to jJAta nahIM hai kintu ve saMnyAsI hokara pUrNAnanda sarasvatI nAma se vikhyAta hue| paM0 lekharAma jI ne inakA sthAna haradvAra likhA hai| guruvara virajAnanda ke ziSya zrI navanIta jI ke putra zrI govindadatta ke kathanAnusAra svAmI pUrNAnanda jI mUlata: mathurA ke nivAsI the| inake guru Ananda svAmI daNDI the| ye vaiyAkaraNa siddhAnta kaumudI ke uccakoTi ke vidvAn the kintu aSTAdhyAyI Adi ArSa granthoM ke bar3e zraddhAlu the| sunA jAtA hai ki san 1857 ke svAtantrya saMgrAma meM inakI Ayu 100 varSa se adhika thii| isa prasiddhi ke anusAra inakA janma 1747 I0 ke lagabhaga kA thaa| svA0 pUrNAnanda sarasvatI kI vidyA aura tapa kI mahimA sunakara eka taruNa tapasvI vrajalAla inake caraNa-zaraNa meM AyA aura inase saMnyAsa-dIkSA lekara virajAnanda sarasvatI nAma paayaa| usa samaya ke jyotirmaTha ke zaMkarAcArya bhI svA0 pUrNAnanda sarasvatI ke ziSya the| svA0 virajAnanda ne inase vaiyAkaraNa siddhAnta kaumudI par3hI tathA pANinIya aSTAdhyAyI ke prati viziSTa zraddhA bhI dAyabhAga meM prApta kii| isa prakAra svA0 pUrNAnanda svA0 virajAnanda ke dIkSA-guru tathA zikSA guru bhI the| svA0 pUrNAnanda ne vai0si0 kaumudI samApta karAke pAtaJjala vyAkaraNa mahAbhASya ke adhyayana ke lie kAzI jAne kI preraNA kii| usa samaya mahAbhASya ke navAhnika (aSTA0 prathamAdhyAya kA prathamapAda) tathA aMgAdhikAra (aSTA0 SaSThAdhyAya kA caturthapAda aura saptamAdhyAya) par3hane kA hI pralacana thaa| virajAnanda mahAbhASya ke adhyayana ke lie dUsare hI dina eka chAtra ke sAtha haradvAra se kAzI kI ora cala pdd'e| Apane saundarya laharI kI eka saMskRta TIkA likhI thii| isa TIkA kA hastalekha tathA svAmI pUrNAnanda jI ke hAtha se likhI dakSiNAmUrti saMhitA kI pustaka paM0 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA govindadatta jI mathurA ke saMgraha meM surakSita hai| eka vedAntaviSayaka grantha zrI gaMgAdatta jI ke putra viduradatta jI ke ghara belona (bulandazahara) meM vidyamAna hai| zrI devendra bAbU ke anusAra ye harayANA ke mUla nivAsI the| paM0 yudhiSThira mImAMsaka kA mata hai ki ye mUlata: mathurA ke nivAsI the| ye mathurA meM daNDI ghATa para kuTiyA DAlakara varSoM taka tapasyA karate rhe| isa ghATa kA nirmANa Apake ziSya kizanasiddha mahalavAle caturvedI ne karAyA thaa| daNDI pUrNAnanda jI yahAM cirakAla taka rahe ata: yaha daNDI ghATa ke nAma se prasiddha ho gyaa| daNDI virajAnanda bhI kucha samaya isa ghATa para banI kuTiyA meM rahe the| 2. svAmI virajAnanda sarasvatI bAlyakAla __paMjAba prAnta ke jAlandhara nagara se 9 mIla pazcima meM sthita kartArapura nagara ke samIpa beI nAmaka nadI ke taTa para gaMgApura nAmaka eka grAma thaa| beI nadI kI kisI bAr3ha ne usakA astitva samApta kara diyaa| ata: aba usakA nAmamAtra hI zeSa raha gayA hai| usa gaMgApura nAmaka grAma meM eka sArasvata brAhmaNa nArAyaNadatta zarmA rahate the| ye zArada zAkhA ke brAhmaNa the| unakA gotra bhAradvAja thaa| inake ghara meM paurohitya ke atirikta vastroM kI chapAI kA bhI kAma hotA thaa| paM0 nArAyaNadatta ke ghara 1778 I0 meM eka bAlaka kA janma huA jisakA nAma vrajalAla rakhA gyaa| inake bar3e bhAI kA nAma dharmacanda thaa| pAMca-cha: varSa kI avasthA meM zItalA (cecaka) roga se inakI AMkheM jAtI rhiiN| ___bAlaka vrajalAla kA vidyArambha pAMcaveM varSa meM tathA upanayana saMskAra AThaveM varSa meM kiyA gyaa| isa bAlaka ne apane pUjya pitA jI se hI saMskRta bhASA kA adhyayana prArambha kiyaa| amara koSa kaNThastha kara liyA aura sArasvata vyAkaraNa halanta puMliMga prakaraNa taka par3ha liyA thA ki inake pitA jI kA svargavAsa hogyaa| ghara para hI paJcatantra, hitopadeza bhI par3hA thA, aura saMskRtabhASaNa kA acchA abhyAsa hogayA thaa| pitA jI ke svargavAsa ke kucha samaya pazcAt mAtA sarasvatI jI kA bhI svargavAsa ho gyaa| gRhatyAga mAtA-pitA ke svargavAsa ke pazcAt ye 12 varSa kI avasthA meM apane bar3e bhAI dharmacanda ke Azrita hoge| bhAI aura bhAvaja ke tiraskArapUrNa vyavahAra se khinna hokara eka dina binA kisI se kahe-sune ghara se nikala pdd'e| nirbhIkatA se mArga pUchate hue calate rhe| jaba koI unase kucha pUchatA thA to ye saMskRtabhASA meM hI uttara dete the| ghora tapa vrajalAla dezATana karate hue RSIkeza pahuMce aura vahAM ghora tapa Arambha kiyaa| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam gaMgA kI jaladhArA meM khar3e hokara gAyatrI mantra kA japa karate rhe| eka dina rAtri meM eka AkAzavANI sunAI dI- "tumhArA jo kucha honA thA, vaha ho cukA, aba tuma yahAM se cale jAo" / isa vANI ko sunakara ye haradvAra cale ge| saMnyAsa dIkSA haradvAra meM Apane svAmI pUrNAnanda sarasvatI se saMnyAsa dIkSA lekara virajAnanda sarasvatI nAma pAyA tathA unase vai0si0 kaumudI kA adhyayana kiyaa| aSTAdhyAyI ke kucha sUtra bhI kaNThastha kiye / guruvara kI preraNA se Apa mahAbhASya ke adhyayana ke lie haradvAra se kAzI cale ge| kAzI nivAsa (1800-1811 I0) kAzI meM virajAnanda manoramA, zekhara Adi grantha sthAna-sthAna para jAkara par3ha Ate the| pATha ko sunakara medhA buddhi se anAyAsa hI hRdayaMgama kara lete the| yahAM inhoMne jijJAsu ziSyoM ko par3hAnA bhI Arambha kara diyA thaa| Apane kAzI meM paM0 gaurIzaMkara se vyAkaraNazAstra kA adhyayana kiyaa| Apane apane zabda-bodha nAmaka grantha kI puSpikA meM paM0 gaurIzaMkara ko guruvara ke rUpa meM smaraNa kiyA hai| yaha grantha Apane alavaranareza zrI vinayasiMha ko vyAkaraNazAstra par3hAne ke lie likhA thaa| Aja yaha grantha alavara ke rAjakIya pustakAlaya sarasvatI bhaNDArAgAra meM 3334 naM0 para surakSita hai| mahAbhASya kI khoja kAzI meM 5-6 mAsa ke ghora parizrama ke uparAnta Apako mahAbhASya kA eka hastalekha prApta huA jo ki bahuta azuddha thaa| svAmI virajAnanda tathA unake ziSya svAmI dayAnanda kI kRpA se Age calakara to aSTAdhyAyI tathA mahAbhASya kA pustaka sarvasulabha hogayA thA kintu usa samaya ye grantha ati durlabha the| aSTAdhyAyI pustaka dazagranthI RgvedI brAhmaNoM ke ghara meM par3hA jAtA thA aura vaha bhI kucha zuddha aura kucha ashuddh| RgvedI brAhmaNa apane granthoM ko kisI ko dikhAte bhI nahIM the| ve aisA karanA apane dharma- viruddha mAnate the| aSTAdhyAyI kI durlabhatA ke kAraNa usa samaya vai0si0 kaumudI meM bhI aSTAdhyAyI ke adhyAya, pAda aura sUtra kI saMkhyA nahIM likhI thI ata: kaumudI kA adhyayana usa samaya atyanta zuSka viSaya thaa| kaumudIpAThI paNDita 1. eka dina kAzI meM Apane kisI kaumudIpAThI paNDita se prazna kiyA ki 'halantyam' (1 / 3 / 3) meM do pada haiM aura usakI vRtti meM upadeze'ntyaM hal it syAt Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 11 meM cAra pada haiN| ina do padoM kI anuvRtti kisa sUtra se AyI hai ? kyA isI prakAra anya sUtroM kI anRvRtti ke mUla sUtra bhI batA sakate haiM ? isa prazna kA usa paNDita ke pAsa koI uttara nahIM thA kyoMki isakA uttara kevala aSTAdhyAyIpAThI chAtra/paNDita hI de sakatA hai| 2. eka dina Apane eka aura prazna kAzI ke kisI paNDita se kiyA thA ki "purastAdapavAdA anantarAn vidhIn bAdhante nottarAn" isa paribhASA ke anusAra kaumudI meM varNita anantara tathA uttara vidhiyoM ko jAnate ho ? isa paribhASA kA kArya aSTAdhyAyI krama ke jJAna se hI samajhA jA sakatA hai kyoMki kaumudIkrama meM yaha paribhASA nirarthaka ho jAtI hai| adhyayana Apane kAzI meM paM0 gaurIzaMkara jI se vyAkaraNa mahAbhASya kA adhyayana kiyaa| isake atirikta Apane vahAM vedAnta, mImAMsA aura nyAyazAstra kA adhyayana tathA adhyApana bhI kiyaa| Apa kAzI meM lagabhaga 12 varSa rhe| adhyayana-adhyApana meM atyanta medhAvI hone se kAzI meM 'prajJAcakSu' nAma se prasiddha hogaye the kalakattA-nivAsa (1815-21 I0) adhyayana Apa kAzInivAsa ke pazcAt kaI varSa gayA meM rahakara 1815 I0 meM kalakattA cale gae the| usa samaya kalakattA bhArata kI rAjadhAnI thii| yahAM Apane sAhitya darpaNa, kuvalayAnanda, kAvyaprakAza, rasa gaMgAdhara tathA navya evaM prAcya nyAyazAstra ke granthoM kA adhyayana kiyaa| isake atirikta Ayurveda, saMgIta, vINAvAdana, ratnaparIkSA Adi nAnA kalAoM meM kuzalatA prApta kii| ____ Apa bhAgIrathI kI parikramApUrvaka vidyA adhyayana karake apane guruvara svAmI pUrNAnanda jI se AzIrvAda prApta karane ke lie haradvAra pdhaare| vidyA-adhyayana kA saba samAcAra sunaayaa| guruvara kI prasannatA kI koI sImA na rhii| alavaranareza ke guru adhyApana Apa haradvAra se zUkara kSetra meM Akara 1823 se 1832 I0 taka paThana-pAThana tathA yogasAdhAnA karate rhe| eka dina vahAM alavaranareza zrI vinayasiMha se mulAkAta hogii| nareza kI vyAkaraNazAstra adhyayana kI prArthanA para Apa 1832 I0 meM alavara cale ge| vahAM Apane zrI vinayasiMha ko vyAkaraNazAstra par3hAne ke lie 'zabdabodha' nAmaka grantha likhA jo Aja bhI alavara ke rAjakIya pustakAlaya sarasvatI bhaNDArAgAra meM saM0 3334 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 12 para surakSita hai| isake atirikta daNDI jI ne alavara nareza ko raghuvaMza, viduraprajAgara aura tarkasaMgraha Adi grantha par3hAye / guruvara ke AzIrvAda se zrI vinayasiMha acche saMskRtajJa aura saMskRtabhASaNa meM bhI kuzala hogae the 1 eka dina daNDI jI to yathAsamaya pATha par3hAne ke lie upasthita hogae kintu zrI vinayasiMha upasthita nahIM hue / pUrva pratijJA anusAra daNDI jI ne alavara se jAne kA nizcaya kara liyaa| zrI vinayasiMha ne 2500 rupaye kI suvarNa mudrA dekara guruvara ko satkArapUrvaka vidA kiyaa| daNDI jI alavara se puna: zUkarakSetra (soroM) Agae / mathurA - nivAsa (1845- 68 I0) pAThazAlA daNDI jI 1845 I0 grISmakAla meM soroM se mathurA pdhaare| ye prathama gatazrama nArAyaNa ke mandira meM tthhre| lagabhaga eka varSa ke pazcAt daNDI jI ne mathurA ke eka raIsa zrI kedAranAtha khatrI se 2 rupaye mAsika kirAye para eka ghara le liyaa| jo gatazrama nArAyaNa ke mandira se 16-17 dukAneM holI daravAje kI ora vidyamAna thA / yahI daNDI jI kI pAThazAlA thI / daNDI jI yahAM lagabhaga 22 varSa taka vyAkaraNazAstra par3hAte rahe / svAmI dayAnanda ne bhI isI pAThazAlA meM vidyA- adhyayana kiyA thA / una dinoM sau se adhika saMskRta - adhyApaka mathurA meM saMskRta par3hAte the / yaha eka laghu kAzI kahalAtI the / zrI kezavadeva Adi kitane hI saMskRta - adhyApaka daNDI jI ke ziSya bana gae aura unase vyAkaraNa - zAstra par3hane lage the / aSTAdhyAyI kA lopa aSTAdhyAyI ke pravaktA Ahika muni pANini kA kAla mahAbhArata se lagabhaga 300 varSa pazcAt kA hai| anumAnata: 1500 I0 pU0 mahAmuni pataMjali ne pANinIya aSTAdhyAyI para vyAkaraNa mahAbhASya' nAmaka grantharatna kI racanA kI thii| pANini-kAla se lekara 1600 I0 pUrva taka aSTAdhyAyI zAstra kA paThana-pAThana calatA rhaa| kucha samaya pazcAt zabda - siddhi ke lie prakriyA grantha likhe gae unakA adhyayana kevala zabda - siddhi ke lie hI kiyA jAtA thA kintu paM0 bhaTToji dIkSita (1598 I0) ne aSTAdhyAyI kI prAcIna zikSA-paddhati kA lopa karake naI zikSA-paripATI calAI aura usake pracArArtha vai0si0 kaumudI nAmaka grantha kI racanA kI / aSTAdhyAyI kI khoja mahAvaiyAkaraNa Ahikamuni pANini ne apanI aSTAdhyAyI nAmaka racanA meM sampUrNa vyAkaraNazAstra ko eka sahasra anuSTup chandoM meM bAndha diyA thA / aSTAdhyAyI ke akSaroM kI gaNanA karake anuSTup chanda meM vidyamAna 32 akSaroM se bhAga karane para aSTAdhyAyI kA eka sahasra anuSTup chandoM kA parimANa banatA hai| isa prakAra kisI grantha kI Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA anuSTupa chanda meM gaNanA karane kI yaha prAcIna paddhati hai| daNDI jI ko aSTAdhyAyI nAmaka granthaviSayaka zraddhA apane guruvara svA0 pUrNAnanda se dAyabhAga meM prApta ho cukI thii| ve mathurA kI pAThazAlA meM aSTAdhyAyI ke sUtrakrama kI zreSThatA kA varNana apane chAtroM se prAyaza: karate rahate the| mathurA-nivAsa ke samaya daNDI jI madanamohana mandira ke adhyakSa gosvAmI puruSottamalAla ke putra zrI ramaNalAla ko eka pAlakI meM baiThakara par3hAne jAyA karate the| eka dina daNDI jI ne pAlakI meM jAte samaya mArga meM eka dazagranthI dAkSiNAtya RgvedI brAhmaNa ko aSTAdhyAyI kA sUtrapATha karate sunaa| tatpazcAt daNDI jI ne 4-5 dina usa brAhmaNa ko apanI pAThazAlA meM bulAkara aSTAdhyAyI kA sUtrapATha sunaa| usa sUtrapATha meM yatra-tatra azuddhiyAM thI ata: daNDI jI ne usase aSTAdhyAyI kA pustaka maMgavAkara puna: usakA pArAyaNa sunaa| isase daNDI jI ko aSTAdhyAyI ke eka pustaka kI jAnakArI prApta ho gii| ajAdyukti kA camatkAra vai0si0 kaumudI meM ajAdyataSTAp (4 / 1 / 4) para likhA hai- "ajAdyuktiIMSo DIpazca bAdhanAya" / eka bAra mathurA ke vidvAnoM meM 'ajAdyukti' pada ke viSaya meM zAstrArtha chir3a gayA ki isa pada meM kaunasA samAsa hai| svA0 virajAnanda ke ziSya gaMgadatta aura raMgadatta caube ne SaSThI tatpuruSa samAsa batalAyA aura svayaM svAmI virajAnanda bhI yahI samAsa mAnate the kintu zrIkRSNa zAstrI tathA unake ziSya isa pada meM saptamI tatpuruSa samAsa ke pakSapAtI the| bAta kAzI taka pahuMca gii| kAzI kI paNDita-sabhA ne vipula dakSiNA lekara zrIkRSNa zAstrI ke pakSa meM apanA mithyA mata likhakara bheja diyaa| vidyA kI ThekedAra kAzI kI paNDita-sabhA ke isa mithyA-nirNaya se svAmI virajAnanda ko bar3A dhakkA lagA aura daNDI jI ne yaha dRr3ha nizcaya kara liyA ki- "anArSa grantha anartha kA mUla haiN|" aura kahA ki- "bhaTToji mUrkha thA" / isa prakAra daNDI jI kI pAThazAlA meM anArSa granthoM kA bahiSkAra aura aSTAdhyAyI Adi ArSa granthoM ke adhyayana kA yuga Arambha hogyaa| ____ aba daNDI jI vai0si0 kaumudI tathA usake vyAkhyA granthoM ke prati kevala vItarAga hI nahIM apitu ghora dveSI bana ge| ve kahane lage ki kutsita (nindita) tIna haiM- "sUtrakrama tor3akara adhyayana-mArga bigAr3anevAle bhaTToji Adi prathama kutsita haiN| unake grantha dUsare kutsita haiN| una granthoM ke par3hane-par3hAnehAre tIsare kutsita haiN| ye tInoM milakara kutsitatraya athavA kattri kahAte haiN|" kaumudI kA yamunA-arpaNa una dinoM daNDI jI se do dAkSiNAtya bhAI bhaTTa gopInAtha aura somanAtha vyAkaraNa-zAstra par3hate the| daNDI jI ne unako AjJA dI ki- "kattrikRta isa avakara (kUDA) ko arthAt Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 14 kaumudI, manoramA aura zekhara Adi ko yamunA meM pravAhita kara vastrasahita snAna karake Ao / " ina donoM chAtroM ne aisA na karake una granthoM ko apane ghara rakha liyA aura Akara guruvara se kaha diyA ki hamane una granthoM ko yamunA meM pravAhita kara diyA hai / daNDI jI ko kisI chAtra se patA cala gayA ki inhoMne aisA nahIM kiyA hai, ata: una donoM chAtroM ko daNDI jI ne apanI pAThazAlA se sadA ke lie nikAla diyA / aSTAdhyAyI kI prApti daNDI jI ko pUrvokta RgvedI brAhmaNa ke ghara para aSTAdhyAyI kA pustaka hai, yaha to jJAta ho hI cukA thA / ataH daNDI jI ne unake ghara se aSTAdhyAyI kA pustaka khojakara lAne ke lie apane chAtroM ko AjJA dii| ve AjJAkArI ziSya mahAn prayatna karake dUsare dina aSTAdhyAyI kA eka pustaka khojakara lAye / usameM aneka patra lupta the / daNDI jI ko aneka dAkSiNAtya brAhmaNoM se bahuta prArthanA karane para bar3e kaSTa se yaha eka pustaka prApta huA thA / aSTAdhyAyI kA pATha aba isI eka pustaka para daNDI jI kI pAThazAlA meM chAtroM ke pATha calane lage / anya pustakoM kI khoja bhI calatI rahI / daNDI jI ne usa eka pustaka kI pratilipiyAM pustaka-lekhakoM ko tIna-tIna, cAra-cAra rupaye dekara karavA lii| zanai: zanai: aSTAdhyAyI ke pAThArthI chAtroM kI saMkhyA bar3hane lgii| isa aSTAdhyAyI ke pATha kA zora kAzI nagarI taka pahuMca gyaa| aba kAzI ke kaumudI pAThaka paNDita bhI aSTAdhyAyI ke sUtrapATha kA vicAra karane lage / aba pustaka - vikretA bhI aSTAdhyAyI kA pustaka chApane lage / Arambha meM isa pustaka kA mUlya caudaha Ane thA / aSTAdhyAyI ke adhika pracalana se yaha pustaka do Ane meM milane lagA / mahAbhASya kA smaraNa aSTAdhyAyI kI prApti ke pazcAt sampUrNa mahAbhASya kI khoja Arambha huii| daNDI jI ne mahAbhASya navAhnika (prathama adhyAya kA prathama pAda) kAzI meM hI kaNThastha kara liyA thaa| sambhava hai ki mahAbhASya kA aMgAdhikAra ( SaSTha adhyAya kA caturtha pAda aura saptama adhyAya) bhI vahAM kaNThastha kiyA ho kyoMki una dinoM uparyukta mahAbhASya-bhAga hI paThana-pAThana pracalita thA / aba sampUrNa mahAbhASya kA pustaka prApta karake daNDI jI apane ziSya vanamAlI caube se rAtri meM mahAbhASya sunakara pAMca patra pratidina kaNThastha karate the / prAta: kAla jo bhI chAtra pAThazAlA meM pahale AtA thA use mahAbhASya ke patra pakar3Akara apanA smaraNa kiyA huA pATha sunAyA karate the ki pATha ThIka smaraNa huA ki nhiiN| usa samaya daNDI jI kI Ayu 81 varSa kI thI kintu ve apanI Ayu isa A zikSA - yuga se hI ginate the / daNDI jI kahA karate the Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA aSTAdhyAyImahAbhASye dve vyAkaraNapustake | ato'nyat pustakaM yattu tat sarvaM dhUrtaceSTitam / / artha - aSTAdhyAyI aura mahAbhASya do hI vyAkaraNa ke pustaka haiN| inase bhinna saba pustaka dhUrtoM kI lIlA hai| aSTAdhyAyI kA pracAra aba daNDI jI ke prabhAva se kAzI meM bhI aSTAdhyAyI sUtrapATha kaNThastha karAnA, kaumudI par3hAte hue anuvRttiyAM batAnA Arambha ho gayA thA / vai0si0 kaumudI kI pustakoM sUtroM ke pate chapane lage the| kAzI ke eka vidvAn zrI orambhaTa vizvarUpa ne vai0si0 kaumudI grantha ko aSTAdhyAyI sUtrapATha krama meM vyavasthita karake usa para 'vyAkaraNa- dIpikA' nAmaka TIkA likhii| jagAdharI nivAsI paM0 haranAmadatta ne kAzI meM jAkara sampUrNa mahAbhASya paM0 bAlazAstrI se par3hA aura AjIvana anya navya granthoM ke atirikta mahAbhASya bhI apane ziSyoM ko par3hAte rhe| isa prakAra daNDI jI ke ghora parizrama se aSTAdhyAyI aura mahAbhASya kA paThana-pAThana punaH pracalita hogayA / 15 ziSyamaNDala - mathurA - nivAsa kAla meM svAmI virajAnanda se nimnalikhita prasiddha janoM ne vyAkaraNazAstra kA adhyayana kiyA thA / aMgadarAma, buddhasena, udayaprakAza, yugalakizora, gaMgadatta, raMgadatta, nandajI, ramaNalAla gosvAmI, zyAmalAla paNDA, vanamAlI, dayAnanda sarasvatI, navanIta kavivara, gvAla kavi / nirvANa daNDI jI ne aSTAdhyAyI Adi ArSa granthoM ke paThana-pAThana tathA prabhubhakti meM rahakara 90 varSa kI avasthA meM udarazUla se dinAMka 14 sitambara 1868 ko apane nazvara zarIra kA parityAga kara diyA / antima samaya unake ziSya vanamAlI Adi rone lage / daNDI jI ne pUchA kyoM rote . ho ? ziSyoM ne kahA- aba hameM aSTAdhyAyI kauna par3hAyegA ? daNDI jI ne aSTAdhyAyI kA pustaka maMgavAyA aura use hAtha meM lekara kahA- "maiM isa meM praviSTa hotA hUM, jo kucha pUchanA ho, isase pUchanA" / daNDI jI ke nirvANa kA samAcAra jaba unake priya ziSya svAmI dayAnanda ne zahabAjapura meM vedapracAra karate hue sunA taba unhoMne kahA thA- 'Aja vyAkaraNa kA sUrya asta hogayA hai / uttarAdhikArI daNDI jI ne mRtyu se do mAsa pUrva apane pustaka, pAtra, vastra tathA 300 rupaye kA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam uttarAdhikAra-patra ( vasIyatanAmA ) apane ziSya yugalakizora ke nAma likhakara rajisTarDa karA diyA thaa| paM0 yugalakizora daNDI jI ke prathama suyogya ziSya the jo daNDI jI ke mathurA-Agamana se lekara unake nirvANa-kAla taka adhyayanaparAyaNa tathA sevAparANa bhI rahe / ye daNDI jI ke nirvANa ke uparAnta guruvara kI gaddI para baiThakara AjIvana aSTAdhyAyI Adi ArSa grantha par3hAte rahe / 16 aSTAdhyAyI ke mahAn pracAraka paM0 brahmadatta jijJAsu paM0 yugalakizora ke ziSya the / Aryajagat ke udbhaTa vidvAn vyAkaraNazAstra kA itihAsa Adi Akara granthoM ke lekhaka paM0 yudhiSThira mImAMsaka pUjya jijJAsu jI ke ziSya the / mAnanIya mImAMsaka jI ke ziSya DaoN0 vijayapAla jI Ajakala pANinIya mahAvidyAlaya bahAlagar3ha (sonIpata) meM aSTAdhyAyI Adi ArSa granthoM ke paThana-pAThana yajJa ke brahmA haiM / 3. svAmI dayAnanda sarasvatI bAlyakAla moravI rAjya ke TaMkArA nAmaka grAma meM zrI kRSNalAla jI tivArI ke ghara samvat 1881 mUla nakSatra meM eka bAlaka kA janma huA jisakA nAma mUlazaMkara rakhA gayA / inakI mAtA kA nAma yazodA bAI thaa| inake pitA niSThAvAn zaiva bhakta the / ataH daza varSa kI Ayu mUlazaMkara se mUrtipUjA karAnA Arambha kara diyA / 14veM varSa ke Arambha meM dinAMka 22 pharavarI 1838 I0 guruvAra ko mUlazaMkara ne zivarAtri kA vrata rkhaa| yaha jAgaraNa inake pitA ke banAye hue kuberanAtha ke mandira meM kiyA gyaa| isa jAgaraNa meM cUhoM ko ziva - piNDI para car3hakara cAvala khAte dekhakara mUlazaMkara kI mUrtipUjA se AsthA uTha gaI / gRhatyAga mUlazaMkara kA vivAha hone ko hI thA ki ye gRha- bandhana se bacane ke lie aura sacce ziva ke darzana karane ke lie 1846 I0 meM lagabhaga 21 varSa kI avasthA meM ghara se nikala par3e / yogijanoM kI talAza meM phirate rahe / sAyalA meM brahmacArI banakara zuddha caitanya nAma dharAyA / kArtika snAna ke zubhaavasara para dinAMka 3 / 11 / 1846 I0 ko siddhapura pahuMca ge| yahAM inake pitA jI ne inheM jA pakar3A aura inheM ghara le Aye kintu ye cauthe dina hI rAta ko phira bhAga ge| saMnyAsa dIkSA mUlazaMkara aneka sthAnoM para vidyAgrahaNa karate rahe aura rAjayoga bhI sIkhate rahe / 1848 I0 meM cANodakanyAlI meM svAmI paramAnanda sarasvatI se saMnyAsa kI dIkSA lI aura svAmI dayAnanda sarasvatI bana ge| 1854 I0 ke anta meM haradvAra - kumbha ke mele Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA meM pahuMce / 1855 I0 meM yogiyoM kI khoja meM kedAranAtha aura jozImaTha ke zaMkarAcArya ne inheM haradvAra meM svAmI pUrNAnanda ke pAsa jAkara vidyA- adhyayana kI sammati dI / dayAnanda isa parvatayAtrA se lauTakara 1855 I0 meM lagabhaga 108 varSIya ativRddha saMnyAsI svAmI pUrNAnanda ke pAsa phuNce| ve aba ativRddha hone se maunI bana gaye the, par3hAte nahIM the| unhoMne likhakara dayAnanda ko apane ziSya virajAnanda ke pAsa mathurA jAne kI preraNA dI / vidyA-adhyayana svAmI dayAnanda 1857 ke svatantratA Andolana meM vyasta hogae aura svAmI pUrNAnanda ke AdezAnusAra mathurA na jA ske| svatantratA - Andolana ke pazcAt dinAMka 14 navambara 1860 I0 budhavAra ko svAmI dayAnanda ne mathurA jAkara svAmI virajAnanda daNDI kI pAThazAlA kA daravAjA khaTakhaTAyA aura unake ziSya bana ge| dayAnanda ne daNDI jI se aSTAdhyAyI, mahAbhASya, vedAntadarzana aura vedArtha kI paddhati Adi kA adhyayana kiyaa| ArSa granthoM kI mahimA aura anArSa granthoM kI hInatA kA rahasya samajhA / vedArtha kI kuMjI bhI mila gii| saccA guru aura satya kA mArga upalabdha hogayA / dayAnanda ne 1863 I0 taka yahAM guruvara kI sevA meM rahakara vedAmRta kA pAna kiyA / 17 gurudakSiNA zikSA - samApti para dayAnanda guru-dakSiNA meM lauMga lekara guruvara kI sevA meM upasthita hue| lauMga daNDI jI kA priya padArtha thA / virajAnanda bole- dayAnanda ! tumhArI yaha bhaktipUrNa bheMTa svIkAra hai, rakha do / itane mAtra se guru-dakSiNA pUrNa na hogI / gurudakSiNA meM mujhe tumase aura kucha mAMganA hai, kyA tuma merI mAMgI vastu mujhe de sakoge ? dayAnanda bole- merA roma-roma Apake AdezArtha samarpita hai, Apa Adeza kriye| virajAnanda ne kahA- dayAnanda ! deza meM ghora ajJAna phailA huA hai / svArthI loga janatA ko pathabhraSTa kara rahe haiM / tuma isa avidyA-andhakAra ke nivAraNa ke lie sarvAtmanA prayatna karo / dayAnanda ne saharSa tathAstu kahakara apanA sArA jIvana, veda, aSTAdhyAyI, mahAbhASya Adi ArSa granthoM ke pracAra-prasAra meM lagA diyA / aSTAdhyAyI kI zikSA-paddhati svAmI dayAnanda ne satyArthaprakAza (samu0 3) meM aSTAdhyAyI kI paThana-pAThanavidhi kA isa prakAra vidhAna kiyA hai 1. zikSA - prathama pANinimuni kRta zikSA jo ki sUtra rUpa hai usakI rIti arthAt - isa akSara kA yaha sthAna, yaha prayatna aura karaNa hai, jaise 'pa' isakA oSTha sthAna spRSTa prayatna aura prANa tathA jIbha kI kriyA karanI karaNa kahAtA hai| isI prakAra yathAyogya saba akSaroM kA uccAraNa mAtA, pitA aura AcArya sikhalAveM / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam 2. aSTAdhyAyI prathamAvRtti - prathama aSTAdhyAyI ke sUtroM kA pATha jaise - vRddhirAdaic, phira padaccheda jaise- vRddhi:, At, aic, phira samAsa - Acca aicca Adaic, aura artha jaise- AdaicAM vRddhisaMjJA kriyate, arthAt A, ai, au, kI vRddhi saMjJA hai / taH paro yasmAt sa taparaH, tAdapi parastaparaH / takAra jisase pare aura jo takAra se bhI pare ho vaha tapara kahAtA hai| isase kyA siddha huA- jo akAra se pare t aura t se pare aic donoM tapara haiM / tapara kA prayojana yaha hai ki hrasva, pluta kI vRddhi saMjJA na huI / udA0- ( 1 ) bhAga: / yahAM bhaj dhAtu se ghaJ pratyaya ke karane para gha, J kI itsaMjJA hokara lopa hogyaa| pazcAt 'bhaj a' yahAM jakAra ke pUrva, bhakAra- uttara akAra ko vRddhisaMjJaka AkAra hogayA hai, to bhAj, punaH j ko g ho, akAra ke sAtha milakara 'bhAga:' aisA prayoga huaa| (2) adhyAya: / yahAM adhipUrvaka iG dhAtu se hrasva i ke sthAna meM ghaJ pratyaya ke pare ai' vRddhi aura usako Ay ho, milakara 'adhyAya:' aisA prayoga huaa| (3) nAyaka: / yahAM nIJ dhAtu se dIrgha IkAra ke sthAna meM Nvul pratyaya ke pare ai' vRddhi aura Ay hokara milakara 'nAyaka:' aisA prayoga huA / ( 4 ) stAvaka: / yahAM stu dhAtu se Nvul pratyaya hokara hrasva ukAra ke sthAna meM au vRddhi, Av Adeza hokara akAra meM mila gayA to 'stAvaka:' aisA prayoga huA / (5) kAraka: / kRJ dhAtu ke Age lopa, vu ke sthAna meM aka--- Adeza, aura akAra ke sthAna meM Ar vRddhi hokara 'kAraka:' siddha huA / 18 jo jo sUtra Age-pIche ke, prayoga meM lageM unakA kArya saba batalAyA jAye aura sileTa athavA lakar3I ke paTTe para dikhalA-dikhalA kara kaccA rUpa dharake jaise - bhaj+ghaJ+su, isa prakAra dharake prathama dhAtu ke akAra kA lopa, pazcAt ghakAra kA, phira J kAlopa hokara bhaj+a+su aisA rahA / phira a ko A vRddhi aura j ke sthAna meM g hone se bhAga+a+su, puna: akAra meM mila jAne se bhAga + su rahA / aba ukAra kI itsaMjJA, lopa ho jAne ke pazcAt 'bhAga ra' aisA rahA / aba repha ke sthAna meM (:) visarjanIya hokara ( bhAga :) yaha rUpa siddha huA / jisa jisa sUtra se jo jo kArya hotA hai, usa usa ko par3ha-par3hA ke aura likhavAkara kArya karAtA jaaye| isa prakAra par3hane-par3hAne se bahuta zIghra dRr3ha bodha hotA hai / eka bAra isI prakAra aSTAdhyAyI par3hA ke dhAtu, artha sahita daza lakAroM ke rUpa tathA prakriyAsahita sUtroM kA utsarga apavAdapUrvaka jJAna karAve / dhAtupATha ke pazcAt uNAdigaNa ke par3hAne meM sarva subanta kA viSaya acchI prakAra par3hAve / 3. aSTAdhyAyI dvitIyAvRtti- dUsarI bAra zaMkA, samAdhAna, vArtika kArikA paribhASA kI ghaTanApUrvaka aSTAdhyAyI kI dvitIyAvRtti par3hAve / 4. mahAbhASya- tatpazcAt mahAbhASya par3hAve arthAt jo buddhimAn, puruSArthI, niSkapaTI aura vidyAvRddhi ke cAhanevAle nitya par3heM- par3hAveM to Der3ha varSa meM aSTAdhyAyI aura Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 bhUmikA Der3ha varSa meM mahAbhASya par3hakara tIna varSa meM pUrNa vaiyAkaraNa hokara vaidika aura laukika zabdoM ko vyAkaraNa se jAnakara anya zAstroM ko zIghra sahaja meM par3ha-par3hA sakate haiM, kintu jaisA bar3A parizrama vyAkaraNa meM hotA hai vaisA zrama anya zAstroM meM nahIM karanA par3atA / 5. aSTAdhyAyI kI mahimA - jitanA bodha aSTAdhyAyI evaM mahAbhASya ke par3hane se 3 varSoM meM hotA hai utanA bodha kugrantha arthAt sArasvata candrikA, kaumudI aura manoramA Adi par3hane se 50 pacAsa varSa meM bhI nahIM ho sakatA, kyoMki mahAzaya maharSi logoM ne sahajatA se jo mahAn viSaya apane granthoM meM prakAzita kiyA hai, vaisA ina kSudrAzaya manuSyoM ke kalpita granthoM meM kyoMkara ho sakatA hai / 6. ArSa granthoM kI mahimA - maharSi logoM kA Azaya, jahAM taka ho sake vahAM taka sugama aura jisake grahaNa karane meM samaya thor3A lage, isa prakAra kA hotA hai, aura kSudrAzaya logoM kI manasA aisI hotI hai ki jahAM taka bane vahAM taka kaThina racanA karanI, jisako bar3e parizrama se par3hake alpa lAbha uThA sakeM, jaise pahAr3a kA khodanA aura kaur3I SAT MPbha honA, aura ArSa granthoM kA par3hanA aisA hai ki jaisA eka gotA lagAnA aura bahumUlya motiyoM kA pAnA / 7. parityAjya grantha - aba jo parityAga ke yogya grantha haiM, unakA parigaNana saMkSepa se kiyA jAtA hai arthAt jo-jo nIce grantha likheMge ve ve jAlagrantha samajhane caahieN| zikSA - 'atha zikSAM pravakSyAmi pANinIyaM mataM yathA' ityAdi zikSA grantha / vyAkaraNakAtantra, sArasvata candrikA, mugdhabodha, kaumudI, zekhara, manoramA Adi / adhyayana-kAla (vyAkaraNa) 8. grantha kA nAma zikSA aSTAdhyAyI (prathamAvRtti) dhAtupATha Adi aSTAdhyAyI (dvitIyAvRtti) mahAbhASya satyArthaprakAza varSa - mAsa 0-0 -0 0 8 6 3 - 8 saMskAravidhi varSa-ma 0 -mAsa 1 -0 0 - 0 9 yoga 4-0 9. prakAzita grantha- svAmI dayAnanda ne pANinIya aSTAdhyAyI sambandhI nimnalikhita 14 grantha saMskRta aura AryabhASA meM likhakara vaidika yantrAlaya ajamera se prakAzita kiye haiM- (1) varNoccAraNa zikSA / ( 2 ) sandhiviSaya / (3) nAmika / (4) kArakIya / (5) sAmAsika / (6) straiNatAddhita / (7) avyayArtha / (8) AkhyAtika / (9) sauvr| (10) paaribhaassik| (11) dhAtupATha / (12) gaNapATha / (13) uNAdikoSa (saMskRta 8 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vyAkhyA) (14) aSTAdhyAyIbhASya / svAmI dayAnanda ne apane guruvara kI AjJA ke pAlana meM tatpara hokara isa prakAra se aSTAdhyAyI Adi ArSagranthoM ke adhyayana kA patha prazasta kara diyaa| 4. paNDita udayaprakAza ___ApakA janma mathurA ke eka brAhmaNa parivAra meM huA thaa| Apa mathurA ke kaumudI-adhyApakoM meM sarvazreSTha adhyApaka mAne jAte the| samasta TIkA-grantha unakI jihA para nAcate the| inase daNDI jI kA kaumudI Adi granthoM kA khaNDana sahA na gayA ata: saMvat 1920 meM inakA daNDI jI se eka zAstrArtha nizcita hogyaa| nizcaya huA ki jo hAre vaha dUsare kA ziSya bana usase par3he aura usake siddhAnta kA anuyAyI bne| isa zAstrArtha meM daNDI jI se parAsta hokara inhoMne daNDI jI kA ziSyatva svIkAra kiyA aura unase aSTAdhyAyI aura mahAbhASya par3he aura AjIvana unakA pracAra kiyaa| paM0 udayaprakAza ke eka antaraMga sakhA paM0 maNirAma vyAkaraNa, kAvyazAstra aura tarkabhASA ke mahAn vidvAn the| ve paM0 udayaprakAza ke prabhAva se daNDI jI ke ziSya bana gae the| eka bAra paM0 maNirAma ne daNDI jI se kahA thA- bhagavan ! mere sakhA paM0 udayaprakAza jI jisa dina se Apake pAsa adhyayana karate haiM, usI dina se maiM bhI ApakA chAtra huuN| maiM do-do cAra-cAra mAsa mathurA meM rahakara Apase aSTAdhyAyI aura mahAbhASya pddhuuNgaa| ___Apane svAmI dayAnanda ke vedabhASya ke virodha meM yajurveda kI svara-saMcAriNI vyAkhyA likhI thii| yaha lItho presa meM chapI thii| isa grantha kI eka prati rAmalAla kapUra TrasTa bahAlagar3ha (sonIpata) ke saMgraha meM vidyamAna hai| 5. paNDita gaMgAdatta (svAmI zuddhabodha tIrtha) ApakA janma grAma bailona jilA bulandazahara (u0pra0) meM 1866 I0 meM huaa| Apake pitA paM0 hemarAja vaidya eka sanADhya brAhmaNa the| Apane cauthI zreNI taka grAma meM hI zikSA prApta kii| khurjA meM paM0 harasahAya gaur3a bhaTiyAnA se laghu kaumudI tathA paM. kizorIlAla se jyotiSa pddh'ii| tatpazcAt Apane 1887 I0 se 1889 taka mathurA meM zrI daNDI jI ke ziSya paM0 udayaprakAza se aSTAdhyAyI kA adhyayana kiyaa| Apa mahAbhASya paryanta vyAkaraNa-adhyayana kI icchA se mathurA gae the kintu Apake guruvara paM0 udayaprakAza jI kA 1945 vi0 kArtika zu0 9 somavAra (dinAMka 12 / 11 / 1888 I0) ko svargavAsa hogayA aura ApakI icchA pUrNa na ho skii| ata: Apa 1888 I0 meM vidyA-adhyayana ke lie kAzI cale ge| Apane vahAM paM0 kAzInAtha zAstrI se navyavyAkaraNa aura darzanazAstra Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 bhUmikA kA adhyayana kiyA / paM0 haranAmadatta bhASyAcArya (jagAdharI nivAsI) se sampUrNa mahAbhASya pddh'aa| kAzI-nivAsa ke samaya svAmI darzanAnanda (paM0 kRpArAma zarmA), paM0 bhImasena zarmA aura paM0 Aryamuni Adi Arya vidvAnoM se ApakI mitratA hogaI thii| Apane vahAM aSTAdhyAyI kI kAzikA nAmaka vRtti kA sampAdana kiyA thaa| Apane 1896 I0 meM Arya pratinidhi sabhA paMjAba dvArA saMcAlita vaidika Azrama (upadezaka zreNI) jAlAndhara kA prabandha tathA adhyApana kArya smbhaalaa| 1901 I0 meM gurukula kAMgar3I ke prathama AcArya bane / Apa hI kAzI ke udbhaTa vidvAn paM0 kAzInAtha ko gurukula kAMgar3I laaye| gurukula-nivAsa kAla meM Apane aSTAdhyAyI para eka saMkSipta vyAkhyA likhii| 1907 meM Apane svAmI darzanAnanda dvArA saMcAlita gurukula mahAvidyAlaya jvAlApura ke AcArya pada ko suzobhita kiyaa| 1915 I0 meM Apane brahmacarya Azrama se sIdhA saMnyAsa Azrama meM praveza kara svAmI zuddhabodha tIrtha nAma paayaa| ___ gurukula kAMgar3I tathA gurukula mahAvidyAlaya jvAlApura ke purAne suyogya snAtaka Apake hI ziSya the| paM0 bhImasena zAstrI (koTA) tathA paM0 rAjendranAtha zAstrI (nAMgaloI) ne gurukula mahAvidyAlaya jvAlApura meM Apase hI aSTAdhyAyI aura mahAbhASya kA adhyayana kiyA thaa| ApakA 1990 Azvina zu0 7 bhauma (maMgalavAra) (di. 16 / 9 1933 I0) ko svargavAsa hogyaa| 6. AcArya rAjendranAtha zAstrI (svAmI saccidAnanda sarasvatI) janma ApakA janma phAlguna saMvat 1962 (di0 10 pharavarI 1906) ko grAma nAMgaloI (dillI) meM eka vaizya parivAra meM huaa| ApakA paitRka nAma rAjAlAla, mAtA kA nAma yamunAdevI aura pitA kA nAma mA0 pyArelAla thaa| Apake pUjya pitA dillI ke vidyAlayoM meM gaNita ke zreSTha adhyApaka mAne jAte the| zikSA Apane 1921 I0 meM nezanala yUnivarsiTI alIgar3ha se maiTrika parIkSA meM sarvaprathama sthAna prApta kiyaa| Apa aMgrejI-paddhati kI zikSA ko chor3akara prAcIna paddhati se saMskRtabhASA Adi ke adhyayana ke lie dayAnanda brAhma mahAvidyAlaya lAhaura pahuMce aura vahAM paM0 vizvabandhu zAstrI ke AcAryatva meM saMskRtabhASA kA adhyayana Arambha kiyaa| Apa vahAM kI vidyA-bhUSaNa parIkSA meM sarvaprathama rhe| tatpazcAt paMjAba vizvavidyAlaya se zAstrI parIkSA bhI uttIrNa kii| tatpazcAt gurukula mahAvidyAlaya jvAlApura (u0pra0) meM praviSTa hokara guruvara zrI zuddhabodha tIrtha (paM0 gaMgAdatta zarmA) se aSTAdhyAyI mahAbhASya, nyAyadarzana aura veda-vedAMga kA adhyayana kiyaa| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ArSa gurukula kI sthApanA Apane zrAvaNa zuklA pUrNimA 1991 vi0 (di0 8 agasta 1934 I0) ko paMcakuiyA ror3a naI dillI ke eka kvATara meM guruvara zuddhabodha tIrtha kI smRti meM zrImad dayAnanda veda vidyAlaya nAmaka ArSa gurukula kI sthApanA kii| isa gurukula kI sthApanA ke samaya Apake pAsa kevala do chAtra tathA savA cha: Ane (vartamAna 38 na0 pai0) koSa meM the| tatpazcAt dillI yamunA-taTa para parNakuTIra banAkara ArSapAThavidhi se aSTAdhyAyI, mahAbhASya Adi granthoM kA paThana-pAThana rUpa sArasvata yajJa calatA rhaa| san 1940 meM yusupha sarAya ke nikaTa 4-5 bIdhA bhUmi gurukula ko dAna meM mila gii| ata: gurukula yamunA-taTa se sthAyI rUpa meM yahIM aagyaa| Apane apane yauvana-kAla ke 20-25 varSa isa gurukula kI sevA meM homa diye| isa gurukula kI yaza-surabhi saba dizAoM meM phaila gii| Ajakala Apake hI pautra-ziSya bra0 harideva isa gurukula kA saMcAlana kara rahe haiN| Aja yaha gurukula aSTAdhyAyI aura mahAbhASya Adi kI zikSA kA pramukha kendra hai| isake atirikta Apane gurukula bukalAnA (meraTha) tathA kher3A-khurda (dillI) meM gurukuloM kI sthApanA kii| Aja gurukula kher3A khurda bhI ArSa zikSA paddhati kA uttama zikSaNa-saMsthAna hai| aSTAdhyAyI, mahAbhASya Adi ArSagranthoM ke suvyavasthita paThana-pAThana ke lie sarvaprathama ArSa gurukula kA puNya zreya Apako hI jAtA hai| sAhitya racanA Apane apane gurukuloM meM pracalita ArSapAThavidhi kI dRSTi se saMskRta-pradIpikA (1-2 bhAga), pANinIya varNoccAraNa zikSA, aSTAdhyAyI-zabdAnuzAsanam, saMskRta-vyAkaraNa prakAza, saMskRta-patha, gadyamayaM mahAbhAratam, saralaM saMskRtam Adi aneka grantha likhakara prakAzita kraaye| ApakI viziSTa racanA 'siddhAnta kaumudI kI antyeSTi' ne to paurANika vaiyAkaraNa jagat meM khalabalI macA dii| Apake 'dayAnanda sandeza' nAmaka mAsika patra ke svarAjya, karmavIra, asidhArA aura dilajalA nAmaka vizeSAMkoM ko loga Aja taka DhUMDhate phirate haiN| Apake yogI kA Atmacaritra, pAMtajalayogasUtrabhASyam Adi grantha yogijanoM ke atyanta priya haiN| saMnyAsa dIkSA Apa dinAMka 13 apraila 1968 I0 vaizAkhI ke zubha parva para svAmI yogezvarAnanda sarasvatI se saMnyAsa-Azrama kI dIkSA lekara svAmI saccidAnanda sarasvatI bana ge| Apane yoga-vidyA ke pracAra ke lie yogadhAma (jvAlApura) kI sthApanA kii| Ajakala Apake hI ziSya svAmI divyAnanda sarasvatI (snAtaka-gurukula jhajjara) isa yogadhAma kA bar3I zraddhA-bhakti ke sAtha saMcAlana kara rahe haiM aura samasta bhArata meM yoga-vidyA ke pracAra Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 23 meM rata haiN| grAma bontApallI jilA medaka (A0pra0) meM pAtaMjala yoga maTha kI sthApanA kii| Aja isa maTha kA saMcAlana ApakI ziSyA brahma yogabhAratI kara rahI hai| ziSyamaNDala Apake pAvana caraNoM meM baiThakara jinhoMne aSTAdhyAyI, mahAbhASya Adi ArSagranthoM ke adhyayana kA saubhAgya prApta kiyA una pramukha Arya vidvAnoM ke nAma ye haiM- paM0 surendra kumAra zAstrI alIgar3ha (u0pra0), paM0 vizvapriya zAstrI ledarapura (bijanaura), paM0 buddhadeva zAstrI ledarapura (bijanaura), paM0 zrutikAnta (madrAsa), paM0 bhadrasena (madrAsa), bra0 bhagavAndeva AcArya (narelA), paM0 vizvadeva zAstrI kailAzanagara dillI, DaoN0 vedavrata Aloka (suputra) aadi| Apake dvArA lagAyA gayA eka taruvara 'zrImad dayAnanda veda vidyAlaya gotamanagara, naI dillI' aSTAdhyAyI Adi ArSagranthoM ke zikSArthI chAtroM ko anupama zaraNa pradAna kara rahA hai aura isa taruvara kI chAyA meM baiThakara kitane hI brahmacArI Aja vedAmRta kA pAna kara rahe haiN| 7. bra0 bhagavAndeva AcArya (svAmI omAnanda sarasvatI) janma ApakA janma caitra badI8 saM0 1967 vi0 tadanusAra mArca 1910 I0 meM dillI ke suprasiddha upanagara narelA (mAmUrapura) meM eka pratiSThita kSatriya-parivAra meM cau0 kanakasiMha ke ghara huaa| Apake pUjya pitA maharSi dayAnanda ke ananya bhakta evaM dRr3ha AryasamAjI the| zikSA ApakI prArambhika zikSA narelA meM huI aura Apane ucca zikSA seMTa sTIphana kaoNleja dillI meM prArambha kii| aMgreja-sarakAra ke bhAratIyoM para ghora atyAcAroM ko dekhakara Apako aMgrejI-zikSA tathA sabhyatA se ghora ghRNA hogii| satyArthaprakAza Adi maharSikRta granthoM meM likhita ArSa zikSA paddhati ke prati agAdha zraddhA bar3hane lagI ata: Apane kaoNleja-zikSA ko madhya meM hI lAta mArakara pavitra ArSa zikSA paddhati kI zaraNa lii| ArSa zikSA praNAlI ke ananya anurakta bhakta AcArya rAjendranAtha zAstrI ke caraNoM meM baiThakara dayAnanda veda vidyAlaya dillI meM aSTAdhyAyI, mahAbhASya Adi ArSagranthoM kA adhyayana kiyaa| gurukula cittauDagar3ha meM svAmI vratAnanda jI mahArAja se pANinIya vyAkaraNa-zAstra kA parizIlana kiyaa| gurukula rAvalapiNDI meM paM0 muktirAma (svAmI Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam AtmAnanda sarasvatI) se yogadarzana, yaugika kriyA tathA Ayurveda Adi kI zikSA prApta kii| tatpazcAt apane janma-sthAna narelA meM "vidyArthI - Azrama" kI sthApanA karake aSTAdhyAyI Adi 'ArSagranthoM ke paThana-pAThana yajJa kA zubhArambha kara diyA / 24 gurukula jhajjara ke AcArya jhajjara nivAsI paM0 vizvambharadatta ne 138 bIghA bhUmi meM svAmI zraddhAnanda ke kamakamaloM se AdhArazilA rakhavAkara 16 maI 1915 ko gurukula jhajjara kI sthApanA kI / gurukula kI rAta-dina cintA tathA sAthiyoM ke vizvAsaghAta se nirAza hokara Apa gurukula chor3akara haradvAra kI ora cale ge| mujaphpharanagara ke nikaTa raterA nAmaka grAma meM ApakA svargavAsa hogayA / Apake svargavAsa ke pazcAt gurukula ke sabhI sahayogI nirAza hogae aura gurukula banda hogayA / aba kisI ko AzA nahIM rahI ki yahAM gurukula cala sakegA / AryasamAja kI vibhUti svAmI brahmAnanda jI tathA svAmI paramAnanda jI mahArAja ne dinAMka 2 mArca 1920 I0 ko gurukula kA puna: saMcAlana karane kA kArya apane hAthoM meM liyA / ina donoM mahApuruSoM ne lagabhaga 16 varSa taka isa gurukula kA saMcAlana kiyA / svAmI AtmAnanda jI una dinoM saha-adhiSThAtA ke pada para sevA karate rahe / daurbhAgya se san 1940 I0 meM gurukula ke mukhyAdhiSThAtA svAmI paramAnanda jI kA svargavAsa hogyaa| svAmI brahmAnanda jI ativRddha hogae the / punarapi ve yathA tathA gurukula ko calAte rahe / isa prakAra gurukula para phira nirAzA ke bAdala chAgae / navajIvana kA saMcAra Aryajagat ke prasiddha vidvAn paM0 jagadevasiMha siddhAntI barahANA (rohataka) tathA zrI choTUrAma rAThI kharahara (rohataka) ke Agraha para brahmacArI bhagavAndeva jI ne 22 sitambara 1942 I0 ko gurukula kA AcArya tathA mukhyAdhiSThAtA pada sambhAla liyA / Apane maharSi dayAnanda dvArA satyArthaprakAza Adi granthoM meM pratipAdita gurukula zikSA paddhati ke anusAra isa saMsthA ko eka Adarza gurukula ke rUpa meM saMcAlana kA dRr3ha nizcaya kiyA / ApakI prArthanA para Apake hI bAlyakAla ke zikSaka zrI mA0 dharmasiMha jhiMjholI (sonIpata) ne gurukula ke saMrakSaka evaM adhiSThAtA pada kA kAryabhAra 3 aktUbara 1945 I0 ko grahaNa kara liyaa| gurukula vedavidyAlaya gotamanagara dillI ke Apake hI sahapAThI paM0 vizvapriya zAstrI ne 12 navambara 1945 ko gurukula ke upAcArya pada ko suzobhita kiyA / zrI phatahasiMha jI raiyyA (rohataka) san 1946 ke uttarArdha meM gurukula ke anna bhaNDAra, gozAlA tathA pAkazAlA Adi kAryoM ke saMcAlana meM juTa gye| isalie Apa Aja bhI 'bhaNDArI' upanAma se prasiddha haiM / isa prakAra isa tri-vibhUti kI sevA se gurukula punaH sucAru rUpa se calane lagA / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 bhUmikA gurukula meM nava-jIvana kA saMcAra hogyaa| eka murjhAte hue taru ko jaladhArA milgii| eka Tima-TimAte hue dIpaka meM tela DAla diyA gyaa| eka anAtha bAlaka ko mAtA-pitA-bhAI mila ge| paM0 vizvambharadatta jI kA tapa phalane lgaa| zraddheya AcArya bhagavAndeva (vartamAna- svAmI omAnanda sarasvatI) jI ke AcAryatva meM Aja yaha gurukula pragati ke zikhara para hai| Aja gurukula meM nimnalikhata vibhAga samAja kI sevA meM samarpita haiM1. vizvambhara vaidika pustakAlaya / 2. Arya gozAlA (bhArata meM prsiddh)| 3. dharmArtha auSadhAlaya (kaiMsara Adi asAdhya rogoM kI cikitsaa)| 4. Arya Ayurvedika rsaaynshaalaa| 5. sudhAraka (maasik-ptrikaa)| 6. * harayANA sAhitya saMsthAna (ArSagranthoM kA prakAzanavibhAga) 7. harayANA prAntIya purAtattva saMgrahAlaya (antarrASTrIya khyAti praapt)| 8. muni devarAja zodha saMsthAna / 9. zrImad dayAnandArSa vidyApITha (ArSapATha vidhi ke anusAra zikSA denevAle sabhI gurukuloM kA eka saMghaTana tathA maharSi dayAnanda vizvavidyAlaya rohataka se smbddh)| 10. maharSi svAmI virajAnanda ArSa dharmArtha nyAsa (saMskRta bhASA ke vikAsa ke lie chAtravRtti, vidvAnoM kA sammAna tathA ArSagranthoM kA prkaashn)| eka divya puruSa gurukula jhajjara ke mahAn AcArya bhagavAndeva (svAmI omAnanda sarasvatI) naiSThika brahmacArI, vItarAga saMnyAsI, santaziromaNi, parama tapasvI, saMskRta bhASA ke marmajJa aura mahAn itihAsavettA, eka divya puruSa haiM / Apane aitihAsika, naitika, vaidyaka, samAjasudhAra aura brahmacaryaviSayaka kitane hI granthoM kI racanA kI hai| Apa aSTAdhyAyI mahAbhASya tathA vedAdi zAstroM ke prakAzaka aura mahAn pracAraka haiN| ApakI sevAoM ke phalasvarUpa harayANA sarakAra ne Apako 'saMskRta paNDita' tathA bhArata sarakAra ne 'rASTrIya paNDita kI upAdhi se puraskRta kiyA hai| Apa eka vyakti nahIM apitu svayaM ne eka saMsthA haiN| Apa kanyA gurukula narelA dillI ke tathA zrImad dayAnandArSavidyA pITha gurukula jhajjara ke kulapati, yatimaNDala bhArata tathA Aryapratinidhi harayANA ke pradhAna, paropakAriNI sabhA ajamera ke kA0 pradhAna, maharSi dayAnanda vizvavidyAlaya, rohataka tathA gurukula kAMgar3I vizvavidyAlaya haradvAra kI ziSTapariSad ke sadasya, sArvadezika Arya pratinidhi sabhA dillI ke antaraMga sadasya aura akhila bhAratIya itihAsa-pariSad (bhArata-sarakAra) ke parAmarzadAtA haiN| ArSapATha vidhi ke dvArA vaidika vidvAn tathA naiSThika brahmacArI taiyAra karake deza-dezAntara aura dvIpa-dvIpAntara meM vaidika dharma kA pracAra-prasAra karake yathArtha Adarza Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam svarUpa ko prastuta karanA Apake jIvana kA parama lakSya hai / Aja bhI Apa 87 varSa kI Ayu meM ArSapATha vidhi, sAhitya - prakAzana, aitihAsika - anusandhAna, Ayurvedika cikitsA, zarAbabandI Andolana, vedapracAra Adi ke mAdhyama se saMsAra ke upakAra meM lage hue haiN| 8. paM0 vizvapriya zAstrI janma, zikSA ApakA janma 21 apraila 1921 meM jilA bijanaura ke ledarapura grAma meM huA thA / Apake pitA zrI phatehasiMha grAma ke mukhiyA the / Apa apane cAra bahina-bhAiyoM meM se saba se choTe the| Apake choTe bhAI khemasiMha grAma ke mukhiyA rahe haiN| ApakI bahina basantI tathA pUjyA mAtA jI kA ApakI bAlyAvasthA meM hI svargavAsa hogayA thA / ataH Apa mAtR-sneha se vaJcita rhe| grAma meM vidyAlaya nahIM thA ataH nadI pAra karake samIpavartI zerakoTa upa-nagara meM par3hane jAnA par3atA thA / Apa buddhimattA ke kAraNa kakSA meM sarvaprathama rahate ataH Apako chAtravRtti milatI thI aura phIsa bhI muApha thI / Apa 1937 meM vidyAlaya se miDala parIkSA uttIrNa kI / san 1938 se 1945 taka AcArya rAjendranAtha zAstrI ke caraNoM meM baiThakara dayAnanda veda vidyAlaya meM aSTAdhyAyI mahAbhASya Adi ArSa granthoM kA adhyayana kiyaa| tatpazcAt Apane gurukula mahAvidyAlaya jvAlApura se vidyAratna, ejUkezana borDa uttarapradeza se hAIskUla, hindI sAhitya sammelana prayAga se sAhityaratna, paMjAba vizvavidyAlaya se zAstrI aura darabhaMgA vizvavidyAlaya se AcArya parIkSA yogyatApUrvaka uttIrNa kii| Apa zraddheya AcArya bhagavAndeva jI ke dayAnanda vedavidyAlaya dillI ke sahapAThI the / Apako sampUrNa pANinIya aSTAdhyAyI evaM vyAkaraNazAstra kaNThastha thA / Apa saMskRta bhASAke udbhaTa vidvAn the / ApakI dharmapatnI zrImatI jayAvatI snAtikA gurukula sAsanI saMskRta bhASA kI viduSI hai| ApakI putrI DaoN0 suvIrA aura putra vedapriya, brahmapriya, sarvapriya, Anandapriya aura vijayapriya saMskRtabhASA tathA bhAratIya saMskRti ke anurAgI haiN| gurukula ke upAcArya gurukula jhajjara ke AcArya evaM mukhyAdhiSThAtA brahma0 bhagavAndeva jI ke Agraha para Apane dinAMka 12 navambara 1945 ko gurukula ke upAcArya pada ko suzobhita kiyA / Apake Agamana se pUrva AcArya bhagavAndeva jI hI brahmacAriyoM ko pANinIya zikSA aSTAdhyAyI, kAzikA tathA Arya - siddhAnta par3hAte rahe / gurukula ke lie anna-dhana saMgraha kA kArya bhI atyanta Avazyaka thA / ataH AcArya bhagavAndeva jI ko ukta Avazyaka kArya meM ati vyasta rahane ke kAraNa adhyApana kArya ke lie samaya nahIM milatA thaa| paM0 vizvapriya zAstrI ke upAcArya pada kA kAryabhAra sambhAla lene para AcArya bhagavAndeva jI Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 bhUmikA adhyApana-kArya se nizcinta hoge| aba paM0 vizvapriya zAstrI brahmacAriyoM ko varNoccAraNa zikSA, aSTAdhyAyI mahAbhASya Adi pANinIya vyAkaraNa zAstra par3hAne lge| Apa brahmacarya-kAla meM gurukula meM hI rahate the| gRhastha-Azrama meM praveza ke pazcAt jhajjara nagara meM rahane lge| pratidina jhajjara se Ate aura sAyaMkAla par3hAkara cale jAte the| una dinoM paThana-pAThana kArya meM koI avakAza nahIM hotA thaa| 'svAdhyAye nAstyanadhyAyaH' ke Adeza kA dRr3hatApUrvaka pAlana kiyA jAtA thaa| ata: Apa gRhasthAzrama meM rahate hue bhI / adhyApana-yajJa meM koI anadhyAya (chuTTI) nahIM rakhate the| yaha eka gRhastha ke lie parama tapa hai| Apane 1945 I0 se 1955 I0 daza varSa taka eka Adarza upAcArya ke rUpa meM zikSA-satra kA saMcAlana kiyaa| Apake caraNoM meM baiThakara jina chAtroM ne pANinIya vyAkaraNazAstra kA adhyayana kiyA unake kucha nAma nimnalikhita haiM1. paM0 yajJadeva zAstrI lUloDha, revAr3I (hryaannaa)| 2. paM0 vedavrata zAstrI ajItapurA, ta0 cir3AvA, jilA jhujhunUM (raaj.)| 3. paM0 sudarzanadeva AcArya bAlanda, rohataka (hryaannaa)| 4. paM0 satyavrata AcArya sulatAna bAjAra, haidarAbAda (aandhrprdesh)| __paM0 satyavIra zAstrI DAlAvAsa, bhivAnI (hryaannaa)| 6. paM0 mahAvIra mImAMsaka chaterA mAjarA, sonIpata (hryaannaa)| 7. paM0 rAjavIra zAstrI phajalagar3ha, meraTha (uttrprdesh)| 8. paM0 manudeva zAstrI DAlAvAsa, bhivAnI (hryaannaa)| 9. DaoN0 somavIra camarAr3A, karanAla (hryaannaa)| 10. paM0 yazapAla AcArya satanAlIkAbAsa, mahendragar3ha (hryaannaa)| 11. zrI manudeva yogI (svAmI satyapati) pharamANA rohataka (hryaannaa)| 12. paM0 dharmapAla zAstrI, borI, usmAnAbAda (mhaaraassttr)| 13. paM0 dharmavrata zAstrI cur3elA, jhuMjhanUM (raajsthaan)| 14. paM0 vedapAla zAstrI jhojhUkalAM (bhivAnI) hryaannaa| __ApakI adhyApana-kArya ke atirikta lekhana-kArya meM vizeSa ruci thii| Apake vaidika-siddhAnta tathA sAmayika samasyAoM ke samAdhAna meM Aryajagat tathA dainika patra-patrikAoM meM mahattvapUrNa lekha prakAzita hote rahate the| AcArya harideva gurukula gotamanagara dillI ne 'tambAkU kA nazA' nAmaka ApakI eka racanA prakAzita karAI hai| Apake mahattvapUrNa lekha nimnalikhita haiM1. paMjAba kA hindI Andolana / 2. maharSi dayAnanda aura svarAjya / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 3. 4. maleriyA kA upAya | kAla kA nirdhAraNa (sRSTi saMvat) / zArIrika patana kA kAraNa : tambAkU / 6. gItA aura ahiMsA | 7. saMskRta kI vyApaka dhvaniyAM (pANDulipi mere pAsa surakSita hai ) / 8. rAjanIti aura maharSi dayAnanda / 5. pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 9. daheja-prathA / 10. maharSi dayAnanda aura dahejaprathA / 11. jandAvastA aura veda / 12. hindI rakSA satyAgraha / 13. ucita upAya ( hindI - rakSA) / 14. vAstavika tarpaNa / 15. cAya kA mAnava - deha para duSprabhAva / 16. kyA veda meM vaziSTha kA itihAsa hai ? 17. bhASAoM kA vikAsa / 18. mahAbhAratakAlIna adbhuta zastroM kI jhAMkI / 19. maharSi dayAnanda aura gorakSA / 20. siddhAnta kaumudI kI antyeSTi ke lekhana meM mahattvapUrNa yogadAna / kheda hai ki Apa 18 jUna 1965 I0 meM vizUcikA roga se lagabhaga 46 varSa kI Ayu meM hI hameM chor3akara svargadhAma cale ge| guruvara ! Apake dvArA prArambha kiyA gayA pANinIya vyAkaraNazAstra kA paThana-pAThana rUpa yajJa Apake tapa se abAdha gati se cala rahA hai aura usakI sugandhi bhArata ke sabhI prAntoM meM phaila rahI hai| aba zrI vijayapAla yogArthI gurukula meM ArSa zikSA mahAyajJa kA saMcAlana kara rahe haiM / pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam dinAMka 11 aktUbara 1996 ko janakapurI naI dillI AryasamAja ke utsava para svAmI omAnanda jI padhAre aura unakA rAtri-sabhA meM veda-viSayaka prabhAvazAlI vyAkhyAna huA aura mujhe preraNAtmaka AzIrvAda diyA ki tuma aSTAdhyAyI kA eka acchA bhASya likha do| maiM use prakAzita kara dUMgA / zraddheya svAmI jI mahArAja ke AzIrvAda se hI yaha 'pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam' nAmaka aSTAdhyAyI kA bhASya pAThakoM kI sevA meM prastuta kiyA jA rahA hai| svAmI jI mahArAja ne hI 'brahmarSi svAmI virajAnanda ArSa dharmArtha nyAsa' gurukula jhajjara (harayANA) kI ora se prakAzita kiyA hai / I Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 26 isa meM pANinIya aSTAdhyAyI ke sUtroM kI padaccheda, vibhakti, samAsa, anvaya, artha aura udAharaNa Atmaka saMskRtabhASA meM vyAkhyA kI gaI hai aura AryabhASA nAmaka hindI TIkA meM sUtroM kA padollekha sAhita, artha, udAharaNa, udAharaNoM kA hindI bhASA meM artha aura udAharaNoM kI kaccI siddhi bhI dI gaI hai| kahIM-kahIM vizeSa' nAmaka sandarbha meM viSaya ko suspaSTa kiyA gayA hai| maiMne san 1947 se 51 taka zraddheya paM0 AcArya bhagavAndeva jI tathA guruvara vizvapriya zAstrI jI ke caraNoM meM baiThakara pANinIya vyAkaraNazAstra kA adhyayana kiyA thaa| Aja 50 varSa ke pazcAt svAmI jI mahArAja ke AzIrvAda se yaha pANinIya aSTAdhyAyI-pravacanam nAmaka prayAsa pAThakavRnda kI sevA meM prastuta kiyA hai| isameM yadi koI guNa dikhAI detA hai vaha saba mere gurujanoM kA zubha AzIrvAda hai aura jitane bhI isameM doSa dRSTigocara ho rahe haiM vaha saba merI alpajJatA hI samajhanI caahie| mujha jaise sAdhAraNa saMskRta vyAkaraNazAstra eka vizAla araNyAnI hai| isameM vyAkaraNa-vidyArthI se bhUla-cUka raha jAnA koI bar3I bAta nahIM / yadi koI bhUla dRSTigocara ho to vaiyAkaraNa vidvAn mujhe sUcita karane kA anugraha kareM jisa se use AgAmI saMskaraNa meM bahiSkRta kiyA jA sake / dhanyavAda mere bar3e bhAI paM0 vedavrata jI zAstrI (sahapAThI) ne uttama mudraNakArya tathA sthAna-sthAna para saMzodhana ke sujhAvoM se kRtArtha kiyA hai| ArSa gurukula narelA kI snAtikA zrImatI sAvitrI zAstrI janatA kAlonI, rohataka ne pANDulipi taiyAra karane meM sahayoga pradAna kiyA hai| zrI surendrakumAra caturvedI ne uttama TaMkaNa kArya kiyA hai / tadartha ye mere atidhanyavAda ke pAtra haiM / -sudarzanadeva AcArya saMskRta sevA saMsthAna 776/34 harisiMha kAlonI, rohataka Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 granthakAra paNDita sudarzanedava AcArya pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacana ke lekhaka paM0 sudarzanadeva AcArya kA janma mAdha zuklA paMcamI saM0 1991 vi0 tadanusAra 8 pharavarI 1935 I0 ko grAma bAlanda (rohataka) meM mahAzaya zivadatta Arya evaM zrImatI rajakAM devI ke ghara huA / zikSA janma pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam Apake pUjya pitA dRr3ha AryasamAjI the / ata: RSibhakta pitA ne apane honahAre putra ko prAthamika zikSA ke uparAnta ArSa zikSA paddhati se vedAdi zAstroM ke adhyayana ke lie 7 pharavarI 19947 I0 ko Arya bhajanopadezaka cau0 naunandasiMha (svAmI nityAnanda ) koI sUrA (rohataka) ke sAtha gurukula jhajjara (rohataka) bheja diyaa| vahAM para Apane zraddheya AcArya bhagavAndeva jI tathA mahAvaiyAkaraNa paM0 vizvapriya zAstrI Adi vidvAnoM ke caraNoM meM baiThakara zikSA, vyAkaraNa, nirukta, chandazAstra, kAvyAlaMkAra, darzanazAstra, upaniSad, gItA, rAmAyaNa, manusmRti, saMskRta-sAhitya evaM vedoM kA adhyayana kiyA / tatpazcAt Apa gurukula meM hI pradhAnAdhyApaka ke pada para adhyApana - va - kArya karate rahe / Apane san 1957 meM paMjAba vizvavidyAlaya se zAstrI, san 1962 meM vyAkaraNAcArya parIkSA prathama zreNI meM uttIrNa kii| san 1967 meM gurukula kAMgar3I vizvavidyAlaya haradvAra se ema0e0 (saMskRta) meM sarvaprathama rahe / san 1977 meM isI vizvavidyAlaya se pI-eca0 DI0 upAdhi prApta kI / Arya pratinidhi sabhA paMjAba dvArA saMcAlita dayAnanda upadezaka mahAvidyAlaya yamunAnagara, bhaTiNDA meM Apa 7 varSa taka AcArya rahe / tatpazcAt san 1968 se 1995 taka harayANA prazAsana ke vidyAlaya tathA mahAvidyAlayoM meM saMskRta vibhAga ke adhyakSa pada para sevA karate rahe / Apa 30 disambara 1995 ko rAjakIya sevA se nivRtta hokara Aryapratinidhi sabhA harayANA ke vedapracArAdhiSThAtA evaM sarvahitakArI ke saha-sampAdaka ke rUpa meM sevAkArya kara rahe haiN| sAhitya-racanA Apane zikSA-sevA ke sAtha-sAtha nimnalikhita sAhitya-racanA kI hai vedabhASya - vibodha (yajurveda kA 40vAM adhyAya) / 1. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 bhUmikA 2. dayAnanda yajurvedabhASya bhAskara (4 bhaag)| 3. dayAnanda RgvedabhASya bhAskara (2 bhaag)| 4. zikSA vedAMga paramparA evaM siddhAnta (mudraNAlaya meN)| 5. varNoccAraNa-zikSA (vibodhvRtti)| 6. dayAnanda sandhyAhavana paddhati / 7. vaidika upAsanA pddhti| 8. bAla saMskAravidhi (sNskRt)| 9. varSeSTi yjnypddhti| 10. vyAkaraNa kaarikaaprkaash| 11. linggaanushaasnvRtti| 12. vyAkaraNazAstrAm (do bhaag)| 13. brhmcryaamRtm| 14. paM0 jagadevasiMha siddhAntI jiivn-critr| puraskAra ApakI ukta sAhitya-sevA ke phalasvarUpa 'AryasamAja sAntAkruja, bambaI ne dinAMka 28 janavarI 1996 ko Apako veda-vedAMga puraskAra se sammAnita kiyA hai| Apa Aryajagat ke suprasiddha vaidika vidvAn haiN| Apane apanI sAhitya-racanA kI zrRMkhalA meM 'pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam' nAmaka yaha nayI racanA vyAkaraNa-jijJAsu chAtra-chAtrAoM tathA svAdhyAyazIla pAThakoM kI sevA meM prastuta kI hai| AzA hai isase vyAkaraNa-zAstra ke kSetra meM pAThakavRnda ko avazya hI nayA prakAza tathA lAbha prApta hogaa| saMcAlakaAcArya priMTiMga presa, dayAnandamaTha, rohataka-124001 dUrabhASa : 46874, S.T.D. : 01262 vedavrata zastrI mantrI, Arya pratinidhi sabhA harayANA, 16-7-1997 I0 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya-vaktavya pavitra veda IzvarIya jJAna hai| vedoM ke zikSA, kalpa, vyAkaraNa, nirukta, chanda aura jyautiSa meM cha: aMga hai| inameM vyAkaraNa-zAstra ko veda-zarIra kA mukha mAnA gayA hai arthAt yaha vedoM kA eka mukhya aMga hai| maharSi pataMjali likhate haiM- 'pradhAnaM SaTSva GgeSu vyAkaraNaM, pradhAne ca kRto yatna: phalavAn bhavati' arthAt vedoM ke cha: aMgoM meM vyAkaraNa-zAstra pradhAna hai aura pradhAna meM kiyA huA yatna saphala hotA hai| zrImaddayAnandArSa vidyApITha gurukula jhajjara (harayANA) ke adhIna Aja lagabhaga 30 gurukula cala rahe haiN| jinameM mukhya rUpa se pANinIya vyAkaraNa-zAstra kA paThana-pAThana hotA hai| bahuta dinoM se icchA thI ki apane gurukuloM meM cala rahe vyAkaraNa-zAstra ke paThana-pAThana kI suvidhA ke lie pANinIya aSTAdhyAyI kI saMskRta tathA AryabhASA (hindI) meM eka utkRSTa vyAkhyA likhakara prakAzita kI jaaye| harSa kA viSaya hai ki apane hI gurukula ke suyogya snAtaka paM0 sudarzanadeva AcArya ne merI icchA ke anurUpa aSTAdhyAyI kI saMskRta aura hindI donoM bhASAoM meM uttama vyAkhyA likhI hai jise brahmarSi svAmI virajAnanda ArSa dharmArtha nyAsa gurukula jhajjara (harayANA) kI ora se prakAzita kiyA jA rahA hai| yaha 'pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam' nAmaka grantha nimnalikhita pAMca bhAgoM meM prakAzita kiyA jAyegA1. prabhama bhAga (prathama-dvitIya adhyaay)| 2. dvitIya bhAga (tRtIya adhyaay)| 3. tRtIya bhAga (caturtha-paJcama adhyaay)| 4. caturtha bhAga (SaSTha adhyaay)| 5. paJcama bhAga (saptama-aSTama adhyaay)| zrAvaNI upAkarma (2054 vi0) ke zubha avasara para 'pANinIya-aSTAdhyAyIpravacanam' kA prathama bhAga pAThakavRnda kI sevA meM prastuta kiyA jA rahA hai| zeSa cAra bhAga bhI zIghra prakAzita kiye jaayeNge| sampUrNa aSTAdhyAyI bhASya (pAMcoM bhAgoM) kA mUlya 500 rupaye hai| prathama bhAga lekara sampUrNa bhASya ke grAhaka bananevAle pAThakoM ko pAMcoM bhAga 400 rupaye meM diye jaayeNge| 20-7-1997 gurupUrNimA -omAnanda sarasvatI AcArya gurukula jhajjara (harayANA) Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdhyAyI ke punaruddhAraka svAmI virajAnanda sarasvatI aSTAdhyAyI-mahAbhASye dve vyaakrnnpustke| ato'nyat pustakaM yattuM tatsarvaM dhUrtaceSTitam / / -virajAnanda sarasvatI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdhyAyI ke mahAn pracAraka svAmI omAnanda sarasvatI omAnandaM mamAcAryaM pANinIyasya prakAzakam / purAtattvarasya vettAraM vande bhiSagvaraM gurum / / - sudarzanadevaH Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdhyAyI ke mahopadhyAya 390030050 paNDita vizvapriya zAstrI vizvapriyamupAdhyAyaM pANinIyasya pAThakam / guruvaryaM sadA vande zabdavidyAvicakSaNam / / -sudarzanadevaH Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam' lekhaka paNDita sudarzanadeva AcArya yadadhItaM suvijJAtaM gurumukhasamAzritam / smaran gurujanaM pUjyaM pANinIyaM likhAmyaham / / zrAvaNI upAkarma -sudarzanadevAcAryaH 2054 vi0 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oM saccidAnandezvarAya namo namaH atha pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam guruvandanA ajJAnatimirAndhasya jJAnAJjanazalAkayA / cakSurunmIlitaM yena tasmai pANinaye namaH / 1 / bhagavAndevamAcAryaM vizvapriyaM ca paNDitam / guruvaryaM sadA vande veda-vedAGgapAThakam / 2 / bAlAnAM sukhabodhAya viduSAM vimarzAya ca / aSTAdhyAyIpravacanaM kriyate kAmadhuG mayA / 3 / vyAkaraNazAstraprArambhaH atha zabdAnuzAsanam |1| pa0vi0-atha avyayapadam / zabdAnuzAsanam / 1 / 1 / sao - zabdAnAm anuzAsanamiti zabdAnuzAsanam / (SaSThItatpuruSaH) artha:- zabdAnuzAsanaM nAma zAstramadhikRtaM veditavyam / keSAM zabdAnAmanuzAsanam ? laukikAnAM vaidikAnAM ca / laukikastAvat - gaurazvaH puruSo hastI zakunirmRgo brAhmaNa iti / vaidikAstAvat-agnimILe purohitam / iSe tvorje tvA / agna AyAhi vItaye / zanno devIrabhiSTaye iti / AryabhASA - artha - (zabdAnuzAsanam) aba zabdAnuzAsana = vyAkaraNa zAstra kA (atha) Arambha kiyA jAtA hai| jisameM zabdoM kA upadeza ho use 'zabdAnuzAsana' kahate haiN| yahAM kina zabdoM kA upadeza kiyA jAtA hai ? laukika aura vaidika zabdoM kA / laukika zabda kaise hote haiM ? jaise- gau:, azva:, puruSaH, hastI, zakuni:, mRgaH, brAhmaNaH ityAdi / vaidika zabda kaise hote haiM ? jaise agnimILe purohitam (R0 11111 ) iSe tvorje tvA (yaju0 1 / 1 / ) agna AyAhi vItaye (sAma0 11111 ) zanno devIrabhiSTaye0 (atharva0 1/6 11 ) ityAdi / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam atha pratyAhAraprakaraNam a i u N / 1 / pa0vi0-a i u N 1 / 1 / / artha-a, i, u ityetAn varNAn upadizyAnte NakAramitaM karoti, aN pratyAhArArtham / ____ AryabhASA-artha-(a i u N) a, i, u ina tIna vargoM kA upadeza karake anta meM NakAra anubandha kiyA hai, 'aN' pratyAhAra ke liye| 'aN' kahane se uraNa raparaH' (a0 111151) ityAdi sthaloM para a, i, u ina tIna varNoM kA grahaNa kiyA jAtA hai| yahAM iN' Adi pratyAhAra bhI sambhava hai, kintu pANini muni ko apane zabdAnuzAsana meM 'aN' pratyAhAra kI hI AvazyakatA hai| R lR k|2| pa0vi0-R tR k 1 / 1 / artha-RtR ityetau varNI pUrvAzca varNAn upadizyAnte kakAramitaM .. karoti, ak, ik, uk prtyaahaaraarthm| . AryabhASA-artha-(Rla k) R, lU ina do vargoM kA tathA pUrva vargoM kA bhI upadeza karake anta meM kakAra anubandha kiyA gayA hai, ak, ik, uk ina tIna pratyAhAroM ke liye| ak-'aka: savarNe dIrghaH' (6 / 1 / 101) / ik-'iko guNavRddhI' (1 / 1 / 31) / uk-ugitazca (4 / 1 / 6) ityAdi / e o ng|3| pa0vi0-e o G 11 artha-e o ityetau varNAvupadizyAnte DakAramitaM karoti, eG pratyAhArArtham / AryabhASA-artha-(e o G) e o ina do varNoM kA upadeza karake anta meM DakAra anubandha kiyA hai, eG pratyAhAra ke liye| eG-adeG guNa: (1 / 1 / 2) ityaadi| ai au c|4| pa0vi0-ai auca / 11 artha:-ai, au ityetau varNI pUrvAMzca varNAn upadizyAnte cakAramitaM karoti, ac ic, eca, aic prtyaahaaraarthm| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH 3 AryabhASA - artha - (ai auca) ai, au ina do varNoM kA tathA pUrva varNoM kA bhI upadeza karake anta meM cakAra anubandha kiyA hai, ac, ic, ec aic pratyAhAroM ke liye / ac-acaH parasmin pUrvavidhau (111/57 ) ic - ica ekAco'mpratyayavacca ( 6 |3 / 68) ec - eco'yavAyAva: ( 6 / 2 / 78 ) / aic-vRddhirAdaic (11111) / ha ya va ra T / 5 / pa0vi0-ha ya va ra T 1 / 1 / artha:-ha, ya, va, ra ityetAn pUrvAMzca varNAn upadizyAnte TakAramitaM karoti, aT pratyAhArArtham / AryabhASA-artha- (ha ya va ra TU ) ha, ya, va, ra ina cAra varNoM kA tathA pUrva varNoM kA bhI upadeza karake anta meM TakAra anubandha kiyA gayA hai, aT pratyAhAra ke liye / aT- zazchouTi (8/4 / 63) ityAdi / lnn|6| pa0vi0-laN 1 / 1 / artha:- (laN) la ityekaM varNaM pUrvAMzca varNAn upadizyAnte NakAramitaM karoti, aNu, iN, yaN pratyAhArArtham / AryabhASA - artha - (lag) la isa eka varNa kA tathA pUrva varNoM kA bhI upadeza karake anta meM kAra anubandha kiyA hai, aN iN, yaN pratyAhAroM ke liye / aN-aNuditsavarNasya cApratyaya: ( 1 / 1 / 67 ) iN- iNko: ( 813157) yaN-iko yaNaci (6 / 1 / 77) ityAdi / sUtra vizeSa- aN do pratyAhAra banAye haiN| pahalA a i u N sUtra meM aura dUsarA isa meN| isa sUtra vAle aN kA aSTAdhyAyI meM kevala aNuditsarvasya cApratyaya: (111/67) isI sUtra meM grahaNa kiyA jAtA hai| anyatra sarvatra aSTAdhyAyI meM 'a i u N' ke aN pratyAhAra kA grahaNa hotA hai / Ja ma Ga Na na m / 7 / pa0vi0 Ja ma Ga Na na m 1 / 1 / artha:- Ja, ma, Ga, Na na ityetAn pUrvAMzca varNAn upadizyAnte makAramitaM karoti, am yam Gam pratyAhArArtham / AryabhASA - artha - (Ja ma Ga nam) Ja, ma, Ga, Na, na ina pAMca varNoM kA tathA pUrva varNoM kA bhI upadeza karake anta meM makAra anubandha kiyA hai, am, yam, Gam pratyAhAroM Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ke liye| am-pumaH khayyampare ( 813 16) yam-halo yamAM yami lopa: (8/4/64) Gam -Gamo hrasvAdaci GamuN nityam (8 | 3 | 32 ) ityAdi / vizeSa- pANinimunipraNIta uNAdikoSa meM eka Jam pratyAhAra bhI milatA hai - Jam - JamantADDaH (uNA0 1 / 114) / jha bha J / 8 / pa0vi0- jha bha J 1 / 1 / artha:-jha bha ityetau varNau pUrvAMzca varNAn upadizyAnte JakAramitaM karoti, yaJ pratyAhArArtham / AryabhASA-artha- (jha bha J) jha bha ina do varNoM kA tathA pUrva varNoM kA bhI upadeza karake anta meM kAra anubandha kiyA hai, yaJ pratyAhAra ke liye / yaJ - ato dIrgho yaJi (7/3/171) ityAdi / ghaDhadhaS / 6 / pa0vi0- gha Dha dha S 1 / 1 / arthaH-gha, Dha, dha ityetAn pUrvAzca varNAn upadizyAnte NakAramitaM karoti, jhaS bhaS pratyAhArArtham / AryabhASA-artha- (gha Dha dha S) gha, Dha, dha. ina tIna varNoM kA tathA pUrva varNoM kA bhI upadeza karake anta meM SakAra anubandha kiyA hai, jhaSa, bhaS pratyAhAroM ke liye / jhaS, bhaS- ekAco bazo bhaS jhaSantasya sdhvoH (8/2 / 37 ) ityAdi / jaba ga Da da z | 10 | pa0vi0 - ja ba ga Da da z 1 / 1 / artha:-ja ba ga Da da ityetAn pUrvAMzca varNAn upadizyAnte zakAramitaM karoti, azM, haz vaz, jaz, jhaz, baz pratyAhArArtham / AryabhASA-artha- ( ja ba ga Da da z) ja, ba, ga, Da, da ina pAMca varNoM kA tathA pUrva varNoM kA bhI upadeza karake anta meM zakAra anubandha kiyA hai, az, haz, vaz, jaza, jhas, baz pratyAhAroM ke liye| az- bho bhago agho apUrvasya yo'zi (8 / 3 / 17 ) haz- hazi ca (6 / 1 / 114) vaz- neDvazi kRti (7/2/8) jaz, jhaz - jhalAM jaz jhazi (8/4/53) baz- ekAco bazo bhaS jhaSantasya sdhvoH (8 / 2 / 37 ) ityAdi / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH kha pha cha Tha tha ca Ta ta v / 11 / pa0vi0-kha pha cha Tha tha ca Ta ta v 1 / 1 / artha:-kha, pha, cha, Tha, thaM, ca, Ta, ta ityetAn varNAn upadizyAnte vakAramitaM karoti, chat prtyaahaaraarthm| AryabhASA-artha-khi pha cha Tha tha ca Ta ta v) kha, pha, cha, Tha, tha, ca, Ta, ta ina ATha varNoM kA upadeza karake anta meM vakAra anubandha kiyA hai, chav pratyAhAra ke liye| chav-nazchavyaprazAn (8 / 3 / 7) vizeSa-yahAM kha, pha kA grahaNa uttara pratyAhAroM ke liye hai| yahAM cha varNa se pratyAhAra grahaNa kiyA gayA hai| ka pa ya / 12 / pa0vi0- ka pa ya 1 / 1 / / artha:-ka, pa ityetau varNI pUrvAMzca varNAn upadizyAnte yakAramitaM karoti, yaya, maya, jhaya, khay prtyaahaaraarthm| AryabhASA-artha-(ka pa y) ka, pa ina do varNoM kA tathA pUrva varNoM kA upadeza karake anta meM yakAra anubandha kiyA hai| yay, maya, jhaya, khay pratyAhAroM ke liye| yay-anusvArasya yayi parasavarNa: (8 / 4 / 58) may-maya usro vo vA (8 / 3 / 33) jhay-jhayo ho'nyatarasyAm (8 / 4 / 62) khay-puma: khayyampare (8 / 3 / 6) ityaadi| vizeSa-kAtyAyanamunipraNIta vArtikasUtroM meM eka cam pratyAhAra bhI milatA hai| cay-cayo dvitIyA: zari pauSkarasAde: (a0 8 / 4 / 58) za Sa sa / 13 / pa0vi0-za Sa sa ra 11 / artha:-za Sa sa ityetAn pUrvAMzca varNAn upadizyAnte rephamitaM karoti, yar, jhar, khar, car, zar pratyAhArArtham / AryabhASA-artha-(za Sa sa ra) za Sa sa ina tIna varSoM kA tathA pUrva vargoM kA bhI upadeza karake anta meM repha anubandha kiyA hai, yar, jhara, khara, car zar pratyAhAroM ke liye| yar-yaro'nunAsikenunAsiko vA (8 / 4 / 45) jhar-jharo jhari savarNe (8 / 4 / 65) khar-khari ca (8 / 4 / 55) car-abhyAse car ca (8 / 4 / 54) zar-zapUrvA: khaya: (7 / 4 / 61) ityaadi| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ha l|14| pa0vi0-hal 11 / artha:-ha pratyekaM varNaM pUrvAMzca varNAn upadizyAnte lakAramitaM karoti, al, hal, val, rala, jhal, zal prtyaahaaraarthm| __AryabhASA-artha-(hal) ha, isa eka varNa kA tathA pUrva varNoM kA bhI upadeza karake anta meM lakAra anubandha kiyA hai, al, hala, val, ral, jhal, zal pratyAhAroM ke liye| ala-alo'ntyAta pUrva upadhA (1 / 1 / 65) hal-halo'nantarA: saMyogaH (1 / 117) val-lopo vyovali (6 / 1 / 66) ral-ralo vyupadhAddhalAde: saMzca (1 / 2 / 26) jhal-jhalo jhali (8 / 2 / 26) zal-zala igupadhAdaniTa: ksa: (3 / 1 / 45) ityaadi| ekasmAn GaJaNavaTA dvAbhyAM Sastribhya eva kaNamA: syuH| jJeyau cayau caturyo raH paJcabhya: zalau SaDbhyaH / / / AryabhASA-artha-jina pratyAhAra sUtroM meM Ga ja Na va Ta anubandha haiM unameM eka pratyAhAra banatA hai| jahAM Sa anubandha hai vahAM do pratyAhAra banate haiN| jahAM ka Na ma anubandha haiM vahAM tIna pratyAhAra banate haiN| jahAM ca ya anubandha haiM vahAM cAra anubandha banate haiN| jahAM ra anubandha hai vahAM pAca pratyAhAra banate haiM aura jahAM za, la anubandha haiM vahAM cha: pratyAhAra banate haiN| pratyAhAra sUtra a i u Na aN RtR k ak ik uk e o D ai au c ac ic ec aic ha ya va ra T laN iNa yaNa ja ma Da Na na m am yam Dam jha bha J ghaDha dhaS jhaS bhaS ja ba ga Da da z az haz vaz jhaz jaz baz / kha pha cha Tha tha ca Ta ta v 12. ka pa y yam)maya jhay khay 13. za Sa sa ra yar jhar khar car zar 14. hal al hal val ral jhal zal yoga%3D41 pratyAhAra sakhyA orm on si mix o wig vai ana yaJ or mm orward -- chan Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH vizeSa-ye 14 caudaha pratyAhAra sUtra haiM / pratyAhAra kA artha saMkSepa hai| vaiyAkaraNa siddhAnta-kaumudI ke racayitA paM0 bhaTTojidIkSita Adi inheM mAhezvarasUtra (zivasUtra ) mAnate haiN| jaisA ki nandikezvarakRta kAzikA meM likhA hai nRttAvasAne naTarAjarAjo uddhartukAmaH sanakAdisiddhAn etad vimarze zivasUtrajAlam / / vyAkaraNa mahAbhASya ke racayitA maharSi pataJjali aura maharSi dayAnanda Adi mata hai ki ye 14 caudaha sUtra pANini-praNIta hI haiM / iti pratyAhAraprakaraNam / saMskRta varNamAlA pANini muni ne ina pratyAhAra sUtroM meM aN Adi 41 pratyAhAroM ke liye Avazyaka varNoM kA hI grahaNa kiyA hai| pANinIya zikSA ke anusAra saMskRta varNamAlA meM nimnalikhita 63 taresaTha varNa haiM : hasva a i ba R X 031 X X X nanAda DhakkAM navapaJcavAram / 5 svara dIrgha 5 for bs A I U RR X e ai la au 8 pluta a 3 i 3 u 3 R 3 lR 3 e 3 ai 3 o 3 au 3 9 (22) Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vyaJjana ka varga ca varga Ta varga ta varga pa varga antaHstha USma ka kha ga gha Ga / ca cha ja jha Ja / visarjanIya jihvAmUlIya upadhmAnIya Ta Tha Da Dha Na / ta tha da dha na / pa pha ba bha ma / ya ra la va / za Sa sa ha / (33) ayogavAha 6 hrasva dIrgha 'anunAsika anusvAra La (cAra yAma} (8) 22 svara, 33 vyaJjana, 8 ayogavAha = 63 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH guNavRddhiprakaraNam vRddhi-saMjJA (1) vRddhiraadaic|1| pa0vi0-vRddhi: 11 Adaic 1 / 1 / sa0-At ca aic ca etayo: samAhAra Adec (samAhAradvandvaH) / ta: paro yasmAt sa taparaH, tAdapi parastapara: (bahuvrIhi: samAsa:) artha:-taparANAm AkAra-aikAra-aukArANAM vRddhi-saMjJA bhavati / udA0-(AkAra:) aashvlaayn:| zAlIya: / mAlIya: / (ekAra:) aitikAyana: / (aukAra:) aupgvH| __ AryabhASA-artha-(Adec) A+t+aica arthAt tapara AkAra, aikAra aura aukAra kI (vRddhi:) vRddhi saMjJA hotI hai| udA0-(AkAra) AzvalAyana: / azvalAyana kA putra / zAlIyaH / zAlA meM rahanevAlA gRhsth| mAlIyaH / mAlA meM rahanevAlA pussp| (ekAra) aitikAyana: / itika kA putra / (aukAra)-aupagavaH / upagu kA putr| siddhi-(1) AzvalAyana: / azvala+phak / aashvl+aayn| aashvlaayn+su| AzvalAyana: / yahAM azvala zabda se apatya artha meM naDAdibhyaH phak' (4 / 1 / 88) se phak pratyaya, Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se pha ke sthAna meM Ayana-Adeza aura kiti c'(7|1|118) se Adi vRddhi hotI hai| (2) zAlIya: / shaalaa+ch| zAl+Iya / zAlIya+su / zAlIyaH / yahAM zAlA zabda ke Adi meM vRddhisaMjJaka AkAra ke hone se usakI vRddhiryasyAcAmAdistad vRddham' (1 / 1 / 73) se vRddha saMjJA hokara vRddhAcchaH' (4 / 1 / 114) se cha pratyaya hotA hai| cha ke sthAna meM 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se Iya-Adeza hotA hai| aise hI mAlA zabda se-mAlIyaH / (3) aitikAyana: / itika+phak / aitik+aayn| aitikaayn+su| aitikAyanaH / yahAM itika zabda se apatya artha meM naDAdibhyaH phak' (4 / 1188) se phak pratyaya, 'AyaneyaH' (7 / 1 / 2) se pha ke sthAna meM Ayana-Adeza aura kiti ca' (7 / 2 / 118) se Adi vRddhi hotI hai| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa . pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (4) aupagavaH / upgu+ann| aupgo+a| aupgv+su| aupagavaH / yahAM upagu zabda se apatya artha meM tasyApatyam' (4 / 1 / 92) se aN pratyaya aura taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se Adi vRddhi hotI hai| yahAM 'orguNaH' (6 / 4 / 146) se upagu ke antya ukAra ko guNa hotA hai| vizeSa-Adec pada ke madhya meM t' kisaliye lagAyA gayA hai ? A++aic / aSTAdhyAyI meM aneka sthAnoM para t' lagAkara varNoM kA nirdeza kiyA gayA hai| una varNoM ko tapara kahate haiN| yahAM A aura aica ke madhya meM t lagAyA gayA hai| isaliye dehalI-dIpaka nyAya se A aura aica donoM tapara haiN| jaise ghara kI dehalI para rakhA huA dIpaka donoM ora apanA prakAza phailAtA hai, vaise yahAM donoM ke madhya meM vidyamAna t A aura aica donoM ko tapara karatA hai| ta: paro yasmAta sa taparaH, tAdapi parastaparaH / jisase t pare hai use tapara kahate haiM aura jo t se pare hai vaha bhI tapara kahAtA hai| aSTAdhyAyI meM varNo ko tapara karane kA prayojana yaha hai ki taparastatkAlasya' (1 / 1 / 70) arthAt tapara varNa tatkAla ke grAhaka hote haiN| hrasva, dIrgha, pluta jisa bhI kAla ke varNa ke sAtha t lagAyA jAtA hai, vaha usI kAla ke udAtta, anudAtta, svarita tathA niranunAsika aura sAnunAsika varNo kA grAhaka hotA hai| isa prakAra tapara varNa apane cha: prakAra ke svarUpa kA grahaNa karatA hai, zeSa kA nhiiN| ata: yahAM cha: prakAra ke AkAra, aikAra aura aukAra kI vRddhi saMjJA kA vidhAna kiyA hai| ise nimnalikhita akAra ke 18 aThAraha bhedoM kI rIti se yathAvat samajha leveM : svara hasva dIrgha plata udAtta a3 s ni x iwi 2. anudAtta- a A svarita a3 (niranunAsika) 4. udAtta- aeN* 5. anudAta- aeN A svarita a (sAnunAsika) ikAra Adi vargoM ke bhI bheda isI prakAra se hote haiN| unheM maharSi dayAnandapraNIta 'varNoccAraNa zikSA se samajha leveM / hrasva varNa kI eka mAtrA, dIrgha varNa kI do mAtrA aura pluta varNa kI tIna mAtrAeM hotI haiN| svastha manuSya ke aMgUThe kI nAr3I kI dhar3akana se mAtrA kAla kI gaNanA kI jAtI hai| eka dhar3akana kA eka mAtrA kAla hotA hai| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasaMjJA prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH (2) adeG guNaH / 2 / pa0vi0 - adeG 1 / 1 guNa: 111 sa0-at ca eG ca etayoH samAhAra:- adeG (samAhAradvandvaH) / taH paro yasmAt sa taparaH, tAdapi parastaparaH / ( bahuvrIhi: ). arthaH-taparANAm akAra-ekAra- okArANAM guNasaMjJA bhavati / udA0- (akAra) kartA / hartA / (ekAra: ) jetA / netA / (okAra: ) hotA / potA / 11 AryabhASA - artha - (adeG ) a+t+eG arthAt tapara akAra, ekAra aura okAra kI (guNa:) guNa saMjJA hotI hai| udA00- (akAra) karttA / krnevaalaa| hartA / hrnevaalaa| (ekAra) jetA / jItanevAlA / netaa| le jaanevaalaa| (okAra) hotaa| havana karanevAlA / potaa| pavitra karanevAlA / siddhi - (1) karttA / kR+tRc / kar+tR / kartR+su / kart anaG+s / kartan+s / krtaan+s| krtaan+0| kartA / yahAM DukRJ karaNe ( tanAdi0 u0 ) dhAtu se 'vultRcauM' (3 / 1 / 133) se tRc pratyaya karane para 'sarvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se 'kR' ke R ko 'a' guNa hotA hai aura vaha 'uraN raparaH' (1 / 1 / 51) se rapara ho jAtA hai- ar / yahAM 'Rduzanas0' (7/1/94 ) se kartR ke R ko anaG Adeza, 'sarvanAmasthAne cAsambuddhauM (6/4/8) se nakArAnta kI upadhA ko dIrgha 'halGanyAbbhyo dIrghAt 0 ' ( 6 11/68) se su kA lopa aura nalopaH prAtipadikAntasya' (8 12 17) se nU kA lopa hotA hai / karttA / karanevAlA / isI prakAra hRJ haraNe (bhvA030) dhAtu se hartA' zabda siddha hotA hai| (2) jetA / ji+tRc / je+tR / jetR+su / jeta anaG+su / jetan+s / jetAn+s / jetaan+0| jetaa| yahAM ji jaye (bhvA030) dhAtu se pUrvavat tRc pratyaya aura 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' se ji' ke 'I' ko e guNa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / isI prakAra 'NI' prApaNe' (bhvA030) dhAtu se netA' zabda siddha hotA hai| (3) hotA / hu+tRc / ho+tR / hotR+su / hot anaG+s / hotan+s / hotAn+0 / hotaa| yahAM 'hu dAnAdanayorAdAne cetyekeM' (adA0 pa0 ) dhAtu se pUrvavat tRc pratyaya karane para sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' ( 7 / 3 / 84) se hu ke 'u' ko 'o' guNa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat haiN| isI prakAra pUJa pavane (krayA0 u0 ) dhAtu se potA' zabda siddha hotA hai / vizeSa- adeG pada meM a aura eG ke madhya meM tU lagAyA gayA hai| ataH pUrvokta vidhi se a aura eG donoM tapara haiN| ye tapara hone se 'taparastatkAlasya' (111170) se Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam tatkAla kA grahaNa karate haiN| ata: yahAM udAtta, anudAtta, svarita tathA niranunAsika aura sAnunAsika bheda se cha: prakAra ke akAra, ekAra aura okAra kI guNa saMjJA hotI hai| guNavRddhisthAnam (3) iko gunnvRddhii|3| pa0vi0-ika: 61 guNa-vRddhI 1 / 2 / sa0-guNazca vRddhizca te guNavRddhI (itaretarayogadvandva:) anu0-'vRddhirAdaic' ityasmAd vRddhi:, 'adeG guNaH' ityasmAcca guNa itynuvrtte| anvaya-guNavRddhibhyAM guvRddhI ikaH / artha:-guNavRddhibhyAM zabdAbhyAM yatra guNavRddhI vidhIyate tatra 'ika:' iti SaSThyantaM padamupasthitaM bhavati / udA0-guNa:-(i) jetaa| netaa| (u) hotaa| potaa| (R) krtaa| hrtaa| vRddhi: (i) acaiSIt / anaissiit| (u) astaaviit| alAvIt / (R) akArSIt ahaarssiit| ___ AryabhASA-artha-yahAM vRddhirAdaic' se vRddhi aura 'adeG guNaH' se guNa pada kI anuvRtti AtI hai| (guNavRddhibhyAm) guNa aura vRddhi zabdoM ke dvArA jahAM (guNavRddhI) guNa aura vRddhi kA vidhAna kiyA jAtA hai, vahAM (ika:) yaha SaSThayanta pada upasthita hotA hai| isase zAstra meM ika ke sthAna meM guNa aura vRddhi hotI hai| udA0-guNa-(i) jetaa| jiitnevaalaa| netaa| le jaanevaalaa| (u) hotaa| havana krnevaalaa| potaa| pavitra krnevaalaa| (R) krtaa| krnevaalaa| hrtaa| hrnevaalaa| vRddhi-(i) acaissiit| usane cunaa| anaissiit| vaha le gyaa| (u) astAvIt / usane stuti kii| alaaviit| usane kaattaa| (R) akArSIt / usane kiyaa| ahArSIt / usane haraNa kiyaa| siddhi-(1) jetaa| ji+tRc / ji+tR / jetR+su / jetA yahAM ji jaye (bhvAdi) dhAtu se pUrvavat tRc pratyaya karane para sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 184) se ji dhAtu ke ik ko guNa hotA hai| isI prakAra 'NI prApaNe (bhvA030) dhAtu se netA' zabda siddha hotA hai| (2) hotaa| hu+tRc / hu+tR| hotR+su| hotaa| yahAM hu dAnAdanayorAdAne cetyeke' (adA0pa0) dhAtu se pUrvavat tRc pratyaya karane para sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se hu' dhAtu ke ik ko guNa hotA hai| isI prakAra pUtra pavane (krayA u0) dhAtu se potA' zabda siddha hotA hai| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH 13 (3) kartA / kR+tRc / kR+tR| kartR+su / krtaa| yahAM 'DukRJ karaNe (tanA0 u0) dhAtu se pUrvavat tRc pratyaya karane para sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se kR dhAtu ke ik ke sthAna meM 'a' guNa hotA hai aura vaha uraNa raparaH' (1 / 1 / 51) se rapara ho jAtA hai| isI prakAra hRJ haraNe' (bhvA0 u0) dhAtu se hartA zabda siddha hotA hai| (4) acaiSIt / ci+luG / aT+ci+cli+tip / a+ci+sic+ti / a+ci+s+iitt+t| a+cai+ss+ii+t| acaissiit| yahAM ciJ cayane dhAtu se luG (3 / 2 / 110) se luG pratyaya, 'cli luGi' (3 / 1 / 43) se cila pratyaya, cle: sic (3 / 1 / 44) se cli ke sthAna meM sic Adeza aura sici vRddhi: parasmaipadeSu' (7 / 1 / 1) se ci dhAtu ke ik ko vRddhi hotI hai| yahAM luGlaGluGsvaDudAtta:' (6 / 4 / 71) se aT Agama aura 'astisico'pakte' (7 / 3 / 86) se IT Agama hotA hai| Adezapratyayayo:' (8 / 3 / 59) se Satva hotA hai| acaiSIt usane cayana kiyaa| isI prakAra anaiSIt, astAvIta, alAvIta, akArSIt ahArSIt zabda siddha kreN| guNavRddhi-tAlikA Wwx fort # x (Da) na ghAtalope 7 1 lApe (upapadasamAsaH) guNavRddhi-pratiSedhaH (4) na dhAtulopa aardhdhaatuke|4| pa0vi0-na avyayapadam / dhAtulope 7 / 1 / ArdhadhAtuke 7 / 1 / sa0-dhAtuM lopayatIti dhAtulopa:, tasmin dhAtulope (upapadasamAsa:) dhAtoravayavasya lopa iti dhAtulopa: tasmin-dhAtulope (madhyapadalopI smaas:)| anu0-'iko guNavRddhI' itynuvrtte| anvaya:-dhAtulopa ArdhadhAtuka iko guNavRddhI n| artha:-dhAtulope ArdhadhAtuke pratyaye parata ika: sthAne guNavRddhI na bhvt:| udA0-guNa:- (i) ceciyaH / (u) loluva: / popuvaH / vRddhi:-(R) mriimRjH| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(dhAtulope) yadi dhAtu ke avayava kA lopa karanevAlA (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka pratyaya pare ho to (ika:) ik ke sthAna meM (guNavRddhI) guNa aura vRddhi (na) nahIM hotI hai| udA0-guNa-(i) ceciyH| adhika cunnevaalaa| loluvH| adhika kaattnevaalaa| popuva: / adhika pavitra krnevaalaa| vRddhi:-(R) marImRjaH / adhika zuddha krnevaalaa| siddhi-(1) ceciyH| ceciy+ac| ceciy+a| ceciy+su| ceciyH| yahAM yaGanta ciJ cayane (svA00u0) dhAtu se nandigrahipacAdibhyo lyuNinyacaH' (3 / 1 / 134) se ac pratyaya karane para yaGo'ci ca' (2 / 4174) se yaG kA luka ho jAtA hai| yaG kA lopa dhAtu ke eka avayava kA lopa hai aura usakA lopa karanevAlA 'ac' pratyaya ArdhadhAtuka hai| yaG kA lopa hone ke pazcAt ArdhadhAtuka ac pratyaya ke pare rahane para ceci' dhAtu ke ik ko sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se guNa prApta hotA hai| usakA isa sUtra se pratiSedha kiyA gayA hai| tatpazcAt 'aci anudhAtubhruvAM' (6 / 4 / 77) se iyaG Adeza ho jAtA hai| (2) loluvaH / lolUya+ac / loluu+a| lola uvng+a| loluv+a| loluvaH / yahAM yaDanta lUja lavane (krayA030) dhAtu se pUrvavat ac pratyaya aura yaG kA luk ho jAne para sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se guNa prApta hotA hai| usakA isa sUtra se pratiSedha kiyA gayA hai| tatpazcAt 'aci zunudhAtu vA0' (6 / 4177) se uvaG Adeza ho jAtA hai| isI prakAra pUja pavane (krayA u0) dhAtu se 'popuvaH' zabda siddha hotA hai| (3) marImRjaH / marImRj+ac / mriimR+a| mriimRj+su| mriimRjH| yahAM yaGanta majUSa zuddhau (adA0pa0) dhAtu se pUrvavat ac pratyaya mRjervRddhiH' (7 / 2 / 114) se dhAtustha ika (R) ko vRddhi prApta hotI hai, usakA isa sUtra se pratiSedha kiyA gayA hai| (5) kGiti c|5| pa0vi0-kGiti 71 / ca avyypdm|| sa0-gazca, kazca, Dazca te kkGa:, icca icca icca te ita: / kkGa ito yasya sa kkDit, tsmin-kngiti| (itretrdvndvgrbhitbhuvriihiH)| anu0-iko guNavRddhI, na iti caanuvrtte| anvaya:-kGiti ca iko guNavRddhI n| artha:-giti kiti Giti ca pratyaye parata: ika: sthAne guNavRddhI na bhvtH| udA0-(giti) jiSNu: / bhUSNuH / (kiti) cita: / citavAn / stut:| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya prathamaH pAda: 15 stutvaan| mRssttH| mRssttvaan| (Diti) cinuta: / cinvnti| mRSTa: / mRjnti| AryabhASA-artha-(Diti) git, kit aura Dit pratyaya ke pare hone para (ca) bhI (ika:) ik ke sthAna meM (guNavRddhI) guNa aura vRddhi (na) nahIM hotI hai| udA0-(git) jiSNuH / jItanevAlA / bhUSNuH / sttaavaalaa| (kit) cita:, citvaan| cayana kiyaa| stuta:, stutavAn / stuti kii| mRSTaH, mRSTavAn / zuddha kiyaa| (Dit) cinuta:, ve donoM cunate haiN| cinvnti| ve saba cunate haiN| siddhi-(1) jiSNuH / ji+gsnu| ji+snu| jissnnu+su| jissnnuH| yahAM ji jaye (bhvA0pa0) dhAtu se glAjisthazca rastuH (3 / 2 / 138) se gsnu pratyaya karane para ji dhAtu ke ik ko sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se guNa prApta hotA haiM kintu rastu pratyaya ke git hone se guNa kA pratiSedha ho jAtA hai| (2) bhUSNuH / bhuu+gsnu| bhuu+snu| bhUSNu+su / bhUSNuH / yahAM bhU sattAyAm (bhvA0pa0) dhAtu se 'bhuvazca' (3 / 2 / 140) se gsnu pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) citaH / ci+kt| ci+t| cit+su| cita: / yahAM ciJ cayane (svA0u0) dhAtu se kta pratyaya karane para sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 80) se ci dhAtu ke ik ko guNa prApta hotA hai kintu kta pratyaya ke kit hone se guNa kA pratiSedha ho jAtA hai| (4) citavAn / ci ktvtu| ci+tavat / citavat+su / citvaan| yahAM ci dhAtu se ktavatu pratyaya hai| zeSa pUrvavat hai| (5) mRSTa: / mRj+kt| yahAM mRjUSa zuddhau (adA0pa0) dhAtu se kta pratyaya karane para majervRddhiH' (7 / 2 / 114) se mRj dhAtu ke ik ko vRddhi prApta hotI hai, kintu kta pratyaya ke kit hone se vRddhi kA niSedha ho jAtA hai| (6) mRSTavAn / yahAM mRjUSa zuddhau (adA0pa0) dhAtu se ktavatu pratyaya hai| zeSa pUrvavat hai| (7) cinutaH / ci+laT / ci+zanu+tas / ci+nu+tas / cinutaH / yahAM ci dhAtu se laTlakAra meM tas pratyaya aura anu vikaraNa pratyaya karane para yaha pada siddha hotA hai| tas pratyaya ke pare hone para zunu ke ik ko tathA zunu pratyaya ke pare hone para ci dhAtu ke ik ko sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se guNa prApta hotA hai, kintu tas pratyaya aura znu pratyaya ke Git hone se guNa kA pratiSedha ho jAtA hai| tas aura zunu pratyaya sArvadhAtukamapit (1 / 2 / 4) se Git mAne jAte haiN| aise hii-cinvnti| (8) mRSTa: / mR+laT / mRj+zap+tas / mRja+o+tas / mR+tas / mRSTa: / yahAM mRjUSa zuddhau (adA0pa0) dhAtu se tas pratyaya hai| usake pare rahane para mRj dhAtu ke ik ko mRjervRddhi: (7 / 2 / 114) se vRddhi prApta hotI hai, kintu tas pratyaya ke Dit hone se vRddhi kA pratiSedha ho jAtA hai| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vizeSa-prazna-yahAM sUtrArtha meM git, kit aura Dit pratyaya ke pare rahane para ik ke sthAna meM prApta guNa aura vRddhi kA pratiSedha kiyA hai, kintu kDiti ca sUtra meM to kit aura Dit pratyaya ke pare rahane para guNa aura vRddhi kA pratiSedha dikhAI de rahA hai ? uttara-yahAM vaiyAkaraNa loga gakAra kA catvaMbhUta upadeza mAnate haiN| ga+ka+Gga kaG / yahAM khari ca (8 / 4 / 56) se g ko car k ho jAtA hai-kkG / yahAM yaro'nunAsike'nunAsiko vA (8 / 4 / 45) se dvitIya k ko anunAsika D ho jAtA hai-kaG / yahAM halo yamAM yami lopa: (8 / 4 / 64) se madhyastha G kA lopa ho jAtA hai| k| kDiti c| isa prakAra yahAM catvaMbhUta gakAra kA upadeza kiyA gayA hai| (6) diidhiiveviittaam|6| pa0vi0-dIdhI-vevI-iTAm 6 13 sa0-dIdhIzca vevIzca iT ca te-dIdhIvevITa:, teSAm-dIdhIvevITAm (itretryogdvndv:)| anu0-iko guNavRddhI, na iti cAnuvartate / anvaya:-dIdhIvevITAm iko guNavRddhI na / artha:-dIdhI-vevI-iTAm ika: sthAne guNavRddhI na bhavata: / udA0-(dIdhI) aadiidhynm| AdIdhyaka: / (vavI) Avevyanam / aavevykH| (iTa) zva: knnitaa| AryabhASA-artha-(dIdhIvevITAm) dIdhI, vevI aura iT ke (ika:) ika ke sthAna meM (guNavRddhI) guNa aura vRddhi (na) nahIM hotI hai| udA0-(dIdhI) aadiidhynm| cmknaa| AdIdhyakaH / cmknevaalaa| vivI) Avevyanam / gati Adi krnaa| AvevyakaH / gati Adi krnevaalaa| (iT) zva: knnitaa| vaha kala AvAja kregaa| siddhi-(1) AdIdhyanam / aadd+diidhii+lyutt| A+dIdhI+ana / aadiidhyn+su| AdIdhyanam / yahAM AG upasargapUrvaka dIdhIG dIptidevanayoH' (adA0A0) dhAtu se 'lyuT ca' (3 / 3 / 115) se bhAva artha meM lyuT pratyaya karane para sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se dhAtustha I ko guNa prApta hotA hai, kintu isa sUtra se guNa kA pratiSedha ho jAtA hai| (2) AdIdhyakaH / AGdIdhI+Nvul / aa+diidhii+ak| aadiidhyk+su| AdIdhyakaH / yahAM AG upasargapUrvaka dIdhIG dIptidevanayoH' (adAA0) dhAtu se 'vultRcauM' (3 / 1 / 133) se Nvul pratyaya karane para 'aco Niti (7 / 2 / 115) se vRddhi prApta hotI hai, kintu isa sUtra se vRddhi kA pratiSedha ho jAtA hai| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH (3) Avevyanam aura Avevyaka: zabdoM kI siddhi ApUrvaka vevIG vetinA tulye (adA0 A0) dhAtu se AdIdhyanam aura AdIdhyaka: ke samAna smjheN| (4) zva: knnitaa| kaNa+luT / knn+tim| knn+ddaa| knn+taas+aa| knn+itt+taas+aa| knn++t+aa| knnitaa| yahAM kaNa zabdArthaH (bhvAdi0pa0) dhAtu se 'anadyatane luT' (3 / 3 / 15) luT pratyaya karane para aura tAs ke Ti bhAga kA lopa ho jAne para pugantalaghUpadhasya ca (7 / 3 / 86) se iT ko guNa prApta hotA hai, kintu isa sUtra se guNa kA pratiSedha ho jAtA hai| saMyogasaMjJA (1) halo'nantarAH saMyogaH 7 / pa0vi-hala: 1 / 3 anantarA: 1 / 3 saMyogaH / 7 / 1 / sa0-hal ca hal ca tau hlau| hal ca, hal ca, hal ca te hala:, halau ca halazca te hala: (itretryogdvndvH)| na vidyate'ntaraM yeSu te'nantarA: (bhuvriihi:)| anvaya:-anantarA hala: sNyog:| artha:-anantarA (vyavadhAnarahitA:) hala: saMyogasaMjJakA bhvnti| udA0-agniH / azvaH / karNaH / indraH / candraH / uSTra: / raassttrm| bhraassttrm| AryabhASA-artha-(anantarA:) acoM ke vyavadhAna se rahita (hala:) haloM kI (saMyoga:) saMyoga saMjJA hotI hai| udaa0-agniH| aag| azvaH / ghodd'aa| karNaH / kaan| indraH / raajaa| candraH / caaNd| uSTra: / uuNtt| raassttrm| raajy| bhraassttrm| dAne bhUnane kA pAtra / siddhi-(1) agniH / a+ga+na+i+:=agniH / yahAM g-na kI saMyoga saMjJA hai| (2) azvaH / a+++a+: ashv| yahAM z-v kI saMyoga saMjJA hai| (3) indraH / i++++a+:=indraH / yahAM n++r kI saMyoga saMjJA hai| isI prakAra anyatra bhI samajha leveN| saMyoga saMjJA kA phala yaha hai ki saMyoge guru' (1 / 4 / 11) se saMyoga pare hone para, pUrva hrasva varNa bhI guru mAnA jAtA hai| anunAsikasaMjJA (1) mukhgsikaavcno'nunaasikH|| pa0vi0-mukhanAsikAvacana: 1 / 1 anunAsika: 11 sa0-mukhaM ca nAsikA ca etayo: smaahaar:-mukhnaasikm| ISad Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vcnm-aavcnm| mukhanAsikam AvacanaM yasya sa mukhanAsikAvacana: (samAhAradvandvagarbhitabahuvrIhi: ) / 18 artha:-mukhanAsikAvacano varNo'nunAsika -saMjJako bhavati / udA0-abhra A~ apH| gabhIra A~ ugra putre / cana A~ indraH / AryabhASA - artha - (mukhanAsikAvacana:) mukha aura nAsikA se uccAraNa kiye jAnevAle varNa kI (anunAsika: ) anunAsika saMjJA hotI hai| udA0-abhra A~ apaH / gabhIra A~ ugra putre / cana A~ indraH / siddhi-A~- yahAM 'AGo'nunAsikazchandasi' (6 / 1 / 116 ) se A ko anunAsika ho jAtA hai| isakA uccAraNa mukha sahita nAsikA se kiyA jAtA hai| ataH yaha anunAsika hai| savarNasaMjJA (1) tulyAsyaprayatnaM savarNam / 6 / pa0vi0-tulyAsyaprayatnam 1 / 1 savarNam 1 / 1 / sa0-AsyaM mukhm| Asye bhavamiti Asyam / Asye prayatna iti AsyaprayatnaH / tulya Asyaprayatno yasya tat tulyaasyprytnm| (saptamItatpuruSagarbhitabahuvrIhi: ) / artha:- yeSAM varNAnAM tulya Asye prayatnaste parasparaM savarNasaMjJakA bhavanti / udaa0-dnnddaagrm| khaTvAgram / dadhIndraH / madhUdakam / pitRRNam / AryabhASA-artha- (tulAsyaprayatnam ) jina varNoM kA Asya = mukha meM tulya prayatna hai, unakI paraspara (savarNam) savarNa saMjJA hotI hai| udaa0-dnnddaagrm| daNDa kA agrbhaag| khttvaagrm| khATa kA agrabhAga / dadhIndraH / dahI kA svAmI / madhUkadam / madhura jala / pitRRNam / pitA kA RNa / siddhi - (1) daNDAgram / daNDa + agram / dnnddaagrm| yahAM donoM akAroM kA mukha meM honevAlA vivRta prayatnatulya hai / ata: unakI paraspara savarNa saMjJA hai / savarNa saMjJA hone se 'akaH savarNe dIrghaH' (6 / 1 / 109) se dIrgha ekAdeza ho jAtA hai| (2) khttvaa+agrm| khttvaagrm| dadhi+indra / dadhIndra / mdhu+udkm| madhUdakam / pitR+Rnnm| pitRRnnm| yahAM bhI 'daNDAgram' ke samAna hI kArya jAneM / vizeSa- varNoM ke Abhyantara aura bAhya bheda se do prakAra ke prayatna hote haiM / savarNa saMjJA meM Abhyantara arthAt mukha ke andara honevAle prayatnoM kA grahaNa kiyA jAtA hai| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH Abhyantara prayatna-spRSTa, ISatspRSTa, saMvRta aura vivRta bheda se cAra prakAra kA hotA hai| use maharSi dayAnanda praNIta pANinIya zikSA kI vyAkhyA 'varNoccAraNa zikSA se yathAvat samajha leveN| savarNasaMjJApratiSedhaH (2) naajjhlau|10| pa0vi0-na avyypdm| ac-halau 1 / 2 sa0-ac ca hal ca tau-ajjhalau (itaretarayogadvandvaH) / anu0-tulyAsyaprayatnaM savarNam itynuvrtte| anvaya:-tulyAsyaprayatnam ajjhalau savarNaM n| artha:-tulAsyaprayatnAvapi ac-halau parasparaM savarNasaMjJako na bhavataH / udA0-daNDahasta: / dadhizItam / AryabhASA-artha-(tulAsyaprayatnam) tulya sthAna aura tulya Abhyantara prayatnavAle (ac-halau) ac aura hal varNoM kI paraspara (savarNam) savarNasaMjJA (na) nahIM hotI hai| udA0-daNDahastaH / daNDa hai hAtha meM jisake vh| dadhi-zItam / ThaNDI dhii| siddhi-(1) daNDahasta: / yahAM a aura ha kA sthAna kaNTha hai| a kA Abhyantara prayatna vivRta aura ha kA Abhyantara prayatna ISad vivRta hai| isa prakAra a aura ha kA sthAna aura prayatna meM sAdRzya hai kintu 'a' ac aura 'ha' hala hai| ata: inakI paraspara savarNa saMjJA nahIM hotI hai| savarNa saMjJA na hone se aka: savarNe dIrgha' (6 / 1 / 101) se savarNa dIrghatva nahIM hotA hai| (2) dadhizItam-yahAM ikAra aura zakAra kA sthAna tulya hai aura pUrvavat prayatna kI bhI samAnatA hai| yahAM bhI pUrvokta kAraNa se savarNa saMjJA nahIM hotI hai| pragRhyasaMjJAprakaraNam IdUdedantaM dvivacanam ___ (1) IdUded dvivacanaM pragRhyam / 11 / pa0vi0-It-Ut-ed 1 / 1 dvivacanam 11 pragRhyam 11 / sa0-it ca Ut ca et ca eteSAM samAhAra:-IdUded (samAhAradvantaH) artha:-Idantam, Udantam, edantam ca dvivacanaM zabdarUpaM pragRhyasaMjJaka bhvti| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam udA0- (Idantam) agnI iti / (Udantam ) vAyU iti / ( edantam ) mA iti / pacete iti / 20 AryabhASA-artha- ( It-ut-et ) IkArAnta, UkArAnta aura ekArAnta ( dvivacanam ) dvivacanAnta pada kI (pragRhyam) pragRhya saMjJA hotI hai| udA0-1 - (IkArAnta) agnI iti / (UkArAnta) vAyU iti| (ekArAnta) mAle iti, pacete iti / siddhi-(1) agnI iti / yahAM agnI pada IkArAnta dvivacana hai| isakI pragRhya saMjJA hone se yaha plutapragRhyA aci nityam' ( 6 / 1 / 125 ) se prakRtibhAva se rahatA hai| 'akaH savarNe dIrghaH' (6 / 1 / 101) se prApta savarNa dIrgha nahIM hotA hai| (2) vAyU iti| yahAM vAyU pada UkArAnta dvivacana hai| isakI pragRhya saMjJA hone se yaha pUrvavat prakRti bhAva se rahatA hai / 'iko yaNaciM' (6 11177 ) se prApta yaN- Adeza (va) nahIM hotA hai| (3) mAle iti| yahAM mAle pada ekArAnta dvivacana hai| isakI pragRhya saMjJA hone se yaha pUrvavat prakRtibhAva se rahatA hai| 'eco'yavAyAva:' ( 6 / 1 / 78) se prApta ayAdeza nahIM hotA hai| adaso mAtparamIdUdet (2) adaso mAt / 12 / pa0vi0 - adasaH 6 / 1 mAt 5 / 1 / anu0- IdUdet pragRhyam ityanuvartate / anvayaH -adaso mAt IdUdet pragRhyam / artha:-adaso makArAt param IdUdet pragRhyasaMjJakaM bhavati / udA0- ( It) amI atra / (Ut ) amU atra / ( et) ekArasya nAstyudAharaNam / AryabhASA - artha - (adasaH) adas zabda ke (mAt) ma se pare (IdUdet) I, U, e kI (pragRhyam) pragRhya saMjJA hotI hai| udA0- -(I) amI atra / (U) amU atra / (e) e kA udAharaNa nahIM hai| siddhi - (1) amI atra | yahAM adas zabda ke makAra se uttara I kI pragRhya saMjJA hone se yaha pragRhyA aci nityam' (6 | 1 | 115 ) se prakRti bhAva se rahatA hai| 'iko yaNaci (6 / 1/77) se prApta yaNa Adeza (yU) nahIM hotA hai| (2) amU atra | yahAM saba kArya 'amI atra' ke samAna hai| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH. 21 ze-Adeza: (3) ze / 13 / pa0vi0-'ze' ityavibhaktiko nirdezaH / anu0-'pragRhyam' itynuvrtte| anvaya:-ze prgRhym| artha:-'ze' iti supAmAdeza: pragRhyasaMjJako bhavati / udA0-yuSme iti| tve iti| me iti / AryabhASA-artha-(ze) 'ze' sup-Adeza kI (pragRhyam) pragRhya saMjJA hotI hai| udA0-yuSme iti| tve iti / me iti| yussme-tumhaaraa| tve-teraa| me meraa| siddhi-(1) yuSme iti / yuSme' yahAM supAM sulukpUrvasavarNAccheyADADyAyAjAla:' (7 / 1 / 39) se sup ke sthAna meM vaidika bhASA meM ze' Adeza hai| isakI pragRhya saMjJA hone se yaha pUrvavat prakRti bhAva se rahatA hai| eco'yavAyAva:' (6 / 1178) se prApta ay Adeza nahIM hotA hai| (2) tve iti, me iti-yahAM saba kArya yuSme iti' ke samAna hai| ekAca nipAta: (4) nipAta ekaajnaang|14| pa0vi0-nipAta: 11 ekAca 11 anAG 1 / 1 / sa0-ekazcAsau ac iti ekAca (krmdhaaryH)| na AGiti anAG (nnyttpurussH)| anu0-pragRhyam itynuvrtte| anvaya:-anAG ekAca nipAta: prgRhym| artha:-Abhinna ekAca nipAta: pragRhyasaMjJako bhavati / udA0-a apehi / i indraM pazya / u uttisstth| A evaM nu manyase / A evaM kila tt| AryabhASA-artha-(anAG) AG ko chor3akara (ekAc) eka ac svarUpa (nipAta:) nipAta kI (pragRhyam) pragRhya saMjJA hotI hai| udA0-a apehi| re ! dUra htt| i indraM pshy| re ! rAjA ko dekh| u uttisstth| re! khar3A ho| A evaM nu mnyse| kyA tU aisA mAnatA hai ? A evaM kila tat / kyA vaha aisA hai? Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-(1) a apehi / yahAM 'a' ekAca mAtra nipAta hai| isakI pragRhya saMjJA hone se yaha pUrvavat prakRtibhAva se rahatA hai| aka: savarNe dIrghaH' (6 / 1 / 101) se prApta savarNa dIrya nahIM hotA hai| (2) i indraM pazya Adi udAharaNoM meM bhI 'a apehi' ke samAna kArya samajha leveN| odanta-nipAtaH (5) ot|15| pa0vi0-ot 11 anu0-nipAta:, pragRhyam ityanuvartate / anvayaH-ot nipAta: pragRhyam / artha:-okArAnto nipAta: pragRhyasaMjJako bhavati / udA0-Aho iti| utAho iti| AryabhASA-artha-(ot) okArAnta (nipAta:) nipAta kI (pragRhyam) pragRhya saMjJA hotI hai| udA0-Aho iti| utAho iti| aaho| hAM! utaaho| athvaa| siddhi-(1) Aho iti| yahAM 'Aho' okArAnta nipAta kI pragRhya saMjJA hone se yaha pUrvavat prakRti bhAva se rahatA hai| 'eco'yavAyAva:' (6 / 1 / 78) se prApta av Adeza nahIM hotA hai| (2) atAho iti / saba kArya 'Aho iti' ke samAna hai| sambuddhi-okAra: (6) sambuddhau zAkalyasyetAvanArSe / 16 / pa0vi0-sambuddhau 71 zAkalyasya 61 itau 71 anArSe 7 / 1 sa0-RSiNA proktamiti ArSam, na ArSam anArSam, tasmin anArSe (nnyttpurussH)| anu0-ot, pragRhyam itynuvrtte| anvaya:-sambuddhau ot pragRhyaM zAkalyasya anArSe itau| artha:-sambuddhinimittako ya okAra: sa pragRhyasaMjJako bhavati, zAkalyasyAcAryasya matena, anArSe (avaidike) itizabde prt:| udA0-vAyo iti (zAkalyamate) vAyaviti (paanninimte)| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH AryabhASA - artha - (sambuddhau) sambuddhinimittaka jo (ot ) okAra hai usakI (zAkalyasya) zAkalya AcArya ke mata meM (pragRhyam ) pragRhya saMjJA hotI hai / (anArSe) avaidika (itau) iti zabda ke pare hone para / udA0-vAyo iti (zAkalya ke mata meM) vAyaviti (pANini ke mata meM ) / siddhi-vAyo iti| yahAM vAyo pada meM sambuddhinimittaka okAra hai| isakI zAkalya AcArya ke mata meM pragRhya saMjJA hone se yaha pUrvavat prakRti bhAva se rahatA hai| yahAM 'eco'yavAyAva:' ( 6 11 / 78) se av- Adeza nahIM hotA hai / (2) vAyaviti / vAyo+iti = vaayviti| yahAM okAra kI pANini muni ke mata meM pragRhya saMjJA na hone se 'eco'yavAyAva:' ( 6 / 1 / 78) se av- Adeza ho jAtA hai| OM uJa, (7) uJa uuN|17| pa0vi0 - uJaH 6 / 1 OM 1 / 1 / anu0-zAkalyasyetAvanArSe, pragRhyam iti cAnuvartate / asya sUtrasya yogavibhAgaM kRtvA vyAkhyA kriyate(ka) uJaH / anvayaH-uJaH zAkalyasya pragRhyam anArSe itau / arthaH-uJaH zabdasya zAkalyasyAcAryasya matena pragRhyasaMjJA bhavati, anArSe ( avaidike) iti zabde parataH / u iti ( zakalyamate) viti (pANinimate) / AryabhASA - artha - (uJaH) uJ zabda kI (zAkalyasya) zAkalya AcArya ke mata meM (pragRhyam) pragRhya saMjJA hotI hai, (anArSe) avaidika ( itau ) iti zabda ke pare hone para / udA0 - u iti (zAkalya ke mata meM) viti (pANini ke mata meM ) u = vitarka ( vicAra karanA) / siddhi-(1) u iti| yahAM uJ kI zAkalya AcArya ke mata meM pragRhya saMjJA hone se yaha pUrvavat prakRtibhAva se rahatA hai| yahAM 'iko yaNaci' (6/1/77 ) se prApta yaN- Adeza (va) nahIM hotA / (2) viti - u + iti = viti| yahAM uJ kI pANini muni ke mata meM pragRhyasaMjJA na hone se 'iko yaNaci' (6 11177) se prApta yaN Adeza (v) ho jAtA hai| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (kha) U~ / anvayaH-uJa U~ zAkalyasya pragRhyam anArSe itau / anu0:- uJa ityanuvartate / artha:-uJaH sthAne OM Adezo bhavati, sa ca zAkalyAcAryasya matena pragRhyasaMjJako bhavati, anArSe (avaidika) iti zabde parataH / iti / udA0-OM AryabhASA - artha:- (uJaH) uJ ke sthAna meM (OM) OM Adeza hotA hai aura usakI ( zAkalyasya) zAkalya AcArya ke mata meM (pragRhyam ) pragRhya saMjJA hotI hai| (anArSe) avaidika ( itau ) iti zabda ke pare hone para / udA0-OM iti| OM-vitarka ( vicAra karanA) / 24 siddhi - (1) U~ iti-yahAM uJa ke sthAna meM sAnunAsika OM Adeza hai| isakI pragRhya saMjJA hone se yaha pUrvavat prakRti bhAva se rahatA hai / 'iko yaNaciM' (6 |1| 77) se prApta yaN Adeza (va) nahIM hotA hai / (2) OM iti / yaha kisI vyakti kI roSokti hai| saptamyarthakAvIdUtau (8) IdUtau ca saptamyarthe / 18 / pa0vi0-It-Utau 1 / 2 ca avyayapadam / saptamI - arthe 71 / sao - It ca Ut ca tau - IdUtau (itaretarayogadvandva : ) / saptamyA artha iti saptamyarthaH, tasmin - saptamyarthe / (SaSThItatpuruSaH ) / anu0 - pragRhyam ityanuvartate / anvayaH-saptamyarthe IdUtau ca pragRhyam / artha:-saptamyarthe vartamAnau IkArAnta - UkArAntau zabdau ca pragRhyasaMjJaka bhavataH / udA0- (IkArAntaH) mAmakI iti / somo gaurI adhizritaH / (R09 / 12 / 3) (UkArAntaH ) tanU iti / AryabhASA - artha - (saptamI - arthe) saptamI vibhakti ke artha meM vidyamAna (Id -Utau) IkArAnta aura UkArAnta zabda kI (ca) bhI (pragRhyam) pragRhya saMjJA hotI hai| udA0- (IkArAnta) mAmakI iti / mAmakI / mere meN| somo gaurI adhizritaH / (R0 9 / 12 / 3) candramA sUrya para Azrita hai| UkArAnta- tanU iti / tanU / zarIra meM / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH 25 siddhi - ( 1 ) mAmakI iti / yahAM mAmakI pada saptamI vibhakti ke artha meM hai- mAmakyAm / isake IkAra kI pragRhya saMjJA hone se yaha pUrvavat prakRti bhAva se rahatA hai / 'akaH savarNe dIrghaH' (6 / 1 / 101 ) se prApta savarNa dIrgha nahIM hotA hai / (2) somo gaurI adhizritaH / yahAM gaurI pada saptamI vibhakti ke artha meM hai - gauryAm / isake IkAra kI pragRhya saMjJA hone se yaha pUrvavat prakRtibhAva se rahatA hai / 'Iko yaNaciM' (6 / 1 / 77) se prApta (yU) Adeza nahIM hotA hai| (3) tanU iti / yahAM tanU pada saptamI vibhakti ke artha meM hai - tanvAm / isake UkAra kI pragRhya saMjJA hone se yaha pUrvavat prakRtibhAva se rahatA hai / 'iko yaNaci (6 11177) se prApta yaN- Adeza (v) nahIM hotA hai| ghu-saMjJA dAdhA ghvadAp / 16 / pa0vi0 - dAdhA: 1 / 3 ghu 1 / 1 adA 1 / 1 ( luptaprathamAnirdeza:) sa0-dAzca dhau ca te dAdhA: ( itaretarayogadvandvaH) / dAy ca daip ceti dAp / na dAp adAp ( naJtatpuruSaH ) / anvayaH-adAp dAdhA ghu / artha:- dApdaip-bhinnA dArUpA dhArUpau ca dhAtU ghusaMjJakA bhavanti / udA0-dArUpAzcatvAro dhAtavaH - DudAJ dAne - praNidadAti / dAN dAne praNidAsyati / do avakhaNDane - praNidyati / deG rakSaNe- praNidayate / dhArUpau dvau dhAtU - DudhAJ dhAraNapoSaNayo: - praNidadhAti / dheT pAne - praNidhayate vatso mAtaram / AryabhASA - artha - (dA-dhA:) dA rUpa aura dhA rUpa dhAtuoM kI (ghu) ghu saMjJA hotI hai| (adAp) dAp aura daip dhAtu ko chor3akara / dA rUpa cAra dhAtu haiM - DudAJ dAne ( juhotyA0 u0 ) praNidadAti / pradAna karatA hai| dAN dAne (bhvAdi0pa0) praNidAsyati / pradAna kregaa| do avakhaNDane (divA0pa0) paNidyati / khaNDita karatA hai / deG rakSaNe ( bhvAdi0 A0) / prnnidyte| rakSA karatA hai| dhA rUpa do dhAtu haiM-DudhAJ dhAraNapoSaNayoH (juhotyA030) praNidadhAti / dhAraNa-poSaNa karatA hai / dheT pAne (svAdi0) praNidhayati vatso maatrm| bachar3A mAtA kA dUdha pItA hai| ghu siddhi - (1) praNidadAti / pra+ni+dadAti = praNidadAti / yahAM dA dhAtu kI saMjJA hone se 'nairgadanadapatapadaghu 0 ' 8 / 4 / 17 ) se ni ko Natva ho jAtA hai| anyatra bhI aisA hI samajheM / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) yahAM adApa kahakara dApa lavane bhvAdi aura daip zodhane (bhvAdi) dhAturUpoM kI ghu saMjJA kA niSedha kiyA hai| isase dApa lavane-dAtaM barhiH / kaTA huA drbh| daipa zodhane avadAtaM mukham / zuddha mukh| yahAM ghu saMjJA nahIM hotii| ghu saMjJA na hone se yahAM do dad gho:' (7 / 4 / 47) se dA ke sthAna meM dad-Adeza nahIM hotA hai| AdyantavadbhAva: Adyantavadekasmin / 20 / pa0vi0-Adi-antavad avyayapadam / ekasmin 71 / sa0-Adizca antazca tau Adyantau, tayo:-AdyantayoH, Adyantayoriva Adyantavat (itretryogdvndv:)| anvaya:-ekasmin Adyantavat / artha:-ekasmin varNe'pi Adivad antavacca kAryaM bhavati udA0-(Adivat) aupagavaH / (antavat) AbhyAm / AryabhASA-artha-(ekasmin) eka varNa meM bhI (Adi-antavat) Adi aura anta ke samAna kArya hotA hai| vyAkaraNazAstra meM Adi aura anta ko kahe huye kArya eka varNa meM siddha nahIM ho sakate, isalie yaha atideza-tulyatA vidhAna Arambha kiyA gayA hai| . udA0-(Adivat) aupagavaH / upagu kA putra / (antavat) AbhyAm / ina donoM ke dvaaraa| siddhi-(1) aupgvH| upagu+aN / upgu+a| aupgo+a| aupgv+a| aupagava+su / aupagavaH / yahAM jaise AdhudAttazca (31 // 3) se tavya Adi pratyaya AdhudAtta hote haiN| vaise 'aN' pratyaya kA eka varNa 'a' bhI isa atideza se AdhudAtta hotA hai| (2) AbhyAm / idam+bhyAm / a+bhyAm / A+bhyAm / AbhyAm / yahAM jaise 'supi ca' (7 / 3 / 108) se rAmAbhyAm Adi meM akArAnta pada ko dIrgha hotA hai, vaise 'AbhyAm meM bhI eka varNa 'a' ko isa atideza se akArAnta mAnakara dIrgha ho jAtA hai| jaise loka meM dekhA jAtA hai ki devadatta kA eka hI putra hai| usakA vahI Adima, vahI madhyama aura vahI antima putra hotA hai, vaise vyAkaraNazAstra meM eka varNa ko bhI Adima aura antima varNa mAnakara kArya kiyA jAtA hai| gha-saMjJA tarapta mapau ghH|21| pa0vi0-tarap-tamapau 1 / 2 gha: 11 sa0-tarap ca tamap ca tau-tarap-tamapau (itretryogdvndvH)| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH artha:-tarap-tamapau pratyayau gha-saMjJakau bhavataH / udA0- (tarap) kumAritarA / (tamap) kumAritamA / AryabhASA - artha - (taraptamapau) tarap aura tamap pratyaya kI (gha) gha saMjJA hotI hai| - (tarap) kumaaritraa| do meM adhika kumArI / (tamap) kumAritamA / saba meM adhika kumArI / udA0 siddhi - (1) kumaaritraa| kumArI+tarap / kumaarii+tr| kumAritara+TAp / kumAritara + A / kumAritarA + su / kumaaritraa| yahAM tara pratyaya kI gha- saMjJA hone se 'gharUpakalpapvelabruvagotramatahaleSu Ganyo'nekAco hrasva:' ( 6 | 3 | 43) se 'kumArI' zabda kA hrasva ho jAtA hai / (2) kumAritamA / kumArI+tamap / kumAritamA / zeSa kArya 'kumAritarA' ke samAna hai| saMkhyA-saMjJA 27 bahugaNavatuDati saMkhyA | 22 | pa0va0 - bahu- gaNa - vatu iti 1 / 1 saMkhyA 1 / 1 / sao - bahuzca gaNazca vatuzca itizca eteSAM samAhAraH - bahugaNavatuDati ( samAhAradvandvaH) / artha:-bahu-gaNazabdau vatupratyayAntA itipratyayAntAzca zabdA: saMkhyA saMjJA bhavanti / udA0 - (bahuH ) bahukRtvaH / bahudhA / bahukaH / bahuza: / ( gaNa ) gnnkRtvH| gnndhaa| gaNakaH / gaNazaH / ( vatupratyayAntaH ) tAvatkRtvaH / tAvaddhA / tAvatkaH / tAvaccha: / ( itipratyayAntaH) katikRtvaH / katidhA / katikaH / katiza: / AryabhASA - artha:- (bahuhu-gaNa- vatu - iti) bahu aura gaNa zabda kI tathA vaMtu-pratyayAnta aura iti pratyayAnta zabda kI (saMkhyA) saMkhyAsaMjJA hotI hai| udA0- - (bahu) bahukRtvaH / bahuta bAra / bahudhA / bahuta prakAra se / bahukaH / bahutoM se kharIdA huaa| bahuzaH / bahutoM ko / ( gaNa ) gaNakRtvaH / gaNadhA / gaNakaH / gaNazaH / artha pUrvavat hai / ( vatupratyayAnta) tAvatkRtvaH / utanI bAra / tAvaddhA / utane prakAra se / tAvatkaH / utane se kharIdA huaa| tAvaccha: / utanoM ko / ( itipratyayAnta) katikRtvaH / kitanI bAra / katidhA / kitane prakAra se / katikaH / kitane prakAra se kharIdA huaa| katizaH / kitanoM ko / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi - (1) bahukRtvaH / bahu+kRtvasuc / bahu+kRtvas / bahukRtvaH / yahAM bahu zabda kI saMkhyA saMjJA hone se saMkhyAyA: kriyAbhyAvRttigaNane kRtvasuc' (5 / 4 / 17) se kRtvasuc pratyaya hotA hai| 28 (2) bahudhA / bahu+dhA / bahudhA / yahAM bahu zabda kI saMkhyA saMjJA hone se 'saMkhyAyA vidhArthe dhA' (5 | 3 | 42 ) se 'dhA' pratyaya hotA hai| (3) bahukaH / bahu+kan / bhu+k| bahuka+su / bahukaH / yahAM bahu zabda kI saMkhyA saMjJA hone se 'saMkhyAyA atizadantAyA: kanM' (511 / 22 ) se kan pratyaya hotA hai / (4) bahuza: / bahu +zas / bahuzaH / yahAM bahu zabda kI saMkhyA saMjJA hone se 'bahvalpArthAcchaskArakAdanyatarasyAm' (5 / 4 / 42) se zas pratyaya hotA hai / (5) gaNakRtva: Adi meM saba kArya 'bahukRtvaH' Adi ke samAna smjheN| (6) tAvatkRtvaH / tad+vatup / tad+vat / ta+vat / tAvat / tAvat +kRtvasuc / taavt+kRtvs| tAvatkRtvaH / yahAM prathama tad zabda se yattadetebhyaH parimANe vatup (5 / 2 / 39 ) se vatup pratyaya hotA hai, tatpazcAt vatu-pratyayAnta tAvat zabda kI saMkhyA saMjJA hone se 'bahukRtvaH' Adi ke samAna isase kRtvasuc Adi pratyaya hote haiN| (7) katikRtvaH / kim+iti / kim+ati / ka + ati / kati / kati+kRtvasuc / kati+kRtvas / katikRtvaH / yahAM prathama kim zabda se 'kimaH saMkhyAparimANe (5/2/41) se iti pratyaya hotA hai, tatpazcAt itipratyayAnta kati zabda kI saMkhyA saMjJA hone se 'bahukRtvaH' Adi ke samAna isase 'kRtvasuc' Adi pratyaya hote haiM / SaT-saMjJA (1) SNAntA SaT | 23 | pa0vi0 - SNAntA 1 / 1 SaT 1 / 1 / sao - Sazca Nazca tau - SNau, antazca antazca tau - antau / SNau antau yasyAH sA SNAntA ( itaretarayogadvandvagarbhitabahuvrIhi: ) / anu0 - saMkhyA ityanuvartate / anvayaH - SNAntA saMkhyA SaT / artha:-SakArAntA nakArAntA ca yA saMkhyA sA SaTsaMjJikA bhavati / udA0- ( SakArAntA ) SaT tiSThanti / SaT pazya / ( nakArAntA ) paJca tiSThanti / paJca pazya / AryabhASA - artha - (SNAntA) SakArAnta aura nakArAnta (saMkhyA) saMkhyAvAcI zabda kI (SaT) SaT saMjJA hotI hai / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH udA0-(SakArAnta) SaT tisstthnti| cha: baiThate haiN| SaT pshy| cha: ko dekh| (nakArAnta) paJca tisstthnti| pAMca baiThate haiN| paJca pshy| pAMcoM ko dekh| ityaadi| siddhi-(1) SaT tiSThanti / SaS+jas / SaS+as / SaS+0 / ssdd| sstt| yahAM 'SaS' zabda kI SaT saMjJA hone se 'SaDbhyo luk' (7 / 1 / 22) se jas pratyaya kA luk ho jAtA hai| (2) SaT pazya / SaS+zas / SaS+as / SaS+01 ssdd| SaT / yahAM SaS' zabda kI SaT saMjJA hone se pUrvavat zas pratyaya kA luk ho jAtA hai| (3) paJca tiSThanti / paJca pazya / yahAM paJcan zabda se saba kArya 'SaT' ke samAna smjheN| Dati-pratyayAntaH (2) Dati c|24| pa0vi0-Dati 11 (luptaprathamAnirdeza:) ca avyypdm| anu0-saMkhyA, SaT iti cAnuvartate / anvaya:-Dati saMkhyA ca SaT / artha:-Dati-pratyAyAntA yA saMkhyA sA'pi SaTsaMjJikA bhvti| udA0-kati tiSThanti / kati pshy| AryabhASA-artha-(Dati) Dati-pratyayAnta (saMkhyA) saMkhyAvAcI zabda kI (ca) bhI (SaT) saMjJA hotI hai| udA0-kati tisstthnti| kitane baiThate haiN| kati pshy| kitanoM ko dekh| siddhi-(1) kati tiSThanti / kim+ddti| kim ati| k+ati| kati / kti+js| kti+0| kti| yahAM Dati-pratyayAnta kati zabda kI SaT saMjJA hone se 'SaDbhyo luk' (7 / 1 / 21) se jas pratyaya kA luka ho jAtA hai| (2) kati pazya / kati+zas / kati+0 / kti| yahAM Dati pratyayAnta kati zabda kI SaT saMjJA hone se pUrvavat zas pratyaya kA luk ho jAtA hai| niSThA-saMjJA ktaktavatU nisstthaa|25| pa0vi0-kta-ktavatU 1 / 2 niSThA 1 / 1 / sa0-ktazca ktavatuzca tau ktaktuvatU (itretryogdvndvH)| artha:-kta-ktavatU pratyayau niSThA-saMjJakau bhavata: / udA0-(kta) kRta: / bhukta: / (ktavatu) kRtavAn / bhuktvaan| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(kta-ktavatU) kta aura ktavatu pratyaya kI (niSThA) niSThA saMjJA hotI hai| udA0-(kta) kRtaH / kiyaa| bhukta: / khaayaa| ktavatu-kRtavAn / kiyaa| bhuktavAn / khaayaa| siddhi-(1) kRtaH / kR+kta / kR+t| kRt+su| kRtaH / yahAM DukRJ karaNe (tanA0u0) dhAtu se 'niSThA' (3 / 2 / 102) sUtra se kta pratyaya bhUtakAla meM vidhAna kiyA gayA hai| - (2) kRtavAn / kR+ktvtu| kR+tvt| kR+tv+tum+t| kR+tv++t| kR+tvn| kRtvn+su| kRtavAn+su / kRtavAn+0 / kRtvaan| yahAM DukRJ karaNe dhAtu se niSThA' (3 / 2 / 102) sUtra se bhUtakAla meM ktavatu pratyaya kiyA gayA hai| yahAM ugidacAM sarvanAmasthAne cAdhAto.' (7 / 1170) se num kA Agama aura sarvanAmasthAne cA'sambuddhau (6 / 4 / 8) se dIrgha hotA hai| vizeSa-kta aura ktavatu ye donoM pratyaya bhUtakAla meM hote haiN| kta pratyaya prAyaza: karmavAcya meM aura ktavatu pratyaya kartRvAcya meM hotA hai| sarvanAmasaMjJAprakaraNam sarvAdayaH (1)sarvAdIni srvnaamaani|26| pa0vi0-sarvAdIni 1 / 3 sarvanAmAni 13 / sa0-sarva AdiryeSAM tAnImAni-sarvAdIni (bahuvrIhi: smaas:)| artha:-sarvAdIni zabdarUpANi sarvanAmasaMjJakAni bhavanti / udA0- (sarva:) srve| srvsmai| srvsmaat| srvsmin| sarvakaH / (vizva:) vizve / vizvasmai / vizvasmAt / vizvasmin / vizvakaH / srvaadignn:-srv| vishv| abh| ubhaya / Datara / ddtm| katara / ktm| itr| anytr| tv| tvt| nem| sm| sim| pUrvaparAvaradakSiNottarAparAdharANi vyavasthAyAmasaMjJAyAm / svamajJAtidhanAkhyAyAm / antaraM bahiryogopasaMvyAnayoH / tyad / yd| etd| idam ads| ek| dvi| yuSmad / asmad / bhvtu| kim| iti srvaady:| - AryabhASA-artha-(sarvAdIni) sarva Adi zabdoM kI (sarvanAmAni) sarvanAma saMjJA hotI hai| udA0-(sarva) srve| sb| srvsmai| sabake liye| sarvasmAt / saba se| srvsmin| saba meN| sarvakaH / sb| vizva) vizve / vishvsmai| vizvasmAt / vizvasmin / vizvakaH / ityAdi / artha pUrvavat hai| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH siddhi-(1) srve| sarva js| srv+shii| srv+ii| srve| yahAM sarva zabda kI sarvanAma saMjJA hone se jasa: zI (7 / 1 / 17) se jas ke sthAna meM zI Adeza hotA hai| (2) sarvasmai / sarva+De / sarva+smai / srvsmai| yahAM sarva zabda kI sarvanAma saMjJA hone se sarvanAmna: smai' (7 / 1 / 14) se De' ke sthAna meM smai' Adeza hotA hai| (3) sarvasmAt / sarva+Dasi / sarva+smAt / sarvasmAt / yahAM sarva zabda kI sarvanAma saMjJA hone se 'Gasiyo: smAsminau' (7 / 1 / 15) se 'Gasi' ke sthAna meM 'smAt' Adeza hotA hai| (4) sarvasmin / sarva+Di / sarva+smin / sarvasmin / yahAM sarva zabda kI sarvanAma saMjJA hone se pUrvavat 'Di' ke sthAna meM smin' Adeza hotA hai| (5) sarvakaH / srv+akc+a| srv+ak+a| sarvaka+su / sarvakaH / yahAM sarva zabda kI sarvanAma saMjJA hone se 'avyayasarvanAmanAmakac prAk TeH' (5 // 3171) se Ti bhAga se pUrva akac pratyaya hotA hai| (6) 'vizve' Adi zabdoM kI siddhi sarve' Adi zabdoM se samAna smjheN| sarvanAmasaMjJAvikalpa: (2) vibhASA diksamAse bhuvriihau|27| pa0vi0-vibhASA 11 dik-samAse 7 / 1 bahuvrIhau 71 / sa0-dizAM samAsa: iti dik samAsa:, tasmin dik-samAse (SaSThI ttpuruss:)| anu0-sarvAdIni sarvanAmAni itynuvrtte| anvaya:-bahuvrIhau diksamAse sarvAdIni sarvanAmAni / artha:-bahuvrIhisaMjJake digvAcizabdAnAM samAse sarvAdIni zabdarUpANi vikalpena sarvanAmasaMjJakAni bhvnti| udA0-uttarasyA: pUrvasyAzcAntarAlA dik-uttarapUrvA / uttrpuurvsyai| uttapUrvAyai / dakSiNasyA: pUrvasyAzcAntarAlA dik dakSiNapUrvA / dkssinnpuurvsyai| dkssinnpuurvaay| ___ AryabhASA-artha- (bahuvrIhau) bahuvrIhi nAmaka (diksamAse) dizAvAcI zabdoM ke samAsa meM (sarvAdIni) sarva Adi zabdoM kI (vibhASA) vikalpa se (sarvanAmAni) sarvanAma saMjJA hotI hai| udaa0-uttrpuurvsyai| uttrpuurvaayai| uttara-pUrva dizA ke liye| dkssinnpuurvsyai| paniNapUrvAyai / dakSiNa-pUrva dizA ke liye| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-(1) uttarapUrvasyai / uttarasyA: pUrvasyAzcAntarAlA dik uttrpuurvaa| yahAM diGnAmAnyantarAle (2 / 2 / 26) se bahuvrIhi samAsa hai| uttrpuurvaa+dde| uttarapUrvA+ syaatt+e| uttarapUrvA syaa+e| uttrpuurvsyai| yahAM sarvanAma saMjJA hone se sarvanAmna: syAGdasvazca' (7 / 3 / 114) se pratyaya ko syAT kA Agama aura aga ko hrasva ho jAtA hai| (2) uttarapUrvAyai / uttrpuurvaa+dde| uttrpuurvaa+yaad+e| uttrpuurvaa+yaa+e| uttrpuurvaayai| yahAM sarvanAma saMjJA na hone se yADApaH' (7 / 3 / 113) se pratyaya ko yAT Agama hotA hai| (3) dakSiNasyA: pUrvasyAzcAntarAlA dik dkssinnpuurvaa| tasmai dakSiNapUrvasyai athavA dkssinnpuurvaayai| yahAM saba kArya pUrvavat hai| sarvanAmasaMjJApratiSedha (3) na bhuvriihau|26| pa0vi0-na avyayapadam / bahuvrIhau 7 / 1 / anu0-sarvAdIni sarvanAmAni itynuvrtte| anvaya:-bahuvrIhau sarvAdIni sarvanAmAni n| artha:-bahuvrIhisamAse sarvAdIni zabdarUpANi sarvanAmasaMjJakAni na bhvnti| udA0-priyaM vizvaM yasya sa:-priyavizva:, tasmai priyavizvAya / dvAvanyau yasya sa:-vyanya:, tasmai vyanyAya / AryabhASA-artha-(bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (sarvAdIni) sarva Adi zabdoM kI (sarvanAmAni) sarvanAma saMjJA (na) nahIM hotI hai| udA0-priyaM vizvaM yasya sa:-priyavizva:, tasmai priyavizvAya / priya hai vizva jisakA usake liye| dvAvanyau yasya saH-vyanya:, tasmai vynyaay| do anya putrAdi jisake usake liye| siddhi-(1) priyavizvAya / priyvishv+dde| priyvishv+y| priyvishvaa+y| priyvishvaay| yahAM vizva zabda kI sarvanAma saMjJA na hone se 'Darya:' (7 / 1 / 13) se 'De' ke sthAna meM 'ya' Adeza hotA hai| 2) vynyaay| yahAM saba kArya priyavizvAya ke samAna hai| (4) tRtiiyaasmaase|26| pa0vi0-tRtIyAsamAse 71 / / sa0-tRtIyayA samAsa iti tRtIyAsamAsaH, tasmin-tRtIyAsamAse (tRtiiyaa-ttpurussH)| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH anu0-sarvAdIni sarvanAmAni na itynuvrtte| anvaya:-tRtIyAsamAse sarvAdIni sarvanAmAni na / artha:-tRtIyAsamAse sarvAdIni zabdarUpANi sarvanAmasaMjJakAni na bhvnti| udA0-mAsena pUrva iti mAsapUrvaH, tasmai mAsapUrvAya / saMvatsareNa pUrva iti saMvatsarapUrvaH, tasmai saMvatsarapUrvAya / AryabhASA-artha-(tRtIyAsamAse) tRtIyAsamAsa meM (sarvAdIni) sarva Adi zabdoM kI (sarvanAmAni) sarvanAma saMjJA (na) nahIM hotI hai| udA0-mAsena pUrva iti mAsapUrva:, tasmai maaspuurvaay| mAsa se pUrva ke liye| saMvatsareNa pUrva iti saMvatsarapUrvaH, tasmai sNvtsrpuurvaay| varSa se pUrva ke liye| siddhi-(1) mAsapUrvAya / maaspuurv+dde| maaspuurvaabhy| maaspuurvaay| yahAM tRtIyA samAsa meM pUrva' zabda kI sarvanAma saMjJA na hone se Deya:' (7 / 1 / 13) se 'De' ke sthAna meM ya' Adeza hotA hai| (2) saMvatsarapUrvAya / yahAM saba kArya mAsapUrvAya' ke samAna hai| (5) dvandve ca / 30 / pa0vi0-dvandve 7 / 1 ca avyypdm| anu0-'sarvAdIni sarvanAmAni na' itynuvrtte| anvaya:-dvandve ca sarvAdIni sarvanAmAni n| artha:-dvandva samAse sarvAdIni zabdarUpANi sarvanAmasaMjJakAni na bhvnti| udA0-pUrve cA'pare ca te pUrvAparA:, tessaaN-puurvaapraannaam| katare ca katame ca te-katarakatamAH, teSAm-katarakatamAnAm / AryabhASA-artha-(dvandve) dvandva samAsa meM (ca) bhI (sarvAdIni) sarva Adi zabdoM kI (sarvanAmAni) sarvanAma saMjJA (na) nahIM hotI hai| udA0-pUrve cApare ca te pUrvAparAH, tessaam-puurvaapraannaam| pUrva aura aparoM kaa| katare ca katame ca te katarakatamA:, teSAm-katarakatamAnAm / kauna-kauna soM kaa| siddhi-(1) pUrvAparANAm / puurvaapr+aam| puurvaapr+nutt+aam| puurvaapr+n+aam| puurvaapraa+naam| puurvaapraannaam| yahAM dvandva samAsa meM sarvAdi zabdoM kI sarvanAma saMjJA na hone se hasvanadyApo nuT' (7 / 1154) se 'Am' pratyaya ko nuT Agama hotA hai| Ami sarvanAmna: suT' (7 / 1152) se suT Agama nahIM hotA hai| (2) katarakatamAnAm / yahAM saba kArya pUrvAparANAm' ke samAna hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 jasi sarvanAmasaMjJAvikalpaH pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (6) vibhASA jasi / 31 / pa0vi0 - vibhASA 1 / 1 jasi 7 / 1 / anu0 - dvandve, sarvAdIni sarvanAmAni ityanuvartate / anvayaH - dvandve sarvAdIni vibhASA sarvanAmAni jasi / artha:- dvandve samAse sarvAdIni zabdarUpANi jasi parato vikalpena sarvanAmasaMjJakAni bhavanti / udA0 - katare ca katame ca te - katarakatame / katare ca katame ca te-katarakatamAH / AryabhASA - artha - (dvandve) dvandva samAsa meM (sarvAdIni) sarva Adi zabdoM kI (jasi) jas pratyaya pare hone para ( vibhASA ) vikalpa se (sarvanAmAni ) sarvanAma saMjJA hotI hai| udA0 - katare ca katame ca te katarakatame / katare ca katame ca te katarakatamAH / kauna-kauna se / siddhiM - (1) katarakatame / katarakatama + js| katarakatama +zI / ktrktm+ii| ktrktme| yahAM sarvanAma saMjJA hone se 'jasa: zI' (7/1/17) se 'jas' ke sthAna meM 'zI' Adeza hotA hai| (2) katarakatamAH / katarakatama + js| katarakatama+as / ktrktmaaH| yahAM sarvanAma saMjJA na hone se pUrvavat 'jas' ke sthAna meM 'zI' Adeza nahIM hotA hai| prathamAdizabdAH (7) prathamacaramatayAlpArdhakatipayanemAzca // 32 // pa0vi0-prathama-carama-taya- alpa- ardha-katipaya - nemA: 1 / 3 / ca avyayapadam / sa0-prathamazca caramazca tayazca alpazca ardhazca katipayazca nemazca te prathamacaramatayAlpArdhakatipayanemAH (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - sarvanAmAni vibhASA jasi ityanuvartate / anvayaH - prathama0 nemAzca jasi vibhASA sarvanAmAni / arthaH-prathamacaramatayAlpArdhakatipayanemAH zabdA api jasi parato vikalpena sarvanAmasaMjJakA bhavanti / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH 35 udA0- (prathama) prathame / prathamA: / (caramaH) carame / caramA: / (tayaH ) dvitye| dvitayA: / (alpaH) alpe / alpA: / (ardha: ) ardhe / ardhA: / (katipayaH) ktipye| ktipyaaH| (namaH) neme / nemA: / AryabhASA - artha - (prathama 0 ) prathama, carama, taya, alpa, ardha, katipaya aura nema zabdoM kI (ca) bhI (jasi) jas pratyaya pare hone para ( vibhASA) vikalpa se (sarvanAmAni ) sarvanAma saMjJA hotI hai| udA0 - ( prathama ) prathame / prathamA: / pahale / ( carama ) carame / caramAH / antima / (taya) dvitaye, dvitayAH / do avyvoNvaale| (ardha) ardhe / ardhA: / Adhe / (katipaya) ktipye| katipayAH / kaI / (nima) neme / nemAH / Adhe / siddhi - (1) prathame / prathama + js| prathama+zI / prathama +ii| prthme| yahAM prathama zabda kI sarvanAma saMjJA hone se 'jasa: zIM' (7/1/17) se 'jas' ke sthAna meM 'zI' Adeza hotA hai| (2) prathamA: / prathama+jas / prathama+as / prathamAH / yahAM prathama zabda kI sarvanAma saMjJA na hone se 'jasa: zI' (7/1/17) se 'jas' ke sthAna meM 'zI' Adeza nahIM hotA hai| (3) dvitaye / dvi+tayap / dvitaya / dvitaya+jas / ' dvitaya+zI / dvitaya+ I / dvitaye / sUtra meM 'taya' kahane se tayap-pratyayAnta zabda kA grahaNa kiyA jAtA hai| yahAM prathama dvizabda se 'saMkhyAyA avayave tayaM' (5 / 2 / 42 ) se tayap pratyaya hotA hai| zeSa kArya 'prathama' ke samAna hai| (4) carame, caramA: Adi padoM kI siddhi prathama zabda ke samAna samajheM / pUrvAdayaH zabdAH (8) pUrvaparAvaradakSiNottarAparAdharANi vyavasthAyAmasaMjJAyAm / 33 / pa0vi0- pUrva-para- avara- dakSiNa-uttara - apara - adharANi 1 / 3 vyavasthAyAm 7 / 1 asaMjJAyAm 7 / 1 / sa0 - pUrvazca parazca avarazca dakSiNazca uttarazca aparazca adharaM ca tAnImAni - pUrvAparAvaradakSiNottarAparAdharANi ( itaretarayogadvandvaH) / na saMjJA asaMjJA, tasyAm- asaMjJAyAm ( naJtatpuruSaH ) / anu0- sarvanAmAni vibhASA jasi ityanuvartate / anvayaH - pUrva0 adharANi vibhASA jasi sarvanAmAni vyavasthAyAm asNjnyaayaam| - Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 arthaH- pUrvaparAvaradakSiNottarAparAdharANi zabdarUpANi jasi parato vikalpena sarvanAmasaMjJakAni bhavanti vyavasthAyAm asaMjJAyAM ca gmymaanaayaam| udA0-(pUrva) puurve| pUrvA: / (paraH) pare / parA: / (avara: ) avare / avarA: / (dakSiNa) dakSiNe / dakSiNA: / (uttara: ) uttre| uttarAH / (aparaH) apre| apraa:| (adhara: ) adhare / adharA: / AryabhASA - artha - (pUrva0) pUrva, para, avara, dakSiNa, uttara, apara aura adhara zabdoM kI (jasi) jas pratyaya pare hone para (vibhASA) vikalpa se (sarvanAmAni ) sarvanAma saMjJA hotI hai, yadi vahAM (vyavasthAyAm) vyavasthA aura (asaMjJAyAm) asaMjJA ho / pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0- - (pUrva) pUrve / pUrvA: / phle| (para) pare / praaH| dUsare / (avara) avare / avarAH / idhrvaale| (dakSiNa) dakSiNe / dakSiNAH / dkssinnvaale| (uttara) uttre| uttarAH / uttrvaale| (apara) apare / aparAH / dUsare / (adhara) adhare / adharAH / nicale / siddhi - (1) pUrve | pUrva + as| pUrva+zI / puurv+ii| puurve| yahAM pUrva zabda kI sarvanAma saMjJA hone se 'jasa: zIM ( 7 11117 ) se jas ke sthAna meM 'zI' Adeza hotA hai| (2) pUrvA: / pUrva+jas / pUrva+as / pUrvA: / yahAM pUrva zabda kI sarvanAma saMjJA na hone se pUrvavat 'jas' ke sthAna meM 'zI' Adeza nahIM hotA hai| vizeSa- vyavasthA kA kyA lakSaNa hai ? 