________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
आर्यभाषा - अर्थ - (अनुदात्त - ङितः) अनुदात्तेत् और ङित् धातु से (आत्मनेपदम् ) आत्मनेपद संज्ञक प्रत्यय होता है।
ως
उदा०- - ( अनुदात्तेत्) आस् उपवेशने - आस्ते । बैठता है । वस् आच्छाने - वस्ते | ढकता है। (ङित् ) षूङ् प्राणिगर्भविमोचने- सूते । जन्म लेता है। शीङ् स्वप्ने-शेते । सोता है।
सिद्धि - (१) आस्ते । आस्+लट् । आस्+ल् । आस्+त् । आस्+शप्+त। आस्+०+त।
आस्ते ।
यहां 'आस् उपदेशने' (अदा०आ०) धातु से 'वर्तमाने लट् (३ । २ । १२३) से 'लट्' प्रत्यय है । पाणिनिमुनि ने अपने धातुपाठ में 'आस्' धातु को 'अनुदात्तेत्' पढ़ा है। अतः इससे 'त' आदि आत्मनेपद संज्ञक प्रत्यय होते हैं। इसी प्रकार से - वस्ते | (२) सूते । षूङ्+लट् । सू+ल् । सू+त। सू+शप्+त। सू+०+त। सूते ।
यहां षूङ् धातु के ङ् 'की 'हलन्त्यम्' (१1३1३) से इत् संज्ञा होती है । यह ङित् धातु है । ङित् धातु से इस सूत्र से 'त' आदि आत्मनेपद संज्ञक प्रत्यय होते हैं । इसी प्रकार से- शेते ।
विशेष- आत्मनेपद संज्ञक प्रत्यय ये हैं-त । आताम् । झ। थास् । आथाम् । ध्वम् । इट् । वहि। महिङ्। शानच् । कानच् । चानश् । 'तङानावात्मनेपदम् ' (१।४।१४०) से इन प्रत्ययों की आत्मनेपद संज्ञा की गई है।
भाववाच्ये कर्मवाच्ये च
(२) भावकर्मणोः | १३ |
प०वि०-भाव- कर्मणोः ७।२।
स०-भावश्च कर्म च ते भावकर्मणी, तयो:-भावकर्मणोः
(इतरेतरयोगद्वन्द्वः) ।
अनु०-‘आत्मनेपदम्' इति सर्वत्रानुवर्तते ।
अन्वयः-भावकर्मणोरात्मनेपदम् ।
अर्थ:- भाववाच्ये कर्मवाच्ये चार्थे धातोरात्मनेपदं भवति ।
उदा०- (भाववाच्ये) ग्लायते भवता । सुप्यते भवता । आस्यते भवता । ( कर्मवाच्ये ) क्रियते कटो देवदत्तेन । ह्रियते भारो देवदत्तेन। (कर्मकर्तृवाच्ये) लूयते केदारः स्वयमेव ।
आर्यभाषा- अर्थ - (भाव-कर्मणोः) भाववाच्य और कर्मवाच्य अर्थ में धातु से (आत्मनेपदम् ) आत्मपद होता है।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
