Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazarvavarmapraNItaM kAtAbavyAkaraNam tRtIyo bhAgaH prathamakhaNDam vyAkhyAcatuSTayopetam kulapateH pro. rAmamUrtizarmaNaH prastAvanayA samalaGkRtam sampAdaka: DaoN. jAnakIprasAdadvivedI sampUrNAnanda-saMskRta-vizvavidyAlayaH vArANasI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ ISBN: 81-7270-052-0 (Vol. III, Pt. 1) ISBN: 81-7270-006-7 (Set)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ SARASVATIBHAVANA - GRANTHAMALA [Vol. 135 ] KATANTRAVYAKARANA OF ACARYA SARVAVARMA [ PART - THREE ] (VOLUME - 1) With four Commentaries 'VRTTI' & 'TIKA' BY SRI DURGA SINGH 'KATANTRAVRTTI PANJIKA' BY SRI TRILOCANADASA 'KALAPACANDRA' BY KAVIRAJA SUSENA SARMA Bilveshvaratika by Acharya Bilveshvara 'SAMIKS.' By Editor FOREWORD BY PROF. RAMMURTI SHARMA VICE-CHANCELLOR EDITED BY Prof. JANAKI PRASADA DWIVEDI Dean, faculty of Shabdavidya Central Institute of Higher Tibetan Studies (Deemed L'niversity) Sarnath, Varanasi. VARANASI 2000
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Research Publication Supervisor -- Director, Research Institute Sampurnanand Sanskrit University Varanasi. ISBN : 81-7270-052-0 (Vol. III, Part 1) ISBN : 81-7270-006-7 (Set) Published by -- Dr. Harish Chandra Mani Tripathi Director, Publication Institute Sampurnanand Sanskrit University Varanasi-221 002. Available at - Sales Department, Sampurnanand Sanskrit University Varanasi-221 002 First Edition, 500 Copies Price: Rs. 480.00 Printed by - Anand Printing Press C. 27/1 70-A, Jagatganj, Varanasi-221 002
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatIbhavana-granthamAlA [135 ] AcAryazarvavarmapraNItaM kAtantravyAkaraNama (tRtIyo bhAgaH) [prathamakhaNDam ] zrIdurgasiMhakRtAbhyAM kAtantravRtti-TIkAbhyAM zrImatrilocanadAsakRtayA 'kAtantravRttipaJjikA'-TIkayA kavirAjasuSeNazarmakRtayA 'kalApacandra'-TIkayA AcAryabilvezvarakRtaTIkA sampAdakIyasamIkSayA kulapateH pro0rAmamUrtizarmaNaH prastAvanayA ca vibhUSitam sampAdaka. pro0 jAnakIprasAdadvivedaH AcAryaH, saMskRtavibhAge, zabdavidyAsaGkAyAdhyakSazca kendrIya-uccatibbatIzikSA-saMsthAnam, sAranAtha-vArANasI sakata-vi nanda-saM linde LOCHDInny maiMgopana vArANasyAm 1922 tame zakAbde 2057 tame vaikramAbde 2000 tame qhastAbde
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAnaprakAzanaparyavekSaka: - nidezakaH, anusandhAna-saMsthAnasya sampUrNAnanda-saMskRta-vizvavidyAlaye vaaraannsii| ISBN: 81-7270-052-0 (Vol. III, Parii; ISBN: 81-7270-006-7 (Set) prakAzaka: - DaoN.harizcandramaNitripAThI nidezakaH, prakAzana-saMsthAnasya sampUrNAnanda-saMskRta-vizvavidyAlaye vArANasI-221 002 prAptisthAnam - vikraya-vibhAga:, sampUrNAnanda-saMskRta-vizvavidyAlayasya vArANasI-221 002 prathamaM saMskaraNam, 500 pratirUpANi mUlyam - 480.00 rUpyakANi mudraka: - Ananda priMTiMga presa sI0 27/170-e, jagatagaMja, vArANasI-221 002
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA SaDaGgeSu prathamaM vAGmalAnAM cikitsitam, vedAnAmapi vedasvarUpam, zabdAnuzAsanAtmaka vyAkaraNazAstraM zabdabrahmAvagamapurassaramapavargasAdhanAya prbhvti| maharSipataJjalinA yathA cittagatadoSazamanAya yogasUtram, dehadoSApasAraNAya carakAbhidhAnaM vaidyakazAstraM ca praNItamAsIt, tathaiva vAgdoSApanodAya mahanIyaM padazAstraM mahAbhASyamapi vircitm| etena na kevalaM rakSohAgamalaghvasandehArthameva vyAkaraNamadhyetavyam, api ca mitasAravacorUpavAgmitvAdhigamAyApi vyAkaraNamavazyamadhyetavyaM bhvti| pUrvaM vyAkaraNamaSTadhA navadhA cApi prsiddhmaasiit| sAmpratamupalabdheSu pANinIya-kAtantra-cAndra-jainendra-sArasvata-sarasvatIkaNThAbharaNa-zAkaTAyanasiddhahaimAdibahuvidhavyAkaraNeSu paramparAdvayaM spaSTamavabhAsate-mAhezvaraparamparA mAhendraparamparA c| tatra mAhezvaraparamparAmanusaranti pANinIya-cAndra-sarasvatIkaNThAbharaNAdIni vyAkaraNAni, paramidAnI mAhendraparamparAyA: pratinidhitvamAcarati kevalaM kaatntrvyaakrnnmev| mAhezI paramparA pratyAhArapradhAnA kRtrimaracanAyojanApradhAnA zabdalAghavAvabodhaparA ca prtibhaaste| mAhendrI paramparA ca lokavyavahArapradhAnA satI arthlaaghvmaavisskurute| evaM pANinIyavyAkaraNaprakriyA paryAptaM vistRtA durUhA ca vrtte| kAtantravyAkaraNaprakriyA sAralyaM saMkSepaM ca vitnute| kAzakRtsnatantrApekSayA saMkSiptatvAt kAtantrAbhidhAnena loke viditaM vyAkaraNamidaM racanAkArAdivividhAzrayavaiziSTyavazAt kalApa-kaumAra-muSTi-zArvavarmika-daurgasiMhIyanAmabhirapi viditveditvyairbudhairvyvhriyte| sukhapratipattaye pravRttamarthalAghavapradhAnamidaM vyAkaraNaM lokAbhidhAna-ziSTavyavahAra-prakriyAlAghava-vivakSA-ArSaprayoga-sarvavedapAriSadatvAdivaiziSTyAni bibhrti| vaGga-utkala-zAradA-bhoTa-devanAgaryAdilipimayairhastalekhaiAdazagranthAnAM bhoTabhASAnuvAdena paJcacatvAriMzadbhoTabhASAvyAkhyAbhiH, jainAcAryakRtatriMzaTTIkAbhiH, gurunAthavidyAnidhisItAnAthAdyAcAryakartRkavaGgabhASyaTIkATippaNIbhiH, etadAdhAritabAlazikSAgAndharvakalApavyAkaraNa-kaccAyanAdivyAkaraNairmudritazcApi paJcacatvAriMzatsaMkhyAkairgrantharatnairasya samRddhaM zreyaskaraM ca vAGmayaM vIkSya ko'pi sudhIjanaH pramodAtizayamavAnuyAt / pUjyapAdadevanandipraNItaM jainendravyAkaraNam, abhinavazAkaTAyanapraNItaM zAkaTAyanavyAkaraNam , hemacandrapraNItaM siddhahaimazabdAnuzAsanaM ceti trINi vyAkaraNAni asandigdharUpeNa jainavyAkaraNAni manyante, jainAcArya: prnniittvaat| paraM sAmprataM jainasamAjena kAtantramapi paramaM samAdRtam AtmasAtkRtaM cApi vrtte| jainasamA jena bhagavadRSabhadevajayantImahotsava
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) saGgoSThyAm AgarAjanapade catvAri vyAkhyAnAni, dillIsthena zrIkundakundabhAratInyAsena dvidivasIyA'khilabhAratIyA saGgoSThI ca kAtantramadhikRtya samAyojitA aasiit| zrIkundakundabhAratInyAsena kAtantravyAkaraNasya sarvAGgINapustakAlayo'pyekaH prtisstthaapyissyte| yatra mudritalekhAnAM mudritagranthAnAM vividhalipyAtmakahastalekhAnAM cApi saGgraho bhvissyti| AcAryakundakundapuraskArasammAnita: pro0 rAjArAmajainamahodayo vyAkaraNamidaM jainasamAjasya gauravagranthaM mnute| vyAkaraNasyAsya prabhAva: kaccAyanAkhyapAlivyAkaraNe, 'tolakAppiyam' ityAkhyatamilavyAkaraNe ca spaSTaM prilkssyte| vaGga-kazmIra-rAjasthAnAdipradezeSu zrIlaGkA-bhUTAnanepAla-tibbataprabhRtidezAntareSvapi prasiddhaM pracalitaM ca vyAkaraNamidaM zAstrAntararatAnAmaizvaryasambhRtAnAmalasAnAM lokayAtrAdiSu sthitAnAM vaNijAM cApi svakIyayA saralayA saMkSiptayA ca prakriyayA mahAntam upakAramAtanot / 1996 tamayIzavIyAbdasya julAImAse prakAzanasamiteH svIkRtyanusAraM kAtantravyAkaraNe AkhyAtAtmakasya tRtIyabhAgasya prathamakhaNDamidaM viduSAM karakamalayoH samupAharato momudIti me cetH| khaNDe'smiSTIkAcatuSTayasya sampAdanaM hindIbhASAyAM sampAdakIyA samIkSA ca viduSAM jijJAsUnAmanusandhitsUnAM ca mahate upakArAya nUnaM klpet| itaH pUrva sandhiprakaraNAtmaka: prathamabhAga: 1997 tame yIzavIyAbde, nAmacatuSTayAdhyAyasya pUrvArddhapAdatritayAtmako dvitIyabhAgIyaprathamakhaNDa: 1998 tame yIzavIyAbde, nAmacatuSTayAdhyAyasyottarArddhapAdatritayAtmako dvitIyabhAgIyadvitIyakhaNDaH 1999 tame yIzavIyAbde'smAdeva vizvavidyAlayAt prakAzita: saJjAtaH / idaM nAviditaM viduSAM yad 'modaka dehi' iti vacanAzrite vyAkaraNe'smin sampAdakena pro0 jAnakIprasAdadvivedena 1997 tamayIzavIyAbdasya lakSamudrAtmaka: AcArya-umAsvAmipuraskAraH, 'kAtantrasindhuH' iti sammAnita upAdhizca smpraaptH| ____ atra vaGgAkSareSu zatAdhikavarSapUrva mudritAn granthAnadhikRtya sampAdanakArya prvRttmsti| asmin sampAdanakArye uddhRtagranthAnAM sandarbhapUraNena sauSThavaM kimapi sNvrdhitm| paramopayogibhi: pariziSTairasmin shodhkaarysauvidhymaarcitm| bhUmikAbhAge sampAdakena pANinIyavyAkaraNApekSayA kAtantrIyavidhyAdinirdeze sAmyam, keSAJcid vacanAnAM pakSANAM vA sukhapratipatti-prapaJca-- vaicitrya-bAlAvabodhAdyarthapradarzanasiddhAntAdisUcakavacanasaGgrahazca kRtH| tat sarva sukhena kAtantrIyaviSayAvabodhAya nUnamalaM bhavet / prakIrNa-durUha-mahanIyakAryasyAsya mahatA zrameNa manoyogena ca samIcInasampAdanAya pro0 zrIdvivedo dhanyavAda prazaMsAM ca nitarAmahati / sampAdanasamIkSAkarmaNi samarpitaM tamahaM samprIta: san vividhairAzIrvacobhirabhyudayena ca
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) yojye| idamAzAsyate AzaMsyate cApi yat saGkalpitasyAvaziSTasyApi kAryasya yathocitaM sampAdanaM prakAzanaM cAzu smpdyteti| granthasyAsya sauSThavapUrNaprakAzane sannaddhAya prakAzananidezakAya DaoN0 harizcandramaNitripAThine, IkSyazodhakAya DaoN0 harivaMzakumArapANDeyAya, mudrakAya 'Ananda-priNTiGga-presa'saJcAlakAya zrIjagadIzapANDeyAya ca prabhUtamAzIrAziM vitarannahamatitarAM hrssmnubhvaami| ante ca granthamimaM sAnnapUrNAya zrIkAzIvizvezvarAya samarpayaMstaM zrIbhavAnIjAni prArthaye yad grantho'yaM pAThakAnAM mahate zreyase prbhvediti| rAmati vArANasyAm | gurupUrNimAyAm, vi0 saM0 2057 rAmamUrtizarmA kulapatiH sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayasya
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA vAgdevIM manasA dhyAtvA tyAyantamiha drshyte| sasamIkSaM padaM samyag vyAkhyAcatuSTayAtmakam // kAtantratanve'sti mahAn prayAsaH saMkSepasAralyanidarzanArtham / sandhiM samAsAdividhi pradarzya prastUyate tyaadividhistdiiyH|| 'modakaM dehi' iti vacanAdhAritasyAdhyAyatritayAtmakasya kAtantravyAkaraNasya 1997 tame yIzavIyAbde prakAzite sandhiprakaraNAtmake prathamabhAge paJcasu pAdeSu svara-vyaJjana-prakRtibhAva-anusvAra-visargAbhidhAnAn paJca sandhIna nirvarNya 'mA+udakam' iti sandhyabhiprAyaH prpuuritH| tadanu 1998 tame yIzavIyAbde prakAzitasya nAmacatuSTayAtmakasya dvitIyabhAgasya prathamakhaNDe puMliGga-strIliGga-napuMsakaliGgazabdAn, 1999 tame yIzavIyAbde prakAzitasyAsyaiva nAmacatuSTayAtmakasya dvitIyabhAgasya dvitIyakhaNDe kAraka-samAsa-taddhitAMzca pradarzya 'modakam' iti syAdyantapadenopalakSitAni kAryANi saMkSepeNa sUtreSu nibaddhAni / ___'dehi' iti yadAkhyAtapadamavaziSTam, tasyaiva sampUrtaye zarvavarmAcAryeNASTasu pAdeSu tyAdyantapadarUpAkhyAtavidhayo nirdiSTAH / teSAmeva vidhInAM pradarzanArtham, athavA sandhibhAge varNAnAm, nAmacatuSTaye syAdyantapadasya ca varNanAnantaraM vAkyapUrtaye paramApekSitAnAM kriyApadAnAmanvAkhyAnArthaM tRtIyabhAgasya prathamakhaNDe'smin kevalaM trayaH pAdAH 123 sUtrAtmakA: saMgRhItAH santi / trayANAmeSAM pAdAnAM krameNa nAmAni vijJeyAni - 1. parasmaipAdaH,2. pratyayapAdaH,3.dvirvacanapAdazca |paadnaamaanusaarenn prathame parasmaipAde 'parasmaipada-Atmanepada-prathamapuruSa-madhyamapuruSa-uttamapuruSa-dA-dhAtu-vartamAnAparokSA-hyastanI-adyatanI-kriyAtipatti - bhaviSyantI-AzI:-zvastanI-paJcamI-saptamIsArvadhAtuka' ityetA aSTAdazasaMkhyAkAH saMjJAH, tadIyAH kecid vidhayaH, vartamAnAdivibhaktyarthabodhArthaM kAlAdhikAraH, 'paJcamI-adyatanI-hyastanI' ityetAsAM vibhaktInAM vizeSaprayogAH prakIrtitAH santi / . dvitIye pratyayapAde pratyayasaMjJApurassaraM 'san-yin-kAmya-Ayi-in-ya-Aya' ityete sapta pratyayAH nAmadhAtuvidhA nArthaM vihitAH, 'kR - bhU- as' ityeteSAM trayANAM dhAtUnAmanuprayogaH, 'sica-saNa-caN-aN-ic-yaNa' ityete vibhaktivizeSapratyayA uktAH bhvAdiprabhRtidhAtugaNapaThitAnAM dhAtUnAM tyAdipratyayAnAM ca madhye 'an-yan-nu-na-u-nA'
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam ityete SaTsaMkhyAkA vikaraNAH kRtAH, Atmanepada-parasmaipada-ubhayapadapratyayAnAM vidhAnaM nirdizya svaritAnubandhadhAtubhyaH katrabhiprAye kriyAphale sati Atmanepadam, paragAmini kriyAphale ca parasmaipadamupapadyate pANinimatena, paraM zarvavarmAcAryasya nedaM viziSTavidhAnamabhimatam, kiM ca sa tatra sAmAnyavidhAnameva manute / arthAt svaritAnubandhebhyo dhAtubhyaH kabhiprAye'katrabhiprAye ca kriyAphale sati parasmaipadamAtmanepadaM ca pravartate / viSaye'smin kulacandrAdyAcAryANAM kArikAbhirdarzitamabhimatamatropasthApyate _ "etenAsmanmate prAyeNa vyabhicAradarzanAt - kabhiprAye kriyAphale" (a0 1 / 3 / 72) iti pANinisUtraM na sammatamiti / tathA ca kulacandraH - vizeSaH pANineriSTaH sAmAnyaM shrvvrmnnH| sAmAnyamanugRhanti tatrAcAryaparamparA || iti / tanneti mahAntaH / tathAhi, varNayAmAsa yatnena yato vararuciH svayam / pANineranusAreNa tAtparya shrvvrmnnH|| vayaM tu kabhiprAya ityetata sUtraM na vihitaM ytH| tasmAt sAmAnyamevAsya sammataM shrvvrmnnH|| kecit parasmai payate yasmAta tat parasmaipadaM smRtam / Atmane payate yasmAt tadevAtrAtmanepadam // itthamanvarthasaMjJAyA vidhAnenaiva lkssyte| mataM hi pANinereva sammataM shrvvrmnnH|| naivamanvarthasaMjJAyAH prAyo vRttirna dRzyate / ato na pANineH sUtraM sammataM shrvvrmnnH||" tRtIye dvicanapAde dvirvacanAdhikAramAdau pradarzya tatrAbhyAsAbhyastasaMjJAdvayaM copanibadhya dvirvacanavidhiniSedha-AdivyaJjanAvazeSa-prathamavarNa-tRtIyavarNa-j-cavarga-hasva-a-dIrgha-guNai-abhyAsaguNa-abhyAsadIrgha-anusvAra-u-sanvadbhAva-at-is-i-it-It-digi' ityete AdezAH, 'n-nI-rI' ityete traya AgamAzca vihitAH / eteSu triSu pAdeSu sUtrANAM 'vyAkhyAcatuSTayavacanAnAM ca yad vaiziSTyaM dRzyate, tadevaM vaktuM zakyateM 1. idamatrAvadheyaM yad yasmin sUtre kavirAjasuSeNabhUSaNakRtaH kalApacandro nopalabhyate, tasmin sUtre AcAryabillezvarakRtA TIkA samupanyasteti /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 1. zarvavarmAcAryasya sukhena vyAkaraNaviSayAvabodhArthaM pratijJAvacanam | 2. 'ti' prabhRtInAM 180 saMkhyakapratyayAnAM pATho dazasu vibhaktiSu vRttikAreNa durgasiMhena kRtaH, na tu sUtrakAreNa zarvavarmAcAryeNa / 3. vartamAnA-saptamI-paJcamI-hyastanI-adyatanI-parokSA-zvastanI-AzI:-bhaviSyantIkriyAtipatti' ityetAsAmanvarthAnAM dazavibhaktInAM saMjJAtvenopAdAnam | viSaye'smin pANinelaDAdayo daza kRtrimA lakArAH prasiddhAH santi / 4. chandovat sUtrANi bhavanti, chandasi ca dRSTAnuvidhiraGgIkriyate pramANarUpeNa, tena kAtantrIyasUtreSu vibhaktipadavarNAnAM yaH Adi-madhya-antalopo dRzyate, sa na doSAya kalpate / lopaviSayakaM vacanamasti Adilopo'ntalopazca madhyalopastathaiva ca / vibhaktipadavarNAnAM dRzyate zArvavarmika // 5. AcAryavararucimatAnusAraM zeSazcaturvidhaH parikIrtyate / tad yathA - arthAd upapadatve tu tathA caivaanubnytH| kArakAccaiva vijJeyaH zeSa uktazcaturvidhaH ||iti / 6. 'pra-sam-upa-ut' ityeteSAM caturNAmupasargANAM svArthe dvirvacanam abhimatam / tad yathA pramapUjya mahAdevaM saMsaMyamya manaH sdaa| upopahAya saMsargamudgataH sa tApasaH ||iti / 7. vastutaH-ayamabhiprAyaH-asyAyamAzayaH' ityAdibhirvacanairvastutattvasya parIkSaNaM kRtaM vyAkhyAkArairniSkarSazca kazcidAsthitaH / evaM tadIyavacanAni vijJeyAni [vastutaH] 1. vastutastu 'viditAnyeva' iti pATho yuktaH (ka0 ca0 3 / 1 / 1) / 2. vastutastu ayuktamidaM yAvatA sUtramidaM vyarthIkRtya tabalenAtmanepadino'pi dhAtoH parasmaipadaM san vidhIyate (ka0 ca0 3 / 1 / 1) / 3. vastutastu uktibAdhA paragrahaNAnnavagrahaNAccAvagamyate (ka0 ca0 3 / 1 / 1) / 4. vastutastu zAstrIyasaMjJAyAM laukikaheturna prayojakaH (ka0 c03|111)| 5. vastutastu samudAyApekSayA nAyaM dRSTAntaH,kintvekadezoccAraNena samudAyasyApyupasthitiriti aMzamAtre dRSTAnto darzita iti na doSaH (ka0 ca0 3 / 1 / 2) / 6. vastutastu yathAsaGkhyamantareNApi kramazastyAdInAM trikANAM prathamamadhyamottamasaMjJApravRttau abhimatasiddhirbhavatyeva, yathAsaMkhyamiti yaduktaM tat prakArAntarameva (ka0 ca0 3 / 1 / 3) /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 7. vastutastu vacanagrahaNAbhAve sa pacatItyAdiSu - - - - - - - kAlaM tadAzrayasAdhanaM cAbhidadhati svabhAvAt (ka0 ca0 3 / 1 / 4) / 8. vastutastu arthapara evAyaM nirdezaH,zabdaparatve lakSaNApatteH (ka0 c03|1|6)| 9. vastutastu kriyAlakSaNamAha - sA ca pUrvAparIbhUtAvayavaivetyAdi (ka0 ca0 3 / 1 / 9) / 10. vastutastu sampratigrahaNaM vartamAnAyA ekakAlaniyamArthaM vartamAnakAla eva vartamAneti (ka0 ca0 3 / 1 / 11) / 11. vastutastu bhUtasya yaH zeSakSaNo bhaviSyatazca samIpe bhavannAropitavartamAno dvividha ucyate (ka0 ca0 3 / 1 / 16) / 12. vastutastu girINAM nityapravRttatvaM nAstyeva (ka0 ca0 3 / 1 / 16) / 13. nanu yatra vastuto gamanaM pAnaM ca hyastanaM tatra kathamadyatanItyAhahyastanasyAvivakSayaiveti (ka0 ca0 3 / 1 / 16) / 14. vastutastu pratiSedho'tra vAraNArthaH, vAraNaM punaraniSpannakAryaM pratyeva ghaTate na tvatIte (ka0 ca0 3 / 1 / 22) / 15. vastutastu saMjJAprakaraNe'paThitatvAnnedaM saMjJAsUtramiti (ka0 ca0 3 / 2 / 1) / 16. vastutastu antarbhUtenarthasya kita:karmakartRvivakSayA rucAdivacanAdAtmanepadamiti (ka0 ca0 3 / 2 / 3) / 17. vastutastu karturiti sambandhe SaSThI na tu paJcamI (ka0 ca0 3 / 2 / 8) / 18. vastutastu vicitrArtha evAkAraH, ata eva pANinitantre na dRzyate (ka0 ca0 3 / 2 / 8) / 19. vastutastu "ojaso'psara0" ityAdinAtra salopo nAstIti vyAkhyAsyate / ato 'vidvasyate' ityatra nAsti salopa iti brUmaH (ka0 ca0 3 / 2 / 8) / 20. vastutastu 'galbhAJcakAra, galbhAJcakre devadattena' iti prayogo bhavatyeva (ka0 ca0 3 / 2 / 8) / 21. vastutastu zunbhadhAtorayaM prayogaH (zozubhyamAnA - ka0 ca0 3 / 2 / 14) / 22. vastutastu ata eva jJApakAt kvibantasyaiva gatvam / tena 'tacchlakSNaH' ityAdau na gatvam (ka0 c03|2|23)| 23. vastutastu 'acIkarat' ityAdau prAga dvirvacane hrasve vA vizeSo nAstIti kRtvA paurvAparyaM na cintitamiti (ka0 ca0 3 / 2 / 26) / 24. vastutastu AgnAyAdeva sarvavipratipattinirAsaH (ka0 ca0 3 / 2 / 27) / 25. vastutastu cakArakaraNaM kartaryanuvartanArthameva (ka0 ca0 3 / 2 / 30) / 26. vastutastu prakRtatvAd dhAtumAtrAnuvRttireva prApyate (ka0 ca0 3 / 2 / 39) /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 27. vastutastu anvayAdeva nAnuvRttiH (ka0 ca0 3 / 2 / 40) / 28. vastutastu aniSTArthapraklRptibhayAdeva tatpuruSanirAsaH(ka0 c03|2|41)| 29. vastutastu vyatikramanirdezAt kAnAnazorapyatidezaH (ka0 ca0 3 / 2 / 41) / 30. vastutastu pUrvasadRzAt sanantAt kAryaM bhavatIti sUtrArthaH(ka0 c03|2|46)| 31. vastutastu pratyayAditi vidhivAkyam (ka0 ca0 3 / 2 / 46) / 32. vastutastathAbhUtaM na bhavatIti vyapadezivadbhAva ucyate (du0 ttii03|3|1)| 33. vastutastu TIkAyAm ata eva juhUSatItyatra dvayaMgrahaNasya phalaM dRSTvA parapakSamAha (bi0 TI0 3 / 3 / 5) / 34. vastutaHpradhAnaM pratIyate iti, tarhi jAteH ko'nyo bhedaH ityavagrahaNaM yuktamiti (du0 TI0 3 / 3 / 9) / 35. vastutastu araM bAdhitvA gaNa eva prAg bhavati (bi0 TI0 3 / 3 / 100) / [ayamarthaH] 1.ayamarthaH- yasmAnnityatAyuktA sattA tasmAnna kriyA bhavitumarhatIti / athavA sattAyA nityatA sattAnityateti SaSThIlakSaNastatpuruSaH (vi0 pa0 3 / 1 / 9) / 2. ayamarthaH- anAgatasya bhaviSyataH iSTArthasya lAbhanimittaM yat prayokturAviSkaraNaM tadAzIriti (ka0 ca0 3 / 1 / 16) / [asyAyamarthaH] 1. atra sAmIpyazabdaH samIpavacanaH / anyathA vartamAnasya samIpam, vartamAnasAmIpyamiti yuktArthatvAt samAso na syAt / na hi sAmIpyaM vartamAnasya dharmaH, kintarhi samIpasyeti tasmAdata eva jJApakAt svArthe yaN pratyayaH siddhaH (ka0 c03|1|16)| [ayamAzayaH] 1.ayamAzayaH- rAtrizeSe yo muhUrtamapi suptastasyAM prabhAtAyAM rAtrau bhrAntyabhAvAdadyatananizcaya eva nAsti, yatra bhrAntistatrAdyatanatvanizcaya iti / evaM ca sati ajJAnajJAnAbhyAmevodAharaNasaGgatau kiM sUtreNeti bhAvaH (ka0 ca0 3 / 1 / 16) / 8. vivakSA - abhidhAna - lokAbhidhAnabalAcchabdaprayogasya sAdhutvamaGgIkriyate tad yathA - [abhidhAnAt 1. abhidhAnaniyamastu sarvairevAvazyamaGgIkartavya eva, anyathA 'pAcako'haM vrajAmi' ityatrApi nAmayogAt kadAcit prathamapuruSo'pi syAt (ka0 ca0 3 / 1 / 4) / 2. yAvatA anyopasargasahitasya grAmeH prayoga eva nAsti abhidhAnAditi (ka0 ca0 3 / 1 / 9) /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 3. arthAt pUrvaM karma iti prakRtiH pratyayavAcyaH karteti na duSyati, abhidhAnAd vyavasthitavAdhikArAcceti (du0 TI0 3 | 2|7) / 4. varNanAzo'pi dRzyate'bhidhAnAditi bhAvaH (du0 TI0 3 / 2 / 8 ) | 5. abhidhAnAdiha varNanAzo veditavya iti bhAvaH (vi0 pa0 3 / 2 / 8) / [lokataH siddheH ] 1. sArvadhAtukaM napuMsakaM lokataH siddham (du0 TI0 3 / 1 / 34) / 2. loke kartrAdyarthaviziSTo'nekarUpaH padArthaH padenaiva gamyate nAvayavena (du0 TI0 3 / 2 / 31) / 3. sa ca vyapadezivadbhAvo lokataH siddhaH (du0 TI0 3 | 3|1) / 4. yastu lokataH siddhastatra kiM yaneneti bhAvaH (du0 TI0 3 | 3|1) / 5. vyapadezivadbhAvazca lokata eva siddhaH (vi0 pa0 3 / 3 / 1) / 6. prayoktarvyAptumicchA vIpsA, tasyAM gamyamAnAyAM dvirvacanaM lokata eva siddham, tataH kiM vizeSavacaneneti bhAvaH / tatheti lokopacArAdityarthaH (vi0 pa0 3 | 3 | 1) / [lokopacArAt] 1. arthasya vartamAnAdervibhaJjanAd vibhaktaya ucyante lokopacArAt, kiM saMjJAvidhAneneti bhAvaH (du0 TI0 3|1|1) / 2. tathApi lokopacArAd yathA dvirvacanaM yathAbhidhAnaM tathA ekapadanibandhanaM kAryamapi bodhyam (ka0 ca0 3 / 1 / 21) / 3. yathA prakRtisaMjJA lokopacArAt tathA pratyayasaMjJeti (du0 TI0 3 / 2 / 1) / 4. lokopacArAdityetena "uccairudAttaH, nIcairanudAttaH, samAhAraH svaritaH" (a0 1 / 2 / 29, 30, 31) ityudAttAdisaMjJAM prati sUtratrayaM na vaktavyam (vi0 pa0 3 | 2|42) / 5. tathA ca laukikavyavahAraH - kadA puSyeNa candro yojayitavyo bhavateti (vi0 pa0 3 / 2 / 10 ) / [vivakSAtaH ] 1. naivaM laukikI vivakSA vidhIyate (vi0 pa0 3 / 1 / 7) / 2. hetuvivakSAyAmin (du0 TI0 3|1|9) / 3. paraistu samprati dravyasamavetAsvapi kriyAsu atItAnAgatavivakSA laukikIti manyate (du0 TI0 3 / 1 / 11) / 4. sato'pi cAvivakSA | yathA anudarA kanyeti (du0 TI0 3 / 1 / 16) / 5. sato'pi cAvivakSA / yathA alomikA eDakA iti / asato'pi ca vivakSA | yathA samudraH kuNDiketi (du0 TI0 3 | 1 | 16) /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 7 6. yadA tu bhUtabhaviSyadvivakSA, tadA yathAyathaM pratyayA bhavantyeva (vi0 pa0 3 / 1 / 16) / 7. yasmAd vivakSA garIyasItyAha - sukhArthamevedamiti (du0 TI0 3 / 1 / 21) / 8. lokeSvevaM vivakSAstItyAha - sukhArthamityAdi / kriyAsamuccaye'pi vivakSayA vibhASayetyarthaH (vi0 pa0 3 / 1 / 21) / 9. atha vivakSA garIyasItyAha - athaveti (ka0 ca0 3 / 1 / 23) / 10. yathA vAkyaM tathedaM vivakSayeti matam (du0 vR0 3 / 2 / 4) / 11. tasyApyasthicarmAvazeSatayA martumicchatIti loke vivakSAdarzanAt (vi0 pa0 3 / 2 / 4) / 12. 'AcArArtha vivakSAyAm AyipratyayaH (vi0 pa0 3 / 2 / 8 ) / 13. tathA hetvarthavivakSAyAmeva hanterinnityarthaH (vi0 pa0 3 / 2 / 10 ) / 14. kintarhi svayameva etadAtmAnamabhinirvartayatIti vivakSA (vi0 pa0 3 / 2 / 42) / 15. karmabhUtasya sAdhanasya kartRtvavivakSAyAM satyAM karmatvamapanIya kartRtvaM vivakSyate (ka0 ca0 3 / 2 / 41 ) / 16. inantAt parasmaipadasyaiva vivakSA - 'Aste mANavakaH, Asayati mANavakam' (du0 TI0 3 / 2 / 17) / 17. eSvapi kartuH phalavadvivakSA ( vi0 pa0 3 / 2 / 17) / 9. bahUni kAryANi vyAkhyAkAraiH sukhAvabodhArthaM pratipattigauravanirAsArthaM mandamatibodhArthaM bAlAvabodhArthaM zaGkAnirAsArthaM rUDhyarthaM maGgalAdyarthaM ca samAdRtAni / eteSAM kramabaddhaparicayArthaM varNAnukrameNa sambaddhavacanAni prastUyante - [ aguNArtham - 1] nAzvo gardabhatIti naJprayoge'pi vivakSayA bhavatItyarthaH 1. NakAro'guNArtha : (du0 TI0 3 / 2 / 24) / [ anuktasamuccayArtham 2] - 2. cakAro 'nuktasamuccayArthaH (du0 TI0 3 / 2 / 28) / 3. "japAdInAM ca" ( 3 | 3 | 32 ) ityatazcakAro maNDUkaplutyA vartate so'nuktasamuccayArthaH iti (du0 TI0 3 / 3 / 36) / [ iSTArtham - 3] 4. vAzabdasyeSTArthatvAd Ayezca (du0 vR0 3 / 2 / 8) / 5. vAzabdasyeSTArthatvAditi hetuM varNayannAha (du0 TI0 3 / 2 / 8) / 6. AmnAyaviruddhatvAd aniSTatvAcca sAhacaryamiSTArthameva (ka0 ca0 3 / 2 / 18) /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 7. sAdhyasAdhanabhAvasyeSTatvAt (du0 TI0 3 | 2|7) / [uccAraNArtham 4] 8. ikAraH (yinpratyayasya) uccAraNArthaH (du0 TI0 3 / 2 / 7) / 9. sica ikAra uccAraNArthaH (du0 TI0 3 / 2 / 24) / 10. 'ja' ityakAra uccAraNArthaH (du0 TI0 3 / 3 / 12) / 11. (ataH) takAra uccAraNArthaH iti (du0 TI0 3 / 3 / 31) / [ uttarArtham - 6] 12. etaccottarArtham (du0 TI0 3|1/5) | 13. tathA ca TIkAyAmapyetaccottarArthamityuktam (ka0 ca0 3 / 1 / 5) / 14. tarhi paragrahaNamuttarArtham (ka0 ca0 3 |2| 36) / 15. 'iNa IH' iti siddhe dIrghagrahaNamuttarArtham, parokSAyAmeveNo'bhyAsasya sambhavAt parokSAgrahaNamapyuttarArthameva (du0 TI0 3 / 3 / 17) / 16. 'tasya no'ntaH' ityAstAm, kimiha eAdirityanena ? satyam, uttarArtham (du0 TI0 3 | 3|19) / 17. paragrahaNamuttarArthaM kriyamANamihApi sukhapratipattyarthaM bhavati (du0 TI0 3 | 3 | 35) / [ ubhayasaMjJAnirAsArtham - 1] 18. anye tu yugapad ubhayasaMjJAnirAsArthamityAhuH (ka0 ca0 3 / 1 / 28) / [kaTAkSArtham 1] * 19. atrApi paramate sUtrAbhAvAt kaTAkSArthameveti bodhyam (ka0 ca0 3 / 1 / 17) / [gauravanirAsArtham - 1] 20. adAbiti bakArAntaM paThati tadA pratipaThitagauravanirAsArthameva bhavati (du0 TI0 3|1|8) [dvirvacanArtham 2] * 21. akAroccAraNaM kim ? "svarAderdvitIyasya" (3 / 3 / 2) iti dvirvacanArtham (du0 vR0 3 / 2 / 2) / 22. ekasvarasyeti bahuvrIhiH kim ? vyaJjanena saha dvirvacanArtham (du0 vR0 3 / 3 / 1) / [nimittArtham 1] - 23. cakArastu nimittArtha : (du0 TI0 3 / 2 / 12) /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA [niyamArtham - 1] 24. yasipAThenaiva siddhe saMyasipATho niyamArthaH (vi0 pa0 3 / 2 / 33) / [paramatadarzanArtham - 1] 25. 'AyAdayaH' ityAdigrahaNaM paramatadarzanArtham (vi0 pa0 3 / 2 / 15) / [pUrvAcAryamatadarzanArtham - 1] 26. cekrIyitagrahaNaM pUrvAcAryasaMjJAvirbhAvanArtham (du0 TI0 3 / 2 / 14) / [pratipattigauravanirAsArtham - 4] 27. tasmAdanaprayogavidhAnaM pratipattigauravanirAsArthameva (du0 ttii03|2|23)| 28. karmakartRtvapratItirarthAd bhaviSyati kiM sUtreNa ? satyam, pratipattigauravanirAsArtham (ka0 ca0 3 / 2 / 41) / 29. kiJca RkAre ceti yad vacanam, tadevAtrAntasaMyogabAdhakaM bhaviSyati ? satyam / pratipattigauravanirAsArthamiti (bi0 TI0 3 / 3 / 21) / 30. iha sanniyogaziSTasya kutaHprAptiriti ? satyam |prtipttigaurvniraasaarthmev (du0 TI0 3 / 3 / 38) / [pratipattilAghavArtham-1] 31. tathApi pratipattilAghavamiSTamiti sArasamuccayakRtA uktam (ka0 ca0 3 / 2 / 46) / [pratipattyarthama-2] 32. kevalaM vyAmizrapratipattyarthaM zvaHzabdoccAraNam (vi0 pa0 3 / 1 / 16) / 33. punaH kartarIti zeSAt kartarIti pratipattyarthaM karteva yatra kartA yathA syAt (du0 TI0 3 / 2 / 47) [prAcInaprayogadarzanArtham - 1] 34. 'tRSNAM chindhi' ityAdiprAcInaprayogadarzanArtham (ka0 ca0 3 / 1 / 18) / [bAdhakabAdhanArtham - 1] 35. atha bhaviSyadgrahaNaM bAdhakabAdhanArthamavazyamaGgIkartavyam (ka0 ca0 3 / 1 / 16) / [bAlAvabodhArtham - 2] 36. 'Atmane prathamaikavacane' iti bAlAvabodhArthaM vA (du0 TI0 3 / 2 / 30) / 37. atra pUrvaM vAkyaM bAlakavyutpAdanArthameva kaizcidupAdIyate (du0 TI0 3 / 2 / 41) /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 kAtantravyAkaraNam [maGgalArtham - 1] 38. athazabdAbhAvapakSe "na yvoH padAdyorvRddhirAgamaH " ( 2 / 6 / 50) ityatra vRddhigrahaNaM maGgalArthaM bhaviSyati (ka0 ca0 3 | 1 |9 ) / [ mandamatibodhArtham - 4] 39. mandadhiyAM bodhArthamiti dhAtugrahaNam (du0 TI0 3 |2| 4) / 40. 'kAmya' ityavibhaktikanirdezo mandamatibodhArtha : (du0 TI0 3 / 2 / 6) / 41. yaccekrIyitagrahaNaM tanmandamatibodhArtham (du0 TI0 3 | 3|14) / 42.yaccekrIyitagrahaNaM tanmandamatibodhArthamiti TIkAyAm (bi0 TI03 | 3|14) / [ yogavibhAgArtham - 4] 43. 'ic te padeH' iti siddhe gurukaraNaM yogavibhAgArtham (du0 vR0 3 / 2:29) / 44. vyatikramanirdezAdapi yogavibhAgaH sidhyati (ka0 ca0 3 / 2 / 29) / 45. nAgrahaNaM yogavibhAgArtham (ka0 ca0 3 / 2 / 38) / 46.tasmAd varNagrahaNaM dIrghArthamiti kathaM yogavibhAgArthamiti ? (bi0TI0 3 / 3 / 27) / [ rUDhyartham 1] - 47. prayujyamAnagrahaNasya dvyartha :- rUDhyartho yogArthazca (ka0 ca0 3 | 1 | 5) / [ lAghavArtham - 1] 48. lAghavArthaM kartRtritayabodhanArthameva vayamapAkSma ityuktavAn ityadoSaH (ka0 ca0 3|1|4) / [vicitrArtham - 3] 49. vicitrArthamityapare (ka0 ca0 3 / 1 / 28) / 50.vipratipattiH parihRtA bhavati ? satyam / vicitrArthamiti (ka0 ca0 3 / 1 / 32) / 51. vargagrahaNaM vaicitryArtham (du0 TI0 3 | 3|13) / [vipratipattinirAsArtham - 1] 52. pratyekamAdizabdaH puSazca dyutAdizceti vipratipattinirAsArthaH (du0 TI0 3 / 2 / 28) / [vibhASAkhyApanArtham - 1] 53. cakAro vibhASAkhyApanArtha : (du0 TI0 3 / 3 / 37) / [vizeSaNArtham 2] - 54. cakAraH "sici parasmai svarAntAnAm " ( 3 | 6 | 6 ) iti vizeSaNArthaH (du0 TI0 3 / 2 / 24) /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 55. nakAraH "zamAdInAM dI? yani" (3. / 66) iti vizeSaNArthaH (du0 TI0 3 / 2 / 33) / [vispaSTArtham - 1] 56. bhRJmAGostvanubandho vispaSTArtha eva bhavati (du0 TI0 3 / 3 / 24) / [vyavasthitavibhASArtham - 1] 57. yad anyatarasyAmiti vacanaM tad vyavasthitavibhASArtham (ka0 ca0 3 / 121) / [vyAmizrapratipattyartham - 1] 58. vyAmizrapratipattyarthaM zvaHzabdoccAraNam (vi0 pa0 3 / 1 / 16) / [zaGkAnirAsArtham - 1] 59. zaGkAnirAsArthaM pRthagyogakaraNamiti kazcit (ka0 ca0 3 / 1 / 28) / [ziSyabodhArtham - 2] 60.ziSyasandehanirAsArthamidamuktaM na tu tyAdayaH sarvakriyAkAleSu bhavantIti kRtvA (ka0 ca0 3 / 1 / 22) / 61. atha paramatamapi ziSyabodhanArthaM sphuTIkartavyam (ka0 ca0 3 / 2 / 8) / [saMjJAsmaraNArtham - 1] 62. atra mugdhabodhe sarvazAstraprasiddhAH saMjJAH prAyeNaikadezenocyante tattatsaMjJAsmaraNArtham (samIkSA 3 / 1 / 8) / [samastalopArtham - 1] 63. punarabhyAsagrahaNaM samastalopArtham (du0 vR0 3 / 3 / 38) / [sasvarArtham - 2] 64. zabdagrahaNaM sasvarArtham (du0 TI0 3 / 2 / 13) / 65. 'Rto raH' iti siddhe zabdagrahaNaM rephasya sasvarArtham (vi0 pa0 3 / 2 / 13) / [sAmAnAdhikaraNyArtham -1] | 66. tathA prayujyamAnagrahaNaM sAmAnAdhikaraNyArthamiti vararuciH (ka0 ca0 3 / 1 / 5) / [sukhanirdezArtham - 3] 67. Adizabdo'yaM prakAravacane iti rucAdiGAnubandhAditi samAhAre kRte laghusukhanirdezazca bhavati (du0 TI 3 / 2 / 42) / 68. samAhAreNa sukhanirdeo siddhe yad bahuvacanam, tadvacanAcca 'nivizate' ityAdi sidhyatIti cakAreNa sUcyate (vi0 pa0 3 / 2 / 42) /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 kAtantravyAkaraNam 69. 'It' iti takAraH sukhanirdezArtha eva (vi0 pa0 3 / 3 / 40) / [sukhaparihArArtham - 2] 70.parihAragauravamidaM dRSTvA sukhaparihAramAha - rUDhirityAdi (du0 ttii03|2|1)| 71. ayaM tu parihAro mandadhiyAM duHkhAvaha iti sukhaparihAramAha - rUDhiriti (vi0pa0 3 / 2 / 1) / [sukhapratipattyartham - 13] 72. nanu ca sukhapratipattyai kRtapratijJo hi bhagavAna kathaM "tyAdIni parasmaipadAni" iti noktavAn ? satyam / zAstramadhye maGgalArtho'pi pratipattavyaH siddhazabdavat (du0 TI0 3 / 1 / 1) / 73. yadasyA bhaviSyadvidhAnaM tat sukhapratipattyartham (du0 vR0 3 / 1 / 16) / 74. vidhyaGgazeSabhUtA yoge upatiSThate iti sukhaprattipattyarthaM gauravoktiriti (du0 TI0 3 / 2 / 1) / 75. antagrahaNaM sukhapratipattyartham (du0 TI0 3 / 2 / 17) / 76. pRthagyogaH sukhapratipattyartha eva (du0 TI0 3 / 2 / 18) / 77. bhAvakarmaNorityadhikAraH sukhapratipattyartha eva (du0 TI0 3 / 2 / 41) / 78. 'zeSAt' iti sukhapratipattyarthameva syAt (du0 TI0 3 / 2 / 42) / 79. ubhayapakSe'pi dUSaNAbhAve sukhapratipattihetukam (bi0 TI0 3 / 3 / 2) / 80. tibgrahaNaM sukhapratipattyartham (bi0 TI0 3 / 3 / 8) / 81. varNagrahaNaM sukhArtham (bi0 ttii03|3|26)| 82. varNagrahaNaM sukhArtham (bi0 TI0 3 / 3 / 27) / 83. taparakaraNaM sukhapratipattyartham (bi0 TI0 3 / 3 / 33) / 84. paragrahaNamuttarArthaM kriyamANamihApi sukhapratipattyarthaM bhavati (du0TI0 3|3|35) / [sukhArtham -40] 85.loke prasiddheyaM saMjJA mandadhiyaM prati sukhArthamanvAkhyAyate (vi0p03|1|2)| 86. vacanamidaM sukhArtham (ka0 ca0 3 / 1 / 4) / 87. sukhArthameva prayujyamAnagrahaNam (vi0 pa0 3 / 115) / 88. prayujyamAnagrahaNaM sukhArthamiti (ka0 ca0 3 / 115) / 89. tatrAzIrarthameva bhaviSyadvidhAnaM kartavyam / kathaM sukhArthamiti ? (vi0 pa0 3 / 1 / 16) 90. tatazca vartamAnakAlabAdhanArthameva bhaviSyavidhAnaM bhavat kathaM sukhArthaM syAt ? (ka0 ca0 3 / 1 / 16) /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 91. kArakeNeti sukhArthamevedam (du0 vR0 3 / 1 / 21) / 92. yasmAd vivakSA garIyasItyAha - sukhArthamevedamiti (du0 TI0 3 / 1 / 21) / 93. lokeSvevaM vivakSAstItyAha - sukhArthamityAdi (vi0 pa0 3 / 1 / 21) / 94. sUtramidaM sukhArthameva (ka0 ca0 3 | 1 | 21) / 95. parAbhisandhAnaM sukhArthamiti (ka0 ca0 3 / 1 / 21) / 96. sUtraM sukhArthamiti (ka0 ca0 3 / 1 / 21 ) / 97. tasmAdgrahaNaM sukhArthamevetyuktam (ka0 ca0 3 |2| 1 ) / 98. nyAsakArastu doSapradarzanamidam, na tu sukhaprayojanaM darzitam (ka0 ca0 3 / 2 / 1) / 13 99. atra sthite akAre tatra sukhArtham (ka0 ca0 3 / 2 / 2) / 100. sukhArthameva dhAtugrahaNam (vi0 pa0 3 | 2 | 4) / 101 . Atmazabdo'trAdhyAtmavacana eva mandadhiyAM sukhArthaH (du0 vR0 3 / 2 / 5) / 102. yadyAtmagrahaNaM sukhArthaM na kriyate (ka0 ca0 3 / 2 / 5) / 103. kAritamiti pUrvAcAryasaMjJA sukhAvabodhArthA ( du0 TI0 3 / 2 / 9) / 104. eSAM paNDitAnAM siddhAntena sUtramidaM sukhArthamiti vaktuM zakyate (ka0 ca0 3 / 2 / 12) / 105. laghugrahaNaM ca sukhArthameva (vi0 pa0 3 / 2 / 13) / 106. itareSAM gaNe'prasiddhatvAt sukhArtham (du0 TI0 3 / 2 / 16) / 107. tato gaNe'prasiddhiH kopayoginItyAha - sukhArthamiti (vi0 pa0 3 / 2 / 16) / 108. yad AdigrahaNaM tat sukhArtham (ka0 ca0 3 / 2 / 19) / 109. ata eva kRJo JakAraH sukhArthaH (ka0 ca0 3 / 2 / 22) / 110. antagrahaNaM sukhArthameva (du0 TI0 3 / 2 / 24) / 111.'tebhyaH' iti sUtraM nirdizyatAM cet ? tarhi sukhArtham (ka0 ca0 3 / 2 / 42) / 112. yadihAntagrahaNaM tat sukhArtham (vi0 pa0 3 / 2 / 43) / 113. akAraH sukhoccAraNArtha eva (du0 TI0 3 | 3 | 3) / 114. antagrahaNaM sukhArthameva bhavatIti (vi0 pa0, ka0 ca0 3 / 3 / 7) / 115. avagrahaNaM sukhArthameveti (vi0 pa0 3 | 3|9) / 116. tadA tasmAdgrahaNaM sukhArthamiti (vi0 pa0 3 / 3 / 100) / 117. tadA tasmAditi sukhArthaM bhavatIti (bi0 TI0 3 / 3 / 100) / 118. sukhArthamAgamagrahaNamiti (bi0 TI0 3 / 3 / 100) /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 kAtantravyAkaraNam 119. pRthagyogastinirdezazca sukhArthaH (du0 TI0, bi0 TI0 3 / 3 / 25) / 120. varNagrahaNaM sukhArtham (bi0 TI0 3 / 3 / 27) / 121. cekrIyitagrahaNaM sukhArtham (du0 TI0 3 / 3 / 28) / 122. dIrghagrahaNaM sukhArtham (bi0 TI0 3 / 3 / 29) / 123. caNparagrahaNamihApi sukhArthaM bhavati (vi0 pa0 3 / 3 / 35) / 124. taparaH sukhArtha eva (du0 TI0 3 / 3 / 40) / [spaSTArtham - 4] 125 yogagrahaNamiha spaSTArtham (du0 TI0 3 / 1 / 23) / 526. 'prayujyate' iti spaSTArtham (du0 vR0 3 / 2 / 22) / 127. 'prayujyate' iti spaSTArthamiti (vi0 pa0 3 / 2 / 22) / 128. editi siddhe guNagrahaNaM spaSTArtham (bi0 TI0 3 / 3 / 33) / [svarUpArtham - 1] 129. khyAtestu tipA nirdezaH svarUpArthaH (du0 TI0 3 / 2 / 27) / eSAM saMgrahaH evaM draSTavyaH (129) kra0saM0 prayojanam saMkhyA kra0saMga prayojanam saMkhyA aguNArtham 15. pratipattilAghavArtham anuktasamuccayArtham 16. pratipattyartham iSTArtham prAcInaprayogadarzanArtham uccAraNArtham bAdhakabAdhanArtham uttarArtham |bAlAvabodhArtham ubhayasaMjJAnirAsArtham maGgalArtham kaTAkSArtham mandamatibodhArtham gauravanirAsArtham yogavibhAgArtham dvirvacanArtham rUDhyartham nimittArtham lAghavArtham |niyamArtham vicitrArtham paramatadarzanArtham vipratipattinirAsArtham / 13. pUrvAcAryamatadarzanArtham vibhASAkhyApanArtham pratipattigauravanirAsArtham 28. vizeSaNArtham q q H nt q w q ' H h q q q k q k q H q q H q q q q q H
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 sakhyA 29. 0 0 0 kra0saM0 prayojanam |vispaSTArtham 30. vyavasthitavibhASArtham vyAmizrapratipattyartham zaGkAnirAsArtham ziSyabodhArtham saMjJAsmaraNArtham samastalopArtham 36. sasvarArtham bhUmikA saMkhyA kra0saMva prayojanam 37. sAmAnAdhikaraNyArtham | sukhanirdezArtham | sukhaparihArArtham sukhapratipattyartham sukhArtham spaSTArtham svarUpArtham 0 0 0 1. 5 . . . ww. . OM evaM pANinIyavyAkaraNApekSayA kAtantrIyA zabdasAdhanAdiprakriyA saralA saMkSiptA ca sidhyati / api ca tatra lokavyavahArasya prAmANyamadhikaM parilakSyate, pANinIye kRtrimazabdAnAM prayogAdhikyaM naivotkarSAya kalpate / atra pratisUtraM hindIbhASAyAM sUtrArthaH, vyAkaraNAntarAdibhiH saha hindIbhASAyAM samIkSA, vyAkhyAcatuSTayasya sampAdanaM ca pUrvavartibhAgavadeva vartate / tRtIyabhAgasya prathamakhaNDe'sminnayameva vizeSo yad yatra yatra kalApacandranAmnI vyAkhyA nopalabhyate tatra tatrAcAryabilvezvarakRtA TIkA saMyojitA / evaM sarvatra catasro vyAkhyA vartante / 492 kramasaMkhyAke "kartari rucAdiGAnubandhebhyaH' (3 / 2 / 42) ityetasmin sUtre yo hi rucAdigaNo nirdiSTastadIyAni sUtrANi naiva zarvavarmapraNItAni manyante, ata eva tadIyasUtrANi vyAkhyAsahitAni prathame pariziSTe (a) pradattAni / dhAtusaMjJAvidhAyakaM sUtramasti 425 kramasaMkhyAkaM "kriyAbhAvo dhAtuH" (3 / 1 / 9) iti, tatra durgasiMhakRtAyAM TIkAyAm AcAryavidyAsAgareNaikA mahatI TippaNI prastutA vividhamatapradarzanaparA | paramopayoginI sA TippaNI prathame pariziSTe (A) iha saMgRhItA / AcAryadurgasiMhapraNItAyAM vRttau sUtranirdiSTakAryasya yAnyudAharaNAni prastutAni, teSAM rUpasiddhirmayA samIkSAkhaNDe darzitA | 477 parimitAnAmeteSAM zabdAnAM varNAnukrameNa sUcI dvitIye pariziSTe nibaddhA | catasRSu vyAkhyAsu prasaGgataH zlokAH zlokAMzA vA samuddhRtA AcAryaiH, 153 saMkhyAkAnAmeSAmakSarAnukrameNa sUcI tRtIye pariziSTe draSTavyA | vyAkhyAkArainyUnataH 155 zabdAnAmarthAvabodhAya vyutpattirapi pradarzitA, eteSAM varNAnukrameNa sUcI pRSThanirdezapurassaraM caturthe pariziSTe prastutA |nyAyavivakSAparibhASAmatabhedAdipradarzakAnAM 636 saMkhyAkAnAM viziSTazabdAnAM varNAnukramasUcI pRSThanirdezasahitA paJcame pariziSTe
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam upanibaddhA'sti / vyAkhyAkAraiH 85 granthAnAm, 111 granthakArANAM ca nAmAni smRtAni, teSAM sUcI pRSThanirdezapurassaraM kramazaH SaSThe saptame ca pariziSTe darzitA / aSTame pariziSTe'ntime sAGketikazabdaparicaya vartate / 16 aiSamaH kAtantravyAkaraNaviSaye eko mahAn suyogaH samupasthitaH, yad vyAkaraNamidamadhikRtya dvidivasIyA ekA akhilabhAratIyA saMgoSThI dillInagare sampannA / vidvAMsaH suparicitAH santi yajjyeSThazuklapakSIyA paJcamItithirjenAnAM bhavati zrutapaJcamI tithiH / etasmin zrutapaJcamImahAparva zubhAvasare 2000 tamayIzavIyavarSe jUnamAsasya SaSThe saptame ca dinAGke navadillIstha zrIkundakundabhAratInyAsasya saujanyena akhila bhAratIyazaurasenIprAkRtasaMsadastattvAvadhAne paramapUjyAnAm AcArya zrIvidyAnandamunirAjamahAbhAgAnAM pAvanasAnnidhye sthAnIye 'gurunAnaka phAuNDezana' saMsthAyAH sabhAkakSe rASTriyabhAvAtmikAya ekatAyA akhaNDatAyAzca pratIkarUpaM kAtantravyAkaraNamadhikRtya rASTriya saMgoSThyA AyojanamabhUt, yatra dezasya vizeSajJairvidvadbhiH svakIyAH sArasaMbhRtAH zodhanibandhAH paThitAstatra viduSAM madhye vicAravimarzazca pravRttaH / saMgoSThyAH kAryakramavivaraNAnusAraM sabhAdhyakSA Asan - 1. rAjyasabhAyAH saMsatsadasya : zrIlakSmImalasiMghavI, 2. pazcimavaGgapradezIyaH pro0 satyaraJjanabanarjI, 3. navadillIsthaH pro0 nAmavarasiMhaH, 4. vihArapradezIyaH pro0 vidhAtA mizrazca | sArasvataviduSAM nAmAni santi - 1. paM0 nAthUlAlazAstrI ( indaura - madhyapradezIyaH), 2. DaoN0 jAnakIprasAdadviveda : (vArANasI - uttarapradezIyaH), 3. DaoN0 rAmasAgaramizrazca (lakhanaU- uttarapradezIyaH ) / ArA satrasaMyojakA Asan - 1. DaoN0 sudIpajainaH, navadillIsthaH, 2. pro0 rAjArAmajainaH, - vihArapradezIyaH, 3. pro0 premasumanajainazca, udayapura-rAjasthAnIyaH / saMgoSThyAM samAhUtA vidvAMsaH santi - 1. pro0 rAjArAmajainaH, 2. pro0 vidyAvatI jaina, 3. pro0 ema0 DI0 vasantarAja H 4. pro0 harIrAmAcArya:, 5. pro0 mAnasiMhaH, 6. pro0 premasumanajaina:, 7. pro0 gaGgAdharapaNDA, 8. pro0 vRSabhaprasAdajaina, 9. pro0 dharmacandrajainaH, 10. pro0 ramezakumArapANDeyaH, 11. pro0 lakSmInArAyaNativArI, 12. DaoN0 suSamA siMghavI, 13. pro0 jAnakIprasAdadvivedaH, 14. DaoN0 devendrakumArazAstrI, 15. DaoN0 rAmasAgaramizraH, 16. DaoN0 prakAzacandrajaina:, 17. DaoN0 udayacandrajainaH, 18. DaoN0 ramezacandrajainaH, 19. DaoN0 AnandamaGgalavAjapeyI, 20. DaoN0 dAmodarazAstrI, 21. DaoN0 azvinIkumAradAsaH, 22. DaoN0 sudIpajainazca |
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 17 saMgoSThayAH satracatuSTaye AcArya zrIvidyAnandamunirAjamahAbhAgAnAM pAvanaM sAMnidhyaM saMgoSThyAH saMsiddhaye mahate saubhAgyAya ca saMkalpate / samavetAnAM viduSAM madhye madhye kAtantravyAkaraNasaMbaddhAH yAH kAzcana samIkSAH, TippaNyaH, upayogitA, tatra vidheyAdikaM ca yat prastutaM tat sarvaM kAtantrajijJAsUnAM zabdavidyArasikAnAM kRte paramaM preraNAdAyakamAsIt, samavetAH sarve zrotAro vidvAMsastena mantramugdhA abhUvan AcAryavaryANAM maGgalAzIrvacobhirAtmAnaM dhanyaM cAmanyanta / udghATanasatrIya kAryakramasya zubhArambhaH zrIlAlabahAdurazAstrikendrIyasaMskRtavizvavidyAlayasya kulapativaryANAM pro0 vAcaspatiupAdhyAyamahodayAnAmadhyakSatAyAM DaoN0 jayakumAra upAdhyedvArApravartitena maGgalAcaraNena saMjAtaH / prathamasatre sarvaprathamamatra sArasvataviduSo pro0 jAnakIprasAdadvivedamahodayasya tibbatIsaMsthAnasAranAthe zabdavidyAsaMkAyAdhyakSasya kAtantravyAkaraNasya viSayavivecanApaddhatim AcAryaH zarvavarmA tadIyaM kAtantravyAkaraNaM cAdhikRtya vistRtaM vyAkhyAnamabhUt, tadanusAraM zabdavyutpAdanasya saralasaMkSepaprakriyAdRzA kAtantrAtiriktaM nAsti kimapyanyad vyAkaraNam / vyAkaraNaM bhavati smRtiH smRtayazca niyatakAlAH bhavanti / ataH pANinIyavyAkaraNasya hAse saMjAte kadAcid adhyayanAdhyApanAdikSetre kAtantravyAkaraNasya mahodayaH saMbhavet / viSayagAmbhIryadRzA vyAkhyAnamidaM prerakaM tathyaparaM bahujanahitakaraM vidvanmanoraJjakaM cAsIt / vyAkhyAne'smin prAcyabhAratIyavyAkaraNAdizAstraiH saha tulanAtmakaM samIkSAtmakaM cAdhyayanaM kAtantravyAkaraNasya tena prastutam / idamavazyaM jJAtavyaM yadadyAvadhi kAtantraviSayakAH SaD granthAH SoDaza zodhalekhAzca tena likhitAH sampAditAzca prakAzitAH saMjAtAH / AkhyAtakRdadhyAyIyaM khaNDadvayaM prakAzanArtham avaziSTam / tadanantaraM kAtantravyAkaraNasya sarvAGgINaH itihAso'pi tenAvazyaM racayiSyate / tadIyA eSA mAnyatA vartate yad yathA kAtantravyAkaraNaracanAyAH samprerikA AsId rAjJaH sAtavAhanasya kAcid viduSI rAjJI, tathaiva vyAkaraNasyAsya pracAraprasArAdAvapi zabdavidyAnuzIlanaparA kAcinnArI eva kAraNaM bhavet / bhAratIyajainasamAjena kAryamidamavazyaM sAdhayituM zakyate iti manyate / dvitIyaM vyAkhyAnaM sArasvataviduSo DaoN0 rAmasAgaramizramahodayasya lakSmaNapurasthakendrIyasaMskRtavidyApIThe upAcAryasya kAtantravyAkaraNasya paramparAM mahattvaM cAdhikRtyAsIt / yatra zAradAlipimayasya ziSyahitAvRtti - ziSyahitAnyAsanAmakasya vyAkhyAdvayasya vaiziSTyAni vyAkhyAtAni / etadgranthadvayaM tena sampAditaM prakAzitaM cApi iti harSasya vissyH| kazmIra - aphagAnistAnadezayorvyAkaraNasyAsyAdhyayanAdiparicayastena mahatA parizrameNa saMgRhya saMprastutaH / tRtIyaH zodhalekha : ' kAtantre katipayavicArA:' iti viSayakaH paThitaH pro0 vRSabhaprasAdajainamahodayena lakhanaUstha - mahAtmagAndhi - antArASTriyahindIvizvavidyAlayasya "
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 kAtantravyAkaraNam nidezakena / yatra pANinIyakAtantravyAkaraNamAdhyamena bhASAgatadhvanivicAraH saMgRhIta AsIt / dvitIye satre SaNNAM viduSAM zodhalekhapAThaH saMjAtaH / yatra kathAtmakatathya-paramparAapUrvatA-durlabhapANDulipi-varNavicAra-prAcInatAdiviSayAH samAviSTA Asan / udayapuravizvavidyAlaye prAkRtabhASAvibhAgAdhyakSeNa pro0 premasumanajainamahodayena kAtantravyAkaraNasya kathAtmakaM tathyaM vyAcakSANena kAtantrakAlIna bhArata' iti grantharacanAyA AvazyakatA pratipAditA / lAlabahAdurazAstrirASTriyasaMskRtavidyApIThe navadillIsthe prAkRtabhASAvibhAgAdhyakSeNa DaoN0 sudIphjainamahodayena kAtantravyAkaraNasya mUlaparamparA vaiziSTyAni ca vyAkhyAya vizvavidyAlayIyapAThyakrame kAtantrAdhyayanamavazyaM sammilitaM bhavediti svakIyamabhimataM prakAzitam, tadarthaM vidvAMsaH saMprArthitAzcApi / vastuto yad vyAkaraNaM vedapAThaparAyaNAnAm, svalpamatInAm, zAstrAntararatAnAm, vAcyaniratAnAbhIzvarANAm, AlasyaparAyaNAnAm, tRSNAdisaMsaktAnAM vaNijAm, lokayAtrAdau prasaktamAnasavyApArANAM ca janAnAmupakArakaM bhavet tasya kAtantravyAkaraNasyAdhyayanAdhyApanAdikamavazyameva mahate kalyANAya kalpeta |smpuurnnaanndsNskRtvishvvidyaalysy purANavibhAgAdhyakSeNa sAhityasaMskRtisaMkAyAdhyakSeNa ca pro0 gaGgAdharapaNDAmahodayena kAtantravyAkaraNasya kAcid apUrvatA pratipAditA / yatra mAhezvaramAhendravyAkaraNaparamparAvad vaidika - zramaNadhArAyAH sAMskRtikaM kiJcinmahattvaM darzitam / ArA-vihArapradezIyamagadhavizvavidyAlayasya pUrva-pro0 DaoN0 vidyAvatIjainamahodayAyA vyAkhyAnamAsIt kAtantravyAkaraNasaMbaddhakatipayadurlabhapANDulipiviSaye / yatra pANDulipidvayaM kAtantrazriyamadhikAM saMvardhayati / ekasyAH paricayaH itthaM vartate - 1.zreNikacaritamahAkAvyam -AcAryajinaprabhasUriviracitam / aparaM nAmadheyamasti durgavRttidvayAzrayamahAkAvyam / asmin kAtantrIyadurgavRttAvupanyastAnyudAharaNAni bhaTTikAvyazailyAM siddhahaimazabdAnuzAsanazailyAM ca pradarzitAni aSTAdazasargeSu / / 2.kalApavyAkaraNasandhigarbhitastavaH / AcAryaratnezvarasUriviracitastrayodazapadyAtmako'yaM vartate / evaM zrUyate yadupadezamAdhyamena ratnezvarasUriNA dillIsulatAnaphIrojazAhatugalakasya vicAradhArAmahiMsAparAyaNAM pravartayituM prayatnaH kRta AsIt / / rAjendranagara-sAhibAvAdasthasamantabhadramahAvidyAlayasya pUrvaprAcAryeNa DaoN0 prakAzacandrajainamahodayena zarvavarmapraNItakAtantravyAkaraNe varNavicAramadhikRtya zodhalekhaH paThitaH / viditaveditavyAnAM viduSAmidaM suviditameva yat pratyekaM saMskRtavyAkaraNe varNasamAmnAyaH svIkriyate, caturdazamAhezvarasUtrAdhArite pANinIyavyAkaraNavarNasamAmnAye dvAcatvAriMzad varNAH parigaNitAH santi, paraM kAtantrIyavarNasamAmnAye saMskaraNabhedena saptacatvAriMzat, paJcAzat, dvipaJcAzat, tripaJcAzadvA varNAH abhimatAH |vaidikvyaakrnnessu prAtizAkhyeSu triSaSTizcatuHSaSTizcApi varNAH paThyante /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 19 naIdillIsthabhAratIyajJAnapIThasya zodhAdhikAriNo DaoN0 devendrakumArazAstriNaHzodhalekha AsIt kAtantravyAkaraNasya prAcInatAviSaye / zrIyudhiSThiramImAMsakavicArAnusAreNa vyAkaraNamidaM vikramapUrvapaJcadazazatavarSeSu pracalitamAsIt / anye samIkSakA asya racanAkAlaM yIzavIyaprathamazatake svIkurvanti |astu, nyUnataHsahasradvayavarSebhyo vyAkaraNamidaM zabdavidyAzrIsaMvardhane deze videzeSu ca pravRttamasti | dvitIyasyAsya satrasya AdhyakSyaM niyUDhaM pro0 satyaraJjanabanarjImahAbhAgena / kAryakramasya saMcAlaka AsIt pro0 raajaaraamjainmhodyH| tRtIyasatrasyAdhyakSatAM kRtavAn samAlocakaHpro0 nAmavarasiMhamahodayaH |asminnpi satre SaT zodhalekhAH vidvadbhiH paThitAH |sabhAsaMcAlanaM cAkarot pro0 premasumanajainamahodayaH / atra sarvaprathamaM 'Katantra Vyakarana : The style and technical terms' viSaye zodhalekhaM paThitavatI rAjasthAnIya-koTA-muktavizvavidyAlayasya nidezikA DaoN0 suSamA siMghavI / yatra dIrghal-kSavarNa-sandhyakSara-jihvAmUlIya-upadhmAnIyaprabhRtisaMjJAzabdA vicAritAH Asan / rAjasthAna - udayapurasthasukhAr3iyAvizvavidyAlaye upAcAryeNa DaoN0 udayacandrajainamahodayena rAjasthAnIyazAstrabhaNDAreSUpalabdhaM kAtantravyAkaraNamadhikRtya svakIyaH zodhalekha: paThitaH / tadanusAreNa rAjasthAnIyagrAmINAJcalamandireSvapi paryAptasaMkhyAkA hastalikhitaprataya upalabhyante / bAlAvabodhavyAkhyAyA racanA tena prAkRtabhASAmizritA saMsAdhitA / __ AcAryakundakundapuraskAreNa rASTrapatisammAnena ca saMmAnitaH prAkRtasindhupadavIkaH ArA-vihArapradezIyaHpro0 rAjArAmajainamahodayaH adyAvadhi aprakAzitasya kAtantravistarasya paricayAtmakamadhyayanaM prAstaut / asya kargalIyapANDulipiH ArA-vihAra-sthitajainasiddhAntabhavanasya prAcyagranthAgAre surakSitA'sti / asyA api mUlAdhAro vartate mUDabidrIkarnATakasthadigambarajainamaThIyagranthAgAre surakSitA tADapatrIyA kAcit pratiH / granthasyAsya kArakIyaH kazcidaMzo maJjUSApatrikAyAM (va0 12, aM0 9) mudrito dRzyate / karNadevopAdhyAyapraNIto'yaM vaGgotkalAdilipiSvapi saMprApyate / pro0 jainamahodayena granthAdimaGgalapAThaH prastutaH - ___'jinezvaraM namaskRtya gautamaM tadanantaram' iti / paramanyatra bhinna eva pAThaH parilakSyate - ___'mahezvaraM namaskRtya kumAraM tadanantaram' iti / asya sampAdanaprakAzanAnantarameva vastusthitiH spaSTA syAt / ___navadillIsthazrIlAlabahATarazAstrirASTriyasaMskRtavidyApIThe zodhaprakAzanavibhAgIyanidezakasya pro0 ramezakumArapANDeyamahodayasya zodhalekha AsIt - 'nATyazAstre kAtantrIyaprabhAvaH' iti / viduSAM viditamidaM yat kAtantranATyazAstrIyaracanAkAlasya paurvAparyaviSaye
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 kAtantravyAkaraNam vivAdo bhavennAma, paraM pANDeyamahodayasya lekhaprastutiH kAtantravyAkaraNameva pUrvabhavaM manute nATyazAstrodbhavApekSayA / tadIyapakSasAdhakamabhimatamasti AcAryavidyAnandamahAbhAgAnAm / etat sarvaM vArtayA viditaM mayA / tRtIyasatrasyAntime vyAkhyAne kAtantravyAkaraNasya sampAdanAnubhavo dillIvizvavidyAlayAt sevAnivRttena DaoN0 Ara0 esa0 sainImahodayena, kAtantravyAkaraNaM tadIyopayogitA ca kurukSetravizvavidyAlayIyena pro0 dharmacandrajainamahodayena svakIyazodhalekhamAdhyamena prstutaa| ___adhyakSeNa pro0 nAmavarasiMhamahodayena vyAkaraNe'pi jIvanadarzanamasti, bhAratIyasaMskRtisurakSAyai vyAkaraNAdhyayanaM nitAntamAvazyakam, brAhmaNa-zramaNavirodho naiva zAzvatika ityAdIni bahUni tathyAni pratipAditAni candradharazarmAgulerImahodayasya 'purAnI hindI' pustake samuddhRtakAtantrIyaca purassaram / ___ samApanasatrasyAdhyakSatAM cakAra dillIvizvavidyAlayIyabhASAvijJAnavibhAgAdhyakSeNa pro0 premasiMhamahodayena, sabhAyAH saMcAlanaM ca kRtaM DaoN0 sudIpajainamahodayena | asmin satre trayaH zodhalekhA vidvadbhiH paThitAH / sarvaprathamaM pANinIyakAtantravyAkaraNayostulanAtmakaM vaiziSTyamadhikRtya naIdillIsthazrIlAlabahAdurazAstrirASTriyasaMskRtavidyApIThasya pro0 azvinIkumAradAsamahodayena zodhalekhaH paThitaH / yatra tena pANinIyApekSayA kAtantrIyaM bhAvakarthikapratyayavidhAnaM sakarmakAkarmakavyAkhyA varNAdivicArazca viziSTo manyate / paraM tadIyamidaM kathanaM naiva samIcInaM pratibhAti yat pANinIyavyAkaraNavat kAtantre naiva darzanaviSayo vyAkhyAtaH parilakSyate iti, yato hi mahAbhASyapaspazAhnika - vAkyapadIya - vaiyAkaraNabhUSaNasAra - maJjUSAprabhRtiSu vyAkaraNadarzanagrantheSu naiva kevalaM pANinIyA eva vyAkaraNasiddhAntA vyAkhyAtAH, apitu vyAkaraNazAstramAtrasya / atha ca kAtantrIyavyAkhyAsvapi yatra tatra vyAkaraNadarzanaviSayo nUnameva vyAkhyAto dRzyate / dvitIyaHzodhalekha AsIt 'pANinIyavyAkaraNAloke kAtantravyAkaraNam' bijanaurasthajainakAleje saMskRtavibhAgAdhyakSasya DaoN0 ramezacandrajainamahodayasya / kAtantravyAkaraNasya pAlivyAkaraNeSu prabhAvaH' iti viSaye'ntimaH zodhalekhazca paThito lakhanaUsthakendrIyasaMskRtavidyApIThasyopAcAryeNa DaoN0 vijayakumArajainamahodayena / atredamavazyaM dhyAtavyaM yat kAtantrIyANi zatadvayasaMkhyAkAni sUtrANi kaccAyanapAlivyAkaraNe samAnAni dRzyante kAnicicca sUtrANi moggalAnavyAkaraNe'pi samAnAnyeva santi / saMgoSThyAH samAptau saMyojakena DaoN0 sudIpajainamahodayena viduSAM pakSaNa svIkRtAH saMstutayaH evaM samudghoSitAH - 1. zrIkundakundabhAratIsaMsthAnena varSadvayAbhyantarameva kAtantravyAkaraNaviSayiNyA bRhadrASTriyasaMgoSTyA AyojanaM punaH kariSyate /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 2. zrI kundakundabhAratIprAGgaNe khAravelabhavane svatantrarUpeNa kAtantrIya-pustakAlayakakSasya sthApanA bhaviSyati, yatra kAtantravyAkaraNaviSayakAH mudritA lekhAH, vividhalipimayyo hastalikhitapANDulipayaH, prakAzitA granthAzca surakSitA bhaviSyanti (pro0 jAnakIprasAdadvivedaprastAvAnusAram) / 3. kAtantravyAkaraNasya zodhAtmakamUlyAGkanAya kAtantrapariSada ekasyAH sthApanAya saGkalpo vartate, yasyA uddezyamasti - kAtantravyAkaraNaviSayaka zodhakAryasya rUparekhAnirdhAraNam, tasya kriyAnvayanam, prakAzanAdikAryavyavasthA ceti (pro0 jAnakIprasAdadvivedaprastAvAnusAram) / 4.'pANini-pataJjalikAlIna bhAratavarSa' - paddhatimAzritya 'kAtantrakAlIna bhArata' nAmakasyaikasya zodhaparakagranthasya racanA bhavet, yasmin itihAsasya bhAratIyasaMskRteranyeSAmapi vividhopayogiviSayANAM ca sasandarbhaM prakAzanaM syAt (pro0 premasumanajainamahodayasya prastAvAnusAram) / 21 5. pro0 rAjArAmajainamahodayena sampAdanIyasya kAtantravistarasya, pro0 vidyAvatIjainamahAbhAgayA sampAdanArhasya durgavRttidvayAzrayakAvyasya, DaoN0 udayacandrajainamahodayena sampAdyamAnAyAH prAkRtamizritAyA bAlAvabodhaTIkAyAzca sampAdanaM prakAzanaM cApi zIghrameva sampadyeta / saMgoSThyAmasyAM kendriyavidyAlayebhyaH paJcAzat saMskRtAdhyApakAH, sthAnIyAH zatAdhikasaMskRtavidvAMsaH, jijJAsavaH zodhacchAtrAH, saMskRtAnurAgiNazcApi vidvAMsaH sotsAhaM sahabhAgitAM svIkRtavantaH / prastuta zodhalekhAnAM saMgraha evaM vartate - vidvAMsaH kra0 zodhalekhAH saM0 1. kAtantravyAkaraNa kI viSayavivecanApaddhati 2. kAtantravyAkaraNa kI paramparA evaM mahattva pro0 jAnakIprasAdadvivedaH | 1-2 DaoN0 rAmasAgaramizraH 1-2 1-3 pro0 vRSabhaprasAdajainaH pro0 premasumanajainaH 2-1 DaoN0 sudIpajainaH 2-2 pro0 gaGgAdharapaNDA 2-3 5. kAtantravyAkaraNa kI mUlaparamparA evaM vaiziSTya 6. kAtantravyAkaraNa kI apUrvatA 7. kAtantravyAkaraNasambandhI durlabha pANDulipiyA~ DaoN0 vidyAvatI jaina 8. zarvavarmapraNIta kAtantravyAkaraNa meM varNavicAra DaoN0 prakAzacandrajainaH 9. kAtantravyAkaraNa kI prAcInatA 2-4 90. Katantra Vyakarana-The style and technical terms 3. kAtantra para kucha vicAra 4. kAtantravyAkaraNa aura kathAtmaka tathya satramlekhasaM0 2-5 DaoN0 devendrakumArazAstrI 2-6 DaoN0 suSamA siMghavI |3-1
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 kAtantravyAkaraNam zodhalekhAH vidvAMsaH satrama | lekha saM0 11. rAjasthAna ke zAstrabhaNDAro meM kAtantravyAkaraNa DaoN0 udayacandrajainaH |3-2 12.kAtantravistara kA paricayAtmaka adhyayana pro0 rAjArAmajainaH 13.kAtantra kA nATyazAstra para prabhAva pro0 ramezakumArapANDeya 14. kAtantravyAkaraNa kA sampAdana-anubhava DaoN0 Ara0 esa0 sainI 15.kAtantravyAkaraNa aura usakI upAdeyatA pro0 dharmacandrajainaH 16.pANinIya-kAtantravyAkaraNa kA tulanAtmaka adhyayana pro0 azvinIkumAradAsaH 17.kAtantravyAkaraNa : pANinIya vyA0 ke Aloka meM DaoN0 ramezacandrajaina H 18. kAtantravyAkaraNa kA pAlivyAkaraNoM para prabhAva DaoN0 vijayakumArajainaH |4-3 apaThitAstrayaH zodhalekhAH santi - 9. Katantra Vyakarana in the View of Jain tradition.-M.D.Vasantaraj. 2. pANinIyakAtantravyAkaraNayostulanAtmaH manuzIlanam-DaoN0 gaGgAdharabhaTTaH / 3. kAtantravyAkaraNa kA kArakavaiziSTya - zrImatI rAkA jaina / kAtantravyAkaraNasya vaiziSTyakathanaprasaGge'sminnidamapyavismaraNIyamasti yat pro0 rAjArAmajainamahodayena 'jaina samAja kA mahanIya gaurava grantha kAtantravyAkaraNa-ikkIsavIM sadI : kAtantravyAkaraNa kA svarNayuga' ityeSA zodhalekhadvayI zrIkundakundabhAratIsaMsthAnIyaprAkRtavidyApatrikAyAm (11 / 4; 12 / 1) prkaashitaa| tadanusAraM mAlavadezasya sAMskRtikakendrarUpA ujjayinInagarI yadA cAlukyavaMzIyanarezasiddharAjajayasiMhena samAkramya vijitA adhikRtA cApi, tadA nagaraparikramAvasare tenojjayinyA vizAlagranthAgAro'pyavalokitastadAnIM hIraka-mauktikajaTitaM surakSitamekaM hastalekhaM vIkSya sa paramaM vismayamApannaH, yato hi tasya veSTane likhitamAsIt - 'mAlavA kA gauravagrantha' iti / vyAkaraNagrantho'yamAsId dhArAdhIzvarabhojarAjakRtaM sarasvatIkaNThAbharaNam iti / sarvasAmAnyajanasvIkRtipurassaraM grantho'yaM mAlavadezasya gauravagrantharUpeNa samudghoSito babhUva / Azcaryacakito gurjaradezAdhipatiH sa siddharAjajayasiMho yadA svarAjadhAnIm aNahilapurapATananAmnI pratyAgataH, tadA rAtrAvanidritaH san so'grime divase guruvaryasya AcAryazrIhemacandrasya zrIcaraNayugale nipatito bhUtvA svAntarAtmano vyathAkathAM zrAvayAmAsa | gurudeva ! nAhaM prasanno'smi mAlavadezIyavijayAdhigamena, api cAhaM nitAntaM duHkhamanubhavAmiyato hi mAlavadezasya gauravagrantho vartate, na cAsti gurjaradezasya gauravagranthaH / etena na kevalam ahamevaikakaH, api ca samastagurjaradezaH svakIyamapamAnaduHkhamanubhavati / etasmAd duHkhAt samuddhartuM bhavAneva samarthaH / evaM prArthitaH saH varSAvadhAvekAgramanasA
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 23 granthamekaM racayAmAsa / tasya vidvatsabhAyAm AdyopAntyarUpeNa vAcanAnantaraM nAmakaraNaM saMjAtam - 'siddhahaimazabdAnuzAsanam' iti / harSadhvanipUrvakamayameva granthaH 'gujarAta kA gaurava grantha' rUpeNa samudghoSito babhUva / pro0 jainamahodayaH svakIye lekhe vadati yat sarasvatIkaNThAbharaNaM siddhahaimazabdAnuzAsanaM ca kevalaM svadezasyaiva gauravagranthAvAstAm, paraM kAtantravyAkaraNasya deze videzeSu ca mahatIM lokapriyatAM darzaM darzaM sa kasya gauravagrantho manyeta / kiM kevalaM bhAratasya, eziyAmahAdvIpasya, samagrasya vizvasya vA ? iti / sa vidvajjanasakAzAdevaM vijJAtumIhate, tadarthaM sa pRcchati yat tathyAni samIkSya maulikatAM guNavattAM lokapriyatAM ca saMvIkSya yadi kAtantravyAkaraNaM vizvasAhityasya gauravagrantho manyeta tarhi kimatyuktirbhavet ? iti / arthAt tadIyavicArAnusAraM kAtantravyAkaraNaM vizvasAhityasyApi gauravagrantharUpeNa sammAnitaM bhavitumarhatIti dRDhaM vaktuM zakyate / astu sAmprataM saH 'jaina samAja kA mahanIya gaurava grantha kAtantravyAkaraNa' ityetasmin lekhe ( prAkRtavidyA 11 / 4) jainasamAjasya gauravagrantharUpeNa kAtantravyAkaraNaM muktakaNThaM svIkarotyeva / sa nivedanapurassaraM prArthayate vidvajjanAn yat sAmpratamidamAvazyakaM pratibhAtijainapAThazAlAsu chAtrairasyAdhyayanamanivAryatayA kriyetaiva, api ca saMghasthasAdhubhiH, AryikAbhiH sAdhvIbhiH, vratibhizcApyasya gahanaM tulanAtmakaM cAdhyayanamanuSThIyeta, samAje'pi tadIyamahattvakhyApanapurassaraM pracAraH prasArazca vidheyaH / atha ca jainaprophesaramahodayaiH prayatnena pAThyakrame kAtantrasya samAvezaH kAryaH / paramapUjyA AcAryazrIvidyAnandamahArAjamahAzayA asyAbhyudayArthamatyantaM vyagrAH santi / te dIrghakAlAdeva kAtantravyAkaraNasya vyApakAdhyayane'nuzIlane zodhAtmaka cintane ca vyApRtamAnasAH parilakSyante / teSAmeva satpreraNayA viSaye'sminnAcArya - umAsvAminAmnA nirdhAritena lakSamudrAtmakapuraskAreNa pro0 jAnakIprasAdadvivedaH sammAnitaH zrIkundakundabhAratInyAsasya pravarasamityA 1999 tamayIzavIyAbde mArcamAsasya caturdaze dinAGke / etena jainasamAjasya paramamidaM kartavyamAbhAti sAmprataM yat sa svakIyAtItakAlInagauravagranthAn saMsmaratu, svAdhyAyamAcaratu, tadIyamahattvamavagacchatu, zodhArthijanAn protsAhayatu, tAn puraskArAdibhiH saMmAnitAnapi karotu, yenAsmAkaM gauravagranthAH surakSitAH bhavantu ityAdi / " ayamanyo'pyeko harSaviSayo yadaiSamaH 8 / 6 / 2000 dinAGkAdArabhya 22 / 6 / 2000 dinAGkaparyantaM paJcadazadivasIyakAryazAlAyAM kAtantre bahUni vyAkhyAnAni mayA zrIkundakundabhAratIsaMsthAne pradattAni yatra svayam AcAryazrIvidyAnandamahArAjamahAbhAgairbahubhiradhyApakaiH zodhArthibhiH zabdavidyAnurAgibhizca sArdhaM bhAgo gRhItaH / etena kAryakrameNa sarve mahatIM mudaM labdhavantaH / agre'pi kAryakramo'yaM bahudhA pravartito bhavedityAzAsyate / tasmin kAryakrame vicAritA: pramukhA viSayA ete santi -
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 kAtantravyAkaraNam 1. maGgalavidhAnam, 2. vyAkaraNasya paramparAdvayam, 3. varNasamAmnAyaH, 4. avyAkRtA vAk, 5.vyAkaraNazAstrIyaprayojanAni, 6. vyAkaraNasya caturdazasahasrasaMkhyAkA viSayAH, 7. kAtantravyAkaraNasya racanAyAH prayojanAdikam, 8. kAtantravyAkaraNe lokavyavahArasya samAdaraH, 9. svaravyaJjanAdayaH paJca sandhayaH, 10. vAzabdaizcApizabdairvA sUtrANAM cAlanaistathA / ebhirye'tra na sidhyanti te sAdhyA lokasammatAH / / 11. Adilopo'ntalopazca madhyalopastathaiva ca / vibhaktipadavarNAnAM dRzyate zArvavarmika / / 12. bhaved varNAgamAd haMsaH siMho varNaviparyayAt / gUDho''tmA varNavikRtervarNanAzAt pRSodaram / / 13. Agamo'nupaghAtena vikArazcopamardanAt / Adezastu prasaGgena lopaH sarvApakarSaNAt / / 14. caM ze sUtramidaM vyarthaM yat kRtaM zarvavarmaNA / tasyottarapadaM brUhi yadi vetsi kalApakam / / - eSAM vistRtavyAkhyA / 15. nAmacatuSTaye SaDliGgaprakaraNAni, 16. kArakam, 17. samAsaprakaraNam, 18. taddhitaprakaraNam, 19. upasargavicAraH, 20. nipAtanavidhivicAraH, 21. prakRtipratyayavicAraH, 22. padavicAraH, 23. zabdArthalAghavavicAraH / 24. kAtantretihAsaH, 25. vyAkhyAsampattiH, 26. samprati vidheyAni kAryANi cetyAdi / kRtajJatAprakAzanam etena paramapUjyAn AcAryazrIvidyAnandamahAbhAgAn sarvAtmanA vandanIyAn abhinandanIyAMzca manye / kAtantrasaMgoSThyA H pUjyA mAnanIyAzca sarve adhyakSAH sArasvatavidvAMsaHsaMyojakAHpratibhAgino vidvAMsazcApi nUnaM dhanyavAdArhA bhavanti |avismrnniiyebhyH sarvebhyastebhyo vidvadvaryebhyo dhanyavAdAn vitarAmi, ye kAtantrIyakAryazAlAyAM bhAgaM gRhiitvntH| ___TIkAcatuSTayasamIkSAdisaMvalitasya kAtantravyAkaraNasya mahanIyaprakAzanakAryanirvAhAya saMbaddhAH kulapatiprabhRtayaH sarve'dhikAriNo yazobhAjo bhavanti / tadarthaM paramamAnanIyAn kulapatizrIrAmamUrtizarmamahodayAnprati praNAmAJjaliM nivedayAmi |mAnanIyAya kulasacivAya vittAdhikAriNe ca mahIyAMso dhanyavAdAH pradIyante / suhRdvaryAn prakAzananidezakazrIharizcandramaNitripAThimahodayAMzca prati suhRtsammitasadbhAva
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA saMvalitadhanyavAdapradAnena svakIyAM kRtajJatAM vijJApayAmi / IkSyapatrasaMzodhanAdikAryeSu kauzalamAvahanto DaoN0 harivaMzapANDeya - kanhaIsiMhakuzavAhAprabhRtayaH prakAzanavibhAgIyAH sadasyAstvaritasanmudraNayojanAvyApAraparA AnandapriMTiMgapresasadasyAH zrIjagadIzapANDeyAdayo'pi santi nUnaM dhnyvaadaarhaaH| laDAdayaH pANininA gRhItAH svakIyazAstre daza kaalbhedaaH| kalApakArasya tu vartamAnAdayo matAstatra ca loksiddhaaH|| kriyApradhAne'STavidhaM niruktaM vidhaanmaakhyaattRtiiybhaage| tyAyantarUpaM kRtinA kalApe pAdASTake'pUrvanidarzanArtham // kArtikeyaprasAdena satpAdatritayAtmakam / budhAnAM ramayeccittaM tyAyante tu kalApakam // sAranAtha - vArANasI kArttikapUrNimA di011-11-2000 viduSAmAzravaH jAnakIprasAdadvivedaH sampAdakaH samIkSAkArazca zabdavidyAsaMkAyAdhyakSaH . kendrIya - uccatibbatIzikSAsaMsthAnam, sAranAtha - vaaraannsii|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNI [AkhyAtaprakaraNam ] prathamaH parasmaipAdaH 1. 'parasmaipada - Atmanepada' saMjJAe~ pR0 1-116 1-13 ['ti' se 'syAmahi' taka 180 pratyayoM ke antargata pUrvavartI 9-9 pratyayoM kI parasmaipada tathA paravartI 9-9 kI Atmanepada saMjJA, etadartha pUrvAcAryoM dvArA inake atirikta 'parasmaibhASa - AtmanebhASa' saMjJAzabdoM kA bhI prayoga, zarvavarmA dvArA sukhapUrvaka vyAkaraNazAstrIya jJAna karAne kI pratijJA, lokavyavahAra kA zAstra meM samAdara, 'vibhakti' saMjJA kI anvarthatA, 'atha' zabda ke maGgala Adi vividha artha, 'hemakara- kulacandrapANini' Adi AcAryoM ke vividha mata, kAzakRtsna vyAkaraNa Adi meM ina saMjJAoM kA prayoga, parasmaipada-AtmanepadaviSakaka prayoga ke sambandha meM zarvavarmA kI sAmAnya tathA pANini kI vizeSa mAnyatA, jainendra- haimazabdAnuzAsana Adi meM ukta saMjJAoM kA prayoga, pANinIya vyAkaraNa meM parasmaipada- AtmanepadasaMjJaka 18 pratyayoM kA 'tiG' pratyAhAra dvArA evaM AtmanepadasaMjJaka 9 pratyayoM kA 'taG' pratyAhAra dvArA prayoga, vyAkaraNagranthoM ke atirikta agnipurANa-nAradapurANa meM bhI donoM saMjJAoM kA vyavahAra] prathama- madhyama-uttamapuruSa saMjJAe~ 2. 14-33 [ parasmaipada-AtmanepadasaMjJaka 9-9 pratyayoM meM se 3-3 pratyayoM kI kramazaH ukta saMjJAe~, 'trINi trINi' isa vIpsAnirdeza para AcAryoM ke vicAra, lokaprasiddhi ke AdhAra para zAstra meM ina saMjJAoM kA prayoga, 'nirukta- jainendravyAkaraNa-agnipurANa' Adi meM ina saMjJAoM kA vyavahAra, aneka puruSoM kI upasthiti meM paravartI puruSa ke anusAra prayoga, jAti-vyaktirUpa padArthadvaya kA vicAra, pratyaya - upapada ke rUpa meM niyama ke do bheda, 'prathamamadhyama-uttama' puruSoM ke prayoga kA nirdhAraNa, kulacandra Adi aneka AcAryoM dvArA prAsaGgika viSayoM para vicAra ] 3. 'dA dhAtu' saMjJAe~ 33-51 ['DudAJ dAne' Adi chaha dhAtuoM kI 'dA' saMjJA, kulacandra Adi AcAryoM ke prAsaGgika vicAra, pANinIya 'ghu' saMjJA kI tulanA meM kAtantrIya 'dA' saMjJA kI anvarthatA, cAndra Adi vyAkaraNoM meM 'dA' saMjJA kA vyavahAra, naiSadhakAra zrIharSa dvArA kapota kI 'ghu' dhvani se usake pUrvajanma meM pANinIya vyAkaraNa ke adhyetA hone kI
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNI 27 udbhAvanA, sattA tathA pAkAdirUpa kriyA kA bodha karAne vAle zabdoM kI 'dhAtu' saMjJA, siddha kAryoM kA bhI sAdhanAyatta honA, kriyA-kArakavyavahAra kA buddhi ke adhIna honA, vyAkaraNazAstra kA ziSTaprayogAnusArI honA, sattA ke vividha rUpa tathA vyAkhyAe~, sAGkhyazAstrIya tathA bauddhazAstrIya vividha matoM kI carcA, mahatI saMjJA kI anvarthatA, dhAtuoM kI anekArthatA, gopathabrAhmaNa-bRhadevatA Adi prAcIna granthoM tathA haimazabdAnuzAsana Adi arvAcIna vyAkaraNoM meM dhAtusaMjJA kA prayoga, zabdazaktiprakAzikA meM bhI isakA varNana] 4. 'kAla' kA adhikAra 51-56 [paravartI sUtroM meM vizeSaNavAcI 'samprati-bhaviSyati-atIte' zabdoM kA 'kAle' ke sAtha anvaya, AkAza kI taraha kAla kI nityatAdi, kriyAbheda se kAla ke Rtu Adi nAma, pANinIya vyAkaraNa meM kAlAdhikAra kA svatantra rUpa meM abhAva] ___5. vartamAnA-parokSA-hyastanI-adyatanI-kriyAtipatti-bhaviSyantI-AzI:zvastanI-paJcamI-saptamI' saMjJAoM kA prayoga 56-97 vartamAna kAla meM 'sma' zabda kA prayoga hone para bhUtakAla meM bhI vartamAnA vibhakti kA prayoga, bhUtakAla meM parokSA-zastanI-adyatanI-kriyAtipatti vibhaktiyoM kA,bhaviSyatkAla meM bhaviSyantI-AzI:-zvastanI vibhaktiyoM kA, anumati-samarthanA-AzIH arthoM meM paJcamI vibhakti kA tathA vidhi-nimantraNa Adi arthoM meM saptamI vibhakti kA vyavahAra, pANinIya laT Adi lakAroM kI apekSA vartamAnA ityAdi saMjJAoM kI anvarthatA tathA laT Adi lakAroM kI saGketaparatA, rAjakRta kriyAoM ke AdhAra para 'parvatAstiSThanti' Adi vAkyoM kA prayoga, lokavyavahAra ke AdhAra para dravyasamaveta kriyAoM meM atItaanAgata kI vivakSA, AcArya hemakara ke pralApa kI gaveSaNA, 'vartamAna-parokSa-adyatanaanadyatana-AzIH' Adi zabdoM kA arthavicAra, parokSa-aparokSarUpa atItakAla ke do bheda, 'vedAntavAdI-vyavahAravAdI' Adi AcAryoM ke vividha mata, vartamAna ke sAmIpya Adi 4 bheda, 3 prakAra kI parokSatA, sat kI avivakSA, asat kI vivakSA, maNDapamayUra Adi niranvaya saMjJAe~, kAla ke 11 bheda, ziSTavyavahAra ke anusAra kAlavizeSa meM 'vartamAnA' Adi vibhaktiyoM kA prayoga, 14 zlokoM meM bhaviSyantI-saptamI Adi vibhaktiyoM ke prayoga, kucha avyayoM kA niyataprayoga, 'anumati-vyApAra-anujJA' Adi zabdoM ke artha, zarvavarmA ke dvArA Adya vyAkaraNa kA dekhA jAnA, 'vararuci-candragomI' AcAryoM ke mata tathA vidhi meM chaha pratipattiyA~ ] 6. 'paJcamI-adyatanI-zastanI' kA vizeSa prayoga 97-108 [kriyAsamabhihAra artha meM vartamAna dhAtu se sabhI kAloM meM paJcamIvibhaktisaMjJaka madhyamapuruSa-ekavacana kA, 'mA' zabda ke yoga meM dhAtu se adyatanI vibhakti kA tathA
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 kAtantravyAkaraNam 'mAsma' zabda ke yoga meM 'hyastanI - adyatanI' vibhaktiyoM kA prayoga, kriyAsamabhihAra kA artha, pANinIya mata kA khaNDana, AbhIkSNya artha meM dvirvacana, laukikI vivakSA, ziSyasandehanirAsArtha vidhivacana, 'mA-mAG' ke prayoga kI vicitratA, bhASyakAra dvArA 'mAsma' zabda ke yoga meM 'hyastanI - adyatanI' vibhaktiyoM ke vyavahAra = prayoga kI cintA na karanA tathA svatantra 'mAsma' zabdaviSayaka vararuci kA abhimata ] 7. tyAdi 180 pratyayoM kI 'vartamAnA- saptamI - paJcamI - hyastanI - adyatanIparokSA- zvastanI - AzIH- bhaviSyantI-kriyAtipatti' saMjJAe~ tathA 'vartamAnA-saptamIpaJcamI - hyastanI' kI sArvadhAtuka saMjJA 109-16 ['ti-tas-anti-si-thas-tha- mi-vas-mas-te-Ate-ante-se-Athe-dhve-e-vahe-mahe' pratyayoM kI vartamAnA, 'yAt-yAtAm-yus-yAs-yAtam - yAta - yAm - yAva-yAma-I-IyAtAmIran-IthAs-IyAthAm-Idhvam - Iya - Ivahi- Imahi' pratyayoM kI saptamI, 'tu-tAm - antu-hitam-ta-Ani-Ava-Ama-tAm-AtAm-antAm - sva- AthAm-dhvam -ai-Avahe - Amahe' kI paJcamI,'di-tAm-an-si-tam-ta-am-va-ma-ta-AtAm-anta-thAs-AthAm-dhvam-i-vahimahi' kI hyastanI-adyatanI saMjJAe~, 'aT- atus - us - thal- athus-a- aT-va-ma-e-Ateire se- Athe - dhve-e-vahe - mahe' pratyayoM kI parokSA saMjJA, 'tA-tArau - rau-tAras-tAsi-tAsthastAstha-tAsmi-tAsvas-tAsmas - tA- tArau - tAras-tAse-tAsAthe-tAdhve-tAhe-tAsvahe - tAsmahe' kI zvastanI, 'yAt-yAstAm-yAsus - yAs - yAstam - yAsta-yAsam-yAsvayAsma-sISTa-sIyAstAmsIran-sISThAs-sIyAsthAm-sIdhvam-sIya-sIvahi -sImahi' kI AzIH, 'syati -syatas - syanti-syasi-syathas-syatha syAmi - syAvas - syAmas-syate - syete - syante - syase-syethe - syadhve - syesyAvahe-syAmahe' kI bhaviSyantI, 'syat syatAm - syan- syas-syatam - syata-syam - syAva-syAmasyata-syetAm-syanta-syathAs- syethAm-syadhvam-sye- syAvahi- syAmahi' kI kriyAtipatti saMjJA tathA 'vartamAnA-saptamI- paJcamI - hyastanI' vibhaktiyoM kI sArvadhAtukasaMjJA, sAmAnya kA AzrayaNa kaSTakara, ukta sabhI saMjJAoM ke 1-1 vidhisUtra, pANinIya laT Adi lakAroM kI kRtrimatA, eka hI sAtha 'hyastanI - adyatanI' saMjJAoM kI pravRtti - zaGkA kA abhAvaetadartha hI do saMjJAoM ke lie do sUtra, vicitrArtha pRthak yogakaraNa, pUrvAcAryaprasiddha vartamAnA Adi saMjJAoM kI anvarthatA, 'sArvadhAtuka' saMjJA kI pUrvAcAryoM meM prasiddhi tathA usakI lokasiddha svAbhAvika napuMsakaliGgatA, AcArya Apizali dvArA strIliGga 'sArvadhAtukA' zabda kA prayoga, kAzakRtsnavyAkaraNa Adi prAcIna granthoM meM tathA jainendravyAkaraNa Adi arvAcIna granthoM meM isa saMjJA kA prayoga ]
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 viSayAnukramaNI dvitIyaH pratyayapAdaH 8. pratyaya saMjJA tathA 'san' pratyaya 117-44 [pratyaya tathA prakRti padArtha, upAdhi ke 2 bheda, lokopacAra ke AdhAra para pratyaya tathA prakRti saMjJAe~, 2 prakAra kI prakRti, pradhAna meM kAryasampratyaya, pratyayasaMjJA ke viSaya meM AzaGkA, kulacandra Adi AcAryoM ke vividha vicAra, vRttikAra durgasiMha dvArA 10 vibhaktiyoM ke 180 pratyayoM kA saMgraha, etadartha pANini ke 18 tiG pratyaya, 29 Adeza tathA 5 Agama / 'gopathabrAhmaNa-Rktantra' Adi prAcIna granthoM tathA 'mugdhabodhavyAkaraNa-agnipurANa-zabdazaktiprakAzikA' Adi arvAcIna granthoM meM pratyaya kA prayoga, kevala pratyaya kA prayogAbhAva, varavadhUsamAgama kI taraha pratyaya-prakRtiyoga gupAdi dhAtuoM se arthavizeSa meM 'san' pratyaya kA vidhAna, 'mImAMsate' ityAdi meM abhyAsagata ikAra ko dIrgha, laukikI vivakSA ke atikramaNa kA abhAva, laukika vivakSA ke anusAra 'nadI kUlaM pipatiSatIva, zvA mumUrSatIva' Adi prayoga, guNIbhUta kriyA dvArA bhI sAdhanasambandha kA anubhava tathA sannanta se sarUpa san pratyaya kA abhAva] 9. 'yina-kAmya-Ayi-ina-ya-Aya' pratyaya 144-98 [AtmecchA artha meM 'yina' pratyaya, upacAra se vAkyaikadeza kI bhI vAkyarUpatA, padasamudAyarUpa vAkya, 'kAmya' pratyaya kA avibhaktika nirdeza, mandamatibodhArtha, sUtra kI vicitra racanA se bodhalAbha, maitreyarakSita Adi AcAryoM kI prAsaGgika viSayasambandhI mAnyatAe~, 'upamAna- AcAra' Adi zabdoM ke artha, sAdhyasAdhanabhAva kA iSTi ke anusAra vyavahAra, kAtantrIya 'yin' Adi pratyayoM ke lie pANinIya 'kyac-kAmyacakyaG-Nic-yaG-Aya' pratyayoM kA vidhAna, anvAcayaziSTa cakAra, kAtantrIya 'yaNa' pratyaya meM NakAra kA aguNArtha honA, kaNDvAdigaNapaThita dhAtupATha, prayoktA ke anusAra vizeSaNavizeSyabhAva kA prayoga, 'in' pratyaya kI 'kArita' saMjJA, pUrvAcAryakRta 'kArita' saMjJA kA sukhAvabodhArtha honA, laukika vivakSA ke anusAra zabdaprayoga, sabhI kriyAoM kA hetumatI honA, kartA kI hetusaMjJA, anya gaNoM meM bhI paThita dhAtuoM kA curAdigaNa meM samAveza, gaNanirdiSTa kAryoM kI anityatA, prAptyarthaka 'bhU' dhAtu ke Atmanepadaprayoga yAcitArazca naH santu dAtArazca bhavAmahe / AkroSTArazca naH santu kSantArazca bhavAmahe // gaNanirdiSTa kAryoM ke anitya hone se 'in' pratyaya kI vaikalpika pravRtti, curAdigaNa ke antargata 42 dhAtuoM vAle yujAdi gaNa kA pATha Avazyaka, svara tathA
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam svaravyaJjanasamudAya ke lie 'akSara' saMjJA kA vyavahAra, 'prathayati' ityAdi prayogoM meM RkAra ko rakArAdeza, isa 'ra'-vidhi meM chaha zabdoM kA pATha - pRthu mUhU~ dRDhaM caiva kRzaM ca bhRzameva c| paripUrva vRDhaM caiva SaDetAn ravidhau smaret // kriyAsamabhihAra artha meM vartamAna vyaJjanAdi dhAtu se 'ya' pratyaya kA vidhAna , do prakAra kA samabhihAra, vRtti-vAkya kI bhinnArthatA, kriyA ke do bheda, pUrvAcAryaprasiddha cekrIyitasaMjJA kA vyavahAra, bhASyakAra-padakAra ke vividha mata, vedapATha meM vRSala kA adhikAra nahIM, 'gupU' Adi dhAtuoM se 'Aya' pratyaya kA vidhAna, sautra 'Rta' dhAtu] 10. dhAtusaMjJA tathA Am-pratyaya kA vidhAna 198-212 ['san-yina-kAmya-Ayi-in-ya-Aya' pratyayAnta zabdoM kI dhAtusaMjJA, vizeSataH bAlakoM ke avabodhArtha isa saMjJA kA vidhAna Avazyaka - 'prAyeNa gaNapaThitAnAmeva dhAtutvaM mandadhiyaH pazyanto'nyeSAM na manyeranniti bhAvaH' (vivaraNapaJjikA), prakRta dhAtusaMjJA ke sandarbha meM zarvavarmA ke , pratyaya - 'san-yin-kAmya-Ayi-ina-ya-Aya' tathA pANini ke 12 pratyaya - 'san-kyac-kAmyac-kyaGa-kyaS-AcAra kvip-Nic-yaGyak-Aya-IyaG-NiG / zarvavarmA dvArA nirdiSTa 7 pratyayoM ke atirikta durgasiMha Adi ke dvArA 'IyaG-NiG' pratyayoM kI mAnyatA, cakAs-kAsUpratyayAnta dhAtuoM se 'Am' pratyaya kA vidhAna, 'pratyayAntebhyaH' meM 'anta' zabda kA pATha sukhArtha, bhaTTikAvyakumArasaMbhava ke udAharaNa, 'daya-ay-As' dhAtuoM se Am-pratyaya, pRthak sUtra kI racanA sukhAvabodhArtha, nAmyAdi-gurumAn dhAtu se Am pratyaya, maitreyarakSita Adi AcAryoM ke vividha mata, pA~ca prakAra kI gurusaMjJA kA spaSTIkaraNa - saMyuktAyaM dIrgha sAnusvAraM visrgsNmitrm| vijJeyamakSaraM guru pAdAntasya vikalpena // (ba~galAbhASya) 'uS-vid-jAgR' dhAtuoM se Am-pratyaya) 11. 'kR-bhU-as' dhAtuoM kA anuprayoga 212-17 [Am-pratyayAnta dhAtu se tInoM kA anuprayoga, loka meM sAmAnya abhidhAna kI aprasiddhi, vinA anuprayoga ke arthopalabdhi kA abhAva, artha kA Antaratamya honA, 'kR-bhU-as' kA kriyAsAmAnyavAcI honA, puruSAparAdha se viparIta prayoga kI sambhAvanA, pratipattigaurava ke nirAsArtha anuprayoga kA vidhAna, zAstra meM aniSTa kI saMbhAvanA nahIM] 12. 'sic-saNa-caN-aN-ic-yaNa' pratyaya 217-39 [adyatanI vibhakti = pANinIya luG lakAra meM 'sica' pratyaya kA vidhAna, ikAra kI yojanA uccAraNArtha, nAmyupadha Adi dhAtu se saN pratyaya, 'Na' anubandha
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNI 31 kI yojanA aguNArtha, 'ziDantAt ' zabda meM antagrahaNa kA sukhArtha honA, hemakara Adi AcAryoM ke mata, 'saN' ke lie pANini kA 'ksa' pratyaya, 'zri-dru-su' Adi dhAtuoM se 'caN' pratyaya, 'kAzikAvRtti-paJjI' Adi ke vividha mata, 'caN' ke lie pANinIya 'caG' pratyaya,'as vac' Adi chaha dhAtuoM se 'aN' pratyaya, cekrIyitaluganta (pANinIya yaGluganta) kA chAndasatva, avayavasiddhi kI apekSA samudAyasiddhi kI balavattA, 'puSa-dyut' Adi dhAtuoM se 'aNU' pratyaya, sautra stanbhu dhAtu, AmnAya se hI sabhI vipratipattiyoM kA samAdhAna, cakAra kA anuktasamuccayArtha honA, dhAtuoM kI anekArthakatA, rucAdigaNa kA AkRtigaNa mAnA jAnA, daNDakadhAtue~, adyatanI vibhakti meM ic pratyaya kA vidhAna, sUtra kA gurukaraNa yogavibhAga ke lie, buddhikalpanA se yogavibhAga, zarvavarmakRta kAtantravyAkaraNa ke sUtroM meM Adi-madhya-antalopa kI upasthiti - Adilopo'ntalopazca madhyalopastathaiva ca / vibhaktipadavarNAnAM dRzyate zArvavarmike // 'ic' ke lie pANinIya 'ciN' kA vidhAna, sAmpradAyika mAnyatA, hemakaramata kA nirasana, sArvadhAtuka pratyaya ke pare rahate sabhI dhAtuoM se 'yaN' pratyaya, pada se hI padArthajJAna kA honA avayava se nahIM, zAstra se avayavoM kI kalpanA ] 13. 'an-yan-nu-na-u-nA' vikaraNa 239-53 [sArvadhAtukasaMjJaka pratyayoM ke pare rahate bhvAdigaNapaThita dhAtuoM se 'an', divAdigaNapaThita dhAtuoM se 'yan' svAdigaNapaThita dhAtuoM se 'nu', rudhAdigaNapaThita dhAtuoM se 'na', tanAdigaNapaThita dhAtuoM se 'u' tathA kryAdigaNapaThita dhAtuoM se 'nA' vikaraNa kA vidhAna, pUrvAcAryoM dvArA vikaraNa kI prasiddhi, prakRti-pratyaya ke madhya meM vikaraNa kA vidhAna, pANinIya ' zap-zyan znu-za- znam -u-znA' vikaraNoM kI yojanA, 'zru' dhAtu ko 'zR' Adeza, 'dhAtupradIpa' Adi granthoM ke matoM kA uddharaNa, 'khavnAti' prayoga meM lekhaka kA prasAda, prakRti-pratyaya dvArA eka sAtha pratyayArtha kA kathana, vararuci ke anusAra prakRta tathA uttaravartI sUtra - hetu 'para' zabda kA upAdAna, AkhyAtA kriyApradhAna honA, aneka sautra dhAtue~, vararucivRtti kA uddharaNa ] 14. Ana - AtmanepadasaMjJaka pratyaya, karmavadbhAva 253-71 ['hi' pratyaya ke pare rahate vikaraNasaMjJaka 'Ana' pratyaya kA vidhAna, pATha kI prAmANikatA, bhAvavAcya tathA karmavAcya artha meM AtmanepadasaMjJaka pratyayoM kA vidhAna, kriyApadArtha tathA kriyA ke do bheda, niyama kI paribhASA, ekavacana ke bhI kAlasaMkhyAkarma Adi artha, sadavasthA - asadavasthA kI paribhASAe~, anvayamAtra sa anavRtti nahIM hotI, vibhaktisaMjJA kI anvarthatA, karma kI kriyAvacanatA tathA kArakavacanatA,
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam zrIpatidattakRta kAtantrapariziSTa kA eka sUtra pralApamAtra, kartA ke rUpa meM vivakSita karma ko karmavadbhAva kriyamANaM tu yat karma svayameva prsidhyti| sukaraiH svairguNaiH kartuH karmakarteti tad viduH|| antarAtmA-zarIrAtmA ke rUpa meM dvividha AtmA, rUpa-vyapadeza Adi se sAdRzya, bAlakoM ke vyutpAdanArtha pUrva vAkya kI yojanA, vyAkaraNa kA padasaMskAraka honA, prakaraNa kA niyAmaka prakaraNa, abhedAnvaya ke hone para bhedAnvayagrahaNa kA abhAva, pratipattigaurava ke nirAsArtha nirvacana, vati-pratyaya ke vinA bhI vatyartha kA bodha, AmnAya ke viruddha jJApita karanA ucita nahIM, prayoktA ke anusAra vizeSaNa-vizeSyabhAva kA nirdhAraNa, vivakSA kI pradhAnatA] 15. Atmanepada-ubhayapada-parasmaipada 271-96 [rucAdigaNapaThita tathA GAnubandha vAlI dhAtuoM se Atmanepada kA vidhAna, samAhAra = svarita kA vyavahAra lokavyavahAra para AdhArita, sukhArtha nirdeza, cekrIyitapratyayAnta dhAtu se Atmanepada, sukhArtha 'anta' zabda kA sUtra meM grahaNa, Ayi' pratyayAnta ('haMsAya' Adi) dhAtuoM se Atmanepada, inpratyayAnta-akArAnubandhaviziSTa tathA yajAdigaNapaThita dhAtuoM se ubhayapada kA vidhAna, gaNakAra ke vacana kA prAmANya, 'ubhayapada' ke lie 'ubhayatobhASa' zabda kA vyavahAra, bhAradvAjIya vaiyAkaraNoM kA abhimata, bhAravi-mayUra ke udAharaNa, vyAkaraNa kA padasaMskAraka honA,sUtrakAra-gaNakAra kA abhiprAyavizeSa, parasmaipada-AtmanepadaviSayaka zarvavarmA-pANini AcAryoM ke abhimata vizeSaH pANineriSTaH sAmAnyaM shrvvrmnnH| sAmAnyamanugRhanti tatrAcAryaparamparA // ityAdi 6 zloka draSTavya | jayadeva ke prayoga meM pramAda, zarvavarmA dvArA inpratyayAnta-JakArAnubandhaviziSTayajAdigaNapaThita dhAtuoM se kartRvAcya meM ubhayapada kA vidhAna, pANini dvArA kriyAphala ke kartRgAmI hone para hI Atmanepada kA vidhAna, pUrva sthiti ke anusAra san pratyaya hone ke bAda bhI dhAtu meM usI pada kI kAkAkSinyAya ke anusAra pravRtti, zeSa dhAtuoM se parasmaipada kA vidhAna, yajAdigaNa-rucAdigaNa kI anityatA, AcArya vararuci ke anusAra cAra prakAra kA zeSa - arthAd upapadatve tu tathA caivaanubnytH| kArakAccaiva vijJeyaH zeSa uktshcturvidhH|| kriyAvyatihAra meM Atmanepada, mahAkavi mAgha kA skhalana, kulacandra ke pralApa kI heyatA, dhAtupArAyaNa meM 'corayati-corayate' rUpa ubhayapada meM]
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNI tRtIyo dvirvacanapAdaH 16. dvivacanavidhi kA adhikAra, dvivacanavidhi kA niSedha 297-322 [ekasvaraviziSTa dhAtu kA dvirvacana, lokavyavahAra ke anusAra vIpsA meM pada kI dvirukti tathA vyapadezivadbhAva kI mAnyatA, samudAya ke vyApAra meM avayavoM kA bhI vyApAra, 'pra-sam-upa-ut' upasargoM kA svArthika dvirvacana - praprapUjya mahAdevaM saMsaMyamya manaH sdaa| upopahAya saMsargamududgataH sa taapsH|| vAkyoM kA sopaskAra honA, adhikAra kI vyAkhyA, do prakAra kA adhikAra, 'hemakara-vaidya' Adi AcAryoM ke vividha mata, sambhrama Adi sthaloM meM padoM kA dvirvacana, svarAdi dhAtu ke ekasvaravAle dvitIya avayava kA dvirvacana, ziSTaprayoga ke anusAra dvirvacanavidhi, sabhI vyAkaraNoM kA siddhAnta, svarAdi dhAtu ke dvitIya avayavarUpa-saMyoga ke Adi meM vidyamAna 'n-b-d-ra' ina cAra vargoM ke dvirvacana kA niSedha] 17. 'abhyAsa-abhyasta' saMjJAe~ 322-31 _[dvirvacana hone para pUrvavartI rUpa kI abhyAsasaMjJA, dhAtu ke ekadeza meM bhI dhAtu kA vyavahAra, 'nirukta-Rktantra' Adi prAcIna granthoM tathA 'jainendra vyAkaraNa' Adi arvAcIna granthoM meM ukta saMjJAoM kA prayoga, dvirvacana ke donoM rUpoM kI abhyastasaMjJA, hemakara Adi AcAryoM ke vividha mata, jAtipakSa-vyaktipakSa kA vicAra, loka meM aneka abhyAsa vAle kArya ke lie abhyasta zabda kA vyavahAra, dvirvacana na hone para bhI 'ja' Adi pA~ca dhAtuoM kI abhyastasaMjJA, chAndasa prayoga] 18.dvivacanavidhi tathA AdivyaJjana Adi kA avazeSa rahanA 331-47 [caN-parokSAsaMjJaka-cekrIyitasaMjJaka-san pratyaya ke paravartI hone para dhAtu kA dvirvacana, spaSTAta 'anta' zabda kA grahaNa, umApati Adi AcAryoM ke vicAra, viSayasaptamI-parasaptamI kA vicAra, kAtantrIya 'caN-parokSA-cekrIyita' ke lie pANini dvArA 'caG-liT-yaG' kA prayoga, juhotyAdigaNapaThita dhAtuoM kA dvirvacana, saMjJAoM kA rUDha honA, sukhArtha 'tip' - pratyayAnta zabda kA pATha, kAtantrIya 'hu' Adi dhAtuoM kA adAdigaNa ke antargata pATha, TIkAkAra dvArA sUtrakAra kA samarthana, abhyAsasaMjJaka rUpa meM Adi vyaJjana kA hI surakSita rahanA, anya vyaJjanoM kA lopa, jJApakavacanoM kA vaikalpika honA, lokavyavahAra ke AdhAra para jAti-vyakti-ubhaya kI siddhi, dhAtuoM kI anekArthatA, ziT se paravartI aghoSavarNa kA zeSa rahanA-ziTa kA lopa honA, zikSA kA AzrayaNa karane se pratipattigaurava]
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 kAtantravyAkaraNam 19. 'prathama-tRtIyavarNa-j-cavarga' Adeza 347-58 [abhyAsasaMjJaka zabdarUpa meM sthita dvitIya-caturtha vargoM ke sthAna meM kramazaH prathamatRtIya vaNadiza, tantrAntara meM parakArya kA asiddhavat na honA, sthAnivadbhAva, kulacandrahemakara Adi AcAryoM ke vividha mata, sarvasammati kA doSa ke rUpa meM upAdAna, abhyAsasaMjJaka hakAra ke sthAna meM jakArAdeza, zikSA ke AzrayaNa se pratipattigaurava, abhyAsasaMjJaka kavargIya vargoM ke sthAna meM cavagadiza, pANini ke anusAra 'ha' ko 'jha' tadanantara 'jh' ko 'j' Adeza, 'kavarga-cavarga' meM 'varga' zabda kA pATha sUtraracanA kI vicitratA ke pradarzanArtha, daNDaka dhAtue~, pANini dvArA 'u' anubandha se tathA zarvavarmA dvArA 'varga' saMjJA dvArA varga = vargIya varNoM kA bodha, abhyAsagata 'ku' dhAtu meM cavagadiza kA pratiSedha, mandamativAloM ke avabodhArtha 'cekrIyita' kA grahaNa] 20.hasva-a-dIrgha-nakArAgama-guNa-i-abhyAsaguNa-abhyAsadIrgha-'nI' AgamaanusvAra-u- 'rI' Agama 358-401 [abhyAsasaMjJaka zabda ke anta meM vidyamAna dIrgha svara kA hasva Adeza, pANinIya nirdeza kI samAnatA, abhyAsasaMjJaka RvarNa ko kArAdeza, sautra dhAtu, lokopacAra se RvarNa-luvarNa kA sAvarNya, abhyAsavartI 'iN' dhAtu ko dIghadiza, abhyAsa ke Adi meM vidyamAna akAra ko dIghadiza, dIrdhIbhUta abhyAsa se para meM nakArAgama, Agama kA grahaNa sukhArtha, arthAnusAra vibhakti kA vipariNAma, aneka zlokavArtika, kAtantrIya nakArAgama ke lie pANinIya nuDAgama, pratipattigaurava kA nirAsa, abhyAsasaMjJaka 'bhU'-ghaTita ukAra ko akArAdeza, sabhI zabda vyutpattilabhya artha ko dhAraNa nahIM karate, vRddha kAtantrIya vaiyAkaraNoM kA mata, 'nij-vij-viS' dhAtuoM ke abhyAsa meM vidyamAna ikAra ko guNAdeza, guNa kA grahaNa spaSTatA ke lie, sUtrakAra ke pATha kI saGgati, 'bhRJ-hAG-mAG' ina tIna dhAtuoM ke abhyAsa meM vidyamAna akAra ko ikArAdeza, spaSTArthaka anubandhayojanA, R-pa' dhAtuoM ke abhyAsasaMjJaka akAra ko ikArAdeza, sukhArthaka pRthagyoga-tipanirdeza, abhyAsasaMjJaka akAra ko ikArAdeza, abhyAsaghaTita ukAra ko ikArAdeza, sautra dhAtu-'ju', yogavibhAga se iSTasiddhi, 'hemakara' Adi AcAryoM ke vividha mata, abhyAsa ko guNAdeza, bhASA meM bhI cekrIyitaluganta kI mAnyatA, abhyAsa ko dIghadiza, 'vanc' Adi dhAtuoM ke abhyAsAnta meM 'nI aAma, abhyAsaghaTita akAra ke anta meM anusvArAdeza, 'rUDhichAndasa' kI carcA, kAtantrIya anusvArAgama ke lie pANinIya nugAgama kA vidhAna, 'japa' ityadi dhAtuoM ke abhyAsAnta akAra ko anusvArAgama, pUrvavartI gaNakAroM dvArA abhiprAya ke parijJAna kA abhAva, do prakAra kI dhAtue~, 'car-phal dhAtuoM
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adeza viSayAnukramaNI ke abhyAsAntavartI akAra ko anusvArAgama, sukhanirdezArtha taparakaraNa, RkAraghaTita dhAtu ke abhyAsAnta meM akAra ko 'rI' Agama, kAtantrIya 'rI' Agama ke lie pANinIya 'rIk' Agama] 21. sanvadbhAva-dIrgha-at-abhyAsalopAdhikAra-isa-I-it-It-digi 402-19 [samAnasaMjJaka varNa kA lopa na hone para abhyAsa ko sanvadbhAva, AdhAra hone para hI jAti kA nizcaya, sAGkhyasiddhAnta kA AzrayaNa, kAtantrIya 'caN' ke lie pANinIya 'caG' pratyaya, 'tvara' Adi dhAtuoM ke abhyAsa ko 'at' Adeza, gaNapATha meM 'spaza' dhAtu kI mAnyatA, vibhASAkhyApana ke lie cakAra kA pATha, pANinIya 10 dhAtuoM ke lie kAtantrIya tvarAdigaNa, abhyAsalopa kA adhikAra, abhyAsa kA punargrahaNa-samasta abhyAsa ke lopArtha,jAtipakSa-vyaktipakSa kA AzrayaNa, pat-pad' Adi dhAtuoM ke svara ko 'is' Adeza-abhyAsalopa, yogavibhAga se iSTasiddhi, 'Apa' dhAtughaTita svara ko 'I' Adeza-abhyAsalopa, 'danbh' dhAtughaTita svara ko 'it-It' Adeza-abhyAsalopa, icchA ke vinA kriyA kA abhAva, deG' dhAtu ko 'digi' AdezaabhyAsalopa, 'tip' pratyaya se dhAtu kA nirdeza, pANini ke anusAra 'dIG' dhAtu ko tathA kAtantrakAra ke anusAra 'deG' dhAtu ko 'digi' Adeza ]
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||shriiH|| kAtantravyAkaraNam [tRtIyo bhAgaH] atha tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH ___417. atha parasmaipadAni [3 / 1 / 1] [sUtrArtha] dhAtuvihita 'ti' se 'syAmahi' taka 180 pratyayoM kI parasmaipada saMjJA hotI hai / inameM se 'vartamAnA' ityAdi kAlabodhaka daza saMjJAoM ke antargata pratyeka meM 1818 pratyaya hote haiM, paravartI sUtra ke anusAra paravartI 9-9 pratyayoM kI Atmanepada saMjJA hone ke kAraNa pUrvavartI 9-9 pratyaya parasmaipadasaMjJaka hoMge / / 417 / [du0 vR0] athAnantarANi tyAdIni syAmahiparyantAni parasmaipadasaMjJakAni bhavanti / "nava parANyAtmane" (3 / 1 / 2) ityuktibAdhayA pUrvANi navaiva vacanAni sarvAsAM vibhaktInAmiti / arthasya vibhaJjanAd vibhaktaya iti / ti, tas, anti, si, tham, tha, mi, vas, mas / evaM sarvatra / parasmaipadapradezAH- "zeSAt kartari parasmaipadam" (3 / 2 / 47) ityevamAdayaH / / 417 / [du0 TI0] atha0 / athazabdaH praznAnantaryamaGgalAdhikAreSu vartamAno'pyAnantaryArtha eva gRhyate, nyAyyarUpatvAt / Anantarya punastaddhitamapekSya bhavatIti manasi kRtvAhaathAnantarANIti / nanu ca vidhyAdyarthasyAsaMbhavAt pariziSTametat saMjJAsUtram, na ca saMjJipadAnyatra zrUyante, saMjJinamantareNa ca saMjJA noppdyte| na cAthazabdenAnantarANi tyAdIni ucyante, nipAto'yaM svabhAvAd dyotaka iti ? satyam, yeSAmAnantaryamanena dyotitaM tAnyeva tyAdIni saMjJitvenAvabhAsante bahuvacanAdabhedanibandhanAditi bhAvaH / tarhi kimathazabdena, parasmaipadamiti saMjJitvenAdhikriyatAM yathA kRditi ? naivam, vyavahitAnAM
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam sannAdInAmapi saMjJA syAt, vyavadhAnaM punasteSAM pAdAntaritatvAt, ata eva parasmaipadAnAmadhikArasya dyotako'yamiti nocyate / yathA 'atha zabdAnuzAsanam' (ma0 bhA0 - prArambhikavacanam ) iti / zabdAnAmanuzAsanamadhikriyate iti / nanu ca sukhapratipattyai kRtapratijho hi bhagavAn kathaM "tyAdIni parasmaipadAni " iti noktavAn ? satyam | zAstramadhye maGgalArtho'pi pratipattavyaH siddhazabdavat / yadyevam, yeSAmAtmanepadasaMjJA, teSAM parasmaipadasaMjJApi syAt / na ca saMjJayA saMjJAntarasya bAdhA, tathA ca sirvibhaktirghuT saMbuddhiriti dRzyate, 'lokabacchAstre vyavahAraH' iti hRdi kRtvA parihAramAha - navetyAdi / bAdhA punaruktita iti navagrahaNAt paragrahaNAccAvasIyate / yathA 'amI viSNumitrAH pare nava devadattAH' iti / nAtra devadattAnAM viSNumitratvaM gamyate tathehApItyarthaH / kiJca "inJyajAderubhayam" (3 | 2|45) iti jJApakAt " zeSAt kartari parasmaipadam" (.3 / 2 / 47 ) bhavadAtmanepadaM siddhamiti bhAvaH / anyathA parasmaipadasaMjJAmAzritya utpatsyamAnAnAM tyAdInAM bhavantI saMjJeyam itaretarAzrayadoSAya na kalpate, zabdAnAM nityatvAt / loke ca 'bhAvini bhUtavadupacAraH' (kA0 pari0-14) / yathA 'asya sUtrasya zATakaM vaya' iti / arthasyetyAdi / arthasya vartamAnAdervibhaJjanAd vibhaktayaH ucyante lokopacArAt kiM saMjJAvidhAneneti bhAvaH / / 417 / [vi0 pa0 ] atha0 / iha yadyapi praznAnantaryamaGgalAdhikAreSvathazabdo vartate, tathApyAnantaryArtha eva gRhyate / tathAhi praznaH paryanuyoga ucyate, sa ca sAmAnyarUpeNAvagatasya vizeSa - rUpatayA (vizeSarUpeNA) - navadhAritasya vastuno bhavati / yathA atha kimidamiti / tyAdIni tu sarvathA viditAnyeva, na tasyAvakAzaH / adhikArArtho'pi na ghaTate, tathApi vyavahitAnAmapi sannAdInAM parasmaipadasaMjJA syAt, tato " gupratikidbhyaH san " (3 / 2 / 2) ityAdivizeSavidhAnaM vidhAya "dhAtorvA tumantAdicchati" (3 / 2 / 4) ityAdinA sannAdayo vidhIyamAnA Atmanepadibhyo dhAtubhyo na bhaveyuH, astvevaM vizeSAbhAvAditi cet, tadayuktam 'na nirdiSTAryA zAstre praklRptiH' (bhoja0 pari0 107) iti / kiJca yadyadhikArArtho'yamathazabdaH syAt, tadainamapanIya parasmaipadamityevaM brUyAt / yathA kRditi / kimathazabdenetyAha- athAnantarANIti / AnantaryaM punastaddhitamepakSya veditavyam / nanu kazcidiha saMjJI na zrUyate, kathamidaM saMjJAsUtram, na hi saJjJinamantareNa saJjJopagamyate, nApyathazabdoktAnAM tyAdInAM saMjJitvamiti vaktavyam / athazabdo'yamavyaya: svabhAvAd dyotako na vAcaka iti ?