'svAbhidheyApekSAvadhiniyamo vyavasthA apane abhidheya kI apekSA se avadhi (maryAdA) ke niyama ko vyavasthA kahate haiN| yahAM vyavasthA meM hI pUrva Adi zabdoM kI sarvanAma saMjJA hotI hai, anyatra nhiiN| jaise 'dakSiNA ime gAyakA:' yahAM dakSiNa zabda vyavasthA kA dyotaka nahIM hai, apitu pravINa artha kA vAcaka hai, ataH yahAM sarvanAma saMjJA nahIM hotI hai| yahAM 'asaMjJAyAm' kA grahaNa isalie kiyA gayA hai ki saMjJA vizeSa meM pUrva Adi zabdoM kI sarvanAma saMjJA na ho| jaise 'uttarAH kurava:' yahAM uttara zabda kuru kI saMjJA vizeSa hai / ataH yahAM sarvanAma saMjJA nahIM hotI hai| svazabda: -- (6) svamajJAtidhanAkhyAyAm / 34 / pa0vi0 - svam 1 / 1 ajJAtidhanAkhyAyAm 7 / 1 / sa0-jJAtizca dhanaM ca te jJAti dhane, tayoH jJAtidhanayo: / jJAtidhanayorAkhyA iti jJAtidhanAkhyA / na jJAti-dhanAkhyA iti ajJAtidhanAkhyA, tasyAm-ajJAtidhanAkhyAyAm (itaretarayogadvandva - SaSThItatpuruSagarbhitanaJtatpuruSaH) / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH anu0-sarvanAmAni vibhASA jasi ityanuvartate / anvaya:-svaM jasi vibhASA sarvanAmAni ajnyaati-dhnaakhyaayaam| artha:-svaM zabdo jasi parato vikalpena sarvanAmasaMjJako bhavati, jJAti-dhanAkhyAM vrjyitvaa| udA0-sve putrAH / svAH putrAH / sve gAva: / svA: gAvaH / AryabhASA-artha-(svam) sva zabda kI (jasi) jas pratyaya pare hone para (vibhASA) vikalpa se (sarvanAmAni) sarvanAma saMjJA hotI hai| (ajJAti-dhanAkhyAyAm) yadi vaha sva' zabda jJAti aura dhana artha kA vAcaka na ho| udA0-(sva) sve putrAH / svAH putrAH / apane putra / sve gAvaH / svA: gAvaH / apane bail| yahAM sva zabda AtmIya artha kA vAcaka hai| jJAti aura dhana kA nhiiN| yahAM jJAti artha kA isaliye niSedha kiyA hai ki yahAM sarvanAma saMjJA na ho-svA jJAtavyaH / jnyaati-privaar| yahAM dhana artha kA niSedha isaliye kiyA hai ki yahAM sarvanAma saMjJA na ho-prabhUtA: svA na diiynte| prabhUta dhana nahIM diye jaate| prabhUtA: svA na bhujynte| prabhUta dhana nahIM bhoge jaate| siddhi-(1) sve putrAH / sva+jas / sv+shii| sv+ii| sve| yahAM 'sva' zabda kI sarvanAma saMjJA hone se 'jasa: zI' (7 / 1 / 17) se jas ke sthAna meM 'zI' Adeza hotA hai| (2) svA: putrAH / sva+jas / sva+as / svA: / yahAM sva zabda kI sarvanAma saMjJA na hone se jas' ke sthAna meM pUrvavat 'zI' Adeza nahIM hotA hai| antarazabdaH (10) antaraM bhiryogopsNvyaanyoH|35| pa0vi0-antaram 11 bahiryoga-upasaMvyAnayoH 7 / 2 / sa0-bahiryogazca upasaMvyAnaM ca te-bahiryogopasaMvyAne, tayoH bahiryogopasaMvyAnayoH (itretryogdvndv:)| anu0-sarvanAmAni vibhASA jasi itynuvrtte| anvaya:-bahiryogopasavyAnayo: antaraM jasi vibhASA srvnaamaani| artha:-bahioMge upasaMvyAne cArthe'ntaraM-zabdo jasi parato vikalpena sarvanAmasaMjJako bhvti| udA0-(bahiyoge) antare gRhaa:| antarA gRhaa:| (upasaMvyAne) antare zATakA: / antarA: shaattkaaH| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha- (antaram ) antara zabda kI (jasi ) jas pratyaya pare rahane para (vibhASA) vikalpa se (sarvanAmAni ) sarvanAma saMjJA hotI hai| (bahiryoga-upasaMvyAnayoH) yadi vahAM bahiryoga aura upasaMvyAna artha ho / 38 udA0- (bahiryoga) antare gRhAH / antarA gRhAH / nagara se bAhara ke cANDAla Adi ke ghara / (upasaMvyAna) antare zATakA: / antarAH zATakA: / paridhAna ke yogya dhotii| siddhi-(1) antare gRhAH / antr+js| antara+zI / antr+ii| antre| yahAM antara zabda kI sarvanAma saMjJA hone se 'jasa: zI' (7 11117 ) se 'jas' ke sthAna meM 'zI' Adeza hotA hai| (2) antarA gRhAH / antara+jas / antara+as / antarAH / yahAM antara zabda kI sarvanAma saMjJA na hone se pUrvavat 'jas' ke sthAna meM 'zI' Adeza nahIM hotA hai| (3) yahAM bahiryoga aura upasaMvyAna artha kA kathana isaliye kiyA gayA hai ki antara zabda kI yahAM sarvanAma saMjJA na ho- 'anayorgrAmayorantare tApasaH prativasati' ina do grAmoM ke bIca meM eka tapasvI rahatA hai| yahAM antara zabda madhya artha kA vAcaka hai, bahiryoga aura upasaMvyAna artha kA nahIM / avyayasaMjJAprakaraNam svarAdinipAtAH (1) svarAdinipAtamavyayam / 26 / pa0vi0-svarAdinipAtam 1 / 1 avyayam 1 / 1 / sa0-svar AdiryeSAM te - svarAdayaH / svarAdayazca nipAtAzca eteSAM samAhAraH-svarAdinipAtam / (bahuvrIhigarbhitasamAhAradvandvaH) / artha:-svarAdigaNe paThitA nipAtasaMjJakAzca zabdA avyayasaMjJakA udA0-svarAdayaH-svar / antar / prAtar / nipaataa:-c| vaa| h| bhavanti / aha / eva / svarAdigaNa:-svar / antar / prAtar / ete / antodAttA: paThyante / punar AdyudAttaH / sanutar / uccais / nIcais / zanais / Rdhk| ArAt / Rte / yugapat / pRthk| ete'pi sanutarprabhRtayo'ntodAttA: paThyante / hyas / zvas / divA / rAtrau / sAyam / ciram / manAk / ISat / joSam / tUSNIm / bahis / Avis / avas / adhas / samayA / nikaSA / svayam / mRSA / 1 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH naktam / naJ / hetau / addhaa| iddhA / saami| ete'pi hysprbhRtyo'ntodaattaa| ptthynte| vat-vadantamavyayasaMjJaM bhavati, brAhmaNavat, ksstriyvt| san / sanAt / snt| tiras / ete AdhudAttA: ptthynte| antarA, ayamantodAtta: / antareNa / jyok / km| shm| snaa| shsaa| vinaa| naanaa| svsti| svadhA / alm| vaSaT / anyt| asti / upaaNshu| kssmaa| vihAyasA / dossaa| mudhA! mithyaa| ktvAtosunkasunaH, kRnmakArAntaH / sandhyakSarAnto'vyayIbhAvazca / purA / mitho / mithas / pravAhukam / aaryhlm| abhIkSNam / sAkam / sArdham / samam / namas / hiruk / tasalAdiyastaddhitA edhAcparyantA: / shs-tsii| kRtvasuc / suc / aac-thaalau| cyAzca / am| aam| prtaan| prshaan| aakRtignno'ym| AryabhASA-artha-(svarAdi-nipAtam) svara Adi zabdoM kI tathA nipAtasaMjJaka zabdoM kI (avyayam) avyaya saMjJA hotI hai| udA0-(svarAdi) svar / antar / prAtar ityaadi| (nipAta) c| vaa| h| ah| eva ityaadi| prAgIzvarAnnipAtA:' (1 / 4 / 56) isa adhikAra meM nipAtoM kA varNana kiyA jaayegaa| avyaya kA lakSaNa : __ sadRzaM triSu liGgeSu sarvAsu ca vibhktissu| vacaneSu ca sarveSu yanna vyeti tadavyayam / / jo zabda puMlliGga, strIliGga aura napuMsakaliGga meM, prathamAdi saba vibhaktiyoM meM, ekavacana, dvivacana aura bahuvacana meM samAna hotA hai, jo inameM vividha rUpoM ko prApta nahIM hotA hai, use avyaya kahate haiN| asarvavibhaktistaddhitaH (2) taddhitazcAsarvavibhaktiH / 37 / pa0vi0-taddhita: 11 ca avyayapadam / asarvavibhakti: 11 / sa0-notpadyante sarvA vibhaktayo yasmAt sa:-asarvavibhakti: (bahuvrIhi: samAsa:) anu0- 'avyayam' itynuvrtte| anvaya:-asarvavibhaktistaddhitazca avyayam / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:- asarvavibhaktistaddhitapratyayAntaH zabdo'vyayasaMjJako bhavati / udA0- - ( paJcamI) tataH / yataH / ( saptamI ) tatra / yatra / tadA / yadA / AryabhASA - artha - ( asarvavibhaktiH ) saba vibhaktiyoM se rahita ( taddhitaH) taddhita pratyayAnta zabda kI (ca) bhI (avyayam) avyaya saMjJA hotI hai| udA0- (paJcamI) tata: / vahAM se / ytH| jahAM se| (saptamI) tatra / vahAM / yatra / jhaaN| tadA / taba / yadA / kaba / siddhi - (1) tataH / tat+Gasi+tas / tt+ts| ta a+ts| t+ts| tata: / yahAM paJcamyanta tat zabda se 'paJcamyAstasil' (5 13 17 ) se taddhita tasil pratyaya hotA hai / 'tyadAdInAma:' ( 7 111102 ) ke tat ke t ko akAra Adeza aura 'ato guNe' (6 11197) se donoM akAroM ko pararUpa ekAdeza hotA hai / 'tata' zabda paJcamI vibhakti kehI artha kA bodhaka hai, saba vibhaktiyoM kA nahIM / ataH isakI avyaya saMjJA hai / (2) yataH / yat zabda se saba kArya 'tat' ke samAna samajheM / (3) tatra / tat+Gi+tral / tat+traM / ta a+tr| ta+tra / ttr| yahAM saptamyanta tt zabda se 'saptamyAstrala' (5 13 110) se taddhita tral pratyaya hai| zeSa kArya tata: ' ke samAna hai| tatra zabda saptamI vibhakti ke hI artha kA bodhaka hai, saba vibhaktiyoM kA nahIM / ataH isakI avyaya saMjJA hai / (4) yatra / yat zabda se saba kArya 'tatra' ke samAna samajheM / (5) tadA aura yadA yahAM saptamyanta tat aura yat zabda se 'sarvaikAnyakiMyattadaH kAle dA' (513195) se 'dA' pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / vizeSa- 'taddhitA:' ( 4 / 1 / 76 ) se lekara paJcama adhyAya ke anta taka taddhita kA adhikAra hai| isa adhikAra ke pratyayoM ko taddhita pratyaya kahate haiM / mejantaH kRt (3) kRnmejantaH | 38 | pa0vi0 - kRt 1 / 1 m - ejanta: 11 / mazca ecca tau mecau / antazca antazca tau - antau / mecau antau casya sa:-mejantaH (itaretarayogadvandvagarbhitabahuvrIhi: ) / anu0 - 'avyayam' ityanuvartate / anvayaH-mejantaH kRt avyayam / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha:- makArAnta ejantazca bhavati / prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH 41 kRtpratyayAntaH zabdo'vyayasaMjJako udA0-(makArAntaH) svAduGkAraM bhuGkte / sampannaGkAraM bhuGkte / lavaNaGkAraM bhungkte| (ejantaH ) vakSe rAya: / tA vAmeSe rthaanaam| kratve dakSAya jiivse| jyok ca sUryaM dRze / AryabhASA-artha- (m-ejanta:) makArAnta aura ejanta (kRt ) kRt pratyayAnta zabda kI (avyayam) avyaya saMjJA hotI hai| udA0- - (makArAnta) svAduGkAraM bhuGkte / svAdiSTa banAkara khAtA hai| sampannaGkAraM bhuGkte / ghRtAdi se samRddha banAkara khAtA hai / lavaNaGkAraM bhuGkte / namakIna banAkara khAtA hai / ( ejanta) vakSe rAya: / tA vAmeSe rathAnAm / kratve dakSAya jIvase / jyok ca sUryaM dRze / vakSe | kahane ke liye / eSe / gati ke liye / jIvase | jIne ke liye / dRze / dekhane ke liye / siddhi - ( 1 ) svAduGkAram / svAdum+kR+Namul / svAdum+kR+am / svaadum+kaar+am| svAduGkAram / yahAM 'svAdumi Namul ( 3 / 4 / 26 ) se svAdum zabda ke upapada hone para DukRJ karaNe (ta030) dhAtu se Namul pratyaya hotA hai| yaha makArAnta kRtpratyayAnta zabda hone se isakI avyaya saMjJA hai / (2) vakSe | vac+se / vak+Se / vksse| yahAM vac paribhASaNe ( adA0pa0) dhAtu se 'tumarthe sesena0' (3 | 4 |9) se 'se' pratyaya hotA hai| yahAM 'coH kuH' (8 / 2 / 30) se kutva tathA 'AdezapratyayayoH' (8 / 3 / 59) se Satva hotA hai| yahAM ejanta kRt pratyayAnta zabda hone se isakI avyaya saMjJA hai / (3) eSe / inn+se| i+se / e+se / esse| yahAM iNgatau ( adA0pa0) dhAtu se pUrvavat se' pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (4) jIvase | jIva+ase / jIvase | yahAM jIva 'prANadhAraNe' (bhvA0pa0) dhAtu pUrvavat 'ase' pratyaya hotA hai| (5) dRze / dRz+kena / dRz+e / dRze / yahAM 'dRzir prekSaNe (bhvA0pa0) dhAtu 'dRze vikhye ca' (3 | 4|11 ) se kena - pratyayAnta nipAtana kiyA gayA hai| (6) kRdatiG (3 11193 ) se lekara tRtIya adhyAya ke anta taka 'kRt' kA adhikAra hai| isa adhikAra ke pratyayoM ko kRt' pratyaya kahate haiM / (7) makArAnta aura ejanta kRt pratyayAnta zabdoM kI avyaya saMjJA hone se 'avyayAdApsupaH' (2 / 4 / 82) se 'sup kA luk ho jAtA hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ktvAdayaH pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam (4) ktvAtosunkasunaH / 36 / pa0vi0-ktvA-tosun-kasunaH 1 / 3 / sa0- ktvA ca tosun ca kasun ca te ktvAtosunkasunaH (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - avyayam, kRt ityanuvartate / anvayaH - ktvAtosunkasunaH kRt avyayam / artha:-ktvApratyayAntaH, tosunpratyayAntaH, kasunpratyayAntazca zabdo'vyayasaMjJako bhavati / udA0- ( ktvA) kRtvA / hRtvA / (tosun) purA sUryasyodetorAdheyaH ( kAThaka0 8 / 3 ) / purA vatsAnAmapAkarto: (kasun) purA krUrasya visRpo virapzin (yaju0 1 / 28) / purA jartRbhya AtRdaH / AryabhASA-artha- (ktvA-tosunkasunaH) ktvA, tosun aura kasun (kRt) pratyayAnta zabda kI (avyayam) avyaya saMjJA hotI hai| udA0 0- ( ktvA) kRtvA / krke| hRtvA / haraNa krke| tosun- purA sUryasyodetorAdheyaH / purA vtsaanaampaakrtoH| kasuna - purA krUrasya visRpo virapzin / purA jartRbhya AvRdaH / udetoH / udaya honA / apAkartoH / dUra karane ke liye / visRpaH / phailAnA / vitRdaH / hiMsA Adi karanA / siddhi-(1) kRtvA / kR+ktvA / kR+tvaa| kRtvA / yahAM DukRJ karaNeM (tanA0 u0 ) 'samAnakartRkayoH pUrvakAle ( 3 | 4 | 21) se ktvA pratyaya hotA hai| (2) hRtvA / yahAM hRJ haraNe ( bhvA030) dhAtu se pUrvavat ktvA pratyaya hai / (3) udeto: / ut+iN+tosun / ut+i+tos / ut+e+tos| udetoH / yahAM ut upasarga pUrvaka 'iN gatauM' (adA0pa0) dhAtu se 'bhAvalakSaNe stheNukRJvadicarihutamijanibhyastosun' (3 / 4 / 16 ) se tosun pratyaya hotA hai / (4) apaakrto| apa+AG+kR+tosun / apa+A+kar+tos / apaakrtoH| yahAM apa aura AG upasargapUrvaka 'kR' dhAtu se pUrvavat 'tosun' pratyaya hotA hai| (5) visRpa: / vi+sRp +kasun / vi+sRp+as / visRpH| yahAM vi upasargapUrvaka 'suplR ' gatau (bhvA0pa0) dhAtu se 'sRpitRdo: kasun' (3 / 4 / 16 ) se 'kasun' pratyaya hotA hai| (6) vitRdH| vi+tRd+ksun| yahAM vi upasargapUrvaka 'utRdir hiMsAnAdarayo:' (rudhA0pa0) dhAtu se pUrvavat 'kasun' pratyaya hai| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH yahAM ktvA, tosun, aura kasun kRt pratyayAnta zabdoM kI avyaya saMjJA hone se 'avyayAdApsupaH' (2 / 4 / 82) se sup kA luk ho jAtA hai| avyayIbhAvasamAsaH (5) avyyiibhaavshc|40| pa0vi0-avyayIbhAva: 11 ca avyypdm| anu0-'avyayam' itynuvrtte| anvaya:-avyayIbhAvazca avyym| artha:-avyayIbhAvasamAso'pi avyayasaMjJako bhavati / udA0-agne: samIpamiti upaagni| pratyagni zalabhA: patanti / AryabhASA-artha-(avyayIbhAva:) avyayIbhAva samAsavAle zabda kI (ca) bhI (avyayam) avyaya saMjJA hotI hai| agne: samIpamiti upaagni| agni ke smiip| pratyagni zalabhAH ptnti| pratyeka agni meM pataMga girate haiN| siddhi-(1) upaagni| up+agni| upaagni+su| upaagni| yahAM 'avyayaM vibhaktisamIpa0' (2 / 1 / 6) se samIpa artha meM avyayIbhAva samAsa hotA hai| avyayIbhAva samAsa kI avyaya saMjJA hone se 'avyayadApsupaH' (2 / 4 / 82) se sup' kA luk ho jAtA hai| (2) pratyagni / agnim agniM prati iti prtygni| prti+agni| prtygni| yahAM saba kArya upAgni ke samAna hai| sarvanAmasthAnasajJA zi-pratyaya: (1) zi srvnaamsthaanm|41| pa0vi0-zi 11 (luptaprathamAnirdeza:) sarvanAmasthAnam 1 / 1 / artha:-zi-pratyaya: sarvanAmasaMjJako bhavati / udA0-kuNDAni tiSThanti / kuNDAni pazya / AryabhASA-artha-(zi) zi pratyaya kI (sarvanAmasthAnam) sarvanAmasthAna saMjJA hotI hai| udA0-kuNDAni tiSThanti / kuNDa vidyamAna haiN| kuNDAni pazya / kuNDoM ko dekh| siddhi-(1) kuNDAni tiSThanti / kuNDa+jas / kunndd+shi| kunndd+i| kunndd+num+i| kunndd+++i| kunnddaa+n+i| kunnddaani| yahAM jazzaso: zi' (7 / 130) se jas ke sthAna meM zi' Adeza hotA hai aura usakI yahAM sarvanAmasthAna saMjJA kI jAtI hai| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam 'napuMsakasya jhalacaH' (7/1/72 ) se aGga ko num kA Agama aura sarvanAmasthAne cAsambuddhau (6/4/8) se nakArAnta aGga kI upadhA ko dIrgha hotA hai| 44 (2) kuNDAni pazya / kuNDa+zas / kuNDa+zi / kuNDa + i / kuNDa + num+i| kunndd+n+i| kunnddaa+n+i| kuNDAni / yahAM saba kArya pUrvavat hai / vizeSa - sarvanAmasthAna yaha pUrvAcAryoM kI saMjJA hai / pANini muni ne isa mahatI saMjJA ko apane zabdAnuzAsana meM usI rUpa meM svIkAra kara liyA hai| suT pratyaya: pa0vi0 - suT 1 / 1 anapuMsakasya 6 / 1 / sa0-na napuMsakam iti anapuMsakam, tasya - anapuMsakasya ( naJtatpuruSaH ) / anu0-sarvanAmasthAnam ityanuvartate / anvayaH-anapuMsakasya suT sarvanAmasthAnam / arthaH-napuMsakabhinnasya zabdasya suT pratyayaH sarvanAmasthAnasaMjJako bhavati / (2) suDanapuMsakasya / 42 / udaa0-raajaa| rAjAnau / rAjAnaH / rAjAnam / rAjAnau / AryabhASA - artha - (anapuMsakasya ) napuMsakaliMga se bhinna ( suT ) suT pratyayoM kI (sarvanAmasthAnam) sarvanAmasthAna saMjJA hotI hai| su, au, jas, am, aura yahAM su se lekara aura ke TakAra se pratyAhAra banAyA gayA hai| ina pAMca pratyayoM ko 'suTu' kahate haiM / udA0 - rAjA / rAjAnau / rAjAnaH / rAjAnam / rAjAnau / siddhi - (1) rAjA / rAjan+su / rAjAn+su / raajaan+0| raajaan| raajaa| yahAM supratyaya kI sarvanAmasthAna saMjJA hone se 'sarvanAmasthAne cA'sambuddhau (6418) se nakArAnta aGga kI upadhA ko dIrgha hotA hai| 'halGyAbbhyo dIrghAta0' (6 / 1 /68) se 'su' kA lopa tathA 'nalopaH prAtipadikAntasya' ( 81217) se nakAra kA lopa hotA hai| (2) rAjAnau / Adi zabdoM kI siddhi 'rAjA' zabda ke samAna samajheM / vibhASA saMjJA (1) na veti vibhASA / 43 / pa0vi0-na avyayapadam / vA avyayapadam / iti avyypdm| vibhASA 1 / 1 / artha:- niSedha - vikalpau vibhASA saMjJakau bhavataH / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH udaa0-shushaav| zuzuvatuH / shishvaay| zizviyatuH / AryabhASA-artha-(na, vA iti) niSedha aura vikalpa kI (vibhASA) vibhASA saMjJA hotI hai| shushaav| vaha bddh'aa| zuzuvatuH / ve donoM bddh'e| shishvaay| shishviytuH| artha pUrvavat hai| siddhi-(1) shushaav| ziva+liT / ziva+tip / shiv+nnl| shiv+a| shutt+| shu+a| shu+shu+a| shu+shau+a| shu+shaav+a| shushaav| yahAM Tuozvi gativRddhyo :' (bhvA0A0) dhAtu se parokSe liT' (3 / 1 / 115) se liT' pratyaya, tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se 'la' ke sthAna meM tip' Adeza, 'parasmaipadAnAM Nala0' (3 / 4 / 81) se tip ke sthAna meM 'Nala' Adeza, vibhASA zve:' (6 / 1 / 30) se va ko u samprasAraNa, samprasAraNAcca (6 / 1 / 108) se i ko pUrvarUpa u, 'aco Niti' (7 / 1 / 115) se u ko vRddhi au, (eco'yavAyAva:' (6 / 1 / 78) se au ko Av Adeza hotA hai| yahAM eka pakSa meM vibhASA zve:' 6 / 1 / 30) se v ko u samprasAraNa hogyaa| (2) shishvaay| shiv+litt| shiv+tip| shiv+nnl| shiv+a| shiv+shiv+a| shi+shvi+a| shi+shvai+a| shi+shvaay+a| shishvaay| yahAM vibhASA zve:' (6 / 1 / 30) se dUsare pakSa meM samprasAraNa nahIM huA, apitu ziva dhAtu ko liTi dhAtoranabhyAsasya (6 / 18) se dvitva 'aco Niti (7 / 1 / 115) se vRddhi aura eco'yavAyAva:' (6 / 1 / 78) se Aya Adeza hotA hai| isa prakAra vibhASA ke bala se ziva dhAtu ke liTlakAra meM do rUpa banate haiN| vizeSa-prazna-yahAM na aura vA kI vibhASA saMjJA kI gaI hai| vA kI hI vibhASA saMjJA kyoM na kI jaaye| na ki vibhASA saMjJA karane kA kyA lAbha hai ? uttara-isa zabdazAstra meM prApta, aprApta aura ubhayatra tIna prakAra kI vibhASA haiN| jo kisI kI prApti meM vibhASA kA Arambha kiyA jAtA hai use prApta vibhASA kahate haiN| jo kisI kI aprApti meM vibhASA kA Arambha kiyA jAtA hai use aprApta vibhASA kahate haiN| jo kisI kI prApti meM tathA kisI kI aprApti meM vibhASA kA Arambha kiyA jAtA hai use ubhayatra vibhASA kahate haiN| vibhASA ke prakaraNa meM pahale prApta aura aprApta viSaya ko 'na' ke dvArA sama kiyA jAtA hai| usa viSaya ke samIkaraNa ke pazcAt vahAM 'vA' ke dvArA vikalpa kA vidhAna kiyA jAtA hai| jaise vibhASA zve:' (6 / 1 / 30) se ziva dhAtu ko liT aura yaG meM vibhASA samprasAraNa kA vidhAna kiyA gayA hai| yahAM vacisvapiyajAdInAM kiti (6 / 1 / 15) se kit viSaya meM nitya samprasAraNa kI prApti thI aura yaG pratyaya ke Dit hone se Dit viSaya meM kisI se samprasAraNa kI prApti thI hI nhiiN| isaliye prathama na' ke dvArA viSaya kA samIkaraNa kiyA jAtA hai ki kisI se prApti thI athavA nahIM thii| yadi thI to use na' ke kuThAra se haTA diyA jAtA hai aura 'vA' se vikalpa kara diyA jAtA hai| isaliye na aura vA donoM kI vibhASA saMjJA kI gaI hai| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam prazna-yahAM iti zabda kA prayoga kyoM kiyA gayA hai ? uttara-isa zabdazAstra meM svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA' (1968) se zabda kA apanA rUpa grahaNa kiyA jAtA hai| jaise-'agnerDak' (4 / 2 / 33) kahA to agni zabda se Dhak pratyaya kiyA jAtA hai, usake artha aMgAra se nhiiN| yadi sUtra meM na vA vibhASA' itanA hI kahA jAye to na aura vA zabdoM kI vibhASA saMjJA ho jAye jo ki AcArya pANini ko abhISTa nahIM hai| ata: yahAM itikaraNa artha grahaNa ke liye kiyA gayA hai| isase na aura vA zabdoM kA jo niSedha aura vikalpa artha hai usakI vibhASA saMjJA hotI hai, na aura vA zabdoM kI nhiiN| samprasAraNasaMjJA (1) ig yaNaH smprsaarnnm|44| pa0vi0-ik 11 yaNa: 61 samprasAraNam 1 / 1 / anvaya:-yaNa ik samprasAraNam / artha:-yaNa: sthAne yo bhUto bhAvI vA ik sa samprasAraNasaMjJako bhvti| __udA0-y (i) iSTam / v (u) uptm| ra (R) gRhItam / la (la) x / AryabhASA-artha-(yaNa:) yaNa ke sthAna meM jo bhUta athavA bhAvI (ik) ik hai, usakI (samprasAraNam) samprasAraNa saMjJA hotI hai| udA0-ya (i) iSTam / yajJa kiyaa| v (u) uptm| boyaa| ra (R) gRhiitm| grahaNa kiyaa| l (lu) / siddhi-(1) iSTam / yaj+kta / yaj+ta / i aj+t| ij+t| iss+t| iS+Ta / isstt+su| issttm| yahAM yaj devapUjAsaMgatikaraNadAneSu' (bhvA0u0) dhAtu se niSThA' (3 / 2 / 102) se bhUtakAla meM kta pratyaya, vacisvapiyajAdInAM kiti (6 / 1 / 15) se 'ya' ko 'i' samprasAraNa, samprasAraNAcca' (6 / 1 / 108) se 'a' ko pUrvarUpa 'i' vazca bhrasja0' (8 / 2 / 30) se j' ko '' tathA 'TunA STuH' (8 / 4 / 41) se 'ta' ko 'Ta'. hotA hai| (2) uptam / vap+kta / vp+t| u a p+t| up+t| upta+su / uptam / yahAM Duvap bIjasantAne chedane ca' (bhvAdi) dhAtu se pUrvavat kta pratyaya aura pUrvavat 'va' ko 'u' samprasANa hokara 'a' ko pUrvarUpa u' hotA hai| (3) gRhItam / grh+kt| grh+t| gR h+t| gRh+t| gRh+itt+t| gRha+i+ta |gRh+ii+t| gRhiit+su| gRhiitm| yahAM graha upAdAne' (krayA0pa0) dhAtu se Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH 47 pUrvavat kta pratyaya aura pUrvavat 'ra' ko 'R' samprasAraNa hokara 'a' ko pUrvarUpa 'R' hotA haiN| ArdhadhAtukasyeDvalAdeH' (7 / 1 / 35) se 'iTa' kA Agama aura use 'graho'liTi dIrghaH' (7 / 2 / 30) se dIrgha hotA hai| vizeSa-prazna-yahAM yaNa ke sthAna meM bhUta aura bhAvI ik kI samprasAraNa saMjJA kI gaI hai| bhUta aura bhAvI se kyA abhiprAya hai ? uttara-isa zabdazAstra meM samprasAraNaviSayaka do prakAra kA vidhAna milatA hai| vacisvapiyajAdInAM kiti (6 / 1 / 15) se kahA gayA hai ki vac Adi dhAtuoM ko samprasAraNa ho jaaye| jaba yahAM ya ke sthAna meM i, v ke sthAna meM u aura r ke sthAna meM R ho jAtA hai, taba yaha kahate haiM ki samprasAraNa hogayA hai aura samprasAraNAcca (6 / 1 / 108) meM kahA gayA hai ki samprasAraNa se para varNa ko pUrvarUpa ekAdeza ho jaaye| yaha bhUta samprasAraNa hai| isaliye yahAM yaNa ke sthAna meM bhUta aura bhAvI donoM avasthAvAle ik kI samprasAraNa saMjJA kI gaI hai| Agamavidhi Tit-kitau (1) Adyantau Takitau / 45 / pa0vi0-Adi-antau 1 / 2 Takitau 1 / 2 / sa0-Adizca antazca tau-Adyantau (itretryogdvndv:)| Tazca kazca tau-ttko| icca icca tau-itau| Takau itau yayostau-Takitau (itretryogdvndvgrbhitbhuvriihi:)| anvaya:-Ta-kitau aadyntau| artha:-Tit-kitAvAgamau yathAsaMkhyamAdAvante ca bhavata: / udA0-(Tit) lavitA / (kit) bhiissyte| AryabhASA-artha-(Ta-kitau) Tit aura kit Agama yathAsaMkhya (Adi-antau) Adi aura anta meM hote haiN| Tita Agama jisako vidhAna kiyA gayA hai usake Adi meM hotA hai aura kit Agama jisako vidhAna kiyA gayA hai usake anta meM hotA hai| udA0-(Tit) lvitaa| kaattnevaalaa| (kit) bhiissyte| vaha DarAtA hai| siddhi-(1) lvitaa| lU+tRc / luu+itt+tu| lo+i+tR / lav+i+tR / lvitR+su| lavita anaG+su / lvitn+su| lavitAna+s / lavitAn+0 / lvitaa| yahAM lUja chedane (krayA u0) dhAtu se 'evultRcau 3 / 1 / 133) se tRc' pratyaya, ArdhadhAtukasyeD valAde:' (7 / 2 / 35) se tRca' pratyaya ke Adi meM sT' kA Agama, sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (7 / 3 / 84) se aGga ko guNa, eco'yavAyAvaH' (6 / 1 / 68) se 'av' Adeza, Rduzanasa0' (7 / 1 / 94) se aGga ke 'R' ko 'ana' Adeza, sarvanAmasthAne cAsambuddhau (6 / 4 / 8) se nakArAnta aMga kI upadhA ko dIrgha halDacyAbbhyo0' (6 / 1 / 68) se 'su' kA lopa aura 'nalopa: prAtipadikAntasya' (8 / 27) se na kA lopa hotA hai| isa sUtra se 'iTa' kA Agama Tita hone se tic' pratyaya ke Adi meM kiyA jAtA hai| (2) bhISayate / bhI+Nic / bhii+yuk+i| bhii+ss+i| bhISi+laT / bhiissi+t| bhiissi+shp+t| bhiissi+a+t| bhiisse+a+t| bhiissy+a+te| bhiissyte| yahAM tribhI bhaye (ju0pa0) dhAtu se hetumati ca' (3 / 1 / 16) se 'Nic' pratyaya, bhiyo hetubhaye Suk' (7 / 3 / 40) se aGga ko 'Suk' kA Agama sanAdyantA dhAtavaH' (3 / 1 / 32) se Nijanta kI dhAtu saMjJA hokara, usase vartamAne laT' (3 / 2 / 126) se laT' pratyaya, tiptajhi0' (3 / 4 / 78) se 'la' ke sthAna meM ta' Adeza, kartari zap' (3 / 1 / 68) se 'zap' vikaraNa pratyaya, sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se aMga ko guNa, 'eco'yavAyAvaH' (6 / 1 / 68) se 'av' Adeza aura Tita AtmanepadAnAM Tere' (3 / 4 / 79) se 'ta' pratyaya keTi bhAga ko ekAra Adeza hotA hai| yahAM Suk' Agama kit hone se 'bhI' aMga ke anta meM kiyA gayA hai| mit (2) midaco'ntyAt prH|46| pa0vi0-mit 1 / 1 aca: 5 / 1 antyAt 5 / 1 para: 1 / 1 / sa0-ma it yasya sa mit (bhuvriihiH)| ante bhavam antyam tasmAt-antyAt (tddhitvRtti:)|| anvayaH-antyAd aca: paro mit| artha:-acAM madhye yo'ntyo'c, tasmAtparo mid Agamo bhavati / udaa0-avrunnddhi| munycti| payAMsi / AryabhASA-artha-(mit) mit Agama (antyAt) antima (aca:) ac se (para:) pare hotA hai| udaa0-avrunnddhi| rokatA hai| muJcati / chor3atA hai| pyaaNsi| nAnA prakAra ke jl| siddhi-(1) avaruNaddhi / ava+rudh+laT / ava+rudh+tim / ava+ruznam dh+ av+run+ti| av+rundh+dhi| av+rund+dhi| av+runnd+dhi| avrunnddhi| 2 ava upasargapUrvaka rudhir AvaraNe (rudhA0pa0) dhAtu se vartamAne laT' (3 / 2 / 126) laT' pratyaya, tip tas jhi0' (3 / 4 / 78) se l ke sthAna meM tip' Adeza, rudhAdibhyaH Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH 46 znam' (3 / 1 / 78) se 'znam' ke mit hone se rudha dhAtu ke antima ac se pare 'znam' hotA hai aura 'jhaSastathoo'dha:' (8 / 2 / 40) se tip pratyaya ke takAra ko dhakAra Adeza, 'jhalAM jaz jhaSi' (8 / 4 / 53) se rudh ke dhakAra ko jaz dakAra Adeza aura 'raSAbhyAM no Na: samAnapadeM (8 / 4 / 1) se nakAra ko NakAra Adeza hotA hai| (2) muJcati / muc+laT / muc+za+tip / muc+a+ti| munum ca+a+ti / mun c+a+ti| mu"c+a+ti| muJ c+a+ti| munycti| yahAM macna mocane (tu0pa0) dhAtu se tudAdibhyaH zaH' (3 / 1 / 77) se 'za' vikaraNa pratyaya, ze mucAdInAm' (7 / 1 / 59) se num Agama, 'nazcApadAntasya jhali' (8 / 3 / 24) se n ko anusvAra aura 'anusvArasya yayi parasavarNaH' (8 / 4 / 58) se anusvAra ko parasavarNa akAra hotA hai| num' ke mit hone se vaha 'muc' dhAtu ke antima ac se pare hotA hai| (3) payAMsi / payas+jas / pys+shi| paya num s+i| paya n s+i| payAn s+i| pyaaNs+i| payAMsi / yahAM napuMsakasya jhalacaH' (711172) se payas zabda ko num Agama usake antima ac se pare hotA hai| sAntamahata: saMyogasya' (6 / 4 / 10) se aMga ko dIrgha tathA pUrvavat nakAra ko anusvAra hotA hai| AdezaprakaraNam hasvAdezaH (1) eca igghrsvaadeshe|47| pa0vi0-eca: 6 / 1 ik 11 hrasvAdeze 7 / 1 / sa0-hrasvazcAsau Adeza:, hrasvAdeza:, tasmin-hrasvAdeze (karmadhAraya ttpurussH)| anvaya:-eco hrasvAdeze ik|| artha:-hrasvAdeze kartavye eca: sthAne ik-Adezo bhavati / udA0-o (u) upagu / ai (i) atiri| au (u) atinu / AryabhASA-artha-(eca:) ec ke sthAna meM (hrasvAdeze) hrasva Adeza karane meM (ik) ik hI hotA hai, anya nhiiN| udA0-o (u) upagu / gau ke samIpa / ai (i) atiri| dhana ko jiitnevaalaa| au (u) atinu| naukA ko laaNghnevaalaa| siddhi-(1) upagu / up+go| upgo| upagu+su / upgu| go: samIpamiti upgu| hAM 'avyayaM vibhaktisamIpa0' (2 / 1 / 6) se avyayIbhAva samAsa hai| gostriyorupasarjanasya' 1 / 2 / 48) se go' ke okAra ko ukAra' hrasvAdeza (u) hotA hai| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) atiri| ati+rai| ati+ri| atiri+su| atiri| rAyamatikrAntamiti atiri braahmnnkulm| yahAM 'atyAdaya: krAntAdyarthe dvitIyayA' (vA0 2 / 2 / 18) se prAdisamAsa, 'hasvo napuMsake prAtipadikasya (1 / 2 / 47) se napuMsakaliMga meM rai' ke aikAra ko ikAra hrasvAdeza hotA hai| (3) atinu / ati+nau| atinu+su / atinu / nAvamatikrAntamiti atinu kulam / yahAM bhI pUrvavat samAsa tathA au' ko ukAra hrasvAdeza hotA hai| Adeze SaSThI-artha: (2) SaSThI sthaaneyogaa|46 / pa0vi0-SaSThI 11 sthAneyogA 11 / sa0-sthAne yogo yasyA: sA sthAneyogA (bahuvrIhi:) atra nipAtanAt saptamyA aluk| artha:-Adeze kartavye'niyatasambandhA SaSThI sthAneyogA bhavati / udA0-astek:-bhavitA / bhavitum / bhavitavyam / bruvo vci:-vktaa| vaktum / vktvym| AryabhASA-artha-isa zabdazAstra meM jo SaSThI vibhakti aniyata yogavAlI sunAI detI hai, vaha (sthAneyogA) sthAne' zabda ke yogavAlI hotI hai, anya yogavAlI nhiiN| asterbhUH (2 / 4 / 52) bhvitaa| honevaalaa| bhvitum| hone ke liye| bhvitvym| honA caahiye| bruvo vaci (2 / 4 / 53) vktaa| bolnevaalaa| vktum| bolane ke liye| vktvym| bolanA caahiye| siddhi-(1) asterbhUH / sUtra ke 'asteH' pada meM SaSThI vibhakti hai| usakA artha yaha kiyA jAtA hai ki 'asti' ke sthAna meM 'bhU' Adeza hotA hai, ArdhadhAtukaviSaya meN| jaise ki 'bhavitA' Adi udAharaNoM meM spaSTa hai| (2) bravo vaciH' (2 / 4 / 53) sUtra ke 'bruva:' pada meM SaSThI vibhakti hai| usakA artha yaha kiyA jAtA hai ki 'bra' ke sthAna meM vac Adeza hotA hai, ArdhadhAtuka viSaya meN| jaisA ki 'vaktA' Adi udAharaNoM meM spaSTa hai| vizeSa-(1) yahAM sthAna zabda prasaMgavAcI hai| jaise 'darbhANAM sthAne zaraiH prastaritavyam' arthAt darbha ke sthAna meM zara bichane caahiyeN| yahAM yahI samajhA jAtA hai ki darbha ke prasaMga meM zaroM kA prastAra karanA cAhiye, vaise 'asterbhUH' (2 / 4 / 52) kahane para yahI samajhanA cAhiye ki 'as' dhAtu ke prasaMga meM 'bhU' Adeza hotA hai| (2) SaSThI vibhakti ke sva, svAmI, anantara, samIpa, samUha, vikAra aura avayava Adi aneka artha haiN| jitane bhI SaSThI vibhakti ke artha sambhava haiM, una saba kI prApti meM Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH yahAM yaha niyama kiyA jAtA hai ki vyAkaraNazAstra meM aniyata sambandhavAlI SaSThI vibhakti kA sthAne' zabda kA yoga karake artha kiyA jaaye| (3) sthAne yogo yasyAH sA sthaaneyogaa| yahAM vyadhikaraNa bahuvrIhi samAsa hai; samAnAdhikaraNa nhiiN| pANinimuni ke isI vacana se yahAM nipAtana se saptamI vibhakti kA aluka mAnA jAtA hai| sadRzatama Adeza: (3) sthAne'ntaratamaH / 46 / pa0vi0-sthAne 71 antaratama: 1 / 1 / anu0-'SaSThI' itynuvrtte| anvaya:-SaSThIsthAne'ntaratama: (aadesh:)| artha:-SaSThInirdiSTasya sthAne prApyamANAnAm AdezAnAM antaratamaH / sadRzatama Adezo bhvti| tacca sAdRzyaM sthAna-artha-guNa-pramANabhedatazcaturvidhaM bhvti| udA0-(sthAnata:) daNDAgram / khttvaagrm| (arthata:) vataNDI cAsau yuvatizceti vAtaNDyayuvati: / (guNata:) pAka: / tyAga: rAga: / (pramANata:) amussmai| amuubhyaam| AryabhASA-artha-(SaSThI) SaSThI vibhakti se nirdiSTa ke (sthAne) sthAne meM prApta honevAle AdezoM meM se (antaratamaH) sadRzatama Adeza hI kiyA jAtA hai| kisI ke sthAna meM Adeza karate samaya sthAna, artha, guNa aura pramANa bheda se cAra prakAra kA Antarya (sAdRzya) dekhA jAtA hai| udA0-(sthAna) dnnddaanm| daNDa kA agrbhaag| khaTvAgram / khATa kA agrbhaag| (artha) vataNDI cAsau yuvatizceti vAtaDyayuvatiH / vataNDI yuvati (guNa) pAka: / pkaanaa| tyAgaH / chodd'naa| raagH| rNgnaa| (pramANa) amussmai| usake liye| amUbhyAm / una donoM ke dvaaraa| siddhi-(1) sthAna / daNDa+agram / daNDAgram / yahAM 'aka: savarNe dIrghaH' (6 / 1 / 101) se do akAroM ke sthAna meM eka kaNThya AkAra hI dIrgha hotA hai| aise hI khttvaa+agrm| khttvaagrm| (2) arth| vataNDI cAsau yuvatizceti vaatnnddyyuvtiH| yahAM vataNDa zabda se strI-apatya artha meM vataNDAcca (4 / 1 / 108) se yaJ' pratyaya, usakA striyAm (4 / 13) se luka, zAGgarvAyatro DIn (4 / 1173) se DIn' pratyaya, 'yasyeti ca Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (6 / 4 / 148) se akAra kA lopa aura poTAyuvati0' (2 / 1 / 65 ) se karmadhAraya samA hotA hai| yahAM puMvat karmadhAraya0' (6 / 3 / 42) se puMvadbhAva karate samaya artha ke sAdRzya se vataNDa zabda kA apatyavAcI vAtaNDya zabda hI Adeza hotA hai, vataNDa zabda nahIM / 52 (3) guNa | pAkaH / pac+ghaJ / pAc+a / pAk+a / pAka+su / pAkaH / yahAM 'cajo: ku ghiNNyato:' ( 7 / 3 / 52 ) se kutva karate samaya alpaprANa tathA aghoSaguNavAle cakAra ke sthAna meM alpaprANa tathA aghoSaguNavAlA kakAra hI Adeza hotA hai / isI prakAra tyaj dhAtu se ghaJ pratyaya karane para tyAga: ' zabda siddha hotA hai| yahAM bhI ghoSa tathA alpaprANa guNavAle jakAra ke sthAna meM ghoSa tathA alpaprANa guNavAlA kAra hI Adeza hotA hai| (4) pramANa / amuSmai / adas+ Ge / adas+smai / amu+mai / amuSmai / yahAM 'adaso serdAdu do ma:' ( 812180) se akAra ke sthAna meM ukAra Adeza karate samaya hrasva pramANavAle 'a' ke sthAna meM hrasva pramANavAlA 'u' hI Adeza hotA hai aura amubhyAm, yahAM uktasUtra se dIrgha AkAra ke sthAna meM dIrgha pramANavAlA dIrgha UkAra hI Adeza hotA hai| vizeSa- prazna- 'SaSThI sthAneyogA' ( 1 / 1 / 49 ) se sthAne pada kI anuvRtti kI jA sakatI hai, phira yahAM 'sthAne' pada kA grahaNa kyoM kiyA gayA hai ? uttara- yahAM 'sthAne' pada kA punaH grahaNa isaliye kiyA gayA hai ki 'yatrAnekavidhAnAntaryaM tatra sthAnata evAntaryaM balIya:' (paribhASA) jahAM aneka prakAra kA Antarya (sAdRzya) ho vahAM sthAnakRta Antarya ko hI balavAn mAnA jaaye| jaise-cetA, stotA ityAdi meM ci aura stu Adi dhAtuoM ko guNa kArya karate samaya pramANakRta sAdRzya se hrasva i aura u ke sthAna meM hrasva 'a' guNa prApta hotA hai, kintu sthAnakRta Antarya ke balavAn hone se ike sthAna meM e tathA u ke sthAna meM o guNa kiyA jAtA hai| rapara Adeza: (4) uraN raparaH / 50 / pa0vi0 u: 6 |1 aN 1 / 1 raparaH 1 / 1 / sa0-raH paro yasmAt sa raparaH ( bahuvrIhi: ) / artha:- RkArasya sthAne vidhIyamAno'N Adezo raparo bhavati / udA0- (a) kartA / hartA / (i) kirati / girati / ( u ) dvaimAturaH / traimAturaH / AryabhASA - artha - ( u ) RRvarNa ke sthAna meM vidhIyamAna (aN ) aN Adeza ( raparaH ) rapara hotA hai| jisase pare ra ho use rapara kahate haiM / aN-a, i, u / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH 53 udA0 - (a) karttA / karanevAlA / hartA / haraNa karanevAlA / (i) kirati / vaha pheMkatA hai| girti| vaha nigalatA hai| (u) dvaimAturaH / do mAtAoM kA putra / traimAturaH / tIna mAtAoM kA putra (raam)| siddhi - (1) karttA / kR+tRc / kR+tR / k ar+tR / kartR+su / krtaa| yahAM 'sarvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se ka aMga ke R ko 'a' guNa hotA hai aura prakRta sUtra se use rapara kiyA jAtA hai- ar / (2) kirati / kR+laT / kR+tip / kR+za+ti / kR+a+ti / k ir+a+ti / kirati / yahAM Rta id dhAto:' (7 11 / 100) se kRR aMga ke 'R' ke sthAna meM 'I' Adeza hotA hai aura prakRta sUtra se use rapara kiyA jAtA hai- ir / (3) dvaimAturaH / dvimAtR+aN / dvaimAtura+a / dvaimAtura+su / dvaimAturaH / yahAM 'dvimAtR' zabda se apatya artha meM 'mAturut saMkhyAsaMbhadrapUrvAyA:' (4 | 1|115) se aN pratyaya aura mAtR zabda ke RkAra ko ukAra Adeza hotA hai / prakRta sUtra se use rapara kiyA jAtA hai-ur antya Adeza: (5) alo'ntyasya / 51 / pa0vi0 - ala: 6 / 1 antyasya 6 / 1 / ante bhavam-antyam, tasya-antyasya (taddhitavRtti: ) / anu0 - 'SaSThI' ityanuvartate / anvayaH - SaSThI (Adeza: ) antyasyAlaH / artha:- SaSThInirdiSTasya ya AdezaH so'ntyasyAla: sthAne vedativya: / udA0 - id goNyA :- paJcagoNi: / dazagoNi: / AryabhASA - artha - (SaSThI) SaSThI vibhakti kA nirdeza karake kahA huA Adeza ( antyasya ). antima (ala: ) al ke sthAna meM hotA hai / idgoNyA :- paJcagoNiH / pAMca goNI parimANa se kharIdA huaa| dazagoNi: / daza goNI parimANa se kharIdA huaa| siddhi-paJcagoNiH / paJcagoNI+Thak / paJcagoNI+0 / paJcagoN i+0 / paJcagoNi+su / paJcagoNiH / paJcabhirgoNIbhiH krIta iti paJcagoNi: / yahAM taddhitArthottarapadasamAhAre ca (211151) se taddhitArtha meM dvigusamAsa karake, tena krItam' (511137) se krIta artha meM 'Thak' pratyaya, 'adhyardhapUrvAdvigorlugasaMjJAyAm' (5 / 1 / 28 ) se Thak pratyaya kA luk hotA hai| tatpazcAt 'id goNyA :' ( 1/2/50 ) se vihita ikAra Adeza prakRta sUtra se antima - al ke sthAna meM kiyA jAtA hai| isI prakAra se dazabhirgoNIbhiH krIta iti dazagoNiH / goNI = parimANavizeSa / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam Dit-Adeza (6) ddicc|52| pa0vi0-Git 11 ca avyayapadam / sa0-Da it yasya sa Git (bhuvriihi:)| anu0-SaSThI alo'ntyasya itynuvrtte| anvaya:-SaSThI (Adeza:) Gicca antyasyAla: / artha:-SaSThInirdiSTasya yo Git Adeza: so'pi antyasyAla: sthAne veditvyH| udA0-AnaG Rto dvndve-maataapitrau| hotaapotaarau| AryabhASA-artha-(SaSThI) SaSThI vibhakti kA nirdeza karake kahA huA (Dita) Dita Adeza (ca) bhI (antyasya) antima (ala:) al ke sthAna meM hotA hai| udA0-AnaG Rto dvndve-maataapitrau| mAtA aura pitaa| hotaapotaarii| hotA aura potA (pavitra krnevaalaa)| siddhi-(1) mAtApitarau / mAtA ca pitA ca tau maataapitrau| maatR+pitR+au| mAt AnaG pit+au| maataapitrau| yahAM 'AnaG Rto dvandve (6 // 3 / 25) se vihita Dit AnaGa Adeza mAtR zabda ke antima R ke sthAna meM hotA hai| isI prakAra se hotA ca potA ca tau hotaapotaarau| hot+pot+au| hotaapotaarau| vizeSa-prazna-jIvatAd bhavAn, jIvatAt tvam / yahAM tuhyostAtaDamaziSyantarasyAm (7 / 1 / 35) se tu aura hi ke sthAna meM vihita Dit tAtaG Adeza antima al ke sthAna meM kyoM nahIM hotA? uttara-tAtaG Adeza meM DitkaraNa Diti ca' (1 / 115) se guNa ke pratiSedha ke liye hai, ata: vaha antima al ke sthAna meM na hokara 'anekAzitsarvasya' (1 / 1155) se savadiza hotA hai| AnaG ke Ditva kA anya koI prayojana nahIM, ata: vaha antima al ke sthAna meM hotA hai| para AdezaH (7) AdeH prsy|53| pa0vi0-Ade: 61 parasya 6 / 1 / anu0-SaSThI, ala, itynuvrtte| anvaya:-SaSThI parasyAderala: / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH artha:-SaSThI nirdiSTasya parasya nirdizyamAnaM kAryam Aderala: sthAne veditvym| udaa0-iidaas:-aasiinH| vyantarupasargebhyo'pa It-dvIpam / antriipm| smiipm| AryabhASA-artha-(SaSThI) SaSThI vibhakti kA nirdeza karake (parasya) para ke sthAna meM kahA huA Adeza (Ade:) Adima (ala:) al ke sthAna meM hotA hai| udaa0-iidaas:-aasiinH| baiThA huaa| vyantarupasargebhyo'pa iit-dviipm| dviip| antarIpam / antriip| samIpam / paas| siddhi-(1) AsIna: / As+laT / As+zAnac / aas+aan| aas+shp+aan| aas+o+aan| aas+iin| aasiin+su| aasiinH| yahAM 'As upavezane' (adA0pa0) dhAtu se vartamAne laT' se laT' pratyaya, laTa: zatazAnacAvaprathamAsamAnAdhikaraNe (3 / 2 / 124) se laT ke sthAna meM zAnac' Adeza, kartari zap' (3 / 1 / 68) se zap' pratyaya, 'adiprabhRtibhya: zapa:' (2 / 4 / 72) se 'zap' kA luk hokara 'IdAsaH' 7 / 2 / 83) se As se pare 'Ana' ko kahA IkAra Adeza prakRta sUtra se Ana' ke Adima A ke sthAna meM kiyA jAtA hai| (2) dvIpam / dvirgatA Apo yasmin tad dviipm| dvi+ap / dvi+ii| dviip+a| dviip+su| dvIpam yahAM vyantarupasargebhyo'pa It (6 / 3 / 97) se dvi se para 'apa' ko IkAra Adeza kA vidhAna kiyA gayA hai| vaha prakRta sUtra se 'apa' ke Adima akAra ke sthAna meM kiyA jAtA hai| tatpazcAt RkpUrabdhU0' (5 / 4 / 74) se samAsAnta 'a' pratyaya hotA hai| (3) isI prakAra antargatA Apo yasmin tad antarIpam / saMgatA Apo yasmin tat samIpam / antar+ap=antarIpam / sam+ap smiipm| sarvAdeza: (8) anekAlzit srvsyaa54| pa0vi0-anekAla-zit 11 sarvasya 6 / 1 / sa0-anekAl ca zicca etayo: samAhAra:-anekAzit (smaahaardvndv:)| anu0-'SaSThI ala:' itynuvrtte| anvaya:-SaSThI anekAl zit sarvasyAlaH / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:- SaSThInirdiSTasya sthAne anekAla zicca ya Adeza: sa sarvasyAla: sthAne vedativyaH / 56 udA0-(anekAl) asterbhUH - bhavitA / bhavitum / bhavitavyam / ( zit ) jazazaso: zi-kuNDAni tiSThanti / kuNDAni pazya / AryabhASA - artha - (SaSThI) SaSThI vibhakti kA nirdeza karake kahA huA ( anekAla- zit) aneka alvAlA tathA zit Adeza (sarvasya ) samasta al ke sthAna meM hotA hai| udA0- ( anekAl) asterbhUH - bhavitA / bhavitum / bhavitavyam / ( zit ) jazzasoH zi-kuNDAni tisstthnti| kuNDAni pazya / artha pUrvavat hai / siddhi-(1) bhavitA / as+tRc / bhuu+tR| bhU+iT+tR / bho+i+tR / bhav+i+tR / bhvitR+su| bhvitaa| yahAM 'asterbhUH' (2 / 4 / 52) se ArdhadhAtuka viSaya meM 'as' dhAtu ke sthAna meM 'bhU' Adeza kA vidhAna kiyA hai| bhU Adeza aneka alvAlA hone se prakRta sUtra se samasta 'as' dhAtu ke sthAna meM kiyA jAtA hai| (2) kuNDAni / kuNDa + jas / kunndd+shi| kuNDa num+i| kunnddn+i| kuNDAn+i / kuNDAni / yahAM 'jazzaso: ' ( 7/1/20 ) se 'jas' aura 'zas' pratyaya ke sthAna meM 'zi' Adeza kA vidhAna kiyA hai| vaha zita hone se prakRt sUtra se samasta 'jas' aura 'zas' pratyaya ke sthAna meM kiyA jAtA hai| sthAnivatprakaraNam (1) sthAnivadAdezo'nalvidhau / 55 / pa0vi0-sthAnivat avyayapadam AdezaH 1 / 1 analvidhau 7 / 1 / sthAnamasyAstIti sthAnI / tena sthAninA / sthAninA tulyamiti sthAnivat (taddhitavRttiH) / analvidhiH sa0 - alovidhiriti avidhiH / na alvidhiriti anavidhi:, tasmin -analvidhau (SaSThItatpuruSagarbhitanaJtatpuruSaH) / anvayaH - Adeza: sthAnivad analvidhau / artha:- Adeza: sthAnivad bhavati, analvidhau karttavye (alUvidhiM varjayitvA) atra dhAtu-aGga - kRt-taddhita-avyaya-sup-tiG-padAdezAH prayojayanti / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH udA0-(dhAtu:) asterbhuu:-bhvitaa| bhavitum / bhvitvym| (aGgam) kima: ka:-kena / kAbhyAm kaiH / (kRt) hrasvasya piti kRti tuk-prakRtya / prahRtya / (taddhita:) Thasyeka:-dAdhikam / yuvornaakau-adytnm| (avyayam) samAse'napUrve ktvo lyap-prakRtya / prahRtya / (sup) Deya:-vRkSAya / plakSAya / (tiG) tasthasthamipAM taantntaam:-akurutaam| akurut| (padam) bahuvacanasya vasnasau-grAmo vaH svm| janapado na: svm| AryabhASA-artha-(anal-vidhau) aneka al kI vidhi karane meM (Adeza:) kiyA huA koI Adeza (sthAnivat) sthAnI ke samAna hotA hai| dhAtu, aGga, kRt, taddhita, avyaya, sup, tiG aura pada ke Adeza isake udAharaNa haiN| udA0-(1) dhaatu| dhAtu ke sthAna meM kiyA gayA Adeza dhAtu ke samAna hotA hai| jaise 'asterbhUH' (2 / 4 / 52) bhvitaa| bhvitu| bhvitvym| yahAM ArdhadhAtuka viSaya meM as' dhAtu se vihita tavyat' Adi pratyaya 'bhU' dhAtu se bhI hote haiN| (2) aGga / aGga ke sthAna meM kiyA gayA Adeza aGga ke samAna hotA hai| jaise-kena, kAbhyAm, kaiH| yahAM kima: ka:' (7 / 2 / 103) se 'kim' ke sthAna meM kiye 'ka' Adeza se bhI ina, dIrghatva aura ais bhAva hotA hai| (3) kRt / kRt pratyaya ke sthAna meM kiyA gayA Adeza kRt ke samAna hotA hai| jaise-prakRtya, prahRtya / yahAM samAse'napUrve ktvo lyap (7 / 1 / 37) se ktvA' pratyaya ke sthAna meM lyap' Adeza hotA hai| usake pare hone para bhI hasvasya piti kRti tuk (6 / 1171) se tuk Agama ho jAtA hai| (4) taddhita / taddhita pratyaya ke sthAna meM kiyA gayA Adeza taddhita ke samAna hotA hai| jaise-daadhikm| adytnm| yahAM ThasyekaH' (7 / 3 / 50) se 'Tha' ke sthAna meM kiyA 'ik' Adeza tathA yuvoranAkau (7 / 1 / 1) se yu' ke sthAna meM kiyA 'ana' Adeza taddhita ke samAna hotA hai| isase kRttaddhitasamAsAzca' (1 / 2 / 46) se prAtipadika saMjJA ho jAtI hai| (ka) dAdhikam / dadhi+Thak / dadhi+ik a| dadh+ik / daadh+ik| daadhik+su| daadhikm| (kha) adyatanam / ady+ttyu| ady+an| ady+tutt+an| adya+t+ana / adyatana+su / adytnm| yahAM sAyaMciraM0 (4 / 3 / 23) se 'Tyu' pratyaya aura use tuTa' Agama hotA hai| (5) avyaya / avyaya ke sthAna meM kiyA gayA Adeza avyaya ke samAna hotA hai| jaise-prakRtya prhRty| yahAM avyaya ktvA' pratyaya ke sthAna meM samAse'najhapUrve ktvo lyap (7 / 1 / 37) se kiyA gayA lyap' Adeza bhI avyaya hotA hai| ktvAtosunkasunaH' Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (1 / 1 / 40) se ktvA pratyayAnta kI avyaya saMjJA hotI hai| yahAM lyap Adeza avasthA meM rbha avyaya saMjJA hone se 'avyayAdApsupaH' (2 / 4 / 82) se sup kA luk ho jAtA hai| (6) sup| sup ke sthAna meM kiyA gayA Adeza sup ke samAna hotA hai| jaise-vRkSAya, plkssaay| vRkSa+De / vRkss+y| vRkssaa+y| vRkssaay| yahAM 'Darya:' (7 / 1 / 12) se 'De' ke sthAna meM kiyA gayA 'ya' Adeza sup ke samAna hotA hai| isase supi ca (7 / 3 / 102) se aGga ko dIrgha ho jAtA hai| 10) ting| tir3a ke sthAna meM kiyA gayA Adeza vir3a ke samAna hotA hai| jaise-akurutAm, akurut| yahAM tasthasthamipAM tAntantAmaH' (3 / 4 / 101) se tas' ke sthAna meM kiyA gayA tAm' aura tam' Adeza tiG ke samAna hotA hai| isase usakI suptiGantaM padam (1 / 4 / 14) se pada saMjJA ho jAtI hai| (8) pada / pada ke sthAna meM kiyA gayA Adeza pada ke samAna hotA hai| jaise-grAmo vaH svam / janapado na: svam / yahAM bahuvacanasya vasnasauM' (8 / 1 / 21) se 'yuSmAkam' aura 'asmAkam' Adi pada ke sthAna meM kiyA gayA vas' aura 'nas' Adeza pada ke samAna hotA hai| isase yahAM padasya (811 / 16) se 'vas' aura nas' ke sakAra ko rutva ho jAtA hai| pUrvavidhiH (2) acaH parasmin pUrvavidhau / 56) pa0vi-aca: 61 parasmin 7 / 1 (nimittasaptamI) pUrvavidhau 7 / 1 / sa0-pUrvasya vidhiriti pUrvavidhi:, tasmin pUrvavidhau (sssstthiittpuruss:)| anu0-sthAnivat Adeza:, itynuvrtte| anvaya:-parasmin aca: pUrvavidhau sthaanivt|| artha:-paranimittako'c Adeza: pUrvavidhau kartavye sthAnivad bhvti| udA0-paTayati / avadhIt / bahukhaTvakaH / AryabhASA-artha-(parasmin) para ke kAraNa se kiyA gayA (aca:) ac ke sthAna meM (Adeza:) koI Adeza (pUrvavidhau) usase pUrva kI koI vidhi karane meM (sthAnivat) sthAnI ke samAna hotA hai| udA0-paTayati / paTu ko kahatA hai| avdhiit| usane vadha kiyaa| bhukhttvkH| . bahuta khaattoNvaalaa| siddhi-(1) paTayati / paTumAcaSTe pttyti| paTu+Nic / ptt+i| ptti+shp+ti| ptte+a+ti| paT ay+a+ti| pttyti| yahAM 'paTu' zabda se tatkaroti tadAcaSTe' Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH 56 ( vA0 3 / 1 / 26) se Nic pratyaya, 'NAviSThavatprAtipadikasya' ( vA0 6 / 4 / 155 ) se paTu ke Ti-bhAga kA lopa ho jAne para 'ata upadhAyA:' ( 7 / 2 / 116 ) se upadhA akAra ko vRddhi prApta hotI hai, kintu Ti-lopa rUpa ac- Adeza ko sthAnivat mAnane se pUrvavidhi vRddhi nahIM hotI hai| (2) avadhIt / han+luG / aT+vadh+cli+tip / a+vadh+sic+ti / a+vadh+s+t / a+vadh+iT+s+IT+t / a+vadh+i+s+I+t / a+vdh+i+0+ii+t| avadhIt / yahAM 'han hiMsAgatyo:' (adA0pa0) dhAtu se luGlakAra meM akArAnta vadhU Adeza hotA hai| 'ato lopa:' (6 / 4 / 48) se usake akAra kA lopa ho jAtA hai, usa akAra loparUpa ac-Adeza ko sthAnivat mAnane se 'ato halAderlaghoH' (7/2/7 ) se pUrvavidhi halantalakSaNAvRddhi nahIM hotI hai| (3) bahukhaTvakaH / bahavyaH khaTvA yasya sa bahukhaTvakaH / bahu+khaTvA+kap / bhu+khttv+k| bahukhaTvaka+su / bahukhaTvakaH / yahAM 'Apo'ntarasyAm' (7 / 4 / 15) se A ko hrasva hotA hai| isa hrasva rUpa ac Adeza ko sthAnivat mAnane se 'hasvAnte'ntyAt pUrvam' (6 / 2 / 174) se khakArastha akAra ko pUrvavadhi udAtta svara nahIM hotA hai, kintu 'kapi pUrvam' (6 / 2 / 173) se uttara pada ko antodAtta svara hI hotA hai| sthAnivatpratiSedhaH (3) na padAntadvirvacanavareyalopasvarasavarNAnusvAradIrghajazcarvidhiSu / 57 / pa0vi0 - na avyayapadam / padAnta - dvirvacana - vare - yalopa- svara - savarNaanusvAra - dIrgha- jaz- car - vidhiSu 7 / 3 / sao - padAntazca dvirvacanaM ca varezca yalopazca svarazca savarNaM ca anusvArazca dIrghazca jaz ca car ca te padAntadvirvacana-vare-yalopasvarasavarNAnusvAra dIrgha jaz cara:, teSAm - padAntadvirvacanavareyalopasvarasavarNAnusvAradIrghajazcarAm / padAntadvirvacanavareyalopasvarasavarNAnusvAradIrghajazcarAM vidhaya iti padAntadvirvacanavareyalopasvarasavarNAnusvAradIrghajazcarvidhayaH, tessupdaantdvirvcnvreylopsvrsvrnnaanusvaardiirghjshcrvidhissu| (itaretarayogadvandvagarbhitaSaSThItatpuruSaH ) / anu0 - acaH parasmin pUrvavidhau sthAnivat AdezaH ityanuvartate / anvayaH - padAnta0 vidhiSu parasmin aca: pUrvavidhau sthAnivat na / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-padAnta-dvirvacana-vare-yalopa-svara-savarNa-anusvAra-dIrghajaz-car-vidhiSu kartavyeSu paranimittako'ca Adeza: pUrvavidhau karttavye sthAnivanna bhvti| udA0-(1) pdaant:| kau stH| yau sta: / tAni snti| yAni santi / (2) dvivacanam / daddhyatra / maddhvatra / (3) vareH / apsu yAyAvara: pravapeta pinnddaan| (4) yalopa: / kaNDUti: / (5) svaraH / cikIrSaka: / jihIrSaka: / (6) savarNam / ziNDhi / piNDhi / (7) anusvAraH / ziMSanti / piMzanti / (8) dIrghaH / prtidiinaa| prtidiine| (9) jaz / sagdhizca me, sapItizca me babdhAM te harI dhAnA: / (10) cr| jakSatuH / jakSuH / AryabhASA-artha-(padAnta0) padAnta, dvivacana, vare, yalopa, svara, savarNa, anusvAra, dIrgha, jaz aura car sambandhI vidhi ke karane meM (aca:) ac ke sthAna meM kiyA gayA (parasmin) para ke kAraNa se (Adeza:) koI Adeza (pUrvavidhau) pUrva kI koI vidhi karane meM (sthAnivat) sthAnI ke samAna (na) nahIM hotA hai| udA0-(1) pdaant| kau sta: / do kauna haiN| yau sta: / jo do haiN| tAni snti| ve haiN| yAni snti| jo haiN| (2) dvivacana / daddhyatra / yahAM dahI hai| mddhvtr| yahAM madhu hai| (3) vre| apsu yAyAvara: pravapeta pinnddaan| yaayaavrH| ghuumnevaalaa| (4) ylop| kaNDUtiH / khaaj| (5) svr| cikIrSaka: / karane kA icchuk| jihIrSaka: / harane kA icchuk| (6) svrnn| shinnddi| tU pRthak kr| pinnddi| tU piis| (7) anusvaar| ziMSanti / pRthak karate haiN| piNshnti| pIsate haiN| (8) dIrgha / prtidiinaa| pratidina se| prtidine| pratidina ke liye| (9) jaz / sagdhizca me sapItizca me babdhAM te harI dhAnAH / sagdhi: samAna bhojn| sapIti:-samAna pAna / (10) cr| jakSatuH / una donoM ne khaayaa| jakSuH / una sabane khaayaa| siddhi-(1) padAntavidhi / (kau sta:) as+laT / as+zap+tas / as+o+tas / as+tas / s+tas / sta: / yahAM inasorallopa:' (6 / 4 / 111) se kDit sArvadhAtuka pratyaya ke pare hone para as dhAtu ke akAra kA lopa hotA hai| yaha akAra lopa parinimittaka ac Adeza hai, yaha pUrva kI vidhi (eco'yavAyAva:' (6 / 1178) se ko ko Av Adeza karane meM sthAnivat nahIM hotA hai| yadi vaha sthAnivat ho jAye to yahAM prApta Av' Adeza ho jaaye| isI prakAra tAni santi' meM 'iko yaNaci' (6 / 1 / 70) se tAni' ko yaNa-Adeza nahIM hotA hai| (2) dvirvcnvidhi| (daddhyatra) ddhi+atr| dadh ca+atra / dadh dh ya+ atr| dddhytr| yahAM iko yaNaci (6 / 177) se yaNa' Adeza, 'anaci ca' (8 / 4 / 47) Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH se dhakAra ko dvirvacana aura 'jhalAM jaz jhazi' (8 / 4 / 53) se pUrva dhakAra ko jaz dakAra hotA hai| yahAM yaNa paranimittaka ay-Adeza hai, yaha 'anaci ca' (8 / 4 / 47) se dhakAra ko dvirvacana karane meM sthAnivat nahIM hotA hai| yadi yaha sthAnivat ho jAye to ukta dvirvacana nahIM ho sktaa| isI prakAra maddhvatra / (3) vrevidhi| (yAyAvara:) yaa+yng| yA yaa+y| yA yA ya+varac / yA yA y+vr| yA yaa+vr| yA yA va r+su| yaayaavrH| yahAM 'yA gatau' (adA0pa0) dhAtu se dhAtorekAco halAde: kriyAsamabhihAre yaG' (3 / 2 / 22) se yaG' pratyaya, usase yazca yaGaH' (3 / 2 / 176) se kRt varac pratyaya, 'ato lopa:' (6 / 4 / 48) se akAra kA lopa, lopo vyorvali' (6 / 1 / 66) se ya' kA lopa hotA hai| yahAM akAra-lopa paranimittaka ac-Adeza hai| yadi yaha sthAnivat ho jAye to yaG' ko mAnakara Ato lopa iTei ca' (6 / 4 / 64) se AkAra kA lopa ho jaaye| (4) ylopvidhi| (kaNDUti:) knndduu+yk| kaNDUya+ktic / knndduuy+ti| knndduu+ti| knndduuti+su| knndduutiH| yahAM kaNDvAdibhyo yak' (3 / 1 / 27) se 'yak' pratyaya usase kticaktau ca saMjJAyAm (3 / 3 / 174) se ktic pratyaya, ato lopa:' (6 / 4 / 48) se paranimittaka akAra kA lopa, lopo vyorvali' (6 / 1166) se ya kA lopa hotA hai| yadi ya ke lopa kI pUrvavidhi karane meM akAra-lopa rUpa aca-Adeza sthAnivat ho jAye to ya' kA lopa na ho ske| akAra-lopa ke sthAnivat na hone se ya kA lopa ho jAtA hai| (5) svrvidhiH| (cikIrSaka:) cikiirss+nnvul| cikiirss+ak| cikiirssk+su| cikIrSaka: / yahAM sananta 'cikIrSa' dhAtu se 'vultRcauM' (3 / 1 / 133) se vul pratyaya, 'ato lopaH' (6 / 4 / 48) se akAra kA lopa hotA hai| usake sthAnivat na hone se liti' (6 / 1 / 193) se pratyaya se pUrvavartI ac IkAra ko udAtta svara ho jAtA hai| yadi akAra lopa rUpa paranimittaka ac-Adeza sthAnivat ho jAye to pratyaya se pUrvavartI IkAra ko udAtta svara nahIM ho sktaa| akAra lopa ke sthAnivat na hone se IkAra ko udAtta svara ho jAtA hai| isI prakAra jihIrSaka: / / (6) savarNavidhi / (ziNDi) ziS+loT / shiss+sip| shiss+hi| shiss+dhi| ziS+Dhi / zi znam S+Dhi / zi na +ddhi| zin ss+ddhi| shiddhi| ziNa ddhi| zid ddhi| shiddhi| ziNa ddhi| shinnddhi| yahAM ziSla vizeSaNe (rudhA0pa0) dhAtu se loT ca' (3 / 3 / 162) se loT pratyaya, tipa tas jhi0' (3 / 4 / 78) se la ke sthAna meM tip Adeza, sepicca' (3 / 4 / 87) se 'si' ke sthAna meM apit hi' Adeza, hujhalbhyo herdhi:' 6 / 4 / 87) se hi' ko dhi' Adeza, rudhAdibhyaH znam' (3 / 4 / 78) se vikaraNa 'znam' pratyaya, 'znasorallopa:' (6 / 4 / 111) se paranimittaka znam ke akAra kA lopa, 'nazcApadAntasya jhali' (8 / 3 / 24) se pUrvavidhi n ko anusvAra, anusvArasya Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yayi parasavarNa:' (8/4/58 ) se anusvAra ko pUrvavidhi parasavarNa Na karate samaya paranimittaka ac Adeza rUpa akAra kA lopa sthAnivat nahIM hotA hai| yadi vaha sthAnivat ho jAye to anusvAra ko parasavarNa nahIM ho ske| akAra lopa sthAnivat nahIM hotA isaliye anusvAra ko parasavarNa ho jAtA hai| isI prakAra 'piSlR peSaNe' (rudhAdi0) se piNDi / (7) anusvAravidhi | ( ziMSanti) ziS+laT / ziS+jhi / ziS+anti / ziznam S+anti / zi n S+anti / zi S+anti / ziSanti / yahAM ziSlR vizeSaNe' (rudhAdi0) se 'vartamAne laT' (3 / 2 / 123 ) se laT pratyaya 'tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se lU ke sthAna meM 'jhi' Adeza, 'jho'ntaH' (7 1113) se 'jha' ko 'anta' Adeza, 'rudhAdibhyaH znam' ( 3 11178 ) se vikaraNa 'znam ' pratyaya, 'znasorallopaH' (6 / 4 / 111) se paranimittaka 'znam' ke akAra kA lopa, 'nazcApadAntasya jhali (8/3/24) se na ko anusvAra karate samaya paranimittaka ac Adeza rUpa akAra kA lopa sthAnivat nahIM hotA hai / yadi vaha sthAnitavat ho jAye to 'n' ko anusvAra nahIM ho sakatA / akAra lopa keM sthAnivat na hone se 'n' ko anusvAra ho jAtA hai / (8) dIrghavidhi / (pratidInA) pratidivan+TA / pratidIvan + A / prtidiinaa| yahAM 'allopo'na:' (6 / 4 / 134 ) se akAra kA lopa paranimittaka ac- Adeza hai / vaha 'hali ca' (8 / 3 / 77) se pUrvavidhi dIrgha karane meM sthAnivat nahIM hotA hai / yadi vaha sthAnivat ho jAye to halU pare na rahane se dIrgha nahIM ho sakatA, akAra lopa ke sthAnivat na hone se dIrgha ho jAtA hai| ( 9 ) jazvidhi | ( sagdhiH ) ad+ktin / ghslR+ti| ghs+ti| ghs+ti / gh+ti / gh+dhi / g+dhi / gdhi+su / gdhiH / samAnA gdhiriti sagdhiH / yahAM 'ad bhakSaNe ( ada0pa0) se 'striyAM ktin' (3 / 3 / 94 ) se ktin' pratyaya, 'bahulaM chandasi' (2/4/39) se ad ke sthAna meM ghaslR Adeza, 'ghasibhasorhali ca' (6 / 4 / 100) se 'ghas' kI upadhA kA lopa paranimittaka ac Adeza hai| vaha 'jhalAM jaz jhaSi' (8 / 4 / 53) se pUrvavidhi jaztva g karate samaya sthAnivat nahIM hotA hai| yadi vaha sthAnivat ho jAye to 'gh' ko jaztva nahIM ho sktaa| akAra lopa ke sthAnivat na hone se jaztva ho jAtA hai| (10) carvidhi | ( jakSatuH) ad+liT / ad+tas / ad+atus / ghaslR+atus / ghs+atus| gh s+atus / ghas ghas +atus / gha+ghas+atus / ja+ghs+atus / j+ks+atus| ja+k+S+atus / jakSatuH / yahAM 'ad bhakSaNe' (adA0pa0) dhAtu se 'parokSe lie' (3 / 2 / 115 ) se liT pratyaya, 'tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se 'tas' pratyaya, 'parasmaipadAnAM Nalatus 0 ' ( 3 / 4 / 82 ) se tas ke sthAna meM 'atus' Adeza, 'liTyanyatarasyAm' (3 / 1 / 4) se ad ke sthAna meM 'ghaslR' Adeza, 'gamahanajanakhanaghasAM0' (6 / 4 / 97) se ghas kI upadhA akAra kA lopa paranimittaka ac- Adeza hai / yadi vaha Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH 63 sthAnivat ho jAye to 'khari ca' (8/4/55) se pUrvavidhi 'gha' ko car 'k' nahIM ho sktaa| akAra lopa ke sthAnivat na hone se 'gha' ko car 'ka' ho jAtA hai / isa prakAra paranimittaka ac- Adeza padAnta Adi vidhi karane meM usa ac Adeza se pUrvavarNa sambandhI koI vidhi karane meM sthAnivat nahIM hotA hai, jisase ki ac Adeza se pUrvavarNa ko vaha prApta vidhi kI jA ske| dvirvacanavidhiH (4) dvirvacane'ci / 56 / pa0vi0 - dvirvacane 7 / 1 aci 7 / 1 anu0-(nimittsptmii)| 'aca: sthAnivat Adeza:' ityanuvartate / avyayaH-dvirvacane'ci aca Adeza: sthAnivat / artha:-dvirvacananimitte'ci parato'ca Adeza: sthAnivat bhavati, dvirvacana eva kartavye / atra Allopa - upadhAlopa- Nilopa- yaN- ay av-AyAvAdezAH prayojayanti / 1 1 udA0-(1) AllopaH / papatuH / papuH / (2) upadhAlopaH / jaghnatuH jaghnuH / (3) Nilopa: / ATiTat ( 4 ) yaN / cakratuH / cakruH / ( 5 ) ay / ninaya / (6) av / lulv| (7) Ay / ninAya / (8) Av / lulAva / AryabhASA-artha- (dvirvacane) dvirvacana ke nimitta (aci) ac ke pare hone para (parasmin) para ke kAraNa se kiyA gayA (aca: ) ac ke sthAna meM (Adeza:) koI Adeza (dvirvacane) kevala dvirvacana karane ke liye hI (sthAnivat) sthAnivat hotA hai| isake (1) Allopa, (2) upadhAlopa, (3) Nilopa, (4) yaNa, (5) ay. (6) av (7) Ay aura (8) Av Adeza prayojana haiN| udaa0-aallop| pptuH| una donoM ne pIyA / papuH / una sabane pIyA / upadhA / jaghnatuH / una donoM ne mArA / jaghnuH / una sabane mArA / Nilopa / ATiTat / usane ghumaayaa| ynn| cakratuH / cakruH / una sabane kiyaa| ay / ninaya | maiMne liyA / av / lulava / maiMne kaattaa| Ay / ninAya / vaha le gyaa| Av / lulAva / usane kATA / siddhi - (1) Allopa / (papatuH) pA+liT / pA+tas / pA+atus / p+atus / pA+pA+atus / pa+p+atus / papatuH / yahAM 'parokSe liT' (3 111115) se liT' pratyaya, 'tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se 'lU' ke sthAna meM 'tas' Adeza, 'Ato lopa iTi ca (6/4/64) se pA dhAtu ke AkAra kA lopa paranimittaka ac- Adeza hai, vaha kevala 'liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 1118) se 'pA' dhAtu ko dvirvacana karane meM sthAnivat ho jAtA hai, jisase dhAtu ke prathama ekAc avayava ko dvirvacana ho ske| isI prakAra se - papuH / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) upadhA lopa | ( jaghnatuH) han+ liT / hn+ts| hn+atus| n+atus / han+han+atus / ha+han+atus / jha+han+atus / ja+han+atus / jaghnatuH / yahAM 'han hiMsAgatyoH' (adA0pa0) dhAtu se pUrvavat liT pratyaya, 'gamahanajanakhanaghasAM0' (6 / 4 / 98) se kiyA gayA upadhA kA lopa paranimitta ac- Adeza hai, vaha kevala pUvarvat han dhAtu ko dvirvacana karane meM sthAnivat ho jAtA hai, jisase dhAtu ke prathama ekAc avayava ko dvirvacana ho ske| isI prakAra se - jaghnuH / 64 (3) Nilopa | ( ATiTat) aT+ Nic / aatt+i| ATi+luG / AT+ATi+ cil+tip| A+ATi+ caG+ti / A+ATi+a+t / A+AT+a+t / A+ATi+ Ti+a+t / A ATi T+a+t / ATiTat / yahAM 'aT gatauM' (svA0pa0) dhAtu se hetumati ca' (3 / 1 / 26 ) se 'Nic' pratyaya, 'ata upadhAyA: ' 7 / 2 / 116 ) se dhAtu kI upadhA ko vRddhi, Nijanta 'ATi' dhAtu se 'luG' (3 111110 ) se 'luG' pratyaya, 'cli luGi' (3 | 1/43) se 'cli' ke sthAna meM 'caG' Adeza 'NeraniTiM' (6/4/51) se 'Ni' kA lopa ho jAne para 'caGi' (6 / 1 / 11 ) se ajAdi dhAtu ke dvitIya ekAc avayava ko dvirvacana prApta nahIM hotA hai, Ni lopa ke sthAnivat ho jAne se ATi dhAtu ke dvitIya ekAc avayava 'TiM' ko 'Ti- Ti' dvirvacana ho jAtA hai / (4) yaN Adeza / (cakratuH ) kR+liT / kR+tas / kR+atus / krUr+atus / kR+kR+atus / kR+kar+atus / k a+krU+atus / ca+kr+atus / cakratuH | yahAM pUrvavat liT' pratyaya karane para 'iko yaNaciM' (6 / 1/77) se 'kR' dhAtu ke 'R' ko yaN 'e' Adeza karane para liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 1 / 8) se ac ke abhAva meM prathama ekAca avayava ko dvirvacana prApta nahIM hotA hai| yahAM yaN- Adeza ko sthAnivat mAnakara 'kR' dhAtu ke prathama ekAca avayava ko dvitva ho jAtA hai| (5) ay Adeza | (ninaya) nI+liT / nI+mip / nii+nnl| nI+a / ne+a / n ay+a| ne+ne+a| ni+nay+a / ninaya / 'yahAM 'NIJ prApaNe' (bhvA0 u0 ) dhAtu se pUrvavat 'liT' pratyaya 'tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se 'lU' ke sthAna meM 'mip' Adeza, 'parasmaipadAnAM Nalatus0' ( 3 / 4 / 82) se mip ke sthAna meM 'Nal' Adeza 'Naluttamo vA' ( 7 11191 ) se uttama puruSa ke gal kA vikalpa se Nitva' 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH ' (7/3/84) se aMga ko guNa, 'eco'yavAyAva:' ( 6 / 1 / 78) se ay Adeza / use sthAnivat mAnakara 'liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 1 / 8) se ne' ko dvirvacana hotA hai| (6) Ay Adeza / (ninAya) nI+liT / nI+mip / nii+nnl| nii+a| nai+a / n aay+y| nai+nai+a / ni+nAy +a / ninAya / yahAM pUrvavat liT pratyaya, 'Naluttamo vA' (7 11191) se gala ke Nittva pakSa meM 'aco gati (7/1/115 ) se aMga ko vRddhi, 'eco'yavAyAva:' ( 6 / 1 / 78) se Ay Adeza / use sthAnivat mAnakara pUrvavat 'nai' ko dvirvacana hotA hai| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH / (7) av Adeza / (lulava) lUna chedane (krayAu0) dhAtu se pUrvavat liT pratyaya / zeSa saba kArya ninaya ke sahAya se samajha leN| (8) Ava aadesh| (lulAva) lUja chedane (krayAu0) dhAtu se pUrvavat liT prtyy| zeSa kArya ninAya ke sahAya se samajha leN| lopa-prakaraNam lopa-saMjJA (1) adarzanaM lopH|56| pa0vi0-adarzanam 11 lop:1|1| sa0-na darzanamiti adarzamiti adarzanam (nnyttpurussH)| anu0-na veti vibhASA' ityasmAt-maNDUkaplutyA ' iti' shbdo'nuvrtte| anvayaH-adarzanam iti lopa: / artha:-varNasyAdarzanam (vinAza:) iti lopasaMjJakaM bhavati / udA0-gaudhera: / pcern| jIradAnuH / AryabhASA-artha-(adarzanam) adarzana, azravaNa, anuccAraNa. anupalabdhi, abhAva aura varNavinAza ye paryAyavAcI haiM, (iti) ina zabdoM se jo artha kahA jAtA hai, usakI (lopaH) lopa saMjJA hotI hai| udaa0-gaudherH| goheraa| paceran / ve saMba pkaaveN| jIradAnuH / prANa ko dhAraNa karanevAlA jiiv| siddhi-(1) gaudheraH / godhA+draka / godhA eya / godhA+ekara / godha er / gaudhaaer| gaudhera+su / gaudherH| yahAM godhA zabda se godhAyA draka' (4 / 1 / 129) se 'draka' pratyaya, 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'da' ke sthAna meM ee Adeza aura usake ya kA lopo vyoti (6 / 1 / 66) se. lopa ho jAtA hai| usakI lopa saMjJA hai| (2) paceran / pc+ling| pc+jh| pc+rn| pc+shp+rn| pc+a+rn| pc+a+siiyutt+rn| pc+a+iy+rn| pc+ii+rn| pcern| yahAM DupacaS pAke' (bhvA0pa0) dhAtu se vidhinimantraNA0' (3 / 3 / 161) se 'liG' pratyaya, 'tiptasmi' (3 / 4 / 78) se la ke sthAna meM jha Adeza, jhasya ran' (3 / 4 / 105) se jha ke sthAna meM ran Adeza, liGa: salopo'nantyasya' (7 / 2 / 79) se sIyuT' se sakAra kA lopa aura lopo vyorvali' (6 / 1 / 66) se 'sIyuT' ke ya kA lopa hotA hai, usakI lopa saMjJA hai| (4) jIradAnuH / jIv+radAnuk / jiiv+rdaanu| jIradAnuH / yahAM jIva prANadhAraNe (bhvA0pa0) dhAtu se jIve radAnuk' (uNAdi0) (2 / 3 / 2) se 'radAnuka' pratyaya karane para Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 'lopo vyorvaliM' (6 / 1 / 66 ) se 'v' kA lopa hotA hai| usakI lopa saMjJA hai / vizeSa- isa vyAkaraNazAstra meM 'svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA (111168 ) se zabda ke apane rUpa kA hI grahaNa kiyA jAtA hai, usake artha kA nhiiN| yahAM 'na veti vibhASA' (1/1/44) se maNDUpluti nyAya se 'iti' zabda ke sahAya se yahAM adarzana zabda ke artha kI lopa saMjJA hotI hai| 1 luk-zlu-lup-saMjJAH (2) pratyayasya lukzlulupaH / 60 / pa0vi0 - pratyayasya 6 / 1 luk - zlu-lupaH 1 / 3 / sa0-luk ca zluzca lup ca te - lukzlulupaH (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - adarzanam ityanuvartate / anvayaH - lukzlulupabhiH pratyayasya adarzanaM lukzlulupaH I artha:- luk-zlu-lupzabdaiH pratyayasyAdarzanaM luk - zlulupsaMjJakaM bhavati / udA0- ( luk) atti / ( zluH) juhoti / ( lup) varaNAH / AryabhASA - artha - luka, zlu, lup zabdoM ke dvArA ( pratyayasya) pratyaya ke ( adarzanam) lopa kI ( luk-zlu-lupaH) luka, zlu aura lup saMjJA hotI hai| udA0- -(luk) atti / vaha khAtA hai| zlu / juhoti / vaha homa karatA hai| lup / varaNA: / eka janapada kA nAma hai| siddhi - (1) luk / atti | ad+laT / ad+tip / ad+shp+ti| ad+0+ti / atti| yahAM ad bhakSaNe (adA0pa0) dhAtu se 'vartamAneM laT' (3 / 1 / 123) se laT pratyaya, 'tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se 'lU' ke sthAna meM tip' Adeza, 'karttari zap' (3/1/68) se 'za' vikaraNa pratyaya aura usakA 'adiprabhRtibhyaH zapa: ' (2 / 4/72 ) se luk hotA hai / ata: 'zap' pratyaya ke adarzana kI yahAM 'luk' saMjJA hai / (2) zlu / (juhoti ) hu+laT / hu+zap+tip / hu+0+ti / hu+hu+ti / hu+ho+ti / mu+ho+ti| juhoti / yahAM hu dAnAdanayo:, AdAne cetyekeM' (ju0pa0) dhAtu se pUrvavat laT pratyaya, juhotyAdibhyaH zlu:' ( 2/4/75) se zap ko zlu hotA hai| tatpazcAt 'zlo' (6 11110) se hu dhAtu ko dvirvacana hotA hai| yahAM zap pratyaya ke adarzana kI 'zlu' saMjJA hai / (3) lup / ( varaNAH) vrnn+ann+js| vrnn+a+as| varaNa++0+as / varaNAH / yahAM 'varaNAdibhyazca' (4/2/82) se 'aN' pratyaya 'lup' hotA hai| usakI 'lup' saMjJA hai| vizeSa- kisI varNa ke adarzana ko lopa kahate haiM aura kisI pratyaya vizeSa ke adarzana ko luka, phlU aura tup kahA jAtA hai| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyayalakSaNakAryam bhavati / prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH (3) pratyayalope pratyayalakSaNam // 61 / pa0vi0-pratyayalope 7 / 1 pratyayalakSaNam 1 / 1 / sa0-pratyayasya lopa iti pratyayalopa:, tasmin - pratyayalope (SaSThI tatpuruSaH) pratyayalakSaNaM yasya tat pratyayalakSaNam, pratyayahetukamityarthaH ( bahuvrIhi: ) / * arthaH-pratyayasya lope sati pratyayalakSaNam (pratyayahetukam ) kAryaM 67 udaa0-agnicit| somasut / adhok| AryabhASA-artha- (pratyayalope) kisI pratyaya kA lopa ho jAne para bhI (pratyayalakSaNam) pratyayahetuka kArya ho jAtA hai| udA0- - agnicit / agni kA cayana karanevAlA / somasut / soma kA savana krnevaalaa| adhok| usane duhA / siddhi - (1) agnicit / agni+am+ci+kvip / agni+ci+vi / agni+ci+tuk+vi / agnici+t+vi / agnicit+0 | agnicit + su / agnicit+0| agnicit| yahAM 'agnau ce:' ( 3/2/91) se agni karma upapada hone para 'ciJ cayane' (svA0 u0 ) dhAtu se 'kvip' pratyaya, 'hasvasya piti kRti tuk' (6 / 1 / 71) se tuk Agama, tatpazcAt 'halGyAbbhyo dIrghAt0' (6 / 1 / 68) se 'su' pratyaya kA lopa ho jAne para bhI 'suptiGantaM padam' (1 / 4 / 14 ) se pratyaya lakSaNa kArya padasaMjJA ho jAtI hai| (2) somasut | yahAM 'some sutra:' ( 3/2/90 ) se soma karma upapada SuJ abhiSave (svA0 u0 ) dhAtu se 'kvip' pratyaya hotA hai| zeSa kArya 'agnicit' ke samAna hai| (3) adhok| duh + laG / aT+duh+tip / a+duh+shp+ti| a+duh+0+t / adoha+tu / adoha+0 | adodh / adhodh / adhog / adhok| yahAM 'dAderdhAtorghaH' (811132) se hakAra ko ghakAra, 'ekAco bazo bhaS0' (812 127) se dakAra ko bhaS dhakAra, 'jhalAM jazo'nte ( 8 12 139) se padAnta meM 'gha' ko jaz gakAra aura 'vA'vasAne (8/4/56) se 'g' ko car kakAra hotA hai| 'adhok' yahAM 'halyAGyAbbhyo dIrghAt0' (6 11168) se tip pratyaya kA lopa ho jAne para bhI suptiGantaM padam (1 / 4 / 14 ) se pratyaya lakSaNa kArya padasaMjJA hotI hai| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 pratyayalakSaNapratiSedhaH pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (4) na lumatA'Ggasya / 63 / (62) pa0vi0 - na avyayapadam / lumatA 3 / 1 aGgasya 6 / 1 / lu asminnastIti lumAn tena lumatA ( taddhitavRtti: ) / anu0 - pratyayalope pratyayalakSaNam, ityanuvartate / anvayaH - lumatA pratyayalope'Ggasya pratyayalakSaNaM na / artha::- lumatA bhavati / zabdena pratyayalope sati aGgasya pratyayalakSaNaM kAryaM na udA0- ( luk ) mRSTa: / ( zluH) juhuta: / ( lup ) gargAH / AryabhASA - artha - (lumatA) lumAn / luka, zlu aura lup ke dvArA (pratyayalope) pratyaya kA lopa ho jAne para (aGgGgasya ) jo aGga hai usako ( pratyayalakSaNam ) pratyayahetuka kArya (na) nahIM hotA hai| udA0- (luk) mRSTa: / ve donoM zuddha karate haiM / (zlu) juhuta: / ve donoM homa karate haiN| (lup) paJcAlAH / paMcAla janapada ke nivAsI / siddhi - (1) luk / (mRSTaH) mRj+laT / maj+tas / mRj+zap+tas / mRj+a+tas / mRj+0+ts| mRS+tas / mRS+Tas / mRSTaH / yahAM 'mRjUSa zuddhauM' (adA0pa0) dhAtu se 'adiprabhRtibhyaH zapa:' ( 2/4 /72 ) se zap kA luk ho jAne para, pratyakSa 'mRjervRddhi:' ( 7 / 2 / 114) se aGga ko vRddhi nahIM hotI hai| (2) zlu / ( juhuta:) hu+laT / hu+tas / hu+zap+tas / hu+a+tas / hu+0+tas / hu+hu+ts| jhu+hu+tas / ju+hu+tas / juhutaH / yahAM hu dAnAdanayo:, AdAne cetyeke' (ju0pa0) dhAtu se 'juhotyAdibhyaH zluH' (2/4/75) se zap kA zlu ho jAne para, pratyaya lakSaNa kArya 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se aGga ko guNa nahIM hotA hai / (3) lup / (paJcAlAH ) paJcAlA+aN+tas / pnycaal+a+as| paJcAla+0+as / paJcAlAH / paJcAlAnAM janapado nivAsaH paJcAlAH / yahAM 'tasya nivAsa:' (4/2/68) se 'aN' pratyaya aura usakA 'janapade lup' (4 / 1 / 81) se lup ho jAne para 'taddhiteSvacAmAde:' ( 7 / 2 / 117) se prApta pratyaya lakSaNa kArya Adi vRddhi nahIM hotI hai| Ti-saMjJA (1) aco'ntyAdi Ti / 63 / pa0vi0-aca: 6 / 1 antyAdi 1 / 1 Ti 1 / 1 / sao - ante bhavo'ntyaH / antya Adiryasya tad antyAdi (bahuvrIhi ; ) Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH artha:-acAM madhye yo'ntyo'c, tadAdi zabdarUpaM TisaMjJakaM bhvti| udA0-agnicit / somsut| pcete| pcethe| AryabhASA-artha-(acAm) acoM ke madhya meM (antyAdi) jo antya ac hai aura vaha antya ac jisa hala-samudAya ke Adi meM hai, usa zabda kI (Ti) Ti saMjJA hotI hai| udA0-agnicit / agni kA cayana krnevaalaa| somasuta / soma kA savana krnevaalaa| pcete| ve donoM pakAte haiN| pcethe| tuma donoM pakAte ho| siddhi-(1) agnicit / yahAM antima ac 'i' hai aura vaha t hala ke Adi meM hai, isaliye yahAM it' zabda kI Ti' saMjJA hai| isI prakAra (2) somasut' meM ut' zabda kI Ti' saMjJA hotI hai| (3) pcete| pac+laT / pac+zap+AtAm / paca+a+AtAm / pc+a+iytaam| pac+a+i0 te| pcete| yahAM 'AtAm' pratyaya meM 'Am' bhAga kI Ti' saMjJA hotI hai aura use Tita AtmanepadAnAM Tere' (3 / 4 / 79) se 'e' Adeza ho jAtA hai| isI prakAra pacethe' meM 'AthAm' pratyaya ke 'Am' bhAga kI Ti saMjJA hai aura use pUrvavat 'e' Adeza hotA hai| vizeSa-yahAM agnicit Adi udAharaNa Ti saMjJA ko samajhAne ke lie diye gaye haiN| unameM Ti saMjJA kA koI kArya nahIM hai| upadhA-saMjJA alo'ntyAt pUrva updhaa|64| pa0vi0-ala: 5 / 1 antyAt 5 / 1 pUrva: 1 / 1 upadhA 11 ante bhavam antyam tasmAt antyAt (tddhitvRtti:)| anvaya:-antyAd ala: pUrva updhaa| artha:-dhAtvAdivarNasamudAye'ntyAd ala: pUrvo yo varNa: sa upadhA saMjJako bhavati bhvti| udA0-(bhid) bhettaa| (chid) chettaa| AryabhASA-artha-dhAtu Adi varNasamudAya meM (antyAt) antima (ala:) al se (pUrva:) pahalA jo varNa hai, usakI (upadhA) upadhA saMjJA hotI hai| jaise pac aura paTh yahAM akAra kI upadhA saMjJA hai| bhid aura chid yahAM ikAra kI upadhA saMjJA hai| budha aura yutha yahAM ukAra kI upadhA saMjJA hai| vRt aura vRdh yahAM RkAra kI upadhA saMjJA hai| vyAkaraNazAstra meM upadhA ke aneka kArya kiye jAte haiN| jo yathAsthAna upalabdha ho jaayeNge| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 saptamyA- arthanirdezaH (1) tasminniti nirdiSTe pUrvasya / 65 / pa0vi0-tasmin 7 / 1 iti avyayapadam, nirdiSTe 7 / 1 pUrvasya 6 / 1 / pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam arthaH- tasminniti saptamyA nirdiSTe vyavadhAnarahitasya pUrvasya kAryaM bhavati / udA0 - iko yaNaci - dadhyatra / madhvatra / AryabhASA - artha - ( tasmin iti) saptamI vibhakti ke dvArA (nirdiSTe ) kisI kA nirdeza karane para vahAM (pUrvasya) pUrva ko kArya hotA hai, uttara ko nahIM / jaise- 'iko yaNaci ( 6 / 1 / 77) yahAM 'aci' kA saptamI vibhakti se nirdeza kiyA gayA hai| ataH yahAM ac ke pare hone para pUrvavarNa ko kArya kiyA jAtA hai / dadhi+atra / dadhyatra / madhu+atra / madhvatra / ityAdi / vizeSa- isa vyAkaraNazAstra meM 'svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA' (1/1/68) se zabda kA apanA rUpa hI grahaNa kiyA jAtA hai| yahAM tasmin' zabda kA jo saptamI artha hai, vaha grahaNa kiyA jAtA hai, tasmin zabda nahIM / paJcamyA arthanirdezaH (1) tasmAdityuttarasya / 66 / pa0vi0-tasmAt 5 / 1 iti avyayapadam uttarasya 6 / 1 / artha :- tasmAditi paJcamyAnirdiSTe vyavadhAnarahitasyottarasya kAryaM bhavati / udA0 - tiGGatiGa :- odanaM pacati / AryabhASA - artha - (tasmAt iti) paJcamI vibhakti ke dvArA (nirdiSTe ) kisI artha kA nirdeza karane para vahAM (uttarasya ) uttara ko kArya hotA hai, pUrva ko nahIM / jaise 'tiGGatiGa' (8 / 1 / 28) tiG 1 / 1 atiGaH 5 / 1 atiGanta se uttara tiGanta pada ko anudAtta hotA hai| jaise-odanaM pacati / vaha cAvala pakAtA hai| vizeSa- yahAM bhI pUrvavat tasmAt' zabda ke sAtha 'iti' zabda kA prayoga karane se 'tasmAt' zabda kA jo paJcamI artha hai, vaha grahaNa kiyA jAtA hai, 'tasmAt' zabda nahIM / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH zabdagrahaNaprakaraNam svarUpagrahaNam (1) svaM rUpaM shbdsyaashbdsNjnyaa|67| pa0vi0-svam 1 / 1 rUpam 11 zabdasya 61 azabdasaMjJA 1 / 1 / sa0-zabdasya saMjJA iti zabdasaMjJA, na zabdasaMjJA iti azabdasaMjJA (sssstthiittpurussgrbhitnnyttpuruss:)| artha:-asmin vyAkaraNazAstre zabdasya svakIyaM rUpaM grAhyaM bhavati, vyAkaraNasaMjJAM vrjyitvaa| udA0-agnerDak / aagneym| dnsstthk-daadhikm| AryabhASA-artha-isa vyAkaraNazAstra meM (zabdasya) zabda kA (svam) apanA (rUpam) rUpa grahaNa kiyA jAtA hai, usakA artha nahIM (azabdasaMjJA) zabdazAstra kI saMjJA ko chodd'kr| zabdazAstra kI jo vRddhi Adi saMjJAyeM haiM, vahAM vRddhi Adi zabdoM kA grahaNa nahIM kiyA jAtA apitu jasakI ye vRddhi Adi saMjJAyeM kI haiM, unakA hI grahaNa kiyA jAtA hai| 'AnerDak' (4 / 2 / 33) Agneyam aSTAkapAlaM nivapat / yahAM agni zabda se Dhak pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| ata: agni zabda kA hI yahAM grahaNa kiyA jAtA hai, usake artha aGgAra kA nahIM aura na hI usake paryAyavAcI jvalana, pAvaka aura dhUmaketu Adi kA grahaNa hotA hai| aagneym| agni devatAvAlI hvi| dAdhikam / dahI meM saMskRta lavaNa aadi| siddhi-(agneyam / agni+Dhak / agni ey| agn+ey / Agn ey| aagney+su| Agneyam / yahAM 'uganerDak' (4 / 2 / 33) se Dhak pratyaya, Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se Dha' ke sthAna meM ey' Adeza, yasyeti ca (6 / 4 / 148) se ikAra kA lopa aura kiti ca (712 / 118) se Adivaddhi hotI hai| aise hI daadhikm|| (2) yahAM agni zabda se Dhak' pratyaya kahA gayA hai vaha usake artha aMgAra se tathA usake paryAyavAcI calana Adi se nahIM hotA hai| savarNagrahaNam (2) aNudit savarNasya cApratyayaH / 68 | pa0vi0aN-udit 1 / 1 savarNasya 6 / 1 ca avyayam, apratyaya: 1 / 1 / sa0-a ca udit ca etayo: samAhAra: aNudit (samAhAradvandva:) na pratyaya itiapratyaya: (nnyttpurussH)| anu0-vaM rUpam, itynuvrtte| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam anvayaH - aNudit savarNasya svaM rUpaM cApratyayaH / artha:- aN udicca varNa: savarNasya svasya ca rUpasya grAhako bhavati, pratyayaM varjayitvA / udA0-(aN) AdguNaH - khaTvendraH / 'kyaci ca - mAlIyati / yasyeti ca - mAlIyaH / (udit) lshkvtddhite| cuTU / AryabhASA - artha - (aN-udit) aN aura udit (savarNasya ) savarNoM kA aura (svam) apane (rUpam) rUpa kA (ca) bhI grAhaka hotA hai (apratyayaH) pratyaya ko chor3akara / udA0- -(aN) 'AdguNa:' khaTvendraH / khATa kA rAjA / 'kyaci ca' mAlIyati / kisI vastu ko mAlA ke samAna dhAraNa karatA hai| 'yasyeti ca'- mAlIyaH / mAlA meM rahanevAlA puSpa Adi / ityAdi sthAnoM para akAra Adi ko kArya kahane para vahAM hrasva, dIrgha, pluta, udAtta, anudAtta, svarita aura niranunAsika tathA sAnunAsika bheda se yukta 18 aThAraha prakAra ke akAra Adi kA grahaNa kiyA jAtA hai| akAra ke 18 bheda vRddhirAdaic (11111) sUtra ke pravacana meM dikhA diye haiM, vahAM dekha leveN| (udit) 'lazkvataddhite' (1 / 3 / 8) yahAM 'ku' se kavarga aura 'cuTU' (1 / 3 / 7 ) yahAM cu se cavarga aura Tu se Tavarga kA grahaNa kiyA jAtA hai / 72 vizeSa- pratyAhAra sUtroM meM do (aN ) pratyAhAra banAye gaye haiM, eka 'aiuN' (6 / 1 / 87) meM tathA dUsarA 'laN' sUtra meN| 'laN' sUtra meM jo aNu pratyAhAra banAyA gayA hai usakA prayoga kevala isI sUtra meM kiyA gayA hai| anyatra sarvatra 'u i u N' ke aN pratyAhAra kA hI prayoga kiyA gayA hai| siddhi - (1) khaTvendraH / khaTvA+indraH / khaTvendraH / yahAM 'AguNa' se 'a' se pare 'ac' ko kahA guNarUpa ekAdeza savarNa grahaNa se 'A' se pare bhI ac ko guNarUpa ekAdeza ho jAtA hai| (2) mAlIyati / mAlA+kyac / maalii+y| mAlIya+laT / mAlIya+zap+tip / mAlIya+a+ti / mAlIyati / yahAM 'kyaci ca' (7 / 4 / 33) se 'a' kaM kahA IkAra - Adeza savarNa grahaNa se 'A' ke sthAna meM bhI ho jAtA hai| (3) mAlIyaH / maalaa+ch| maal+iiy| mAlIya+su / maaliiyH| yahAM 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se 'a' kA lopa hotA hai kintu savarNa grahaNa se 'A' kA rI lopa ho jAtA hai| tatkAlagrahaNam (3) taparastatkAlasya / 66 / pa0vi0 - taparaH 1 / 1 tatkAlasya 6 / 1 / sa0-taH paro yasmAt saH - taparaH ( bahuvrIhi: ) / tadapi parastaparaH Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH (pnycmiittpurussH)| tasya kAlastatkAla:, tatkAla iva kAlo yasya sa:-tatkAla:, tasya tatkAlasya (bhuvriihi:)| anu0-'svaM rUpam' itynuvrtte| anvayaH-taparastatkAlasya svaM ruupm| artha:-taparo varNastatkAlasya svasya ca rUpasya grAhako bhavati / udA0-'ato bhisa ais'-vRkSaiH / plakSaiH / AryabhASA-artha-(tapara:) tapara varNa (tatkAlasya) apane tulyakAlavAle varNa kA (savarNasya) aura guNAntara se yukta savarNa kA tathA (svam) apane(rUpam) rUpa kA grAhaka hotA hai| udA0-'ato bhisa aisa (7 / 1 / 9) vRkSaiH / vRkSoM ke dvaaraa| plakSaiH / plakSoM ke dvaaraa| siddhi-(1) vRkSaiH / vRkSa+bhis / vRkSa+ais / vRkSais / vRkSaiH / yahAM 'ato bhisa aisa (7 / 1 / 9) meM 'a' ko tapara karake nirdeza kiyA gayA hai ki usase uttara bhis' pratyaya ko 'es' Adeza ho jaaye| ata: usake tulya kAlavAle 'a' se uttara hI bhis' ko es' Adeza hotA hai, usase bhinna kAlavAle 'A' se uttara nahIM, jaise ramAbhiH / vizeSa-tapara kI vyAkhyA vRddhirAdaic (1 / 1 / 1) ke pravacana meM likha dI hai, vahAM dekha leveN| antyena sahAdigrahaNam (4) Adirantyena shetaa|70| pa0vi0-Adi: 11 antyena 31 saha avyayam, itA 31 / ante bhavam antyam tena-antyena (tddhitvRtti:)| anu0-svaM rUpam itynuvrtte| anvaya:-Adirantyena itA saha svaM ruupm| artha:-AdivarNo'ntyena itA varNena saha, tanmadhye patitAnAM svasya ca rUpasya grAhako bhvti| udA0-aN / ak| ac / hl| sup| tiG / AryabhASA-artha-(AdiH) AdimavarNa (antyena) antima (itA) it saMjJAvAle varNa ke (saha) sAtha grahaNa kiyA jAtA huA usake madhya meM patita vargoM kA tathA (svam) apane (rUpam) rUpa kA bhI grAhaka hotA hai| udA0-aN / ak| ac / hl| sup| tiG / ityaadi| siddhi-(1) aN / yaha 'a i u N' sUtra meM pratyAhAra hai 'aN' kahane se a, i, u, varNoM kA grahaNa kiyA jAtA hai| isI prakAra ak, ac aura hal ko samajha leveN| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) sup / su, au, jas, am, auTa, zas, TA, bhyAm, bhis, De, bhyAm, bhyas, Dasi, bhyAm, bhyas, Das, os, Am, Di, os, sup / yahAM su se lekara pa taka eka sup' pratyAhAra banAyA gayA hai| su antima it p varNa ke sAtha usake madhya meM patita pratyayoM kA aura apane rUpa kA bhI grAhaka hotA hai| ata: sup' kahane se su Adi 21 ikkIsa pratyayoM kA grahaNa kiyA jAtA hai| (3) tiG / tipa, tas, jhi, sipa, thas, tha, mip vas, mas, ta, Atam,i jha, thAs, AthAm, dhvam, iTa, vahi, mahiG / yahAM 'ti' se lekara G' taka eka tiG' pratyAhAra banAyA gayA hai| ti antima varNa G ke sAtha usake madhya meM patita pratyayoM kA aura apane rUpa kA bhI grAhaka hotA hai| ata: 'tiG' kahane se tip Adi 18 aThAraha pratyayoM kA grahaNa kiyA jAtA hai| tadantagrahaNama (5) yena vidhistadantasya 71 / pa0vi0-yena 3 / 1 vidhi: 1 / 1 tadantasya 6 / 1 / sa0-so'nte yasya sa:-tadanta:, tasya-tadantasya (bhuvriihiH)| anu0-svaM rUpam itynuvrtte| anvaya:-yena vidhi: sa tadantasya svaM ruupm| artha:-yena vizeSaNena vidhividhIyate sa tadantasya (AtmAntasya samudAyasya) svasya ca rUpasya grAhako bhavati / udA0-erac / jaya: / cayaH / aya: / orAvazyake-avazyalAvyam / avshypaavym| AryabhASA-artha-yina) jisa vizeSaNa se (vidhi:) koI vidhi kI jAtI hai vaha (tadantasya) AtmAnta samudAya kI aura (svam) apane (rUpam) rUpa kI bhI grAhaka hotI hai| udA0-erac / jayaH / jiitnaa| cayaH / cunnaa| aya: / gati krnaa| oraavshyke| avshylaavym| avazya kATane yogya / avazyapAvyam / avazya pavitra karane yogy| siddhi-(1) jyH| ji+ac / je+a+| j ay+a| jy+s| jyH| yahAM ji jaye (bhvA0pa0) dhAtu se erac' (3 / 3 / 56) ikArAnta dhAtu se ac pratyaya hotA hai| yahAM 'i' kahane se ikArAnta kA grahaNa kiyA jAtA hai| ciJ cayane (svA030) dhAtu se caya:' (2) ayH| i+ac / e+a| ay+a| ay+su| ayH| yahAM 'iNa gatau' (adA0pa0) dhAtu se erac (3 / 3 / 56) se ac' pratyaya hotA hai| yaha dhAtu 'i' svarUpa hai ata: svarUpa grahaNa se 'i' dhAtu se bhI ac pratyaya ho jAtA hai| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH (3) avazyalAvyam / avazya+lU+Nyat / avshy+lau+y| avshy+laav+y| avazyalAvya+su / avshylaavym| yahAM 'orAvazyake (3 / 1 / 125) se AvazyakatA dyotita hone para lUja lavane (krayA030) dhAtu se Nyat pratyaya kA vidhAna kiyA hai| yahAM 'o' kahane se okArAnta kA grahaNa kiyA jAtA hai| isI prakAra pUja pavane (krayAdi0) dhAtu se avshypaavym| vRddhasaMjJAprakaraNam vRddhasaMjJA (1) vRddhiryasyAcAmAdistavRddham / 72 / pa0vi0-vRddhi: 1 / 1 yasya 6 / 1 acAm 6 / 3 Adi: 11 tad 11 vRddham 11 / anvaya:-yasyAcAmAdivRddhistad vRddhm| artha:-yasya varNasamudAyasyAcAM madhye Adimo'c vRddhisaMjJako bhavati, sa varNasamudAyo vRddhasaMjJako bhavati / udA0-vRddhAccha:-zAlIyaH / mAlIya: / AryabhASA-artha-(yasya) jisa varNasamudAya ke (acAma) acoM meM (AdiH) Adima ac (vRddhi:) vRddhi saMjJAvAlA hotA hai (tat) usa varNa samudAya kI (vRddham) vRddha saMjJA hotI hai| udA0-vRddhAccha-zAlIyaH / mAlIya; / siddhi-(1) zAlIya: / shaalaa+ch| shaalaa+iiy| zAl+Iya / zAlIya+su / zAlIyaH / yahAM zAlA zabda kA Adima ac 'A' vRddhi saMjJAvAlA hai, ata: isakI vRddha saMjJA hone se vRddhAccha:' (4 / 2 / 114) se cha' ko Iya' Adeza ho jAtA hai| isI prakAra mAlA zabda se-mAlIyaH / tyadAdaya: (2) tyadAdIni c|73| pa0pa0-tyad-AdIni 1 / 3 ca avyym| sa0-tyad AdiryeSAM tAnImAni tyadAdIni (bahuvrIhiH) / anu0-vRddham' ityunvrtte| anvaya:-tyadAdIni ca vRddham / artha:-tyadAdIni zabdarUpANi ca vRddhasaMjJakAni bhavanti / udA0-tyad-tyadIyam / td-tdiiym| etd-etdiiym| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(tyad-AdIni) tyad Adi zabdoM kI (ca) bhI (vRddham) vRddha saMjJA hotI hai| tyadIyam / tadIyam / etdiiym| siddhi-(1) tyadIyam / ty+ch| tyad+Iy a| tydiiy+su| tydiiym| yahAM 'tyad' zabda kI vRddha saMjJA hone se vRddhAccha:' (4 / 2 / 114) se cha' pratyaya hotA hai aura 'cha' ko pUrvavat Iya' Adeza ho jAtA hai| isI prakAra tad' zabda se tadIyam' aura 'etad' zabda se etadIyam' smjheN| vizeSa-tyad Adi zabdoM kA sarvAdigaNa meM pATha kiyA gayA hai| tyad Adi zabda ye haiM-tyad / tad / yad / etad / idam / adas / ek| dvi| yuSmad / asmad / bhavatu / kim| prAgdezIya eGa (3) eG prAcAM deshe|74| pa0vi0-eG 11 prAcAm 6 / 3 deze 71 / anu0-'yasyAcAmAdistad vRddham' itynuvrtte| anvaya:-yasyAcAmAdireG prAcAM deze vRddham / artha:-yasya varNasamudAyasyAdimo'c eG bhavati, sa varNasamudAya: prAcAM deze'bhidheye vRddhasaMjJako bhvti|| udA0-eNIpacanIyaH / bhojakaTIya: / gonardIyaH / AryabhASA-artha-(yasya) jisa varNasamudAya ke (acAm) acoM meM (AdiH) Adima ac (eD) eG ho, usakI (prAcAm) pUrva dizA ke dize) deza ke kathana meM (vRddham) vRddha saMjJA hotI hai| uMdA0-eNIpacanIyaH / bhojakaTIyaH / gonrdiiyH| siddhi-enniipcniiyH| enniipcn+ch| eNIpacana+iy a| enniipcniiy+su| enniipcniiyH| yahAM eNIpacana zabda kI vRddha saMjJA hone se vRddhAccha:' (4 / 2 / 114) se cha' pratyaya hotA hai aura usako pUrvavat 'Iy' Adeza ho jAtA hai| isI prakAra 'bhojakaTa' zabda se 'bhojakaTIya:' aura gonarda zabda se gonardIya: smjheN| prAcI aura udIcI kA vibhAjana prAgudaJcau vibhajate haMsa: kSIrodake ythaa| viduSAM zabdasiddhyarthaM sA na: pAtu shraavtii|| artha-jaise haMsa nIra aura kSIra ko pRthak-pRthak kara detA hai, vaise vaiyAkaraNa vidvAnoM kI zabda-siddhi ke liye pUrva aura uttara deza kA zarAvatI (sAbaramatI) nadI vibhAga kara detI hai| iti paNDitasudarzanadevAcAryaviracite pANinIyASTAdhyAyIpravacane prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH smaaptH| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH Git-prakaraNam (1) gAGkuTAdibhyo'JNin Git // 1 // pa0vi - gAG - kuTAdibhyaH 5 / 3 at 1 / 1 Git 1 / 1 / sao - kuTa AdiryeSAM te kuTAdayaH, gAG ca kuTAdayazca te gAD kuTAdaya:, tebhyaH-gAGkuTAdibhyaH (bahuvrIhigarbhitetaretarayogadvandvaH) / Jazca Nazca tau-JNau / icca icca tau - itau / JNau itau yasya saH - JNit / na JNit iti aJNit (itaretarayogadvandvabahuvrIhigarbhitanaJtatpuruSaH) Ga it yasya sa:-Git (bahuvrIhi: ) / aJNitpratyayAH artha:-gAG-AdezAt kuTAdibhyazca dhAtubhyaH pare Jit - NidbhinnAH pratyayA Gidvad bhavanti / udA0-(gAG-AdezAt) adhyagISTa / adhyagISAtAm / adhyagISata / ( kuTAdibhyaH ) kuTitA / kuTitum / kuTitavyam / utputtitaa| utputtitum| utpuTitavyam / AryabhASA-artha-(gAG-kuTAdibhyaH ) gAG Adeza aura kuTa Adi dhAtuoM se pare (aJNit) Jit aura Nit se bhinna pratyaya ( Git) Gidvat hote haiM / udA0-( - (gAGa) adhyagISTa / usane pddh'aa| adhygiissaataam| una donoM ne pddh'aa| adhygiisst| una sabane pddh'aa| (kuTAdi) kuttitaa| kuTilatA karanevAlA / kuTitum / kuTilatA karane ke liye / kuTitavyam / kuTilatA karanI caahiye| utputtitaa| jodd'nevaalaa| utpuTitum / jor3ane ke liye / utputtitvym| jor3anA cAhiye / siddhi - (1) adhyagISTa / iG+luG / i+l / gAG+cila+l / a+gA+sic+ta / a+gA s+t| a+g ii+s+t| a+gI+S+Ta / agISTa / adhi+agISTa / adhyagISTa / yahAM 'iG adhyayane' (adA0A0) dhAtu se 'luG' (3 / 2 / 110 ) se 'luG' pratyaya, 'vibhASA luGlRGo:' (a0 2 / 4 / 50) se 'iG' ke sthAna meM 'gAG' Adeza ghumAsthAgApAjahAtisAM hali (6 / 4 / 66 ) se Itva karane para 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam se aGga ko guNa prApta hotA hai, kintu isa sUtra se sic' pratyaya ke 'Dit' ho jAne se 'kDiti ca' (1 / 15) se guNa kA niSedha ho jAtA hai| (2) kuTitA / kuT+tRc / kutt+itt+tR| kutt+i+tR| kuTitR+su / kuTit anng+s| kuTitan+s / kuTitAn+s / kuTitAn+0 / kuttitaa| yahAM kuTa kauTilye (tu0pa0) dhAtu se 'eklta cau' (3 / 1 / 133) se tRc' pratyaya, 'ArdhadhAtukasyeDvalAdeH' (7 / 2 / 35) se use 'iT' kA Agama hone para pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 2 / 86) se aGga ko laghUpadha guNa prApta hotA hai| isa sUtra se tRc' pratyaya ke Dit' ho jAne se viDati ca' (1 / 1 / 5) se guNa kA niSedha ho jAtA hai| isI prakAra se kuT+tumun / kuTitum / kuTa+tavyat / kuTitavyam / ut upasargapUrvaka puTa dhAtu se utpuTitA Adi zabda siddha hote haiN| (3) kuTAdiH / kuTa kauttilye| puTa sNshlessnne| kuca skocne| guja shbde| guDa rkssaayaam| Dipa kssepe| chura chedane / sphuTa viksne| muTa AkSepa-pramardanayoH / truTa chedne| tuTa klhkrmaann| cuTa, chuTa chedne| juDa bndhne| kaDa mde| luTa sNshlessnne| luTha ityeke| kRDa ghntve| kuDa baalye| puDa utsrge| ghuTa prtighaate| tuDa toddne| thuDa, sthuDa sNvrnne| khuDa, chuDa ityeke| sphura sphurnne| sphara ityeke| sphula snyclne| phula ityeke| sphuDa, cuDa, braDa sNvrnne| kruDa, bhRDa nimjjne| gurI udymne| NU stvne| dhU vidhuunne| gu puriissotsrge| dhru gatisthairyayoH / dhruva ityeke / kUG shbde| kuG zabda ityeke| (iti kuttaadignn:)| vizeSa-yahAM gAG' se vibhASA luluGoH' (a0 2 / 4 / 50) se 'iG' ke sthAna meM vihita 'gAD' Adeza kA grahaNa kiyA jAtA hai, 'gAG gatau (bhvA0A0) dhAtu kA nahIM, kyoMki gAD' Adeza ko 'Dit' karane kA anya koI prayojana nahIM hai| iDAdipratyayaH (2) vija itt|2| pa0vi0-vija: 5 / 1 iT 1 / 1 / anu0-'Dit' itynuvrtte| anvaya:-vija iT ngit| artha:-vijo dhAto: para iDAdipratyayo Didvad bhavati / udA0-(vija) udvijitaa| udvijitum / udvijitavyam / AryabhASA-artha-(vija:) vija dhAtu se pare (iT) iDAdi pratyaya (Git) Didvat hotA hai| udaa0-udvijitaa| ddrnevaalaa| udvijitum / Darane ke liye| udvijitavyam / DaranA caahiye| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH siddhi-(1) udvijitA / vij+tRc / vij+itt+tR| vij+i+tR| vijitR+su| vijit anaD+s / vijitan+s / vijitAn+s / vijitAn+0 / vijitaa| ut+vijitaa| udvijitaa| yahAM ut upasargapUrvaka 'ovijI bhaya-saJcalanayo:' (tu0A0) dhAtu se 'vultRcauM (3 / 1 / 133) se tRc' pratyaya aura usako 'ArdhadhAtukasyeDvalAde: (7 / 2 / 35) se 'iTa' kA Agama karane para pugantalaghUpadhasya ca' (7/3 186) aga ko laghUpadha guNa prApta hotA hai| isa sUtra se iDAdi tRc' pratyaya ke 'Dit' ho jAne se Diti ca' (1 / 1 / 5) se guNa kA niSedha ho jAtA hai| Divikalpa: (3) vibhASorNoH / 3 / pa0vi0-vibhASA 11 Uo: 5 / 1 / anu0-'Dit, iT' itynuvrtte| anvaya:-UoriD vibhASA ddit| artha:-UrNo dhAto: para iDAdipratyayo vikalpena Didvad bhvti| udA0-(Urgu) pronnuvitaa| prornnvitaa| AryabhASA-artha-(UrNo:) Urgu dhAtu se pare (iT) iDAdipratyaya (vibhASA) vikalpa se (Dit) Didvat hotA hai| udA0-(UrNa) pronnvitaa| pronnvitaa| ddhknevaalaa| siddhi-(1) proNuvitA / Urgu+tRc / uurgu+itt+tu| Urgui+t / U ukhdd+i+tR| UrNa uv+i+tu| uurnnvitR+su| uurnnvitaa| pr+uurnnvitaa| prornnvitaa| yahAM UrguJ AcchAdane (adA0u0) dhAtu se 'vultRcau' (3 / 1 / 133) se tRc' pratyaya, 'ArdhadhAtukasyeDvalAde:' (7 / 2 / 35) se use 'iTa' kA Agama hone para sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se aGga ko guNa prApta hotA hai, kintu isa sUtra se iDAdi tRc' pratyaya ke Dit' ho jAne se 'kDiti ca' (1 / 15) se guNa kA niSedha ho jAtA hai| tatpazcAt yathAprApta 'aci zunudhAtubhruvAM yavoriyaDuvaGauM' (64 / 77) se aGga ko 'uvaG' Adeza hotA hai| (2) prornnvitaa| Urgu+tRca / uurgu+itt+tR| annu+i+tR| uurnno+i+tR| UrNa av+i+tR| uuvitR+su| uurnnvitaa| pr+uurnnvitaa| provitaa| yahAM pUrvavat tRca' pratyaya aura usako 'iTa' kA Agama karane para vibhASA vacana se iDAdi tRc' pratyaya ke Git' na hone se 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se aga ko guNa ho jAtA hai aura eco'mavAyAva:' (61178) se 'av' Adeza hotA hai| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam apit sArvadhAtukam (4) saarvdhaatukmpit|4| pa0vi0-sArvadhAtukam 11 apit 11 / sa0-pa it yasya sa:-pit / na pit iti apit (bhuvriihigrbhitnnyttpurussH)| anu0-'Git' itynuvrtte| anvaya:-apit sArvadhAtukaM ngit| artha:-pidbhinna: sArvadhAtukapratyayo Didvadbhavati / udaa0-kurut:| kurvanti / cinuta: / cinvnti| AryabhASA-artha-(apit) pit se bhinna (sArvadhAtukam) sArvadhAtuka pratyaya (Dit) Didvad hote haiN| udaa0-kurutH| ve donoM karate haiN| kurvanti ve saba karate haiN| cinuta: / ve donoM cunate haiN| cinvanti / ve saba cunate haiN| siddhi-(1) kurutaH / kR+laT / kR+tas / k u +u+tas / kurutaH / yahAM DukRJ karaNe (tanA030) dhAtu se vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se laT' pratyaya, tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se la' ke sthAna meM tas' Adeza, tanAdikRbhyaH u' (3 / 1179) se u' vikaraNa pratyaya, 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se kR' aGga ko guNa, 'ata ut sarvadhAtuke (6 / 4 / 100) se aGga ke 'a' ko ukAra Adeza hotA hai| tas' pratyaya sArvadhAtuka hai, usake pare hone para bhI 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se aGga u' ko guNa prApta hotA hai, kintu isa sUtra se apit tas' pratyaya ke Dit hone se kDiti ca' (1 / 15) se guNa kA niSedha ho jAtA hai| vizeSa-tizit sArvadhAtukam' (3 / 4 / 133) se tiG aura zit pratyayoM kI sArvadhAtuka saMjJA kI gaI hai| isa sUtra se una sArvadhAtuka pratyayoM meM pit ko chor3akara zeSa pratyaya 'Dit' ho jAte haiN| tiG pratyaya nimnalikhita haiM-tipa, tas, jhi, sipa, thas tha, mip, vas mas, ta, AtAm jha, thAs, AthAm, dhvam, iT, vahi, mhing| kit-prakaraNam apit liT pratyayaH (1) asaMyogAlliT kit|5| pa0vi0-asaMyogAt 5 / 1 / liT 11 kit 1 / 1 / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 81 sa0-na saMyoga iti-asaMyoga:, tasmAt - asaMyogAt ( naJtatpuruSaH ) ka it yasya saH - kit ( bahuvrIhi: ) / anu0-'apit' ityanuvartate / anvayaH - asaMyogAd apit liT kit / artha :- asaMyogAntAd dhAtoH paraH pibhinno liTpratyayaH kivad bhavati / udA0-(bhid) bibhidatuH / bibhiduH / (chid) cicchidatuH / cicchiduH / (yaj) IjatuH / Iju: / AryabhASA-artha-(asaMyogAt ) saMyoga jisake anta meM na ho, usa dhAtu se pare (apit) pit se bhinna (liT) liT pratyaya ( kit) kidavat hotA hai| udA0- -(bhid) bibhidatuH / una donoM ne bhedana kiyA / bibhiduH | una sabane bhedana kiyaa| (chid) cicchidatuH / una donoM ne chedana kiyaa| cicchiduH / una sabane chedana kiyA / (yaj) IjatuH | una donoM ajJa kiyaa| IjuH / una sabane yajJa kiyA / siddhi - (1) bibhidatuH / bhid+liT / bhid+tas / bhid+atus / bhid+bhid+atusu / bi+bhid+atus / bibhidatuH / yahAM 'bhidir vidAraNeM' (rudhA0pa0) dhAtu se 'parokSe liT' (3 1 2 1115 ) se 'liT' pratyaya, 'tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se 'lU' ke sthAna meM 'tas' Adeza, 'parasmaipadAnAM Nala0' (3/4/82) se 'tas' ke sthAna meM 'atus' Adeza, 'liTi dhAtoranabhyAsasya' ( 6 1118) se dhAtu ke prathama ekAca avayava ko dvirvacana, 'abhyAse carca' (8/4/58) se abhyAsa ke bhakAra ko jaz bakAra hotA hai| yahAM 'liT pratyaya ke kit hone se pugantalaghUpadhasya ca' (7/3/86 ) se prApta ko laghUpadhaguNa nahIM hotA hai| isI prakAra se chidir dvaidhIkaraNe (rudhA0pa0) dhAtu se cicchidatuH' Adi zabda siddha hote haiN| aGga (2) IjatuH / yaj + liT / yaj+tas / yaj+atus / i a j+atus / ij+ij+atus / i+ij + atus / IjatuH / yahAM 'yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat 'liT' prtyy| yahAM liT pratyaya ke kit hone se 'vacisvapiyajAdInAM kiti' (6 / 1115 ) se 'yaj' dhAtu ko samprasAraNa hotA hai| 'samprasAraNAcca' (6 | 1 | 108 ) se 'a' ko pUrvarUpa tathA 'aka: savarNe dIrgha (6 |1|101) se dIrgha I ho jAtA hai| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 liTpratyayaH pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) indhibhavatibhyAM ca / 6 / pa0vi0 - indhibhavatibhyAm 5 / 2 ca avyayam / indhizca bhavatizca tau- indhibhavatI, tAbhyAm - indhibhavatibhyAm (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - 'liT kit' ityanuvartate / anvayaH - indhibhavatibhyAM ca liT kit / artha:-indhibhavatibhyAmapi dhAtubhyAM paro liT pratyayaH kivad bhavati / udA0- (indhi:) putra Idhe atharvaNaH / samIdhe dasyuhantatamam / (bhavati) babhUva / AryabhASA-artha- (indhibhavatibhyAm) indhi aura bhavati dhAtu se pare (ca) bhI (liT) liT pratyaya ( kit) kidvat hotA hai| udA0 - ( indhi ) putra Idhe atharvaNaH / atharva kA putra prakAzita hotA hai / (R0 6 | 16 | 14) / samIdhe dasyuhantatam / maiM dasyU ke ghAtaka ko prakAzita karatA hU~ / (R0 6 / 16 / 15) / (bhavati) bbhuuv| vaha huA / siddhi - (1) Idhe / indh+liT / indhu+t| indh+ez / indh+indh+e| i+indh+e| i+idh+e| iidhe| siasatatat' (rudhA0A0) dhAtu se pUrvavat liT pratyaya, liTastajhayorezirec (3/4/41) se 'taM' pratyaya ke sthAna meM 'ez' Adeza, liTi dhAtoranabhyAsasya (6 / 1 / 8) se 'indh' dhAtu ko dvirvacana, halAdiH zeSa:' ( 7 / 4 / 82) se abhyAsa kArya hotA hai| yahAM 'liT' pratyaya 'kit' hone se 'aniditAM hala upadhAyA: kGiti (6 14 /24) se upadhA-nakAra kA lopa hotA hai| tatpazcAt 'akaH savarNe dIrghaH' (6 / 1 / 101) se dIrghatva (I) hotA hai| sam + Idhe / samIdhe | (2) babhUva / bhU+liT / bhuu+nnl| bhuu+a| bhuu+bhuu+a| bh a+bhuu+a| ba+bhU+vuk+a / ba+bhU+v+a / babhUva / yahAM 'bhU sattAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat 'liT' pratyaya tathA bhU dhAtu ko pUrvavat dvirvacana, 'bhavatera:' ( 7/4/73) se dhAtu ke abhyAsa UkAra ko akAra Adeza hotA hai| yahAM liT pratyaya kit hone se 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se aGga ko prApta guNa kA 'kGiti ca ' (111 14 ) se niSedha ho jAtA hai ! tatpazcAt 'bhuvo vuk Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH luGaliTo:' (6 / 4 / 88) se 'bhU' dhAtu ko vuk' kA Agama tathA 'abhyAse carca (8 / 4 / 58) se 'bhU' dhAtu ke abhyAsa bhakAra ko jaz bakAra hotA hai| vizeSa-pANini muni apane zabdazAstra meM 'iztipau dhAtunirdeze isa guruvacana ke anusAra dhAtu kA nirdeza ika' pratyaya aura zitap' pratyaya lagAkara karate haiN| jaise ki yahAM indhi dhAtu kA ik' pratyaya aura bhU dhAtu kA ztip' pratyaya lagAkara nirdeza kiyA hai| anyatra bhI aisA hI smjheN| ktvApratyaya: (3) mRDamRdagudhakuSaklizavadavasaH ktvA / 7 / pa0vi0-mRDa-mRda-gudha-kuSa-kliza-vada-vasa: 5 / 1 ktvA 11 / sao-mRDazca mRdazca gudhazca kuSazca klizazca vadazca vas ca eteSAM samAhAra:-mRDamRdagudhakuSaklizavadavasa, tasmAt-mRDamRdagudhakuSaklizavadavasa: (smaahaardvndvH)| anu0-'kit' itynuvrtte| anvaya:-mRDa0 vasa: ktvA kit| artha:-mRDamRdagudhakuSaklizavadavasibhyo dhAtubhya: ktvA pratyaya: kidvad bhvti| - udA0-(mRDa) mRDitvA / (mRda) mRditvA / (gudha) gudhitvA / (kuSa) kussitvaa| (kliza) klishitvaa| (vada) uditvaa| (vasa) ussitvaa| AryabhASA-artha-mRDa, mRda, gudha, kuSa, kliza, vada aura vasa dhAtu se pare (ktvA) ktvA pratyaya (kit) kit hotA hai| . udA0-(mRDa) mRdditvaa| sukhI krke| (mRda) mRditvaa| mslkr| (gudha) gudhitvA / ruSTa hokara / (kuSa) kuSitvA / niSkarSa nikaalkr| (kliza) klizitvA / kleza paakr| (vada) uditvaa| bolkr| (vasa) ussitvaa| rhkr| siddhi-(1) mRDitvA / mRD+ktvA / mRD+iT+tvA / mRD+i+tvA / mRdditvaa+su| mRdditvaa| - yahAM mRDa sukhane (tu0pa0) dhAtu se samAnakartRkayo: pUrvakAle (3 / 4 / 21) se ktvA' pratyaya, ArdhadhAtukasyeDvalAdeH' (7 / 2 / 35) se iT' kA Agama hotA hai| yahAM ktvA' pratyaya ke kit hone se pugantalaghUpadhasya ca (7 / 3 / 86) se aga ko prApta guNa kA Diti ca' (1 / 1 / 5) se niSedha ho jAtA hai| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam isI prakAra mRda kSode (krayA0pa0) mudha rodhe (krayA0pa0) kuSa niSkarSe (krayA0pa0) klizU vibAdhane (krayA0pa0) dhAtu se 'mRditvA' Adi zabdoM kI siddhi kreN| (2) uditvA / vd+ktvaa| vd+itt+tvaa| vd+i+tvaa| u a +i+tvaa| ud+i+tvaa| uditvaa+su| uditvaa| __ yahAM vada vyaktAyAM vAciM' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat ktvA' pratyaya aura 'iT' kA Agama hone para, ktvA' pratyaya ke kita' hone se 'vacisvapiyajAdInAM kiti (6 / 1 / 15) se vid' dhAtu ko samprasAraNa hotA hai| tatpazcAt samprasAraNAcca' (6 / 1 / 108) se 'a' ko pUrvarUpa 'u' ho jAtA hai| yahAM pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se aGga ko laghUpadha guNa prApta hotA hai| 'ktvA' pratyaya ke kit hone se kDiti ca' (1115) se guNa kA niSedha ho jAtA hai| (3) uSitvA / vas+ktvA / vas+iT+tvA / vas+iT+tvA / vas+i+tvA / u a s+i+tvaa| us+i+tvaa| uss+i+tvaa| ussitvaa+su| uSitvA / yahAM 'vasa nivAse' (bhvA0pa0). dhAtu se pUrvavat ktvA' pratyaya, iT Agama aura samprasAraNa kArya hotA hai| yahAM pUrvavat laghUpadha guNa prApta hotA hai| ktvA' pratyaya ke kit' hone se viDati ca' (111 / 5) se guNa kA niSedha ho jAtA hai| yahAM 'zAsivasighasInAM ca (8 / 3 / 60) se 'vas' dhAtu ke sakAra ko mUrdhanya SakAra hotA hai| vizeSa-prazna-ktvA pratyaya svayaM kit hai, phira use yahAM kit kyoM kiyA gayA hai ? uttara-Age 'na ktvA seT' (a0 1 / 2 / 18) se seT (iT sahita) ktvA' pratyaya ke kit hone kA niSedha kiyA gayA hai| ata: mRDa' Adi dhAtuoM se seT' ktvA pratyaya ko phira kit vidhAna kiyA gayA hai| ktvAsanau (4) rudavidamuSagrahisvapipraccha: saMzca / 8 / pa0vi0-ruda-vida-muSa-grahi-svapi-praccha: 5 / 1 san 1 / 1 / ca / avyym| sa0-rudazca vidazca muSazca grahizca svapizca pracch ca eteSAM samAhAra:-rudavidamuSagrahisvapipracch, tasmAt-rudavidamuSagrahisvapipraccha: (smaahaardvndv:)| anu0-'ktvA kit' ityanuvartate / anvaya:-ruda0 praccha: ktvA sa~zca kit| .. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH artha :- rudavidamuSagrahisvapi pracchibhyo dhAtubhyaH ktvA - sanau pratyayau kidvad bhavataH / udA0-(ruda) ktvA - ruditvA / san - rurudiSati / (vida) ktvA - viditvA / san-vividizaSati / ( muSa) ktvA - muSitvA / san-mumuSiSati / (grahi ) ktvA gRhItvA / san - jighRkSati / (praccha) ktvA pRSTvA / san-pipRcchiSati / AryabhASA - artha - (ruda0) ruda, vida, muSa, grahi, svapi aura praccha dhAtu se pare ( ktvA) ktvA pratyaya ( san ca ) aura san pratyaya ( kit) kidvat hotA hai / udA0 - (ruda) ktvA / ruditvA / rokara / san / rurudiSati / ronA cAhatA hai| (vida) ktvA / viditvA / jAnakara / san- vividiSati / jAnanA cAhatA hai| (muSa) ktvA / muSitvA / corI karake / san- mumuSiSati / corI karanA cAhatA hai| (grahi) ktvA - gRhItvA / lekara / san- jighRkSati / lenA cAhatA hai| (praccha) ktvA / pRSTvA / pUchakara / san- pipRcchiSati / pUchanA cAhatA hai| siddhi - (1) ruditvA / rud+ktvA / rud+iT+tvA / rud+i+tvA / ruditvA + su / ruditvA / yahAM 'rudar azruvimocaneM' (adA0pa0) dhAtu se pUrvavat 'ktvA' pratyaya aura 'iT' kA Agama hone para ghugantalaghUpadhasya caM' (7 / 3 / 86 ) se 'rud' dhAtu ko laghUpadhaguNa prApta hotA hai, kintu ktvA' pratyaya ke kit hone se 'kGiti ca' (11114) se guNa kA niSedha ho jAtA hai| isI prakAra se 'vida jJAneM' (adA0pa0) 'muSa steye' (krayA0pa0) dhAtu seviditvA aura muSitvA zabda siddha kareM / (2) gRhItvA / graha+ ktvA / graha+iT+tvA / graha+i+tvA / gR a h+i+tvA / gRha+I+tvA / gRhItvA+su / gRhItvA / yahAM 'graha upAdAne' (kryA0pa0) dhAtu se pUrvavat ktvA' pratyaya aura 'iT' kA Agama hone para 'ktvA' pratyaya ke kit' hone se 'graha' dhAtu ko 'grahijyAvapi0' ( a0 6 /1/16 ) se samprasAraNa hotA hai| samprasAraNAcca' (6 |1 | 108) se 'a' ko pUrvarUpa ho jAtA hai / 'pro'liTi dIrghaH' (7 / 2 / 37) se 'iT' ko dIrgha hotA hai / isI prakAra 'JiSvapye' (adA0pa0) tathA 'praccha jJIpsAyAm' (tu0pa0) dhAtu se suptvA aura pRSTvA zabda siddha kareM / (3) rurudiSati / rud+san / rud+rud+s| ru+rud+itt+s| ru+rud+i+s| rurudiSa+laT / rurudiSe+l / rurudiSa+zap+tip / rurudaSa+a+ti / rurudiSati / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM 'rudir adhruvimocaneM' (a050) dhAtu se 'dhAtoH karmaNa: samAnakartRkAdicchAyAM vA' (3 / 1 / 7) se 'san' pratyaya, 'sanyaGo:' ( 6 | 119 ) se dhAtu ko dvirvacana, pUrvavat 'id' kA Agama, 'Adezapratyayayo:' ( 813159) se 'san' ke sakAra ko Satva hotA hai| 86 yahAM 'san' pratyaya ke kidvat hone se pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86 ) se prApta laghUpadha guNa kA kGiti ca (11114 ) se niSedha ho jAtA hai| isI prakAra 'vida jJAne' Adi dhAtuoM se 'vividiSati' Adi zabda siddha kreN| jhalAdisanpratyayaH (5) iko jhal |6| pa0vi0 - ikaH 5 / 1 jhal 1 / 1 / anu0- 'san kit' ityanuvartate / anvayaH - iko jhal san kit / arthaH-igantAd dhAtoH paro jhalAdiH sanpratyayaH kidvad bhavati / udA0-(i) ciciissti| ( u ) tuSTRSati / (R) cikIrSati / jihIrSati / AryabhASA - artha - (ika: ) iganta dhAtu se pare (jhal) jhal-Adi (san) san pratyaya (kit) kidvat hotA hai| ik i, u, R / udA0 - (i) cicISati / cunanA cAhatA hai| (u) tuSTRSati / stuti karanA cAhatA hai| (R) cikIrSati / karanA cAhatA hai| jihIrSati / haranA cAhatA hai| siddhi - (1) cicISati / ci+san / ci+ci+sa | ci+cI+Sa / cicISa+laT / cicISa + zap + tip / cicISa+a+ti / cicISati / yahAM 'ciJ cayane' (svA0 u0 ) dhAtu se pUrvavat 'san' pratyaya tathA ci' dhAtu ko dvirvacana karane para 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7/3/84) se ci' dhAtu ko guNa prApta hotA hai| usakA 'san' pratyaya ke kit hone se 'kGiti ca ' (11914 ) se niSedha ho jAtA hai / isI prakAra STuJ stutauM' (a030) DukRJ karaNe' (ta0 u0 ) 'hRJ haraNeM' (dhvA030) dhAtu se tuSTraSati Adi zabda siddha kreN| vizeSa- prazna- jhal Adi san kise kahate haiM ? uttara- zuddha san ko jhalAdi san kahate haiM aura seT ( iT - sahita) san ko ajAdi san kahate haiM / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH (6) halantAcca / 10 / pa0vi0 - hal 1 / 1 antAt 5 / 1 ca avyayam / anu0 - 'iko jhal san kit' ityanuvartate / antazabdo'tra samIpavAcI / anvayaH - iko'ntAd hal ca jhal san kit / artha:-ikaH samIpAd yo hal tasmAt paro'pi jhalAdiH sanpratyayaH kidavad bhavati / udA0-(i) bhid / bibhitsati / ( u ) budh / bubhutsati / (R) X / AryabhASA - artha - ( iko) ik ke ( antAt) samIpavartI (hal ) hal se pare (ca) bhI (jhal) Adi (san) san pratyaya ( kit) kidvat hotA hai| yahAM 'anta' zabda samIpavAcI hai| - (i) bhid / bibhitsati / vaha bhedana karanA cAhatA hai| (u) budh / bubhutsati / vaha jAnanA cAhatA hai| (R) x 1 udA0 siddhi - (1) bibhitsati / bhid+san / bhid+bhid+sa | bi+bhit+sa / bibhitsa+laT / bibhitsa+zap+ti / bibhitsa+a+ti / bibhitsati / yahAM 'bhidir vidAraNe' (rudhA0pa0) dhAtu se pUrvavat 'san' pratyaya aura bhid' dhAtu ko dvirvacana karane para pugantalaghUpasya ca' (7/3/86 ) se bhid' dhAtu ko laghUpadha guNa prApta hotA hai, kintu 'san' pratyaya ke kitu hone se 'kGiti ca ' (11114 ) se usakA niSedha ho jAtA hai| isI prakAra budha avagamane' (bhvA0pa0) dhAtu se bubhutsati zabda siddha kareM / lisicau (7) liGsivAcAtmanepadeSu / 11 / pa0vi0 - liG - sicau 1 / 1 AtmanepadeSu 7 / 3 / sa0-liG ca sic ca tau - lisicau (itaretarayogadvandvaH) / anu0-'ika:, halantAcca, jhal kit' ityanuvartate / 'san' iti nivRttam / anvayaH - iko'ntAd hal jhal lisicAvAtmaneSu kit / arthaH- ikaH samIpAd yo hal, tasmAt parau jhalAdI lisicau pratyayau, AtmanepadeSu kidvad bhavataH / udA0- ( bhid) liG-bhitsISTa / sic-abhitta / (budha) liG- bhutsISTa / sic- abuddha / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(ika:) ik ke (antAt) samIpavartI (hal) hal se pare (AtmanepadeSu) Atmanepada viSayaka (jhala) jhalAdi (liG-sicau) liG aura sic pratyaya (kit) kidvat hote haiN| udA0-(bhid) ling-bhitsiisstt| vaha bhedana kreN| sic-abhitt| usane bhedana kiyaa| (budha) liG-bhutsISTa / vaha jaane| sic-abuddha / usane jaanaa| siddhi-(1) bhitsiisstt| bhid+lidd| bhid+siiyutt+l| bhid+siiy+t| bhid+siiy+sutt+t| bhid+siiy+s+t| bhit+sii+ss+tt| bhisiisstt|| yahAM bhidira vidAraNe (rudhA0pa0) dhAtu se vidhinimantraNA0' (3 / 3 / 161) se liG' pratyaya, liGa: sIyuT' (3 / 4 / 102) se sIyuT' tathA 'sutiyoH' (3|4|107)se suT' kA Agama hone para pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se 'bhid' dhAtu ko laghUpadha guNa prApta hotA hai kintu liG' pratyaya ke kit hone se Diti ca' (115) se guNa kA niSedha ho jAtA hai| isI prakAra vudha avagamane (bhvA0pa0) dhAtu se 'bhutsISTa' zabda siddha kreN| (2) abhitta / bhid+lung| bhid+cni+l| bhid+sic+t| att+bhid+s+t| a+bhit+o+t| abhitt| yahAM bhidira vidAraNe (rudhA0pa0) dhAtu se luG (3 / 2 / 110) se luG' pratyaya, li luGi' (3 / 1 / 43) se cli' pratyaya, le: sic (3 / 1 / 44) se cila' ke sthAna meM 'sic' Adeza hone para bhid dhAtu ko pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 186) se laghUpadha guNa prApta hotA hai, kintu sic' pratyaya ke kit hone se viDatica' (1 / 15) se guNa kA niSedha ho jAtA hai| isI prakAra budha avagamane' (bhvA0pa0) dhAtu se 'abuddha' siddha kreN| (8) uzca / 12 / pa0vi0-u: 5 / 1 ca avyayam / anu0-'liDsicAvAtmanepadeSu jhal kit' itynuvrtte| anvaya:-uzca jhal liGsicAvAtmanepadeSu kit| artha:-RkArAntAd dhAto: parau jhalAdI liGsicAvAtmanepadeSu kivad bhvtH| udA0-(kR) ling-kRssiisstt| (ha) hRssiisstt| (ka) sic-akRt| (hR) ahRt| AryabhASA-artha-(u:) RkArAnta dhAtu se pare (AtmanepadeSu) Atmanepada viSayaka (al) jhal Adi (liGsicau) liG aura sic pratyaya (kit) kidavat hote haiN| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH udA0-(kR) ling-kRnniisstt| vaha kre| (ha) hRssiisstt| vaha haraNa kre| (kR) sic-akRt| usane kiyaa| (ha) ahRt| usane haraNa kiyaa|| siddhi-(1) kRSISTa / kR+liG / kR+sIyuT+l / kR+sIya+ta / kR+sIya sutt+t| kR+siiy+s+t| kR+sI++Ta / kRssiisstt| yahAM 'DukRJ karaNe' (tanA0u0) dhAtu se pUrvavat liG' pratyaya karane para 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo: (7 / 3 / 84) se 'kR' dhAtu ke guNa prApta hotA hai, kintu liG' pratyaya ke kit hone se kDiti ca' (1 / 1 / 5) se guNa kA niSedha ho jAtA hai| isI prakAra hRJ haraNe' (bhvA0pa0) dhAtu se hRSISTa zabda siddha kreN| (2) akRta / kR+lung| att+kR+li+l| a+kR+sic+t| a+kR+s+t| a+kR+o+t| akRt| yahAM DukRJa karaNe (tanAu0) dhAtu se pUrvavat 'luG' pratyaya, cila' aura sica' Adeza karane para 'kR' dhAtu ko sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se guNa prApta hotA hai, kintu sic' pratyaya ke kit hone se kDiti ca' (1 / 115) se guNa kA niSedha ho jAtA hai| isI prakAra hRJ haraNe (bhvA0pa0) dhAtu se 'ahRta' zabda siddha kreN| ___ (6) vA gamaH / 13 / pa0vi0-vA avyayapadam, gama: 5 / 1 / anu0-'liGsicAvAtmanepadeSu jhal kit' itynuvrtte| anvaya:-gamo jhal liGsivAcAtmanepadeSu vA kit| artha:-gamo dhAto: parau jhalAdI liGsicAvAtmanepadeSu vikalpena kivad bhvt:| udA0-(liG) saMgasISTa / saMgaMsISTa / (sic) samagata / smgNst| AryabhASA-artha-(gama:) gam dhAtu se pare (AtmanepadeSu) AtmanepadaviSayaka (jhal) Adi (liGsicau) liG aura sic pratyaya (vA) vikalpa se (kit) kidvat hote haiN| udA0-(liG) saMgasISTa / saMgasISTa / vaha saMgati kre| samagata / smgst| usane saMgati kii| siddhi-(1) saMgasISTa / sam+gam+liG / sm+gm+l| sm+gm+siiyutt+l| sam+gam+sIya+ta / sm+gm+siiy+sutt+t| sm+gm+sii+s+t| sam+gam+sI+S+Ta / saM+gaM+sI++Ta / saMgasISTa / yahAM sam' upasarga pUrvaka gamlu gatau (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat liG' pratyaya tathA sIyuT aura suT' Agama ke hone para liG' ke kit hone se 'anudAttopadeza Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vanatitanotyAdInAmanunAsikalopo jhali viDati (6 / 4 / 37) se gam dhAtu ke anunAsika kA lopa ho jAtA hai| vikalpa pakSa meM jahAM liG' pratyaya kit nahIM hotA hai, vahAM anunAsika kA lopa nahIM hotA hai-sNgsiisstt| (2) samagata / sam+gam+luG / sam+aT+gam+cli+l / sam+a+gam+s+ta / sm+a+gN+s+t| sm+a+g+o+t| smgt| yahAM 'sam' upasargapUrvaka 'gamlu gatau (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat luG' pratyaya, cila' aura 'sic' Adeza karane para sic' ke kit hone se pUrvavat anudottopadeza' (6 / 4 / 37) se 'gam' dhAtu ke anunAsika kA lopa ho jAtA hai| vikalpa pakSa meM jahAM sic' pratyaya kit nahIM hotA vahAM anunAsika kA lopa nahIM hotA hai-smgst| vizeSa-'gamla gatau' (bhvA0pa0) dhAtu parasmaipada hai kintu samo gamyUcchibhyAm (1 / 3 / 29) se sam' upasargapUrvaka 'gam' dhAtu se Atmanepada kA vidhAna kiyA gayA hai| sic pratyayaH (10) hanaH sic / 14 / / pa0vi0-hana: 5 1 sic 11 anu0-'AtmanepadeSu kit' itynuvrtte| anvaya:-hana: sic AtmanepadeSu kit| artha:-hano. dhAto: para: sic pratyaya AtmanepadeSu kidvad bhavati / udA0-(sic) Ahata / AhasAtAm / aahst| AryabhASA-artha-(hana:) han dhAtu se pare (AtmanepadeSu) AtmanepadaviSayaka (sic) sic pratyaya (kit) kidvat hotA hai| udA0-(sic) aaht| usane dhakkA diyaa| aahsaataam| una donoM ne dhakkA diyaa| aahst| una sabane dhakkA diyaa| siddhi-(1) Ahata / AG+han+luG / A+aT hn+cli+l| aa+hn+sic+t| aa+hn+s+t| aa+hN+s+t| aa+h+o+t| aaht| yahAM han hiMsAgatyoH' (adA0pa0) dhAtu se pUrvavat luG' pratyaya, 'phila' aura sic' Adeza karane para sic' pratyaya ke kit' hone se han dhAtu ke anunAsika kA 'anudAttopadeza0' (6 / 4 / 37) se lopa ho jAtA hai| vizeSa-'han hiMsAgatyoH (adA0pa0) dhAtu parasmaipadI hai, kintu 'AGo yamahanaH' (1 / 3 / 28) se AGpUrvaka 'han' dhAtu se Atmanepada kA vidhAna kiyA gayA hai| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavati / prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH (11) yamo gandhane / 15 / pa0vi0-yama: 5 / 1 gandhane 7 / 1 / anu0-'AtmaneSu sic kit' itynuvrtte| anvayaH-gandhane yamaH sic kit / arthaH- gandhane'rthe vartamAnAd yamo dhAtoH paraH sic pratyaya: kivad udA0- (sic) udAyata / udAyasAtAm / udAyasata / AryabhASA-artha- (yamaH) yam dhAtu se pare (AtmanepadeSu) AtmanepadaviSayaka (sic) sic pratyaya ( kit) kidvat hotA hai| udaa0-udaayt| usane cugalI kI / udAyasAtAm / una donoM ne cugalI kI / udaayst| una sabane cugalI kii| siddhi - ( 1 ) udAyata / (AG ) yam+luG / A+aT+yam+cila+l / aa+ym+sic+t| aa+ym+sic+t| aa+yN+s+t| aa+y+s+t| aa+y+0+t| Ayata / ut + Ayata / udAyata / yahAM pUrvavat 'luG' pratyaya, cli' aura 'sic' Adeza karane para 'sic' pratyaya ke kita hone se pUrvavat 'anudottapadeza0' (6 / 4 / 37) se 'yam' dhAtu ke anunAsika kA lopa ho jAtA hai| 61 vizeSa- (1) 'yamu uparameM (zvA0pa0) dhAtu parasmaipadI hai, kintu 'AGo yamahana: ' (1/3/28 ) se AGpUrvaka yam' dhAtu se Atmanepada kA vidhAna kiyA gayA hai| (2) dhAtu pATha meM 'yamu uparameM' artha kA pATha hai| 'anekArthA hi dhAtavo bhavanti ke pramANa se 'yam' dhAtu gandhana artha meM bhI prayukta hotI hai| gandhana / cugalI karanA / rahasya kholanA / (12) vibhASopayamane | 16 | pa0vi0-vibhASA 1 / 1 upayamane 7 / 1 / anu0 - 'yama AtmanepadeSu sic kit' ityanuvartate / anvayaH-upayamane yamaH sic AtmanepadeSu vibhASA kit / artha:- upayamane'rthe vartamAnAd yamo dhAtoH paraH sic pratyaya AtmanepadeSu vikalpena kidavad bhavati / udA0- (sic) upAyata kanyAM devadattaH / upAyaMsta kanyAM devadattaH / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(upayamane) vivAha karane artha meM vidyamAna (yamaH) yama dhAtu se pare (AtmanepadeSu) Atmanepada viSayaka (sic) sic pratyaya (vibhASA) vikalpa se (kit) kidvat hotA hai| udA0-yam-upAyata kanyAM devdttH| upAyaMsta kanyAM devadattaH / devadatta ne kanyA se vivAha kiyaa| siddhi-(1) upAyata / yahAM saba kArya 'udAyata' ke samAna haiN| jahAM sic' pratyaya kit ho jAtA hai vahAM pUrvavat anudAttopadeza0' (6 / 4 / 37) se yam' dhAtu ke anunAsika kA lopa ho jAtA hai aura vikalpapakSa meM jahAM 'sic' pratyaya kit nahIM hotA hai, vahAM anunAsika kA lopa nahIM hotA hai-upaayNst| vizeSa-dhAtupATha meM yamu uparameM (bhvA0 u0) aisA pATha hai| 'anekArthA hi dhAtavo bhavanti' ke pramANa se yam' dhAtu vivAha karane artha meM bhI prayukta hotI hai| (13) sthaaghvoricc|17| pa0vi0-sthAghvoH, paJcamyarthe 6 / 2, it 11 ca avyayapadam / sa0-sthAcca ghuzca tau-sthAghU, tayo:-sthAghvo: (itaretarayogadvandva:) / anu0-'AtmanepadeSu sic kit' ityanuvartate / anvaya:-sthAghvo: sij AtmanepadeSu kit icca / artha:-sthA-ghubhyAM dhAtubhyAM para: sic pratyaya AtmanepadeSu kidvad bhavati, dhAtorantyavarNasya cekArAdezo bhavati / udaa0-sthaa| (sic) upAsthita / upAsthiSAtAm / upAsthiSata / ghu (sic) adit| adhit| AryabhASA-artha-(sthA-ghvoH) sthA aura ghu saMjJAvAlI dhAtu se pare (AtmanepadeSu) AtmanepadaviSayaka (sic) sic pratyaya (kit) kidavat hotA hai| (it ca) aura dhAtu ke antya varNa ko ikAra Adeza bhI hotA hai| udA0-(sthA) upAsthita / vaha upasthita huaa| upAsthiSAtAm / ve donoM upasthita huye| upaasthisst| ve saba upasthita huye| (ghu) adit| usane diyaa| adhit| usane dhAraNa kiyaa| siddhi-(1) upAsthita / sthaa+lung| att+sthaa+dil+l| asthaa+sic+t| a+sthaa+s+t| a+sth i+s+t| a+sthi+o+ta / asthita / upa+asthita / upAsthita / yahAM chA gatinivRttau (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat luG' pratyaya tathA hasvAdaGgAt (8 / 2 / 27) se 'sic' pratyaya kA lopa ho jAne para pratyayalope pratyakSalakSaNam (1 / 1 / 62) se use pratyaya lakSaNa mAnakara sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (8 / 3 / 84) se Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 63 'sthi' ko guNa prApta hotA hai, kintu sic' pratyaya ke kit ho jAne se 'kGiti ca ' ( 81814 ) se guNa kA niSedha ho jAtA hai| isI prakAra ghusaMjJaka 'DudAJ dAne (ju030) tathA 'DudhAJ dhAraNapoSaNayo: ' (ju030) dhAtu se 'adita' aura 'adhita' zabda siddha kareM / vizeSa - dhAtupATha meM 'SThA gatinivRttau (bhvA0pa0) dhAtu parasmaipada hai kintu 'upAd devapUjAsaMgatikaraNamitrIkaraNapatheSviti vAcyam' ( vA0 113125) se Atmanepada kA vidhAna kiyA gayA hai / ktvAkittvapratiSedhaH (14) na ktvA seT | 18 | pa0vi0-na avyayapadam, ktvA 1 / 1 seT 1 / 1 anu0 - iTA saheti seT (bahuvrIhiH) / 'kit' ityanuvartate / anvayaH - seT ktvA kid na / artha:-seT ktvApratyaya: kidvad na bhavati / udA0-(div) devitvA / ( vRtu) vartitvA / AryabhASA-artha- (seTa) iT AgamavAlA ( ktvA) ktvA pratyaya ( kit) kit (na) nahIM mAnA jAtA hai / udA0 - (div) devitvA / krIDA Adi karake / (vRtu) vartitvA / hokara / siddhi - (1) devitvA / div+ktvA / div+iT+tvA / deva+i+tvA / devitvA+su / devitvA / yahAM 'divu krIDA - vijigISA-vyavahAra-dyuti- stuti-moda-mada- svapna - kAnti- gatiSu' (di0pa0) dhAtu se 'samAnakartRkayoH pUrvakAleM (3/4/21 ) se 'ktvA' pratyaya, use 'ArdhadhAtudhAtukasyeDvalAde:' (7/2/35) se 'iT' Agama hone para, seT 'ktvA' pratyaya ke kit na hone se div' dhAtu ko 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86 ) se laghUpadhaguNa ho jAtA hai| isI prakAra 'vRtu vartane' (bhvA0A0) dhAtu se vartitvA zabda zabda siddha kreN| niSThAkittvapratiSedhaH (15) niSThA zIsvidimidizvididhRSaH / 16 / 50vi0 - niSThA 1 / 1 zIG - svidi - midi - vidi- dhRSaH 5 / 1 / sa0 - zIG ca svidizca midizca kSvidizca dhRSu ca eteSAM Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam samAhAra:-zIvidimidikSvididhRS, tasmAt-zIsvidimidikSvididhRSa: (smaahaardvndv:)| anu0-'na seT kit' itynuvrtte| anvaya:-zI dhRSa: seT niSThA kid n| artha:-zIsvidimidikSvididhRSibhyo dhAtubhya: para: seT niSThApratyaya: kivad na bhvti| udA0- (zIG) zayita:, shyitvaan| (svidi) prasveditaH / prsveditvaan| (midi) pramedita: / prmeditvaan| (kSvidi) prakSvedita: / prkssveditvaan| (dhRS) pradharSita: / prdhrssitvaan| ____ AryabhASA-artha-(zI) zIG, svidi, midi, kSvidi aura dhRS dhAtu se pare (seTa) iT aagmvaalaa| (niSThA) kta aura ktavatu pratyaya (kit) kit (na) nahIM mAnA jAtA hai| udA0-(zIG) zayitaH / zayitavAn / soyaa| (svidi) prasveditaH / prasveditavAn / pasInA bhaayaa| (midi) pramedita: / prmeditvaan| sneha kiyaa| (kSvidi) prakSveditaH / prakSveditavAn / sneha kiyA/yukta kiyaa| (dhRS) pradharSita: / prdhrssitvaan| dhmkaayaa| siddhi-(1) shyitH| shiidd+kt| shii+itt+t| she+i+t| z ay+i+t| shyit+su| shyitH| yahAM zIG svapne (adA0A0) dhAtu se niSThA' (3 / 2 / 102) se bhUtakAla meM kta' pratyaya, use 'ArdhadhAtukasyeDvalAde:' (7 / 2 / 35) se 'iT' kA Agama hone para, seT kta' pratyaya ke kit na rahane se zIG dhAtu ko sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se guNa ho jAtA hai aura eco'yavAyAva:' (6 / 1 / 78) se 'ay' Adeza hotA hai| isI prakAra ktavatu pratyaya lagAkara zayitavAn zabda siddha kreN| . (2) 'aiSvidA gAtraprakSaraNe' (divAdi0), 'trimidA snehane (di0A0) 'nividA snehanamocanayoH' (divA0pa0) aura 'nidhRSA prAgalbhye' (svA0pa0) dhAtu se kramaza: 'prasvedita: Adi zabda siddha kreN| yahAM sarvatra seT niSThA pratyaya ke kit na mAnane se 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se dhAtu ko laghUpadha guNa ho jAtA hai| (16) mRssstitikssaayaam|20| pa0vi0-mRSa: 5 / 1 titikSAyAm 7 / 1 / anu0-seTa niSThA kit na' itynuvrtte| anvaya:-titikSAyAM mRSa: seT niSThA kid n| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH artha:- titikSArthe vartamAnAd mRSo dhAtoH paraH seT niSThApratyayaH kivad na bhavati / udA0- (mRS) marSitaH / marSitavAn / AryabhASA-artha-(mRSaH) mRS dhAtu se pare (seTa) iT AgamavAlA (niSThA) kta aura ktavatu pratyaya ( kit) kit (na) nahIM mAnA jAtA hai| -(mRS) marSitaH / marSitavAn / dvandvoM ko sahana kiyA / 65 udA0 siddhi - (1) marSitaH / mRS+kta / mRSa+iT+ta / m ar ss+i+t| marSita+su / marSitaH / yahAM 'mRSa titikSAyAm' (di0u0 ) dhAtu se pUrvavat niSThApratyaya aura iT kA Agama hone para seT niSThApratyaya ke kit na rahane se mRS dhAtu ko pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86 ) se laghUpadha guNa ho jAtA hai| isI prakAra 'mRS' dhAtu se ktavatu pratya lagAkara marSitavAn zabda siddha kareM / (2) bhUkha-pyAsa, sardI-garmI, sukha-duHkha, hAni-lAbha aura mAna-apamAna rUpa dvandvoM kA sahana karanA titikSA kahalAtI hai / niSThAkittvavikalpaH (17) udupadhAd bhAvAdikarmaNoranyatarasyAm // 21 / pa0vi0-ut-upadhAt 5 11 bhAva - AdikarmaNoH 7 / 2 antarasyAm avyayam / sa0-ud upadhAyAM yasya saH - udupadha:, tasmAt - udupadhAt (bahuvrIhi: ) / bhAvazca Adikarma ca te bhAvAdikarmaNI, tayo:-bhAvAdikarmaNoH (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - 'seT niSThA kit na' ityanuvartate / anvayaH - udupadhAd bhAvakarmaNoH seT niSThA'nyatarasyAM kid na / artha:- udupadhAd dhAtoH paro bhAve AdikarmaNi ca vartamAna: seT niSThApratyayo vikalpena kidvad na bhavati / udA0- (dyut) bhAve - dyutitamanena / dyotitamanena / (AdikarmaNi ) pradyutitaH / pradyotitaH / pradyotita: / ( muda) bhAve - muditamanena / moditamanena ( AdikarmaNi) pramuditaH / pramoditaH / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(ut-upadhAt) ukAra upadhAvAlI dhAtu se (seTa) iT AgamavAlA (niSThA) kta pratyaya (bhAva-AdikarmaNoH) bhAvavAcya aura Adikarma artha meM (anyatarasyAm) vikalpa se (kit) kit (na) nahIM hotA hai| udA0-(dhut) bhAva-dyutitam anena / dyotitam anen| isake dvArA camakA gyaa| Adikarma-pradyutita: / pradyotita: / usane camakanA prArambha kiyaa| (mud) bhAva-muditam anen| moditam anen| Adikarma-pramuditaH / pramoditaH / usane prasanna honA prArambha kiyaa| siddhi-(1) dyutitam / dyut+kta / dyut+itt+t| dyut+i+ta / dyutita+su / dyutitam / yahAM 'dyut dIptau' (bhvA0A0) dhAtu ke napuMsake bhAve kta:' (3 / 3 / 114) se bhAva artha meM 'kta' pratyaya aura pUrvavat 'iTa' kA Agama hone para eka pakSa meM 'kta' pratyaya ko kit mAnane se 'pugantalaghUpadhasya ca (7 / 3 / 86) se prApta guNa kA viDati ca (1 / 1 / 5) se niSedha ho jAtA hai| (2) dyotitam / yahAM vikalpa pakSa meM kta' pratyaya ko 'kit' na mAnane se 'dyut' dhAtu ko 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se laghUpadha guNa ho jAtA hai| (3) 'muda harSe (bhvAdi0) dhAtu se muditam Adi zabda siddha kreN| (4) 'dhAtvartho bhAva:' dhAtu ke artha mAtra ko kahanA 'bhAva' kahalAtA hai| Adikarma zabda kA artha kriyA kA prArambha karanA hai| (5) ktavattavatU niSThA' (1 / 1 / 26) sUtra se kta' aura ktavatu' pratyaya kI niSThA saMjJA kI gaI hai| bhAva aura Adikarma meM ktavatu' pratyaya nahIM hotaa| isaliye yahAM 'kta' pratyaya ke udAharaNa diye gaye haiN| (6) yahAM 'anyatarasyAm eka vyavasthita vibhASA hai| isaliye 'zapa' vikaraNa kI ukAra-upadhAvAlI dhAtuoM se pare hI bhAva aura Adikarma artha meM seT 'kta' pratyaya vikalpa se kit hotA hai| anya vikaraNa kI ukAra upadhAvAlI dhAtuoM se pare bhAva aura Adikarma artha meM seT 'kta' pratyaya vikalpa se kit nahIM hotA hai| jaise-gudha pariveSTane (divAdi0) gudhitamanena ityaadi| niSThAktvAkittvapratiSedhaH (18) pUGaH ktvA ca / 22 / pa0vi0-pUGa: 5 / 1 ktvA 11 ca avyypdm| anu0-seTa niSThA kit na' itynuvrtte| atra 'anyatarasyAm' iti nAnuvartate, agrime sUtre 'vA' iti vcnaat| anvaya:-pUGa: seT niSThA ktvA ca kid na / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 67 artha:-pUDo dhAto: para: seT niSThA ktvA ca pratyaya: kidvad na bhvti| udA0-(pU) niSThA-pavita:, pvitvaan| ktvA-pavitvA / AryabhASA-artha-(pUGa:) pUG dhAtu se pare (seTa) iT AgamavAlA (niSThA) kta, ktavatu pratyaya (ca) aura (ktvA) ktvA pratyaya (kit) kit (na) nahIM mAnA jAtA hai| udA0-(pU) niSThA-pavita: / pavitavAn / pavitra kiyaa| ktvaa-pvitvaa| pavitra krke| siddhi-(1) pavita: / pUD+kta / puu+itt+t| po+i+t / m av+i+t| pvit+su| pvitH| yahAM praG pavane (bhvA0A0) dhAtu se pUrvavat kta' pratyaya aura pUD-zca' (72 / 51) 'iTa' kA Agama hone para kta' pratyaya ko kit na mAnane se pU dhAtu ko sArvadhAtukArdhadhAtukayo: (7 / 3184) se guNa ho jAtA hai| eco'yavAyAva:' (6 / 1 / 78) se 'Aya' Adeza hotA hai| isI prakAra ktavatu' aura ktvA' pratyaya karake pavitavAn aura pavitvA zabda siddha kreN| (2) na kvA seT (1 / 2 / 18) se seT ktvA' pratyaya ko kit mAnane kA niSedha kiyA gayA hai| pUDa dhAtu se seT ktvA' pratyaya ko puna: kit na mAnane kA kathana yahAM ke liye nahIM apitu Age ke liye kiyA gayA hai| ktvAkittvavikalpa: (16) nopadhAt thaphAntAd vaa| 23 / pa0vi0-na-upadhAt 5 / 1 tha-phAntAt 5 / 1 vA avyayapadam / sa0-na upadhAyAM yasya sa:-nopadhaH, tsmaat-nopdhaat| (bhuvriihi:)| thazca phazca tau-thpho| thaphAvante yasya sa:-thaphAnta:, tasmAt-thaphAntAt (itretryogdvndvgrbhitbhuvriihiH)|| anu0-seTa ktvA kit na' itynuvrtte| anvaya:-nopadhAt thaphAntAt seT ktvA vA kid n| artha:-nakAropadhAt thakArAntAt phakArAntAcca dhAno: para: seTa ktvApratyayo vikalpena kidvad na bhvti| udA0-thakArAntAt (grantha) grthitvaa| grnthitvaa| phakArAntAt (gumpha) guphitvA / gumphitvaa| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA - artha - (na- upadhAt) nakAra upadhAvAlI (tha-phAntAt ) thakArAnta aura phakArAnta dhAtu se pare (seTa) iT AgamavAlA ( ktvA) ktvA pratyaya (vA) vikalpa se (kit) kit (na) nahIM hotA hai| xe udA0 - thakArAnta (grantha) grathitvA / granthitvA / gAMTha lagAkara / zrathitvA / zranthitvA / DhIlA karake / chor3akara / phakArAnta (gumpha) guphitvA, gumphitvA / gUMthakara / siddhi - (1) prathitvA / granth+ktvA / granth+iT+tvA / grath+i+tvA / grathitvA+su / grathitvA / yahAM 'grantha sandarbhe' (krayA0pa0) dhAtu se 'samAnakartRkayoH pUrvakAleM (3/4/21) se 'ktvA' pratyaya aura pUrvavat 'iT' kA Agama hone para eka pakSa meM 'ktvA' ko kita mAnane se 'anudAttopadeza0' (6 / 4 / 37 ) se dhAtu ke anunAsika n ( N) kA lopa ho jAtA hai| vikalpa pakSa meM jahAM ktvA pratyaya ko kit nahIM mAnA jAtA hai, vahAM dhAtu ke anunAsika n ( N) kA lopa nahIM hotA hai - granthitvA / (2) isI prakAra 'zrantha vimocana pratiharSayoH' (krayA0pa0) dhAtu se zrathitvA aura zranthitvA zabda siddha kareM aura 'gumpha granthe' (tu0pa0) dhAtu se guphitvA aura gumphitvA zabda siddha kreN| vizeSa- 'na ktvA seT' (1 / 2 /18) sUtra se seT ktvA' ko kit mAnane kA niSedha kiyA gayA hai| yahAM kahA gayA hai ki seT 'ktvA' pratyaya vikalpa se kit nahIM hotA hai| 'na veti vibhASA' (111/44) ke vacana se yahAM nakAra se pUrva prApti 'na ktvA seT' (111118) ko haTA diyA jAtA hai aura 'vA' se vikalpa kara diyA jAtA hai| AgAmI vibhASA sUtroM meM bhI aisA hI samajheM / (20) vaJciluJcyRtazca / 24 / pa0vi0 - vaJci - luJci RtaH 5 / 1 ca avyayapadam / sa0 sao - vaJcizca luJcizca Rt ca eteSAM samAhAraH - vaJciluJcyRt, tasmAt - vaJciluJcyRtaH ( samAhAradvandva : ) / anu0 - 'seT ktvA vA kit na' ityanuvartate / anvayaH - vaJciluJcyRtazca seT ktvA vA kid na / artha:- vaJciluJcmRtibhyo dhAtubhyaH paraH seT ktvApratyayo vikalpena kidavad na bhavati / 1 udA0- ( vaJci) vacitvA / vaJcitvA / (luJci) lucitvA / luJcitvA / (Rt) RtitvA artitvA / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 66 AryabhASA - artha - ( vaJci0 ) vaJci, luJci aura Rt dhAtu se pare (seTa) iT AgamavAlA (ktvA) ktvA pratyaya (vA) vikalpa se (kit) kit (na) nahIM hotA hai| udA0-1 - ( vaJci) vacitvA / vaJcitvA / Thagakara / (luJci) lucitvA / luJcitvA / harAkara / (Rt) RtitvA / artitvA / ghRNA karake / siddhi - (1) vacitvA / vaJc+ktvA / vaJc+iT+tvA / vac+i+tvA / vacitvA + su / vacitvA / yahAM 'vaJcu gatyartha:' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat ktvA' pratyaya aura use pUrvavat 'iT' kA Agama hone para 'ktvA' pratyaya ko eka pakSa meM kit mAnakara 'anudAttopadeza0' (6 / 4 / 37) se vaJc dhAtu ke anunAsika 'J' kA lopa ho jAtA hai| dUsare pakSa meM 'ktvA' pratyaya ko kit na mAnane se vaJc dhAtu ke anunAsika 'y' kA lopa nahIM hotA hai| isI prakAra luJc apanayane (bhvAdi0) dhAtu se lucitvA aura luJcitvA zabda siddha kareM / (2) RtitvA / Rt + ktvA / Rt+iT+tvA / RtitvA+su / RtitvA / yahAM 'Rta ghRNAyAm' (mAdhava0) yaha sautra dhAtu hai| isase pUrvavat ktvA' pratyaya aura 'iT' kA AMgama hone para, 'ktvA' pratyaya ko kit mAnane se pugantalaghUpadhasya ca' (7/3/86 ) se laghUpadha guNa nahIM hotA hai| dUsare pakSa meM 'ktvA' pratyaya ko kit na mAnane 'laghUpadha guNa ho jAtA hai- artitvA / se (21) tRSimRSikRzeH kAzyapasya / 25 / pa0vi0 - tRSi - mRSi - kRze: 5 | 1 kAzyapasya 6 / 1 / sao - tRSizca mRSizca kRzizca eteSAM samAhAraH - tRSimRSikRzi, tasmAt-tRSimRSikRzeH (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - 'seT ktvA vA kit na' ityanuvartate / anvayaH - :- tRSimRSikRzeH seT ktvA vA kid na kAzyapasya / artha:-tRSimRSikRzibhyo dhAtubhyaH paraH seT ktvApratyayo vikalpena kidavad na bhavati, kAzyapasyAcAryasya matena / udA0-(tRSi) tRSitvA / tarSitvA / (mRSi) mRSitvA / marSitvA / (kRzi ) kRzitvA / karzitvA / AryabhASA-artha- (tRSi0) tRSi, mRSi aura kRzi dhAtu se pare (seT) iT AgamavAlA ( ktvA) ktvA pratyaya (vA) vikalpa se (kit) kit (na) nahIM hotA hai / (kAzyapasya ) kAzyapa AcArya ke mata meM / udA0-1 (tRSi) tRSitvA / tarSitvA / pyAsA hokara / (mRSi) mRSitvA - mRSitvA / marSitvA / dvandva sahana karake / (kRzi) kRzitvA / karzitvA / patalA karake / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-(1) tRSitvA / tRss+ktvaa| tRss+itt+tvaa| tRssitvaa+su| tRssitvaa| yahAM taSa pipAsAyAm' (divA0pa0) dhAtu se pUrvavat ktvA' pratyaya aura 'iT' kA Agama hone para, ktvA' pratyaya ko kit mAnakara 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se prApta laghUpadha guNa kA 'kDiti ca (11 / 5) se niSedha ho jAtA hai| dUsare pakSa meM ktvA' pratyaya ke kit na mAnane se tRSa dhAtu ko laghUpadha guNa ho jAtA hai-trssitvaa|| isI prakAra 'mRSa titikSAyAm' (di0pa0) dhAtu se mRSitvA aura marSitvA zabda siddha kreN| kRza tanUkaraNe' (di0pa0) dhAtu se kRzitvA aura karzitvA zabda siddha kreN| mRssitvaa| dvandvoM kA sahana krke| sukha-du:kha Adi ke jor3e ko dvandva kahate haiN| vizeSa-pANini muni kisI AcArya kA nAma grahaNa vikalpa ke liye karate haiM, kintu yahAM kAzyapa AcArya kA nAmagrahaNa pUjA ke liye hai ki isa viSaya meM kAzyapa AcArya kA bhI yahI mata hai, kyoMki yahAM vikalpa ke liye to 'vA' kI anuvRtti hai hii| ktvAsankittvavikalpa: (22) ralo vyupadhAddhalAdeH sa~zca / 26 / pa0vi0-rala: 5 / 1 u-i-upadhAt 5 / 1 halAde: 5 / 1 san 11 ca avyypdm| sa0-uzca izca tau-vI, vI upadhAyAM yasya saH-vyupadhaH, tasmAt-vyupadhAt (itretryogdvndvgrbhitbhuvriihi:)| hal Adiryasya sa:-halAdiH, tasmAt-halAde: (bhuvriihi:)| anu0-seT ktvA vA kit na' itynuvrtte| anvaya:-ralo vyupadhAd halAde: seT ktvA sa~zca vA kid na / artha:-ralantAd ukAropadhAd ikAropadhAcca halAderdhAto: para: seTa ktvA sa~zca pratyayo vikalpena kidvad na bhavati / udA0-ukAropadhAt (dyut) ktvaa-dyutitvaa| dyotitvaa| san-didyutiSati / didyotiSati / ikAropadhAt (likha) ktvA-likhitvA / lekhitvaa| san-lilikhiSati / lilekhissti| AryabhASA-artha-(ral) ral antavAlI (u-i-upadhAt) ukAra aura ikAra upadhAvAlI (halAde:) hal AdivAlI dhAtu se (seTa) iT AgamavAlA (ktvA) ktvA pratyaya (ca) aura (san) sanpratyaya (vA) vikalpa se (kit) kidvat (na) nahIM hotA hai| udA0-ukAra-upadhAvAlI dhAtu (dyut) ktvA-dyutitvA, dyotitvA / camaka kr| san-didyutiSate, didyotisste| camakanA cAhatA hai| ikAra-upadhAvAlI dhAtu (likh) Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 101 ktvA-likhitvA, lekhitvA / likhakara / san-lilikhiSati, lilekhiSati / likhanA cAhatA hai| siddhi-(1) dyutitvA / dyut+ktvaa| dyut+itt+tvaa| yutitvaa+su| dyutitvaa| ____ yahAM 'dyuta dIptau (bhvA0A0) dhAtu se pUrvavat ktvA' pratyaya aura 'iT' kA Agama karane para, ktvA' pratyaya ko kit mAnakara 'pugantalaghUpadhasya ca (7 / 3 / 86) se prApta guNa kA viDati ca' (115) se niSedha ho jAtA hai| dUsare pakSa meM 'ktvA' pratyaya ko kit na mAnane se dyut dhAtu ko prApta laghUpadha guNa ho jAtA hai-dyotitvaa| isI prakAra likha akSaravinyAse (tu0pa0) dhAtu se likhitvA aura lekhitvA zabda siddha kreN| (2) didyutisste| dyut+sn| dyut+itt+s| dyut+dyut+i+s| d i u t+dyut+i+s| di+dyut+i+ss| didyutiSa+laT / didyotisste| ___yahAM 'dhut dIptau' (bhvA0pa0) dhAtu se 'dhAtoH karmaNa: samAnakartR kAdicchAyAM vA' (3 / 117) se san' pratyaya, aura pUrvavat 'iTa' kA Agama hone para, 'san' pratyaya ko kit mAnakara 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se dyut dhAtu ko prApta laghUpadha guNa kA viGati ca' (1 / 1 / 5) se niSedha ho jAtA hai| dUsare pakSa meM san' pratyaya ko kit na mAnane se pugantalaghUpadhasya ca' (713 186) se dyut dhAtu ko laghUpadha guNa ho jAtA hai-didyotisste| isI prakAra likha akSaravinyAse' (tudAdi0) dhAtu se lilikhiSati aura lilekhiSati zabda siddha kreN| hasvadIrghaplutasaMjJAH (1) UkAlo'j hsvdiirghplutH|27| pa0vi0-u-U-u3kAla: 1 / 1 ac 11 hrasvadIrghapluta: 1 / 1 / sa0-uzca Uzca U3zca te-va:, teSAm-vAm / vAM kAla iva kAlo yasya sa:-UkAla: (itaretarayogadvandvagarbhitabahuvrIhi:) hrasvazca dIrghazca plutazca eteSAM samAhAra:-hrasvadIrghapluta: (samAhAradvandva:) samAhAre puMstvaM chaandsm| artha:-u, U, u3 ityevaM kAlo'c, yathAsaMkhyaM hrasva-dIrgha-plutasaMjJako bhvti| udA0-(ukAla:) ddhi| madhu / (UkAla:) kumaarii| gaurii| (u3kAla:) devadatta3 atra nvsi| AryabhASA-artha-(u-U-u3kAla:) u, U aura u3 ke kAla ke samAna jisakA kAla hai, usa (ac) svara kI yathAsaMkhya (hasva-dIrgha-pluta) hasva, dIrgha aura pluta saMjJA hotI hai| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(ukAla) ddhi| mdhu| (UkAla) kumaarii| gaurii| (U3kAla) devadatta atra nvsi| UkAlasvara-tAlikA pluta yoga dIrgha The 155 too to 1h to hs tu x REER tu X X X X a tothom t u 9 22 vizeSa-(1) "svaroM kI hrasva, dIrgha aura pluta bheda se tIna saMjJA haiN| inake uccAraNa samaya kA lakSaNa yaha hai ki jitane samaya meM aMguSTha kI mUla kI nAr3I eka bAra gati karatI hai utane samaya meM hrasva, usase dUne kAla meM dIrgha aura usase tigune kAla meM pluta kA uccAraNa karanA cAhiye" (maharSi dayAnandakRta vrnnoccaarnnshikssaa)| (2) UkAla' yahAM u-U-U3kAla ina tInoM kA prazliSTa upadeza kiyA gayA hai| (3) hrasvadIrghapluta:' yahAM hrasvazca dIrghazca, plutazca eteSAM samAhAra:-hasvadIrghaplutam isa dvandva ekavadbhAva meM hasvadIrghaplutam aisA pada honA cAhiye, kyoMki sa napuMsakam (2 / 4 / 17) se dvandva ekavadbhAva meM napuMsakaliGga hotA hai| isakA uttara yaha hai ki "chandovata sUtrANi bhavanti" sUtroM kI racanA chanda ke samAna hai| jaise chanda meM liGga kA vyatyaya hotA hai, vaise yahAM bhI yaha liGga-vyatyaya samajhanA caahiye| hasvadIrghaplutAnAM sthAniniyamaH (2) acshc|28| pa0vi0-aca: 6 1 ca avyypdm| anu0-'ac hrasvadIrghapluta:' itynuvrtte| anvaya:-hasvadIrghapluto'c acazca / artha:-hrasva:, dIrghaH, pluta ityevaM yo vidhIyamAno'c so'ca eva sthAne bhvti| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 103 udA0-hrasva: (rai) atiri| (go) upgu| (nau) atinu| dIrgha: (ci) ciiyte| (zru) zrUyate / pluta: (a) devadatta3 / yajJadatta3 / AryabhASA-artha- (hrasvadIrghapluta:) hrasva ho jAye, dIrgha ho jAye, pluta ho jAye, jaba zabdazAstra meM aisA kahA jAye taba (ca) vaha pUrvokta hrasva, dIrgha aura pluta (aca:) ac svara ke sthAna meM hI hotA hai| yaha sthAnI kA niyamana karanevAlA paribhASA-sUtra hai| udA0-hrasva (re) atiri| (go) upgu| (nau) atinu / dIrgha (ci) ciiyte| (zru) shruuyte| pluta (a) devadatta3 / yajJadatta3 / siddhi-(1) atiri| ati+rai| ati+ri| atiri+su| atiri| rAyamatikrAntamiti atiri kulm| yahAM hrasvo napuMsake prAtipadikasya (1 / 2 / 47) se hrasva hotA hai| atirikulamrai (dhana) kA atikramaNa karanevAlA kul| nAvamatikrAntamiti atinukulam / naukA kA atikramaNa karanevAlA kul| atikramaNa jiitnaa| (2) cIyate / ci+laT / ci+t| ci+yk+t| ci+y+te| cii+y+t| ciiyte| yahAM ciJ cayane (svA0 u0) dhAtu se sArvadhAtuke yaka (3 / 1167) meM yak pratyaya aura 'akRtsArvadhAtukayordIrghaH' (7 / 4 / 25) se ci dhAtu ko dIrgha ho jAtA hai| isI prakAra zru zravaNe (svA0pa0) dhAtu se-zrUyate / cIyate / cunA jAtA hai| zrUyate / sunA jAtA hai| (3) devadatta3 / yahAM vAkyasya Te: pluta udAtta:' (8 / 2 / 82) se sambodhana meM vAkya kI Ti ko pluta kiyA gayA hai-Agaccha bho! mANavaka devadatta3 / he bAlaka ! devadatta tU aa| svaraprakaraNam udAttasaMjJA (1) uccairudAttaH / 26 / pa0vi0-uccaiH avyayapadam, udAtta: 1 / 1 / anu0-'ac' itynuvrtte| anvaya:-uccairaj udAtta: / artha:-kaNThAdInAM sthAnAnAmuccairbhAge niSpanno'c, udAttasaMjJako bhvti| udaa0-ye| ke| te| AryabhASA-artha-(uccaiH) kaNTha Adi sthAnoM ke Uce bhAga se utpanna honevAle (ac) svara kI (udAtta:) udAtta saMjJA hotI hai| udaa0-ye| ke| te| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vizeSa-(1) AyAmo dAruNyamaNutA khasyetyuccaiHkarANi shbdsy| AyAmo gAtrANAM nigrahaH / dAruNyaM svarasya, dAruNatA ruuksstaa| aNutA khasya, kaNThasya sNvRttaa| uccaiHkarANi zabdasya (vyAkaraNamahAbhASyam 1 / 2 / 29) __ artha:-zarIra ke avayavoM kA nigraha karanA, svara kI rUkSatA aura kaNTha kI saMvRtatA ye zabda ke uccaiHkaraNa ke hetu haiN| (2) Rgveda, yajurveda, atharvaveda meM udAtta svara para koI cihna nahIM hotA hai| sAmaveda meM udAtta svara eka aDka (2) kA cihna diyA jAtA hai| (3) yahAM varNa kI dhvanikRta uccatA nahIM, apitu sthAnakRta uccatA hai| jisa varNa kA jo sthAna hai aura vahAM jo uccatA hai, usa sthAna se uccAraNa kiye gaye svara SaDja Adi svaroM ke samAna abhyAsa se hI upalabdha hotA hai| anudAttasaMjJA (2) nIcairanudAttaH / 30 / pa0vi0-nIcaiH avyayapadam, anudAtta: 1 / 1 / anu0-'ac' itynuvrtte| anvaya:-nIcairaj anudAttaH / artha:-kaNThAdInAM sthAnAnAM nIcairbhAge niSpanno'c, anudAttasaMjJako bhavati / tv| sm| sim| AryabhASA-artha-(nIcaiH) kaNTha Adi sthAnoM ke (nIcaiH) nIce bhAga se utpanna honevAle (ac) svara kI (anudAttaH) anudAtta saMjJA hotI hai| tvam / koii| sm| sb| sim| sb| siddhi-(1) tv| yaha sarvAtani sarvanAmAni (1 / 1 / 27) sarvAdigaNa meM anudAtta par3hA gayA hai| isI prakAra vahAM sama' aura 'sima' zabda bhI anudAtta par3he gaye haiN| vizeSa-(1) anvasargo mArdavamurutA khasyeti nIcaiHkarANi zabdasya / anvasargo gAtrANAM shithiltaa| mArdavaM svarasya mRdutaa-snigdhtaa| urutA khasya, mahattA kaNThasya nIcaiH karANi zabdasya (vyAkaraNamahAbhASyam 1 / 2 / 30) artha-zarIra ke avayavoM kI zithilatA, svara kI komalatA aura kaNTha kI mahattA ye zabda ke nIcaiHkaraNa ke hetu haiN| (2) Rgveda, yajurveda, atharvaveda meM anudAtta svara para aisA cihna (-) lagatA hai| sAmaveda meM anudAtta kA cihna (3ka) svara ke Upara likhA jAtA hai| (3) yahAM varNa kA dhvanikRta nIcatva nahIM hai, apitu sthAnakRta nIcatva hai| jisa varNa kA jo sthAna hai aura vahAM jo nIcA bhAga hai, usa sthAna se uccAraNa kiye gaye svara ko anudAtta kahate haiN| yaha svara SaDja Adi svaroM ke samAna abhyAsa se hI upalabdha hotA hai| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 105 105 svaritasaMjJA (3) samAhAraH svaritaH / 31 / pa0vi0-samAhAra: 11 svarita: 1 / 1 / anu0-'ac' itynuvrtte| anvaya:-udAttAnudAttayo: samAhAro'c svaritaH / artha:-udAttAnudAttayorya: samAhAro'c, sa svaritasaMjJako bhavati / udA0-kva / zikyam / kanyo / sAmAnya: / AryabhASA-artha-(samAhAra:) udAnta aura anudAtta svara ke samAhAravAle (ac) svara kI (svarita:) svarita saMjJA hotI hai| kva / khaaN| zikyam / chikkaa| kanyo / prasiddha / saamaanyH| sAmaveda meM kushl| siddhi-(1) kva / kim+Di+at / kim+a| ku+| k +a / kva+su / kv| yahAM kim zabda se 'kimo't' (5 / 3 / 12) se 'at' pratyaya aura kutiho:' se 'kim' ke sthAna meM 'ku' Adeza hai| 'at' pratyaya ke tit hone se 'tit svaritam (6 / 1 / 185) se svarita hotA hai| (2) zikyam / kanyo / ye donoM zabda tilyazikyakAzmaryadhAnyakanyArAjanyamunaSyANAmanta:' (phi0 4 / 8) se antasvarita haiN| 'anudAttaM padamekavarjam' (6 / 1 / 152) se zeSa ac anudAtta hotA hai| (3) sAmAnyaH / sAman+yat / saamaan+y| sAmAnya+su / sAmAnyaH / yahAM tatra sAdhuH' (4 / 4 / 98) se yat pratyaya aura tit svaritam (1 / 1 / 179) se svarita aura zeSa ac pUrvavat anudAtta hotA hai| sAmasu sAdhuH-sAmAnyaH / vizeSa-(1) Rgveda, yajurveda, atharvaveda meM svarita kA aisA (1) UrdhvarekhAtmakacihna akSara ke Upara lagAyA jAtA hai| sAmaveda meM svarita svara kA cihna (2) akSara ke Upara diyA jAtA hai| svarite udAttabhAga: (4) tasyAdita udAttamardhahasvam / 32 / pa0vi0-tasya 6 / 1 Adita: avyayapadam, udAttam 1 / 1 ardhahrasvam 11 / sa0-ardhaM hrasvasyeti, ardhahrasvam (ttpuruss:)| anvaya:-tasya svaritasyAdito'rdhahrasvam udaattm| artha:-tasyodAttAnudAttasamAhArasya svaritasvarasyAdau, ardhahrasvamAtra Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam mudAttaM zeSaM cAnudAttaM bhvti| udaa0-kv| shikym| knyaa'| sAmAnya: / AryabhASA-artha-(tasya) usa udAtta aura anudAtta svara ke samAhAravAle svarita svara ke (Adita:) Adi meM (ardhahrasvam) AdhI hrasva mAtrA (udAttam) udAtta hotI hai aura zeSa mAtrA anudAtta hotI hai| udA0-kva / zikyam / kanyA / saamaanyH| siddhi-(1) kva / yahAM hrasva svarita meM Adima AdhI mAtrA udAtta aura AdhI mAtrA anudAtta hai| isI prakAra se-zikyam meM bhii| (2) kanyA / yahAM dIrgha svarita meM Adima AdhI mAtrA udAtta aura zeSa Der3ha anudAtta hai| isI prakAra se sAmAnyaH' meM bhii| (3) maannvk3| yahAM svarita meM Adima AdhI mAtrA udAtta aura zeSa ar3hAI mAtrA anudAtta hai| vizeSa-yahAM mahAbhASyakAra pataJjali likhate haiM ki samAhAra' aisA kahane para yahAM sandeha utpanna hotA hai ki svarita meM kitanA bhAga udAtta hai aura kitanA bhAga anudAtta hai aura usameM bhI kisa avakAza meM udAtta aura kisa avakAza meM anudAtta hai| AcArya pANini muni ne isa sUtra ke dvArA hamArA mitra banakara yaha batalAyA hai ki svarita Adi meM AdhI mAtrA bhAga udAtta hai aura zeSa bhAga anudAtta hotA hai| (vyAkaraNamahAbhASyam 1 / 2 / 32) / __ svaroM ke bheda (1) hrasva, dIrgha, pluta aura udAtta, anudAtta svarita tathA niranunAsika aura sAnunAsika svaroM ke bheda haiN| unheM adholikhita tAlikA se samajha leveN| svara hasva udAtta anudAtta svarita aja niranunAsika a~ udAtta anudAtta svarita aM sAnunAsika isa prakAra 'a' svara ke 18 aThAraha bheda hote haiN| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 107 (2) lR varNasya dIrghA na santi, taM dvAdazabhedaM pracakSate / ' lR varNa ke dIrgha bheda nahIM hote haiM ata: usake 12 bAraha bheda haiM / (3) sandhyakSarANAM hasvA na santi, tAnyapi dvAdazaprabhedAni / ' (pANinIyazikSA) sandhyakSara arthAt e, ai, o, au ke hrasva bheda nahIM hote haiN| isaliye unake bhI 12 bAraha 12 bAraha hI bheda haiN| ekazrutisvara: (5) ekazruti dUrAt sambuddhau / 33 / pa0vi0 - ekazruti 1 / 1 dUrAt 5 / 1 sambuddhau 7 / 1 / sao - ekA zrutiryasya tat - ekazruti ( bahuvrIhi: ) zrutiH = zravaNam / anvayaH - dUrAt sambuddhAvudAttAnudAttasvaritAnAmekazruti / arthaH- dUrAt sambodhane udAttAnudAttasvaritAnAmekazrutisvaro bhavati / udA0 - Agaccha bho mANavaka devadatta3 / AryabhASA - artha - (dUrAt) kisI ko dUra se (sambuddhau) sambodhita karanevAle vAkya meM (ekazruti) udAtta, anudAtta aura svarita kA ekazruti svara hotA hai / Agaccha bho mANavaka devadatta3 / he bAlaka devadatta tU A / vizeSa - (1) udAtta, anudAtta aura svarita svara ke avibhAga evaM tirodhAna ko ekazruti kahate haiN| kisI ko dUra se sabodhita karate samaya usa vAkya meM udAtta Adi svaroM kA eka jaisA zravaNa hotA hai| pRthak-pRthak zravaNa nahIM hotA hai| (2) zabdazAstra meM sambodhana ke ekavacana ko 'ekavacanaM sambuddhi:' ( 2/3 / 49 ) ke anusAra 'sambuddhi' kahate haiM / kintu yahAM sambuddhi zabda se sambodhana kA grahaNa kiyA jAtA hai| (6) yajJakarmaNyajapanyUGkhasAmasu / 34 / pa0vi0-yajJakarmaNi 7 / 1 ajapa - nyUGkha- sAmasu 7 / .3 / sao-yajJasya karmeti yajJakarma, tasmin yajJakarmaNi ( SaSThItatpuruSaH) / japazca nyUDGkhazca sAma ca tAni japanyUGkhasAmAni, na japanyUGkhasAmAnIti, ajapanyUGkhasAmAni, teSu - ajapanyUGkhasAmasu (itaretaradvandvagarbhitanaJtatpuruSaH) / anu0 - 'ekazruti' ityanuvartate / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-yajJakarmaNi udAttAnudAttasvaritAnAmekazruti, ajpnyuulsaamsu| artha:-yajJakarmaNi, udAttAnudAttasvaritAnAmekazrutisvaro bhavati, japanyUDasAmAni varjayitvA / yathA(1) o3m agnirmUrdhA diva: kakutpati: pRthivyA ayam / apAM retA~si jinvato3m / yaju0 3 / 12 / (2) o3m samidhAgni duvasyata ghRtairbodhayatAtithim / ___ Asmin havyA juhAtana / yaju0 3 / 1 / AryabhASA-artha- (yajJakarmANa) yajJa-karma meM udAtta, anudAtta aura svarita svaroM kA (ekazruti) ekazruti svara hotA hai (ajapanyUja-sAmyasu) japa, nyaGkha aura sAmaveda ko chodd'kr| jaise(1) o3m agnidrdhA diva: kakutpatiH pRthivyA ayam / ___apAM retA~si jinvato3m / yaju0 3 / 12 / (2) o3m samidhAgni duvasyata ghRtairbodhytaatithim| Asmin havyA juhaatn| yaju0 3 / 1 / vizeSa-(prazna) japa kise kahate haiN| uttara-anukaraNa mantra ko 'japa' kahate haiN| isakA oThoM se hI dhIre-dhIre uccAraNa kiyA jAtA hai| yaha pAsa meM baiThe huye vyakti ko bhI sunAI nahIM detA hai| (prazna) nyUkhe kise kahate haiN| .. (uttara) (1) bAraha okAroM ko nyUkha kahate haiN| unameM kucha udAtta haiM aura kucha anudAtta haiN| kintu unakA yajJakarma meM ekazruti svara nahIM hotA hai| (2) nyUkhAstu pRSThaye SaDahe hotRvede prasiddhA okArA dvAdaza-pibA somamindra mandatu tvAM yaM to o o o3 o o o o3 o o o3 suSAva haryazvAdiH kAtyAyanazrautasUtrabhASye (1 / 194) krkH|| (3) AzvalAyanazrautasUtra (7 / 11) meM par3he huye nigada vizeSa ko nyU la kahate haiN| (prazna) sAma kise kahate haiN| (uttara) (1) vAkya vizeSa meM sthita gIta ko sAma kahate haiN| jaise-e3 vizvaM samatriNaM daha3 / sAma meM ekazruti svara nahIM hotA hai| (2) sAmaveda ke gAna ko sAma kahate haiN| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH ekazrutivikalpaH (7) uccastarAM vA vaSaTkAraH / 35 / pa0vi0-uccastarAm avyayapadam, vA avyayapadam, vaSaTkAra: 1 / 1 / anu0-'yajJakarmaNi, ekazruti' itynuvrtte| anvaya:-yajJakarmaNi vaSaTkAro vA uccastarAm / artha:-yajJakarmaNi vauSaT zabdo vikalpena udAttataro bhavati, pakSe caikazrutisvaro bhvti| udaa0-udaatttr:-somsyaagnerviihii3vausstt| ekazrutisvara:somasyAgnervIhI3 vauSaT / vaSaTkAra: sarasvatI (maitrAyaNI saMhitA 3 / 11 / 5) AryabhASA-artha-(yajJakarmANa) yajJa-karma meM (vaSaTkAraH) vauSaT zabda (vA) vikalpa se (uccastairAm) udAttatara hotA hai| dvitIya pakSa meM ekazruti svara hotA hai| udAttatara-somasyAgne vIhI3 vau3SaT / ekazruti-somasyAgne vIhI3 vauSaT / vizeSa-(1) yahAM vaSaTkAra zabda se vauSaT zabda kA grahaNa kiyA jAtA hai| prazna-yadi aisA hai to vauSaT zabda kA upadeza kyoM nahIM kiyA ? uttara-vicitratA ke liye| pANinimuni ke sUtroM kI racanA vicitra hai| (paM0 jyaadity)| (2) maharSi dayAnanda ne apane aSTAdhyAyIbhASya meM vaSaTkAra' zabda kA hI grahaNa kiyA hai, vauSaT' zabda kA nahIM aura yahAM vaSaTkAraH' sarasvatI udAharaNa diyA hai| (8) vibhASA chandasi / 36 / pa0vi-vibhASA 1 / 1 chandasi 7 / 1 / anu0-'ekazruti' itynuvrtte| anvaya:-chandasi udAttAnudAttasvaritAnAM vibhASA ekazruti / artha:-chandasi / vedasvAdhyAyakAle udAttAnudAttasvaritAnAM vikalpenaikazrutisvaro bhavati / pakSe udAttAnudAttasvaritAnAM zravaNamapi bhavati / yathA (1) o3m agnimILe purohitaM yajJasya devamRtvijam / hotAraM ratnadhAtamam / Rg0 1 / 1 / 1 / (2) o3m iSe tvorje tvA vAyava: stha devo va: savitA prArpayatu zreSThatamAya karmaNa ApyAyadhvamaghnyA indrAya bhAgaM prajAvatIranamIvA ayakSmA Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam mA vastena Izata mAghaza~so dhruvA asmin gopatau syAta bahvIryajamAnasya pazUn pAhi / yaju0 1 / 1 / (3) o3m agna AyAhi vItaye gRNAno havyadAtaye / ni hotA satsi barhiSi / sAma0 1 / 1 / 1 / (4) o3m ye triSaptAH pariyanti vizvA rUpANi bibhrataH / vAcaspatirbalA teSAM tanvo adya dadhAtu me / atharva 0 1 / 1 / 1 / AryabhASA - artha - (chandasi ) veda ke svAdhyAyakAla meM udAtta, anudAtta aura svarita svaroM kI (vibhASA ) vikalpa se (ekazruti) ekazruti hotI hai| dvitIya pakSa meM udAtta, anudAtta aura svarita kA zravaNa bhI hotA hai| udA0 - saMskRta bhAga meM dekha leveM / vizeSa- (1) kaI AcAryoM kA aisA mata hai ki yaha eka vyavasthita vibhASA (vikalpa) hai| vyavasthA yaha hai ki mantrabhAga meM nitya udAtta anudAtta aura svarita svara hotA hai aura brAhmaNabhAga meM nitya ekazruti hotI hai| (2) zrI bhaTTAcArya kA kahanA hai ki icchAsaMhitayorArSe chando vede ca chandasi' ke anusAra chanda zabda ke icchA, saMhitA, ArSavacana, veda aura anuSTup Adi chanda artha meM chanda zabda kA prayoga hotA hai| isaliye laukika saMskRta bhASA meM bhI udAtta, anudAt aura svarita kI vikalpa se ekazruti hotI hai| ekazrutipratiSedhaH (6) na subrahmaNyAyAM svaritasya tUdAttaH 37 / pa0vi0-na avyayapadam, subrahmaNyAyAm 7 / 1 svaritasya 6 / 1 / tu avyayapadam, udAtta: 1 / 1 / anu0 - 'ekazruti' ityanuvartate / anvayaH - subrahmaNyAyAm udAttAnudAttasvaritAnAmekazruti na svaritasya tUdAtta: / artha: subrahmaNyAnigade udAttAnudAttasvaritAnAmekazrutisvaro na bhavati, kintu tatra svaritasya sthAne udAttAdezo bhavati / udA0 - subrahmaNyo 3 mindrAgaccha, hariva Agaccha, medhAtithirmeSa udA0-subrahmaNyo3mindrAgaccha, vRSaNazvasya mene, gauravaskandinnahillAyai jAraH kauzika brAhmaNa, gautama bruvANa, zvaH sutyAmAgaccha mghvn| zatapathabrAhmaNam 3 / 3 / 4 / 7 / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH AryabhASA-artha-(subrahmaNyAyAm) subrahmaNyA nAmaka nigada meM udAtta, anudAtta aura svarita kI (ekazruti) ekazruti (na) nahIM hotI