________________
प्रथमाध्यायस्य चतुर्थः पादः
२२७
जशोऽन्ते (८ / २ /३९ ) से जश्त्व गकार नहीं होता है। इस प्रकार कहीं-कहीं 'भ' और 'पद' दोनों संज्ञायें भी हो जाती हैं।
विशेष- 'अयस्मय' आदि कोई निर्धारित गण नहीं है। इस प्रकार के शब्दों को अयस्मय आदि गण में समझ लेवें ।
वचन-विधानम्
बहुवचनम्
(१) बहुषु बहुवचनम् । २१ ।
प०वि० - बहुषु १/३ बहुवचनम् १ । १ ।
अर्थ :- बहुषु पदार्थेषु उच्यमानेषु बहुवचनं भवति ।
उदा० - ब्राह्मणाः पठन्ति ।
आर्यभाषा - अर्थ - (बहुषु) बहुत पदार्थों के कथन करने में (बहुवचनम् ) बहुवचन संज्ञक प्रत्यय होते हैं ।
उदा० - ब्राह्मणाः पठन्ति । ब्राह्मण पढ़ते हैं ।
सिद्धि - (१) ब्राह्मणाः । ब्राह्मण+जस्। ब्राह्मण+अस् । ब्राह्मणाः । यहां बहुत ब्राह्मणों के कथन में बहुवचन संज्ञक 'जस्' प्रत्यय है।
(२) पठन्ति । पठ् + लट् । पठ्+शप्+झि । पठ्+अ+अन्ति । पठन्ति । यहां पर 'पठ व्यक्तायां वाचि' (भ्वा०प०) धातु से बहुत्व विवक्षा में बहुवचन संज्ञक 'झि' प्रत्यय होता है । 'झोऽन्तः' (७ । १ । ३) से 'झू' को 'अन्त' आदेश होता है।
द्विवचनमेकवचनं च
(२) द्वयेकयोर्द्विवचनैकवचने ॥ २२ ॥ प०वि०-द्वि-एकयोः ७ २ द्विवचन - एकवचने १ । २ ।
स० - द्वौ च एकश्च तौ द्वि-एकौ तयो: - द्वयेकयो: ( इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । द्विवचनं च एकवचनं च ते द्विवचनैकवचने ( इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अर्थ:-द्वि-एकयोः पदार्थयोरुच्यमानयोर्यथासंख्यं द्विवचन - एकवचने
भवतः ।
उदा०- (द्वित्व-विवक्षायाम्) ब्राह्मणौ पठतः । ( एकत्व - विवक्षायाम्) ब्राह्मणः पठति ।
आर्यभाषा-अर्थ- (द्वयेकयोः) दो और एक पदार्थ के कहने में यथासंख्य ( द्विवचनैकवचने) द्विवचन और एकवचन संज्ञक प्रत्यय होते हैं।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
