________________
४५०
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
I
कुट्टिम । मण्डल । ककुद । तोमर । तोरण । मञ्चक । पुङ्ख । मध्य । बाल । वल्मीक । वर्ष । वस्त्र । देह । उद्यान । उद्योग । स्नेह । स्वर । सङ्गम । निष्क । क्षेम । शूक । छत्र । पवित्र । यौवन । पानक । मूषिक । वल्कल । कुञ्ज । विहार । लोहित । विषाण । भवन । अरण्य। पुलिन। दृढ । आसन । ऐरावत । शूर्प । तीर्थ । लोमश । तमाल । लोह । दण्डक । शपथ। प्रतिसर । दारु । धनुस् । मान । तङ्क । वितङ्क । मठ । सहस्र । ओदन । प्रवाल । शकट । अपराह्ण । नीड । शकल । कुणप । मुण्ड । पूत । मरु | लोमन । लिङ्ग । सीर । क्षत। ऋण । कडार । पूर्ण । पणव । विशाल । बुस्त । पुस्तक । पल्लव | निगड । खल। स्थूल। शार। नाल। प्रवर । कटक । कण्टक। छाल। कुमुद । पुराण । जाल। स्कन्ध । ललाट । कुङ्कुम । कुशल । विडङ्ग । पिण्याक । आर्द्र । हल । योध । बिम्ब । कुक्कुट । कुडप । खण्डल । पञ्चक । वसु । उद्यम । स्तन । स्तेन । क्षत्र । कलह। पालक* । वर्चस्क । कूर्च । तण्डक । तण्डुल । इत्यर्धर्चादयः ।
आर्यभाषा - अर्थ - (अर्धर्चा:) अर्धर्चा आदि शब्द (पुंसि) पुंलिङ्ग (च) और (नपुंसकम्) नपुंसकलिङ्ग होते हैं।
उदा०० - अर्धम् ऋच इति अर्धर्चः । ऋचा का आधा भाग । गोमयः, गोमयम् । गौ का पुरीष (मल) गोबर, इत्यादि ।
सिद्धि-अर्धर्चः। अर्ध+सु+ऋच्+ङस् । अर्ध+ऋच्+अ । अर्धर्च+सु। अर्धर्चः ।
यहां अर्ध और ऋच् शब्द का 'अर्धं नपुंसकम्' (२।२।२ ) से एकदेशी तत्पुरुष समास है। 'ऋक्पूरब्धू:पथामानक्षे' (५।४।७४) से समासान्त 'अ' प्रत्यय है। परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः ' (२।२ / २६ ) से उत्तरपद शब्द ऋक् शब्द के स्त्रीलिङ्ग होने से समस्तपद, स्त्रीलिङ्ग प्राप्त था, इस सूत्र से पुंलिङ्ग और नपुंसकलिङ्ग होता है।
आदेशप्रकरणम् (अन्वादेशे)
इदम् (अश्) -
(१)
इदमोऽन्वादेशेऽशनुदात्तस्तृतीयादौ । ३२ ।
प०वि० - इदम: ६ । १ अन्वादेशे ७ । १ अश् १ । १ अनुदात्त: १ । १
तृतीया - आदौ ७ ।१ ।
*हल इत्यधिकं पुस्तकान्तरे ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