hai, (tu) kintu vahAM (svaritasya) svarita ko (udAtta:) udAtta Adeza hotA hai| udA0-subrahmaNyo3mindrAgaccha, hariva Agaccha, medhAtithirmeSa vRSaNazvasya mene, gauravaskandinnahillAyai jAra: kauzika brAhmaNa, gautama bruvANa, zva: sutyAmAgaccha mghvn| zatapathabrAhmaNam 3 / 3 / 4 / 7 / vizeSa-zatapathabrAhmaNa meM tRtIya kANDa, tRtIya prapAThaka, caturtha brAhmaNa kI satarahavIM kaNDikA ko lekara bIsavIM kaNDikA taka jo vedamantra kA vyAkhyAnarUpa pATha hai, use subrahmaNyA nigada kahate haiN| usameM udAtta, anudAtta aura svarita kI ekazruti kA yahAM niSedha kiyA hai| (10) devabrahmaNoranudAttaH / 38 / pa0vi0-deva-brahmaNo: 6 / 2 anudAtta: 1 / 1 / devazca brahmA ca tau deva-brahmaNau, tayo:-devabrahmaNoH (itretryogdvndv:)| anu0-subrahmaNyAyAm ekazruti na svaritasya anudAtta: / anvaya:-subrahmaNyAyAM devabrahmaNorekazruti na svaritastu anudaatt:| artha:-subrahmaNyAyAM nigade devabrahmaNo: zabdayorekazrutisvaro na bhavati kintu tatra svaritasya sthAne'nudAtta: svaro bhavati / udA0-devA brahmANa Agacchata / AryabhASA-artha-(subrahmaNyAyAm) subrahmaNyA nAmaka nigada meM diva-brahmaNoH) deva aura brahman zabda kA (ekazruti) ekazruti svara (na) nahIM hotA hai (tu) kintu (svaritasya) svarita svara ko (anudAttaH) anudAtta svara hotA hai| udA0- devA:, brahmANaH / yahAM ina donoM padoM ko Amantritasya ca' (a06|1|18) se AdyudAtta karane para tathA zeSa vargoM ko anudAttaM padamekavarjam (6 / 1 / 158) se anudAtta ho jAne para udAttAnudAttasya svarita:' (8 / 4 / 66) se svarita ho jAtA hai, tatpazcAt isa sUtra se usa svarita ko anudAtta Adeza hotA hai| devAH / brahmANaH / ekazrutiH (11) svaritAt sNhitaayaamnudaattaanaam|36| pa0vi0-svaritAt 5 / 1 saMhitAyAm 7 / 1 anudAttAnAm 6 / 3 / sa0-anudAttazca anudAttazca anudAttazca te'nudAttA:, teSAmanudAttAnAm (ekazeSadvandva:) / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-'ekazruti' itynuvrtte| anvayaH-saMhitAyAM svaritAd anudAttAnAmekazruti / artha:-saMhitAyAM viSaye svaritAt pareSAm anudAttAnAmekazruti bhavati / udA0-imaM me gaGge yamune sarasvati zutudri (R0 10 175 / 5) / mANavaka jaTilakAdhyApaka kva gamiSyasi ? / AryabhASA-artha-(saMhitAyAm) saMhitA viSaya meM (svaritAt) svarita svara se pare (anudAttAnAm) anudAtta svaroM ke sthAna meM (ekazruti) ekazruti svara hotA hai| udA0- udA0-imaM me gaGge yamune sarasvati zutudri (R0 10 175 / 5) / mANavaka jaTilakAdhyApaka kva gamiSyasi ? siddhi-(1) imaM me0| yahAM imam' yaha AntodAtta pada hai| me' yaha anudAtta pada hai| yahAM udAttAdanudAttasya svarita:' (8 / 4 / 66) se svarita ho jAtA hai| isa svarita se pare isa sUtra se gaGge Adi anudAtta padoM meM ekazruti svara hotA hai| (2) mANavaka jttilkaadhyaapk0| yahAM prathama Amantrita 'mANavaka' zabda 'Amantritasya ca' (6 / 1 / 198) se AdhudAtta, 'anudAttaM padamekavarjam (6 / 1 / 158) se usake prathama akSara ko chor3akara saba anudAtta ho jAtA hai| udAttAdanudAttasya svarita:' (8 / 4 / 66) se svarita karane para paravartI anudAtta svaroM ke sthAna meM ekazruti svara hotA hai| anudAttatara: (12) udAttasvaritaparasya snntrH|40| pa0vi0-udAtta-svaritaparasya 61 sannatara: 11 / sa0-udAttazca svaritazca tau-udAttasvaritau, parazca parazca tau-parau, udAttasvaritau parau yasmAt sa:-udAttasvaritapara:, tasya-udAttasvaritaparasya (itretryogdvndvgrbhitbhuvriihiH)| anu0-anudAttAnAm ityanuvartate / anvaya:-udAttasvaritaparasyAnudAttasya sannataraH / artha:-udAttaparasya svaritaparasya cA'nudAttasya sthAne sannatara:= anudAttatara Adezo bhvti| udA0-(udAttaparasya) devA maruta: pRznimAtaro'pa: / imaM me sarasvati shutudri| (svaritaparasya) adhyApaka kv'| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 113 AryabhASA-artha-(udAtta-svaritaparasya) udAtta-paraka tathA svarita-paraka (anudAttAnAm) anudAtta svara ke sthAna meM (sannatara:) anudAttatara svara Adeza hotA hai| udA0-devA marutaH pRznimAtaro'paH / sarasvati shutudri| (1) mAtaro'paH / yahAM mAtaraH' yaha anudAtta pada hai| apa:' UDidampadAdyapupumaidyubhyaH' (6 / 1 / 171) se antodAtta hai aura usakA 'a' anudAtta hai| donoM anudAtta akAroM kA ekAdeza 'o' anudAtta hotA hai| usako udAtta pare hone para anudAttatara Adeza hotA hai, arthAt vaha anudAttatara ho jAtA hai| (2) sarasvati shutudri| yahAM 'zutudri' yaha Amantrita pada pAda ke Adi meM hai| usako anudAttaM sarvamapAdAdau' (811118) se anudAtta nahIM hotA hai| isaliye usakA prathama akSara 'zu' udAtta hai| usake pare hone para sarasvati' ke 'anudAtta' 'i' ko anudAttatara Adeza hotA hai| vizeSa-sannatara' yaha anudAtta kI pUrvAcAryoM kI saMjJA hai| apRktasaMjJA-- (1) apRkta ekAl pratyayaH / 41 / pa0vi0-apRkta: 11 ekAl 1 / 1 pratyaya: 1 / 1 / sa0-ekazcAsAval iti ekAl (krmdhaaryttpurussH)| anvayaH-ekAl pratyayo'pRktaH / artha:-ekAl pratyayo'pRktasaMjJako bhavati / ekshbdo'shaayvaacii| udA0-ghRtaspRk / ardhabhAk / pAdabhAk / AryabhASA-artha-(ekAl-pratyaya:) eka ala rUpa pratyaya kI (apRkta:) apRkta saMjJA hotI hai| yahAM eka zabda asahAyavAcI hai| udA0-ghRtaspRk / ghRta+spRz+kvin / ghRta+spRz+vi / ghRta+spRz+v / ghRta+spRz-0 / ghRtaspRz / ghRtaspRz+su / ghRtaspRk / yahAM ghRta upapadavAlI 'spRza saMsparzane' (tu0pa0) dhAtu se 'spRzo'nudake kvin (3 / 2 / 58) kvin pratyaya aura usakI isa sUtra se 'apRkta' saMjJA hokara varapRktasya (6 / 1 / 67) se usakA lopa ho jAtA hai| yahAM kvin pratyayasya kuH' (8 / 2 / 62) se kutva hotA hai| (2) ardhabhAk / ardha+bhaj+Nvi / ardha+bhaj+vi / ardha+bhAja+v / ardha+bhAj+0 / ardhabhAj+su / ardhbhaak| yahAM ardha upapadavAlI 'bhaja sevAyAm (bhvA0A0) dhAtu se bhajo NviH' (3 / 2 / 62) se vi' pratyaya aura usakI isa sUtra se apRkta saMjJA hokara usakA pUrvavat lopa ho jAtA Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam hai| yahAM 'jhalAM jazo'nte' (8 / 2 / 39) se padAnta j' ko 'g' tathA vA'vasAne (8 / 4 / 56) se 'g' ko car 'k' hotA hai| karmadhArayasaMjJA (1) tatpuruSaH samAnAdhikaraNaH krmdhaaryH|42| pa0vi0-tatpuruSa: 1 / 1 samAnAdhikaraNa: 11 karmadhAraya: 1 / 1 / sa0-samAnam adhikaraNaM yasya sa:-samAnAdhikaraNa: (bhuvriihi:)| anvaya:-samAnAdhikaraNastatpuruSa: samAsa: karmadhArayasaMjJako bhvti| udA0-paramaM ca tad rAjyaM ceti-prmraajym| uttamaM ca tad rAjyaM ceti-uttmraajym| AryabhASA-artha-(samAnAdhikaraNa:) samAna abhidheyavAle (tatpuruSaH) tatpuruSa samAsa kI (karmadhArayaH) karmadhAraya saMjJA hotI hai| yahAM adhikaraNa zabda abhidheya artha kA vAcaka hai| udA0-paramaM ca tad rAjyaM ceti prmraajym| bar3A raajy| uttamaM ca tad rAjya ceti uttamarAjyam / zreSTha rAjya / siddhi-(1) prmraajym| yahAM 'rAjya' zabda karmadhAraya samAsa meM hai| ata: 'akarmadhArayerAjyam' (6 / 2 / 130) se uttarapada meM AdhudAtta svara nahIM hotA hai| isI prakAra se uttama raajym| (2) yahAM paramarAjyam' pada ke parama aura rAjya donoM padoM kA adhikaraNa abhidheya vAcyArtha samAne eka hai| ata: yahAM samAnAdhikaraNa hai| jahAM samAnAdhikaraNa hotA hai vahAM samAna liga, samAna vacana aura samAna hI vibhakti hotI hai| upasarjanasaMjJA (1) prathamAnirdiSTaM samAsa upsrjnm|43| pa0vi0-prathamAnirdiSTam 11 samAse 71 upasarjanam 1 / 1 / sa0-prathamayA nirdiSTam iti prathamAnirdiSTam (tRtiiyaattpurussH)| anvaya:-samAse prthmaanirdissttmupsrjnm| artha:-samAse samAsaprakaraNe prathamayA vibhaktyA nirdiSTaM padam upasarjanasaMjJakaM bhvti| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 115 udA0-dvitIyA zritAtItapatitagatAtyastaprAptApannai:-kaSTaM zrita iti kaSTazritaH / tRtIyA tatkRtArthena guNavacanena / zakulayA khaNDa iti zaGkulakhaNDa:, ityaadi| AryabhASA-artha-(samAse) samAsa-prakaraNa meM (prathamA-nirdiSTam) prathamA vibhakti se nirdeza kiye huye pada kI (upasarjanam) upasarjana saMjJA hotI hai| aSTAdhyAyI dvitIya adhyAya ke prathama aura dvitIya pAda meM samAsa kA prakaraNa hai| una sUtroM meM jina padoM kA prathamA vibhakti lagAkara upadeza kiyA hai, unakI yahAM upasarjana saMjJA kI gaI hai| jaisedvitIyA zritAtItapatitaprAptApannai:-kaSTaM zrita iti kssttshritH| tRtIyA tatkRtArthena guNavacanena-zakulayA khaNDa iti zakulakhaNDa: / caturthI tadarthArthabalihitasukharakSitai:yUpAya dAru iti yuupdaaru| paJcamI bhayena siMhAdbhayam iti siMhabhayam / SaSThI-rAjJa:puruSa iti rAjapuruSaH / saptamI-zauNDai:-akSeSu zauNDa iti akSazauNDaH / siddhi-(1) kssttshritH| kaSTaM zrita iti 'kaSTazrita:' yahAM 'dvitIyA zritAtItapatitagatAtyastyaprAptApannaiH' (2 / 1 / 24) se dvitIyA tatpuruSa samAsa hotA hai| yahAM samAsa vidhAyaka sUtra ke dvitIyA' pada meM prathamA vibhakti lagAkara nirdeza kiyA gayA hai| usakI yahAM upasarjana saMjJA kI hai| upasarjana saMjJA kA lAbha yaha hai ki samAsa meM do pada hote haiN| unakA samAsa karate samaya kisa pada kA pahale aura kisa pada kA bAda meM prayoga kiyA jAye ? jisa pada kI upasarjana saMjJA hai, usakA upasarjanaM pUrvam (2 / 2 / 30) se pahale prayoga kiyA jAtA hai| jaise- 'kaSTazritaH' meM dvitIyAnta pada kaSTam hai, usakA samasta pada meM pahale prayoga huA hai| isI prakAra anyatra bhI samajha leveN| (2) ekavibhakti caapuurvnipaate|44| pa0vi0-ekavibhakti 11 ca avyayapadam, apUrvanipAte 7 / 1 / sao-ekA vibhaktiryasya tad-ekavibhakti (bhuvriihiH)| pUrvazcAsau nipAtazceti-pUrvanipAta:, na pUrvanipAta iti apUrvanipAta:, tasmin-apUrvanipAte (krmdhaarygrbhitnnyttpuruss:)| anu0-samAse, upasarjanam' ityanuvartate / anvaya:-samAse ekavibhakti ca upsrjmpuurvnipaate| artha:-samAse vidhIyamAne yad ekavibhaktikaM padaM tad upasarjanasaMjJakaM bhavati, pUrvanipAtam upasarjanakAryaM vayitvA / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0 - niSkrAntaH kauzAmbyA iti niSkauzAmbiH / niSkrAntaM kauzAmbyA iti niSkauzAmbim ityAdi / kauzAmbI = prayAganagaram / ilAhAbAda iti laukikAH / 116 AryabhASA - artha - (samAse) samAsa - vidhAna meM (ekavibhakti) jo pada niyata vibhaktivAlA hotA hai, usakI (ca) bhI (upasarjanam ) upasarjana saMjJA hotI hai, kintu ( apUrvanipAte) usakA samAsa meM pUrva prayoga nahIM hotA hai| udA0 - prathamA- niSkrAntaH kauzambyA iti niSkauzAmbiH / dvitIyA- niSkrAntaM kauzAmbyA iti nisskaushaambim| tRtIyA- niSkrAntena kauzAmbyA iti niSkauzAmbinA / caturthI- niSkrAntAya kauzAmbyA iti niSkauzAmbaye / paJcamI- niSkrAntAt kauzAmbyA iti niSkauzAmbeH / SaSThI - niSkrAntasya kauzAmbyA iti niSkauzAmbaiH / saptamI- niSkrAnte kauzAmbyAiti niSkauzAmbI / niSkauzAmbiH = kauzAmbI (prayAga) se nikalA huA / siddhi - (1) niSkauzAmbi: / yahAM 'nirAdaya: krAntAdyarthe paJcamyA:' ( vA0 2 / 2118) isa vArtika se samAsa karane para pUrvapada ke nAnAvibhaktivAlA hone para bhI uttarapada 'kauzAmbyA:' paJcamI vibhaktivAlA hI rahatA hai / ata: vaha eka vibhaktivAlA pada hone se usakI yahAM upasarjana saMjJA kI gaI hai| 'upasarjanaM pUrvam' ( 212130 ) se upasarjana saMjJAvAle pada kA samasta pada meM pahale prayoga kiyA jAtA hai, kintu isa eka vibhaktivAle upasarjana-saMjJaka pada kA pUrva prayoga nahIM hotA hai| yahAM 'kauzAmbI' zabda kI upasarjana saMjJA hone se 'gostriyorupasarjanasya' (1 / 2 / 48 ) se hrasva ho jAtA hai| prAtipadikaprakaraNam prAtipadika-saMjJA (1) arthavadadhAturapratyayaH prAtipadikam / 45 / pa0vi0 - arthavat 1 / 1 adhAtuH 1 / 1 apratyayaH 1 / 1 prAtipadikam 1 / 1 / e0-artho'syAstIti arthavat (taddhitavRttiH) / na dhAtuH-adhAtuH ( naJtatpuruSaH) / na pratyayaH - apratyaya: ( naJtatpuruSaH ) / anvayaH-arthavat prAtipadikamadhAturapratyayaH / arthaH-arthavat zabdarUpaM prAtipadikasaMjJakaM bhavati, dhAtuM pratyayaM ca varjayitvA / udaa0-dditthH| kapitthaH / kuNDam / vanam ityAdi / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 117 AryabhASA-artha- (arthavat) arthavAn zabda kI (prAtipadikam) prAtipadika saMjJA hotI hai, kintu (adhAtuH) dhAtu ko chor3akara tathA (apratyayaH) pratyaya ko chodd'kr| dhAtu aura pratyaya bhI arthavAn zabda haiM, unakI prAtipadika saMjJA nahIM hotI hai| udaa0-dditthH| kapitthaH / kaNDama / vanam ityaadi| siddhi-(1) DitthaH / dditth+su| Dittha+s / dditth+r| Dittha+: / dditth| Dittha' kisI vyakti kA nAma hai| usake arthavAn hone se usakI yahAM prAtipadika saMjJA kI gaI hai| jisakI prAtipadika saMjJA hotI hai usase svaujasa0' (4 / 1 / 2) se su, au, jas Adi pratyaya hote haiN| (2) aSTAdhyAyI ke caturtha adhyAya se Arambha karake paJcama adhyAya ke anta taka prAtipadika kA adhikAra hai| vahAM pANinimuni ne prAtipadika se strI-pratyaya aura taddhita pratyayoM kA vidhAna kiyA hai| prAtipadika-saMjJA (2) kRttddhitsmaasaashc|46 / pa0vi0-kRt-taddhita-samAsA: 1 / 3 ca avyypdm| sa0-kRt ca taddhitazca samAsazca te-kRttaddhitasamAsA: (itretryogdvndv:)| anu0-'prAdipadikam' itynuvrtte| anvaya:-kRttaddhitasamAsAzca prAtipadikam / artha:-kRtpratyayAntA:, taddhitapratyayAntA: zabdAH, samAsAzca prAtipadikasaMjJakA bhvnti| udA0-(kRtpratyayAntAH) kArakaH / hArakaH / krtaa| hartA / (taddhitapratyayAntA:) aupagavaH / kaapttvH| (samAsa:) rAjapuruSaH / kssttshrit:| AryabhASA-artha-(kRt-taddhita-samAsA:) kRt-pratyayAnta, taddhita-pratyayAnta zabdoM kI aura samAsa kI (prAtipadikam) prAtipadika saMjJA hotI hai| udA0-(kRt) kArakaH / krnevaalaa| hArakaH / krnevaalaa| krtaa| krnevaalaa| hrtaa| hrnevaalaa| (taddhita) aupagavaH / upagu kA putr| kApaTavaH / kapaTu kA putr| (samAsa:) rAjapuruSaH / rAjA kA puruSa / brAhmaNakambalaH / brAhmaNa kA kmbl| siddhi-(1) kArakaH / kR+Nvul / kR+vu| kR+ak| kaar+ak| kaark+su| kaarkH| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM 'DukRJ karaNe (ta0u0) dhAtu se 'NvultRcau' (3 / 1 / 133) se kRt Nvula pratyaya, 'yuvoranAko' (7 / 1 / 1) se vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza aura 'aco miti (7 / 2 / 115) se aGga ko vRddhi hotI hai| 'Nvula' kRt-saMjJaka pratyaya hai| kAraka zaba ke kRdanta hone se usakI prAtipadika saMjJA hotI hai| prAtipadika saMjJA hone se kAraka' zabda se svaujasaH' (4 / 1 / 2) se 'su' Adi pratyaya hote haiN| isI prakAra hA haraNe' (bhvAdi0) dhAtu se hArakaH' zabda siddha kreN| (2) krtaa| kR+tRc / kr+tR| krtR+su| krtaa| yahAM pUrvavat kR dhAtu se eltacauM' (3 / 1 / 133) se tRc' pratyaya karane para sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se aGga ko guNa hotA hai| tRc' pratyaya kRtsaMjJaka hai| kartR zabda ke kRdanta hone se usakI prAtipadika saMjJA hotI hai| prAtipadika saMjJA hone se pUrvavat 'su' Adi pratyaya hote haiN| isI prakAra hRJ haraNe' dhAtu se hartA zabda siddha kreN| (3) aupagavaH / upagu+aN / aupgu+a| aupgo+a| aupagav+a / aupgv+a| aupgv+su| aussgvH| yahAM upagu zabda se tasyApatyam' (4 / 1 / 92) se apatya artha meM taddhita aNpratyaya, taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aGga ko AdivRddhi aura 'orguNa:' (6 / 4 / 146) se aGga ko guNa hotA hai| 'aNa' pratyaya ke taddhita hone se 'aupagava:' kI prAtipadika saMjJA hotI hai aura usase pUrvavat 'su' Adi pratyaya hote haiN| isI prakAra kapaTu' zabda se kApaTava: zabda siddha kreN| (4) raajpurussH| rAjJaH puruSa iti raajpurussH| yahAM 'SaSThI (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| yahAM samAsa kI prAtipadika saMjJA kI hai| ata: isase pUrvavat 'su' Adi pratyaya hote haiN| isI prakAra brAhmaNasya kambala iti brAhmaNakambalaH / vizeSa-(1) 'arthavadadhAturapratyaya: prAtipadikam (1 / 4 / 45) se pratyaya kI prAtipadika saMjJA kA paryudAsa pratiSedha kiyA gayA thA kintu isa sUtra ke dvArA kRt aura taddhita pratyaya kI prAtipAdika saMjJA kA vidhAna kiyA gayA hai| (2) samAsa meM padoM kA samudAya hotA hai| arthavAn padasamudAya meM kevala samAsa kI hI prAtipadika saMjJA kA niyama kiyA gayA hai| isase vAkyarUpa padasamudAya kI prAtipadika saMjJA nahIM hotI hai-devadatto vedaM ptthti| prAtipadikasya hasvaH (3) hrasvo napuMsake prAtipadikasya / 47 / pa0vi0-hrasva: 11 napuMsake 71 prAtipadikasya 6 / 1 / anvaya:-napuMsake prAtipadikasya hrsv:| , artha:-napuMsakaliGge'rthe vartamAnasya prAtipadikasya hrasvo bhavati / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH udA0-(rai) atiri kulm| (nau) atinu kulam / AryabhASA-artha-(napuMsake) napuMsakaliGga artha meM vidyamAna (prAtipadikasya) prAtipadika ke antima ac ko (hrasva:) hrasva Adeza hotA hai| udA0-(rai) atiri kulm| dhana ko jItanevAlA kul| (nau) atinu kulam / naukA ko jItanevAlA kul| siddhi-(1) atiri| ati+| ati+ri| atirisa / atiri| yahAM 'atyAdayaH krAntAdyarthe dvitIyayA' (vA0 2 / 2 / 18) se prAdi-samAsa hai| rAyam atikrAntamiti atiri kulam' yahAM 'atiri' zabda kulam' kA vizeSaNa hone se napuMsakaliGga artha meM vidyamAna hai, ata: use isa sUtra se hrasva ho jAtA hai| 'eca igghrasvAdeze' (1 / 1 / 48) se 'eca' ke sthAna meM 'ik' hI hrasva hotA hai| isI prakAra se 'nAvamatikrAntamiti atinu kulam smjheN| prAtipadikasya hasva: (4) gostriyorupsrjnsyaa48| pa0vi0-go-striyo: 6 / 2 upasarjanasya 6 / 1 / sa0-gauzca strI ca te-gostriyau, tayo:-gostriyoH / (itretryogdvndvH)| anu0-'hrasva:, prAtipadikasya' itynuvrtte| anvaya:-upasarjanasya gostriyo: prAtipadikasya hrasva: / artha:-upasarjanagozabdAntasya, upasarjanastrIpratyayAntasya ca prAtipadikasya hrasvo bhvti| __ udA0-(upasarjanagozabdAntasya) citrA gAvo yasya sa:-citraguH / zabalA gAvo yasya sa:-zabalaguH / (upasarjanastrIpratyayAntasya) niSkrAnta: kauzAmbyA iti niSkauzAmbiH / __ AryabhASA-artha-(upasarjanasya) upasarjana saMjJAvAle (go-striyoH) go-zabdAnta tathA strIpratyayAnta (prAtipadikasya) prAtipadika ke antya ac ko (hrasva:) hasva hotA hai| udA0-(upasarjanagozabdAnta) citrA gAvo yasya sa:-citraguH / zabalA gAvo yasya sa:-zabalaguH / (upasarjanastrIpratyayAnta) niSkrAnta: kauzAmbyA iti nisskaushaambiH| . siddhi-(1) citraguH / citr+go+su| yahAM 'anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| sUtra meM 'anekam' pada prathamA vibhakti se nirdiSTa hone se bahuvrIhi Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam samAsa meM donoM pada upasarjana hote haiN| yahAM bahuvrIhi samAsa meM go zabda ke upasarjana hone se gozabdAnta prAtipadika citrago' zabda ko hrasva ho jAtA hai| (2) niSkauzAmbiH / nis+kaushaambii| niSkrAnta: kauzAmbyA iti nisskaushaambiH| yahAM nirAdaya: krAntAdyarthe paJcamyA:' (vA0 2 / 2 / 18) se prAdi samAsa hai aura ekavibhakti cApUrvanipAte se strIpratyayAnta kauzAmbI zabda kI upasarjana saMjJA hai| isa sUtra se use hrasva kA vidhAna kiyA gayA hai| upasarjanastrIpratyayasya luk - (1) luk taddhitaluki / 46 | pa0vi0-luk 1 / 1 taddhitaluki 71 / sa0-taddhitasya luk iti taddhitaluk, tasmin-taddhitaluki (sssstthiittpurussH)| anu0-'strI, upasarjanasya' itynuvrtte| anvayaH-taddhitaluki upasarjanasya strIpratyayasya luk / artha:-taddhitapratyayasya luki sati, upasarjanasya strIpratyayasyApi luga bhvti| udA0-paJcendrANyo devatA asyeti-paJcendraH / paJcabhiH zaSkulIbhiH krIta iti paJcazaSkuli: / AmalakyA: phalamiti aamlkm| ___ AryabhASA-artha-(taddhita-luki) taddhitapratyaya kA luk ho jAne para (upasarjanasya) . upasarjanasaMjJAvAle (striyaH) strIpratyaya kA (luk) luk ho jAtA hai| ___ udA0-paJcendrANyo devatA asyeti-paJcendraH / vaha puroDAza jisakI pAMca indrANiyAM svAminI haiN| dazendrANyo devatA asyeti-dazendraH / vaha puroDAza jisakI dasa indrANiyAM svAminI haiN| paJcabhiH zaSkulIbhiH krIta iti paJcazaSkuliH / pAMca kacoriyoM se kharIdA huA pdaarth| AmalakyA: phalamiti Amalakam / AMvalA phl| (1) paJcendraH / pnyc+indraannii+ann| paJca+indrANI+0 / pnycendr+su| paJcendraH / yahAM sA'sya devatA' (4 / 2 / 24) se taddhita 'aN' pratyaya, usakA dvigoluMgapatye (41188) se luka ho jAne para isa sUtra se indrANI zabda meM vidyamAna strI-pratyaya kA bhI luk ho jAtA hai| isI prakAra se dazendraH / (2) paJcazaSkuliH / paJca+zaSkulI+aN / paJca+zaSkulI+0 / pnyc+shsskuli+su| paJcazaSkuliH / yahAM tana krItam (5 / 1 / 37) se taddhita 'aN' pratyaya aura pUrvavat usakA luk ho jAne para isa sUtra se zaSkulI zabda meM vidyamAna strI-pratyaya kA bhI luk ho jAtA hai| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH (3) Amalalam / aamlkii+ann| AmalakI+0 / aamlk+su| Amalakam / yahAM 'avayave ca prANyoSadhivakSebhyaH' (4 / 3 / 135) se vikAra aura avayava artha meM taddhita aN pratyaya aura usakA 'phale luk' (4 / 3 / 163) se luk ho jAne para AmalakI zabda meM vidyamAna strI-pratyaya kA bhI luk ho jAtA hai| goNIzabdasya ikArAdezaH id goNyAH / 50 / pa0vi0-it 1 / 1 goNyA: 11 / anu0-'taddhitaluki' itynuvrtte| anvaya:-taddhitaluki goNyA it / artha:-taddhitapratyayasya luki sati goNIzabdasya ikArAdezo bhavati / pUrvasUtreNa luki prApte tadapavAda ikArAdezo vidhiiyte| udA0-paJcabhirgoNIbhi: krIta iti paJcagoNi: paTa: / dazabhirgoNIbhiH krIta iti dazagoNi: pttH| AryabhASA-artha-(goNyA:) goNI zabda se vihita (taddhita-luki) taddhita pratyaya kA luka ho jAne para, usa goNI zabda ke antya ac ko (it) ikAra Adeza hotA hai| pUrvasUtra se strIpratyaya ke luka karane kA vidhAna kiyA gayA thaa| isa sUtra se strIpratyaya kA luk na hokara ikAra Adeza kA vidhAna kiyA hai| udA0-paJcabhirgoNIbhiH krIta iti paJcagoNi: paTa: / dazabhirgoNIbhiH krIta iti dazagoNi: paTa: / pAMca vA daza goNI dekara kharIdA huA kpdd'aa| siddhi-(1) paJcagoNiH / pnycgonnii+ann| pnycgonnii+0| pnycgonni+su| paJcagoNiH / yahAM tena krItam' (5 / 1137) se taddhita aN pratyaya aura usakA pUrvavat luka ho jAne para goNI zabda meM vidyamAna strIpratyaya ko isa sUtra se ikAra Adeza ho jAtA hai| goNI ekadroNa (20 ser)|| pUrvAcAryamatasthApanA liGgavacanasya pUrvavadbhAvaH (1) lupi yuktavad vyaktivacane 51 / pa0vi0-lupi 7 1, yuktavad avyayapadam, vyaktivacane 1 / 2 / sa0-yuktena tulyamiti yuktavat (tddhitvRttiH)| vyaktizca vacanaM ca te-vyaktivacane (itretryogdvndv:)| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 anvayaH - taddhitalupi vyaktivacane / artha :- taddhitapratyayasya lupi sati vyaktivacane= liGgasaMkhye yuktavat = pUrvavad bhavataH / paJcAlA nAma kSatriyA:, teSAM nivAso janapada: - paJcAlAH / kurava: / magadhA: / matsyAH / aGgAH / baGgA / suhmaaH| puNDrAH / pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA - artha - (lupi) taddhita pratyaya kA lup ho jAne para ( vyakti - vacane) liGga aura saMkhyA (yuktavat) jisase vaha pratyaya yukta kiyA thA usa prakRti ke hI samAna hote haiN| udA0-paJcAlAM nAma kSatriyAH, teSAM nivAso janapadaH paJcAlA kuravaH / magadhAH / matsyAH / aGgA / bnggaa| suhmA: / puNDrAH / siddhi - (1) paJcAlAH / paJcAla+aN / pnycaal+0| paJcAla+jas / pAJcAlAH / yahAM kSatriyavAcI puMliGga bahuvacana viSaya paJcAla zabda se 'tasya nivAsaH' 4/2/6/9) setaddhita aN pratyaya aura 'janapade lupa' (4/2/81 ) se usakA lup ho jAne para paJcAla zabda ke liGga aura vacana pUrvavat rahate haiM / vizeSa- vyakti aura vacana kramaza: liGga aura saMkhyA kI pUrvAcAryakRta saMjJAyeM haiM / vizeSaNAnAmapi liGgavacanasya pUrvavadbhAvaH (2) vizeSaNAnAM cAjAteH / 52 / pa0vi0-vizeSaNAnAm 6 / 3 ca avyayapadam, ajAteH 6 / 1 / sao - vizeSaNaM ca vizeSaNaM ca vizeSaNaM ca tAni - vizeSaNAni, teSAm - vizeSaNAnAm (ekazeSadvandvaH) na jAtiriti - ajAtiH, tasyA:- ajAteH / anu0 - 'lupi yuktavada vyaktivacane' iti sarvamanuvartate / anvayaH-taddhitalupi vizeSaNAnAM ca vyaktivacane yuktavad ajAteH / artha:- taddhitapratyayasya lupi sati tasya vizeSaNAnAmapi vyaktivacane= liGgasaMkhye yuktavat= pUrvavad bhavataH, jAtiM varjayitvA / udA0-paJcAlA nAma kSatriyA:, teSAM nivAso janapada: paJcAlA:, ramaNIyAH, bahvannAH, bahukSIraghRtA: bahumAlyaphalAH / " AryabhASA - artha - (lupi) pratyaya kA lup ho jAne para (vizeSaNAnAm ) vizeSaNavAcI zabdoM ke (ca) bhI ( vyakti - vacane) liGga aura vacana ( yuktavat ) jisase vaha pratyayayukta kiyA thA usa prakRti ke samAna hI hote haiM (ajAteH) jAtivAcI vizeSaNoM ko chor3akara / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 123 udA0 - paJcAlA nAma kSatriyA:, teSAM nivAso janapadaH paJcAlAH / te ramaNIyAH, bahuvannAH, bahukSIraghRtAH, bahumAlyaphalAH / paJcAla nAmaka kSatriyoM kA paJcAla nAmaka janapada sundara, bahuta annavAlA, bahuta dUdha aura ghIvAlA aura bahuta phUla aura phalavAlA hai 7 siddhi - (1) paJcAlA ramaNIyA: / yahAM paJcAla zabda se pUrvavat taddhita pratyaya ke lupa ho jAne para usake vizeSaNavAcI ramaNIya Adi zabdoM ke liMga aura vacana bhI yuktavat (prakRtivat) rahate haiM / pUrvAcAryamatakhaNDanam yuktavadbhAvavacanamaziSyam (1) tadaziSyaM saMjJApramANatvAt / 53 / pa0vi0- tat 1 / 1 aziSyam 1 / 1 saMjJA - pramANatvAt 5 / 1 / sa0 - zAsituM yogyaM ziSyam, na ziSyamiti - aziSyam ( naJtatpuruSaH), saMjJAyAH pramANamiti saMjJApramANam (SaSThItatpuruSaH), saMjJApramANasya bhAvaiti saMjJApramANatvam, tasmAt saMjJApramANatvAt ( taddhitavRttiH ) / artha :- tad yuktavadbhAvavacanaM aziSyam = na karttavyam, saMjJApramANatvAt = lokapramANatvAt / udA0-paJcAlA:, varaNAH / janapadasaMjJA etA: / atra liGgavacanaM lokasiddhameva / AryabhASA - artha - (tad) vaha pUrvokta yuktavad bhAva (aziSyam) upadeza karane ke yogya nahIM hai, kyoMki (saMjJA-pramANatvAt) saMjJA ke pramANa hone se / pratyaya kA lup ho jAne para zabda ke liGga aura vacana ko yuktavat = pUrvavat banAye rakhane ke liye pUrvAcAryoM ne jo sUtra banAye haiM, unakA pANinimuni ne yahAM khaNDana kiyA hai ki usa yuktavad bhAva ke upadeza kI koI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki paJcAlAH ' Adi zabda koI yogajanya zabda nahIM haiM, apitu ye saMjJA zabda haiN| ye janapada kI saMjJAyeM haiM / unameM liga aura vacana svabhAvasiddha haiM, yatnasAdhya nahIM / jaise ApaH, dArAH, gRhAH, sikalAH, varSA Adi zabdoM ke liGga aura vacana saMjJApramANa se siddha haiN| lubvidhAyakasUtramaziSyam (2) lub yogAprakhyAnAt / 54 / pa0vi0 - lup 1 / 1 yoga - aprakhyAnAt 5 / 1 / sao - na prakhyAnamiti aprakhyAnam ( naJtatpuruSaH) / yogasya Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam aprakhyAnamiti yogAprakhyAnam, tasmAt-yogAprakhyAnAt (sssstthiittpurussH)| anu0-'aziSyam' itynuvrtte| anvaya:-lub aziSyaM yogaaprkhyaanaat| artha:-lup-vidhAyakaM sUtramapi aziSyam=na vaktavyam, yogAprakhyAnAt= smbndhsyaa'prsiddhtvaat| udaa0-pnycaalaa:| vrnnaaH| etA dezavizeSasya saMjJAH, na hi nivAsasambandhAdeva paJcAlA: kathyante, na hi vRkSavizeSasambandhAdeva te 'varaNA:' ityucynte| AryabhASA-artha-(lup) vidhAyaka sUtra bhI (aziSyam) upadeza karane ke yogya nahIM hai, kyoMki (roga aprakhyAnAt) yoga-sambandha ke aprasiddha hone se| udaa0-pnycaalaa:| vrnnaa:| siddhi-lupa kA vidhAna karanevAle janapade lup' (4 / 2 / 81) aura varaNAdibhyazca (4 / 2 / 82) sUtroM ke upadeza kI koI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki varaNa nAma vRkSavizeSa ke yoga se varaNA:' zabda prakhyAta hogayA hai; aisI bAta nahIM hai kintu ye to janapada Adi kI saMjJAyeM hI haiN| isaliye yahAM tasya nivAsaH' (4 / 2 / 69) tathA 'adUrabhavazca' (4 / 270) se taddhita pratyaya hI nahIM ho sakatA, phira use lup karane kA prazna hI utpanna nahIM hotaa| yogapramANe'pi doSadarzanam 3) yogapramANe ca tadabhAve'darzanaM syaat|55| pa0vi0-yogapramANe 71 ca avyayapadam, tadabhAve 7 / 1 / adarzanam 11, syAt kriyaapdm| sa0-yogasya pramANamiti yogapramANam, tasmin yogapramANe (sssstthiittpurussH)| tasyAbhAva iti tadabhAvaH, tasmin-tadabhAve (sssstthiittpuruss:)| na darzanamiti adarzanam (nnyttpurussH)| anu0-'lup aziSyam' itynuvrtte| anvaya:-yogapramANe ca tad aziSyaM tadabhAve'darzanaM syAt / artha:-yogapramANe sambandhavizeSasya pramANe satyapi lup-vidhAyaka sUtram aziSyam=na vaktavyam, yato hi tadabhAve sambandhavizeSasyAbhAve tasya zabdaprayogasyApi adarzanam lopa: syAt, na ca tathA bhavati / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 125 AryabhASA - artha - (yogapramANe ) yadi yoga = sambandhavizeSa ko pramANa mAna lene para (ca) bhI (lup) lup vidhAyaka sUtra (aziSyam) upadeza karane yogya nahIM hai kyoMki (tadabhAve) usa yoga sambandhavizeSa kA abhAva ho jAne para (adarzanam) usa zabda ke prayoga kA bhI lopa (syAt) ho jAnA cAhiye / siddhi-yadi koI AcArya yaha kahatA hai ki 'paJcAlAH ' nAmaka kSatriyoM ke nivAsa ke yoga se usa janapada kA nAma 'paJcAlAH ' hai aura 'varaNA:' nAmaka vRkSavizeSa ke yoga se kisI janapada kA nAma 'varaNA:' hai to yaha nAma yoga (sambandha) ke abhAva meM nahIM rahanA cAhiye, kintu aisA nahIM hai / aba una kSatriyoM ke sambandha ke vinA bhI usa janapada ko 'paJcAlA:' kahA jAtA hai aura 'varaNa' nAmaka vRkSavizeSa ke sambandha ke vinA bhI 'varaNA: ' kahA jArahA hai| rohitaka ( roher3A) vana na rahane para bhI rohataka kahA jArahA hai| prakRtipratyayArthavacanamaziSyam (4) pradhAnapratyayArthavacanamarthasyAnyapramANatvAt / 56 / pa0vi0- pradhAna- pratyayArthavacanam 11 arthasya 6 / 1 anyapramANatvAt 5 / 1 / sao - pradhAnaM ca pratyayazca tau- pradhAnapratyayau tayo:- pradhAnapratyayayoH, arthasya vacanam iti arthavacanam, pradhAnapratyayayorarthavacanamiti pradhAnapratyayArthavacanam ( itaretarayogadvandvagarbhitaSaSThItatpuruSaH) / anyasya pramANamiti - anyapramANam, anyapramANasya bhAvo'nyapramANatvam, tasmAt-anyapramANatvAt (SaSThItatpuruSagarbhitataddhitavRtti: ) / anu0-'aziSyam' ityanuvartate / anvayaH - pradhAnapratyayArthavacanaM cAziSyamarthasyAnyapramANatvAt / artha:- pradhAnArthavacanaM pratyayArthavacanaM cAziSyam = na vaktavyam, arthasyA'nyapramANatvAt lokapramANatvAt / zAstrAdanyo lokaH / purA vaiyAkaraNai: 'pradhAnoparsajane pradhAnArthaM saha brUtaH', prakRtipratyayau sahArthaM brUtaH' iti pradhAnArthavacanaM pratyayArthavacanaM ca kRtam / tat pANini: pratyAcaSTe-pradhAnArthavacanaM pratyayArthavacanaM ca lokapramANata eva siddhm| 'rAjapuruSamAnaya' ityukte na rAjAnamAnayanti na ca puruSamAtram, apitu rAjaviziSTa: puruSa AnIyate / 'aupagavamAnaya' ityukte nopagumAnayanti na Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 * pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam cApatyamAtram, apitu upaguviziSTamapatyamAnIyate / loko hi pradhAnArthavacanaM ca samyag avagacchati, kiM tatra zAstraprayAsena ? AryabhASA-artha-(pradhAna-pratyayArthavacanam) pradhAnArtha aura pratyayArtha kA kathana bhI (aziSyam) upadeza karane ke yogya nahIM hai kyoMki (arthasya) artha ke sambandha meM (anyapramANatvAt) zAstra se anya loka ko hI pramANa mAnane se| siddhi-pUrvAcAryoM ne "pradhAnopasarjane pradhAnArthaM saha brUta" arthAt pradhAna aura upasarjana gauNa donoM pada milakara samAsa meM pradhAna artha kA kathana karate haiN|, 'prakRtipratyayau pratyayArthaM saha brUtaH prakRti aura pratyaya milakara pratyayArtha kA kathana karate haiM, isa prakAra ke sUtra banAye the| isa viSaya meM pANinimuni kA mata yaha hai ki isa prakAra ke sUtra-upadeza kI koI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki zabdoM ke dvArA artha kA kathana svAbhAvika hai, pAribhASika nahIM aura vaha loka-pramANa se siddha ho jAtA hai| jina logoM ne vyAkaraNa nahIM par3hA ve bhI, jaba yaha kahA jAtA hai ki rAjapuruSamAnaya' arthAt rAjapuruSa ko bulAo to ve rAjaviziSTa puruSa ko le Ate haiM, rAjA ko athavA puruSamAtra ko nahIM laate| jo prayojana loka se siddha hai, usameM zAstra upadeza rUpa prayatna karane kI kyA AvazyakatA hai? kAlopasarjanalakSaNamaziSyam (5) kAlopasarjane ca tulym|57| pa0vi0-kAla-upasarjane 1 / 2 ca avyayapadam, tulyam 1 / 1 / sa0-kAlazca upasarjanaM ca te-kAlopasarjane (itretryogdvndvH)| anu0-'aziSyam' itynuvrtte| . anvaya:-kAlopasarjane ca tulyam ashissym| artha:-kAla upasarjanaM ca pUrveNa tulyam aziSyam=na vaktavyam, tatrApi lokprmaanntvaat| purA vaiyAkaraNai: 'AnyAyyAdutthAnAdAnyAyyAcca saMvezanAd eSo'dyatana: kAlaH' iti kAlalakSaNaM kRtam, 'apradhAnamupasarjanam' iti copasarjanalakSaNaM kRtam / tat pANini: pratyAcaSTe-idaM kAlalakSaNamupasarjanalakSaNaM ca lokapramANata eva siddham, kiM tatra zAstraprayatnena ? __ AryabhASA-artha-(kAla-upasarjane) kAla aura upasarjana (ca) bhI (tulyam) pUrva ke samAna (aziSyam) upadeza karane yogya nahIM haiM kyoMki unameM bhI (anyapramANatvAt) zAstra se anya loka ko hI pramANa mAnane se| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 127 siddhi-kucha vaiyAkaraNoM ne kAla aura upasarjana kI paribhASAyeM kI haiN| jaise-'AnyAyyAdutthAnAdAnyAyyAcca saMvezanAt, eSo'dyatana: kAla:' arthAt uThane se lekara sone taka ke kAla ko adyatana kAla kahate haiN| 'aharubhayato'rdharAtram eSo'dyatana: kAla:' ardharAtri ke donoM ora jo dina hai, use adyatana kAla kahA jAtA hai| 'apradhAnamupasarjanam apradhAna ko upasarjana kahate haiN| isa viSaya meM pANinimuni kA mata yaha hai ki kAla aura upasarjana ke lakSaNa-upadeza kI koI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki yaha lokapramANa se hI siddha ho jAtA hai| jina logoM ne vyAkaraNa nahIM par3hA ve bhI aisA kahate haiM ki idamasmAbhiradya kRtam, idaM zva: karttavyam, idaM hyaH kRtam' ityaadi| isI prakAra upasarjanaM vayamatra gRhe prAme vA' aisA kahane para loka meM yaha samajhA jAtA hai ki hama isa ghara meM athavA grAma meM apradhAna haiN| ata: jo artha loka se siddha hai, usameM zAstra ke dvArA prayatna karane kI kyA AvazyakatA hai? vacanaprakaraNam ekavacane bahuvacanavikalpaH(1) jAtyAkhyAyAmekasmin bhuvcnmnytrsyaam|58| pa0vi0-jAti-AkhyAyAm 7 1 ekasmin 7 / 1 bahuvacanam 11 anyatarasyAm avyym| sa0-jAterAkhyA iti jAtyAkhyA, tasyAm-jAtyAkhyAyAm (sssstthiittpurussH)| anvaya:-jAtyAkhyAyAmekasmin anyatarasyAM bhuvcnm| artha:-jAti-AkhyAmekasminnarthe vikalpena bahuvacanaM bhavati / udA0-(ekavacanam) sampanno yv:| sampanno vrIhiH / pUrvavayA brAhmaNo prtyuttheyH| (bahuvacanam) sampannA yavAH / sampannA vrIhayaH / pUrvavayaso brAhmaNA: prtyuttheyaaH| ___AryabhASA-artha-(jAti-AkhyAyAm) jAti kA kathana karate samaya (ekasmin) ekavacana meM (anyatarasyAm) vikalpa se (bahuvacana) bahuvacana hotA hai| udA0-(ekavacana) sampanno yvH| (bahuvacana) sampannA yavAH / samRddha jau| (ekavacana) sampanno vrIhiH / (bahuvacana) sampannA vIhayaH / samRddha caavl| (ekavacana) pUrvavayA brAhmaNaH pratyuttheya: / (bahuvacana) pUrvayavaso brAhmaNA pratyuttheyA: / pUrvaja brAhmaNa kA pratyutthAnapUrvaka Adara karanA caahiye| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vizeSa- jAti eka artha kI vAcaka hotI hai, isaliye usameM yekayordvirvacanaikavacane (1/4/22 ) se ekavacana hI ho sakatA hai| isa sUtra se ekArthavAcI jAti zabda meM bahuvacana kA bhI upadeza kiyA hai| ekavacane dvivacane ca bahuvacanavikalpaH(2) asmado dvayozca / 56 / pa0vi0-asmadaH 6 / 1 dvayoH 7 / 2 ca avyayapadam / anu0-'ekasmin bahuvacanamanyatarasyAm' ityanuvartate / anvayaH-asmada ekasmin dvayozcAnyatarasyAM bahuvacanam / arthaH-asmad-zabdasyaikavacane dvivacane ca vikalpena bahuvacanaM bhavati / udA0- ( ekavacane) ahaM bravImi / vayaM brUmaH / ( dvivacane) AvAM brUvaH / vayaM brUmaH / 1 AryabhASA - artha - (asmadaH ) asmad zabda ke prayoga meM (ekasmin ) ekavacana meM aura (dvayoH) dvivacana meM (ca) bhI (anyatarasyAm ) vikalpa se (bahuvacanam ) bahuvacana hotA hai / 128 udA0 - ekavacana meM bahuvacana - ahaM bravImi / maiM bolatA hUM / vayaM brUmaH / hama bolate haiM / ( dvivacana meM bahuvacana) AvAM brUvaH / hama donoM bolate haiN| vayaM brUmaH / hama saba bolate haiM / dvivacane bahuvacanavikalpaH (3) phalgunIproSThapadAnAM ca nakSatre | 60 / pa0vi0- phalgunI - proSThapadAnAm 6 / 3 ca avyayapadam, nakSatre 7 / 1 / sao - phalgunyau ca proSThapade ca tAH phalgunIproSThapadAH, tAsAmphalgunIproSThapadAnAm (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - dvayoH bahuvacanam, anyatarasyAm' ityanuvartate / , anvayaH - nakSatre phalgunIproSThapadAnAM ca dvayorbahuvacanamanyatarasyAm / artha:-nakSatravAcinAM phalgunI - proSThapadAnAM ca dvivacane vikalpena bahuvacanaM bhavati / udA0- ( phalgunI) dvivacanam - kadA pUrve phalgunyau / bahuvacanam - kadA pUrvAH phalgunya: / (proSThapadA) dvivacanam - kadA pUrve proSThapade / bahuvacanamkadA pUrvA: proSThapadA: / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH . 126 AryabhASA-artha-(nakSatre) nakSatravAcI (phalgunI-proSThapadayo:) phalgunI aura proSThapadA zabdoM ke (dvayoH) dvivacana meM (anyatarasyAm) vikalpa se (bahuvacanam) bahuvacana hotA hai| udA0-(phalgunI) dvivacana-kadA pUrve phalgunya: / bahuvacana-kadA pUrvAH phalgunyaH / pUrvA phalgunI nakSatra kaba hai ? (proSThapadA) dvivacana-kadA pUrve prosstthpde| bahuvacana-kadA pUrvAH proSThapadAH / pUrvA proSThapadA nakSatra kaba hai? vizeSa-(1) nakSatroM ke nAma-azvinI (azvayuk) / bhrnnii| kRttikaa| rohinnii| mRgazIrSa (mRgaziraH, aagrhaaynnii)| aardraa| punarvasu / puSya (sidhya, tissy)| aashlessaa| mghaa| pUrvA phlgunii| uttarA phlgunii| hst| citraa| svaati| vishaakhaa| anuraadhaa| jyesstthaa| muul| puurvaassaaddhaa| uttraassaaddhaa| shrvnn| dhaniSThA (shrvisstthaa)| zatabhiSaj / pUrvA bhAdrapadA (pUrvA prosstthpdaa)| uttarA bhAdrapadA (uttarA prosstthpdaa)| revtii| ye 27 sattAIsa nakSatra hote haiN| atharvaveda kA0 19 sU0 7 meM 28veM abhijit nakSatra kA bhI varNana hai| 'aSTAviMzAni zivAni' (a0 19 / 8 / 2) / (2) pUrvA phalgunI do nakSatroM kA nAma hai, kintu unake dvivacana meM vikalpa se bahuvacana bhI hotA hai| proSThapadA (pUrvA bhAdrapadA, uttarA bhAdrapadA) bhI do nakSatroM kA nAma hai kintu unake dvivacana meM vikalpa se bahuvacana bhI hotA hai| dvivacana-ekavacanavikalpaH ___(4) chandasi punrvsvorekvcnm|61| pa0vi0-chandasi 71 punarvasvoH 6 / 2 ekavacanam 11 / anu0-nakSatre dvayoranyatarasyAm' itynuvrtte| anvaya:-chandasi nakSatre punrvsvordvyornytrsyaamekvcnm| artha:-chandasi vaidikabhASAyAM nakSatravAcino: punavasvordvivacane vikalpena ekavacanaM bhavati / udA0-(dvivacanam) punarvasU nksstrmditirdevtaa| (ekavacanam) punrvsurnksstrmditirdevtaa| punarvasU nAma dve nakSatre / tatra dvitvavivakSAyAM dvivacane prApte pakSe ekavacana vidhiiyte| AryabhASA-artha-(chandasi) chanda viSaya meM (nakSatre) nakSatravAcI (punarvasvoH) punarvasu zabada ke (dvayoH) dvivacana meM (anyatarasyAm) vikalpa se (ekavacanam) ekavacana hotA hai| udA0-(dvivacana) punarvasU nksstrmditirdevtaa| (ekavacana) punrvsurnksstrmditirdevtaa| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vizeSa-punarvasu do nakSatra haiM, unake dvivacana meM chanda viSaya meM ekavacana bhI ho jAtA hai| punarvasurnakSatramaditirdevatA / punarvasu nakSatra hai aura aditi usakA devatA hai| (5) vishaakhyoshc|62| pa0vi0-vizAkhayo: 7 / 2 ca avyypdm| anu0-'chandasi nakSatre dvayo: ekavacanam, anyatarasyAm' ityanuvartate / anvaya:-chandasi nakSatre vizAkhAyozca dvyornytrsyaamekvcnm| artha:-chandasi vaidikabhASAyAM nakSatravAcinovizAkhayordvivacane vikalpena ekavacanaM bhvti| udA0-(dvivacanam) vizAkhe nakSatramindrAgnI devtaa| (ekavacanam) vizAkhA nakSatramindrAgnI devtaa| vizAkhA nAma dve nksstre| tatra dvitvavivakSAyAM dvivacane prApte pakSe ekavacana vidhiiyte| AryabhASA-artha-(chandasi) chanda viSaya meM (nakSatre) nakSatravAcI (vizAkhayo:) vizAkhA zabda ke (dvayoH) dvivacana meM (anyatarasyAm) vikalpa se (ekavacanam) ekavacana hotA hai| dvivacana-vizAkhe nakSatramindrAgnI devatA / ekavacana-vizAkhA nakSatramindrAgnI devtaa| vizeSa-(1) vizAkhA do nakSatra haiN| unake dvivacana meM chanda viSaya meM ekavacana bhI ho jAtA hai| vizAkhA nakSatramindrAgnI devtaa| vizAkhA nakSatra hai aura usakA indrAgnI devatA hai| bahuvacane nityaM dvivacanam(6) tiSyapunarvasvornakSatradvandve bahuvacanasya dvivacanaM nityam / 63 / pa0vi0-tiSya-punarvasvoH 6 / 2 nakSatradvandve 7 / 1 bahuvacanasya 6 / 1 dvivacanam 1 / 1 nityam 1 / 1 / sa0-tiSyazca punarvasU ca tau-tiSya-punarvasU, tayo:-tiSyapunarvasvo: (itretryogdvndv:)| nakSatrANAM dvandva iti nakSatradvandvaH, tasmin nakSatradvandve (sssstthiittpurussH)| anvayaH-tiSya punarvasvornakSatradvandve bahuvacanasya nityaM dvivcnm| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 131 artha:-tiSyapunarvasvornakSatradvandve karttavye bahuvacanasya sthAne nityaM dvivacanaM bhvti| uditau tiSyapunarvasU dRshyete| tiSyo nAma ekaM nakSatram, punarvasU nAma dve nksstre| tatra nakSatradvandve kartavye bahutvavivakSAyAM bahuvacane prApte nityaM dvivacanaM vidhiiyte| ____ AryabhASA-artha-(tiSya-punarvasvo:) tiSya aura punarvasu zabdoM ke (nakSatradvandve) nakSatraviSayaka dvandva samAsa meM (bahuvacanasya) bahuvacana ke sthAna meM (nityam) sadA (dvivacanam) dvivacana hotA hai| __udA0-(dvivacana) uditau tiSyapunarvasU dRzyete / udita huye tiSya aura punarvasu nakSatra dikhAI de rahe haiN| siddhi-(1) tiSyapunarvasU / tiSyazca punarvasU ca te-tissypunrvsuu| (dvandvasamAsa) yahAM tiSya eka nakSatra hai aura punarvasu do nakSatra haiN| inake dvandva samAsa meM bahutva vivakSA meM bahuvacana honA cAhiye kintu isa sUtra se vahAM nitya dvivacana kA hI vidhAna kiyA gayA hai| ekazeSaprakaraNam ekazeSaH sarUpANAm (1) sarUpANAmekazeSa ekvibhktau|64| pa0vi0-sarUpANAm 6 / 3 ekazeSa: 1 / 1 ekavibhaktau 7 / 1 / sa0-samAnaM rUpaM yeSAM te-sarUpA:, teSAm-sarUpANAma (bahuvrIhi:) ekasya zeSa iti ekazeSa: (sssstthiittpuruss:)| ekA cAsau vibhaktizceti ekavibhaktiH, tasyAm-ekavibhaktau (karmadhArayaH) ___anvayaH-sarUpANAmekavibhaktAvekazeSaH / artha:-sarUpANAM zabdAnAmekavibhaktau parata ekazeSo bhavati, eka: ziSyate; anye nivrtnte| udA0-vRkSazca vRkSazca tau-vRkSau / vRkSazca vRkSazca vRkSazca te-vRkSAH / AryabhASA-artha-(ekavibhaktau) samAna vibhakti meM vidyamAna (sarUpANAm) ekarUpavAle zabdoM meM (ekazeSa:) eka zabda zeSa rahatA hai, anya nivRtta ho jAte haiN| udA0-vRkSazca vRkSazca tau vRkssau| do vRkss| vRkSazca vRkSazca vRkSazca te vRkSAH / saba vRkss| vizeSa-pratyeka artha meM zabda kA niveza Avazyaka hone se eka zabda se aneka arthoM kA kathana nahIM kiyA jA sakatA, aura cAhate haiM ki eka zabda se aneka arthoM kA kathana kiyA jA ske| isaliye yahAM ekazeSa prakaraNa kA Arambha kiyA gayA hai| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yUnA saha gotraM zeSa: (2) vRddho yUnA tallakSaNazcedeva vishessH|65 / pa0vi0-vRddha: 11 yUnA 31 tllkssnn1|1 cet avyayapadam, eva avyayapadam, vizeSa: 1 / 1 / / sa0-sa: (gotrapratyayaH, yuvapratyayazca) lakSaNam nimittaM yasya sa:-tallakSaNa: (bhuvriihi:)| anu0-'zeSa:' itynuvrtte| anvaya:-vRddho yUnA saha zeSa:, tallakSaNazcedeva vizeSaH / . artha:-vRddha: gotrapratyayAnta: zabda:, yUnA-yuvapratyayAntena zabdena saha ziSyate, tatra yadi tallakSaNa:-gotrapratyayalakSaNo yuvapratyayalakSazcaiva vizeSo bhvti| vRddha iti pUrvAcAryANAM gotrasya saMjJA / udA0-gArgyazca gAAyaNazca tau-gAgryo / vAtsyazca vAtsyAyanazca tau-vaatsyau| AryabhASA-artha-(yUnA) yuvapratyayAnta zabda ke sAtha (vRddhaH) gotrapratyayAnta zabda (zeSa:) zeSa rahatA hai (cet) yadi vahAM (tat-lakSaNa:) yuvA aura gotra pratyaya ko batalAnevAlI (eva) hI (vizeSa:) vizeSatA ho| vRddha' yaha pUrvAcAryo kI gotra kI saMjJA hai| udA0-gAryazca gAyaryAyaNazca tau gAgyau~ / gAye aura usakA putra gAAyaNa, donoN| vAtsyazca vAtsyAnazca tau vaatsyau| vAtsya aura usakA putra vAtsyAyana, donoN| siddhi-(1) gAgryo / gaaye+gaaaaynn+au| gAgryo / yahAM gAye' zabda meM gargadibhyo yajJa (4 / 1 / 105) se gotrApatya artha meM yaJ pratyaya hai aura tatpazcAt gArgya zabda se yajiJozca' (4 / 1 / 101) se yuvApatya artha meM phak pratyaya hai| gArgya aura gAAyaNa ko eka sAtha kahane meM gotrapratyayAnta 'gArgya' zabda zeSa raha jAtA hai aura yuvapratyayAnta gAAyaNa zabda nivRtta ho jAtA hai-gaagryo| gotraM strIzeSastasyAH puMvadbhAvazca (3) strI puNvcc|66| pa0vi0-strI 1 / 1 puMvat avyayapadam, ca avyypdm| puMsA tulyamiti puMvat (tddhitvRtti:)| anu0-'zeSa:, vRddho yUnA tallakSaNazcedeva vizeSaH' itynuvrtte| anvaya:-vRddhA strI yUnA saha zeSa: puMvacca, tallakSaNazcedeva vizeSaH / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH artha:-vRddhA-gotrapratyayAntA strI yuvapratyayantena zabdena saha ziSyate, sA ca strI puMvad bhvti| tatra yadi tallakSaNa: gotrapratyayalakSaNo yuvapratyayalakSaNazcaiva vizeSo bhvti| ___ udA0-gArgI ca gAAyaNazca tau-gAgryo / vAtsI ca vAtsyAyanazca tau-vAtsyau / AryabhASA-artha-(yUnA) yuvapratyayAnta zabda ke sAtha (vRddhaH) vRddhapratyayAnta (strI) strIliGga (ca) bhI (zeSa:) zeSa rahatA hai aura vaha (puMvat) puMliGga ke tulya ho jAtA hai| (cet) yadi vahAM (tallakSaNa:) yuvA aura gotra pratyaya ko batalAnevAlI (eva) hI (vizeSa:) vizeSatA ho| udA0-gArgI ca gAAyaNazca tau gAryo / gArgI aura gArya kA putra donoN| vAtsI ca vAtsyAyanazca tau vaatsyau| vAtsI aura vAtsya kA putra donoN| siddhi-(1) gaagyo| gaargii+gaaaaynn+au| gaayauN| yahAM prathama garga zabda se gotrApatya artha meM gargAdibhyo yaJ (4 / 1 / 105) se yaJ pratyaya hotA hai-gaaye| usase strIliGga meM yatrazca' (4 / 1 / 16) se DIp pratyaya hotA hai-gaargy+ddiip| gaaye+hai| gaargii| gotrapratyayAnta gArgI strI aura yuvapratyayAnta gAAyaNa ke eka sAtha kathana karane meM gArgI strI zeSa raha jAtI hai| usake puMvad bhAva hone se 'gArgya' hI zabda raha jAtA hai| aise hI-vAtsyaH / striyA saha pumAn (4) pumAn striyaa|67| pa0vi0-pumAn 1 / 1 striyA 31 / anu0-'zeSa:, tallakSaNazcedeva vizeSaH' itynuvrtte| anvayaH-pumAn striyA saha zeSa:, tallakSaNazcedeva vizeSaH / artha:-pumAn=puruSavAcI zabda: strIvAcinA zabdena saha ziSyate, tatra yadi tallakSaNa: liGgalakSaNa eva vizeSo bhvti| udA0-brahmaNI ca brAhmaNazca tau braahmnnau| kukkuTI ca kukkuTazca tau-kukkuttau| AryabhASA-artha-(striyA) strIvAcI zabda ke sAtha (pumAn) puruSavAcI zabda (zeSa:) zeSa rahatA hai (cet) yadi vahAM (tallakSaNa:) strIliGga aura puMlliGga ko batalAnevAlI (eva) hI (vizeSa:) vizeSatA ho| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0- brAhmaNI ca brAhmaNazca tau brAhmaNau / brAhmaNI aura brAhmaNa donoM / kukkuTI ca kukkuzca tau - kukkuTau / murgI aura murgA donoM | 134 svasRduhitRbhyAM saha bhrAtRputrau - (5) bhrAtRputrau svasRduhitRbhyAm // 68 / pa0vi0 - bhrAtR-putrau 12 svasR - duhitRbhyAm 5 / 2 / sao - bhrAtA ca putrazca tau bhrAtRputrau (itaretarayogadvandva : ), svasA ca duhitA ca te svasRduhitarau tAbhyAm - svasRduhitRbhyAm (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - 'zeSa' ityanuvartate / anvayaH - bhrAtRputrau svasRduhitRbhyAM zeSaH / artha:- bhrAtRputrau zabdau yathAsaMkhyaM svasRduhitRbhyAM zabdAbhyAM saha ziSyete / udA0- (bhrAtA) svasA ca bhrAtA ca tau bhrAtarau (putraH ) duhitA ca putrazca tau putrau / AryabhASA - artha - (svasR-duhitRbhyAm ) svasA aura duhitA zabda ke sAtha yathAsaMkhya (bhrAtRputrau ) bhrAtA aura putra zabda (zeSaH) zeSa rahatA hai arthAt svasA ke sAtha bhrAtA aura duhitA ke sAtha putra | udA0-(bhrAtA) svasA ca bhrAtA ca tau bhrAtarau / bahana aura bhAI / (putra) duhitA ca putrazca tau putrau / putrI aura putra / anapuMsakena saha napuMsakaM vA caikavadbhAvaH (6) napuMsakamanapuMsakenaikavaccAsyAnyatarasyAm / 66 / pa0vi0-napuMsakam 1 / 1 anapuMsakena 3 / 1 ekavat avyayapadam, ca avyayapadam, asya 6 / 1 anyatarasyAm 7 / 1 / sao-na napuMsakam iti anapuMsakam tena - anapuMsakena ( naJtatpuruSaH ) / ekena tulyamiti ekavat ( taddhitavRtti: ) / anu0 - 'zeSa:, tallakSaNazcedeva vizeSa:' ityanuvartate / anvayaH - napuMsakamanapuMsakena zeSa:, tallakSaNazcedeva vizeSaH asya cAnyatarasyAmekavat / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH artha:-napuMsakaliGgazabdo'napuMsakaliGgazabdena saha ziSyate, tatra yadi tallakSaNa:=puliGgalakSaNa eva vizeSo bhavati, asya zeSasya ca napuMsakaliGgazabdasya vikalpena ekavat kAryaM bhavati, ekavacanaM bhavatItyarthaH / . udAo-zuklazca kambala:, zuklA ca bRhatikA, zuklaM ca vastram tadidam-zuklam / taaniimaani-shuklaani| AryabhASA-artha- (anapuMsakena) puMlliGga aura strIliGga zabda ke sAtha (napuMsakam) napuMsakaliGga zabda (zeSa:) zeSa rahatA hai, (cet) yadi vahAM (tallakSaNa:) puMliGga, strIliGga aura napuMsakaliGga ko batalAnevAlI hI (vizeSa:) vizeSatA ho| (ca) aura (asya) isa zeSa napuMsaka zabda ko (anyatarasyAm) vikalpa se (ekavat) eka vacana ke samAna kArya hotA hai| udA0-zuklazca kambala:, zuklA ca bRhatikA, zuklaM ca vastram, tadidam-zuklam (ekvcn)| tAnImAni zuklAni (bhuvcn)| bRhtikaa-dupttttaa| mAtrA saha vA pitA (7) pitA mAtrA 70 / pa0vi0-pitA 1 / 1 mAtrA 31 / sa0-'zeSa:, anyatarasyAm' itynuvrtte| anvaya:-pitA mAtrA zeSaH / artha:-pitRzabdo mAtRzabdena saha vikalpena ziSyate, pakSe mAtRzabdo nivrtte| udA0-mAtA ca pitA ca tau-pitrau| mAtA ca pitA ca tau-maataapitrau| AryabhASA-artha-(mAtrA) mAtA zabda ke sAtha (pitA) pitA zabda (anyatarasyAm) vikalpa se (zeSa:) zeSa rahatA hai| __udA0-pitA-mAtA ca pitA ca tau pitrau| mAtA-pitA-mAtA ca pitA ca tau maataapitrau| pitarau-mAtA aura pitaa| zvazrvA saha vA zvazura: (8) zvazuraH zvazrvA 71 / pa0vi0-zvazuraH 11 zvazrvA 3 / 1 / anu0-'zeSa:, anyatarasyAm' itynuvrtte| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 anvayaH - zvazuraH zvazrvA zeSa: / arthaH- zvazurazabdaH zvazrUzabdena saha vikalpena ziSyate / pakSe zvazrUzabdo nivartate / pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0 - zvazrUzca zvazurazca tau - zvazurau / zvazrUzca zvazurazca tau zvazrUzvazurau / AryabhASA - artha - ( zvazravA ) zvazrU zabda ke sAtha ( zvazuraH) zvazura zabda (anyatarasyAm) vikalpa se ( zeSaH) zeSa rahatA hai| udA0 - zvazrUzca zvazurazca tau zvazurau / zvazrUzva zvazurazca tau zvazrUzvazurau / zvazurau = sAsa aura sasura / sarvaiH saha tyadAdIni (6) tyadAdIni sarvairnityam // 72 // pa0vi0-tyadAdIni 1 / 3 sarvaiH 3 / 3 nityam 1 / 1 / sa0-tyad AdiryeSAM tAnImAni - tyadAdIni ( bahuvrIhi: ) / anu0 - 'zeSa:' ityanuvartate / anvayaH - tyadAdIni sarvairnityaM zeSaH / artha: :- tyad-AdIni zabdarUpANi sarvaiH zabdaiH saha nityaM ziSyante / udA0 - (tad ) sa ca devadattazca - tau / (yad) yazca devadattazca - yau / AryabhASA - artha - (sarvaiH) saba zabdoM ke sAtha (tyad - AdIni ) tyad Adi zabda (nityam) sadA (zeSaH) zeSa rahate haiM / udA0- (tad) sa ca devadattazca - tau / (yad) yazca devadattazca - yau / tau = vaha aura devadatta | yau= jo aura devadatta / tyadAdigaNa-tyad / tad / yad / etad / idam / ads| ek| dvi / yuSmad / asmad / bhavatu / kim / ( sarvAdyantargata: ) / vizeSa- yadi tyad Adi zabdoM kA hI paraspara kathana kiyA jAye to vahAM jo paravartI zabda hotA hai, vaha zeSa rahatA hai- sa ca yazca yau / yazca kazca - kau / pazusaMgheSu strI (10) grAmyapazusaMgheSvataruNeSu strI / 73 / pa0vi0- grAmya- pazusaMgheSu 7 / 3 ataruNeSu 7 / 3 strI 1 / 1 / sao - grAme bhavA grAmyAH (taddhitavRttiH) / grAmyAzca te pazava iti - Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 137 grAmyapazava:, teSAm-grAmyapazUnAm, grAmyapazUnAM saMghA iti grAmyapazusaMghA:, teSu-grAmyapazusaMgheSu (krmdhaarygrbhitsssstthiittpuruss:)| na vidyante taruNA yeSu te-ataruNA:, teSu-ataruNeSu (bhuvriihiH)| anu0-'zeSaH' itynuvrtte| anvaya:-ataruNeSu grAmyapazusaMgheSu strI shess:| artha:-ataruNeSu=taruNarahiteSu grAmINapazUnAM saMgheSu ucyamAneSu strI ziSyate, pumA~zca nivrtte| udA0-gAvazca vRSabhAzca tA:-gAva: / gAva imAzcaranti / mahiSAzca mahiSyazca taa:-mhissyH| mahiSya imAzcaranti / __ 'pumAn striyAM' (1 / 2 / 67) iti puMsa: zeSatve prApte'tra strIzeSo vidhiiyte| AryabhASA-artha-(ataruNeSu) taruNa pazuoM se rahita (grAmya-pazusaMgheSu) grAmINa pazusaMghoM ke kathana meM (strI) strIliGga zabda (zeSa:) zeSa rahatA hai| udA0-gAvazca vRSabhAzca tA gaavH| gAva imaashcrnti| ye gauveM caratI haiN| mahiSyazca mahiSAzca tA mahiSyaH / mahiSya imAzcaranti / ye bhaiMseM caratI haiN| vizeSa-yahAM pumAn striyA' (a0 1 / 2 / 67) se puMliGga zabda kA zeSatva prApta thA, ata: yahAM strI zabda ke zeSa rahane kA upadeza kiyA hai| iti paNDitasudarzanadevAcAryaviracite pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacane prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH smaaptH| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH bhUvAdayo dhAtavaH | 1 | pa0vi0 - bhUvAdaya: 1 / 3 dhAtavaH 1 / 3 / sao - (1) bhU AdiryeSAM te bhUvAdaya: ( bahuvrIhi: ) / bhU+v+AdayaH = bhUvAdaya: / atra maGgalArtho vakAra iti kecit / (2) bhuvo'rthaM vadantIti bhUvAdaya: ( upapadasamAsaH) / ( 3 ) bhUzca vAzceti bhUvau / bhUvau AdI yeSAM te bhUvAdaya: (bahuvrIhi: ) / bhU ityevamAdayo vA ityevaM prakArakA ityarthaH, ityanye / dhAtusaMjJA artha:- kriyAvAcino bhUvAdayaH zabdA dhAtusaMjJakA bhavanti / udA0- (bhU sattAyAm) bhavati / ( edha vRddhau ) edhate / ( spardha saMgharSe ) spardhata, ityaadi| AryabhASA - artha - (bhUvAdayaH ) kriyAvAcI, bhU ke tulya artha ko batalAnevAle zabdoM kI ( dhAtava:) dhAtu saMjJA hotI hai| udA0 (bhU sattAyAm) bhavati / (edha vRddhau) edhte| (spardha saMgharSe) spardhate, ityAdi / siddhi - bhavati / bhU+laT / bhU+zap+tip / bho+a+ti / bhav+a+ti / bhavati / yahAM 'bhU' zabda kI dhAtu saMjJA hone se, usase 'vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se laT pratyaya, 'tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se 'lU' ke sthAna meM 'tip' Adeza, 'kartari zap' (3 11/68) se vikaraNa zappratyaya sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se aGga ko guNa tathA 'eco'yavAyAva:' ( 6 / 1 / 78) se 'av' Adeza hotA hai| isI prakAra 'edhate' Adi / vizeSa- (1) bhU+Adaya: - 'bhvAdayaH ' aisA pATha honA cAhiye ? kucha loga yahAM 'v' kA nirdeza maGgalArtha mAnate haiM- bhU+v+AdayaH = bhUvAdayaH / kucha loga bhU+vAdayaH=bhUvAdayaH, aisA svIkAra karate haiM / kinhIM kA kahanA hai ki jo bhU arthavAle jo vA Adi zabda haiM unakI dhAtu saMjJA hotI hai| (1) bhUvAdInAM vakAro'yaM maGgalArthaH prayujyate / bhuvo vA'rthaM vadantIti bhvarthA vA vAdaya: smRtA: / / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 136 (2) 'dhAtu' yaha pUrvAcAryoM kI saMjJA hai| unhoMne kriyAvAcI zabdoM kI yaha saMjJA kI hai| itsaMjJAprakaraNam anunAsiko'c (1) upadeze'janunAsika it|2| pa0vi0-upadeze 7 / 1 ac 1 / 1 anunAsika: 11 it 1 / 1 / anvaya:-upadeze'nunAsiko'c it| artha:-pANinIya-upadeze'nunAsiko'c it-saMjJako bhavati / udA0-(e) vRddhau) edhte| (spardha saMgharSe) sprdhte| AryabhASA-artha-(upadeze) pANinimuni ke upadeza meM (anunAsika:) anunAsika guNavAle (ac) svara kI (it) it saMjJA hotI hai| udA0-(erdhaM vRddhau) edhte| vaha bar3hatA hai| (spardha" saMgharSe) sprdht| vaha saMgharSa karatA hai| siddhi-(1) edhte| edhaiM+laT / edh+shp+t| edh+a+te| edhte| yahAM 'e) vRddhau' (bhvA0A0) dhAtu se vartamAne laT' pratyaya, hone para isa sUtra se (e)' dhAtu ke anunAsika 'a~' svara kA lopa hotA hai| tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se la' ke sthAna meM t' Adeza aura kartari za' (3 / 1 / 68) se vikaraNa 'zap' pratyaya hotA hai| aise hii-sprdhte| vizeSa-aSTAdhyAyI, dhAtupATha, uNAdikoSa, gaNapATha aura liGgAnuzAsana ke rUpa meM pANinimuni kA upadeza Aja upalabdha hotA hai| usameM it (lopa) kiye jAnevAle svara kA anunAsika guNa lagAkara upadeza nahIM kiyA gayA hai, kintu pratijJA'nunAsikakyA: pANinIyA:' pANini ke ziSya jisa svara kI it saMjJA karanI hai use guru ke pratijJAmAtra (kathanamAtra) se anunAsika mAnate haiM ki amuka svara anunAsika hai aura usakI it saMjJA kara lete haiN| yahAM 'e)' dhAtu meM samajhane ke liye anunAsika guNa dikhA diyA hai| antima-hala (2) halantya m / / pa0vi0-hal 11 antyam 1 / 1 / anu0-upadeze, it' ityanuvartate / / anvaya:-upadeze'ntyaM hal it| artha:-pANinIya-upadeze'ntimaM hal itsaMjJakaM bhavati / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-'aiuN' iti NakArasya, 'Rluk' iti kakArasya it saMjJA veditvyaa| AryabhASA-artha-(upadeze) pANinimuni ke upadeza meM (antyam) antima (hala) vyaJjana kI (it) saMjJA hotI hai| udA0-aiuN / yahAM NakAra kI it saMjJA hai| Rlak / yahAM kakAra kI it saMjJA hai, ityaadi| itsaMjJApratiSedhaH (vibhaktisthAstusmAH) ___(3) na vibhakto tusmAH / 4 / pa0vi0-na avyayapadam, vibhaktau 7 / 1 tusmA: 1 / 3 / sa0-tuzca s ca mazca te-tusmAH (itaretarayogadvandvaH) / anu0-upadeze it' itynuvrtte| anvaya:-vibhaktau tusmA id n| artha:-pANinIya-upadeze vibhaktau vartamAnAnAM tavarga-sakAra-makArANAm it saMjJA na bhvti| udA0-(tavargasya) vRkssaat| plkssaat| (sakArasya) brAhmaNA: / pacata: / pacatha: / (makArasya) apacatAm / apctm| 'halantyam (1 / 3 / 3) iti itsaMjJAyAM prAptAyAM pratiSedho vidhiiyte| AryabhASA-artha-(vibhaktau) kisI vibhakti meM vidyamAna (tu-s-mA:) tu tavarga, sakAra aura makAra kI (it) it saMjJA (na) nahIM hotI hai| halantyam (a0 1 / 3 / 3) se inakI it saMjJA prApta hotI thI, ata: usakA yahAM niSedha kiyA gayA hai| udA0-(tavarga) vRkSAt / vRkSa se| plakSAt / pIpala yA pilakhana vRkSa se| (sakAra) brAhmaNAH / saba braahmnn| pacata: / ve donoM pakAte haiN| pacathaH / tuma donoM pakAte ho| makAra-apacatAm / una donoM ne pkaayaa| apacatam / tuma sabane pkaayaa| siddhi-(1) vRkSAt / vRkss+si| vRkSa+as / vRkSa aat| vRkssaat| yahAM vRkSa zabda se 'Dasi' pratyaya aura usake sthAna meM TADasiGasAminAtsyA:' (7 / 1 / 12) se 'At' Adeza hotA hai| isa sUtra se vibhakti saMjJaka 'At' ke takAra kI it saMjJA kA niSedha hai| isI prakAra se-plakSAt / (2) brAhmaNAH / brAhmaNa+jas / brAhmaNa+as / brAhmaNAs / brAhmaNAru / brAhmaNAr / braahmnnaaH| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 141 yahAM brAhmaNa zabda se vihita vibhakti saMjJaka pratyaya ke sakAra kI it saMjJA nahIM hotI hai| isI prakAra se pc+ts=pctH| pac+thas pcthH| (3) apacatAm / pc+ldd| aT+pac+tas / a+pac+tAm / a+pc+shp+taam| a+pac+a+tAm / apctaam| yahAM DupacaS pAke' (bhvA030) dhAtu se 'anadyatane laG (3 / 2 / 111) se laG' pratyaya, tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se la' ke sthAna meM tas' Adeza aura usake sthAna meM 'tasthasthamipAM tAntantAmaH' (3 / 1 / 101) se 'tAm' Adeza hotA hai| isa sUtra se vibhakti saMjJaka tAm' ke makAra kI it saMjJA nahIM hotI hai| AdimA niTuDavaH (4) AdirbiTuDavaH / 5 / pa0vi0-Adi: 1 / 1 ji-Tu-Dava: 1 / 3 / sa0-nizca Tuzca Duzca te-biTuDava: (itaretarayogadvandvaH) / anu0-upadeze, it itynuvrtte| anvaya:-upadeze AdirbiTuDava it / artha:-pANinIya-upadeze Adau vartamAnA ji-Tu-Dava it-saMjJakA bhvti| udA0-(Ji) jimidA snehne-minn:| nidhRSA prAgalbhye-dhRSTaH / triindhI dIptau-iddhaH / (Tu) TuvepR kampane-vepathuH / Tuozvi gtivRddhyo:shvythuH| (Du) DupacaS paake-pktimm| Duvap bIjasantAne chedane ca-vaptimam / DukRJ karaNe-kRtrimam / AryabhASA-artha-(AdiH) Adi meM vidyamAna (ji-Tu-Dava:) ji, Tu, Du ina zabdoM kI (it) it saMjJA hotI hai|| udA0-(ji) jimidaa-minnH| sneha kiyaa| jidhRSA-dhRSTa: / pragalbhatA-caturAI kii| vikSvidA-viNNaH / sneha kiyA, mukta kiyaa| jiindhI-iddhaH / pradIpta huaa| (Tu) TuvepR-vepathuH / kmpn| Tuozvi-zvayathuH / gti| vRddhi| (Du) DupacaS-pavitramam / pakAyA huaa| Duvap-vapnimam / boyA huaa| DukRJ-kRtrimam / banAyA huaa| siddhi-(1) minnaH / jimidaa+kt| mid+t| mid+n| min+n| minn+su| minna: / yahAM nimidA snehane' (di0pa0) dhAtu se kta pratyaya karane para isa sUtra se dhAtu ke ji' kI it saMjJA ho jAtI hai| ridAbhyAM niSThAto na: pUrvasya ca daH' (8 / 2 / 42) se niSThA ke 'ta' ko na-Adeza tathA pUrvavartI ko bhI na Adeza hotA hai| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam isI prakAra se tridhuSA prAgalbhye' (svA0pa0) sikSvidA snehanamocanayo:' (divAdi0) 'biindhI dIptau' (rudhAdi0) ina dhAtuoM ke Adi meM vidyamAna 'bi' kI isa sUtra se it saMjJA hotI hai| nidhRssaa+kt| dhRSTa: / trividA+kta / viNNaH / jiindhii+kt| iddhaH / (2) vepathuH / TuvepR+athuc / vep+athu / vepthu+su| vepathuH / yahAM TuvepR kampane (bhvA0A0) dhAtu se 'Tvito'thuc (3 / 3 / 89) se 'athuc' pratyaya hone para isa sUtra se dhAtu ke 'Tu' kI it saMjJA hotI hai| (3) pavitramam / ddupcss+vitr| pc+tri| pk+tri| pvitr+mp| pvitr+m| pktrim+su| pvitrmm| yahAM DupacA pAke' (bhvA0 u0) dhAtu se 'Dvita: stri:' (3 / 3 / 88) se vitra' pratyaya hone para isa sUtra se dhAtu ke Du' kI it saMjJA hotI hai| vitra' pratyaya ke pazcAt ko mam nityam (4 / 4 / 20) se nitya map pratyaya hotA hai| patrimam / isI prakAra se 'Duvap bIjasantAne chedane ca' (bhvA0pa0) se vaktrimam aura 'DukRJ karaNe (ta0u0) dhAtu se kRtrimam' zabda siddha kreN| vaptimam / boyA huA athavA kATA huaa| kRtrimm| banAyA huaa| pratyayasyAdimaH SakAra: (5) SaH prtyysy|6| pa0vi0-Sa: 11 pratyayasya 6 / 1 / 'upadeze, Adi:, it' ityanuvartate / anvaya:-pratyayasyAdi: Sa it| artha:-pANinIya-upadeze pratyayasyAdima: SakAra it-saMjJako bhavati / udA0-zilpini vun-nrtkii| rjkii| AryabhASA-artha-(pratyayasya) pratyaya ke (Adi:) Adi meM vidyamAna (Sa:) S kI (it) it saMjJA hotI hai| (e) zilpini khun-nrtkii| naacnevaalii| rjkii| rNgnevaalii| siddhi-(1) nartakI / nRt+Nvun / nRt+vu| nRt+ak| na+ak / nartaka+DIp / nrtk+ii| nrtkii+su| nrtkii| yahAM nRtI gAtravikSepe' (divA0pa0) dhAtu se zilpini Sun (3 / 1 / 145) se -bun' 'pratyaya karane para isa sUtra se 'khun' ke SakAra kI it saMjJA hotI hai| pratyaya ke Sit hone se strIliGga meM vidgaurAdibhyazca' (4 / 1141) se 'DI' pratyaya hotA hai| isI prakAra raja rAge (di070) dhAtu se vun pratyaya karane para rajakI zabda siddha hotA hai| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH pratyayasyAdimau cavargaTavargau (6) cuttuu|7| pa0vi0-cu-TU 1 / 2 / sa0-cuzca Tuzca tau-cuTU (itretryogdvndv:)| anu0-'upadeze, pratyayasya, Adi:, it' itynuvrtte| anvaya:-upadeze pratyayasyAdizcuTU it / artha:-pANinIya-upadeze pratyayasyAdimau cavarga-TavargoM itsaMjJako bhvt:| udA0-cavarga-(ca) gotre kujAdibhyazcphaJ' kaujAyanya: / (cha) chasya sthAne IyAdezo bhavati / (ja) jas-brAhmaNA: / (jh) jhasya sthAne'ntAdezo bhvti| (J) 'zaNDikAdibhyo jya:' zANDikya: / Tavarga:-(T) 'careSTa:' kurucrii| mdrcrii| (4) Thasya sthAne ikAdezo bhavati / (D) 'saptamyAM janerDa:' upasarajaH / mandurajaH / (da) Dhasya sthAne eyAdezo bhvti| (Na) 'annANNa:' aannH| AryabhASA-artha-(pratyayasya) pratyaya ke (AdiH) Adi meM vidyamAna (cu-TU) cavarga aura Tavarga kI (it) it saMjJA hotI hai| udA0-cavarga (ca) gotre kujAdibhyazacphA-kaujAyanya: / kuJja ke pautr| (cha) chu ko Iy Adeza ho jAtA hai| (ja) jasa-brAhmaNAH / saba braahmnn| (jha) ko anta Adeza ho jAtA hai| (ja) zaNDikAdibhyo jya:-zANDikyaH / zaNDika kA abhijn| pUrvajoM kA desh| Tavarga (T) cresstt:-kurucrii| kuru deza meM ghUmanevAlI naarii| kuru-dillI ke Asa-pAsa kA prdesh| mdrcrii| madradeza meM ghUmanevAlI naarii| (Tha) ke sthAna meM ik Adeza hotA hai| (D) saptamyAM jnerdd:-upsrjH| prathama bAra garbha dhAraNa karane para utpanna huA gAya kA bchdd'aa| mndurjH| ghur3asAla meM paidA honevaalaa| (da) da ko ey Adeza ho jAtA hai| (Na) annANNa:-Anna: / anna ko prApta krnevaalaa| siddhi-(1) kauJjAyanya: / kuJja+maJ / kunyj+ph| kuJja+Ayana / kojaayn+vy| kaunyjaayn+y| kaunyjaayny+su| kojAyanya: / yahAM gotre kujAdibhyazcka' (4 / 1 / 98) se kuJja zabda se mAra pratyaya karane para isa sUtra se pratyaya ke '' kI it saMjJA hotI hai| mA pratyaya ke pazcAt prAtajorarasivAna (5 / 3 / 113) se svArtha meM jya pratyaya hotA hai| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) brAhmaNA: / brAhmaNa+jas / brAhmaNa+as / brAhmaNAH / yahAM brAhmaNa zabda se svaujasaH' (4 / 1 / 2) jas pratyaya karane para isa sUtra se pratyaya ke j' kI it saMjJA hotI hai| (3) zANDikyaH / shnnddik+jy| shnnddik+y| shaannddik+y| shaannddiky+su| shaannddikyH| yahAM zaNDika zabda se zaNDikAdibhyo vyaH' (4 / 3 / 92) se jya' pratyaya karane para isa sUtra se pratyaya ke j' kI it saMjJA hotI hai| (4) kurucrii| kuru+c+tt| kuru+c+a| kurucr+ddiip| kurucr+ii| kurucrii+su| kurucrii| yahAM kuru upapadavAlI car gatau (bhvA0pa0) dhAtu se careSTa:' (3 / 2 / 16) se Ta pratyaya karane para isa sUtra ke pratyaya ke 'T' kI it saMjJA hotI hai| strItva kI vivakSA meM TiDDhANaJ' (4 / 1 / 15) se DIp pratyaya hotA hai| (5) upasarajaH / upsr+jn+dd| upsr+jn+a| upsr++a| upsrj+su| upsrjH| yahAM upasara upapadavAlI janI prAdurbhAve' (di0A0) dhAtu se saptamyAM janerDa:' (3 / 2 / 97) se Da pratyaya hotA hai| isa sUtra se pratyaya ke D' kI it saMjJA hotI hai| pratyaya ke Dit hone se DittvAdabhasyApi Terlopa:' se jan ke Ti bhAga kA lopa ho jAtA hai| (6) AnnaH / ann+nn| aann+a| Anna+su / Anna: / yahAM 'anna' zabda se labdhA' artha meM 'annANNaH' (4 / 4 / 85) se Na pratyaya hai| isa sUtra se Na pratyaya ke Na kI it saMjJA hotii| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se AdivRddhi hotI hai| ataddhitA lakArazakArakavargAH lshkvtddhite|6| pa0vi0-la-za-ku 1 / 1 ataddhite 7 / 1 / sa0-lazca z ca kuzca eteSAM samAhAra:-lazku (smaahaardvndv:)| na taddhita iti ataddhitaH, tasmin-ataddhite (nnyttpurussH)| anu0-'upadeze pratyayasya, Adi:, it' itynuvrtte| anvaya:-upadeze'taddhite lazku it| artha:-pANinIya-upadeze taddhitavarjitAnAM pratyayasyAdau vartamAnAnAM lakAra-zakAra-kavargANAm it saMjJA bhvti| udA0-(la) lyuT ca-cayanam / jnym| (z) kartari shp-bhvti| pacati / kavarga:-(ka) ktaktavatU niSThA-bhukta: / bhuktvaan| (kha) priyavaze Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 145 vada: khac-priyaMvada: / vazaMvada: / (ga) glAjisthazca snu:-glAsnu: / jiSNuH / sthaasnuH| bhuussnnuH| (gh) bhaJjabhAsamido ghurc-bhgurm| (Ga) ttaangsingsaaminaatsyaa:-vRkssaat| vRkSasya / ___ AryabhASA-artha- (ataddhite) taddhita prakaraNa ko chor3akara (pratyayasya) pratyaya ke (AdiH) Adi meM vartamAna (la-z-ku) lakAra, zakAra aura kavarga kI (it) it saMjJA hotI hai| udA0-(la) lyuT ca-cayanam / cunanA / jayanam / jiitnaa| (z) kartari zapa-bhavati / hotA hai| pacati / pakAtA hai| kavarga (ka) ktaktavatU niSThA-bhuktaH / bhuktvaan| khaayaa| (kha) priyavaze vada: khaca-priyaMvadaH / priya bolnevaalaa| vazaMvadaH / vaza meM rahanevAlA, aajnyaakaarii| (ga) glAjisthazca gsnuH / glAznuH / glAni krnevaalaa| jiSNuH / jiitnevaalaa| sthAsnuH / sthira / bhUSNuH / sttaavaalaa| (gha) bhaJjabhAsamido ghurc-bhnggurm| naSTa honevaalaa| (Ga) ttaangsingsaaminaatsyaa:-vRkssaat| vRkSa se| vRksssy| vRkSa kaa| siddhi-(1) cayanam / ci+ lyuT / cinyu| ci+ana / ce+ana / cyn+su| cynm| yahAM ci cayane (svA030) dhAtu se 'lyuTa ca' (3 / 3 / 115) luT pratyaya karane para isa sUtra se pratyaya ke la' kI itsaMjJA hotI hai| aise hI-ji jaye' (bhvA0pa0) se ji+lyuTa / jayanam / (2) bhavati / bhU+laT / bhuu+shp+tim| bhuu+a+ti| bho+a+ti| bhavati / yahAM bhU sattAyAm (bhvA0pa0) dhAtu se vartamAne laT (3 / 2 / 123) se pratyaya tathA 'tipatasjhi0' (3 / 4 / 78) se la ke sthAna meM tip Adeza karane para kartari zapa (3 / 1 / 68) se zap pratyaya hotA hai| isa sUtra se zap pratyaya ke 'z' kI it saMjJA hotI hai| isI prakAra se DupacaS pAke' (bhvA030) dhAtu se-pcti| (3) bhukta: / bhuj+kt| bhu+t| bhuk+t| bhukt+su| bhuktH| yahAM 'bhuja pAlanAbhyavahArayoH' (rudhA0A0) se kta pratyaya karane para isa sUtra se pratyaya ke 'k' kI it saMjJA hotI hai| bhut+ktvtu| bhuktvaan| (4) priyaMvadaH / priya+va+khac / priya vd+a| priyamum a+vd+a| priyNvd+a| priyNvd+su| priyNvdH| yahAM priya zabda upapadavAlI vada vyaktAyAM vAci' (zvA0pa0) dhAta se priyavaze vada: khac' (3 / 2 / 38) se khac' pratyaya hotA hai| isa sUtra se pratyaya ke 'kh' kI it saMjJA hotI hai| tatpazcAt 'aruSidantajantasya mam' (6 / 3 / 67) se upapada ko mum' kA Agama hotA hai| (5) glAstuH / glaa+snu| glaa+snu| glAstu+su / glAsnuH / yahAM glai harSakSaye (bhvA0pa0) dhAtu se lAjisthazca rastuH' (3 / 2 / 139) se 'rasnu' pratyaya karane para isa sUtra se pratyaya ke ga' kI it saMjJA hotI hai| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (6) bhaguram / bha+ghurac / bh+ur| bhaGg+ura / bhnggur+su| bhnggurm| yahAM 'bhaJjo Amardane' (rudhA0pa0) dhAtu se 'bhajabhAsamido ghurac' (3 / 2 / 161) se ghurac' pratyaya karane para isa sUtra se pratyaya ke 'gha' kI it saMjJA hotI hai| tatpazcAt pratyaya ke ghit hone se cajo: ku ghiNNyato:' (7 / 2 / 52) se dhAtu ke j' ko kutva gakAra ho jAtA hai| (7) vRkSAt / vRkss+ddsi| vRkSa+as / vRkSa aat| vRkSAt / yahAM vRkSa zabda se Dasi pratyaya karane para isa sUtra se pratyaya ke 'i' kI it saMjJA hotI hai| tatpazcAt 'TAGasiGasAminAtsyA:' (7 / 1 / 12) se 'Dasi' pratyaya ke sthAna meM 'At' Adeza hotA hai| isI prakAra se vRkSa+Das / vRkSa+as / vRkss+sy| vRkSasya / itsaMjJakasya lopaH tasya lopH|6| pa0vi0-tasya 61 lopa: 11 / artha:-tasya itsaMjJakasya varNasya lopo bhvti| udA0-aiuNa, Rlk| atra NakArasya kakArasyetsaMjJAyAM lopo vidhiiyte| AryabhASA-artha-(tasya) usa it saMjJAvAle akSara kA (lopa:) lopa hotA hai| udA0-a i u / Rlk| ityaadi| yahAM 'Na' Adi kI it saMjJA hone se unakA lopa ho jAtA hai| lopa ho jAne se 'ak' Adi pratyAhAroM meM 'Na' Adi it saMjJaka vargoM kA grahaNa nahIM kiyA jAtA hai| yathAsaMkhyavidhiH yathAsaGkhyamanudezaH samAnAm / 10 / pa0vi0-yathAsaGkhyam 1 / 1 anudeza: 11 samAnAm 6 / 3 / saGkhyAmanatikramya iti yathAsaGkhyam (avyyiibhaav:)| anvaya:-samAnAM yathAsaGkhyamanudeza: / artha:-asmin zAstre samAnAm samasaGkhyAnAM zabdAnAM yathAsaGkhyam anudeza:=uccAraNaM bhvti| udA0-tUdIzalAturavarmatIkUcavArAD DhakchaNDhajyaka: (4 / 3 / 94) iti| ___AryabhASA-artha-isa zabdazAstra meM (samAnAm) samAna saMkhyAvAle zabdoM kA (yathAsakhyam) saMkhyA ke anusAra hI (anudeza:) uccAraNa kiyA jAtA hai| jaise Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 147 tUdIzalAturavarmatIkUcavArAD DhakchaNDazyakaH' (4 / 3 / 94) arthAt tUdI, zalAtura, varmatI, kUcavAra zabdoM se Dhak, chaNa, DhaJ aura yak pratyaya hote haiN| isa sUtra se prathama zabda se prathama pratyaya, dvitIya zabda se dvitIya pratyaya, tRtIya zabda se tRtIya pratyaya aura caturtha zabda se caturtha pratyaya saMkhyA ke anusAra kiyA jAtA hai, anyathA kisI zabda se koI bhI pratyaya honA sambhava hai| adhikAralakSaNam svritenaadhikaarH|10| pa0vi0-svaritena 31 adhikAra: 1 / 1 / artha:-asmin zAstre svaritena cihmenAdhikAro veditavyaH / udA0-pratyaya: (3 / 1 / 1) DyAprAtipadikAt (4 / 11) agasya (6 / 4 / 1) bhasya (6 / 4 / 129) padasya (8 / 4 / 129) ityAdi / AryabhASA-artha-isa zabdazAstra meM svarita nAmaka svara cihna se (adhikAra:) usa zabda kA adhikAra samajhanA caahiye| jaise-pratyayaH (3 / 1 / 1) / dhAtoH (a0 3 / 1 / 91) / DanyApaprAtipadikAta (a0 4 / 1 / 1) / aGgasya (a0 6 / 4 / 1) / bhasya (a0 6 / 4 / 129) padasya (a0 8 / 4 / 129) ityaadi| vizeSa-Ajakala aSTAdhyAyI meM adhikAravAle zabdoM para svarita svara kA cihna dikhAI nahIM detA hai| pratijJAsvaritA: pANinIyAH' isa guruvacana se pANinimani ke ziSya pratijJAmAtra se hI adhikAravAle zabdoM ko svarita mAnate haiM ki yaha zabda svarita hai, ata: aba isakA yahAM adhikAra hai| isa zabda kI AgAmI sUtroM meM anuvRtti lI jAtI hai| AtmanepadaprakaraNam anudAtted Gicca dhAtuH (1) anudAttaDita aatmnepdm|12| pa0vi0-anudAtta-Dita: 5 / 1 Atmanepadam 1 / 1 / sa0-anudAttazca Gazca tau-anudAttaGau, icca icca tau-itau| anudAttau itau yasya sa:-anudAttaDit, tasmAt-anudAttaDita: (itretryogdvndvgrbhitbhuvriihiH)| artha:-anudAtteto Ditazca dhAtorAtmanepadaM bhavati / udA0-(anudAttet) As upveshne-aaste| vas aacchaadne-vste| (Dita) SUG prANigarbhavimocane-sUte / zIG svpne-shete| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA - artha - (anudAtta - GitaH) anudAttet aura Git dhAtu se (Atmanepadam ) Atmanepada saMjJaka pratyaya hotA hai| os udA0- - ( anudAttet) As upavezane - Aste / baiThatA hai / vas AcchAne - vaste | DhakatA hai| (Git ) SUG prANigarbhavimocane- sUte / janma letA hai| zIG svapne-zete / sotA hai| siddhi - (1) Aste / As+laT / As+l / As+t / aas+shp+t| aas+0+t| Aste / yahAM 'As upadezane' (adA0A0) dhAtu se 'vartamAne laT (3 / 2 / 123) se 'laT' pratyaya hai / pANinimuni ne apane dhAtupATha meM 'As' dhAtu ko 'anudAttet' par3hA hai| ataH isase 'ta' Adi Atmanepada saMjJaka pratyaya hote haiN| isI prakAra se - vaste | (2) sUte / SUG+laT / sU+l / suu+t| suu+shp+t| suu+0+t| sUte / yahAM SUG dhAtu ke G 'kI 'halantyam' (11313) se it saMjJA hotI hai / yaha Git dhAtu hai / Git dhAtu se isa sUtra se 'ta' Adi Atmanepada saMjJaka pratyaya hote haiM / isI prakAra se- zete / vizeSa- Atmanepada saMjJaka pratyaya ye haiM-ta / AtAm / jh| thAs / AthAm / dhvam / iT / vhi| mhing| zAnac / kAnac / cAnaz / 'taGAnAvAtmanepadam ' (1 / 4 / 140) se ina pratyayoM kI Atmanepada saMjJA kI gaI hai| bhAvavAcye karmavAcye ca (2) bhAvakarmaNoH | 13 | pa0vi0-bhAva- karmaNoH 7 / 2 / sa0-bhAvazca karma ca te bhAvakarmaNI, tayo:-bhAvakarmaNoH (itaretarayogadvandvaH) / anu0-'Atmanepadam' iti sarvatrAnuvartate / anvayaH-bhAvakarmaNorAtmanepadam / artha:- bhAvavAcye karmavAcye cArthe dhAtorAtmanepadaM bhavati / udA0- (bhAvavAcye) glAyate bhavatA / supyate bhavatA / Asyate bhavatA / ( karmavAcye ) kriyate kaTo devadattena / hriyate bhAro devdtten| (karmakartRvAcye) lUyate kedAraH svayameva / AryabhASA- artha - (bhAva-karmaNoH) bhAvavAcya aura karmavAcya artha meM dhAtu se (Atmanepadam ) Atmapada hotA hai| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 146 udA0-(bhAvavAcya) glAyate bhvtaa| supyate bhvtaa| Asyate bhvtaa| (karmavAcya) kriyate kaTo devadattena / devadatta ke dvArA caTAI banAI jAtI hai| hiyate bhAro devdtten| devadatta ke dvArA bhAra haraNa kiyA jAtA hai| (karmakartavAcya) lUyate kedAraH svayameva / kheta svayaM hI kaTa rahA hai| siddhi-(1) kriyate / kR+laT / kR+t| kR+yak+ta / k riy+t| kri+y+te| kriyte| yahAM DukRJ karaNe (ta00) dhAtu se karmavAcya meM laT pratyaya, usake sthAna meM 'tiptajhi0' (31778) se Atmanepada kA ta' Adeza hotA hai| sArvadhAtuke yak (3 / 1 / 67) se bhAva aura karmavAcya meM dhAtu se yak' pratyaya aura riGzayalisa (7 / 4 / 28) se dhAtu ke 'R' ko riG' Adeza hotA hai| isI prakAra hRA haraNe (bhvA0u0) dhAtu se hiyate aura lUja lavane (krayA0u0) dhAtu se lUyate zabda siddha hotA hai| vizeSa-(1) sakarmaka aura akarmaka bheda se dhAtu do prakAra kI hotI hai| jinakA koI karma milatA hai, unheM sakarmaka aura jinakA koI karma nahIM milatA hai, unheM akarmaka dhAtu kahate haiN| la: karmaNi ca bhAve cAkarmakebhyaH' (3 / 4 / 69) arthAt sakarmaka dhAtuoM se karmavAcya aura kartavAcya artha meM lakAra hote haiN| akarmaka dhAtuoM se bhAvavAcya aura kartRvAcya meM lakAra hote haiN| glai harSakSaye' (bhvA0pa0) yaha akarmaka dhAtu hai| isase bhAvavAcya meM lakAra hotA hai| glAyate bhvtaa| Apake dvArA glAni kI jAtI hai| isI prakAra se 'As upavezane (a0A0) Asyate bhavatA / Apake dvArA baiThA jAtA hai| niSvapa zaye (a0A0) supyate bhavatA / Apake dvArA soyA jAtA hai| kaJ karaNe' (ta030) dhAtu sakarmaka hai| isaliye isase karmavAcya artha meM lakAra hotA hai-kriyate kaTo devdtten| devadatta ke dvArA caTAI banAI jAtI hai| isI prakAra hRJ haraNe' dhAtu se hiyate bhAro devadattena / devadatta ke dvArA bhAra DhoyA jAtA hai| kriyApadaM kartRpadena yuktaM vyapekSate yatra kimityapekSAm / sakarmakaM taM sudhiyo vadanti zeSastato dhAturakarmaka: syAt / / artha-jahAM kriyApada kartapada se yukta hokara kim' zabda kI apekSA karatA hai usa dhAtu ko vidvAn loga sakarmaka kahate haiM aura jahAM kriyApada, kartRpada se yukta hokara kim' zabda kI apekSA nahIM karatA, use akarmaka dhAtu kahate haiN| lajjAsattAsthitijAgaraNaM vRddhikSayabhayajIvanamaraNam / zayanakrIDArucidIptyarthaM dhAtugaNaM tamakarmakamAhuH / / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha - lajjA, sattA, sthiti, jAgaraNa, vRddhi, kSaya, bhaya, jIvana, maraNa, zayana, krIDA ruci aura dIpti arthavAlI dhAtu akarmaka hotI haiN| 150 (2) jahAM karma, kartA banakara prayukta hotA hai, use 'karmakartRvAcya' kahate haiM / jaise 'lUyate kedAraH svayameva / kheta apane Apa kaTa rahA hai| yahAM 'kedAra' zabda 'karmakartA' hai| jahAM karma, kartA bana jAtA hai, vahAM bhI dhAtu se Atmanepada hI hotA hai| jahAM kevala zuddha kartA hotA hai, vahAM dhAtu se parasmaipada kA vidhAna kiyA gayA hai| isa viSaya ko nimnalikhita rekhAcitra se samajha leveM / dhAtu sakarmaka lakAra kartA karma karmavyatihAre kartRvAcye karmakartA akarmaka lakAra bhAva (3) kartari karmavyatihAre / 14 / pa0vi0 - kartari 7 / 1 karma - vyatihAre 7 / 1 / sao - karmaNo vyatihAra iti karmavyatihAra:, tasmin - karmavyatihAre ( SaSThItatpuruSaH) / vyatihAra : - vinimayaH / anvayaH - karmavyatihAre kartari dhAtorAtmanepadam / artha :- karmavyatihAre-kriyAyA vinimaye'rthe kartRvAcye dhAtorAtmanepadaM bhavati / karmazabdo'tra kriyAvAcI / karmavyatihAraH = parasparakriyAkaraNam / udA0 - vyatilunate / vyatipunate / kartA AryabhASA - artha - (karmavyatihAre) kriyA-vinimaya artha meM vidyamAna dhAtu se (kartIra) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| yahAM 'karmavyatihAra' zabda meM 'karma' zabda kriyAvAcI hai / 'vyatihAra' kA artha vinimaya hai| jahAM anya sambandhinI kriyA ko koI anya karatA hai aura itara sambandhI kriyA ko itara karatA hai use karmavyatihAra kahate haiN| - vyatilunate / paraspara kATate haiN| vyatipunate / paraspara pavitra karate haiN| siddhi - (1) vyatilunate / vyati+lU+laT / vyati+lU+jha / vyati+lU+ata / vyati+lU+znA+ata / vyati+lU+nA+ata / vyati+lU+n+ate / vytilunte| udA0 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 151 yahAM lUja lavane (krayA u0) dhAtu se vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se laT pratyaya, tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se la' ke sthAna meM Atmanepada jha' Adeza hotA hai aura 'jha' ke sthAna meM AtmanepadeSvanataH' (71115) se 'at' RyAdibhyaH znA' (3 / 1 / 81) se znA pratyaya aura znAbhyastayorAta:' (6 / 4 / 112) se 'znA' pratyaya ke A kA lopa aura pvAdInAM hasva:' (7 / 3 / 80) se dhAtu ko hrasva hotA hai| pU pavane (kryaa030)-vytipunte| (2) luJ' dhAtu ke jit hone se svaritaJita: karRbhiprAye kriyAphale (113172) se Atmanepada aura parasmaipada bhI ho sakatA hai, kintu karmavyatihAra artha meM isa sUtra se Atmanepada hI hotA hai| AtmanepadapratiSedhaH (4) na gtihiNsaarthebhyH|15| pa0vi0-na avyayapadam, gati-hiMsArthebhya: 5 / 3 / sa0-gatizca hiMsA ca te-gatihiMse, arthazca arthazca tau-arthau / gatihiMse artho yeSAM te gatihiMsAH , tebhya:-gatihiMsArthebhya: (itretryogdvndvgrbhitbhuvriihi:)| anu0-'kartari karmavyatihAre' itynuvrtte| anvaya:-karmavyatihAre gatihiMsArthebhya: katari AtmanepadaM n| artha:-karmavyatihAre-kriyAvinimaye'rthe gatyarthebhyo hiMsArthebhyazca dhAtubhya: kartRvAcye AtmanepadaM na bhavati / udA0-(gatyarthebhyaH) vyatigacchanti / vyatisarpanti / (hiMsArthebhyaH) vyatihiMsanti / vyatighnanti / AryabhASA-artha-(karmavyatihAre) kriyA-vinimaya artha meM vidyamAna (gatihiMsArthebhya:) gati aura hiMsA arthavAlI dhAtuoM se (kIre) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada (na) nahIM hotA hai| udA0-(gatyarthaka) vytigcchnti| paraspara jAte haiN| vytisnti| paraspara sarakate haiN| (hiMsArthaka) vytihiNsnti| paraspara hiMsA karate haiN| vytighnnti| paraspara hiMsA/gati karate haiN| siddhi-(1) vyatigacchanti / vyati+gam+laT / vyati+gam+t / vyati gm+jhi| vyti+gm+anti| vyti+gm+shp+anti| vyti+gm+a+anti| vyati+gaccha+ a+anti| vytigcchnti| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM 'gamlR gatau~' (bhvA0pa0) dhAtu se 'vartamAne laT' (3 / 2 /123) se laT pratyaya aura 'lU' ke sthAna meM 'tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se parasmaipada jhi' Adeza hotA hai| 'iSugamiyamAM chaH' (7/3 /77) se dhAtu ke 'm' ko 'ch' Adeza ho jAtA hai| (2) vyatisarpanti / sRplR gatau (bhvA0pa0) / (3) vyatihiMsanti / hiMsi hiMsAyAm (ru0pa0 ) / (4) vyatighnanti / han hiMsAgatyoH (a0pa0 ) / 152 (5) itaretarAnyo'nyopapadAcca | 16 | pa0vi0-itaretara-anyo'nyopapadAt 5 / 1, ca avyayapadam / sa0-itaretarazca anyo'nyazca tau - itaretarAnyo'nyau / itaretarAnyo'nyau, upapade yasya sa:-itaretarAnyo'nyopapadaH, tasmAt itaretarAnyo'nyopapadAt (itaretarayogadvandvagarbhitabahuvrIhiH) / anu0 - 'kartari karmavyatihAre na' ityanuvartate / anvayaH - karmavyatihAre itaretarAnyo'nyopapadAt dhAtoH kartari AtmanepadaM na / - arthaH-karmavyatihAre'rthe itaretaropapadAd anyo'nyopapadAcca dhAtoH kartRvAcye AtmanepadaM na bhavati / itaretarasya vyatilunanti / udA0- (itaretaropapadAt ) (anyo'nyopapadAt) anyo'nyasya vyatilunanti / AryabhASA-artha- (karmavyatihAre) kriyA-vinimaya artha meM vidyamAna ( itaretaraanyo'nyopapadAt) itaretara aura anyo'nya zabda upapadavAlI dhAtu se (kartIre) kartRvAcya meM (Atmanepadam ) Atmanepada (na) nahIM hotA hai| udA01- (itaretara) itaretarasya vyatilunanti / (anyo'nya) anyo'nyasya vyatilunanti / eka-dUsare kA kATate haiN| (1) vyatilunanti / vyati+lU+laT / vyati+lU+l / vyati+lU+jhi / vyati+lU+anti / vyati+lU+znA+anti / vyati+lU+nA+anti / vyati+lu+n+anti / vyatilunanti / yahAM 'lUJ chedaneM' (krayA0 u0 ) dhAtu se vartamAne laT' (3/2/123) se laT pratyaya aura 'tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se parasmaipada 'jhi' Adeza hotA hai| 'kryAdibhyaH nA' (3 11181) se znA vikaraNa pratyaya, 'znAbhyastayorAta:' ( 6 / 4 / 112) se znA ke A kA lopa aura 'pvAdInAM hasva:' ( 7 / 3 / 80) se lU dhAtu ko hrasva hotA hai| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH viza-pravezane (tu0pa0) (4) nervishH|7| pa0vi0-ne: 5 1 viza: 5 / 1 / anu0-'kIra Atmanepadam' iti srvtraanuvrtte| anvaya:-nerviza: kartari aatmnepdm| artha:-ni-upasargapUrvAd vizo dhAto: kartari AtmanepadaM bhavati / udaa0-nivishte| AryabhASA-artha-ni:) upasarga se pare (viza:) viz dhAtu se (katIre) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| nivishte| ghusatA hai| siddhi-(1) nivizate / ni+viz+laT / ni+vish+t| ni+vish+sh+t| ni+vish+a+te| nivishte| ____ yahAM ni' upasarga se pare 'viza pravezane (tu u0) dhAtu se pUrvavat 'laT' pratyaya aura la ke sthAna meM Atmanepada 'ta' Adeza hotA hai| vizeSa-(1) isa prakaraNa meM prAya: upasarga se pare dhAtu se Atmanepada kA vidhAna kiyA gayA hai| upasarga ye haiN-pr| praa| ap| sm| anu| ava / nis / dus / vi| AG / ni| adhi| api / ati / su / ut / abhi| prti| pri| up| anuvRtti- kartari Atmanepadam' kI anuvRtti zeSAt kartari parasmaipadam' taka hai| ata: pratyeka sUtra meM isakI anuvRtti nahIM dikhAI jaayegii| DukrIJ dravyavinimaye (krayA0u0) (7) parivyavebhyaH kriyH|18| pa0vi0-pari-vi-avebhya: 5 / 3 kriya: 5 / 1 / sa0-parizca vizva avazca te-parivyavAH, tebhya:-parivyavebhya: (itretryogdvndv:)| anvaya:-parivyavebhya: kriya: katari aatmnepdm| artha:-pari-vi-ava-upasargapUrvAt krI-dhAto: kartari AtmanepadaM bhavati / udA0-(pari) prikriinniite| (vi) vikriinniite| (ava) avkriinniite| AryabhASA-artha-(pari-vi-avebhyaH) pari, vi, ava upasarga se pare (kriya:) kI dhAtu se (katAra) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-(pari) prikriinniite| kisI ko paise se kharIdatA hai| (vi) vikriinnte| becatA hai| (ava) avkriinniite| kirAye para letA hai| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-(1) prikriinniite| pari+kI+laT / pri+kii+t| pri+kii+shnaa+t| pri+kii+naa+t| pri+kii+nii+te| prikriinniite| yahAM pari' upasargapUrvaka DukRJ dravyavinimaye' (krayA u0) dhAtu se pUrvavat laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada ta' Adeza hotA hai| yAdibhyaH znA' (3 / 1181) se znA pratyaya aura I halyagho:' (6 / 4 / 113) se 'znA' pratyaya ko Itva hotA hai| ji jaye (bhvA0pa0) (8) viparAbhyAM jeH|16| pa0vi0-vi-parAbhyAm 5 / 2 je: 5 / 1 / sa0-vizca parAzca tau-viparau, tAbhyAm-viparAbhyAm (itretryogdvndvH)| anvaya:-viparAbhyAM je: kartari aatmnepdm| artha:-vi-parA-upasargapUrvAd ji-dhAto: kartari AtmanepadaM bhavati / udA0-(vi) vijyte| (parA) praajyte| AryabhASA-artha-(vi-parAbhyAm) vi aura parA apasarga se pare (je:) ji dhAtu se (katIra) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-(vi) vijyte| jItatA hai| (parA) praajyte| hAratA hai| siddhi-(1) vijayate / vi+ji+laT / vi+ji+t| vi+ji+shp+t| vi+ji+a+t| vi+je+a+te| vijyte| yahAM 'vi' upasargapUrvaka ji jaye' (bhvAdi0pa0) dhAtu se pUrvavat laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada ta' Adeza hotA hai| DudAJ dAne (ju0u0) (6) AGo do'naasyvihrnne|20| pa0vi0-AGa: 5 / 1 da: 5 / 1 anAsyaviharaNe 71 / sa0-Asyasya viharaNamiti AsyaviharaNam, na AsyaviharaNamiti anAsyaviharaNam, tasmin-anAsyaviharaNe (sssstthiittpurussgrbhitnnyttpurussH)| anvaya:-anAsyaviharaNe AGo da: kartari aatmnepdm| artha:-anAsyaviharaNe'rthe AG-upasargapUrvAd dA-dhAto: katari AtmanepadaM bhvti| udaa0-vidyaamaadtte| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 155 AryabhASA-artha- (anAsyaviharaNe ) mukha kholanA artha ko chor3akara (AGa: ) AG upasarga se pare (daH) dA dhAtu se (kartIra) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| 0- vidyAm Adatte / vidyA ko grahaNa karatA hai| udA0 siddhi - (1) Adatte / AG+dA+laT / aa+daa+t| aa+daa+shp+t| aa+daa+0+t| A+dA daa+t| aa+d+d+t| A+da t+te / Adatte / yahAM 'DudAJ dAne' (ju0u0 ) dhAtu se pUrvavat 'laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada 'ta' Adeza hotA hai / kartari zapa' (3 / 1 / 68 ) se zap pratyaya aura 'juhotyAdibhyaH zluH' (2/4/75) se 'zap' ko zlu aura 'zlauM' (6 11110) se dhAtu ko dvirvacana hotA hai| (2) AG upasargapUrvaka dA dhAtu kA jahAM AsyaviharaNa= mukha kholanA artha hotA hai, vahAM usase parasmaipada hI hotA hai| 'vyAdadAti pipIlikA pataGgasya mukham' cIMTI pataMga kA mukha kholatI hai| krIDR vihAre (bhvA0pa0 ) - (10) krIDo'nusamparibhyazca |21| pa0vi0 - krIDaH 5 / 1 anu- sam- paribhya: 5 | 3 ca avyayapadam / sao - anuzca sam ca parizca te anusamparayaH, tebhyaH - anusamparibhyaH (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - 'AGa: ' ityanuvartate / anvayaH - anusamparibhya AGazca krIDaH kartari Atmanepadam / arthaH- anu- sam-pari-upasargapUrvAd A-pUrvAcca krIDo dhAtoH kartari AtmanepadaM bhavati / udA0- (anu) anukrIDate / (sam) saMkrIDate / (pari) parikrIDate / (A) AkrIDate / AryabhASA-artha- (anu-sam - paribhyaH) anu, sam, pari upasarga se (ca) aura (AGa:) AG upasarga se pare (krIDa:) krID dhAtu se (kartIra) kartRvAcya meM (Atmanepadam ) Atmanepada hotA hai| udA0 - anu - anukrIDate / anukUla khelatA hai / sam-saMkrIDate / milakara khelatA hai| pari - parikrIDate / sarvatra khelatA hai| A-AkrIDate / dila bahalAtA hai| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-(1) anukrIDate / anu+krID+laT / anu+krID+zap+ta / anu+kriidd+a+t| anukriiddte| yahAM 'anu' upasargapUrvaka krIDa vihAre' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat laT' pratyaya aura la' ke sthAna meM Atmanepada 'ta' hotA hai| SThA gatinivRttau (bhvA0pa0) (11) samavapravibhyaH sthH|22| pa0vi0-sam-ava-pra-vibhya: 5 / 3 stha: 5 / 1 / sa0-saMca avazca prazca vizca te-samavapravayaH, tebhya:-samavapravibhya: (itretryogdvndv:)| anvaya:-samavapravibhya: stha: kartari Atmanepadam / artha:-sam-ava-pra-vi-upasargapUrvAt sthA-dhAto: katari AtmanepadaM bhvti| udA0-(sam) sNtisstthte| (ava) avtisstthte| (pra) prtisstthte| (vi) vitisstthte| AryabhASA-artha-(sam-ava-pra-vibhyaH) sam, ava, pra aura vi upasarga se pare (stha:) sthA dhAtu se (katIra) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udaa0-sm-sNtisstthte| milakara rahatA hai| av-avtisstthte| avasthita rahatA hai| pra-pratiSThate / prasthAna karatA hai| vi-vitisstthte| viruddha rahatA hai| siddhi-(1) saMtiSThate / sam+sthA+laT / sm+sthaa+shp+t| sm+tisstth+a+te| sNtisstthte| yahAM sam upasargapUrvaka chA gatinivRttau' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada 'ta' Adeza hotA hai| pUrvavat zapa-pratyaya aura pAghrAdhmA0' (7 / 3 / 78) se sthA' ke sthAna meM tiSTha' Adeza hotA hai| (12) prakAzanastheyAkhyayozca / 23 / pa0vi0-prakAzana-stheyAkhyayo: 7 / 2 ca avyayapadam / sa0-tiSThatyasminniti stheya:, stheyasyA''khyA iti sthyaakhyaa| prakAzanaM ca stheyAkhyA ca te-prakAzanastheyAkhye, tayo:-prakAzanastheyAkhyayo: (sssstthiittpurussgrbhitetretryogdvndv:)| anu0-'sthaH' itynuvrtte| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH anvayaH-prakAzanastheyAkhyayozca sthaH kartari Atmanepadam / artha :- prakAzane stheyAkhyAyAM cArthe sthA- dhAtoH kartari AtmanepadaM bhavati / 1 udA0-prakAzanam=svAbhiprAyakathanam / stheyAkhyA=vivAdapadanirNAyakasya prakathanam / (prakAzane) tiSThate kanyA chAtrebhyaH / tiSThate sarasvatI vidvadbhyaH / ( stheyAkhyA) sa tvayi tiSThate / sa mayi tiSThate / AryabhASA - artha - (prakAzana- stheyAkhyayoH) apane abhiprAya ko prakAzita karane aura vivAdAspada ke nirNAyaka artha meM vidyamAna (sthaH) sthA dhAtu se (kartIra) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0- ( prakAzana) tiSThate kanyA chAtrebhyaH / kanyA, chAtroM ke liye apanA abhiprAya prakAzita karatI hai / 'tiSThate sarasvatI vidvadbhyaH / sarasvatI vidvAnoM ko apanA rUpa prakAzita karatI hai| (stheyAkhyA) sa tvayi tisstthte| vaha tujhe nirNAyaka mAnatA hai| samayi tisstthte| vaha mujhe nirNAyaka mAnatA hai| 157 (13) udo'nUrdhvakarmaNi / 24 / pa0vi0 - uda: 5 / 1 anUrdhva - karmaNi 7 / 1 / sa0-Urdhvasya karma iti Urdhvakarma, na Urdhvakarma iti anUdhvakarma, tasmin-anUrdhvakarmaNi (SaSThItatpuruSagarbhitanaJtatpuruSaH ) / anu0 - 'stha:' ityanuvartate / anvayaH - anUrdhvakarmaNi uda: sthaH kartari Atmanepadam / arthaH-anUrdhvakarmaNyarthe vartamAnAd ud-upasargapUrvAt sthA- dhAtoH kartari 'AtmanepadaM bhavati / udA0 - ( ut) gehe uttiSThate / kuTumbe uttiSThate / karmazabdo'tra kriyAvAcI / AryabhASA - artha - (anUrdhva- karmaNi) Urdhva-karma ko chor3akara ( uda: ) 'ut' upasarga se pare (sthaH) sthA dhAtu se (kartari ) kartRvAcya meM (Atmanepadam ) Atmanepada hotA hai / - (ut) gehe uttisstthte| ghara kI unnati ke liye prayatna karatA hai / kuTumbe uttiSThate / parivAra kI unnati ke liye prayatna karatA hai / udA0 yahAM Urdhva-karma kA niSedha isaliye kiyA gayA hai ki yahAM Atmanepada na ho- devadatta AsanAd uttiSThati / devadatta Asana se khar3A hotA hai| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (14) upaanmntrkrnne|25| pa0vi0-upAt 5 1 mantrakaraNe 7 1 / sa0-mantreNa karaNamiti mantrakaraNam, tasmin-mantrakaraNe (tRtiiyaattpurussH)| anu0-'sthaH' itynuvrtte| anvaya:-mantrakaraNe upAt stha: kartari aatmnepdm| artha:-mantrakaraNe-mantreNA'nuSThAne'rthe vartamAnAd upa-upasargapUrvAt sthA-dhAto: katari AtmanepadaM bhvti| udA0-(upa) upatiSThate / aindrayA gArhapatyamupatiSThate / aagneyyaasgniidhrmuptisstthte| . AryabhASA-artha-(mantra-karaNe) mantrakaraNa artha meM vidyamAna (upAt) upa upasarga se pare (sthaH) sthA dhAtu se (katIre) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-(upa) uptisstthte| aindrayA gArhapatyamupatiSThate / indradevatAvAlI RcA ke dvArA gArhapatya agni ko prApta karatA hai| AgneyyAgnIdhamupatiSThate / agnidevatAvAlI RcA se AgnIdhra ko prApta karatA hai| yahAM mantrakaraNa kA kathana isaliye kiyA gayA hai ki yahAM Atmanepada na hobhartAramupatiSThati yauvanena / yauvana se pati ko prApta karatI hai| (15) akrmkaacc|26| pa0vi0-akarmakAt 5 1 ca avyypdm| sa0-na vidyate karma yasya sa:-akarmakaH, tasmAt-akarmakAt (bhuvriihi:)| anu0-upAt, sthaH' itynuvrtte| anvaya:-upAd akarmakAcca stha: kartari aatmnepdm| artha:-upa-upasargapUrvAd akarmakAt sthA-dhAto: katari AtmanepadaM bhvti| udA0-yAvadbhuktam upatiSThate devdttH| yAvadodanamupatiSThate yjnydttH| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH / 166 AryabhASA-artha-(upAt) upa-upasarga se pare (akarmakAt) akarmaka (sthaH) sthA dhAtu se (katIre) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-yAvadbhuktamupatiSThate devadattaH / devadatta pratyeka bhojana meM upasthita hotA hai| yAvadodanamupatiSThate yajJadattaH / yajJadatta pratyeka odana-bhojana meM upasthita hotA hai| siddhi-uptisstthte| yahAM upa upasargapUrvaka akarmaka sthA dhAtu se isa sUtra se Atmanepada hai| tapa santApe (bhvA0pa0) (16) udvibhyAM tpH|27| pa0vi0-ud-vibhyAm 5 / 2 tapa: 5 / 1 / sa0-ut ca vizca tau-udvI, tAbhyAm-udvibhyAm (itretryogdvndv:)| anu0-'akarmakAt' itynuvrtte| anvaya:-udvibhyAm akarmakAt tapa: katari aatmnepdm| artha:-ud-vi-upasargapUrvAd akarmakAt tapo dhAto: kartari AtmanepadaM bhvti| udA0-(ut) uttpte| (vi) vitpte| AryabhASA-artha-(ud-vibhyAm) ut aura vi upasarga se pare (akarmakAt) akarmaka (tapaH) tapa dhAtu se (katIre) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udaa0-ut-uttpte| atisaMtApayukta hotA hai| vi-vitapate / santApa ko haTAtA hai| siddhi-(1) uttpte| ut+tA+laT / ut+tp+shp+t| ut+tp+a+te| uttpte| yahAM ut' upasargapUrvaka tapa saMtApe' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada ta' Adeza hotA hai| aise hii-vitpte| yama uparame (bhvA0pa0) han hiMsAgatyoH (a0pa0) (17) AGo ymhnH|28| pa0vi0-AGa: 51 yamahana: 5 / 1 / sa0-yamazca han ca etayo: samAhAra:-yamahan, tasmAt-yamahana: (smaahaardvndv:)| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-'akarmakAt' itynuvrtte| anvaya:-AGo'karmakAdyamahana: kartari aatmnepdm| artha:-AG-upasargapUrvAbhyAm akarmakAbhyAM yamahanbhyAM dhAtubhyAM kartari AtmanepadaM bhvti| udA0-(yam) aaycchte| (han) aahte| AryabhASA-artha-(AGa:) AG upasarga se pare (akarmakAt) akarmaka (yama-hana:) yam aura han dhAtu se (katari) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udaa0-ym-aaycchte| hAtha pasAratA hai| han-Ahate / ThokatA hai| siddhi-(1) Ayacchate / AG+yam laT / aa+ym+shp+t| aa+ym+a+t| aa+ycch+a+te| aaycchte| yahAM 'AG' upasargapUrvaka yama uparame' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada 'ta' Adeza hotA hai| pUrvavat zap pratyaya aura 'iSugamiyamAM cha:' (7 / 3 / 77) se 'yam' dhAtu ke 'm' ko 'ch' Adeza hotA hai| (2) aahte| AG+han+laT / aa+hn+shp+t| aa+hn+o+t| aa+h+te| aahte| ___ yahAM 'AG' upasargapUrvaka han hiMsAgatyoH ' (a0pa0) dhAtu se pUrvavat laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada ta' Adeza hotA hai| pUrvavat zap pratyaya aura 'adiprabhRtibhyaH zapa:' (2 / 4 / 72) se zapa kA luk ho jAtA hai| 'anudAttopadeza' (6 / 4 / 37) se han ke anunAsika n' kA lopa hotA hai| gamlu gatau (bhvA0pa0) Rccha gatau (tu0pa0) (18) samo gmycchibhyaam|26 / pa0vi0-sama: 5 / 1 gami-RcchibhyAm 5 / 2 / sa0-gamizca Rcchizca tau-gamyUcchI, tAbhyAm-gamyacchibhyAm (itretryogdvndvH)| anu0-'akarmakAt' ityanuvartate / anvaya:-samo'karmakAbhyAM gamvRcchibhyAM kartari Atmanepadam / artha:-sam-upasargapUrvAbhyAm akarmakAbhyAM gami-RcchibhyAM dhAtubhyAM katari AtmanepadaM bhvti| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH udA0-(gami) snggcchte| (Rcchi) smRcchte| AryabhASA-artha- (sama:) sam upasarga se pare (akarmakAt) akarmaka (gami-RcchibhyAm) gami aura Rcchi dhAtu se (kIre) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-(gami) saGgacchate / milatA hai| (Rcchi) samRcchate / kaThora hotA hai| siddhi-(1) saMgacchate / sam+gam+laT / sm+gm+shp+t| sm+gm+a+t| sm+gcch+a+te| sNgcchte| yahAM 'sam' upasargapUrvaka 'gamlu gatau' (bhvAdi) dhAtu se pUrvavat laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada ta' Adeza hotA hai| iSugamiyamAM cha:' (7 / 3 / 77) se gam ke m' ko 'ch' Adeza hotA hai| saMgacchate=milatA hai| Rccha gatau' (tu0pa0) dhAtu se-smRcchte| hRJ spardhAyAM zabde ca (bhvA0 u0) (16) nisamupavibhyo hrH|30| pa0vi0-ni-sam-upa-vibhya: 5 / 3 hR: 5 / 1 / sa0-nizca saM ca upazca vizca te-nisamupavaya:, tebhya:-nisamupavibhya: (itretryogdvndv:)| anvaya:-nisamupavibhyo hR: katari aatmnepdm| artha:-ni-sam-upa-vi-upasargapUrvAd hyA-dhAto: para: kartari AtmanepadaM bhvti| udA0-(ni) niyte| (sam) sNhyte| (upa) uphyte| (vi) vihvyte| AryabhASA-artha-(ni-sam-upa-vibhya:) ni, sam, upa aura vi upasarga se pare (ha:) hA dhAtu se (kari) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-(ni) nihyte| (sam) sNhyte| (upa) uphyte| (vi) vihayate / yuddha ke liye bulAtA hai| siddhi-(1) nihayate / ni+he+laT / ni+he+shp+t| ni+he+a+t| nihayate / yahAM ni' upasargapUrvaka he spardhAyAM zabde ca' (bhvA0u0) dhAtu se pUrvavat laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada 'ta' Adeza hotA hai| pUrvavat zap pratyaya aura 'eco'yavAyAva:' (6 / 1 / 78) se dhAtu ke 'e' ko ay Adeza hotA hai| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (20) sprdhaayaamaangH|31| pa0vi0-spardhAyAm 7 1 AGa: 5 / 1 / anu0-'hR:' itynuvrtte| anvaya:-spardhAyAm AGo hR: kartari aatmnepdm| artha:-AG-upasargapUrvAt spardhAyAmarthe vartamAnAd hA-dhAto: katari AtmanepadaM bhvti| udaa0-kRssnnshcaannuurmaahvyte| mallo mllmaayte| AryabhASA-artha-(spardhAyAm) spardhA artha meM vidyamAna (AG) AG upasarga se pare (ha:) hA dhAtu se (kIre) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| dUsare ko parAjita karane kI icchA ko spardhA' kahate haiN| udA0-kRSNazcANUramAhayate / zrIkRSNa cANUra ko parAjita karane kI icchA se yuddha ke liye bulAtA hai| mallo. mllmaahyte| eka pahalavAna dUsare pahalavAna ko parAjita karane kI icchA se mallayuddha ke liye bulAtA hai| DukRJ karaNe (tanA0u0)(21) gandhanAvakSepaNasevanasAhasikyapratiyatna prakathanopayogeSu kRtraH / 32 / pa0vi0-gandhana-avakSepaNa-sevana-sAhasikya-pratiyatna-prakathanaupayogeSu 713 kRJa: 5 / 1 / sa0-gandhanaM ca avakSepaNaM ca sevanaM ca sAhasikyaM ca pratiyatnazca prakathanaM ca upayogazca te-gandhanAvakSepaNasevanasAhasikyapratiyatnaprakathanopayogA:, teSu-gandhanAvakSepaNasevanasAhasikyapratiyatnaprakathanopayogeSu (itretryogdvndvH)| anvaya:-gandhana upayogeSu kRtra: kIra aatmnepdm|| artha:-gandhana-avakSepaNa-sevana-sAhasikya-pratiyatna-prakathanaupayogeSvartheSu vartamAnAt kRJo dhAto: kartari AtmanepadaM bhavati / udA0-(1) gandhanam (sUcanam) utkurute| udaakurute| (2) avakSepaNam (bhartsanam) zyeno vrtikaamudaakurute| (3) sevanam (sevA) Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 163 gaNakAn upkurute| ziSya aacaarymupkurute| (4) sAhasikyam (sAhasika karma) paradArAn prkurute| (5) pratiyatna: (guNAntarAdhAnam) edho dksyopskurute| (6) prakathanam (pravacanam) gAthA: prakurute / janApavAdAn prkurute| (7) upayoga: (dharmakArye viniyogaH) zataM prkurute| sahasraM prkurute| ___ AryabhASA-artha-(gandhana0) gandhana, avakSepaNa, sevana, sAhasikya, pratiyatna, prakathana aura upayoga artha meM vidyamAna (kRJaH) kRJ dhAtu se (kIre) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| (1) gandhana / hiNsaa| apakAra se yukta hiMsAtmaka suucnaa| utkurute| udaakurute| sUcita karatA hai| (2) avakSepaNa / bhartsana dhmkaanaa| zyeno vrtikaamudaakurute| bAja baTera ko dhamakAtA hai| (3) sevana / sevA krnaa| gaNakAn upkurute| gaNaka logoM kI sevA karatA hai| gaNaka jyotissii| mhaamaatraanupkurute| mahApuruSoM kI sevA karatA hai| (4) sAhasikya / sAhasika kArya krnaa| paradArAn prkurute| paradArAoM ke prati sAhasapUrvaka pravRtta hotA hai| (5) pratiyatna / vidyamAna guNa ko bdlnaa| edho dakasyopaskurute / indhana jala ke guNa ko badalatA hai| daka-udaka (jl)| (6) prakathana / jora se khnaa| gAthA: prkurute| gAthAoM ko jora se kahatA hai| janApavAdAn prkurukute| jana-apavAdoM ko jora se kahatA hai| (7) upyog| dharmArtha vyaya krnaa| zataM prkurute| sau rupaye dharmArtha vyaya karatA hai| sahasraM prkurute| hajAra rupaye dharmArtha vyaya karatA hai| siddhi-(1) utkurute| ut+kR+laT / ut+kR+u+t| ut+kr+u+t| ut+kur+u+te| utkurute| yahAM ut' upasarga se pare 'DukRJ karaNe' (ta0u0) dhAtu se pUrvavat 'laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada 'ta' Adeza hotA hai| tanAdikRbhya u:' (3 / 1 / 79) se yahAM u-pratyaya hotA hai| kR dhAtu ko sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 184) se guNa aura 'ata ut sArvadhAtuke (6 / 4 / 110) se 'a' ko ukAra Adeza hotA hai| vizeSa-dhAtupATha meM kR' dhAtu karane artha meM par3hI gaI hai kintu anekArthA hi dhAtavo bhavanti' isa mahAbhASya-vacana se dhAtuoM ke aneka artha hote haiN| yahAM kR' dhAtu ke gandhana' Adi sAta artha batalAye gaye haiN| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (22) adheH prshne|33| pa0vi0-adhe: 5 / 1 prasahane 7 / 1 / anu0-'kRJaH' itynuvrtte| anvaya:-prahasane'dhe: kRJa: katari aatmnepdm| artha:-adhi-upasargapUrvAt prahasane'rthe vartamAnAt kRtro dhAto: katari AtmanepadaM bhavati / udA0-prasahanam=kSamA'bhibhavo vaa| shtrumdhikurute| AryabhASA-artha-(prasahane) kSamA athavA abhibhava artha meM vidyamAna, (adhe:) adhi upasarga se pare (kRJaH) kRJ dhAtu se (katIra) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udaa0-shtrumdhikurute| zatru ko kSamA karatA hai athavA zatru ko dabAtA hai| (23) veH zabdakarmaNaH / 34 / pa0vi0-ve: 5 / 1 zabdakarmaNa: 5 / 1 / sa0-zabda: karma yasya sa:-zabdakarma, tasmAt-zabdakarmaNa: (bhuvriihiH)| anu0-'kRJaH' itynuvrtte|| anvaya:-ve: zabdakarmaNa: kRJa: kartari Atmanepadam / artha:-vi-upasargapUrvAt zabdakarmakAt kRJo dhAto: kartari AtmanepadaM bhvti| udA0-kroSTA svarAn vikurute| AryabhASA-artha-vi:) vi upasarga se pare (zabdakarmANa) zabdakarmavAlI (kRJa:) kRJ dhAtu se (katIre) karmavAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-kroSTA svarAn vikurute / gIdar3a svaroM ko bigAr3atA hai| zabdakarma' kA kathana isaliye kiyA hai ki yahAM Atmanepada na ho-cittaM vikaroti kAmaH / kAma citta ko vikRta karatA hai| siddhi-vikurute| vi+kR+laT / pUrvavat / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH (24) akarmakAcca / 35 / pa0vi0-akarmakAt 5 / 1 ca avyypdm| sa0-na vidyate karma yasya sa:-akarmakaH, tasmAt-akarmakAt (bhuvriihiH)| anu0-va:, kRJaH' itynuvrtte| anvaya:-verakarmakAcca kRJa: kIra Atmanepadam / artha:-vi-upasargapUrvAd akarmakAt kRJo dhAto: kIra AtmanepadaM bhvti| udA0-vikurvate saindhavAH / / AryabhASA-artha-vi:) vi upasarga se pare (akarmakAt) akarmaka (kRJaH) kRJ dhAtu se (katIra) kartavAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-vikurvate saindhavAH / ghor3e hinahinAte haiN| . NI prApaNe (bhvA0u0)(25) sammAnanotsaJjanAcAryakaraNajJAnabhRti vigaNanavyayeSu niyaH / 36 / pa0vi0-sammAnana-utsaJjana-AcAryakaraNa-jJAna-bhRti-vigaNanavyayeSu 7 / 3 niya: 5 / 1 / sa0-sammAnanaM ca utsaJjanaM ca AcAryakaraNaM ca jJAnaM ca bhRtizca vigaNanaM ca vyayazca te-sammAnanotsajanAcAryakaraNajJAnabhRtivigaNanavyayA:, teSu-sammAnanotsajanAcAryakaraNajJAnabhRtivigaNanavyayeSu (itaretarayogadvandvaH) / anvayaH-sammAnana0vyayeSu niya: kartari aatmnepdm| ___ artha:-sammAnotsaJjanAcAryakaraNajJAnabhRtivigaNanavyayeSvartheSu vartamAnAd niyo dhAto: katari AtmanepadaM bhvti| udA0-(sammAnane) zAstre nyte| zAstrasiddhAntaM ziSyebhya: prApayatItyarthaH / tena ca ziSyasammAnaM phalitaM bhvti| (utsajane) dnnddmunnyte| utkSipatItyartha: / (AcAryakaraNe) maannvkmupnyte| mANavakaM vidhinAtmasamIpaM prApayatItyarthaH / upanayanapUrvakAdhyApanena hi upanetari Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AcAryatvaM kriyte| (jJAne) tattvaM nayate / tattvaM nizcinotItyartha: / (bhRtau) krmkraanupnyte| bhRtidAnena tAn svasamIpaM prApayatItyartha: / (vigaNane) karaM vinyte| vignnnm=Rnnaadeniryaatnm| rAjJe deyaM bhAgaM parizodhayatItyartha: / (vyaye) zataM vinayate / dharmArthaM zataM vinuyaGkte ityarthaH / AryabhASA-artha-(sammAnana0) sammAnana, utsajana, AcAryakaraNa, jJAna, bhRti, vigaNana aura vyaya artha meM vidyamAna (niya:) nI dhAtu se (katari) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| ___udA0-(sammAnana) zAstre nyte| AcArya zAstrasiddhAnta ko ziSyajanoM ko prApta karAtA hai, usase ziSyoM kA sammAna phalita hotA hai| (utsajana) daNDam unnayate / daNDa ko uThAtA hai| (AcAryakaraNa) mANavakam upnyte| AcArya bAlaka ko vidhipUrvaka apane samIpa rakhatA hai| upanayanapUrvaka adhyApana se upanetA AcArya banatA hai| (jJAna) tattvaM nyte| tattva kA nizcaya karatA hai| (bhRti) karmakarAn upnyte| vetana ke dAna se karmacAriyoM ko apane pAsa rakhatA hai| (vigaNana) karaM vinayate / vigaNana kA artha RNa Adi kA cukAnA hai| rAjA ke liye deyabhAga ko cukAkara sApha karatA hai| (vyaya) zataM vinyte| dharma ke liye sau rupaye lagAtA hai| vyaya zabda kA artha dharmakArya ke liye kharca karanA hai| siddhi-nyte| nI++laT+ / nii+shp+t| ne+a+t| ny+a+te| nyte| yahAM 'NI prApaNe (bhvA030) dhAtu se vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada ta' Adeza hotA hai| pUrvavat zap pratyaya hai| (26) kartRsthe cAzarIre krmnni|37| pa0vi0-kartRsthe 71 ca avyayapadam, azarIre 7 1 karmaNi 7 / 1 / sa0-kartari tiSThatIti kartRstha:, tasmin kartRsthe (uppdsmaas:)| na zarIram, azarIram, tasmin azarIre (nnyttpurussH)| anu0-niyaH' itynuvrtte| anvaya:-kartRsthe'zarIre karmaNi ca niya: katari aatmnepdm| artha:-kartRsthe'zarIre kamaNi ca sati niyo dhAto: kartari AtmanepadaM bhvti| udA0-krodhaM vinayate / manyuM vinyte| krodhaM manyuM vA'pagamayatItyarthaH / (1) upanIya tu ya: ziSyaM vedamadhyApayed dvijH|| sakalpaM sarahasyaM ca tamAcArya prcksste|| (manusmRti) Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 167 AryabhASA-artha-(kartRsthe) kartA meM avasthita (azarIre) zarIra se bhinna (karmANa) karma hone para (ca) bhI (niyaH) nI dhAtu se (katIre) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-krodhaM vinayate / krodha ko dUra karatA hai| manyuM vinayate / manyu ko dUra karatA hai| krodha vA manyu ko haTAnA koI zArIrika karma nahIM hai, kintu vaha devadatta Adi kartA meM avasthita mAnasika karma hai| siddhi-vinyte| vi+nI+laT / vi+nii+shp+t| vi+ne+a+te| vinyte| yahAM vi' upasargapUrvaka 'NI prApaNe (bhvAdi0) dhAtu se vartamAne laT (3 / 2 / 123) se laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada 'ta' Adeza hotA hai| pUrvavat zap pratyaya hotA hai| kramu pAdavikSepe (bhvA0pa0) (27) vRttisargatAyaneSu kramaH / 38 / pa0vi0-vRtti-sarga-tAyaneSu 7 / 3 krama: 5 / 1 / sa0-vRttizca sargazca tAyanaM ca tAni-vRttisargatAyanAni / teSu-vRttisargatAyaneSu (itretryogdvndvH)| anvaya:-vRttisargatAyaneSu krama: katari Atmanepadam / artha:-vRttisargatAyaneSvartheSu vartamAnAt kramo dhAto: kartari AtmanepadaM bhvti| udA0-(vRttau) Rci kramate'sya buddhi: / vRttirapratibandhaH / na pratihanyate, ityarthaH / (sarge) vyAkaraNAdhyayanAya krmte| sarga utsAhaH / utsahate, ityarthaH / (tAyane) kramante'smin shaastraanni| tAyanaM sphiittaa| sphItAni bhvntiityrthH| ___AryabhASA-artha-(vRtti0) vRtti, sarga aura tAyana artha meM vidyamAna (kramaH) krama dhAtu se (katIra) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-(vRtti) Rci kramate'sya buddhiH / Rgveda meM isakI buddhi gati karatI hai, rukatI nahIM hai| vRtti kA artha na rukanA hai| (sarga) vyAkaraNAdhyayanAya kramate / vyAkaraNazAstra ke adhyayana ke liye utsAha karatA hai| sarga kA artha utsAha hai| (tAyana) kramante'smin zAstrANi / isa suyogya ziSya meM zAstra vRddhi ko prApta hote haiN| siddhi-krmte| kram+laT / krm+shp+t| krm+a+te| krmte| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM kramu pAdavikSepe' (bhvA0pa0) dhAtu se vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada ta' Adeza hotA hai| pUrvavat zap' pratyaya hai| (28) upaparAbhyAm / 36 pa0vi0-upa-parAbhyAm 5 / 2 / sa0-upazca parAzca tau-upprau| tAbhyAm-upaparAbhyAm (itretryogdvndv:)| anu0-vRttisargatAyaneSu kramaH' itynuvrtte| anvaya:-vRttisargatAyaneSu upaparAbhyAM krama: kartari aatmnepdm| artha:-vRttisargatAyaneSvartheSu vartamAnAd upa-parA-upasargapUrvAt kramo dhAto: kartari AtmanepadaM bhavati / udA0-(vRttau) upkrmte| praakrmte| na pratihanyate ityarthaH / (sarge) upkrmte| praakrmte| utsahate ityarthaH / (tAyane) upkrmte| praakrmte| sphItIbhavatItyarthaH / __ AryabhASA-artha-(vRtti0) vRtti, sarga aura tAyana artha meM vidyamAna (upaparAbhyAm) upa aura parA upasarga se pare (krama:) krama dhAtu se (katAra) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-(vRtti) upkrmte| praakrmte| rukatA nahIM hai| (sarga) upkrmte| praakrmte| utsAha karatA hai| (tAyana) upkrmte| praakrmte| bar3hatA hai| siddhi-upkrmte| upa+krama+laT / up+krm+shp+t| up+krm+a+te| upkrmte| yahAM upa' upasarga se pare kramu pAdavikSepe' (bhvA0pa0) dhAtu se 'vartamAne laT' se laT pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada 'ta' Adeza hotA hai| aise hii-praa+krmte| praakrmte| (26) AGa udgmne|40| pa0vi0-AGa: 5 / 1 udgamane 7 / 1 / anu0-'krama:' itynuvrtte| anvaya:-udgamane AGa: krama: kartari aatmnepdm| artha:-udgamane'rthe vartamAnAd AG-upasargapUrvAt kramo dhAto: kartari AtmanepadaM bhvti| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH udA0-Akramate AdityaH / Akramate candramAH / udayate ityarthaH / AryabhASA-artha-(udgamane) udaya hone artha meM vidyamAna (AGa:) AG upasarga se pare (kramaH) krama dhAtu se (kari) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-Akramate AdityaH / sUrya udaya hotA hai| Akramate cndrmaaH| candramA udaya hotA hai| siddhi-aakrmte| AD+kram+laT / A+kram+zap+ta / aa+krm+a+te| aakrmte| yahAM kramu pAdavikSepe' (bhvA0pa0) dhAtu se laT' pratyaya aura usake sthAna meM 'Atmanepada' Adeza 'ta' hotA hai| (30) veH paadvihrnne|41| pa0vi0-ve: 5 / 1 pAda-viharaNe 7 / 1 / sa0-pAdasya viharaNamiti pAdaviharaNam, tasmin-pAdaviharaNe (sssstthiittpuruss:)| viharaNam=vikSepaH / anu0-'kramaH' itynuvrtte| anvaya:-pAdaviharaNe ve: krama: kartari aatmnepdm| artha:-pAdaviharaNe'rthe vartamAnAd vi-parasmAt kramo dhAto: kartari AtmanepadaM bhvti| udA0-suSThu vikramate vaajii| sAdhu vikramate vaajii| azva: sAdhu pAdavikSepaM karotIrthaH / AryabhASA-artha-(pAdaviharaNe) pAMva se calane artha meM vidyamAna, vi upasarga se pare (kramaH) kram dhAtu se (kari) kartavAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-suSThu vikramate vaajii| ghor3A acche prakAra se calatA hai| azva Adi kI gativizeSa ko vikramaNa kahate haiN| siddhi-vikramate / vi+kram+laT / vi+krm+shp+t| vi+krm+a+te| vikramate / yahAM 'vi' upasarga se pare 'kramu pAdavikSepe' (bhvA0pa0) dhAtu se laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada 'ta' Adeza hotA hai| (31) propAbhyAM samarthAbhyAm / 42 / pa0vi-pra-upAbhyAm 5 / 2 samarthAbhyAm 5 / 2 / sa0-prazca upazca tau-propau, tAbhyAm-propAbhyAm (itaretarayogadvandvaH) / anvaya:-samarthAbhyAM propAbhyAM krama: kartari Atmanepadam / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-samarthAbhyAm=tulyArthAbhyAM pra-upAbhyAmupasargAbhyAM parasmAt kramo dhAto: kartari AtmanepadaM bhvti| udA0-(prAt) prakramate bhoktum| (upAt) upakramate bhoktum / Arabhate ityartha: / AdikarmaNi pra-upau samartho-tulyArthau bhvtH| AryabhASA-artha-(samarthAbhyAm) samAna arthavAle (pra-upAbhyAm) pra aura upa upasarga se pare (krama:) kram dhAtu se (katIra) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-(pra) prakramate bhoktum / khAnA Arambha karatA hai| Adikarma-kriyA ko Arambha karane artha meM pra aura upa upasarga samAnArthaka hote haiN| siddhi-prakramate / pra+kram+laT / pUrvavat / aise hI-upakramate / (32) anupasargAd vaa|43| pa0vi0-anupasargAt 5 / 1, vA avyypdm| sa0-na upasarga iti anupasargaH, tasmAt-anupasargAt (naJtatpuruSaH) anu0-'krama:' itynuvrtte| anvaya:-anupasargAt kRJa: katari vA''tmanepadam / artha:-anupasargAt upasargarahitAt kramo dhAto: paro kartari AtmanepadaM bhvti| udaa0-krmte| krAmati / gacchatItyarthaH / AryabhASA-artha-(anapasargAt) upasarga se rahita (kramaH) kram dhAtu se (katIre) kartRvAcya meM (vA) vikalpa se (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udaa0-krmte| kraamti| siddhi-(1) kramate / kram+laT / krm+shp+t| krm+a+te| krmte| yahAM krama pAdavikSepe' (bhvA0pa0) dhAtu se laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada 'ta' hotA hai| (2) krAmati / kram laT / krm+shp+tip| kram+a+ti / kaam+a+ti| kAmati / yahAM kramu pAdavikSepe' (bhvA0pa0) dhAtu se laT' pratyaya aura usake sthAna meM parasmaipada tip' Adeza hotA hai| kramaH parasmaipadeSu (7 / 3 / 76) se kram' dhAtu ko dIrgha hotA hai| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH jJA avabodhane (krayA0pa0) - ( 33 ) apahnave jJaH / 44 / pa0vi0 - apahnave 7 / 1 jJaH 5 / 1 / artha:-apahnave=apalApe'rthe vartamAnAd jJA-dhAtoH kartari AtmanepadaM 171 bhavati / udA0-zatamapajAnIte / sahasramapajAnIte / zataM sahasraM vA'palapatItyarthaH / AryabhASA - artha - ( apahnave ) mithyAbhASaNa artha meM vidyamAna (jJa: ) jJA dhAtu se (kartIra) kartRvAcya meM (Atmanepadam ) Atmanepada hotA hai / udA0 - zatam apajAnIte / sau rupaye ke liye mithyAbhASaNa karatA hai / sahasram apajAnIte / hajAra rupaye ke liye jhUTha bolatA hai / apa upasargapUrvaka jJA dhAtu mithyAbhASaNa artha meM prayukta hotI hai| siddhi - apajAnIte / apa+jJA+laT / ap+jaa+shnaa+t| ap+jnyaa+naa+t| apa+jA+nI+te / apajAnIte / yahAM 'jJA avabodhane (kryA0pa0) dhAtu se 'laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada 'ta' Adeza aura 'kryAdibhyaH znA' (3 | 1181 ) se 'znA' pratyaya hotA hai| 'jJAjanoja (7/3 / 79) se 'jJA' ke sthAna meM 'jA' Adeza aura 'I halyagho:' ( 6 / 4 / 113 ) se 'nA' ke 'A' ko 'I' Adeza hotA hai| (34) akarmakAcca / 45 / pa0vi0-akarmakAt 5 / 1 ca avyayapadam / sa0-na vidyate karma yasya saH - akarmakaH, tasmAt-akarmakAt ( bahuvrIhi: ) / anu0 - 'jJa' ityanuvartate / anvayaH - akarmakAcca jJaH kartari Atmanepadam / arthaH-akarmakAt=akarmakakriyAvacanAt jJA- dhAtoH kartari AtmanepadaM bhavati / udA0 - sarpiSo jAnIte / madhuno jaaniite| sarpiSo madhuno vA upAyena bhojane prarvatate ityarthaH / srpiH=ghRtm| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ___ AryabhASA-artha-(akarmakAt) akarmaka kriyAvAcI (jJa:) jJA dhAtu se (kIra) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-sarpiSo jaaniite| madhuno jaaniite| ghRta/madhu ke kAraNa bhojana meM pravRtta hotA hai| siddhi-jaaniite| jJA+laT / jnyaa+shnaa+tu| jaaniite| pUrvavat / vizeSa-prazna-yahAM jJA dhAtu akarmaka kaise haiM ? uttara-yahAM sarpi athavA madhu jJeya rUpa meM vivakSita nahIM hai kintu jJAnapUrvaka pravRtti karane meM karaNarUpa meM vivakSita hai| isaliye sarpiSo jAnIte yahAM jJo'vidarthasya karaNe (2 / 3 / 51) se SaSThI vibhakti hotI hai| (35) smprtibhyaamnaadhyaane|46 | pa0vi0-sam+pratibhyAm 5 / 1 anAdhyAne 71 / sa0-saM ca pratizca tau sampratI, tAbhyAm-saMpratibhyAm (itretryogdvndv:)| utkaNThApUrvakaM smaraNam-AdhyAnam, na AdhyAnam iti anAdhyAnam, tasmin-anAdhyAne (naJtatpuruSaH) / anu0-'jJaH' itynuvrtte| - anvaya:-anAdhyAne sampratibhyAM jJa: kartari aatmnepdm| artha:-anAdhyAne (utkaNThApUrvake'smaraNe)'rthe vartamAnAt sampratibhyAm upasargAbhyAM parasmAd jJA-dhAtoH kartari AtmanepadaM bhvti| udA0-(sam) zataM saMjAnIte / sahasraM sNjaaniite| zataM sahasraM vA'vekSate ityarthaH / (prati) zataM prtijaaniite| sahasraM prtijaaniite| zataM sahasraM vA aGgIkarotItyarthaH / __ AryabhASA-artha-(anAdhyAne) utkaNThApUrvaka smaraNa na karane artha meM vidyamAna (sampratIbhyAm) sam aura prati upasarga se pare (jJa:) jJA dhAtu se (katIre) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada Adeza hotA hai| udA0-(sam) zataM sNjaaniite| sahasraM sNjaaniite| sau athavA hajAra ko ThIka jAnatA hai| (prati) zataM prtijaaniite| sahasraM prtijaaniite| so athavA hajAra pratijJA karatA hai| . vizeSa-prazna-yahAM utkaNThApUrvaka smaraNa artha kA kisaliye niSedha kiyA hai ? uttara-yahAM Atmanepada na ho-mAtuH saMjAnAti bAla: / pituH saMjAnAti bAla: / bAlaka mAtA athavA pitA ko utkaNThApUrvaka smaraNa karatA hai| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH vada vyaktAyAM vAci (bhvA0pa0)(36) bhAsanopasaMbhASAjJAnayatnavimatyupamantraNeSu vadaH / 47 / pa0vi0-bhAsana-upasaMbhASA-jJAna-yatna-vimati-upamantraNeSu 7 / 3 vada: 5 / 1 / sa0-bhAsanaM ca upasaMbhASA ca jJAnaM ca yatnazca vimatizca upamantraNaM ca tAni-bhAsanopasaMbhASAjJAnayatnavimatyupamantraNAni, teSu-bhAsanoMpasaMbhASAjJAnayatnavimatyupamantraNeSu (itretryogdvndvH)| anvaya:-bhAsana upamantraNeSu vada: kartari Atmanepadam / artha:-bhAsana-upasaMbhASA-jJAna-yatna-vimati-upamantraNeSvartheSu vartamAnAd vado dhAto: kartari Atmanepadam bhavati / udA0-(bhAsane) vyAkaraNazAstre vdte| bhAsamAna:= dIpyamAnastatrapadArthAn vyktiikrotiityrthH| (upasaMbhASAyAm) krmkraanupvdte| upasAntvayatItyartha: / upsNbhaassaa-upsaantvnm| (jJAne) vyAkaraNe vdte| jAnAti vaditumityarthaH / jJAnam smygvbodhH| (yatne) kSetre vdte| tatra utsahate ityarthaH / ytnH=utsaahH| (vimatau) kSetre vivdnte| gehe vivadante / tatra vimatipatitA vicitraM bhASante ityartha: / vimati: nAnAmatiH / (upamantraNe) kulbhaaryaamupvdte| paradArAMnupavadate / upacchandayatItyarthaH / upamantraNam rahasyupacchandanam / AryabhASA-artha-(bhAsana0) bhAsana, upasaMbhASA, jJAna, yatna, vimati aura upamantraNa artha meM vidyamAna (vadaH) vad dhAtu se (katari) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-(bhAsana) vyAkaraNazAstre vdte| vyAkaraNazAstra meM dIpyamAna hokara usake padArthoM ko prakAzita karatA hai| (upasaMbhASA) krmkraanupvdte| naukaroM ko sAntvanA pradAna karatA hai| (jJAna) vyAkaraNazAstre vdte| vyAkaraNazAstra ko bolanA jAnatA hai| (yatna) kSetre vdte| kSetraviSayaka utsAha ko prakaTa karatA hai| (vimati) kSetre vivdnte| kheta meM nAnAmati meM par3e huye vicitra bhASaNa karate haiN| (upamantraNa) kulbhaaryaamupvdte| kulabhAryA ko bahakAtA hai| paradArAnupavadate / paradArA ko phusalAtA hai| siddhi-vdte| vad+laT / vd+shp+t| vd+a+te| vdte| yahAM bhAsana Adi artha meM vada dhAtu se Atmanepada 'ta' pratyaya hai| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam . (37) vyaktavAcAM smuccaarnne|48| pa0vi0-vyaktavAcAm 63 samuccAraNe 71 / sa0-vyaktA vAco yeSAM te vyaktavAca:, teSAm-vyaktavAcAm (bhuvriihi:)| anu0-'vadaH' itynuvrtte| anvaya:-vyaktavAcAM samuccAraNe vada: kartari aatmnepdm| artha:-vyaktavAcAm manuSyANAM samuccAraNe sahoccAraNe'rthe vartamAnAd vada-dhAto: kartari Atmanepadam bhvti| . udA0-sampravadante braahmnnaa:| sampravadante ksstriyaa:| militvA vedamantrAdikamuccArayantItyarthaH / AryabhASA-artha-(vyaktavAcAm) vyaktavANIvAle manuSyoM ke (samuccAraNe) sAtha uccAraNa karane artha meM vidyamAna (vada:) vad dhAtu se (katIre) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-sampravadante brAhmaNAH / brAhmaNa milakara mantroccAraNa karate haiN| sampravadante kSatriyA: / kSatriya milakara mantroccAraNa karate haiN| siddhi-smprvdnte| sama+pra+va+laT / sm+pr+v+shp+jh| sam+pra+va+ a+ante| smprvdnte| yahAM sam-pra upasargapUrvaka manuSyoM ke samuccAraNa artha meM vad dhAtu se laT pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada meM jha-Adeza hotA hai| jho'ntaH' (7 / 1 / 3) se 'jha' ke sthAna meM anta Adeza hotA hai| (38) anorkrmkaat|46 / pa0vi0-ano: 5 / 1 akarmakAt 5 / 1 sa0-na vidyate karma yasya saH-akarmaka:, tasmAt-akarmakAt (bhuvriihiH)| anu0-vada:, vyaktavAcAm' itynuvrtte| anvayaH-vyaktavAcAm anorakarmakAd vada: kartari aatmnepdm| artha:-vyaktavAgviSayAd akarmakAd vada-dhAto: kartari AtmanepadaM bhvti| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH udA0-anuvadate kaTha: kalApasya / anuvadate maudga: paipplaadsy| anu: sAdRzye'rthe vartate / yathA kalApo'dhIyAno vadati tathA kaTha iti / yathA ca paippalAdo'dhIyAno vadati tathA maudga iti| AryabhASA-artha-(vyaktavAcAm) manuSyavANI viSayaka, (ano:) anu upasarga se pare (akarmakAt) akarmaka kriyAvAcI (vada:) vad dhAtu se pare (katIre) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-anuvadate kaThaH kalApasya / jaise adhyayana karatA huA kalApa bolatA hai, vaise hI kaTha bolatA hai| anuvadate maudga: paiplaadsy| jaise par3hatA huA paiplAda bolatA hai, vaise hI maudga bolatA hai| yahAM 'anu' zabda sadRza artha kA vAcaka hai| siddhi-anuvadate / anu vad+laT / anu vad+zap+ta / anu+vd+a+te| anuvdte| yahAM anu upasargapUrvaka akarmaka vad dhAtu se laT pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada ta' Adeza hai| (36) vibhASA viprlaape|50| pa0vi0-vibhASA 11 vipralApe 7 / 1 / anu0-'vada:, vyaktavAcAM samuccAraNe' itynuvrtte| artha:-vipralApAtmake vyaktavAcAM samuccAraNe'rthe vartamAnAd vadadhAtorvikalpena kartari AtmanepadaM bhvti| udA0-vipravadante sAMvatsarA: / vipravadanti saaNvtsraa:| yugapat parasparavirodhena viruddhaM vadantItyarthaH / AryabhASA-artha-(vipralApe) paraspara viruddha kathana Atmaka (vyaktavAcAm) manuSyoM ke (samuccAraNe) sAtha uccAraNa karane artha meM vidyamAna (vadaH) vad dhAtu se (kari) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-vipravadante saaNvtsraaH| vipravadanti saaNvtsraaH| sAMvatsarika (jyotiSI) loga ekadama paraspara pratiSedhapUrvaka viruddha bolate haiN| - siddhi-(1) vipravadante / vi+pra+va+laT / vi+pr+v+shp+jh| vi+pr+v+ante| viprvdnte| yahAM vi-pra upasargapUrvaka vipralApa artha meM vad dhAtu se laT pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada jha-Adeza hai| 'jho'ntaH' (7 / 1 / 3) se (jha) ke sthAna meM anta-Adeza hotA hai| (2) vipravadanti / vi+pra+vad+laT / vi+pr+vd+jhi| vi+pr+vd+anti| viprvdnti| yahAM vi-pra upasargapUrvaka vipralApa arthaka vad dhAtu se vikalpa pakSa meM laT ke sthAna meM parasmaipada jhi-Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam gR nigaraNe (tu0pa0) (40) avAd grH|51| pa0vi0-avAt 5 / 1 gra: 5 / 1 anvaya:-avAd gra: kartari Atmanepadam / artha:-ava-upasargapUrvAd gR-dhAto: kartari AtmanepadaM bhavati / udaa0-avgirte| nigiratItyarthaH / AryabhASA-artha- (avAt) ava upasarga se pare (graH) gR dhAtu se (katIre) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udaa0-avgirte| nigalatA hai| siddhi-(1) avagirate / ava++laT / ava+gR+za+ta / av+gR+a+t| ava+g i+a+te| avgirte| yahAM nigaraNe (tu0pa0) dhAtu se laT pratyaya, aura usake sthAna meM Atmanepada ta-Adeza hotA hai| tudAdibhyaH za:' (3 / 1177) se 'za' vikaraNa pratyaya hai| Rta iddhAto:' (7 / 1 / 100) se dhAtu ke 'R' ko 'i' Adeza aura vaha uraNa raparaH' (1 / 1151) se rapara hai-i|| vizeSa- nigaraNe' yaha dhAtu tudAdigaNa meM par3hI gaI hai aura ya zabde' yaha dhAtu krayAdigaNa meM par3hI gaI hai| yahAM tudAdigaNa meM paThita ganigaraNe' kA grahaNa hotA hai kyoMki zabde' kA ava upasargapUrvaka prayoga nahIM hai| (41) samaH prtijnyaane|52| pa0vi0-sama: 5 / 1 pratijJAne 7 / 1 / anu0-'graH' itynuvrtte| anvaya:-pratijJAne sama: gra: kartari Atmanepadam / artha:-pratijJAne'rthe vartamAnAt sam-upasargapUrvAd gR-dhAto: katari AtmanepadaM bhvti| udA0-zabdaM nityaM sNgirte| pratijAnAtItyarthaH / pratijJAnamabhyupagamaH, sviikrnnm| AryabhASA-artha-(pratijJAne) svIkAra karane artha meM vidyamAna, (samaH) sam upasarga se pare (gra:) gR dhAtu se (katIra) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| zabda nityaM sNgirte| 'zabda nitya hai' aisI pratijJA karatA hai| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH siddhi-sNgirte| sam+gR+laT / sm+gR+sh+t| sm+gir+a+te| sNgirte| yahAM sam upasargapUrvaka pratijJAna artha meM 'gR' dhAtu se laT pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada ta' Adeza hai| zeSa kArya pUrvavat hai| ___ (42) udazcara: skrmkaat|53| pa0vi0-uda: 5 / 1 / cara: 5 / 1 sakarmakAt 5 / 1 / sa0-karmaNA saheti sakarmakaH, tasmAt-sakarmakAt (bahuvrIhi:) anvaya:-sakarmakAd udazcara: kartari aatmnepdm| artha:-sakarmakakriyAvacanAd ut-upasargapUrvAt cara-dhAto: katari AtmanepadaM bhvti| udA0-dharmamuccarate / guruvcnmuccrte| ullaGghya gacchatItyarthaH / AryabhASA-artha-(sakarmakAt) sakarmaka kriyAvAcI, (udaH) ut upasarga se pare (cara:) car dhAtu se (katIra) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udaa0-dhrmmuccrte| dharma kA ullaMghana karatA hai| guruvcnmuccrte| guruvacana kA ullaMghana karatA hai| siddhi-uccrte| ut+ca+laT / ut+c+shp+t| ut+c+a+te| uccrte| yahAM ut upasargapUrvaka sakarmaka cara dhAtu se laT pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepara ta-Adeza hai| (43) smstRtiiyaayuktaat|54 / pa0vi0-sama: 5 / 1 tRtIyAyuktAt 5 / 1 / ___sa0-tRtIyayA yukta iti tRtIyAyuktaH, tasmAt-tRtIyAyuktAt (tRtiiyaattpurussH)| anu0-'cara:' itynuvrtte| anvaya:-tRtIyAyuktAt samazcara: kartari aatmnepdm| artha:-tRtIyAvibhaktiyuktAt sam-upasargAt cara-dhAto: katari AtmanepadaM bhvti| udA0-rathena sNcrte| azvena sNcrte| rapenA'zvena vA bhramatItyarthaH / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(tRtIyAyuktAt) tRtIyA vibhakti se yukta (samaH) sam upasarga se pare (cara:) car dhAtu se (katIra) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-rathane sNcrte| ratha se ghUmatA hai| azvena sNcrte| ghor3e se bhramaNa karatA hai| siddhi-saMracate / sam+ca+laT / sm+c+shp+t| sm+c+a+te| sNcrte| yahAM sam upasargapUrvaka tRtIyA vibhakti se yukta car dhAtu se laT pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada ta-Adeza hai| dAN dAne (bhvA0pa0) (44) dANazca sA ceccaturthyarthe / 55 / pa0vi0-dANa: 5 / 1 ca avyayapadam / sA 11 / cet avyypdm| caturthI-arthe 7 / 1 / anu0-samaH, tRtIyAyuktAt' itynuvrtte| anvaya:-tRtIyAyuktAt samo dANazca kartari AtmanepadaM sA tRtIyA caturthyartha cet| artha:-tRtIyAvibhaktiyuktAt sam-upasargapUrvAd dAN-dhAtorapi katari AtmanepadaM bhavati, yadi sA tRtIyA caturthI-arthe bhavati / udA0-dAsyA smprycchte| kAmuka: san dAsyai dadAtItyarthaH / kathaM punastRtIyA caturthI-arthe syAt / vaktavyamevaitat- 'aziSTavyavahAre tRtIyA caturthyarthe bhavatIti vaktavyam' iti| AryabhASA-artha-(tRtIyAyuktAt) tRtIyA vibhakti se yukta (samaH) sam upasarga se pare (dANa:) dAN dhAtu se (ca) bhI (katIre) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| (cet) yadi (sA) vaha tRtIyA vibhakti (caturthI-arthe) caturthI vibhakti ke artha meM vidyamAna ho| udA0-dAsyAH samprayacchate / kAmuka hokara dAsI ko kucha detA hai| siddhi-(1) samprayacchate / sam+pra+dANa+laT / sm+pr+daa+shp+t| sm+pr+ycch+a+te| smprycchte| yahAM sam aura pra upasargapUrvaka dAN dAne (bhvA0pa0) pAta se laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada 'ta' Adeza hotA hai| pAghrAdhmA0' (1108) se dANa' ke sthAna meM yaccha' Adeza hai| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH vizeSa-prazna-tRtIyA vibhakti, caturthI vibhakti ke artha meM kaise hotI hai ? uttara-aziSTa vyavahAra meM tRtIyA vibhakti caturthI vibhakti ke artha meM hotI hai| upAd yamaH svkrnne|56| pa0vi0-upAt 5 / 1 yama: 5 / 1 svakaraNe 7 / 1 / anvaya:-svakaraNe upAd yama: kartari aatmnepdm| artha:-svakaraNe'rthe vartamAnAd upa-upasargapUrvAd yamo dhAto: para: kartari AtmanepadaM bhvti| pANigrahaNarUpamiha svakaraNaM gRhyate na svkrnnmaatrm| udA0-bhAryAmupayacchate devadattaH / AryabhASA-artha-(svakaraNe) apanA banAne artha meM (upa:) upa-upasarga se pare (yama:) yama dhAtu se (kIra) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| yahAM pANigrahaNarUpa svakaraNa artha kA grahaNa kiyA jAtA hai, kevala svakaraNamAtra nhiiN| udA0-bhAryAmupayacchate devadattaH / devadatta patnI ko apanAtA hai (vivAha karatA hai)| siddhi-upycchte| upa+yam+laT / yapa ycch+shp+t| up+ycch+a+te| upycchte| yahAM 'iSugamiyamAM cha:' (7 / 3 / 77) se yam ke 'm' ko 'cha' Adeza hotA hai| (45) jJAzrusmRdRzAM snH|57| pa0vi0-jJA-zru-smR-dRzAm, paJcamI-arthe 6 / 3 sana: 5 / 1 / sa0-jJAzca zruzca smRzca dRz ca te-jJAzrusmRdaza:, teSAmjJAzrusmRdazAm (itretryogdvndvH)| anvaya:-sana: jJAzrusmRdRzAM kartari aatmnepdm| artha:-sannantebhyo jJA-zru-smR-dRzbhyo dhAtubhya: kartari AtmanepadaM bhvti| udA0-(jJA) dharma jijnyaaste| jnyaatumicchtiityrthH| (zru) guruM zuzrUSate / zrotumicchatItyarthaH / (smR) naSTaM susmUSata / smartumicchatItyarthaH / (dRz) rAjAnaM didRksste| draSTumicchatItyarthaH / AryabhASA-artha-(sana:) san pratyayAnta (jJA-zru-smR-dazAm) jJA, zru, smR aura dRz dhAtuoM se (katAra) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-(jJA) dharma jijnyaaste| dharma ko jAnanA cAhatA hai| (zru) guruM shushruusste| guru kI zuzrUSA sevA karanA cAhatA hai| (sma) naSTaM susmuursste| bhUle huye ko yAda karanA cAhatA hai| (dRz) rAjAnaM didRksste| rAjA ko dekhanA cAhatA hai| . Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-(1) jijnyaaste| yahAM jJA avabodhane' dhAtu se 'dhAtoH karmaNa: samAnakartRkAdicchAyAM vA' (3 / 117) se san' pratyaya, sanyaDo:' (6 / 1 / 9) se dhAtu ko dvirvacana aura abhyAsa-kArya hokara jijJAsa' sannanta dhAtu se laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada ta' Adeza hotA hai| (2) shushruusste| yahAM 'zru zravaNe' dhAtu se pUrvavat san' pratyaya aura 'ajjhangamAM sani' (6 / 4 / 16) se dhAtu ko dIrgha hotA hai| zeSa saba kArya pUrvavat hai| (3) susmarSate / yahAM smRcintAyAm dhAtu se pUrvavat san' pratyaya aura dvivacana hokara ajjhanagamAM sani' (6 / 4 / 16) se dhAtu ko dIrgha, use udoSThyapUrvasya' (7 / 1 / 102) se ukAra Adeza 'rvorupadhAyA dIrgha ikaH' (8 / 2176) se dIrgha 'AdezapratyayayoH' (813 159) se Satva hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| . (4) dikSate / yahAM izir prekSaNe' dhAtu se pUrvavat san pratyaya, dhAtu ko dvirvacana, abhyAsa kArya, urat (7 / 4 / 66) se abhyAsa ke R' ko akAra Adeza aura use 'sanyata: (7 / 4 / 79) se ikAra Adeza hotA hai| vazcabhrasja0' (8 / 2 / 36) se 'dRz' dhAtu ke 'z' ko SakAra Adeza aura usako 'paDho: ka: si (8 / 2 / 41) se kakAra Adeza hokara AdezapratyayayoH' (8 / 3 / 59) se Satva' ho jAtA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (46) naanorjH58| pa0vi0-na avyayapadam ano: 5 / 1 jJa: 5 / 1 / anu0-'san' itynuvrtte| anvaya:-anoja: sana: katari AtmanepadaM n| artha:-anu-upasargAt sannantAd jJA-dhAto: katari AtmanepadaM na bhvti| udA0-putramanujijJAsati / AjJApayitumicchatItyarthaH / AryabhASA-artha-(ano:) anu upasarga se pare (sana:) san pratyayAnta (jJa:) jJA dhAtu se (katIra) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada (na) nahIM hotA hai| udA0-putramanujijJAsati / putra ko AjJA denA cAhatA hai| siddhi-anujijnyaasti| yahAM anu upasargapUrvaka sannanta jJA dhAtu se Atmanepada kA pratiSedha hone se laT ke sthAna meM tip-Adeza hotA hai| zeSa kArya jijJAsate ke samAna hai| (47) pratyAbhyAM zruvaH / 56/ pa0vi0-prati-AGbhyAm 5 / 2 zruva: 5 / 1 / sa0-pratizca AG ca to pratyADau, tAbhyAm-pratyAbhyAm (itretryogdvndv:)| anu0-'na, sanaH' itynuvrtte| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 141 anvaya:-pratyAbhyAM sana: zruva: kartari AtmanepadaM n| artha:-pratyAbhyAM parasmAt sannantAt zru-dhAto: kartari AtmanepadaM na bhvti| udA0-(prate:) prtishushruussti| (AGa:) aashushruussti| prtijnyaatumicchtiityrthH| AryabhASA-artha-(pratyAbhyAm) prati aura AG upasarga se pare (sana:) san pratyayAnta (jJa:) jJA dhAtu se (katIra) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada (na) nahIM hotA hai, apitu parasmaipada hotA hai| ___udA0-(prati) prtishushruussti| pratijJA karanA cAhatA hai| (AG) aashushruussti| pratijJA karanA cAhatA hai| siddhi-pratizuzrUSati / pratizuzrUSa+laT / pratizuzrUSa+zap+tim / pratizuzrUSa+a+ti / prtishushruussti| yahAM prati' upasargapUrvaka 'zru zravaNe (svAdi0) sannanta dhAtu se pUrvavat 'laT' pratyaya aura usake sthAna meM parasmaipada tip' Adeza hai| aise hii-aashushruussti| zadlU zAtane (bhvA0pa0) (48) zadeH shitH|60| pa0vi-zade: 5 / 1 zita: 6 / 1 / sao-za it yasya sa:-zit, tasya-zita: (bhuvriihi:)| anu0-zita: zade: kartari Atmanepadam / artha:-zit-pratyayasambandhina: zada-dhAto: kartari AtmanepadaM bhavati / udaa0-shiiyte| tIkSNaM karotItyarthaH / AryabhASA-artha-(zitaH) zit pratyaya se sambandhita (zade:) zad dhAtu se (katIre) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-zIyate / tIkSNa karatA hai| siddhi-zIyate / zalu+laT / za d+zap+ta / shd+a+t| zIy+a+te / shiiyte| yahAM 'zadlU zAtane' (bhvA0pa0) dhAtu se laT pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada ta' Adeza hotA hai| yahAM kartari zap' (3 / 1 / 68) se zap' vikaraNa pratyaya hone se zad dhAtu zit pratyaya se sambandhita hai| 'pAghrAdhmA0' (a07|3|78) se 'zad' ke sthAna meM zIya' Adeza hotA hai| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam mRG prANatyAge (tu Ao) (46) mriyteluNlingoshc|61| pa0vi0-mriyate: 5 / 1 / luG-liGo: 6 / 2 ca avyypdm| sa0-luG ca liG ca tau luGliGau, tayoH-luliGoH (itretryogdvndvH)| anu0-'zita:' itynuvrtte| anvaya:-luGliDo: zitazca mriyate: katari aatmnepdm| artha:-luG-liDsambandhina: zitpratyayasambandhinazca mR-dhAto: katari AtmanepadaM bhvti| udA-(luG) amRta / (liG) mRssiisstt| (zit) mriyte| AryabhASA-artha-(luGliDoH) luG, liGsambandhI (zita:, ca) aura zit pratyaya sambandhI (mriyate:) mR dhAtu se (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-(luG) amRt| mara gyaa| (liG) mRssiisstt| mre| (zita) mriyte| maratA hai| siddhi-(1) amRta / mR+luG / att+mR+philt| amR+sic+ta / att+mR+s+t| a+mR+o+t| amRt| yahAM mRG prANatyAge' (tu0A0) dhAtu se 'luG' (3 / 2 / 110) se luG pratyaya, aura usake sthAna meM Atmanepada ta' Adeza hotA hai| li luGi' (3 / 1 / 43) se li' pratyaya, cle: sic (3 / 1 / 44) se cli' ke sthAna meM sica' Adeza aura hrasvAdagAta (8 / 2 / 27) se sic' ke sakAra kA lopa hotA hai| (2) mRSISTa / mR+ling| mR+siiyutt+t| mR+siiy+sutt+t| mR+sii+s+t| mR+SI++Ta / mRssiisstt| yahAM mRG prANatyAge (tu A0) dhAtu se vidhinimantraNA0' (3 / 3 / 161) se liGga' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada ta' Adeza hotA hai| liGaH sIyuT (3 / 4 / 102) se sIyuT' Agama aura suT titho:' (3 / 4 / 107) se ta' ko suT Agama hotA hai| lopo vyovali (6 / 1166) se 'ya' kA lopa, 'Adeza-pratyayayo: (8 / 3 / 59) se Satva aura 'STunA STuH' (8 / 4 / 41) se Tutva hotA hai| (3) priyte| mR+laT / mR+sh+t| mR+a+t| m ring+a+t| m ri+a+t| m riydd+a+t| miy+a+te| mriyte| hotA hai| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 183 yahAM mRG prANatyAge (tu0A0) dhAtu se vartamAne laT se laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada ta' Adeza hotA hai| tudAdibhyaH za: (3177) se vikaraNa 'za' pratyaya hone se mR dhAtu zit pratyaya se sambandhita hai| riGzayagaliGca (7 / 4 / 28) se mR' dhAtu ko 'riG' Adeza aura usako 'aci anudhAtubhuvA0' (6 / 4 177) se 'iyaG' Adeza hotA hai| vizeSa-mRG dhAtu se 'anudAttaDita Atmanepadam (1 / 3 / 12) se Atmanepada siddha thA, phira yaha Atmanepada kA vidhAna isa niyama ke liye hai ki luG liGga, aura zit pratyaya se sambandhita mRG dhAtu se hI Atmanepada ho, anyatra na ho| sannanta-dhAtuH (50) pUrvavat snH|12| pa0vi0-pUrvavat avyayapadam / sana: 5 / 1 / pUrveNa tulyamiti pUrvavat (tddhitvRtti:)| anvaya:-sana: pUrvavat kartari Atmanepadam / artha:-sana: pUrvo yo dhAturAtmanepadI, tena tulyaM sannantAdapi kartari AtmanepadaM bhvti| yena nimittena pUrvaM dhAtorAtmanepadaM vidhIyate tenaiva nimittena sannantAdapyAtmanepadaM bhavatItyarthaH / udA0-(As) Aste / aasisisste| (zIG) shete| shishyisste| AryabhASA-artha-(pUrvavat) san pratyaya se pUrva jo dhAtu AtmanepadI hai usake samAna (sana:) san pratyayAnta dhAtu se bhI (katIre) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-(As) aaste| baiThatA hai| sn-aasisisste| baiThanA cAhatA hai| (zIi) shete| sotA hai| sn-shishyisste| sonA cAhatA hai| siddhi-(1) aasisisste| As+san / aas+itt+s| aas+i+s| aasiss| A si+si+ss| AsisiSa laT / aasisiss+shp+t| aasisiss+a+te| aasisisste| yahAM 'As upavezane (a0A0) dhAtu AtmanepadI hai| usI nimitta se, san pratyaya karane para bhI 'As' dhAtu se laT' pratyaya ke sthAna meM Atmanepada ta' Adeza hotA hai| yahAM sanyo :' (6 / 1 / 9) se dhAtu ko dvivacana kI vidhi hone para 'ajAderdvitIyasya' (6 / 12) se dvitIya ekAca avayava ko dvivacana hotA hai| (2) shishyisste| zIG svapne (a0A0) dhAtu. AtmanepadI hai| usI nimitta se san' pratyaya karane para bhI zIG' dhAtu se Atmanepada hI hotA hai| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 anuprayogI kRJ (tanA0 u0 ) - (51) Ampratyayavat kRJo'nuprayogasya / 63 / pa0vi0-Ampratyayavat avyayapadam, kRJaH 5 / 1 anuprayogasya 6 / 1 / sa0-Ampratyayo yasmAt saH - AmpratyayaH / Ampratyayasya iva Ampratyayavat (pUrvaM bahuvrIhi:, tata ivArthe vati: pratyayaH) / pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvayaH - anuprayogasya kRJa Ampratyayavat kartari Atmanepadam / artha :- anuprayogasya kRJ- dhAtorAmpratyayavat kartari AtmanepadaM bhavati / udA0 - edhAMcakre / IhAMcakre / AryabhASA-artha-(anuprayogasya) anuprayogavAlI (kRJaH) kRJ dhAtu se Ampratyayavat Am pratyaya ke samAna (kartIre) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0 - edhAMcakre / vaha bddh'aa| IhAMcakre / usane prayatna kiyA / siddhi - (1) edhAMcakre / edh+liT / edh+aam+l| edh+Am+l+kR+liT / edh+aam+kR+t| edh+aam+kR+kR+t| edh+aam+k+kR+esh| edh+aam+c+kr+e| edhAMcakre / yahAM 'edha vRddhau' (bhvA0A0) dhAtu AtmanepadI hai| usase 'liT' pratyaya ke pare rahane para 'ijAdezca gurumato'nRccha: ' (3 / 1 / 36 ) se 'Am' pratyaya hotA hai / tatpazcAt 'kRJ cAnuprayujyate liTi' (3 11140) se 'kRJ' dhAtu kA anuprayoga hotA hai| yahAM 'Am' pratyaya AtmanepadI dhAtu se kiyA gayA hai ata: anuprayogI 'kRJ' dhAtu se bhI Atmanepada 'ta' Adeza hotA hai| liTastajhayorezirec (3 / 4 / 81) se 'ta' ke sthAna meM 'ez' Adeza hotA hai / 'urat' (7/4/66 ) se abhyAsa 'R' ko akAra Adeza aura 'abhyAse carca' (8/4/54) se cartva hotA hai| isI prakAra 'Iha ceSTAyAm' (bhvAdi0 A0) dhAtu se 'IhAMcakre ' zabda siddha kareM / yujir yoge (ru0pa0) - (52) propAbhyAM yujerayajJapAtreSu / 64 / pa0vi0-pra-upAbhyAm 5 / 2 yujeH 5 / 1 ayajJapAtreSu 7 / 3 / sao - prazca upazca tau propau tAbhyAm - propAbhyAm (itaretarayogadvandvaH) yajJasya pAtrANIti yajJapAtrANi, na yajJapAtrANIti ayajJapAtrANi, teSu - ayajJapAtreSu (SaSThItatpuruSagarbhitanaJtatpuruSa: ) / anvayaH - ayajJapAtreSu propAbhyAM yujeH kartari Atmanepadam / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH arthaH-ayajJapAtraprayogaviSaye pra-upAbhyAm upasargAbhyAM parasmAd yuja - dhAtoH kartari AtmanepadaM bhavati / udA0- ( pra ) prayuGkte / (upa) upayuGkte / AryabhASA-artha- (ayajJapAtreSu) yajJapAtroM ke prayoga viSaya ko chor3akara (propAbhyAm ) pra aura upa upasarga se pare (yuja: ) yuj dhAtu se ( katIre) kartRvAcya meM (Atmanepadam) hotA hai| udA0 -(pra) prayuGkte / prayoga karatA hai| upayuGkte / upayoga karatA hai| siddhi - (1) prayuGkte / pra+yuj+laT / pra+yu znam j+t| pra+yu na j+ta / pra+yu n j+t| pra+yu n j+ta / pra+yu n g+t| pr+yunk+t| pra+yu -- k+te / prayuGkte / yahAM pra upasargapUrvaka 'yujir yoge (ru0pa0) se laT pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada 'ta' Adeza hotA hai| yahAM 'rudhAdibhyaH znam' (3 | 1178 ) se znam ' vikaraNa pratyaya aura 'inasorallopa:' ( 6 / 4 / 112) se 'a' kA lopa, 'coH kuH' (8/2/30) se yuj dhAtu ke j ko kavarga gakAra aura 'khari ca' (8 / 4/54) se g ko car kakAra hotA hai| nazcApadAntasya jhaliM' ( 813124 ) se 'n' ko anusvAra Adeza aura usako 'anusvArasya yayi parasavarNa:' (8 / 4 / 57) se parasavarNa GakAra hotA hai| isI prakAra upa+yuGkte= upayuGkte / pa kSNu tejane (a0pa0) - samaH kSNuvaH / 65 / pa0vi0 - sama: 5 | 1 kSNuvaH 5 / 1 / anvayaH - samaH kSNuvaH kartari aatmnepdm| artha:-sama upasargAt parasmAt kSNu- dhAtoH kartari AtmanepadaM bhavati / udA0- (sam) saMkSNute zastram | tIkSNaM karotItyarthaH / AryabhASA-artha- (samaH) sam upasarga se pare (kSNuvaH) kSNu dhAtu kartRvAcya meM (Atmanepadam ) Atmanepada hotA hai| udA0-sam-saMkSNute zastram / zastra ko teja karatA hai| siddhi - (1) sNkssnnute| sam+kSNu+laT / sm+kssnnu+shp+t| sm+kssnnu+0+te| saMkSNute / yahAM 'sam' upasargapUrvaka 'kSNu tejane' (a0pa0) dhAtu se 'laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada 'ta' Adeza hotA hai / 'adiprabhRtibhyaH zapa:' ( 2/4 /72) se 'zap' kA luka ho jAtA hai| se (kartIre) Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 bhuja pAlanAbhyavahArayoH pa0vi0-: pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam -bhujaH 5 / 1 anavane 7 / 1 / s0-avnm=rkssnnm| na avanamiti anavanam, tasmina - anavane ( naJtatpuruSaH) / anvayaH - anavane bhujaH kartari Atmanepadam / arthaH-anavane'rthe vartamAnAd bhuj - dhAtoH kartari AtmanepadaM bhavati / udA0-odanaM bhuGkte / abhyavaharatItyarthaH / 'bhuja pAlanAbhyavahArayoH ' iti rudhAdigaNe ptthyte| tasmAdanavane = apAlane (abhyavahAre) arthe AtmanepadaM vidhIyate / bhujo'navane / 66 / AryabhASA - artha - (anavane) khAne-pIne artha meM vartamAna (bhujaH) bhuj dhAtu se (kartIra) kartRvAcya meM (Atmanepadam ) Atmanepada hotA hai| udA0 - odanaM bhuGkte / bhAta khAtA hai| siddhi-bhuGkte / bhuj + laT / bhu znam j+t| bhu na j+t| bhun j+t| bhun g+t| bhu n k +t| bhu N k+te / bhuGkte / Nyanto dhAtuH yahAM 'bhuja pAlanAbhyavahArayo:' (ru0A0) dhAtu se abhyavahAra artha meM 'laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada 'ta' Adeza hotA hai| zeSa kArya prayuGkte (a0 1 / 3 / 64) ke samAna hai| raNau yat karma Nau cet sa kartA'nAdhyAne / 67 / pa0vi0-NeH 5 / 1 aNau 7 / 1 yat 1 / 1 karma 1 1 Nau 7 / 1 cet avyayapadam, kartA 1 / 1 anAdhyAne 7 / 1 / sa0-na Niriti aNi:, tasmin - aNau ( naJtatpuruSaH) / utkaNThApUrvakaM smaraNam AdhyAnam, na AdhyAnamiti anAdhyAnam, tasmin - anAdhyAne ( naJtatpuruSaH) / , anvayaH - anAdhyAne NeH kartari Atmanepadam, aNau yat karma Nau cet kartA / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH / 187 artha:-anAdhyAne'rthe vartamAnAd Ne:-NijantAd dhAto: kartari AtmanepadaM bhavati, aNau-aNyantAvasthAyAM yat karma Nau NyantAvasthAyAM ceyadi sa kartA bhvti| udA0-(aNau) Arohanti hastinaM hstipkaa:| (Nau) Arohayate hastI svymev| ___ AryabhASA-artha-(anAdhyAne) utkaNThApUrvaka smaraNa na karane artha meM vidyamAna (Ne:) Nijanta dhAtu se (katIre) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai, (aNau) aNijanta avasthA meM (yat) jo (karma) hai, (Nau) Nijanta avasthA meM (cet) yadi (sa:) vaha (kartA) kartA bana jAtA hai| udA0-(aNyanta) Arohanti hastinaM hstipkaaH| pIlavAna hAthI para car3hate haiN| (Nyanta) Arohayate hastI svayameva / hAthI pIlavAnoM ko svayaM car3hAtA hai| siddhi-(1) Arohayate / AD+raha+Nic / aa+roh+i| Arohi+laT / aarohi+shp+t| aarohe+a+te| aarohyte| yahAM ApUrvaka ruha bIjajanmani prAdurbhAva ca' (bhvA0pa0) dhAtu se hetumati ca (3 / 1 / 26) Nic' pratyaya, pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se dhAtu ko laghUpadha guNa hokara Nijanta dhAtu se laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada ta' Adeza hotA hai| (2) yahAM aNyanta avasthA meM jo hastinam karma hai vaha Nyanta avasthA meM hastI' kartA bana jAtA hai| (3) anAdhyAna arthAt utkaNThApUrvaka smaraNa artha kA isaliye niSedha kiyA hai ki yahAM Atmanepada na ho-smarati vanagulmasya kokila: / koyala vana-jhAr3I ko utkaNThApUrvaka smaraNa karatI hai| smarayatyenaM vanagulma: svayameva / vana jhAr3I ise svayaM smaraNa karAtI hai| jibhI bhaye/smiG ISadhasane (bhvA0Ao) bhiismyorhetubhye|68| pa0vi0-bhI-smyo: paJcamI-arthe 6 / 2 hetubhaye 7 / 1 / sa0-bhIzca smizca tau bhIsmI, tayo:-bhIsmyo: (itretryogdvndvH)| hetobhayamiti hetubhayam, tasmin-hetubhaye (pnycmiittpurussH)| anu0-'Ne:' itynuvrtte| anvaya:-hetubhaye Ne: bhIsmyo: katari Atmanepadam / artha:-hetubhaye'rthe vartamAnAbhyAM NijantAbhyAM bhI-smibhyAM dhAtubhyAM kIra AtmanepadaM bhvti| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam hetu:=prayojaka: kartA lakAravAcyaH, tatazced bhayaM bhavati / udA0-(bhI) jaTilo bhiissyte| (smi) jaTilo vismaayte| atra bhayagrahaNamupalakSaNArtham, vismayo'pi tata ev| AryabhASA-artha-hitubhaye) hetu se bhaya artha meM vidyamAna (Ne:) Nijanta (bhIsmyoH) bhI aura smi dhAtuoM se (katIre) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-(bhI) jaTilo bhiissyte| jaTAvAlA DarAtA hai| (smi) jaTilo vismApayate / jaTAvAlA vismita (cakita) karatA hai| siddhi-(1) bhiissyte| bhI+Nic / bhii+shuk+i| bhii++i| bhISi+laT / bhiissi+shp+t| bhiissi+a+t| bhiisse+a+te| bhiissyte| yahAM jibhI bhaye (ju0pa0) dhAtu se hetumati ca' (3 / 1 / 26) se Nic' pratyaya aura 'bhiyo hetubhaye puk' (7 / 3 / 40) se Suk' Agama hokara Nijanta bhISi dhAtu se laT' pratayaya aura usake sthAna meM Atmanepada 'ta' Adeza hotA hai| (2) vismApayate / vi+smi+Nic / vi+smi+ii| vi+smaa+puk+| vi+smaa++i| vismaapi+shp+t| vismaape+a+te| vismaapyte| yahAM vi upasargapUrvaka smiG ISadhasane (bhvA0A0) dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya aura nityaM smayate.' (6 / 1157) meM dhAtu ko nitya AkAra Adeza aura 'artihIblI0' (7 / 3 / 36) se 'puk' Agama karane para Nijanta vismApi' dhAtu se laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada 'ta' Adeza hotA hai| gRdhu abhikAGkSAyAm, vaJcu gatau (bhvA0pa0) gRdhivaJcyoH prlmbhne|68| pa0vi0-gRdhi-vaJcyo:, paJcamI-arthe 6 / 2 prlmbhne| 7 / 1 / sa0-gRdhizca vaJcizca tau-gRdhivaJcI, tayoH-gRdhivaJcyo: (itretryogdvndv:)| anu0-nneritynuvrtte| anvayaH-pralambhane NedhivaJcyo: katari aatmnepdm| artha:-pralambhane'rthe vartamAnAbhyAM NijantAbhyAM gRdhi-vaJcibhyAM dhAtubhyAM katari AtmanepadaM bhavati / prglbhnm=prtaarnnm| udA0-(gRdhi) mANavakaM grdhyte| (vaJci) mANavakaM vaJcayate / pratArayatItyarthaH / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 146 AryabhASA-artha-(pralambhane) Thagane artha meM vidyamAna (Ne:) Nijanta (gRdhi-vaJcyoH ) gadhi aura vaJci dhAtuoM se (kIra) kartavAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-mANavakaM gardhayate / mANavakaM vnycyte| bAlaka ko ThagatA hai| siddhi-(1) gardhayate / gRthmaNic / g+i| gardhi+laT / grdhi+shp+t| gardhe-a te| grdhyte| yahAM gRdhu abhikAGkSAyAm (di0pa0) dhAtu se prathama hetumati ca' (3 / 1 / 26) se Nic' pratyaya, tatpazcAt Nijanta gardhi dhAtu se laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada 'ta' Adeza hotA hai| isI prakAra vaJcu gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se-vnycyte| lIG zleSaNe (di0A0) liyaH sammAnanazAlInIkaraNayozca 70 / pa0vi0-liya: 5 / 1 sammAnana-zAlInIkaraNayoH 7 / 2 / ca avyypdm| sa0-sammAnanaM ca zAlInIkaraNaM ca te-sammAnanazAlInIkaraNe, tayo:-sammAnanazAlInIkaraNayo: (itaretarayogadvandva:) / anu0-'Ne:, pralambhane' itynuvrtte| anvaya:-sammAnanazAlInIkaraNayozca Neliya: katIra aatmnepdm| artha:-sammAnane zAlInIkaraNe pralambhane cArthe vartamAnAt NijantAt lI-dhAto: katari AtmanepadaM bhvti| udA0-(sammAnane) jttaabhiraalaapyte| sammAnanam pUjA / puujaamdhigcchtiityrthH| (zAlInIkaraNe) zyeno vrtikaamullaapyte| shaaliiniikrnnm=nygbhaavnm| nyak krotiityrthH| (pralambhane) maannvkmullaapyte| prlmbhnm-prtaarnnm| pratArayatItyarthaH / AryabhASA-artha-(sammAnana-zAlInIkaraNayoH) sammAnana, zAlInIkaraNa (pralambhane ca) aura Thagane artha meM vartamAna (Ne:) Nijanta (liya:) lI dhAtu se (katIre) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-(sammAnana) jttaabhiraalaapyte| jaTAoM se pUjA ko prApta hotA hai| (zAlInIkaraNa) zyeno vrtikaamullaapyte| bAz2a baTera ko dabAtA hai| (pralambhana) maannvkmullaapyte| bAlaka ko ThagatA hai/bahakAtA hai| siddhi-(1) ullaapyte| ut+lI+Nic / ut+laa+i| ut+laa+pukaai| ullApi laT / ullaapi+shpt| ullaape+ate| ullaapyte| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM lIG zleSaNe (di0A0) dhAtu se prathama hetumati ca' (3 / 1 / 26) se Nic' pratyaya, vibhASA lIyate:' (6 / 1 / 51) se dhAtu ko AkAra Adeza, 'artihIlI0' (7 / 3 / 36) se dhAtu ko 'puk' kA Agama hokara Nijanta 'ullApi' dhAtu se laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada ta' Adeza hotA hai| DukRJ karaNe (tanA0u0) mithyopapadAt kRto'bhyaase|71| pa0vi0-mithyA-upapadAt 5 / 1 kRJa: 5 1 abhyAse 71 / sao-mithyA upapadaM yasya sa:-mithyopapada:, tasmAt-mithyopapadAt (bhuvriihiH)| anu0-Ni:' itynuvrtte| anvaya:-abhyAse mithyopapadAt Ne: kRJa: katari Atmanepadam / artha:-abhyAse'rthe vartamAnAd mithyA-upapadAt NijantAt kRJ-dhAto: kartari AtmanepadaM bhvti| abhyAsa:=puna:-puna: karaNam, AvRtti: / udA0-padaM mithyA kArayate / padaM svarAdiduSTamasakRduccArayatItyarthaH / AryabhASA-artha-(abhyAse) bAra-bAra karane artha meM vidyamAna (Ne:) Nijanta (kRJaH) kRJ dhAtu se (katIre) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| abhyAsa zabda kA artha bAra-bAra karanA athavA AvRtti hai| udA0-padaM mithyAM kArayate / eka pada ko aneka bAra azuddha uccAraNa karatA hai| svaritet, tricca dhAtuH svaritatritaH katrabhiprAye kriyaaphle|72| pa0vi0-svarita-jita: 5 / 1 kartR-abhiprAye 7 / 1 kriyA-phale 7 / 1 / sa0-svaritazca Jazca tau svritjau| icca icca tau itau| svaritajau itau yasya sa svaritajit, tasmAt-svaritaJita: (itretryogdvndvgrbhitbhuvriihiH)| kartAramabhipraitIti kabhiprAya:, tasmin karbabhiprAye (uppdttpurussH)| kriyAyAH phalamiti kriyAphalam, tasmin-kriyAphale (sssstthiittpurussH)| anvaya:-kriyAphale karjabhiprAye svaritajita: kartari aatmnepdm| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 11 artha:-kriyAphale karbabhiprAye sati svariteto jitazca dhAto: katari AtmanepadaM bhvti| udA0-(svariteta:) yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu (bhvA0u0) yjte| (jita:) SuJ abhiSave (svA0u0) sunute / AryabhASA-artha-(kriyAphale) kriyAphala (kabhiprAye) kartA ko abhipreta hone para (svaritatritaH) svaritet aura jit dhAtu se (kari) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-(svariteta) 'yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu' (bhvAdi030) yjte| apane svarga Adi phala ke liye yajJa karatA hai| (jit) puJ abhiSave (svA0u0) sunute / apane liye savana karatA hai| savana=soma Adi oSadhiyoM kA rasa nikaalnaa| siddhi-(1) yajate / yaj+laT / yj+shp+t| yj+a+te| yjte| __yahAM 'yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu' (bhvA0u0) svaritet dhAtu se 'laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada ta' Adeza hotA hai| (2) sunute / su+laT / su+shnu+t| su+nu+te| sunute| yahAM putra abhiSave' (svA0 u0) jit dhAtu se laTa' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada 'ta' Adeza hotA hai| svAdibhyaH znuH' (3 / 1173) se inu vikaraNa pratyaya hai| vizeSa-pANinimuni ke dhAtupATha meM udAttet, anudAttet aura svaritet bheda se tIna prakAra kI dhAtu par3hI hai| udAttet kA artha parasmaipadI dhAtu hai| anudAttet kA artha AtmanepadI dhAtu hai| svaritet kA artha ubhayapadI dhAtu hai| yadi kriyA kA phala kartA ko abhapreta ho to svaritet dhAtu se Atmanepada ho jAtA hai; anyathA parasmaipada hotA hai| isI prakAra pANinimuni ke dhAtupATha meM kucha dhAtu jit par3hI gaI haiN| yadi kriyA kA phala kartA ko abhipreta ho to jit dhAtu se Atmanepada ho jAtA hai; anyathA parasmaipada hotA hai| vada vyaktAyAM vAci (bhvA0pa0) apAd vdH73| pa0vi0-apAt 5 / 1 vada: 5 / 1 / anu0-'kabhiprAye kriyAphale' itynuvrtte| anvayaH-kriyAphale kabhiprAye'pAdvada: kartari Atmanepadam / artha:-kriyAphale kabhiprAye sati apAt parasmAt vada-dhAto: katari AtmanepadaM bhvti| udA0-dhanakAmo nyaaympvdte| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(kriyAphale) kriyA kA phala (kabhiprAye) katA ko abhipreta hone para (apAt) apa upasarga se pare (vada:) vad dhAtu se (katari) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-dhanakAmo nyaaympvdte| dhana kI kAmanAvAlA nyAya kA khaNDana karatA hai| siddhi-apavadate / apa+vad+laT / ap+vd+shp+t| ap+v+a+te| apvdte| yahAM apa upasarga se pare vada vyaktAyAM vAci' (bhvA0pa0) dhAtu se laT pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada 'ta' Adeza hotA hai| Nijanto dhAtuH Nicazca 74 / pa0vi0-Nica: 5 / 1 ca avyypdm| anu0-'kabhiprAye kriyAphale' itynuvrtte| anvaya:-kriyAphale kabhiprAye Nicazca kartari aatmnepdm| artha:-kriyAphale kaJabhiprAye sati NijantAd dhAto: kartari AtmanepadaM bhvti| udA0-kaTaM kArayate / odanaM paacyte| AryabhASA-artha-(kriyAphale) kriyA kA phala (katrabhiprAye) kartA ko abhipreta hone para (Nica:) Nijanta dhAtu se (kara) kartavAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-kaTaM kaaryte| vaha apane liye caTAI banavAtA hai| odanaM paacyte| vaha apane liye bhAta pakavAtA hai| siddhi-kaaryte| kR+Nic / kR+i| kaar+i| kAri+laT / kaari+shp+t| kaare+a+te| kaaryte| yahAM DukRJ karaNe' (ta0u0) dhAtu se prathama hetumati ca' (3 / 1 / 26) se mic' pratyaya aura 'aco miti (7 / 2 / 115) se kR dhAtu ko vRddhi hokara Nijanta kAri dhAtu se laT pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada ta' Adeza hotA hai| / isI prakAra DupacaS pAke' (bhvA0u0) dhAtu se-paacyte| yahAM pUrvavat Nic' pratyaya karane para pac dhAtu ko 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se vRddhi hotI hai| yama uparame (di0pa0) __ samudAbhyo ymo'grnthe|75| pa0vi0-sam-ud-AGbhya: 5 / 3 yama: 5 / 1 agranthe 7 / 1 / sa0-sam ca ut ca AG ca te-samudAGaH, tebhya:-samudAGbhyaH Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 163 (itaretarayogadvandvaH) / na grantha iti agranthaH, tasmin-agranthe (nnyttpurussH)| anu0-'karjabhiprAye kriyAphale' itynuvrtte| anvaya:-kabhiprAye kriyAphale samudAGbhyo yama: kartari aatmnepdm| artha:-kriyAphale katrabhiprAye sati sam-ut-AGbhyaH parasmAd yama-dhAto: kartari AtmanepadaM bhvti| yadi granthaviSayaka: prayogo na bhvti| udA0-(sam) vrIhIn sNycchte| (uda:) bhAram udycchte| (AG) vstrmaaycchte| AryabhASA-artha-(kriyAphale) kriyA kA phala (kabhiprAye) kartA ko abhipreta hone para (samudAGbhyaH ) sam, ut aura AG upasarga se pare (yama:) yam dhAtu se (katari) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai (agranthe) yadi vahAM granthaviSayaka prayoga na ho| udA0-(sam) vrIhIn sNycchte| cAvaloM ko ikaTThA karate haiN| ut-bhaarmudycchte| bhAra ko uThAtA hai| AG-vastramAyacchate / vastra ko phailAtA hai| siddhi-(1) saMyacchate / sam+yam+laT / sam+yam+zap+ta / sm+ycch+a+te| sNycchte| ____ yahAM sam upasarga se pare 'yama uparameM' (di0pa0) dhAtu se laT pratyaya karane para usake sthAna meM Atmanepada ta' Adeza hotA hai| iSugamiyamAM cha:' (7 / 3 / 77) se 'yam' dhAtu ke 'm' ko 'cha' Adeza hotA hai| isI prakAra ut aura ApUrvaka yam' dhAtu se-udyacchate tathA aaycchte| (2) aaycchte| yahAM 'ADo yamahana:' (1 / 3 / 28) se Atmanepada siddha thaa| sakarmaka se Atmanepada ke liye yaha punarvacana kiyA gayA hai| (3) granthaviSayaka prayoga kA niSedha isaliye kiyA gayA hai ki yahAM Atmanepada na ho-udyacchati cikitsAM vaidyaH / vaidya cikitsAzAstra ko uThAtA hai| jJA avabodhane (krayA0pa0) va anupasargAjjJaH 76 / pa0vi0-anupasargAt 5 / 1 jJa: 5 / 1 / sa0-na upasargo'nupasargaH, tasmAt-anupasargAt (nnyttpuruss:)| anu0-kabhiprAye kriyAphale' itynuvrtte| anvaya:-kabhiprAya kriyAphale'nupasargAjjJa aatmnepdm| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-kriyAphale kabhiprAye sati, upasargarahitAd jJA-dhAto: katari AtmanepadaM bhvti| udA0-gAM jaaniite| azvaM jaaniite| AryabhASA-artha-(kriyAphale) kriyA kA phala (kabhiprAye) kartA ko abhipreta hone para (anupasargAt) upasarga se rahita (jJa:) jJA-dhAtu se (katIra) kartRvAcya meM (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| udA0-gAM jaaniite| apanI goM ko jAnatA hai| azvaM jaaniite| apane ghor3e ko jAnatA hai| siddhi-(1) jaaniite| jJA+laT / jnyaa+shnaa+t| jaa+naa+t| jaa+nii+te| jaaniite| yahAM jJA avabodhane (krayA0pa0) dhAtu se laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada 'ta' Adeza hotA hai| upapadena pratItiH vibhASopapadena pratIyamAne 77 / pa0vi0-vibhASA 11 upapadena 31 pratIyamAne 71 / anu0-'kabhiprAye kriyAphale' itynuvrtte| anvaya:-kriyAphale kabhiprAye upapadena pratIyamAne dhAtubhyo vibhASA katari aatmnepdm| artha:-kriyAphale kabhiprAye ityupapadena pratIyamAne sati paMcasUtroktebhyo dhAtubhyo vikalpena kartari AtmanepadaM bhavati / yathA (1) 'svaritatrita: karbabhiprAye kriyAphale svariteta:-svaM yajJaM yjte| svaM yajJaM yajati / jita:-svaM kaTaM kurute| svaM kaTaM kroti| (2) 'apAd vadaH' vadaH-svaM putrmpvdte| svaM putramapavadati / (3) 'Nicazca' svaM kaTaM kaaryte| svaM kaTaM kArayati / svamodanaM paacyte| svamodanaM paacyti| (4) samudAbhyo yamo'granthe' sam-svAn vrIhIn sNycchte| svAn vrIhIn sNycchti| ut-svaM bhaarmudycchte| svaM bhAramudyacchati / AG-svaM vstrmaaycchte| svaM vstrmaaycchti| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 165 (5) 'anupasargAjjJa:' svAM gAM jaaniite| svAM gAM jAnAti / svamazvaM jaaniite| svamazvaM jaanaati| AryabhASA-artha-(kriyAphale) kriyA ke phala (kabhiprAye) kartA ko abhipreta hone (upapadena) upapada zabda se (pratIyamAne) pratIti ho jAne para pUrva ke pAMca sUtroM meM vihita dhAtuoM se (vibhASA) vikalpa se (Atmanepadam) Atmanepada hotA hai| jaise (1) svaritajita: karjabhiprAye kriyAphale / svaritet-svaM yajJaM yjte| svaM yajJaM yjti| apanA yajJa karatA hai| jit-svaM kaTaM kurute| svaM kaTaM kroti| apanI caTAI banAtA hai| (2) apAd vadaH / vada-svaM putrmpvdte| svaM putrmpvdti| apane putra ke viruddha bolatA hai| (3) Nicazca / svaM kaTaM kaaryte| svaM kaTaM kArayati / apanI caTAI banavAtA hai| svamodanaM pAcayate / svamodanaM pAcayati / apanA bhAta pakavAtA hai| (4) samudAbhyo yamo'granthe / sam-svAn vrIhIn saMyacchate / svAn vrIhIn saMyacchati / apane cAvaloM ko ikaTThA karatA hai| ut-svaM bhaarmudycchte| svaM bhaarmudycchti| apane bhAra ko uThAtA hai| AG-svaM vstrmaaycchti| apane vastra ko phailAtA hai|| (5) anupasargAjjJaH / svAM gAM jaaniite| svAM gAM jaanaati| apanI gau ko pahacAnAtA hai| svamazvaM jaaniite| svamazvaM jAnAti / apane ghor3e ko jAnatA hai| parasmaipadaprakaraNam zeSa-dhAtuH zeSAt kartari prsmaipdm|78 / pa0vi0-zeSAt 5 1 kartari 71 parasmaipadam 11 / uktAdanya: zeSa:, tsmaat-shessaat| anvaya:-zeSAd dhAto: kartari prsmaipdm| artha:-zeSAd dhAto: kartari parasmaipadaM bhavati / udaa0-bhvti| yaati| vAti / prvishti| AryabhASA-artha-(zeSAt) pUrvokta se anya zeSa dhAtu se (katIre) kartRvAcya meM (parasmaipadam) parasmaipada hotA hai| ___udA0-yAti / jAtA hai| vaati| calatA hai| pravizati / praveza karatA hai| siddhi-(1) bhavati / bhU+laT / bhuu+shp+tim| bhuu+a+ti| bho+a+ti / bhv+a+ti| bhvti| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM 'bhU sattAyAm (zvA0pa0) dhAtu se laT' pratyaya aura usake sthAna meM parasmaipada tip' Adeza hotA hai| isI prakAra yA prApaNe (a0pa0) tathA vA gatigandhanayoH' (a0pa0) dhAtu se yAti aura vAti zabda siddha hote haiN| vizeSa-(1) anudAttaGita Atmanepadam (1 / 3 / 12) se jo Atmanepada kA vidhAna kiyA gayA hai, bhU, yA aura vA dhAtu udAttet hone se usase zeSa (anya) haiM, ata: inase parasmaipada hotA hai| (2) nerviza: (1 / 3 / 17) se ni upasarga se pare viz dhAtu se Atmanepada kA vidhAna kiyA hai| pra upasargapUrvaka viz dhAtu usase zeSa (anya) hai| ata: usase parasmaipada hotA hai| pr+vishti-prvishti| vizeSa-prazna- 'kartari karmavyatihAre' (1 / 3 / 14) se kartari' pada kI anuvRtti hai hI, phira yahAM zeSAt kartari parasmaipadam' meM kartari' pada kA grahaNa kyoM kiyA gayA hai ? uttara-yahAM katari' pada kA puna: grahaNa isaliye kiyA gayA hai ki jo kartA hI kartA hai| arthAt zuddha kartA hai, vahAM parasmaipada ho, kintu jo karmakartA hai arthAt karma se kartA banA hai, vahAM parasmaipada na ho, apitu vahAM Atmanepada ho| devadatta odanaM pacati / pacyate odanaM svayameva / bhAta apane Apa hI paka rahA hai| DukRJ karaNe (ta0u0) anuparAbhyAM kRJaH 76 | pa0vi0-anu-parAbhyAm 5 / 2 kRJa: 5 / 1 / sa0-anuzca parAzca tau anuparau, tAbhyAm-anuparAbhyAm (itretryogdvndv:)| anu0-'katari, parasmaipadam' ityanuvartate, ApAdasamApteH / anvaya:-anuparAbhyAM kRja: kartari prsmaipdm|| artha:-anuparAbhyAM parasmAt kRJ-dhAto: kIra parasmaipadaM bhavati / udA0-(anu) anukaroti / anukaraNaM karotItyarthaH / (parA) parAkaroti / dUraM krotiityrthH|| . AryabhASA-artha-(anuparAbhyAm) anu aura parA upasarga se pare (kRjaH) kRJ dhAtu se (katAra) kartRvAcya meM (parasmaipadam) parasmaipada hotA hai| . udA0-(anu) anukaroti / anukaraNa karatA hai| (parA) praakroti| dUra karatA hai| siddhi-anukroti| anu+kR+laT / anu+kR+u+tim| anu+kr+o+ti| anukroti| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 167. yahAM 'anu' upasarga se pare 'DukRJ karaNe' (ta030) dhAtu se 'laT' pratyaya aura usake sthAna meM parasmaipada tip' Adeza hotA hai| yahAM 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' ( 7 / 3 / 84) se 'kR' dhAtu aura 'u' vikaraNa pratyaya ko guNa hotA hai| aise hI parA+karoti=parAkaroti / kSipa preraNe (tu0 u0 ) - abhipratyatibhyaH kSipaH / 80 / pa0vi0-abhi-prati- atibhya: 5 / 3 kSipa: 5 / 1 / sa0-abhizca pratizca atizca te - abhipratyatayaH, tebhyaHabhipratyatibhyaH (itaretarayogadvandvaH) / anvayaH - abhipratyatibhyaH kSipaH kartari parasmaipadam / artha:-abhi-prati-atibhyaH parasmAt kSipa - dhAtoH kartari parasmaipadaM bhavati / udA0- (abhi) abhikSipati / samakSaM kSipatItyarthaH / ( prati ) pratikSipati / viruddhaM kSipatItyartha: / (ati) atikSipati / adhikaM kSipatItyarthaH / AryabhASA - artha - (abhi-prati- atibhyaH) abhi, prati aura ati upasarga se pare (kSipa: ) kSip dhAtu se (kartIra) kartRvAcya meM (parasmaipadam ) parasmaipada hotA hai| udA0 - abhi- abhikSipati / sAmane phaiMkatA hai| prati-pratikSipati / ulaTA phaiMkatA hai| ati- atikssipti| adhika phaiMkatA hai| siddhi-abhikSipati / abhi+kSip+laT / abhi+kSip+za+tip / abhi+kSip+a+ti / abhikSipati / yahAM abhi upasarga se pare 'kSipa preraNe' (tu030) dhAtu se 'laT' pratyaya aura usake sthAna meM parasmaipada 'tip' Adeza hotA hai / 'tudAdibhya: za: ' 3 | 1/77 ) se 'za' vikaraNa pratyaya hotA hai / prati+kSipati = pratikSipati / ati+kSipati = atikSipati / vaha prApaNe (bhvA0 u0 ) - paM0vi0-prAt 5 / 1 vaha: 5 / 1 / (anu0) - prAd vaha: kartari parasmaipadam / artha:-prAt parasmAd vaha- dhAtoH kartari parasmaipadaM bhavati / - (pra) pravahati / jora se bahatA hai / udA0 prAd vahaH / 81 / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-pravahati / pra+va+laT / pra+va+zap+tip / pra+va+ a+ti| pravahati / yahAM pra' upasarga se pare vaha prApaNe (bhvA0u0) dhAtu se laT' pratyaya aura usake sthAna meM parasmaipada tip' Adeza hotA hai| mRSa titikSAyAm (di0u0) prem'ssH|82| pa0vi0-pare: 5 / 1 mRSa: 5 / 1 / anvayaH-parema'SaH katIra prsmaipdm| artha:0-pareH parasmAd mRSa-dhAto: kartari parasmaipadaM bhvti| udA0-(pari) parimRSyati / sarvatastitikSate ityarthaH / AryabhASA-artha-(pare:) pari upasarga se pare (mRSa:) mRS dhAtu se (katIra) kartRvAcya meM (parasmaipadam) parasmaipada hotA hai| udA0-(pari) parimRSyati / saba ora se sukha-duHkha Adi dvandvoM kA sahana karatA hai| siddhi-parimRSyati / pari+mRS+laT / pari mRS+zyan+tim / pari+mRS+ya+ti / primRssyti| ___ yahAM pari' upasarga se pare maSa titikSAyAm (di030) dhAtu se laT' pratyaya aura usake sthAna meM parasmaipada' tiSa Adeza hotA hai| yahAM divAdibhya: zyan' (3 / 1 / 78) se 'zyan' vikaraNa pratyaya hai| ramu krIDAyAm (bhvA0A0) vyAparibhyo rmH|83| pa0vi0-vi-AG-paribhya: 5 / 3 rama: 5 / 1 / sa0-vizca AG ca parizca te-vyAGparayaH, tebhya:-vyAparibhya: (itaretarayogadvandva:) anvaya:-vyAGparibhyo rama: kartari parasmaipadam / artha:-vi-AG -paribhya: parasmAt rama-dhAto: katari parasmaipadaM bhvti| udA0-(vi) viramati / tiSThatItyarthaH / (AG) Aramati / vizrAma karotItyartha: / (pari) pariramati / sarvato ramatItyarthaH / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 166 AryabhASA-artha-(vyAGparibhya:) vi, AG aura pari upasarga se pare (rama:) ram dhAtu se (katIre) kartRvAcya meM (parasmaipadam) parasmaipada hotA hai| udA-(vi) virmti| ThaharatA hai| aang-aarmti| vizrAma karatA hai| pari-pariramati / saba ora khelatA hai| siddhi-viramati / vi+ram+laT / vi+rm+shp+tim| vi+ram+a+ti / viramati / yahAM 'vi' upasarga se pare ramu krIDAyAm (bhvA0A0) dhAtu se laT' pratyaya aura usake sthAna meM parasmaipada tip' Adeza hotA hai| aise hI-AD+ramati aarmti| pri+rmti=prirmti| upaaccaa84| pa0vi0-upAt 5 / 1 ca avyypdm| anu0-'rama:' ityanuvartate / anvaya:-upAcca rama: katari parasmaipadam / artha:-upAt parasmAd api ram-dhAto: kartari parasmaipadaM bhavati / udA0-(upa) devdttmuprmti| uparamayatItyarthaH / antarbhAvitaNyartho'tra rmiH| AryabhASA-artha-(upAt) upa upasarga se pare (ca) bhI (rama:) ram dhAtu se (katIra) kartRvAcya meM (parasmaipadam) parasmaipada hotA hai| udaa0-devdttmuprmti| devadatta ko haTAtA hai| yahAM ram dhAtu antarbhAvita Nijarthaka hai| siddhi-uparamati / upa+ram+laT / upa+upa+ram+zap+tim / upa+ram+a+ti / uprmti| ___ yahAM upa upasarga se pare ramu krIDAyAm (bhvA0A0) dhAtu se laT' pratyaya aura usake sthAna meM parasmaipada tip' Adeza hotA hai| vibhaassaa'krmkaat|85| pa0vi0-vibhASA 11 akarmakAt 5 / 1 / sa0- na vidyate karma yasya sa:-akarmakaH, tasmAt akarmakAt (bhuvriihiH)| anu0-'upAt, rama:' itynuvrtte| anvaya:-akarmakAd upAd rama: kartari vibhASA parasmaipadam / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:- akarmaka kriyAvacanAd upAt parasmAd rama- dhAto: vikalpena kartari parasmaipadaM bhavati / 200 udA0-yAvadbhuktam uparamati / yAvadbhuktam uparamate / bhojanAnnivartate ityarthaH / AryabhASA - artha - (akarmakAt) akarmaka kriyAvAcI, ( upAt) upa upasarga se pare (ramaH) ram dhAtu se (vibhASA) vikalpa se (kartIra) kartRvAcya meM parasmaipada hotA hai| pakSa meM Atmanepada hotA hai| udA0-yAvadbhuktam uparamati / yAvadbhuktam uparamate / pratyeka bhojana se nivRtta hotA hai, bhojana nahIM karatA hai| budhAdayo dhAtavaH -- budhayudhanazajaneGprudrusrubhyo NeH / 86 / pa0vi0-budha-yudha-naza-jana- iG - pru- dru- srubhya: 5 / 3 / Ne: 5 / 1 / sao - budhazca yudhazca nazazca janazca iG ca pruzca druzca sruzca te- budhayudhanazajaneprudrusruvaH, tebhyaH budhayudhanazajanenugusrubhyaH (itaretarayogadvandvaH) / anvayaH - Nerbudha0srubhyaH kartari parasmaipadam / artha:-Nijantebhyo budhayudhanarAjane drusrubhyo dhAtubhyaH kartari parasmaipadaM bhavati / udA0- - ( budha) bodhayati / (yudha) yodhayati / (jana ) janayati / (iG) adhyApayati / (pru) prAvayati / (Du) drAvayati / (sru) srAvayati / 'Nicazca' (1 / 3 / 74) iti kartrabhiprAyakriyAphalavivakSAyAmAtmanepade prApte, parasmaipadaM vidhIyate / AryabhASA - artha - (Ne ) Nic pratyayAnta (budha0 ) budh, yudh, naz, jan, iGa, pru, dru aura sru dhAtu se (kartIra) kartRvAcya meM (parasmaipadam ) parasmaipada hotA hai| udA0- (bugh) bodhayati / janAtA hai| (yudh) yodhayati / lar3AtA hai| (naz) nAzayati / nAza karatA hai| (jan) janayati / utpanna karatA hai / (iG) adhyApayati / par3hAtA hai / () prAvayati / prApta karAtA hai| (du) drAvayati / pighalAtA hai| (khu) srAvayati / TapakAtA hai| siddhi - (1) bodhayati / budh+Nic / budh+i / bodhi+laT / bodhi+zap+tip / bodhe+a+ti / bodhayati / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 201 __ yahAM budha avagamane' (di0A0) dhAtu se prathama hetumati ca' (3 / 1 / 26) se Nic' pratyaya aura tatpazcAt Nijanta bodhi' dhAtu se laT' pratyaya aura usake sthAna meM parasmaipada 'tip' Adeza hotA hai| 'budh' dhAtu ko 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 6 / 86) se laghUpadha guNa hotA hai| isI prakAra yudha samprahAre' (di0A0) dhAtu se-yodhyti| (2) nAzayati / yahAM 'Naz adarzane (divAdi) dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya karane para 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se naz' dhAtu ke upadhA akAra ko vRddhi hotI hai| zeSa pUrvavat hai| (3) jnyti| yahAM janI prAdurbhAva (divAdi) dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya karane para 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se jan dhAtu ke upadhA akAra ko vRddhi prApta hotI hai, kintu jnivdhyoshc(7|3|35) se usakA niSedha ho jAtA hai| zeSa pUrvavat / (4) adhyaapyti| adhi+iD+Nic / adhi+i+i| adhi+aa+puk+i| adhyApi+laT / adhyaapi+shp+tim| adhyApe+a+ti / adhyaapyti| yahAM adhi upasargapUrvaka 'iG adhyayane (a0A0) dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya karane para krIjInAM Nau' (6 / 1 / 48) se iG' dhAtu ko AkAra Adeza aura 'artihI0' (7 / 3 / 36) se 'puk' Agama hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (5) prAvayati / yahAM ghuG gatauM' (bhvA0A0) dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya karane para aco Niti' (7 / 2 / 115) se 'pu' dhAtu ko vRddhi hotI hai| zeSa kArya pUrvavat hai| isI prakAra dru gatau' (bhvA0pa0) se 'drAvayati' aura 'tru gatau' (bhvA0na0) se srAvayati zabda siddha hotA hai| vizeSa-yahAM Nicazca' (1 / 3 / 74) se kriyAphala ke kartA ko abhipreta hone para 'Nicazca' (1 / 3 174) se Atmanepada prApta thA kintu isa sUtra se parasmaipada kA vidhAna kiyA gayA hai| nigrnnclnaarthebhyshc|87| pa0vi0-nigaraNa-calanArthebhya: 5 / 3 ca avyypdm| sa0-nigaraNaM ca calanaM ca te-nigaraNacalane, nigaraNacalane arthoM yeSAM te-nigaraNacalanArthAH, tebhya:-nigaraNacalanArthebhyaH (itretryogdvndvgrbhitbhuvriihi:)| anu0-'Ne:' itynuvrtte| anvaya:-NeniMgaraNacalanArthebhyazca kartari parasmaipadam / artha:-Nijantebhyo nigaraNArthebhyazcalanArthebhyazca dhAtubhya: katari parasmaipadaM bhvti| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(nigaraNArthebhya:) nigaaryti| aashyti| bhojyti| (calanArthebhya:) clyti| copayati / kampayati / AryabhASA-artha-(Ne:) Nic pratyayAnta (nigaraNacalanArthebhya:) nigalanA aura calanA arthavAlI dhAtuoM se (katIre) kartRvAcya meM (parasmaipadam) parasmaipada hotA hai| udA0-(nigaraNArthaka) nigArayati / nigalavAtA hai| Azayati / khilAtA hai| bhojayAti / bhojana karAtA hai| (calanArthaka) clyti| calAtA hai| copyti| manda-manda calAtA hai| kampayati / kapAtA hai| siddhi-(1) nigArayati / ni+gR+Nic / ni+gaar+i| nigAri+laT / nigAri+zap+tip / nigaare+a+ti| nigaaryti| yahAM ni upasargapUrvaka nigaraNe (tu0pa0) dhAtu se hetumati ca' (3 / 1 / 26) se Nic' pratyaya karane para 'aco miti' (7 / 2 / 115) se 'gR' dhAtu ko vRddhi hotI hai| Nijanta nigAri' dhAtu se 'laT' pratyaya aura usake sthAna meM parasmaipada tip' Adeza hotA hai| (2) Azayati / yahAM 'az bhojane (krayAdi0) dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya karane para 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se az dhAtu kI upadhA ko vRddhi hotI hai| zeSa pUrvavat hai| (3) bhojyti| yahAM bhuja pAlanAbhyavahArayoH' (rudhAdi) dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya karane para pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se 'bhuj' dhAtu kI upadhA ko guNa hotA hai| zeSa pUrvavat hai| (4) clyti| yahAM cala gatau (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya karane para ata upadhAyAH' (7 / 2 / 116) se cala' dhAtu kI upadhA ko vRddhi hotI hai, kintu use mitAM hasvaH' (6 / 4 / 92) se hrasva ho jAtA hai| zeSa pUrvavat hai| (5) copyti| yahAM cupa mandAyAM gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat Nic pratyaya karane para 'cum' dhAtu ko pugantalaghUpadhasya ca (7 / 3 / 86) se laghUpadha guNa hotA hai| zeSa pUrvavat hai| (6) kampayati / yahAM kapi calane (bhvA0A0) dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya karane para 'idito num dhAtoH' (7 / 1158) se dhAtu ko num' Agama hotA hai| zeSa pUrvavat hai| annaavkrmkaaccittvtkrtRkaat|88| pa0vi0-aNau 7 / 1 akarmakAt 5 / 1 cittavatkartRkAt 5 / 1 / sa0-na Niriti aNiH, tasmin-aNau (nnyttpurussH)| na vidyate karma yasya sa:-akarmakaH, tasmAt akarmakAt (bahuvrIhiH) cittavAn kartA yasya sa:-cittavatkartRkaH, tasmAt-cittavatkartRkAt (bhuvriihiH)| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 203 anu0-'Ne:' itynuvrtte| anvaya:-aNAvakarmakAd cittavatkartRkAd Ne: kIra parasmaipadam / artha:-aNyantAvasthAyAM yo dhAturakarmaka:, cittavatkartRkazca tasmAd NyantAd dhAto: katari parasmaipadaM bhvti| udA0-Aste devadatta: / Asayati devadattam / zete devadatta: / zAyayati devdttm| 'Nicazca' (1 / 3 / 74) iti kabhiprAyakriyAphalavivakSAyAmAtmanepade prApte parasmaipadaM vidhiiyte| ___AryabhASA-artha-(aNau) aNyanta avasthA meM jo (akarmakAt) akarmaka kriyAvAcI (cittavat kartRkAt) cittavAn kartAvAlI dhAtu hai, usase (Ne:) Nyanta avasthA meM (kIre) kartRvAcya meM (parasmaipadam) parasmaipada hotA hai| udA0-(aNyanta avasthA) Aste devadattaH / devadatta baiThatA hai| (Nyanta avasthA) Asayati devadattam / devadatta ko baiThAtA hai| (aNyanta avasthA) zete devadattaH / devadatta sotA hai| (Nyanta avasthA) zAyayati devadattam / devadatta ko sulAtA hai| siddhi-(1) aasyti| yahAM 'Asa upavezane' (a0A0) dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya karane para ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) 'as' dhAtu kI upadhA ko vRddhi hotI hai| zeSa pUrvavat hai| (2) shaayyti| yahAM 'zI svapne (a0A0) dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya karane para 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se zIG' dhAtu ko vRddhi hotI hai| vizeSa-yahAM kriyA kA phala kartA ko abhipreta hone para Nicazca' (1 / 3 / 74) se Atmanepada prApta thA, kintu isa sUtra se parasmaipada kA vidhAna kiyA hai| pAdibhyaH pratiSedhaHna paadmyaangymaangysprimuhrucinRtivdvsH|86| pa0vi0-na avyypdm| pA-dami-AGyama-AGyasa-parimuharuci-nRti-vada-vasa: 5 / 1 / / sa0-pAzca damizca AGyamazca AGyasazca parimuhazca rucizca nRtizca vadazca vas ca eteSAM samAhAra:-pAdamyAGyamAGyasaparimuharucinRtivadavasa, tasmAt-pAdamyAGyamAGyasaparimuharucinRtivadavasa: (smaahaardvndv:)| anu0-'Ne:' itynuvrtte| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-Ne: pA0vasa: kartari parasmaipadaM n| artha:-Nijantebhya: pA-dami-AGyama-AGyasa-parimuha-ruci-nRtivada-vasibhyo dhAtubhya: kartari parasmaipadaM na bhvti| udA0-(pA) paayyte| (dami) dmyte| (AGyama) aayaamyte| (AGyasa) aayaasyte| (parimuha) primohyte| (ruci) rocyte| (nRta) nrtyte| (vada) vaadyte| (vasa) vaasyte| AryabhASA-artha-(Ne:) Nijanta (pAdamyAGyamAGyasaparimuharucinRtivadavasa:) pA, dami, AGayama, AGyasa, parimuha, ruci, nRti, vada aura vas dhAtu se (kIre) kartRvAcya meM (parasmaiparam) parasmaipada (na) nahIM hotA hai| udA0-(pA) paayyte| pilAtA hai| (dami) dmyte| damana karAtA hai| (AGyama) aayaasyte| prayatna karAtA hai| (parimuha) primohyte| mohita karatA hai| (ruci) rocayate / pasanda karAtA hai| (nati) nartayate / nacAtA hai| (vada) vaadyte| bulavAtA hai| (vas) vaasyte| basAtA hai| siddhi-(1) pAyayate / pA+Nic / paa+yuk+i| paay+i| pAyi+laT / pAyi+zap+ta |paaye+a+te| paayyte| yahAM 'pA pAne (bhvA0pa0) dhAtu se hetumati ca' (1 / 3 / 26) se Nic pratyaya karane para Ato yuk ciNkRtoH' (7 / 3 / 33) se yuk' Agama hotA hai| tatpazcAt Nijanta pAyi' dhAtu se laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada 'ta' Adeza hotA hai| pA pAne (pInA) dhAtu nigaraNArthaka hai, ata: nigaraNacalanArthebhyazca' (1 / 3 / 87) se parasmaipada prApta thaa| isa sUtra se prApta parasmaipada kA niSedha kiyA gayA hai| ata: Atmanepada hotA hai| (2) dmyte| yahAM damu uparame (divAdi) dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya karane para 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se 'dam' dhAtu kI upadhA ko vRddhi hotI hai, kintu use mitAM hrasva:' (6 / 4 / 92) se hrasva ho jAtA hai| (3) aayaamyte| yahAM AG upasargapUrvaka yamu uparameM' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya karane para 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) yam dhAtu kI upadhA ko vRddhi hotI hai| isI prakAra ApUrvaka 'yasu prayatne' (di0pa0) dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya karane para 'AyAsayate' zabda siddha hotA hai| (4) primohyte| yahAM pari upasargapUrvaka 'muha vaicitye' (divAdi) dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya karane para muha' dhAtu kI upadhA ko pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se guNa hotA hai| isI prakAra 'ruca dIptau (bhvA0A0) dhAtu se rocyte| zabda siddha hotA hai| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH (5) nartayate / yahAM nRtI gAtravikSepe (divAdi0) dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya karane para pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se nRt' dhAtu kI upadhA ko guNa hotA hai| nRtI gAtravikSepe (nAcanA) dhAtu ke calanArthaka hone se nigaraNacalanArthebhyazca' (1 / 3 / 87) se parasmaipada prApta thaa| isa sUtra se Atmanepada kA vidhAna kiyA hai| (6) vaadyte| yahAM vada vyaktAyAM vAci' (bhvAdi0) dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya karane para ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se vad' dhAtu kI upadhA ko vRddhi hotI hai| isI prakAra 'vasa nivAse' (bhvAdi0) dhAtu se vAsayate' zabda siddha hotA hai| yahAM (2-6) 'aNAvakarmakAccittavatkartRkAt' (1 / 2 / 88) se parasmaipada prApta thaa| isa sUtra se Atmanepada kA vidhAna kiyA hai| kyaSantAt vA kyssH|60| pa0vi0-vA avyayapadam / kyaSa: 5 / 1 / anvaya:-kyaSa: katari vA prsmaipdm| artha:-kyaS-pratyayAntAd dhAtorvikalpena kartari parasmaipadaM bhavati / udA0-(lohita) lohitAyati / lohitaayte| (paTapaTA) paTapaTAyati / pttpttaayte| AryabhASA-artha-(kyaSa:) kyaS pratyayAnta dhAtu se (vA) vikalpa se (katari) kartRvAcya meM (parasmaipadam) parasmaipada hotA hai|| udA0-(lohita) lohitAyati / lohtaayte| jo lohita (lAla) nahIM hai vaha lohita hotA hai| (paTapaTa) pttpttaayti| pttpttaayte| jo paTapaTa (dhvani) nahIM hai, vaha paTapaTa hotA hai| siddhi-(1) lohitAyate / lohita+kyaN / lohit+y| lohitAya+laT / lohitAya+zap+tip / lohitaay+a+ti| lohitaayti| yahAM lohita zabda se prathama lohitAdiDAjbhya: kyaS' (3 / 1 / 13) se 'kyaS' pratyaya aura tatpazcAt kyaSanta lohitAya' dhAtu se laT' dhAtu aura usake sthAna meM parasmaipada tip' Adeza hotA hai| Atmanepada pakSa meM laT ke sthAna meM Atmanepada ta' Adeza hotA hai| (2) pttpttaayti| paTat+DAc / pttt+pttt+aa| ptt+ptt+aa+pttpttaa| paTapaTA+kyaS / pttpttaa+y| paTapaTAya+laT / pttpttaay+shp+tip| pttpttaay+a+ti| pttpttaayti| yahAM prathama paTat zabda se 'avyaktAnukaraNAd vyajavarArdhAdanitau DAc (5 / 4 / 57) . se DAc' pratyaya, 'aci bhavataH' (vA0 8 / 1 / 12) se paTat zabda ko dvitva, tasya Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam paramAmeDitam (8 / 1 / 12) se dvitIya paTat' zabda kI AmeDita saMjJA nityamAmeDite DAci (vA0 6 / 1 / 96) se prathama paTat zabda ke t ko pararUpa ekAdeza hotA hai aura DAc pratyaya ke pare hone para dvitIya paTat zabda ke Ti-bhAga kA Te:' (6 / 4 / 143) se lopa ho jAtA hai| tatpazcAt DAc-pratyayAnta paTApaTA' zabda se lohitAdiDAjbhya: kyaS (3 / 1 / 13) se kyaS' pratyaya hotA hai| kyaS-pratyayAnta lohitAya' zabda se laT' pratyaya aura usake sthAna meM parasmaipada 'tip' Adeza hotA hai| pakSa meM Atmanepada ta' Adeza bhI ho jAtA hai-pttpttaayte| dhudAdibhyaH (bhvA0A0) dhubhyo lungi|61| pa0vi0-yudbhya: 5 / 3 luGi 71 / anu0-'vA' itynuvrtte| anvayaH-dyudbhyo vA parasmaipadaM kartari lungi| artha:-dhudAdibhyo dhAtubhyo vikalpena parasmaipadaM bhavati kartRvAcini luGi prt:| udA0-(dhut) vydhutt| vydyotisstt| (luTa) aluThat / aloThiSTa, ityaadi| AryabhASA-artha-(yudbhyaH) dyut Adi dhAtuoM se pare (vA) vikalpa se (parasmaipadam) parasmaipada hotA hai| (katIre) kartRvAcI (luGi) luG pratyaya pare hone pr| udA0-(dyut) vyaat| vydyotisstt| vaha cmkaa| (lu) aluThat / aloThiSTa / usane luuttaa| siddhi-(1) vyadhutat / dyut+lung| att+dyut+cli+tim| a+yut+a+t| a+dyut+a+t / adyutat / vi+adyuttvyaatt| yahAM 'dyuta dIptau (bhvA0A0) dhAtu se luG' (3 / 2 / 110) se luG pratyaya aura usake sthAna meM parasmaipada tip Adeza hotA hai| cli luG i (3 / 1 / 43) se cli pratyaya aura 'puSAdidyutAludita: parasmaipadeSu' (3 / 1 / 55) se cli ke sthAna meM aG Adeza hotA hai| (2) vyadyotiSTa / dyut+luG / att+dyut+cli+t| a+dyut+sic+t| a+dyut+itt+s+t| a+dyot+i++Ta / adyotiSTa / vi+adyotiSTa vydyotisstt| yahAM 'dhuta dvIptau' (bhvA0A0) dhAtu se pUrvavat 'luG' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada ta' Adeza hotA hai| li luGi' (3 / 1 / 43) se 'cli' pratyaya aura 'cle: sic' (3 / 1 / 44) se 'cli' ke sthAna meM 'sic' Adeza aura usako Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 207 'ArdhadhAtukasyeDvalAde:' (7/2/35 ) se 'iT' Aga, 'Adezapratyayayo:' ( 813159) se Satva aura 'STunA STuH' (8 / 4 / 41) se Tutva hotA hai| isI prakAra 'luTha upadhAte' (bhvAdi0) se - aluThat / aloThiSTa / vizeSa- yahAM 'dyudbhyaH' pada kA bahuvacana meM nirdeza kiyA hai| ataH isase 'dyudAdi' artha grahaNa kiyA jAtA hai / dyudAdi dhAtu nimnalikhita haiM dyuta dIptau / zvitA varNe / JimidA snehane / JiSvidA snehanamocanayo:, snehanamohanayorityake / JikSvidA cetyeke / ruca dIptAvabhiprItau ca / ghaTa parivartane / ruTa, luTa, luTha upaghAte / zubha dIptau / kSubha saMcalane / Nabha tubha hiMsAyAm, Adyo'bhAve'pi / sraMsu, dhvaMsu, zraMsu avsrNsne| dhvaMsu gatau / bhrazu bhraMzu adha: ptne| srambhu vizvAse / vRtu vartane / vRdhu vRddhau| zRdhu zabdakutsAyAm / syandU prasravaNe / kRpU sAmarthye / iti dyudAdayo bhvAdigaNe paThyante / vRdAdayaH (bhvA0A0 ) - vRdbhyaH syasanoH / 62 / pa0vi0-vRdbhyaH 5 / 3 / sya-sanoH 7 / 2 / sa0-syazca san ca tau-syasanau, tayo:-syasano: (itaretarayogadvandvaH) / anu0-'vA' ityanuvartate / anvayaH - dyudbhyo vA parasmaipadaM kartari sysnoH| arthaH-vRdAdibhyo dhAtubhyo vikalpena parasmaipadaM bhavati kartRvAcini sye sani ca pratyaye parataH / udA0-vRt (sye) vartsyati / vrtissyte| avartsyat / avrtissyt| (sani) vivRtsati / vivartiSate / vRdh (sye) vatrtsyati / vardhiSyate / avartsyat / avardhiSyata / (sani) vivRtsati / vivardhiSate / 1 1 AryabhASA-artha- (vRdbhyaH) 'vRt' Adi dhAtuoM se (vA) vikalpa se (parasmaipadam ) parasmaipada hotA hai (kartIra) kartRvAcI (syasanoH) sya aura san pratyaya pare hone para / udA0-vRt (sya) vatsrtsyati / vrtissyte| vaha hogaa| avartsyat avrtsyt| yadi vaha hotA / (san) vivatsRti / vivartiSate / vaha honA cAhatA hai| siddhi - (1) vartsyati / vRt+laT / vRt+sya+tip / vrt+sy+ti| vatsyati / yahAM 'vRtu vartane' (bhvA0A0) dhAtu se 'laT zeSe ca' (3 | 3 | 13) se 'laT' pratyaya aura usake sthAna meM parasmaipada tip' Adeza hotA hai / 'syatAsI lRluToH' (3|1 |33 ) se 'sya' pratyaya aura 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86 ) se 'vRt' dhAtu kI upadhA ko laghUpadha guNa hotA hai| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) vrtissyte| vRt+lRT / vRt+sy+t| vRt+itt+sy+t| vart+i+Sya+te / vartiSyate / yahAM 'vRtu vartane' ( vA0A0) dhAtu se pUrvavat 'lRT' pratyaya aura usake sthAna meM pakSa meM Atmanepada 'ta' Adeza hotA hai / pUrvavat 'sya' pratyaya aura usako 'ArdhadhAtukasyeDvalAdeH' (7/2/35) se 'iT' Agama hotA hai| (3) avartsyat / vRt+lRG / aT+vRt+sya+tip / a+vRt+sy+t| a+vrt+sy+t| avartsyat / yahAM 'vRtu vartane' (bhvA0A0) dhAtu se 'linimitte lRG kriyAtipattau (3 / 3 / 139) se 'luG' pratyaya aura usake sthAna meM parasmaipada tip' Adeza hotA hai| 'syatAsI lRluToH' (3 / 1 / 33) se 'sya' pratyaya aura 'pugantalaghUpadhasya ca' (7/3 / 86 ) se 'vRt' dhAtu ko laghUpadhaguNa hotA hai| (4) vivRtsati / vRt+sn| vRt+vRt+sa / v+vRt+s| vi+vRt+s| vivRtsa+laT / vivRtsa + zap + tip / vivRtsa+a+ti / vivRtsati / yahAM 'vRtu vartane' (bhvA0A0) dhAtu se 'dhAtoH karmaNa: samAnakartRkAdicchAyAM vA' (3 / 1 / 7) se 'san' pratyaya, 'sanyaGo: ' ( 6 / 1 / 9) se dhAtu ko dvirvacana, 'urata' (7/4/66) se abhyAsa ke 'R' ko akAra Adeza aura 'sanyataH ' ( 7 / 4 / 79) se abhyAsa-akAra ko ikAra Adeza hotA hai| tatpazcAt sannanta vivRtsa' dhAtu se 'laT' pratyaya aura usake sthAna meM parasmaipada 'tip' Adeza hotA hai| (5) vivartiSate / vRt+san / vRt+vRt+s| v+vRt+itt+s| vi+vart+i+Sa / vivartiSa+laT / vivartiSa+zap+ta / vivartiSa+a+te / vivartiSate / yahAM 'vRtu vartane' (bhvA0A0) dhAtu se pUrvavat 'san' pratyaya aura abhyAsa-kArya, 'ArdhadhAtukasyeDvalAdeH' (7/2/35 ) se 'iT' Agama hotA hai / tatpazcAt sannanta 'vivartiSa' dhAtu se 'laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada 'ta' Adeza hotA hai| isI prakAra 'vRdhu vRddha' (bhvA0A0) dhAtu se 'vatsyati' Adi rUpa siddha kareM / vizeSa- yahAM 'vRdbhyaH' pada kA bahuvacana meM nirdeza kiyA hai, ataH isase 'vRdAdi' artha grahaNa kiyA jAtA hai / vRdAdi dhAtu nimnalikhita haiM- vRtu vartane / vRdhu vRddhau / zRdhu shbdkutsaaym| syandU prasravaNe / kRpU sAmarthye / iti vRdAdayo bhvAdigaNe ptthynte| kRpU sAmarthye (klRp) (bhvA0A0 ) - luTi ca klRpaH / 63 / pa0vi0 - luTi 7 / 1 ca avyayapadam / klRpaH 5 / 1 / anu0- 'vA, syasano:' ityanuvartate / anvayaH - klRpo vA parasmaipadaM kartari luTi syasanozca / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 206 artha:-klRpo dhAtorvikalpena parasmaipadaM bhavati, kartRvAcini luTi sye sani ca pratyaye prtH| udA0-(luTi) klptaa| klpitaa| (sye) kalpsyati / klpissyte| akalpsyat / aklpissyt| (sani) cikalpsati ciklpisste| AryabhASA-artha-(klRpaH) klRp dhAtu se (vA) vikalpa se (parasmaipadam) parasmaipada hotA hai (katari) kartRvAcI (luTi) luT (ca) aura syasanoH, sya tathA san pratyaya ke pare hone pr| udA0-(luT) kalptA, kalptArau, klptaarH| vaha kala samartha hogaa| (sya) kalpsyati klpissyte| vaha samartha hogaa| akalsyat / akalpiSyat / yadi vaha samartha hotaa| sn-ciklRpsti| ciklpisste| vaha samartha honA cAhatA hai| siddhi-(1) kalptA / kRp+luT / kRp+klp+taas+tip| klp+taas+ddaa| klp+t+aa| kalptA / yahAM kRpU sAmarthe' (bhvAdi) dhAtu se 'anadyatane luT' (3 / 3 / 15) se 'luT' pratyaya aura usake sthAna meM parasmaipada 'tip' Adeza hotA hai aura usake sthAna meM 'luTa: prathamasya DAraurasa:' (2 / 4 / 85) se 'DA' Adeza hotA hai| 'DityabhasyApi, anubandhakaraNasAmarthyAta (6 / 4 / 143 mahA0) se 'tAs' pratyaya ke Ti' bhAga kA lopa hotA hai| tAsi ca klapa:' (7 / 2 / 60) se parasmaipada meM iT' Agama kA niSedha hai| kRpo ro l:'(8|2|18) se kRp' dhAtu ke 'ra' ko 'la' Adeza hotA hai| (2) kalpitA / kRpa+luT / klp+taas+t| klp+taas+ddaa| klp+itt+taas+aa| klp+i+t+aa| klpitaa| yahAM kRpU sAmarthya' (bhvAdi0) dhAtu se pUrvavat 'luTa' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada ta' Adeza hotA hai| usake sthAna meM pUrvavat DA-Adeza tathA tAs' pratyaya hai| usa 'ArdhadhAtukasyeDvalAde:' se 'iT' Agama hotA hai| (3) kalpsyati / kRp+luT / klp+sy+tip| klp+sy+ti| kalpsyati / yahAM kRpU sAmarthe' (bhvA0A0) dhAtu se lRT zeSe ca' (3 / 3 / 13) se luTa' pratyaya aura usake sthAna meM parasmaipada 'tip' Adeza hotA hai| 'syatAsI tRluTo:' (3 / 1 / 33) se 'sya' pratyaya hotA hai| na vRdbhyazcaturthya:' (7 / 2 / 59) se parasmaipada meM 'iTa' Agama kA niSedha hai| (4) kalpiSyate / kRpa luT / klp+sy+t| kalpa+iT+sya+ta / klp+i+ssy+te| klpissyte| yahAM kRpU sAmarthe' (bhvAdi) dhAtu se pUrvavat laT' pratyaya aura usake sthAna meM Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam Atmanepada 'ta' Adeza hotA hai / pUrvavat 'sya' pratyaya aura usako 'ArdhadhAtukasyeDvalAdeH' (7/2/35 ) se 'iT' Agama hotA hai| (5) akalpsyat / kRp+liG / aT+kalp+sya+tip / a+kalp sya+t / akalpsyat / yahAM 'kRpU sAmarthye' (bhvAdi0) dhAtu se 'linimitte lRG kriyAtipattau~ (3 | 3 | 139 ) se 'lRG' pratyaya aura usake sthAna meM parasmaipada 'tim' Adeza hotA hai| 'syAtAsI lRluToH' (3 11133) se 'sya' pratyaya hai / 'na vRdbhyazcaturbhyaH' (7/2/59) se parasmaipada meM 'iT' Agama kA niSedha hai| (6) akalpiSyat / kRp+lRG / att+klp+sy+t| a+klp+itt+sy+t| a+kalp+i+Sya+ta / akalpiSyata / yahAM kRpU sAmarthe' (bhvAdi0) dhAtu se pUrvavat 'lRG' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada 'ta' Adeza hotA hai| pUrvavat sya' pratyaya aura usako 'ArdhadhAtukasyeDvalAdeH' (7/2/35) se 'iT' Agama hotA hai| (7) cikalpsati / kRp+sn| klp+s| klp+klp+s| ka+kalp+sa / ki+kalp+sa / ci+klp+s| cikalpsa+laT / cikalpasa+zap+tip / cikalps+a+ti / cikalpsati / yahAM prathama kRpU sAmarthye' dhAtu se 'dhAtoH karmaNaH samAnakartRkAdicchAyAM vA' (3 / 1 / 7) se 'san' pratyaya, 'sanyaGo:' ( 6 18 19 ) se dhAtu ko dvirvacana, 'sanyata : ' ( 7/4/79) se abhyAsa ke 'a' ko ikArAdeza aura 'abhyAse carca ( 812 154) se abhyAsa ke 'ka' ko car-Adeza hotA hai| tatpazcAt 'cikalpsa' dhAtu se 'laT' pratyaya aura usake sthAna meM parasmaipada 'tip' Adeza hotA hai| 'na vRdbhyazcaturbhyaH' (712149) se parasmaipada meM iT Agama kA niSedha hai| (8) cikalpiSate / kRp+san / klp+s| klp+klp+s| ka+kalp+iT+sa / ki+klp+i+s| ci+kalp+i+Na | cikalpiNa+laT / cikalpiNa+zap+ta / cikalpiSa+a+te / cikalpiSate / yahAM 'kRpU sAmarthye' ( vA0A0) dhAtu se pUrvavat san pratyaya aura abhyAsa- kArya hai| 'ArdhadhAtukasyevalAdeH' (7/2/35) se 'iT' kA Agama hotA hai / sannanta cikalpiSa' dhAtu se 'laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada 'ta' Adeza hotA hai / vizeSa - pANinIya dhAtupATha meM kRpU sAmarthye (bhvAdi0) dhAtu par3hI hai| kRpo ro la:' (8 12118) se usI ke repha varNAMza ko lakAra Adeza hokara 'klRp' rUpa banatA hai| iti paNDitasudarzanadevAcAryaviracite pANinIya-aSTAdhyAyI pravacane prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH samAptaH / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH ekasaMjJAdhikAra: (1) AkaDArAdekA sNjnyaa|1| pa0vi0-A avyayapadam / kaDArAt 5 / 1 ekA 1 / 1 saMjJA 11 / artha:-kaDArAt='kaDArA: karmadhAraye' etasmAt A avadhe: pUrvamekA saMjJA bhavatItyadhikAro'yam / kA punarasau ? yA parA'navakAzA ca / vakSyati hrasvaM laghu, bhid-bhettaa| chid-chettaa| saMyoge guru-shikssaa| bhikssaa| saMyogaparasya hrasvasya laghusaMjJA prApnoti, gurusaMjJA c| kaDArAt prAg ekA saMjJA bhavatIti vacanAd gurusaMjJaiva bhvti| . AryabhASA-artha-(kaDArAt) 'kaDArA: karmadhAraye (2/2 / 38) isa (A) avadhi se pahale (ekA) eka hI saMjJA hotI hai, yaha adhikAra hai| kaunasI saMjJA hotI hai ? jo para ho aura avakAzarahita ho| jaise kahegA ki 'hasvaM laghu' (a0 1 / 4 / 10) arthAt hrasva varNa kI laghu saMjJA hotI hai, jaise ki 'bhid' yahAM hrasva 'i' kI laghusaMjJA hai| isaliye 'bhettA' zabda meM 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se laghUpadha' guNa ho jAtA hai| isI prakAra chid' dhAtu se chettA' zabda siddha hotA hai| 'saMyoge guru' (a0 1 / 4 / 11) arthAt saMyoga pare hone para hrasva varNa kI guru saMjJA hotI hai| jaise-shikssaa| bhikssaa| yahAM hrasva i' kI hasvaM laghu (a0 1 / 4 / 10) se hrasva saMjJA prApta hotI hai aura saMyoga pare hone se 'saMyoge guru' (a0 1 / 4 / 11) se guru saMjJA bhI milatI hai| kaDArA: karmadhAraye' (a0 2 / 2 / 38) taka eka hI saMjJA hotI hai, isa eka saMjJA adhikAra se yahAM paravartinI aura avakAzarahita eka guru saMjJA hotI hai, laghu saMjJA nhiiN| kyoMki laghu ko jahAM saMyoga pare nahIM hai, vahAM bhid, chid Adi meM avakAza hai| tulyabalavirodhe paraM kAryam (1) vipratiSedhe paraM kaarym|2| pa0vi0-vipratiSedhe 7 / 1 param 1 / 1 kAryam 1 / 1 / artha:-vipratiSedhe-tulyabalavirodhe sati paraM kAryaM bhavati / yatra dvau prasaGgau bhinnArthI, ekasminnarthe yugapat prApnutaH, sa tulyabalavirodho Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vipratiSedhaH / yathA- 'ato dIrgho yaJi, supi ca' (7 / 3 / 102 ) ityasyAvakAzaH-vRkSAbhyAm / plakSAbhyAm / bahuvacane jhalyet (7 / 3 / 103) ityasyAvakAza: vRkSeSu / plakSeSu / atrobhayaM prApnoti-vRkSebhyaH / plakSebhyaH / asmin vipratiSedhe 'bahuvacane jhalyet' ( 7 |3 | 103 ) iti paraM kAryaM bhavati / 212 AryabhASA-artha- (vipratiSedhe ) tulya bala kA virodha hone para ( param ) paravartI (kAryam) kArya hotA hai| jahAM bhinnArthaka do kArya eka artha meM ekadama prApta hote haiM, use vipratiSedha arthAt tulyabalavirodha kahate haiM / jaise- 'supi ca' (a0 7 / 3 / 102 ) arthAt yatrAdi 'sup' pratyaya pare hone para akArAnta aGga ko dIrgha hotA hai, isakA avakAza yahAM hai-vRkSa+bhyAm=vRkSAbhyAm / plakSa+bhyAm = plakSAbhyAm aura 'bahuvacane jhalyet' (a0 7/3/103) arthAt bahuvacana jhalAdi sup' pratyaya ke pare hone para akArAnta aGga ko ekAra Adeza hotA hai| isakA avakAza yahAM hai- vRkSa+sup= vRkSeSu / plakSa+sup=plakSeSu / kintu yahAM donoM kI prApti hai - vRkSa+bhyas-vRkSebhyaH / plakSa+bhyas=plakSebhyaH / yahAM paravartI 'bahuvacane jhalyet' (7/3 / 103) se 'ekAra' Adeza hotA hai| nadIsaMjJAprakaraNam nadIsaMjJA (1) yU stryAkhyau nadI | 3 | pa0vi0-yU ityavibhaktiko nirdeza:, strI-Akhyau 1 / 2 nadI 1 / 1 / sa0-I ca U ceti yU (I + U = yU) / striyamAcakSAte iti stryAkhyau ( upapadatatpuruSaH) / atra mUlavibhujAdiSu darzanAt kaH pratyayaH / artha:-IkArAntaM UkArAntaM ca strI-AkhyaM zabdarUpaM nadI-saMjJakaM bhavati / udA0- (IkArAntam) kumArI / gaurI / lakSmI / zArGgaravI / (UkArAntam) brahmabandhUH / yavAgUH / AryabhASA - artha -(yU) IkArAnta aura UkArAnta ( strI-Akhyam) strIliGga zabda kI (nadI) nadI saMjJA hotI hai| udA0 - (IkArAnta) kumaarii| gaurii| lakSmIH / zArGgaravI / (UkArAnta) brahmabandhUH / mUrkha nArI / yavAgUH / lApasI / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH 213 nadIsaMjJApratiSedhaH ___(2) neydduvthaanaavstrii|4| pa0vi0-na avyayapadam / iyaG-uvaGsthAnau 1 / 2 astrI 11 sa0-iyaG ca uvaG ca tau iyaDuvaDau, tayo:-iyaDuvaGo: / iyaDuvaGo: sthAnamanayoriti-iyaDuvaGsthAnau (itretryogdvndvgrbhitbhuvriihi:)| na strIti-astrI (nnyttpurussH)| anu0-'yU stryAkhyau nadI' ityanuvartate / anvayaH-iyaDuvaGsthAnau stryAkhyau yU nadI na astrii| artha:-iyaG-uvaGsthAnau, strI-Akhyau, IkArAnta-UkArAntau zabdau nadI-saMjJakau na bhavata:, strIzabdaM vrjyitvaa| udA0-(IkArAntam) he zrI: / (UkArAntam) he bhruuH| astrIti kimartham ? he stri| ___ AryabhASA-artha-(iyaG-uvasthAnau) iyaDa aura uvaG Adeza kA sthAna rakhanevAle (yU) IkArAnta aura UkArAnta zabda kI nadI saMjJA (na) nahIM hotI hai| udA0-(ikArAnta) he shriiH| (UkArAnta) he bhruuH| yahAM nadI saMjJA na hone se sambodhana meM 'ambArthanadyorhasva:' (7 / 3 / 107) se I aura U ko hrasva nahIM hotA hai| 'strI' zabda kI nadI saMjJA hone se use hrasva ho jAtA hai-he stri| nadIsaMjJA-vikalpa: (3) vaa''mi|5| pa0vi0-vA avyypdm| Ami 7 / 1 / anu0-'yU stryAkhyau nadI, iyaDuvaGsthAnAvastrI' itynuvrtte| anvaya:-iyaDuvaGsthAnau stryAkhyau yU vA nadI Ami astrii| artha:-iyaG-uvaGsthAnau strI-Akhyau IkArAnta-UkArAntau zabdau vikalpena nadIsaMjJakau bhavataH, Ami pratyaye parata:, strIzabdaM varjayitvA / ___ udA0-IkArAnta:-(zrI:) zriyAm, shriinnaam| UkArAnta:-(bhrUH) bhruvAm, bhrUNAm / astrIti kimartham ? strINAm / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(iyaG-uvaGsthAnau) iyaG aura uvaG Adeza kA sthAna rakhanevAle (strI-Akhyau) strIliGga (yU) IkArAnta aura UkArAnta zabdoM kI (vA) vikalpa se (nadI) nadI saMjJA hotI hai (Ami) Am pratyaya ke pare hone para (astrI) strI zabda ko chodd'kr| udA0-IkArAnta-(zrI) shriyaam| shriinnaam| uukaaraant| (5) dhruvaam| bhruunnaam| strI' zabda kA niSedha isaliye kiyA hai ki yahAM nadI saMjJA kA niSedha na ho-strINAm / siddhi-(1) zriyAm / shrii+aam| shrii+nutt+aam| shrii+n+aam| shriinnaam| yahAM pakSa meM nadI saMjJA hone se hasvanadyApo nuT' (7 / 1154) se 'Am' pratyaya ko nuT' Agama hotA hai| ___ isI prakAra 'zrU' zabda se 'Am' pratyaya karane para dhruvAm aura bhrUNAm zabda siddha hote haiN| strI zabda kI nadI saMjJA hone se 'strINAm rUpa banatA hai| Diti hasvApi yU vA (4) Diti hrsvshc|6| pa0vi0-Diti 71 hrasva: 1 / 1 ca avyayapadam / sa0-Ga it yasya sa:-Dit, tasmin Diti (bhuvriihi:)| anu0-'yU stryAkhyau nadI, iyaDuvaGsthAnau vA, astrI' itynuvrtte| anvaya:-Giti stryAkhyau hrasvau yU iyavaGsthAnau ca yU vA nadI astrii| artha:-Diti pratyaye parata: strI-Akhyau hrasvau ikArAnta-ukArAntau, iyaG-uvaGsthAnau IkArAnta-UkArAntau ca zabdau vikalpena nadI-saMjJako bhavata:, strIzabdaM vrjyitvaa| udA0-ikArAnta: (kRti:) kRtyai| kRtye| ukArAnta:-(dhenuH) dhenve| dhenave / IkArAnta:-(zrI:) shriyai| shriye| UkArAnta:-(bhUH) bhruvai| dhruve / astrIti kimartham ? striyai / AryabhASA-artha-(Diti) Dit pratyaya pare hone para (strI-Akhyau) strIliGga (hasva:) hrasva (yu) ikArAnta aura ukArAnta tathA (iyaDvasthAnau) iyaG aura uvaG kA sthAna rakhanevAle (yU) IkArAnta aura UkArAnta zabdoM kI (vA) vikalpa se (nadI) nadI saMjJA hotI hai, (astrI) strI zabda ko chodd'kr| __udA0-ikArAnta-(kRti:) kRtyai| kRtye| ukArAnta-(dhenu) dhenvai| dhenve| IkArAnta-(zrI) shriyai| shriye| UkArAnta-((5) dhruvai| dhruve| 'astrI' kA grahaNa isaliye kiyA gayA hai ki yahAM vikalpa se nadI saMjJA na ho-striyai| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH 215 siddhi-(1) kRtyai| kRti+Ge / kRti+e / kRti+AT+e / kRti+ai / kRtyai| yahAM nadI saMjJA hone se 'AN nadyA:' (7 / 3 / 112) se 'AT' Agama hotA hai aura 'ATazca' (6 11190) se vRddhirUpa ekAdeza hotA hai| (2) kRtaye / kRti + Ge / kRti+e / kRte+e / kRtaye / yahAM nadI saMjJA hone se 'zeSo ghyasakhi ' (1 / 4 / 7) se ghi' saMjJA hotI hai / ata: 'gherDiti (4 / 3 / 111) se aGga ko guNa ho jAtA hai| isI prakAra dhenu, zrI aura thrU zabda se uparilikhita zabda rUpa siddha kareM / ghisaMjJAprakaraNam sakhivarjaM zeSo ghi (1) zeSo ghyasakhi / 7 / pa0vi0 - zeSaH 1 / 1 ghi 1 / 1 asakhi 1 / 1 / sao - na sakhi iti asakhi ( naJtatpuruSaH ) / artha:-zeSo'tra ghi-saMjJako bhavati, sakhizabdaM varjayitvA / kazca zeSa: ? hrasvamikArAntamukArAntaM yanna strI - Akhyam, strI-AkhyaM ca yanna nadIsaMjJakaM sa zeSaH / udA0-ikArAntam-(agni) agnaye / (kRtiH ) kRtaye / ukArAntam-(vAyuH) vAyave / ( dhenuH) dhenave / asakhIti kimartham ? sakhye / AryabhASA - artha - ( zeSaH) zeSa zabda kI yahAM (ghi) ghi saMjJA hotI hai (asakhi) sakhi zabda ko chodd'kr| zeSa zabda kaunasA hai ? jo zabda hrasva ikArAnta, ukArAnta aura strIliGga nahIM hai aura jo strIliGga hai kintu nadI saMjJaka nahIM hai vaha zabda zeSa hai| udA0-ikArAnta- (agni) agnaye / (kRti) kRtaye / ukArAnta - (vAyu) vAyave / (dhenu) dhenave / 'asakhi' zabda kA prayoga isaliye kiyA gayA hai ki yahAM ghi saMjJA na 'ho- sakhye / siddhi - (1) agnaye / agni + Ge / agni+e / agne+e / agnaye / yahAM ghi-saMjJaka agni zabda se 'Ge' pratyaya karane para 'gherDiti' (7/3 1111) se aGga ko guNa ho jAtA hai| isI prakAra kRti, vAyu aura dhenu zabdoM se uparilikhita zabdarUpa siddha kareM / guNa (2) sakhi zabda kI ghi-saMjJA na hone se 'gherhiti' (7 |3 | 111) se aGga ko nahIM hotA hai| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 samAse pati-zabdaH - (2) patiH samAsa eva / 8 / pa0vi0-pati: 1 / 1 samAse 7 / 1 eva avyayapadam / anu0- 'ghi' ityanuvartate / anvayaH - patiH samAse eva hi / artha:-pati-zabdaH samAsa eva ghi-saMjJako bhavati / udA0-prajApatinA / prajApataye / 'samAse' iti kimartham ? patyA / pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam patye / AryabhASA - artha - (patiH) pati zabda kI (samAse) samAsa meM (eva) hI (ghi) saMjJA hotI hai| udA0 - prajApatinA / prjaaptye| yahAM 'samAse' kA kathana isaliye kiyA gayA hai ki yahAM 'ghi' saMjJA na ho- patyA / patye / siddhi - (1) prajApatinA / prjaapti+ttaa| prjaapti+aa| prjaapti+naa| prajApatinA / yahAM SaSThItatpuruSa samAsa meM 'pati' zabda kI ghi' saMjJA hone se 'AGo nA'striyAm (7/3 | 120 ) se 'TA' ko 'nA' Adeza hotA hai / (2) prajApataye / prajApati + Ge / prajApati+e / prajApate+e / prajApataye / yahAM SaSThItatpuruSa samAsa meM 'pati' zabda kI 'ghi' saMjJA hone se 'gherhiti' ( 7 13 1111 ) se ghi- saMjJaka aGga ko guNa hotA hai / (3) zuddha pati zabda kI 'ghi' saMjJA na hone se uparilikhita kArya nahIM hote haiM- patyA / patye / SaSThIyuktaH patizabdaH (3) SaSThIyuktazchandasi vA / 6 / pa0vi0 - SaSThI - yuktaH 1 / 1 chandasi 7 / 9 vA avyayapadam / anu0 - 'pati:' ityanuvartate / anvayaH-chandasi SaSThIyuktaH patirvA ghi / artha:-chandasi viSaye SaThyantena padena yuktaH patizabdo vikalpena gha-saMjJako bhavati / udA0-kuluJcAnAM pataye namaH / kulaJcAnAM patye namaH / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH 217 AryabhASA-artha- (chandasi ) vaidika bhASA meM (SaSThIyuktaH) SaSThyanta pada se yukta (pati) pati zabda kI (vA) vikalpa se (ghi) ghi-saMjJA hotI hai| kuluJcAnAM pataye namaH / kuluJcAnAM patye namaH / kuluJca arthAt bure svabhAva ke kAraNa dUsaroM ke padArthoM ko khasoTanevAle logoM ke svAmI ko namaskAra hai| yahAM namaskAra zabda kA artha sudhAra karanA hai / siddhi - (1) pataye | pati + Ge / pati+e / pate +e| pataye / yahAM 'pati' zabda kI 'ghi' saMjJA hone se 'gherDiti' (7 13 1111) se aGga ko guNa ho jAtA hai| (2) patye / pati + Ge / pati+e / pat y+e / ptye| yahAM pakSa meM 'pati' zabda kI 'ghi' saMjJA na hone se 'gherDiti' (7 13 1111) se aGga ko guNa nahIM hotA, apitu 'iko yaNaci' (6/1/77) se yaN Adeza hotA hai, laghu-saMjJA 1 pa0vi0-hrasvam 1 / 1 laghu 1 / 1 / artha:- hrasvamakSaraM laghu-saMjJakaM bhavati / udA0-1 - bhid-bhettA / chid-chettA / a, i, u, R, lR iti paJca hrasvavarNA bhavanti / teSAM laghu-saMjJA kriyate / siddhi - (1) bhettA / bhid-tRc / bhid+tR / bhed+tR / bhettR+su / bhettA / yahAM 'bhidir vidAraNeM' (ru0pa0) dhAtu se 'NvultRcau' (3 / 1 / 133 ) se 'tRc' pratyaya karane para, 'bhid' ke hrasva 'i' kI laghu saMjJA hone se pugantalaghUpadhasya ca' (7/3/86 ) se aGga ko laghUpadha guNa ho jAtA hai| isI prakAra 'chidira dvaidhIkaraNe (ru0pa0) dhAtu se 'chettA' zabda siddha hotA hai| gurusaMjJAprakaraNam saMyoge guru (1) hasvaM laghu / 10 / (1) saMyoge guru | 11 | pa0vi0 - saMyoge 7 / 1 guru 1 / 1 / anu0 - 'hrasvam' ityanuvartate / anvayaH - saMyoge hrasvaM guru / artha:- saMyoge parato hrasvam akSaraM gurusaMjJakaM bhavati / udA0 - zikSA | bhikSA / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(saMyoge) saMyoga pare hone para (hrasvam) hrasva akSara kI (guru) gurusaMjJA hotI hai| udaa0-shikssaa| bhikssaa| siddhi-shikssaa| shikss+a| shikss+ttaap| shikss+aa| shikssaa+su| shikssaa| yahAM zikSa vidyopAdane' (bhvA0A0) dhAtu meM saMyoga (ka+e) pare hone para 'i' kI guru saMjJA hone se gurozca hala:' (3 / 3 / 103) se strIliGga meM 'a' pratyaya hotA hai| tatpazcAt 'ajAdyaSTAp' (4 / 1 / 4) se strIliGga meM 'TAp' pratyaya hotA hai| isI prakAra bhikSa bhikSAyAmalAbhe lAbhe ca' (bhvA0A0) dhAtu se bhikSA' zabda siddha hotA hai| dIrghamapi (2) dIrgha c|12| pa0vi0-dIrgham 1 / 1 ca avyayapadam / anu0-'guru' itynuvrtte| anvaya:-dIrgha ca guru| artha:-dIrgha cAkSaraM guru-saMjJakaM bhvti| udaa0-iihaaNckre| uuhaaNckre| AryabhASA-artha-(dIrgham) dIrgha akSara kI (ca) bhI (guru) guru saMjJA hotI hai| udaa0-iihaaNckre| usane ceSTA kii| uuhaaNckre| usane vitarka kiyaa| siddhi-(1) IhAMcakre / iih+aam| IhAm+liT / ihaam+li| IhAm+kR+liT / IhAm+kR kR+t| ihAm+ka+kR+ez / iihaam+c+kR+e| IhAMcakre / yahAM 'Iha ceSTAyAm' (bhvA0A0) dhAtu ke gurumAn hone se prathama 'ijAdezca gurumato'nRccha:' (3 / 1 / 36) 'Am' pratyaya hotA hai| tatpazcAt AmaH' (2 / 4 / 81) se liT' pratyaya kA luk hokara kRJ cAnupravujyate liTi' (3 / 1 / 40) se kRJ' kA anuprayoga hotA hai| liTa' pratyaya ke pare hone para liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 18) se kR' dhAtu ko dvivacana, liTastajhayorezirec' (3 / 4 / 81) se ta' ke sthAna meM 'ez' Adeza, urat' (7 / 4 / 66) se abhyAsa ke 'R' ko akAra Adeza tathA 'abhyAse carca (8 / 4 / 5 4) se abhyAsa ke 'k' ko car-Adeza (ca) hotA hai| aise hI Uha vitarke' (bhvA0A0) dhAtu se UhAMcakre' zabda siddha hotA hai| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH aGga-saMjJA (1) yasmAtpratyayavidhistadAdi pratyaye'Ggam / 13 / pa0vi0-yasmAt 5 / 1 pratyayavidhi: 11 tadAdi 11 pratyaye 7 / 1 / aGgam 1 / 1 / sa0-pratyayasya vidhiriti pratyayavidhi: (sssstthiittpurussH)| sa Adiryasya tat tadAdi (bhuvriihi:)| artha:-yasmAd dhAto: prAtipadikAd vA pratyayo vidhIyate tadAdi zabdarUpaM pratyaye parato'GgasaMjJakaM bhavati / udA0-kartA / hartA / kariSyati / hrissyti| aupagava: / kApaTavaH / AryabhASA-artha-(yasmAt) jisa dhAtu vA prAtipadika se (pratyayavidhi:) pratyaya kA vidhAna kiyA jAtA hai (tadAdi) vaha jisake Adi meM hai usa zabda kI (pratyaye) pratyaya ke pare rahane para hI (aGgam) aGga saMjJA hotI hai| udaa0-krtaa| krnevaalaa| hrtaa| haraNa krnevaalaa| krissyti| vaha kregaa| hariSyati / vaha haraNa kregaa| aupagavaH / upagu kA putra / kApaTavaH / kapaTu kA putr| siddhi-(1) kartA / kR+tRc / kR+tR| kara+tR / kartR+su / krtaa| yahAM 'DukRJ karaNe' (ta0u0) dhAtu se NvultRcauM' (3 / 1 / 133) se tRc' pratyaya karane para 'kR' dhAtu kI aGga saMjJA hotI hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se iganta aGga ko guNa ho jAtA hai| isI prakAra hRJ haraNe (bhvA0u0) dhAtu se hartA' zabda siddha hotA hai| (2) kariSyati / kR+lRT / kR+sy+tim| kR+itt+sy+ti| kr+i+ssy+ti| krissyti| yahAM DukRJ karaNe (ta0 u0) dhAtu se lRT zeSe ca' (3 / 3 / 13) se luTa' pratyaya, usake sthAna meM 'tipa' Adeza aura 'syatAsI laluTo:' (3 / 1 / 33) se sya' pratyaya hotA hai| sya' pratyaya ke pare hone para tadAdi 'kR' dhAtu kI aGga saMjJA hotI hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se iganta aGga ko guNa hotA hai| isI prakAra hRJa haraNe' (bhvA0 u0) dhAtu se hariSyati zabda siddha hotA hai| (3) aupagavaH / upagu+aN / upgu+a| aupgu+a| aupgo+a| aupgv+a| aupagava+su / aupgvH| yahAM upagu' prAtipadika se tasyApatyam' (4 / 1 / 92) se 'aN' pratyaya hone para 'upagu' prAdipadika kI aGga saMjJA hotI hai| taddhiteSvacAmAde:' (7 / 2 / 117) se aga Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam 220 ke Adi ac ko vRddhi tathA 'orguNa:' ( 6 / 4 / 46 ) se aGga ke ukAra ko guNa hotA hai| isI prakAra kapaTu zabda se 'aN' pratyaya karane para 'kApaTavaH' zabda siddha hotA hai| vizeSa- aSTAdhyAyI ke SaSThAdhyAya ke caturtha pAda se lekara saptama adhyAya kI samApti taka 'aGgasya' (6 / 4 / 1) kA adhikAra hai| vahAM aGgasambandhI kAryoM kA vidhAna kiyA gayA hai| padasaMjJAprakaraNam subantaM tiGantaM ca (1) suptiGantaM padam | 14 | pa0vi0 - sup tiGantam 1 / 1 padam 1 / 1 / sao - sup ca tiG ca tau suptiGau / suptiGAvante yasya tat suptigantam (dvandvagarbhitabahuvrIhiH) / artha:- subantaM tiGantaM ca zabdarUpaM pada-saMjJakaM bhavati / udA0- brAhmaNAH paThanti / AryabhASA- artha - (suptiGantam ) subanta aura tiGanta zabda kI (padam ) padasaMjJA hotI hai| udA0 - brAhmaNAH paThanti / brAhmaNa par3hate haiN| siddhi - (1) brAhmaNAH / braahmnn+js| braahmnn+as| brAhmaNAs / brAhmaNAru / brAhmaNAr / brAhmaNAH / yahAM pada saMjJA hone se 'sasajuSo ru: ' ( 8 / 2 /66 ) se 's' ko 'rutva' aura 'kharavasAnayorvisarjanIyaH' (8 | 3 | 15 ) se 'r' ko : visarjanIya Adeza hotA hai / (2) paThanti / paTh+laT / paTh+zap+jhi / ptth+a+anti| paThanti / yahAM 'paTh vyaktAyAM vAci' (bhvA0pa0) dhAtu se 'laT' pratyaya aura usake sthAna meM 'jhi' Adeza, 'jho'ntaH' (7 1113) se 'jha' ko 'anta' Adeza hotA hai| 'kartari zap' (3/1/68 ) se 'zap' vikaraNa pratyaya hai| yahAM 'paThanti' zabda kI pada saMjJA hone se 'tiGGatiGaH' (8 / 1 / 28) se atiGanta pada se pare tiGantapada sarvAnudAtta ho jAtA hai| vizeSa - (1) sup pratyaya ye haiM- su / au / js| am| autt| shs| ttaa| bhyAm / bhis / nge| bhyaam| bhyas / Gasi / bhyAm / bhyas / Gas / os| Am / Gi / os / sup / yahAM prathama su pratyaya ko lekara antima sup pratyaya ke pakAra se 'sup' pratyAhAra banAyA gayA hai / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH 221 (2) tiG pratyaya ye haiM-tim / tas / jhi| sip / thas / th| mip / vas / mas / t| aataam| jh| thAs / aathaam| dhvam / iT / vhi| mhing| yahAM prathama tip' pratyaya kA ti' aura antima mahiG' ke DakAra se 'tiG' pratyAhAra banAyA gayA hai| nakArAntaM kyajAdiSu (2) naH kye|15| pa0vi0-na: 1 / 1 kye 71 / anu0-'padam' itynuvrtte| anvaya:-na: kye padam / artha:-nakArAntaM zabdarUpaM kye pratyaye parata: pada-saMjJakaM bhavati / 'kye' iti kyac-kyaG-kyaSAM pratyayAnAM sAmAnyena grahaNaM kriyte| udA0-(kyac) rAjIyati / (kyaG) raajaayte| (kyaS) varmAyati / vrmaayte| AryabhASA-artha-(na:) nakArAnta zabda kI (kye) kya pratyaya pare hone para (padam) pada saMjJA hotI hai| kye' yahAM kyac. kyaG aura kyaS pratyaya kA samAna rUpa se grahaNa kiyA gayA hai| . udA0-(kyaca) raajiiyti| apane rAjA ko cAhatA hai| (kyaG) raajaayte| rAjA ke samAna AcaraNa karatA hai| vrmaayti| vrmaayte| jo varma (kavaca) nahIM hai, vaha varma bana rahA hai| siddhi-(1) rAjIyati / rAjan+kyac / raajn+y| raaj+y| raajii+y| rAjIya+laT / raajiiy+shp+tip| raajiiy+a+ti| raajyti| yahAM rAjan' zabda se 'sup Atmana: kyac (3 / 118) se kyac' pratyaya karane para nakArAnta rAjan' zabda kI pada saMjJA hotI hai| ata: nalopa: prAtipadikAntasya' (8 / 27) se n' kA lopa ho jAtA hai| kyaci ca' (7 / 4 / 33) se IkAra Adeza hotA hai| tatpazcAt 'rAjIya' dhAtu se laT' pratyaya aura usake sthAna meM tip' Adeza hotA hai| (2) raajaayte| raajn+kyng| raajn+y| raaj+y| raajaa+y| rAjAya+laT / raajaay+shp+t| raajaay+a+te| raajaayte| yahAM rAjan zabda se kartuH kyaG salopazca' (3 / 1 / 11) se kyaG' pratyaya karane para nakArAnta 'rAjan' zabda kI pada saMjJA hotI hai| ata: pUrvavat n' kA lopa ho jAtA hai| 'akRtasArvadhAtukayordIrghaH' (7 / 4 / 25) se dIrgha hotA hai| tatpazcAt rAjAya dhAtu se laT' pratyaya aura Dit hone se usake sthAna meM Atmanepada ta' Adeza hotA hai| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) vrmaayti| vrmn+kyss| vrmn+y| vrmy| vrmaa+y| varmAya+laT / vrmaay+shp+tim| vrmaay+a+ti| vrmaayti| yahAM 'varman' zabda se lohitAdiDAjbhya: kyaS' (3 / 1 / 13) se kyaS' pratyaya karane para nakArAnta varman' zabda kI padasaMjJA hotI hai| ata: pUrvavat n' kA lopa ho jAtA hai| yahAM pUrvavat dIrgha hokara varmAya' dhAtu se pUrvavat laT' pratyaya hotA hai| yahAM 'vA kyaSaH' (1 / 3 / 90) se vikalpa se parasmaipada hotA hai| pakSa meM aatmnepd-vrmaayte| siti pratyaye'pi siti c|16| pa0vi0-siti 71 ca avyayapadam / sa0-sa it yasya sa:-sit, tasmin-siti (bhuvriihi:)| anvaya:-siti ca pdm| artha:-siti ca pratyaye parata: pUrvaM padasaMjJakaM bhvti| 'yaci bham' (1 / 4 / 18) iti bha-saMjJAM vakSyati, tasyAyaM purastAd apavAdaH / udA0-bhavadIya: / uurnnaayuH| AryabhASA-artha-(siti) sit pratyaya pare hone para (ca) bhI pUrvavartI zabda kI (padam) pada saMjJA hotI hai| yaci bham (1 / 4 / 18) se bha-saMjJA kA vidhAna kiyA jaayegaa| yaha usakA pUrva-apavAda hai| udA0-bhavadIya: / aapkaa| UrNAyuH / UnavAlA (uunii)| siddhi-(1) bhvdiiyH| bhvt+chs| bhavat+ iiy| bhvd+iiyN| bhvdiiy+su| bhvdiiyH| yahAM 'bhavat' zabda se 'bhavataSThakchasauM' (4 / 2 / 115) se sit chas pratyaya karane para 'bhavat' kI pada saMjJA hotI hai| pada saMjJA hone se 'jhalAM jazo'nte' (8 / 2 / 39) se t ko jaz d ho jAtA hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'ch' ke sthAna meM 'Iy' Adeza hotA hai| (2) UrNAyuH / UrNA+yus / uurnnaa+yu| uurnnaayu+su| UrNAyuH / yahAM 'UrNA' zabda se UrNAyA yasa' (5 / 2 / 123) se sit yus' pratyaya karane para UrNA' zabda kI pada saMjJA hone se yaci bham (1 / 4 / 18) se prApta bha-saMjJA nahIM hotI hai, ata: 'yasyeti ca (6 / 4 / 146) se AkAra kA lopa bhI nahIM hotA hai| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH asarvanAmasthAneSu svAdiSu - svAdiSvasarvanAmasthAne / 17 / pa0vi0-su-AdiSu 7 / 3 / asarvanAmasthAne 7 / 1 / sa0-su AdiryeSAM te-svAdaya:, teSu - svAdiSu ( bahuvrIhi: ) / na sarvanAmasthAnamiti, asarvanAmasthAnam, tasmin-asarvanAmasthAne ( naJtatpuruSaH) / anu0 - 'padam' ityanuvartate / anvayaH - asarvanAmasthAne svAdiSu pUrvaM padam / artha :- sarvanAmasthAnavarjiteSu svAdiSu pratyayeSu parataH pUrvaM pada-saMjJakaM bhavati / udaa0-raajbhyaam| rAjabhiH / rAjatvam / rAjatA / rAjataraH / rAjatamaH / 'svAdiSu' ityatra 'svaujas 0 ' ( 4 / 1 / 1 ) iti su-zabdAdArabhya 'uraH prabhRtibhyaH kap' (5 / 4 / 151) iti A kapaH pratyayA gRhyante / AryabhASA - artha - (asarvanAmasthAne) sarvanAmasthAnasaMjJaka pratyayoM ko chor3akara (svAdiSu) 'su' Adi pratyayoM ke pare hone para pUrvavartI zabda kI (padam ) pada saMjJA hotI hai| udA0 - rAjabhyAm / do rAjAoM ke dvaaraa| rAjabhiH / saba rAjAoM ke dvArA / raajtvm| raajpnaa| raajtaa| rAjabhAva / rAjataraH / do rAjAoM meM prazaMsanIya rAjA / rAjatamaH / saba rAjAoM meM prazaMsanIya rAjA / 223 siddhi - (1) rAjabhyAm / rAjan+bhyAm / rAja+bhyAm / yahAM 'rAjana' zabda se 'bhyAm ' pratyaya karane para 'rAjana' zabda kI pada saMjJA hotI hai / ata: 'nalopaH prAtipadikAntasya' ( 812 17) se 'n' kA lopa ho jAtA hai| isI prakAra se rAjan + bhis= rAjabhiH / (2) rAjatvam / raajn+tv| raaj+tv| rAjatva+su / rAjatvam / yahAM 'rAjana' zabda se 'tasya bhAvastvatalo' (5111119) se taddhita 'tva' pratyaya karane para pUrvavat 'n' kA lopa hotA hai| (3) rAjatA / raajn+tl| raaj+t| rAjata+TAp / raaj+t+aa| rAjatA+su / rAjatA / tal pratyayAnta zabda 'talanta:' ( liMgAnuzAsana) se strIliGga meM hI hote haiM / ata: 'ajAdyataSTAp' (4 / 1 / 4 ) se strIliGga meM 'TAp' pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (4) rAjataraH / rAjan +tarap / raaj+tr| raajtr+su| rAjataraH / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM rAjan' zabda se dvivacanavibhajyopapade tarabIyasunau' (5 / 3 / 57) se taddhita taram' pratyaya karane para 'rAjan' zabda kI padasaMjJA hotI hai| ata: pUrvavat na' kA lopa ho jAtA hai| (5) raajtm:| rAjan+tamam / raaj+tm| raajtm+su| rAjatamaH / yahAM 'rAjan' zabda se 'atizAyane tamabiSThanau' (5 // 3155) se tamap' pratyaya karane para rAjan' zabda kI padasaMjJA hotI hai| ata: pUrvavat n' kA lopa hotA hai| bhAsaMjJAprakaraNam ya-ajAdau (1) yaci bham / 18 / pa0vi0-y-aci 71 bham 1 / 1 / sa0-y ca ac ca etayo: samAhAra:-yac, tasmin yaci (smaahaardvndv:)| anu0-'svAdiSvasarvanAmasthAne' itynuvrtte| anvaya:-asarvanAmasthAne svAdiSu pUrvaM bhm| artha:-sarvanAmasthAnavarjiteSu svAdiSu pratyayeSu yakArAdAvajAdau ca pratyaye parata: pUrva bha-saMjJakaM bhavati / udA0-(yakArAdau) gArya: / vAtsyaH / (ajAdau) dAkSi: / plAkSiH / AryabhASA-artha-(asarvanAmasthAne) sarvanAmasthAnasaMjJaka pratyayoM ko chor3akara (svAdiSu) 'su' Adi pratyayoM meM vidyamAna (yaci) yakArAdi aura ajAdi pratyaya ke pare hone para pUrvavartI zabda kI (bham) 'bha' saMjJA hotI hai| udA0-(yakArAdi) gAryaH / garga kA potaa| vAtsyaH / vatsa kA potaa| (ajAdi) dAkSiH / dakSa kA putra / plAkSiH / plakSa kA putra / siddhi-(1) gArgya: / garga+yaJ / grg+y| gaarg+y| gaaye+su| gaary:| yahAM garga' zabda se 'gargAdibhyo ya (4 / 1 / 105) se gotrApatya artha meM yaJ' pratyaya karane para garga' zabda kI 'bha' saMjJA hotI hai| ata: yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se garga' ke 'a' kA lopa ho jAtA hai| aco Niti' (7 / 2 / 115) se Adi vRddhi hotI hai| isI prakAra vatsa' zabda se 'vAtsya:' zabda siddha hotA hai| (2) dAkSiH / dakSa+iJ / dsh+i| daakss+i| daakssi+su| dAkSiH / yahAM dakSa' zabda se 'ata i (4 / 1 / 95) se apatya artha meM 'iJ' pratyaya karane para dakSa' zabda kI 'bha' saMjJA hotii| ata: pUrvavat dakSa ke 'a' kA lopa ho jAtA hai| yahAM bhI pUrvavat AdivRddhi hotI hai| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH takArAntaM makArAntaM ca matvarthe (2) tasau matvarthe | 16 | pa0vi0-ta-sau 1 / 2 matu- arthe 71 / sa0-tazca sazca tau-tasau ( itaretarayogadvandvaH) / matorartha iti matvarthaH, tasmin-matvarthe (SaSThItatpuruSa: ) / anu0-'bham' ityanuvartate / anvayaH - tasau bham matvarthe 1 arthaH-takArAntaM sakArAntaM ca zabdarUpaM matvarthe pratyaye parato bha-saMjJakaM 225 bhavati / udA0- (takArAntam ) vidyutvAn balAhakaH / udazvitvAn ghoSaH / (sakArAntam) payasvI | yazasvI / AryabhASA-artha- (tasau) takArAnta aura sakArAnta zabda kI (matvarthe) matu- arthIya pratyaya pare hone para (bham ) bha-saMjJA hotI hai| udA0-1 - (takArAnta) vidyutvAn balAhakaH / bijalIvAlA bAdala / udazvitvAn ghoSaH / lassIvAlI jhoMpar3I athavA lassIvAle gvAloM kI bastI / 'ghoSa AbhIrapallI syA' dityamaraH / (sakArAnta) payasvI / duudhvaalaa| yazasvI / yazavAlA / siddhi- (1) vidyutvAn / vidyut+matup / vidyut+mat / vidyut+vt| vidyutvat+su / vidyutvanumt+su / vidyut+vAn t+s / vidyutvAn / yahAM takArAnta vidyut zabda se 'tadasyAstyasminniti matup (5/2/94) se 'matup' pratyaya aura 'jhaya:' ( 8 12 110) se 'matup' ke 'm' ko 'v' Adeza hotA hai| 'matup' pratyaya ke pare hone para takArAnta vidyut' zabda kI bha-saMjJA hone se 'jhalAM jazo'nte' (8 12 139 ) se 'ta' ko jaz dakAra nahIM hotA hai / yahAM 'ugidacAM sarvanAmasthAne cA'dhAto:' ( 711170 ) se 'num' Agama, 'sarvanAmasthAne cA'sambuddhauM' ( 6 |4 / 8) se 'halGyAbbhyo dIrghAt 0 ' ( 6 / 1 / 68) dIrgha se 'su' kA lopa aura 'saMyogAntasya lopa:' ( 813 / 23) se 'tU' kA lopa ho jAtA hai| isI prakAra takArAnta 'udazvit' zabda se matup pratyaya karane para 'udazvitvAn' zabda siddha hotA hai / (2) payasvI / payas+vini / payas+vin / payasvin+su / payasvIn+s / payasvI / yahAM sakArAnta 'payas' zabda se 'asmAyAstrajo vini:' (5 / 2 / 121) se matvarthIya 'vini' pratyaya karane para sakArAnta 'payas' zabda kI bha-saMjJA hotI hai| isaliye yahAM 'sasajuSo ru' (8/2/66 ) se 'payas' ke 's' ko 'ha' Adeza nahIM hotA hai| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM sarvanAmasthAne cAsambuddhau' (6 / 4 / 8) se dIrgha, halyAbbhyo dIrghAta0' (6 / 1 / 68) se 'su' kA lopa aura nalopa: prAtipadikAntasya' (8 / 27) se n' kA lopa ho jAtA hai| vede'yasmayAdIni ___ ayasmayAdIni chndsi|20| pa0vi0-ayasmaya-AdIni 13 chandasi 7 / 1 / * sa0-ayasmayam AdiryeSAM tAnImAni-ayasmayAdIni (bhuvriihiH)| anu0-bham, padam iti cAnuvartate / anvaya:-chandasi ayasmayAdIni bham padaM ca / artha:-chandasi vaidikabhASAyAm ayasmayAdIni zabdarUpANi sAdhUni bhvnti| atra bha-padasaMjJAdhikAre sAdhutvavidhAnAd asmayAdInAM bha-padasaMkhyAmukhena sAdhutvaM vidhiiyte| udA0-ayasmayaM vrm| ayasmayAni paatraanni| kvacid bha-saMjJA padasaMjJA cetyubhayamapi bhavati-sa suSTubhA sa RkvatA gaNena / 'RkvatA' ityatra padatvAt kutvaM tu bhavati, paraM bhatvAj jaztvaM na bhavati / AryabhASA-artha-chandasi-vaidikabhASA meM (ayasmayAdIni) 'ayasmaya' Adi zabda zuddha samajhe jAte haiN| yahAM 'bha' aura 'pada' saMjJA ke adhikAra meM 'ayasmaya' Adi zabdoM kA sAdhutva vidhAna kiyA gayA hai, ata: inheM bha aura padasaMjJA kArya viSaya meM sAdhu samajhanA caahiye| udA0-ayasmayaM varma / loha se banA huA kavaca / ayasmayAni pAtrANi / lohe se bane huye pAtra (sTIla ke brtn)| sa suSTubhA RkvatA gnnen| siddhi-(1) ayasmayam / ayas+mayaT / ays+my| aysmy+su| ayasmayam / yahAM 'ayas' zabda se tatprakRtavacane mayaT' (5 / 4 / 21) se 'mayaT' pratyaya karane para 'ayas' kI bha-saMjJA hotI hai| bha-saMjJA hone se sasajuSo ru:' (8 / 2 / 66) se s' ko rutva nahIM hotA hai| (2) RkvatA / Rc+matupa / Rc+vat / Rk+vat / Rkvt+ttaa| Rkvtaa| yahAM Rc zabda se tadasyAsminnastIti matup' (5 / 2 / 94) se 'matupa' pratyaya aura mayaH' (8 / 2 / 10) se matupa' ke 'm' ko vakArAdeza karane para 'c' zabda kI pada saMjJA hone se co: ku:' (8 / 2 / 30) se kutva to ho jAtA hai, kintu bha-saMjJA hone se 'jhalAM Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH 227 jazo'nte (8 / 2 /39 ) se jaztva gakAra nahIM hotA hai| isa prakAra kahIM-kahIM 'bha' aura 'pada' donoM saMjJAyeM bhI ho jAtI haiN| vizeSa- 'ayasmaya' Adi koI nirdhArita gaNa nahIM hai| isa prakAra ke zabdoM ko ayasmaya Adi gaNa meM samajha leveM / vacana-vidhAnam bahuvacanam (1) bahuSu bahuvacanam / 21 / pa0vi0 - bahuSu 1/3 bahuvacanam 1 / 1 / artha :- bahuSu padArtheSu ucyamAneSu bahuvacanaM bhavati / udA0 - brAhmaNAH paThanti / AryabhASA - artha - (bahuSu) bahuta padArthoM ke kathana karane meM (bahuvacanam ) bahuvacana saMjJaka pratyaya hote haiM / udA0 - brAhmaNAH paThanti / brAhmaNa par3hate haiM / siddhi - (1) brAhmaNAH / braahmnn+js| brAhmaNa+as / brAhmaNAH / yahAM bahuta brAhmaNoM ke kathana meM bahuvacana saMjJaka 'jas' pratyaya hai| (2) paThanti / paTh + laT / paTh+zap+jhi / paTh+a+anti / paThanti / yahAM para 'paTha vyaktAyAM vAci' (bhvA0pa0) dhAtu se bahutva vivakSA meM bahuvacana saMjJaka 'jhi' pratyaya hotA hai / 'jho'ntaH' (7 / 1 / 3) se 'jhU' ko 'anta' Adeza hotA hai| dvivacanamekavacanaM ca (2) dvayekayordvivacanaikavacane // 22 // pa0vi0-dvi-ekayoH 7 2 dvivacana - ekavacane 1 / 2 / sa0 - dvau ca ekazca tau dvi-ekau tayo: - dvayekayo: ( itaretarayogadvandvaH) / dvivacanaM ca ekavacanaM ca te dvivacanaikavacane ( itaretarayogadvandvaH) / artha:-dvi-ekayoH padArthayorucyamAnayoryathAsaMkhyaM dvivacana - ekavacane bhavataH / udA0- (dvitva-vivakSAyAm) brAhmaNau paThataH / ( ekatva - vivakSAyAm) brAhmaNaH paThati / AryabhASA-artha- (dvayekayoH) do aura eka padArtha ke kahane meM yathAsaMkhya ( dvivacanaikavacane) dvivacana aura ekavacana saMjJaka pratyaya hote haiN| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0- - (dvitva - vivakSA meM) brAhmaNau paThataH / do brAhmaNa par3hate haiN| (ekatva - vivakSA meM) brAhmaNaH paThati / eka brAhmaNa par3hatA hai| siddhi - (1) brAhmaNau / brAhmaNa+au / braahmnnau| yahAM do brAhmaNoM kI vivakSA meM brAhmaNa zabda se dvivacana saMjJaka 'au' pratyaya hotA hai| 228 (2) paThataH / paTh+laT / ptth+shp+ts| paTh+a+tas / ptthtH| yahAM paTha vyaktAyAM vAci' ( vA0pa0) se dvitva kI vivakSA meM dvivacana saMjJaka 'tas' pratyaya hotA hai| (3) brAhmaNaH / brAhmaNa+su / brAhmaNa+ru / brAhmaNa+ r / brAhmaNa: / yahAM eka brAhmaNa kI vivakSA meM brAhmaNa zabda se ekavacana saMjJaka 'su' pratyaya hotA hai| (4) paThati / paTh+laT / paTh+zap+tip / paTh+a+ti / paThati / yahAM 'paTha vyaktAyAM vAci' (bhvA0pa0) dhAtu se ekatva vivakSA meM ekavacana saMjJaka 'tip' pratyaya hotA hai| kArakaprakaraNam adhikAra: pa0vi0 kArake 7 / 1 / artha:- 'kArake' ityadhikAro'yam, 'tatprayojako hetuzca' (1 / 4 / 55 ) iti yAvat / kArakazabdo'tra nimittaparyAyaH / kArakaM heturityanarthAntaram / kasya hetuH ? kriyAyA: / kArake | 23 | AryabhASA - artha - (kArake) kArake' kA 'tatprayojako hetuzca' (1 / 4 / 45) taka adhikAra hai| yahAM kAraka zabda nimitta kA paryAyavAcI hai| kAraka aura nimitta zabda meM koI arthabheda nahIM hai| kisakA hetu ? kriyA kA jo hetu hotA hai use kAraka (kAraNa) kahate haiM / 'kAraka' zabda eka avyutpanna prAtipadika hai isakA artha 'kAraNa' hai| isa prakaraNa kAraka zabda se hI vyavahAra kiyA jAtA hai 1 apAdAna-saMjJA dhruvam-- (1) dhruvamapAye'pAdAnam / 24 / pa0vi0-1 - dhruvam 1 / 1 apAye 7 / 1 apAdAnam 1 / 1 / arthaH-apAye=vibhAge sati yad dhruvam = avadhibhUtaM tat kArakam apAdAna-saMjJakaM bhavati / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH udaa0-graamaadaagcchti| prvtaadvrohti| sArthAd hiin:| rathAt ptitH| AryabhASA-artha-(apAye) do padArthoM ke vibhAga ho jAne para (dhruvam) jo padArtha avadhirUpa hai, (kArakam) usa kAraka kI (apAdAnam) apAdAna saMjJA hotI hai| udaa0-graamaadaagcchti| vaha grAma se AtA hai| prvtaadvrohti| vaha parvata se utaratA hai| sArthAd hInaH / vaha apane samudAya se bichur3a gyaa| rathAt patita: / vaha ratha se gira gyaa| siddhi-grAmAdAgacchati devadattaH / devadatta grAma se AtA hai| yahAM devadatta aura grAma do padArtha haiM, jo prathama paraspara saMyukta haiN| una donoM kA apAya vibhAga (pRthagbhAva) ho jAne para jo padArtha dhruva arthAt avadhirUpa hai ki devadatta kA kahAM se vibhAga huA hai ? usa avadhirUpa kAraka (kAraNa) kI apAdAna saMjJA hotI hai aura usameM 'apAdAne paJcamI' (2 / 3 / 28) se paJcamI vibhakti ho jAtI hai| isI prakAra 'parvatAdavarohati Adi udAharaNoM ko samajha leveN| bhayahetuH (2) bhItrArthAnAM bhayahetuH / 25 / pa0vi0-bhI-trArthAnAm 6 / 3 bhaya-hetu: 11 / sa0-bhIzca trAzca tau-bhItrau, arthazca arthazca tau-arthau / bhItrau artho yeSAM te bhItrArthAH, teSAm-bhItrArthAnAm (itretryogdvndvgrbhitbhuvriihiH)| bhayasya heturiti bhayahetu: (sssstthiittpurussH)| anu0-'apAdAnam' itynuvrtte| anvaya:-bhItrArthAnAM bhayahetu: kArakamapAdAnam / artha:-bibhetyarthAnAM trAyatyarthAnAM ca dhAtUnAM prayoge yobhayasya hetu:, tat kArakam apAdAnasaMjJakaM bhvti|| / udA0-(bibhetyarthAnAm) caurebhyo bibheti| caurebhya udvijte| (trAyatyarthAnAm) caurebhystraayte| caurebhyo rkssti| __ AryabhASA-artha-(bhI-trArthAnAm) DaranA aura rakSA karanA arthavAlI dhAtuoM ke prayoga meM (bhaya-hetu:) jo bhayahetu rUpa (kArakam) kAraka hai, usakI apAdAna saMjJA hotI hai| udA0-(bibheti arthaka) caurebhyo bibheti| vaha coroM se DaratA hai| caurebhya udvijte| vaha cAroM se udvigna (vyAkula) hotA hai| (trAyati-arthaka) caurebhystraayte| vaha cauroM se pAlana karatA hai (pIchA chur3avAtA hai)| caurebhyo rkssti| vaha cauroM se rakSA karatA hai| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-devadattazcaurebhyo bibheti / devadatta cauroM se DaratA hai| yahAM 'bibheti' dhAtu ke prayoga meM bhaya kA hetu cora hai, ataH usa 'kAraka' kI apAdAna saMjJA hotI hai aura usameM 'apAdAne paJcamI' (2/3/28) se paJcamI vibhakti ho jAtI hai| isI prakAra 'caurebhya udvijate Adi meM bhI samajheM / asoDhaH 230 (3) parAjerasoDhaH / 26 / pa0vi0-parA-je: 6 / 1 asoDhaH 1 / 1 / sa0-soDhuM zakyate iti soDhaH / na soDha iti asoDhaH ( naJtatpuruSa: ) / anu0 - 'apAdAnam' ityanuvartate / anvayaH - parAjerasoDhaH kArakamapAdanam / artha:- parA pUrvasya ji - dhAtoH prayoge yo'soDho'rthaH tatkArakam apAdAnasaMjJakaM bhavati / udA0-adhyayanAt parAjayate / AryabhASA-artha- (pairA-jeH) parA upasargapUrvaka 'ji' dhAtu ke prayoga meM (asoDhaH) jo asahya padArtha hai, (kArakam ) usa kAraka kI (apAdAnam) apAdAna saMjJA hotI hai| udA0 - adhyayanAt praajyte| vaha adhyayana se parAjita hotA hai| siddhi-devadatto'dhyayanAt parAjayate / devadatta adhyayana kArya se parAjita hotA hai| yahAM 'parAjayate' ke prayoga meM devadatta ke liye asahya padArtha 'adhyayana' hai| usa 'kAraka' kI apAdAna saMjJA hotI hai aura usameM 'apAdAne paJcamI (2/3/28) se paJcamI vibhakti hotI hai| IpsitaH (4) vAraNArthAnAmIpsitaH / 27 / pa0vi0-vAraNa-arthAnAm 6 / 1 IpsitaH 1 / 1 / sa0-vAraNam artho yeSAM te vAraNArthA:, teSAm-vAraNArthAnAm ( bahuvrIhi: ) / anu0 - 'apAdAnam' ityanuvartate / anvayaH - vAraNArthAnAmItsitaH kArakamapAdAnam / artha:-vAraNArthAnAm=nivAraNArthAnAM dhAtUnAM prayoge ya Ipsito'rthastat kArakamapAdAnasaMjJakaM bhavati / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 __ prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH udA0-yavebhyo gAM vArayati / yavebhyo gAM nivrtyti| AryabhASA-artha-(vAraNArthAnAm) nivAraNa arthavAlI dhAtuoM ke prayoga meM (ipsita:) jo padArtha abhISTa hai, usa kAraka kI (apAdAnam) apAdAna saMjJA hotI hai| udA0-yavebhyo gAM vaaryti| vaha jau ke kheta se gAya ko haTAtA hai| yavebhyo gAM nivrtyti| vaha jau ke kheta se gAya ko mor3atA hai| siddhi-devadatto yavebhyo gAM vArayati / devadatta jau ke kheta se gau ko haTAtA hai| yahAM vArayati' ke prayoga meM devadatta ko 'jau kA kheta' abhISTa padArtha hai, priya hai, vaha usameM hAni nahIM cAhatA hai, ata: usa kAraka kI apAdAna saMjJA hotI hai aura usameM 'apAdAne paJcamI' (2 / 3 / 28) se paJcamI vibhakti ho jAtI hai| yenAdarzanamicchati (5) antarkI yenaadrshnmicchti|28| pa0vi0-antarho 7 / 1 nimittsptmii| yena 31 adarzanam 11 icchati 'kriyaapdm'| sa0-na darzanamiti adarzanam (naJtatpuruSaH) / anu0-'apAdAnam' itynuvrtte| anvaya:-antauM yenAdarzanamicchati tat kArakamapAdAnam / artha:-antardhI antardhAnanimittam, yenAtmano'darzanamicchati, tatkArakamapAdAnasaMjJakaM bhavati / udA0-upAdhyAyAd antrdhtte| upAdhyAyAd niliiyte| AryabhASA-artha-(antardhA) antardhAna ke nimitta yina) jisase vaha (adarzanam) apanA adarzana (icchati) cAhatA hai, (kArakam) usa kAraka kI (apAdAnam) apAdAna saMjJA hotI hai| udA0-upAdhyAyAd antardhatte / apAdhyAya se antardhAna hotA hai| upAdhyAyAd niliiyte| upAdhyAya se chupatA hai| siddhi-chAtra upaadhyaayaadntrdhtte| chAtra upAdhyAya se antardhAna hotA hai| yahAM chAtra antardhAna ke kAraNa upAdhyAya se apanA adarzana cAhatA hai, ata: usakI apAdAna saMjJA hotI hai aura usameM 'apAdAne paJcamI' (2 / 3 / 28) se paJcamI vibhakti ho jAtI hai| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AkhyAtA (6) aakhyaatopyoge|26| pa0vi0-AkhyAtA 11 upayoge 71 / anu0-'apAdAnam' itynuvrtte| anvaya:-upayoge AkhyAtA kArakamapAdAnam / artha:-upayoge niyamapUrvake vidyAgrahaNe sAdhye ya AkhyAtA pratipAdayitA, tatkArakamapadAnasaMjJakaM bhvti| udA0-upAdhyAyAd adhiite| upAdhyAyAd Agamayati / AryabhASA-artha-(upayoge) niyamapUrvaka vidyA grahaNa karane meM (AkhyAtA) jo usakA pratipAdaka hai, (kArakam) usa kAraka kI (apAdAnam) apAdAna saMjJA hotI hai| upAdhyAyAd adhiite| upAdhyAya se par3hatA hai| upAdhyAyAd Agamayati / upAdhyAya se vidyA prApta karatA hai| siddhi-ziSya upAdhyAyAd adhiite| ziSya apane upAdhyAya se niyamapUrvaka vidyA grahaNa karatA hai| yahAM niyamapUrvaka vidyA ke grahaNa karane meM usakA pratipAdaka upAdhyAya hai, ata: usakI apAdAna saMjJA hotI hai aura usameM 'apAdAne paJcamI' (2 / 3 / 28) se paJcamI vibhakti ho jAtI hai| prakRtiH (7) janikartuH prkRtiH|30| pa0vi0-jani-kartuH 61 prakRti: 1 / 1 / sa0-jane: kartA iti janikartA, tasya-janikartuH (SaSThItatpuruSaH) / anu0-'apAdAnam' itynuvrtte| anvaya:-janikartuH prakRti: kaarkmpaadaanm| artha:-janidhAtorya: kartA, tasya yA prakRti: kAraNam, tat kArakam apAdAnasaMjJakaM bhvti| udA0-zRgAd zaro jaayte| gomayAd vRzciko jaayte| AryabhASA-artha-(janikartuH) jani' dhAtu kA jo kartA hai, usakI (prakRtiH) jo prakRti arthAt kAraNa hai, (kArakam) usa kAraka kI (apAdAnam) apAdAna saMjJA hotI hai| udA0-zRGgAd zaro jaayte| sIMga se bANa paidA hotA hai| gomayAd vRzciko jaayte| gobara se bicchU paidA hotA hai| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH 233 siddhi-za -zRGgAd zaro jaayte| yahAM 'jAyate' pada kA kartA 'zara' hai aura usakI prakRti ( upAdAnakaraNa) zRGga hai, ata: usakI apAdAna saMjJA hotI hai aura usameM 'apAdAne paJcamIM' (2 / 3 / 28) se paJcamI vibhakti ho jAtI hai| isI prakAra 'gomayAd vRzciko jAyate samajheM / prabhava: (8) bhuvaH prabhavaH / 31 / pa0vi0 - bhuvaH 6 / 1 prabhavaH 1 / 1 / anu0 - 'kartuH, apAdAnam' ityanuvartate / anvayaH - bhuvaH kartuH prabhavaH kaarkmpaadaanm| artha:- bhuvo dhAtoryaH kartA, tasya yaH prabhavo'rthastatkArakam apAdAnasaMjJakaM bhavati / udA0-himavato gaGgA prabhavati / kAzmIrebhyo vitastA prbhvti| prathamata upalabhyate ityarthaH / AryabhASA - artha - (bhuvaH) bhU dhAtu kA ( kartuH) jo kartA hai, usakI (prabhavaH) jo prathama utpatti sthAna hai, (kArakam ) usa kAraka kI (apAdAnam) apAdAna saMjJA hotI hai| udA0 - himavato gaGgA prabhavati / himAlaya se gaGgA nikalatI hai| kAzmIrebhyo vitastA prabhavati / kAzmIra se vitastA nadI nikalatI hai| siddhi - himavato gaGgA prabhavati / himAlaya se gaGgA nadI nikalatI hai| yahAM 'prabhavati' kA kartA 'gaGgA' hai aura usakA prathama utpatti sthAna himavAn hai, ataH usakI apAdAna saMjJA hotI hai aura usameM 'apAdAne paJcamI' (2 13128) se paJcamI vibhakti ho jAtI hai| isI prakAra - 'kAzmIrebhyo vitastA prabhavati' samajheM / sampradAnasaMjJA dadAti - karmaNA yamabhiprati (1) karmaNA yamabhipraiti sa sampradAnam // 32 // pa0vi0 - karmaNA 3 / 1 yam 2 / 1 abhipraiti kriyApadam, saH 1 / 1 sampradAnam 1 / 1 / anvayaH - kartA karmaNA yam abhipraiti (sa) kArakaM sampradAnam / artha:- kartA dadAti - karmaNA yam abhipraiti = abhIpsati sa kArakaM sampradAnasaMjJakaM bhavati / anvarthakasaMjJAvijJAnAd dadAti-karmaNA iti vijJAyate / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 234 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-kartA (karmaNA) upAdhyAyAya gAM dadAti / mANavakAya bhikSAM ddaati| AryabhASA-artha-kartA (karmaNA) dadAti-kriyA ke karma ke dvArA (yam) jisako (abhipraiti) prApta karanA cAhatA hai (sa:) usa (kArakam) kAraka kI (sampradAnam) sampradAna saMjJA hotI hai| udA0-upAdhyAyAya gAM dadAti / vaha upAdhyAya ko gAya detA hai| mANavakAya bhikSAM ddaati| vaha bAlaka ko bhikSA detA hai| siddhi-devadatta upAdhyAyAya gAM dadAti / devadatta upAdhyAya ko gAya detA hai| yahAM devadatta dadAti' kriyA ke karma 'go' ke dvArA upAdhyAya ko prApta karanA cAhatA hai, usase sambandhita hotA hai, ata: upAdhyAya kI sampradAna saMjJA hai| isaliye usase 'caturthI sampradAne (2 / 3 / 13) se caturthI vibhakti ho jAtI hai| prIyamANa: (2) rucyArthAnAM prIyamANaH / 33 / pa0vi0-ruci-arthAnAm 6 / 3 prIyamANaH / 11 / sa0-rucirartho yeSAM te rucyAH , teSAm-rucyarthAnAm (bhuvriihi:)| anu0-'sampradAnam' ityanuvartate / anvaya:-rucyArthAnAM prIyamANa: kArakaM sampradAnam / artha:-ruci-arthAnAM dhAtUnAM prayoge ya: prIyamANa:=tarpamANo'rthaH, tat kArakaM sampradAna-saMjJakaM bhvti| udA0-devadattAya rocate modakaH / yajJadattAya svadate'pUpaH / anyakartRko'bhilASa: ruci: / devadattasthasyAbhilASasyAtra modaka: kartA / ___AryabhASA-artha- (ruci-arthAnAm) ruci arthavAlI dhAtuoM ke prayoga meM (prIyamANa:) jo tRpta honevAlA hai (kArakam) usa kAraka kI (sampradAnam) sampradAna saMjJA hotI hai| udA0-devadattAya rocate modakaH / devadatta ko laDDU acchA lagatA hai| yajJadattAya svadate'pUpaH / yajJadatta ko pUr3A svAda lagatA hai| siddhi-(1) devadattAya rocate modakaH / yahAM rocate' dhAtu ke prayoga meM tRpta honevAlA devadatta hai, ata: usakI sampradAna saMjJA hotI hai| isaliye usameM caturthI sampradAne (2 / 3 / 13) se caturthI vibhakti ho jAtI hai| isI prakAra-yajJadattAya svadate'pUpaH / vizeSa-dhAtupATha meM 'ruca dIptau' (bhvA0A0) ruca dhAtu dIpti artha meM par3hI gaI hai| anekArthA hi dhAtavo bhavanti' dhAtu anekArthaka hotI haiM, ata: yahAM ruca dhAtu abhilASa Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH 235 artha meM hai| anya kartA meM sthita abhilASa ko ruci kahate haiN| yahAM 'rocate' kA kartA modaka hai, abhilASa usase bhinna kartA devadatta meM avasthita hai| jJIpsyamAnaH (3) zlAghanuthAzapAM jJIpsyamAnaH / 34 / pa0vi0 zlAgha- hanuG-sthA-zapAm 6 / 3 jJIpsyamAnaH 1 / 3 / sa0- zlAghazca hanuG ca sthAzca zap ca te - zlAghahanusthAzapaH, teSAm - zlAghahanusthAzapAm (itaretarayogadvandvaH) / jJapayitumiSyAmANa iti jnyiipsymaanH| bodhayitumabhipreta ityarthaH / anu0 - 'sampradAnam' ityanuvartate / - anvayaH-zlAghahanusthAzapAM jJIpsyamAnaH kArakaM sampradAnam / artha:-zlAgha-hanuG-sthA-zapAM dhAtUnAM prayoge yo jJIpsyamAna:bodhayitumabhipreto'rtha:, tat kArakaM sampradAnasaMjJakaM bhavati / udA0 1- ( zlAgha ) sa devadattAya zlAghate / sa devadattaM zlAghamAnastAM zlAghAM tameva jJapayitumityartha: / (hanuG) sa devadattAya hanute / sa devadattam apanayamAnastadapanayanaM tameva jJapayitumicchatItyarthaH / (sthA ) sa devadattAya tiSThate / sa devadatte tiSThamAnastAmAsthAM tameva jJapayitumicchatItyarthaH / ( zap ) sa devadattAya zapate / sa devadattaM zapamAnastadupAlambhanaM tameva jJapayitumicchatItyarthaH / AryabhASA-artha- ( zlAghanusthAzapAm ) zlAgha, hanuG, sthA aura zam dhAtu ke prayoga meM (jJIpsyamAnaH ) jise usa zlAghA Adi ko janAnA abhISTa hai (kArakam ) usa kAraka kI (sampradAnam) sampradAna saMjJA hotI hai| udA0-1 - ( zlAgha) sa devadattAya zlAghate / vaha devadatta kI zlAghA = prazaMsA karatA hai aura usa zlAghA ko devadatta ko janAnA cAhatA hai / (hanuG ) sa devadattAya hunute / vaha devadatta ko haTAtA hai aura usa apanayana ko devadatta ko janAnA cAhatA hai| (sthA) sa devadattAya tiSThate / vaha devadatta meM AsthA rakhatA hai aura usa AsthA ko devadatta ko janAnA cAhatA hai / (zap ) sa devadattAya zapate / vaha devadatta ko upAlambha ( ulAhanA) detA hai aura usa upAlambha ko devadatta ko janAnA cAhatA hai / siddhi - (1) sa devadattAya zlAghate / vaha devadatta kI zlAghA karatA hai aura usa zlAghA ko devadatta ko janAnA cAhatA hai| yahAM 'zlAgha katthaneM' (bhvA0A0) dhAtu ke prayoga Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam meM jhIpsyamAna artha devadatta hai, ata: usa kAraka kI sampradAna saMjJA hotI hai| isaliye usameM 'caturthI sampradAne (2 / 3 /13) se caturthI vibhakti ho jAtI hai| aisA hI sarvatra samajheM / (2) sa devadattAya tiSThate / yahAM 'prakAzanastheyAkhyayozca' (a0 1 / 3 / 23) se 'SThA gatinivRttau (bhvA0pa0) dhAtu se Atmanepada hotA hai| ( 3 ) sa devadattAya shpte| yahAM 'zapa Akroze iti vaktavyam' (1 / 3 / 21) isa vArtika se zap dhAtu se upAlambhana artha meM Atmanepada hotA hai| uttamarNa: (4) dhAreruttamarNaH / 35 / pa0vi0-dhAre: 6 / 1 uttamarNaH 1 / 1 / sa0 RRNe uttama iti uttamarNa: ( bahuvrIhi: ) / 'saptamI vizeSaNe bahuvrIhauM' (2 / 2 / 35) iti saptamyantasya RNazabdasya pUrvanipAte prApte nipAtanAt paranipAtaH / anu0-'sampradAnam' ityanuvartate / anvayaH - dhAreruttamarNaH kArakaM sampradAnam / artha:-dhAri-dhAtoH prayoge ya uttamarNo'rtha:, tat kArakaM sampradAnasaMjJakaM bhavati / udA0-sa devadattAya zataM dhaaryti| kasya cottamamRNam ? yadIyaM dhanam, yo dhanasvAmI sa uttamarNa: / AryabhASA-artha-(dhAre:) dhArayati dhAtu ke prayoga meM (uttamarNa:) jo RNa meM uttama hai arthAt dhana kA svAmI hai (kArakam ) usa kAraka kI ( sampradAnam ) sampradAna saMjJA hotI hai| udA0 - sa devadattAya zataM dhArayati / vaha devadatta kA sau rupaye kA karjadAra hai| 'uttamarNa' kise kahate haiM ? jo dhana kA svAmI hai, use 'uttamarNa' kahate haiN| karjA lenevAle ko 'adhamarNa' kahA jAtA hai / siddhi-sa devadattAya zataM dhArayati / vaha devadatta kA sau rupaye kA karjadAra hai| yahAM 'dhArayati' dhAtu ke prayoga meM devadatta' uttamarNa hai, dhana kA svAmI hai, ata: usa kAraka kI sampradAna saMjJA hotI hai| isaliye usameM 'caturthI sampradAne' (2 / 3 /13 ) se caturthI vibhakti ho jAtI hai| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ipsita: prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH (5) spRherIpsitaH / 36 / pa0vi0 - spRhe : 6 / 1 IpsitaH 1 / 1 / anu0 - 'sampradAnam' ityanuvartate / anvayaH - spRherItsitaH kArakaM sampradAnam / artha :- spRhi dhAtoH prayoge ya IpsitaH = abhipreto'rtha:, tat kArakaM sampradAnasaMjJakaM bhavati / 237 udA0-sa puSpebhyaH spRhayati / sa phalebhyaH spRhayati / AryabhASA - artha - (spRhe:) spRhayati dhAtu ke prayoga meM (IpsitaH) jo abhipreta evaM abhISTa artha hai (kArakam ) usa kAraka kI ( sampradAnam ) sampradAna saMjJA hotI hai| udA0 - sa puSpebhyaH spRhayati / vaha phUloM ko prApta karanA cAhatA hai / sa phalebhyaH spRhayati / vaha phaloM ko prApta karanA cAhatA hai / siddhi-sa puSpebhyaH spRhayati / vaha phUloM ko prApta karanA cAhatA hai| yahAM spRha IpsAyAm' ( cu0 u0 ) dhAtu ke prayoga meM abhipreta artha puSpa hai, ataH usa kAraka kI yahAM sampradAna saMjJA hai| isaliye usameM 'caturthI sampradAne' (2/3 | 13) se caturthI vibhakti hotI hai| yaM pratikopaH (6) krudhadruherSyAsUyArthAnAM yaM prati kopaH | 36 | pa0vi0 - krudha - druha - ISya asUyArthAnAm 6 / 3 yam 2 / 1 prati avyayapadam, kopa: 1 / 1 / sao - krudhazca druhazca IrSyazca asUyazca te krudhaduherSyAsUyA:, arthazca arthazca arthazca arthazca te arthA: / krudhaduherSyAsUyA arthA yeSAM tekrudhadruherSyAsUyArthA:, teSAm-krudhadruherSyAsUyArthAnAm (itaretarayogadvandvagarbhitabahuvrIhi: ) / anvayaH - krudhaduherSyAsUyArthAnAM yaM prati kopaH kArakaM sampradAnam / artha:- krudha - druha-IrSya-asUyArthAnAM dhAtUnAM prayoge yaH 'yaM prati kopa:' artha:, tat kArakaM sampradAnasaMjJakaM bhavati / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udaa0-krodh:=amrssH| droh:=apkaarH| IrSyA akssmaa| asUyA guNeSu dossaaropnnm| (krodhArthasya) sa devadattAya krudhyati / (drohArthasya) sa devadattAya druyati / (IrSyArthasya) sa devadattAya iirnnyti| (asUyArthasya) sa devadattAya asuuyti| AryabhASA-artha- (kudhaduheAsUyArthAnAm) krodha, droha, IrSyA aura asUyA arthavAlI dhAtuoM ke prayoga meM (yaM prati kopa:) jisake prati krodha karanA' jo artha hai, (kArakam) usa kAraka kI (sampradAnam) sampradAna saMjJA hotI hai| udA0-(krodhArthaka) sa devadattAya krudhyti| vaha devadatta ke prati krodha karatA hai| (drohArthaka) sa devadattAya duyti| vaha devadatta ke prati droha karatA hai| (Irthi) sa devadattAya iissyti| vaha devadatta ke prati IrSyA karatA hai| (asUyArthaka) sa devadattAya asuuyti| vaha devadatta kI asUyA (nindA) karatA hai| siddhi-(1) sa devadattAya krudhyti| vaha devadatta ke prati krodha karatA hai| yahAM krudha krope' (di0pa0) dhAtu ke prayoga meM devadatta ke prati krodha' hai, ata: usa kAraka kI sampradAna saMjJA hai| isaliye yahAM caturthI sampradAne (2 / 3 / 13) se caturthI vibhakti ho jAtI hai| (2) isI prakAra 'duha jighAMsAyAm' (di0pa0) 'Irghya iArtha:' (bhvA0pa0) 'asUya upatApe (kaNDvAdi) dhAtuoM ke prayogoM meM bhI sampradAna saMjJA samajha leveN| vizeSa-krodha kopa hI hai| droha Adi bhI kopa se hI utpanna hote haiN| ata: yaM prati kopa:' yaha sAmAnyarUpa meM kahA gayA hai| karmasaMjJA yaM pratikopaH (7) krudhadruhorupasRSTayoH karma / 38 / pa0vi0-krudha-druho: 6 / 2 upasRSTayo: 6 / 2 karma 1 / 1 / sa0-krudhazca druh ca tau krudhadruhau, tayo:-krudhadruho: (itretryogdvndvH)| anu0-'yaM prati kopa:' itynuvrtte| anvaya:-upasRSTayo: krudhadruho: yaM prati kopa: kArakaM krm| artha:-upasRSTayo:-upasargayuktayo: krudhadruhordhAtvoH prayoge ya: yaM prati kopaH' artha:, tat kArakaM karmasaMjJakaM bhavati / / udA0- (krudha:) sa devadattam abhikrudhyti| (druhaH) sa devadattam abhidruhyti| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH 236 AryabhASA-artha-(upasRSTayo:) upasarga se yukta (krudhadruho:) krudh aura druh dhAtuoM ke prayoga meM (yaM prati kopa:) jisake prati krodha karanA' jo artha hai, (kArakam) usa kAraka 'kI (karma) karma saMjJA hotI hai| udA0-(krudha) sa devadattam abhikrudhyti| vaha devadatta ke prati krodha karatA hai| (duha) se devadattam abhidruhyati / vaha devadatta ke prati droha karatA hai| siddhi-sa devadattam abhikrudhyati / yahAM abhi upasargapUrvaka krudha kope' (di0pa0) dhAtu ke prayoga meM devadatta ke prati krodha hai, ata: usa kAraka kI karma saMjJA hai| isaliye usameM karmaNi dvitIyA' (2 / 3 / 2) se dvitIyA vibhakti hotI hai| sampradAnasaMjJA viprazna: (8) rAdhIkSyoryasya vipraznaH / 36 / pa0vi0-rAdhi-IkSyo: 6 / 2 yasya 6 / 1 viprazna: 11 / rAdhizca IkSizca tau-rAdhIkSI, tayo:-rAdhIkSyo: (itretryogdvndvH)| vividha: prazna iti viprshn:| anu0-sampradAnam' itynuvrtte| anvaya:-rAdhIkSyoryasya viprazna: kArakaM smprdaanm| artha:-rAdhi-IkSyordhAtvo: prayoge, yasya viSaye vividhaH prazna kriyate, tat kArakaM sampradAnasaMjJakaM bhvti| udA0- (rAdhi) sa devadattAya rAdhyati / (IkSe) sa devadattAya IkSate / naimittika: pRSTa: san devadattasya bhAgyaM paryAlocayatItyarthaH / __ AryabhASA-artha-(rAdhIkSyoH) rAdhi aura ikSi dhAtu ke prayoga meM (yasya viprazna:) jisake viSaya meM vividha prakAra ke prazna pUche jAte haiM, (kArakam) usa kAraka kI (sampradAnam) sampradAna saMjJA hotI hai| udA0-(rAdhi) sa devadattAya raadhyti| vaha naimittika (jyotiSI) devadatta ke viSaya meM vividha prazna pUchane para usake bhAgya ko siddha karatA hai| (IkSi) sa devadattAya iiksste| vaha naimittika devadatta ke viSaya meM vividha prazna pUchane para usake bhAgya kA paryAlocana karatA hai| siddhi-sa devadattAya rAdhyati / yahAM 'rAdhyati 'rAdha saMsiddhau' (di0pa0) dhAtu ke prayoga meM devadatta ke viSaya meM vividha prazna pUche gaye haiM ata: usa kAraka kI sampradAna saMjJA Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH (10) anuprtigRnnshcaa41| pa0vi0-anu-pratigRNa: 6 / 1 ca avyypdm| sa0-anuzca pratizca tau-anupratI, tAbhyAm-anupratibhyAm / anupratibhyAM gRNA, iti anupratigRNA, tasya-anupratigRNa: (itretrdvndvgrbhitpnycmiittpurussH)| anu0- pUrvasya kartA, sampradAnam' itynuvrtte| anvaya:-anupratigRNazca pUrvasya kartA smprdaanm| artha:-anupratibhyAM parasya gRNAterdhAto: prayoge'pi ya: pUrvasya kartA, tat kArakaM sampradAnasaMjJakaM bhvti| udA0- (anu) hotre'nugRnnaati| (prati) hotre prtigRnnaati| hotA prathamaM zaMsati, tamanya: protsAhayatItyarthaH / anupUrva: pratipUrvazca gRNAti: zaMsitu: protsAhane'rthe vrtte| AryabhASA-artha- (anupratigRNa:) anu aura prati upasarga se pare 'gRNAti' gR stutI (krayA0pa0) dhAtu ke prayoga meM (ca) bhI (pUrvasya kartA) jo pUrva kriyA kA kartA hai (kAraka:) usa kAraka kI (sampradAnam) sampradAna saMjJA hotI hai| udA0-(anu) hotre'nugRnnaati| (prati) hone prtigRnnaati| prathama hotA RcA kA uccAraNa karatA hai, use koI dUsarA protsAhita karatA hai| siddhi-hotre'ngnnaati| yahAM prathama vAkya yaha hai-hotA zaMsati / isa vAkya kI 'zaMsati' kriyA kA kartA hotA' hai| ata: usa kAraka kI sampradAna saMjJA hai| isaliye usameM 'caturthI sampradAne' (2 / 3 / 13) se caturthI vibhakti hotI hai| vizeSa-anu aura prati upasargapUrvaka gRNAti' dhAtu zaMsitA RcA kA uccAraNa karanevAle ko protsAhita karane artha meM prayukta hotI hai| karaNasaMjJA sAdhakatamam (1) sAdhakatamaM krnnm|42| pa0vi0-sAdhakatamam 11 karaNam 11 / sa0-sAdhakatamaM kArakaM krnnm| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:- kriyAyAH siddhau yat sAdhakatamaM kArakaM tat karaNasaMjJakaM bhavati / udA0 -devadatto dAtreNa lunAti / yajJadatto parazunA chinatti / AryabhASA-artha-kriyA kI siddhi meM (sAdhakatamam) jo atyanta sAdhaka (kArakam) kAraka hai, usakI (karaNam) karaNa saMjJA hotI hai| udA0 -devadatto dAtreNa lunAti / devadatta darAMtI se lAvaNI karatA hai| yajJadatto parazunA chinatti / yajJadatta kulhAr3e se kATatA hai| siddhi-devadatto dAtreNa lunAti / yahAM 'lunAti' 'lUJ chedane' (krayA0 u0 ) kriyA kI siddhi meM 'dAtram' atyanta sAdhaka kAraka hai, ataH usakI 'karaNa' saMjJA hotI hai| isaliye usameM 'kartRkaraNayostRtIyA' (312118) se tRtIyA vibhakti hotI hai| isI prakArara-yajJadatto parazunA chinatti / karmasaMjJA karaNasaMjJA ca (2) divaH karma ca / 43 / pa0vi0-divaH 6 / 1 karma 1 1 ca avyayapadam / anu0- 'sAdhakatamaM karaNam' ityanuvartate / anvayaH - divaH sAdhakatamaM kArakaM karma karaNaM ca / artha:- div- dhAtoH prayoge yat sAdhakatamaM kArakaM tat karmasaMjJaka karaNasaMjJakaM ca bhavati / udA0 - (karma) so'kSAn dIvyati / (karaNam ) so'kSairdIvyati / AryabhASA - artha - (divaH) div dhAtu ke prayoga meM (sAdhakatamam) jo atyanta sAdhaka (kArakam ) kAraka hai usakI (karma) karma saMjJA (ca) aura (karaNam) karaNa saMjJA hotI hai| udA0- 0- (karma) so'kSAn dIvyati / vaha pAsoM se khelatA hai| (karaNa) so'kSairdIvyati / vaha pAsoM se khelatA hai| siddhi-so'kSAn dIvyati / yahAM 'dIvyati' 'divu krIDAvijigISAvyavahAradyutistutimodasvapnakAntigatiSu ( di0pa0) dhAtu ke prayoga meM atyanta sAdhaka 'akSam' hai, ataH usa kAraka kI karma saMjJA hotI hai| isaliye usameM 'karmaNi dvitIyA' (2 1312) se dvitIyA vibhakti ho jAtI hai| (2) so'kSairdIvyati / yahAM 'dIvyati' dhAtu ke prayoga meM atyanta sAdhaka 'akSam' hai / ata: usa kAraka kI 'karaNa saMjJA hotI hai| isaliye usameM kartRkaraNayostRtIyA' (2/2/18) se tRtIyA vibhakti ho jAtI hai| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vA saMpradAnasaMjJA (3) parikrayaNe sampradAnamanyatarasyAm / 44 / pa0vi0 - parikrayaNe avyayam 7 / 1 / prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH 243 7 / 1 sampradAnam 1 / 1 anyatarasyAm anu0 - 'sAdhakatamam' ityanuvartate / anvayaH - parikrayaNe sAdhakatamaM kArakamanyatarasyAM smprdaanm| artha: - parikrayaNe'rthe vartamAnaM yat sAdhakatamaM kArakaM tad vikalpena sampradAnasaMjJakaM bhavati, pakSe karaNasaMjJakam / udA0- (sampradAnam) tvaM zatAya parikrIto'nubrUhi / (karaNam) tvaM zatena parikrIto'nubrUhi / tvaM sahasreNa parikrIto'nubrUhi / parikrayaNam = niyatakAlaM vetanAdinA svIkaraNam, nA'tyantikaH kraya eva / AryabhASA - artha - (parikrayaNe ) kisI vyakti ko niyata samaya taka vetana Adi ke dvArA apanAne artha meM vartamAna (sAdhakatam ) jo atyanta sAdhaka ( kArakam ) kAraka hai, usakI (anyatarasyAm) vikalpa se ( sampradAnam ) sampradAna saMjJA hotI hai, pakSa meM karaNa saMjJA bhI hotI hai| udA0 - (sampradAna) tvaM zatAya parikrIto'nubrUhi / tU sau rupaye dekara kharIdA huA mere anukUla bola / tvaM sahasrAya parikrIto'nubrUhi / tU hajAra rupaye dekara kharIdA huA mere anukUla bola / (karaNa) tvaM zatena parikrIto'nubrUhi / tU sau rupaye se kharIdA huA mere anukUla bola / tvaM sahasreNa parikrIto'nubrUhi / tU hajAra rupaye se kharIdA huA mere anukUla bola / siddhi - (1) tvaM zatAya parikrIto'nubrUhi / yahAM parikrayaNa artha meM atyanta sAdhaka 'zatam' hai| ata: usa kAraka kI 'sampradAna' saMjJA hotI hai| isaliye usameM 'caturthI sampradAne' (2 / 3 / 13) se caturthI vibhakti ho jAtI hai| isI prakAra-tvaM sahasrAya parikrIto'nubrUhi / (2) tvaM zatena parikrIto'nubrUhi / yahAM parikrayaNa artha meM atyanta sAdhaka 'zatam' hai| ata: usa kAraka kI pakSa meM karaNa saMjJA hotI hai| isaliye usameM 'kartRkaraNayostRtIyA' ( 3/2/18) se tRtIyA vibhakti ho jAtI hai| isI prakAra - sahasreNa parikrIto'nubrUhi / vizeSa- 'parikrayaNam' kA artha kisI vyakti ko niyata samaya taka vetana Adi dekara apanAnA hai, use bilakula kharIda lenA artha nahIM hai| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam adhikaraNasaMjJA AdhAra: (1) aadhaaro'dhikrnnm|45 / pa0vi0-AdhAra: 1 / 1 adhikaraNam 11 / anvaya:-AdhAra: kArakamadhikaraNam / artha:-kriyAyA: siddhau ya AdhAraH, tat kArakamadhikaraNasaMjJakaM bhvti| udA0-devadatta: kaTe aaste| devadatta: kaTe shete| devadatta: sthAlyAM pcti| AryabhASA-artha-(AdhAra:) kriyA kI siddhi meM jo usakA AdhAra hai (kArakam) usa kAraka kI (adhikaraNam) adhikaraNa saMjJA hotI hai| ___udA0-devadatta: kaTe Aste / devadatta caTAI para baiThatA hai| devadatta: kaTe shete| devadatta caTAI para sotA hai| devadatta: sthAlyAM pacati / devadatta patIlI meM pakAtA hai| siddhi-devadatta: kaTe aaste| yahAM 'Aste kriyA kA AdhAra kaTam' hai| ata: usa kAraka kI adhikaraNa saMjJA hotI hai| isaliye usameM saptamyadhikaraNe ca' (2 / 3 / 37) se saptamI vibhakti ho jAtI hai| isI prakAra-devadatta: kaTe shete| devadatta: sthAlyAM pcti| karmasaMjJA (2) adhizIthAsAM krm|46| pa0vi0-adhi-zIG-sthA-AsAm 6 / 3 karma 1 / 1 / sa0-zIG ca sthAzca As ca te-zIsthAsaH, adhe: zIsthAsa iti adhizIsthAsa:, teSAm-adhizIDsthAsAm (dvndvgrbhitpnycmiittpuruss:)| anu0-'AdhAra:' itynuvrtte| anvaya:-adhizIGsthAsAmAdhAra: kArakamadhikaraNam / artha:-adhe: pareSAM zIG-sthA-AsAM dhAtUnAM prayoge ya AdhAraH, tat kArakaM karmasaMjJakaM bhvti| udA0-(adhizI) devadatto graammdhishete| (adhisthA) devadatto graammdhitisstthti| (adhyAsa) devadatto prvtmdhyaaste| pUrveNA'dhikaraNasaMjJAyAM prAptAyAM karmasaMjJA vidhiiyte| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH AryabhASA-artha-(adhizIsthAsAm) adhi upasarga se pare zIG, sthA aura As dhAtu ke prayoga meM (AdhAraH) jo AdhAra (kArakam) kAraka hai, (karma) usakI karma saMjJA hotI hai| udA0-(adhizI) devadatto graammdhishete| devadatta grAma meM adhikArapUrvaka sotA hai| (adhisthA) devadatto graammdhitisstthti| devadatta grAma meM adhiSThAtA hai| (adhyAs) devadatte prvtmdhyaaste| devadatta parvata para adhikArapUrvaka baiThatA hai| siddhi-devadatto graamdhishete| yahAM adhi upasargapUrvaka zete' 'zI svapna' (a0A0) dhAtu ke prayoga meM 'grAma:' AdhAra hai, ata: usa kAraka kI karma saMjJA hotI hai| isaliye usameM karmaNi dvitIyA' (2 / 3 / 2) se dvitIyA vibhakti ho jAtI hai| isI prakAra-devadatto grAmamadhitiSThati / SThA gatinivRttau' (bhvA0pa0) devadatta: prvtmdhyaaste| As upavezane (a0aa0)| vizeSa-pUrva sUtra se adhikaraNa saMjJA prApta thii| isa sUtra se yahAM karma saMjJA kA vidhAna kiyA gayA hai| karmasaMjJA (3) abhinivizazca / 47 / pa0vi0-abhi-ni-viza: 6 / 1 ca avyayapadam / sa0-abhizca nizca tau-abhinI, tAbhyAm-abhinibhyAm / abhinibhyAM viz iti, abhiniviz, tasmAt-abhiniviza: (itretryogdvndvgrbhitpnycmiittpuruss:)| anu0-'AdhAra, karma' itynuvrtte| anvaya:-abhinivizazcAdhAra: kArakaM karma / artha:-abhinibhyAM parasya viz-dhAto: prayoge ya AdhAraH, tat kAraka karmasaMjJakaM bhavati / udA0-devadatto graammbhinivishte| pUrveNAdhikaraNasaMjJAyAM prAptAyAM karmasaMjJA vidhiiyte| ___ AryabhASA-artha-(abhiniviza:) abhi aura ni upasarga se pare viza' dhAtu ke prayoga meM (ca) bhI (AdhAra:) jo AdhAra hai (kArakam) usa kAraka kI (karma) karma saMjJA hotI hai| udA0-devadatto grAmamabhinivizate / devadatta grAma ke sammukha praveza karatA hai| siddhi-devadatto graammbhinivishte| yahAM abhi aura ni upasargapUrvaka viz' dhAtu Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ke prayoga meM 'grAma:' AdhAra hai, ataH usa kAraka kI karma saMjJA hotI hai| isaliye usameM 'karmaNi dvitIyA' (2/3/2) se dvitIyA vibhakti ho jAtI hai| vizeSa- yahAM 'AdhAro'dhikaraNam (1 / 4 / 45 ) se adhikaraNa saMjJA prApta thI / isa sUtra se karma saMjJA kA vidhAna kiyA gayA hai| karmasaMjJA (4) upAnvadhyAGvasaH / 48 / pa0vi0 upa- anu adhi - AG-vasaH 6 / 1 / sa0-upazca anuzca adhizca AG ca te-upAnvadhyAGaH, tebhyaH-upAnvadhyAGbhyaH / upAnvadhyAGbhyo vas iti upAnvadhyAGgvas / tasya upAnvadhyAGgvasa : ( itaretarayogadvandvagarbhitapaJcamItatpuruSaH) / anu0-'AdhAra:, karma' ityanuvartate / anvayaH-upAnvadhyAGgvasa AdhAraH kArakaM karma / arthaH-upa-anu-- adhi-AGbhyaH parasya vas- dhAtoH prayoge ya AdhAraH, tat kArakaM karmasaMjJakaM bhavati / udA0-(upavasaH) grAmamupavasati senA / ( anuvasaH ) grAmamanuvasati senaa| (adhivasaH) grAmamadhivasati senA / ( Avasa: ) grAmamAvasati senA / pUrveNAdhikaraNasaMjJAyAM prAptAyAM karmasaMjJA vidhIyate / AryabhASA - artha - ( upAnvadhyAGgvasaH) upa, anu, adhi aura AG upasarga se pare vas dhAtu ke prayoga meM (AdhAra:) jo AdhAra hai, (kArakam ) usa kAraka kI (karma) karma saMjJA hotI hai| udA0-(upavas) grAmamupavasati senaa| senA grAma ke pAsa meM rahatI hai| (anuvas ) grAmamanuvasati senA / senA grAma ke pichale bhAga meM rahatI hai| (adhivas ) grAmamadhivasati senA | senA grAma ke Uparale bhAga para rahatI hai / (Avas ) grAmamAvasati senA / senA grAma se idhara rahatI hai| siddhi - (1) grAmamupavasati senaa| yahAM upa upasarga se pare 'vas' dhAtu ke prayoga meM 'grAma:' AdhAra hai| ataH usa kAraka kI karma saMjJA hotI hai| isaliye usameM 'karmaNi dvitIyA' (2 1312) se dvitIyA vibhakti ho jAtI hai| isI prakAra - grAmamanuvasati senA / grAmamadhivasati senA | grAmamAvasati senA / vizeSa- yahAM 'AdhAro'dhikaraNam' ( 1/4/45 ) se adhikaraNa saMjJA prApta thI / isa sUtra se karma saMjJA kA vidhAna kiyA gayA hai| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH karmasaMjJA Ipsitatamam (1) karturIpsitatamaM krm|46| pa0vi0-kartuH 6 / 1 Ipsitatamam 11 karma 1 / 1 / sa0-kartuH kriyayA yadipsitatamam=prAptumiSTatamam, tatkArakaM karmasaMjJakaM bhvti| udA0-devadatta: kaTaM karoti / devadatto grAmaM gcchti| AryabhASA-artha-(kartaH) kartA kA kriyA ke dvArA (Ipsitatamam) jo prApta karanA atyanta abhISTa hai (kArakam) usa kAraka kI (karma) karma saMjJA hotI hai| udA0-devadatta: kaTaM karoti / devadatta caTAI banAtA hai| devadatto grAmaM gcchti| devadatta gAMva jAtA hai| siddhi-devadatta: kaTaM kroti| yahAM karoti' kriyA ke dvArA kartA devadatta ko kaTa:' prApta karanA atyanta abhISTa hai, ata: usa kAraka kI karmasaMjJA hai| isaliye usameM karmaNi dvitIyA' (2 / 3 / 2) se dvitIyA vibhakti ho jAtI hai| isI prakAra-devadatto grAma gcchti| anIpsitam (2) tathAyuktaM caa'niipsitm|50| pa0vi0-tathA avyypdm| yuktam 1 / 1 ca avyayapadam, anIpsitam 1 / 1 / sa0-na Ipsitam iti anIpsitam (nnyttpuruss:)| anu0-'karturIpsitatamaM karma' itynuvrtte| anvayaH-yathA karturIpsitatamaM kArakaM karma tathA kriyayA yuktamanIpsitaM ca kArakaM krm| artha:-yathA karturIpsitatamaM kAraka kriyayA yuktaM karmasaMjJakaM bhavati tathA'nIpsitamapi kArakaM kriyayA yuktaM karmasaMjJakaM bhavati / udA0-devadatto viSaM bhakSayati / devadattazcaurAn pazyati / devadatto grAmaM gacchan tRNAni spRshti| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA - artha - jaise (kartuH) kartA ko (Ipsitatamam ) atyanta abhISTa (kArakam ) kAraka kI kriyA se yukta hokara (karma) karma saMjJA hotI hai (tathA) vaise kartA ke (anIpsitam ) aniSTa (kArakam ) kAraka kI (ca) bhI ( yuktam ) kriyA se yukta hokara (karma) karma saMjJA hotI hai| 248 udA0 -devadatto viSaM bhakSayati / devadatta jahara khAtA hai| devadattazcaurAn pazyati / devadatta coroM ko dekhatA hai / devadatto grAmaM gacchan tRNAni spRzati / devadatta gAMva jAtA huA tinakoM ko chUtA hai / siddhi-devadatto viSaM bhakSayati / yahAM devadatta kartA kA anIpsita=aniSTa viSam' hai| usa anIpsita kAraka kI 'bhakSayati' kriyA ke yoga meM karma saMjJA hotI hai aura isaliye usameM 'karmaNi dvitIyA' ( 2/3 / 2 ) se dvitIyA vibhakti ho jAtI hai| isI prakAra- - devadattazcaurAn pazyati / devadatto grAmaM gacchan tRNAni spRzati / anuktam (3) akathitaM ca / 51 / pa0vi0-akathitam 1 / 1 ca avyayapadam / sa0-na kathitam iti akathitam ( naJtatpuruSaH ) / anu0 - 'karma' ityanuvartate / anvayaH - akathitaM kArakaM karma / arthaH-apAdAnAdibhi: kArakairyadakathitaM kArakaM tat karmasaMjJakaM bhavati / parigaNanaM karttavyam duhiyAci rudhipracchibhikSaciJAm, upayoganimittamapUrvavidhau / bruvizAsiguNena ca yat sacate, tadakIrtitamAcaritaM kavinA / / upayujyate ityupayogaH=payaH prabhRti, tasya nimittaM gavAdikam, tasyopayujyamAnasya payaH prabhRtinimittasya gavAdikasya karmasaMjJA vidhIyate / buvizAsyozca yo guNa: = sAdhanaM pradhAnaM karma dharmAdikaM, tena yat sacate=sambadhyate tadakathitamuktaM sUtrakAreNa / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH 246 (1) duhi - gopAlo gAM dogdhi payaH / (2) yAci - devadattaH pauravaM gAM yAcate / (3) rudhi - gopAlo gAmavaruNaddhi vrajam / ( 4 ) pracchi - pathiko mANavakaM panthAnaM pRcchati / (5) bhikSa- yajJadatta: pauravaM gAM bhikSate / (6) ciJ - mAlAkAro vRkSamavacinoti phalAni / (7) bruvi - AcAryo mANavakaM dharmaM brUte / (8) zAsi - AcAryo mANavakaM dharmamanuzAsti / AryabhASA-artha- apAdAna Adi kArakoM ke dvArA jo (akathitam ) na kahA gayA kAraka hai usakI (karma) karma saMjJA hotI hai| uparilikhita kArikA meM duhi Adi ATha dhAtuoM kI gaNanA kI gaI hai| usake anusAra udAharaNa nimnalikhita hai (1) duhi - gopAlo gAM dogdhi payaH / gavAlA gau se dUdha duhatA hai / (2) yAci - devadattaH pauravaM gAM yAcate / devadatta paurava rAjA se eka gau mAMgatA hai / (3) rudhi-gopAlo gAmavaruNaddhi vrajam / gopAla gau ko bAr3e meM rokatA hai| (4) pracchi-pathiko mANavakaM panthAnaM pRcchati / pathika bAlaka se rAstA pUchatA hai / (5) bhikSa- yajJadatto pauravaM gAM bhikSate / yajJadatta paurava rAjA se eka gau kI bhikSA mAMgatA hai| (6) ciJ-mAlAkAro vRkSamavacinoti phalAni / mAlI vRkSa se phala cunatA hai| (7) bruvi- AcAryo mANavakaM dharmaM brUte / AcArya bAlaka dharma batalAtA hai / (8) zAsi - AcAryo mANavakaM dharmamanuzAsti / AcArya bAlaka ko dharma kI zikSA detA hai / siddhi - (1) gopAlo gAM dogdhi payaH / yahAM dogdhi kriyA, gopAlaH kartA aura payaH karma hai, kintu gau akathita kAraka hai, kyoMki usakA apAdAna Adi kArakoM ke dvArA kathana nahIM kiyA gyaa| ataH usakI isa sUtra se karma saMjJA kA vidhAna kiyA gayA hai| isaliye usameM 'karmaNi dvitIyA' (2 / 3 / 2) se dvitIyA vibhakti ho jAtI hai| isI prakAra anya udAharaNoM meM bhI samajha leveM / aura (2) isa vidhi se 'duhiM' Adi dhAtu dvikarmaka kahalAtI haiN| ina karmoM meM eka pradhAna dUsarA karma gauNa kahalAtA hai| gopAlo gAM dogdhi paya: / yahAM paya:' pradhAna karma hai aura 'gAm' gauNa karma hai| use hI akathita karma samajheM / uparilikhita udAharaNoM meM rekhAMkita pada akathita karma haiN| aNau kartA sa Nau karma (4) gatibuddhipratyavasAnArthazabdakarmAkarmakANAmaNi kartA sa Nau / 52 / pa0vi0-gati-buddhi-pratyavasAnArtha- zabdakarma-akarmakANAm 6 / 3 aNi luptasaptamI ( 7 / 1) kartA 1 / 1 saH 1 / 1 Nau 7 / 1 / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-gatizca buddhizca pratyavasAnaM ca taani-gtibuddhiprtyvsaanaani| gatibuddhipratyavasAni arthA yeSAM te gatibuddhipratyavasanArthAH / zabda: karma yasya sa zabdakarmA, na vidyate karma yasya sa:-akarmakaH, gatibuddhipratyavasanArthAzca zabdakarmA ca akarmakazca te-gatibuddhipratyavasAnArthazabdakarmAkarmakAH, teSAm-gatibuddhipratyavasanArthazabdakarmAkarmakANAm (bahuvrIhitrayagarbhitataretarayogadvandva:) / anu0-'karma' itynuvrtte| anvaya:-gati0akarmakANAmaNi aNau ya: kartA sa Nau krm| artha:-gatyarthAnAM buddhyarthAnAM pratyavasAnArthAnAM zabdakarmakANAm akarmakANAM ca dhAtUnAm aNyantAsthAyAM ya: kartA sa NyantAvasthAyAM karmasaMjJako bhavati / yathA dhAtUnAm aNyantAvasthAyAM ya: kartA sa: NyantAvasthAyAM karma (1) gatyarthAnAm (ka) gacchati mANavako grAmam gamayati mANavakaM grAmam / (kha) yAti mANavako grAmam yApayati mANavakaM grAmam / buddhyarthAnAm (ka) budhyate mANavako dharmam bodhayati mANavakaM dharmam / ,, ,, (kha) vetti mANavako dharmam vedayati mANavakaM dharmam / (3) pratyavasAnArthAnAm (ka) bhuGkte mANavaka odanam bhojayati mANavakaM odanam / , ,, (kha) aznAti mANavaka odanam Azayati mANavakaM odnm| (4) zabdakarmakANAm (ka) adhIte mANavako vedam adhyApayati mANavakaM vedm| ., (kha) paThati mANavako vedam pAThayati mANavakaM vedam / (5) akarmakANAm (ka) Aste devadatta: Asayati devdttm| (kha) zete devadatta: zAyayati devdttm| AryabhASA-artha-(gati0) gati arthavAlI, buddhi arthavAlI, khAnA-pInA arthavAlI, zabdakarmavAlI aura akarmaka dhAtuoM ke prayoga meM (aNi) aNijanta avasthA meM jo (kartA) kartA hai (sa:) usakI (Nau) Nijanta avasthA meM karma saMjJA hotI hai| udA0-jaise-(1) gati arthavAlI-gacchati mANavako grAmam / bAlaka gAMva jAtA hai| sa gamayati mANavakaM graamm| vaha bAlaka ko gAMva bhejatA hai| yAti mANavako grAmam / bAlaka gAMva jAtA hai| sa yApayati mANavakaM grAmam / vaha bAlaka ko gAMva bhejatA hai| (2) buddhi arthavAlI-budhyate mANavako dharmam / bAlaka dharma ko jAnatA hai| sa bodhayati mANavakaM dharmam / vaha bAlaka ko dharma janAtA hai| vetti mANavako dharmam / bAlaka dharma ko jAnatA hai| sa vedayati mANavakaM dhrmm| vaha bAlaka ko dharma janAtA hai| Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH 251 (3) pratyavasAnArthaka ( khAnA-pInA arthavAlI ) - bhuGkte mANavaka odanam / bAlaka bhAta khAtA hai| sa bhojayati mANavakam odanam / vaha bAlaka ko bhAta khilAtA hai| aznAti mANavaka odanam / bAlaka bhAta khAtA hai / sa Azayati mANavakaM odanam / vaha bAlaka ko bhAta khilAtA hai| (4) zabdakarmavAlI - adhIte mANavako vedam / bAlaka veda par3hatA hai / so'dhyApayati mANavakaM vedam / vaha bAlaka ko veda par3hAtA hai| paThati mANavako vedam / bAlaka veda par3hatA hai / sa pAThayati mANavakaM vedam / vaha bAlaka ko veda par3hAtA hai / (5) akarmaka - Aste devadattaH / devadatta baiThatA hai / sa Asayati devadattam / vaha devadatta ko baiThAtA hai| zete devadattaH / devadatta sotA hai / sa zAyayati devadattam / vaha devadatta ko sulAtA hai / siddhi- (1) gacchati mANavako grAmam / yahAM gati arthavAlI gam dhAtu aNijanta avasthA meM hai| isakA kartA 'mANavaka:' hai| kintu jaba yaha gati arthavAlI gam dhAtu Nijanta avasthA meM calI jAtI hai taba isakA kartA, karma bana jAtA hai-sa gamayati mANavakaM dharmam / isI prakAra anya udAharaNoM ko bhI samajha leveM / karmasaMjJAvikalpaH (5) hRkroranyatarasyAm / 53 / pa0vi0-hR-kro: 6 / 2 anyatarasyAm avyayapadam / sa0 - hRzca kRzca tau - hRkrau tayo:-hRkro: (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - 'aNi kartA sa Nau, karma' ityanuvartate / anvayaH - hRkroraNi= aNau yaH kartA sa NAvanyatarasyAM karma / artha:- hR-krordhAtvoH prayoge'NyantAvasthAyAM yaH kartA sa NyantAvasthAyAM vikalpena karmasaMjJako bhavati, pakSe kartRsaMjJakazca / yathA aNyantAvasthAyAM yaH kartA saH harati mANavako bhAram dhAto: (1) hRJ haraNe (2) DukRJ karaNe "" " karoti kaTaM devadattaH " NyantAvasthAyAM vikalpena karma (1) hArayati mANavakaM bhAram / (2) hArayati mANavakena bhAram / (1) kArayati kaTaM devadattam / (2) kArayati kaTaM devadattena / AryabhASA - artha - (hakro:) hR aura kR dhAtu ke prayoga meM (aNi) aNyanta avasthA meM jo (kartA) hai (saH) usakI (Nau) Nyanta avasthA meM (anyatarasyAm) vikalpa se (karma) karmasaMjJA hotI hai| pakSa meM kartA saMjJA hotI hai| jaise Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (1) hRJ - harati bhAraM mANavaka: / bAlaka bhAra DhotA hai / sa hArayati bhAraM mANavakam athavA sa hArayati bhAraM mANavakena / vaha bAlaka se bhAra DhulAtA 'hai | 1 (2) kRJ karoti kaTaM devadattaH / devadatta caTAI banAtA hai / sa kArayati kaTaM devadattam athavA sa kArayati kaTaM devadattena / vaha devadatta se caTAI banavAtA hai. siddhi - harati bhAraM mANavaka: / yahAM aNijanta avasthA meM hRJ dhAtu ke prayoga meM isakA kartA 'mANavaka:' hai| jaba yaha dhAtu Nijanta avasthA meM calI jAtI hai taba yaha 'mANavaka:' kartA vikalpa se karma bana jAtA hai-sa hArayati bhAraM mANavakam / pakSa meM isakI kartA saMjJA bhI hotI hai-sa hArayati bhAraM mANavakena / yahAM 'kartRkaraNayostRtIyA' ( 2/3 | 18) se akathita kartA meM tRtIyA vibhakti ho jAtI hai| isI prakAra - karoti kaTaM devadattaH / sa kArayati kaTaM devadattam, athavA sa kArayati kaTaM devadattena / kartRsaMjJA 252 svatantraH kartA / 54 / pa0vi0 - svatantra: 1 / 1 kartA 1 / 1 / anvayaH-svatantraH kArakaM kartA 1 arthaH-kriyAyAH siddhau ya: svatantraH, tatkArakaM kartRsaMjJakaM bhavati / udA0 -devadattaH pacati / yajJadatta: paThati 1 AryabhASA - artha - (svatantraH ) kisI kriyA kI siddhi karane meM jo svatantra arthAt pradhAna hai, usa (kArakam ) kAraka kI kartA saMjJA hotI hai| udA00-devadattaH pacati / devadatta pakAtA hai| yajJadattaH paThati / yajJadatta par3hAtA hai| siddhi-devadattaH pacati / yahAM 'pacati' kriyA ke siddha karane meM devadatta svatantra arthAt pradhAna hai ata: usakI kartA saMjJA hotI hai| kartA saMjJA hone se 'prAtipadikArthaliGgaparimANavacanamAtre prathamA' (2 | 3 | 46 ) se usameM prathamA vibhakti ho jAtI hai| hetuH kartRsaMjJA ca tatprayojako hetuzca / 55 / pa0vi0-tatprayojakaH 1 / 1 hetuH 1 / 1 ca avyayapadam / sao - tasya prayojaka iti tatprayojakaH (SaSThItatpuruSaH) / asmAdeva nipAtanAt samAsa: / anu0 - 'kartA' ityanuvartate / anvayaH-tatprayojakaH kArakaM hetuH kartA ca / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH 253 arthaH-tasya svatantrasya karturyaH prayojaka:, tat kArakaM hetusaMjJakaM kartRsaMjJakaM ca bhavati / udA0-devadattaH kaTaM karoti / taM yajJadatta: prayuGkte iti yajJadatto devadattena kaTaM kArayati / AryabhASA - artha - (tatprayojakaH) usa svatantra kartA kA jo preraka hai, usa (kArakam ) kAraka kI (hituH ) hetu saMjJA ( kartA ca ) aura kartA saMjJA hotI hai| udA0-devadattaH kaTaM karoti / devadatta caTAI banAtA hai| taM yajJadattaH prayuGkte iti yajJadatto devadattena kaTaM kArayati / use yajJadatta prerita karatA hai, ataH yajJadatta devadatta caTAI banavAtA hai / siddhi-yajJadatto devadattena kaTaM kArayati / kartA devadatta ko yajJadatta preraNA karatA hai, ata: usakI hetu saMjJA hai| hetu saMjJA hone se 'DukRJ karaNeM' (ta030) dhAtu se hetumati ca' (3 / 1 / 26) se Nic pratyaya hotA hai| preraka yajJadatta kI kartA saMjJA bhI hai ata: usase 'prAtipadikArthaliGgaparimANavacanamAtre prathamA' (2 / 3 / 46 ) se prathamA vibhakti ho jAtI hai| atha nipAtasaMjJAprakaraNam (1) prAgrIzvarAnnipAtAH / 56 / pa0vi0 - prAk 1 / 1 rIzvarAt 5 / 1 nipAtA: 1 / 3 / adhikAra: anvayaH - rIzvarAt prAG nipAtAH / artha :- 'adhirIzvare' ( 1 / 4 / 97 ) ityetasmAt prAk nipAtasaMjJaka bhavanti ityadhikAro'yam / " udaa0-c| vaa| h| aha ityAdikam / AryabhASA - artha - (rIzvarAt) adhirIzvare ( 1/7/97 ) isa sUtra se pahale-pahale (nipAtA: ) nipAta saMjJA hotI hai, yaha adhikAra sUtra hai / udA0 - ca / aura / vA / athavA | ha / nizcaya / aha / Azcarya, ityAdi / siddhi - (1) c| yahAM 'cAdayo'sattva' (1/4/57) se nipAta saMjJA hotI hai| nipAta saMjJA hone se 'svarAdinipAtamavyayam' ( 1 / 1 / 26 ) se isakI avyaya saMjJA ho jAtI hai| avyaya saMjJA hone se 'avyayAdApsupaH' (2 / 4 / 82 ) se sup pratyaya kA luk ho jAtA hai| c+su+c+0=c| isI prakAra vA / h| aha, ityAdi / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanama cAdayaH zabdAH (1) caadyo'sttve|57| pa0vi0-ca-Adaya: 1 / 3 asattve 71 / sao-ca AdiryeSAM te-cAdayaH (bhuvriihiH)| sattvam drvym| na sattvamiti-asattvam, tasmin asattve (nnyttpurussH)| anvaya:-asattve cAdayo nipAtAH / artha:-asattve'rthe cAdaya: zabdA nipAtasaMjJakA bhvnti| udA0-ca / vaa| h| aha ityaadikm| caadignn-c| vaa| h| aha / ev| evm| nuunm| shshvt| yugapat / suupt| kuupt| kuvit| net| cet| cnn| kaccit / yatra / naha / hnt| mAkim / nakim / mAG / (mAGo DakAro vizeSaNArtha: 'mADi luG' iti / iha na bhavati-mA bhvtu| mA bhvissyti)| naJ / yaavt| taavt| tvaa| tvai| dvai| rai| zrauSaT / vauSaT / svAhA / vaSaT / svdhaa| om / kil| tthaa| atha / su| sma / asmi| a| i| u| R| lu| e| ai| o| au| am / tk| uJ / ukaJ / velaayaam| mAtrAyAm / ythaa| yt| ym| tat / kim| puraa| addhaa| dhik / haahaa| he| hai| pyAT / pAT / thaatt| aho| utaaho| ho| tum| tthaahi| khlu| Am aaho| atho| nanu / mnye| mithyaa| asi| brUhi / tu / nu| iti / iva / vat / cana / bt| iha / Am / zam / km| anukam / nhikm| hikm| sukm| satyam / Rtm| shrddhaa| iddhaa| mudhaa| nocet / nacet / nhi| jaatu| katham / kuta: / kutra / ava / anu| haahau| haihaa| IhA / Ahosvit / chambad / khm| dissttyaa| pshu| vd| sh| AnuSak / aGga / phaT / tAjA / aye| are| caTu / vAT / kum| khum| ghum| hum| AIm / zIm / siim| vai| iti cAdayaH / AryabhASA-artha-(asattve) dravyavAcI na hone para (cAdaya:) 'ca' Adi zabdoM kI (nipAtA:) nipAta saMjJA hotI hai| udaa0-c| aura / vaa| athvaa| h| nishcy| aha / Azcarya ityaadi| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAdayaH zabdAH upasarga-saMjJA prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH pa0vi0-pra-AdayaH 1 / 3 / sao-pra AdiryeSAM te-prAdaya: ( bahuvrIhi: ) / anu0 - 'asattve' ityanuvartate / anvayaH -asattve prAdayo nipAtAH / artha:-asattve'rthe prAdayaH zabdA nipAta -saMjJakA bhavanti 1 udaa0-pr| praa| apa / sam / anu / ava / nis / dus / vi| AG / ni / adhi / api / ati / su / ut / abhi| prti| pri| upa / iti viMzatiH prAdayaH / AryabhASA - artha - (asattve) dravyavAcI na hone para ( prAdayaH) pra Adi zabdoM kI (nipAtA:) nipAta saMjJA hotI hai| udA0 - pra / parA / Adi bIsa nipAta uparilikhita haiN| vizeSa- inakI nipAta saMjJA kA phala uparilikhita cAdi ke samAna hai| (3) prAdayaH / 58 / (SaSThItatpuruSaH) / (4) upasargAH kriyAyoge / 56 / pa0vi0-upasargAH 1 / 3 kriyAyoge 7 / 1 1 sa0 - kriyAyA yoga iti kriyAyogaH tasmin kriyAyoge 255 1 anu0 - 'asattve prAdayaH' ityanuvartate / anvayaH -asattve prAdayaH nipAtAH kriyAyoge upasargA: 1 artha:-asattve'rthe prAdayo nipAtAH kriyAyoge upasargasaMjJakA bhavanti / udA0 - praNayati / pariNayati / praNAyakaH / pariNAyakaH / AryabhASA - artha - (asattve) dravyavAcI na hone para ( prAdayaH) pra Adi nipAtoM kI (kriyAyoge ) kriyA ke yoga meM (upasargAH) upasarga saMjJA hotI hai| udA0 - praNayati / vaha banAtA hai| pariNayati / vaha vivAha karatA hai| praNAyakaH / bnaanevaalaa| pariNAyakaH / vivAha karanevAlA / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-praNayati / pra+nayati praNayati / yahAM pra' kI upasarga saMjJA hone se upasargAd samAse'pi Nopadezasya' (8 / 4 / 14) se upasarga se pare n' ko Natva ho jAtA hai| isI prkaar-pri+nyti-prinnyti| pra+nAyaka:-praNAyaka: / pari+nAyaka:=pariNAyakaH / gatisaMjJAprakaraNam (1) gtishc|60| pa0vi0-gati: 11 ca avyayapadam / anu0-'prAdaya:, kriyAyoge' itynuvrtte| anvaya:-kriyAyoge prAdayo nipAtA gatizca / artha:-kriyAyoge sati prAdayo nipAtA gatisaMjJakA api bhavanti / udA0-prakRtya / prkRtm| prakaroti / AryabhASA-artha-(kriyAyoge) kriyA kA yoga hone para (prAdaya:) 'pra' Adi nipAtoM kI (gati:) gati saMjJA (ca) bhI hotI hai| udaa0-prkRty| bnaakr| prkRtm| bnaayaa| prakaroti / vaha banAtA hai| siddhi-(1) prakRtya / pr+kR+ktvaa| pra+kR+lyap / pr+kR+tuk+y| pr+kR+t+y| prakRtya+su / prkRty| yahAM 'pra' pUrvaka 'DukA karaNe (ta0 u0) dhAtu se samAnakartakayoH pUrvakAle (3 / 4 / 21) se ktvA pratyaya, kugatiprAdayaH' (22/18) se prAdisamAsa, samAse'napUrve ktvo lyap (7 / 1 / 37) se samAsa meM ktvA' ke sthAna meM lyap' Adeza aura 'hasvasya