Page Text
________________
द्वितीयाध्यायस्य प्रथमः पादः
३२३
अन्वयः - चतुर्थी सुप् तदर्थ० रक्षितैः सुभिः सह विभाषा
समासस्तत्पुरुषः ।
अर्थ:-चतुर्थ्यन्तं सुबन्तं तदर्थादिभिः समर्थै: सुबन्तैः सह विकल्पेन समस्यते, तत्पुरुषश्च समासो भवति ।
उदा०-(तदर्थम्) तदर्थेन प्रकृतिविकारभावेऽयं समास इष्यते । यूपाय दारु इति युपदारु । कुण्डलाय हिरण्यमिति कुण्डलहिरण्यम् । (अर्थम्) अर्थेन सह नित्यसमासः सर्वलिङ्गता च भवति । ब्राह्मणायायं ब्रह्मणार्थः कम्बलः । ब्राह्मणायेयं ब्राह्मणार्था । ब्राह्मणायेदं ब्राह्मणार्थं पय: । (बलि) कुबेराय बलिरिति कुबेरबलि: । (हितम्) गवे हितमिति गोहितम्। (सुखम्) गवे सुखमिति गोसुखम्। (रक्षितम् ) गवे रक्षितमिति गोरक्षितम् ।
आर्यभाषा - अर्थ - (चतुर्थी) चतुर्थी- अन्त सुबन्त का ( तदर्थ० रक्षितैः) तदर्थ, अर्थ, बलि, हित, सुख और रक्षित समर्थ सुबन्तों के साथ (विभाषा) विकल्प से समास होता है और उसकी (तत्पुरुषः) तत्पुरुष संज्ञा होती है।
उदा०- - (तदर्थ) यहां तदर्थ का अभिप्राय प्रकृति - विकृतिभाव है। विकृतिवाची चतुर्थ्यन्त सुबन्त का प्रकृतिवाची सुबन्त के साथ समास अभीष्ट है। यूपाय दारु यूपदारु । यज्ञीय स्तम्भ के लिये लकड़ी । कुण्डलाय हिरण्यमिति कुण्डलहिरण्यम् । कान के कुण्डल के लिये सोना । (अर्थ) चतुर्थ्यन्त सुबन्त का अर्थ शब्द के साथ नित्य समास होता है और वह सर्वलिङ्गी होता है। ब्राह्मणायायं ब्राह्मणार्थ: कम्बलः । ब्राह्मण के लिये कम्बल । ब्राह्मणायेयं ब्राह्मणार्था यवागूः । ब्राह्मण के लिये लापसी। ब्राह्मणायेदं ब्राह्मणार्थं पयः । ब्राह्मण के लिये दूध या जल। (बलि) कुबेराय बलिरिति कुबेरबलिः । राजा कुबेर के लिये कर । (हित) गवे हितमिति गोहितम् । गौ के लिये हितकारी । (सुख) गवे सुखमिति गोसुखम् । गौ के लिये सुखकारी । (रक्षित) गवे रक्षितमिति गोरक्षितम् । गौ के लिये रखी हुई रोटी आदि ।
सिद्धि-यूपदारु। यूप+ङे+दारु+सु। यूपदारु+सु। यूपदारु । ऐसे ही - ब्राह्मणार्था, कुबेरबलिः, गोहितम्, गोसुखम्, गोरक्षितम् ।
पञ्चमीतत्पुरुषः
पञ्चमी
(१) पञ्चमी भयेन । ३७ ।
प०वि० - पञ्चमी १ । १ भयेन ३ । १ । अन्वयः - पञ्चमी
सुप्
Jain Education International
भयेन सुपा सह विभाषा समासस्तत्पुषः ।
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 003296 |
| Book Title | Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 01 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Sudarshanacharya |
| Publisher | Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar |
| Publication Year | 1997 |
| Total Pages | 590 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 23 MB |