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAmA prathamaH parasmaipAdaH satyam / yeSAmAnantaryamanena dhotitam, tAnyeva tyAdIni sajJitayA veditavyAnItyAha - tyAdInIti / ata eva parasmaipadAnIti saMjJAsaMjJinorabhedavivakSAyAM tyAdisamAnAdhikaraNo bahuvacananirdeza; anyathaikatvAt saMjJAyA ekavacanameva yujyate iti / yadyevam, "tyAdIni parasmaipadAni" iti kathanna kRtam, sukhapratipattikRtapratimo hi bhagavAnidaM zAstraM cakAra iti / etenAthazabdArthavivecanaprayAsazca parihRto bhavatIti ? satyametat, kintu zAstramadhye maGgalArtho'pi pratipAdya eveti maGgalapUrvakamAnantaryamathazabdaH prtipaadytiitydossH| nanu yeSAmAtmanepadasaMjJA, teSAM parasmaipadasaMjJA ca prApnoti, na ca saMjJayA saMjJAntarasya bAdhA kriyate / yathA 'indraH zakraH purandaraH' iti / sivibhaktipuMsaMbuddhizceti / loke zAstre caikasyApi nAnA saMjJA dRzyanta ityAha - navetyAdi / uktito pApA uktivApA "nava parANyAtmane" (3 / 1 / 2) iti yeyamuktistataH pUrvasya vacanasya bAdhA'vasIyate / yathA 'amI viSNumitrAH, pare nava devadattAH' iti / nAtra devadattAnAM viSNumitratvaM gamyate, tdvdtraapiityrthH| lokAzrayaNaM kaSTamityAha - initi, "injhya jAderubhayam" (3 / 2 / 45) iti jJApakAd vA / yadyAtmanepadAnyapi parasmaipadasaMjJakAni bhaveyuH, tadA "zeSAt katIra parasmaipadam" (3 / 2 / 47) iti siddhe kimubhayapadavidhAneneti / arthasyetyAdi / vartamAnAdayo'rthA Abhirvibhajyante iti vibhktyH| anvarSavalAdeva vibhaktisaMjJA siddhA, yathA syAdInAmityarthaH / / 417 / [ka0 ca0] ramApatipadAmbhojarAjahaMsena ytntH| AcAryakavirAjena vyAkhyAkhyAtasya likhyate // atha / athAnantarANIti / nanu athetyAdi vRttigranthaH kathaM saMgacchate, tathAhi yadi syAmahiparyantAnAM tyAdInAM prAgeva parasmaipadasaMjJA pravartate, tadA "nava parANyAtmane" (3 / 1 / 2) iti vacanazatenApi tadbAdhA kartuM na zakyate ? satyam / itthaM yojanIyA vRttiH- prathamam athazabdasya dyotyArthamAha / atha anantarANi (arthAt) tyAdInIti / tAni katipayAni ? ityAha- syAmahiparyantAni ityekaM vAkyam / aparaM tu 'nava parANyAtmane' ityuktibAdhayA sarvAsAM vibhaktInAM pUrvANi navaiva vacanAni parasmaipadasaMjJakAni bhvntiitynvyH| yad vA bhavantIti zantRGantabahuvacanena saMbhAvanA kathitA, kintu pUrvANi navaiva vacanAni ityasyAnantaraM bhavantIti kriyApadamadhyAhAryamiti / tatazca (athAnantarANi) tyAdIni parasmaipadasaMjJakAni bhavanti santi- nava parANyAtmane ityuktibAdhayA pUrvANi navaiva vacanAni sarvAsAM vibhaktInAM parasmaipada
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam saMjJakAni bhavantIti sAdhyAhAreNa vAkyenAnvaya iti / yad vA yathAzrutameva ghaTate vaakyaarthH| tathAhi atha anantarANi tyAdIni tAni katipayAni ? iti prazne syAmahiparyantAni ityuttaram / evambhUtAni tyAdIni parasmaipadasaMjJakAni bhavantIti vAkye vizeSamAha - "nava parANyAtmane" (3 / 1 / 2) iti / atha syAnmaGgale prazne kaaryaarmbhessvnntre| adhikAre pratijJAyAmancAdezAdiSu kvacit // iti bahvarthe yadyapyathazabdo vartate tathApIha granthe kAryArambhapratijJAnvAdezAnAmasaMbhavAt praznAdyarthacatuSTayamAdAyaiva vicArayannAha - ihetyAdi panI / nanu vighnadhvaMsArthaM granthAdau devatAnamaskAravadathazabda eva maGgalamiti ziSTAcArato nizcitam / yattu - oGkArazcAthazabdazca dvAvetau brahmaNaH purA / kaNThaM bhittvA vinirjAtau tena mAGgalikAvubhau // ityatra mAGgalikAvityuktaM tatra svArtha evekaNa - pratyaya iti vRddhaaH| nanu yadyathazabda eva maGgalaM tadA kathamathazabdo maGgale vartata ityuktam / nahi maGgalaM maGgalArthaM bhavati ? satyam / ekApIyaM saptamI arthavazAd dvidhA bhidyate / tathAhi AnantaryAdau dyotye maGgale ca gamyamAne athazabdo vartate uccAryate ityarthaH / na cAthazabdo maGgalArthavAcakaH / yathA vaizabdaH pAdapUraNe vartate, tathA vaizabdaH pAdapUraNavAcaka iti, kintu pAdapUraNe kartavye vaizabdaH prayujyate ityarthaH / yada vA maGgale vartate ityatra dharmaparaM vivakSaNIyam, maGgalatvaM ca pratibandhakAnyasya sataH prAripsitapratibandhakanivRttyasAdhAraNakAraNatvam, etaccAtra na vyAkhyAtaM granthagauravabhayAt / yathA atha kimidamiti / nahi kimidamityanenaiva praznArthasyoktatvAd athazabdo vyartha iti cet, na / athazabdasyAvyayatvena dyotakatvAt kimidamityanenaiva pratipAditaH prazno'thazabdena dyotyate ityadoSaH / yad vA athazabdena sAmAnyaprazna upasthApitaH, kimidamityanena tu vizeSaprazna ukta iti / ___ atha AcAryasya ziSyapraznAnuvAdane'thazabdaH praznArtha eveti kathaM na syAdityAha - tyAdIni tu sarvathA viditAnyeva iti, pazcAd vidhAsyamAnatvAd aviditAnyevetyarthaH / nanu kathamidamucyate, yAvatA bhaviSyatyapi vastuni prazno ghaTata eva / yathA devadattasyApatyaM bhaviSyatIti kintaditi / tathA yAni tyAdIni bhaviSyanti, tAni kAni ? iti prazne uttaram - parasmaipadAnIti bhaviSyanti / naivam apatyasya
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH bhaviSyattvAvagamo garbhAdikAraNavazAd atra tu tyAdInAM bhaviSyattve kiM kAraNaM vaktavyamiti / viditAnyeveti pAThAntaram, teSAM viditatvaM punarlokaprasiddhatvAditi / tathApi ayaM pATho na saMgacchate, anvAkhyAne tyAdIni bhAvInIti tatkathamatra prazno ghaTata iti hemkrH| vastutastu viditAnyeveti pATho yukta / tathAhi AcAryasyedaM vAkyaM tasya sarvajJatvAt tyAdIni tu sarvathA prakAreNa viditAni, kathaM tatrAcAryasya praznAvakAzaH / nanu aviditAnyeveti pAThe tyAdInAmaviditatvAt tatra prazno na ghaTatAM kintu kAni parasmaipadAnIti parasmaipadaviSayaka : praznaH kathanna syAditi cet, na / sUtre uttarasyAnupAttatvAnna hyuttaraM vinA prazno ghaTata iti / na ca tyAdInAM viditatve'pi tyAdIni kIdRzAni ? iti praznamadhyAhRtya parasmaipadAnItyuttarameveti vAcyam / adhyAhAre pramANAbhAvAd vAkyabhedApattezca [ vAkyabhedakalpane pramANAbhAvAditi dik ] / vyavahitAnAmityAdi / vyavahitatvaM punasteSAM pAdAntaritatvAditi bhAvaH / athAnantaryapakSe'pi vartamAnayA vyavahitAnAM saptamyAdInAM saMjJA kathaM syAt, naivaM jJApakAt / ayamarthaHAnantaryapakSe'pi "sici parasmai svarAntAnAm" ityAdijJApakAd vyavahitAnAM saptamyAdInAM bhavatyeva / adhikArapakSe tu pAdAntaritatvenAtivyavahitAnAmapi sannAdInAM saMjJA syAt / nanu "dhAtorvA tumantAt" (3 / 2 / 4) ityAdinA vidhIyamAnA ye sannAdayaste kathaM "gutikkidbhyaH san" (3 / 2 / 2) ityAdivizeSavidhiM parityaktuM zaknuvanti, bhinnaviSayatvena teSAmaprasaGgAt ? satyam, evaM yojyA pakSI- tathAhi AcAryeNa vidhIyamAnAH sannAdaya: "gupratikkidbhyaH san" (3 / 2 / 2) ityAdivizeSavidhAnaM vihAya dhAtorvetyAdinA karaNabhUtena nAtmanepadibhyo bhaveyuriti / evaM ca sati AcAryasya vidhIyamAnatvena sarveSAmupasthitau satyAM tatra vidhiparityAgaH saMgacchata eva / yathA kauNDinyaM vihAya brAhmaNAn gojayedityukte brAhmaNatvenopasthitasya kauNDinyasya bhojanakriyAyAM niSedho gamyate iti / nanu yadi AtmanepadibhyaH sannAdayo na pravartante ityucyate tadA sanantAt "zeSAt kartari" (3 / 2 / 47) ityAdinA parasmaipadameva bhaviSyati kiM pUrvavat sanantAdityanena cet, yathA parasmaipadAdhikArastathAtmanepadAdhikAre sati parasmaipadibhya Atmanepadibhyazca sannutpattau satyAM "zeSAt katari" (3 / 2 / 47) ityAdinA parasmaipadamAtraprasaktau Atmanepadamapi syAdetadarthaM tat sUtramiti vAcyam, naivam / "nava parANyAtmane" (3 / 1 / 2) ityasyeti sAkSAnnava parANIti saMjJinirdezAt saMjJAsUtratvena nizcitatvAt sannAdau paranavatvAnupapattezca
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam satyam / "indvyajAdeH" (3 / 2 / 45) ityatrobhayapadavidhAnAt parasmaipadIbhUtasya sano'pi vidhAnamasti tata: pUrvavat sanantAditi sUtraM vinA sanantasya "zeSAt katari" (3 / 2 / 47) ityAdinA parasmaipadasya prasaktau tadbAdhayA 'pipakSate' ityAdau Atmanepadamapi syAt, etadeva tasya prayojanamiti / nanu tathApi "sani dIGaH" (3 / 4 / 23) ityasya vaiyarthyam, dIdhAtorAtmanepaditvena sannutpatterabhAvAt kathaM tasmin dIdhAtorAkAro vidhIyate / tasmAdetasmAdevavacanAd athazabdo'dhikArArtho na ghaTate iti, kiM 'na hyanirdiSTArthA zAstre praklRptiH' (bhoja0 pari0 107) iti patrikAyAm iSTAzrayaNasamAdhAnena ? naivam, dIdhAtumAtramAdAya sannutpattijJApanena tasya sArthakatve'dhikAranivRttau sAmarthyAbhAvAt / nanu tathApi sanaH parasmaipadasyApi dIdhAtordRSTatvAd 'upadidAsate' ityatra pUrvavat sanantAd iti vacanAdupadidAsatIti parasmaipadamapi syAd ityazuddhaprayogaprAptireva vizeSa iti iSTAzrayaNena paJjIkRtaM kazcidAkSipati / tanna, AzayAparijJAnAt / tathAhi sanantAt "zeSAt kartari parasmaipadam" (3 / 2 / 47) ityasya bAdhayA "pUrvavata sanantAt" (3 / 2 / 46) iti vizeSavacanena / sanaH pUrvaM yasmAd dhAtoryat padaM dRSTaM sanantAdapi tadityAtmanepadameva syAnna parasmaipadamiti / na ca parasmaipadIbhUtasannAdayo'pi dhAtordRSTA iti sanantAt sanpratyayasyAbhAvAt parasmaipadIbhUtatipratyayAdayo na pravartante iti vAcyam, taddhAtosteSAmapi dRSTatvAt tasmAt paJjIkRta iSTAzrayaNaparihAra eva yukta iti / vastutastu (a) yuktamidaM yAvatA sUtramidaM vyarthIkRtya tadbalenAtmanepadino'pi dhAtoH parasmaipadaM san vidhIyate, tAvatA sUtravaiyarthyabhayAdatrAthazabdasyAdhikArArtho na bhavati iti kathaM nocyate ? atha vinigamanAvirahAditi cet, na / "sani dIGaH" (3 / 4 / 23) iti jJApakasya sarvoddiSTatvAt sarvebhya AtmanepadibhyaH san jJApayiSyate / evaM ca satyadhikArArtho na bhaviSyati ? satyam, satyapi asmin siddhAnte patrIkRtA sukhasiddhAntArtham iSTAzrayaNaM kRtamiti dik / [iti tu siddhAntAntaram ] | __iSTAzrayaNaM kaSTamityAha - kiJceti / tadainamapanIya ityAdi / atha yadyayamathazabdo na kriyate tadA kathaM maGgalasya prAptistadabhAvAcca zAstrasya maGgalamadhyAntatAvyAghAtaH syAt ? satyam / athazabdAbhAvapakSe "na pvoH padAyodvirAgamaH" (2 / 6 / 50) ityatra vRddhigrahaNaM maGgalArtha bhaviSyati, OMkAro vA paThitavyaH iti kimathazabdena sandehamUleneti / yeSAmAnaya'manena dyotitamityAdi / nanu padAntarapratipAdyArthasya prakAzake dyotakaH ityucyate, iha tu AnantaryArthasya kenApyanuktatvAt kathamatrAthazabdo
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH dyotaka iti ? satyam / prasiddhivazAt prAptAnAmanantaratyAdInAM yadAnantaryaM prAptaM tadevAthazabdena dyotitamiti / yad vA AnantaryamuktamityarthaH / yadyevam 'athazabdo'yaM dyotako na vAcaka iti' iti paGktiH kathaM saMgacchate ? satyam / svarAdizabdavad athazabdasyApi AnantaryarUpadharmasya vAcakatvamityuktam / yat punarna tu vAcaka ityuktam, tattu tadanantarANAM dharmiNAM tyAdInAmiti bodhyam, kintu dharmadharmiNoravinAbhAvasaMbandhAd dharmiNAmapi pratipattiriti / zAstramadhyamaGgalArtho'pIti / athazabdo'tra vastvarthaH / tenAyamarthaH- vighnadhvaMsakAraNaM vastvapi pratipAdyamiti, maGgalapUrvakamiti / anyArthamAnItaM dadhidUrvAdikaM yathA gacchataH puruSasya maGgalamiti tadvadatrApIti bhAvaH / etena 'sakRduccaritaH zabdaH sakRdarthaM gamayati' (kA0 pari0 36 ) iti nyAyAt kathamarthadvayaM pratipAdayatIti pUrvapakSo nirastaH / 7 nanvathazabdo maGgalam, kathaM maGgalapUrvakamityuktam ? satyam, athazabdo vighnanAzanakAraNasvarUpamAtmAnaM pratipAdya Anantaryamapi pratipAdayatIti na doSaH / yad vA maGgalazabdena vighnadhvaMso'pyucyate / ato maGgalaM vighnadhvaMsa eva pUrvo yasyAnantaryasya tat tathA / tathA ca " bhadraM bhadraM vitara bhagavan ! bhUyase maGgalAya' iti bhadraM prazastaM bhadraM maGgalaM bhUyase maGgalAya vighnadhvaMsAya vitareti mAlatIzloko rakSitena vyAkhyAtaH / na hyanyathA zlokArtha upapadyata iti / amI viSNumitrA ityAdi / nanu amIzabda eva pUrveSAM buddhisthIbhUtAnAM viSNumitratvaM pratipAdayati, tena pare nava yajJadattA ityuktibAdhA na ghaTate / tatkathaM dRSTAntaH saGgacchate ityAha - " inJyajAdi 0 " ( 3 / 2 / 45) ityAdi kulacandraH / tanna, 'amI viSNumitrA : ' ityukte kimamItizabdo buddhisthIbhUte prayuktaH utasvit samudAye, pratipatturiti sandehe 'pare nava devadattAH' ityuktvA pareSAM navAnAM viSNumitratvasya dUrIkRtatvAt / vastutastu uktibAdhA paragrahaNAnnavagrahaNAccAvagamyate / tathAhi parazabdasya sAvadhikArthatvAd avadhyAkAGkSAyA upasthitatvAt parasmaipadamevAvadhitvena kalpate / tathA ca sati 'parasmaipadAt parANyAtmanepadAni' ityukte pareSAM parasmaipadatvaM nAsti ityeva gamyate, parazabdasya bhinnArthavAcakatvAt / nanu tathApi parasmaipadIbhUtaprathamapuruSApekSayA pareSAM navAnAmAtmanepadasaMjJA syAt naivam, navazabdasAnnidhyena parasmaipadamapi navavacanasyaiva saMjJA | atastadapekSayA pareSAmeva navAnAmAtmanepadasaMjJAvidhAnaM syAt, na tu prathamapuruSApekSayA iti / 1. tula0 - ' tava vitaratu bhadraM bhUyase maGgalAya' (u0 rA0 3 | 48 ) /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam atha parasUtre parazabdasya bhinnArthatve kiM pramANam, yenoktibAdhA bhaviSyati, kintu ghaTAnAM madhye yaH paraH sa me dIyatAm ityukte ghaTa eva pradIyate nAnyaditi tathA'trApi vinigamanAbhAvAt parazabdasyobhayArthatve parasmaipadIbhUtAnAmeva navAnAM vacanAnAmAtmanepadasaMjJA syAd ityAha - iyajAderityAdi / vastutastu zAstrIyasaMjJAyAM laukikaheturna prayojaka ityAha - iJ0 ityAdi / nanu pANininA vibhaktisaMjJArthaM supo vibhaktayastiGazceti sUtraM vidhIyate, tadasmanmate sUtrAbhAvAt kathaM vibhaktitvam ityAha - arthasyetyAdi / / 417 / [samIkSA kAtantravyAkaraNa ke anusAra tyAdi pratyayoM kI tathA pANinIya vyAkaraNa ke anusAra l ke sthAna meM hone vAle 'tip' Adi AdezoM kI parasmaipada saMjJA kI gaI hai - "laH parasmaipadam" (a0 1 / 4 / 99) / yaha dhyAtavya hai ki pratyAhAraprakriyA ke anusAra pANinIya vyAkaraNa meM 'tip' Adi 18 pratyayoM ko 'tiG' kahate haiM, parantu kAtantravyAkaraNa meM pratyAhAra mAnya na hone ke kAraNa ukta pratyayoM ke bodhArtha 'tyAdi' zabda kA prayoga kiyA jAtA hai| pUrvAcArya 'parasmaipada' ke lie prAya: 'parasmaibhASa' zabda kA prayoga karate the / kAzakRtsnavyAkaraNa meM parasmaipada' kA vyavahAra hone se isakI prAcInatA siddha hai - "udAttAnubandhaH parasmaipadam' (kA0 dhA0 vyA0, sU0 90) / 'parasmaibhASa' zabda kA prayoga atharvavedaprAtizAkhya meM upalabdha hotA hai - "varNalopAgamahasvadoghapluta - AtmanebhASA-parasmaibhASA apiyantyapiyanti" (3 / 4 / 7) / pANinIya dhAtupATha meM bhI inheM par3hA gayA hai - "udAttaH parasmaibhASaH, edhAdaya udAttA anudAtteta AtmanebhASA:' (bhvAdiH, dhA0 1, 2 - 37) / parasmaipada use kahate haiM, jisase parArtha athavA paraprayojana jAnA jAtA hai - parasmai parArtha : paraprayojanaM vA padyate = jJAyate yena tat parasmaipadam - 'parasmeM padyata yena tat parasmaipadaM smRtam' / isa anvarthatA ke kAraNa hI kriyAphala ke kartRgAmI hone para Atmanepada tathA paragAmI hone para parasmaipada kI pravRtti ucita pratIta hotI hai, phira bhI pANini ne katrabhiprAya kriyAphala ke hone para svaritet tathA jita dhAtuoM se jo Atmanepada kA vidhAna kiyA hai, use samIcIna nahIM mAnA jAtA hai / kAzakRtsnatantra meM etadviSayaka sAmAnya nirdeza hai - "svaritaJAnubandha ubhayapadam" (kA0 dhA0 vyA0, sU0 89) / kAtantrakAra ne bhI isI pakSa kA samAdara kiyA hai / isIlie durgAdAsa vidyAvAgIza ne kavikalpadruma kI TIkA meM vardhamAna ke mata ko
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH uddhRta karate hue kahA hai - vizeSaH pANineriSTaH sAmAnyaM shrvvrmnnH| sAmAnyamanugRhNanti tatrAcAryaparamparA // __ (kavikalpadrumaTIkA, pR0 12) isIlie isa niyama meM vyabhicAra bhI dekhA jAtA hai, jisakI vidyAvAgIza ne vistAra se carcA kI hai| arvAcIna vyAkaraNo meM parasmaipada saMjJA - jainendravyAkaraNa- lo lam (1 / 2 / 150) / haimazabdAnuzAsana - navAdyAni zatRkvasU ca parasmaipadam (3 / 3 / 19) mugdhabodhavyAkaraNa- navamaH pameJito'nyaGidbhyAM ghe (sU0 531) / agnipurANa- pUrvaM nava parasmaipadam (357 / 5) / nAradapurANa- mibbasmasaH parasmai tu ..................... | parasmaipadamAkhyAtaM zeSAt kartari zAbdikaiH / ' bhUvAdyA dhAtavoM jJeyAH parasmaipadinaH smRtAH / atAdayo'STatriMzacca parasmaipadino mune ! || (52 / 81 ; 53 / 19-20) / [vizeSa vacana] 1. arthasya vibhaJjanAd vibhaktayaH (du0 vR0)| 2. athazabdaH praznAnantaryamaGgalAdhikAreSu vartamAno'pyAnantaryArtha eva gRhyate ___ nyAyyarUpatvAt (du0 ttii0)| 3. lokavacchAstre vyavahAraH (du0 ttii0)| 4. loke tu bhAvini bhUtavadupacAraH (du0 TI0) / 5. arthasya vartamAnAdervibhaJjanAd vibhaktaya ucyante, lokopacArAt (du0 ttii0)| 6. na hyanirdiSTArthA zAstre praklRptiH (vi0 pa0; ka0 c0)| 7. sukhapratipattikRtapratijJo hi bhagavAnidaM zAstraM cakAra (vi0 p0)| 8. vartamAnAdayo'rthA Abhirvibhajyante iti vibhaktayaH (vi0 p0|| 9. maGgalatvaM ca prativandhakAnyasya sataH prAripsitaprativandhakanivRttyasAdhAraNa kAraNatvam (ka0 c0)|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 10. vastutastu zAstrIyasaMjJAyA laukikaheturna prayojakaH (ka0 ca0) / / 417 / 418. nava parANyAtmane [3 / 1 / 2] [sUtrArtha] kAlabodhaka 'vartamAnA' Adi saMjJAoM ke 18-18 pratyayoM meM se paravartI 9-9 pratyayoM kI Atmanepada saMjJA hotI hai / / 418 / [du0 vR0] __ atha parANi nava nava vacanAni AtmanepadasaMjJakAni bhavanti / padAnIti gamyate / te, Ate, ante, se, Athe, dhve, e,vahe, mahe / evaM sarvatra / AtmanepadapradezAH- "AtmanepadAni bhAvakarmaNoH" (3 / 2 / 40) ityevamAdayaH / / 418 / [du0 TI0] nava0 / atrApyAnantaryArtho'pyathazabda ityavIpso'pi navazabdo vIpamAM gamayati / tenaikaikasyAM vibhaktau nava parANyAtmanepadAnItyarthaH / sarveSAmAtmane "sijAziSozcAtmane" (3 / 5 / 10) iti jJApakAcca / kutaH kriyAtipattereva 'nava parANyAtmanepadAni' iti codyam / padAnIti gamyate iti / nanu ca kRtAyAM saMjJAyAM satyAm uttarapadakAlagRhItasambandhena saMjaikadezo gamyate / iha tu saMjJAkAle eva padazabdo na zrUyate iti kuto'vagatiH ? satyam / lokaprasiddheyaM saMjJA | navasaMkhyAparicchedena mandadhiyaM pratyekadezo'nvAkhyAyate / yathA bhImo bhImasenaH, satyabhAmA bhAmeti / kiJca vidhau padazabdazravaNAditi hRdi kRtvAha - AtmanepadAnItyAdi / yathAkathaJcid vyutpattivAdI punarAha - AtmaparayoLakaraNAkhyAyAM pade nAsti caturthA lopa iti padaM gamyate parasmaipadasAhacaryAditi vA / / 418 / [vi0 pa0] nava0 / ihApyathazabdo'nantarANAM tyAdInAM dyotako'nuvartate iti ihApi pUrvavad vyAkhyAnam / tyAdayazca syAmahiparyantA iti saMjJinAM bahutvAdazeSasaMjJiparigrahArthamagRhItavIpso'pi navazabdo'rthAd vIpsAM gamayati / tena sarvAsAM vibhaktInAM parANi nava nava vacanAni AtmanepadAnItyarthaH / na puna: kriyAtipattereva sarvaparatvAnnavavacanAnAmiyaM saMjJeti / kiJca sarveSAmAtmane sArvadhAtuke'nuttame paJcamyAH, "sijAziSozcAtmane" (3 / 5 / 10) iti jJApakAdapyetat sidhyati, kathamanyathA sArvadhAtukAderAtmanepadavyavahAra iti / 'Atmane' iti prathamAbahuvacanasya padazabdena sArdham Adilopa ityAdinA lope sati padam , AtmanepadAnItyarthaH / katham etada
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH gamyate sUtre padazabdasyAnupAttatvAt / upAtta eva kevalaM vilupta ityapi durupapAdanIyaM niyamahetorabhAvAdityAha -- padAnIti gamyate iti / loke prasiddheyaM saMjJA mandadhiyaM prati sukhArthamanvAkhyAyate iti / yathA bhImo bhImasena : ityAdAvekadezenApi samudAyo gamyate tathApItyadoSaH / vidhau vA padazabdasya zravaNAdavagamyate / etadeva saMjJAyAzca prayojanaM darzayannAha - "AtmanepadAni bhAvakarmaNoH" (3 / 2 / 40) ityevamAdaya iti / / 418 / [ka0 ca0] nava0 / saMjJinAM bahutvAdityAdi / atha parazabdena tyAdisAmAnyopasthityaparazabdena parasmaipadApekSayaiva parabhUtAni sarvANyeva vacanAni upasthApyante na tu ekanavavacanamAtraM saMkoce pramANAbhAvAd ata iha saMjJinAM bahutvAd agRhItavIpso'pi navazabdo vIpsAM gamayati ityarthaH / nana parasmaipadasyApyasaMkocAta sarvAsAM vibhaktInAM parasmaipadasaMjJA syAt tatazca sakalaparasmaipadApekSayA kriyAtipattereva paranavavacanAnAM paratvamityAhakiJceti / yad vA tyAdInAM sarvatra prakRtibhUtatvena (saMjJibhUtatvena) mukhyatvAt teSAmeva parANi nava vacanAnIti kathaM na gRhyante ityAha - kiJceti / yathA bhImo bhImasena iti / nanu kathamayaM dRSTAntaH, dRSTAntadASTantiyoratulyatvAt / na hyatra dRSTAnte'pyekadezalopo vivakSitaH ? satyam, atrApi bahulatvAdekadezalopa iti kulacandraH / tanna, adRSTakalpane mAnAbhAvAt / vastutastu samudAyApekSayA nAyaM dRSTAntaH, kintvekadezoccAraNena samudAyasyApyupasthitiriti aMzamAtre dRSTAnto darzitaH iti na doSaH / nanu tatra nAmakaraNakAla eva bhImasena iti saMjJA vihitA, taduttarakAle ekadezamAdAya vyavahAra upapadyate iti yuktam / aba tu saMjJAkAla eva padazabdo nAsti kathamekadezena samudAyo gamyate ityAha - vidhau veti / vayaM tu na hi bhIma iti bhImasenazabdasyaikadezaH kintu yathA bhImasena iti saMjJA tathA bhIma ityapi tasya saMjJAntaram / tathA ca 'medinI - 'bhImo bhayAnake rudre pANDave ca nRpAntare' iti / etadAzaGkyAha - vidhau vetyAdIti brUmaH ||418 / [samIkSA] pANinIya vyAkaraNa meM tip Adi 18 pratyaya par3he gae haiM, jinheM 'tiG' pratyAhAra nAma diyA gayA hai, unhIM 18 tiG pratyayoM meM se 'ta-AtAm-jha-thAs 1. amarakoza: - dAruNaM bhISaNaM bhISmaM ghoraM bhImaM bhayAnakam - (1 / 7 / 20) /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 kAtantravyAkaraNam ke AthAm-dhvam-iT-vahi-mahiG ' ina nau pratyayoM kA 'taG' pratyAhAra se bodha karAyA jAtA hai, inhIM kI pANini ne Atmanepada saMjJA kI hai - " taGAnAvAtmanepadam " (a0 1 / 4 / 100) / kAtantrakAra 'vartamAnA' Adi kAlabodhaka pratyeka saMjJA meM 18 pratyaya par3hate haiM, inheM 'tyAdi' kahA jAtA hai / inakI saMkhyA 180 hai, inhIM meM se pratyeka nau pratyayoM bAda 9 pratyayoM kI Atmanepada saMjJA kI gaI hai| sUtra meM kevala 'Atmane' zabda hI par3hA gayA hai, ataH 'Adilopo 'ntalopazca' vacana ke anusAra yahA~ 'pada' zabda kA tathA usameM jas vibhakti kA lopa vyAkhyAkAroM dvArA svIkAra kiyA gayA hai| apane lie jinako jAnA jAtA hai yA jinakA prayoga kiyA jAtA hai unheM Atmanepada kahate haiM- Atmane svasmai padyante jJAyante prayujyante vA yAni tAni 'AtmanepadAni | Atmanepada ke lie pUrvAcArya 'AtmanebhASa' zabda kA prayoga karate the, yaha kaiyaTa ke vacana se spaSTataH jAnA jA sakatA hai - "AtmanebhASaparasmaibhASayorupasaMkhyAnam" (ma0 bhA0) / AtmanebhASaparasmaibhASazabdau ca na keSucid vyAkaraNeSu saMjJAtvena viniyuktAviti aluko'prasaGgaH / Atmanepadinazca dhAtavo vaiyAkaraNairAtmanebhASazabdena vyavahriyante, parasmaipadinaH parasmaibhASazabdenetyaluk siddhaH " (ma0 bhA0 pra0 6 / 3 / 7-8 ) / atharvavedaprAtizAkhya meM isake prayoga se isa kathana kI sampuSTi hotI hai - "varNalopAgamahasvadIrghaplutaAtmanebhASA - parasmaibhASA apiyantyapiyanti" (4 / 3 / 7) / pracalita pANinIya dhAtupATha meM Atmanepada ke lie AtmanebhASa kA prayoga prAyaH upalabdha hotA hai - "udAttaH parasmaibhASaH / edhAdaya udAttA anudAtteta AtmanebhASA : " (bhvAdi:, dhA0 saM0 1, 2 - 37) / kevala AtmanebhASa kA hI nahIM 'Atmanepada' zabda kA bhI vyavahAra kAzakRtsnatantra meM upalabdha hone ke kAraNa isa saMjJA kI bhI prAcInatA pramANita hotI hai - " anudAttaGAnubandha Atmanepadam" (kA0 dhA0 vyA0, sU0 88 ) / arvAcIna vyAkaraNAdi granthoM meM isakA prayoga 9. jainendravyAkaraNa - iGAnaM da: ( 1 / 2 / 151 ) / haimazabdAnuzAsana - parANi kAnAnazau cAtmanepadam (3 / 3 / 20) / mugdhabodhavyAkaraNa - navamaH pame Jito'nyaGidbhyAM ghe ( sU0 531 ) / agnipurANa - pare navAtmanepadam (357 / 5) / nAradapurANa - anudAttaJito dhAtoH kriyAvinimaye tathA / nivizAdestathA vipra ! vijAnIhyAtmanepadam || Atmane= AtmArtham AtmaprayojanaM vA padyate jJAyate yena tad Atmanepadam /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH 13 edhAdyA AtmanebhASAH, AtmanebhASAstu gupAstrayaH, manuvanvAtmanebhASau (53 / 20, 32, 65) / [vizeSa vacana] 1. lokaprasiddheyaM saMjJA navasaMkhyAparicchedena mandadhiyaM pratyekadezo'nvAkhyAyate (du0 ttii0)| 2. loke prasiddheyaM saMjJA mandadhiyaM prati sukhArthamanvAkhyAyate iti (vi0 p0)| 3. vastutastu samudAyApekSayA nAyaM dRSTAntaH, kintvekadezoccAraNena samudAyasyApyupasthitiriti aMzamAtre dRSTAnto darzita H (ka0 ca0) / / 418 / 419. trINi trINi prathamamadhyamottamAH [3 / 1 / 3] [sUtrArtha] parasmaipadasaMjJaka tathA AtmanepadasaMjJaka tyAdi 9-9 vacanoM meM se kramazaH 3-3 vacanoM kI prathama-madhyama tathA uttama (puruSa) saMjJAe~ hotI hai / jaise - ti, tas, anti kI prathamapuruSa, si, thas, tha kI madhyamapuruSa tathA mi, vasa, mas kI uttamapuruSa saMjJA hotI hai / / 419 / [du0 vR0] parasmaipadAnAmAtmanepadAnAM ca trINi trINi vacanAni prathamamadhyamottamasaMjJakAni bhavanti yathAsaMkhyam / 'ti-tas-anti' iti prathamaH, 'si-thas-tha' iti madhyamaH | 'mi-vas-mas' ityuttamaH / te-Ate-ante' iti prathamaH, 'se-Athe-dhve' iti madhyamaH, 'e-vahe-mahe' ityuttmH| evaM sarvatra / saMjJApradezA:- "nAmni prayujyamAne'pi prathamaH, yuSpadi madhyamaH, asmayuttamaH" (3 / 1 / 5, 6, 7) ityevamAdayaH / / 419 / [du0 TI0] trINi0 / vIpsAyAmatra dvivacanam, vIpsA gatra prathamAdisaMjJAguNeneti / vIpsAmantareNa tu vacanApekSayApi yathAsaMkhyaM syAt / tivacanaM prathamaH tasvacanaM madhyamaH, antivacanamuttama iti, naivam / "ijAtmane deH prathamaikavacane" (3 / 2 / 29) iti jJApakAt parasmaipadAnAmAtmanepadAnAM ca trIyukte avIpso'pi vIpsAM gamayati anekasaMjJivalAt ? satyam / pratipattiriyaM garIyasIti yukto'zeSaparigrahAya vIpsAnirdezaH / yathAsaMkhyamihArthagataM yataH parasmaipadAnyAtmanepadAni cASTAdaza vacanAni, atastrikANi trINyeveti bhAvaH / nanu kathaM punarvyavahitasya parasmaipadasyAnuvartanam ? satyam / ihApi athazabdAnuvartanaM tAni ca tyAdIni parasmaipadAtmanepadavibhAgena
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 kAtantravyAkaraNam sthitAnIti yathAsaGkhyaM na virudhyate, na ca vaiSamyeNAnekasaMjJAbhirekasya prayojanamasti zAstre ityAha - parasmaipadAnAmityAdi / kiJca "ijAtmane padeH prathamaikavacane" (3 / 2 / 29) iti jJApakAd vyavahitamapi parasmaipadamanuvartate / anugatArthA api prathamAdayaH zabdA na vizeSyaliGgabhAjaH, puruSA hyete lokataH siddhaaH| tathA ca - "yugapadvacane paraH puruSANAm" (3 / 1 / 4) iti vakSyati, ataH puMliGganirdezaH / / 419 / [vi0 pa0] trINi trINi0 / atrApyathazabdAnuvartanAt tyAdivartate / sa ca parasmaipadAtmanepadavibhAgena sthita iti / tena vyavahitasyApi parasmaipadasyAnuvartanamityAha - parasmaipadAnAmAtmanepadAnAM ceti / trINi trINIti vIpsAyAM dvirvacanam, vIpsA cAtra prathamAdiguNenaiva, prathamAdayo hi napuMsakasya vizeSaNam bhavanto'pi na vizeSyaliGgabhAjaH / ete hi loke puruSatvena prtiitaaH| tathA ca - "yugapadvacane paraH puruSANAm" (3 / 1 / 4) iti vakSyati / ataH prathamamadhyamottamA iti puMliGganirdeza: / arthakRtamiha yathAsaGkhyaM na zabdakRtamiti zabdasAmyAbhAvAt / tathAhi parasmaipadAni nava nava vacanAni prathamamadhyamottamAzca traya iti kathaM zabdasAmyamiti / arthakRtaM tu bhavatyeveti yatastrINyeva trikANi, evamAtmanepadeSvapi / / 419 / [ka0 ca0] trINi0 / parasmaipadAnAmAtmanepadAnAM ceti vRttiH / nanu kathametat saMgacchate, yAvatA anantaratvAdAtmanepadasyaivAnuvRttiH prApnoti, na tu parasmaipadasyApi tasya vyavahitatvAt, naivam / 'vizeSAtidiSTaH prakRtaM na bAdhate' (kA0 pari0 19) iti nyAyAt tyAdirevAtra pratIyate ityetadevAha - atrApIti / nanu tathApi tyAdInAM trINi trINi prathamamadhyamottamAdisaMjJAviziSTAni bhavantItyukte ekaikasya titasAde: saMjJAtrayavidhAnena prayojanAbhAvAt ti prathamaH, tas madhyamaH, antyuttama ityAdikrameNaiva prathamAdisaMjJAH syuriti, naivam / trINi trINItyapAsya tyAdIni prathamamadhyamottamAH ityAdi sUtraM vidadhyAt, evaM ca yanna kRtaM tasmAllakSaNayA trizabdasya trikamevArthaH / yad vA "ijAtmane padeH prathamaikavacane" (3 / 2 / 29) ityatra yadi pUrvayuktyA te: prathamAdisaMjJA syAt tadA ekavacanagrahaNaM vyarthameva syAt (prathameti kriyamANe siddhamiti bhAvaH) / tena tyAdInAM trikANi trikANItyarthaH prApto bhavatIti bhAvaH / vRttau vacanAnIti yaduktaM tadupalakSaNamityarthaH / nanu yadi tyAdiranuvartate tadA kathaM tyAdInAmityuktvA parasmaipadAnAm AtmanepadAnAM cetyuktamityAzaGkyAha - sa
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH cetyAdi / atha tathApi tyAdInAM trikANyanekAni prathamamadhyamottamAzca traya iti kathaM yathAsaMkhyamiti manasikRtyAha - vyavahitetyAdi / tathA ca sati parasmaipadAtmanepadavibhAgena sthitAnAM trikANAM tritvAvagamAt sAmyamastIti yathAsaMkhyaM sutarAmeva ghaTate iti / nanu tathApi kathaM yathAsaMkhyaM sarvavibhaktigatatvena parasmaipadasambandhitrikasyAnekatvAt ? satyam / parasmaipadAtmanepadavibhAgena trikeSu gRhyamANeSu vartamAnAdibhedenaiva tAni gRhyante / tyAdInAmupasthitau tAsAmapyupasthiteH / 15 vastutastu yathAsaMkhyamantareNApi kramazastyAdInAM trikANAM prathamamadhyamottamasaMjJApravRttau abhimatasiddhirbhavatyeva yathAsaMkhyamiti yaduktaM tat prakArAntarameva / vIpsA cAtretyAdi / nanu yadi kriyAguNadravyairyugapad vyAptumicchA vIpsA, atra prathamAdiguNAnAM tyAdInAM sArvatrikeSu na pratyekaM vyApakatA, nApi samudAyena / tathAhi yathA 'ti-tasanti' ityatra prathamaguNena vyApyate na tathA 'si-thas-tha' ityatra ato nAsti pratyekaM vyApakatA / tathA 'ti-tas- anti' ityatra yathA prathamaguNena vyApyate na tathA madhyamottamAbhyAmiti, nAsti samudAyena vyApakatA, tatkathaM vyApakatAbhAvAd vIpsA saMgacchate iti ? satyam / sAhitye dvandvasya vidhAnAt sAhityadharmAkrAntatayA sarveSAM prathamamadhyamottamAnAmupasthitau tyAdInAM sArvatrikeSu prathamAdiguNAnAmekatamasya krameNa vyApakatve'pi sAhityaviziSTatvena prathamAdInAM vyaktirastyeveti vIpsA na vihanyate [sarveSAM sArvatrikeSu vyApakatvamupacaryate / / yathA 'gRhe gRhe azvAH' ityAdiSu azvAkrAntatayA yAvadvyaktInAM vyApakatvenopasthitau tadanyatamavyApakatvenApi sarvAsAmazvAkrAntavyaktInAM vyApakatvaM pratIyata iti / ete hItyAdi / nanu ye hi puruSatvena pratItAstadviziSTArthavAcakAH zabdA api puMliGgAH iti kathaM nizcitam yAvatA sAmAnyavAcakasya vyaktizabdasya puMstvaviziSTavyaktivAcakatve'pi strIliGgatvamiti ? satyam / hi yasmAt prathamAdayo'rthAH puruSatvena puruSazabdavAcyatvena pratItAH, ye ca puruSAste ca puMstvadharmaviziSTA eva / atastasya puruSasya puMstvadharmaviziSTatvena tadarthavAcakA ete prathamAdayaH zabdAH puMliGgA evetyarthaH / atha puruSazabdavAcyA ime iti kuto nizcitamityAha tathetyAdi hemakarasyAbhiprAyaH / arthakRtamiha yathAsaMkhyamityAdi tathAhIti / nanu trINi trINItyekamevedaM padaM prathamamadhyamottamAzca trayaH iti vaktuM yujyate tatkathaM parasmaipadAni nava nava vacanAnItyucyate sUtre teSAmanupAttatvAt trINi trINItyasyArthaM kathayatA zabdasAmyaM nirAkRtamiti hemakaraH / mahAntastu arthakRtamiti arthazabdo'tra samudAyaparaH / --
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam tatazcArthakRtaM trikasamudAyakRtaM na zabdakRtamiti zabdapadenAtra titasAdivyaktirucyate, tatazca na zabdakRtaM na titasAdivyaktikRtam, tadeva darzayati - tathAhIti / heturatra trINi trINi iti padam, anyathA tyAdIni prathamamadhyamottamA ityeva kRtaM syAditi pUrvameva vyAkhyAtam / / 419 / [samIkSA] * parasmaipadasaMjJaka tathA AtmanepadasaMjJaka 9-9 pratyayoM meM jo tIna-tIna trika haiM, unakI kramazaH prathamapuruSa, madhyamapuruSa tathA uttamapuruSa saMjJA donoM hI AcAryoM ne kI hai| prathamapuruSa kA vyavahAra anyArtha meM, madhyamapuruSa kA yuSmadartha meM evaM uttamapuruSa kA asmadartha meM hotA hai / sAmAnyatayA parokSaviSaya meM prathamapuruSa kA tathA pratyakSa viSaya meM madhyama-uttamapuruSa kA prayoga kiyA jAtA hai | pANini kA saMjJAvidhAyaka sUtra hai- "tiGastrINi trINi prathamamadhyamottamAH" (a0 114 / 101) / prathama - madhyama - uttama saMjJAoM ke sAtha puruSazabda kI yojanA lokaprasiddhi tathA 'pUrvAcAryakRta vyavahAra ke AdhAra para kI jAtI hai / kriyAnirUpita kartRtva strI tathA napuMsaka meM bhI rahane se inakI yojanA prathama-madhyama-uttama ke sAtha kyoM nahIM kI jAtI / isake samAdhAna meM vyapadezabhUyastva ko kAraNa batAyA gayA hai| prAcIna AcAryoM dvArA inakA prayoga - nirukta- tAstrividhA RcaH / parokSakRtAH, pratyakSakRtAH, AdhyAtmikyazca / tatra parokSakRtAH sarvAbhirnAmavibhaktibhiryujyante prathamapuruSaizcAkhyAtasya / atha pratyakSakRtA madhyamapuruSayogAH / tvamiti caitena sarvanAmnA athAdhyAtmikya uttmpurussyogaaH| ahamiti caitena sarvanAmnA (7 / 1) / kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAna - dhAtau sAdhane dizi puruSe citi tadAkhyAtam (sU0 1) / atharvavedaprAtizAkhya - asteH preSaNyA madhyamasyaikavacanam bhUte'dyatanyA madhyama syaikavacanam (2 / 1 / 11; 2 / 2 / 5) / arvAcIna AcAryoM dvArA prayoga - jainendravyAkaraNa- miGastrizo'smayuSpadanyAH (1 / 2 / 152) / hemazabdAnuzAsana - trINi trINi anyayuSmadasmadi (3 / 3 / 17) / atra prathamAdiSu puruSasaMjJA tu prAcInAcAryazAstrasiddheti bodhyam (si0 ko0- bA0 ma0 1 / 4 / 101) /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH prathamaH pumAn / agnipurANa - tiptasantIti sipthasthamadhyamanaro mibbasmas cottamaH pumAn || tAtAMjha prathama uktasthAsAthAMdhvaM ca madhyamaH / uttama ivahimahi [ vizeSa vacana ] 1. vIpsAyAmatra dvirvacanam / vIpsA cAtra prathamAdisaMjJAguNeneti (du0 TI0; vi0 pa0 ) | 17 / / (357/5-6) / 2. pratipattiriyaM garIyasIti yukto'zeSaparigrahAya vIpsAnirdeza : (du0 TI0 ) / 3. puruSA hyete lokataH siddhAH (du0 TI0 ) / 4. ete hi loke puruSatvena pratItAH (vi0 pa0 ) / 5. yasmAt prathamAdayo'rthAH puruSatvena puruSazabdavAcyatvena pratItAH, ye ca puruSAste ca puMstvadharmaviziSTA eva / atastasya puruSasya puMstvadharmaviziSTatvena tadarthavAcakA ete prathamAdayaH zabdAH puMlliGgA evetyarthaH (ka0 ca0 ) / 6. mahAntastu arthakRtamiti arthazabdo'tra samudAyaparaH tatazcArthakRtaM trikasamudAyakRtaM na zabdakRtamiti zabdapadenAtra titasAdivyaktirucyate / tatazca na zabdakRtaM na titasAdivyaktikRtam (ka0 ca0 ) ||419 / 420. yugapadvacane paraH puruSANAm [ 3 / 1 / 4 ] [ sUtrArtha ] eka kriyA vAle kAla ko jahA~ aneka puruSa kaha rahe hoM to vahA~ paravartI puruSa kA prayoga hotA hai || 420 | [du0 bR0] yugapadekakAlArthaH / yugapad vacane ekakriyAkAlAbhidhAne puruSANAM madhye yaH paraH sa bhavati / sa ca tvaM cAhaM ca pacAmaH / sa ca tvaM cAhaM cApAkSma / sa ca tvaM cAhaM ca pakSyAmaH / vacanamatantram / sa ca tvaM ca pacathaH / tvaM cAhaM ca pacAvaH / yugapadvacana iti kim ? sa pacati, tvaM pakSyasi, ahamapAkSamiti bhinnakAloktau vayamapAkSmeti mA bhUt / vacanagrahaNaM yugapadviSaye mA bhUt / sa pacati, tvaM pacasi, ahaM pacAmi | pacAmItyevaM prApnoti / apravRttau paryAye vA prApte paribhASeyam ||420 / [du0 TI0 ] yuga0 | uktirvacanamabhidhAnam, SaSThyartho'tra samAse bhAvanIyaH / avyayo'yaM "
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 kAtantravyAkaraNam yugapat samAnakAla ityAha - ekakriyAkAlAbhidhAna iti / kriyAyAH kAlaH kriyAkAlaH kriyayA ya: kroDIkRto bhUtabhaviSyavartamAnatayA bhidyamAnaH kAlo gauNa ucyate, ekazcAsau kriyAkAlazceti tasyAbhidhAnam ekakriyAkAlAbhidhAnam / evaM tvaM ca devadattazca pacathaH, ahaM ca devadattazca pacAvaH, tyadAdInAM sAmAnyavacanatvAdanyArthAbhidhAnamapi / sa ca tvaM cAhaM ca vayaM pacAma iti bhavatyeva / apravRttAvityAdi / jAtau padArthe sakRllakSye lakSaNasya caritArthatvAdapravRttireva nAnyA nivRttiriti / dravye tu padArthavyaktibhedAcchAstrabheda iti vyaktyantarazAstrayorakRtArthatvAt paryAyaprasaGga iti yugapadvacanaM cAtra liGgaM paribhASAyA iti / nanUbhayoH sAvakAzatve 'pUrvaparayoH paro vidhirbalavAn' (kalApa0 228 / 70 ) iti bhavatyeda ? satyam / yugapadvacane pUrvaparatvavivakSA garIyasIti paribhASeyam ||420 | [vi0 pa0 ] yugapat / yugapacchabdo'yamavyayastatra samAse SaSThyartho bhAvanIya iti zabdAntareNArthaM darzayati - ekakriyAkAlAbhidhAna iti / kriyAyAH kAlaH kriyAkAlaH kriyayA yaH kroDIkRto bhUtabhaviSyavartamAnatayA sa kriyAkAlaH / ekazcAsau kriyAkAlazceti ekakriyAkAlastasyAbhidhAnaM tasminniti / atra 'apAkSma' iti paceradyatanIparasmaipadottamapuruSasya bahuvacanam, sijadyatanyAM sic, aDAgamaH, asya ca dIrghaH, cavargasya kirasavarNe, nimittAt Satvam | vacanamatantramiti sUtre liGga saMkhyA kAlazcAtantrANIti, tena 'puruSANAm' iti yad bahuvacanam, tadatantramapradhAnam / ato dvayorapi puruSayormadhye yaH paraH so'pi bhavatItyarthaH / apAkSamiti adyatanyA am, anyat sakalaM pUrvavat / uktirvacanamabhidhAnam paryAyAH | ekakriyAkAlasyeti karmaNi SaSThI / tenaikakriyAkAle vAcye'bhidheye ityarthaH siddho bhavati / antareNa punarvacanagrahaNaM yugapaditi viSayasaptamyapi syAt / viSayazcAnabhadheya iti ekakriyAkAlasyAnabhidhIyamAnatvAt tatsAdhanAnyapi nAbhidhIyante iti na tatkRte dvivacanabahuvacane iti, api tUtsargasiddhamekavacanameva prApnotItyAlocyAha - vacanagrahaNamityAdi / apravRttAvityAdi / iha hi padArthadvayaM jAtirvyaktizca / tatra jAtau padArthe ekamevedaM lakSaNamiti sakRllakSye lakSaNasya caritArthatvAt / yugapadvacane samastapuruSaprAptiyogyavAkye na kasyacit pravRttiH syAt / - tathAhi pravartamAnena puruSeNa puruSAntarasya nivRttiM kRtvA pravartitavyam / jAtau caikaM lakSaNamanyatra caritArthaM kathamanyannivartayituM zaknoti tasmAdapravRttireva / vyaktau
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH 19 padArthe tu pratilakSye lakSaNAni bhidyanta iti yugapadvacane sarveSAmeva pravRttiH syAt, anyathA etallakSyaviSayANAM lakSaNAnAmakRtArthatvAdAnarthakyamApadyeta / na caikadA anekalakSaNamupapadyate iti, kintarhi paryAyeNa syAt, ataH paribhASeyaM linggvtii| liGgaM punarasyA yugapadvacanameva, tena hi para : puruSo liGgyate / na ca vaktavyam 'pUrvaparayoH paravidhirbalavAn' (kalApa0 228/70) iti bhaviSyatIti kimaneneti ? yato yugapadvacanakramAbhidhAnam, tatkathaM pUrvaparavivakSeti tadanuSaGgiNAM lakSaNAnAM paramevAstIti cet tathApi pratipattiriyaM garIyasIti / / 420 / / [ka0 ca0] yugapat / nanu paramate 'vipratiSedhe paraM kAryam' (kA0 pari0 69) iti nyAyAd yatra tyAdipratyayasya nAmayuSmadasmatkartRkaikakriyaikakAlapratipAdane yogyatAsti, tatraiva puruSatrayaprAptiyogye paraH puruSo vidhIyate / tena sa pacati, tvaM pacasi, ahaM pacAmItyatra bhinnasthAnavihitAnAM pratyayAnAM sarvakartRkaikakriyAkAlasyAbhidhAne zaktyabhAvAda vipratiSedho nAstIti na tatra parapuruSaprAptiviSaya: / asmanmate tu kriyAyA ekakAlatvabodha eva puruSANAM madhye yaH paraH sa puruSo bhavan, sa pacati , tvaM pacasi, ahaM pacAmItyatrApi syAcceducyate - yugapadvacana iti bhAvavihitayuDantena saha karmaNi SaSThyAH samAsaH / tacca karma kartAramantareNa na saMbhavatIti kriyAkAlAbhidhAne pratyayasyaiva zaktairdRSTatvAt tyAdipratyayenaiva kartAvagamyate / tatazca yaH pratyayo'nena paribhASitavyaH, pratyAsattyA yadi tenaiva sarvakartRkakriyAkAlo'bhidhAtuM zakyate tatraivAsya viSaya iti / tena 'sa pacati' ityAdau parapuruSasyAnekakartRLiyAyA ekakAlAbhidhAne'zaktatvAnnAsya sUtrasya viSaya iti / azaktatvaM cAtra ekapacadhAtoranekakartRgatakriyAvAcakatvAbhAvAt, tasmAd yatraikenaiva dhAtunA nAmayuSmadasmadgatakriyAbhidhIyate, pratyayena ca tasyA : kriyAyA : ekakAla : pratipadyate tatraivAsya sUtrasya viSaya iti nirglitaarthH| nanu yasminneva kartari prathamapuruSAdirvidhIyate tatkartRkakriyAyA sa eva vartamAnAdikAlaM prathamapuruSAdirabhidhAtuM zaknoti / "nAmni prayujyamAne" (3 / 115) ityAdibhiryogaiH parasparaviruddhArtheSu prathamamadhyamottamAnAM vidhIyamAnatvAt / tatazca 'sa ca tvaM cAhaM ca pacAmaH' ityAdiSu nAmAdyanekakakakriyAyA ekakAlasyottamapuruSeNAnabhidhAnAt kathamasya viSaya iti / na ca ata eva vacanAnnAmayuSmadasmadarthe'pi uttamapuruSasya vidhiriti vAcyam, aprAptiprApakatvenAsya sUtrasya vidhitvApatteH / tathA ca
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 kAtantravyAkaraNam sati paribhASeyaM na syAt, atha mA bhUditi ko doSa iti cenna, yAvatA apravRttau paryAye vA prApte paribhASeyamiti vRttau, TIkAyAM tu pUrvaparayoriti nyAyena siddhau vacanamidaM sukhArthamiti yaduktaM tanna saMgacchate ? satyam / "zeSAt kartari parasmaipadam" (3 / 2 / 47) iti sAmAnyavacanena vihitaH pratyayo bahUnapi kartRn zaknoti vaktum, yathA 'devadattayajJadattaviSNumitrA: pacanti' ityukte ekena pratyayenAnekeSAM kartRNAmabhidhAnamiti / yadyevaM "nAmni prayujyamAne'pi prathamaH" (3 / 1 / 5) ityAdi vacanamapi vyarthamiti cenna, niyamArthatvena teSAM sArthakatvAt / nanu yadi "nAmni0" (3 / 1 / 5) ityAdivacanAni niyamArthAni tadA kathaM 'sa ca tvaM cAhaM ca pacAmaH' ityatra "zeSAta kartari" (3 / 2 / 47) ityasya prasaktiniyamavyAvRttiviSayatvAt / tathAhi niyamazca dvidhA sambhavati - pratyayaniyama upapadaniyamazca / tatrAdye nAmnyeva prathama ityukte yuSmadasmadoH "zeSAt kartari" (3 / 2 / 47) ityanena sAmAnyasUtreNa prApto'pi prathamapuruSo niyamavyAvRttyA na pravartate / evaM yuSmadyeva madhyamaH ityukte'pi niyamavyAvRttyA "zeSAta kartari" (3 / 2 / 47) ityAdinA prApto'pi madhyamo nAmni asmadi ca na pravartate, evamasmagheva uttama ityatrApi / tathA upapadaniyame ca "nAmni prathamaH" (3115) evetyukte madhyamottamayo mni prasaGga eva nAsti / evaM yuSmadasmadormadhyamottamayorevetyukte'pi? satyam / "nAmni prayujyamAne'pi prathamaH" (3 / 1 / 5) ityatra prayujyamAnagrahaNabalAt 'nAmni' ityasya nAmnyarthe'bhidheya ityarthaH paryavasyati, tatazca nAmnyabhidhIyamAna eva prathama ityukte'nabhidheye na bhavati iti niyamavyAvRttiH / yathA devadattena hanyase tvam iti / evaM yuSmadyabhidheya eva bhavati (anabhidheye na bhavati) tvayA pacyate odanaH / evam asmadyabhidheya eva bhavati (anabhidheye na bhavati) mayA pacyate odanaH / 'tatazca sa ca tvaM cAhaM ca pacAmaH' ityatra nAmayuSmadasmatkartRkANAmabhidheyatvena niyamavyAvRtteraviSayatvAt "zeSAt kartari" (3 / 2 / 47) iti sAmAnyavacanena pratyayavidhidurnivAra eva / abhidhAnaniyamastu sarvairevAvazyamaGgIkartavya eva, anyathA 'pAcako'haM vrajAmi' ityatrApi nAmayogAt kadAcit prathamapuruSo'pi syAt / tatra ca vaktavyamasmadartha eva vizeSyatvena mukhyatvAdabhidhIyate, na tu nAmArthastasya vizeSaNatvenApradhAnatvAditi / nanu pUrvoktayorupapadapratyayaniyamayoragrahaNe ko hetuzceducyate - anena vidhIyamAnasya parapuruSasya prastutatvena mukhyatvAt parapuruSAzrita eva niyamo gRhyate na
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH 21 tUpapadAzrita iti / tathA "nAmni0" (3 / 1 / 5) ityAdiSu abhidheye saptamyAH zrutatvAt pratyayaniyamo bhavan abhidheyAzrita eva na kevalaM nAmAdyAzrita iti sNkssepH| yugapadvacana iti kimiti vRttiH / asyArthaH- yugapadvacanagrahaNAbhAve paraH puruSANAmiti sthite samastapuruSaprAptiprasaGge paraH puruSo bhavatIti vAkyArthaH syAt / tatazca 'sa ca tvaM cAhaM ca pacAmaH' ityAdikaM sidhyatyeva, kintu pUrvaparayorityAdinyAyAdeva pUrvoktodAharaNeSu uttamapuruSasya siddhatvAd vacanasyAnarthakatayA bhinnakAloktau vidhi: syAdityAzaGkyAha - sa pacati, tvaM pakSyasi, aham apAkSam ityaadi| ayamAzayaH- ekakAle 'sa ca tvaM cAhaM ca pacAmaH' ityAdiSu paraH puruSaH sutarAM sidhyatyeva / "samprati vartamAnA" (3 / 1 / 11) ityAdibhiryogaiH "zeSAt kartari" (3 / 2 / 47) ityasyaikavAkyatayA ekakriyAkAlapratItau virodhe pUrvaparayorityAdinyAyAt parapuruSasya vidhIyamAnatvAt / virodhe'pi 'sa pacati' ityAdiprayogaH sidhyatyeva / "samprati vartamAnA" (3 / 1 / 11) ityAdibhiryogaiH "zeSAta kartari" (3 / 2 / 47) ityAdinaikavAkyatayA sve sve kAle pratyekaM kartari vAcye vartamAnAdInAM vidhIyamAnatvAt / kintu "paraH puruSANAm" (3 / 1 / 4) iti (tyasyAnyathAnupapattyA) bhinnakAle parapuruSavidhAyakatve "zeSAt kartari" (3 / 2 / 47) ityanenaiva tasyAnvaye sati (ekena dhAtunA pratyayena ca) bhinnakAle paravAt pravartanaM sAdhanAbhidhAne paraH syAditi nAmayuSmadasmadAmuktatvena 'sa ca tvaM ca ahaM cApAkSma' iti duSTaH prayoga eva syAt / nanu tathApi vRttikRtA bhinnakAloktau 'sa catvaM cAhaM cApAkSma' iti vaktum ucitam / kathaM vayamapAkSmetyuktaM nAmayuSmadorayogenAnena bahuvacanaprApterabhAvAt ? satyametat / kintu tyAdInAM sAmAnyavAcitvenAsmacchabdasya nAmayuSmadasmadarthAbhidhAyakatvAt lAghavArtha kartRtritayabodhanArthameva vayamapAzmetyuktavAn ityadoSaH / __tathA ca sthitipakSe TIkAyAmapi tyAdInAM sAmAnyavAcitvAt sAmAnyArthAbhidhAnamiti 'sa ca tvaM cAhaM ca pacAmaH' iti bhavitavyamevetyuktam / sthitipakSAdanyasmin pakSe'yameva vizeSaH / yattu vayamiti bhinnakAloktAvapi vayamapAkSmeti padaM bhavatIti / nanvasmin pakSe vartamAnAdikAlatritayAbhidhAne paraH puruSo bhavan vartamAnabhaviSyatorapi paraH puruSo bhavitumarhati tatkathamadyatanyA eva paraH puruSaH pratyudAhRta iti ? satyam / 'sa pacati, tvaM pakSyasi , ahamapAkSam' iti kAlatritayasyArthakathanavAkye yatkAlavAcakatvena yasyA vibhakteH parapuruSo dRSTaH, pratyAsattyA kAlatritayAbhidhAne'pi tasyA vibhaktereva paraH puruSaH pravartate /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam yad vA agre vacanagrahaNasya khaNDanAd iha yugapadgrahaNaM khaNDyate / tatazca "vacane paraH puruSANAm" iti sthite'yamartho bhavati / tathAhi puruSANAmiti kartari SaSThI tazcAnekapuruSapratipAdye sati aprAptasya parapuruSasya vacanabalAd vidhiH syAditi vacanagrahaNaM yugapadviSaye mA bhUditi vRttiH / nanu vacanagrahaNAbhAve yugapat paraH puruSANAm iti sthite'pi yugapaditi abhidheyasaptamyA yugapadekakriyAkAle'bhidheye paraH puruSo bhavatIti paribhASeyamupapadyata eveti kintvabhidheyasaptamIM prati kAraNAbhAvAd yugapaditi viSayasaptamyA yugapadekakriyAkAle viSaye puruSANAM madhye yaH paraH sa bhavatIti aprAptipUrvako vidhirityapi sambhavati, tatazca yugapadviSayasyAnabhidheyatvena nAmayuSmadasmacchabdairuktAH kartAro'pi nAbhidheyAH syuriti kAlasaMbandhaM vinA sAdhanAbhidhAna eva pratyayAnAmasAmarthyAt tato na sAdhanakRtaM dvivacanaM bahuvacanamiti, kintu puruSANAmekakAlaviSaye paraH puruSo bhavan kasminnarthe syAditi niyamAbhAvena yatsambandhAduttamapuruSaprAptirdRSTA, anenApi tadarthAbhidhAna eva paro'bhidhIyate / evaM sati asmatkartaryeva pratyayo na sarvasAdhanaM prati / tatazca sa pacati tvaM pacasi, ahaM pacAmi' ityatra tena tvayA ahaM pacAmIti prayogaH syAdityAzayenaiva vRttikRtA pacAmItyevaM prApnotItyuktamiti kulacandrAbhiprAyaH / viSayazcAnabhidheya iti ekakriyAkAlasyAnabhihitatvAt tatsAdhanAnyapi nAbhidhIyanta iti / na ca tatkRte dvivacanabahuvacane, api tUtsargasiddhamekavacanameva pravartate iti paJjIkRnmate pacAmItyevaM prApnotIti vRttigranthaH kathaM saMgacchate, yAvatA sAdhanAnabhidhAne sati "an vikaraNaH kartari " (3 / 2 / 32 ) iti kartari vihite sArvadhAtuke vidhIyamAno'nupratyayo na syAditi kulacandraH paJjImAkSipati / 22 tatraivaM yujyate paJjI, tathAhi sAdhanAni bahUni nAbhidhIyante api tu ekamevAsmatsAdhanamabhidhIyata eveti utsargasiddhiH, "asmadyuttamaH" (3|1 / 7) iti sAmAnyavacanasiddhamekavacanaM pravartata iti / vastutastu vacanagrahaNAbhAve sa paca tyAdiSu pacitrayavAcyAnAM pacanakriyANAM vAcakAni yAni pacitrayANi tebhyo vihitA ye prathamamadhyamottamAste pratyekenaiva svIyasvIyaprakRtivAcyakriyAyAH kAlaM tadAzrayasAdhanaM cAbhidadhati svabhAvAt / na tu tatpratyayAnAmanyatamena pacitrayavAcyAnAM kriyANAM kAlaH sAdhanaM cAbhidhAtuM zakyata iti / tatazca nAmayuSmadasmatkartRkANAM vartamAnAditrikakAlo viSayabhUto vidhIyamAnapuruSavAcyayogyo na bhavatIti pacitrayavAcyakriyANAM vartamAnAdyekakAlaviSayabhUtatvena sarvatraiva paraH puruSaH syAditi / tatazca sa pacati'
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH ityAdiSu pacAmItyevamAdikameva prApnotIti / evaM ca vRttau pacAmItyevaM prApnotIti yaduktaM tatra sarvatra pacAmItyevaM prayogaH syAdityarthaH / asmin pakSe paJjI evaM yojanIyA tatsAdhanAnyapi nAbhidhIyante parapuruSeNa ekasAdhanAni nAbhidhIyanta ityarthaH, api tUtsargasiddhaM pratyekamekavacanameva pravartata ityarthaH / ekamevedaM lakSaNamiti / jAtipuraskAreNa lakSaNavAkyasya pravRttau jAterekatvAdekalakSaNamiti bhAvaH / kathamanyaM nivartayituM zaknotIti / asmin jAtipakSe vidhiH syAdityarthaH / 23 ataH paryAyeNa syAditi / yathA brAhmaNakSatriyAdIn ekasmin pAtre bhojayetyukte'sahabhujAM teSAmekasmin pAtre ekadA bhojanAsambhavAt paryAyeNa pravartanamiti, paribhASeyamiti / nanu yadi vyaktipakSe paribhASeyamucyate tadAnena parapuruSapravRttau satyAM 'vyaktau pratilakSyaM lakSaNAni bhidyante' (kalApa0 221 / 53 ) iti nyAyAdetallakSyaM prati " nAmni prayujyamAne'pi prathamaH, yuSmadi madhyamaH" (3 / 1 / 5, 6) iti sUtradvayasyAnavakAzatve kaH samAdhiH syAt ? satyametat / paribhASAkaraNAdevAnumIyate etallakSyaM prati nAmni prayujyamAna ityAdi sUtradvayamAcAryeNa nArabdhamiti nyAsaH / nanu sa ca tvaM cAhaM cetyAdiSu prayogeSvasmadaH paratvAt pUrvaparayorityAdinaivottamaH puruSo bhaviSyati kimanena sUtreNeti manasi kRtvAha - na ca vaktavyamiti / yata iti yugapadvacanamekakAloktiH, akramAbhidhAnamiti na vidyate krameNAbhidhAnaM prayogo yasmin yugapadvavacana iti vigrahaH / etaduktaM bhavati - yadi prayogamAdAya pUrvaparavyavahAraH kriyate, tadA 'ahaM ca tvaM ca sa ca pacAma:' ityAdiSu paraH puruSo bhavan nAmnaH paratvAt prathamaH puruSa eva syAt / tadanuSaGgiNAmiti nAmayuSmadasmatsaMbandhinAm ityarthaH / pratipattiriyaM garIyasIti | sUtre sthite hi puruSANAmiti bahuvacanena nAmnItyAdisUtrakramasthitaprathamamadhyamottamAnAmupasthApitatvena puruSANAM madhye paratvavicAre sUtrakrameNaiva paratvaM gRhyate iti kiJcid gauravamiti || 420 | [samIkSA] pANini ne "kaDArAH karmadhAraye " ( a0 2 / 2 / 38 ) sUtraparyanta kI saMjJAoM meM ekasaMjJAdhikAra ghoSita kiyA hai - " AkaDArAdekA saMjJA" (a0 1 / 4 / 1) / usameM bhI paravartinI saMjJA hI pravRtta ho, tadartha " vipratiSedhe paraM kAryam" (a01 / 4 / 2) sUtra banAyA hai / kAtantrakAra ne tInoM puruSoM ke vidhisUtra banAne se pUrva kevala unhIM ke saMbandha meM yaha paribhASArUpa niyama prastuta kiyA hai ki do yA tInoM puruSoM kA jahA~ prayoga huA ho vahA~ paravartI puruSa kI pravRtti hogI, arthAt kriyApada kA
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam prayoga paravartI puruSa ke anusAra pravRtta hogA / jaise - 'sa ca tvaM ca ahaM pacAmaH' / yahA~ prathamapuruSa kA 'saH' pada, madhyamapuruSa kA 'tvam' pada tathA uttama puruSa kA 'aham' pada prayukta hai, tInoM kA hI pAkakriyA kI pravRtti se sambandha hai, aisI sthiti meM kriyApada kA prayoga kisa puruSa ke anusAra ho isa vicAraNA para yaha nirNaya diyA gayA hai / tadanusAra 'saH' ke anusAra 'pacanti' tathA 'tvam' ke anusAra 'pacatha' kriyApada kA prayoga sAdhu nahIM mAnA jAtA, balki 'aham' ke anusAra uttamapuruSa bahuvacana kI kriyA 'pacAmaH' hI sAdhu hotI hai / 'sa ca tvaM ca' ke prayoga meM 'pacathaH' kriyApada samIcIna hogaa| [vizeSa vacana] 1. vacanamatantram (du0 vR0)| 2. apravRttau paryAye vA prApte paribhASeyam (du0 vR0)| 3. jAtau padArthe sakRllakSye lakSaNasya caritArthatvAd dravye tu padArthe vyaktibhedAcchAstrabhedaH iti vyaktyantarazAstrayorakRtArthatvAt paryAyaprasaGgaH (du0 ttii0)| 4. sUtre liGgaM saMkhyA kAlazcAtantrANIti tena puruSANAmiti yad bahuvacanaM tadatantramapradhAnam / ato dvayorapi puruSayormadhye yaH paraH so'pi bhavatItyarthaH (vi0 p0)| 5. iha hi padArthadvayaM jAtiya'ktizca, tatra jAtau padArthe ekamevedaM lakSaNamiti sakRllakSye lakSaNasya caritArthatvAt / ....... vyaktau padArthe tu pratilakSye lakSaNAni bhidyante iti yugapadvacane sarveSAmeva pravRttiH syAt (vi0 p0)| 6. etatparibhASAkaraNAdevAnumIyate etallakSyaM prati nAmni prayujyamAna ityAdisUtradvayamAcAryeNa nArabdhamiti nyAsaH (ka0 c0)| 7. pratipattiriyaM garIyasIti (ka0 ca0) / / 420 / 421. nAmni prayujyamAne'pi prathamaH [3 / 1 / 5] [sUtrArtha] yuSmad-asmad se bhinna syAdyanta pada (= nAma) ke prayukta hone athavA prayukta na hone para bhI prathama puruSa kA prayoga hotA hai ||421 / [du0 vR0] nAmni prayujyamAne'prayujyamAne'pi prathamaH puruSo bhavati / saH pacati, tau pacataH, te pacanti / sa pacate, tau pacete, te pacante / evaM pacyate ghaTaH, pacyete
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH 25 ghaTau, pacyante ghaTAH / aprayujyamAne'pi - pacati, pacataH, pacanti / evaM sarvatra / prayujyamAnagrahaNaM kim ? dhAtunA yukte yathA syAt / tena devadattena hanyase tvam, madhyama eva yuSmadyogAt / / 421 / [du0 TI0] nAmni | nAmnyarthe kartari karmaNi prathamastAvad bhavati prayoge'kriyamANe'pi bhavatItyarthaH / etaccottarArtham, iha tu sAmAnyavAcakAH zabdAH prakaraNamantareNa vizeSe vartituM notsahante iti devadattAdizabdAH prayogamarhantyeva / kazcit prayujyamAnagrahaNaM pratyAcaSTe / yuSmadasmadarthe bhavannapi yadAnuvAdakarUpeNa sa evArthaH zabdenAbhidhIyate tadA prayujyata iti ? satyam / yatrAnUdya vidheyaM bhavati tatredaM yuktam / tasmAdanuvAdamantareNApi prayoga iSyate ityAha - prayujyamAna ityAdi / nanu kimarthamidaM yathA brAhmaNebhyo dadhi dIyatAM takraM kauNDinyAyeti sAmAnyavihitaM dadhidAnaM sAkSAdAdiSTena takradAnena kauNDinyAd bAdhitaM kauNDinyavarjitebhyo'vatiSThate, tadvadatrApi "yuSmadi madhyamaH, asmadyuttamaH" (3 / 115, 6) iti vacanAt ? satyam / arthaniyAmakAvetau kiM yuSmadasmadoreva madhyamottamau uta madhyamottamAveva yuSmadasmadoriti vipratipadyate tatazcAdye vikalpena prathamo'pi yuSmadasmadorbhavitumarhati / / 421 / [vi0 pa0] nAmni0 | kartRkarmasvarUpe nAmnyarthe prathamastAvad bhavati aprayujyamAne'pi nAmni bhavatItyaperarthaH / evamuttaratrApi / aprayujyamAnetyAdi / nanvatrApi dhAtunA devadattasya nAmno'styeva yogastasya kartRtvAditi cet ? satyametat, kintu gauNo'sau yuSmadarthasyAbhidhIyamAnatvAt tenaiva mukhyaH sambandha iti / yadyevaM yuSmadarthasya sambandhasya mukhyatvAda "yuSpadi madhyamaH" (3 / 115) iti pravartiSyate kimaneneti ? evamuttaratrApi tvayA pacyate odanaH' ityatra nAmArthasya mukhyatvAt prathamo bhaviSyati / tathA 'mayA pacyate odanaH' ityatrApi, kutaH "asmayuttamaH" (3 / 1 / 6) ityasya prasaGgaH ? satyam ? sukhArthameva prayujyamAnagrahaNam iti / / 421 / [ka0 ca0] nAmni0 / nanu nAmnItyanena kiM syAdyantazabdaH kiM syAdyantArtho vA gRhyate / tatrAye 'kartRkarmasvarUpe nAmnyarthe prathamastAvad bhavati' iti TIkApanIbhyAM sahaikavAkyasya virodhaH syAt, nAmnItyasya kartRkarmasvarUpeNa saha sAmAnAdhikaraNyena nirdiSTatvAt / dvitIye tu prayujyamAnagrahaNAnvayo na syAt, yAvatA prayujyate iti prayujyamAna: prayogastasya ca zabdasvarUpatvenArthena saha sAmAnAdhikaraNyAbhAva iti ?
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 kAtantravyAkaraNam satyam / ubhythaapydossH| tathAhi nAmnItyanena syAdyantasya pratipAditatvena TIkApatrikApaGktyornAmnItyasya kartRkarmasvarUpArthena saha sAmAnAdhikaraNyena nAnvayaH, kintu vaiyadhikaraNyena / tathAhi nAmnIti bhAvasaptamI, tatazca nAmni prayujyamAne sati kartRkarmasvarUpArthe prathamastAvad bhavatIti apryujymaane'piityrthH| dvitIye tu prakarSeNa yujyate iti prayujyamAnaM pratyayAntena dhAtanA saha sAmAnAdhikaraNyenAnvitasvarUpam iti yogArthasyAvazyamaGgIkartavyatvAt, nAmavAcyArthena saha prayujyamAnaH ityasya sUtre sAmAnAdhikaraNyenAnvayo ghaTata eva / asmin pakSe pajI evaM vyAkhyeyA / kartRkarmasvarUpe nAmnyarthe nAmavAcye'rthe prathamastAvad bhavatItyanena sUtrArtha upadarzitaH / tatraiva vizeSamAha - aprayujyamAne'pItyAdi panI / tatra nAmnItyanena syAdyanta ucyate / tatazca nAmni syAdyante prayujyamAne'pizabdAdaprayujyamAne'pItyarthaH / prayujyamAnagrahaNaM kimiti vRttiH| nanu prayujyamAnagrahaNaM kimarthaM "nAmni prathamaH" ityukte'pi nAmnyarthe gamyamAne'prayujyamAne prayujyamAne ca nAmni avizeSAd bhaviSyati ? satyam, 'saptamyA nirdiSTe pUrvasya' (kA0 pari0 21) iti nyAyAt parabhUta eva nAmni pUrvasya prathamaH syAditi / yathA 'pacati devadattaH' ityataH prayujyamAnagrahaNaM kRtvA pUrvabhUte'pi nAmni parasya prathamo yathA syAdityetadarthaM bhaviSyati / pANininA'pi etadarthamevopapadagrahaNaM pradattamiti nyAsakRtApyuktamiti | naivam, yatra sata eva pUrvasya kArya vidhIyate / tatraiva 'saptamyA nirdiSTe pUrvasya' (kA0 pari0 21) ityasyA paribhASAyA viSaya iti / iha tvasata eva prathamapuruSasya kathaM pUrvatvaM pratipattavyamiti satyametat / idaM prayujyamAnagrahaNaM paratraiva saphalam, anyathA uktArthatvAd yuSmadasmacchabdayoH prayogo na syAditi kulcndrsyaabhipraayH| ___asmin pakSe'pi vRttirevaM yojyA-prayujyamAnagrahaNaM kimarthamiti, prayujyamAnagrahaNasyottarArthatvena kimityarthaH / tatraiva phalaM darzayati- dhAtunetyAdi / pratyayAntena dhAtunA yukte sAmAnAdhikaraNyenAnvite yuSmadyasmadi ca prayujyamAne ityarthaH / tena hetunA 'devadattena hanyase tvam' iti tvamityasya prayogaH siddhaH, anyathA yuSmadyogAt madhyama eva syAnna yuSmacchabdaprayoga ityarthaH / nanu yadi prayujyamAnagrahaNasya parasUbe evaM phalaM tadA tatraiva kriyatAM kimatra pAThena ? satyam, yadiha prayujyamAnagrahaNamapAttaM tadavayavArthasyopasthApanArthama, tena prakarSeNa yujyamAnaM sambadhyamAnaM pratyayAntadhAtunA sAmAnAdhikaraNyarUpamityarthaH siddho bhavati, tathA prayujyamAnagrahaNaM sAmAnAdhikaraNyArthamiti vrruciH| etadeva manasikRtyAha- pajIkAro'pi dhAtunA yogamAtre pUrvapakSayitvA siddhAntayati cet satyamityAdi / asmin pakSe vRttirevaM
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH 27 vyAkhyAtavyA / tathAhi prayujyamAnagrahaNaM kimiti prayujyamAnagrahaNasyAnvarthAzrayaNena kimityrthH| phalaM cAha - dhAtuneti yuSmadyogAnmadhyama eva syAnna prathama ityarthaH / prayujyamAnaMgrahaNaM sukhArthamiti / nanu kathamidamucyate yAvatA uktArthatvena yuSmadasmadoH prayogaH sidhyatItyetadeva prayojanamastIti / tathA ca TIkAyAmapi etaccottarArthamityuktam ? satyam / prayujyamAnagrahaNasya vyarthaH- rUyartho yogAryazca ghaTate, tatrAvizeSAdubhayoreva grahaNaM na cAvayavArthapakSe'pizabdAnvaye nAmAdau samAnAdhikaraNe'samAnAdhikaraNe'pi prathamAdiH syAditi vAcyam, yAvatA anvarthAzrayaNe'pi asamAnAdhikaraNe prathamAdhutpattau tadAzrayaNasyAvyAvartakatvena vaiphalyameva syAt, avayavArthApekSayA rUDhyarthasya zIghropasthitatvAt tatraivApizabdAnvayaH, tenAvayavArthamAdAya sukhArthamityuktam, rUDhipakSe tu uttarArthameveti na kazcid doSaH / yad vA nAmnItyAdisUtre nAmneti sahArthe tRtIyA eva nirdizyatAm, tatazca nAmAdiyoge prathamAdividhiriti sUtrArthe gauNamukhyanyAyena mukhyayogagrahaNAdeva devadattena hanyase tvam ityAdikaM sarvamupapadyate, kiM prayujyamAnagrahaNena ? na ca sahArthe tRtIyAnirdezena nAmAdiprayoga eva syAt, na tu tadaprayoge ityetadarthaM prayujyamAne'pIti dAtavyamiti vAcyam, yAvatA sUtreNa sahAgataH, putreNa sthUlo gomAn ityAdau sahazabdaprayoge'prayoge'pi yathA tRtIyA' - syAt tathAtrApi nAmAdiprayoge'prayoge'pi prathamAdipuruSo bhavatIti, nApi yuSmadasmadarthe madhyamAdividhAnAd uktArthatvena yuSmadasmadoH prayogo na prApnotIti tayoH prayogArthaM prayujyamAne iti vAcyam, yAvatA yuSmadAdau gamyamAne madhyamAdipuruSo bhavan kartRtvakarmatvarUpeNaiva yuSmadasmadarthaM vyanakti, na tu yuSmadasmadarthavizeSarUpeNa (yuSmadasmattvarUpeNa), ato yuSmadasmattvaprakArakartRtvabodhAya yuSmadasmacchabdaprayogaH kArya eva, ato na paunaruktyam / yathA vahniruSNaM cetyatra vahnitvaprakAreNa bodhArthaM vahni zabdaprayoga iti, evaM ca sati sarvatraiva sukhArthamupapannam / yattu TIkAyAm etaccottarArthamityuktaM tat sarvaM kaizcid ityanenAgrimeNa sambandhanIyamiti mahAntaH / / 421 / [samIkSA] prathama-madhyama-uttamapuruSa saMjJAe~ karane ke anantara donoM hI vyAkaraNoM meM unake vidhisUtra banAe gae haiN| donoM ke vidhisUtroM kA krama bhinna hai / kAtantravyAkaraNa meM prathamapuruSa, madhyamapuruSa tathA uttamapuruSa kA krama apanAyA gayA hai, jabaki pANini ne madhyamapuTI uttamapuruSa evaM prathamapuruSa ke krama se vidhisUtra banAe haiM / tadanusAra madhyama-dizetaruSoM ke viSaya se bhinna viSaya meM prathamapuruSa kI
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam pravRtti hotI hai- "zeSe prathamaH' (a0 1 / 4 / 108) / ataH saH, tau, te zabdoM ke upapada meM rahane para prathama puruSa meM pacati, pacataH, pacanti kriyApadoM kA prayoga hotA hai / yuSmad - asmad se bhinna syAdyanta padoM ke upapada meM na rahane para bhI svatantrarUpa meM 'pacati-pacata:-pacanti' padoM kA bhI prayoga hotA hai| [rUpasiddhi] 1-3. saHpacati, tau pacataH,te pacanti | pac + an + ti, tas, anti |yussmd - asmad se bhinna syAdyanta zabda saH-tau-te ke rahane para prathama puruSa kA vidhAna, tadanusAra 'pac' dhAtu se ti-tas-anti pratyaya, "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) se an pratyaya, anti-pratyaya meM 'akAre lopam' (2 / 1 / 17) se an-vikaraNa vAle akAra kA lop| 4-6 . sa pacate, tau pacete, te pacante / pac + an + te, Ate, ante / pUrvavat prakriyA / 7-9 . pacyate ghaTaH, pacyete ghaTau, pacyante ghttaaH| pac + yaN + te, Ate, ante / pUrvavat prakriyA / "sArvadhAtuke yaN' (3 / 2 / 30) se yaN pratyaya / 1 [vizeSa vacana] 1. etaccottarArtham, iha tu sAmAnyavAcakAH zabdAH prakaraNamantareNa vizeSe vartituM notsahante (du0 ttii0)| . __2. sukhArthameva prayujyamAnagrahaNamiti (vi0 p0)| 3. idaM prayujyamAnagrahaNaM paratraiva saphalam, anyathA uktArthatvAd yuSmadasmacchabdayoH prayogo na syAditi kulacandrasyAbhiprAyaH (ka0 c0)| 4. TIkAyAmapi etaccottarArthamityuktam, satyam / prayujyamAnagrahaNasya vyarthaHrUDhyartho yogArthazca ghaTate, tatrAvizeSAdubhayoreva grahaNam (ka0 c0)| 5.. evaM ca sati sarvatraiva sukhArthamupapannam / yattu TIkAyAmetaccottarArthamityuktaM tat sarvaM kaizcidityanenAgrimeNa saMbandhanIyamiti mahAntaH (ka0 ca0) / / 421 / ___422. yuSmadi madhyamaH [3 / 1 / 6] [sUtrArtha ] vizeSyabhUta 'yuSmad' zabda kA prayoga hone takRathavA na hone para bhI madhyama puruSa kA vidhAna hotA hai / / 422 / / tyamitra
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH [du0 vR0] yuSmadi prayujyamAne'prayujyamAne'pi madhyamaH puruSo bhavati / tvaM pacasi, yuvAM pacathaH, yUyaM pacatha / aprayujyamAne'pi pacasi, pacathaH, pacatha | evaM sarvatra | prayujyamAnagrahaNaM kim ? tvayA pacyate odanaH / / 422 / [du0 TI0] yuSmadi0 / zeSAt kartari parasmaipadam AtmanepadAni bhAvakarmaNoriti vAkyaikadezenopadiSTAnAM prakarSavizeSAbhidhAyako vAkyAvayavo'yaM tathA pUrvottarAvapi yogAviti ||422 / [ka0 ca0] yuSmadi0 / nanu yuSmadItyarthaparaH zabdaparo vA nirdezaH ? Adye bhavAn karotIti madhyamaH syAt / prayujyamAnagrahaNAnvayazca na syAt, zabdasyaiva prayogasambhavAt / dvitIye tu 'paramatvaM karoSi' ityatra madhyamo na syAt (upapadatvAbhAvAt) na hyatra yuSpacchabdaH (upapadam) kintarhi paramayuSmacchabda iti, na cAtra tadantavidhiriti vAcyam, 'grahaNavatA liGgena na tadantavidhiriti niSedhAt / atha asyAH paribhASAyAH anityatvAGgIkAra iti, tathApi 'atitvaM karoti' ityatrApi madhyamaH syAt / na ca gauNatvAdeva na bhaviSyatIti vAcyam 'arthAzrayo hi gauNamukhyavyavahAro na zabdAzrayaH' iti nyAyAt / atra kecicchabdapara eva yuSpacchabdaH, kintu prayujyamAnagrahaNAnvayabalena mukhyayogalAbha iti vyAkhyAtam / arthadvAraka eva zabdAnAM prayogo bhavatIti zabdaparatve'pi arthopasthitiH, ato gauNamukhyayogavyavahAreNa prakRSTayoge vidhirayam, tathA ca sati mukhyArthamAdAya samAnAdhikaraNe yuSmadi prayujyamAne madhyama iti sUtrArthaH prAptaH / tena 'paramatvaM karoSi' ityatra yuSmado mukhyArthatvena madhyamaH pravartate eva / _ 'atitvaM karoti' ityatra bahuvrIhiNA'nyapadArthasya vAcyatvena yuSmado gauNatvAnna tatra vidhiriti / anye tu arthaparo'yaM nirdezaH, tarhi 'bhavAn karoti' ityatrApi madhyamaH syAditi cet ? satyam, arthaparatve'pi prayujyamAnagrahaNA-(nvayAdeva) narthakyabhayAdeva tadvAcakazabdaprayoge bhaviSyati, tarhi bhavatzabdaprayoge'pi syAditi pUrva eva doSa iti cet, naivam / yuSmadarthavAcake zabde gRhyamANe zrutatvAd yuSmacchabdaprayoge eva bhaviSyatItyAhuH / yad vA yuSmadItyanukaraNasAmarthyAd yuSmadarthakayuSpacchabdaprayoge eva bhaviSyati, anyathA tvayIti nirdizet / [na cAsmin pakSe'nukaraNasyAnyat phalamasti /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam na cAsmin pakSe sUtre tvayIti nirdeza eva yujyate iti vAcyam, sUtratvAdeva tasyAprasaGgAt / nanu arthaparapakSe'pi yuSpacchabdaprayoga eva vidhiH syAditi cet, 'patitaM vetsyasi kSitau' ityatra vAkyAlaGkAre vAmanena kathaM padabhaGga uktaH, yuSmadarthasyAsizabdasya prayoge vetsIti madhyamAprApteH? naivam, asIti vAkyAlaGkAramAtre prayogAt, tena vetsIti tvamityadhyAhAreNa sAdhuH, yuSmadarthavAcako'sItyavyayo vA / apare tu yuSmadItyarthaparanirdeze'pi bhavacchabdaprayoge na bhaviSyatIti bhavadarthasya yuSmadarthabhinnacAt / tathAhi yuSpacchabdena yuSmadarthe'bhidhIyamAne yuSmattvaprakAreNaivAbhidhIyate bhavacchabdena tu bhavattvaprakAreNeti prakArabhedAdarthabheda iti / paryAyatA tu prayogadazAyAM vAstavikArthamAdAya eveti / yathA vRkSamahIruhayoH paryAyatve'pi vRkSatvajJAnena mahIruhatvaprakArasya na jJAnam / tathA coktam - paryAyatA nAstyabhidheyamAtre sA vastuttA vihitaiva yasmAt / ekArthatAyAmapi yuSmadarve bhavAn karotIti na madhyapaH syAt // etattu nAtipezalam / yathA vRkSamahIruhajJAne vRkSatvamahIruhatvaprakArayorbhedamupalabhAmahe, tathA nAtreti / apare tu arthavacchabdAnukaraNamevAhuH / tena bhavAn karotItyatra yuSmatzabdAbhAvAnna madhyamaH / 'atitvaM karoti' ityatra yuSmadarthasya gauNatvAdeva na vidhiH, yasmAt pradhAnApradhAnanyAyena pradhAnIbhUta eva yuSmadartha AzrIyate iti / 'paramatvaM karoSi' iti yuSmadarthasya pradhAnatvAd vidhiH pravartate / vastutastu arthapara evAyaM nirdezaH, zabdaparatve lakSaNApatteH / tarhi bhavacchabdAbhidheye'pi syAt ? satyam / tvayIti nirdeze prApte yad yuSmadIti nirdiSTaM tad yuSmadarthaviziSTayuSpacchabda eveti na kiJcidanupapannam / prayujyamAnagrahaNaM kimiti vRttiH| prayujyamAnagrahaNasyArthAzrayaNena kimityarthaH / / 422 / [samIkSA] dra0 - pUrvavartI sUtra kI samIkSA / [vizeSa vacana] 1. arthAzrayo hi gauNamukhyavyavahAro na zabdAzrayaH (ka0 c0)| 2. yuSpacchabdena yuSmadarthe'bhidhIyamAne yuSmattvaprakAreNaivAbhibhavacchabdena tu bhavattvaprakAreNeti prakArabhedAdarthabheda iti / paryAyatA tu prayogadazAyAM vAstavikArthamAdAyaiveti (ka0 c0)| 3. paryAyatA nAstyabhidheyamAtre sA vastusattA vihitaiva yasmAt /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH ekArthatAyAmapi yuSmadarthe bhavAn karotIti na madhyamaH syAt / / (ka0 c0)| 4. apare tu arthavacchabdAnukaraNamevAhuH, tena bhavAn karotItyatra yuSmatzabdAbhAvAnna madhyamaH (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1-3 . tvaM pacasi, yuvAM pacayaH, yUyaM pacatha | pac + an + si, thas, tha / yuSmad-zabdarUpa 'tvam-yuvAm-yUyam' ke upapada meM prayukta hone se 'pac' dhAtu se prakRta sUtra dvArA madhyama puruSa kA prayoga, kramazaH ekavacana meM 'si', dvivacana meM 'thas' tathA bahuvacana meM 'tha' pratyaya, "anvikaraNa H kartari" (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, thas-pratyayagata sakAra ko "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se visagadiza / / 422 // 423. asmayuttamaH [3 / 17] [sUtrArtha] vizeSyarUpa meM 'asmad' zabda ke prayukta yA aprayukta hone para uttama puruSa kA vidhAna hotA hai / / 423 / [du0 vR0] asmadi prayujyamAne'prayujyamAne'pi uttamaH puruSo bhavati / ahaM pacAmi, AvAM pacAvaH, vayaM pacAmaH / aprayujyamAne'pi - pacAmi, pacAvaH, pacAmaH / evaM sarvatra / atvaM tvaM sampadyate, anahamahaM sampadyate / tvadbhavati, madbhavatIti bhavitavyameva yuSmadasmadorgauNatvAt / tvanmadI tu zabdamAtrAzrayatvAt / ehi manye rathena yAsyasi yAtaste piteti svaviSaya eva madhyamottamau / / 423 / [du0 TI0] asmAdi0 / yadA yuSmadasmadozcvyarthatA tadA kiM tvadbhavasi, madbhavAmIti bhavitavyam, netyAha - tvadbhavatItyAdi / guNAdAgato gauNaH, mukhamiva mukhyaH, gauNamukhyArthAzrayatvAttathA zabdo'pi vyapadizyate prakRteratra kartRtvaM tatsaMkhyApuruSadarzanAd vA / yathA tantavaH paTIbhavantIti, na tu vikArasya, yathA svarNapiNDaH kuNDalAni bhavatIti / parihAse gamyamAne manyateH prayoge dhAtormadhyamaH manyatezcottamaikavacanaM madhyamottamayoH prAptAviti / tat kathamityAzaGkyAha- ehItyAdi / 'manye' iti zabdazcAvyayastyAdipratirUpako'pi vidyata iti / yadyevam, ehi manyase rathena yAsyA
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 kAtantravyAkaraNam mItyapi prayogaH prApnotIti ? satyam, naivaM laukikI vivakSA dRzyate kiM prakArAntarakalpanayeti bhAvaH || 423 / [vi0 pa0 ] asmadi0 | atvaM tvamityAdi / gauNatvaM punaryuSmadasmadorvikAratvAt / vikAro hi prakRtimapekSya bhavati iti prakRtereva prAdhAnyaM prakRtiH punarayuSmadasmadartha eva / yadyevam, tvanmadorekatve ityAdinA jJApitastvanmadAdezo'pi yuSmadasmado: sthAne na syAdityAha - tvanmadI tvityAdi / arthAzrayo hi zabdAnAM gauNamukhyavyavahAro na zabdasvarUpeNa yadAha gauNamukhyayormukhyArthAzrayatvAt tathA zabdo'pi vyapadizyate iti / na ca tvanmadAdezavidhAvarthacintA kRteti na virudhyate / madhyamottamayoH prAptayoruttamamadhyamavidhAnArthaM "prahAse ca manyopapade manyateruttama ekavacca" (a0 1|4|106) iti kenacit kRtam iti tadiha kathamityAha - ehi ityAdi / prahAsalakSaNazcArtho yAtaste pitetyAdi padAntarasannidhAnAdeva gamyate / loke caikavacanameva prahAse dRzyata iti ekavacceti na vaktavyamiti / evantarhi 'ehi manyase rathena yAsyAmi' ityapi prayogaH prApnoti cet ? satyam / naivaM laukikI vivakSA vidhIyate || 423 / [ka0 ca0 ] - asmadi0 / nanu yuSmadasmado : svArthAparityAgenArthAntarapravRttau kathaM tayorgauNatvAt madhyamottamau na syAtAm ityucyate ? naivam, yuSmadasmadorvikArarUpasya svArthasya prakRtibhUtasyAyuSmadasmadarthasya vizeSaNatvena gauNatvAnnAyaM vidhirityAzayenAha - gauNatvaM punarityAdi / " grahAse ca manyopapade manyateruttama ekavacca" (a0 1 / 4 / 106) iti pANiniH | asyArthaH - pUrvasUtrAnmadhyama ityanuvartate / 'manya' iti sUtratvAt tiblopa kRtvA yanA saha nirdezo'yaM 'manu bodhane' ityasya vyAvRttyarthaH / manyatirupapadaM yasya dhAtostasmin dhAtau sati parihAse gamyamAne tasmAnmanyopapadAd dhAtormadhyamo bhavati, upapadabhUtAttu manyatezcottama iti svasvaviSaye madhyamottamayoH siddhatvAdevAtrottamaviSaye madhyamaH, madhyamaviSaye cottama iti pratIyate / nanu yadyasmin mate svaviSaya eva madhyamottamavidhistadA kathaM 'tvamatra manye yadahaM payaH pAsyasi santatam' iti / ehi manye mRgAkSINAmahaM preyAn bhaviSyasi / syAt premaviSayastAsAmakSNA kANo bhavAdRzaH // iti ca / atra svaviSayasyAghaTanAt kathaM madhyamottamayoH prAptiriti ? satyam / " trINi trINi0" (3 / 1 / 3) ityataH prathamAdyanuvRttau "nAmayuSmadasmatsu" ityekayogenaiva siddhau
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH pRthag yogAdanuvRttasyApizabdasya yuSmadItyanena uttama ityanena ca sambandhaH kAryaH, tena yuSpadi madhyamo'pIti sUtrArthe kvacid yuSmadyapi manyateruttamaH siddhaH iti, evamasmadyuttamo'pi sUtrArthe kvacinmanyaterapi madhyamaH syAditi hRdi kRtvaiva vRttAyuktaM "svaviSaya eva' iti / / 423 / [samIkSA] dra0 - samIkSA, sUtra saM0 421 [vizeSa vacana] 1. naivaM laukikI vivakSA dRzyate kiM prakArAntarakalpanayeti bhAvaH (du0 ttii0)| 2. vikAro hi prakRtimapekSya bhavati iti prakRtereva prAdhAnyam, prakRtiH punarayuSmadasmadartha eva / ...... arthAzrayo hi zabdAnAM gauNamukhyavyavahAro na zabdasvarUpeNa (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1-3. ahaM pacAmi, AvAM pacAvaH, vayaM pacAmaH / Du pacaS pAke + an + mi, vas, mas / 'asmad' ke zabdarUpa aham, AvAm, vayam zabdoM ke upapada meM rahane para prakRta sUtra se uttama puruSa, ekavacana-dvivacana-bahuvacana meM mi-vas-mas pratyaya, "an vikaraNa: kartari" (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, "asya vamordIrghaH" (3 / 8 / 11) se akAra ko dIrgha, vas - mas pratyayagata sakAra ko "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se visagadiza / / 423 / 424. adAbdAdhau dA [3 / 1 / 8] [sUtrArtha ] 'dAp-daip' dhAtuoM ko chor3akara dA tathA dhA dhAtu kI 'dA' saMjJA hotI hai / / 423 / [du0 vR0] dAp-daipau varjayitvA dAdhAvityetau dAsaMjJakau bhavataH / dIyate, dhIyate / adAbiti kim ? dAyante vrIhayaH, nidAyante bhAjanAni / pakAro'yaM gaNe pratiSedhArtha eva nirdizyate / / 424 / [du0 TI0] adA0 / yadyapi dArUpAzcatvAro dhAtavo dvau ca dhArUpau tathApi jAtimAzritya dvivacanamiti bhAvaH / saMjJisamAnAdhikaraNe'pi saMjJAnirdeze syAdekavacanam, sAmAnyA
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam zrayaNAt / na ca sAmAnye sati napuMsakalakSaNo hrasvaH sandigdhatvAt | yeSAmetad rUpaM saMbhavati tadupalakSitAsta iha gRhyante, vyaktipradhAne sati nirdeze dodeGTAM vikaraNe saMjJA na sidhyati vyaktyantaratvAt / [tatazca] praNidyati, praNidAyate, praNidhayatIti upasargANNedasaMjJake NatvaM na syAt / tathA vikAre ca praNidIyate, praNidhIyate / nanu ca dodeGTAM lAkSaNikatvAt kathaM dAsaMjJA praNidAtA, praNidhAteti ? satyam / iha dApdaipoH pAnubandhakaraNAt 'lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNam' (kA0 pari0 75) iti nopatiSThate / yadyevam, dIGo'pi guNavRddhisthAne sani cAtve sati prasajyate, upAdAsteti sicItvaM syAd upadidAsate ityabhyAsalopa isbhAvazceti, tathA praNidApayati, praNidhApayatItyupasargANNerNatvaM ceti, naivam / dIDa AtvaM paranimittaM bahiraGgam, dAsaMjJA antaraGgA (nirapekSatvAt ), tatra 'asiddhaM bahiraGgamantarage' (kA0 pari0 33) iti na bhavati, sandhyakSarAntAnAmAtvaM hi na paranimittam, 'avikaraNe' iti viSayasaptamItvAt prasajyasya pratiSedhAd veti praNidApayati, praNidhApayati ityatra ca adAbiti paryudAsAd dhAtvekadezasya na bhavati, 'arthavadgrahaNe nAnarthakasya' (kA0 pari0 4 ) iti vA / kiM ca zrutatvAd yakriyAyuktAH prAdayastaM pratyupasargasaMjJA siddhA | 'praNidApayati, praNidhApayati' iti prAgeva dAsaMjJA, pazcAt pAntatvamiti na virudhyate / 'dIyate' iti 'Du dAJ dAne' (2 / 84) dAN dAne (1 / 269) vA, 'dhIyate' iti 'Du dhAJ, dheT' (2 / 85; 1 | 264) vA / adA dAp lavane (2 / 23) daip zodhane (1 / 263), nAnubandhakRtamasandhyakSarAntatvam' (kalApa0 221 / 40 ) iti daipa AtvaM siddham, anubandhaH pakAro' 'styanuvAdaH kAryArtha ityAha pakAro'yamityAdi / 34 - nanu ca AbdAdhAviti kathanna kuryAt, na vidyate pakAro'syeti sAmAnyanirdeze'pi sAkSAt pakArasyAbhAvAdanubandha eva gamyate / tadayuktam - praNidApayati, praNidhApayatItyatrApi pAntatvAt pratiSedha eva syAt, naivam / prAgevAtra dAsaMjJA pravRttA, kathaM bAdhA, anubandhe caritArthatvAt / (naivam, na bhaviSyati pakAro yasyeti pratipadyeta) athavA dAb daibiti gaNe bakArapATha evAstAm, na vidyate bakAro yasyetyarthaH, tathApi sandehaH kimayaM kRtatRtIyaH pakAraH svabhAvAd vA bakAra iti / tasmAdadAbiti yuktam, yadA tu praNidApayati, praNidhApayatIti bhaviSyatyapi pakAre doSaM dRSTvA adAbiti bakArAntaM paThati tadA pratipaThitagauravanirAsArthameva bhavati || 424 | [vi0 pa0 ] adAp0 / adAbiti luptaprathamAdvivacanaM padam, dAdhAviti evaM dhAtUnAm etad
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH rUpaM sambhavati, tadupalakSitAstviha dhAtavo gRhyante iti / te ca pArizeSyAt Du dAJ dAne dAN dAne, do avakhaNDane, deG-traiG pAlane, dheT pA pAne, Du dhAJ-Du bhRJ dhAraNapoSaNayoriti, SaDete dhAtavaH / dAsaMjJAyAM satyAM "dA-mA-gAyati' (3 / 4 / 29) ityAdinA AkArasyekAraH / atha katham adAbityukte daipo varjanaM syAt, na hyasya dAbiti rUpamasti / na cAyaM sandhyakSarAntaH, yenAkAre sati etadupapadyate pakArAntatvAdasyetyAha - pakAro'yamityAdi / yadi punarayaM pakAraH sandhyakSarAntatvam upahanyAt tadAyameva na kRtaH syAt, na hyasya prayojanAntaramastIti / tathA cAha - 'nAnubandhakRtamasandhyakSarAntatvam, nAnubandhakRtamanekavarNatvam, nAnubandhakRtamasArUpyamiti' (kalApa0 221 / 40, 38, 39) ||424 | [ka0 ca0] __ adAp0 / nanu adApa iti luptaprathamaikavacanaM padam, luptaprathamAdvivacanaM vA / atra kulacandraH- adAbiti luptaprathamaikavacanam, luptaprathamAdvivacanena naJtatpuruSe na dAp adAbiti dApa ekatvAd dvitvAnupapatteH / bahuvrIhipakSe'pi vizeSaNatvAnupapatteH / tathAhi na vidyate dAp yayoriti vaktuM zakyate, nahi dAdhordAbasti kintu dAmAtrasyeti luptaprathamAdvivacanapakSo na yuktaH iti panImAkSipati / tanna, dAbityanena dAp - daip iti vyaktidvayopasthApitatvena dvivacanapravRttau bAdhakAbhAvAt / na ca adAbiti samudAyasya vizeSaNaM na ghaTate dhAsvarUpasya dAptvAbhAvAditi vAcyam, dA ityanena sambandhe'pi AnuSaGgikatayA 'dhA' ityanenApi sambandhasya ghaTanAt, kathamanyathA bhavanmate'pi adAbiti prathamaikavacanena dhAsvarUpeNa saha adApaH sambandha iti, ato'nayA rItyA bahuvrIhipakSe'pi na doSaH / yadyapi na dAp adAp tasya dA adAbdAH sa ca dhAzceti adAbdAdhAviti kulacandreNoktaM tadapyasaGgatam, sAmAnAdhikaraNyasambhave tatpuruSasyAnaucityAt / mahAntastu dApdaiporvyaktibhedasya vivakSitatvAnnaJtatpuruSasyottarapadavaditinyAyAd dAmAtravizeSaNasyApi dvivacanamevopapadyate 'avarSA hemante' ityAdivat / tatazca dApa ca daip ca dApau na vidyete dApau yatra dArUpe'sAvadAp, adAp cAsau dAzceti adAbdAH, sa ca dhAzceti adAbdAdhAviti ekaM padam / vRttau tu tAtparyAoM darzitaH, tena samAse dvivacanasya luptatvAt luptaprathamAdvivacanaM ghaTata eveti / / 424 / [ samIkSA ] 'Du dAJ dAne, dAN dAne, do avakhaNDane, deG pAlane, dheTa pAne, Du dhAJ dhAraNapoSaNayoH' ina chaha dhAtuoM kI 'dA' saMjJA sarvavarmA ne tathA 'ghu' saMjJA pANini
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam ne kI hai / pANini kA sUtra hai - "dAdhA ghvadAp' (a0 1 / 1 / 20.) / pANini kI ghusaMjJA vizuddharUpa se sAGketika saMjJA hai, jabaki kAtantrakAra kI dAsaMjJA anvartha kahI jA sakatI hai, kyoMki isa saMjJA ke do saMjJiyoM meM se eka dA bhI samAviSTa hai / Rktantra meM jo ghusaMjJA kA prayoga upalabdha hai, vaha 'dA-dhA' dhAtuoM kA bodhaka nahIM hai, kintu vaha 'laghu' kA ekadeza hai - "yugmaM ghu, u ghoghuni ghoSAdiH' (5 / 3 / 1, 2) / ekadeza ke prayoga se saMjJAoM kA smaraNamAtra hotA hai, anvarthatA svIkAra nahIM kI jAtI / jaisA ki TIkAkAra rAmAnanda ne kahA hai - "atra sarvazAstraprasiddhAH saMjJAH prAyeNaikadezenocyante tattatsaMjJAsmaraNArtham / yathA 'svarghaplu' iti hrasvadIrghaplutAnAM grahaNam' (dra0, Te0 Ta0 Te0 saM0 grA0 -pra0 bhA0, pR0 4) / arvAcIna AcAryoM dvArA isakA prayoga - cAndravyAkaraNa- do'paH (111 / 14) / jainendravyAkaraNa - dA dhA bhvapit (1 / 1 / 27) / haimazabdAnuzAsana- abau dAdhau dA (3 / 3 / 5) / mugdhabodhavyAkaraNa- dA-dhA dA (sU0 534) / pANinIya vyakaraNa kI 'ghu' saMjJA ko lakSya karake naiSadhacarita ke racanAkAra zrIharSa ne eka kalpanA prastuta kI hai ki yaha kapota pUrva janma meM pANinIya vyAkaraNa par3hatA rahA thA, isa samaya anya sabhI viSaya to yaha bhUla gayA hai, parantu paTTikA para bAra-bAra likhakara abhyAsa karate rahane ke kAraNa 'ghu' saMjJA ko abhI taka bhUla nahIM sakA hai aura yahI kAraNa hai ki zira hilA-hilAkara yaha prAtaHkAla 'ghu-ghu' zabda kiyA karatA hai - dAkSIputrasya tantre dhruvamayamabhavat ko'pyadhItI kapotaH kaNThe shbdaughsiddhiksstbhuktthiniishessbhuussaanuyaatH| sarvaM vismRtya daivAt smRtimuSasi gatAM ghoSayan yo ghusaMjJAM prAk saMskAreNa sampratyapi dhuvati ziraH paTTikApAThajena // (nai0 ca0 19 / 62) / sAMketika saMjJAoM ko hastaceSTA kI taraha tAtparyabodhikA mAnA jAtA hai / [vizeSa vacana] 1. pakAro'yaM gaNe pratiSedhArtha eva nirdizyate (du0 vRe)!
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipadaH 2. yadyapi dArUpAzcatvAro dhAtavo dvau ca dhArUpau, tathApi jAtimAzritya dvivacanamiti bhAvaH (du0 ttii0)| 3. adAbiti bakArAntaM paThati tadA pratipattigauravanirAsArthameva bhavati / (du0 ttii0)| 4. tathA cAha - nAnubandhakRtamasandhyakSarAntatvam, nAnubandhakRtamanekavarNatvam, nAnubandhakRtamasArUpyam iti (vi0 p0)| 5. vRttau tu tAtparyArtho darzitaH, tena samAse dvivacanasya luptatvAt luptaprathamAdvivacanaM ghaTata eveti (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. dIyate / dA + yaN + te (karmavAcya) / prakRta sUtra se dAsaMjJA, vartamAnAsaMjJaka te pratyaya, "sArvadhAtuke yaN" (3 / 2 / 31) se yaN "na NakArAnubandhacekrIyitayoH" (3 / 517) se aguNa, "dAmAgAyati' (3 / 4 / 29) se AkAra ko IkArAdeza / 2. dhIyate / dhA + yaN + te (krmvaacy)| prakRta sUtra se dAsaMjJA tathA anya prakriyA pUrvavat / / 424 / 425. kriyAbhAvo dhAtuH [3 / 1 / 9] [sUtrArtha] 'bhU-pac' Adi jo zabda sattA-pAkAdirUpa kriyA kA bodha karAte haiM, unakI dhAtusaMjJA hotI hai ||425 / [du0 vR0] yaH zabdaH kriyAM bhAvayati pratipAdayati sa dhAtusaMjJo bhavati / bhavati, atti, juhoti, dIvyati, sunoti, tudati, ruNaddhi, tanoti, krINAti, corayati (cintyti)| kriyate iti kriyA sAdhyamucyate, sA ca pUrvAparIbhUtAvayavaiva / kathaM tarhi 'asti, nazyati' zvetate prAsAda: saMyujyate, samavaiti / sattA nityatA, abhAvo nAzaH, zvetasaMyogAvapi guNau, samavAyo'pyarthAntaram ? satyam, iha hi sAdhanAyattodayaM sarvamatastadadhInatayA siddhamapi kriyAtvenAvabhAsate / kriyAkArakavyavahRterbuddhyavasthAnibandhanAt / tathA 'gaDi vadanaikadeze, bidi avayave'pi' (1 / 131, 23) / aGkuro jAyate iti janma cAbhUtaprAdurbhAva eva / athavA jAyate vizeSeNopalabhyate / ato'Gkurasya kartRtvam / tathA coktam,
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 kAtantravyAkaraNam yAvat siddhamasiddhaM vA sAdhyatvena prtiiyte| AzritakramarUpatvAt sA kriyetyabhidhIyate // (vA0 pa0 3 / 8 / 1) / dhAtupradezA:- "dhAtozca hetau" (3 / 2 / 10) ityevamAdayaH / / 425 / [du0 TI0] kriyaabhaavH| kriyAM bhAvayatIti (prApye) karmaNyaNa, hetuvivakSAyAmin / bhavatirayaminantaH svabhAvAt pratipAdane vartate / bhUprabhRtaya iha kriyAbhAvazabdasvarUpodAharaNatayA pratipattavyAH / dhAtukAryapradarzanAya tyAdayaH pratyayA iti / kriyate iti kriyA "kRSaH za ca" (4 / 5 / 77) iti karmaNi zapratyayaH / sA ca pUrvAparIbhUtAvayavaiveti / pUrvazcAparazceti dvandvaH pUrvatvAbhisaMbandhAdaparatvAbhisaMbandhAcca pUrvAparIbhUtA kriyocyate / akramarUpasya kramarUpaprAptizccipratyayenocyate / na pUrvAparau apUrvAparau vA tathAbhUtAvayavau yasyAH kriyAyA iti vigrahaH / tatra pUrvo'dhizrayaNAdiH, aparaH udakasekAdiH / adhizrayaNodakasekataNDulAvapanakASThApakarSaNAdirUpA pacakriyA, tathAnyA apyanusartavyAH / yathA caJcapicchanetrazira zikhAgrIvodacaraNAdyavayavo mayUra iti / kathamityAdi / asterbhavatyarthatvAd bhavatezca sattAvAcitvAt sattAyAzca nityatvAd nityasya cAkramarUpatvAt / yathoktaM sadakAraNavannityam iti / atha AkhyAtapadena sAdhyamAnatayA'bhidhIyamAnatvAt kriyArUpA / sattA nAma padopAttA tu siddharUpeti / tadayuktam, ekatra siddhAsiddhayorvirodhAt / na hi padArthaH zabdAntareNAbhidhIyamAno rUpamAtmIyaM jahAtyupAdatte vA rUpAntaram / kAryabhUtaH zabdo na ca kAryaM kAraNasya bhedakam, tasya kAraNatvAprasaGgAt / yadi ca sAdhyatvAt kriyAtvaM tadA ghaTaM karotIti nirvaryakarmaNo'pi kriyAtvaM syAt / akrame ca paurvAparyamavidyamAnaM kathaM pratibhAsate, yena tatpratibhAsAt sattA kriyA bhaviSyati, na cAvidyamAno jJeyAkAraH satyajJAne prtibhaaste| abhAvo nAza iti / yasmAnna kiJcidasau kathaM kriyA bhavet, na ca tasya paurvAparyamastIti bhAvaH / yathA dravyaM ghaTAdi sarvAsvavasthAsvakramamevArthabhAgamavabodhayati, tathA guNa : samavAyo'pItyarthaH / parihAramAha - satyamityAdi / iha vyAkaraNe hi yasmAt sAdhanAyattodayam, sAdhanasya Ayatta udayo yasya siddhasyeti vigrahaH, tadadhInatayA pUrvAparIbhAvenocyamAnamityarthaH / buddhyavasthA cAtra nibandhanam, sattAvato'rthakriyAyAM vyApAravadarthakriyAsamartharUpatvAd vastunaH, anyathA vAjiviSANAdayo'pyarthAH syuH / ataH pUrvAparIbhAvenArthakriyAyAM vartamAnasya kramavyApArAnurodhena sattApi kramavatIti sApi kriyA / tathA cAha - mahAviSayatvAt sarve'pi dhAtavo
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH 39 bhuvo'rthamabhidadhatIti / tathA zvetAdaya: zvetata ityAdau, tathA vadanaikadeze dravye'pi gaNDa iti / tathA binduriti / tathA aGkuro jAyate iti aGkurasAmAnyaM kartR taviziSTo janmArtho jAyate vizeSeNa prakAzate ityarthaH / athavA antastattvaniSpannaH pUrvadRSTo'GkuraH kartA bAhyarUpatayA tu janya iti / na ca bhinnaviSayatA, dRzyavikalpitayorekatvenAdhyavasAyAt / yathoktaM dRzyavikalpyAvAvekIkRtya vyavahArapravRttiriti / pratyakSe'pi jJAnAkAra eva saMvedyate, na bAhyaM svalakSaNaM kevalaM tatsannidhAne tadAbhAsaM nIlAdijJAnamutpadyate / bAhyalakSaNasaMvedane hi jJAnasyAgnisvarUpatAsvIkAre dAhAdiprasaGgaH / sAkAraM ca jJAnaM svapnAvasthAyAM smaraNAvasthAyAM ca siddhaM tadA bAhyAtmA'sannidherna bAhya H sAkAro bAhyAtmAnubhavAdikaH sa iti ced bhavatu sa tvAkAro jJAnagato na bAhyArthagataH, tadA tasyAsannidheriti / nirAkArapakSe'pi kimAkAraM tajjJAnaM tadeti vaktavyam / sAkArapakSe'pi pratiniyatAkArasaMvedanaM syAnnAnyathA / ato yathAdhyavasAyamAtraM kArakavyavasthA / bauddhe'pi mate yathoktam - 'sAdhanavyavahArazca buddhyavasthAnibandhanaH' (vA0 pa0 3 / 7 / 3) iti sadvAde tu kAraNameva kAryarUpeNa pariNamate iti yuktam, kartRtvamaGkurAderjanmArtho hyAvirbhAvaH prAgasattvAditi abhUtaprAdurbhAvo janma ca saMgacchate prakRtivikArabhAvavivakSAyAM tu ccipratyayo yathA bIjamaGkurIbhavati kAryotpattau cocchUnakAraNAdyavasthAbhede na kramo'pi janmani bujyate na cAsau kAraNagato dharmaH, kintu kAryAbhimukhIbhAvenaiva tAdavasthyopalambhAt / vaizeSikAdidarzane tu adRSTaprabodhitArambhazaktayaH paramANavaH samavAyikAraNe nimittakAraNabalena vikAramAdadhAnAH kAryadravyasya janmani paurvAparyaM darzayantIti vyaktastatra kramopalambha iti / tadA duSyatIti vikRtabhAvAdyavasthAdarzanAt kramo yujyate, evaM pradhvaMsAbhAve'pyadoSaH / prAgabhAvastu janmanA vyAkhyAtaH, atyantAbhAve'pi pratiSedhyArthApekSaNAd astyeva saMsparzAdiH / itaretarAbhAve'pi sannihitAsannihitabhAvayoH sparza eva (spaSTa eva) vastutaH saMsparza iti sthitam / nanu pacyate pAkaH ityAdiSu kathamiha na dhAtusaMjJA bhAvaH kriyetyuktam ? naivam, kriyAyAH sAdhyatA hi dharmastyAdivAcya iti siddhatA ca ghaJAdivAcya iti nAsau dhAtvartho vyatirekitvAditi / tathAhi pacyate iti satyapi pacau na siddhatArthaH, asatyapi pacau pAka iti siddhatA pratIyate / asatyapyAtmanepade ghanAdau pratIyate pAka iti satyapi pacau na sAdhyatA asatyapi pacyate ityatra pratIyate satyAtmanepade anya eva hi pratibhAso liGgasaMkhyAkArakarahitaH sAdhyatAlakSaNastavAcakaH (tatastu) siddhatAlakSaNa iti /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam atha satyapi dharmAtireke kriyAtvamastIti kathanna dhAtusaMjJA / tathA cAha - kriyAvAcakamAkhyAtamiti ? satyam / bhAvayatinA svabhAvAt zuddhakriyAniSTha eva zabda ucyate / yadyevaM kriyArtha iti kathanna vidadhyAt kriyaivArtho yasya sa kriyArthaH ityavadhAraNaM gamyate / yathA apa eva bhakSayatIti anbhakSa iti, arthagrahaNaM kriyAtvena niyamArtham / anyathA kriyAdhAturiti brUyAditi arthe kAryAsambhavAt tadvAcinAM grahaNaM bhaviSyati / tadayuktam, satyapyarthagrahaNe anyatrApi pravartamAnasya dhAtutvamiti kathanna syAt pratipattizca garIyasIti yathAnyAyameva shreyH| nanu yadi kriyAyAM vartamAnasyAnyArthatve sati na dhAtutvamiti nuyAvAdivityAdayo dUSyAH / ete hi kriyArthAH santo'nyArthAzca dRzyante / 'nu stutau vitarke ca' (27) nipAtaH / 'yA prApaNe uddeze ca' (2 / 16) strIliGgaM sarvanAma / 'vA gatigandhanayorvikalpe ca' (2 / 17) nipAta iti / 'diva krIDAdau' (311), vyomni svarge ca nAmeti / naivam, anya eva hi kriyArtho'nya eva hi tatpratirUpakaH iti / prapacatItyAdAvapyanvayavyatirekAbhyAM pacAdireva kriyAmAha - na prAdiH, sa ca kriyAvizeSaka iti / tathAhi prapacatItyatrAdi karmaviklittizca pratIyate pacatItyatra preNa vinA AdikarmatvaM na pratIyate, viklittizca pratIyate / evamasatyapi pacau prapaThatItyatra pretyAdikarma pratIyate eva na viklittiriti / pratiSThate ityatra tiSThatiH preNa vinA gatinivRttau gatAvadRSTo'pi kriyAyAM dRSTatvAt / anekAryAzca dhAtavo bhavanti / yathA zAlIn vapati, vikirati / kezAn vapati, chinattIti viruddhArthAnAM ca zabdAnAmupalambhAt / yathA ArAd dUrAntikayoriti / prazabdaH punaH kriyAyAmadRSTaH AdikarmaNi tu kriyAvizeSaNatvena dRSTaH iti tasyA vyavacchedaka eva (tasya vyavacchedaka eva) / evaM 'pralambate' ityatropasargAdAntarAvagame'pi lambireva kriyAbhAva iti / 'adhIte, adhyeti' iti ca yadyapi iGikAvadhiM na vyabhicaratastathApi ziSTaistathaiva prayogAt, adhistu tau vyabhicarati / tatra yo'nyatrAsyArthaH- grAme'dhikRto'dhipatirityuparibhAvaH sa evAtrApIti pArizeSyAdiGikAveva kriyAbhAvau bhavataH iti / tathA hyadhIte ityarthavatAM zabdAnAM niH sahetUnAM vidhipUrvakaM viziSTazabdAnAmuparibhUtaM pratIyate, adhyetIti ca smaraNaM jJAnaM jJAnArthaviSayamuttarakAle bhAvipUrvajJAnasyoparIti / tathA ca 'iG adhyayane, ik smaraNe' iti iGikoreva kriyAbhAvatvena nirdezaH / kiJca yadi sopasargA eva samudAMyAH viziSTAM kriyAmAcakSate tadanvayavyatirekAnuvidhAnAt tasyA iti tadA 'saMgrAma yuddhe' (9 / 219) iti curAdau na paThitavya eva syAt / saMgato grAmaH saMgrAmastaM karotIti ini kRte'pi saMgrAmayatIti sidhyatyeva / tasmAdupasargasya na dhAtorantarbhAvaH / yathA
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH 'udamanAyata, abhyamanAyata' iti " karturAyiH salopazca " ( 3 |2|8), hyastanyAmAtmanepadam | kriyAbhAvo dhAtuzcet tadA ( praparA - ityAdInAmapi) 'alapayati, varpayati, vaphati, kiSati' ityAdInAmapi dhAtutvaprasaGga iti ? satyam / ziSTaprayogAnusArIdaM lakSaNam, ziSTaizca te na prayuktA iti eSAmarthavattaiva nAsti / 41 aparastvAha - dhAturiti mahatIyaM saMjJA pUrvAcAryANAM tadabhyupagatArthA, atastannivRttistadA 'hiruk, pRthak' - ityAdInAM cAvyayAnAM kriyAvAcinAM nivRttiriti / ete'pi hi avyayatvenaiva ziSTAnuziSTeSu prasiddhAH / evaM culumpAdayo'pyapaThitA gaNe dhAtavo bhavantIti matam, bhvAdipAThastu anubandhasaMjananArtho gaNArthazca yeSAM tUbhayaM nAsti, teSAM tu prasavaH ityAdInAM kriyApradarzanArthaH pATho bAlahitAyeti kriyAbhAva iti kim ? paTurmRdurnAmyantalakSaNo guNaH syAd guNAzraye kartari karmaNi ca tyAdayo'pi syuriti / / 425 / [vi0 pa0 ] kriyA0 / kriyAM bhAvayatIti prApye karmaNyaN / svabhAvAd bhavatirayaminantaH pratipAdane vartate / kriyate iti kriyeti karoteH "kRJaH zaca" (4 / 5 / 77) iti zapratyayaH karmaNi / sArvadhAtuke yaN " yaNAziSorye" ( 3 | 6 / 13) ikArAgamaH / sA ca pUrvAparIbhUtAvayavaiveti / pUrvazcAparazca pUrvAparau, apUrvAparau pUrvAparau sampannau pUrvAparIbhUtau, tAdRzAvavayavau yasyA iti vigrahaH / ihAkramasya kramaprAptizcvipratyayenocyate / tatra pUrvo'vayavo'dhizrayaNAdiH, aparazcodakasekAdiH pAkakriyAyAH / evamanyAsAmapi veditavyam / yadi pUrvAparIbhUtAvayavA kriyA tavAcakaH zabdo dhAturityetadupajIvyAha- kathantarhIti / na hyasAdInAmarthasya kriyAtvaM pUrvAparIbhUtAvayavasyaivAsambhavAditi / etadeva krameNArthaM kathayan darzayati- sattA nityatetyAdi / astirayaM bhavatyarthaH, bhavatizca sattArthaH, sattA ca nityA, nityasya cAkramarUpatvAt paurvAparyannAstIti kathaM tadvAcakasyAserdhAtusaMjJA ? nanu sattA nityeti vaktumucitam, na tu sattA nityateti tasyAstaddharmarUpatvAt / athobhayAntAparicchinnA vastusattA nityateti vacanAdevamucyate, tadayuktam, vivakSitArthAparijJAnAt / tatra hi nityatAyA lakSaNaM darzitam, iha tu sattAyA nityatvaM darzayan kriyAtvaM pratikSipati / yasmAt sattA nityA tasmAt kriyA na bhavitumarhatIti ? satyam / nityatAdharmayogAt sattA nitya vRttau sAmAnAdhikaraNyaM na virudhyate / ayamarthaH - yasmAnnityatAyuktA sattA tasmAnna kriyA bhavitumarhatIti / athavA sattAyA nityatA sattAnityateti SaSThIlakSaNastatpuruSaH / abhAvo nAza iti / sa hi
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 kAtantravyAkaraNam sarvopAkhyAvirahalakSaNastat kathaM kriyA bhavet, na hi tasya paurvAparyamastIti kathaM tavAcakasya nazerdhAtutvamiti / zvetasaMyogAvapi guNAviti / guNatvAcca paurvAparyaM nAstyanayoriti / kathaM tadvAcakasya zviteH saMyujezca dhAtutvamiti bhAvaH / tathA samavAyo'pi nityatvAdakramarUpatvAcca kriyAto'tyantaM bhinna evetyAha- samavAyo'pyarthAntaramiti / tasmAnna tadvAcinaH samavapUrvasyeNo dhAtutvamiti / parihAramAhasatyamityAdi / hizabdo yasmAdarthe / sAdhanasyAyatta udayo yasyeti vigrahaH / yasmAdiha byAkaraNe sAdhanAyattodayaM sarvam, atastadadhInatayA sAdhanAdhInatayA siddhamapi nityamapi pUrvAparIbhAvenAnucyamAnamapi kriyAtvenAvabhAsate iti / siddhamapIti / na kevalamabhAvAdikamanityam, nityamapi ityapizabdArthaH / kathameva gamyate iti cedAha - kriyetyAdi / buddhayavasthaiva nibandhanaM kAraNaM tasmAditi / ayamarthaH- sattAvato'rthasya kriyAyAM pUrvAparIbhAvena vyApAropalambhAt tadgatasattApipUrvAparIbhUtA buddhyA parikalpyate, atastannibandhanastasyAmapi kriyAvyavahAra iti / tathA coktam- 'sAdhanavyavahArazca buddhayavasthAnibandhanaH' ( vA0 pa0 3 / 7 / 3) iti / evamabhAvAdiSvapIti / tatheti, 'gaDi badanaikadeze' (1 / 131) dravye'pi vartamAnasya gaNDeH pUrvavad dhAtutvamityarthaH / tena 'gaNDa:' ityapi siddham / tathA 'bidi avayave' (1 / 23) dravye'pi vartamAnasya biderbinduriti / athavA akriyAvAcinAmapi kriyAvAciSu madhye pAThastatkAryapratipattyartha eva bhaviSyati / anyathA teSu madhye pAThasteSAmanarthaka eva syAditi / aGkuro jAyate iti kathamidam, tathAhi prAdurbhAvaH kartRtvaM ceti dvayamiha ghaTanIyam, tattu durghaTameva / prAdurbhAvo hrAsadutpattiH kartRtvaM ca sata eveti parasparaviruddhayordvayorekaM sandhitsato'nyat pracyavata iti ? satyam | aGkurasAmAnyaM kartR tadviziSTA vyaktiH pUrvamasatI jAyata iti dhAtvartho'pi ghaTate ityAha - janma ceti / athavA antastattvagRhItaH pUrvadRSTo'GkuraH kartA tasya bAhyarUpatayA janma cAbhUtaprAdurbhAva eveti / na ca vaktavyam, anyaH kartA anyazca bAhyo jAyate, tato bhinnaviSayatvAdayuktamiti / antastattvagRhItasya bAhyenaikatvAdhyavasAyAt, tathAhi ya eva mayA pUrvamadhyavasitaH sa evAyaM dRzyate bAhya iti dRzyavikalpitayorekatvena vyavahAro dRzyate / tathA coktam- 'dRzyavikalpitAbathavikIkRtya vyavahArapratipattiH' iti / satkAryavAdinAM tu mate kAraNameva kAryarUpeNa vipariNamate iti yuktaM kartRtvamakurAdeH kAraNAvasthAyAmeva kAryasya zaktirUpeNa vidyamAnatvAt | AvirbhAvazca janmArthaH : sa ca pUrvamasanneveti abhUtaprAdurbhAvo janmApi saMgacchata eveti / evamaGkuro
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH 43 bhavatIti / prakRtivikArabhAvavivakSAyAM tu ccipratyayaH, yathA bIjamakurIbhavati / athavetyAdi / na khalvatyantAsadutpattiH prAdurbhAvaH, api tu jAyate vizeSeNopalabhyate / patrakANDAdibhedena sphuTIbhavatItyarthaH / tathAhi 'prAduH' zabdo prakAze'bhidhAnakANDeSu dRzyate prakAzazca sata evetyAha - ato'Gkurasya kartRtvamiti pUrvAparIbhAvo'pi janmani pAkAdikriyAvad vidyate iti sarvamanavadyam / tathA coktam ityAdinA vyaktameva vRddhamatasaMvAdena dRDhayati / AzritaM kramarUpaM yena tadAzritakramarUpaM siddhamasiddhaM vA tasya bhAvastattvaM tasmAd yAvat sAdhyatvena pratIyate sA kriyeti sambandhaH / / 425 / [ka0 ca0] kriyA0 / kriyate iti vRttiH| nanu kriyate iti kriyA sAdhyam ucyate ityukte kRdhAtorartha: karaNam, AtmanepadArthazca vyApyam / tatazca 'kaTaM karoti' ityAdau karaNavyApyatvena kaTAderapi kriyAtvaM syAt ? naivam / kRdhAtoratra prayatno'rthaH, tatazca prayatnarUpaM yadadhizrayaNAdikaM tat kriyeti / etena prayatnajanyatvaM kriyAtvamiti kriyAlakSaNamiti kazcit / tanna, prayatnajanyasyaiva kriyAtve prayatnasya kriyAtvaM na syAt / tatazca prayatnamAtravAcakasya kuto dhAtutvam iti / tasmAt kriyate iti kriyeti vRttikRtA yaduktaM tadvyutpattimAtrapradarzanaparam / vastutaH kriyAlakSaNamAha - sA cetyAdi / asyAyamarthaH- apUrvAparau pUrvAparau sampannau pUrvAparIbhUtau tAdRzAvavayavau yasyA iti pjii| nanu pacivAcyAdhizrayaNAdInAmAzu vinAzinAM kadAcidapi tAdRzapUrvAparatvena sthiterabhAvAt kathaM ccipratyayaH saMgacchate ? satyam / avayavo hi dvividhaH - kramikAvasthitaH akramikAvasthitazca / tatra ghaTAderekadaiva sarvAvayavasya vidyamAnatvAdakramAvasthitatvam, pacivAcyAdhizrayaNAdestu AropitasamudAyasyAdhizrayaNAdyavayavAnAmAzuvinAzitvena kramAvasthitatvam, tatazca yadevAvayavatvaM kramikAkramikayorvartate, tadeva dharmitvenAtra parikalpyate, tena yadA tadevAvayavatvam akramIbhUtaghaTAdyavayavaM vihAya kramIbhUtAdhizrayaNAdyavayave vartate, tadA prkRtivikaarbhaavH| na cAvayavatvasya jAta : paurvAparyAbhAvAdapUrvAparau pUrvAparau sampannau iti kathaM saMgacchate iti vAcyam, dharmadharmiNorabhedasya vivakSitatvAt / yathA dIrdhIbhavatItyatra hasvadIrghobhayavarNAnugataM varNatvamekaM dharmitvena parikalpya ccipratyayaH iti / etadeva manasi kRtvAha patrI - akramasyetyAdi / etena pUrvAparIbhUtAvayavatvamiti kriyAlakSaNaM sattA nityateti patrI | nanu asadhAto vi paThitatvAt kathaM tasya sattArtho'vagamyata ityAha - astirayamiti bhavaterartho'rtho yasyeti madhyapadalopI samAsaH / nityatApadena saha sattApadasya sAmAnAdhikaraNyaM dRSTAntena sAdhayati - athetyAdi / ubhayAntA
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam paricchinnA ubhayAntena AdyantAvadhinA aparicchinnetyarthaH / upacArAzrayaNaM kaSTamityAha - athaveti / sa hi sarvopAkhyAvirahalakSaNa iti / upAkhyA prsiddhiH| sarvaprasiddha viraho yatra tallakSaNastatsvarUpo'bhAvaH kiJcid viziSTatayApi na pratIyate ityarthaH / yad vA sarveSAM sthAvarajaGgamAdInAM yA upAkhyA nAma tadvirahalakSaNaH etena carAcarabhinnaM vastvevaM na bhvtiitybhipraayH| nanvetAdRzo'pyabhAvaH kathaM kriyA na bhavedityAha - nahItyAdi / sAdhanasyAyatta udayo yasyeti / sAdhanasya prayokturAyatto'dhIno jJAnaM yasyetyarthaH / etena prayoktrA paurvAparyarUpeNa sattAdikaM gRhyate iti bhAvaH / nanu yadi guNAdirapi prayoktrA paurvAparyabhAvena gRhyate tadA zvetAdizabdavat zuklAdizabdAnAmapi dhAtutvaM syAt ? satyam, dhAtusaMjJayA AkhyAtikapratyayo vidhAtavyastena ca dhAtvarthasya sAdhyatA pratyAyyate, tatazca yaduttarapratyayena yasya sAdhyatA pratyAyyate zrutatvAttasyaiva dhAtusaMjJetyarthe zuklAdipadAd vihitasyAkhyAtikapratyayasya svabhAvAt zuklaguNagatasAdhyatApratipAdakatvAbhAvAnna teSAM dhAtusaMjJeti / yad vA bhAvagrahaNabalAt kriyAmAtravAcakasya zabdasya dhAtusaMjJA ityarthasya labdhatvena bhUyate ityAdau sAdhyatArthasyAtiriktatvAd yathA dhAtusaMjJA TIkAkAreNa nivAryate tathA'trApi zuklAdipadena siddhatAbhUtazuklaguNasyAbhidhIyamAnatvAditi na doSaH / etena pUrvAparIbhUtAvayavatvena pratIyamAnatvaM kriyAtvamiti kriyAlakSaNam / nanu prAdInAM (anyatra zaktikalpanAbhAvAt) zaktyantarAbhAvAt prapacatItyAdau dhAtUpasargasamudAyasyaiva viziSTe'rthe zaktiriti samudAyasyaiva dhAtusaMjJA syAt ? naivam / anvayavyatirekAbhyAM pacAdireva kriyAmAha, na tu prAdiH / prAdistu kriyAvizeSaka iti / anvayavyatireko yathA prapacatItyatra Adikarma viklittizca pratIyate iti, pacatItyukte Adikarma na pratIyate kintu viklittimAtramiti / asatyapi pacau prAdInAM prakarSAdikarmAdikaM viklittizca na pratIyate iti / na copapadasya pacadhAtozca pratyekamarthavattvAd viziSTArthapratipAdakasya prapacatisamudAyasya dhAtusaMjJA syAditi vAcyam, yasmAd vihitapratyayena yasyArthasya sAdhyatA pratyAyyate tadarthavAcakasyaiva dhAtusaMjJAGgIkArAt / yathA 'mRdvapAkSIt' ityatra mRduzabdasya kriyAvizeSaNatve'pi mRdusamudAyasya na dhAtusaMjJA / nanu yatropasargasannidhAvapi dhAtorvikalpitArthaH pratIyate, tatrAdhikArthasya vAcako bhavatu nopasargaH / yatra pratiSThate ityatra na klRptArtho'vagamyate, kintu arthAntaramAtraM tatropasargasamudAyasyaiva gatyAdau zaktiryukteti tatraikadezasya nirarthakasya kathaM
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH 45 dhAtusaMjJeti ? satyam, preNa vinA gatAvadRSTo'pi tiSThatirgatyarthaH parikalpyate iti / na ca gatAvapaThitatvAt kathaM tiSThatirgatyarthaH syAditi vAcyam, 'anekArthAzca dhAtava ityaGgIkAreNa gatAvapyasya vartamAnatvAt / yathA 'kezAn vapati' ityukte chinattIti gamyate, zAlIn vapatIti vikiratIti gamyate, nApyekasyaiva tiSThaterviruddhobhayArthatA kathaM ghaTatAmiti vAcyam, zabdasya viruddhArthayorapyupalambhAt / yathA 'ArAd dUrasamIpayoH' (a0 ko0 3 / 3 / 242) iti ArAt-zabdasya viruddhobhayArthatvAt / nanu 'pratiSThate' ityAdau prazabdasya prakRSTakriyAyAM dRSTatvAt tiSThatau prazabde vA zaktirityatra niyAmakAbhAvAt samudAyazaktireva nyAyyeti / naivam, prazabdasya vizeSAbhidhAyakatvaM na dRSTaM tiSThatestu tad dRSTamiti nizcitAbhidhAyaka eva zaktiH kalpyata iti / atha taddarzanamAtramakiJcitkaram, anvayavyatirekAbhyAM prazabdasyaiva gatau zaktiriti vaktuM yujyate / ata eva sarvatropasargasya vAcakatvamiti kandalIkArAdibhirapyuktamiti na vAcyam, yAvatA tiSThaterAnarthakye pratyayArthAnvayo gatau na syAt, prakRtyAnvitasvArthabodhakatvaM pratyayAnAM vyutpattiriti / tarhi prazabdoccAraNaM kimarthamiti cet tasya gatereva dyotanArthamiti dhAtorgatyarthAbhidhAyakatAyAM zaktiparicAyakatvaM prazabdasyeti / etena sarvatraiva dhAtoH kluptAnekArthatvena prapacatItyatrApi prAvacchedena pacinaiva prakRSTapacanamabhidhIyate / pragato nAyakaH 'praNAyakaH' ityAdau adhyAhRtagatikriyAM pratyupasargatvamiti yathA prAdhvamityatra "upasargAdadhvan" (2 / 6 / 73-32) ityatpratyayaH / anyathA upasargatvAbhAvAdatpratyayo na syAditi / nanu kathamikiGordhAtvordhAtusaMjJA, yAvatA anayoradhisahitayorevArthavattvaM na kevalayoriti, yastvanayorgaNe'rthanirdezaH samudAyArthamavayave'dhyAropya kRtaH iti nyAsakRtoktaM tasmAdadhipUrvayorevAnayordhAtusaMjJA bhavitumarhatIti ? satyam, 'adhIyate, adhyeti' iti ca yadyapIGikAvadhiM parityajya na tiSThatastathApi ziSTairiGikoradhyayanasmaraNayoH prayuktatvAd iGikAveva kriyAbhAvau bhavata iti / adhistviGiko parityajya grAme'dhikRto grAme'dhipatirityAdau adhikArthamevAcaSTe, ato'nyatrApyadheH sa evArtha: kalpanIyaH iti kathaM samudAyazaktiH kalpanIyA / kiJca yadi sopasargA eva kriyAvAcakAH syustadA 'saMgrAma yuddhe' (9 / 219) iti na curAdau paThitaH eva syAt, yAvatA saMgato grAmastaM karotItIni kRte saMgrAmayate iti siddhameva / tasmAd gaNe saMgrAmazabdapATha eva jJApayati - sopasargasya na dhAtutvamiti / athAtmanepadArthameva 'saMgrAma yuddhe' iti 1. dra0, samIkSA , isI sUtra kii|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam paThitavyama, anyathA "ina kAritaM dhAtvarthe" (3 / 2 / 9) itIni kRte "inajayajAdeH" (3 / 2 / 45) ityAdinobhayapadaM syAt kathaM jJApakaM bhaviSyati ? satyam / yadyAtmanepadArtha eva pAThaH syAt tadA 'grAma yuddhe' ityeva paThitaM syAt, na ca samupasagadiva grAmadhAtoriniti niyamArthaM samupAdAnaM kathamAtmanepadaM bhaviSyati, yAvatA'nyopasargasahitasya grAme : prayoga eva nAsti abhidhAnAditi, tathA ca gaNe grAmapAThAdeva, tathA ca saMgato grAmaH saMgrAmastaM karotIti vAkye kAritamubhayapadaM na bhaviSyati kintvAtmanepadameva / anyathA AtmanepadArthaM grAmadhAtupATho vyarthaH syAditi dik / aGkurasAmAnyaM kartR tadviziSTA vyaktiH pUrvam asatI jAyate iti panI / nanu aGkurasAmAnyasya kartRtvaM prAdurbhAvazceti ? satyam / vyakteH sAmAnyaviziSTatvaM pratipAdayatA sAmAnyavizeSAtmakaM janmeti pratipAditam / nanu bauddhamate sAmAnya nAsti, kintu jJAnAkAra eva zabdArtha iti / taduktam - 'jJAnasya kAraNaM tvAdi bAhya kiJcinna vidyate' iti / tasmAdaGkurasya kathaM kartRtvamityAha - athaveti / antastattvagRhIta iti / antargatatvena gRhIto jJAnAGkuraH / pUrvadRSTa iti pUrvaM manaAdivAsanAvazAd dRSTa indriyajanitaH sa eva kartetyarthaH / dRzyavikalpitayorityAdi / dRzyo jJAnAkAraH paarmaarthikH| vikalpito vAsanAkalpito bAhyasvarUpa ityarthaH / sAMkhyamatamAha - satkAryetyAdi / te hi 'nAsatpadyate sanna vinazyati' ityAhuH / vRddhasAGkhyamatamavalambyAha - athaveti / pUrvAparIbhAvo'pi janmanIti prasiddhibalAdavayavAdisaMyogAdibhedena kramikatvamiti bhAvaH / yAvat siddhamityAdi vRttiH| siddhaM sattAdikamasiddhaM guNAdikaM sAdhyatvena pratIyate pratyayena bodhyate ityarthaH / AzritamupacArAdinA pratyayabodhitaM kramarUpaM yatreti vigrahaH / / 425 / [samIkSA] pANini tathA zarvavarmA donoM hI AcAryoM ne kriyAvacana zabdoM kI dhAtusaMjJA kI hai| etadartha kAtantrakAra ne spaSTatayA 'kriyAbhAvo dhAtuH' sUtra banAyA hai| pANini kA sUtra hai - "bhUvAdayo dhAtavaH' (a0 1 / 3 / 1) / isameM sAkSAt kriyAvacana zabda kA ullekha nahIM hai, tathApi vyAkhyAbalena kriyAvacana vAle hI 'bhU-vA' Adi zabdoM kI dhAtusaMjJA svIkAra kI jAtI hai | phalataH pRthvIvAcaka bhU kI tathA vikalpArthaka vA kI dhAtusaMjJA nahIM hotI / nyAsakAra jinendrabuddhi ne kahA hai ki AcArya vyavahAra meM lAghava ke lie saMjJAe~ karate haiM, ataH eka akSara vAlI hI saMjJAe~ honI cAhie, tathApi pUrvAcAryoM dvArA svIkRta dhAtusaMjJA ko pANini ne isIlie apanAyA hai ki pUrvAcArya jisa prakAra ke zabdoM kI dhAtusaMjJA karate the,
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAyeM prathamaH parasmaipAdaH usI prakAra ke zabdoM kI dhAtusaMjJA yahA~ bhI abhISTa hai / yataH pUrvAcAryoM ne kriyAvacana vAle zabdoM kI hI dhAtusaMjJA kI thI, ataH yahA~ para bhI sattArUpa kriyA artha ko hI kahane vAle 'bhU' kI tathA gati - gandhanarUpa kriyArthaka 'vA' kI dhAtusaMjJA hogI, pRthvIvAcaka bhU kI tathA vikalpArthaka vA kI dhAtusaMjJA nahIM hogI - " laghvarthaM hi saMjJAkaraNamicchantyAcAryA ityekAkSarAyAM saMjJAyAM kartavyAyAM mahatyAH pUrvAcArya - saMjJAyAH yadAzrayaNaM tasyaitat prayojanam - yathAvidhAnAM te dhAtusaMjJAM kRtavantastathAvidhAnAmevaiSA saMjJA yathA syAditi / te ca kriyAvacanAnAmeva dhAtusaMjJAM vihitavantastadihApi pUrvAcAryasaMjJAzrayaNAt kriyAvacanAnAmeva dhAtusaMjJAM vidhIyate / tena 'yA-vA-div' ityevamAdInAM dhAtusamAnazabdAnAmakriyAvacanAnAnna bhavatIti bhAvaH " (kA0 nyA0 1 / 3 / 1) / - I - dhAtu use kahate haiM jo vividha arthoM ko dhAraNa kare - dadhAti vividhAn arthAn yaH sa dhAtuH / isIlie dhAtue~ anekArthaka hotI haiN| dhAtusUtroM meM pradhAna artha kA hI prAyaH pATha kiyA jAtA hai / kSIrataraGgiNIkAra maitreyarakSita ne kahA haikriyAvAcitvamAkhyAtumekaiko'rthaH pradarzitaH / prayogato'nusartavyA anekArthA hi dhAtavaH' // (kSI0 ta0, cu0 392) / ArcAya candragomI ne apane cAndradhAtupATha ke anta meM bhI yaha vacana uddhRta kiyA hai / 1. 47 pUrvAcAryoM dvArA dhAtusaMjJA kA prayoga - ko gopathabrAhmaNa - oGkAraM pRcchAmaH - ko dhAtuH, kiM prAtipadikam / dhAturityApRrdhAturavatimapyeke (1 / 1 / 24, 26 ) / kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAna - dhAtau sAdhane dizi puruSe citi tadAkhyAtam / dhAtubhyaH syuH kvibAdaya: ( sU0 1 sU0 45 ) / " // bRhaddevatA - liGgaM dhAtuM vibhaktiM ca saMnamet tatra tatra ca yAvatAmeva dhAtUnAM liGgaM rUDhigataM bhavet // dhAtujaM ***** dhAtujAjjAtam / / (2 / 101, 102, 104) / barthA api dhAtavo bhavantIti (ma0 bhA0 1 / 3 / 1 ) | anekArthatvAd dhAtUnAM tiSThatireva gativAcIti nirNaya : (ma0 bhA0 pra0 1 / 3 / 1) /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 kAtantravyAkaraNam atharvavedaprAtizAkhya - gatipUrvo yadA dhAtuH kvacit syAt taddhitodayaH (1 / 1 / 11) / aktantra - upasargasya dhAtAvekAkSare nAmabhUte iti (5 / 2 / 6) / nATyazAstra - ekasya bahUnAM vA dhAtorliGgasya padAnAM vA / vibhajantyarthaM yasmAd vibhaktayastena tA: proktAH / / (14 / 30) / arvAcIna granthoM meM dhAtusaMjJA kA prayoga - jainendravyAkaraNa- bhUvAdayo dhuH (1 / 2 / 1) / zAkaTAyanavyAkaraNa - kriyArtho dhAtuH (1 / 1 / 22) / haimazabdAnuzAsana - kriyArtho dhAtuH (3 / 3 / 3) / mugdhabodhavyAkaraNa- bhvAdidhuH (sU0 11) / zabdazaktiprakAzikA- niruktA prakRtide'dhA nAmadhAtu-prabhedataH / yo yatsvArthasyottarastha-tRjarthe bodhanakSamaH || sa tAdRzArthakaH zabdo dhAtustrividha IritaH / yaH subarthe nijArthasya svArthe kRccintanaM vinA / / yAdRzasyAnvayAhetuH sa vA dhAtustadarthakaH / mUladhAturgaNokto'sau sautraH sUtraikadarzitaH / / yogalabhyArthako dhAtuH pratyayAntaH prakIrtitaH / (kA0 14, 56, 57, 58) / nAradapurANa - bhUvAdyA dhAtavaH proktAH sanAdyantAstathaiva ca / / phalavyApArayordhAtuH / ...... bhUvAdyA dhAtavo jJeyAH parasmaipadinaH smRtAH / / (52 / 21, 88; 53 / 19) / agnipurANa- bhUvAdyA dhAtavaH smRtAH (357 / 7) / loka meM dhAtu - zabda kA vyavahAra suvarNAdi tathA rasa-raktAdi ke lie bhI hotA hai / aisI mAnyatA hai ki Ayurvedasammata rasa-rakta-mAMsa-medas-asthi-majjA tathA zukra dhAtuoM ke vinA jaise zarIra kI sthiti nahIM ho sakatI, vaise hI zAbdikAcAryasammata dhAtuoM ke vinA samasta vAGmaya pratiSThita nahIM ho sakatA / vizeSataH
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH yaugika zabdAvalI to dhAtuoM se hI vyApta mAnI jAtI hai| rUDha zabdoM kI bhI yathAkathaMcit vyutpatti ke lie dhAtuoM kI kalpanA karanI hI par3atI hai | yatkiJcid vAGmayaM loke sAnvayaM smprtiiyte| tat sarvaM dhAtubhirvyAptaM zarIramiva dhaatubhiH|| (jai0 vyA0, dvi0 a0, pR0 149) / nandikezvarakAzikA kI upamanyukRta tattvavimarzinI TIkA ke anusAra aindra vyAkaraNa meM sabhI dhAtue~ anubandhaviziSTa thIM - "tathA coktamindreNa - antyavarNasamudbhUtA dhAtavaH parikIrtitAH" (kA0 2) / [vizeSa vacana] 1. kriyate iti kriyA sAdhyamucyate, sA ca pUrvAparIbhUtAvayavaiva (du0 vR0; du0 ttii0)| 2. iha hi sAdhanAyattodayaM sarvam, atastadathInatayA siddhamapi kriyAtvenAvabhAsate, kriyAkArakavyavahRterbuddhayavasthAnibandhanAt (du0 vR0)| 3. kriyAbhAvaH / kriyAM bhAvayatIti prApye karmaNyaNa, hetuvivakSAyAmin / ..... kriyate iti kriyA, "kRJaH za ca" iti karmaNi zapratyayaH (du0 ttii0)| 4. yathoktaM sadakAraNavannityam (du0 ttii0)| 5. tathA cAha - mahAviSayatvAt sarve'pi dhAtavo bhuvo'rthamabhidadhatIti (du0 ttii0)| 6. dRzyavikalpyAvarthAvakIkRtya vyavahArapravRttiriti (du0 TI0; vi0 p0)| 7. sadvAde tu kAraNameva kAryarUpeNa pariNamate iti yuktam (du0 ttii0)| 8. anya eva hi kriyArtho'nya eva hi tapratirUpaka iti (du0 ttii0)| 9. anekArthAzca dhAtavo bhavanti (du0 ttii0)| 10. dhAturiti mahatIyaM saMjJA pUrvAcAryANAM tadabhyupagatArthA (du0 ttii0)| 11. astirayaM bhavatyarthaH, bhavatizca sattArthaH, sattA ca nityA, nityasya cAkramarUpatvAt paurvAparyaM nAstIti (vi0 p0)| 12. bauddhamate sAmAnyaM nAsti, kintu jJAnAkAra eva zabdArtha iti (ka0 c0)| 13. dRzyo jJAnAkAraH pAramArthikaH vikalpito vAsanAkalpito bAhyasvarUpa ityarthaH / sAMkhyamatamAha- satkAryetyAdi / te hi 'nAsadutpadyate, sanna vinazyati' ityAhuH (ka0 c0)|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. bhavati / bhU + an + ti / sattArUpakriyArthaka bhU kI prakRta sUtra se dhAtusaMjJA, "zeSAt kartari parasmaipadam' (3 / 2 / 47) se parasmaipadasaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana tipratyaya, "pratyayaH paraH' se usakA dhAtu se para meM vidhAna, "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) se prakRti - pratyaya ke madhya meM an vikaraNa, n anubandha kA prayogAbhAva, "ani ca vikaraNe" (3 |5|3) se bhUgata UkAra ko guNAdeza okAra, "o av'' (1 / 2 / 14) se okAra ko avAdeza / 2. atti / ad + ti / ad bhakSaNe (2 / 1) kI dhAtusaMjJA, parasmaipadasaMjJaka tipratyaya, an vikaraNa, usakA "adAdeluMga vikaraNasya' (3 / 4 / 92) se luk, "aghoSeSvaziTAM prathamaH" (3 / 8 / 9) se d ko t / 3. juhoti / hu + ti / 'hu dAne' (2 / 67) kI dhAtusaMjJA, ti-pratyaya, an vikaraNa, "adAdeluMg vikaraNasya" (3 / 4 / 92) se vikaraNa kA luk, "juhotyAdInAM sArvadhAtuke" (3 / 3 / 8) se hu ko dvitva, pUrvavartI hu kI "pUrvo'bhyAsaH" (3 / 3 / 4) se abhyAsasaMjJA, "ho jaH" (3 / 3 / 12) se hakAra ko jakArAdeza, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH" (3 / 5 / 1) se hu-gata ukAra ko guNAdeza okAra | 4. dIvyati / div + yan + ti / 'divu krIDAvijigISAvyavahAradyutistutikAntigatiSu' (31) se parasmaipadasaMjJaka prathama puruSa- ekavacana tipratyaya, "divAderyana" (3 / 2 / 33) se yan vikaraNa, n anubandha kA prayogAbhAva, "nAmino UrakuIroya'Jjane" (3 / 8 / 14) se div kI upadhA ikAra ko dIdiza / ___ 5. sunoti / SuJ +nu + ti | "dhAtvAdeH SaH saH" (3 / 8 / 24) se mUrdhanya SakAra ko sakArAdeza, parasmaipadasaMjJaka tipratyaya, "nu : SvAdeH' (3 / 2 / 34) se nu vikaraNa, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH' (3 / 5 / 1) se nu-ghaTita ukAra ko guNAdeza okaar| 6. tudati / tuda + an + ti / 'tuda vyathane' (5 / 1) dhAtu se tipratyaya, "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, n anubandha kA prayogAbhAva, "nAmnazcopadhAyA laghoH' (3 / 5 / 2) se tud-ghaTita upadhAsaMjJaka ukAra ko prApta guNa kA "tudAderani" (3 / 5 / 25) se niSedha / 7. ruNaddhi / rudh + na +ti / 'rudhir AvaraNe' (6 / 1) dhAtu se tipratyaya, "svarAd rudhAdeH paro nazabdaH" (3 / 2 / 36) se na-vikaraNa, "ghaDhadhabhebhyastatho
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH ?'dhaH" (3 / 8 / 3) se t ko dh "raghuvarNebhyo no NamanantyaH svarahayavakavargapavargAntaro'pi" (2 / 4 / 48) se nakAra ko NakArAdeza, "dhuTAM tRtIyazcaturtheSu" (3 / 8 / 8) se pUrvavartI dhakAra ko dakArAdeza / 8. tanoti / tan + u + ti / 'tanu vistAre' (7 / 1) dhAtu se tipratyaya, "tanAde ruH" (3 / 2 / 37) se u-vikaraNa, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH" (3 / 5 / 1) se u-vikaraNa ko guNa o | 9. krINAti | krI + nA + ti / 'Du krIJ dravyavinimaye' (811) dhAtu se parasmaipadasaMjJaka prathama puruSa - ekavacana tipratyaya, "nA z2yAdeH' (3 / 2 / 38) se nA-vikaraNa, "ravarNebhyo no NamanantyaH svarahayavakavargapavargAntaro'pi" (2 / 4 / 48) se nakAra ko nnkaaraadesh| 10. corayati / cur + in + ti / 'cura steye' (9 / 1) dhAtu se "curAdezca" (3 / 2 / 11) sUtra dvArA in pratyaya, "nAminazcopadhAyA laghoH" (3 / 5 / 2) se curghaTita upadhA ukAra ko guNa okAra, tipratyaya, "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, "ani ca vikaraNe" (3 / 5 / 1) se ikAra ko guNa ekAra tathA 'e ay" (1 / 2 / 12) se e ko ayAdeza / / 425 / 426. kAle [3 / 1 / 10] [sUtrArtha] yaha adhikAra sUtra hai, ataH paravartI sUtroM meM vizeSaNavAcI 'samprati-bhaviSyati-atIte' zabdoM kA isake sAtha anvaya hotA hai / / 426 / [du0 vR0] 'kAle' iti saptamyantamanukRtam / 'kAle' ityadhikRtaM veditavyam / tena sAdhane vartamAne'tIte bhaviSyati ca na syAt / grAmaM gato gamiSyati cAyaM devdttH| rAmo vanamagacchat / balirindro bhaviSyati / vartamAnAdibhiH kim ? dhAtorvizeSaNaM dravyasya veti sandehe'yamadhikAraH / nityo vyApI sampratibhUtabhaviSyakriyAyogAdAkAzakalpa eko dravyastho bhidyate kAlaH / / 426 / [du0 TI0] kAle / kAle iti saptamyantamanukRtamiti / yadi saptamyantatA nAnukriyate, arthavazAd 'vibhaktivipariNAmo'pi garIyAn syAt / nanu kAlasya saptamyantasyAdhikRtatvAt kathantarhi na prathamA ? satyam / gamyamAnenetizabdenAbhihitatvAdityAha -
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 kAtantravyAkaraNam kA ityadhikRtamiti / kazcid Aha - luptaprathamaH 'kAle' zabdo'dhikriyate iti / nanu ca kAlo hi sarvagato nitya eko niravayavo niSkriyaH ityAdibhirAkArairAkAzamiva pratIyate, kathantarhi vartamAnAdibhirvyapadizyate ? satyam / tasya ye vartamAnAdayo vyapadezAste kriyAdvArA eva kriyAsu vartamAnAdikAlA upacaryante, tasmAd vartamAnabhUtabhaviSyatkriyAsambandhAt tadvati padArthe vartamAnAdayaH kAlazabdAH siddhAH / tathA cAha - kriyAntaraparicchede pravRttA yA kriyAM prati / nirjJAtaparimANA (liGgyate'parimANA) sA kAla ityabhidhIyate // guNabhUtairavayavaiH samUhaH kramajanmanAm / buddhyA prakalpitAbhedaH kriyeti vyapadizyate // muSTiprasthasuvarNAdi mUrtibhedAya kalpyate / kriyAbhedAya kAlastu saMkhyA sarvasya bhedikA // kriyAbhedAdyathaikasmin takSAyAkhyA pravartate / kriyAbhedAt tathaikasmin RtvAdyAkhyA pravartate // evaM manasikRtyAha - nityo vyApItyAdi / AdityagrahatArANAM parispandamathApare / bhinnamAvRttibhedena kAlaM kAlavido viduH // ( vA0 pa0 3 / 9 / 77; 8|4; 9 / 2, 32, 76 ) / ayamapi kriyAkAla eva, kintu sUryAdiparispandakriyAbhiH paramparayA kartuH kriyAyAH vartamAnatvAdivyapadezapratipattayo garIyasyo bhavanti, sUryAdiparispandasya vartamAnatvAdatItatvAd bhaviSyattvAcca udAhatAH kartRkriyA api tathaivetyarthaH / / 426 / [vi0 pa0 ] kAle | atha kimarthaM saptamyantamanukriyate prathamAnta evAdhikriyatAm ? satyam | prathamAntatve hi vakSyamANeSu yogeSu (samprativartamAnetyAdiSu) saptamyA vAkyArthasyAghaTanaM syAt |'arthvshaad vibhaktivipariNAmo'pi garIyAn pakSaH' (kA0 pari0 25) iti / astu tarhi sAkSAt saptamyantateti cet, naivam / adhikriyamANatvAt prathamAnta eva yujyate na saptamyanto yathA kRditi, yadyevamadhikriyamANatvAt kathanna prathamA ? gamyamAnenetizabdena tadarthasyAbhihitatvAt / yathA gavityayamAhetyatra gozabdAnna prathamA tathAtrApIti /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH tameva gamyamAnamitizabdaM darzayati - kAla ityadhikRtaM veditavyamiti / kAlAdhikArasya phalamAha - tenetyAdi / teneti hetau tRtIyA / sAdhana iti pratyekaM sambadhyate - sAdhane vartamAne, sAdhane'tIte, sAdhane bhaviSyati ca kAlAdhikAreNa hetunA tadetanna syAdityarthaH / 53 etaduktaM bhavati kAlAdhikAre'smin vartamAnAdinA sAdhanaM na viziSyate, tena vartamAne sAdhane na vartamAnAdiH, atIte ca sAdhane na parokSAdiH, bhaviSyati sAdhane ca na bhaviSyantyAdiH pratyaya iti, api tu kAla eva viziSyate / tena vartamAne'pi sAdhane kAlasyAtItatvAd bhaviSyattvAccAtIte bhaviSyati ca vihitaH pratyayo jAta ityAha grAmaM gato gamiSyati cAyaM devadatta iti / ayamiti sAdhanasya pratyakSaparAmRzyamAnamUrttikatvAd vartamAnatAm Aha / anyathA hyayamiti sAdhanasya vartamAnatvAd vartamAnAyA eva viSaya iti bhAvaH / tathAtItabhaviSyadviSayANAM tu pratyayAnAm atItabhaviSyatsAdhanaviSayatvameva syAditi darzayannAha - rAmo vanamagacchat, balirindro bhaviSyati / tasmAt kAryaH kAlAdhikAra iti / - nanu vakSyamANeSu yogeSu vartamAnAdibhirdhAtvarthaM vizeSayiSyAmaH / vartamAne dhAtvarthe vartamAnAd dhAtorvartamAnAdiH bhaviSyati dhAtvarthe vartamAnAd dhaatorbhvissyntyaadiH| atIte dhAtvarthe vartamAnAd dhAtoH parokSAdiH / dhAtvarthazca kriyeti tatsambandhAt kAlo'bhidhIyate, tat kimanenetyAha - vartamAnAdibhirityAdi / dravyasya vizeSaNe pUrvokta eva doSaH syAditi / nitya ityAdi / nityatvAd vyApakatvAccAkAzakalpa eko yadyapi kAlastathApi vartamAno bhUto bhaviSyanniti / ye ca vartamAnAdayo vyapadezAste'sya kriyAdvArakA ityarthaH / dravyastha iti kAlo hi mUrtimadbhiH sarvaireva saMyuktaH, tatsaMyukteSu dravyeSu kriyApi samavetA / tena saMyuktasamavAyena kriyAgato vartamAnAdivyavahAraH ra: upacArAt kAle vartate, yathaikasmin puruSe kriyAbhedAdanekasaMjJA dRzyante tathehApIti / taduktam - yathaikasmin kriyAbhedAt takSAyAkhyA pravartate / tathaikasmin kriyAbhedATTatvAdyAkhyA pravartate // ( vA0 pa0 3 / 9 / 32) / RturAdiryasyA vartamAnAderAkhyAyAH sA RtvAdiH sA cAsau AkhyA ceti vigrahaH || 426 | [ ka0 ca0 ] kAle / kAle iti saptamyantamanukRtam, prathamArthe'padamiti sAmpradAyikAH / anukriyate iti anukRtamiti karmaNi ktapratyayaH / tatazcAnukRtazabdenAnukAryamevocyate /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam evaM ca sati kAle iti saptamyantamanukAryamiti aniSTApattiH syAt / tasmAt kAle iti saptamyantAnukaraNamiti vaktumucitam / naivam / 'kAle' ityanena sAmAnAdhikaraNyena nAnvayaH kintarhi vaiyadhikaraNyena / tathAhi kAle ityanena saptamyantamanukRtam / tenAnukriyate'neneti kRtvA sUtranirdiSTakAlazabdo'nukaraNamiti sUcitam / [pAThAntaram - (yadA'nukriyate'nenetyanukRtaM karaNe ktapratyayaM kRtvA sAmAnAdhikaraNyenAnvayaH) yadyevamasmin pakSe saptamyantavizeSaNaM na saMgacchate | nAtra saptamI vihitA, kintarhi anukAryavarNasamUhasamAnarUpamanukaraNamiti ? satyam / 'zabdo nityaH' iti vakSe'nukAryAnukaraNayorekatvAd bhedo nAstIti anukAryasya saptamyantatvAdanukaraNamapi ? saptamyantamupacArAt / vayaM tu karaNe ktapratyaye'pi saptamyantam ityanena sahAnukRtasya na sAmAnAdhikaraNyam, kintu anukriyate'nenetyanukRtaM tatra kimanukriyata ityAkAGkSAyAM saptamyantamanukAryaM tat karmatvenopasthitamiti / atrApi na niSThAdiSviti niSedhAt saptamyantazabdAnna SaSThIti bruumH]| tarhi tasya' ca saptamyantatvAt kuto'padatvam iti cet, na, abhiprAyAparijJAnAt / tathAhi sUtre kAle iti yanirdiSTaM tadanukaraNameva / yattu anukRtamityuktaM tadanukriyate'neneti karaNe tasya vidhAnAt, tarhi anukaraNasya kathaM saptamyantamucyate, tasya cAnukAryAbhinnatvAt / na ca zabdasya nityatvapakSe'nukAryAnukaraNayoraikyAd bhedo nAsti ityanukaraNaM kRtamiti nArthAntaramiti vAcyam, anukAryazabdasyApi svaraparatvena nirarthakatvAt saptamyantatvasyAnupapatteH ? satyam | saptamyantaprakRtitvAdanukaraNamapi saptamyantamucyate, nApyanukAryArthamAdAyAnukaraNasya nAnarthakatvamiti vAcyam, anukAryAnukaraNayorbhedasyAnaGgIkRtatvAt / yad vA evaM vRttiryojyA- 'kAle' ityanena saptamyantamanukRtamanukriyate saptamyantaprakRtibhUtasya kAle ityasyAnukaraNaM kAle iti svarUpamityarthaH / nanvevaM prakAreNa kAle ityanukaraNasya nirarthakatvAdeva liGgatvAbhAvAt prathamAyAH prAptireva nAsti, kathaM paJIkRtA gamyamAnenetizabdena tadarthasyAbhihitatvAt prathamA na. vartate ityuktam ? satyam / naiyAsikamate vRttyA padajanyapadArthasyaivAnvayabodhopayogitvAd varNAnAM svarUpe'rthe lakSaNA kriyate tataH svarUpArthamAdAya evArthavattvAlliGgasajJAyA vidyamAnatvAt prathamA pravartata eva, tatazcAnvayAnurodhArthaM yaH svarUpArtho lakSaNayA parikalpyate tadarthasya svarUpArthakanetizabdenAbhidhIyamAnatvAt svarUpe'rthe lakSaNAyA abhAvena vRttyupasthApyArthasyAbhAvAt liGgasaMjJAyA abhAvena prathamA na vartate