piti kRti tuk' (6 / 1 / 71) se tuk' Agama hotA hai| (2) prakRtam / pra+kRtam prkRtm| yahAM 'gatiranantaraH' (6 / 2 / 49) se gati saMjJaka pUrva pada 'pra' prakRti svara se rahatA hai| upasargAzcAbhivarjam' (phiTa0 81) se pra' kA AyudAtta svara hai| (3) prakaroti / pra+karoti prkroti| yahAM kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se prAdi samAsa hotA hai| UryAdayaH (divaH DAc) (2) uuryaadicciddaacshc|61| pa0vi0-UrI-adi-cci-DAca: 13 ca avyayapadam / sa0-UrI AdiryeSAM te UryAdayaH, UryAdayazca cvizca DAc ca te-UryAdiviDAca: (bhuvriihigrbhitetretryogdvndv:)| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH anu0 - 'kriyAyoge gatiH' ityanuvartate / anvayaH - UryAdicviDAcazca nipAtAH kriyAyoge gatiH / cvipratyayAntA artha:-UrI-Adaya:, kriyAyoge gatisaMjJakA bhavanti / 257 DAcpratyayAntAzca nipAtA: udA0- (UrI - AdayaH) UrIkRtya / UrIkRtam / yad UrIkaroti / urarIkRtya urarIkRtam / yad urarIkaroti / (vipratyayAntaH) zuklIkRtya / zuklIkRtam / yat zuklIkaroti / ( DAcpratyayAntaH ) paTapaTAkRtya / pttpttaakRtm| yat paTapaTA karoti / cvi-DAcoH kRbhvastiyoge vidhAnaM kRtam / tayo: sAhacaryAd UrI - AdInAmapi kRbhvastiyoge gatisaMjJA vidhIyate / uryAdigaNa:- UrI / urarI / aGgIkaraNe vistAre ca / paapii| taalii| AtAlI / vetAlI dhUsI zakalA / saMzakalA / dhvaMsakalAH / ete zakalAdayo hiNsaayaam| gulugudhA pIDArthe / sajUH sahArthe / phalU / phalI / viklI / AklI, iti vikAre / AloSTI / karAlI / kevAlI / zevAlI / vrssaalii| msmsaa| masamasA / ete hiMsAyAm / vaSaT / vauSaT / zrauSaT / svaahaa| svdhaa| bandhA / prAdus / zrut / Avis / iti UryAdaya: / 1 AryabhASA - artha - (UryAdiviDAca :) UrI Adi zabdoM kI cvi-pratyayAnta aura DAc-pratyayAnta nipAtoM kI (ca) bhI (kriyAyoge) kriyA ke yoga meM (gatiH) gati saMjJA hotI hai| udA0-(UrI-Adi) UrIkRtya / svIkAra karake / UrIkRtam / svIkAra kiyaa| yad UrIkaroti / vaha jo svIkAra karatA hai / urarIkRtya / svIkAra karake / urriikRtm| svIkAra kiyA / yad urarIkaroti / ki vaha svIkAra karatA hai| (cvi-pratyayAnta) zuklIkRtya / sapheda karake / zuklIkRtam / sapheda kiyA / yat zuklIkaroti / ki vaha sapheda karatA hai| (DAc-pratyayAnta) paTapaTAkRtya / paTapaTa zabda karake / paTapaTAkRtam / paTapaTa zabda kiyA / yatpaTapaTAkaroti / ki vaha paTapaTa zabda karatA hai| siddhi - (1) UrIkRtam / UrI+kR+ktvA / UrI+kR+ lyap / UrI+kR+tuk+ya / UrIkRtya / yahAM 'UrI' zabda kI 'kR' dhAtu ke yoga meM gati saMjJA hone se 'kugatiprAdayaH' (2 12118) se gati samAsa aura samAse'naJpUrve ktvo lyap (7 11137) ktvA' ke sthAna meM 'lyap' Adeza hotA hai| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) UrIkRtam / uurii+kRtm| uuriikRtm| yahAM UrI zabda kI gatisaMjJA hone se kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se gati-samAsa tathA gatiranantaraH' (6 / 2 / 4) se gatisaMjJaka pUrvapada urI zabda prakRti svara se rahatA hai| urI zabda kA nipAtA AdhudAttA:' (phiTa 4112) se AdhudAtta svara hai| (3) yad uriikroti| urii+kroti-uuriikroti| yahAM urI zabda kI gati saMjJA hone se kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se gati-samAsa hotA hai| tiGGatiGaH' (8 / 1 / 28) se karoti' tiGanta pada ko anudAtta svara milatA hai, kintu nipAtairyadyadi0' (811 / 30) se usakA niSedha hone para, tipa ke pita hone se 'anudAttau supitauM' (3 / 1 / 4) se anudAtta svara hotA hai| yahAM vikaraNa pratyaya u' kA AdhudAttazca (3 / 1 / 3) AdhudAtta pratyaya svara aura 'dhAtoH' (6 / 1 / 162) se kR dhAtu kA zeSa anudAtta svara hotA hai| tiGi codAttavati (811 / 71) se urI' zabda kA anudAtta svara ho jAtA hai| uriikroti| isa gati saMjJA prakaraNa meM yaha prayojana sarvatra smjheN| isI prkaar-urriikRty| urarIkRtam / yad urriikroti| UrI aura urarI donoM zabda svIkAra karane artha meM haiN| (4) zuklIkRtya / shukl+cci| shuklii+vi| shuklii| yahAM zukla' zabda se 'abhUtatadbhAve kRbhvastiyoge sampadyakartari ciH' (5 / 4 / 50) se cvi' pratyaya karane para asya cvau' (7 / 4 / 32) se zukla ke 'a' ko IkArAdeza hotA hai| varapRktasya' (6 / 1 / 67) se vi' kA lopa ho jAtA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (5) paTapaTAkRtya / paTat+DAc / pttt+pttt+aa| ptt+ptt+aa| pttpttaa| yahAM paTat' zabda se avyaktAnukaraNAd vyajavarArdhAdanitau DAc (812) se 'DAc' pratyaya 'DAci dve bhavata:' (vA0 811112) se paTata' zabda ko dvitva, tasya paramAneDitam' (8 / 1 / 2) se dvitIyA 'paTat' zabda kI AmeDita saMjJA nityamAmeDite DAci' (mhaa06|1|96) se prathama paTat' zabda ke t' kA pararUpa Adeza hotA hai| Ta:' (6 / 4 / 143) se DAc pratyaya ke pare 'paTat' zabda ke Ti-bhAga 'at' kA lopa ho jAtA hai| pttpttaa| zeSakArya pUrvavat hai| anukaraNam (khATa) (3) anukaraNaM cAnitiparam / 62 / pa0vi0-anukaraNam 11 ca avyayapadam / aniti-param 11 / sa0-iti: paro yasmAt tat-itiparam, na iti param iti anitiparam / (bahuvrIhigarbhitatetaretaradvandvaH) / anu0-'kriyAyoge gati:' itynuvrtte| anvaya:-anitiparamanukaraNaM nipAta: kriyAyoge gati: / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH 256 arthaH-anitiparam anukaraNavAcakaM zabdarUpaM kriyAyoge gatisaMjJakaM bhavati / udA0 - khATakRtya / khATakRtam / yat khATkaroti / AryabhASA-artha-(anitiparam ) jisase iti zabda pare nahIM hai (anukaraNam ) usa anukaraNavAcI nipAta kI (gatiH) gati saMjJA hotI hai| udaa0-khaattkRty| khAT Atmaka anukaraNa karake / khATkRtam / khAT Atmaka anukaraNa kiyaa| yad khATkaroti / ki vaha khAT Atmaka anukaraNa karatA hai| pahale kisI ne 'khAT' aisA kahA thaa| dUsare ne usakA anukaraNa karake 'khAT' aisA khaa| usa anukaraNavAcI zabda kI isa sUtra se gati saMjJA kI gaI hai| gati saMjJA ke saba kArya pUrvavat haiN| 'anitiparam' kA kathana isaliye kiyA hai ki yahAM gati saMjJA ne ho- khADiti kRtvA niraSThIvat / usane khAT aisA zabda karake thUka diyA / sat-asat (4) AdarAnAdarayoH sadasatI / 63 / pa0vi0-Adara-anAdarayoH 7 / 2 sat - asatI 1 / 2 / sa0-Adarazca anAdarazca tau - AdarAnAdarau, tayo:-AdarAnAdarayoH (itaretarayogadvandvaH) / sat ca asat ca te sadasatI ( itaretarayogadvandvaH) / anu0 - 'kriyAyoge gatiH' ityanuvartate / anvayaH - AdarAnAdarayoH sadasatI nipAtau kriyAyoge gatiH / artha :- Adare'nAdare cArthe yathAsaMkhyaM sat asat nipAtI kriyAyoge, gatisaMjJakau bhavataH / udA0- ( sat) satkRtya / satkRtam / yat satkaroti / (asat) astkRty| asatkRtam / yad asat karoti / AryabhASA-artha- (AdarAnAdarayoH) Adara aura anAdara artha meM (sadasatI ) sat aura asat nipAta kI (kriyAyoge) kriyA ke yoga meM (gatiH) gati saMjJA hotI hai / udA0- (sat) satkRtya / Adara karake / satkRtam / Adara kiyA / yat satkaroti / ki vaha Adara karatA hai| (asat) asatkRtya / anAdara karake / yad asatkaroti / ki vaha anAdara karatA hai| Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam alam (5) bhuussnne'lm|64| pa0vi0-bhUSaNe 71 alam 1 / 1 / anu0-'kriyAyoge gati:' itynuvrtte| anvaya:-bhUSaNe'lam nipAta: kriyAyoge gatiH / artha:-bhUSaNe'rthe'laM nipAta: kriyAyoge matisaMjJako bhvti| udA0-alaMkRtya / alaMkRtam / yad alaMkaroti / AryabhASA-artha-(bhUSaNe) bhUSita karane artha meM (alam) 'alam' nipAta kI (kriyAyoge) kriyA ke yoga meM (gati:) gati saMjJA hotI hai| udaa0-alNkRty| bhUSita karake / alaMkRtam / bhUSita kiyaa| yad alNkroti| ki vaha bhUSita karatA hai| vizeSa- 'alam' zabda ke niSedha, sAmarthya, paryApta aura bhUSaNa ye cAra artha haiN| kevala bhUSaNa artha meM hI 'alam' zabda kI gati saMjJA hotI hai, anyatra nhiiN| jaise-alaM bhuktvA odanaM gataH / paryApta bhAta khAkara gyaa| antaH (6) antrprigrhe|65| pa0vi0-anta: 11 aparigrahe 7 / 1 / sa0-na parigraha iti aparigrahaH, tasmin-aparigrahe (nnyttpurussH)| anu0-'kriyAyoge gati:' itynuvrtte| anvaya:-aparigrahe'ntar nipAta: kriyAyoge gatiH / artha:-aparigrahe'rthe'ntar nipAta: kriyAyoge gatisaMjJako bhavati / udA0-antarhatya / antarhatam / yadantarhanti / AryabhASA-artha-(aparigrahe) svIkAra karane artha ko chor3akara (antaH) antar' nipAta kI (kriyAyoge) kriyA ke yoga meM (gati:) gati saMjJA hotI hai| udA0-antarhatya / madhya meM mArakara / antarhatam / madhya meM maaraa| yad antarhanti / ki vaha madhya meM mAratA hai| 'aparigrahe' kA kathana isaliye kiyA gayA hai ki yahAM gati saMjJA na ho-'antarhatvA mUSikAM myeno gtH| bAja cUhiyA ko pakar3akara ur3a gyaa| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaNe-manasI bhavataH / prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH (7) kaNe - manasI zraddhApratIghAte / 66 / paM0vi0 - kaNe - manasI 1 / 2 zraddhApratIghAte 7 / 1 / sa0-kaNe ca manazca te kaNemanasI (itaretarayogadvandvaH ) | zraddhAyAH pratIghAta iti zraddhApratIghAtaH, tasmin zraddhApratIghAte ( SaSThItatpuruSaH ) / anu0 - 'kriyAyoge gatiH' ityanuvartate / anvayaH - zraddhApratIghAte kaNemanasI nipAtau kriyAyoge gatiH / artha:-zraddhApratIghAte'rthe kaNe - manasI nipAtau kriyAyoge gatisaMjJakau udA0 - (kaNe) kaNehatya payaH pibati / (manaH ) manohatya payaH pibati / tAvat pibati yAvadasyA'bhilASo nivRtto bhavati, zraddhA pratihatA bhavatItyarthaH / 261 AryabhASA-artha- (zraddhApratighAte) icchA ke samApta hone artha meM (kaNemanasI) kaNe aura manas nipAta kI (kriyAyoge) kriyA ke yoga meM (gatiH) gati saMjJA hotI hai / - udA0- - (kaNe) devadattaH kaNehatya payaH pibati / devadatta tIvra abhilASA kI nivRtti taka dUdha pItA hai| (manaH) devadatto manohatya payaH pibati / devadatta mana kI abhilASA-nivRtti taka dUdha pItA hai| khUba chakakara dUdha pItA hai| 'zraddhApratighAte kA kathana isaliye kiyA gayA hai ki yahAM gati saMjJA na ho-kaNe hatvA gata: / vaha apanI tIvra abhilASA ko mArakara calA gyaa| mano hatvA gataH / vaha mana ko marakara calA gyaa| puraH (8) puro'vyayam / 67 / pa0vi0-puraH avyypdm| avyayapadam 1 / 1 / anu0 - 'kriyAyoge gatiH' ityanuvartate / anvayaH - avyayaM puro nipAtaH kriyAyoge gtiH| artha:- avyayaM puro nipAtaH kriyAyoge gati-saMjJako bhavati / udA0-puraskRtya / puraskRtam / yat puraskaroti / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(avyayam) avyaya (pura:) 'puras nipAta kI (kriyAyoge) kriyA ke yoga meM (gati:) gati saMjJA hotI hai| udA0-puraskRtya / sammAna karake / puraskRtam / sammAna kiyaa| yat puraskaroti / ki vaha sammAna karatA hai| siddhi-purskRty| pur:+kR+ktvaa| pura:+kR+ lyap / pura:+kR+tuk+ya / purs+kR+t+y| purskRty| yahAM 'puras' zabda kI gati saMjJA hone se namasparasorgatyo:' (8 / 3 / 40) se puraH' ke visarjanIya ko sakAra Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat haiN| astam astaM c|68| pa0vi0-astam avyayapadam / ca avyayapadam / anu0-'kriyAyoge, gatiH, avyayam' ityanuvartate / anvayaH-avyayamastaM ca nipAta: kriyAyoge gatiH / artha:-avyayam astaM nipAto'pi kriyAyoge gati-saMjJako bhvti| udA0-astaMgatya savitA punarudeti / astaMgatAni dhanAni / ydstNgcchti| ___ AryabhASA-artha-(avyayam) avyaya (astam) 'astam' nipAta kI (ca) bhI (kriyAyoge) kriyA ke yoga meM (gati:) gati saMjJA hotI hai| udA0-astaMgatya savitA punrudeti| asta hokara sUrya phira udaya hotA hai| astaMgatAni dhanAni / dhana asta samApta hogye| ydstNgcchti| ki vaha asta hotA hai| accha (10) accha gatyarthavadeSu / 66 / pa0vi0-accha avyayapadam / gati-artha-vadeSu 7 / 3 / sa0-gatiroM yeSAM te gatyarthAH / gatyarthAzca vadazca te-gatyarthavadA:, teSu gtyrthvdessu| (bahuvrIhigarbhitetaretarayogadvandva:) / anu0-'kriyAyoge gati:, avyayam' itynuvrtte| anvayaH-gatyarthavadeSu avyayam accha nipAta: kriyAyoge gatiH / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH 263 artha:-gatyartheSu dhAtuSu vada-dhAtau ca parato'vyayam accha-nipAta: kriyAyoge gatisaMjJako bhvti| udA0-(gatyartheSu) acchgty| acchgtm| ydcchgcchti| (vadatau) acchodya / acchoditam / yadacchavadati / 'accha' ityAbhimukhye'rthe vrtte| 'acchagatya' abhimukhaM gatvetyarthaH / AryabhASA-artha-(gatyarthavadeSu) gati arthavAlI aura vada-dhAtu ke pare hone para (avyayam) avyaya (accha) accha nipAta kI (kriyAyoge) kriyA ke yoga meM (gati:) gati saMjJA hotI hai| udA0-(gatyarthaka) acchgty| abhimukha jaakr| acchagatam / abhimukha gyaa| yadacchagacchati / ki vaha abhimukha jAtA hai| (vada) acchodya / sAmane khkr| acchoditam / sAmane khaa| yadacchavadati / ki vaha sAmane kahatA hai| accha avyaya kA abhimukha-sAmane artha hai| adaH (11) ado'nupdeshe|70| pa0vi0-ada: 1 / 1 anupadeze 7 / 1 / sa0-upadeza:=parArtha: prayoga: / na upadeza iti anupadeza: / tasmin anupadeze (nnyttpuruss:)| anu0-'kriyAyoge gati:' itynuvrtte| anvaya:-anupadeze'do nipAta: kriyAyoge gatiH / artha:-anupadeze svayaM buddhyA parAmarze'rthe'do nipAta: kriyAyoge gatisaMjJako bhvti| udA0-ada:kRtya / ada:kRtam / yadada:karoti / upadeza:=parArtha: prayogaH / svayameva tu yadA kazcit buddhyA parAmRzati tadA nAstyupadeza:, so'sya viSayaH / AryabhASA-artha-(anupadeze) svayaM buddhi se parAmarza karane artha meM (ada:) 'adas' nipAta kI (kriyAyoge) kriyA ke yoga meM (gatiH) gati saMjJA hotI hai| udaa0-ad:kRty| yaha kArya krke| ada:kRtam / yaha kArya kiyaa| ydd:kroti| ki vaha yaha kArya karatA hai| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vizeSa-dUsare ke liye kisI zabda kA prayoga karanA upadeza kahAtA hai| jaba koI svayaM hI apanI buddhi se vicAra karatA hai, taba vaha upadeza nahIM apitu anupadeza hai| yahI isa sUtra kA viSaya hai| tira: 264 pa0vi0 - tiraH (12) tiro'ntarddhA / 71 / : avyayapadam / antarddhA 7 / 1 / anu0 - 'kriyAyoge gatiH' ityanuvartate / anvayaH - antarddhA tiro nipAtaH kriyAyoge gatiH / arthaH-antarddhA=vyavadhAne'rthe tiro nipAtaH kriyAyoge gatisaMjJako bhavati / udA0 - tirobhUya / tirobhUtam / yat tirobhavati / AryabhASA - artha - (antarddhA) chupane artha meM (tira:) tiras' nipAta kI (kriyAyoge) kriyA ke yoga meM (gati:) gati saMjJA hotI hai| udA0 - tirobhUya / chupakara / tirobhUtam / chupA huA / yat tirobhavati / ki vaha chupatA hai| gatisaMjJAvikalpaH (13) vibhASA kRJi / 72 / pa0vi0 - vibhASA / 1 kRJi 7 / 1 / anu0 - 'tiro'ntarddhA, gatiH' ityanuvartate / anvayaH-antarddhe tiro nipAtaH kRJi vibhASA gatiH / arthaH-antarddhA=vyavadhAne'rthe tiro nipAtaH kRJ-yoge vikalpena gatisaMjJako bhavati / udA0 - tiraskRtya / tiraHkRtya / tirskRtm| tiraH kRtam / yat tiraskaroti / yat tiraH karoti / pakSe - tiraH kRtvA / tiraskRtvA / AryabhASA-artha- (antarddhA) chupane artha meM (tiraH ) tiras nipAta kI (kRtri) kRJ-dhAtu ke yoga meM (vibhASA) vikalpa se (gati: ) gati saMjJA hotI hai| udA0 - tiraskRtya / tiraHkRtya / chupakara / tirskRtm| tiraHkRtam / chupA gyaa| yat tiraskaroti / yat tiraH karoti / ki vaha chupatA hai| vikalpa pakSa meM- tiraH kRtvA / tiraskRtvA / chupakara | Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH 265 siddhi-(1) tirskRty| yahAM 'tiraso'nyatarasyAm' (8 / 3 / 42) se 'tiraH' zabda ke visarjanIya ko vikalpa se sakAra Adeza hotA hai| jahAM sakAra Adeza nahIM hotA vhaaN-tir:kRty| (2) tiraskRtvA / jahAM tiraH' zabda kI gatisaMjJA nahIM hotI vahAM kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se gati samAsa bhI nahIM hotaa| samAsa ke na hone se 'samAse'najapUrve ktvo lyap (7 / 1 / 37) se ktvA pratyaya ko lyap Adeza bhI nahIM hotA hai| yahAM bhI tiraso'nyatarasyAm' (8 / 3 / 42) se tira: zabda ke visarjanIya ko vikalpa se sakAra Adeza hotA hai| jahAM sakAra Adeza nahIM hotA vahAM-tira:kRtvA rUpa banatA hai| upAje-anvAje (14) upAje'nvAje |73 / pa0vi0-upAje avyayapadam / anvAje avyayapadam / anu0-'vibhASA kRji gatiH' itynuvrtte| anvaya:-upAje'nvAje nipAtau kRSi vibhASA gatiH / artha:-upAje'nvAje nipAtau kRzyoge vikalpena gatisaMjJakau bhavataH / udA0-(upAje) upAjekRtya / upAje kRtvA / (anvAje) anvAje kRtya / anvAje kRtvaa| __upAje'nvAje zabdau vibhaktipratirUpakau nipAtau durbalasya sAmarthyA''dhAne vrtete| AryabhASA-artha-(upAje'nvAje) upAje aura anvAje nipAta kI (kRSi) kRJ dhAtu ke yoga meM (vibhASA) vikalpa se (gati:) gati saMjJA hotI hai| udA0-(upAje) upAjekRtya / upAje kRtvA / durbala kI sahAyatA krke| (anvAje) anvAjekRtya / anvAje kRtvA / durbala kI sahAyatA krke| siddhi-(1) upAjekRtya / yahAM upAje' zabda kI gati saMjJA hone se kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se gati samAsa hotA hai| samAsa hone se 'samAse'napUrve ktvo lyap (7 / 1 / 37) se ktvA' pratyaya ke sthAna meM lyap' Adeza ho jAtA hai| pakSa meM jahAM upAje' zabda kI gati saMjJA nahIM hotA vahAM samAsa nahIM hotA hai| samAsa na hone se pUrvavat ktvA' pratyaya ko lyap' Adeza bhI nahIM hotA hai-upAje kRtvA / isI prakAra-anvAje kRtya / AgAmI udAharaNoM meM bhI aisA hI smjheN| vizeSa-upAje aura anvAje ye donoM nipAta vibhakti pratirUpaka haiN| ye donoM durbala kI sahAyatA karane artha meM prayukta hote haiN| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 sAkSAdAdayaH pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (15) sAkSAtprabhRtIni ca / 74 / pa0vi0-sAkSAt prabhRtIni 1 / 3 ca avyayapadam / sa0-sAkSAt prabhRti yeSAM tAnImAni - sAkSAtprabhRtIni (bahuvrIhi: ) / anu0-'vibhASA kRtri, gati:' ityanuvartate / anvayaH - sAkSAtprabhRtIni ca nipAtA: kRJi vibhASA gatiH / arthaH-sAkSAt-prabhRtIni nipAtarUpANi ca kRJyoge vikalpena gatisaMjJakAni bhavanti / udaa0-saakssaatkRty| sAkSAt kRtvA / mithyAkRtya / mithyAkRtvA, ityAdikam / sAkSAdAdigaNa:-sAkSAt / mithyA / cintA / bhadrA / locanA | vibhASA / smptkaa| AsthA / amaa| zraddhA / prAjaryA / prAjaruhA / vIjaryA / vIjaruhA / saMsaryA I arthe| lvnnm| uSNam / zItam / udakam / Ardram / gatisaMjJAsaMyogena lavaNAdInAM makArAntatvaM nipAtyate / agnau / vaze / vikmpne| vihsne| prahasane / pratapane / prAdus / nms| aavis| iti sAkSAtprabhRtIni / AryabhASA - artha - ( sAkSAtprabhRtIni ) sAkSAt Adi nipAtoM kI (ca) bhI (kRSi) kRJ dhAtu ke yoga meM (vibhASA) vikalpa se (gatiH) gati saMjJA hotI hai| udA0-sAkSAtkRtya / sAkSAt kRtvA / apratyakSa ko sAkSAt krke| mithyAkRtya / mithyAkRtvA / satya ko mithyA banAkara / urasi-manasI (16) anatyAdhAna urasimanasI / 75 / pa0vi0 - anatyAdhAne 7 / 1 urasi - manasI 1 / 2 / sa0-atyAdhAnam=upazleSaNam / na atyAdhAnam iti anatyAdhAnam, tasmin-anatyAdhAne (naJtatpuruSaH) / urasizca manasizca tau-urasimanasI (itaretarayogadvandvaH) / anu0- 'vibhASA kRJi, gatiH' ityanuvartate / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH 'anvaya:-anatyAdhAne urasimanasI nipAtau kRSi vibhASA gatiH / artha:-anatyAdhyAne anupazleSaNe'rthe urasi-manasI nipAtau kRJyoge vikalpena gatisaMjJakau bhavataH / udA0-(arasi) urasikRtya / urasi kRtvA / (manasi) mnsikRty| manasi kRtvaa| AryabhASA-artha-(anatyAdhAne) Upara na rakhane artha meM (urasi-manasI) urasi aura manasiM nipAtoM kI (kRSi) kRJ dhAtu ke yoga meM (vibhASA) vikalpa se (gati:) gati saMjJA hotI hai| udA0-(urasi) ursikRty| urasi kRtvA / svIkAra krke| (manasi) manasikRtya / manasi kRtvA / nizcaya krke| ___ anatyAdhAne kA kathana isaliye kiyA hai ki yahAM gati saMjJA na ho-urasi kRtvA pANiM zete' vaha hAtha ko chAtI para rakhakara sotA hai| vizeSa-urasi aura manasi zabda vibhakti-pratirUpaka nipAta haiN| madhye-pade-nivacane (17) madhye pade nivacane ca 76 / pa0vi0-madhye avyypdm| pade avyayapadam / nivacane avyayapadam / ca avyypdm| anu0-'anatyAdhAne vibhASA kRji gatiH' itynuvrtte| anvaya:-anatyAdhAne madhye pade nivacane ca nipAtA: kRSi vibhASA gatiH / artha:-anatyAdhAne'rthe madhye pade nivacane ityete nipAtA api kRJyoge vikalpena gatisaMjJakA bhvnti| udA0-(madhye) mdhyekRty| madhye kRtvaa| (pade) pdekRty| pade kRtvA / (nivacane) nivcnekRty| nivacane kRtvA / AryabhASA-artha-(anatyAdhAne) Upara na rakhane artha meM (madhye pade nivacane) madhye, pade aura nivacane nipAtoM kI (kRSi) kRJ dhAtu ke yoga meM (vibhASA) vikalpa se (gati:) gati saMjJA hotI hai| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0- - ( madhye) madhyekRtya / madhye kRtvA / bIca meM rakhakara / (pade) padekRtya / pade kRtvA / pada para rkhkr| (nivacane) nivacanekRtya / nivacane kRtvA / cupa karake, vANI ko saMyama meM rakhakara / siddhi- 'anatyAdhAneM kA kathana isaliye kiyA hai ki yahAM gati saMjJA na ho- hastina: pade kRtvA ziraH zete / sira ko hAthI ke pAMva para rakhakara sotA hai| vizeSa- madhye, pade aura nivacane ye zabda vibhakti pratirUpaka nipAta haiN| 268 haste, pANau . (18) nityaM haste pANAvupayamane / 77 / pa0vi0 - nityama 1 / 1 haste avyayapadam / pANau avyayapadam / upayamane 7 / 1 / anu0 - 'kRJi gati:' ityanuvartate / anvayaH - upayamane haste - pANau nipAtau nityaM gatiH / artha:-upayamane (dArakarmaNi) arthe haste - pANau nipAtau kRJyoge nityaM gatisaMjJakau bhavataH / udA0- (haste) hastekRtya / (pANI) pANaukRtya / AryabhASA - artha - (upayamane) vivAha karane artha meM (haste - pANI) haste aura pANI nipAtoM kI (nityam) sadA (gati:) gati saMjJA hotI hai| udA0 - (haste ) hastekRtya / haste kRtvA / vivAha karake / (pANI) pANaukRtya / kRtvA / vivAha karake / pANau 'upayamane' kA kathana isaliye kiyA hai ki yahAM gati saMjJA na ho - haste kRtvA kArSApaNaM gataH / kArSApaNa ko hAtha para rakhakara calA gayA / kArSApaNa sikkA / vizeSa-haste aura pANau zabda vibhakti pratirUpaka nipAta haiN| prAdhvam (16) prAdhvaM bandhane / 78 / pa0vi0-prAdhvam, avyayapadam / bandhane 7 / 1 / anu0 - 'nityaM kRJi gatiH' ityanuvartate / anvayaH-bandhane prAdhvaM nipAtaH kRtri nityaM gatiH / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH artha:-bandhane'rthe prAdhvaM nipAta: kRJyoge nityaM gatisaMjJako bhavati / udaa0-praadhvNkRty| AryabhASA-artha- (bandhane) bandhana artha meM (prAdhvam) prAdhvam nipAta kI (kRSi) kRJ dhAtu ke yoga meM (nityam) sadA (gati:) gati saMjJA hotI hai| udA0-prAdhvaMkRtya / bandhana se anukUla bnaakr| 'bandhane' kA kathana isaliye kiyA hai ki yahAM gati saMjJA na ho-prAdhvaM kRtvA zakaTaM gata: / gAr3I ko mArga abhimukha karake calA gyaa| vizeSa-'prAdhvam' zabda makArAnta nipAta hai| yaha anukUlatA artha meM prayukta hotA hai| jIvikA-upaniSadau (20) jiivikopnissdaavaupmye|76 / pa0vi0-jIvikA-upaniSadau 1 / 2 aupamye 7 / 1 / sa0-jIvikA ca upaniSat ca tau-jIvikopaniSadau (itretryogdvndv:)| upamAyA bhAva aupamyam, tasmin aupamye (tddhitvRtti:)| anu0-'nityaM kRtri gati:' itynuvrtte| anvaya:-aupamye jIvikopaniSadau nipAtau kRtri nityaM gatiH / artha:-aupamye=upamA-viSaye jIvikA-upaniSadau nipAtau kRJyoge nityaM gatisaMjJakau bhvt:| udA0-(jIvikA) jIvikAkRtya / (upaniSat) upnisstkRty| AryabhASA-artha- (aupamye) upamA viSaya meM (jIvikA-upaniSadau) jIvikA aura upaniSad nipAtoM kI (kRji) kRJ dhAtu ke yoga meM (nityam) sadA (gati:) gati saMjJA hotI hai| udA0-(jIvikA) jIvikAkRtya / jIvikAsI bnaakr| (upaniSad) upaniSatkRtya / rahasya-sA bnaakr| 'aupamye' kA kathana isaliye kiyA gayA hai ki yahAM gati saMjJA na ho-jIvikAM kRtvA gataH / jIvikA banAkara calA gyaa| upaniSat kRtvA gtH| rahasya banAkara calA gyaa| " pataH / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 gatInAM prAk prayogaH pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (21) te prAg dhAtoH / 80 / pa0vi0-te 1 / 3 prAk 1 / 1 dhatiioH 5 11 / anvayaH-te gati-upasarganipAtAH dhAtoH prAk 1 artha:-te gatisaMjJakA upasargasaMjJakAzca nipAtA dhAtoH prAk prayoktavyAH / udA0-praNayati / pariNayati / praNAyakaH / pariNAyakaH, ityAdi / AryabhASA - artha - (ta) una gati saMjJAvAle aura upasarga saMjJAvAle nipAtoM kA (dhAto: ) dhAtu se (prAk ) pahale prayoga karanA cAhiye / udA0 - praNayati / pariNayati / praNAyakaH / pariNAyakaH / ityAdi udAharaNoM meM pra Adi upasarga tathA gatisaMjJaka zabdoM kA dhAtu se pahale prayoga kiyA gayA hai| artha pUrvavat hai / gatInAM paraprayogaH (22) chandasi pare'pi / 81 / pa0vi0-chandasi 7 / 1 pare 1 / 3 api avyayapadam / anu0 - 'te, dhAto:' ityanuvartate / anvayaH - te gati-upasargA nipAtAzchandasi pare'pi / artha:- te gatisaMjJakA upasargasaMjJakAzca nipAtAzchandasi = vaidikabhASAyAM dhAtoH pare'pi prAgapi ca prayoktavyAH / udA0-yAti ni hastinA / niyAti hastinA / hanti ni muSTinA / nihanti muSTinA / eSAM gatisaMjJakAnAM zabdAnAM pareSAM prayujyamAnAnAM na gatisaMjJakAryaM kiJcidasti / kevalaM paraprayoge'pi kriyAyoga eSAmastIti vijJApyate / AryabhASA - artha - (te) una gati saMjJAvAle tathA upasarga saMjJAvAle nipAtoM kA (chandasi ) vaidika bhASA meM (dhAtoH) dhAtu se (pare'pi ) para bhI aura pUrva bhI prayoga hotA hai| udA0 - yAti ni hastinA / niyAti hastinA / vaha hAthI se nitya jAtA hai / hanti ni muSTinA / nihanti muSTinA / vaha mukke se nitya mAratA hai| vizeSa- ina gati saMjJAvAle aura upasarga saMjJAvAle nipAtoM kA dhAtu se pare prayoga hone para koI gati saMjJA sambandhI kArya nahIM hotA hai| paraprayoga hone para bhI inakA kevala kriyA ke sAtha yoga hotA hai, yaha batalAyA gayA hai| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH gatInAM vyavahitaprayogaH (23) vyavahitAzca 82 / pa0vi0-vyavahitA: 1 / 3 ca avyayapadam / anu0-te, chandasi dhAto:' itynuvrtte| anvaya:-te gati upasargA nipAtAzchandasi vyavahitAzca / artha:-te gatisaMjJakA upasargasaMjJakAzca nipAtAzchandasi vaidikabhASAyAM dhAtorvyavahitA api bhavanti / udA0-A mandrairindra haribhiryAhi mayUraromabhi: (R0 3 / 45 1) / AyAhi (R0 3 / 43 / 2) / AryabhASA-artha-ti) una gati saMjJAvAle aura upasarga saMjJAvAle nipAtoM kA (chandasi) vaidikabhASA meM (dhAto:) dhAtu se (vyavahitA:) anya zabdoM ke vyavadhAna meM bhI prayoga hotA hai| ___ udA0-A mandrairindra haribhiryAhi mayUraromabhiH (R0 3 / 45 / 1) / AyAhi (R0 3 / 43 / 2) / he indra ! tuma stuti ke yogya, mayUra ke samAna komala romavAle ghor3oM se yahAM aao| yahAM 'A' upasarga aura yAhi' dhAtu kA 'mandraiH' Adi zabdoM ke vyavadhAna meM bhI prayoga kiyA gayA hai| yahAM saMjJA-sambandhI koI prayojana nahIM hai, kevala kriyA ke sAtha yoga karanA hI prayojana hai| karmapravacanIyasaMjJAprakaraNam adhikAraH (1) karmavacanIyAH / 83 / pa0vi0-karmavacanIyA: 1 / 3 / artha:-'karmavacanIyA:' ityadhikAro'yam 'vibhASA kRtri' (1 / 4 / 97) iti yaavt| AryabhASA-artha-(karmapravacanIyAH) isase Age karmapravacanIyA:' kA vibhASA kRji (1 / 4 / 90) taka adhikAra hai| aba "karmapravacanIya' saMjJA kA vidhAna kiyA jaayegaa| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu: (2) anurlkssnne|8|| pa0vi0-anu: 11 lakSaNe 7 / 1 / anvaya:-lakSaNe'nurnipAta: karmapravacanIyaH / artha:-lakSaNe (hatau) arthe'nurnipAtA karmapravacanIyasaMjJako bhavati / udA0-zAkalyasya saMhitAmanu prAvarSat / agastyamanvasiJcan prajAH / AryabhASA-artha-(lakSaNe) hetu artha meM (anu.) anu nipAta kI (karmapravacanIya:) karmapravacanIya saMjJA hotI hai| . udA0-zAkalyasya saMhitAmanu prAvarSat / zAkalya kI saMhitA ke pATha ke kAraNa varSA huii| agastyamanunvasiJcan prjaaH| agastya nakSatra ko dekhane ke kAraNa prajA ne siMcAI Arambha kI ki aba varSA nahIM hogii|| siddhi-zAkalyasya saMhitAmanu prAvarSat / yahAM anu nipAta lakSaNa hetu artha meM hai, ata: hatauM (2 / 3 / 23) se tRtIyA vibhakti prApta thI, kintu anu kI karmapravacanIya saMjJA ho jAne se usake yoga meM saMhitA zabda meM karmapravacanIyayukte dvitIyA' (2 / 3 / 8) se dvitIyA vibhakti hotI hai| isI prakAra-agastyamanvasiJcan prajAH / (3) tRtIyArthe / 85 / pa0vi0-tRtIyA-arthe 71 / sa0-tRtIyAyA artha iti tRtIyArtha:, tasmin-tRtIyArthe (sssstthiittpuruss:)| anu0-'anuH' itynuvrtte| anvaya:-tRtIyArthe'nurnipAta: karmapravacanIyaH / artha:-tRtIyArthe'nurnipAta: karmapravacanIyasaMjJako bhvti| udA0-nadImanvavasitA senaa| parvatamanvavasitA senA, nadyA parvatena vA sambaddhA ityrthH| AryabhASA-artha-(tRtIyArthe) tRtIyA vibhakti ke artha meM (anuH) anu nipAta kI (karmavacanIya:) karmavacanIya saMjJA hotI hai| udA0-nadImanvavasitA senA / senA nadI ke sAtha sambaddha hai| parvatamanvavasitA senA / senA parvata ke sAtha sambaddha hai| Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH siddhi-nadImanvavasitA senaa| yahAM 'anu' nipAta kA artha 'saha' (sAtha) hai| isaliye sahayukte'pradhAne (2 / 3 / 19) se tRtIyA vibhakti prApta thI kintu anu nipAta kI karmapravacanIya saMjJA hone se nadI' zabda meM karmapravacanIyayukte dvitIyA' (2 / 3 / 8) se dvitIyA vibhakti ho jAtI hai| (4) hiine|86| pa0vi0-hIne 71 / anu0-'anuH' itynuvrtte| anvaya:-hIne'nurnipAta: karmavacanIya: / artha:-hIne (nyUne) arthe'nurnipAta: karmavacanIyasaMjJako bhavati / udA0-anu zAkaTAyanaM vaiyAkaraNA: / anvarjunaM yoddhAraH / AryabhASA-artha- (hIne) karma artha meM (anuH) anu nipAta kI (karmapravacanIya:) karmavacanIya saMjJA hotI hai| udA0-anu zAkaTAyanaM vaiyaakrnnaa:| saba vaiyAkaraNa loga zAkaTAyana se kama haiN| anu arjunaM yoddhaarH| saba yoddhA loga arjuna se kama haiN| siddhi-anu zAkaTAyanaM vaiyAkaraNA: / zAkaTAyana kI apekSA anya vaiyAkaraNa hIna haiN| yaha apekSAjanita sambandha meM SaSThI zeSe (2 / 3 / 50) se SaSThI vibhakti prApta hotI hai, kintu anu nipAta kI karmapravacanIya saMjJA hone se pUrvavat dvitIyA vibhakti ho jAtI hai| isI prakAra-anu arjunaM yoddhAraH / upaH (5) upo'dhike c|87| pa0vi0-upa: 1 / 1 adhike 7 / 1 ca avyayapadam / anu0-'hIne' itynuvrtte| anvaya:-adhike hIne ca upo nipAta: krmvcniiyH| artha:-adhike hIne cArthe upo nipAta: karmapravacanIyasaMjJako bhvti| udA0- (adhike) upa khAryAM droNa: / upa niSke kaarssaapnnm| (hIne) upa zAkaTAyanaM vaiyAkaraNA: / upa dayAnandaM vedabhASyakArA: / AryabhASA-artha-(adhike) adhika artha meM (hIne ca) aura hIna artha meM (anu:) anu nipAta kI (karmavacanIyaH) karmavacanIya saMjJA hotI hai| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0- ( adhika) upa khAryAM droNaH / droNa se khArI adhika hai| upa niSke kArSApaNam / kArSApaNa se niSka adhika hai| (hIna) upa zAkaTAyanaM vaiyAkaraNAH / saba vaiyAkaraNa loga zAkaTAyana se kama haiN| upa dayAnandaM vedabhASyakArA: / saba vedabhASyakAra dayAnanda se hIna haiM / 274 siddhi - (1) upa khAryAM droNa: / droNa se khArI parimANa adhika hai| yahAM 'upa' nipAta kI karmapravacanIya saMjJA hone se pUrvavat dvitIyA vibhakti prApta hotI hai, kintu yasmAdadhikaM yasya cezvaravacanaM tatra saptamI (31319 ) se karmavacanIya ke yoga meM saptamI vibhakti ho jAtI hai| ATha muTThI anAja = 1 kuMci / 8 kuMci = 1 puSkala / 4 puSkala = 1 aaddhk| 4 ADhaka = 1 droNa / 16 droNa = 1 khArI / (2) upa niSke kArSApaNam / kArSApaNa se niSka adhika hai| yahAM bhI pUrvavat saba kArya hotA hai| kArSApaNa = tAmbe kA 16 mAze kA sikkA / niSka= sone kA 16 mAze kA sikkA / yahAM apekSA sambandha meM SaSThI zeSa' (2/4/50 ) SaSThI vibhakti prApta thI, karmavacanIya saMjJA hone se saptamI vibhakti hotI hai| apa-parI (6) apaparI varjane / 88 / pa0vi0-apa-parI 1 / 2 varjane 7 / 1 / sa0-apazca parizca tau - apaparI (itaretarayogadvandvaH ) / anvayaH - varjane'paparI nipAtau karmavacanIyau / artha:- varjane'rthe apa- parI nipAtau karmapravacanIyasaMjJakau bhavataH / udA0- (apa) apa trigartebhyo vRSTo devaH / (pari) pari trigartebhyo vRSTo devaH / prakRtena sambandhinA, kasyacidanabhisambandhe varjanamucyate / AryabhASA - artha - (varjane) niSedha artha meM (apa-parI) apa aura pari nipAtoM kI (karmapravacanIyaH) karmapravacanIya saMjJA hotI hai| udA0 - (apa) apa trigartebhyo vRSTo devaH / trigarta ko chor3akara indradeva ne varSA kI / (pari) pari trigartebhyo vRSTo devaH / trigarta ko chor3akara indradeva ne varSA kii| trigarta - bhArata ke uttara-pazcima kA eka deza jAlandhara "vartamAna paMjAba kA uttara-pUrvI bhAga jo cambA se kAMgar3A taka phailA huA hai, prAcIna trigarta deza thA / sataluja, Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH 275 vyAsa aura rAvI ina tIna nadiyoM kI ghATiyoM ke kAraNa isakA nAma trigarta pdd'aa|" (pA0 kA0 bhAratavarSa pR0 41) / siddhi - (1) apa trigatebhyo vRSTo devaH / yahAM 'apa' nipAta zabda kI karmavacanIya saMjJA hone se 'paJcamyapAparibhi:' (2 | 3 |10) se isake yoga meM paJcamI vibhakti hotI hai| isI prakAra -pari trigartebhyo vRSTo devaH / AG (7) AG maryAdAvacane / 86 / pa0vi0- - AG 1 / 1 maryAdA - vacane 7 / 1 / sa0- maryAdAyA vacanamiti maryAdAvacanam, tasmin-maryAdAvacane ( SaSThItatpuruSaH) / anvayaH - maryAdAvacane AG nipAtaH karmapravacanIyaH / artha:-maryAdAvacane'rthe AGa nipAtaH karmapravacanIyasaMjJako bhavati / udA0-A pATaliputrAd vRSTo devaH / A kumAraM yazaH pANineH / A sAMkAzyAt vRSTo devaH / A mathurAyA vRSTo devaH / AryabhASA - artha - (maryAdAvacane) avadhi ke kathana meM (AG) AG nipAta kI ( karmapravacanIyaH ) karmapravacanIya saMjJA hotI hai| udA0-A pATaliputrAd vRSTo devaH / pATaliputra taka indradeva ne varSA kii| A kumAraM yazaH pANineH / pANinimuni kA yaza bAlakoM taka phailA huA hai| A sAMkAzyAt vRSTo devH| sAMkAzya taka indradeva ne varSA kii| A mathurAyA vRSTo devaH / mathurA taka indradeva ne varSA kii| siddhi- (1) A pATaliputrAd vRSTo deva: / yahAM AG nipAta kI karmapravacanIya saMjJA hone se usake yoga meM 'paJcamyapAGparibhi:' ( 2/3 110) se paJcamI vibhakti hotI hai| (2) A kumAraM yazaH pANineH / yahAM 'AG' nipAta kA 'AG maryAdAbhividhyoH ' (2 / 1 / 13) se avyayIbhAva samAsa bhI hotA hai| A+kumAra=A kumaarm| vizeSa - (1) pATaliputra / yaha eka prAcIna nagara hai / yaha magadha deza kI rAjadhAnI hai| yaha zoNa aura gaMgA ke saMgama para sthita hai| vartamAna meM ise paTanA kahate haiN| ise puSpapura aura kusumanagara bhI kahate haiN| (2) sAMkAzya / yaha janaka ke bhrAtA kuzadhvaja kI rAjadhAnI kA nAma hai| Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam prati-pari-anava:(7) lakSaNetthaMbhUtAkhyAnabhAgavIpsAsu pratiparyanavaH / 10 / pa0vi0-lakSaNa-itthaMbhUtAkhyAna-bhAga-vIpsAsu 7 / 3 prati-parianava: 1 / 3 / sa0-lakSaNaM ca itthaMbhUtAkhyAnaM ca bhAgazca vIpsA ca tA:-lakSaNe tthaMbhUtAkhyAnabhAgavIpsA:, tAsu-lakSaNetthaM bhUtAkhyAnabhAgavIpsAsu (itretryogdvndv:)| pratizca parizca anuzca te-pratiparyanavaH (itretryogdvndvH)| anvayaH-lakSaNetthaMbhUtAkhyAnabhAgavIpsAsu pratiparyanavo nipAtA: krmprvcniiyaa:| artha:-lakSaNa-itthaMbhUtAkhyAna-bhAga-vIpsAsu viSayabhUtAsu prati-pari-anavo nipAtA: karmapravacanIyasaMjJakA bhavanti / lkssnnm=cihnm| kaJcitprakAramApannam itthaMbhUtam, itthaMbhUtasyAkhyAnam itthNbhuutaakhyaanm| bhAga:=svIkriyamANoM'zo bhaag:| vIpsA padArthAn vyaaptumicchaa-viipsaa| udA0viSaya: pratiH pariH (1) lakSaNe vRkSaM prati vidyotate vidyut vRkSaM pari vidyotate vidyut vRkSamanu vidyotate vidyut / (2) itthaMbhUtAkhyAne sAdhurdevadatto mAtaraM prati sAdhurdevadatto mAtaraM pari sAdhurdevadatto mAtaramanu / (3) bhAge yadatra mAM prati syAt yadatra mA pari syAt yadatra mAmanu syaat| (4) vIpsAyAm vRkSaM vRkSaM prati siJcati vRkSaM vRkSaM pari siJcati vRkSaM vRkSam anu sinycti| AryabhASA-artha-(lakSaNetthaMbhUtAkhyAnabhAgavIpsAsu) lakSaNa, itthaMbhUtAkhyAn, bhAga aura vIpsA viSaya meM (prati-pari-anava:) prati, pari aura anu nipAtoM kI (karmapravacanIyAH) karmavacanIya saMjJA hotI hai| udA0-(1) lakSaNa / (prati) vRkSaM prati vidyotate vidyut| (pari) vRkSaM pari vidyotate vidyut (anu) vRkSamanu vidyotate vidyut / vRkSa ko prApta hokara bijalI camakatI hai| (2) itthNbhuutaakhyaan| (prati) sAdhurdevadatto mAtaraM prti| (pari) sAdhurdevadato mAtaraM pri| (anu) sAdhurdevadatto mAtaramanu / mAtA ko prApta hokara devadatta sAdhubhAvavAlA hai| (3) bhaag| (prati) yadatra mAM prati syAt / (pari) yadatra mAM pari syAt / (anu) yadatramAmanu syAt / jo yahAM merA bhAga hai, vaha mujhe diijiye| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH 277 (4) vIpsA / (prati) vRkSaM vRkSaM prati siJcati / (pari) vRkSaM vRkSaM pari siJcati / (anu) vRkSaM vRkSamanu siJcati / vRkSa vRkSa ko prApta karake sIMcatA hai| lakSaNa=cihna / itthabhUtAkhyAna = kisI prakAra vizeSa ko prApta huA itthaMbhUta kahalAtA hai| itthaMbhUtAkhyAna = itthaMbhUta kA kathana karanA arthAt vaha usa viSaya meM kaisA hai ? bhAga= svIkAra kiyA jAnevAlA aMza / vIpsA = padArthoM ko vyApta karane kI icchaa| abhiH pa0vi0-abhiH 1 / 1 abhAge 7 / 1 / (6) abhirabhAge / 61 / sa0-na bhAga iti abhAga:, tasmin - abhAge ( naJtatpuruSa: ) anu0-'lakSaNetthaMbhUtAkhyAnabhAgavIpsAsu' ityanuvartate / anvayaH-abhAge lakSaNetthaMbhUtAkhyAna bhAgavIpsAsu abhirnipAta: karmapravacanIyaH / arthaH-bhAgavarjitAsu lakSaNetthaMbhUtAkhyAnabhAgavIpsAsu viSayabhUtAsu abhirnipAtaH karmapravacanIyasaMjJako bhavati / yathA (1) lakSaNe (2) itthaMbhUtAkhyAne (3) vIpsAyAm vRkSamabhi vidyotate vidyut / sAdhurdevadatto mAtaramabhi / vRkSaM vRkSamabhi siJcati / AryabhASA-artha- (abhAge) bhAga viSaya ko chor3akara (lakSaNetthaMbhUtAkhyAnabhAgavIpsAsu) lakSaNa, itthaMbhUtAkhyAna aura vIpsA viSaya meM (abhiH ) abhi nipAta kI (karmapravacanIyaH) karmapravacanIya saMjJA hotI hai| udA0- - (1) lakSaNa | vRkSamabhi vidyotate vidyut / vRkSa ko prApta hokara bijalI camakatI hai| (2) itthabhUtAkhyAna / sAdhurdevadatto mAtaramabhi / devadatta mAtA ko prApta hokara sAdhu bhAvavAlA hai| (3) vIpsA / vRkSaM vRkSamabhi siJcati / vRkSa-vRkSa ko prApta hokara sIMcatA hai| prati: (10) pratiH pratinidhipratidAnayoH / 62 / pa0vi0 - prati: 1 / 1 pratinidhi - pratidAnayoH 7 / 2 / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-pratinidhizca pratidAnaM ca te-pratinidhi-pratidAne, tayo:pratinidhipratidAnayoH (itaretarayogadvandvaH) / anvaya:-pratinidhipratidAnayo: pratinipAta: krmprvcniiyH| artha:-pratinidhau pratidAne cArthe prati: zabda: karmapravacanIyasaMjJako bhavati / udA0-(pratinidhau) abhimanyurarjunata: prati: / (pratidAne) mASAnasmai tilebhya: prati ycchti| ___ AryabhASA-artha- (pratinidhipratidAnayoH) pratinidhi aura pratidAna artha meM (prati:) prati nipAta kI (karmapravacanIyaH) karmapravacanIya saMjJA hotI hai| udA0-(pratinidhi) abhimanyurarjunata: prati / abhimanyu arjuna kA pratinidhi hai| (pratidAna) mASAn asmai tilebhyaH prtiycchti| vaha ise tiloM ke badale meM ur3ada detA hai| pratinidhi-mukhyasadRza / pratidAna-badale meM denaa| siddhi-abhimanyurarjunata: prti| yahAM prati' zabda kI karmapravacanIya saMjJA hone se usake yoga meM pratinidhipratidAne ca yasmAt (2 / 3 / 11) se paJcamI vibhakti hotI hai| arjuna tasi=arjunataH / yahAM 'apAdAne cAhIyaruho:' (5 / 4 / 45) se apAdAna meM tasi pratyaya hai| isI prakAra-mASAnasmai tilebhya: prtiycchti| adhi-parI (11) adhiparI anrthkau|63| pa0vi0-adhi-parI 1 / 2 anarthako 1 / 2 / sa0-adhizca parizca tau-adhiparI (itretryogdvndvH)| na vidyate'rthAntaraM yayostau-anarthako (bhuvriihi:)| anvayaH-anarthakAvadhiparI nipAtau krmprvcniiyau| artha:-anarthako anarthAntarau adhi-parI nipAtau karmapravacanIyasaMjJako bhvt:| udA0-(adhi) kuto'dhyAgacchati ? (pari) kuta: paryAgacchati ? AryabhASA-artha- (anarthakau) arthAntara se rahita (adhiparI) 'adhi' aura 'pari' nipAta kI (karmapravacanIyaH) karmapravacanIya saMjJA hotA hai| udA0-(adhi) kuto'dhyaagcchti| vaha kahAM se AtA hai ? (pari) kuta: paryAgacchati ? vaha kahAM se AtA hai? Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH 276 siddhi-kuto'dhyAgacchati / adhi+Agacchati adhyaagcchti| yahAM adhi' upapada hone para 'Agacchati ke artha meM koI antara nahIM AtA hai| ata: 'adhi' kI karmapravacanIya saMjJA hotii| karmapravacanIya saMjJA hone se gati saMjJA nahIM rhtii| isaliye 'gatirantaraH' (6 / 2 / 49) se anudAtta svara nahIM hotA hai| isI prkaar-pryaagcchti| vizeSa-jaise 'gajaH' aura 'mataGgaja' tathA 'vRSa:' aura vRSabha:' zabda anarthAntara (samAnArthaka) haiM, vaise Agacchati aura adhyAgacchati tathA Agacchati aura paryAgacchati zabda bhI anarthAntara haiN| (12) suH puujaayaam|64| pa0vi0-su: 11 pUjAyAm 71 / anvaya:-pUjAyAM surnipAta: karmapravacanIyaH / artha:-pUjAyAmarthe surnipAta: karmapravacanIyasaMjJako bhavati / udA0-su siktaM bhavatA / su stutaM bhavatA / AryabhASA-artha-(pUjAyAm) stuti karane artha meM (suH) su nipAta kI (karmapravacanIya:) karmapravacanIya saMjJA hotI hai| udA0-su siktaM bhavatA / Apane acchI siMcAI kii| su stutaM bhavatA / Apane acchI stuti kii| siddhi-(1) su siktaM bhavatA / yahAM 'su' nipAta kI karmapravacanIya saMjJA hone se upasarga' saMjJA nahIM rhtii| ata: upasargAtsunoti0' (8 / 2 / 65) se upasarga-Azrita sakAra ko Satva nahIM hotA hai| atiH (13) atiratikramaNe c|65 / pa0vi0-ati: 11 atikramaNe 71 ca avyayapadam / anu0-'pUjAyAm' itynuvrtte| anvaya:-atikramaNe pUjAyAM cAtirnipAta: krmprvcniiyH| artha:-atikramaNe pUjAyAM cArthe'tirnipAta: karmapravacanIyasaMjJako bhavati / udA0-niSpanne'pi vastUni kriyApravRtti:=atikramaNamucyate / (atikramaNe) ati siktameva bhavatA / ati stutameva bhavatA / (pUjAyAm) ati siktaM bhvtaa| ati stutaM bhavatA / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(atikramaNe) atikramaNa artha meM (pUjAyAm) aura stuti karane artha meM (ca) bhI (ati:) ati nipAta kI (karmapravacanIya:) karmapravacanIya saMjJA hotI hai| kArya ke siddha hone para bhI kriyA ko cAlU rakhanA atikramaNa kahAtA hai| udA0-(atikramaNa) ati siktameva bhvtaa| Apane bahuta hI adhika siMcAI kii| ati stutimeva bhavatA / Apane bahuta hI adhika stuti kii| (pUjA) ati siktaM bhvtaa| Apane acchI siMcAI kii| ati stutaM bhvtaa| Apane acchI stuti kii| siddhi-(1) ati siktameva bhvtaa| yahAM 'ati' zabda kI karmapravacanIya saMjJA hone se upasarga saMjJA nahIM rhtii| ata: upasargAt sunoti0' (8 / 3 / 65) se upasarga Azrita sakAra ko Satva nahIM hotA hai| apiH(14) apiH pdaarthsmbhaavnaanvvsrggrdaasmuccyessu|66| pa0vi0-apiH 11 padArtha-sambhAvana-anvavasarga-garhAsamuccayeSu 7 / 3 / sa0-padArthazca sambhAvanaM ca anvavasargazca gardA ca samuccayazca te-padArthasambhAvanAnvavasargagardAsamuccayAH, teSu padArthasambhAvanAnvavasargagarhAsamuccayeSu (itretryogdvndvH)| anvayaH-padArthasamuccayeSu apirnipAta: karmapravacanIyaH / artha:-padArtha-sambhAvana-anvavasarga-garhA-samuccayeSvartheSu apirnipAta: karmapravacanIyasaMjJako bhvti| udA0-(padArthe) madhuno'pi syAt / sarpiSo'pi syAt / (sambhAvane) api siJcet mUlaka-sahasram / api stuyAd raajaanm| (anvavasarge) api sinyc| api stuhi| (garhAyAm) dhig jAlmaM devadattam api siJcet palANDum, api stuyAd vRsslm| (samuccaye) api siJca, api stuhi|| siJca ca, stuhi cetyarthaH / (1) padAntarasyA'prayujyamAnasyArtha: padArtha: / madhuno'pi madhuno mAtrA, binduH stokamityarthaH / (2) sambhAvanam adhikArthavacanena zakterapratighAtAviSkaraNam (3) anvavasarga: kaamcaaraabhynujnyaanm| (4) gardA nindaa| (5) samuccaya:=saMgrahaH / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH AryabhASA-artha-(padArtha0 ) padArtha, sambhAvana, anvavasarga, garhA aura meM (api) api nipAta kI (karmapravacanIyaH) karmapravacanIya saMjJA hotI hai| udA0 - (padArtha) madhuno'pi syAt / ghI kI bhI mAtrA honI caahiye| (sambhAvana) api siJcenmUlakasahasram | vaha hajAra mUliyoM ko sIMca sakatA hai / api stuyAd rAjAnam / vaha rAjA kI stuti kara sakatA hai| (anvavasarga) api siJca / tU cAhe sIMca / api stuhi / tU cAhe stuti kara / terI icchA hai / (garhA) dhig jAlmaM devadattam api siJcet palANDum, api stuyAd vRSalam / usa nIca devadatta ko dhikkAra hai jo palANDu (pyAja) ko sIMcatA hai, nIca puruSa kI stuti karatA hai| (samuccaya) api siJca / tU sIMca bhI / api stuhi / tU stuti bhI kara / padArtha - (1) aprayukta pada ke artha ko grahaNa kara lenA 'padArtha' kahAtA hai / jaise 'madhupa' kA artha madhu kI mAtrA hai| yahAM aprayukta 'mAtrA' pada kA artha grahaNa kiyA jAtA hai| 281 artha (2) sambhAvana - adhika artha ke kahane se kisI vyaktivizeSa ko prakaTa karanA sambhAvana kahAtA hai| anvavasarga = kAmacAra kI anujJA arthAt mana marjI karane kI AjJA denA / garhA=nindA | samuccaya = saMgraha | samuccaya siddhi - (1) madhuno'pi syAt / yahAM 'api' nipAta kI kI karmapravacanIya saMjJA hone se upasarga saMjJA nahIM rahatI hai| ata: yahAM 'upasargaprAdurbhyAmastiryacparaH' (813187) se upasarga - Azrita sakAra ko Satva nahIM hotA hai| (2) api siJcenmUlakasahasram | yahAM 'api' nipAta kI karmavacanIya saMjJA hone seupasarga saMjJA nahIM rhtii| ata: yahAM 'upasargAt sunoti0' (8 | 3 |65) se upasarga-Azrita sakAra ko Satva nahIM hotA hai| isI prakAra sarvatra samajheM / (3) api siJca, api stuhi| yahAM secana aura stuti kriyA kA eka hI kartA meM samuccaya kiyA gayA hai ki tU sIMca bhI aura stuti bhI kara / (15) adhirIzvare / 67 / brahmadattaH / pa0vi0- adhi : 1 / 1 Izvare 7 / 1 / anvayaH - Izvare'dhirnipAtaH karmapravacanIya: / artha:- Izvare= sva-svAmisambandhe'rthe'dhirnipAtaH karmavacanIyasaMjJako bhavati / udA0-(svAmini) adhi brahmadatte paJcAlAH / ( sve) adhi paJcAleSu Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam Izvara: svAmI, sa ca svmpeksste| iyaM sva-svAmisambandhe karmapravaMcanIyasaMjJA vidhiiyte| AryabhASA-artha-(Izvare) sva-svAmI sambandha artha meM (adhi:) adhi nipAta kI (karmavacanIyaH) karmavacanIya saMjJA hotI hai| udA0-(svAmI) adhi brahmadatte pAJcAlA: / brahmadatta pAJcAloM kA svAmI hai| (sva) adhi paJcAleSubrahmadattaH / paJcAla brahmadatta ke adhIna haiN| siddhi-(1) adhi brahmadatte pnycaalaa:| yahAM 'adhi' nipAta kI karmapravacanIya saMjJA hone se yasmAdadhikaM yasya cezvaravacanaM tatra saptamI (3 / 3 / 9) se adhi ke yoga meM saptamI vibhakti hotI hai| sva-svAmI sambandha meM SaSThI zeSe (2 / 3 / 50) se SaSThI vibhakti prApta thii| karmapravacanIya saMjJA hone se usakA pratizeSa ho jAtA hai| vizeSa-sva-svAmI sambandha meM kabhI svAmI' kA aura kabhI sva' kA pradhAnatA se kathana kiyA jAtA hai| jaba svAmI kA pradhAnatA se kathana kiyA jAtA hai taba svAmI (brahmadatta) kI karmapravacanIya saMjJA hotI hai| jaba sva kA pradhAnatA se kathana kiyA jAtA hai taba sva (paMcAla) kI karmapravacanIya saMjJA hotI hai| jisakI karmapravacanIya saMjJA ho usI meM yasmAdadhikaM yasya cezvaravacanaM tatra saptamI (3 / 3 / 9) se saptamI vibhakti ho jAtI hai| kRtri vikalpa: (16) vibhASA kRtri|68| pa0vi0-vibhASA 11 kRtri 7 / 1 / anu0-'adhirIzvare' ityanuvartate / anvaya:-Izvare'dhinipAta: kRtri vibhASA karmapravacanIyaH / artha:-Izvare'rthe'dhinipAta: kRtri parato vikalpena karmapravacanIyasaMjJako bhvti| udA0-yadatra mAm adhi krissyti| yadatra mAm adhikrissyti| Izvaro bhavati, evamatra mAM viniyokSyate, ityarthaH / ____ AryabhASA-artha-(Izvare) svAmI artha meM (adhi:) adhi nipAta kI (kRSi) kRJ' dhAtu se pare hone para (vibhASA) vikalpa se karmapravacanIya saMjJA hotI hai| udA0-yadatra mAm adhi kariSyati / yadatra mAm adhikrissyti| vaha svAmI hai, isaliye vaha mujhe isa pada para niyukta kregaa| siddhi-(1) yadatra maamdhikrissyti| yahAM 'adhi' nipAta kI karmapravacanIya saMjJA hone se gati saMjJA nahIM rahatI hai| ata: yahAM tiDi codAttavati' (81171) se 'adhi' Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH 253 ko anudAtta svara nahIM hotA hai-adhi kariSyati / apitu nipAtA anudAttA:' (phiTa0 4 / 12) se AdhudAtta prakRti svara hotA hai| jahAM pakSa meM karmapravacanIya saMjJA nahIM hotI hai vahAM bhI nipAtairyadyadi0' (811 / 30) se anudAtta svara kA niSedha hokara pUrvapada prakRti svara hI hotA hai| adhikrissyti| iti nipaatsNjnyaaprkrnnm| parasmaipada-saMjJA laH prsmaipdm|66| pa0vi0-la: 6 / 1 parasmaipadam 1 / 1 / artha:-lakArAdezA: parasmaipadasaMjJakA bhavanti / udaa0-tip| tas / jhi| sip| thas / th| mip| vs| ms| shtR| kvsuH| ___ AryabhASA-artha-(la:) lakAra ke sthAna meM honevAle AdezoM kI (parasmaipadam) parasmaipada saMjJA hotI hai| udA0-tip / tas / jhi| sip / thas / th| mim / vas / mas / zatR / kvsu| siddhi-(1) tim / tipatasjhi0' (3 / 4 / 78) se lakAra ke sthAna meM tip' Adi AdezoM kA vidhAna kiyA gayA hai| isa sUtra se unakI parasmaipada saMjJA kI gaI hai| (2) sht| laTa: zatazAnacAvaprathamAsamAnAdhikaraNe (3 / 2 / 124) se laT ke sthAna meM zatR-Adeza kA vidhAna kiyA gayA hai| isa sUtra se usakI parasmaipada saMjJA kI gaI hai| (3) kvasu / kvasuzca' (3 / 2 / 107) se liTa' ke sthAna meM kvasu'-Adeza kA vidhAna kiyA hai| isa sU se usakI parasmaipada saMjJA kI gaI hai| Atmanepada-saMjJA taGAnAvAtmanepadam / 100 / pa0vi0-taG-Anau 1 / 2 Atmanepadam 1 / 1 / sa0-taG ca Anazca tau-taGAnau (itretryogdvndv:)| anu0-'la:' itynuvrtte| anvy:-lstngaanaavaatmnepdm| artha:-lAdezau taDAnau pratyayAvatmanepadasaMjJakau bhavata: / 'taG' iti Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ta-prabhRti mahiGa: DakAra paryantaM prtyaahaargrhnnm| 'Ana' iti shaanckaancorgrhnnm| udA0-(taG) t| aataam| jh| thaas| aathaam| dhvm| itt| vahi / mhing| (Ana) zAnac / kAnac / AryabhASA-artha-(la:) lakAra ke sthAna meM honevAle (taGAnau) taG aura Ana pratyaya kI (Atmanepadam) Atmanepada saMjJA hotI hai| udA0-(taG) t| AtAm / jh| thaas| aathaam| dhvm| iT / vhi| mahiG / (Ana) zAnac / kAnac / taG' yaha ta' pratyaya se lekara mahiG' ke DakAra taka pratyAhAra grahaNa kiyA gayA hai| 'Ana' yaha 'zAnac' aura kAnac' pratyaya ke sAmAnya rUpa kA grahaNa hai|| siddhi-(1) t| tipatasjhi0' (3 / 4 / 78) se lakAra ke sthAna meM ta' Adi 9 nau pratyayoM kA vidhAna kiyA gayA hai| isa sUtra se unakI Atmanepada saMjJA kI gaI hai| (2) aan| 'laTa: zatRzAnacAvaprathamAsamAnAdhikaraNe' (3 / 2 / 124) se laT' ke sthAna meM 'zAnac' Adeza kA vidhAna kiyA gayA hai| isa sUtra se usakI Atmanepada saMjJA kI gaI hai| (3) aan| liTa: kAnajcA' (3 / 2 / 106) se liT ke sthAna meM 'kAnac' Adeza kA vidhAna kiyA gayA hai| isa sUtra se usakI Atmanepada saMjJA kI gaI hai| prathama-madhyama-uttama-saMjJA tiGastrINi trINi prathamamadhyamottamAH / 101 / pa0vi0-tiGa: 6 / 1 trINi 13 trINi 1 / 3 prathama-madhyamauttamA: 1 / 3 / artha:-prathamazca madhyamazca uttamazca te-prathamamadhyamottamA: (itretryogdvndv:)| udA0-tiGsambandhIni-trINi-trINi zabdarUpANi yathAkrama prathama-madhyama-uttamasaMjJakAni bhavanti / yathApuruSaH parasmaipadam Atmanepadam (1) prathamaH tip tas jhi ta AtAm jha madhyamaH sip thas tha thAs AthAm dhvam (3) uttama: mip vas mas iTa vahi 9 taG 18 tiG - mahir3a Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH 285 AryabhASA - artha - (tiGaH ) tiGsambandhI ( trINi trINi) tIna-tIna pratyayoM kI kramaza: (prathamamadhyamottamAH) prathama, madhyama aura uttama saMjJA hotI hai| udA0- parasmaipada - (prathama) tip / tas / jhi / (madhyama) sip thas / th| (uttama) mip| vs| ms| Atmanepada - ( prathama ) ta | AtAm / jha / (madhyama) thAs / AthAm / dhvam / (uttama) iT / dahi / mahiG / siddhi-tiG / 'tip' pratyaya ke 'ti' se lekara 'mahiG ' pratyaya ke GakAra se 'tipu pratyAhAra banAyA gayA hai| lakAra ke sthAna meM honevAle tip' Adi 18 pratyayoM ko tiG kahate haiM / unameM prathama 9 nau pratyayoM kI parasmaipada saMjJA hai / zeSa 9 nau pratyayoM kI Atmanepada saMjJA hai| unake kramazaH tIna-tIna pratyayoM kI isa sUtra se prathama, madhyama aura uttama saMjJA kI gaI hai| ekavacana dvivacana bahuvacana - saMjJA (1) tAnyekavacanadvivacanabahuvacanAnyekazaH / 102 / pa0vi0 - tAni 1 / 3 ekavacana dvivacana bahuvacanAni 1 / 3 ekaza: avyayapadam / sa0-ekavacanaM ca dvivacanaM ca bahuvacanaM ca tAni - ekavacanadvivacanabahuvacanAni ( itaretarayogadvandvaH) / anu0 - 'tiGastrINi trINi' ityanuvartate / anvayaH - tAni tiGastrINi trINi ekaza ekavacanadvivacanabahuvacanAni / arthaH-tAni tiGsambandhIni trINi trINi zabdarUpANi, ekaikaM kRtvA kramaza: ekavacana-dvivacana bahuvacanasaMjJakAni bhavanti / yathA Atmanepadam parasmaipadam vacanam ekavacanam tip sip mip dvivacanam tas thas vas bahuvacanam jhi tha mas AryabhASA - artha - (tAni) ve (tiG ) tiGsambandhI ( trINi trINi) tIna-tIna zabda kramaza: (ekavacana dvivacana bahuvacanAni) ekavacana, dvivacana aura bahuvacana saMjJAvAle hote haiN| ta thAs iT AtAm AthAm vahi jha dhvam mahiG (tiG) udA0 0 - tip ekavacana, tas dvivacana aura jhi bahuvacana hai| jaisA ki Upara tAlikA meM darzAyA gayA hai| Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 pa0vi0-supa: 6 |1 | anu0 - trINi trINi ekavacanadvivacanabahuvacanAnyekazaH ityanuvartate / anvayaH - supastrINi trINi ekaza ekavacanadvivacanabahuvacanAni / artha :- sup-sambandhIni trINi trINi zabdarUpANi ekaikaM kRtvA ekavacanadvivacanabahuvacanasaMjJakAni bhavati / 'sup' iti supratyayaprabhRti supaH pakArAt prtyaahaargrhnnm| yathA dvivacanam ekavacanam (1) su (2) am (3) TA (4) Ge (5) Gasi (6) Gas (7) Gi pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) supaH / 103 | bhavanti / yathA au aura bhyAm bhyAm bhyAm os os bahuvacanam jas zas bhis (sup) AryabhASA-artha- (supaH) supsambandhI ( trINi trINi) tIna-tIna zabdoM kI (ekazaH ) eka-eka karake (ekavacanadvivacanabahuvacanAni ) ekavacana, dvivacana aura bahuvacana saMjJA hotI hai| 'su' ekavacana, au dvivacana aura jas bahuvacana hai| 'sup' yahAM 'su' pratyaya ke pakAra taka 'sup' pratyAhAra kA grahaNa kiyA jAtA hai| zeSa saMskRta-bhAga meM dI gaI tAlikA se samajha leveM / vibhakti-saMjJA bhyas bhyas Am sup pa0vi0 - vibhaktiH 1 11 anu0 - 'supaH, tiGaH, trINi trINi' ityanuvartate / anvayaH - supastiGazca trINi trINi vibhaktizca / artha:- supastiGazca trINi trINi zabdarUpANi vibhaktisaMjJakAnyapi (1) vibhaktizca | 104 | Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhakti (3) prathamA (2) dvitIyA (3) tRtIyA (4) caturthI (5) paJcamI (6) SaSThI (7) saptamI prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH supaH au su jas am auT zas TA bhyAm bhis Ge bhyAm bhis bhyAm bhyas os Am os sup Gasi Gas Di tistas sip thas mip ta thAs iT X tiGa:: jhi tha vas mas AtAm jha AthAm dhvam vahi X X mahiG AryabhASA - artha - (supaH ) sup sambandhI (tiGaH ) aura tiG sambandhI ( trINi trINi) tIna-tIna pratyayoM kI (vibhaktiH) vibhakti saMjJA (ca) bhI hotI hai| su, au, jas prathamA vibhakti haiN| jaisA ki Upara tAlikA meM darzAyA gayA hai| 287 siddhi-supa aura tiG sambandhI tIna-tIna pratyayoM kI vibhakti saMjJA kI gaI hai| sup sambandhI su, au, jas Adi tIna-tIna pratyayoM kI prathamA vibhakti Adi saMjJAyeM haiM aura tiG sambandhI 'tip tas jhi0' Adi tIna pratyayoM kI vibhakti saMjJA kI gaI hai ! vibhakti saMjJA kA phala yaha hai ki jas (sup) aura tas ( tiG ) pratyaya kI 'halantyam' (1 / 3 / 3) se it saMjJA prApta hotI hai kintu inakI vibhakti saMjJA hone se 'na vibhaktau tusmAH ' (1 / 3 / 4) se jas aura tas ke sakAra kI it saMjJA nahIM hotI hai| it saMjJA na hone lopa: ' (11319 ) se s' kA lopa nahIM hotA hai| puruSavidhAnam madhyamapuruSaH yuSmadyupapade samAnAdhikaraNe sthAninyapi madhyamaH | 104 / pa0vi0 - yuSmadi 7 / 1 upapade 7 / 9 samAnAdhikaraNe 7 / 1 sthAnini 7 / 1 api avyayapadam madhyamaH 1 / 1 / artha:- yuSmat-zabde upapade, samAnAdhikaraNe = samAnAbhidheye sati, sthAnini prayujyamAne'pi dhAto madhyamapuruSo bhavati / udA0- (sthAniniprayujyamAne ) tvaM pacasi / yuvAM pacathaH / yUyaM pacathaH / ( sthAnini aprayujyamAne) pacasi / pacatha: / pacatha / AryabhASA - artha - (yuSmadi) yuSmad zabda ( upapade) upapada hone para tathA (samAnAdhikaraNe) eka abhidheya hone para (sthAnini) yuSmad zabda kA ( prayujyamAne'pi ) Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam prayoga hone para tathA prayoga na hone para bhI dhAtu se (madhyama:) madhyama puruSa saMjJaka pratyaya hotA hai| udA0-(sthAnI kA prayoga hone para) tvaM pacasi / tU pakAtA hai| yuvAM pacatha: / tuma donoM pakAte ho| yUyaM pacatha / tuma saba pakAte ho| (sthAnI kA prayoga na hone para) pcsi| tU pakAtA hai| pacathaH / tuma donoM pakAte ho| pacatha / tuma saba pakAte ho| siddhi-(1) tvaM pacasi / pac+laT / pac+zap+sipa / pc+a+si| pacasi / yahAM sthAnI yuSmad zabda ke upapada hone para 'DupacaS pAke' (bhvA0 u0) dhAtu se 'laT' pratyaya aura usake sthAna meM madhyama puruSa saMjJaka sipa' Adeza hotA hai| (2) samAnAdhikaraNa' kA kathana isaliye hai ki tvam' yuSmad kA ekavacana hai isaliye usake sAtha 'sipa' ekavacana kA pratyaya hI rakhA jaaye| aisA na ho ki ekavacana yuSmad ke sAtha dvivacana athavA bahuvacana kA pratyaya rakha diyA jaaye| yaha samAnAdhikaraNa nahIM, apitu vyadhikaraNa ho jaayegaa| (3) sthAnI yuSmad zabda kA prayoga na hone para bhI usakI vivakSA meM dhAtu se madhyama puruSa saMjJaka pratyaya hotA hai| usakA artha bhI vahI samajhA jAtA hai, pacasi-tU pakAtA hai| prahAse madhyapuruSa: prahAse ca manyopapade manyateruttama ekavacca / 106 / pa0vi0-prahAse 71 ca avyayapadam, manya-upapade 7 / 1 manyate: 5 / 1 uttama: 11 / ekavat avyayapadam, ca avyayapadam / sa0-manya upapade yasya sa manyopapada:, tsmin-mnyoppde| (bhuvriihiH)| anu0-'yuSmadyupapade samAnAdhikaraNe sthAninyapi madhyama:' itynuvrtt| - anvayaH-prahAse ca yuSmadyupapade samAnAdhikaraNe sthAninyapi manyopapade dhAtormadhyama:, manyateruttama ekvcc| artha:-prahAse ca gamyamAne yuSmat-zabde upapade samAnAbhidheye sati sthAnini prayujyamAne'prayujyamAne'pi manya-upapadAd dhAtemadhyama: puruSo bhavati, manyatezca dhAtoruttama: puruSo bhavati, sa ca ekavad bhavati / udA0-kazcit kaJcit prahasan prAha-ayi mitra ! ehi tvaM manye-'aham odanaM bhokSyase' iti, nahi bhokSyase, bhukta: so'tithibhiH| sthAnini Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH 286 aprayujyamAne - ayi mitra ! ehi, manye- 'odanaM bhokSyase' iti, nahi bhokSyase, bhuktaH so'tithibhiH / AryabhASA - artha - (ca) aura (prahAse) haMsI karane meM (yuSmadi) yuSmad zabda ke (upapade) upapada hone para tathA ( samAnAdhikaraNe) samAna abhidheya hone para (sthAnini, api) sthAnI yuSmad zabda kA prayoga hone para tathA prayoga na hone para bhI (manyopapade) 'manye' upapadavAlI dhAtu se (madhyamaH) madhyamapuruSa hotA hai ( manyatezca ) aura svayaM manyati dhAtu se (uttamaH) uttama puruSa hotA hai (ekavacca) aura usase eka vacana hI hotA hai| "udA0 - jaise koI kisI se haMsI meM kahatA hai ki- ayi sakhe ! ehi, tvaM manye- 'aham odanaM bhokSyase' iti, na hi bhokSyase, bhuktaH so'tithibhiH / he mitra ! A, tU samajhatA hai ki maiM cAvala khAUMgA, tU cAvala nahIM khAyegA, use to atithi loga khA gye| sthAnI yuSmad zabda kA prayoga na hone para- ayi sakhe ! ehi, manye, 'odanaM bhokSyase' iti, nahi bhokSyase, bhuktaH so'tithibhi:' / artha pUrvavat hai / siddhi - (1) ayi sakhe ! ehi, tvaM manye- 'aham odanaM bhokSyase' iti, na hi bhokSyase, bhuktaH so'tithibhi: / yaha kisI vyakti kA kisI mitra ke prati upahAsa - vacana hai / yaha yuSmad (tvam) zabda ke upapada hone para manya upapadavAlI 'bhuj' dhAtu se lRTlakAra madhyama puruSa hai aura usameM eka vacana hI rahatA hai / yadi yuvAm aura yUyam dvivacana aura bahuvacana kA prayoga ho taba bhI 'manye' pada meM uttama puruSa ekavacana hI rahatA hai / jaise- ayi sakhAyau ! etam, yuvAM manye- 'AvAm odanaM bhokSyethe' iti, na hi bhokSyethe, bhukta: so'tithibhiH / ayi sakhAyaH ! eta, yUyaM manye- 'vayam odanaM bhokSyadhveM' iti, na hi bhokSyadhve bhuktaH so'tithibhiH / uttama-puruSaH asmadyuttamaH / 107 / pa0vi0 - asmadi 7 / 1 uttamaH 1 / 1 / anu0-'upapade samAnAdhikaraNe sthAnini api' ityanuvartate / anvayaH - asmadi upapade samAnAdhikaraNe sthAninyapi dhAtormadhyamoM arthaH-asmat-zabde upapade samAnAbhidheye sati sthAnini prayujyamAne'prayujyamAne'pi dhAtoruttamaH puruSo bhavati / udA0-(sthAnini prayujyamAne) ahaM pacAmi / AvAM pacAvaH / vayaM pcaam:| (sthAnini aprayujyamAne'pi ) pacAmi / pacAvaH / pacAmaH / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(asmadi) asmad zabda ke (upapade) upapada hone para tathA (samAnAdhikaraNe) samAna abhidheye hone para (sthAnini api) sthAnI asmad zabda kA prayoga hone para tathA prayoga na hone para bhI dhAtu se (uttama:) uttama puruSa hotA hai| udA0-(sthAnI kA prayoga hone para) ahaM pacAmi / maiM pakAtA huuN| AvAM pacAvaH / hama donoM pakAte haiN| vayaM pacAmaH / hama saba pakAte haiN| (sthAnI kA prayoga na hone para) pcaami| maiM pakAtA huuN| pcaavH| hama donoM pakAte haiN| pcaam:| hama saba pakAte haiN| siddhi-(1) ahaM pacAmi / pac+laT / pac+zap+mip / pc+a+mi| pcaami| yahAM 'asmad' zabda ke upapada hone para DupacaS pAke' (bhvA0u0) dhAtu se laT' pratyaya aura usake sthAna meM uttama puruSa ekavacana 'mip' Adeza hai| isI prakAra-AvAM pacAvaH / vayaM pcaamH| (2) sthAnI 'asmad' zabda kA prayoga na hone para bhI asmad zabda kI vivakSA meM dhAtu se uttama puruSa hotA hai-pcaami| pacAvaH / pacAmaH / prathama-puruSaH zeSe prthmH|108| pa0vi0-zeSe 71 prathama 1 / 1 / anu0-'upapade samAnAdhikaraNe sthAnini api' ityanuvartate / uktAdanyaH shessH| anvaya:-zeSa upapade samAnAdhikaraNe sthAninyapi dhAto: prthmH| artha:-zeSe yuSmad-asmadbhinne upapade samAnAbhidheye sati sthAnini prayujyamAne'prayujyamAne'pi dhAto: prathama: puruSo bhvti| udA0-(sthAnini prayujyamAne) sa pacati / tau pacata: / te pacanti / rAma: pacati / rAmau pacata: / rAmA: pacanti / (sthAnini aprayujyamAne'pi) pacati / pacata: / pcnti| _ AryabhASA-artha-(zeSe) yuSmad aura asmad zabda se bhinna zabda ke (upapade) upapada hone para tathA (samAnAdhikaraNe) samAna abhidheya hone para (sthAnini api) sthAnI kA prayoga na hone para bhI dhAtu se (prathama:) prathama puruSa hotA hai| udA0-(sthAnI kA prayoga hone para) sa pacati / vaha pakAtA hai| tau pacataH / ve donoM pakAte haiN| te pacanti / ve saba pakAte haiN| rAmaH pacati / rAma pakAtA hai| rAmau Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH 261 pacataH / do rAma pakAte haiN| rAmA: pcnti| saba rAma pakAte haiN| (sthAnI kA prayoga na hone para) pcti| vaha pakAtA hai| pacataH / ve donoM pakAte haiN| pcnti| ve saba pakAte haiN| siddhi-(1) sa pacati / pac+laT / pac+zap+tim / pc+a+ti| pacati / yahAM yuSmad aura asmad zabda se bhinna tad' zabda ke upapada hone para 'DupacaS pAke (bhvA0 u0) dhAtu se laT' pratyaya aura usake sthAna meM prathama puruSa ekavacana tip' Adeza hai| isI prakAra-tau pacataH / te pacanti / rAma: pacati / rAmau pacata: / rAmA: pacanti / (2) sthAnI tad' zabda kA prayoga na hone para bhI tad' zabda Adi kI vivakSA meM dhAtu se prathama puruSa hotA hai-pacati / pacataH / pacanti / saMhitA-saMjJA paraH sannikarSaH sNhitaa|106 / pa0vi0-para: 1 / 1 sannikarSa: 11 saMhitA 11 / para:=atyantaH / sannikarSa: smiiptaa| artha:-varNAnAM ya: para: sannikarSaH sa saMhitAsaMjJako bhavati / udaa0-ddhytr| madhvatra / AryabhASA-artha-(para:) varNoM kI jo atyanta (sannikarSaH) samIpatA hai, usakI (saMhitA) saMhitA saMjJA hotI hai| udA0-dadhyatra / dahI yahAM para hai| madhvatra / madhu yahAM para hai| siddhi-(1) dadhyatra / ddhi+atr| ddhy+atr| ddhytr| yahAM 'iko yaNaci' (6 / 1 / 77) se i ke sthAna meM y Adeza hokara varNoM kI atyanta samIpatA ho jAtI hai| isaliye ise 'saMhitA' kahate haiN| isI prkaar-mdhu+atr| mdhv+atr-mdhvtr|| (2) jahAM varNoM kI atyanta samIpatA nahIM hotI use padapATha kahate haiM-dadhi atra / madhu atr| avasAna-saMjJA virAmo'vasAnam / 110 / pa0vi0-virAma: 11 avasAnam 1 / 1 / sa0-viramyate'neneti virAma:=varNAnAmuccAraNAbhAvaH / rnnaabhaavH| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-virAma: varNAnAmuccAraNAbhAvo'vasAna-saMjJako bhavati / udA0-dadhi / mdhuN| vRkSa: / plakSa: / AryabhASA-artha- (virAma:) vargoM ke uccAraNa ke bhAva kI (avasAnam) avasAna saMjJA hotI hai| udA0-dadhi / mdhu| vRkSa: / plakSaH / siddhi-(1) dadhi / yahAM Age vargoM ke uccAraNAbhAva meM avasAna saMjJA hone se 'aNo'pragRhyasyAnunAsikaH' (8 / 4 / 57) se avasAna meM vidyamAna dadhi' zabda meM anunAsika guNa kA AdhAna ho jAtA hai| isI prkaar-mdhu| (2) vRkSa: / vRkss+su| vRkSa+s / vRkSa+ru / vRkss+r| vRkSa+: / vRkssH| yahAM Age varNoM ke uccAraNAbhAva meM avasAna saMjJA hone se kharavAsanAyorvisarjanIya:' (8 / 3 / 15) se 'ha' ke repha ko :: visarjanIya' Adeza ho jAtA hai| isI prkaar-plkssH| iti paNDitasudarzanadevAcAryaviracite pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacane prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH smaaptH| samAptazcAyaM prathamo'dhyAyaH / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH padavidhiH (1) samarthaH pdvidhiH|1| pa0vi0-samartha: 1 / 1 padavidhi: 1 / 1 / sa0-samarthaH shktH| saMgata: sambaddho vA'rtho yasya sa samarthaH (uttrpdlopii-bhuvriihiH)| padasya vidhiriti padavidhiH / padayorvidhiriti padavidhiH / padAnAM vidhiriti padavidhiH / padAd vidhiriti padavidhiH / pade vidhiriti padavidhi: (sarvavibhaktyantastatpuruSa:) / anvaya:-padavidhi: smrthH| artha:-asmin vyAkaraNazAstre ya: kazcit padavidhi: zrUyate sa samartho veditavya: / sa puna: samAsAdi: / vakSyati-dvitIyA zritAtItapatitagatAtyastaprAptApannai: (2 / 1 / 24) iti / kaSTaM zrita iti kaSTazritaH / samarthagrahaNaM kim ? pazya devadatta ! kaSTam, zrito viSNumitro gurukulam, ityaadi| __ AryabhASA-artha-isa vyAkaraNazAstra meM jo koI (padavidhi:) pada-viSayaka vidhi sunAI detI hai, vaha (samarthaH) samartha vidhi hI jAnanI caahiye| vaha vidhi samAsa Adi hai| jaise ki Age dvitIyA zritAtItapatitagatAtyastaprAptApannaH' (2 / 1 / 24) Adi sUtroM se samAsa kA vidhAna kiyA jaayegaa| jahAM do padoM kA ekArthIbhAvarUpa sAmarthya hotA hai, vahAM samAsa ho jAtA hai, jaise- 'kaSTaM zrita iti kaSTazrita:' aura jahAM ina do padoM kA paraspara ekArthIbhAva sambhava nahIM hai, vahAM samAsa vidhi nahIM hotI hai, jaise ki 'pazya devadatta! kaSTam, zrito viSNumitro gurukulam he devadatta ! tU kaSTa ko dekha ki yaha kitanA bar3A kaSTa hai aura viSNumitra gurukula meM pahuMca gyaa| yahAM kaSTam aura zritaH' pada kA koI ekArthIbhAva nahIM hai, ata: ye pada 'asamartha haiM, isaliye inakA samAsa nahIM hotA hai| vizeSa-(1) sAmarthya ekArthIbhAva aura vyapekSA ke bheda se do prakAra kA hotA hai| jahAM aneka padoM kA eka pada, aneka svaroM kA eka svara aura aneka vibhaktiyoM kI Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ekavibhakti ho jAtI hai, use ekArthIbhAva sAmarthya kahate haiM aura jahAM aneka pada, aneka svara aura aneka vibhaktiyAM vartamAna rahatI haiM, use vyapekSA sAmarthya kahate haiN| rAjJaH puruSaH' yahAM do padoM meM vyapekSA sAmarthya hai| 'rAjapuruSaH' yahAM ekArthIbhAva sAmarthya hai| (2) yaha mahAparibhASA hai| isakI samasta vyAkaraNazAstra meM pravRtti hotI hai| parAGgavadbhAva: (1) subAmantrite parAGgavat svre|2| pa0vi0-sup 1 / 1 Amantrite 71 parAGgavat avyayapadam, svare 71 / ___ sa0-agena tulyamiti aGgavat (tddhitvRtti:)| parasya aGgavaditi parAGgavat (SaSThItatpuruSa:) anvaya:-Amantrite sup parAGvat svre| artha:-Amantrite-sambodhane parata: subantaM padaM parAGgavad bhavati, svare krttvye| subantamA''mantritamanupravizati ityarthaH / ___ udaa0-kunnddenaattn| para'zunA vRzcan / madrANAM rAjan / kazmI'rANAM rAjan / 'Amantritasya ca' (6 / 1 / 198) ityAmantritasyAdirudAtto bhavati / sa sasupkasyApi vidhiiyte| AryabhASA-artha-(Amantrite) sambodhana pada ke pare hone para (sup) pUrvavartI subanta pada kA (parAGgavat) parAGgavadbhAva hotA hai (svare) svaraviSayaka kArya ke karane meN| jo udAtta Adi svara paravartI Amantrita pada kA hai, vahI svara pUrvavartI subanta pada kA bhI ho jAtA hai| udA0-kuNDe nATan / he kuNDa ke sahita ghuumnevaale| parazunA vRzcan / he kulhAr3e se kaattnevaale| madrANAM rAjan / he madradeza ke raajaa| kazmIrANAM rAjan / he kazmIra deza ke raajaa| siddhi-kuNDe nATan / yahAM 'Amantritasya ca (6 / 1 / 168) se Amantrita 'aTan' pada AdhudAtta hai| usake pare rahane para pUrvavartI kuNDena' subanta pada bhI isa sUtra se parAGgavat hokara AdhudAtta ho jAtA hai| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH samAsasaMjJAdhikAraH (1) prAk kaDArAt samAsaH / 3 / pa0vi0 - prAk avyayapadam, kaDArAt 5 / 1 samAsaH 1 / 1 / anvayaH-kaDArAt prAk samAsaH / artha:- kaDArazabdAt prAk samAsasaMjJA bhavatItyadhikAro'yam / udA0-vakSyati-'yathA'sAdRzye' ( 2 / 1 / 7 ) iti yathAvRddhaM brAhmaNAnA''mantrayasva / AryabhASA - artha - (kaDArAt) 'kaDAra' zabda se (prAk ) pahale-pahale (samAsaH ) samAsa saMjJA hotI hai, yaha adhikAra sUtra hai / 'kaDArA: karmadhAraye' (2/2/38) yahAM jo 'kaDAra' zabda kA uccAraNa kiyA gayA hai, isase pahale-pahale 'samAsa' kA adhikAra samajhanA caahiye| jaise ki Age kahA jAyegA ki 'yathA'sAdRzye (21117) asAdRzya artha meM 'yathA' zabda kA subanta ke sAtha samAsa hotA hai| yathAvRddhaM brAhmaNAnA''mantrayasva' jo-jo vRddha brAhmaNa haiM unheM bhojana ke liye Amantrita karo / 'yathAvRddham' yahAM pUrvokta sUtra (21117 ) se avyayIbhAva samAsa hai / adhikAra: saha supA / 4 / pa0vi0-saha avyayapadam, supA 3 / 1 / anu0-dvitIyasUtrAt 'sup' iti padamanuvartate / 265 anvayaH -sup supA saha samAsaH / artha:-subantaM subantena saha samasyate, ityadhikAro'yam / udA0-vakSyati-'dvitIyA zritAtItagatAtyastaprAptApannaiH' (2 / 1 / 24) iti / dvitIyAntaM subantaM zritAdibhiH subantaiH saha samasyate / kaSTaM zrita iti kaSTazritaH, ityAdi / AryabhASA - artha - (sup) subanta pada kA (supA) subanta pada ke (saha) sAtha (samAsaH ) samAsa hotA hai, yaha adhikAra sUtra hai| jaise ki Age kahA jAyegA ki 'dvitIyA Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam zritAtItagatAtyastaprAptApannaiH' (2 / 1 / 24) arthAt dvitIyAnta subanta kA zrita Adi subantoM ke sAtha samAsa hotA hai| kaSTaM zrita iti kaSTazritaH / kaSTa ko prApta huaa| yahAM kaSTam subanta kA 'zrita:' subanta ke sAtha samAsa hogyaa| avyayIbhAvaprakaraNam adhikAra: (1) avyayIbhAvaH / 5 / pa0vi0-avyayIbhAva: 11 / artha:-ita Urdhvam avyayIbhAvasaMjJA bhavatItyadhikAro'yam / udA0-vakSyati-'yathA'sAdRzye' iti| yathAvRddhaM braahmnnaanaa''mntrysv| AryabhASA-artha-(avyayIbhAva:) isase Age avyayIbhAva saMjJA kA adhikAra hai| Age kahA jAyegA yathA'sAdRzye (2 / 1 / 7) arthAt asAdRzya ardha meM jo yathA' zabda hai usakA jo subanta ke sAtha samAsa hotA hai, usakI avyayIbhAva saMjJA hotI hai| 'yathAvaddhaM brAhmaNAnAmantrayasva' jo-jo vRddha brAhmaNa haiM, unheM bhojana ke liye Amantrita kro| yathAvRddham' yahAM avyayIbhAva samAsa hai| avyayam(2) avyayaM vibhaktisamIpasamRddhivyRddhyarthAbhAvAtyayAsampratizabdaprAdurbhAvapazcAdyathA''nupUrvyayaugapadya__sAdRzyasampattisAkalyAntavacaneSu / 6 / pa0vi0-avyayam 1 / 1 vibhakti-samIpa-samRddhi-vyRddhi-arthAbhAvaatyaya-asamprati-zabdaprAdurbhAva-pazcAt-yathA-AnupUrvya-yogapadya-sAdRzyasampatti-sAkalya-antavacaneSu 7 / 3 / sa0-vibhaktizca samIpaM ca samRddhizca vyRddhizca arthAbhAvazca atyayazca asampratizca zabdaprAdurbhAvazca pazcAcca yathA ca AnupUrNaM ca yaugapadyaM ca sAdRzyaM ca sampattizca sAkalyaM ca antazca te-vibhaktisamIpasamRddhivyRddhyarthAbhAvatyayAsampratizabdaprAdurbhAvapazcAdyathA''nupUrvyayaugapadyasAdRzyasampattisakalyAntA:, vibhakti0sAkalyAntA vacanAni yeSAM te Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH vibhakti0sAkalyAntavacanA:, teSu - vibhakti0 sAkalyAntavacaneSu (itaretarayoga dvandvagarbhitabahuvrIhiH) / anu0-'sup supA saha, avyayIbhAvaH' ityanuvartate / anvayaH - vibhakti0 antavacaneSu avyayaM sup supA saha samAso'vyayIbhAvaH / 267 artha:-vibhakti-AdiSvartheSu yadavyayaM subantaM vartate tat samarthena subantena saha samasyate, avyayIbhAvazca samAso bhavanti / atra vacanazabdaH pratyekamabhisambadhyate / udA0-(1) vibhaktivacane / strISvadhikRtyeti adhistri / kumArISvadhikRtyeti adhikumAri / saptamyarthe yad avyayaM tad vibhaktivacanam / (2) smiipvcne| gurukulasya samIpamiti upagurukulam / (3) samRddhivacane / madrANAM samRddhiriti sumadram / magadhAnAM samRddhiriti sumgdhm| samRddhiH-RddherAdhikyam / (4) vyRddhivacane / yavanAnAM vyRddhiriti duryavanam / vyRddhiH = RddherabhAvaH / (5) arthAbhAvavacane / makSikANAbhAva iti nirmakSikam / arthAbhAvaH=vastuno'bhAvaH / (6) atyyvcne| atItAni himAnIti nirhimam / atyayaH=bhUtatvam, atikramaH / (7) asamprativacane / taisRkaM samprati na yujyate iti atitaisRkam / taisRkaM nAma AcchAdanaM, tasyAyamupabhogakAlo nAstItyarthaH / (8) zabdaprAdurbhAvavacane / pANinizabdasya prakAza iti itipANini / zabdaprAdurbhAvaH :- zabdasya prakAzatA / pANinizabdo loke prakAzata ityarthaH / (9) pazcAdvacane / rathAnAM pazcAditi anurathaM pAdAtam / (10) yathAvacane / yathA zabdasya yogyatA, vIpsA, padArthAnativRttiH sAdRzyaM ceti catvAro'rthAH / tatra yogyatAyAm rUpasya yogyamiti anurUpam / Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vIpsAyAm-dinaM dinaM prati iti prtidinm| padArthAnativRttauzaktimanatikramyeti yathAzakti / sAdRzye-'yathA'sAdRzye (2 / 1 / 7) iti pratiSedhaM vkssyti| (11) aanupuurvyvcne| jyeSThasyAnupUrvyamiti anujyeSThaM pravizantu bhvntH| (12) yaugapadyavacane / yugapaccakramiti sacakraM dhehi| yugapaccakraM dhehItyarthaH / (13) saadRshyvcne| sadRza: sakhyA iti sasakhi / (14) smpttivcne| brahmaNa: sampattiriti sabrahma bAbhravANAm / kSatrasya sampattiriti sakSatraM zAlakAyanAnAm / sampatti: anurUpa AtmabhAva:, smRddherbhinnH| _(15) shaaklyvcne| tRNAnAM sAkalyamiti satRNamabhyavaharati / saaklym=ashesstaa| (16) antavacane / agneranta iti sAgni adhIte / mahAbhASyasyAnta iti samahAbhASyaM vyaakrnnmdhiite| AryabhASA-artha-(vibhakti0) vibhakti Adi ke arthoM meM jo (avyayam) avyaya subanta hai, usakA (supA) samartha subanta ke (saha) sAtha samAsa hotA hai, usa samAsa kI avyayIbhAva saMjJA hotI hai| udA0- (1) vibhakti / strISvadhikRtya iti adhistri| strI-viSayaka kthaa| kumArISvadhikRtya iti adhikumAri / kumArIviSayaka kthaa| yahAM vibhakti zabda se saptamI vibhakti kA hI grahaNa kiyA jAtA hai, saba vibhaktiyoM kA nhiiN| (2) samIpa / gurukulasya samIpamiti upagurukulam / gurukula ke pAsa / (3) samaddhiH / madrANAM samaddhiriti sumadram / madroM kI smpnntaa| magadhAnAM samRddhiriti sumagadham / magadhoM kI smpnntaa| (4) vyRddhi / yavanAnAM vyRddhiriti duryavanam / yavanoM kI asmpnntaa| (5) arthAbhAva / makSikANAmabhAva iti nirmakSikam / makkhiyoM kA abhaav| (6) atyaya / atItAni himAnIti nirhimam / hima kA atikrmnn| (7) asamprati / taisRkaM samprati na yujyata iti atitaisRkam / taisRka nAmaka vastra kA sevana karanA aba ucita nahIM hai| taisRka AcchAdana vishess| Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH (8) zabdaprAdurbhAva / pANinizabdasya prakAza iti itipaannini| pANini zabda ko prakAzita krnaa| (9) pazcAt / rathAnAM pazcAd iti anurathaM pAdAtam / rathoM ke pIche paidala / (10) yathA / isa zabda ke yogyatA, vIpsA, padArthAnativRtti aura sAdRzya ye cAra artha haiN| yogyatA-rUpasya yogyamiti anurUpam / rUpa ke anusaar| vIpsA-dinaM dinaM prati iti pratidinam / viipsaa-vyaapktaa| padArthAnativatti-zaktimanakramyeti ythaashkti| zakti ko na lAMghakara / sAdRzya-'yathA'sAdRzye' (2 / 117) se sAdRzya artha meM samAsa kA pratiSedha kiyA gayA hai| (11) AnupUrvya / jyeSThasyAnupUrvyamiti anujyeSThaM pravizantu bhavantaH / jyeSTha kI anupUrvatA se Apa yahAM praveza kreN| (12) yaugapadya / yugapaccakramiti sacakraM dhehi / tU eka sAtha cakra ko dhAraNa kr| (13) sAdRzya / sadRzaH sakhyA iti sasakhi / sakhA ke sdRsh| (14) smptti| brahmaNa: sampattiriti sabrahma bAbhravANAm / bAbhravajanoM kA brAhmaNoM ke sAtha AtmabhAva hai| kSatrasya sampattiriti sakSatraM zAlakAyanAnAm / zAlakAyanajanoM kA kSatriyoM ke sAtha AtmabhAva hai| yahAM sampatti zabda kA samRddhi artha nahIM hai, apitu AtmabhAva arbha hai| (15) saakly| tRNAnAM sAkalyamiti stRnnmbhyvhrti| tRNoM sahita khAtA-pItA hai| (16) anta / agneranta iti sAgni adhIte / agni zabda ke anta taka par3hatA hai| mahAbhASyasyAnta iti samahAbhASyaM vyAkaraNamadhIte / mahAbhASya ke anta taka vyAkaraNazAstra kA adhyayana karatA hai| siddhi-(1) adhistri| adhi+su+strii+sup| adhi+strii| adhistrI+su / adhistri+su / adhiritr| yahAM 'supo dhAtuprAtipadikayo:' (2 / 4 / 71) se su aura sup pratyaya kA luk hotA hai| isa sUtra se adhi avyaya kA strI subanta ke sAtha avyayIbhAva samAsa, usakI kRttaddhitasamAsAzca' (2 / 2 / 46) se prAtipadika saMjJA, svaujas0' (4 / 1 / 2) se sup-utpatti, 'avyayIbhAvazca' (2 / 2 / 18) se napuMsakabhAva, hrasvo napuMsake prAtipadikasya (1 / 2 / 47) se strI' zabda ko hrasvatva. 'avyayIbhAvazca' (2 / 2 / 42) se avyayIbhAva samAsavAle prAtipadika kA avyayatva aura 'avyayAdApsupa:' (2 / 4 / 82) se 'sup' kA 'luk' hotA hai| (2) upagurukulam / up+su+gurukul+dds| up+gurukul| upgurukul+su| upgurukul+am| upagurukulam / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM 'nAvyayIbhAvadato'mtvapaJcamyAH' (2 / 4 / 83) se 'su' ke sthAna meM 'am' Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat haiM / (3) sacakram / sh+su+ckr+ttaa| sh+ckr| sckr+su| sacakra+am / sacakram / yahAM 'avyayIbhAve cAkAle' (6/3/81) se 'saha' ke sthAna meM 'sa' Adeza hotA hai| isI prakAra se sasakhi, sabrahma, satRNam, sAgni Adi zabdoM kI siddhi kreN| yathA'vyayam (3) yathA'sAdRzye |7 | pa0vi0-yathA avyayapadam, asAdRzye / 7 / 1 / sa0-sadRzasya bhAva: sAdRzyam (taddhitavRtti: ) / na sAdRzyamiti - asAdRzyam, tasmin- asAdRzye ( naJtatpuruSa: ) / anu0 - - 'avyayaM saha supA avyayIbhAvaH' ityanuvartate / anvayaH - asAdRzye yathA'vyayaM sup supA saha samAso 'vyayIbhAvaH / arthaH-asAdRzye'rthe 'yathA' ityavyayaM subantaM samarthena subantena saha samasyate, avyayIbhAvazca samAso bhavati / udA0-ye ye vRddhA iti yathAvRddham / yathAvRddhaM brAhmaNAnAmantrayasva / asAdRzya iti kim ? yathA devadattastathA yajJadatta: / atra sAdRzye'rthe samAso na bhavati / AryabhASA - artha - (asAdRzye) sAdRzya artha ko chor3akara (yathA) 'yathA' isa (avyayam) avyaya kA (supA) samartha subanta ke (saha) sAtha (samAsaH) samAsa hotA hai aura usakI (avyayIbhAvaH) avyayIbhAva saMjJA hotI hai| udA0-ye ye vRddhA iti yathAvRddham / yathAvRddhaM brAhmaNAnAmantrayasva / jo jo vRddha brAhmaNa haiM unheM bhojana ke liye nimantrita kro| siddhi-yathAvRddham / yathA+su+ vRddh+shs| ythaa+vRddh| yathAvRddha+su / yathAvRddha+am / yathAvRddham / yahAM 'nAvyayIbhAvAda0' (214 123) se 'su' ke sthAna meM 'am' Adeza hai, zeSa kArya pUrvavat haiN| vizeSa- 'avyayaM vibhakti0' (2 / 1 / 6) meM 'yathA' avyaya subanta kA samartha subanta ke sAtha samAsa vidhAna kiyA gayA hai| 'yathA' zabda ke yogyatA, vIpsA, padArthAnativRtti aura Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH sAdRzya ye cAra artha haiN| yahAM yaha batalAyA gayA hai ki yathA' avyaya kA sAdRzya artha meM avyayIbhAva samAsa nahIM hotA hai, zeSa tIna arthoM meM hI hotA hai| unake udAharaNa 'avyayaM vibhakti0' (2 / 1 / 6) kI vyAkhyA meM diye gaye haiN| yAvad avyayam (4) yaavdvdhaarnne|8| pa0vi0-yAvad avyayapadam, avadhAraNe 7 / 1 / anu0-'avyayam saha supA avyayIbhAvaH' ityanuvartate / anvaya:-avadhAraNe yAvad avyayaM sup supA saha samAso'vyayIbhAvaH / artha:-avadhAraNe'rthe vartamAnaM yAvad ityavyayaM subantaM samarthana subantena saha samasyate, avyayIbhAvazca samAso bhavati / avadhAraNam iyattAparicchedaH / udA0-yAvadamatraM brAhmaNAnAmantrayasva / amtrm=paatrm| yAvanti pAtrANi sambhavanti paJca SaD vA tAvato brAhmaNAn AmantrayasvetyarthaH / AryabhASA-artha- (avadhAraNe) avadhAraNa artha meM vartamAna (yAvad) yAvad isa (avyayam) avyaya (sup) subanta kA (supA) samartha subanta ke sAtha (samAsa:) samAsa hotA hai aura usakI (avyayIbhAva:) avyayIbhAva saMjJA hotI hai| udA0-yAvadamatraM braahmnnaanaamntrysv| jitane pAtra sambhava haiM, pAMca vA cha:, utane brAhmaNoM ko bhojana ke liye Amantrita kro| siddhi-yAvadamatram / yaavd+su+amtr+shs| yaavd+amntr| yaavdmtr+su| yaavdmtr+am| yaavdmtrm| yahAM nAvyayIbhAvAda0' (2 / 4 / 23) se 'su' ke sthAna meM 'am' Adeza hai| zeSa kArya pUrvavat haiN| subantam (5) sup pratinA maatraarthe|6 / pa0vi0-sup 11 pratinA 31 mAtrArthe 7 / 1 / anu0-'supA saha, avyayIbhAvaH' itynuvrtte| anvaya:-sup mAtrArthe pratinA supA saha samAso'vyayIbhAvaH / artha:-subantaM mAtrArthe vartamAnena pratinA samarthena subantena saha samasyate, avyayIbhAvazca samAso bhavati / mAtrA, bindu:, stokam, alpamiti pryaayaaH| astyatra kiJcit sUpamiti sUpaprati dehi| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam / AryabhASA-artha-(supa) samartha subanta kA (mAtrArthe) mAtrA=alpa artha meM vartamAna (pratinA) prati (supA) samartha subanta ke sAtha samAsa hotA hai aura usakI (avyayIbhAva:) avyayIbhAva saMjJA hotI hai| udA0-astyatra kiJcit zAkamiti zAkaprati dehi| yahAM kucha zAka hai, thor3A-sA zAka do| astyatra kiJcit sUpamiti sUpaprati dehi / yahAM kucha dAla hai, thor3I-sI . dAla do| siddhi-zAkamiti / zAka+su+prati+su / shaakprti+su| zAkaprati / pUrvavat / vizeSa-yahAM subAmantrite parAGgavat svareM' (2 / 12) se 'sup' kI anuvRtti sambhava hai, puna: yahAM sup' kA grahaNa avyayam' pada kI anuvRtti kI nivRtti ke liye kiyA gayA hai| akSAdayaH (6) akSazalAkAsaMkhyAH prinnaa|10| pa0vi0-akSa-zalAkA-saMkhyA: 1 / 3 pariNA 3 / 1 / sa0-akSazca zalAkA ca saMkhyA ca tA:-akSazalAkAsaMkhyA: (itretryogdvndv:)| anu0-'sup saha supA avyayIbhAvaH' itynuvrtte| anvaya:-akSazalAkAsaMkhyA: supa: pariNA supA saha samAso'vyayIbhAvaH / artha:-akSazalAkAsaMkhyA: subantA: pariNA samarthena subantena saha samasyante, avyayIbhAvazca samAso bhvti| udA0-(akSa:) akSeNedaM na tathA vRttaM yathApUrvaM jaya iti akSapari / (zalAkA) zalAkAbhirna tathA vRttaM yathApUrvaM jaya iti zalAkApari / (saMkhyA) ekpri| dvipri| tripri| ctusspri| kitavavyavahAre samAso'yamabhISTa: / paJcikA nAma dyUtam, paJcabhirakSaiH zalAkAbhirvA khelyate / tatra yadA sarve'kSA uttAnA avAJco vA patanti tadA pAtayitA''kSiko jayati / tasyAnyathA pAte sati vighAto jaayte-aksspri| AryabhASA-artha-(akSazalAkAsaMkhyA:) akSa, zalAkA aura saMkhyAvAcI subantoM kA (pariNA) pari samartha subanta ke sAtha (samAsaH) samAsa hotA hai aura usakI (avyayIbhAva:) avyayIbhAva saMjJA hotI hai| udA0-(akSa) akSeNedaM na tathA vRttaM yathApUrvaM jaye iti akSapari / akSa (pAsA) ne vaisA vartAva nahIM kiyA jaisA ki pahale jIta meM kiyA thA ata: yaha 'akSapari' hai| Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 303 (zalAkA) zalAkAbhirna tathA vRttaM yathApUrvaM jaya iti zalAkApari / ye zalAkAyeM vaise nahIM par3I jaise ki pahale jIta meM par3I thI, ata: yaha zalAkApari' hai| (saMkhyA) ekpri| eka akSa/zalAkA ThIka nahIM pdd'ii| dvipri| do akSa/zalAkA ThIka nahIM pdd'ii| tripri| tIna akSa/zalAkA ThIka nahIM pdd'ii| ctusspri| cAra akSa/zalAkA ThIka nahIM pdd'ii| siddhi-akSapari / akss+su+pri+ttaa| aksspri+su| aksspri| pUrvavat / vizeSa-yaha samAsa juA khelane ke vyavahAra meM abhISTa hai| eka paJcikA nAmaka dyUta hai| jo pAMca pAsoM athavA pAMca zalAkAoM se khelA jAtA hai| usameM pAMca pAse sIdhe athavA mUdhe par3ate haiM taba DAlanevAlA juArI jItatA hai| unake anyathA par3ane para juArI ko coTa lagatI hai, taba 'akSapari' Adi kahA jAtA hai| adhikAra: (7) vibhASA|11| pa0vi0-vibhASA 11 / artha:-'vibhASA' ityadhikAro'yam, 'cArthe dvandvaH' (2 / 2 / 29) iti yaavt| mhaavibhaasseym| anena samAsaprakaraNe pakSe vAkyamapi bhavati / AryabhASA-artha-(vibhASA) vibhASA' yaha adhikAra sUtra hai| isakA adhikAra 'cArthe dvandvaH' (2 / 2 / 29) taka hai| yaha mahAvibhASA hai| isase samAsa prakaraNa meM pakSa meM vigrahavAkya bhI banA rahatA hai| apAdaya: (8) apaparibahiraJcavaH pnycmyaa|12| pa0vi0-apa-pari-bahir-aJcava: 1 / 3 paJcamyA 3 / 1 / sa0-apazca parizca bahizca aJcuzca te-apaparibahiraJcava: (itretryogdvndv:)| anu0-'sup, saha supA avyayIbhAvaH' ityanuvartate / anvaya:-apaparibahiraJcava: supa: paJcamyA saha vibhASA smaaso'vyyiibhaavH| artha:-apaparibahiraJcava: subantA: paJcamyantena samarthena subantena vikalpena samasyante, avyayIbhAvazca samAso bhvti| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(apa:) apatrigartaM vRSTo deva: / apa trigartebhyo vRSTo devaH / (pari) paritrigartaM vRSTo devaH / (bahi:) bahirgAmam / bahirgAmAt / (aJcu) praaggraamm| prAg graamaat| ____ AryabhASA-artha-(apaparibahiraJcava:) apa, pari, bahir aura aJcu ina (supa) subantoM kA (paJcamyA) paJcamyanta (sup) subanta ke (saha) sAtha (samAsaH) samAsa hotA hai aura usakI (avyayIbhAva:) avyayIbhAva saMjJA hotI hai| udA0-(apa) apatrigartaM vRSTo devaH / trigarta (jAlandhara) ko chor3akara bAdala brsaa| yahAM avyayIbhAva samAsa hogyaa| apa trigartebhyo vRSTo devaH / artha pUrvavat hai| yahAM avyayIbhAva samAsa nahIM huaa| ata: 'paJcamyapAGparibhiH' (2 / 3 / 10) se 'apa' zabda ke yoga meM paJcamI vibhakti hogii| (pari) paritragartaM vRSTo devaH / trigarta ko chor3akara bAdala brsaa| pari trigartebhyo vRSTo devaH / artha pUrvavat hai| (bahi:) bahirgAmam / grAma se baahr| yahAM avyayIbhAva samAsa hogyaa| bahirgAmAt / artha pUrvavat hai| isI jJApaka ke bahir zabda ke yoga meM paJcamI vibhakti hotI hai| (aJcu) prAgagrAmam / grAma se pUrva meN| yahAM avyayIbhAva samAsa hogyaa| prAg grAmAt / artha pUrvavat hai| yahAM avyayIbhAva samAsa nahIM huaa| yahAM 'anyArAditara0' (2 / 3 / 29) se 'aJcu' ke yoga meM paJcamI vibhakti hotI hai| siddhi-(1) apatrigartam / apa+su+trigarta+bhyas / apatrigarta+su / aptrigrt+am| aptrigrtm| ___yahAM 'supo dhAtuprAtipadikayo:' se sup vibhakti kA luka aura nAvyayIbhAvAda0' (2 / 4 / 83) se 'su' ko am' Adeza hotA hai| (2) prAgagrAmam / pr+anycu+kvin| pr+anyc+vi| pr+ac+0| praac+su| prAk+0 / prAk+su+grAma+ Dasi / praaggraam+su| prAggAma+am / praaggraamm| yahAM pra upasargapUrvaka 'aJca gatau' dhAtu se Rtvigdadhaka' (3 / 2 / 59) se kvin pratyaya, aniditAM hala upadhAyA: kDiti (6 / 4 / 24) se anunAsika kA lopa aura kvin pratyayasya kuH' (8 / 2 / 62) se kutva hotA hai| isa prakAra yahAM 'aJcu' kahane se 'prAk' zabda kA grahaNa kiyA gayA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| AGa (6) AG maryAdAbhividhyoH / 13 / pa0vi0-AG 1 / 1 maryAdA-abhividhyo: 71 / sa0-maryAdA ca abhividhizca tau-maryAdAbhividhI, tayo:-maryAdAbhividhyo: (itretryogdvndv:)| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH anu0-'sup supA saha, paJcamyA avyayIbhAvaH' itynuvrtte| anvaya:-maryAdAbhividhyorAG sup paJcamyA supA saha vibhASA smaaso'vyyiibhaavH| artha:-maryAdAyAmabhividhau cArthe vartamAnaM AG iti subantaM paJcamyantena samarthena subantena saha vikalpena samasyate, samAsazcAvyayIbhAvo bhavati / udA0- (maryAdAyAm) ApATaliputraM vRSTo deva: / A pATaliputrAt vRSTo deva: / (abhividhau) AkumAraM yaza: pANineH / A kumArebhyo yaza: pANineH / maryAdA vinA tena bhavati, abhividhizca saha tena bhvti| AryabhASA-artha- (maryAdAbhividhyo:) maryAdA aura abhividhi artha meM vartamAna (AG) AG isa (sum) subanta kA (paJcamyA) paJcamyanta (supA) samartha subanta ke (saha) sAtha (samAsa:) samAsa hotA hai aura usakI (avyayIbhAva:) avyayIbhAva saMjJA hotI hai| udA0-(maryAdA) ApATaliputraM vRSTo devaH / pATaliputra (paTanA) taka bAdala brsaa| yahAM avyayIbhAva samAsa hogyaa| A pATaliputrAt vRSTo devaH / artha pUrvavat hai| yahAM avyayIbhAva samAsa nahIM huaa| yahAM AG zabda ke yoga meM 'paJcamyapAGparibhi:' (2 / 3 / 10) se paJcamI vibhakti hotI hai| (abhividhi) AkumAraM yaza: pANineH / munivara pANini kA yaza kumAroM taka phailA huA hai| yahAM avyayIbhAva samAsa hogyaa| A kumArebhyo yaza: pANineH / artha pUrvavat hai| yahAM AG zabda ke yoga meM pUrvavat paJcamI vibhakti hotI hai| vizeSa-maryAdA aura abhividhi meM antara yaha hai ki maryAdA jisa nagara Adi se batalAI jAtI hai use chor3akara hotI hai aura abhividhi usa nagara Adi ko sAtha lekara kahI jAtI hai| abhipratI (10) lakSaNenAbhipratI aabhimukhye|14| pa0vi0-lakSaNena 31 abhi-pratI 1 / 2 Abhimukhye 71 / sa0-abhizca pratizca tau-abhipratI (itaretarayogadvandvaH) / abhimukhasya bhAva Abhimukhyam, tasmin-Abhimukhye (tddhitvRtti:)| anu0-'sup saha supA avyayIbhAvaH' ityanuvartate / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya-Abhimukhye'bhipratI supau lakSaNena supA saha vibhASA smaaso'vyyiibhaavH| artha:-Abhimukhye'rthe vartamAnau, abhipratI subantau lakSaNabhUtena samarthana subantena saha vikalpena samasyete, avyayIbhAvazca samAso bhavati / lakSaNam cihnm| udA0-(abhi:) agnim abhIti-abhyagni / abhyagni zalabhAH patanti / agnim abhi zalabhAH patanti / (prati:) agni prtiiti-prtygni| pratyagni zalabhA: patanti / agni prati zalabhAH patanti / agniM lakSyIkRtya zalabhA: patantItyarthaH / AryabhASA-artha-(Abhimukhye) sAmane artha meM vartamAna (abhipratI) abhi aura prati (sup) subantoM kA (lakSaNena) cihna bane huye (supA) samartha subanta ke (saha) sAtha (samAsa:) samAsa hotA hai aura usakI (avyayIbhAva:) avyayIbhAva saMjJA hotI hai| udA0-(abhi) agnim abhIti-abhyagni / abhyagni zalabhAH patanti / agni ko abhimukha karake pataGga girate haiN| yahAM avyayIbhAva samAsa hogyaa| agnim abhi zalabhAH patanti / artha pUrvavat hai| yahAM avyayIbhAva samAsa nahIM huaa| (prati) agni pratIti-pratyagni / pratyagni zalabhA: patanti / agni ko abhimukha karake pataGga girate haiN| yahAM avyayIbhAva samAsa hogyaa| agni prati zalabhAH patanti / artha pUrvavat hai| yahAM avyayIbhAva samAsa nahIM huaa| anu: (11) anuryatsamayA / 15 / pa0vi0-anu: 1 / 1 yatsamayA avyayapadam / sa0-yasya samayA iti satsamayA (SaSThItatpuruSaH) / anu0-'lakSaNena sup supA saha avyayIbhAvaH' itynuvrtte| anvayaH-anuH sup yatsamayA lakSaNena supA saha vibhASA smaaso'vyyiibhaavH| artha:-anu: subanto yasya samIpavAcI tena lakSaNabhUtena samarthena subantena saha vikalpena samasyate, avyayIbhAvazca samAso bhavati / samayA smiipm| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH udA0-(anu:) vanasya anu iti anuvnm| anuvanamazanirgataH / vanasyAnu ashnirgt:| AryabhASA-artha-(anuH) anu sunbanta (yatsamayA) jisakI samIpatA batalAtA hai usa (lakSaNena) cihnabhUta (supA) samartha subanta ke (saha) sAtha usakA (samAsa:) samAsa hotA hai aura usakI (avyayIbhAva:) avyayIbhAva saMjJA hotI hai| udA0-(anu) vanasya anu iti anuvanam / anuvanamazanirgata: / vidyut vana ke samIpa calI gii| yahAM avyayIbhAva samAsa hogyaa| vanasyAnu azanirgata: / artha pUrvavat hai| yahAM avyayIbhAva samAsa nahIM huaa| anuH (12) yasya caayaamH|16| pa0vi0-yasya 6 / 1 ca avyayapadam AyAma: 1 / 1 / anu0-'anu:, lakSaNena, sup, supA saha, avyayIbhAvaH' ityanuvartate / anvaya:-anu: sup yasya cAyAmastena lakSaNena supA saha vibhASA smaaso'vyyiibhaavH| artha:-anu: subantazca yasyAyAmavAcI ca tena lakSaNabhUtena samarthena subantena saha vikalpena samasyate, avyayIbhAvazca samAso bhavati / AyAma: vistaarH| __udA0-(anu:) gaGgAyA anu iti anugaGgam / anugaGgaM vaaraannsii| gaGgAyA anu vaaraannsii| yamunAyA anu iti anuymunm| anuyamunaM mthuraa| yamunAyA anu mthuraa| __ AryabhASA-artha-(anuH) anu subanta, (ca) aura (yasya) jisake (AyAma:) vistAra kA vAcaka hai usa (lakSaNena) cihnabhUta (supA) samartha subanta ke sAtha usakA (samAsa:) samAsa hotA hai aura usakI (avyayIbhAva:) avyayIbhAva saMjJA hotI hai| udA0-(anu) gaGgAyA anu iti anugaGgam / anugaGgaM vaaraannsii| banArasa nagarI gaGgA ke taTa para phailI huI hai| yahAM avyayIbhAva samAsa hogyaa| gaGgAyA anu vaaraannsii| artha pUrvavat hai| yahAM avyayIbhAva samAsa nahIM huaa| yamunAyA anu iti anuyamunam / anuyamunaM mthuraa| mathurA nagarI yamunA ke taTa para phailI huI hai| yahAM avyayIbhAva samAsa hogyaa| yamunAyA anu mthuraa| artha pUrvavat hai| yahAM avyayIbhAva samAsa nahIM huaa| i Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 tiSThadagu-AdayaH (13) tiSThadguprabhRtIni ca / 17 / pa0vi0 - tiSThadgu-prabhRtIni 9 / 3 ca avyayapadam / sa0 - tiSThadguprabhRti yeSAM tAni tiSThadguprabhRtIni (bahuvrIhi: ) / anu0 - 'avyayIbhAvaH' ityanuvartate / anvayaH - tiSThadguprabhRtIni cAvyayIbhAvaH / arthaH- tiSThadguprabhRtIni zabdarUpANi avyayIbhAvasaMjJakAni bhavanti / prabhRti:=AdiH / udA0 - tiSThanti gAvo yasmin kAle dohanAya sa tiSThadgu kAlavizeSaH / pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam gaNa:- tiSThadgu / vahadgu / AyatIgavam / khalebusam / khaleyavam / luunyvm| lUyamAnayavam / pUtayavam / pUyamAnayavam / saMhRtayavam / sNhriymaannyvm| saMhRtabusam / saMhriyamANabusam / ete kAlazabdAH / smbhuumi| smpdaati| sussmm| vissmm| niSNamam / dussssmm| aprsmm| aaytiismm| praahvm| praratham / pramRgam / prdkssinnm| aprdkssinnm| saMprati / asaMprati / pApasamam / puNyasamam / ic karmavyatihAre / daNDAdaNDi / musalAmusali / iti tiSThaguprabhRtIni / AryabhASA - artha - (tiSThadguprabhRtIni ) tiSThadgu Adi zabdoM kI (ca) hI (avyayIbhAvaH) avyayIbhAva saMjJA hotI hai| udA0 - tiSThanti gAvo yasmin kAle dohanAya sa tiSThadgu kAlavizeSa: / jisa samaya gauveM dohana ke liye khar3I ho jAtI haiM, usa kAla ko 'tiSThadgu' kahate haiN| vizeSa- yahAM 'cakAra' nizcayArthaka hai, isase gaNa meM gaThita 'tiSThadgu' Adi zabdoM kI hI avyayIbhAva saMjJA hotI hai| isase paramaM tiSThadgu yahAM parama zabda kA samAsa nahIM hotA hai / pAre madhye (14) pAre madhye SaSThyA vA / 18 / pa0vi0- pAre avyayapadam madhye avyayapadam, SaSThyA 3 / 1 vA avyayapadam / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH anu0-'sup supA saha avyayIbhAvaH' ityanuvartate / anvayaH - pAre madhye supau SaSThyA supA saha vibhASA samAso'vyayIbhAvo vA / artha:- pAre-madhye- subantau SaSThyantena samarthena subantena saha vikalpena samasyete avyayIbhAvazca vikalpena samAso bhavanti / avyayIbhAvasamAse ca tayorekArAntatvaM nipAtyate / vA vacanAt pakSe SaSThIsamAso'pi bhavanti / udA0- ( pAram ) pAraM gaGgAyA iti pAregaGgam / (madhyam) madhyaM gaGgAyA iti madhyegaGgam / atrAvyayIbhAvaH / SaSThIsamAsapakSe - gaGgAyAH pAramiti gnggaapaarm| gaGgAyA madhyamiti gnggaamdhym| AryabhASA - artha - (pAre madhye ) pAra aura madhya subanta kA (SaSThyA ) SaSThyanta (supA) samartha subanta ke (saha) sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (avyayIbhAvaH) avyayIbhAva saMjJA hotI hai| avyayIbhAva samAsa meM pAra aura madhya nipAtana se ekArAnta hote haiN| (vA) vA vacana se pakSa meM SaSThI samAsa bhI hotA hai / udA0-(pAra) pAraM gaGgAyA iti pAregaGgam / gaGgA ke pAra yahAM avyayIbhAva samAsa aura nipAtana se ekAra hogayA / (madhya) madhyaM gaGgAyA iti madhyegaGgam / gaGgA ke bIca meN| yahAM avyayIbhAva samAsa aura nipAtana se ekAra hogayA / SaSThIsamAsa ke pakSa meM-gaGgAyAH pAramiti gaGgApAram / gaGgA ke pAra / yahAM SaSThIsamAsa hogyaa| gaGgAyA madhyamiti gaGgAmadhyam / gaGgA kA biic| yahAM SaSThI samAsa hogayA / siddhi-(1) pAregaGgam / pAra + su + gaGgA + Gas / pAre+gaGgA / pAregaGga+su / pAregaGgam / yahAM isa sUtra se avyayIbhAva samAsa hone para 'avyayIbhAvazca' ( 2/4 / 18) se napuMsakaliGga aura 'hrasvo napuMsake prAtipadikasya' (1/2/47) se hrasva hotA hai| 'ato'm' (7 / 2 / 24) se am Adeza hotA hai| aise hI madhyegaGgam avyayIbhAva pakSa meM isa sUtra se pAre madhye zabda ekArAnta nipAtita haiN| (2) gaGgApAram / gaGgA + Gas +pAra+su / gaGgApAra + su / gaGgApAram / yahAM vikalpa pakSa meM 'SaSThI' (2 1218) se SaSThItatpuruSa samAsa hotA hai / 306 saMkhyA (15) saMkhyA vaMzyena | 16 | pa0vi0 - saMkhyA 1 / 1 vaMzyena 3 / 1 / vaMze bhavo vaMzyaH, tena-vaMzyena ( taddhitavRtti: ) / digAdibhyo yat (4 / 3 / 54) iti yat pratyayaH / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-'sup supA saha avyayIbhAva:' itynuvrtte| anvaya:-saMkhyA sup vaMzyena supA saha vibhASA samAso'vyayIbhAvaH / artha:-saMkhyAvAci subantaM vaMzyavAcinA samarthena subantena saha vikalpena samasyate, avyayIbhAvazca samAso bhavati / udA0-dvau munI vyAkaraNasya vaMzyAviti-dvimuni vyAkaraNasya / pANini: pataJjalizca / trayo munayo vyAkaraNasya vaMzyA iti trimuni vyaakrnnsy| pANini:, pataJjali: kAtyAyanazca / AryabhASA-artha-(saMkhyA) saMkhyAvAcI subanta kA (vaMzyena) vaMzyavAcI samartha subanta ke sAtha vikalpa se samAsa hotA hai aura usI kI (avyayIbhAva:) avyayIbhAva saMjJA hotI hai| udA0-dvau munI vyAkaraNasya vaMzyAviti-dvimuni vyAkaraNasya / pANini aura pataJjali do muni vyAkaraNazAstra ke eka vaMza ke haiN| trayo munayo vyAkaraNasya vaMzyA iti trimuni vyAkaraNasya / pANini, pataJjali aura kAtyAyana ye tIna muni vyAkaraNazAstra ke eka vaMza ke haiN| vizeSa-vidyA aura janma do prakAra se vaMza banatA hai| yahAM vidyA-vaMza se abhiprAya jAnanA caahiye| siddhi-dvimuni / dvi+au+muni+au| dvimuni su| dvimuni / pUrvavat / aise hI trimuni / saMkhyA (16) nadIbhizca / 20 / pa0vi0-nadIbhiH 3 / 3 ca avyypdm| anu0-'saMkhyA sup saha avyayIbhAvaH' itynuvrtte| anvaya:-saMkhyA sup nadIbhi: subabhi: saha vibhASA samAso'vyayIbhAvaH / artha:-saMkhyAvAci subantaM nadIvAcibhi: samarthaiH subantai: saha vikalpena samasyate, avyayIbhAvazca samAso bhavanti / udA0-saptAnAM gaGgAnAM samAhAra iti saptagaGgam / dvayoryamunayo: samAhAra iti dviyamunam paJcAnAM nadInAM samAhAra iti paJcanadam / saptAnAM godAvarINAM samAhAra iti sptgodaavrm| 'nadIbhi: saMkhyAyAH samAhAre'vyayIbhAvo vaktavyaH' iti vArtikena samAhAre'yaM samAso vidhiiyte| Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH / 311 AryabhASA-artha-(saMkhyA) saMkhyAvAcI subanta kA (nadIbhiH) nadIvAcI samartha subantoM ke sAtha vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (avyayIbhAva:) avyayIbhAva saMjJA hotI hai| udA0-saptAnAM gaGgAnAM samAhAra iti saptagaGgam / sAta gaGgAoM kA samUha / arthAt gaGgA kI sAta dhaaraayeN| dvayoryamunayo: samAhAra iti dviyamunam / do yamunAoM kA samUha / arthAt yamunA kI do shaakhaayeN| paJcAnAM nadInAM samAhAra iti paJcanadam / pAMca nadiyoM kA smuuh-pNjaab| saptAnAM godAvarINAM samAhAra iti saptagodAvaram / sAta godAvarI nadiyoM kA samUha / nadIbhi: saMkhyayA samAhArovyayIbhAvo vaktavyaH / isa vArtika se samAhAra artha meM hI yaha avyayabhAva samAsa kiyA jAtA hai| siddhi-saptagaGgam / spt+aam+gnggaa+aam| sptgngg+su| saptagaGgam / pUrvavat (1 / 2 / 17) 'ato'm (7 / 1 / 24) se su' ko 'am' Adeza hotA hai| aise hI-paJcanadam aadi| anyapadArthe sup anyapadArthe ca sNjnyaayaam|21| pa0vi0-anyapadArthe 7 / 1 ca avyayapadam, saMjJAyAm 7 / 1 / anu0- 'saMkhyA' iti nivRttam, 'nadIbhiH' itynuvrtte| anvaya:-anyapadArthe ca sup nadIbhiH subhiH saha vibhASA samAsa: sNjnyaayaamvyyiibhaavH| artha:-anyapadArthe ca vartamAnaM subantaM nadIvAcibhi: samarthaiH subantai: saha samasyate saMjJAyAM viSaye'vyayIbhAvazca samAso bhavati / vibhASA'dhikAre'yaM nityasamAsa eva, yato hi vigrahavAkyena na saMjJA'vagamyate / udA0-unmattagaGgaM nAma deza: / lohitagaGgaM nAma deza: / kRSNagaGgaM nAma deza: / zanairgaGgaM nAma deza: / AryabhASA-artha-(anyapadArthe) anyapadArtha meM (ca) bhI vatamAna subanta kA (nadIbhiH) nadIvAcI samartha subantoM ke sAtha (saMjJAyAm) saMjJA viSaya meM samAsa hotA hai (avyayIbhAva:) aura usakI avyayIbhAva saMjJA hotI hai| udA0-unmattamaga nAma desh:| yaha unmattagaGga nAmaka deza hai| lohitagaGgaM nAma desh:| yaha lohitagaGga nAmaka deza hai| kRSNagaGgaM nAma desh:| yaha kRSNagaGga nAmaka deza hai| zanairgaga nAma deza: / yaha zanairgaGga nAmaka deza hai| siddhi-unmattagaGgam / unmattA+su+gaGgA+su / unmattagaGga+su / unmattagaGgam / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM striyA: puMvad' (6 / 3 / 34) se unmattA' zabda ko puMvadbhAva hotA hai| zeSa kArya pUrvavat (2 / 1 / 17) hai| aise hI-lohitagaGgam, unmattagaGgam / vizeSa-yaha vibhASA ke adhikAra meM bhI nitya samAsa hai kyoMki vigraha vAkya se saMjJA kA jJAna nahIM ho sktaa| iti avyayIbhAvaprakaraNam / tatpuruSaprakaraNam adhikAra: (1) tatpuruSaH / 22 / pa0vi0-tatpuruSaH 1 / 1 / artha:-'tatpuruSaH' ityadhikAro'yam, 'zeSo bahuvrIhiH' (2 / 2 / 23) iti yaavt| AryabhASA-artha-(tatpuruSaH) yahAM se lekara zeSo bahuvrIhiH' (2 / 2 / 23) taka tatpuruSa saMjJA kA adhikAra hai| dvigu: (2) dviguzca / 23 / pa0vi0-dvigu: 11 ca avyayapadam / anvaya:-dviguzca samAsastatpuruSaH / artha:-dviguzca samAsastatpuruSasaMjJako bhavati / udA0-paJcarAjI / dazarAjI / paJcarAjam / dazarAjam / dvigostatpuruSe samAsAntA: pryojnm| AryabhASA-artha-(dvigu:) dvigu samAsa kI (ca) bhI tatpuruSa saMjJA hotI hai| udaa0-pnycraajii| dshraajii| paJcarAjam / dazarAjam / pAMca rAjAoM kA smuuh| daza rAjAoM kA smuuh| dvigu samAsa kI tatpuruSa saMjJA kA yaha prayojana hai ki usase samAsAnta pratyaya ho jaaye| siddhi-pnycraajii| paJca+ rAjan+Tac / pnyc+raajn+a| paJcarAja+DIm / pnyc+raaj+ii| pnycraajii+su| pnycraajii| yahAM taddhitArthottarapadasamAhAre ca' (2 / 1 / 50) se samAhAra artha meM dvigu samAsa hai| isa sUtra se dvigu samAsa kI tatpuruSa saMjJA kI gaI hai| dvigusamAsa kI tatpuruSa saMjJA hone Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 313 se 'rAjAhassakhibhyaSTac' (5 / 4 / 91) se samAsAnta Tac pratyaya hotA hai / strIliGga kI vivakSA meM 'TiDDhANaJ' (4/1/15) se GIp pratyaya hotA hai| aise hI dazarAjI / dvitIyAtatpuruSaH(1) dvitIyA zritAtItapatitagatAtyastaprAptApannaiH / 24 / pa0vi0 - dvitIyA 1 / 1 zrita- atIta - patita-gata- atyasta-prAptaApannaiH 3 / 3 / sa0 - zritazca atItazca prAptazca Apannazca te zrita0 ApannAH, taiH zrita0 ApannaiH (itaretarayogadvandvaH) / anvayaH - dvitIyA sup zrita0 ApannaiH subhiH saha vibhASA samAsastatpuruSaH / artha:- dvitIyAntaM subantaM zritAdibhiH samarthai: subantaiH saha vikalpena samasyate tatpuruSazca samAso bhavati / udA0-( - (zritaH) kaSTaM zrita iti kaSTazritaH / ( atItaH ) kAntAram atIta iti kAntArAtItaH / ( patitaH ) narakaM patita iti narakapatitaH / ( gataH ) grAmaM gata iti grAmagata: / ( atyastaH ) taraGgAn atyasta iti taraGgAtyasta: / ( prApta:) sukhaM prApta iti sukhaprApta: / ( ApannaH ) sukham Apanna iti sukhaapnnH| AryabhASA- artha - (dvitIyA ) dvitIyAnta subanta kA ( zritAtItapatitagatAtyastaprAptApannaiH ) zrita, atIta, patita, gata, atyasta, prApta aura Apanna ina samartha subantoM ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0- ( zrita) kaSTaM zrita iti kaSTazritaH / kaSTa ko prApta huaa| ( atIta ) kAntAram atIta iti kAntArAtItaH / jaGgala ko lAMghA huaa| (patita ) narakaM patita iti narakapatitaH / naraka meM girA huaa| (gata) grAmaM gata iti grAmagata: / gAMva ko gayA huaa| (atyasta) taraGgAn atyasta iti taraGgAtyastaH / taraGagoM meM phaMsA huA / ( prApta) sukhaM prApta iti sukhaprAptaH / sukha ko prApta huaa| (Apanna) sukham Apanna iti sukhApannaH / sukha ko pAyA huA / siddhi-kaSTazritaH / kaSTa+am + zrita+su / kaSTazrita+su / kaSTazritaH / aise hI- 'kAntArAtIta:' Adi / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam svayaM zabda: (2) svayaM kten|25| pa0vi0-svayam avyayapadam, ktena 3 / 1 / anvaya:-svayaM sup ktena supA saha vibhASA samAsastatpuruSaH / artha:-svayamityavyayaM subantaM ktapratyayAntena samarthena subantena saha vikalpena samasyate, tatpuruSazca samAso bhvti| udA0-svayam-svayaMdhautau pAdau / svyNviliinmaajym| 'svayam' ityavyayam 'AtmanA' ityasyArthe vartate, tasya dvitIyayA saha sambandho nopapadyate'to'tra 'dvitIyA' iti naanuvrtte| AryabhASA-artha-(svayam) svayam isa avyaya subanta kA (ktena) kta-pratyayAnta samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-svayam / svayaM dhautau pAdau / svayaMdhautau pAdau / khuda dhoye huye pAMva / svayaM vilInamAjyam / svayaMvilInamAjyam / khuda piMghalA huA ghii|| 'svayam' yaha avyaya 'apane-Apa' artha meM hai, isakA dvitIyA ke sAtha sambandha nahIM banatA hai, ata: yahAM dvitIyA' pada kI anuvRtti nahIM hai| jahAM samAsa hotA hai vahAM donoM pada eka ho jAte haiM aura unakA eka hI svara hotA hai aura jahAM samAsa nahIM hotA hai vahAM svayaM aura dhauta pada pRthak-pRthak rahate haiM tathA unakA prApta svara bhI pRthak-pRthak rahate haiM tathA unakA prApta svara bhI pRthak-pRthak hI hotA hai| siddhi-svym+su+dhaut+su| svyNdhaut+su| svyNdhaut+am| svayaMdhautam / aise hii-svyNviliinm| khaTvAzabdAH (3) khaTvA kssepe|26| pa0vi0-khaTvA 11 kSepe 7 / 1 / / anu0-dvitIyA, ktena iti cAnuvartate / anvaya:-khaTvA dvitIyA sup ktena supA saha nityaM samAsa: kSepe ttpurussH| artha:-khaTvA iti dvitIyAntaM subantaM kta-pratyayAntena samarthena subantena saha nityaM samasyate, kSepe gamyamAne, tatpuruSazca samAso bhavati / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 315 udA0-khaTvArUDho jAlmaH / khaTvApluto jaalm:| khaTvArohaNaM vimaargprsthaansyoplkssnnm| sarva evAvinIta: khaTvArUDha ityucyte| vibhASA'dhikAre'yaM nityasamAsa eva / yato hi vigrahavAkyena kSepo na gmyte| kSepa: nindaa| __ AryabhASA-artha-(dvitIyA, khaTvA) dvitIyAnta khaTvA subanta kA (ktena) kta-pratyayAnta samartha subanta ke sAtha nitya samAsa hotA hai (kSepe) nindA viSaya meM aura usa samAsa kI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-khaTvArUDho jAlma: / khaTvApluto jAlmaH / khATa para ArohaNa kiyA huA duSTa / jo brahmacarya Azrama ko pUrA na karake pahale hI gRhasthAzrama meM praveza kara jAtA hai, vaha nindanIya hai, ata: use khaTvArUDha' kahate haiN| siddhi-khaTvArUDhaH / khaTvA+am+ArUDha+su / khttvaaruuddh+su| khaTvArUDhaH / pUrvavat / aise hii-khttvaaplut:| vizeSa-yaha vibhASA ke adhikAra meM bhI nitya samAsa hai kyoMki vigraha-vAkya se kSepa (nindA) kI pratIti nahIM hotI hai| sAmizabdaH (4) saami|27| pa0vi0-sAmi avyayapadam / anu0:-'dvitIyA' iti nAnuvartate'vyayena sAmizabdena saha smbndhaabhaavaat| 'ktena' ityanuvartate / saamishbdo'rdhvaacii|| anvaya:-sAmi sup ktena supA saha vibhASA samAsastatpuruSaH / artha:-'sAmi' ityatyayaM kta-pratyayAntena samarthena subantena saha vikalpena samasyate, tatpuruSazca samAso bhvti| udA0-sAmi bhuktamiti sAmibhuktam / sAmi pItamiti saamipiitm| sAmi kRtamiti sAmikRtam / yatra samAsastatraikapadyamekasvaryaM ca bhavati / AryabhASA-artha- (sAmi) ardhavAcI avyaya sAmi subanta kA (ktena) kta-pratyayAnta samartha subanta ke sAtha vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-sAmi bhuktamiti sAmibhuktam / AdhA khaayaa| sAmi pItamiti sAmipItam / AdhA piiyaa| sAmi kRtamiti sAmikRtam / AdhA kiyaa| jahAM samAsa hai vahAM eka pada aura eka svara hotA hai| Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-sAmibhuktam / saami+su+bhukt+su| saamibhukt+su| sAmibhuktam / aise hI-sAmipItam, saamikRtm| kAlavAcina: kaalaaH|28| pa0vi0-kAlA: 1 / 3 / anu0-dvitIyA, ktena iti caanuvrtte| anvaya:-kAlA dvitIyA: supaH ktena supA saha vibhASA samAsastatpuruSaH / artha:-kAlavAcino dvitIyAntA: subantA: kta-pratyayAntena samarthena subantena saha vikalpena samasyante tatpuruSazca samAso bhvti| udA0-aha: ati sRtA iti aharatisRtA muhUrtA: / mAsaM pramita iti maasprmitshcndrmaaH| mAsaM pramAtumArabdhaH pratipadAcandra ityarthaH / AryabhASA-artha-(kAlA:) kAlavAcI subantoM kA (ktena) kta-pratyayAnta samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usa samAsa kI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-aha: atisRtA iti aharatisRtA muhUrtAH / dina meM gati karanevAle muhuurt| rAtrim atisRtA iti rAtryatisRtA muhUrtAH / rAtri meM gati karanevAle muhuurt| mAsaM pramita iti mAsapramitazcandramA: / mAsa ko mApane kA Arambha karanevAlA pratipadA kA cndrmaa| vizeSa-jyotiSazAstra ke anusAra cha: muhUrta aise haiM jaba sUrya uttarAyaNa meM hotA hai taba ve Ate haiM aura jaba sUrya dakSiNAyana meM hotA hai taba ve rAtri meM Ate haiN| ina cha: muhUrto kA rAtri aura dina kA atyanta saMyoga nahIM hotA hai| atyantasaMyoga artha meM AgAmI sUtra meM samAsa vidhAna kiyA gayA hai| siddhi-aharatisRtAH / ah+am+atisRt+js| aharatisRta jas / aharatisRtAH / aise hI-rAtryatisRtAH / kAlavAcina: atyantasaMyoge c|26 / pa0vi0-atyantasaMyoge 71 ca avyayapadam / sa0-atyantazcAsau saMyoga iti atyantasaMyoga: tasmin-atyantasaMyoge (krmdhaary:)| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH anu0-kAlA ityanuvartate, ktena iti nivRttam / anvaya:-kAlA dvitIyAH supaH ktena supA saha vibhASA smaassttpurussH| artha:-kAlavAcino dvitIyAntA: subantA: samarthena subantena saha vikalpena samasyante, atyantasaMyoge gamyamAne, tatpuruSazca samAso bhavati / udA0-muhUrtaM sukhamiti muhUrtasukham / sarvarAtraM kalyANI iti srvraatrklyaannii| sarvarAtraM zobhanA iti sarvarAtrazobhanA / ___ AryabhASA-artha-(kAlA:) kAlavAcI subantoM kA kisI samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai (atyantasaMyoge) atyantasaMyoga artha meM aura usa samAsa kI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-muhUrtaM sukhamiti muhUrtasukham / eka muhUrtabhara sukha / sarvarAtraM kalyANI iti srvraatrklyaannii| sArI rAta kalyANavAlI rhii| sarvarAtraM zobhanA iti sarvarAtrazobhanA / sArI rAta sohaNI rhii| vizeSa-bIsa kalA kA eka muhUrta hotA hai| pandraha muhUrta kA eka dina aura pandraha muhUrta kI rAtri arthAt tIsa muhUrta ke dina aura rAta hote haiN| siddhi-muhUrtasukham / muhuurt+am+sukh+su| muhuurtsukh+su| muhuurtsukh+am| muhUrtasukham / aise hI-sarvarAtram aadi| tRtIyAtatpuruSaH tRtIyA tatkRtArthena gunnvcnen|30| pa0vi0-tRtIyA 11 tatkRtArthena 31 guNavacanena 3 / 1 / sao-tena kRtamiti tatkRtam / tatkRtaM ca arthazca etayo: samAhAra:tatkRtArtham, tena-tatkRtArthena (tRtiiyaattpurussgrbhitsmaahaardvndv:)| guNaM vaktIti guNavacana:, tena-guNavacanena (upapadasamAsa:) atra guNavacanaM tatkRtArthena saha smbdhyte| ___ anvaya:-tRtIyA sup tatkRtArthena guNavacanArthena supA saha vibhASA smaassttpurussH| __ artha:-tRtIyAntaM subantaM tatkRtena guNavacanena samarthena subantena, arthazabdena ca saha vikalpena samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / tatkRtena tRtiiyaantaarthkRtenetybhipraay:| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(tatkRtena) zakulayA khaNDa iti zaGkulAkhaNDa: / kiriNA kANa iti kirikANa: / (arthena) dhAnyena artha iti dhAnyArthaH / AryabhASA-artha-(tRtIyA) tRtIyAnta subanta kA (guNavacanena) guNavAcI (tatkRta-arthena) tatkRta samartha subanta tathA artha zabda ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usa samAsa kI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| yahAM tatkRta kA artha tRtIyAnta pada ke artha se kiyA huA khaNDa Adi hai| udA0-(tatkRta) zakulayA khaNDa iti zakulAkhaNDaH / sarotA se kiyA huA supArI Adi kA ttukdd'aa| kiriNA kANa iti kirikANa: / bANa se kiyA gayA kaannaa| (artha) dhAnyena artha iti dhAnyArtha: / dhAnya anna se pryojn| siddhi-zakulAkhaNDaH / zakulA+TA+khaNDa+su / khakulAkhaNDa+su / zakulAkhaNDaH / aise hI-kirikANa:, dhAnyArthaH / tRtIyA(1) pUrvasadRzasamonArthakalahanipuNamizrazlakSaNaiH / 31 / pa0vi0-pUrva-sadRza-sama-UnArtha-kalaha-nipuNa-mizra-zlakSaNai: 3 / 3 / sa0-pUrvazca sadRzazca samazca UnArthazca kalahazca nipuNazca mizrazca zlakSaNazca te-pUrva0zlakSaNA:, tai:-pUrva0zlakSaNaiH (itaretarayogadvandva:) / anu0-tRtIyA' itynuvrtte| anvayaH-tRtIyA sup pUrva0 zlakSaNaiH subhiH saha vibhASA samAsastatpuruSaH / artha:-tRtIyAntaM subantaM pUrvasadRzasamonArthakalahanipuNamizrazlakSaNaiH samarthaiH subantai: saha vikalpena samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / udA0-(pUrva:) mAsena pUrva iti mAsapUrvaH / (sadRza:) pitrA sadRza iti pitRsdRshH| (sama:) pitrA sama iti pitRsmH| (UnArthaH) mASaNa Unamiti mASoNam / mASeNa vikalam iti mASavikalam / (kalaha:) asinA kalaha iti asiklhH| (nipuNa:) vAcA nipuNa iti vAG nipuNaH / (mizraH) guDena mizra iti guDamizraH / (zlakSaNa:) AcAreNa zlakSaNa iti AcArazlakSaNa: / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 316 AryabhASA - artha - (tRtIyA) tRtIyAnta subanta kA ( pUrva0 zlakSaNaiH) pUrva, sadRza, sama, UnArtha, kalaha, nipuNa, mizra aura zlakSaNa samartha subantoM ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0 - (pUrva) mAsena pUrva iti mAsapUrva: / eka mAsa se phle| (sadRza) pitrA sadRza iti pitRsadRza: / pitA ke samAna / (sama) pitrA sama iti pitRsamaH / pitA ke tulya / (UnArtha) mASeNa Unamiti mASoNam / eka mAzA kama / mASeNa vikalamiti maassviklm| eka mAsA kama / ( kalaha ) asinA kalaha: / talavAra se jhagar3A / (nipuNa) vAcA nipuNa iti vAG nipuNa: / bolane meM catura / (mizra) guDena mizra iti guDamizraH / gur3a milA huA / ( zlakSaNa) AcAreNa zlakSaNa: iti AcArazlakSaNaH / vyavahAra meM cikaNA / kartari karaNe ca tRtIyA (2) kartRkaraNe kRtA bahulam / 32 / pa0vi0-kartR-karaNe 7 / 1 kRtA 3 / 1 bahulam 1 / 1 / sa0-kartA ca karaNaM ca etayoH samAhAraH kartRkaraNam, tasmin-kartRkaraNe (samAhAradvandvaH) / anu0 - tRtIyA ityanuvartate / anvayaH - kartRkaraNe tRtIyA sup kRtA supA saha vibhASA bahulaM samAsastatpuruSaH / artha:- kartari karaNe ca vartamAnaM tRtIyAntaM subantaM kRt-pratyayAntena samarthena subantena saha vikalpena bahulaM ( kvacit ) samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / udA0-(kartari) ahinA hata iti ahihata: / (karaNe) nakhairnirbhinna iti nkhnirbhinnH| parazunA chinna iti prshucchinnH| bahulavacanAd dAtreNa lUnavAn parazunA chinnavAn atra samAso na bhavati / pAdahArakaH, galecopaka:, atra samAso bhavati / AryabhASA-artha- (kartR- karaNe) kartA aura karaNa kAraka meM vidyamAna (tRtIyA) tRtIyAnta subanta kA ( kRtA) kRt pratyayAnta samartha subanta ke sAtha vikalpa se (bahulam) kahIM-kahIM samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH ) tatpuruSa saMjJA hotI hai| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(kartA meM) ahinA hata iti ahihtH| sAMpa ke kATane se marA huaa| (karaNa meM) nakhairnibhinna iti nakhanirbhinnaH / nAkhUnoM se nocA huaa| parazunA chinna iti parazucchinna: / pharase se kATA huaa| yahAM bahula ke kathana se sUtrokta vidhi se kahIM samAsa nahIM hotA hai| jaise-dAtreNa lUnavAn / parazunA chinnavAn aura kahIM samAsa ho bhI jAtA hai| jaise-pAdahAraka:, galecopaka ityaadi| siddhi-ahihata: / ahi+TA+hata+su / ahiht+su| ahihataH / aise hI-nakhanirbhinnA, prshucchinnH| kartari karaNe ca tRtIyA (3) kRtyairdhikaarthvcne|33| pa0vi0-kRtyaiH 3 / 3 adhikArthavacane 71 / sa0-adhikazca asAvarthaH iti adhikArthaH, adhikArthasya vacanamiti adhikArthavacanam, tasmin-adhikArthavacane (karmadhArayagarbhitaSaSThItatpuruSaH) / stutinindAprayuktam adhyAropitArthavacanam adhikaarthvcnm| anu0-tRtIyA kartRkaraNe iti caanuvrtte| anvaya:-kartRkaraNe tRtIyA sup kRtyaiH subhiH saha vibhASA samAso'dhikArthavacane tatpuruSaH / artha:-kartari karaNe ca vartamAnaM tRtIyAntaM subantaM kRtya-pratyayAntai: samarthaiH subantai: saha vikalpena samasyate'dhikArthavacane gamyamAne tatpuruSazca samAso bhvti| _udA0-(katari) zvabhirlehya iti zvalehya: kUpa: / kAkai: peyA iti kAkapeyA ndii| (karaNe) vASpeNa chedyAnIti vASpacchedyAni tRNAni / pUrvasUtrasyaivAyaM vistrH| AryabhASA-artha:- (kartR-karaNe) kartA aura karaNa kAraka meM vidyamAna (tRtIyA) tRtIyAnta subanta kA (kRtyaiH) kRtya-pratyayAnta samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai| (adhikArdhavacane) kisI kI stuti yA nindA ko bar3hAcar3hAkara kahane artha meM aura usakI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 321 udA0-(kartA) zvabhilehya iti zvalehya: kUpaH / isa kueM ko kutte cATate haiN| yahAM kueM kI bar3hAcar3hAkara nindA kI gaI hai| kAkaiH peyA iti kAkapeyA ndii| isa nadI meM kauve pAnI pIte haiN| yahAM nadI kI bar3hAcar3hAkara nindA kI gaI hai| (karaNa) vASpeNa chedyAni iti vASpachedyAni taNAni / ye tinake itane komala haiM ki bhApa se kaTa sakate haiN| yahAM tinakoM kI komalatA kI bar3hAcar3hAkara stuti kI gaI hai| siddhi-(1) zvalehyaH / zvan+bhis+lehya+su / zvalehya+su / zvalehyaH / yahAM lehyaH' pada meM liha AsvAdane (a030) dhAtu se RhalorNyat' (3 / 1 / 124) se kRtya saMjJaka Nyat pratyaya hai| (2) kaakpeyaa| kAka+bhis+peyA+su / kAkapeyA+su / kaakpeyaa| yahAM 'pA pAne (bhvA0pa0) dhAtu se 'aco yat' (3 / 1 / 97) se kRtya saMjJaka yat pratyaya hai| strItva vivakSA meM 'ajAdyataSTA (4 / 1 / 3) se TAp pratyaya hotA hai| pey+ttaap=peyaa| vizeSa-kRtyA:' (3 / 2 / 95) se lekara 'RhalorNyat' (3 / 2 / 124) taka kRtya-pratyayoM kA adhikAra hai| yahAM unameM se kevala yat aura Nyat pratyaya kA grahaNa karanA abhISTa hai, zeSa tavyat Adi pratyayoM kA nhiiN| vyaJjanavAci (4) annena vynyjnm|34| pa0vi0-annena 3 / 1 vyaJjanam 1 / 1 / anu0-tRtIyA' itynuvrtte| anvaya:-vyaJjanaM sup annena supA saha vibhASA samAsastatpuruSaH / artha:-vyaJjanavAci tRtIyAntaM subantam annavAcinA samarthana subantena saha vikalpena samasyate tatpuruSazca samAso bhavati / saMskAryamodanAdikamannaM bhavati, saMskArakaM dadhyAdikaM ca vyaJjanamucyate / udA0-danA upasikta odana iti ddhyodnH| kSIreNa upasikta odana iti kssiirodnH| AryabhASA-artha-(vyaJjanam) vyaJjanavAcI (tRtIyA) tRtIyAnta subanta kA (annena) annavAcI samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| saMskAra karane yogya odana Adi ko anna kahate haiM aura saMskAra ke hetu dahI Adi ko vyaJjana kahate haiN| udA0-dadhnA upasikta odana iti dadhyodanaH / dahI se sIMcA huA bhAta / kSIreNa upasikta odana iti kSIraudanaH / dUdha se sIMcA huA bhaat| Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-dadhyodanaH / ddhi+ttaa+odn+su| ddhi+odn| dadhyodana+su / dadhyodanaH / aise hii-kssiiraudnH| mizrIkaraNavAci (5) bhakSyeNa mishriikrnnm|35 / pa0vi0-bhakSyeNa 3 / 1 mizrIkaraNam 1 / 1 / anu0-tRtIyA' itynuvrtte| anvaya:-mizrIkaraNaM sup bhakSyeNa supA saha vibhASA samAsastatpuruSaH / artha:-mizrIkaraNavAci tRtIyAntaM subantaM bhakSyavAcinA samarthana subantena saha vikalpena samasyate tatpuruSazca samAso bhavati / khara-vizadamabhyavahArya bhakSyaM bhavati tasya saMskArakaM ca mishriikrnnmucyte| udA0-guDena mizrA dhAnA iti guDadhAnA: / guDena mizrA: pRthukA iti guddpRthukaaH| AryabhASA-artha-(mizrIkaraNam) mizrIkaraNavAcI (tRtIyA) tRtIyAnta subanta kA (bhakSyeNa) bhakSyavAcI samartha subanta ke sAtha samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| kaThora evaM komala khAne yogya dhAna Adi padArtha ko bhakSya kahate haiM aura usake saMskAra ke hetu gur3a Adi padArtha ko mizrIkaraNa kahate haiN| udA0-guDena mizrA dhAnA iti guDadhAnAH / gur3a se mizrita dhAna / guDena mizrA: pRthukA iti guDapRthukAH / gur3a se mizrita pRthuka (ciur3A) pRthuka: syAccipiTakaH' itymrH| siddhi-gudddhaanaaH| gudd+ttaa+dhaan+js| gudddhaan+js| gudddhaanaaH| aise hii-guddpRthukaaH| caturthItatpuruSaH caturthI (1) caturthI tadarthArthabalihitasukharakSitaiH / 36 / pa0vi0-caturthI 11 tadartha-artha-bali-hita-sukha-rakSitaiH 3 / 3 / sa-tasmai idaM tadartham / tadarthaM ca, arthaM ca balizca hitaM ca sukhaM ca rakSitaM ca tAni-tadartha rakSitAni, teSu-tadartharakSiteSu (itretrdvndv:)| Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 323 anvayaH - caturthI sup tadartha0 rakSitaiH subhiH saha vibhASA samAsastatpuruSaH / artha:-caturthyantaM subantaM tadarthAdibhiH samarthai: subantaiH saha vikalpena samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / udA0-(tadartham) tadarthena prakRtivikArabhAve'yaM samAsa iSyate / yUpAya dAru iti yupadAru / kuNDalAya hiraNyamiti kuNDalahiraNyam / (artham) arthena saha nityasamAsaH sarvaliGgatA ca bhavati / brAhmaNAyAyaM brahmaNArthaH kambalaH / brAhmaNAyeyaM brAhmaNArthA / brAhmaNAyedaM brAhmaNArthaM paya: / (bali) kuberAya baliriti kuberabali: / (hitam) gave hitamiti gohitm| (sukham) gave sukhamiti gosukhm| (rakSitam ) gave rakSitamiti gorakSitam / AryabhASA - artha - (caturthI) caturthI- anta subanta kA ( tadartha0 rakSitaiH) tadartha, artha, bali, hita, sukha aura rakSita samartha subantoM ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0- - (tadartha) yahAM tadartha kA abhiprAya prakRti - vikRtibhAva hai| vikRtivAcI caturthyanta subanta kA prakRtivAcI subanta ke sAtha samAsa abhISTa hai| yUpAya dAru yUpadAru / yajJIya stambha ke liye lakar3I / kuNDalAya hiraNyamiti kuNDalahiraNyam / kAna ke kuNDala ke liye sonA / (artha) caturthyanta subanta kA artha zabda ke sAtha nitya samAsa hotA hai aura vaha sarvaliGgI hotA hai| brAhmaNAyAyaM brAhmaNArtha: kambalaH / brAhmaNa ke liye kambala / brAhmaNAyeyaM brAhmaNArthA yavAgUH / brAhmaNa ke liye laapsii| brAhmaNAyedaM brAhmaNArthaM payaH / brAhmaNa ke liye dUdha yA jl| (bali) kuberAya baliriti kuberabaliH / rAjA kubera ke liye kara / (hita) gave hitamiti gohitam / gau ke liye hitakArI / (sukha) gave sukhamiti gosukham / gau ke liye sukhakArI / (rakSita) gave rakSitamiti gorakSitam / gau ke liye rakhI huI roTI Adi / siddhi-yuupdaaru| yuup+nge+daaru+su| yuupdaaru+su| yUpadAru / aise hI - brAhmaNArthA, kuberabaliH, gohitam, gosukham, gorakSitam / paJcamItatpuruSaH paJcamI (1) paJcamI bhayena / 37 / pa0vi0 - paJcamI 1 / 1 bhayena 3 / 1 / anvayaH - paJcamI sup bhayena supA saha vibhASA samAsastatpuSaH / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam arthaH-paJcamyantaM subantaM bhayazabdena samarthena subantena saha vikalpena samasyate tatpuruSazca samAso bhavati / udA0-(bhayam) caurAd bhayamiti caurabhayam / vRkebhyo bhayamiti vRkabhayam / AryabhASA - artha - (paJcamI) paJcamI - anta subanta kA ( bhayena ) bhaya zabda samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH ) tatpuruSa saMjJA hotI hai| 324 udA0-(bhaya) caurAd bhayamiti caurabhayam / cora se Dara / vRkebhyo bhayamiti vRkabhayam / bher3iyoM se Dara / siddhi-caurabhayam / caura+bhyas+bhaya+su / caurabhaya+su / caurabhayam / aise hI-vRkabhayam / paJcamI (2) apetApoDhamuktapatitApatrastairalpazaH / 38 / pa0vi0- apeta-apoDha - mukta - patita- apatrastaiH 3 | 3 alpazaH avyayapadam / sa0-apetazca apoDhazca muktazca patitazca apatrastazca te - apeta0 apatrastAH, tai: - apeta0 apatrastai: ( itaretarayogadvandvaH ) ! anu0 - 'paJcamI' ityanuvartate / anvayaH-paJcamyantaM subantam apetAdibhiH samarthe: subantaiH saha vikalpenAlpazaH samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / udA0- ( apetaH) sukhAdapeta iti sukhApetaH / ( apoDhaH ) kalpanAyA apoDha iti kalpanApoDhaH / (muktaH ) cakrAt mukta iti cakramukta: / ( patitaH ) parvatAt patita iti parvatapatitaH / ( apatrastaH ) taraGgebhyo'patrasta iti taraGgApatrasta: / atra 'alpaza:' iti samAsasyAlpaviSayatAM kathayati / alpA paJcamI samasyate, na srvaa| yathA - prAsAdAt patitaH / bhojanAdapatrasta iti atra samAso na bhavati / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 325 AryabhASA-artha-(paJcamI) paJcamyanta subanta kA (apeta0apatrastai:) apeta Adi samartha subantoM ke sAtha (vibhASA) vikalpa se (alpaza:) thor3A samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-(apeta) sukhAdapeta iti sukhApeta: / sukha se viyukta huaa| (apoDha) kalpanAyA apoDha iti kalpanApoDhaH / kalpanA se atiit| (mukta) cakrAt mukta iti cakramuta: / saMsAra cakra se mukta huaa| (patita) parvatAta patita iti parvatapatita: / pahAr3a se girA huaa| (apatrasta) taraGgebhyo'patrasta iti taraGgApatrasta: / jala-taraMgoM se vyAkula huaa| vizeSa-yahAM 'alpazaH' pada samAsa kI alpaviSayatA kA kathana karatA hai| thor3I paJcamI kA samAsa hotA hai, sArI kA nhiiN| jaise-prAsAdAt patita: / mahala se girA huaa| bhojnaadptrst:| bhojana se vyAkula huaa| yahAM samAsa nahIM hotA hai| siddhi-sukhApetaH / sukh+ddsi+apet+su| sukhaapet+su| sukhaapetH| aise hI-kalpanApoDhaH, cakramuktaH, parvatapatita:, trnggaaptrst:| stokAdayaH (3) stokAntikadUrArthakRcchrANi kten|36 | pa0vi0-stoka-antika-dUrArtha-kRcchrANi 1 / 3 ktena 3 / 1 / sa0-stokaM ca antikaM ca dUraM ca tAni stokaantikduuraanni| stokAntikadUrANi arthA yeSAM te stokAntikadUrArthAH / stokAntikadUrArthAzca kRcchre ca tAni-stokAntikadUrArthakRcchrANi (bhuvriihigrbhitetretryogdvndv:)| anu0-'paJcamI' itynuvrtte| anvaya:-stokAntikadUrArthakRcchrANi paJcamya: supa: ktena supA saha vibhASA smaassttpurussH| artha:-stokAntikadUrArthakAni kRcchrazabdazca iti paJcamyantAni subantAni kta-pratyayAntena samarthena subantena saha vikalpena samasyante, tatpuruSazca samAso bhvti| udA0-(stokam) stokAt mukta iti stokAnmukta: / svalpAt mukta iti svlpaanmuktH| (antikam) antikAt Agata iti Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam antikAdAgata: / abhyAgAt Agata iti abhyAzAdAgataH / (dUram) dUrAt Agata iti dUrAdAgataH / viprakRSTAt Agata iti viprakRSTAdAgataH / (kRcchram) kRcchAt mukta iti kRcchrAnmuktaH / ____ AryabhASA-artha-(paJcamI) paJcamI-anta subanta kA (stoka0kRcchrANi) stoka, antika aura dUra tathA inake arthavAle subantoM aura kRcchra subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA aura usakI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-(stoka) stokAd mukta iti stokAnmuktaH / thor3e se mukta huaa| svalpAd mukta iti svalpAnmukta: / bahuta thor3e se mukta huaa| (antika) antikAd Agata iti antikAdAgataH / nikaTa se AyA huaa| abhyAzAd Agata iti abhyAzAdAgataH / pAsa se AyA huaa| (dUra) dUrAta Agata iti duuraadaagtH| dUra se AyA huaa| viprakRSTAd Agata iti viprakRSTAdAgataH / dUra se AyA huaa| (kRcchra) kRcchAd mukta iti kRcchrAnmukta: / kaSTa se chUTA huaa| yahAM samAsa pakSa meM 'paJcamyA: stokAdibhyaH' (aSTA0 6 / 3 / 2) se paJcamI vibhakti kA aluk hotA hai arthAt lopa nahIM hotA hai| siddhi-stokAnmukta: / stoka+Dasi+mukta+su / stokAnmukta+su / stokAnmuktaH / aise hI-svalpAnmukta: aadi| saptamItatpuruSaH saptamI (1) saptamI shaunnddaiH|40| pa0vi0-saptamI 11 zauNDai: 3 / 3 / anvaya:-saptamI sup zauNDai: subhiH saha vibhASA samAsastatpuruSaH / artha:-saptamyantaM subantaM zauNDAdibhi: samathai: subantai: saha vikalpena samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / udA0- (zauNDa:) akSeSu zauNDa iti akSazauNDa: / (dhUrta:) akSeSu dhUrta iti akSadhUrta:, ityaadi| shaunndd| dhUrta / kitv| vyaadd| prviinn| sNviit| antr| antar zabdastvadhikaraNapradhAna eva paThyate / adhipaTu / pnnddit| kuzala / capala / nipuNa / iti zauNDAdiH / Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 327 AryabhASA - artha - (saptamI ) saptamI - anta subanta kA (zauNDaiH) zauNDa Adi samartha subantoM ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0- - (zauNDa: ) akSeSu zauNDa iti akSazauNDaH / juA khelane meM catura / (dhUrta:) akSeSu dhUrta iti akSadhUrta: / juA khelane meM dhUrta | siddhi - akSazauNDa: / akSa+ supa + zauNDa + su / akSazauNDa + su / akSazauNDa: / aise hI - akSadhUrta: / vizeSa- yahAM 'zauNDai:' isa bahuvacana nirdeza se zauNDAdi - artha kA grahaNa kiyA jAtA hai / saptamI (2) siddhazuSkapakvabandhaizca / 41 / pa0vi0 - siddha-zuSka pakva bandhaiH 3 | 3 ca avyayapadam / sa0-siddhazca zuSkazca pakvazca bandhazca te-siddha0bandhAH, tai:-siddha0bandhaiH (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - 'saptamI' ityanuvartate / anvayaH-saptamI sup siddhazuSkapakvabandhaizca subhiH saha vibhASA samAsastatpuruSa: / arthaH-saptamyantaM subantaM siddhAdibhi: samarthai: subantaiH saha vikalpena samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / udA0 - (siddha:) sAMkAzye siddha iti sAMkAzyasiddha: / (zuSkaH ) chAyAyAM zuSka iti chAyAzuSkaH / ( pakva:) sthAlyAM pakva iti sthAlIpakva: / (bandha:) cakre bandha iti cakrabandha: / AryabhASA - artha - (saptamI ) saptamI - anta subanta kA (siddha0 bandhaiH ) siddha, zuSka, pakva aura bandha samartha subantoM ke sAtha (ca) bhI (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI ( tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0- - (siddha) sAMkAzye siddha iti sAMkAzyasiddha: / sAMkAzya nagara meM banA huaa| (zuSka ) chAyAyAM zuSka iti chAyAzuSkaH / chAyA meM sUkhA huA / (pakva ) sthAlyAM pakva iti sthAlIpakva: / DegacI meM pakA huA / (bandha ) cakre bandha iti cakrabandha: / saMsAra cakra meM baMdhA huA / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi- sAMkAzyasiddha: / sAMkAzya + Gi+siddha + su / sAMkAzyasiddha+su / sAMkAzyasiddha: / aise hI - chAyAzuSkaH, sthAlIpakva, cakrabandhaH / sAMkAzya = janaka ke bhrAtA kuzadhvaja kI rAjadhAnI / saptamI 328 (3) dhvAGkSeNa kSepe / 42 / pa0vi0 - dhvAGkSeNa 3 / 1 kSepe 7 / 1 / anu0 - 'saptamI' ityanuvartate / anvayaH - saptamI sup dhvAGkSeNa supA saha vibhASA samAsaH kSepe tatpuruSaH / artha:- saptamyantaM subantaM dhvAGkSavAcinA samarthena subantena saha vikalpena samasyate, kSepe gamyamAne, tatpuruSazca samAso bhavati / 1 udA0-tIrthe dhvAGkSa iti tIrthadhvAGkSaH / tIrthe kAka iti tIrthakAka AryabhASA - artha - (saptamI ) saptamI - anta subanta kA (dhvAGkSeNa) kauvAvAcI samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai (kSepe) nindA artha meM aura usakI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| tIrthe dhvAGkSa iti tIrthadhvAGkSa: / tIrthe kA iti tIrthakAka: / yahAM nindA yaha hai ki jaise kauve tIrtha para cirakAla taka avasthita nahIM rahate, ur3ate rahate haiM, vaise jo brahmacArI gurukula meM jAkara cirakAla taka nahIM ThaharatA hai use 'tIrthakAka' kahate haiM / siddhi-tIrthadhvAGkSaH / tIrtha + Gi + dhvAGkSa+su / tIrthadhvAGkSa+su / tIrthadhvAGkSaH / aise hI - tIrthakAka: / saptamI sup (3) kRtyairRNe / 43 / pa0vi0 - kRtyaiH 3 / 3 RNe 7 / 1 / anu0 - 'saptamI' ityanuvartate / anvayaH-saptamI sup kRtyaiH subhiH saha vibhASA samAsa R tatpuruSaH / artha:- saptamyantaM subantaM kRtya - pratyayAntaiH samarthaiH subantaiH saha vikalpena samasyate, RNe gamyamAne, samAso bhavati / tatpuruSazca Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH udA0-mAse deyam RNamiti mAsadeyam / saMvatsare deyam RNamiti sNvtsrdeym| AryabhASA-artha-(saptamI) saptamI-anta subanta kA (kRtyaiH) kRtya-pratyayAnta samartha subantoM ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai| (RNe) RNa artha meM aura usakI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-mAse deyam RNamiti mAsadeyam / eka mAsa meM cukAne yogya Rnn| saMvatsare deyamRNamiti saMvatsaradeyam / eka sAla maiM cukAne yogya Rnn| siddhi-mAsadeyam / dA+yat / deya+su / deym| maas+ddi+dey+su| maasdey+su| maasdeym| __ yahAM DudAna dAne (ju0u0) dhAtu se aco yat' (3 / 1 / 97) se kRtyasaMjJaka yat pratyaya hai| Iyati (6 / 4 / 65) se IkAra Adeza aura 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se guNa hotA hai| aise hii-sNvtsrdeym| vizeSa-kRtyA: (3 / 1 / 95) isa sUtra se lekara 'RhalorNyat' (3 / 1 / 124) taka tavyat Adi kRtya pratyayoM kA vidhAna kiyA gayA hai, kintu yahAM kevala unameM se yat' pratyaya kA grahaNa karanA hI abhISTa hai| saptamI (4) saMjJAyAm / 44 / pa0vi0-saMjJAyAm 7 / 1 / anu0-'saptamI' itynuvrtte| anvaya:-saptamyantaM subantaM samarthena subantena saha nityaM samasyate, saMjJAyAM gamyamAnAyAm, tatpuruSazca samAso bhvti| udA0-araNyetilakA: / araNyemASA: / vanekiMzukA: / vanebilvakA: / kuupepishaackaa:| AryabhASA-artha-(saptamI) saptamI-anta subanta kA (supA) samartha subanta ke sAtha nitya samAsa hotA hai (saMjJAyAm) saMjJA artha meM aura usakI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-araNyetilakA: / jaMgalI tila / araNyemASA: / jaMgalI ur3ada / vnekiNshukaaH| jaMgalI TesU / vnebilvkaa:| jaMgalI belgirii| kuupepishaackaaH| kueM meM rahanevAle raaksss| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-araNye tilkaaH| araNya+Di+tilaka+jas / araNyetika+jas / araNyetilakA: / yahAM haladantAt saptamyA: saMjJAyAm (6 / 3 17) se saptamI vibhakti kA aluk hotA hai| vizeSa-yaha vibhASA ke adhikAra meM nitya samAsa hai, kyoMki vigrahavAkya se saMjJA kI pratIti nahIM ho sktii| ahorAtrAvayavAH (5) ktenAhorAtrAvayavAH / 45 / pa0vi0-ktena 31 ahorAtra-avayavA: 1 / 3 / sa0-ahazca rAtrizca tau-ahorAtrau, tayo:-ahorAtrayoH, ahorAtrayoravayavA iti ahorAtrAvayavA: (dvandvagarbhitaSaSThItatpuruSaH) / anu0-'saptamI' itynuvrtte| anvaya:-saptamyo'horAtrAvayavA: supa: ktena supA saha vibhASA smaassttpurussH| artha:-saptamyantA aharavayavA rAtryavayavAzca subantA: kta-pratyayAntena samarthena subantena saha vikalpena samasyante, tatpuruSazca samAso bhavati / udA0-(aharavayavA:) pUrvAhNa kRtamiti pUrvAhNakRtam / aparANe kRtamiti apraahnnkRtm| (rAtryavayavA:) pUrvarAtre kRtamiti puurvraatrkRtm| apararAtre kRtamiti aprraatrkRtm| AryabhASA-artha-(saptamI) saptamI-anta (ahorAtrAvayavAH) dina ke avayavavAcI tathA rAtri ke avayavavAcI subantoM kA (ktena) kta-pratyayAnta samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-(dina ke avayava) pUrvAhNa kRtamiti pUrvAhNakRtam / dina ke pahale bhAga meM kiyA huaa| aparANe kRtamiti aparAhNakRtam / dina ke dUsare bhAga meM kiyA huaa| (rAtri ke avayava) pUrvarAtre kRtamiti pUrvarAtrakRtam / rAtri ke pahale bhAga meM kiyA huaa| apararAtre kRtamiti apararAtrakRtam / rAtri ke dUsare bhAga meM kiyA huaa| ___siddhi-pUrvAhNakRtam / kR+kta / kRta / pUrvAhNa+Di+kRta+su / pUrvAhnakAla+su / puurvaahnnkRtm| yahAM prathama DukRJ karaNe' (ta0u0) se kta pratyaya, tatpazcAt saptamyanta dina avayavavAcI pUrvAhNa zabda kA kta-pratyayAnta kRta zabda ke sAtha samAsa hotA hai| aise hI-aparAhNakRtam, pUrvarAtrakRtam, apararAtrakRtam / Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH tatra-zabdaH (6) ttr|46| pa0vi0-tatra avyym| anu0-'saptamI, ktena iti caanuvrtte| anvaya:-tatra saptamI sup ktena supA saha vibhASA samAsastatpuruSaH / artha:-tatra' iti saptamyantaM subantaM kta-pratyayAntena samarthena subantena saha vikalpena samasyate, tatpuruSazca samAso bhvti| . udA0-(tatra) tatra bhuktamiti tatrabhuktam / tatra kRtamiti ttrkRtm| samAsapakSe aikapadyamaikasvaryaM ca bhvti| AryabhASA-artha-(tatra) 'tatra' isa (saptamI) saptamI-anta subanta kA (ktena) kta-pratyayAnta samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| __udA0-tatra bhuktamiti tatrabhuktam / vahAM khAyA huaa| tatra kRtamiti ttrkRtm| vahAM kiyA huaa| samAsa pakSa meM donoM padoM kA eka pada aura eka svara ho jAtA hai| siddhi-tatrabhuktam / bhuj+kt| bhukt| ttr+ki+bhukt+su| tatra+bhukta+su / ttrbhukt| yahAM prathama 'bhuj pAlanAbhyavahArayoH' (ru0A0) dhAtu se kta-pratyaya, tatpazcAt tatra' zabda kA kta-pratyayAnta bhukta zabda ke sAtha samAsa hotA hai| aise hI-tatrakRtam / saptamI (7) kssepe|47| pa0vi0-kSepe 71 / anu0-'saptamI, ktena iti cAnuvartate / anvaya:-saptamI sup ktena supA saha vibhASA samAsa: kSepe tatpuruSaH / artha:-saptamyantaM subantaM kta-pratyayAntena samarthena subantena saha vikalpena samasyate, kSepe gamyamAne tatpuruSazca samAso bhavati / udA0-avatapte nakulasthitamiti avataptenakulasthitaM ta etat / atra kSepo'yam-yathA'vatapte nakulA na ciraM sthAtAro bhavantyevaM kAryANyArabhya yo na ciraM tiSThati sa ucyate-avataptenakulasthitaM ta etditi| udake Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vizIrNamiti udakevizIrNam / pravAhe mUtritamiti pravAhemUtritam / bhasmani hutamiti bhsmnihutm| niSphalaM yat kriyate tdevmucyte| AryabhASA-artha-(saptamI) saptamI-anta subanta kA (ktena) kta-pratyayAnta samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai (kSepe) nindA artha meM aura usakI (tatpuruSa:) tatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-avatapte nakulasthimiti avataptenakulasthitaM ta etata / yahAM nindA artha yaha hai ki jaise tape huye sthAna para nevale cirakAla taka avasthita nahIM rahate vaise jo vyakti kAryoM ko Arambha karake vahAM cirakAla taka avasthita nahIM rahatA hai use 'avataptenakulasthitaM ta etat aisA kahA jAtA hai| udake vizIrNamiti udakevizIrNam / pAnI meM DAlA huaa| pravAhe mUtritamiti prvaahemuutritm| jalapravAha meM mUtA huaa| bhasmani hutamiti bhasmanihutam / rAkha meM Ahuta kiyA huaa| jo kArya niSphala kiyA jAtA hai vaha aise kahA jAtA hai| siddhi-avataptenakulasthitam / avtpt+ddi+nkulsthit+su| avtptenkulsthit+su| avtptenkulsthitm| yahAM tatpuruSe kRti bahulam' (6 / 3 / 12) se saptamI vibhakti kA aluk hotA hai| pAtresammitAH (8) pAtresammitAdayazca / 48 / pa0vi0-pAtresammitAdaya: 1 / 3 ca avyayam / sa0-pAtresammita AdiryeSAM te-pAtresammitAdaya: (bahuvrIhiH) / anu0-saptamI, kSepe iti caanuvrtte| artha:-pAtresammitAdaya: saptamyantA: samudAyA eva nipAtyante kSepe gamyamAne tatpuruSazca samAso bhavati / paatresmmitaa:| pAtrebahulA: / pAtresammitA: / pAtrebahulA: / udarakrimi: / kUpakacchapa: / kUpacUrNakaH / avaTakacchapa: / kUpamaNDUka: / kumbhamaNDUka: / udapAnamaNDUka: / nagarakAkaH / nagaravAyasa: / maatripurussH| piNDIzUraH / gehezUraH / gehenrdii| gehekssveddii| gehevijitI / gehevyADa: / gehetRptH| gehedhRSTa: / garbhetRpta: / AkhanikavakaH / goSThezUraH / goSThevijitI / gokssveddii| gehemehI / goSThepaTuH / goSThepaNDitaH / goSThepragalbha: / karNeTiTTibhaH / krnnecurcuraa| iti