________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
आर्यभाषा - अर्थ - जैसे (कर्तुः) कर्ता को (ईप्सिततमम् ) अत्यन्त अभीष्ट (कारकम् ) कारक की क्रिया से युक्त होकर (कर्म) कर्म संज्ञा होती है (तथा) वैसे कर्ता के (अनीप्सितम् ) अनिष्ट (कारकम् ) कारक की (च) भी ( युक्तम् ) क्रिया से युक्त होकर (कर्म) कर्म संज्ञा होती है।
२४८
उदा० -देवदत्तो विषं भक्षयति । देवदत्त जहर खाता है। देवदत्तश्चौरान् पश्यति । देवदत्त चोरों को देखता है । देवदत्तो ग्रामं गच्छन् तृणानि स्पृशति । देवदत्त गांव जाता हुआ तिनकों को छूता है ।
सिद्धि-देवदत्तो विषं भक्षयति । यहां देवदत्त कर्ता का अनीप्सित=अनिष्ट विषम्' है। उस अनीप्सित कारक की 'भक्षयति' क्रिया के योग में कर्म संज्ञा होती है और इसलिये उसमें 'कर्मणि द्वितीया' ( २/३ ।२ ) से द्वितीया विभक्ति हो जाती है। इसी प्रकार- - देवदत्तश्चौरान् पश्यति । देवदत्तो ग्रामं गच्छन् तृणानि स्पृशति ।
अनुक्तम्
(३) अकथितं च । ५१ ।
प०वि०-अकथितम् १।१ च अव्ययपदम् ।
स०-न कथितम् इति अकथितम् ( नञ्तत्पुरुषः ) । अनु० - 'कर्म' इत्यनुवर्तते ।
अन्वयः - अकथितं कारकं कर्म ।
अर्थः-अपादानादिभि: कारकैर्यदकथितं कारकं तत् कर्मसंज्ञकं भवति ।
परिगणनं कर्त्तव्यम्
दुहियाचि रुधिप्रच्छिभिक्षचिञाम्, उपयोगनिमित्तमपूर्वविधौ ।
ब्रुविशासिगुणेन च यत् सचते,
तदकीर्तितमाचरितं कविना । ।
उपयुज्यते इत्युपयोगः=पयः प्रभृति, तस्य निमित्तं गवादिकम्, तस्योपयुज्यमानस्य पयः प्रभृतिनिमित्तस्य गवादिकस्य कर्मसंज्ञा विधीयते । बुविशास्योश्च यो गुण: = साधनं प्रधानं कर्म धर्मादिकं, तेन यत् सचते=सम्बध्यते तदकथितमुक्तं सूत्रकारेण ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