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH iti panikApaGkterAzayaH / yattu panIkRtA tadarthasyAbhihitatvAdityuktaM tadapi prathamAyA api liGgArthe'bhidhAnAt svarUpArthe'pi tasyAbhidhAnAditi kRtvaivetyadoSaH / nanu anukAryAnukaraNayorbhedapakSe'nukaraNasyAnukAryArthasya vidyamAnatvena sArthakatvAd bhavitumarhatyeva, tasyAzca liGgArthe'bhidhAnAd artho'sti kathaM gamyamAnetizabdena tadarthasyAbhihitatvAt prathamA na vartate iti patrikAkAraNocyate ? satyam / prathamAvibhaktirityanena vidhIyamAnA prathamA yatra vizeSyabhUto liGgArthaH pratIyate tatraiva bhaviSyati / liGgArthasya vizeSyatvaM prathamayA dyotyate iti prathamAvacchedenaiva liGgArthasya vizeSyatvena pratIyate, tatazca gamyamAnenetizabdena tadarthasya prathamadyotye vizeSyArthasyAbhihitatvAd dyotitatvAt prathamA na vartate uktArthatvAditi zeSaH / vartamAnAdibhiH kimiti vRttiH| ___ nanu kimarthamidaM sUtraM yAvatA tAsAM svasaMjJAbhiH kAlavizeSa ityatra kAlavizeSagrahaNAt "samprati vartamAnA" (3 / 1 / 11) ityAdiSu sAmAnyakAlAdhikAro'stItyanumIyate, sAmAnyaprAptau hi vizeSapratipattirbhavatIti, naivam / tadA hi "samprati vartamAnA" (3 / 1 / 11) ityAdiSu sUtreSu vartamAnAdibhiH kAlaiH kiM dhAtvartho viziSyate tatsAdhanaM veti sandehaH syAt, tasmAt kartavya eva kAlAdhikAra iti / atha sthite'pi kAlAdhikAre samprati vartamAnakAle yat sAdhanaM tasminnabhidheye vartamAnAdayo bhavantItyarthaH kathaM na syAt / na ca tadA kAlAdhikAra eva vyarthaH syAditi vAcyam, yato'sati kAlAdhikAre vizeSyabhAvAt sAdhanadhAtvarthayorvizeSakAlapratipattau pratyayaH syAt, na sAdhanamAtrasya dhAtvarthamAtrasya veti / vidyamAne tu kAlAdhikAre ekasya sAdhanamAtrasya kriyAkAlasya vizeSakAlapratipattau pratyayo bhavati, na tUbhayoriti / etAvatApi sUtrasya sArthakatvamiti ? naivam, "samprati vartamAnA" (3 / 1 / 11) ityatra 'kAle samprati vartamAnA' ityekayogaM na kRtvA "kriyAbhAvo dhAtuH" (3 / 1 / 9) ityasya sAnnidhye yad bhinnayogaM karoti, tad bodhayati dhAtoreva vizeSaNamiti saMkSepaH / / 426 / [samIkSA] pANinIya vyAkaraNa meM kAlAdhikAra kA svatantrarUpa meM nirdeza nahIM kiyA gayA hai, vahA~ laT Adi lakAroM ke vidhAna meM hI vartamAna, parokSa, bhaviSyat Adi kAlabhedoM kA spaSTa nirdeza hai, jaise- "parokSe liT, vartamAne laT" (a0 3 / 2 / 115, 123) ityAdi / adhikAra ke rUpa meM "bhUte, bhaviSyati gamyAdayaH" (a0 3 / 2 / 84; 3 / 3 / 3) Adi vizeSa kAlabhedoM kA to ullekha huA hai, sAmAnya 'kAla' kA nahIM / kAtantrakAra ne jo 'kAle' isa saptamyanta pada kA
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam adhikAra kiyA hai, usase paravartI "samprati vartamAnA" (3 / 1 / 11) Adi sUtroM meM 'kAle' pada kA anvaya hotA hai / yata: 'samprati' Adi vizeSaNa haiM tathA 'kAle' unakA vizeSya / ataH samprati kAla meM vartamAnA vibhakti kA prayoga hotA hai - yaha artha nizcita kiyA jAtA hai aura isI kAraNa kartA, karma Adi sAdhana ke vartamAna, atIta tathA bhaviSyatkAlika hone para vartamAnAdi vibhaktiyoM kA prayoga nahIM hotA hai - "tena sAdhane vartamAne'tIte bhaviSyati ca na syAt' (du0 vR0)| [vizeSa vacana] 1. nityo vyApI sampratibhUtabhaviSyakriyAyogAdAkAzakalpa eko dravyastho bhidyate kAla: (du0 vR0)| 2. nityatvAd vyApakatvAcca AkAzakalpa eko yadyapi kAlastathApi vartamAno bhUto bhaviSyanniti / ye ca vartamAnAdayo vyapadezAste'sya kriyAdvArakA ityarthaH / dravyastha iti kAlo hi mUrtimadbhiH sarvaireva saMyuktaH, tatsaMyukteSu kriyApi samavetA, tena saMyuktasamavAyena kriyAgato vartamAnAdivyavahAra upacArAt kAle vartate. yathaikasmin puruSe kriyAbhedAdanekasaMjJA dRzyante (vi0 p0)| 3. nanu kimarthaM sUtramidaM yAvatA tAsAM svasaMjJAbhiH kAlavizeSa ityatra kAlavizeSagrahaNAt "samprati vartamAnA" (3 / 1 / 11) ityAdiSu sAmAnyakAlAdhikAro'stItyanumIyate, sAmAnyaprAptau hi vizeSapratipattirbhavatIti, naivam / tadA hi "samprati vartamAnA'' (3 / 1 / 11) ityAdiSu sUtreSu vartamAnAdibhiH kAlaiH kiM dhAtvartho viziSyate tatsAdhanaM veti sandehaH syAt, tasmAt kartavya eva kAlAdhikAraH iti (ka0 ca0) / / 426 / ___ 427. samprati vartamAnA [3 / 1 / 11] [sUtrArtha] vartamAna kAla meM 'vartamAnA' vibhakti hotI hai / / 427 / [ du0 vR0] samprati kAle vartamAnA vibhaktirbhavati / pacati, yajate / svasaMjJayaiva kAlo viziSyate / saMpratIti kim ? tasthuH, sthAsyanti girayaH / / 427 / [ du0 TI0] samprati0 / svasaMjJayaivetyAdi / vartamAnakAle vartamAnA siddhetyrthH| sampratizabdo'yamavyayo vartamAnArtha eveti bhAvaH / tiSThanti parvatA iti ye samprati rAjAnasteSAM
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH yAH kriyAstAsu vartamAnAsu yathA syAt / yadyevaM ' tasthuH, sthAsyanti parvatA:' iti na prApnoti, na hi teSAmatItAnAgatabhAvo'sti sadA sannidhAnAt, yadyapi svato nAsti tathApi parato bhaviSyati sampratItyasya vyAvRttibalAt / haihayAdivaMze ye rAjAno babhUvusteSAM yAH kriyAstAsvatItAsu vartamAnarAjAdyuttaraM ye rAjAno bhaviSyanti teSAM yAH kriyAstAsu bhaviSyantISu iti / paraistu samprati dravyasamavetAsvapi kriyAsu atItAnAgatavivakSA laukikIti manyate / / 427 / 1 57 [vi0 pa0 ] 1 samprati / atha kimarthaM sampratigrahaNam, yAvatA tAsAM svasaMjJAbhiH kAlavizeSa iti vacanAd vartamAne kAle vartamAnA siddhaiveti ? satyam, samprati ye rAjAnasteSAM yAH kriyAstAsu vartamAnAsu vartamAnA yathA syAt / tiSThanti giraya iti / tena ... ' tasthuH sthAsyanti girayaH' ityapi siddham / yadyapi teSAM girINAM sadA sannihitatvAt svato'tItAnAgatabhAvo nAsti tathApi parato bhaviSyati sampratItyasya vyAvRttibalAt / tathAhi haihayAdivaMzye ye rAjAno babhUvusteSAM yAH kriyA bhUtavatyastAsAmatItatvApekSayA tasthurityucyate / tathA vartamAnarAjAduttare ye bhaviSyanti rAjAnasteSAM yAH kriyA bhAvinyastAsAM bhaviSyattvApekSayA sthAsyantItyAha - svasaMjJayaiveti / tasthuriti sthA+ us / " caN parokSA0 " ( 3 / 3 / 7 ) ityAdinA dvirvacane kRte " ziTparo'ghoSa H " ( 3 | 3 | 10 ) iti sakAralopaH, "dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyau " ( 3 | 3 |11 ) iti thakArasya takAraH, "Alopo'sArvadhAtuke" ( 3 / 4 / 27) ityAkAralopaH / / 427 / [ka0 ca0] samprati0 | satyamityAdi / nanu rAjagatakriyAsu vartamAnAsu satISu sampratigrahaNaM vinApi vartamAnA siddhaiva, kathaM sampratigrahaNasya phalamidamucyate ? naivam / rAjagatakriyAsu vartamAnatvamadhyAropyaM yad vartamAnatvaM tadgarigatasthitikriyAyAmadhyAropya vartamAnA yathA syAdityabhiprAyaH / ata evoktam - tiSThanti giraya iti / tenetyAdi / parakIyakriyAgatavartamAnatvAdhyAropeNa vartamAnatvaM prayogadarzanAt parakIyakriyAyA atItatvaM bhaviSyattvaM girigatasthitikriyAyAmadhyAropyAtItabhaviSyadvibhaktayaH siddhA ityarthaH / etadeva sphuTIkurvannAha - yadyapIti / sampratigrahaNasya vaiyarthyaprasaGgAdityarthaH / nanu kathametaducyate, yAvatA 'tiSThanti girayaH' ityatraiva parakIyakriyAgatavartamAnatvamadhyAropya vartamAnAvidhAnenaiva sampratigrahaNasya sArthakatvam, kathaM 'tasthuH, sthAsyanti girayaH' ityatra parakIyakriyAgatamatItvaM bhaviSyattvaM cAdhyAropya bhUtabhaviSyavibhaktividhAyakaM syAditi / na ca ' tiSThanti girayaH' ityatra girigatasthitikriyAyA
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 58 vartamAnatvena vartamAnA vibhaktiH siddhaiva, na tadarthaM sampratigrahaNam, kintu 'tasthuH sthAsyanti girayaH' ityAdau vibhaktyantarapravRttireva tatphalamiti vAcyam, yAvatA girINAmanatItatve'pi girisambandhinAM rAjJAM vartamAnakriyAyAM vartamAnatvaM girezca sthitikiyAyAM vartamAnatvamadhyAropya vartamAnAvidhAnenaiva sampratigrahaNasya sArthakatvam / satyam, atrAropye vartamAne sAhajike vartamAne'pi vartamAnAvidhAnAduttaratrApi dRSTaparikalpanAvazAt sAkSAt paramparayA vA sAdhAraNayorbhUtabhaviSyatohaNaM bhaviSyati / evaM ca sati 'samprati' ityasya vyAvRttibalAdityasyAH paGkterayamAzayaHsampratigrahaNasya vaiyarthyabhayAdAropeNa 'tiSThanti girayaH' iti yat sAdhitaM tad dRSTaparikalpanAvazAditi sAdhyAhArayojanA / ___ yad vA vinApi sampratigrahaNaM vartamAneti pRthagvacanAdeva paramparayA vartamAnA vartamAnatvAdhyArope'pi siddhaiva, anyathA "smenAtIte vartamAnA" ityekameva sUtraM kRtaM syAt, kiM sampratigrahaNena / na ca pRthagvacanAbhAve smanAtIte vartamAneti sUtreNa yatraiva smazabdayogastatraiva vartamAnA syAnnAnyatreti vAcyam / vartamAneti anvarthabalena "zeSAt katari" (3 / 2 / 47) ityAdividhivAkyairevAnyatra sambhavAt, tasmAt sampratigrahaNamasmin prakaraNe sAkSAt paramparayA vA sAdhAraNakAlasya grahaNaM jJApayatIti / vastutastu sampratigrahaNaM vartamAnAyA ekakAlaniyamArthaM vartamAnakAla eva vartamAneti, tenAnyAsAM svasaMjJAvizeSaNavyabhicArAt kAlAntare'pi prAptiriti sUcayati / tena hyastanyadyatanyobhUtasAmAnye'pi prAptiriti / / 427 / [samIkSA] pANini ne vartamAna artha meM laT lakAra kA vidhAna kiyA hai - "vartamAne laT" (a0 3 / 2 / 123), laT Adi 10 lakAreM sAMketika haiM, ata: unakA nirdeza atyanta kRtrima hai, svAbhAvika yA anvartha nahIM / arthadRSTyA pANini tathA kAtantrakAra donoM ke samAna nirdeza haiM, kintu laT kA vidhAna vizuddha kRtrima (yAdRcchika) hai, jabaki vartamAnA kA prayoga anvartha rUpa meM kiyA gayA hai | [vizeSa vacana] 1. paraistu samprati dravyasamavetAsvapi kriyAsu atItAnAgatavivakSA laukikIti manyate (du0 ttii0)| 2. haihayAdivaMze ye rAjAno babhUvusteSAM yAH kriyA bhUtavatyastAsAmatItatvApekSayA tasthurityucyate, tathA vartamAnarAjAduttare ye bhaviSyanti rAjAnasteSAM yAH kriyA bhAvinyastAsAM bhaviSyattvApekSayA sthAsyantIti (vi0 p0)|
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH [rUpasiddhi] 1. pacati / pac + an + ti / 'Du pacaS pAke ' (1 / 603) dhAtu se "kAle" (3 / 1 / 10) ke adhikAra meM prakRta sUtra se vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa tathA ekavacana-saMjJaka ti-vibhakti, "an vikaraNa H kartari" (3 / 2 / 32) se an vikaraNa tathA n- anubandha kA aprayoga / 2. yajate / 'yaja devapUjAdau' (1 / 608) dhAtu se prakRta sUtra dvArA vartamAnA ti-vibhakti, "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) se an vikaraNa tathA n anubandha kA aprayoga / / 427 / 428. smenAtIte [3 / 1 / 12] [sUtrArtha] 'sma' zabda ke yoga meM atIta (bhUta) kAla meM vartamAnA vibhakti hotI hai / / 428 / [du0 vR0] smena zabdena yoge'tIte kAle vartamAnA vibhaktirbhavati / dahati sma tripuraM haraH, iti sma janaH kathayati / atItaviSayANAM bAdhako'yam / / 428 / [du0 TI0] smenA0 / smazabdo'yamavyayo'tItakAlasya dyotakaH / smena yogastu dhAtoreva, tatastyAdervidhAnAditi dhAtuzabdo vRttau na prayujyate / atItaviSayANAM bAdhako'yamiti / parastvAha - bhUtAnadyatane parokSe cAparokSe parokSA hyastanyadyatanyorapavAdaH iti / / 428 / [ka0 ca0] smena0 / nanu yathA 'bhASate rAghavastadA' ityatrAtIte'pi tadetizabdaprayogAt tatkAlInavartamAnatvamAdAya "samprati vartamAnA" (3 / 1 / 11) ityanena vartamAnA siddhA / tathA 'dahati sma tripuraM haraH' ityatrApi tatkAlInavartamAnatvenaiva vartamAnA sidhyati kimaneneti ? satyam / svAbhAvikamatItakamapekSyAtItavibhaktirapi syAdityAha - atItaviSayANAM bAdhako'yamiti / etena yatrAtItatvamAtrapratItistatrApi smazabdayoge vartamAnA vibhaktiriti bhAvaH / nanu tathApi smazabdenaivAtItasyoktatvAnna kathamatItAbhidhAyinaH pratyayAH syuriti, naivam / smazabdo'yamatItamAtrAbhidhAyI, tatazca
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam hyastanyadyatanIvizeSapratipattyarthaM hyastanyAdayo bhavitumarhantIti tadbAdhanArthaM sUtramidamArabhyate iti na doSaH iti hemakaraH / / 428 / [samIkSA pANini tathA kAtantrakAra donoM hI AcAryoM ne 'sma' isa avyaya zabda ke prayoga meM vartamAnakAlika vibhakti kA vidhAna kiyA hai / pANini kA sUtra hai - "laT sme" (a0 3 / 2 / 118) / yaha jJAtavya hai ki pANinIya laT ke lie AcArya zarvavarmA ne 'vartamAnA' kA vyavahAra kiyA hai / isameM laT-nirdeza kRtrima hai aura vartamAnA kA nirdeza anvartha / [rUpasiddhi] 1. dahati sma tripuraM haraH / daha + an + ti / 'daha bhasmIkaraNe' (1 / 243) dhAtu se prakRta sUtradvArA vartamAnA vibhakti ti, "an vikaraNa : kartari" (3 / 2 / 32) se prakRti-pratyaya ke madhya meM 'an' vikaraNa tathA n anubandha kA prayogAbhAva / 2. iti sma janaH kathayati / katha + in + an + ti / 'katha vAkyaprabandhe' (9 / 174) dhAtu se svArtha meM "curAdezca' (3 / 2 / 11) dvArA in pratyaya, "asya ca" se akAralopa, prakRta sUtra se vartamAna kAla meM vartamAnAsaMjJaka ti-vibhakti, "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, "ani ca vikaraNe" (3 / 5 / 3) se inpratyayaghaTita ikAra ko guNAdeza tathA "e ay' (1 / 2 / 12) se ayAdeza / / 428 // 429. parokSA [ 3 / 1 / 13] [sUtrArtha ] bhUtakAla meM parokSAsaMjJaka vibhakti hotI hai / / 429 / [du0 vR0] atIte kAle parokSA vibhaktirbhavati / jaghAna kaMsaM kila vAsudevaH / kaTaM cakre devadattaH / / 429 / [du0 TI0] parokSA / akSANAm akSebhyo vA param iti vivakSayA nipAtanAdatra parazabdasya pUrvanipAto'kSazabdasya cAderutvamiti / / 429 /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH [vi0 pa0] parokSA / 'jaghAna' iti han, aT, dvirvacanam, ho jaH, "abhyAsAcca" (3 / 6 / 30) iti ghatvam, "asyopadhAyAH" (3 / 6 / 5) iti dIrghaH / 'kaTaM cakre' iti / Du kRJ, parokSAyAM dvivacanam, RvarNasyAkAraH, kavargasya cavargaH, ram RvarNa: / / 429 / [ka0 ca0] parokSA | nanu parokSApi bhUtakaraNavatItvena nikSipyatAm, kimanena sUtreNeti na dezyam, yasmAd "bhUtakaraNavatyazca" (3 / 1 / 14) iti sUtrAt pUrvamidaM sUtraM vihitaM tato hetohastane parokSe parokSAhyastanyoH pravRttau paratvAd bhUtakaraNavatyazcetyanena hyastanyeva pravartate na tu parokSA / atha svasaMjJAbalAd hyastanyeva bhaviSyati, sUtramidaM na kriyatAmiti cet ? satyam / adyatane parokSe'dyatanyeva yathA syAditi parokSe kriyAtipattau paratvAt kriyApattireva yathA syAt, tathAtrApi anvarthabalAdeva hyastanyeva bhaviSyatIti cet tarhi kriyAtipattau parokSe paratvAt kriyAtipattireva syAdataH parokSeti vacanamiti hemakaraH / tanna, bhUtakaraNavatItvena kevalaM hyastanyadyatanIkriyAtipattInAmeva rUDhatvena parokSAyAM nikSeptumazakyatvAt / svasaMjJAbalAditi yaduktaM tadapyanucitam / yAvatA svasaMjJAvizeSaparatvavyAvartakatvena parokSahyastane parokSApi bhavitumarhatIti na kevalaM hyastanIti / tasmAt pUrvAparavyavahArArthaM parokSeti sUtraM kartavyamiti sphuTa eva siddhAntaH iti kiM kriyAtipattau parokSe paratvAt kriyAtipattireva yathA syAditi parokSeti vacanamiti hemakarapralApagaveSaNayeti sthitam / / 429 / [samIkSA] ___ AcArya zarvavarmA ne atItakAla meM parokSA vibhakti kA aura pANini ne parokSa artha meM jo liT lakAra kA vidhAna kiyA hai, usameM arthataH to koI antara nahIM hai parantu zabdaprayoga kI dRSTi se parokSA to anvartha hai, jabaki liT kA prayoga atyanta kRtrima / [rUpasiddhi] 1. jaghAna kaMsaM kila vAsudevaH / han + parokSA - prathamapuruSa - ekavacana aT / han dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka ekavacana meM aT pratyaya, "caNparokSAcekrIyitasananteSu" (3 / 3 / 7) se dhAtu ko dvirvacana, abhyAsasaMjJA "abhyAsasyAdiLaJjanama
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam vazeSyam" (3 / 3 / 9) se n kA lopa, "haneherghirupadhAlope' (2 / 2 / 32) se ha ko gh, "ho jaH' (3 / 3 / 12) se ha ko j tathA upadhAvRddhi / 2. kaTaM cakre devadattaH / kR + parokSA vibhakti-e / 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana e-pratyaya, dhAtu ko dvirvacana, abhyAsasaMjJAdi, kakAra ko cakAra tathA RkAra ko rakArAdeza / / 429 / 430. bhUtakaraNavatyazca [3 / 1 / 14] [sUtrArtha] atIta kAla meM hyastanI, adyatanI tathA kriyAtipattisaMjJaka vibhaktiyA~ hotI haiM / / 430 / [du0 vR0] bhUtaH kAlaH karaNaM tad vidyate yAsAmiti pArizeSyAd hyastanyadyatanIkriyAtipattaya eva ruuddhaaH| etA bhUtakaraNavatyastisro vibhaktayo'tIte kAle bhavanti / akarot, akArSIt, akariSyat / / 430 / / [du0 TI0] bhUta0 / bhUtaH kAla: karaNamiti / bhUtazcAsau karaNaM ceti sAdhakatamatvAt karaNaM kArakaM bhavati / vanturiha saMsaGga eva prakriyAvazAt / bhUtakAle karaNaM vyutpAdanaM vA itaretarAzrayadoSo'pyatra na zakyate vRddhasmaraNAt / ata Aha - rUDhA iti / etA eva loke bhUtakaraNavatItvena vizrutA ityarthaH / yadyapi prayogatazceti smRtyarthe bhUtAnadyatane bhaviSyantyapi dRSTA, tathApi na tasyAM rUDhiriti anvarthavAdo'yam / / 430 / [vi0 pa0] __ bhUta0 / bhUtazabdo'tIte kAle vartate ityAha - bhUtaH kAlaH karaNamiti / bhUtazcAsau karaNaM ceti / sAdhakatamatvAd bhUtaH kAlaH karaNaM bhavati / saMsaGge vanturayaM prakriyAvazAt / pArizeSyAditi / anyAsAM vibhaktInAM svasmin svasmin kAle vihitatvAdityarthaH / nanu bhUte vidhAnamantareNa bhUtakaraNavatItvaM na sidhyati bhUtakaraNavatItvamantareNa ca vidhAnaM na saMbhavatIti itaretarAzrayadoSAt saMjJAvidhAnaM na syAdityAha - rUDhA iti / na khalvidAnIM bhUtakaraNavatI saMjJA vidhIyate yenAyaM prasaGgaH, kintarhi bhUtakaraNavatItvena loke pUrvameva prasiddhA iti vidhAnaM na virudhyate / akaroditi kRJaH, hyastanyA diH, tanAderuH, karoteriti guNaH / akArSIditi "sijapatanyAm" (3 / 2 / 24) iti sic, sica itIT "sici parasmai svarAntAnAm" 0]
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH (3 / 6 / 6) iti vRddhiH / akariSyaditi | "hanRdantAt sye" (3 / 6 / 6) iti vRddhiH / akariSyaditi / "aD dhAtvAdistinyapatanI" (3 / 8 / 16) ityAdinA aDAgamaH / / 430 / [ka0 ca0] bhUta0 / yadyapi "pRthivyAdiSu bhUtaM syAd bhUtaH kAlapizAcayoH' ityasti, tathApi prastAvAdiha kAlArtha eva gRhyate ityAha - bhUtetyAdi / nanu zabdasya nityatvapakSe kathaM saMsaGge vanturityuktaM nityasya karaNAsambhavAdityAha - prakriyAvazAditi / prakriyAyAM bhUtakAle zastanyAdInAmutpannatvAd bhUtakAla: karaNam bhavatIti / nanu 'na karmadhArayAnmatvarthIyo bahuvrIhizcet tadarthapratipattikaraH' (dra0, vai0 bhU0 - prabhA, pR0 2) iti nyAyAd bhUtakaraNavatItyatra kathaM vantupratyayaH ? satyam, saMjJAbhUtAd bhavatyeveti hemkrH| nanu matva yAdIpratyaye sati saMjJA gamyate, nahi bhUtakaraNabhAgaH saMjJeti ? satyam / saMjJAbhUtAt saMjJAsvarUpAddhetorvanturbhavatyevetyarthaH / anyathA saMjJaiva na gamyate iti ||430 / [samIkSA] bhUtakAla meM kAtantrakAra ne jina zastanI - adyatanI - kriyAtipattisaMjJaka vibhaktiyA~ kI haiM, unake lie pANini ne kramazaH laG-luG-luG lakAroM kA vidhAna kiyA hai - "anadyatane laG, luGa, linimitte laGa kriyAtipattau" (a0 3 / 2 / 11, 110; 3 / 139) / isase kAtantrIya 'hyastanI-adyatanI - kriyAtipatti'saMjJaka vibhaktiyoM kI anvarthatA tathA pANinIya laG-luG-luG lakAroM kI kRtrimatA siddha hotI hai| [rUpasiddhi] 1. akarot / aT + kRJ + u +di / 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se bhUtakAla meM prakRta sUtra se hyastanI di-vibhakti, "ar3a dhAtvAdistinyayatanIkriyAtipattiSu" (3 / 8 / 16) se dhAtu se pUrva meM aDAgama, "tanAderuH" (3 / 2 / 37) se u vikaraNa, "karoteH' (3 / 5 / 4) se R ko guNa ar, u vikaraNa ko guNa, di-gata ikAra kA lopa tathA dakAra ko takArAdeza / 2. akArSIt / aT + kRJ + sic + di / kRJ dhAtu se bhUtakAla meM prakRta sUtra se adyatanI di - vibhakti, aDAgama, "sijadyatanyAm' (3 / 2 / 24) se sic pratyaya, 1. yukte zmAdAvRte bhUtaM prANyatIte same triSu (a0 ko0 3 / 3 / 78) /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 kAtantravyAkaraNam iDAgama, "sici parasmai svarAntAnAm' (3 / 6 / 6) se ikAra ko vRddhi, sakAra ko mUrdhanya SakArAdeza tathA di-gata ikAra kA lopa-dakAra ko takArAdeza / 3. akariSyat / aT + kRJ + iT + sya + ti / kRJ dhAtu se bhUtakAla meM kriyAtipattisaMjJaka vibhakti - ti, aDAgama, sya pratyaya, iDAgama, ti-gata ikAralopa tathA sakAra ko SakArAdeza / / 430 / 431. bhaviSyati bhaviSyantyAzIHzvastanyaH [3 / 1 / 15] [sUtrArtha] bhaviSyatkAla meM 'bhaviSyantI - AzI:-zvastanI' saMjJaka tIna vibhaktiyA~ hotI haiM / / 431 / [du0 vR0] bhaviSyati kAle bhaviSyantyAzI zvastanyastisro vibhaktayo bhavanti | kaTaM kariSyati, zakraM vadhyAt, odanaM bhoktA / / 431 / [vi0 pa0] bhaviSyati0 / vadhyAditi "hantervadhirAziSi" (3 / 4 / 82) iti vadhirAdezaH / / 431 / [samIkSA] pANini ne bhaviSyantI ke lie luT, AzI: ke lie AzIliG tathA zvastanI ke lie luT lakAra kA prayoga kiyA hai, jo atyanta kRtrimatA kA sUcaka hai / unake sUtra isa prakAra haiM - "lUTa zeSe ca, AziSi liGloTau, anadyatane luT" (a0 3 / 3 / 13, 73, 15) / [rUpasiddhi] 1. kaTaM kariSyati / kR + iT + syati / kR dhAtu se prakRta sUtra dvArA bhaviSyat artha kI vivakSA meM bhaviSyantIsaMjJakasyati vibhakti, "hanRdantAt sye" (3 / 7 / 7) se iDAgama, "nAmyantayoH' (3 / 5 / 1) se RkAra ko guNAdeza tathA sakAra ko SakArAdeza / 2. zakraM vadhyAt / han + yAt / han dhAtu se prakRta sUtra dvArA bhaviSyat kAla meM AzI: vibhakti yAt, "hantervadhirAziSi' (3 / 4 / 82) se han ko vadhi Adeza tathA ikAra anubandha kA uccAraNAbhAva /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH 3. odanaM bhoktA | bhuj + tA / "yujiruji0" (3 / 7 / 20) se iDAgamaniSedha, "nAminazcopadhAyAH' (3 / 5 / 2) se ukAra ko guNa tathA "cavargasya kirasavarNe' (3 / 6 / 55) se jakAra ko kakArAdeza / / 431 / 432. tAsAM svasaMjJAbhiH kAlavizeSaH [3 / 1 / 16] [sUtrArtha] ukta sUtroM dvArA jina vartamAnA Adi vibhaktiyoM kA vidhAna kiyA gayA hai, unakA grahaNa una saMjJAoM ke yaugikArtha ke anusAra hI hotA hai / / 432 / [du0 vR0] tAsAM vartamAnAdInAM svasaMjJAbhiH kAlasya vizeSo jJeyaH / tena vartamAne kAle vartamAneti / vartate iti vartamAnaH praarmbho'prismaaptiH| mAMsaM na khAdati, iha kumArAH krIDanti, tiSThanti parvatAH, kadA Agato'si, eSa AgacchAmi | kadA gamiSyasi, eSa gacchAmi / parokSe'tIte kAle parokSeti / akSANAM paraM parokSam, indriyANAmaviSaya ityarthaH / kathaM supto'haM kiM vilalApa, matto'haM kiM vicacAra, cittasya vikSepAt / 'nAhaM kaliGgaM jagAma' iti gamanadoSabhayAt pratyakSamapyapahRte parokSe lokavijJAte prayokturdarzanayogyatvAt / parokSasyAvivakSAyAM hyastanyapi - ayajat, iyAja / sato'pi cAvivakSA | yathA anudarA kanyeti / hyastane'tIte kAle hyastanI / hyo bhavaH kAlo hyastanaH / adya hyo vA abhukSmahi' iti vyAmizre sannidhAnAdadyatanI / adyatane'tIte mAtre'dyatanI / adya bhvo'dytnH| AnyAyyAdutthAnAdAnyAyAcca saMvezanAdahaH / ubhayato'rdharAtraM lokataH siddham / katham amutrAvAsaM sakalAM rAtrim, jAgarito rAtreraprabhAtatvAdadyatanamiva kAlaM manyate ? yo muhUrtamapi suptaH, so'nadyatanaM jAnan amutrAvasamityAha / 'agamAma ghoSAn, apAma payaH' iti hyastanasyAvivakSaiva / hyo'gamAma ghoSAn iti padArthahyastane hyastanI na vAkyArtha iti matam / kriyAtipattAvatIte kAle kriyAtipattiriti / edhAMzcedalapsyata odanamapakSyata | bhaviSyati kriyAtipatane bhaviSyantyeva / bhaviSyati kAle bhaviSyantI bhaviSyatkAlasya bhaviSyadvizeSaNAt / adya zvo vA gamiSyatIti zvastanImapi bAdhate / AzIryukte bhaviSyati kAle AzIH /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam anAgatasyeSTArthasya lAbhenAviSkaraNamAzIH, arthAd bhaviSyaviSayaiva, yadasyA bhaviSyadvidhAnaM tat sukhapratipattyartham / zvo bhavaH kAla: zvastanaH sa cArthAd bhaviSyan yadasyA bhaviSyavidhAnaM tatsAmAnyabhaviSyapratipattyartham / zvo gamiSyati mAsena gamiSyatIti padasaMskArAt / anvarthasaMjJAyAH prAyovRttitvAt saGkaraH syAditi paribhASeyam / / 432 / [du0 TI0] tAsAm / tacchabdena vartamAnAdayaH parAmRzyante anantarA hi bhaviSyantyAdayaH iti svAzca tAH saMjJAzceti svasaMjJAH, AtmIyasaMjJA ityarthaH / svasya Atmano vA saMjJeti karaNe ceyaM tRtIyA / viziSTirvizeSaH, vipUrvaziSlU, bhAve ghaJ, jJeya ziSyeNeti saMbandhaH / kAlasyeti karmaNi SaSThI / svasaMjJayA vyutpannayA kAlo vizeSaNIya ityarthaH / paribhASeyaM svasaMjJAbhirliGgyate / tenetyAdi / kiM viziSTe kAle vartamAne'dhikRtazca kAla : prakRtervizeSaNaM vartamAne kriyAkAle vartamAnAddhAtorityarthaH / pratyakSeNAnumAnena vA yaH kAla: paricchidyamAno'tIto'nAgato vA na bhavati sa ucyate vartamAnaH / yadyevaM 'devadattaH pacati' iti pAkenAbhinivartyamAnaphalasya prAgutpAdAdasti nAsti vA kriyeti nAnumAtuM zakyate liGgAbhAvAt / sarvadA ca kriyA'numeyasvarUpA pratyakSasyAviSayatvAt, phalena cAnumIyamAnA kriyA atItaiva / naitad darzanaM vyAkaraNe / sA hi dvividhA - parokSA cAparokSA ca, tatra yA'parokSadravyasamavAyinI sA parokSA, yathA 'vahanti sAgarAH, syandante nadyaH' iti / yA tu pratyakSadravyasamavAyinI sA pratyakSA, yathA 'ayaM pacati, pacyate odanaH' iti / tathA ca pratyakSakriyAnirAsArthaM svasaMjJayA parokSe'tIte iti vizeSaNamucyate / tasmAd vartamAnasAdhanasamavAyAt kriyApi vrtmaanaavypdeshinii| vedAntavAdI tvAha - anAgatamatikrAntaM sAmprataM ceti tat trayam / sarvatra ca gatirnAsti gacchatIti kimucyte|| vyavahAravAdI punarAha kriyApravRttI yo hetustadartha yad viceSTitam / tadapekSya prayujIta gacchatIti vicArayan //
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH dagdhA ca dahanIyA ca dahyamAnA ca dRzyate / vartikAgnisaMyogAd vartamAno na te'sti kim // J ato vyavahAranibandhanAzca zabdA iti na doSaH / ' mAMsaM na khAdati' ityAdi vartamAne padaM niSpAdya pazcAnnaJA sambandhanIyamiti darzayati / prativacane'pi naJo vivakSayA atItenAtra vacanaM vacanaM pratItyavyayIbhAvo na ca pratyuktaM parihRtamityarthe pRSTe sati vacanamiha prativacanam / mAMsaM mA khAdat mAMsaM na khAdatItyAha / evaM ghaTaM mA kArSIstvaM na karomi bhoH, kartuH kriyayA kAlasyAnuvRttervartamAnataiva vivakSitAyAM samAptam / tadapekSayA bhUtavivakSApi nAkArSIt, nAkArSam / tathA nunApi prativacane nu karoSi nvakArSam / nanunA prativacane tu nityaM vartamAnavivakSA nanvapAkSIstvam, nanu pacAmi bhoH / iha 'kumArAH krIDanti' iti bubhukSayA nidrayA vA kumArANAM krIDA vRttA buddhyA zvaHprabhRtirvartata eva / ' tiSThanti parvatA:' iti, tathA nityapravRttAvapItyarthaH / kadetyAdi sAmIpyo'pi vartamAnaH sa ca bhUtasya bhaviSyatazca samIpe bhavaH iti sAmIpya ucyate, tathA adhvakhedAdigamanasannidhAnaM ca vartate iti bhAvaH / yadA tu bhUtabhaviSyadvivakSA tadA yathoktaM pratyayA bhavantyeva - ' eSo'hamAgaccham, eSo'hamAgamam eSo'hamAgataH' iti / eSo'hamAgamiSyAmi, eSo'haM gantA'smi gamiSyantameva mAM viddhIti / taduktaM ca 67 pravRttoparatazcaiva vRttAvirata eva ca / nityapravRttaH sAmIpyo vartamAnazcaturvidhaH // iti / tathA 'vasantIha purA chAtrAstena sma purAdhIyata' iti purAzabdaH svabhAvAdatItakAlasya dyotakastena jJApite'tIte kAle tadA vAsAdhyayanayorvartamAnatvam / yathA bhASate rAghavastadeti / "smenAtIte" (3 / 1 / 12) iti vidheyameva tatra zabdAntarasannidhAnAd avadhAritabhUtavizeSasya vartamAnatvaM yujyate / 'karoti sma' iti bhUtamAtre kriyAyA vartamAnatvaM nopapadyate / athAtikrAntavastuni karotIti yadA karoti tadA tasyAH kriyAyA vartamAnatvam | naivaM smazabdena sAmarthyAd bhUtavizeSaH pratipattavyo na yuktarUpa eveti / 'USuriha purA chAtrA:' iti parokSA siddhaiva / parokSatvasyAvivakSAyAmevAsanniha purA chAtrA iti hyastanI / adyatanasyApi vivakSAyAm avAtsuriha purA chAtrA iti adyatanI parokSe'tIta ityAdi / nanu ca kriyA sAdhyA yacca sAdhyamAnaM tadasad
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 kAtantravyAkaraNam indriyANAmaviSayaH eva kiM parokSavizeSaNena vyavacchedyAbhAvAditi na dezyam, pratyakSasAdhanadvAreNa tadabhinivartyamAnakriyAyAmapi pratyakSAvagamo loke| nanu ca sAdhanAnyapi naiva pratyakSANi teSAM zaktisvabhAvAt zaktezca kAryAnumeyatvAt, na hyazaktaM kAryaM karotIti kAryadarzanena zaktiranumIyate / naivam, dravyAzritA hi zaktayo dravyasya pratyakSatvAdAzrayadharmamAzriteSu zaktyartheSu asAdhaneSUpaca-sAdhanAnyapi pratyakSANyucyante / tadeva sAdhanAzrayaM dravyam, zaktizaktimatorbhedasyAvivakSitatvAt sAdhanazabdenocyate / nanu cAtmasAdhyAyAH kriyAyAH pratyakSatvAduttamo na sidhyatIti vitAha - kathamityAdi / cittasya vikSepAditi yadA vyAmUDhacittena vyAsaktacittena vA kriyate yA, sA hi nivRttikAle'nupalabdhA phalenAnumIyate, tadA tasyA api parokSatayA nivRttirbhavatItyarthaH / atyantApahave'pi parokSA na vaktavyA evetyAha - nAhamityAdi / apahnavo'palApaH sa kazcid atyantaM bhavati yaH sarvathA apahnavaH, kazcid anatyantaM ya ekadezApahavaH / sa hi vaktA svayaM kRtamapi kaliGgagamanaM sanimittamapi nirnimittameva pratipadyate gamanasya doSeNa yogAt phalenAyogAd vA sarvameva na pratipadyate sarvathApaDhuvAnazca pratyakSamapyapahRte ityarthaH / uktaM ca - kRtasyAsmaraNe karturatyantApahave'pi c| darzanAderabhAve'pi triSu vidyAt parokSatAm // iti / parokSa ityAdi darzanayogyatvAditi zakyadarzanatvAd darzanaviSayo'pyananubhUtatvAt parokSa iti bhAvaH / etaduktaM bhavati - bahavastu yAgaM pratyakSeNaivopalabdhavantaH, prayoktA tu kriyAntaravyAsaGgAdAlasyAd daurmanasyAd vA na pratyakSeNaivopalabdhavAn iti | yastu kaMsavadhena tulyakAlaH prayoktA sa hyastanImeva prayuktavAn - ahan kaMsaM vAsudevaH iti / itihazazvadbhyAM hyastanIti na vaktavyam, itihazazvadbhyAM parasmAd dhAtostinI parokSA ca vivakSayeti / itihAkarot, zazvadakarot / itiha cakAra, zazvaccakAra / evaM smRtivacanasya prayoge'pi 'smarasicchAtra ! kAzmIreSu kaTam' iti / itihAkurma, zazvadakurmeti / tathA pRcchyamAne cAsannakAle kazcit kiJcit pRcchati- kimagacchattAmraliptIm, kiM jagAma tAmraliptIm ? hyastana ityAdi / "sAyaMciraMpAheprage'vyayebhyastanad" tamAdinipAtanAt / hyastane'tIte parokSe pratyakSe ca hyastanyeva na parokSA, na cAdyatanItyarthaH / parastvanadyatane'tIte hyastanIm, adyatane parokSe ca parokSAM vidhatte, taddarzanamAzritya kazcidAha - hya prabhRtirbhUtavizeSaH, pakSamAsasaMvatsarAdikAlo hyazabdena
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ i tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH lakSyate iti / tanmatena bhUtasAmAnye hyastanIvidhAnamanarthakaM syAt / adya hyo vA ityAdi sannidhAnAditi sannihitaparityAge vyavahitaM prati kAraNaM vAcyamityarthaH / kiJca 'ubhayoH sAvakAzatve pUrvaparayoH paro vidhirbalavAn' (nAgeza0 38) iti / adyatana ityAdi avyayalakSaNastanaTa, adyatane'tIte parokSe pratyakSe cAdyatanyevetyarthaH / nyAyAdanapeto nyAyyaH nyAyyottthAno rAtreratikrAntAyAzcaturtho yAmaH AgAminyAH prathamo nyAyyasaMvezana iti / saMvezanamiha zayyArohaNaM pratipattavyam, ahardivasaH kAla ityarthaH / ubhayato'rdharAtraM veti ubhayata ubhayapArve'rdharAtro yasyAhnaH iti vigraho vAzabdo matAntare | kathamityAdinA vaseradyatanI rAtrizeSe jAgaraNasantatau iti na vaktavyamiti darzayati / ____kazcit kaJcit pRcchati - kva bhavAnuSita iti ? tasmai prativacanaM prayacchan adyatanIM prayuGkte / agamAmetyAdi sarvatra bhUtasAmAnyavivakSAyAmadyatanI bhavatyeva / sato'pi cAvivakSA / yathA alomikA eDakA iti / asato'pi ca vivakSA / yathA samudraH kuNDiketi / hyo'gamAmetyAdi / etaduktaM bhavati padAntareNAtra hyastanaH kAla ukta iti anabhinivartya (anabhinivRttasaMskArasya padasyAbhidhAnAvasthAyAmupajAyata iti na padasaMskArakAle AdaraNIyaH / kriyAtipattAvityAdi / kriyAyA atipatanaM kriyAtipattiH, kutazcid vaiguNyAdanabhinivRttiH, sA ca bhUtabhaviSyaviSayA / kriyAtipattAvatIte iti bhinnAdhikaraNye vizeSaNavizeSyabhAvaH kriyAtipattisamavAyAd vA kriyAtipattiratIta iti sAmAnAdhikaraNyam / bhaviSyatItyAdi / bhaviSyatA vizeSaNaM bhaviSyavizeSaNaM bhaviSyatkAlo bhaviSyattvaM na vyabhicarati, yad vizeSaNamAha tabalAdityarthaH / (tdgunnaadityrthH)| nanu padArthe zvastane zvastanI kathaM vAkyArthe syAditi cet, naivam / ihApi padArtha eva zvastanaH, kintu vyAmizrapratipattyarthaM zvaHzabdoccAraNaM tadapavAdA zvastanI prApnotIti bhAvaH / AzaMsanamAzIH, sA ca vartamAnakAlaiva viSayadharmeNa zabdo'pi tathopacaryate AzasyamAnasya bhaviSyaviSayatvAdAzIrapi bhaviSyantItyAha - AzIryukta ityAdi / nanu bhaviSyavidhAnaM yadi na kriyate, AziSi zvastane zvastanyeva prApnoti paratvAt, naivam / tAzI pAThameva pareNa kuryAd evaM hRdi kRtvAha - yadasyA ityAdi / zvastane zvastanyeva yathA syAditi svasaMjJayA vizeSaNam / anvarthasaMjJAyA ityAdi vartamAnAdyabhisaMbandhAd vibhaktayo'pi vartamAnazabdavAcyA iti ? satyam / loke hi vyutpAditA api saMjJA niranvayA dRzyante / yathA maNDaM pibatIti maNDapaH, mahyAM rautIti mayUra iti / / 432 /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0 ] tAsAm0 / caturvidho vartamAnaH, prArambhAparisamApteH sarvatra vidyamAnatvAt / yathoktam - pravRttoparatazcaiva vRttAvirata eva ca / nityapravRttaH sAmIpyo vartamAnazcaturvidhaH // iti / krameNa darzayannAha - mAMsaM na khAdatItyAdi / iha vartamAne padaM niSpAdya pazcAnnaJA sambandhaH kAryaH / iha 'kumArAH krIDanti' iti bubhukSayA nidrayA vA pIDitAnAM kumArANAM krIDA vRttApyavirateti buddhau zvaHprabhRteH kAlasya vidyamAnatvAt / 'tiSThanti parvatAH' iti parvatAnAM nityapravRttatvAt / sAmIpye darzayannAha - kadetyAdi / samIpe bhavaH sAmIpyaH, sa ca bhUtasya bhaviSyatazca samIpe bhavan dvividhaH / tatra bhUtasAmIpye - kadA Agato'si ? ' eSa AgacchAmi' ityatrAgamanasyAtItasyApi vartamAnatvavivakSA tatkRtasyAdhvakhedAdestathaiva vidyamAnatvAt / bhaviSyatsAmIpye yathAkadA gamiSyasi ? eSa gacchAmi iti / atra bhaviSyato'pi gamanasya vartamAnatvavivakSA | tadarthasya sannidhAnasya vartamAnatvAditi / yadA tu bhUtabhaviSyadvivakSA, tadA yathAyathaM pratyayA bhavantyeva / yathA kadA Agato'si ? eSo'hamAgacchamiti hyastanI, eSo'hamAgamam ityadyatanI, eSo'hamAgata iti niSThA / kadA gamiSyasi ? eSo'haM gamiSyAmIti bhaviSyantI, eSo'haM gantAsmi iti zvastanI, eSo'haM gamyAsam iti AzIH, eSo'haM gAmI iti NiniH / tena "vartamAnasAmIpye vartamAnavad vA " ( a0 3 | 3 | 131 ) iti na vaktavyaM bhavatIti / parokSetyAdi / akSANAM paraM parokSamiti kRte samAse parazabdasya pUrvanipAto'bhidhAnAt, akSazabdasya cAderakArasyotvam / nanu yadIndriyANAmaviSayaH parokSaH kAlastarhi uttamo na sidhyatIti AtmasAdhyAyAH kriyAyAH pratyakSatvAd ityAhakathamityAdi / cittasya vikSepAditi / sA hi kriyA svayaM kRtApi vikSiptacittatvAt kartrA nopalakSitA kevalaM phalenAnumIyate iti parokSaivetyadoSaH / nAhamityAdi / kazcit kenacit pRSTaH kiM bhavAn kaliGgeSu sthitaH ? sa Aha - nAhaM kaliGgaM jagAmetyAdi / na kevalaM kaliGgaviSayAvasthAnamapahnute, api tu kaliGgagamanasya doSasaMyogAt pratyakSamapi kaliGgagamanam apahnute ityatyantApahnave'pi parokSasya vivakSiptatvAt parokSA siddhaiveti atyantApahnave parokSA na vaktavyA / tathA coktam - kRtasyAsmaraNe karturatyantApahnave'pi ca / darzanAderabhAve ca triSu vidyAt parokSatAm // iti /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH 71 parokSa ityAdi / darzanayogyatvAditi / zakyadarzanatvAdityarthaH / ayaM tu parokSasyAvivakSAyAM heturuktaH / etaduktaM bhavati - bahavaH pratyakSeNa yAgamupalabdhavantaH, prayoktA tu kAryAntare vyAsaGgAt pratyakSeNaiva nopalabdhavAn, atastasyAsau yAgaH parokSaH, zakyadarzanatvAcca tasyAvivakSayA hyastanyapi pravartate / ataH parokSe lokavijJAte prayoktudarzanaviSaye hyastanyapIti na vaktavyam bhavatIti / iyAjeti / "parokSAyAmabhyAsasyobhayeSAm" (3 / 4 / 4) iti yajerabhyAse samprasAraNamikAraH / hyastana ityAdi / "sAyaMciraMprADheprAgavyayebhyastanaT" iti tamAdinipAtanAt tanaT / 'adya hyo vA'bhukSmahi' iti azane bhujiriti rucAditvAdadyatanyAmAtmanepadottamapuruSasya bahuvacanaM mahi, "sijayatanyAm" (3 / 2 / 24) sic, "sijAziSozcAtmane" (3 / 5 / 10) ityaguNatvam / adyatana ityAdyavyayatvAt pUrvavat tanaT / atItamAtra iti parokSe'parokSe cetyarthaH / AnyAyyAditi / nyAyAdanapetaM nyAyyam, abhividhAvayamAG, uttthAnaM zayyAparityAgaH, saMvezanaM zayyArohaNam, tatrAtikrAntAyA rAtrezcaturthe yAme nyAyyamutthAnam, AgAminyAzca prathame yAme nyAyyaM saMvezanam / tenottthAnasaMvezanopalakSitaM praharadvayamabhivyApyAhardivasaH sa kaalo'yNtnH| athavA uttiSThantyasminniti utthAnam, atikrAntAyA rAtrezcaturthaH prahara evocyate, tathA saMvizatyasminniti saMvezanam, AgAminyA rAtreH prathamaH prahara iti, etau praharAvabhivyApyAharadyatanaH kAla ityarthaH / ubhayato'rdharAtraM veti / ubhayataH ubhaye pArve'rdharAtro yasyAhna iti vigrahaH, tenASTapraharo'dyatanaH kAla iti vAzabdena matAntaraM darzitam / kathamityAdi / 'vaseradyatanI rAtrizeSe jAgaraNasantatau' iti vaktavyamantareNa hyastanyeva syAt / tathAhi rAtrizeSAdatikrAntAyA rAtrezcaturthapraharalakSaNAd yat pUrvabhAgaM praharatrayalakSaNamasau zayitaH sa tasyAnadyatana eva kAla iti / parihAramAha - sakalAmityAdi / caturthapraharalakSaNAM rAtri kAryena jAgaritaH / etaduktaM bhavati - rAtrizeSe'tikrAntAyA rAtrezcaturthe yAme pratyuttthitaH sakalameva rAtrizeSaM jAgaritaH / kva bhavAn uSitaH iti kenacit pRSTaH san prativacanaM prayacchan rAtreraprabhAtatvAd adyatanakAlamiva manyate / tathA ca sati adyatanImeva prayuGkte iti / anye tu sakalAM kRtsnAM catuHpraharalakSaNAM rAtrimiti manyante, tattu vArtikanAsaGgatArthamityupekSitam / vArttikakAro hi rAtrizeSe jAgaraNasantatAvityAha / yo muhUrtamapItyAdi / rAtrizeSa iti sNbndhH| amutrAvAtsam iti vaseradyatanyAmam, madhye sic, asya ca dIrghaH / "sasya se sArvadhAtuke taH" (3 / 6 / 93) iti dhAtusakArasya takAraH, aDAgamaH / agamAmeti / gameradyatanyAmuttamapuruSasya bahuvacanam-ma,
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam puSAdisUtreNa aN, "asya vamordIrghaH' (3 / 8 / 11) / apAma iti pibateH sic, iNasthetyAdinA tasya luk / hyastanasyAvivakSayaiveti, sato'pi cAvivakSA yathA 'alomikA eDakA' iti / etena bhUtasAmAnye'pi adyatanavivakSAyAmadyatanI veditavyA / iha tarhi hyastanakAladyotakasya hyaHzabdasya sAkSAd vidyamAnatvAd hyastanI prApnotItyAha - hyo'gamAmetyAdi / padAntarAd hyastanaH kAlaH pratIyamAno vAkyArtho bahiraGgo na padasaMskArakAle vidyata ityarthaH / matamiti zarvavarmaNaH sammatamityarthaH / kriyAtipattAvityAdi / kriyAyA atipatanaM kriyAtipattiH, kutazcid vaiguNyAt kriyAyA anabhiniSpattiH tadviSaye yo'tItakAlastasminnityarthaH / alapsyateti / labherAtmanepadaM syat, "aghoSeSvaziTAM prathamaH" (3 / 8 / 9) iti bhakArasya pakAraH / apakSyaditi pace: parasmaipadaM syata, "cavargasya kirasavaNe" (3 / 6 / 55) iti cakArasya katvam / bhaviSyatItyAdi / bhaviSyatA vizeSaNaM bhaviSyadvizeSaNaM "bhaviSyati bhaviSyantyAzIHzvastanyaH" (3 / 1 / 15) iti vidhAvupAttasya bhaviSyatkAlasya bhaviSyatvena vyabhicAro nAstIti, yat punaH svasaMjJAbalAd bhaviSyavizeSaNaM tasmAdityarthaH / nanu zvastanIpadArthazvastana eva bhavati, atra tu vAkyArthazvastane kathaM syAt, yenaivamucyate ? satyam, ihApi padArtha eva zvastanaH kevalaM vyAmizrapratipattyarthaM zvaHzabdoccAraNam atastadapavAdabhUtA zvastanI prApnotIti bhAvaH / gamiSyatIti / "se gamaH parasmai" (3 / 7 / 6) itIT / AzIryukta ityAdi / anAgatasyeti bhaviSyata ityarthaH / bhaviSyavidhAnamiti / "bhaviSyati bhaviSyantyAzIHzvastanyaH" (3 / 1 / 15) ityanenetyarthaH / nanu bhaviSyadvidhAnamantareNAzIryukte bhaviSyati zvastanyeva syAt paratvAd atastatrAzIrarthameva bhaviSyadvidhAnaM kartavyam / kathaM sukhArthamiti ? satyam, tadAziSa eva pareNa pAThaM kuryAditi manyate / zvo bhavaH iti pUrvavat tanaT / sAmAnyabhaviSyapratipattyarthamiti / zva prabhRteH kAlasya pakSamAsasaMvatsarAdilakSaNasya pratipattyarthamityarthaH / kathaM tarhi zvo gamiSyatItyAha - padasaMskArAditi / bhaviSyadadyatanAdau sAmAnyena gamiSyatIti padaM saMskRtya (niSpAdya) pazcAt padAntareNa zvaHzabdAdinA yoge siddhamityarthaH / yadi tarhi zva:prabhRtau bhaviSyatkAle zvastanIti, kiM svasaMjJAvizeSaNeneti ? satyam / bhaviSyat-zvastane zvastanyeva yathA syAt, nAnyA vibhaktiriti svasaMjJAyA vizeSaNam / yathA vartate iti vartamAnaH kAlastatsaMbandhAd vibhaktirapi vartamAnA, tathA parokSAdayo'pItyarthaH / (anvartha) saMjJayaiva kAlavizeSo vijJAsyate, kimanenetyAha - anvarthetyAdi / prAyovRttitvAditi, na punaH sarvatrAnvarthatetyarthaH / yasmAdutpAditA api niranvayA dRzyante saMjJAH / yathA maNDaM pibatIti maNDapaH / anye
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH tu prAyovRttitvAditi ekadezavRttitvAditi manyante / saGkara iti vibhaktInAM parasparato viSayaviveko na syAdityarthaH / / 432 / 73 [ka0 ca0 ] tAsAm0 / svasaMjJAbhiH kAlasya vizeSo jJeya iti vRttiH, tAsAM svasaMjJAnvartherityarthaH / vartamAnasya sAmAnyalakSaNamAha prArambha ityAdi / asyArthaH- kriyAdvArA prakRSTa Arambho yasya kAlasya sa prArambhaH, na vidyate parisamAptiryasya saH, tathA sAdhayitumArabdho yAvat samAptiM nopapadyate tAvat sa kAlo vartamAna ityarthaH / nanu yadi prArambhasyAparisamAptereva vartamAnatvam, tadA AkAzamastIti atra kathaM vartamAnatvaM nityasya prArambhatvAbhAvAt ? satyam | nityAyAH sattAyA api prArambhatvamupacaryya prayoga iti na doSaH / yad vA prArabhyate kriyA asminniti prArambhaH kAlaH / nAsti kriyAyAH parisamAptiryasmin kAle so'pi tathA sa kAlo vartamAna ityarthaH / yadyatra prArambhagrahaNaM nocyate tadA kariSyamANe'pi ghaTe ghaTaM karotIti prayogaH syAt, tadAnImapi tatkriyAyA utpatsyamAnatvenAparisamAptervidyamAnatvAt / yadi cAparisamAptigrahaNaM na kriyate tadA vaizAkhAdisthUlakAle yA pAkAdikriyA prArabdhA, tatkriyAyAstanmAsasyAbhAve'pi 'vaizAkhe pacati' iti prayogaH syAt / tatazca padadvayaM dAtavyamiti / etadeva prayogakAle prAgabhAvadhvaMsarahitatvaM vartamAnatvamityudyuSyate / pravRttoparatazcetyAdi panI / pravRttazcAsAvuparatazceti pravRttoparataH / nanu pravRtta utpannaH uparatazcAtItaH sa kathaM vartamAnaH ? satyam, yA khAdanakriyA pravRttA sA idAnImuparatA satI pravartate / etaduktaM bhavati - yA khAdanakriyA prArabdhA saiva naJsambandhAdakhAdanAvasthAyAmaparisamAptA satI vartamAnA, ataH prArabdhAparisamAptatvaM ghaTata eva etacca sanna vinazyatIti matenoktam / nanu mAMsaM na khAdatItyasya pravRttoparatArthatva eva kiM pramANam / atra janmaprabhRti na khAdatItyarthaH kathaM na syAt ? satyam / janmaprabhRti yo na khAdati, tatrApi khAdanakriyAmadhyAropyaiSa niSedha:, anyathA khAdanakriyAyA abhAvAdeva niSedho nopapadyata iti / ata ubhayatraivAropya pravRttoparatatvasya vidyamAnatvAnna doSa iti / etadevAha - ihetyAdIti hemakarasyAbhiprAyaH / anye tu mAMsaM na khAda' tyatrAropya khAdanakriyAyAM prArambhAparisamAptervidyamAnatvAd vartamAnAM niSpAdya naJsambandhenaivoparato bhaviSyatIti kRtvA pravRttIparato vartamAna ityucyate, na tu yatra vartamAnaH sa eva pravRtta uparatazceti /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 kAtantravyAkaraNam etadeva panIpaGkterAzaya ityAhuH / aviratA buddhAviti buddhau aviratatvenAdhyavasitA ityarthaH / zva :prabhRteH kAlasyetyAdi zva:prabhRte: krIDAkAlasyetyarthaH / kadA ityAdIti | "vartamAnasAmIpye vartamAnavad vA" (a0 3 / 3 / 131) iti pANiniH / ___asyAyamarthaH - atra sAmIpyazabdaH samIpavacanaH / anyathA vartamAnasya samIpam, vartamAnasAmIpyamiti yuktArthatvAt samAso na syAt, na hi sAmIpyaM vartamAnasya dharmaH, kintarhi samIpasyeti tasmAdata eva jJApakAt svArthe yaN pratyayaH siddhaH / yathA cAturvarNyam, cAturAzramyamiti / tena vartamAnasAmIpye bhUte bhaviSyati ca vartamAnavat pratyayo bhavatIti asmanmate vivakSayaiva tat siddhamityAha - samIpe bhavaH sAmIpya iti / etattu pRSTaprativacana iti kulacandraH (tanmate padAntarasaMbandhaM vinA na saMbhavatIti), tanneti mahAntaH, paramate vizeSAbhAvAt / 'natvA durgeNa racyate' ityAdau kevalasAmIpye vartamAnAvidhAnAcca / nanu pareNa vartamAnasya samIpe bhUte bhaviSyati ca kAle vartamAnA vidhIyate / asmanmate tu bhUtasya bhaviSyatazca samIpe vartamAna eva, tasmin vartamAnA vidhIyate ityukte pareNa sahArthabhedaH prayojanAbhAvazcet, satyam / yo vartamAno bhUtasya bhaviSyatazca samIpastasya vartamAnasya samIpo bhUto bhaviSyaMzca kAla iti parasparasAmIpyadarzanArthamidamuktam, na tvanena pratyayavidhAnasya prakAraH kathita iti hemakarasyAbhiprAyaH / vastutastu bhUtasya yaH zeSakSaNo bhaviSyatazca samIpe bhavannAropitavartamAno dvividha ityucyate / nanu tathApi pareNa saha mahAn bhedaH / yAvatA bhUtabhaviSyatkAla eva pareNa vartamAnA vidhIyate / asmanyate bhUtasya bhaviSyatazca vartamAnavivakSayA vartamAnA iti ? satyam / (vivakSayA) vartamAne padaM niSpAdya pazcAt lakSaNayA bhUtabhaviSyatkAlavRttiriti na doSaH / saMvidhAnAderiti sAmagyAderityarthaH / nanu yadi caturvidha eva vartamAna ityucyate tadA kathaM devadatto bhavatItyatra vartamAnA caturvidhasyAnyatamasyAbhAvAt, tathAhi na tAvat pravRttoparataH, najyogAbhAvAt / na ca vRttAvirata: etadbhavanasya zva:prabhRtau pratIterabhAvAt / na ca nityapravRtto bhavanasya sarvakAlInatvAbhAvAt, nApi sAmIpyaH samIpabhavatvAbhAvAt / kulacandramate pRSTaprativacana eva tasya viSayatvAcca ? satyam / etaprArambhAparisamApteratrApi vidyamAnatvAt / sAmAnyamevAtra vartamAnatvamiti, ata eva patrIkAreNa sarvatra prArabdhAparisamAptevidyamAnatvAdityuktam / yadyevaM kathantarhi caturvidha ityuktaM cet ? satyam / caturvidho'pi vartamAna ityatrApizabdo'dhyAhartavyaH / vastutastu girINAM nityapravRttatvaM nAstyeva, utpatti
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH vinAzazAlitvAt, ato nityapadamatrAvazyakamityavazyamaGgIkartavyam, tenAvazyameva prayogasamaye yaH pravRtto vidyamAnaH sa nityapravRtta iti, tathA ca ti devadatto bhavatItyapi nityapravRtte udAharaNamiti na caturvidhatvavyAghAta iti / pANininA tu sAmIpyavartamAne tu "vartamAnasAmIpye vartamAnavad vA" (a0 3 / 3 / 131) iti sUtrasya vidyamAnatvAd mAMsaM na khAdatItyatrApi mukhyavartamAna eva padaM niSpAdya pazcAnnathyogAd vRttAviratanityapravRttabhedAd dvividha eva vartamAna AdRtaH / tathA ca bhartRhariH bhUtaH paJcavidhaH prokto bhaviSyazca cturvidhH| vartamAno vidhAkhyAta ityekAdazakalpanA // (vA0 pa0 3 / 9 / 38) / ityatra parokSAhyastanyadyatanakriyAtipattibhedAd bhUtaH paJcavidhaH, adyatanazvastanAzaMsanabhedAd bhaviSyaMzcaturvidhaH / cittasya vikSepAdityAdi / nanu yatra cittasya vikSepo nAsti tatra kathaM parokSAyA uttamapuruSaprAptiH, yathA 'vyAtene kiraNAvalImudayanaH' iti 'cakre subandhuH sujanakabandhuH' iti ca ? satyam, atra varddhamAnaH"aTyuttame vA" iti vaktavyabalAdaparokSe'pi parokSA syAdityAcaSTe, tanna / vikSiptacittakartRkakriyAyAM vaktavyasya sAphalyAt kathametatsAdhanArthaM bhaviSyatIti siddhAntastvayameva (zreyAn) granthAnukUlayatnAnAmanekeSAM pratyakSANAM sambhAvyamAnArthamanumIyamAno'pratyakSa evetyuttamapuruSa: pravartata iti mahAntaH / vayaM tu pratyakSe'pi yat parokSA vidhIyate tatprayogakRtA cittamadattvAvahelayaivAvagatamiti prauDhipratipAdanArthamiti bama : | nAhamityAdi / bahulAdhikAramUlakamatyantApahave parokSam iti kAzikAdau vaktavyam / ___ asyArthaH- praSTavyasya kaliGgasthityAderyannimittaM gamanAdikamapaDhate tadatyantApahnavaH, tasmin gamyamAne parokSeti / tadasmanmate kiM vAcyam ityAha - atyantApahna va iti / vRttau tu apahRta ityasya sarvathA'pahnavaM karotItyevArtha: / nanu azvAdigaNe zrIpatinA cedyavantikaliGgAnAM bahuvacanAntatvamuktaM tatkathaM kaliGgamityekavacanamiti ? satyam, AdhunikakaliGgAkhyagrAmavizeSaparatayAtraikavacanAntatvena nirdeza iti na doSaH / rakSitastu kaliGgAniti bahuvacanAnta eva pATho nyAyya ityAcaSTe | kRtasyetyAdi / nanu kRtasyAsmaraNe'pi darzanAbhAvo vartate iti kimarthaM kRtasyAsmaraNa iti pRthagupAdAnena ? satyam / anyakartakasthale darzanAderabhAva iti boddhavyamiti / parokSe lokavijJAte prayoktudarzanayogyaviSaye zastanyapIti nyAse vaktavyamiti / atrApi
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 kAtantravyAkaraNam zabdAt parokSetyarthaH / tadetannirAkurvannAha - ata ityAdi / hyastana ityAdi / sAyaMciram ityAdi / sAyamAdInAmavyayagrahaNenaiva siddhe tadupAdAnaM niyamArthaM tenApratyayamAntAvyayAnAM madhye 'sAyaMciram' ityanayoreva tanaTa, nAnyeSAmiti, tena sAkaMsArdhamityAdInAM na bhavati, pratyayAnAM tu bhavatyeva vyAvRtterabhAvAt / yathA idAnIntanamiti / naktantanamiti sAhacaryAt, tathApi sAyaMciraMzabdo'ghoSAdyavyayo'nyaccAghoSAdyavyayo vyAvRtyate / ata eva naktantanamityabhidhAnAdeva siddhamiti / ___ 'prArU' iti saptamyantopalakSaNam, tena 'pUrvAhnetanam' ityapi bhavati / 'prage' zabdo'pyekArAntamavyayamiti niyamyate / nanu pANinimate "bhUte" (a0 3 / 2 / 84) ityanuvRttau "anayatane laG" (a0 3 / 2 / 111) iti sUtreNAdyatanabhinnAtItakAle hyastanI vidhIyate / tatazca bhUtAtItamAtre 'ahan-kaMsam' ityAdiprayogo bhavati / asmanmate hya zabdasya parokSAgatakAlaviSayatvAt tatraiva hyastanI prApnotIti kathaM tatpravRttAviti ? satyama, hya prabhRtAvatIte'parokSe tatkAlInahyastanatvavivakSayA zastanI. parokSe tu parokSA, hyastanaparokSe tu hyastanyeveti saamprdaayikaaH| adya hyo veti vRttiH / nanu kathamatra hastanyadyatanyoH prAptiH, yAvatA padArthahyastane padArthAdyatane hastanyadyatanyau bhavataH, na tu vAkyArthahyastanyAdAviti ? satyam, adya hyo veti yaduktaM tad vyAmizradarzanArthamiti / AnyAyyAdityAdi / upacArAzravaNaM kaSTamityAha - athaveti / pakSAntaraM vA smRtyantaramavalambyAha - ubhayata ityAdi / vAzabdena matAntaramiti / aSTapraharalakSaNaM matAntaramityarthaH / kathamityAdIti / vaseradyatanI rAtrizeSe jAgaraNasantatau' iti prH| jAgaraNasantatau jAgaspAviccheda ityarthaH / etattu bahulAdhikArAt siddhamityarthaH / anye tu bhASyakAraprabhRtaya ityarthaH / rAtrizeSe jAgaraNasantatAviti kim ? amutrAvasamiti parasya pratyudAharaNamiti / asmanyate tadvaktavyAbhAvAd uktarItyAdyatanyeva syAdityAzaGkyAha - yo muhUrtamapItyAdi / ayamAzayaH- rAtrizeSe yo muhUrtamapi suptastasyAM prabhAtAyAM rAtrau bhrAntyabhAvAdadyatananizcaya eva nAsti, yatra bhrAntistatrAdyatanatvanizcaya iti, evaM ca sati ajJAnajJAnAbhyAmevodAharaNasaGgatau kiM sUtreNeti bhAvaH / 'agamAma ghoSAn, apAma payaH' iti vRttiH| nanu yatra vastuto gamanaM pAnaM ca hyastanaM tatra kathaMmadyatanItyAha - hyastanasyAvivakSayaiveti / eDiketi / ikArapATho'zuddha eva kSipakAdau zrIpatinA'paThitatvAt, tasmAd eDaketi pAThaH sAdhuH / eteneti. asato'pi vivakSAvazenetyarthaH / na hIha vastusattA zabdasaMskAraheturapi tu tadvivakSApIti bhAvaH / yathA 'abhUnnRpa !'
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH 77 ityatrAnadyatanaparokSe'pi adyatanatvavivakSayA'dyatanIti / anAgatasyeSTArthasya lAbhenetyAdivRttiH / ayamarthaH- anAgatasya bhaviSyata iSTArthasya lAbhanimittaM yaprayokturAviSkaraNaM tadAzIriti / lAbheneti hetau tRtIyA, tena 'devadattasya putralAbho bhaviSyati' ityatra nAtiprasaktiriti / arthAd bhaviSyaviSayaiveti vRttiH / nanu kathamidamucyate yAvatA putraste bhUyAd ityAdirUpasya AzaMsanasya kriyAsvarUpasya vartamAnatvameva, tatazca vartamAnakAlabAdhanArthameva bhaviSyadvidhAnaM bhavat kathaM sukhArthaM syAditi ? satyam, AzasyamAnasya putrabhavanasya bhaviSyattvAt tadAviSkaraNasyApyAzaMsanasya bhaviSyattvaM tenArthAdityasyAzasyamAnasya bhaviSyattvena bhaviSyattvopacArAdityarthaH / etenopacaritayA AzaMsayA kAlasya vizeSaNamityuktaM bhavati / nanu bhaviSyadvidhAnamantareNetyAdi / nanu yadi AzIrgrahaNaM bhaviSyati bhaviSyantyAzIrityatra na kriyate, tadA kimapekSya hyastanyAH paratvaM yenAzIryukte bhaviSyati zvastane paratvAt zvastanyeva yathA syAd ityucyate? satyam, AzIrgrahaNaM (sarvathA na khaNDyate, kintu kAla ityasyAnantaram AzIriti kriyatAM tatra) bhaviSyatItyAdi sUtre na kriyatAm, tadAziSaH pareNaiva pAThaM kuryAditi siddhAntapaGkteH kAla ityasyAsannihitaM bhaviSyati bhaviSyantI - zvastanyAviti kRtvA tadanantaramAzIriti kriyatAmityAcaSTe kazcit / sarvametadanucitam / 'varamakSarAdhikyaM na tu ginnayogaH' iti nyAyAt / __ aparastu AzIrgrahaNAbhAve'pi bhaviSyantyapekSayA sUtre zvastanyAH paranirdezAd AzIrapekSayApi zvastanyAH sutarAM paratvaM sambhavati, yataH saMjJAvidhAne zvastanI parabhUtA bhaviSyantI tasyA api vidhisUtre parabhUtA zvastanIti AziSaH parabhUtA sutarAmeva zvastanI bhavatIti paratvaM ghaTata eveti / asmin pakSe AziSaH pareNa pAThaM kuryAditi / asya saMjJAvidhau kriyAtipatteH pareNAziSaH pAThaM kuryAdityevArtha ityaacsstte| idamapi nAtipezalam / anye tu AzIrgrahaNaM na khaNDyate kintu bhaviSyatipadena yad vidhAnaM bhaviSyadagrahaNamadattvA bhaviSyantyAzIHzvastanyaH iti kriytaamityrthH| nanu bhaviSyavidhAnaM vinA pUrvasUtrAdatItAnuvRttiH syAditi cet, na | "bhUtakaraNavatyazca" (3 / 1 / 14) ityanena saha "bhaviSyantyAzIHzvastanyaH" (3 / 1 / 15) ityekayogAkaraNAt / tasmAt svasaMjJAvizeSaNAd bhaviSyatyeva vidhAnaM gamyate kiM bhaviSyatipadena / atha bhaviSyadgrahaNaM bAdhakabAdhanArthamavazyamaGgIkartavyam, tatra yadi bhaviSyantI sarvabAdhiketyucyate tadA zvastanyAziSau nirviSaye syAtAm, zvastanyAstu sarvaparatvena sarvabAdhakatvaM siddhameveti na tadarthaM bhaviSyadgrahaNam / ataH pArizeSyAt sUtre
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 kAtantravyAkaraNam zrutAyAH AziSa eva bAdhakabAdhanArthaM bhaviSyadgrahaNamiti vyAkhyeyam, tadabhAve tu zvastanyevAziSaM bAdhayitvA paratvAt syAditi paJjikAbhiprAyaH / na tvekasmin sUtre pUrvAparatvaM nAstIti vAcyam, 'adya hyo vA abhukSmahi' iti vyAmizre paratvanibandhanasiddhAntasyApi TIkAyAM darzitatvAt / asmin pakSe AziSa H eva pareNa pAThaM kuryAdityasya bhaviSyatItyAdividhisUtre zvastanyAH pareNAziSaH pAThaM kuryAdityevArtha ityAhuH / nanvasmin pakSe bhaviSyatkAlasya bhaviSyavizeSaNAdevAsya zvo vA gamiSyatIti zvastanImapi bAdhata iti bhaviSyantyAH zvasaMjJAvizeSaNasya tatphalAntaramuktaM tatkathaM saMgacchate ? vidhau bhaviSyadgrahaNAbhAve svasaMjJAvizeSaNasya bhaviSyantyAzI:zvastanInAM bhaviSyatkAlamAtravidhAyakaparatayaiva sAphalyAt / naivam, vartamAnAtItakAlayorvartamAnAtItavibhaktibhyAmAghrAtatvAt tatra parizeSapariprApta eva bhaviSyatkAla iti na kAcidanupapattiriti / hemakarastu tAtparyAd bhaviSyati yA vibhaktiH sA bhaviSyantIti vyutpattyA bhaviSyantIpadena bhaviSyantyAzIzca manyate / tadAziSa eva pareNa pAThaM kuryAdityasyAzIrvidhAyakaM bhaviSyantIti pareNa pAThaM kuryAdityarthaH nanu yadi anvarthabalAdeva AzIrapi bhaviSyantItyucyate tadA anvarthasya prAyovRttyA bhaviSyantIpadenAzI!cyatAm ? naivam, yathA bhUtakaraNavatIzabdena hyastanyadyatanIkriyAtipattaya ucyante tathA bhaviSyantItipadenApi bhaviSyantIvibhaktirAzIvibhaktizcocyate svabhAvAnna punaranvarthabalAdityAha / tanna, bhaviSyantIpadasya vibhaktidvaye rUDhau pramANAbhAvAditi / yadi tarhi ityAdi / nanu kathamayaM pUrvapakSaH saMgacchate, yataH svasaMjJAvizeSaNasyaiva tadeva phalaM yat sAmAnyabhaviSyatkAle grahItavye svasaMjJAvizeSaNabalena zva:prabhRtayo mAsapakSAdaya eva kAlAH gRhyante nAdyaprabhRtaya iti ? anyathA svasaMjJAvizeSaNAbhAvenAdyaprabhRtereva kAlasya grahaNaM syAt ? satyam / siddhAnto'tra durlabhaH, tatrocyate zvobhavakAlasya bhaviSyattvAd yad bhaviSyavidhAnaM tatsAmAnyapratipattyartham ityukte'pi tatprakAreNa sAmAnyamavagamyate, tacca zvastatparastatprakAreNa zvastanaprakArAbhAvAd ata eva trilocanenApi zvaHprabhRterityuktam, ataH zvastanapuraskAreNaiva zvaHprabhRtereva grahaNaM bhaviSyati kiM svasaMjJAvizeSaNena ? satyam, naiSa doSaH / svasaMjJAvizeSaNavyatirekeNApi zva:prabhRtAveva zvastanIvidhAnalabdhatvAt / tathAhi bhaviSyavidhAnam 'adya zvo vA gamiSyati' ityatra zvastanIbAdhanArthamityuktam / yadi svasaMjJAvizeSaNAbhAvena zvastanI sAmAnyakAlaviSayA syAt tadA zvastanIbhaviSyantyorubhayorapi sAmAnyavidhitvAd bAdhyabAdhakatA nopapadyate iti bhaviSyantyA bhaviSyavidhAnavaiyarthyabhayAt zvastanyA
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH viSayasaGkocaH kalpyate - zvaH pravRttau bhaviSyati kAle zvastanI, sAmAnyabhaviSyatkAle bhaviSyantIti / 79 na ca bhaviSyantyAH zvaH prabhRtau kAle vidhiH zvastanyAzca sAmAnyabhaviSyatkAla iti vaiparItyaM syAditi vAcyam / yato bhaviSyantyAH zvaH prabhRtikAlamAtraviSayatvenApavAdatvaM syAt / tathA ca sati zvastanIbAdhakaM svabhAvAdeva sidhyatIti bhaviSyantyA bhaviSyadvidhAnamanarthakaM syAt, tasmAnnaiva vaiparItyAzaGkA / nanu tathApi zvaH prabhRtAveva zvastanIti kuto labdham, parazvaHprabhRtAveva kathanna syAd vinigamanAvirahAt ? naivam / zvaHzabdasya zrutatvAt zvaH prabhRtAveva vidhiH kalpanIya iti kazcit / idantu na yuktam, zvaHzabdena yadi zvaH prabhRtAveva vidhiH pratyAyyate tadA svasaMjJaiva samAyAtA, kathaM sA khaNDayituM zakyate iti brUmaH tasmAccintyamidaM sudhIbhiriti || 432 | [ samIkSA ] kAtantravyAkaraNa kI vartamAnA, parokSA Adi anvartha saMjJAoM ke lie pANini ne laT, liT Adi kRtrima lakAroM kA prayoga kiyA hai tathA unake vidhAna ke lie " vartamAne laT, parokSe liT " ( a0 3 / 2 / 123,115) Adi sUtra banAe haiM, ataH pRthak se kAtantrIya prakRta nirdeza kI vahA~ koI AvazyakatA nahIM raha jAtI / isake atirikta pANinIya vyAkaraNa meM kAlaviSayaka paribhASAoM ke lie sUtra banAne kI anAvazyakatA batAI gaI hai - "kAlopasarjane ca tulyam" (a0 1 / 2 / 57) / tadanusAra adyatana, anadyatana ke viSaya meM pracalita loka - vyavahAra ko svIkAra kara liyA jAnA cAhie / I [vizeSa vacana ] 1. vartate iti vartamAnaH, prArambho'parisamAptiH (du0 vR0 ) / 2. ubhayato'rdharAtraM vA lokataH siddham (du0 vR0 ) / 3. anAgatasyeSTArthasya lAbhenAviSkaraNamAzI : (du0 vR0 ) / 4. anvarthasaMjJAyAH prAyovRttitvAt saGkaraH syAt ( du0 vR0) / 5. pratyakSeNAnumAnena vA yaH kAlaH paricchidyamAno'tIto'nAgato vA na bhavati sa ucyate vartamAnaH (du0 TI0 ) / 6. AzaMsanamAzIH, sA ca vartamAnakAlaiva viSayadharmeNa zabdo'pi tathopacaryate AzasyamAnasya bhaviSyadviSayatvAdAzIrapi bhaviSyantI (du0 TI0 ) /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 7. ubhayato'rdharAtraM veti / ubhayata ubhaye pArve'rdharAtro yasyAhna iti vigrahaH / tenASTapraharo'dyatanaH kAlaH (vi0 p0)| 8. varam akSarAdhikyaM na tu bhinnayogaH (ka0 ca0) / / 432 / 433. prayogatazca [3 / 1 / 17] [sUtrArtha] ziSTavyavahAra ke anusAra bhI kAlavizeSa meM vartamAnA Adi vibhaktiyoM kA prayoga hotA hai / / 433 / / [du0 vR0] prayujyate iti prayogaH / prayogAdavadheH kAlasya vizeSo jJeyaH / arthAt padAntarasambandhe / yAvadbhuGkte tato vrajati, bhaviSyattAvagamyate / bhaviSyantIvivakSAyAM tu yAvacchabdasyAprayoga eva / adhISma mANavaka! purA vidyotate vidyut / kSipraM kuru kaTam, purA gacchasi grAmam / vartamAnasAmIpyasya tadgrahaNena grahaNam / purAzabdAd bhaviSyadavagame sati tadA tasya vartamAnatA / kadAkarhiyoge vartamAnAbhaviSyantIzvastanyaH - kadA bhuGkte, kadA bhokSyate, karhi bhoktA / bhaviSyati parokSAdayo'pi - kadA bubhuje, kadA bhuktaH, kadA bhuktavAn / tathA kimo vibhaktiDataraDatamAntasya prayoge lipsAyAM gamyamAnAyAM bhaviSyatsAmAnye - ko bhavatAM bhikSAM dadAti, dAsyati, dAtA vA | kataro bhavatAM katamo bhavatAM bhikSAM dadAti, dAsyati dAtA vA / bhUtavihitA api dRzyante- ko bhavatAM pATaliputramagacchat, agamaditi vA / tathA lipsyamAnAt siddhAvapi - yo bhavatAM bhikSAM dadAti, dAsyati, dAtA vA sa svargalokaM yAti, yAsyati, yAtA vA / yo bhavatAM bhikSAm adAt sa svargalokamagamaditi / evamanye'pyanusartavyAH ||433 / / [du0 TI0] prayogatazca / arthAdityAdi / yAvad bhuGkte tato vrajatIti vartamAnasAmIpyasya tadgrahaNena grahaNAt padAd vA vartamAnatA gamyate / atra hi snAnAdikriyAnantaraM bhojanam, tato gamanamityanena krameNa kriyAyAmabhinirvaya'mAnAyAM bhaviSyadbhojanamapekSya snAnAdau vartamAne bhAvigamanamapekSya ca yAvacchabdaH prayuktastataH prabhRtirvartamAnasya (sthA) vivakSitatvAditi bhaavH| adhISvetyAdi / atrApyadhyayanakaraNayovartamAnatvAt tatsamIpayorapi vidyotanagamanayorvartamAnatvamityarthaH 'puretyAdi ! etaduktaM bhavati-purAzabdArtho bhaviSyatkAlo'vagato vA tasmin kriyA vartate iti bhAvaH !
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH kadetyAdi / vRttAvevamudAharaNam / kadA bhuGkte, kadA bhokSyate, karhi bhokteti / evaM kadA bhoktA, karhi bhuGkte, karhi bhokSyate iti sve viSaye vivakSyamANe sati etAstisro vibhaktayo bhavantItyarthaH / labdhukAmaH pRcchati - ko bhavatAM bhikSAM dadAtIti ? tadA lipsAyA anyatrApi dRzyante bhaviSyatsAmAnye - ko bhavatAM pATaliputraM gacchati, gamiSyati, gantA veti / tathA parokSAdayo'pi ko bhavatAM pATaliputraM jagAma, agacchat, agamat, gatavAn vA / tathA lipsyamAnAt siddhAvapi vivakSitAyAm - yo bhavatAM bhikSAM dadAti dAsyati, dAtA vA sa svargalokaM yAti yAsyati, yAtA vA / - , 81 labdhumiSyamANAdannAderyA siddhiH svargaprAptilakSaNA tasyAM kIrtyamAnAyAM padAntarasambandhe bhaviSyatkAle vartamAnAdayo vartante iti / atra hi lipsyamAnAt svargasiddhimAcakSANo dAtAraM dAnena protsAhayatItyarthaH / tathopAdhyAyazcedAgacchati, AgamiSyati, AgantA vA atha tvaM chando'dhISveti vidhyAdyarthanimittAd dhAtorbhaviSyatsAmAnye vartate upAdhyAyAgamanamadhyayanaviSaye praiSyasya nimittam / tathA UrdhvaM muhUrtAd upAdhyAyazcedAgacchati, AgamiSyati, AgantA vA atha tvaM chando'dhISveti / muhUrtAdUrdhvam UrdhvamuhUrtam, tatra bhavaH kAlaH aurdhvamauhUrtikastasmin bhaviSyati vartamAnasamIpe vartate / UrdhvaM muhUrtAd upAdhyAyazcedAgacchet, atha tvaM chando'dhISveti prArthane saptamyastyeva / prArthanamAzaMsanamapi UrdhvamauhUrtikAdanyatrApi bhAvyameva saptamyA - upAdhyAyazcedAgacched atha tvaM chando'dhISveti / - sarvavibhaktyapavAdA garhe kathaM ca saptamI / bhaviSyantI ca kiMvRtte krodhana zraddhayorapi // 1 // gamAha kathantatra yAjayed vRSalam bhavAn / ko nAma vRSalaM tatra yAjayed yAjayiSyati // 2 // kudhyAmi zraddadhe naiva kataraH katamazca saH / ko nAma vRSalastatra yAjayed yAjayiSyati // 3 / kiMkilAstyarthayordRSTA bhaviSyantyarthayostayoH / lakSaNe kiMkilArtho'yaM vRSalaM yAjayiSyati // 4 // na zraddadhe bhavAMstatra vRSalaM yAjayiSyati / asti sa vidyate nAma vRSalaM yAjayiSyati // 5 // saptamI tu tayoreva yadyadAyadijAtuSu / na kSame zraddadhe nAhaM yadi tvaM yAjayeriti // 6 //
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 kAtantravyAkaraNam kSame na ca / yAjayet // 7 // saH / yacca yatra dvayorgarha vigarhe'haM zraddadhe naiva yaccAyaM vRSalaM yatra Azcarye'pi ca dRSTeyamAzcaryaM yacca yatra vRSalo yAjayet tatra etA bhUte yasminnarthe prayoge ca saptamI vihitA kila / tasminnarthe prayoge ca kriyAtipattirucyatAm // 9 // vibhASitAH // 8 // smRtyuktau tu bhaviSyantI bhUte vA'yatane sthitA / smarasi ceti yad vatsa ! vatsyAmo'haM kaliGgake // 10 // hyastanI yatprayoge tu smarasi vatsa! budhyase / yadavasAma kAzmIre magadhe yadabhukSmahi // 11 // AkAGkSAyAmubhe syAtAM jAnAmi smara bAlaka / avasAma ca kAzmIre tatraudanamabhukSmahi // 12 // yat kAzmIreSu vatsyAmaH pAsyAmastatra yat payaH / hazazvadbhyAM prayoge tu hyastanI nityamAdRtA // 13 // avasAma smarasi ha tatra zazvadahanma bhaviSyanmAtre nityaM syAt zvastanI paridevane // iyaM tu sA kathaM gantA evaM pAdau karoti yA / / 14 / 433 / [vi0 pa0 ] prayogatazca | arthAdityAdi / bhuGkte ityAdeH kevalatyAdyantapadAd yathA'yaM kAlavizeSo'ntareNApi sUtrArambhaM siddha iti, arthAt padAntarasambandha iti gamyate / yAvadbhuGkte ityAdi / atra hi snAnAdikaM vartamAnaM gamyate / tadanantarabhAvino bhojanasya bhaviSyati, tato gamanasya ceti " samprati vartamAnA" (3|1|11) ityanena vartamAnA siddhA / yad vakSyati vartamAnasAmIpyasya tadgrahaNena grahaNamiti / tathAhi snAnAdikamatra vartamAnaM gamyate ityuktam, tadanantarabhAvino bhojanasya gamanasya ca tatsamIpatvamiti yuktam, yAvacchabdasyAprayoga evetyuktArthatvAdityarthaH / adhISvetyAdi / ihApyadhyayanakaTakaraNayorvartamAnatvAt tatsamIpayorvidyotanagamanayorapi tadgrahaNena grahaNAd vartamAnatvam, ataH pUrvavad vartamAneti / athavA purAzabdAd yo bhaviSyatkAlo'vagatastatra kriyA vartata iti vartamAnA na virudhyate / yadA 'bhASate
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH 83 rAghavastadA' iti bhUte'pi vartamAnA siddhA tatkAlakriyAyAstasmin kAle vartamAnatvAdityAha - puretyAdi / vAzabdo'tra pakSAntarasUcako'dhyAhartavyaH / tasyeti vidyotanasya gamanasya ca svapadAd vartamAnatA gamyate, padAntarAd bhaviSyatteti / kadetyAdi / sve sve viSaye vivakSyamANA etA vibhaktayo bhavanti padAntarAttu kAlavizeSaH, evamanyatrApIti / bhUtavihitA ra dRzyante iti bhaviSyati sAmAnye ityanuvartate / tatheti kimo vibhaktItyAdi nivRttam / lipsyamAnAllabdhumiSyamANAd bhaktAdeH svargaprAptilakSaNAM siddhimAcakSANo dAtAraM dAnena protsAhayatItyarthaH / evamityAdi / vidhyAdyarthasya nimitte bhaviSyatyarthe vartamAnAd dhAtorvartamAnAdayastisro vibhaktayo bhavanti / upAdhyAyazced Agacchati atha tvaM chando'dhISva / upAdhyAyazced AgamiSyati atha tvaM vyAkaraNamadhISva / upAdhyAyazcedAgantA atha tvaM niruktamadhISveti bhaviSyadupAdhyAyAgamanamadhyayanaviSaye praiSyasya vidhyAdyarthasya nimittam / evam UrdhvamauhUrtika'pIti | muhUrtAdUrdhvam UrdhvamuhUrtam, tatra bhavaH kAlaH UrdhvamauhUrtikaH, krItAditvAdikaNa, uttarapadasya vRddhiH / tatra svacidadhikArAt tasmin bhaviSyati vartamAnAdayastisro vibhaktaya ityarthaH / tad yathA UrdhvamuhUrtAd upAdhyAyazcedAgacchati AgamiSyati AgantA vA atha tvaM chando'dhISveti / UrdhvamuhUrtAdupAdhyAyazcedAgacched atha tvaM chando'dhISveti prArthane vidhyAdilakSaNA saptamyastyeva, AzaMsanasyApi prArthanarUpatvAt / yadyevam UrdhvamuhUrtAdanyatrApi saptamI syAditi cet syAdeva, prArthanalakSaNAyAH saptamyA niSeddhumazakyatvAt / yathA upAdhyAyazced Agacched atha tvaM chando'dhISveti / evamanye'pi gaNaprapaJcAeM veditavyA iti ||433 / [ka0 ca0] prayogatazca / prayogAdavadheriti vRttiH pUrvasUtreNa svasaMjJayA yasmin yasmin kAle yA yA vibhaktayo vihitAH ziSTaprayogAt tAsAM vibhaktInAM tasmAdanyo'pi kAlavizeSo'vagantavya ityarthaH / sa ca kAlavizeSaH padasAdhanakAle yadi vivakSyate tadA vibhakterutpattireva na syAt tasmin kAlavizeSa tasyA vibhakteranabhihitatvAt / tasmAt svakIyakAla eva vibhaktiM vidhAya yAvadAdipadAntarasaMbandhena lakSaNayA kAlavizeSo'vagantavya iti / etadevAha - arthAt padAntarasaMbandhe iti vRttiH, ata eva vartamAne padasAdhanArthaM vartamAnasAmIpyasyeti vakSyati / na caivaM prakAreNa prayogasya siddhatvena vacanamidamanarthakamiti vAcyam / arthAntarasambandho'pi ziSTaprayogAdeva na tu svecchayeti sUcitArthatvAt / yAvad bhuGkte ityAdi vRttiH / bhaviSyadadhikAre "yAvat
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 kAtantravyAkaraNam purAnipAtayorlaT" (a0 3 / 3 / 4) ityuktam, tadiha na vaktavyamiti bhAvaH / bhaviSyantItyAdi / yadi bhaviSyantI vibhaktirvidhAtumiSTetyarthaH / nanu kathaM bhaviSyatkAle vartamAnAvidhAnaM sambhavati tasmAd yuktirvAcyetyAha - vartamAnasAmIpyasyetyAdi / vartamAnasyAdhyayanAderyat sAmIpyaM vidyotanAdikam, tasya bhaviSyato'pi tadgrahaNena grahaNamityarthaH / atha yadi sAmIpyaM na vivakSyate tadA kiM syAdityAha - purAzabdAdityAdi vRttiH, pakSAntaraM vA / ata eva vAzabdo'tra pakSAntarasUcako'dhyAhartavya iti pajIkRtA vakSyate / purAzabdAd yo bhaviSyatkAlo'vagamyate tatra yA kriyA vartate, tatra bhaviSyatkAle tasya vidyotanAdervartamAnatA vivakSyate ityarthaH / atra puretyupalakSaNaM yAvadAdizabdo'pi boddhavyaH / nanu kevalaM bhuGkte iti padAd yo vartamAnakAlavizeSaH sa evArtho'nena sUtreNa jJApyate iti prayojanaM kiM na syAdityAha - bhuGkta ityAderityAdi patrI | arthAt padAntarasambandho gamyate iti / padAntarasambandhe sati kAlAntaraM gamyate iti bhAvaH / antareNeti / sUtrArambhaM vinetyarthaH / nanu pareNa bhaviSyatyadhikAre vartamAnAvidhAnArthaM "yAvatapurAnipAtayolT" (a0 3 / 3 / 4) iti sUtraM kriyate / tadabhAvAdasmanmate kathaM vartamAnA siddhA, yena padAntarasambandhe sati bhaviSyattA gamyate iti vyAkhyAyate, ato vartamAnAsiddheH prakAramAha - atretyAdi / yad vakSyatIti vRttAviti zeSaH / yAvacchabdasyAprayoga eveti vRttiH| yAvacchabdasyetyupalakSaNam, purAzabdasyApyuktArthatvAd aprayoga iti bhAvaH / nanu kathaM zvo bhavitetyatra zvaHzabdasya prayoga uktArthatvAt ? satyam / kadAcid uktArthasyApi prayoga iti 'niyataprayogA hi kecidavyayAH' iti na doSaH / yatra sAmIpyaM na vivakSyate tatra kiM syAdityAha - athaveti | pakSAntaraM veti kRtI ca vyAkhyAtam / kadetyAdi / zvastanIbhaviSyantyorviSaye vartamAnAvidhAyakaM "vibhASA kadAkoH " (a0 3 / 3 / 5) iti pANiniH / tadabhAve'smanmate'pi ziSTaprayogAd bhavatItyAha - kadAkItyAdi vRttiH| atra vRttau kadAyoge vartamAnAbhaviSyantyorudAharaNadvayam, kahiyoge tu zvastanyA ekamudAharaNam pratipattavyamiti, anyeSAM tu TIkAyAM darzitatvAt / bhaviSyati parokSAdayo'pIti vRttiH / paramate bhaviSyatkAle parokSAdInAM vidhAnaM prati sUtrAbhAvAt kathaM kadAkarhiyoge bhaviSyati kAle parokSAdInAM prayogo dRzyate, tasmAt tanmate'pi padasaMskArAdanantaraM lakSaNayA kAlAntarapratItiriti vAcyamavazyamiti paramataM kaTAkSayan darzayati- kadA bubhuje ityAdi vRttiH / tathA kimo vibhaktItyAdivRttiH, atra "kiMvRtte lipsAyAm"
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85 tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH (a0 3 / 3 / 6) iti pANiniH / asyArthaH- vibhaktyantaDataraDatamAntaH kiMzabdaH kiMvRtta iti paribhASitaH / kiMvRtte upapade lipsAyAM gamyamAnAyAM vartamAnAbhaviSyantIzvastanyo bhavantItyarthaH / etacca na vaktavyamiti bhAvaH / bhUtavihitetyAdi vRttiH / atrApi paramate sUtrAbhAvAt kaTAkSArthameveti bodhyam / tathA "lipsyamAnasiddhau ca" (a0 3 / 3 / 7) iti parasUtram, atrApi lipsyamAnAditi paJcamIsamAsaH iSTaH, atra kiMvRttArthe'yamArambhaH / anyathA kiMvRtte lipsAyAmityanenaiva sidhyatIti bhAvaH / atrApi bhUtavihitAM darzayati 'bhikSAmadAt' iti vRttiH / evamityAdi patrI / iha "loDarthalakSaNe" (a0 3 / 3 / 8) iti parasUtram, loDiti paJcamI tadarthasya vidhyAdeH preSyAdezca lakSaNaM nimittam, yo dhAtvarthastatra vartamAnAd dhAtorbhaviSyati kAle bhaviSyantIzvastanyoH pakSe vartamAnA bhavatItyarthaH / etanna vaktavyam ityAha - vidhyarthasyeti / adhyayanaviSaya ityAdi / praiSyasya ziSyAderityarthaH / "liG cordhvamauhUrtika" (a0 3 / 3 / 9) iti prH| UrdhvamauhUrtika bhaviSyati kAle saptamyarthalakSaNe vartamAnAddhAtoH saptamI, cakArAda vartamAnAdayastisro vibhktyH| tanna vaktavyamityAha - evamityAdi / sAmIpye vartamAna eva tisro vibhaktayaH siddhA ityAha - tasmin bhaviSyatItyAdi / atha pareNa UrdhvamauhUrtika pakSe saptamI vidhIyate, tadiha kiM syAdityAha - prArthana ityAdi / nanu pareNa bhaviSyanmAtre saptamI vidhIyate, asmanmate tu prArthana evetyarthabhedaH pareNa saha / naivam, prArthanavivakSAyAM saptamI vidhAya bhaviSyanmAtre lakSaNA kartavyeti na doSaH / nanu tathApyarthabhedaH / pareNa bhaviSyati kAle AzaMsane'pi "AzaMsAvacane liG" (a0 3 / 3 / 134) ityanena saptamyA vihitatvAt ? naivamityAha - AzaMsanasyApi prArthanarUpatvAditi prArthanatvena vivakSitatvAdityarthaH / / 433 / [samIkSA] kAtantrakAra ne ziSTaprayoga ke AdhAra para jina zabdoM kA sAdhutva prakRta sUtra dvArA pramANita kiyA hai, una zabdoM meM bhUtAdikAlavidhAnArtha pANini ne chaha sUtra banAe haiM - "yAvatpurAnipAtayorlaT, vibhASA kadAkoH , kiMvRtte lipsAyAma, lipsyamAnasiddhau ca, loDarthalakSaNe ca, liG cordhvamauhUrtike' (a0 3 / 3 / 4-9) / saMkSepa karane kI aneka vidhiyoM meM se eka vidhi yaha bhI hai| isI ke pariNAmasvarUpa pANinIya Adi pUrvavartI vistRta vyAkaraNoM kI apekSA AcArya zarvavarmA - vararucidvArA praNIta 1400 sUtroM vAle vyAkaraNa ko ISat (ku - kA) saMkSipta, tantra = vyAkaraNa = kAtantra kahate haiM /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [viziSTa vacana] 1. prayujyate iti pryogH| prayogAdavadheH kAlasya vizeSo jJeyaH, arthAt padAntarasaMbandhe (du0 vR0)| 2. 'yAvadbhuGkte tato vrajati' iti vartamAnasAmIpyasya tadgrahaNena grahaNAt padAda vA vartamAnatA gamyate / atra hi snAnAdikriyAnantaraM bhojanam, tato gamanamityanena krameNa kriyAyAmabhinirvaya'mAnAyAM bhaviSyadbhojanamapekSya snAnAdau vartamAne bhAvigamanamapekSya ca yAvacchabdaH prayuktastataH prabhRti vartamAnasya vivakSitatvAditi bhAvaH (du0 ttii0)| 3. 'bhASate rAghavastadA' iti bhUte'pi vartamAnA siddhA, tatkAlakriyAyAstasmin kAle vartamAnatvAt. (vi0 p0)| 4. prayogAdavadheriti vRttiH / pUrvasUtreNa svasaMjJayA yasmin yasmin kAle yA yA vibhaktayo vihitAH, ziSTaprayogAt tAsAM vibhaktInAM tasmAdanyo'pi kAlavizeSo'vagantavya ityarthaH (ka0 c0)| 5. niyataprayogA hi kecidavyayAH (ka0 c0)| 6. kadetyAdi / zvastanIbhaviSyantyorviSaye vartamAnAvidhAyakaM "vibhASA kadAkoH " (a0 3 / 3 / 5) iti pANiniH / tadabhAve'smanmate'pi ziSTaprayogAd bhavati (ka0 c0)| 7. nanu pareNa bhaviSyanmAtre saptamI vidhIyate, asmanmate tu prArthana evetyarthabhedaH pareNa saha / naivam, prArthanavivakSAyAM saptamI vidhAya bhaviSyanmAtre lakSaNA kartavyeti na doSaH (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. yAvadbhuGkte tato vrajati / yahA~ bhaviSyad artha meM vartamAnA vibhakti kA prayoga huA hai / bhuj + na + te, vraj + an + ti / 2. adhISva mANavaka! purA viyotate vidyuta, kSipraM kuru kaTaM purA gacchasi grAmam / yahA~ para bhI Asanna bhaviSya meM vartamAnA kA prayoga | vi + dyut + an + te, gam + an + si / 3- 5. kadA bhuGkte, kadA bhokSyate, karhi bhoktA | kadA zabda ke yoga meM vartamAnA, bhaviSyantI tathA janI vibhaktiyoM kA prayoga | bhuj + na + te, bhuj + syate, bhuj + /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH 87 6-8. kadA bubhuje, kadA bhuktam, kadA bhuktavAn / bhaviSyad artha meM parIkSA vibhakti Adi kA prayoga / bhuj + e, bhuj + kta + si, bhuj + ktavatu + si / 9-17. ko bhavatAM bhikSAM dadAti, dAsyati, dAtA vA / kataro bhavatAM bhikSAM dadAti, dAsyati, dAtA vA katamo bhavatAM bhikSAM dadAti, dAsyati, dAtA vA / kim - zabda ke prayoga meM vartamAnA Adi kA prayoga, dA + ti, dA + syati, dA +tA / 18-19. ko bhavatAM pATaliputramagacchat, agamaditi vA / kimzabda ke prayoga . meM bhUtakAlika hyastanI-adyatanI vibhaktiyoM kA prayoga / aT + gam + an + ti, aT + gam +t / 20-27. yo bhavatAM bhikSAM dadAti, dAsyati, dAtA vA, sasvargalokaM yAti, yAspati, yAtA vA / yo bhavatAM bhikSAmadAt sa svargalokamagamaditi / dA+ti, dA + syati, dA + tA; yA + ti, yA + syati, yA + tA / aT + dA + t, aT + gam + ti / / 433 / 434. paJcamyanumatau [3 / 1 / 18] [sUtrArtha] anumati artha meM vartamAna dhAtu se paJcamI vibhakti hotI hai / / 434| [du0 vR0] kartumicchato'nujJA anumatiH, sA ca vartamAnabhaviSyaviSayaiva / anumatau vartamAnAddhAtoH paJcamI bhavati / evaM kuru, kaTaM kuru, tRSNAM chindhi, bhaja kSamAm, kuru dayAm / / 434 / [du0 TI0] paJca0 / anumnnmnumtiH| evamAdikaM kartumicchataH kazcidanujJAM kAmacAraM dadAtIti / / 434 / [vi0 pa0]] paJcamI0 / evaM kurviti / Du kRJaH hi, "tanAderuH" (3 / 2 / 37), "karoteH" (3 / 5 / 4) iti guNaH, "asyokAraH sArvadhAtuke'guNaH" (3 / 4 / 39) ityakArasyokAraH, "ukArAcca" (3 / 4 / 35) iti hilopaH / chindhi iti / chidira, hi / rudhAditvAnmadhye nazabdaH, tato "rudhAdevikaraNAntasya lopa:'" (34140) "hudhuDbhyAM hedhiH " (3 / 5 / 35) / / 434 /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 kAtantravyAkaraNam [ka0 ca0] pnyc0| kartumicchato'nujJA'numatiriti vRttiH| kAmacAro vyaapaarH| kartavyatAjJApanamanujJA / vartamAnabhaviSyavihitAnAM bAdhakamidaM sUtramityuktam / sA ceti vRttiH| nanu vartamAnakriyAyAH kiJcidbhUtatvAt kathamanujJA saMbhavatIti ? satyam / vartamAnakriyAyAM phalAnukUlapratyayasyAsampUrNatvAdanujJA siddhaiva loke ityadoSaH / tatra evaM kurviti vartamAne evaMzabdo'tra vartamAnavyaJjakaH 'kaTaM kuru' iti bhaviSyaviSaye / 'tRSNAM chindhi' ityAdi prAcInaprayogadarzanArtham / / 434 / [samIkSA] kAtantrakAra ne jisake lie paJcamI kA prayoga kiyA hai, usake lie pANinIya vyAkaraNa meM 'loT lakAra kA vidhAna hai| isa kRtrimatA ke atirikta ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. evaM kuru, kaTaM kuru, kuru dayAm / DukRJ karaNe + u + hi | 'kR' dhAtu se prakRta sUtra dvArA paJcamIvibhaktisaMjJaka 'hi' pratyaya, "tanAderuH' (3 / 2 / 37) se u-vikaraNa, "karoteH' (3 / 5 / 4) se R ko guNa ar, "asyokAra H sArvadhAtuke'guNa : (3 / 4 / 39) se akAra ko ukAra tathA "ukArAcca" (3 / 4 / 35) se hi kA lopa / 2. tRSNAM chindhi | chidir + na + hi - dhi | prakRta sUtra dvArA paJcamIvibhakti 'hi' kA prayoga, "svarAd rudhAderna" (3 / 2 / 36) se madhya meM 'na' vikaraNa, adbhAga kA lopa tathA 'hudhuDbhyAM hedhiH' (3 / 5 / 35) se hi ko dhi Adeza | 3. bhaja kSamAm / bhaja + an + hi / prakRta sUtra se paJcamI vibhakti hi, "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, n anubandha kA prayogAbhAva tathA hi kA lopa || 434 / 435. samarthanAziSozca [3 / 1 / 19] [ sUtrArtha] samarthanA tathA AzI: arthoM meM vartamAna dhAtu se paJcamI vibhakti hotI hai.||435| [du0 vR0] parairazakyasya va tuno'dhyavasAya: samarthanA, iSTArthasyAzaMsanamAzIH / samarthanA
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH ziSozca vartamAnAddhAtoH paJcamI bhavati / parvatamapyutpATayAni, samudramapi zoSayANIti / kazcidAha - samudraH zoSayitumazakyaH, sa Aha - samudramapi zoSayANIti samarthayati matamasya / AziSi ca - jIvatu bhavAn, nandatu bhavAn / api zirasA parvataM bhindyAt, api siJcenmUlasahasram iti vidhau saptamI / apizabdo'tra saMbhAvane vartate / prayogatazceti siddham / nanu iSTArthasyAzaMsanamapi prArthanameva ? satyam / AzIrvibhaktyA bAdhitA paJcamI yathA syAditi vacanam || 435 | T 89 [du0 TI0 ] rAma0 | anye tu samarthane paJcamIM necchantItyAha - matamasyeti - dRSTAdyavyAkaraNatvAt | siddhAprayoge samarthArthI saMbhAvane saptamISyate / siddhAprayoga iti kim ? samartho'yaM hastinaM haniSyati / samarthArtha iti kim ? videzasthAyI prAyeNAgamiSyati, tathA saMbhAvanArthadhAtuprayoge vibhASayA / saMbhAvayAmi bhuJjIta bhavAn, bhokSyate vA bhavAn / prApte vibhASA / na tu yacchabdaprayoge - saMbhAvayAmi yad bhuJjIta bhavAn / etanna vaktavyamityupalakSaNamAha - api zirasetyAdi / yathA utApyorbAdArthayoH prayoge prayogata eva siddhA | uta kuryAd iti, api kuryAditi || 435 | [vi0 pa0 ] samarthanA0 / anye tu samarthanAyAM paJcamIM necchanti / zarvavarmaNA tu dRSTAdyavyAkaraNatvAd iSTaivetyAha- matamasyeti / " saMbhAvane'lamiti cet siddhAprayoge" (a0 3 / 3 / 154) iti kenaciduktam / asyArthaH - saMbhAvane kriyAsu yogyatAdhyavasAne'lamiti cet / samarthArthazcecchabdaH siddhAprayogo bhavati / siddhAprayogatvaM ca yatrArtho gamyate na ca zabdaH prayujyate / tatra sarvavibhaktyapavAdabhUtA saptamI bhavati / alamiti kim ? videzasthAyI prAyeNAgamiSyati / siddhAprayoga iti kim ? samartho'yaM hastinaM haniSyati / tadiha kathamityAha - apItyAdi / siJcediti / 'Sicir kSaraNe' (5 / 11) saptamI yAt, "mucAdeH" (3|5|30) ityAdinA nakArAgama:, "yAzabdasya ca saptamyAH" (3 | 6 | 64 ) iti yAzabdasyekAraH / vidhau saptamIti / yadyapi vidhyAdilakSaNA saptamyastyeva tathApi paJcamyapi syAt / pUrvoktazca vizeSo na syAditi, ataH " prayogatazca" (3|1|17 ) iti siddhamityuktam / tathA saMbhAvanArthe dhAtAvupapade yacchabdavarjite vibhASA prayogatazceti siddheti, tena vibhASA dhAtau saMbhAvane vacane'yadIti na vaktavyam bhavati / yathA saMbhAvayAmi iha bhuJjIta bhavAn saMbhAvayAmi iha bhokSyate bhavAn / prApte vibhASA / yacchabdasya prayoge tu pUrveNa nityaM saptamI - sambhAvayAmi yad bhuJjIta bhavAniti / tathA " prayogatazca" ( 3 / 1 / 17 ) iti
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam siddhatvAd utApyoH samarthayornityaM saptamIti na vaktavyam / samarthayoriti bADhArthayorityarthaH / tataH kuryAt, api kuryAt / bADhaM kariSyatItyartha: / nanvityAdi / jIvatu bhavAn iti prArthanaprakAra evAyam / yadAha candragomI - prArthanaM yAcanamiSTAzaMsanaM ceti / prArthane vidhyAdilakSaNenaivAsti paJcamI, tat kimihAziSi tasyA vidhAneneti pUrvapakSArthaH / uttaravAdI tu manyate yuktamidaM kintu parApi vidhyAdilakSaNA paJcamI AziSi vidhAnAt tadapavAMdabhUtayAziSA vibhaktyA bAdhyate sA bAdhitApi yathA syAditi punarAziSi paJcamI vidhIyate / / 435 / [ka0 ca0] sama0 / parairityAdi vRttiH / parairazakyasya vastunaH kriyArUpasya kartavyatvenAvasAyaH samarthanetyarthaH / asyArtha ityAdi / kriyAsu yogyatAdhyavasAne iti, duSkarakriyAsu sAmarthyaprakaTane ced yadi alaM sAmarthyavAcakaH zabdaH siddhAprayogo bhavati tadA saptamIti vAkyArthaH / siddhAprayogaH iti / siddha H aprayogaH prayogAbhAvo yasyeti vigrahaH / alamiti kimiti / nanu yadi sUtre alaMzabdaH khaNDyate tadA kasya vastunaH siddhAprayoga iti / na ca yasya kasyacidaprayoga iti vAcyam, sarvatraiva yasya kasyacit siddhAprayogatvena vyAvRtterabhAvAt ? satyam, tadopasthitasya saMbhAvanAvAcakasya siddhAprayoga iti pratipattavyam / ata eva videzasthAyI prAyeNAgamiSyatItyatra saMbhAvanAvAcako'pi zabdAdirna prayukta iti / alamiti itizabdasya vivakSitArthatvAd alaMzabdayoge'pi kvacid bhavatIti / yathA alaM devadatto hastinaM hanyAditi vararuciH | prayogatazceti siddhamityuktamiti / nanu kathamidaM saMgacchate, yAvatA prayogatazcetyatra tAsAmityanuvartate tasya ca pUrvavastuparAmarzitvena kathaM tena sUtreNa saptamI vidhIyatAm, na ceha saptamyA : kAlavizeSo'sti ? satyam, iha sUtre yazcakAraH saH uttarArthastena vidhyAdiSu cetyukte prayogataH prayogAnusAreNa saptamI paJcamI ceti vAkyArtho gamyate, tatazca vRttau prayogatazcetyasya prayogAnusArAditi bodhyam / / 435 / [samIkSA] pANini ne AzI: artha meM liG- loT kA tathA zaknoti = samarthanA artha meM liG lakAra kA prayoga kiyA hai - "AziSi liGloTau, zaki liG ca" (a0 3 / 3 / 173, 172) / kAtantrakAra ne samarthanA artha meM jo paJcamI vibhakti kA prayoga kiyA hai usake viSaya meM vyAkhyAkAroM kA spaSTIkaraNa hai ki zarvavarmA
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 91 tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH ne pUrvAcAryoM ke vyAkaraNoM kA avalokana karane ke bAda hI unake mata kA samAdara karane ke uddezya se isa mata kA saMgraha kiyA hai / isase yaha bhI siddha ho jAtA hai ki prAyaH anya AcArya isa mata kA samarthana nahIM karate / pANini ne "zaki liG ca'' (a0 3 / 3 / 172) kahakara liG kA vidhAna to kiyA hai, parantu loTa (paJcamI) kA nahIM / [vizeSa vacana] 1. parairazakyasya vastuno'dhyavasAyaH samarthanA, iSTArthasyAzaMsanamAzIH (du0 vR0)| 2. iSTArthasyAzaMsanamapi prArthanameva (du0 vR0)| 3. anye tu samarthane paJcamI necchantItyAha - matamasyeti, dRSTAdyavyAkaraNatvAt (du0 ttii0)| 4. anye tu samarthanAyAM paJcamI necchanti, zarvavarmaNA tu dRSTAdyavyAkaraNa tvAdiSTaivetyAha - matamasyeti (vi0 p0)| 5. yadAha candragomI - prArthanaM yAcanamiSTAzaMsanaM ceti (vi0 p0)| 6. parairazakyasya vastunaH kriyArUpasya kartavyatvenAdhyavasAyaH samarthanetyarthaH (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. parvatamapyutpATayAni | ut + paTa + in + Ani | 2. samudramapi zoSayANi / zuS + in + Ani / prakRta sUtra se samarthanA artha kI vivakSA meM paJcamIsaMjJaka Ani vibhakti kA prayoga | 3 - 4. jIvatu bhavAn / jIv + an + tu / nandatu bhavAn / nand + an + tu | prakRta sUtra se AzI: artha meM paJcamIsaMjJaka tu-vibhakti kA prayoga tathA "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) se an vikaraNa kA prayoga / / 435 / 436. vidhyAdiSu saptamI ca [3 / 1 / 20] [ sUtrArtha ] vidhyAdi arthoM meM vidyamAna dhAtu se saptamI tathA paJcamI vibhaktiyoM kA vidhAna hotA hai || 436 /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] vidhyAdiSu vartamAnAd dhAtoH saptamI bhavati paJcamI ca / vipirajJAtajJApanameva / kaTaM kuryAt, kaTaM karotu bhavAn / yatra pratyAkhyAne pratyavAyastanimantraNam / iha bhuJjIta, iha bhuGktAM bhavAn / yatra pratyAkhyAne kAmacArastadAmantraNam / ihAsIta, ihAstAM bhavAn / satkArapUrvako vyaapaaro'pyynm| mANavakam adhyApayet, adhyApayatu bhavAn / nirUpaNA smprshnH| kinnu khalu bho vyAkaraNamadhIyIya uta chando'dhIyIya / kinnu khalu bho vyAkaraNamadhyayai uta chando'dhyayai / yAcyA praarthnaa| labheya bhikSAma, dehi me bhikSAm / preSyaprAptakAlayorapi saptamI paJcamI ca syAdeveti matam / preSitastvaM grAmaM gaccheH / (preSitastvaM grAmaM gaccha) / prAptaste kAla: kaTakaraNe kaTaM kuryAt, kaTaM karotu bhavAn / kathaM vidadhyAt, nimantrayeta, Amantrayeta, adhIcchet, saMpRccheta, prArthayeta ? kRtyarUpeSu vidhyAdiSu tayorvidhAnAt, tadA tu prakRtyarthasya na kartavyatA, tadA vidadhAtItyAdayaH siddhAH / / 436 / [du0 TI0] vidhyaadi0| vidhyAdayo vidhinimantraNAmantraNAdhISTasampraznaprArthanAni / vidhyAdiSu vartamAnAddhAtoriti prakRtyarthavizeSaNamAha - vidhyAdayo'rthA na gamyamAnA iti bhAvaH / yadi vidhyAdiSu gamyamAneSvityucyate tadA chAtrastvAmAmantrayate chAtro mAM nimantrayate ityatrApi syAt / vidhirajJAtajJApanameveti / asmAt preSaNaM na bhidyate prAptakAla : prAptAvasaraH atrApi vidhirasti, nahi niyogatvaM jahAtItyAha - preSyaprAptakAlayorityAdi / adhISTaM tu bhidyate satkArapUrvakavyApAratvAt / yathA nimantraNAmantraNayorbheda iti , na suSTha proktametad vidhisampraznaprArthanAni traya eva vidhyAdayaH / sukhanibandhanaM tu vRttAvantarbhUtAnvAkhyAnamiti / kathamityAdi / prakRtyaivoktA vidhyAdayaH kathaM saptamI ceti dezyam, parihAramAha - kRtyarUpeSvityAdi / nahi kRtyaiH kAryairvinA prakRtervidhyAdyabhidhAnasAmarthyamasti / yadA tvityAdi prakRterarthasya na kartavyatA tadA vidadhAtIti karaNamAtrameva pratIyate na tvajJAtajJApanam / nimantrayate iti bhojanakathanamAtraM na niyogataH kartavyatA / Amantrayate iti saMbhAvanAmAtraM na kAmacAraH / evam adhIcchati, saMpRcchate, prArthayate iti tasmAt pratyayena dhAtvartho vyajyate, sa punaH sveSvartheSu kartRkarmabhAveSu pravartate na punarvidhyAdayaH pratyayArthavizeSaNaM vidhyAdiviziSTeSu kAdiSu dhAtoH saptamI ceti sUtre bhAvapratyayAnAmeva
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH vidhyAdizabdAnAM grahaNAt / te ca dhAtvarthavizeSaNatvAt sAmAnyArthayogena dhAtoviziSTArthaM grAhayantIti dhAtvarthavizeSaNameva yuktam, taddvAreNa ca pratyayArthamapi vizeSayanti vidhikriyAyAH kartA karmeti dhAtvarthavizeSaNamantareNaiSAM pratyayArthavizeSaNatvaM saMbhavatIti paJcamI saptamI parasmaipadavad niranvayA saMjJeti, icchAprakAzane prArthana eva saptamI- kAmo me bhuJjIta bhavAn / kathaM 'kaccijjIvati te mAtA' praznamAtrasya vivakSitatvAt / tathA icchArthadhAtuprayoge saptamIpaJcamyau prArthana eva - icchAmi bhuJjIta bhavAn iti / 'bhuktAM bhavAn' iti hetuphalayorvibhASayA saptamIprayogataH dakSiNena ced yAyAH zakaTaM paryAharet, dakSiNena ced yAsyati na zakaTaM paryAhariSyati, dakSiNena yAnaM hetuH, aparyAharaNaM cAtra phalaM yasminnarthe saptamI tasminnarthe kriyAtipattirapIti abhokSyata bhavAn ghRtena yadi matsamIpamAsiSyata / prayogato bhUte'pi dRzyate - amakSyad vasudhA toye cyutshailendrbndhnaa| nArAyaNa iva zrImAMstvaM cennaaraadhyissythaaH||iti / / 436 / [vi0 pa0] vidhyAdi0 / kuryAditi / "ye ca" (3 / 4 / 38) iti vikaraNokArasya lopaH / yatreti / aGgIkRtasyetyupaskAraH / bhuJjIteti azane bhujiriti rucAditvAdAtmanepadam / adhyApayediti | adhipUrva iG, hetAvin / "smijikrIDAmini" (3 / 4 / 24) ityAkAraH, "artihI0" (3 / 6 / 22) ityAdinA pakArAgamaH / adhIyeyeti / tathaivAdhipUrva iG, "svarAdAvivarNovarNAntasya" (3 / 4 / 55) iti iyAdezazca / adhyayai iti / paJcamyuttama ai, guNaH, e ay / preSya ityAdi / atrApyajJAtajJApanalakSaNo vidhirastIti bhAvaH / vyAdhupasargasahitairdhAJAdibhireva vidhyAdInAmarthAnAmabhihitatvAt saptamIpaJcamyau na prApnuta iti codayannAha - kathamityAdi / kRtyetyAdinA pariharati - kRtyarUpeSviti / niyogataH kartavyarUpatayAbhidhAtumiSTeSu vidhyAdiSu tayorvidhAnaM tasmAdityarthaH / na ca prakRtInAM tathAbhidhAnasAmarthyamastIti kathamuktArthatA syAditi / yadA tvityAdi / yadA punaH prakRterarthasya vidhyAdilakSaNasya na kartavyatA niyogataH kAryarUpatA na vivakSyate tadA vartamAnaiva / yathA vidadhAtIti karaNamAtraM pratIyate na tvajJAtajJApanam / nimantrayate iti bhojanakathanamAtraM na niyogataH kartavyatA /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 kAtantravyAkaraNam Amantrayate iti saMbhAvanAmAtraM na kAmacAraH / tathA adhIcchati, saMpRcchate prArthayate iti || 436 / [ ka0 ca0 ] vidhyAdi0 / vidhyAdiSviti gaNasyaikatve'pi avayavAzritaM bahuvacanaM sAdhu / vidhyAdiSu vartamAnAddhAtoriti vRttiH / vidhyAdiviziSTeSu vartamAnAddhAtorityarthaH / atrAptavacanaM pravartakanivartakarUpaM vidhiriti kazcit / AptavacanavyApAraH pravartakarUpa ityanye / avazyakartavyatArUpa ityaparaH / phalamapUrvameveti itaraH / svargAdiphaleSu yo'nurAgaH sa eva vidhirityeke / iSTasAdhanatA vidhiriti matAntaram / taduktam - zabdastadvyApRtiH kAryaM phalaM rAgazca paJcamaH / iSTAbhyupAyatA ceti vidhau SaT pratipattayaH // ityete SaT parasparaviruddhA iti vyApakalakSaNamAha - vidhirajJAtajJApanamiti / ajJAtasya vyApArasya kartavyatvena jJApanaM vidhirityarthaH / atra 'kartavyatAbodhakatve sati' iti vizeSaNaM deyam / tena nadIkUle paJca dADimAni santItyAdau ajJAtajJApanasya vidyamAnatvAt saptamIpaJcamyau na syAtAm / kaTaM kuryAditi / iha phalArthinaH kaTakaraNe'jJAnaM tasya cAptena kartavyatAbodhapUrvakajJApanaM vidhiH / tathA ca kuryAdityasya mayA bodhitakaTakaraNako bhavAn iti vAkyArthaH / tatra vidhyAdayaH vidhinimantraNAmantraNAdhISTasampraznaprArthanAnIti / parasUtrAnusAreNodAharati- kaTaM kuryA - diti / tatra kuryAdityAdinA vidhimuktvA nimantraNamAha - yatretyAdi vRttiH / yatreti bhinnAdhikaraNe saptamIyam tenAyamarthaH / yatrAjJAtabhojanAdijJApanaviSaye'GgIkRtasya bhojanAdeH pratyAkhyAne pratyavAyo bhavati, tad bhojanAdijJApana nimantraNamityarthaH / tathA ca 'aninditena nimantrito nopakramed anyathA pratyavAyI syAt' iti zrutiH / iheti bhoktavyAnneSTajanakartRkazrAddha ityarthaH / idAnImAmantraNamAha - yatreti / pUrvavadihApi bhinnAdhikaraNe saptamI, tathA sati yatrAjJAtajJApanaviSaye'GgIkRtasya bhojanAdeH pratyAkhyAne kAmacAraH svecchAcaraNaM tad AmantraNam | etenAvazyakartavyatAjJApanaM nimantraNaM kAmacArakartavyatAjJApanamAmantraNamiti nirgalitArthaH / iheti iSTajanagRha ityarthaH / adhISTamadhyeSaNam, tasya lakSaNamAha - satkAra ityAdi / atra prAJcaH - satkAraH pUjA, vyApAro'dhyeSaNam,
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH taccAdhyApanameva nAdhyayanamiti / yadi satkArapUrvako vyApAra evAdhyeSaNaM tadA ziSyasya vyApAra evAdhyeSaNaM syAnna guroriti / tasyAnyavyApArAsaMbhavAdityAhuH / tadajJAnavijRmbhitameva / mANavakamadhyApayediti vRttivirodhAt / tasmAt pUjApUrvakakartavyatAjJApanasyaivAtrAdhyeSaNatvam / ata eva TIkAyAm asyApi vidhibhedAd vidhisampraznaprArthanAnAM trayANAmeva vidhitvam / ato nAdhyayanasya nApyadhyApanAyA adhyeSaNatvam iti brUmaH / etena hemakaramatamapi nirastam / nirUpaNeti, parAmarza ityarthaH / saMzayitasyaikataraniSThatvena nirNetumicchA nirUpaNA / kiM kiM nu bho vyAkaraNamadhIyate, tatazchando'dhIya / adhyayanasya nirUpaNamityarthaH / yAJA prArthaneti AtmalAbhanimittaM preSaNaM mahyaM dehIti rUpaM yAtrA prArthanetyarthaH / labheya bhikSAmiti / AtmalAbhArthaM bhikSAM dehIti prerayatItyarthaH / preSyetyAdi / paro'tra "praiSAtisargaprAptakAleSu kRtyAzca" (a0 3 / 3 / 163) iti cakAreNa paJcamImAtramanuvartayati / tadanantaraM "saptamI cordhvamauhUrtike' (dra0, a0 3 / 3 / 164) iti vyAcaSTe / preSyAdhupapadeSviti / yathA preSito'tisRSTo vA prAptakAlo vA bhavAn grAmaM gacchatu / tathA preSito bhavAn muhUtodUrdhvaM grAmaM gacchet, gacchatu ca ityAcaSTe / tadanusArAd vRttAvapizabdenAtisargo'pi gRhyate / saptamI cetyatra paJcamyA vyastenAnvayaH, tatra bhinnavibhaktinirdezAd UrdhvamauhUrtika ityupaskRtya saptamyapIti yojyam / apizabdAt paJcamyA api samuccayaH / tena praiSyAtisargaprAptakAleSu paJcamI / preSyAdiviziSTe UrdhvamauhUrtike saptamI paJcamI ca syAdityarthaH paryavasyati / preSitastvaM grAmaM gaccheti paJcamyA evAtrodAharaNam / evamatisRSTastvaM grAmaM gaccha, prAptakAlastvaM grAmaM gaccha / atra saptamyA udAharaNaM nAsti / prAptakAlaste kaTakaraNa iti / atrordhvamuhUrtAdapi . yojyam / UrdhvamauhUrtike preSyAtisRSTayorudAharaNaM bodhyamiti kulcndrH| tanneti mhaantH| atisargo hi kAmAcaraNAnujJeti bhaassaavRttiH| sA cAnumatisvarUpA, tatra ca paJcamI vihitaivAsti / tasmAt- kiM punarvihitAtisargasya samuccayeneti UrdhvamauhUrttika ityadhyAhRtya vyastena granthayojanamapi cAbhiprAyAparijJAnAdeva / preSyaprAptakAlayorapi vidhisAmAnyavivakSayA padasaMskAreNa zvo gamiSyatItivat saptamI paJcamyapi syAdeva | pANinerapi matametat, bAdhakAbhAvAt / tathA ca kintatra paJcamIvidhAnena vidhisAmAnyavAcakapratyayasyaiva sAdhutvAditi proktaM tairiti / evam UrdhvamuhUrtasyApi vidhisAmAnyatvaM svIkRtam / etanmatenaiva 'preSitastvaM grAmaM gaccheH' iti saptamyudAharaNamapi kvacit pustake yat paThitaM tat saMgacchate eveti / 'prAptaste kAla:' ityatrApi UrdhvamuhUrtAditi nAdhyAhartavyamiti uktarItyaiva yataH saMgacchate vRttiriti / / 436 /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] vidhi Adi arthoM meM kAtantrakAra ne saptamI-paJcamI vibhaktiyoM kA vidhAna kiyA hai, isake lie pANini ne liG - loT lakAroM kA prayoga kiyA hai - "vidhinimantraNAmantraNAdhISTasampraznaprArthaneSu liG, loT ca" (a0 3 / 3 / 161, 162) / kRtrimalokavyavahRta saMjJAvyavahAra ke atirikta aura koI antara donoM vyAkaraNoM meM dRSTa nahIM hai| [vizeSa vacana] 1. vidhirajJAtajJApanameva / .... yatra pratyAkhyAne pratyavAyastannimantraNam / ... yatra pratyAkhyAne kAmacArastadAmantraNam / ...... satkArapUrvako vyApAro'dhyeSaNam / .... nirUpaNA sampraznaH / ...yAcyA prArthanA (du0 vR0)| 2. paJcamI saptamI parasmaipadavanniranvayA saMjJeti / icchAprakAzane prArthana eva saptamI - kAmo me bhuJjIta bhavAn / katham - 'kaccijjIvati te mAtA' praznamAtrasya vivakSitatvAt (du0 ttii0)| 3. aprAptavacanaM pravartakanivartakarUpaM vidhiriti kazcit / AptavacanavyApAraH pravartakarUpa ityanye / avazyakartavyatArUpaH ityaparaH / phalamapUrvamevetItaraH / svargAdiphaleSu yo'nurAgaH sa eva vidhirityeke / iSTasAdhanatA vidhiriti matAntaram / taduktam - zabdastadvyApRtiH kAryaM phalaM rAgazca paJcamaH / iSTAbhyupAyatA ceti vidhau SaT pratipattayaH / / (ka0 c0)| 4. nirUpaNeti / parAmarza ityarthaH / saMzayitasyaikataraniSThatvena nirNetumicchA nirUpaNA / kiM kiM nu bho vyAkaraNamadhIyate, tatazchando'dhIya, adhyayanasya nirUpaNamityarthaH (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. kaTaM kuryAt / kR + u +yAt / prakRta sUtra se saptamIsaMjJaka yAt-vibhakti, 'tanAderuH" (3 / 2 / 37) se u - vikaraNa, R ke sthAna meM ar, a ko u, tathA "ye ca' (3 / 4 / 38) se u-vikaraNa kA lopa / 2. kaTaM karotu | kRu - tu ' pakRta sUtra dvArA paJcamIsaMjJaka tu - vibhakti, ,u-vikaraNa, kra ko guNa. u ko guNa / 3-14. iha bhuJjIta / iha bhuGktAM bhavAn / ihAsIta, ihAstAM bhavAn /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH mANavakamadhyApayet, adhyApayatu bhavAn, vyAkaraNamadhIyIya chando'dhIyIya, vyAkaraNamadhyayai, chando'dhyayai, labheya bhikSAm, dehi me bhikSAm, tvaM grAmaM gccheH| prakRta sUtra dvArA saptamI-paJcamIsaMjJaka vibhaktiyA~ / / 436 / 437. kriyAsamabhihAre sarvakAleSu madhyamaikavacanaM paJcamyAH [3 / 1 / 21] [sUtrArtha] kriyAsamabhihAra artha meM vartamAna dhAtu se sabhI kAloM meM paJcamIvibhaktisaMjJaka madhyamapuruSa - ekavacana kA vidhAna hotA hai / / 437 / [du0 vR0] kriyAyAH samabhihAra : pauna :punyaM bhRzArtho vA / kriyAsamabhihAre vartamAnAddhAtoH sarvakriyAkAleSu madhyamaikavacanaM bhavati paJcamyAH / lunIhi lunIhItyevAyaM lunAti, lunItaH, lunanti / lunAsi, lunIthaH, lunItha / lunAmi, lunIvaH, lunImaH / alunAt, laviSyati / adhISva adhISva ityevAyam adhIte adhyaita, adhyaiSyat / sarvakriyAkAleSviti vacanAt saMkhyAdivizeSo na gamyate ityanuprayogaH / pratyAsattestenaiva dhAtunA kArakeNeti sukhArthamevedam / anyathA evamasau tvarAvAn yadanyAnapi prerayan kriyAM karotIti vivakSayA sidhyati / tathA lunIta lunIta ityevAyaM yUyaM lunItha | adhIdhvam adhIdhvam ityevAyaM yUyam adhIdhve / tathA bhrASTramaTa, maThamaTa, khadUramaTa, sthAlyapidhAnamaTa ityevAyam aTatItyAdayo vivakSA / / 437 / [du0 TI0] kriyA0 / sarvakriyAkAleSvityAdi / sarve ca te kriyAkAlAzceti / saMkhyAdivizeSa iti ekatvadvitvabahutvanAmayuSmadasmadarthakArakakAlavizeSa iti / pratyAsatterityAdi / bhinnArthena tAvanna bhavatyanabhisaMbandhAt / yathA lunIhi lunIhItyevAyaM pacatIti / dhAtvantareNApi samAnArthena bhavatIti / adhISva adhISvetyevAyaM paThatIti / na ca kArakAntareNa lunIhi lunIhItyevAyaM lUyata iti / kriyAsamabhihAre hisvAvityukte sArvadhAtukatvaM na syAditi sarvakAleSu madhyamaikavacanaM paJcamyA ityucyate / madhyamaikavacanamekArthavAcItyAvirbhAvanena sarvakAleSvityasya prayojanaM darzayati / na ca hisvAntamidamabhidhAnAdavyaktapadArthaka kriyAmAtre vartate ityapi vaktavyam, yasmAd vivakSA garIyasItyAha - sukhArthamevedamiti / upalakSaNamAtramidamuktam ityAha - tathetyAdi / tatheti vivakSayetyarthaH / "paJcamyAstavamorviSaye sarvakAleSu madhyamaikavacana vibhASayA" iti na vaktavyam / tatheti kriyAsamuccaye'pItyarthaH / ekApi kriyA sAdhanasyAnekatvAt
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 kAtantravyAkaraNam sAdhanakRtabahutvAnAM kriyANAM samuccaye madhyamaikavacanam, svaviSaye tadhvamau ca syAtAM vibhASayeti / yadA tu samuccayena saha kriyAmAtraM vivakSyate tadA vidhirnAstIti, hisvau svaviSaye vA - bhrASTramaTati, khadUramaTati, sthAlyapidhAnamaTatItyAdayaH / nanu ca samuccaye dhAtoryAvato hisvAdayastAvata evAnuprayogo'pi yuktaH / kathaM sAmAnyArthena dhAtunAnuprayoga iti / odanaM bhukSva, saktUn piba, dhAnAH khAda ityevAyamabhyavaharati ? satyam, vyaktau hi vyApArabhedaH / tathAhi yo bhojanavyApAro nAsau pAnavyApAra : khAdanavyApArazceti / jAtau tu sarvatrAbhyavahAra : saMbhavatIti na doSaH, jAterihAbhidhAnAt 'bhuGkte pibati khAdati' ityevamanuprayogamAlA nAbhidhIyata iti kArakabhede kriyAbhedAt sarvatra kriyAsAmAnyamastIti bhAvaH / / 437 / [vi0 pa0] kriyA0 / lunIhi lunIhItyAdi AbhIkSNye dvirvacanam / saMkhyAdivizeSo na gamyate iti sarvakriyAkAleSu vidhIyamAnatvAdavyaktapadArthakatvameva syAt, ataH saMkhyAkAlakArakanAmayuSmadasmadarthAbhivyaktaye anuprayogo yukta iti, anyathA hi aviditAbhidheyavizeSatayA zabdo loke pravRtternivRttervA heturbhavitumarhatIti , abhavaMzca kathaM prayujyata iti / yadyevamaniyamena syAdato yathAvidhyanuprayoga : pUrvasminniti vaktavyam / yathAvidhyanuprayoga iti / asyArthaH- yasmAddhAtoryasmin kArake paJcamyA vidhistasyaivAnuprayoga ityarthaH, tadayuktamityAha - pratyAsatterityAdi / bhinnArthe dhAtau tAvanna bhavati, anabhisaMbandhAt / yathA 'lunIhi lunIhi' ityevAyaM chinattIti / tathA kArakAntareNApi na bhavati lunIhi lunIhItyevAyaM lUyate iti / ato yasmAddhAtoyasmin kArake paJcamI vihitA sa eva dhAtastadeva kArakaM pratyAsannam iti kuto dhAtvantareNa kArakAntareNa cAnuprayogaprasaGga ityarthaH / eka iti pATho vRttau nAstIti / lakSyate uktaviparyayeNa svamatasyApyapratipAditatvAt zAstrAntare cAdarzanAditi / ___ atha kimarthamidaM yAvatA lokeSvevaM vivakSAstItyAha - sukhArthamityAdi / upalakSaNamAtramidamuktamityAha - tatheti / tathaiva vivakSayetyarthaH / tena 'paJcamyAstadhvamorviSaye sarvakriyAkAleSu madhyamaikavacanaM vibhASayA' iti na vaktavyam / pakSe pUrvavadudAharaNam / tatheti kriyAsamuccaye'pi vivakSayA vibhASayetyarthaH / tena kriyAsamuccaye'nyatarasyAm ityapi na vaktavyam / aTatItyAdaya iti- aTati, aTataH, aTanti / aTasi, aTatha:, aTatha / aTAmi, aTAvaH, aTAmaH / pakSe bhrASTramaTati, maThamaTati, khadUramaTati, sthAlyapidhAnamaTatItyevAyam / aTati, aTataH, aTanti / evaM madhyamottamayorapi / tathA chando'dhISva, vyAkaraNamadhISva, niruktamadhISvetyevAyamadhIte, adhIyAte, adhIyate / evaM
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH madhyamottamayorapi / tadhvamau ca vibhASayA bhavataH / bhASTramaTata, maThamaTata, khadUramaTataM, sthAlyapidhAnamaTata ityevAyaM yUyamaTatha / pakSe hipratyaya eva bhrASTramaTetyAdi / tathA chando'dhIdhvam, vyAkaraNamadhIdhvam, niruktamadhIdhvam ityevAyaM yUyamadhIdhve / pakSe svapratyaya eva - chando'dhISvetyAdi / - 99 evamanayorapi pakSe cha'dhIte, vyAkaraNamadhIte, niruktamadhIte ityevAyamadhIte, adhIyAte, adhIyate / evaM madhyamottamayorapi / nanu kathamodanaM bhuGkSva, saktUn piba, dhAnAH khAda ityevAyamabhyavaharatIti kriyAsamuccaye sAmAnyavacanasyAnuprayogaH ? yAvato dhAtorhisvAdayastAvAn evAnuprayoktuM yujyate, pratyAsatternyAyyAditi / tasmAt "kriyAsamuccaye sAmAnyavacanasya" iti vaktavyam ? satyam, bhojanAdikriyA hi vyaktau bhidyate, tathAhi yA'sau bhojanakriyA na sA pAnakriyA khAdanakriyA ceti / jAtau tu sarvatrAbhyavahAraH saMbhavatIti na doSa:, jAterihAbhidhAnAt 'bhuGkte, pibati, khAdati' ityanuprayogamAlA nAbhidhIyata iti / nanu bhrASTramaTetyAdAvudAharaNe'TanakriyAyA ekatvAt kathaM kriyAsamuccaya:, yAvatA bhrASTrAdInAM kArakANAM bahutvAt kArakasamuccaya evAyamiti ? tadayuktam / kArakabhedAt kriyApi bhidyata iti kriyAsamuccayo na virudhyate sarvatrATanakriyAsAmAnyamastIti aTatItyanuprayogo na duSyatIti // / 437 / [ka0 ca0 ] kriyA0 | kriyAyAH samabhihAra iti vRttiH / phalAvacchinnakriyAyA anekavArakaraNaM kriyAsamabhihAraH / bhRzArtho veti phale jAte'pi tadanukUlakriyAyA atizayena karaNaM bhRzArthaH / nanu sarvakriyAkAleSviti vacanAt sarvakriyAkAle paJcamyA madhyamaikavacanaM bhavad yuSmadi madhyamaH ityekavAkyatayA yatra yuSmadarthasya kartRtvaM tasyaikatvaM ca pratIyate / tatraiva bhavitumarhati kathaM nAmayuSmadarthe kartari dvitvabahutve ca syAditi / naivam, kriyAsamabhihAre madhyamaikavacanamiti kRte paJcamyAH kAlavizeSasyAnirdezAt sAmAnyeSu bhUtabhaviSyavartamAnakAleSu bhaviSyati kiM sarvakAledhviti vacanena ? tasmAt sarvakAleSviti vacanAnnAmni prayujyamAne'pItyAdInAM bAdhA'vasIyata iti / na ca vidhyAdiSvapi kriyAsamabhihArasya ghaTanAd vidhyAdinivRttyarthameva sarvakAlagrahaNamiti vAcyam, vidhyAdyarthe paJcamyAH pUrveNaiva siddhe naitat sUtrasya vaiphalyaM syAditi / athaitad vacanaM vidhyAdiSu kriyAsamabhihAre paJcamyA madhyamaikavacanaM niyamArthaM syAd ataH sarvakAlagrahaNaM niyamavyAvRttyarthaM cet tathApi kAla ityanena
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 kAtantravyAkaraNam niyamavyAvRttisiddhau sarvagrahaNAd yuSmadi madhyamaH ityAdInAM bAdhaH / vidhiniyamasaMbhave vidhireveti nyAyAd vA, tasmAt sarvakAleSviti vacanaM yuSmadi madhyamaH ityAdiparibhASANAM bAdhanArthamiti yuktam / / nanu yathA sarvakAlagrahaNasAmarthyAd yuSmadi madhyamaH ityAdInAM vAdhA, tathA "zeSAt kartari parasmaipadam" (3 / 2 / 47) ityasyApi bAdhA syAditi / na codyaM pratyayArthasya vizeSAkAGkSAyAM kartRkarmArthasyaivopasthitatvenAnvayAt prathamopasthitatvena pUrvAsAmeva paribhASANAM sarvakAlagrahaNena bAdhaucityAcca , tathA ca 'madhye'pavAdAH pUrvAn vidhIn bAdhante na parAn' (vyA0 pari0 10) iti / nanu tathApi dvivacanabahuvacanayoH kathaM syAt tayoH kenApi sUtreNAnabhihitatvAt ? satyam / "samprati vartamAnA" (3 / 1 / 11) ityAdividhivAkyeSu dvayordvivacanaM bahuSu bahuvacanam ityanvarthapuraskAreNa dvivacanabahuvacanayorlabdhatvAt puurvtvmstyevetydossH| AbhIkSNye dvirvacanamiti patrI / nanu kriyAsamabhihAre hisvayorvidhAnAt kriyAsamabhihArarUpo'rthastAbhyAmevAbhihita iti kathaM tadvyaJjakaM dvirvacanaM syAt / yathA 'lolyate' ityAdau samabhihArArthavihitena yazabdena tadarthasyoktArthatvAd dvirvacanaM na bhavatIti naivam, "zeSAt kartari parasmaipadam, AtmanepadAni bhAvakarmaNoH" (3 / 2 / 47, 40) ityanena hi dvayoH kartRkarmavihitatvena kriyAsamabhihArArthamabhidhAtumazakyatvAt / tasmAt samabhihAra iti viSayasaptamItvAt samabhihArArthasya kenApyanabhihitatvAt tadabhivyaktaye dvirvacanaM yujyata eva yazabdasya kriyAsamabhihAra eva vihitatvAt / svayameva tadabhivyaktAvasamarthatvAt tadvAcakaM dvirvacanaM na syAt / yadyevam 'punaH punaH pacati, bhRzaM jvalati, lolUyate' ityAdau punaHzabdAdinA kriyAsamabhihArasyoktatvena kriyAyA viSayIbhUtatvAdanena sUtreNa kArakAntareNetyartha iti hemakarAzayaH | sukhArthamevedamiti vRttiH / sUtramidaM sukhArthameva / yadi sukhArthaM na syAt tadaitat sUtraM vyarthaM syAt / yad yasmAdevamasau tvarAvAn anyAnapi kriyAsu prerayan kriyAM karotIti vivakSayA sidhyatIti bhAvaH / yad vA sukhArthaM yad yasmAdanyathA prakAreNa sidhyatIti prakArameva vivRNoti evamityAdi panI / "kriyAsamabhihAre madhyamaikavacanaM vA tadhvamoH" (a0 3 / 4 / 2) iti pANiniH / tasyeyaM prakriyA - vartamAnAdInAM sarvAsAM vibhaktInAM sthAne paJcamI vidhAya tasyAH sarvasyAH sthAne nityaM hisvAdezaH / atra tadhvamostu sthAne vibhASayA bhavata iti tatazca tadhvamoriti / api tu sarvavibhaktInAM sthAne vihitatvAd vizeSapratipattyarthaM vartamAnAdInAM madhyamapuruSasya bahuvacanenAnuprayogaH kartavya evAsya
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH 101 tadhvamoriti kriyAsamabhihAre vidhAnAbhAvAt kriyAkAlapratItivizeSapratipattikaro'nuprayogo vA kathaM syAdityAha - upalakSaNamidamiti / vivakSayetyartha iti sukhArthaprakAroktayuktiH ityartha: / pakSe pUrvavaditi pUrvokta - 'lunIhi lunIhi, adhISva adhISva' itivadityarthaH / kriyAsamuccaye vivakSAyAM vibhASetyartha iti vivakSA caitAdRzI Adau aTatyAdipadaM niSpAdya pacatikriyAsamuccayaviSaye sarvakAlAdyarthapratItau lakSaNA, yadA tu pUrvam aTatyAdivivakSA nAsti, kintu vartamAnavivakSaiva tadA vartamAnAdaya: siddhA eveti, kiM kriyAsamuccaye'nyatarasyAm iti vacanena ityeta-devAha - tenetyAdi / pakSa iti dvayorvikalpapakSe vartamAnAmudAharati / bhrASTramaTetyAdi / nanu bhrASTramaTetyAdInAm aTati, aTataH, aTanti ityAdyanuprayogaH kriyate sarvakriyAkAle vartamAnAderavihitatvAt / naivam, parasUtrArthAparijJAnAt / paro hi kriyAsamuccaye'nyatarasyAm ityatra pUrvato vikalpArthAnuvRttau yadanyatarasyAmiti vacanaM tad vyavasthitavibhASArthamiti, tena kriyAsamuccaye vibhaktInAm parasmaipadAtmanepadasambandhaprathamaikavacanaM vidhIyate, pakSe tAsAM sthAne paJcamI ca vidhIyate, paJcamyAzca sthAne hisvau bhavataH iti taddhvamoH sthAne tau vibhASayetyAcaSTe / asmanmate tu svakIyaviSaye eva vartamAnAderAdyavacanAntam aTatItyAdipadaM niSpAdya pazcAt kriyAsamuccayaviSaye tatpadalakSaNayA dvivacanAdyarthapratItiH / tathA ca sati bhrASTramaTetyatrApi vizeSAbhivyaktaye'nuprayogo yuktaH iti / pakSe hipratyaya eveti takArasya vikalpapakSa ityarthaH / pakSe pratyaya eveti dhvam - ityasya vikalpapakSa ityarthaH / evamanayorapi pakSa iti tadhvamorvikalpapakSa ityarthaH / (chando'dhISva ityAdau udAhRtapratyayavikalpapakSasyAnukRtatvAt / nanu antarabhUtayostadhvamoriti yuktam, idhAtorAtmanepaditvena tprtyysyaabhaavaat)| nan dhvam - ityasya vikalpapakSe sarvavacanArtheSu te - ityAdyavacanasya katham adhIte, adhIyAte, adhIyate ityanuprayogaH, yAvatA dhvam ityasya ta - ityasya ca dhvesthAne kriyamANatvAd dhvampratyaye naivAnuprayogo bhavitumarhati ? satyam, svapratyayasya vikalpapakSe evAnuprayoga : boddhavyaH / sa tu dhvamityasya vikalpapakSe / yatvevamanayorapi pakSa ityuktam / ta - pratyayasya pakSe yadAdyavacanaM tadhvamorviSaye'pi bhavatIti pradarzanArthameva tadityabhiprAyaH / 'paunaHpunyaM bhRzArtho veti vRttiH / yadyapi padazabdasya 1. kutracit pustake paunaHpunyamityAdi pAThamAdAyaiva kavirAjArambho dRzyate abhiprAya - ityantaH suvistRtaH pATho nAsti /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 kAtantravyAkaraNam dvirvacane bhinnapadatvAdekapadanibandhanaM kAryaM na prApnoti, tathApi lokopacArAd yathA dvirvacanaM yathAbhidhAnaM tathA ekapadanibandhanaM kAryamapi bodhyam / anayormadhye pauna:punyasyaiva grahaNamiti lakSyate na tu bhRzArthasya tatra dvirvacanasyosambhavAt / ata eva tadgrahaNe vAzabdasambandhenAsvarasaH sUcita iti / ata eva paJjIkRtApi AbhIkSNye dvirvacanamityuktam / sarveti / kAlasyaikatvAt sarvatvamasambhavam, kintu kriyAyA nAnAtvena tasyApi nAnAtvamupacaryata eva, ataH sarvapadopAdAnAt kriyAzabda AkSiptaH / ata evAha - sarvakriyAkAleSviti vRttiH / evAyamiti / ayamanuprayogaH kartavya evetyarthaH, anyathA'sAdhutvApatteranizcayApattezca / nanu lunAtervyaJjanAditvAdekasvaratvAcca yazabdaH kathanna syAt tato lolayasvetyetadapi syAt ? atra kazcid dvau kriyAsamabhihAre vidhIyete tatroktArthatvAd yazabdo na bhavatIti pratipadyate / naivam, TIkAvirodhAt / tathAhi dhAtoryazabda ityatra TIkAyAM "nanu lunAtervyaJjanAditvAdekasvarAt paro yazabdaH prApnoti ? naivaM doSaH, vibhASayA yazabdasya vidhAnAt / kathaM tarhi sa bhavAn lolUyasva lolUyasvetyevAyaM lolUyate iti kriyAsamabhihAre paJcamyA madhyamaikavacanaM bhavati ? satyam, kriyAsamabhihAravizeSe svArthe yazabdo'ntaraGga : kartakarmaNozca hisvau bahiraGgAviti pazcAt pravartete / tarhi kathaM padasya dvivacanamiti ced AbhIkSNyadyotanAyeti proktam' iti / ____ anyastu sarvakAlamAdAya vizeSasUtramidam, yazabdastu kriyAsamabhihAramAtre ato na yazabda ityAcaSTe, tanna / nahi yugapat sarvakriyAkAla ucyate kintu kadAcit kazcit kAla iti / ayamevAnuprayoga iti / na tu kArakAntareNa dhAtvantareNa veti evazabdArthaH alunAditi sakalAtItAnuprayogANAmupalakSaNamiti / evaM laviSyatIti bhaviSyadarthAnuprayogANAmupalakSaNam / evamanyatrApi bodhyam / paro'pi "kriyAsamabhihAre loT loTo hisvau vA ca tadhvamoH" (a0 3 / 4 / 2) iti sUtraM kRtavAn / ayamarthaH- kriyAsamabhihAre vartamAnAddhAtoH sarvAsAM vibhaktInAM viSaye loTa paJcamI vidhIyate, tacca vidhAnaM yathAkramaM bodhyam / tathAhi tisthAne turvidhIyate, tasusthAne tAm, antisthAne antu / evaM sarvatra madhyamottamAviti tatazca loTaH sthAne hisvau vidhIyate / vA ca tadhvamoriti tadhvamorviSaye vibhASayA hisvau bhavataH / etaduktaM bhavati - sarvAsAM vibhaktInAM madhyamapuruSabahuvacanaM tadhvamorviSayaH / ata eva tadhvamoranuprayogo madhyamapuruSabahuvacanenaiva sarvatra jJAyate / tatazca tadhvamorviSaye vikalpena hisvau bhavataH iti pagabhiyandhAnaM sukhArthamiti ! yadidaM vivakSAmAzritya sUtraM
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH sukhArthamiti, tat punarvA ca tadhvamo : kriyAsamuccaye'nyatarasyAmityanayoH sUtrayoviSayamapi vivakSayA sAdhayituM (bhramikAmAtramidamiti sidhyatIti vRttiH) paJyAmanabhisambandha iti / na vidyate'bhisambandho yasya dhAtvantarAnuprayogasya sa tathA na bhavitumarhati iti sopaskAraH / kArakAntareNeti kArakAntaravihitena pratyayenetyarthaH / eka iti kArakeNetyasyAnantaramityarthaH / uktaviparyayeNeti pratyAsattinyAyaM vinA ityarthaH / kriyAsamuccayenyatarasyAmiti / ayamarthaH- samuccIyamAnakriyAvacanAddhAtoH sarvavibhaktInAM sthAne vibhASayA paJcamI vidhIyate, tadvibhaktInAM sthAne hisvau kriyete paJcamyantargatatadhvamorviSayANAM sthAne tu vibhASayeti parAbhisandhAnena prayogau darzayitavyau / kathaM paJIkRtA paJcamIvinirmuktapakSe bhrASTramaTatItyAdayo'tra prayogA darzitA iti / nahi pakSe vidhIyamAnAstyAdayaH sarvakriyAkAleSu bhavanti, api tu svasminneva kAla' iti / kathaM pakSe teSAmanuprayogaM darzayati / yathA 'aTati, aTataH, aTanti' ityAdi / evam agrimagrantho'pyasaGgataH / tathA ca pakSe chando'dhIte, vyAkaraNamadhIte, niruktamadhIte ityevAyam, adhIta ityAdhuktamiti cet, na paramatAjJAnAt / tathAhi "vA ca tadhvamoH" (a0 3 / 4 / 2) ityato vibhASAnuvRttau kriyAsamuccaye'nyatarasyAmityatra yadanyatarasyAmiti vacanam, tad vyavasthitavibhASArtham / tena kriyAsamuccaye sarvAsAM vibhaktInAm AdyavacanaM dvivacanAdyarthe ca paJcamIvikalpapakSe paJcamI ca bhavati paJcamyAzca hisvau bhavataH, tadhvamostu vibhASetyarthaH iti grantho hyetatparatayA vyAkhyeyaH / tathAhi 'bhrASTramaTa' ityAdiprayogasya vRttidarzitAnuprayogasya zeSaH prathamamudAhRtaH / evamanyeSAmapi prayogo bodhyaH / tatazca paJcamIvikalpapakSe kRtasyAtaH (?) prayogaM darzayati - pakSa ityAdi / kriyAsamuccayatvAt prayogatrayaM darzitam, anyasyApi pUrvakriyAkAlavidhAnAdanuprayogamAha - ayamityAdi / evamanyAsAmapi prayogau jJeyau / samprati sarvavibhaktyAtmanepadasya sthAne kRtapaJcamyAtmanepadasya sthAne'nyakriyAsamuccaye udAharaNamAha -chanda ityAdi / asyAnuprayogamAha - adhIte ityAdi / evamanyAsAmapi bodhyam / asmin pakSe paJcamI vihitA tadhvamoH sthAne vibhASayA hisvau / tadhvamormadhye takArasyodAharaNamAha - bhrASTramaTetyAdi / asyArthamAha - yUyamityAdi / kathaM thAntena tasyAnuprayoga iti ced yathAkrameNa tyAdInAM paJcamyA Adeze kriyamANe uttamapuruSabahuvacanasthAne kRtaH, tathA ca tasyAnuprayogastenaiva yuktaH, evamanyAsAmapi madhyamottamabahuvacanAnAM tenaivAnuprayogo vidheyaH / etena sthitipakSo darzitaH / idAnIM takArasthAne kRtasya herudAharaNamAha - pakSa ityAdi / asyAnuprayogo'Tata ityAdireva, anyathA tadarthAprakAzanaM syAt / samprati dhvamaH sthAne kRtasya tasya
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 kAtantravyAkaraNam vikalpamAha - tathetyAdi / asyApi pUrvavad vyAkhyAnam / samprati yasmin pakSe paJcamI na vartate tasmin vartamAnayorAtmanepadasya prathamaikavacanaM pravartate / vyavasthitavibhASayA tad darzayitumAha - anayorapItyAdi / tadhvamoH pakSe ityarthaH / yasmin pakSe tadhvamau na bhavataH ? satyam, ziSyasandehanirAsArthamidamuktaM na tu tyAdayaH sarvakriyAkAleSu bhavantIti kRtvA / atha kisvarUpa: sandehaH iti ced ucyate-- hisvau vikalpena vidhIyete, ato hisvavinirmuktapakSe hisvayorviSayo'sti na veti sandehaH / yadyastipakSe sandihyate tadA sarvakriyAkAlo'pyastIti pratIyate / atastannirAsArthaM maThamaTatItyAdi darzayati iti cet tathApyanuprayogo na yukta iti cennAyamanuprayoga H kintu aTatItyAdau aTatItyAdikaM tasyATatItyAdizabdasya svasminnartha evAnuprayogo veti darzitam / evamanayorapIti tadhvamorviSaye vihitayorhisvayorapi, tathA tadhvamoranuprayoge madhyamapuruSabahuvacanena tathaivAnuprayoga ityarthaH / pakSe chando'dhIte ityAdi vyAkhyAtamidam / / 437 / [samIkSA] kriyAsamabhihAra artha meM sabhI kAloM meM 'hi-sva' tathA 'ta - dhvam' pratyayoM kA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| antara kevala yaha hai ki kAtantrakAra ne paJcamIvibhakti ke ekavacana kA ullekha kiyA hai, jisameM parasmaipadasaMjJaka 'hi' tathA AtmanepadasaMjJaka 'sva' pratyaya kA samAveza ho jAtA hai / 'ta - dhvam' pratyayoM kA vidhAna vivakSAnusAra kiyA jAtA hai | pANini ne inakA nirdeza zabdataH kiyA hai - "kriyAsamabhihAre loT loTo hisvau vA ca tadhvamo:' (a0 3 / 4 / 2) / isa prakAra lAghava-gaurava kA Akalana nahIM kiyA jA sktaa| [vizeSa vacana] 1. sarvakriyAkAleSviti vacanAt saMkhyAdivizeSo na gamyate ityanuprayogaH / pratyAsattestenaiva dhAtunA kArakeNeti sukhArthamevedam (du0 vR0) / 2. na ca hisvAntamidamabhidhAnAdavyaktapadArthaka kriyAmAtre vartate ityapi vaktavyam, yasmAd vivakSA garIyasItyAha - sukhArthamevedamiti (du0 ttii0)| 3. ekA'pi kriyA sAdhanasyAnekatvAt sAdhanakRtabahutvAnAM kriyANAM samuccaye madhyamaikavacanaM svaviSaye tadhvamau ca syAtAM vibhASayeti (du0 ttii0)| 4. phalAvacchinnakriyAyA anekavArakaraNaM kriyAsamabhihAra H (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. lunIhi lunIhi / lUJ + nA + ti Adi - hi / prakRta sUtra se vartamAna
