SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 511
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ ४७० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् पाणिनि + ङस् + उपज्ञा+सु । पाणिन्युपज्ञ+सु । सिद्धि- पाणिन्युपज्ञम् । पाणिन्युपज्ञ + अम् । पाणिन्युपज्ञम् । यहां पाणिनि और उपज्ञा शब्द का 'षष्ठी' (२।२।८) से षष्ठी तत्पुरुष समास है। इस सूत्र से समस्तपद नपुंसकलिङ्ग है । नपुंसकलिङ्ग होने से 'ह्रस्वो नपुंसके प्रातिपदिकस्य' (१।२।४७) से उपज्ञा शब्द को ह्रस्व होता है। नपुंसकलिङ्ग में 'अतोऽम्' (७/१/२४) से 'सु' के स्थान में 'अम्' आदेश होता है। ऐसे ही- व्याङ्युपज्ञं दशहुष्करणम्, आदि । छायान्तस्तत्पुरुषः (६) छाया बाहुल्ये । २२ । प०वि०-छाया १।१ बाहुल्ये ७ । १ । । बहुलस्य भावो बाहुल्यम्, तस्मिन् - बाहुल्ये ( तद्धितवृत्तिः ) । अनु० - नपुंसकम्, तत्पुरुषोऽनञ्कर्मधारय इति चानुवर्तते । अन्वयः-अनञ्कर्मधारयश्छायान्तस्तत्पुरुषो नपुंसकं बाहुल्ये । अर्थः-नञ्कर्मधारयभिन्नश्छायान्तस्तत्पुरुषो नपुंसकलिङ्गो भवति, बाहुल्ये गम्यमाने। समासे पूर्वपदस्यार्थस्य बाहुल्यमिष्यते, न छायायाः । उदा०-शलभानां छाया इति शलभच्छायम् । इक्षूणां छाया इति इक्षुच्छायम् । आर्यभाषा-अर्थ-(अनञ्कर्मधारयः ) नञ् और कर्मधारय से भिन्न (छाया) छाया शब्द जिसके अन्त में है ऐसा (तत्पुरुषः ) तत्पुरुष समास (नपुंसकम् ) नपुंसकलिङ्ग होता है यदि वहां (बाहुल्ये) पूर्वपद के अर्थ का बाहुल्य = आधिक्य हो । उदा० - शलभानां छाया इति शलभच्छायम् । टिड्डी-दल की छाया । इक्षूणां छाया इति इक्षुच्छायम्। बहुत गन्नों की छाया । सिद्धि-शलभच्छायम् । शलभ+आम्+छाया+सु । शलभच्छाय+सु । शलभच्छायम् । यहां शलभ और छाया शब्द का षष्ठी (2121८) से षष्ठी तत्पुरुष समास है । इस सूत्र से समस्तपद नपुंसकलिङ्ग होता है। नपुंसकलिङ्ग होने से 'ह्रस्वो नपुंसके प्रातिपदिकस्य' (१।२।४७) से छाया शब्द को ह्रस्व होता है। नपुंसकलिङ्ग में 'अतोऽम्' (७/१/२४) से 'सु' के स्थान में 'अम्' आदेश होता है। यहां बाहुल्य का कथन इसलिये है कि यहां नपुंसकलिङ्ग न हो- कुड्यच्छाया । एक दीवार की छाया । Jain Education International For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org
SR No.003296
Book TitlePaniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 01
Original Sutra AuthorN/A
AuthorSudarshanacharya
PublisherBramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
Publication Year1997
Total Pages590
LanguageHindi, Sanskrit
ClassificationBook_Devnagari
File Size23 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy