________________
१२२
अन्वयः - तद्धितलुपि व्यक्तिवचने ।
अर्थ :- तद्धितप्रत्ययस्य लुपि सति व्यक्तिवचने= लिङ्गसंख्ये युक्तवत् = पूर्ववद् भवतः । पञ्चाला नाम क्षत्रिया:, तेषां निवासो जनपद: - पञ्चालाः । कुरव: । मगधा: । मत्स्याः । अङ्गाः । बङ्गा । सुह्माः। पुण्ड्राः ।
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
आर्यभाषा - अर्थ - (लुपि) तद्धित प्रत्यय का लुप् हो जाने पर ( व्यक्ति - वचने) लिङ्ग और संख्या (युक्तवत्) जिससे वह प्रत्यय युक्त किया था उस प्रकृति के ही समान होते हैं।
उदा०-पञ्चालां नाम क्षत्रियाः, तेषां निवासो जनपदः पञ्चाला कुरवः । मगधाः । मत्स्याः । अङ्गा । बङ्गा। सुह्मा: । पुण्ड्राः ।
सिद्धि - (१) पञ्चालाः । पञ्चाल+अण् । पञ्चाल+०। पञ्चाल+जस् । पाञ्चालाः । यहां क्षत्रियवाची पुंलिङ्ग बहुवचन विषय पञ्चाल शब्द से 'तस्य निवासः' ४/२/६/९) सेतद्धित अण् प्रत्यय और 'जनपदे लुप' (४/२/८१ ) से उसका लुप् हो जाने पर पञ्चाल शब्द के लिङ्ग और वचन पूर्ववत् रहते हैं ।
विशेष- व्यक्ति और वचन क्रमश: लिङ्ग और संख्या की पूर्वाचार्यकृत संज्ञायें हैं । विशेषणानामपि लिङ्गवचनस्य पूर्ववद्भावः
(२) विशेषणानां चाजातेः । ५२ । प०वि०-विशेषणानाम् ६ । ३ च अव्ययपदम्, अजातेः ६।१।
सo - विशेषणं च विशेषणं च विशेषणं च तानि - विशेषणानि, तेषाम् - विशेषणानाम् (एकशेषद्वन्द्वः) न जातिरिति - अजातिः, तस्या:- अजातेः । अनु० - 'लुपि युक्तवद व्यक्तिवचने' इति सर्वमनुवर्तते । अन्वयः-तद्धितलुपि विशेषणानां च व्यक्तिवचने युक्तवद् अजातेः । अर्थ:- तद्धितप्रत्ययस्य लुपि सति तस्य विशेषणानामपि व्यक्तिवचने= लिङ्गसंख्ये युक्तवत्= पूर्ववद् भवतः, जातिं वर्जयित्वा ।
उदा०-पञ्चाला नाम क्षत्रिया:, तेषां निवासो जनपद: पञ्चाला:, रमणीयाः, बह्वन्नाः, बहुक्षीरघृता: बहुमाल्यफलाः ।
"
Jain Education International
आर्यभाषा - अर्थ - (लुपि) प्रत्यय का लुप् हो जाने पर (विशेषणानाम् ) विशेषणवाची शब्दों के (च) भी ( व्यक्ति - वचने) लिङ्ग और वचन ( युक्तवत् ) जिससे वह प्रत्यययुक्त किया था उस प्रकृति के समान ही होते हैं (अजातेः) जातिवाची विशेषणों को छोड़कर ।
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