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH 105 Adi kAloM meM vihita 'ti' Adi pratyayoM ke sthAna meM 'hi' Adeza (paJcamI vibhakti- madhyamapuruSa - ekavacana), "nA z2yAdeH'' (3 / 2 / 38) se 'nA' vikaraNa, "pvAdInAM hrasvaH'' (3 / 6 / 83) se dhAtu ko hrasva tathA AkAra ko IkAra | 2. adhISva adhISva | adhi + i + ti Adi pratyaya -sva / prakRta sUtra se sabhI kAloM meM prApta ti-Adi pratyayoM ke sthAna meM sva Adeza, an vikaraNa kA lopa, samAnalakSaNa dIrgha tathA sakAra ko mUrdhanyAdeza / 3. lunIta lunIta / lU + nA + ta / vivakSAnusAra prakRta sUtra dvArA ta - pratyaya, nA-vikaraNa, hrasva tathA AkAra ko IkArAdeza / 4. adhIdhvam adhIdhvam / adhi + i + an + dhvam / prakRta sUtra dvArA dhvam - pratyaya, an - vikaraNa kA lopa, samAnalakSaNa dIrgha || 437 / 438. mAyoge'dyatanI [3 / 1 / 22] [sUtrArtha] mA-zabda ke yoga meM dhAtu se adyatanI vibhakti kA prayoga hotA hai / / 438 / [du0 vR0] mA-zabdena yoge dhAtoradyatanI bhavati / mA kArSIt / mA bhavAn pAkSIt / kathaM mA bhavatu tasya pApam, mA kariSyatIti ? niranubandhagrahaNAd GAnubandhamAyoge na syAditi kecit / vartamAnabhaviSyaviSayANAM bAdhako'yam / / 438 / [du0 TI0] mAyoge0 / mA bhavatvityAdi / iha GAnubandha eva mAzabdo dRSTa ityapaprayogaH pratipadoktagrahaNAt lAkSaNikasyAnavyayasya mAzabdasya prayoge na bhavati - putro mA pazyati, putro mA chinattIti atikrAnte nAsti pratiSedha ityAha - vartamAnetyAdi / / 438 / [vi0 pa0] mAyoge0 / mA kArSIditi / "sici parasmai svarAntAnAm" (3 / 6 / 6) iti vRddhiH / "sicaH" (3 / 6 / 90) itIT / pacerasya ca dIrghaH / "na mAmAsmayoge" (3 / 8 / 21) ityaDAgamapratiSedhaH / kathamityAdi / ayaM punarapaprayoga iti manyate / na hyatra DAnubandhamAzabdo dRzyate / anavyayasya tu mAzabdasya yoge na bhavati / lAkSaNikatvAt / yathA putro mA pazyatIti | "tvA mA tu dvitIyAyAm" (2 / 3 / 3) iti maadeshH| mAzabdaH pratiSedhavAcI pratiSedhazcAtIte na saMbhavatItyAha - vartamAnetyAdi / / 438)
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [ka0ca0] mAyoge0 / ayaM punarityAdi / pANinimate'pi DAnubandha eva mAzabdastadyoga evAyaM vidhiriti darzanAt / pratiSedhazcAtIte na saMbhavatIti / nanu kathaM 'nAhaM kaliGgaM jagAma' ityAdau pratiSedho dRzyate ? satyam / svarUpakathanamAtramidam, na tu mukhyapratiSedhaH / ato yatra mAzabdena mukhyapratiSedho nocyate, tatra na sUtrapravRttiH / vastutastu pratiSedho'tra vAraNArthaH, vAraNaM punaraniSpannakAryaM pratyeva ghaTate, na tvatIte / tathA ca "mAsma mAlaM ca vAraNe' (a0 ko0 3 / 4 / 11) iti kozaH ||4381 [samIkSA] kAtantra tathA pANinIya donoM hI vyAkaraNoM meM 'mA' ke yoga meM samAna nirdeza upalabdha haiM / lokavyavahAra tathA kRtrimatA kI dRSTi se kAtantrakAra jise 'adyatanI' kahate haiM, usake lie pANini ne luG lakAra kA prayoga kiyA hai - "mAGi luG" (a0 3 / 3 / 175) / [rUpasiddhi] 1. mA kArSIt / mA + kR+ sic + di / prakRta sUtra dvArA mA-zabda ke yoga meM adyatanIsaMjJaka di - vibhakti, mA-yoga se aDAgama kA niSedha, sic pratyaya, vRddhi, di-ghaTita ikAra kA lopa, sakAra ko mUrdhanya SakAra tathA dakAra ko takArAdeza | 2. mA bhavAn pAkSIt / prakRta sUtra ke niyamAnusAra adyatanIsaMjJaka prathama puruSa-ekavacana di-pratyaya, mA-yoga meM aDAgama kA abhAva, sic pratyaya, vRddhi, c ko k, s ko e tathA d ko t Adeza | [vizeSa vacana] 1. niranubandhagrahaNAd GAnubandhamAyoge na syAditi kecit / vartamAnabhaviSyadviSayANAM bAdhako'yam (du0 vR0)| 2. iha GAnubandha eva mAzabdo dRSTaH ityapaprayogaH, pratipadoktagrahaNAt lAkSaNikasyAnavyayasya mAzabdasya prayoge na bhavati- putro mA pazyati, putro mAcchinattIti (du0 ttii0)| 3. svarUpakathanamAtramidam, na tu mukhyapratiSedhaH / ato yatra mAzabdena mukhyapratiSedho nocyate tatra na sUtrapravRttiH / vastutastuM pratiSedho'tra vAraNArthaH / vAraNaM punaraniSpannakAryaM pratyeva ghaTate, na tvatIte (ka0 ca0) / / 438 /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107 tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH 107 439. mAsmayoge zastanI ca [3 / 1 / 23] [sUtrArtha] 'mAsma' zabda ke yoga meM dhAtu se hyastanI tathA adyatanI vibhaktiyA~ hotI haiM / / 439 / [du0 vR0] mAsmazabdena yoge dhAto stanI bhavati, cakArAd adyatanI ca / mAsma karot, mAsma kArSIt / vyaste'pIcchanti kecit - sma karonmA / pRthagyogAt kevalamAyoge na syAt / / 439 / [du0 TI0] mAsma0 / 'mAsma' ityanena yogo mAsmayogaH, akRtadvandvaH samudAyo'GgIkriyate / vyaste'pItyAdi / mAzca smazca mAsmau tAbhyAM yoga iti pakSaH / pRthagyogAt kevalamAyoge na syAditi / mAsmayoge dhAtoriti saMbandhAd hyastanyadyatanyorasambandhAd yathAsaMkhyamapi nAstIti bhAvaH / athavA mAyoge hyastanyadyatanyau smena ceti vidadhyAt, prayogazca dRzyate 'kAmakrodhau sma mA puSa' iti / paro'pi kazcidAcaSTe - sma uttaro'dhiko yasmAnmAzabdAditi / bhASyakAreNa tu na cintitametat / tRtIyAnirdeze'tivyavadhAne pratipattuM zakyata eva, yogagrahaNamiha spaSTArtham / / 439 / [vi0pa0] mAsma0 / mAsmazabdo'yamakRtadvandvaH samudAyo'GgIkriyate / 'mAsma' ityanena yogo mAsmayogaH / vyaste'pItyAdi / te hi mA ca sma ca mAsmau, tAbhyAM yoga iti bhanyante / nanvatra pakSe dvandvAt paraM zrUyamANasya yogazabdasya pratyekam abhisambandhAdekaikayoge'pi kathanna bhavatItyAha - pRthagyogAditi / anyathA mAsmayoge hastanyadyatanyAviti kuryAt / na caivaM yathAsaGkhyaprasaGgo hastanyadyatanIbhyAM sambandhasyAvivakSitatvAd mAsmayoge dhAtoriti saMbandhaH / athavA 'mAyoge hyastanyadyatanyau smena ca' iti vidhyAt / / 439 / [ka0 ca0] ___mAsma0 / pRthagyogAt kevalamAyoge na syAditi vRttiH| athava kevalamAyoge mA bhUt, kevalasmayoge kathanna syAt ? naivam, "smenAtIte" (3 / 1 / 12) ityanena vartamAnaivAsti bAdhikA, tadayuktam / atItakAla eva vartamAnA bAdhikA iti mAsmazabdasaMbandhinaH smazabdasya vAraNArthataiva, atIte tu vAraNaM na ghaTate ityuktameva,
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 kAtantravyAkaraNam tasmAt kevalasmazabdayoge'pi syAditi pUrvapakSaH sthita eva ced bhrAnto'si / mAzabde sthite smazabdasya tatsambandhitAM vaktuM zakyate / kevalasmazabdastvatItavacana eveti vartamAnaiva tatra bAdhikA | panI- akRtadvandva ityAdi / 'smamAyoge' ityakaraNAneha dvandvaH, na hi mAsmazabdo'pyastIti vrruciH| atha vivakSA garIyasItyAha - athaveti / idaM tu zarvavarmaNo matam / anyeSAntu mate prayogo'pi dRzyate / yathA 'jugupsata smainamaduSTabhAvam' ityAdi / / 439 / [samIkSA] 'mAsma' zabda ke prayoga meM ubhayatra samAnavidhi kA ullekha dRSTa hai| kAtantrakAra ne adyatanI-zastanI vibhaktiyoM kA vidhAna kiyA hai, jabaki pANini ne luG tathA laG lakAra kA - "smottare laG ca" (a0 3 / 3 / 176) / [vizeSa vacana] 1. pRthagyogAt kevalamAyoge na syAt (du0 vR0)| 2. bhASyakAreNa tu na cintitametat (du0 ttii0)| 3. atItakAla eva vartamAnA bAdhiketi mAsmazabdasaMbandhinaH smazabdasya vAraNArthataiva, atIte tu vAraNaM na ghaTate (ka0 c0)| 4. smamAyoga ityakaraNAnneha dvandvaH / na hi mAsmazabdo'pyastIti vararuciH (ka0 c0)| 5. atha vivakSA garIyasItyAha - athaveti / idaM tu zarvavarmaNo matam / anyeSAntu mate prayogo'pi dRzyate / yathA 'jugupsata smainamaduSTabhAvam' ityAdi (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. mAsma karot / mAsma + kR + u + di / prakRta sUtra dvArA 'mAsma' ke yoga meM 'kR' dhAtu se hyastanIsaMjJaka di-vibhakti kA prayoga, u-vikaraNa, R tathA u ko guNa evaM dakAra ko takArAdeza / 2. mAsma kArSIt / mAsma + kR + sic + di / prakRta sUtra dvArA adyatanI vibhakti kA prayoga, sic pratyaya, vRddhi, sakAra ko SakAra tathA dakAra ko takArAdeza / / 439 /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 109 tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH 109 440. vartamAnA [3 / 1 / 24] [sUtrArtha ] 'ti-tas-anti --- e-vahe - mahe' ina 18 pratyayoM kI 'vartamAnA' saMjJA hotI hai / / 440 / [du0 vR0] 'ti-tara-anti-si-thas-tha-mi-vas-mas-te-Ate-ante-se-Athe-dhve-e-vahe-mahe' imAni vacanAni vartamAnAsaMjJakAni bhavanti / vartamAnApradezA:- "samprati vartamAnA" (3 / 1 / 11) ityevamAdayaH / / 440 / [vi0 pa0] vartamAnA / sajJisAmAnAdhikaraNye'pi vartamAnetisaMjJAnirdezasyaikatvAdekavacanam, sAmAnyAzrayatvAt / sajJinAM bahUnAM pazcAt sambandhaH / athavA ti vartamAnA. tas vartamAnA, anti vartamAnA ityAdi pratyekaM sambandho luptaprathamAbahuvacano vA nirdezaH / tItyArabhya maheparyantaM luptajaskaM padam / evamanyatrApi ||440 / [ka0 ca0] vartamAnA / atha sAmAnyAzrayaNaM kaSTamityAha - athaveti / atha pratyekamabhisaMbandhe duHkhaM syAdityAha - lupteti / / 440 / [samIkSA] kAtantravyAkaraNa meM 'ti-tas-anti' Adi 180 pratyayoM kI vartamAnA Adi 10 saMjJAe~ kI gaI haiM, parantu pANini ne 'tip-tasa-jhi-sip-thas-tha-mip-vas-mas' ina 9 pratyayoM kI parasmaipada tathA 'ta-AtAm-jha-thAs-AthAma-dhvam-iT-vahi-mahiG' ina 9 pratyayoM kI Atmanepada saMjJA karake 'tip' Adi pratyayoM kA vidhAna "lasya" (a 3 / 4 / 77) sUtra ke adhikAra meM dikhAyA hai - "la: parasmaipadam, taGAnAvAtmanepadam' (a0 1 / 4 / 99, 100) / isI prakriyA ke antargata "vartamAne laTa, parokSe liT' (a0 3 / 2 / 123, 115) Adi sUtroM dvArA vartamAna Adi arthoM ke vivakSita hone para laT Adi lakAreM vihita haiM | [vizeSa vacana] 1. athavA ti vartamAnA, tas vartamAnA, anti vartamAnA ityAdi pratyekaM sambandho luptaprathamAbahuvacano vA nirdezaH / tItyArabhya maheparyantaM luptajaskaM padam (vi0 p0)|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 kAtantravyAkaraNam 2. atha sAmAnyAzrayaNaM kaSTamityAha - athaveti (ka0 ca0) / / 440 / 441. saptamI [3 / 1 / 25] [sUtrArtha] 'yAt-yAtAm-yus' Adi 18 pratyayoM kI 'saptamI' saMjJA hotI hai / / 441 / [du0 vR0] 'yAt-yAtAm-yus-yAs-yAtam-yAta-yAm-yAva-yAma-Ita-IyAtAm-Iran-IthAsIyAthAm-Idhvam-Iya-Ivahi-Imahi' imAni vacanAni saptamIsaMjJakAni bhavanti / saptamIpradezAH- "vidhyAdiSu saptamI ca" (3 / 1 / 20) ityevamAdayaH / / 441 / [samIkSA] dra0 - sUtra saM0 440 (3 / 1 / 24) / pANinIya vyAkaraNa meM saptamI ke lie liG lakAra kA prayoga kiyA gayA hai - "vidhinimantraNAmantraNAdhISTasampraznaprArthaneSu liG' (a0 3 / 3 / 161) / / 441 / 442. paJcamI [3 / 1 / 26] [sUtrArtha] 'tu-tAm-antu' ityAdi 18 pratyayoM kI paJcamI saMjJA hotI hai / / 442 / [du0 vR0] 'tu-tAm-antu-hi-tam-ta-Ani-Ava-Ama-tAm-AtAm antAm-sva-AthAm-dhvamai-Avahe-Amahe' imAni vacanAni paJcamIsaMjJakAni bhavanti / paJcamIpradezAH"paJcamyanumatau" (3 / 1 / 18) ityevamAdayaH / / 442 / [samIkSA] dra0 - sUtra saM0 440 (3 / 1 / 24) / pANini ne etadartha kRtrima loT lakAra kA prayoga kiyA hai - "loT ca" (a0 3 / 3 / 162) / / 442 / 443. zastanI [3 / 1 / 27] [sUtrArtha ] 'di-tAma-an' Adi 18 pratyayoM kI 'hastanI' saMjJA hotI hai ||443 / [du0 vR0] 'di-tAm-an-si-ta-ta-am-va-ma-ta-AtAm-anta-thAs-AthAm-dhvam-i-vahi
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 111 tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH pahi' imAni vacanAni 'hyastanI' - saMjJakAni bhavanti / hyastanIpradezAH- "mAsmayoge hastanI ca" (3 / 1 / 23) ityevamAdayaH / / 443 / [samIkSA] dra0 -- sUtra saM0 440 (3 / 1 / 24) / pANini ne etadartha 'laG' lakAra kA vyavahAra kiyA hai - "anadyatane laG' (a0 3 / 2 / 111) / / 443 / 444. evamevAdyatanI [3 / 1 / 28] [ sUtrArtha] 'di-tAm-an' ityAdi 18 pratyayoM kI 'adyatanI' saMjJA hotI hai / / 444 / [du0 vR0] evamevAdyatanIsaMjJakAni bhavanti / adyatanIpradezAH - "mAyoge'dyatanI" (3 / 1 / 22) ityevamAdayaH / / 444 / [ka0 ca0] evam0 / nanu kathaM pRthagyogo gurukaraNaM ca / hyastanyadyatanyAvityeva vidhIyatAm ? satyam / tadA parasmaipadAtmanepadayoryathAsaGkhyamubhayapadasaMjJA syAditi zaGkAnirAsArtha pRthagyogakaraNamiti kazcit | anye tu yugapad ubhayasaMjJAnirAsArthamityAhuH / vicitrArthamityapare / / 444 / [samIkSA dra0 - sUtrasaM0 440 (3 / 1 / 24) / pANini ne etadartha kRtrima (= yAdRcchika) 'luG' zabda kA prayoga kiyA hai - "luG' (a0 3 / 2 / 110) / / 440 / 445. parokSA [3 / 1129] [sUtrArtha] 'aT-atusa-usa' Adi 18 pratyayoM kI. 'parokSA' saMjJA hotI hai / / 445 / [du0 vR0] 'aT-atus-us-thal-athus-a-aT-va-ma-e-Ate ire-se-Athe-dhve-e-vahe-mahe' imAni vacanAni parokSAsaMjJakAni bhavanti / parokSApradezAH- "parokSA' (3 / 1 / 13, 29) ityevamAdayaH / / 445 /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] dra0 - sUtrasaM0 440 (3 / 1 / 24) / pANinIya vyAkaraNa meM etadartha 'liT' lakAra kA prayoga hai - "parokSe liT " (a0 3 / 2 / 115) || 445 / 446. zvastanI [3 / 1 / 30] [ sUtrArtha ] 'tA-tArau-tAras' Adi 18 pratyayoM kI 'zvastanI' saMjJA hotI hai || 446 / [du0 vR0 ] 'tA- tArau - tAras-tAsi-tAsthas-tAstha-tAsmi - tAsvas-tAsmas - tA- tArau - tAras- tAsetAsAthe-tAdhve-tAhe-tAsvahe - tAsmahe' imAni vacanAni zvastanIsaMjJakAni bhavanti / zvastanIpradezA:- " bhaviSyati bhaviSyantyAzIH zvastanyaH " (3|1|15) ityevamAdayaH / / 446 / [samIkSA] dra 0- sUtrasaM0 440 (3 / 1 / 24) / ukta ke lie pANini ne 'luT' lakAra kA yAdRcchika prayoga kiyA hai - "anadyatane luT" (a0 3 / 3 / 15) / / 446 / 447. AzI: [ 3 / 1 / 31 ] [ sUtrArtha ] 'yAt-yAstAm-yAsus' Adi 18 pratyayoM kI 'AzI : ' saMjJA hotI hai || 447 / [du0 vR0 ] 'yAt-yAstAm-yAsus-yAs-yAstam-yAsta-yAsam - yAsva- yAsma - sISTa-sIyAstAmsIran-sISThAs-sIyAsthAm-sIdhvam-sIya-sIvahi - sImahi' imAni vacanAni AzI:saMjJakAni bhavanti / AzI : pradezAH 'AziSi ca parasmai " (3 |5|22) ityevamAdayaH / / 447 / -- 66 [samIkSA] dra 0 - sUtra saM0 440 (3 / 1 / 24) / pANini ne etadartha AzIrliG lakAra kA prayoga kiyA hai - " AziSi liGloTau " (a0 3 / 3 / 173) / / 447 / 448. syasaMhitAni tyAdIni bhaviSyantI [ 3 / 1 / 32 ] [ sUtrArtha ] 'syati-syataH - syanti' Adi 18 pratyayoM kI 'bhaviSyantI' saMjJA hotI hai || 448 /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH [du0 vR0] 'syati-syatas-syanti-syasi-syathas-syatha-syAmi syAvas syAmas-syate-syete-syantesyase-syethe-syadhve-sye syaavhe-syaamhe'| dhAtoH parANi syena saMhitAni tyAdIni bhaviSyantIsaMjJakAni bhavanti / bhaviSyantIpradezA:- "bhaviSyati pariyantyAzIHzvastanyaH" (3 / 1 / 15) ityevamAdaya : / / 448 / / [ka0 ca0] syasaM0 / iha parigaNanaM sarvavibhaktInAM syasaMhitatvanirAsArtham / nanu vartamAnAdivat saMjJAmuktvA saMjJinirdezaH kathaM kriyate cet, uttaratra sUtre syasaMhitAnItyasyAnuvartanArtham / tadayuktam, tatrApi saMjJAnirdezaM kRtvA saMjJino nirdizyantAm / evaM ca sati 'syAmi-syAvas' ityAdau syanti syadityAdau ca dIrghasyAkArAdividhezca vipratipattiH parihatA bhavati ? satyam / vicitrArthamiti / kecittu adhAtorapi dIrghavidhirasandhyakSaravidhizca jJApito'nenetyAhuH / tanna, anyatra prayojanAbhAvAt / atra tu pAThasAmarthyAdapi dIrghAdikaM siddhamiti / na ca vibhaktyantarasya saMhitatAvAraNArtha : pATha iti vAcyam, 'tyAdIni' iti padasyAkRtatvenaiva tanirastam / / 448 / [samIkSA] dra0 - sUtra saM0 440 (3 / 1 / 24) / pANinIya vyAkaraNa meM etadartha 'luTa' lakAra kA yAdRcchika prayoga kiyA gayA hai - "lRT zeSe ca' (a0 3 / 3 / 13) / / 448 / 449. dyAdIni kriyAtipattiH [3 / 1 / 33] [sUtrArtha ] 'syat-syatAm-syan' Adi 18 pratyayoM kI kriyAtipatti' saMjJA hotI hai / / 449 / [du0 vR0] 'syat-syatAm - syan - syas-syatam-syata-syam-syAva-syAma-syata-syetAm-syantasyathAs-syethAm-syadhvam-sye-syAvahi-syAmahi' dhAtoH parANi syena saMhitAni dyAdIni kriyAtipattisaMjJakAni bhavanti / kriyAtipattipradezAH- "aD dhAtvAdistinyayatanIkriyAtipattiSu" (3 / 8 / 16) ityevamAdayaH / etAH pUrvAcAryaprasiddhA anvarthA iha jJApyante / / 449
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] dyAdIni0 / 'etAH' ityAdi / anvarthA iti bAhulyAd uktam / saptamIpaJcamyau niranvaye api saMjJe / / 449 / [samIkSA] dra0 - sUtra saM0 440 (3 / 1 / 24) / pANini ne etadartha 'laG' lakAra kA prayoga kiyA hai - "linimitte luG kriyAtipattau' (a0 3 / 3 / 139) / / 449 / 450. SaDAyAH sArvadhAtukam [3 / 1 / 34] [sUtrArtha ] paravartI chaha vibhaktiyoM se pUrvavartI arthAt prArambhika cAra 'vartamAnA-saptamIpaJcamI-zastanI' vibhaktiyoM kI sArvadhAtuka saMjJA hotI hai / / 450 / [du0 vR0] SaNNAM vibhaktInAmAdyA vartamAnA - saptamI-paJcamI-hyastanyazcatasro vibhaktayaH sArvadhAtukasaMjJA bhavanti / sArvadhAtukapradezA:- "juhotyAdInAM sArvadhAtuke" (3 / 3 / 8) ityevamAdayaH / / 450 / // iti daurgasiMhyAM vRttAvAkhyAte tRtIyAdhyAye prathamaH parasmaipadapAdaH samAptaH, zivamastu / [du0 TI0] SaD0 / SaD AdyA yAsAmiti na bahuvrIhirguNapratiSedhe'nuttame paJcamyA iti vacanAt / sArvadhAtukaM napuMsakaM lokataH siddham / pUrvAcAryasaMjJA niranvayeyam / / 450 | // iti zrImadurgasiMhakRtAyAmAkhyAtatRtIyAdhyAyaTIkAyAM prathamaH parasmaipadapAdaH smaaptH|| [vi0 pa0] SaDAdyAH / SaT AdyA yAsAmiti yadyayaM bahuvrIhiH syAt tadottarAsAM catasRNAmeva vibhaktInAM saMjJeti "sarveSAm Atmane" (3 / 5 / 18) ityAdau guNapratiSedhasUtre anuttame paJcamyA iti pratiSedho vyarthaH syAt / na ca SaDiti bhinnaM padam, SaT ca tA AdyAzceti karmadhArayo vA tadA parokSAyA api sArvadhAtukatvamastIti sArvadhAtuke guNaniSedhasya siddhatvAt parokSAyAM ca sarvatrAtmane iti ca vyarthameva syAt /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 115 tRtIye AkhyAtAdhyAye prathamaH parasmaipAdaH ataH SaSThIlakSaNastatpuruSaH evAyabhityAlocyAha - SaNNAmiti / sArvadhAtukamiti pUrvAcAryaprasiddheyaM saMjJA niranvayA svabhAvato napuMsakaliGgamiti / / 450 / // iti zrImatrilocanadAsakRtAyAM kAtantravRttipatrikAyAmAkhyAte tRtIyAdhyAye prathamaH parasmaipadapAdaH smaaptH|| [ka0 ca0] SaDAdyA: / SaT ca tA AdyAzceti / nanu "diksaMkhye saMjJAyAm' (a0 2 / 1 / 50) iti niyamAt kathamatrAsaMjJAyAM karmadhArayaH syAt ? satyam, "pUrvakAle ktvA" iti jJApakAdanityo'yaM niyamaH / yad vA karmadhArayasyAgrahaNe idamapi kAraNAntaramiti | "parokSAyAM ca" (3 / 5 / 20) ityasya vaiyarthyaM tu dvitvabahutvayorityanenaiva siddhatvAditi / / 450 / // iti viyAbhUSaNAcAryaviracitAyAM vyAkhyAyAmAkhyAte tRtIyAdhyAye prathamaH parasmaipadapAdaH smaaptH|| [samIkSA] sArvadhAtuka saMjJA donoM hI vyAkaraNoM meM kI gaI hai / kAtantra meM cAra vibhaktiyoM kI yaha saMjJA hai, jabaki pANinIya vyAkaraNa meM sAmAnyatayA sabhI tiG (18 pratyaya-tip se lekara mahiG taka) tathA zap Adi zit pratyayoM kI sArvadhAtuka saMjJA kA vidhAna kiyA gayA hai - "tiGzit sArvadhAtukam" (a0 3 / 4 / 113) / 'sya-tAs-sic' pratyayoM ke 'tiG-zit' na hone se 'luT-luG-luTluG' lakAreM sArvadhAtukasaMjJaka nahIM raha jAtI tathA tip Adi ke Nal Adi Adeza ho jAne ke kAraNa liT lakAra kA bhI sArvadhAtukatva nahIM raha pAtA / isa prakAra kAtantrakAra kA nirdeza spaSTArthaka tathA saralatAbodhaka hai / 'kAzikAvRtti tathA nyAsa 1. ApizalAstu 'turustuzamyama : sArvadhAtukAsucchandasi' iti paThanti (kA0 vR0 7 / 3 / 95) / 2. strIliGgaH sArvadhAtuka zabda: ApizAlinA saJjJAtvena praNIta : (kA0 vR0 - nyAsaH 7 / 3 / 95) /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam ke anusAra AcArya Apizali ne isakA AkArAnta (sArvadhAtukA) prayoga kiyA hai, lekina supadmavyAkaraNa ke TIkAkAra makaranda ke anusAra kisI pUrvAcArya dvArA isake napuMsakaliGga meM hone kI saMbhAvanA kI gaI hai - "sArvadhAtukamiti gurusaMjJA pUrvAcAryaprasiddheha nibaddhA, ataH svabhAvato napuMsakaliGgamapi' (su0 vyA0-TI0 / dra0, Te0 Ta0 Te0 saM0 grA0, bhAga 1, pR0 47) / [vizeSa vacana] 1. sArvadhAtukaM napuMsakaM lokataH siddham / pUrvAcAryasaMjJA niranvayeyam (du0 TI0; vi0 p0)| pUrvAcAryoM dvArA isa saMjJA kA vyavahAra - kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAna - nAmino guNaH sArvadhAtukArdhadhAtukayoH, dAnAdInAM san sArvadhAtuke, rudAderiH sArvadhAtuke (sU0 22, 65, 70) / atharvavedaprAtizAkhya- iti sArvadhAtuke (2 / 4 / 2) / / arvAcIna vyAkaraNoM meM etadartha 'ga' Adi saMjJAoM kA vyavahAra kiyA gayA hai| jaise - jainendravyAkaraNa - miG zid gaH (2 / 4 / 95) / haimazabdAnuzAsana - etAH zitaH (3 / 3 / 10) / mugdhabodhavyAkaraNa- paJca raH zicca (sU0 530) / / 450 / // iti kAtantravyAkaraNe tRtIye AkhyAtAdhyAye sampAdakIyaH samIkSAtmakaH parasmaipadAkhyaH prathamaH pAdaH smaaptH||
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||shriiH|| atha tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 451. pratyayaH paraH [3 / 2 / 1] [sUtrArtha] prathamatayA vidhIyamAna prakRti se para meM pratyaya hotA hai / / 451 / [du0 vR0] pratIyate yenArthaH sa pratyayaH iti rUDhiH / pratyayAt prathamaM kriyate iti prkRtiH| prakRteH paraH pratyayo veditavyaH / vRkSaH, azvakaH, yAvakaH, khaTvA, aupagavaH, kArakaH, jugupsate, gopAyati, kartA, kartavyaH / aniyame prApte paribhASeyam, vidhyaGgazeSabhUtA vA / / 451 / [du0 TI0] pratyayaH / pratIyate ityAdi / pratipUrvAdiNa : puMsi saMjJAyAM ghaH, pratyayatIti vA ac pratayayaH siddha: / nanu prakRtyupapadopAdhivikArAgamairapyarthaH pratIyate, teSAM pratyayatvAt paratvaM syAt, prakRtyupapadayoH pakSe vacanAt / upAdhirdvividhaHabhidheyatayA, anabhidheyatayA ca / "haraterdRtinAthayoH pazau" (4 / 3 / 26) kartaryarthe kAryAsambhavAt tadvAcino'pi manyate - dRtihariH pazuH, nAthahariH pazuH / "samudorajaH pazuSu" (4 / 5 / 51) iti pazuviSaye samajaH pazUnAm, udajaH pazUnAmiti / naivam, pratyaya iti sAdhyavibhaktyA nirdiSTaH sAdhyenaiva sambadhyate na tu sAdhanena / vikArAgamayozca niyatadezaviSayatvAt, anyathA vikAratvam AgamatvaM ca na syAd avayavavarNAnAmAnarthakyAd anirdiSTArthAnAmapi pratyayatvaM siddham / zrutAyAH prakRteH svArthasyApavAdakatvAt, ata eva svArthikA ucyante / parihAragauravamidaM dRSTrA sukhaparihAramAha - rUDhirityAdi / / prakriyate'syAmiti vA prkRtiH| evamuktaM bhavati - yathA prakRtisaMjJA lokopacArAt tathA pratyayasaMjJeti / parazabdo hyastyanyArthe / yathA paraputraH, parabhAryeti / asti prAdhAnye - pareyaM brAhmaNyasmin kuTumbe iti / asti iSTavAcI - paraM dhAma gataH iti / asti vyavasthAyAm - pUrvaH para iti / iha vyavasthAvacana eva ghaTate /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 kAtantravyAkaraNam pUpikSayA paro bhavatItyAha - prakRteH paraH ityAdi / sA ca dvividhA - liGgaM dhAtuzceti / krameNodAharati / prakRteravadhitve'pi mAturvatsavat kadAcit pRSThato'grataH pArzvato vA syAdityAha - aniyama ityAdi / vidhyaGgazeSabhUtA veti vAzabdena liGgavatI samAkhyAtA / ekatra gRhItasambandhA liGgavatI pradIpavat sarvaM zAstramabhijvalayatIti laaghvoktiH| vidhyaGgazeSabhUtA yoge upatiSThata iti sukhapratipattyarthaM gauravoktiriti / buddhibhedo'yam - pratyayatvaM liGgam, paratvaM liGgamiti / pratyayagrahaNaM kimarthama. para ityadhikriyatAm iti na codyam anAdiSu doSAt / kimetena paJcamInirdiSTatvAta parasya kAryaM bhaviSyati, yathA "yuSmadasmadoH padaM padAt" (2 / 3 / 1) iti, naivam / satastatra parasya kAryam, ihAsata eva kathaM svAbhAvikaM paratvam / atha vAcanikaM tatra paratvam, tathApi na doSaH / etaddhi parasya kAryam, yadAsau paraH syAt / yatrApi SaSThI tatrApi paJcamyAkhyAyate / kintu buddhyAdhyAsagauravaM syAt / / 451 / [vi0 pa0] pratyayaH / pratIyata ityAdi / pratipUrvAdiNaH puMsi saMjJAyAM ghaH / nanu yadi pratIyate yenArthaH sa pratyaya iti tarhi prakRtyupapadopAdhivikArAgamairapyarthaH pratIyate iti teSAmapi pratyayatvaM syAt / tathA ca sati paratvamiti / tatra yadyapi gupAdInAM sannAdInAM ca parasparApekSayA yugapat paratvaM na saMbhavati tathApi paryAyeNa kadAcid gupAdayaH pare kadAcit sannAdayaH pare iti / upAdhiddhividhaH-- abhidheyo'nabhidheyazca / tatrAbhidheyo yathA - "haratetinAthayoH pazau" (4 / 3 / 26) iti / dRtihariH pazuH, nAthahariH pazuH / pazui~tihaririti na syAt / anabhidheyo yathA - "samudorajaH pazuSu" (4 / 5 / 51) iti / samajaH pazUnAm, udajaH pazUnAm / pazUnAmudaja iti na syAt / naitadevam, pratyaya iti sAdhyavibhaktyantaM padam, anyena sAdhyavibhaktyantena padenaiva sambadhyate sAdRzyAt / prakRtyupapadopAdhayastu siddhatvAt paJcamyAdikatayA siddhavibhaktyaiva nirdizyante iti na taiH sArdhaM saMbandho bhavitumahatIti / apradhAnatvAcca prakRtyAdInAmayuktaH saMbandha iti / loke hi pradhAne kAryasampratyayo dRzyate / yathA bahuSu gacchatsu ko'yaM yAtIti kazcit kenacit pRSTaH saH AcaSTe rAjeti / tatra ya: pRcchati yazcAcaSTe tayorubhayorapi pradhAne rAjanyeva kAryasampratyayo nApradhAne'mAtyAdau / tadavada ihApi pradhAne sannAdau kAryasampratyayaH / prAdhAnyaM punastasya sAdhyatvAdeva / prakRtyAdInAM tu siddhAnAM tadarthavyApArAdaprAdhAnyamiti / vikArAgamayostu yadyapi sAdhyavibhaktinirdiSTatvaM pradhAnatvaM ca, tathApi na pratyayatvam / na hi tAbhyAmartha : pratIyate tasya samudAyavAcyatvAt / atha samudAyasyArtha
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 119 vattvAdavayavAnAmapi tathocyate, tathApi na paratvaM tayorniyatadezaviSayatvAt / tasya ceti takArasya sthAne sakAro vikAraH, Agamazca dhuTaH pUrvo nurvidhIyamAnaH kathamiha paro bhavitumarhatIti sthitam / ayaM tu parihAro mandadhiyAM duHkhAvaha iti sukhaparihAramAha - rUDhiriti / kathamivetyAha - yatheti / na khalu prakRtisaMjJA prati pareNApi sUtramuktamiti / vRkSa ityAdi / vrazce: sk| kasyAyamazvaH kutsito vA azvaH azvakaH, ajJAtAdyarthe kapratyaya: / yAva eva yAvakaH, tatra bahulatvAd yAvAdibhyaH svArthe kaH / yadyevaM kathamasya paratvam, na hyanenArtha : pratIyate, yena pratyayatve sati tadupapadyate iti ? satyam / anirdiSTArthAH pratyayA api prakRteH svArthamanuvAdakatayA pratipAdayantIti yuktaM teSAmapi pratyayatvam / ata eva svArthe vidhIyamAnatvAt svArthikA ucyante / khaTveti / khaTerauNAdikatvAt kvanpratyayAntAt "striyAmAdA" (2 / 4 / 49) iti Apratyaye udAharaNam / aupagava iti / upagorapatyamiti "vA'Napatye" (2 / 6 / 1) ityaN, "uvarNastvotvamApAyaH" (2 / 6 / 46) ityokAraH / kAryAvavAvAvityAdinAvAdezaH / evamanyatrApi / aniyama ityAdi / prakRterbhavan pratyayo mAturvatsavat kadAcidagrataH pArzvataH pRSThato vA syAt / ataH para eveti niyamArthaM paribhASeyamiti | vidhyaGgazeSabhUtA veti vAzabdena liGgavatI ca kathyate / sA punarekapradeze gRhItasambandhA sakalaM zAstramabhijvalayatIti, liGgaM punarasyAH pratyayatvameveti, tena hi paratvaM liGgyate / vidhyaGgazeSabhUtA pratyekaM vidhiSUpatiSThate ityatrApi liGgamastyeva pratiyogopasthAnamAtrakRtaM bhedamaGgIkRtya vidhyaGgazeSabhUtA ityucyate / nanu kimarthamidamucyate - "gupratikidbhyaH san" (3 / 2 / 2) ityAdiSvarthAntarasyAghaTanAd digyogalakSaNaiva paJcamIti / tatazca parazabdasyAdhyAhAro'rthAd bhaviSyatIti / tadayuktam, pUrvazabdasyAdhyAhArasyApi sambhavAt so'pi dikzabda eveti, tarhi 'paJcamyA nirdiSTe parasya' (kA0 pari0 22) iti bhaviSyati, yatrApi SaSThI tatrApi paJcamyeva nirdizyatAm / tadapyuktam, yatra hi sAkSAd vidyamAnasyaiva parasya kiJcit kArya kriyate tatrAsau paribhASopatiSThate / yathA "yuSmadasmadoH padaM padAt" (2 / 3 / 1) iti atra tu sannAdInAmasatAmeva paratvaM vidhIyate iti kartavyamevedam / / 451 / [ka0 ca0] pratyayaH / nanu pANininA pratyayasaMjJA kRtA, asmanmate kiM syAd ityAha - pratIyate iti vRttiH / aniyama ityAdi vRttiH / nanu saMjJAsUtramidaM kathanna syAt,
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 kAtantravyAkaraNam athaivaM sati kiM daSaNamiti ceta. yaH paraH zAstravihitaH sa pratyayasaMjJo bhavatIti sUtrArthe sati sannAdInAM paratvavidhAnaM prati sUtrAbhAvAt kadAcit sannAdayaH pUrvata : kadAcit parata : syuH / yadA puna: parata : syustadAnIM pratyayasaMjJA syAt / atha pratyayasaMjJAyA: kiM prayojanaM cet "ivarNAvarNayorlopaH" (2 / 6 / 44) ityAdau 'cakAsakAsa' ityAdau cAstyeva ? satyam, yadi pratyaya iti saMjJA syAt tadA 'kArTI nimittaM kAryam' (kA0 pari0 56) iti nyAyAt paranipAta eva tasya kRtaH syAt tarhi para iti saMjJA syAt / prayojanaM ca "samAnaH savarNe" (9 / 2 / 1) ityatra "pUrvaparayoH" (1 / 1 / 20) ityatra ca pratipattavyam / naivam, saMjJAyAM satyAM parazabdasya svarUpaparatvena lakSaNAprasaGga: syAt / nahi 'mukhyArthasambhave lakSaNA' iti cet tarhi kutrApi lakSaNayA saMjJA na syAt / naivama, "tatra caturdaza0" (911 / 2) ityAdau vacanasyAnanyagatyA saMjJaiveti / vastutastu saMjJAprakaraNe'paThitatvAnnedaM saMjJAsUtramiti / atha tathApi kathamadhikAro na syAt tarhi kiM dUSaNaM ceda asyottarottarasUtrasambandhena sannAdayaH parA bhavanti, te ca pratyayasaMjJakAH syurityarthe sati taddhitAnAM pratyayatvaM na syAditi ? satyam / "ivarNAvarNayorlopaH svare pratyaye ye ca" (2 / 6 / 44) iti jJApakAnna doSaH / tasmAnmukhyAnurodhAd vizeSaNavizeSyabhAvasya prayokturAyattatvAcca na doSaH, tasmAt paribhASaiva / rUDhidRSTAntamAha - yatheti / pratyayAditi pratyayotpatteH prathamamityarthaH / prazabdo'tra prathamArtha: / prakRtiriti karmaNi ktipratyayaH / etena prakRtisaMjJAyAmapi rUDhirAdRteti bhAvaH / ata eva nApItaretarAzrayadoSaH / vRkSa iti / nanu "tasmAt parA vibhaktayaH" (2|112) ityasya viSayo'yaM kathamatra darzitaH ? satyam, tatra tasmAdgrahaNaM sukhArthamevetyuktam / paragrahaNamapi liGgAt paraM syAdInAmavazyambhAvapratipattyarthameveti tatra vyAkhyAtam, tacca tadaiva sambhavati / yadyanena sUtreNa syAdInAmapi paratvaM paribhASyate iti na doSa : / vRttau vrazce: sak ityasya vA viSayo darzita iti / panI - saMjJAyAmiti / nanu prAcInasaMjJAyAmeva ghapratyayo yuktaH / idAnIntanasaMjJAyAM kathaM gha: pravartatAm ? naivam, zabdAnAM pravAhanityatvAdasyApi prAcInatvam tarhi kathaM sarvanAmasaMjJAyAM "pUrvapadasthebhyaH saMjJAyAma" (kAta0 pari0 - Na0 2) iti Natvanna pravartate cet tatrApizabdasya bAhulyAt kSubhnAdipAThAd vA jJApaqAditi vA, na ca svarAntavAdala bhavitumarhatIti ? naivam, karaNe yuTA bAdhitatvAt / na ca 'vAsarUpanyAyAt' bhaviSyati, ktayuTatumkhalartheSu tanniSedhAt / ata eva tadapavAdo gha iti / prakRtirityAdi / prakRtirvyAkhyAtaiva / upapadasya "saptamyuktamupapadam" (4 / 2 / 2) iti vakSyati / vizeSyaniSpattihetuvizeSaNamupAdhiH / sa cAvazyaM prayujyate
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 121 iti kulacandraH / yogyaM caitad upa samIpe vyutpAdya padasya samIpe AdhIyate aryate iti upAdhiH / etena gItagovinde - 'nAtha hare ! sIdati rAdhA' (6 / 1) ityatra pazuzabdaprayogaM vinApi nAthaharizabdasya pazvarthaH kenacit kriyate iti / tannAtipezalamiti / vastutastu prayogavAcyatve sati prayoganiyAmako dharma upAdhiH / eteSAM pratyayatve sati dUSaNamAha -- tathA ceti / tatra prakRtInAM pratyayatve sati yad dUSaNaM tadevAha - tatretyAdi / nanu aniyame prApte paribhASeyaM vidhIyate / paribhASAsthitAvapi yadyaniyamo bhaviSyati, tadA paribhASayA kiM kRtam, uttaratra sUtreSubhayadigyogalakSaNAyAH paJcamyA aGgIkArAdeva niyamasyaitAdRzasya siddheH ? satyam / ubhayadigyogalakSaNAyAH paJcamyA grahaNe pramANAbhAvAd gauravAcca / nyAsakArastu doSapradarzanamidam, na tu sukhaprayojana darzitam, sUtraprayojanaM cAnukaraNIbhUtagupAdibhyaH sannAdInAM pUrvatvaniSedhArthamityAcaSTe / vayantu sUtrAbhAve kadAcit pUrvataH kadAcit pArzvata iti vakSyati / atra pArzvazabdasya madhyavacanatvena vyAkhyAnaM pArzvataH uccAraNasyAsambhavAt / sUtrasthitau yanmadhye na bhavati tadeva prayojanamiti brUmaH / athAtropapadopAtta eva kathanna kRta iti cet "tat prAG nAma cet" (4 / 2 / 3) ityanenaiva tasyAH paribhASAyA avyApyatvAt / atha anAmni asyA paribhASAyA avyApyatA'stIti / yathA bhoktumicchatItyeva syAt na tvicchati bhoktumiti ? satyam, sannAdInAM gupAdInAmiti yaduktaM tatraivAdizabdasya vyAptyA upapadamapi bodhyam / abhidheya ityarthaH / pazuItihaririti na syAd iti / nanu kathamidamuktaM yAvatA dRtiharizabdasyApyarthapratyayAyakatvAt pratyayatvamastIti kRtvA tasyApi paranipAte sati pazuitihaririti bhavitavyameva / naivam, na hyayaM dRtiharizabdaH prakRtiH, kintu prakRtipratyayasamudAya iti / tadayuktam, nahi kevalAyAH prakRtereva pratyayatvaniyAmakaH ko'pyastIti / kintvarthapratyAyakatvaM pratyayatvamucyate tacca vidyata eva / ucyate - tatra dhAtvadhikAro'stIti / tatazca "tat prAG nAma cet" (4 / 2 / 3) iti vacanena dRtinAthazabdayoH paro hRdhAturiti labdhameva, tatazca pazorupAdheriti pratyayena sahaiva mukhyaH sambandhaH / atastadapekSayaiva pazoH pratyayatvaM tasmiMzca sati IkArApekSayA pazoH paratve samAyAte sati kutaH pazuItihaririti prayogaH, tasmAda yuktamevoktaM paJIkRteti / sAdhyavibhaktyantamiti / mAdhyo vidheyastasmAd vihitA vibhaktiHsAdhyavibhaktiH / atha saMjJApi sAdhyA tatrApi paragrahaNAnvaye sati paratvaM syAt ? naivam, vidhiprakaraNe paThita-tvAt saMjJayA na sambadhyate iti / ata: "saptamyuktamupapadam" (4 / 2 / 2) ityatrApi
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 kAtantravyAkaraNam nAtivyAptiH / pArzvata ityAdi / madhyata ityarthaH / mAturvatsavaditi dRSTAntamavalambya pArzvata ityuktamiti kecit / / 451 / [samIkSA] kAtantrakAra ne prakRti se bAda meM kie jAne vAle kI pratyaya saMjJA kI hai, jabaki pANini ne tRtIya-caturtha-paJcama adhyAyoM meM pada kA adhikAra kiyA hai, tadanusAra unameM nirdiSTa kArya yA vidhi ko pratyaya kaheMge | paravartI sUtra meM use dhAtu athavA prAtipadika se para meM rakhe jAne kA nirdeza hai- "pratyayaH, parazca" (a0 3 / 1 / 1, 2) / phalataH ubhayatra samAnatA hai| yahA~ yaha jJAtavya hai ki AkhyAtaprakaraNa meM dhAtuoM se hone vAle pratyaya kAtantrakAra ne sUtra meM nahIM ginAe haiM / atha ca vRttikAra durgasiMha ne unheM vRttigrantha meM par3hA hai / jaise - 1. vartamAnAsaMjJaka pratyaya = 18 (9 + 9, pANinIya laT lakAra) (parasmaipada)- ti, tas, anti / si, thas, tha / mi, nas, mas / (Atmanepada)- te, Ate, ante / se, Athe, dhve / e, vahe, mahe / 2. saptamIsaMjJaka pratyaya = 18 (9 +9, pANinIya vidhiliG lakAra) (parasmaipada)- yAt, yAtAm, yus / yAs, yAtam, yAta / yAm, yAva, yAma | (Atmanepada)- Ita, IyAtAm, Iran / IthAs, IyAthAm, Idhvam / Iya, Ivahi, Imahi / 3. paJcamIsaMjJaka pratyaya = 18 (9 + 9, pANinIya loT lakAra) (parasmaipada)- tu, tAm, antu / hi, tam, ta / Ani, Ava, Ama | (Atmanepada)- tAm, AtAm, antAm / sva, AthAm, dhvam |ai, Avahe, Amahe / 4. hyastanIsaMjJaka pratyaya = 18 (9+ 9, pANinIya laG lakAra) (parasmaipada)- di, tAm, an / si, tam, ta / am, va, ma / (Atmanepada)- ta, AtAm, anta / thAs, AthAm, dhvam / I, vahi, mahi / 5. adyatanIsaMjJaka pratyaya = 18 (9 +9, pANinIya luG lakAra) (parasmaipada)- di, tAm, an / si, tam, ta / am, va, ma / (Atmanepada)- ta, AtAm, anta / thAs, AthAm, dhvam / I, vahi, mahi / 6. parokSAsaMjJaka pratyaya = 18 (9+ 9, pANinIya liT lakAra)
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 123 tRtIye AkhyAtApyAye dvitIyaH pratyayapAdaH (parasmaipada) aT, atus, us / thal, athus, a / aT, va, ma / (Atmanepada) e, Ate, ire / se, Athe, dhve / e, vahe, mahe | 7. zvastanIsaMjJaka pratyaya = 18 (9+ 9, pANinIya luT lakAra) (parasmaipada)- tA, tArau, tAras / tAsi, tAsthas, tAstha / tAsmi, tAsvas, taasps)| (Atmanepada)- tA, tArau, tAras / tAse, tAsAthe, tAdhve / tAhe, tAsvahe, tAsmahe / 8. AzIHsaMjJaka pratyaya = 18 (9 +9, pANinIya AzIrliG lakAra) (parasmaipada)- yAt, yAstAm, yAsus / yAs, yAstam, yAsta / yAsam, yAsva, yAsma / (Atmanepada)- sISTa, sIyAstAm, sIran / sISThAs, sIyAsthAm, sIdhvam / sIya, sIvahi, sImahi / 9. bhaviSyantIsaMjJaka pratyaya = 18 (9+ 9, pANinIya lRT lakAra) (parasmaipada)- syati, syatas, syanti / syasi, syathas, syatha / syAmi, syAvas, syAmas / (Atmanepada)- syate, syete, syante / syase, syethe, syadhve | sye, syAvahe, syAmahe / 10. kriyAtipattisaMjJaka pratyaya = 18 (9+ 9, pANinIya luG lakAra) (parasmaipada)- syat, syatAm, syan / syas, syatam, syata | syam, syAva, syAma | (Atmanepada) - syata, syetAm, syanta / syathAs, syethAm, syadhvam / sye, syAvahi, syAmahi / pANini ne "tip-tas-jhi-sip-thas tha-mip-vas-mas-ta-AtAm-jha-thAsAthAm - dhvam-iD-vahi-mahiG' (a0 3 / 4 / 78) sUtra meM 9 pratyaya parasmaipadasaMjJaka tathA 9 pratyaya AtmanepadasaMjJaka = kula 18 pratyaya hI ginAe haiM, parantu isake bAda 34 sUtroM dvArA 29 Adeza evaM pA~ca Agama bhI kie haiM, jo isa prakAra haiM -
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 kAtantravyAkaraNam [ Adeza = 29; a0 3 / 4 / 79-112] sthAnI Adeza 9. Tit lakArasthAnika Atmanepada pratyayoM kA TibhAga 2. thAs pratyaya 3. liTsthAnika tapratyaya 4. liTsthAnika jhapratyaya 5. liTsthAnika tip 6. 7. "" sip 8. 9. thas tha 10. 11. mip 12. vas 13. mas 14. loTsthAnika i 15. sip 16. mip 17 "" "" "" "" "" "" ?? "" "" "" tas "" jhi e se ez irec Nal atus us thal athus a Nal va ma u hi ni 17. 18. 19. 20. 20. 20. 21. sthAnI 37 "" "" "" "" "7 "" "" (uttamapuruSa) leTsthAnika A i "" "" " e 77 "" "" (uttamapuruSa) 21. Git-lakArasthAnika s 22. 23. 24. "" "" 'e " "" "" thas tha 25. mip 26. 27. listhAnika jha 28. 29. "" "" e 27 37 "" s "" i tas iT jhi Adeza Am va am ai ai lopa lopa lopa lopa tAm tam ta am ran at jus [ Agama = a0 3 / 4 / 92, 94, 102, 103, 107]. 1 . AT / 2. aT / 3. sIyuT / 4. yAsuT / 5. suT / isa prakAra pANinIya vyAkaraNa meM gaurava tathA kAtantravyAkaraNa meM lAghava spaSTa parilakSita hotA hai / mahAbhASyakAra Adi ne mahatI saMjJA hone ke kAraNa ise anvartha mAnA hai, tadanusAra arthabodha karAne vAle ko pratyaya kahate haiM -
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125 tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH "arthAzrayatvAd vA / athavA arthAzrayaH pratyayavidhiH / parastamarthaM sampratyAyayati sa pratyayaH / kiM vaktavyametat ? na hi............... | tatra mahatyAH saMjJAyAH karaNe etat prayojanam - anvarthasaMjJA yathA vijJAyate / pratyAyayatIti pratyayaH / pratyAyyate iti pratyayaH" (ma0 bhA0 3 / 1 / 1) / nyAsakAra jinendrabaddhi ne 'pratiyantyanenArthAna' yaha vyutpatti mAnakara pratyaya kI anvarthatA siddha kI hai| anvartha hone ke kAraNa "gupratikidbhyaH san' (3 / 2 / 2) ityAdi meM 'gup' Adi prakRti kI, "stambakarNayo ramijapoH'' (4 / 3 / 16) meM 'stamba' Adi upapada kI "haratedRtinAthayo: pazau" (4 / 3 / 26) meM 'pazu' upAdhi kI, "hanasta ca" (4 / 2 / 22) ityAdi meM 'ta' Adi vikAra kI tathA "Ami ca nuH" (2 / 1 / 72) Adi meM 'nu' AgamoM kI pratyayasaMjJA siddha nahIM ho pAtI / / pUrvAcAryoM dvArA vyavahRta pratyayasaMjJA - gopathabrAhmaNa- oGkAraM pRcchAmaH / ko dhAtuH ? .... kaH pratyayaH ? ityAdi / ___ adarzanaM pratyayasya nAma sampadyate (9 / 1 / 24, 26) / kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAna - pratyayottarapadayoH / anye'pi kvibAdayaH pratyayA uktA :bhUte bhavye vartamAne bhAve kartari karmaNi / prayojake guNe yogye dhAtubhyaH syuH kvibAdayaH / / (sU0 3, 45) / akprAtizAkhya - dvivarNaH pratyayo'nyasya (9 / 34) / vAjasaneyiprAtizAkhya - pratyayasavarNaM mudi zAkaTAyanaH (3 / 9) / atharvavedaprAtizAkhya- yakAralopaH pratyayAntaraM vA, AkArAntAcca pratyayalopinaH (2 / 118; 2 / 4) / Rktantra- "vyaJjane" / vyaJjane ca pratyaye pUrvAntaM sasvaraM bhavati / "sparzaH sve" | sparzaH sve pratyaye pUrvAntasasvaro bhavati / (2 / 3 / 2, 5) / nATyazAstra - pratyayavibhAgajanitA prakarSasaMyogasattvavacanaizca / __yasmAt pUrayate'rthAn pratyaya uktastatastasmAt / / (14 / 28) / arvAcIna vyAkaraNagranthoM meM pratyayasaMjJA kA vyavahAra - jainendravyAkaraNa- tyaH (2 / 1 / 1) / zAkaTAyanavyAkaraNa- pratyayaH kRto'SaSThyAH (1 / 141) /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 kAtantravyAkaraNam haimazabdAnuzAsana- anantaH paJcamyA : pratyayaH (1 / 1 / 38) / mugdhabodhavyAkaraNa - parastyaH (sU0 18) / agnipurANa- kRtastriSvapi vijJeyA bhAve karmaNi kartari / deyaM dhyeyaM caiva yati Nyati kAryaM ca kRtyakAH / / (358 / 1-4) nAradapurANa- arthavat prAtipadikaM dhAtupratyayavarjitam / prakRtipratyayAdezalopAgamamukhaiH kRtam / / (52 / 3; 53 / 58) / zabdazaktiprakAzikA - yAdRzArthe prakRtyanyo nipAtAnyazca vRttimAn / sa tAdRzArthe zabdaH syAt pratyayo'sau caturvidhaH / / itarArthAnavacchinne svArthe yo bodhanakSamaH / tirthasya nibhAdyanyaH sa vA pratyaya ucyate / / (kA0 9, 10) / prakRti tathA pratyaya ke arthavAna hone para bhI unakA svatantra rUpa meM prayoga nahIM hotA | vAkyapadIya meM bhartahari ne kahA hai cAdayo na prayujyante padatve sati kevlaaH| pratyayo vAcakatve'pi kevalo na pryujyte|| (vA0 pa0 2 / 194) / prakRti-pratyaya kA sAtha meM prayoga hone para arthaniSpatti hotI hai | mahAkavi kAlidAsa ne raghuvaMza meM vara-vadhUsamAgama ko pratyaya-prakRtiyoga ke sadRza saphala prayojana vAlA mAnA hai tA narAdhipasutA nRpAtmajaiste ca tAbhiragaman kRtArthatAm / so'bhavad varavadhUsamAgamaH prtyyprkRtiyogsnibhH|| (ra0 vaM0 11156) / [vizeSa vacana] 1. pratIyate yenArthaH sa pratyaya iti rUDhiH (du0 vR0)| 2. ekastha: savitA devo yathA vizvaprakAzakaH tathA liGgavatI zAstramekasthApi pradIpayet / / ekApi puMzcalI puMsAM yathaikaikaM prayAti hi / vidhyaGgazeSabhUtA tadvidhiM pratyanugacchati / / prakRtyAdibhinnane satyarthapratipAdakatvaM pratyayatvam (vaM0 bhaa0)|
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 127 tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 3. upAdhirdvividhaH abhidheyatayA anabhidheyatayA ca (du0 ttii0)| 4. sukhaparihAramAha - rUDhirityAdi / prakriyate'syAmiti vA prakRtiH / evamuktaM bhavati - yathA prakRtisaMjJA lokopacArAt tathA pratyayasaMjJeti (du0 ttii0)| 5. ekatra gRhItasambandhA liGgavatI pradIpavat sarvaM zAstramabhijvalayatIti lAghavoktiH / vidhyaGgazeSabhUtA yoge upatiSThate iti sukhapratipattyarthaM gauravoktiriti (du0 ttii0)| 6. prAdhAnyaM punastasya (pratyayasya) sAdhyatvAdeva / prakRtyAdInAM tu siddhAnAM tadarthavyApArAdaprAdhAnyamiti / vikArAgamayostu yadyapi sAdhyavibhaktinirdiSTatvaM pradhAnatvaM ca , tathApi na pratyayatvam / na hi tAbhyAmarthaH pratIyate tasya samudAyavAcyatvAt (vi0 p0)| 7. anirdiSTArthAH pratyayA api prakRteH svArthamanuvAdakatayA pratipAdayantIti yuktaM teSAmapi pratyayatvam / ata eva svArthe vidhIyamAnatvAt svArthikA ucyante (vi0 p0)| 8. pratyayAditi / pratyayotpatteH prathamam ityarthaH / prazabdo'tra prathamArthaH / prakRtiriti karmaNi ktipratyayaH / etena prakRtisaMjJAyAmapi rUDhirAdRteti bhAvaH (ka0 c0)| 9. vastutastu prayogavAcyatve sati prayoganiyAmako dharma upAdhiH (ka0 c0)| 10. arthapratyAyakatvaM pratyayatvamucyate (ka0 ca0) / / 451 / 452. gupratikidbhyaH san [3 / 2 / 2] [sUtrArtha] 'gup-tij-kit' dhAtuoM se para meM 'san' pratyaya svArtha meM hotA hai / / 452 / [du0 vR0] guptiGkidbhyaH san paro bhavati svArthe / jugupsate mAm / titikSate tapastApasaH / vicikitsati me manaH / cikitsatyAturaM vaidyaH / ripuM cikitsati / cikitsyAni kSetre tRNAni / gupo vadhezca nindAyAM kSamAyAM ca tathA tijH| saMzaye ca pratIkAre kitaH sannabhidhIyate // akAroccAraNaM kim ? "svarAderddhitIyasya" (3 / 3 / 2) iti dvirvacanArtham , tenArthAn pratISiSati / / 452 /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] guptij0 / nanu cAnirdeze prakRtyartha eva san prApnoti / 'gup gopanakutsanayoH' (1 / 468) 'gup vyAkulatve' (3 / 71) devAdikaH / 'gupU rakSaNe' (1 / 132) asArvadhAtuke vibhASitAyapratyayaH / atha sAhacaryAd bhauvAdikasyaiva niranubandhasya grahaNaM tarhi gopane'pi prApnoti / 'tija nizAne kSamAyAM ca' (1 / 348) / 'kita nivAse rogApanayane ca' (1 / 291) / na ca vaktavyam - 'jugupsate, titikSate, cikitsati' iti yato gaNe paThediti, ato'rthavizeSa Uhitavya iti / kathaM sanvidhAnaM vinA 'jugupsuH' ityAdau apratyayo'nabhyAsatvAcca na kathaM 'jugupsiSate' ityAdau dvirvacanam / ataH 'gupo nindAyAm, tijaH kSAntau, kitaH saMzayapratIkArayoH' iti vaktavyam / zrutatvAdete prakRtervizeSaNam - 'jugupsate mAm' / nindatItyarthaH / 'titikSate tapastApasaH' / sahate ityarthaH / evaM 'na titikSAsamamasti sAdhanam' / 'vicikitsati me mnH'| saMzete ityarthaH / yadyapi vipUrvAt saMzayo gamyate tathApi nAsau verarthaH, 'vizeSadyotakA hi upasargAH' iti / 'cikitsati vyAdhim' / pratikurute apanayatItyarthaH / 'ripuM cikitsti'| nigRhNAtItyarthaH / cikitsyAni kSetre tRNAni, nAzayitavyAnItyarthaH / nigrahavinAzAvapi pratIkArasya bhedAviti / ___ anyatra gopanaM gopAyati, tejanaM tejayati, saGketanaM saMketayati / eSAmarthAntare'pi tyAdayo nAbhidhIyante / ataH pratyudAhRtamatyAdibhireva / tathA vakSyamANe'pi nindAdayo'rthA na vaktavyAH / ko'pi hi dhAtuH kenApi pratyayena saMbaddhaH, kasmiMzcidarthavizeSe vartate svabhAvAt / yathA 'ghRNu dIptau' (7 / 6) ghRtamityAdAvityAha -- gupo vadhezcetyAdi / anyatra vadhakaH, badhiratra nindAprastAvAducyate / atha kimarthaM sano'kAra: "asandhyakSarayorasya tau tallopazca, asya ca lopaH" (3 / 6 / 40, 49) iti vizeSavacanAdasyApahAro'sti ityAha - akAra ityAdi / pratipUrvaH 'i gatau' (1 / 102) san, tasya dvirvacanam, nakAro'pi vizeSaNArtha: "stautInantayoreva sani" (3 / 8 / 28), sanantasya dvirvacane 'adhukSat' iti sanantasya na bhavati / / 452 / [vi0 50] gup0 / tikidbhyAM bhauvAdikAbhyAM niranubandhAbhyAM sAhacaryAd 'gup gopanakutsanayoH' (1 / 468) iti bhauvAdiko'pi niranubandha eva gRhyate, na tu 'gup vyAkulatve' (3171) iti devAdikaH / 'gupU rakSaNe' (1 / 132) iti bhauvAdikaH sAnubandhazca yadi punarayaM gRhItaH syAt tadA asArvadhAtuke vibhASitAyapratyayAt pakSe san syAt / yadyevamarthasyAnirdezAt prakRtyartha eva san pratyayo bhavan gopane'pi
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 129 prApnoti, tathA 'tija nizAne kSamAyAM ca' (1 / 348) "kita nivAse rogApanayane ca' (1 / 291) ityAha - gupo vadhezcetyAdi eSAmeSvartheSu darzitameva / tad yathA - jugupsate mAm , nindatItyartha: 'titikSate tapastApasaH' / tapaHsahate ityarthaH / vicikitsati me manaH, saMzete ityartha: / yadyapi vipUrvAt saMzayo gamyate, tathApi nAsau verartha: kintu prakRtereva 'upasargA hi dyotakAH' iti zAstrAt cikitsatyAturaM vaidyaH, pratikurute rogAn apanayatItyarthaH / ripuM cikitsati, nigRhNAtItyarthaH / cikitsyAni kSetre taNAni / vinAzayitavyAnItyarthaH / "svarAd yaH" (4 / 2 / 10) iti yapratyayaH, asya ca lopa : iti / nigrahavinAzAvapi pratIkArasya bhedAviti pRthaG noktau / nindAdibhyo'nyatra na bhavati, gopanaM gopa iti, tejanaM teja iti, niketanaM niketa iti / eSAmarthAntare tyAdayo nAbhidhIyante iti pratyudAhRtam atyAdibhireva / vadhirvakSyamANavacanastho'pi nindAprastAvAdatroktaH, anyatra vadhakaH / atha sano'kAraH kimarthamupadizyate, yAvatA sArvadhAtuke'ni vikaraNe "asandhyakSarayorasya tau tallopazca" (3 / 6 / 40) ityastyeva / tathA asArvadhAtuke asya ca lopa ityAha - akAroccAraNamityAdi / aTapaTetyAdipAThAt 'i gatau' (1 / 102) bhauvAdikaH, tataH pratiparvAta san / "svarAderddhitIyasya" (3 / 3 / 2) iti sano dvirvacanam, sanyavarNasyetItvam / anyathaikasvarasya dhAtoddhitIyasyAvayavasya dvirvacane katham asvarasya syAditi bhAvaH / / 452 / [ka0 ca0] gutij0 | jugupsate ityAdi vRttiH| nanu kena sUtreNa aniTtvam, yena "sani cAniTi" (3 / 5 / 9) ityanena guNaniSedhaH ? satyam / iDAgamasUtrai dhAtvadhikArAd yatra dhAtvAzritamasArvadhAtukaM vidhIyate, tatraiveti / atra gupAdyAzraya eva san pratyaya iti katham iTprasaGgaH / akAroccAraNamityAdi vRttiH / nanu kathametat saMgacchate yAvatA "caNa parokSA" (3 / 3 / 7) ityAdisUtre'ntagrahaNaM saMzcekrIyitayorapi dvirvacanArthamiti vRttAvuktam / tathA ca "caNparokSAcekrIyitasansu" iti kRte parasaptamIyaM syAt, na tu viSayasaptamI / tatazca 'saptamyA nirdiSTe pUrvasya' (kA0 pari0 21) iti saMzcekrIyitayornimittayoH pUrvasyaiva dvirvacanaM syAt na tu saMzcekrIyitayoriti / [ antagrahaNe tu bahuvrIhiNA dhAtavo nirdizyante, tataH saMzcekrIyitAntadhAtuviSayaM vidhIyamAnaM dvirvacanaM yathAsambhavaM "svarAderddhitIyasya" (3 / 3 / 2) iti saMzcekrIyitayorapi bhavatIti | tatkathamakAroccAraNaM kimiti / yadyatrAkAroccAraNaM na
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 kAtantravyAkaraNam syAt tadA kathaM dvirvacanaM syAt, vyaJjanatvenaikasvaratvAbhAvAccet tatrAntagrahaNabalAdeva vyaJjanasyApi dvivacanaM bhaviSyati / naivam, antagrahaNaM yazabdasya dvivacanenaiva caritArtha bhaviSyati / yathA aTATyate iti / na ca tatra sana upAdAnaM vyarthamiti vAcyama, tasya cikIrSatItyAdau caritArthatvAt / [ yad vA tatrAntagrahaNaM pratyaye dvivarcanamiti phalam ] | nanu kathamakArasyaitat phalam, phalAntarasyaiva sattvAt / tathAhi yAdhAtoH sani pare dvirvacane 'yiyAsa' iti sthite tataH kArite kRte "asya ca lopaH" (3 / 6 / 49) ityakAralope, tato'pi caNi sati 'ayiyAsat' iti rUpaM bhavati / akRte tvakAre "inysmaanlopopdhaayaaH"(3|5 | 44) ityAdinA hrasvaprasaGgaH syAccet, na / akAramakRtvA "guptikidbhyaH san" (3 / 2 / 2) iti RdanubandhatvaM vidhAtavyam iti tadA "na zAsvRdanubandhAnAm' (3 / 5 / 45) iti hrasvaniSedho bhaviSyati / athAkArAbhAve sati pipatiSatItyatra iTo guNaH syAt / kRte punarakAre sthAnivadbhAvAnna guNa iti cet, naivam / iTaSTakArakaraNAnnAtra guNo bhaviSyati 'niranubandhagrahaNe na sAnubandhasya' (kA0 pari0 48) iti nyAyAt / yadyevaM tarhi bhettItti guNo na syAt, iranubandhatvAt / etIti iNdhAtozca sAnubandhatvAt kathaM guNa : sidhyatIti, tasmAd guNavidhau niranubandhetyAdi nyAyo nAstIti lakSyate iti / tasmAdakArasya iTo guNAbhAvaH phalaM cet tarhi iDAgamasUtre AgamagrahaNAdiTo dhAtukAryaM nAstIti vyAkhyAtavyam / naivam , tasya sukhArthIkRtatvAditi ? satyam, atra sthite'kAre tatra sukhArtham / akArakhaNDanapakSe tu iTo dhAtukAryAbhAvArthaM bhvissyti| tasmAdakAroccAraNaM dvivacanArthamiti yaduktaM vRttikRtA, tad yuktameva / yad vA akAragrahaNasya nedaM phalaM kintu prathamakakSAyAM darzitama, anyasthale'pi phalaM boddhavyam / nanu cikitsyAnItyatrAkArakaraNAbhAvAt kathaM pratyayaH syAt, etattu prayojanameva cet, na / ghyaNapratyayena bhavitavyamiti, akArakaraNAbhAve "gupatijkidbhyaH san" (3 / 2 / 2) iti sUtre kRte NakAro niyato nAsti / mUrdhanyaNakArAnubandhe "na NakArAnubandha0" (3 / 5 / 7) ityAdinA guNapratiSedhaH syAccet, na / "sani cAniTi" (3 / 5 / 9) iti vaiyarthyAt / nanu "sani cAniTi" (3 / 5 / 9) iti sUtraM niyamArthaM bhavet / tathAhi aniTAM dhAtUnAmaguNe kRte sanyeva nAnyatreti / idamapi prayojanam, kintu vRttau mukhyaprayojanaM darzitam iti cet, na / vidherbalavattvAditi / patrI - tikidabhyAM bhauvAdikAbhyAmiti / nanu kathametad yAvatA tijdhAtuzcaurAdiko'pyasti, kitadhAtuzcAdAdiko'pyasti iti cet, evamucyate - tigupoH sAhacaryAt kindhAturapi savikaraNabhauvAdika eva gRhyate na tu luvikaraNa
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 131 tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH AdAdikaH 'ki kita jJAne' (2 / 76) iti / aninantanirdezAt tijdhaatubhovaadik eva gRhyate, na tu caurAdikaH / athobhayagrahaNArthamaninantanirdeza iti cet, kitgupobhovaadikyo: sAhacaryAt tijapi bhauvAdika eva / yad vA sAhacaryAdityasyaikagaNapaThitatvAdityevArthaH / ekagaNanirdiSTAnAM grahaNasambhave bhinnagaNanirdiSTAnAM grahaNaM na yuktam, yathA rAmalakSmaNAviti / eSAmarthAntare'pItyAdi / sAmAnyatastyAdInAmanabhidhAnamityarthaH / lakSyavazAt tasya prayoga iSTa evetyAha - tathA janivadhyozcetyatrAvadhIti vakSyati / tathA gopanArthasyApi "kaGkaNajhaNatkAraM ca kiM gopase" iti, "mA'vadhiSTAM jaTAyuSam" iti ca / aTa paTa ityAdi / na hi iNdhAto rUpamidam "sanINiDorgamiH" (3 / 4 / 86) iti gamyAdeze 'jigamiSati' ityeva tasya bhavatIti kazcit / tanna, yAvatA 'arthAn pratISiSati' ityatra padArthAnadhigantumicchatItyarthaH kartavyaH / tatazca bodhane iNdhAtoH sani gamirAdezo nAstyanabhidhAnAt / tathA ca "iNo gamirabodhane" (a0 2 / 4 / 46) iti pANiniH / tarhi katham aTa paTetyuktam iNdhAtoH ko'parAdha iti ced, ucyate - iNdhAtorbodhane vRttirnAstItyetat sarvaM "sanINiDorgamiH" (3 / 4 / 86) ityatra vRttipanIkRdbhyAmuktam / / 452 / [samIkSA] 'gup gopane, tija nizAne, kita nivAse' (1 / 468; 348, 291) dhAtuoM se nindA, kSamA, vyAdhipratIkAra arthoM meM san pratyaya kA vidhAna pANini tathA zarvavarmA ne samAnarUpa meM hI kiyA hai | pANini kA bhI yahI sUtra hai - "guptijkidbhyaH san' (a0 3 / 1 / 5) / kisa dhAtu se kisa artha meM yaha san pratyaya iSTa hai - etadartha vRttikAra durgasiMha ne isa prakAra spaSTIkaraNa kiyA hai - gupo vadhezca nindAyAM kSamAyAM ca tathA tijH| saMzaye ca pratIkAre kitaH strbhidhiiyte|| inase bhinna arthoM meM 'Aya' Adi pratyaya hone para 'gopAyati, tejayati, saGketayati' zabdarUpa siddha hote haiM | [vizeSa vacana] 1. 'jugupsate, titikSate, cikitsati' iti yato gaNe paThediti ato'rthavizeSa UhitavyaH iti (du0 ttii0)| 2. tikidbhyAM bhauvAdikAbhyAM niranubandhAbhyAM sAhacaryAd 'gup gopanakutsanayoH' (1 / 468) iti bhauvAdiko'pi niranubandha eva gRhyate, na tu 'gup
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 kAtantravyAkaraNam vyAkulatve' (3 / 71) iti devAdikaH, 'gupU rakSaNe' (1 / 132) iti bhauvAdikaH sAnubandhazca / yadi punarayaM gRhItaH syAt tadA asArvadhAtuke vibhASitAyapratyayAt pakSe san syAt (vi0 p0)| 3. upasargA hi dyotakA iti zAstrAt (vi0 p0)|| 4. ekagaNanirdiSTAnAM grahaNasambhave bhinnagaNanirdiSTAnAM grahaNaM na yuktam (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. jugupsate mAm / gup + san + te / 'gup gopanakutsanayoH' (1 / 468) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'san' pratyaya , usakA "pratyayaH paraH' (3 / 2 / 1) ke niyamAnusAra gup dhAtu se para meM prayoga, "sani cAniTi" (3 / 5 / 9) se guNAbhAva, "dvirvacanamanabhyAsasya" (3 / 3 / 1) ke adhikAra meM "caNparokSAcekrIyitasananteSu" (3 / 3 / 7) se gup dhAtu ko dvitva, 'pUrvo'bhyAsaH' (3 / 3 / 4) se pUrvavartI gup kI abhyAsasaMjJA "abhyAsasyAdirvyaJjanamavazeSyam" (3 / 3 / 9) se 'gu' kA zeSa tathA p kA lopa (gu gup sa), "kavargasya cavargaH' (3 / 3 / 13) se g ko j Adeza, "te dhAtavaH'' (3 / 2 / 16) se 'jugupsa' kI dhAtusaMjJA, "pUrvavat sanantAt" (3 / 2 / 46) se vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana pratyaya - te, "an vikaraNa: kartari" (3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa, n anubandha kA prayogAbhAva, "asandhyakSarayorasya tau tallopazca" (3 / 6 / 40) se san-pratyayaghaTita akAra ke sthAna meM akArAdeza tathA nimittabhUta anvikaraNa vAle akAra kA lopa / 2. titikSate tapastApasaH / tij + san + te / 'tija nizAne kSamAyAM ca' (1 / 348) dhAtu se kSamA artha meM prakRta sUtra dvArA san pratyaya, aniTva, dvitva, abhyAsasaMjJA, abhyAsakArya "cavargasya kirasavarNe'' (3 / 6 / 55) se j ko k tathA "nimittAt pratyayavikArAgamastha: saH patvam' (3 / 8 / 26) se s ko p, ksaMyoga se rU / 3-4. vicikitsati me manaH / cikitsatyAtura vaidyaH / vi + kita + san + ti / 'kit nivAse rogApanayane ca' (11291) dhAtu se prakRta sUtra dvArA san pratyaya. dvitvAdi, "kavargasya cavargaH" (3 / 3 / 13) se k ko c Adeza, dhAtusaMjJA, tipratyaya, an - vikaraNAdi kArya / / 452 / /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 133 tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 453. mAnavadhudAnazAnbhyo dIrghazcAbhyAsasya [3 / 2 / 3 ] [ sUtrArtha ] mAn, vadh , dAna tathA zAna dhAtuoM se svArtha meM san pratyaya tathA abhyAsagata ikAra ko dIrgha Adeza hotA hai / / 453 / [du0 vR0] mAnAdibhyaH san paro bhavati svArthe, dIrghazcaiSAmabhyAsasyeto bhavati / mImAMsate, bIbhatsate, dIdAMsate, zIzAMsate / abhyAsavikAreSvapavAdo notsargaM bAdhate / katham avadAnam, nizAnam iti ? dyate : syatezca yuTA siddham / caurAdikena - mAnaH, mAnayati / dAn-zAn ubhayam, kit parasmai / / 453 / [du0 TI0] mAna0 | mAna pUjAyAm (1 / 469), vadha bandhane (9 / 15), dAna avakhaNDane (1 / 601), zAna tejane (1 / 602) / nanu svarasya dIrgho'yam, abhyAsasyAvazeSe sati kathamittvaM na bAdhate, dIrghatve ca kRte "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) itIttvaM nAsti / 'yaM vidhiM pratyupadezo'narthakaH sa vidhirbAdhyate' (kA0 pari0 47) iti nyAyAdityAha - abhyAsasyetyAdi / tathA cainamarthaM jJApayitumannAgamasyeti vakSyati 'vanIvacyate' ityAdau nvAgame kRte kuto dIrghaprasaGgo'ntasyAbhAvAt / kathamityAdi / avadAnAdipadasiddhaye dAnazAnoryuTi san vA na vihitaH iti codayan parihAramAha - dyaterityAdi / 'do avakhaNDane, zo tanUkaraNe (3 / 22,19) AbhyAmanyatrApIti kartari yuT / na cArthabhedo'nekArthatvAd dhAtUnAmiti / caurAdikeneti | mAno jijJAsAyAmeva san siddha: / mAna pUjAyAmiti curAdau parasmaipadI, tato'l, ghuSir vizabdane iti vizabdanapratiSedhenAnityatvajJApanAdin vAsti ? satyam, vadhAdisAhacaryAd bhauvAdikasya mAna iha grahaNam, tasmAnmAnavadhadAnazAnbhyo jijJAsAvairUpyArjavanizAneSviti na vaktavyam, yato'bhidhAnavyavasthApyuktaiva / mAnavadhadAnazAnbhyaH ita Icceti kathaM na kuryAt ? zrutatvAd eSAm abhyAsekArasyaiva IkAra ityavasIyate, sana utpattisanniyogena nAsti vacanAt krama eva / athottaratra pipatiSatIti iTo dIrghaH syAt zrutasya sana ikAra iti siddhAnte'pi kathaM cicISati, cukoSiSatItyatra dIrghazcAbhyAsasya na bhavati ? naivam, tumantasya dhAtorabhyAsasyeti sambandho nopapadyate / dAnzAnubhayaM kit parasmai iti dAn-zAn ubhayapadI, kit parasmaipadItyarthaH / zeSA guptijmAnvadha Atmanepadina iti / na caitebhyaH prAk sanaH AtmanepadaM dRzyate /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 kAtantravyAkaraNam anudAttAnubandhapratijJAnasamArthyAt samudAyAdAtmanepadam avayave vA kRtaM liGgaM samudAyavizeSakam avayave kAryAbhAvAt / anya Aha - nizAne tija evAtmanepadaM dRzyate, tadA tejate iti caritArthatvAt kathaM liGgam ? satyam , kSamAyAM cAnudAttAnubandhaliGgasAmarthyAditi bhAvaH / kathaM 'jugupsa' iti samudAyaM yo'vayavo na vyabhicarati tatra liGgamidaM vyabhicarati / go : sakthani karNe vA kRtaM liGga samudAyasya vizeSakaM na gomaNDalasyeti / / 453 / [vi0 pa0] mAna0 / abhyAsasyeta iti / "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) itIttve satIkAro vidyata iti bhAvaH / bIbhatsate iti / "tRtiiyaadeghddhbhaantsy0"(3|6|100) ityAdinA bakArasya bhakAraH / nanu katham abhyAsasyeta ityuktam, yAvatA apavAdatvAdavarNAvasthAyAmeva dI? bhavitumarhatItyAha - abhyAsasyetyAdi / ayaM cArtho "dIrgho'nAgamasya" (3 / 3 / 29) ityatrAnAgamagrahaNena jJApayiSyate / dAnazAnbhyAM sano vibhASA na vihiteti darzayannAha - kathamityAdi / 'do avakhaNDane' (3 / 22), 'zo tanUkaraNe' (3 / 19), AbhyAM "kRtyayuTo'nyatrApi" (4 / 5 / 92) iti kartari vacanAd yuT / anekArthatvAd dhAtUnAmarthabhedo'pi na vidyate / caurAdikena mAna iti, curAdAvinantAt "svaravRddha0" (4 / 5 / 41) ityAdinA al | kathametad yAvatA sAmAnyanirdezAccaurAdikAdapi san syAt / na ca vaktavyam inanto'sAvaninantazceha nirdiSTa iti / yasmAd ghuSir vizabdane iti vizabdanapratiSedhAd vikalpenantAzcurAdayaH iti vakSyati, tato'ninantapakSe syAdeva ? satyam / tathApi bhauvAdikairvadhAdibhiH sAhacaryAd bhauvAdikasyaiva mAno grahaNamiti / dAnityAdi / vizeSAstu guptijmAnvadha Atmanepadina ityarthAduktam / nanu kathamAtmanepadaM bhaviSyati taddhi pUrvavat sanantAdityanena sambhavati, na ca tasyAtra vyApAro'sti nityaM sanantatvena sanaH pUrvamAtmanepadasyAdarzanAt / evaM tarhi anudAttAnubandhapratijJAsAmarthyena rucAditvAt sanA vyavadhAne'pyAtmanepadaM bhaviSyati, anyathA amISAM gupAdInAmanudAttAnubandhaH pratijJAto'narthakaH syAditi bhAvaH / / 453 / [ka0 ca0] mAna0 / uttarasUtre vAzabdasya sanvidhimapekSya vyavasthitavibhASAGgIkriyate, tena dAnazAnbhyAM dAnanizAnayoH pakSe'capratyayo'pIti pANinyanusAriNo vadanti, tadiha na vAcyam ityAzayenAha - kathamiti vRttiH / parastu bhauvAdikAtmanepadinaH pUjA
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 135 viSaye jijJAsAyAM san vidhIyate, caurAdikasya tu mAnaH 'mAnayati' iti sAdhayati / iha tu sAmAnyasya mAnadhAtornirdezAccaurAdikAdapi san syAt ? naivamityAha - caurAdikeneti vRttiH| atra patrIkRtA sAhacaryaM vyAkhyAtam / nanu pUrvasUtre'tra sUtre ca kvacidAtmanepadaM kvacit parasmaipadaM ca kathaM darzitam, "zeSAt kartari parasmaipadam' (3 / 2 / 47) iti parasmaipadameva syAdityAha - 'dAna-zAn' - ubhayam / kiM parasmai iti vRttiH| kitirubhayapadIti harisvAmI, tena cikitsate iti ca manyate iti upAdhyAyasarvasvaH / vardhamAnopAdhyAyo'pi khaNDanaprakAze cikitsate iti pAThaH sAdhurityAcaSTe / murAriprayoge'pi - 'na bAlatAM hantumanAzcikitsate' iti dRzyate / vastutastu antarbhUtenarthasya kitaH karmakartRvivakSayA rucAdivacanAdAtmanepadamiti / paJI - dIrghA bhavitumarhatIti / nanvalaM pUrvapakSeNa, yAvatA avarNAvasthAyAM dIrghatve'pi pazcAt "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) ityanena punarapi dIrpaNa bhavitavyamiti / naivam, 'yaM vidhiM pratyupadezo'narthakaH sa vidhirbAdhyate' (kA0 pari0 47) iti nyAyAdavarNAvasthAyAM yo dIrghastasyaiva sthitiriti gADha eva pUrvapakSa iti / ayaM cArtha ityAdi / tathAhi 'vanIvacyate' ityAdau "vancisransi0" (3 / 3 / 30) ityAdinA'pavAdatvAnnAgame sati abhyAsasya hrasvAntatvAbhAvAdeva dIrgho na bhaviSyati, kiM "dIrgho'nAgamasya" (3 / 3 / 29) ityatrAnAgamagrahaNena tasmAdanAgamagrahaNaM bodhayati - abhyAsavikAreSvapavAdo notsargaM bAdhate iti / etena 'kvacidapavAdaviSaye utsargasyApi samAvezaH' (puru0 pari0 115) iti sthitam / vizabdanapratiSedhAditi / "artiinnghsaiksvraataam"(4|6|76) ityataH "kssubhivaahi0"(4!6|93) ityAdAvekasvarAdhikAro'nuvartate / tatazca vizabdanArthasya ghuSezcurAditvenenantatvAdanekasvaratvAd iD na bhaviSyati, kiM vizabdaniSedheneti / tasmAdata eva niSedhAt kiyantazcurAdayo vikalpenantA iti bhAvaH / / 453 / [samIkSA] 'mAna pUjAyAm (1 / 469), badha bandhane (1 / 470), dAna avakhaNDane (1 / 601), zAna tejane' (1 / 602) dhAtuoM se svArtha meM san pratyaya tathA abhyAsagata ikAra ko dIrghAdeza kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM samAnarUpa se kiyA gayA hai | pANini kA sUtra hai - "mAn-vadhu-dAn-zAnbhyo dIrghazcAbhyAsasya' (a03|1|6)| isase 'mImAMsate, vIbhatsate, dIdAMsate, zIzAMsate' ityAdi prayogoM kA sAdhutva upapanna hotA hai / svArtha meM nirdiSTa hone para bhI san pratyaya arthavizeSa meM hI abhISTa hai - mAn dhAtu se jijJAsA artha meM, vadha dhAtu se vairUpya artha meM, dAn dhAtu se Arjava
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 kAtantravyAkaraNam artha meM tathA zAn dhAtu se nizAna artha meM / pANinIya vyAkaraNa meM isake lie vArttika sUtra upalabdha haiM - "mAnerjijJAsAyAm, vadhe(rUpye, dAnerArjave, zAnernizAne' (kA0 vR0 3 / 1 / 6) / kAtantra meM ina vArttikoM kI vyavasthA nahIM hai, ataH vyAkhyAkAroM ne kahA hai ki 'vadha' dhAtu ke sAhacarya se mAna dhAtu bhI bhauvAdika hI lI jAegI, caurAdika nahIM / isa prakAra bhvAdigaNa kI mAna dhAtu vastuta: jijJAsArthaka par3hanI cAhie, parantu upalabdha dhAtupATha meM ise bhI pUjArthaka hI par3hA gayA hai | vyAkhyAkAroM ke anusAra pUjArtha meM caurAdika mAna dhAtu se 'mAnayati, mAnaH' Adi zabda banate haiM / phalataH kisI meM bhI utkarSa yA apakarSa nahIM kahA jA sakatA hai| [vizeSa vacana] 1. abhyAsavikAreSvapavAdo notsarga bAdhate (du0 vR0)| 2. vadhAdisAhacaryAd bhauvAdikasya mAna iha grahaNam, tasmAt "mAnvadhdAnzAnbhyo jijJAsAvairUpyArjavanizAneSu' iti na vaktavyam, yato'bhidhAnavyavasthApyuktaiva (du0 ttii0)| 3. tathApi bhauvAdikairvadhAdibhiH sAhacaryAd bhauvAdikasyaiva mAno grahaNamiti (vi0 p0)| 4. kitirubhayapadIti harisvAmI / tena cikitsate iti ca manyate ityupAdhyAyasarvasvaH / vardhamAnopAdhyAyo'pi khaNDanaprakAze cikitsate iti pAThaH sAdhurityAcaSTe / murAriprayoge'pi 'na bAlatAM hantumanAzcikitsate' iti dRzyate / vastutastu antarbhUtenarthasya kitaH karmakartRvivakSayA rucAdivacanAdAtmanepadamiti (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. miimaaNste| mAn + san + te / 'mAna pUjAyAm' (1 / 469) dhAtu se svArtha meM prakRta sUtra dvArA san pratyaya, dvirvacanAdi, abhyAsagata 'mA' kA zeSa-n kA lopa, "hrasvaH'' (3 / 3 / 15) se hrasva, "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) se akAra ko ikAra , prakRta sUtra dvArA hrasva ikAra ko dIrgha Adeza, "manoranusvAro dhuTi' (2 / 4 / 44) se n ko anusvAra , 'mImAMsa' kI dhAtusaMjJA, te pratyaya, an vikaraNa, sanpratyayagata akAra ko akAra tathA akAra kA lopa / 2. bIbhatsate / badh + san + te / 'badha bandhane' (1 / 470) dhAtu se svArtha meM prakRta sUtra dvArA san pratyaya, dvirvacanAdi, 'ba' kA zeSa-dhU kA lopa, ittva, dIrgha, "tRtIyAderghaDha0" (3 / 6 / 100) ityAdi se b ko bh, "aghoSeSvaziTAM prathamaH"
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 137 tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH (3 / 8 / 9) se dh ko t, 'bIbhatsa' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka - Atmanepada- prathama puruSa - ekavacana 'te' pratyaya, avikaraNa, akAra ko akAra tathA usakA lopa | 3. dIdAMsate / dAn + san + te / 'dAn avakhaNDane' (1 / 601) dhAtu se svArtha meM prakRta sUtra dvArA san pratyaya, dvirvacanAdi, AkAra ko hrasva, ittva, dIrgha, na ko anusvAra, 'dIdAMsa' kI dhAtu saMjJA tathA vibhaktikArya / 4. shiishaaNste| zAn + san + te / 'zAna tejane' (1 / 602) dhAtu se svArtha me prakRta sUtra dvArA san pratyaya, dvirvacanAdi, AkAra ko hrasva, ittva, dIrgha, n ko anusvAra, 'zIzAMsa' kI dhAtusaMjJA evaM vibhaktikArya / / 453 / 454. dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt [3 / 2 / 4] [sUtrArtha icchArtha-dhAtu ke sAtha samAnakartRka tumanta dhAtu se para meM san pratyaya vikalpa se pravRtta hotA hai / / 454 / [du0 vR0] vA tumanto yasyeti vigrahaH / vA tumantAddhAtoricchatinaikakartRkAt san paro bhavati / kartumicchati cikIrSati / bhoktumicchati bubhuksste| sanA dhotitatvAdiSeraprayogaH / kecit "sani cAniTi" (3 / 5 / 9) iti jJApakAt tumviSayAdityAhuH / dhAtoriti kim ? prAcikIrSat / tumantAditi kim ? bhojanamicchati | icchAyAmiti siddhe ekakartRkAditi spaSTArtham / icchAsanantAt sanna bhavati, svAtmani kriyAvirodhAt / kathaM nadIkUlaM pipatiSati, zvA mumUrSati ? yathA vAkyaM tathedaM vivakSayeti matam / / 454 / [du0 TI0] dhAto:0 / vA tumanto yasyeti / antazabdo'tra samIpavacanaH, san bhavan vacanAt tumaH para evAvasIyate / yadyapi tum - dhAtorupalakSaNaM tathApi prakRtyaMzamApatati tumo dhAtunAbhisaMvandhAt / yadi vA "sani cAniTi" (3 / 5 / 9) ityatra guNaniSedhAt "svarAntAnAM sani" (3 / 8 / 12) iti dIrghavidhAnAcca tumaH pUrva iti "te pAtavaH" (3 / 2 / 16) iti vacanAt sanaH pUrve vartamAnAdayaH, tumastu sthitiH syAt / tasmAt tumo luga vaktavyo neti bhAvaH / sanA dyotitatvAdupapadArthaH svayameva nivartate tum ityAha - sanA dyotitatvAdityAdi /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 kAtantravyAkaraNam __yadyevaM vAvacanamanarthakaM vRttivAkyayoH khalu svabhAvasiddhatvAt ? satyam / vAkyaviSaye vRttirArabhyamANA vAkyaM nivartayediti / icchateranyatra tadarthe tumaprayogasyAsambhavAt / kazcid Aha - vA tumantAditi / tumantena padena vAzabdasyAtra sambandhaH, tena buddhisampradhAraNayA kRJaH prakRtyavasthAyAmeva sanniti icchatItyatra upapadaM na prayujyate , icchArthavivakSAyAmeva san, tadA tu icchAyAmiti kathaM na vidadhyAd vAgrahaNamapi na kartavyameva syAt, kartumicchatIti vAkyasya pRthakpadenAbhidhAnAt, kintu pratipattiriyaM garIyasIti icchatineti vidadhyAt / tasmAt pUrva eva pakSo jyAyAn / iSu icchAyAmiti tudAdau (5 / 70), icchA ca kAntirucyate / 'iSa AbhISaNye' iti kraiyyAdikasya (8 / 45) nirasanaM chatvanirdezAt / iha tarhi prApnoti putraM draSTumanvicchatIti "vuNatumau kriyAyAM kriyaapyaam"(4|4|69) iti tum, na doSaH / yathAzrutaparigrahAdanupUrvo'nveSaNAyAM vartate / kiJca "icchArtheSvekakartakaSu" (4 / 5 / 106) iti vihitasya tumo grahaNamiha tatkaraNasya sambhavAt / icchA ca kAntikriyasyaiva nipAtanam anyatraiSA iSTiriti "kIrtISoHktizca" (4 / 5 / 86) iti vidhAnAt / kartumicchati kAmayate abhilaSatItyarthaH / dhAtugrahaNaM kimarthaM tadvizeSaNaM tumantAdityapyanarthakaH / na ca nAmnaH syAt, ekaH samAna : kartA yasyeti, arthAt kriyaiva, tataH kAryAsambhavAt tadvAcinaH syAt / yasya kartuTTai kriye sAdhye abhedAdityarthaH / atha bhAvAnto'pi kvacit kRdekakartRke AsanamicchatIti / nanvatra yinA bhavitavyam, yatra yinnAsti so'sya viSayo mAntAvyayakRt kartumicchatIti, nAtra bAdhA bhinnaviSayatvAt / prakRtyavasthAyAM yinvAkye san vidhIyate kurvanicchatIti vA prApnoti, tarhi tumantAd ityAstAm ? satyam, dhAtugrahaNaM dhAtuparimANArtham / tena sopasargAnna bhavatItyAha - dhAtorityAdi / nanu ca dhAtostum vihitastadAdestadantasya ca grahaNaM tadvidhAnAbhAvAt tadavinAbhAvAt tena tumantasya sanantasya dhAtusaMjJopasargarahitasyaivetyupasargAt paro'D bhaviSyati ? satyam / mandadhiyAM bodhArthamiti dhAtugrahaNam / kiJca dhAtumAzritya yadasArvadhAtukaM tasyAderiDiti vyAkhyAsyati / yadIha dhAtugrahaNaM na syAd yathA jugupsate ityAdAviD na bhavati, tathA AzizrayiSata ityAdAvapIti / antagrahaNaM kimarthaM tumaH sannAdezazced AstAm, siddhaM yat sAdhyam / na ca tadupapadasya sthitiH syAt tadAdezatvAt sana iti / athaikakartRkagrahaNasAmarthyAd dhAtvante sanA dyotitatvaM siddhaM tadAdeze'pIti / nanu icchatinA bhoktuM zaknotItyupapadAntaraM vyAvartyate / tarhi tadantavizeSaNatayA AdezatayA vA pratipattigauravaM syAditi / kathaM cikIrSitumicchatIti vAkyamevetyAha - icchAsanantAdityAdi AtmIye Atmani kriyA yato virudhyate / nahi saMbhavo'sti kasyacit svaM skandhamAroDhuM tadvadihApi jAtau padArthe
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 139 ekatvAdicchAsanaH svAtmani prakRtividhibhAvo'nupapannaH / ekamevedaM vAkyam / na hi icchAsano vidhAnakAle icchAsanantaprakRtirasti |athavA sanantAt karotyarthAntarbhUtecchArthAd yAvAn punaricchatirvivakSyate sa pUrvotpannenaiva sanAbhidhAtuM zakyate / idameva sanaH svarUpaM yat prakRtirUpApanna eva svArthamabhidhatte iti / iha tu bhavatyeva jugupsiSate | nAzaGkAyAM san vaktavya ityAha - nadItyAdi / yathA kaTaM cikIrSu rajjukIlapUlapANiM dRSTrA hIcchA gamyate / tathA kUlasyApi acetanasya loSTrA : zIryante bhedAzca jAyante iti pravRttita ihApIcchA pratipadyata iti / ko hi nAma laukikI vivakSAmativartate / tathA zunazcetanAvato'pi maraNaviSayA na saMbhavati ityapi na codyameva / anya Aha - upamAnAd vA pipatiSatIva mumUrSatIva / ivazabdo hi kenacit sAdRzyasAmAnyoddezena vartate / yathA gaurvAhIkaH / tathehApi kUlasya puruSasya ca paatsaamaanymstiityupcaarH| sAdhyApi kriyA yathA vizeSaNavizeSyAdIn sambandhavizeSAn pratipadyate tathopamAnatAmiti / / 454 | [vi0 pa0] dhAtoH / vA tumanta ityAdi / nanu kasyApi dhAtostum na vikalpitastatkathamidamucyate ? tathAhi "icchArtheSvekakartRkeSu tum" (4 / 5 / 106) iti vihitasya tuma iha grahaNaM tadarthasya sambhavAt, na ca tatra vikalpo'stIti ? satyam / ata eva vAvacanAd vibhASayA tumanumIyate / tena prakRtyavasthAyAmeva dhAtoricchArthe buddhyA sampradhArite san pratyaya iti / etena paramatamAdarzitam / asya tu mate vAzabdena sana eva sambandhaH / tumantAt san vA bhavatIti / etattu pazcAd vakSyati / kartumicchati cikIrSatIti tumantAt san / sanA dyotita icchaterartha iti uktArthatvAdiSeraprayogaH / tadaprayoge ca tannimittastamapi nivartate iti tannivRttau guNasyApi tannimittasya nivRttiriti dhAtoH svarUpeNAvasthAnam / tato "nAmyantAnAmaniTAm" (3 / 5 / 17) iti sano'guNatvAt "svarAntAnAM sani" (3 / 8 / 12) iti dIrghatve "RdantasyeraguNe" (3 / 5 / 42) iti ir / "nAmino voH" (3 / 8 / 14) ityAdinA dIrghaH / dvirvacanaM hrasvaH, kavargasya cavargaH | ____ evaM vubhukSate iti "sani cAniTi" (3 / 5 / 9) iti atrAguNatvamasti / sanetyAdi / etena tumantAt san, tumazca lopamantareNApi sthitireva syAt / atastumo lug vaktavyaH iti codyaM ca nirastamiti bhAvaH / kecidityaadi| yadi sAkSAt tumantAdayaM san pratyayaH syAt tadA tumi dhAtoH prAgeva guNo vRtta iti kathaM guNaniSedhArthaM "sani cAniTi" (3 / 5 / 9) iti vacanaM ghaTate iti bhAvaH / ata eva vA tumanto yasyeti vigrahaH / vAzabdasya tumantena padena sambandha iti sUtrArthe matAntaramAvirbhAvayatIti / atha dhAtoriti tumantAditi ca tadvizeSaNaM kimartham / nAmno mA bhUditi cet tadayuktam / icchatinA
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 kAtantravyAkaraNam ekaH samAnaH kartA yasyeti vigrahe, arthAt kriyAlakSaNo'rthaH pratIyate, na hyakriyAyAH kartA sambhavati, arthe ca kAryAsaMbhavAt tadvAcino dhAtoreva san bhaviSyati / naivam, bhojanamicchati ityatrApi syAt / ayamapi bhAve kRdantaH / icchatinaikakartRka iti / tadapyayuktam | apavAdatvAdiha yinpratyaya evAsti bAdhakaH / bhojanIyatIti / tasmAd yatra yinnAsti tatra vyavasthitavAsmaraNena so'sya viSayaH - mAntAvyayakRt / tad yathA kartumicchatIti / athaM yin prakRtyavasthAyAM vidhIyate, vAkye ca san pratyayaH / tato bhinnaviSayatvAt kathaM yino bAdhakatvamiti cet, tadayuktam / yinnapi hi karmaNo vidhIyate / karma ca kriyApekSamiti tasyApi vAkya eva vidhAnamiti kathaM bhinnaviSayatA, nahi bhojanamicchati bhoktumicchatIti icchArthopAdhike vAkye san- yinorvidhAnabhedaM pazyAmaH / yena san vAkye vidhIyate yizca prakRtyavasthAyAmityucyate ? satyametat / kintu kurvannicchatIti vAkye prApnoti / tasmAdetannivRttyarthaM kriyamANaM tumantagrahaNaM bhojanamicchatItyAdikamapi vyAvartayatIti / dhAtugrahaNamapi dhAtuparimANArtham / tena sopasargasamudAyasya na bhavatItyAha - dhAtorityAdi / yadi punaH sopasargasamudAyAt san pratyayaH syAt tadA "te dhAtavaH " ( 3 / 2 / 16) iti samudAyasya dhAtusaMjJA syAt / tato dhAtorAdiraDAgamo bhavan prazabdAt pUrvameva prApnoti, na dhAtoH / 1 nanu dhAtostumupratyayo vidhIyate, na tu sopasargasamudAyAt / ato dhAturupasargarahita eva tumanta iti ucyate / tumantAt san bhavan kathaM sopasargasamudAyAd bhavitumarhatIti ? satyam / sukhArthameva dhAtugrahaNam / anyathA prakartumaicchaditi vAkye sano vidhAne sopasargasyaiva dhAtutvaM mandadhiyaH pratipadyeranniti / kiJca dhAtusaMjJAmAzritya yadasArvadhAtukaM tasyApIDAgamaM vakSyati / ato yadi dhAtugrahaNaM na kRtaM syAt, tadA yathA jugupsate ityAdiSviDAgamo na bhavati, tathA zizrayiSatItyAdiSvapi na bhavati / asyApi sanastumantamAzritya bhavato dhAtusaMjJAzritatvAnupapatteriti / nanu cikIrSitumicchatIti vAkye sanantAt punaH kathaM san na bhavatItyAha - icchAsanantAdityAdi / svazabda AtmIyaparyAyaH / svazcAsAvAtmA ceti svAtmA tasminniti / ayamarthaH - jAtau padArthe eka evAyamicchAsanpratyayaH, na caikasmin prakRtitvaM pratyayatvaM ca yujyate, virodhAt / prakRtirhi niSpannA pratyayotpattau kAraNaM bhavati, na ceha icchAsano vidhAnakAle, icchAsanantA niSpannA prakRtirastIti tasya tadvidhAnasyaikatvAt / yathA kazcit suzikSito'pi naTapaTuH svaskandhamAroDhuM na zaknoti, tathehApIti / yatra tu bhinnaviSayatvAnna virodhaH, tatra bhavatyeva / yathA jugupsitumicchatItyAdi vAkye jugupsiSate, mImAMsiSate ityAdIti / 'AzaGkAyAmupasaMkhyAnam' iti kazcit, tadiha
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 141 tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH na vaktavyamityAha - nadItyAdi / ivantaddhetyAdinA pateriD vA / patitumicchati martumicchatIti yathA vAkyaM tathedaM pipatiSatItyarthaH / vAkyameva tarhi kathamityAha - vivakSayeti / etaduktaM bhavati - yathA kAzAdikaM dadhAnaM puruSaM dRSTrA icchA gamyate kaTameva kartumicchatIti tadvadacetanasyApi nadIkUlasya loSTrANi zIryante bhidAzca jAyante iti darzanAdicchA gamyate - nadI kUlaM patitumicchatIti / tathA zunaH sacetanasyApi maraNecchA na saMbhavatIti na dezyam, tamyApyasthicarmAvazeSatayA martumicchatIti loke vivakSAdarzanAt / nanu tumantAdicchatinaikakartRkAditi etAvataiva san bhavati, tatastumaM pratyeva yatitavyaM tasyaiva sanutpatternimittatvAt / tat kimidamucyate, yathA vAkyaM tathedamiti ? satyam / evaM yojyate vRttiH- bhavanmate vAkyaM tarhi katham, na hi tumaM prati bhavato vAkyamastIti ? satyam / vivakSayA vAkyamiti prH| evaM tarhi yathA bhavanmate vAkyam, tathAtrApi vivakSayedaM vAkyam / tatazca san pratyaya ityadoSaH / / 454 / [ka0 ca0] dhAtoH / nanu samAnakartRkatvaM kriyAyA eva ghaTate na tu dhAtoH / atha dhAtuzabda evArthaparaH,tarhi kathamarthasya tumantatvamiti, parasparavirodhAt sano vidhyanupapattiH ? satyam / arthasyaikakartRkatvAt tadvAcako dhAturapi ekakartRka ucyate, arthadharmamAdAyopacArAt / dhAtvarthasyecchA karmatve satyeva vidhirayam, tena sthAtuM gRhamicchatItyarthe gRhaM tiSThAsatIti prayogo na syAt, icchArthAnvayena (icchAsananvayena tumantasya) vyApyatvAbhAvAt / kintu gRhe sthAtumicchatItyarthe gRhe tiSThAsati ityeva prayoga : syAditi cedevamapi syAt cet, na / abhiprAyAparijJAnAt / tathAhi tumantaprakRtyA saha sana ekArthIbhAvAt karmAntarAnvayAnupapatteH kutaH sanarthabhUtAyAH icchAyAH karma gRhaM bhavitumarhatIti mhaantH| tadasaGgatamiva lakSyate, yadi tumantena saha karmAntarAnanvayaH, kathaM tadA kaTasya cikIrSA ityAdi prayogaH syAt, nahi sanA saha kaTasyAnanvaye sati kaTasya karmatvaM bhavitumarhatIti / / ___ atha karoteApyatvena kaTasya karmatvamiti cet, na / tadA kaTamiti dvitIyaiva prApnoti, na tu SaSThIti / yAvatA sanantasamudAyasyaiva kRdantatvaM tadanvayenaiva kartRkarmaNorityasya viSaya iti, tasmAdekArthIbhAve'pi 'guNIbhUtApi kriyA sAdhanasambandhamanubhavati' iti nyAyAt karmAntareNApyanvayaH / kathamanyathA 'putrIyati mANavakam' ityatra mANavakasya karmatvamiti brUmaH / nanu sUtre ekagrahaNAt kaTaM kartuM devadattAvicchataH ityatra san na syAt, ata eva pANininA "samAnakartRkAdichArthe" (a0 3 / 1 / 7) iti sUtraM kRtaM ced asmanmate'pyekazabdaH samAnArthaka iti / sanA dyotitatvAditi vRttiH, uktArthatvA
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 kAtantravyAkaraNam dityarthaH / nanu katham iSeraprayogaH, yena tumapi nivartate / na hIcchArthe san vidhIyate, api tu icchatinA samAnakartRkAt tumantAditi, tatazcecchati cikartuM satItyaniSTarUpaM syAt ? satyam / "yasmai ditsA" (2 / 4 / 10) iti jJApakAd yinvad icchArthe sannapi vidhIyate iti pnyii| "sani cAniTi" (3 / 5 / 9) iti / nanu kathamidaM jJApakaM yatra tum nAsti, tatraiva tasya caritArthatvAt, yathA jugupsate ityAdi ? satyam / "sani cAniTi" (3 / 5 / 9) ityatrAnigrahaNaM vyartham / na hi gupAdInAmiDasti yenAniTItyUcyate tasmAdanigrahaNAt tuviSayAt san syAditi / sUtrArtha iti / vipratipannaM pratyAha - kiJceti / vakSyatIti "tRtIyAderghaDhadhabhAntasya" (3 / 6 / 100) ityata iDAgamasUtre dhAtorityadhikArAditi zeSaH / 'jugupsate' ityAdau dhAtusaMjJAzrito na sanpratyayaH, kintu gupAdyAzrita iti / tathA zizrayiSatItyAdi / atha "sani cAniTi" (3 / 5 / 9) iti jJApakAdiG bhaviSyati cet, naivam / tasmAdeva jJApakAjjugupsate ityAdAvatiprasaGgAt / vyaktipakSamavalambya pUrvapakSayati -- nanvityAdi |jaatipkssmvlmby samAdhatte - svshbdetyaadi| 'kvacijjAtiH kvacid vyaktiH' iti tu lakSyavazAdeva mantavyam / tathA ca, matvarthAdapi matvarthaH zaiSikAdapi shaissikH| sarUpapratyayo neSTaH sanantAt saMzca neSyate ||iti / ___ ayamarthaH- matvarthAt sarUpamatvarthapratyayo neSTaH / yathA daNDo'syAstIti daNDavAn, punardaNDavAnasyAstIti na vantupratyaya iti / virUpapratyayastu bhavatyeveti / daNDavAnasyAstIti (daNDI asyAstIti) daNDimatI zAlA | apatyAdibhyo'dUre ca iti paryantebhyo yo'rthaH, sa zeSaH pANinitantre prasiddhaH, tatra bhavaH pratyayaH zaiSikaH / yathA zAlAyAM bhavaH zAlIyaH, zAlIye bhavaH ityarthe punarIyo na bhavati / virUpastu bhavatyeva, yathA ahicchatrasyApatyam AhicchatriH | tasmAdIyaH AhicchatrIyaH, tathA sanantAdapi sarUpa iti sambadhyate / tatra yadyapi sanaH samAnarUpasya vyabhicAro nAsti, tathApi vizeSaNasAmarthyAdatra sArUpyamAzrIyate, tenecchAsanantAt sanna bhavati / anyatra tu bhavatyevetyAha - yatretyAdi / 'AzaGkAyAmupasaMkhyAnam' (vA0) iti / yogavibhAgAdiyamiSTasiddhiriti paanniniiyaaH| ahamAzaGke nadIkUlaM patitumicchatItyarthaH / / 454 / [samIkSA] icchA artha meM dhAtu se san pratyaya kA vidhAna donoM hI AcAryoM ne kiyA hai | pANini kA sUtra hai - "dhAtoH karmaNaH samAnakartRkAdicchAyAM vA" (a03|1|7) / ataH kartumicchati artha meM 'cikIrSati' hartumicchati artha meM 'jihIpati' zabda siddha hote haiN|
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 143 tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH [vizeSa vacana 1. icchAyAmiti siddhe ekakartRkAditi spaSTArtham (du0 vR0)| 2. icchAsanantAt sanna bhavati svAtmani kriyAvirodhAt (du0 vR0)| 3. vRttivAkyayoH khalu svabhAvasiddhatvAt (du0 ttii0)| 4. mandadhiyAM bodhArthamiti dhAtugrahaNam (du0 ttii0)| 5. ko hi nAma laukikI vivakSAmativartate, tathA zunazcetanAvato'pi maraNaviSayA na sambhavati (du0 ttii0)| 6. sukhArthameva dhAtugrahaNam / anyathA prakartumaicchaditi vAkye sano vidhAne sopasargasyaiva dhAtutvaM mandadhiyaH pratipadyeranniti (vi0 p0)| 7. vivakSayA vAkyamiti paraH / evaM tarhi yathA bhavanmate vAkyam, tathAtrApi vivakSayedaM vAkyam, tatazca sanpratyaya ityadoSaH (vi0 p0)| 8. arthasyaikakartRkatvAt tadvAcako dhAturapi ekakartRka ucyate arthadharmamAdAyopacArAt (ka0 c0)| 9. asmanmate'pyekazabdaH samAnArthaka iti (ka0 c0)| 10. jAtipakSamavalambya samAdhatte - svazabdetyAdi / kvacijjAtiH kvacid vyaktiriti tu lakSyavazAdeva mantavyam (ka0 c0)| 11. AzaGkAyAmupasaGkhyAnam iti yogavibhAgAdiyamiSTasiddhiriti pANinIyAH (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. cikIrSati / kartumicchati / kR + san + iti / 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se icchA artha meM prakRta sUtra dvArA san pratyaya, na anubandha kA prayogAbhAva, "iDAgamo'sArvadhAtuke" (3 / 7 / 1) se iDAgama kI prApti, "Rto'vRvRJaH" (3 / 7 / 16) se usakA niSedha, "svarAntAnAM sani dIrghaH' (3 / 8 / 12) se R ko dIrgha, "sani cAniTi" (3 / 5 / 9) se aguNa, "RdantasyeraguNe" (3 / 5 / 42) se R ko ir, "dvirvacanamanabhyAmasya0" (3 / 3 / 1) ke adhikAra meM, "caNparokSA" (3 / 3 / 7) se 'kira' kA dvitva, "pUrvo'bhyAsaH" (3 / 3 / 4) ne abhyAsasaMjJA, "abhyAsasyAdirvyaJjanamavazeSyam" (3 / 3 / 9) ne Adi vyaJjana 'ki' kA zeSa, "kavargasya cavarga:" (3 / 3 / 13) se ka ke sthAna meM c, "nAmino rvoH' (3 / 8 / 14) se ki-gata ikAra ko dIrgha, "nimittAt0" (3 / 8 / 26) se sakAra ko SakArAdeza,
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 kAtantravyAkaraNam 'cikIrSa' kI "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se dhAtusaMjJA, "pUrvavat sanantAt" (3 / 2 / 46) se ti pratyaya, "an vikaraNaH' (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, "asandhyakSarayo0" (3 / 6 / 40) se cikIrSa-gata akAra ko akAra tathA nimittabhUta an ke akAra kA lopa / 2. bubhuksste| bhoktumicchati / bhuj + san +te / 'bhuj pAlanAbhyavahArayoH' (6 / 14) dhAtu se icchArtha meM prakRta sUtra se san pratyaya, n anubandha kA prayogAbhAva, "yajiruji0" (3 / 7 / 20) ityAdi se aniTa, "sani caanitti"(3|5|9) se aguNa, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, Adi vyaJjana kA zeSa, "dvitIyacaturthayoH' (3 / 3 / 11) se bha ko ba, "cavargasya kirasavarNe (3 / 6 / 55) se j ko k, s ko e, 'bubhukSa' kI "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se dhAtusaMjJA, te-pratyaya tathA an vikaraNa / / 454 | 455. nAmna AtmecchAyAM yin [3 / 2 / 5] [sUtrArtha] Atma - icchA artha meM nAma pada se yin pratyaya hotA hai || 455 / [du0 vR0] nAmna AtmecchAyAmarthe yin paro bhavati / putramicchati putrIyati / evaM ghaTIyati / Atmazabdo'trAdhyAtmavacana eva mandadhiyAM sukhArthaH / bhrAtuH putramicchati, AtmanaH putramicchati, mahAntaM putramicchatIti 'sApekSatvAt / bhrAtRputrIyatIti yuktArthatvAt / icchayA nAmnaH sambandhAd dAtreNecchatItyakarmaNo na syAt sApekSatvAd vA / vyavasthitavAsmaraNAnmAntAvyayAbhyAM na syAt kimicchati, svaricchati / / 455 / [du0 TI0] nAmnaH / Atmana icchA aatmecchaa| athAtmagrahaNaM kimartham, yadantApArapuruSavacano'yaM syAt tadecchAyA AtmasamavAyAd vizeSaNavaiyarthyam, parAtmanazcAnivRttiH / atha paranivRttivacano vA AtmecchAyAM yathA syAt, parecchAyAM mA bhUditi / tadApi bhrAtuH putramicchatItyatra yinprasaGgaH / kazcit siddhAntayati / eSaNam icchA, Atmana 1. nanu caitrasya gurukulamityAdAviva bhrAtuHputrIyati, AtmanaH putrIyati / AtmanaH putrIyatItyAdau putrAdAvAtmaprabhRte: pratiyogividhayA'nvayasya ziSTatayA kuto na yin ? satyam / yinaH prakRtibhUtasya nApno yat pravRttinimittaM tena rUpeNa prakRtyarthasyecchAviSayatvaM yinpratyayenAbhidhIyate / tena Atmapatratvasya prakatyarthapravattinimittatvAbhAvena tadarUpeNa patrasyecchAviSayatAyAM yina pratyayo na bhavitumarhati / evaM duHkhatvena duHkhasya icchAviSayatvAbhAvAd dukhamicchatItyAdAvapi na yin prayujyate iti nyAyAlaGkArAH [saM0-Ti0] /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145 tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH iti kartari SaSThI, na hyakartarIcchA vartate iti / nAmnaH icchA / sambandhazced vacanAd asambandhe'pi samAso gamakatvAt / AtmanIcchA AtmecchA vA saptamIsamAsaH, AtmasaMbandhini putrAdAvicchAyAM nAmno yinniti / bhrAtrAdyapekSamANo hi putrAdizabdo yinA sahaikArthIbhAvamupagantumarAmarthaH / tad yathA - sApekSo'yaM gRhAdiSu na samarthaH kenacit saha kiJcit kartumiti sApekSatvamasAmarthyasya hetutvenopadiSTam, tasmAnAsti vRttiriti / __anya Aha - 'aghamicchati, duHkhamicchati' iti svapadApekSAyAM sAmarthyamasti / na cAniSTaM kazcit svakIyamicchati parasyetyarthaH / naivaM bhavitavyaM sApekSatayaiva / yadi cAtra sApekSatve'pi syAt tadAtmanaH putrIyatItyapi syAt / na ca zakyaM vaktumutpAdyamAnena yinA AtmArthasyAvirbhUtatvAdAtmano'prayoga : iti prakRtisamAnAdhikaraNasyaiva vizeSaNasya vRttyantarbhAvadarzanAt / yathA apUpAH paNyamasyA apUpiketi / na tu bhinnArthasya devadattasya guroH kulaM devadattasya gurukulamiti devadattapadaM prayujyate eva svAmyantaravyavacchedakatvAt tathehApyAtmArthasya paravyudAsakatvenAzritasyAntarbhAvo na yuktaH / kathantarhi putrasyAtmIyabhAvAvagama iti / lokasyecchAtmaviSayaivAnyasya rAjAderazrutatvAd aprastutatvAcca paraviSayA punarnAntareNa tadvAcizabdaprayogamityAha -- Atmazabda ityAdi / AtmagrahaNena vinA zrutasyaiva nAmnaH icchayA saMbandhAt kRrtavAcino'pi nAmnaH syAd devadattaH icchatIti / AtmagrahaNena tu sati AtmanA kartA nAmnaH karmaNa ityarthaH siddho bhavati / evaM sati karaNAdapi bhavatItyAha - icchayetyAdi / sApekSaM veti karmapadApekSaNAdasAmarthyamiti pakSAntaram / nAmagrahaNaM vAkyanivRttyartham, vAkyaikadezo'pi vAkyam ityupacArAdityAdinApi vinA na prApnotIti padasamudAyo vAkyamiti matam / / 455 / [vi0 pa0] __ nAmnaH / putrIyatIti | "yinyavarNasya" (3 / 4 / 78) itIttvam / Atmana icchA AtmecchA / Atmazabdo'ntarvyApArapuruSavacanaH parapratiyogivacanazca saMbhavati / tatra yadyAdyasyaiva grahaNaM syAt tadecchAyA AtmaguNatvena vyabhicArAsaMbhavAdAtmana icchA Atmeccheti vizeSaNamanarthakaM svAda vyavacchedyAbhAvAt / na hyanAtmana icchA saMbhavatIti parAtpano nivRttizca na myAda ato dvitIyasya grahaNamityAha - Atmazabda ityAdi / Atmanyadhi adhyAtmamiti kArakArthe'vyayIbhAve sati ananteti rAga divacanAdat / tad vaktItyadhyAtmavacanaH / paranivRttivacano'yamAtmazabda AtmecchAyAM bhavaMti; parecchAyAM na bhavatItyartha: / yadyevam kimAnamagrahaNeneti, anyagya devadattAdera zrutavAdepiturevAtmasaMbandhinIcchA gamyate ityAha mandadhiyAM sukhArtha iti / anyathA "nAnna icchAyAm" iti sUtre
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 146 sati zrutasyaiva nAmnaH icchAkriyAbhisaMbandhAt kartRvAcino'pi nAmno yin syAt - devadatta icchatIti / AtmagrahaNe tu Atmana iti kartari SaSThI, kartRtvaM ca sannidhAnAdicchAkriyAyA eva tenAtmanA kartrA nAmna iSyamANAt karmaNa ityarthaH siddho bhavati / bhrAturityAdi / 1 nanvAtmanaH putramicchatItyatrApi sApekSatvAd yadi yinpratyayo na syAt tadA putrasya katham AtmIyatvAvagamaH ? satyam / AtmaviSayaiva lokasyecchA na paraviSayA, sA ca tadvAcizabdaprayogamantareNApi pratIyate / atha duHkhamicchati, aghamicchatIti kathaM yanna bhavati, na hyatra kiJcidapekSate ? satyam / ihApi sApekSatvamastyeva / na hi kazcid Atmano duHkhamicchati / arthAt parasyaivetyapekSate ityadoSaH / Atmana iti kartari SaSThI | nAmnazceSyamANAt karmaNa ityuktamevetyAha- icchayetyAdi / athavA dAtreNecchatIti vrIhIMzchettumiti karmapadamihApekSate / ataH sApekSatvAdasAmarthyamiti pakSAntaraM darzayati - sApekSaM veti || 455 [ ka0 ca0 ] nAmnaH / nanu " supaH karmaNaH kyac " ( 3 / 1 / 8) iti parasUtram, tadabhAve'smanmate karaNAdapi kathanna syAdityAha - icchayA nAmna ityAdi vRttiH / etenecchAyAH sakarmakatvAt karmAkAGkSAyAM yasmAnnAmno yin vidhAtavyastasyaiva karmatvaM bodhyam / teneSyamANAnnAmno yin pratyayo bhavatItyartho labdhaH / nanu yadi icchayA nAmnaH saMbandha ityucyate tathA kathamAtmecchA ityatra samAsaH syAt / nAmnaH sApekSatvenAtmazabdena sahecchAzabdasyAsambandhAt ? satyam, abhidhAnAt kvacidasambandhe'pi samAsaH / yathA 'asUryampazyA rAjadArA:' iti / sApekSaM veti pakSAntaramiti TIkA / paJjI - yadyapi 'AtmA yatno dhRtirbuddhiH svabhAvo brahma varSma ca' ityAtmazabdo nAnArthaH / tathApIha brahmavarSmaNoreva grahaNaM saMbhavatItyAha - Atmazabda ityAdi / antaH antare vyApAraH kAryaM sukhAdikaM yasya sa tathA, pazcAt puruSazabdena karmadhArayaH / parapratiyogI zarIralakSaNa: / atha zarIramAtrecchA na sambhavati mRtazarIre vyabhicArAcced atrApi AtmaviziSTa iti vizeSaNaM deyam / sukhArthamiti / atha duHkhameva kimityAzayena vivRNoti - anyatheti / yadyAtmagrahaNaM sukhArthaM na kriyate ityarthaH / atha devadatta icchatItyatra yino'pravRttirevAtmagrahaNasya phalam / tadA kathaM sukhArthamiti cedidamucyate, tadA sApekSatvAdeva kartRbhUtAnnAmnaH karmaNo'pekSayA na bhaviSyatIti siddhAnto deyaH / nanu yinvidhau yuktArthasya 1
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 147 kaH prasaGgaH, na hi yuktArthagrahaNaM sUtre'sti na vA sApekSe na bhavatIti sUtraM vartate ? satyam / padasya pratyayena saha yoge yuktArthatA'sti iti / na ca sApekSe'pi pratyayo'nabhidhAnAt / / 455 / [samIkSA] kAtantrakAra ne icchA artha meM nAma (syAdyantapada) se yin pratyaya karake 'putrIyati, ghaTIyati' Adi zabda siddha kie haiM / pANinIya vyAkaraNa meM isake liye kyac pratyaya kA vidhAna hai - "supa AtmanaH kyac" (a0 3 / 1 / 8) / kyac pratyaya karane para "kyaci ca" (a07|4|33) sUtra se IkArAdeza karanA par3atA hai | kAtantra vyAkaraNa meM ittva evaM "nAmyantAnAM yaNAyiyinnAzIzccicekrIyiteSu ye dIrghaH'' (3 / 4 / 70) se dIrgha Adeza karane kI AvazyakatA hotI hai / phalataH kisI meM bhI gaurava-lAghava nahIM kahA jA sktaa| [vizeSa vacana] 1. Atmazabdo'trAdhyAtmavacana eva mandadhiyAM sukhArthaH (du0 vR0)| 2. icchayA nAmnaH sambandhAda dAtreNecchatItyakarmaNo na syAta sApekSatvAda vA / vyavasthitavAsmaraNAnmAntAvyayAbhyAM na syAt - kimicchati, svaricchati (du0 vR0)| 3. eSaNam icchA, AtmanaH iti kartari SaSThI na hyakartarIcchA vartate iti / nAmnaH icchAsambandhazced vacanAdasambandhe'pi samAso gamakatvAd (du0 ttii0)| 4. na ca zakyaM vaktumutpAdyamAnena yinA AtmArthasyAvirbhUtatvAd Atmano'prayoga iti prakRtisamAnAdhikaraNasyaiva vizeSaNasya vRttyantarbhAvadarzanAt (du0 TI0) 5.AtmaviSayaiva lokasyecchA na paraviSayA, sA ca tadvAcizabdaprayogamantareNApi pratIyate (vi0 p0)| 6. abhidhAnAt kvacidasambandhe'pi samAsaH, yathA asUryampazyA rAjadArAH' iti (ka0 c0)| 7. padasya pratyayena saha yoge yuktArthatAstIti na ca sApekSe'pi pratyayo'nabhidhAnAt (ka0 c0)| 8. AtmajanyA bhavedicchA icchAjanyA kRtirbhavet / kRtijanyA bhaveccepTA tanjanyaiva kriyocyate / / (vaM0 bhA0) : 9. yuktArthaghaTakIbhUtapadAtiriktapadasambandhitvaM yApekSatvam (baM0 mA.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. putrIyati / putramicchati / putram + yin + ti / 'AtmecchA' artha meM 'putram' isa sthAdhanta nAma - pada se prakRta sUtra dvArA yin pratyaya, i-n anubandhoM kA prayogAbhAva, samAla, "tatsthA lopyA vibhaktayaH' (2 | 5|2) se dvitIyA vibhakti, am kA lopa , "yinvavarNasya" (3 / 4 / 78) se itva, "te dhAtavaH' (3 / 2 / 16) se dhAtu saMjJA, ti -pratyaya, an vikaraNa tathA "nAmyantAnAM yaNAyi0" (3 / 4 / 70) se ittva ko dIrgha Adeza / 2. ghttiiyti| ghaTam AtmanaH icchati / ghaTam + yin + ti / pUrvavat prakriyA / / 455 / 456. kAmya ca [3 / 2 / 6] [ sUtrArtha] AtmecchA artha meM nAma pada se kAmya evaM yin pratyaya hote haiM / / 456 / [du0 vR0] nAmna AtmecchAyAmarthe kAmyaH paro bhavati , cakArAd yiMzca / etaccottarArthamevAnantara : kAmyo mA bhUditi / putramicchati putrakAmyati / idaMkAmyati, sva:kAmyati / / 456 / [du0 TI0] kAmya0 / kAmyetyavibhaktikanirdezo mandamatibodhArthaH / anyathA sakArAnta ityapi pratipadyeta ! yizcetyAdi |yin kAmya cetyarthaH / cakArasambandhasya kAmyasyAprAdhAnyAdAnantarye'pi satyanuvRttirna bhavatItyarthaH / ata eva yinkAmyAviti naikayogaH / iSTaM ca sidhyati yin kAmya ceti prazleSanirdezeneti / viparyayanirdezena cakAraH pratyAkhyAtuM zakyata eva, kintu vicitrA hi sUtrasya kRtirbodhajananIti / / 456 / [ka0 ca0] kAmya0 / na hi kakAro'nubandhaH prayojanAbhAvAt / na hi yajdhAtoH kvipi kRte saMprasAraNam, yathA upayaTa kAmyatIti / tatra sUtre yajAdyAzritasyaiva yaNAdegrahaNAta na patra yajimAzritya kAmyo vihitaH iti nyAsaH, dhAtorvidhIyamAnaM saMprasAraNam, dhAtvAzritapratyaya eva bhavatIti rkssitH| atha idaMkAmpati-sva:kAmyatItyAdAveva kAmyasya viSaya : gyAna / putrakAmyatItyAdau tu yino viSayabAdhe kiM prayojanam, naivam / namnaH chAyAH ityanuvRttau kathaM kAmyasya viSayaH saMkucita iti vAdhikArAd vyApline glana sUtre pakSIpATho nAsti, tathApi kvacit pustake pAM
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 149 TIkA likhitAstIti / saiva vyAkhyAyate - kAmyetyavibhaktinirdeza iti / etena kAmyapratyayo'kArAntaH sUcitaH iti akArasya phalamagre vyAkhyAsyate / nanu vRttau cakArAd yizcetyuktaM tatazcAnukRSTaM nottaratreti nyAyAduttarasUtre yino nivRttiH syAdityAzaGkyAha - yin kAmya cetyAdi / tarhi cakArAd yiMzceti vRttiH kathaM saMgacchate ? satyam / evamucyate - cakArAd vinA kAmya iti sUtre kRte 'kArya kAryeNa hanyate' (kalApa0 220 / 25) iti nyAyAd yino'nuvRttirna syAt / kAmya ceti kRte tu na kevalaM yin kAmya cetyartho labhyate / ataH kAmyasambandho'pi cakAro yino'nuvRttAvapi heturityAzayenoktam - cakArAd yiMzceti / yadi punazcakAreNa saha yin saMbadhyate tadA cakAra eva vyarthaH syAt, na hyatra sUtre yinaH prayojanamiti pUrvasUtreNaiva siddhaH syAt / nApi parasUtre prayojanaM cAnukRSTatvAt tatrAnuvRtterabhAvAt / tasmAccakArabalAdeva kAmyenaiva saMbandho na tu yineti / ata evetyuttaratra yino'nuvRttihetorityarthaH / iSTaM cetyAdi / na kevalamuttaratra ubhayoranuvRttyarthameva bhinnayogaH / kintu idaMkAmyatItyasya siddhyarthameveti / anyathA ekayoge sati sanniyogaziSTatvAd yathA mAntAvyayAbhyAM yin na syAta tathA AbhyAmapi kAmyapratyayo'pi na bhavet / idaM tu kuvyAkhyAnam / yato mAntAvyayabhinnasthAne yino vidhAnaM vyavasthitavA'dhikArAd etaccaikayoge'pi saMbhavatIti bhAvaH / tasmAdayameva paGkterAzayaH- pANininA yinaH sthAne kyac vihitaH, AyipratyayasthAne kyaG, ato'kArAnto'yam pratyayastena dhanamicchatIti tamanyaH prayuGkte sma ityarthe adadhanIyad-ityAdiSu sanvadbhAvahrasvau na bhavataH, ato'smanmate vyaJjanAntAdeva kAmyazabdAt serlopaH abhinnaM ceti padam, avyayasyAnekArthatvAd yinpratyayenApi saMbadhyate cakAraH, tadantavidhinA azabdaH akArAntavAcakaH, tena kAmya yiMzcAdanto bhavatIti prazleSavyAkhyAnAd iSTasiddhiriti / tathA yinkAmyapratyayasyAdantatve sati apuputrakAmadityAdau "yinyasamAna0" (3 / 4 / 78) ityAdinA na hrasvAdikamiti / viparyaya iti / nAmnaH AtmecchAyAM kAmya ityekaM sUtram, yinityaparam, tatazcakAraH pratyAkhyAtuM zakyate eva / yadiha vicitrA hi sUtrasya kRtistatprazleSakaraNabhUtena bodhaM janayatIti yino'pyakArAntatvaM bodhyamiti paGktisaGgatiH / evamagrimasUtradvaye'pi adantazceti saMbandhanIyam / na ca pANininA virodhaH, ata eva "yasyAnani" (3 / 6 / 48) ityasya TIkAyAm "AtmecchAyAM yin, karturAyiH salopazca" (3 / 2 / 5,8) iti akAra : paThitavyaH iti yaduktaM tatrApi eSaiva yuktiH / / 456 / [samIkSA] 'AtmanaH putramicchati' isa artha meM 'putrakAmyati' jaise zabdoM ke sAdhanArtha
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam kAtantrakAra ne kAmya pratyaya tathA pANini ne kAmyac pratyaya kA vidhAna kiyA hai / pANini kA sUtra hai - "kAmyacca" (a0 3 / 1 / 9 ) / pANinIya vyAkaraNa meM cakAra anubandha kI yojanA "citaH " (a0 6 / 1 / 163) sUtra se antodAttavidhAna ke lie kI jAtI hai / ata: ubhayatra koI gaurava - lAghava nahIM kahA jA sakatA hai / 150 [ vizeSa vacana ] 1. etaccottarArthamevAnantaraH kAmyo mA bhUditi (du0 vR0 ) / 2. kAmyetyavibhaktikanirdezo mandamatibodhArtha : ( du0 TI0) / 3. viparyayanirdezena cakAraH pratyAkhyAtuM zakyata eva, kintu vicitrA hi sUtrasya kRtirbodhajananIti (du0TI0 ) / 4. na hi kakAro'nubandhaH, prayojanAbhAvAt (ka0 ca0 ) / 5. yadiha sUtrasya vicitrA kRtistat prazleSakaraNabhUtena bodhaM janayatIti yino'pyakArAntatvaM bodhyamiti patisaGgatiH (ka0 ca0 ) / rUpasiddhi ] 1. putrakAmyati | AtmanaH putramicchati / putram + kAmya + ti / 'putram' isa syAdyanta pada se prakRta sUtra dvArA kAmya pratyaya, "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se 'putrakAmya' kI dhAtusaMjJA, tipratyaya tathA an vikaraNa | 2-3 . idaMkAmyati / idamAtmana icchati / idam + kAmya + ti / svaHkAmyati / svaH Atmana icchati / svaH + kAmya + ti / pUrvavat prakriyA || 456 | 457. upamAnAdAcAre [ 3 / 2 / 7 ] [ sUtrArtha ] upamAnavAcI nAma pada se uttara meM AcAra artha ke vivakSita hone para yin pratyaya hotA hai || 457 | [du0 vR0 ] upamAnAnnAmna AcAre'bhidheye yin paro bhavati / putramivAcarati putrIyati mANavakam / mANavakAd vizeSe dvitIyA noktArtheti / AdhArAdapi syAt, nirapekSatvAt / kuTyAmivAcarati - kuTIyati prAsAde || 457 | 1 [du0 TI0 ] upa | upamIyate'nenetyupamAnam / AcAraNam AcAraH / nanu zrutasyehAcaraNa
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 151 kriyayA sambandho bhavan karturapi syAt / pitevAcaratyupAdhyAyaH ziSyamiti ? naivam, apekSitakarmakatvAt / tarhi karmaNo'pi kathaM bahiraGgApekSaNAt ? satyam / yasyAM vRttAvavyavahite kartRkarmaNI tatra pratyayaH iti / arthAt pUrvaM karma iti prakRtiH pratyayavAcyaH kartA iti na duSyati, abhidhAnAd vyavasthitavAdhikArAcceti / putre yadAcaraNaM miSTAnnapAnadAnAdi prasiddhaM tadAcaraNena mANavaka upamIyate / vRttau tu yinaiva dyotitatvAdivazabdo nivartate upamAnavacanAt putrazabdAt tadviziSTAcaraNe yino vidhAnAdupamAnopameyabhAvasya nivRttatvAcca / nivRtte'pIvazabdenopameyaputrazabdasya vRttirupameyena sakarmakatvamityAha - mANavakAdityAdi / anyathA zyena ivAcarati zyenAyate iti upameyakartasAmAnyasyAnenAbhidhAnaM syAt / AdhAro'pi karmatayA vivakSyate ced anuprayoge kuTyAmiti saptamI na syAd ataH karmaNa AdhAravivakSA sAdhyasAdhanabhAvasyeSTatvAdityAha - AdhArAdityAdi / putreNevAcarati bhavateti karaNAnna bhavati / nahi karmAntareNa karaNatvamupapadyate iti sApekSatA | nakAro "yinyavarNasya" (3 / 4 / 78) iti vizeSaNArthaH / ikAra uccAraNArthaH / / 457 / / [vi0pa0] upa0 / mANavakAdityAdi / putramivAcaratIti vAkye sAmAnyamevopameyaM karma pratIyate na tu viziSTam, ato viziSTakarmadyotikA dvitIyA kathamuktArtheti bhAvaH / na copamAnAdupameyakarmavizeSApekSayA yino vidhirastIti / putramivAcarati mANavakamiti sApekSatvAd AdhArAdityAdi / na khalviha karmAdhikAro'sti kintu sApekSatvAt karaNAderna bhavatItyuktam / yatra tu nirapekSatA tatrAdhArAdapi kena nivAryate / athavA AdhArasyApi karmatvaM vivakSyate - kuTImivAcaratIti / kathantarhi prAsAde ityanuprayoge saptamIti cet tadA AdhArasyApi vivakSitatvamiti / / 457 / [ka0 ca0] upamA0 / prasiddhasya sAdhAd aprasiddhasya sAdhanam upamAnamityupamAnalakSaNam / atha upamitirupamAnamiti bhAvalakSaNasya grahaNam / upamIyate yena yad vA tadupamAnamiti karaNasAdhanasya karmasAdhanasya vA grahaNam ? na tAvad bhAvasAdhanasya grahaNam upamiterityakaraNAt / nApi karmasAdhanasya, tatropamAnazabdasyopameye prasiddhatvAt / tasmAt karaNasAdhanasya grahaNam AmnAyAt / AcaraNamAcAraH / sa cAtra mananasvarUpaH, ata evAsya sakarmakatvam / tena putrIyati chAtramityAdau putramivAcarati chAtramityarthaH / uttarasUtre tu ceSTAvacana evAyaM dhAtustenAkarmaka eva, atrAbhidhAnameva niyAmakam / nanu putramivAcaratIti putrazabdAt kathaM dvitIyA / yAvatA ivazabdasya
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 kAtantravyAkaraNam sAdRzyasambandhena putrazabdAt SaSThyeva yujyate / tatazca putrasya sadRzaM mANavakaM manyate ityartho labhyate ? satyam / putrazabdenaiva lakSaNayA putrasadRza ucyate / ivazabdastu dyotakaH / tatazca yuktArthatvenaivevazabdArthasya dyotitatvAt putrIyatItyAdAvivazabdasyAprayogaH / yathA zastrIva zyAmA zastrIzyAmA / atha yadi putrazabdena putrasadRza ucyate tadA putrazabdasyApi upameyavRttitaiva / tatkatham upamAnAnnAmno yin paro bhavatIti vRttiH saGgacchate ced ? upamAnAdityanenopamAnazabdavAcyAdupameyAditi lakSaNayocyate / yadyevam, upameyavRttyupamAnazabdAduktA dvitIyA vibhaktistayaivopameyasya karmatAbodhAt kathaM mANavakazabdAd dvitIyeti pUrvapakSaM samAdhAtuM mANavakAdityAdi vRttiH / atha tarhi 'kaTa: kriyate' ityatrApyAtmanepadasya sAmAnyakarmaNi vihitatvAda vizeSasya kaTasya karmatvapratipAdanArthaM kaTazabdAd dvitIyA tiSThatu / taduktam , atha sAmAnyavAcitvAd vizeSazcena gamyate / kriyate kaTa ityAdau dvitIyA kiM na jaayte|| satyam, sAmAnyasyApi vizeSasannidhau vizeSavAcakatvaM dRzyate / yathA brAhmaNo bhArgavanAmeti / ataH sAmAnyakarmaNi pratyaye sAmAnAdhikaraNyena sAnnidhyAd vizeSasyApyuktArthateti / tarhi putrIyatItyanenApi mANavakasAnnidhyAd uktArthatA syAt / naivam, nahi karmaNi yin vidhIyate, yena karmaNa uktArthatA vidhIyeta / ataH kenAtra mANavakasya karmaNaH uktArthatA kriyate iti siddhAntaH / / 457 / [samIkSA] 'putramivAcarati chAtram' isa artha meM 'putrIyati chAtram' Adi prayogoM ke sAdhanArtha pANini tathA zarvavarmA donoM hI AcAryoM ne apanI apanI prakriyA ke anusAra pratyayoM kA nirdeza kiyA hai / kAtantrakAra ke 'yin' pratyaya tathA pANini ke 'kyaca' pratyaya meM anubandhoM kI paryApta bhinnatA hote hue bhI kArya meM samAnatA hI dekhI jAtI hai | kAtantrakAra ne 'yin' pratyaya meM 'i-n' ko anubandha rakhA hai, jabaki pANini ne 'kyac' pratyaya meM k-c ko / phalataH kAtantra meM 'ya' akArAnta na hokara vyaJjanAnta hI zeSa raha pAtA hai, parantu pANini ke anusAra 'ya' yaha akArAnta | prakriyA kI dRSTi se pANinIya vyAkaraNa meM zap pratyaya ke na hone se akArAnta 'ya' ke hI zeSa rahane para rUpasiddhi ho pAtI hai, jabaki kAtantrIya prakriyA ke anusAra vikaraNa 'an' kI pravRtti hone ke kAraNa vyaJjanAnta ya ke bhI zeSa rahane para rUpasiddhi ke lie koI atirikta vidhAna nahIM karanA par3atA hai| ataH kisI eka meM gaurava-lAghava siddha nahIM kiyA jA sakatA hai|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 153 tRtIye zatAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH [vizeSa vacana] 1. AdhArAdapi sya t, nirapekSatvAt / kuTyAmivAcarati kuTIyati prAsAde (du0 vR0)| 2. yasyAM vRttAvaH yahite kartRkarmaNI tatra pratyaya iti / arthAt pUrvaM karma iti prakRti:; pratyayavAcyaH ti na duSyati, abhidhAnAd vyavasthitavAdhikArAcceti (du0 ttii0)| 3. athavA AdhArasyApi karmatvaM vivakSyate kuTImivAcaratIti / kathantarhi prAsAde ityanuprayoge saptamIti cet tadA AdhArasyApi vivakSitatvamiti (vi0 p0)| 4. sAmAnyasyApi vizeSasannidhau vizeSavAcakatvaM dRzyate / yathA brAhmaNo bhArgavanAmeti / ataH sAmAnyakarmaNi pratyaye sAmAnAdhikaraNyena sAnnidhyAd vizeSasyApyuktArthateti (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1.putrIyati mANavakam / putramivAcarati mANavakam / putra + yin + an + ti / 'Acarati' artha meM prakRta sUtra dvArA yin pratyaya, i-n anubandhoM kA prayogAbhAva, samAsa, vibhaktilopa. ittva, dIrgha, dhAtusaMjJA, ti-pratyaya tathA an vikaraNa / 2.kuTIyati prAsAde |kuTyAmivAcarati prAsAde |kuTyAm + yin + an + ti / pUrvavat prakriyA / / 457 / 458. karturAyiH salopazca [3 / 2 / 8] [ sUtrArtha] kartRbhUta upamAnavAcI syAdyanta pada se uttara AcAra artha meM Ayi pratyaya tathA yathAsambhava sakAralopa bhI hotA hai / / 458 / [du0 vR0] karturupamAnAnnAmna : AcAre'bhidheye AyiH paro bhavati, yathAsambhavaM salopazca / zyena ivAcarati zyenAyate / evaM sArasAyate / ojAyate, apsarAyate, payAyate, payasyate / vAzabdasyeSTArthatvAt / Ayezca lopaH | gardabha ivAcarati - gardabhati azva iti matam / kathaM 'galbhate , klIvate, hoDate' ? ete AtmanepadinaH, pratyayAntatvAd AmiSyata pv| 1. gata avanati patabhiti kvacita pAThaH / gardabhati azva iti matamiti pATha eva - mancana / 'aMjaso'psarama:' ina kArikAyAM na cAzvo gardabhatyapi' iti pAThAt
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 kAtantravyAkaraNam ojaso'psaraso nityaM payasastu vibhASayA / Ayilopazca vijJeyo na cAzvo gardabhatyapi // tathA ccyarthe bhRzAdestasorlopazceti / abhRzo bhRzo bhavati bhRzAyate / evam unmanAyate, durmanAyate / behat - behAyate / zazvat - zazvAyate / vAvacanAccvirapibhRzIbhavati / abhRzo yo bhRzo bhavati sa bhRza ivAcarati / sAdRzyAdabhedo vastuna iti matam / talopeSTiriti / tathA DAlohitAdibhyazcvyarthe - paTapaTAyati, paTapaTAyate / evaM lohitAyati, lohitAyate / yajAdiSu pATha iSyate / kaSTAya karmaNe krAmati kaSTAyate / evaM pApAyate, kakSAyate, zatrAyate, gahanAyate / pApavRttibhyo'nyatra na bhavati / kaSTAya tapase krAmati / romanthaM vartayati romanthAyate gauH / hanucalana eva / iha na syAt - kITo romanthaM vartayati / bASpamudvamati - bASpAyate / evam USmAyate, phenAyate / sukhAdIni vedayate - sukhaM vedayate sukhAyate / evaM duHkhAyate / zabdAdIni karoti - zabdaM karoti zabdAyate / evaM vairAyate, kalahAyate / namastapovarivasastu yin - namaskaroti namasyati devAn / evaM tapasyati zatrUn, varivasyati gurUn / citraG Azcarye / AzcaryaM citraM karoti citrIyate / kaNDvAdibhyo yaN / kaNDUJ - kaNDUM karoti kaNDUyati, kaNDUyate / mahIG-mahIyate ityAdayo'pyanusatavyAH / evaM sarvaM vAzabdena bahulArthena vA siddham / / 458 / [du0 TI0] kartuH / zrutayA AcArakriyayA kartRtvam AyyantAdapameyakartasAmAnye AtmanepadaM kAkAdipadasAmAnAdhikaraNyenopameyakartRvizeSo'vasIyate / salopazceti / anvAcayaziSTo'yaM cakAraH, yasmAdanapekSyAyividhIyate, salopastvAyimapekSate cArthayogAt salope kartavye, arthAt karturiti SaSThI tatsAntatvena viziSyate, zyenasya karturyadAcaraNaM tadvat kAkasyAnutiSThataH / zyenAyate iti prasiddhi: / zyenamivAtmAnamAcarati kAka ityabhedAt kartRsambandhina upamAnAt karmaNa iti parapakSastu duSTa eva / yathA kazcicchyenamAcarati, tadvat kAkaH AtmAnamAcaratIti atrApi syAt / athaika eva kAko dvidhA vivakSyate - karmatayA kartRtayA ca / kimanena yatneneti / Ayezca lopa ityatra samAdhiH seti kRtaSaSThIlopaM padaM tenAyezca - lopa ityapi sambandho bhavati / matam matAntarametat / galbhaklIbahoDAnAM ca rucAdyAzrayaNAdAtmanepadam - 'galbhAMcakre' ityAmpratyayazca ziddho bhavati / yadAha - galbhaklIbahoDebhya ityeke / sarvaprAtipadikebhya ityapare /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 155 iha tu AyilopadarzanaM nAdRtam, yacca galbhate ityAdi / 'galbha AdhASTarye, klIbR made, heDra hoDra anAdare' (1/396, 387, 374) / AtmanepadinaH svabhAvAdevAntarbhUtopamAnopameyavacanAH / 'galbhAyate, klIbAyate, hoDAyate' iti ca pacAdyajantAdAyirbhavati, yadIha sarvaprAtipadikebhya iti matamAcaSTe tarhi " te dhAtavaH' ( 3 / 2 / 16 ) ityanenaiSAM dhAtusaMjJA siddhA / AyyantatvAd vyartha eva gaNapATho rUDhatvAt / yacca 'galbhAJcakre' iti / galbhanaM galbhA "gurozca niSThAseTa : " ( 4/5/81 ) iti apratyaya:, tato dvitIyAyAM 'galbhAJcakAra' ityapi prApnoti / matAntare'pi kathanna bhavati svarArthaM klIbAdidhAtuSu paThyamAneSu tathA AyyantatvamapIti bhAvaH / vAzabdasyeSTArthatvAditi hetuM varNayannAha - ojaso'psarasaH ityAdi / na cAzvo gardabhatyapi' ityAdi naJyoge'pi vivakSayA bhavatItyarthaH / athavA na ca prayogaH azvo gardabhatIti mataM nirasyati / ojaso'psaraso nityamanyasyAnye vibhASayA eke tvapsaraso nityaM slopsmRtimaasthitaaH|| tadA 'sarAyate, sarasyate' iti bhavitavyam / eke tvapsaraso nityamiti / ojAyate - ojasyate iti bhavitavyam / tatrApi tadvadityarthe vartamAnAdeva ojasaH ojasvIvAcaratIti vigrahaH / AcArakriyAyA anyatrApi ityanye / ojasvI bhavati ojAyate / tathA cvyartha ityAdi / cvyartho'bhUtatadbhAvaH / karturiti vacanAd bhavatyartha eva abhRzaM bhRzaM karotItyatra na bhavati cvyantebhyo'pi naiva cvinaivoktArthatvAt / bhRzAdiH - bhRza, zIghra, capala, paNDita, utsuka, ulmuka, unmanas, abhimanas, sumanas, durmanas, amanas, varcas, ojas, cetas, behat, rephat, zazvat, zuci, aGgiras, nila, madra, phena, harit, manda / tathA pUrvavad AcAre'rthe AyirbhavatItyarthaH / abhRzaH san kenacit bhRzasAdRzyenopamIyate cvyarthavAdinApyadhyAropaNapakSe yasya guNasya hi bhAvAd dravye zabdaniveza iti so'pyabhUtatadbhAva iti pratipattavyam / atha prakRtiviparIto yadarthAtmA sampadyate vyavasthitasyaiva guNAntarasaMbandhAt sa pariNAmo'bhUtatadbhAva ucyate / evamapi abhRzo bhRzaguNasannidhAnAd bhRza iti buddhereva bheda ityAha- bhRza ityAdi / gaNe'smin takArasakArAveva vyaJjane, tatra salopaH sidhyatItyAha - talopeSTiriti / varNanAzo'pi dRzyate'bhidhAnAditi bhAvaH / tadAdibhiH samastAdapi manaHzabdAdevAyirna samudAyAnnAmna iti vacanAt / tena sumanAyate, sumanAyya gataH / svamimanAyiSata iti aDAgamayavAdezadvirvacaneSu na doSaH / saMgrAmayatereva samAderiti niyamAd vA /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 kAtantravyAkaraNam nanu kathaM niyamaH / 'saMgrAma yuddhe' (9 / 219) iti curAdau AtmanepadArtha: pAThaH, tarhi kevala eva paThitavyaH / yathA ika iGazca kevalapAThe sati 'adhyetiadhIte' iti adhinA yogaH / evamasyApi samA yogo bhaviSyatIti bhAvaH / kazcida Aha - AyimutpAdya pazcAdupasargeNa yoga iti / tadA anunmana unmana ivAcaratIti manasaH kartRtve AyiH syAna puruSasya kartRtve adurmanA durmanA ivAcaratIti / kiM ceha carirayamAGA saha nirdiSTa: kathaM copasargAntareNa punaryoga ityapapakSa eva / abhede'pi DAulohitAdItyAdi - paTat paTat bhavati paTapaTAbhavati / AbhIkSNye dvirvacanam / tato'vyaktAnukaraNAdanekasvarAdanitau DAca, abhyAse talopaH, tamAdinipAtanasyeSTaprakRtitvAt / apaTapaTAbhUtaH pttpttevaacrtiityrthH| apaTapaTA paTapaTabhavatIti vivAdI punarAha - vyarthe bhavatinA yoge DAc ukte'pi bhavatyarthe DAjantAdAyirvacanaprAmANyAditi / ubhayapadasya ca nimittamAha - yajAdiSvityAdi / evaM varmAyativarmAyate / anidrAvAn nidrAvAnivAcarati nidrAyati, karuNAyati, kRpaNAyati / nidrAdibhyastadvati vartamAnebhya AyirabhidhIyate / eka Aha - apaurANazca lohitAdipATha iti / anya Aha-DAulohitAbhyAm iti yuktam / AdigrahaNasya prayojanaM devA jJAtumarhantIti AkRtigaNo'yamiti vadan san marumarIcikAdibhirudakaghaTaM pUrayatIti / kaSTAdibhyaH pApavRttibhyazcaturthyantebhyaH kramaNe'rthe Ayirna vaktavyaH / kaSTAdayastadvatIha vartante / yo hi kaSTAya karmaNe krAmati sa kaSTavAn ivAcaratIti pravartate iti siddhaM tatsAdhAt / parasya kramaNamapi pravartanameva na pAdaviharaNam / kaSTAya tapase krAmatIti prathamAntataiva na ghaTate iti bhAvaH / evaM romanthavartane romanthAya prakRtyantaraM vartanaM zlakSNIkaraNam, yathA kuGkumaM vartayatIti / hanucalana eveti hanurvadanaikadezastasya calanam / ihetyAdi / romanthazabdaH svabhAvAdakriyAvacano nAsya dhaatusNjnyetyrthH| kITo romanthaM vartayati, vartalIkarotItyarthaH / tatrAbhyavahatasya tasya punarAkRSya carvaNaM pratIyate / iha tu udgIrNamavagIrNaM vA romanyAkhyaM dravyamiti / kiM romanthaM vartayati, kiM hanucalana iti sUtreNa / evaM bASpamudvamati muJcatItyarthaH, kiM bASpoSmaphenam udvamatIti sUtreNa | dhUmamudvamatItyarthe'pi kecid 'dhUmAyanta ivAzliSTAH' iti / sukhAdIni vedayate iti / vedanaM vedastaM karotIti vedayate jAnAtItyarthaH / asyAM kriyAyAM sukhAdayo dhAtava iti - sukhAya duHkhAya tRprAya kRcchrAya anAya astrAya anIkAya karuNAya kRpaNAya halAya soDhAya pratIpAya / sukhaM vedayate prasAdhako devadattasyeti sukhazabdo'yamakriyAvacana iti nAsya dhAtusaMjJA / prasAdhako maNDayitA,
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 157 tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH so'pi prazAdhyam utphullalocanAdiyuktaM dRSTA sukhamasyotpannamiti jAnAtyeva / vizeSastu etAvAn prasAdhyaH pratyakSeNa prasAdhako liGgeneti nirapekSatvAt kartRvedanAyAmeveti, kiM parihAreNa / zabdAdIni karotIti zabdAdikriyAyAM zabdAdayo dhAtava iti / 'zabdAya, vairAya, kalahAya, abhrAya, kaNThAya, meghAya, sudinAya, durdinAya, nIhArAya, aTATAya, aTTAya, zIkarAya, koTAya, poTAya, soTAya, puSTAya, tuSTAya, velAya, yuddhAya, oghAya, rogAya, samUhAya, prahvAya' | ete svbhaavaadaatmnepdinH|| zabdAdibhyo nAmabhya : karotyarthe in bhavatyeva / zabdayati vairayatIti / namastapovarivasastu yinniti na vaktavyam iti bhAvaH / namasyadhAtuH pUjAyAm, tapasyadhAtuH santApAdau, varivasyadhAtuH paricaryAyAm / yadyapi namasyatizabde namaHzabdo'sti tathApyanarthakaH / arthadvArakazca padasya padAntareNa smbndhH| kiJcAnavyayo'yam, kathantarhi namaskaroti devAnityatra dvitIyA / atrApi namaskarotItyanena sambandho devazabdasya na tu nama:zabdeneti / na tatra yogazabdo'rthayogapratipattyarthaH, kintarhi paryAya eva draSTavyaH / kiJca 'upapadavibhakteH kArakavibhaktirbalIyasI' (kA0 pari0 59) iti kArakanimittA hi vibhaktayo'ntaraGgAH, upapadanimittAstu padAntarApekSaNAd bahiraGgAH / yastu nama Adibhyo yinamicchati namaH karoti namaHzabdam muccArayatItyatraitanmate pUjAyAmiti vaktavyaM syAt / zabdaM karotIti zabdamuccArayatItyanabhidhAnaM vA Azrayitavyam / 'citra Azcarye' iti GAnubandha AtmanepadArtho'vayavaliGgatvAnna vaktavyamiti bhAvaH / vismayakriyAyAM citrIyaG dhAtuH / "kaNvAdibhyo yam" iti na vaktavyamiti bhAvaH / kaNDvAdikriyAyAM kaNDUyaJprabhRtayo dhAtavaH / kaNDUyaJ, mantUyaJ, valgUyaJ, asUyaJ, haNIyaG, mahIyaG, vaiyaJ, nAyaJ, vaiTya, nATya, tirasya, irasya, irajya, urasya, uSasya, tantasya, bhiSajya, bhikSuSya, leTya, loTya, elAya, kelAya, khelAya, dolAya, medhAya, kusubhya, magadhya, iSudhya, svAsthya, duHkhya, sukhya,saparya, araparya, agadya, samayya, turaNya, bhuraNya / nanu ca kusubhyAdayo'kArAntA viSayasaptamItvAd asya ca lope sati vyaJjanAd vihitasya yaNo yasya lopo bhavatikusubhitA | dhAtupAThe tu yathA IrthyatA tathA kusubhyitA, magadhyitA ityaniSTarUpaM syAt / naivam, tatra vyavasthitavAdhikArAd vyaJjanAd vihitasyApi lopo vyAkhyAyate / matAntaraM vyAcaSTe - etat sarvaM vetyAdi / adhikRtena vAzabdena karotyarthe yaNapratyayo bhavati / NakAro gunnprtissedhaarthH| kaNDvAdayo nAmAnyeva yaNamantareNa prayogadarzanAt - kaNDUmanturvanturiti / na ca dhAtutve satyevaM prayujyate, yaNantebhyaH etAni rUpANi kvipi bhaviSyantItyapyayuktam,
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 kAtantravyAkaraNam kartari kvipo vidhAnAt / kaNDUriti vedanAmAtraM pratIyate na kartA, manturvanturiti yaNi dIrghatve kvAvapi dIrghazravaNaM syAt / atha nimittAbhAvAd dIrghanivRttiriSyate, tato'ntaH prasajyeta kaNDvA-kaNDU iti, atra dhAtutvAd vAdezaH syAt / naivama, dRzigrahaNaM tatra prayogAnusArArthamiti kvip nopapadyate / ato dhAtavazcetyeke pAThavikalpopadarzanenobhayathApi grahItavyam ityAdarzayanti / evaM sati pUrvapakSo'pi zuddha iti / tathA ca bhartRharirAha - putrIyaputrakAmyAdayaH subantopAdAnAH kriyArthA dhAtavo jIvatyAdivattirohitasAdhyasAdhanabhAvapravibhAgAH, nahi bhavati prANAn jIvatIti yathAkathaJcid vyutpAdyante / iha tu yin-kAmyAdInAm vidhAnAt nAmadhAtuSu yatheSTaM dvirvacanam - "dhAtvAdeH SaH saH, No naH" (3 / 8 / 24, 25) iti ca na bhavatIti pratipattyartham / / 458 / [vi0 pa0] krtuH| salopazceti cakArasyAnvAcayaziSTatvAt tadabhAve'pyAyiriti darzayati - zyenAyate iti, AyyantAccetyAtmanepadam / varNAntasya vidhiriti nyAyAnmadhyasakArasya lopo na bhavati / sArasAyate, ojAyate iti / ojaHzabdastadvati puruSa vartate, oja ivAcarati ojasvIvAcaratItyartha: / payasaH kathaM vibhASayA salopaH iti hetumAha- vAzabdasyeSTArthatvAditi, "dhAtorvA tumantAt" (3 / 2 / 4) ityato vAzabdo'nuvartate, sa ca rAlopena saMbadhyate, tataH kvacid vikalpaH kvacinnitya H salopa ityarthaH / Ayezca lopa iti / kathametat ? satyam, seti luptaSaSThIkaM padam / tenAyamarthaH - salopazceti cakArAdAyezca lopa; sarvaprAtipadikebhyo vibhASayA Ayilopa : iti sambandhaH / matamiti, mtaantrmityrthH| apare tu galbhaklIbahoDebhyaH iti manyante, galbha ivAcaratIti galbhate / evaM klIbate, hoDate ityAha - galbha ityAdi / ete kRtAyilopAH santo rucAdyAzrayaNAd AtmanepadinaH galbhAJcakre ityAdAvAmpratyayazceSyamANaH pratyayAntatvAt siddho bhavatItyAha - pratyayAntatvAd AmiSyate eveti / atra pUnarAyilopadarzanaM nAdRtameva, yacca galbhate ityAdi tacca 'galbha AdhASTye, klIvR made, heDra hoanAdare' ityetairAtmanepadibhiH siddham, ete ca svabhAvAdantarbhUtopamAnopameyabhAvA ityartho'pi na bhidyate, pacAdyajantebhyazcaitebhya: AyirastIti galbhAyate ityAdayo'pi siddhA iti / yat punargalbhAJcakre iti, tatra galbhanaM galbhA "gurozca niSThAseTaH" (4 / 5 / 81) iti a-pratyayaH / "striyAmAdA" (2. / 4 / 49) tatazcakre iti sambandhAt karmaNi dvitIyA, tarhi galbhAJcakAreti syAditi cet, na / anena krameNa matAntare'pi parasmaipadaM kathanna bhavati, na
