________________
३७२
उपपदम् (अमा-एव) -
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
(२) अमैवाव्ययेन । २० ।
प०वि०-अमा ३ । १ एव अव्ययपदम् अव्ययेन ३ । १ । अनु० - उपपदं तत्पुरुष इति चानुवर्तते ।
अन्वयः - उपपदं सुब् अमैवाव्ययेन सुपा सह समासस्तत्पुरुषः ।
अर्थ:- उपपदं सुबन्तम् अमन्तेन एव अव्ययेन समर्थेन सुबन्तेन सह समस्यते, नान्येन सह । तत्पुरुषश्च समासो भवति । पूर्वसूत्रेणैव समासे सिद्धे नियमार्थमिदुमुच्यते ।
उदा० - स्वादुङ्कारं भुङ्क्ते । लवणङ्कारं भुङ्क्ते । सम्पन्नङ्कारं भुङ्क्ते ।
आर्यभाषा-अर्थ- (उपपदम् ) उपपद सुबन्त का ( अमा) जिसके अन्त में अम् है (एव) उसी (अव्ययेन) अव्यय समर्थ सुबन्त के साथ समास होता है, किसी अन्य के साथ नहीं और उसकी (तत्पुरुषः) तत्पुरुष संज्ञा होती है।
उदा०- स्वादुङ्कारं भुङ्क्ते । भोजन को स्वादिष्ट बनाकर खाता है। लवणङ्कारं भुङ्क्ते । भोजन को नमकीन बनाकर खाता है । सम्पन्नङ्कारं भुङ्क्ते । भोजन को घृत आदि से सम्पन्न करके खाता है।
सिद्धि-स्वादुङ्कारम् । स्वादुम्+कृ+णमुल् । स्वादुम्+कार्+अम् । स्वादुङ्कारम्+सु । स्वादुङ्कारम् ।
यहां 'डुकृञ् करणें' (त०3०) धातु से 'स्वादुमि णमुल्' ( ३।४।२६) से णमुल् प्रत्यय है। यहां 'स्वादुम्' उपपद का अमन्त अव्यय 'कारम्' के साथ समास होता है। इसकी 'कृन्मेजन्तः' (१1१1३९ ) से अव्यय संज्ञा है । 'अव्ययादाप्सुपः' (२/४/८२) से। सुप्रत्यय का लोप हो जाता है।
उपपदतत्पुरुषविकल्पः
तृतीयादीनि
(३) तृतीयाप्रभृतीन्यन्यतरस्याम् । २१ ।
प०वि० तृतीया - प्रभृतीनि १ । ३ अन्यतरस्याम् अव्ययपदम् । सo - तृतीया प्रभृतिर्येषां तानि - तृतीयाप्रभृतीनि (बहुव्रीहि: ) ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
