________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
अर्थ:- अकर्मक क्रियावचनाद् उपात् परस्माद् रम- धातो: विकल्पेन कर्तरि परस्मैपदं भवति ।
२००
उदा०-यावद्भुक्तम् उपरमति । यावद्भुक्तम् उपरमते । भोजनान्निवर्तते इत्यर्थः ।
आर्यभाषा - अर्थ - (अकर्मकात्) अकर्मक क्रियावाची, ( उपात्) उप उपसर्ग से परे (रमः) रम् धातु से (विभाषा) विकल्प से (कर्तीर) कर्तृवाच्य में परस्मैपद होता है। पक्ष में आत्मनेपद होता है।
उदा०-यावद्भुक्तम् उपरमति । यावद्भुक्तम् उपरमते । प्रत्येक भोजन से निवृत्त होता है, भोजन नहीं करता है।
बुधादयो धातवः
--
बुधयुधनशजनेङ्प्रुद्रुस्रुभ्यो णेः । ८६ ।
प०वि०-बुध-युध-नश-जन- इङ् - प्रु- द्रु- स्रुभ्य: ५ । ३ । णे: ५ । १ । सo - बुधश्च युधश्च नशश्च जनश्च इङ् च प्रुश्च द्रुश्च स्रुश्च ते- बुधयुधनशजनेप्रुद्रुस्रुवः, तेभ्यः बुधयुधनशजनेनुगुस्रुभ्यः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) ।
अन्वयः - णेर्बुध०स्रुभ्यः कर्तरि परस्मैपदम् । अर्थ:-णिजन्तेभ्यो बुधयुधनराजने द्रुस्रुभ्यो धातुभ्यः कर्तरि परस्मैपदं
भवति ।
उदा०- - ( बुध) बोधयति । (युध) योधयति । (जन ) जनयति । (इङ्) अध्यापयति । (प्रु) प्रावयति । (डु) द्रावयति । (स्रु) स्रावयति । 'णिचश्च' (१।३।७४) इति कर्त्रभिप्रायक्रियाफलविवक्षायामात्मनेपदे प्राप्ते, परस्मैपदं विधीयते ।
आर्यभाषा - अर्थ - (णे ) णिच् प्रत्ययान्त (बुध० ) बुध्, युध्, नश्, जन्, इङ, प्रु, द्रु और स्रु धातु से (कर्तीर) कर्तृवाच्य में (परस्मैपदम् ) परस्मैपद होता है।
उदा०- (बुघ्) बोधयति । जनाता है। (युध्) योधयति । लड़ाता है। (नश्) नाशयति । नाश करता है। (जन्) जनयति । उत्पन्न करता है । (इङ्) अध्यापयति । पढ़ाता है । () प्रावयति । प्राप्त कराता है। (दु) द्रावयति । पिघलाता है। (खु) स्रावयति । टपकाता है। सिद्धि - (१) बोधयति । बुध्+णिच् । बुध्+इ । बोधि+लट् । बोधि+शप्+तिप् । बोधे+अ+ति । बोधयति ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