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 159 tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH hyamISAM dhAtUnAm a-pratyayo nAstIti yadi cAnabhidhAnam paro brUyAt, atrApi tadastIti sarvamanavadyam / pUrvoktamevArtham anuSTubhA saMkSipannAha - ojaso'psarasa ityAdi / na cAzvo gardabhatyapi iti / nAzvo gardabhatIti naprayoge'pi vivakSayA bhavatItyarthaH / athavA azvo gardabhatIti / na ca luptAyipratyayAbhidhAnamastIti mataM pratikSipati / tathA vyartha ityAdi / ccyartho'bhUtatadbhAvaH / sa ca karturiti vacanAd bhavatyartha eva gamyate iti / ato'bhRzaM bhRzaM karotItyatra karmaNo na bhavati / tatra bhRzAdiH- 'bhRza , zIghra , capala, paNDita, utsuka, unmanas, abhimanas, sumanas, durmanas, varcas, cetas, bhramat, tejas, ojas. surajas, ajaras, behat, rehat, rohat, zazvat, zuci, aGgiras, antara, nIla, madra, phena, harita, manda / tatheti pUrvavad AcArArthe evAyamAyirna tu yatnAntaraM kartavyam / vastvabhedaM darzayitumAha - abhRza ityaadi| nanu abhUtatadbhAvo hi ccyarthaH, sa cAvasthitasya dharmiNaH pUrvadharmanivRttau dharmAntarApattiH / yathA zuklIbhavati vastramiti kathaM tadvaducyate / upamAnaM tu dharmAntarasyAdhyAropeNa bhavati / yathA 'agnirmANavakaH' iti gauNatvamucyate, tat kathaM cyarthasyAcArArthenAbheda ityAha - sAdRzyAditi / etaduktaM bhavati / na khalu atyantAbhedo'bhidhAtumiSyate, kintarhi abhRza eva bhRzo bhavati, abhRza eva bhRza ivAcarati / bhRzasadRza evobhayatrApi bhRzaguNasannidhAnAdeva vyavahAra iti / sAdRzyAdabhedaH pravartate, vizeSastvetAvAn - cyarthe vastveva tathA jAtamAcArArthe ca buddhyA ropitamiti buddhireva bhidyate, na tu vastu / bhRzazabdapravRttau yat kAraNaM tasyaikatvAditi / matamiti zarvavarmaNaH sammatamityarthaH / nanu sakAralopo'styeva, takArasya lopaH kathamityAha - talopeSTiriti / abhidhAnAdiha varNanAzo veditavyaH iti bhAvaH / ___ ddaaulohitetyaadi| DAnpratyayAntebhyo lohitAdibhyazcyarthe, tathA pUrvavadAcArArthe Ayirityartha: / apaTat paTad bhavati paTapaTAyate, paTapaTAyati / DAcyavyaktAnukaraNasyetyAbhIkSNye DAjviSaye dvirvacanam, tato'vyaktAnukaraNAdanekasvarAdanitau DAc, tato'bhyAsatalopazca tamAditvAt / DAnubandhe'ntyasvarAdilopo'styeva, tata AcArArthavivakSAyAm AyipratyayaH, AyyantAdAtmanepadameva syAt, ubhayapadaM ceSyate, tena DAulohitAdibhyastat kathamityAha - yajAdiSvityAdi / lohitAderAkRtigaNatvAd (lohita; carita, nIla, phena, madra, harita, dAha, manda) varmAyati - varmAyate / evam anidrAvAn bhavati nidrAvAn ivAcarati-nidrAyati - nidrAyate / tathA karuNAyatikaruNAyate / kRpaNAyati-kRpaNAyate / nidrAdibhyastadvati vartamAnebhya eva Ayira
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 kAtantravyAkaraNam bhidhIyate / kapTAyetyAdi / atrApyAcArArthe Ayiriti, iha kaSTAdaya : zabdAstadavati mantavyAH / tato yo hi kaSTAya karmaNe krAmati sa kaSTavAnivAcarati pravartate iti nArtho bhidyate / parasyApi kramaNaM pravartanameva na tu pAdaviharaNamiti bhAvaH / vRttau tu paramatAnuvAdaH kRtastasmAt kaSTAdibhyaH pApavRttibhyazcaturthyantebhyaH kramaNe'rthe Ayirna vaktavya ityartha: / kaSTAya tapase krAmatIti kaSTazabdo'yaM tadvati puruSe vartate tenAcArArtho'pi na ghaTate iti bhAvaH / romanthamityAdi / iha romanthavartane romanthAyadhAtuH, vartanaM zlakSNIkaraNam / yathA kuGkumaM vartayati / / romanthAyate gauriti / yadabhyavahataM tat punarAkRSya carvayatItyarthaH / hanucalana eveti hanurvadanaikadezastasya calana eva bhavati / iha na syAt - kITo romanthaM vartayatIti / udgIrya bahistyaktamavagIrNaM vA pRSThAntena nirgataM romanthAkhyaM dravyaM vartayati / guTikAM karotItyarthaH / tenAtra hanucalanaM na vidyate pUrvatra tu vidyate carvaNasya hanucalanArthakatvAditi / tena romanthaM vartayati hanucalana iti sUtraM na vaktavyam / asminnarthe romanthAyadhAto: samarthitatvAditi / tathA bASpamudvamatItyarthe bASpAyadhAtuH / evamiti USmANamudvamatIti phenamuvamatIti / dhUmamudvamatItyarthe'pi kenacid dhUmAya - dhAturiSyate / tathA 'dhUmAyanta ivAzliSTAH prajvalantIva saMhatAH' iti / sukhAdInItyAdi / sukhAdyanubhavanakriyAyAM sukhAyAdayo dhAtava ityarthaH / 'sukhAya, duHkhAya, tRptAya, asrAya, AsrAya, alIkAya, karuNAya, halAya, soDhAya, pratIpAya, kRcchrAya, kRpaNAya / zabdAdInItyAdi / ihApi zabdAdikaraNakriyAyAM zabdAyAdayo dhAtava iti / 'zabdAya, vairAya, kalahAya, abhrAya, kaNvAya, kaNThAya, sudinAya, durdinAya, nIhArAya, aTATAya, aSTAya, zrIkarAya, zIkarAya, koTAya, poTAya, azvAya, sphoTAya, soTAya, pUjyAya, udvAya, vegAya, meghAya, pRSThAya, ahnAya, yuddhAya, rogAya' | ete romanthAdayo dhAtavo rucAdyAzrayaNAdAtmanepadinaH / nama ityAdi / atrApi namasyadhAtu: pUjAyAm, tapasyadhAtuH santApAdau, varivasyadhAtuH paricaryAyAmityarthaH / citra Azcarye iti TukAra AtmanepadArthaH / vismayakriyAyAM citrIyaG - dhAturityarthaH / kaNDvAdibhyo yariNati / etadapi na vaktavyam, kaNDvAdikriyAyAM kaNDUyaprabhRtayo dhAtava iti / 'kaNDUyaJ, mannUya, maNDakaJ, mantUya, asUyaJ, kalI yaG, mahIya. RNIya, haNIyaG, valgaya , vaidha, nAyaja beTya, naTya, nATa tarasya, irasya, irajya. iyaMtra, urasya, jAmA ... bannasya, leTya leTya, kelAya, khelAya. lATya, pAya, kuna ... rAya, nirya, amarya, arva
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 161 bharaNya, turaNya, bhuraNya, nIcasya, pampazya, bhiSajya, curaNya, gadgadya, ilya, lekhya, lekhAya, liTya, lATya, rekhAya, agadya, dravyasya, payasya, sambhUyasya, ambaryya, sambaryya' / etadityAdi / etena romanthAdibhyo nAmagaNebhyo'sAvasau pratyayo vAzabdAt tatra tatrArthe bhavatIti mataM darzayati / / 458 / [ ka0 ca0 ] kartuH / nanu kartRbhUtAnnAmna AyirvidhIyate / nahi AyeH prakRteH kartRtvaM pratIyate kintvanyasya / tathAhi ' zyenAyate kAkaH' ityatra kAkasyaiva kartRtvaM pratIyate na zyena - syeti ? satyam / upamAnabhUtAt karturAyirityukte'yamevArthaH / tathAhi yatkartRka AcAre anya upamIyate tasmAdAyirbhavatIti / evaM ca sati zyeno yathAcarati tathA kAka AcaratItyartho boddhavyaH / vastutastu karturiti sambandhe SaSThI na tu paJcamI / tatazcAcAre'bhidheye yaH kartA tasya yadupamAnaM tasmAdAyirbhavatIti brUmaH / na copamAnAdityanena sAmAnAdhikaraNyenAnvayasaMbhavAt karturiti paJcamyeveti vAcyam, vizeSaNavizeSyabhAvasya prayoktrAyattatvAt | nanu AyerAkArakaraNaM kimartham, yAvatA kRtasyApi nAmivyaJjanAntAd ityanena lopo bhaviSyati / tarhi akArAntAd dIrgha zravaNArthaM yathA zyenAyate iti cet tarhi nAmyantAnAmityatra nAmyantagrahaNaM na kriyatAM tatazcAkArAntasyApi dIrghe sati zyenAya ityAdikaM bhaviSyati tatrApi nAmyantagrahaNaM yathAsambhavadarzanArtham iti vRttikRtApyuktam, na tu kAryArthamiti / na ca AyyantAccetyatrAyyantAcceti kRte'vizeSAd yino'pi grahaNaM bhaviSyati iti vAcyam / 'ekAnubandhagrahaNe na dvyanubandhakasya' (vyA0 pari0 52 ) iti nyAyAt "nAmyantAnAM yaNAyi0" ( 3 | 4|70 ) ityAdau yina upAdAnAcca ? satyam | AkArakaraNAt kvacid vyaJjanAntAdapi AkArazrutirbhavati / yathA 'zaradAyate, prAvRSAyate' iti vararuciH / na ca vyaJjanAntAdApratyaye'pi zAstrakArasyeSTatvAt tat siddhamiti vAcyam / tasya pAkSikatvena tadabhAvapakSe'niSTaM syAt / vastutastu vicitrArtha evAkAraH / ata eva pANinitantre na dRzyate / atha yiGiti kriyatAm, tathA ca GakArasyAtmanepaditvAd AyyantAccetyapi na kRtaM syAditi cet, sUtraM vinA'ntagrahaNasya yat phalaM daridratItyAdau tat kathaM syAccet, na svamatam / atha paramatamapi ziSyabodhanArthaM sphuTIkartavyam / tarhi rucAdyAzrayaNAd bhaviSyati cet kaSTaM syAditi / gardabhatIti vRttiH / atrAyiviSaye "sarvaprAtipadikebhyaH kvip" iti kAzikA | tarhi asmanmate kathaM kvivantAdAyizceducyate / atra AyiviSaye'kArAntagalbhaklIvahoDebhyaH kvipa iti kAzikA eSAmadantAnAM pakArAnubandhatvaM karoti kvivantebhya
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 kAtantravyAkaraNam AtmanepadArtham / ata eva tadvadatrApi kalpyate / apsarasa ityAdi vRttiH / yadyapi 'striyAM bahuSvapsarasaH' (1 / 1 / 52) iti amarastathApi ekApsarovivakSayA ekavacanamiti kulcndrH| vayaM tu zabdAnukaraNAdekavacanamiti brUmaH / yathA catura iti / tathA vyartha iti vRttiH / atra "bhazAdibhyo bhuvyarthe cverlopo halazca" (a0 3 / 1 / 12) iti parasUtram / asyArthaH - bhuvanaM bhUstasmin bhuvi tadarthe bhRzAdibhya Ayirbhavati, antasya vyaJjanasya ca lopaH / acveriti cvivarjitebhyo bhRzAdibhya ityarthaH / bhRzAdivizeSaNatve'pyekavacanaM "vibhaktInAmamapaJcamyAH" (2 / 4 / 1) itivad acveriti paryudAsavRttyA cvyarthasadRzasya bhRzAderityarthaH / sAdRzyaM cAbhUtatadbhAvatvAdarthakRtameveti nyAsaH / "DAlohitAdibhyaH' iti vRttiH / pareNApyatra "DAjlohitAdibhya ubhayam' ityubhayapadavidhAnArtham AyiviSaye DAja jJApyate / "kaSTAya kramaNe" (a0 3 / 1 / 14) iti pANiniH / 'supaH' iti paJcamyantA prakRtiranuvartate / ayamarthaH- kaSTArthaM yatprAtipadikam, tataH kramaNe'rthe AyirbhavatItyartha: / kramaNaM cAtra pravartanam, kaSTAyeti sAmAnyena nirdezAt zatrakakSakRcchragahanebhyo'pi syAt / tathA cAtra zlokaH- 'tAdarthya evAtra bhaveccaturthI kaSTAya yata krAmati karmaNe tu' iti bhaassaavRttiH| vRttau tu "kaSTAya karmaNe'' iti paramatAnuvAdanaM krAmatIti vAkyam / paradarzanam atrApi kaSTAyeti saMbandhanIyam / kecittu "kaSTAya karmaNe" paThanti, sa ca sugama eva / romanthamiti vRttiH / "karmaNo romanthatapobhyAM varticaroH" (a 3 / 1 / 15) iti pANiniH / ubhayasAmAnAdhikaraNye pUrvavat karmaNa ityekavacanam / asmAdeva nirdezAd varterinantAdapi yuviSaye ktiH | caraNaM cara, sampadAditvAt kvip / vyavasthitavAsmaraNAd vartanamiha hanucalanameva gRhyate / bASpamudvamatIti vRttiH / athAtra "bASpoSmabhyAmudvamane" (a0 3 / 1 / 16) iti pANiniH / udvamanazabdo'tra kriyAvacanaH, karmaNa ityanuvRttiH / na hi kriyAM vinA karmatvaM bhavatIti nyAsaH / cakArAdhikArAt phenAcceti nyaasH| sukhAdInIti vRttiH / "sukhAdibhyaH kartRvaMdanAyAm" (a0 3 / 1 / 18) iti pANiniH / kartRpadAdAtmasukhavedanAyAmeveti nyAsaH / zabdAdIni karotIti vRttiH| tatra "zabdavairakalahAbhrakaNyameghebhyaH karaNe" (a0 3 / 1 / 17) iti pANiniH / karaNazabdo'tra kriyAvacana:, karmaNa : ityanuvRttiH, na hi kriyAM vinA karmatvaM yujyate iti nyAsaH / namastapa ityAdi vRttiH / "namo varivazcitraGaH kya" (a0 3 / 1 / 19) iti paanniniH| karaNa ityAdyanuvartate zabdazaktisvabhAvAt karmavizeSo labhyate / tena pUjAparicaryAzcaryeSvevAbhidhAnam, yathAsUtraM vinA bahuvrIhermatvartha eva nyAsaH / tapa
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 'AyyantAcca' sazcaratyarthe AyipratyayArthaM sUtraM romanthAyate ityatroktameva / ta ( 3 / 2 / 44) ityAtmanepade prApte parasmaipadArthaM vaktavyamiti kAzikA | kaNDvetyAdi vRttiH / "kaNDvAdibhyo yak" (a0 3 / 1 / 27) iti pANiniH / karaNa iti vartate / "" 163 "" "" paJjI - anvAcayaziSTeti / vyAkhyAnAdanvAcayaziSTo'yaM cakAraH iti rakSitaH / vyAptinyAyAditi anye / nAmivyaJjanAntAditi mahAntaH / anyathA yadi yatrAyistatraiva lopastadA kathaM nAmivyaJjanAntAdAyerAdilopaprasaGgaH iti bhAvaH / varNAntasyetyAdi / nanu karturityanena paJcamyantena saha salopa ityasyAsambandhAd varNAntasyeti paribhASAyAH apravezAd yatra kutrApi sthitasya sakArasya lopaH syAt ? satyam / karturiti vibhaktivipariNAme sati SaSThyantavipariNAmasya kartRbhUtasya nAmna eva salopaH ityarthe sati sambandhopapattau ' varNAntasya vidhiH' (kA0 pari0 5 ) iti paribhASAviSayo'styeveti na doSaH / nanu 'sArasAyate' ityAdau akArasya dIrghatve sati paranimittAdeza iti nyAyAt sAntatvamastyeva, tasmAt salopa eva syAt ? 'svarAdezaH paranimittikaH pUrvavidhiM prati sthAnivat' (kA0 pari0 9) iti nyAyAdakAro'styeva / na ca "na padAnta0 (kA0 pari0 10 ) ityAdinA dIrghavidhiM prati na sthAnivaditi vAcyam, naJo'nityatvAt / tathA ca sati ' asiddhaM bahiraGgam' (kA0 pari0 33) ityAdinA'siddhavadbhAvo'pi vaktuM zakyate iti / "" vastutastu 'ojaso'psara 0" ityAdinAtra salopo nAstIti vyAkhyAsyate / ato vidvasyate ityatra nAsti salopa iti brUmaH / ojasa ityAdi / ato'nyatra salopo nAstIti vikalpanityayorniyataviSayatvAt / evaM sati 'viduSyamANaH' ityAdiprayoga upapanna iti / pacAdyajiti / anyathA "nAmivyaJjanAntAdA" (3 | 6 |42 ) ityAdinA Aye dilope aniSTApattiH / yatpunarityAdi / nanu paramate 'galbhAJcakre devadattena' iti bhAve'pi bhavati / bhavadIyayuktyA tu galbhAdizabdasya sakarmakatvAt kathaM bhAve ? satyam | 'mAsAn pacyate' itivat sakarmakAdapi dhAtorbhAve pratyayo bhavatIti / yadi punaH 'bhAvAkhyAtaM dhrauvyAd' iti matamAzrIyate, tadAnabhidhAnAd na bhavatIti vAcyam / galbhAJcakAra iti, evaM galbhAJcakre iti karmaNyapi pratyayo na bhavati / vastutastu galbhAJcakAra, galbhAJcakre devadatteneti prayogo bhavatyeva / pANininApi apUrvagalbhasyaiva sUtre pAThAt, kintu avagalbhAJcakre ityAdi prayogo na bhavatIti brUmaH / paJjITIkayorapi tAtparyaM vyAkhyeyam / kaNDUvAdibhyaH iti / kaNDUyaJ gAtravigharSaNe vartate / mantUyaG vaimanasye / valgUyaJ saundaryapUjanayoH / tathA ca ' valgUyantIM vilokya tvAM strI na valguyatIha' /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 kAtantravyAkaraNam asUyaJ mana upatApe akSamAyAM vA / haNIyaG krozanalajjayoH / tathA ca - 'haNIyate vIravatI na bhUmi:' / mahIyaG pUjAyAm / tathA ca 'mahIyamAnA bhavatAtimAtram' / leTya loTya dhau] pUrvabhAve svapne ca / irasya tirasya urasya paritApe paricaraNe / bhiSajya cikitsAyAm / elAya kelAya khelAya loTya leTya lekhya unmAdane kutsAyAJca / kusubhya, magadhya pariveSTane yAcyAyAJca / sukhya duHkhya takriyAyAm / iSudhya zaradhAraNe avagAhane ca | caraNya varaNya gatau / turaNya tvarAyAm / curaNya caurye / klizya khede / 'klizyannapi hi medhAvI' iti / __atha pANinisammatAH kaNDUyAdidhAtavaH- 1. kaNDUyaJ gAtravigharSaNe / kaNDUyati, kaNDUyate / 2. mantUya aparAdhe, roSe ityeke / mantUyati / candrastu jitamAha - mantUyati, mantUyate / 3. valgUya pUjAmAdhuryayoH / valgUyati / 4. asUya upatApe / asUyati / asUyaJ ityeke | asUyati, asUyate / 5. leTya loTya dhau] pUrvabhAve svapne ca, dIptAvityeke / leTyati, loTyati / lelAya dIptau / lelAyati / 6. irasya irajya iNJ IrSyAyAm / irasyati, irajyati / Iya'ti, Iryyate / 7. uSasya prabhAtIbhAve / uSasyati / 8. vedya dhaurye svapne ca / vedyati / 9. medhAya AzugrahaNe / medhAyati / 10. kusubhya kSepe / kusubhyati / 11. magadhya pariveSTane / magadhyati / nIcya dAsye ityanye / nIcyati / 12. tantasya pampazya duHkhe / tantasyati, pampazyati / 13. sukhya duHkhya takriyAyAm / sukhyati, duHkhyati / sukhaM duHkhaJcAnubhavatItyarthaH / 14. saparya pUjAyAm / saparyati / 15. araryya ArAkarmaNi / araryyati / 16. bhiSajya cikitsAyAm / bhiSajyati / 17. bhiSNajya upasevAyAm / bhiSNajyati / 18. iSudhya zaradhAraNe | ipudhyati / 19.caraNya varaNya gatau / caraNyati, varaNyati / 20. curaNya caurye / curaNyati / 21. turaNya tvarAyAm / turaNyati / 22. bhuraNya dhAraNapoSaNayoH / bhuraNyati / 23. gadgadya vAskhalane / gadgadyati / 24. elAya kelAya khelAya vilAse / elAyati, kelAyati, khelAyati / 25. lekhAya skhalane ca / lekhAyati / adanto'yam ityanye / lekhyati / 26. liTya alpakutsanayoH / liTyati / 27. lATya jIvane / lATyati / 28. haNIyaG roSaNe lajjAyAJca / haNIyate / 29. mahIyaG pUjAyAm / mahIyate / pUjAM labhate ityarthaH / 30. rekhAya zlAghAsAdanayoH / rekhAyati / 31. dravasya paritApacaraNayo: / dravasyati / 32.tirasya antardhA / tirasyati / 33. agadya nIrogatve / agadyati / 34. urasya balarthe / urasyati, balavAn bhavatItyartha: / 35. taraNya gatau / taraNyati / 36. payasya prasRtau / payasyati / 37. sambhUyasya prabhUtabhAve / sambhUyasyati / 38. ambarya samvarya saMvaraNe / amba>ti, sambaryyati / AkRtigaNo'yam / / 458 / HTHHHHHHHHHHHI HEARTHAHI
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 165 [ samIkSA ] ' zyena ivAcarati, puSkaramivAcarati, apsarA ivAcarati' ityAdi vigraha meM 'zyenAyate - puSkarAyate - apsarAyate' Adi zabdoM ke sAdhanArtha kAtantrakAra ne Ayi pratyaya - salopa tathA pANini ne kyaG pratyaya - salopa kA vidhAna kiyA hai / pANini kA sUtra hai - "kartuH kyaG salopazca " ( a0 3 / 1 / 11 ) / ' zyenAyate - apsarAyate' Adi prayogoM meM 'ya' se pUrvavartI akAra ko pANinIya vyAkaraNa meM dIrgha Adeza karanA par3atA hai / kAtantrakAra ne pratyaya meM hI dIrgha AkAra ko par3hA hai, lekina prakriyA ke anusAra yahA~ bhI dIrgha to karanA hI par3atA hai| ataH ubhayatra samAnatA hI hai / vyAkhyAkAroM ne bhASAvRttikAra - rakSita - pANini Adi AcAryoM ke vividha mata dikhAe haiM / kalApacandrakAra ne pANinisammata jo kaNDvAdipATha prastuta kiyA hai, mUlapATha se paryApta bhinna hone ke kAraNa samIkSaNIya hai / vaha [ vizeSa vacana ] 1. ojaso'psaraso nityaM payasastu vibhASayA / Ayilopazca vijJeyo na cAzvo gardabhatyapi || ( du0 vR0 ) | 2. etat sarvaM vAzabdena bahulArthena vA siddham || (du0 vR0 ) | 3. anvAcayaziSTo'yaM cakAraH / yasmAdanapekSya AyirvidhIyate salopastvAyimapekSate / cArthayogAt salope kartavye, arthAt karturiti SaSThI tatsAntatvena viziSyate / zyenasya karturyadAcaraNaM tadvat kAkasyAnutiSThataH zyenAyate iti prasiddhiH (du0 TI0) / 4. atha prakRtiviparIto yadarthAtmA sampadyate vyavasthitasyaiva guNAntarasambandhAt sa pariNAmo'bhUtatadbhAva ucyate (du0 TI0 ) / 5. parasya kramaNamapi pravartanameva na pAdaviharaNam / kaSTAya tapase krAmatIti prathamAntataiva na ghaTate iti bhAvaH / (du0 TI0 ) / 6. upapadavibhakteH kArakavibhaktirbalIyasIti kArakanimittA hi vibhaktayo'ntaraGgAH, upapadanimittAstu padAntarApekSaNAd bahiraGgAH (du0 TI0 ) / 7. salopazceti cakArasyAnvAcayaziSTatvAt tadabhAve'pyAyiriti darzayati - zyenAyate iti (vi0 pa0 ) / 8. ete ca svabhAvAdantarbhUtopamAnopameyabhAvA ityartho'pi na bhidyate (vi0 pa0 ) /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNamA ___9. romanthAyate gauriti / yadabhyavahRtaM tat punarAkRSya carvayatItyarthaH / hanucalana eveti hanurvadanaikadezastasya calana eva bhavati / iha na syAt - 'kITo romanthaM vartayati' ityudgIrya bahistyaktamavagIrNaM vA pRSThAntena nirgataM romanthAkhyaM dravyaM vartayati, guTikAM karotItyarthaH / tenAtra hanucalanaM na vidyate pUrvatra tu vidyate eva carvaNasya hanucalanArthakatvAd iti / tena 'romanthaM vartayati hanucalane' iti sUtraM na vaktavyam (vi0 p0)| 10. vizeSaNavizeSyabhAvasya prayokturAyattatvAt (ka0 c0)| 11. AkArakaraNAt kvacid vyaJjanAntAdapi AkArazrutirbhavati / yathA 'zaradAyate, prAvRpAyate' iti vararuciH / na ca vyaJjanAntAd Apratyaye'pi zAstrakArasyeSTatvAt tat siddhamiti vAcyam / tasya pAkSikatvena tadabhAvapakSe'niSTaM syAt / vastutastu vicitrArtha evAkAraH, ata eva pANinitantre na dRzyate (ka0 c0)| 12. paJjI - anvAcayaziSTeti | vyAkhyAnAdanvAcayaziSTo'yaM cakAraH iti rakSitaH, vyAptinyAyAdityanye, nAmivyaJjanAntAditi mahAntaH (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. zyenAyate / zyena ivAcarati / zyena + Ayi + te / 'Acarati' artha meM upamAnavAcI 'zyena' zabda se prakRta sUtra dvArA Ayi pratyaya, 'i' anubandha kA prayogAbhAva, samAsa, vibhaktilopa, "samAnaH savarNe dIrdhIbhavati parazca lopam" (11211) se nakArottaravartI akAra ko dIrghaparavartI AkAra kA lopa, "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se 'zyenAya' kI dhAtusaMjJA, "AyyantAcca" (3 / 2 / 44) se prathama puruSa-ekavacana (vartamAnA) te vibhakti, "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) se an vikaraNa tathA na anubandha kA prayogAbhAva / 2. sArasAyate / sArasa ivAcarati / sArasa + Ayi + te / pUrvavat prakriyA / 3-5. ojAyate / oja ivAcarati / ojas + Ayi + te | apsarAyate / apsarA ivAcarati / apsaras + Ayi + te / payAyate - payasyate / paya ivAcarati / payama + Ayi + taM / 'Acarati' artha meM prakRta sUtra dvArA Ayi pratyaya tathA salopa / payasa zabda se salopa vaikalpika evaM vibhakti kArya / salopAbhAva pakSa meM 'payasyate' ruup| 6. gardabhati / gardabha ivAcati ! gardabha + Ayi + ti / prakRta sUtra dvArA Ayipratyaya tathA u
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 167 tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 7-9. bhRzAyate / abhRzo bhRzo bhavati / bhRza + Ayi + te / unmanAyate / anunmanA unmanA bhavati / unmanas + Ayi + te / durmanAyate / adurmanA durmanA bhavati / durmanas + Ayi +te / cvyartha meM prakRta sUtra dvArA Ayi pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 10-11. behAyate / abehat behad bhavati / behat + Ayi + te / zazvAyate / azazvat zazvad bhavati / zazvat + Ayi + te / ubhayatra talopa tathA anya prakriyA pUrvavat / 12-18. paTapaTAyate / apaTapaTA paTapaTA bhavati / paTapaTA + Ayi + te / lohitAyate / alohito lohito bhavati / lohita + Ayi + te / kaSTAyate | kaSTAya karmaNe krAmati | kaSTa + Ayi +te / pApAyate | pApAya karmaNe krAmati / pApa + Ayi + te / kakSAyate / kakSAya karmaNe krAmati / kakSa + Ayi + te / zatrAyate / zatrukarmaNe krAmati / zatru+ Ayi + te / gahanAyate |gahanakarmaNe krAmati / gahana + Ayi+ te / cvyartha tathA krAmati artha meM Ayi pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 19-27. romanthAyate / romanthaM vartayati / romantha + Ayi + te / bASpAyate | bASpamudvamati / bASpa + Ayi+te / USmAyate / USmANamudvamati / USman + Ayi +te / phenAyate / phenamudvamati / phena + Ayi + te / sukhAyate | sukhaM vedayate / sukha + Ayi + te / duHkhAyate / duHkhaM vedayate / duHkha + Ayi + te / zabdAyate / zabdaM karoti / zabda + Ayi + te / vairAyate / vairaM karoti / vaira + Ayi + te / kalahAyate | kalahaM karoti / kalaha + Ayi + te / bhinna bhinna arthoM meM prakRta sUtra dvArA Ayi pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 458 / . 459. ina kAritaM dhAtvarthe [ 3 / 2 / 9] [sUtrArtha] kriyA artha meM nAma (syAdyanta) pada se para meM 'in' pratyaya hotA hai tathA usakI 'kArita' saMjJA bhI hotI hai / / 459 / [du0 vR0] dhAtvartha: kriyA | nAmnaH in paro bhavati dhAtvarthe, sa ca kAritasaMjJakaH / haliM kaliM gRhNAti - halayati, kalayati / evaM kRtayati, tvacayati, varNayati / tUstAni vihanti-vitUstayati / vastraM samAcchAdayati - saMvastrayati / varmaNA saMnahyati saMvarmayati / cUrNairavadhvaMsate avacUrNayati / tat karoti tadAcaSTe / mANTaM karoti
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 kAtantravyAkaraNam muNDayati / evaM mizrayati, zlakSNayati, lavaNayati, sUtrayati / payo vratayati / payo bhuGkte iti gamyate / vRSalAnnaM vratayati / na bhuGkte ityarthaH / satyamAcaSTe satyApayati / evam arthApayati, vedApayati / priyamAcaSTe prApayati / AbAgamazca / tenAtikrAmati / hastinA atikrAmati atihastayati / kartRkaraNArthe / vINayA upagAyati upavINayati / tUlairavakuSNAti avatUlayati / zlokairupastauti upazlokayati / senayA abhiyAti abhiSeNayati / kadAcid darzane / rUpaM pazyati nirUpayati / bahulametannidarzanam | tathA inaG aGganirasane'pi / hastau nirasyati hastayate / pAdau nirasyati pAdayate / evam pucchamutkSipati utpucchayate gauH / pucchaM parikSipati paripucchayate / bhANDAni samAcinoti saMbhANDayate vaNik / cIvaraM saMmArjayati paridadhAti vA saMcIvarayate bhikSuH / diGmAtram idam gaNakAravacanAdapyUhyam / / 459 / [du0 TI0 ] in kAri0 / yadyapi dhAtavo bhvAdayasteSAmarthAH sattAdayastathApi yasmAnnAmno yasmin dhAtvarthe in dRzyate tasmAt tasminneva bhavati, abhidhAnAd vAdhikArasya bahulArthatvAd vA / evamiti / kRtavarNatvaco'pi gRhNAtyartha eveti bhAvaH / evaM tUstAni vihanti vitastayati / tUstAnyuddharati uttUstayati / kezAn vijaTIkarotItyarthaH / vastrAt karaNAdapi / vastreNa samAcchAdayati saMvastrayati / cUrNairavakirati avacUrNayati / muNDaM balIvardaM karotIti ubhayadharmavidhAne na bhavati / zlakSNaM karotIti anuvAde na bhavati / vrataM karotIti vratayati / satyApayatIti satyArthavedAnAmanta Ap tu kArita eveti curAdigaNasUtram | AkhyAnamAcaSTe iti vAkyameva / karturyadupakArakaM tasmin vartamAnAnnAmna ityarthaH / indriyamapi viziSTaM karaNam iti kartRgrahaNaM tenAtikrAmatIti hetAvapi pratipattavyam / tathA inaG aGganirasane'pi curAdau gaNasUtramityarthaH / dhAtvarthe in siddhaH sa GAnubandho bhavatItyarthaH / tena kAritasaMjJApyasya siddheti kAritalopo bhavati / hastyate devadattena pAdyate devadatteneti bhAva eva pratIyate / yuktArthe sati yathA putrIyyate chAtreNa, zyenAyyate kAkeneti / nirasane'pItyapizabdo bahulArthastena pucchAdutkSepaNe bhavati / bhANDAt samAcayane / cIvarAt saMmArjanaparidhAnayoH | kAritamiti pUrvAcAryasaMjJA sukhAvabodhArthA || 459 | [vi0 pa0 ] in / ihAvizeSanirdeze'navasmAnnAnnI yasmin dhAtvarthe in dRzyate, tasmAt tasminneva bhavatyabhidhAnAt / adhikRtasya vAzabdasya bahulAcA veti darzayannAha
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 169 halimityAdi / ata eva bahulametannidarzanamiti vakSyati / ini liGgasyetyAdinA'ntyasvarAdilopaH / evamiti / kRtAdibhyo gRhNAtItyartha eveti bhAvaH / vitUstayatIti / kezAn vijaTIkarotItyarthaH / AbAgamazceti / satyArthavedAnAmanta Apa tu kArita eveti curAdivacanAdAp / yathA priyamAcaSTe iti vigrahe kArite sati "priyasthirasphirorugurubahula0" (a0 8 / 4 / 157) ityAdinA priyazabdasya prAdeze sati ekasvarANAmadantAnAM cetyAp / kartRkaraNArtha iti / kartuH karaNaM kartRkaraNam, tadevArthastasminniti / karaNaM hi kariva bhavati / yadiha kartagrahaNaM tadindriyamapi viziSTaM karaNaM tatra mA bhUd ityetadartham / anyathA cakSuSA pazyatIti etadarthe cakSayatIti prayogaH syAditi bhAvaH / abhiSeNayatIti / sthAsenisedhatItyAdinA Satvam / tathA "inaG aGganirasane'pi" iti curAdau gaNasUtramityarthaH / dhAtvarthe siddhe in pratyayastasya GAnubandhatvamanena vidhIyate ityarthaH / tenAsya kAritavyapadezaH siddho bhavati / "aGganirasane'pi" ityapizabdo bahulArtha ityAha - evamiti / bhANDAni samAcinotIti rAzIkarotItyarthaH / cIvaraM saMmArjayatIti / anye tu cIvarAdarjane paridhAne ceti matAntaraM pazyantazcIvaraM saMmArjayatIti pAThaM na manyante / diGmAtramityAdi / curAdau "zvetAzvAzvatara0" ityAdigaNasUtrAdapyUhanIyamityarthaH / / 459 / [ka0 ca0] in / atra paraH "muNDamizrazlakSNalavaNasUtravratavastrahalikalikRtahastebhyo Nic" (a0 3 / 1 / 21) iti sUtramekam, tathA "satyApazabdarUpavINAtUlazlokasenAlomatvacavarNacarmacUrNacurAdibhyazca" (a0 3 / 1 / 25) ityaparaM sUtraM brUte / na hyatrArthaniyamo'sti tena karaNe ityanuvRttyA kriyAsAmAnyameva pratIyate, kintu kevalaM zabdazaktisvabhAvAd arthavizeSo bodhyaH / asmanmate'pi tadevetyAha - haliM kalimiti vRttiH| mahaddhalaM halirucyate / halikalI kAmadhenU arthabAhulyAditi vRddhaaH| tUsteti vRttiH / tUstaM hali: / vitUstayati panthAnaM rAjeti bhaassaavRttiH| kAtantrapradIpe tu jaTAvacanastUstazabdaH pradarzitaH / tadanusAreNa paJIkRtA vyAkhyAtam - kezAn vijaTIkarotIti / payo vratayatIti vRttiH| vratazabdo'yaM bhojane tannivRttau ca vartate / tathA ca vratAd bhojane tannivRttau ceti kAzikA | kadAcid darzana iti vRttiH| gaNasUtramidam / atra anantarAccitrazabdAt kadAcid darzanayorarthayorityarthaH / yathA citrayati citram | kadAcid AlekhyaM karotItyarthaH / tathA nirUpayati rUpaM pazyatItyarthaH / vRttau rUpAnnidarzane iti jayAdityamatena saha svamatamekIkRtyaikamevodAharaNaM pradattam / bahulamiti vRttiH / nidarzanamudAharaNaM sUtraiH saMgrahItumazakyamityarthaH / evaM pucchamutkSipati iti
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 kAtantravyAkaraNam vRttiH / "pucchabhANDacIvarANNiG' (a03|1|20) iti paraH / evaM karibhiravabadhnAti avakarayati / dAtreNa lunAti dAtrayati / asinA chinatti asayati / parazunA chinatti parazayati iti dhAtuvRttiH / paJjI - yat kartRgrahaNaM tadindriyaM viziSTaM karaNaM tatra mA bhUditi / tarhi kathaM manasA atikrAmatItyarthe abhimanayati iti prayogaH ? satyam / kartRkaraNArtha ityanenaiva 'upavINayati' ityAdikaM sarvaM sidhyati, yat punastenAtikrAmatIti aparasUtram / tadatimanayatIti sAdhanArthamiti hemakaraH / tanna, indriyasyApi manasaH kartRkaraNAvirodhAt / yattu tenAtikrAmatItyuktam, tad hetvarthavivakSAyAmapi yathA syAditi | sahArthe'pi na bhavati, anabhidhAnAt / / 459 / [samIkSA] 'satyamAcaSTe satyApayati, priyamAcaSTe prApayati, kurvantaM prayuGkte kArayati, pacantaM prayuGkte pAcayati, corayati, cintayati' Adi zabdoM ke sAdhanArtha kAtantrakAra ne in pratyaya tathA pANini ne Nic pratyaya kiyA hai| etadartha donoM hI vyAkaraNoM meM 3-3 sUtra par3he gae haiM / arthanirdeza kI dRSTi se kAtantra kA vargIkaraNa adhika samIcIna hai | pANini ne do sUtroM meM 22 zabda par3he haiM | unase vividha arthoM meM Nic pratyaya karake nAmadhAtue~ banAI gaI haiM- "muNDamizrazlakSNalavaNavratavastrahalakalakRtatUstebhyo Nic, satyApapAzarUpavINAtUlazlokasenAlomatvacavarmavarNacUrNacurAdibhyo Nic" (a0 3 / 1 / 21, 25) / kAtantrakAra ne isa in pratyaya kI kArita saMjJA bhI kI hai, parantu pANini ne Nica pratyaya kI koI bhI saMjJA nahIM kI hai| vyAkhyAkAroM ne bhinna-bhinna zabdoM se vividha arthoM kA nirdeza kiyA hai | [vizeSa vacana] 1. payo vratayati / payo bhuGkte iti gamyate / vRSalAnnaM vratayati / na bhuGkte ityarthaH (du0 vR0)| 2. diGmAtramidam, gaNakAravacanAdapyUhyam (du0 vR0)|| 3. yadyapi dhAtavo bhvAdayasteSAmarthAH sattAdayastathApi yasmAnnAmno yasmin dhAtvarthe in dRzyate tasmAt tasminneva bhavati, abhidhAnAt, vAdhikArasya bAhulArthatvAd vA (du0 ttii0)| 4. karturyadupakArakaM tasmin vartamAnAnnAmna ityarthaH / indriyamapi viziSTaM karaNamiti kartRgrahaNam, tenAtikrAmatIti hetAvapi pratipattavyam (du0 ttii0)| 5. kAritamiti pUrvAcAryasaMjJA sukhAvabodhArthA (du0 ttii0)|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171 tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 6. ihAvizeSanirdeze'pi yasmAnnAmno yasmin dhAtvarthe in dRzyate, tasmAt tasminneva bhavati, abhidhAnAt (vi0 p0)| 7. tUstaM dhUliH / vitUstayati panthAnaM rAjeti bhaassaavRttiH| kAtantrapradIpe tu jaTAvacanastUstazabdaH pradarzitaH, tadanusAreNa paJjIkRtA vyAkhyAtam - kezAn vijaTIkarotIti (ka0 ca.) 8. bahulamiti vRttiH / nidarzanamudAharaNam, sUtraiH saMgrahItum azakyamityarthaH (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. halayati / haliM gRhNAti / hali +in + an + ti | prakRta sUtra dvArA in pratyaya, n anubandha kA prayogAbhAva, "ini liGgasyAnekA0" (3 / 2 / 12) ityAdi 'hali' zabdastha ikAra kA lopa, "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se 'hali' kI dhAtusaMjJA, "zeSAt kartari parasmaipadam" (3 / 2 / 47) se vartamAna meM prathamapuruSa-ekavacana 'ti' vibhakti, "an vikaraNa H kartari" (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, "nAmyantayordhAtu0" (3 / 5 / 1) ityAdi se 'hali' dhAtustha ikAra ko guNa tathA "e ay" (1 / 2 / 12) se ekAra ko ayAdeza / 2-5. kalayati | kaliM gRhNAti | kali + in + an + ti / kRtayati / kRtaM gRhNAti / kRta + in + an +ti / tvacayati / tvacaM gRhNAti / tvac+in + an + ti / varNayati / varNaM gRhNAti / varNa + in + an + ti | pUrvavat prkriyaa| 6-31. vitUstayati / tUstAni vihanti / vitUsta + in + an + ti / saMvastrayati / vastraM samAcchAdayati / saMvastra + in +an + ti | saMvarmayati / varmaNA saMnayati / saMvarman + in + an + ti / avacUrNayati | cUrNairavadhvaMsate / avacUrNa + in + an + ti / muNDayati / muNDaM karoti / muNDa + in + an +ti / mizrayati / mizraM karoti / zlakSNayati / zlakSNaM karoti / lavaNayati / lavaNaM karoti / sUtrayati / sUtraM karoti / payo vratayati / vrataM karoti (payo bhuGkte iti gmyte)| vRSalAnaM vratayati (na bhuGkte ityrthH)| satyApayati / satyamAcaSTe / satya + Ap + in + an + ti / arthApayati / arthamAcaSTe | artha + Apa+in + an + ti / vedApayati / vedamAcaSTe / veda + Apa + ina + an + ti prApayati | priyamAcaSTe / priya - pra+Apa+in + an + ti | atihastayati / hastinA atikrAmati / atihastin + in + an + ti / upavINayati / vINayopagAyati / avatUlayati / tUlairavakuSNAti / upazlokayati / zlokai
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 kAtantravyAkaraNam rupastauti / abhiSeNayati / senayA abhiyAti / nirUpayati / rUpaM pazyati / hastayate | hastau nirasyati / pAdayate / pAdau nirasyati / utpucchayate / pUcchamutkSipati | paripachayate / pucchaM parikSipati / saMbhANDayate vnnik| bhANDAni samAcinoti / saMcIvarayate bhikSuH / cIvaraM saMmArjayati paridadhAti vA / prakRta sUtra dvArA vividha arthoM meM in pratyaya tathA anya prakriyA prAyaH pUrvavat / / 459 / 460. dhAtozca hetau [3 / 2 / 10] [sUtrArtha ] heturUpa kartA ke vyApAra ko kahane vAlI dhAtu se para meM in pratyaya hotA hai tathA usakI kArita saMjJA bhI hotI hai / / 460 / [du0 vR0] hetuzabdena hetukartRvyApAro'rthAd gamyate / dhAtvarthaM vartayantyanye | hetukartRvyApAre vartamAnAd dhAtozcen paro bhavati, sa ca kAritasaMjJakaH / kurvantaM prayuGkte kArayati / pacantaM prayuGkte pAcayati / tathA - bhikSA vAsayati / kArISo'dhyApayati / tathA kathakaH kaMsaM ghAtayati / sItAM haaryti| rAjAnamAgamayati / tathA ca kiM gatena, hataH kaMsa iti lokavivakSA / tathA rAtri vivAsayati / vipUrvo vasiratikrame vartate / ujjayinyAH prasthito mAhiSmatyAM sUryamudgamayati / tathA puSyeNa candraM yojayati / / 460 / [du0 TI0] dhaatoH| phalasAdhanayogya : padArtho loke heturucyate / tasya grahaNe'dhyayanena vasatItyatrApi syAt / tasmAt "kArayati yaH sa hetuzca" ityasya grahaNam / kathametaditi kriyAbhAvo hi dhAtuH, sarvaiva kriyA hetumatI / hetugrahaNamanarthakam, vyavacchedyAbhAvAt, "curAdezva" (3 / 2 / 11) iti pRthagyogAcca / curAdayo'pi hi dhAtava evetyAha - hetuzabdenetyAdi / hetuvyApAraH preSaNAdhyeSaNAdilakSaNa ityAha - arthAditi arthavazAt / na hi dhAtuH sAdhane vartitum utsahate / nimittamAtraM vA heturiti kArakahetoH zeSahetozca grahaNam / 'annena vasati' ityAdau tRtIyayaiva hetvarthasya dyotitatvAd in na syAt / prakRtyarthavizeSaNe'pyuktaH karoti preSitaH karotItyatra na bhavati, svazabdenoktatvAt kiminA dyotyate / tarhi 'pAcayatyodanaM devadatto yajJadattena' iti dvayoH korekena padenAbhidhAnaM prApnoti / 'gamito grAmaM devadatto yajJadattena' ityavyatirikto gatyartha iti kartari ktaH prApnoti / 'vyatibhedayate' ityavyatirikto
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 173 hiMsArtha iti "na gatihiMsArthebhyaH" iti pratiSedhaH prApnoti ? satyam / yathA pratyayArthavizeSaNe pradhAnApradhAnanyAyastadvadihApi, kathamanyathA kartRbhedo yadi kriyAbhedo nAstIti / yasya yatno'sti sa pradhAnakartA anyazcApradhAnamiti / aupazleSikamadhikaraNaM vA, hetunopazliSTAd dhAtoriti / dhAtvarthaM vartayantyanye iti / "in kAritaM dhAtvarthe" (3 / 2 / 9) ityato dhAtvartha iti vartate, hetau yo dhAtvarthastasmin abhidheye preSaNAdhyeSaNalakSaNe in bhavati / pratyayArthavizeSaNe'pi 'grAmaM gamayati, grAmAya gamayati' iti vyatirikto gatyartha iti gatyarthakarmaNi dvitIyAcaturthyAM prApnutaH / abhiSAvayatIti vyatiriktaH sunotyarthaH iti sunoterupasargAt SatvaM na prApnotIti / edho dakasyopaskArayatIti vyatiriktaH karotyartha iti "karoteH pratiyale' (2 / 4 / 39) iti SaSThI na prApnoti ? satyam / nAsAvevaM preSyate gacchati / nAsAvevaM preSyate sunviti / kiM tarhi upasargaviziSTAM kriyAM prati asau preSyate abhiSuSviti / nAsAvevaM preSyate kuruSveti / kiM tarhi edho dakasyopaskuruSva iti / yadi "dhAtezca hetau" (3 / 2 / 10) ityarthe in vidhIyate nirvizeSaNaM tadA vibhaktirna syAta, inaiva hetukaturabhidhAnAt / atha saMkhyApuruSakAlAbhidhAnAyotpadyate tathApi karmaNi bhAve ca duSyati - kAryate kaTa:, kAraNA, pAcaneti / paJcabhirhalai : karSatIti nAtra kRSivilekhane, kintarhi pratividhAne uptabIjasya balIvardaiH pratividhAnaM karotItyarthaH / 'rAjA yajate, yAjakA : yAjayanti' iti kathaM viparyayaH / naiSa doSaH, nAvazyaM yajirhaviHprakSepaNa eva vartate, kintarhi hetutyAge'pi / tathA ca loke aho yajate ityucyate, yAjakAzca prayojayantIti / AkhyAnamAtrAt kRdantAt tadAcaSTe itIn, kRlluk prakRtipratyayApattiH prakRtivacca kArakamiti vaktavyam / kaMsavadhamAcaSTe, kaMsaM ghAtayati, rAjAgamanamAcaSTe - rAjAnamAgamayatIti / AkhyAnamAcaSTe iti vAkyameva / dRzyArthAyAM ca pravRttau / mRgaramaNamAcaSTe - mRgAn ramayatIti / Alopazca kAlAtyantasaMyoge maryAdAyAm / ArAtrivivAsamAcaSTe - rAtriM vivAsayati / citrIkaraNe ca prAptyarthe / ujjayinyAH prasthito mAhiSmatyAM sUryodgamanaM saMbhAvayati - sUryamudgamayatIti / nakSatrayoge jAnAtyarthe -puSpeNa candrayogaM jAnAti, puSyeNa candraM yojayati / etAni na vaktavyAnItyAha - tathetyAdi / nimittabhAvena sthitA bhikSA kArISazca heturityuktameva kArake / tathAhi nAvazyaM sa eva vastuM prayuGkte ya Aha uSyatAmiti, tUSNImAsIno'pi yastathA pratyAyayati so'pi vastuM prayukta eva / evamabhinayena kathakaH kathayati yena kaMsavadhAya balibandhanAya ca nArAyaNaM prayukta iti / tathA ca pareSAM
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 kAtantravyAkaraNam pratyayanaM yatkAlabhedenAdyApi loke vyavahAra iti tatra yaH zabdapratipAdyo'rthastatrApi tAvaddhetutvamasti kiM punaryatra te saucanikA : pratyakSaM kaMsaM ghAtayanti, baliM ca bandhayanti, tatra hetutvaM na syAt / citreSu ca yathodIrNA nipAtAH prahArAzca dRzyante kaMsAkarSazceti / sa tathA AcakSANaH kathako'yam / evaM rAtriM vivastuM prayuGkte iti pratIyate / tathA tvaritam ujjayinyAH sakAzAt prasthito mAhiSmatIM gacchati, yenAsya tatra sUryodayo bhavati / tenaiva pareSAM pratItiH / sUryamudgantuM prayuGkte samAgato'yamadhunodgacchati ca sUryaH / evamasau gaNakastatparaH puSyeNa candrasya yogamAkhyAtuM piNDayati nirNayati, yenaivaM pareSAM pratItiH - puSyeNa candro yojito'nena vartate ( upakaraNAdikaM sajjIkurute ) / pRcchatu mAM bhavAn, anuyuGktAM mAM bhavAn iti paJcamyaivoktArthatvAt preSaNasyen na bhavati / chAtraM prayuGkte iti yujinaivoktatvAditi || 460 | [vi0 pa0 ] dhAtoH / loke phalasAdhanayogyaH padArtho heturucyate / zAstre ca " kArayati yaH sa hetuzca" (2|4|15 ) iti / atra yadi laukikahetorgrahaNaM syAt tadA adhyayanena vasatItyatrApi syAt / astvevaM vizeSAbhAvAccet tadayuktam, hetugrahaNAnarthakyaprasaGgAt / kriyAbhAvo hi dhAtuH, kriyA ca sAdhyarUpA, yacca sAdhyam, tad hetumantareNa na saMbhavatIti / sarvaiva kriyA hetumatI / tato hetugrahaNena kimiha vyavacchidyate, curAdezceti vacanAcca / curAdayo hi dhAtavastadartho'pi kriyAlakSaNa eva / kriyA ca sAdhyarUpA, sAdhyarUpatvAnna hetuvyabhicAriNItyanenaiva siddham, tasmAt kArayati yaH sa hetuzceti / asya ca dravyatvAt tatra na dhAturvartate iti / arthAt tadvyApAra eva pratIyate ityAha- hetuzabdenetyAdi / hetuvyApArazca preSaNAdhyeSaNAdi lakSaNa: / I dhAtvarthaM vartayantyanye iti / hetau yo dhAtvarthastasminnityarthaH / nanu bhikSAdInAmacetanatvAt prayojakatvaM nAsti tat kathamatra in pratyaya ityAha- tathetyAdi / nahi sa eva vastuM prayuGkte ya Aha - uSyatAmiti / kintu tUSNIM vyavatiSThamAno'pi yastathA pratipAdayati so'pi vastuM prayuGkta eveti na khalvasau maunI vaseti vacanamanuccArayan vasanakriyAnukUlaM ca pIThAdikaM prayacchan prayojako na bhavatIti, tasmAccetanatvamakiJcitkarameva / bhikSA ca pracurataravyaJjanavatI labhyamAnA vAsAnukUlaM tRptivizeSamAdadhAnA kathanna prayojiketi / tathA kArISo'pi nirvAtavahniprajvalito'dhyayanavirodhizItAdikam, apanayan adhyayanAnukUlaM sAmarthyamupajanayatIti yuktam / tasyApi prayojakatvam | tathA coktam,
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH preSaNAdhyeSaNe kurvaMstat samarthAni vA''caran / karteva vihitaH zAstre hetusaMjJAM prapadyate // 175 ( vA0 pa0 3 | 7|125) iti / tatsamarthAnIti / tasmin vAsAdau samarthAni yogyAnyanukUlAni tRptivizeSAdIni Acaran sampAdayan bhikSAdiko'pyartho heturiti bhAvaH / adhyApayatIti / adhipUrva iG adhyayane "smijikrIGAm ini" ( 3 | 4 | 24 ) ityAtvam / "artihI0" (3 / 6 / 22) ityAdinA pakArAgamaH / AkhyAnamAtrAt kRdantAt tadAcaSTe itIn, kRlluk, prakRteH pratyApattiH, prakRtivacca kArakam iti vaktavyam / asyArthaH - yat kiJcid AkhyAyate tadAkhyAnamAtram - kaMsavadhAdi / sItAharaNAdi rAjAgamanAdikaM vA / tasmAt kRdantAt tadAcaSTe itIn, kRlluk, prakRteH pratyApattiH prakRteH punarAvRttiH / kArakaM ca prakRtivad bhavati / aninantAyAH kRtprakRteryAdRzaM kArakamabhUt, inantAyA api tAdRzam ityarthaH / tad yathA hananaM vadha iti hantervadhizcetyali vadhyAdezaH / kaMsasya vadhaH kaMsavadhaH iti karmaNi SaSThyAH samAse ca kRte kaMsaMvadhamAcaSTe itIn / alpratyayasya luk, hantezca svarUpeNAvasthAnam, kaMsasya ca karmatvam / tadetanna vaktavyamityAha - tathetyAdi / tathA hetvarthavivakSAyAmeva hanterinnityarthaH / -- evamabhinayenAsau kathakaH kathAM kathayati, yena kAlabhede'pi pareSAM pratItirbhavati - kaMsaM hantuM nArAyaNaH kathakaH prayuGkte iti / tathAhi vaktAro vadanti - gaccha tvaM hanyate kaMsaH / aparo vadati kiM gatena ? hataH kaMsa iti / etadevAha - tathA ceti / ghAtayatIti / "hasya hanterdhirinicoH " ( 3 | 6 | 28) iti ghatvam / " asyopadhAyAH " ( 3 | 6 |5) ityAdinA dIrghatvam, "hantestaH " ( 3 / 6 / 27) iti nakArasya tattvam / hArayatIti / haraterin, nAmino vRddhiH / evaM rAjAnamAgamayatIti AGpUrvAd gamerin / kaMsavadhamAcaSTe, sItAharaNamAcaSTe, rAjAgamanamAcaSTe ityAdivAkye tvinpratyayo nAbhidhIyate / "Alopazca kAlAtyantasaMyoge maryAdAyAm" ityapi na vaktavyam / asyArthaH maryAdAyAM ya AG tasya lopazcakArAt pUrvavad inpratyayAdi kAryaM ca / kAlAtyantasaMyoge kRtsnasya kAlasya vyAptau gamyamAnAyAmiti / ArAtrivivAsamAcaSTe itIn / atra rAtrizabdo rAtrisaMbandhinISu kriyAsu vartate / varipa vipUrvo'tikrame vartate / vivasanaM vivAsa iti bhAve ghaJ / rAtrervivAso rAtrivivAsaH / ArAtrivivAsAd ArAtrivivAsamiti / pazcAd AGo maryAdAyAm avyayIbhAvaH / tadayamarthaH - astamayAt prabhRteryAH pravRttAH kriyAH yAvadatikrAntA rAtristAH sAkalyena
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 kAtantravyAkaraNam kathayati / rAtri vivAsayatIti / atra vivasiratikrame / rAtriH karvI tataH kRto lukyapi "prakRtivacca kArakam" ityatidezAt kartRtvameva prAptam, karmatvaM tu grAma gamayatItivad gatibuddhItyAdinA vipUrvasya vasergatyarthatvAditi / tadapi na vaktavyamityAha - tatheti / sa tathA kAryena rAtrisahacaritAM kriyAm AprabhAtamAcakSANaH kathako rAtri vivastuM prayuGkte iti hetvarthavivakSAyAmeva siddhamityarthaH / ujjayinyA ityAdi / atrApi tathA tvaritam ujjayinyAH sakAzAt prasthito mAhiSmatIM gacchati, yenAsya tatra sUryodayo bhavati, tenaiva pareSAM pratItiH / sUryamudgantumayaM prayuGkte / samAgato'hamidAnIm udgaccha sUryeti hetvarthe evenpratyayaH / tasmAccitrIkaraNe prAptyartha iti na vaktavyam / citrIkaraNam Azcaryam, taccet prAptyarthaviSayaM bhavati, prAptikRtaM bhavatItyarthaH / ujjayinyAH prasthito mAhiSmatyAM sUryodgamanaM saMbhAvayati / sUryamudgamayatIti / ujjayinyA hi mAhiSmatI dUradeza iti tAvatA dezasyAlpena kAlena prAptatvAd Azcaryamiti / evaM nakSatrayoge jAnAtyartha iti vaktavyam / puSyeNa candrasya yogaM jAnAti, puSyeNa candrasya yogaM yojayatItyarthaH / yata evamasau daivajJaH puSyeNa candrasya yogaM jAnAti (gaNayati), tenaiva lokasya pratItiH / puSyeNa candro'nena yojita iti / tathA ca laukikavyavahAraH kadA puSyeNa candro yojayitavyo bhavatetyAha - tatheti / puSyeNa candro yunakti / taM prayuGkte yojayatItyarthaH / / 460 / [ka0 ca0] dhAtoH / hetugrahaNAnarthakyaprasaGgAditi / nanu hetugrahaNasya katham AnarthakyaprasaGga ityAha - kriyAbhAvo hItyAdi / kimiha vyavacchidyate iti / nanu kathamevamucyate, yAvatA hetuzabdasAmarthyAd hetuzabdaprayogo yadA kriyate tadaiva pratyayo bhaviSyatIti / yathA annasya hetorvasatItvAzayAha - curAdezceti / ayamarthaH- curAdito hi pratyayaH svArthe vidhIyate tatra yadyanenaiva svArthe vidhIyate kinteneti ? nanu curAdezceti vacanaM yatra hetuzabdaprayogo nAsti, tadarthaM bhaviSyati / yathA corayati devadattaH ? satyam / zAstrasaMketitaM parityajya laukikahetugrahaNe pramANaM vAcyaM syAt / tathA ca pANinIyAH paThanti - 'kRtrimAkRtrimayoH kRtrima eva kAryasampratyayaH' (vyA0 pari0 6) iti / etattu vacanAcceti cakAreNa sUcyate / dhAtvarthaM vartayantyanye iti / anye ityanye, nAsmAkaM matamiti sUcyate / yAvatA yadi dhAtvartho vartate tadA hetubhUto yo dhAtvarthastasmin pratyaya ityarthe sati bhikSA vAsayatItyatraiva syAt, na devadattaH pAThayatotyatra prApnoti / atha vizeSaNavizeSyabhAvasya prayoktu
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 177 rAyattatvAd vyadhikaraNatayArthaH paryavasyati / etadevAha - hetau yo dhAtvartha iti cet, tathApi gauravaM tadanuvartanaM vinApi sAdhyasya siddheriti / ___ vayaM tu hetau yo dhAtvarthastasmin vartamAnAddhAtorityukte bhikSA vAsayatItyAdau bhikSadhAtoreva pratyayaH ityApi sandehaH syAd iti asvarasabIjaM brUmaH / kaMsasya karmatvamiti, nanu kathametat / kaMsasya karmatve'pi kathaM dvitIyA kRprakRteryAdRzaM kArakam, inantAyA api tAdRzasyoktatvAt SaSThI prApnotIti tat samAsaH / kiM ca rAjAnamAgamayatIti / atra kRprakRtau rAjA kartA, inantAyAM satyAM dhrauvyagatizabdetyAdinA karma kathaM syAt ? satyam / prakRtivacca kArakam ityuktAvapi "gatibuddhi0" (a0 1 / 4 / 52) ityAdinA prAptaM karmatvAdikaM na bAdhyate, prakRtibhAvasyAnyathopapattau bAdhAnaucityAt / tarhi prakRtibhAvena kiM kRtamiti ceducyate - kRllugityanena kRyatyayasya luptatvAdeva 'luglope na pratyayakRtam' (kalApa0 222, 69) iti nyAyAt punaH SaSThyAdi kAryaM na bhaviSyati / prakRtipratyApattigrahaNAcca dhAtoH svarUpeNAvasthAnAt samAsanivRttirbhaviSyati / tathA ca yat kArakasya prakRtibhAvo vidhIyate tadidameva bodhayati / tathAhi kaMsavadhAdizabdAdini kRte samudAyasyaiva dhAtusaMjJatvAt tatpUrvamevADAgamadvirvacanAdikAryaM syAt / tadA ca 'kaMsamajIdhanata, rAjAnamajIgamat' ityAdikaM na sidhyati / prakRtivadbhAvAt punaH kArakasya kArakatvameva na tu dhAtvavayavatvamiti | cakArAt prayogAnusAreNAnyatrApi svArthe in bhavati / tathAhi - 'dazavarSasahasrANi rAmo rAjyamacIkarat' (vA0 rA0 1 / 1 / 97) iti / tathA 'dazAsyaM ghAtayitvA tu rAmo yAsyati mandiram' iti vararuciH / anye tu "hantyarthAzca" ityatra cakArAd gaNAntarapaThitA api dhAtavazcurAdau veditavyA ityAhuH / / 460 / [samIkSA ] 'kurvantaM prayuGkte' artha meM 'kArayati' tathA 'pacantaM prayuGkte' artha meM 'pAcayati' Adi zabdoM ke sAdhanArtha kAtantrakAra ne dhAtu se in pratyaya tathA pANini ne Nic pratyaya kA vidhAna kiyA hai - "hetumati ca" (a0 3 / 1 / 26) / anubandhoM kI yojanA ubhayatra apane-apane vyAkaraNa ke anusAra kI gaI hai / ataH ubhayatra samAnatA hI dRSTa hotI hai| [vizeSa vacana] 1. tathA ca kiM gatena, hataH kaMsa iti lokavivakSA (du0 vR0)| 2. phalasAdhanayogyaH padArtho loke heturucyate, tasya grahaNe'dhyayanena vasatItyatrApi syAt, tasmAt kArayati yaH sa hetuzcetyasya grahaNam (du0 ttii0)|
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 kAtantravyAkaraNam 3. yathA pratyayArthavizeSaNe pradhAnApradhAnanyAyastadvadihApi / kathamanyathA kartRbhedaH, yadi kriyAbhedo nAstIti / yasya yatno'sti sa pradhAnakartA anyazcApradhAnam iti (du0 ttii0)| 4. loke phalasAdhanayogyaH padArtho heturucyate / zAstre ca "kArayati yaH sa hetuzca" (2 / 4 / 15) iti (vi0 p0)| 5. kriyAbhAvo hi dhAtuH, kriyA ca sAdhyarUpA / yacca sAdhyam, tad hetamantareNa na saMbhavatIti / sarvaiva kriyA hetumatI, tato hetugrahaNena kimiha vyavacchidyate, curAdezceti vacanAcca (vi0 p0)| 6. nanu bhikSAdInAmacetanatvAt prayojakatvaM nAsti / tat kathamatra in pratyaya ityAha - tathetyAdi / na hi sa eva vastuM prayuGkte ya Aha - ussytaamiti| kintarhi tUSNIM vyavatiSThamAno'pi yastathA pratipAdayati, so'pi vastuM prayuGkte eveti / na khalvasau maunI vaseti vacanamanuccArayan vasanakriyAnukUlaM ca pIThAdikaM prayacchan prayojako na bhavatIti / tasmAccetanatvamakiJcitkarameva / bhikSA ca pracurataravyaJjanavatI labhyamAnA vAsAnukUlaM tRptivizeSamAdadhAnA kathanna prayojiketi (vi0 p0)| 7. yata evamasau daivajJaH puSyeNa candrasya yogaM jAnAti (gaNayati), tenaiva lokasya pratItiH- puSyeNa candro'nena yojita iti / tathA ca lokavyavahAraH (vi0 p0)| 8. atha vizeSaNavizeSyabhAvasya prayokturAyattatvAd vyadhikaraNatayArthaH paryavasyati (ka0 c0)| 9. cakArAt prayogAnusAreNAnyatrApi svArthe in bhavati / tathAhi - 'dazavarSasahasrANi rAmo rAjyamakArayat' iti / tathA ca 'dazAsyaM ghAtayitvA tu rAmo yAsyati mandiram' iti vararuciH / anye tu 'hantyarthAzca' ityatra cakArAd gaNAntarapaThitA api dhAtavazcurAdau veditavyA ityAhuH (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. kArayati / kurvantaM prayuGkte / kR + in + an + ti / 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se hetvartha meM prakRta sUtra dvArA in pratyaya, n anubandha kA prayogAbhAva, "asyopadhAyA vRddhi minAminicaTsu" (3 / 6 / 5) se R ko vRddhi Ar, "te dhAtavaH'' (3 / 2 / 16) se 'kAri' kI dhAtu saMjJA, "iyajAderubhayam" (3 / 2 / 45) se parasmaipadasaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'ti' pratyaya, "an vikaraNa :
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 179 tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH kartari' (3 / 2 / 32 ) se an vikaraNa, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH' (3 / 5 / 1 ) se i ko guNa e tathA "e ay' (112 / 12) se ayAdeza / 2-10. pAcayati / panantaM prayuGkte / pac + in + an + ti / bhikSA vAsayati / vasantaM prayuGkte / vas + in + an + ti / kArISo'dhyApayati / adhIyAnaM prayuGkte / adhi + iG + in + an + ti / kathakaH kaMsaM ghAtayati / kaMsavadhamAcaSTe / han + in + an + ti | sItAM haaryti| sItAharaNamAcaSTe | ha + in + an + ti | rAjAnamAgamayati / raajaagmnmaacsstte| AG + gam + in + an + ti| rAtriM vivAsayati / ArAtri vivAsamAcaSTe / vi + vas + in + an + ti | ujjayinyAH prasthito mAhiSmatyAM sUryamudgamayati / sUryodagamanamAcaSTe / ud + gam + in + ana + ti / puSyeNa candraM yojayati / puSyeNa candrayogaM jaanaati| yuj + in + an + ti / / 460 / 461. curAdezca [3 / 2 / 11] [sUtrArtha] 'cur' ityAdi dhAtuoM se svArtha meM in pratyaya hotA hai aura usakI kArita saMjJA bhI hotI hai / / 461 / [du0 vR0] cur ityevamAdibhyazcen paro bhavati svArthe, sa ca kAritasaMjJakaH / corayati, cintayati / kAritapradezA:- "kAritasyAnAmiD vikaraNe" (3 / 6 / 44) ityevamAdayaH / / 461 / [du0 TI0] curAdeH / vacanasAmarthyAt svArtha iti nizcitam / saMvAhanaM saMvahaH, taM karoti - saMvAhayati / sahanaM sAhastaM karotIti sAhayati / yojanaviziSTaM karoti yojayatIti vivakSayA siddham / curAdiSu yujAdayaH paThitavyAsteSAM vibhASayA in iti eke / yojayati -yojati / parcayati - parcati / sAhayati - sahati / sa evAyaM nAgaH sahati kalabhebhyaH paribhavam' / yuj, pRc, saha, Ira, lI, vRjI, M, ric, ziS, tRp, chada, mI, kratha, hisi, gratha, cIka, zIka, AGa: sada, juSa, zrantha, grantha, Ap, tanu, vac, bhU, mAna, garha, chdI, dRbhI, mArga, kaThi, mRjU, dhRSa, mRSa, tapa, vada, arca, arda, zundh, vRJ, dhUJ, prIJ / gaNakRtamanityamiti | bhU prAptAvAtmanepadI - bhAvayate, bhavate /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 kAtantravyAkaraNam yAcitArazca naH santu dAtArazca bhavAmahe / AkroSTArazca naH santu kSantArazca bhavAmahe / / iti / / 461 / [vi0 pa0] curAdezca / svArtha ityanirdiSTArthaH pratyayaH svArthe bhavati / hetau ca pUrveNaiva siddhatvAditi bhAvaH / / 461 / [ka0 ca0] curAdezca / curAdhantargaNA ye yujAdayaH prIparyantAH vikalpenantAH, gaNakRtasyAnityatvAditi TIkA | mAnavadhetyatra TIkAyAM ca kSubhivAhItyAdisUtre vizabdanapratiSedhAd yujAdiSu vikalpaH sAdhitaH ityAdisiddhAntAntaram | corayati, cintayatIti vRttiH / nanu inJyajAderityanenAtmanepadamapi syAt ? naivam, gaNe AtmanebhASeti pAThabalAt sarvatra nobhayapadamiti / / 461 / / [samIkSA] ____ 'cur steye' (9 / 1) Adi dhAtusUtroM meM nirdiSTa steya Adi arthoM meM pANini ne Nic pratyaya tathA kAtantrakAra ne in pratyaya karake 'corayati-corayate' Adi prayoga siddha kie haiM / kAtantrakAra ne curAdigaNAntargata yujAdigaNa kI dhAtuoM se ina pratyaya ke vidhAnArtha "curAdezca" yaha svatantra prakRta sUtra banAyA hai, jabaki pANini ne 'satyApapAza' ityAdi ke sAtha hI ise bhI par3ha diyA hai - "satyApapAzarUpavINAtUlazlokasenAlomatvacavarmavarNacUrNacurAdibhyo Nic' (a0 3 / 1 / 25) / vyAkhyAkAroM ke anusAra curAdi se bhinna gaNoM meM bhI paThita dhAtuoM se in pratyaya svArtha meM pravRtta hotA hai / TIkAkAra dvArA uddhRta mata ke anusAra curAdigaNa ke antargata yujAdi gaNa par3hanA cAhie, jisameM yuj Adi 42 dhAtuoM kA samAveza karanA Avazyaka hai / gaNanirdiSTa kArya ke anitya hone se in pratyaya vaikalpika hotA hai| [vizeSa vacana] 1. curAdiSu yujAdayaH paThitavyAsteSAM vibhASayA in ityeke (du0 TI0) / 2. gaNakRtamanityamiti (du0 ttii0)| 3. anirdiSTArthaH pratyayaH svArthe bhavati (vi0 p0)|
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 181 4. corayati, cintayatIti vRttiH / nanu "iyajAderubhayam' (3 / 2 / 45) ityAtmanepadamapi syAt ? naivam, gaNe AtmanebhASeti pAThabalAt sarvatra nobhayapadamiti (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. corayati / cur + in + an + ti / 'cur steye' (9 / 1) dhAtu se steya (caurya) artha meM prakRta sUtra dvArA in pratyaya, "nAminazcopadhAyAH" (3 / 5 / 2) se cur - ghaTita u ko guNa, "te dhAtavaH'' (3 / 2 / 16) se 'cori' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka prathama puruSa - ekavacana 'ti' pratyaya, "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, ikAra ko guNa tathA ayAdeza / 2. cintayati | cint + in + an + ti / pUrvavat prakriyA ||461 / 462. ini liGgasyAnekAkSarasyAntyasvarAderlopaH [3 / 2 / 12] [sUtrArtha] aneka akSara vAle liGga se saMbaddha antyasvarAdi avayava kA in pratyaya ke para meM rahane para lopa hotA hai / / 462 / [du0 vR0] svarANAM madhye yo'ntyaH svaraH sa evAdiryasyAvayavasyeti vigrahaH / na kSarati na calatIti pradhAnatvAdakSaraM svara ucyate / ini pare liGgasyAnekAkSarasya yo'vayavo'tyasvarAdistasya lopo bhavati / atihastayati, upavINayati / anekAkSarasyeti kim ? vAcayati |"shvetaashvaashvtrgaaloddithrkaannaamshvtretklopshc" iti gaNakAravacanAdeva - zvetAzvamAcaSTe zvetayati / azvataramAcaSTe azvayati / gAloDitamAcaSTe gAloDayati / hvarakamAcaSTe hvarayati / "tadvadiSThemeyaHsu bahulam" - paTiSThaH, paTimA, paTIyAn / "mantuvantuvInAM luk ca" iti gaNe iNmantamAcaSTe Izayati / srugvantamAcaSTe sucayati / sragviNamAcaSTe khajayati / / 462 / [du0 TI0] ini / hastiMnA atikrAmati, vINayA upagAyatIti antyasvaramAtratve'pi AdyantavadekasminnityupacArAd bhavati / curAdigaNasUtrANAmudAharaNamucyate - zvetAzvetyAdi / zvetAzvamAcaSTe, tenAtikrAmati vA / yathAsaMkhyamanudezaH samAnAnAM bhavati / tadvadityAdi / tasminniva tadvat, inIvetyarthaH / paTiSThaH, paTimA, paTIyAn / invaditi na kRtaM liGgavihitenaH parigrahArtham, anyathA vRddhiguNAvapyAzaGketa / mantvityAdi /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 kAtantravyAkaraNam Izanam IT, sampadAditvAd bhAve kvip / evaM gomantamAcaSTe gavayati / ayameSAM gomatAM prakRSTo gomAn, gaviSThaH / sragviNAM srajiSThaH, srugvatAM suciSThaH / gomatorgavIyAn, ugvatoH sucIyAn / sragviNoH srajIyAn / mantvAdyantAd iSTheyansU na dRzyete iman na dRzyate / "prazasyasya zraH" (a0 5 / 3!60) iti zrApayati satyApayati / satyArthavedAnAmanta Ap tu kArita eva ekasvarANAmadantAnAM cAbAgamaH / eSAM prazasyAnAmayaM zreSThaH / ayamanayoH zreyAn / "vRddhasya ca jya" (a0 5 / 3 / 61, 62) iti prazasyasya ca vRddhasya ca in bhavati jyAdezazca / tatkaroti tadAcaSTe itIn siddha eva / cakArastu nimittArthaH / zrApayati, jyApayati / jyeSThaH, zreSThaH / zreyAn, jyAyAn / bahalavacanAda Adilopazca IyansoH, kvacid hrasvasya dIrghatA / antikabADhayornedasAdhAviti / antikabADhAbhyAmin, antikamAcaSTe nedayati / bADhamAcaSTe sAdhayati / ime'ntikAH, ayameSAM nediSThaH, imAvantikau / ayamanayornedIyAn / ime bADhamadhIyate, ayameSAM sAdhiSThamadhIte / imau bADhamadhIyAte / ayamanayoH sAdhIyo'dhIte / yuvAlpayo: kan veti / yuvAnamAcaSTe, alpamAcaSTe-kanayati, yavayati, alpayati / ayameSAM yUnAM kaniSThaH, yaviSThaH / ayamanayoyUnoH kanIyAn, yavIyAn / ayameSAmalpAnAM kaniSThaH, alpiSThaH / ayamanayoH alpayoH kanIyAn alpIyAn / sthUladUrayuvakSiprakSudrANAmantasthAderlopo guNazceti / antasthaivAdiryasyeti vigrahaH / sthUlamAcaSTe sthavayati / dUramAcaSTe davayati / yuvAnamAcaSTe yavayati / kSipramAcaSTe kSepayati | kSudramAcaSTe kSodayati / evaM sthaviSThaH, sthavIyAn / daviSThaH, davIyAn / yaviSThaH, yavIyAn / kSepiSThaH, kSepIyAn / kSodiSThaH, kSodIyAn / kSiprasya kSudrasya ca bhAva H kSepimA, kSodimA / AbhyAmiman na dRzyate / bahoryAdirbhazceti, baho: para in yAdirbhavati bahobhUrAdezazca / bahumAcaSTe bhUyayati / ayameSAM bhuuyisstthH| ___atideze bahulagrahaNAdiSTheyansU yakArAdI na bhavataH, luptAdI ca bhavataH / vahorbhAvaH bhUmA, ayamanayo yAn iti / priyetyAdi / priyAdInAmin bhavati, yathAsaMkhyaM prAdayaH AdezAzca bhavanti / priyam, sthiram AcaSTe prApayati, preSThaH, premA, preyAn, sthApayati, stheSThaH, stheyAn, sphApayati, spheSThaH, spheyAn / ekasvarANAmadantAnAcAnta Apa tu kArita eva / UrumAcaSTe varayati, variSThaH, varIyAn / gurumAcaSTe garayati gariSThaH, garimA, garIyAn / bahulam baMhayati, baMhiSThaH, baMhIyAn / tRpram - trapayati, trapiSThaH, pIyAn / dIrgham - drAghayati, drAghiSThaH, drAghimA, drAdhIyAn / hrasvam - hrasayati, hasiSThaH, hrasIyAn / vRddham - varSayati, varSiSThaH, varSIyAn / vRndArakam - vRndayati, vRndiSThaH, vRndIyAn / priyagurudIrghahrasvANAmeva iman dRzyate / / 462 |
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 183 [vi0 pa0 ] ini0 / anekAkSarasya liGgasyAntyasvaro bhavannarthAt svajAtyapekSayA bhavatItyAhasvarANAmityAdi / hastinA atikrAmati, vINayA upagAyatItIn / nanu katham upavINayatItyAkAralopo'ntyasvaramAtratvAditi na dezyam / "Adyantavadekasmin " (a0 1 / 1 / 23) ityupacArAdantyasvarAditvamastIti / tadvadityAdi / etadapi curAdau gaNasUtram; tasminniva tadvat / 'iSTha iman-Iyansu' ityeteSu pratyayeSu inIva kaarymityrthH| tenAntyasvarAdilopaH siddho bhavati / ayameSAM prakRSTaH paTuH paTiSThaH / paTorbhAvaH paTimA / ayamanayoH prakRSTaH paTuH paTIyAniti guNAdiSTheyansU vA / pRthvAdibhya iman bhAve tamAdinipAtanAt / mantvityAdi / IzanamIT / sampadAditvAd bhAve kvip, tatastadasyAstIti mantuH / " hazaSaSThAnta0 " ( 2 | 3 | 46 ) ityAdinA SakArasya itve padAnte dhuTAM prathamaH, paJcame paJcamAMstRtIyAnnaveti pratyayapaJcame nityaM NakArastata ini mantulope, yA yasya liGgasya bhUtapUrvA prakRtiH sA tasyaiveti punaH zakArAvasthAnam ||462 | [ka0 ca0 ] / ini0 / atra bahuprakAro'pi vRttipAThastatrAyameva prakAraH zuddhaH / tathAhi svarANAM madhye yo'ntyasvaraH sa evAdiryasyAvayavasyeti vigrahaH / akSarazabdasya svaravyaJjanasamudAyavAcitvAd vAcayatItyAdAvapi antyasvarAdilopaH syAdityAha - na kSaratItyAdi vRttiH / tathA ca " vyaJjanamasvaraM param 0" (1 / 1 / 21 ) ityatra vyaJjanatve'kSarazabdo gauNa eva / zvetAzvetyAdi / nanu azvazabdasyAkArasya dIrghAllope kRte azvazabda eva nAsti / kutastallopaprasaGgaH / naivam, 'paranimittAdezaH pUrvasmin sa eva ' (kA0 pari0 44 ) iti nyAyAdazvazabdo'styeva / tatazca nimittAbhAvAt zvetazabdo'kArAnto'vaziSyate iti / athAntyasvarAdilopasya bAdhakamidaM vaktavyamucyate / tat kathaM zvetayatIti sidhyati / yAvatA azvazabdalope ini pare'kArasya tvameva prApnotIti / athaivaM kRte kiM dUSaNam, ani "e ay" (1 / 2 / 12) iti kRte zvetayatItyasya siddhatvAt / naivam, tadA 'zvetyate, zvetayitA' ityAdikaM na sidhyati / sandhyakSarAntAnAmityasya viSayatvAt ceducyate - antyasvarAdilopasya na bAdhakamidam, kintu lopazceti cakAreNa samuccaya AkhyAyate tatazcAzvAdilope'ntyasvarAdilopazca kriyate / tasmAt 'zvetayitA, zvetayAJcakAra' ityAdikaM na duSyati / nanu ' pratyayalukAM cAnAm " (4 | 1|4) iti niSedhAt punarantyasvarAdilopo na prApnoti / naivam, dhAtoravayavasya lope sati tasya viSayatvAd bhinnakartRkatvAcca /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 kAtantravyAkaraNam nanu tathApi katham antyasvarAdilopo luptasyAzvAdizabdasyAsiddhavadbhAvAccet, na / 'svarAnantarye nAsiddhavadbhAvaH' iti nyAyAt / atha gAloDitazabdasyetalope kRte punarantyasvarAdilope kartavye oDbhAgasya lope kRte gAlayatItyeva syAt na tu gAloDayatItyucyate - gAloDo vAcAM vikAraH saJjAto'syAstItyarthe tArakAditvAditacpratyaye sati ivarNAvarNayorityAdinA gAloDazabdasyAkAralope sati gAloDita iti siddhamAste / idAnIM tu itazabdasya lope nimittAbhAvAt lopanivRttau gAloDazabdo'kArAntaH samAyAtaH, na ca gAloDa H saJjAto'syeti itacpratyayastasmin lupte'pi pratyayalopalakSaNanyAyAt punarivarNAvarNayorityAdinA akAralope kRte'sya viSayaH iti vAcyam / yathA tasya prAptistathA paratvAdasyApi prAptistatazcAntyasvarAdilope kartavye'kAra eva lupyate, na tvoGabhAga iti / nApyatrApyasiddhavadbhAvaH svarAnantarye iti tasya niSedhAt / nanu akAralope 'yAvatsambhavastAvad vidhiH' (kA0 pari0 54 ) iti nyAyAt punarantyasvarAdilopaH syAt / yathA 'tvayA, mayA' ityAdau " eSAM vibhaktAvantalopaH" (2 / 3 / 6) iti ? satyam, akAralopasyAsiddhavadbhAvAnna doSaH / nanu kimarthamidaM sUtram, "in kAritaM dhAtvarthe" (3 / 2 / 9) ityatrengrahaNamakRtvA Din vidhIyatAm / ato "DAnubandhe'ntyasvarAdilopaH " ( 2 / 6 / 42 ) ityanena atihastayatItyAdikaM siddham | yadyevaM viMzatizabdAdapi Dini pare " tervizateH " (2 / 6 / 43) ityAdinA tizabdasya lopaH syAt / api cAnekAkSaragrahaNasyAbhAvAd vAcayatItyAdAvapi antyasvarAdilopaH syAt, tadA etaddoSaparihArArthaM GAnubandha ityasyAnantaraM na viMzatyekasvarAbhyAmityaparaM sUtraM vidhIyatAm ? satyam, sukhArthamiti kazcit / kiM ca sabhAjadhAtorantyasvarAdilope sabhAjayatItyasyAsiddhiriti / atha " dhAtozca hetau" (3 / 2 / 10) ityatrAparamingrahaNaM kartavyamiti / eSAM paNDitAnAM siddhAntena sUtramidaM sukhArthamiti vaktuM zakyate / yadi DininorvidhAnakalpane gauravaM na manyate iti / IdRzaM tu gauravaM "zincau vA " (1 / 4 / 13 ) iti sphuTIbhUtamastIti saMkSepaH || 462 | [samIkSA] 'hastinA atikrAmati' artha meM 'atihastayati' tathA ' vINayA upagAyati' artha meM 'upavINayati' zabda siddha karane ke lie kAtantrakAra ne in pratyaya se pUrvavartI liGga meM antya svarAdi bhAga kA lopa svatantra prakRta sUtra dvArA kiyA hai, jaba ki pANinIya vyAkaraNa meM pRthak-pRthak sUtroM dvArA lopa kArya hotA hai /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtaH dhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 185 [vizeSa vacana ) 1. na kSarati na calatIti pradhAnatvAdakSaraM svaraM ucyate ( du0 vR0 ) / 2. yA yasya liGgGgasya bhUtapUrvA prakRtiH sA tasyaiveti punaH zakArAvasthAnam (vi0 pa0 ) / 3. akSarazabdasya svaravyaJjanasamudAyavAcitvAt (ka0 ca0 ) / 4. tathA ca "vyaJjanamasvaraM param (1 / 1 / 21 ) ityatra vyaJjanatve'kSarazabdo gauNa eva (ka0 ca0 ) / "" 5. eSAM paNDitAnAM siddhAntena sUtramidaM sukhArthamiti vaktuM zakyate / yadi DininorvidhAnakalpane gauravaM na manyate iti / IdRzaM tu gauravaM " zincau vA " (1 / 4 / 13) iti sphuTIbhUtamastIti saMkSepa: (ka0 ca0 ) / [rUpasiddhi] 1. atihastayati / hastinA atikrAmati / atihastin + in + an + ti / 'atihastin ' zabda se "in kAritaM dhAtvarthe" ( 3 / 2 / 9) se in pratyaya, prakRta sUtra se 'in' bhAga kA lopa, 'atihasti' kI " te dhAtavaH " ( 3 / 2 / 16 ) se dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa ekavacana 'ti' pratyaya, "an vikaraNaH kartari " ( 3 / 2 / 32) se an vikaraNa, 'n' anubandha kA prayogAbhAva, ikAra kA guNAdeza tathA " e ayU" (1 / 2 / 12 ) se ekAra ko ayAdeza / 2. upavINayati / vINayA upagAyati / upavINA + in + an + ti / 'upavINA' zabda se in pratyaya, prakRtasUtra se AkAra kA lopa, dhAtusaMjJA, 'ti' pratyaya, an vikaraNa, ikAra ko guNa tathA ekAra ko ayAdeza | 3. zvetayati / zvetAzvamAcaSTe / zvetAzva + in + an + ti / in pratyaya ke para meM rahane para gaNasUtra se azva zabda kA tathA prakRta sUtra se takArottaravartI akAra kA lopa, dhAtusaMjJA, tipratyaya, an vikaraNa, i ko guNa tathA e kA ayAdeza | 4-6 . azvayati / azvataramAcaSTe / azvatara + in + an + ti / gAloDayati / gAloDitamAcaSTe / gAloDita + in + an + ti / harayati / hvarakamAcaSTe hvaraka + in + an + ti / in pratyaya pare rahate kramazaH tara itaka kA gaNasUtra ke anusAra tathA prakRta sUtra ke anusAra akAra kA lopa tathA anya prakriyA pUrvavat / 7-9. paTiSThaH / ayameSAM prakRSTaH, paTuH / paTu + iSTha + si / "guNAdiSTheyansU vA'' (2 / 6 / 40-2) se iSTha pratyaya " tadvadiSThemeyaH su bahulam " se paTuzabdastha ukAra
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam I kA lopa | paTimA / paTorbhAvaH / paTu + iman + si / " tathA bhAve imannapi " se iman pratyaya, ukAralopa, sipratyaya / paTIyAn / ayameSAmatizayena paTuH / paTu + Iyansu + si / " guNAdiSTheyansU vA " se Iyansu pratyaya, ukAralopa tathA vibhaktikArya / 186 10. Izayati | INmantamAcaSTe / INmant + in + an + ti / '"mantuvantu0" ityAdi se mantu pratyaya kA luk, Izi kI dhAtu saMjJA, ti pratyaya, i ko e ko ayAdeza | guNa tathA 11. srucayati | srugvantamAcaSTe / srugvant + in + an + ti / vantu pratyaya kA luk, sruci kI dhAtusaMjJA, ti pratyaya, an vikaraNa, ikAra ko guNa tathA ekAra kA ayAdeza / 12. vajayati / sragviNamAcaSTe / sragvin +in + an + ti / in pratyaya ke para meM rahane para "mantuvantu0" ityAdi se vin pratyaya kA luk, sraji kI " te dhAtavaH " ( 3 / 2 / 16 ) se dhAtu saMjJA, vartamAnAsaMjJaka ti-pratyaya, " an vikaraNaH kartari " (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, ikAra ko guNa tathA ekAra ko ayAdeza || 462 | 463. razabda Rto laghorvyaJjanAdeH [ 3 / 2 / 13] [ sUtrArtha ] aneka akSaroM vAle vyaJjanAdi liGga ke laghu RkAra ko rakArAdeza hotA hai in pratyaya ke para meM rahane para || 463 | [du0 bR0] vyaJjanAderliGgasyAnekAkSarasya Rto lagho razabdAdezo bhavati ini pare / pRthu - prathayati / mRdu- pradayati / dRDha - draDhayati / kRza - krazayati / bhRza - bhrazayati / parivRDha - parivraDhayati / eSAmevAbhidhAnam || 463 / [du0 TI0 ] razabdaH / tadvadiSThemeyaHsu bahulamiti / prathiSThaH, prathimA, prathIyAn ityAdayaH / vyaJjanAderiti kim ? RjumAcaSTe Rjayati / liGgGgasyeti kim ? spRhayati / anekAkSarasyeti kim ? naramAcaSTe nArayati / zabdagrahaNaM sasvarArtham / Rtu iti kim ? zithilayati / laghoriti kim ? vRkSayati / kathaM zvenImAcaSTe zvetayati, hariNImAcaSTe haritayati iti ? satyam | sanniyogaziSTAnAM pratyayalopalakSaNaM nAstIti nivRtto nakAro na punarbhavati strItvasyAvivakSitatvAd vA / atha vyaJjanAderliGgGgasyeti apRthumAcaSTe
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 187 tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH aprathayatIti na sidhyati / atha Rto vyaJjanAderityAdizabdazceha samIpavacanaH / yathA dadhibhojanamarthasiddharAdiH / ya: kAryArambhe yadRcchopasamprAptadadhibhojanaM labhate sa tadanantaramarthasiddhimApnotIti / anuco mANavakastamAcaSTe anRcayatIti duSyati / zobhanA Rco yasyeti svRcayati, kRtayati ityubhayathApi duSyati / naivam, adhikRtasya vAzabdasya bahulArthatvAt ! ya, kartAramAcaSTe kArayatIti tRzabdasya lopo bhavati, abhidhAnAzrayaNAd vetyAha - eSAmevAbhidhAnamiti / tathA coktam - pRthu mUduM daM caiva kRzaM ca bhRzameva ca / paripUrvaM vRDhaM caiva SaDetAn ravidhau smaret / / evaM ca parigaNane kriyamANe laghugrahaNaM pratyAkhyAtam, vyaJjanAdigrahaNaM cottarArthaM bhavati / / 463 / [vi0 pa0] razabdaH / eSAmevAbhidhAnamiti / tathA coktam - pRthu mRduM dRDhaM caiva kRzaM ca bhRzameva ca / paripUrvaM vRDhaM caiva paDetAn ravidhau smaret // yadyevaM laghoriti vyaJjanAderiti ca katham, vRkSamAcaSTe, RjumAcaSTe- vRkSayati, Rjayati iti| ata evAbhidhAnAtra bhaviSyati ? satyam, vyaJjanAdigrahaNamuttarArtham, laghugrahaNaM ca sukhArthameva / 'Rto raH' iti siddhe zabdagrahaNaM rephasya sasvarArtham / / 463 / [ka0 ca0] razabdaH / nanu zabdagrahaNaM rephasya sasvarArthamiti patrI kathaM saMgacchate, yAvatA repha eva sasvaraH, tatazca 'Rddhasya rAjamAtaGgAH' itivat sApekSasamAso na syAt ? naivam, sasvarazabdo'tra dharmaparatvena sasvaratvamucyate / devadattasya gurukulamitivat mukhyasApekSasamAso na duSyati / / 463 / [samIkSA] 'pRthu' zabda se 'prathiSThaH, prathIyAn, prathimA' zabdoM ke tathA 'mRdu' zabda se 'mRdiSThaH, pradIyAna, pradimA' zabdoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne kAra ko rakArAdeza kiyA hai | pANini kA sUtra hai - "ra Rto halAderlagho:'" (a0 6 / 4 / 161) / vyAkhyAkAroM ne isa Adeza ke antargata chaha zabdoM kA saMgraha kiyA hai -
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 kAtantravyAkaraNam 1. pRthu / 2. mRdu / 3. bhRza | 4. kRza / 5. dRDha / 6. pari +vRDha / isa parigaNana ke phalasvarUpa 'kRta, mAtR, bhrAtR' Adi zabdoM meM rakArAdeza pravRtta nahIM hotA / isa prakAra ubhayatra samAnatA hone se kisI meM bhI utkarSa yA apakarSa nahIM kahA jA sktaa| [vizeSa vacana] 1. 'pRthu - mRdu-dRDha - kRza - bhRza - parivRDha' eSAmevAbhidhAnam (du0 vR0)| 2. atha Rto vyaJjanAderityAdizabdazceha samIpavacanaH / yathA dadhibhojanamarthasiddherAdiH / yaH kAryArambhe yadRcchopasamprAptadadhibhojanaM labhate sa tadanantaramarthasiddhimApnotIti (du0 ttii0)| 3. vyaJjanAdigrahaNamuttarArthaM laghugrahaNaM ca sukhArthameva / 'Rto raH' iti siddha zabdagrahaNaM rephasya sasvarArtham (vi0 p0)| [rUpasiddhi 1. prathayati / pRthumAcaSTe / pRthu + in + an + ti / 'pRthu zabda se "in kAritaM dhAtvarthe" (3 / 2 / 9) se in pratyaya, n-anubandha kA prayogAbhAva, "ini liGgasyAnekAkSarasyAntyasvarAderlopa:' (3 / 2 / 12) se ukAra kA lopa, prakRta sUtra dvArA RkAra ko rakAra, 'prathi' kI "te dhAtavaH' (3 / 2 / 16) se dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa-ekavacana ti-pratyaya, "an vikaraNa H krtri"(3|2|32) se an vikaraNa, ikAra ko guNa tathA ekAra ko "e ay' (1 / 2 / 12) se ayAdeza | 2-6. pradayati / mRdumAcaSTa | mRdu + in + an + ti / draDhayati / dRDhamAcaSTe / dRDha + in + an+ti| kRzayati / kRzamAcaSTe / kRza+in+ti / prazayati / bhRzamAcaSTe / bhRza +in + an + ti / parivRDhayati / parivRDhamAcaSTe / pari + vRDha + in+an+ti / pUrvavat prakriyA / / 463 / 464. dhAtoryazabdazcakrIyitaM kriyAsamabhihAre [3 / 2 / 14] [sUtrArtha] kriyAsamabhihAra artha meM vartamAna vyaJjanAdi dhAtu se ya-pratyaya hotA hai aura usa ya-pratyaya kI cekrIyita saMjJA bhI hotI hai || 464 / [du0 vR0] kriyAyAH samabhihAraH paunaHpunyaM bhRzArtho vA / kriyAsamabhihAre vartamAnAd dhAtorvyaJjanAderyazabda : paro bhavati, sa ca cekrIyitasaMjJakaH / punaH punaH pacati pApacyate |
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 189 bhRzaM jvalati jAjvalyate / pAkAdInAM pradhAnakriyANAM pauna punyam / pradhAnakriyopakArakANAmadhizrayaNAdInAM ca bhRzatA phalAtireko vA / vyavasthitavAsmaraNAdekasvarAt, tena punaH punarjAgarti / RprabhRtibhyazca - arAryate, aTATyate / aza bhojane - azAzyate, prorNonUyate, sosUcyate, momUtryate / zubhirucibhyAM syAt -bhRzaM zobhate, bhRzaM rocate | gatyarthAt kauTilya eva-bhRzaM punaH punarvA kuTilaM krAmati caMkramyate / lupAdergAt - bhRzaM punaH punarvA garhitaM lumpati lolupyate / evaM sAsadyate, caMcUryate, jaMjabhyate, daMdazyate, jaMjapyate, daMdahyate, nijegilyate / / 464 / [du0 TI0] dhAtoH / samabhipUrvAd harate ve ghaJ / sam - zabdaH sAkalye, abhirAbhimukhye, haratirdezAntaraprApaNe / tenAyamarthaH-baDhyaH kriyA anekakartRsAdhanayogyA yadAbhimukhyena karimekaM niSpatanti, tadA kriyAsamabhihAra ucyate / yadApyekA kriyA'vayavakriyA adhizrayaNAdayo bahavya iti samabhihAro na virudhyate / yeSAM yadarthaM prati pravRttiH, teSAM taM prati avayavatvaM dRSTam, yathA ghaTaM kapAlAnAmiti / punaH punariti yaH kartA kriyAntaramanArabhya pAkameva punaH punarArabhate, sa pradhAnakriyAM samabhiharati / anekakAlavyApAraM parigRhya ekatve'pi kriyAbhedaparikalpanena samabhihAro darzitaH / bhRzamatyarthamiti / adhizrayaNAdIguNakriyAH kriyAntarairna vyavadhatte kartA tAstAzca sAkalyena karoti, sa guNakriyAM samabhiharatIti dvividhaH samabhihAraH / kriyAgrahaNAbhayarUpe'pi bhaviSyati, na ca dhAtoH sAdhanasamabhihAre vRttirasti / phalAtireko veti / anye tu phalAtirekamapi bhRzatAM varNayanti na cAtra paunaHpunye samabhihArArthatAyAM vA dvirvacanaM bhavati / padanibandhanatvAt tasya dhAtumAtropAdAnasyeha samabhihArasya vivakSitatvAcca / dhAtugrahaNaM kimartham, sopasargAnmA bhUt - prATati bhRzamiti / naivam, kriyAsamabhihArAbhidhAnaM dhAtoreva saMbhavati / prAdayazca kriyAvizeSasya dyotakA iti / na ca nAmnaH prakRtyarthavizeSaNAbhAve pratyayArthavizeSaNAkalpanA syAt / tarhi kriyAgrahaNasya caritArthatvAd guNAkreyAsamabhihAre na prApnoti / vyavasthitavAdhikArAditi, abhidhAnAd vA / bhASyakAro'pyAha - ekAjUhalAdigrahaNAnarthakyaM samabhihAre yavidhAvanekAco halAde bhidhAnAditi / taccAvazyamabhidhAnamAzrayativyam / aha~TatyaznAtyUrNasUcisUtrimUtribhyazca darzanAd bhRzamRcchati, iyarti iti vA / 'aTati, aznAti, UrNoti, sUcayati, sUtrayati, mUtrayati' iti yojyam / zubhirucibhyAM na syAditi / na hi zozubhyate, rorucyate ityabhidhAnamasti / gatyarthAt kauTilye eveti evakAraH kauTilyAdanyatra niSedhArthastena kriyAsamabhihAramAtre na bhavati / caMkramyate iti / yo'lpIya
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 kAtantravyAkaraNam syadhvani gatAgataM karoti, sa evamucyate / vRttivAkyayobhinnArthatvAd vRttyA vAkyaM na zakyate nivartayitum / tathA hyekadaikapathaM gacchan sarpo gativizeSAt kuTilaM krAmatItyucyate / kathaM paro nityagrahaNamAcaSTe | jaGgamyate iti jnggmH| pacAdyaca, sthAvaravirahapakSamAtramabhidhatte rUDhizabdatvAt / lupAdergAditi / lup - sada - cara - japa - jabha - daha - danz - gRbhya eva vidhAnam / parantu danzi kRtanalopaM nirdizati daMdazIti , cekrIyitalukyapi yathA syAditi / garhitArthAbhidhAyitvAta lupAderapi gardA ucyate / kecid anayoryogayoH kriyAsamabhihAraM nAnuvartayanti / 'yena nAprAptau yo vidhirArabhyate sa tasya bAdhakaH' (kA0 pari0 42) iti bhRzaM krAmati, bhRzaM lumpatIti yo na bhavati / bhASyakArastvetAvapi yogAvanarthakAvabhidhAnAdityAcaSTe / kathaM lunIhi lunIhi ityevAyaM lunAtIti vyaJjanAderekasvarAt paro yazabdaH prApnotIti ? naiSa doSaH, vibhASayA yazabdasya vidhAnAt kathaM sa bhavAn lolUyasva lolUyasva ityevAyaM lolUyate iti kriyAsamabhihAre madhyamaikavacanaM bhavati paJcamyA iti / evaM tarhi kriyAvizeSe svArthe yazabdo'ntaraGga : kartakarmaNozca hisvau bahiraGagAviti pazcAta pravartete, tadA AbhIkSaNyadyotanAya ca dvirvacanaM bhavati / dhAtoryaGiti siddhe cekrIyitagrahaNaM pUrvAcAryasaMjJAvirbhAvanArtham / / 464 / [vi0 50] dhAtorya:0 / pApacyate iti "caN parokSA0" (3 / 3 / 7) ityAdinA dvirvacanam abhyAsalopaH, "dIrgho'nAgamasya" (3 / 3 / 29) iti dIrghaH, "cekrIyitAntAt" (3 / 2 / 43) ityAtmanepadam / samabhiharaNaM samabhihAraH, kriyAyAH samabhihAraH kriyAsamabhihAraH iti SaSThIsamAsaH / nanu samabhihAro hi viprakIrNAnAM dravyANAmekatra rAzIbhAva ucyate / kriyAzcotpannapradhvaMsitvAdanavasthAyinyaH, tatkathaM tAsAM samabhihAra : ucyate ? satyam, samabhihArasAdRzyAt kriyAsamabhihAra ucyate / yathA samAhatAnAM dravyANAM dravyAntarairavyavadhAnaM samabhihAraH, evaM kriyANAmapi kriyAntarairavyavahitatvAt kriyAsamabhihAra ucyate / kriyA ca dvividhA - pradhAnabhUtA apradhAnabhUtA ca / tatra yaH kriyAntaramanArabhamANa : pradhAnabhUtaM pAkameva punaH punaH samArabhate, saH pradhAnabhUtAH kriyA: samabhiharatIti, tadA tAsAM pauna punyaM samabhihAraH / yaH punaradhizrayaNAdIguNakriyA: kriyAntarairavyavahitAH sAkalyena karoti, sa guNakriyAH samabhiharatIti, tadA tAsAM bhRzatA samabhihAraH / kriyAgrahaNaM kriyAmAtrasamabhihArapratipattyartham, anyathA dhAtoH sAdhane vRttyabhAvAt kriyAyA eva samabhihAro gamyate, tenobhayatrApi samabhihAra ucyate, na tu gauNamukhyacintetyAha - 'pAkAdInAmityAdi / prAdhAnyaM punaH pAkAdikriyANAM sakalakArakaprakRtestAdarthyAt /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 191 adhizrayaNAdInAmiti / adhizrayaNaM cullImastake sthAlyAropaNamAdiryeSAM tuSavuSaprakSepaNAdInAM te tathoktAH / bhRzatA | yaugapadyena zIghramanuSThAnamityarthaH / phalAtireko veti matAntaramanena darzitam / kazcit phalAtirekamapi bhRzatAM manyate / adhizrayaNAdInAM yat sAdhyaM phalaM karturvivakSitaM tasyAtireko bhRzatA ityarthaH / vyavasthitetyAdi / RprabhRtibhyazceti iti vizeSaH / svarAditvAnna prApnoti / arAryate iti / "artezcakrIyite ca" iti guNa :, tataH "svarAderdvitIyasya" (3 / 3 / 2) iti ya-zabdasya dvirvacane abhyAsakAryaM ceti / tathA aTATyate, azAzyate, prorNonUyate / prapUrvaH 'UrguJ AcchAdane' (2 / 64) / atrApi "svarAderditIyasya" (3 / 3 / 2) iti nuzabdasya dvirvacanam, rephasya na dvirucyate / "na nabadarAH saMyogAdayo'ye" (3 / 3 / 3) iti pratiSedhAt / "nAmyantAnAM yaNAyi0" (3 / 4 / 70) ityAdinA dIrghaH / 'sosUcyate' iti / 'sUca paizunye' (9 / 191) ityAdi curAdAvini kRte satyanekasvaratvAnna prApnoti / vAzabdena saMgraha ucyate / caMkramyate iti / "kavargasya cavargaH'' (3 / 3 / 13) iti kRte "abhyAsasyAnto'nusvAro'nunAsikAntasya" ityanusvArAgamaH / lupAdergAditi gArthaviSayatvAt lupAdirapi gardA uktaH / 'lolupyate' iti "guNazcekrIyite" (3 / 3 / 28) iti guNaH / evamiti bhRzaM punaH punarvA garhitaM sIdatItyAdi vAkyamityarthaH / caMcUryate iti / "caraphalorucca" (3 / 3 / 33) ityanusvAraH, parasyAkArasyotvaM ca "nAmino voH" (3 / 8 / 14) ityAdinA dIrghaH / jaMjapyate ityAdInAM caturNA japAdInAM cetyanusvAraH / nijegilyate iti / nipUrvo gR nigaraNe, yazabdaH / "mRdantasyeraguNe" (3 / 5 / 42) itIr / dvirvacane "giratezvakIpite" (3 / 6 / 98) iti latvam / / 464 / [ka0 ca0] dhAtorya0 / dhAtugrahaNaM dhAtuparimANArtham, tena sopasargAnna bhavati cet, dhAtureva kriyAsamabhihAre vartate nopasarga iti tat kiM dhAtugrahaNena ? tarhi nAmno'pi syAditi cet, na / kriyAsamabhihAre tasya vRtterabhAvAt, naivam / dhAtugrahaNAbhAve "in kAritaM dhAtvarthe" (3 / 2 / 9) itivat nAmno'pi kriyAsamabhihArArthatvAt / atha tathApi nAmno na bhaviSyati "vazezcakrIyite" (3 / 4 / 18) ityanena samprasAraNaniSedhAt / "cekrIyite ca" (3 / 4 / 76) ityanena arterguNavidhAnAcca / naivam, jJApakena kimiha pratyAkhyAtuM na zakyate, kintu kriyAgrahaNAbhAve sAdhanasamabhihAre'pi yazabdaH syAt, tannirAsArthaM kriyAgrahaNaM kathaM gauNakriyArthaM bhaviSyatIti dhAtugrahaNaM vAcyam / yadyatra "ghAtorvA tumantAt" (3 / 2 / 4) ityAdita iha dhAtvadhikAra iSyate, tadA tatraiva vAzabdAt kutra kiM khaNDayituM na zakyate iti / yaGiti kRte "kartari rucAdi0" (3 / 2 / 42) ityAdinA
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 kAtantravyAkaraNam Atmanepade siddhe cekrIyitAntAdityapi na kRtaM bhavati cekrIyitagrahaNaM kevalaM pUrvAcAryaprasiddhasaMjJAvirbhAvArthamityuktamiti TIkA / ihApi yakArasya sasvarArthaM zabdagrahaNam, tena arAryate iti dvirvacanaM siddham / nanu "dhAtorekAco halAdeH kriyAsamabhihAre yaG" (a03|1|22) iti paanniniH| tadabhAvAdasmanmate'nekasvarAdapi yazabdaH syAdityAha - vyavasthitetyAdi vRttiH| tena jAgRdhAtoranekasvaratvAnna bhavatIti bhAvaH / nanu pUrvasUtre vyaJjanAdigrahaNamihArthamityuktam / ataH RprabhRtInAmUrNotezca svarAditvAdanekasvaratvAcca / 'sUca paizunye, sUtra avamocane, mUtra prasravaNe' (9 / 191, 221, 222) iti trayANAM ca curAditvAdini kRte'nekasvaratvAdaprAptau bhASyakRtA "abhidhAnAdanekAco halAdeH' ityuktam, svamate'pyabhidhAnAdeva bhaviSyatItyAha - RprabhRtibhyazceti vRttiH / nanu sUcisUtrimUtrINAM trayANAM yazabdaM prati kimarthamabhidhAnAzrayaNam "kAritasyAnAm iD vikaraNe" (3 / 6 / 44) ityatra viSayasaptamyA prAgino lope ekasvarA evaite dhAtavaH ? satyam, evaM sati corayatItyAdInAmapi prAgino lope yazabdaH syAditi tannivRttyarthamevaiSAM dhAtUnAmupAdAnam / etattu bhASyakAramatamavalambyoktam, padakArastu eSAM dhAtUnAM viSayasaptamImAzritya prayogAH sidhyanti / kimeSAmupAdAnenetyAcaSTe, tanmate tulyanyAyAccorayaterapi cocUryate iti vRttAvuktam / 'azU vyAptau' (4 / 22) ityasyaiva dhAtoryazabdaH pANinIyadhAtuvRttAvuktam, iha tu nyAsAnusArAd 'az bhojane' (8 / 43) ityuktam / nanu prorNonUyate ityatra "na nabadarAH" (3 / 3 / 3) ityAdisUtre 'aye' iti pratiSedhAd rephasahitasya nuzabdasya na kathaM dvivacanam / yathA arAryate iti ? satyam, tatra aye - ityupazleSalakSaNA saptamI / na cAyaM repho yakAropazliSTa iti tatraiva vyAkhyAtavyam / nanu sosUcyate ityatra na kathaM SatvaM "dhAtvAdeH SaH saH" (3 / 8 / 24) ityanena vikArasthatvAt ? satyam / svarAdantyaparAH sAdayaH SopadezA ityekasvarANAmeva dhAtUnAmiSTatvAditi na doSaH / zubhirucibhyAm iti vRttiH / "na zubhirucibhyAm" (iti pANiniH / tatraiva gRNAtezceti bhaassaavRttiH| 'gai zade' (1 / 256) ityasyApi na syAdityartha: / 'zozubhyamAnA vasudhA tadA'bhavat' iti prayogo matAntareNeti vararuciH / vastutastu zunbhadhAtorayaM prayogaH / na caivaM sati vizeSAbhAvAt zubheniSedho vyartha iti vAcyam, cekrIyitalope zozubhItIti prayoganivAraNaprayojanatvAditi sArasamuccayaH / "nityaM kauTilye gatau" (a0 3 / 1 / 23) iti pANiniH / asmanmate tu vAdhikArAt sidhyatItyAha - gatyarthAditi vRttiH /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 193 nanu parasya nityagrahaNAd vAkyanivRttirabhidhIyate / iha tu tadabhAvAd vAkyamapi syAccet, syAdevetyAha -- punarityAdi / nityagrahaNenApi tannirAsasyAzakyatvAt / tathAhi kauTilye vartamAnAd dhAtoryazabdo nityaM vidhIyate / na ca vAkye dhAtoH kauTilye vidhirasti, bhinnArthatvena tannivartanasyAzakyatvAt / ata eva TIkAyAM vRttivAkyayobhinnArthatvAd vRttyA vAkyaM nivartagituM na zakyate ityuktam / "lupasadacarajapajabhadahadanzugRbhyo bhAvagahAryAm" (a03|1|24) iti kazcit / tat kathamiha syAdityAha - lupAderiti vRttiH / athAsmanmate bhAvagrahaNAbhAvAt sAdhanagarhAyAM kathanna bhavati / yathA 'vedaM japati vRSala:' ityatra vRSalasya vedapAThe'nadhikArAd gardA gamyate ? satyam / na hi lupAdereva gardA kintu tadvAcyo'rtho gardA iti / tatazca garye lupAderiti vaktavye yatsAmAnAdhikaraNyena nirdizati , tallupAdivAcyakriyANAM garyArthapratipAdanArthamiti brUmaH / anye tu vyavasthitavA'dhikArAt sAdhanagarhAyAM na bhavatItyAhuH / paJI sugamA ||464 / [samIkSA] kriyAsamabhihAra artha meM pac dhAtu se pApacyate, jvala dhAtu se jAjvalyate, dIp dhAtu se dedIpyate Adi zabdoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne dhAtu se ya-pratyaya tathA pANini ne yaG pratyaya kiyA hai - "dhAtorekAco halAdeH kriyAsamabhihAre yaG' (a0 3 / 1 / 22) / vyAkhyAkAroM ne pUrvAcAryoM dvArA abhimata cekrIyita saMjJA ko mAnA hai / mahAbhASyapradIpakAra ne ise spaSTa rUpa meM svIkAra kiyA hai - "yaGa: pUrvAcAryasaMjJA cekrIyitam' (ma0 bhA0 pra0 4 / 1 / 78) / isameM dvitvAdividhi vizeSarUpa meM pravRtta hotI hai| [vizeSa vacana 1. pAkAdInAM pradhAnakriyANAM pauna punyam, pradhAnakriyopakArakANAmadhizrayaNAdInAM ca bhRzatA phalAtireko vA (du0 ttii0)|| 2. anekakAlavyApAraM parigRhya ekatve'pi kriyAbhedaparikalpane samabhihAro darzitaH / bhRzamatyarthamiti (du0 TI0) / 3. anye tu phalAtirekamapi bhRzatAM varNayanti (du0 ttii0)| 4. prAdayazca kriyAvizeSasya dyotakA iti (du0 ttii0)| 5. vRttivAkyayorbhinnArthatvAd vRttyA vAkyaM na zakyate nivartayitum (du0 TI0; ka0 c0)| 6. dhAtoryaGiti siddhe cekrIyitagrahaNaM pUrvAcAryasaMjJAvirbhAvanArtham (du0 ttii0)|
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 kAtantravyAkaraNam 7. samabhihAro hi viprakIrNAnAM dravyANAmekatra rAzIbhAva ucyate / samabhihArasAdRzyAt kriyAsamabhihAra ucyate / yathA samAhRtAnAM dravyANAM dravyAntarairavyavadhAnaM samabhihAraH / evaM kriyANAmapi kriyAntarairavyavahitatvAt kriyAsamabhihAra ucyate / kriyA ca dvividhA - pradhAnabhUtA apradhAnabhUtA ca (vi0 p0)| 8. tadA tAsAM (kriyANAm) paunaHpunyaM samabhihAraH / yaH punaradhizrayaNAdIguNakriyAH kriyAntarairavyavahitAH sAkalyena karoti sa guNakriyAH samabhiharatIti, tadA tAsAM bhRzatA samabhihAra: (vi0 p0)| 9. kazcit phalAtirekamapi bhRzatAM manyate, adhizrayaNAdInAM yat sAdhyaM phalaM karturvivakSitaM tasyAtireko bhRzatA ityarthaH (vi0 p0)| 10. cekrIyitagrahaNaM kevalaM pUrvAcAryaprasiddhasaMjJAvirbhAvanArthamiti uktamiti TIkA | ihApi yakArasya sasvarArthaM zabdagrahaNam (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. pApacyate / punaH punaH pacati / pac + ya +te / 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se prakRta sUtra dvArA ya - pratyaya, "dvirvacanamanabhyAsasyaikasvarasyA''dyasya" (3 / 3 / 1) ke adhikAra meM "caNparokSAcekrIyitasananteSu" (3 / 3 / 7) dvArA 'pac' dhAtu ko dvitva, "pUrvo'bhyAsaH' (3 / 3 / 4) se pUrvavartI pac kI abhyAsasaMjJA, "abhyAsasyAdiLaJjanamavazeSyam' (3 / 3 / 9) se 'pa' kI rakSA - c kA lopa, "dIrgho'nAgamasya' (3 / 3 / 29) se abhyAsastha hrasva akAra ko dIrgha, "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se 'pApacya' kI dhAtusaMjJA tathA "cekrIyitAntAt" (3 / 2 / 43) se AtmanepadasaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'te' pratyaya | 2. jAjvalyate / bhRzaM punaH punaratizayena vA jvalati | jval + ya + te / 3. arAryate / punaH punaH arti / R + ya + te / 'R gatau' (2/74) dhAtu se prakRta sUtra dvArA ya - pratyaya "cekrIyite ca" (3 / 4 / 76) se R ko guNa ar, "svarAderdvitIyasya' (3 / 3 / 2) ke adhikAra meM "caNaparokSAcekrIyitasananteSu" (3 / 3 / 7) se 'rya' ko dvitva, abhyAsasaMjJA, 'ra' kA zeSa - y kA lopa, dIrgha tathA vibhaktikArya / 4-17. aTATyate |punaH punaraTati / aT + ya + te |azAzyate / punaH punaraznAti / prorNonUyate / punaH punaH prorNoti / pra + UrguJ + ya + te / sosUcyate / punaH punaH sUcayati / sUca + ya + te / momUtryate / punaH punarmUtrayati / mUtra + ya +te / caGkramyate / bhRzaM punaH
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 195 punarvA kuTilaM krAmati / krama + ya +te / "ato'nto'nusvAro'nunAsikAntasya" (3 / 3 / 31) se 'ca' ke bAda anusvAra kA Agama / lolupyate / bhRzaM punaH punarvA garhitaM lumpati / lup + ya + te / sAsayate / punaH punargarhitaM vA sIdati / sad + ya + te / cadhUryate / bhRzaM punaH punarvA garhitaM carati / car + ya + te / jApyate / punaH punarbhRzaM vA garhitaM japati / jap + ya + | "japAdInAM ca" (3 / 3 / 32) se ja se uttaravartI anusvAra kA Agama / jaabhyate / punaH punarbhRzaM vA garhitaM jabhate / jabh + ya + te / dandahyate | punaH punarvA garhitaM dahati / daha + ya + te / dandazyate / bhRzaM punaH punarvA garhitaM dazati / daz + ya + te / "anidanubandhAnAmaguNe'nuSaGgalopaH" (3 / 6 / 1) se nakAra kA lopa / nijegilyate | bhRzaM punaH punarvA garhitaM nigilati / ni + gR + ya + te | "RdantasyeraguNe' (3 / 5 / 42) se krU ke sthAna meM ir, "kavargasya cavargaH" (3 / 3 / 13) se g ko j Adeza tathA "giratezcekrIyite'' (3 / 6 / 98) se r ko l Adeza / anya prakriyA pUrvavat / / 464 / 465. gupUdhUpavicchipaNipanerAyaH [3 / 2 / 15] [sUtrArtha ] 'gupU' Adi pA~ca dhAtuoM se svArtha meM Aya pratyaya hotA hai / / 465 | [du0 vR0] gupUprabhRtibhya: Aya: paro bhavati svArthe / gopAyati, dhUpAyati, vicchAyati, paNAyati, panAyati / panisahacarita iha paNiH stutyartha ityanye | RteIyaG vaktavyaH / RtIyate / DakAra AtmanepadArthaH / NakAro'guNArthaH / kamerinaG kAritaM ca / kAmayate / vyavasthitavA'dhikArAdAyAdayo'sArvadhAtuke vA bhavanti- gopAyitA, goptA, gopAyA, guptiH / RtIyitA, artitA / kAmayitA, kamitA / / 465 / [du0 TI0] gupU0 / UdanubandhAd 'gupU rakSaNe' (1 / 132), na tu gupa gopanakutsanayoriti / 'tapa dhUpa santApe, liza vicha gatau' (1 / 133; 5 / 56) kecid dhUpavicchau curAdAvapItyAhuH, na tayorvikalpiteno vAdikagupadhAtunA sAhacaryAd dhUpati vicchatIti bhavati / panItyAdi / paNirvyavahAre stutau ca, paniH stutAveva panisahacaritaH paninA sahAvyabhicaritasaMvandhaH stutyartha eva paNiriSyate na tu vyavahArArtho vyabhicArAt / anye eka iti, teSAM zatasya paNate, vyavaharatIti prayogo bhavati / bhaTTikAvye punarasmAdAyo dRzyate / yathA -
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam sa proSivAnetya puraM pravekSyan zuzrAva ghoSAn na janaughajanyAn / AkarNayAmAsa na vedanAdAna copalebhe vaNijAM pnnaayaaH|| pratyayAntatvAdaH striyAm / na ca paNipanyoH kRtArthamanudAttAnubandhatvamasArvadhAtuke yadAyo nAsti tadA kathamatra Atmanepadam ? naivam, svArthiko yathA prakRtyarthAnupravezena dhAtostadgatamarthaM labhate, evamanudAttAnubandhatvamapIti / athavA zeSo hi tatra lakSaNazeSa iha cAnudAttatvaM prakRtyAzrayamasti, tatrAzeSatvAnna parasmaipadam / vyavadhAnAcca nAtmanepadamasti, tatra parasmaipadasya nimittameva nAsti / Atmanepadasya vyavahitatvamapi tAvadastIti tadeva bhavaMti / RteIyaG vaktavya iti / vaktavyo vyAkhyeyaH / 'RtIyaG dhAtughRNAyAm' / RtIyA iti "gurozca niSThAseTaH" (4 / 5 / 81) ityapratyayaH / RtIyAcakre iti culuppAJcakAra itivad bhaviSyati / RtadhAtuH sArvadhAtuke na dRzyate / "kamerinaG" iti kAminaG dhAtuH kAntau / nakArAnubandhasAmarthyAd ino yat kArya tadIpsitavyam, tena kAritatvAd ino lopaH siddha:-kAmyate iti / iTi tu na bhavati - kAmayitA / inyasamAnalopopadhAyA hrasvazcaNi hrasvaH - acIkamat / 'kAmayAJcakre' ityapi bhavati / kamistu sArvadhAtuke na dRzyate / vyavasthitetyAdi / evaM sati Aya eva pariziSyate asArvadhAtuke iti viSayasaptamI | nimittAnAzrayaNAd upadeza evAya iti zaMsipratyayAdapratyayo bhavati |aayaabhaavpksse tu striyAM ktiriti |arttitaa,kmiteti dhAtvantareNa siddham ||465 | [vi0 pa0] gupU0 / svArtha ityanirdiSTArthatvAt svArthe bhavati / kriyAsamabhihAro'pIha na smaryate iSTatvAditi / panItyAdi / paNiH stutivyavahArayoH paniH stutAveva paThyate / yadAha gaNe paNa vyavahAre stutau ca, pana ca' iti (1 / 401, 402) / tatra cakAreNAnantaratvAt stutiranukRSyate / teSAM mate vyavahArArthasya paNerAyo na bhavati, zatasya paNate ityeva bhavati / ayaM tu vyavahArAdipyAyapratyayaM manyate / tathA ca bhaTTikAvye - 'na copalebhe vaNijAM paNAyAH' iti vANijikAn vyavahArAn krayavikrayalakSaNAnnopalabdhavAnityarthaH / RterNIya iti / vaktavya iti / vaktavyo vyAkhyeyaH / ghRNAyAmarthe RtIyaG iti dhAtvantaram iti bhAvaH / RtadhAtozca sArvadhAtuke nAbhidhIyate prayogaH / kamerinaG iti ihApi kAminaG dhAtuH kAntau veditavyaH / yadyevam , kAritavyapadezAbhAvAt kAmyate ityAdau "kAritasyAnAmiD vikaraNe" (3 / 6 / 44) iti kAritalopa : kathamiti cet ? satyam / nakArAnubandha inkArya
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 197 tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH pratipattaye bhaviSyati, anyathA kAminaJ-dhAtornakAro vyartha: syAditi / kamistu sArvadhAtuke nAbhidhIyate / vyavasthitetyAdi / AyAdaya ityAdigrahaNaM paramatadarzanArtham / iha NIyaGinaGoranabhidhAnAdAya eva pariziSyate / asArvadhAtuke iti viSayasaptamIyaM tato buddhisthamasArvadhAtukamAzrityAyapratyaye sati "zaMsipratyayAdaH" (4 / 5 / 80) ityAyapratyayAntatvAt 'gopAyA' iti a-pratyayaH siddho bhavati / guptiriti pakSe "striyAM ktiH" (4 / 5 / 72) iti / kAmayiteti kAminadhAtunA kamiteti kamu kAntAvityanena RtIyiteti RtIyaG dhAtunA, artiteti ca sautreNa RtadhAtunA siddhamiti / / 465 / [ka0 ca0] gupU0 / AyasyAkArakaraNAdinyasamAna ityAdinA caNi na hrsvH| yathA ajugopAyaditi / UdanubandhakaraNAd gup rakSaNe ityasya grahaNam, anyathA gupa gopanakutsanayorityasya grahaNAd gopane'pi AyaH syAditi doSaH / 'liza viccha gatau' (5 / 56) iti taudAdikasya grahaNaM bhauvAdikastu nAstyeva viccha dhAturiti cet kimarthaM tudAdau vicchiH paThyate / na ca tudAderanItyaguNArthamiti vAcyam / svaraparasya chakArasya dvirbhAve upadhopadhatvAt siddhaM cet, asti prayojanam - "tudabhAdibhyaH" (2 / 2 / 31) ityanenAnteranakArakatvamiti cet, na / Ayapratyayena vyavadhAnAd anakArakatvaprApterabhAvAt / tadA vicchipAThasAmarthyAta sArvadhAtuke'pi Ayo vikalpyate, tena ca vicchAyati, vicchati / vicchatI, vicchantI, vicchAyantIti siddham bhavati / __anye tudAdipAThasAmarthyAd AyavyavadhAne'pi antiranakArako bhavatItyAha - tanmate vicchAyatI vicchAyantIti / nanu yadi bhauvAdiko vicchadhAtu sti, tatkathaM TIkAyAm - kecittu dhUpavicchau curAdAvapi paThanti, tyorviklpenntyobhovaadiken gupadhAtunA sAhacaryAd dhUpati vicchatIti bhavatIti siddhamityuktam ? satyam / bhauvAdikapadamacaurAdikaparaM vodhyam / atha yadi vicchadhAturacaurAdiko'pyasti tadA tatraiva Ayapratyayasya caritArthatvAt kathaM tudAderAyo vikalpyate / na ca sAhacaryAditi vAcyam, sAhacaryasyaiva sambandhasvarUpatvAt / na ca curAdeviccherAyapratyaye vicchatIti kathaM bhaviSyatIti vAcyam, tudAdidhAtorevaitatsiddheH ? satyam / vyavasthitavA'dhikArAt sarvamanavayamiti brUmaH ||465 / [samIkSA] 'gupU' Adi pA~ca dhAtuoM se 'gopAyati, dhUpAyati' Adi rUpoM ke siddhyartha kAtantra tathA pANinIya donoM hI vyAkaraNoM meM 'Aya' isa niranubandha pratyaya kA
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "gupUdhUpavicchipaNipanibhya AyaH " (a0 3 / 1 / 28) / 'Aya' pratyaya meM koI anubandha nahIM lagAyA gayA hai, ataH yahA~ vyAkhyAkAroM ke anusAra Atmanepada nahIM hotA hai tathA asArvadhAtuka pratyayoM ke hone para yaha Ayapratyaya vikalpa se pravRtta hotA hai / pariNAmasvarUpa 'gopAyitA - goptA, kAmayitA - kamitA' Adi do-do rUpa siddha hote haiM | [rUpasiddhi] 198 1. gopAyati / jugupsate / gup + Aya + te / 'gupU rakSaNe' (1 / 132) dhAtu se svArtha meM prakRta sUtra se 'Aya' pratyaya, "nAminazcopadhAyAH" (3 / 5 / 2) se upadhAbhUta ukAra ko guNAdeza, " te dhAtavaH " ( 3 / 2 / 16 ) se ' gopAya' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa ekavacana 'ti' pratyaya tathA " an vikaraNa H kartari " ( 3 / 2 / 32 ) se an vikaraNa - n anubandha kA prayogAbhAva / 2. dhUpAyati / dhUpa + Aya + an + ti / ' dhUpa santApe' (1 / 133) dhAtu se svArtha meM prakRta sUtra dvArA Aya pratyaya, dhAtusaMjJA tathA vibhaktikArya / 3-5. vicchAyati / viccha gatau + Aya + an + ti / paNAyati / paN vyavahAre stutau ca + Aya + an + ti / panAyati / pana + Aya+an + ti / pUrvavat prakriyA | 6. gopAyitA / gup + Aya + tA / gupU dhAtu se Aya pratyaya, guNa, dhAtusaMjJA, zvastanIsaMjJaka prathamapuruSa ekavacana tA pratyaya, "iDAgamo'sArvadhAtuke" (3 / 7 / 1) se iDAgama tathA akAralopa / Ayapratyaya ke abhAva meM iDAgama bhI nahIM hotA hai, ataH 'goptA' rUpa | 7. gopAyA / gup + Aya + a + si / prakRta sUtra dvArA Ayapratyaya, " zaMsipratyayAdaH " (4 / 5 / 80) se a- pratyaya, strIliGga meM "striyAmAdA" (2 / 4 / 49) se Apratyaya, liGgasaMjJA, si-pratyaya tathA usakA lopa || 465 | 466. te dhAtavaH [ 3 / 2 / 16 ] [ sUtrArtha ] - 'san - yin - kAmya - Ayi - in - ya - Aya" ina sAta pratyayoM meM se kisI ke bhI anta meM rahane para niSpanna zabdoM (san - AdipratyayAnta) kI dhAtusaMjJA hotI hai || 466 | 1. inaG - NIyaG' pratyayAnta zabdoM kA bhI gaNasUtrapATha ke AdhAra para samAveza kiyA jAtA hai /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH " 199 [du0 bR0 ] te sannAdyantA dhAtusaMjJA bhavanti / jugupsate, mImAMsate, cikIrSati, putrIyati, putrakAmyati, zyenAyate upavINayati, kArayati, corayati, pApacyate, gopAyati, RtIyate kAmayate / dhAtutvAd dhAtumazuddhakriyatvAd vacanam / itareSAM gaNe'prasiddhatvAt sukhArtham ||466 | [du0 TI0 ] 1 dhAtavaH / vidhirvidhAnaM vidhibhAjAM sambhave tadantavidhirupalabhyate / ihApi prakRtA dhAtusaMjJA sannAdayazca sarvamasti dhAtornAmnazca vidhIyamAnatvAt tadapekSayA tatra tadantavidhiH siddha evetyAha- te sannAdyantA iti / 'RtIyate kAmayate' iti prasiddhivazAduhAhatam / nanu kimarthamidaM vacanam, tathAhi prakRtyarthopasarjane pratyayAH sannAdayaH prigRhynte| anirdiSTArthAzca prakRtyarthamAtra eva nAmArthopasarjane dhAtvarthe vidhIyante yinnAdayaH, te pratyayArthasya prAdhAnyAd dhAtvarthopanipAtinaH eveti sarveSAM kriyAbhAvatvamastIti codayan parihAramAha- azuddhakriyatvAditi / yinnAdInAmiti sNbndhH| azuddhakriyANAM bhAvo'zuddhakriyatvam, tasmAd vacanam / yathA pacyate pAka iti sAdhyatAsiddhatAlakSaNAyAM kriyAyAM na bhavatItyuktam, tathehApItyarthaH / itareSAmiti yadyapi cikIrSAdInAM kriyAdvayam, tathApi samudAyasya saMjJA yuktArthatvAd bhvAdayo hi dhAtutvena siddhAH / ete bAlAnAmaprasiddhA iti vacanam / nanu dhAtuzabdo'yaM saMjJAtvena nirdiSTaH, ataH saMjJitvAt saMjJina eva pratipAdayet / te dhAtavo bhavanti cikIrSatyAdirUpeNa vivartante iti / naivam, ekatra saMjJA nirdiSTA saivArthAntare'pi dRzyate loke / yathA vaTurdevadattaH, zUdro'pi devadatta iti / yadyapi saMjJAsUtramidam, tathApi kriyAbhAvo dhAtustadanantaraM sannAdyA iti na kRtam | sannAdInAM hIyattA na paricchidyate / atha te dhAtavaH kriyAbhAvo dhAtuzcetyucyatAm / evamapi kriyAbhAvAnAmanukAntAnAM gupAdInAmeva dhAtusaMjJA syAt / kazcid AdezaM varNayati 'sarve sarvapadAdezA dAkSIputrasya pANineH' iti nyAyAd iSeH karotezca prasaGge cikIrSAzabdaH Adezo vA sanAdyantA dhAtuvad bhavantIti / tathA sAmAnyamevAtidizyate / vizeSAtideze punardivAdibhyo yanniti caivamAdyapi rAnantAnAM syAt / ekadezapakSaH ( ekadezAtidezapakSaH) punarapapakSa eva dhAtoryadyekadezasya dhAtutvaM syAt tarhi putrIyatItyevamAdiSu na sidhyati || 466 /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] te dhAtavaH / atha kimarthamidaM yAvatA yinnAdayaH pratyayA icchAdiSu dhAtvartheSu vidhIyante, tatastadantA : zabdAH pratyayArthasya pradhAnatvAdupasarjanIbhUtaprakRtyarthA icchAdikriyAmAcakSANA : kriyAbhAvo dhAturityanenaiva labdhadhAtuvyapadezA ityAha -- azuddhatyAdi / azuddhA kriyA yeSAM te'zuddhakriyAsteSAM bhAvo'zuddhakriyatvam, nAmArthasammilitecchAdikriyAvAcitvAdazuddhakriyatvam, tasmAd vacanam, tatra hi kriyAM bhAvayatIti bhAvayatinA zuddhakriyAniSTha eva zabda ucyate svabhAvAt tarhi cikIrSAdInAM kimanena dhAtutvaM vidhIyate / te hyanta vAnvitakaraNAdikriyecchAviSayatvAt zuddhakriyAbhidhAyina eva / ye'pi gopAyaprabhRtayaH svArthikapratyayAntAste'pyavicalitasvArthAbhidheyatvAt kriyAbhAvA evetyAha - itareSAmityAdi / DukRJprabhRtayo hi gaNe prasiddhA na cikIrSAdaya iti teSAM dhAtutvaM na syAt / nanu "kriyAbhAvo hi dhAtuH" (3 / 119), tato gaNe'prasiddhiH kopayoginItyAha - sukhArthamiti |praayenn gaNapaThitAnAmeva dhAtutvaM mandadhiyaH pazyanto'nyeSAM na manyeranniti bhAvaH / / 466 / [ka0 ca0] te dhAtavaH / yadyapi tacchabdenAtra sannAdInAmevAnuvartanama, tathApi tadantavidhinA sannAdyantA ucyante ityAha-sannAdyantA ityAdi vRttiH| 'RtIyate, kAmayate' iti udAharaNadvayaM vRttau vidyate eva / TIkAyAmetadAharaNasya prasiddhivazAdaGgIkRtatvAd azuddhakriyatvAd vacanamiti vRttiH / nanu kathametad yAvatA lAkSaNikatvAdeva dhAtusaMjJA na prApnoti / naivam, pUrvavat sanantAdityAdivacanAllAkSaNikasyApi dhAtutvamiti na doSaH / / 466 / [samIkSA] 'mImAMrAte, cikIrSati, putrIyati, putrakAmyati, zyenAyate, kArayati, corayati' Adi prayogoM ke siddhayartha 'mImAMsa, cikIrSa, putrIya, zyenAya, kAri' Adi kI dhAtusaMjJA honI Avazyaka hai | pANini tathA zarvavarmA donoM ne hI inakI dhAtusaMjJA kI hai / etadartha pANini kA sUtra hai - "sanAdyantA dhAtavaH' (a0 3 / 1 / 32) / pANinIya vyAkaraNa meM 12 pratyaya ginAe gae haiM, jinase banane vAle zabdoM kI dhAtu saMjJA ukta sUtra dvArA nirdiSTa hai | 12 pratyaya isa prakAra haiM - 1. san / 2. kyac / 3. kAmyac / 4. kyaG / 5. kyaS / 6. AcAra kvip / 7. Nic / 8. yaG / 9. yk| 10. Aya / 11. IyaG / 12. NiG / inheM eka zloka meM isa prakAra nibaddha kiyA gayA hai|
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH sankyacakAmyackyaGgyaSo'thAcArakvin NijyaGau tathA / yagAya IyaG NiG ceti dvAdazAmI sanAdayaH / / (dra0, si0 kau0 - ta0 bo0, bhvAdipra0, 3!1 / 32) / zarvavarmA ne 'sana - yin - kAmya -Ayi - in - ya - Aya' ina sAta pratyayoM ko mUlataH par3hA hai / inake atirikta 'IyaG-NiG' ye do pratyaya durgasiMha Adi ke anusAra mAnya haiN| [vizeSa vacana] 1. dhAtutvAd dhAtukAryamazuddhakriyatvAd vacanam / itareSAM gaNe'prasiddhatvAt sukhArtham / (du0 vR0) 2. evamapi kriyAbhAvAnAmanukrAntAnAM gupAdInAmeva dhAtusaMjJA syAt / kazcidAdezaM varNayati 'sarve sarvapadAdezA dAkSIputrasya pANineH' iti nyAyAd iSeH karotezca prasaGge cikIrSAzabda Adezo vA sanAdyantA dhAtuvad bhavantIti (du0 TI0) / 3. nanu kriyAbhAvo hi dhAtuH, tato gaNe'prasiddhiH kopayoginItyAha - sukhArthamiti / prAyeNa gaNapaThitAnAmeva dhAtutvaM mandadhiyaH pazyanto'nyeSAM na manyeranniti bhAvaH (vi0 p0)| 4. pUrvavat rAnantAdityAdivacanAllAkSaNikasyApi dhAtutvamiti na doSaH (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. jugupsate / gup + san + te / 'gupU rakSaNe' (1 / 132) dhAtu se san pratyaya, dvitvAdi, prakRta sUtra dvArA 'jugupsa' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka te-pratyaya tathA an vikaraNa / 2-3. mAmAMsate / mAna + san + te / cikIrSati | kR + san + ti / pUrvavat prakriyA / 4. putrIyati / 'putramAtmanaH icchati / putra + yin + an + ti | 5. putrakAmyati / putramicchati / putra + kAmya + an + ti / 6. zyenAyate / zyena ivAcarati / zyena + Ayi + an + te / 7. upavINayati / vINayA upagAyati / upavINA + in + an + ti / 8. kArayati / kurvantaM prerayati / kR + in = kAri + an + ti /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 kAtantravyAkaraNam 9. corayati / cur + in = cori + an + ti / 10. pApacyate / punaH punaratizayena vA pacati / pac + ya + te / 11. gopAyati / gup + Aya + an + ti / 12. RtIyate / Rta + IyaG = RtIya + an + te / 13. kAmayate | kam + NiG kAmi + an + te / pUrvavat prakriyA || 466 | 467. cakAs - kAs - pratyayAntebhya Am parokSAyAm [ 3 / 2 / 17 ] [ sUtrArtha] cakAs, kAs tathA pratyayAnta dhAtu se paravartI Am hotA hai parokSAsaMjJaka vibhakti ke pare rahane para || 467 | [du0 vR0] cakAs - kAs - pratyayAntebhyaH Am paro bhavati parokSAyAM parabhUtAyAm | cakAsAJcakAra, kAsAJcakre, lolUyAJcakre, cikIrSAJcakAra / cakAsgrahaNamanekasvaropalakSaNam / tena daridrAJcakAra, culumpAJcakAra / pratyayAntagrahaNamekasvarArthamapIti matam / tena svamivAcacAra svAJcakAra ||467 // [du0 TI0 ] cakAs0 | kArAgrahaNe cakAsastadantavidhinA na sidhyatIti 'arthavadgrahaNe nAnarthakasya' (kA0 pari0 4 ) iti cakAsagrahaNam / taccAnekasvaropalakSaNamityAha - cakAs ityAdi / culumpirayamagaNaparipaThito dhAtureva kriyAbhAvatvAt / matAntaramiti / anye punaH pratyayAntagrahaNaM nAdriyante / naivam, pratyayAntAdekasvarAdAmA bhavitavyamiti / antagrahaNaM sukhapratipattyartham ||467 || [vi0 pa0 ] tataH J cakAs0 | cakAsAJcakAreti / cakAsR dIptau tato'T, madhye Am, kRJanuprayogaH, tasya parokSAyAM dvirvacanam, "asyopadhAyAH " ( 3 | 6 |5) ityAdinA vRddhiH / kAsAJcakre iti / kAsR bhAsR dIptau / kAsR zabdakutsAyAm, antrAtmanepadameva, "ram RvarNaH" (1 / 2 / 10 ) iti ratvam / pratyayAntamudAharati- lolUyAJcakre, cikIrSAJcakAra iti / saMzcekrIyitayoH " asya ca lopaH " ( 3 | 6 |49) / satyapi tadantatve kAsUgrahaNena cakAsgrahaNaM na syAt, ekadezasyAnarthakatvAditi cakAsgrahaNaM taccopalakSaNamityAha - cakAsa ityAdi / daridrAJcakAreti / 'daridrA durgatau ' (2 / 37), 'daridrAterasArvadhAtuke" (3 | 6 / 34) ityAkAralopaH / culumpirayamagaNaparipaThito'pi "6
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 203 tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH dhAtuH kriyAbhAvatvAt / yadyevaM pratyayAntasyAnekasvaratvAdupalakSaNenaiva siddhamityAhapratyayAntetyAdi / matamiti matAntaram, pairAyilopadarzanamAdRtam, teSAmityarthaH / / 467 / / [ka0 ca0] cakAsa0 / caka yAturAsa dhAturiti nAzakyate / parasUtre AsadhAtorupAdAnAd AmnAyAda vA / sUtre cakAsakAsodantyAntatvam AmnAyAt / kumAre 'sphuratprabhAmaNDalayA cakAze' iti / bhaTTau 'upadizi cakAzire kAzA' ityAdidarzanAt / 'kAsa zabdakutsAyAm' (1 / 439) ityasyaiva grahaNam iti kazcit / tanneti nArAyaNabhaTTaH, avizeSAd dvayorapi grahaNAt / yattu kAlidAsaprayogaH, tadvyatikramanirdezAdityAcaSTe / vastutastu devAdikasya tAlavyAntasya tatprayogasiddhiriti kulacandramatameva pramANam / culumpAJcakAreti vRttiH| sUtrapaThito'yaM culumpa: pAne vartate / matamiti vRttiH / svamate tu 'svAyAJcakre' iti prayogaH, AyilopAnaGgIkArAt / / 467 / [samIkSA] kAra dhAtu se kAsAJcakre, cakAs dhAtu se cakAsAJcakAra tathA "lolUya' nAmadhAtu se 'lolUyAJcakre' zabdoM ke siddhyartha Am pratyaya karane kI AvazyakatA hotI hai / isakA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "kAspratyayAdAmamantre liTi' (a0 3 / 1 / 35) / pANini ne sUtra meM cakAs dhAtu kA pATha nahIM kiyA hai, isalie vahA~ yaha vArttika sUtra par3hane kI AvazyakatA hotI hai - "kAsyanekAca iti vaktavyaM culumpAdyartham' (kA0 vR03|1|35) / kAtantrakAra ne cakAs dhAtu kA samAveza sUtra meM hI sAkSAt kara diyA hai, ataH ukta vArttikavacana kI AvazyakatA nahIM raha jAtI hai | [vizeSa vacana] 1. cakAragrahaNamanekasvaropalakSaNam (du0 vR0)| 2. pratyayAntagrahaNamekasvarArthamapIti matam (du0 vR0)| 3. antagrahaNaM sukhapratipattyartham (du0 ttii0)| 4. matamiti matAntaram, pairAyilopadarzanamAdRtam, teSAmityarthaH (vi0 p0)| 5. vastutastu devAdikasya tAlavyAntasya tatprayogasiddhiriti kulacandramatameva pramANam (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. cakAsAJcakAra | cakAs + Am + kR + aT / 'cakAra dIptau' (2 / 28)
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 kAtantravyAkaraNam dhAtu se parokSAsaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'aT' pratyaya, prakRta sUtra se Am pratyaya, "AmaH kRJanuprayujyate'' (3 / 2 / 22) se kR kA anuprayoga ( cakAsAm + kR + a), "caNparokSAcekrIyitasananteSu' (3 / 3 / 7) se kR kA dvirvacana, pUrvavartI kR kI abhyAsasaMjJA, "RvarNasyAkAraH'' (3 / 3 / 16) se R ko a, "kavargasya cavarga:" (3 / 3 / 13) se k ko c, "asyopadhAyA dI? vRddhirnAminAminicaTsu" (3 / 6 / 5) se R ko Ar, "mo'nusvAraM vyaJjane" (1 / 4 / 15) se m ko anusvAra tathA "varge tadvargapaJcamaM vA' (1 / 4 / 16) se anusvAra ko J Adeza / 2. kAsAJcakre / kAs + Am + kR + e / 'kAsR zabdakutsAyAm, kAsR dIptau' (1 / 439, 440) dhAtu se parokSAsaMjJaka uttamapuruSa-ekavacana e-pratyaya, Am pratyaya, kR kA anuprayoga, dvivaMcana, abhyAsasaMjJaka, R ko a, k ko c tathA R ko ra Adeza / ___3. lolUyAJcakre | punaH punarlalAva / lU + ya + Am + kR + e | 'lUJ chedane' (8 / 9) dhAtu se "dhAtoryazabdazcekrIyitaM kriyAsamabhihAre" (3 / 2 / 14) se cekrIyitasaMjJaka ya-pratyaya, dvirvacana, lolUya' kI "te dhAtavaH' (3 / 2 / 16) se dhAtusaMjJA, parokSAsaMjJaka uttamapuruSa - ekavacana e-pratyaya, Am, kR kA anuprayoga tathA dvirvacanAdi kArya / 4. cikIrSAJcakAra | cikIrSa + Am + kR + aT / sanpratyayAnta kR dhAtu = cikIrSa se parokSAsaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana aT-pratyaya, Am, kR kA anuprayoga tathA dvitvAdikArya / 5-7. daridrAJcakAra / daridrA + Am + kR+ aT | culumpAJcakAra | culumpa + Am + kR + aT / svAJcakAra / svamivAcacAra / sva + Ayi + Am + kR + aT / rUpasiddhiprakriyA pUrvavat / / 469 / 468. dayayAsazca [3 / 2 / 18] [sUtrArtha] 'day - ay - Asa' dhAtuoM se para meM Am pratyaya hotA hai parokSAsaMjJaka vibhakti ke paravata hone para || 468 /
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 205 tRtIye AkhyAtApyAye dvitIyaH pratyayapAdaH [du0 vR0] 'day-ay-As' ebhya Am paro bhavati parokSAyAM parabhUtAyAm / dayAJcakre, palAyAJcakre, AsAJcakre / / 468 / [du0 TI0] day / 'daya dAnagatihiMsAdAneSu ca, aya baya maya ityAdi gatau' (1 / 408, 406) / parAzabdasyopasargasyAyatau latvam / As upavezane / pRthagyogaH sukhapratipattyartha eva / / 468 / [vi0 pa0] day | palAyAJcakre iti / parApUrvo'yavayetyAdidaNDako dhaatuH| tasminnupasargasyAyatau iti rephasya latvam / / 468 / [ka0 ca0] daya0 / dayayorlaghUpadhayoH sAhacaryAd AGtarvasyAstergrahaNaM kathaM na syAt ? satyam / AtmanepadinoH sAhacaryAd Asereva grahaNam, aserAtmanepaditvAt / aso laghUpadhatvena kathaM sAhacaryaM na gRhyate ? cet, na, AmnAyaviruddhatvAt / aniSTatvAcca sAhacaryamiSTArthameva / 'daya' ityakArAntapAThAd yAdhAtu zakyate, vyaJjanAntadhAtuprastAvAd vA / / 468 / [samIkSA] 'dayAJcakre, palAyAJcakre, AsAJcakre' zabdarUpoM ke sidhyartha 'daya-ay-As' dhAtuoM se Am pratyaya kI AvazyakatA hotI hai| kAtantrakAra tathA pANini donoM ne hI etadartha prAyaH samAna sUtroM kI racanA kI hai | pANini kA sUtra hai"dayAyAsazca" (a0 3 / 1 / 37) / kAtantrakAra ne vyaJjanAnta dhAtuprastAva ko AdhAra mAnakara 'dayayAsazca' yaha sUtrapATha kiyA hai, jaba ki pANini akArAnta dhAtuprastAva ke AdhAra para 'dayAyAsazca' pATha ko svIkAra karate haiN| [vizeSa vacana] 1. pRthagyogaH sukhapratipattyartha eva (du0 ttii0)| 2. parApUrvo'yavayetyAdidaNDako dhAtuH (vi0 p0)| 3. aso laghUpadhatvena kathaM sAhacaryaM na gRhyate ? cet, na | AmnAyaviruddhatvAt / aniSTatvAcca sAhacaryamiSTArthameva / daya iti akArAntapAThAd yAdhAtu zakyate, vyaJjanAntadhAtuprastAvAd vA (ka0 c0)|
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. dayAJcakre | day + Am + kR + e / 'daya dAnagatihiMsAdAneSu ' (1 / 408 ) dhAtu se parokSAsaMjJaka uttamapuruSa ekavacana e- pratyaya, Am pratyaya, kR kA prayoga tathA dvirvacanAdi / - 2- 3. palAyAJcakre | parA + ay + Am + kR + e / AsAJcakre / As + Am + kR + e / zabdasAdhanaprakriyA pUrvavat ||468 | 469. nAmyAdergurumato'nRcchaH [3 / 2 / 19] [sUtrArtha] isa nAmisaMjJaka varNa jisake Adi meM ho tathA jisameM gurusaMjJaka varNa ho, prakAra kI dhAtu se parokSAvibhakti meM Am pratyaya para meM hotA hai 'Rccha' dhAtu ko chor3akara / / 469 / [du0 vR0] nAmyAdergurumato dhAtorRcchavarjitAd Am paro bhavati parokSAyAM parabhUtAyAm / IhAJcakre, ubjAJcakAra, uJchAJcakAra / katham iyeSa, uvoSa ? nAyaM dhAtusaMjJAto nityaM gurumAn | anRccha iti kim ? Anarccha / vyavasthitavAdhikArAt / prorNunAva || 469 / [du0 TI0] nAmyAdeH / kathamityAdi / iSerlaghUpadhAd guNe gurumata ityanena Am prApnotIti / uSezca "uSavidajAgRbhyo vA " ( 3 / 2 / 20) ityanena Am vibhASitaH / pakSe kRte guNe pazcAd Am uvoSAJcakAreti prApnoti, gurumadvacanaM tarhi kimartham " ayuttame vA" " asyopadhAyA dIrgho vRddhizca nAminAm " (3 | 6 |5) vibhASayA vakSyati / aham iyaja, aham uvapa / "parokSAyAmabhyAsasyobhayeSAm " ( 3 / 4 / 4) samprasAraNe nAmyAditvamastIti,naivam / lAkSaNikatvAt ? satyam ? RccheH pratiSedho jJApayati nAtra lAkSaNikI vRttirityAha - nAyamityAdi / dhAtusaMjJAkAlam Azritya yo dhAturnityaM gurumAn / nityayoge manturayam | uchi uJche, nAgame sati bhavati / uJchAJcakAreti 'uchI vivAse' (1 / 62; 5 / 23) chasya dvitve bhavati / vihitavizeSaNaM vA / gurumato yA vihitA parokSA antaraGgatvAnnAgame chasya dvitve pazcAt parokSetyarthaH / vihitavizeSaNasya RcchapratiSedha eva liDgam / nanu "Rccha RtaH " ( 3 / 6 / 17) iti guNaH paro'ntara Ggazca prakRtyAzritatvAd guNe satyanAmyAditvAd Am na bhaviSyati kim RcchapratiSedhena na ca dhAtusaMjJAtaH prAgupadezanivRttyarthaM jJApakaM saphalamiti / yasmAd iyeSeti
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 207 'sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasya' (kA0 pari0 31) iti, satyam / evaM sati prakriyAgauravaM syAt / vyavasthitetyAdi / kecid anRcchvoriti paThanti / RcchenamyiAderukArAntasya ca na bhavatItyarthaH / / 469 / [vi0 pa0] nAmyAdeH / kathamityAdi / iyeraTi dvivacanam, "nAminazcopadhAyA laghoH" (3 / 5 / 2) iti guNaH "abhyAsasyAsavarNe" (3 / 4 / 56) itIyAdezaH / iha guNe kRte gurumattvAdAm prApnotIti dezyaM nirasitumAha - nAyamityAdi / 'gurumataH' iti nityayoge manturayaM dhAtusaMjJAmArabhya yo dhAturnityaM gurumAn tata ityarthaH / atha lAkSaNikatvAdevAtra na bhavatIti kathaM noktam ? satyam / RccheH pratiSedhasya lAkSaNikasya parigrahArthatvAt / anyathA "dvirbhAvaM svaraparazchakAraH" (1 / 5 / 18) iti chasya dvitve gurumattvAt kuto'sya prasaGgaH / ata evodAhRtam / uJchAJcakAra iti / uchi uJche idanubandhatvAnnAgame sati lAkSaNikasyApi bhavatItyarthaH / nanu yadi nityayoge manturayam, tadA lAkSaNikaparigrahe katham uJchAJcakAreti nakArasya lakSaNataH saMsaGgitvAt ? tadayuktam, dhAtusaMjJAmArabhyeti yaduktam, sA copadezAvasthAyAmeva dhAtusaMjJA | nakAro'pyanapekSitaparanimittakastasyAmeveti nityayogo na vihanyate / gurumadgrahaNasya pratyudAharaNam-aham iyaja, aham uvapa iti / aTyuttame yajivapyoH "parokSAyAmabhyAsasyobhayeSAm" (3 / 4 / 4) iti samprasAraNe nAmyAditvamupadhAyA dIrghavidhau tu aTyuttame veti vacanAt pakSe gurumattvAbhAvaH / Anacheti / Rcch gatIndriyapralayamUrtibhAveSu dvirbhAvam ityAdinA chasya dvitvam, tato'T, dvirvacanam, RvarNasyAkAraH, "asyAdeH sarvatra" (3 / 3 / 18) iti dIrghaH, "Rccha RtaH" (3 / 6 / 17) iti parasya RkArasya guNaH, tasmAnnAgamaH parAdirantazcet saMyoga iti nvaagmH| atheha paratvAdantaraGgatvAcca "Rcha RtaH" (3 / 6 / 17) iti guNe kRte nAmyAditvAbhAvAd Am na bhavatIti kim Rcche: pratiSedhena ? naivam / lAkSaNikaparigrahaNArthamityuktameva / kathamanyathA uJchAJcakAreti syAditi / proNunAveti / prapUrvaka UrguJ AcchAdane aT, "svarAderddhitIyasya" (3 / 3 / 2) iti nuzabdasya dvivacanam, rephasya na dvirucyate / "na nabadarAH saMyogAdayo'ye" (3 / 3 / 3) iti pratiSedhAt, "asyopadhAyAH" (3 / 6 / 5) ityAdinA vRddhiriti / / 469 / [ka0 ca0] nAmyAdeH / 'svaravidhiH svare' iti vacanabalAd dvivaMcane kRte guNe sati gurumattvAd Am syAditi puurvpkssH| 'uvoSa' iti pramAdapATho'yam / "uSavida0"
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 kAtantravyAkaraNam (3 / 2 / 20) ityAdinA uServikalpenAmo vidhAsyamAnatvAditi rkssitH| tanna, "uSavida0" (3 / 2 / 20) ityAdinA vikalpena kevalAd dhAtorevAm vidhIyate, pratyudAharaNaM tu vikalpapakSe dvivaMcane kRte guNe ca gurUpadhatvAd Am syAditi / ato rUpabhedAt pratyudAharaNamidamastyeva / parasUtravikalpaphalaM tu uvoSAJcakAra ityaniSTarUpamiti apare | tadasmAbhirvicAryate - laghudvirvacane guNe ca kRte yadi Am bhaviSyatItyucyate, tadA AmA parokSAyA vyavadhAnAd dvivacana - guNayorapi nivRttirbhaviSyatIti kiM vAzabdeneti na vAcyam, "UoterguNaH" (3 / 6 / 85) itivat pUrvavikAraH syAditi cet, tarhi gurUpadhatvAbhAvAd Amo'pi nivRttAvanavasthA syAt, ato nimittAbhAva eva na bhaviSyatIti na naimittikAzraya iti nyAyAcca, tasmAd uvoSa iti pratyudAharaNamastyeva / tathA ca TIkAyAm - uSezca "upavida0" (3 / 2 / 20) ityAdinA vikalpitAmaH pakSe dvivacane guNe kRte ca pazcAd Ami sati 'uvoSAJcakAra' iti aniSTarUpApattiH syAditi gurumadgrahaNam ityuktamiti / pajI gurumadgrahaNasya pratyudAharaNam ahamiyaja iti, aham uvapa iti / idaM pratyudAharaNaM pramAdata evopadeze dhAtoranAmyAditvAditi sArasamuccayaH |tanna, upadezanAmyAdereveti niyamAbhAvAt / sthitipakSe'pi gurAvevaupadezikatvAbhyupagamAd RcchavarjanAdeva nAmyAderbhaviSyati yadAdigrahaNaM tat sukhArtham / / 469 / [samIkSA] _ 'IhAJcakre, ubjAJcakAra, uJchAJcakAra' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha Am pratyaya Avazyaka hai, usakI pUrti donoM hI AcAryoM ne kI hai| pANini kA sUtra hai- "ijAdezca gurumato'nRcchaH" (a0 3 / 1 / 36) / pANini ke anusAra ic pratyAhAra meM 'i-u-ka-la-e-o-ai-au' vargoM kA samAveza hotA hai, kAtantravyAkaraNa meM pratyAhAroM ko nahIM apanAyA gayA hai, usameM "svaro'varNavoM nAmI' (1 / 1 / 7) sUtra dvArA ukta varNoM kI nAmI saMjJA kI hai| ataH usameM 'ijAdeH' ke sthAna meM 'nAmyAdeH' pATha kiyA hai / ba~galA bhASyakAra ne AryA chanda meM cAra prakAra kI guru saMjJA kA spaSTIkaraNa isa prakAra kiyA hai - saMyuktAyaM dIrgha sAnusvAraM visargasaMmizram / vijJeyamakSaraM guru pAdAntasthaM vikalpena // arthAt 1. saMyogasaMjJaka vargoM se pUrvavatI varNa, 2. dIrghasaMjJaka varNa, 3. anusvArayukta hrasva svara, tathA 4. visargayukta hrasva svara | isake atirikta, pAdAntavartI hone para bhI hrasva ko vikalpa se guru mAnA jAtA hai| vyAkhyAkAroM ne kucha AcAryoM ke abhimata bhI uddhRta kie haiN|
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 209 [rUpasiddhi] 1. IhAcakre / Ih + Am + kR + e / 'Iha ceSTAyAm ' (1 |446) dhAtu se parokSAsaMjJaka Atmanepada prathama puruSa ekavacana 'e' pratyaya, Am pratyaya, kR kA anuprayoga tathA dvirvacanAdi / 2-3 . ubjAvakAra / ubj + Am + kR + aT / uJchAJcakAra / ucchU + Am + kR + aT / zabdasAdhanaprakriyA pUrvavat || 469 / 470. uSavidajAgRbhyo vA [ 3 / 2 / 20 ] [ sUtrArtha ] 'uS - vid - jAgR' ina tIna dhAtuoM se Am pratyaya para meM hotA hai parokSA vibhakti ke pare rahate // 470 | [du0 vR0] uSAdibhya Am paro bhavati vA parokSAyAm parabhUtAyAm / jAgarttinA sahacarito vidiradAdiH / USAJcakAra / uvoSa, vidAJcakAra, viveda, jAgarAJcakAra, jajAgAra || 470 | [du0 TI0 ] uSavida0 / 'uSa dAhe, vida jJAne' (1 / 229; 2 / 27) / bhASye tu sAhacaryaM na cintitam / 'jAgR nidrAkSaye' (2 / 36) anekasvaratvAnnitye prApte vAvidhAnam || 470 | [vi0 pa0 ] uSavida0 / jAgarttinetyAdi / 'vida sattAyAM divAdI, vidlR lAbhe tudAdau, vida vicAre rudhAdI, vida jJAne adAdau, jAgR nidrAkSaye' (3 | 109; 5|9; 6 / 24; 2 / 27, 36) ityanenAdAdikena sAhacaryAd vidirzAnArtha evetyarthaH / uvoSa iti / "nAminazvopaghAyA laghoH" (3|5|21) iti guNe kRte " abhyAsasyAsavarNe" (3|4|56) ityabhyAsasyokArasyovAdeza iti / vidAJcakAra iti / viderlaghUpadhasyApi guNo na bhavati Ami videreveti pratiSedhAt // 470 / [ka0 ca0] uSa0 / jAgarttinA sahacarita iti vRttiH / uSajAgRbhyAM parasmaipadibhyAM sAhacaryAt parasmaipadasyaiva prAptiriti nyAsaH / jAgarteranekasvaratvAt pUrveNaiva siddhau ihopAdAnaM vikalpArtham, tatsAhacaryAd uSavidorapi vikalpo bhaviSyati kiM vAzabdeneti na vAcyam " UrNoterguNaH" (3 | 6 | 85) itivat pUrvavikalpaH syAd uttaratra ca na vartate // 470 /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 . kAtantravyAkaraNam [samIkSA 'oSAJcakAra, vidAJcakAra, jAgarAJcakAra' prayogoM ke siddhyartha 'uS -vid - jAga' dhAtuoM se Am pratyaya karane kI AvazyakatA hotI hai, isakI pUrti donoM hI AcAryoM ne kI hai | pANini kA sUtra hai - "uSavidajAgRbhyo'nyatarasyAm" (a0 3 / 1 / 38) / vyAkaraNa meM 'vA - anyarasyAm' zabda samAnArthaka haiM | pANini ne 'anyatarasyAm' zabda kA tathA kAtantrakAra ne 'vA' zabda kA prayoga kiyA hai| vyAkhyAkAroM ne 'vRtti - bhASya - nyAsa' ke abhimatoM ko prastuta kiyA hai| [rUpasiddhi] 1. oSAcakAra / uSa + Am + kR+ aT / 'uSa dAhe' (1 / 229) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka parasmaipada prathamapuruSa - ekavacana aT pratyaya, prakRta sUtra se Am pratyaya, ukAra ko guNa, 'kR' kA anuprayoga, dvirvacana, abhyAsastha R ko ar, repha kA lopa, kakAra ko cakAra tathA R ko vRddhi Ar Adeza | Ampratyaya ke vaikalpika hone se Am pratyaya na hone para 'uvoSa' prayoga banatA hai| 2-3. vidAJcakAra / vid + Am + kR + aT / jAgarAdhakAra | jAgR + Am + kR+ aT / zabdasAdhanaprakriyA pUrvavat / / 470 / 471. bhIhIbhUhuvAM tivacca [3 / 2 / 21] [sUtrArtha] 'bhI - hrI-bhR-hu' dhAtuoM se paravartI Am pratyaya vikalpa se hotA hai parokSAvibhakti ke para meM rahane para | isa Am, pratyaya ke para meM rahane para 'ti' vibhakti kI taraha kArya hotA hai| [du0 vR0] eSAm Am paro bhavati vA parokSAyAm, sa ca tiriva, tena dvitvam ittvaM ceti / bibhayAJcakAra, bibhAya / jihrayAJcakAra, jihvAya / bibharAJcakAra, babhAra / juhavAJcakAra, juhAva / / 471 / [du0 TI0] bhIhI0 / 'tribhI bhaye, hI lajjAyAm, hu dhA bhRJ dhAraNapoSaNayoH, hu dAne' (2 / 68, 69, 85, 67) / tivacanasya vartamAnakAlatvam, kartRtvam, ekavacanatvam, prathamapuruSatvaM ca yadyapyasti tathApi parokSAyAM pratipannam iti sArvadhAtukatvamevA