pAtresammitAdaya: / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 333 AryabhASA - artha - (pAtresammitAdayaH) 'pAtresammitAH' ityAdi samudAya (ca) hI (saptamI) saptamyanta nipAtita kiye jAte haiM (kSepe) nindA artha meM aura vaha ( tatpuruSaH ) tatpuruSa samAsa hotA hai| udA0 - pAtresammitA: / yahAM pAtra kA abhiprAya bhojana-pAtra hai| jo bhojanakAla meM hI sammilita hote haiM, anya kisI kArya meM nahIM / pAtrebahulAH / jo bhojanakAla meM hI adhikatara upasthita rahate haiN| siddhi - pAtresammitAH / pAtra + Gi+sammita+jas / pAtresammitAH / yahAM nipAtana se saptamI vibhakti kA aluk hotA hai| aise hI- 'pAtrebahulA : ' Adi / samAnAdhikaraNatatpuruSaH ( karmadhArayaH ) pUrvAdaya: (1) pUrvakAlaikasarvajaratpurANanavakevalAH samAnAdhikaraNena / 46 / pa0vi0-pUrvakAla-eka-sarva- jarat-purANa-nava - kevalAH 1 / 3 samAnAdhikaraNena 3 |1 / sa0- pUrvakAlazca ekazca sarvazca jarat ca purANazca navazca kevalazca te - pUrvakAla0 kevalA : ( itaretarayogadvandvaH) / samAnam adhikaraNaM yasya saH - samAnAdhikaraNa:, tasmin samAnAdhikaraNe ( bahuvrIhi: ) / anu0-sup, saha supA iti ca pUrvavadanuvartate / anvayaH-pUrva0kevalAH supaH samAnAdhikaraNena supA saha vibhASA samAsa: karmadhArayatatpuruSaH / artha:- pUrvakAlavAcina ekasarvajaratpurANanavakevalAH subantAH samAnAdhikaraNena samarthena subantena saha vikalpena samasyante samAsazca karmadhArayatatpuruSoH bhavati / udA0- (pUrvakAlavAcina:) snAtazvAsau anuliptazceti snAtAnulipto brAhmaNaH / kRSTaM ca tat samIkRtaM ceti kRSTasamIkRtaM kSetram / (ekaH) ekA ceyaM zATI iti ekazATI / ( sarva:) sarve ca te devA iti sarvadevA: / (jarat) jarat cAsau hastIti jaradahastI / ( purANa:) purANaM ca tadannamiti Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 __pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam puraannaannm| (nava:) navaM ca tadannamiti nvaannm| (kevala:) kevalaM ca tadannamiti kevlaannm| AryabhASA-artha-(pUrvakAla0kevalA:) pUrvakAlavAcI tathA eka, sarva, jarat, purANa, nava aura kevala subantoM kA (samAnAdhikaraNena) samAna dravyavAcI samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) karmadhArayatatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-(pUrvakAla) snAtazcAsau anulipta iti snAtAnulipto braahmnnH| pahale snAna kiyA pazcAt candana lepa kiyA huA braahmnn| kRSTaM ca tata samIkRtamiti kRSTasamIkRtaM kSetram / pahale hala calAyA pazcAt maija se eka samAna kiyA huA kheta / (eka) ekA ceyaM zATIti ekshaattii| eka saadd'ii| (sarva) sarve ca te devA iti sarvadevA: / saba vidvAn / (jarat) jarat cAsau hastIti jrdhstii| bUr3hA haathii| (purANa) purANaM ca tad annamiti purANAnnam / purAnA anaaj| (nava) navaM ca tad annamiti navAnnam / nayA anaaj| (kevala) kevalaM ca tad annamiti kevalAnnam / kevala anAja / siddhi-snAtAnulipta: / snAta+su+anulipta+su / snaataanulipt+su| snAtAnuliptaH / aise hI kRSTasamIkRtam' aadi| vizeSa-jahAM do pada eka adhikaraNa-dravya ke vAcI hote haiM aura unameM samAna vibhakti samAna vacana aura samAna liGga hotA hai use samAnAdhikaraNa kahate haiN| tatpuruSaH samAnAdhikaraNa: karmadhArayaH' (1 / 2 / 42) se samAnAdhikaraNa tatpuruSa kI karmadhAraya saMjJA hotI hai| dika saMkhyA ca (2) disaMkhye sNjnyaayaam|50| pa0vi0-dik-saMkhye 1 / 2 saMjJAyAm 71 / sa0-dik ca saMkhyA ca te diksaMkhye (itretryogdvndvH)| . anu0-'samAnAdhikaraNena' itynuvrtte| anvaya:-diksaMkhye supau samAnAdhikaraNena supA saha vibhASA samAsa: saMjJAyAM krmdhaaryttpurussH| artha:-digvAci saMkhyAvAci ca subantaM samAnAdhikaraNena samarthana subantena saha vikalpena samasyate saMjJAyAM viSaye samAsazca karmadhArayatatpuruSo bhvti| Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 335 udA0-(dik) pUrvA ceyam iSukAmazamI iti pUrveSukAmazamI / aparA ceyam iSukAmazamI iti apareSukAmazamI / (saMkhyA) paJca ca te janA iti paJcajanA: / sapta ca te RSaya iti saptarSayaH / AryabhASA - artha - (diksaMkhye) dizAvAcI aura saMkhyAvAcI subanta kA (samAnAdhikaraNena) samAna adhikaraNavAcI samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai (saMjJAyAm ) saMjJA viSaya meM aura usakI (tatpuruSaH) karmadhArayatatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0- (dik) pUrvA ceyam iSukAmazamI iti pUrveSukAmazamI / iSukAmazamI nagarI kI pUrva dizA / aparA ceyam iSukAmazamI iti apareSukAmazamI / iSukAmazamI nagarI kI pazcima dizA / (saMkhyA) paJca ca te janA iti paJcajanA: / pAMca jana (brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdra aura niSAda ) / sapta ca te RSaya iti saptarSayaH / sAta gotrakarttA RSi ( jamadagni, gotama, bharadvAja, kazyapa, vasiSTha, agastya, vizvAmitra ) / siddhi - pUrveSukAzamI / pUrvA+su / iSukAmazamI + su / puurvessukaamshmii| aise hI- 'paJcajanA:' Adi / dik saMkhyA ca (3) taddhitArthottarapadasamAhAre ca / 51 / pa0vi0-taddhitArtha- uttarapada- samAhAre 7 / 1 ca avyayapadam / 0 taddhitasyArtha iti taddhitArthaH / taddhitArthazca uttarapadaM ca samAhArazca eteSAM samAhAraH, taddhitArthottarapadasamAhAram, tasmintaddhitArthottarapadasamAhAre (SaSThItatpuruSagarbhitasamAhAradvandvaH) / anu0-diksaMkhye, samAnAdhikaraNena iti cAnuvartate / anvayaH - taddhitArthottarapadasamAhAre ca diksaMkhye supau samAnAdhikaraNena supA saha vibhASA samAsastatpuruSaH / artha :- taddhitArthe viSaye, uttarapade parataH samAhAre cAbhidheye digvAci saMkhyAvAci ca subantaM samAnAdhikaraNavAcinA samarthena subantena saha vikalpena samasyate, samAsazca tatpuruSo bhavati / udA0-taddhitArthe (dik) pUrvasyAM zAlAyAM bhava:- paurvazAla: / aparasyAM zAlAyAM bhava:-AparazAlaH / (saMkhyA) paJcAnAM nApitAnAmapatyam " Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 336 pAJcanApitiH / paJcasu kapAleSu saMskRta iti pAJcakapAlaH puroDAza: / uttarapade (dik) pUrvA ceyaM zAleti pUrvazAlA, pUrvazAlA priyA yasya saH - pUrvazAlapriyaH / aparA ceyaM zAleti aparazAlA, aparazAlA priyA yasya s:-aprshaalpriyH| (saMkhyA) paJca gAvo dhanaM yasya saH - paJcagavadhanaH / paJca nAvo dhanaM yasya saH paJcanAvadhana: / samAhAre (dik) samAhAre diG na sambhavati, tato nAstyudAharaNam (saMkhyA) paJcAnAM pUlAnAM samAhAra iti paJcapUlI / aSTAnAmadhyAyAnAM samAhAra iti aSTAdhyAyI / AryabhASA-artha- (taddhitArthottarapadasamAhAre) taddhitArtha ke viSaya meM, uttarapada pare hone para aura samAhAra vAcya hone para (ca) bhI (diksaMkhye) dizAvAcI aura saMkhyAvAcI subanta kA (samAnAdhikaraNena) samAna adhikaraNavAcI samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH ) tatpuruSa saMjJA hotI hai / udA0 - taddhitArtha (dizA) - pUrvasyAM zAlAyAM bhava: paurvazAlaH / pUrva dizA kI zAlA meM rahanevAlA / aparasyAM zAlAyAM bhava: AparazAla: / pazcima dizA kI zAlA meM rahanevAlA / (saMkhyA) paJcAnAM nApitAnAmapatyamiti pAMcanApiti: / pAMca nAiyoM kA putra / yaha taba sambhava hai jaba eka patnI ke pAMca pati hoM / paJcasu kapAleSu saMskRta iti paJcakapAlaH / pAMca zarAvoM meM pakAyA huA puroDAza (yajJazeSa ) / uttarapada (dizA) - pUrvA ceyaM zAlA iti pUrvazAlA / pUrvazAlA priyA yasya saH- pUrvazAlapriya: / vaha jise pUrva dizA kI zAlA priya hai| aparA ceyaM zAlA iti aparazAlA / aparazAlA priyA yasya saH - aparazAlapriya: / vaha jise pazcima dizA kI zAlA priya hai| (saMkhyA) paJca gAvo dhanaM yasya saH - paJcagavadhana: / vaha jisake pAsa pAMca gau dhana hai| paJca nAvo dhanaM yasya saH - paJcanAvadhana: / vaha jisake pAsa pAMca naukA dhana hai| samAhAra (dizA) - samAhAra artha meM dizA sambhava nahIM, ataH koI udAharaNa nhiiN| (saMkhyA) paJcAnAM pUlAnAM samAhAra iti paJcapUlI / pAMca pUloM kA smuuh| aSTAnAmadhyAyAnAM samAhAra iti aSTAdhyAyI / ATha adhyAyoM kA samUha / siddhi- (1) paurvazAla: / pUrvA+Gi+zAlA+Gi+Ja / pUrva+zAlA+a / paurvazAl+a / paurvazAla + su / paurvazAlaH / yahAM 'dikpUrvapadAdasaMjJAyAM JaH' (4/2/107) se 'bhava' artha meM 'Ja' pratyaya hai| 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se AkAra lopa aura 'taddhiteSvacAmAde:' (7/21117) se AdivRddhi hotI hai| ( 2 ) pAJcanApitiH / paJca+Am+nApita + Am + iJ / paJca + nApita+i / pAJcanApiti + su / pAJcanApitiH / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 337 yahAM 'ata iJ' (4 / 2195 ) se 'apatya' artha meM taddhita iJ pratyaya hai| yahAM pUrvavat akAra lopa aura AdivRddhi hotI hai| (3) paJcakapAlaH / paJca+sup+kapAla+sup+aN / pnyckpaal+0| paJcakapAla+su / paJcakapAlaH / yahAM 'saMskRtaM bhakSA:' (4/2/16 ) se saMskRta artha meM taddhita aN pratyaya hai aura usakA 'dvigorluganapatye' (4 / 2 / 89) se luk ho jAtA hai| (4) pUrvazAlapriyaH / puurvaa+su+shaalaa+su+priyaa+su| pUrvazAlapriya+su / pUrvazAlapriyaH / (5) paJcagavadhana: / paJca+jas+ [+go+js+dhn+su| paJcagodhana+ paJcago+Tac+dhana / paJcagava+a+dhana / paJcagavadhana+su / paJcagavadhanaH / yahAM paJca, gau, dhana zabdoM kI tripada bahuvrIhi samAsa meM dhana zabda uttarapada meM hone para 'paJcago' kI isa sUtra se tatpuruSa saMjJA hotI hai / ata: yahAM 'gorataddhitalukiM (5 / 4 / 92) se samAsAnta Tac pratyaya hotA hai| Tac pratyaya ke pare hone para 'eco'yavAyAvaH' ( 6 11/75) se gozabda ke okAra ko av - Adeza hotA hai / (6) paJcanAvadhanaH / paJca+jas+nau+jas+dhana+su / va+nau+Tac+dhana / paJcanAv+a+dhana / paJcanAvadhana+su / paJcanAvadhanaH / yahAM 'nAvo dvigo:' (5/4/99) se samAsAnta Tac pratyaya hotA hai / zeSa kArya pUrvavat hai / (7) paJcapUlI / pnyc+aam+puul+aam| pnyc+puul| paJcapUla+GIp / pnycpuul+ii| paJcapUlI + su / paJcapUlI / yahAM samAhAra artha meM saMkhyAvAcI paJca zabda kA pUla zabda ke sAtha samAsa hai / 'saMkhyApUrvI dvigu: ' (211 151) se isakI dvigu saMjJA hai / strIliGga kI vivakSA meM 'dvigo:' (4/1/21 ) se GIp pratyaya hotA hai| aise hI-aSTAdhyAyI / . dvigusaMjJA paJcanaudhana | (4) saMkhyApUrvI dviguH / 52 / pa0vi0 saMkhyApUrva: 1 / 1 dviguH 1 / 1 / sa0-saMkhyA pUrvA yasmin sa saMkhyApUrva: ( bahuvrIhi: ) / artha:-'taddhitArthottarapadasamAhAre ca' ityatra saMkhyApUrvo yaH samAsaH sa dvigusaMjJako bhvti| udA0 - taddhitArthe (saMkhyA) - paJcAnAM nApitAmapatyamiti pAMcanApitiH / paJcasu kapAleSu saMskRta iti paJcakapAla odanaH / uttarapade (saMkhyA) - paJca Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 338 gAva: samAhRtA iti paJcagavam / paJcagavaM dhanaM yasya sa paJcagavadhanaH / paJca nAva: samAhRtA iti paJcanAvam / paJcanAvaM priyaM yasya sa paJcanAvapriyaH / samAhAre (saMkhyA) - paJcAnAM pUlAnAM samAhAra iti pnycpuulii| aSTAnAm adhyAyAnAM samAhAra iti aSTAdhyAyI / AryabhASA-artha- 'taddhitArthottarapadasamAhAre caM' (211150 ) isa sUtra se ( saMkhyApUrva:) jo saMkhyApUrvavAlA samAsa hai usakI ( dvigu:) dvigu saMjJA hotI hai aura jo dizApUrvavAlA samAsa hai usakI karmadhAraya saMjJA hai / udA0 - taddhitArtha (saMkhyA) - paJcAnAM nApitAnAmapatyamiti pAJcanApitiH / ityAdi saba udAharaNa saMskRta bhAga meM dekha leveM / artha pUrva sUtra ke bhASArtha meM likha diyA hai| karmadhArayatatpuruSaH kutsitAni (5) kutsitAni kutsanaiH / 53 / pa0vi0-kutsitAni 1 / 3 kutsanaiH 3 / 3 / anu0 - 'samAnAdhikaraNena' ityanuvartate / anvayaH - kutsitAni supaH kutsanaiH subhiH saha vibhASA samAsa: karmadhArayatatpuruSaH / artha :- kutsita-vAcIni subantAni samAnAdhikaraNai: kutsanavAcibhiH samarthai: subantaiH saha vikalpena samasyante karmadhArayatatpuruSazca samAso bhavati / udA0-vaiyAkaraNazcAsau khasUciriti vaiyAkaraNakhasUci: / yAjJikazcAsau kitava iti yAjJikakitavaH / mImAMsakazcAsau durdurUTa iti mImAMsakadurdurUDhaH / AryabhASA - artha - (kutsitAni) ninditavAcI subantoM kA (samAdhikaraNena ) samAna adhikaraNavAle (kutsanaiH) nindAvAcI samartha subantoM ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) karmadhArayatatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-vaiyAkaraNazcAsau khasUciriti vaiyAkaraNakhasUci: / koI prazna pUchane para jo vaiyAkaraNa AkAza kI ora dekhatA hai aura use koI uttara nahIM sUjhatA vaha 'vaiyAkaraNakhasUci' kahAtA hai| yAjJikazcAsau kitava iti yAjJikakitava: / jo yAjJika yajJa na karAne yogya yajamAna kA bhI dakSiNA Adi ke lobha se yajJa karAtA hai vaha Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH yAjJikakitava' kahAtA hai| mImAMsakazvAsau durdurUDha iti mImAMsaka durdurUDhaH / nAstika miimaaNsk| siddhi-vaiyAkaraNakhasUciH / vaiyaakrnn+su+khsuuci+su| vaiyaakrnnkhsuuci+su| vaiyAkaraNakhasUci: / aise hI-yAjJikakitavaH, mImAMsakadurdurUDhaH / pApamaNakaM ca (6) pApANake kutsitaiH|54 / pa0vi0-pApa-aNake 1 / 2 kutsitai: 3 / 3 / sa0-pApaM ca aNakaM ca te-pApANake (itaretarayogadvandva:) / anu0-'samAnAdhikaraNena' itynuvrtte| anvaya:-pApANake supau samAnAdhikaraNai: kutsitai: subbhiH saha vibhASA samAsa: krmdhaaryttpurussH|| artha:-pApa-aNake subante samAnAdhikaraNai: kutsitavAcibhi: samarthaiH subantai: saha vikalpena samasyete, karmadhArayatatpuruSazca samAso bhavati / udA0-(pApam) pApazcAsau nApita iti paapnaapitH| pApazcAsau kulAla iti paapkulaalH| (aNakam) aNakazcAsau nApita iti aNakanApita: / aNakazcAsau kulAla iti aNakakulAla: / AryabhASA-artha- (pApANake) pApa aura aNaka subanta kA (samAnAdhikaraNena) samAna adhikaraNavAle (kutsitaiH) ninditavAcI samartha subantoM ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) karmadhArayatatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-(pApa) pApazcAsau nApita iti pApanApitaH / sundara bAla na saMvAranevAlA nindita naaii| pApazcAsau kulAla iti pApakulAla: / sundara ghar3e na banAnevAlA nindita kumhaar| (aNaka) aNakazcAsau nApita iti aNakanApita: / nindita naaii| aNakazcAsau kulAla iti aNakakulAla: / nindita kumhAra / siddhi-paapnaapitH| paap+su+naapit+su| paapnaapit+su| paapnaapitH| aise hI-aNakanApita:, pApakulAla:, annkkulaal:| upamAnAni (7) upamAnAni saamaanyvcnaiH|55 / pa0vi0-upamAnAni 1 / 3 sAmAnyavacanaiH 3 / 3 / sa0-upamIyate'neneti upamAnam, taani-upmaanaani| sAmAnya Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam muktavanta iti sAmAnyavacanA:, tai:-sAmAnyavacanaiH (kRvRttiH)| anu0-'samAnAdhikaraNena' ityanuvartate / anvaya:-upamAnAni supa: samAnAdhikaraNai: sAmAnyavacanaiH subhiH saha vibhASA: samAsa: karmadhArayatatpuruSaH / artha:-upamAnavAcIni subantAni samAnAdhikaraNaiH sAmAnyavAcibhiH samarthaiH subantai: saha vikalpena samasyate, karmadhArayatatpuruSazca samAso bhvti| udA0-ghana iva zyAma iti ghanazyAmo devadattaH / zastrI iva zyAmA iti zastrIzyAmA devdttaa| ____ AryabhASA-artha-(upamAnAni) upamAnavAcI subantoM kA (samAnAdhikaraNena) samAna adhikaraNavAle (sAmAnyavacanaiH) samAnatAvAcI samartha subantoM ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) karmadhArayatatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-ghana iva zyAma iti ghanazyAmo devdtt:| bAdala ke samAna sAMvalA devdtt| zastrI iva zyAmA zastrIzyAmA devdttaa| devadattA nAmaka kanyA ArI ke samAna sAMvale raMga kI hai| siddhi-ghanazyAma: / ghn+su+shyaam+su| ghnshyaam+su| ghanazyAmaH / yahAM ghana zabda upamAnavAcI tathA zyAma zabda sAmAnyavAcI hai| ina donoM kA karmadhArayatatpuruSa samAsa hai| aise hii-shstriishyaamaa| upameyam (8) upamitaM vyAghrAdibhiH saamaanyaapryoge|56 / pa0vi0-upamitam 11 vyAghrAdibhi: 3 / 3 sAmAnyAprayoge 71 / sa0-vyAghra AdiryeSAM te vyAghrAdaya:, tai:-vyAghrAdibhi: (bhuvriihiH)| na prayoga iti aprayogaH, sAmAnyasya aprayoga iti sAmAnyAprayoga:, tasmin-sAmAnyaprayoge (ngrbhitsssstthiittpuruss:)| anu0-'samAnAdhikaraNena' ityanuvartate / anvayaH-upamitaM sup samAnAdhikaraNairvyAghrAdibhi: subhiH saha vibhASA samAsa: sAmAnyAprayoge karmadhArayatatpuruSaH / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 341 artha:-upamitavAci subantaM samAnAdhikaraNairvyAghrAdibhi: samarthaiH subantai: saha vikalpena samasyate, yadi tatra sAmAnyavAcizabdasya prayogo na bhavati, karmadhArayatatpuruSazca samAso bhavati / udA0-puruSo'yaM vyAghra iva iti puruSavyAghra: / puruSo'yaM siMha iva iti puruSasiMha: / sAmAnyavAcizabdaprayoge samAso na bhavati-puruSo'yaM vyAghra iva shuurH| AryabhASA-artha-(upamitam) upameyavAcI subanta kA (samAnAdhikaraNena) samAna-adhikaraNavAle (vyAghrAdibhiH) vyAghra Adi samartha subantoM ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai, yadi vahAM sAmAnyavAcI zabda kA prayoga na ho aura usakI (tatpuruSaH) karmadhArayatatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-puruSo'yaM vyAghra iva iti purussvyaaghrH| bAgha (cItA) ke samAna zUra puruss| 'zArdUladvIpinau vyAghra ityamaraH / puruSo'yaM siMha iva iti puruSasiMha: / zera ke samAna vIra puruss| siddhi-puruSavyAghraH / puruss+su+vyaaghr+su| purussvyaaghr+su| puruSavyAghraH / yahAM puruSa zabda upameyavAcI hai usake vyAghra zabda ke sAtha karmadhArayatatpuruSa samAsa kiyA gayA hai| aise hI-puruSasiMhaH / vizeSaNam (6) vizeSaNaM vizeSyeNa bhulm|57 / pa0vi0-vizeSaNam 1 / 1 vizeSyeNa 3 / 1 bahulam 1 / 1 / anu0-'samAnAdhikaraNena' itynuvrtte| artha:-vizeSaNavAci subantaM samAnAdhikaraNena vizeSyavAcinA samarthana subantena saha bahulaM samasyate, tatpuruSazca samAso bhvti| __ udA0-nIlaM ca tad utpalamiti niilotplm| raktaM ca tad utpalamiti rktotplm| atra bahulavacanAt kvacinnityasamAso bhavati-kRSNasarpaH / lohitshaaliH| kvacit samAso na bhavati-rAmo jaamdgnyH| arjuna: kArtavIrya: / kvacit samAsavikalpo bhavati-nIlamutpalamiti nIlotpalam / Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA - artha - (vizeSaNam) vizeSaNavAcI subanta kA ( samAnAdhikaraNena) samAna adhikaraNavAle (vizeSyeNa) vizeSyavAcI samartha subanta ke sAtha ( bahulam ) vyavasthApUrvaka samAsa hotA hai aura usakI ( tatpuruSaH) karmadhArayatatpuruSa saMjJA hotI hai| 342 udA0 - nIlaM ca tadutpalamiti nIlotpalam / nIlA kml| raktaM ca tadutpalamiti raktotpalam | lAla kamala / yahAM bahula-vacana se kahIM nitya samAsa hotA hai- kRSNasarpaH / kAlA sAMpa | lohitazAli: / lAla cAvala / kahIM samAsa nahIM hotA hai- rAmo jAmadagnyaH / jagadagni kA putra rAma / arjuna: kArtavIryaH / kRtavIrya kA putra arjun| kahIM samAsa kA vikalpa hotA hai jaisA ki udAharaNa meM darzAyA hai| yahAM bahula vacana samAsa - vyavasthA ke liye hai / siddhi-nIlotpalam / nIla+su+utpala+su / nIlotpala+su / nIlotpalam / yahAM vizeSaNavAMcI nIla zabda kA vizeSyavAcI utpala zabda sAtha karmadhArayatatpuruSa samAsa kiyA gayA hai| aise hI- 'raktotpalam' Adi / pUrvAdayaH (10) pUrvAparaprathamacaramajaghanyasamAnamadhyamadhyamavIrAzca / 58 / pa0vi0-pUrva-apara-prathama- carama - jaghanya-samAna-madhya-madhyamavIrA: 1 / 3 ca avyayapadam / sao - pUrvazca aparazca prathamazca caramazca jaghanyazca samAnazca madhyazca madhyamazca vIrazca te - pUrva0vIrA: (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - 'samAnAdhikaraNena' ityanuvartate / anvayaH - pUrva0 vIrAzca supaH samAnAdhikaraNena supA saha vibhASA samAsaH karmadhArayatatpuruSaH / artha:- pUrvAdayaH subantAH samAnAdhikaraNavAcinA samarthena subantena saha vikalpena samasyante, samAsazca karmadhArayatatpuruSo bhavati / / udA0- ( pUrva ) pUrvazcAsau puruSa iti pUrvapuruSaH / (apara: ) aparazcAsau puruSa iti aparapuruSaH / ( prathama ) prathamazcAsau puruSa iti prathamapuruSaH / (carama:) caramazcAsau puruSa iti caramapuruSaH / ( jaghanyaH) jaghanyazcAsau puruSa iti jadhanyapuruSaH / (samAna:) samAnazcAsau puruSa iti samAnapuruSaH / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH (madhya:) madhyazcAsau puruSa iti mdhypuruss:| (madhyama:) madhyamazcAsau puruSa iti mdhympuruss:| (vIra:) vIrazcAsau puruSa iti vIrapuruSaH / ____ AryabhASA-artha-(pUrvavvIrAH) pUrva, apara, prathama, carama, jaghanya, samAna, madhya, madhyama tathA vIra subantoM kA (ca) bhI (samAnAdhikaraNena) samAna adhikaraNavAcI samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) karmadhArayatatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-(pUrva) pUrvazcAsau puruSa iti pUrvapuruSaH / pahalA puruss| (apara) aparazcAsau puruSa iti aprpurussH| dUsarA puruss| (prathama) prathamazcAsau puruSa iti prathamapuruSaH / prathama puruss| (carama) caramazcAsau puruSa iti caramapuruSaH / antima puruss| (jaghanya) jaghanyazcAsau puruSa iti jaghanyapuruSaH / krUra puruss| (samAna) samAnazcAsau puruSa iti smaanupurussH| sadRza puruss| (madhya) madhyazcAsau puruSa iti madhyapuruSaH / madhyakoTi kA puruss| (madhyama) madhyamazcAsau puruSa iti madhyamapuruSa: / madhyastha puruSa / (vIra) vIrazcAsau puruSa iti vIrapuruSaH / viirpuruss| siddhi-prthmpurussH| prthm+su+puruss+su| prthmpuruss+su| prthmpurussH| aise hI- 'aparapuruSa:' aadi| zreNi-AdayaH . (11) zreNyAdayaH kRtAdibhiH / 56 / pa0vi0-zreNi-Adaya: 1 / 3 kRta-Adibhi: 3 / 3 / sa0-zreNirAdiryeSAM te-zreNyAdayaH (bhuvriihiH)| kRta AdiryeSAM te-kRtAdaya:, tai:-kRtAdibhi: (bhuvriihi:)| anu0-'samAnAdhikaraNena' itynuvrtte| anvaya:-zreNyAdaya: supa: kRtAdibhi: subhiH saha vibhASA samAsa: krmdhaaryttpurussH| __ artha:-zreNyAdaya: subantA: samAnAdhikaraNaiH kRtAdibhi: samarthaiH subantaiH saha vikalpena samasyante karmadhArayatatpuruSazca samAso bhavati / zreNyAdiSu cvyarthavacanaM krttvym| udA0-azreNaya: zreNayaH kRtA iti zreNikRtAH / aneke eke kRtA iti ekkRtaaH| Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam zreNi / eka / pUga / kuNDa / raashi| vizikha / nicaya / nidhAna / indr| deva / munndd| bhUta / zravaNa / vadAnya / adhyApaka / brAhmaNa / kSatriya / paTu / paNDita / kuzala / capala / nipuNa / kRpaNa / iti zreNyAdayaH / 1 kRta / mit| mt| bhuut| ukta | samAjJAta / smaamnaat| smaakhyaat| smbhaavit| avdhaarit| nirAkRta / avakalpita / upkRt| upaakRt| iti kRtAdayaH / AryabhASA- artha - (zreNyAdayaH) zreNi Adi subantoM kA ( samAnAdhikaraNena ) samAna adhikaraNavAle (kRtAdibhiH) kRta Adi samartha subantoM ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) karmadhArayatatpuruSa saMjJA hotI hai| zreNi Adi meM cvi-pratyaya ke artha (abhUtatadbhAva) kA kathana karanA cAhiye / udA0-azreNayaH zreNayaH kRtA iti zreNikRtA: / jo paMktibaddha nahIM the unheM paMktibaddha kiyA gyaa| aneke eke kRtA iti ekakRtA: / jo eka nahIM the unheM eka kiyA gyaa| 344 siddhi-zreNikRtA / zreNi+jas+kRta+jas / zreNikRta +jas / zreNikRtAH / aise hI - 'ekakRtA:' Adi / anaJ (12) ktena naJviziSTenAnaJ // 60 / pa0vi0-ktena 3 / 1 naJ - viziSTena 3 / 1 anaJ 1 / 1 / sa0 - najA eva viziSTa iti naJviziSTa:, tena naJviziSTena (tRtIyAtatpuruSaH) / na vidyate naJ yasmin saH - anaJ ( bahuvrIhi: ) / anu0 - 'samAnAdhikaraNena' ityanuvartate / anvayaH-anaJ ktaH sup naJviziSTena ktena supA saha vibhASA samAsaH karmadhArayatatpuruSaH / arthaH-anaJ=natrahitaM ktAntaM subantaM samAnAdhikaraNena naJviziSTena kta - pratyayAntena samarthena subantena saha vikalpena samasyate samAsazca karmadhArayatatpuruSo bhavati / udA0-kRtaM ca tad akRtamiti kRtAkRtam / bhuktaM ca tad abhuktamiti bhuktAbhuktam / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 345 AryabhASA-artha-(anaJ) najrahita kta-pratyayAnta subanta kA (samAnAdhikaraNena) samAna adhikaraNavAle (naviziSTena) kevala naJ kI vizeSatAvAle (ktena) kta-pratyayAnta samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) karmadhArayatatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-kRtaM ca tad akRtamiti kRtAkRtam / jo kiyA vaha na kiyA huA-sA / bhuktaM ca tad abhuktamiti bhuktAbhuktam / jo khAyA vaha na khAyA huaa-saa| siddhi-kRtAkRtam / kRt+su+akRt+su| kRtaakRt+su| kRtaakRtm| kR+kt| kRt+su+kRtm| aise hI-bhuktAbhuktam / sahAdaya: (13) sanmahatparamottamotkRSTAH puujymaanaiH|61| pa0vi0-sat-mahat-parama-uttama-utkRSTA: 1 / 3 pUjyamAnaiH 3 / 3 / sa0-sat ca mahat ca paramazca uttamazca utkRSTazca tesanmahatparamottamotkRSTAH (itretryogdvndv:)| anu0-'samAnAdhikaraNena' ityanuvartate / anvaya:-san utkRSTA supa: samAnAdhikaraNaiH pUjyamAnaiH subhiH saha vibhASA samAsa: karmadhArayatatpuruSaH / artha:-sanmahatparamottamottamatkRSTA: subantA: samAnAdhikaraNaiH pUjyamAnavAcibhi: samarthaiH subantaiH saha vikalpena samasyante samAsazca karmadhArayatatpuruSo bhvti| udA0-(sat) saccAsau puruSa iti stpurussH| (mahat) mahA~zcAsau puruSa iti mhaapurussH| (parama:) paramazcAsau puruSa iti paramapuruSaH / (uttama:) uttamazcAsau puruSa iti uttamapuruSa: / (utkRSTa:) utkRSTazcAsau puruSa iti utkRSTapuruSaH / AryabhASA-artha-(sanutkRSTA:) sat, mahat, parama, uttama aura utkRSTa subantoM kA (samAnAdhikaraNena) samAna adhikaraNavAle (pUjyamAnai:) pUjyamAnavAcI samartha subantoM ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) karmadhArayatatpuruSa saMjJA hotI hai| Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(sata) saccAsau puruSa iti satpuruSaH / sjjn| (mahat) mahA~zcAsau puruSa iti mhaapurussH| mahAn puruss| (parama) paramazcAsau puruSa iti paramapuruSaH / paramapuruSa prmaatmaa| (uttama) uttamazcAsau puruSa iti uttamapuruSa: / zreSTha puruss| (utkRSTa) utkRSTazcAsau puruSa iti utkRSTapuruSaH / bar3hiyA puruss| ___ siddhi-satpuruSaH / sat+su+puruSa+su / satpuruSa+su / satpuruSaH / aise hI- mahApuruSaH' aadi| pUjyamAnam (14) vRndArakanAgakuJjaraiH puujymaanm|62| pa0vi0-vRndAraka-nAga-kuJjaraiH 3 / 3 pUjyamAnam 1 / 1 / sa0-vRndArakazca nAgazca kuJjarazca te-vRndArakanAgakuJjarA:, tai:-vRndArakanAgakuJjaraiH (itaretarayogadvandvaH) / anu0-'samAnAdhikaraNena' itynuvrtte| anvayaH-pUjyamAnaM sup samAnAdhikaraNairvRndArakanAgakuJjaraiH subhiH saha vibhASA samAsa: karmadhArayatatpuruSaH / artha:-pUjyamAnavAci subantaM samAnAdhikaraNairvRndArakanAgakuJjaraiH samarthaH subantai: saha vikalpena samasyate, karmadhArayatatpuruSazca samAso bhvti| udA0-(vRndAraka:) gauzcAsau vRndAraka iti govRndArakaH / azvazcAsau vRndAraka iti azvavRndArakaH / (nAga:) gauzcAsau nAga iti gonAga: / azvazcAsau nAga iti azvanAga: / (kuJjara:) gauzcAsau kuJjara iti gokunyjrH| azvazcAsau kuJjara iti ashvkunyjrH| AryabhASA-artha-(pUjyamAnam) pUjyamAnavAcI subanta kA (samAnAdhikaraNena) samAna adhikaraNavAle (vRndArakanAgakuJjaraiH) vRndAraka, nAga aura kuJjara samartha subantoM ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) karmadhArayatatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-(vandAraka) gauzcAsau vandAraka iti govandArakaH / zreSTha bail| azvazcAsau vRndAraka iti azvavRndArakaH / zreSTha ghodd'aa| (nAga) gauzcAsau nAga iti gonAgaH / zreSTha bail| azvazcAsau nAga iti azvanAgaH / zreSTha ghodd'aa| (kuJjara) gauzcAAsau kuJjara iti gokunyjrH| zreSTha bail| azvazcAsau kuJjara iti ashvkunyjrH| zreSTha ghodd'aa| Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 347 siddhi-govRndArakaH / go+su+vRndaark+su| govRndaark+su| govRndaarkH| aise hI - azvavRndArakaH' Adi / vizeSa- gau zabda jaba puMliGga meM prayukta hotA hai taba usakA artha baila aura jaba strIliGga meM prayukta hotA hai taba usakA artha gAya hotA hai / ayaM gau: / yaha baila / iyaM gau: / yaha gAya / katarakatamau - (15) katarakatamau jAtipariprazne / 63 / pa0vi0-katara- katamau 1 / 2 jAtipariprazne 7 / 1 / 1 sa0-katarazca katamazca tau - katarakatamau (itaretarayogadvandvaH) / jAte: pariprazna iti jAtiparipraznaH tasmin jAtipariprazne ( SaSThItatpuruSaH ) / anu0-'samAnAdhikaraNena' ityanuvartate / anvayaH-jAtipariprazne katarakatamau supau samAnAdhikaraNena supA saha vibhASA samAsaH karmadhArayatatpuruSaH / , artha:-jAtipariprazne'rthe vartamAnau katarakatamau subantau samAnAdhikaraNavAcinA samarthena subantena saha vikalpena samasyete, samAsazca karmadhAraya tatpuruSo bhavati / udA0-(katara:) katarazcAsau kaTha iti katarakaThaH / katarazcAsau kalApa iti katarakalApaH / ( katamaH ) katamazcAsau kaTha iti katamakaThaH / katamazcAsau kalApa iti katamakalApa: / AryabhASA-artha-(jAtipariprazne) jAti ke pUchane artha meM ( katarakatamau) katara aura katama subanta kA (samAnAdhikaraNena) samAna adhikaraNavAcI samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) karmadhArayatatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0- -(katara) katarazcAsau kaTha iti katarakaThaH / ina donoM meM kaTha kauna-sA hai / katarazcAsau kalApa iti katarakalApaH / ina donoM meM kalApa kauna-sA hai / ( katama) katamazcAsau kaTha iti katamakaThaH / ina saba meM kaTha kauna-sA hai / katamazcAsau kalApa iti katamakalApa: / ina saba meM kalApa kauna-sA hai. 7 siddhi-katarakaThaH / katara+su+kaTha+su / katarakaTha + su / katarakaThaH / aise hI 'katamakaThaH' Adi / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 kiM zabda: pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (16) kiM kSepe / 64 / pa0vi0 - kim 1 / 1 kSepe 7 / 1 / anu0-'samAnAdhikaraNena' ityanuvartate / anvayaH - kSepe kiM sup samAnAdhikaraNena supA saha vibhASA samAsa: karmadhArayatatpuruSaH / artha :- kSepe'rthe vartamAnaM kim iti subantaM samAnAdhikaraNavAcinA samarthena subantena saha vikalpena samasyate samAsazca karmadhArayatatpuruSo bhavati / udA0-kathaMbhUtaH sakhA iti kiMsakhA / kiMsakhA yo'bhidruhyati / kathaM bhUto rAjA iti kiMrAjA / kiM rAjA yo na rakSati prajAH / AryabhASA - artha - (kSepe) nindA artha meM vidyamAna (kim ) kim subanta kA (samAnAdhikaraNena) samAna adhikaraNavAcI samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI ( tatpuruSaH ) karmadhArayatatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-kathaMbhUtaH sakhA iti kiMsakhA / kiM sakhA yo'bhidruhyati / vaha kyA mitra hai jo vizvAsaghAta karatA hai / kathaMbhUto rAjA iti kiMrAjA / kiM rAjA yo na rakSati prajA: / vaha kyA rAjA hai jo prajA kI rakSA nahIM karatA hai| siddhi-kiMsakhA / kim+sakhi+su / kiMsakhi+su / kiMsakhA / yahAM 'kima: kSepe' (5/4/70) se nindA artha meM samAsAnta Tac pratyaya kA pratiSedha hotA hai| aise hI- kiMrAjA / jAtizabda: (17) poTAyuvatistokakatipayagRSTidhenuvazAvehadvaSkayaNIpravaktRzrotriyAdhyApakadhUrterjAtiH / 65 / pa0vi0- poTA-yuvati stoka- katipaya gRSTi- dhenu-vazA-vehadvaSkayaNI- pravaktR-zrotriya - adhyApaka - dhUrteH 3 / 3 jaati:1|1 / sao - poTA ca yuvatizca stokazca katipayaM ca gRSTizca dhenuzca vazA ca vehacca vaSkayaNI ca pravaktA ca zrotriyazca adhyApakazca dhUrtazca te - poTA0dhUrtA:, tai:- poTA0dhUrteH (itaretarayogadvandvaH) / Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH anu0-'samAnAdhikaraNena' itynuvrtte| anvaya:-jAti: sup samAnAdhikaraNai: poTA0dhUrte: subhiH saha vibhASA samAsa: karmadhArayatatpuruSaH / / ___ artha:-jAtivAci subantaM samAnAdhikaraNaiH poTAdibhi: samarthai: subantai: saha vikalpena samasyate, samAsazca karmadhArayatatpuruSo bhavati / udA0-(poTA) ibhA ceyaM poTA iti ibhpottaa| (yuvati:) ibhA ceyaM yuvatiriti ibhyuvtiH| (stoka:) agnizcAyaM stoka iti agnistokaH / (katipayam) udazvicca tat katipayamiti udazvitkatipayam / (gRSTi:) gauzceyaM gRSTiriti gogRSTiH / (dhenuH) gauzceyaM dhenuriti godhenuH| (vazA) gauzceyaM vazA iti govshaa| (vahat) gauzceyaM vehad iti govehat / (vaSkayaNI) gauzceyaM vaSkayaNI iti govsskynnii| (pravaktA) kaThazcAsau pravaktA iti kaThapravaktA / (zrotriya:) kaThazcAsau zrotriya iti kaThazrotriya: / (adhyApaka:) kaThazcAsAvadhyApaka iti ktthaadhyaapkH| (dhUrta:) kaThazcAsau dhUrta iti kaThadhUrtaH / AryabhASA-artha-(jAti:) jAtivAcI subanta kA (samAnAdhikaraNena) samAna adhikaraNavAle (poTA0dhUrte:) poTA, yuvati, stoka, katipaya, gRSTi, dhenu, vazA, vehat, vaSkayaNI, pravaktA, zrotriya, adhyApaka aura dhUrta samartha subantoM ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) karmadhArayatatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-(poTA) ibhA ceyaM poTA iti ibhpottaa| napuMsaka hthinii| (yuvati) ibhA ceyaM yuvatiriti ibhayuvati: / naujavAna hthinii| (stoka) agnizcAyaM stoka iti agnistokaH / thor3I-sI agni| (katipaya) udazvicca tat katipayamiti udazvit katipayam / kucha lssii| (gaSTi) gauzceyaM gRSTiriti gogRSTi: / eka bAra byAI gau| (dhenu) gauzceyaM dhenuriti godhenuH / tAjA byAI gau| (vazA) gauzceyaM vazA iti govazA / vandhyA gau| vihat) gauzceyaM vehad iti govehat / garbhapAtinI gau| (vaSkayaNI) gauzceyaM vaSkayaNI iti govaSkayaNI / bar3e bachar3evAlI (bAkhar3I) gau| (pravaktA) kaThaMzcAsau pravaktA iti ktthprvktaa| vyAkhyAtA ktth| (zrotriya) kaThazcAsau zrotriya iti kaThazrotriya: / vedapAThI ktth| (adhyApaka) kaThazcAsAvadhyApaka iti kaThAdhyApakaH / adhyApaka ktth| (dhUrta) kaThazcAsau dhUrta iti kaThadhUrta: / dhUrta ktth| kaTha eka manuSya jAti kA nAma hai| Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-ibhpottaa| ibhaa+su+pottaa+su| ibhapoTA+su / ibhpottaa| yahAM puMvat karmadhAraye 6 / 3 / 42) se ibhA ko puMvadbhAva hotA hai| aise hI 'ibhayuvati' aadi| jAtizabda: (18) prazaMsAvacanaizca / 66 / pa0vi0-prazaMsAvacanaiH 3 / 3 ca avyayam / anu0-samAnAdhikaraNena, jAtiriti caanuvrtte| anvaya:-jAti sup samAnAdhikaraNai: prazaMsAvacanai: subhiH saha vibhASA samAsa: krmdhaaryttpurussH| artha:-jAtivAci subantaM samAnAdhikaraNaiH prazaMsAvacanaiH samarthaiH saha vikalpena samasyate, samAsazca karmadhArayatatpuruSo bhvti| udA0-gauzca tat prakANDamiti goprakANDam / azvazca tat prakANDamiti ashvprkaannddm| gauzceyaM matallikA iti gomtllikaa| azvazceyaM matallikA iti ashvmtllikaa| evam gomacarcikA / ashvmcrcikaa| atra rUDhizabdA: prazaMsAvacanA matallikAdayo gRhynte| te ca viziSTaliGgatvAd anyaliGge'pi jAtizabde svaliGgopAdAnA eva samAnAdhikaraNA bhavanti / AryabhASA-artha-(jAti:) jAtivAcI subanta kA (samAnAdhikaraNena) samAna adhikaraNavAle (prazaMsAvacanaiH) prazaMsAvAcI samartha subantoM ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) karmadhArayatatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-gauzca tat prakANDamiti goprakANDam / prazaMsanIya gaay| azvazca tat prakANDamiti azvaprakANDam / prazaMsanIya ghodd'aa| gauzceyaM matallikA iti gomtllikaa| prazaMsanIya gaay| azvazceyaM matallikA iti azvamatallikA / prazaMsanIya ghodd'aa| isI prakAra-gomacarcikA / prazaMsanIya gaay| azvamacarcikA / prazaMsanIya ghodd'aa| yahAM prazaMsAvAcI matallikA Adi rUDhi zabdoM kA grahaNa kiyA jAtA hai| ve zabda viziSTa liGgavAle hone se, jAtivAcI zabda se bhinna liGgavAle hone para bhI apane-apane liGgavAle rahakara bhI samAnAdhikaraNavAcI hI rahate haiN| Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 351 siddhi-goprakANDam / go-su+prakANDa+su / goprkaanndd+su| goprkaannddm| aise hI- 'azvaprakANDam' aadi| yuvazabda: (16) yuvA khalatipalitavalinajaratIbhiH / 67 / pa0vi0-yuvA 1 / 1 khalati-palita-valina-jaratIbhi: 3 / 3 / sa0-khalatizca palitazca valinazca jaratI ca tA:-khalati0jaratya:, tAbhi:-khalati0jaratIbhiH (itretryogdvndv:)| anu0-'samAnAdhikaraNena' itynuvrtte| anvaya:-yuvA sup samAnAdhikaraNaiH khalati0jaratIbhi: subhiH saha vibhASA samAsa: karmadhArayatatpuruSaH / artha:-'yuvA' iti subantaM samAnAdhikaraNaiH khalati-Adibhi: samathai: subantai: saha vikalpena samasyate samAsazca karmadhArayatatpuruSo bhavati / __ udA0- (khalati:) yuvA cAsau khalatiriti yuvakhalati: / (palita:) yuvA cAsau palita iti yuvapalita: / (valina:) yuvA cAsau valina iti yuvavalinaH / (jaratI) yuvatizcAsau jaratI iti yuvjrtii| AryabhASA-artha-(yuvA) 'yuvA' isa subanta kA (samAnAdhikaraNena) samAna adhikaraNavAle (khalatijaratIbhiH) khalati. palita, valina aura jaratI subantoM ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usa samAsa kI (tatpuruSaH) karmadhArayatatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0- (khalati) yuvA cAsau khalatiriti yuvakhalatiH / gaMjA yuvk| (palita) yuvA cAsau palita iti yuvapalitaH / sapheda bAloMvAlA yuvk| (valina) yuvA cAsau valina iti yuvavalina: / jhuriyoMvAlA yuvaka / (jaratI) yuvatizcAsau jaratI iti yuvjrtii| bUDhI yuvti| siddhi-(1) yuvakhalatiH / yuvan+su+khalati+su / yuvakhalati+su / yuvakhalati: / yahAM 'nalopa: prAtipadikAntasya' (8 / 27) se na kA lopa ho jAtA hai| (2) yuvjrtii| yuvti+su+jrtii+su| yuvan+jaratI+su / yuvajaratI+su / yuvjrtii| yahAM 'puMvat karmadhArayajAtIyadezIyeSu (6 // 3 / 42) se 'yuvati' ko muMbadbhAva hotA hai| aise hI- 'yuvapalita:' aadi| Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam kRtyAstulyavAcinazca (20) kRtyatulyAkhyA ajaatyaa|68| pa0vi0-kRtya-tulyAkhyA: 1 / 3 ajAtyA 31 sa0-tulyamAcakSata iti tulyAkhyA: / kRtyAzca tulyAkhyAzca te kRtyatulyAkhyA: (upapadagarbhitetaretarayogadvandvaH) / anu0-'samAnAdhikaraNena' itynuvrtte|| anvaya:-kRtyatulyAkhyA: supa: samAnAdhikaraNenA'jAtyA supA saha vibhASA samAsa: krmdhaaryH| artha:-kRtyapratyayAntA:, tulyavAcinazca subantA: samAnAdhikaraNenA'jAtivAcinA samarthena subantena saha vikalpena samasyante samAsazca karmadhArayatatpuruSo bhvti| udA0-(kRtyA:) bhojyaM ca taduSNamiti bhojyossnnm| pAnIyaM ca tacchItamiti paaniiyshiitm| tulyAkhyA:-tulyazcAsau zveta iti tulyazveta: / tulyazcAsau mahAniti tulyamahAn / sadRzazcAsau zveta iti sadRzazvetaH / sadRzazcAsau mahAniti sdRshmhaan| AryabhASA-artha-(kRtyatulyAkhyA:) kRtya-pratyayAnta aura tulyavAcI subantoM kA (samAnAdhikaraNena) samAna adhikaraNavAle (ajAtyA) ajAtivAcI samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) karmadhArayatatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-(kRtya) bhojyaM ca taduSNamiti bhojyoSNam / garma khaanaa| pAnIyaM ca tacchItamiti pAnIyazItam / ThaNDA paanii| tulyAkhyA-tulyazcAsau zveta iti tulyshvetH| samAna sapheda / tulyazcAsau mahAniti tulyamahAn / samAna mahAn / sadRzazcAsau zveta iti sadazazveta: / samAna sphed| sadazazcAsau mahAniti sadazamahAn / samAna mahAn / siddhi-(1) bhojyoSNam / bhuj+Nyat / bhoj+y| bhojy+su| bhojyam / bhojy+su+ussnn+su| bhojyoSNa+su / bhojyoSNam / yahAM prathama 'bhuja pAlanAbhyavahArayoH' (rudhA0A0) bhuja dhAtu se 'RhalorNyat' (3 / 1 / 124) se Nyat kRtya-pratyaya hai, tatpazcAt kRtya-pratyayAnta bhujya zabda kA ajAtivAcI (guNavAcI) uSNa zabda ke sAtha karmadhAraya samAsa hai| Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 353 ( 2 ) pAnIyazItam / pA+anIyar / pA+anIya / pAnIya+su / pAnIyam / pAnIya+ su + zIta+su / pAnIyazIta+su / pAnIyazItam / yahAM 'pApAne (bhvA0pa0) dhAtu se 'tavyattavyAnIyara: ' ( 3/2/96 ) se anIyar kRtya-pratyaya hai| tatpazcAt kRtya-pratyayAnta pAnIya zabda kA ajAtivAcI zIta zabda ke sAtha karmadhAraya samAsa hai / varNavAcI (21) varNo varNena / 66 / pa0vi - varNa: 1 / 1 varNena 3 / 1 / anu0-'samAnAdhikaraNena' ityanuvartate / anvayaH-varNaH karmadhArayatatpuruSaH / artha:- varNavizeSavAci subantaM samAnAdhikaraNena varNavizeSavAcinA samarthena subantena saha vikalpena samasyate samAsazca karmadhArayatatpuruSo bhavati / sup samAnAdhikaraNena varNena supA saha vibhASA samAsa: udA0-kRSNazcAsau sAraGga iti kRSNasAraGgaH / lohitazcAsau sAraGga iti lohitasAraGgaH / evam kRSNazabalaH / lohitazabalaH / AryabhASA - artha - (varNa) raMgavizeSavAcI subanta kA ( samAnAdhikaraNena ) samAna adhikaraNavAle (varNena) raMga vizeSavAcI samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) karmadhArayatatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0- - kRSNazcAsau sAraGga iti kRSNasAraGgaH / kAlA aura citakabarA / lohitazcAsau sAraGga iti lohitasAraGgaH / lAla aura citakabarA / isI ra- kRSNazabalaH / kAlA aura raMga-biraMgA / lohitazabala: / lAla aura raMgabiraMgA / prakAra kumArazabda: (22) kumAraH zramaNAdibhiH / 70 / pa0vi0 - kumAra: 1 / 1 zramaNA - AdibhiH 3 / 3 / 1 sa0-zramaNA AdiryeSAM te zramaNAdayaH taiH - zramaNAdibhi: ( bahuvrIhi: ) / anu0 - 'samAnAdhikaraNena' ityanuvartate / Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvayaH-kumAraH sup samAnAdhikaraNaiH zramaNAdibhiH subhiH saha vibhASA samAsaH karmadhArayatatpuruSaH / 354 artha :- 'kumAra' iti subantaM samAnAdhikaraNaiH zramaNAdibhiH samarthai: subantaiH saha vikalpena samasyate samAsazca karmadhArayatatpuruSo bhavati / udA0 - kumArI cAsau zramaNA iti kumArazramaNA / kumArI cAsau pravrajitA iti kumArapravrajitA / ye'tra zramaNA''diSu strIliGgAH zabdAH paThyante taiH saha kumArazabda: strIliGga eva samasyate, ye cAdhyApakAdayaH puMliGgazabdAH paThyante tai: saha kumArazabda: puMliGga eva samasyate / zramaNA / pravrajitA / kulaTA / garbhiNI / tApasI / dAsI / bndhkii| adhyApaka / abhiruup| paNDita / paTu / mRdu / kuzala / capala / nipuNa / iti zramaNAdayaH / AryabhASA - artha - (kumAra: ) kumAra subanta kA ( samAnAdhikaraNena ) samAna adhikaraNavAle (zramaNA''dibhiH) zramaNA Adi samartha subantoM ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI ( tatpuruSaH) karmadhArayatatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0- -kumArI cAsau zramaNA iti kumArabhramaNA / tapasvinI kumArI / kumArI cAsau pravrajitA iti kumArapravrajitA / saMnyAsinI kumArI / jo yahAM zramaNA Adi gaNa meM strIliGga zabda par3he haiM unake sAtha kumAra zabda kA strIliGga (kumArI) meM samAsa hotA hai aura jo adhyApaka Adi puMliGga zabda par3he haiM unake sAtha puMliGga kumAra zabda kA samAsa hotA hai / siddhi-kumArabhramaNA / kumaarii+su+shrmnnaa+su| kumaarshrmnnaa+su| kumArazramaNA / yahAM 'puMvat karmadhArayajAtIyadezIyeSu' (6 / 3 / 42 ) se kumArI zabda kA puMvadbhAva hotA hai| aise hI- 'kumArapravrajitA' Adi / catuSpAdvAcinaH (23) catuSpAdo garbhiNyA / 71 / pa0vi0 - catuSpAda: 1 / 3 garbhiNyA 3 / 1 / sa0-catvAraH pAdA yAsAM tAH - catuSpAda (bahuvrIhi: ) / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 355 dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH anu0-'samAnAdhikaraNena' itynuvrtte| anvaya:-catuSpAda: supa: samAnAdhikaraNena garbhiNyA supA saha vibhASA samAsa: krmdhaaryttpurussH| artha:-catuSpAdvAcina: subantA: samAnAdhikaraNena garbhiNIzabdena samarthena subantena saha vikalpena samasyante, samAsazca karmadhArayatatpuruSo bhavati / udA0-gauzcAsau garbhiNI iti gogrbhinnii| ajA cAsau garbhiNI iti ajgrbhinnii| AryabhASA-artha-(catuSpAda:) catuSpAdvAcI subantoM kA (samAnAdhikaraNena) samAna adhikaraNavAle (garbhiNI) samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) karmadhArayatatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-gauzcAsau garbhiNI iti gogrbhinnii| garbhiNI gaay| ajA cAsau garbhiNI iti ajagarbhiNI / garbhiNI bkrii| ___ siddhi-gogrbhinnii| go+su+garbhiNI+su / gogarbhiNI+su / gogrbhinnii| aise hii-ajgrbhinnii| yahAM pUrvavat (6 / 3 / 42) se puMvadbhAva hotA hai| mayuravyaMsakAH mayUravyasakAdayazca / 72 / pa0vi0-mayUravyaMsakAdaya: 1 / 3 ca avyym| sa0-mayUravyaMsaka AdiryeSAM te mayUravyaMsakAdaya: (bhuvriihi:)| artha:-mayUravyaMsakAdaya: samudAyA eva nipAtyante, karmadhArayatatpuruSasaMjJakAzca te bhvnti| udA0-mayUravyaMsakaH / chAtravyaMsakaH, ityAdikam / mayUravyaMsaka: / chAtravyaMsakaH / kAmbojamuNDaH / yavanamuNDa: / chandasi-hastegRhya / pAdegRhya / lAGlegRhya / punardAya / ehIDAdayo'nyapadArtheehIDam / ehiyavaM vrtt| ehivANijA kriyA / apehivANijA / prehivaannijaa| ehisvaagtaa| apehisvaagtaa| prehisvaagtaa| ehidvitIyA / apehidvitiiyaa| prohkttaa| apohakaTA / prohakardamA / apohakardamA / uddharacUDA / aahrcelaa| Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 1 aahrvsnaa| AharavanitA / kRntaticakSaNA / uddharotsRjA / uddhamavidhamA / utpacavipacA / utpatanipatA / uccAvacam / uccanIcam / apacitopacitam / avacitaparAcitam / nizcapracam / akiMcanam / snAtvAkAlakaH / piitvaasthirkH| bhuktvAsuhitaH / proSyapApIyAn / utptyvyaakulaa| vipatyarohiNI / nissnnnnshyaamaa| apehipradhasaH / ihapaJcamI / ihadvitIyA / jahi karmaNA bahulamabhIkSNye kartAraM cAbhidadhAti-jahijoDaH / ujjahijor3a: / jahastambaH / ujjahistamba / AkhyAtamAkhyAtena kriyAsAtatye- aznItapibatA / pacatabhRjjatA / khAdatamodatA / khAdatAcamatA / AharanivapA / AvapaniSkirA / utpacavipacA / bhinddhilavaNA / chindvivicakSaNA / pacalavaNA / pacaprakUTA / iti mayUravyaMsakAdayaH / avihitalakSaNastatpuruSo mayUravyaMsakAdiSu draSTavyaH / 356. AryabhASA - artha - (mayUravyaMsakAdayaH) mayUravyaMsaka Adi samudAya (ca) hI nipAtita kiye jAte haiM aura unakI karmadhArayatatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0 - mayUravyaMsakaH / mora ke samAna catura / chAtravyaMsakaH / vidyArthI ke samAna catura / siddhi - mayUravyaMsakaH / mayUra + su + vyaMsaka+su / mayUravyaMsaka+su / mayUravyaMsakaH ! aise hI- 'chAtravyaMsakaH' Adi / iti paNDitasudarzanadevAcAryaviracite pANinIya-aSTAdhyAyI pravacane dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH samAptaH / Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH tatpuruSaH pUrvAdayaH (1) puurvaapraadhrottrmekdeshinaikaadhikrnne|1| pa0vi0-pUrva-apara-adhara-uttaram 11 / ekadezinA 31 ekAdhikaraNe 7 / 1 / sa0-pUrvaM ca aparaM ca adharaM ca uttaraM ca eteSAM samAhAra:pUrvAparAdharottaram (smaahaardvndvH)| ekadezo'syAstIti ekadezI, tena-ekadezinA (tddhitvRttiH)| ekaM ca tadadhikaraNamiti ekAdhikaraNam, tasmin-ekAdhikaraNe (krmdhaaryttpuruss:)| anvaya:-pUrvAparAdharottaraM sub ekadezinA supA saha vibhASA samAsa ekAdhikaraNe ttpurussH| artha:-avayavavAci pUrvAparAdharottaraM subantam ekadezinA= avayavivAcinA samarthena subantena saha vikalpena samasyate, ekAdhikaraNe= ekadravye'bhidheye, tatpuruSazca samAso bhavati / SaSThItatpuruSApavAda: / udA0-(pUrvam) pUrvaM kAyasyeti pUrvakAya: / (aparam) aparaM kAyasyeti aprkaay:| (adharam) adharaM kAyasyeti adhrkaay:| (uttaram) uttaraM kAyasyeti uttrkaayH| AryabhASA-artha-(pUrvAparAdharottaram) avayavavAcI pUrva, apara, adhara aura uttara subanta kA (ekadezinA) avayavavAcI samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai (ekAdhikaraNe) yadi ekadravya kA kathana karanA ho aura usa samAsa kI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| yaha SaSThItatpuruSa samAsa kA apavAda hai| udA0-(pUrva) pUrvaM kAyasyeti puurvkaayH| zarIra kA pUrva bhaag| (apara) aparaM kAyasyeti aparakAya: / zarIra kA pazcima bhaag| (adhara) adharaM kAyasyeti adhrkaayH| Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam zarIra kA nIce kA bhaag| (uttara) uttaraM kAyasyeti uttarakAya: / zarIra kA Upara kA bhaag| siddhi- pUrvakAyaH / pUrva + su + kAya + Gas / pUrva+kAya+su / pUrvakAya: / aise hI- 'aparakAya:' Adi / vizeSa :- yahAM pUrva Adi zabda avayavavAcI haiM aura kAya-zarIra avayavavAcI hai, una donoM kA samAsa kiyA gayA hai| donoM kA eka adhikaraNa = dravyavAcya kAya= zarIra hai| ardha zabda: (2) ardhaM napuMsakam // 2 // pa0vi0-ardham 1 / 1 napuMsakam 1 / 1 / anu0-ekadezinA, ekAdhikaraNe iti cAnuvartate / anvayaH-napuMsakam ardhaM sub ekadezinA supA saha vibhASA samAsa ekAdhikaraNe tatpuruSaH / artha :- napuMsakaliGge vartamAnamavayavavAcinA samarthena subantena saha vikalpena samasyate, ekAdhikaraNe = ekadravye'bhidheye, tatpuruSazca samAso bhavati / SaSThItatpuruSApavAdaH / udA0 - ardham - ardhaM pippalyA iti ardhapippalI / ardhI kozAtakyA iti ardhakAzAtakI / AryabhASA - artha - (napuMsakam ) napuMsakaliGga meM vidyamAna avayavavAcI (ardham) ardha subanta kA ( ekadezinA ) avayavavAcI samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai (ekAdhikaraNe) yadi eka adhikaraNa- dravya kA kathana karanA ho aura usa samAsa kI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| yaha SaSThItatpuruSa samAsa kA apavAda hai| udA0 - ardha- ardhaM pippalyA iti ardhpipplii| choTI pIpala kA AdhA bhAga / ardha kozAtakyA iti ardhakozAtakI / torI kA AdhA bhAga / siddhi- ardhapippalI / ardha+ su + pippalI + Gas / ardhapippalI+su / ardhapippalI / yahAM napuMsaka ardha zabda kA ekadezavAcI pippalI zabda ke sAtha tatpuruSa samAsa hai| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 dvitIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH dvitIyAdInAM vikalpa: (3) dvitiiytRtiiycturthturyaannynytrsyaam|3| pa0vi0-dvitIya-tRtIya-caturtha-turyANi 1 / 3 anyatarasyAm avyayapadam / sa0:-dvitIyaM ca tRtIyaM ca caturthaM ca turyaM ca tAni dvitIyatRtIyacaturthaturyANi (itretrdvndv:)| ___ anu0-ekadezinA, ekAdhikaraNe iti caanuvrtte| anvaya:-dvitIyatRtIyacaturthaturyANi supo'nyatarasyAm ekadezinA supA saha vibhASA samAsastatpuruSaH / artha:-avayavavAcIni dvitIyatRtIyacaturthaturyANi subantAni anyatarasyAm ekadezinA=avayavinA samarthena subantena saha vikalpena samasyante, samAsazca tatpuruSo bhavati / SaSThItatpuruSApavAda: / anyatarasyAM grahaNAt pakSe so'pi bhavati / vibhASAdhikArAcca pakSe vigraho'pi bhvti| udA0-dvitIyam-dvitIyaM bhikSAyA iti dvitIyabhikSA, bhikSAdvitIyaM vaa| tRtIyam-tRtIyaM bhikSAyA iti tRtIyabhikSA, bhikSAtRtIyaM vA / caturtham-caturthaM bhikSAyA iti caturthabhikSA, bhikSAcaturthaM vaa| turyam-turyaM bhikSAyA iti turyabhikSA, bhikSAturyaM vaa| AryabhASA-artha-(dvitIya turyANi) avayavavAcI dvitIya, tRtIya, caturtha aura turya subantoM kA (anyatarasyAm) vikalpa se (ekadezinA) avayavI samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| yaha SaSThItatpuruSa samAsa kA apavAda hai| (anyatarasyAm) ke grahaNa se pakSa meM SaSThI samAsa bhI hotA hai| vibhASA kA adhikAra hone se pakSa meM vigraha vAkya bhI hotA hai| udA0-(dvitIya) dvitIyaM bhikSAyA iti dvitIyabhikSA, bhikSAdvitIyaM vA / bhikSA kA dUsarA bhaag| (tRtIya) tRtIyaM bhikSAyA iti tRtIyabhikSA, bhikSAtRtIyaM vA / bhikSA kA tIsarA bhaag| (caturtha) caturthaM bhikSAyA iti caturthabhikSA, bhikSAcaturthaM vA / bhikSA kA cauthA bhaag| (turya) turyaM bhikSAyA iti turyabhikSA, bhikSAturyaM vA / bhikSA kA cauthA bhaag| siddhi-dvitiiybhikssaa| dvitIya+su+bhikSA+Das / dvitiiybhikssaa+su| dvitiiybhikssaa| bhikssaadvitiiym| bhikssaa+dds+dvitiiy+su| bhikssaadvitiiy+su| bhikssaadvitiiym| aise hI-bhikSAtRtIyam aadi| Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam - vizeSa-prAcInakAla meM brahmacArI bhikSAvRtti karate the aura usa bhikSA ko lAkara apane AcArya ko sauMpa dete the| AcArya usa bhikSA meM se apane liye rakhakara zeSa bhikSA una brahmacAriyoM meM bAMTa detA thaa| usa avasthA meM dvitIyabhikSA' Adi padoM kA vyavahAra kiyA jAtA thaa| prAptApannayorvikalpa: prAptApanne ca dvitiiyyaa|4| pa0vi0-prAptA-Apanne 1 / 2 a 11, ca avyayapadam, dvitIyayA 3 / 1 / sa0-prAptA ca ApannA ca te prAptApanne (itaretarayogadvandvaH) / anu0-'anyatarasyAm' itynuvrtte| artha:-prAptApanne subante anyatarasyAM dvitIyAntena samarthena subantena saha vikalpena samasyete, prAptApannayozcA'kArAdezo bhavati / samAsazca tatpuruSo bhvti| dvitIyAtatpuruSApavAdaH / anyatarasyAM grahaNAt so'pi bhvti| udA0-prAptA-prAptA jIvikAmiti prAptajIvikA, jIvikAprAptA vaa| ApannA-ApannA jIvikAmiti ApannajIvikA, jIvikApannA vaa| AryabhASA-artha-(prAptApanne) prAptA aura ApannA subanta kA (anyatarasyAm) vikalpa se (dvitIyayA) dvitIyAnta samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai (aca) aura prAptA tathA ApannA ke A ko akArAdeza hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| yaha dvitIyA tatpuruSa samAsa kA apavAda hai| 'anyatarasyAm' vacana se dvitIyA tatpuruSa samAsa bhI hotA hai| vibhASA kA adhikAra hone se pakSa meM vigraha vAkya bhI hotA hai| udA0-prAptA jIvikAmiti prAptajIvikA, jIvikAprAptA vaa| jIvikA ko prApta huI naarii| ApannA-ApannA jIvikAmiti ApannajIvikA, jIvikApannA vaa| jIvikA ko prApta huI naarii| siddhi-praaptjiivikaa| praaptaa+su+jiivikaa+am| prApta+jIvikA+su / praaptjiivikaa| jiivikaapraaptaa| jiivikaa+am+praaptaa+su| jiivikaapraapt+su| jiivikaapraaptaa| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 361 dvitIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 361 kAlavAcina: (4) kAlAH primaanninaa|5| pa0vi0-kAlA: 1 / 3 parimANinA 31 / parimANamasyAstIti parimANI, tena-parimANinA (tddhitvRtti:)| artha:-parimANavacanA: kAlavAcina: subantA: parimANivAcinA samarthena subantena saha vikalpena samasyante, tatpuruSazca samAso bhavati / sssstthiittpurussaapvaad:| udA0-mAso jAtasyeti maasjaatH| saMvatsaro jAtasyeti sNvtsrjaatH| evam-dvyahajAta: / vyhjaat:| AryabhASA-artha-(kAlA:) parimANa ke vAcaka kAlavAcI subantoM kA (parimANinA) parimANavAleM samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| yaha SaSThItatpuruSa samAsa kA apavAda hai| udA0-mAso jAtasyeti mAsajAtaH / jise paidA huye eka mAsa huA hai| saMvatsaro jAtasyeti saMvatsarajAtaH / jise paidA huye eka varSa huA hai| isI prakAra-vyahajAta: / do dina kA paidA huaa| tryahajAtaH / tIna dina kA paidA huaa| siddhi-mAsajAta: / mAsa+su+jAta+Das / mAsajAta+su / mAsajAtaH / naJ zabda: (5) nny|6| vi0-naJ avyayapadam / artha:-naJ ityavyayaM subantaM samarthena subantena saha vikalpena samasyate, tatpuruSazca samAso bhvti| udA0-na brAhmaNa iti abrAhmaNa: / na vRSala iti avRSalaH / AryabhASA-artha- (naJ) naJ isa avyaya subanta kA samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-na brAhmaNa iti abrAhmaNa: / jo brAhmaNa nahIM hai| na vRSala iti avRSalaH / jo vRSala-nIca nahIM hai| siddhi-abrAhmaNaH / naJ+su+brAhmaNa+su / na+brAhmaNa / a+brAhmaNa / abraahmnn+su| abraahmnnH| yahAM nalopo naJaH' (6 / 3 / 73) se naJ ke n kA lopa ho jAtA hai aura usakA 'a' zeSa rahatA hai| Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 ISat - zabdaH - (6) ISadakRtA / 7 / pa0vi0-ISat avyypdm| akRtA 3 / 1 / pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam iti akRt, tena-akRtA ( naJtatpuruSaH ) / sa0-na kRt artha:- ISad ityavyayaM subantaM akRtpratyayAntena samarthena subantena saha vikalpena samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / guNavacanena sahAyaM samAsa issyte| udA0 - ISaccAsau kaDAra iti ISatkaDAraH / ISaccAsau piGgala iti ISatpiGgalaH / AryabhASA-artha- (ISat) ISat isa avyaya subanta kA (akRtA) kRt-pratyayAnta se bhinna samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| yaha samAsa guNavAcI subanta ke sAtha iSTa hai| udA0 - ISaccAsau kaDAra iti ISatkaDAra: / thor3A bhUrA / ISaccAsau piGgala iti ISatpiGgalaH / thor3A bhUrA / siddhi-ISatkaDAraH / ISat + su + kaDAra + su / ISatkaDAra+su / ISatkaDAraH / SaSThI - tatpuruSaH (1) SaSThI |8| vi0-SaSThI 1 / 1 / artha :- SaThyantaM subantaM samarthena subantena saha vikalpena samasyate tatpuruSazca samAso bhavati / udA0-rAjJaH puruSa iti rAjapuruSaH / brAhmaNasya kambala iti brAhmaNakambalaH / AryabhASA - artha - (SaSThI) SaSThI - anta subanta kA samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH ) tatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-rAjJaH puruSa iti rAjapuruSa: / rAjA kA puruSa, sipAhI Adi / brAhmaNasya . kambala iti brAhmaNakambalaH / brAhmaNa kA kambala, jo dakSiNA meM denA hai| Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 363 siddhi-rAjapuruSaH / raajn+dds+puruss+su| raajn+puruss| rAjapuruSa+su / raajpurussH| yahAM nalopa: prAtipadikAntasya' (8 / 2 / 7) se rAjan pada ke na kA lopa hotA hai| SaSThItatpuruSaH (2) yaajkaadibhishc|6| pa0vi0-yAjaka-Adibhi: 3 / 3 ca avyayam / sa0-yAjaka AdiryeSAM te yAjakAdaya:, tai:-yAjakAdibhiH (bhuvriihiH)| anu0-'SaSThI' itynuvrtte| artha:-SaSThyantaM subantaM yAjakAdibhi: samarthaiH subantai: saha vikalpena samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / udA0-brAhmaNasya yAjaka iti brAhmaNayAjaka: / kRSNasya pUjaka iti kRssnnpuujkH| yaajk| puujk| pricaayk| prisseck| privessk| snAtaka / adhyaapk| utsaadk| udvrtk| hrtR| vrtk| hotR| potR| bhrtR| rathagaNaka / pttignnk| iti yAjakAdayaH / AryabhASA-artha:-(SaSThI) SaSThI-anta subanta kA (yAjakAdibhiH) yAjaka Adi samartha subantoM ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-brAhmaNasya yAjaka iti brAhmaNayAjakaH / brAhmaNa kA yajJa karAnevAlA Rtvik / kRSNasya pUjaka iti kRSNapUjakaH / kRSNa kI pUjA karanevAlA arjun| SaSThItatpuruSapratiSedhaH SaSThI (nirdhAraNe) . (3) na nirdhaarnne|10| pa0vi0-na avyayapadam, nirdhAraNe 71 / anu0-'SaSThI' itynuvrtte| anvaya:-nirdhAraNe SaSThI sup supA saha na samAsaH / Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-nidhAraNe'rthe vartamAnaM SaSThyantaM subantaM samarthena subantena saha na samasyate / jAtiguNakriyAbhi: samudAyAdekadezasya pRthakkaraNaM nirdhAraNam / udA0-(jAti:) kSatriyo manuSyANAM zUratamaH / (guNa:) kRSNA gavAM smpnnkssiirtmaa| (kriyA) dhAvannadhvagAnAM shiighrtmH| AryabhASA-artha-(nidhAraNe) nirdhAraNa artha meM vartamAna (SaSThI) SaSThI-anta subanta kA samartha subanta ke sAtha samAsa (na) nahIM hotA hai| jAti guNa aura kriyA ke kAraNa samUha se eka bhAga ko pRthak karanA nirdhAraNa kahAtA hai| udA0-(jAti) kSatriyo manuSyANAM zUratamaH / manuSyoM meM kSatriya adhika zUra hotA hai| (guNa) kRSNA gavAM sampannakSIratamA / gauoM meM kAlI gAya adhika dUdha denevAlI hotI hai| (kriyA) dhAvannadhvagAnAM zIghratamaH / mArga calanevAloM meM daur3anevAlA zIghragAmI hotA hai| ___ siddhi-manuSyANAM shuurtmH| yahAM nirdhAraNa artha meM SaSThyanta subanta kA samAsa nahIM huaa| yahAM yatazca nirdhAraNam' (3 / 2 / 41) se nirdhAraNa meM SaSThI vibhakti hotI hai| SaSThI (pUraNAdibhiH)(4) puurnngunnsuhitaarthsdvyytvysmaanaadhikrnnen|11| pa0vi0- pUraNa-guNa-suhitArtha-sat-avyaya-tavya-samAnAdhi-karaNena 3 / 1 / sa0-pUraNaM ca guNazca suhitArthazca sat ca avyayaM ca tavyazca samAnAdhikaraNaM ca eteSAM samAhAra: pUraNa0samAnAdhikaraNam, tenapUraNasamAnAdhikaraNena (smaahaardvndv:)| anu0-SaSThI na iti caanuvrtte| anvaya:-SaSThI sup pUraNa0samAnAdhikaraNena supA saha na samAsaH / artha:-SaSThyantaM subantaM pUraNa0samAnAdhikaraNena samarthena subantena saha na smsyte| udA0-(pUraNam) chAtrANAM pnycmH| chAtrANAM dshmH| (guNa:) balAkAyA: zauklyam / kAkasya kaarnnym| (suhitArtha:-tRptArthaH) phalAnAM Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 365 suhitH| phalAnAM tRptH| (sat-zatR-zAnacau) zatR-brAhmaNasya kurvan / zAnac-brAhmaNasya kurvaann:| (avyayam) brAhmaNasya kRtvaa| brAhmaNasya hRtvaa| (tavya:) brAhmaNasya karttavyam / (samAnAdhikaraNam) zukasya maaraavidsy| rAjJa: pATaliputrasya / pANine: sUtrakArasya / AryabhASA-artha-(SaSThI) SaSThI-anta subanta kA (pUraNasamAnAdhikaraNena) pUraNa-pratyayAnta, guNavAcI, suhita-tRptArthaka, sat-zata aura zAnac pratyayAnta, avyaya aura samAnAdhikaraNavAcI samartha subanta ke sAtha samAsa (na) nahIM hotA hai| udA0-(pUraNa-pratyayAnta) chAtrANAM pnycmH| chAtroM meM paaNcvaaN| chAtrANAM dshmH| chAtroM meM dshvaaN| guNavAcI-balAkAyA: shauklym| bagulI kA sphedpn| kAkasya kArNyam / kauve kA kaalaapn| (suhitArtha-tRptArtha) phalAnAM suhitaH / phaloM se tRpta hai| phalAnAM tptH| phaloM se tRpta hai| (sata zata-zAnaca) zata-brAhmaNasya kurvan / brAhmaNa kA kArya karatA huaa| zAnaca-brAhmaNasya kurvANaH / brAhmaNa kA kArya karatA huaa| (avyaya) brAhmaNasya kRtvA / brAhmaNa kA kArya krke| brAhmaNasya hRtvA / brAhmaNa kA dhana haraNa krke| tavya-brAhmaNasya krttvym| brAhmaNa kA krtvy| (samAnAdhikaraNa) zukasya mArAvidasya / mArAvida nAmaka tote kA / rAjJaH pATaliputrasya / pATaliputra (paTanA) ke rAjA kaa| pANine: sUtrakArasya / sUtrakAra pANini kaa| vizeSa-(1) 'tasya pUraNe DaT (5 / 2 / 48) yahAM pUraNa artha meM DaT Adi pratyayoM kA vidhAna kiyA gayA hai| (2) sat-tau sat' (3 / 2 / 127) se zatR aura zAnac pratyaya kI sat saMjJA kI gaI hai| SaSThI (ktena) (5) ktena ca pUjAyAm / 12 / pa0vi0-ktena 3 / 1 ca avyayapadam, pUjAyAm 7 / 1 / anu0-SaSThI, na iti caanuvrtte| anvaya:-SaSThI sup pUjAyAM ktena supA saha ca na samAsa: / artha:-SaSThyantaM subantaM pUjAyAmarthe vartamAnena kta-pratyayAntena samarthana subantena ca saha na samasyate / udA0- rAjJAM mato devadatta: / rAjJAM buddho yajJadatta: / rAjJAM pUjito brahmadattaH / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(SaSThI) SaSThI-anta subanta kA (pUjAyAm) pUjA artha meM vartamAna (ktena) kta-pratyayAnta samartha subanta ke sAtha (ca) bhI samAsa nahIM hotA hai| udA0-rAjJAM mato devadattaH / devadatta rAjAoM ke dvArA sammAnita hai| rAjJAM buddho yajJadattaH / yajJadatta rAjAoM ke dvArA saMjJAta hai| rAjJAM pUjito brahmadattaH / brahmadatta rAjAoM ke dvArA pUjita hai| siddhi-rAjJAM mato devdttH| yahAM 'matibuddhipUjArthebhyazca' (3 / 2 / 188) se vartamAnakAla meM pUjA artha meM kta pratyaya hai| ktasya ca vartamAne (2 / 3 / 67) se vartamAnakAla meM vihita kta-pratyaya ke yoga meM SaSThI vibhakti hotI hai| prakRta sUtra se ukta SaSThIvibhakti ke samAsa kA pratiSedha kiyA gayA hai| aise hI-rAjJAM buddha:, rAjJAM pUjitaH / SaSThI (adhikaraNavAcinA) (6) adhikaraNavAcinA c|13| pa0vi0-adhikaraNavAcinA 3 / 1 ca avyayapadam / anu0-SaSThI, na, ktena iti caanuvrtte| anvaya:-SaSThI sup adhikaraNavAcinA ktena supA saha na samAsaH / artha:-SaSThyantaM subantaM adhikaraNavAcinA kta-pratyayAntena samarthena subantena ca saha na samasyate / udA0-idameSAM yAtam / idameSAM bhuktm| AryabhASA-artha-(SaSThI) SaSThI-anta subanta kA (adhikaraNavAcinA) adhikaraNavAcI (ktena) kta-pratyayAnta samartha subanta ke sAtha (ca) bhI samAsa (na) nahIM hotA hai| udA0-idameSAM yAtam / yaha inake jAne kA mArga hai| idameSAM bhuktam / yaha inake bhojana kA sthAna hai| siddhi-idameSAM yAtam / yahAM yA gatau' (adA0pa0) dhAtu se kto'dhikaraNe ca dhauvyagatipratyavasAnArthebhyaH' (3 / 4 / 76) se adhikaraNa kAraka meM kta-pratyaya hai| prakRta sUtra se usake sAtha SaSThI samAsa kA pratiSedha kiyA gayA hai| aise hI-idameSAM bhuktam / karmaNi SaSThI (7) karmaNi c|14| pa0vi0-karmaNi 71 ca avyayapadam / anu0-SaSThI, na iti caanuvrtte| Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 dvitIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH anvaya:-karmaNi ca SaSThI sup supA saha na samAsaH / artha:-'ubhayaprAptau karmaNi' ityevaM yA SaSThI vihitA tadantaM ca samarthena subantena saha na smsyte| / udA0-Azcaryo gavAM doho'gopaalken| rocate me odanasya bhojanaM devdtten| sAdhu khalu payasa: pAnaM yjnydtten| vicitrA sUtrasya kRti: paannininaa| AryabhASA-artha-(kamaNi) ubhayaprAptau karmaNi' (2 / 3 / 66) isa sUtra se jo SaSThI vibhakti vidhAna kI gaI hai, usa subanta kA (ca) bhI samartha subanta ke sAtha samAsa (na) nahIM hotA hai| udA0-Azcaryo gavAM doho'gopAlakena / jo gopAla nahIM hai usake dvArA gauoM kA duhanA Azcarya kI bAta hai| rocate me odanasya bhojanaM devadattena / devadatta kA odana kA khAnA mujhe pyArA lagatA hai| sAdhu khalu payasa: pAnaM yajJadattena / yajJadatta kA dUdha kA pInA acchA hai| vicitrA sUtrasya kRti: paannininaa| pANini kI sUtra-racanA vicitra hai| siddhi-Azcaryo gavAM doho'gopaalken| yahAM kartakarmaNo: kRtiH' (2 / 3 / 65) se 'dohaH' isa kRdanta ke prayoga meM kartA agopAlaka aura karma gau ina donoM meM SaSThI vibhakti prApta hotI hai, kintu ubhayaprAptau karmaNi' (2 / 3 / 66) se karma meM SaSThI vibhakti ho jAtI hai aura kartA meM kartakaraNayostRtIyA' (2 / 3 / 18) se tRtIyA vibhakti hotI hai| prakRta sUtra se ukta karma meM vihita SaSThI vibhakti ke samAsa kA pratiSedha kiyA gayA hai| karmaNi SaSThI (8) tRjakAbhyAM kartari 15 / pa0vi0-tRc-akAbhyAm 3 / 2 kartari 7 1 / sa0-tRc ca akazca tau-tRjakau, tAbhyAm-tRjakAbhyAm (itaretarayogadvandva:) anu0-SaSThI, na, karmaNi iti caanuvrtte| anvaya:-karmaNi SaSThI katari tRjakAbhyAM subbhyAM na samAsa: / artha:-karmaNi yA SaSThI tadantaM subantaM kartari vartamAnAbhyAM tRjakAbhyAM samarthAbhyAM subantAbhyAM saha na smsyte| Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI - pravacanam udA0- (tRc ) purAM bhettA / apAM sraSTA / vajrasya bhartA / ( aka: ) odanasya bhojaka: / saktUnAM pAyakaH / AryabhASA-artha- (karmaNi) 'kartRkarmaNoH kRti:' (2 / 3 / 65) se kRdanta ke prayoga meM SaSThI vibhakti kA vidhAna kiyA gayA hai usa subanta kA (kartIra) kartA artha meM vidyamAna (tRjakAbhyAm) tRc aura aka pratyayAnta samartha subantoM ke sAtha samAsa (na) nahIM hotA hai| 368 udA0- (tRc) purAM bhettA / nagaroM ko tor3anevAlA indra / apAM sraSTA / jala kI sRSTi karanevAlA varuNa / vajrasya bhartA / vajra ko dhAraNa karanevAlA indra / ( aka) odanasya bhojaka: / bhAta ko khAnevAlA devadatta / saktUnAM pAyaka: / sattuoM ko pInevAlA yajJadatta / siddhi-(1) purAM bhettA / yahAM 'bhidir vidAraNeM' (rudhA0pa0) dhAtu se 'NvultRcau (3 / 1 / 133) se kRtsaMjJaka tRc pratyaya hai| isake prayoga meM 'purAm' meM 'kartRkarmaNoH kRti (2/3/65) se SaSThI vibhakti hai / prakRta sUtra se usa SaSThI vibhakti ke samAsa kA pratiSedha kiyA gayA hai| (2) odanasya bhojaka: / yahAM 'bhuja pAlanAbhyavahArayo:' (adA0A0) se kartA artha meM 'ca' (319 | 133 ) Nvul ( aka) pratyaya hai| usake yoga meM 'odanasya' meM pUrvavat ( 2/3 / 65) SaSThI vibhakti hai / prakRta sUtra se usake prayoga meM SaSThI samAsa kA pratiSedha kiyA gayA hai| kartari SaSThI (akena) - (6) kartari ca |16| pa0vi0 - kartari 7 / 1 ca avyayapadam / anu- SaSThI, na iti ca, 'tRjakAbhyAm' ityasmAcca 'akena' ityanuvartate / anvayaH - kartari SaSThI sup ca akena supA saha / artha:- kartari yA SaSThI tadantaM subantaM ca akAntena samarthena subantena saha na samasyate / udA0 - bhavata: zAyikA / bhavata AsikA / bhavato'gragrAsikA / AryabhASA-artha- (kartIre) kartA kAraka meM jo (SaSThI) SaSThI vibhakti hai usa samartha subanta kA (ca) bhI (akena) aka-pratyayAnta samartha subanta ke sAtha samAsa (na) nahIM hotA hai| udA0 - bhavata: zAyikA / ApakI sone kI bArI (paryAya) hai / bhavata AsikA / ApakI baiThane kI bArI hai| bhavato'gragrAsikA / ApakI pahale khAne kI bArI hai| Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH siddhi-bhavata: shaayikaa| yahAM 'zIG svapne' (adA0A0) dhAtu se 'paryAyArhaNotpattiSu vuc' (3 | 3 |111) se paryAya (bArI) artha meM Nvuc pratyaya hai| isake vu' ke sthAna meM 'yuvoranAka' (7 1111) se aka- Adeza hotA hai| 'zAyikA' isa AkArAnta zabda ke prayoga meM 'kartRkarmaNoH kRti' (2/3/65 ) se kartA 'bhavata:' meM SaSThI vibhakti hai / prakRta sUtra se isa meM SaSThIsamAsa kA pratiSedha kiyA gayA hai 1 vizeSa- kAzikAkAra paM0 jayAditya ne tRjakAbhyA kartari' aura 'kartari ca' ina donoM sUtroM kA mahAbhASyakAra se viruddha vyAkhyAna kiyA hai| ataH vaha mAnanIya nahIM hai| nityaM SaSThItatpuruSaH (1) nityaM krIDAjIvikayoH / 17 / pa0vi0 nityam 1 / 1 krIDA-jIvikayoH 7 / 2 / 366 sa0-krIDA ca jIvikA ca te krIDAjIvike, tayo:-krIDAjIvikayoH (itaretarayogadvandvaH) / anu0- SaSThI akena tatpuruSa iti cAnuvartate / anvayaH-krIDAjIvikayoH SaSThI sup supA saha nityaM samAsastatpuruSaH / artha:-krIDAyAM jIvikAyAM cArthe SaSThyantaM subantaM nityaM samasyate, samAsazca tatpuruSo bhavati / udA0- (krIDAyAm ) uddAlakapuSpabhaJjikA / vAraNapuSpapracAyikA / (jIvikAyAm) dantalekhakaH / nakhalekhakaH / -anta AryabhASA - artha - (krIDAjIvikayoH) krIDA aura jIvikA artha meM (SaSThI) SaSThI-a subanta kA (supA) samartha subanta ke sAtha (nityam ) sadA samAsa hotA hai aura usakI ( tatpuruSaH ) tatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0- (krIDA) uddAlakapuSpabhaJjikA / uddAlaka ke phUla tor3ane kA khela | vAraNapuSpapracAyikA / vAraNa vRkSa ke phUla ikaTThA karane kA khel| (jIvikA) dantalekhakaH / dAMtoM kA lekhana karanevAlA / nakhalekhakaH / nAkhUnoM kA lekhana (kaTAI) karanevAlA / siddhi-(1) uddAlakapuSpabhaJjikA / bhaJj+Nvul / bhnyj+ak| 'bhaJjaka+TAp / bhnyjik+aa| bhaJjikA+su / bhaJjikA / uddaalkpussp+aam+bhnyjikaa+suN| uddaalkpusspbhnyjikaa+su| uddAlakapuSpabhaJjikA / yahAM 'bhajo Amardane' (ru0pa0) dhAtu se 'saMjJAyAm' se Nvul pratyaya hai| yuvorAko ( 7 1111 ) se vu ke sthAna meM aka- Adeza hotA hai| strItva vivakSA meM 'ajAdyaSTAra' Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (4 / 1 / 3) se TAp pratyaya aura pratyayasthAt kAt' (7 / 3 / 44) se ikAra-Adeza hotA hai| isa sUtra se akAnta bhaJjikA zabda kA krIDA artha meM nitya SaSThI samAsa kA vidhAna kiyA gayA hai| (2) dantalekhakaH / likh+Nvun / lekh+ak| lekhaka+su / lekhakaH / dnt+aam+lekhk+su| dntlekhk+su| dantalekhakaH / yahAM likha akSaravinyAseM' (tu0pa0) dhAtu se zilpin bun' (3 / 1 / 145) se bun-pratyaya hai| vu ke sthAna meM pUrvavat aka-Adeza hotA hai| isa sUtra se akAnta lekhaka zabda kA jIvikA artha meM nitya SaSThI samAsa kA vidhAna kiyA gayA hai| kartari ca' (2 / 2 / 16) se pratiSedha prApta thaa| ku-gati-prAdi-tatpuruSaH (1) kugtipraadyH|18| pa0vi0-ku-gati-prAdaya: 1 / 3 / sa0-pra AdiryeSAM te prAdayaH / kuzca gatizca prAdayazca te-kugatiprAdaya: (bhuvriihigrbhitetretryogdvndv:)|| anu0-nityaM tatpuruSa iti caanuvrtte| anvaya:-kugatiprAdaya: supa: supA saha nityaM samAsastatpuruSaH / artha:-ku-gati-prAdaya: subantA: samarthena subantena saha nityaM samasyante, samAsazca tatpuruSo bhvti|| udA0-(ku pApAthai) kutsita: puruSa iti kupuruSa: / (gati:) urIkRtya / (prAdaya:) pragata AcArya iti prAcAryaH / (dur nindAyAm) duSThu puruSa iti duSpuruSaH / (su pUjAyAm) suSThu puruSa iti supuruSaH / (AG ISadarthe) ISat piGgala iti aapingglH| AryabhASA-artha-(kugatiprAdayaH) ku, gatisaMjJaka aura pra Adi subantoM kA samartha subanta ke sAtha (nityam) sadA samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| ___udA0- (ku pApa) kutsitaH puruSa iti kupuruSaH / pApI puruss| (gatisaMjJaka) uriikRty| svIkAra krke| (prAdi) pragata AcArya iti prAcArya: / prakRSTa aacaary| (dura nindA) duSThu puruSa iti duSpuruSaH / nindita puruss| (su pUjA) suSchu puruSa iti supuruSaH / pUjanIya puruSa / (AG ISat) ISat piGgala iti ApiGla: / thor3A bhuuraa| Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 dvitIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH siddhi-(1) kupuruSaH / ku+su+puruSa+su / kupuruSa+su / kupuruSaH / (2) uriikRty| urii+su+kR+ktvaa| urii+kR+lyp| urI+kR+tuka+ya / urii+kR+t+y| uriikRty+su| uriikRty| yahAM uryAdicciDAcazca' (1 / 4 / 61) urI' zabda kI gati saMjJA hai| gatisaMjJaka urI-zabda kA ktvA-pratyayAnta kRtvA zabda ke sAtha samAsa hone para samAse'naapUrve kvo lyap (7 / 1 / 37) se ktvA ko lyap Adeza hotA hai aura hrasvasya piti kRti tuka' (6 / 2 / 72) se tuk Agama hotA hai| (3) prAcArya: / pr+su+aacaary+su| praacaary+su| praacaaryH| yahAM pra' zabda kA AcArya zabda ke sAtha tatpuruSa samAsa hai| pra-Adi zabdoM kA pATha 'prAdayaH' (4 / 1 / 58) sUtra ke pravacana meM darzAyA gayA hai| upapadatatpuruSaH upapadam (atiG) upapadamatiG / 16 / pa0vi0-upapadam 1 / 1 atiG 1 / 1 / sa0-na tiG iti atiG (naJtatpuruSaH) / anu0-nityaM tatpuruSa iti caanuvrtte| anvaya:-atiG sup supA saha nityaM samAsastatpuruSaH / artha:-atiGantamupapadasubantaM samarthena subantena saha nityaM samasyate tatpuruSazca samAso bhvti|| udA0-kumbhaM karotIti kumbhakAra: / nagaraM karotIti nagarakAra: / AryabhASA-artha-(atiG) tiGanta se bhinna (upapadam) upapada subanta kA samartha subanta ke sAtha (nityam) sadA samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-kumbhaM karotIti kumbhakAraH / jo ghar3A banAtA hai vaha kumhaar| nagaraM karotIti ngrkaarH| jo nagara banAtA hai vaha ngrkaar| siddhi-(1) kumbhakAraH / kumbha+Das+kR+aN / kumbh+kaa+a| kumbhkaar+su| kumbhkaarH| yahAM kumbha karma upapada hone para DukRJ karaNe' (ta0u0) dhAtu se aN pratyaya hai| 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se kR dhAtu ko vRddhi hotI hai| aise hii-ngrkaarH| Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 upapadam (amA-eva) - pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) amaivAvyayena / 20 / pa0vi0-amA 3 / 1 eva avyayapadam avyayena 3 / 1 / anu0 - upapadaM tatpuruSa iti cAnuvartate / anvayaH - upapadaM sub amaivAvyayena supA saha samAsastatpuruSaH / artha:- upapadaM subantam amantena eva avyayena samarthena subantena saha samasyate, nAnyena saha / tatpuruSazca samAso bhavati / pUrvasUtreNaiva samAse siddhe niyamArthamidumucyate / udA0 - svAduGkAraM bhuGkte / lavaNaGkAraM bhuGkte / sampannaGkAraM bhuGkte / AryabhASA-artha- (upapadam ) upapada subanta kA ( amA) jisake anta meM am hai (eva) usI (avyayena) avyaya samartha subanta ke sAtha samAsa hotA hai, kisI anya ke sAtha nahIM aura usakI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0- svAduGkAraM bhuGkte / bhojana ko svAdiSTa banAkara khAtA hai| lavaNaGkAraM bhuGkte / bhojana ko namakIna banAkara khAtA hai / sampannaGkAraM bhuGkte / bhojana ko ghRta Adi se sampanna karake khAtA hai| siddhi-svAduGkAram / svAdum+kR+Namul / svAdum+kAr+am / svAduGkAram+su / svAduGkAram / yahAM 'DukRJ karaNeM' (ta030) dhAtu se 'svAdumi Namul' ( 3 / 4 / 26) se Namul pratyaya hai| yahAM 'svAdum' upapada kA amanta avyaya 'kAram' ke sAtha samAsa hotA hai| isakI 'kRnmejantaH' (111139 ) se avyaya saMjJA hai / 'avyayAdApsupaH' (2/4/82) se| supratyaya kA lopa ho jAtA hai| upapadatatpuruSavikalpaH tRtIyAdIni (3) tRtIyAprabhRtInyanyatarasyAm / 21 / pa0vi0 tRtIyA - prabhRtIni 1 / 3 anyatarasyAm avyayapadam / sao - tRtIyA prabhRtiryeSAM tAni - tRtIyAprabhRtIni (bahuvrIhi: ) / Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 dvitIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH anu0-upapadam, amaivAvyayena, tatpuruSa iti caanuvrtte| anvaya:-tRtIyAprabhRtIni upapadAni supo'maivAvyayena supA sahAnyatarasyAM smaassttpurussH| artha:-tRtIyAprabhRtIni upapadAni subantAni amantena eva avyayena samarthena subantena saha vikalpena samasyante, tatpuruSazca samAso bhavati / udA0-mUlakenopadaMzaM bhungkte| mUlakopadaMzaM bhungkte| uccaiH kaarmaacsstte| uccai:kaarmaacsstte| AryabhASA-artha-(tRtIyAprabhRtIni) upadaMzastRtIyAyAm (3 / 4 / 47) se lekara jo upapada haiM una upapada subantoM kA (amA) am jisake anta meM hai (eva) usI (avyayena) avyaya samartha subanta ke sAtha (anyatarasyAm) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-mUlakena upadaMzaM bhungkte| mulakopadaMzaM bhungkte| mUlI ko dAMta se kATakara usake sAtha roTI khAtA hai| uccaiH kAramAcaSTe / uccaiHkAramAcaSTe / he brAhmaNa ! terI kanyA garbhiNI hai, he vRSala ! kyA tU ise UMcA svara karake kahatA hai| siddhi-(1) mUlakopadaMzam / muulk+ttaa+updNsh+nnmul| muulk+updNsh+am| muulkopdNshm+su| mUlakopadaMzam / ___yahAM 'upadaMzastRtIyAyAm' (3 / 4 / 47) se tRtIyAnta mUlaka zabda upapada hone para DukRJa karaNe (ta030) dhAtu se Namul pratyaya hai| 'aco Niti (7 / 2 / 115) se kR dhAtu ko vRddhi hotI hai| tRtIyAnta 'mUlaka' zabda kA amanta avyaya kAram' ke sAtha isa sUtra se vikalpa se samAsa hotA hai| kRnmejanta:' (1 / 1 / 39) se makArAnta kAram' zabda kI avyaya saMjJA hai| (2) uccai:kAram / uccaiH+su+kR+nnmul| uccaiH+kaa+am| uccai:kaarm+su| uccai:kaarm| yahAM 'avyaye'yathAbhipretAkhyAne0' (3 / 4 / 59) se uccaiH' avyaya zabda upapada hone se kR dhAtu se Namul pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| tRtIyAdIni (ktvA) (4) ktvA caa22| pa0vi0-ktvA 31 ca avyypdm| anu0-upapadam, tRtIyAprabhRtIni, anyatarasyAm iti caanuvrtte| Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvayaH-tRtIyAprabhRtIni upapadAni supa: ktvA supA saha cAnyatarasyAM smaassttpurussH| artha:-tRtIyAprabhRtIni upapadAni subantAni ktvA-pratyayAntenApi samarthena subantena saha vikalpena samasyante, tatpuruSazca samAso bhvti| udA0-uccaiH kRtvaa| uccaiHkRtya / AryabhASA-artha-(tRtIyAprabhRtIni) upadaMzastRtIyAyAm (3 / 4 / 47) isase lekara (upapadam) jo upapada haiM una upapada subantoM kA (ktvA) ktvA-pratyayAnta samartha subantoM ke sAtha (ca) bhI (anyatarasyAm) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (tatpuruSaH) tatpuruSa saMjJA hotI hai| udA0-uccaiH kRtvaa| koI kahatA hai- he brAhmaNa ! terI kanyA garbhiNI hai, he vRSala ! kyA tU ise UMcA svara karake kahatA hai| uccaiHkRtya / yahAM samAsa hogyaa| artha pUrvavat hai| siddhi-uccaiHkRtya / uccaiH+su+kR+ktvA / uccai+kR+lyap / uccaiHkR+tuk+y| uccaiH+kR+t+y| uccaiHkRty+su| uccaiHkRty| yahAM 'avyaye'yathAbhipretAkhyAne kRJa: ktvANamulau' (3 / 4 / 59) se kR dhAtu se ktvA pratyaya aura isa sUtra se tatpuruSa samAsa hai| 'samAse'napUrve ktvo lyap (7 / 1 / 37) se samAsa meM ktvA ke sthAna meM lyap Adeza hotA hai| 'hasvasya piti kRti tuk (6 / 2 / 62) se tuk Agama hotA hai| jahAM samAsa nahIM hotA vahAM-uccaiH kRtvA / iti ttpurussprkrnnm| bahuvrIhiprakaraNam zeSAdhikAra: (1) zeSo bahuvrIhiH / 23 / pa0vi0-zeSa: 11 bahuvrIhi: 11 / anvaya:-zeSa: samAso bhuvriihiH| artha:-pUrvoktAdanyaH zeSa: samAso bahuvrIhisaMjJako bhavati / itydhikaaro'ym| ___ AryabhASA-artha- (zeSa:) pUrvokta samAsa se bhinna zeSa samAsa kI (bahuvrIhiH) bahuvrIhi saMjJA hotii| yaha saMjJA-adhikAra sUtra hai| Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 375 dvitIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 375 anekaM subantam (2) anekamanyapadArthe / 24 / pa0vi0-anekam 1 / 1 anyapadArthe 7 / 1 / sa0-na ekamiti anekam (nnyttpurussH)| anyacca tat padamiti anyapadam, tsy-anypdsy| anyapadasyArtha iti anyapadArthaH, tasminanyapadArthe (krmdhaarygrbhitsssstthiittpuruss:)| anu0-vibhASA, bahuvrIhi: itynuvrtte| anvaya:-anyapadArthe'nekaM sup parasparaM vibhASA samAso bahuvrIhiH / artha:-anyapadArthe vartamAnam anekaM subantaM parasparaM vikalpena samasyate, bahuvrIhizca samAso bhvti| prathamAmekAM varjayitvA sarveSu vibhakti-artheSu bahuvrIhi: samAso bhvti| udA0-(dvitIyA) prAptamudakaM yaM grAmaM sa prAptodako grAma: / (tRtIyA) UDho ratho yena sa uuddhrtho'nddvaan| (caturthI) upahRtaH pazuryasmai sa upahRtapazU rudraH / (paJcamI) uddhRtamodanaM yasyA: sA uddhRtaudanA sthaalii| (SaSThI) citrA gAvo yasya sa citrgurdevdttH| (saptamI) vIrA: puruSA yasmin sa vIrapuruSako grAmaH / AryabhASA-artha-(anyapadArthe) anya pada ke artha meM vidyamAna (anekam) eka se adhika subantoM kA paraspara (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (bahuvrIhi:) bahuvrIhi saMjJA hotI hai| yahAM eka prathamA vibhakti ko chor3akara dvitIyA Adi saba vibhaktiyoM ke arthoM meM bahuvrIhi samAsa hotA hai| udA0-(dvitIyA) prAptamudakaM yaM grAmaM sa prAptodako grAma: / vaha grAma jise jala prApta hogayA hai| (tRtIyA) UDho ratho yena sa UDharatho'naDvAn / vaha baila jisake dvArA ratha vahana kiyA gayA hai| (caturthI) upahRtaH pazuryasmai sa upahRtapazU rudraH / vaha rudra devatA jisake liye baila Adi pazu upahAra rUpa meM diyA gayA hai| (paJcamI) uddhRtamodanaM yasyAH sA uddhataudanA sthaalii| vaha sthAlIpatIlI jisase bhAta nikAla liyA gayA hai| (SaSThI) citrA gAvo yasya sa citragurdevadatta: / vaha devadatta jisakI gAya citakabarI haiN| (saptamI) vIrA: puruSA yasmin sa vIrapuruSako grAma: / vaha gAMva jisameM vIrapuruSa rahate haiN| siddhi-prAptodakaH / praapt+su+udk+su| praaptodk+su| prAptodakaH / Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pra -pravacanam yahAM prApta aura udaka do padoM kA bahuvrIhi samAsa kiyA gayA hai| ye donoM pada apane se anya ( bhinna) tIsare grAma pada : artha meM vidyamAna haiM ki 'grAma' jise jala prApta hogayA hai / aise hI- 'UDharathaH ' Adi / 376 avyayAdayaH (3) saMkhyayA'vyayAsannAdUrAdhikasaMkhyAH saMkhyeye / 25 / pa0vi0 saMkhyayA 3 / 1 avyaya - Asanna - adUra- adhika-saMkhyA: 1 / 3 saMkhyeye 7 / 1 / sa0 - avyayaM ca AsannaM ca adUraM ca adhikaM ca saMkhyA ca tAH - avyaya0 saMkhyA: ( itaretarayogadvandva : ) / saMkhyAtumarha saMkhyeyam, gaNanIyamityarthaH (kRdantavRtti: ) / anu0 - vibhASA, bahuvrIhiH iti cAnuvartate / anvayaH-avyaya0saMkhyAH supa: saMkhyeye saMkhyayA supA saha vibhASA samAso bahuvrIhiH / artha:-avyayAdayaH subantA saMkhyeye'rthe vartamAnena saMkhyAvAcinA samarthena subantena saha vikalpena samasyante, bahuvrIhizca samAso bhavati / udA0- (avyayam) dazAnAM samIpamiti upadazAH puruSAH / (Asannam ) dazAnAmasannamiti AsannadazAH puruSAH / ( adUram) adUraM dazAnAmiti adUradazAH purussaaH| (adhikam ) adhikaM dazAnAmiti adhikadazAH puruSAH / (saMkhyA) dvau ca trayazca te dvitrAH puruSAH / trayazca catvArazca te tricaturA: puruSA: / AryabhASA - artha - (avyaya0 saMkhyAH) avyaya, Asanna, adUra, adhika aura saMkhyAvAcI subantoM kA (saMkhyeye) gaNanIya artha meM vidyamAna ( saMkhyayA ) saMkhyAvAcI subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (bahuvrIhi: ) bahuvrIhi saMjJA hotI hai| udA0- (avyaya) dazAnAM samIpamiti upadazA: puruSA: / lagabhaga daza puruSa / (Asanna ) AsannaM dazAnAmiti AsannadazA: puruSA: / artha pUrvavat / ( adUra) adUraM dazAnAmiti adUradazA: puruSA: / artha pUrvavat / (adhika) adhikaM dazAnAmiti adhikadazAH puruSA: / daza se adhika puruSa / (saMkhyA) dvau ca trayazceti dvitrA: puruSA: / do-tIna puruss| trayazca catvArazca iti tricaturAH puruSAH / tIna-cAra puruSa / Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 377 siddhi-upadazA: / upa+su+daza+jas / upadaza+jas / upadazAH / yahAM avyaya, upa subanta tathA saMkhyAvAcI daza subanta ke sAtha bahuvrIhi samAsa kiyA gayA hai| upa aura daza donoM pada apane artha se anya saMkhyeye gaNanIya puruSa pada ke artha ke vAcaka haiN| diGnAmAni dingnaamaanyntraale|26| pa0vi0-dik-nAmAni 1 / 3 antarAle 71 / sa0-dizAM nAmAnIti diGnAmAni (SaSThItatpuruSaH) / anu0-vibhASA, bahuvrIhi: iti cAnuvartate / anvaya:-diGnAmAni supo'ntarAle parasparaM samAso bahuvrIhiH / artha:-dizAvAcIni subantAni tadantarAle'rthe parasparaM vikalpena samasyante, bahuvrIhizca samAso bhavati / udA0-uttarasyA: pUrvasyAzca dizAyA antarAlamiti-uttarapUrvA dik (eshaanii)| pUrvasyA dakSiNAyAzca dizAyA antarAlamiti pUrvadakSiNA (AgneyI) dakSiNasyA: pazcimAyAzca dizAyA antarAlamiti dakSiNapazcimA (naiRti:)| pazcimAyA uttarasyAzca dizAyA antarAlamiti pazcimottarA (vaayvii)| ___AryabhASA-artha-(diGnAmAni) dizAvAcI subantoM kA (antarAle) unake bIca kI dizA ke kahane meM paraspara (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (bahuvrIhiH) bahuvrIhi saMjJA hotI hai| udA0-uttarasyA: pUrvasyAzca dizAyA antarAlamiti uttarapUrvA dik / uttara aura pUrva dizA ke bIca kI dizA, jise aizAnI kahate haiN| pUrvasyA dakSiNAyAzca dizAyA antarAlamiti puurvdkssinnaa| pUrva aura dakSiNa dizA ke bIca kI dizA jise AgneyI kahate haiN| dakSiNasyA: pazcimAyAzca dizAyA antarAlamiti dkssinnpshcimaa| dakSiNa aura pazcima dizA ke bIca kI dizA jise naiRti kahate haiN| pazcimAyA uttarasyAzca dizAyA antarAlamiti pshcimottraa| pazcima aura uttara dizA ke bIca kI dizA jise vAyavI kahate haiN| siddhi-uttarapUrvA / uttraa+dds+puurvaa+dds| uttraa+puurvaa| uttrpuurvaa+su| uttrpuurvaa| Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam yahAM uttarA aura pUrvA do dizAvAcI subantoM kA samAsa kiyA gayA hai| uttarA aura pUrvA donoM pada apane artha se anya antarAla - dizA aizAnI pada ke artha ke vAcaka haiN| 'striyA: puMvat 0 ' ( 6 | 3 | 34 ) se uttarA ko puMvadbhAva hotA hai| 378 vizeSa- dizAyeM daza hotI haiM- pUrva, dakSiNa, pazcima, uttara aura ina dizAoM ke antarAla kI dizA AgneyI, nairRti, vAyavI aura aishaanii| dhruvA (nIce kI dizA ) aura UrdhvA (Upara kI dizA ) / saptamyantaM tRtIyAntaM sarUpam tatra tenedamiti sarUpe / 27 / pa0vi0-tatra avyayam / tena 3 / 1 idam 1 / 1 iti avyayam / sarUpe 1 / 2 / sa0-samAnaM rUpaM yasya tat sarUpam, te - sarUpe (bahuvrIhi: ) / anu0 - vibhASA, bahuvrIhi: iti cAnuvartate / anvayaH-tatra, tena iti sarUpe supAvidamiti parasparaM vibhASA samAso bahuvrIhiH / arthaH- tatra iti saptamyante sarUpe dve pade, tena iti ca tRtIyAnte sarUpe dve pade idamityasminnarthe parasparaM samasyete, bahuvrIhizca samAso bhavati / udA0 - tatra (saptamyante sarUpe) kezeSu kezeSu gRhItvA idaM yuddhaM pravRttamiti kezAkezi / kaceSu kaceSu gRhItvA idaM yuddhaM pravRttamiti kacAkaci / tena (tRtIyAnte sarUpe) daNDaizca daNDaizca prahRtya idaM yuddhaM pravRttamiti - daNDAdaNDi / musalaizca musalaizca prahRtya idaM yuddhaM pravRttamiti musalAmusali / AryabhASA-artha-(tatra-sarUpe) saptamI - anta sarUpa do padoM kA (tena-sarUpe) aura tRtIyAnta sarUpa do padoM kA ( idamiti ) yaha yuddhAdi pravRtta huA isa artha meM (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (bahuvrIhaH) bahuvrIhi saMjJA hotI hai| udA0-(saptamyanta sarUpa do pada) kezeSu kezeSu gRhItvA idaM yuddhaM pravRttamiti keshaakeshi| eka dUsare ke bAloM meM hAtha DAlakara jo yuddha pravRtta huA use 'kezAkezi' kahate haiN| kaceSu kaceSu gRhItvA idaM yuddhaM pravRttamiti kacAkaci / artha pUrvavat hai / (tRtIyAnta sarUpa do pada) daNDaizca daNDaizca prahRtya idaM yuddhaM pravRttamiti daNDAdaNDi / Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 376 eka-dUsare para daNDoM se paraspara prahAra karake jo yuddha pravRtta huA use daNDAdaNDi' kahate haiN| musalaizca musalaizca prahRtya idaM yuddhaM pravRttamiti muslaamusli| eka-dUsare para musaloM se paraspara prahAra karake jo yuddha pravRtta huA use 'musalAmusali' kahate haiN| siddhi-kezAkezi / kesh+sup+kesh+sup| keza+keza+ic / keshaa+kesh+i| keshaakeshi+su| keshaakeshi| yahAM do sarUpa pada-'kezeSu, kezeSu' inakA 'idam' (yuddha) artha meM isa sUtra se bahuvrIhi samAsa hai| 'ic karmavyatihAre' (5 / 4 / 127) se samAsAnta ic pratyaya tathA 'anyeSAmapi dRzyate' (6 / 3 / 137) se pUrvapada ko dIrgha hotA hai| yahAM do keza pada apane artha se anya yuddha pada ke artha ke vAcaka haiN| aise hI-kacAkaci, daNDAdaNDi, muslaamusli| saha (tulyayoge) tena saheti tulyyoge|28| pa0vi0-tena 3 / 1 saha avyayam, iti avyayam, tulyayoge 71 / sa0-tulyena yoga iti tulyayoga:, tasmina-tulyayoge (tRtiiyaattpurussH)| anu0-vibhASA, bahuvrIhi: iti caanuvrtte| anvaya:-tulyayoge saheti sup tena supA saha vibhASA samAso bahuvrIhiH / artha:-tulyayoge'rthe vartamAnaM saha iti subantaM tena iti tRtIyAntena samarthena subantena saha vikalpena samasyate, samAsazca bahuvrIhirbhavati / udA0-putreNa saheti saputraH / saputra Agata: pitaa| chAtraiH saheti scchaatrH| sacchAtra Agata upAdhyAya: / AryabhASA-artha-(tulyayoge) tulyayoga (sAtha) artha meM vidyamAna (saha iti) 'saha' isa subanta kA (tena) tRtIyAnta samartha subanta ke sAtha (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai aura usakI (bahuvrIhiH) bahuvrIhi saMjJA hotI hai| udA0-putreNa saheti saputraH / saputra Agata: pitaa| pitA putra sahita AyA hai| chAtraiH saheti sacchAtraH / sacchAtra Agata upAdhyAya: / upAdhyAya chAtroM sahita AyA hai| siddhi-saputraH / saha+su+putra+bhis / saha+putra / saputra+su / saputraH / yahAM tulyayoga artha meM vidyamAna saha zabda kA tRtIyAnta putra ke sAtha bahuvrIhi samAsa hai| bahuvrIhi samAsa meM donoM pada upasarjana hote haiM ata: 'vopasarjanasya' (6 / 3 / 80) se Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam upasarjana 'saha' ke sthAna meM 'sa' Adeza hotA hai| aise hii-scchaatrH| yahAM putra aura pitA kA tathA chAtra aura upAdhyAya kA Agamana-kriyA meM tulya yogadAna hai| vizeSa-jahAM 'saha' zabda kA tulyayoga (sAtha) artha nahIM hotA hai vahAM bahuvrIhi samAsa bhI nahIM hotA hai| jaise-sahaiva dazabhiH putrairbhAraM vahati grdbhii| daza putroM ke vidyamAna hote huye bhI gadhI bojhA DhotI hai| yahAM 'saha' zabda vidyamAna artha meM hai, sAtha artha meM nhiiN| dvandvasamAsa: cArthe dvndvH|26| pa0vi0-ca-arthe 7 / 1 dvandva: 1 / 1 / sa0-casya artha iti cArthaH, tasmin-cArthe (sssstthiittpuruss:)| anu0-vibhASA, 'anekam' iti ca maNDUkapluptyA'nuvartate / anvaya:-cArthe'nekaM sup parasparaM vibhASA samAso dvandvaH / artha-cArthe vartamAnaM aneka subantaM parasparaM samasyate dvandvazca samAso bhvti| udA0-plakSazca nyagrodhazca tau-plkssnygrodhau| dhavazca khadirazca palAzazca te-dhavakhadirapalAzA: / pANI ca pAdau ca eteSAM samAhAra: pANipAdam / zirazca grIvA ca etayo: samAhAra: zirogrIvam / AryabhASA-artha-(cArthe) ca' zabda ke artha meM vidyamAna (anekam) aneka subantoM kA paraspara (vibhASA) vikalpa se samAsa hotA hai| aura usakI (dvandvaH) dvandva saMjJA hotI hai| udA0-plakSazca nyagrodhazca tau plkssnygrodhau| pilakhana aura bar3a kA yog| dhavazca khadirazca palAzazca te-dhvkhdirplaashaa:| dhau, khaira aura DhAka kA yog| pANI ca pAdau ca eteSAM samAhAra: pANipAdam / hAthoM aura pAvoM kA smuuh| zirazca grIvA ca etayo: samAhAra: zirogrIvam / zira aura gardana kA smuuh| siddhi-(1) plakSanyagrodhau / plkss+su+nygrodh+su| plakSanyagrodha+aura plkssnygrodhau| (2) pANipAdam / paanni+au+paad+au| paannipaad+su| paannipaad+am| paannipaadm| yahAM dvandvazca prANitUryasenAGgAnAm (2 / 4 / 2) se ekavadbhAva hotA hai| vizeSa-ca zabda ke artha- ca zabda ke samuccaya, anvAcaya, itaretarayoga aura samAhAra ye cAra artha hote haiN| samuccaya aura anvAcaya artha meM dvandva samAsa nahIM hotA hai| Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 38 1 itaretarayoga aura samAhAra artha meM dvandva samAsa hotA hai| samuccaya - IzvaraM guruM ca bhajasva / tU Izvara kA bhajana aura guru kI sevA kara / anvAcaya- bhikSAmaTa gAM cAnaya / bhikSA le A aura gau ko bhI le aanaa| itaretarayoga aura samAhAra ke udAharaNa Upara likha diye haiM / tU samAsapadAnAM prayogavidhiH (1) upasarjanaM pUrvam | 30 | upasarjanam pa0vi0 - upasarjanam 1 / 1 pUrvam 1 / 1 / arthaH-asmin samAsaprakaraNe upasarjanasaMjJakaM padaM pUrvaM prayoktavyam / pUrvaprayogavidhAnaM paraprayoganivRttyartham / udA0 - dvitIyA- kaSTaM zrita iti kaSTazritaH / tRtIyA zaMkulayA khaNDa iti zaMkulAkhaNDa: / caturthI yUpAya dAru iti yUpadAru | paJcamI - corAd bhayamiti corbhym| SaSThI - rAjJaH puruSa iti rAjapuruSaH / saptamI - akSeSu zauNDa iti akSazauNDaH / AryabhASA - artha - isa samAsa prakaraNa meM (upasarjanam) upasarjana saMjJAvAle pada kA (pUrvam) pahale prayoga karanA cAhiye / udA0-dvitIyA - kaSTaM zrita iti kaSTazritaH / kaSTa ko prApta huA, ityAdi / siddhi-kaSTazritaH / kaSTa+am+zrita+su / kaSTazrita+su / kaSTazritaH / 'prathamAnirdiSTaM samAsa upasarjanam (1 / 2143 ) isa sUtra se samAsa prakaraNa ke sUtroM meM jo pada prathamA vibhakti se nirdiSTa kiyA gayA hai, usakI upasarjana saMjJA kI hai / jaise 'dvitIyA zritAtItapatitagatAtyastaprAptApannaiH' (2 / 1/24 ) isa samAsavidhAyaka sUtra meM 'dvitIyA' pada ko prathamA vibhakti se nirdiSTa kiyA gayA hai ata: usakI upasarjana saMjJA hai / ata: 'kaSTaM zrita:' meM dvitIyAnta 'kaSTam' zabda kA pahale prayoga kiyA jAtA hai aura zrita zabda kA pazcAt prayoga hotA hai| aisA hI anya udAharaNoM meM samajha leveM / upasarjanaM param (2) rAjadantAdiSu param / 31 / pa0vi0 - rAjadanta - AdiSu 7 / 3 param 1 / 1 / sao - rAjadanta AdiryeSAM te rAjadantAdaya:, teSu - rAjadantAdiSu (bahuvrIhi: ) / Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-upasarjanam ityanurtate / anvayaH - rAjadantAdiSu upasarjanaM param / arthaH- rAjadantAdiSu zabdeSu upasarjanasaMjJakaM padaM paraM prayoktavyam / pUrvasUtrasyAyamapavAdaH / udA0-dantAnAM rAjA iti rAjadantaH / vanasyAgre iti agrevaNam, ityAdi / gaNa:- rAjadantaH / agrevaNam / liptavAsitam / nagnamuSitam / siktsNmRssttm| mRSTaluJcitam / avaklinnapakvam / arpitoptam / uptagADham / ulUkhalamUsalam / taNDulakiNvam / dRSadupalam / aargvaaynbndhkii| citrarathabAhlIkam / Avantyazmakam / zUdrAryam / snAtakarAjAnau / viSvaksenArjunau / akSidhruvam / dAragavam / dharmArthau / arthadharmau / kAmArthI | arthakAmau / zabdArthau / arthazabdau / vaikArikatam / gajavAjam / gopAladhAnIpUlAsam / pUlAsakakaraNDam / sthUlapUlAsam / . uzIrabIjam / siJjAstham / citrAsvAtI / bhAryApatI / jAyApatI / jampatI / dampatI / putrapatI / putrapazU / kezazmazrU / zmazrukezau / zirobIjam / sapirmadhunI / madhusarpiSI / Adyantau / antAdI guNavRddhI / vRddhiguNau / iti rAjadantAdaya: / 1 AryabhASA-artha-(rAjadantAdiSu) rAjadanta Adi zabdoM meM (upasarjanam ) upasarjana saMjJAvAle pada kA (param ) pazcAt prayoga karanA caahiye| yaha pUrva sUtra kA apavAda hai| udA0 - dantAnAM rAjA iti rAjadantaH / dAMtoM kA rAjA / vanasyAgre iti agrevaNam / vana kA agalA bhAga / siddhi - (1) rAjadantaH / danta+Am+rAjan+su / rAjan+danta / rAjadanta+su / rAjadantaH / yahAM 'SaSThI' (2 1218) isa sUtra meM 'SaSThI' kI upasarjana saMjJA hai, ata: samAsa meM SaSThyanta 'danta' zabda kA para- prayoga kiyA gayA hai| (2) agrevaNam / vana + Gas +agre+Gi / agrevaNam / yahAM pUrvavat upasarjana vana kA para-prayoga kiyA gayA hai| nipAtana se Gi-vibhakti kA aluk hotA hai| Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH ghi dvandve ghi|32| pa0vi0-dvandve 7 / 1 ghi 11 / anu0-atra 'pUrvam' ityanuvartate na prm| anvaya:-dvandve ghi pUrvam / artha:-dvandve samAse ghi-saMjJakaM padaM pUrva pryoktvym| udA0-paTuzca guptazca tau paTuguptau / mRduzca guptazca tau mRduguptau / AryabhASA-artha-(dvandve) dvandva samAsa meM (ghi) ghi saMjJAvAle pada kA (pUrvam) pahale prayoga karanA caahiye| udA0-paTuzca guptazca tau pttuguptau| paTu aura gupta nAmaka puruss| mRduzca guptazca tau mduguptau| mRdu aura gupta nAmaka puruss| siddhi-paTuguptau / pttu+su+gupt+su| pttugupt+au| pttuguptau| yahAM 'paTu' zabda kI zeSo dhyasakhi (1 / 417) se ghi-saMjJA hai ata: usakA pahale prayoga kiyA gayA hai aura gupta zabda kA pazcAt prayoga huA hai| ikArAnta, ukArAnta puMliGga zabdoM kI ghi' saMjJA hai| aise hii-mdguptau| ajAdi adantaM ca (4) ajAdyadantam / 33 / pa0vi0-ajAdi-adantam 1 / 1 / / sa0-ac Adiryasya tat-ajAdi, at ante yasya tat-adantam, ajAdi ca tad adantaM ceti ajAdyadantam (bhuvriihigrbhitkrmdhaaryH)| anu0-dvandve, pUrvamiti caanuvrtte| anvaya:-dvandve'jAdi adantaM puurvm| artha:-dvandve samAse'jAdi-adantaM padaM pUrvaM pryoktvym| udA0-uSTrazca kharazca etayo: samAhAra ussttrkhrm| uSTrazca zazakazca etayo: samAhAra ussttrshshkm| . Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(dvandve) dvandva samAsa meM (ajAdi-adantam) ac jisake Adi meM aura akAra (at) jisake anta meM hai, aise pada kA (pUrvam) pahale prayoga karanA caahiye| udA0-uSTrazca kharazca etayo: samAhAra uSTrakharam / UMTa aura gadhe kA smuuh| uSTrazca zazakazca etayo: samAhAra uSTrazazakam / UMTa aura kharagoza kA samUha / siddhi-uSTrakharam / uSTra+su+khara+su / ussttrkhr+su| ussttrkhrm| yahAM uSTra' zabda ajAdi aura akArAnta hai isaliye isakA pahale prayoga kiyA gayA hai, khara zabda kA nhiiN| yahAM vibhASA vRkSamRga0' (2 / 4 / 12) se dvandva samAsa meM ekavadbhAva hotA hai| aise hI-uSTrazazakam / alpAca (5) alpAntaram / 34 / pa0vi0-alpAntaram 1 / 1 / sa0-alpo'c yasmin tat-alpAc (bhuvriihi:)| dve ime alpAcau, idamanayoratizayena alpAc iti alpAntaram (tddhitvRtti:)| 'dvivacanavibhajyo0' (5 / 3 / 57) iti tarap-pratyayaH / anu0-dvandve, pUrvamiti cAnuvartate / anvayaH-dvandve'lpAntaraM puurvm|| artha:-dvandve samAse'lpAntaraM padaM pUrva prayoktavyam / udA0-plakSazca nyagrodhazca tau-plkssnygrodhau| dhavazca khadirazca palAzazca te-dhavakhadirapalAzA: / ___ AryabhASA-artha-(dvandve) dvandva samAsa meM (alpAntaram) do padoM meM jo thor3e ac (svara) vAlA pada hai usakA (pUrvam) pahale prayoga karanA caahiye| udA0-plakSazca nyagrodhazca tau-plkssnygrodhau| pilakhana aura bar3a kA yog| dhavazca khadirazca palAzazca te-dhavakhadirapalAzA: / dhau, khaira aura DhAka kA yog| siddhi-plakSanyagrodhau / plkss+su+nygrodh+su| plkssnygrodh+au| plakSanyagrodhau / yahAM plakSa pada meM do ac aura nyagrodha pada meM tIna ac haiM ata: alpActara plakSa pada kA pUrva prayoga kiyA gayA hai| aise hI- 'dhavakhadirapalAzA:' meM bhI jAna leveN| vizeSa-yahAM 'alpAcataram' pada meM tara' pratyaya kA nirdeza gauNa hai| kevala do padoM meM hI nahIM apitu do se adhika padoM ke prayoga meM bhI 'alpAc pada kA pUrva prayoga Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 385 kiyA jAtA hai| jaise ki 'dhavakhadirapalAzA: ' udAharaNa meM dhava pada kA pUrva - prayoga spaSTa hai| dhava ko hindI meM 'dhau' kahate haiN| bhAvaprakAza nighaNTu vaTAdivarga meM dhava ke saMskRta nAma aura guNa likhe haiM dhavo dhaTo nanditaruH sthiro gauro dhurandharaH / dhavaH zItaH pramehArza: pANDupittakaphApahaH / 60 / plakSa ko hindI meM pAkhara vA pilakhana kahate haiN| bhAvaprakAza meM likhA haiplakSo jaTI parkarI ca parkaTI ca striyAmapi / 11 / plakSa: kaSAya: ziziro vraNayonigadApahaH / dAhapittakaphAsraghnaM zothahA raktapittanut // 12 // saptamIvizeSaNaM ca (6) saptamIvizeSaNe bahuvrIhau / 35 / pa0vi0-saptamI-vizeSaNe 1 / 2 bahuvrIhau 7 / 1 / sa0-saptamI ca vizeSaNaM ca te - saptamIvizeSaNe ( itaretarayogadvandvaH) / anu0 - 'pUrvam' ityanuvartate / anvayaH - bahuvrIhau saptamIvizeSaNe pUrve / artha:- bahuvrIhau samAse saptamyantaM vizeSaNavAci ca padaM pUrvaM prayoktavyam / udA0- (saptamI) kaNThe sthitaH kAlo yasya sa knntthekaalH| urasi sthitAni lomAni yasya sa urasilomA / (vizeSaNam) citrA gAvo yasya sa citraguH / zabalA gAvo yasya zabalaguH / AryabhASA - artha - (bahuvrIhau ) bahuvrIhi samAsa meM (saptamI - vizeSaNe ) saptamyanta pada kA aura vizeSaNavAcI pada kA (pUrvam) pahale prayoga karanA cAhiye / udA0- (saptamI) kaNThe kAlaH sthito yasya sa kaNThekAla: / vaha jisake kaNTha meM kAla sthita hai / urasi sthitAni lomAni yasya sa urasilomA / vaha jisakI chAtI meM bAla haiN| (vizeSaNa) citrA gAvo yasya saH citraguH / citrita gauvoMvAlA / zabalA gAvo yasya saH zabalaguH / raMga-biraMgI gauvoMvAlA / siddhi - (1) kaNThekAlaH / kaNTha+Gi+kAla+su / kaNThekAla+su / kaNThekAlaH / yahAM saptamyanta 'kaNThe' pada kA pahale prayoga kiyA gayA hai| yahAM 'amUrddhamastakAt svAGgAdakAyeM' (6 / 3 / 10 ) se saptamI vibhakti kA aluk hai, lopa nahIM huA hai| aise hI - urasilomA / Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) citraguH / citr+js+go+js| citrgo| citrgu+su| citraguH / yahAM vizeSavAcI citra' pada kA pUrva-prayoga kiyA gayA hai| gostriyorupasarjanasya' (1 / 2 / 48) se go-zabda ko hasva hotA hai| aise hI shblguH| niSThAntam (7) nisstthaa|36| vi0-niSThA 11 anu0-pUrvam, bahuvrIhau iti cAnuvartate / anvaya:-bahuvrIhau niSThA pUrvam / artha:-bahuvrIhau samAse niSThAntaM padaM pUrva pryoktvym| udA0-kRta: kaTo yena sa kRtktt:| bhikSitA bhikSA yena sa bhikSitabhikSa: / avamuktA upAnad yena sa avamuktopAnatka: / AhUta: subrahmaNyaM yena sa AhUtasubrahmaNyaH / AryabhASA-artha-(bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (niSThA) niSThAnta pada kA (pUrvam) pahale prayoga karanA caahiye| udA0-kRta: kaTo yena sa kRtkttH| vaha jisane caTAI banAlI hai| bhikSitA bhikSA yena sa bhikssitbhikssH| vaha jisane bhIkha mAMgalI hai| avamuktA upAnad yena sa avamuktopAnatka: / vaha jisane jUtA utAra diyA hai| AhUtaM subrahmaNyaM yena sa AhUtasubrahmaNyaH / vaha jisane subrahmaNya (saubhAgya) ko Amantrima kara liyA hai athavA vaha jisane subrahmaNyA RcA se homa kara liyA hai| siddhi-kRt+su+ktt+su| kRtktt+su| kRtakaTaH / yahAM kRta pada niSThA-pratyayAnta (kR+kta) hai, ata: usakA bahuvrIhi samAsa meM pahale prayoga kiyA gayA hai| ktaktavatU niSThA' (111 / 26) se 'kta' pratyaya kI niSThA saMjJA hai| aise hI-bhikSitabhikSa:' aadi| niSThAntaM vA vA''hitAgnyAdiSu / 37 / pa0vi0-vA avyayam, ahitAgni-AdiSu 7 / 3 / sa0-AhitAgnirAdiryeSAM te-AhitAgnyAdayaH, teSu-AhitAgnyAdiSu (bhuvriihi:)| Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 387 anu0-pUrvam niSThA iti caanuvrtte| anvaya:-bahuvrIhau AhitAgnyAdiSu niSThA pUrvam / artha:-bahuvrIhau samAse AhitAgni-AdiSu padeSu niSThAntaM padaM vikalpena pUrvaM pryoktvym| udA0-Ahito'gniryena sa AhitAgniH, agnyAhito vaa| jAta: putro yasya jAtaputraH, putrajAto vaa| aahitaagniH| jAtaputraH / jaatdntH| jAtazmazruH / tailpiit:| ghRtapIta: / UDhabhAryaH / gatArthaH / ityAhitAgnyAdaya: / aakRtignno'ym| __ AryabhASA-artha- (bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (AhitAgni-AdiSu) AhitAgni Adi padoM meM (niSThA) niSThAnta pada kA (vA) vikalpa se (pUrvam) pahale prayoga karanA caahiye| udA0-Ahito'gniryena sa AhitAgniH / vaha jisane AnyAdhAna=agnihotra kara liyA hai| AnyAhita: / artha pUrvavat hai| jAta: putro yasya sa jAtaputraH / vaha jisake putra paidA hogayA hai| putrajAta: / artha pUrvavat hai| siddhi-aahitaagni/aanyaahitH| aahit+su+agni+su| AhitAgni+su / aahitaagniH| yahAM niSThAnta 'Ahita' pada kA pUrva prayoga huA hai| aanyaahitH| yahAM vikalpa pakSa meM niSThAnta 'Ahita:' aang+dhaa++kt| aa+hi+t| aahit+su| aahitH| yahAM 'dadhAterhiH' (7 / 4 / 42) se 'dhA' ko 'hi' Adeza hotA hai| aise hI- 'jAtaputraH' aadi| kaDArAdayaH kaDArAH krmdhaarye|38| pa0vi0-kaDArA: 1 / 3 karmadhAraye 7 / 1 / anu0-pUrvam, vA iti caanuvrtte| anvaya:-karmadhAraye kaDArA vA puurvm| artha:-karmadhAraye samAse kaDArAdaya: subantA vikalpena pUrva prayoktavyAH / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-kaDArazcAsau jaiminiriti kaDArajaimini: / jaiminikaDAro vaa| kddaar| gaDula / kaann| khaJja / kunntth| khnyjr| khalati / gaur| vRddha / bhikSuka / piGgala / tnu| vttr| iti kaDArAdayaH / AryabhASA-artha-(karmadhAraye) karmadhAraya samAsa meM (kaDArA:) kaDAra Adi subantoM kA (vA) vikalpa se (pUrvam) pahale prayoga karanA caahiye| udA0-kaDArazcAsau jaiminiriti kddaarjaiminiH| bhUre raMga kA jaimini Rssi| jaiminikaDAraH / artha pUrvavat hai| 'kaDAra: kapila: piGgapizaGgau kadrupiGgalau'ityamaraH / siddhi-kaDArajaimini: / kaDAra+su+jaimini+su / kaDArajaimini+su / kaDArajaiminiH / yahAM kaDAra pada kA pUrva-prayoga kiyA gayA hai| jaiminikaDAraH / yahAM vikalpa pakSa meM kaDAra zabda kA pazcAt-prayoga kiyA gayA hai| kaDAra vizeSaNa pada hai, usakA vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam' (2 / 1156) se karmadhAraya samAsa hone para pUrva-prayoga prApta thA, ata: yahAM usakA vikalpa-vidhAna kiyA gayA hai| iti ekasaMjJAdhikAraH samAsasaMjJAdhikArazca samAptaH / iti paNDitasudarzanadevAcAryaviracite pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacane dvitIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH smaaptH| Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH (1) anabhihite |1| anabhihitAdhikAra: vi0-anabhihite 7 / 1 / sa0-na abhihitam iti anabhihitam, tasmin anabhihite ( naJtatpuruSaH) / abhihitaM kathitamityarthaH / anabhihitam, akathitama, anuktam, anirdiSTamiti paryAyAH / arthaH-'anabhihite' ityadhikAro'yam / yad ita UrdhvaM vakSyAmaH, tad anabhihite=akathite ityevaM veditavyam / yathAsthAnamudAhariSyAmaH / AryabhASA-artha- (anabhihite) 'anabhihite' yaha adhikAra sUtra hai / isase Age jo kaheMge use anabhihita - akathita viSaya meM samajhanA caahiye| isake yathAsthAna udAharaNa deNge| / dvitIyAvibhaktiprakaraNam dvitIyA (1) karmaNi dvitIyA / 2 / pa0vi0 - karmaNi 7 / 1 dvitIyA 1 / 1 / anu0-'anabhihite' ityanuvartate / anvayaH - anabhihite karmaNi dvitIyA / artha:- anabhihite karmaNi kArake dvitIyA vibhaktirbhavati / udA0 -devadattaH kaTaM karoti / yajJadatto grAmaM gacchati / AryabhASA-artha- (anabhihite) akathita (karmaNi) karma kAraka meM (dvitIyA) dvitIyA vibhakti hotI hai| udA0-devadattaH kaTaM karoti / devadatta caTAI banAtA hai| yajJadatto grAmaM gacchati / yajJadatta gAMva jAtA hai| siddhi-devadattaH kaTaM karoti / kR+laT / kR+u+tip / kar+o+ti / karoti / yahAM kR dhAtu se laTlakAra 'la: karmaNi ca bhAve cAkarmakebhyaH' (3/4/69) se kartA artha meM kiyA gayA hai| lakAra ke kartA, karma aura bhAva ye tIna artha hote haiN| jaba Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 360 lakAra kartA artha meM hotA hai, taba kartA kathita hotA hai aura karma tathA bhAva akathita hote haiN| prakRta sUtra se akathita karma 'kaTam' meM dvitIyA vibhakti hotI hai| kathita kartA meM 'prAtipadikArthaliGgaparimANavacanamAtre prathamA' (2 / 3 | 46 ) se prathamA vibhakti hotI hai| aise hI - yajJadatto grAmaM gacchati / dvitIyA tRtIyA ca (2) tRtIyA ca hozchandasi / 3 / pa0vi0 - tRtIyA 1 / 1 ca avyayapadam, ho: 6 / 1 chandasi 7 / 1 / anu0-anabhihite, karmaNi, dvitIyA cAnuvartate / anvayaH-chandasi horanabhihite karmaNi dvitIyA tRtIyA ca / arthaH-chandasi viSaye hu-dhAtoranabhihite karmaNi dvitIyA tRtIyA ca vibhaktirbhavati / udA0-(dvitIyA) yavAgUmagnihotraM juhoti / (tRtIyA) yavAgvA'gnihotraM juhoti / AryabhASA - artha - (chandasi ) veda viSaya meM (ho:) hu-dhAtu ke (anabhihite) akathita (karmaNi) karma kAraNa meM (dvitIyA tRtIyA ca) dvitIyA aura tRtIyA vibhakti hotI hai| - (dvitIyA) yavAgUmagnihotraM juhoti / devadatta lApasI kI agnihotra meM Ahuti detA hai / (tRtIyA) yavAgvA'gnihotraM juhoti / devadatta lApasI se agnihotra meM Ahuti detA hai| udA0 siddhi-yavAgUmagnihotraM juhoti / hu+laT / hu+zap+tip / hu+ (zlu)+ti / hu+hu+ti / jhu+hu+ti / ju+ho+ti / juhoti / yahAM 'hu-dAnAdanayo:, AdAne ca ityeke' (ju0pa0) dhAtu se laTlakAra kartA atha meM kiyA gayA hai| ataH kartA kathita aura karma akathita hai / prakRta sUtra se akathita kama 'yavAgUm' meM dvitIyA vibhakti hotI hai| tRtIyA vibhakti bhI hotI hai - yavAgvA'gnihotra juhoti / dvitIyA (3) antarAntareNayukte |4 | pa0vi0 - antarA - antareNa yukte 7 / 1 / sa0-antarA ca antareNa ca tau - antarAntareNau, tAbhyAmantarAntareNAbhyAm, antarAntareNAbhyAM yukta iti antarAntareNayuktaH, tasmin-antarAntareNayukte ( itaretarayogadvandvagarbhitatRtIyAtatpuruSaH) / Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH anu0 - dvitIyA ityanuvartate / anvayaH - antarAntareNayukte zabde dvitIyA / artha:-antarA antareNa ca yukte zabde dvitIyA vibhaktirbhavati 1 antarA antareNa iti ca nipAtau madhyamavinArthakau gRhyete / SaSThI vibhaktyapavAda: / 361 udA0-(antarA) antarA tvAM ca mAM ca kamaNDaluH / (antareNa) antareNa tvAM ca mAM` ca kamaNDaluH (antareNa) puruSa `kAraM na kiJcillabhyate / agnimantareNa kathaM pacet / AryabhASA- artha - (antarAntareNayukte ) antarA aura antareNa nipAta se saMyuk zabda meM (dvitIyA ) dvitIyA vibhakti hotI hai| yahAM 'antarA' nipAta madhyamavAcI aura 'antareNa' nipAta madhyamavAcI tathA vinAvAcI hai| udA0-(antarA) antarA tvAM ca mAM ca kamaNDaluH / mere aura tere bIca meM kamaNDala (jalapAtra) hai| (antareNa) antareNa tvAM ca mAM ca kamaNDaluH / mere aura tere bIca meM kamaNDala hai / antareNa puruSakAraM na kiJcillabhyate / puruSArtha ke binA kucha nahIM milatA hai| agnimantareNa kathaM pacet ? devadatta agni ke binA kaise pakAve / siddhi-antarA tvAM ca mAM ca kamaNDaluH / yahAM antarA nipAta ke yoga meM tvAm aura mAm meM dvitIyA vibhakti hai| aise hI- 'antareNa tvAM ca mAM ca kamaNDaluH' Adi / dvitIyA (4) kAlAdhvanoratyantasaMyoge / 5 / pa0vi0-kAla- adhvanoH 6 | 2 ( paJcamyarthe ), atyantasaMyoge / 7 / 1 / / 7 / 1 / sa0- kAlazca adhvA ca tau - kAlAdhvAnau, tayo: - kAlAdhvano: (itaretarayogadvandvaH) / atyantazcAsau saMyoga iti atyantasaMyoga:, tasminatyantasaMyoge (karmadhArayaH ) / kAlaH = samaya: | adhvA =mArgaH | anu0 - 'dvitIyA' ityanuvartate / anvayaH - kAlAdhvanordvitIyA'tyantasaMyoge / artha:- kAlavAcibhyo'dhvavAcibhyazca zabdebhyo dvitIyA vibhaktirbhavati, atyantasaMyoge gamyamAne / kriyAguNadravyaiH saha kAlAdhvano: sAkalyena sambandho'tyantasaMyoga ucyate / Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0- (1) kAla - (kriyA) mAsa madhIte devadattaH / saMvatsara madhIte yajJadatta: / (guNaH) mAsaM kalyANI / saMvatsaraM kalyANI / (dravyam) mAsaM gudddhaanaaH| saMvatsaraM guDadhAnAH / (2) adhvA - (kriyA) krozamadhIte devadattaH / yojanamadhIte yajJadattaH / (guNaH) krozaM kuTilA nadI / yojanaM kuTilA nadI / (dravyam) krozaM parvata: / yojanaM parvataH / 362 AryabhASA- artha - (kAlAdhvanoH) kAlavAcI aura adhvA = mArgavAcI zabdoM se (dvitIyA ) dvitIyA vibhakti hotI hai (atyantasaMyoge ) yadi vahAM atyanta saMyoga ho / kriyA, guNa aura dravya ke sAtha kAlavAcI aura adhvavAcI zabdoM kA sampUrNatA se sambandha honA atyanta saMyoga kahatA hai / udA0- - (1) kAla (kriyA) - mAsamadhIte devadattaH / devadatta eka mAsa nirantara par3hatA hai| saMvatsaramadhIte yajJadattaH / yajJadatta eka varSa nirantara par3hatA hai / (guNa) mAsaM kalyANI / eka mAsa kalyANamaya rahA / saMvatsaraM kalyANI / eka varSa kalyANamaya rhaa| (dravya) mAsaM gudddhaanaa:| eka mAsa guDamizrita dhANI khAI / saMvatsaraM guDadhAnA: / eka varSa guDamizrita dhANI khAI / (2) adhvA (kriyA) - krozamadhIte devadattaH / devadatta eka kosa taka pustaka par3hatA hai | yojanamadhIte yajJadattaH / yajJadatta eka yojana taka pustaka par3hatA hai| (guNa) krozaM kuTilA nadI / nadI eka kosa taka Ter3hI hai| yojanaM kuTilA nadI / nadI eka yojana taka Ter3hI hai| (dravya) krozaM parvata: / eka kosa taka pahAr3a hai| yojanaM parvata: / eka yojana taka pahAr3a hai| siddhi-mAsamadhIte devadattaH / yaha adhyayana kriyA ke atyanta saMyoga meM kAlavAcI 'mAsam' zabda meM dvitIyA vibhakti hai| aise hI - saMvatsaramadhIte yajJadatta:' Adi / dvitIyApavAdaH (tRtIyA) - (5) apavarge tRtIyA | 6 | pa0vi0 - apavarge 7 / 1 tRtIyA 1 / 1 / anu0-kAlAdhvanoratyantasaMyoge itynuvrtte| anvayaH-apavarge kAlAdhvanoratyantasaMyoge tRtIyA / artha:-apavarge'rthe kAlavAcibhyo'dhvavAbhyazca zabdebhyo'tyantasaMyoge sati tRtIyA vibhaktirbhavati / phalaprAptau satyAM kriyAparisamAptirapavarga ucyate 1 1 Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 363 udA0-(kAla:) maasenaanuvaako'dhiitH| saMvatsareNAnuvAko'dhIta: / (adhvA) krozenAnuvAko'dhIta: / yojnenaanuvaako'dhiitH| AryabhASA-artha-(apavarge) phala prApta hone para kriyAsamApti artha meM (kAlAdhvano:) kAlavAcI aura adhvA mArgavAcI zabdoM se (atyantasaMyoge) nirantaratA hone para (tRtIyA) tRtIyA vibhakti hotI hai| udA0-(1) (kAla) mAsenAnuvAko'dhIta: / eka mAsa nirantara veda kA anuvAka (adhyAya) par3hA aura use grahaNa bhI kara liyaa| saMvatsareNAnuvAko'dhIta: / eka varSa nirantara veda kA anuvAka par3hA aura use grahaNa bhI kara liyaa| (2) (adhvA) krozenAnuvAko'dhItaH / eka kosa bhara veda kA anuvAka par3hA aura use grahaNa bhI kara liyaa| yojanenAnuvAko'dhIta: / eka yojana bhara veda kA anuvAka par3hA aura use grahaNa bhI kara liyaa| siddhi-maasenaanuvaako'dhiit:| yahAM eka mAsa nirantara anuvAka par3hane aura use grahaNa karane para kAlavAcI 'mAsena' zabda meM tRtIyA vibhakti hai| yadi kevala atyantasaMyoga ho aura apavarga na ho vahAM pUrvasUtra se dvitIyA vibhakti hI hotI hai-mAsamanuvAko'dhItaH / aise hI- saMvatsareNAnuvAko'dhIta:' aadi| dvitIyApavAdaH (saptamI paJcamI ca) (6) saptamIpaJcamyau kArakamadhye 7 / pa0vi0-saptamI-paJcamyau 1 / 2 kAraka-madhye 71 / sa0-saptamI ca paJcamI ca te-saptamIpaJcamyau (itaretarayogadvandvaH) / kArakayormadhya iti kArakamadhyaH, tasmin-kArakamadhye (sssstthiittpurussH)| anu0-'kAlAdhvano:' itynuvrtte| anvaya:-kArakamadhye kAlAdhvano: sptmiipnycmyau| artha:-kArakayormadhye vartamAnebhya: kAlavAcibhyo'dhvavAcibhyazca zabdebhya: saptamIpaJcamyau vibhaktI bhvti| udA0-(1) kAla:-adya bhuktvA devadatto vyahe, dvayahAd vA bhoktaa| (2) adhvA-iMhastho'yamiSvAsa: kroze krozAd vA lakSyaM vidhyati / AryabhASA-artha-(kArakamadhye) do kAraka zaktiyoM ke bIca meM vidyamAna (kAlAdhvano:) kAlavAcI aura adhvavAcI zabdoM se (saptamIpaJcamyau) saptamI aura paJcamI vibhakti hotI hai| yaha dvitIyA vibhakti kA apavAda hai| Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(1) kAla-adya bhuktvA devadatto vyahe, vyahAd vA bhoktaa| Aja khAkara devadatta do dina meM khaayegaa| (2) adhvA-ihastho'yamiSvAsaH kroze krozAd vA lakSyaM vidhyati / yahAM avasthita yaha dhanurdhArI eka kosa para lakSya ko bIMdha detA hai| siddhi-adya bhuktvA devadatto vyahe, vyahAd vA bhoktA / yahAM kAlavAcI 'dvayaha' zabda devadatta kI do kartA-zaktiyoM ke madhya meM vidyamAna hai, ata: usameM saptamI athavA paJcamI vibhakti hai| aise hI-adhvA-ihastho'yamiSvAsa: kroze krozAd vA lakSyaM vidhyati / dvitIyA (7) karmapravacanIyayukte dvitIyA || pa0vi0-karmapravacanIya-yukte 7 / 1 dvitIyA 1 / 1 / sa0-karmapravacanIyairyukta iti karmapravacanIyayuktaH, tsmin-krmprvcniiyyukte| (tRtIyAtatpuruSaH) / artha:-karmapravacanIyasaMjJakairnipAtairyukte zabde dvitIyA vibhaktirbhavati / udA0-zAkalyasya saMhitAm anu prAvarSat / agastyamanu asiJcan prjaa:| AryabhASA-artha-(karmapravacanIyayukte) karmapravacanIyasaMjJaka nipAtoM se yukta zabda meM (dvitIyA) dvitIyA vibhakti hotI hai|| udA0-zAkalayasya saMhitAm anu prAvarSat / zAkalyasaMhitA pATha kI samApti para jora kI varSA huii| agastyam anu-asiJcan prajA: / agastya nakSatra ke udaya ke pazcAt prajAoM ne siMcAI kA kArya Arambha kara diyaa| siddhi-zAkalyasya saMhitAm anu prAvarSat / yahAM 'anurlakSaNe (1 / 4 / 83) se 'anu' nipAta kI karmapravacanIya saMjJA hai aura usake yoga meM saMhitAm' meM dvitIyA vibhakti hai| aise hI-agastyam anu asiJcan prajAH / dvitIyApavAdaH (saptamI)(8) yasmAdadhikaM yasya cezvaravacanaM tatra sptmii|6| pa0vi0-yasmAt 5 / 1 adhikam 1 1 yasya 6 / 1 ca avyayapadam, Izvaravacanam 1 / 1 tatra avyayapadam, saptamI 1 / 1 / sa0-Izvarasya vacanamiti Izvaravacanam (sssstthiittpurussH)| Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH anu0-'karmapravacanIyayukte' itynuvrtte| anvaya:-yatra yad yasmAdadhikaM yasya cezvaravacanaM tatra karmapravacanIyayukte sptmii| artha:-yatra yad yasmAdadhikam, yasya cezvaravacanaM tatra karmapravacanIyena yukte zabde saptamI vibhktirbhvti| dvitIyApavAda: / udA0-(1) yad yasmAdadhikam-upa khAryA dronnH| (2) yasya cezvaravacanam-adhi brahmadatte paJcAlA: / adhi paJcAleSu brahmadatta: / atra sva-svAminoIyorapi paryAyaNa saptamI vibhaktirbhavati / AryabhASA-artha-(yasmAd adhikam) jahAM jo jisase adhika hai (yasya cezvaravacanam) aura jisake Izvara hone kA kathana kiyA gayA hai (tatra) vahAM (karmapravacanIyayukte) karmapravacanIyasaMjJaka nipAta se yukta zabda meM (saptamI) saptamI vibhakti hotI hai| udA0-(1) jo jisase adhika-upa khAryAM dronnH| droNa se khArI adhika hai| droNa=20 sera, khArI=eka mnn| (2) Izvaravacana-adhi brahmadatte paJcAlA: / paJcAla brahmadatta ke adhIna haiM, vaha unakA Izvara hai| adhi paJcAleSu brahmadattaH / paJcAloM meM brahmadatta Izvara hai| yahAM sva aura svAmI donoM meM kramaza: saptamI vibhakti hotI hai| siddhi-(1) upa khAryAM dronnH| yahAM upo'dhike ca' (1 / 4 / 87) se 'upa' nipAta kI karmapravacanIya saMjJA hai| yahAM droNa se khArI ke adhika vacana meM khAryAm' meM saptamI vibhakti hai| (2) adhi brahmadatte pnycaalaa:| yahAM 'adhirIzvare (1 / 4 / 67) se adhi' nipAta kI karmapravacanIya saMjJA hai aura brahmadatta ke Izvaravacana meM brahmadatte' meM saptamI vibhakti hai| dvitIyApavAdaH (paJcamI) (6) paJcamyapAGparibhiH / 10 / pa0vi0-paJcamI 1 / 1 apa-AG-paribhi: 3 / 3 / sa0-apazca AG ca parizca te-apAGparaya:, tai:-apAGparibhiH (itretryogdvndv:)| anu0-karmapravacanIyayukte itynuvrtte| anvaya:-apAGparibhi: karmapravacanIyairyukte zabde pnycmii| Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam arthaH-apAGparibhiH karmapravacanIyairyukte zabde paJcamI vibhaktirbhavati dvitIyApavAdaH / udA0-( (1) apa-apa trigartebhyo vRSTo devaH / (2) AG-A pATaliputrAd vRSTo devaH / (3) pari-pari trigatebhyo vRSTo devaH / AryabhASA-artha-(apAGgaribhiH) apa, AG aura pari ina ( karmapravacanIyayukte) karmapravacanIyasaMjJaka nipAtoM se yukta zabda meM (paJcamI) paJcamI vibhakti hotI hai| yaha dvitIyA vibhakti kA apavAda hai| udA0- - (1) apa-apa trigartebhyo vRSTo deva: / trigarta deza (jAlandhara) ko chor3akara bAdala brsaa| (2) AG - A pATaliputrAd vRSTo devaH / pATaliputra (paTanA) taka bAdala barasA / (3) pari-pari trigartrebhyo vRSTo devaH / trigarta deza ko chor3akara bAdala barasA / siddhi - (1) apa trigartebhyo vRSTo devaH / yahAM 'apaparI varjane' (1 / 4 / 88) se 'apa' tathA 'pari' nipAta kI karmapravacanIya saMjJA hai aura usake yoga meM 'trigartebhya:' zabda meM paJcamI vibhakti hai| (2) A pATaliputrAd vRSTo deva: / yahAM 'AG maryAdAvacane (1 / 4 / 29 ) se 'AG' nipAta kI karmapravacanIya saMjJA hai aura usake yoga 'pATaliputrebhyaH' zabda meM paJcamI vibhakti hai| dvitIyApavAdaH (paJcamI) - (10) pratinidhipratidAne ca yasmAt / 11 / pa0vi0-pratinidhi-pratidAne 1 / 2 ca avyayapadam, yasmAt 5 / 1 / sa0-pratinidhizca pratidAnaM ca te pratinidhipratidAne ( itaretara yogadvandvaH) / anu0 - karmapravacanIyayukte, paJcama iti cAnuvartate / anvayaH-pratinidhipratidAne ca yasmAt tatra karmapravacanIyayukte zabde paJcamI / arthaH-yasmAt pratinidhiryasmAcca pratidAnaM tatra karmapravacanIyena yukte zabde paJcamI vibhaktirbhavati / mukhyasadRza: pratinidhiH / dattasya pratiniryAtanaM pratidAnam / udA0-(1) pratinidhi:- abhimanyurarjunataH prati / pradyumno vAsudevataH prati / (2) pratidAnam - devadatto mASAn asmai tilebhyaH prati yacchati / Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 367 dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH AryabhASA-artha- (yasmAt) jo jisakA (pratinidhi:) pratinidhi ho (yasmAcca pratidAnam) aura jisakA jisase pradAna ho vahAM (karmapravacanIyayukte) karmapravacanIya se yukta zabda meM (paJcamI) paJcamI vibhakti hotI hai| yaha dvitIyA-vibhakti kA apavAda hai| udA0-(1) pratinidhi-abhimanyurarjunata: prti| abhimanyU arjuna kA pratinidhi hai| pradyumno vAsudevata: prati / pradyumna kRSNa kA pratinidhi hai| (2) pratidAna-devadatto mASAn asmai tilebhya: prati ycchti| devadatta isa vyakti ke ur3adoM ko tiloM se badalatA hai| siddhi-abhimanyurarjunata: prati / arjun+ngsi+tsil| arjuna+tas / arjunataH / yahAM abhimanyu arjuna kA pratinidhi hai| ata: arjuna meM paJcamI vibhakti hai| yahAM prati: pratinidhipratidAnayoH' (1 / 4 / 92) se prati' nipAta kI karmapravacanIya saMjJA hai| aise hI pratidAna meM bhI smjhleN| dvitIyA caturthI ca (11) gatyarthakarmaNi dvitIyAcaturyo cessttaayaamndhvni|12| pa0vi0-gatyartha-karmaNi 7 / 1 dvitIyA-caturthyo 1 / 2 ceSTAyAm 7 / 1 anadhvani 7 / 1 / sa0-gatiroM yeSAM te-gatyarthAH, teSAm-gatyarthAnAm, gatyarthAnAM karmeti gatyarthakarma, tasmin-gatyarthakarmaNi (bhuvriihigrbhitsssstthiittpuruss:)| dvitIyA ca caturthI ca te-dvitIyAcaturho (itretryogdvndv:)| na adhvA iti anadhvA, tasmin-anadhvani (naJtatpuruSaH) / anu0-'anabhihite' ityanuvartate / anvaya:-ceSTAyAmanadhvani anabhihite gatyarthakarmaNi dvitIyAcaturthyo / artha:-ceSTAkriyANAM gatyarthAnAM dhAtUnAm adhvavarjite'nabhihite karmaNi kArake dvitIyA-caturthyAM vibhaktI bhavata: / _udA0-dvitIyA-grAmaM gacchati devdttH| grAmaM vrajati yajJadattaH / (caturthI) grAmAya gacchati devadatta: / grAmAya vrajati yajJadattaH / AryabhASA-artha-(ceSTAyAm) ceSTA kriyAvAlI (gatyarthakarmaNi, anadhvani) gati-arthavAlI dhAtuoM ke adhva-varjita anabhihita akathita karma kAraka meM (dvitIyAcaturyo) dvitIyA aura caturthI vibhakti hotI haiN| Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 __ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-dvitIyA-grAmaM gacchati devadattaH / devadatta grAma ko jAtA hai| nagaraM vrajati yajJadattaH / yajJadatta nagara ko jAtA hai| (2) caturthI-grAmAya gacchati devadatta: / artha pUrvavat hai| nagarAya vrajati yajJadattaH / artha pUrvavat hai| siddhi-gAmaM/grAmAya gacchati devadattaH / yahAM gatyarthaka gam' dhAtu ke 'grAma' karma meM dvitIyA aura caturthI vibhakti hai| (1) yahAM gatyarthaka dhAtu kA grahaNa isaliye kiyA hai ki yahAM caturthI vibhakti ne ho-odanaM pacati devdttH| (2) yahAM ceSTAyAm' kA grahaNa isaliye kiyA hai ki yahAM caturthI vibhakti na ho-manasA pATaliputraM gacchati devadattaH / (3) yahAM 'anadhvani' se adhvA (mArga) karma kA niSedha isaliye kiyA hai ki yahAM caturthI vibhakti na ho-adhvAnam (mArgam, panthAnam) gacchati devadattaH / caturthIvibhaktiprakaraNam caturthI (1) caturthI smprdaane|13| pa0vi0-caturthI 11 sampradAne 7 / 1 / anu0-'anabhihite' itynuvrtte| anvaya:-anabhihite sampradAne cturthii| artha:-anabhihite sampradAne kArake caturthI vibhktirbhvti| atra tRtIyAvibhaktimatikramya prasaGgaprAptA caturthI vibhktirvidhiiyte| udA0-devadatta upAdhyAyAya gAM dadAti / devadattAya rocate modakaH / bAlaka: puSpebhya: spRhayati ityAdikam / __ AryabhASA-artha-(anabhihite) akathita (sampradAne) sampradAna kAraka meM (caturthI) caturthI vibhakti hotI hai| yahAM dvitIyA vibhakti ke pazcAt tRtIyA vibhakti ko chor3akara prasaGgavaza caturthI vibhakti kA vidhAna kiyA gayA hai| udA0-devadatta upAdhyAyAya gAM dadAti / devadatta upAdhyAya jI ke liye gAya detA hai| devadattAya rocate modakaH / devadatta ko laDDU pyArA lagatA hai| bAlaka: puSpebhya: spRhayati / bAlaka phUla ko prApta karanA cAhatA hai| siddhi-devadatta upAdhyAyAya gAM dadAti / yahAM karmaNA yamabhipreti sa sampradAnam (1 / 4 / 32) se upAdhyAya' kI sampradAna saMjJA hai aura usameM prakRta sUtra se caturthI vibhakti Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 366 hai / 'karmaNA yamabhipraiti sa sampradAnam (1 / 4 / 32 ) ityAdi sampradAna kAraka kA saba prakaraNa dekha leveM / dvitIyApavAdaH (caturthI) - (2) kriyArthopapadasya ca karmaNi sthAninaH | 14 | pa0vi0 - kriyArthA- - upapadasya 6 / 1 ca avyayapadam karmaNi 7 / 1 sthAnina: 6 / 1 / sa0-kriyAyai iyamiti kriyArthA, kriyArthA kriyA upapadaM yasya sa kriyArthopapadaH, tasya kriyArthopapadasya (caturthItatpuruSagarbhita uttarapadalopI bahuvrIhi: ) / anu0 - anabhihite, caturthI iti cAnuvartate / anvayaH-kriyArthopapadasya sthAnino'prayujyamAnasya dhAtoranabhihite karmaNi caturthI / artha:- kriyArthopapadasya sthAnino'prayujyamAnasya dhAtoranabhihite karmaNi kArake caturthI vibhaktirbhavati / dvitIyApavAda: / udA0-edhAn AhartuM vrajatIti edhebhyo' vrajati devadattaH / puSpANyAhartuM vrajatIti puSpebhyo vrajati devadattaH / AryabhASA-artha- (kriyArthopapadasya ) kriyA ke liye kriyA upapadavAlI (sthAninaH ) sthAnI ke aprayogavAlI dhAtu ke (anabhihite) akathita (kamaNi) karma meM (caturthI) caturthI vibhakti hotI hai| yaha dvitIyA vibhakti kA apavAda hai| udA0-edhAn AhartuM vrajati iti edhebhyo vrajati devadattaH / devadatta samidhAyeM lAne ke liye jAtA hai| puSpANyAhartuM vrajatIti puSpebhyo vrajati yajJadattaH / yajJadatta phUla lAne ke liye jAtA hai| siddhi - edhAn AhartuM vrajatIti edhebhyo vrajati devadattaH / yahAM 'vrajati' kriyA kriyArtha- kriyA hai| samidhAyeM lAne ke liye 'vrajati' kriyA kI jArahI hai| usake upapada hone para tumunNvulau kriyAyAM kriyArthAyAm ( 3 | 3 | 10 ) se Ahartum ( A + hR + tumun ) meM tumun pratyaya huA hai| isake prayoga na hone para jo 'eMdha' zabda meM 'karmaNi dvitIyA' (2/3 1 2 ) se dvitIyA vibhakti prApta thI vahAM prakRta sUtra se caturthI vibhakti kA vidhAna kiyA gayA hai| Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 caturthI (3) tumarthAcca bhAvavacanAt / 15 / pa0vi0-tum-arthAt 5 / 1 ca avyayapadam, bhAva-vacanAt 5 |1 sa0-tumuno'rtha ivArtho yasya sa tumartha:, tasmAt-tumarthAt (bahuvrIhi: ) / bhAvaM vakti iti bhAvavacanaH, tasmAt bhAvavacanAt ( upapada tatpuruSaH ) / anu0 - caturthI iti cAnuvartate / anvayaH - tumarthAd bhAvavacanAcca caturthI / artha :- tumunaH samAnArthAd bhAvavacanAcca prAtipadikAccaturthI vibhktirbhvti| 'bhAvavacanAzca' (3 | 3 |11 ) iti yad vakSyati tasyedaM grahaNam / pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam udA0-pAkAya vrajati devadattaH, paktuM vrajatItyarthaH / tyAgA brahmadattaH / tyAgAya=tyaktuM vrajatItyarthaH / bhUtaye vrajati yajJadattaH / bhavituM vrajatItyarthaH / iSTaye vrajati somadattaH / yaSTuM vrajatItyarthaH / AryabhASA - artha - (tumarthAt ) tumun pratyaya ke samAna arthavAle (bhAvavacanAt) bhAva ko kahanevAle prAtipadika se (ca) bhI (caturthI) caturthI vibhakti hotI hai| udA0 - pAkAya vrajati devadattaH / devadatta pakAne ke liye jAtA hai| tyAgAya vrajati brahmadattaH / brahmadatta tyAga (dAna) karane ke liye jAtA hai / bhUtaye vrajati yajJadattaH / yajJadatta kalyANa ke liye jAtA hai / iSTaye vrajati somadattaH / somadatta yajJa karane ke liye jAtA hai| siddhi- pAkAya vrajati devadattaH / pac+ghaJ / pac+a / pAka+su / pAkaH / yahAM kriyArtha-kriyA upapadavAlI 'pac' dhAtu se 'bhAvavacanAzca' (3 | 3 |19 ) se ghaJ-pratyaya kA tumun artha meM vidhAna kiyA gayA hai| prakRta sUtra se tumarthaka bhAvavacana 'pAka' prAtipadika se caturthI vibhakti kA vidhAna kiyA gayA hai| aise hI sarvatra samajheM / caturthI (4) namaH svastisvAhAsvadhAlaMvaSaDyogAcca / 16 / pa0vi0-namaH-svasti-svAhA svadhA - alam - vaSaD-yogAt 5 / 1 ca avyayapadam / Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH sa0-namazca svastizca svAhA ca svadhA ca alaM ca vaSaT ca te-nama0vaSaTa:, tai:-nama:0vaSaDbhiH / nama0vaSaDbhiryoga iti nama0vaSaDyoga:, tasmAt-nama0vaSaDyogAt (itretryogdvndvgrbhittRtiiyaattpuruss:)| anu0-'caturthI' itynuvrtte| anvaya:-nama:0vaSaDyogAcca caturthI / artha:-nama:svastisvAhAsvadhAlaMvaSaDyuktAt prAtipadikAcca caturthI vibhktirbhvti| . udA0-(1) nama:-namo devebhya: / (2) svasti-svasti prajAbhyaH / (3) svAhA-agnaye svAhA / (4) svadhA-svadhA pitRbhyaH / (5) alam-alaM mallo mllaay| (6) vaSaT-vaSaT agnaye / vaSaT indrAya / AryabhASA-artha-(namavyogAt) namaH, svasti, svAhA, svadhA, alam aura vaSaT ina zabdoM se yukta prAtipadika se (ca) bhI (caturthI) vibhakti hotI hai| udA0-(1) namaH-namo devebhyaH / vidvAnoM ke liye nmskaar| (2) svasti-svasti prajAbhyaH / prajA kA kalyANa ho| (3) svadhA-svadhA pitRbhyaH / pitRjanoM ke liye bhojn| (4) alam-alaM mallo mallAya / isa pahalavAna ke liye yaha pahalavAna kAphI hai| (5) vaSaT-vaSaT indrAya / indra devatA ke liye viziSTa Ahuti / vaSaT Anaye / agni devatA ke liye viziSTa Ahuti / siddhi-namo devebhyH| yahAM namaH' zabda ke yoga meM 'deva' prAtipadika se caturthI vibhakti hotI hai| aise hI- svasti prajAbhya:' aadi| caturthI dvitIyA ca (5) manyakarmaNyanAdare vibhaassaa'praannissu|17| pa0vi0-manya-karmaNi 71 anAdare 71 vibhASA 11 aprANiSu 7 / 3 / sao-manyasya karmeti manyakarma, tasmin-manyakarmaNi (SaSThItatpuruSaH) / na Adara iti anAdara:, tasmin-anAdare (nnyttpurussH)| na prANina iti aprANina:, teSu-aprANiSu (nnyttpurussH)| anu0- caturthI' itynuvrtte| anvaya:-aprANiSu manyakarmaNi vibhASA caturthI anAdare / Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-prANivarjite manyadhAto: karmaNi vikalpena caturthI vibhaktirbhavati, anAdare gmymaane| pakSe dvitIyA vibhktirbhvti| udA-(1) caturthI-nAhaM tvAM tRNAya' mnye| nAhaM tvAM busAya mnye| (2) dvitIyA-nAhaM tvAM tRNaM manye / nAhaM tvAM busaM mnye| __ AryabhASA-artha-(aprANiSu) prANivAcI karma ko chor3akara (manyakarmaNi) manya dhAtu ke karma meM (vibhASA) vikalpa se (caturthI) caturthI vibhakti hotI hai (anAdare) yadi vahAM anAdara prakaTa ho| pakSa meM dvitIyA vibhakti hotI hai| udA0-(1) caturthI-nAhaM tvAM tRNAya manye / maiM tujhe tinakA bhI nahIM samajhatA huuN| nAhaM tvAM busAya manye / maiM tujhe bhUsA bhI nahIM samajhatA huuN| (2) dvitIyA-nAhaM tvAM tRNaM manye / artha pUrvavat hai| nAhaM tvAM busaM manye / artha pUrvavat hai| siddhi-nAhaM tvAM tRNAya manye / yahAM manya dhAtu ke prANivarjita karma tRNa' meM anAdara artha meM caturthI vibhakti hai| pakSa meM dvitIyA vibhakti bhI darzAyI gaI hai| tRtIyAvibhaktiprakaraNam tRtIyA (1) krtRkrnnyostRtiiyaa|18 / pa0vi0-kartR-karaNayo: 7 / 2 tRtIyA 1 / 1 / / sa0-kartA ca karaNaM ca te-kartRkaraNe, tayo:-kartRkaraNayoH (itretryogdvndv:)| anu0-anabhihite itynuvrtte| anvaya:-anabhihitayo: kartRkaraNayostRtIyA / artha:-anabhihite katari karaNe ca kArake tRtIyA vibhaktirbhavati / udA0-(1) kartari-devadattena kRtm| yajJadattena bhuktm| (2) karaNe-dAtreNa lunAti devadatta: / parazunA chinatti yjnydttH| AryabhASA-artha- (anabhihite) akathita (kartRkaraNayoH) kartA aura karaNa kAraka meM (tRtIyA) tRtIyA vibhakti hotI hai| udA0-(1) kartA-devadattena kRtm| devadatta ne kiyaa| yajJadattena bhuktam / yajJadatta ne bhojana kiyaa| (2) karaNe-dAtreNa lunAti devadattaH / devadatta dAtI se kATatA hai| parazunA chinatti yajJadattaH / yajJadatta pharase se kATatA hai| Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH siddhi - (1) devadattena kRtam / kR+kta / kR+t| kRt+su| kRtm| yahAM 'tayoreva kRtyaktakhalarthA:' (3 / 4 / 70) se kR dhAtu se kta pratyaya karma artha meM hai, ata: karma kathita aura kartA akathita hai| akathita kartA devadatta' meM tRtIyA vibhakti hai| (2) dAtreNa lunAti devadattaH / yahAM lavanakriyA meM dAtra atyanta sAdhaka hai| usakI 'sAdhakatamaM karaNam' (1 / 4 / 42) se karaNa saMjJA hai / 'lunAti' meM kartA artha meM laTlakAra hai| ataH 'kartA' kathita aura 'karaNa' akathita hai| akathita 'dAtra' meM tRtIyA vibhakti hai| tRtIyA - 403 (2) sahayukte'pradhAne | 16 | pa0vi0 - saha - yukte 7 / 1 apradhAne 7 / 1 / / sa0-sahena yukta iti sahayukta:, tasmin sahayukte (tRtIyAtatpuruSaH) / na pradhAnamiti apradhAnam, tasmin - apradhAne ( naJtatpuruSaH) / anu0 - tRtIyA ityanuvartate / anvayaH - sahayukte'pradhAne tRtIyA / artha :- saha ityanena yukte'pradhAne'rthe tRtIyA vibhaktirbhavati / udA0-putreNa sahAgataH pitA / chAtraiH sahAgata upAdhyAya: / atra saha-paryAyavAcinAmapi grahaNaM kriyate / putreNa sArdhamAgataH pitA / chAtraiH sAkamAgata upAdhyAyaH / AryabhASA-artha- (sahayukte ) saha zabda se saMyukta (apradhAne) gauNa artha meM (tRtIyA) tRtIyA vibhakti hotI hai| udA00 - putreNa sahAgataH pitA / pitA putra ke sahita aayaa| chAtraiH sahAgata upAdhyAyaH / upAdhyAya jI chAtroM sahita aaye| yahAM 'saha' ke paryAyavAcI zabdoM kA bhI grahaNa kiyA jAtA hai / putreNa sArdhamAgataH pitA / artha pUrvavat hai| chAtraiH sAkamAgata upAdhyAya: / artha pUrvavat hai / siddhi-putreNa saha AgataH pitA / yahAM pitA kartA kA kriyA ke sAtha sambandha hone se pitA pradhAna aura putra gauNa hai| ataH apradhAna putra meM tRtIyA vibhakti hai| aise hI chAtraiH sahAgata upAdhyAyaH / Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam tRtIyA __(3) yenAGgavikAraH / 20 / pa0vi0-yena 3 / 1 aGga-vikAra: 1 / 1 / sa0-aGgasya vikAra iti aGgavikAra: (sssstthiittpurussH)| atra aGga zabdo'GgasamudAye zarIre'rthe vartate / anu0-tRtIyA itynuvrtte| anvaya:-yenAGgavikArastatastRtIyA / artha:-yena vikRtena aGgena agina: zarIrasya vikAro lakSyate tasmAt tRtIyA vibhktirbhvti| udA0-akSNA kANo devadatta: / pAdena khaJjo yajJadattaH / pANinA kuNTho brhmdttH| AryabhASA-artha-yina) jisa vikRta aGga se aGgI-zarIra kA vikAra lakSita hotA hai usa vikRta aGga se (tRtIyA) tRtIyA vibhakti hotI hai| udA0-akSNA kANo devadattaH / devadatta AMkha se kANA hai| pAdena khajo yajJadattaH / yajJadatta pAMva se laMgar3A hai| hastena kuNTho brahmadattaH / brahmadatta hAtha se TuNDA hai| siddhi-akSNA kANo devadattaH / devadatta ke zarIra kA 'akSi' aGga se kANatva vikAra lakSita hotA hai, ata: 'akSi' zabda meM tRtIyA vibhakti hai| aise hI-pAdena khajo yajJadattaH, pANinA kuNTho brahmadattaH / tRtIyA (4) itthNbhuutlkssnne|21| vi0-itthaMbhUtalakSaNe 7 / 1 / sa0-kaJcit prakAraM prApta itthaMbhUtaH, itthaMbhUtasya lakSaNamiti itthaMbhUtalakSaNam, tasmin-itthambhUtalakSaNe (sssstthiittpurussH)| anu0-tRtIyA itynuvrtte| anvaya:-itthaMbhUtalakSaNe tRtiiyaa| artha:-itthaMbhUtasya kaJcit prakAraM prAptasya puruSasya lakSaNe tRtIyA vibhktirbhvti| Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 405 udA0-api bhavAn kamaNDalunA chAtram adrAkSIt / api bhavAn chAtreNa upAdhyAyam adrAkSIt / AryabhASA-artha- (itthaMbhUtalakSaNe ) itthaMbhUta = kisI prakAra vizeSa ko prApta huye puruSa ke lakSaNa meM (tRtIyA) tRtIyA vibhakti hotI hai| udA0-api bhavAn kamaNDalunA chAtramadrAkSIt / koI kisI se pUchatA hai- kyA kamaNDalu liye huye chAtra ko dekhA ? api bhavAn chAtreNa upAdhyAyam adrAkSIt / kyA Apane chAtravAle upAdhyAya ko dekhA ? Apane siddhi-api bhavAn kamaNDalunA chAtram adrAkSIt / yahAM itthaMbhUta chAtra kA lakSaNa 'kamaNDalu' hai, ataH usameM tRtIyA vibhakti hai| aise hI - api bhavAn chAtreNa upAdhyAyam adrAkSIt / tRtIyA dvitIyA ca 7 / 1 / (5) saMjJo'nyatarasyAm karmaNi / 22 / pa0vi0 - saMjJaH 6 / 1 anyatarasyAm avyayapadam, karmaNi anu0 - anabhihite tRtIyA iti cAnuvartate / anvayaH - saMjJo'nabhihite karmaNyanyatarasyAM tRtIyA / artha:-sam-pUrvasya jJA-dhAtoranabhihite karmaNi kArake vikalpena tRtIyA vibhaktirbhavati / pakSe ca dvitIyA vibhaktirbhavati / udA0- (1) tRtIyA - mAtrA saMjAnIte bAlakaH / (2) dvitIyA - mAtaraM saMjAnIte bAlakaH / AryabhASA - artha - ( saMjJaH ) sam upasargapUrvaka jJA- dhAtu ke ( anabhihite) akathita (karmaNi) karma kAraka meM (anyatarasyAm ) vikalpa se (tRtIyA) tRtIyA vibhakti hotI hai aura pakSa meM dvitIyA vibhakti hotI hai| udA0- - tRtIyA - -mAtrA saMjAnIte bAlakaH / bAlaka mAtA ko pahacAnatA hai| mAtaraM saMjAnIte bAlaka: / artha pUrvavat hai / siddhi - mAtrA saMjAnIte bAlakaH / sam+jJA+laT / sam+jJA+znA+ta / sm+jaa+nii+te| saMjAnIte / yahAM 'sampratibhyAmanAdhyAne' (1 / 3 / 46) se sam upasargapUrvaka jJA dhAtu se Atmanepada hotA hai| yahAM 'saMjAnIte' kA karma mAtA hai, usameM tRtIyA vibhakti hai| vikalpa pakSa meM 'karmaNi dvitIyA' (2/3 / 2 ) se dvitIyA vibhakti hotI hai| mAtaraM saMjAnIte bAlakaH / Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 tRtIyA - pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam (6) hetau / 23 / vi0- hetau 7 / 1 / anu0 - tRtIyA ityanuvartate / anvayaH - hetau tRtIyA / artha :- hetuvAcake zabde tRtIyA vibhaktirbhavati / loke phalasAdhanasamarthaH padArthoM heturityucyate / udA0- dhanena kulam / vidyayA yazaH / kanyayA zokaH / AryabhASA - artha - ( hatau) hetuvAcaka zabda meM (tRtIyA) tRtIyA vibhakti hotI hai| loka meM phala ko siddha karane meM samartha padArtha ko hetu' kahate haiM / udA0- dhanena kulam / kula kA hetu dhana hai| vidyayA yaza: / yaza kI hetu vidyA hai / kanyayA zokaH / zoka kA hetu kanyA hai| siddhi- dhanena kulam / yahAM kula ke hetu 'dhana' zabda meM tRtIyA vibhakti hai| aise hI - vidyayA yaza:, kanyayA zokaH / paJcamI (6) akartarnRNe paJcamI / 24 / pa0vi0 - akartari 7 / 1 RNe 7 / 1 paJcamI 1 / 1 / sa0-na kartA iti akartA, tasmin - akartari (naJtatpuruSaH ) / anu0 - hetau ityanuvartate / anvayaH - akartari RNe hetau paJcamI / arthaH-kartRvarjite RNavAcake hetuzabde paJcamI vibhaktirbhavati / tRtIyApavAdaH / udA0-zatAd' baddho devadattaH / sahasrAd baddho yajJadattaH / AryabhASA-artha- (akartIra) kartA se bhinna (RNe ) RNavAcaka (hatau ) hetu zabda meM (paJcamI) paJcamI vibhakti hotI hai| hai / udA0-zatAd baddho devadattaH / devadatta sau rupaye ke RNa se baMdhA huA sahasrAd baddho yajJadattaH / yajJadatta hajAra rupaye ke RNa se baMdhA huA hai| Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 407 siddhi-zatAd baddho devadattaH / yahAM devadatta ke bandhana kA 'zatam' RNAtmaka hetu hai, ata: usameM paJcamI vibhakti hai| aise hI - sahasrAd baddho yajJadattaH / vizeSa- isase pratIta hotA hai ki pANinikAla meM bhI RNa dekara bandhuA majadUra banAne kI prathA thI / tRtIyA paJcamI ca (7) vibhASA guNe'striyAm / 25 / pa0vi0-vibhASA 1 / 1 guNe 7 / 1 astriyAm 7 / 1 / sao - na strI iti astrI, tasyAm astriyAm ( naJtatpuruSaH ) / anu0 - hetau paJcamI iti cAnuvartate / anvayaH - astriyAM guNe hetau vibhASA paJcamI / artha:- strIliGgavarjita guNavAcake hetau zabde vikalpena paJcamI vibhaktirbhavati / pakSe tRtIyApi bhavati / udA0- (1) paJcamI - jADyAd baddho devadattaH / pANDityAd " mukto yajJadattaH / (2) tRtIyA - jADyena baddho devadattaH / pANDityena mukto yajJadattaH / AryabhASA-artha- (astriyAm) strIliGga se bhinna (guNe) guNavAcaka (hatau) hetu zabda meM (vibhASA) vikalpa se (paJcamI) paJcamI vibhakti hotI hai| pakSa meM tRtIyA bhI hotI hai| udA0 baMdhA - (1) paJcamI - jADyAd baddho devadattaH / devadatta jar3atA hetu se saMsAra meM huA hai. | pANDityAd mukto yajJadattaH / yajJadatta pANDitya hetu se saMsAra se mukta hogayA hai / (2) tRtIyA - jADyena baddho devadattaH / artha pUrvavat hai / pANDityena mukto yajJadattaH / artha pUrvavat hai / siddhi-jADyAd baddho devadattaH / yahAM devadatta ke bandhana kA hetu jADya (mUrkhatA) hai, jo strIliGga meM bhI nahIM hai| ata: usameM paJcamI vibhakti hai| pakSa meM tRtIyA vibhakti bhI hotI hai- jADyena baddho devadattaH / ityAdi / SaSThI SaSThI hetuprayoge / 26 / pa0vi0 - SaSThI 1 / 1 hetu prayoge 7 / 1 / sa0-heto: prayoga ati hetuprayoga:, tasmin - hetuprayoge (SaSThItatpuruSaH) / Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-he ityanuvartate / anvayaH - hetuprayoge hetau SaSThI / artha :- hetuzabdasya prayoge hetuvAcake zabde SaSThI vibhaktirbhavati udA0 - annasya hetorvasati devadattaH / } AryabhASA - artha - (hetuprayoge) vAkya meM hetu zabda kA prayoga hone para (hatau ) hetu ke vAcaka zabda meM (SaSThI) SaSThI vibhakti hotI hai| udA0 - annasya hetorvasati devadattaH / devadatta anna (bhojana) ke hetu se rahatA hai| tRtIyA SaSThI ca (6) sarvanAmnastRtIyA ca / 27 / pa0vi0-sarvanAmnaH 6 / 1 tRtIyA 1 / 1 ca avyayapadam / anu0 - hetau, hetuprayoge SaSThI cAnuvartate / anvayaH - sarvanAmno hetuprayoge hetau ca tRtIyA SaSThI ca / arthaH-sarvanAmasaMjJakasya zabdasya hetuzabdasya ca prayoge hetau ca vAcye tRtIyA SaSThI ca vibhaktirbhavati / udA0- (1) tRtIyA - kena hetunA vasati devadattaH / yena hetunA vasati devadattaH / (2) SaSThI - kasya hetorvasatiryajJadattaH / yasya hetorvasati yajJadattaH / AryabhASA-artha- (sarvanAmnaH ) sarvanAmasaMjJaka aura ( hetuprayoge ) hetu zabda kA prayoga hone para (hatau ) hetuvAcya ho to (tRtIyA) tRtIyA (ca) aura (SaSThI) SaSThI vibhakti hotI hai| udA0- (1) tRtIyA - kena hetunA vasati devadattaH / devadatta yahAM kisa hetu se rahatA hai ? yena hetunA vasati devadattaH / devadatta yahAM jisa hetu se rahatA hai| (2) SaSThI- kasya torvasati yajJadattaH / yajJadatta yahAM kisa hetu se rahatA hai / yasya hetorvasati yajJadattaH / yajJadatta jisa hetu se rahatA hai| siddhi-kena hetunA vasati devadattaH / yahAM sarvanAma 'kim' zabda tathA hetu zabda meM tRtIyA vibhakti hai| pakSa meM SaSThI vibhakti bhI hotI hai- kasya hetorvasati devadattaH / ityAdi / Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH paJcamIvibhaktiprakaraNam paJcamI (1) apAdAne pnycmii|28| pa0vi0-apAdAne 71 paJcamI 1 / 1 / anu0-anabhihite itynuvrtte| anvayaH-anabhihite'pAdAne pnycmii| artha:-anabhihite'pAdAne kArake paJcamI vibhktirbhvti| udA0-grAmAdAgacchati devadattaH / parvatAdavarohati yajJadatta: / vRkebhyo bibheti brhmdttH| AryabhASA-artha- (anabhihite) akathita (apAdAne) apAdAna kAraka meM (paJcamI) paJcamI vibhakti hotI hai| udA0-grAmAdAgacchati devdttH| devadatta gAMva se AtA hai| parvatAdavarohati yajJadattaH / yajJadatta pahAr3a se utaratA hai| vRkebhyo bibheti brahmadattaH / brahmadatta bher3iyoM se DaratA hai| siddhi-grAmAdAgacchati devadatta: / yahAM 'dhruvamapAye'pAdAnam' (1 / 4 / 24) se grAma kI apAdAna saMjJA hotI hai| prakRta sUtra se apAdAna 'grAma' meM paMcamI vibhakti hotI hai| 'dhruvamapAye'pAdAnam (1 / 4 / 24) ityAdi apAdAna kAraka kA saba prakaraNa dekha leveN| paJcamI(2) anyaaraaditrrtedikshbdaanycuuttrpdaajaahiyukte|26 / p0vi0-any-aaraat-itr-Rte-dikshbd-anycuuttrpd-aacaahi-yukte| 7 / 1 / sa0-anyazca ArAcca itarazca Rte ca dikzabdazca aJcUttarapadazca Ac ca Ahizca te-anya0Ahaya:, tai:-anya0Ahibhi: / anya0Ahibhiryukta iti anya0Ahiyukta:, tasmin-anyArAdirartedikzabdAJcUttarapadAjAhiyukte (itaretarayogadvandvagarbhitatRtIyAtatpuruSaH) / ___anu0-paJcamI itynuvrtte| Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvayaH - anya0 Ahiyukte zabde paJcamI / arthaH-anya-ArAt-itara Rte-dikzabda-aJcUttarapada-AcAhibhiH saMyukte zabde paJcamI vibhaktirbhavati / udA0-anya:-(1) anyo devadattAd yajJadatta: / anya ityarthagrahaNaM tena paryAyavAciprayoge'pi paJcamI vibhaktirbhavati / bhinno devadattAd yajJadattaH / arthAntaraM devadattAd yajJadattaH / vilakSaNo devadattAd yajJadattaH / T 410 - (2) ArAt-ArAt-zabdo dUrAntikArthe vartate / tatra dUrAntikArthai: SaSThyanyatarasyAm (2 / 3 / 24 ) iti vikalpena SaSThyAM paJcamyAM ca prAptAyAM paJcamI vibhaktirvidhIyate / ArAd grAmAd gurukulam / ArAd grAmAd vidyAlaya: / (3) itara - itara iti nirdizyAmanapratiyogI padArtha ucyate / itaro brAhmaNAd raajnyH| (4) Rte ityavyayaM varjanArthe vartate Rte jJAnAnna mukti: / (5) dikzabda:- pUrvo grAmAt parvataH / uttaro grAmAt parvataH / (6) aJcUttarapada:- prAk grAmAd nadI pravahati / pratyag grAmAt nadI pravahati / nanu cAyamapi dikzabda eva ? 