________________
प्रथमाध्यायस्य चतुर्थः पादः
असर्वनामस्थानेषु स्वादिषु -
स्वादिष्वसर्वनामस्थाने । १७ ।
प०वि०-सु-आदिषु ७ । ३ । असर्वनामस्थाने ७ । १ ।
स०-सु आदिर्येषां ते-स्वादय:, तेषु - स्वादिषु ( बहुव्रीहि: ) । न सर्वनामस्थानमिति, असर्वनामस्थानम्, तस्मिन्-असर्वनामस्थाने ( नञ्तत्पुरुषः) ।
अनु० - 'पदम्' इत्यनुवर्तते ।
अन्वयः - असर्वनामस्थाने स्वादिषु पूर्वं पदम् ।
अर्थ :- सर्वनामस्थानवर्जितेषु स्वादिषु प्रत्ययेषु परतः पूर्वं पद-संज्ञकं
भवति ।
उदा०-राजभ्याम्। राजभिः । राजत्वम् । राजता । राजतरः ।
राजतमः ।
'स्वादिषु' इत्यत्र 'स्वौजस् ० ' ( ४ । १ । १ ) इति सु-शब्दादारभ्य 'उरः प्रभृतिभ्यः कप्' (५।४ । १५१) इति आ कपः प्रत्यया गृह्यन्ते ।
आर्यभाषा - अर्थ - (असर्वनामस्थाने) सर्वनामस्थानसंज्ञक प्रत्ययों को छोड़कर (स्वादिषु) 'सु' आदि प्रत्ययों के परे होने पर पूर्ववर्ती शब्द की (पदम् ) पद संज्ञा होती है।
उदा० - राजभ्याम् । दो राजाओं के द्वारा। राजभिः । सब राजाओं के द्वारा । राजत्वम्। राजपना। राजता। राजभाव । राजतरः । दो राजाओं में प्रशंसनीय राजा । राजतमः । सब राजाओं में प्रशंसनीय राजा ।
२२३
सिद्धि - (१) राजभ्याम् । राजन्+भ्याम् । राज+भ्याम् ।
यहां 'राजन' शब्द से 'भ्याम् ' प्रत्यय करने पर 'राजन' शब्द की पद संज्ञा होती है । अत: 'नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य' ( ८1२ 1७) से 'न्' का लोप हो जाता है। इसी प्रकार से राजन् + भिस्= राजभिः ।
Jain Education International
(२) राजत्वम् । राजन्+त्व। राज+त्व। राजत्व+सु । राजत्वम् ।
यहां 'राजन' शब्द से 'तस्य भावस्त्वतलो' (५1१1११९) से तद्धित 'त्व' प्रत्यय करने पर पूर्ववत् 'न्' का लोप होता है।
(३) राजता । राजन्+तल। राज+त। राजत+टाप् । राज+त+आ। राजता+सु । राजता । तल् प्रत्ययान्त शब्द 'तलन्त:' ( लिंगानुशासन) से स्त्रीलिङ्ग में ही होते हैं । अत: 'अजाद्यतष्टाप्' (४।१।४ ) से स्त्रीलिङ्ग में 'टाप्' प्रत्यय होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है । (४) राजतरः । राजन् +तरप् । राज+तर। राजतर+सु। राजतरः ।
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
