________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् विप्रतिषेधः । यथा- 'अतो दीर्घो यञि, सुपि च' (७ । ३ । १०२ ) इत्यस्यावकाशः-वृक्षाभ्याम् । प्लक्षाभ्याम् । बहुवचने झल्येत् (७ । ३ । १०३) इत्यस्यावकाश: वृक्षेषु । प्लक्षेषु । अत्रोभयं प्राप्नोति-वृक्षेभ्यः । प्लक्षेभ्यः । अस्मिन् विप्रतिषेधे 'बहुवचने झल्येत्' ( ७ |३ | १०३ ) इति परं कार्यं भवति ।
२१२
आर्यभाषा-अर्थ- (विप्रतिषेधे ) तुल्य बल का विरोध होने पर ( परम् ) परवर्ती (कार्यम्) कार्य होता है। जहां भिन्नार्थक दो कार्य एक अर्थ में एकदम प्राप्त होते हैं, उसे विप्रतिषेध अर्थात् तुल्यबलविरोध कहते हैं । जैसे- 'सुपि च' (अ० ७ । ३ । १०२ ) अर्थात् यत्रादि 'सुप्' प्रत्यय परे होने पर अकारान्त अङ्ग को दीर्घ होता है, इसका अवकाश यहां है-वृक्ष+भ्याम्=वृक्षाभ्याम् । प्लक्ष+भ्याम् = प्लक्षाभ्याम् और 'बहुवचने झल्येत्' (अ० ७/३/१०३) अर्थात् बहुवचन झलादि सुप्' प्रत्यय के परे होने पर अकारान्त अङ्ग को एकार आदेश होता है। इसका अवकाश यहां है- वृक्ष+सुप्= वृक्षेषु । प्लक्ष+सुप्=प्लक्षेषु । किन्तु यहां दोनों की प्राप्ति है - वृक्ष+भ्यस्-वृक्षेभ्यः । प्लक्ष+भ्यस्=प्लक्षेभ्यः । यहां परवर्ती 'बहुवचने झल्येत्' (७/३ । १०३) से 'एकार' आदेश होता है।
नदीसंज्ञाप्रकरणम्
नदीसंज्ञा
(१) यू स्त्र्याख्यौ नदी | ३ |
प०वि०-यू इत्यविभक्तिको निर्देश:, स्त्री-आख्यौ १।२ नदी १।१ ।
स०-ई च ऊ चेति यू (ई + ऊ = यू) । स्त्रियमाचक्षाते इति स्त्र्याख्यौ ( उपपदतत्पुरुषः) । अत्र मूलविभुजादिषु दर्शनात् कः प्रत्ययः ।
अर्थ:-ईकारान्तं ऊकारान्तं च स्त्री-आख्यं शब्दरूपं नदी-संज्ञकं
भवति ।
उदा०- (ईकारान्तम्) कुमारी । गौरी । लक्ष्मी । शार्ङ्गरवी । (ऊकारान्तम्) ब्रह्मबन्धूः । यवागूः ।
आर्यभाषा - अर्थ -(यू) ईकारान्त और ऊकारान्त ( स्त्री-आख्यम्) स्त्रीलिङ्ग शब्द की (नदी) नदी संज्ञा होती है।
उदा०
- (ईकारान्त) कुमारी। गौरी। लक्ष्मीः । शार्ङ्गरवी । (ऊकारान्त) ब्रह्मबन्धूः । मूर्ख नारी । यवागूः । लापसी ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