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 211 tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH tidizyate / sArvadhAtukakAryaM ca dvivacanam, bhRGaH ittvaM ca sambhavati nAnyad ityAha - tena dvitvamittvaM ceti / / 471 / [vi0 pa0] bhIhrI0 / yadyapi vartamAnakAlAdayo'pi tipratyayasyAbhidheyAstathApi na teSAmatidezaH, parokSAbhidheyasvAtItakAlasya vidyamAnatvAt / na caikasmin vartamAnatvamatItatvaM zakyamAvedayitum / ataH sArvadhAtukatvamevAtidizyate ityabhiprAyeNAha - tena dvitvamittvaM ceti / "juhotyAdInAM sArvadhAtuke" (3 / 3 / 8) iti dvitvam / anyathA nityatvAdAmA parokSAyA vyavahitatvAt kathaM dvirvacanaM syAt / "bhRGgahAGmAGAmit" (3 / 3 / 24) iti bhRJo'bhyAsasyettvam / ete catvAro'pi juhotyAdau paThyante / AmpratyayAbhAvapakSe "caNaparokSA0" (3 / 3 / 7) ityAdinA dvivacanaM yathAsaMbhavamabhyAse "dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyau, ho jaH" (3 / 3 / 11, 12) iti ca pravartate / Ami nAmyantalakSaNo guNaH, "asyopadhAyAH" (3 / 6 / 5) ityAdinA vRddhiH / / 471 / [ka0 ca0] bhIhI0 / sAmIpyasaMbandhe SaSThI / eSAM samIpe Am bhvtiityrthH| sUtratvAduvAdezaH / hudhAturvAdhAtuzca nAzakyate nAmyantadhAtuprakaraNAdAmnAyAd vA / / 471 / [samIkSA] 'bibhayAJcakAra, jihrayAJcakAra, bibharAJcakAra, juhavAJcakAra' prayogoM ke sAdhanArtha 'bhI - hI - bhU- hu' dhAtuoM se Am pratyaya, dvitva tathA ittva kI AvazyakatA hotI hai| donoM hI AcAryoM ne ina kAryoM ke lie sUtra banAe haiN| dvitva - ittva kAryoM ke vidhAnArthaM kAtantrakAra ne yahA~ 'ti' pratyaya kA atideza kiyA hai aura pANini ne zlu kA / pANini kA sUtra hai - "bhIhIbhUhuvAM zluvacca" (a03|1|39)| kAtantravyAkhyAkAroM ne ti-atideza ke vidhAna kA spaSTIkaraNa isa prakAra kiyA hai ki yadyapi ti - atideza se vartamAnakAlatva, kartRtva, ekavacanatva tathA prathamapuruSatva kI bhI prApti hotI hai tathApi yahA~ parokSA vibhakti meM sArvadhAtukatva kA atideza abhISTa hai / sArvadhAtuka kA kArya hai dvivacana tathA bhRJ dhAtu ke abhyAsa meM ittvavidhAna / isalie vRttikAra ne kahA hai - 'sa ca tiriva, tena dvitvamittvaM ceti' / Am pratyaya kA vidhAna vaikalpika hone se 'bibhAya, jihvAya, babhAra, juhAva' rUpa bhI sAdhu mAne jAte haiN|
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi 1. vibhayAdhakAra, vibhAya / bhI + Am + kR + aT / 'ji bhI bhaye' (2 / 68) dhAtu se parokSAsaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana aT pratyaya, prakRta sUtra se Am, ti-atideza se "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) se an, "adAdeluMga vikaraNasya" (3 / 4 / 92) se an kA luka, "juhotyAdInAM sArvadhAtuke" (3 / 3 / 8) se 'bhI' ko dvirvacana, prathama bhI kI abhyAsasaMjJA, "abhyAsasyAdiLaJjanamavazeSyam" (3 / 3 / 9) se bhI kI rakSA (yahA~ bh ke atirikta kisI anya vyaJjana ke na hone se kisI kA lopa nahIM hotA), "hrasvaH" (3 / 3 / 15) se dIrgha IkAra ko hrasva, "dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyau" (3 / 3 / 11) se bh ko b, "nAmyantayorguNaH" (3 / 5 / 1) se I ko guNa e, "e ay" ( / 2 / 12) se e ko ay, kR kA anuprayoga tathA usakA dvivacanAdi / Am pratyaya ke abhAva meM abhyAsakArya tathA I kI vRddhi-AyAdeza / 2. jihayAcakAra, jihAya / hI + Am + kR+ aT / abhyAsastha ha ke sthAna meM "ho jaH" (3 / 3 / 12) se j Adeza tathA anya prakriyA pUrvavat / ____3. bibharAdhakAra, babhAra / bhR + Am + kR + aT / "bhRGhAGmAGAmit" (3 / 3 / 24) se abhyAsastha akAra ko ikAra, anya prakriyA pUrvavat / 4.juhavAcakAra, juhAva hu+Am + kR + aT |saadhnprkriyaa pUrvavat / / 471 / 472. AmaH kRtranuprayujyate [3 / 2 / 22] [sUtrArtha] AmpratyayAnta dhAtu se parokSAvibhakti meM kR kA anuprayoga hotA hai / / 472 / [du0 vR0] Amantasya dhAtoH kRtranuprayujyate parokSAyAM parabhUtAyAm / IhAJcakre, cakAsAJcakAra, kAsAJcakre / prayujyate iti saSTAryam / Amo makArasyAnusvAro bhavatyantyatvAt, tadvargapaJcamo vA syAt / / 492 / [du0 TI0] AmaH | kAlAdayo'rthA parokSayaivoktA iti vizeSavAcina utpattirAmpratyayasya | prakRtyartha evArtho'syAmaH pratyayasya | sAmAnyavacanaH kRjanuprayujyate iti / yadyapi vizeSopakrame sAmAnyAbhidhAnamaprasiddhaM loke, kintu anyathA lakSaNavRttiH, anyathA ca zabdapravRttiH / tatraikasya pacAdervizeSasyAnuprayoge sarvavizeSApikSyamANaiva (sarvavizeSA
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 213 thapikSayA sA naiva) nivartate, sarveSAM vizeSadhAtUnAmanuprayogaH syAt, sAmAnya cAnuprayujyamAnaM vizeSasannidhAne sAmAnyAt prayojyavizeSe'vatiSThate / anuprayogavacanAdeva karotiravasIyate, RkArastu sUtrArtha eva | kRjanuprayogeNa vinA nArthopalabdhiriti vacanam / / 472 / [vi0 pa0] AmaH / prayujyate iti saSTArthamiti, bhavatItyadhyAhAreNApi anuprayogo labhyate kathamanyathA bhvtiityrthH| Ami ityAdi / etenAmantasya viraterabhidhAnamastIti "mo'nusvAraM yAne" (1 / 4 / 15) itynusvaarH| tato "varge tadvargapaJcamaM vA" (1 / 4 / 16) iti darzayati - tathA cAnto viratiriti sandhau darzitamiti / / 472 / [ka0 ca0] AmaH / iha sUtre anuprayujyate iti padadvayam, AmAdivat kRJapi na pratyayavizeSaH, anuprayujyate iti vacanAt / prasiddhasyaivAnuprayogo yujyate, sa ca dhAtureva / ata eva kRjo akAraH sukhaarthH| na ca kriyAbhAvatvaM nAstIti kathamasya dhAtutvam ? IhAJcakre ityukte yo'rthaH pratIyate tasya kRtaM vinApi prakRtipratyayAbhyAmevAbhidhAnam atiriktasyApratIteriti vAcyam, kRJaH sAmAnyakriyAvAcitvena ceSTAyA evoktatvAt / prayujyate ityukte'pi sAdhyaM sidhyati anugrahaNasya phalaM parasUtre vyAkhyAsyAmaH / / 472 / [samIkSA] 'IhAJcakre, cakAsAJcakAra, kAsAJcakre' zabdoM ke sidhyartha 'Iha - cakAs-kAs' ina mukhya dhAtuoM ke atirikta kR kA anuprayoga atyanta Avazyaka hotA hai, isI kI pUrti ke lie donoM AcAryoM ne sUtra banAe haiM / pANini kA sUtra hai- "kRJcAnuprayujyate liTi" (a0 3 / 1 / 40) / donoM ke 'kRJ' kI vyAkhyA meM antara yaha hai ki pANini ne 'kRJ' ko pratyAhAra mAnakara usameM kR ke atirikta ' as bhU' kA bhI samAveza kara liyA hai, jaba ki kAtantrakAra ne kRJ se kevala kR ko liyA hai / phalataH 'as- bhU' ke anuprayogArtha "asbhuvau ca parasmai" (3 / 2 / 23) yaha svatantra sUtra banAyA gayA hai| [rUpasiddhi 1-3. IhAzake / Ih + Am + kR+ e | cakAsAzakAra | cakAs+Am + kR + aT / kAsAcakre / kAs + Am + kR+e / 'IhAJcake' kI rUpasiddhi ke lie sUtra
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 kAtantravyAkaraNam 469 tathA 'cakAsAJcakAra - kAsAJcakre' kI rUpasiddhi ke lie sUtra 467 kI samIkSA draSTavya hai / / 472 / 473. asabhuvau ca parasmai [3 / 2 / 23] [sUtrArtha] AmapratyayAnta dhAtu se parokSA vibhakti ke paravartI hone para 'as-bhU' dhAtuoM kA anuprayoga hotA hai / / 473 / [du0 vR0]. Amantasya dhAtorasbhuvAvanuprayujyete parokSAyAM parabhUtAyAm / parasmaipadaM cAtidizyate / IkSAmAsa, IkSAmbabhUva, cakAsAmAsa, cakAsAmbabhUva / anvAcayaziSTo'yamAdezo'rthasyAntaratamyAt / tena IkSAmAse, IkSAmbubhUve kanyA chAtreNa / IhAMvyatibabhUve chAtraH / aste na syAt, vidhAnabalAt / prakRteH zrutazcakAraH Adezena saha sambadhyate / vid + Am + kRJanuprayogaH, paJcamyAM vA- vidAGkarotu, vidAMkaravANi / vettu, vedAni / / 473 / [du0 TI0 asbhu0 / AntaratamyAditi bhAve karmaNi vyatihAre ca vihitasyAtmanepadasya parasmaipadaM nAtidizyate ityarthaH / athavA parasmaipadaM cAnuprayujyate iti / AtmanepadaM tu kIlapratikIlanyAyena nivRttaM bhavati, yadA kartRtvaM nArthastadA pradhAnavAkyanirdiSTau asbhuvau bhavata eveti bhAvaH / nanu parokSAyAm Am AdizyatAm, bhIhIbhUhuvAntivadbhAvAnna dvivacanam, AmantasyAvyaktapadArthatvAt kriyAkAlasAdhanapuruSopasaMkhyAgrahaNAbhivyaktaye parokSAntenaivAnuprayogo bhaviSyati sa ca sAmarthyAt kRbhvastInAmeva sAmAnyavacanatvAt / na ca pacAdInAM vizeSArthAnAmasaMbandhAt / na sa samAnArthAnAM jAgarAm - jajAgAra' iti bhavati uktArthatvAt / kriyAsAmAnyavacanAstu kRthvastayaH kriyAvizeSANAM sannidhau tadvyApyaiva kriyAvizeSe'vatiSThante iti ? satyam / vidyaterapi sAmAnya-vacanasyAnuprayogo mA bhUditi kRbhvastigrahaNaM vyavahitaviparyayanivRttyarthaM ca, pAcayAM devadattau babhUva, babhUva pAcayAmiti aste bhAvo bAdhito bhavati vacanAt / anya Aha- parokSAntasya vidyate lAbhAdyarthena saha rUpasyAvizeSAt prAkaraNikI sAmAnyArthatA bhavati / tathA asyaterapi parokSAntasya sattAyAM vRttirdRzyate ! yathA lAvaNya utpAdya ivAsa yatnaH' iti Ampratyayavat kRJo'nuprayogasya padaM bhavatyeva sAdRzyArthatvAd anuprayogasyAsbhuvau parasmaipadAntau anuprayogavyapadeze'pi gauNatvamastIti
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtApyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 215 pazcAducyamAnaH kathaM pUrvo vyavahito vA syAditi / kRbhvastInAM sopasargANAmanuprayogo bhavatyeva / na copasargeNa vyavadhAnaM pAcayAMpracakAreti / tathA ca 'utAM pracakurnagarasya mArgAn' iti prayogo dRzyate, tasmAd anuprayogavidhAnaM pratipattigauravanirAsArthameva / kazcid Aha - nAvazyaM prayogaH puruSopagrahAdayo vivakSyante iti kriyAmAtramevArthaH syAt / apara Aha - prAkaraNikAH kAlAdayaH syuriti puruSAparApAd viparItaprayogo'pi sambhAvyate / itara Aha, kRJAdayo'nyatra paripUrNakriyAsAdhanasambandhAH svarUpopAttArthapratipAdakA eva dRzyante nAnyaparopagRhItArthAdyotakAH, tasmAt parisamAptArthAnAmanuprayogo na syAditi vacanam / / 473 / [vi0 pa0] asbhu0 / 'IkSAmAsa, IkSAmbabhUva' iti IkSarAtmanepaditvAt parokSAyA e, tata Amantasya asbhuvau dvivacanam ekatra "asyAdeH sarvatra" (3 / 3 / 18) ityabhyAse dIrghatvam / anyatra "bhavateraH" (3 / 3 / 22) ityukArasyAtvam / "bhuvo bo'ntaH" (3 / 4 / 62) ityAdinA Atmanepadasya ca parasmaipadAdezaH aT / arthasyAntaratamyAditi / parasmaipadaM hi "zeSAt kartari parasmaipadam" (3 / 2 / 47) iti kartari vidhIyate, tenAtmanepadasyApi kartaryeva vihitasya parasmaipadAdeza ityarthaH / tena karmaNi bhAve ca na bhavatIti / tathA 'IhAMvyatibabhUve chAtraH' ityaniyama ityAdirucAdivacanAd vyatihAre vihitasya na bhavati / prakRterityAdi / prakRtAvAnarthakyAditi hetuH / na ca kRJ ceti saMbandho yujyate tasya pUrveNaiva siddhatvAditi / parasmaipadAdezArthamityapi na vaktavyam, pRthag vacanAt / ata evAdezena saha sambadhyate cakAraH / tatazcAdezo'yamanvAcayaziSTa ityantareNApi parasmaipadAdezam | abhuvau pradhAnavAkyanirdiSTau bhavata eveti / vida ityAdi / etattu "pAtorvA" (3 / 2 / 4) ityato maNDUkaplutivAdhikArAd veditavyam / vidAMkaravANIti / vida + Ani + Am, kRanuprayogaH, tanAderuH, karoteriti nAmyantalakSaNo guNaH, avAdezaH, NatvaM ca / / 473 / [ka0 ca0] as0 / nanu sici parasmai itivadatrApi nimittasaptamI kuto na syAt, tatazca parasmaipade pare asbhuvoranuprayogeNa kRJo'nuprayogo bAdhyatAM cet tarhi cakAro vyarthaH syAt kAryadvayAbhAvena samuccIyamAnArthAbhAvAt, naivam / kRJo'nuvartanena cakArasya saphalatvAt cet, na / pUrveNaiva siddhatvena kRJo'nuvartanasya viphalatvAt / nanu pUrveNa Atmanepade prApte anena ca parasmaipadaprAptyarthaM kRJo'nuvartanaM bhaviSyati ? satyam / yadi parasmA iti nimittameva bhaviSyati, tadA kAryAt pUrvameva nirdizet /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam mahAntastu nAniSTAnAM zAstre praklRptirityAhuH / na ca kRJ ceti paJjI / nanu pRthagvacanAditi kathamatra hetuH saMgacchate, yAvatA pRthagvacanasAmarthyAt kartari 'IkSAJcakre' ityAtmanepadasya sthitirapi bhaviSyati / akRte tu pRthagyoge nityam IkSAJcakAra iti kartari parasmaipadAdezasanniyogaziSTatvAt kartaryeva kRJo'nuprayogaH prApnoti na tu karmaNi / tataH karmaNyapi kRJo'nuprayogArthaM pRthagvacanaM sArthakam / tatkathaM pRthagvacanAt kRJo nivRttiriti ? satyam / vizeSyavizeSaNabhAvasya prayokturAyattatvAccakArasya parasmaipadAdezena saMbandhaH kartavya eveti hRdi kRtvaiva pajIkRtA Adezena saha sambadhyate cakAra ityuktam, ato na pUrvapakSAvasara iti / [ anugrahaNAt 'tatpAtayAM prathamamAsa' iti, 'saMyojayAM vidhivadAsa' ityatra prathamazabdavidhivacchabdAbhyAM vyavadhAne'pi asanuprayoga ityeke 'pAtayAM mAsa' iti ca bhinnapadam ityapare pAtaM yAtIti pAtayAzabdaH, evamanyatrApi / iti kvacit paatthH]||473| [samIkSA] 216 pUrvavartI sUtra - saM0 472 kI samIkSA draSTavya hai [vizeSa vacana ] anvAcayaziSTo'yamAdezo'rthasyAntaratamyAt / tena IkSAmAse, IkSAmbubhUve 1. kanyA chAtreNa, IhAMvyatibabhUve chAtraH (du0 vR0 ) / 2. AntaratamyAditi karmaNi, bhAve vyatihAre ca vihitasyAtmanepadasya parasmaipadaM nAtidizyate ityarthaH / athavA parasmaipadaM cAnuprayujyate iti / AtmanepadaM tu kIlapratikIlanyAyena nivRttaM bhavati yadA kartRtvaM nArthastadA pradhAnavAkyanirdiSTAvasbhuvau bhavataH eveti bhAvaH (du0 TI0 ) / 3. ata evAdezena saha sambadhyate cakAraH, tatazcAdezo 'yamanvAcayaziSTaH ityantareNApi parasmaipadAdezam / asbhuvau pradhAnavAkyanirdiSTau bhavata eveti bhAvaH (vi0 pa0 ) / 4. mahAntastu nAniSTAnAM zAstre praklRptirityAhuH (ka0 ca0 ) / 5. vizeSyavizeSaNabhAvasya prayokturAyattatvAccakArasya parasmaipadAdezena sambandhaH kartavya eveti hRdi kRtvaiva paJjIkRtAdezena saha saMbadhyate cakAraH ityuktam (ka0 ca0 ) / [ rUpasiddhi ] 1. IkSAmAsa / IkS + Am + as + e - aT / 'IkSa darzane' (1 / 432) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa ekavacana e-pratyaya, "nAmyAdergurumato'nRcchaH"
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 217 (3 / 2 / 19) sUtra dvArA Am pratyaya, prakRta sUtra se as kA anuprayoga, e ke sthAna meM parasmaipadasaMjJaka aTa Adeza, as ko dvirvacanAdi tathA "asyAdeH sarvatra" (3 / 3 / 18) se dIrgha Adeza / 2. IzAmbabhUva | IkS + Am + bhU+e / 'IkSa darzane' (11432) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana pratyaya e, Am, bhU kA anuprayoga, dvirvacanAdi, "bhuvo vo'ntaH parokSAdyatanyoH" (3 / 4 / 62) se v kA Agama tathA e ke sthAna meM parasmaipadasaMjJaka aT pratyaya / 3-4. cakAsAmAsa / cakAs + Am + as + e-aT / bakAtAmbabhUva / cakAs + Am + bhU+e-aT / zabdasAdhana kI prakriyA pUrvavat / 5. IzAmAse / IkS + Am + as+e / karmavAcya kA pryog| 6. IlAmbumUve / IkS +Am + bhU+e / karmavAcya kA prayoga | 7. IhAMvyatibabhUve / Ih + Am + vyati+bhU + e | kriyAvyatihAra artha meM 'Iha ceSTAyAm' (1 / 446) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'e' pratyaya, Am pratyaya, vyatihArArthaka 'vi+ati' upasargoM ke bAda 'bhU' dhAtu kA anuprayoga, dvirvacanAdi tathA vakArAgama / / 473 / 474. sijadyatanyAm [3 / 2 / 24] [sUtrArtha] 'adyatanI' (= pANinIya luG) saMjJaka vibhakti ke para meM rahane para dhAtu se sic pratyaya hotA hai / / 474 / [du0 vR0] adyatanyAM parabhUtAyAM dhAtoH sic paro bhavati / anaiSIt, apAkSIt / vyavasthitavAdhikArAt - spRzimRzikRSitRpidRpibhyo vA / aspArSIt, aspRkSat / amAIt, amRkSat / akArSIt, akRkSat / atAsat, atRpat / adAsat, adRpat / adrApsIt, adIt / atrApsIt, atIt |pksse ziDantAt saN / puSAditvAt tRpidRpyoraNa / / 474 / [du0 TI0] sij / "pAtoryazabda0" (3 / 2 / 14) ityato dhAtoriti nAdhikriyate / nahi dhAtumantareNAdyatanI sambhavatItyarthAd dhAtoH sic para iti saMbandhaH / sica ikAra uccAraNArthaH, cakAraH "sici parasmai svarAntAnAm" (3 / 6 / 6) iti vishessnnaarthH| vyasthitavAdhikArAditi / 'spRza saMsparza, mRza Amarzane, kRSa vilekhane' (5 / 54, 58,
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 6) / ebhyaH ziDantatvAt saNi prApte, 'tRpa prINane, dRpa harSaNamocanayo:' ( 3 | 35, 36) iti puSAditvAdaNi prApte ityAha- pakSa ityAdi / spRzamRzakRSatRpadRpAM vA akArAgamaH iti / asprAkSIt, aspArkSIt, aspRkSat / amrAkSIt, amArkSIt, amRkSat / akrAkSIt, akArkSIt, akRkSat / atrApsIt, atAsat, atRpat / adrApsIt, adAsIt, adRpad iti rUpatrayaM bhavati || 474 | [vi0 pa0] sic0 / anaiSIt, apAkSIditi / ' NIJ prApaNe, Du pacaS pAke' (1 / 600, 603) ekatra " sici parasmai svarAntAnAm " ( 3 | 6 | 6) iti vRddhi:, anyatra " asya ca dIrghaH " (3|6|8), "cavargasya kirasavarNe" (3 / 6 / 55) iti katvam / "aD dhAtvAdirhyastanyabatanI" (3 | 8 | 16) ityAdinobhayatrADAgamaH, " sica0" (3/6/9) itIT / vyavasthitetyAdi / sici "vyaJjanAntAnAmaniTAm " ( 3 ! 6 / 7) iti vRddhi:, "chazozca" (3 | 6 |60) iti Satvam, tathA " SaDhAH kaH se" ( 3 |8|4) iti kakAraH, pakSe ziGantAt saN iti / 'chupa spRza saMsparze, mRza Amarzane, kRSa vilekhane' (5/54, 58, 6) ityetebhyaH ziDantatvAd vakSyamANavacanena saN ityarthaH / tathA tRpa prINane, dRpa harSaNamocanayo:' ( 3 | 35, 36 ) iti atAsIt, adAsIt / aNi tu atRpat, adRpaditi / akArAgamavidhau "spRzAdInAM vA" iti vakSyati / tena asprAkSIt, adrAkSIt' ityAdi rUpatrayaM siddham ||474 | [ka0 ca0] sic0 / sijityatra "cavargadRgAdInAM ca " (2 / 3 / 48) iti kathaM na gatvam ? satyam / dRgAdInAM kvibantena sAhacaryAccavargasyApi kvibantasyaiva grahaNamiti zrIpatiH vastutastu ata eva jJApakAt kvibantasyaiva gatvam / tena 'taczlakSNa:' ityAdau na gatvam | vRttau dhAtoriti yaduktaM tattu dhAtorvihitatvAt sica AdIDAgamArtham / nanu AmantAt sijanuprayujyate'dyatanyAM parataH ityarthaH kathanna syAt ? naivam | adyatanyAmAmanto'sambhavAt / ata eva jJApakAd Am iti cet, na / anyathopapattau jJApakakalpanAnaucityAt / vyavasthita ityAdi vRttiH / uSavidetyAdisUtrAt maNDUkaplutyA vA'nuvartate, tena vyavasthitavibhASeti jJAyate / tena spRzAdibhyaH saNaniTaH ityAdinA vikalpe saN bhavati, tRpidRpyozca puSAditvAd vikalpe aN bhavati / anyebhyastu nityam, tRpidRpyorvetyudAharaNamazuddhaM varNayanti TIkApaJjyoruktArthatvAt // 474 / 218
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 219 tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH [samIkSA] adyatana bhUta artha meM pANini ne luG lakAra kA tathA kAtantrakAra ne adyatanI vibhakti kA prayoga kiyA hai / isake zabdarUpa haiM- 'akArSIt, anaiSIt, apAkSIt' ityAdi / inake siddhyartha 'sic' pratyaya kA vidhAna donoM hI AcAryoM ne kiyA hai | pANini kA sUtra hai- "cleH sic" (a0 3 / 1 / 44) / pANini dvArA prayukta luG kA prayoga vizuddha kRtrima = sAGketika hai, jabaki zarvavarmA ne 'adyatanI' isa anvarthaka saMjJA kA prayoga kiyA hai| [vizeSa vacana] 1. sica ikAra uccAraNArthaH, cakAraH sici parasmai svarAntAnAm iti vizeSaNArtha: (du0 ttii0)| 2. dRgAdInAM kvibantena sAhacaryAccavargasyApi kvibantasyaiva grahaNamiti zrIpatiH (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. anaiSIt / aT + nI + sic + di | 'NIJ prApaNe' (1 / 600) dhAtu se adyatanI-vibhaktisaMjJaka prathamapuruSa -ekavacana di-pratyaya, "No naH" (3 / 8 / 25) se NakAra ko nakAra, "aD dhAtvAdistinyadyatanIkriyAtipattiSu" (3 / 8 / 16) se aDAgama, prakRta sUtra dvArA sic pratyaya, ikAra - cakAra anubandhoM kA prayogAbhAva. "iDAgamo'sArvadhAtuke" (3 / 7 / 1) se iDAgama prApta, "ivarNAdazvizriDIzIGaH" (3 / 7 / 14) se usakA niSedha, "sici parasmai svarAntAnAm" (3 / 6 / 6) se dhAtughaTita IkAra ko vRddhi-ai, "sicaH' (3 / 6 / 90) se IT, "nimittAt pratyayavikArAgama0" (3 / 8 / 26) se s ko S tathA "vA virAme" (2 / 3 / 62) se d ko t / 2. apAkSIt / aT + pac + sic + IT + di / 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka di-pratyaya, aDAgama, "asya ca dIrghaH' (3 / 6 / 8) se pac dhAtustha akAra ko dIrgha, "cavargasya kirasavarNe" (3 / 6 / 55) se c ko k, s ko S, k + S saMyoga meM kS varNa tathA d ko t / 3. aspArSIt, aspRkSat / aT + spRz + sic + IT + di / spRza dhAtu se di pratyaya, aDAgama, "vyaJjanAntAnAmaniTAm" (3 / 6 / 7) se R ko vRddhi-Ar, IDAgama, "chazozca" (3 / 6 / 60) se z ko S, "SaDhoH kaH se" (3 / 8 / 4) se S ko k,
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 kAtantravyAkaraNam s ko tathA d ko t / sic pratyaya ke abhAvapakSa meM "saNaniTaH" (3 / 2 / 25) se saNa hone para 'aspRkSat' / ___4-7. amAtIta, amRkSat / aT + mRz + sic + IT + di | pakSa meM saN pratyaya / akArSIta, akRkSat / aT + kRS + sic + IDAgama +di / pakSa meM saNa pratyaya | atAsat, atRpat / aT + tRp + sic + IDAgam + di / sic pratyaya ke abhAvapakSa meM saN pratyaya / adAsIt, adRpat / aT + dRp + sic + IDAgama + di / pakSa meM saN pratyaya // 474 / 475. saNaniTaH ziDantAnAmyupadhAdadRzaH [3 / 2 / 25] [sUtrArtha] nAmyupadha (jisakI upadhA meM nAmisaMjJaka varNa ho), aniT tathA ziDanta dhAtu se uttaravartI saN pratyaya hotA hai adyatanI-saMjJaka vibhakti ke pare rahate, dRza dhAtu ko chor3akara / / 475 / [du0 vR0] ziDantAnAmyupadhAdaniTo dhAtoddezvarjitAt saNa paro bhavati, adyatanyAM parabhUtAyAm / alikSat, akrukSat / aniTa iti kim ? akoSIt / katham aghukSat ? guhUraniDekapakSe / ziDantAditi kim ? abhukta / nAmyupadhAditi kim ? adhAkSIt / adRza iti kim ? adrAkSIt / / 475 / [du0 TI0] saN0 / sici prApte tadapavAdaH saN vidhIyate / na vidyate iG yasmAt / ziT ante yasyeti, nAmI upadhA yasyeti vigrahaH, NakAro'guNArthaH / 'liha AsvAdane, kuza AhAne' (2 / 63; 11564) kathamiti codyama, udanubandhatvAt pAkSikeNeTA 'guhU saMvaraNe' (1 / 595) seD bhavatIti bhAvaH / parihAramAha-guhUrityAdi / yasmiMstu pakSe iD nAsti tatra buddhimAropyAniD ucyate iti na doSaH / paJcamalopavidhau pratiSiddheDgrahaNAccAnyatrAnigrahaNe vikalpeTo'pi grahaNamastIti jJApayantyanye / aniDiti dvitIyAntam ityapare / kriyAvizeSaNaM caitat saNa aniDvacanaM karotItyarthaH / sicamadhikRtya sico'niTaH maNNAdeza ityAhurapare / antagrahaNaM sukhArthameva | antagrahaNe satyupadhAgrahaNamapi tathaiva / nAminaH paro yaH ziT sa evAnto yasyeti 'antyAbhAve'ntyasadezasya. grahaNam' iti bhAvaH / vyavasthitavAdhikArAt 'zliSa AliGgane (3 / 29), azlikSat kanyAM vaTuH, kanyAM vyatyAzlikSata, azlikSanta kanyA vaTunA /
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtApyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 221 AliGganamupagUhanam pariSvaJjanaM parirambhaNam, tacca bAhumatAmeva rUDham / anya Aha - zliSaH sattvAzleSa iti sukhAliGgito duHkhAliGgita ityavyutpattyA dRzyate / puSAditvAdaN prAptaH parasmaipade saNa bhavati, Atmanepade tu AliGgana eveti niyamaH siddhaH / anAliGgane tu AzliSat jatukASThaM ca, samazliSTa gurukulam, samAzliSTa plakSo nyagrodhena, vyatyazliSTa uttamakASThaM ceti / ic punarbhavetyava -azliSi kanyA vaTunA / anya Aha - 'purastAdapavAdA anantarAn vidhIna bAdhante' (vyA0 pari0 9), ijvyavahito bhavatyeva / / 475 / [vi0 pa0] saN / 'liha AsvAdane, kruza ALAne (2 / 63; 1 / 564), "ho ThaH" (3 / 6 / 56) iti, "chazozca" (3 / 6 / 60) iti kRte pUrvavat katvam / akoSIditi / 'kuSa niSkarSe (8 / 40), "iTazceTi" (3 / 6 / 53) iti sico lopaH / 'guhU saMvaraNe' (1 / 595) / UdanubandhatvAt "svaratisUti0" (4 / 6 / 83) ityAdinA vikalpiteneTA seTakatvAt kathaM saNNiti darzayannAha - kathamityAdi / "ho :" (3 / 6 / 56) iti datve kRte "tRtIyAderpaDhayabhAntasya" (3 / 6 / 100) ityAdinA caturthatvaM dhakAraH / yasmin pakSe iD nAsti tasminneva buddhimAropyAniDityucyamAne'pyadoSa ityAha - guhUraniDekapakSa iti / abhukteti / azane bhujIti rucAditvAdAtmanepadam "dhuTazca dhuTi" (3 / 6 / 51) iti sico lopH| adhAkSIditi / sRjItyAdinA'kAraH "asya ca dIrghaH" (3 / 6 / 8) // 475 / [ka0 ca0] saN / alikSaditi / dahidihItyAdinA'niTtvam / katham aghukSaditi vRttiH| udanubandhakaraNAnnityatvAcca paramapi guNaM bAdhitvA saN / nanu dRzadhAtorvarjanaM kimarthaM sRjidRzorAgamo'kAra iti jJApakAdeva tasya saN na bhaviSyati / tathAhi akArAgamo guNavRddhisthAne bhavati, atra yadi saN syAt tadA kuto guNavRddhiprasaGgaH iti ? satyam / akArAgamasya viSayo guNaprasaGge bhaviSyati / yathA draSTeti / adyatanyAM ca saNa bhaviSyatyeva cet, na / sRjerguNavRddhisthAnasaMbhavAt tatsAhacaryAd dRzdhAtorapi guNavRddhisthAnaM saMbhavati / yathA adrAkSIditi / tacca tadaiva saMbhavati yadi dRzadhAtoH saN na bhavatIti cettadA kaSTaM syAditi hemakaraH / anye tu NakArAnubandhabalAd guNAt prAk saNutpattyA guNanibandhanasyApi akArAgamasya bAdhA syAd guNaprasaGge eva tadvidhAnAdityAhuH / / 475 /
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] adyatana bhUtakAla artha meM adyatanI saMjJA kAtantrakAra ne kI hai, usa artha meM pANini ne luG lakAra kA prayoga kiyA hai | isake 'adhukSat, alikSat' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha saN pratyaya kA vidhAna kAtantrakAra dvArA tathA ksa pratyaya kA vidhAna pANini dvArA vihita hai / unakA sUtra hai - "zala igupadhAdaniTaH ksaH" (a0 3 / 1 / 45) / anubandha tathA pratyAhAra kA upAdAna apane vyAkaraNa kI prakriyA ke anusAra kiyA gayA hai| [vizeSa vacana] 1. antagrahaNaM sukhArthameva / antagrahaNe satyupadhAgrahaNamapi tathaiva / nAminaH paro yaH ziT sa evAnto yasyeti antyAbhAve'ntyasadezasya grahaNamiti bhAvaH (du0 ttii0)| 2. udanubandhakaraNAnnityatvAcca paramapi guNaM bAdhitvA saNa (du0 vR0)| [rUpasiddhi] 1. alikSat / aT + liha + saN + di / 'lih AsvAdane' (2 / 63) dhAtu se adyatana bhUtakAla artha meM adyatanI vibhakti-saMjJaka prathamapuruSa - ekavacana di-pratyaya, "aD dhAtvAdistinyadyatanIkriyAtipattiSu" (3 / 8 / 16) se dhAtu se pUrva aDAgama. prakRta sUtra dvArA saN pratyaya, 'Na' anubandha ke kAraNa guNAbhAva ("na NakArAnubandhacekrIyitayoH" 3 / 5 / 7), "ho DhaH' (3 / 6 / 56) se h ko Dh, "paDhoH kaH se" (3 / 8 / 4) se d ko k, "nimittAt pratyayavikArAgamasthaH saH Satvam" (3 / 8 / 26) se s ko mUrdhanya S Adeza, '+' saMyoga meM kSu tathA d ko t / 2. akrukSat / aT + kruz + saNa + di / 'kruza AhvAne' (31564) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana di-pratyaya, aDAgama, "chazozca" se z ko e, "SaDhoH kaH se" (3 / 8 / 4) se Sa ko ku, s ko Sa tathA anya prakriyA pUrvavat / / 475 / 476. zridrusrukamikAritAntebhyazcaNa kartari [3 / 2 / 26] [sUtrArtha] zri, dru, su, kam tathA kAritAnta (in pratyayAnta) dhAtu se kartRvAcya meM vihita adyatanI vibhakti ke para meM rahane para caN pratyaya hotA hai / / 476 / [du0 vR0] zri-dru-su-kami-kAritAntebhyazcaN paro bhavati kartaryadyatanyAM parataH /
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtApyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 223 azizriyat, adudruvat, asunuvat acakamata, acIkarat, apIpacat, alIlavat / kartarIti kim ? samAzrayiSAtAM rAjAnau devadattana |shvidhettorvaa vaktavyaH-azizviyat, azvayIt, adadhat, adhAsIt / / 476 / [du0 TI0] zridru0 / sico'pavAdaH / 'bhaj zriJ sevAyAm, nu zru du dru gatau, kamu kAntau' (1 / 604, 278, 279; 4 / 17; 1 / 405) / zyAdigrahaNam akAritArtham / "inantebhyaH' iti siddhe kAritagrahaNaM kAritasaMjJakAdeva yathA syAt, tena daNDI ivAcaratIti Ayerlope adaNDAyIt / caNazcakAraH "caN parokSA0" (3 / 3 / 7) ityasya vizeSaNArthaH, tenApi dvivacanaM na bhavati / agamaditi NakAro'guNArthaH / "zvidheTorvA" vaktavya iti / 'Tu o ziva gativRddhyoH , gheT pA pAne' (1 / 616, 264) zvayateraNa vakSyati / zverad vaktavyaH iti vacanAt-azvat / dheTaH sico lugavacanAd 'adhAsIt' iti rUpatrayam / kartarIti kim ? adhiSAtAM stanau vatsena / / 476 / [vi0 pa0] zridru0 / 'bhaj zriJ sevAyAm, su zru du dru gatau' (1 / 604, 278, 279; 4 / 17) eSAM caNi svarAdAvityAdinA iyuvau / 'acIkarat, apIpacat' iti karoteH pacatezca hetorin, caNi dvivacanam, "inyasamAna0" (3 / 5 / 44) ityAdinA hrasvaH, "alope samAnasya" (3 / 3 / 35) ityAdinA sanvadbhAvAdabhyAsasyettvam, "dI? lapoH" (3 / 3 / 36) iti dIrghaH / 'zvidheTorvA vaktavyaH' ityadhikRtasya vAzabdasya bahulArthatvAdityarthaH / azvayIditi / zivajAgrorguNaH / adhAsIditi / "yamirami0" (3 / 7 / 25) ityAdinA iTa, dhAtorantaH skaarH| "iTazceTi" (3 / 6 / 53) iti sico lopaH / / 476 / [ka0 ca0] zridru0 / 'inantebhyaH' iti siddhe kAritagrahaNAt 'acUcurat, acorayIt' iti siddham ! antagrahaNAt "zvidheTorvA" iti vrruciH| pajI-dvirvacanamityAdi / nanu kathamatra vyatikramaH, yAvatA hrasvaM kRtvaiva dvirvacanasyaiva vaktuM yuktatvAt / tathA ca 'acIkarat' ityAdau dvivacanahrasvayoH prAptayoH paratvAd hrasva iti kaashikaadiH| "inyasamAnalopopadhAyAH" (3 / 5 / 44) ityatra paJIkRtApyevamuktam / anyathA hrasvAd dvirvacanameva prAg bhaviSyati tadA mA bhavAn 'aTiTat' iti / atrATerini upadhAyA dIrghatve TibhAgasya dvirvacane sati upadhAtvAbhAvAd "inyasamAna0" (3 / 5 / 44)
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 224 ityAdinA hrasvo na syAt / tasmAd hrasvatvaM prAgevAvazyaM vAcyamiti / na ca kRte'pi hrasve punaraDAgame sati dIrgho na bhaviSyati kiM hrasveneti vAcyam / "na mAmAsmayoge" (3 / 8 / 21) ityanenaiva aDAgamasyAprApte / ata evAvarNasyAkAro'pi nivartate / atha paratvAdapi nityasya balavattvAd dvivacanenaiva bhavitavyaM cet, na / oNadhAtorRdanubandhakaraNaM jJApayati-nityamapi dvivacanamupadhAhasvatvena bAdhyate iti kAzikAvRttikAraH / tathAhi-atha kimartham ogRdhAto:danubandhakaraNaM ced auNiNad ityatra "na zAsvRdanu mayAnA" (3 / 5 / 45) ityanena hrasvapratiSedhArtham, naivam / satyasati vA hrasvatve nAsti vizeSaH, yAvatA "svarAdInAM vRddhirAdeH" (3 / 8 / 17) iti vRddhayAdikaM bhaviSyati / yadyevaM yatra na mAmAsmayogaH iti vRddhiniSedhastadarthaM bhaviSyati / yathA mA bhavAn oNiNad iti okArasya mA bhUd hrasva iti cedayuktam / iha hrasve kRte'pi "svarAdevitIyasya" (3 / 3 / 2) iti dvivacanena bhavitavyam, dvirvacane kRte hrasvo nAsti anupadhatvAt / ato nityatvAd dvirvacane kRte hasvasya kathaM prAptiriti taramAt kiM hrasvaniSedhArtham oNdhAto RdanubandhakaraNena ? RdanubandhakaraNaM jJApayati - nityamapi dvivacanamupadhAhrasvatvena bAdhyate / tena ca mA bhavAn aTiTad iti siddham / tat kathaM pajIkRtA dvirvacanaM prAguktvA pazcAd "inysmaan0"(3|5|44) ityAdinA hrasva ukta iti / atra hemakaraH prayogasamAdhAnalakSaNamAtramuktaM na hrasva ityAcaSTe / vastutastu acIkaradityAdau prAg dvivacane hrasve vA vizeSo nAstIti kRtvA paurvAparya na cintitamiti / / 476 / [samIkSA] 'azizriyat, acIkarat, asunuvat, acakamat' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha a tathA dvitvavidhAna kI AvazyakatA hotI hai | isI kI pUrti pANini ne caG pratyaya tathA kAtantrakAra ne caN pratyaya dvArA kI hai / pANini kA sUtra hai - "NizridrasubhyaH kartari caG" (a0 3 / 1 / 48) / caG pratyaya ke para meM rahane para "caGi" (a0 6 / 1 / 11) se dvitva hotA hai| kAtantrakAra caN pratyaya karake "caNparokSAcekrIyitasananteSu" (3 / 3 / 7) sUtra dvArA dvivacana kI pUrti karate haiM | apane apane vyAkaraNa kI prakriyA ke anusAra i-Na anubandha guNaniSedhArtha prayukta haiN| pANini ne sUtra meM kam dhAtu kA pATha nahIM kiyA hai / ataH vArtikakAra ko 'kamerupasaMkhyAnam' vacana kahane kI AvazyakatA huI / kalApacandrakAra ne vararucihemakara - kAzikAkAra Adi AcAryoM ke vizeSa abhimata uddhRta kie haiN|
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 225 tRtIye AkhyAlApyAye dvitIyaH pratyayapAdaH [vizeSa vacana] 1. zrayAdigrahaNamakAritArtham (du0 ttii0)| 2. antagrahaNAt zvidheTorveti vararuciH (ka0 c0)| 3. atra hemakaraH-prayogasAdhanalakSaNamAtramuktaM na hrasva ityAcaSTe / vastutastu acIkaradityAdau prAg dvivacane hrasve vA vizeSo nAstIti kRtvA paurvAparyaM na cintitamiti (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. azizriyat / aT + zri + caN+di / 'bhaj zriJ sevAyAm' (1 / 604) dhAtu se adyatanI-vibhaktisaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana pratyaya - di, "aD dhAtvAdistinyadyatanIkriyAtipattiSu" (3 / 8 / 16) dvArA dhAtu se pUrva aDAgama, prakRta sUtra dvArA caN pratyaya, "na NakArAnubandhacekrIyitayoH" (3 / 5 / 7) se guNa kA niSedha, "caNparokSAcekrIyitasananteSu" (3 / 3 / 7) se zri ko dvirvacana, pUrvavartI zri kI abhyAsasaMjJA, "abhyAsasyAdiLaJjanamavazeSyam" (3 / 3 / 9) se repha kA lopa, "svarAdAvivarNovarNAntasya0" (3 / 4 / 55) se ikAra ko iy tathA d ko t Adeza | 2-3. adudruvat / aT + dru+ caN + di / asunuvat / aT + su + caN + di | ukAra ko uv Adeza tathA anya prakriyA pUrvavat / / 4. acakamata / aT + kam + caN + ta / 'kamu kAntau' (1 / 405) dhAtu se adyatanIsaMjJaka Atmanepada prathamapuruSa - ekavacana 'ta' pratyaya, prakRta sUtra se caN, aDAgama, dvirvacanAdi tathA "kavargasya cavargaH" (3 / 3 / 13) se kakAra ko cakArAdeza | 5. acIkarat / kurvantaM prAyukta / aT + kR + in + caN + di / kR dhAtu se di pratyaya, "RvrnnsyaakaarH"(3|3|16)se R ko a, "kavargasya cvrg:"(3|3|13) se k ko c, inyasamAnalopopadhAyA hrasvazcaNi" (3 / 5 / 44) se hrasva, "alope samAnasya sanvallaghunIni caNpare" (3 / 3 / 35) se sanvadbhAva, "uvarNasya jAntaHsthApavargaparasyAvarNe" (3 / 3 / 27) se a ko ittva, "dI? lghoH"(3|3|36) se dIrgha tathA "kAritasyAnAmiD vikaraNe" (3 / 6 / 44) se kAritasaMjJaka i (ina) kA lopa / 6. apIpacat / pacantaM prAyukta / aT + pac + in + caNa + di / inpratyayAnta 'DupacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se adyatanIsaMjJaka di-pratyaya, aDAgama, caNa, dvirvacana, abhyAsasaMjJAdi, hrasva, sanvadbhAva, ittva, dIrgha tathA kAritalopa /
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 kAtantravyAkaraNam 7. alIlavat / aT + lU+ in + caN + di / lunantaM prAyukta / 'lU chedane' (8 / 9) dhAtu se in pratyaya, "vRddhirAdau saNe" (2 / 6 / 49) se vRddhi, Av Adeza (= lAvi), dipratyaya, aDAgama, caN, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, inyasamAnalopopadhAyAH" (3|5|44) se A ko hrasva, sanvadbhAva, ittva, dIrgha tathA kAritasaMjJaka i kA lopa ||476 / 477. aNa asu-vaci - khyAti - lipi - sici-dvaH [3 / 2 / 27] [sUtrArtha 'as - vac' Adi chaha dhAtuoM se kartA artha meM adyatanIvibhakti ke para meM rahane para 'aNa' pratyaya hotA hai / / 477 / [du0 vR0] ebhyo dhAtubhyo'N paro bhavati kartaryadyatanyAM parataH / apAsthata, avocat, akhyat, alipat, asicat, ahvat / vyavasthitavAdhikArAllipyAdInAmAtmanepade vA / alipata-alipta |asict-asikt |ahvt - ahvAsta / kartarIti kim ? alipsAtAM kuDye devadattena / asurityukAro 'as bhuvi- as dIptau' AbhyAM mA bhUditi / / 477 / [du0 TI0] aN0 / asu kSepaNe, vaca bhASaNe, bruvo vaciH, khyA prakathane 'cakSiG khyAJ' sAmAnyena grahaNam / lipa upadehe, sicir kSaraNe, hRJ spardhAyAm / divAdiSu puSAdayo radhAdayo muhAdayazca paThitAH / vRtkaraNamekarAzyapekSayA radhAdisamAptyarthaM muhAdisamAptyarthe sati na veDAgamaH / puSAdayazca gRdhu abhikAGkSAyAM yAvat tata Atmanepadina iti / asugrahaNamAtmanepadArthameva parasmaipade tu puSAditvAdaN siddha iti bhAvaH / kathamasyAtmanepadam, bhAvakarmaNoriti cet, ayuktam, kartarIti vizeSaNAt ? satyam / "upasargAdasyatyUhI vA" (3 / 2 / 42-21) iti rucAdiriti / sopasargamudAharati - apAsthata iti / lipisicihvAM kecidAtmanepadaM necchanti / tanmatenApyAha - vyavasthitetyAdi / prAsiSTa abhUt / aste bhAve'pi kRte tadAdezastadvaditi prApnoti / bhuvaH silug bhavateH syAt khyAtestu tipA nirdezaH svarUpArthaH / anya Aha - cekrIyitaluganivRttyarthaH / acAkhyAsIt / vacerapi tipaM nirdizati avAvacIditi iha nAdaraH / chAndasa eva cekrIyitaluganta iti / / 477 /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 227 tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH [vi0 pa0] aN0 / asyateH puSAditvAdaNi siddhe iha punarupAdAnam AtmanepadArtham / AtmanepadaM ca "upasargAdasyatyUhI vA" (3 / 2 / 42-21) iti rucAditvAt / ataH sopasargamudAharati - apAsthateti / "asyatestho'ntaH" (3 / 6 / 95) iti thakArAgamaH / avocaditi / "aNi bacerodupadhAyAH" (3 / 6 / 94) ityakArasyautvam / akhyaditi / khyA prakathane / "Alopo'sArvadhAtuke" (3 / 4 / 27) ityAkAralopaH / / 477 / [ka0 ca0] aN / atra aNadhAturiti nAzakyate yAvatA ebhyo dhAtubhyaH kiM vidhAtavyam ityAzaGkAyAM yadi pUrvasUtrAt saNo'nuvRttirbhaviSyati, tatazcaikayoga eva kRtaH syAt / "aNi baceroTupadhAyAH" (3 / 6 / 94) ityatrANo nimittatvAsambhavAcca / sicIti siJ ciJ dhAtU nAzayete cisItyakaraNAt / 'avayavasiddhaH samudAyasiddhirbalIyasI' (vyA0 pari0 108) iti nyAyAcca / 'tila snehane, pis avayave' (5 / 76, 14) iti nAzayete, anayoH parasmaipaditvAt ludanubandhaM vidhAya pareNaiva sUtreNa siddhatvAt / atha vyatIhAre AtmanepadamastIti kathaM lRdanubandhe kRte sidhyatIti cet, na / sAhacaryeNa khyAdhAtoH svarUpavAcipratyayAntanizcayAt / evam 'ata sAtatyagamane' (1 / 3) iti nAzakyate / vastutastu AmnAyAdeva srvviprtipttiniraasH| siceridanubandho'narthako niSphalatvAd iti saarsmuccyH| tadbalAd idanubandhAd veti parasmaipade vikalpasiddhirityanye / sUtre sicigrahaNaM tu lipAdau grahaNArtham, tenAtmanepade vikalpaH sAdhitaH iti sthitaM vAstavamiti / / 477 / [samIkSA] 'apAsthata - avocat - asicat' Adi adyatanI (= luG lakAra) ke prayogoM meM di pratyaya (= tip) se akAra kI apekSA hotI hai, jisakI pUrti pANini ne cli ke sthAna meM aG Adeza tathA kAtantrakAra ne aN pratyaya karake kI hai / pANini ke sUtra haiM - "asyativaktikhyAtibhyo'G, lipisicihvazca' (a0 3 / 1 / 52-53) / pANini kA dvitIya sUtra paravartI sUtra (a0 3 / 1 / 54) meM anuvRtti ke lie paThita hai / yahA~ pANinIya cli pratyaya ke saMbandha meM yaha jJAtavya hai ki li pratyaya ke sthAna meM yA to sic Adeza ho jAtA hai yA ciNa yA ksa yA caG yA phira aG Adeza ho jAtA hai, cli kahIM para bhI yathAvat nahIM raha pAtA / isa prakAra li pratyaya
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 kAtantravyAkaraNam kA vidhAna anAvazyaka hI kahA jA sakatA hai | jabaki kAtantrakAra ne aisA na karake svatantra rUpa meM AvazyakatAnusAra aN Adi pratyayoM kA vidhAna kiyA hai | [vizeSa vacana] 1. vyavasthitavAdhikArAllipAdInAmAtmanepade vA (du0 vR0)| 2. vRtkaraNamekarAzyapekSayA radhAdisamAptyarthaM muhAdisamAptyarthe sati na veDAgamaH (du0 ttii0)| 3. vastutastu AmnAyAdeva srvviprtipttiniraasH| siceridanubandho'narthako niSphalatvAditi sArasamuccayaH / tadbalAd idanubandhAd veti parasmaipade vikalpasiddhirityanye (ka0 ca0) [rUpasiddhi] 1. apAsthata / apa + as + aN + ta / 'apa' upasargapUrvaka 'as' dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka ta-pratyaya, aDAgama, prakRta sUtra dvArA aN pratyaya, N anubandha kA prayogAbhAva, "avarNasyAkAraH" (3 / 8 / 18) se akAra ko AkAra tathA "asyatestho'ntaH' (3 / 6 / 95) se th kA Agama / 2. avocata / aTa+brU- vac + aNa+di / 'brUce vyaktAyAM vAci' (2 / 66) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka di-pratyaya, aDAgama, "bruvo vaciH" (3 / 4 / 88) se vac Adeza, prakRta sUtra dvArA aN pratyaya, "aNi vacerodupadhAyAH" (3 / 6 / 94) se akAra ko okAra tathA di ke ikAra kA pryogaabhaav| 3. akhyat / aT + khyA + aN + di / "Alopo'sArvadhAtuke" (3 / 4 / 27) se dhAtuvartI akAra kA lopa, anya prakriyA pUrvavat / 4-5. alipat / aT + lip + aN + di / asicat / aT + sic + aN + di | rUpasAdhanaprakriyA pUrvavat / 6.ahUt |att + hve-hvA + aN + di |"sndhykssraantaanaam AkAro'vikaraNe" (3 / 4 / 20) se ekAra ko AkAra tathA usa AkAra kA "Alopo'sArvadhAtuke" (3 / 4 / 27) se lopa evaM anya prakriyA pUrvavat / / 477 / / 478.puSAdidyutAGlakArAnubandhArtisartizAstibhyazca parasmai [3 / 2 / 28] [sUtrArtha] puS Adi, dyuta Adi, lRkArAnubandha vAlI, R, sR tathA zAsa dhAtuoM se adyatanI-saMjJaka parasmaipada pratyayoM ke pare rahate kartA artha meM aNa pratyaya hotA hai / / 478 /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 229 tRtIye AkhyAtAyAye dvitIyaH pratyayapAdaH [du0 vR0] puSAdidyutAlukArAnubandhArtisartizAstibhyo'N paro bhavati kartaryadyatanyAM parasmaipade parataH / puSAdi- gRdhu abhikAGkSAyAM yAvat / apuSat, azuSat / dhutAdi / adyutat, azvitat / lukArAnubandhAH -agamat, aghasat / R sR gatau- Arat, asarat / zAsu anuziSTau - aziSat / parasmA iti kim ? vyadyotiSTa / dhutAdInAmAtmanepadamapyasti iti / iranubandhAd vA vaktavyam - arudhat, arautsIt / ju-zvi-stanbhu-mucu - mlucuglucAM vA vaktavyam / ja-ajarat - ajArIt / zvi-azvat, azvayIt / stanmuH / sautro'yaM dhAtuH- astabhat, astambhIt / aYacat, amrocIt / amlucat, amlocIt / aglucat, aglocIt / steye gatAvapi vartate / / 478 / [du0 TI0] puSAdi0 / sasicorapavAdaH / nanu ca kraiyAdiko'pi puSAdirasti / 'puSa puSTI, mUSa steye, khava bhUtiprAdubhavi' (1 / 228, 218; 8 / 50) ? satyam, eSAM grahaNe TukArAnubandhatvameva vidadhyAd iti ? tarhi bhauvAdikasya prApnoti / 'puSa puSTI, viSu zliSu praSu pluSu uSa dAhe' (1 / 228, 229) ityAdayo nAnAnubandhA dRzyante, lukArAnubandhAH kartuM na zakyante / naivam, sthApibatyoH sico luvidhAnAt / tasmAt pariziSTo'tra devAdika iti bhAvaH / viziSTena dhutAdinA sAhacaryAt puSAdisAmAnyamapi nAzakyate, tena apoSIt / yaNA nirdizya puSyAdIti paThantyeke | kRpUparyantA dyutAdayastadanantaraM vRtkaraNAd viziSTAnubandhatvAt ludanubandhA na kRtaaH| pratyekamAdizabdaH puSazca dhutAdizceti vipratipattinirAsArthaH / tRkAra ityukte'nubandho gamyate, gamluprabhRtInAM lakArasyAnubandhatvAt / kintu pratipattigauravaM syAt / ' sR gatau' (2 / 74) iti luvikaraNayoreva grahaNaM zAstinA sAhacaryAt / 'sR gatI, R prApaNe' (1 / 274, 275) ceti bhauvAdikayorna grahaNaM bhavati / AsArSIt, ArSIt / anye tvAhuH- 'R - s' iti juhotyAdikAveva nirdiSTau, dvirvacanaM tu na syAt sUtratvAd iti / kathantarhi "artihIblI0" (3 / 6 / 22) iti arte:ccheH sarterveti ? satyam / atra dhAtunirdezamAtre tip pratipattavyaH, vizeSasyAvivakSAyAM vikaraNo na syAt, ato bhauvAdikAbhyAmapyaNA bhAvyamityeke / tip - nirdezazcekrIyitalugnivRttyarthaH ityapyayuktam, 'arArIt - asAsArIt - azAsIt' iti chAndasatvAt / ye'pi cekrIyitalugantaM bhASAyAmicchanti te'pi 'ArArat - asAsarat - azAsat' ityeva pratipannAH / dhutAdaya
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 kAtantravyAkaraNam AtmanepadinaH kathaM parasmaipadam ityAha - AtmanepadamapyastIti / adyatanyAmAkRtigaNatvAt parasmaipadaM bhavati, Atmanepadamapi nyAyAdastItyarthaH / arterapi samASTaM / "samo gacchati0" (a0 1 / 3 / 29) ityAdinA Atmanepadam, sic, vRddhizca / kecid ihANamicchanti - samArata | tenArterapyAtmanepade vibhASA siddhA | 'iranubandhAd vA vaktavyam' iti / vaktavyam = vyAkhyeyam / ckaaro'nuktsmuccyaarthH| 'rughira AvaraNe' (6 / 1) / Atmanepade tu sijeva-aruddha / jRzvItyAdi / 'jUSa jhaSa vayohAnI' (3 / 18) / artisaryo:varNasyopalakSaNatvAd guNaH / 'Tu o ziva gativRtyoH ' (1 / 616) / zvayateratvaM sici, zivajAgrorguNaH, zvayateraNa caNA sijiti rUpatrayam / stanbhuH sautro dhaatuH| ukAraH "udanubanyapUklizAM kvi" (4 / 6 / 84) iti vizeSaNArthaH / "anidanubandhAnAm" (3 / 6 / 1) iti nalopaH / 'sUcu mlucu gatI, sUcu glUcu kuju khuju steye, glunbu Sasaj gatau' (1 / 49, 50, 49) iti kazcit ptthti| sa na paThitavyo'nekArthatvAd dhAtUnAm / ityAha - steye gatAvapi vartate iti / gluncestu agluJcIditi rUpatrayaM siddham / ubhayorupAdAnasAmarthyAdanuSaGgalopAbhAva iti varNyate kaizcit / tadapramANam / gluci (gruci) pATho'pi tathaiva / na hi 'aglucat' ityAdRtam / prabhRtInAM kartaryAtmanepade'pi aN veti kazcid Aha- 'vyatyajITa, vyatyajarata' iti sandigdhametat / / 478 [vi0 pa0] puSAdi0 / 'gRdhu abhikAGkSAyAm' (3 / 80) yAvaditi / tato vRtkaraNAdityarthaH / etena devAdikapuSAdergrahaNamiti darzitam / tathAhi- 'puSa puSTI, mUSa steye, khaba bhUtiprAdubhavi' (1 / 228; 218; 8 / 50) iti / yadyasya kraiyAdikasya puSAdegrahaNamabhipreyAt tadA puSAdigrahaNamapanIya svalpatvAd lakArAnubandhAnevAmUn vidadhyAt / kimiha vyAptyarthena puSAdigrahaNeneti tarhi bhauvAdikasya puSAdeH kathanna grahaNam / 'puSa puSTau, triSu zliSu praSu plaSu uSa dAhe' (1 / 228, 229) ityAdayo bahavo nAnAnubandhAzca dRzyante / na teSAM lakArAnubandhatvaM zakyate vaktum, na ca tathApi lAghavamasti, tatkRtasyaiva gauravasya sambhavAt ? tadayuktam | "iNasthAdApibati0" (3 / 4 / 93) ityAdinA sthApibatyoH sico luvidhAnAd etau hi bhauvAdike puSAdau paThyete / yadi tasyeha grahaNaM syAt tadA sijapavAdenAbhyAmaNA bhavitavyamiti asataH sico luk katham upapadyeta / kiJca yadi bhauvAdikasya puSAdergrahaNaM syAt tadA dyutAderapi tatraiva paThitatvAdalaM dhutAdigrahaNena, puSAditvenaiva siddhatvAditi, tasmAt kiM puSyati iti yaNA nirdezana devAdikaparigrahaNArtheneti bhAvaH /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 231 tRtIye AkhyAtAdhyAye bitIyaH pratyayapAdaH aghasaditi / "aderghaslR sanayatanyoH" (3 / 4 / 79) iti kRte pazcAd tRkArAnubandhatvAdaN / 'a sa gatau' (2 / 74) iti arti, sartIti / yadyapi dhAtunirdezamAtre iztipau, vizeSAvivakSAyAM ca vikaraNo na bhavati, tathApyanayoluMgvikaraNayoreva grahaNaM zAstinA sAhacaryAt "artisayoraNi" (3 / 6 / 11) iti guNe kRte pazcAdateravarNasyAkAraH / 'sR gatau, aprApaNe' (1 / 274, 275) ceti bhauvAdikayoH sijevaArSIt, asArSIt / 'aziSat' iti / "zAseridupadhAyA aNvyAnayoH" (3 / 4 / 48) itIttve "zAsivasighasInAM ca" (3 / 8 / 27) iti Satvam / nanu dyutAdInAmAtmanepaditvAt parasmaipadamanupapannam ? satyam / ata eva parasmaipade'vidhAnasAmarthyAd rucAderAkRtigaNatvAd vA dyutAdibhyo'dyatanyAH parasmaipadamasti, AtmanepadiSu pAThAdAtmanepadamityAha - dyutAdInAmityAdi / iranubandhAd veti vaktavyaM vyAkhyeyam / iha cakArasyAnuktasamuccayArthatvAditi / 'rudhir AvaraNe' (6 / 1) / 'arautsIt' iti / "vyAnAntAnAmaniTA" (3 / 6 / 7) iti vRddhiH / jRzvItyAdi / "artisoraNi" (3 / 6 / 11) ityatra RvarNasyopalakSaNatvAt jIryaterapi guNaH / ajArIditi / "sidi parasmai svarAntAnAm" (3 / 6 / 6) iti vRddhiH / "iTazceTi" (3 / 6 / 53) sico lopaH / azvaditi / zverad vaktavyam iti vacanAdikArasyAtvam, asandhyakSaravidhiH / 'astabhat' iti / anidanubandhatvAdanuSaGgalopaH / 'vaJca caJcu taJca tvaJcu' ityAdi daNDakadhAtupaThitau mucu mlucu iti gatyartho / aglucaditi / grucu glucu kuju khuju steyakaraNe iti steyArthaH / atra gluncimapi gatyarthaM kecit paThanti / aglucaditi gatau siddham / iha punaH steyArthasyaiva glucerupAdAnAd gatAvayaM prayogo na syAdityAha - steye gatAvapi vartate iti / etat punaranekArthatvAd dhAtUnAm iti / gluncestu agluJcIditi sici bhavitavyamiti rUpatrayam / / 478 / [ka0 ca0] puSAdi0 / 'sakRduccAritaH zabdaH sakRdarthaM gamayati' (dra0, vyA0 pA0 61) iti nyAyAd gaNatritayapuSAdInAM na grahaNam / anyeSAmapi grahaNaM na kathaM syAdityAha - tathAhItyAdi / 'vRG saMbhaktau' (8 / 51) iti tu na paThitaM tasyAtmanepaditvAt sico lugvidhAnAt / na ca lopavidhAnasAmarthyAd vikalpa iti vAcyam, anyathopapattau vikalpasyAnaucityAt / atha yadi daivAdikasya puSAdergrahaNaM bhaviSyati tadA puSyatItyeva nirdized ityAha - kiM ceti / alaM dhutAdigrahaNeneti / nanu kathametat, yAvatA dyutAdeH
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 kAtantravyAkaraNam pATho'vazyaM parasmaipadArthaM kartavya iti / tasmAd dyutAdehaNaM na jJApakamiti, tadA bhauvAdikasyApi puSAdehaNaM syAt ? satyam / yadi bhauvAdikasya puSAdereva grahaNaM syAt tadA divAdau puSAdisamAptyarthaM yad vRtkaraNaM tat tatra na kRtvA bhauvAdika eva puSAdau vRt puSAdayaH iti paThet / / 478 / [samIkSA sAmAnya bhUta artha meM 'apuSat, adyutat, agamat' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne aN pratyaya kA tathA pANini ne li ke sthAna meM aGga Adeza kA vidhAna kiyA hai | pANini kA sUtra hai- "puSAdidyutAbUlUditaH parasmaipadeSu" (a0 3 / 1 / 55) / pANini ke clipratyaya tathA li ke sthAna meM aGga Adeza ke vidhAna meM kAtantrakArIya aN - pratyaya kI apekSA avazya hI gaurava sannihita hai | pANini kA clividhAna to kisI bhI prakAra aucityapUrNa nahIM kahA jA sktaa| [vizeSa vacana] 1. stanbhuH, sautro'yaM dhAtuH (du0 vR0, du0 ttii0)| 2. ArArIt, asAsArIta, azAsIt' iti chAndasatvAt |ye'pi cekrIyitalugantaM bhASAyAmicchanti, te'pyarArat - asAsarat - azAsat ityeva pratipannAH (du0 ttii0)| 3. ata eva parasmaipade'vidhAnasAmarthyAd rucAderAkRtigaNatvAd vA dhutAdibhyo'dyatanyAH parasmaipadamasti (vi0 p0)| 4. daNDakadhAtupaThitau mucu - mlucu iti gatyartho (vi0 p0)| 5. etat punaH 'anekArthatvAd dhAtUnAm' iti (vi0 p0)| 6. 'sakRduccAritaH zabdaH sakRdarthaM gamayati' iti nyAyAt (ka0 c0)| 7. umApatira kArikA yathA - adyatanyAM dyutAdInAM vRtAdeH syasanostathA / yajAderAdizabdena zvastanyAmubhayaM kRpeH / / (vnggbhaassy)| [rUpasiddhi] 1. apuSat | aT + puSa +aN + di / 'puSa puSTau' (1 / 228) dhAtuM se adyatanI (= luG lakAra) saMjJaka prathama puruSa- ekavacana di pratyaya, "aD dhAtvAdistinyadyatanIkriyAtipattiSu" (3 / 8 / 16) se dhAtupUrva aDAgama, prakRta sUtra se aN pratyaya, Na anubandha kA prayogAbhAva, "na NakArAnubandha0" (3 / 5 / 7) se guNAbhAva, tathA di-pratyayagata ikAra kA lopa /
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye bAdhyAtAppAye dvitIyaH pratyapapAdaH 233 2. azuSat / aT + zuSa + aN + di / "zuSla zoSaNe" (3 / 27) dhAtu se adyatanI (=luG lakAra) saMjJaka prathama puruSa - ekavacana di-pratyaya, anya prakriyA pUrvavat / ___3. ayutat / aT + dyuta + aN +di / 'dyuta dIptau' (1 / 473) dhAtu se adyatanIsaMjJaka di-pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 4. azvitat / aT + zvitA + aN +di / 'zvitA varNe' (1 / 474) dhAtu se adyatanIsaMjJaka di-pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 5. agamat / aT + gamla + aN+di / 'gamlu gatau' (1 / 279) dhAtu se adyatanIsaMjJaka di-pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 6.apasat / aT + ada+di / 'ada bhakSaNe' (211) dhAtu se adyatanIsaMjJaka di-pratyaya, aDAgama, "aderghaslU sanadyatanyoH " (3 / 4 / 79) se ad ko ghaslR Adeza tathA anya prakriyA pUrvavat / 7. Arat / R+aN+di / '3 gatau' (2|74) dhAtu se adyatanIsaMjJaka di-pratyaya, prakRta sUtra se aN pratyaya, "artisoraNi" (3 / 6 / 11) se R ko guNa, "avarNasyAkAraH" (3 / 8 / 18) se akAra ko AkAra / 8. asarat / aT + su + aN+di / 'sa gatau' (2 / 74) dhAtu se adyatanIsaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana di-pratyaya, aDAgA, prakRta sUtra se aN pratyaya, "artisoraNi" (3 / 6 / 11) se R ko guNAdeza tathA di-gata ikAra kA lopa / 9. azivat / aT + zAsa+aN + di / 'zAsu anuziSTau' (2039) dhAtu se adyatanIsaMjJaka di-pratyaya, aDAgama,prakRta sUtra se aN pratyaya,"zAseridupadhAyA aNvyaJjanayoH" (3 / 4 / 48) se AkAra ko ikAra tathA "zAsivasighasInAM ca" (3 / 8 / 27) se sakAra ko SakAra / / 478 / 479. ijAtmane padeH prathamaikavacane [3 / 2 / 29] [sUbA pada dhAtu se para meM ic pratyaya hotA hai kartA artha meM adyatanI saMjJA ke Atmanepada - prathamapuruSa - ekavacana meM // 479 / [du0 vR0] paderdhAtorica paro bhavati, kartayarthatanyAmAtmanepade prathamaikavacane prtH| udapAdi, samapAdi / "ic te padeH" iti siddhe gurukaraNaM yogavibhAgAm, tena
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 kAtantravyAkaraNam "dIpajanadupapUritAyiyAyibhyo vA" (dra0, a0 3 / 1 / 61) adIpi, adIpiSTa |ajani, ajaniSTa / abodhi, abuddha | apUri, apUriSTa / atAyi, atAyiSTa | apyAyi, apyAyiSTa / / 479 / [du0 TI0] ijA0 / ic te paderiti / nanu tazabdo'yamasti Atmanepadaikavacanam, parasmaipadabahuvacanaM ca / kasyedaM grahaNam, 'pada gatau' (3 / 107) AtmanepadI iti bhAvaH ? 'Atmane prathamaikavacane ' iti bAlAvabodhArya vA, yogavibhAgastu buddhikalpanayA / tenetyAdi / 'dIpI dIptau' (3 / 95) / tadapavAdatvAt pakSe sic / 'janI prAdubhavi' (1 / 531; 3 / 94) / "janivabhyozca" (3 / 4 / 67) iti hrasvaH / 'budha avagamane' (1 / 566) / "rASi-ruSi0" (3 / 7 / 22) ityAdinA aniT / 'budhira bodhane' (1 / 582) / pakSe sic / bhauvAdikatvAdiT- abodhiSTa / 'pUrI ApyAyane, tAya santAnapAlanayoH, sphAyI o pyAyI vRddhI' (1 / 414, 413) / tathA sRjaH zraddhopanayanakriyAyAma-asarji mAlAM dhArmikaH iti / / 479 / [vi0pa0] ijA0 / Atmane iti luptapadazabdo'yaM nirdezaH sUtratvAt / tathA coktam - Adilopo'ntalopazca madhyalopastathaiva c| vibhaktipadavarNAnAM dRzyate zArvavarmika // iti / utsam - pUrvAt paderica, addaagmH,"asyopss0"(3|6|5) ityAdinA upadhAdIrghaH, "icastalopaH" (3 / 4 / 32) iti takAralopaH / "ic te padeH" ityAdi / yadyapi parasmaipadamadhyamapuruSabahuvacanamapi tazabdo vartate, tathApi pada gatau' (3 / 107) ityasyAtmanepaditvAdAtmanepadaikavacanameva labhyate iti bhAvaH / adIpItyAdi / pUrvavadicastalopaH, pakSe sic, SATTavargatvam / ajanIti | "janivathyozca" (3 / 4 / 67) iti upadhAhrasvaH / abuddheti / 'budha avagamane' (1 / 566) / "raassirussi0""(3|7|22) ityAdinA aniT / "ghuTazca dhuTi" (3 / 6 / 51) iti sico lopaH / "ghaTaSabhebhyastathorSo'SaH" (3 / 8 / 3) iti takArasya dhakAraH / "puTAM tRtIyazcaturyeSu" (3 / 8 / 8) iti dhAtudhakArasya dakAraH / 'budhira bopane' (1 / 582) ityasya bhauvAdikasya seTakatvAt pakSe 'abodhiSTa' iti rUpatrayam / / 479 /
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH [ka0 ca0] ijA0 / vyatikramanirdezAdapi yogavibhAgaH sidhyati / gurukaraNameva sukhArtham / / 479 / [samIkSA] 'udapAdi, samapAdi' zabdarUpoM ke siddhyartha pANini ne cli ke sthAna meM ciN Adeza tathA kAtantrakAra ne ic pratyaya kiyA hai | pANini kA sUtra hai- "ciN te padaH" (a0 3 / 1 / 60) / pANini dvArA luG lakAra meM cli pratyaya kA vidhAna gauravAdhAyaka hai| kAtantravRttikAra ke anusAra "ic te padeH" sUtrapATha se hI abhISTasiddhi hone para bhI "ijAtmane padeH prathamaikavacane" isa prakAra ke gauravapUrNa sUtrapATha kA prayojana hai - yogavibhAga / isake phalasvarUpa 'dIpa-jana-budha - pUritAyi - pyAyI' dhAtuoM se ic pratyaya vikalpa se pravRtta hogA / ataH 'adIpiadIpiSTa' Adi do-do rUpa bneNge| [vizeSa vacana] 1. 'ic te padeH' iti siddhe gurukaraNaM yogavibhAgArtham (du0 vR0)| 2. 'Atmane prathamaikavacane' iti bAlAvabodhArthaM vA, yogavibhAgastu buddhi kalpanayA (du0 ttii0)| 3. tathA coktam, Adilopo'ntalopazca madhyalopastathaiva ca / vibhaktipadavarNAnAM dRzyate zArvavarmika ||iti (vi0 p0)| 4. vyatikramanirdezAdapi yogavibhAgaH sidhyati, gurukaraNameva sukhArtham (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. udapAdi / ud + aT + pada + ic + ta / 'pada gatau' (3 / 107) dhAtu se adyatanI-AtmanepadasaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'ta' pratyaya,"aDdhAtvAdistinyadyatanIkriyAtipattiSu" (3 / 8 / 16) se dhAtupUrva aDAgama, prakRta sUtra se ic pratyaya, "asyopadhAyA dIrgho vRddhirnAminAminicaTsu" (3 / 6 / 5) se upadhAdIrgha tathA "icastalopaH" (3 / 4 / 32) se takAra kA lopa /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 kAtantrayAkaraNam 2. samapAdi / sam + aT + pada + ic + ta / aDAgama Adi prakriyA pUrvavat // 479 / 480. bhAvakarmaNozca [3 / 2 / 30] [sUtrA] sabhI dhAtuoM se bhAva-karma artha kI vivakSA meM adyatanI- AtmanepadasaMjJaka prathamapuruSa- ekavacana pratyaya ke pare rahate ic pratyaya hotA hai / / 480 / [du0 vR0] sarvasmAd dhAtoric paro bhavati bhAvakarmaNorvihite'dyatanyAm Atmanepade prathamaikavacane parataH / asthAyi bhavatA, akAri kaTo bhavatA / vyavasthitavAdhikArAnnAnostapaH - anvatapta / / 480 / [du0 TI0] bhAva0 / nanu kartari siddhatvAt padiriha vartate tat kathamiha sarvasmAd iti ? satyam / yogavibhAgAdanyavaikayoge'pi cakAreNa kartarItyanukRSyate / nAnostapa iti / 'tapa bhUpa santApe' (1 / 133) pUrvaM yat pApaM karma tena pazcAt taptaH pIDita ityarthaH / yadAtmanepadaM bhAve tadA pUrvakRtena pApena pazcAta taptamityarthaH / katham anvavAtaptam / avazabdavyavadhAne pratiSedhaH syAt / anoriti neyaM paJcamI, kintarhi vizeSaNavizeSyabhAvasambandhe SaSThI // 480 / [vi0 pa0] bhAvakarmaNoH / sarvasmAditi / athAnantaratvAt padiriha kathaM nAnuvartate pUrveNaiva siddhatvAditi ced ayuktam, kartari pUrveNaiva siddham, iha bhAvakarmArthamanuvartatAm ? satyam / pRthagyogAt / anyathA ekayoge'pi cakAreNa kartari ityanukRSyate, tat kiM bhinnayogeneti / asthAyIti / "AyiricyAdantAnAm" (3 / 6 / 20) ityAyirAdezaH / kRJazca "asyopapAyA" (3 / 6 / 5) ityAdinA vRddhiAH / vyavasthitetyAdi / anoriti vizeSaNasambandhe SaSThIyam, na paJcamI / tena 'anvavAtapta' ityavazabdena vyavadhAne'pi pratiSedho bhavati / icpratiSedhe sic, "puTazca puTi" (3 / 6 / 51) iti sico lopH||480| [ka0 ca0] bhAva0 / Atmanepadenaiva bhAvakarmaNorarthayoruktatvAdatra ic na bhavati / ata uktaM vRttau- 'bhAvakarmaNorvihite' iti / nanu cakArAt kartarItyanuvartatAm, tatazca sarvasmAdeva
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 237 tRtIye bAdhyAtAyAye bitIyaH pratyayapAdaH dhAto vakarmaNozca kartari ca ic syAt, tarhi ekayogenApyayamaryaH sidhyati kiM bhinnayogena ? ced bhinnayoge paderdhAtoH kartaryeva yathA syAt, na tu mAvakarmaNoriti vyAkhyAtavyam / naivam, yadyevamapISTaM syAt, tadA vyavasthitavAzabdabalAdeva tatsiddhezcakAreNa kiM prayojanamiti sAmpradAyikAH / vastutasta cakArakaraNaM kartaryanuvartanArthameva tatazcakArasya vyavasthitavAzabdena sambandhAduttaratra prayogAnusAreNa kartarIti sambandha eva prayojanam / tena kartari 'tapyate tapastApasaH' iti siddham, tena bhinnayoge cakAra uktasamuccayamAtra iti hemakaraphtamapAstamiti / / 480 / [samIkSA 'asthAyi bhavatA, akAri kaTo bhavatA' Adi prayogoM ke siddhyartha pANini ne ciNa Adeza tathA kAtantrakAra ne ic pratyaya bhAva tathA karma artha kI vivakSA meM kiyA hai / pANini kA sUtra hai- "ciNa bhAvakarmaNoH" (a03|1166) vRttikAra durgasiMha ne kahA hai ki yahA~ vyavasthita- vA kA adhikAra hone ke kAraNa anupUrvaka 'tapa' dhAtu se ic pratyaya nahIM hotA hai, ataH 'anvatapta' rUpa bnegaa| [vizeSa vacana] 1. vyavasthitavAdhikArAnnAnostapaH-anvatapta (du0 vR0) 2. nanu kartari siddhatvAt padiriha vartate tat kathamiha sarvasmAditi ? satyam, yogavibhAgAt / anyathaikayoge'pi cakAreNa kartarItyanukRSyate (du0 ttii0)| 3. anoriti neyaM paJcamI kintarhi vizeSaNavizeSyabhAvasambance SaSThI (du0 ttii0)| 4. vastutastu cakArakaraNaM kartaryanuvartanArthameva / ---- tena bhinnayoge cakAra uktasamuccayamAtra iti hemakaramatamapAstamiti (ka0 c0)| [rUpasidi] 1. asthAyi bhavatA / aT + sthA+ ic +t / bhAvavAcya meM 'SThA gatinivRttau' (1 / 267) dhAtu se adyatanI-AtmanepadasaMjJaka prathamapuruSa- ekavacana ta-pratyaya, aDAgama, prakRta sUtra se ic pratyaya, "AyiricyAdantAnAm" (3 / 6 / 20) se A ko Aya Adeza tathA "icastalopaH" (3 / 4 / 32) se ta pratyaya kA lopa / 2. akAri kaTo bhavatA / aT + kR + ic + ta / karmavAcya meM 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se adyatanI AtmanepadasaMjJaka ta -pratyaya, aDAgama, prakRta sUtra dvArA
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 kAtantrayAkaraNam ic pratyaya, "asyopadhAyAH" (3 / 6 / 5) ityAdi se RkAra ko vRddhi tathA tapratyaya kA lopa / / 480 / 481. sArvadhAtuke yaN [3 / 2 / 31] [sUtrArtha] bhAvavAcya tathA karmavAcya meM sArvadhAtukasaMjJaka pratyaya ke pare rahate sabhI dhAtuoM se yaNa pratyaya hotA hai / / 481 / [du0 vR0] sarvasmAd dhAtoryaN paro bhavati bhAvakarmaNorvihite sArvadhAtuke pare / Asyate bhavatA, zayyate bhavatA, grAmo gamyate bhavatA / kRJaH za ca -kriyA | cakArAt tapestapaHkarmakAt kartari bhavati / tapyate tpstaapsH| tapo'rjayatItyarthaH / atrArthe rucAdiH, anostu na syAt / anutapate tapastApasaH / / 481 / [du0 TI0] sArva0 / bhAvakarmaNovihite sArvadhAtuke iti / bhAvakarmaNorabhidheyayoH sAdhye yaNi vijJAyamAne sArvadhAtukamavizeSitamiti kartari syAt / ubhayozca prAdhAnyenAbhidhIyamAnayoH parasparAnapekSatvAd asambandhaH / na caivambhUtayorapyabhidhAnamasti / nahi zayyate ityasmAd bhAvaH kartA ca pratIyate, nApi gamyate iti karma ca kartA ca / kiJca 'sAhayaH, sAtayaH' iti sAhisAtItyAdinA kartari vizeSa ityuktArthatvAdaN na syAt / kAritalope 'sAhayaH' iti na syAt / tasmAt sArvadhAtukasya bhAvakarmapratipAdanAyAM sahAyIbhAvena tu yaNo vidhAnam, evaM vikaraNAnAmapi sthitam / kathaM kvacidubhayaprayoge'rthasaMpratyayaH- 'pacati, paThati, paThyate, Asyate' iti kvacid vikaraNamAtraM paca paTha iti / kvacit sArvadhAtukamAtram - arti, juhoti / kvacid ubhayorapyabhAveamArTa, adhog iti ? satyam | smRtiviSayatvAdanusandhipratyayAt loke karbAdyarthaviziSTo'nekarUpaH padArthaH padenaiva gamyate nAvayavena / avayavAstu zAstrakalpitavibhAgAH samudAyArthabuddhibhAvanAyAM hetavo bhavantIti / yadyevaM bhAvakarmAdhikAreNa kim, kartari sArvadhAtuke anAdibhirbAdhitatvAt pariziSTe avatiSThete ? satyam, atideze prayojanaM vakSyAma / cakArAdityAdi / tapaHzabdo vrate snAnamaunAdilakSaNe jJAnavizeSe ca svargAdiprAptihetau vartate / tapizcAnekArthatvAdarjane, yadA'sau tapo'rjayatIti, tadA tapistapaHkarmako bhavati, tApasazca taduparnanakarteti bhAvaH / tapa:karmakAditi kim ? uttapati svarNaM svarNakAraH / / 481 /
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 239 tRtIye AkhyAtApyAye dvitIyaH pratyayapAdaH [vi0 pa0] sArva0 / zayyate iti / "ayIye" (3 / 6 / 19) iti zIGaH IkAro'yam / kriyeti / "sArvadhAtukavache" (4 / 1 / 5) iti zapratyayasya sArvadhAtukavadbhAvAd yaNa "yaNAziSorye" (3 / 4 / 74) iti ikArAgamaH / "striyAmAdA" (2 / 4 / 49) rucAdiratrArthe iti vyudbhyAM tapa iti tapa ityanuvartamAne tapaHkarmaka iti rucAditvAdAtmanepadam ityarthaH ||481 / [samIkSA 'Asyate bhavatA, zayyate bhavatA' Adi bhAvavAcya ke tathA 'grAmo gamyate bhavatA' Adi karmavAcya ke zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne yaN tathA pANini ne yak pratyaya kA vidhAna kiyA hai / pANini kA sUtra hai - "sArvadhAtuke yak" (a0 3 / 1 / 67) / guNa-vRddhi ke pratiSedhArtha k tathA N anubandha kI yojanA apane - apane vyAkaraNoM ke niyamAnusAra kI gaI hai| [rUpasiddhi] 1. Asyate bhavatA | As + yaN + te | 'Asa upavezane' (2 / 45) dhAtu se bhAvavAcya meM AtmanepadasaMjJaka prathamapuruSa -- ekavacana tapratyaya, prakRta sUtra dvArA yaNa pratyaya tathA N anubandha kA prayogAbhAva / 2. zayyate bhavatA / zI+yaNa +te / 'zIG zaye' (2 / 55) dhAtu se bhAvavAcya meM AtmanepadasaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana te-pratyaya, prakRta sUtra dvArA yaN pratyaya, "na NakArAnubandhacekrIyitayoH" (3 / 5 / 7) se guNAbhAva tathA "ayIrye" (3 / 6 / 19) se IkAra ko ayaadesh| ___3. grAmo gamyate bhavatA / gam + yaN + te / 'gamlu gatau' (1 / 279) dhAtu se karmavAcya meM AtmanepadasaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana te-pratyaya tathA prakRta sUtra dvArA yaN pratyaya / / 481 / 482. an vikaraNaH kartari [3 / 2 / 32] [sUtrArtha] kartA artha meM vihita sArvadhAtukasaMjJaka pratyaya ke para meM rahane para dhAtu se paravartI an pratyaya hotA hai tathA usakI vikaraNasaMjJA bhI hotI hai / / 482 / [du0 vR0] dhAtoran paro bhavati kartari vihite sArvadhAtuke pare, sa ca vikaraNasaMjJakaH /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 kAtantravyAkaraNam bhavati, bhavan / vikaraNapradezAH - " ani ca mAdayaH / / 482 | vikaraNe" (3 / 5 / 3) ityeva [du0 TI0] an | nakAraH "yasthAnani" (3 / 6 / 48) iti vizeSaNArthaH / vikaraNetyAdi / 'zan, zyan, znu, zna, zu, znA, zAna' vikaraNA: zAnubandhAH na kRtAH / ani ca vikaraNe zAnubandhe zanIti na vidadhyAt, vikaraNasya pUrvAcAryaprasiddhatvAt || 482 / [vi0 pa0] an0 / bhavanniti vartamAnetyAdinA zantRG pUrvavat sArvadhAtukavadbhAvAdan vikaraNaH iti // 482 / [ka0 ca0] " an0 / pANinimate vikaraNAnAM zAnubandhakaraNAt sArvadhAtukatvam / tena ajatItyAdau " ajervIH" ( 3 / 4 / 91) iti vIbhAvo na bhavati / mAjhe mAyate iti IttvaM na syAt / 'gRhNAti, vRNoti' ityAdau na ceDAgamaH iti maitreyAdayaH / tadiha na vaktavyam, tatra vyAvRttibalAdekavarNavyavadhAne'pyajervIbhAvapratiSedhAt / * sAhacaryAd mAjhe yaNcekrIyitayorevetvavidhAnAd ItvAbhAvArthaM (kriyamANam) vakSyamANatvAcceti kulacandraH / anye tu sarvatrAsArvadhAtukasya vizeSaNasyAvazyaM viSayatayA sambhadArtham ( viSayatAsambhavAt ) ata evAsterbhUrasArvadhAtuke ityasArvadhAtukagrahaNaM vikaraNasya sArvadhAtukatvavyapadeza iti sAmAnyato jhApayati / yattviDAgamavidhau gRhNAtIti pratyudAharaNam, tadanyArthaM kriyamANam etadapi viSayIkarotItyAzayaH / yena sAdRzyAdAdezaM pratyeva jJApakamityAzayenaivetyAhuH / / 482 / ------ [samIkSA] tiGanta padoM meM prakRti - pratyaya ke madhya meM vikaraNa kA vidhAna pUrvAcArya karate the, tadanusAra paravartI AcAryoM ne bhI usakA nirvAha kiyA hai / yaha vikaraNavidhAna bhvAdiprabhRti gaNabheda ke anusAra bhinna-bhinna rUpa meM dekhA jAtA hai / anubandhoM kI yojanA apane-apane vyAkaraNoM kI prakriyA ke anusAra hai| pANini ke vikaraNa aura saMbaddha sUtra isa prakAra haiM - 1. zap / "kartari zap" (a0 3 / 1168) / 2. zyan / " divAdibhyaH zyan " ( a0 3 / 1 / 69 ) / 3. nuH / "svAdibhyaH znuH" (a0 3 / 1 / 73) / 4. za / " tudAdibhyaH zaH " ( a0 3 / 1 / 77) / 5. / "rudhAdibhyaH znam" (a0 3 / 1 / 78 ) / 6. u / "tanAdikRJbhya uH " ( a0 3 / 1 / 79 ) / 7.
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH - znA / "kryAdibhyaH znA" (a0 3 / 1 / 81) / adAdigaNa meM zap kA luk, juhotyAdigaNa meM zlu tathA curAdi Nic pratyayAnta kI dhAtusaMjJA upapanna hotI hai, ataH 'prakRtipratyayamadhyapatitatvaM vikaraNatvam' ke anusAra ukta 7 vikaraNa pANinIya vyAkaraNa meM upalabdha hote haiM / kAtantrakAra ke vikaraNa sasUtra isa prakAra haiM - 1. an / " an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) / 2. yan / "divAderyan" (3 / 2 / 33) / 3. nuH / "nuH SvAdeH" (3 / 2 / 34) / 4. na | "svarAd rudhAdeH paro nazabdaH " (3 / 2 / 36) / 5. u / "tanodaruH " ( 3 / 2 / 37 ) / 6. nA / "nA kryAdeH " (3 / 2 / 38) / isa prakAra kAtantra meM kevala chaha hI vikaraNa haiM, kyoMki 'an' vikaraNa 'bhvAdi-tudAdi' donoM hI gaNoM meM pravRtta hotA hai / vikaraNoM kI yojanA kAtantraTIkAkAra durgasiMha ke anusAra pUrvAcAryoM dvArA prasiddha kI gaI thI - "ani ca vikaraNe, zAnubandhe zanIti na vidadhyAt, vikaraNasya pUrvAcAryaprasiddhatvAt" (kAta0 vR0 TI0 3 / 2 / 32) / - 241 [rUpasiddhi] 1. bhavati / bhU + an + ti / 'bhU sattAyAm ' (111 ) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'ti' pratyaya, prakRta sUtra dvArA an vikaraNa, n anubandha kA prayogAbhAva, "ani ca vikaraNe" ( 3 / 5 / 3) se bhU-gata UkAra ko guNa okAra tathA '"o av" (1 / 2 / 14 ) se o ko avAdeza | 2 . bhavan / bhU + zantRG + si / 'bhU sattAyAm' (1 / 1) dhAtu se vartamAna artha meM '"vartamAne zantRGAnazAvaprathamaikAdhikaraNAmantritayoH" (4 / 4 / 2) se zantRG pratyaya, z - R - G anubandhoM kA prayogAbhAva, (bhU + ant), prakRta sUtra se ' an ' vikaraNa, n - anubandha kA prayogAbhAva (bhU + a + ant), "akAre lopam" (2 / 1 / 17) se an ke akAra kA lopa, " ani ca vikaraNe" (3 / 5 / 3) se guNa, " o av" (1 / 2 / 14 ) se o ko avAdeza, 'bhavant' kI liGgasaMjJA, sipratyaya tathA sitU kA lopa / / 482 / 483. divAderyan [ 3 / 2 / 33] [ sUtrArtha ] kartA artha meM vihita sArvadhAtukasaMjJaka pratyaya ke pare rahate divAdigaNapaThita dhAtuoM se yan pratyaya hotA hai tathA usakI vikaraNasaMjJA bhI pravRtta hotI hai / / 483 /
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] divAdergaNAd yan paro bhavati sa ca vikaraNasaMjJakaH, kartari vihite sArvadhAtuke pare / dIvyati, sIvyati | "bhrAza - bhlAza - bhramu-kramu - trasi - truTi-laSi - yasi - saMyasibhyazca vA" | bhrAzyate, bhrAzate / bhrAmyati, bhramyati, bhrmti| bhauvAdiko'pi bhramirastIti |krmyti, krAmyati, krAmati / trasyati, vasati truTyati, truTati / laSyati, laSati / yasyati, yasati / saMyasyati, saMyasati / / 483 / [du0 TI0] divA0 / ano'pavAdaH / nakAraH "zamAdInAM dIrgho yani" (3 / 6 / 66) iti vizeSaNArthaH / sRjaH grahaNazraddhopanayanakriyAyAmabhidhAnam - sRjyate mAlAM dhArmikaH / ranje: karmakartaryabhidhAnam - rajyati vastraM svayameva / anyatra rajati / evaM kuSyati pAdapa: svayameva / anyatra kuSNAti / kRSirdaivAdikaH karmakartaryeva vartate, parasmaipadiSu pAThAta parasmaipadam / ranjestatra vadgrahaNasya svAzrayArthatvAditi / bhrAzetyAdi / bhrAzabhlAzabhramukramulaSAmani prApte trasiyasyornitye prApte yani truTerapi taudAdikatvAdani prApte yan vA vidhIyate / 'Tu bhrAz2a -Tu bhrAsa dIptau' (11540) / rucAditvAdAtmanepadam / 'bhrama calane' (1558), bhauvAdiko'yam, zamAdiSvapAThAnna dIrghaH / 'bhramu anavasthAne' ityasya devAdikasya rUpasiddhyarthamihArthabhedAd grahaNam / athavA bhauvAdikaiH sAhacaryAd bhauvAdikasya grahaNaM yuktamiheti / anekArthatvAdanavasthAne'pi vartiSyate, tatazca rUpatrayaM siddhameva / 'krmupaadvikssepe'(1|157)krmeHshmaadiinaaN dI| yani / "STibuklamvAcamAmani" (3 / 6 / 67) iti jJApakAd an - yanau - klAmati, krAmati, krAmyati / trasI udvege, truT chedane, laSa kAntau, yasu prayatne' (3 / 8; 5 / 90; 11591; 3 / 50) 'saMyasaH' iti niyamArthaM sam - pUrvadiva yasernAnyopasargapUrvakAditi Ayasyati, nityaM yan / tadetanna vaktavyam / ubhayagaNapAThAGgIkArAd vA siddhamiti / AcAryANAM mate'pi adhikRtasya vAgrahaNasya bahulArthatvAd vA / / 483 / [vi0 pa0] divAdeH / dIvyati, sIvyatIti "nAmino voH" (3 / 8 / 14) ityAdinA dIrghaH / bhrAzetyAdi / adhikRtasya vAzabdasya bahulArthatvAd ubhayagaNapAThAGgIkaraNAd vA anyanAviti bhAvaH / bhauvAdiko bhramirastIti / 'bhramu anavasthAne' devAdikaH zamAdau paThyate / bhramu calane bhauvAdikaH / asya zamAditvAbhAvAt "zamAdInAM dI| yani" (3 / 6 / 66) iti na dIrghaH / iti rUpatrayaM vizeSAbhAvAdiha dvayorapi grahaNam / atha bhauvAdika eva vikalpyatAm, evamapi rUpatrayaM sidhyatyeva ? tadayuktam, calanArthasya
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 243 vikalpe'navasthAnArthasya bhramatIti prayogo na syAt / athAnavasthAnacalanayoH ko bheda iti cet, mahAn bhedaH / tathAhi calannapi kAryeSu sthirArambhakatvAt sthira ucyate acalannapi kAryeSvasthirakatvAdanavasthita ucyate iti / krAmati iti "kramaH parasmai" (3 / 6 / 68) iti dIrghaH / kathaM klAmati iti "sstthivuklmbaacmaamni"(3|6|67) iti nirdezAt klamerdevAdikAdapyan, pakSe klAmyatIti zamAditvAd dIrghaH / yasipAThenaiva siddhe saMyasipATho niyamArthaH, saMpUvadiva yaso yathA syAt, nAnyopasargapUrvAt / tena upayasyati, prayasyatIti nityaM divAditvAd yan / / 483 / [ka0 ca0] divAdeH / tadvijJAno bahuvrIhirayam / tena dIvyatIti nirdezAd vyAptinyAyAcca / evamuttaratrApi / / 483 / [samIkSA] divAdigaNapaThita dhAtuoM se tyAdyanta (= tiGanta) padoM kI siddhi ke lie kie jAne vAle ti - Adi pratyayoM se pUrva kAtantra meM yan tathA pANinIya vyAkaraNa meM zyan vikaraNa kiyA gayA hai | pANini kA sUtra hai - "divAdibhyaH zyan' (a0 3 / 1 / 69) / pANini ne isa mukhya sUtra ke atirikta bhI tIna sUtra banAe haiM - bhrAzabhlAza Adi dhAtuoM se, anupasargapUrvaka yas dhAtu se tathA sam - pUrvaka yas dhAtu se zyan vikaraNa ke vaikalpika vidhAnArtha / yaha vyavasthA kAtantravRttikAra durgasiMha ne eka vArttika dvArA kI hai | pANini ke 3 sUtra isa prakAra haiM - "vA bhrAzabhlAzabhramukramuklamutrasitruTilaSaH, yaso'nupasargAt, saMyasazca' (a0 3 / 1 / 70 -72) / vikaraNa kI yaha vyavasthA pUrvAcAryoM ke dvArA pravartita kI gaI hai / [rUpasiddhi] 1. dIvyati / divu + yan + ti / 'divu krIDAvijigISAvyavahAradyutistutikAntigatiSu' (3 / 1) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana ti - pratyaya, prakRta sUtra dvArA yan vikaraNa, n anubandha kA prayogAbhAva tathA "nAmino rvorakurcharorvyaJjane" (3 / 8 / 14) se vakAra kI upadhA ikAra ko dIrgha / 2. sIvyati |siv + yan + ti / Sivu tantusantAne' (3 / 2) dhAtu se ti - pratyaya, "dhAtvAdeH SaH saH' (3 / 8 / 24) se mUrdhanya SakAra ko sakAra tathA v kI upadhA ko dIrgha || 483 /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 kAtantravyAkaraNam 484. nuH dhyAdeH [3 / 2 // 34] [sUtrArtha] kartA- artha meM vihita sArvadhAtukasaMjJaka pratyaya ke pare rahate SvAdigaNapaThita dhAtuoM se 'nu' pratyaya hotA hai tathA usakI vikaraNasaMjJA bhI hotI hai / / 484 | [du0 vR0] SvAdergaNAnnurvikaraNasaMjJakaH paro bhavati kartari vihite sArvadhAtuke pare | sunoti, sunvan / cinoti, cinvan / yogavibhAgAd akSatervA / akSNoti, akSati / tanUkaraNe takSatezca - takSNoti, takSati / tanUkaraNe iti kim ? santakSati | vAgbhiH ziSyaM nirbhartsayatItyarthaH / / 484| [du0 TI0] nuH / nanu ca vatve rUpasyaikatvAd divAdyantargaNaSvAderapi grahaNaM syAt, naivam / pradhAnagaNaprastAvAt "sarati - sUti - sUyati - vRNoterAcchAdane" iti nirdezAcca / yogavibhAgAdityAdi / yogavibhAgAdiyamiSTasiddhiriti bhAvaH / akSatervetyAdi / 'asU saMghAte prAptau' (1 / 204) nityamani prApte nurvidhIyate / 'tar tvaSa tanUkaraNe' (1 / 206), anekArthatvAd dhAtUnAmityAha - nirbhartsayatItyarthaH / / 484 / [vi0 pa0] nuH / 'vUDU prANiprasave' (2 / 54; 3 / 81) ityasyApi vatve sati rUpasAmyAt SvAderiha divAdyantargaNasya kathanna grahaNamiti na codyam, yanA vizeSabAdhitatvAt / iha pradhAne gaNaprastAve'ntargaNasyAyuktatvAcceti / ata iha na tasya grahaNam / 'ghuJ abhiSave, ciJ cayane' (4 / 1; 8 / 5; 4 / 5) sunvan, cinvan iti zantRGAnazo: pUrvavat sArvadhAtukavadbhAvAt nuvikaraNa: / "norvakAro vikaraNasya" (3 / 4 / 60) iti vatvam / / 484 / [ka0 ca0] nuH / yanA vizeSabAdhitatvAditi panI / nanu kathaM yano vizeSatvam, noreva vizeSatvAdityAha - pradhAneti / / 484 / [samIkSA SvAdigaNapaThita dhAtuoM se 'sunoti-cinoti' Adi tyAdyanta (tiGanta) padoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne nu tathA pANini ne znu - vikaraNa kiyA hai | pANini kA sUtra hai - "SvAdibhyaH znuH" (a0 3 / 1 / 73) / pANini ne 'akSa - takSa' dhAtuoM
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 245 tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH se vaikalpika znuvikaraNa ke vidhAnArtha do anya sUtra banAe haiM - "akSo'nyatarasyAm, tanUkaraNe takSaH' (a0 3 / 1 / 75 -76) / kAtantravRttikAra durgasiMha ne yogavibhAga ke bala para ukta abhISTa-siddhi kI hai - "yogavibhAgAdakSatervA, tanUkaraNe takSatezca" | [vizeSa vacana] 1. yogavibhAgAdakSatervA, tanUkaraNe takSatezca (du0 vR0)| 2. yogavibhAgAdiyamiSTasiddhiriti bhAvaH (du0 ttii0)| 3. takSU tvaSa tanUkaraNe / anekArthatvAd dhAtUnAmityAha - nirbhartsayatItyarthaH (du0 ttii0)| 4. iha pradhAne gaNaprastAve'ntargaNasyAyuktatvAcceti / ata iha na tasya grahaNam (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. sunoti / su + nu + ti / 'SuJ abhiSave' (4 / 1; 8 / 5) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana ti-pratyaya, "dhAtvAdeH SaH saH" (3 / 8 / 24) se mUrdhanya SakAra ko sakArAdeza, prakRta sUtra se nu-vikaraNa tathA "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH" (3 / 5 / 1) se nu- gata ukAra ko guNAdeza / 2.cinoti / ci +nu + ti / ciJ cayane' (4 / 5) dhAtu se tipratyaya, nu-vikaraNa tathA nu - gata ukAra ko guNa okAra / 3. sunvan / su+nu + zantuG + si / 'SuJ abhiSave' (4 / 1; 8 / 5) dhAtu se vartamAna artha meM "vartamAne zantRGAnazau0" (4 / 4 / 2) ityAdi se zantRG pratyaya, z-R-G anubandhoM kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se nu- vikaraNa, "De na guNaH" (4 / 1 / 6) se guNAbhAvaH, "nozca vikaraNAdasaMyogAt" (3 / 4 / 34) se nu - gata u ko v, 'sunvant' kI liGgasaMjJA, sipratyaya tathA si -t kA lopa / 4. cinvan / ci+nu + zantRG + si / 'ciJ cayane' (4 / 5) dhAtu se vartamAna artha meM zantRG pratyaya, nu-vikaraNa, u ko v, liGgasaMjJA, si-pratyaya tathA sit kA lopa / / 484 / 485. zruvaH zR ca [3 / 2 / 35] [sUtrArtha] kartA - artha meM vihita sArvadhAtukasaMjJaka pratyaya ke pare rahate zru- dhAtu se nuvikaraNa tathA zru ko 'zR' Adeza hotA hai / / 485 |
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 kAtantravyAkaraNam [du0 bR0] zruvo dhAtornuvikaraNasaMjJakaH paro bhavati zrAdezazca kartari vihite sArvadhAtuke pare / zRNoti, zRNvan / ubhayaM vidheyaM bhauvAdikatvAd dhinvikRNvyordhi kRti vaktavyam - dhinoti, kRNoti / / 485 / [du0 TI0] zruvaH / zru zravaNe / kecid amUM SvAdau paThanti / nusaMniyogenAyamAdeza iti dhinvikRNvyordha kR ceti vaktavyamiti / dhinvikRNvyornurbhavati tatsanniyoge ca dhikRbhAvAdezau yathAsaMkhyamiti / svamate nAtraiSo'rthaH, 'kRvi ciri jiri dAsa druha jighAMsAyAm, dhivi tRpa prINane ' ( 4 / 17, 21) iti SvAditvAnnuH siddha eva "borvyaJjane'ye" (4 | 1 | 35 ) iti valopazcAnidanubandhAnAmiti varjanAdidanubandhAnAmanuSaGgaH sAdhitaH, sa cAntavyaJjananimitta iti 'nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH ' (kAta0 pari0 27) iti bhAvaH || 485 | [vi0 pa0 ] zruvaH / ubhayamiti / ye tu 'zru zravaNe' (1 / 278) iti SvAdau paThanti, tanmate pUrveNaiva nuH siddhaH, zrAdeza eva vidhIyate / dhinvItyAdi / vaktavyaM vyAkhyeyam / dhivi tRpa prINane / tika tiga Sagha RkSa kRvi jiri dAsa druha jighAMsAyAm iti / atra SvAditvAnnuH siddha eva, tato "khorvyaJjane'ye" (4|1| 35) iti vakAralopaH, pazcAdanuSaGgalopavidhAvanidanubandhAnAmiti varjanAd idanubandhAnAmevAnuSaGgo jJApitaH, tasyApyanuSaGgatvAdevAntyavyaJjanaM nimittatvamiti nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvo bhaviSyati || 485 [ka0 ca0 ] zruvaH / pratyayavidhAne zruvaH iti paJcamI, AdezavidhAne tu anvarthavazAt SaSThI / zR ceti pratyayAntaravidhAnaM nAzaGkyate, sambandhasya prayokturadhInatvAt / " khorvyaJjane'ye " (4 / 1 / 35) iti valopa iti pakSI / tatkathaM saMgacchate, paratvAt, "cchvoH zUTau paJcame ca" (4 / 1 / 56) iti UTA bhavitavyam / na ca kRtpratyaya eva tasya viSaya iti vAcyam, dudyUSatItyasiddheH / tathA ca khavadhAtoH khaunAtIti prayogo dhAtuvRttAviSTatvAditi kulacandraH / mahAntastu chakArasAhacaryAd vakArasyApi kRtpratyaya evAyaM vidhiriti / lopavidhistu sAmAnyenaiveSyate / tathA ca dhAtupradIpaH - kryAdau ' khaca prAdurbhAvi' iti cAnta eva, khacitamiti prayogadarzanAt / ye tu vakArAntaM paThanti tanmate
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 247 khanAtIti valopa evetyAhuH / etanmate 'duyUSati' ityatrAbhidhAnAdevoTa, dhAtupArAyaNe tu trilocanena khanAtIti darzitam, tattu lekhakapramAda eveti / anye tu kvacidapavAdaviSaye utsargasyApi samAveza ityAhuH / kecittu pUrvAparayorityatra parazabdasya zreSThavAcakatvAdityAhuH / nimittAbhAva iti / nanu sukanbhyAma ityatrApi saMyogAntalope nimittAbhAvaH kathaM syAt / na ced anubandhapratiSedho vyartha iti vAcyam, sukaMsa ityatrAghuTsvare caritArthatvAt ? satyam, na naimittikAzraya iti pratiSedhAd anuSaGge satyeva saMyogAntalopavidhAnAt / / 485 / [samIkSA] 'zru zravaNe' (1 / 278) dhAtu se zRNoti, zRNvan' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha pANini tathA zarvavarmA donoM ne hI zru ko zR Adeza kiyA hai / pANini kA bhI yahI sUtra hai - "zruvaH zR ca' (a0 3 / 1 / 74) / cakAra ke bala se vikaraNa nu (= znu) kI pravRtti hotI hai / isa prakAra ubhayatra samAnatA hai | [vizeSa vacana] 1. ubhayaM vidheyam, bhauvAdikatvAt (du0 vR0)| 2.zru zravaNe, kecid amUM SvAdau paThanti nusanniyogenAyamAdeza iti (du0 ttii0)| 3. ye tu zru zravaNe iti SvAdau paThanti tanmate pUrveNaiva nuH siddhaH, zrAdeza eva vidhIyate (vi0 p0)| 4. khav-dhAtoH khaunAtIti prayogo dhAtuvRttAviSTatvAditi kulacandraH (ka0 c0)| 5. mahAntastu chakArasAhacaryAd vakArasyApi kRpratyaya evAyaM vidhiriti (ka0 c0)| 6. tathA ca dhAtupradIpaH- jyAdau khac prAdurbhAve iti cAnta eva, khacitamiti prayogadarzanAt / ye tu vakArAntaM paThanti, tanmate khanAtIti valopa evetyAhuH / dhAtupArAyaNe tu trilocanena khanAtIti darzitam / tattu lekhakapramAda eveti (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. zRNoti / zru+nu + ti / 'zru zravaNe' (1 / 278) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana ti-pratyaya, prakRta sUtra zru ko zR Adeza-nu vikaraNa, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH" (3 / 5 / 1) se nu- gata u ko guNa o tathA nakAra ko nnkaaraadesh|
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 kAtantravyAkaraNam 2. zRNvan / zru+nu+zantRG + si | 'zru zravaNe' (1 / 278) dhAtu se vartamAna artha meM "vartamAne zantRGAnazAvaprathamaikAdhikaraNAmantritayoH" (4 / 4 / 2) se zanta pratyaya, z - R- G anubandhoM kA prayogAbhAva, "sArvadhAtukavacche' (4 / 1 / 4) se sArvadhAtukavadbhAva, "De na guNaH" (4 / 1 / 5) se guNAbhAva, prakRta sUtra dvArA nu -vikaraNa - zru ko zR Adeza, "nozca vikaraNAdasaMyogAt" (3 / 4 / 34) se nugata u ko v, n ko N, 'zRNvant' kI liGgasaMjJA, sipratyaya tathA si-t kA lopa / / 485 / 486. svarAd rudhAdeH paro nazabdaH [3 / 2 / 36] [sUtrArtha] kartA - artha meM sArvadhAtukasaMjJaka pratyaya ke pare rahate rudhAdigaNapaThita dhAtuoM se svara varNa se paravartI 'na' pratyaya hotA hai tathA usakI vikaraNasaMjJA bhI hotI hai / / 486 / [du0 vR0] rudhAdergaNasya svarAt paro nazabdo bhavati, sa ca vikaraNasaMjJakaH kartari vihite sArvadhAtuke pare / ruNaddhi, bhinatti / prakRtipratyayayorarthAbhidhAne nazabdenaiva sAhAyyaM kRtam iti anna syAt / / 486 / [du0 TI0] svarAt / ekaprayojanenApi bAdhAkaraNaM na punarabhinnadezenaiveti niyamaH, tasmAt sArvadhAtukasyAbhidheye sahAyabhAvamApadyamAnena nazabdenAnavikaraNo bAdhyate, prakRtyantarvartinA pratyayAkhyena Agamena tu bhinnajAtinibandhanena kuta etaditi prakRtipratyayau pratyayArthaM saha brUta ityAha - prakRtItyAdi / vikaraNasaMjJayA ca rudhAdevikaraNAntasya lopaH iti prayojanam / satyapi pratyayatve nazabdasyAderiD na bhavati, dhAtovihitasyAsArvadhAtukasyAderiD bhavan dhAtvekadezAt / kathamiti svarAt para iti vacanaM dezaniyamArtham / / 486 / [vi0 pa0] svarAt / athaikasthAnitvAd vizeSavihitairyanAdibhiranvikaraNo bAdhyatAm, nazabdastu bhinnadezatvAt kathaM bAdhaka iti, tadayuktam, bhinnadeze'pyekArthatayA bAdhAyAH sambhavAt / tathAhi, prakRtipratyayAbhyAM prakRtyarthaviziSTaH pratyayArthaH kartA
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AdhyAtAdhyAye bitIyaH pratyayapAdaH 249 pratipAdyate / yadAha bhASyakAraH- 'prakRtipratyayau pratyayAvaM saha brUtaH' iti / tasmiMzca tAbhyAM pratipAdye'rthe vikaraNAnAmarthAntarAnivezatvAt sAhAyyamevArthaH / sa ca nazabdenaiva kRtaH ityuktArthatvAdanvikaraNo na bhavatItyAha - prakRtItyAdi / / 486 / [ka0 ca0] svarAt / paro nazabda ityatrAnazabda iti nAzaGkanIyam, bhinattIti jJApakAd akAralopasyAdRSTakalpanApatteH / atha paragrahaNaM kimarthaM ced rudhAdeH svarAt pUrvaM kathaM na syAt ? naivam, 'paJcamyA nirdiSTe parasya' (kAta0 pari0 22) iti nyAyAt para eva bhaviSyati cet, na / tasya hi sthitasya parasya yat kiJcit kAryaM vidhIyate tatraiva tasya viSaya iti / "pratyayaH paraH" (3 / 2 / 1) ityatra TIkApaJjIkRyAmuktaM cet, tathApi "pratyayaH paraH" (3 / 2 / 1) ityanenaiva paratvaM bhaviSyati / atha vikaraNasya pratyayatvaM nAstIti cet, na / kapratyayavat prakRtipratyayArthasya sAhAyyakartRtvAt / ata eva TIkAyAM satyapi nazabdasya pratyayatve'sArvadhAtukatvAt tasyAdiriDAgamo na bhavati / dhAtorvihitasyAsArvadhAtukasyAdiriD bhavan kathaM dhAtvekadezAd vihitasyAdiriD bhaviSyatItyuktam / kiM ca pUrvaM na bhaviSyati yAvatA nimittavyavadhAnamiti ced avazyaM vyavadhAnamAzrayaNIyam / tathAhi bhinattItyAdau dakAreNa vyavadhAnatA, vacanAdekena varNena vyavadhAnamAzrIyate na tvanekeneti, tarhi paragrahaNamuttarArtham / tena tanAdeH paraH iti vizeSaNAt svarAt iti na sambadhyate / yadi punastanAdirudhAdyoH svarAdhanazabdAviti akaraNAdeva parasUtre svarAditi na vartate, tadA kiM syAditi ced ucyate- paragrahaNaM vinAtra svarAntAd dhAtvantarAd rudhAderapi na-zabdaH syAd ityapi zaGkA syAt / vararucistu paragrahaNamihArthamuttarArthaM cetyAcaSTe- zabdagrahaNaM sasvarArthamiti / atha rudhAdervikaraNAntasya lopa iti jJApakAt sasvaro jJApyate, kiM zabdagrahaNeneti cet, vyaJjane'pi nakAre kRte vikaraNAntasya lopa ityukte bhindatItyAdau dakArasya lopo bhaviSyati ced bhinattItinirdezAt / tarhi jJApakena kimiha pratyAkhyAtuM na zakyate / panI-prakRtipratyayAviti / nanu kathametat, yAvatA 'AkhyAtaM kriyApradhAnam' ityastyeva ? satyam, bhASyakAramatamavalambyoktam / svamate AkhyAte'pi pratyayAnvitasvArthabodhakatvamaGgIkartavyamiti sNkssepH| vizeSastu dhAtusUtre vyAkhyAto'smAbhiriti / / 486 / [samIkSA) 'rudhir AvaraNe' (6 / 1) ityAdi rudhAdigaNapaThita dhAtuoM se 'ruNaddhi, bhinatti' Adi prayogoM ke siddhyartha pANini ne 'znam' vikaraNa tathA kAtantrakAra
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam ne 'na' vikaraNa kA vidhAna kiyA hai / pANini kA z anubandha "znAnnalopaH" (a0 6 / 4 / 23) isa vizeSaNa ke lie tathA m-anubandha antima ac se para meM vidhAnArtha kiyA gayA hai| kAtantrakAra ne prakRta sUtra meM hI 'svarAt paraH' par3hakara ukta kI pUrti kI hai / pANini kA sUtra hai - "rudhAdibhyaH znam" (a0 3 / 1 / 78) / [vizeSa vacana] 1. prakRtipratyayayorAbhidhAne nazabdenaiva sAhAyyaM kRtam iti an na syAt __ (du0 vR0)| 2. satyapi pratyayatve nazabdasyAderiD na bhavati, dhAtorvihitasyAsArvadhAtukasyA deriD bhavan dhAtvekadezAt (du0 ttii0)| 3. 'svarAt paraH' iti vacanaM dezaniyamArtham (du0 TI0 / 4. prakRtipratyayAbhyAM prakRtyarthaviziSTaH pratyayArthaH kartA pratipAdyate / yadAha bhASyakAraH- 'prakRtipratyayau pratyayArthaM saha brUtaH' iti (vi0 pa0)! 5. vacanAdekena varNena vyavadhAnamAzrIyate na tvanekeneti (ka0 c0)| 6. vararucistu paragrahaNam ihArthamuttarArthaM cetyAcaSTe (ka0 c0)| 7. AkhyAte'pi pratyayAnvitasvArthabodhakatvamaGgIkartavyamiti saMkSepaH (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. ruNaddhi / rudh + na +ti / 'rudhir AvaraNe' (6 / 1) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana ti-pratyaya, prakRta sUtra dvArA rudh- gata u-svara se para meM na-pratyaya, "ghaDhadhabhebhyastatho|'dhaH" (3 / 8 / 3) se t ko dh, "dhuTAM tRtIyazcaturtheSu" (3 / 8 / 8) se dhU ko d Adeza tathA n ko N Adeza / 2. bhinatti / bhid + n + ti / 'bhidir vidAraNe' (6 / 1) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka ti-pratyaya, prakRta sUtra dvArA bhid - gata i- svara se para meM na - pratyaya tathA "aghoSeSvaziTAM prathamaH" (3 / 8 / 9) se dakAra ko takArAdeza / / 486 / 487. tanAdesaH [3 / 2 / 37] [sUtrArtha] kartA artha meM vihita sArvadhAtukasaMjJaka pratyaya ke pare rahate tanAdigaNapaThita dhAtuoM meM svara se paravartI vikaraNasaMjJaka 'u' pratyaya hotA hai || 487 /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH [du0 vR0] tanAdergaNAd urvikaraNasaMjJakaH paro bhavati kartari vihite sArvadhAtuke pare / tanoti, snoti||487| [du0 TI0] tanAdeH / 'tanu vistAre, paNu dAne' (7 / 1,2) ubhayapadinau / / 487 / [ka0 ca0] tanAdeH / pUrvasUtradattayuktyA svarAditIha na vartate, karoteriti nirdezAcca ruriti nAzakyate / / 487 / [samIkSA] 'tanu vistAre' (7 / 1) Adi dhAtuoM se 'tanoti' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha pANini tathA kAtantrakAra donoM ne hI 'u' vikaraNa kA vidhAna kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "tanAdikRJbhya uH" (a0 3 / 1 / 79) / pANini ne isa sUtra meM 'kRJ' kA jo upAdAna kiyA hai, usase 'akRta, akRthAH' Adi meM "tanAdibhyastathAsoH" (a0 2 / 4 / 79) se sicpratyaya kA vaikalpika luk nahIM hotaa| [rUpasiddhi] 1. tanoti / tan + u +ti / 'tanu vistAre' (7 / 1) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana ti - pratyaya, prakRta sUtra se u - vikaraNa tathA "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH" (3 / 5 / 1) se u ko gunnaadesh-o| 2. snoti| san + u + ti / 'SaNu dAne' (7 / 2) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana ti-pratyaya "dhAtvAdeH SaH saH" (3 / 8 / 24) se mUrdhanya SakAra ko dantya sakAra, 'nimittApAye naimittikasyApyapAyaH' (kAta0 pari0 27) ke anusAra NakAra kI nivRtti, prakRta sUtra se u-vikaraNa tathA usake sthAna meM guNa aadesho||487| 488. nA z2yAdeH [3 / 2 / 38] [sUtrArtha kartA - artha meM vihita sArvadhAtakasaMjJaka pratyaya ke pare rahate kyAdigaNapaThita dhAtuoM se para meM vikaraNasaMjJaka nA - pratyaya hotA hai ||488 /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] z2yAdergaNAnnAvikaraNasaMjJakaH paro bhavati kartari vihite sArvadhAtuke pare / krINAti, prINAti / stanbhu- stunbhu-skanbhu- skunbhu - skubhyo nuzceti vA vaktavyam / skuJ kraiyAdikaH, zeSAH sautrA dhAtavaH / stabhnAti, stabhnoti / stubhnAti, stubhnoti / skubhnAti, skubhnoti / skabhnAti, skabhnoti / skunAti, skunoti / / 488 / [du0 TI0] nA0 / 'Du krIJ dravyavinimaye, prIJ tarpaNe '(811,2) stambhu ityAdi / skuJo nityaM nAvikaraNe prApte zeSA iti catvAro'pyudanubandhapUklizAM ktvi iti veTaH / naitad vaktavyam, svAdau z2yAdau ca pAThAzrayaNAt siddham / / 488 [vi0 pa0] nA z2yAdeH / stanbhu ityAdi vaktavyaM vyAkhyeyam / ihApi z2yAdau svAdau ca pAThAzrayaNAt siddham / stanbhuprabhRtInAmanidanubandhAnAmaguNa ityanuSaGgalopaH / / 488 / [ka0 ca0] nA z2yAdeH / krINAtIti / 'DukrIJ dravyavinimaye, prIJ tarpaNe kAntau ca' (811, 2) iti jyAdau / nAgrahaNaM yogavibhAgArtham / tena kiM syAdityAha - tasminnityAdi vararucivRttiH / paJyAM tu ubhayagaNapAThAGgIkaraNAdeva siddhamityuktam / cakArAd vaa| skuJiti / skuJ AvaraNe kryAdiH / zeSA iti vRttiH| amISAmudanubandhabalAt sarvaviSayatvam, na tvanukaraNamAtraviSayatvamiti nyAsaH / tanmate tu ubhayagaNapAThAGgIkArAdeva sarvaviSayatvam / tanAdiqyAdyorunAviti na kRtam, netyasya kimakArAntatvam, kiM vA vyaJjanAntatvam iti zaGkA syAd ityuttaratra ca doSaH syAt / / 488 / / [samIkSA _ 'Du krIJ dravyavinimaye' (8 / 1) Adi dhAtuoM se 'krINAti' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha pANini ne znA tathA zarvavarmA ne nA-vikaraNa kA vidhAna kiyA hai | pANini kA sUtra hai - "kryAdibhyaH znA" (a03|1|81)| z anubandha kI yojanA "tiG zit sArvadhAtukam' (a0 3 / 4 / 113) se sArvadhAtukasaMjJA ke lie kI gaI hai| [vizeSa vacana] 1. zeSA iti vRttiH / amISAmudanubandhabalAt sarvaviSayatvam, na tvanukaraNamAtraviSayatvamiti nyAsaH / tanmate tUbhayagaNapAThAGgIkArAdeva sarvaviSayatvam (ka0 c0)|
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 253 tRtIye AkhyAtAppAye bitIyaH pratyayapAdaH [rUpasiddhi] 1. krINAti / krI+nA+ti / 'Du krIJ dravyavinimaye' (811) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana ti-pratyaya, prakRta sUtra se nA-vikaraNa tathA nakAra ko nnkaaraadesh| 2. prINAti / prI+nA+ti / 'prIJ tarpaNe' (8 / 2) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka ti-pratyaya, nA-vikaraNa tathA Natva / / 488 / 489. Ana vyaJjanAntAdhau [3 / 2 / 39] [sUtrArtha] vrayAdigaNapaThita vyaJjanAnta dhAtu se vikaraNasaMjJaka 'Ana' pratyaya hotA hai madhyamapuruSa - ekavacana hi-pratyaya ke pare rahate / / 489 / [du0 vR0] z2yAdergaNAd vyaJjanAntAdAno vikaraNasaMjJakaH paro bhavati hau pare / puSANa, badhAna / vyaJjanAntAditi kim ? krINIhi / / 489 / [du0 TI0] Ana0 | Aneti luptaprathamaikavacano'yaM nirdezo nAvikaraNasyApavAdaH / 'puSa puSTI, vadha bandhane' (1 / 228; 9 / 15) / 'kuSa niSkarSe' (8 / 40), kuSANa / stanbhu-stabhAna |stunbhu-stubhaan |skanbhu-skabhAna |skunbhu-skubhaan |anystvaahnaavikrnnsyaanaadesh iti / / 489 / [vi0 pa0] Ana0 / Aneti luptaprathamaikavacano'yaM nirdezaH / puSANeti / herakArAdahanteriti herlopaH / badhAneti / bandha bandhane / pUrvavadanuSagalopaH / krINIhi iti / ubhayeSAmityAdinA IkAraH / / 489 / [ka0 ca0] Ana0 / akArAnto'yamAnaH / atra pATha eva pramANam / tathApi yadi tvatraiva vipratipattistadA pUrvasUtre svarAntatvAdatrApi svarAntatvaM kalpanIyam, na cAtrAkAro na bhavatItyarthaH kathanna syAditi vAcyam ? AkAravidhyabhAvena pratiSedhAnupapatteH / naivam, nAvikaraNasyAkAraniSedhAt kevalaM nakAra eva bhaviSyati, tadA 'puSNahi-badhnahi' iti rUpaM bhaviSyati / tarhi kevalaM nakArameva nirdizet, antagrahaNamuttaratra vyaJjanAntAditi nivRttyartham / tena 'kaTaH kriyate, grAmo gamiSyate' ityAdikaM siddham / vastutastu
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 kAtantravyAkaraNam prakRtatvAd dhAtumAtrAnuvRttireda se nivRttyarthamantagrahaNaM kriyate / ayamAzayaHantagrahaNaM bahuvrIhyartham / tenAncapadArtheyamAne kryAdirevopasthito bhavati tarjuttaratra kathaM vyaJjanAntAditi na : yena kriyate' iti jJApakAt / / 489 / [samIkSA] 'muSANa -puSANa' ityAdi paJcamIsaMjJaka madhyamapuruSa - ekavacana hi-pratyayAnta zabdarUpoM ke siddhyartha pANini ne znApratyaya ke sthAna meM zAnac Adeza tathA zarvavarmA ne Ana-vikaraNa kA vidhAna kiyA hai / kAtantravRttiTIkAkAra ne svIkAra kiyA hai ki koI AcArya 'nA' ke sthAna meM 'Ana' Adeza mAnate haiN| [rUpasiddhi] 1. puSANa | puSa + Ana + hi / 'puSa puSTau' (1 / 228) dhAtu se paJcamIvibhakti madhyamapuruSa - ekavacana meM hi-pratyaya, prakRta sUtra dvArA Ana-vikaraNa, guNAbhAva, na ko Natva tathA "herakArAdahanteH" (3 / 4 / 33) se hi kA lopa / 2. baghAna / bandh + Ana + hi / 'bandha bandhane' (8 / 32) dhAtu se hi-pratyaya, prakRta sUtra se Ana pratyaya, hi tathA anuSaGga (n) kA lopa / / 489 / 490. AtmanepadAni bhAvakarmaNoH [3 / 2 / 40] [sUtrArtha] bhAvavAcya tathA karmavAcya artha meM dhAtu se AtmanepadasaMjJaka pratyaya hote haiM / / 490 / [du0 vR0] dhAtorAtmanepadAni bhavanti bhAvakarmaNorarthayoH / Asyate bhavatA, zayyate bhvtaa| bhAvaH sattA / autsargikamekavacanameva, asaMkhyatvAt / karmaNi ca-kriyate kaTo devadattena / kathaM mAsa Asyate, krozo guDadhAnAbhirbhUyate / odanapAkaH zayyate, nadI supyate ? kAlAdhvabhAvadezAnAM karmasaMjJA siddhaiveti / / 490 / [du0 TI0] Atma0 | bhAvaH kriyA sAdhanavyApArasya vizeSaNam, yathoktam-kArakANAM pravRttivizeSaH kriyeti / sA ca vividhA 8 calanAtmikA, acalanAmikA ca | utkSepaNAvakSepaNAkuJcanaprasAraNagamanabhramaNarecanAdilakSaNA calanAtmikA | sthAnAzanazayanaharSaNAdilakSaNA acalanAtmikA / karturvyatiriktArthAsaMsparzinI kriyA bhAva iti yAvat | tasmAd bhAvavacano dhaaturclaatmkH| calanAtmikayA kriyayA vastu vyApyate iti
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH kriyAvacano dhAturiti ubhayamubhayazabdenocyate iti / dhAtumAtrAdavizeSeNa tyAdayaH prAptAH niyamArthamArabhyate / kAmacAraprAptasya prakArAntareNa punarvidhAnaM niyamaH, sa tu pratyayaniyamo dhAtorbhAvakarmaNorevAtmanepadAni bhavanti, na tvarthaniyamo bhAvakarmaNorAtmanepadAnyeveti / arthaniyame hi bhAvakarmaNostavyAdayo na syuH / athAnavakAzA ete bhAvakarmaNorvidhAnabalAd bhaviSyanti, karmaNi tarhi ghaJ na syAt ? ko bhavatAM dAyo dattaH, ko bhavatAM lAbho labdha iti ? satyam / samAnaviSayatvAnniyamasya parasmaipadAnyeva vyAvRtyante iti ced ityadhyAhAryaM pratipattigauravaM syAt / pratyayaniyame vakSyamANe kartarIti vacanAnna doSaH, tarhi kimevakAreNa kRtamityucyate vakSyamANebhyo'nyasmAd dhAtorbhAvakarmaNorevAtmanepadAni bhavanti na kartarIti sAdhitam / 255 ekasyApi vacanasya kAla: saMkhyAkarmAdayazcArthA vcnaat| uktaJca, supAM karmAdayo'pyarthAH saMkhyA caiva tiGAm / karmAdayazva prasiddho niyamaH prakRteSu vA // bhAva satteti / sA ca yAdRzI dhAtunA vidhIyate tAdRzI saMkhyA nAsti ! sadavasthA hi prakAravatI / asadavasthA ca sAdhanasaMbandhavirodhinIti / na tAmavasthAM dhAtava AcakSate / yA tvavasthA sAdhanasambandhenAviruddhA sA dhAtubhirAkhyAyate / tasmAcchabdadharmatvAdekavacanameva bhAve / karmaNi tu yAni dvivacanabahuvacanAni tAni sAdhanasaMkhyAyAM bhAve tarhi prApnuvanti, Asyate bhavadbhyAm, Asyate bhavadbhiriti / naivam, ekapadavAcyasya sAdhanasya saMkhyAmAkhyAtamAcaSTe / ekaH pacati, dvau pacataH trayaH pacantIti / ekena pacyate, dvAbhyAM pacyate, tribhiH pacyate iti / kathaM tarhi pAkaH, pAkau, pAkA iti, bhAvabhedApekSANyetAni na paktRpAcyabhedApekSANi / sadavastho hi kRtAM bhAva iti dhAtusaMjJAyAmuktameva / bhUyamAnamityatra punarekavacanameva tAdRzalakSaNasyAsattvabhUtasya yuSmadasmadbhyAM sattvabhUtAbhyAM sAmAnAdhikaraNyasyAsambhavAt katham uSTrAzikA Asyante hatazAyikAH zayyante iti bhAve'tra nAtmanepadam, kintarhi karmaNi uSTrAzanam uSTrAzikA hatazayanaM hatazAyikA tasya dravyatvAbhede sati dvivacanabahuvacanAni bhavantIti manasi kRtvAha - devadattena mAsa Asyate ityAdi / / 490 / [vi0 pa0 ] Atmane0 / bhAvaH satteti / nanu yadi asaMkhyA sattA tat katham ekavacanamapi, asyApyekatvasaMkhyAyAM vidhIyamAnatvAt / yuktam, dvitvAdisaMkhyAvizeSarahitatvAdasaMkhyatvaM sattAyAH prakhyApyate, na tu utsargasiddhaikatvasaMkhyApi nAsti pramANataH siddhasattAyA
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 kAtantravyAkaraNam dvitvAdivizeSAbhAve'pi ekatvasyApahnotumazakyatvAt / ata evotsargasiddherekatvavidhIyamAnamekavacanamautsargikamucyate / kriyate iti / " yaNAziSorye" (3 / 6 / 13) iti ikArAgamaH / zayyate iti / " ayIrye" (3 / 6 / 19) ityam / supyate iti / "svapivaci0' (3 / 4 / 3) ityAdinA samprasAraNaM vakArasyokAraH / yathA hi kAlAdInAM karmatvaM siddham, akarmakairapi dhAtubhiryoge tathA "yat kriyate tat karma" (2|4|13) ityatraiva darzitam / / 490 / [ka0 ca0] Atmane0 | kryAdiriha nAnuvartate vakSyante iti nirdezAt / " yena kriyate tat karaNam" (2 / 4 / 12) ityAdinirdezAd vyaJjanAditi nAnuvartate tatsambandhAt / sArvadhAtuke ityapi nAnuvartate / vastutastu anvayAdeva nAnuvRttiH / atha sArvadhAtukaviSaye bhAvakarmaNorAtmanepadAni bhavantItyanvayo bhaviSyati cet, na / nimittasaptamyA viSayatvakalpane gauravaM syAt / kecittu " sArvadhAtuke yaNU" ( 3 / 2 / 31) ityatra sArvadhAtukagrahaNamidaM jJApayati, tanna | sArvadhAtukagrahaNAbhAve pAka ityAdau kRdantabhAve'pi yaNprasaGgAditi brUmaH / nanu bhAvazca karma ceti yuktArthe vyaJjanAntasya yatsubhorityatidezabalAt liGgAntanakAralopaH kathaM na syAt ? satyam / ata eva nirdezAduttarapade na bhavati, tena paramadaNDinAvityAdikaM siddham | 'nanu sUtramidaM kimartham, sAmAnyena dhAtumAtrAt tyAdayaH siddhA eva ? satyam | siddhe sati punarvidhAnaM niyamArtham / sa ca pratyayaniyamo yathA dhAtorbhAvakarmaNorevAtmanepadAni bhavanti nAnyat / nanu karmaNi bhAve cetyAdinA sAmAnyavidhAnAdeva siddhe prakaraNamidaM niyamArtham, tadabhAvAdasmanmate kathaM niyamaH ? satyam, kartRkarmAdyarthe vidhAnaM vinA "bahuSu bahuvacanam" ityAdikam, "yuSpadi madhyamaH, nAmni prayujyamAne'pi prathamaH" (3 / 1 / 6, 5) ityAdikaM cAnarthakameva syAt / na hi dhAtorarthe ekatvAdisaGkhyAsti, yena dhAtorarthe bhaviSyatIti vAcyam : kiJca vibhaktisaMjJAyA anvarthabalAdeva kartRkarmAdyarthe bhavatIti labhyate / bhAvakarmaNorAtmanepadAnyeveti niyamastu na saMbhavati, bhAve kRtpratyayasyApi sambhavAt / atha samAnaviSayatvAt parasmaipadameva / parasmaipadameva niyamena vyAvRtyate iti cet, pratipattigauravaM syAt / 1. zrIpatinA "subhornottarapadasya" (kAta0 pari0, sa0 33 ) iti sUtraM kRtam / ayamartha:subhoryadatidiSTaM taduttarapade boddhavyam, na tUttarapadasya / ata eva nirdezAd antarvartinIM vibhaktimAzritya padAnte'pi GaNanA ityanena dvitvaM ca na syAd iti kutracit pAThaH /
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyapAdaH 257 nanu yadi bhAvakarmaNorAtmanepadAnyeva bhavanti tadA kathaM rocate, vardhate, kurute iti ? satyam, "kartari rucAdi0" (3 / 2 / 42) ityAdivizeSavidhAnAt, tarhi kva niyamavyAvRttizced bhavatItyAdau tadayuktam, "kartari parasmaipadam" (3 / 2 / 47) ityanena parasmaipadameva bhaviSyati na yAtmanepadam / tato niyamena kiM kRtap iti ced uccate - vakSyamANebhyo dhAtubhyo'nyasmAd dhAto vakarmaNorevAtmanepadAni bhavanti / na kartarIti sAdhitam / yattu "zeSAt kartari" (3 / 2 / 47) iti sUtram, tadapi kartaryeveti niyamaparam, na tu bhAve karmaNi ca / evaM ca sati kartaryAtmanepadasyApi prAptau bhAvakarmaNorevAtmanepadamiti niyamaH kriyate / nanu yadi bhAvakarmaNorevAtmanepadAnyeva bhavanti, tadA katham 'eti jIvantamAnando naraM varSazatAdapi' (vA0 rA0 5 / 34 / 6; 6 / 129 / 2) iti, "rogo rujati rogiNama"; tathA ca kiM viceSTitam ityAnandarogayo vayoH stutezca karmaNyevAtmanepadameva syAt ? satyam / pratyAsattyAtmanepadaprakRterbhAve tat karmaNi cAtmanepadameva vidhIyate iti na doSaH / na cAtra prakRtivAcyo bhAvastat karma vA pratyayArtha iti / nanu pANinilate bhAve'karmakadhAtubhya ityasti / asmanmate sakarmakAdapi bhAve syAt ? satyam / sUtre karmaNoriti kRte'pi dvivacanabalAt kriyAvacanaH kArakavacanazca karmazabdo'bhijJApyate, tathApi yad bhAvagrahaNaM tadakarmakadhAtoreva bhAve bhavatIti jJApayati / evaM "bhAvakarmaNoH kRtyaktakhalAH" (4 / 6 / 47) iti vrruciH| pANininApi 'bhAve cAkarmakadhAtubhyaH' ityuktam / ata eva karmavatsUtre'karmakatvAd bhAve pratyayaH sidhyatIti TIkAyAM vakSyate / tarhi kathaM 'pacyate devadattena' iti bhAve pratyaya iti ced avivakSitakarmatvAd bhavatyeveti / na vidyate karma yeSAM te akarmakA iti vyutpatteH / trimunisaMgrahakAramate tu pUrvam avivakSitakarmatvAt pacyate mAsAn ityapIcchati / yattu kvacit sakarmakAdapi bhAve kRtpratyayaH / evaM sati 'kAM dizaM gantavyam' iti kAdambarIprayoga upapanno bhavatIti, tenoktaM tadapi prAk karmavivakSAyAmapi bhAve pratyaya ityAzayenaiveti lakSyate / evaM ca sati "bhAnAkhyAtaM prauvyAt" (kAta0 pari0 kA0 96) iti zrIpatisUtraM pralapitamAtram / / 490 / [samIkSA] 'Asyate, zayyate, supyate bhavatA / kriyate kaTo devadattena' ityadi zabdarUpoM ko bhAva - karma artha meM siddha karane ke lie pANini tathA zarvavarmA donoM hI AcAryoM ne Atmanepada kA vidhAna kiyA hai / pANini kA sUtra hai - "bhAvakarmaNoH' (a0 1 / 3 / 13) / sattA ko bhAva kahate haiM / isa artha meM autsargika ekavacana hI hotA
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam hai, dvivacana - bahuvacana nahIM / TIkAkAra ke anusAra kArakoM ke pravRttivizeSarUpa kriyA ko bhAva kahA gayA hai, aura vaha kriyA calana- acalanarUpa do prakAra kI hotI hai kalApacandrakAra suSeNa vidyAbhUSaNa ne pANini - vararuci - saMgrahakAra Adi AcAryoM ke mata uddhRta kie haiM / [vizeSa vacana ] 258 1. bhAvaH sattA / autsargikamekavacanamevAsaMkhyatvAt ( du0 vR0 ) / 2. kAlAdhvabhAvadezAnAM karmasaMjJA siddhaiveti (du0 vR0 ) / 3. bhAvaH kriyA, sAdhanavyApArasya vizeSaNam / yathoktam - kArakANAM pravRttivizeSaH kriyeti / sA ca dvidhA - calanAtmikA acalanAtmikA ca (du0 TI0 ) / 4. arthaniyame hi bhAvakarmaNostavyAdayo na syuH (du0 TI0 ) / 5. sadavasthA hi prakAravatI, asadavasthA ca sAdhanasambandhavirodhinIti | na tAmavasthAM dhAtava AcakSate, yA tvavasthA sAdhanasambandhenAviruddhA, sA dhAtubhirAkhyAyate / tasmAcchabdadharmatvAdekavacanameva bhAve ( du0 TI0 ) / 6. pramANataH siddhasattAyA dvitvAdivizeSAbhAve'pi ekatvasyApahnotumazakyatvAt / ata evotsargasiddherekatvavidhIyamAnamekavacanamautsargikamucyate (vi0 pa0 ) / 7. siddhe sati punarvidhAnaM niyamArtham (ka0 ca0 ) / 8. evaM ca sati kartaryAtmanepadasyApi prAptau bhAvakarmaNorevAtmanepadam iti niyamaH kriyate (ka0 ca0 ) / 9. evaM ca sati "bhAvAkhyAtaM dhrauvyAt" iti zrIpatisUtraM pralapitamAtram ( ka0 ca0 ) / [rUpasiddhi] 1. Asyate bhavatA | As + yaN + te (bhaavvaacy)| 'Asa upavezane' (2 / 45) dhAtu se bhAvavAcya meM prakRta sUtra dvArA Atmanepada, vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa ekavacana 'te' pratyaya, "sArvadhAtuke yaN" (3 / 2 / 31 ) se yaN pratyaya tathA N - anubandha kA prayogAbhAva / - 2. zayyate bhavatA / zIG + yaN + te (bhAvavAcya ) / 'zIG svapne' (2 / 55) dhAtu se bhAvavAcya meM prakRta sUtra dvArA Atmanepada, vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'te' pratyaya, "sArvadhAtuke yaN" (3 / 2 / 31) se yaN pratyaya, N - anubandha kA prayogAbhAva tathA "ayIrye" (3 / 6 / 19) se zIdhAtughaTita IkAra ko ayAdeza /
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtApyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 259 3. kriyate kaTo devadattena | kR+ yaN + te (krmvaacy)| 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se karmavAcya meM prakRta sUtra dvArA Atmanepada, te pratyaya, "sArvadhAtuke yaNa" (3 / 2 / 31) se yaN pratyaya, "yaNAziSorye" (3 / 4 / 74) se ikArAgama tathA "ram RvarNaH" (1 / 2 / 10) se RkAra ko rakArAdeza / / 490 / 491. karmavat karmakartA [3 / 2 / 41] [sUtrArtha] karmakartA = jo karma kartA ke rUpa meM vivakSita hotA hai, usako karmavadbhAva ho jAtA hai / / 491 / [du0 vR0] karma cAsau kartA ceti karmakartA karmavad bhavati / kriyamANaM tu yat karma svayameva prasidhyati / sukaraiH svairguNaiH kartuH karmakarteti tad viduH|| lUyate kedAraH svayameva, abhedi kusUlaH svayameva, karmavadbhAvAdAtmanepadam / vatkaraNaM svAzrayArthama / tena bhAve'pi 'pacyate odanena svayameva' | tyAditvAnna tavyAdiSa karmavadbhAvaH / kartavyaM kaTena svayameva, ISatkaraH kaTena svayameva / karmakartetyabhedAd bhede tu na syAt - bhidyamAnaHkusUlaH pAtrANi bhinatti, tathA anyo'nyamAzliSyataH |AtmAnaM hanti Atmeti / dvividho yatrAtmA tathA pacatyodanam, rAdhyati svayameva dhAtubhedAt / gacchati grAmamasau gamyate iti na syAt / kriyAzrayaH karteva kevalaM karmeti bhedAt / uktArthatApi karmakAryam, tena na dvitIyA, dhAtvadhikArAcca / karmakarteti kim ? sAdhvasizchinatti, sAdhu rathAlI pacati / kathaM brUte kathA svayameva / acIkarata kaTamasau svayameva ? vacanaM preSaNAdi ca kartRsthameva, AtmanepadaM tu phalavadvivakSayeti matam / kAryAtidezo'yam / / 491 / [du0 TI0] karmavat / karma cAsau kartA ceti / nanu karma kathaM kartA, atha kartA kathaM karmeti vipratiSiddhatvAd bhinnAdhikaraNameva ? satyam, dhAtoH kasyacit kazcidarthabhAgaH karmapradhAnaphalarUpo viklityAdiH / kazcit kartRstho guNo bhAvanArUpo'dhizrayaNAdiH / tatra yadA kartRsthe dhAtoH svasyArthabhAge sukaratvena karmaNyadhyAropitAyAM bhAvanAyAM dhAturvartate tadA tat karmakartA bhavatItyAha - kriyamANaM tvityAdi / anya Aha - karmakartari svatantrakarmatvamasti, iha hi yasmAdarthe bhidyate kusUlaH svayameveti nAnyaH
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 kA mantravyAkaraNam kartA dRzyate, kriyA copalabhyate / kiJca bhogavigrahavataiva kriyAyAH kartrA bhavitavyam, na vAtAtapakAlA api kartAraH syuH / naitadevam, nirvAte nirAtape cAvikRtakusUlaH svayameva bhidyate tasya nAnyaH kartA bhavati, asti kAcidavasthA kusUlasya yasmAt kartRvyApAramanapekSamANa eva bhidAmAsAdayati tAnavasthAmAzritya kartA / atra cAtmasaMyoge kartuH karmadarzanAditi nAdRtam / kedArazabdena ca tatsthA vrIhaya AkhyAyante ! nanu lUyate atra dvidhAbhavanam dvidhAbhavanaM vA'bhidheyaM syAt | sukaratAyAM tu kedAro vyApAreNaiva vartate / tatra katham adhAtuvAcyasyArthasya kedAraH kartA syAt / ucyate - sukaratopAdhike dvidhAbhavane lunAtirvartate eva, tatra ca kedArasya kartRtvamiti / karmavadbhAvAdAtmanepadamiti odanAderdevadattAdivyApAreNa vyApyamAnasya karmatve siddhe kartRtvavivakSAyAmapi karmapratibandhakAryapratipattyartho'tidezaH iti / evam udumbaraM pacati ravirvAyurvA pacyate phalamudumbaraM svayameva / vatirayaM sAdRzyopAdAne, sAdRzyaM ca rUpato vyapadezato nimittataH kAryataH zAstrato vA bhavati / karmaNo nimittaM vyApyatvam, na tu karturviruddhadharmatvAt / pravRttinivRttilakSaNaH punarvyapadezaH / tathAhi yatra karmavyapadezo'sti tatra zAstraM kAryaM ca pravartate, vyapadeza: saMjJAsaMjJisambandhAnna vyatiricyate / vatimantareNa ca vatyartho gamyate evetyAha- vatkaraNaM svAzrayArthamiti / tena bhAve'pIti / bhAvo hi bhavitari sati bhavatinA'ntarIyakatvAt kartuH prabandhanena kAryaM syAditi / athavA karmatve'panIte kartRtve sati dhAturakarmaka iti bhAve bhavati / - pUrvAcAryAstu saJjJAmAcakSate karmaiva karmavat karturiha karmaNA kriyAkRtabheva sAdRzyam / karmaNA tulyakriyaH kartA karmasaMjJo bhavatItyarthaH / bhidyamAnaH kusUla: svayaM bhidyate kusUlena, bhAvasya vivakSitatvAditi manyante / kRtyaktakhalartheSu pratiSedho na vaktavya ityAha - tyAditvAdityAdi / AkhyAtamidaM prakaraNaM kutaH kRtprakaraNe prAptiriti bhAvaH / ISatkara iti khalantaH puMliGga eva / karmakartetyabhedAditi ekA bhedanakriyA devadattasya tayA kusUlaH karma kusUlasya bhedanakriyAyAM pAtrANi karmeti / yadA anyo'nyamAzliSyatastadA kartevAzliSyamANazca karmaiveti / dvAvihAtmAnau antarAtmA zarIrAtmA ca, antarAtmA tat karoti yena zarIrAtmA sukhaduHkhamanubhavati / zarIrAtmA ca tat karoti yenAntarAtmA sukhaduHkhamanubhavati / Atmeti gamyamAnamapIha sukhArthaM prayujyate, nAtra pacatirakarmakatvena vartate, api tu rAdhyati dhAtvantaramiti zabdAntaratvAt, pratIyamAnazca karmavadbhAvo bahiraGgo dhAtukriyAkArakabhedena bhavatIti karmavadbhAvasya padamudAharaNaM na vAkyam - pacatyodanam, pacyate odanaH svayameveti dve vAkye | atra pUrvaM vAkyam bAlakavyutpAdanArthameva kaizcidupAdIyate /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH athavA vAkyamudAharaNam, tathApi na doSaH katham ekasyA AkRtezcaritArthaH prayogo dvitIyasyAstRtIyasyAzca bhaviSyatIti / anyastvAha - yasmin dhAtau karma karteti vizeSaNAnna bhavati etacca dhAtvadhikArAditi / 'sAdhvasizchinatti, sthAlI pacati' iti karaNAdhikaraNayoratra kartRtvenAdhyAropo na karmaNa iti karaNAdhikaraNavyApAro'pi pradhAnakriyAvizeSo dhAtuvAcya evaikavAkyatAnimittatvAt / kathamityAdi / yadi brUta iti karmavadbhAvAdAtmanepadaM yaN prasajyeta tadA acakathat svayameveti ca prasajyeta | acIkarad itInantAt kartaryadyatanyAM caNo vidhIyamAnasyAprasaGgaH / parihAramAha - vacanaM preSaNAdi ca kartRsthameveti vivakSAyAH prAdhAnyAt karmakartRtvaM nAstIti bhAvaH / AtmanepadaM tu phalavadvivakSayeti / matamiti / matAntarametat phalavataH kartuvivakSA phalavati kartaryAtmanepadamityarthaH / iha tu rucAderAzrayaNAdevAtmanepadam | svayaMzabdasya cAtmAnamityarthaH / " " 261 evaM bhUSAkriyANAM ca 'bhUSayate kanyA svayameva, abubhUSata kanyA svayameva, maNDayate kanyA svayameva, amamaNData kanyA svayameva' / tathA zrayatezca - zrayate kaTaM chAtraH, azizriyata kaTaH svayameva / tathA aruddha gauH svayameva, arodhi gauH svayamevetyapi pratiSedhe karmaivAtra na vizeSaH, svayameveti sambandhAt / tathA Ahate gauH svymevaatmaanmityrthH| tathA sravatyAdInAM pratiSedho na vaktavyaH, kriyAbhedAt sravati kuNDikA udakam, sravati kuNDikAyA udakam, sravanti valIkAnyudakam, sravati valIkebhya udakam, sravati kuNDikA udakam iti visRjatIti gamyate / kuNDikAyA udakamiti niSkrAmatIti gamyate / sravanti valIkAnyudakam iti muJcantIti gamyate, sravati valIkebhya udakam iti patatIti gamyate / kAryAtidezo'yamiti | atidizyApi zAstraM vyapadezaM vA punastatpratibandhaM kAryamanveSTavyam / tasmAd varaM kAryAtideza evaM lAghavAditi bhAvaH / kiJca kAryAtideze yaNAdayo'nena vidhIyante iti ye kartrAzrayAH kartaryanAdayaH prApnuvanti te paratvAdeva yaNAdibhirbAdhyante / zAstrAtideze tu svaireva zAstrairyaNAdayaH prApyante iti paratvAt karmakartaryanAdayaH syuH / atha " sArvadhAtuke yaNU" (3 / 2 / 31) ityatra bhAvakarmaNorityanuvartanAt karmAzritA eva vidhayo bhavantIti zAstrAtidezazcAsammohana iti yuktam / kAryAtidezapakSe'pi tatra bhAvakarmaNorityadhikAraH sukhapratipattyartha eva / nanu karmaNi padaM vyutpAdya svayaMzabdasaMbandhAt kartA pratIyate / karmavihitasyApyanivartakatA pazcAt kAlabhAvitvena bahiraGgatvAditi ? satyam, padasaMskArakameva vyAkaraNam, kintu pratipattigauravaM syAt // 491 /
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0 ] karma | karma cAsau kartA ceti karmakartA / nanu kartRkarmaNoratyantabhedAt kathamiha karmadhArayaH / tatra yadi kartA na karma, karma cenna kartetyAha- kriyamANaM tvityAdi / kathaM svayameva prasidhyatItyAha- sukarairityAdi / svairityAdi / svairAtmIyairguNaiH kartuH sukarairityetaduktaM bhavati / yadAha kartAdhizrayaNAdilakSaNAtmasAdhyavyApAraM sukaratvena vivakSite karmaNi nivezayati nAhamidaM karomi, kintarhi svayameva etadAtmAnamabhinirvartayatIti vivakSA, tadaikasyApi karmatvaM kartRtvaM ca yujyate ityarthaH / karmavadabhAvAt pUrveNaiva karmaNyAtmanepadaM tasmiMzca yaNicau pratyayAvityetadevAha - karmavadbhAvAdAtmanepadam iti karmaNIti zeSaH / iha vatkaraNamantareNa saMjJAsUtramidaM syAt karmakartA karmasaMjJo bhavati iti / atha parArthe prayujyamAnaH zabdo vatimantareNa vatyarthaM gamayati / yathA gaurvAhIkaH siMho mANavaka : iti / tato'yamatidezo bhaviSyatIti cet ? satyam / kintu vyapadezAtidezo'pi syAt, sa ca saMjJAto na bhidyate iti pUrvaka evArthaH prasajyeta, tasmiMzca sati karmakartuH karmasaMjJakatvAt karmaNyevAtmanepada syAt, bhAve vatkaraNe sati kAryAtidezo'yaM bhavati / tena karmakarturakarmaNa eva sataH karmakAryaM vidhIyate, na tu svAzrayaH kartRtvam akarmakasvabhAvamapyapanayati tasya tatrAvyApArAt / " atidezo hi karmakarturaprAptaM karmakAryamupanetuM vidhIyamAnaH kathamiha kartRtvamapanayet / ata eva kAryAtidezo'yamiti vakSyatItyAha - vatkaraNaM svAzrayArtham iti / atidezamantareNa yad bhavati tat svAzrayatvaM kartRtvaM tadarthamityarthaH / tataH kimityAhatena bhAve'pIti / bhavitAramantareNa bhAvo na sambhavati bhavitRtvAt kartuH pratipattiH / atastatpratipannameva kAryaM darzayitumodaneneti kartari tRtIyAm Aha - prakaraNasya prakaraNameva niyAmakam ityAha- tyAditvAdityAdi / anyathA karmaNi tavyapratyaye kartavye kartavyaH kaTaH svayamevetyapi syAditi bhAvaH / ISatkaraH iti / " ISaduHsuSu" (4|5|102) ityAdinA bhAve khal / tadantazca svabhAvAt puMliGga eva / karmakartetyabhedAditi / abhede hi karmadhArayo bhavati / tena yatra bhedagandho'pyasti, tatra na bhavati bhidyamAnaH kuzUla: pAtrANi bhinattIti / atra tu devadattagatayA kriyayA kuzUlasya karmatvam / pAtrANAM ca yat karmatvaM tat kuzUlagatayA kriyayeti bhedaH / etenaikadravyAdhArayaiva kriyayA yasya karmatvaM kartRtvaM ca sa karmavad bhavatIti darzitam / tatheti AzliSyamANagatayA kriyayA karmatvam, svagatakriyayA kartRtvam ityatrApi asi bhedaH / dvividho hyatrAtmeti antarAtmA bahirAtmA ca / antarAtmA sukhaduHkhAzrayaH, , bahirAtmA ca tat karoti yenAntarAtmA ca sukhaduHkhamanubhavatIti antarAtmagatayA kriyayA bahi
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 263 rAtmano duHkhAnubhavanameva hananaM tathA bahirAtmagatayA kriyayA cAntarAtmana iti bhedaH / gacchatItyAdi / ___asAviti grAma ucyate, gamyate grAmaH svayameveti prayogo na syAt, karmavadbhAvasyAbhAvAt, sa eva kathamityAha - kriyAzrayaH kataiveti, pAdaviharaNAtmikA gatikriyA devadatta eva samavetA, tena tasyaiva kartRtvaM grAmasya tu karmatvameveti bhedaH / nanu karmakarturodanAdeH karmavadbhAvo vidhIyate tato dvitIyA kathaM na bhavati ? Atmanepadena tu karmatvamuktamiti ced odanAdeH kimAyAtamityAha - uktArthatApi karmakAryamiti / tat karmatvamodanAdereva karmaNa ityuktam / atastadapi tasya kAryamityarthaH / kiJca dhAturanuvartate tato dhAtoreva karmakArya prati karmavadbhAvo vidhIyate, na liGgasyeti / ato'pi na dvitIyeti cakAreNa sUcayannAha - dhAtvadhikArAcceti / karmakartetyAdi / karaNAdhikaraNayorevAtra kartRtvavivakSA na karmaNa ityarthaH / inzranthigranthibrUJAmAtmanepadAkarmakANAM pratiSedhaH kaizcidupasaMkhyAyate / yathA kArayate kaTaH svayameveti / inniti sAmAnyena gRhyate / tena utpucchayate gauH svayameva, corayate gauH svayamevetyapi bhvti| zrathnIte mAlA svayameva, grathnIte mAlA svayameva, brUte kathA svayameva / AtmanepadAkarmakANAmiti AtmanepadavidhAkarmakA ye dhaatvstessaamityrthH| vikurvate saindhavAH svayameva / kRJo vipUrvAd akarmakazceti rucAditvAdAtmanepadam / eteSu yadi karmavadbhAvaH syAt tadA karmaNyAtmanepade yaNa prasajyeta / adyatanyAmic pratyayazceti, tadiha na sidhyatIti codayannupalakSaNamAha - kathamityAdi / acIkarateti / karmavadbhAvasyAbhAvAd "bhAvakarmaNozca" (3 / 2 / 3) itIc pratyayo na bhavati, "zritunukamikAritAntebhyaH" (3 / 2 / 26) ityAdinA caN / "inyasamAnalopopadhAyAH" (3 / 5 / 44) ityAdinA hrasvaH, dvirvacanam, "alope samAnasya" (3 / 3 / 35) ityAdinA sanvadbhAvAdittvam, "dI? layoH" (3 / 3 / 36) iti dIrghaH / parihAramAha - vacanamityAdi / vacanaM vaktari, preSaNAdi ca prayoktari iti sthitam, na tu kathAkaTayoH karmaNoriti / na tayoH karmakartRtvaM bhavatIti bhAvaH, tat punarvivakSAyAH prAdhAnyAditi bhAvaH / matamiti mtaantrmityrthH| iha rucAdisamAzrayaNAdAtmanepadaM tathA copalakSaNam / kirAdizranthigranthisanantAH karmakartRsthA iti rucAdau gaNasUtramuktam / iha nimitta-vyapadeza-rUpa-zAstrakAryabhedAdatidezo'nekavidhaH / tatra nimittAtidezo na sambhavatyeva karmaNo nimittaM vyApyatvaM tat kathaM kartaryatideSTuM pAryate kartRkarmaNoviruddhadharmatvAd vyapadezAtidezo'pi naiva vatkaraNAdityuktameva / rUpAtidezaH kathaM na bhavatIti cet karmaNo rUpaM kintaditi na
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 katantravyAkaraNam vidmaH, yaNAdikamiti cet kAryAtideza ekAyaM kimucyate rUpAtideza iti / zAstrAtidezo'pi na yujyate yato'tidezyamapi zAstraM tat pratibandhaneva kAryamanusatavyam / api cAtra pakSe "sArvadhAtuke yaNa" (3 / 2 / 31) ityevamAdibhitva zAstrairatidiSTairyaNAdayo vidheyAH / tatra ca karmakartari paratvAdanAdayo'pi dikaraNA bhaveyuH, vatkaraNasya svAzrayatvena kartRtvapratibandhasyApi kAryasya sambhavAt / kAryAtidezapakSe tu sakalamanenaiva kAryamityasyaiva paratvAd yaNAdaya evetyAha - kAryAtidezo'yamiti / / 491 / [ka0 ca0] karmavat / pUrvasUtre dRSTatvAd atrApi karmazabdaH kArakavacano na tu kriyAvacanaH / atra prathamAntAd vatipratyayaH karmakartetyanena sAmAnAdhikaraNyAnna tu saptamyantAt / tadA hi karmakarturiti nirdeSTuM yogyam, yathA kuTyAm ivAcaratei prAsAde iti / nanu karmakartetyatra kiM bahuvrIhiH, kiM vA dvandvaH, kiM vA SaSThItatpuruSaH, kiM vA karmadhArayaH, asamastaM vA padam ? na tAnd bahuvrIhiH, ubhayapade lakSaNAprasaGgAd RdantalakSaNakapratyayaprasaGgAcA / nApi dvandvaH karmaNaH karmavadbhAvasya vaiphalyAt / atha karmazabdenAtra kriyoccate iti cet tarhi itaretare dvivacanaprasaGgAt samAhAre napuMsakaprasaGgAcca / nApi SaSThItatpuruSaH ! yadi karmazabdena kriyocyate tadA karmagrahaNameva vyarthaM syAt / na hi AkrayAyAH kartA sambhavatIti / atha yadi karmazabdena kArakamucyate tadA karmaNaH kartA karmavad bhavatItyukte 'kaTaH kriyate devadattaH' ityaniSTamapi syAt, ghaTaM karoti devadattaH ityAdAvaniSTaM syAt / vyAvRttizca devadatto bhavatItyatra boddhavyA ? satyam / SaSThyarthe lakSaNAprasaGgAnna SaSThItatpuruSaH / niHsandehArthaM karmaNaH karteti asamastAkaraNAcca / kiJca karmadhAraye sati abhedAnvayaH SaSThItatpuruSe ca bhedaH / na hyabhedAnvayasambhave bhedAnvayo grAhya iti gauravAt / vastutastu aniSTArthapraklRptibhayAdeva tatpuruSanirAsaH / ata evAsamastapakSo'pi dUrIkRto vAkyabhedApatteH / tathAhi karmakriyA karmavad bhavati kA ca karmavad bhavatIti / kArakavacane tu karmaNaH karmavadbhAvo viphala: eveti dik| etanmanasi kRtvA vRttikRd Aha - karma cAsau kartA ceti / asAviti krtRpraamrshH| karmaparAmarza hi napuMsakatvApattiH syAt / karmakarteti padaM kAkAkSinyAyAd vigrahavAkye karmavad bhavatItyatra ca sambandhanIyam / karmavadbhavatIti karmakAryabhAga bhavatItyarthaH / nanu kriyAyAH svatantro yaH sa kartA, kartakriyayA yad vyApyate tat karmetyucyate / tatastulyAdhikaraNatvAbhAvAt karmadhArayaH kathaM syAt ? ata eva paJyAmapi kartRkarmaNoratyantabhedAt kathaM karmadhAraya ityuktam ? tatra cAtyantamiti kriyAvizeSaNam ?