'SaSThyatasarthapratyayena' (2 | 3 | 30 ) iti SaSThIM vakSyati, tasyAyaM purastAdapakarSa: / (7) Ac - dakSiNA grAmAd gurukulam / uttarA grAmAd AzramaH / (8) Ahi-dakSiNAhi grAmAd gurukulam / uttarAhi grAmAd AzramaH / AryabhASA-artha-(anya0 Ahiyukte ) anya, ArAt, itara Rte, dikzabdaH, aJcUttarapada, Ac aura Ahi inase saMyukta zabda meM (paJcamI) paJcamI vibhakti hotI hai| udA0- - (1) anya:- anyo devadattAd yajJadattaH / yajJadatta devadatta se bhinna hai| yahAM anya ke paryAyavAcI zabdoM kA bhI grahaNa kiyA jAtA hai| bhinno devadattAd yajJadatta: / arthAntaraM devadattAd yajJadattaH / vilakSaNo devadattAd yajJadatta: / inakA artha pUrvavat hai / (2) ArAt-ArAt zabda dUra aura antika (pAsa) artha meM hai| usameM dUrAntikArthaH SaSThyanyatarasyAm' (2 / 3 / 34) se vikalpa se SaSThI aura paMcamI vibhakti prApta thI, yahAM paJcamI vibhakti kA vidhAna kiyA gayA hai| ArAt grAmAd gurukulam / gurukula gAMva se dUra hai| ArAt grAmAd vidyAlaya: / vidyAlaya gAMva se nikaTa hai| Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 411 ( 3 ) itara - itara zabda nirdizyamAna kA pratiyogI hai / itaro brAhmaNAd rAjanya: / brAhmaNa se kSatriya bhinna hai| (4) Rte - yaha avyaya niSedha artha meM hai / Rte jJAnAnna muktiH / jJAna ke binA mukti nahIM hotI hai| (5) dikzabda - pUrvI grAmAt parvataH / gAMva se pUrva dizA meM pahAr3a hai / uttaro grAmAt parvataH / gAMva se uttara dizA meM pahAr3a hai| (6) aJcUttarapada-prAg grAmAd nadI pravahati / gAMva se pUrva dizA meM nadI bahatI hai| pratyag grAmAd nadI pravahati / gAMva se pazcima dizA meM nadI bahatI hai| aJcUttarapadavAle zabda bhI dikzabda haiM, inakA pRthak kathana kyoM kiyA hai ? 'SaSThyatasarthapratyayena' (2 13130) se yahAM SaSThI vibhakti kA vidhAna kiyA jAyegA, ataH yahAM usase pahale hI paJcamI kA vidhAna kara diyA hai| (7) Ac-dakSiNA grAmAd gurukulam / gAMva se dakSiNa dizA meM gurukula hai| uttarA grAmAd Azrama: / gAMva se uttara dizA meM Azrama hai| (8) Ahi-dakSiNAhi grAmAd gurukulam / artha pUrvavat hai / uttarAhi grAmAd AzramaH / artha pUrvavat hai / siddhi - (1) aJcUttarapada - prAg grAmAt nadI pravahati / pra+aJcU + kvin / pr+anyc+0| pra+ac / prAk +astAti / prAk +1 prAk / yahAM pra upapada 'aJcu gatipUjanayo:' (bhvA0pa0) dhAtu se 'RtvigdadhRk0' (3/2/59) sekvin' pratyaya hai| usase 'dikzabdebhyaH' (5/3/27) se 'astAti' pratyaya karane para usakA 'aJcerluk' (513 130) se luk ho jAtA hai / prAg isa aJcUttarapada zabda se yukta 'grAma' zabda meM paJcamI vibhakti hai| (2) Ac- dakSiNA grAmAd gurukulam / dakSiNa+Ac / dakSiNa+su / dakSiNA / yahAM 'dakSiNAdAc' (5 / 3 / 36 ) se dakSiNa zabda se 'Ac' pratyaya hotA hai| (3) Ahi-dakSiNAhi grAmAd gurukulam / dakSiNa+Ahi / dkssinnaahi+su| dakSiNAhi / yahAM 'Ahi ca dUreM (4.13137 ) se dakSiNa zabda se 'Ahi' pratyaya hotA hai| AhipratyayAnta se yukta zabda 'grAma' meM paJcamI vibhakti hai| SaSThI (3) SaSThyatasarthapratyayena / 30 / pa0vi0 - SaSThI 1 / 1 atasartha - pratyayena 3 / 1 / sa0 - ataso'rtha iti atasarthaH tasmin - atasarthe / atasarthe pratyaya " Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam iti atasarthapratyayaH, tena:-atasarthapratyayena (sssstthiittpurussgrbhitsptmiittpurussH)| anvaya:-atasarthapratyayena yukte zabde sssstthii| artha:-atasartha-pratyayAntena padena yukte zabde SaSThI vibhaktirbhavati / udA0-dakSiNato grAmasya Agato devadattaH / uttarato grAmasya Agato yjnydttH| purastAd grAmasya nadI vhti| upari grAmasya kAdambinI pryaati| upariSTAd grAmasya saudAminI viraajte| AryabhASA-artha-(atasarthapratyayena) atasuc pratyaya aura koI usake arthavAlA pratyaya jisake anta meM hai usase saMyukta zabda meM (SaSThI) SaSThI vibhakti hotI hai| udA0-dakSiNato grAmasya Agato devadattaH / devadatta gAMva kI dakSiNa dizA se aayaa| uttarato grAmasya Agato yajJadattaH / yajJadatta gAMva kI uttara dizA se aayaa| purastAd grAmasya nadI vhti| gAMva ke sAmane se nadI bahatI hai| upari grAmasya kAdambinI prayAti / gAMva ke Upara se meghamAlA jArahI hai| upariSTAd grAmasya saudAminI viraajte| gAMva ke Upara se bijalI camaka rahI hai| siddhi-(1) dakSiNato grAmasya Agato devadattaH / dakSiNa+Dasi+atasuc / dakSiNa+atas / dakSiNataH / yahAM 'dakSiNottarAbhyAmatasuc (5 / 3 / 28) se saptamI, paJcamI aura prathamA vibhaktivAle, dika, deza aura kAla artha meM vartamAna dakSiNa zabda se atasuc pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| atusac pratyayAnta dakSiNata:' se saMyukta 'grAma' zabda meM SaSThI vibhakti hai| (2) upari / uurdhv+ril| up+ri| upri| yahAM atusac pratyaya ke artha meM uparyupariSTAt' (5 / 3 / 31) se rila' pratyaya kA nipAtana kiyA gayA hai| (3) upariSTAt / Urdhva+riSTAtila / upa+riSTAt / uprissttaat| yahAM bhI atasuc pratyaya ke artha meM 'uparyupariSTAt (5 13 131) se 'riSTAtila pratyaya kA nipAtana kiyA gayA hai| inase saMyukta grAma zabda meM SaSThI vibhakti hai| vizeSa- 'atasuc' pratyaya saptamI, paJcamI aura prathamA vibhaktivAle dizAvAcI zabdoM se svArtha meM vidhAna kiyA gayA hai| ata: usase saMyukta zabda meM bhI saptamI, paJcamI aura prathamA vibhakti honI caahiye| prakRta sUtra se vahAM SaSThI vibhakti kA vidhAna kiyA gayA hai| Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 413 dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 413 dvitIyA (4) enapA dvitiiyaa|31| pa0vi0-enapA 31 dvitIyA 1 / 1 / anvaya:-enapA yukte zabde dvitiiyaa| artha:-enap-pratyayAntena padena saMyukte zabde dvitIyA vibhaktirbhavati / pUrveNa SaSThI prAptA'nena dvitIyA vidhiiyte| udA0-dakSiNena grAmaM gurukulam / uttareNa grAmaM AzramaH / AryabhASA-artha-(enapA) enap pratyaya jisake anta meM hai usa pada se saMyukta zabda meM (dvitIyA) dvitIyA vibhakti hotI hai| pUrva sUtra se SaSThI vibhakti prApta thii| udA0-dakSiNena grAmaM gurukulam / gAMva kI dakSiNa dizA meM adUra (nikaTa) hI gurukula hai| uttareNa grAmaM Azrama: / gAMva kI uttara dizA meM adUra hI eka Azrama hai| siddhi-dakSiNena grAmaM gurukulam / dakSiNa+Di+enam / dakSiNa+ena / dakSiNena / yahAM enabanyatarasyAmadUropaJcamyA:' (5 / 3 / 35) se prathamA aura saptamI vibhaktimAn dizAvAcI dakSiNa zabda se dika, deza aura kAla artha meM enap pratyaya hotA hai| prakRta sUtra se usase saMyukta 'grAma' zabda meM dvitIyA vibhakti kA vidhAna kiyA hai| aise hI-uttareNa graammaashrmH| tRtIyA paJcamI ca (5) pRthagvinAnAbhistRtIyA'nyatarasyAm / 32 pa0vi0-pRthag-vinA-nAnAbhi: 3 / 3 tRtIyA 1 / 1 anyatarasyAm avyypdm| sa0-pRthak ca vinA ca nAnA ca te-pRthagvinAnAnAH, tai:pRthagvinAnAnAbhiH (itretryogdvndv:)| anvaya:-pRthagvinAnAnAbhiryukte zabde'nyatarasyAM tRtiiyaa| artha:-pRthagvinAnAnAbhi: saMyukte zabde vikalpena tRtIyA vibhaktirbhavati, pakSe ca paJcamI vibhktirbhvti| udA0-(1) pRthak-pRthag devadattena yjnydttH| pRthak devadattAd yjnydttH| Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) vinA-vinA devadattena yajJadatta: / vinA devadattAd yajJadattaH / (3) nAnA-nAnA devadattena yajJadatta: / nAnA-devadattAd yajJadatta: / AryabhASA-artha-(prathag vinAnAnAbhiH) prathaka, vinA aura nAnA padoM se saMyukta zabda meM (anyatarasyAm) vikalpa se (tRtIyA) tRtIyA vibhakti hotI hai| pakSa meM paJcamI vibhakti hotI hai| udA0-(1) pRthak-pRthag devadattena yajJadattaH / yajJadatta devadatta se alaga hai| pRthak devadattAd yajJadattaH / artha pUrvavat hai| (2) vinA-vinA devadattena yajJadattaH / yajJadatta devadatta ke bagaira hai| vinA devadattAd yajJadattaH / artha pUrvavat hai| (3) nAnA-nAnA devadattena yajJadattaH / yajJadatta devadatta se bhinna hai| nAnA devadattAd yajJadattaH / artha pUrvavat hai| siddhi-pRthak devadattena yajJadattaH / yahAM pRthak pada se saMyukta devadatta' meM tRtIyA vibhakti hai| vikalpa pakSa meM paJcamI vibhakti bhI hotI hai-pRthag devadattAd yajJadattaH, ityaadi| tRtIyA paJcamI ca(6) karaNe ca stokAlpakRcchrakatipayasyA sttvvcnsy|33| pa0vi0-karaNe 71 ca avyayapadam, stoka-alpa-kRcchra-katipayasya 6 / 1 / asattvavacanasya 6 / 1 / sa0-stokaM ca alpaM ca kRcchre ca katipayaM ca eteSAM samAhAra:, stokAlpakRcchrakatipayam, tasya-stokAlpakRcchrakatipayasya (itretryogdvndvH)| sattvaM vaktIti sattvavacana:, na sattvavacana iti asattvavacana:, tasya-asattvavacanasya (uppdttpurussgrbhitsssstthiittpurussH)| anu0-tRtIyA paJcamI iti caanuvrtte| anvaya:-asattvavacanasya stokAlpakRcchUkatipayasya karaNe tRtIyA paJcamI c| artha:-asattvavacanebhya: stokAlpakRcchrakatipayebhya: zabdebhya: karaNe kArake tRtIyA paJcamI ca vibhaktirbhavati / Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 415 udA0-(1) stokam-stokena mukto devadatta: / stokAd' mukto devdttH| (2) alpam-alpena mukto devadatta: / alpAd mukto devadatta: / (3) kRcchram-kRcchreNa mukto devadatta: / kRcchrAd mukto devadatta: / (4) katipayam-katipayena mukto devdttH| katipayAd mukto devdttH| AryabhASA-artha-(asattvavacanasya) adravyavAcI (stoka0katipayasya) stoka, alpa, kRcchra aura katipaya zabdoM se (karaNe) karaNa kAraka meM (tRtIyA) tRtIyA (ca) aura paJcamI vibhakti hotI hai| udA0-(1) stoka-stokena mukto devadattaH / devadatta thor3e se prayAsa se bandhana se mukta hogyaa| stokAd mukto devadattaH / artha pUrvavat hai| (2) alpa-alpena mukto devadatta: / artha pUrvavat hai| alpAd mukto devadattaH / artha pUrvavat hai| (3) kRcchra-kRcchreNa mukto devadatta: / devadatta kaThinAI ke bandhana se mukta huaa| kRcchrAd mukto devadatta: / artha pUrvavat hai| (4) katipaya-katipayena mukto devadattaH / devadatta kucha hI prayAsa se bandhana se mukta hogyaa| katipayAd mukto devadattaH / artha pUrvavat hai| siddhi-stokena mukto devdtt:| yahAM stoka zabda se karaNa kAraka meM tRtIyA vibhakti hai| asattvavacana-adravyavacana kA kathana isaliye kiyA gayA hai ki yahAM dravyavAcI stoka zabda meM tRtIyA aura paJcamI vibhakti na hoM-stokena viSeNa hato yajJadattaH / yajJadatta thor3e se jahara se mara gyaa| karaNa meM kartRkaraNayostRtIyA' (2 / 3 / 18) se tRtIyA vibhakti siddha hI hai, yahAM karaNa meM paJcamI vibhakti kA vizeSa vidhAna kiyA gayA hai-stokAd mukto devadattaH, ityaadi| SaSThI paJcamI ca (7) dUrAntikAthaiH SaSThyanyatarasyAm / 34 / pa0vi0-dUra-antikAthai: 3 / 3 SaSThI 1 / 1 anyatarasyAm avyypdm| sa0-dUraM ca antikaM ca te-dUrAntike, dUrAntike artho yeSAM te dUrAntikArthAH, tai:-dUrAntikAthai: (itretryogdvndvgrbhitbhuvriihiH)| Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam anu0 - paJcamI ityanuvartate / anvayaH-dUrAntikArthaiH padairyukte zabde'nyatarasyAM SaSThI / artha:-dUrArthairantikArthaizca padaiH saMyukte zabde vikalpena SaSThI vibhaktirbhavati / pakSe paJcamI vibhaktirbhavati / udA0 - dUrArthA:-dUraM grAmasya' gurukulam / dUraM grAmAd' gurukulm| viprakRSTaM grAmasya gurukulam / viprakRSTaM grAmAd gurukulam / (2) antikArthA: - antikaM grAmasya mandiram / antikaM grAmAd mndirm| abhyAzaM grAmasya mandiram / abhyAzaM grAmAd mandiram / AryabhASA-artha- (dUrAntikArthai: ) dUra aura antika (pAsa) arthavAle padoM se saMyukta zabda meM (anyatarasyAm) vikalpa se (SaSThI) SaSThI vibhakti hotI hai| pakSa meM paJcamI vibhakti hotI hai| udA0- -(1) dUrArtha-dUraM grAmasya gurukulam / gurukula gAMva se dUra hai| dUraM grAmAd gurukulam | artha pUrvavat hai / viprakRSTaM grAmasya gurukulam / artha pUrvavat hai / viprakRSTaM grAmAd gurukulm| artha pUrvavat hai / (2) AntikArtha- antikaM grAmasya mandiram / mandira gAMva ke pAsa hai / antikaM grAmAd mandiram / artha pUrvavat hai / abhyAzaM grAmasya mandiram / artha pUrvavat hai / abhyAzaM grAmAd mndirm| artha pUrvavat hai / siddhi - dUraM grAmasya gurukulam / yahAM 'dUra' pada se saMyukta 'grAma' zabda meM SaSThI vibhakti hai| pakSa meM paJcamI vibhakti hotI hai- dUraM grAmAd gurukulam / dvitIyA tRtIyA paJcamI ca (8) dUrAntikArthebhyo dvitIyA ca / 35 / pa0vi0-dUra-antikArthebhya: 5 | 3 dvitIyA 1 / 1 ca avyayapadam / sa0 - dUraM ca antikaM ce te dUrAntike / dUrAntike arthoM yeSAM te-dUrAntikArthA:, tebhya:- dUrAntikArthebhya: (itaretarayogadvandvagarbhitabahuvrIhiH) / anu0 - tRtIyA paJcamI cAnuvartate / anvayaH - dUrAntikArthebhyo dvitIyA tRtIyA paJcamI ca / arthaH-dUrArthebhyo'ntikArthebhyazca zabdebhyo dvitIyA tRtIyA paJcamI ca vibhaktirbhavati / Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 417 udA0-(1) dUrArthA:-dUraM grAmasya gurukulam / dUreNa grAmasya gurukulm| dUrAd' grAmasya gurukulam / viprakRSTaM grAmasya gurukulam / viprakRSTena grAmasya gurukulam / viprakRSTAd grAmasya gurukulam / (2) antikArthA:- antikaM grAmasya mandiram / antikena grAmasya mandiram / antikAd grAmasya mandiram / abhyAzaM grAmasya mandiram / abhyAzena grAmasya mandiram / abhyAzAd grAmasya mandiram / AryabhASA-artha- (dUrAntikA'rthebhyaH) dUra aura antika = pAsa arthavAle zabdoM se (dvitIyA) dvitIyA (tRtIyA) tRtIyA (ca) aura (paJcamI) paJcamI vibhakti hotI hai / udA0- -(1) dUrArtha- dUraM grAmasya gurukulam / gurukula gAMva se dUra hai| dUreNa grAmasya gurukulm| dUrAd grAmasya gurukulam / artha pUrvavat hai / viprakRSTaM grAmasya gurukulam / viprakRSTena grAmasya gurukulam / viprakRSTAd grAmasya gurukulam / artha pUrvavat hai / (2) antikArtha- antikaM grAmasya mandiram / mandira gAMva ke pAsa hai / antikena grAmasya mandiram / antikAd grAmasya mandiram / artha pUrvavat hai / abhyAzaM grAmasya mandiram / abhyAzena grAmasya mandiram / abhyAzAd grAmAsya mandiram / artha pUrvavat hai / siddhi - dUraM grAmasya mandiram / yahAM dUra tathA usake paryAyavAcI antika tathA usake paryAyavAcI zabdoM se dvitIyA, tRtIyA aura paJcamI vibhakti hai, jaise ki udAharaNoM meM dikhAI gaI hai| saptamIvibhaktiprakAraNam saptamI - (1) saptamyadhikaraNe ca / 36 / pa0vi0 - saptamI 1 / 1 adhikaraNe 7 / 1 ca avyayapadam / anu0 - dUrAntikArthebhya: ityanuvartate, anabhihite ityapi anuvartanIyam / anvayaH - dUrAntikArthebhyaH zabdebhyo'nabhihite'dhikaraNe ca saptamI / arthaH-dUrArthebhyo'ntikArthebhyazca zabdebhyo'nabhihite'dhikaraNe ca kArake saptamI vibhaktirbhavati / udA0 - dUrArthA:- dUre grAmasya gurukulam / viprakRSTe grAmasya gurukulam / (2) antikArthA:- antike grAmasya mandiram / abhyAze grAmasya mndirm| Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 __ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) adhikaraNam-kaTe Aste devadattaH / zakaTe Aste yajJadatta: / sthAlyAM pacati brhmdttaa| AryabhASA-artha-(dUrAntikArthebhya:) dUra aura antika=pAsa arthavAle zabdoM se (ca) aura (anabhihite) akathita (adhikaraNe) adhikaraNa kAraka meM (saptamI) saptamI vibhakti hotI hai| udA0-(1) dUrArtha-dUre grAmasya gurukulam / gurukula gAMva se dUrI para hai| viprakRSTe grAmasya gurukulam / artha pUrvavat hai| (2) antikArtha-antike grAmasya mndirm| mandira gAMva ke pAsa meM hai| abhyAze grAmasya mandiram / artha pUrvavat hai| (3) adhikaraNa-kaTe Aste devadattaH / devadatta caTAI para baiThatA hai| zakaTe Aste yajJadattaH / yajJadatta gAr3I meM baiThatA hai| sthAlyAM pacati brahmadattA / brahmadattA nAmaka kanyA patIlI meM pakAtI hai| siddhi-(1) dUre grAmasya gurukulam / yahAM dUra tathA usake paryAyavAcI, antika tathA usake paryAyavAcI zabdoM meM saptamI vibhakti hai| jaise ki udAharaNoM meM dikhAI gaI hai| (2) kaTe Aste devadatta: / yahAM 'AdhAro'dhikaraNam (1 / 5 / 45) se AdhAra kaTa' kI adhikaraNa saMjJA hai aura usameM prakRta sUtra se saptamI vibhakti hotI hai| aise hI sarvatra smjheN| saptamI (2) yasya ca bhAvena bhAvalakSaNam / 37 / pa0vi0- yasya 6 / 1 ca avyayapadam, bhAvena 31 bhAvalakSaNam 1 / 1 / sa0-bhAvasya lakSaNamiti bhAvalakSaNam (sssstthiittpurussH)| dhAtvartho bhAva:, kriyA ityrthH| anu0-saptamI itynuvrtte| anvaya:-yasya gavAdikasya bhAvena bhAvalakSaNaM tata: sptmii| artha:-yasya gavAdikasya bhAvena kriyayA bhAvalakSaNam kriyAntaraM lakSyate, tata: saptamI vibhktirbhvti| udA0-goSu duhyamAnAsu gato devdttH| goSu dugdhAsu samAgato pjnydttH| agniSu hUyamAneSu gato devadatta: / agniSu huteSu samAgato yjnydtt:| Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 416 AryabhASA-artha-(yasya) jisa gau Adi kI (bhAvena) kriyA se (bhAvalakSaNam) koI dUsarI kriyA lakSita kI jAtI hai, usa pUrva kriyA se (ca) bhI (saptamI) saptamI vibhakti hotI hai| udA0-goSu duhyamAnAsu gato devadattaH / jaba gAya duhI jArahI thI taba devadatta calA gyaa| goSu dugdhAsu samAgato yajJadattaH / jaba gAya duhI jA cukI thI taba yajJadatta aayaa| agniSu hUyamAneSu gato devadatta: / jaba agni meM homa kiyA jArahA thA taba devadatta calA gyaa| agniSu hutAsu samAgato yajJadattaH / yajJadatta agni meM homa ho cukane para aayaa| siddhi-goSu duhyamAnAsu gato devdttH| yahAM gau kI dohana kriyA se devadatta kI gamana kriyA lakSita kI jArahI hai ata: dohana kriyA meM saptamI vibhakti hai| aise hI sarvatra smjheN| SaSThI saptamI ca (3) SaSThI caanaadre|38| pa0vi0-SaSThI 11 ca avyayapadam, anAdare 7 / 1 / sa0-na Adara iti anAdara:, tasmin-anAdare (naJtatpuruSaH) / anu0-saptamI, yasya ca bhAvena bhAvalakSaNamiti caanuvrtte| anvaya:-yasya ca bhAvena bhAvalakSaNaM tato'nAdare SaSThI saptamI c| artha:-yasya ca kriyayA kriyAntaraM lakSyate tato'nAdare gamyamAne SaSThI saptamI ca vibhaktirbhavati / udA0-rudata:6 parijanasya prAvAjId dyaannd:| rudati parijane prAvAjIt dayAnanda: / krozata: parijanasya prAvrAjIt shNkrH| krozati parijane prAvrAjIt shNkrH| AryabhASA-artha-(yasya) jisakI (bhAvena) kriyA se (bhAvalakSaNam) koI dUsarI kriyA lakSita kI jAtI hai vahAM (anAdare) anAdara prakaTa hone para (SaSThI) SaSThI (ca) aura (saptamI) saptamI vibhakti hotI hai| udA0-rudata: parijanasya prAvrAjId dayAnandaH / dayAnanda parijana ke rote huye parivrAjaka bana gyaa| rudati parijane prAvAjId dayAnandaH / artha pUrvavat hai| krozata: parijanasya prAvrAjIta shNkrH| zaMkara parivAra ke cillAte huye parivrAjaka bana gyaa| krozati parijane prAvrAjIt zaMkaraH / artha pUrvavat hai| Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-rudata: parijanasya prAvrAjIt dayAnandaH / rudati parijanasya prAvAjId dayAnandaH / yahAM parijana kI rodana kriyA se dayAnanda kI pravrajana kriyA lakSita kI gaI hai ata: pUrva rodana kriyA meM SaSThI aura saptamI vibhakti hai| rote huye parivAra ko chor3akara jAnA parivAra kA anAdara hai| aise hI sarvatra smjheN| SaSThI saptamI ca(4) svAmIzvarAdhipatidAyAdasAkSipratibhUprasUtaizca / 36 / pa0vi0-svAmI-Izvara-adhipati-dAyAda-sAkSi-pratibhU-prasUtai: 3 / 3 ca avyypdm| sa0-svAmI ca Izvarazca adhipatizca dAyAdazca sAkSI ca pratibhUzca prasUtazca te-svAmI0prasUtAH, tai:-svAmI0prasUtaiH (itaretarayogadvandvaH) / anu0-SaSThI saptamI caanuvrtte| anvaya:-svAmI prasUtaizca yukte zabde SaSThI saptamI ca / artha:-svAmIzvarAdhipatidAyAdasAkSipratibhUprasUtaizca padaiH saMyukte zabde SaSThI saptamI ca vibhktirbhvti| udA0-(1) svAmI-gavAM svAmI nndH| goSu svAmI nandaH / (2) Izvara:-gavAmIzvaro virATa: / goSu Izvaro virATa: / (3) adhipati:gavAmadhipati: kRSNaH / goSu adhipati: kRSNa: / (4) dAyAda:-gavAM dAyAdo devadatta: / goSu dAyAdo devdttH| (5) sAkSI-gavAM sAkSI gopAla: / goSu sAkSI gopaalH| (6) pratibhU:-gavAM pratibhUH somdttH| goSu pratibhUH somadatta: / (7) prasUta:-gavAM prasUto brahmadatta: / goSu prasUto brahmadattaH / AryabhASA-artha-(svAmI0prasUtaiH) svAmI, Izvara, adhipati, dAyAda, sAkSI, pratibhU aura prasUta padoM se saMyukta zabda meM (SaSThI) SaSThI (ca) aura (saptamI) saptamI vibhakti hotI hai| udA0-(1) svAmI-gavAM svAmI nandaH / goSu svAmI nandaH / nanda gauoM kA svAmI hai| (2) Izvara-gavAmIzvaro viraatt:| goSa Izvaro virATaH / virAT gauoM kA rAjA hai| (3) adhipati-gavAmadhipatiH kRSNaH / goSu adhipatiH kRSNaH / kRSNa gauoM kA rakSaka hai| (4) dAyAda:-gavAM dAyAdo devadattaH / goSu dAyAdo devadattaH / devadatta gauoM Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 421 kA dAyabhAgI hai, paitRka sampatti kA adhikArI hai / (5) sAkSI - gavAM sAkSI gopAlaH / goSu sAkSI gopAla: / gopAla gauoM kA sAkSI hai| (6) pratibhUH - gavAM pratibhUH somadatta: / goSu pratibhUH somadattaH / somadatta gauoM kA jAmina hai / (7) prasUta - gavAM prasUto brahmadattaH / goSu prasUto brahmadattaH / brahmadatta gauoM meM utpanna huA hai| siddhi-gavAM svAmI nandaH | yahAM svAmI Adi padoM se saMyukta gau zabda meM SaSThI aura saptamI vibhakti hai| donoM kA artha samAna hai| SaSThI saptamI ca (5) AyuktakuzalAbhyAM cA''sevAyAm // 40 pa0vi0 - Ayukta kuzalAbhyAm 3 / 2 ca avyayapadam, AsevAyAm 7 / 1 / sa0 - aktazca kuzalazca tau - Ayuktakuzalau, tAbhyAm-AyuktakuzalAbhyAm (itaretarayogadvandvaH) / AsevA = tatparatA / anu0 - SaSThI saptamI cAnuvartate / anvayaH-AyuktakuzalAbhyAM yukte zabde AsevAyAM SaSThI saptamI ca / arthaH-AyuktakuzalAbhyAM padAbhyAM saMyukte zabde AsevAyAM gamyamAnAyAM SaSThI saptamI ca vibhaktirbhavati / udA0: :- (1) Ayukta:- AyuktaH kaTakaraNasya' devadattaH / AyuktaH kaTakaraNe. devdtt:| (2) kuzala:- kuzalaH kaTakaraNasya brahmadattaH / kuzala: kaTakaraNe brahmadatta: / AryabhASA-artha- (AyuktakuzalAbhyAm) Ayukta aura kuzala padoM se saMyukta zabda meM (AsevAyAm) AsevA = tatparatA artha meM (SaSThI) SaSThI (ca) aura (saptamI ) saptamI vibhakti hotI hai| udA0- -(1) Ayukta - AyuktaH kaTakaraNasya devadattaH / AyuktaH kaTakaraNe devadattaH / devadatta caTAI banAne meM lagAyA huA hai / (2) kuzala- kuzalaH kaTakaraNasya brahmadattaH / kuzalaH kaTakaraNe brahmadattaH / brahmadatta caTAI banAne meM catura hai| siddhi- AyuktaH kaTakaraNasya devadattaH / yahAM Ayukta pada se saMyukta kaTakaraNa' zabda meM SaSThI aura saptamI vibhakti hai| aise hI kuzalaH kaTakaraNasya/kaTakaraNe brahmadatta: / Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 SaSThI saptamI ca pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam (6) yatazca nirdhAraNam / 41 / pa0vi0-yataH paJcamyarthe'vyayapadam ca avyayapadam, nirdhAraNe 7 / 1 / sa0 - jAtiguNakriyAbhiH samudAyAdekadezasya pRthakkaraNaM nirdhAraNam / anvayaH-AyuktakuzalAbhyAM yukte zabde AsevAyAM SaSThI saptamI c| arthaH-yasmAt samudAyAd nirdhAraNaM kriyate tasmAt SaSThI saptamI ca vibhaktirbhavati / udA0 - jAti:- manuSyANAM kSatriyaH zUratamaH / manuSyeSu kSatriyaH shuurtmH| (2) guNa:-gavAM kRSNA sampannakSIratamA / goSu' kRSNA smpnnkssiirtmaa| (3) kriyA - adhvagAnAM dhAvanta: zIghratamAH / adhvageSu dhAvanta: zIghratamAH / AryabhASA - artha - (yataH ) jisa samudAya se ( nirdhAraNam) ekadeza ko pRthak kiyA jAtA hai, usase (SaSThI) SaSThI (ca) aura (saptamI ) saptamI vibhakti hotI hai| jAti, guNa aura kriyA kI vizeSatA se kisI samudAya se kisI ko pRthak karanA 'nidhAraNa' kahAtA hai| udA0-jAti-manuSyANAM kSatriyaH zUratama: / manuSyeSu kSatriyaH zUratamaH / manuSyoM meM kSatriya sabase adhika zUra hotA hai| (2) guNa- gavAM kRSNA sampannakSIratamA / goSu kRSNA sampannakSIratamA / gauoM meM kAlI gau sabase adhika dUdhavAlI hotI hai| (3) kriyA- adhvagAnAM dhAvanta: zIghratamAH / adhvageSu dhAvantaH zIghratamA: / mArga calanevAloM meM daur3anevAle sabase adhika zIghragAmI hote haiN| siddhi- manuSyANAM / manuSyeSu kSatriyaH zUratama: / yahAM manuSya jAti se kSatriya kA nirdhAraNa kiyA gayA hai| ataH manuSya zabda meM SaSThI aura saptamI vibhakti hai| aise hI guNa aura kriyA ke nirdhAraNa meM bhI samajha leveM / paJcamI (7) paJcamI vibhakte / 42 / sa0 - paJcamI 1 / 1 vibhakte 7 / 1 anu0-yatazca nirdhAraNamityanuvartate / anvayaH-yasmin nirdhAraNe vibhaktaM tatra paJcamI / Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 423 artha:-yasmin nirdhAraNe vibhaktaM vibhAgo bhavati, tasmin paJcamI vibhktirbhvti| udA0-mAthurA: pATaliputrebhya: sukumAratarA: / mAthurA: pATaliputrebhya aaddhytraa:| AryabhASA-artha:-(yata:) jisa (nirdhAraNam) nirdhAraNa meM (vibhakte) vibhAga hotA hai, usameM (paJcamI) paJcamI vibhakti hotI hai| udA0-mAthurA: pATaliputrebhya: sukumAratarAH / mathurA ke loga paTanA ke logoM se adhika sukumAra haiM, adhika komala svabhAva ke haiN| mAthurA: pATaliputrebhya ADhyatarA: / mathurA ke loga paTanA ke logoM se adhika dhanavAn haiN| siddhi-mAthurA: pATaliputrebhya: sukumAratarA: / sukumaar+trp| sukumaar+tr| sukumAratara+jas / sukumaartraaH| yahAM mathurA aura paTanA ke logoM kA sukumAra guNa meM vibhAga kiyA gayA hai aura batAyA hai ki mathurA ke loga paTanA ke logoM se adhika sukumAra haiM, ata: 'pATaliputra' (paTanA) zabda meM paJcamI vibhakti hai| yahAM dvivacanavibhajyopapade tarabIyasunau' (5 / 3 / 57) se sukumAratara' meM tarap pratyaya hai| aise hI-mAthurA: pATaliputrebhya aaddhytraa:| saptamI (8) sAdhunipuNAbhyAmarcAyAM saptamyaprateH / 43 / pa0vi0-sAdhu-nipuNAbhyAm 3 / 2 arcAyAm 7 / 1 saptamI 11 aprate: 6 / 1 / sa0-sAdhuzca nipuNazca tau-sAdhunipuNau, tAbhyAm-sAdhunipuNAbhyAm (itaretarayogadvandva:) / na pratiriti aprati:, tasya-aprate: (naJtatpuruSaH) / arcA=pUjA ityarthaH / anvaya:-sAdhunipuNAbhyAM yukte zabde'cAryAM sptmii| artha:-sAdhunipuNAbhyAM padAbhyAM saMyukte zabde'rcAyAM pUjAyAM ca gamyamAnAyAM saptamI vibhaktirbhavati, yadi tatra pratizabdo na pryujyte| udA0-(1) sAdhuH-sAdhurdevadatto maatri| sAdhuryajJadatta: pitari / (2) nipuNa:-nipuNo devadatto maatri| nipuNo yajJadatta: pitari / Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ___ AryabhASA-artha-(sAdhunipuNAbhyAm) sAdhu aura nipuNa pada se saMyukta zabda meM (arcAyAm) pUjA artha meM (saptamI) saptamI vibhakti hotI hai (aprate:) yadi vahAM prati' zabda kA prayoga na ho| udA0-(1) sAdhu-sAdhurdevadatto mAtari / devadatta mAtA kI pUjA karane meM acchA hai| sAdhuryajJadatta: pitari / yajJadatta pitA kI pUjA karane meM acchA hai| (2) nipuNa-nipuNo devadatto mAtari / devadatta mAtA kI pUjA karane meM kuzala hai| nipuNo yajJadatto pitari / yajJadatta pitA kI pUjA (sevA) karane meM kuzala hai| siddhi-sAdhurdevadatto maatri| yahAM sAdhu pada se saMyukta mAtA zabda meM pUjA artha meM saptamI vibhakti hai| yahAM prati' zabda ke prayoga kA pratiSedha isaliye kiyA gayA hai ki yahAM saptamI vibhakti na ho-sAdhurdevadatto mAtaraM prti| yahAM lakSaNetthaMbhUtAkhyAnaH' (1 / 4 / 89) se pratizabda kI karmapravacanIya saMjJA aura karmapracanIyayukte dvitIyA (2 / 3 / 8) se dvitIyA vibhakti hotI hai| tRtIyA saptamI ca (6) prasitotsukAbhyAM tRtIyA c|44| pa0vi0-prasita-utsukAbhyAm 3 / 2 tRtIyA 1 / 1 ca avyayapadam / sa0-prasitazca utsukazca tau-prasitotsukau, tAbhyAmprasitotsukAbhyAm (itretryogdvndv:)| anu0-saptamI itynuvrtte| anvaya:-prasitotsukAbhyAM yukte zabde tRtIyA saptamI c| artha:-prasitotsukAbhyAM padAbhyAM saMyukte zabde tRtIyA saptamI ca vibhktirbhvti| udA0-(1) prasita:-kezai: prasito devadatta: / kezeSu prasito devadattaH / (2) utsuka:-kezairutsuko yajJadatta: / kezeSu utsuko yajJadatta: / AryabhASA-artha-(prasitotsukAbhyAm) prasita aura utsuka padoM se saMyukta zabda meM (tRtIyA) tRtIyA (ca) aura (saptamI) saptamI vibhakti hotI hai| udA0-(1) prasita-kezaiH prasito devadatta: / kezeSu prasito devadatta: / devadatta kezoM ke zRMgAra meM phaMsA huaa| (2) utsuka-kezarutsuko yajJadatta: / kezeSu utsuko yajJadattaH / yajJadatta kezoM kI sundaratA meM utsuka hai| Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 425 siddhi-kezaiH prasito devadattaH / yahAM prasita pada se saMyukta keza zabda meM tRtIyA vibhakti hai| aise hI - kezeSu prasito devadattaH, ityAdi / tRtIyA saptamI ca (10) nakSatre ca lupi / 45 / pa0vi0-nakSatre 7 / 1 ca avyayapadam, lupi 7 / 1 / anu0 - tRtIyA saptamI cAnuvartate / anvayaH-lupi nakSatre ca tRtIyA saptamI ca / arthaH-lubante nakSatravAcini zabde tRtIyA saptamI ca vibhaktirbhavati / udA0-puSyaH-puSyeNa pAyasamaznIyAt / puSye' pAyasamaznIyAt / (2) maghA - maghAbhirdhRtaudanam aznIyAt / maghAsu ghRtaudanam aznIyAt / AryabhASA - artha - (lupi) jahAM vihita pratyaya kA lup (lopa) hogayA hai usa (nakSatre) nakSatravAcI zabda meM (tRtIyA) tRtIyA (ca) aura (saptamI ) saptamI vibhakti hotI hai| udA0- - (1) puSya-puSyeNa pAyasamaznIyAt / puSpe paaysmshniiyaat| puSya nakSatra meM khIra khaave| (2) maghA-maghAbhirdhRtaudanamaznIyAt / maghAsu ghRtaudanamaznIyAt / maghA nakSatra meM ghI-cAvala khAve / siddhi-puSyeNa / puSye pAyasamaznIyAt / pussy+ann| pussy+0| pussy+ttaa| pussy+in| puSyeNa / yahAM nakSatravAcI 'puSya' zabda se 'nakSatreNa yukta: kAla:' (4/2/3) se 'aN' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| yadi vahAM dina aura rAtrikAla kA vizeSa kathana na ho to usa 'aN' pratyaya kA 'lubavizeSe (4/2/4 ) se lup (lopa) ho jAtA hai| usa lubanta nakSatravAcI 'puSya' zabda meM prakRta sUtra se tRtIyA aura saptamI vibhakti kA vidhAna kiyA gayA hai| aise hI-maghAbhi:/maghAsu ghRtaudanamaznIyAt / prathamAvibhaktiprakaraNam prathamA (1) prAtipadikArthaliGgaparimANavacanamAtre prathamA / 46 / pa0vi0- prAtipadikArtha- liGga parimANa vacana mAtre 7 / 1 / - prathamA 1 / 1 / sa0- prAtipadikasya artha iti prAtipadikArthaH prAtipadikArthazca ligaM ca parimANaM ca vacanaM ca eteSAM samAhAraH prAtipadikArthaliGgaparimANavacanam, - " Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam prAtipadikArthaliGgaparimANavacanaM tad mAtramiti prAtipadikArthaliGgaparimANavacanamAtram, tasmin prAtipadikArthaliGgaparimANavacanamAtre evaM mAtrazabda: pratyekamabhisambadhyate / artha:- prAtipadikArthamAtre, liGgamAtre, parimANamAtre, vacanamAtre ca prathamA vibhaktirbhavati / 426 udA0-(1) prAtipadikArthamAtre - uccaiH / nIcaiH / (2) liGgamAtrekumArI, vRkSa:, kuNDam / (3) parimANamAtre - droNa:, khArI, ADhakam / ( 4 ) vacanamAtre - ekaH dvau bahavaH / AryabhASA- artha - (prAtipadikArtha0mAtre) prAtipadikArthamAtra, liGgamAtra, parimANamAtra aura vacanamAtra ke kathana meM (prathamA) prathamA vibhakti hotI hai| udA0 - (1) prAtipadikArthamAtra - uccaiH / UMcA / nIcaiH / niicaa| (2) liGgamAtrakumArI / avivAhitA / vRkSa: / rUkha / kuNDam / kuNDA / ( 3) parimANamAtra- droNaH / dhauMNa / khArI / eka maNa / ADhakam / pAMca sera / (4) vacanamAtra - ekaH / ek| dvau / do| bahavaH / bahuta / siddhi - uccaiH / yahAM prAtipadika kA arthamAtra UMcA' itanA hI kathana kiyA gayA hai ataH yahAM prathamA vibhakti hai| avyaya hone se usakA 'avyayAdApsupa:' (2 / 4 / 82) se lopa hogayA hai / aise hI sarvatra samajha leveM / sambodhane prathamA (2) sambodhane ca / 47 / pa0vi0-sambodhane 7 / 1 ca avyayapadam / anu0 - 'prathamA' ityanuvartate / anvayaH - sambodhane ca prathamA / artha:-sambodhane'pi prathamA vibhaktirbhavati / sambodhanAdhike prAtipadikArthe prathamA na prApnoti, iti prathamA vidhIyate / udA0-he devadatta ! he devadattau ! he devadattA: ! AryabhASA - artha - (sambodhane) sambodhana meM (ca ) bhI (prathamA) prathamA vibhakti hotI hai| udA0-he devadatta ! he devadattau ! he devadattA: ! artha spaSTa hai| siddhi-he devadatta ! devadatta+su / devdtt+0| devdtt| yahAM 'ehasvAt sambuddheH' (6 / 1 / 69) se sambuddhisaMjJaka su-pratyaya kA lopa hogayA hai / pUrva sUtra meM prAtipadikArthamAtra Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 427 dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH / meM prathamA vibhakti kA vidhAna kiyA gayA hai| yahAM he devadatta ! meM devadatta prAtipadikArtha se atirikta sambodhana artha bhI isameM mizrita hai, ata: pUrva sUtra se prathamA vibhakti prApta nahIM thii| isaliye prakRta sUtra se sambodhana meM prathamA vibhakti kA vidhAna kiyA gayA hai| aise hI-he devadattau ! he devadattAH / Amantrita-saMjJA (3) saa''mntritm|48| pa0vi0-sA 11 Amantritam 1 / 1 / anu0-sambodhane' ityanuvartate / anvaya:-sambodhane yA prathamA sA''mantritam / artha:-sambodhane yA prathamA sAtadantaM zabdarUpamAmantritasaMjJakaM bhvti| udA0-he devadatta ! he devadattau ! he devadattA: ! AryabhASA-artha-(sambodhane) sambodhana meM jo prathamA vibhakti hai (sA) tadanta zabda kI (Amantritam) Amantrita saMjJA hotI hai| ___ udA0-he devadatta ! he devadattau ! he devadattA: ! artha spaSTa hai| siddhi-he devadatta ! yahAM devadatta kI Amantrita saMjJA hone se Amantritasya ca (6 / 1 / 192) se isakA AdhudAtta svara hotA hai| sambuddhi-saMjJA (4) ekavacanaM sambuddhiH / 46 | pa0vi0-ekavacanam 1 / 1 sambuddhi: 11 / anu0-prathamA, Amantritamiti caanuvrtte| anvaya:-Amantritasya prathamAyA ekavacanaM sambuddhiH / artha:-Amantritasya prathamAyA yad ekavacanaM tat sambuddhisaMjJakaM bhvti| udA0-he devadatta ! he agne ! he vAyo ! AryabhASA-artha-(Amantritam) Amantrita saMjJAvAlI (prathamA) jo prathamA vibhakti hai, usake (ekavacanam) ekavacana kI (sambuddhi:) sambuddhi saMjJA hotI hai| udA0-he devadatta ! he Agne ! he vAyo ! artha spaSTa hai| siddhi-(1) he devadatta ! devdtt+su| devdtt+0| devdtt| yahAM 'ehasvAt sambuddheH' (6 / 1 / 69) se sambuddhi-saMjJaka 'su' pratyaya kA lopa ho jAtA hai| Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) he agne ! agni+su / agne+0| agne| yahAM Amantrita kI prathamA vibhakti ke 'su' pratyaya kI sambuddhi saMjJA hone para 'hasvasya guNa:' ( 7 / 3 / 108) se aMga ko guNa hotA hai aura 'ehasvAt sambuddhe:' ( 6 / 1 / 69) se sambuddhisaMjJaka su-pratyaya kA lopa ho jAtA hai| aise hI - he vAyo ! SaSThIvibhaktiprakaraNam 428 SaSThI (1) SaSThI zeSe / 50 / pa0vi0-SaSThI 1 / 1 zeSe 1 / 1 / pUrvoktAdanya: zeSa:, tasmin zeSe / anvayaH - zeSe SaSThI / artha :- zeSe = yaH karmAdibhyo'nyaH prAtipadikArthavyatiriktaH svasvAmisambandhAdistatra SaSThI vibhaktirbhavati / udA0-rAjJa: puruSa: / pazoH pAdaH / pituH putraH, ityAdikam / AryabhASA - artha - (zeSe) jo karma Adi se bhinna tathA prAtipadikArtha se atirikta sva-svAmI sambandha Adi artha hai, usameM (SaSThI) SaSThI vibhakti hotI hai| udA0-rAjJaH purussH| rAjA kA puruSa / pazoH pAdaH / pazu kA pAMva / pituH putraH / pitA kA putra, ityAdi / siddhi-rAjJa: puruSa: / yahAM puruSa, rAjA kA sva hai aura rAjA, puruSa kA svAmI hai / ataH prakRta sUtra se isa sva-svAmI sambandha artha meM 'rAjana' zabda meM SaSThI vibhakti hotI hai| aise hI pazo: pAda:, pituH putraH, Adi / karaNe SaSThI (2) jJo'vidarthasya karaNe / 51 / pa0vi0 - jJaH 6 / 1 avidarthasya 6 / 1 / karaNe 7 / 1 / sa0-vid artho yasya sa vidartha:, na vidartha iti avidartha:, tasmin=avidarthe (bahuvrIhigarbhitanaJtatpuruSaH) / anu0 - SaSThI zeSe ityanuvartate / anvayaH - avidarthasya jJaH zeSe karaNe SaSThI / artha:-avidarthasya=jJAnArthavarjitasya jJAdhAto: zeSe karaNe kArake SaSThI vibhaktirbhavati / udA0-ghRtasya jAnIte devadattaH / madhuno jAnIte yajJadattaH / Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 426 AryabhASA-artha-(avidarthasya) jJAna artha se rahita (jJa:) jJA-dhAtu ke (zeSe) zeSa (karaNe) karaNa kAraka meM (SaSThI) SaSThI vibhakti hotI hai| udA0-ghatasya jAnIte devadattaH / devadatta ghI ke upAya se bhojana meM pravRtta hotA hai| madhuno jAnIte yajJadattaH / yajJadatta mIThe ke upAya se bhojana meM pravRtta hotA hai| siddhi-ghRtasya jAnIte devadatta: / jJA+laT / jnyaa+shnaa+t| jnyaa+naa+t| jnyaa+nii+te| jaaniite| yahAM jJA-dhAtu kA vida-jAnanA artha nahIM hai, apitu pravRtta honA artha hai| ata: avidartha jJA-dhAtu ke karaNa 'ghRta' zabda meM SaSThI vibhakti hai| jahAM jJA' dhAtu kA jAnanA artha hogA vahAM jJA' dhAtu ke karaNa meM kartakaraNayostRtIyA' (2 / 3 / 28) se tRtIyA vibhakti hogii| jaise-svareNa putraM jAnAti devadattaH / devadatta AvAja se apane putra ko jAna letA hai| karmaNi SaSThI (3) adhIgarthadayezAM krmnni|52| pa0vi0-adhIgartha-daya-IzAm 6 / 3 karmaNi 7 / 1 / sa0-adhIk (adhi+ik) artho yeSAM te-adhIgAH , adhIgarthAzca dayazca Iz ca te-adhIgarthadayeza:, teSAm-adhIgarthadayezAm (bhuvriihigrbhitetretryogdvndv:)| anu0-SaSThI zeSe itynuvrtte| anvaya:-adhIgarthadayezAM zeSe karmaNi sssstthii| artha:-adhIgartha-daya-IzAM dhAtUnAM zeSe karmaNi kArake SaSThI vibhktirbhvti| udA0-(1) adhIgA: (smaraNArthAH)-mAturadhyeti devadatta: / mAtu: smarati devdttH| (2) daya-ghRtasya dayate yjnydttH| (3) Iz-madhuna ISTe brhmdttH| ___AryabhASA-artha-(adhIgarthadayezAm) adhIgartha-smaraNArthaka, daya aura Iz dhAtu ke (zeSe) zeSa (kamaNi) karma kAraka meM (SaSThI) SaSThI vibhakti hotI hai| udA0-(1) adhIgartha (smaraNArthaka)-mAturadhyeti devadatta: / mAtuH smarati devadattaH / devadatta mAtA sambandhI lADa-pyAra ko smaraNa karatA hai| ghRtasya dayate yajJadattaH / yajJadatta ghRta-sambandhI padArthoM kA dAna karatA hai| Iza-madhuna ISTe brhmdttH| mIThe sambandhI padArthoM kA svAmI hai brhmdtt| ___ siddhi-mAturadhyeti devadattaH / yahAM adhyeti' kriyA kA karma 'mAtA' hai| yahAM zeSa karma hone se devadatta mAtA ko yAda nahIM karatA hai, apitu mAtA-sambandhI lADa-pyAra ko Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yAda karatA hai| jahAM kevala mAtA ko smaraNa karatA hai vahAM- 'mAtaraM smarati devadattaH ' sAdhAraNa karma meM 'karmaNi dvitIyA' (2/3/2) se dvitIyA vibhakti hotI hai| aise hI anya udAharaNoM meM bhI samajha leveM / karmaNi SaSThI (5) kRJaH pratiyatne / 53 / pa0vi0 - kRJaH 6 / 1 pratiyatne 7 / 1 / sato guNAntarAdhAnaM pratiyatnaH tasmin pratiyatne / anu0 - SaSThI zeSe, karmaNi iti cAnuvartate / anvayaH - pratiyatne kRJaH zeSe karmaNi SaSThI / arthaH-pratiyatne=guNAntarAdhAne'rthe vartamAnasya kRJ- dhAtoH zeSe karmaNi karake SaSThI vibhaktirbhavati / udA0-indhanam udakasya upaskurute / AryabhASA- artha - ( pratiyatne) guNAntara - AdhAna karane artha meM vidyamAna (kRJaH) kRJ dhAtu ke (zeSe) zeSa (karmaNi) karma kAraka meM (SaSThI) SaSThI vibhakti hotI hai| udA0-indhanam udakasya upaskurute / indhana jala ke zItalatA guNa ko badalatA hai| siddhi-indhanam udakasya upaskurute / upa+kR+laT / upa+suT+kR+u+te / up+s+kur+u+te| upaskurute / 'DukRJ karaNeM' (tanA0 u0) dhAtu sAmAnyata karane artha meM hai| 'anekArthA hi dhAtavo bhavanti' ke pramANa se yaha pratiyatna artha meM bhI hai| jaba isakA pratiyatna artha meM prayoga hotA hai taba isake zeSa karma meM SaSThI vibhakti hotI hai| yaha dhAtu ubhayapada hai kintu jaba yaha pratiyatna artha meM hotI hai taba 'gandhanA0 upayogeSu kRJaH ' (1 / 3 / 32) se Atmanepada hI hotA hai, parasmaipada nahIM / jaba zeSa karma kI vivakSA nahIM hotI taba karma meM 'karmaNi dvitIyA' (2 1312 ) se dvitIyA vibhakti hotI hai- indhanam udakam upskurute| indhana jala ko upaskRta (saMskRta) karatA hai| karmaNi SaSThI (6) rujArthAnAM bhAvavacanAnAmajvareH / 54 / pa0vi0-rujA-arthAnAm 6 / 3 bhAva - vacanAnAm 6 / 3 ajvare: 6 / 1 / sa0-rujA artho yeSAM te rujArthA:, teSAm - rujArthAnAm (bahuvrIhi: ) / dhAtvartho bhAva:, vaktIti vacana, kartari lyuTpratyayaH, vacanaH = kartA ityarthaH / bhAvo vacano yeSAM te bhAvavacanA:, teSAM bhAvavacanAnAm (bahuvrIhi: ) / Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 431 jvararoge (bhvA0pa0) na jvaririti ajvariH, tasya ajvare: (nnyttpuruss:)| 'iztipau dhAtunirdeze' iti jvaradhAtorikpratyayena nirdeza: / anu0-SaSThI zeSe karmaNi iti cAnuvartate / anvaya:-bhAvavacanAnAM jvarivarjitAnAM rujArthAnAM zeSe karmaNi sssstthii| artha:-bhAvakartRkANAM jvarivarjitAnAM rujArthAnAM dhAtUnAM zeSe karmaNi kArake SaSThI vibhktirbhvti| udA0-caurasya rujati roga: / caurasya Amayati AmayaH / AryabhASA-artha-(bhAvavacanAnAm) 'bhAva' kartAvAlI (ajvare:) jvara dhAtu se bhinna (rujArthAnAm) rujA=roga arthavAlI dhAtuoM ke (zeSe) zeSa (karmaNi) karma kAraka meM (SaSThI) SaSThI vibhakti hotI hai| udA0-caurasya rujati rog:| roga cora ke citta ko santApa Adi se pIr3ita karatA hai| caurasya Amayati Amaya: / artha pUrvavat hai| siddhi-caurasya rujati roga: / ruj+ghaJ / ruj+a| rog+a| rog+su| rogH| yahAM 'rujo bhaGge (tu0pa0) se 'padarujavizaspRzo ghaJ (3 / 3 / 16) se bhAva artha meM ghaJ-pratyaya hai| yaha rujati kriyA kA kartA hai| rujati kriyA ke zeSa karma cora meM SaSThI vibhakti hai| jahAM sAdhAraNa karma hotA hai vahAM karmaNi dvitIyA' (2 / 3 / 2) se dvitIyA vibhakti hotI hai| cauraM rujati rog:| roga cora ko pIr3A detA hai| karmaNi dvitIyA (7) AziSi naathH|55 / pa0vi0-AziSi 71 nAtha: 1 / 1 / sa0-'nAyAcJopatApaizvaryAzI:Su' (bhvA0A0) iti yAcyAdiSvartheSu paThyate / teSAmAzIrarthasyAtra grhnnm| anu0-SaSThI zeSe karmaNi iti caanuvrtte| anvaya:-AziSi nAtha: zeSe karmaNi sssstthii| artha:-AziSi-icchAyAmarthe vartamAnasya nAtha-dhAto: zeSe karmANa kArake SaSThI vibhktirbhvti| . udA0-ghRtasya nAthate devadatta: / madhuno nAthate yajJadattaH / Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(AziSi) icchA artha meM vidyamAna (nAtha:) nAtha dhAtu ke (zeSe) zeSa (karmANa) karma kAraka meM (SaSThI) SaSThI vibhakti hotI hai| udA0-ghRtasya nAthate devdttH| devadatta ghI ko apanAnA cAhatA hai| madhuno nAthate yajJadattaH / yajJadatta madhu ko apanAnA cAhatA hai| siddhi-ghRtasya nAthate devdttH| yahAM nAtha dhAtu AzI:-icchA artha meM hai| nAthate kA zeSa karma ghRta hai, usameM SaSThI vibhakti hai| aise hI-madhuno nAthate yjnydttH| karmaNi SaSThI (8) jAsiniprahaNanATakrAthapiSAM hiMsAyAm / 56 / pa0vi0-jAsi-niprahaNa-nATa-krAtha-piSAm 6 / 3 / hiMsAyAm 71 / sa0-jAsizca niprahaNazca nATazca krAthazca piS ca te-jAsi0piSa:, teSAm-jAsi0piSAm (itretryogdvndv:)| anu0-SaSThI zeSe karmaNi iti cAnuvartate / anvaya:-hiMsAyAM jAsi0piSAM zeSe karmaNi sssstthii| artha:-hiMsAyAmarthe vartamAnAnAM jAsiniprahaNanATakrAthapiSAM dhAtUnAM zeSe karmaNi karake SaSThI vibhktirbhvti| udA0-(1) jAsi-jasu hiMsAyAm' (cu0pa0) 'jasu tADane' (cu0u0)| caurasya jAsayati devdttH| (2) niprahaNa-(ni+pra+hana) 'hana hiMsAgatyoH (adaa0p0)| caurasya nihanti devadatta: / caurasya prahanti devdtt:| caurasya niprahanti devdttH| (3) nATa-naTa nRtau (di0pa0) caurasya nATayati devadatta: / (4) kAtha-krAtha hiMsAyAm (cu0u0) caurasya krAthayati devadatta: / (5) piS-piSla saMcUrNane (rudhA0pa0) caurasya pinaSTi devdtt:| AryabhASA-artha-(hiMsAyAm) hiMsA artha meM vidyamAna (jAsi0piSAm) jAsi, niprahaNa, nATa, krAtha aura piS ina dhAtuoM ke (zeSe) zeSa (karmaNi) karma kAraka meM (SaSThI) SaSThI vibhakti hotI hai| udA0-(1) jAsi-caurasya jAsayati devdttH| devadatta cora kI hiMsA athavA tADanA karatA hai| (2) niprahaNa-caurasya nihanti devadatta: / devadatta cora ko nIce DAlakara mAratA hai| caurasya prahanti devadattaH / devadatta cora ko khUba mAratA hai| caurasya Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 433 nipravahanti devadattaH / devadatta cora ko nIce DAlakara khUba mAratA hai| (3) nATa-caurasya nATayati devdttH| devadatta cora kA nAca nacAtA hai| (4) krAtha-caurasya krAthayati devadattaH / devadatta cora kA hanana karatA hai| (5) piS-caurasya pinaSTi devadattaH / devadatta cora kI pisAI karatA hai, use pIsatA hai| siddhi-caurasya jAsayati devadattaH / yahAM hiMsArthaka jAsi dhAtu ke zeSa karma caura meM SaSThI vibhakti hai| yahAM hiMsA kA artha prANAnta karanA hI nahIM apitu kisI bhI prakAra se use pIr3ita karanA hai| aise hI-caurasya nihanti devadatta:, aadi| karmaNi SaSThI __(6) vyavahRpaNoH samarthayoH / 57 / pa0vi0-vyavahR-paNo: 6 / 2 / samarthayo: 6 / 2 / sa0-vyavahRzca paNa ca tau vyavahRpaNau, tayo:-vyavahRpaNo: (itretryogdvndvH)| samo'rtho yayostau-samartho, tayo:-samarthayo: (bhuvriihiH)| anu0-SaSThI zeSe karmaNi iti caanuvrtte| anvaya:-samarthayorvyavahRpaNo: zeSe karmaNi sssstthii| artha:-samAnArthayorvyavahR-paNordhAtvo: zeSe karmaNi kArake SaSThI vibhktirbhvti| dyUte krayavikrayavyavahAre ca vyavahRpaNo: samAnArthatvam / udA0-(1) vyavahR-(vi+ava+hRJ haraNe bhvA0 u0) zatasya vyavaharati devadatta: / sahasrasya vyavaharati yajJadatta: / (2) paN-'paNa vyavahAre stutau ca' (bhvA0A0) zatasya paNate devadatta: / sahasrasya paNate yajJadatta: / ___AryabhASA-artha- (samarthayo:) samAna arthavAlI (vyavahRpaNoH) vyavaha aura paNa dhAtu ke (zeSe) zeSa (kamaNi) karma kAraka meM (SaSThI) SaSThI vibhakti hotI hai| dyUta (jUA khelanA) aura kraya-vikraya vyavahAra meM vyavaha aura paNa dhAtu samAnArthaka haiN| udA0-(1) vyavaha-zatasya vyavaharati devdttH| devadatta sau rupaye kA juA khelatA hai athavA sau rupaye kA kraya-vikraya karatA hai| sahasrasya vyavaharati yjnydtt:| yajJadatta hajAra rupaye kA juA khelatA hai athavA hajAra rupaye kA kraya-vikraya karatA hai| (2) paN-zatasya paNate devadatta: / devadatta sau rupaye kA juA khelatA hai athavA kraya-vikraya karatA hai| sahasrasya paNate yajJadattaH / yajJadatta hajAra rupaye kA jUA khelatA hai athavA kraya-vikraya karatA hai| siddhi-zatasya vyavaharati devdttH| yahAM dyUtakrIDA aura kraya-vikraya artha meM vidyamAna vyavaha dhAtu ke zeSa karma 'zata' zabda meM SaSThI vibhakti hai| aise hI-zatasya paNate devadattaH, ityaadi| Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 karmaNi SaSThI pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam (10) divastadarthasya / 58 / pa0vi0-divaH 6 / 1 tadarthasya 6 / 1 / sa0-so'rtho yasya sa tadartha:, tasya tadarthasya (bahuvrIhi: ) / sa ka: ? vyavahRpaNorarthaH / anu0-SaSThI karmaNi iti cAnuvartate / zeSe ityato nAnuvartate karmaNi zeSatvavivakSA'bhAvAt / anvayaH-tadarthasya=vyavahRpaNorarthasya divaH karmaNi SaSThI / artha:-tadarthasya=pUrvoktasya dyUtArthasya krayavikrayavyavahArArthasya ca divo dhAtoH karmaNi kArake SaSThI vibhaktirbhavati 1 udA0 - zatasya dIvyati devadattaH / sahasrasya dIvyati yajJadattaH / AryabhASA-artha- (tadarthasya) pUrvokta dyUtakrIDA aura kraya-vikraya vyavahAra arthavAlI (divaH) diva dhAtu ke (karmaNi) karma meM (SaSThI) SaSThI vibhakti hotI hai| isase Age 'zeSa' kI anuvRtti nahIM hai, zeSa vivakSA na hone se / udA0 - zatasya dIvyati devadattaH / devadatta jUve meM sau rupaye dAva para lagAtA hai athavA kraya-vikraya vyavahAra meM sau rupaye pAtA hai / sahasrasya dIvyati yajJadattaH / yajJadatta jUve meM hajAra rupaye dAva para lagAtA hai athavA kraya-vikraya vyavahAra meM hajAra rupaye pAtA hai| karmaNi SaSThI (11) vibhASopasarge / 56 / pa0vi0 - vibhASA 1 / 1 upasarge 7 / 1 / anu0 - SaSThI karmaNi divastadarthasya iti cAnuvartate / anvayaH-tadarthasya=vyavahRpaNorarthasyopasarge divaH karmaNi vibhASA sssstthii| artha :- tadarthasya dyUtArthasya krayavikrayavyavahArArthasya ca sopasargasya divo dhAtoH karmaNi kArake vikalpena SaSThI vibhaktirbhavati / pakSe dvitIyA vibhaktirbhavati / Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 435 dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH udA0-zatasya pratidIvyati devadatta: / sahasrasya pratidIvyati yajJadatta: / AryabhASA-artha-(tadarthasya) dyUtakrIDA aura kraya-vikraya vyavahAra arthavAlI (upasarge) upasarga sahita (diva:) diva dhAtu ke (kamaNi) karma meM (vibhASA) vikalpa se (SaSThI) SaSThI vibhakti hotI hai| pakSa meM dvitIyA vibhakti hotI hai| __ udA0-zatasya pratidIvyati devadattaH / zata pratidIvyati devadattaH / devadatta jUve meM prati bAra sau rupaye jItatA hai athavA kraya-vikraya vyavahAra meM prati bAra sau rupaye prApta karatA hai| sahasrasya pratidIvyati yajJadattaH / sahasraM pratidivyati yajJadattaH / yajJadatta jUve meM prati bAra hajAra rupaye jItatA hai athavA kraya-vikraya vyavahAra meM prativAra sau rupaye prApta karatA hai| siddhi-zatasya/zataM pratidIvyati devdttH| yahAM prati upasargapUrvaka diva dhAtu ke karma 'zata' zabda meM SaSThI vibhakti hai| pakSa meM karmaNi dvitIyA' (2 / 3 / 2) se dvitIyA vibhakti hotI hai| dvitIyA (12) dvitIyA braahmnne|60| pa0vi0-dvitIyA 11 brAhmaNe 7 / 1 / / anu0-karmaNi divastadarthasya iti cAnuvartate / anvaya:-brAhmaNe tadarthasya-vyavahRpaNorarthasya diva: karmaNi dvitIyA / artha:-brAhmaNaviSayake prayoge vartamAnasya tadarthasya dyUtArthasya krayavikrayavyavahArArthasya ca divo dhAto: karmaNi kArake dvitIyA vibhktirbhvti| anupasargasya divo dhAto: karmaNi SaSThyAM prAptAyAM vcnmidmaarbhyte| udA0-gAmasya tadaha: sabhAyAM dIvyeyuH / AryabhASA-artha-(brAhmaNe) brAhmaNa grantha ke prayoga meM (tadarthasya) dyUtakrIDA aura kraya-vikraya vyavahAra arthavAlI (diva:) div dhAtu ke (karmANa) karma meM (dvitIyA) dvitIyA vibhakti hotI hai| upasarga rahita div dhAtu ke karma meM divastadarthasya' (2 / 3 / 58) se SaSThI vibhakti prApta thI, isase dvitIyA vibhakti kA vidhAna kiyA gayA hai| udA0-gAmasya tadaha: sabhAyAM dIvyeyuH / ve isakI gau ko usa dina sabhA meM khriideN| siddhi-gAmasya tadaha: sabhAyAM diivyeyuH| yahAM div dhAtu ke karma gau' meM dvitIyA vibhakti hai| yaha zatapathabrAhmaNa kA prayoga hai| 'brAhmaNazabda: zatapathasyAkhyA iti nyaaskaarH| Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 karmaNi SaSThI (13) preSyabruvorhaviSo devatAsampradAne / 61 / pa0vi0 - preSya - bruvo: 6 / 2 haviSaH 6 / 1 devatAsampradAne 7 / 1 / sao - preSyazca brazca tau- preSyabruvau tayoH preSyabruvo: (itretryogdvndvH)| devatA sampradAnaM yasya sa devatAsampradAna:, tasmin-devatAsampradAne (bahuvrIhiH) / anu0 - SaSThI karmaNi brAhmaNa iti cAnuvartate / anvayaH - brAhmaNe devatAsampradAne preSyabruvorhaviSaH karmaNi SaSThI / artha:- brAhmaNaviSaye devatAsampradAne'rthe vartamAnayoH bruvordhAtvorhaviSo vAcake karmaNi SaSThI vibhaktirbhavati / preSya pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam udA0-preSya-agnaye chAgasya haviSo vapAyA medasaH pre3Sya / brUhi-agnaye chAgasya haviSo vapAyA medaso'nubrUhi / AryabhASA - artha - (brAhmaNe) brAhmaNa granthaviSaya meM (devatAsampradAne) devatA - sampradAnavAlI (praSya - bruvo: ) preSya aura brU dhAtu ke (haviSaH) 'havi' rUpa (karmaNi) karma kAraka meM (SaSThI) SaSThI vibhakti hotI hai| udA0 - preSya-agnaye chAgasya haviSo vapAyA medasaH preSya / brU- agnaye chAgasya haviSo vapAyA medaso'nubrU 3 hi / siddhi-agnaye chAgasya haviSo vapAyA medasaH pre3Sya / yahAM preSya' dhAtu kA karma 'haviH' hai| usameM isa sUtra se SaSThI vibhakti hai / havi ke vizeSaNa chAga, vapA aura meda meM bhI samAnAdhikaraNa se SaSThI vibhakti hai| aise hI agnaye chAgasya haviSo vapAyA medaso'nubrUhi / vizeSa-svAmI dayAnandakRta aSTAdhyAyI bhASya tathA kArakIya nAmaka vedAMga prakAza meM 'indrAgnibhyAM chAgasya haviSo vapAyA medasaH preSya / indrAgnibhyAM chAgasya haviSo vapAyA medaso'nubrUhi' aisA pATha hai| kArakIya kI pAdaTippaNI meM isakA artha yaha likhA hai- -ajA ke artha khAne-pIne kI vastu ke yoga se bijalI aura agni ko upayukta kara aura sunakara upadeza bhI kara (kArakIya pR0 59 ) / caturthyarthe SaSThI caturthI ca (14) caturthyarthe bahulaM chandasi / 62 / pa0vi0-caturthI- arthe 7 / 1 bahulam 1 / 1 chandasi 7 / 1 / Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 437 sa0-caturthyA artha iti caturthyarthaH, tasmin-caturthyartha (sssstthiittpurussH)| anu0-SaSThI itynuvrtte| anvaya:-chandasi caturthyartha bahulaM sssstthii| artha:-chandasi viSaye caturthI-arthe bahulaM SaSThI vibhaktirbhavati / pakSe caturthI vibhktirbhvti| ___ udA0-(1) SaSThI-godhA kAlakA dArvAghATaste vanaspatInAm (yaju0 24 / 35) (2) caturthI-godhA kAlakA dArvAghATaste vanaspatibhyaH / AryabhASA-artha-(chandasi) veda viSaya meM (caturthyartha) caturthI vibhakti ke artha meM (bahulam) prAyaza: (SaSThI) SaSThI vibhakti hotI hai| pakSa meM caturthI vibhakti hotI hai| udA0-(1) SaSThI-godhA kAlakA dArvAghATaste vanaspatInAm / (2)caturthI-godhA kAlakA dArvAghATaste vanaspatibhyaH / (yaju0 24135) vanaspatiyoM ke guNa-jJAna ke liye godhAgoha, kAlaka=paniyAM sAMpa aura dArvAghATa-kaThaphor3A prANiyoM kA upayoga kreN| siddhi-uparilikhita udAharaNa meM vanaspati' zabda meM caturthI vibhakti ke artha meM SaSThI aura caturthI vibhakti hai| karaNe SaSThI (15) yajezca krnne|63| pa0vi0-yaje: 6 / 1 ca avyayapadam, karaNe 7 / 1 / anu0-bahulaM chandasi SaSThI iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi yajezca karaNe bahulaM sssstthii| artha:-chandasi viSaye yaja-dhAto: karaNe kArake SaSThI vibhaktirbhavati / pakSe tRtIyA vibhktirbhvti| udA0-(1) SaSThI-ghRtasya yajate / somasya yjte| (2) tRtIyA-ghRtena yjte| somena yjte| AryabhASA-artha-(chandasi) veda viSaya meM (yaje:) yaja-dhAtu ke (karaNe) karaNa kAraka meM (bahulam) prAyaza: (SaSThI) SaSThI vibhakti hotI hai| pakSa meM tRtIyA vibhakti hotI hai| udA0-(1) SaSThI-ghRtasya yjte| ghI se yajJa karatA hai| somasya yjte| soma se yajJa karatA hai| (2) tRtIyA-ghRtena yajate / somena yjte| artha pUrvavat hai| siddhi-uparilikhita udAharaNoM meM karaNabhUta 'ghRta' aura 'soma' zabda meM SaSThI aura tRtIyA vibhakti hai| kartRkaraNayostRtIyA' (2 / 3 / 18) se pakSa meM tRtIyA vibhakti hotI hai| Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 adhikaraNe SaSThI pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam (16) kRtvo'rthaprayoge kAle'dhikaraNe / 64 / pa0vi0 - kRtvo'rtha - prayoge 7 / 1 kAle 7 / 1 adhikaraNe 7 / 1 / sa0-kRtvasuc artho yeSAM te kRtvo'rthA:, teSAm - kRtvo'rthAnAm, kRtvo'rthAnAM prayoga iti kRtvo'rthaprayoga:, tasmin-kRtvo'rthaprayoge (bahuvrIhigarbhitaSaSThItatpuruSaH ) / anu0 - SaSThI zeSe ityanuvartate / anvayaH-kRtvo'rthaprayoge kAle zeSe'dhikaraNe sssstthii| artha:- kRtvasujarthAnAM pratyayAnAM prayoge kAle zeSe'dhikaraNe SaSThI vibhaktirbhavati / udA0-paJcakRtvo dinasya bhuGkte devadattaH / dvirdinasyAdhIte yajJadattaH / AryabhASA-artha- (kRtvo'rthaprayoge) kRtvasuc pratyaya ke arthavAle pratyayoM ke prayoga meM (kAle) kAlavAcI (zeSe) zeSa (adhikaraNe) adhikaraNa kAraka meM (SaSThI) SaSThI vibhakti hotI hai| udA0 - paJcakRtvo dinasya bhuGkte devadattaH / devadatta dina ke samaya meM pAMca bAra khAtA hai / dvirdinasyAdhIte yajJadattaH / yajJadatta dina ke samaya meM do bAra par3hatA hai| siddhi - (1) paJcakRtvo dinasya bhuGkte / paJca+kRtvasuc / paJca+kRtvas / pnyckRtvs+su| paJcakRtvaH / yahAM 'saMkhyAyA: kriyAbhyAvRttigaNane kRtvasuc' (5 / 4 / 17) se saMkhyAvAcI paJca zabda se kriyA kI AvRtti ginane artha meM kRtvasuc pratyaya hai| isake prayoga meM kAlavAcI dina zabda jo ki zeSa adhikaraNa hai, usameM SaSThI vibhakti hai| (2) dvirdinasyAdhIte / dvi+suc / dvis+su / dvi: / yahAM 'dvitribhyAM suc' (5/4/18) se 'dvi' zabda se kRtvo'rtha meM suc' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / kartari karmaNi ca SaSThI (17) kartRkarmaNoH kRti / 65 / pa0vi0-kartR-karmaNoH 7 / 2 kRti 7 / 1 / sa0-kartA ca karma ca te - kartRkarmaNI, tayo: - kartRkarmaNoH (itaretarayogadvandvaH) / Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH anvaya:-kRti kartRkarmaNo: sssstthii| artha:-kRt-pratyayAnAM prayoge kartari karmaNi ca SaSThI vibhaktirbhavati / udA0-(1) kartari-bhavata: zAyikA vartate / bhavata' AsikA vartate / (2) karmaNi-yajJo'pA sraSTA / indraH purA bhettaa| indro vajrasya bhartA / AryabhASA-artha-(kRti) kRt-saMjJaka pratyayoM ke prayoga meM (kartRkarmaNo:) kartA aura karma meM (SaSThI) SaSThI vibhakti hotI hai| udA0-(1) kartA-bhavata: zAyikA vrtte| ApakI sone kI bArI (paryAya) hai| bhavata AsikA vartate / ApakI baiThane kI bArI (paryAya) hai| (2) karma-yajJo'pAM srssttaa| yajJa jala ko banAnevAlA hai| indra: purAM bhettaa| indra nagaroM ko tor3anevAlA hai| indro vajrasya bhartA / indra vajra (zastra) ko dhAraNa karanevAlA hai| siddhi-(1) bhavata: zAyikA vrtte| zIG svapne (adA0A0) zID+Nvuc / shii+vu| shii+ak| shai++ak| zAyaka+TAp / shaayik+aa| shaayikaa+su| zAyakiA / yahAM 'zI svapne (a0A0) dhAtu se 'paryAyArhaNotpattiSu Nvuc (3 / 3 / 111) se kRtsaMjJaka Nvuc pratyaya hai| isake kartA 'bhavat' zabda meM SaSThI vibhakti hai| (2) indraH purAM bhettaa| bhidir vidAraNe (rudhA0pa0) bhid+tRc / bhid+tR| bhed+tR / bhettR+su| bhettaa|| yahAM bhid dhAtu se 'khulatacau' (3 / 1 / 133) se kRt-saMjJaka tRc' pratyaya hai| isake karma 'pura' zabda meM SaSThI vibhakti hai| aise hI-indro vajrasya bhrtaa| karmaNi SaSThI __ (18) ubhayaprAptau krmnni|66 / pa0vi0-ubhaya-prAptau 71 karmaNi 7 / 1 / / sa0-ubhayo: prAptiryasmin so'yam-ubhayaprApti:, tasmin-ubhayaprAptau (bhuvriihi:)| anu0-SaSThI kRti iti caanuvrtte| anvaya:-kRti ubhayaprAptau karmaNi sssstthii| artha:-yasmin kRta-prayoge ubhayasmin kartari karmaNi ca SaSThI vibhakti: prApnoti tatra karmaNyeva SaSThI vibhaktirbhavati / udA0-Azcaryo gavAM doho'gopaalen| rocate me odanasya bhojanaM devdtten| sAdhu khalu payasa: pAnaM yjnydtten| Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA - artha - (kRti) jisa kRt-pratyaya ke prayoga meM (ubhayaprAptau ) kartA aura karma donoM meM SaSThI vibhakti prApta hotI hai vahAM (karmaNi) karma meM hI (SaSThI) SaSThI vibhakti hotI hai, kartA meM nahIM / udA0 - Azcaryo gavAM doho'gopAlena / jo gopAla nahIM hai usake dvArA gauoM ko duhanA Azcarya kI bAta hai| rocate me odanasya bhojanaM devadattena / devadatta ke dvArA oda kA khAnA mujhe pyArA lagatA hai| sAdhu khalu payasaH pAnaM yjnydtten| yajJadatta kA dugdha kA pAna acchA hai| 440 siddhi-Azcaryo gavAM doho'gopAlena / 'duh prapUraNe' (adA0pa0 ) / duh+ghaJ / doh+a / doha+su / dohaH / yahAM 'duh' dhAtu se 'bhAve' (3 | 3 | 18 ) se bhAva artha meM kRt-saMjJaka 'ghaJ' pratyaya hai| yahAM kartA agopAla tathA karma 'gau' donoM meM SaSThI vibhakti prApta hotI hai / prakRta sUtra se 'gau' karma meM SaSThI vibhakti hotI hai| 'kartRkaraNayostRtIyA' (2 / 3 118 ) se kartA meM tRtIyA vibhakti hotI hai| yahAM 'karmaNi ca' (2 / 2 / 14 ) se SaSThI samAsa kA pratiSedha hai / aise hI- odanasya bhojanam, payasaH pAnam / ktasya prayoge SaSThI (16) ktasya ca vartamAne / 67 / pa0vi0-ktasya 6 / 1 ca avyayapadam, vartamAne 7 / 1 / anu0 - SaSThI ityanuvartate / anvayaH - vartamAne ktasya prayoge ca SaSThI / artha:-vartamAne kAle vihitasya kta pratyayAntasya zabdasya prayoge ca SaSThI vibhaktirbhavati / udA0-rAjJAM mato devadattaH / rAjJAM buddho yajJadatta: / rAjJAM pUjito brahmadattaH / AryabhASA - artha - (vartamAne ) vartamAnakAla meM vihita (ktasya) kta pratyayAnta zabda ke prayoga meM (ca) bhI (SaSThI) SaSThI vibhakti hotA hai| udA0 - rAjJAM mato devadattaH / devadatta rAjAoM ke dvArA sammAnita hai, arthAt ve usakA sammAna karate haiM / rAjJAM buddho yajJadattaH / yajJadatta rAjAoM ke dvArA saMjJAta hai, arthAt ve use bhalIbhAMti jAnate haiM / rAjJAM pUjito brahmadattaH / brahmadatta rAjAoM ke dvArA satkRta hai, arthAt ve usakA sammAna karate haiN| siddhi - rAjJAM mato devadattaH / 'manu avabodhane' (ta0A0 ) / man+kta | ma+ta | mata+su / mataH / Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 441 dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH yahAM 'matibuddhipUjArthebhyazca' (3 / 2 / 188) se man' dhAtu se kta-pratyaya vartamAnakAla meM hai| usake prayoga meM rAjan zabda meM SaSThI vibhakti hai| yaha kartA meM SaSThI hai| yahAM ktena pUjAyAm' (2 / 2 / 12) se SaSThI-samAsa kA pratiSedha hai| na lokAvyayaniSThAkhalarthatanAm' (2 / 3 / 69) meM niSThA (kta) pratyaya kA grahaNa hone se kta-pratyaya ke prayoga meM SaSThI vibhakti kA pratiSedha prApta hai ata: isa sUtra se vartamAnakAla meM vihita kta-pratyaya ke prayoga meM SaSThI vibhakti kA vidhAna kiyA gayA hai| yaha ukta pratiSedha kA pUrva apavAda hai| ktasya prayoge SaSThI (20) adhikrnnvaacinshc|68| pa0vi0-adhikaraNavAcina: 6 / 1 ca avyayapadam / adhikaraNaM vaktIti adhikaraNavAcI, tasya-adhikaraNavAcina: (kRdntvRttiH)| anu0-SaSThI ktasya iti caanuvrtte| anvaya:-adhikaraNavAcinazca ktasya prayoge sssstthii| artha:-adhikaraNavAcinazca ktapratyayAntasya zabdasya prayoge'pi SaSThI vibhaktirbhavati / udA0-idaM chaatraannaamaasitm| idaM chAtrANAM zayitam / idaM chAtrANAM bhuktam / AryabhASA-artha- (adhikaraNavAcina:) adhikaraNavAcI (ktasya) kta-pratyayAnta zabda ke prayoga meM (ca) bhI (SaSThI) SaSThI vibhakti hotI hai| __ udA0-idaM chAtrANAmAsitam / yaha chAtroM ke baiThane kA sthAna hai| idaM chAtrANAM zayitam / yaha chAtroM ke sone kA sthAna hai| idaM chAtrANAM bhuktam / yaha chAtroM ke bhojana kA sthAna hai| siddhi-idaM chaatraannmaasitm| 'As upavezane (adaa0p0)| aas+kt| aas+itt+t| aas+i+t| Asita+su / aasitm| yahAM kto'dhikaraNe ca dhauvyagatipratyavasAnArthebhyaH' (3 / 4 / 76) se As dhAtu se adhikaraNa kAraka meM kta-pratyaya hai aura usake prayoga meM chAtra' zabda meM SaSThI vibhakti hai| yahAM 'adhikaraNavAcinA ca' (2 / 2 / 13) se SaSThI samAsa kA pratiSedha hotA hai| na lokAvyayaniSThAkhalarthatanAm (2 / 3 / 69) se niSThA (kta) pratyaya kA grahaNa hone se kta-pratyaya ke prayoga meM SaSThI vibhakti kA pratiSedha prApta hai, ata: isa sUtra se Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam adhikaraNa kAraka meM vihita kta pratyaya ke prayoga meM SaSThI vibhakti kA vidhAna kiyA gayA hai / yaha ukta pratiSedha kA pUrva apavAda hai| SaSThIpratiSedhaH 442 (21) na lokAvyayaniSThAkhalarthatRnAm / 66 / pa0vi0 - na avyayapadam / la-u-uka - avyaya-niSThA-khalarthatRnAm 6 / 3 / " sao - khalo'rtha iti khalartha: khalartha iva artho yeSAM te khalarthA: (SaSThItatpuruSagarbhitabahuvrIhi: ) / lazca uzca ukazca avyayaM ca niSThA ca khalarthAzca tRn ca te-lokAvyayaniSThAkhalarthatRna:, teSAm - lokAvyayaniSThAkhalarthatRnAm (itaretarayogadvandvaH) / anu0-SaSThI ityanuvartate / anvayaH-lokAvyayaniSThAkhalarthatRnAM prayoge SaSThI na / artha:-la-u-uka-avyaya - niSThA-khalartha-tRnAM prayoge SaSThI vibhaktirna bhavati / 'la' ityanena ye lakArasya sthAne AdezA bhavanti te gRhyante - zatRzAnacau, kAnac - kvasU kikinau ca / udA0 - (1) (la) zatR - odanaM pacan / (2) zAnac - odanaM pacamAnaH / (3) kAnac - odanaM pecAna: / ( 4 ) kvasu - odanaM pecivAn / (5) ki papiH somam / ( 6 ) kin- dadirgA: / (7) u-kaTaM cikIrSuH / odanaM bubhukSuH / ( 8 ) uka - vArANasIm AgAmukaH / (9) avyayam-kaTaM kRtvA / odanaM bhuktvA / (10) niSThA - devadattena kRtam / odanaM bhuktavAn yajJadattaH / ( 11 ) khalartha - ISat - kara: kaTa bhavatA / ISatpAnaH somo bhavatA / 'tRn' iti pratyAhAragrahaNam, 'laTaH zatRzAnacAvaprathamAsamAnAdhikaraNe (3 / 2 / 124 ) ityArabhya 'tRn' (3 / 2 / 15 ) ityasya nakAraparyantam / tena zAnan- cAnaz - zatR-tRnAmapi pratiSedhe grahaNaM kriyate / Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 443 (12) zAnan-somaM pavamAnaH / (13) cAnaz-zikhaNDaM vahamAna: / (14) zatR-adhIyan pArAyaNam / (15) tRn-kartA kttaan| vaditA jnaapvaadaan| AryabhASA-artha-(latanAm) la, u, uka, avyaya, niSThA, khalartha aura tRn inake prayoga meM (SaSThI) SaSThI vibhakti (na) nahIM hotI hai| udA0-(1) la-la se lakAra ke sthAna meM jo Adeza vidhAna kiye gaye haiM, unakA grahaNa kiyA jAtA hai, jaise-zata, zAnac kAnac kvasu, ki aura kin prtyy| inake udAharaNa nimnalikhita haiM (1) zata-odanaM pacan / bhAta ko pakAtA huaa| (2) zAna-odanaM pacamAnaH / bhAta ko pakAtA huaa| (3) kAnaca-sa odanaM pecaanH| usane bhAta pkaayaa| (4) kvasu-sa odanaM pecivAn / usane bhAta pkaayaa| (5) ki-papi: somam / soma kA pAna krnevaalaa| (6) kin-dadirgAH / gauoM kA dAna krnevaalaa| (7) u-kaTaM cikIrSuH / caTAI banAne kA icchuk| odanaM bubhukssuH| bhAta ko khAne kA icchuka (8) uka-vArANasImAgAmukaH / banArasa meM aanevaalaa| (9) avyaya-kaTaM kRtvA / caTAI bnaakr| odanaM bhuktvA / bhAta ko khaakr| (10) niSThA-(kta) devadattena kRtam / devadatta ne kiyaa| (ktavatu)-odanaM bhuktavAn yajJadattaH / yajJadatta ne bhAta khaayaa| (11) khalartha-ISatkara: kaTo bhavatA / Apake liye caTAI banAnA kaThina kArya nahIM hai| ISatpAna: somo bhvtaa| Apake liye soma kA pAna karanA kaThina kArya nahIM hai| yahAM tRn' eka pratyAhAra kA grahaNa kiyA hai| yaha pratyAhAra "laTa: zatazAnacAvaprathamAsamAnAdhikaraNe (3 / 2 / 224) ke 'zata' ke 'ta' se lekara tan (3 / 2 / 25) tRn' pratyaya ke n' taka grahaNa kiyA jAtA hai| isase isa pratiSedha meM zAnan, cAnaz, zatR aura tRn pratyaya kA grahaNa hotA hai| (12) zAnan-somaM pavamAnaH / soma kA pAna krnevaalaa| (13) cAnaz-zikhaNDaM vahamAna: / zikhA ko dhAraNa krnevaalaa| (14) zatR-adhIyan pArAyaNam / pArAyaNa kA sahajatApUrvaka adhyayana krnevaalaa| (15) tRn-kartA kaTAn / caTAiyoM ko bnaanevaalaa| siddhi-(1) odanaM pacan / DupacaS pAke' (bhvA0pa0) paca+laT / pac+zatR / pac+zap+at / pct+su| pcn| yahAM pac' dhAtu se 'vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se laT pratyaya aura usake sthAna meM laTa: zatRzAnacAvaprathamAsamAnAdhikaraNe' (3 / 2 / 124) se 'zata' Adeza hai| isa kRt pratyaya ke prayoga meM 'odana' zabda meM karmaNi dvitIyA' (2 / 3 / 2) se dvitIyA vibhakti hai| yahAM kartakarmaNoH' (2 / 3 / 65) se SaSThI vibhakti prApta thI, usakA isa sUtra se pratiSedha kiyA gayA hai| aise hI saba udAharaNoM meM samajha leveN| (2) pacamAnaH / pac+zAnac / pc+muk+aan| pc+m+aan| pacamAna+su / pacamAnaH / yahAM pUrvavat zAnac pratyaya hai| Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) pecAnaH / pac+liT / pac+kAnac / pac+Ana / pac+pac+Ana / pec+aanN| pecaan+su| pecaanH| yahAM pac' dhAtu se liTa: kAnajvA' (3 / 2 / 107) se kAnac pratyaya hai| (4) pecivAn / pac+liT / pac+kvasu / pac+vas / paca+pac+vas / pac+vas / pecivs+su| pecivaan| yahAM 'pac' dhAtu se kvasuzca' (2 / 3 / 108) se kvasu pratyaya hai| (5) papi: / 'pA pAne' (bhvA0pa0) pA+ki / paa+paa+i| p+paa+i| ppi+su| ppiH| yahAM 'pA' dhAtu se 'Adagamahanajana: kikinau liT ca' (3 / 2 / 171) se 'ki' pratyaya hai| (6) dadiH / DudAJ dAne (ju0u0)| isa dhAtu se pUrvavat kin pratyaya hai| (7) cikIrSuH / DukRJ karaNe' (tnaa0u0)| kR+san / kR+kR+san / k+kR+s| c+kii+s| cikiirss+u| cikiirssu+su| cikIrSuH / yahAM san-pratyayAnta 'kR' dhAtu se 'sanAzaMsabhikSa u:' (3 / 2 / 168) se 'u' pratyaya hai| aise hI bhuja dhAtu se-bubhukssuH| (8) AgAmukaH / 'gamlu gatau' (bhvaa0p0)| A+gam+ukaJ / aa+gaam+uk| AgAmuka+su / AgAmukaH / yahAM 'gam' dhAtu se lapapatapadasthAbhUvRSahanakamagamazRbhya ukR' (3 / 2 / 154) se ukaJ pratyaya hai| (9) kRtvA / DukRJ karaNe' (tnaa030)| kR+ktvaa| kR+tvaa| kRtvA su| kRtvaa| yahAM kR-dhAtu se samAnakartakayo: pUrvakAle (3 / 4 / 21) se ktvA pratyaya hai aura ktvA-pratyayAnta zabda kI ktvAtosunkasunaH' (1 / 1 / 39) se avyaya saMjJA hai| bhuja dhAtu se-bhuktvA / (10) kRtm| DukRJ karaNe (tanA0 u0)| kR+kta / kR+t| kRta+su / kRtm| yahAM 'kR' dhAtu se 'niSThA' (3 / 2 / 102) se niSThA-saMjJaka pratyaya bhUtakAla meM hai| 'ktaktavatU niSThA' (1 / 1 / 26) se kta aura ktavatu pratyaya kI niSThA saMjJA kI gaI hai| aise hI 'kR' dhAtu se ktavatu pratyaya karane se-kRtavAn / (11) iisstkrH| 'DukRJ karaNe (tnaa030)| iisst+k+khl| iisst+kr+a| iisstkr+su| ISatkara: / yahAM ISadduHsuSu kRcchrAkRchrArtheSu khal' (3 / 3 / 126) se kRcchra aura akRcchra artha meM khal pratyaya hai| 'ISatpAna:' yahAM 'pA pAne' (bhvA0pa0) dhAtu se khala pratyaya ke artha meM 'Ato yuc' (3 // 3 / 128) se yuc pratyaya hai| (12) pavamAnaH / 'pU pavane' (krayA0 u0)| puu+shaann| puu+shp+muk+aan| po+a+m+aan| pvmaan+su| pavamAnaH / yahAM pU dhAtu se 'pUGyajo: zAnan' (3 / 2 / 128) tazA77 atyaya hA se zAnan pratyaya hai| (13) vahamAnaH / vaha prApaNe' (bhvA0pa0) / vaha+cAnaz / vaha shp+muk+aan| vh+a+m+aan| vhmaan+su| vahamAnaH / yahAM vaha dhAtu se 'tAcchIlyavayovacanazaktiSu cAnaz' (3 / 2 / 129) se cAnaz pratyaya hai| Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 445 (14) adhIyan / 'iG adhyayane' (adA0A0) adhi+iG +zatR / adhi+i+zap+at / adhIy+a+at / adhIyat+su / adhIyan / yahAM 'iG' dhAtu se 'iGghAryoH zatrakRcchriNi (3 / 2 /130) se zatR pratyaya hai| (15) kartA / 'DukRJ karaNeM (tanA0 u0 ) / kR+tRn / kar+rtR / kartR+su / kartA / yahAM 'iG' dhAtu se 'tRn' (3 / 2 / 135 ) se tRn pratyaya hai| SaSThIpratiSedhaH (22) akenorbhaviSyadAdharmaNyayoH / 70 / pa0vi0-aka-ino: 6 / 2 bhaviSyat - AdharmaNyayoH 6 / 2 / sa0-akazca in ca tau-akenau, tayo:- akeno: (itaretarayogadvandvaH) / adhamam RNaM yasya so'dhamarNaH / adhamarNasya bhAva AdhamarNyam / bhaviSyacca AdhamarNyaJca te - bhaviSyadAdhamarNye, tayo:- bhaviSyadAdhamarNyayoH (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - SaSThI, na iti cAnuvartate / anvayaH-bhaviSyadAdharmaNyayorakenoH prayoge SaSThI na / artha:- bhaviSyati kAle vihitasya akapratyayAntasya, bhaviSyati kAle AdhamarNye cArthe vihitasya inpratyayAntasya zabdasya prayoge SaSThI vibhaktirna bhavati / udA0-(1) aka:-(bhaviSyati ) - kaTaM kArako vrajati / odanaM bhojako vrajati / (2) ina: - (bhaviSyati ) - grAmaM gamI devadatta: / nagaraM gAmI yajJadattaH / (3) ina: - ( AdhamarNya) - zataM dAyI devadattaH / sahasraM dAyI yajJadattaH / AryabhASA - artha - (bhaviSyadAdhamarNyayoH, akenoH) bhaviSyat kAla meM vihita aka-pratyayAnta aura bhaviSyat kAla tathA AdhamarNya artha meM vihita in-pratyayAnta zabda ke prayoga meM (SaSThI) SaSThI vibhakti (na) nahIM hotI hai, udA0- - (1) aka- (bhaviSyat) - kaTaM kArako vrajati / caTAI ko banAnevAlA jArahA hai| odanaM bhojako vrajati / bhAta ko khAnevAlA jArahA hai| (2) in- (bhaviSyat) - grAmaM mI devadattaH / devadatta gAMva ko jAnevAlA hai| nagaraM gAmI yajJadattaH / yajJadatta nagara ko jAnevAlA hai / (3) in- ( AdhamarNya ) - zataM dAyI devadattaH / devadatta sau rupaye RNa denevAlA hai / sahasraM dAyI yajJadattaH / yajJadatta hajAra rupaye RNa denevAlA hai| siddhi-(1) kaTaM kArako vrajati / 'DukRJ karaNeM' (tanA030) / kR+Nvul / kR+aka / kaar+ak| kAraka+su / kArakaH / yahAM kR dhAtu se bhaviSyat kAla artha meM tumunNvulau Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam kriyAyAM kriyArthAyAm (3 / 3 / 10) se Nvula' pratyaya hai| isake prayoga meM kaTa' zabda meM kartRkarmaNo: kRti:' (2 / 3 / 65) se prApta SaSThI vibhakti nahIM hotI hai| karmaNi dvitIyA' (2 / 3 / 2) se dvitIyA vibhakti hotI hai| (2) grAmaM gamI devdttH| 'gamlu gatauM' (bhvaa0p0)| gamI zabda 'bhaviSyati gamyAdayaH' (3 / 3 / 3) meM bhaviSyat kAla meM nipAtita hai| isake prayoga meM kartakarmaNo: kRti (2 / 3 / 65) se prApta SaSThI vibhakti nahIM hotI hai apitu pUrvavat dvitIyA vibhakti hotI hai| aise hI-nagaraM gAmI yjnydttH| (3) zataM dAyI devdttH| DudAJ dAne (ju0u0) daa+nnini| daa+in| daa+yuk+in| daayin+su| daayii| yahAM 'dA' dhAtu se 'AvazyakAdharmaNyayorNini:' (3 / 3 / 170) se AdhamarNya (RNI honA) artha meM Nini' pratyaya hai| isake prayoga meM pUrvavat SaSThI vibhakti kA pratiSedha hotA hai tathA pUrvavat dvitIyA vibhakti hotI hai| kartari vA SaSThI (23) kRtyAmA kartari vA 71 / pa0vi0-kRtyAnAm 6 13 kartari 7 / 1 vA avyayapadam / anu0-SaSThI itynuvrtte| anvaya:-kRtyAnAM prayoge kartari vA sssstthii| artha:-kRtyapratyayAntAnAM zabdAnAM prayoge katari vikalpena SaSThI vibhktirbhvti| pakSe tRtIyA vibhktirbhvti| udA0-bhavata: kaTa: kartavyaH / bhavatA kaTa: karttavyaH / AryabhASA-artha- (kRtyAnAm) kRtya-pratyayAnta zabdoM ke prayoga meM (kIra) kartA kAraka meM (vA) vikalpa se (SaSThI) SaSThI vibhakti hotI hai| pakSa meM tRtIyA vibhakti hotI hai| udA0-bhavata: kaTa: krttvyH| Apako caTAI banAnI caahiye| bhavatA' kaTa: kartavyaH / artha pUrvavat hai| __ siddhi-bhavata: kaTa: karttavyaH / DukRJ karaNe (tnaa0u0)| kR+tavya / kr+tvy| kartavya+su / karttavyaH / yahAM kR' dhAtu se tavyattavyAnIyaraH' (3 / 1 / 96) se kRtya-saMjJaka tavya' pratyaya hai| isa sUtra se isake kartA 'bhavat' zabda meM SaSThI vibhakti hai| pakSa meM 'kartRkaraNayostRtIyA' (2 / 3 / 28) se tRtIyA vibhakti hotI hai| tayoreva kRtyaktakhalA :' (3 / 4 / 70) se kRtya saMjJaka pratyaya bhAva aura karmavAcya meM hote haiN| isaliye kartA akathita rahatA hai| akathita kartA meM pUrvokta sUtra se tRtIyA vibhakti hotI hai| Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 447 SaSThI tRtIyA ca(24) tulyArthairatulopamAbhyAM tRtIyA'nyatarasyAm / 72 / pa0vi0-tulyArthaiH 3 / 3 atulA-upamAbhyAm 3 / 2 tRtIyA 11 anyatarasyAm avyypdm| sa0-tulyo'rtho yeSAM te tulyArthAH, tai:-tulyArthaiH (bhuvriihiH)| tulA ca upamA ca te-tulopame, na tulopame iti atulopame, tAbhyAm-atulopamAbhyAm (itretryogdvndvgrbhitnnyttpurussH)| anvayaH-atulopamAbhyAM tulyArthairyukte'nyatarasyAM tRtiiyaa| artha:-tulopamAvarjitaistulyAthaiH saMyukte zabde vikalpena tRtIyA vibhaktirbhavati / pakSe ca SaSThI vibhktirbhvti| udA0-tulyo devadattena yajJadattaH / tulyo devadattasya yajJadatta: / sadRzo devadattena yajJadatta: / sadRzo devadattasya yajJadattaH / AryabhASA-artha-(atulopamAbhyAm) tulA aura upamA zabda ko chor3akara (tulyAeM:) tulya arthavAle padoM se saMyukta zabda meM (anyatarasyAm) vikalpa se (tRtIyA) tRtIyA vibhakti hotI hai| pakSa meM SaSThI vibhakti hotI hai| udA0-(19 tulya-tulyo devadattena yajJadattaH / yajJadatta devadatta ke samAna hai| tulyo devadattasya yajJadatta: / artha pUrvavat hai| (2) sadRza-sadRzo devadattena yajJadatta: / sadazo devadattasya yjnydttH| artha pUrvavat hai| siddhi-tulyo devadattena yjnydttH| yahAM tulya pada se saMyukta devadatta' zabda meM tRtIyA vibhakti hai| pakSa meM SaSThI vibhakti bhI hotI hai jaisA ki udAharaNa meM darzAyA gayA hai| tulA aura upamA zabda kA varjana isaliye kiyA gayA hai ki yahAM tRtIyA vibhakti na ho-tulA rAmasya nAsti / upamA kRSNasya na vidyte| SaSThI caturthI ca(25) caturthI cAziSyAyuSyamadrabhadrakuzalasukhArthahitaiH 73 / ___pa0vi0-caturthI 11 ca avyayapadam, AziSi 7 / 1 / aayussy-mdrbhdr-kushl-sukh-arth-hitai:3|3|| sa0-AyuSyaM ca madraM ca bhadraM ca kuzalaM ca sukhaM ca arthazca hitazca tAni, AyuSya0hitAni, tai:-AyuSya0hitaiH (itaretarayogadvandvaH) / sa. Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-anytrsyaamitynuvrtte| anvaya:-AyuSyamadrabhadrakuzalasukhArthahitairyukte'nyatarasyAM caturthI caashissi| artha:-AyuSyamadrabhadrakuzalasukhArthahitai: padaiH saMyukte zabde vikalpena caturthI vibhktirbhvti| AziSi gmymaanaayaam| pakSe ca SaSThI vibhktirbhvti| udA0-(1) AyuSyam-AyuSyaM devadattAya bhUyAt / AyuSyaM devadattasyA bhUyAt / (2) madram-madraM devadattAya bhUyAt / madraM devadattasya bhUyAt / (3) bhadram-bhadraM devadattAya bhUyAt / bhadraM devadattasya bhUyAt / (4) kuzalam-kuzalaM devadattAya bhUyAt / kuzalaM devadattasya bhUyAt / (5) sukham-sukhaM devadattAya bhUyAt / sukhaM devadattasya bhuuyaat| (6) artha:-artho devadattAya bhUyAt / artho devadattasya bhUyAt / (7) hitam-hitaM devadattAya bhUyAt / hitaM devadattasya bhUyAt / AryabhASA-artha-(AyuSya0hitaiH) AyuSya, madra, bhadra, kuzala, sukha, artha aura hita padoM se saMyukta zabda meM (anyatarasyAm) vikalpa se (caturthI) caturthI vibhakti hotI hai| pakSa meM SaSThI vibhakti hotI hai| udA0-(1) AyuSya-AyuSyaM devadattAya/devadattasya bhUyAt / devadatta kI dIrgha Ayu ho| (2) madra-madraM devadattAya/devadattasya bhUyAt / devadatta ko harSa ho| (3) bhadra-bhadraM devadattAya/devadattasya bhUyAt / devadatta kA kalyANa ho| (4) kuzala-kuzalaM devadattAya/devadattasya bhUyAt / devadatta kA kuzala ho| (5) sukha-sukhaM devadattAya/devadattasya bhUyAt / devadatta ko sukha ho| (6) artha-artho devadattAya/devadattasya bhUyAt / devadatta ke dhana ho| (7) hita-hitaM devadattAya/devadattasya bhUyAt / devadatta kA hita ho| siddhi-AyuSyaM devadattAya/devadattasya bhUyAt / 'bhUyAt' yaha pada AzIrliG prathama puruSa ekavacana kA hai| yahAM AzIrvAda artha meM AyuSya pada se saMyukta 'devadatta' zabda meM caturthI aura SaSThI vibhakti hai| aise saba udAharaNoM meM samajha leveM / iti paNDitasudarzanadevAcAryaviracite pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacane dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH smaaptH| Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH dvigu-ekavadbhAvaH (1) dvigurekavacanam |1| pa0vi0 - dvigu: 1 / 1 ekavacanam 1 / 1 / sa0-ekasya vacanamiti ekavacanam (SaSThItatpuruSa: ) / artha:-dviguH samAsa ekavacanaM bhavati, ekasyArthasya vAcako bhavatItyarthaH / samAhAradvigozcedaM grahaNaM nAnyasya / udA0-paJcAnAM pUlAnAM samAhAra iti paJcapUlI / paJcAnAM vaTAnAM samAhAra iti paJcavaTI / AryabhASA-artha- (dvigu:) dvigu samAsa ( ekavacanam ) ekavacana arthAt eka artha kA vAcaka hotA hai, arthAt vahAM ekavacana hotA hai| yahAM samAhAra dvigu kA grahaNa hai, anya kA nahIM / udA0-paJcAnAM pUlAnAM samAhAra iti paJcapUlI / pAMca pUloM kA samudAya / paJcAnAM vaTAnAM samAhAra iti paJcavaTI / pAMca bar3oM kA samudAya / siddhi-pnycpuulii| paJcan + Am+ pUla+Am / paJcapUla + GIp / paJcapUla + I / paJcapUlI + su / paJcapUlI / yahAM 'taddhitArthottarapadasamAhAre ca' (211150 ) se dvigu samAsa hai / 'dvigo:' (4/1/21 ) se strIliGga meM GIp pratyaya hai| yahAM pAMca pUloM ke kathana meM 'bahuSu bahuvacanam' (1 / 4 / 21) se bahuvacana prApta thA / isa sUtra se ekavacana kA vidhAna kiyA gayA hai| aise hI - paJcavaTI / dvandva-ekavadbhAvaprakaraNam prANyAdyaGgAnAm-- (1) dvandvazca prANitUryasenAGgAnAm // 2 // pa0vi0 - dvandvaH 1 / 1 ca avyayapadam prANi tUrya-senAGgAnAm 6 / 3 / Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sao - prANI ca tUryazca senA ca tAH - prANitUryasenA, tAsAmprANitUryasenAnAm, prANitUryasenAnAmaGgAnIti prANitUryasenAGgAni, teSAm-prANitUryasenAGgAnAm (itaretarayogadvandvagarbhitaSaSThItatpuruSaH) / anu0 - ekavacanamityanuvartate / anvayaH - prANitUryasenAGgAnAM dvandvazcaikavacanam / artha:- prANyaGgAnAM tUryAGgAnAM senAGgAnAm ca dvandvasamAso'pi ekavacanam=ekavacanasyArthasya vAcako bhavati, tatraikavacanaM bhavatItyarthaH / udA0-(1) prANyaGgAnAm- pANI ca pAdau ca eteSAM samAhAraH pANipAdam / zirazca grIvA ca etayoH samAhAraH zirogrIvam / (2) tUryAGgAnAm - mArdaGgikAzca pANavikAzca eteSAM samAhAro mArdaGgipANavikam / vINAvAdakAzca parivAdakAzca eteSAM samAhAro vINAvAdakaparivAdakam / 450 (3) senAGgAnAm - rathikAzca azvarohAzca eteSAM samAhAro rathikAzvaroham / rathikAzca pAdAtAzca eteSAM samAhAro rathikapAdAtam / AryabhASA-artha- (prANitUryasenAGgAnAm) prANI ke aGga, tUrya = vAdyavRnda (ArakeSTrA) ke aGga aura senA ke aGgavAcI zabdoM kA ( dvandva:) dvandva samAsa (ca) bhI (ekavacanam ) eka artha kA vAcaka hotA hai, arthAt vahAM ekavacana hotA hai| udA0- (1) prANI aGga-pANI ca pAdau ca eteSAM samAhAra: pANipAdam / hAtha aura pAMva kA samUha / zirazca grIvA ca etayoH samAhAraH zirogrIvam / zira aura gardana kA samUha / (2) tUrya - aGga-mArdaGgikAzca pANavikAzca eteSAM samAhAro maardnggikpaannvikm| mRdaGga (Dhola) aura paNava (vAdyavizeSa) bajAnevAloM kA smuuh| vINAvAdakAzca parivAdakAzca eteSAM samAhAra iti vINAvAdakaparivAdakam / vINA bajAnevAle aura sAraGgI bajAnevAloM kA samUha / (3) senA - aGga - rathikAzca azvarohAzca eteSAM samAhAra iti rathikAzvaroham / ratha meM baiThanevAle aura ghur3asavAroM kA samUha / rathikAzca pAdAtAzca eteSAM samAhAro rathikapAdAtam / ratha meM calanevAle aura paidala calanevAloM kA samUha / siddhi - (1) pANipAdam / yahAM pANi aura pAda zabdoM ke samAhAra dvandva meM ekavacana hai| aise hI saba udAharaNoM meM ekavadbhAva samajha leveM / Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH caraNavAcinAm (3) anuvAde crnnaanaam|3| pa0vi0-anuvAde 71 caraNAnAm 6 / 3 / anu0-ekavacanaM dvandva iti caanuvrtte| anvaya:-caraNAnAM dvandva ekvcnmnuvaade| artha:-caraNavAcinAM zabdAnAM dvandvaH samAsa ekasyArthasya vAcako bhavati, anuvAde gmymaane| udA0-kaThAzca kAlApAzca eteSAM samAhAra: kaThakAlApam / udagAt kaThakAlApam / kaThAzca kauthumAzca eteSAM samAhAra: kaThakauthumam / pratyaSThAt kaThakauthumam / AryabhASA-artha-(caraNAnAm) zAkhAdhyAyI vAcaka zabdoM kA (dvandva:) samAsa (ekavacanam) eka artha kA vAcaka hotA hai (anuvAda) yadi vahAM anuvAda=anukathana (prazaMsA) prakaTa ho| udA0-kaThAzca kAlApAzca eteSAM samAhAra: kaThakAlApam / udagAt kaThakAlApam / kaTha aura kAlApa caraNa zAkhA ke adhyayana karanevAle saMgha ne unnati kii| kaThAzca kauthumAzca eteSAM samAhAra: kaThakauthumam / pratyaSThAt kaThakauthumam / kaTha aura . kauthuma caraNa zAkhA ke adhyayana karanevAle saMgha ne pratiSThA prApta kii| siddhi-kaThakAlapam / kaTha+jas+kAlApa+jas / ktthkaalaap+su| ktthkaalaapm| yahAM cArthe dvandvaH' (2 / 2 / 29) se samAhAra dvandva samAsa hai aura isa sUtra se kaTha aura kAlApa caraNa zAkhA ke adhyayana karanevAloM ke dvandva samAsa meM ekavacana hai| aise hii-ktthkauthumm| vizeSa-(1) anuvAda-zabda pramANa se bhinna pratyakSa Adi pramANoM se vijJAta artha kA zabdoM se kIrtana (prazaMsA) karanA anuvAda kahAtA hai| (2) caraNa-caraNa zabda vaidikazAkhA ke vidyAlaya kA vAcaka hai| yaha zabda zAkhA artha meM mukhya aura zAkhA kA adhyayana karanevAle puruSa artha meM gauNa hai| yahAM gauNa artha kA grahaNa kiyA gayA hai| (3) Rgveda kI 21, yajurveda kI 101, sAmaveda kI 1000 tathA atharvaveda kI 9 isa prakAra vedoM kI 1131 zAkhAyeM haiN| ye saba Aja upalabdha nahIM haiM, kucha zAkhAyeM milatI haiN| Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yajurvedIyayajJAnAm (3) adhvryukrturnpuNskm|4| pa0vi0-adhvaryu-kratu: 1 / 1 anapuMsakam 1 / 1 / sa0-adhvaryo: kraturiti adhvaryukratuH (sssstthiittpuruss:)| na napuMsakamiti anapuMsakam (nnyttpurussH)| anu0-ekavacanaM dvandva iti caanuvrtte| anvaya:-anapuMsakAnAmadhvaryukratUnAM dvandva ekvcnm| artha:-napuMsakaliGgabhinnAnAm adhvaryukratuvAcinAM zabdAnAM dvandvasamAsa ekasyArthasya vAcako bhavati / adhvaryuvede (yajurvede) vihito ya: kratu: (yajJa:) so'dhvryukrturityucyte| ___ udA0-arkazca azvamedhazca etayo: samAhAraH, arkAzvamedham / sAyAhnazca atirAtrazca etayo: samAhAra: sAyAhnAtirAtram / somayAgazca rAjasUyazca etayo: samAhAra: somyaagraajsuuym| AryabhASA-artha- (anapuMsakam) napuMsakaliGga se bhinna (adhvaryukratuH) yajurveda meM vihita yajJavAcI zabdoM kA (dvandva:) dvandva samAsa (ekavacanam) eka artha kA vAcaka hotA hai| udA0-arkazca azvamedhazca etayo: samAhAro'zvimedham / arka aura azvamedha yajJa kA saMghAta / sAyAlazca atirAtrazca etayo: samAhAraH sAyAhnAtirAtram / sAyAhna aura atirAtra yajJa kA sNghaat| somayAgazca rAjasUyazca etayo: samAhAra: somayAgarAjasUyam / somayAga aura rAjasUya yajJa kA saMghAta / siddhi-azvimedham / ark+su+ashvmedh+su| ashvimedh+su| ashvimedhm| yahAM 'cArthe dvandvaH' (2 / 2 / 29) se samAhAra artha meM dvandva samAsa hai| arka aura azvamedha zabda puMliGga haiM, napuMsakaliGga nahIM haiM aura ye adhvaryukratu-yajurveda meM vihita yajJavAcI zabda haiN| ata: isa sUtra se inake dvandva samAsa meM ekavacana kA vidhAna kiyA gayA hai| vizeSa-arka aura azvamedha Adi yajJoM kA vyAkhyAna yajurveda ke zatapathabrAhmaNa meM dekha leveN| Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 453 dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH samIpavAcinAm (adhyayanataH) (4) adhyynto'viprkRssttaakhyaanaam|5| pa0vi0-adhyayanata: tRtiiyaa-arthe'vyypdm| aviprakRSTAkhyAnAm 6 / 3 / sa0-na viprakRSTA iti aviprakRSTA, aviprakRSTA AkhyA yeSAM te'viprakRSTAkhyA:, teSAm-aviprakRSTAkhyAnAm (nnyttpurussgrbhitbhuvriihiH)| anu0-ekavacanaM dvandva iti caanuvrtte| anvaya:-adhyayanato'viprakRSTAkhyAnAM dvandva ekavacanam / artha:-adhyayananimittena aviprakRSTAkhyAnAM samIpAkhyAnAM zabdAnAM dvandvasamAsa ekasyArthasya vAcako bhvti| udA0-padakAzca kramakAzca eteSAM samAhAra: padakakramakam / kramakAzca vArtikAzca eteSAM samAhAra: kramakavArtikam / AryabhASA-artha-(adhyayanata:) adhyayana ke nimitta se (aviprakRSTAkhyAnAm) samIpatA ke vAcaka zabdoM kA (dvandva:) dvandva samAsa (ekavacanam) eka artha kA vAcaka hotA hai| udA0-padakAzca kramakAzca eteSAM samAhAraH padakakramakam / padapATha aura kramapATha karanevAloM kA samUha / kramakAzca vArtikAzca eteSAM samAhAraH kramakavArtikam / kramapATha aura saMhitApATha karanevAloM kA samUha / vRtti sNhitaa| siddhi-padakakramakam / pd+bun| pada+aka / padaka+jas / padakAH / yahAM adhyayana artha meM kramAdibhyo vun' (4 / 2 / 61) se vun pratyaya hai| aise hI krama zabda se bhI adhyayana artha meM pUrvavat vun-pratyaya hai| jo veda ke padoM kA adhyayana karanevAle haiM ve padaka' kahAte haiM aura jo veda ke krama kA adhyayana karanevAle haiM ve kramaka' kahAte haiN| pada ke pazcAt krama kA adhyayana karanA cAhiye ata: inakI adhyayana nimitta se aviprakRSTatA samIpatA hai| inake dvandva samAsa meM isa sUtra se ekavacana kA vidhAna kiyA gayA hai| ___ jahAM adhyayana ke nimitta se samIpatA nahIM hotI hai vahAM dvandva samAsa meM ekavacana nahIM hotA hai-pitaaputrau| Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam jAtivAcinAm (5) jaatirpraanninaam|6| pa0vi0-jAti: 1 / 1 aprANinAm 6 / 3 / sa0-prANo yeSu vartate te prANinaH, na prANina iti aprANina:, teSAm-aprANinAm (nnyttpurussH)| anu0-ekavacanaM dvandva iti caanuvrtte| anvaya:-aprANinAM jAtInAM dvandva ekvcnm| artha:-aprANinAm=prANivarjitAnAM jAtivAcinAM zabdAnAM dvandvasamAsa . ekasyArthasya vAcako bhvti| udA0-ArA ca zastrI ca etayo: samAhAra ArAzastri / dhAnAzca zaSkulyazca eteSAM samAhAro dhaanaashsskuli| godhUmAzca caNakAzca eteSAM samAhAro godhuumcnnkm| ___ AryabhASA-artha-(aprANinAm) prANivAcI zabdoM ko chor3akara (jAti:) jAtivAcI zabdoM kA (dvandvaH) dvandva samAsa (ekavacanam) eka artha kA vAcaka hotA hai| udA0-ArA ca zastrI ca etayo: samAhAra aaraashstri| Ara aura churI kA sNghaat| ArA carmaprabhedikA' ityamaraH / syAcchastrI cAsiputrI ca churikA cAsi dhenukA' itymrH| dhAnAzca zaSkulyazca eteSAM samAhAro dhaanaashsskuli| dhANI aura pUrI kA sNghaat| 'dhAnA bhRSTayave striyaH' ityamaraH / godhUmAzca caNakAzca eteSAM samAhAro godhUmacaNakam / gehUM aura caNoM kA saMghAta (gocnnii)| siddhi-aaraashstri| aaraa+su+shstrii+su| aaraashstri+su| aaraashstri| yahAM jAtivAcI ArA aura zastrI zabda kA cArthe dvandvaH' (2 / 2 / 29) se samAhAra dvandva samAsa hai| ye donoM aprANivAcI haiM ata: inake dvandva samAsa meM isa sUtra se ekavacana hotA hai| sa napuMsakam (2 / 4 / 17) se yaha napuMsakaliGga hai| 'hasvo napuMsake prAtipadikasya (1 / 2 / 47) se zastrI zabda ko hrasva ho jAtA hai| aise hI-dhAnAzaSkuli, godhuumcnnkm| vizeSa-jahAM prANivAcaka jAtivAcI zabdoM kA dvandva samAsa hai vahAM ekavacana nahIM / hotA hai-brAhmaNakSatriyaviTzUdrAH / Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 455 dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH nadIdezavAcinAm (6) viziSTaliGgo nadI desho'graamaaH|7| pa0vi0-viziSTaliGga: 11 nadI 11 deza: 1 / 1 / agrAmA: 1 / 3 / sa0-viziSTaM liGgaM yasya sa viziSTaliGga: (bahuvrIhiH) / zAlAsamudAyo grAma: / na grAmA iti agrAmA: (naJtatpuruSaH) / anu0-ekavacanaM dvandva iti caanuvrtte| anvaya:-viziSTaliGgAnAM nadInAmagrAmANAM dezAnAM ca dvandva ekvcnm| artha:-viziSTaliGgAnAm=bhinnaliGgAnAM nadIvAcinAM grAmavarjitAnAM dezavAcinAM ca zabdAnAM dvandvasamAsa ekasyArthasya vAcako bhvti| udA0-(1) nadIvAcinAm-uddhyazca irAvatI ca etayo: samAhAra uddhyerAvati / gaGgA ca zoNazca etayo: samAhAro gnggaashonnm| (2) dezavAcinAm-kuruzca kurukSetraM ca etayo: samAhAra: kurukurukSetram / kuruzca kurujAGgalaM ca eteSAM samAhAra: kurukurujaangglm| AryabhASA-artha-(viziSTaligaH) bhinna liDgAvAle (nadI) nadIvAcI tathA (agrAmA:) grAmavAcI zabdoM ko chor3akara (deza:) dezavAcI zabdoM kA (dvandva:) dvandva samAsa (ekavacanam) eka artha kA vAcaka hotA hai|| udA0-(1) nadIvAcI-uddhyazca irAvatI ca etayo: samAhAra: uddhyeraavti| uddhya aura irAvatI nadI kA saMgama / gaGgA ca zoNazca etayo: samAhAro gaGgAzoNam / gaGgA aura zoNa nadI kA sNgm| (2) dezavAcI-kuruzca kurukSetraM ca etayo: samAhAra: kurukurukSetram / kuru aura kurukSetra kA sNdhisthaan| kuravazca kurujAGgalaM ca eteSAM samAhAra: kurukurujAGgalam / kuru aura kurujAGgala deza kA sndhisthaan| siddhi-(1) uddhyeraavtii| uddhy+su+iraavtii+su| uddhyeraavti+su| uddhyeraavti| yahAM uddhya aura irAvatI ina nadIvAcI zabdoM kA dvandva samAsa hai| ye donoM bhinna liGgavAle haiN| uddhya zabda puMliGga aura irAvatI zabda strIliGga hai| isa sUtra se inake dvandva samAsa meM ekavacana kA vidhAna kiyA gayA hai| Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam samasta pada 'sa napuMsakam' (2 / 4 / 17 ) se napuMsakaliGga hotA hai| 'hrasvo napuMsake prAtipadikasya' (1/2/47 ) se irAvatI zabda ko hrasva ho jAtA hai| uddhaya zabda 'bhadyo nadI (3 / 1 / 115 ) se nadI artha meM kyap pratyayAnta nipAtita hai| uddhya nadI kA vartamAna nAma ujha hai| yaha jammU prAnta ke jasaroTA jile meM hotI huI kucha dUra paMjAba meM bahakara gurudAsapura jile meM rAvI nadI ke dAhine kinAre para mila gaI hai| irAvatI vartamAna rAvI nadI kA nAma hai (pA0kA0 bhAratavarSa pR0 52) / (2) gaGgAzoNam | gaGgA + zoNa+su / gaGgazoNa+ su / gaGgAzoNam / yahAM gaGgA aura zoNa ina nadIvAcI zabdoM kA dvandva samAsa hai| ye donoM zabda bhinna liGgavAle haiN| isa sUtra se inake dvandva samAsa meM ekavacana kA vidhAna kiyA gayA hai| zoNanadI goMDavAnA se nikalakara paTanA ke nikaTa gaGgA meM giratI hai / (3) kurukurukSetram | kuru+su+kurukSetra+su / kurukurukSetra + su / kurukurukSetram | aise hI-kurukurujAGgalam / yahAM kuru aura kurukSetra ina dezavAcI zabdoM kA dvandva samAsa hai| donoM bhinna liGgavAle haiM / kuru zabda puMliGga aura kurukSetra zabda napuMsakaliGga hai| isa sUtra se inake dvandva samAsa meM ekavacana kA vidhAna kiyA gayA hai| dillI aura meraTha kA pradeza kuru kahAtA thA jisakI rAjadhAnI hastinApura thI / kurukSetra lokaprasiddha hai| rohataka - hisAra kSetra kA nAma-kurujAGgala hai| kSudrajantUnAm 456 (7) kSudrajantavaH / 8 pa0vi0 - kSudrajantavaH 1 / 3 / sao - kSudrAzca te jantava iti kSudrajantava: ( karmadhArayaH ) / anu0 - ekavacanaM dvandva iti cAnuvartate / anvayaH - kSudrajantUnAM dvandva ekvcnm| artha:- kSudrajantuvAcinAM zabdAnAM dvandva ekasyArthasya vAcako bhavati / udA0-yUkAzca likSAzca etAsAM samAhAro yUkAlikSam / daMzAzca mazakAzca eteSAM samAhAro daMzamazakam / AryabhASA-artha- (kSudrajantavaH) choTe-choTe jantuvAcI zabdoM kA ( dvandvaH) dvandva samAsa (ekavacanam) eka artha kA vAcaka hotA hai / udA0-yUkAzca likSAzca etAsAM samahAro yuukaalikssm| jUM aura lIkha jantuoM kA saMghAta / daMzAzca mazakAzca eteSAM samAhAro daMzamazakam / DAMsa aura maccharoM kA saMghAta Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 457 siddhi-yUkAlikSam / yuukaa+su+likssaa+su| yUkAlikSa+su / yuukaalikssm| yahAM kSudrajantuvAcI yUkA aura likSA zabdoM kA dvandva samAsa hai| isa sUtra se inake dvandva samAsa meM ekavacana kA vidhAna kiyA gayA hai| hrasvo napuMsake prAtipadikasya (1 / 2 / 47) se likSA zabda ko hrasva hotA hai| aise hI-daMzamazakam / nityavirodhinAm (8) yeSAM ca virodhaH zAzvatikaH / 6 / pa0vi0-yeSAm 6 / 3 ca avyayapadam, virodha: 11 zAzvatika: 1 / 1 / anu0-ekavacanaM dvandva iti caanuvrtte| anvaya:-yeSAM ca zAzvatiko virodhasteSAM dvandva ekavacanam / artha:-yeSAM prANinAM zAzvatika: nityaM virodho'sti, tadvAcinAM zabdAnAM dvandvasamAsa ekasyArthasya vAcako bhvti| udAo-mArjArazca mUSakazca etayo: samAhAro mArjAramUSakam / ahizca nakulazca etayo: samAhAro'hinakulam / kAkazca ulUkazca etayo: samAhAra: kaakoluukm| __ AryabhASA-artha- (yeSAm) jina prANiyoM kA (zAzvatika:) nitya (virodha:) vaira hai, unake vAcaka zabdoM kA (dvandvaH) dvandva samAsa (ekavacanam) eka artha kA vAcaka hotA hai| udA0-mArjArazca mUSakazca etayo: samAhAro mArjAramUSakam / bille aura cUhe kA sNyog| ahizca nakulazca etayo: samAhAro'hinakulam / sAMpa aura nevale kA sNyog| kAkazca ulUkazca etayo: samAhAra: kAkolUkam / kauA aura ullU kA sNghaat| siddhi-mArjAramUSaka / mArjAra+su+mUSaka+su / mArjAramUSaka+su / maarimuusskm| ___ billI aura cUhe kA zAzvatika virodha hai, ata: unake vAcaka mArjAra aura mUSaka zabdoM kA jo dvandva samAsa hai, usameM isa sUtra se ekavacana kA vidhAna kiyA gayA hai| aise hI-ahinakulam, kAkolUkam / zUdrANAm (6) zUdrANAmaniravasitAnAm / 10 / pa0vi0-zUdrANAm 6 / 3 aniravasitAnAm 6 / 3 / s0-nirvsitaa:=bhisskRtaaH| na niravasitA aniravasitA:, teSAm-aniravasitAnAm (nnyttpurussH)| Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 anu0-ekavacanaM dvandva iti cAnuvartate / pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam anvayaH-aniravasitAnAM zUdrANAM dvandva ekavacanam / artha:- aniravasitAnAm = pAtrAd abahiSkRtAnAM zUdravAcinAM zabdAnAM dvandvasamAsa ekasyArthasya vAcako bhavati / udA0-takSANazca ayaskArAzca eteSAM samAhAraH tkssaayskaarm| rajakAzca tantuvAyAzca eteSAM samAhAro rajakatantuvAyam / AryabhASA-artha- (aniravasitAnAm ) pAtra se abahiSkRta ( zUdrANAm ) zUdravAcI zabdoM kA ( dvandva:) dvandva samAsa ( ekavacanam ) eka artha kA vAcaka hotA hai / udA0-takSANazca ayaskArAzca eteSAM samAhAraH takSAyaskAram / khAtI aura luhAroM kA smudaay| rajakAzca tantuvAyAzca eteSAM samAhAro rajakatantuvAyam / dhobI aura julAhoM kA samudAya / siddhi-takSAyaskAram / takSAyaskAra+su / takSAyaskAram / yahAM pAtra se abahiSkRta zUdravAcI takSA aura ayaskAra zabdoM kA dvandva samAsa hai / isa sUtra se inake dvandva samAsa meM ekavacana kA vidhAna kiyA gayA hai| aise hI- rajakatantuvAyam / vizeSa - dharmazAstrakAroM ne manuSya jAti ke Arya aura dasyu do bheda kiye haiN| Arya ke brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra ye cAra bheda haiN| yahAM zUdra ke do bheda batalAye gaye haiM / jo maile-kucaile rahate haiM tathA mAMsa Adi bhakSaNa karanevAle haiN| unheM brAhmaNa Adi varNa ke loga bhojana ke liye pAtra denA bhI ucita nahIM samajhate, aise zUdroM ko niravasita (bahiSkRta ) kahA gayA hai aura jo apanI kalA se brAhmaNa Adi varNoM kI sevA karate haiM aura zarIra tathA vastra Adi se bhI zuddha rahate haiM, unheM aniravasita (abahiSkRta ) kahA gayA hai| zUdra manuSya jAti kA brAhmaNa Adi varNoM ke samAna eka anivArya aMga hai| vaha samAja meM zarIra ke pAMva aMga ke samAna hai| heya athavA ghRNApAtra nahIM hai| vaha ukta tIna varNoM kA sahAyaka hai| gavAzvAdayaH bhavanti / (10) gavAzvaprabhRtIni ca / 11 / pa0vi0-gavAzva-prabhRtIni 1 / 3 ca avyayapadam / sa0-gavAzvaH prabhRtiryeSAM tAnImAni - gavAzvaprabhRtIni (bahuvrIhi: ) / anu0 - ekavacanaM dvandva iti ca sambadhyate / artha:- gavAzvaprabhRtIni ca kRtaikavadbhAvAni dvandvarUpANi sAdhUni takSan+jas+ayaskAra+jas / Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 456 udA0-gAvazca azvAzca eteSAM samAhAro gvaashvm| gAvazca avikAzca eteSAM samAhAro gavAvikam, ityaadikm| ____ gvaashvm| gavAvikam / gvaiddkm| ajaavikm| ajaiDakam / kubjavAmanam / kubjakairAtakam / putrapautram / zvacANDAlam / strIkumAram / daasiimaannvkm| zATIpicchakam / ussttrkhrm| uSTrazazam / mUtrazakRt / muutrpuriissm| skRnmed:| mAMsazoNitam / darbhazaram / darbhapUtIkam / arjunazirISam / tRNopalam / dAsIdAsam / kuttiikuttm| bhAgavatIbhAgavatam / iti gvaashvprbhRtyH| __ AryabhASA-artha-(gavAzvaprabhRtIni) gavAzva Adi gaNa meM paThita zabda jinameM ekavadbhAva kiyA huA hai aura jo dvandva samAsa rUpa haiM, unheM sAdhu (ThIka) samajhanA caahiye| udA0-gAvazca azvAzca eteSAM samAhAro gavAzvam / gAya aura ghor3oM kA smudaay| gAvazca avikAzca eteSAM samAhAro gavAvikam / gAya aura bher3oM kA sNgh| siddhi-gavAzvam / go+jas+azva+jas / go+azva / gavAzva+su / gavAzvam / yahAM gau aura azva zabda kA dvandva samAsa kiyA huA hai, yahAM dIrghatva nipAtana se samajhanA caahiye| isa sUtra se dvandva samAsa meM ekavadbhAva hotA hai| aise hI-gavAvikam aadi| ekavadbhAvavikalpaH(11) vibhASA vRkSamRgatRNadhAnyavyaJjanapazuzakunyazvavaDava pUrvAparAdharottarANAm / 12 / pa0vi0-vibhASA 11 vRkSa-mRga-tRNa-dhAnya-vyaJjana-pazu-zakuniazvavaDava-pUrvApara- adharottarANAm 6 / 3 / sa0-vRkSazca mRgazca tRNaM ca dhAnyaM ca vyaJjanaM ca pazuzca zakunizca azvavaDavaM ca pUrvAparaM ca adharottaraM ca tAni-vRkSa0adharottarANi, teSAmvRkSa0adharottarANAm (itretryogdvndvH)|| anu0-ekavacanaM dvandva iti caanuvrtte|| anvaya:-vRkSa0uttarANAM dvandvo vibhASaikavacanam / artha:- vRkSamRgatRNadhAnyavyaJjanapazuzakunyazvavaDavapUrvAparAdharottarANAM zabdAnAM dvandvasamAso vikalpena ekasyArthasya vAcako bhavati / Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(1) vRkSa:-plakSAzca nyagrodhAzca eteSAM samAhAra: plakSanyagrodham (smaahaar:)| plakSAzca nyagrodhAzca te plAnyagrodhA: (ivyo0)| ___ (2) mRga:-ruravazca pRSatAzca eteSAM samAhAro rurupRSatam (s0)| ruravazca pRSatAzca te rurupRSatA: (i0yo0)| (3) tRNam-kuzAzca kAzAzca eteSAM samAhAra: kuzakAzam (s0)| kuzAzca kAzAzca te kuzakAzA: (i0yo0)| (4) dhAnyam-vrIhayazca yavAzca eteSAM samAhAro vrIhiyavam (s0)| vrIhayazca yavAzca te vrIhiyavA: (ivyo0)| (5) vyaJjanam-dadhi ca ghRtaM ca etayo: samAhAro dadhighRtam (sa0) / dadhi ca ghRtaM ca te-dadhighRte (i0yo0)| (6) pazu:-gAvazca mahiSAzca eteSAM samAhAro gomahiSam (s0)| gAvazca mahiSAzca te gomahiSA: (i0yo0)| (7) zakuni-tittirayazca kapiJjalAzca eteSAM samAhAra:, tittirikapiJjalam (sa0) / tittirayazca kapiJjalAzca te tittirikapiJjalA: / (8) azvavaDavam-azvazca vaDavA ca etayo: samAhAro'zvavaDavam (s.)| azvazca vaDavA ca tau azvavaDavau (ilyo0)| (9) pUrvAparam-pUrvaJca aparaJca etayo: samAhAra: pUrvAparam (s0)| pUrvaJca aparaJca te-pUrvApare (i0yo0). (10) adharottaram-adharaM cottaraM ca etayo: samAhAro'dharottaram (s0)| adharaM ca uttaraM ca te-adharottare (ilyo0)| AryabhASA-artha-(vRkSa0adharottarANAm) vRkSa, mRga, tRNa, dhAnya, vyaJjana, pazu, zakuni, azvavaDava, pUrvApara aura adharottara zabdoM kA (dvandvaH) dvandva samAsa (vibhASA) vikalpa se (ekavacanam) eka artha kA vAcaka hotA hai| pakSa meM dvivacana tathA bahuvacana bhI hotA hai| udA0-(1) vRkSa-plakSAzca nyagrodhAzca eteSAM samAhAra: plakSanyagrodham / pilakhana aura bar3a ke vRkSoM kA samUha / plakSAzca nyagrodhAzca te plakSanyagrodhAH / pilakhana aura bar3a ke vRkss| Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 461 yahAM vibhASA vacana se samAhAra aura itaretarayoga donoM prakAra kA dvandva samAsa hotA hai| jahAM samAhAra hai vahAM samudAya aura jahAM itaretarayoga hai vahAM una padArthoM ke paraspara saMyoga kA kathana kiyA jAtA hai| saMskRtabhASA meM donoM prakAra kA vigraha karake udAharaNa dikhAye gaye haiN| vistAra bhaya se yahAM puna: nahIM likhe jAte haiN| yahAM kevala unakA artha darzAyA jAtA hai (2) mRga - rurupRSatam / ruru = hariNa aura pRSata = cittIdAra hariNoM kA saMgha / rurupRSatA: / hariNa aura cittIdAra hariNoM kA saMyoga / (3) tRNa-kuzakAzam / DAbha aura kAMsa nAmaka ghAsa kA Dhera / kuzakAzA: / DAbha aura kAMsa nAmaka ghAsa kA saMyoga / (4) dhAnya- vrIhiyavam / cAvala aura jau kA mizrita Dhera / vrIhiyavAH / cAvala aura jau kA saMyoga / (5) vyaJjana- - dadhighRtam / dahI aura ghI mizrita / dadhighRte / dahI aura ghI kA saMyoga / (6) zakuni (pakSI) - tittirikapiJjalam / tItara aura papIhA pakSiyoM kA saMgha / tittirikapiJjalA: / tItara aura papIhA pakSiyoM kA saMyoga / (7) azvavaDavam - azvavaDavam / ghor3A aura ghor3I kA saMghAta / azvavaDavau / ghor3A aura ghor3I kA saMyoga / (8) pUrvApara - pUrvAparam / pUrva aura apara dizA kI sandhi / pUrvApare / pUrva aura apara dizA kA saMyoga / (9) adharottara - adharottaram / Upara aura nIce kI sandhi / adharottare / nIce aura Upara kA saMyoga / siddhi - (1) plakSanyagrodham / plakSa+jas / nyagrodha+ js| plakSanyagrodha- su / plakSanyagrodham / yahAM vRkSavAcI plakSa aura nyagrodha zabdoM ke samAhAra dvandva samAsa meM isa sUtra ekavadbhAva hogayA hai / (2) plakSanyagrodhAH / plakSa+jas / nygrodh+js| plkssnygrodh+js| plakSanyagrodhAH / yahAM vRkSavAcI plakSa aura nyagrodha zabdoM ke itaretarayoga samAsa meM vikalpa pakSa meM ekavacana nahIM apitu bahuSu bahuvacanam ' (1/4 / 21 ) se bahuvacana hogayA hai / aise hI anya udAharaNoM meM bhI samajha leveM / vizeSa- samAhAra artha meM do padArthoM kA saMghAta hotA hai aura itaretarayoga meM do vara kA saMyoga mAtra hotA hai| Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ekavadbhAvavikalpa . (12) vipratiSiddhaM caandhikrnnvaaci|13| pa0vi0-vipratiSiddham 1 / 1 ca avyayapadam, anadhikaraNavAci 11 / sa0-adhikaraNaM vaktIti tad adhikaraNavAci, na adhikaraNavAci iti anadhikaraNavAci (uppdgrbhitnnyttpurussH)| anu0-ekavacanaM dvandvo vibhASA iti caanuvrtte| anvaya:-vipratiSiddhAnAmanadhikaraNavAcinAM ca dvandvo vibhaassaikvcnm| artha:-vipratiSiddhAnAm parasparaviruddhAnAm anadhikaraNavAcinAm= adravyavAcinAM zabdAnAM dvandvasamAso vikalpena ekasyArthasya vAcako bhvti| udA0-zItaJca uSNaJca etayo: samAhAra: shiitossnnm| zItaJca uSNaJca te shiitossnne| sukhaM ca duHkhaM ca etayo: samAhAra: sukhaduHkham / sukhaM ca duHkhaM ca te-sukhduHkhe| AryabhASA-artha-(vipratiSiddham) paraspara virodhI (anadhikaraNavAci) adravya ke vAcI guNavAcI zabdoM kA (dvandvaH) dvandva samAsa (vibhASA) vikalpa se (ekavacanam) eka artha kA vAcaka hotA hai| udA0-zItaM ca uSNaM ca etayo: samAhAra: zItoSNam / ThaNDa aura garma kA mishrnn| zItaM ca uSNaM ca te shiitossnne| ThaNDA aura garma kA saMyoga / sukhaM ca du:khaM ca etayo: samAhAraH sukhaduHkham / sukha aura duHkha kA mizramaNa / sukhaM ca du:khaM te-sukhduHkhe| sukha aura duHkha kA sNyog| sukhaduHkhe same kRtvA lAbhAlAbhau jyaajyau| tato yuddhAya yujyasva naivaM pApamavApsyasi / / (gItA 2 / 38) siddhi-zItoSNam / shiit+su+ussnn+su| zItoSNa+su / shiitossnnm|| yahAM zIta aura uSNa paraspara viruddha dharma haiN| ye kisI dravya ke vAcaka nahIM haiM, apitu kisI dravya ke dharma (guNa) haiN| ina zabdoM ke dvandva samAsa meM isa sUtra se ekavacana kA vidhAna kiyA gayA hai| pakSa meM itaretarayoga dvandva meM dvivacana bhI hotA hai-zItoSNe / aise hI-sukhaduHkham, sukhduHkhe| Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 463 dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH ekavadbhAvapratiSedhaH (13) na dadhipaya aadiini|14| pa0vi0-na avyayapadam, dadhipayaAdIni 1 / 3 / sa0-dadhi ca payazca te dadhipayasI, dadhipayasI AdiryeSAM tAnItAni dadhipayaAdIni (itretryogdvndvgrbhitbhuvriihiH)| anu0-ekavacanaM dvandva iti caanuvrtte| anvaya:-dadhipayaAdInAM dvandva ekavacanaM n| artha:-dadhipayaAdIni dvandvarUpANi ekasyArthasya vAcakAni na bhavanti / udA0-dadhi ca payazca te ddhipysii| sarpizca madhuzca te srpirmdhunii| ddhipysii| srpirmdhunii| mdhusrpissii| brhmprjaaptii| shivvaishrvnnau| skndvishaakhau| parivATkauzikau / prvryopsdau| shuklkRssnnau| idhmaabrhissii| nipAtanAddIrghaH / diikssaatpsii| zraddhAtapasI / medhAtapasI / adhyyntpsii| uluukhlmusle| aadyaavsaane| shrddhaamedhe| Rksaame| vaangmnse| iti ddhipyaadiini| AryabhASA-artha-(dadhipaya AdIni) dadhipayasI Adi (dvandvaH) dvandva rUpa zabda (ekavacanam) eka artha ke vAcaka (na) nahIM hote haiN| udA0-dadhi ca payazca te-ddhipysii| dahI aura dUdha kA sNyog| sarpizca madhu ca te srpirmdhunii| ghI aura zahada kA sNyog| siddhi-ddhipysii| dadhi+su+payas+su / ddhipys+au| ddhipys+shii| ddhipys+ii| ddhipysii| ___ yahAM dadhi aura payas zabda ke dvandva samAsa meM ekavadbhAva kA pratiSedha hone se vyekayordvivacanaikavacane (1 / 4 / 22) se dvitvavivakSA meM dvivacana ho gayA hai| vizeSa-dadhi aura paya (dUdha) kA mizraNa karanA upayukta nahIM apitu yahAM samAhAra dvandva samAsa na karake itaretarayoga dvandva kA vidhAna kiyA gayA hai| yahI bhAva dadhipaya Adi sabhI zabdoM ke dvandva samAsa meM matigocara horahA hai| ekavadbhAva pratiSedhaH (14) adhikaraNaitAvattve c|15 / pa0vi0-adhikaraNa-etAvattve 71 ca avyayapadam / sa0-etAvato bhAva etAvattvam (tddhitvRtti:)| adhikaraNasya Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam etAvattvamiti adhikaraNaitAvattvam, tasmin-adhikaraNaitAvattve (sssstthiittpurussH)| adhikrnnm-drvym| etAvattvam iyattA mAtretyarthaH / anu0-ekavacanaM dvandvo na iti caanuvrtte| anvaya:-adhikaraNaitAvattve dvandva ekavacanaM n| artha:-adhikaraNaitAvattve-dravyasya iyattAyAM gamyamAnAyAM dvandvasamAsa ekasyArthasya vAcako na bhvti| udA0-daza dantoSThA: / daza mArdaGgikapANavikA: / AryabhASA-artha-(adhikaraNaitAvattve) dravya ke parimANa prakaTa hone para (dvandvaH) dvandva samAsa (ekavacanam) eka artha kA vAcaka (na) nahIM hotA hai| udA0-daza dantoSThAH / dasa dAMta aura oSThoM kA saMyoga / daza mArdaGgipANavikAH / daza mRdaGga (Dhola) tathA paNava nAmaka vAdyayantra bajAnevAloM kA yog| siddhi-daza dantoSThAH / danta js+osstth+au| dantoSTha+jas / dantoSThAH / yahAM danta aura oSTha kA daza saMkhyA meM parimANa kathana kiyA gayA hai ata: isa sUtra se yahAM dvandva samAsa meM ekavacana kA pratiSedha hai| puna: 'bahuSu bahuvacanam (1 / 4 / 21) se bahuvacana ho jAtA hai| ekavadbhAvavikalpaH (16) vibhASA smiipe|16| pa0vi0-vibhASA 11 samIpe 7 / 1 / anu0-ekavacanaM dvandvo'dhikaraNaitAvattve iti cAnuvartate / anvaya:-adhikaraNaitAvattvasya samIpe dvandvo vibhASaikavacanam / artha:-adhikaraNaitAvattvasya-dravyaparimANasya samIpe vAcye dvandvasamAso vikalpena ekasyArthasya vAcako bhvti| udA0-upadazaM dntosstthm| upadazA dantoSThAH / upadazaM mArdaGgikapANavikam / upadazA mArdaGgikapANavikA: / AryabhASA-artha-(adhikaraNaitAvattve) dravya ke parimANa kI (samIpe) samIpatA ke kathana meM (dvandvaH) dvandva samAsa (vibhASA) vikalpa se (ekavacanam) eka artha kA vAcaka hotA hai| Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 465 udA0-upadazaM dantoSTham / lagabhaga dasa dAMta aura oSTha kA samUha / upadazA dntosstthaaH| lagabhaga dasa dAMta aura oSTha kA yoga / upadazaM mArdaGgikapANavikam / lagabhaga dasa mRdaGga (Dhola) aura paNava vAdyayantra bajAnevavAloM kA samUha / upadazA maardnggikpaannvikaaH| lagabhaga dasa mRdaGga aura paNava nAmaka vAdyayantra bajAnevAloM kA yoga / siddhi- dantoSTham / danta+jasa + oSTha + au / dntosstth+su| dntosstthm| dAMta aura oSTha kI lagabhaga daza saMkhyA ke kathana meM inake dvandva samAsa meM isa sUtra se ekavadbhAva huA hai| jahAM ekavadbhAva nahIM hotA hai, vahAM dantoSThAH / yahAM 'bahuSu bahuvacanam (1 / 4 / 21) se bahuvacana hotA hai / liGgaprakaraNam dvigurdvandvazca pa0vi0-saH 1 / 1 napuMsakam 1 / 1 / anu0-dvigu:, ekavacanaM dviguzca sambadhyate / anvayaH - sa dvigurdvandvazca napuMsakam / artha:-ya ekasyArthasya vAcako dvigu dvandvazca sa napuMsakaliGgo ', bhavati / (1) sa napuMsakam / 17 / udA0- (1) dvigu: - paJcAnAM gavAM samAhAraH paJcagavam / dazAnAM gavAM samAhAro dshgvm| (2) dvandvaH - pANI ca pAdau ca eteSAM samAhAraH pANipAdam / zirazca grIvA ca etayoH samAhAraH zirogrIvam / AryabhASA - artha - (saH) jo eka artha kA vAcaka dvigu aura dvandva samAsa hai vaha (napuMsakam ) napuMsakaliGga hotA hai / udA0- (1) dvigu- paJcAnAM gavAM samAhAraH paJcagavam / pAMca gAyoM kA samUha ! dazAnAM gavAM samAhAro dazagavam / daza gAyoM kA smuuh| (2) dvandva - pANI ca pAdau ca eteSAM samAhAra: pANipAdam / hAtha aura pAMva kA saMghAta / zirazca grIvA ca etayoH samAhAraH zirogrIvam / zira aura gardana kA saMghAta / siddhi - (1) paJcagavam / paJcan+Am+ go+Am / paJcago+Tac / paJcago+a / paJcagava+su / paJcagavam / Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM 'taddhitArthottarapadasamAhAre ca (211 151) se samAhAra artha meM dvigu samAsa hai / 'gorataddhitaluki' (5/4/92 ) se samAsAnta Tac pratyaya hai / 'dvigurekavacanam' (2/4/1) se ekavadbhAva hotA hai| isa sUtra se samasta pada napuMsakaliGga hai| napuMsakaliGga meM 'ato'm' (7/1/24) se 'su' ke sthAna meM 'am' Adeza hotA hai| 466 (2) pANipAdam / paanni+au+paad+au| paannipaad+su| pANipAda+am / pANipAdam / yahAM samAhAra dvandva samAsa meM 'dvandvazca prANitUryasenAGgAnAm (2 / 4 / 2) seM ekavad bhAva hokara isa sUtra se napuMsakaliGga hotA hai| napuMsakaliGga meM 'ato'm' (7 11/24) se 'su' ke sthAna meM 'am' Adeza hotA hai| avyayIbhAvaH (2) avyayIbhAvazca | 18 | pa0vi0 - avyayIbhAvaH 1 / 1 ca avyayapadam / anu0 - 'napuMsakam' ityanuvartate / anvayaH-avyayIbhAvazca napuMsakam / artha :- avyayIbhAvazca samAso napuMsakaliGgo bhavati / udA0-strISvadhi iti adhistri / gurukulasya samIpamiti upgurukulm| AryabhASA-artha- (avyayIbhAvaH) avyayIbhAva samAsa (ca) bhI (napuMsakam) napuMsakaliGga hotA hai| udA0 - strISvadhi iti adhistri / striyoM ke viSaya meM / gurukulasya samIpamiti upagurukulam / gurukula ke samIpa / siddhi - (1) adhistri | adhi+su+strI+sup / adhistri+su / adhistri / yahAM adhi aura strI zabda kA 'avyayaM vibhakti0' (2 / 1 / 6 ) se saptamI vibhakti ke artha meM avyayIbhAva samAsa hai| isa sUtra se samasta pada napuMsakaliGga hotA hai / 'hrasvo napuMsake prAtipadikasya' (1 / 2 / 47 ) se napuMsakaliGga meM strI zabda kA hrasva hotA hai| 'avyayIbhAvazca' (1 / 1 / 40) se avyayIbhAva samAsa avyaya hotA hai ata: 'avyayAdApsupaH' (2/4/82 ) se 'su' pratyaya kA 'luk' ho jAtA hai| (2) upagurukulam / upa+su+gurukula+Gas / upgurukul+su| upagurukula+am / upagurukulam / yahAM upa aura gurukula zabda kA 'avyayaM vibhaktisamIpa 0 ' (211 16 ) se samIpa artha meM avyayIbhAva samAsa hotA hai / isa sUtra se samastapada napuMsakaliGga hotA hai| 'avyayIbhAvazca' (1 / 1 / 40) se avyayIbhAva samAsa avyaya hotA hai ata: 'avyayAdApsupa:' Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 467 (2 / 4 / 82) se 'su' kA luk' prApta hai kintu nAvyayIbhAvadato'mtvapaJcamyA:' (2 / 4 / 83) se upagurukula' zabda ke akArAnta hone se su' kA luk' nahIM hotA hai, apitu usake sthAna meM am-Adeza ho jAtA hai| vizeSa-'avyayIbhAvazca' (1 / 1 / 40) se avyayIbhAva samAsa kA samastapada avyaya hotA hai| avyayIbhAva samAsa kA prakaraNa 'avyayaM vibhakti0' (2 / 1 / 6) se lekara 'anyapadArthe ca saMjJAyAm (2 / 1 / 20) taka dvitIya adhyAya ke prArambha meM dekha leveN| tatpuruSAdhikAraH (3) ttpurusso'nkrmdhaaryH|16| pa0vi0-tatpuruSaH 1 / 1 anaJ-karmadhAraya: 11 / sa0-naJ ca karmadhArayazca tau-nakarmadhArayau, nakarmadhArayau na vidyete yasmintso'nakarmadhArayaH (itretrdvndvgrbhitbhuvriihiH)| anu0-npuNskmitynuvrtte| anvaya:-anakarmadhArayastatpuruSo npuNskm| artha:-nakarmadhArayabhinnastatpuruSo napuMsakaliGgo bhavati, ityadhikAro'yam / yathA vakSyati-vibhASA senAsurAcchAyAzAlAnizAnAm (2 / 4 / 25) iti, devAnAM senA iti devasenam, devasenA vA / asurANAM senA iti asurasenam, asurasenA vA / AryabhASA-artha-(anakarmadhArayaH) naJ aura karmadhAraya se bhinna (tatpuruSaH) tatpuruSa samAsa (napuMsakam) napuMsakaliGga hotA hai, yaha adhikAra hai| jaise ki Age kahegA-vibhASA senAsurAcchAyAzAlAnizAnAm (2 / 4 / 25) / udA0-devAnAM senA iti devasenam, devasenA vaa| devatAoM kI senaa| asurANAM senA iti asurasenam, asurasenA vaa| asuroM kI senaa| vizeSa-inakI siddhi yathAsthAna dikhAI jaayegii| kanthAntastatpuruSaH (4) saMjJAyAM knthoshiinressu|20| pa0vi0-saMjJAyAm 71 kanthA 11 uzInareSu 7 / 3 / anu0-tatpuruSo'nakarmadhArayaH, napuMsakam iti cAnuvartate / anvaya:-saMjJAyAmanakarmadhAraya: kanthAntastatpuruSo npuNskmushiinressu| Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam / artha:-saMjJAyAM viSaye nakarmadhArayabhinna: kanthAntastatpuruSo napuMsakaliGgo bhavati, yadi sA kanthA uzInareSu bhavati / udA0-sauzaminAM kanthA iti saushmiknthm| AharANAM kanthA iti aahvrknthm| AryabhASA-artha-(saMjJAyAm) saMjJA viSaya meM (anakarmadhArayaH) naJ aura karmadhAraya se bhinna (kanthA) kanthA zabda jisake anta meM hai aisA (tatpuruSaH) tatpuruSa samAsa (napuMsakam) napuMsakaliGga hotA hai, yadi vaha kanthA (uzInareSu) uzInara nAmaka janapada kI ho| udA0-sauzaminAM kanthA iti sauzamikantham / sauzami logoM kI kanthA / AharANAM kanthA iti Aharakantham / Ahara logoM kI knthaa| siddhi-sauzamikantham / sauzamiH / suzama+iJ / saushm+i| saushmi+su| sauzamiH / saushmi+aam+knthaa+su| sauzamikantha+su / saushmiknthm| sauzami logoM kI knthaa| yahAM sauzami aura kanthA zabda kA SaSThI (2 / 2 / 8) se SaSThI tatpuruSa samAsa hai jo ki naJ aura karmadhAraya se bhinna hai| isa sUtra se yaha samastapada napuMsakaliGga hai| napuMsakaliGga hone se 'hasvo napuMsake prAtipadikasya' (1 / 2 / 47) se kanthA zabda ko hasva hotA hai| napuMsakaliGga meM 'ato'm (7 / 1 / 24) se su' ko 'am' Adeza ho jAtA hai| aise hii-aahrknthm| vizeSa-(1) amarakoSa kI hindI TIkA meM kanthA' zabda kA artha 'bichaunA' kiyA hai| (2) kanthA paNya vastuoM meM thI aura vyApArika stara para banAI jAtI thii| uzInara kI kanthAyeM anya pradezoM meM zreSTha ginI jAtI thii| (pataJjalikAlIna bhAratavarSa pR0 574) / (3) rAvI aura canAba nadI ke bIca ke bhUbhAga meM uzInara nAmaka eka janapada thaa| usa janapada meM banI kanthAoM kI sauzamikantham' aura 'Aharakantham' saMjJAvizeSa thii| upajJopakramAntastatpuruSaH (5) upajJopakramaM tdaadyaacikhyaasaayaam|21| pa0vi0-upajJA-upakramam 11 tad-Adi-AcikhyAsAyAm 7 / 1 / sa0-upajJA ca upakramazca etayo: samAhAra upajJopakramam (smaahaardvndvH)| tayorAdiriti tadAdiH, tasya tadAde:, AkhyAtumicchA Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH AcikhyAsA, tadAderAcikhyAsA iti tadAdyAcikhyAsA, tasyAmtadAdyAcikhyAsAyAm (SaSThItatpuruSaH) / anu0-napuMsakam, tatpuruSo'nakarmadhAraya iti caanuvrtte| anvaya:-anaJkarmadhAraya upajJopakramAntastatpuruSo napuMsakaM tdaadyaacikhyaasaayaam| artha:-nakarmadhArayabhinna upajJAnta upakramAntazca tatpuruSo napuMsakaliGgo bhavati, tadAdyAcikhyAsAyAm=tayo: prArambhasya pravaktumicchAyAM gmymaanaayaam| udA0-(1) upajJA-pANinerupajJA iti paanninyupjnym| pANinyupajJamakAlakaM vyaakrnnm| vyADerupajJA iti vyaaddyupjnym| vyADyupazaM dshhusskrnnm| (2) upakrama:-Adyasyopakrama iti aadhupkrmm| Adyopakrama prAsAda: / nandasyopakrama iti nandopakramam / nandopakramANi mAnAni / AryabhASA-artha-(anakarmadhArayaH) naJ aura karmadhAraya se bhinna (upajJA-upakramam) upajJA aura upakrama zabda jisake anta meM haiM, aisA (tatpuruSaH) tatpuruSa samAsa (napuMsakam) napuMsakaliGga hotA hai, yadi vahAM (tadAdyAcikhyAsAyAm) una upajJA aura upakrama ke prArambha ke kathana kI icchA ho| udA0-upajJA-pANinyupajJamakAlakaM vyAkaraNam / pANinimuni ne apane upajJAna se sarvaprathama kAla-lakSaNarahita vyAkaraNazAstra kI racanA kii| vyADyupajJaM dazahuSkaraNam / vyADi muni ne apane upajJAna se sarvaprathama daza hue zabdoM sahita kAla-lakSaNayukta vyAkaraNazAstra kI racanA kii| pANini ke vRt' zabda ke samAna vyADi kA huS' zabda samApti kA sUcaka hai| (2) upakrama-AdyopakramaM praasaadH| Adya (vizvakarmA) zilpI ne sarvaprathama prAsAda-mahala banAne kA kArya prArambha kiyaa| nandopakramANi maanaani| nanda nAmaka rAjA ne sarvaprathama mAna-bAToM se tolane kI paddhati prArambha kii| DA0 vAsudeva zaraNa agravAla kA mata hai ki magadha deza ke samrATa nanda pANini ke mitra the| magadha kI rAjadhAnI pATaliputra meM pANinimuni kI zAstrakAra parIkSA huI thii| rAjA nanda ne hI ukta mAna-paddhati kA upakrama kiyA thaa| (pA0 kA0 bhAratavarSa pR0 472-73) Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam pANini + Gas + upajJA+su / pANinyupajJa+su / siddhi- pANinyupajJam / pANinyupajJa + am / pANinyupajJam / yahAM pANini aura upajJA zabda kA 'SaSThI' (2 / 2 / 8) se SaSThI tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se samastapada napuMsakaliGga hai / napuMsakaliGga hone se 'hrasvo napuMsake prAtipadikasya' (1 / 2 / 47) se upajJA zabda ko hrasva hotA hai| napuMsakaliGga meM 'ato'm' (7/1/24) se 'su' ke sthAna meM 'am' Adeza hotA hai| aise hI- vyAGyupajJaM dazahuSkaraNam, Adi / chAyAntastatpuruSaH (6) chAyA bAhulye / 22 / pa0vi0-chAyA 1 / 1 bAhulye 7 / 1 / / bahulasya bhAvo bAhulyam, tasmin - bAhulye ( taddhitavRttiH ) / anu0 - napuMsakam, tatpuruSo'naJkarmadhAraya iti cAnuvartate / anvayaH-anaJkarmadhArayazchAyAntastatpuruSo napuMsakaM bAhulye / arthaH-naJkarmadhArayabhinnazchAyAntastatpuruSo napuMsakaliGgo bhavati, bAhulye gmymaane| samAse pUrvapadasyArthasya bAhulyamiSyate, na chAyAyAH / udA0-zalabhAnAM chAyA iti zalabhacchAyam / ikSUNAM chAyA iti ikSucchAyam / AryabhASA-artha-(anaJkarmadhArayaH ) naJ aura karmadhAraya se bhinna (chAyA) chAyA zabda jisake anta meM hai aisA (tatpuruSaH ) tatpuruSa samAsa (napuMsakam ) napuMsakaliGga hotA hai yadi vahAM (bAhulye) pUrvapada ke artha kA bAhulya = Adhikya ho / udA0 - zalabhAnAM chAyA iti zalabhacchAyam / TiDDI-dala kI chAyA / ikSUNAM chAyA iti ikssucchaaym| bahuta gannoM kI chAyA / siddhi-zalabhacchAyam / zalabha+Am+chAyA+su / zalabhacchAya+su / zalabhacchAyam / yahAM zalabha aura chAyA zabda kA SaSThI (21218) se SaSThI tatpuruSa samAsa hai / isa sUtra se samastapada napuMsakaliGga hotA hai| napuMsakaliGga hone se 'hrasvo napuMsake prAtipadikasya' (1 / 2 / 47) se chAyA zabda ko hrasva hotA hai| napuMsakaliGga meM 'ato'm' (7/1/24) se 'su' ke sthAna meM 'am' Adeza hotA hai| yahAM bAhulya kA kathana isaliye hai ki yahAM napuMsakaliGga na ho- kuDyacchAyA / eka dIvAra kI chAyA / Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 471 dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 471 sabhAntastatpuruSaH (7) sabhArAjA'manuSyapUrvA / 23 / pa0vi0-sabhA 1 / 1 rAja-amanuSyapUrvA 1 / 1 / sa0-na manuSya iti amanuSya:, rAjA ca amanuSyazca tau rAjAmanuSyau, rAjAmanuSyau pUrvI yasyA: sA rAjAmanuSyapUrvA (sabhA) (nnyttpurussdvndvgrbhitbhuvriihi:)| anu0-napuMsakam, tatpuruSo'nakarmadhAraya iti caanuvrtte| anvaya:-anaJakarmadhArayo rAjAmanuSyapUrva: sabhAntastatpuruSo napuMsakam / artha:-nakarmadhArayabhinno rAjapUrvo'manuSyapUrvazca sabhAntastatpuruSo napuMsakaliGgo bhavati / atra rAjazabdena tatparyAyavAcinAM grahaNamiSyate, na raajshbdsy| udA0-(1) rAjapUrva:-inasya sabhA iti insbhm| Izvarasya sabhA iti iishvrsbhm| (2) amanuSyapUrva:-rAkSasasya sabhA iti rAkSasasabham / pizAcasya sabhA iti pishaacsbhm| AryabhASA-artha-(anaJkarmadhArayaH) naJ aura karmadhAraya se bhinna (rAjAmanuSyapUrva:) rAjapUrvapadavAlA tathA amanuSya-rAkSasa pUrvapadavAlA tathA (sabhA) sabhA uttarapadavAlA (tatpuruSaH) tatpuruSa samAsa (napuMsakam) napuMsakaliGga hotA hai| yahAM rAjA zabda se usake paryAyavAcI zabdoM kA grahaNa kiyA jAtA hai, rAjA zabda kA nhiiN| __ udA0-(1) rAjapUrva-inasya sabhA iti inasabham / rAjA kA bhvn| Izvarasya sabhA iti Izvarasabham / artha pUrvavat hai| (2) amanuSyapUrva-rAkSasasya sabhA iti rAkSasasabham / rAkSasa kA ghr| pizAcasya sabhA iti pizAcasabham / pizAca kA ghr| sabhA-sabhA zabda kA samudAya aura zAlA do artha haiN| yahAM zAlA artha kA grahaNa kiyA gayA hai kyoMki AgAmI sUtra 'azAlA ca' (2 / 4 / 24) meM zAlA artha kA niSedha kiyA gayA hai| vAsa: kuTI zAlA sbhaa'itymrH|| siddhi-inasabham / in+dds+sbhaa+su| insbh+su| inasabham / yahAM ina aura sabhA zabda kA SaSThI (2 / 2 / 8) se SaSThI tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se samastapada napuMsakaliGga hai| napuMsakaliGga hone se 'hasvo napuMsake prAtipadikasya (1 / 2 / 47) se sabhA zabda ko hrasva hotA hai| napuMsakaliGga meM 'ato'm' (7 / 1 / 24) se su' ke sthAna meM 'am' Adeza hotA hai| Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vizeSa-(1) rAjapUrvA-jaba sabhA zabda kA, rAjA zabda pUrvapada hotA taba samastapada napuMsakaliGga nahIM hotA hai, jaise-rAjJa: sabhA iti raajsbhaa| rAjA kA bhvn| (2) amanuSyapUrvA-pANinimuni ke mata meM samAja ke manuSya aura amanuSya do bheda haiN| 'manorjAtAvaJyatau Suk ca' (4 / 1 / 61) ke pramANa se manu ke santAna manuSya athavA mAnava kahAte haiM aura zeSa amanuSya arthAt rAkSasa Adi haiN| jaba sabhA zabda kA koI manuSyavAcI zabda pUrvapada hotA hai taba napuMsakaliga nahIM hotA hai jaise-devadattasya sabhA iti devadattasabhA / devadatta kA ghr| sabhAntastatpuruSaH (8) azAlA ca / 24 / pa0vi0-azAlA 1 / 1 / ca avyayapadam / sa0-zAlA gRhamityarthaH / na zAlA iti azAlA (nnyttpurussH)| anu0-napuMsakam, tatpuruSo'nakarmadhAraya: sabhA iti caanuvrtte| anvaya:-anakarmadhArayo'zAlArthazca sabhAntastatpuruSo npuNskm| artha:-nakarmadhArayabhinna: zAlArthavarjita: sabhAntastatpuruSo napuMsakaliGgo bhavati / sabhAzabdo'tra samudAyavacano gRhyte| udA0-strINAM sabhA iti strIsabham / dAsInAM sabhA iti dAsIsabham / AryabhASA-artha-(anakarmadhArayaH) naJ aura karmadhAraya se bhinna (azAlA ca) aura zAlA artha se rahita (sabhA) sabhA zabda jisake anta meM hai vaha (tatpuruSaH) tatpuruSa samAsa (napuMsakam) napuMsakaliGga hotA hai| yahAM 'sabhA' zabda samudAyavAcI grahaNa kiyA jAtA hai| udA0-strINAM sabhA iti strIsabham / striyoM kA samudAya / dAsInAM sabhA iti dAsIsabham / dAsiyoM kA samUha / siddhi-strIsabham / strI+Am+sabhA+su / strIsabha+su / striisbhm| yahAM strI aura sabhA zabda kA SaSThI (2 / 2 / 8) se SaSThI tatpuruSa hai| isa sUtra se samastapada napuMsakaliGga hai| napuMsakaliGga hone se 'hasvo napuMsake prAtipadikasya (12 / 47) se sabhA zabda ko hrasva hotA hai| napuMsakaliGg2a meM 'ato'm' (7 / 1 / 24) se 'su' ke sthAna meM 'am' Adeza hotA hai| vizeSa-yahAM zAlA artha kA niSedha isaliye kiyA gayA hai ki yahAM napuMsakaliGga na ho jaise-anaathsbhaa| anAtha kI kuttii| Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 473 dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 473 senAntAditatpuruSaH(6) vibhASA senaasuraacchaayaashaalaanishaanaam|25| pa0vi0-vibhASA 11 senA-surA-chAyA-zAlA-nizAnAm 6 / 3 / sa0-senA ca surA ca chAyA ca zAlA ca nizA ca tA:-senAsurAcchAyAzAlAnizA:, tAsAm-senAsurAcchAyAzAlAnizAnAm (itaretarayogadvandva:) / anu0-napuMsakam, tatpuruSo'nakarmadhAraya iti cAnuvartate : anvaya:-anaJkarmadhAraya: senA0nizAntastatpuruSo vibhASA npuNskm| artha:-nakarmadhArayabhinna: senAsurAcchAyAzAlAnizAntAnAM zabdAnAM tatpuruSo vikalpena napuMsakaliGgo bhvti| udA0-(1) senA-devAnAM senA iti devasenaM devasenA vaa| (2) surA-yavAnAM surA iti yavasuraM yavasurA vaa| (3) chAyA-kuDyasya chAyA iti kuDyacchAyaM kuDyachAyA vaa| (4) zAlA-gavA zAlA iti zozAlaM gozAlA vaa| (5) nizA-zunAM nizA iti zvanizaM zvanizA vo| yasyAM nizAyAM zvAna upavasanti sA shvnishmityucyte| sA puna: kRSNacaturdazI, tasyAM hi zvAna upavasantIti prasiddhiH / iti padamaJjaryAM hrdtt:| yasyAM nizAyAM zvAno mattA viharanti sA zvanizaM zvanizeti cocyte| iti nyaaskaar:| AryabhASA-artha-(anaJkarmadhArayaH) nakarmadhAraya se bhinna (senA0nizAnAm) senA, surA, chAyA, zAlA aura nizA zabda jisake anta meM hai vaha (tatpuruSaH) tatpuruSa samAsa (vibhASA) vikalpa se (napuMsakam) napuMsakaliGga hotA hai| udA0-(1) senA-devAnAM senA iti devasenaM devasenA vA / devatAoM kI senaa| (2) surA-yavAnAM surA iti yavasuraM yavasurA vA / jau kI shraab| (3) chAyA-kuDyasya chAyA iti kuDyacchAyaM kuDyacchAyA vaa| dIvAra kI chaayaa| (4) zAlA-gavAM zAlA iti gozAlaM gozAlA vaa| gAyoM kA ghr| (5) nizA-zunAM nizA iti zvanizaM zvAnizA vA / kuttoM kI raat| jisa rAta meM kutte upavAsa rakhate haiM use 'zvanizam' athavA 'zvanizA' kahate haiM aura vaha kRSNa caturdazI hai aisI loka-prasiddhi hai (padamaJjarI hrdtt)| jisameM kutte masta hokara ghUmate haiM use 'zvanizam' athavA 'zvanizA' kahate haiM (nyAsakAra jinendra buddhipAda, dra0 2 / 4 / 25) / Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-devasenam / deva+Am+senA+su / devasena+su / devasenam / yahAM deva aura senA zabda kA 'SaSThI (2/2/8) se SaSThI tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se samastapadavikalpa se napuMsakaliGga hai / napuMsakaliGga ke pakSa meM 'hrasvo napuMsake prAtipadikasya' (1 / 2 / 47) se senA zabda ko hrasva hotA hai| napuMsakaliGga meM 'ato'm' (7/2/24) se 'su' ke sthAna meM 'am' Adeza hotA hai| jahAM napuMsakaliGga nahIM hotA vhaaN-devsenaa| aise hI yavasuram, yavasurA aadi| 474 dvandvastatpuruSazca (10) paravalliGgaM dvandvatatpuruSayoH / 26 / pa0vi0- paravat avyayapadam, liGgam 11 dvandva tatpuruSayoH 7 / 2 / sa0-parasya iva iti paravat (taddhitavRttiH) / dvandvazca tatpuruSazca tau dvandvatatpuruSau tayoH dvandvatatpuruSayoH (itaretarayogadvandvaH) / arthaH-dvandve tatpuruSe ca samAse paravat = uttarapadasyeva liGgaM bhavati / udA0-(1) dvandva:-kukkuTazca mayUrI ca te kukkuTamayUryau / mayUrI ca kukkuTazca tau mayUrIkukkuTau / (2) tatpuruSa:- arddha pipalyA iti arddhapippalI / arddha kauzAtakyA iti arddhakauzAtakI / AryabhASA-artha- (dvandvatatpuruSayoH) dvandva aura tatpuruSa samAsa meM (paravat) uttarapada ke samAna (liGga) liGga hotA hai| udA0-(1) dvandva-kukkuTazca mayUrI ca te kukkuTamayUryo / eka murgA aura eka moraNI donoN| mayUrI ca kukkuTazca tau mayUrIkukkuTau / eka moraNI aura eka murgA donoM / (2) tatpuruSa- ardhaM pippalyA iti ardhaM pippalI / choTI pIpala kA AdhA bhAga / ardhaM kauzAtakyA iti ardhaM kauzAtakI / torI kA AdhA bhAga / siddhi - (1) kukkuTamayUryau / kukkuTa+su+mayUrI+su / kukkuTamayUrI + au / kukkuTamayUryau / yahAM dvandva samAsa meM pUrvapada kukkuTa zabda puMliGga aura uttarapada mayUrI zabda strIliGga hai| isa sUtra se samastapada uttarapada mayUrI ke samAna strIliGga hotA hai| (2) arddhapippalI / ardha+su+pippalI+Gas / ardhpipplii+su| ardhpipplii| yahAM ardha aura pippalI zabda kA 'ardha napuMsakam ' (2 12 12 ) se ekadezitatpuruSa samAsa hai| yahAM pUrvapada ardha zabda napuMsaka aura uttarapada pippalI zabda strIliGga hai| isa sUtra se samastapada uttarapada pippalI ke samAna strIliGga hotA hai| isa pAda ke prArambha meM dvandva samAsa meM ekavadbhAva kA vidhAna kiyA hai| ekavadbhAvavAle dvandva samAsa kA Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 475 'sa napuMsakam (2 / 4 / 17) se napuMsakaliGga hotA hai, ata: yahAM dvandva samAsa ke liGga vidhAna meM itaretarayogadvandva kA grahaNa samajhanA caahiye| dvandvasamAsaH (11) puurvvdshvvddvau|27| pa0vi0-pUrvavat avyayapadam, azvavaDavau 1 / 2 / SaSThya rthe (prathamA) / sa0-pUrvasyeva pUrvavat (tddhitvRtti:)| azvazca vaDavA ca tauazvavaDavau (itretryogdvndvH)| anu0-liGgaM dvandve iti caanuvrtniiym| anvaya:-azvavaDayordvandve pUrvavat liGgam / artha:-azvavaDayo: zabdayordvandva samAse pUrvavat-pUrvapadasya iva liGgaM bhvti| pUrvasUtrasyAyamapavAdaH / udA0-azvazca vaDavA ca tau-azvavaDavau / AryabhASA-artha-(azvavaDavau) azva aura vaDavA zabda ke (dvandve) dvandva samAsa meM (pUrvavat) pUrvapada ke samAna ( liGgam) liGga hotA hai| yaha pUrva sUtra kA apavAda hai| udA0-azvazca vaDavA ca tau azvavaDavau / eka ghor3A aura eka ghor3I donoN| siddhi-azvavaDavau / azva+su+vaDavA+su / ashvvddv+au| ashvvddvau| yahAM dvandva samAsa meM pUrvapada azva puMliGga aura uttarapada vaDavA zabda strIliGga hai| isa sUtra se samastapada, pUrvapada azva ke samAna puMliGga hotA hai| vibhASA vRkSamRgaH' (2 / 4 / 12) se pazuoM ke dvandva samAsa meM vikalpa se ekavadbhAva kA vidhAna kiyA gayA hai| azva aura vaDavA ke dvandva samAsa meM jaba ekavadbhAva nahIM hotA taba itaretarayoga samAsa meM yaha pUrvapada ke samAna puMliga hotA hai| dvandvasamAsa: (12) hemantazizirAvahorAtre ca chndsi|28| pa0vi0-hemanta-zizirau 1 / 2 aho-rAtre 1 / 2 ca avyayapadam, chandasi 71 / sa0-hemantazca ziziraM ca tau hemantazizirau (itaretarayogadvandva:) / ahazca rAtrizca te-ahorAtre (itretryogdvndvH)| atra ubhayatra SaSThyarthe prthmaa| Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0 - liGgaM dvandve pUrvavaditi cAnuvartate / anvayaH-chandasi viSaye hemantazizirayorahorAtrayozca dvandve pUrvavalliGgam / artha:- chandasi viSaye hemantazizirayorahorAtrayozca dvandve samAse pUrvavat = pUrvapadasyeva liGgaM bhavati / paravalliGgaM dvandvatatpuruSayoH' ( 2 / 4 / 26 ) ityasyAyamapavAdaH / 1 udA0-hemantazca ziziraM ca tau hemantazizirau / hemantAzizirAvRtU varco draviNaM (yaju0 10 | 14 ) / ahazca rAtrizca te ahorAtre / ahorAtre dravata: saMvidAne (atharva0 10 |7 | 6 ) / 1 476 AryabhASA-artha- (chandasi ) vedaviSaya meM (hamantazizirau ) hemanta aura zizira aura (ahorAtre ) ahan aura rAtri zabda ke (dvandve ) dvandva samAsa meM (ca) bhI ( pUrvavat ) pUrvapada ke samAna (liGgam ) liGga hotA hai / udA0 - hemantazca ziziraM ca tau hemantazizirau / hemanta aura zizira Rtu donoM / vaidika prayoga - hemantazizirAvRtU varco draviNaM (yaju0 10 | 14) / ahazca rAtrizca te ahorAtre / dina aura rAta donoN| vaidika prayoga- ahorAtre dravata: saMvidAne (atharva 0 10/7/6) / siddhi- (1) hemantazizirau / hemanta+su+zizira + su / hemantazizira + au / hemantazizirau / yahAM dvandva samAsa meM pUrvapada hemanta zabda puMliGga aura uttarapada zizira zabda napuMsakaliGga hai| isa sUtra se samastapada, pUrvapada hemanta ke samAna puMliGga hotA hai| (2) ahorAtre / ahan+su+ rAtri + su / aharu+ rAtri / ahau + raatri| ahorAtra+au / ahorAtra + zI / ahorAtra + I / ahorAtre / yahAM dvandva samAsa meM pUrvapada ahan zabda napuMsakaliGga aura uttarapada rAtri zabda strIliGga hai| isa sUtra se samasta pada, pUrvapada ahan ke samAna napuMsakaliGga hotA hai| yahAM an zabda ko 'an' (8/2/68) se rutva, 'hazi ca' (6 111114) se utva aura 'AdguNa:' (6 11186 ) se guNa rUpa ekAdeza hotA hai| cha: RtuoM kA paricaya yaha hai (1) vasanta (caitra vaizAkha) (3) varSA (zrAvaNa-bhAdrapada) (5) hemanta (mArgazIrSa - pauSa) (2) (4) (6) grISma (jyeSTha-ASAr3ha) zarad ( Azvina - kArtika) zizira (mAgha-phAlguna) Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 477 dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH tatpuruSaH (13) rAtrAnAhAH puNsi|26| pa0vi0-rAtra-ala-ahA: 1 / 3 puMsi 7 / 1 / sa0-rAtrazca ahnazca ahazca te-rAtrAlAhA: (itaretarayogadvandvaH) / kRtasamAsAntAnAM zabdAnAM nirdesho'ym| anu0-tatpuruSaH ityanuvartanIyam / anvaya:-rAtrAnAhAntastatpuruSaH puMsi / artha:-rAtra-ala-ahazabdAntastatpuruSaH samAsaH puMsi puMliGge bhavati / 'paravalliGga dvandvatatpuruSayo:' (2 / 4 / 26) iti paralliGgatayA strI-napuMsakaliGgayo: prAptayorvacanamidamArAbdham / / udA0-(1) rAtra:-dvayo rAtryo: samAhAra:, dviraatrH| tisRNAM rAtrINAM samAhAraH, triraatrH| (2) ahna:-ala: pUrva iti pUrvAhNaH / ahno'para iti apraahnH| aho madhya iti mdhyaahnH| (3) aha:-dvayorato: samAhAraH, vyaha: / trayANAmahnAM samAhAraH, tyaha: / / AryabhASA-artha-(rAtrAhAhA:) rAtra, ala aura aha: zabda jisake anta meM hai vaha (tatpuruSaH) tatpuruSa samAsa (puMsi) puMliGga meM hotA hai| yaha paravaliGgaM dvandvatatpuruSayo:' (2 / 4 / 26) kA apavAda hai| udA0-(1) rAtra-dvayo rAtryo: samAhAraH, dviraatr:| do rAtriyoM kA samAhAra (ekiibhaav)| tisRNAM rAtrINAM samAhAra iti triraatrH| tIna rAtriyoM kA smaahaar| (2) ala-ataH pUrva iti pUrvAhNa: / dina kA pUrva bhAga / ano'para iti apraahnnH| dina kA dUsarA bhaag| ahano madhya iti mdhyaahnH| dina kA madhya bhaag| (3) aha:-dvayoralo: samAhAra iti vyh:| do dinoM kA samAhAra (ekiibhaav)| trayANAmahnAM samAhAra iti vyahaH / tIna dinoM kA smaahaar| siddhi-(1) dvirAtra: / dvi+su+raatri+su| dvirAtri+ac / dvirAtra+a / dviraatr+su| dviraatrH| yahAM taddhitArthottarapadasamAhAre ca' (2 / 1 / 51) se dvi aura rAtri zabda kA samAhAra artha meM dvigu tatpuruSa samAsa hai| ahaH sarvaikadezasaMkhyApuNyAcca rAtre:' (5 / 4 / 87) se samAsAnta 'ac' pratyaya hai| yasyeti ca' (6 / 4 / 142) se rAtri ke ikAra kA lopa hotA hai| yahAM paravalliGgaM dvandvatatpuruSayoH' (2 / 4 / 26) se uttarapada rAtri zabda ke samAna strIliGga prApta thaa| isa sUtra se samastapada puMliGga hotA hai| Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) pUrvANa: / pUrva+su+ahna Das / pUrvAhan+ac / puurvaahn+a| puurvaahn+a| pUrvAhNaH / yahAM pUrvAparAdharottaramekadezinakAdhikaraNe' (2 / 2 / 1) se pUrva aura ahan zabda kA ekadezI tatpuruSa samAsa hai| 'rAtrAha:sakhibhyaSTac (5 / 4 / 91) se samAsAnta Taca pratyaya hai| 'ahno'hna etebhyaH' (5 / 4 / 88) se ahan ke sthAna meM ahna Adeza hotA hai| 'ano'dantAt (8 / 417) se ahna ke na ko Natva hotA hai| yahAM pUrvavat uttarapada ahan zabda ke samAna napuMsakaliGga prApta thA isa sUtra se samastapada puMliGga hotA hai| (3) vyaha: / dvi+su+ahn+su| dvayahan+Tac / dvyh+a| vyaha+su / vyhH| yahAM taddhitArthottarapadasamAhAre ca' (2 / 1 / 51) se dvi aura ahan zabda kA samAhAra artha meM dvigutatpuruSa samAsa hai| na saMkhyAde: samAhAre' (5 / 4 / 89) se ahan ke sthAna meM ahna Adeza nahIM hotA hai| 'aSTakhoreva' (6 / 4 / 145) se ahan ke Ti-bhAga (an) kA lopa ho jAtA hai| tatpuruSaH (13) apathaM napuMsakam / 30 / pa0vi0-apatham 1 / 1 napuMsakam 1 / 1 / sa0-na panthA iti apatham (nnyttpurussH)| anu0-tatpuruSaH' ityanuvartanIyam / anvaya:-apathamityatra tatpuruSe napuMsakam / artha:-apatham ityatra tatpuruSa samAse napuMsakaliGgaM bhavati / udA0-na panthA iti apatham / apathamidam / apathAni gAhate mUDhaH / AryabhASA-artha-(apatham) apatha isa