________________
४२
क्त्वादयः
पाणिनीय-अष्टाध्यायी प्रवचनम्
(४) क्त्वातोसुन्कसुनः । ३६ ।
प०वि०-क्त्वा-तोसुन्-कसुनः १ । ३ ।
स०- क्त्वा च तोसुन् च कसुन् च ते क्त्वातोसुन्कसुनः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) ।
अनु० - अव्ययम्, कृत् इत्यनुवर्तते ।
अन्वयः - क्त्वातोसुन्कसुनः कृत् अव्ययम् ।
अर्थ:-क्त्वाप्रत्ययान्तः, तोसुन्प्रत्ययान्तः, कसुन्प्रत्ययान्तश्च शब्दोऽव्ययसंज्ञको भवति ।
उदा०- ( क्त्वा) कृत्वा । हृत्वा । (तोसुन्) पुरा सूर्यस्योदेतोराधेयः ( काठक० ८ । ३ ) । पुरा वत्सानामपाकर्तो: (कसुन्) पुरा क्रूरस्य विसृपो विरप्शिन् (यजु० १।२८) । पुरा जर्तृभ्य आतृदः ।
आर्यभाषा-अर्थ- (क्त्वा-तोसुन्कसुनः) क्त्वा, तोसुन् और कसुन् (कृत्) प्रत्ययान्त शब्द की (अव्ययम्) अव्यय संज्ञा होती है।
उदा०
०- ( क्त्वा) कृत्वा । करके। हृत्वा । हरण करके। तोसुन्- पुरा सूर्यस्योदेतोराधेयः । पुरा वत्सानामपाकर्तोः। कसुन - पुरा क्रूरस्य विसृपो विरप्शिन् । पुरा जर्तृभ्य आवृदः । उदेतोः । उदय होना । अपाकर्तोः । दूर करने के लिये । विसृपः । फैलाना । वितृदः । हिंसा आदि करना ।
Jain Education International
सिद्धि-(१) कृत्वा । कृ+क्त्वा । कृ+त्वा। कृत्वा । यहां डुकृञ् करणें (तना० उ० ) 'समानकर्तृकयोः पूर्वकाले ( ३ | ४ | २१) से क्त्वा प्रत्यय होता है।
(२) हृत्वा । यहां हृञ् हरणे ( भ्वा०3०) धातु से पूर्ववत् क्त्वा प्रत्यय है । (३) उदेतो: । उत्+इण्+तोसुन् । उत्+इ+तोस् । उत्+ए+तोस्। उदेतोः । यहां उत् उपसर्ग पूर्वक 'इण् गतौं' (अदा०प०) धातु से 'भावलक्षणे स्थेणुकृञ्वदिचरिहुतमिजनिभ्यस्तोसुन्' (३ । ४ । १६ ) से तोसुन् प्रत्यय होता है ।
(४) अपाकर्तो। अप+आङ्+कृ+तोसुन् । अप+आ+कर्+तोस् । अपाकर्तोः। यहां अप और आङ् उपसर्गपूर्वक 'कृ' धातु से पूर्ववत् 'तोसुन्' प्रत्यय होता है।
(५) विसृप: । वि+सृप् +कसुन् । वि+सृप्+अस् । विसृपः। यहां वि उपसर्गपूर्वक 'सुप्लृ ' गतौ (भ्वा०प०) धातु से 'सृपितृदो: कसुन्' (३।४।१६ ) से 'कसुन्' प्रत्यय होता है। (६) वितृदः। वि+तृद्+कसुन्। यहां वि उपसर्गपूर्वक 'उतृदिर् हिंसानादरयो:' (रुधा०प०) धातु से पूर्ववत् 'कसुन्' प्रत्यय है।
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
