Page Text
________________
६८
प्रत्ययलक्षणप्रतिषेधः
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
(४) न लुमताऽङ्गस्य । ६३ । (६२)
प०वि० - न अव्ययपदम् । लुमता ३ । १ अङ्गस्य ६ ।१ । लु अस्मिन्नस्तीति लुमान् तेन लुमता ( तद्धितवृत्ति: ) । अनु० - प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्, इत्यनुवर्तते । अन्वयः - लुमता प्रत्ययलोपेऽङ्गस्य प्रत्ययलक्षणं न । अर्थ::- लुमता
भवति ।
शब्देन प्रत्ययलोपे सति अङ्गस्य प्रत्ययलक्षणं कार्यं न
उदा०- ( लुक् ) मृष्ट: । ( श्लुः) जुहुत: । ( लुप् ) गर्गाः ।
आर्यभाषा - अर्थ - (लुमता) लुमान् । लुक, श्लु और लुप् के द्वारा (प्रत्ययलोपे) प्रत्यय का लोप हो जाने पर (अङ्ग्ङ्गस्य ) जो अङ्ग है उसको ( प्रत्ययलक्षणम् ) प्रत्ययहेतुक कार्य (न) नहीं होता है।
उदा०- (लुक्) मृष्ट: । वे दोनों शुद्ध करते हैं । (श्लु) जुहुत: । वे दोनों होम करते हैं। (लुप्) पञ्चालाः । पंचाल जनपद के निवासी ।
सिद्धि - (१) लुक् । (मृष्टः) मृज्+लट् । मज्+तस् । मृज्+शप्+तस् । मृज्+अ+तस् । मृज्+०+तस्। मृष्+तस् । मृष्+टस् । मृष्टः । यहां 'मृजूष शुद्धौं' (अदा०प०) धातु से 'अदिप्रभृतिभ्यः शप:' ( २/४ /७२ ) से शप् का लुक् हो जाने पर, प्रत्यक्ष 'मृजेर्वृद्धि:' ( ७।२।११४) से अङ्ग को वृद्धि नहीं होती है।
(२) श्लु । ( जुहुत:) हु+लट् । हु+तस् । हु+शप्+तस् । हु+अ+तस् । हु+0+तस् । हु+हु+तस्। झु+हु+तस् । जु+हु+तस् । जुहुतः । यहां हु दानादनयो:, आदाने चेत्येके' (जु०प०) धातु से 'जुहोत्यादिभ्यः श्लुः' (२/४/७५) से शप् का श्लु हो जाने पर, प्रत्यय लक्षण कार्य 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से अङ्ग को गुण नहीं होता है ।
(३) लुप् । (पञ्चालाः ) पञ्चाला+अण्+तस् । पञ्चाल+अ+अस्। पञ्चाल+०+अस् । पञ्चालाः । पञ्चालानां जनपदो निवासः पञ्चालाः । यहां 'तस्य निवास:' (४/२/६८) से 'अण्' प्रत्यय और उसका 'जनपदे लुप्' (४।१।८१) से लुप् हो जाने पर 'तद्धितेष्वचामादे:' ( ७ । २ । ११७) से प्राप्त प्रत्यय लक्षण कार्य आदि वृद्धि नहीं होती है।
टि-संज्ञा
Jain Education International
(१) अचोऽन्त्यादि टि । ६३ ।
प०वि०-अच: ६ । १ अन्त्यादि १ । १ टि १ । १ ।
सo - अन्ते भवोऽन्त्यः । अन्त्य आदिर्यस्य तद् अन्त्यादि (बहुव्रीहि ; )
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 003296 |
| Book Title | Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 01 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Sudarshanacharya |
| Publisher | Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar |
| Publication Year | 1997 |
| Total Pages | 590 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 23 MB |