tatpuruSa samAsa meM (napuMsakam) napuMsakaliGga hotA hai| udA0-na panthA iti apatham / jo ThIka mArga nahIM hai-kupth| apathamidam / yaha kumArga hai| apathAni gAhate mUDhaH / mUrkha kumArga meM dhakke khAtA hai| siddhi-apatham / nny+su+pthin+su| a+pthin+a| apth+a| apth+su| apth+am| apthm| yahAM 'na' (2 / 2 / 6) se naJtatpuruSa samAsa hai| 'RgpUrabdhaHpathAmanakSe' (5 / 4 / 74) se samAsAnta 'a' pratyaya hai| 'nastaddhite (6 / 4 / 144) se pathin ke Ti-bhAga (in) kA lopa ho jAtA hai| yahAM 'paravalliGga dvandvatatpuruSayo:' (2 / 2 / 26) se uttarapada pathin zabda ke samAna samastapada puMliGga prApta thA, isa sUtra se napuMsakaliGga hotA hai| Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 476 tatpuruSaH (14) ardharcAH puMsi c|31| pa0vi0-ardharcA: 1 / 3 puMsi 71 ca avyayapadam / sa0-ardham Rca iti ardharcaH, te-ardharcA: (ekdeshittpurussH)| atra bhuvcnmaadyrthdyotkm| anu0-npuNskmitynuvrtte| anvaya:-ardharcA: puMsi napuMsake c| artha:-ardharcAdaya: zabdA: puMsi napuMsake ca bhvnti| udA0-ardham Rca iti ardharcaH, ardhacaM vaa| gomayo gomayaM vA, ityaadikm| arddhrc| gomy| kaSAya / kArSApaNa / kutapa / kpaatt| zaGkha / cakra / gUtha / yUtha / dhvj| kabandha / padma / gRha / saraka / kNs| divasa / yuup| andhakAra / dnndd| kmnnddlu| mnndd| bhUta / dviip| dyUta / cakra / dhrm| karman / modk| shtmaan| yAna / nakha / nakhara / crnn| pucch| daaddim| him| rajata / sktu| pidhAna / saar| pAtra / ghRta / saindhava / aussdh| aaddhk| cssk| dronn| khliin| paatriiv| ssssttik| vAra / baann| proth| kpitth| shussk| shiil| zulva / siidhu| kavaca / rennu| kapaTa / siikr| musl| suvrnn| yuup| cms| vrnn| kssiir| karSa / aakaash| assttaapd| maGgala / nidhn| niryAsa / jmbh| vRtta / pust| kssveddit| zRGga / shRngkhl| madhu / mUla / muulk| zarAva / zAla / vapra / vimaan| mukh| pragrIva / shuul| vjr| karpaTa / shikhr| klk| naatt| mstk| vly| kusum| tRnn| paGka / kunnddl| kiriitt| arbuda / aNkush| timir| aashrm| bhuussnn| ilkasa / mukula / vsnt| tddaag| pittk| viTaka / mASa / koza / phalaka / din| daivata / pinAka / samara sthANu / anIka / upavAsa / zAka / karpAsa / caSAla / khnndd| dara / vittp| rnn| bl| ml| mRNAla / hst| sUtra / taannddv| gANDIva / maNDapa / ptth| saudha / paarshv| zarIra / phala / chala / pur| raassttr| vizva / ambara / Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam I kuTTima / maNDala / kakuda / tomara / toraNa / maJcaka / puGkha / madhya / bAla / valmIka / varSa / vastra / deha / udyAna / udyoga / sneha / svara / saGgama / niSka / kSema / zUka / chatra / pavitra / yauvana / pAnaka / mUSika / valkala / kuJja / vihAra / lohita / viSANa / bhavana / arnny| pulin| dRDha / Asana / airAvata / zUrpa / tIrtha / lomaza / tamAla / loha / daNDaka / shpth| pratisara / dAru / dhanus / mAna / taGka / vitaGka / maTha / sahasra / odana / pravAla / zakaTa / aparAhNa / nIDa / zakala / kuNapa / muNDa / pUta / maru | lomana / liGga / sIra / ksst| RNa / kaDAra / pUrNa / paNava / vizAla / busta / pustaka / pallava | nigaDa / khl| sthuul| shaar| naal| pravara / kaTaka / knnttk| chaal| kumuda / purANa / jaal| skandha / lalATa / kuGkuma / kuzala / viDaGga / piNyAka / Ardra / hala / yodha / bimba / kukkuTa / kuDapa / khaNDala / paJcaka / vasu / udyama / stana / stena / kSatra / klh| pAlaka* / varcaska / kUrca / taNDaka / taNDula / ityardharcAdayaH / AryabhASA - artha - (ardharcA:) ardharcA Adi zabda (puMsi) puMliGga (ca) aura (napuMsakam) napuMsakaliGga hote haiN| udA00 - ardham Rca iti ardharcaH / RcA kA AdhA bhAga / gomayaH, gomayam / gau kA purISa (mala) gobara, ityAdi / siddhi-ardhrcH| ardha+su+Rc+Gas / ardha+Rc+a / ardhrc+su| ardharcaH / yahAM ardha aura Rc zabda kA 'ardhaM napuMsakam' (2 / 2 / 2 ) se ekadezI tatpuruSa samAsa hai| 'RkpUrabdhU:pathAmAnakSe' (5 / 4 / 74) se samAsAnta 'a' pratyaya hai| paravalliGgaM dvandvatatpuruSayoH ' (2 / 2 / 26 ) se uttarapada zabda Rk zabda ke strIliGga hone se samastapada, strIliGga prApta thA, isa sUtra se puMliGga aura napuMsakaliGga hotA hai| AdezaprakaraNam (anvAdeze) idam (az) - (1) idamo'nvAdeze'zanudAttastRtIyAdau / 32 / pa0vi0 - idama: 6 / 1 anvAdeze 7 / 1 az 1 / 1 anudAtta: 1 / 1 tRtIyA - Adau 7 / 1 / *hala ityadhikaM pustakAntare / Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 481 s0-aadeshH=kthnm| anvAdezo'nukathanam, tasmin anvAdeze / tRtIyA AdiryasyA: sA tRtIyAdi:, tasyAm - tRtIyAdau ( bahuvrIhi: ) / anvayaH-anvAdeze idamo'z anudAttastRtIyAdau / artha:- anvAdezaviSayasya idaMzabdasya sthAne'z - Adezo bhavati, sa cAnudAtto bhavati, tRtIyAdau vibhaktau parataH / udA0-AdezavAkyam-AbhyAM chAtrAbhyAM rAtriradhItA / anvAdezavAkyam-atho AbhyAmaharapyadhItam / AdezavAkyam - asmai chAtrAya kambalaM dehi / anvAdezavAkyam - atho asmai zATakamapi dehi / AdezavAkyam - asya chAtrasya zobhanaM zIlam / anvAdezavAkyam - atho asya prabhUtaM svam / I AryabhASA-artha- (anvAdeze ) anukathana viSayaka ( idama:) idam zabda ke sthAna meM (az) az-Adeza hotA hai aura vaha (anudAttaH) anudAtta hotA hai (tRtIyAdau) tRtIyA Adi vibhakti pare hone para / udA0 - AdezavAkya- AbhyAM chAtrAbhyAM raatrirdhiitaa| ina do chAtroM ne sArI rAta pddh'aa| anvAdezavAkya- atho AbhyAmaharapyadhItam / aura ina donoM chAtroM ne sArA dina bhI pddh'aa| AdezavAkya- asmai chAtrAya kambalaM dehi / isa chAtra ko kambala de / anvAdezavAkya- atho asmai zATakamapi dehi / aura isa chAtra ko eka dhotI bhI de| AdezavAkya- asya chAtrasya zobhanaM zIlam / isa chAtra kA svabhAva acchA hai| anvAdezavAkya- atho asya prabhUtaM svam / aura isake pAsa paryApta dhana bhI hai| siddhi - AbhyAm / idam+bhyAm / ash+bhyaam| a+bhyAm / AbhyAm / yahAM anvAdeza viSaya meM isa sUtra se idam' ke sthAna meM az- Adeza hai| yaha zit hone se 'anekAlzit sarvasya' (111155 ) se savadiza hotA hai| isakA svara anudAtta hai| 'anudAttau suppitauM' (3 1114 ) se su Adi pratyayoM kA svara bhI anudAtta hotA hai| etad (az) - (2) etadastratasostratasau cAnudAttau / 33 / pa0vi0 - etadaH 6 / 1 tra - tasoH 7 / 2 tra - tasau 12 ca avyayapadam, anudAttau 1 / 2 / sa0-trazca tas ca tau-tratasau tayo: tratasoH (itaretarayogadvandvaH) / trazca tas ca tau - tratasau ( itaretarayogadvandva : ) / anu0-anvAdeze, az, anudAtta iti cAnuvartate / Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvayaH-anvAdeze etado'z anudAttastratasoH, tratasau cAnudAttau ! artha:- anvAdezaviSayasya etad - zabdasya sthAne'z-Adezo bhavati, sa cAnudAtto bhavati, tratasoH pratyayayoH parataH, tau vratasau cAnudAttau bhavataH / 482 udA0 - AdezavAkyam etasmin grAme sukhaM vasAmaH / anvAdeza - vAkyam-atho atra yuktA adhImahe / AdezavAkyam-etasmAt adhyApakAt chando'dhISva / anvAdezavAkyam atho ato vyAkaraNamapyadhISva / AryabhASA-artha-(anvAdeze) anukathana viSayaka (etadaH) etad zabda ke sthAna meM (az) az Adeza hotA hai aura vaha (anudAtta:) anudAtta hotA hai (tratasoH) tra aura tas pratyaya pare hone para aura ve ( tratasau) tra aura tas pratyaya (ca) bhI (anudAttau ) anudAtta hote haiM / udA0- -(1) tra - AdezavAkya- etasmin grAme sukhaM vasAmaH / hama isa gAMva meM sukhapUrvaka rahate haiM / anvAdezavAkya- atho atra yuktA adhImahe / aura hama yahAM laganapUrvaka par3hate haiM / (2) tas- AdezavAkya- asmAd adhyApakAt chando'dhISva / tU isa adhyApaka se chanda pddh'| anvAdezavAkya- atho asmAd vyAkaraNamapyadhISva / aura tU isa adhyApaka se vyAkaraNa bhI par3ha / siddhi - (1) atra / etad+Gi+tral / az+tra / a+tra / atra / yahAM etad zabda se 'saptamyAstral' (513 110) se tral pratyaya hai / isa tral pratyaya ke pare hone para isa sUtra se anvAdeza viSaya meM 'etad' ke sthAna meM 'az' savadiza hotA hai| yaha az Adeza tathA tral pratyaya anudAtta hote haiN| (2) ata: / etad + Gasi+tasil / az+tas / a+ts| a+taH / ata: / yahAM 'etad' zabda se 'paJcamyAstasil' (5/3/7 ) se tasil pratyaya hai| zeSa kArya 'atra' ke samAna haiN| vizeSa- etad ke sthAna meM 'etado'z' (51315 ) se az Adeza siddha thA, anudAtta svara ke liye yahAM az Adeza kA vidhAna kiyA gayA hai| idam, etad (ena) (3) dvitIyATaussvenaH / 34 / pa0vi0-dvitIyA - Tau - ossu 7 / 3 ena 1 / 1 / sa0-dvitIyA ca TA ca os ca te dvitIyATausa:, teSu - dvitIyATassu (itaretarayogadvandvaH) / Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 483 anu0-'idama:' iti mnnddukplutyaa'nuvrtte| anvAdeze, anudAtta etad iti caanuvrtte| anvaya:-idam etadazcaino'nudAtto dvitiiyaattaussu| artha:-(1) idam (dvitIyA) AdezavAkyam-imaM chAtraM chando'dhyApaya / anvAdezavAkyam-atho enaM vyAkaraNamapyadhyApaya / TA-AdezavAkyam-anena chAtreNa raatrirdhiitaa| anvAdezavAkyam-atho etenaahrpydhiitm| osAdezavAkyam-anayozchAtrayo: zobhanaM zIlam / anvAdezavAkyam-atho enayoH prabhUtaM svm| . (2) etad (dvitIyA) AdezavAkyam-etaM chAtraM chando'dhyApaya / anvAdezavAkyam-atho enaM vyAkaraNamapyadhyApaya / TA-AdezavAkyam-etena chAtreNa raatrirdhiitaa| anvAradezavAkyam-atho enenaahrpydhiitm| osAdezavAkyam-etayozchAtrayoH zobhanaM shiilm| anvAdezavAkyam-atho enayo: prabhUtaM svm| AryabhASA-artha-(anvAdeze) anukathana viSayaka (idamaH) idam zabda ke sthAna meM (etadaH) etad zabda ke sthAna meM (ena:) ena-Adeza hotA hai aura vaha (anudAtta:) anudAtta hotA hai (dvitIyATaussu) dvitIyA vibhakti, TA aura os pratyaya pare hone pr| udA0-(1) idam (dvitIyA) AdezavAkya-imaM chAtraM chando'dhyApaya / tU isa chAtra ko chandazAstra pddh'aa| anvAdezavAkya-atho enaM vyAkaraNamapyadhyApaya / aura tU ise vyAkaraNazAstra bhI pddh'aa| TA-AdezavAkya-anena chAtreNa raatrirdhiitaa| isa chAtra ne sArI rAta pddh'aa| anvAdezavAkya-atho enenAharapyadhItam / aura isane sArA dina bhI pddh'aa| os-AdezavAkya-anayozchAtrayo: zobhanaM zIlam / ina do chAtroM kA svabhAva acchA hai| anvAdezavAkya-atho enayo: prabhUtaM svam / aura ina donoM ke pAsa paryApta dhana bhI hai| (2) etad (dvitIyA) AdezavAkya-etaM chAtraM chando'dhyApaya / anvAdezavAkya-atho enaM vyAkaraNamapyadhyApaya / TA-AdezavAkya-anena chAtreNa raatrirdhiitaa| anvAradezavAkyaatho anenaahrpydhiitm| os-AdezavAkya-etayozchAtrayo: zobhanaM zIlam / anvAdezavAkya-atho enayoH prabhUtaM svam / ina vAkyoM kA artha pUrvavat hai| siddhi-(1) enam / idm+am| ena+am / enm| yahAM dvitIyA vibhakti ke am pratyaya pare hone para idam' zabda ke sthAna meM anvAdeza viSaya meM ena-Adeza hai| Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) enena / idm+ttaa| ena+ina / enen| yahAM TA-pratyaya pare hone para pUrvavat ena-Adeza hai| (3) enayoH / idam+os / ena+os / ene+os / enyo| yahAM os pratyaya ke pare hone para pUrvavat ena-Adeza hotA hai| (4) etad zabda ke sthAna para jo ena-Adeza hotA hai usakI siddhi bhI aise hI smjheN| ArdhadhAtukaprakaraNam ArdhadhAtukAdhikAra: (1) aardhdhaatuke|35|| vi0-ArdhadhAtuke 7 / 1, vissysptmyessaa| artha:-'ArdhadhAtuke' ityadhikAro'yam, 'NyakSatriyArSajito yUnilugaNio :' (2 / 4 / 58) yAvat / yadita UrdhaM pravakSyAmastadArdhadhAtuke viSaye tad veditavyam / yathAsthAnamudAhariSyAmaH / AryabhASA-artha-(ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuke isakA 'NyakSatriyArSajito yUnilugaNioH ' (2 / 4 / 58) sUtra taka adhikAra hai| pANinimuni isase Age jo kaheMge use ArdhadhAtuka viSaya meM jaaneN| isake udAharaNa yathAsthAna diye jaayeNge| vizeSa-(1) ArdhadhAtuka-dhAtu se sArvadhAtuka aura ArdhadhAtuka nAmaka do prakAra ke pratyaya hote haiN| 'tizita sArvadhAtukam (3 / 4 / 113) jo tiG aura zit pratyaya haiM, unheM sArvadhAtuka kahate haiN| tip, tas, jhi, sipa, thas, tha, mip, vas, mas, ta, AtAm, jha, thAs, AthAm, dhvam, iT, vahi, mahiG ina 18 pratyayoM ko tiG kahate haiN| jina pratyayoM kA z it (lopa) ho jAtA hai una 'zap' Adi pratyayoM ko zit kahate haiN| ArdhadhAtukaM zeSa:' (3 / 4 / 114) tiG aura zit se bhinna tavyat Adi pratyayoM kA nAma ArdhadhAtuka hai| (2) viSaya saptamI-vyAkaraNazAstra meM nimitta saptamI, parasaptamI aura viSaya saptamI ye tIna prakAra kI saptamI vibhaktiyAM haiN| yahAM 'ArdhadhAtuke viSaya saptamI hai| ArdhadhAtuka viSaya kI vivakSA hone para vakSyamANa kArya ho jAte haiM, tatpazcAt usase yathAprApta pratyaya hote haiN| ad (jagdhi) (2) ado jagdhirvyap ti kiti|36| pa0vi0-ada: 61 jagdhi: 11 lyap 71 lupta-saptamyeSA, ti 71 kiti 7 / 1 / Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 485 dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH sa0-k it yasya sa kit, tasmin-kiti (bhuvriihiH)| anu0-ArdhadhAtuke itynuvrtte|| anvaya:-ado jagdhipi ti kiti caardhdhaatuke| artha:-ada: sthAne jagdhirAdezo bhavati, lyapi pratyaye, takArAdau ca kiti ArdhadhAtuke vissye| udA0-(1) lyapi-prajagdhya / vijgdhy| (2) ti kiti-jagdhaH / jgdhvaan| AryabhASA-artha-(ada:) ada dhAtu ke sthAna meM (jagdhi:) jagdhi Adeza hotA hai, (lyam) lyap pratyaya aura (ti kiti) takArAdi kit pratyaya sambandhI (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka viSaya meN| udA0-(1) lyap pratyaya-prajAdhya / khUba khaakr| vijagdhya / vizeSa khaakr| (2) takArAdi kit pratyaya-jagdhaH / khaayaa| jagdhavAn / khaayaa| siddhi-(1) prajAdhya / pra+ad+ktvA / pra+jA+lyap / pra+jag+ya / prajagdhya / yahAM pra upasargapUrvaka 'ad bhakSaNe (adA0pa0) dhAtu se samAnakartRkayo: pUrvakAle (3 / 4 / 21) se ktvA pratyaya hai| samAse'napUrve ktvo lyap (7 / 1 / 37) se ktvA pratyaya ke sthAna meM lyap Adeza hotA hai| ArdhadhAtuka lyap pratyaya ke viSaya meM isa sUtra se ad dhAtu ke sthAna meM jagdhi Adeza hotA hai| aise hI-vijagdhya / (2) jagdhaH / ad+kt| adh+t| jg+dh| jag+dha / jg+dh| jgdh+su| jagdhaH / yahAM 'ad bhakSaNe' (adA0pa0) dhAtu se niSThA' (3 / 2 / 102) se bhUtakAla meM kta-pratyaya hai| yaha pratyaya takArAdi kit hai| isa ArdhadhAtuka viSaya meM isa sUtra se ad dhAtu ke sthAna meM jagdhi Adeza hotA hai| yahAM jhaSastatho?'dha:' (8 / 2 / 40) se kta ke ta ko dha, 'jhalAM jaz jhazi' (8 / 4 / 53) se pUrva dh ko d aura 'jharo jhari savarNe (8 / 4 / 65) se d kA lopa ho jAtA hai| aise hI ArdhadhAtuka ktavatu pratyaya viSaya meM jagdhavAn' siddha kreN| ad (ghasla) (3) luGsanorghaslu / 37 / pa0vi0-luG -sano: 7 / 2 ghaslu 1 / 1 / / sa0-luG ca san ca tau luGsanau, tayo:-luGsano: (itretryogdvndv:)| anu0-ArdhadhAtuke, ada iti caanuvrtte| Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-ado ghaslu luGsanorArdhadhAtukayoH / artha:-ada: sthAne ghastR-Adezo bhavati, luGi sani cArdhadhAtuke / vissye| udA0-(1) luG -aghasat / aghasatAm / aghsn| (2) san-jighatsati / jightst:| jighatsanti / AryabhASA-artha-(ada:) ad dhAtu ke sthAna meM (ghastR) ghastR Adeza hotA hai (luGsano:) luG aura san pratyaya sambandhI (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka viSaya meN| udA0-(1) luG -aghasat / usane khaayaa| aghasatAm / una donoM ne khaayaa| aghasan / una sabane khaayaa| (2) san-jighatsati / vaha khAnA cAhatA hai| jightstH| ve donoM khAnA cAhate haiN| jighatsanti / ve saba khAnA cAhate haiN| siddhi-(1) aghasat / ad+luG / ad+ghstR+cli+lung| a+ghas+aD+tim / a+ghas+a+t / aghasat / ___ yahAM 'ad bhakSaNe' (adA0pa0) dhAtu se bhUtakAla meM luG' (3 / 2-110) se luG pratyaya hai| luG ArdhadhAtuka viSaya meM isa sUtra se ad dhAtu ke sthAna meM ghasla Adeza hotA hai| 'puSAdidyutAludita: parasmaipadeSu' (3 / 1155) se cli ke sthAna meM aG Adeza hotA hai| (2) jightsti| ad+san / ghaslu+san / ghas+sa / ghs+ghs+s| gh+ghs+s| ghi+ght+s| jhi+ght+s| ji+ght+s| jighatsa+laT / jighatsa+zap+tim / jights+a+ti| jightsti| yahAM 'ad bhakSaNe' (adA0pa0) dhAtu se 'dhAto: karmaNa: samAnakartRkAdicchAyAM vA' (3 / 117) se icchA artha meM san pratyaya hai| san sambandhI ArdhadhAtuka viSaya meM isa sUtra se ad dhAtu ke sthAna meM ghastR' Adeza hotA hai| 'sanyaDoM' (6 / 1 / 9) se ghas ko dvitva, 'sa: syArdhadhAtuke (7 / 4 / 49) se ghas ke sakAra ko takAra, sanyataH' (7 / 4 / 89) se abhyAsa ke akAra ko ikAra kuhozcuH' (7 / 4 / 62) se abhyAsa ke ghakAra ko jhakAra aura 'abhyAse carca (8 / 4 / 58) se abhyAsa ke jhakAra ko jaz' jakAra Adeza hotA hai| jighatsa' kI sanAdyantA dhAtavaH' (3 / 2 / 32) se dhAtu saMjJA hokara usase vartamAne laT (3 / 2 / 122) se laT pratyaya hotA hai| ad (ghaslu) (4) ghaJapozca / 38 / pa0vi0-ghaJ-apo: 7 / 2 / ca avyypdm| sa0-ghaJ ca ap ca tau ghaJapau, tayo:-ghaJapo: (itretryogdvndvH)| Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH anu0 - ArdhadhAtuke, ada:, ghaslR iti cAnuvartate / anvayaH-ado ghaslR ghaJaporArdhadhAtukayoH / arthaH-ada: sthAne ghaslR-Adezo bhavati, ghaJi api cArdhadhAtuke viSaye / udA0-(1) ghaJ-ghAsa: / (2) ap- praghasa: / AryabhASA-artha-(adaH) ad dhAtu ke sthAna meM (ghaslR ) ghaslR Adeza hotA hai (ghaJapoH) ghaJ aura ap pratyaya sambandhI (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka viSaya 1 udA0- (1) ghaJ- ghAsa: / khAnA / (2) ap-praghasaH / prakRSTa khAnA / siddhi - (1) ghAsa: / ad+ghaJ / ghaslR+gha / ghas+a / ghAs+a / ghAsa+su / ghAsaH / yahAM 'ad bhakSaNe' (adA0pa0) dhAtu se 'bhAva' (3 | 3 |18) se bhAva artha meM ghaJ pratyaya hai / ghaJ ArdhadhAtuka viSaya meM isa sUtra se ad dhAtu ke sthAna meM ghaslR Adeza hotA hai| 'ata upadhAyA:' (7/2/116 ) se upadhA vRddhi hotI hai / (2) praghasaH / pra+ad+ap / pra+ghaslR+a / pra+ghas +a / praghas+su / praghasaH / yahAM 'ad bhakSaNe' (adA0pa0) dhAtu se 'upasarge'da:' ( 313159 ) se bhAva artha meM ap pratyaya hai| ap ArdhadhAtuka viSaya meM isa sUtra se ad dhAtu ke sthAna meM ghaslR Adeza hotA hai| ad vA (ghaslR ) - 487 (5) bahulaM chandasi / 36 / 0 - bahulam 1 / 1 chandasi 7 / 1 / anu0 - ArdhadhAtuke ada:, ghaslR iti cAnuvartate / anvayaH-chandasi ado bahulaM ghaslR ArdhadhAtuke / arthaH-chandasi viSaye'daH sthAne bahulaM ghaslR - Adezo bhavati, ArdhadhAtuke viSaye / pa0vi0 udA0-ghaslR-AdezaH-ghastAM nUnam / sagdhizca me / na ca ghaslRAdeza:-AttAmadya madhyata meda udbhRtam / AryabhASA-artha- (chandasi ) vedaviSaya meM (ada: ) ad dhAtu ke sthAna meM (bahulam) vikalpa se (ghaslR) ghaslR Adeza hotA hai (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka viSaya meM / udA0-ghaslR Adeza-ghastAM nUnam (yaju0 21 | 43) / sagdhizca me (yaju0 1819 ) / ghaslR Adeza nahIM - attAmadya madhyato meda udbhRtam / Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-(1) ghastAm / id+lung| ghslu+cli+ludd| ghas+o+tas / ghs+taam| ghstaam| yahAM 'ad bhakSaNe' (adA0pa0) dhAtu se luG (3 / 2 / 110) se bhUtakAla meM luG pratyaya, li luDi (3 / 1 / 43) se cila pratyaya, isa ArdhadhAtuka pratyaya ke viSaya meM isa sUtra se ad dhAtu ke sthAna meM ghaslu Adeza hotA hai| 'mantre ghasaharaNazavadahAvacakRgamijanibhyo le:' (2 / 4 / 80) se cila' pratyaya kA luka hai| 'tasthasthamipAM tAntatAma:' (3 / 4 / 101) se 'tas' ke sthAna meM tAm' Adeza hai| bahulaM chandasyamAGyoge'pi (6 / 4 / 75) se luG' meM 'aT' Agama nahIM hotA hai| ghastAm-una donoM ne bhojana kiyaa| (3) sandhiH / ad+ktin / ghastR+ti / ghs+ti| ghs+ti| ghs+dhi| gho+dhi| g+dhi| gdhi+su| gdhi: / samAnAgdhiriti sagdhiH / __yahAM 'ad bhakSaNe (adA0pa0) dhAtu se striyAM ktin (3 / 3 / 94) se bhAva artha meM ktin pratyaya hai| isa ArdhadhAtuka pratyaya ke viSaya meM isa sUtra se ad dhAtu ke sthAna meM ghastR Adeza hai| 'ghasibhasorhali ca' (6 / 4 / 100) se ghasR dhAtu kA upadhA-lopa, jhaSastatho?'dha:' (8 / 2 / 40) se pratyaya ke takAra ko dhakAra, 'jhalo jhali' (8 / 2 / 26) se ghas dhAtu ke sakAra kA lopa, jhalAM jaz jhazi (8 / 453) se dhAtu ke ghakAra ko jaz gakAra hotA hai| tatpazcAt pUrvAparaprathamacaramajaghanyasamAnamadhyamadhyamavIrAzca' (2 / 1158) se karmadhArayatatpuruSa samAsa hotA hai| samAnasya cchandasyamUrddhaprabhRtyudarkeSu' 6 / 3 / 84) se chanda meM samAna ke sthAna meM sa-Adeza hotA hai| sagdhi: samAna bhojn| (3) AttAm / ad+lung| aatt+ad+cli+lung| A+ad+sic+tas / A+ad+o+tAm / A+at+tAm / aattaam| yahAM 'ad bhakSaNe (adA0pa0) dhAtu se tuG (3 / 2 / 120) se bhUtakAla meM luG pratyaya, 'ADajAdInAm (6 / 4 / 72) se dhAtu ko AT Agama, cli luGi (3 / 1143) se cli' pratyaya, cle: sic (3 / 1 / 44) se cila' ke sthAna meM sic' Adeza, 'tasthasthamipAM tAntantAmaH' (3 / 4 / 101) se tas ke sthAna meM tAm Adeza jhalo jhali (8 / 2 / 26) se 'cli' ke s kA lopa aura kharica' (8 / 4 / 55) se dhAtustha dakAra ko takAra Adeza hotA hai| yahAM bahula karake ad ke sthAna meM ghaslu Adeza nahIM hotA hai| AttAm-una donoM ne bhojana kiyaa| ad (vA ghaslu) (6) liTyanyatarasyAm / 40 / pa0vi0-liTi 7 / 1 anyatarasyAm avyayapadam / anu0-ArdhadhAtuke, ada:, ghastR iti caanuvrtte| anvaya:-ado'nyatarasyAM ghaslu liTi aardhdhaatuke| Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 486 artha:-ada: sthAne vikalpena ghastR-Adezo bhavati, liTi ArdhadhAtuke vissye| udA0-(1) ghaslu-Adeza:-jaghAsa / jakSatuH / jakSuH / (2) na ca ghslu-aadesh:-aad| Adatu: / AduH / AryabhASA-artha-(ada:) ad dhAtu ke sthAna meM (anyatarasyAm) vikalpa se (ghastR) ghastR Adeza hotA hai (liTi) liTlakAra sambandhI (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka viSaya meN| udA0-(1) ghasna Adeza-jaghAsa / usane bhojana kiyaa| jakSatuH / una donoM ne bhojana kiyaa| jakSuH / una sabane bhojana kiyaa| (2) ghastR Adeza nahIM-Ada / AdatuH / AduH / artha pUrvavat hai| siddhi-(1) jaghAsa / ad+liT / ghstR+tip| ghs+nnl| ghs+ghs+a| gh+ghs+a| j+ghaas+a| jghaas| yahAM 'ad bhakSaNe (adA0pa0) dhAtu se 'parokSe liT' (3 / 2 / 115) se liT pratyaya, parasmaipadAnAM Nalatususa0' (3 / 4 / 82) se tip ke sthAna meM Nal Adeza, liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 18) se dhAtu kA dvitva, 'ata upadhAyAH' (7 / 2 / 116) dhAtu ko upadhAvRddhi aura kuhozcuH' (7/4/62) se dhAtu ke abhyAsa ghakAra ko jakAra Adeza hotA hai| yahAM liT ArdhadhAtuka viSaya meM isa sUtra se ad dhAtu ke sthAna meM ghastR Adeza hai| (2) aad| ad+liT / ad+tim / ad+nnl| ad+ad+a / a+aad+a| aad| yahAM vikalpa pakSa meM liTsambandhI ArdhadhAtuka viSaya meM ad dhAtu ke sthAna meM ghastR Adeza nahIM hai| zeSa kArya pUrvavat hai| veJ (vA vayiH) (7) vesro vyiH|41| pa0vi0-veJa: 61 vayi: 1 / 1 / anu0-ArdhadhAtuke liTi, anyatarasyAm iti caanuvrtte| anvaya:-veJo'nyatarasyAM vayiliTi aardhdhaatuke| artha:-veJa: sthAne vikalpena vayirAdezo bhavati, liTi ArdhadhAtuke vissye| udA0-(1) vyi-aadesh:-uvaay| uuytuH| UyuH / / UvatuH / UvuH / na ca vyi-aadesh:-vvau| vavatuH / vavu: / Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam AryabhASA - artha - (vaJaH) vej dhAtu ke sthAna meM (anyatarasyAm) vikalpa se (vayi:) vayi Adeza hotA hai (liTi) liTlakAra sambandhI (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka viSaya meM / udA0- (1) vayi Adeza: - uvAya / usane kapar3A bunA / UyatuH / una donoM ne kapar3A bunaa| UyuH / una sabane kapar3A bunA / athavA UvatuH / una donoM ne kapar3A bunA / UvuH / una sabane kapar3A bunA / (2) vayi Adeza nahIM - vavau / vavatuH / vavuH / artha pUrvavat hai / siddhi - (1) uvAya / veJ+liT / vA+tip / vy+nnl| vay+a / vay+vay+a / va+vAy +a / u+vAy+a / uvAya / yahAM 'veJ tantusantAneM' ( bhvA030) dhAtu se pUrvavat liTlakAra / isa sUtra se liTsambandhI ArdhadhAtuka viSaya meM veJ dhAtu ke sthAna meM vayi Adeza hai| 'liTyabhyAsasyobhayeSAm' ( 6 11117 ) se dhAtu ke abhyAsa ko samprasAraNa aura 'samprasAraNAcca' (4 / 1 / 106 ) se pUrvarUpa hotA hai| 'ata: upadhAyAH' (7 / 2 / 116) se dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| 'liTi vayo ya:' ( 6 |1| 38) se vay ke y kA samprasAraNa nahIM hotA hai| 460 (2) UvatuH / veJ+liT / vA+tas / vy+atus| uv+atus / uv+uv+atus / u+uv+atus / UvatuH / yahAM 'vazcAnyatarasyAM kiti' (6 / 1 / 39 ) se vay dhAtu ke y ko liT kit viSaya meM vikalpa se v Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI usa meM - UvuH / (3) vavau / veJ+liT / vA+tip / vA+Nal / va+vA+au / vavau / vA+a / vA+vA+au / yahAM vikalpa pakSa meM veJ dhAtu ke sthAna meM vayi Adeza nahIM huaa| 'Ata au Nala: ' (7/1/34) se 'lU' ke sthAna meM au- Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / han (vadha) (8) hano vadha liGi / 42 / pa0vi0 - hana: 6 / 1 vadha 1 / 1 liGi 7 / 1 / anu0 - ArdhadhAtuke ityanuvartate / anvayaH - hano vadha liGi ArdhadhAtuke / artha:- hana: sthAne vadha - Adezo bhavati, liGi ArdhadhAtuke viSaye / vadha ityakArAnto'yamAdezaH / udA0-vadhyAt / vadhyAstAm / vadhyAsuH / Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 461 AryabhASA-artha-(hana:) han dhAtu ke sthAna meM (vadha) vadha Adeza hotA hai (liDi) liGlakAra sambandhI (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka viSaya meN| vadha' yaha akArAnta Adeza hai| udaa0-vdhyaat| vaha vadha kre| vadhyAstAm / ve donoM vadha kreN| vadhyAsuH / ve saba vadha kreN| vadha maarnaa| siddhi-vadhyAt / han+liG / vdh+yaasutt+tip| vadh+yA+t / vadhyAt / yahAM han hiMsAgatyoH' (adA0pa0) dhAtu se 'AziSi liGloTauM' (3 / 3 / 173) se AzIrvAda artha meM liG pratyaya aura isa sUtra se han ke sthAna meM vadha Adeza hai| yAsuT parasmaipadeSUdAtto Gicca' (3 / 4 / 103) se yAsuTa Agama, kidAziSi (3 / 4 / 104) se kittva, 'ato lopa:' (6 / 4 / 48) se ArdhadhAtuka viSaya meM vadha ke akAra kA lopa, 'sko: saMyogAdyorante ca (8 / 2 / 29) se yAsuT ke sakAra kA lopa hotA hai| liDAziSi (3 / 4 / 116) se 'AzIrliG' ArdhadhAtuka hotA hai| han (vadha) ___(6) luGi c|43| pa0vi0-luGi 71 ca avyayapadam / anu0-ArdhadhAtuke hana:, vadha iti caanuvrtte| anvaya:-hano vadho luGi aardhdhaatuke| artha:-hana: sthAne vadha-Adezo bhavati, cA luGi cArdhadhAtuke vissye| udA0-avadhIt / avadhiSTAm / avadhiSuH / AryabhASA-artha:-(hana:) han dhAtu ke sthAna meM (vadha) vadha Adeza hotA hai, (luGi) luG sambandhI (ca) bhI (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka viSaya meN| udaa0-avdhiit| usane vadha kiyaa| avdhissttaam| una donoM ne vadha kiyaa| avadhiSuH / una sabane vadha kiyaa| siddhi-avadhIt / hn+lung| att+v+cli+lung| a+vadha+sic+tip / a+v+itt+s+iitt+t| a+va+i+va+I+t / avadhIt / __yahAM han hiMsAgatyoH ' (adA0pa0) dhAtu se luG (3 / 2 / 110) se bhUtakAla meM luG pratyaya aura isa sUtra se ArdhadhAtuka viSaya meM vadha Adeza hotA hai| 'ato lopa:' (6 / 4 / 48) se vadha ke akAra kA lopa aura usake sthAnivadbhAva se vadavrajahalantasyAca:' (7 / 2 / 3) se vadha ko vRddhi nahIM hotI hai| ArdhadhAtukasyeDvalAdeH' (7 / 2 / 35) se sic ko iT Agama, 'astisico'prakte (7 / 3 / 96) se tip ko IT Agama aura 'iTa ITi' (7 / 2 / 28) se sic ke sakAra kA lopa hotA hai| Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam han (vA vadha) (10) aatmnepdessvnytrsyaam|44| pa0vi0-AtmanepadeSu 7 / 3 anyatarasyAm avyypdm| anu0-ArdhadhAtuke, hana:, vadha, luGi iti cAnuvartate / anvayaH-hano'nyatarasyAM vadha AtmanepadeSu luGi aardhdhaatuke| artha:-hana: sthAne vikalpena vadha-Adezo bhavati, AtmanepadeSu pratyayeSu parata:, luGi ArdhadhAtuke vissye| udA0-vadha-Adeza:-AvadhiSTa / AvadhiSAtAm / AvadhiSata / na ca vadha-Adeza:-Ahata / AhasAtAm / Ahasata / AryabhASA-artha-(hana:) han dhAtu ke sthAna meM (anyatarasyAm) vikalpa se (vadha) vadha Adeza hotA hai (AtmanepadeSu) Atmanepada pratyaya pare hone para (luDi) luGlakAra sambandhI (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka viSaya meN| udA0-vadha-Adeza-AvadhiSTa / usane AghAta dhakkA diyaa| AvadhiSTAm / una donoM ne dhakkA diyaa| aavdhisst| una saba ne dhakkA diyaa| (2) vadha Adeza nahIM-Ahata / AhasAtAm / Ahasata / artha pUrvavat hai| siddhi-avdhisstt| AD+han+luG / A+aT+va+cli+luG / A+a+va+ sic+t| aa+v+itt+s+t| A+va+i++Ta / aavdhisstt| yahAM han hiMsAgatyoH' (adA0pa0) dhAtu se 'ADo yamahana:' (1 / 3 / 28) se AGpUrvaka hone se Atmanepada aura isa sUtra se Atmanepada luGlakArasambandhI ArdhadhAtuka viSaya meM han ke sthAna meM vadha Adeza hotA hai| 'ArdhadhAtukasyeDvalAde:' (7 / 2 / 35) se sic ko iT Agama, 'AdezapratyayayoH' (8 / 3 / 59) se sic ko Satva aura 'STunA STuH' (8 / 4 / 41) se Tutva-ta ko Ta hotA hai| (2) Ahata / aang+hn+lung| A+aT+han+cli+luG / aa+a+hn+sic+t| aa+h+o+s+t| aa+h+o+t| aaht| yahAM han dhAtu ke sthAna meM vikalpa pakSa meM isa sUtra se vadha Adeza nahIM hai| hana: sic' (1 / 2 / 14) se sic pratyaya kit hokara 'anudAttopadezavanatitanotyAdInAmanunAsikalopo jhali kDiti (6 / 4 / 34) se anunAsika kA lopa aura 'hasvAdaGgAt' (8 / 2 / 27) se sic ke sakAra kA lopa hotA hai| Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iN (gA) - dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH ( 11 ) iNo gA luGi / 45 / pa0vi0-iNaH 6 / 1 gA 1 / 1 luGi 7 / 1 / anu0 - ArdhadhAtuke ityanuvartate / anvayaH - iNo gA luGi ArdhadhAtuke / artha:-iNaH sthAne gA-Adezo bhavati, luGi ArdhadhAtuke viSaye / udA0-agAt / agAtAm / aguH / AryabhASA - artha - (iNaH) iN dhAtu ke sthAna meM (gA) Adeza hotA hai (luGi) luGlakAra sambandhI (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka viSaya meM / udaa0-agaat| vaha gyaa| agAtAm / ve donoM gye| aguH | ve saba gaye / siddhi - agAt / iN+luG / aT+gA+cli+luG / a+gA+sic + tip / a+gA+s+t / a+gA+0+t / agAt / yahAM 'iN gatau~' (adA0pa0) dhAtu se 'luG' (3 / 2 / 110 ) se bhUtakAla meM luG pratyaya aura isake ArdhadhAtuka viSaya meM isa sUtra se iN dhAtu ke sthAna meM gA Adeza hotA hai / 'gAtisthAghupAbhUbhyaH sicaH parasmaipadeSu (2/4 /77) se sic' kA luk ho jAtA hai| iN (gam) - ( 12 ) Nau gamirabodhane / 46 / pa0vi0 - Nau 7 / 1 gami: 1 / 1 abodhane 7 / 1 / sa0-na bodhanamiti abodhanam, tasmin - abodhane ( naJtatpuruSaH ) / anu0 - ArdhadhAtuke, iNa iti cAnuvartate / anvayaH - abodhane iNo gamirNAvArdhadhAtuke / artha :- abodhane'rthe vartamAnasya iNa: sthAne gamirAdezo bhavati, Nici ArdhadhAtuke viSaye / udA0 - gamayati / gamayataH / gamayanti / AryabhASA - artha - (abodhane) jJAna artha se rahita ( iNaH ) iN dhAtu ke sthAna meM (gami) gami Adeza hotA hai (Nau ) Nic pratyaya sambandhI (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka viSaya meM / Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0- gamayati / vaha bhejatA hai| gamayataH / ve donoM bhejate haiM / gamayanti / ve saba bhejate haiM / siddhi-gamayati / iN+ Nic / gam + i / gAm + i / gam + i / gami+laT / gami+zap+ tip / gami+a+ti / game+a+ti / gamayati / 'iN gatauM' (adA0pa0) yaha dhAtu gatyarthaka hai| gati ke jJAna, gamana aura prApti ye tIna artha hote haiN| yahAM jJAna = -bodhana artha se rahita isa dhAtu se hetumati ca' (3 / 1 / 26) Nic pratyaya aura isa ArdhadhAtuka viSaya meM isa sUtra se 'iN' ke sthAna meM 'gami' Adeza hotA hai| gam se Nic pratyaya pare hone para 'ata upadhAyA:' (7/2/116) se 'gam' kI upadhAvRddhi hotI hai| Nic pratyaya pare rahane para 'mitAM hasva:' se 'gAm' kI upadhA ko hrasva ho jAtA hai / 'ghaTAdayo mita:' isa dhAtupAThastha gaNasUtra se ghaTAdi dhAtu mit haiM, kintu gam dhAtu 'janIjRSknusurajo'mantAzca' (dhA0pA0 gaNasUtra) se amanta hone se mit hai / Nijanta gami dhAtu se 'vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se laT pratyaya hai| iN (gam) - (13) sani ca / 47 / pa0vi0 - sani 7 / 1 ca avyayapadam / anu0 - ArdhadhAtuke, iNaH, gami:, abodhane iti cAnuvartate / anvayaH - abodhane iNo gamiH sani cArdhadhAtuke / artha:-abodhane'rthe vartamAnasya iNa: sthAne gamirAdezo bhavati, sani cArdhadhAtuke viSaye / udA0-jigamiSati / jigamiSata: / jigamiSanti / AryabhASA-artha- (abodhane) jJAna artha se rahita ( iNaH) iN dhAtu ke sthAna meM (gami:) gami Adeza hotA hai ( sani) san pratyaya sambandhI (ca) bhI (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka viSaya meM / udA0-jigamiSati / vaha jAnA cAhatA hai| jigamiSata: / ve donoM jAnA cAhate haiN| jigamiSanti / ve saba jAnA cAhate haiN| siddhi - jigamiSati / iN+san / gm+s| gm+gm+s| g+gm+itt+s| gi+gam+i+sa / ji+gam+i+Sa / jigamiSa+laT / jimiSa+zap+tip / jigamiSa+a+ti / jigamiSati / yahAM jJAna artha se rahita 'iN gatauM' (adA0pa0) dhAtu se 'dhAtoH karmaNaH samAnakartRkAkAdicchAyAM vA' (3 1117) se san pratyaya aura isa ArdhadhAtuka viSaya meM Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 465 dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH isa sUtra se 'iN' dhAtu ke sthAna meM gam' Adeza hotA hai| ArdhadhAtukasyeDvalAde:' (7 / 2 / 35) se san pratyaya ko iT Agama, sanyata:' (7 / 4 / 89) se abhyAsa ke a ko i, kuhozcuH' (7 / 4 / 62) se abhyAsa ke ga ko j aura 'AdezapratyayayoH' (8 / 3/59) se san pratyaya ke sa ko Sa hotA hai| jigamiSa' isa sanAdyanta dhAtu se vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se vartamAna kAla meM laT pratyaya hai| iG (gam) (14) ingshc|48 | pa0vi0-iGa: 6 1 ca avyypdm| anu0-ArdhadhAtuke gami:, sani iti cAnuvartate / anvaya:-iDazca gami: sani aardhdhaatuke| artha:-iGa: sthAne ca gamirAdezo bhavati, sani ArdhadhAtuke vissye| iG dhAturayaM nitymdhipuurvH| udaa0-adhijigaaNste| adhijigaaNsete| adhijigaaNsnte| AryabhASA-artha-(iDa:) iG dhAtu ke sthAna meM (ca) bhI (gami:) gami Adeza hotA hai (sani) san pratyaya sambandhI (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka viSaya meN| udaa0-adhijigaaNste| vaha par3hanA cAhate haiN| adhijigaaNsete| ve donoM par3hanA cAhate haiN| adhijigAMsante / ve saba par3hanA cAhate haiN| siddhi-adhijigaaNste| adhi+idd+sn| adhi+gm+s| adhi+gm+gm+s| adhi+g+gm+s| adhi+gi+ gm+s| adhi+ji+gaam+s| adhijigAMsa+laT / adhijigaaNs+shp+t| adhijigaaNs+a+te| adhijigaaNste| 'iG adhyayane (adA0pa0) yaha dhAtu nitya adhi upasargapUrva hai| ArdhadhAtuka san pratyaya ke viSaya meM isa sUtra se iG' ke sthAna meM 'gam' Adeza hAtA hai| 'sanyata:' (7 / 4 / 89) se abhyAsa ke 'a' ko 'i' aura 'kuhozcuH' (7 / 4 / 62) se abhyAsa ke 'g' ko 'j' hotA hai| san pratyaya pare hone para 'ajjhanagamAM sani (6 / 4 / 26) se 'gam' dhAtu ko dIrgha hotA hai| 'adhijigAMsa' isa sanAdyanta dhAtu se vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se vartamAnakAla meM laT pratyaya hai| yahAM pUrvavat sanaH' (1 / 4 / 62) se Atmanepada hotA hai| iG (gAGa) gAG litti|46| pa0vi0-gAG 1 / 1 liTi 7 / 1 / anu0-ArdhadhAtuke, iGa iti cAnuvartate / Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-iGo gAG liTi aardhdhaatuke| artha:-iGa: sthAne gAG Adezo bhavati, liTi ArdhadhAtuke vissye| udaa0-adhijge| adhijgaate| adhijgire| AryabhASA-artha-(iDa:) iG dhAtu ke sthAna meM (gAG) gAG Adeza hotA hai (liTi) liTlakArasambandhI (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka viSaya meN| udaa0-adhijge| usane pddh'aa| adhijgaate| una donoM ne pddh'aa| adhijgire| una sabane pddh'aa| siddhi-adhijge| adhi+iD+liT / adhi+gaadd+t| adhi+gA+gA+ez / adhi+j+Jo+e| adhijge| yahAM nitya adhipUrva 'iG adhyayane (adA0pa0) dhAtu se 'parokSe liT (3 / 2 / 115) se anadyatana parokSa bhUtakAla meM liT pratyaya hai| liT ca' (3 / 4 / 115) se liT pratyaya kI ArdhadhAtuka saMjJA hotI hai| liT ArdhadhAtuka viSaya meM isa sUtra se 'iG' dhAtu ke sthAna meM gAG' Adeza hotA hai| hrasva:' (7/4/59) se abhyAsa ke gA ko hrasva, kuhozcuH' (7/462) se abhyAsa ke 'g' ko 'j' hotA hai| 'Ato lopa iTi ca' (6 / 4 / 64) se gA ke A kA lopa ho jAtA hai| liTastajhayorezirec (3 / 4 / 81) se ta pratyaya ke sthAna meM ez Adeza hotA hai| iG (vA gAGa) (15) vibhASA luGluGoH / 50 / pa0vi0-vibhASA 11 luGa-luDo: 7 / 2 / / sa0-luG ca luG ca tau luluGau, tayo:-luGluDoH (itretryogdvndv:)| anu0-ArdhadhAtuke, iGa: gAG iti caanuvrtte| anvaya:-iGo vibhASA gAG lungluddoraardhdhaatukyoH| artha:-iGa: sthAne vikalpena gAG Adezo bhavati luDi laDi cArdhadhAtuke vissye| udA0-(1) (luG) gaang-aadesh:-adhygiisstt| adhyagISAtAm / adhyagISata / na ca gAG-Adeza:-adhyaiSTa / adhyaiSAtAm / adhyaiSata / (2) (luG) gaang-aadesh:-adhygiissyt| adhyegISyetAm / adhygiissynt| na ca gAG-Adeza:-adhyaiSyata / adhyaiSyetAm / adhyaissynt| Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 467 dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH AryabhASA-artha-(iGaH) iG dhAtu ke sthAna meM (vibhASA) vikalpa se (gAG) gAG Adeza hotA hai (luGluGo:) luG aura luGlakAra sambandhI (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka viSaya meN| udA0-(1) luG-gAG Adeza-adhyagISTa / usane pddh'aa| adhyagISAtAm / una donoM ne pddh'aa| adhyagISata / una sabane pddh'aa| gAG Adeza nahIM-adhyaiSTa / adhyaiSAtAm / adhyaiSata / artha pUrvavat hai| (2) luG-gAG Adeza-adhyagISyata / yadi vaha pddh'taa| adhyagISyetAm / yadi ve donoM pddh'te| adhyagISyanta / yadi ve saba pddh'te| gAG-Adeza nahIM-adhyaiSyata / adhyaiSyetAm / adhyaiSyanta / artha pUrvavat hai| siddhi-(1) adhyagISTa / adhi+idd+lung| adhi+aT+gAD+cli+luG / adhi+a+gaa+sic+t| adhi+a+gaa+s+t| adhi+a+gI++Ta / adhygiisstt| yahAM nitya adhi pUrva 'iG adhyayane' (a0A0) dhAtu se 'luG' (3 / 2 / 110) se sAmAnya bhUtakAla meM luG' pratyaya hai| 'luG' pratyayasambandhI ArdhadhAtuka viSaya meM isa sUtra se 'iD' dhAtu ke sthAna meM gAr3a' Adeza hotA hai| ghamAsthAgApAjahAtisAM hali (6 / 4 / 66) se gA ko I-Adeza hotA hai| 'gAGkuTAdibhyo'JNinDit' (1 / 2 / 1) se sic' pratyaya ke Dit hone se 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 2 / 84) se guNa nahIM hotA hai| 'AdezapratyayayoH' (8 / 3 / 59) se 'sic' ke s' ko '' aura 'STunA STuH' (8 / 4 / 41) se Tutva='ta' pratyaya ko 'Ta' hotA hai| (2) adhyaiSTa / adhi+idd+lung| adhi+aatt+i+cli+l| adhi+au+sic+t| adhyai+cha+Ta / adhyaisstt| yahAM pUrvavat luG pratyaya, 'ADajAdInAm' (6 / 4 172) se AT Agama hai| vikalpa pakSa meM isa sUtra se iG ke sthAna meM gAG Adeza nahIM hai| 'ATazca' (6 / 1 / 90) se vRddhi hotI hai| 'AdezapratyayayoH' (8 / 3 / 59) se 'sic' ke s' ko 'e' aura 'STunA STuH' (8 / 4 / 41) se Tutva='ta' pratyaya ko 'Ta' hotA hai| (3) adhyagISyata / adhi+ i +7 dd| adhi+aT +gA+sya+l / adhi+a+gaa+sy+t| adhi+a+gii+ssy+t| adhygiissyt| yahAM linimitte luG kriyAtipattau (3 / 3 / 139) se tRG' pratyaya aura syatAsIlaluTo:' (3 / 1133) se 'sya' pratyaya hai| isa luG'sambandhI ArdhadhAtuka viSaya meM isa sUtra se 'iD' ke sthAna meM 'gAi' Adeza hotA hai| pUrvavat 'gA' ko I-Adeza tathA guNa nahIM hotA hai| pUrvavat sya' ko mUrdhanya hotA hai| (4) adhyaiSyata / adhi+idd+lng| adhi+aatt+i+sy+| adhi+aa+i+synt| adhyai+ssy+t| adhyaissyt| Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam yahAM pUrvavat 'luG' pratyaya isake ArdhadhAtuka viSaya ke pakSa meM isa sUtra se 'gAG' Adeza nahIM hotA hai| 'ATazca' (6 11190) se vRddhi hotI hai / 'AdezapratyayayoH' ( 813159) se 'sya' ko mUrdhanya ho jAtA hai 1 iG (vA gAGa) - 468 (16) Nau ca saMzcaGoH / 51 / pa0vi0 - Nau 7 / 1 ca avyayapadam 19 / 1 saMzcaGoH 7 / 2 / sa0-san ca caG ca tau saMzcaGau tayo: - saMzcaGo: (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - ArdhadhAtuke, iGa, gAGa, vibhASA iti cAnuvartate / anvayaH-iGo vibhASA gAG sa~zca GorNau cArdhadhAtuke / artha:- iGa: sthAne vikalpena gAG Adezo bhavati / sanparake caGparake Nici cArdhadhAtuke viSaye / udA0-(1) sanparakaNic- (gAG-- Adeza:) - adhijigApayiSati / ( na ca gAG - Adeza: ) - adhyApipayiSati / (2) caGparakaNic- ( gAG AdezaH ) - adhyajIgapat / ( na ca gAG - Adeza: ) - adhyApipat / AryabhASA - artha - (iGa: ) 'iG' dhAtu ke sthAna meM (vibhASA) vikalpa se (gAGa) 'gAG' Adeza hotA hai (saMzcaGoH) sanparaka aura caGparaka ( Nic) Nic' pratyaya sambandhI (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka viSaya meM / udA0 1- (1) sanparaka Nic- ( gAG Adeza ) - adhijigApayiSati / vaha par3hanA cAhatA hai| (gAG Adeza nahIM) - adhyApipayiSati / vaha par3hanA cAhatA hai| (2) caGparaka Nic- (gAG Adeza)-adhyajIgapat / usane pddh'aayaa| (gAG Adeza nahIM) - adhyApipat / usane pddh'aayaa| siddhi - (1) adhijigApayiSati / adhi + iG+Nic / adhi+gAG+i / adhi+gA+puk + i / adhi+gA + p + i / adhigApi / adhigApi+san / adhi + gA gA pi+s| adhi+ga gA pi+itt+s| adhi+gi gA pi+i+Na | adhijigApayiNa+laT / adhijigApayiSa++zap+tip / adhijigApayiSati / yahAM adhipUrva 'iG adhyayane' (a0A0) se hetumati ca' (3 / 1 / 26 ) se Nic pratyaya hai| isa ArdhadhAtuka viSaya meM isa sUtra se iG ke sthAna meM gAG Adeza hotA hai| 'artihI0' (7 / 3 / 26 ) se 'gA' ko 'puk' kA Agama hotA hai| Nijanta adhigApi dhAtu Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 466 se 'dhAto: karmaNa: samAnakartakAdicchAyAM vA' (3 / 1 / 7) se icchA artha meM san pratyaya hotA hai| sanyaDoH' (6 / 119) se dhAtu ko dvitva, sanyata:' (7 / 4 / 79) se abhyAsa ko itva aura 'kuhozcuH' (7 / 4 / 62) abhyAsa ko cutva-ga ko j hotA hai| adhijigApayiSa' isa sannAdyanta dhAtu se 'vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se vartamAnakAla meM laT pratyaya hai| (2) adhyaapipyissti| adhi+iD+Nic / adhi+i+i| adhi+aa+puk+i| adhi+aapi| adhi+aapi+sn| adhi+A+pi pi+s| adhi+A+pi pi+itt+s| adhi+A+ti pe+i+s| adhyaapipyiss| adhyApipayiSa+laT / adhyApipayiSa+zap+tim / adhyaapipyissti| yahAM adhipUrva iG dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya / vikalpa pakSa meM 'iG' ke sthAna meM 'gAG' Adeza nahIM hotA hai| krIjInAM Nau' (6 / 1 / 48) se iG ke sthAna meM AkAra Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat haiN|| (3) adhyajIgapat / adhi+iD+Nic / adhi+gaadd+i| adhi+gaa+puk+i| adh+gaapi| adhi:gaapi+lung| adhi+att+gaapi+cli+| adhi+a+gApi+caD+tim / adhi+a+ga gA p+a+t| adhi+a+ga gA p+a+t| adhi+a+gi+ga p+a+t| adhi+a+ji+gap+a+t / adhyjiigpt|| yahAM adhipUrva 'i' dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya hai| isa ArdhadhAtuka viSaya meM isa sUtra se 'iG' ke sthAna meM gAG' Adeza hotA hai| 'adhigApi' Nijanta dhAtu se pUrvavat luG' pratyaya, Nizridruzrubhya: kartari caD' (3 / 1 / 48) se cila' ke sthAna meM caG' Adeza, 'caGi' (6 / 1 / 11) se dhAtu ke gA bhAga ko dvitva, hasvaH' (7 / 4 / 59) se abhyAsa ko hrasva, Nau caDyupadhAyA hasva:' (7 / 4 / 1) se upadhA hrasva hotA hai| zeSa kArya pUrvavat haiN| (4) adhyApipat / adhi+i+Nic / adhi+aa+i| adhi+aa+puk+i| adhi+Api / adhi+Api+luG / adhi+aatt+aapi+li+l| adhyaapi+cng-tip| adhi+A pi pi+a+t| adhyApip+a+t / adhyaapipt| yahAM adhipUrva 'iG' dhAtu se pUrvavat Nic' prtyy| isa ArdhadhAtuka viSaya meM vikalpa pakSa meM 'iDra' ke sthAna meM gADa' Adeza nahIM hotA hai| krIjInAM Nau (6 / 1 / 48) se 'iG' ke sthAna meM AkAra Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| as (bhU) (17) asterbhUH / 52 / pa0vi0-aste: 61 bhU: 11 / anu0-ArdhadhAtuke ityanuvartate / anvy:-asterbhuuraardhdhaatuke| Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-aste: sthAne bhUrAdezo bhavati, ArdhadhAtuke vissye| udaa0-bhvitaa| bhavitum / bhvtivym| AryabhASA-artha-(aste:) as' dhAtu ke sthAna meM (bhUH) 'bhU' Adeza hotA hai (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka viSaya meN| udA0-bhavitA / honevaalaa| bhavitum / hone ke liye| bhavitavyam / honA caahiye| siddhi-(1) bhavitA / bhU+tRc / bhuu+itt+tR| bho+i+tR / bhvitR+su| bhvitaa| yahAM 'as bhuvi' (adA0pa0) dhAtu se 'NvultRcauM' (3 / 1 / 133) se tRc' pratyaya hai| isa ArdhadhAtuka viSaya meM isa sUtra se 'as' ke sthAna meM 'bhU' Adeza hotA hai| 'ArdhadhAtukasyeDvalAde: (7 / 2 / 35) se tRc' ko iT-Agama aura sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se guNa hotA hai| (2) bhavitum / as+tumun / bhU+tum / bho+iT+tum / bho+i+tum / bhavitum / yahAM 'as bhuvi (adA0pa0) dhAtu se tumunNavulau kriyAyAM kriyArthAyAm (3 / 3 / 10) se 'tumun' pratyaya hai| isa ArdhadhAtuka viSaya meM 'as' dhAtu ke sthAna meM 'bhU' Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) bhavitavyam / as+tavyat / bhuu+tvy| bhuu+itt+tvy| bho+i+tvy| bhvitvy+su| bhvitvym| __ yahAM 'as bhuvi (adA0pa0) dhAtu se 'tavyattavyAnIyara:' (3 / 1 / 96) se tavyat' pratyaya hai| isa ArdhadhAtuka viSaya meM isa sUtra se 'as' ke sthAna meM 'bhU' Adeza hotA hai| brU (vac) (18) bruvo vaciH / 53 / pa0vi0-bruva: 6 / 1 vaci: 1 / 1 / / anu0-ArdhadhAtuke itynuvrtte| anvaya:-bruvo vciraardhdhaatuke| artha:-bruva: sthAne vacirAdezo bhavati, ArdhadhAtuke vissye| udaa0-vktaa| vktum| vaktavyam / AryabhASA-artha- (bruva:) brU' dhAtu ke sthAna meM (vaci:) 'vac' Adeza hotA hai (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka viSaya meN| udA0-vaktA / bolnevaalaa| vaktum / bolane ke liye| vaktavyam / bolanA caahiye| Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 501 siddhi-vaktA / ba+tRc / vc+tR| vaktR+su / vktaa| yahAM 'brUjJa vyaktAyAM vAci' (adA0u0) dhAtu se pUrvavat tRc' pratyaya hotA hai| isa ArdhadhAtuka viSaya meM isa sUtra se 'brU' dhAtu ke sthAna meM vac' Adeza hotA hai| 'khari ca' (8 / 4 / 55) se 'vac' ke ca ko car-kR hotA hai| aise hI vaktum' aura vaktavyam' rUpa siddha kreN| cakSiG (khyAJ) ___ (16) cakSiGa: khyaany|54| pa0vi0-cakSiGa: 61 khyAJ 11 / anu0-ArdhadhAtuke itynuvrtte| anvaya:-cakSiGa: khyAJ aardhdhaatuke| artha:-cakSiGa: sthAne khyAJ Adezo bhavati, ArdhadhAtuke vissye| udA0-AkhyAtA / AkhyAtum / aakhyaatvym| AryabhASA-artha-(cakSiGa:) cakSiG dhAtu ke sthAna meM (khyAJ) khyAJ Adeza hotA hai (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka viSaya meN| udaa0-aakhyaataa| khnevaalaa| AkhyAtum / kahane ke liye| AkhyAtavyam / kahanA caahiye| siddhi-AkhyAtA / AD+cakSiD+tRc / aa+khyaany+tu| aa+khyaa+tR| aakhyaat+su| aakhyaataa| ___ yahAM AG upasargapUrvaka cakSiG vyaktAyAM vAci, ayaM darzane'pi (adA0A0) dhAtu se pUrvavat tRc' pratyaya hai| isa ArdhadhAtuka viSaya meM cakSiG' dhAtu ke sthAna meM isa sUtra se 'khyAJ' Adeza hotA hai| aise hI-AkhyAtum' aura 'AkhyAtavyam' rUpa siddha kreN| cakSiG (vA khyAJ) (20) vA litti|55| pa0vi0-vA avyayapadam, liTi 71 / anu0-ArdhadhAtuke, cakSiGaH, khyAJ iti cAnuvartate / anvaya:-cakSiGo vA khyAJ liTi aardhdhaatuke| artha:-cakSiGa: sthAne vikalpena khyAJ-Adezo bhavati, litti| ArdhadhAtuke vissye| Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udaa0-khyaany-aadesh:-aackhyau| aackhytuH| AcakhyuH / na ca khyaany-aadesh:-aaccksse| aacckssaate| aacckssire| AryabhASA-artha-(cakSiGa:) cakSiG dhAtu ke sthAna meM (vA) vikalpa se (khyAJ) khyAJ Adeza hotA hai (liTi) liTlakAra-sambandhI (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka viSaya meN| udA0-khyAJ-Adeza-Acakhyau / usane khaa| AcakhyatuH / una donoM ne khaa| AcakhyuH / una sabane kahA / khyAce Adeza nhiiN-aaccksse| aacckssaate| aacckssire| artha pUrvavat hai| siddhi-(1) aackhyau| AG+cakSiD+liT / aa+khyaany+l| A+khyA+tip / A khyA+Nal / aa+khyaa+au| aa+khyaa+khyaa+au| aa+khaa+khyaa+au| aa+kh+khyaa+au| aa+c+khyaa+au| aackhyau| ___ yahAM AG upasargapUrvaka cakSiG vyaktAyAM vAci, ayaM darzane'pi' (adA0Ao) dhAtu se 'parokSe liT' (3 / 2 / 115) se anadyatana parokSa bhUtakAla meM liT' pratyaya hai| liT ca (3 / 4 / 115) se 'liT' pratyaya kI ArdhadhAtuka saMjJA hai| isa ArdhadhAtuka viSaya meM isa sUtra se cakSiG' dhAtu ke sthAna meM khyAj' Adeza hotA hai| parasmaipadAnAM Nalatus' (3 / 4 / 82) se 'tip' pratyaya ke sthAna meM Nala' Adeza aura 'Ata au Nala:' (7 / 1 / 34) se 'Nala' ke sthAna meM au-Adeza hotA hai| liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 2 / 8) se khyA' ko dvitva, halAdiH zeSaH' (7 / 4 / 60) se 'khA' zeSa, hasva:' (7 / 4 / 59) se khA ko hrasva kha, aura kuhozcuH ' (7 / 4 / 62) se 'kha' ko ca varga ca' hotA hai| aise hI-AcakhyatuH, AcakhyuH rUpa siddha kreN| (2) AcacakSe / AG+cakSi+liT / aa+ckss+l| aa+cknn+t| A+cakS+ez / aa+ckss+ckss+e| aa+c+ckss+e| aaccksse| yahAM AG upasargapUrvaka 'cakSiG vyaktAyAM vAci, ayaM darzane'pi (a0A0) dhAtu se pUrvavat 'liT' pratyaya hai| vikalpa pakSa meM cakSiD' dhAtu ke sthAna meM khyAJ' Adeza nahIM hotA hai| liTastajhayorezirec' (3 / 4 / 81) se 'ta' pratyaya ke sthAna meM 'ez' Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-AcacakSAte, AcacakSire rUpa siddha kreN| aj (vI) (21) ajey'ghnypoH|56| pa0vi0-aje: 6 / 1 vI 1 / 1 aghaJapo: 7 / 2 / sa0-ghaJ ca ap ca tau ghaJapau, na ghajapAviti aghatrapau, tayo:-aghaJapo: (itretryogdvndv:)| anu0-ArdhadhAtuke, vA iti caanuvrtte| Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH anvayaH - ajervI, aghaJaporArdhadhAtukayoH / artha :- aje: sthAne vikalpena vI - Adezo bhavati, ghaJaporvarjita ArdhadhAtuke viSaye / udA-vI-Adeza:-pravetA / pravetum / pravetavyam / na ca vI- Adeza:prAjitA / prAjitum / prAjitavyam / 1 AryabhASA - artha:- (ajeH) 'aj' dhAtu ke sthAna meM (vA) vikalpa se (vI) vI- Adeza hotA hai (ghaJapoH) 'ghaJ' aura 'ap' pratyaya se rahita (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka viSaya meM / udA0 - vI - Adeza-pravetA / pragati karanevAlA/phaiMkanevAlA / pravetum / pragati karane/pheMkane ke liye / pravetavyam / pragati karanA/pheMkanA caahiye| vI- Adeza nahIM - prAjitA / prAjitam / prAjitavyam / artha pUrvavat hai / siddhi - (1) pravetA / pra+aj+tRc / pra+vI+tR / pra+ve+tR / prvetR+su| pravetA / yahAM pra upasargapUrvaka 'aja gatikSepaNayo:' (bhvA0pa0) dhAtu se 'vultRcauM' (3 / 1 / 133) se tRc' pratyaya hai| isa ArdhadhAtuka viSaya meM isa sUtra se 'aj' dhAtu ke sthAna meM vI- Adeza hotA hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7/3/84) se dhAtu ko guNa hotA hai| aise hI pravetum, pravetavyam rUpa siddha kareM / (2) prAjitA / pra+aj+tRc / pra+aj+iT+tR / pra+aj+i+tR / prajitR+su / prAjitA / yahAM pra upasargapUrvaka 'aj' dhAtu se pUrvavat tRc' pratyaya hai| vikalpa pakSa meM isa sUtra se 'aj' dhAtu ke sthAna meM 'vI' Adeza nahIM hotA hai| 'ArdhadhAtukasyeDvalAdeH' (7/2/35) se 'tRc' ko 'iT' Agama hotA hai| aise hI prAjitum, prAjitavyam rUpa siddhi kareM / aj (vA) - (22) vA yau / 57 / pa0vi0 vA 1 / 1 yau 7 / 1 / anu0 - ArdhadhAtuke, ajeH iti cAnuvartate / anvayaH-ajervA yAvArdhadhAtuke / arthaH-aje: sthAne vA-Adezo bhavati, yAvArdhadhAtuke viSaye / 503 udA0-vAyuH / AryabhASA-artha- (aje:) aj dhAtu ke sthAna meM (vA) vA Adeza hotA hai, (yau) yu pratyayasambandhI (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka viSaya meM / Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0 - vAyuH / gati karanevAlA/pheMkanevAlA / siddhi - vAyuH | aj+yuc / vaa+yu| vaayu+su| vAyuH / yahAM 'aja gatikSepaNayo:' ( bhvA0pa0) dhAtu se 'yajimanizundhivasijanibhyo yuc' (uNA0 3 / 20) se bahula vacana se auNAdika yuc' pratyaya hai| isa ArdhadhAtuka viSaya meM isa sUtra se 'aj' dhAtu ke sthAne meM 'vA' Adeza hotA hai / yaha sUtravyAkhyA vyAkaraNamahAbhASyakAra pataJjali muni ke anusAra hai| kAzikAkAra paM0 jayAditya ne isa sUtra kI vyAkhyA isa prakAra kI hai artha- (aje: ) aj dhAtu ke sthAna meM (vA) vikalpa se* (vI) vI Adeza hotA hai (yu) lyuT' pratyayasambandhI (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka viSaya meM / udA0 - vI - Adeza- pravayaNo daNDaH / pravaNayamAnaya / vI- Adeza nahIM - prAjano daNDa: / prAjanamAnaya / daNDA le A / pratyayalukprakaraNam aN+iJ ( 1 ) NyakSatriyArSaJito yUnilugaNiJoH / 58 / pa0vi0-Nya-kSatriya-ArSa - JitaH 5 / 1 yUni 7 / 1 luk 111 aNiJoH 6 / 2 / sa0-J it yasya sa Jit ( bahuvrIhi: ) / Nyazca kSatriyazca ArSazca Jicca eteSAM samAhAra - NyakSatriyArSAtrit tasmAt NyakSatriyArSaJitaH ( samAhAradvandvaH ) / aN ca iJ ca tau aNiJau tayo:-aNiJoH (itaretarayogadvandvaH) / artha:- NyantAt kSatriyavAcina RSivAcino tritazca gotrapratyayAntAt prAtipadikAd yuvApatye'rthe vihitasya aN-pratyayasya iJpratyayasya ca lug bhavati / * "neyaM vibhASA / kiM tarhi ? Adezo vidhIyate / 'vA' ityayamAdezo bhavatyajeryau parataH / vAyuriti" (bhASyakAraH pataJjaliH) / atra maharSidayAnandasya TippaNI jayAdityenAsya sUtrasyAyamarthaH kRtaH -yau lyuTi pratyaye'jadhAtorvikalpena 'vI' ityayamAdezo bhvti| tatra rUpadvayaM sAdhitam / tadidaM pUrvasUtre vikalpAnuvartanenaiva siddhaM, punarmahAbhASyaviruddhatvAjjayAdityasya vyAkhyAnamatyantamasaGgatam (aSTAdhyAyIbhASyam) / Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 505 udA0-(1) NyantAt-kurorgotrApatyaM kauravyaH (pitaa)| kauravyasya yuvApatyaM kauravya: (putrH)| (2) kSatriyAt-zvaphalasya gotrApatyaM shvaaphlk:| zvAphalakasya yuvApatyaM zvAphalaka: (putrH)| (3) ArSAt-vasiSThasya gotrApatyaM vAsiSTha: (pitaa)| vAsiSThasya yuvApatyaM vAsiSTha: (putr:)| (4) jita:-bidasya gotrApatyaM baida: (pitaa)| baidasya yuvApatyaM baidaH / (putrH)| (5) iJ-tikasya gotrApatyaM taikAyani: (pitA) / taikAyaneyuvApatyaM taikAyani: (putr:)| AryabhASA-artha-(NyakSatriyArSatrita:) Nya-pratyayAnta, kSatriyavAcI, RSivAcI aura jit-pratyayAnta ina gotra pratyayAnta prAtipadikoM se (yUni) yuvApatya artha meM vihita (aNijo:) aNa aura iJ pratyaya kA (luk) lopa hotA hai| udA0-(1) Nyanta-kurorgotrApatyaM kauravyaH (pitaa)| kuru kA gotrApatya kauravya (pitA) hai| kauravyasya yuvApatyaM kauravya: (putrH)| kauravya kA yuvApatya kauravya (putra) hai| (2) kSatriya-zvAphalakasya gotrApatyaM zvAphalaka: (pitaa)| zvAphalaka kSatriya kA gotrApatya zvAphalaka (pitA) hai| zvAphalakasya yuvApatyaM zvAphalaka: (putr:)| zvAphalaka kSatriya kA yuvApatya zvAphalaka (putra) hai| (3) ArSa-vasiSThasya gotrApatyaM vasiSThaH (pitaa)| vasiSTha RSi kA gotrApatya vAsiSTha (pitA) hai| vAsiSThasya yuvApatyaM vAsiSThaH (putrH)| vAsiSTha RSi kA yuvApatya vAsiSTha (putra) hai| (4) trita-bidasya gotrApatyaM baida: (pitaa)| bida kA gotrApatya baida (pitA) hai| baidasya yuvApatyaM baida: (putrH)| baida kA yuvApatya baida (putra) hai| (5) ina-tikasya gotrApatyaM taikAyani: (pitaa)| tika kA gotrApatya taikAyani (pitA) hai| taikAyaneryuvApatyaM taikAyani: (putr:)| taikAyani kA yuvApatya taikAyani (putra) hai| siddhi-(1) kauravyaH / kuru+nny| kuru+y| kauru+y| kauro+y| kaurv+y| kaurvy+su| kauravyaH / kauravya+iJ / kauravya+0 / kaurvy+su| kauravyaH / yahAM kuru prAtipadika se kurvAMdibhyo NyaH' (4 / 1 / 151) se gotrApatya artha meM 'Nya' pratyaya aura isase 'ata iJ (4 / 1 / 95) se yuvApatya artha meM iJ' pratyaya hotA hai| isa sUtra se isa iJ' pratyaya kA luk (lopa) ho jAtA hai| Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) zvAphalakaH / zvaphalaka+aN / shvaaphlk+a| zvAphalaka+su / zvAphalakaH / svaaphlk+iny| zvAphalaka+0 / zvAphalaka+su / zvAphalakaH / yahAM kSatriyavAcI zvAphaka prAtipadika se gotrApatya artha meM RSyandhakavRSNikurubhyazca' (4 / 1 / 114) se gotrApatya artha meM 'aN' pratyaya hai| isase yuvApatya artha meM 'ata iJ (4 / 1 / 95) se 'in' pratyaya hotA hai| isa sUtra se isa iJ' pratyaya kA luk ho jAtA hai| (3) vAsiSThaH / vasiSTha+aN / vaasisstth+a| vAsiSTha+su / vAsiSThaH / vaasisstth+iny| vAsiSTha+0 / vaasisstth+su| vaasisstthH|| yahAM RSivAcI vasiSTha prAtipadika se RSyandhakavRSNikurubhyazca' (4 / 1 / 114) se gotrApatya artha meM 'aN' pratyaya hai| isase yuvApatya artha meM 'ata is' (4 / 1 / 92) se 'iJ' pratyaya hotA hai| isa sUtra se isa iJ pratyaya kA luka ho jAtA hai| (4) baidaH / bida+aJ / baid+a| baida+su / baida: / baida+iJ / baida+0 / baid+su| baidH| yahAM 'bida' prAtipadika se gotrApatya artha meM 'anuSyAnantarye bidAdibhyo'jJa (4 / 1 / 104) se 'aJ' pratyaya hotA hai| yaha jit' pratyaya hai| isase yuvApatya artha meM 'ita i' (4 / 1 / 95) se 'iJ' pratyaya hotA hai| isa sUtra se isa iJ' pratyaya kA luk ho jAtA hai| (5) taikaayniH| tika+phiJ / taik+aayni| taikaayni+su| taikAyaniH / taikAyani+aN / taikAyani+0 / taikAyani+su / taikAyaniH / yahAM tika' prAtipadika se tikAdibhyaH phij' (4 / 1 / 154) se gotrApatya artha meM phij pratyaya hotA hai| isase yuvApatya artha meM tasyApatyam' (4 / 1 / 92) se yuvApatya artha meM 'aNa' pratyaya hotA hai| isa sUtra se isa aN' pratyaya kA luk hotA hai| vizeSa-(1) gotra-vyAkaraNazAstra meM 'apatyaM pautraprabhRti gotram (4 / 1 / 162) se pautra (potA) kI gotra saMjJA hai| jaise garga kA putra gArgi aura gArgi kA putra arthAt garga kA pautra 'gArya' kahAtA hai| gArgya ke yuvApatya ko gAAyaNa kahate haiN| (2) yuvA-jaba taka garga vaMza kA koI vRddha puruSa jIvita rahatA hai, tabhI taka vaha cauthA puruSa yuvA (apatya) kahAtA hai- 'jIviti tu vaMzye yuvA' (4 / 1 / 163) / yuvapratyayasya (2) pailAdibhyazca / 56 / pa0vi0-pailAdibhya: 5 / 3 ca avyypdm| sa0-paila AdiryeSAM te pailAdayaH, tebhya:-pailAdibhyaH (bhuvriihiH)| anu0-yUni luk iti caanuvrtte| Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH anvayaH - pailAdibhyazca yUni luk / arthaH-pailAdibhyo gotrapratyayAntebhyazca prAtipadikebhyo yuvApatye'rthe vihitasya pratyayasya lug bhavati / udA0 - pIlAyA gotrApatyaM paila: (pitA) / pailasya yuvApatyaM pailaH (putra) / pail| zAlaGki / sAtyaki / sAtyakAmi / daivi / audamajji / audvrji| audmeghi| audabuddhi / daivasthAni / paiGgalAyani / rANAyani / rauhkssiti| gauliGgi / audgAhamAni / ojjihaani| raagkssti| raanni| saumni| AhamAni / tadrAjAccANaH / AkRtigaNo'yam / iti pailAdayaH / AryabhASA - artha - (pailAdibhyaH ) paila Adi gotra - pratyayAnta prAtipadikoM se (yUni) yuvApatya artha meM vihita pratyaya kA ( luk) luk hotA hai / udA0 - pIlAyA gotrApatyaM paila: (pitA) / pIlA RSikA kA gotrApatya paila (pitA) hai| pailasya yuvApatyaM paila: (putraH) / paila RSikA kA yuvApatya paila (putra) hai| siddhi - pailaH / pIlA + aN / paila+a / paila+su / pailaH / paila+phiJ / paila+01 paila+su / pailaH / yahAM 'pIlA' prAtipadika se gotrApatya artha meM 'pIlAyA vA' (4 / 1 / 118) se 'aN' pratyaya hai| isase yuvApatya artha meM 'aNo dvyacaH' (4191956) phiJ' pratyaya hotA hai| isa sUtra se isa phiJ' pratyaya kA luk hotA hai| yuvapratyayasya (3) iJaH prAcAm / 60 / 507 pa0vi0 - iJaH 5 / 1 prAcAm 6 / 3 / anu0 - yUni luk iti cAnuvartate / anvayaH - prAcAmitro yUni luk / arthaH-prAcAM gotre vartamAnAd iJ-pratyayAntAt prAtipadikAd yuvApatye'rthe vihitasya pratyayasya lug bhavati 1 udA0-pannAgArasya gotrApatyaM pAnnAgAri: (pitA) / pAnnAgAreryuvApatyaM pAnnAgAri: ( putraH ) / mantharaiSaNasya gotrApatyaM mAntharaiSaNi: (pitA) / mAntharaiSaNeryuvApatyaM mAntharaiSaNi: ( putra : ) / Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam pannam=prAptam agAraM yasya sa pnnaagaarH| mantharA-mandIbhUtA eSaNA yasya sa maanthraissnn:| (iti padamaJjaryAM hrdttmishrH)| AryabhASA-artha-(prAcAm) prAcI dizA ke deza meM vidyamAna (iJaH) iJ-pratyayAnta prAtipadika se (yUni) yuvApatya artha meM vihita pratyaya kA (luk) lopa hotA hai| udA0-pannAgArasya gotrApatyaM pAnnAgAriH (pitaa)| pannAgAra RSi kA gotrApatya pAnnAgAri (pitA) hai| pAnnAgAreryuvApatyaM pAnnAgAri: (putr:)| pAnnAgAri RSi kA yuvApatya pAnnAgAri (putra) hai| mantharaiSaNasya gotrApatyaM mAntharaiSaNiH (pitaa)| mantharaiSaNa RSi kA gotrApatya mAntharaiSaNi (pitA) hai| mAntharaiSaNeryuvApatyaM mAntharaiSaNi: (putrH)| mAntharaiSaNi RSi kA yuvApatya mAntharaiSaNi (putra) hai| siddhi-pAnAgAriH / pannAgAra+iJ / paannaagaar+i| paannaagaari+su| pAnnAgAriH / pAnnAgiri+phak / pAnnAgAri+0 / paannaagaari+su| paannaagaariH| yahAM pannAgAra' prAtipadika se gotrApatya artha meM 'ata iJ (4 / 1 / 95) se iJ pratyaya hotA hai| isase yuvApatya artha meM yaJiJozca' (4 / 1 / 101) se 'phak' pratyaya hotA hai| isa sUtra se isa phak pratyaya kA luka ho jAtA hai| vizeSa-pannAgAra aura mantharaiSaNa prAgdezIya gotra haiN| lupratiSedhaH (4) na taulvlibhyH|61| pa0vi0-na avyayapadam, taulvalibhya: 5 / 3 / anu0-yUni luk iti caanuvrtte| anvaya:-taulvalibhyo yUni luG n| artha:-taulvalyAdibhyo gotrapratyayAntebhya: prAtipadikebhyo vihitasya yuvapratyayasya luG na bhvti| udA0-tulvasya gotrApatyaM taulvali: / taulvaleyuvApatyaM taulvalAyanaH / taulvli| dhAraNi / rAvaNi / pAraNi / dailiipi| daivli| daivamati / daivyjnyi| praavaahnni| mAndhAtaki / aanuhaarti| zvAphalaki / Anumati / Ahi~si / Asuri / Ayudhi / naimissi| Asibandhaki / baiki / pauSkarasAdi / vairki| vailki| vaihti| vaikrnni| kaarennupaali| kaamli| rAndhaki / aasuraahti| praannhti| pausski| kaandki| dausskgti| AntarAhati / iti taulvlyaadyH| Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 506 AryabhASA-artha-(taulvalibhya:) taulvali Adi gotra pratyayAnta prAtipadikoM se (yUni) yuvApatya artha meM vihita pratyaya kA (luk) lopa (na) nahIM hotA hai| udA0-tulvalasya gotrApatyaM taulavaliH / tulvala RSi kA gotrApatya taulvali (pitA) hai| taulvaleryuvApatyaM taulvalAyana: (putrH)| taulvali RSi kA yuvApatya taulvalAyana (putra) hai| siddhi-taulvlaaynH| tulvala+iJ / taulvl+i| taulvli+su| taulvaliH / taulvali+phak / taulvl+aayn| taulvalAyana+su / taulvalAyanaH / yahAM talvala' prAtipadika se gotrApatya artha meM 'ata itra (4 / 1 / 95) se 'iJ' pratyaya hai| isase yuvApatya artha meM yaJiJozca' (4 / 1 / 101) se 'phak' pratyaya hotA hai| isa sUtra se isa pratyaya kA luka nahIM hotA hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'pha' ke sthAna meM Ayana Adeza hotA hai| tadrAjasaMjJakasya (5) tadrAjasya bahuSu tenaivAstriyAm / 62 / pa0vi0-tadrAjasya 6 / 1 bahuSu 7 / 3 tena 3 / 1 eva avyayapadam, astriyAm 71 / sa0-na strI iti astrI, tasyAm-astriyAm (nnyttpuruss:)| anu0-luk itynuvrtte| anvaya:-astriyAM bahuSu tadrAjasya luk tenaiva kRtaM bahutvaM cet| artha:-strIliGgavarjitasya bahuSu vartamAnasya tadrAjasaMjJakasya lug bhavati, yadi tenaiva tadrAjasaMjJakena pratyayena kRtaM bahutvaM syaat| udA0-aGgasyApatyam-Aga: / aGgasya bahUni apatyAni-agA: / baGgasyApatyam-bAGga: / baGgasya bahUni apatyAni-bagA: / magadhasyApatyam-mAgadha: / magadhasya bahUni apatyAni-magadhA: / kaliGgasyApatyamkAliGga: / kaliGgasya bahUni apatyAni-kaliGgAH / / AryabhASA-artha-(astriyAm) strIliGga se rahita (bahuSu) bahuta artha meM vidyamAna (tadrAjasya) tadrAjasaMjJaka pratyaya kA (luk) lopa hotA hai, yadi vahAM (tena-eva) usI tadrAjasaMjJaka pratyaya se bahutva kA kathana kiyA gayA ho| udA0-agasyApatyam-AGgaH / aGga deza ke rAjA kA putra 'Aga' kahAtA hai| aGgasya bahUni apatyAni-aGgAH / aGga ke bahuta putra aGga' kahAte haiN| baGgasyApatyam Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam bAGgaH / baGga deza ke rAjA kA putra bAga' kahAtA hai| baGgasya bahUni apatyAni-baGgAH / baGga ke bahuta putra baGga kahAte haiN| kaliGgasyApatyam-kAliGgaH / kaliGga deza ke rAjA kA putra kAliGga' kahAtA hai| kaliGgasya bahUni apatyAni-kaliGgAH / kaliGga ke bahuta putra 'kaliGga' kahAte haiN| siddhi-aGgAH / aGga+aN+jas / aGga+o+jas / aGgAH / yahAM vyaRmagadhakaliGgasUramasAdaN' (4 / 1 / 170) se tadrAjasaMjJaka 'aN' pratyaya hai| isakA bahuta putroM ke artha kI vivakSA meM isa sUtra se luka' ho jAtA hai| aise hI-baGgAH, magadhA:, kaligAH / vizeSa-(1) tadrAja-te tadrAjA:' (4 / 1 / 172) tathA 'jyAdayastadrAjA:' (5 / 3 / 119) se jina-pratyayoM kI tadrAja-saMjJA kI gaI hai, unheM usa prakaraNa meM dekhakara samajha leveN| (2) aGga-gaGgA ke dAhine taTa para avasthita raajy| isakI rAjadhAnI campA nagarI (anaGgapurI) thii| yaha campA nagarI Adhunika bhAgalapura nagara ke samIpa bihAra prAnta meM thii| (3) magadha-bihAra prAnta meM avasthita prAcIna magadha raajy| isakI rAjadhAnI pATaliputra thii| isakA prAcIna nAma kIkaTa deza bhI hai| (4) kaliGga-ur3IsA ke dakSiNa ora kA prdesh| isakI rAjadhAnI kaliga nagara thii| Adhunika rAjamahendrI ngr| (2, 3, 4 ke liye dra0 saMskRta zabdArtha kaustubha kA prishisstt)| gotrapratyayasya (6) yaskAdibhyo gotre|63| pa0vi0-yaska-Adibhya: 5 / 3 gotre 7 / 1 / sa0-yaska AdiryeSAM te yaskAdaya:, tebhya:-yaskAdibhyaH (bhuvriihi:)| anu0-luk, bahuSu, tena, eva, astriyAm iti caanuvrtte| anvaya:-astriyAM bahuSu yaskAdibhyo gotre luk tenaiva kRtaM bahutvaM cet / artha:-strIliGgavarjitebhyo bahuSvartheSu vartamAnebhyo yaskAdibhyaH prAtipadikebhyo gotrApatye'rthe vihitasya pratyayasya luga bhavati, yadi tenaiva gotrApatyapratyayena kRtaM bahutvaM syAt / Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 511 udA0-yaskasya gotrApatyam - yAska: / yaskasya bahUni apatyAni - yskaa:| lahyasya gotrApatyam - lAhyaH / lahyasya bahUni apatyAni-lahyA: / ysk| lhy| drugh| aya: sthUNa / bhalandana / virUpAkSa / bhUmi / ilA / sapatnI / dvyaco nadyAH / triveNI trivaNaM ca / kaya / bodha parala / grIvAkSa / gobhilika / rAjala / tar3Aka / vaDAka / iti zivAdyantargato 1 yaskAdigaNa: ( 4 / 1 / 112) / AryabhASA- artha - (astriyAm) strIliGga se rahita, ( bahuSu) bahuta arthoM meM vartamAna (yaskAdibhyaH) yaska Adi prAtipadikoM se (gotre ) gotrApatya artha meM vihita pratyaya kA (luk) lopa hotA hai (tina eva) yadi usI gotra - pratyaya se bahutva kA kathana kiyA gayA ho / udA0 -yaskasya gotrApatyam - yAska: / yaska RSi kA gotrApatya = pautra 'yAska' kahAtA hai| yakasya bahUni apatyAni - yaskA: / yaska ke bahuta pautra 'yaska' kahAte haiN| lahyasya gotrApatyam - lAhya: / lahya RSi kA gotrApatya = pautra 'lAhya' kahAtA hai / lahyasya bahUni apatyAni - lahyA: / lahya ke bahuta pautra 'lahya' kahAte haiN| siddhi-yaskA: / yaska+ Gas +aN+jas / ysk+0+as| yaskAH / yahAM yaska prAtipadika se gotrApatya, artha meM 'zivAdibhyo'N' (4 / 1 / 112 ) se 'aN' pratyaya hai| isake bahuta pautroM ke artha kI vivakSA meM isa pratyaya kA isa sUtra se luk ho jAtA hai| vizeSa- yaskAdigaNa, zivAdigaNa ( 4 / 1 / 112 ) ke antargata hai / yaJ+aJ (7) yaJaJozca / 64 / pa0vi0-yaJ-aJoH 6 / 2 ca avyayapadam / sa0-yaJ ca aJ ca tau yaJaJau tayo: yaJaJo (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - luka, bahuSu tena, eva, astriyAm gotre iti cAnuvartate / anvayaH - astriyAM bahuSu gotre yaJaJozca luk tenaiva kRtaM bahutvaM " cet / artha :- strIliGgavarjitasya bahuSvartheSu vartamAnasya gotrApatye'rthe vihitasya yaJpratyayasya aJpratyayasya ca lugu bhavati, yadi tenaiva gotrapratyayena kRtaM bahutvaM syAt / Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(1) yaJ-gargasya gotrApatyaM gArgya: / gargasya bahUni apatyAni-gargAH / vatsasya gotrApatyaM vAtsyaH / vatsasya bahUni apatyAni vatsAH / 512 1 (2) aJ- bidasya gotrApatyaM baidaH / bidasya bahUni apatyAni - bidA: / urvasya gotrApatyam-aurvaH / urvasya bahUni apatyAni -urvAH / AryabhASA-artha-(astriyAm) strIliGga se rahita (bahuSu) bahuta arthoM meM vartamAna (gotre) gotrApatya artha meM vihita (yaJaJozca ) yaJ aura aJ pratyaya kA (luk) lopa hotA hai yadi (tana - eva) usI gotra - pratyaya se bahutva kA kathana kiyA ho / udA0 - (1) yaJ- gargasya gotrApatyaM gArgya: / garga RSi kA pautra 'gArgya' kahA hai / gargasya bahUni apatyAni gargA: / garga RSi ke bahuta pautra 'gargA:' kahAte haiM / vatsasya gotrApatya vAtsyaH / vatsa RSi kA pautra 'vAtsya' kahAtA hai / vatsasya bahUni apatyAni - vatsAH / vatsa RSi ke bahuta pautra 'vatsA' kahAte haiM / (2) aJ- bidasya gotrApatyaM baida: / bida RSi kA pautra 'baida' kahAtA hai| bis bahUni apatyAni - bidA: / bida RSi ke bahuta pautra bidA: ' kahAte haiN| urvasya gotrApatyaM aurvaH / urva RSi kA pautra 'aurva:' kahAtA hai| urvasya bahUni apatyAni -urvA: / urva RSi ke bahuta pautra 'urvA:' kahAte haiN| siddhi-(1) gargA: / garga + Gas +yny+js| garga+as / gargAH / yahAM garga prAtipadikase 'gargAdibhyo yaJ' (4 / 1 / 105 ) se gotrApatya artha meM 'yaJ' pratyaya hai| usake bahuta pautroM ke artha kI vivakSA meM isa yaJpratyaya kA isa sUtra se luk ho jAtA hai| (2) bidA: / bida+Gas +aJjas / bida+0+jas / bidAH / yahAM bida prAtipadika se 'anRSyAnantarye bidAdibhyo'J' (4|1|104) se gotrApatya artha meM 'aJ' pratyaya hai| usake bahuta pautroM kI vivakSA meM isa 'aJ' pratyaya kA isa sUtra seluk ho jAtA hai| gotrapratyayasya (8) atribhRgukutsavasiSThagotamAGgirobhyazca / 65 / pa0vi0-atri-bhRgu-kutsa - vasiSTha-gotama-aGgirobhyaH 5 / 3 ca avyayapadam / sa0-atrizca bhRguzca kutsazca vasiSThazca gotamazca aGgirA ca te-atri0aGgirasaH, tebhyaH - atri0 aGgirobhyaH ( itaretarayogadvandvaH ) / Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH / 513 anu0-luk, bahuSu, tena, eva, astriyAm, gotre iti caanuvrtte| anvaya:-astriyAM bahuSu atribhRguvatsavasiSThagotamAGgirobhyazca gotre luk tenaiva kRtaM bahutvaM cet / artha:-strIliGgavajitabhyo bahuSvartheSu vartamAnebhya: atribhRguvatsavasiSThagotamAGgirobhyazca prAtipadikebhyo gotrApatye'rthe vihitasya pratyayasya lug bhavati, yadi tenaiva gotrapratyayena kRtaM bahutvaM syaat|| udA0-(1) atri:-atrergotrApatyam-AtreyaH / atrerbahUni apatyAniatraya: / (2) bhRguH-bhRgorgotrApatyam-bhArgava: / bhRgorbahUni apatyAni-bhRgavaH / (3) kutsa:-kutsasya gotrApatyam-kautsa: / kutsasya bahUni apatyAnikutsAH / (4) vasiSThaH-vasiSThasya gotrApatyam-vAsiSThaH / vasiSThasya bahUni apatyAni-vasiSThAH / (5) gotama:-gotamasya gotrApatyam-gautama: / gotamasya bahUni aptyaani-gotmaa:| (6) agirA:-aGgiraso gotrApatyamAGgirasa: / aGgiraso bahUni apatyAni-aGgirasaH / AryabhASA-artha-(astriyAm) strIliGga se rahita (bahuSu) bahuta arthoM meM vartamAna (atri0aDriobhyaH) atri, bhRgu, kutsa, vasiSTha, gotama, aGgirA ina prAtipadikoM se (ca) bhI (gotre) gotrApatya artha meM vihita pratyaya kA (luk) lopa hotA hai, yadi tinaiva) usI gotrApatya se bahutva kA kathana kiyA gayA ho| udA0-(1) atri-atreotrApatyam-AtreyaH / atri RSi kA pautra 'AtreyaH' kahAtA hai| atrerbahUni apatyAni-atraya: / atri RSi ke bahuta pautra 'atrayaH' kahAte haiN| (2) bhRgu-bhRgorgotrApatyam-bhArgavaH / bhRgu RSi kA pautra 'bhArgava:' kahAtA hai| bhRgorbahUni apatyAni-bhRgavaH / bhRgu RSi ke bahuta pautra 'bhRgavaH' kahAte haiN| (3) kutsa-kutsasya gotrApatyam-kautsa: / kutsa RSi kA pautra kautsaH' kahAtA hai| kutsasya bahUni aptyaani-kutsaaH| kutsa RSi ke bahuta pautra kutsA:' kahAte haiN| (4) vasiSTha-vasiSThasya gotrApatyam-vAsiSThaH / vasiSTha RSi kA pautra vAsiSThaH' kahAtA hai| vasiSThasya bahUni apatyAni-vasiSThAH / vasiSTha RSi ke bahuta pautra vasiSThAH' kahAte haiN| (5) gotama-gotamasya gotrApatyam-gautamaH / gotama RSi kA pautra gautamaH' kahAtA hai| gotamasya bahUni apatyAni-gotamAH / gotama RSi ke pautra gotamAH' kahAte haiN| (6) aGgirA-aGgiraso gotrApatyam-AGgirasaH / aGgirA RSi kA pautra AGsi' kahAtA hai| agiraso bahUni apatyAni-agirasa: / agirA RSi ke bahuta pautra 'agirasaH' kahAte haiN| siddhi-(1) atrayaH / atri+Das+Dhak+jas / atri+o+as / atrayaH / Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM atri prAtipadika se 'itazcAniJaH' (4 | 1 | 122 ) se gotrApatya artha meM 'Dhak' pratyaya hotA hai| usake bahuta pautroM kI vivakSA meM isa sUtra se 'Dhak' pratyaya kA luk ho jAtA hai| 514 (2) bhRgavaH / bhRgu + Gas +aN+jas / bhRgu+as / bhRgavaH / yahAM bhRgu prAtipadikase 'RSyandhakavRSNikurubhyazca' (4 |1| 114) se gotrApatya artha meM 'aN' pratyaya hotA hai| usake bahuta pautroM kI vivakSA meM isa sUtra se 'aN' pratyaya kA luk ho jAtA hai| (3) aise hI kutsA:, vasiSThA:, gotamAH, aGgirasaH / prAcyabharatagotrapratyayasya (6) bahnaca iJaH prAcyabharateSu / 66 / pa0vi0 - bahu- aca: 5 / 1 iJaH 6 / 1 prAcyabharateSu 7 / 3 / sao - bahavo'co yasmin saH bahrac tasmAt - bahaca : ( bahuvrIhi: ) / prAkSu bhavAH prAcyA: / prAcyAzca bharatAzca te prAcyabharatA: ( karmadhArayaH ) anu0 - luka, bahuSu tena, eva, gotre iti cAnuvartate / astriyAm iti ca nAnuvartate / anvayaH - bahuSu bahvaca: prAcyabharateSu iJo luk tenaiva kRtaM bahutvaM cet / artha:- bahuSvartheSu vartamAnAd bahu-aca: prAtipadikAt prAcyagotre bharatagotre cArthe vihitasya iJ - pratyayasya lug bhavati, yadi tenaiva gotra- pratyayena kRtaM bahutvaM syAt / udA0 - (1) prAcyagotram - pannAgArasya gotrApatyam - pAnnAgAriH / pannAgArasya bahUni apatyAni - pannAgArAH / mantharaiSaNasya gotrApatyam - mAntharaiSaNiH / mantharaiSaNasya bahUni apatyAni - mantharaiSaNAH / (2) bharatagotram - yudhiSThirasya gotyApatyam - yaudhiSThiraH / yudhiSThirasya bahUni apatyAni - yudhiSThirAH / arjunasya gotrApatyam - ArjuniH / arjunasya bahUni apatyAni - arjunAH / AryabhASA - artha - (bahuSu) bahuta arthoM meM vartamAna (bahu-acaH ) bahut acvAle prAtipadika se (prAcya - bhArateSu) prAcyagotra aura bharatagotra meM vihita ( iJaH ) iJ - pratyaya kA (luk) lopa ho jAtA hai yadi (tanaiva) usI gotrapratyaya se usakA bahutva kathana kiyA gayA ho| Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 515 udA0-(1) prAcyagotra-pannAgArasya gotraaptym-paannaagaariH| pannAgAra kA pautra pAnnAgAri:' kahAtA hai| pannAgArasya bahUni apatyAni-pannAgArAH / pannAgAra ke bahuta pautra 'pannAgArA:' kahAte haiN| mantharaiSaNasya gotrApatyam-mAntharaiSaNi: / mantharaiSaNa kA pautra 'mAntharaiSaNiH' kahAtA hai| mantharaiSaNasya bahUni apatyAni-mantharaiSaNAH / mantharaiSaNa ke bahuta pautra mantharaiSaNAH' kahAte haiN| (2) bharatagotra-yudhiSThirasya gotrApatyam-yaudhiSThiriH / yudhiSThira kA pautra yaudhiSThiriH' kahAtA hai| yudhiSThirasya bahUni apatyAni-yudhiSThirAH / yudhiSThira ke bahuta pautra yudhiSThirA:' kahAte haiN| arjunasya gotrApatyam-ArjuniH / arjuna kA pautra 'Arjuni:' kahAtA hai| arjunasya bahUni apatyAni-arjunA: / arjuna ke bahuta pautra 'arjunA:' kahAte haiN| siddhi-pannAgArAH / pannAgAra+Das+iJ+jas / pAnnAgAra+o+as / pannAgArAH / yahAM prAcya gotravAcI pannAgAra' prAtipadika se gotrApatya ke artha meM 'ata ina (4 / 1 / 95) se 'iJ' pratyaya hotA hai| usakA bahuta pautroM kI vivakSA meM isa sUtra se luk ho jAtA hai| aise hI anya udAharaNoM meM bhI samajha leveN| vizeSa-zarAvatI (sAbaramatI) ke pUrva kA deza prAcya kahAtA hai| vartamAna kurukSetra kA prAcIna nAma bharata janapada thaa| lukapratiSedhaH (10) na gopvnaadibhyH|67| pa0vi0-na avyayapadam, gopavana-Adibhya: 5 / 3 / sa0-gopavana AdiryeSAM te-gopavanAdayaH, tebhya:-gopavanAdibhyaH (bhuvriihi:)| anu0-luk, bahuSu, tena, eva, gotre iti caanuvrtte| anvaya:-bahuSu gopavanAdibhyo gotre luG na, tenaiva kRtaM bahutvaM cet| artha:-bahuSvartheSu vartamAnebhyo gopavanAdibhyaH prAtipadikebhyo gotrApatye'rthe vihitasya pratyayasya luG na bhavati, yadi tenaiva gotrapratyayena kRtaM bahutvaM syAt / udA0-gopavanasya gotraaptym-gaupvnH| gopavanasya bahUni aptyaani-gaupvnaa:| shigrorgotraaptym-shaigrvH| zigrorbahUni apatyAnizaigravAH / Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam gopavana / shigru| bindu| bhAjana / azvAvatAna / shyaamaak| shymaak| shyaaprnn| harita / kindaas| vysk| arkluuss| vdhyoss| vissnnuvRddh| pratibodha / rthntr| rathItara / gvisstthir| niSAda / maThara / mRda / punrbhuu| putra / duhitu| nanAndR / parastrI parazuM ca / iti bindAdyantargato gopavanAdigaNa: (4 / 1 / 104) / AryabhASA-artha-(bahuSu) bahuta arthoM meM vartamAna (gopavanAdibhyaH) gopavana Adi prAtipadikoM se (gotre) gotrApatya artha meM vihita pratyaya kA (luk) lopa (na) nahIM hotA hai| udA0-gopavanasya gotrApatyam-gaupavanaH / gopavana kA pautra gaupavanaH' kahAtA hai| gopavanasya bahUni aptyaani-gaupvnaaH| gopavana RSi ke bahuta pautra gaupavanAH' kahAte haiN| zimorgotrApatyam-zainavaH / zina RSi kA pautra zainavaH' kahAtA hai| zimorbahani apatyAni-zaigravAH / zigna RSi ke bahuta pautra 'zaigravAH' kahAte haiN| siddhi-gaupvnaaH| gopvn+is+a+js| gaupavana+a+as / gaupavanAH / yahAM 'gaupavana' prAtipadika se gotrApatya artha meM 'anuSyAnantarye bidAdibhyo (4 / 1 / 104) se 'aJ' pratyaya hai| yajJozca (2 / 4 / 64) se isa 'aj' pratyaya kA luk prApta thaa| isa sUtra se pratyaya ke luk kA pratiSedha kiyA gayA hai| vizeSa-gopavana Adi zabda bidAdigaNa (4 / 1 / 104) ke antargata haiN| gotrapratyayasya (11) tikakitavAdibhyo dvandve / 68 / pa0vi0-tika-kitavAdibhya: 5 / 3 dvandve 71 / sa0-tikazca kitavazca tI kitakitavau, Adizca Adizca tau AdI, tikakitavau AdI yeSAM te tikakitavAdaya:, tebhya:-tikakitavAdibhyaH (itretryogdvndvgrbhitbhuvriihi:)| anu0-luka, bahuSu, tena, eva, gotre iti caanuvrtte| anvayaH-dvandve bahuSu tikakitavAdibhyo gotre luka, tenaiva kRtaM bahutvaM cet| ___artha:-dvandva samAse bahuSvartheSu vartamAnebhyastikAdibhya: kitavAdibhyazca prAtipadikebhyo gotrApatye'rthe vihitasya pratyayasya lug bhavati, yadi tenaiva gotrapratyayena kRtaM bahutvaM syaat| Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 517 udA0 - tikasya gotrApatyaM taikAyani:, kitavasya gotrApatyaM kaitavAyaniH / taikAyanayazca, kaitavAyanayazca te - tikakitavA: / vaGkharasya gotrApatyaM vAGkhari: / bhaNDIrathasya gotrApatyaM bhANDIrathi: / vADkharayazca bhANDIrayayazca te vakharabhaNDIrathA: / tikakitavA: / vaGkharabhaNDIrathAH / upakalamakAH / pphnknrkaaH| bakanakhaguzvapadapariNaddhA: / ubjakakubhAH / lngkshaantmukhaaH| urasalaGkaTA: / bhraSTakakapiSThalAH / kRSNAjinakRSNasundarAH / agniveshdaaserkaaH| iti tikakitavAdayaH / AryabhASA - artha - (dvandve ) dvandva samAsa meM (bahuSu ) bahuta arthoM meM vartamAna (tikakitavAdibhyaH) tika Adi aura kitava Adi prAtipadikoM se (gotre ) gotrApatya artha meM vihita pratyaya kA ( luk) lopa hotA hai, yadi (tana-eva) usI gotrApatya pratyaya se bahuta artha kA kathana kiyA gayA ho| udA0 - (1) tikasya gotrApatyaM taikAyaniH / tika RSi kA pautra taikAyaniH ' kahAtA hai / kitavasya gotrApatyaM kaitavAyaniH / kitava RSi kA pautra 'kaitavAyaniH' kahAtA hai / taikAyanayazca kaitavAyanayazca te tikakitavA: / tika RSi aura kitava RSi ke bahuta pautra 'tikakitavA:' kahAte haiN| (2) vaGkharasya gotrApatyaM vAGkhari: / vakhara RSi kA pautra 'vAGkhari: ' kahAtA hai / bhaNDIrathasya gotrApatyaM bhANDIrathi: / bhaNDIratha RSi kA pautra 'bhANDIrathi: kahAtA hai| vAGkharayazca bhANDIrathayazca te vakharabhaNDIrathA: / vakhara RSi aura bhaNDIratha ke RSi ke bahuta pautra 'vakharabhaNDIrathAH' kahAte haiN| siddhi - (1) tikakitavA: / tika+Gas + phiJ+su / taik+aayni+su| taikAyaniH / kitv+ngs+phiny+su| kaitava + aayn+su| kaitavAyaniH / " yahAM tika aura kitava prAtipadika se gotrApatya artha meM tikAdibhyaH phiJ (4/1/154) se phiJ' pratyaya hai| inake dvandva samAsa meM bahuta pautroM kI vivakSA meM isa pratyaya kA isa sUtra se luk ho jAtA hai| (2) vaGkharabhaNDIrathA: / yahAM vaGkhara aura bhaNDIratha prAtipadika se gotrApatya artha meM 'ata iJ' (4 | 1 / 95 ) se 'iJ' pratyaya hotA hai| inake dvandva samAsa meM bahuta pautro kI vivakSA meM isa sUtra se isa pratyaya kA luk ho jAtA hai| Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vA gotrapratyayasya (12) upakAdibhyo'nyatarasyAmadvandve / 66 / pa0vi0-upaka-AdibhyaH 5 / 3 anyatarasyAm avyayapadam, advandve 71 / sa0-upaka AdiryeSAM te upakAdaya:, tebhya:-upakAdibhya: (bhuvriihiH)| na dvandva iti advandvaH, tasmin-advandve (nnyttpurussH)| anu0-luk, bahuSu, tena, eva, gotre iti caanuvrtte| anvaya:-advandve bahuSu upakAdibhyo gotre'nyatarasyAM luk, tenaiva kRtaM bahutvaM cet| artha:-advandve ca samAse bahuSvartheSu vartamAnebhya: upakAdibhyaH prAtipadikebhyo gotrApatye'rthe vihitasya pratyayasya vikalpena lum bhavati, yadi tenaiva gotrapratyayena kRtaM bahutvaM syAt / udaa0-upklmkaa:| bhrssttkkpisstthlaa:| kRSNAjinasundarA: / upakAdInAmete traya: zabdA: kRtadvandvAstikakitavAdiSu ptthynte| eteSu pUrvasUtreNa gotrapratyayasya nityaM luga bhvti| ___advandve cAnena sUtreNa vikalpo vidhIyate-upakA aupakAyanA vaa| lamakA lAmakAyanA vA / bhraSTakA bhrASTakayo vaa| kapiSThalA: kApiSThalayo vA / kRSNAjinA: kArNAjinayo vaa| kRSNasundarA: / kArSNasundarayo vaa| pariziSTAnAM ca dvandve'dvandve ca gotrapratyayasya vikalpena lug bhavati paNDarAka / annddaark| gdduk| supryk| supisstth| myuurkrnn| khArIjaGgha / shlaabl| ptnyjl| kaNTheraNi / kussiitk| kaashkRtsn| nidAgha / klshiiknntth| daamknntth| kRssnnpinggl| krnnk| prnnk| jttilk| bdhirk| jntuk| anulom| arddhpingglk| pratiloma / prtaan| anbhihit| AryabhASA-artha-(advandve) advandva samAsa meM (bahuSu) bahuta arthoM meM vartamAna (upakAdibhyaH) upaka Adi prAtipadikoM se (gotre) gotrApatya artha meM vihita pratyaya kA Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 516 (anyatarasyAm) vikalpa se (luk) lopa hotA hai, yadi (tana - eva) usI gotra pratyaya se * bahuta artha kA kathana kiyA gayA ho| udA0-upakalamakAH, bhraSTakakapiSThalAH, kRSNAjinasundarAH / upakAdigaNa ke ye tIna zabda dvandva samAsa sahita tikakitava' Adi gaNa meM paThita haiN| inameM pUrvasUtra ( 2/4/68) se gotrapratyaya kA nitya luk hotA hai| advandva meM isa sUtra se gotra- pratyaya ke luk kA vikalpa-vidhAna kiyA hai- upakAH / aupakAyanAH / upaka RSi ke pautra / lamakA: / lAmakAyanAH / lamaka RSi ke pautra / ityAdi / siddhi - (1) upakA: / upaka+ Gas +phk+js| upk+0+as| upakAH / yahAM upaka zabda se gotrApatya artha meM 'naDAdibhyaH phak' (4|1|99) se phak pratyaya hai| upaka ke bahuta pautroM kI vivakSA meM isa sUtra se usa 'phak' pratyaya kA luk ho jAtA hai| (2) aupakAyanAH / upaka+ Gas + phiJ + jas / aupaka+a ka + Ayana+as / aupakAyanAH / yahAM vikalpa pakSa meM 'phak' pratyaya kA 'luk' nahIM huA hai| gotrapratyayasya (13) AgastyakauNDinyayoragastikuNDinac / 70 / pa0vi0-Agastya-kauNDinyayoH 6 / 2 agasti - kuNDinac 1 / 1 / sa0-Agastyazca kauNDinyazca tau AgastyakauNDinyau, tayo:AgastyakauNDinyayoH (itaretarayogadvandva ) / agastizca kuNDinac ca etayoH samAhAro'stikuNDinac (samAhAradvandva : ) / anu0 - luk tena eva bahuSu gotre iti cAnuvartate / anvayaH-bahuSu AgastyakauNDinyayorgotre luka, tayozcAgastikuNDinaca tenaiva kRtaM bahutvaM syAt / artha:- bahuSvartheSu vartamAnayorAgastyakauNDinyayoH zabdayorgotrApatye'rthe vihitasya pratyayasya lug bhavati, tayozca sthAne yathAsaMkhyam agastikuNDinacAvAdezau bhavataH, yadi tenaiva gotrapratyayena kRtaM bahutva syAt / Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-agastyasya gotraaptym-aagstyH| agastyasya bahUni apatyAni-agastaya: / kuNDinyA gotrApatyam-kauNDinyaH / kuNDinyA bahUni aptyaani-kunnddinaaH| AryabhASA-artha-(bahuSu) bahuta arthoM meM vartamAna (AgastyakauNDinyayo:) Agastya aura kauNDanya ke (gotre) gotrApatya artha meM vihita pratyaya kA (luk) lopa hotA hai aura unake sthAna meM yathAsaMkhya (agastikaNDinaca) agasti aura kuNDinac Adeza hote haiM, yadi tina-eva) usI gotrapratyaya se unake bahutva kA kathana kiyA gayA ho| udA0-agastyasya gotraaptym-aagstyH| agastya RSi kA pautra 'AgastyaH' kahAtA hai| agastyasya bahUni aptyaani-agstyH| agastya RSi ke bahuta pautra 'agastayaH' kahAte haiN| kuNDinyA gotrApatyaM kaunnddinyH| kuNDinI RSikA kA pautra kauNDinyaH' kahAtA hai| kuNDinyA: bahUni apatyAni-kuNDinAH / kuNDinI RSikA ke bahuta pautra 'kuNDinAH' kahAte haiN| siddhi-(1) agastayaH / agastya+Das+aN+jas / agasti+o+as / agastayaH / yahAM agastya prAtipadika se RSyandhakavRSNikurubhyazca' (4 / 1 / 114) se gotrApatya artha meM 'aN' pratyaya hotA hai| 'agastya' ke bahuta pautra artha kI vivakSA meM isa sUtra se isa 'aN' pratyaya kA luk ho jAtA hai aura agastya' zabda ke sthAna meM 'agasti' Adeza ho jAtA hai| (2) kuNDinA: / kuNDinI+Das+ya+jas / kuNDinac+o+as / kuNDinAH / yahAM kuNDinI prAtipadika se gotrApatya artha meM 'gargAdibhyo yaJ (4 / 1 / 105) se yaJ pratyaya hotA hai| kuNDinI' ke bahuta pautra artha kI vivakSA meM isa sUtra se yaJ' pratyaya kA luk ho jAtA hai aura usake sthAna meM 'kuNDinac' Adeza hotA hai| (3) kuNDinI zabda madhyodAtta hai| kuNDinac zabda meM cakAra kA anubandha cito'ntodAttaH' (6 / 1 / 162) antodAtta svara ke liye kiyA gayA hai| suppratyayasya (14) supo dhAtuprAtipadikayoH 71 / pa0vi0-supa: 61 dhAtu-prAtipadikayo: 6 / 2 / sa0-dhAtuzca prAtipadikaM ca te-dhAtuprAtipadike, tayo:dhAtuprAtipadikayo: (itaretarayogadvandvaH) / anu0-luk itynuvrtte| Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH anvayaH-dhAtuprAtipadikayo: supo luk / arthaH-dhAtvavayavasya prAtipadikAvayavasya ca sup-pratyayasya lug bhavati / udA0- (1) dhAto:- AtmanaH putramicchati -putrIyati / Atmano ghaTamicchati-ghaTIyati / (2) prAtipadikasya - kaSTaM zrita iti kaSTazritaH / rAjJaH puruSa iti rAjapuruSaH / AryabhASA - artha - (dhAtuprAtipadikayoH) dhAtu ke avayava aura prAtipadika ke avayava (supaH) sup-pratyaya kA (luk) lopa ho jAtA hai| udA0 0- (1) dhAtu- AtmanaH putramicchati - putrIyati / apane putra ko cAhatA hai| Atmano ghaTamicchati-ghaTIyati / apane ghaTa (ghar3A) ko cAhatA hai| (2) prAtipadika-kaSTaM zrita iti kaSTazritaH / kaSTa ko prApta huA / rAjJaH puruSa iti rAjapuruSa: / rAjA kA puruSaH / siddhi - (1) putrIyati / putra+am+kyac / putr+y| putrIya+laT / putrIya+zap+ti / putrIya+a+ti / putrIyati / 521 yahAM 'putra' zabda se icchA artha meM 'supa Atmana: kyac' (3 1118) se 'kyac' pratyaya hai| isakI 'sanAdyantA dhAtava:' ( 3 / 1 / 32 ) se dhAtu saMjJA hai| isa sUtra se dhAtu-avayavasambandhI 'am' pratyaya (sup) kA luk ho jAtA hai| (2) kaSTazritaH / kaSTa+am+zrita+su / kaSTazrita+su / kaSTazritaH / yahAM 'kaSTa' aura 'zrita' subanta kA dvitIyA zritAtItagatAtyastaprAptApannaiH' (211/24) se dvitIyA tatpuruSa samAsa hotA hai| isa sUtra se 'kaSTa' aura 'zrita' prAtipadika ke avayava 'am' aura 'su' (sup) pratyaya kA luk ho jAtA hai / 'kaSTazrita' isakI 'kRttaddhitasamAsAzca' ( 1/2/46 ) se punaH prAtipadika saMjJA hokara 'su' Adi pratyayoM kI utpatti hotI hai| (3) sup-su Adi 21 pratyayoM ko 'sup' kahate haiM / zap-pratyayasya (15) adiprabhRtibhyaH zapaH / 72 / Tovi - adi-prabhRtibhya: 5 / 3 zapa: 6 / 1 / sa0-adiH prabhRtiryeSAM te'diprabhRtayaH, tebhyaH - adiprabhRtibhyaH (bahuvrIhi: ) / anu0- luk ityanuvartate / anvayaH-adiprabhRtibhyaH zapo luk / Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-adiprabhRtibhyo dhAtubhya uttarasya zap-pratyayasya lug bhavati I udA0- atti / hanti / dveSTi / AryabhASA-artha- (adiprabhRtibhyaH) dhAtupATha ke adAdigaNa meM paThita dhAtuoM se pare (zapaH) zap-pratyaya kA ( luk) lopa ho jAtA hai| udA0- atti / vaha khAtA hai / hanti / vaha mAratA hai / dveSTi / vaha dveSa karatA hai / siddhi-atti | ad+laT / ad+zap+tip / ad+0+ti / atti / yahAM 'ad bhakSaNe' (adA0pa0) dhAtu se vartamAnakAla meM 'vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se laT pratyaya hai / 'kartari zap' ( 3 / 1 / 68 ) se zap-pratyaya hotA hai| isa sUtra se adAdigaNa kI ad dhAtu se 'zap' pratyaya kA luka ho jAtA hai| vizeSa- pANinIya dhAtupATha meM adAdigaNa kI saba dhAtu dekha leveM / zappratyayasya (bahulam) - (16) bahulaM chandasi / 73 / pa0vi0 - bahulam 1 / 1 chandasi 7 / 1 / anu0 - zapa, luk iti cAnuvartate / anvayaH-chandasi bahulaM zapo luk / artha:-chandasi viSaye zap-pratyayasya bahulaM lug bhavati / udA0-(1) zapo luG na vRtraM hanati / (R0 8 / 89 / 3) / ahiH zayate / (2) zapo luk - trAdhvaM no devAH / (02 / 29 / 6) / AryabhASA - artha - (chandasi ) vedaviSaya meM (zapa: ) zap-pratyaya kA (bahulam ) bahulatA se (luka) lopa hotA hai| udA0- - (1) zapa kA luk nahIM - vRtraM hanati / vaha vRtra ko mAratA hai / ahi: shyte| ahi (sarpa) sotA hai / (2) zapa kA luk - trAdhvaM no devAH / he vidvAno ! tuma hamArA pAlana kro| siddhi - (1) hanati / han+laT / han+zap+tip / hn+a+ti| hnti| yahAM 'hana hiMsAgatyo:' ( adA0pa0) dhAtu se vartamAnakAla meM 'vartamAne laT (3121123) se 'laT' pratyaya hai| 'kartari zap' (312168) se 'zap' pratyaya hai| yaha dhAtu adAdigaNa kI hai / 'adiprabhRtibhyaH zapa:' ( 2/4/72 ) se zap kA luk kahA gayA hai kintu isa sUtra se ukta vaidika prayoga meM 'zap' kA 'luk' nahIM hotA hai| aise hI - zIG svapne' (adA0 A0) se- zayate / Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 523 dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH (2) trAdhvam / trai+loT / trai+shp+dhvm| traa+o+dhvm| bAdhvam / yahAM vidhi Adi arthoM meM trai pAlane' (bhvA0A0) dhAtu se loT ca' (3 / 3 / 162) se loT' pratyaya hai| yahAM vaidika prayoga meM bhvAdi dhAtu se isa sUtra se 'zap' pratyaya kA luk ho jAtA hai| (3) chanda meM bahulavacana se jahAM zap' pratyaya kA luka' vidhAna kiyA gayA hai vahAM luka nahIM hotA hai aura jahAM luk vidhAna nahIM kiyA hai, vahAM luk ho jAtA hai| yaha uparilikhita udAharaNoM meM spaSTa hai| yapratyayasya (17) yaGo'ci c74| pa0vi0-yaGa: 61 aci 71 ca avyayapadam / anu0-luk, bahulam iti caanuvrtte| anvaya:-yaGazca bahulaM lugci| artha:-yaGpratyayasya ca bahulaM lug bhavati, aci pratyaye parataH / udA0-(1) aci-loluva: / popuva: / sanIsraMsa: / danIdhvaMsa: / (2) bahulagrahaNAd anacyapi lug bhavati-zAkuniko lAlapIti / dundubhirvaavdiiti| AryabhASA-artha-(yaGa:) yaG-pratyaya kA (ca) bhI (bahulam) bahulatA se (luk) lopa ho jAtA hai (aci) ac-pratyaya. pare hone pr| udA0-loluvaH / bahuta kaattnevaalaa| popuvaH / bahuta pavitra krnevaalaa| sanIsrasaH / bahuta naSTa krnevaalaa| danIdhvaMsa: / bahuta dhvaMsa krnevaalaa| __yahAM bahula kA grahaNa karane se ac-pratyaya se anyatra bhI yaG-pratyaya kA luk ho jAtA hai-zAkuniko lAlapIti / pakSiyoM kA zikArI bahuta zabda karatA hai| dundubhirvaavdiiti| Dhola bahuta bajatA hai| siddhi-(1) loluvaH / luny+yng| luu+luu+y| lolUya+ac / loluuo+a| lola uvaG+a / loluv+su| loluvaH / yahAM luja chedane (krayAu0) dhAtu se kriyAsamabhihAra artha meM 'dhAtorekAco halAde: kriyAsamabhihAre yaG (3 / 1 / 22) se yaG pratyaya hai| 'sanyaDo:' (6 / 1 / 9) se dhAtu ko dvitva hotA hai| yaGanta loluva' dhAtu se 'nandigrahipacAdibhyo lyuNinyaca:' (3 / 1 / 134) se ac' pratyaya hotA hai| ac-pratyaya ke pare hone para isa sUtra se yaG' Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 kA luk ho jAtA hai / 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se prApta guNa kA na dhAtulope ArdhadhAtuke (11114 ) se niSedha hotA hai / 'aci znudhAtubhruvAM TavoriyaGuvaGauM' (614177) se dhAtu ko 'uvaG ' Adeza ho jAtA hai| (2) 'pUJ pavaneM' (krayA0 u0 ) se 'trasudhvaMsu adha:patane' (bhvA0pa0) se sanIsraMsaH aura danIdadhvaMsaH zabda siddha hote haiN| pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) lAlapIti / lap+yaG / lp+lp+y| l+lp+y| lAlapya+laT / laalpy+shp+tip| laalpy+0+ti| lAlap+0+IT+ti / lAlapIti / yahAM 'lap vyaktAyAM vAci' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat yaG-pratyaya hai| 'dIrgho'kita: ' (7/4/83) se abhyAsa ko dIrgha aura 'yaGo vA' (7 / 3 / 94 ) se IT Agama hotA hai| yahAM bahulavacana se 'ac' pratyaya se anyatra bhI isa sUtra 'yaG' kA luk hogayA hai / yaGluk viSaya ko 'carkarItaM ca' (adAdigaNavArtika) se adAdigaNa meM mAnane se 'adiprabhRtibhyaH zapa:' (2 / 4/72) se 'zap' pratyaya kA bhI luk ho jAtA hai| (4) veda vyaktAyAM vAci' (bhvA0pa0) se vAvadIti / zapaH zluH (17) juhotyAdibhyaH zluH / 75 / pa0vi0 - juhoti - AdibhyaH 5 / 3 zluH 1 / 1 / sa0-juhotirAdiryeSAM te juhotyAdayaH, tebhya:- juhotyAdibhyaH (bahuvrIhi: ) / anu0-zapa ityanuvartate / anvayaH - juhotyAdibhyaH zapaH zluH / artha:- juhotyAdibhyo dhAtubhya uttarasya zap-pratyayasya zlurbhavati / udA0-juhoti / bibheti / nenekti / 1 AryabhASA-artha- (juhotyAdibhyaH) juhoti Adi dhAtuoM se pare (zapa: ) zap-pratyaya kA ( zluH) zlu = lopa hotA hai / udA0 - juhoti / vaha detA hai, khAtA hai, letA hai / bibheti / vaha ddrtaa| nenekti / vaha zuddha karatA/ poSaNa karatA hai| siddhi - (1) juhoti / hu+laT / hu+zap+tip / hu+0+ti / hu+hu+ti / jhu+hu+ti / ju+ho+ti / juhoti / Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 525 yahAM 'hu dAnAdanayo:, AdAne cetyake' (ju0pa0) dhAtu se vartamAnakAla meM 'vartamAne laT' (3121123) se laT-pratyaya hai / 'kartari zap' (3/2/68) se 'zapa' pratyaya hai| isa sUtra se zap kA 'zlu' (lopa) hotA hai| 'zlo' ( 6 |1| 20 ) se dhAtu ko dvitva, 'kuhozcu:' ( 7/4/62 ) se abhyAsa ke ha ko jha aura 'abhyAse carca (8/4/54) se jhako ja hotA hai| (2) 'tribhI bhayeM' (ju0pa0) se - bibheti / 'Nijira zaucapoSaNayo:' (ju0pa0) se-nenikti / (3) pratyaya ke lopa kI 'pratyayasya lukzlulupa:' ( 1 / 1 / 62 ) se luk, zlu aura lup ye tIna saMjJAyeM hotI haiN| (4) pANinIya dhAtupATha ke juhotyAdigaNa meM juhoti (hu) Adi dhAtu dekha leveM / zapaH zluH ( bahulam ) - (18) bahulaM chandasi / 76 / pa0vi0- bahulam 1 / 1 chandasi 7 / 1 / anu0 - zapaH zluriti cAnuvartate / anvayaH-chandasi bahulaM zapaH zluH / artha:-chandasi viSaye bahulaM zap-pratyayasya zlurbhavati / udA0- (1) zapa: zluH- pUrNAM vivaSTi / janimAbibhakti / na ca zapa: zluH- dAti priyANi / dhAti devam / 1 AryabhASA-artha- (chandasi ) vedaviSaya meM (bahulam ) bahulatA se (zapaH) zap-pratyaya kA ( zluH) zlu = lopa hotA hai| 1 udA0 - zap kA zlu- pUrNAM vivaSTi / pUrNA ko cAhatA hai / janimAbibhakti / mAtA-pitA kI sevA karatA hai| (2) zap kA zlu nahIM- dAti priyANi / priya vastuyeM detA hai / dhAti devam / devatA (vidvAn ) kA dhAraNa-poSaNa karatA hai| siddhi - (1) vivaSTi / vaz+laT / vaz+zap+tip / vaza+0+ti / vaz+vaz+ti / vi+vs+ti| vi+vaS+Ti / vivaSTi / yahAM 'vaz kAntau' (adA0pa0) dhAtu se vartamAnakAla meM 'vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se 'laT' pratyaya hai / 'kartari zap' (3 / 1 / 68) se 'zap' pratyaya hai| yaha adAdigaNa kI dhAtu hai ata: 'adiprabhRtibhyaH zapa: ' (2 / 4 / 72) se 'zap' kA 'luka' honA cAhiye kintu chanda meM bahulavacana se 'zap' kA 'zlu' hotA hai| 'zlo' (6 11110) se dhAtu ko dvitva, 'bahulaM Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam chandasi (7 / 4 / 78) se abhyAsa ko itva, vazcabhrasja0' (8 / 2 / 36) se 'z' ko Satva aura 'STunA STuH' (8 / 4 / 41) se Tavarga=ta ko Ta hotA hai| (2) 'bhaja sevAyAm (bhvA0pa0) se-bibhakti / pUrvavat zap' kA elu' hai| (3) dAti / dA+laT / dA+zap+tim / daa+o+ti| daati| yahAM 'DudAne dAne' (adA030) dhAtu se bahula-vacana se 'zap' kA luk' hogayA hai| yaha dhAtu juhotyAdigaNa kI hai, 'juhotyAdibhya: zluH' (2 / 4 175) se zap' kA zlu' honA cAhiye thaa| yaha saba chanda meM bahulavacana kI mahimA hai| (4) DudhAJ dhAraNapoSaNayoH' (ju0u0) se-dhAti / sicpratyayasya (16) gAtisthAghupAbhUbhyaH sicaH prsmaipdessu|77 pa0vi0-gAti-sthA-ghu-pA-bhUbhya: 5 / 3 sica: 61 parasmaipadeSu 7 / 3 / sa0-gAtizca sthAzca ghuzca pAzca bhUzca te gAtisthAghupAbhuva:, tebhya:-gAtisthAghupAbhUbhya: (itretryogdvndv:)| anu0-lugityanuvartate, na zluH / anvayaH-gAtisthAghupAbhUbhya: sico luk parasmaipadeSu / artha:-gAtisthAghupAbhUbhyo dhAtubhya uttarasya sic-pratyayasya lug bhavati, parasmaipadeSu pratyayeSu prt:| udA0-(1) gAti:-agAt (2) sthaa-asthaat| (3) ghuH- (dA)-adAt / (dhA)-adhAt / (4) paa-apaat| (5) bhuu:-abhuut| AryabhASA-artha- (gAtisthAghupAbhUbhya:) gAti, sthA, ghu, (dA, dhA) pA aura bhU dhAtu se pare (sica:) sic pratyaya kA (luk) lopa hotA hai yadi (parasmaipadeSu) parasmaipada pratyaya pare hoN| udA0-(1) gaati-agaat| vaha gyaa| (2) sthaa-asthaat| vaha tthhraa| (3) ghu-(dA)-adAt / usane diyaa| (dhaa)-adhaat| usane dhAraNa-poSaNa kiyaa| (4) pA-apAt / usane piiyaa| (5) bhU-abhUt / vaha thaa| siddhi-(1) agAt / inn+lung| i+nti+l| gaa+sic+tim| a+gA+0t / agaat| Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 527 yahAM iN gatau (adA0pa0) dhAtu se sAmAnya bhUtakAla meM luG' (3 / 2 / 110) se luG' pratyaya hai| li lurDi' (3 / 2 / 43) se cila' pratyaya aura usake sthAna meM le: sic' (3 / 2 / 44) se 'sic' Adeza hai| 'iNo gAluGi' (2 / 4 / 45) se ArdhadhAtuka viSaya meM 'iNa' ke sthAna meM 'gA' Adeza hotA hai| isa setra se 'gA' dhAtu se pare sic-pratyaya kA luk hotA hai| (2) asthaat| 'chA gatinivRttau (bhvaa0p0)| (3) adAt / DudAJ dAne (ju0 u0)| (4) adhAt / DudhAJ dhAraNapoSaNayo:' (ju0u0)| (5) apAt / 'pA pAne' (bhvaa0p0)| (6) abhuut| 'bhU sattAyAm' (bhvaa0p0)| vizeSa-ghu-dAdhA ghvadAp' (1 / 1 / 20) se dA' rUpa aura 'dhA' rUpa dhAtuoM kI ghu' saMjJA kI gaI hai| unakA yahAM grahaNa kiyA jAtA hai| vA sic-pratyayasya (20) vibhASA ghrAdheTzAcchAsaH 78 / pa0vi0-vibhASA 11 ghrA-dheT-zA-chA-sa: 5 / 1 / sa0-ghrAzca dheT ca zAzca chAzca sAzca, eteSAM samAhAro ghrAdheTzAcchAsA:, tasmAt-ghrAdheTzAcchAsa: (samAhAradvandvaH) / anu0-luk sica: parasmaipadeSu itynuvrtte| anvaya:-ghrAdheTzAcchAsa: sico vibhASA prsmaipdessu| artha:-ghrAdheTzAcchAsAbhyo dhAtubhya uttarasya sic-pratyayasya vikalpena lug bhavati, parasmaipadeSu pratyayeSu prt:| udA0-(1) ghrA-aghrAt, aghraasiit| (2) dheT-adhAt, adhaasiit| (3) zA-azAt, ashaasiit| (4) chA-acchAt, acchaasiit| (5) sA-asAt, asaasiit| AryabhASA-artha-(prAdheTzAcchAsa:) ghrA, dheTa, zA, chA aura sA dhAtuoM se pare (sica:) sic-pratyaya kA (vibhASA) vikalpa se (luka) lopa hotA hai (parasmaipadeSu) parasmaipada pratyaya pare hone pr|| udA0-(1) ghrA-aghrAta, aghrAsIt / usane suughaa| (2) dheT-adhAt, adhAsIt / usane piiyaa| (3) zA-azAta, azAsIt / usane chiilaa| (4) chA-acchAt, acchAsIt / usane kaattaa| (5) sA-asAta. asAsIt / usane samApta kiyaa| Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-(1) aghrAt / ghrA+luG / att+ghraa+cli+l| a+ghrA+sic+tim / a+ghrA+o+t / aghraat| yahAM 'ghrA gandhopAdAne (bhvA0pa0) dhAtu se sAmAnya bhUtakAla meM luG' (3 / 2 / 110) se 'luG' pratyaya hai| li luGi' (3 / 2 / 43) se cila-pratyaya aura le: sic (3 / 2 / 44) se cila' ke sthAna meM sic' Adeza hai| isa sUtra se sic' pratyaya kA luk' hotA hai| (2) aghrAsIt / ghraa+lung| att+cil+l| a+ghraa+sic+tip| a+ghrA+iT+ s+iitt+t| a+chaas+ii+t| aghrAsIt / yahAM yamaramanamAtAM sak ca (6 // 3173) se dhAtu ko sak' Agama hotA hai| 'ArdhadhAtukasyeDvalAde:' (7 / 3 / 35) se sic ko iT Agama, 'astisico'prakta (7 / 3 / 96) se t-pratyaya ko IT' Agama aura 'iTa ITi' (7/2/28) se sic ke s kA lopa hotA hai| yahAM vikalpa pakSa meM isa sUtra se 'sic' kA 'luka' nahIM huaa| (2) adhAt, adhAsIt / 'dheT pAne (bhvaa0p0)| (3) azAta, azAsIt / 'zo tanUkaraNe (divaa0p0)| (4) acchAt, acchAsIt / cho chedane (divaa0p0)| (5) asAta, asAsIt / So antakarmaNi' (divaa0p0)| ta+thAs (21) tanAdibhyastathAsoH / 76 / pa0vi0-tana-Adibhya: 5 / 3 ta-thAso: 7 / 2 / sa0-tana AdiryeSAM te tanAdaya:, tebhya:-tanAdibhyaH (bhuvriihiH)| tazca thAs ca tau tathAsau, tayo:-tathAso: (itretryogdvndvH)| anu0-luk, sica:, vibhASA iti caanuvrtte| anvaya:-tanAdibhyo sico vibhASA luk tathAsoH / artha:-tanAdibhyo dhAtubhya uttarasya sic-pratyayasya vikalpena lug bhavati, ta-thAso: pratyayayoH parata: / udA0-(ta)-atata, ataniSTa / asAta, asaniSTa / (thAs)-atathA:, ataniSThAH / asAthA: / asaniSThAH / AryabhASA-artha-(tanAdibhyaH) tana Adi dhAtuoM se pare (sica:) sic-pratyaya kA (vibhASA) vikalpa (luka) lopa hotA hai (ta-thAso:) ta aura thAs pratyaya pare hone pr| Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 526 udA0-(ta)-atata, ataniSTa / usane phailaayaa| asAta, asaniSTa / usane dAna kiyaa| (thAs)-atathA:, atnisstthaaH| tUne phailaayaa| asAthA:, asaniSThAH / tUne dAna kiyaa| siddhi-(1) atata / an+luG / att+tn+cli+l| a+tn+sic+t| a+To+o+t| att| yahAM 'tanu vistAre' (tanA0u0) dhAtu se pUrvavat luG' pratyaya, cli aura sic Adeza hai| isa sUtra se ta-pratyaya pare hone para sic pratyaya kA lopa hotA hai| anudAttopadeza' (6 / 4 / 37) se anunAsika (n) kA lopa hotA hai| (2) ataniSTa / tn+lung| att+tn+cli+t| a+tn+sic+t| a+tn+itt+s+t| atnisstt| yahAM vikalpa pakSa meM isa sUtra se sic' pratyaya kA luk' nahIM hotA hai| ArdhadhAtukasyeDvalAdeH' (7 / 2 / 35) se sic' pratyaya ko iT' Agama, Adeza-pratyayayo:' (8 / 3 / 59) se Satva aura 'STunA STuH' (8 / 4 / 42) se STutva hotA hai| (3) thAs-pratyaya ke rUpa bhI aise hI siddha kreN| (4) asaniSTa / ghaNu dAne (tnaau0)| liT-pratyayasya(22) mantre ghasaharaNazavRdahAvRckRgamijanibhyo leH|80| pa0vi0-mantre 71 ghasa-hara-Naza-vR-ha-Ad-vRca-kR-gamijanibhya: 5 / 3 le: 6 / 1 / sa0-ghasazca harazca Nazazca vRzca dahazca Acca vRj ca kRzca gamizca janizca te ghasajanaya:, tebhya:-ghasa0janibhya: (itretryogdvndv:)| anu0-luk itynuvrtte| anvaya:-mantre ghasa0janibhyo lelRk / artha:-mantre viSaye ghasaharaNazavRdahAvRcakRgamijanibhyo dhAtubhya uttarasya cila-pratyayasya lug bhvti| udA0-(1) ghasa-akSannamImadanta (R0 1 / 82 / 2) / (2) hara-mAharmitrasya tvm| (3) naza-praNaGmaya'sya (R0 1 / 18 / 3) / (4) vR (vRGa, vRJa)-suruco vena Ava: (yaju0 13 (3) / (5) daha-mA na Adhak (R0 6 / 61 / 14) / (6) At-(akArAnta) A prA dyAvApRthivI Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam antarikSam (1 / 115 1) / (7) vRj- mA no asmin mahAdhane parA varSaM (R0 8 75 / 2) / (8) kR-akran karma karmakRta: / (yaju0 3 / 47) / (9) gami-agman (R0 1 121 17) / (10) jani-ajJata vA asya dantA: (e0 7 / 14 / 15) / __ AryabhASA-artha-(mantre) vedaviSaya meM (ghasanjanibhya:) ghasa, hara, naza, va, daha, At=AkArAnta, vRj, kR, gami aura jani dhAtuoM se pare (le:) cila-pratyaya kA (luk) lopa hotA hai| udA0-Upara saMskRtabhASA meM dekha leveN| udAharaNoM ke artha veda meM nirdiSTa pate para dekheN| mantrakhaNDoM kA artha denA sambhava nahIM hai| siddhi-(1) akSan / ad+luG / ghas+t / aT+ghas+cli+l / aghis+o+jhi| a+ghs+anti| a+ghas+ant / a+ghs+an / a+ghS+an / a+gaNa+an / a+ +an / akssn| yahAM 'ada bhakSaNe (adA0pa0) dhAtu se 'luG (3 / 2 / 110) se sAmAnya bhUtakAla meM luG' pratyaya hai| luGsanorghastU (2 / 4 / 37) se 'ada' ke sthAna meM 'ghasla' Adeza hai| li luGi' (3 / 1 / 43) se cila' pratyaya hai| isa sUtra se li' pratyaya kA luk hotA hai| jho'ntaH' (7 / 2 / 3) se jh' ko anta-Adeza, itazca' (3 / 4 / 100) se ikAra kA lopa, saMyogAntasya lopaH' (8 / 2 / 23) se t' kA lopa hotA hai| 'gamahanajana0' (6 / 4 / 92) se ghas' kA upadhA lopa, 'zAsivasighasInAM ca' (8 / 3 / 60) se ghas' ko Satva, (ghaS) jhalAM jaz jhazi se ghs ko jaztva (ga) aura khari ca' (8 / 4 / 55) se gale ko catva (kakSa) hotA hai| (2) mAhaH / haalung| h+li+l| h+o+tip| h+t| ha / haH / yahAM va kauTilye' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat 'luG' aura cila' pratyaya hai| na mAGyoge (6 / 4 / 74) se aD Agama kA niSedha hai| isa sUtra se cila' pratyaya kA luk hotA hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se Dhako guNa (har) 'halDyAbsyo dIrghAta0' (6 / 1 / 68) se 'ta' kA lopa hotA hai| kharavasAnayorvisarjanIyaH' (8 / 3 / 25) se 'ra' ko visarjanIya hotA hai| (3) prANaT / pra+naz+luG / pr+att+nsh+cli+l| pr+a+nsh+o+tip| praa+nsh+t| praa+n+| praa+ndd| prA+naT / prANaT / yahAM Naza adarzane (divA0pa0) dhAtu se pUrvavat luG' aura cli' pratyaya hai| isa sUtra se cila' pratyaya kA luk hotA hai| vazcabhrasja0' (8 / 2 / 36) se naz ko Satva (ne)| 'jhalAM jazo'nte (8 / 2 / 39) se jaztva (naTa) aura vA'vasAne (8 / 4 / 56) Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 531 dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH se cava (naTa) hotA hai| upasargAdasamAse'pi Nopadezasya' (8 / 4 / 14) se Natva hotA hai| (4) Ava: / AG vR+lung| aa+att+vR+cli+l| aa+a+o+tim| aa+v+t| A+va+0 | aavH| yahAM vRJ varaNe (svA0u0) dhAtu se pUrvavat 'luG' aura cila' pratyaya hai| isa sUtra se nti' pratyaya kA luk hotA hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se 'vRJ' ko guNa (var) aura halGayabbhyo dIrghAt0' (6 / 1 / 68) se t' kA lopa hotA hai| (5) dhak / daha+luG / dah+cila+la / daha+o+sip / daha+o+s / daha+0 / dagh / dhagh / dham / dhk| ___ yahAM daha bhasmIkaraNe (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat luG' aura cli' pratyaya hai| isa sUtra se cila' pratyaya kA luk hotA hai| halyAbbhyo dIrghAta0' (6 / 1 / 68) se s' kA lopa hotA hai| 'dAderdhAtorghaH' (8 / 2 / 32) se 'daha' ke ha' ko gh', ekAco vazo bhaS0' (8 / 2 / 37) se 'daha' ke 'd' ko 'dh', 'jhalAM jazo'nte (8 / 2 / 39) se 'gha' ko jas='g' aura 'vA'vasAne (814156) se 'g' ko car 'k' hotA hai| bahulaM chandasyamAGyoge'pi (6 / 4 / 75) se aT Agama nahIM hai| (6) AprAH / AG+prA+luG / aa+att+praa+cli+l| A+prA+o+sip / A+prA+s / aapraaH| yahAM ApUrvaka prA pUraNe (a0pa0) dhAtu se pUrvavat luG' aura 'cli' pratyaya hai| isa sUtra se cli' pratyaya kA luka hotA hai| 'sa"sajuSo ruH' (8 / 2 / 66) se s' ko rutva aura kharavasAnayorvisarjanIya:' (8 / 3 / 15) se visarjanIya hotA hai| (7) vark / vR+luG / vR+cli+| vR+o+tip| v+t| varja+0 / vrg| vrk| yahAM vRjI varjane' (adA0A0/rudhA0pa0/cu030) dhAtu se pUrvavat luG' aura cli' pratyaya hai| isa sUtra se 'cli' pratyaya kA luk hotA hai| pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se vRj' ko guNa (varja), 'halyAbbhyo dIrghAta0' (6 / 2 / 68) se t' kA lopa, co: kuH' (8 / 2 / 30) se j' ko kutva (ga) aura vA'vasAne (814156) se catva (ka) hotA hai| bahulaM chandasyamAGyoge'pi (6 / 4 / 75) se aT Agama nahIM hotA hai| (8) akrn| kR+lung| att+kR+cli+| a+kR+o+jhi| a+kR+anti| a+kR+an / akrn| yahAM 'DukRJ karaNe (tanA030) dhAtu se pUrvavat 'luG' aura 'cli' pratyaya hai| isa sUtra se nti' pratyaya kA luk hotA hai| 'jho'ntaH' (7 / 1 / 3) se jh' ko anta Adeza aura Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 'itazca' (3 / 4 / 100) se ikAra kA lopa hotA hai| 'iko yaNaci (61277) se 'R' ko 'ra' hotA hai| (9) agman / gm+lung| att+gm+cil--| a+gm+o+jhi| a+gm+anti| a+gm+ant| agam+an / aamn| ___ yahAM gamlu gatauM' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat luG' aura 'cli' pratyaya hai| isa sUtra se 'cli' pratyaya kA 'luk' hotA hai| gamahanajana0' (6 / 4 / 92) se gam dhAtu kA upadhA-lopa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (10) ajnyt| jn+lung| att+jn+cli+l| a+jn+jh| a+jn+at| a+jn+at| a+ +at| ajnyt| yahAM janI prAdurbhAve' (divA0A0) dhAtu se pUrvavat 'luG' aura cila' pratyaya hai| isa sUtra se cila' pratyaya kA luk' hotA hai| 'AtmanepadeSvanata:' (7 / 115) se 'jh' ke sthAna meM 'at' Adeza hai| 'gamahanajana0' (6 / 4 / 98) se jan kA upadhA-lopa hotA hai| 'sto: zcunA zcuH' (8 / 4 / 40) se jan' ke n' ko cavarga (j) hotA hai| Ampratyayasya (23) aamH|81| vi0-Ama: 5 / 1 / anu0-luk, leriti caanuvrtte| anvaya:-Amo le k| artha:-Ama uttarasya liT-pratyayasya lug bhavati / udA0-IhAJcakre / uuhaanyckre| AryabhASA-artha-(Ama:) Am pratyaya se pare (le:) liT pratyaya kA (luk) lopa hotA hai| udA0-IhAJcakre / usane ceSTA kii| UhAJcakre / usane vitarka kiyaa| siddhi-(1) IhAJcakre / Ih+liT / iih+aam+li| Ih+Am+0 / iihaam+su| IhAm+0 / iihaam| IhAm+kR+liT / iihaam+k+kR+e| iihaaN+c+kR+e| iihaanyckre| yahAM 'Iha ceSTAyAm (bhvA0A0) dhAtu se anadyatana parokSa bhUtakAla meM parokSe liT' (3 / 2 / 115) se liT pratyaya hai| 'ijAdezca gurumato'nRccha:' (1 / 3 / 36) se Am-pratyaya hotA hai| isa sUtra se liT kA lopa hotA hai| kRJ cAnuprayujyate liTi' (3 / 1140) se Am-pratyaya ke pazcAt liT pare hone para kR' dhAtu kA prayoga hotA hai| Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 533 'Ampratyayavat kRJo'nuprayogasya' ( 1 / 3 / 63 ) se anuprayukta 'kR' dhAtu se Atmanepada aura 'liTastajhayorezirec' (3/4/82 ) se 'ta' ke sthAna meM 'ez' Adeza hotA hai| 'urat' (7/4/66 ) se abhyAsa ke 'jha' ko 'a' aura 'kuhozcuH' (7/4/62) se abhyAsa ke 'k' ko 'c' Adeza hotA hai| (2) UhAMcakre - Uha vitarke (bhvA0A0 ) / pUrvavat / ApaH supazca (24) avyayAdApsupaH / 82 / pa0vi0-avyayAt 5 / 1 Ap-supaH 6 / 1 / sa0-Ap ca sup ca etayoH samAhAra Apsup, tasya-Ap-supaH (samAhAradvandvaH) / anu0 - lug ityanuvartate / anvayaH - avyayAd Apsupo luk / artha::-avyayAd uttarasya Apa: supazca pratyayasya lug bhavati / udA0- ( 1 ) Apa:-tatra zAlAyAm / yatra zAlAyAm / (2) supaH kRtvA / hRtvA / AryabhASA-artha- (avyayAt) avyaya se pare (Ap-supaH) Ap aura sup pratyaya kA (luk) lopa hotA hai| udA0 -(1) Ap-taMtra zAlAyAm / usa zAlA=ghara meM / yatra zAlAyAm / jisa zAlA=ghara meN| (2) sup-kRtvA / krke| hRtvA / haraNa karake / siddhi-tatra / tatra+TAp / tatra+Ap / ttr+| tatra+su / tatra / yahAM 'tatra' zabda kI 'taddhitazcAsarvavibhakti:' ( 1 / 1 / 38 ) se avyaya saMjJA hai / yahAM tatra zabda kA strIliGga zAlA zabda ke sAtha samAnAdhikaraNa bhAva hone se strIliGga kI vivakSA meM 'ajAdyataSTAp' (4/1/4) se 'TAp' pratyaya hotA hai| isa sUtra se 'TAp' (Apa) pratyaya kA lopa ho jAtA hai| aise hI - yatra zAlAyAm / (2) kRtvA / kR + ktvA / kR+tvA / kRtvaa+su| kRtvaa+0| kRtvA / yahAM 'DukRJ karaNe' (tanA0 u0) dhAtu se 'samAnakartRkayoH pUrvakAle ( 3/4/21) sektvA pratyaya hai / ktvAtosunkasunaH' (1 / 2 / 40 ) se ktvA pratyayAnta zabda kI avyaya saMjJA hai| isa sUtra se sup (su) pratyaya kA luk hotA hai| Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 sublukpratiSedhaH (25) nAvyayIbhAvAdato'mRtvapaJcamyAH / 83 / pa0vi0-na avyayapadam avyayIbhAvAt 5 / 1 ata: 5 / 1 am 1 / 1 tu avyayapadam, apaJcamyAH 6 |1 | sa0-na paJcamI iti apaJcamI, tasyA apaJcamyA : ( naJtatpuruSa: ) / anu0 - luk sup iti cAnuvartate / anvayaH - ato'vyayIbhAvAt supo luG na, supastvam, apaJcamyAH / arthaH-adantAd avyayIbhAvAd uttarasya sup-pratyayasya luG na bhavati, supaH sthAne tu am - Adezo bhavati, vibhakti varjayitvA / udA0-kumbhasya samIpamiti upakumbham / upakumbhaM tiSThati / upakumbhaM pazya / pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA - artha - ( ataH ) akArAnta ( avayayIbhAvaH) avyayIbhAva samAsa se pare (supaH) sup pratyaya kA (luk) lopa (na) nahIM hotA hai (tu) apitu sup ke sthAna meM (am ) am - Adeza hotA hai (apaJcamyAH) paJcamI vibhakti ko chor3akara / udA0 - kumbhasya samIpamiti upakumbham / kumbha ke pAsa / upakumbhaM tiSThati / vaha kumbha ke pAsa khar3A hai| upakumbhaM pazya / tU kumbha ke samIpastha ko dekha / siddhi-upakumbham / upakumbha+su / upkumbh+am| upkumbhm| yahAM upa aura kumbha subanta kA 'avyayaM vibhakti0' (2 11 16 ) se avyayIbhAva samAsa hai| avyayIbhAvazca' ( 1 / 1 / 42 ) se avyayIbhAva samAsa kI avyaya saMjJA hai / pUrva sUtra se avyayIbhAva se 'sup' pratyaya kA luk prApta thaa| isa sUtra se sup pratyaya ke luk kA pratiSedha hotA hai aura sup ke sthAna meM 'am' Adeza bhI hotA hai| tRtIyA + saptamI ( bahulam) - (26) tRtIyAsaptamyorbahulam / 84 / pa0vi0-tRtIyA-saptamyoH 6 / 2 bahulam 1 / 1 sa0-tRtIyA ca saptamI ca te tRtIyAsaptamyau, tayo: - tRtIyAsaptamyoH (itaretarayogadvandvaH) / anu0-avyayIbhAvAt, ataH, am iti cAnuvartate / Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH anvayaH-ato'vyayIbhAvAt tRtIyAsaptamyorbahulam am / artha :- adantAd avyayIbhAvAd uttarasyAstRtIyAyAH saptamyAzca vibhakte: sthAne bahulam am - Adezo bhavati / udA0- (1) tRtIyA - upakumbhena kRtam / upakumbhaM kRtam / ( 2 ) saptamI - upakumbhe nidhehi / upakumbhaM nidhehi / 535 AryabhASA - artha - ( ataH ) akArAnta (avyayIbhAvAt ) avyayIbhAva samAsa se pare (tRtIyA - saptamyoH) tRtIyA aura saptamI vibhakti ke sthAna meM (bahulam ) vikalpa se (am) am - Adeza hotA hai| udA0- (1) tRtIyA-kumbhasya samIpamiti upakumbham / upakumbhena kRtena / kumbha ke samIpastha ne kiyaa| upakumbhaM kRtam / artha pUrvavat hai / (2) saptamI - upakumbhe nidhehi / kumbha ke samIpa meM rkh| upakumbhaM nidhehi / artha pUrvavat hai / siddhi - (1) upakumbhena / upkumbh+ttaa| upkumbh+in| upkumbhen| yahAM avyayIbhAva upakumbha zabda se pare isa sUtra se tRtIyA vibhakti kA lopa nahIM hotA hai| (2) upakumbhe / upakumbha+Gi / upakumbha + i / upakumbhe / yahAM isa sUtra se saptamI vibhakti kA lopa nahIM hotA hai| (3) upakumbham / yahAM vikalpa pakSa meM tRtIyA aura saptamI vibhakti ke 'TA' aura 'Gi' pratyaya ke sthAna meM isa sUtra se am - Adeza hotA hai| DAraurasAdezAH luTaH prathamasya DAraurasaH / 85 / pa0vi0 - luTa: 6 | 1 prathamasya 6 / 1 DA - rau- rasaH 1 / 3 / sa0-DAzca rauzca ras ca te - DAraurasa: (itaretarayogadvandvaH) / arthaH-luTaH prathamapuruSasyAdezAnAM sthAne yathAsaMkhyaM DA rau-rasa AdezA bhavanti / udA0 - tip - (DA) - kartA / tas- (rau ) - kartArau / jhi - ( ras ) - kartAraH / AryabhASA - artha - (luTa :) luTlakAra ke (prathamasya ) prathama puruSa ke AdezoM ke sthAna meM yathAsaMkhya (DAraurasaH) DA, rau, ras Adeza hote haiN| Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udaa0-tip-(ddaa)-krtaa| vaha kregaa| ts-(rau)-krtaarau| ve donoM kreNge| jhi-(ras) kartAraH / ve saba kareMge (shv:kl)| siddhi-(1) krtaa| kR+luT / kR+taas+l| kR+taas+tim| kR+taa+ddaa| kR+t+aa| kr+t+aa| krtaa| yahAM DukRJ karaNe (tanA0u0) dhAtu se anadyatana bhaviSyatkAla meM anadyatane luT (3 / 3 / 15) se 'luTa' pratyaya hai| 'syatAsI luluTo:' (3 / 1 / 33) se tAs pratyaya hai| isa sUtra se prathama puruSa ke tip' pratyaya ke sthAna meM DA-Adeza hotA hai| 'DA' pratyaya ke Dit' hone se 'DityabhasyApi Terlopa:' ( ) se tAs' ke Ti-bhAga kA lopa hotA hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se 'kR' ko guNa hotA hai| (2) krtaarau/krtaarH| yahAM tas' ke sthAna meM rau' aura 'jhi' ke sthAna meM ras' Adeza hai| rica' (7 / 4 / 52) se tAs' ke sakAra kA lopa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) kRJ dhAtu ubhayapada hai| Atmanepada ke ta, AtAm, jha ke sthAna meM bhI yathAsaMkhya DA, rau, ras Adeza hote haiN| Atmanepada meM bhI uparilikhita hI rUpa banate haiN| iti zrIyutaparivrAjakAcAryANAm omAnandasarasvatIsvAminAM mahAviduSAM paNDitavizvipriyazAstriNAM ziSyeNa paNDitasudarzanadevAcAryeNa viracite pANinIyASTAdhyAyIpravacane dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH smaaptH| samAptazcAyaM dvitiiyo'dhyaayH| iti prathamo bhaagH| Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam prathamabhAgasya sUtravarNAnukramaNikA sUtrasaMkhyA pRSThAGkA: sUtram pRSThAGkAH sUtram 2 (a) aiuN akathitaM ca 248 406 akartayRNe paMcamI 158 akarmakAcca 165 akarmakAcca 171 akarmakAcca 445 akenobhaviSyadA0 302 akSazalAkA0 58 acaH parasmin0 102 acazca 68 aco'nyAdi Ti 262 accha gatyarthavadeSu 383 ajAdyadantam 502 ajervyaghaJapoH 202 aNAvakarmakAc0 71 aNudit savarNasya0 279 atiratikramaNe ca 316 atyantasaMyoge ca 512 atribhRgukutsa0 1 65 adarzanaM lopaH 20 adaso mAt 521 adiprabhRtibhyaH zapaH 11 adeG guNaH ado jagdhi0 atha zabdAnuzAsanam vyA0zA0 prA0 1 / 1 / 59 1 / 1 / 12 2 / 4 / 72 484 263 ado'nupadeze 441 adhikaraNavAcinazca pra0 sU0 1 1 / 4 / 51 2 / 3 / 24 1 / 3 / 26 1 / 3 / 35 1 / 3 / 45 2 / 3 / 70 2 / 1 // 10 1 / 1 / 56 1 / 2 / 28 1 / 1 / 63 1 / 4 / 69 2 / 2 / 33 2 / 4 156 1 / 3 / 88 1 / 1 / 68 1 / 4195 2 / 1 / 29 2 / 4 / 65 1 / 1 / 2 2 / 4 / 36 1 / 4 / 70 2 / 3 / 68 366 adhikaraNavAcinA ca 463 adhikaraNaitAvattve ca 278 281 244 429 164 453 452 266 389 258 147 306 272 451 375 55 174 37 adhiparI anarthaka adhirIzvare adhizIsthAsAM karma adhIgarthadayezAM karmaNi 260 390 231 321 1 / 4 / 93 1 / 4 / 97 1 / 4 / 46 2 / 3152 1 / 3 / 33 2 / 415 2 / 214 anatyAdhAna urasimanasI 1 / 4 / 75 anabhihite adheH prasahane adhyayanato'viprao adhvaryukraturanapuMsakam 196 anuparAbhyAM kRJaH 193 anupasargAjjJa: 170 anupasargAd vA 241 anupratigRNazca anuryatsamayA anurlakSaNe anuvAde caraNAnAm anekamanyapadArthe anekAlazitsarvasya anorakarmakAt 2 / 3 / 1 anukaraNaM cAnitiparam 1 / 4 / 62 anudAttaDita Atmanepadam 1 / 3 / 92 1 / 3 / 79 1 / 3 / 76 1 / 3 / 43 1 / 4 / 41 sUtrasaMkhyA 2 / 2 / 13 2 / 4 / 15 antaraM bahiryogo0 antaraparigrahe antarAntareNayukte antardhI yenAdarzana0 annena vyaJjanam 2 / 1 / 15 1 / 4 / 47 2 / 4 13 2 12 124 111154 1 / 3 / 49 1 / 3 / 35 1 / 4 / 65 2 / 3 / 4 1 / 4 / 28 2 / 1 / 34 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 375 259 AdarAnAdara 538 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam pRSThAkA: sUtram pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA 311 anyapadArthe ca saMjJAyAm 2 / 1 / 21 499 asterbhUH 2 / 4 / 52 409 anyArAditara0 2 // 3 // 29 128 asmado dvayozca 1259 478 apathaM napuMsakam 2 / 4 / 30 286 asmadyuttamaH 1 / 4 / 107 303 apaparibahira0 2112 (A) 274 apaparI varjane 1 / 4 / 88 211 AkaDArAdekAsaMjJA 1141 392 apavarge tRtIyA 2315 232 AkhyAtopayoge 114139 171 apahanave jJa: 13 / 44 519 AgastyakauNDinya0 2 / 470 409 apAdAne paJcamI 2 / 3 / 28 168 AGa udgamane 1340 191 apAd vadaH 1373 154 AGo do'nAsyaviharaNe 1 / 3 / 20 281 api: padArthasambhAvana 1 / 4 / 16 156 ADo yamahanaH . 13128 113 apRkta ekAlpratyaya: 1 / 2 / 41 304 AG maryAdAbhividhyoH 2 / 1 / 13 324 apetApoDhamukta0 21138 AG maryAdAvacane 1 / 4 / 89 245 abhinivizazca 114 / 47 492 AtmanepadeSvanyatarasyAm 2 / 4 / 44 197 abhipratyatibhya: kSipaH 1380 AdarAnAdarayo: sdstii1|4|63 277 abhirabhAge 1 / 4 / 91 73 Adirantyena sahetA 1170 372 amaivAvyayena 2 / 2 / 20 141 AdirbiTuDavaH 135 226 ayasmayAdIni chandasi 1 / 4 / 20 54 Ade: parasya 1153 116 arthavadadhAturapratyaya:0 1 / 4 / 45 26 Adyantavadekasmin 11 / 20 358 ardhaM napuMsakam 2 / 2 / 2 Adyantau Takitau 1 / 4 / 45 479 ardharcA: puMsi ca 2 / 4 / 31 244 AdhAro'dhikaraNam 1 / 4 / 45 53 alo'ntyasya 1152 532 2 / 4181 69 alo'ntyAt pUrva upadhA 1164 184 Ampratyayavat kRjo0 1 / 3 / 63 384 alpAntaram 2 / 2 / 34 421 AyuktakuzalAbhyAM0 2 / 3 / 40 avAdgraH 1351 484 ArdhadhAtuke 2 / 4 / 35 296 avyayaM vibhaktisamIpa0 216 431 AziSi nAtha: 2 // 354 533 avyayadApsupaH 20482 296 avyayIbhAva: 215 12 iko guNavRddhI 113 43 avyayIbhAvazca 11 / 40 86 iko jhal 129 466 avyayIbhAvazca 2 / 4 / 18 46 igyaNaH samprasAraNam 1145 472 azAlA ca 2 / 4 / 24 iGazca 2 / 4 / 48 80 asaMyogAllikit 125 507 iJa: pracAm 2 / 4 / 60 262 astaM ca 1 / 4 / 68 493 iNo gA luGi 2 / 4 / 45 AmaH Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamabhAgasya sUtravarNAnukramaNikA 536 pRSThAGkA: sUtram sUtrasaMkhyA / pRSThAGkA: sUtram sUtrasaMkhyA 152 itretraanyo'nyoppdaacc1|3|16 | 273 upo'dhike ca 1 / 4 / 87 404 itthaMbhUtalakSaNe 2 / 3 / 21 436 ubhayaprAptau karmaNi 2 / 3 / 66 480 idamo'nvAdeze0 2 / 4 / 32 52 uraNa raparaH 1150 121 idgoNyA: 1 / 2 / 50 88 uzca 1 / 2 / 12 82 indhibhavatibhyAM ca 1 / 2 / 6 101 UkAlo'jjhasvadIrghapluta: 1 / 2 / 27 24 IdUtau ca saptamyarthe 11 / 18 256 UryAdicviDAcazca 1 / 4 / 61 19 IdUded dvivacanaM pragRhyam 1 / 1 / 11 (R) 362 ISadakRtA 2 / 27 2 Rluk pra0 sU0 2 2 eo pra0 sU0 3 427 ekavacanaM sambuddhiH 2 / 3 / 49 115 ekavibhakti cApUrva0 1 / 2 / 44 107 ekazruti dUrAt sambuddhau 1 / 2 / 33 76 eG prAcyAM deze 1174 49 eca iAghrasvAdeze 11 / 47 481 etadastratasostratasau0 2 / 4 / 33 413 enapA dvitIyA 2 / 3 / 31 2 aioc pra0 sU0 4 (o) 103 uccairudAtta: 1 / 2 / 29 109 uccastarAM vA vaSaTkAra: 1 / 2 / 35 23 utra U~ 1117 177 udazcara: sakarmakAt 11353 112 udAttasvaritaparasya0 1 / 2 / 40 95 udupadhAdbhAvAdikarma0 1 / 2 / 21 157 udo'nUrdhvakarmaNi 1 / 3 / 24 156 udvibhyAM tapaH 1 / 3 / 37 518 upakAdibhyo'nya0 2 / 4 / 69 468 upajJopakramaM tadAdyA0 2 / 4 / 21 139 upadeze'janunAsika it 1 / 3 / 2 371 upapadamatiG 2 / 2 / 19 168 upaparAbhyAm 1 / 3 / 39 339 upamAnAni sAmAnya0 2 / 155 340 upamitaM vyAghrAdibhi:0 2 / 156 255 upasargAH kriyAyoge 114 159 381 upasarjanaM pUrvam 2 / 2 / 30 199 upAcca 13 // 84 265 upAje'nvAje 1473 179 upAdyama: svakaraNe 1 / 3 / 56 158 upAnmantrakaraNe 1 / 3 / 25 246 upAnvadhyAGvasa: 1 / 4 / 48 / 22 ot 1115 387 kaDArA: karmadhAraye 2 / 2 / 38 261 kaNemanasI zraddhApratIghAte 1 / 4 / 66 347 katarakatamau jAti0 2163 5 kapay pra0 sU0 12 414 karaNe ca stokAlpa0 2 / 3 / 33 150 kIra karmavyatihAre 13 14 368 kartari ca 2 / 2 / 16 247 karturIpsitatamaM karma 1 / 4 / 49 402 kartRkaraNayostRtIyA 2 / 3 / 18 Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 gatizca 540 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam pRSThAkA: sUtram . sUtrasaMkhyA | pRSThAGkA: sUtram sUtrasaMkhyA 319 kartRkaraNe kRtA bahulam 2 / 1 / 32 _42 ktvAtosunkasuna: 1 / 1 / 39 438 kartRkarmaNo: kRti 2 / 3 / 65 396 kriyArthopapadasya ca0 2 / 3 / 14 167 kartRsthe cAzarIre karmaNi 1 / 3 / 37 155 krIDo'nusamparibhyazca 1 / 3 / 21 233 karmaNA yamabhipraiti0 1 / 4 / 32 krudhaduheAsUyA0 1 / 4 / 37 366 karmaNi ca 2 / 2 / 14 238 krudhadruhorupasRSTayo0 1 / 4 / 38 389 karmaNi dvitIyA 2 / 3 / 2 456 kSudrajantava: 2048 394 karmapravacanIyukte dvitIyA 2 / 3 / 8 331 kSepe 2 / 1 / 47 271 karmapravacanIyA: 1 / 4 / 83 228 kArake 1 / 4 / 23 314 khaTvA kSepe 21 / 26 316 kAlA: 2 / 1 / 28 5 khaphachaThathacaTatav pra0 sU0 11 361 kAlA: parimANinA 225 391 kAlAdhvanoratyantasaMyoge 2 / 3 / 5 249 gatibuddhipratyavasAnArtha0 1 / 4 / 52 126 kAlopasarjane ca tulyam 1 / 2 / 57 256 1 / 4 / 60 348 kiM kSepe 2 / 1 / 64 397 gatyarthakarmaNi dvitIyA0 2 / 3 / 12 370 kugatiprAdayaH 2 / 2 / 18 162 gandhanAvakSepaNa0 1 / 3 / 32 338 kutsitAni kutsanaiH 2153 458 gavAzvaprabhRtIni ca 2 / 4 / 11 353 kumAra: zramaNAdibhiH 2170 77 gAGkuTAdibhyo'JNinDit 121 430 kRtraH pratiyatne 2 / 3 / 53 495 gAG liTi 2 / 4 / 49 117 kRttaddhitasamAsAzca 1 / 2 / 46 526 gAtisthAghupAbhUbhya:0 2 / 4 / 77 352 kRtyatulyAkhyA ajAtyA 2 / 1 / 67 188 gRdhivaJcyo : pralambhane 1 / 3 / 69 446 kRtyAnAM kartari vA 2 / 3 / 71 119 gostriyorupasarjanasya 1 / 2 / 48 kRtyairadhikArthavacane 2 / 1 / 33 136 grAmyapazusaMgheSvataruNeSu0 1 / 2 / 73 328 kRtyairRNe 2 / 1 / 43 438 kRtvo'rthaprayoge0 2 / 3 / 64 486 ghaJapozca 2 / 4 / 38 kRnmejantaH 11 / 38 14 kDiti ca 1 / 15 54 Dicca 1 / 1952 29 taktavatU niSThA 1 / 2 / 25 294 Diti hrasvazca 1146 440 ktasya ca vartamAne 2 / 3 / 67 365 ktena ca pUjAyAm 2 / 2 / 12 501 cakSiDa: khyAJ 2 / 4 / 54 344 ktena naviziSTenAnaJ 2 / 1 / 60 447 caturthI cAziSyAyuSya0 2 / 3 / 73 330 ktenAhorAtrAvayavAH 2 / 1 / 45 322 caturthI tadarthArtha 2 / 1 / 36 373 ktvA ca 2 / 2 / 22 398 caturthI sampradAne 2 // 3 // 13 32 (ca) Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 prathamabhAgasya sUtravarNAnukramaNikA 541 pRSThAGkA: sUtram sUtrasaMkhyA | pRSThAGkA: sUtram sUtrasaMkhyA 436 caturthyartha bahulaM chandasi 2 / 3 / 82 354 catuSpAdo garbhiNyA 2171 283 taGAnAvAtmanepadam 1 / 4 / 100 254 cAdayo'sattve 1 / 4 / 57 312 tatpuruSaH 21 / 22 380 cArthe dvandvaH 2 / 2 / 29 114 tatpuruSaH samAnAdhikaraNa:0 1 / 2 / 42 143 cuTU 1137 467 tatpuruSo'nakarmadhAraya: 2 / 4 / 19 252 tatprayojako hetuzca 1 / 4 / 55 270 chandasi pare'pi 1 / 4 / 81 331 tatra 21146 129 chandasi punarvasvo0 11261 378 tatra tenedamiti sarUpe 2 / 2 / 27 470 chAyA bAhulye 2 / 4 / 22 247 tathAyuktaM cAnIpsitam 114 150 123 tadaziSyaM saMjJApramAtvAt 1 / 2 / 53 232 janikartuHprakRtiH 1 / 4 / 30 ___39 taddhitazcAsarvavibhaktiH 1 / 1 / 37 4 jabagaDadaz pra0 sU0 10 335 taddhitArthottarapada0 2151 454 jAtiraprANinAm 21416 509 tadrAjasya bahuSu0 2 / 4 / 62 127 jAtyAkhyAmekasmin0 1 / 2 / 58 tanAdibhyastathAsoH 2 / 4 / 79 432 jAsiniprahaNanATakrAtha0 2 / 3 / 53 72 taparastatkAlasya 11 / 69 26 taraptamapau ghaH 1 / 1 / 21 269 jIvikopaniSadA0 14179 225 tasau matvarthe 1 / 4 / 19 524 juhotyAdibhyaH zluH 2 / 4 / 75 70 tasmAdityuttarasya 1166 179 jJAzrusmRdRzAM sanaH 1357 70 tasminniti nirdiSTe0 1165 428 jJo'vidarthasya karaNe 3 / 3 / 51 146 tasya lopaH 139 105 tasyAdita udAtta0 1 / 2 / 32 4 jhabhan pra0 sU0 8 285 taanyekvcn01|4|102 516 tikakitavAdibhyo dvandve 2 / 4168 3 umaGaNanam pra0 sU0 7 284 tiGastrINitrINi0 1 / 4 / 101 264 tiro'ntau 14 / 71 29 Dati ca 11 / 25 308 tiSThadguprabhRtIni ca 2 / 1 / 17 130 tiSyapunarvasvornakSatra0 1 / 2 / 63 192 Nicazca 11374 400 tumacca bhAvavacanAt 2 / 3 / 15 186 NeraNau yatkarma 1 / 3 / 67 447 tulyArthairatulopamA0 2 / 3 / 72 493 Nau gamibodhane 2 / 4 / 46 18 tulyAsyaprayatnaM savarNam 119 498 Nau ca saMzcaDoH 2 / 4 / 51 / 367 tRjakAbhyAM kartari 2 / 2 / 15 504 NyakSatriSiJito0 2 / 4 / 58 / 390 tRtIyA ca hozcachandasi 2 / 3 / 3 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtram 542 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam pRSThAGkA: sUtram sUtrasaMkhyA | | pRSThAkA: sUtram sUtrasaMkhyA 317 tRtIyA tatkRtArthena0 2 / 130 63 dvivacane'ci 21159 372 tRtIyAprabhRtInyatarasyAm 2 / 2 / 21 227 dvayekayordvivacanaikavacane 1 / 4 / 22 272 tRtIyArthe 1 / 4 / 85 534 tRtIyA saptamyorbahulam 2 / 4 / 84 236 dhAreruttamarNaH 1 / 4 / 35 32 tRtIyA samAse 11129 228 dhruvamapAye'pAdAnam 1 / 4 / 24 99 tRSimRSikRze: kAzyapasya 1 / 2 / 25 328 dhvAkSeNa kSepe 21142 379 tena saheti tulyayoge 2 / 2 / 28 270 te prAg dhAto: 1 / 4 / 80 221 na: kye 1 / 4 / 15 75 tyadAdIni ca 1173 93 na ktvA seTa 12 / 18 136 tyadAdIni sarvairnityam 1 / 2 / 72 425 nakSatre ca lupi 2 / 3 / 45 151 na gatihiMsArthebhyaH 11315 178 dANazca sA ceccaturthyartha 1 / 3 / 55 515 na gopavanAdibhyaH 2 / 4 / 67 25 dAdhA dhvadAp 1119 361 naJ 2 / 26 334 divasaMkhye saMjJAyAm 2150 508 na taulavalibhyaH 2 / 4 / 61 377 diGnAmAnyantarAle 2 / 2 / 26 463 na dadhipayaAdIni 2 / 4 / 14 242 divaH karma ca 1 / 4 / 43 310 nadIbhizca 2 / 1 / 20 434 divastadaryasya 2 / 3 / 58 13 na dhAtulopa ArdhadhAtuke 11 / 4 16 dIdhIvevITAm 116 363 na nirdhAraNe 2 / 2 / 10 298 dIrgha ca 11412 58 na padAntadvirvacana0 1157 416 dUrAntikArthebhyo0 23 / 35 203 na pAdamyADyamA0 1 / 3 / 89 415 dUrAntikArtha:0 2 / 3 / 34 134 napuMsakamapuMsakenai0 1 / 2 / 69 111 devabrahmaNoranudAtta: 1 / 2 / 38 ___32 na bahuvrIhau 1129 206 yudbhyo luGi 1 / 3 / 91 400 nama: svastisvAhA0 2 / 3 / 16 449 dvandvazca prANitUrya0 2 / 4 / 2 68 na lumatAGgasya 1162 383 dvandve ghi 2 / 2 / 32 442 na lokAvyayaniSThA0 213 / 69 33 dvandve ca 1130 140 na vibhaktau tusmAH 1 / 3 / 4 449 dvigurekavacanam 2 / 4 / 1 44 na veti vibhASA 11 / 43 312 dviguzca 2 / 123 110 na subrahmaNyAyAM0 12 // 37 482 dvitIyA TaussvenaH 204134 19 nAjjhalau 11 / 10 359 dvitIyatRtIyacaturtha0 2 / 2 / 3 180 nAnorja: 11358 435 dvitIyA brAhmaNe 2 / 3 / 60 533 nAvyayIbhAvAda0 2 / 4 / 83 313 dvitIyA zritAtIta0 21 / 24 / 201 nigaraNacalanArthebhyazca 1387 Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 357 pani 240 prathamabhAgasya sUtravarNAnukramaNikA 543 pRSThAkA: sUtram sUtrasaMkhyA | pRSThADkA: sUtram sUtrasaMkhyA 268 nityaM hastepANAvupayamane 1 / 4 / 77 475 pUrvavadazvavaDavau 2 / 4 / 27 369 nityaM krIDAjIvikayoH 2 / 2 / 17 318 pUrvasadRzasamonArtha0 21 / 31 21 nipAta ekAjanAG 1114 342 pUrvAparaprathamacarama0 2158 386 niSThA 22 // 36 pUrvAparAdharottarameka0 2 / 2 / 1 93 niSThA zIvidi0 1219 413 pRthagvinAnAnAbhi0 2 / 3 / 32 161 nisamupavibhyo haH 1 / 3 / 30 506 pailAdibhyazca 2 / 4 / 59 104 nIcairanudAtta: 1 / 2 / 30 348 poTAyuvatistoka0 2165 213 neyaDuvaGsthAnAvastrI 114 / 4 156 prakAzanastheyAkhyayozca 1 / 3 / 23 153 nervizaH 1 / 317 277 pratiH pratinidhipratidAnayo: 1 / 4 / 92 97 nopadhAtthaphAntAdvA 1 / 2 / 23 396 pratinidhipratidAne ca0 2 / 3 / 11 67 pratyayalope pratyayalakSaNam 1 / 1 / 62 422 paJcamI vibhakte 2 / 3 / 42 66 pratyayasya luzlulupaH 1160 323 paJcamI bhayena 2137 180 pratyAGbhyAM zruva: 1 / 3 / 59 395 paJcamyapAGparibhiH 2 / 3 / 10 pratyAbhyAM zruva: pUrva0 1 / 4 / 40 296 pati: samAsa eva 148 34 prathamacaramatayAlpA0 11 // 32 291 para: sannikarSaH sNhitaa1|4|109 114 prathamAnirdiSTaM samAsa0 1 / 2 / 43 474 paravalliGga dvandva0 2 / 1 / 26 125 pradhAnapratyayArthavacana0 1 / 256 230 parAjerasoDhaH 1 / 4 / 26 prazaMsAvacanaizca 2166 243 parikrayaNe sampradAna0 1 / 4 / 44 424 prasitotsukAbhyAM0 2 / 3 / 44 153 parivyavebhyaH kriya: 1 / 3 / 18 288 prahAse ca manyopapade0 1 / 4 / 106 197 parema'SaH 1382 295 prAk kaDArAt samAsaH 21 / 3 332 pAtresammitAdayazca 21148 253 prAgrIzvarAnnipAtAH 11456 339 pApANake kutsitaiH 2154 prAtipadikArthaliGga0 2 / 3 / 46 308 pAre madhye SaSThyA vA 2118 255 prAdaya: 1 / 4 / 58 135 pitA mAtrA 1 / 270 197 prAdvahaH 11381 133 pumAn striyA 1267 268 prAdhvaM bandhane 11478 261 puro'vyayam 1 / 4 / 67 360 prAptApanne ca dvitIyayA 2 / 2 / 4 96 pUDa: ktvA ca 12 / 22 436 preSyabruvohaviSo0 2 / 3 / 61 364 pUraNaguNasuhitArtha0 2 / 2 / 11 184 propAbhyAM yujirayajJa0 1 / 3 / 64 233 pUrvakAlaikasa0 2149 169 propAbhyAM samarthAbhyAm 1 / 3 / 42 35 pUrvaparAvaradakSiNo0 1133 183 pUrvavatsanaH 1 / 3 / 62 / 128 phalgunIproSThapadAnAM0 1 / 2 / 60 350 425 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 pRSThAGkA: sUtram (ba) 27 bahugaNavatuDati saMkhyA 487 bahulaM chandasi 522 bahulaM chandasi 525 bahulaM chandasi 227 bahuSu bahuvacanam 514 bahvRca iJaH prAcya0 200 budhayudhanaza 500 bruvo vaci: (bha) 322 bhakSyeNa mizrIkaraNam 148 bhAvakarmaNoH 173 bhAsanopasaMbhASA0 bhItrArthAnAM bhayahetuH bhIsmyorhetubhayeH bhujo'navane 229 187 186 233 138 260 134 pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam bhuvaH prabhavaH bhUvAdayo dhAtavaH bhaSaNe'lam bhrAtRputrau svasR0 (ma) madhye pade nivacane ca sUtrasaMkhyA pRSThAGkA: sUtram 1 / 1 / 22 214 130 2 / 4 / 73 2 / 4 / 76 1 / 4 / 21 2 / 4 / 66 1 / 3 / 86 214153 2 / 1 / 35 1 / 3 / 13 1 / 3 / 47 1 / 4 / 25 1 / 3 / 68 1 / 3 / 66 1 / 4 / 31 1 / 3 / 1 1 / 4 / 64 1 / 2168 1 / 4 176 2 / 4 180 267 529 mantre ghasaraNaza0 401 manyakarmaNyanAdare0 2 / 3 / 17 355 mayUrasaMkhyakAdayazca 2 / 1 / 72 190 mithyopapadAt kRJo0 1 / 3 / 71 48 midaco'ntyAt paraH 1 / 1 / 46 17 mukhanAsikAvacano'nunAsikaH 1 / 1 / 8 83 mRDamRdhagudha0 11217 94 mRSastitikSAyAm 182 mriyaterluGliGozca 1 / 2 / 20 1 / 3 / 61 523 224 437 107 511 422 146 300 91 510 219 394 418 307 363 301 351 287 212 74 404 457 124 100 381 477 239 234 430 84 (ya) yo'ci ca 214174 1 / 4 / 98 2 / 3 / 63 yajJakarmaNyajapanyUGkha0 1 / 2 / 34 2 / 4 / 64 yaci bham yajezca karaNe yaJaJozca yatazca nirdhAraNam 2 / 3 / 41 yathAsaMkhyamanudezaH samAnAm 1 // 3 // 10 2 / 1 // 7 dRzye yamo gandha yaskAdibhyo gotre yasmAt pratyayavidhi0 yasmAdadhikaM yasya0 yasya ca bhAvena0 yasya cAyAmaH yAjakAdibhizca yAvadavadhAraNe yuvAkhalatipalita0 yuSmadyupapade samAnA0 yUstryAkhyau nadI yena vidhistadantasya yenAGgavikAraH yeSAM ca virodha: 0 yogapramANe catadabhAve0 (ra) ralo vyupadhAd0 sUtrasaMkhyA rAjantAdiSu param rAtrAnAhA: puMsi rAdhIkSyoryasya0 1 2 / 15 2 / 4 / 63 1 / 3 / 13 2 / 3 / 9 2 / 3 / 37 2 / 1 / 16 2 / 2 / 9 21118 1 / 2 / 26 2 / 2 / 31 2 / 4 / 29 1 / 4 / 39 1 / 4 / 33 rucyarthAnAM prIyamANaH rujArthAnAM bhAvavacanA0 2 / 3 / 54 rudavidamuSagrahi0 1 / 2 / 28 2 / 1 / 67 1 / 4 / 105 1 / 4 / 3 111171 2 / 3 / 20 214 19 1 / 2 / 57 Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamabhAgasya sUtravarNAnukramaNikA 545 pRSThAkA: sUtram sUtrasaMkhyA | pRSThAkA: sUtram sUtrasaMkhyA 199 vibhASA'karmakAt 1385 3 laN pra0 sU06 264 vibhASA kRtri 1472 283 la: parasmaipadam 1 / 4 / 99 282 vibhASA kRji 1 / 4 / 98 276 lakSaNetthaMbhUtAkhyAna0 1 / 4 / 90 407 vibhASA guNe'striyAm 2 / 3 / 25 305 lakSaNenAbhipratI0 2 / 1 / 14 527 vibhASA ghrAdheTa0 214178 144 lazkvataddhite 138 109 vibhASA chandasi 1 / 2 / 36 87 liGsicAvAtmanepadeSu 1 / 2 / 11 34 vibhASA jasi 1131 488 liTyanyatarasyAm 2 / 4 / 40 __31 vibhASA diksamAse bahuvrIhau 11 / 27 189 liya: sammAnana0 113 / 70 496 vibhASA luGluDoH 2 / 4 / 50 120 luk taddhitaluki 1259 175 vibhASA vipralApe 1 / 3 / 50 491 luGi ca 2 / 4 / 43 459 vibhASA vRkSamRga0 2 / 4 / 12 485 luGsanorghastR 2 / 4 / 37 464 vibhASA samIpe 2 / 4 / 16 535 luTa: prathamasya ddaaraurs:2|4|85 473 vibhASA senAsurA0 2 / 4 / 25 208 luTi ca klRpaH 1 / 3 / 93 194 vibhASopapadena pratIyamAne 1 / 377 121 lupi yuktavad 1 / 251 91 vibhASopayamamane 1 / 216 123 lub yogAprakhyAnAt 1 / 2 / 54 434 vibhASopasarge 2 / 3 / 59 79 vibhASorNo: 1.23 98 vaJciluJcyatazca 1 / 2 / 24 291 virAmo'vasAnam 1 / 4 / 110 353 varNo varNena 2 / 169 130 vizAkhayozca 1 / 262 205 vA kyaSaH 1 / 3 / 90 455 viziSTaligo ndiidesho02|4|7 89 vA gama: 1213 341 vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam 2157 213 vA'mi 1 / 4 / 5 122 vizeSaNAnAM cAjAteH 1 / 2 / 52 503 vA yau 2 / 4 / 57 230 vAraNArthAnAmIpsitaH 1 / 4 / 27 167 vRttisargatAyaneSu kramaH 1 / 3 / 38 501 vA liTi 2 / 4 / 55 9 vRddhirAdec 1 / 11 386 vA''hitAgnyAdiSu 2 / 2 / 37 75 vRddhiryasyAcAmAdistavRddham 1 / 1 / 72 78 vija iT 1 / 2 / 2 132 vRddho yUnA tallakSaNa0 1 / 2 / 65 154 viparAbhyAM je: 1 / 3119 207 vRdbhya: syasano: 1 / 3 / 92 462 vipratiSiddhaM cA0 2 / 4 / 13 346 vRndArakanAgakuJjaraiH0 2162 211 vipratiSedhe paraM kAryam 1 / 4 / 2 169 ve: pAdaviharaNe 1 / 3 / 41 286 vibhaktizca 1 / 4 / 104 164 ve: zabdakarmaNaH 16 / 34 303 vibhASA 2 / 1 / 11 / 489 vejho vayi: 2 / 4 / 41 Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 pRSThAGkA: sUtram sUtrasaMkhyA 174 vyaktavAcAM samuccAraNe 1 / 3 / 48 271 vyavahitAzca 1 / 4 / 82 433 2 / 3 / 57 198 vyAGaparibhyo ramaH 1 / 3 / 83 vyavahRpaNoH samarthayoH (za) 181 zadeH zitaH 5 43 457 21 ze 195 zeSAt kartari parasmaipadam 1 / 3 / 78 290 zeSe prathamaH 1 / 4 / 108 295 zeSo ghyasakhi 1 / 4 / 7 374 zeSo bahuvrIhiH 2 / 2 / 23 343 zreNyAdaH kRtAdibhiH 2 / 1 / 59 235 zlAghahanusthA0 1 / 4 / 34 135 zvasuraH zvazrvA 1 / 2 / 71 (Sa) 1 / 3 / 60 zaSasar pra0 sU0 13 zi sarvanAmasthAnam 1 / 1 / 41 zUdrANAmaniravasitAnAm 2 / 4 / 10 1 / 1 / 13 142 362 SaSThI 419 SaSThI cAnAdare 2 / 3 / 38 296 SaSThIyuktazchandasi vA 1 / 4 / 9 428 SaSThI zeSe 2 / 3 / 50 1 / 1 / 48 2 / 3 / 26 2 / 3 / 30 1 / 1 / 23 SaH pratyayasya 50 SaSThI sthAneyogA 407 SaSThI hetuprayoge 411 SaSThyatasarthapratyayena 28 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam SNAntA SaT (sa) saMyoge guru saMkhyAvyayAsannA0 297 376. 337 saMkhyApUrvI dvigu: saMkhyA vaMzyena 309 1 / 3 / 6 2 / 2 / 8 1 / 4 111 2 / 2 / 25 2 / 1152 2 / 1 / 52 pRSThAGkA: sUtram sUtrasaMkhyA 467 saMjJAyAM kanyozInareSu 2 / 4 / 20 326 saMjJAyAm 2 / 1 / 44 405 saMjJo'nyatarasyAM karmaNi 2 / 3 / 22 465 2 / 4 / 17 494 2 / 4 / 47 345 393 385 326 417 471 185 176 293 156 177 105 192 160 172 22 426 165 131 408 30 403 294 266 241 sanapuMsakam sani ca sanmahatparamo0 2 / 1 160 saptamIpaJcamyau kAraka0 2 / 3 / 7 saptamIvizeSaNe bahuvrIhau 2 13 135 saptamI zauNDai: 2 / 1 / 40 saptamyadhikaraNe ca 2 / 3 / 36 sabhA rAjAmanuSyapUrvA 2 / 4 / 23 1 / 3 / 65 1 / 3 / 52 2 / 1 / 1 1 / 3 / 22 1 / 3 / 54 1 / 2 / 31 1 / 3175 1 / 3 / 29 1 / 3 / 46 1 / 1 / 16 2 / 3 / 47 1 / 3 / 36 1 / 2 / 64 samaH kSNuvaH samaH pratijJAne samarthaH padavidhi: samavapratibhyaH sthaH samastRtIyAyuktAt samAhAraH svaritaH samudAGbhyo0 samo gamyRcchibhyAm sampratibhyAmanAdhyAne sambuddhau zAkalyasye 0 sambodhane ca sammAnanotsaJjana0 sarUpANAmekazeSa0 sarvanAmnastRtIyA ca sarvAdIni sarvanAmAni sahayukte'pradhAne saha supA sAkSAtprabhRtIni ca sAdhakatamaM karaNam 423 427 sAmantritam sAdhunipuNAbhyA0 2 / 3 / 37 1 / 1 / 26 2 / 3 / 19 2 / 1 / 4 1 / 4 / 74 1 / 4 / 42 2 / 3 / 43 2 / 3 / 48 Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamabhAgasya sUtravarNAnukramaNikA 547 220 pRSThAGkA: sUtram sUtrasaMkhyA / pRSThAkA: sUtram sUtrasaMkhyA 315 sAmi 2 / 1 / 27 314 svayaM ktena 2 / 1 / 24 80 sArvadhAtukamapit 1 / 2 / 4 / 190 svaritajita: karba 1372 222 siti ca 1 / 4 / 16 38 svarAdinipAtamavyayam 11 / 26 327 siddhazuSkapakvabandhaizca 21 / 41 / 111 svaritAtsahitAyAma0 11 / 39 279 suH pUjAyAm 1 / 4 / 94 147 svaritenAdhikAraH 1311 44 suDanapuMsakasya 11 / 44 223 svAdiSvasarvanAmasthAne 1 / 4 / 17 286 supaH 1 / 4 / 103 420 svAmIzvarAdhipati0 2 / 3 / 39 520 supo dhAtuprAtipadikayo: 2 / 4 / 71 suptiGantaM padam 1 / 4 / 14 90 hana: sic 1 / 2 / 14 301 sup pratinA mAtrArthe 219 490 hano vadha liGi 2 / 4 / 42 294 subAmantrite parAGgavat0 2 / 3 / 2 3 hayavaraTa pra0 sU05 325 stokAntikAdUrArtha0 2 / 1 / 39 pra0 sU0 14 132 strI puMvacca 1 / 2 / 66 halantAcca 1 / 2 / 10 92 sthAdhvoricca 1217 139 halantyam 133 56 sthAnivadAdezo'nalvidhau 1 / 1 / 55 17 halo'naptarA: saMyogaH 117 sthAne'ntaratamaH 11 / 49 273 hIne 114186 162 spardhAyAmAGa: 13 // 31 251 hRkoranyatarasyAm 1 / 4 / 53 237 spRherIpsitaH 1 / 4 / 36 406 hetau 2 / 3 / 23 71 svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA 1167 475 hemantazizirAva0 2 / 4 / 28 252 svatantraH kartA 1 / 4 / 54 297 hrasvaM laghu 1 / 4 / 10 36 svamajJAtidhanAkhyAyAm 1134 / 118 hasvo napuMsake prAtipadikasya 1 / 3 / 47 iti prathamabhAgasya sUtravarNAnukramaNikA smaaptaa| Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ im or o u0 udA0 ka0 BRE t To saMkSiptapadAnAM vivaraNapatram a0 adaadignn:| atharva athrvvedH| anu0 anuvRttiH / A0 aatmnepdm| abhypdm| udaahrnnm| R0 RgvedH| knnddvaadignnH| krayA0 kryaadignnH| curaadignnH| juhotyaadignnH| tnaadignnH| tudaadignn:| divaadignn:| prsmaipdm| 16. pa0vi0 padacchedo vibhktishc| pra0sU0 prtyaahaarsuutrm| 18. pA0kA0bhA0 pANini kAlIna bhAratavarSa 19. phid phittsuutrm| 20. bhvA0 bhvaadignnH| 21. vyA0zA0prA0 vyaakrnnshaastrpraarmbhH| 22. ya0 yjurvedH| 23. li0 a0 linggaanushaasnm| 24. sa0 smaas:| 25. svA0 svaadignnH| 26. sA0 saamvedH| 27. 1 / 1 prthmaa-ekvcnm| 28. 1 / 2 prthmaa-dvivcnm| 29. 1 / 3 prthmaa-bhuvcnm| (evaM sarvaM vibhaktivacanaM svymuuhym)| 30. 111 prathamAdhyAyasya prathamapAdasya prathamasUtram / (evaM srvmuuhym)| / / iti saMkSiptapadAnAM vivaraNapatram / / Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jam Education International