________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
आर्यभाषा-अर्थ- (अन्तरम् ) अन्तर शब्द की (जसि ) जस् प्रत्यय परे रहने पर (विभाषा) विकल्प से (सर्वनामानि ) सर्वनाम संज्ञा होती है। (बहिर्योग-उपसंव्यानयोः) यदि वहां बहिर्योग और उपसंव्यान अर्थ हो ।
३८
उदा०- (बहिर्योग) अन्तरे गृहाः । अन्तरा गृहाः । नगर से बाहर के चाण्डाल आदि के घर । (उपसंव्यान) अन्तरे शाटका: । अन्तराः शाटका: । परिधान के योग्य धोती। सिद्धि-(१) अन्तरे गृहाः । अन्तर+जस्। अन्तर+शी । अन्तर+ई। अन्तरे। यहां अन्तर शब्द की सर्वनाम संज्ञा होने से 'जस: शी' (७ 1१1१७ ) से 'जस्' के स्थान में 'शी' आदेश होता है।
(२) अन्तरा गृहाः । अन्तर+जस् । अन्तर+अस् । अन्तराः । यहां अन्तर शब्द की सर्वनाम संज्ञा न होने से पूर्ववत् 'जस्' के स्थान में 'शी' आदेश नहीं होता है। (३) यहां बहिर्योग और उपसंव्यान अर्थ का कथन इसलिये किया गया है कि अन्तर शब्द की यहां सर्वनाम संज्ञा न हो- 'अनयोर्ग्रामयोरन्तरे तापसः प्रतिवसति' इन दो ग्रामों के बीच में एक तपस्वी रहता है। यहां अन्तर शब्द मध्य अर्थ का वाचक है, बहिर्योग और उपसंव्यान अर्थ का नहीं ।
अव्ययसंज्ञाप्रकरणम्
स्वरादिनिपाताः
(१) स्वरादिनिपातमव्ययम् । २६ ।
प०वि०-स्वरादिनिपातम् १।१ अव्ययम् १।१।
स०-स्वर् आदिर्येषां ते - स्वरादयः । स्वरादयश्च निपाताश्च एतेषां समाहारः-स्वरादिनिपातम् । (बहुव्रीहिगर्भितसमाहारद्वन्द्वः) ।
अर्थ:-स्वरादिगणे पठिता निपातसंज्ञकाश्च शब्दा अव्ययसंज्ञका
उदा०-स्वरादयः-स्वर् । अन्तर् । प्रातर् । निपाता:-च। वा। ह।
भवन्ति ।
अह । एव ।
स्वरादिगण:-स्वर् । अन्तर् । प्रातर् । एते । अन्तोदात्ता: पठ्यन्ते । पुनर् आद्युदात्तः । सनुतर् । उच्चैस् । नीचैस् । शनैस् । ऋधक्। आरात् । ऋते । युगपत् । पृथक्। एतेऽपि सनुतर्प्रभृतयोऽन्तोदात्ता: पठ्यन्ते । ह्यस् । श्वस् । दिवा । रात्रौ । सायम् । चिरम् । मनाक् । ईषत् । जोषम् । तूष्णीम् । बहिस् । आविस् । अवस् । अधस् । समया । निकषा । स्वयम् । मृषा ।
1
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