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 265 satyam | kasyacit pacdhAtoH pradhAnaphalarUpo viklittyAdirarthabhAgaH karmasthaH / kazcidiha guNIbhUto'dhizrayaNAdirarthabhAgaH kartRstha: / evaM bhiderapi dvaidhIbhAvo 'rthabhAgaH karmasthaH / khaDgodyamananipAtAdirarthabhAgaH kartRsthaH evamanyeSAmapi dhAtUnAM bodhyam / tatra yadA kartRstheSvadhizrayaNAdiSu sukaratvena karmaNyevAdhyAropiteSu dhAturvartate tadA ekasyaiva kArakasya karmatvaM kartRtvaM ceti / etaduktaM bhavati / pacAdidhAtuvAcyaviklittyAdikaphalabhAgitvena karmatvamadhyAropitAdhizrayaNAdyAzrayatvena ca kartRtvamiti / atastulyAdhikaraNatvAt karmadhArayo na duSyati / nanu tathApi kathamekasya kArakasya yugapad ubhayasaMjJA / " kArayati yaH sa hetuzca" ( 2 / 4 / 15) iti cakAreNa nirAkRtatvAt ? satyam / "AtmanepadAni bhAvakarmaNoH" (3 / 2 / 40 ) ityatra bhAve karmaNIti bhinnavibhaktinirdezAdevAtra vibhaktivipariNAmena karmaNItyanuvRttiH siddhA / yat punaH karmakartetyatra karmagrahaNam, tadbhUtapUrvakarmapratipattyartham / ata eva kartRsUtre TIkAyAM yadA kartRvyApAreNa vyApyamAnaH karma bhUtvA kartA sampadyate tadA punaH karmakartari pacyate iti bhavatItyuktam / tathAhi pacAdidhAtuvAcyaviklittyAdiphalAzrayatvena odanAdeH pUrvaM karmatve jAte pazcAdadhizrayaNAdyAzrayatvena vivakSite kartRtvamupajAyate iti karmakartocyate / etadanusandhAnenaiva vRttau kriyamANaM tvityAdyuktam / ayamarthaH- kriyamANaM yad odanAdikaM karma tat svayameva prasidhyati siddhaM bhavati kuta ityAha- sukarairiti / svairAtmIyaiH karmagatakriyAsvarUpairguNaiH kIdRzaiH kartuH sukaraiH sukhena kriyamANairityarthaH / khalpratyayayoge'pi karturityatra SaSThyA; sAdhutvaM sambandhe vidhIyamAnatvAt / ato "na niSThAdiSu " (2 / 4 / 43) iti na niSedhaH, naJo'nityatvAd vA / kriyAphalasvarUpairguNaiH kartuH sukaraiH sukhena kriyamANairityarthaH / tadityanena yadityasya parAmarzaH, na tu karmakartRzabdasya puMsA nirdezAbhAvAt / 'lUyate kedAra:' iti vRttiH / atra svayameveti vizeSyabodhArthamuktam, na tu padasAdhanopayogitvapradarzanArthaM svayameveti padaM vinApi 'AyuH paraM kSIyate' ityAdiprayogadarzanAt / etena lUyate kedAra: iti karmaNi vyutpAdya svayaMzabdasambandhena karmakartRtvapratItirarthAd bhaviSyati kiM sUtreNa ? satyam, pratipattigauravanirAsArthamiti kasyacinnirvacanamapi nirAkRtamiti / nanu kAryAtidezo'yamiti vakSyati, tatazca karmavad bhavatItyukte karmakAryabhAg bhavatItyarthaH sampadyate / tacca karmakAryaM dhAtau liGge ca dRzyate / tatazca yathA dhAtoH "AtmanepadAni bhAvakarmaNoH " ( 3 / 2 / 40 ) ityanenAtmanepadaM syAt, tathA kedArAt karmakartari karmabodhikA dvitIyApi syAt / Atmanepadenaiva karmakartRtvAbhidhAnAd uktArthatve
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 kAtantravyAkaraNam dvitIyA na bhavatIti cet paryAyeNa syAt / kadAcid AtmanepadaM kadAcid dvitIyeti | tatazca 'odanaM pacati svayameva' ityapi prayogaH syAt / atra karmavadbhAvAdAtmanepadaM na, karmakartari dvitIyaiva tasya liGgasyoktatvAt / na ca paratvAdAtmanepadameva syAditi vAcyam / asya sUtrasya kAryAtidezatvAdanenaiva karmakAryaM vidhIyate / na hyekasmin sUtre paurvAparyasambhavo'sti / kiJca karmakartA hi kedArastasya karmakArye'tideSTavye sAkSAt kedArAderyat kArya sambhavati, tatpratyAsattyA tadevAtideSTavyamiti dvitIyaiva syAnnAtmanepadamiti ? satyam / dhAtorityadhikAro'sti , tatazca dhAtoH karmavat karmakartetyukte dhAtoreva karmakAryaM bhavatIti pazcAd vakSyati / etadanusandhAnenaiva karmavadbhAvAdAtmanepadamiti vRttAvuktam / ata eva paJIkRtApi karmavadbhAvAt pUrveNa karmaNyAtmanepadamityuktam, tattu kathaM saMgacchate ? kAryAtidezatvAdanenaiva vidhAtumucitatvAt / kiJca, na hyatra karmaNyAtmanepadaM vidhIyate kintu karmakartaryeva, tasmAt karmakartarIti vaktumucitam ?. satyam, pUrveNa karmaNi yadAtmanepadaM tat karmavadbhAvAdanenaiva karmakartari vidhIyate iti sAdhyAhAraM vyAkhyAtavyam / yad vA pUrveNeti yaduktaM tacchAstrAtidezamavalambyoktam / yacca karmaNItyuktaM tadapi karmakartuH karmavadbhAvAt karmakarteva karmocyate / yathA candra iva mukhaM candra ityucyate / evaM karmaNIti zeSaH iti yaduktaM tadapi saMgacchate / nanu yadi karmakartaryAtmanepadamevetyucyate, tadA kathaM yaNicau syAtAma, karmaNi vihite sArvadhAtuke'sArvadhAtuke ca tayorvidhAnAt cet, na dezyametat, dhAtoH karmakArye'tideSTavye yaNicorapi vidhAnasya prApteH / na hi yaNicau vinA kevalamAtmanepadavidhAnAdeva karmavat kAryamiti vaktuM zakyate, karmavadityanena dhAtoH sakAzAd yat kAryaM tasyoktatvAt / na hi saGkoce pramANamasti, ataH panIkRtApi tasmiMzca sati yaNicau pratyayAvapItyuktam / nanu vadgrahaNaM kimarthaM ced vadgrahaNamantareNa karmakartuH karmasaMjJApi syAt ? atha saMjJAyAM satyAM kiM dUSaNaM ceda yathA kaTaM karoti tathA kedAraM lunAti svayamevetyapi prayogaH syAt ? naivam, tadA yat kriyate tat karma ityataH pazcAdeva sUtramidaM kRtaM syAt / tatazca prathamakarmagrahaNamapi khaNDitaM syAt, tasmAt tAdRzamakRtvA yadatra dhAtvadhikAro vidhIyate tad dhAtukAryameva bhaviSyati, na tu nAmakAryamiti / kiM ca parArthe prayujyamAnaH zabdo vatimantareNApi vatyarthaM gamayati / yathA 'siMho mANavakaH' iti / tasmAt kiM vadgrahaNenetyAha-vatkaraNamiti vRttiH / ata eva patrIkRtApi 'atha parArthe prayujyamAnaH' ityAdhuktam, tatra cAthazabdo'thavArthaH / vRttigranthasyAyamarthaH (svasya karmaNa AzrayaH) svAzrayaH kartRtvam, tadevArthaH prayojanamasyeti vigrahaH / etena kimAyAta
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 267 mityAha - teneti vRttiH| kartRtvena karmatve'panIte sati dhAtorakarmakatvAd bhAve'pi bhavatItyAzayaH / ata eva paJIkRtApi tatpratibandhameva kAryamityatra evazabdaH prayuktaH / asyAyamAzayaH- kartRtvapratibandhameva kAryam, na tu karmatvapratibandhamiti / yadi karmatvapratibandhamapi kAryaM bhaviSyati tadA bhAve na syAditi pUrvasUtre bhAvagrahaNAt / akarmakadhAtoreva bhAve pratyayavidhAnAt / nanu tathApi kathaM bhAve pratyayaH kartato bhAvasya bhinnatvAt cet ? na, bhAvo hi bhavitrapekSo bhavati, bhavitA ca karteti na doSaH / ___nanu vadgrahaNaM kartRtvArthamityucyate, tathA karmakartari kartari vihitaH pratyayo'pi syAditi / tadA 'lUyate kedAraH svayameva' iti vivakSAyAM 'lunAti kedAraH svayameva' ityapi syAt / satyam, "zeSAt kartari" (3 / 2 / 47) ityatra kartari rucAdItyataH kartarItyanuvRttau siddhau yat punaH kartRgrahaNaM tat zuddhakartaryeva parasmaipadaM yathA syAt tena karmakartari na bhavatIti tatraivoktam / atha mA bhUtu kartari parasmaipadam "inyajAdeH" (3 / 2 / 45) ityanenAtmanepadaM syAt ? satyam, "zeSAt kartari" (3 / 2 / 47) ityatra siMhaguhAvalokananyAyena "kartari rucAdi0" (3 / 2 / 42) ityatrApi karturanuvartanAt zuddhe kartaryAtmanepadamiti vyAkhyAtavyam, ato na karmakartari krtryaatmnepdmiti| yad vA yadi kartRtvamAzritya kartRvihitaH pratyayo'pi syAdityucyate, tadA vadgrahaNamapAsya karmakartA karma veti vidadhyAt tadaiva karmavadbhAvAt 'pacyate odanaH svayameva' iti bhaviSyati / vikalpapakSe ca 'pacatyodanaH svayameva' iti kartari, bhAve'pi 'pacyate odanena svayameva' iti rUpatrayaM bhaviSyati / tasmAdevaM manasi kRtvA yad vadgrahaNaM tad bodhayatikarmakartari kartari vihitaH pratyayo na bhavatIti / yadyevam, anenaiva nyAyena 'lUyate kedAraH svayameva' ityAdau karmakartari parasmaipadaM na bhaviSyati, kiM "zeSAt ktri"(3|2|47) ityatra etadvyAvRttyarthaM kartRgrahaNena ? tasmAt kartRgrahaNasya vaiyarthyabhayAt parasmaipadameva karmakartari na bhavati,AtmanepadaM tu bhavatyeveti kathanna jJApyate ? naivam, AmnAyaviruddhasya jJApayitumayogyatvAt / tarhi "zeSAt kartari parasmaipadam" (3 / 2 / 47) ityatra kartRgrahaNaM kathaM cet tatraiva vyAkhyAsyAma iti dik / kRtyaktakhalartheSu pratiSedho na vaktavyaH, tarhi kathaM kartavyaM kaTena svayameva' ityatra 'kartavyaH kaTaH svayameva' ityapaprayogo na syAd ityAzaGkyAha - tyAditvAdityAdi / ayamarthaH- idam AkhyAtaprakaraNam, kutaH kRtprakaraNe prAptiriti bhAvaH / yadyevam, kAnAnazoratidezo na syAt / paramate tu lakArAntasya kAryamatidizyate, tatazca tayorapi paramate lakArAntatvaM kRtvA paThitatvAdatidezaH prApnotyeva ? satyam, pUrvasUtre
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 kAtantravyAkaraNam AtmanepadAnIti bahuvacananirdeza ihArthastenAtmanepadAnItyanuvartate / tato yadi tanmAtramatidezyaM syAt tadA tatraiva karmakartRgrahaNaM kuryAt / tasmAd bahuvacanAntAd AtmanepadagrahaNAnuvRttibalAd bhinnaprakaraNapaThitayoH kAnAnazorapi grahaNaM vyavasthitavAdhikArAdvA / vastutastu vyatikramanirdezAt kAnAnazorapyatidezaH / yadyevam 'bhidyate kuzUlaH svayameva' ityatrApi bhinnaprakaraNabalAd dvitIyAtidezo na bhaviSyati, kintadarthamuktArthatApi karmakAryamityuktamiti ? satyam, pANininApi dvitIyAtidezanirAsArthaM lakArAntAzrayaNaM yat kRtaM tad vyartham / asmaduktayuktyaiva tannirAsAditi kaTAkSitam / vastutastu tadapi siddhAntAntaram / nanu karmakartari karmavadbhAve tavyAdInAM kaH prasaGgaH, yena prakaraNAzrayaNaM kriyate, tasmAdapavAdatvAt kelimapratyayena bhavitavyam ? yathA 'pacelimAstaNDulAH' iti ? satyam, vikArye kelimastatrApi prakRtivizeSa eveti nApavAdaH / na vA kelimArthaM vacanamasmAkam astIti kulacandraH | vastutastu vAsarUpavidhitvAt tavyAdInAmapi prAptau prakaraNAzrayaNaM yuktameveti mahAntaH / karmakartetyabhedAditi vRttiH / 'karmavat karmaNi kartari' iti kRte'pi karmakartari bhaviSyati na ca karmaNi karmakAryaM bhavati, kartari ca karmakAryaM bhavati iti pRthaganvayo bhaviSyatIti vAcyam | karmaNi karmavadbhAvasya vaiphalyAd vizeSaNavizeSyabhAvasya prayokturAyattatvAcca | atha bhinnavibhaktinirdeze gauravamiti cet, na / bhinnavibhaktinirdezAt / ata eva sUtrAduttaratra kartarItyanuvartamAne kartarItyasya khaNDanAt / tasmAdevamakRtvA yadabhedaghaTitaH karmadhArayaH kriyate, tasmAd yatra bhedagandho'pi nAsti tatra karmavadbhAva iti saMkSepaH / 'gacchati grAmamasau svayameva ' iti vRttiH / nanu yathA pAdaviharaNAtmikA gatikriyA kartari samavetA na karmaNItyucyate, tadA 'lUyate kedAraH svayameva' ityatrApyudyamananipAtanAdikartRviSaya eva pratIyate na tu lUyamAne kedAre, tat kathamihAbhedaH kalpayituM zakyate, yena lUyate ityatra bhavati, gacchatItyatra na bhaviSyati ? satyam / ayamAzayaHlavanakriyA karmasthApi pratIyate, gamanakriyA tu kartRsthaiva pratIyate / tathAhi dvidhAbhUtaM kedArAdikaM dRSTvA yathA lavanakriyA pratIyate, tathA devadattena gatamapi grAmaM dRSTvA gamanakriyAyAH pratItirnAstyeva, kintu gacchantaM devadattaM dRSTvA gamanakriyA pratIyate iti / evamanyatrApyUhanIyam | tathA cAhu:kriyA / karmasthaH pacaterbhAvaH karmasthA ca bhideH AsyAderbhAvaH (asyAsibhAvaH) kartRsthaH karmasthA ca gameH kriyA //
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 269 ityAha -kriyAzrayaH kataivetItyAdi / ata eva ya AdhAra ityatra paJyAM kriyA ca dvidhA kartRsthA karmasthA cetyuktam / yadyevam, kathamasminneva prastAve brUte kathA svayamevAcIkarata, kaTamasau svayameveti noktam, tathA cAtrApi vacanaM preSaNAdi ca kartRstham eveti vakSyati ? satyam, gamanena saha vacanapreSaNAdInAM mahAn bhedaH, tathAhi gamanaM kartRsthameva pratIyate, vacanaM ca kathAyAmapi pratIyate, kathAyA vacanamayatvAt, tarhi kathaM vacanaM kartRsthameveti vakSyati ? satyam, ata eva panikAyAM vivakSAyAH prAdhAnyAditi vakSyati / yadyapi karmasthamapi vacanaM tathApi kartasthaM kRtvAtra vivakSitamiti bhAvaH / tarhi kathaM preSaNaM gamanena saha noktam / nahi yathA kathAyAM karmaNi vacanaM samavetaM tathA kaTe'pi preSaNaM samavetamiti vAcyam / preSaNasya vacanAdirUpeNa kartRsthenaiva pratIyamAnatvAditi ? satyam, pareNa hi "intranthigranthibrUnAmAtmanepadAkarmakANAm" iti sUtreNa karmavadbhAvaniSedha ucyate, tatazca tadviSaye darzayitavye ekatraiva darzitamiti na doSaH / uktArthatApi karmakAryamiti vRttiH| vyAkhyAtamevaitat tathApi kiyaducyate - athAtidezabalAd dvitIyA bhavatIti kathamuktArthatayA bAdhanIyA ? na hIyaM dvitIyA karmatvAzritA kintvatidezabalAt karmakartaryeva, ato'pyukte karmakartarIti vaktuM yujyate, na hIhoktAdhikAro'sti, na voktakarmaNi prathamAvidhAyakavacanamasti, yenoktArthe'pi karmakAryaM syAt / naivam, yad yat kAryaM karmaNi vAcye vidhIyate tattat kAryaM karmakartari vAcye vidhIyate / patrI - atyantaM bhedopalambhAditi / atyantamiti kriyAvizeSaNam / svairAtmIyairiti kartuH svairguNairadhizrayaNAdibhirityarthaH / sukarairityatra kati tRtIyAntakartRzabdo yojyaH, anyathA khalsambandhe "na niSThAdiSu" iti niSedhAt SaSThayanupapatteH / nanu kartuH sukarairguNairiti karmatvamevAyAti na tu kartRtvamityAzaGkyAha - etaduktamiti / pUrveNa karmaNyAtmanepadam iti / nanu kathametad yAvatA kAryAtidezo'yam, sarvamanenaiva vidhIyate, ataH karmavabhAvAdAtmanepadameva vaktuM yujyate ? satyam / pUrveNaiva karmaNi yadAtmanepadaM vidhIyate tadatra karmavadbhAvAd Atmanepadam, na tu karmakartari vidhIyate iti sAdhyAhAraM vyAkhyAtavyam - karmaNIti zeSa iti| nanu kathametad yAvatA karmaNyAtmanepadena vidhIyate karmazakterabhAvAt ? tathA ca karmabhUtasya sAdhanasya kartRtvavivakSAyAM satyAM karmatvamapanIya kartRtvaM vivakSyate, tatazca kataiva karmakAryaM dhAtudvArA bhajate / kathamanyathA sakarmakAd dhAto ve pratyayo vRttivyAkhyAne siddhAntita iti akarmakAdeva tatsvIkArAt ? satyam, atrApi pUrvavat siddhaantH| Atmanepadena karmatvamuktamiti karmatvamiva kartRtvaM karmavihitapratyayatvAditi / etena karmakartRtvameva
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 kAtantravyAkaraNam tAtparyAyaH / evamanyatrApi vyAkhyAtavyam / nanu yathA 'kaTaM karoti, kaTaH kriyate' ityAdau tAtparyArthastadvadatrApi syAt, kvacid dvitIyA kvacidAtmanepadAdikamityAha - kiJceti / 'utpucchayate gauH svayameva' iti / nanu kathametad yAvatA pucchamutkSipati iti vAkye inpratyaye sati gauH kartava kathaM karmatvam ? satyam / atra gAmutpucchaM karotIti goH karmatA, tataH kartRtvavivakSA / asmin sUtre yathAzrutaM pajIpAThaM dRSTA yaiH karmaNi pratyayo'nena vidhIyate ityucyate, taiH kimapi na jJAyate iti / / 491 / [samIkSA] 'lUyate kedAraH svayameva, bhidyate kASThaM svayameva, abhedi kuzUlaH svayameva' Adi prayogoM ke siddhyartha pANini tathA zarvavarmA donoM hI AcAryoM ne usa kartA kA karmavadbhAva kiyA hai, jisameM karmasthita kriyA ke sadRza kriyA vidyamAna ho | pANini kA sUtra hai- "karmavat karmaNA tulyakriyaH" (a0 3 / 1 / 87) / karmavadbhAva hone se yaN Adi pratyaya hote haiM / karma hI yadi kartA ho, arthAt kriyA kA kartRtva yadi karma meM Aropita ho to karma kartA ho jAtA hai aura karmakartA meM prathamA vibhakti hotI hai, anya karma pada nahIM rahatA hai tathA kriyA kA rUpa karmavAcya kI kriyA ke tulya hotA hai | yathA - 'kASThaM bhidyate svayameva' | kArya karane ke samaya jo karmakAraka kartA ke sukhakara nijaguNoM se svayaM hI siddha hotA hai, use karmakartA kahate haiM kriyamANaM tu yat karma svayameva prasidhyati / sukaraiH svairguNaiH kartuH karmakarteti tad viduH|| [vizeSa vacana] 1. vatkaraNaM svAzrayArtham / tena bhAve'pi - pacyate odanena svayameva (du0 vR0)| 2. AtmAnaM hantyAtmeti / dvividho hyatrAtmA (du0 vR0)| 3. karmavadbhAvAdAtmanepadamiti odanAderdevadattAdivyApAreNa vyApyamAnasya karmatve siddha kartRtvavivakSAyAmapi karmapratibandhakAryapratipattyartho'tideza iti (du0 ttii0)| 4. vatirayaM sAdRzyopAdAne / sAdRzyaM ca rUpato vyapadezato nimittataH kAryataH zAstrato vA bhavati (du0 ttii0)| 5. vyapadezaH saMjJAsaMjJisaMbandhAnna vyatiricyate (du0 ttii0)|
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 271 6. pUrvAcAryAstu saMjJAmAcakSate / karmaiva karmavat karturiha karmaNA kriyAkRtameva sAdRzyam / karmaNA tulyakriyaH kartA karmasaMjJo bhavatItyarthaH / (du0 ttii0)| 7. dvAvihAtmAnau antarAtmA zarIrAtmA ca |antarAtmA tat karoti yena zarIrAtmA sukhaduHkhamanubhavati, zarIrAtmA ca tat karoti yenAntarAtmA sukhaduHkhamanubhavati / Atmeti gamyamAnamapIha sukhArthaM prayujyate (du0 ttii0)| 8. kAryAtidezo'yamiti / atidizyApi zAstraM vyapadezaM vA punastatpratibandhaM kAryamanveSTavyam / tasmAd varaM kAryAtideza eva lAghavAditi bhAvaH (du0 ttii0)| 9. padasaMskArakameva vyAkaraNam (du0 ttii0)| 10. dvividho hyatrAtmeti antarAtmA bahirAtmA ca / antarAtmA sukhaduHkhAzrayaH bahirAtmA ca zarIralakSaNaH / tatrAntarAtmA tat karoti yena bahirAtmA sukhaduHkhamanubhavatIti / bahirAtmA ca tat karoti yenAntarAtmA ca sukhaduHkhamanubhavatIti antarAtmagatayA kriyayA bahirAtmano duHkhAnubhavanameva hananaM tathA bahirAtmagatayA kriyayA ca antarAtmana iti bhedaH (vi0 p0)| 11. iha nimittavyapadezarUpazAstrakAryabhedAdatidezo'nekavidhaH (vi0 pa0) / [rUpasiddhi] 1. lUyate kedAraH svayameva | lUJ + yaN + te / prakRta sUtra se karmavadbhAva hone ke kAraNa 'lUJ chedane' (8 / 9) dhAtu se vartamAna artha meM Atmanepada prathamapuruSa - ekavacana 'te' pratyaya, yaN pratyaya tathA 'kedAraH' pada meM prathamA vibhakti kA prayoga | 2. abhedi kuzUlaH svayameva | aT + bhid + ta - ic / 'bhidira vidAraNe' (6 / 2) dhAtu se prakRta sUtra dvArA karmavadbhAva hone ke kAraNa adyatanI- prathamapuruSa - ekavacana 'ta' pratyaya, aDAgama, ta ko ic Adeza tathA ikAra ko guNAdeza / ___3. pacyate odanena svayameva / pac + yaN + te / karmavadbhAva hone se 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se vartamAnA artha meM te-pratyaya, "sArvadhAtuke yaN (3 / 2 / 21) se yaN pratyaya tathA N anubandha kA prayogAbhAva ||491 / 492. kartari rucAdiGAnubandhebhyaH [3 / 2 / 42] [sUtrArtha] kartRvAcya meM = kartA artha vivakSita hone para rucAdigaNapaThita tathA GAnubandha vAlI dhAtuoM se Atmanepada hotA hai / / 492 /
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 kAtantravyAkaraNa [du0 vR0] rucAdibhyo GAnubandhebhyazca kartaryabhidheye AtmanepadAni bhavanti / rocate, varddhate, zIG- zete, cakSiG - AcaSTe |ruc ityanudAttAnubandhopalakSaNam | UrdhvamAdatte ityudAttaH, tadviparItazcAnudAttaH, udAttAnudAttayormizrazca samAhAro lokopacArAt / tena rucaprakArebhyo'pi bhavanti / AdigrahaNAcca - nivizate, parikrINIte / / 492 | [du0 TI0] kartari0 / kartari vidhIyamAnatvAt pradhAnasya pratyayasyAtra niyamaH, nArthaprakRtyoH rucAdiGAnubandhebhya evAtmanepadAni nAnyebhyaH / kartari rucAdiGAnubandhebhyastu na parasmaipadAni, zeSAdeva parasmaipadAnIti niyamAt / prakRtiniyame hi tRjAdayo na syuH / kartari rucAdiGAnubandhebhya AtmanepadAnyeva / na ca vacanAd bhaviSyanti parasmaipadeSvevakArAt / atha "zeSAt kartari parasmaipadam" (3 / 2 / 47) eveti prakRtiniyame vacanAcca tRjAdayaH iti pratipattigauravaM syAt / evaM tarhi samAnaviSayatvAnniyamasya parasmaipadAnyeva vyAvaya'nte ityAstAm prakRtiniyamo'pi "Ano'trAtmane'' iti "zantRG kvansuzca parasmaipadam' iti vakSyati nyAyAt / yadi punarekakAlam ubhayaniyama ihAzrIyate, 'zeSAt' iti sukhapratipattyarthameva syAt / ruca ityAdi / athavA gaNe yebhya AtmanebhASeti zrUyate te rucAdayo GAnubandhavarjitAH / anyathA gaNe GAnubandhapATho'narthakaH syAt, rucAdezca vyaJjanAderyupratyayazca virudhyate / Adizabdo'yaM prakAravacane iti rucAdiGAnubandhAditi samAhAre kRte laghusukhanirdezazca bhavati, yadiha bahuvacanagrahaNaM tad 'nivizate' ityAdyarthamiti vijJeyam, kartarIti yogavibhAgAd vA / / 492 / [vi0 pa0] kartari0 / ruca ityAdi / rucirayamanudAttAnubandha iti sAdRzyAdanudAttAnubandhAnAM dhAtUnAmupalakSaNam / UrdhvamAdatte iti / UrdhvamityuccairityarthaH, tadviparItazcAnudAtta ityarthAduktam / lokopacArAdityetena "uccairudAttaH, nIcairanudAttaH, samAhAraH svaritaH" (a0 1 / 2 / 29, 30 31) iti udAttAdisaMjJAM prati sUtratrayaM na vaktavyam, anvarthabalAdeva siddhirityetad darzitam / tena 'rucaprakArebhyaH' iti rucisadRzebhyo rucinopalakSitebhyo'nubandhebhya ityarthaH / athavA yebhyaH AtmanebhASA zrUyate te rucaprakArA gaNe DAnubandhavarjitA iti, anyathA GAnubandhakaraNamanarthakaM syAd rucAdidvAreNaiva siddhatvAt / astyevamiti cet, na | rucAdrezca vyaJjanAderityatra GAnubandhebhyo'pi
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye, dvitIyaH pratyayapAdaH 273 yupratyayaprasaGgAt tena tebhyo yurna bhavati, rucAdigrahaNena teSAmagrahaNAt / tarhi kimAdigrahaNenetyAha-AdigrahaNAcceti rucAdiGAnubandhAditi / samAhareNa sukhanirdeze siddhe yad bahuvacanam, tadvacanAcca 'nivizate' ityAdi sidhyatIti cakAreNa sUcyate / / 492 / [ka0 ca0] kartari0 / pUrvasUtre vyatikramanirdezAt pRthag yogAd vA karmavaditi nAnuvartate 'AtmanepadAni bhAvakarmaNoH" (3 / 2 / 40) ityata AtmanepadAnItyanuvartate prakRtatvAt / gaNe rucAdiGAnubandhebhya AtmanebhASA ityasya paThitatvAcca / ' zIGaH' iti vRttiH / nanu prayoge GakArasyAdarzanAdeva GAnubandho gamyate kimanubandhagrahaNena, GakAre'kAraM dattvA 'tebhyaH' iti sUtraM nirdizyatAM cet ? tarhi sukhArtham / nanu 'ruca' evAdiryeSAm ityukte kathaM 'labhate, dyotate' ityAdau AtmanepadamityAha - ruca ityanudAttAnubandhopalakSaNam iti vRttiH / prasaGgataH parasmaipadasyobhayapadasya ca yuktimAha - ' UrdhvamAdatte iti vRttiH' / nanu yadi rucadhAturihopalakSaNaM tadAdigrahaNena kim phalamityAha - AdIti vRttiH / vRttau cakAraH paJjIkRtaiva vyAkhyAtaH / pakSI - atha rucAderanubandhena kim pramANam ityAzaGkyAha - athaveti / 'kAze spanda kuze spanda spanda tvaM zakramastakeM' iti 'gaNakRtamanityam' (kA0 pari0 29) iti parasmaipadameva / 'balanti zalabhAH padAni paritaH ' iti, tathA 'baladbAdhAm' iti ca cakSiGo GAnubandhakaraNAditi / vayaM tu 'bala prANane ' (1 / 550 ) ityasya rUpamiti brUmaH / / 492 | [samIkSA] 'rocate, vardhate, zete, AcaSTe, sUte, Aste, vaste' Adi prayogoM ke siddhyartha pANini tathA zarvavarmA donoM hI AcAryoM ne Atmanepada kA vidhAna kiyA hai / pANini kA sUtra hai "anudAttaGita Atmanepadam " (a0 1 / 3 / 12) / isake dvArA anudAttet tathA Git dhAtuoM se Atmanepada hotA hai / zarvavarmA ne anudAttet dhAtuoM ko rucAdigaNa meM par3hA hai / ataH unake nirdeza meM 'rucAdi' zabda kA pATha hai / AcArya durgasiMha ne 66 gaNasUtra rucAdigaNa meM par3he haiM / jaise- "nerviz" - nivizate / " viparAbhyAM ji" - vijayate, parAjayate / " AziSi nAtha : " - sarpiSo nAthate Adi / 1 [vizeSa vacana ] 1. UrdhvamAdatte ityudAttaH tadviparItazcAnudAttaH / udAttAnudAttayormizrazca
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 kAtantrayAkaraNam samAhAro lokopacArAt / tena rucaprakArebhyo'pi bhavanti / AdigrahaNAcca nivizate, parikrINIte (du0 vR0)| 2. Adizabdo'yaM prakAravacana iti rucAdiGAnubandhAditi samAhAre kRte laghusukhanirdezazca bhavati (du0 ttii0)| 3. AdigrahaNAcceti rucAdiGAnubandhAditi samAhAreNa sukhanirdeze siddhe yad bahuvacanam, tadvacanAcca 'nivizate' ityAdi sidhyatIti cakAreNa sUcyate (vi0p0)| 4. nanu prayoge DakArasyAdarzanAdeva GAnubandho gamyate kimanubandhagrahaNena, kAre'kAraM dattvA tebhyaH iti sUtraM nirdizyatAM cet ? tarhi sukhArtham (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. rocate / ruca + an +te / 'ruca zubha dIptau' (1 / 473) dhAtu se prakRta sUtra dvArA Atmanepada kA vidhAna, tadanusAra vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'te' pratyaya, "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, n-anubandha kA prayogAbhAva tathA "ani ca vikaraNe" (3 / 5 / 8) se upadhAsaMjJaka ukAra ko guNAdeza | 2. varSate / vRdh + an + te / 'vRdhu vRddhau' (11485) dhAtu se prakRta sUtra dvArA rucAdigaNa paThita hone se Atmanepada, tadanusAra vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'te' pratyaya, "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, n-anubandha kA prayogAbhAva tathA "ani ca vikaraNe" (3 / 5 / 8) se upadhA ko guNAdeza / 3. zete / zI + an - luk+te / 'zIG svapne' (2 / 55) dhAtu se GAnubandhaviziSTa hone ke kAraNa prakRta sUtra dvArA Atmanepada kA vidhAna, tadanusAra vartamAnAsaMjJaka 'te' pratyaya, an vikaraNa, usakA "adAdelRg vikaraNasya" (3 / 4 / 92) se luk tathA "ani ca vikaraNe" (3 / 5 / 8) se zI-ghaTita IkAra ko guNAdeza : 4. AcaSTe | A + cakS + an - luk+te / AG upasargapUrvaka 'cakSiG vyaktAyAM vAci' (2041) dhAtu se GakArAnubandha viziSTa hone ke kAraNa prakRta sUtra dvArA Atmanepada kA vidhAna, tadanusAra vartamAnAsaMjJaka te-pratyaya, an vikaraNa, usakA "adAdeluMg vikaraNasya" (3 / 4 / 92) se lUk, "skoH saMyogAdyorante ca" (3 / 6 / 54) se - ghaTita k kA lopa tathA "tavargasya SaTavargAdRvargaH" (3 / 8 / 5) se t ko T Adeza / / 492 /
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 275 tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 493. cekrIyitAntAt [3 / 2 / 43] [sUtrArtha] cekrIyitapratyayAnta dhAtu se kartA artha meM Atmanepada hotA hai / / 493 / [du0 vR0] cekrIyitAntAd dhAtoH kartaryAtmanepadAni bhavanti / pApacyate, lolUyate / / 493 / [du0 TI0] cekrI0 / antagrahaNaM sukhapratipattyaryameva | kazcid bhASAyAmapi cekrIyitalugantaM manyamAnaHsAkSApratipAdanArthamAha - bobhavIti / tanna, "carkarItaM cetyeke"(2140) iti parasmaipadiSu adAdau pAThAt siddham / / 493 / [vi0 pa0] cekrI0 / prakRteranta eva pratyayo bhavati, yadihAntagrahaNaM tat sukhArtham / anye tu cekrIyitalugantaM bhASAyAmapi manyamAnAH sAkSAccekrIyitAntapratipattyarthaM varNayanti / tena 'bobhavIti, pApacIti' parasmaipadameva / tadayuktam, tadapi "carkarItaM ca" (2 / 40) ityAdau parasmaipadiSu pAThAt siddhameva / / 493 / [samIkSA] 'punaH punaratizayena vA pacati' isa artha meM 'pApacyate' tathA 'punaH punaratizayena vA lunAti' artha meM lolUyate' prayoga ke siddhyartha cekrIyitasaMjJaka ya-pratyayAnta dhAtu se Atmanepada kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai | kAtantrakAra ne kriyAsamabhihAra artha meM dhAtu se jisa ya-pratyaya kA vidhAna kiyA hai, usakI pUrvAcAryoM ke anusAra cekrIyitasaMjJA kI hai- "dhAtoryazabdazcekrIyitaM kriyAsamabhihAre" (3 / 2 / 14) / isa prakAra unheM cekrIyitapratyayAnta dhAtu se Atmanepada kA vidhAna svatantrarUpa se prakRta sUtra dvArA karanA par3atA hai / pANini ne yaG pratyaya kiyA hai- "dhAtorekAco halAdeH kriyAsamabhihAre yaG" (a0 3 / 1 / 22) / yaG pratyaya yataH Git haiM, ataH tatpratyayAnta dhAtu bhI Git hI hogI / ataH "anudAttaGita Atmanepadama" (a01|3|12) se hI vahA~ Atmanepada kA vidhAna upapanna ho jAtA hai| ___ mahAbhASyapradIpakAra kaiyaTa ke anusAra 'yA' pratyaya kI 'cekrIyita' saMjJA pUrvAcAryoM dvArA kI gaI thI- "yaGaH pUrvAcAryasaMjJA cekrIyitamiti" (ma0 bhA0 pra0 4 / 1 / 78) / isI kA anusaraNa karate hue kAtantrakAra zarvavarmA ne cekrIyitasaMjJA
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 kAtantravyAkaraNam tathA usameM AtmanepadavidhAna kA nirdeza kiyA hai / yahA~ yaha bhI jJAtavya hai ki pUrvAcAryoM ne yaGluganta kI 'carkarIta' saMjJA kI thI, jisakA nyAsakAra jinendrabuddhi tathA tattvabodhinIkAra jJAnendrasarasvatI ne ullekha kiyA hai- " carkarItaM ca yaG - lugantasya pUrvAcAryANAM saMjJA" (kA0 vR0 nyAsaH 7 / 3 / 94 ) / "prAcA tu carkarItamiti yaGlugantaM parasmaipadamityuktam" (ta0 bo0 7 3 / 94 ) / niruktakAra yAskAcArya ne 'ApanIphaNat' ko carkarItaprayoga mAnA hai tathA 'coSkU' isa carkarIta dhAtu se pratyaya karane kA ullekha kiyA hai ( dra0, niruktam 2 / 7; 6 / 96) / [vizeSa vacana ] 1. antaMgrahaNaM sukhapratipattyarthameva ( du0 TI0 ) / 2. kazcid bhASAyAmapi cekrIyitalugantaM manyamAnaH sAkSAtpratipAdanArthamAhabobhavIti (du0 ttii0)| 3. yadihAntagrahaNaM tat sukhArtham (vi0 pa0 ) / 4. anye tu cekrIyitalugantaM bhASAyAmapi manyamAnAH sAkSAccekrIyitAntapratipattyarthaM varNayantiM (vi0 pa0 ) / [rUpasiddhi] 1. pApacyate / pac + ya + te / 'Du pacaS pAke' (11603 ) dhAtu se kriyAsamabhihAra (punaH punaratizeyana vA pacati ) artha meM " dhAtoryazabdazcekrIyitaM kriyAsamabhihAre" (3 / 2 / 14 ) sUtra dvArA ya - pratyaya, " caNparokSAcekrIyitasananteSu" (3 / 3 / 7) se pac dhAtu ko dvitva, pUrvavartI pac kI " pUrvo'bhyAsaH" (3 / 3 / 4) se abhyAsasaMjJA, "abhyAsasyAdirvyaJjanamavazeSyam" (3 / 3 / 9) se c kA lopa "dIrgho'nAgamasya" (3 / 3 / 29) se pakArottaravartI akAra ko dIrgha hone para niSpanna 'pApacya' kI " te dhAtavaH " ( 3 / 2 / 16 ) se dhAtusaMjJA tathA usase vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa ekavacana 'te' pratyaya | 2 . lolUyate | lU + ya + te / 'lUJ chedane' (8/9) dhAtu se kriyAsamabhihAra (punaH punaratizayena vA lunAti) artha meM ya - pratyaya, guNa, 'lolUya' kI dhAtusaMjJA, tathA usase vartamAnAsaMjJakaM te - pratyaya / / 493 / 494. AyyantAcca [3 / 2 / 44 ] [ sUtrArtha] 'Ayi' - pratyayAnta dhAtu se kartRvAcya meM Atmanepada hotA hai || 494 |
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 277 tRtIye AkhyAtAppAye bitIyaH pratyayapAdaH [du0 vR0] AyipratyayAntAcca dhAtoH kartaryAtmanepadAni bhavanti / haMsAyate, payAyate - payasyate / antagrahaNAdAyilope na syAditi matam / tena daridrati, ghaTati / / 494 / [du0 TI0] Ayya0 |antgrhnnaadityaadi / mataM matAntaram, ye AyilopamicchantIti / / 494 / [vi0 pa0] Ayi0 / Ayiranto yasyeti vigrahaH / antetyAdi / matamiti matAntaram, pairAyilopadarzanamAdRtaM teSAmiti bhAvaH / daridra ivAcarati, ghaTa ivAcaratIti vAkyam / / 494 / [samIkSA] 'haMsa ivAcarati' artha meM 'haMsAyate', 'zyena ivAcarati' artha meM 'zyenAyate' zabdarUpa ke siddhyartha pANini ne kyaG pratyaya kA vidhAna kiyA hai- "kartuH kyaG salopazca" (a0 3 / 1155) ityAdi / isa sthiti meM pANini ko yakArAdi pratyaya ke para meM rahane para "akRtsArvadhAtukayordIrghaH" (a0 7 / 4 / 25) se ajanta aGga 'zyena' Adi meM akAra ko dIrgha karanA par3atA hai, jaba ki kAtantrakAra ne 'Ayi' pratyaya kA vidhAna karake isakA samAdhAna kara diyA hai / ataH prakRta Ayi pratyaya ke vidhAna meM kAtantrakAra ne lAghava pradarzita kiyA hai - "karturAyiH salopazca" (3 / 2 / 8) / . . [rUpasiddhi]. 1. haMsAyate / haMsa ivAcarati / haMsa +Ayi+te / 'haMsa' zabda se iva Acarati artha meM Ayi pratyaya, "samAnaH savarNe dIrdhIbhavati parazca lopam' (1 / 2 / 1) se pUrvavartI a ko dIrgha - uttaravartI A kA lopa, 'haMsAya' kI dhAtusaMjJA, prakRta sUtra dvArA Atmanepada, tadanusAra vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'te' pratyaya, "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) se an vikaraNa tathA pUrvarUpa / 2. payAyate-payasyate / paya ivAcarati / payas + Ayi+te / 'iva Acarati' artha meM Ayei pratyaya - salopa 'payAya' kI dhAtusaMjJA tathA te pratyaya / Ayipratyaya ke abhAva meM ya-pratyaya hone para 'payasyate' zabdarUpa / / 494 /
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 kAtantravyAkaraNam 495. insya jAderubhayam [3 / 2 / 45] [sUtrArtha] inpratyayAnta, akArAnubandhaviziSTa tathA yajAdigaNapaThita dhAtuoM se kartA artha meM ubhayapada kA vidhAna hotA hai / / 495 / [du0 vR0] inantAJanubandhAd yajAdezcobhayapadaM bhavati kartaryabhidheye / kArayati, kArayate / sunoti, sunute / yajati, yajate / pacati, pacate / samAhArAnubandhA ye te yjaadyH| aphalavati kartaryAtmanepadaM ca dRzyate / yathA vRkSaM parivArayante kaNTakAH, zoSayate vrIhInAtapaH, taba darzanaM kiM na patte, kamalabanodghATanaM kurvate ye, mANavakaM brUte, marIcIn vitanute / phalavati kartari parasmaipadaM ca dRzyate- svaM kaTaM kArayati, svamaGgaM kaNDUyati, svaM yajJaM yajati, svaM putramapavadati, svamazvaM jAnAti / apadAntaradyotye'pi dRzyate - 'tanoti zubhaM guNasampadA yazaH' / yajerapi vivakSayA bhavitavyameveti matam / gaNakAravacanapramANArthamidam / / 495/ [du0 TI0] in / akAraH sthitimAnAstItyAha - anubandhAdityAdi / udAttAnudAttayormizrayozca samAhAro lokopacArAt, so'nubandho'yamiti / yastvAha - yebhya ubhayatobhASA iti zrUyate, te jAdayaH / tanmate bhRhAmAGAmiditi dhUprINAtyorna ityAdinirdezAn vimucyAnye'nubandhA JakArAH paThitA eva / kaNDUyaprabhRtyarthaM JakAra ucyate / kathaM DAulohitAdibhya Ayerubhayapaditvam ? satyam ? yajirihopalakSaNam / AdigrahaNAdanyebhyo'pi yajiprakArebhya iti vA, tenAkRtigaNatvAnna duSyati phalavati kartaryAtmanepadam, anyatra parasmaipadamanyo brUte / tadayuktamityAha-aphalavatItyAdi / yadyapi 'kaNTakaiH puruSA vRkSaM parivArayante', tathApyAnukUlyAt karaNasya kartRtvavivakSA | AvaraNaphalaM tu puruSA evopabhuJjate, tathA zuSkavrIhikSodanaphalaM puruSA evopabhuJjate na tvAtapaH / atha vivakSayA tarhi niyuktaH 'kArayate svaM kaTaM bhRtyaH, kurute karma dAsaH, pacante sUpakArAH, yajante yAjakAH' iti kathanna bhavati / sarvatra kartAraM kriyAphalamabhipraiti, tatra prakarSagatirvijJAsyate, sAdhIyo yatra kartAraM kriyAphalamabhipraiti, na cAntareNa yajiM yajiphalam, kRSi kRSiphalam, yAjakAH punarantareNApi yajiM gAM labhante bhRtyAzca bhaktamiti kiM vizeSavacanena, mahAkavibhizcAvizeSeNaiva nibaddham - 'tavAtmayoneriva
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH kija patte' ityAdi / 'vyAkhyAM kurute' ityAdayazca na ghaTante vacanoccAraNasya parapratyayena phalatvAt / atha paraM bodhayituM vacanamuccAryate tatra prayojakagatavyApArecchA vaktAramabhipraiti kartrabhiprAyatA / kathaM tarhi bravIti abhidadhAtIti ? satyam / uccAraNavyavacchedenAbhidhAnaM yadA vivakSitaM na parAvabodhastadA parasmaipadam bravIti vacanamuccArayatIti / kathaM bhAmahasya vyavahitadoSodAharaNam - itaH pazyati dhAvantaM dUre yAntaM vanaspatim / tAM bravImi vizAlAkSi ! yA pinaSTi jaradgavam // 279 - phalavatItyAdi / parasmaipadaM ceti / cakAreNAtmanepadamapItyarthaH / kriyAphalameSu padAntaradyotyam / apadAntaradyotye'pIti - ' tanoti zubhraM guNasampadA yazaH' iti / tathA 'karoti bhogam, priyaM dadhAti mArayati zatrUn' iti / gaNetyAdi / gaNakAro'pyavizeSeNaivAha - ubhayatobhASa iti / kartrabhiprAyaM ca akartrabhiprAyaM kriyAphalamubhayam ucyate / ubhayasmin bhASo'syeti ubhayatobhASaH / ihApyubhayaM parasmaipadamAtmanepadaM ca bhavatItyarthaH / ' Arohanti hastinaM hastipakAH, Arohayate hastI svayameva ' / sa eva hastI vyApyaH kartA bhavati / evam - 'pazyanti bhRtyA rAjAnam, darzayate rAjA svayameva' / evaJjAtIyakAnAM rucAdau pAThaH / tathA 'gaNayati gaNaM gopAlakaH, gaNayate gaNaH svayameva' iti bhavitavyamAtmanepadena / tathA ca "inzranthigranthibrUJAm AtmanepadAkarmakANAM yaNicoH pratiSedhe karmakartaryupasaMkhyAnam iti bhAradvAjIyAH paThantyavizeSeNa / 1 'vanagulmaH' - AdhyAne tu parasmaipadameva - 'smarati vanagulmaM kokilaH, smArayatyenaM iti / kartRsthakriyAyAmiha parasmaipadasyaiva vivakSA | aninanto yazcittavatkartRko'karmakastata inantAt parasmaipadasyaiva vivakSA - 'Aste mANavaka:, Asayati mANavakam' / tathA calanAhArArthebhyazca calayati, kampayati, Azayati, bhojayati / tathA pru-- sru - budhiyudhi - nazi - janIbhyaH - prAvayati / prApayatItyarthaH / drAvayati / dravIkarotItyarthaH / srAvayati / syandayatItyarthaH / gatyarthebhyastu calanArthatvAdeva siddham / bodhayati mANavakaM zlokam, yodhayati kASTham, nAzayati rogam, janayati sukham, adhyApayati mANavakaM vedam / dheDvadavasapAdamAyamAGyasaparimuharucinRtibhyaH AtmanepadaM dRzyate / dheTdhApayate zizum / vada - vAdayate / vasa nivAse - vAsayate / pA pAne - pAyayate /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 kAtantravyAkaraNam damu- damayate |AG yama - Ayamayate |AGyasa-AyAsayate |parimuha -parimohayate / ruca - rocayate / nRtI - nartayate / yathAsambandhaM parasmaipadavivakSAyA apvaadH| ayatanyAM putAdInAM vRtAdeH sysnostthaa| AkRtigrahaNAdeva zvastanyAmubhayaM kRpeH|| kRpUparyantA putAdayaH / yutAyantargaNazca vRtAdiH / vyadhutat, vyadyotiSTa / vartyati, varttiSyate / vivRtsati, vivartiSate / kalpsyati, kalpiSyate / ciklRpsati, cikalpiSate / pareNa pUrvasya na bAdhA / klRptA, kalpitA iti / / 495 / [vi0 pa0] iJa0 / inpratyayo'rthAd dhAtoranto akArazca sthitimAn nAstItyanubandho gamyate ityAha - inantAJjanubandhAditi / udAttAnudAttayormizraH samAhAra ityuktamevetyAha - samAhAra ityAdi | kazcit phalavati kartaryAtmanepadam, aphalavati kartari parasmaipadamiti brUte, tadiha na vaktavyama, vyabhicArAdityAha- aphalavatItyAdi / iha yadyapi 'kaNTakairvRkSaM puruSAH parivArayante, tathApi vivakSAvazAt karaNasyApi kartRtvam / yathA - asizchinattIti | na cAtra kartRNAM kaNTakAnAmAvaraNaphalopabhoktRtvam, api tu puruSA eva rakSitavRkSaphalaM bhuJjate / tathA zuSkavrIhIn kSodayitvA puruSA eva bhuJjate, na tvAtapasya vrIhizoSaNaphalamastIti |mhaakvinibddhHpryogshc dRzyate | yathAha bhAraviH'tava darzanaM kiM na dhatte' iti / na ceha darzanasya kartuH phalamastIti, kintarhi draSTuriti / tathA mayUro'pi 'kamalavanodghATanaM kurvate ye' iti, razmaya ityarthaH / na. ca teSAM kamalavanodghATanaphalopabhoktRtvam, kintarhi anyeSAmeva / 'mANavakaM brUte' iti dharmAdIn mANavakaM bruvANasya karturna phalam, api tu mANavakasyaiva karmaNa iti / 'marIcIna vitanute' iti marIcIn prasArayato nAdityasya phalamasti, api tu lokasya marIcibhirapadhvaste tamasIti tatkarmapravartanAditi / athaiSvapi kartuH phalapad vivakSA / yadyevam - 'niyuktaH kaTaM kArayate, kaTaM kurute karmakAraH / pacante sUpakArAH, yajante yAjakAH' iti kathana bhavati ? yadyacetaneSvapi kaNTakAdiSu phalavattvaM vivakSitam, sacetaneSu tdvivkssaashkyprtihaareti| atha yadarthaM yAgAdikriyArabhyate tatpradhAnaM phalamamI yAjakAdayo na labhante, kintarhi dakSiNAdikam / atasteSAmaphalavattvAnnAtmanepadam / yadAha jayAdityaH- yadyapi dakSiNAdikaM kartuH phalamihAsti, tathApi na tadarthaM kriyArambhaH iti / yadyevam, yadartha
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtApyAye dvitIyaH pratpapapAdaH 281 mAvaraNAdikriyArabhyate tatphalaM kaNTakAdayo na labhante iti svarito jitaH katrabhiprAyakriyAphala iti vacanAt / kathaM tatrAtmanepadam ? pUrvaM parasmaipadaviSaye'pyAtmanepadaM darzitam / idAnImAtmanepadaviSaye parasmaipadaM darzayan parasyobhayathApi vyabhicAramAha-phalavatItyAdi / AtmanepadaviSavatvaM tu svarito jitaH katrabhiprAye kriyAphale iti vacanAt / asyArthaH- svarito yajAderjito jyanubandhAt kabhiprAye kriyAphale AtmanepadaM bhavati / yadi kriyAsAdhyena phalena kartA tadvAn syAdityarthaH kartAramabhipraitIti karmaNyaN inantANNicazceti vacanAt prApnoti apapUrvAd vadateranupasargAcca jAnAteH / "apAd vadaH, anupasargAnaH" (a0 1 / 3 / 73, 76) ityetAbhyAM phalavati kartari vidhIyamAnamAtmanepadaM syAditi / nanu kathamayaM vyabhicAraH ? yAvatA svazabdAdupapadAdiha kartuH phalavattvaM pratIyate, tatra ca "vibhASopapadena pratIyamAne" (a0 1 / 3 / 77) iti vacanamAcakSANena pareNApi parasmaipadaM pakSe prativihitameveti / kiJca ito'pi na vyabhicAraH / padasaMskArakaM hi vyAkaraNam / tatra pUrvaM parasmaipadaM vidhAya pazcAt svazabdena saMbandhAt kartuH phalavattvAvagatiriti ? satyam / yatra tarhi padAntaramantareNApi tu svapadAdeva kartuH phalavattvaM pratIyate / tatra kA gatirityAha - apadAntaradyotye'pIti / tathA ca kirAtavAkyam - 'tanoti zubhraM guNasampadA yazaH' iti / yathA 'bhogaM karoti, zriyaM dadhAti, mArayati zatrUn' iti bahavaH ziSTaprayogA dRzyante iti / yjerityaadi| kartuH phalavattvavivakSA'zakyaparIhAretyuktam / atastayA vivakSayA matAntareNApi yajerAtmanepadena bhavitavyamevetyarthaH / yajerihopalakSaNam inntaaanubndhaadityrthH|| ___anye tu matamiti zarvavarmaNo matamAcakSate / tatpunaH svamatAnugataM na bhavatItyupekSyate / na hIha kartuH phalavattvamapekSitam, yena vivakSayetyAha - athAtmanepadasya vivakSayeti / atha kimarthaM anubandhAd yajAdezcobhayapadavidhAnam ubhayatobhASeti gaNe zravaNAt siddhameveti |tthaahi parasmaipadam AtmanepadaM cobhayapadamucyate / tasminnubhayasmin bhASA asyetyubhayatobhASA ityAha -gaNetyAdi |gnnkaarvcnprmaannaarthmityetdrthHpryojnmsyeti / athavA pramitaH pramANaM prAmANyamucyate / gaNakAravacanasya pramANaM tadevArthaH prayojanam asyeti / yeSAmeva dhAtUnAM gaNakRtobhayatobhASatvamuktam, teSAmeva sUtrakRtApyubhayapadaM vidhIyate iti / ekasaMvAdanibandhanaM gaNakAravacanasya prAmANyaM yathA syAdityarthaH / / 495/ [ka0 ca0] iJa0 / 'yaja - vapa' ityAdInAM navAnAmiha na grahaNam, vyeveJorSakArAnubandhabalAt, yAvatA JakAraM vinApyubhayapadaM sidhyatIti / yajAdidvAreNeti / atha 'vRkSa
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 kAtantravyAkaraNam parivArayante kaNTakAH' ityAdiSu gauNaphale'pi kartuH phalavattApratItiH / vyabhicAra iti cet tarhi 'niyukto bhRtyaH kaTaM kArayati, dAsaH karoti karma, pacati pAcakaH, yajati yAjakaH' ityAdiSu kathaM paramate gauNaphalavivakSayA AtmanepadaM na bhavatIti ? etadeva vyabhicArayannAha - yajerapIti vRttikaarH| paramataM tu panIkRtA vyAkhyAtam / etenAsmanmate prAyeNa vyabhicAradarzanAt "kabhiprAye kriyAphale" (a0 113 / 72) iti pANinisUtraM na sammatamiti / tathA ca kulacandraH vizeSaH pANineriSTaH sAmAnyaM shrvvrmnnH| sAmAnyamanugRhNanti tatrAcAryaparamparA ||iti / tanneti mhaantH| tathAhi varNayAmAsa yatnena yato vararuciH svayam / pANinenusAreNa tAtparya shrvvrmnnH|| vayaM tu kabhiprAya ityetat sUtraM na vihitaM ytH| tasmAt sAmAnyamevAsya sammataM shrvvrmnnH|| kecit parasmai payate yasmAt tat parasmaipadaM smRtam / Atmane payate yasmAt tadevAdhAtmanepadam // itthamanvarthasaMjJAyA vidhAnenaiva lakSyate / mataM hi pANinereva sammataM shrvvrmnnH|| naivamanvarthasaMjJAyAH prAyo vRttirna dRzyate / ato na pANineH sUtraM sammataM shrvvrmnnH|| pajI- nanu yadi gaNakAravacanameva svamatapramANam, tadA anena sUtreNa tasya kimAyAtamityAha - athaveti / idAnIM TIkoktaparizeSa ucyate - AdhyAne parasmaipadameva / AdhyAnaM smaraNaM tatra vartamAnAdinantAd dhAtoH parasmaipadameveti / smarati vanagulmaM kokilaH smArayatyenaM vanagulmam / aninanto yazcittavatkartRko'karmakastata inantAt parasmaipadameva |AdhyAnaM smaraNam, tatra vartamAnAdinantAddhAtoH parasmaipadameveti / smarati vanagulmaM kokilaH, smArayatyenaM vanagulmam / aninanto yazcittavatkartRko'
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 283 tRtIye AkhyATAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH karmakastata inantAt parasmaipadameva / Aste mANavakam, Asayati mANavakam / calanAhArArthebhyazca calayati, kampayati / Azayate mANavakam, bhojayati / pradrusubudhiyudhinazijanIbhyaH / prAvayati / praapytiityrthH| drAvayati / dravaM krotiityrthH| srAvayati / syandayatItyarthaH / gatyarthebhyazcalanArthakatvAt siddham / bodhayati mANavakaM zlokam / nanu kathaM "patreNa tAH paTubhirninAdaiH prabodhayante mRgarAjakanyAH" iti / tathA "kareNurArohayate niSAdinam" iti mAghe? satyam / skhalitamidam / yodhayati kASTham, nAzagati rogam, janayati sukham, adhyApayati mANavakam / dheTa- vadavasapAdamAGyamAG - yasAG-parimuharuAcanRtIbhya Atmanepadameva / dheTa-dhApayate / vada - zizuM vAdayate / vasa nivAse - vAsayate / pA pAne -pAyayate / damu -damayate |aangym-aaymyte |aangys- Ayasayate |parimuha - parimohayate / ruca - rocayate / evaM ca- 'rocayati locanacakoram' (gI0 go0 10 / 1) iti jayadevaprayoge pramAdaH / nRtI - nartayate / adyatanyAM gutAdInAM vRtAdeH syasanorapi / tathAkRtigaNAdeva zvastanyAmubhayaM kRpeH|| ayamaparo yajAdiH / ayamarthaH- adyatanIviSaye yadubhayapadaM dyutAdInAM bhavatItyarthaH / atha avidhAnabalAdeva parasmaipadaM bhaviSyati, kimanena vizeSavacanena / naivam, jJApakAnnityamapi parasmaipadaM jJAyate / adyatanyA anyatra bhavatIti saMbhAvyate, jJApakasya sarvoddiSTatvAt |sysnoriti bhAve saptamI |yutaadyH kRpUparyantAH |dhutaadyntrgnno vRtAdiH / vyadhutat, vyadyotiSTa / vartyati, vartiSyate |vivRtsti, vivartiSate / kalpsyati, kalpiSyate / ciklRpsati, cikalpiSate / zvastanyAm - kalptA, kalpitA / / 495 / [samIkSA] 'kArayati-kArayate, yajati - yajate, sunoti - sunute' ityAdi parasmaipadaAtmanepada ke do - do prayogoM ke siddhyartha pANini tathA zarvavarmA donoM ne hI niyama banAe haiN| pANini ne jina dhAtuoM ko svaritet kahA hai, unake lie zarvavarmA ne yajAdigaNa banAyA hai / pANini ne Nic-pratyayAnta dhAtuoM se katrabhiprAyaka kriyAphala meM Atmanepada ke vidhAnArtha "svaritaJitaH katrabhiprAye kriyAphale" (a0 1 / 3 / 72) ke atirikta "Nicazca' (a0 1 / 3 / 74) sUtra banAyA hai / zarvavarmA ne tInoM kA saMgraha eka hI sUtra meM kara diyA hai| yaha vizeSa jJAtavya hai ki zarvavarmA ne inpratyayAnta, JakArAnubandhaviziSTa tathA yajAdigaNapaThita dhAtuoM se kartRvAcya meM sAmAnyataH ubhayapada kA vidhAna kiyA hai,
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam jabaki pANini ne kriyAphala ke kartRgAmI hone para Atmanepada kA nirdeza kiyA hai / isake phalasvarUpa kriyAphala ke paragAmI hone para parasmaipada pravRtta hotA hai / tadanusAra vidvAn saMkalpa karate samaya kriyAphala ke kartRgAmI hone para 'kariSye' isa Atmanepada kA kriyApada par3hate haiM, parantu phala ke paragAmI hone kA sthiti meM 'kariSyAmi' isa parasmaipada ke kriyApada ko par3hate haiM / AkhyAtapadoM kA vyApaka vyavahAra dekhane para pANinikRta vibhAga samIcIna pratIta nahIM hotA, kyoMki 'vRkSaM parivArayante kaNTakAH ' Adi prayogoM meM parivAraNa kriyA kA phala kaNTakoM ko kabhI prApta nahIM hotA, ataH vahA~ Atmanepada kA vyavahAra nahIM honA cAhie, lekina prayoga kevala Atmanepada kA hI kiyA jAtA hai / isa viSaya meM kalApacandrakAra suSeNa vidyAbhUSaNa kA lekha draSTavya hai, jisameM kulacandra Adi ke mata uddhRta kie gae haiN| [vizeSa vacana ] 284 1. samAhArAnubandhA ye te yajAdayaH (du0 vR0 ) / 2. aphalavati kartaryAtmanepadaM ca dRzyate / phalavati kartari parasmaipadaM ca dRzyate (du0 vR0) / *****. 3. gaNakAravacanapramANArthamidam ( du0 vR0 ) / 4. phalavati kartaryAtmanepadam, anyatra ca parasmaipadam anyo brUte / tadayuktamityAha - aphalavatItyAdi (du0 TI0 ) / 5. . mahAkavibhizcAvizeSeNaiva nibaddham - 'tavAtmayoneriva kiM na dhatte' ityAdi (du0 TI0 ) / 6. kazcit phalavati kartaryAtmanepadam, aphalavati kartari parasmaipadam iti brUte / tadiha na vaktavyam, vyabhicArAdityAha - aphalavatItyAdi (vi0 pa0 ) / 7. mahAkavinibaddhaH prayogazca dRzyate / yathAha bhAraviH - 'tava darzanaM kiM na dhatte' iti (vi0 pa0 ) / 8. idAnImAtmanepadaviSaye parasmaipadaM darzayan parasyobhayathApi vyabhicAramAha - phalavatItyAdi (vi0 pa0 ) / 9. padasaMskArakaM hi vyAkaraNam (vi0 pa0 ) / 10. yeSAmeva dhAtUnAM gaNakRtobhayatobhASatvamuktam, teSAmeva sUtrakRtA'pyubhayapadaM vidhIyate iti / ekasaMvAdanibandhanaM gaNakAravacanasya prAmANyaM yathA syAdityarthaH ( vi0 pa0 ) /
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAppAye bitIyaH pratyayapAdaH 285 11.asmanmate prAyeNa vyabhicAradarzanAt "kabhiprAye kriyAphale" (a01|3|72) iti pANinisUtraM na sammatamiti / tathA ca kulacandraH vizeSaH pANineriSTaH sAmAnyaM shrvvrmnnH| sAmAnyamanugRhNanti tatrAcAryaparamparA / / ityAdi (ka0 ca0) / / 495 / [rUpasiddhi] 1. kArayati, kArayate | kR + in +an +ti, te / 'kurvantaM prayuGkte' isa artha meM 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se "dhAtozca hetau" (3 / 2 / 10) sUtra dvArA in pratyaya, "asyopadhAyA dIrgho vRddhi minAminicaTsu" (3 / 6 / 5) se R ko vRddhi, "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se 'kAri' kI dhAtusaMjJA, prakRta sUtra se ubhayapadavidhAna ke antargata parasmaipadasaMjJaka vartamAnArthaka prathamapuruSa - ekavacana 'ti' pratyaya, "an vikaraNaH krtri"(3|2|32)se an vikaraNa,"nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH" (3 / 5 / 1) se kAri-ghaTita ikAra ko guNa tathA "e ay"(1|2|12) se ayAdeza / AtmanepadasaMjJaka te-pratyaya Ane para 'kArayate' prayoga / 2. sunoti, sunute / su+nu+ti, te / 'SuJ abhiSave' (4 / 1) dhAtu se prakRta sUtra dvArA ubhayapadavidhAna ke antargata parasmaipadasaMjJaka ti-pratyaya, "nuH SvAdeH" (3 / 2 / 34) dvArA nu-vikaraNa tathA "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH" (3 / 5 / 1) se nu- gata ukAra ko guNAdeza / AtmanepadasaMjJaka ta -pratyaya meM 'sunute' prayoga / 3. yajati, yajate / yaja + an + ti, te / 'yaja devapUjAsaGgatikaraNadAneSu' (1 / 608) dhAtu se prakRta sUtra dvArA ubhayapada kA vidhAna / parasmaipadarUpa - yajati, AtmanepadarUpa - yajate / 4. pacati, pacate | paca + an +ti, te / 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se prakRtasUtra dvArA ubhayapada kA vidhAna / parasmaipadarUpa tipratyayAnta-pacati / AtmanepadarUpa te pratyayAnta - pacate / / 495 / 496. pUrvavat sanantAt [3 / 2 / 46] [sUtrArtha] san pratyaya hone se pUrva jo dhAtu jisa pada meM hotI hai, san pratyaya hone ke bAda bhI usa dhAtu se vahI pada upapanna hogA / / 496 /
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] sanaH pUrvo yo dhAtustadvat sanantAdapi tat padaM bhavati / rurociSate, adhijigAMsate, pApaciSate, zizyenAyiSate, pipakSati, pipakSate / smRdRzI ca sanantau tu rucAdau zruranApratiH / ananurjJAzca vijJeyo yathA susmUrSate iti // [du0 TI0 ] pUrva0 / san ante yasyeti vigrahaH / pUrvasmAdiva pUrvavat / pUrvavat sanantasyedaM vizeSaNam, pUrvasyAvadhiH sanneva zrutatvAd ityAha-sanaH pUrva iti / tadvaditi / yena nimittena dhAtoH padaM dRSTaM tenaiva nimittena sanantAdapi bhavatItyarthaH / nerviz nivivikSate / parivyavebhyaH krIJ - paricikrISate ityAdayaH iti / antagrahaNaM padavidhau sanantasyaiva nimittabhAvArtham, anyathA sano'vadhibhAvopayuktatvAt sanantAditi na labhyate, nahi dvitIyaM sangrahaNamasti yenaitat syAt / kutastarhi dhAtumAtrAditi ced AtmanepadAdyanukramaNamanarthakaM syAt / atha pratyayAntAt syAt sangrahaNamanarthakaM pUrvavat pratyayAditi evaM vAcyaM syAt tasmAt pratyAsannaM sanaM tyaktvA'nyasyAzrutasya kalpane'tiprasaGgAt sanantAdeva bhaviSyatIti pratipattigauravaM syAt / atha tadantaM viziSya pazcAt sanaH pUrva iti sambandha:, tathApi sammoha eva syAt / 1 yogApekSayA pUrvagrahaNaM prAgasmAd yogAd yebhyaH padamuktaM tebhyaH sanantebhyo'pi bhavatIti / na ca vaktavyam inaJ yajAdaya eva pUrvazabdavAcyAH syuH, tadadhikRtya sanantena te viziSyante iti pUrvagrahaNamanarthakaM syAt / 'zizatsati, mumUrSati' iti / yadyapi zadimRGoH sanaH pUrvamAtmanepadaM dRSTam - zIyate mriyate / tathApyatra na bhavati / na hi zadimRGitimAtrameva nimittam, kintarhi annAzIradyatanyo'pi zadiranIti AzIradyatanyozceti vacanAt 'jugupsate' ityAdau yathA AtmanepadaM tathA tatraivoktamiti / smRdRzI ityAdi / smR cintAyAM parasmaipadI tathA dRzir prekSaNe sampUrvastu rucAdireva / " samo gamRcchi0 " ( 3 / 2 / 42, 20) ityAdinA didRkSate / evaM zruranAtiriti na vidyete ApratI yasyeti vigrahaH / zru zravaNe - zuzrUSate / anAGpratiriti kim ? AzuzrUSati, pratizuzrUSati / ananurjJAzceti na vidyate'nurasyeti vigrahaH / "nihnave jJA" (3 / 2 / 42-39) ityAdibhirgaNasUtrai rucAditvaM siddhameva / anyatra - vacanaM jijJAsate dharmam | ananuriti kim ? putramanujijJAsati / vRttau yathA susmUrSate iti, upalakSaNamAtrametat || 496 /
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 287 tRtIye AkhyAtApyAye dvitIyaH pratyayapAdaH [vi0 pa0] pUrva0 / pUrvazabdaH sambandhizabdatvAdavadhimapekSate, sa cAvadhiH sanneva zrutatvAdityAha - sanaH pUrvo yo dhAturiti / tadvaditi pUrvavadityarthaH / pUrvasmAditi pUrvavaditi paJcamyantAd vatiryena nimittena sanaH pUrvasmAd dhAtoryat padaM dRSTam, tenaiva nimittena sanantAdapi tat padaM bhavatItyarthaH / rurociSate iti / anudAttAnubandhena nimittena rocate iti AtmanepadaM dRSTam, tenaiva sanantAdapi bhavati / evam anyatrApi nimittam Uhyam / iha vyaJjanAderyupadhasyAvo vetyatra saMzceti vacanAd vibhASayA guNaH / adhijigAMsate iti / adhipUrvaH 'ii adhyayane' (2 / 56) "sanIniDorgamiH" (3 / 4 / 86) iti gamirAdezo "hnigmorupdhaayaaH"(3|8|13) iti upadhAyA dIrghaH / pApaciSate iti / pApacyazabdAccekrIyitAntAt pApacitum icchatIti san, tata iDAgamaH, "asya ca lopaH, yasthAnani" (3 / 6 / 49, 48) iti ylopH| atheha katham AtmanepadaM na bhavati ? 'zizatsati, mumUrSati' iti zadimRGorapi sanaH pUrvamAtmanepadaM dRSTameva / yathA-zIyate, mriyate iti / naivam, nahi zadimRGmAtramAtmanepadanimittam, kintarhi annAzIradyatanyo'pi zadirani AzIradyatanyozca mRG iti vacanAt / na ceha sanaH pUrvabhAgasyAnvikaraNAzIradyatanInAmAtmanepadanimittabhUtAnAM sambhavo'stIti, tasmAnimittAbhAvAdeva na bhavatIti / smRdRzItyAdi / smaraterupalakSaNamudAhariSyati / tathA dRzerapi- didRkSate / zruranAmatiriti / na vidyete AjhatI yasyeti vigrahaH / zuzrUSate, upazuzrUSate / anAG pratiriti kim ? AzuzrUSati, pratizuzrUSati / ananuzceiti | na vidyate'nuryasyeti vigrahaH / jijJAsate, pratijijJAsate / ananuriti kim ? putramanujijJAsati / yathA susmUrSate iti / smartumicchatIti san | "svarAntAnAM sani" (3 / 8 / 12) iti dIrghatve, "uroSThyopadhasya" (3 / 5 / 43) ityur, "nAmino voH" (3 / 8 / 14) ityAdinA dIrghaH etebhyaH smRprabhRtibhyaH parasmaipaditvAdaprAptamAtmanepadaM sanantebhyo vihitaM rucAderAkRtigaNatvAditi / / 496 / [ka0 ca0] pUrva0 / pUrvazabdo'tra pUrvasambandhini padavidhAne vartate / tenAyamarSaH- pUrvasya sambandhi yat padaM tena tulyaM sanantAdapi bhavati / tarhi kathaM pUrvasmAt padavidhAnena sanantAt padavidhAnaM tulyam, ekanimittatvAt / yena nimittena pUrvasmAdubhayapadaM vihitam, tenaiva sanantAdapi taditi nimittAtidezo'yamiti rakSitaH / vastutastu pUrvasadRzAt sanantAt kAryaM bhavatIti sUtrArthaH / kAryaM cAtrAtmanepadaprakaraNAt parasmaipadAdapi tathA ubhaya
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 kAtantravyAkaraNam padAnuvRttau pUrvavadityasya vaiyarthyAt / sAdRzyaM ca yadi pratyAsattyA vidhIyamAnakAryadvAraivAbhimataM syAt / tadA sanantasya tAdRk sAdRzyaM prAk siddham itIdAnImeva vidhIyate iti sanantaH pUrvavad bhavatItyevaM vaktum ucitam / tasmAd vidheyasya yannimittaM tadddvAraiva sAdRzyam tena pUrvasya yadAtmanepadAdinimittatA, tadviziSTAt sanantAdAtmanepadAdikaM bhavatItyarthaH / nanU pUrvanimittasya GAnubandhAdeH kathaM sanante sambhavaH, tataH sambhAvanavaiyarthyamiti vAcyam, sAkSAd viziSTatvAbhAve paramparayA tadviziSTatvAsattvAt prakRtidvAraiva prakRtyanubandhAdisambandhAt / na ca vacanaM vinA paramparayA sannimittaviziSTAd vidhiH sambhavatIti bhaavH| sampUrvasyeNo gamAdeza yathAtmanepadam, tathA haniGgamorityatra vakSyAmaH / anye tu kAryAtidezo'yaM pUrvasambandhikAryaM sanvad bhavatItyarthaH / evaM cArthAntare Atmanepadino'pi sani kRte'rthAntaravyAvRttyAtmanepadaM syAditi na vAcyam / pratyAsattyA sAdRzyAt pUrvavadAtmanepadaM sAdRzye vadgrahaNAt kAkAkSinyAyena sanantasya vizeSaNamAhuH / anyatheti sanaH pUrvo yastatsadRzo bhavatIti kAryAtidezaH sAmAnyata eva vidhiH syAdityarthaH, kutastadatiriktavidhiriti zeSaH / anarthakamiti / sanaH prakRte kvacidAtmanepadasya kvacit parasmaipadasya ca dRSTatvAt sAmAnyatastatrAtideze kartari rucAdItyAdivacanamanarthakaM syAdityarthaH / sanantagrahaNamiti pUrvagrahaNamityapi bodhyam / agre pUrvavat pratyayAdityanarthakameva | vastutastu pratyayAditi vidhivAkyam / tathAhi sanaH prakRte kvacid Atmanepadasya kvacit parasmaipadasya ca dRSTatvAt pratyayAntebhyaH sAmAnyatastatrAtideze kriyamANe pUrvasUtrAdubhayapadasyAnuvRttyA pratyayAntarAd ubhayapadam ityeva vaktumucitam, kimatidezeneti bhAvaH / maitreyeNApIdRgeva etanna buddhvA sangrahaNamapahAya pratyayAditi kRte gauravam, tathApi pratipattilAghavam iSTamiti sArasamuccayakRtA uktam / yogeneti na vaktavyam ityanenaiva sambandhaH / evaM hi anantaratvAt pUrvayoganirdiSTa eva pUrvazabdavAcyaH syAditi asadRzAt sanantAt kAryaM vidhIyamAnaM siddhazAstravat kAryanimittatvAcca sAdRzyagrahaNAd yebhya ubhayapadaM vihitaM tebhyo'pyubhayapadamityeva paryavasyatItyarthaH / pUrvagrahaNamiti / ata eva yathA inJyajAderubhayapadam, tathA sanantAdapi bhUprabhRterityartho nAzaGkyate / zadiranIti / evam anucikIrSatItyatra sUcanAdyarthe'pyAtmanepadasya nimittamasti, tathApi anuparibhyAM ca kRJaH parasmaipadasya vakSyamANatvAt sUcanAdyarthasyApi nimittatA nAzrIyate
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtApyAye bitIyaH pratyayapAdaH 289 iti nAtmanepadam / ananurityakarmakasya sAmAnyarucAdipAThAdanupUrvatve'pyAtmanepadam bhavatyeva / sarpiSo'nujijJAsate ityupasargAt karmapravacanIyayoge AtmanepadaM bhavatyeva / devadattamanujijJAsate dharmam / evaM caitraM prati zuzrUSate iti / / 496 / [samIkSA] 'zizayiSate, nivivikSate, adhijigAMsate, pApaciSate' ityAdi rUpoM meM sanpratyayAnta dhAtue~ haiM - 'zizayiSa, nivivikSa, adhijigAMsa, pApaciSa' / sanpratyayAnta dhAtuoM kI punaH dhAtusaMjJA karanI par3atI hai| ataH unase Atmanepada - parasmaipadavidhAna ke samAdhAnArtha donoM hI AcAryoM ne svatantra sUtra banAe~ haiM / pANini kA bhI kAtantrakAra kI hI taraha sUtra hai- "pUrvavat sanaH" (a0 1 / 3 / 62) / donoM ke hI anusAra sananta dhAtuoM se usI pada kA vidhAna ziSTasammata mAnA gayA hai, jo mUla dhAtuoM se prApta hotA hai| jo nimitta mUla dhAtu se AtmanepadavidhAna kA hai- rucAdigaNa meM pATha athavA GakArAnubandha, vahI nimitta sannanta dhAtu se bhI Atmanepada ke svIkAra karane meM mAnya hai | kAzikAvRttikAra jayAditya tathA TIkAvivaraNapaJjikA - kalApacandrakAra durgasiMha Adi ne kahA hai- "yena nimittena pUrvasmAdAtmanepadaM vidhIyate tenaiva sannantAdapi bhvti"| [vizeSa vacana] 1. yena nimittena dhAtoH padaM dRSTam, tenaiva nimittena sanantAdapi bhavatItyarthaH (du0 TI0, vi0 pa0, ka0 c0)| 2. vRttau yathA susmUrSate iti / upalakSaNamAtrametat (du0 ttii0)| 3. rurociSate iti / anudAttAnubandhena nimittena rocate ityAtmanepadaM dRSTam, __ tenaiva sanantAdapi bhavati (vi0 p0)| 4. etebhyaH smRprabhRtibhyaH parasmaipaditvAdaprAptamAtmanepadaM sanantebhyo vihitam, rucAderAkRtigaNatvAditi (vi0 p0)| 5. yena nimittena pUrvasmAdubhayapadaM vihitam, tenaiva sanantAdapi taditi nimittAtidezo'yamiti rakSitaH (vi0 p0)| 6. anye tu kAryAtidezo'yam / pUrvasambandhikAryaM sanvad bhavatItyarthaH (ka0 c0)| 7. etanna buddhvA sangrahaNamapahAya pratyayAditi kRte gauravam, tathApi pratipattilAghavamiSTamiti sArasamuccayakRtoktam (ka0 c0)|
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 kAtantrayAkaraNam [rUpasiddhi 1. rurociSate / ruc + san + an + te / 'rocitumicchati' isa artha meM 'ruca dIptau' (1 / 473) dhAtu se "dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt" (3 / 2 / 4) sUtradvArA san pratyaya 'iDAgamo'sArvadhAtukasyAdiLaJjanAderayakArAdeH' (3 / 7 / 1) se iDAgama, "caNparokSAcekrIyitasananteSu" (3 / 3 / 7) se ruc ko dvitva, pUrvavartI ruc kI "pUrvo'bhyAsaH" (3 / 3 / 4) se abhyAsasaMjJA, "abhyAsasyAdirvyaJjanamavazeSyam" (3 / 3 / 9) se ca kA lopa, "nAminazcopadhAyA laghoH" (3 / 5 / 2) se dhAtugata upadhAsaMjJaka ukAra ko guNa, "nAmikaraparaH pratyayavikArAgamasthaH siH SaM nuvisarjanIyaSAntaro'pi" (2 / 4 / 47) se sanpratyayagata sakAra ko SakArAdeza, "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se 'rurociSa' kI dhAtusaMjJA, rucAdigaNapaThita hone ke kAraNa "kartari rucAdiGAnubandhebhyaH" (3 / 2 / 42) se ruc dhAtu AtmanepadI hai, ataH sananta 'rurociSa' dhAtu se prakRta sUtra ke nirdezAnusAra vartamAnAsaMjJaka Atmanepada te-pratyaya, "SaDAdyAH sArvadhAtukam" (3 / 1 / 34) se vartamAnA kI sArvadhAtukasaMjJA, "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) se an-vikaraNa tathA n-anubandha kA prayogAbhAva | 2.adhinigAMsate / adhi + iN - gA + san + an + te / adhyetum icchati' isa artha meM 'adhi' upasargapUrvaka 'iN gatau' (2 / 13) dhAtu se san pratyaya, "sanINiGorgamiH" (3 / 4 / 86) se gam Adeza, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, m kA lopa, "kavargasya cavarga:" (3 / 3 / 13) se abhyAsagata g ko j, "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) se abhyAsagata akAra ko ikArAdeza, "haniGgamorupadhAyAH" (3 / 8 / 13) se gamadhAtugata upadhAsaMjJaka akAra ko dIrgha, "mo'nusvAraM vyaJjane" (1 / 4 / 15) se m ko anusvAra, 'adhijigAMsa' kI dhAtusaMjJA, te pratyaya, avikrnn| 3. pApaciSate / pac + iT + san + an + te / 'punaH punaH paktumicchati' isa artha meM 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se "dhAtoryazabdazcekrIyitaM samAhAre" (3 / 2 / 14) se ya-pratyaya, dvitvAdi-pApacya, usase san pratyaya, iDAgama, "asya ca lopaH" (3 / 6 / 49) se akAralopa, "yasyAnani" (3 / 6 / 48) se yakAralopa, mUrdhanyAdeza, dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka te-pratyaya / 4. zizyenAyiSate / zyena + Ayi + san + te / zyena ivAcaritumicchati' isa artha meM 'zyena' zabda se "karturAyiH salopazca" (3 / 2 / 8) sUtra dvArA 'Ayi' pratyaya, san pratyaya, iDAgama, mUrdhanyAdeza, dhAtusaMjJA tathA te- pratyaya /
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 291 tRtIye AkhyAtAyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 5. pipakSati, pipakSate / pac + san + ti, te / 'paktumicchati' isa artha meM 'Du pacaS pAke' (19603) dhAtu se san pratyaya, aniTtva, dvivacanAdi, "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) se abhyAsagata akAra ko ikAra, "cavargasya kirasavarNe" (3 / 6 / 55) se ca ko ku, sanpratyayagata sakAra ko SakAra, 'k +'- ke saMyoga se 6 'pipakSa' kI dhAtusaMjJA, usase vartamAnAsaMjJaka parasmaipada ti-pratyaya tathA Atmanepada te-pratyaya // 496 / 497. zeSAt kartari parasmaipadam [3 / 2 / 47] [sUtrArtha] jinase Atmanepada kA vidhAna kiyA gayA hai, unheM chor3akara zeSa dhAtuoM se kartRvAcya meM parasmaipada hotA hai / / 497 / [du0 vR0] yebhya AtmanepadamuktaM tato'nyaH shessH| zeSAd dhAtoH kartari parasmaipadaM bhavati / bhavati, atti, juhoti, dIvyati, ruNaddhi, tudati, vizati, corayati, putrIyati, putrakAmyati / punaH kartarIti kim ? bhidyate kuzUlaH svayameva / nAyaM zuddha : karteti / kathamanukaroti,parAkarotIti ? nityaM vaktavyam |prtikssipti,atikssipti,abhikssipti / parasmaipadameva / tathA pravahati, parimRSyati, viramati, Aramati, pariramati, devadattamuparamati / nAtmanepadam, yajAde rucAdezca gaNakRtasyAnityatvAt / / 497 / ||iti daurgasiMdyAM vRttAvAkhyAte tRtIyAdhyAye bitIyaH pratyayapAdaH smaaptH|| [du0 TI0] zeSAt / niviziSTo vizatI rucAdistadanyopasargaviziSTa:- pravizati / AyicekrIyitAbhyAM yinnAdayo'nye -putrakAmyati, gopAyati / evamanye'pi / zeSAditi paJcamyA arthazeSe na syAt / bhidyate kuzUlaH svayameveti / tasmAccheSe'rthe iti vaktavyam, naivam / kartarItyanuvartate punaH kartarIti zeSAt kartarIti pratipattyarSa kataiva yatra kartA yathA syAt / kartA cAnyazca yatra tatra mA bhUdityAha-punarityAdi / nAtrAnuparibhyAM kRtra iti sUtramastItyAha - kathamityAdi / kSipa preraNe vibhASitaH, nAtra pratyatyabhibhyaH kSipa iti sUtramastIti | vaha prApaNe vibhASitaH, nAtra prAd vahaH iti sUtramasti / mRSa titikSAyAM vibhASitaH / nAtra parema'Sazceti sUtramasti / cakAreNa parivahati / 'rasu krIDAyAm' (1 / 561) AtmanepadI / nAtra "yAparibhyo ramaH" (a0 113 / 83) iti sUtramasti,
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 kAtantravyAkaraNam "upAt sarkamakAt" (a0 1 / 2 / 84 1 ityapi nAsti / antarbhUtenartho ramirupasargapUrvazca sakarmaka iti / devadattamuparamati / nivartayatItyarthaH / parihAramAha - gaNakRtasyAnityatvAditi / anityatvaM ca lakSaNamanusaratIti bhAvaH / curAdibhya AtmanepadibhyaH zeSA inantAzcurAdayaH parasmaipadina eva bhavantIti na tUbhayapadina iti || 497| 1 // iti durgasiMhaviracitAyAM kAtantravRttiTIkAyAmAkhyAte tRtIyAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH samAptaH // [vi0 pa0 ] zeSAt0 / vizatIti / "nerviz" ( 3 / 2 / 42-1 ) iti vacanAnniviziSTo vizI rucAdiranyopasargaviziSTaH kevalazca zeSaH / tena pravizatItyapi bhavati / nanu zeSAditi paJcamyA dhAturevAkhyAyate, nArthaH / tato'rthazeSeNa syAd ataH pUrvokte'pi karmakartaryarthe parasmaipadaM kathaM na syAt ? tatra hi vatkaraNasya svAzrayArthatvena kartRpratibandhamapi kAryaM bhavatItyuktam / tasmAccheSe'rthe bhavatItyapi vaktavyam / tadayuktamityAha - punarityAdi / "kartari rucAdiGAnubandhebhyaH" (3 / 2 / 42) ityataH kartarItyanuvartamAne yat punaH kartRgrahaNam, tat karteva yatra kartA tatraiva kartari yathA syAditi / yastu kartA'nyastatra mA bhUdityAha - nAyaM zuddhaH karteti / yadyevam, karaNakartari kathaM parasmaipadam - sAdhvasizchinattIti / naivam, karaNakartuH pUrvamanuktatvAccheSatvamastIti parasmaipadaM na viruddhamiti / iha hi kartRgrahaNena zeSe'rthe bhavatIti darzitam / kathamityAdi / 66 'anuparAbhyAM kRJaH" (a01 / 3 / 79) iti parasmaipadavidhAyakasya sUtrasyAbhAvAdubhayapadaM prApnoti / tasmAnnityaM parasmaipadaM vaktavyamityarthaH / tathA nAtrApi " pratyatyabhibhyaH kSipaH" iti sUtramastIti / ubhayapadinaH kSiperAtmanepadamapi syAditi / tathA vahirapi vibhASitaH, nAtra, " prAd vahaH " (a0 1 / 3 / 81 ) iti sUtramasti / tathA 'mRSa titikSAyAm' (9 / 290) pUrvavad vibhASitaH / nAtra " parermRSazca" (a0 1 / 3 / 82) iti sUtramasti / cakArAd vaherapi / tena 'parivahati' ityapyudAhartavyam / tathA 'ramu krIDAyAm' (1 | 561) AtmanepaditvAdAtmanepadam, nAtra "vyAparibhyo ramaH" (a0 1 / 3 / 83) iti / nAtra " upAt sakarmakAt " ( a0 1 / 2 / 84) iti sUtramasti / antarbhUtakAritArtho ramirupapUrvaH sakarmakaH - devadattamuparamati, uparamayati, nivarta
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAyAye dvitIyaH pratyayapAdaH 293 yatIti yAvat / etanna vaktavyamityAha - nAtmanepadamityAdi / anityArthaJca lakSaNamanusaratIti bhAvaH / tathA curAdibhya AtmanepadibhyaH zeSA inantAzcurAdayaH parasmaipadina eva bhavanti, na tUbhayapadina iti / / 497 / ||iti trilocanavAsakRtAyAM kAtantravRttipatrikAyAmAkhyAte tRtIyApyAye dvitIyaH pratyayapAdaH smaaptH|| [ka0 ca0] zeSAt / nanu kathaM tudatIti pratyudAhRtam, tathAhi- tudaprabhRtInAM sicirkSaraNaparyantAnAmekAdazAnAM vibhASitatvAt tudatIti pATho'zuddha eva / tathA ca "tudAderani" (3 / 5 / 25) ityatra TIkAyAM tudAderubhayapadino'pi bhASAyAM parasmaipadamevAbhidhIyate ityuktam / kulacandrastu bhASAyAM tudAdestu tudatIti parasmaipadamityAcaSTe, tanmate tudatIti pATho'pi saMgacchate / panI- naivamityAdi / etena zeSe'rthe bhavatyevetyarthamaGgIkRtyAha-ihetyAdi / tathA ca vararuciH- zeSaM caturvidhamuktavAn / tathAhi, arthAdupapadatve tu tathA caivaanubndhtH| kArakAccaiva vijJeyaH zeSa uktshcturvidhH|| kulacandrastu zuddhakartarItyAha / nanu yadi zuddhakartari bhavatItyucyate, tadA katham 'asizchinatti' iti karaNakartRtvAt ? satyam, iha hi kartRtvavivakSAyAM karaNatvatyAgaH / ata eva karmakartaryapi syAt tadarthaM karmavadbhAvaH / tanna, karmakartaryapi karmatyAgAt zuddhakartRtvaM syAt / nanu kathaM 'priyAmukhaM kimpuruSazcucumbe' iti ? satyam / kriyAvyatihAre Atmanepadamiti / tathA 'idaM gurubhyaH pUrvebhyo namovAkaM prazAsmahe' (u0 rA0 c01|1) iti 'zAsu anuziSTI' (2 / 39) ityasya parasmaipaditvAd 'AGaH zAsa icchAyAm' (2 / 46) ityasya prayogaH / 'kadAcit kupyate mAtA nodarasthA harItakI' iti kvibantAdAyiH / AyyantAdAtmanepadam / 'AlAnaM kariNAM same' iti karmakartaryAtmanepadam / curAdibhya ityaadi| etena curAdInantatvAdubhayapadaM nAstIti sUcitam / etena arcadhAtozcurAdAvAtmanepadiSu pAThAt 'arcayiSyAmo bhavantamarcaya' ityAdi vAkyamazuddhameva, tathA 'apahAya mahIzamArcicat sadasi tvAM nanu bhImapUrvajaH' ityapi mAghasya skhalitamiti / kecittu 'arcayamAnaM bhISmAdikaM prayuktavAn ityevArtho vivakSitaH' ityapIcchanti / yadyapi zeSAditi paJcamyantadhAtusamAnAdhikaraNamiti / kvacidarthe dhAtoH (ra) zeSatvA
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam dazeSeSvapi (svAgamArtheSu) sUcanArtheSu parasmaipadaM prApnoti, tathApi sUcanArthasyApi prakRtivizeSaNatvenopAdAnAd viziSTApekSayA zeSaparigrahaH iti bhedakasyAbhedAd bhedyasyAbhedakalpanA, upAnmantreNetyanena mantrasya karaNatvAvivakSAyAM rucAdipAThAt tadabhAve kArakavizeSatvaM bodhyam / vatkaraNasya svAzrayArthatvAt kartari kAryaM syAditi - karteveti / vAtretyantaraGgopasargagrahaNAt karmapravacanIyArthasya vRkSamanukurute, vRkSamabhikSipatIti / upAditi akarmakANAM yabantakRtoparamamAtranivRttyarthamiti bararuciH | curAdibhya iti / curAdInantAdubhayapadaM syAt tadA curAderudAttAnubandho'narthakaH syAditi kulacandrapralApo heya eva | 294 udAttAnubandhatvAt parasmaipadamiti sUtrAbhAve curAderudAttAnubandhe mAnAbhAvAd vikalpenantasyodAttAnubandhasAphalye ubhypdaanupptteH| tasmAd 'baTi vibhajane' (1 / 108) iti pAThAccurAdInantAnnobhayapadam | anyathA vibhajanavRttergaNAntarasthAd ini kRte vibhajanArtho gamyate iti rakSitaH / anye tu svArthikasyApi karmasaMjJAM pratyevArthavattvam, na tu sarvatra / parasmaibhASA - AtmanebhASApAThAd vA gaNakAravacanAd vA vikalpenUpakSe caritArthasya prAyikatvamiti / ' dhUJ kampane' (8 | 13; 9 / 297 ) ityAdau JakArakaraNaM ca / dhAtupArAyaNe tu 'corayati - corayate' iti ubhayapadamudAharati / adhikaM tu " curAdezca" (3 | 2|11 ) ityatra prapaJcitamiti / / 497 | // iti zrIsuSeNavidyAbhUSaNAcAryakavirAjakRte AkhyAtaprabodhe dvitIyaH pratyayapAdaH samAptaH // [samIkSA] 'bhavati, atti, juhoti, dIvyati, ruNaddhi, tudati, vizati, corayati, putrIyati, putrakAmyati' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha jina dhAtuoM se Atmanepada kA vidhAna kiyA gayA hai, unase bhinna ( = zeSa) dhAtuoM se kartRvAcya meM parasmaipada kA vidhAna pANini tathA zarvavarmA donoM hI zAbdikAcAryoM ne kiyA hai| pANini kA bhI yahI sUtra hai - " zeSAt kartari parasmaipadam " ( a0 1 / 3 / 78) / zuddha kartA meM hI yaha parasmaipadavidhi pravRtta hotI hai, ataH 'bhidyate kusUlaH svayameva' Adi karmakartRsthaloM meM isakA abhAva dekhA jAtA hai / 'anu-parA' upasargapUrvaka 'kR' dhAtu se ubhayapada na hokara kevala parasmaipada hI sAdhu mAnA jAtA hai - anukaroti, parAkaroti / 'pravahati, viramati' Adi prayoga 'yajAdi - rucAdi' ke gaNa hone tathA gaNanirdiSTavidhi ke anitya hone se upapanna hote haiM /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 295 tRtIye AkhyAtAdhyAye dvitIyaH pratyayapAdaH [vizeSa vacana] 1. pravahati . . . . viramati . . . pariramati, devadattamuparamati / nAtmanepadam, yajAde rucAdezca gaNakRtasyAnityatvAt (du0 vR0)| 2. kartarIti pratipattyarthaM kataiva yatra kartA tatra yathA syAt / kartA cAnyazca yatra tatra mA bhUt (du0 ttii0)| 3. antarbhUtenartho ramirupasargapUrvazca sakarmakaH iti / ........ anityatvaM ca lakSaNamanusaratIti bhAvaH (du0 ttii0)| 4. yat punaH kartRgrahaNam, tat karteva yatra kartA tatraiva kartari yathA syAditi (vi0 pa0) 5. antarbhUtakAritArtho ramirupapUrvaH sakarmakaH / devadattamuparamati, uparamayati, nivartayatIti yAvat / . . . . anityArthaM ca lakSaNamanusaratIti bhAvaH (vi0 p0)| 6. TIkAyAM tudAderubhayapadino'pi bhASAyAM parasmaipadamevAbhidhIyate ityuktam / kulacandrastu bhASAyAM tudAdestu tudatIti parasmaipadamityAcaSTe, tanmate tudatIti pATho'pi saMgacchate (ka0 c0)| 7. arthAdupapadatve tu tathA caivAnubandhataH / __ kArakAccaiva vijJeyaH zeSa uktshcturvidhH|| (ka0 c0)| 8. anye tu svArthikasyApi karmasaMjJA pratyevArthavattvam, na tu sarvatra parasmaibhASAtmanebhASApAThAd vA, gaNakAravacanAd vA vikalpenpakSe caritArthasya prAyikatvamiti (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. bhavati / bhU+ an + ti / 'bhU sattAyAm' (1 / 1) dhAtu se kartA artha meM prakRta sUtra dvArA parasmaipada kA vidhAna, tadanusAra vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'ti' pratyaya, sArvadhAtukasaMjJA an vikaraNa, guNa tathA avAdeza / 2. atti / ad + an - luk+ ti / 'ad bhakSaNe' (2 / 1) dhAtu se prakRta sUtra dvArA parasmaipada, sArvadhAtukasaMjJA, an vikaraNa, usakA luk tathA d ko t / 3. juhoti / hu+ti / 'hu dAnAdanayoH' (2067) dhAtu se kartA artha meM parasmaipada, tipratyaya, sArvadhAtukasaMjJA, dvirvacanAdi / 4. dIvyati / diva+ yan +ti / 'divu krIDAvijigISAvyavahAradyutistutikAntigatiSu' (3 / 1) dhAtu se parasmaipada, tipratyaya, sArvadhAtukasaMjJA tathA yan vikaraNa /
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 kAtantravyAkaraNam 5. ruNaddhi | rudha+na+ti / 'rudhir AvaraNe' (6 / 1) dhAtu se kartA artha meM parasmaipada, tipratyaya, na-vikaraNa, t ko dh, 5 ko d tathA n ko N Adeza / 6. tudati / tuda + an + ti / 'tuda vyathane' (5 / 1) dhAtu se kartRvAcya meM parasmaipada, tipratyaya an - vikaraNa tathA n anubandha kA prayogAbhAva / 7. vizati / viza + an + ti | pUrvavat prakriyA / 8.corayati / cur + in + an + ti / 'cura steye' (9 / 1) dhAtu se "curAdezca" (3 / 2 / 11) sUtra dvArA in pratyaya, upadhAsaMjJaka ukAra ko guNAdeza, 'cori' kI dhAtusaMjJA, prakRta sUtra se kartA artha meM parasmaipada, ti-pratyaya, an vikaraNa, ikAra ko guNa ekAra tathA usakA ayAdeza / 9. putriiyti| putra + ya+ti / 'putramAtmana icchati' isa artha meM 'putra' zabda se ya-pratyaya karake niSpanna 'putrIya' kI dhAtusaMjJA, prakRta sUtra se kartA artha meM parasmaipada, tipratyaya tathA an vikaraNa / 10. putrakAmyati / putra + kAmya+an+ti / 'putramAtmana icchati' isa artha meM 'putra' zabda se 'kAmya' pratyaya, 'putrakAmya' kI dhAtusaMjJA prakRta sUtra se kartA artha meM parasmaipada, tipratyaya tathA an vikaraNa | 11-21. anukaroti / anu + kR+u+ti / parAkaroti / parA + kR+u+ti / pratikSipati / prati + kSip + an + ti / atikSipati / ati + kSip + an + ti | abhikSipati / abhi + kSip + an + ti / pravahati / pra + vaha + an +ti / parimRSyati / pari + mRS + ya+ti / viramati / vi+ ram + an + ti | Aramati / AG + ram + an +ti / pariramati / pari+ram + an +ti / devadattamuparamati / upa+ram + an + ti / pUrvavat prakriyA / gaNabheda se vikaraNabheda ||497 / ||iti tRtIye AkhyAtAdhyAye samItAtmako vitIyaH pratyayapAdaH smaaptH||
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo dvivacanapAdaH 498. dvivacanamanabhyAsasyaikasvarasyAyasya [3 / 3 / 1] [sUtrArtha] dhAtusambandhI anabhyAsa, ekasvaraviziSTa Adya avayava kA dvivacana hotA hai| dvirvacana vidhi kA adhikAra yahA~ se prArambha kiyA gayA hai| ataH ise vidhi - adhikAra ubhayavidha sUtra samajhanA cAhie / / 498 / [du0 vR0] dhAtoravayavasyAnabhyAsasyaikasvarasyAdyasya dvirvacanaM bhavatItyadhikRtaM veditavyam / papAca, juhoti / vacanagrahaNaM dve rUpe bhavata iti sthAnitvAzaGkAnirAsArtham / tena 'jighAMsati, ATiTat' iti ghatvakAritalopapratipattigauravaM syAt / anabhyAsasyeti kim ? jugupsiSate, bobhUyiSate / pratinimittaM dviruktirna syAt / ekasvarasyeti bahuvrIhiH kim ? vyaJjanena saha dvirvacanArtham / tena didaridrAsati / katham iyAya, Ara ? eka-syApi svarasyAdyantavadupacArAt / tathA ATa,anenijuH' |smudaaysyaapi dvivacanam abhyastakAryaM ceti / kathaM vRkSaM vRkSaM pari siJcati, grAmo grAmo ramaNIyaH, gRhe gRhe azvAH ? vIpsAyAM vartamAnasya padasya lokata eva dviruktiH siddhA | tathA pari pari trigartebhyo vRSTo devaH / parevarjane dyotye vibhASaiva / __ tathA uparyupari grAmam, adho'dho nagaram, adhyadhi sthApayati / uparyadho'dhInAM sAmIpya eva / tathA ekaikaM juhoti / Aderekasya vibhaktelRk / tathA 'hA priyA me gatagatA, naSTanaSTA' / sati sambhave puMvadbhAvo'pi pIDAyAM gamyamAnAyAm / tathA paTupaTuH, paTupaTvI, paNDitapaNDitaH, paNDitapaNDitA, sAdRzye guNavacanasyApi / bhItabhItaH, ckitckitH| tathA priyapriyeNa dadAti, sukhasukhena pazyati / aprANiviSaya eva / evmnye'pynustvyaaH| tathA AbhIkSNye - pacatipacatitarAma, pacatipacatitamAm, gacchatigacchatitarAm, gacchatigacchatitamAm / tamAdayaH pazcAt / tathA DAcyavyaktAnukaraNasya ca - paTapaTAkaroti, paTapaTAyate / / 498 /
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] dvirvacanam / "pAtoryazabdaH0" (3 / 2 / 14) ityato dhAturanuvartate ityAha - dhAtoriti / dhAturavayavI Adyo'vayavaH / avayavAvayavisambandhe SaSThIyamityAha - avayavasyeti / na abhyAso'nabhyAsaH / abhyAsasya dvivacanaM naiva sammatamityarthaH / ekaH svaro yasyAdyasyeti bahuvrIhiH / yadyevaM 'jajAgAra, didaridrAsati' iti sidhyati pacAdInAM tu dvirvacanaM na syAd anAdyApekSatvAdAdyavyapadezasyeti ? satyama, vyapadezivadbhAvAt / tathA ca "juhotyAdInAM sArvadhAtuke" (3 / 3 / 8) iti vacanamAha / sa ca vyapadezivabhAvo lokataH siddhH| yathA zilAputrasya zarIramiti zilAputrako'nena dezAntare'vasthAntareSu ca dRSTaH, sa tasya samAnAtmano'vasthAbhedAd bhinnamivAnusmarannatrAdhyavasyati ekArthatAM sarvAvasthAyAM sa evAyaM zilAputraka iti / etasyAM buddhau tenAtmanA viSvagbhUtA sAmpratikI yA tasyAvasthA vyapadizyate tasyA zilAputrasyedaM zarIramiti / iyAya, Areti / atra punarubhayaM vyapadizyate / ekasvaratvamAdyatvaM ca 'ito yanti itavAn' ityAdiSu saMjJAteSu antarbhUta eko dhAtuH iN gatAviti / sarve ekaprayogagatenekAra-svarUpeNa vyapadizyate / eko'yaM svara iti ikAro'syeti / athavA svarazabdo'yaM jAtau / svaratvaM hi svara iti vyapadizyate, tasya svaratvasya vyaktidvAreNa vizeSaNam ekazabdena kriyate ekavyaktigataM svaratvamasyeti / yathA pacerdhAtoH sarvaviSayasya yadekaprayogaviSayam ekasvaratvarUpaM tadavayavaH siddha iti / athavA ekaprayogagatasyaiva dhAto* avasthe anvayavyatirekAbhyAM ca samudAyApekSasyArthavattA kevalasyApekSyamANasyAnarthakatvaM varNAnAmanarthakatvAd yadanarthakasvarUpam, tena samudAyApekSaM svarUpamasyeti vyapadizyate / tathA ca te vidyamAnA buddhyA AzrIyante / evam asanto'pi kalpanAbuddhyA AzrayarUpA Adyavyapadezahetavo bhavantIti nAsti doSaH / yathA AdyagarbheNa hateyam AdyAgamanamiti AzritAnupUrvANi AgamanAni buddhyotpAditAnIti / tathAbhUtAsu buddhiSu utpadyamAnAsu ye ye tannibandhanAH zabdA naite gauNAH / yathA rajjau sarpatvenAdhyavasite sarva eva hi sarpazabdaM prayukta iti / yadi tarhi na gauNaH kimucyate vyapadezivabhAva iti, vastulakSaNasyAtmanastathAbhAvAd vastutastathAbhUtaM na bhavatIti vyapadezivadbhAva ucyate, yaH punaH zabdAdAtmano'yamiti, evaM nopacarito buddhInAM tthaanuvRtteriti| yogavibhAgo vA Adyasyetyaparo yogaH niyamArtho'yaM yatrAdyazcAsti tatrAdyasyaikasvarasya dvivacanaM yathA syAditi / pUrvasUtre punarekasvara iti bahuvrIhiNA dhAturucyate / ya ekasvaramAtro dhAtustatra vyapadezivabhAva eva /
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AdhyAtAdhyAye tRtIyo dvivanapAdaH 219 anya Aha - ekazcAsau svarazceti karmadhArayo'pIti ekazabdo'nekazaktiranekArtha iti asmin darzane satyeko'pyanekazaktiyuktaH zaktibhedAdanekapratipattyarthamAvartate dvayorliGgadarzanAdabhyAsasyAdiLaJjanamavazeSyaM dIrgha iNaH parokSAyAmiti / ekasvaratvAdavayavAnAmapi dvivacanapragaGgaH / anenijuriti / nizabdo'pyanekasvara iti ijzabdasya ikAro'pi vyapadezivadbhAvAt / tatra ijzabdasya ikArasya ca dvirvacane'niSTarUpaM syAt / nizabdasya dvirvacane jakAreNa vyavadhAnAdabhyastAdana us na syAt, anteranakArazca na syAt, nizabdasya dvivaMcane sarvaM yuktaM tadetat kathaM samudAyadvirvacane tadantabhUtAvayavAnAmekasvarANAmapi siddhaM zAstraM cAbAdhitaM bhavatIti / nanu ca samudAyaika - svarasyApi dvirvacane satyavayavaikasvarasya zAstraM hIyate'vayavArthakatvAt samudAyasya ? satyam, samudAyavyApAre'vayavAnAmapi vyApAraH / yathA vRkSaH pracalan sahAvayavaiH pracalatIti bahuvrIhirayaM tadguNasaMvijJAnastena dhAtupAThe samudAye'vayavasyAntarbhAvAnna vyaJjanamAtrasya dvirvacanaM bhavatIti / dviruktirvicanam / ve uktI bhavataH ityarthaH / vacanagrahaNe tvakriyamANe sujapi tadvArAbhidhAyI na kartavya ityarthaH / tatazca yathoktizabdamadhyAhRtya dve uktI bhavata iti vAkyAryaH, tathA rUpazabdamadhyAhatyAdyasyAvayavasya sthAne dve rUpe bhavata ityapi vAkyArthaH syAt, tadA prakRtibhAgasya naSTatvAd abhyAsAcceti hanterhasya ghatvaM na syAt / ___ tathA ATiTaditi kAritalopaH, dvirvacane kRte pazcAt svaravidhiriti / dviH prayogapakSe tu sa evAyaM Tizabdo dviruccAryate iti na doSaH / atha sthAnivadbhAvAt TigrahaNena grahaNamasti nAyamina AdezaH, kintarhi inazcAnyasya ceti ? satyam / anyataravyapadezAdino'yamAdezo dvirUpaSTizabda iti vijJAyate, nAntarbhUtasyeno'numIyamAnasya sthAnitvAt pratipattigauravaM syAd ityAha - vacanagrahaNamityAdi / tarhi dhAtuDheirucyatAm, tathApi vacanagrahaNena kim ? satyam / 'siSeva; suSvApa' iti siveH svapezceyaM parokSA vihitA, sa evAyaM siviH svapizceti padasaMjJAyAM satyAM padAditvAt SatvapratiSedhaH prApnotIti vipratipadyeta, vacanagrahaNe tu satyuccAraNasyaiva tad dvitvaM noccAryasya dhAtordhAturatraika eveti / yadyevam, jarIgRhiteti iTo dIrgho graheraparokSAyAM syAt, tatra graheritInirdezo dhAtusvarUpagrAhako virUpAnna bhavatItyarthaH /
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam , adhikRtaM veditavyamiti | caNparokSetyAdiSu vidhivAkyeSu savizeSaNamAcAryeNa niyuktamityarthaH / ekasvarasyeti karmaNi SaSThIyamucyamAnatvAt / kathamityAdi AnupUrvyaM ca dRzyate - mUle mUle sthUlAH, agre agre sUkSmA iti / idameva zabdasvarUpamasyArthasya vAcakamAnupUrvyeNa mUle sthUlAH, agre sUkSmA iti / samasampradhAraNAviSaye ca dRzyate - katarakatarA anayorADhyatA, katamakatamaiSAmADhyatA, sA hi sAdhyatA sAdhanakRtA prayatnakRtA bhAgyasampatkRtA ca tatrApratipadyamAnaH pRcchati keyamanayorADhyeti / katarakatamo'nayorvibhavaH, katamakatama eSAM vibhavaH / DataraDatamAbhyAmanyatrApi dRzyate / strIvacanAbhAve'strIvacanAbhAve'pi kIdRzI kIdRzI anayorvibhUtiH kIdRza: kIdRzo'nayorvibhava iti / upari ziraso ghaTaM dhArayatIti auttarAdharyamAtramatrAbhidhIyate / nanu sadapi sAmIpyam uparyAdInAM sAmIpyavRttInAmiti kim ? uparicandramAH / ekaikaM juhoti, pratyekamityarthaH / evam ekaikayA AhutyA juhoti / ekaikasya, ekaikeSu vIpsAyAM dvirvacanaM siddham | Aderekasya sambandhinyA vibhakterlugAkhyAyate / priyagamanavinAzAdipIDyamAnena prayoktrA prayujyamAno gatAdizabdo dvirbhAvamApadyate / yo hi paTusadRzaH sa paTupaTuriti yazca guNamuktavAn yazca samprati guNamAha sarvatra dvirvacanaM siddham | zuklazuklo'yaM paTaH, zuklaM zuklaM rUpamasyeti / priyasukhayorakRcchre vibhASA dRzyate / kRcchraM prayAsaH prANinAM dharmaH / naJo vipakSo'rtho'prAyAse'prANidharme vartamAnayorityAhaaprANiviSaya eveti / tena priyaH putra iSTaH ityarthaH / sukhahetutvAt sukho ratha iti / sambhrame yAvadbodhaM yAvadbhiH padairbodho gamyate tAvatAM padAnAM dvirvacanam - ahirahiH, budhyasva budhyasva, yadyayaM na budhyate ahaM ca na bodhayAmi tato niyataM daSTa vAhii manyamAnaH sambhrameNa prayuGkte - ahirahiH, budhyasva budhyasveti / 300 " svArthe'vadhAryamANe'nekasmin svArthikaM dvirvacanaM na bIptAyAmityarthaH / asmAt kArSApaNAd iha bhavadbhyAM mASaM mASaM dehi, kArSApaNamanekamASasamudAyaH asmAt kArSApaNAnmASAd bahutaraM na dAtavyam ityarthaH / pUrvaprathamayoratizaye pUrvaM pUrvaM puSyanti, prathamaM prathamaM pacyante / tathA pUrvataraM pUrvataraM puSyanti, prathamataraM prathamataraM pacyante iti vikasanakriyAyAH pAkakriyAyAzca yaH pUrvakAlaH prathamakAlazca tasyAtizayo'tra vivakSyate | yo yasyAtmIyo yathAyathamucyate / upasargANAM prasamupodAM pAdapUraNe / praprapUjya mahAdevaM saMsaMyamya manaH sadA / upopahAya saMsargamududgataH sa tApasaH // yastu lokataH siddhastatra kiM yatneneti bhAvaH // / 498 /
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAyAye tRtIyo bicanapAdaH [vi0 pa0] dvivacanam0 / dhAtoryazabda ityato dhAturanuvartate, tato'vayavAvayavisambandhe SaSThItyAha - dhAtoravayavasyeti / dvivacanamiti / "bitricturyH"(2|6|40-13) iti tamAdinipAtanAt "saMkhyAyA bAre sava" iti sunpratyayaH / uktirvacanaM dvizca tad vacanaM ceti dvivacanam / dviriti bhinnaM padaM veti / dve uktI bhavata ityarthaH / yadyevam, vacanagrahaNaM kimartham, 'sopaskArANi hi vAkyAni' bhavantIti / uktizabdAdhyAhAreNAyamartho labhyate, tasmiMzca sati tadvArAbhidhAyI suc pratyayo'pi na kRto bhavati, tasmAd dve ityucyatAm ityAha - vacanagrahaNamiti / uktizabdAdhyAhAreNa striyAmayaM nirdeza iti viSaliGgAbhAvAd rUpazabdamadhyAhRtya napuMsake nirdezo'yam ityapi zaGkA syAt / tato dhAtoravayavasya sthAne dve rUpe bhavata iti vAkyArtho'pi vA bhavet / tathA ca sati prakRtibhAgasya naSTatvAd 'jighAMsati' ityatra "abhyAsAca" (3 / 6 / 30) iti ghatvaM na syAt / AdezAntaradvayavidhAnena prakRterucchedAd hantirevAyaM na bhavati / tathA 'ATiTat' iti kAritalopazca syAt / iha hi 'svaraviSiH svare birvacananimite' ityAdinA dvivaMcane kRte pazcAllopaH kartavya iti / tasmAd ghatvaM kAritalopaM ca prati sthAnitvaM kasyeti yA zaGkA tasyA nirAsArthaM vacanagrahaNam / tathApi birvacanaM biayogo biruccAraNamityarvaH sampadyate, tenoccAraNasyaiva dvirvacanoccAryasyAvayavasyeti, sa hi svena rUpeNAvasthita eva dviruccAryate, na tu tasya zabdAntaratvamAdizyate iti bhAvaH / atha sthAnivadbhAvena hanterAdezo'pi hantigrahaNena gRhyate pUrvazca bhAgo'bhyAsa iti / yadyevam, 'ATiTat' iti na sidhyati, na hi ayam ina AdezaH, kintarhi inazcAnyasya ceti / athobhayoH sthAne yo niSpadyate sa labhate'nyataravyapadezamiti darzanAdino'yamAdezaH / yathA devadattayoH putro devadattasyeti tenopapadyata eva sthAnivadbhAva iti cet, evantarhi Tereva lopaH kathaM na bhavatIti ? naivam, anAdezasya kAritasyekAramAtrasyaiva lopadarzamAdAdeze'pi ikArasyaiva lopo dRSTakalpanAvazAt / evantarhi pratipattigauravaM syAdityAha - ghatvetyAdi / atha 'svaraviSiH svare bivananimitte kRte birvacane' iti liGgAd vacanamevAdhyAriSyate ityapi garIyAn ptH| jighaaNstiiti| hantumicchatIti san, "caNparokSA0" (3 / 3 / 7) ityAdinA dvivacanam, ho jaH, "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) itIttvam, "abhyAsAcca" (3 / 6 / 30) iti ghatvam, "hanigamoH" (3 / 8 / 13) iti upadhAyA dIrghatvam / 'ATiTat' iti / aTeheMtAvin,
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 kAtantravyAkaraNam upadhAyA dIrghatvam, adyatanyA di, "zriddhasu0" (3 / 2 / 26) ityAdinA caNa, pUrvavat "svarAderdvitIyasya" (3 / 3 / 2) iti Tizabdasya dvivacanam kAritalopaH anamyAsasyetyAdi / __"gupratikimyaH sn"(3|2|2)iti sani kRte dvivacane punarjugupsitumicchatIti tumantAt san |tthaa atyarthaM bhavatIti "paatoryshbd0"(3|2|14) ityAdinA yapratyaye kRte pUrvavad dvivacanam / "guNazcakrIyite" (3 / 3 / 28) iti guNaH, "dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyo" (3 / 3 / 11) iti bhakArasya bakArastato bobhUyitum icchatIti san, nimittaM nimittaM prati vIpsAyAmavyayIbhAvaH / saMzcekrIyitayoDhirvacane kRte punaH sani nimitte dvirvacanaM na syAdityarthaH / ekasvarasyetyAdi / ekaH svaro yasya sa ekasvara ityavayavena vigrahaH / svaravyaJjanasamudAyaH samAsArthaH, avayavazca samudAye'ntarbhavatIti svaravyaJjanasyaikasvarasya dvirvacanaM siddham, bahuvrIhiM ca prati liGgaM cihnamityarthaH, abhyAsasyAdirvyaJjanamavazeSyam, ziTparo'ghoSa iti ca / anyathA ekazcAsau svarazceti karmadhAraye svaramAtrasyaiva dvivacanamiti kathamabhyAse vyaJjanAvazeSo yujyate / yadyevam, iNaprabhRtInAM dhAtUnAM sasvaramAtratvAdanAdyatvAcca dvirvacanaM na sidhyatItyAha-katham 'iyAya, Ara' iti / 'iNa gatau' (2 / 13), parokSAyA aT, vRddheH svaravidhitvAt pUrva dvivacanam, tato vRddhiH, "ai Aya" (1 / 2 / 13) aikaarsyaayaadeshH| "abhyAsasyAsavarSe" (3 / 4 / 56) ityabhyAsekArasyeyAdezaH Areti / ' sa gatau' (274), pUrvavad aTi, RkArasya dvivacanam, RvarNasyAkAraH, "asyAdeH sarvatra" (3 / 3 / 18) iti dIrghatvam, dhAtorvRddhirAr, dIrghAt prlopH| parihAramAha- ekasyApItyAdi / atraikasvaratvam AdyatvaM ca vyapadizyate, vyapadezivabhAvazca lokataH eva siddhH| yathA 'rAho ziraH, zilAputrasya zarIram' iti / tatra ca vyapadezivadbhAve dIrgha iNaH parokSAyAmaguNe "artipipozca" (3 / 3 / 25) iti liGgam ; anyathA katham abhyAse dIrghatvAdividhAnam iNAdidhAtorupapadyate iti bhaavH| etena vyapadezivabhAvanibandhanasyaikasvarasyAdyasya gauNatvAnna dvivacanamiti codyamapAstamiti / tatheti vyapadezivadbhAvAd ityarthaH / atraikasvaratvamastyeva samudAyasya kevalam AdyatvaM na vidyate iti vyapadezivadbhAva ucyate / ATeti / 'aTa gatau' (1 / 102) parokSAyA aT, dvirvacanam, abhyAsasyAvazeSe kRte "asyAdeH sarvatra" (3 / 3 / 18) iti dIrghaH, "asyopadhAyAH" (3 / 6 / 5) ityAdinA ca dhAtorupadhAyA dIrghatvam, tataH punaH samAnadIrghatvam / anenijuriti / "nijira zaucapoSaNayoH" (2 / 81) iti zastanyan, aDAgamaH, adAditvAd vikaraNasya luk, juhotyAditvAd dvivacanam,
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 303 tRtIye AkhyAtAyAye .tRtIyo dvivanapAdaH abhyAsasyAvazeSaH "nijivijivizAM guNaH sArvadhAtuke" (3 / 3 / 23) iti guNaH, ana us / "sijabhyastavidAdibhyo'bhuvaH" iti ana us / atheha samudAyasya kathaM dvivacanam ? ekasvaratvAdavayavAnAmapi prApnoti, tathAhi yathA nizabda ekasvarastathA nizabda ijazabdo'pi vyapadezivabhAvAd ikAro'pi ? satyam / na tAvadikArasya iJzabdasya vA dvirvacanam, anekasvaratvAdanAdyatvAcca vyapadezivadbhAvenAdyatvamastIti cet tadayuktam, na khalu sarvatra vyapadezivadbhAvo'stIti, jAgRprabhRtInAmapi AkArasya gRzabdasya vA kasmAnna dvivacanam ityapi codyam AdriyatAm, vyapadezivadbhAvasya mukhyAbhAve satyabhyupagamAd ihaikasvara Adyazca nijazabda eva mukhyo vidyate iti / nanu tatra vyapadezivadbhAvAnna dvivacanam, tatraiva Abaikasvaro mukhya iti siddhAnte 'nekasvaradhAtuSvevamevamuktam / yathA 'jajAgAra' iti ekasvareSvapi vyapadezivabhAvAd dvivacanam / ato'vayavAnAmapi syAdityAha- athaveti / athavA aniSTameva rUpaM syAd iti ikAra ijzabdazca na dvirucyate, tathA nizabdasyApi na dvivacanam / tathAhi "bymbhystm"(3|3|5)iti dviruktasyaivAbhyastasaMjJAvidhAnAjjakAronAbhyastagrahaNena gRhyate adviruktatvAt / atastenAbhyastasya vyavahitatvAd ana usAdezo na syAt / ___atha vizeSAbhAvAdaniSTameva rUpaM bhaved iti cet tadayuktam, avayavA hi dvirucyamAnA anavasthAcodyamApadyante, yAvadasya dvivacanaM tAvadetasya kathanna bhavatIti samudAyasya tu dvirvacane sarvatrAvayavA dviruktA bhavanti samudAyavyApAre'vayavAnAmapi vyaapaaroplbdhH| yathA vRkSaH pracalan sahAvayavaireva pracalatIti sarvaM samaJjasamityAha - samudAyasyetyAdi / samudAyastvAdyo na bhavati anAdyasyAbhAvAditi vyapadezivabhAva ucyate / etenaikasvarANAMdhAtUnAM samudAyaHevaM dvirvaktavyaH,vyapadezivadbhAvenAdyatvopapatteriti darzitam, ata eva papAca,juhoti' ityudAhRtam |kathamityAdi ? bahUnAM sajAtIyAnAmarthAnAM kriyAguNadravyairyugapat prayoktAptumicchA vIpsA, tasyAM gamyamAnAyAM dvivacanaM lokata eva siddham, tataH kiM vizeSavacaneneti bhAvaH / tatheti, lokopacArAdityarthaH / pakSe pari trigartebhyo vRSTo devaH' ityapi bhavati / kRtadvirvacanairuparyAdibhistribhiryoge karmapravacanIyAbhyupagamAd grAmamiti dvitiiyaa| sAmIpya eveti / kim upari candramAH, katham upari ziraso ghaTaH ityauttarAdharyamAnaM vivakSitam, na tu sAmIpyamiti na doSaH / sati sambhave iti / yathAsambhavamityarthaH / iha tu dvivacanameva na puMvadbhAvaH / hA priyA me gatagatA, naSTanaSTA iti / puMvadbhAvo'pIti |apishbdenaadevibhkterlop AkhyAyate / evamanyatrApi aguNavacanasyApi ityanena "prakAre guNavacanasya" (a08|1|12) iti patrasUtrasya vyabhicAraM darzayati
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 kAtantravyAkaraNam tatheti / akRcchre priyasukhayorvA dRzyate / atrAdharmAnRtAdivannaJ vipakSe vartate / kRcchraM prayAsaH prANino dharmastadvipakSo'kRcchraM so'pi prANino dharma eva / yasmin sati prayAsamantareNaiva dAnAdikriyAM karoti, tasminnakRcchre prANidharme vartamAnayoH priyasukhayorvA dvirvacanamityarthaH / pakSe priyeNa dadAti, sukhena pazyati / vinA prayAsenetyarthaH / akRcchra iti kim ? priyaH putraH, sukho rathaH / nAtra kRcchraviparyaye prANidharmaviSaye priyasukhazabdau kintarhi dravyayoH putrarathayorvartate / putro hi prINAtIti priyaH, sukhahetutvAcca sukho rathaH iti / aprANiviSaya eveti aprANItyanenAdravyaM lakSyate - adravyaviSaya evetyarthaH / adravyaviSayatA tu prANidharmavRttitvAdanayoriti / tathA'nye'pyanusartavyA iti / sambhrame yAvadbodhaM sambhramazcAzu pratipAdanArthaM prayoktuH smaraNaM tasmin dyotye yAvatA padena yAvatA vAkyena vA bodho gamyate tAvato dvirvacanamityarthaH / yathA - ahirahi:, budhyasva budhyasva, hastyAgacchati hastyAgacchati, laghu palAyadhvaM laghu palAyadhvamiti / tathA nAnAvadhAraNAnupUrvyAdhikye'pi dRzyate / tatra nAnAvadhAraNaM nAnAbhUtAnAM padArthAnAM bhedeneyattAparicchedaH / tad yathA asmAt kArSApaNAdiha bhavadbhyAM mASaM mASaM dehi / pratyekaM mASamAtraM dAtavyam, nAdhikamityarthaH / iha kArSApaNasambandhino mASAH sAkalyena dAtumiSTA iti na vIpsAsti, nAnAgrahaNAdiha na bhavati / asmAt kArSApaNAdiha bhavadbhyAM mASaM kArSApaNaM dehIti ekamevArthaH / avadhAraNAdanyatra na bhavati / iha bhavadbhyAM mASaM dehi, dvau trIn vA dehItyarthaH / AnupUrvyaM kramAnullaGghanaM mUle mUlaM sthUlAH, agre agre sUkSmAH, jyeSThaM jyeSThamanupravezaya mUlAdyAnupUrvyeNaiSAM sthaulyAdayaH ityarthaH / AdhikyaM prakarSaH, namo namaH zivAya, darzanIyA darzanIyA kanyA / yathAsve yathAyatham | yo yadAtmaka ityarthe yathAyathamityarthaH / evamanye'pi ziSTaprayogAnusAreNa beditavyAH / tathA copasargANAM prasamupodAM pAdapUraNe dRzyate - praprapUjya mahAdevaM saMsaMyamya manaH sadA / upopahAya saMsargamududgataH sa tApasaH // iti tamAdayaH pazcAt " AkhyAtakimekArAntAvyayebhyaH kriyAguNaprakarSavRttibhya eva tarAm tamAm" (2 / 6 / 401 ) iti tamAdau paThyate / tatheti DAcpratyayaviSaye'vyaktAnukaraNasya dvirvacanamityarthaH / apaTat paTat karotIti vigRhya DAci viSaye dvirvacanam / tataH "avyaktAnukaraNAdanekasvarAdanitau DAc" (2 / 6 / 40-22), abhyAsatakAralopastamAditvAt, antyasvarAdilopastu DAnubandhe'styeva paTapaTAyate iti DAjantAdAyi: / / 498 /
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo dvirvacanapAdaH 305 [bi0 TI0] namo gaNezAya / dvirvacanam / adhikArasUtramidam / vakSyamANArthasaMkSepAya kAryikAryanimittAnAM yadudIraNaM so'dhikAraH / tathA ca - kAryikAryanimittAnAM padAnAM yadudIraNam / vakSyamANArtha saMkSepAyAdhikAraH sa ucyate / / svasmin sUtre phalazUnyatve sati paratra sUtre phalasambandhatvamadhikAratvamiti kecit / tanna, ekadezAdhikAravyabhicArAt svasminneva dvirvacanAdhikAraphalatve phalazUnyatvAbhAvAnupapatteH / sa cAdhikAro dvividhaH - sUtraikadezabhedAt kvacit parArthaH, svArthaparazca kvacit / parArthazcAyameva / ( svArthaparArtho yathA ) "akAro dIrgha ghoSavati" (2|1|14 ) ityAdAvakArAdyekadezAdhikAra ubhayArtha iti / nanu vidhirayaM sAmAnyapratyaye kathanna syAt cet "caNaparokSAcekrIyitasananteSu" (3 / 3 / 7) ityasyAnarthakyamiti, naivam / niyamArthaM bhaviSyati / yathA asArvadhAtukamadhye caNparokSAcekrIyitasananteSveva dvirvacanamiti / " juhotyAdInAM sArvadhAtuke" ( 3 / 3 / 8) ityatrAdAdikAnAM madhye juhotyAdInAmeva sArvadhAtuka iti / naivam, 'vidhiniyamasambhave vidhireva jyAyAn' (kAta0 pa0 84 ) ityato'dhikAro'yaM na vidhirityarthaH / kiM ca yadi " caNaparokSAcekrIyita0" (3 / 3 / 7) iti niyame'sArvadhAtuke na dvirvacanam, tadA " juhotyAdInAM sArvadhAtuke" (3 / 3 / 8) iti sArvadhAtukagrahaNamanarthakaM syAditi / vacanagrahaNamityAdi / nanu vacanagrahaNAbhAve dve ityucyatAm iti katham uktam, dviriti kathaM noktam ? satyam | atra paNDitavArttikametat - nipAtanasyeSTatayA bravIti zabdo dvitokteH sujayantu vAram / adhyAhRtau tena suco'prayogaH svAbhAvikI zaktirudIritA vA // asyArthaH - ayaM suczabdo dvitoktervAraM bravIti kuta ityAha- nipAtanasyeSTatayeti / tena kAraNenAdhyAhRtau sucaH prayogo na bhavati / yathA "dvirbhAvaM svaraparazchakAraH ' (1 / 5 / 18) iti, tanna cAru / tadA kathaM dvizchaH, susannikarSe ityatra bhavati / tenAdhyAhRtau sucaH prayogo bhavatyeva / athavA adhyAhAre na bhavatIti svAbhAvikI zaktiH kathitetyapare / kazcit tu dvirvacanaM bhavatItyasya dve uktI bhavata iti tAtparyArthaH / tadavalambya dve ityucyatAm ityuktam / dvirukte'pi tadeva dUSaNam, tathA hi dhAtoravayavasya sthAne dvirvacanaM dvirUpaM vA bhavatIti, tadeva yuktamutpazyAmaH ityAha- tasmiMzca sati tadvArAbhidhAyI sucpratyayo'pi na kRto bhavatIti / tasmiMzcArthe kriyamANe satItyarthaH / athavA asmin
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 kAtantravyAkaraNam vacanagrahaNe khaNDyamAne evamarthavivakSayA tadvArAbhidhAyI sunpratyayo'pi naiva kRtaH syAdityarthaH tathA ca sUtrakRtA gamyamAnavArAbhidhAne'pi "gaNanA hasvopaSAH svare dviH" (1 / 4 / 7) ityatra suc kRta iti / nanu yadi dve rUpe bhavataH ityarthe sthAnitvAzaGkA, AzaGkA cAtattvena jJAnam |tnniraasaarthN vacanagrahaNam, tadA ghatvakAritalopapratipattigauravaM syAd ityuttaragranthaH kathaM saMgacchate ? satyam / tatra vaiyakArikA padaikadRSTau vacanagrahasya phaloktivAkye yadagAdi vRttau / sthAnitvazaGketyubhayaM tadekadezasvarUpo na ca ko'pi dhaatuH|| sthAnitvaklRptyApi ca pUrva eva tvabhyAsabuddhyAbhyupagamya kAryam / patvenapraklRptipratipattikaSTamuktaM punaH prAgavizeSavastu // iti / pUrvoktacodyameva vakSyamANasiddhAntasaGgatau zaGkitaH zaGkhava kIdRzIti nizcetumAha-padaiketyAdi |asyAH -dve iti padaikadRSTau vRttau vacanagrahaNasya phaloktivAkye sthAnitvAzaGketi yadagAdi / tathA ca 'inhan' ityekadezasvarUpobhayamadhye ko'pi na dhAturityeva zaGkA tatra yadi tvaGgIkuruSe sthAnivadbhAvaH pratiSiddhaH evAsti kA tatra zaGketi yadagAdi tathApi pratipattigauravaM syAt / tadeva pratipAdayitumAha - sthAnitvaklRptyA ityAdi / asyAH- sthAnitvakalpanenApi pUrvabhAge'bhyAsabuddhyA abhyAsAccetyanena kAryamabhyupagamya ghatvenpraklRptipratipattikaSTamityuktam, punaHprAgavizeSataHiti pUrvo'bhyAsaH ityAdi vizeSo nokta ityarthaH / evaM Tereva lopaH kathaM na syAt - ityAdyapi pratipattikaSTaM boddhavyam ata idaM cintyate / nanu sthAnitvAzaGketi kathamuktam ? zaGkA hyevAtrAtattvena jJAnamityuktam, tataH sthAnitvAzaGketi vaktuM yujyate sthAnitve hyasthAnijJAnameva zaGkA yathA zuktau rajatazaGkA , na ca zuktizaGkA ityucyate / svaragrahaNaM dIrgho'nuvartate iti zaGkAnirAsArthamityatra hi adIrghAnuvartane zaGkA yujyate vaktum / tasmAdatra zaGkApadena jJAnamucyate bhramajJAnasya jJAnarUpatvAt / tataH sthAnitvAzaGkAnirAsArthamiti sthAnitvajJAnAbhAvanirAsArthamityarthaH / tathA ca tasmAd ghatvaM kAritalopaM ca prati sthAnitvaM kasyeti yA AzaGkA tasyA nirAsArthamiti panI / anena sthAnitvajJAnAbhAva AyAta iti tadA sthAnivadbhAvena ghatvakAritapratipattigauravaM syAditi sutarAM saMgacchate iti (sudhiyAM buddhisiddhamatre samarpitam, kutaHkhalakAlAzIviSadurmukhaphaNAtIvrAghAtajAtairvikalitaM bhvissytiiti)| tenoccAraNasyaiva dvitvamiti / nanu yadi uccAraNasya dvitvaM tatkathamaparo haniti likhyate, naivam / vinApi dvirlekhanenoccAraNasya dvitvaM na pratIyate aparo han likhyate iti hemkrH|
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAbhyAye tRtIyo dvivanapAdaH 307 uccAryamANasyAvayavasyeti hanahanadvayasyAvayavasyetyarthaH / sa hi svena rUpeNAvasthita iti nityapakSe boddhavyam, kAryapakSe prakriyAvazAdityarthaH ekasyApi svarasyAdyantavadupacArAditi / nanu AdyantavadupacArAd vyapadezivadbhAvo bhinno'bhinno vA, yadi bhinnastadA pajyAM vyapadezivadbhAvAdAdyatvam ekasvaratvAditi kathamuktam, vRttAvAdyantavadupacArAd ityuktatvAd yadi cAbhinna ityucyate, tadaikasminnAdyantavad bhavati kathamekasvaratvam ? satyam, bhinna eva, kintu tanmUlakamidam / Adyantavadekasminniti yato vyapadezivadbhAvo'sti, tasmAd Adyantavadekasminnityucyate, nanu ko'rtho vyapadezivadbhAvasya, yena vyapadezivadbhAvAd Adyantavadekasminnityucyate ? satyam |ttr kazcidAcaSTe- vyapadizyate samudAyo'sminniti vyapadezo'vayavaH so'syAstIti vyapadezI avayavI, vyapadezIva vyapadezivata tasya bhAvo vyapadezivadbhAvaH ityarthaH / avyvivbhaavaadaadyntvdeksminnityrthH| anye punarvyapadeza Aropa ucyate, so'syAstIti vyapadezI AropI, sa iva, tasya bhAvaH vypdeshivbhaavH| yathA 'siMho mANavakaH' ityatra mANavakaH siMhAropavAn, tadvadayamapyabhedabuddhyA kasyacidAropeNa yukta ityarthaH / ekasyApyAdyantavadbhAve eko'yaM heturiti kazcid ekasyApyAdyantavadbhAva iti upacArAd vypdeshivdbhaavruupaaditynye| tathA anenijurityAdi / nanvatra nizabda Adya ekasvaro mukhyo vidyate jAgRprabhRtivat / tat kathamatra vyapadezivadbhAva ucyate / tathA ca paJyAmuktam - vyapadezivadbhAvasya mukhyAbhAvesati abhyupagamAditi |naivm, Adyazabdo'nAdyavyAvartakaH / tatazcAdyasyaikasvarasya bhavati, anAdyasya na bhavati ityanenAdyasyaikasvarasya vyAvRtterabhAvAt kathaM mukhyasya saMbhava iti vyapadezivadbhAva ucyate / tathA ca vaiyakArikA Ayagraho nAyanivartako'tra svarAntaraM cAvayavasya siimaa| itthaM pacaH pasya nijo na nezca dvirvAcyatAbhUditi sArabhUtam // asyArthaH-atrAdyagraho'nAdyanivartakaH,avayavasya sImA svarAntaram, na vyaJjanam / itttham anena prakAreNa pac-dhAtoH pasya pakArasya nijo nezca na dvirvAcyatA'bhUditi sArabhUtam / nanu nijo vyapadezivadbhAvena nijbhAgasyAdyasyaikasvarasya dvivacanaM yujyate kathaM nerikArasya nijabhAgasya vA dvivacanamiti codyam patrikAyAm ? na ca vyapadezivadbhUtasya nijdhAtorAdyAvayava ikArAdiriti / naivam,abhiprAyAparijJAnAt / na ca nijo vyapadezivadbhAve ikArAdidvirvacane codyamucyate / api tu pRthak pRthag vyapadezivadbhAva iti nizabdasya vyapadezivadbhAvAnnibhAgasya vyapadezivadbhAvAdizabdasya vyapadezivadbhAvAd ikArasya vyapadezivadbhAvAditi / nanvikArasya ijzabdasya nidhAtoravayavasya vyapadezivadbhAvAdAdyatvamekasvaratvaM yathA, tathA nijdhAtornakArApekSayA ikArasyejbhAgasyApi
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 kAtantravyAkaraNam anAdyatvamiti kiM bhavati ? naivam, avayavasya vyapadezibhAvena bhinno'yaM kazcit, na tu nakArApekSayA tasyAnAdyatvamityarthaH / dhAtvavayavo'pi dhAturiti / ekasvarasyeti bahuvrIhiH kimityAdi / nanu vyaJjanena saha dvivacanaM bhavatIti bahuvrIheH phalaM darzitam, tat phalaM 'papAca' ityAdau boddhavyam / tat kathaM tena 'didaridrAsati' ityuktam, na cAnena dvivacanaphalena didaridrAsatItyartho ghaTate, na ca vA tena bahuvrIhiNA didaridrAsatIti phalasyoktatvAt ? tathApi yathA didaridrAsatIti, tathA papAceti vaktuM yujyate ? satyam, bahuvrIheH phalamuktam, idAnImekasvaragrahaNasya, tenaikasvaragrahaNena didaridrAsatIti, atrAnekasvarasya daribhAgasya na dvivacanamiti / tathA ca vaiyakArikA ___ uktvA bahuvrIhiphalaM dviruktiM savyAnasyoditameva vRttau / ekasvaretyasya phalaM daridro nAnyad dviruktirhi daro'dhikasya // asyAH - savyaJjanasya dviruktiM bahuvrIheH phalamuktvA ekasvarasyetyasya phalaM daridrAdhAtordaro'dhikasya na dviruktirUpaM vRttAvuditamiti sambandhaH / vIpsAyAM vartamAnasya padasyeti / etena vIpsAbhIkSNyayoH padasyeti na vAcyam / parairiti / paramate parervarjane vAkye iti vAkyagrahaNAt samAse na syAt / 'pari trigartaM vRSTo devaH' ityasmanmate'pi dyotyagrahaNAd vAkye syAditi / ekaikaM juhotIti / ekaikamakSaraM juhotItyarthaH / vIpsAyAM dvivacanaM siddhameva, kintvekasya sambandhinyA vibhakte gityarthaH / tathA 'hA priyA me' ityAdi / etena 'AbAdhe puMvacca' iti na vAcyam / AbAdhaH pIDA, tasyA dvirvacanaM puMvacceti cakArAdAdezca vibhakteluMgityarthaH / priyAgamananAzAdipIDyamAnena prayoktrA prayujyamAno gatAdizabdo dvirbhAvamApadyate iti TIkAyAm / tathA paTupaTuriti / yo hi paTusadRzaH sa paTuriti / atrApyAdevibhakteluk puMvacceti vartate / sAdRzye guNavacanasyApi dviruktirAdevibhakteluk puMvacceti na vaktavyamiti durgavAkyenArthapuraskAreNoktam, yastu guNe vartate tasya na syAt / yathA sadRzaM rUpamasya, sadRzo raso'syeti / kathaM zuklazuklaM rUpamasyeti ? naivam, guNe guNavati pravRttatvAt / evamanye'pyanusatavyA iti / nanu pacatipacatitarAmityAdi vakSyate, tatkathaM madhye etaduktam ? satyam, tatra paNDitavArtikam - yad vakSyamANe vividhe sthite'pi parAnusAro gadito'tra mdhye| prAyogikatvaM khalu tasya bodhyaM svecchAvazaM tat paramUhanIyam //
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtApyAye tRtIyo khicanapAdaH 309 asyAH - vakSyamANe vividhe sthite'pi tanmadhye parAnusAro gaditaH / evamanye'pIti yaduktaM tasya prAyogikatvaM khalu bodhyam, tatparaM yaduktaM tat svecchAvazamUhanIyamiti / anye tu paramatamavalambyoktamidam / paro hi "akRcchre priyasukhayoH" (a08|1|13) ityanantaraM saMbhrame yAvadbodhamityAdi sUtramUktavAn, tasya codAharaNaM vRttau nAstIti evamanye'pyanusartavyA ityuktam / saMbhrama ityAdi / yAvatA padena bodhastAvato dvivacanam, saMkhyAniyamo nAsti / tatkathaM dviruktirityucyate paNDitaphakkikAyAM tatra siddhAnte vArtikamidam yAvatprabodho vihite dvirukte zabdasya saMkhyAniyamo'pi nAsti / anekavAroktiparastato'tra viruktizabdaH prtipaadniiyH|| asyArthaH-yAvaprabodho dvirukte vihite zabdasya saMkhyAniyamo nAsti / tatastasmAt tadviruktizabdo'nekavAroktiparaH, anekavAroccAraNaM bhvtiityrthH| tanna cAru, bodhyamAnapadAnAmavayavamapekSya dviruktirghaTate evetyadoSaH / prayoktuH smaraNamiti / yadyayaM na budhyate ahaM na bodhayAmi, tadA niyatadaMza evAhineti manyamAnaH prayoktA sambhrameNAhiriti padaM yadi prayuGkte tadA dvivacanam-ahirahirityAdi |naanaabhuutaanaamityaadi / nAnAbhUtAnAM padArthAnAM diiymaanaanaamityrthH| asmAt kArSApaNAd ityatrAsmAd anekamASasamudAyAd dIyamAnasya nAnAtvamastyeva / tatra mASAdadhikaM mASAt paraM na dAtavyamityavadhAraNam / iha kArSApaNasambandhino mASA iti bahUnAM sajAtIyAnAmarthAnAM kriyAguNadravyairyugapad vyAptumicchA vIpsA ityuktamiti | mASadvayAdAne vIpsA nAsti ityaashyH| nAnAgrahaNAdityAdi / atra hi mASasya nAnAtvaM nAsti / ekameva dAtavyamityavadhAraNamastyeva / avadhAraNAdanyatreti / atra mASasya nAnAtvamastyeva, yato mASamAtraM dAtavyaM nAdhikamiti niyamo nAsti / tadevAha- dvau trIn vetyarthaH / nanu mASaM dehi' ityukte kathaM dvau trIn vetyartha iti ? satyam,jAtipakSAdavadhAraNAditi jAtAvekavacanam | durgavAkye 'mUle mUle sthUlAH' iti AnupUryeNa 'mUle mUle sthUlAH' ityarthaH / apaTat paTat karotIti vigRhyeti / nanu "avyaktAnukaraNAdanekasvarAdanitau DAc" (2 / 6 / 40-22) iti sUtre'bhUtatadbhAva iti nivRtta ityuktam / tatkathamabhUtatadbhAve vAkyam, tatra kazcit paTat paTat karotIti vAkyaM vadati, tanna / abhUtatadbhAve nivartamAne sAmAnye na bhavatIti / apaTat paTat karotIti vAkyaM na yuktam / saMpradhAraNAviSaye ca dRzyate katarakatarAH- anayorADhyatA, katarakatamAH- eSAmADhyatA / katarakataro'-nayorvibhavaH, katamakatama eSAM vibhavaH / DataraDatamAbhyAmanyatrApi dRzyate / strIvacanabhAve astrIvacanabhAve kIdRzI kIdRzI anayorvibhUtiH, kIdRzaH
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 kAtantravyAkaraNam kIdRzo'nayorvibhavaH / pUrvaprathamayoratizaye - pUrvaM pUrvaM puSyanti, prathamaM prathamaM pacyante / pUrvataraM puSyati,prathamataraM ca pacyante iti vikasanakriyAyAH pAkakriyAyAzca yaH pUrvakAlaH prathamakAlazca tasyAtizayo'tra vivakSyate / yo yasyAtmIya ityarthe yathAyathamuktamidaM sakalaM TIkAyAm / / 498 / [samIkSA] 'papAca, juhoti' ityAdi prayogoM ke siddhyartha paca-hu' ityAdi dhAtuoM kA dvitva karane ke lie prakRta sUtra kA adhikAra kiyA gayA hai | pANini kA bhI isI prakAra adhikAra sUtra hai- "ekAco dve prathamasya" (a0 6 / 1 / 1) / isa prakAra ubhayatra samAnatA hai| [vizeSa vacana 1. vacanagrahaNaM ve rUpe bhavata iti sthAnitvAzaGkAnirAsArtham (du0 vR0)| 2. vIpsAyAM vartamAnasya padasya lokata eva dviruktiH siddhA (du0 vR0)| 3. sati sambhave puMvadbhAvo'pi pIDAyAM gamyamAnAyAm (du0 vR0)| 4. yathA zilAputrasya zarIramiti / zilAputrako'nena dezAntare'vasthAntareSu ca dRSTaH, sa tasya samAnAtmano'vasthAbhedAd bhinnamivAnusmarannatrAdhyavasyati ekArthatAM savisthAyAM sa evAyaM zilAputraka iti, etasyAM buddhau tenAtmanA viSvagbhUtA sAmpratikI yA tasyAvasthA vyapadizyate tasya zilAputrasyedaM zarIramiti (du0 ttii0)| 5. samudAyavyApAre'vayavAnAmapi vyApAraH / yathA vRkSaH pracalan sahAvayavaiH pracalatIti (du0 ttii0)| 6. sukhahetutvAt sukho rathaH iti / sambhrame yAvadbodhaM yAvadbhiH padairbodho gamyate tAvatAM padAnAM dvivacanam - ahirahiH, budhyasva budhyasva (du0 ttii0)| 7. vyapadezivabhAvazca lokataH eva siddhaH / yathA 'rAhoH ziraH, zilAputrasya zarIram' iti / tatra ca vyapadezivadbhAve (vi0 p0)| 8. samudAyastvAdyo na bhavati anAdyasyAbhAvAditi vyapadezivabhAva ucyate / etenaikasvarANAM dhAtUnAM samudAya eva dvirvaktavyaH,vyapadezivadbhAvenAdyatvopapatteriti darzitam (vi0 p0)| 9. prayoktuAptumicchA vIpsA, tasyAM gamyamAnAyAM dvirvacanaM lokata eva siddham (vi0 p0)| 10. evamanye'pi ziSTaprayogAnusAreNa veditavyAH (vi0 50; bi0 ttii0)|
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo dvirvacanapAdaH 11. sa cAdhikAro dvividha:- sUtraikadezabhedAt kvacit parArthaH, svArthaparazca kvacit / parArthazcAyameva (bi0 TI0 ) / 311 12. vyapadizyate samudAyo'sminniti vyapadezo'vayavaH, so'syAstIti vyapadezI avayavI / vyapadezIva vyapadezivat, tasya bhAvo vyapadezivadbhAva ityarthaH / avayavivadbhAvAdyantavadekasminnityarthaH / anye punarvyapadeza Aropa ucyate, so'syAstIti vyapadezI AropI, sa iva tasya bhAvo vyapadezivadbhAvaH (bi0 TI0 ) / 13. yAvatA padena bodhastAvato dvirvacanam, saMkhyAniyamo nAsti (bi0 TI0 ) / rUpasiddhi] 1. papAca / pac + parokSA - aT / 'Du pacaS pAke ' (1 / 603) dhAtu se "parokSA " (3 / 1 / 29) sUtra dvArA parokSAbhUtakAla meM prathamapuruSa ekavacana aT pratyaya, prakRta sUtra ke adhikAra meM " caNparokSA0" (3 / 3 / 7) se pac kA dvirvacana, abhyAsasaMjJA, '"abhyAsasyAdirvyaJjanamavazeSyam" (3 / 3 / 9) se c kA lopa tathA asyopadhAyA dIrgho vRddhirnAminAminicaTsu " ( 3 | 6 | 5) se dhAtugata upadhA ko dIrgha / "L 2. juhoti / hu + vartamAnA - ti / 'hu dAne ' (2 / 67) dhAtu se " vartamAnA" (3 / 1 / 24) sUtra dvArA vartamAnAsaMjJaka parasmaipada prathamapuruSa ekavacana 'ti' pratyaya, "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) se an - vikaraNa, "adAderlug vikrnnsy'(3|4|92 ) se usakA luk, prakRta sUtra ke adhikAra meM " juhotyAdInAM sArvadhAtuke" (3 / 3 / 8) se dvirvacana, abhyAsasaMjJA, " ho ja: " (3 / 3 / 12 ) se h ko j tathA '"nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH" (3 / 5 / 1 ) se hu- dhAtugata ukAra ko deza || 498 | 499. svarAderdvitIyasya [ 3 / 3 / 2] - [ sUtrArtha ] svarAdi dhAtu ke ekasvara vAle dvitIya avayava ke dvirvacana kA adhikAra yahA~ se prArambha hotA hai || 499 | [du0 vR0] yena nAprAptinyAyena pUrvasya bAdhako'yam / svarAderdhAtordvitIyasyAvayavasyaikasvarasyAnabhyAsasya dvirvacanaM bhavatItyadhikRtaM veditavyam / Azizat, aTATyate, aririSati / svarAderiti kim ? pApacyate / dhAtoriti kim ? ATatuH / svarAderiti karmadhArayAt paJcamyA sidhyati / dvitIyagrahaNamihopalakSaNam, tena ziSTaprayogAnusAreNa
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 kAtantravyAkaraNam kaNDUyAdInAM tRtIyasyApi-kaNDUyitumicchati kaDUyiyiSati / IrSNateryizabdasya sano vA dvivacanam - Iya'itumicchati / IyiyiSati sano'pi - ISyiSiSati |nAmadhAtorAdyasya dvitIyasya tRtIyasya krameNa yugapad vA - putrIyitumicchati puputrIyiSati, putitrIyiSati, putrIyiyiSati, puputitrIyiyiSati / kvacid dvitIyatRtIyayorapi-azvIyitumicchati azizvIyiSati, azvIyiyiSati / / 499 / [du0 TI0] svarAdeH / nanu ca virodhe bAdhA syAt, atra tvavirodho bhinnaviSayatvAt / yathA devadattasya ziro'bhyajyatAm pAdazceti / na hi pAdAbhyaGgaH ziro'bhyaGgaM bAdhate ? satyam / kramAnityatvAccAdyasya dvivacane kRte dvitIyatRtIyayorbhavati niravakAzaM dvitIyadvirvacanam / atha kRte dvivacane yo dvitIyastasya bhaviSyati / nanu ca aTerAdyasya dvirvacane vyaJjanAvazeSo dvitIyasya dvivacane vyaJjanAvazeSastasyAkAratrayasya "asanthyakSarayossya tau tallopazca" (3 / 6 / 40) iti 'aTiSati' ityatadrUpaM syAd ityanarthakaM vacanamidam / naivam, aTeH prathamasya dvivacanaM "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) itIttvam, tathA dvitIyasyApyevam / tataHsamAnadIrghatve "abhyaassyaasvnne"(3|4|56) iti iyAdeze 'iyaTiSati' ityetadrUpaM syAt / oNezca uvoNiSatIti abhyAsavikAreSvapi 'vArNAt prAkRtaM balIyaH' (kAta0 pa0 81) iti pakSamAzrityedamucyate / evamapi vyaktipadArthe iha tato'nya eva dvitIya iti na doSaH / satyapi sambhave bAdhanaM bhavati - 'dadhi brAhmaNebhyo dIyatAM takraM kauNDinyAya' iti dIyatAm itIha gamyate, ekavAkyatApakSe tu sAdhanaM bhidyate, kriyA punarekaiva / evamihApi dvitIyadvivacanam AdyadvirvacanaM bAdhiSyate pUrvayoge vA'nabhyAsasyeti dhAtorvizeSaNaM yadi tarhi Adyasyaikasvarasya dvirvacanaM bAdhyate tato yathAbhUtasya prasaGgaH, tathAbhUtasyaiva nivRttiriti kathaM vyaJjanasya dvirvacanam ? satyam, aprAptyanumAnabAdhenaiva hi kvacit prAptasya nivRttiH kriyate / tatra svarAderditIya-dvirvacanavidhAnAd AdyadvirvacanaM nAstIti anumIyate, vyaJjanAni tu naTabhAvid raGgagatA yasya yasya kAryamucyate taM taM bhajante iti liGgaM cAtra "na nabadarAH" (3 / 3 / 3) iti pratiSedha eva / nanu dvitIsyAbhAve Adyasya dvirvacanaM na prApnoti vyAvRttatvAt / ATatuH, ATuH / nAtra "svarAdeH" (3 / 3 / 2) iti svarAdisAmAnyaM nirdizyate, kintarhi svarAdivyaktistena ya eva dvitIyavAn svarAdiH sa evaiko nirdiSTo nAnya iti, yatraiva dvitIyadvirvacanaM tatraivAdyanivRttyA bhavitavyam / svarAderiti kimiyaM bahuvrIhe : SaSThI dhAtusamAnAdhikaraNAt, uta karmadhArayAt paJcamI / bahuvrIhe : SaSThI ced anAdyArambhe tRtIyasyApi prApnoti
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo vivanapAdaH 'aTiSiSati' ityaniSTaM syAditi dvitIyagrahaNaM yuktam, vyAkhyAnato vizeSArthapratipatteriti manasi kRtvAha - svraaderityaadi| karmadhArayAdeva paJcamI 'paJcamyA nirdiSTe parasya' (kAta0 pa0 22) iti vyavahitasya tRtIyasya na bhavatItyAha - dvitIyetyAdi / lakSyapradhAnatvAllakSaNasyeti bhAvaH // 499 / [vi0 pa0] svarAdeH pUrveNAdyasya dvirvacane prApte satyanena dvitIyasya dvirvacanaM vidhIyate / tato 'yena nAprAptau yo vidhirArabhyate sa tasya bAdhakaH' (vyA0 pari0 vR0 42)ityAha -yenetyAdi / nanu bhinnaviSayatvAt kathamayaM pUrvasya bAdhako bhavati, na hi devadattasya ziro'bhyajyatAm pAdazca' ityukte pAdAbhyaGgaHziro'bhyaGgaM bAdhate iti / tad, evaM kramAnityatvAccAdyasya dvirvacanena prAg bhavitavyam, tathA ca sati yo dvitIyaH sa tRtIyo bhavatIti niravakAzatayaivedaM pUrvasya bAdhakamiti / atha kRte dvivacane yo dvitIyaH so'syAvakAza iti ? tadapyayuktam / aTerAdyasya dvirvacane vyaJjanAvazeSaH, anena punardvitIyasya vyaJjanAvazeSaH / tato'kAratrayasya "asanthyakSarayorasya tau tllopshc"(3|6|40) iti 'yAvatsambhavastAvadvidhiH' (kAta0 pa0 54) itiM kRte sati aTiSatyetadrUpaM syAt / etaccApyantareNApyetad vacanaM sidhyatItyanarthakamevedaM syAt / naivam, aTerAdyasya dvirvacane "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) itIttvam, dvitIyasyApyevam / tataH samAnalakSaNadIrghatve "abhyAsasyAsavaNe" (3 / 4 / 56) itIyAdeze kRte 'iyaTiSati' ityetadrUpaM syAt / tat kthmaanrthkymiti| atha 'abhyAsavikAreSvapavAdo notsarga vApate' (kAta0 pa0 64) iti jJApakAdutsargo'sandhyakSaravidhiriti cet, satyam, tathApi 'vArNAt prAkRtaM balIyaH' (kAta0 pa0. 81) iti nyAyAditvameva syAt / ... evantarhi "svraaderddhitiiysy"(3|3|2) iti vyaktinirdezo'yam,vyaktau cAdyasya dvirvacane anya evedAnI dvitIya iti vyaktyantarasya dvivacanamanena na syAditi / na cAdyasya pazcAd dvivacanamiti vaktuM yujyate, 'sakRdgato vipratiSedho vidhirya bAdhitaM tad bAdhitameva' (kAta0 pa0 36) iti nyAyAt / nanu yadi Adyasyaikasvarasya dvivacanamanena bAdhyate tarhi vyaanasyApyAdyAvayavasambandhino dvirvacanasya bAdhayA bhavitavyam, yato yathAbhUtasya prasaGgastathAbhUtasyaiva bAdhA bhavati, prasaGgazca vyaJjanasahitasyaiveti / dvitIyasya dvivacane kathamanekasvaravyapadezino vyaJjanasya dvivacanamiti naiSa doSaH / yadayaM "na nabadarAH saMyogAdayo'ye" (3 / 3 / 3) iti pratiSedhaM zAsti, tad bodhayatisvarAderdhAtoryad vyaJjanaM sa dvitIyo'vayava iti / anyathA svarAderdvitIyasyAvayavasya dvirvacanaM vidhIyamAnaM kathamAdyAvayavasambandhinAM na-ba-da- rANAM prasajyate, yena
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatrapAkaraNam pratiSedho'rthavAn syAt / etadeva vakSyati svarAdAdyAd dvitIyo'vayavo vacanAd gamyate iti / tena dvitIyAvayavasambandhino vyajanasya dvirvacanaM na virudhyte| Azizaditi |asherhetaavin, tato'dyatanyA diH|"shvismikaastiaantebhyshvm" (3 / 2 / 26) iti kRte "caparovA0" (3 / 3 / 7) ityAdinA zizabdasya dvivacanam, kAritalopaH, tathA ayaTyate iti / prabhRtibhyazceti / vacanAd aTeryazabde kRte Tyazabdasya dvivacanam / abhyAsalope "dInAgamasya" (3 / 3 / 29) iti diirghH| aririSati / arteH san "smiGpU" (3 / 7 / 11) ityAdinA iTi kRte guNe ca rizabdasya dvivacanam / ATaturiti / iha dvitIyo'vayavaH pratyayasvareNaikasvaro na dhAtoriti pratyudAhiyate, tenAdyasyaiva dvivacanaM bhavati / atha dvitIyagrahaNaM kimarthaM tRtIyAdermA bhUt ?tathAhi svara evAdiryasyAsau svarAdistasya svarAde_tordivacanamityukte tRtIyasyApi dvivacanaM prasajyeta, tataH 'aTiSiSati' ityaniSTarUpaM syAt ? tadayuktam, svarazvAsAvAdizceti karmadhAraye kRte svarAderiti paJcamI bhaviSyati / tataH 'pAyA nirdiSTe parasya' (kAta0 pa0 22) ityAdibhUtAt svarAt parasyAnantarasya dvitIyasyaiva bhaviSyatItyAha-svarAderityAdi sugamam / / 499 / [vi0 TI0] svarAdeH / svarAderiti kimityAdi / dvitIyasyetyukte yatraikasvarasyAyasya dvitIyasya ca sambhavastatra dvitIyasyaiva dvirvacanaM syAt |tdaa jAgRdhAtorapi dvitIyasyaiva dvirvacanamiti syAt / pUrvasUtrantu ekasvaradhAtuSveva pravRttaM syAt / tatazca tatrAdyaikasvarasyetyanena kimekasvaradhAtoHsamudAyasyaiva dvirvacanaM kriyate,naivam |svraaderitysyaabhaave dvitIyasyetyukte Adyasya dvitIyasya caikatra dvivacanasambhave vyaJjanAdInAmasya viSayaH svarAdInAntasya viSayaH ityapi syAt / svarAdInAM ghAtUnAM punarAdhasya dvivacanaM na bhaktu na samudAyasya / evaM tatrAdyasya grahaNamuktam / svarAderiti / karmadhArayAditi / nanu dvitIyagrahaNAbhAve svarAderiti kimiyaM bahuvrIhau dhAtusamAnAdhikaraNAt SaSThI, uta karmadhArayAt paJcamI ? pUrvapakSe'nAdyArambhe tatIyasyapi prApnoti tadA 'aTiSiSati' ityaniSTarUpaM syAditi dvitIyagrahaNam ? kathamuktaM svarAderiti karmadhArayAt sidhyatIti ? naivam, bahuvrIhipakSe'pi dvitIyagrahaNAbhAve na dUSaNam, yato'nAdyasya dvirvacanaM bhavad Adyasya dvivacanAbhAve AdyasamIpasya dvitIyasyaiva bhaviSyati / ubhayapakSe'pi dUSaNAbhAve sukhapratipattihetukam / ekaM krmdhaarypkssmlokyoktmidmitydossH| __ athavA dvitIyasya dhAtoravayavasya vizeSaNam, svarAderiti cAvayavasya vizeSaNaM na tu dhAtoriti, tataH karmadhArayAt paJcamI yujyate / dvitIyagrahaNe'sthite'tra bahuvrIhAvapi
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye bAkhyAtAyane tRtIyo vivAdaH kaSTam |dhaatorvishessnnN TIkAyAM vyAkhyAnato vizeSArthapratipatterityuktam |tsyaapyymaashy iti lakSyate / 'na aniSTA zAstrapravRttiH' (mo0 pa0 sU0 107) iti kazcit karmadhAraya eva dvitIyagrahaNamihopalakSaNam iti / dvitIyagrahaNAmAve'pi dvitIyasyaiva dvirvacane labdhe yadvitIyagrahaNaM tatprAyeNa dvitIyasyaiva dvivacanam |kvcit kaNDUyAdInAM tRtIyasyApIti vRttAvuktaM bhavatIti boddhavyam / upalakSyate niyamato jJAyate'neneti upalakSaNam |jnyaapnN kecit karmadhArayAdevamupalakSaNamAcakSate |dvitiiysmbndhinstRtiiysy dvivacanam / yathA 'kAkavanto devadattasya gRhAH' iti / anye dvitIyapadaM tRtIya ucyate upacAyata / yathA tanAthupalakSaNaM karotiriti / ruca ityanudAttAnubandhopalakSaNamiti / ubhayapakSe'pyasmin vyaJjanAderdvitIyasya tRtIyasya ca krameNa yugapad vetyasya cAnayanaM durghaTamiti iyaTiSatItyetadrUpaM syAditi / tat kathamanarthakamiti / nanu iyaTiSatItyetadrUpaM sUtramantareNa bhavati, tadAnarthakamevaitat kathaM sArthakamiti / atra revita samAnalakSaNo dIrghaH,"anyAtasyAsavarSe (3|4|56)iti iyAdeze kRte iti pajIpaGkterabhyAsasyeyAdeza iti vyavahitayojanaM kRtvA IyaTiSatItyetadrUpaM syAditi dIrghAdipAThaM manyate / mahAmahopAdhyAyAstu tatrirAsArthaM kArikAmAhuH dvitve dviruktariha tabalAt syAditvaM pravAdhyATipatItirUpam / ITTA biruvatyATivatIti rUpaM sUtraM vinA svAditi bApaya syAt / / sandarbhamatAdRzameva payAmanAtavAMstvIpaTiSatvapIte / vyaktAbaTezyarati sUtrabheda baTeH kuto DivAtasaH / / asvArtha:- padbhyAM naivamityasyAyamabhiprAyaH, aTiSatIti padaM siddhaM sUtraM vinA syAditi yaduktaM tatra, sUtre kRte satyeva aTiTiSatIti / tadevAha-dvitva iti / dvirukte dvitve sati tadbalAditvaM pravAdhyAsandhyavaravidhau sati iyaTiSatIti rUpaM bhavatIti yadi ca IdRg dviruktyA dvirvacanadvaye "sanyavanasva" (3 / 3 / 26) itIttvaM kriyate, tadaivaM sUtraM vinA syAditi vAgghayA vAgghaTanaM bhavati / tadeva palikAmAha-aTerAdyasya dvivacane sanyavarNasyetIttvamityAdi / kathamanarthakamiti / aTiSatIti rUpaM syAdeva / tadaryasUtraM kathamanarthakaM syAditi / ata etAdRzaM sandarbham ajJAtavAn jana IyaTiSatIti pAThaM manyate / evantarhi "svarAderdvitIyasya" (3 / 3 / 2) iti vyaktinirdezo'yamiti dvivacananimitte pratyaye sati yo dvitIyaH sa iha vyaktyA gRhIta iti, na cAdyasya pazcAt prAptiriti
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam durgavAkye aTeSTervyaktereva dvirvacanamiti kutaH sUtrabhede aTo dvirvacanaM syAditi / tadevaM gaditam - 316 'vyaktAvaTeSTeriti sUtrabhede tvaTaH kuto dvirvacanaprasaGgaH' iti / tatredaM cintyate - nanu vacanabalAdittvaM prabAdhya aTiSatIti rUpaM syAditi kathamuktam ? yadi ittvabAdhAM kariSyati, tadA aTerAdyasya dvirvacane'sandhyakSaravidhau kRte pazcAt Tereva dvirvacane aTiSatIti siddham / na ca vAcyam - asandhyakSaravidhirdvitIyadvirvacanena bAdhyate, yato 'madhye'pavAdAH pUrvAn vidhIn bAghante, na tu parAn' ( vyA0 pari0 pA0 10) iti nyAyAt / tarhi kathaM pajIkRtA aTiSatItyetadrUpaM syAd etaccAntareNaitad vacanaM sidhyatItyanarthakameva syAt ? satyam / kakSAnavatAradazAyAM yaduktam / pazcAt tenaivamityAdinA sarvameva nirastam / yato'sandhyakSaravidhireva nAsti, tanmAtraM tu yadi ittvaM bAdhate tadA aTiSatIti sUtrasya kRtArthatA ca syAt / kathaM vA ittvabAdhAyAM vacanasya zaktiH / oNa - dhAtoH uvoNiSatIti atra vacanasyAcaritArthatvAt / yaduktaM TIkAyAm - oNezca uvoNiSatIti / yacca durgavAkyenoktam- atrAdyadvitIyayoH krameNa dvirvacane hrasvatve samAnalakSaNadIrghatve ca uvAdeze kRte siddhamiti / tatra yadeva sambhavati tadeva darzitamiti na tu kramaH / kiJca undiprabhRtezca dvirvacanadvaye yatheSTamaniSTaM phalamasti / TIkAyAntu IyaTiSatIti dIrghAdipATho dRzyate, tanmate vyAkhyayAH so'pi chedanIya iti / yad vA samAnalakSaNadIrghatve iyAdeza iti yat TIkApaJjikAbhyAmuktam / tataH krameNa hrasva evoktastadapi naiva yadeva sambhavati tadeva darzitam, na tu krameNa kAryaM kartavyamiti / kathamanyathA dIrgha iNaH parokSAyAmaguNe iyAdeze samAnalakSaNe dIrghatve siddhe iyo bAdhakaM SatvaM syAditi vacanam ityuktam / tatrApi paJjyAm acIkaraditi dvirvacanam "inyasamAnaH" (3 / 5 / 44) ityAdinA hrasvatvamityuktam | anyathA dvirvacanahrasvayoH prAptayoH paratvAd hrasva iti vakSyati / kecid AcakSate - paJjyAm iyaTiSatIti hrasvAdireva pATho dRzyate, TIkAyAM ca hrasvAdipAThaH karaNIyaH / samAnalakSaNadIrghatve iyAdeza ityuktatvAd oNezca uvoNiSatIti hrasvAdireva pAThaH / durgavAkye tu AdyadvitIyayIH krameNa dvirvacane hasvatve samAnalakSaNadIrghatve iyAdeze ca rUpam ityuktatvAcca / tarhi idamapi vacanamantareNa syAditi vacanAt pUrvasya bAdhakamiti noktam / yasmAd undiprabhRtezca dvirvacanadvayenAniSTaphalamastIti sarvavyAkaraNasiddhAntamAha evaM tarhItyAdi / pUrva tu kakSAnavatAre dvirvcnsaamrthymuktmitydossH| vyaktivyAkhyAnasya kAraNaM "na nabadarAH saMyogAdayo'ye" (3+3 | 3) iti vacanam / anyathA yadi Adyasya dvirvacane yo dvitIyastasyaiva dvirvacanam, tadA dvitIyAvayavasambandhinAmAdibhUtAnAM nabadarANAM kva sambhava iti / -
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAppAye tRtIyo bicanapAdaH 317 TIkAyAM tu siddhAntAntaramuktam / tathAhi satyapi saMbhave bAdhanaM bhavati / brAhmaNebhyo dadhi dIyatAM takraM kauNDinyAya, dIyatAm itIha gamyate / ekavAkyatApate tu sAdhanaM bhidyate kriyA punarekaiva / evamimapi dvitIyadvivacanam AdyadvirvacanaM bAdhiSyate iti / pUrvayoge vA'nabhyAsasyeti dhAtorvizeSaNamiti |ekvaakyetyaadi / bhinnavAkye tu kauNDinyAya takraM rakSyatAm iti tadA na bAdhanam ityarthaH / sAdhanaM bhidyate iti sAdhanaM takram / pUrvayoge vA'nabhyAsasyeti dhAtorvizeSaNam iti / na vidyate'bhyAso yasya / Adyasya dvirvacanaM tataH sAbhyAsatvAnna dvitIyasya dvivacanamiti / / 499 / ... [samIkSA] 'aTiTiSati, aziziSati, aririSati' ityAdi sanpratyayAnta zabdarUpoM ke siddhyartha svarAdi dhAtuoM meM sasvara dvitIya varNa ke dvitvavidhAnArtha donoM hI AcAryoM ne sUtra banAeM haiN| pANini kA sUtra hai - "ajAderdvitIyasya" (a06|1|2)| 'ajAdi-svarAdi' zabdabheda ke atirikta anya koI antara nahIM hai| . vizeSa vacana]::: 1.dvitIyagrahaNamihopalakSaNam / tena ziSTaMprayogAnusAreNa kaNDUyAdInAM tRtIyasyApi (du0 vR0)| - 2. dadhi brAhmaNebhyo dIyatAM takraM kauNDinyAyeti dIyatAmitIha gamyate / ekavAkyatApakSe tu sAdharma bhidyate |du0 TI0) .. 3. aprAptyanumAnabAdhenaiva hi kvacit prAptasya nivRttiH kriyate (du0 ttii0)| 4. lakSyapradhAnatvAllakSaNasyeti bhAvaH (du0 ttii0)| 5. ubhayapakSe'pi : dUSaNAbhAve sukhapratipattihetukam / ekaM karmadhArayapakSamavalokyoktamidamityadoSaH (bi0 ttii0)| 6. upalakSyate niyamato. jJAyate'neneti upalakSaNam, jJApanaM kecit karmadhArayAdevamupalakSaNamAcakSate (bi0 ttii0)| 7. yasmAd undiprabhRtezca dvivacanadvayenAniSTaphalamastIti sarvavyAkaraNasiddhAntamAha (bi0 ttii0)| 8. ekavAkyatApakSe tu sAdhanaM bhidyate, kriyA punarekaiva / evam ihApi dvitIyAdvirvacanam AdyadvirvacanaM bAdhiSyate iti (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. Azizat / Azi + caN + di / aznantam aznuvAnaM vA prAyukta / 'az
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 bhojane' (8 / 43) dhAtu se "in kAritaM dhAtvarthe" ( 3 / 2 / 9 ) se in pratyaya, "asyopadhAyA dIrgho vRddhirnAminAminicaTsu" (3 / 6 / 5) se upadhAsaMjJaka akAra ko dIrgha, "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16 ) se 'Azi' kI dhAtusaMjJA, adyatanIsaMjJaka parasmaipada prathamapuruSa ekavacana 'di' pratyaya, "zridrusukamikAritAntebhyazcaN kartari" (3 / 2 / 26) se caN pratyaya, prakRta sUtra kI vyavasthA ke anusAra " caNprarokSAcekrIyitasananteSu " (3 / 3 / 7 ) se dvitIya avayava 'zi' kA dvirvacana tathA " kAritasyAnAmivikaraNe" ( 3 | 6 | 44 ) se kAritasaMjJaka in kA lopa | 2. avaste ( aT + ya + te / punaH punaH kuTilam aTati / 'aTa gatau' (1 / 102) dhAtu se kauTilya artha meM " dhAtoryazabdazcekrIyitaM kriyAsamabhihAre" (3 / 2 / 14 ) se ya - pratyaya, prakRta sUtra ke anusAra 'Tya' bhAga kA dvirvacana, 'ayaTya' zabda kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa ekavacana 'te' pratyaya | 3. aririSati / R + san + ti / artumicchati / 'R prApaNe ca' (1 / 275) dhAtu se " dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt" (3|2|4) sUtra dvArA san pratyaya, "smiDyUDranjcazUkRgadRghRpracchAM sani" (3 / 7 / 11) se iDAgama, "guNo'rtisaMyogAdyoH " (3 / 4 / 75) se guNa, prakRta sUtra ke niyamAnusAra 'ri' ko dvitva, 'aririSa' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa ekavacana 'ti' pratyaya || 499 | 500. na nabadarAH saMyogAdayo'ye [ 3 / 3 / 3] [sUtrArtha] svarAdi dhAtu ke dvitIya avayavarUpa tathA saMyoga ke Adi meM vidyamAna 'nb - d- r' ina cAra varNoM kA dvirvacana nahIM hotA hai ||500 | [go zo] svarAderdhAtordvitIyasyAvayavasyaikasvarasyAnabhyAsasya nabadarAH saMyogAdayo na dvirucyante, na tu ye pare / undidiSati, ubjijiSati, aDDiDiSati, arciciSati / nAmadhAtuSvapi - indrIyitumicchati indidrIyiSati / evamanye'pyanusartavyAH / aya iti kim ? arAyate / aryamAkhyAtavAn Araryadityapi syAt / kathaM prorNaunUyate ? nAyaM ye parataH / svarAdAdyAd dvitIyo'vayavo vacanAd gamyate || 500 | [du0 TI0] na nabadarAH / na nabadarAH hi saMyogasyAdayo'vayavAH ityakAraH sukhoccAraNArya eva / ' undI kledane, ubja Arjave, adDU abhiyoge' (6 | 16; 5 | 27; 1 / 125)
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye mAsyAtApko kRtIyo picAraH antaraGge'pi na dakArasya DakAro vacanAt, 'bat prAkRtaM bIyaH' (kAta0 50 81) iti vA / arciciSatIti / 'arca pUjAyAm' / nabadarA iti kim ? IsaIcikSiSate / kakAro vyaJjanaM parasyApIti pareNa svareNa saha dvirucyate eva / 'baTsa atikramasiyoH (11350) iti dopacaM paThantyeke, teSAm aTiTiSate / kathamityAdi / saMyogasyAdirya pare nAyaM rephaH aupazleSikAdhAratvAd ityUrNotepratiSedhaH svarAdityAdi, liGgaM cAtra na nabadarA iti pratiSedha eveti vyAkhyAtameva / / 500 / [vi0 pa0] na n0|n tu ye pare yakAra upazliSTe dvirucyate evetyrthH| undidiSatItyAdi / eSAM nabadarANAM pUrvato vizliSya yathAkramaM dijiDicInAM dvivacanam / aDDiDiSatIti / 'adai abhiyoge' (11125) / iha Tavargayoge'pi dakArasya tavargazcaTavargayoge caTavargAvityantaraGgo'pi DakAro na bhavati / ata eva pratiSedhAt kRte dvirvacane bhavatyeveti |ay ityAdi |ihaapi "pravRtibhyazva" iti vacanAd"arteryazabdazcakrIyite ca" iti guNaH, yakArasahitasyaiva rephasya dvivacanam, abhyAsalopAdi pUrvavat / aryamAkhyAtavAn iti "in ati pAva" (3 / 2 / 9) iti aryazabdAd in, tataH "ini chimsy"(3|2|12) ityAdinAakAralopaH,tataH "vessaatvH"(3|2|16) iti dhAtutve pUrvavad adyatanyAM caNi kRte ini yat kRtaM tat sarva sthAnivaditi yazabdasya dvirvacanaM samAnalopatvAna sanvadbhAvaH, avarNasyAkAraH, Aryad ityapIti / ayamapi yakAreNopazliSTaye rephastenaitadapi pratyudAharaNamityarthaH / kathamityAdi / prapUrvaH 'pya AcchAdane (2 / 64) atrApipUrvavadyazabdo rephai pUrvato vizliSya nuzabdasya dvivacanam, "guNazkekIyite" (3 / 3 / 28) iti guNaH / "nAmyantAnAM samAvi0" (3 / 4 / 70) ityAdinA dIrghaH / nimittAmAve0' (kAta0 pa0 27) ityanena pakArasya natvam / aye ityupazleSalakSaNA saptamI / na cAyaM repho yakAreNopazliSTa iti pratiSedha evAsti ityetadevAha-nAyaM ye parataH iti / svarAdityAdi / AdibhUtAt svarAt nakArAdivarNo dvitIyo'vayavo vacanAd ata eva suutraadityrthH| sarvoddiSTamidaM jJApakaM tathA ca vyAkhyAtamiti // 500 / [vi0 TI0] na nabadarAH / antaraGgo'pi DakAraH pUrvaM na bhavati / ata eva pratiSedhAditi / nanu ardamAkhyAtavAn 'ArdIdat' ityatra nAmadhAtoDhirvacanaM caritArtham, tat katham ata
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 kAtanvavyAkaraNam eva pratiSedhAdityuktam ? satyam, ata eva hemakaraH- anyathA mukhyadhAtoH kva sambhavaH ityasyApyayamAzayaH- anyeSAM mukhyadhAtuSu sambhavaH, asyApi mukhyadhAtau pratiSedhaH kva syAditi / atha mukhyadhAtau pratiSedhazcet tadA sarveSAmAdAvante vA dakArasya pAThaM kuryAnmadhyapAThAnmukhye'pi bodhyam / etacca na cAru, candreNa (durgavAkyena) virodhAt / tathAhi- nanu RddhamAkhyAtavAn Ardidhat, indhamAkhyAtavAn aindidhad iti vacanaM nAmadhAtau caritArthamityAha - vArNAditi / tenoktam - 'vAta prAkRtaM balIyaH' (kAta0 pa0 81) iti TIkAyAM siddhAntAntaram / tanmate kakSAnavatAre panI yojyA / kakSAyAM tu TIkAsiddhAnto deyaH / nAyaM ye parata iti / nanu 'aye' ityupazleSalakSaNA saptamI bhavatu, tathApyaye pare nabadarANAM dvivacanaM na bhavatItyarthe ye pare punarvicanaM bhavatIti / prorNonUyate iti kathaM tasmAd UrNoteH pratiSedho vktvyH| naivam, upazleSalakSaNA saptamIyam / upazleSazca nabadarA iti kAryiNamapekSya boddhavyam, na dhAtudvirvacanaM kAryamapekSyam / ata eva arAryad ityapi syAdityuktam, anyathA Araryad ityudAharaNameva, na pratyudAharaNaM tadA Aryayad ityaniSTaM syAt / kAryisambandhe tu kAraNaM zrutameva / yaduktaM TIkAyAm - saMyogasyAdirye pare nAyaM rephaH aupazleSikAdhAratvAditi, UrNoterapratiSedhaH / tathA ca vaiyakArikA saptamyupazleSabhavApi kAryivyapekSayA kAryavazA na sA hi| AraryadityAyapinApyasUci dviruktireSA caNi ye tu naiva // asyAH - saptamIyam upazleSabhavA kAryiNo vyapekSayA kAryiNamapekSya kAryavazA na kAryAyattA netyarthaH / hi jAnIhi, Araryad ityAdyapinA vRttikAravacanena ca sUcitetyarthaH / yata eSA dviruktizcaNi, ye tu naiva / / 500 / [samIkSA 'undidiSati, aDDiDiSati, arciciSati, ubjijiSati' ityAdi zabdarUpoM meM dvitIya varNa 'n-d-' ina cAra ke dvivacana -niSedhArtha donoM hI AcAryoM ne sUtra banAe hai / antara itanA hI hai ki pANini ne sUtra meM kevala 'n -d-ra' vargoM kA tathA b kA vArtika sUtra meM vArtikakAra ne niSedha kiyA hai - "na drAH saMyogAdayaH" (a06|113)- 'bakArasyApyayaM pratiSedho vaktavyaH' (vA0 sU0) / indrIyitumicchati indridrIyiSati ityAdi nAmadhAtuoM ke bhI prayogoM meM yaha niyama pravRtta hotA hai / hemakara Adi AcAryoM ke bhI mata vyAkhyAkAroM ne udhata kie haiM / vRttikAra durgasiMha ne eka udAharaNa dekara tAdRza anya udAharaNoM ke saMgrahArtha nirdeza kiyA hai'evamanye'pyanusartavyAH ' /
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 321 tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo bicanapAdaH [vizeSa vacana] 1. evamanye'pyanusartavyAH / ........... svarAdAdyAd dvitIyo'vayavo vacanAd gamyate (du0 vR0)| 2. akAraH sukhoccAraNArtha eva / ........ aTTa atikramahiMsayoriti dopadhaM paThantyeke teSAm aTTiTiSate iti (du0 ttii0)| 3. svarAdityAdi AdibhUtAt svarAt nakArAdivarNo dvitIyo'vayavo vacanAd ata eva sUtrAdityarthaH / sarvoddiSTamidaM jJApakaM tathA ca vyAkhyAtamiti (vi0 p0)| 4.asyArthaH- saptamIyamupazleSabhavA kAryiNo vyapekSayA kAryiNamapekSya kAryavazA na kAryAyattA netyarthaH (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1.undidiSati |und + iT + san + an + ti |unditumicchti / 'undI kledane' (6 / 16) dhAtu se icchA artha meM "dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt" (3 / 2 / 4) sUtra dvArA san pratyaya, 'iDAgamo'sArvadhAtukasyAdiLaJjanAderayakArAdeH' (3 / 7 / 1), dvitIya avayava ke rUpa meM 'ndi' ko dvirvacana prApta hotA hai, usameM prakRta sUtra dvArA na ke dvivacana kA niSedha ho jAne para "caNparokSAcekrIyitasananteSu" (3 / 37) se 'di' ko dvirvacana, "pUrvo'bhyAsaH" (3 / 3 / 4) se pUrvavartI 'di' kI abhyAsasaMjJA, "nimittAt pratyayavikArAgamasthaH saH Satvam' (3 / 8 / 26) se sanpratyayastha sakAra ko SakArAdeza, "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se 'undidiSa' kI dhAtusaMjJA, usase vartamAnAsaMjJaka parasmaipada prathamapuruSa - ekavacana 'ti' pratyaya, an vikaraNa tathA "akAre lopam' (2 / 1 / 17) se pUrvavartI akAra kA lopa / 2. ubjijiSati / ubj + iT + san + an + ti / ubjitumicchati / 'ubj Arjave' (5 / 27) dhAtu se icchArtha meM san pratyaya, iDAgama, dvitvAdi, 'ubjijiSa' kI dhAtusaMjJA, tipratyaya, an vikaraNa tathA pUrvavartI akAra kA lopa / 3 aDDiDiSati / adD + iT + san + an + ti / aDDitumicchati / 'adD abhiyoge' (1 / 125) dhAtu se san pratyaya, iDAgama, dakAra ko dvirvacana, kArya kA niSedha hone para 'Di' ko dvirvacana, abhyAsasaMjJA, "tavargasya SaTavargAvargaH' (3 / 8 / 5) se d ko D, mUrdhanya SakArAdeza, dhAtusaMjJA tathA vartamAnAsaMjJaka ti-pratyaya /
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 kAtantravyAkaraNam 4.arciciSati |arc + iT + san + an + ti |arcitumicchti / apUjAyAm' (1 / 51) dhAtu se icchArtha meM san pratyaya, iDAgama, repha ke dvirvacana kA niSedha hone para 'ci' bhAga kA dvirvacana, sakAra ko SakArAdeza, 'arciciSa' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka tipratyaya, anvikaraNa tathA pUrvavartI akAra kA lopa | 5. indridrIyiSati / indra + yin + iT + san + an +ti / indrIyitumicchati | 'indramAtmana icchati ' isa artha meM 'indram' zabda se para meM "nAmna AtmecchAyAM yina" (3 / 2 / 5) se 'yin' pratyaya, samAsasaMjJA, "tatsthA lopyA vibhaktayaH" (2 / 5 / 2) se am vibhakti kA lopa, yin - pratyayagata anubandhoM kA prayogAbhAva, "yinyavarNasya" (3 / 4 / 78) se ako i,"nAmyantAnAM yaNAyiyinnAzIzccicekrIyiteSu ye dIrghaH' (3 / 4 / 70) se i ko dIrgha, "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se 'indrIya' kI dhAtusaMjJA, 'indrIyitumicchati' isa vigraha meM indrIy dhAtu se "dhAtorvA tumantAdicchatinaikartRkAt" (3 / 2 / 4) sUtra dvArA san pratyaya, iDAgama, n ke dvirvacana kA niSedha, 'drI' avayava kA dvirvacana, abhyAsasaMjJAdi, hrasva, 'indidrIyiSa' kI punaH dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana ti -pratyaya, anvikaraNa tathA pUrvavartI akAra kA lopa || 500 / 501. pUrvo'bhyAsaH [3 / 3 / 4] [sUtrArtha] dhAtu kA dvivacana hone para pUrvavartI rUpa kI abhyAsasaMjJA hotI hai / / 501 / [du0 vR0] dhAtordviruktasya yaH pUrvaH so'bhyAsasaMjJo bhavati |ppaac,dehi |abhyaasprdeshaa:"abhyaassyaadiljnmvshessym" (3 / 3 / 9) ityevamAdayaH / / 501 / [du0 TI0] pUrvo0 / dvirvacanamiha prastutam arthAt vastvapekSayA pUrva ityAha-dviruktasya yaH pUrva iti tattu prathamAnirdiSTaM pUrvasUtre SaSThInirdezena cehArthaH / arthAd vibhaktivipariNAmo yathA - 'uccAni gRhANi devadattasya' / 'Amantrayasva enaM devadattam' iti gamyate dikkRte saMbandhe digyogalakSaNA paJcamI / iha tu svasvAmisambandho'vayavAvayavisambandho vA yathA pUrvaM puruSaM kAryasya pUrvaM chAtrANAm Amantrayasveti / / 501 / [vi0pa0] pUrvaH / dehIti tu 'dAJ dAne' (2 / 84) / paJcamyA hi adAditvAdano luk,
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 323 tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo bicanapAdaH juhotyAditvAd dvivacanam, "dAstyore'bhyAsalopazca" (3 / 4 / 50) ityantasyaittvamabhyAsalopazca / / 501 / [bi0 TI0] pUrvaH / dvivacanamiha prastutam, tadapekSayA pUrva ityAha - dviruktasyeti / yatra pUrvAdInAmavayavavRttitA tadA tatra na paJcamI / yathA kAyasya pUrva zira iti / dviruktAditi na paJcamI / tathA ca TIkAyAM dikkRte hi sambandhe digyogalakSaNA paJcamI / iha tu svaMsvAmisambandho vA, yathA pUrva kAyasya / pUrva chAtrANAM samAmantrayasveti / nanu dviruktasya dhAtoryaH pUrva ityukte kathaM 'didaridrAsati' ityatrAbhyAsakAryam ? satyam / tatra hi hemakaraH- yakasvaradhAtoH samudAyasya vyapadezivadbhAvAd dvivacanam, tatra dviruktasya dhAtoH pUrvamiti ghaTate, yatrAnekasvaradhAtoravayavasya dvivacanam, tatra dviruktAvayavasya pUrva iti sUtrArtho boddhavya iti |vRttau yaduktaM tad bAhulyAditi pratipattavyam / dhAtuzabdenAvRttyA dhAtvekadezo'pi dhAtuH pratipattavya ityanye / / 501 / [samIkSA 'papAca, dehi' ityAdi zabdarUpoM meM dhAtu kA dvirvacana kie jAne para pUrvavartI rUpa kI abhyAsasaMjJA donoM hI AcAryoM ne kI hai / pANini kA bhI samAna hI sUtra hai - "pUrvo'bhyAsaH" (a06|1|4)| jisakA abhyAsa = dviruccAraNa kiyA jAe, use abhyAsa kahate haiM - 'abhyasyate dviruccAryate ityabhyAsaH' / isa vyutpatti ke AdhAra para 'abhyAsa' saMjJA anvartha mAnI jAtI hai / abhi + as + ghaJ - bAhulakAt karmaNi, ukta artha meM pUrvAcAryoM ne bhI isakA prayoga kiyA hai - kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAna - pUrvo'bhyAsaH, abhyAsasya dhuTAM tRtIyAH prathamAH, hrasvo'bhyAsasya, abhyAsasya RvarNasya ikAram, abhyAsAd yu abhyaste (sU0 77,79, 80, 81, 83) / nirukta- abhyAse bhUyAMsamarthaM manyante / yathA 'aho darzanIyA aho darzanIyA' iti (10 / 27) / aktantra - do'bhyAse (4 / 3 / 5) / atharvavedaprAtizAkhya- abhyAsasya, abhyAsasya dIrghazchandasi (2 / 2 / 19;3 / 3 / 13) / arvAcIna AcAryoM ne 'tha' aura 'khi' saMjJAzabdoM kA prayoga kiyA hai - jainendravyAkaraNa- pUrvazca , thaH (4 / 3 / 6, 4) / mugdhabodhavyAkaraNa- dveH pUrvaH khiH (sU0 538) /
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. papAca |pac + parokSA - aT / 'DupacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se "parokSA" (3 / 1 / 29) sUtradvArA parokSAsaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'aT' pratyaya, T- anubandha kA prayogAbhAva, "caNparokSAcekrIyitasananteSu' (3 / 3 / 7) se pac - dhAtu kA dvirvacana, prakRta sUtra dvArA pUrvavartI pac kI abhyAsasaMjJA, "abhyAsasyAdiLaJjanamavazeSyam" (3 / 3 / 9) se c kA lopa tathA "asyopadhAyA dIrgho vRddhi minAminicaTsu" (3 / 6 / 5) se upadhAsaMjJaka akAra ko dIrgha Adeza | 2. dehi / dA + paJcamI - hi / 'Du dAJ dAne' (2 / 84) dhAtu se "paJcamI" (3 / 1 / 26) sUtra dvArA madhyamapuruSa - ekavacana 'hi' pratyaya, "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, usakA "adAdeluMga vikaraNasya" (3 / 4 / 92) se luk, "juhotyAdInAM sArvadhAtuke" (3 / 3 / 8) se dA ko dvirvacana, prakRta sUtra se pUrvavartI dA kI abhyAsasaMjJA, "hrasvaH" (3 / 3 / 15) se usakA hrasva tathA "dA'styore'bhyAsalopazca" (3 / 4 / 50) se paca - dhAtugata akAra ko ekAra evaM abhyAsalopa / / 501 / 502. dvayamabhyastam [3 / 3 / 5] [sUtrArtha] dhAtu kA dvirvacana hone para donoM hI rUpoM kI 'abhyasta' saMjJA hotI hai / / 502 | [du0 vR0] dhAtorabhyAsa itarazca dvayamabhyastasaMjJaM bhavati / dadati, aiyaruH / dvayamiti kim ? paramAtrasya mA bhUt / anyathA 'juhUSati' ityatrAbhyastasya cetyabhyAse saMprasAraNaM na syAt / abhyastapradezAH "abhyastAnAmAkArasya" (3 / 4 / 42) ityevamAdayaH / / 502 / [du0 TI0] dvaya0 / abhyAsa itarazceti dvAvavayavau yasya samudAyasya tad dvayam / 'u dAJ dAne, R sR gatau' (2 / 84, 74), juhotyAditvAd dvivacanam, "arcipipozca" (3 / 3 / 25) itIttve, "abhyaassyaasvrnne"(3|4|56) itIya | dvayamityAdi / satyapi pUrvAdhikAre pUrvasyAbhyastasaMjJAyA : prayojanAbhAvAt pUrvo'bhyAsaM paro'bhyastamiti gamyate / pUrvApekSayA ca para iti dvirvacanena prAga bhavitavyam - 'ditsanti, aditsan' iti / "lopo'bhyastAdantinaH" (3 / 5 / 38), anazca usAdezo na bhavati, "sanimimI0" (3 / 3 / 39) ityAdinA'bhyAsalope dvayAbhAvAt / "asandhyakSarayoH" (3 / 6 / 40)
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo dvivacanapAdaH / 325 ityAdinA sthAnivadbhAvenAkArasya vyavadhAnAcca / ve abhyastam' ityukte vyaktipradhAnatvAdekasyAbhAve'nyasya saMjJAyAM prayojanAbhAvastasmAd dvayamiti yuktam / / 502 / / [vi0pa0] dvaya0 / dadatIti / Du dAJ, anti, dvivacanam | abhyastasaMjJAyAm "abhystaanaamaakaarsy"(3|4|42) ityaakaarlopH,"lopo'bhystaadntinH"(3|5|38) iti ca pravartate / aiyaruriti / 'R gatau' (1 / 275;2|74), hyastanyan, pUrvavad dvivacanam, RvarNasyAkAraH, "atipipAzca" (3 / 3 / 25) ityabhyAsasyettvam, ana us, "sijabhyasta0' (3 / 4 / 31) ityAdinA ana usAdezaH, "abhyastAnAmusi" (3 / 5 / 6) iti guNaH, "abhyAsasyAsavarNe" (3 / 4 / 56) itIyAdezaH, "svarAdInAM vRddhirAdeH" (3 / 8 / 17) iti vRddhiH / dvayamityAdi / satyapi pUrvAdhikAre pUrvasyaiveyaM saMjJeti nAzakyate, tasyAbhyAsasaMjJayaiva vyavahArasiddhau abhyastasaMjJAyAHprayojanAbhAvAt, kintu pUrvo'bhyAsaH, paro'bhyastam iti syAt / astu ko doSaH, hveJaH kRtasamprasAraNasya dvirvacane siddhaM juhUSatIti cet tadayuktam / pUrvamantareNa paro na sambhavatIti pUrvaM dvirvacanena bhavitavyam, ataH parasyAbhyastatve samprasAraNaM pUrvasya na syAt, dvayam-grahaNe tu dvAvavayavau yasya samudAyasya tad dvayamiti sarvasya bhavati / / 502 / [bi0 TI0] dvayam / abhyAsa itarazca dvAvavayavau yasya samudAyasya tad dvayamiti / nanu 'dve abhyastam' iti kathaM na kRtam ? naivam / evaM sati dvirvacanasya vyaktipradhAnatvAt pratyeka pUrvasya parasya cAbhyastasaMjJAyAH prayojanaM nAsti / samudAyAzritatvAdabhyastakAryasyeti . ato yuktaM dvayamiti / taduktaM TIkAyAm - 'dve abhyastam' ityukte vyaktipradhAnatvAdekasyAbhAve'nyasya saMjJAyAM prayojanAbhAvaH, tasmAdvayamiti yuktamiti |tataH paro'bhyastamiti syAditi / nanu dvirvacanaM prastutamiti dviruktasyetyuktam, tatazca dviruktamabhyastamiti kathamartho na syAt ? naivam, pUrvasUtre pUrvasambandhena dviruktasyetyavayavAvayavisambandhe SaSThI, atrApi tadanuvRttau tadeva yuktamityadoSaH / dvayam - grahaNe tu sarvasyaiva bhavatIti / nanu kathametad yAvatA "na samprasAraNe" (3 / 4 / 17) iti pratiSedho'sti, kathaM pUrvasya parasya ca bhavatItyucyate ? satyam, "na samprasAraNe" (3 / 4 / 17) iti niSedhadUrIkaraNArtham abhyastasya cetyatrAbhyastanimittamihAbhyastamityupacAraM kariSyati, tadaiva kRtasamprasAraNasya dvirvacanamityubhayatra samprasAraNaM siddhaM tarhi dvayam - grahaNena kim,tenaivopacAreNa siddheH ? satyam, yadi dvayam - grahaNaM na syAt tadA'bhyastanimittapratyayo'bhyastamityupacAro'pi na syAt / yatastatpakSe (dvayam - grahaNAbhAve) abhyastanimittaM mukhyamabhyAsa eva /
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam tathAhi paro'bhyastam, parazca pUrvamantareNa na bhavatIti pUrvasyAbhyAsasya mukhyaM paramparayA caNAdInAM nimittatvaM gauNam, dvayam - grahaNe tu dvayamabhyastaM dvayasya nimittaM caN - sanAdireva,abhyastanimittapratyaya ityabhyastamityupacAraH saMgacchate / hemakareNApyuktamidaM cet, naivam | parasyAbhyastatve mukhyaM kAraNam abhyAsa eveti nopacAraH / kAraNaM hvayaternityam abhyastasya ceti yogavibhAga eva / dvirvacananimitte kAritavyavadhAna eva yathA syAdityuktatvAt / tathA ca umApatiH punarAha - 326 dvayaMgrahe tiSThati nAtra tatrAbhyastaM paraM he vihite'sya hutve / kRtArthatA syAditi lakSaNasya na lakSaNA saMzca tayA na lakSyaH // tasmAdidaM lakSaNayaiva dhAtorhutve'grato dvirvacanAt padasya / siddhiM samAvezayituM vidheyaM dvayasya saMjJA'nyaphalAya naiva // asyArthaH - atra dvayaMgrahaNe na tiSThati sati tatra paraM yadabhyastaM ( ) iti rUpam, asya hutve vihite sati sUtrasya kRtArthatA'bhUditi hetorna lakSaNA, mukhyArthabAdhena lakSaNAyAH kRtatvAt / tataH saMzca na lakSyaH syAt, tasmAdidaM dvayaMgrahaNam, mukhyArthabAdhe sati lakSaNArthaM tadevAha - tasmAdityAdi / tasmAd dvayaMgrahaNabalAdagrataH prAg hutve vihite sati padasya siddhiM samAvezayitumidaM dvayaMgrahaNaM vidheyam / yadyevam, sarvasya bhavatIti kathaM saMgacchate, nahi tadA pUrvasya parasya ca saMprasAraNaM bhUtam, kRtasamprasAraNasya dviruktatvAt / naivam, sarvasya bhavatIti dvayasya samprasAraNe yad rUpaM tad rUpaM bhavatItyarthaH / nanu dvayamgrahaNabalAd dvayoH paryAyeNa samprasAraNaM bhaviSyati / kadAcit pUrvasya samprasAraNaM parasya niSedhaH / kadAcit parasya samprasAraNaM pUrvasya niSedha iti / kathaM tadbalAdupacAra iti ? naivam,"dvayamabhyastam" (3 / 3 / 5) ityukte yugapadubhayorabhyastasaMjJA na tu pratyekamiti kathaM paryAyeNa bhavatIti cet, satyametat ( vArttikam), nahi dvayasya samudAyasya saMjJAvidhAnenAvayavasya saMjJA na syAt / nahi 'brAhmaNebhyo dhanaM dIyatAm' ityukte pratyekaM brAhmaNAya dhanaM dIyate iti / | atheSTasattve paryAyeNa bhaviSyatItyaniSTakalpanA yukteti na syAt / atha dvayaMgrahaNasyAnyat phalamasti, tatkathaM tadbalAd abhyastasya cetyatra lakSaNA bhaviSyatItyAha - dvayasya saMjJA'nyaphalAya naiveti / dvayasyAbhyastasaMjJAnyaphalAya naivetyarthaH / atha kathametaMd yAvatA dvayorabhyastasaMjJAyAmabhyastAnAmakArasyetyanena pUrvasya parasya cAkAralopaH syAt ? na codyam, pratyaye pare lopo vidhIyate kathaM vyavadhAne syAt, tatra hi nimittena lopasya saMbandhaH kRto na tu abhyasteneti / tathA ca vArttikam -
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 327 tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo dvicanapAdaH dvayasya saMjJA vihito na lopo'bhyAse yadAto vihito nimitte| lopasya sambandha iha pratIto hetusvabhAvena vicakSaNaizca ||iti / asyArthaH- dvayasyAbhyastasaMjJAvidhAne'bhyAse AtaH AkArasya lopo na syAt / yato yasmAnimitte paralopo vihitaH / atha nimittam abhyastamiti vaktavyam / tatrAha - lopsyetyaadi| iha lopasya hetusvabhAvena vicakSaNaH sambandhaH pratItaH pratIyate, na tvabhyastasyetyarthaH / na ca vAcyam, dvayam - grahaNabalA vyavahite'pi syAt,tabalAdabhyastena sambandho veti, yasmAd iSTArthamupAdIyamAnaM zAstraM kathamaniSTAya kalpyate iti / nanu TIkAyAM ditsanti, aditsanniti "lopo'bhyastAdantinaH" (3 / 5 / 38), anazca us na bhavatIti / atra sthAnivadbhAvAditi TIkAvacanaM na lagati, 'svarAdezaH paranimittakaH pUrvaviSiM pratyeva' (kAta0 pa09), ayaM tu paravidhiH kutaH sthAnivadbhAvaH ? tadayuktam, abhiprAyAparijJAnAt / atra sthAnivadbhAvaH paranimittAdeza iti syAt "sani mimI0" (3 / 3 / 39) ityAdinA abhyAsalope dvayAbhAvAdityuktaM tat kathaM 'dvayasya saMjJAnyaphalAya naiva' ityabhANi | na ca vAcyam, paro'bhyastam / pUrvamantareNa paro na sambhavatIti / pUrvasya lope na paraH iti abhyAsalope'bhyastasaMjJA na bhaviSyati / yataH pUrvaM dvirvacane dviruktasya paro'vayavo dAdhAturbhavatyeva |ncedaaniimbhyaaslope parAvayavatvahAniriti pUrvaM parAvayavatve idAnImapi tathaiva pratIteH / na hi kasyacid vRkSasya pUrvAvayavacchede'sya parAvayavo vidyate iti na vyvhriyte| kathamuktaM dvayAbhAvAditi TIkAyAM durgavAkye vA dvayaMgrahaNe tu dvayorbhavatIti ditsantItyatra nalopaprAptirityAha - dvayAbhAvAditi / kathamuktaM dvayaMgrahaNAbhAve'pi tasya siddheriti / tasmAt taduktaM sarvatreSTAzrayaNaM pUrvoktaM ca dvayaMgrahaNAdRte iti kecit / vastutastu TIkAyAm ata eva juhUSatItyatra dvayaMgrahaNasya phalaM dRSTrA parapakSamAha- akAralopasya paranimittAdezaHpUrvasmin sa eveti sthAnivadbhAvA vyavadhAnatA |ato nakAralopAbhAvo'na usAdezAbhAvaH / paNDitaH punarAcaSTe- sarvasyaiva bhavatIti juhUSatItyatra pUrvasya parasya ca bhavati "na samprasAraNe0" (3 / 4 / 17) iti pratiSedhaH, tanna / jAtipakSa dvayaMgrahaNabalAt "na samprasAraNe" (3 / 4 / 17) ityatra na vartate / "abhyastasya" (3 / 4 / 15) cetyatropacAro vyaktipakSe dvayaMgrahaNAditi / atha vyaktipakSe'pi dvayaMgrahaNAnna samprasAraNe ityasya bAdhA kathanna kriyate, naivam / vyaktipakSe pratilakSye lakSaNAni bhidyante, tata etallakSyaviSayasya lakSaNasya kRtArthatA syAt / upacAre tu etallakSyaviSaye lakSaNasya viSayo nAstyevetyadoSaH / tathA cAtra vArtikam -
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 kAtantravyAkaraNam dvayoryaduktaM vayazabdayoge tajjAtipakSe na hi tnissedhH| vyaktau tu pakSe dvayakIrtanaM syAniSedhabAdhA kRtalakSaNaiva ||iti / asyArthaH- dvayazabdayoge dvayorabhyastaM yaduktaM tajjAtipakSe cenniSedho nAsti dvayaMgrahaNabalAditi zeSaH / vyaktau tu pakSe dvayakIrtanaM syAt, dvayaMgrahaNasya pratipAdanaM syAt, niSedhe yA bAdhA tayA kRtA yA lakSaNA tadarthaM niSedhabAdhAkRtalakSaNayaitadapyavicAritacAru, yato jAtipakSe'bhyastasya ceti vacanam, evaM ca caritArthaM sarvatra tadhAbhAvaprasaGagAditi / nanu ditsantItyAdau dvayoH satonalopaH kathanna syAt ? naivam, sthAnivadbhAvenAkArasya vyavadhAnAditi TIkAyAm / / 502 / [samIkSA] 'dadati, aiyaruH, juhUSati' ityAdi dvirvacanasthaloM meM AkAralopa, usAdeza, samprasAraNa Adi kAryoM ke vidhAnArtha pANini tathA zarvavarmA donoM hI AcAryoM ne dvirvacana ke donoM hI rUpoM kI abhyasta saMjJA kI hai / pANini kA sUtra hai - "ubhe abhyastam" (a06|1|5) / kAtantravyAkaraNa meM dvivacana' zabda ke prayogAnusAra tathA pANinIya vyAkaraNa meM "ekAco dve prathamasya' (a06|1|5) sUtragata 'dve' zabda ke prayogAnusAra abhyastasaMjJA meM 'dve' zabda kA prayoga nahIM kiyA gayA hai, kyoMki isa prakAra pratyeka kI yA kramazaH pUrva- para kI abhyastasaMjJA hone lagatI | vyAkhyAkAroM ne isa viSaya meM umApati Adi AcAryoM ke abhimata uddhRta kie haiM / yadyapi loka meM jisa kArya kA anekazaH abhyAsa kiyA jAtA hai, usI ke lie abhyasta zabda kA prayoga hotA hai, parantu zAstra meM dvirukta kI abhyastasaMjJA samAdRta hai / yAska Adi pUrvAcAryoM ne bhI isakA vyavahAra kiyA hai - kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAna- dvayamabhyastam (sU0 78) / nirukta- ayutaM niyutaM prayutaM tattadabhyastam (3 / 2) / 'erire' itIrtirupasRSTo'bhyastaH (4 / 4) / 'rarivAn' rAtirabhyastaH (4 / 61, 62) / sarUrakaM vA syAt sarterabhyastAt (6 / 6) / rarANo rAtirabhyasta : (23) / sUtraracanA ke anusAra kAtantrakAra ne kAzakRtsna vyAkaraNa kA adhika anusaraNa kiyA hai - aisA kahA jA sakatA hai /
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 329 tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo dvicanapAdaH [vizeSa] 1. dve abhyastamityukte vyaktipradhAnatvAdekasyAbhAve'nyasya saMjJAyAM prayojanAbhAvastasmAd dvayamiti yuktam (du0 ttii0)| 2. hvejaH kRtasamprasAraNasya dvivacane siddhaM juhUSatIti cet tadayuktam, pUrvamantareNa paro na sambhavatIti pUrvaM dvirvacanena bhavitavyam, ataH parasyAbhyastatve samprasAraNaM pUrvasya na syAt, dvayaMgrahaNe tu dvAvavayavau yasya samudAyasya tad dvayamiti sarvasya bhavati (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. dadati / dA + an - luk+ anti / 'Du dAJ dAne' (2 / 84) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka parasmaipada prathamapuruSa - bahuvacana 'anti' pratyaya, "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) se an -vikaraNa, "adAdeluMga vikaraNasya" (3 / 4 / 92) se usakA luk, "juhotyAdInAM sArvadhAtuke" (3 / 3 / 8) se 'dA' kA dvirvacana, "pUrvo'bhyAsaH" (3 / 3 / 4) se pUrvavartI 'dA' kI abhyAsasaMjJA, prakRta sUtra se donoM kI abhyastasaMjJA, "hasvaH" (3 / 3 / 15) se abhyAsasaMjJaka AkAra ko hrasva, 'abhystaanaamaakaarsy"(3|4|42) se AkAra kA lopa tathA "lopo'bhyastAdantinaH" (3 / 5 / 38) se antipratyayagata nakAra kA lopa / 2. aiyaruH + an + hyastanI- an-us / 'R gatau' (2 / 74) dhAtu se "hyastanI" (3 / 1 / 27) sUtra dvArA hyastanIsaMjJaka (= laG) prathamapuruSabahuvacana an - pratyaya, "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, "adAdeluMg vikaraNasya' (3 / 4 / 92) se usakA luk, "juhotyAdInAM sArvadhAtuke" (3 / 3 / 8) se 'R' dhAtu ko dvirvacana, abhyAsasaMjJA, abhyastasaMjJA, "RvarNasyAkAraH" (3 / 3 / 16) se R ko a, "atipipozca" (3 / 3 / 25) se akAra ko ikAra, "ana us sijabhyastavidAdibhyo'bhuvaH' (3 / 4 / 31) se an ko us Adeza, "abhyastAnAmusi" (3 / 5 / 6) se R ko guNa ara, "abhyAsasyAsavarNe" (3 / 4 / 56) se abhyAsasaMjJaka i ko iy, "svarAdInAM vRddhirAdeH" (38 / 17) se i ko ai vRddhi tathA "rasakArayorvisRSTaH" (3 / 8 / 2) se s ko visagadiza / 3. juhUSati / hRJ + san + vartamAnA -ti / hvAtumicchati / 'hveJ spardhAyAM zabde ca' (1 / 613) se icchArtha meM "dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt' (3 / 2 / 4) se san pratyaya, isa abhyastanimittaka san pratyaya ke paravartI hone para "abhyastasya ca"
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 kAtantravyAkaraNam (3 / 4 / 15) se Dhe- dhAtugata v ko samprasAraNa "caNparokSAcekrIyitasananteSu" (3 / 3 / 7) se 'hu' ko dvirvacana, pUrva kI abhyAsasaMjJA, "ho jaH" (3 / 3 / 12) se ha ko j, "tad dIrghamantyam" (4 / 1 / 52) se hu - gata ukAra ko dIrgha tathA "nimittAt pratyayavikArAgamasthaH saH Satvam" (3 / 8 / 26) se sanpratyayastha sakAra ko SakArAdeza || 502 / 503. jakSAdizca [3 / 3 / 6] [sUtrArtha) 'jakSa - jAgR - daridrA - cakAs - zAs' ina pA~ca dhAtuoM kI dvirvacana na hone para bhI abhyasta saMjJA hotI hai / / 503 | [du0 vR0] jakSAdiranabhyasto'pyabhyastasaMjJo bhavati / jakSati, jAgrati, daridrati, cakAsati, zAsati / paJcaite bhASAyAM vyavasthitA iti / / 503 / [du0 TI0] jakSa0 / 'zAsu anuziSTau' (2 / 39) ityato vRtkaraNAd ityAha-paJcaite iti / dIdhIvevIGorabhyastasaMjJAyAM prayojanAbhAvAd AdIdhyate, Avevyate / "Atmane cAnakArAt" (3 / 5 / 39) ityanenaiva nalopaH siddhaH / AdIdhayuH, Avevayuriti chAndasatvAt / / 503 / [vi0 pa0] jakSAdiH / anabhyasto'pIti | advirukttvaadityrthH| ihApi pUrvavadanternakAralopaH, daridrAtarAkAralopazca prayojanam / kecid dIdhIG-vevIGorapi abhyastasaMjJAmicchanti / tena 'AdIdhyate, Avevyate' ityanternakAralopo bhavati, tadayuktam / "Atmane cAnakArAt" (3 / 5 / 39) iti nalopasya siddhatvAt / atha 'AdIdhayuH, AvevayuH' ityana usAdezaH, "abhyastAnAmusi" (3 / 5 / 6) iti guNazca bhavati / atra kila "vyatyayo bahulam" iti vacanAt parasmaipadam, tadapyayuktam / chAndasatvAdasya prayogasyetyAha - paJcaite bhASAyAM vyavasthitA iti / / 503 / [samIkSA] 'jakSati - jAgrati' Adi meM nakAralopa tathA 'daridrati' meM AkAralopa ke vidhAnArtha pA~ca dhAtuoM kI kAtantrakAra ne tathA sAta dhAtuoM kI pANini ne abhyastasaMjJA kI hai / pANini kA sUtra hai - "jakSityAdayaH SaT" (a0 6 / 1 / 6) / tadanusAra
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 331 tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo nirvacanapAdaH 7 dhAtue~ haiM- jakSa - jAga) - daridrA - cakAsa-zAsa-dIdhIG-vevIG / inameM se kAtantrakAra ne 'dIdhIG, vevIG' ko chAndasa dhAtue~ mAnA hai tathA pUrvavartI pA~ca ko hI lokaprayukta ghoSita kiyA hai / etadartha vRttikAra durgasiMha kA yaha vacana dhyAtavya hai - 'paJcaite bhASAyAM vyavasthitAH' iti / [vizeSa vacana 1. paJcaite bhASAyAM vyavasthitA iti (du0 vR0)| 2. AdIdhayuH, Avevayuriti chAndasatvAt (du0 ttii0)| 3. chAndasatvAdasya prayogasya (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. jakSati / jaz + an - luk + vartamAnA - anti / 'jakSa bhakSahasanayoH' (2 / 35) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa - bahuvacana 'anti' pratyaya, "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) se an- vikaraNa, "adAdeluMga vikaraNasya" (3 / 4 / 92) se usakA luk, prakRta sUtra se abhyastasaMjJA tathA "lopo'bhyastAdantinaH" (3 / 5 / 38) se anti-pratyayagata nakAra kA lop| ___2. jAgrati | jAgR + an - luk+ vartamAnA - anti / 'jAgR nidrAkSaye' (2 / 36) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa - bahuvacana antipratyaya, an - vikaraNa, usakA luk, abhyastasaMjJA, nalopa tathA "ram RvarNaH" (1 / 2 / 10) se RkAra ko rakArAdeza / 3. daridrati / daridrA + an-luk+ vartamAnA - anti / 'daridrA durgatau' (2 / 37) dhAtu se anti - pratyaya, an - vikaraNa, usakA luk, abhyastasaMjJA, nalopa tathA "abhyastAnAmAkArasya" (3 / 4 / 42) se daridrAdhAtugata AkAra kA lopa / 4. cakAsati / cakAs + an - luk + vartamAnA - anti / 'cakAsa dIptau' (2 / 38) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka antipratyaya, an - vikaraNa, usakA luk, abhyastasaMjJA tathA nalopa / 5.zAsati |zAs + an - luka + vartamAnA - anti / 'zAsu anushissttau'(2|39) dhAtu se antipratyaya, an - vikaraNa, usakA luk , abhyastasaMjJA tathA nakAra - lopa || 503 / 504. caNparokSAcekrIyitasananteSu [3 / 3 / 7] [sUtrArtha] caN pratyaya, parokSAsaMjJaka pratyaya, cekrIyitasaMjJaka pratyaya tathA san pratyaya ke paravartI hone para dhAtu kA dvirvacana hotA hai / / 504 /
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] caNAdyanteSu dvirvacanaM bhavatyadhikAravazAt / apIpacat, aundidat, papAca, pApacyate, prorNonUyate, pipakSati, aTiTiSati / antagrahaNaM saMzcekrIyitayorapi dvirvacanArtham / tena arthAn pratISiSati, aTATyate / / 504 / [du0 TI0] caN0 / caN ca parokSA ca cekrIyitaM ca saMzca, te ante yeSAm iti vigrahaH / antagrahaNamityAdi / yadyantagrahaNaM na syAt tadA parasaptamIyaM sambhAvyate / saMzcekrIyitayoH pUrvasyaiva dvirvacanaM prApnoti / aTiTiSatItyatra ca neTo dvivacanam, saptamyuktatvAt / caNparokSayorantazabdena sambandhaH, ekavibhaktinirdiSTatvAt / athAnayorakArakaraNAd viSayasaptamI ced antagrahaNaM spaSTArtham / satyAmapi viSayasaptamyAM 'jAgarAJcakAra' ityanuprayogasyaiva dvivacanam, sannidhAnAdanuprakAzatvAcceti / anya Aha - caN ca parokSA ca cekrIyitasanantazceti vigrahaH, saMzcekrIyitayorantasambandhasAmarthyAd viSayasaptamI, itaratra tu parasaptamI || 504 / [vi0 pa0] caN / caN ca parokSA ca cekrIyitaM ca saMzceti dvandvaH / te ante yeSAmiti vigrahaH / apIpacaditi / paceheMtAvin, "zridrunukami0" (3 / 2 / 26) ityAdinA caN, dvirvacanam, "inyasamAna0" (3 / 5 / 44) ityAdinA hrasvaH, "alope0" (3 / 3 / 35) ityAdinA'bhyAse sanvadbhAvaH, "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) itIttvam, "dIrgho laghoH" (3 / 3 / 36) iti dIrghaH / aundidaditi / 'undI kledane' (6 / 16), pUrvavad in, caN, "svarAderddhitIyasya" (3 / 3 / 2) iti "na nabadarAH saMyogAdayo'ye" (3 / 3 / 3) iti pratiSedhAnnakAravarjitasya dvirvacanam, svarAdInAM vRddhirdI? laghorna bhavati, tatrAsvarAderiti pratiSedhAt / antagrahaNamityAdi / anyathA 'caNparokSAcekrIyitasansu' ityatra parasaptamIyaM syAnna viSayasaptamI, tataH 'saptamyA nirdiSTe pUrvasya' (kAta0 pa0 21) iti saMzcekrIyitayornimittabhUtayoH pUrvasyaiva dvivacanaM syAt, na saMzcekrIyitayoriti / antagrahaNe tu bahuvrIhiNA dhAtavo nirdizyante, tataH saMzcekrIyitAntadhAtuviSayaM dvirvacanamiti vidhIyamAnaM yathAsambhavaM "svarAderddhitIyasya" (3 / 3 / 2) iti saMzcekrIyitayorapi dvirvacanaM bhavati / "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) iti tadantasamudAyasya dhAtutvAccaNa - parokSAbhyAmantazabdasya sambandhe ekavibhaktinirdiSTatvAt / nanu sano'kArakaraNAdeva dvirvacanaM bhaviSyati, akArasyAnanyArthatvAt / tathA ca tatroktam - akAroccAraNaM kim ? "svarAderdvitIyasya" (3 / 3 / 2) iti dvirvacanArtham /
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 333 tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo dvicanapAdaH evaM sati viSayasaptamIyaM vijJAsyate, na parasaptamIti / tathA cekrIyitasyAkAro bodhayiSyati,tasyApi ananyaprayojanatvAditi kimantagrahaNeneti ? satyam, evaM satyantagrahaNaM sukhArthameva bhavatIti / pratISiSatIti / pratipUrvaH 'i gatau' (1 / 102) / pratyetumicchatIti san, sano dvirvacanam, "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) itIttvam / 'aTATyate' iti sAdhitameva / / 504 / [bi0 TI0] caNparokSA0 / antagrahaNe tu bahuvrIhiNA dhAtavo nirdizyante iti / nanu antagrahaNaM kiM samIpArthaM vA avayavArtham / samIpArthaM cet tadA saMzcekIyitasamIpakasya dhAtorvicane kRte sati antagrahaNAsthitau parasaptamIpakSato na bhedaH, antagrahaNamanarthakameva, parasaptamyaiva siddhatvAt / yadi avayavArthakaM syAt tadA saMzcekrIyitayo rdhAtoravayavatvaM ghaTate / "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) iti tadantasamudAyasya dhAtutvAccaNparokSAbhyAM na ghaTate, na hi caNparokSe dhAtoravayavau ? satyam, eko'pyantazabdo'rthagatyobhayArthabhAg bhavati / yathA "virAmavyajanAdau" (2 / 3 / 64) ityatra sivibhaktirekApi arthadvayamabhidadhAti virAmaviSaye vyaJjanAdau parata iti / ___ atha dhAtoravayavArthapakSe bahuvrIhiNA vAre sati dhAturadhAtuzca samudAya ucyate / yadyevaM panI na lagati ? satyam, bahuvrIhiNA dhAtavo nirdizyante iti yaduktaM taccekrIyitasanantamapekSya boddhavyam / tathA ca umApatiH saptamyasau vaiSayikI na dhAtuH samAsagamyaM samudAyamAtram / paJcAM pratIpaM yadabhANi tat saMzcakrIyitAntatvamapekSya bodhyam // asyArthaH- antagrahaNAdasau saptamI vaiSayikI, samAsagamyaM samudAyamAtram, na dhAturiti, tenAntagrahaNamavayavArthamiti nizcitamityarthaH / paJyAM dhAtavo nirdizyante iti yad viruddhamuktaM tat saMzcekrIyitAntatayA bodhyamiti | kecid dhAtuzabdena lakSaNayA dhAtvAdisamudAyo'pyucyate iti vadanti / nanu dhAtusamudAyanirdeze phalameva nAsti, tat kathamuktaM taddoSaprazamanArthamAha - caNparokSAbhyAmiti ? tathA ca vaiyakArikA - vibhaktyabhedAdiha caNparokSAbhyAmantazabdaH sajatIti yacca / adhAtunirdezananiSphalatvAd doSapramoSAya phalaM taduktam / / asyArthaH- vibhakterabhedAd ekavibhaktinirdiSTatvAdantazabdazcaNparokSAbhyAM saha sajati saMbadhnAtIti paJjikAyAM yaduktam, taddhAtunirdezaphalAbhAva iti yo doSastatpramoSAya khaNDanAya boddhavyamiti / tatazcetyAdi / dvirvacanasya sanantazcekrIyitAntazca
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 kAtantravyAkaraNam dhAturviSaya iti / atha viSayasaptamI ced buddhisthe dvirvacanaM syAt / tatazca cicISatItyAdau pUrvaM dvirvacane'nekasvarAd vihitasya sana AdiriT syAt ? naivam, "nAmyantAnAmaniTAM sani cAniTi" (3 / 5 / 17) iti jJApakAnna buddhisthe dvirvacanaM bhaviSyati / ata eva hemakareNoktam - antagrahaNAd viSayasaptamI ced buddhisthite kathanna syAt prayojanAbhAvAditi / evaM ca sati viSayasaptamI vijJAsyate iti / atha saMzcekrIyite pratyayau, tat kathaM dhAtoravayavasya dvirvacanasya viSayAviti / tadayamarthaHtataH kathaM saMzcekrIyitayoDhirvacanam ? satyam / atrApyarthagatyA saMzcekrIyitAntasyaiva dvirvcnmitydossH| __antagrahaNaM sukhArthamiti duHkhaM punaH pUrvoktamasti / nanu akArakaraNAt kathaM viSayasaptamI akArAbhAve'pi pratISiSatItyAdau kathamupadhAlakSaNo guNa iTo na syAt, naivam / 'niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya' (kAta0pa0 48) iti nAtra guNaH / athAkAragrahaNAbhAve ayiyAsadityAdau yA prApaNe, sanantAdini caNi kRte "inyasamAna0" (3 / 5 / 44) ityAdinA hrasvaH syAt / naivam, RdanubandhaM "na zAsvRdnubandhAnAm" (3 / 5 / 45) ityanena niSedho bhaviSyati / na ca vAcyam apipatiSadityAdau dI| laghorbhaviSyati / tatra zrutatvAccaNi yo'bhyAsa iti vizeSaNAt / nanu caNaparokSAviSayaM vidhIyamAnaM dvivacanaM kathaM vyavahite na bhavati, jAgarAJcakAra, ityatra jAgaterddhiruktiH kathaM na syAt / satyam, satyAmapi viSayasaptamyAM 'jAgarAJcakAra' ityanuprayogasyaiva dvirvacanaM sannidhAnAdarthaprakAzAditi TIkAyAm / anya Aha - caNa ca parokSA ca cekrIyitasanantazcetyarthe sati saMzcekrIyitayorantazabdasAmarthyAd viSayasaptamI, itaratra parasaptamI ceti TIkAyAm / / 504 | [samIkSA] 'apIpacat, papAca, pApacyate, pipakSati' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha caN-parokSAsaMjJaka - cekrIyitasaMjJaka tathA san pratyaya ke pare rahane para dvirvacana kA vidhAna pANini tathA zarvavarmA donoM hI AcAryoM ne kiyA hai | pANini ne caNa ke lie caG, parokSA ke lie liT tathA cekrIyita ke lie yaG kA prayoga kiyA hai - "NizridrusrubhyaH kartari caG, parokSe liT, dhAtorekAco halAdeH kriyAsamabhihAre yaGa (a03|1|48; 2 / 115; 1 / 22), isake atirikta ukta cAra pratyayoM meM dvitvavidhAyaka tIna sUtra pRthak rUpa meM banAe haiM- "liTi dhAtoranabhyAsasya, sanyaGoH, caGi" (a03|118,9,11)| kAtantrakAra ne cAroM pratyayoM kA eka hI sUtra meM jo saMgraha kara diyA hai, usase lAghava spaSTa hai |
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo dvicanapAdaH [vizeSa vacana] 1. antagrahaNaM saMzcekrIyitayorapi dvivacanArtham (du0 vR0)| 2. athAnayorakArakaraNAd viSayasaptamI ced antagrahaNaM spaSTArtham (du0 ttii0)| 3. anya Aha - caNaM ca parokSA ca cekrIyitasanantazceti vigrahaH saMzcekrIyitayorantasambandhasAmarthyAd viSayasaptamI itaratra tu parasaptamI (du0 ttii0)| 4. evaM satyantagrahaNaM sukhArthameva bhavatIti (vi0p0)| 5. eko'pyantazabdo'rthagatyobhayArthabhAg bhavati (bi0 ttii0)| 6. kecid dhAtuzabdena lakSaNayA dhAtvAdisamudAyo'pyucyate iti vadanti (bi0 ttii0)| 7. ata eva hemakareNoktam - antagrahaNAd viSayasaptamI ced buddhisthite kathanna syAt, prayojanAbhAvAditi / evaM ca sati viSayasaptamI vijJAsyate iti (bi0 ttii0)| 8. antagrahaNaM sukhArthamiti, duHkhaM punaH pUrvoktamasti (bi0 ttii0)| 9. satyAmapi viSayasaptamyAM 'jAgarAJcakAra' ityanuprayogasyaiva dvivacanam, sannidhAnAdarthaprakAzAditi TIkAyAm (bi0 TI0) / [rUpasiddhi] 1. apIpacat / aT + pac + in + caN+di / pacantaM prAyukta / 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se "dhAtozca hetau" (3 / 2 / 10) sUtra dvArA in pratyaya, "asyopadhAyA dIrgho vRddhi minAminicaTsu" (3 / 6 / 5) se upadhAsaMjJaka pakArottaravartI akAra ko dIrgha, "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se 'pAci' kI dhAtusaMjJA, adyatanIsaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa - ekavacana 'di' pratyaya, "aD dhAtvAdistinyadyatanIkriyAtipattiSu" (3 / 8 / 16) se aDAgama, "zridrunukamikAritAntebhyazcaN kartari" (3 / 2 / 26) se caN pratyaya, anubandhoM kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se dvirvacana, abhyAsasaMjJAdi, "alope samAnasya sanvallaghunIni caNpare" (3 / 3 / 35) se sanvadbhAva, "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) se ittva, "inyasamAnalopopadhAyAH" (3 / 5 / 44) se hrasva, "dI| laghoH" (3 / 3 / 36) se dIrgha, "kAritasyAnAmiDvikaraNe" (3 / 6 / 44) se kAritasaMjJaka in kA lopa tathA dipratyayagata ikAra kA lopa / 2. aundidat / und + in + caN + di / undantaM prAyukta / 'undI kledane'
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantrapAkaraNam (6 / 16) dhAtu se in, adyatanIsaMjJaka dipratyaya, caN pratyaya, "svarAdInAM vRddhirAdeH" (3 / 8 / 17) se u ko vRddhi au, "na nabadarAH saMyogAdayo'ye" (3 / 3 / 3) se na ke dvivacana kA niSedha, di ko dvitva tathA kAritalopa / 3. papAca | pac + parokSA - aT / 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se parokSAsaMjJaka parasmaipada prathamapuruSa-ekavacana aT pratyaya, dvirvacanAdi tathA "asyopadhAyA dI? vRddhirnAminAminicaTsu" (3 / 6 / 5) se upadhAvRddhi | ___4. pApacyate / pac + ya +te / punaH punaH atizayena vA pacati / 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se "dhAtoryazabdazcekrIyitaM kriyAsamabhihAre" (3 / 2 / 14) se kriyAsamabhihAra artha meM cekrIyitasaMjJaka ya-pratyaya, dvirvacanAdi, 'pApacya' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka te-pratyaya / 5. prorNonUyate / pra + Urgu+ ya +te / 'pra' upasargapUrvaka 'UrguJ AcchAdane' (2 / 64) dhAtu se ya-pratyaya, dvirvacanAdi, dhAtusaMjJA tathA vartamAnAsaMjJaka te-pratyaya | 6. pipakSati / pac + san + ti / paktumicchati / 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se "dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt' (3 / 2 / 4) sUtra dvArA sanpratyaya, dvirvacanAdi, dhAtusaMjJA tathA vartamAnAsaMjJaka ti pratyaya | 7. aTiTiSati | aT + iT + san + ti | aTitumicchati / 'aTa gatau' (1 / 102) dhAtu se icchArthaka san pratyaya, iDAgama, Ti ko dvirvacana, san-pratyayagata sakAra ko mUrdhanya SakArAdeza, dhAtusaMjJA tathA vartamAnAsaMjJaka parasmaipada prathamapuruSa - ekavacana ti-pratyaya ||504 | 505. juhotyAdInAM sArvadhAtuke [3 / 3 / 8] [sUtrArtha] sArvadhAtukasaMjJaka pratyaya ke pare rahate juhotyAdigaNapaThita dhAtuoM kA dvirvacana upapanna hotA hai / / 505 | du0 10] juhotyAdInAM dhAtUnAM sArvadhAtuke pare dvirvacanaM bhavati / juhoti, ajuhot, juhavAni, jajanAni, jajanAt, ajajan / ciklida - caknasa - carAcara - calAcalapatApata - vadAvada-ghanAghana-pATupaTA bA' iti nAmabhUtAH saMjJA rUDhAH / na ca
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo nirvAcanapAdaH klidernAmyupadhatvAt kaH / knasi - cari-cali-pati- vadi - hani - pATayatibhyo nAcpratyayo dvirvacanaM nipAtanaM ceti ||505 | 327 [du0 TI0 ] juho0 / adAdyantargaNo juhotyAdiH / tibgrahaNaM sukhapratipattyartham, anyathA hvAdInAmityukte hveJo'pi grahaNaM saMbhAvyate / anUlukIti na kRtam, pratipattigauravAt / juhotyAdInAM sArvadhAtuke dvirvacanamaprAptam anena vidhIyate nAtroktibAdhA pUrveNApi bhavatyeva / ajuhvad ityAdi / klidyati, ciklidaH / knasyati, caknasaH / caratIti carAcaraH, calatIti calAcala: / patatIti patApataH / vadatIti vadAvadaH / hantIti ghanAghanaH / pATayatIti pATupaTaH / kecit 'pATupaTa:' ityAdau dIrghatvaM necchanti / pakSe - caraH, calaH, pataH, vadaH, hanaH, pATaH / klidaknasorvibhASA nAbhidhIyate // 505 | [vi0 pa0 ] juhoo | adAdyantargaNo juhotyAdiH / 'hu dAne, Ji bhI bhaye ' (2 / 68) ityAdi / ciklidetyAdi / klidyati, knasyati, carati, calatItyAdi vAkyam | pakSe caraH, calaH, pataH, padaH, hanaH, pATaH / klidaknasordvirvacanaM vibhASA nAbhidhIyate || 505 / [bi0 TI0 ] juhoti / atha juhotItyAdInAM sArvadhAtuke dvirvacanaM caNAdiSu na dvirvacanamityuktyA pUrvasUtrasya bAdhA kathaM na syAt, naivam / sArvadhAtuke'prAptaM dvirvacanaM kathamanyannivartayituM zaknoti / jajanAnIti bahUdAharaNaM kecid vadanti chandasyeveti / tannirAsArthamiti hemakaraH / tigrahaNaM sukhapratipattyartham / atha hvAdInAmityukte Jo'pi grahaNaM saMbhAvyate / anUlukIti na kRtaM pratipattigauravAd iti TIkAyAm / na cetyAdi / klidernAmyupadhatvAt kaH / atrApi dvirvacanaM nipAtanaM ceti sambandhanIyam ||505 [samIkSA] 'juhoti, bibheti' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha dvirvacanavidhi Avazyaka hai, ise kAtantrakAra ne prakRta sUtra dvArA 'hu' Adi dhAtuoM meM sAkSAt nirdiSTa kiyA hai | jabaki pANini ne 'zlu' ke paravartI hone para dhAtu kA dvitva kiyA hai ! "zlau" (a0 6 / 1 / 10) / kAtantrIya dhAtupATha meM 'hu' Adi dhAtuoM ko adAdigaNa ( hvAdigaNa ) meM hI par3hA gayA hai / parantu pANini ne bhinna rUpa meM par3hA hai / pANini ne adAdigaNa kI dhAtuoM meM ' zap' vikaraNa kA luk tathA juhotyAdigaNapaThita dhAtuoM meM zap kA zlu vidhAna kiyA hai / kAtantrakAra ne ubhayatra 'an' vikaraNa
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 kAtantravyAkaraNam kA luk hI kiyA hai- "adAdelugu vikaraNasya" (3 / 4 / 92) / zap ke 'luk -zlu' vidhAyaka pANinIya sUtra isa prakAra haiM- "adiprabhRtibhyaH zapaH, juhotyAdibhyaH zluH" (a02|4|72, 75) / isa prakAra pANini ne juhotyAdigaNa kI dhAtuoM meM zla karane ke kAraNa hI "zlau" (a06|1|10) sUtra dvArA zlu ke para meM rahane para dvitvavidhAna kA nirdeza kiyA hai| tadanusAra kAtantrakAra ko "juhotyAdInAmanuluki" - yaha sUtra banAnA cAhie thA, parantu TIkAkAra ne isa prakAra sUtra banAne para pratipattigaurava kI bAta kahakara sUtrakAra kA samarthana kiyA hai - 'anulukIti na kRtam, pratipattigauravAt' / [vizeSa vacana] 1. 'ciklida-caknasa-carAcara-calAcala-patApata-vadAvada-ghanAghana- pATupaTA vA' iti nAmabhUtAH saMjJA rUDhAH (du0 vR0)| 2. adAdhantargaNo juhotyAdiH (du0 TI0, vi0 p0)| 3. tibgrahaNaM sukhapratipattyartham (du0 TI0; bi0 ttii0)| 4. anlukIti na kRtam, pratipattigauravAt (du0 ttii0)| 5. kecit 'pATupaTaH' ityAdau dIrghatvaM necchanti (du0 ttii0)| 6. jajanAnIti bahUdAharaNaM kecid vadanti chandasyeveti (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. juhoti / hu+ anuluk+ti / 'hu dAne' (2 / 67) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana ti-pratyaya, "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) se an-vikaraNa, "adAdeluMga vikaraNasya" (3 / 4 / 92) se usakA luk, prakRta sUtra dvArA 'hu' ko dvirvacana, abhyAsasaMjJA, "ho jaH" (3 / 3 / 12) se hakAra ko jakArAdeza tathA "nAmyantayorguNaH" (3 / 5 / 1) se u ko guNa / 2. ajuhot / aT + hu + anluk+di / 'hu dAne' (2 / 67) dhAtu se hyastanIsaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa - ekavacana 'di' pratyaya, aDAgama, anvikaraNa, usakA luk, prakRta sUtra dvArA 'hu' dhAtu ko dvirvacana, abhyAsasaMjJA, guNa, di-pratyayagata ikAra kA lopa tathA d ko t Adeza / 3. juhavAni / hu + Ani / 'hu dAne' (2 / 67) dhAtu se paJcamIsaMjJaka Ani pratyaya, an vikaraNa kA luk, prakRta sUtra dvArA dvirvacana, abhyAsasaMjJA, guNa tathA avaadesh|
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAppAye tRtIyo vicanapAdaH 339 4. jajanAni | jana + anuluka + Ani / 'jana janane' (280) dhAtu se paJcamIsaMjJaka parasmaipada-uttamapuruSa-ekavacana 'Ani' pratyaya, an vikaraNa kA luk, prakRta sUtra se dvirvacana tathA abhyAsakAryAdi / ___5. jjnyaat| jan +anluk +yAt / 'jana janane' (2 / 80) dhAtu se saptamIsaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa - ekavacana 'yAt' pratyaya, an vikaraNa kA luk, prakRta sUtra dvArA dvirvacana tathA abhyAsasaMjJaka kArya / 6. ajajan / aT + jan + an + luk + di / 'jana janane' (2 / 80) dhAtu se hyastanIsaMjJaka parasmaipada - prathama puruSa - ekavacana di - pratyaya, aDAgama, an-vikaraNa kA luk, prakRta sUtra dvArA dvirvacana, abhyAsasaMjJaka kArya tathA "vyaJjanAd disyoH " (3 / 6 / 47) se di- pratyaya kA lopa / / 505 / 506. abhyAsasyAdiLaJjanamavazeSyam [3 / 3 / 9] [sUtrArtha] dvirvacana ke do rUpoM meM jisa pUrvavartI rUpa kI abhyAsasaMjJA hotI hai, usameM Adi vyaJjana hI surakSita rahatA hai / phalataH anya vyaJjanoM kA lopa ho jAtA hai / / 506 / [du0 vR0] abhyAsasyAdiLaJjanamavazeSyam = rakSaNIyaM bhavati / anAdirlopanIya ityarthaH / zizrAya, jaglau, baMbhramyate / vyaJjanagrahaNamanAdivarNamAtrasya lopo mA bhUt / katham ATatuH ? abhyAsajAteravagataM zeSyam / zeSyazabdo'tra nivRttipradhAnAM sthitimAhetyanye / / 506 / [du0 TI0] abhyA0 | Adizabdo vyaJjanena saha sambadhyamAno'pi svaM puMliGgaM na jahAtyeva / kecid Adau vyaJjanam AdivyaJjanam iti samasyanti / abhyAsasyeti vacanam anabhyAsasya mA bhUta, AdigrahaNaM tato'nyeSAM vyaJjanAnAmabhyAse nivRttyartham / vyaJjanetyAdi / anAdisvarasya mA bhUdityartha / na vaktavyam - "dIrgho'nAgamasya" (3 / 3 / 29) iti "guNazcekrIyite" (3 / 3 / 28) iti jJApakAt savikalpAnyapi jJApakAni bhavanti / kathamityAdi / yatraivAdirvyaJjanaM ziSyate tatraivAnAdinivRttiriti, naivam / nAtra vyaktiH kintarhi jAtirityAha - abhyAsajAterityAdi / yatra kvacid AdizeSasya caritArthatvAt sarvatrAnAdinivRttireva bhavatItyavagataM zeSyamiti / avagrahaNameva
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam jAteravabodhakam, anyathA zeSyamityukte'pi sidhyatyeva / kiJcAtrAvagrahaNena " svarAderdvitIyasya " ( 3 | 3 / 2) iti vyaktiravadhAritA bhavati / kvacijjAtiH kvacid vyaktiH, kvacidubhayamiti lokataH siddhamiti / nanu sukhAvabodhakaM zeSyamityAdi vyaktAvapi na doSaH / yadyapi AdizeSasyoktitaH prAdhAnyaM pratibhAti, tathApi vidheyatvAdanAdinivRttireva / vastutaH pradhAnaM pratIyate iti, tarhi jAteH ko'nyo bhedaH ityavagrahaNaM yuktamiti ||506 | [vi0 pa0 ] 340 abhyAsa0 | avaziSyate ityavazeSyam, vyaJjanAntAd ghyaN / nanu yadyavazeSyaM rakSaNIyamityarthaH, taccAdeH siddhameva nivartakAbhAvAt, kimanenetyAha- anAdirlopanIya ityartha iti AderavasthAne siddhe yat punarvidhAnaM tanniyamArtham / AdirevAvaziSyate, na punaranAdirityarthaH / zizrAyetyAdi / 'bhaja zriJ sevAyAm ' (1/604), aT, dvirvacanAdirvyaJjanamavazeSyam, "asyopadhAyAH 0" ( 3 / 6 / 5 ) ityAdinA vRddhiH / jaglAviti / 'glai harSakSaye' (1 / 251), aT, dvirvacanamAdirvyaJjanamavazeSyam, abhyAse kavargasya cavargaH, AkArAdaTa AvityaukAre kRte sandhyakSare cetyAkAralopaH / bhramezca gatyarthatvAt kauTilya eveti yazabde kRte dvirvacane " ato'nta 0 " ( 3 | 3 | 31 ) ityAdinAbhyAse'nusvArAgamaH / vyaJjanetyAdi / AdiravazeSya ityukte vizeSAbhAvAd varNamAtramavaziSyate, tatastajjAtIyatvAdamAderapi varNamAtrasya lopo bhavan svarasyApi syAd ityarthaH / nanu " dIrgho'nAgamasya, guNazcekrIyite, sanyavarNasya" ( 3 / 3 / 29, 28, 26) iti jJApakaM svarasya lopo na bhaviSyati / na hyabhyAsasvaralope sati dIrghAdikAryamupapadyate sthAnina evAbhAvAt naivam / savikalpAnyapi jhApakAni bhavanti, tarhi AdivyaJjanaM yatra nAvaziSyate tatrAnAdivyaJjanasya kena prakAreNa lopaH syAt, tasyAdivyaJjanAvazeSanimittatvAdityAha - kathamityAdi / evaM manyate - nAtrAbhyAsavyaktirAzrIyate kintarhi jAtiH, jAtezcaikatvAdabhyAsasya kvacidekalakSye 'papAca' ityAdau caritArthatvAdAdivyaJjanAvazeSaH sarvatrAnAdivyaJjananivRttiM karoti / vyaktivAdanibandhano hi kvacidAdizeSAbhAve'nAdivyaJjananivRttiM vidhurayati / jAtau tu padArthe AdizeSAbhAvasyaivAbhAvAditi jAtipadArthazcAvagrahaNAdevAvadhAryate / anyathA 'zeSyam' ityevaM siddham / etadeva sUcayati - avagataM zeSyamiti / yadi punaH kvacijjAtiH kvacid vyaktiH kvacidubhayaM lokataH siddham ityayaM panthA AzrIyate, tadA'vagrahaNaM sukhArthameveti / ATaturiti / 'aTa gatau ' (1 / 102), atus, dvirvacanam, abhyAsaTakAralopaH, "asyAdeH sarvatra"
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtApyAye tRtIyo bicanapAdaH 341 (3!3 / 18) iti dIrghatve punaH samAnalakSaNo dIrghaH / anye tu nAvazabdamAdriyante, vyaktipakSe'pi zeSyazabdasyaiva sAmarthya darzayatItyAha - zeSya ityAdi / nivRttiH pradhAnaM yasyAM sthitau sA tathoktA sthitirAdizeSa ucyate / ayamarSaH- yadyapyAdizeSasya vAcanikaM prAdhAnyaM pratibhAsate, tathApyanAdinivRttireva prAdhAnyaM vidheyatvAt / tena yadyapi kvacidAdizeSo na vidyate, tathApyanAdinivRttireva bhavati, na hi nivRttyA AdizeSo'pekSyate pradhAnasyApradhAnApekSatvAnupapatteriti / / 506 / [bi0 TI0] abhyAsasya 0 / tasyAdivyaJjanAvazeSanimittatvAditi / nanu saMniyogaziSTatvAdanAdivyaJjanalopo na bhaviSyatIti kathaM noktam / satyam, atra vaiyakArikA ___ atrAdizeSo vacanottva eva taatpryto'naadinivRttiraaptaa| nAsti dvayoratra ca satriyogaziSTatvametena papAviyeSa // asyAH - atrAdizeSo vacanotttha eva zabdapratipAdita ityrthH| tAtparyAdanAdinivRttirAyAtA, tena hetunA dvayoH saniyogaziSTatvaM nAstIti 'papAviyeSa' iti siddham / papAvityatrAnAdilopAbhAvaH, 'iyeSa' ityAdivyaJjanAvazeSAbhAvo darzita ityarthaH / athAdiravazeSyamityukte kathamanAdivyaJjanAzeSo'nAdivyaJjanalopanimittam, nimittatvenAnupAdAnAt / tadabhAve jAtinirdezena kim ? AdizeSAbhAve'nAdivyaJjanalopasya siddhatvAt ? satyam, atra vaiyaH anAdisaMlopanimittatAdizeSasya zAbdI na tu vAstavI saa| abhyAsajAtyAzrayaNe prayatnaH zeSAnupAttAvapi lopayuktau // asyAH - AdizeSe'nAdivyaJjanalopasya nimittatA na zAbdI kintu vAstavI / AdizeSo'nAdivyaJjanalopasya nimittaM yat tanna zAbdam api tu vAstavamityarthaH / ata evAbhyAsajAtyAzrayaNe prayatnaH kRta ityarthaH / [kasyAM satyAM zeSasyAnupAttau vRttau AdizeSAbhAva ityarthaH / lopayuktau lopArthamityadoSaH] nanu yathAbhyAsajAteravazeSaH, tathA'bhyAsajAteranAdivyaJjanasya lopaH syAt tadA kvacid anAdilopasya siddhatvAt / ATaturityatrAnAdivyaJjanasya lopo mA bhUta, naivam / jAtipakSe svavizeSabAdhakAsattve sarvatrAnuvRttau ko niSedhaH (nisseddhaa)| tadevoktaM hemakareNa - atha 'ziSa asarvopayoge' (9 / 267) ityasya dhAtUnAmanekArthatvAdu rakSAyAmapi vRttiH, tadevAstu / yadA tu asarvopayogArtho vivakSyate / sa ca samudAyAbhyAsa ekadezAnupalaGghanaM tadobhayasyAbhidhAnazaktiriti jAtinirdezena nirvahati / tasmAd ATaturityAdau samudayo'bhyAse
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 kAtantrayAkaraNam ekadezasyAnupalaGghanaM caitat ? satyam / tadA samudAya ityekadezAnupalaGghanaM yattayorarthayoryathAsaMkhyaM bhavat sattA samAzrayaNIyetyadoSaH / tathA ca umApatiH zeSo na rakSA samudAya ityAdirekadezAnupalaGghanaM cet / tadAbhiSAzaktivazaM dvayaM syAt tathApyadoSaH zritasaMbhavatvAt // iti sugamam / / 506 / [samIkSA] 'papAca, zizrAya, jaglau, baMbhramyate' ityAdi rUpoM ke siddhyartha dvirvacana hone para abhyAsasaMjJaka dhAtuoM ke antargata cakArAdi dvitIya vyaJjana varNoM kA lopa karanA Avazyaka hotA hai, isI kI pUrti kAtantrakAra tathA pANini donoM hI AcAryoM ne kI hai| pANini kA sUtra hai- "halAdiH zeSaH" (a07|4|60)| avazeSya zabda kA 'rakSaNIya' artha kiyA jAtA hai, ataH Adi vyaJjana se paravartI sabhI kA lopa upapanna hotA hai| [vizeSa vacana] 1. vyaJjanagrahaNamanAdivarNamAtrasya lopo mA bhUt / - - - - - zeSyazabdo'tra nivRttipradhAnAM sthitimAhetyanye (du0 vR0)| 2. Adizabdo vyaJjanena saha sambadhyamAno'pi svaM puMliGgaM na jahAtyeva (du0 ttii0)| 3. kvacijjAtiH kvacid vyaktiH kvacidubhayamiti lokataH siddhamiti (du0 ttii0)| 4. avaziSyate ityavazeSyam / - - - - AderavasthAne siddhe yat punarvidhAnaM tanniyamArtham - AdirevAvaziSyate na punaranAdirityarthaH (vi0 p0)| 5. AdiravazeSya ityukte vizeSAbhAvAd varNamAtramavaziSyate (vi0 p0)| 6. yadi punaH kvacijjAtiH kvacid vyaktiH kvacidubhayaM lokataH siddham ityayaM panthA AzrIyate, tadA avagrahaNaM sukhArthameveti (vi0 p0)| 7. atha 'ziSa asarvopayoge' (9 / 267) ityasya dhAtUnAmanekArthatvAd rakSAyAmapi vRttiH (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. zizrAya | zri + parokSA - aT / 'zriJ sevAyAm' (1 / 604) dhAtu se
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo dvirvacanapAdaH parokSAsaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa - ekavacana aT pratyaya, " caNparokSAcekrIyitasananteSu" (3 / 3 / 7 ) se zri dhAtu ko dvirvacana " pUrvo'bhyAsaH " ( 3 | 3 | 4 ) se pUrvavartI 'zri' kI abhyAsasaMjJA, prakRta sUtra se 'zi' kI rakSA - r kA lopa, " asyopadhAyA dIrgho vRddhirnAminAminicaTsu" (3 / 6 / 5 ) se nAmisaMjJaka ikAra ko vRddhi ai, tathA "ai Ay " (1 / 2 / 13) se aikAra ko Ayu Adeza / " 2. jaglau | glai + aT / 'glai harSakSaye' (1 / 251) dhAtu se parokSAsaMjJaka parasmaipada- prathamapuruSa ekavacana aT pratyaya, "sandhyakSarAntAnAmAkAro'vikaraNe" ( 3 / 4 / 20) se aikAra ko AkAra, "caNparokSAcekrIyitasananteSu" ( 3 / 3 / 7) se, 'glA' ko dvirvacana, "pUrvo'bhyAsaH" (3 / 3 / 4) se pUrvavartI 'glA' kI abhyAsasaMjJA, prakRtasUtra se 'gA' kI rakSA - l kA lopa, "hrasva:" ( 3 / 3 / 15) se abhyAsasaMjJaka AkAra ko hrasva, "kavargasya cavarga:" (3 / 3 / 13) se g ko j, " AkArAdaTa au" (3 / 5 / 41) se aT pratyaya ke sthAna meM au Adeza tathA " sandhyakSare ca" ( 3 | 6 | 38) se glA - dhAtugata AkAra ko lopa / - 343 3. baMbhramyate / bhram + ya + te / kuTilaM bhramati / 'bhramu calane ' (1 / 558) dhAtu se "dhAtoryazabdazcekrIyitaM kriyAsamabhihAre " ( 3 / 2 / 14 ) se cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, "caNparokSAcekrIyitasananteSu " ( 3 / 3 / 7 ) se bhram dhAtu ko dvitva, abhyAsasaMjJA, bha kI rakSA - 'ram' kA lopa, "dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyau" ( 3 / 3 / 11 ) se bhU ko b, "ato'nto'nusvAro'nunAsikAntasya " ( 3 / 3 / 31) se bakArottaravartI akAra ko anusvAra, "te dhAtavaH " ( 3 / 2 / 16 ) se 'baMbhramya' kI dhAtusaMjJA tathA vartamAnAsaMjJaka Atmanepada - prathamapuruSa ekavacana te pratyaya || 506 | 507. ziTparo'ghoSaH [ 3 | 3|10 ] [ sUtrArtha ] ziT se paravartI aghoSasaMjJaka varNa zeSa rahatA hai, ziT kA lopa ho jAtA hai // 507 | [aghoSasaMjJaka varNa = k kh, c ch, T Th, t th, p ph, z b, s (vargANAM prathamadvitIyAH zaSasAzcAghoSAH - 1 / 1 / 1) | ziTsaMjJaka varNa (ziDiti zAdayaH- 3 / 8 / 32] / z S s h = [du0 vR0] ziTaH paro'ghoSo'vazeSyo bhavati / ziTo lopa ityarthaH / cuzcyota, tiSTheva, caskanda | ziTpara iti kim ? papsau / anAdyartho'yamArambhaH ||507 |
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0 ] ziT0 / 'ziTo'ghoSe ' iti siddhe paragrahaNaM sAmIpyaSaSThIzaGkAnirAsArtham, tena rarakSeti ziTaH samIpasya kakArasya nivRttiH siddhA / tatpuruSa evAyaM na bahuvrIhi, ziTyaghoSa ityakaraNAt / 'vidhiniyamasambhave vidhireva jyAyAn' (kA0 pari0 84 ) iti vA / anAdyartho'yamityAdi / na cAghoSANAmanAditvAllope prApte tannivRttyarthaM vacanam, viSayabhedAdavirodhAcca nAnayorutsargApavAdateti ziTo'pyavazeSaH prApnoti pUrveNa, tatazca 'pasparza' ityAdi na sidhyati ? satyam / abhyAsakAryiNamAzritya samAna evAyaM viSayaH ityapavAdavijJAnAt siddham / na hyaprAptAdizeSe'bhyAsasya "ziTparo'ghoSaH" (3 / 3 / 10) ityucyate, satyapi sambhave bAghanam / yathA 'brAhmaNebhyo dadhi dIyatAM takraM kauNDinyAya' iti katham ucicchiSati / 'uThI vipAze (1 / 62; 5 / 23) antaraGgatvAcchasya dvitve pazcAd dvirvacane sati nAyaM " ziTparo'ghoSaH " (3 / 3 / 10) iti chasyAnAditvAllope kRte 'nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH' (kA0 pari0 27) prApnoti naivam / pUrvaM cakArasyAbhinivRttasya zrutirazakyA nivartayitum, nyAyo'yamanityaH piturabhAve'pi putrasya darzanAt / / 507 / " [vi0 pa0 ] ziTparaH / ziTaH para ityanena paJcamIlakSaNastatpuruSa evAyam, na tu ziT paro yasmAditi bahuvrIhiriti darzayati, tadA hi paragrahaNamapanIya 'ziTyaghoSa : ' iti kurvIta / nanu tathApi ziTa iti paJcamyevAstAm, ziTaH samIpalakSaNaM SaSThImapyAzaGketa, tataH ziTaH samIpo yo'ghoSaH so'vazeSyaH iti vAkyArthe rarakSeti rakSerdvirvacane SakArasamIpaH pUrvaH kakAro'vaziSyate / Arambho yamanAdyartha iti ziTo lopa ityartha iti / kathametat, idaM hi vacanamanAditvAdaghoSasya lope prApte tadavasthAnArthameva bhavati / ziTastu pUrveNAvazeSaH prAptaH, na hyanena tasya bAdhA zakyate vaktuM bhinnaviSayatvena virodhAbhAvAt ? tadayuktam, abhyAsalakSaNamekaM kAryiNamAzritya samAnaviSayatvamevetyapavAdaviSayatvAdevAyaM pUrvasya bAdhaka iti / tiSTheveti / yakAralope nimittAbhAve naimittikAsyApyabhAva iti ThakArasya thakAre " dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyau" (3|3|11) iti bhavati / anAdyartho'yamiti / pUrveNAdizeSavidhAnAdevAnAderaghoSasyAvazeSo na prApnoti, atastadartho'yamiti || 507 | [bi0 TI0 ] ziT / ziTpara iti kimiti / atra vaidyamate ziTparagrahaNena kim, aghoSa ityAstAm, na cAdiraghoSo'vazeSo bhavatIti vaktavyam, pUrveNa siddhatvAnniyamArthamiti
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo bicanapAdaH 345 cet pUrvatraiva vyaJjanagrahaNamapanIya aghoSagrahaNaM kriyatAm, tatazcAnAdiraghoSo'vazeSyo bhavati / tathA ca anAdyartho'yabhArambha iti vakSyati / AderavazeSe siddhe'nAdiguMhyamANastadapekSayaiva boddhavyaH / yastu vadati -ziTpara iti / kiM tatpuruSa iti kimityarthaH, sa nindanIyaH / yAvatA mUlodAharaNasiddhau pratyudAharaNaM yogyam, tadanyathAkalpanamayuktam / tathA ca tat kArikA papsAviti pratyudahAri vRttau tachiTparasyaiva vikhaNDanena / bhUte bahuvrIhisamAsake tu syAt siddhirasyeti vadan vininyH|| uktamasya vyAkhyAnam, tadasAmpratam, durgavAkyena virodhAt / tena hyetadeva sUcitam - ziTpara iti kiM tatpuruSa iti kimityarthaH / uktaM kaizcit - ziTaH para iti kimiti pATho vidyate, tatpakSe tatpuruSasyaivAyAtam / papsAviti ziTaH paratvenodAharaNasya darzitatvAt / anye tu caskanda ityAdau pratyudAharaNamucitamityAcakSate / kiJcAghoSa ityanAdiprApte kaSTamiti paro'ghoSa ityeva vaktuM yujyate, kathaM samudAyakhaNDanamiti ? yad vA udAharaNasiddhau pratyudAharaNaM tadapi naivam, yatra sAmAnyavyAvartakavizeSaNaM khaNDyate tatraiva tasya viSaya iti / atra hi tatpuruSakhaNDanena bahuvrIhigrahaNe tatra dUSaNamityadoSaH / kathamudAharaNasiddhirvaktavyA na tu ziT paro yasmAd ityasmin pakSe niyamo'yamiti ziTyaghoSa iti kurvIteti / nanu ziTparo'ghoSa ityatra paragrahaNAbhAve samIpaSaSThyAM rarakSetyatra zaGkA samuccAritA, tathAtrApi 'caskanda, ciskandiSati' ityAdau zaGkA syAditi / naivam, tadA ziTIti parasaptamyA'ghoSe'bhyAsasya pUrvo'vayavo gamyate eva, athavA paragrahaNe tu tatpuruSa evAyaM na bahuvrIhiH / 'vidhiniyamasambhave vidhireva nyAyAn' (kA0 pari0 84) iti niyamAt, tathA ca TIkAyAmevamuktam / atha samIpaSaSThayAM papsAvityatrApi dUSaNamiti kazcit, 'vidhiniyamasambhave vidhireva jyAyAn' (kA0 pari084) iti apare / nanu paragrahaNAbhAve samIpaSaSThI zaGkanIyA ghoSavataH sAhacaryAnna cakAro bhavati tarhi JakAro'pi syAditi cet 'hakAreNa caturthAH savarNAH' ityasti / asyAIH- hakAreNa saha caturthAH savarNA bhavanti, tatazca hakArasya savarNo jhakAro bhaviSyati kiM pRthagyogena ? satyam / zikSAzrayaNe pratipattigauravaM syAditi tadetat "kavargasya cavargaH" (3 / 3 / 13) iti sUtraTIkAyAmuktam / / 507 / [samIkSA] 'cuzcyota, caskanda, tiSThAsati, pispandiSate' ityAdi zabdarUpoM meM dvivacana - abhyAsasaMjJA hone para 's-S-s-ha' ke bAda Ane vAle 'k -kh-, ca-cha' Adi vargoM
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 kAtantravyAkaraNam ke hI avazeSa rahane kI AvazyakatA hotI hai - Adi vyaJjana ke rUpa meM 's-z' Adi kI nahIM / etadartha donoM hI AcAryoM ne mukhya sUtra se bhinna sUtra banAyA hai | pANini kA sUtra hai - "zapUrvAH khayaH" (a0 7 / 4 / 61) / [vizeSa vacana] 1. anAdyartho'yamArambhaH (du0 vR0)| 2. 'ziTo'ghoSaH' iti siddhe paragrahaNaM sAmIpyaSaSThIzaGkAnirAsArtham (du0 ttii0)| 3. (ziTparaH) tatpuruSa evAyaM na bahuvrIhiH (du0 ttii0)| 4. naivam, pUrvaM cakArasyAbhinivRttasya zrutirazakyA nivartayitum, nyAyo'___ yamanityaH, piturabhAve'pi putrasya darzanAt (du0 ttii0)| 5. 'ziTaH paraH' ityanena paJcamIlakSaNastatpuruSa evAyam, na tu ziT paro yasmAditi bahuvrIhiriti darzayati (vi0 p0)| 6. uktamasya vyAkhyAnaM tadasAmpratam, durgavAkyena virodhAt (bi0 ttii0)| 7. zikSAzrayaNe pratipattigauravaM syAditi tadetat "kavargasya cavargaH'' (3 / 3 / 13) iti sUtraTIkAyAmuktam (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. cuzcyota | zcyut + aT (prokssaa)| 'zcyutir kSaraNe' (1 / 5) dhAtu se parokSAsaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa - ekavacana aT pratyaya, "caNparokSAcekrIyitasananteSu" (3 / 3 / 7) se dhAtu ko dvirvacana, prakRta sUtra se zakAra - paravartI ca kI rakSA -z kA lopa, "abhyAsasyAdiLaJjanamavazeSyam" (3 / 3 / 9) se 'yU-t' vyaJjanoM kA lopa tathA "nAminazcopadhAyA laghoH" (3 / 5 / 2) se upadhAsaMjJaka ukAra ko guNAdeza / 2. tiSTheva / SThiv + aT / 'SThivu nirasane' (1 / 190;3 / 4) dhAtu se parokSAsaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa-ekavacana aT pratyaya, "dhAtvAdeH SaH saH" (3 / 8 / 24) se S ko s, 'nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH' (kA0 pari0 27) isa nyAya ke anusAra e ke nivRtta ho jAne se tannimittaka Tha kA th ke rUpa meM pariNata honA, 'sthiv' kA dvirvacana, abhyAsasaMjJA, 'thi' kI rakSA - 'sva' kA lopa "dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyau" (3 / 3 / 11) se th ko t, "nimittAt pratyayavikArAgamasthaH saH
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo dvirvacanapAdaH Satvam" (3 / 8 / 26), " tavargasya SATTavargAT Tavarga : " ( 3 / 8 / 5 ) se th ko Th tathA upadhAsaMjJaka ikAra ko guNAdeza / 347 3. caskanda | skand + aT / 'skandir gatizoSaNayo:' ( 1 / 281 ) dhAtu se parokSAsaMjJaka aT pratyaya, dhAtu ko dvirvacana, abhyAsasaMjJAdi tathA "kavargasya cavarga:" (3 / 3 / 13) se kakAra ko cakArAdeza || 507 | 508. dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyau [ 3 / 3 / 11] [ sUtrArtha ] abhyAsasaMjJaka zabdarUpa meM sthita dvitIya caturtha varNoM ke sthAna meM kramazaH prathama - tRtIya varNa hote haiM / / 508 | [g0 go] abhyAsadvitIyacaturthayoH sthAne prathamatRtIyau bhavato yathAsaMkhyam AntaratamyAt / cakhAna, ciccheda, TiThakArayiSati, tasthau, paphAla, jughoSa, DuDhauke, dadhyau, babhAra / katham UDhamAkhyAtavAn - aujaDhat ? ' asiddhaM bahiraGgamantaraGge' (kA0 pari0 43 ) ityeke || 508 | [du0 TI0 ] dvitIya0 / kathamityAdi / vaheH kto yajAditvAt samprasAraNaM "ho DhaH, ghaDhabhyastathordho'dhaH, Dhe DhalopaH " ( 3 | 6 |56, 8|3, 6) iti / "in kAritaM dhAtvarthe, adyatanyAM ca rAderdvitIyasya " ( 3 |2| 9; 4 / 83; 3 / 2) iti hakArayuktasya tasya dvirvacanam ini yat kRtaM tat sarvaM sthAnivaditi akAravata eva samAnalopatvAdino bhAvaH / DhakAro hi bahiraGgo'ntarage dvirvacane kartavye prakRteH pUrvaM pUrvaM syAdantaraGgam iti bhAvaH / eke'nye iti / aujaDhaditi / tadayuktam, ini caNapekSatvAd dvirvacanasya bahiraGgataiva / athAsiddhavad vaktavyam, tadasat / tathA ca vArttikam - " pUrvatrAsiddhIyamadvirvacane" iti dvirvacane tu pUrvasmin kArye kartavye parakAryamasiddhavanna bhavatIti tantrAntare, tasmAd auDaDhaditi bhavitavyam, katham auDidaditi ktyantasyedaM rUpam ||508 | [vi0 pa0 ] dvitIya0 / TiThakArayiSatIti ThakAramAcaSTe itIn kAritaM dhAtvarthe itIn, ThakArayitumicchatIti san dvirvacanam, "sandhavarNasya" (3 | 3 | 26) itIttvam / kathamityAdi / vaheH ktapratyaye yajAditvAt saMprasAraNaM vakArasyokAraH / " ho DhaH, ghaDhadhabhebhyastathordho'dhaH" (3 | 6 | 56; 8 | 3) iti takArasya dhakAraH, " tavargasya ghATU
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 kAtantravyAkaraNam TavargAT TavargaH" (3|8|5) iti dhasya Dhatvam "Dhe Dhalopo dIrghazcopadhAyAH" (3|8|6) iti DhakAralopo dIrghazca / tataH - "in kAritaM dhAtvarthe" (3 / 2 / 9) itIn, "ini liGgasya 0" (3 / 2 / 12) ityAdinA'ntyasvarAdilopaH, adyatanyAM di, caN, "svarAdInAM vRddhirAdeH" (3 / 8 / 17) ityukArasyaukAra iti / 'ini yat kRtaM tat sarvaM sthAnivat' iti vacanAd ini luptasyAkArasya sthAnivadbhAvAt " svarAderdvitIyasya " ( 3 / 3 / 2) ityakArasahitasya hakArasya dvirvacanam, "ho jaH' ( 3 / 3 / 12), samAnalopatvAnna sanvadbhAvaH / siddhAntamAha- 'asiddhaM bahiraGgamantarajho' (kA0 pari0 43 ) iti, 'prakRteH pUrvaM pUrvaM syAdantaragam' (kA0 pari0 71 ) ityantaraGge dvirvacane kartavye bahiraGgaM DhatvamasiddhaM syAt, ato hakArasya dvirvacanam, parakAryaM tu DhatvAdikam pratiSiddhameveti akAravato hakArasya dvirvacanaM na virudhyate / eke anye ityarthaH / ayaM tu manyate - ini caNapekSatvAd dvirvacanameva bahiraGgam, tad DhatvaM tu na bAhyamapekSate kathaM bahiraGgaM syAt / atha asiddhavadbhAvasyopasaMkhyAnAdevamucyate iti cet, na / tasyApi dvirvacanena pratyAkhyAtatvAt / yadAha vArttikaH - 'pUrvatrAsiddhIyamadvirvacane' iti dvirvacanAdanyatra pUrvasmin kArye kartavye parakAryamasiddhaM bhavati, dvirvacane kartavye na bhavatIti tantrAntare prasiddhiH, tasmAd auDaDhad itIha bhavitavyam / yadA ktAntAd UDhizabdAd incaNau, tadA auDiDhaditi bhavati // 508 | [bi0 TI0 ] dvitIya0 / katham aujaDhad iti, asiddhaM bahiraGgam ityasya nirgalitaM paJjyAM kathamityAdinA samAnalopatvAnna sanvadbhAva iti paryantena pratipAdayati / atra yat kRtaM tat sarvaM sthAnivaditi / nanu kathamasya viSayaH ajAntasthApavargaparasyAvarNe eva veditavyam ityuktatvAt na hyatrAvarNaH paro vidyate iti DhakArAkArasya luptatvAt ? satyam, atra kecid AcakSate - paribhASAjJApane'varNa iti viSayasaptamI, tato lope'pi buddhisthe'varNaH paro vidyata eva / anye punarAhuH - avarNe pare jAntasthApavargAH pare yasmAdabhyAsAt tasya bhAvinaH sambandhini mUladhAtau tat sarvaM sthAnivaditi, etena pazcAdevambhUto'bhyAso yasya bhAvI tasmin mUladhAtau sthAnivaditi / evaM sati prAk sthAnivadbhAve pazcAdavarNe pare'jAntasthApavargaparo'bhyAso vidyate eva, pUrvapakSe tvavarNe viSayabhUte'jAntasthApavargA yogyatAmapekSyAbhyAsAt pare yasya dhAtoH sthAnivaditi / apare tu evaM samAdadhuH - ajAntasthApavargA varNAntaraparA bhavanto'varNa eva nAnyasminniti niyamaH / yatra tvanyaH paro na bhavati tatra sutarAmeva bhavati, ata eva paJyAm avarNa evetyuktam / kulacandro'pi etaccAjAntasthApavargaparasyAvarNe veditavyamiti
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtApyAye tRtIyo bicanapAdaH 349 TIkApaGkteravarNa evetyartha ityAzayamabhihitavAn, yukto'yaM pkssH| evam oghamAcaSTe itIni caNi aujaghadityAdi bodhyam, akArasahitahakArasya dvivacanamiti pajyAM yaduktaM paribhASAzrayaNAt, tatkathamAyAtamityAha - asiddhaM bahiraGga ityAdi / yadyapi hakArasya DhatvaM prakRtyAzritaM tathApi prakRtipUrvakAryatvAd dvirvacanamevAntaraGgaM DhatvaM tu bahiraGgamiti tadasiddhaM bhavati / tato hakArasyetyAdi, tato'siddhatvAdityarthaH / hakArasyeti pUrvaM hakArasya dvirvacanaM yaduktaM tat saGgatamityartha iti vAkyazeSo yojanIyaH / nanu yadi dvirvacane prakRtikArye kartavye Dhatvamasiddham, tadA pratyayakAryasya nimittatve DhatvAdikamapyasiddhamityAzakyAha - parakAryamityAdi / tato'kAravato hakArasya dvivacanaM na virudhyate / yadi ca Dhatve'siddhe parakAryamasiddhaM syAt tadAvirodhaH, virodhe tu tadapyasaGgatam / idAnIM virodhAbhAvAdakAravato hakArasya dvirvcnmitvaashyH| nanvakAravato hakArasya dvirvacanaM kathaM dhAtuhakArasya vyaJjanAntatvAt ? naivam, abhiprAyAparijJAnAd dhAtuhakArasya yo DhakAraH sa lupta eva, kathaM tasya pUrvakArye kartavye tasyAsiddhatA'vidyamAnasya paurvAparyavyavahArAbhAvAt / tasmAt ktasya yo DhakAraH sa iha Aste, sa dhAtuhakArasyApyupacaryate, tatazca tasya DhakArasyAsiddhatve hakArasya ktasya takAraH samAyAti, tena ha-tabhAgasya dvivacanam / nanu tathApyato'kAravato hakArasyeti kathaM ha-tabhAgasya dvirvacanaM vaktuM yujyate ? tathA ca TIkAyAmahakArayuktasya ktasya tasya dvirvacanamiti, satyametat / pariNato'kArasahitahakAra eva tiSThati, vyaJjanaM tu lupyate iti buddhimAropyoktam / hemakaro'pyAha - yathA'varNopacAretyAdi / AkSepAt takArasya dvivacanam , kathamanyathA hakAro'kArasahita iti pnndditH| tathA ca vArtikam - vinA takAraM na bhaved dviruktirakArayuktasya tu hasya yasmAt / AkSepatastasya tato dviruktistvakAravAMstena hi vA hkaarH|| iti sugamam / tathA ca tasya gurorguru: dhAtorhi haH pratyayagastvakAro madhyaM parityajya tyoliruktiH| ha- asvarUpasya tato dviruktiH siddhA na pAtvAdiSu yatra siddhaa|| asyArthaH- dhAtorhakAraH, akArastu pratyayagaH / evaM madhyaM parityajya takAraM tyaktvA h-asvruupyoddheiruktiH| takArasya dviruktirna syAt / hakAradviruktireva bhavatItyarthaH / nanu dhAtuhakArasya yo DhakArastasyAsiddhatve takArAgamanaM kathaM bhavati ? tatrAha - dhAtvAdiSu yanna siddheti yad yasmAd dhAtvAdiSu kRteSu asiddhA dviruktiH /
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 kAtantravyAkaraNam pUrvamevAsyAbhiprAyo yaakhyaatH| hemakareNApyuktam - ktasya yo DhakAraH sa ha ityUpacarite hatasya dvivacanam / anye punarAcakSate - upacaritahakArAdeziDhakArasyAsiddhatve hakArAdezinaH pareNAkAre vidyamAne naiva dvirvacanaM ktasya kRtaDhakArasyAsiddhavadbhAvAt / yad vA TIkAyAmuktam - hakArayuktasya takArasya tasyApi hakArayuktasya tasya sambandhino hakArasyetyarthaH / yathA paJjikAyAm "uzanaHpurudaMza0" (2 / 2 / 22) ityatra kRtasyApyakArasya lopena bhavitavyamityuktam / hemakaro'pi kvacid ha- ityupacaritahakArasya dvirvacanamiti pATha iti / athavA ayamapi pakSaH kasyacit paJjIkRta iti, eke anye ityarthaH, kAtantraka dezadarzina ityarthaH / tad dUSayannAha - ayaM tvityAdi / atha kathamidaM dUSaNam, pareNAtrAsiddhavadbhAvasyopasaMkhyAnaM kriyate, tataH parApekSatve'pi pUrvakArya pUrvamantaraGgamityucyate / tadevAha - athetyAdi / tadapi dUSayitumAha - iti cetyAdi / asiddhIyamityAdi / asiddhamivAsiddhIyam asiddhatvAt sAdRzye iiyprtyyH| yathA kuzAgrIyAM buddhimiti / atha dvirvacanamiti 'natrA nirdiSTamanityam' (kA0 pari0 67) iti kvacid dvivacane'pyasiddhavadbhAvaH, tatyakSamavalambya gaditaM tat kuto dUSaNamiti ? satyam, anityamAzrityAsiddhavadbhAvavidhAnaM na sarvasammatamiti sarvAsammatireva dUSaNam / / 508 / [samIkSA 'cakhAna, tasthau, jughoSa, dadhyau, babhAra' ityAdi parokSAkAlika zabdarUpoM ke siddhyartha abhyAsasaMjJaka khakArAdi vargIyadvitIya vargoM ke sthAna meM kakArAdi prathama vaNadiza tathA ghakArAdi caturtha vargoM ke sthAna meM gakArAdi tRtIya vaNadiza kI AvazyakatA hotI hai, jisakA vidhAna prakRta sUtra meM kAtantrakAra ne kiyA hai| etadartha pANini ne jhal vargoM ke sthAna meM cara tathA jaza Adeza kie haiM"abhyAse carca" (a08|4|54) / jJAtavya hai ki 'car' pratyAhAra meM vargIya prathama varNa tathA 'jaz' pratyAhAra meM vargIya tRtIya varNa paThita haiM | 'jhal' pratyAhAra ke antargata vargIya caturtha tRtIya-dvitIya-prathama varNa evaM 'zS-s-ha' varNa (24 varNa) Ate haiN| isa prakAra 24 sthAnI tathA 10 AdezoM kI saGgati kathamapi saMbhava nahIM ho sakatI / phalataH isake paryApta spaSTIkaraNa kI AvazyakatA hotI hai / jisase pANinIya nirdeza meM gaurava hI kahA jA sakatA hai aura kAtantrIya nirdeza meM lAghava /
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 351 tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo bicanapAdaH [vizeSa vacana] 1. 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge' ityeke (du0 vR0)| 2. yadAha vArtikaH- 'pUrvatrAsiddhIyamadvivacanam' iti dvivacanAdanyatra pUrvasmin kArye kartavye parakAryamasiddhaM bhavati, dvirvacane kartavye na bhavatIti tantrAntare prasiddhiH, tasmAd auDaDhaditi iha bhavitavyam / yadA ktyantAd UDhizabdAd incaNau, tadA auDiDhaditi bhavati (vi0 pa0; dra0-du0 TI0 api)| 3. kalacandro'pi - - - - - / hemakaro'pyAha- - - - - iti paNDitaH / tathA ca vArttikam - - - - / tathA ca tasya gurorgaphaH (bi0 ttii0)| 4. athavA ayamapi pakSaH kasyacit paJjIkRtaH ityeke, anye ityarthaH / kAtantraikadezadarzina ityarthaH (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. cakhAna / khan + parokSA- aT / 'khanu avadAraNe' (1 / 584) dhAtu se parokSAsaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa - ekavacana 'aT' pratyaya, dvirvacana, abhyAsasaMjJAdi, prakRta sUtra se khakAra ko kakAra, "kavargasya cavargaH" (3 / 3 / 13) se kakAra ko cakAra tathA "asyopadhAyA dIrgho vRddhirnAminAminicaTsu" (3 / 6 / 5) se upadhAsaMjJaka akAra ko dIghadiza / 2. ciched| chid + parokSA-aT / 'chidir dvidhAkaraNe' (6 / 3) dhAtu se parokSAsaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'aT' pratyaya, dvirvacanAdi tathA "nAminazcopadhAyA laghoH" (3 / 5 / 2) se upadhAsaMjJaka ikAra ko guNAdeza / 3. ttitthkaaryissti| ThakAra + in + iT + san +ti | ThakAraM kartumicchati / ThakAra zabda se "in kAritaM dhAtvarthe" (3 / 2 / 9) sUtra dvArA in pratyaya, "ini liGgasyAnekAkSarasyAntyasvarAderlopaH" (3 / 2 / 12) se ThakArottaravartI akAra kA lopa, "dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt" (3 / 2 / 4) se san pratyaya, "iDAgamo'sArvadhAtukasyAdiLajanAderayakArAdeH" (3 / 7 / 1) se iT kA Agama, dvirvacanAdi,prakRta sUtra se ThakAra ko ttkaar,"snyvrnnsy"(3|3|26) se abhyAsasaMjJaka akAra ko ikAra, "nimittAt pratyayavikArAgamasthaH saH Satvam" (3 / 8 / 26) se sakAra ko SakArAdeza, dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka ti-pratyaya tathA an vikaraNa / 4. tsthau| SThA + parokSA - aT / 'SThA gatinivRttau' (1 / 267) dhAtu se parokSAsaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa - ekavacana aT pratyaya, "dhAtvAdeH SaH saH"
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 kAtantravyAkaraNam (3 / 8 / 24) se SakAra ko sakAra, 'nimittApAye naimittikasyApyapAyaH' (kA0 pari0 27) ke niyamAnusAra ThakAra ko thakAra, dvirvacanAdi, prakRta sUtra se th ko t tathA "AkArAdaTa au" (3 / 5 / 41) se aukArAdeza / ____5. paphAla / phala + parokSA - aT / 'ji phalA vizaraNe' (1 / 165) dhAtu se parokSAsaMjJaka aT pratyaya, dvivacanAdi, prakRta sUtra se pha ko pa, tathA "asyopadhAyA dIrgho vRddhi minAminicaTsu" (3 / 6 / 5) se upadhAsaMjJaka akAra ko dIghadiza / 6. jughoss| ghuS + parokSA - aT / 'ghuSir vizabde' (1 / 205) dhAtu se parokSAsaMjJaka aT pratyaya, dvirvacanAdi, prakRta sUtra se gha ko g, "kavargasya cavarga:" (3 / 3 / 13) se g ko j tathA "nAminazcopadhAyA laghoH" (3 / 5 / 2) se upadhAsaMjJaka ukAra ko guNAdeza / 7. dduddhauke| Dhauk+ e / 'DhaukR zabde' (1 / 332) dhAtu se parokSAsaMjJaka 'e' pratyaya, dvirvacanAdi, "hrasvaH" (3 / 3 / 15) se abhyAsasaMjJaka aukAra ko hrasva = u tathA prakRta sUtra se da ko D Adeza | 8. dthyau| dhyA + parokSA - aT / 'dhyai cintAyAm' (1 / 272) dhAtu se parokSAsaMjJaka aT pratyaya, "sandhyakSarAntAnAmAkAro'vikaraNe" (3 / 4 / 20) se aikAra ko AkAra, dvirvacanAdi, prakRta sUtra se dhakAra ko dakAra tathA "AkArAdaTa au" (3 / 5 / 41) se aukArAdeza / 9. bbhaar| bhR + parokSA - aT / 'Du bhRJ dhAraNapoSaNayoH' (2 / 85) dhAtu se parokSAsaMjJaka aT pratyaya / dvivacanAdi, prakRta sUtra se bhakAra ko bakAra tathA RkAra ko vRddhyAdeza - Ar || 508 / 509. ho jaH [3 // 3 // 12] [sUtrArtha] abhyAsasaMjJaka hakAra ke sthAna meM jakArAdeza hotA hai / / 509 / [du0 vR0] abhyAsahakArasya jakAro bhavati / jaghAna , juhoti / / 509 / [du0 TI0] ho jaH / ja ityakAra uccAraNArthaH / 'hakavargayozcavargaH' ityukte hakAreNa caturthAH savarNA iti hakArasya mahAprANasya ghoSavato nAdavatazca tAdRzajhakAro'ntaratamo bhavatyeva, kintu zikSAzrayaNe pratipattigauravaM syAt / / 509 /
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAyAye tRtIyo dirvacanapAdaH 353 [vi0 pa0] ho jaH / jaghAna iti "abhyAsAcca" (3 / 6 / 30) iti ghatvam / / 509/ [samIkSA] 'jaghAna,juhoti' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha abhyAsavartI hakAra ko jakArAdeza kI AvazyakatA hotI hai, isI apekSA kI pUrti kAtantrakAra ne prakRta sUtra dvArA kI hai | pANini ke anusAra pahale antaratama hone ke kAraNa h ko jh tadanantara "abhyAse carca" (a08|4|54) se jaztva karane para jh ko j hotA hai / pANini kA sUtra hai-- "kuhozcuH" (a0 7 / 4 / 62) / isa prakAra pANinIya prakriyA ko gauravAdhAyinI kahA jA sakatA hai / TIkAkAra durgasiMha ne bhI pANinIya prakriyA ko pUrvapakSa ke rUpa meM upasthApita karake tadartha zikSAvacana kA smaraNa karane se jo pratipattigaurava hotA hai, isa kAraNa use upekSaNIya mAnA hai - "hakavargayozcavarmaH ityukte 'hakAreNa caturthAH savarNAH' iti hakArasya mahAprANasya ghoSavato nAdavatazca tAdRzajhakAro'ntaratamo bhavatyeva, kintu zikSAzrayaNe pratipattigauravaM syAt' (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. jghaan| han + parokSA - aT / 'hana hiMsAgatyoH ' (2 / 4) dhAtu se parokSAsaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa - ekavacana aT-pratyaya, dvirvacanAdi, prakRta sUtra se hakAra ko jakAra, "asyopadhAyA dIrgho vRddhi minAminicaTsu" (3 / 6 / 5) se upadhAsaMjJaka akAra ko dIrgha tathA "abhyAsAcca" (3 / 6 / 30) se hakAra ko ghkaaraadesh| 2. juhoti / hu+ an-luk + ti / 'hu dAne' (2 / 67) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka ti-pratyaya, "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) se anvikaraNa, "adAdekheMg vikaraNasya" (3 / 4 / 92) se usakA luk, "juhotyAdInAM sArvadhAtuke" (3 / 3 / 8) se dvirvacana, abhyAsasaMjJA, prakRta sUtra se hakAra ko jakAra tathA "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH" (3 / 5 / 1) se dhAtugata ukAra ko guNAdeza / / 509 / 510. kavargasya cavargaH [3 / 3 / 13] [sUtrArya] abhyAsasaMjJaka kavargIya varNoM 'k -kha - g- gha - G' ke sthAna meM kramazaH cavargIya varNa = 'ca-cha -j - jh-J' Adeza ke rUpa meM upapanna hote haiM / / 510 /
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] abhyAsakavargasya cavargo bhavati yathAsaGkhyam / cakAra, cakhAna, jagAma, jaghAsa, juDuve / / 510 / [du0 TI0] kavarga0 / AntaratamyAd vA prathamasya prathama iti yojyam, dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyau iti / 'kagaDAM cajaJAH' iti kRte sidhyati, vargagrahaNaM vaicitryArtham / / 510 / [vi0pa0] kavargasya0 / jaghAseti / "vA parokSAyAm" (3 / 4 / 80) itydeghslaadeshH| jhuDuve iti / 'kuGa khuGa guGa' ityAdi daNDako dhAtuH / 'kucha zabdArthaH' (1 / 458) / GakAra AtmanepadArthaH, parokSAyA e, "svarAdAvivarNovarNAntasya" (3 / 4 / 55) ityAdinA uk / / 510 / [bi0 TI0] kavarga0 / yathAsaGkhyam iti vRttI, AntaratamyAd vA prathamasya prathama ityAdi yojyamiti ttiikaayaam| pakSAntaram - "dvitIyacaturpayoH prathamatRtIyo" (3 / 3 / 11) iti khaghayoH kagau, kagaDAM cajaJAH iti kRte sidhyati / vargagrahaNaM vaicitryAIm iti ttiikaayaam| nanu dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyau iti lAkSaNikatvAd anayoH kagayoH kathamanena cavarga iti tasya vargagrahaNabalAt khaghayorapi bhavati, kathaM vaicitryAmiti TIkAyAm ? satyam, kecid AcakSate - etAdRzalAkSaNikaparibhASAbhyupagame vaicitryArtham ityuktam / abhyupagame tu tadeva phalam, tadayuktam / khaghayozca vargave lAkSaNikatvAd dvitIyacaturthayoH kathaM prathamaThatIyAviti / kiJca 'abhyAsavikAreSvapavAdo notsarga bAbate' (kA0 pari0 64) iti dvitIyacaturthayoH sthAne prathamatRtIyAviti prathamo bhavitumarhati, kathaJca vagadiza iti / tasmAd dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyAviti kRte khaghayoH prayojanAbhAve yad vargagrahaNaM karoti, tat prathamatRtIyatve'pi vargagrahaNabalAllAkSaNikayoH prathamatRtIyayorbhavatIti vaicitryamarthaH prayojanaM yasyeti ttiikaashyH| hemakarasyApi khaghayorna prayojanam ityetena vargagrahaNabalAllAkSaNikasyApi bhavatItyabhiprAyaH / / 510 / [samIkSA] 'cakAra, jagAma, jaghAsa' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha abhyAsasaMjJaka 'kakha-ga-gha-Ga' vargoM ke sthAna meM 'ca-cha-ja-jhaJa' varNa Adeza ke rUpa meM karanA Avazyaka hai / prakRta sUtra se isI AvazyakatA kI pUrti kI gaI hai / pANini kA
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtApAye tRtIyo dvirvacanapAdaH 355 sUtra hai - "kuhozcuH" (a0 7 / 4 / 62) / pANini ne u- anubandha se varga kA bodha karAyA hai, jabaki kAtantra - ( te vargAH paJca paJca paJca - 111110 ) ke atirikta RkprAtizAkhya ( 1/8 ), taittirIyaprAtizAkhya (1 / 10) tathA vAjasaneyiprAtizAkhya (1 / 64 ) meM bhI yaha vargasaMjJA kI gaI hai| TIkAkAra ke anusAra 'kagaDAM cajaJA : ' yaha sUtra banAnA cAhie, kyoMki 'kha-gha' vargoM ke sthAna meM 'ka-ga' Adeza uparivartI "dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyau " ( 3 / 3 / 11) hokara phira unake ca-ja Adeza prakRta sUtra se hai / isa prakAra sUtrakAra dvArA jo varga grahaNa kiyA gayA hai, vaha vaicitryArtha hI kahA jA sakatA hai / [vizeSa vacana ] 1. dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyAviti ( khaghayoH kagau), 'ka-ga-DAM ca-jaJAH' iti kRte sidhyati, vargagrahaNaM vaicitryArtham (du0 TI0 ) / 2. hemakarasyApi khaghayorna prayojanamiti, etena vargagrahaNabalAllAkSaNikasyApi bhavatItyabhiprAyaH (bi0 TI0) / [rUpasiddhi] 1. cakAra / kR + parokSA - aT / 'DukRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se parokSAsaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa ekavacana aT pratyaya, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, "RvarNasyAkAraH" (3 / 3 / 16 ) se abhyAsasaMjJaka R ko a, prakRta sUtra se kakAra ko cakAra tathA "asyopadhAyA dIrgho vRddhirnAminAminicaTsu " ( 3 / 6 / 5) se R ko vRddhi r / 2. cakhAna / khan + parokSA - aT / 'khanu avadAraNe' (1 / 584) dhAtu se parokSAsaMjJaka aT pratyaya, dvirvacanAdi, prakRta sUtra se khU ko chU, " dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyau" (3 | 3 | 11 ) se chU ko c, tathA " asyopadhAyA0 " ( 3 / 6 / 5) se upadhAdIrgha / = 3. jagAma / gam + parokSA - aT / 'gamlR gatau ' (1 / 279) dhAtu se parokSAsaMjJaka aT pratyaya, dvirvacanAdi, prakRta sUtra dvArA gakAra ko jakAra tathA upadhAdIrgha / 4. jaghAsa | ad - ghas + parokSA aT / 'ada bhakSaNe' (211) dhAtu se parokSAsaMjJaka aT pratyaya, " vA parokSAyAm" ( 3 / 4 / 80) se adhAtu ko ghaslR Adeza, lRR anubandha kA prayogAbhAva, dvirvacanAdi, prakRta sUtra se gh ko jh, -
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 kAtantravyAkaraNam "dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyau" (3 / 3 / 11) se jh ko j tathA dhAtugata upadhA kA diirghaadesh| 5. jhuDuve | ku+parokSA -aT / 'kuG zabde' (1 / 458) dhAtu se parokSAsaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa- ekavacana 'e' pratyaya, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, prakRta sUtra dvArA G ko J tathA "svarAdAvivarNovarNAntasya dhAtoriyuvau" (3 / 4 / 55) se ukAra ko uvAdeza / / 510 / 511. na kavatezcakrIyite [3 / 3114] [sUtrArtha] 'ku' dhAtu ke abhyAsa meM kavarga ko cavagadiza nahIM hotA hai cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya ke paravartI hone para ||511 / [du0 vR0] kavaterabhyAsasya cekrIyite pare cavargo na bhavati / kokUyate kharaH / savikaraNanirdezAt kautikuvatyormA bhUt - cokUyate / / 511 / [du0 TI0] na kavateH / 'kuG khuG guG ghuG DuG zabde' (1 / 458) bhauvAdikaH, 'Tu kSu ru ku zabde' (2 / 10) AdAdikaH, 'kuG zabde' (5 / 109) / gaNapAThe zabdArthatve'pyeSAM kavatiravyakte zabde, kautizca zabdamAtre, kuvatirArtasvare'bhidhIyate / cekrIyitaluki tu cokavIti matam / 'ye' iti siddhe'bhyAsatvAccekrIyitameva gRhyate / yaccekrIyitagrahaNaM tanmandamatibodhAryam / / 511 / [vi0 pa0] na ka0 1 kautItyAdi / 'Tu suru ku zabde' (2 / 10, kuG zabde 5 / 109) tudAdau, kuG khuG guG ghuG DuG zabde' (1 / 458) mvAdau / yadyapyete zabdArthAH paThyante, tathApi kautiH zabdamAtre, kuvatirAsvire, kavatiravyakte zabde iti arthavizeSo dRzyate, tato bhauvAdikaparigrahArthaH savikaraNanirdezo yuktaH / kokUyate kharaH / punaH punaravyaktazabdaM karotItyarthaH / / 511 // [bi0 TI0] na kvteH| tato bhauvAdikaparigrahArtho yuktaH, savikaraNanirdeza iti / ato'rthavizeSAd dhAtorityarthaH / nanu bhauvAdikaparigrahaNAd arthAntarapaThitasya nirAsaH phalaM kimiti noktam ? satyam / atra hemakareNoktam - rUpabhedArthaM na tip kRtaH,
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo dvirvacanapAdaH kathantarhi arthabhedo'sti tadarthamityarthaH / nanu rUpabhedo'pi prayojanam, tat kuto'rthabhedaH prayojanameva kevalaM paJjyAmuktam ? naivam, yadi rUpabhedo'pi prayojanaM tadA rUpabhede hi 'kokUyate - cokUyate' ityeva bhaviSyati / tatazca tinirdezamantareNApi kuG iti kRte 'Tu kSuru ku zabde' (2 / 10 ) ityasya niSedham aGanubandhatvAt, tatastasya cokUyate / AdAdika - bhauvAdikayoH 'kokUyate' ityanena prakAreNa rUpadvayaM bhavatyeveti hRdayam / 'ye' iti siddhe'bhyAsatvAccekrIyitamiti labhyate / yaccekrIyitagrahaNaM tanmandamatibodhArthamiti TIkAyAm / / 511 / [samIkSA] - 'kuG zabde' (1/458 ) dhAtu se yapratyayAnta 'kokUyate' zabdarUpa ke siddhyartha abhyAsavartI kakAra ko cakArAdeza karane kI AvazyakatA nahIM hotI hai, parantu uparitana sUtra ( 3 | 3 | 13) se prApta cavagadiza kA niSedha karanA Avazyaka hotA hai, ise donoM hI AcAryoM ne samAnarUpa meM kiyA hai / pANini kA sUtra hai"na kavateryaGi" (a0 7 / 4 / 63) / pANini ne cekrIyitazabda kA prayoga na karake sAkSAt vihita yaG pratyaya kA hI pATha kiyA hai| donoM ne hI sUtra meM 'kavati' rUpa kA pATha karake adAdi tathA tudAdigaNapaThita 'ku' dhAtu kA niSedha sUcita kiyA hai / ataH una donoM dhAtuoM se 'cokUyate' yaha cavagadizaviziSTa zabda hI sAdhu mAnA jAegA / vRttikAra durgasiMha ne kahA bhI hai- "savikaraNanirdezAt kautikuvatyormA bhuut-cokuuyte"| 357 [vizeSa vacana ] 1. 'ye' iti siddhe'bhyAsatvAccekrIyitameva gRhyate, yaccekrIyitagrahaNaM tanmandamatibodhArtham (du0 TI0; bi0 TI0 ) / " 2. yadyapyete zabdArthAH paThyante tathApi kautiH zabdamAtre, kuvatirArtasvare, kavatiravyakte zabde ityarthavizeSo dRzyate / tato bhauvAdikaparigrahArthaH savikaraNanirdezo yuktaH (vi0 pa0 ) / 3. tatazca tip-nirdezamantareNApi 'kuGa :' iti kRte 'Tu kSu ru ku zabde' ( 2 / 10 ) ityasya niSedham aGanubandhatvAt / tatastasya 'cokUyate' / AdAdi bhauvAdikayoH 'kokUyate' ityanena prakAreNa rUpadvayaM bhavatyeveti hRdayam (bi0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1. kokUyate kharaH / ku + ya+te / 'punaH punaH kavate' isa artha meM 'kuGa khuGa guGa ghuGa DuGa zabde' (1 / 458) dhAtu se "kriyAsamabhihAre yazabdazcekrIyitam"
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam (3 / 1 / 21) se ya-pratyaya, "caNparokSAcekrIyitasananteSu " ( 3 / 3 / 7) se dhAtu ko dvirvacana, "kavargasya cavarga: " ( 3 / 3 / 13) se kakAra ko cakArAdeza kI prApti, prakRta sUtra se usakA niSedha, "guNazcekrIyite" (3 / 3 / 28) se abhyAsagata ukAra ko guNa, "nAmyantAnAM yaNA (3 / 4 / 70) se dhAtugata ukAra ko dIrgha, "te dhAtavaH " ( 3 / 2 / 16 ) se 'kokUya' kI dhAtusaMjJA tathA usase vartamAnAsaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa ekavacana 'te' pratyaya || 511 / 512. hrasvaH [3 / 3 / 15 ] 358 [ sUtrArtha ] abhyAsasaMjJaka zabda ke anta meM vidyamAna dIrgha svara ko hrasva Adeza hotA hai || 512 | [du0 vR0] svarAntasyAbhyAsasya hrasvo bhavati / tasthau, ninISati, lulUSati, DuDhauke / / 512 / [du0 TI0] hrasvaH / nAtra sAmarthyaprAptena svareNAbhyAso viziSyate vyavacchedyAbhAvAt, abhyAsazca svarAnta eva sambhavatItyAha - svarAntasyAbhyAsasyeti / DhaukR - DuDhauke | evaM vyeJ - vivyAya / caitrIyituM gonadIyituM nauyamAnIyitumicchati - cicaitrIyiSati, jugonadIyiSati, nunauyamAnIyiSati / 512 / [samIkSA] 'tasthau, bubhUSati, ninISati' ityAdi zabdarUpoM ke sAdhanArtha abhyAsAnta meM vartamAna 'A-I-U' svaroM kA hrasvavidhAna vAJchita hotA hai / isakI pUrti donoM hI AcAryoM ne kI hai / pANini kA bhI yahI sUtra hai - " hrasvaH " ( a0 7 | 4|59) / isa prakAra ubhayatra samAnatA hai / [rUpasiddhi] 1. tasthau / sthA + parokSA - aT / 'SThA gatinivRttau ' (1 / 267) dhAtu parokSAsaMjJaka parasmaipada- prathamapuruSa ekavacana aT pratyaya, " dhAtvAdeH SaH saH " ( 3 | 8 | 24 ) se mUrdhanya SakAra ko dantya sakArAdeza, 'nimittApAye naimittikasyApyapAyaH ' (kA0 pari0 27) isa nyAya ke anusAra ThakAra ko thakAra, "caN se sthA ko dvirvacana, pUrvavartI 'sthA' kI parokSAcekrIyitasananteSu" (3 / 3 / 7 ) abhyAsasaMjJA, "ziTparo'ghoSaH " ( 3 / 3 / 18 ) se 'dhA' kA zeSa, prakRta sUtraM dvArA
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtApyAye tRtIyo vivanapAdaH 359 dIrgha ko hrasva, "dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyau" (3 / 3 / 11) se th ko t, aT ko au tathA AkAra ko au-paravartI au kA lopa / 2.ninISati / nI+san +ti / netumicchati / NI prApaNe' (1 / 600) se san pratyaya, dvirvacana, abhyAsasaMjJaka dIrgha IkAra ko hrasva, dantya sakAra ko mUrdhanyAdeza, 'ninISa' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'ti' pratyaya, an vikaraNa tathA "akAre lopam" (2 / 1 / 10) se SakArottaravartI akAra kA lopa / 3. lulUSati / lU + san + ti / lavitumicchati / 'lUJ chedane' (8 / 9) dhAtu se san, "uvarNAntAcca" (3 / 7 / 32) se aniT, dvirvacanAdi, prakRta sUtra se hrasva, mUrdhanyAdeza, dhAtusaMjJA tathA ti-vibhaktikArya / 4. DuDhoke / DhaukR+ parokSA-e / 'DhaukR gatau' (1 / 332) dhAtu se parokSAsaMjJaka Atmanepada - prathamapuruSa - ekavacana 'e' pratyaya, dvirvacanAdi, hrasva, caturtha d ko tRtIya D vaNadiza / / 512 / 513. RvarNasyAkAraH [3 / 3 / 16] [sUtrArtha) abhyAsasaMjJaka RvarNa ke sthAna meM akArAdeza hotA hai / / 513 / [du0 0] abhyAsa-RvarNasyAkAro bhavati / vavRdhe, cakratuH / / 513 / [du0 TI0] RvarNa0 / varNagrahaNaM kimartham, abhyAsavikAratvAd dIrghasya hrasvatve sati sidhyati / kR vikSepe, ga nigaraNe- cikariSati, jigariSati / naivam, akAra iti sUtre kRte urityabhede ukAro'kAra ityapi vipratipadyeta / Rto'kAra ityukte'pi ataH sautrapAtorabhyAsasyeti zakyate / kiJca acIklRpaditi / paratvAdantaraGgatvAcca kRte RkAre pazcAd dvivacanam, RkAralakArayoH sAvayaM lokopacArAd yataH RkAre uccAryamANe zaktivaikalyAd lakArasya zrutirnAnyasyeti yuktaM varNagrahaNam / / 513 / [vi0 pa0] RvarNa0 / atha kimarthaM varNagrahaNam, 'dIrghasya hasvaH' iti hrasve kRte sidhyati / ka vikSepe- cikariSatIti / tadayuktam, evaM sati SaSThyA uriti nirdezaH syAta, tataH prathameyamabhedanirdezAditi manyamAna ukAro'kAra ityapi vAkyArthamAzaGketa, tarhi takAramuccAraNArthaM kRtvA 'Rto'kAraH' iti cet tathApi Rta iti sautrasya
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 kAtantravyAkaraNam dhAtorabhyAsasyeti pratipadyeta / api ca RkAraTukArayoH savarNasaMjJA lokopacArAd astItyuktam / tena acIklRpaditi kRperantaraGgatvAllukAre kRte pazcAd dvivacanam, tataH savarNaparigrahArthaM varNagrahaNamantareNa lakArasya kathamakAraH syAta, kaperini saMjJApUrvakasya vidheranityatvAdiha nAmyupadhalakSaNo guNo na bhavati, razruterlazrutiriti vacanAt, RkArasya lukArazcaNi dvivacanama, RvarNasyAkAraH, alope samAnalopAdinA sanvadbhAvAdittvam, "dIrghA laghoH" (3 / 3 / 36) iti dIrghaH / / 513 | [samIkSA] 'vavRte, vavRdhe, cakratuH' Adi dvivacana vAle rUpoM ke siddhyartha abhyAsa ke anta meM vartamAna RvarNa ke sthAna meM akArAdeza karane kI AvazyakatA hotI hai| isakA vidhAna donoM hI AcAryoM ne kiyA hai| pANini kA sUtra hai- "urat" (a0 7 / 4 / 66) / TIkAkAra durgasiMha tathA paJjikAkAra trilocanadAsa ne kahA hai ki 'urakAraH' aisA sUtra banAe jAne para abhedabuddhi se 'uH' ko prathamAnta mAna lene para 'u' ke bhI sthAna meM akArAdeza pravRtta hone lagegA, isalie 'RvarNasyAkAraH' yaha sUtra kiyA gayA hai / yadi 'Rto'kAraH' aisA sUtra hotA to ukta AzaGkA kA samAdhAna ho jAtA, parantu 'Rta' isa sautra dhAtu ke bhI abhyAsa meM rahane para usake sthAna meM akArAdeza pravRtta ho sakatA hai| phalataH ukta donoM meM se koI bhI anyatara prakAra yahA~ nahIM apanAyA gayA hai| donoM hI AcAryoM ne 'kra-tR' vargoM kI savarNasaMjJA meM lokavyavahAra ko kAraNa mAnA hai| [vizeSa vacana] 1. 'urakAraH' iti sUtre kRte urityabhede ukAro'kAra ityapi vipratipadyeta / 'Rto'kAraH' ityukte'pi RtaH sautradhAtorabhyAsasyeti zakyate (du0 TI0; vi0 p0)| 2. RkAraTukArayoH sAvarNya lokopacArAdastItyuktam (du0 TI0, vi0 p0)| [rUpasidi] 1. bavRSe / vRdh + parokSA-e / 'vRdhu vRddhau' (1 / 485) dhAtu se parokSAsaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa - ekavacana 'e' pratyaya, "sarvatrAtmane" (315/21) se aguNa, 'vRdh' ko dvirvacana, abhyAsasaMjJA, dhakAralopa tathA abhyAsAntavartI RkAra ko akaaraadesh| 2. ckrtuH| kR + atus / 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se parokSAsaMjJaka
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye vAtAdhyAye tRtIyo dvirvacanapAdaH parasmaipada-prathamapuruSa- dvivacana 'atus' pratyaya, 'kR' dhAtu ko dvirvacana, abhyAsasaMjJA, abhyAsAntavartI 'R' ko akArAdeza, "kavargasya cavarga:" (3 / 3 / 13 ) se k ko c, kR dhAtugata RR ko repha tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visagadiza || 513 | 514. dIrgha iNaH parokSAyAmaguNe [ 3 / 3 / 17] 361 [ sUtrArtha] aguNa parokSAsaMjJaka pratyaya ke para meM rahane para abhyAsavartI iN dhAtu ko dIghadiza hotA hai / / 514 | [du0 vR0] iNo dhAtorabhyAsasya parokSAyAmaguNe dIrgho bhavati / IyatuH, IyuH / kRte dvirvacane iyo bAdhakaM yatvamiti vacanam / aguNa iti kim ? iyAya, iyayitha / / 514 / [du0 TI0] dIrgha0 / parokSAyAmaguNa iti bhinnAdhikaraNA saptamI parokSAyAM vibhaktau yo'guNapratyayastasminnityarthaH / kRte dvirvacana iti svaravidhiH svare dvirvacananimitte kRte dvirvacane pazcAt svaravidhiryatvamiyAdezasya bAdhakaM samAnalakSaNo dIrgho nAstIti vacanamityarthaH / iNa Iriti siddhe dIrghagrahaNam uttarArthaM parokSAyAmeveNo'bhyAsasya sambhavAt parokSAgrahaNamapyuttarArthameva, tena 'bubhUSati, bobhUyate' iti siddham / 'iyAya, iyayitha' iti paratvAdiyAdeze kRte guNinyapi dIrghaH prApnoti, sAmarthyaprAptena svareNAbhyAso viziSyate, tena tadantavidhirityapi na yuktam ||514 / [vi0 pa0 ] dIrghaH / nanu aguNAyAmiti nirdezo yujyate, parokSAyAH strIliGgatvAt ? tadayuktam / neyaM samAnAdhikaraNe saptamI kintarhi bhinnAdhikaraNe / parokSAyAM vibhaktau yo'guNapratyayastasminnityarthaH / na vidyate guNo yasminniti vigrahaH / 'IyatuH, IyuH' iti " iNazca" (3|4|56 ) iti yAdezaH / atha kimarthamidam, yAvatA 'svaravidhiH svare dvirvacananimitte' (3|8|30) kRte dvirvacane pazcAd dhAtoriyAdeze savarNadIrghatve ca siddham - IyatuH, Iyuriti ? tadayuktam, " iNazca" (3|4|56 ) iti vacanAd iyAdezasya bAdhakaM yattvamastItyAha - kRta ityAdi / aguNa ityAdi / ihApi svaravidhitvAt kRte dvirvacane dhAtorvRddhiguNau, " abhyAsasyAsavarNe" ( 3 | 4|56 ) ityabhyAsasyeyAdezaH / thali ca 'nityAtvatAM svarAntAnAm' ityAdivacanAdiT ||514 /
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'IyatuH, IyuH' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha abhyAsagata hrasva ikAra ko dIrgha IkAra ke vidhAna kI AvazyakatA hotI hai| donoM hI AcAryoM ne isa vAJchita Adeza ke lie sUtra banAe haiM / pANini kA sUtra hai- "dIrgha iNaH kiti" (a0 7 / 4 / 69) / [rUpasiddhi] 1. IyatuH / iN + parokSA - atus / 'iN gatau' (2 / 13) dhAtu se parokSAsaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa-dvivacana 'atus' pratyaya, dvirvacana, abhyAsasaMjJaka 'i' ko dIrgha, "iNazca" (3 / 4 / 56) se mUlabhUta 'i' dhAtu ko 'ya' Adeza tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se visagadiza / 2. iiyuH| iN + us / 'iN gatau' (2 / 13) dhAtu se parokSAsaMjJaka prathamapuruSabahuvacana 'us' pratyaya, dvirvacana, "svarAdAvivarNo0" (3 / 4 / 55) se mUlabhUta 'i' dhAtu ko iy Adeza, "samAnaH savarNe dIrghAbhavati parazca lopam' (1 / 2 / 1) se samAnalakSaNa dIrgha tathA s ko visagadiza / / 514 | 515. asyAdeH sarvatra [3 / 3 / 18] [sUtrArtha] guNI tathA aguNa sabhI parokSAsaMjJaka pratyayoM ke pare rahate abhyAsa ke Adi meM akAra ko dIrgha Adeza hotA hai|| 515 / [du0 vR0] parokSAyAM sarvatra guNinyaguNe cAbhyAsasyAderasya dIrgho bhavati / ATa, ATatuH, ATitha / asyeti kim ? iyeSa, uvoSa / Aderiti kim ? papAca / / 515 | [du0 TI0] asyA0 / yasya paro'sti sa AdiH, iha vyapadezivadbhAva eva akAre'kArasya lope prApte RkAre cArAdeze prApte dIrgho'yamucyate / / 515 / [vi0 pa0] asyAdeH / iyeSeti / 'iSu icchAyAm' (5 / 70), nAmyupadhalakSaNaguNe kRte pUrvavadabhyAsasyey / / 515 /
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 363 tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo dvicanapAdaH [samIkSA] 'ATa, ATatuH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha abhyAsavartI hrasva akAra ko dIrgha AkArAdeza kI apekSA hotI hai / donoM hI AcAryoM ne sUtroM meM isakA nirdeza kiyA hai| pANini kA sUtra hai -. "ata AdeH' (a0 7 / 4 / 70) / [rUpasiddhi] 1. ATa / aT + parokSA - aT / 'aTa gatau' (1 / 102) dhAtu se parokSAsaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa-ekavacana 'aT' pratyaya, dvirvacana, abhyAsakArya, prakRtasUtra se hrasva akAra ko dIrgha tathA "samAnaH savarNe dIrdhIbhavati parazca lopam" (1 / 2 / 1) se samAnalakSaNa dIrgha-alopa / 2. aatttuH| aT + parokSA - atus / 'aTa gatau' (1 / 102) dhAtu se parokSAsaMjJaka parasmaipada prathamapuruSa - dvivacana 'atus' pratyaya, dvirvacana, abhyAsakArya, dIrgha tathA sakAra ko visagadiza / 3. ATiya / aT + parokSA-thal / 'aTa gatau' (1 / 102) dhAtu se parokSAsaMjJaka parasmaipada-madhyamapuruSa - ekavacana 'thal' pratyaya, iDAgama, dvirvacana, abhyAsakArya tathA dIghadiza / / 515 / 516. tasmAnnAgamaH parAdirantazcet saMyogaH [3 / 3 / 19] [sUtrArtha] dIrdhIbhUta abhyAsa se para meM nakArAgama hotA hai dhAtu se pUrva, yadi dhAtu ke anta meM saMyogatajJA ho evaM parokSAsaMjJaka pratyaya para meM ho to / / 516 / [du0 vR0] tasmAd dIrdhIbhUtAdabhyAsAt parAdirnakArAgamo bhavati, dhAtorantazcet saMyogaH syAt parokSAyAM parataH / AnaJja, AnaJjatuH, AnaJjuH / Anarcha, Ana tuH, AnachuH / tasmAditi kim ? AJcha, AJchatuH, AchuH / nAyamakAralopasya bAdhako dIrghaH / antazcet saMyoga iti kim ? ATatuH / / 516 / [du0 TI0] tasmAt / anjU-AnaJja / Rccha-'Anachu' ityantaraGgatvAcchasya dvitve prathame ca kRte dvivacanam, tataH "accha ataH" (3 / 6 / 17) iti guNaH / tasmAdityAdi / Achi AyAme, samAnalakSaNo dIrghaH / "asanpyakSarayoH" (3 / 6 / 40) ityasyAviSayatvAnna punastasmAdityanena dIrghamAtraM nirdizyate vyavacchedyAbhAvAt parasyAditve arthAd
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 kAtantravyAkaraNam AkAro'bhyAso'ntaro'vadhireveti paJcamyartho'pi yujyate / AgamagrahaNaM sukhArtham / tasya no'nta ityAstAm, kimiha parAdirityanena ? satyam, uttarArtham / anyathA Araturityatra 'svarAdezaH paranimittakaH pUrvavidhi prati sthAnivat' (kA0 pari0 9) iti RkArasya ratve nakArAgamaH prasajyeta, na ca svaratvAnnakArAgamo'ntaraGgo varNatvAd repho'ntaraGga iti / atha 'prakRtyAzritamantaragam' (kA0 pari0 72) iti manyate, evaM ca sati 'nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH' (kA0 pari0 27) iti matadvayaM vigaNayya vakSyati - katham AratuH, nimittAbhAvAditi / atha "Rccha ataH" (3 / 6 / 17) iti dIrgha kRtvA arterguNa ucyate, vacanAt pratipattigauravaM syAt / antasaMyoga iti siddhe cedgrahaNaM sukhArtham / / 516 / [vi0 pa0] tasmAt / Anajeti |anjuu, aT, dvirvacanam, abhyAsalopaH, "asanthyakSarayorasya to tallopazca" (3 / 6 / 40) iti bAdhitvA "asyAdeH sarvatra" (3 / 3 / 18) iti dIrghaH / tato nityatvAdantaraGgatvAcca paralopaM bAdhitvA anena nakArAgamaH / evam Anacheti / RccherantaraGgatvAcchasya dvirbhAve kRte'ghoSe prathamaH iti cAntasaMyogo bhavati, RvarNasyAkAre kRte RvarNe'raM bAdhitvA pUrvavad dIrghaH / tataH "Rccha RtaH" (3 / 6 / 17) iti guNe kRte nakArAgamaH / tasmAdityAdi / 'Achi AyAme' (1955), idanubandhatvAnnAgamaH / abhyAsasya hrasva iti kRte samAnalakSaNo'tra dIrghaH, tasmAdgrahaNena dIrghamAtraM na parAmRzyate, kintarhi "asandhyakSarayorasya" (3 / 6 / 40) ityAdinA prAptasyAkAralopasyApavAdo'nantarasUtravihito dIrghasteneha na bhavati / yadi punarantaraGgatvAt pUrvasUtravihito viziSTo dIrghaH pravartate ityucyate, arthavazAd vibhaktivipariNAmo bhaviSyati, tadA tasmAd grahaNaM sukhArthamiti / / 516 / [bi0 TI0] tasmAd antaraGgatvAcceti / nanu kathamidamuktam, varNatvAdakAralopa evAntaraGga iti ? naivam, 'vArNAt prAkRtaM balIyaH' (kA0 pari0 81) prakRtyAzritatvAnnakArAgama evAntaraGga iti RccherantaraGgatvAditi / nanu kathamidamuktam, vinA dvirbhAvaNa nakArAgama eva na prApnoti, tato'vazyameva dvirbhAvaH pUrvabhAvIti ? satyam / atra hemakareNoktamdviviM pratyantaraGgacintA kRtA 'asiddhaM bahiraGgam' (kA0 pari0 43) iti zaGkAdoSAd etenAsyApyantaraGge'sya paribhASAyA avatAro nAstIti pratipAditam / RvarNe'raM bAdhitvA pUrvavad dIrghaH /
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo bicanapAdaH nanu araH pUrvam "Rccha ataH" (3 / 6 / 17) iti guNaH kathaM na syAt, athAro varNatvAdantaraGgamiti ced 'vArNAt prAkRtaM balIyaH' (kA0 pari0 81) iti guNa eva bhavitumarhati ? satyam, paJjikAyAM kakSAnavatAre pralapitamidam / vastutastu araM bAdhitvA guNa eva prAg bhavati / evaM ca sati asandhyakSaravidhebarbAdhakatvAdevAtra dIrghavidhiH, na tu RvarNe prAptasyArAdezasyeti, ata eva nAyam akAralopasya bAdhako dIrghaH iti yaduktaM tadeva spaSTayati tasmAdgrahaNenetyAdi / nanu yadyakAralopabAdhakAd dIrghAnnakArAgamastadA 'AnRdhe' ityAdi katham, na hyatrAkAralopasya bAdhako dIrghaH ? satyam / atra vaiyaH alopabAdhAtmakamAtradIrghAnna nAgamaH kintu sa pUrvadIrghAt / asya pravRttizca na yatra siddhistenAnRdhekAdipadasya siddhiH|| asyArthaH- nakArAgamo'lopabAdhAtmakamAtradIrghAt kevalAkAralopabAdhakadIrghAnna bhavati, kintu sa nakArAgamaH pUrvadIrghAt tacchabdasyAnubhUtaparAmarzitvAt pUrvadIrghazcAkAralopasya bAdhakaH, aro'pi bAdhakaH / nanu AJchaturityAdau samAnadIrghabAdhako dIrghaH kathanna syAd ityAha - tasyeti / tasya dIrghasya pravRttiryatra na syAttatraiva dIrghasya siddhiH, tatraiva pUrveNa dIrghaH kriyate / atra tu samAnalakSaNo dIrgho'styeva kintena dIrghavidhAne neti bhAvaH / na ca vaktavyam - dIrghasiddhAvapi nakArAgamArthaM pUrveNApavAdakatvAt tadbAdhako dIrghaH syAt / yathA nAmyantAnAmityatra guNaniSedhabAdhanArthaM dIrghasyApi dIrgha iti vakSyati / yatastasmAd grahaNavyAvRttibalAt pUrveNa na dIrghaH / tena samAnalakSaNabAdhako dI? bhavati / ata eva "asyAdeH sarvatra" (3 / 3 / 18) ityatra hemakareNoktam / asandhyakSaravidhevarNe'ro'pi bAdhako'yamiti / teneti akAralopabAdhakatvena hetunA AnRdhekAdipadasiddhirityarthaH / nanu yadi dIrghavidhau ca tasmAdgrahaNavyAvRttibalAt pUrveNa dIrgha ityuktam, tadA pajjikAyAM yadi punarantaraGgatvAditi pakSastadA tasmAditi sukhArya bhavatIti kathaM vakSyati ? satyam, evaM tadAnIM vaktavyam - dI| bAdhako bhavanneta prakaraNavihitasya kAryasya zrutatvAt, tarhi arAdezasya bAdhako na bhavitumarhatIti na dezyam / RkAre ceti vacanAdevArAdezasya bAdhako dIrghaH pratipattavyaH / yadyevaM vRttau nAyamakAralopasya bAdhako dIrgha iti kathamuktam ? satyam / tatra paNDitaH alopabAdhA yadiha praviSTA prAyeNa yad vA khalu bhAvitA saa| tasyA abhAve'pi tataH prasiddhA siddhigatAnyAnRSa ityamUni //
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 kAtantravyAkaraNam asyArthaH yasmAdalopabAdhA prAyeNa praviSTA tat tasmAt sA bhAvitA, atastasyA abhAve'pi bAdhA prasiddheti yaduktam, tat samAnadIrghamapekSya mayA punaH pUrvamukto'sya samAdhireveti / nanu AgamagrahaNaM kimartham, parAdiH parAvayava ityukte Agamatvalabdheriti / naivam, parasyAdivarNo nakAro bhavatItyukte kathamAgamatvam, naivam / tadA parAderiti kuryAt ? satyam | sukhArthamAgamagrahaNamiti TIkAyAM cedgrahaNamapi tathaiva / nanvantagrahaNaM kimartham arthAdanta eva saMyogo gamyate / naivam, antagrahaNAd dhAtvanta eva saMyogo bhavatIti pratipattyartham, tena AzvAn mukham ityatra kvansupratyayena saMyoge na bhavatIti paNDitaH / tathA ca vArttikam - dhAtvaGgabhAvAdiha cenna cAnto vizeSaNaM syAt kvansozca sage / saMyogasattvena bhavennakAra AzvAn mukhaM kevalameva doSaH // asyArthaH - antagrahaNAd dhAtvaGgasaMyogo yadi bhavAte, tadaiveha punaH kvansoH saGge dhAtvaGgAbhAvAt, dhAtvaGgaM ced antavizeSaNaM na syAt tena saMyogasattve eva nakAro na syAt kutastatra AzvAn mukhamityatra doSaH syAt / / 516 / [samIkSA] 'AnaJja, AnaJjatuH, AnaJjuH, Anarccha, AnarcchatuH, AnachuH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha abhyAsa ke bAda mUlabhUta svarAdi dhAtu se pUrva nakArAgama kI AvazyakatA hotI hai | isakI pUrti donoM hI AcAryoM ne kI hai| pANini kA sUtra hai - "tasmAnnuD dvihalaH " ( a0 7 / 4 / 71 ) / isa prasaGga meM vyAkhyAkAroM ne 'hemakara-vaidya- paNDita' Adi AcAryoM ke bhI vividha mata uddhRta kie haiM / [vizeSa vacana ] 1 . nAyamakAralopasya bAdhako dIrgha : (du0 vR0 ) / 2. vacanAt pratipattigauravaM syAt (du0 TI0 ) / 3. antasaMyoga iti siddhe cedgrahaNaM sukhArtham (du0 TI0) / 4. arthavazAd vibhaktivipariNAmo bhaviSyati tadA tasmAdgrahaNaM sukhArthamiti ( vi0 pa0 ) / 5. paJjikAyAM kakSAnavatAre pralapitamidam / vastutastu araM bAdhitvA guNa eva prAg bhavati (bi0 TI0 ) / 6. sukhArthamAgamagrahaNamiti TIkAyAM cedgrahaNamapi tathaiva (bi0 TI0 ) /
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo bicanapAdaH 367 [rUpasiddhi] 1. AnaJja / anj + parokSA - aT / 'anjU vyaktimrakSaNagatiSu' (6 / 17) dhAtu se parokSAsaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa - ekavacana aT pratyaya, dvirvacana, abhyAsakArya, 'n-j' kA lopa, "asyAdeH sarvatra" (3 / 3 / 18) se dIrgha (A anja a), prakRta sUtra se na - Agama, na ko anusvAra tathA "varge vargAntaH" (2 / 4 / 45) se anusAra ko J Adeza / 2. aanjtuH| anj + parokSA-atus / pUrvavat prakriyA, s ko visagadiza / 3. Ana H / anj + parokSA- us / pUrvavat prakriyA tathA sakAra ko visgdish| 4. aanii| Rccha+ parokSA-aTa / 'Rccha gatau' (19279) dhAta se parokSAsaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa - ekavacana 'aT' pratyaya, dvirvacana, abhyAsakArya "RvarNasyAkAraH" (3 / 3 / 16) se abhyAsasaMjJaka R ko 'a' Adeza, "Rccha RtaH" se R ko guNa, "asyAdeH sarvatra" (3 / 3 / 18) se dIrgha tathA prakRta sUtra se nkaaraagm| 5. aaniituH| Rcch + parokSA- atus / pUrvavat prakriyA tathA sakAra ko "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se visagadiza / / 6. aanchuH| Rcch + parokSA- us / pUrvavat prakriyA tathA sakAra ko visadiza / / 516 / ___517. RkAre ca [3 / 3 / 20] [sUtrArtha] dIrdhIbhUta abhyAsa se para meM nakArAgama hotA hai RkAra ke tathA parokSAsaMjJaka pratyaya ke paravartI hone para / / 517 / [du0 vR0] tasmAd dIrghAbhUtAdabhyAsAt parAdirnakArAgamo bhavati RkAre ca parokSAyAm / AnRdhe, AnRdhAte, AnRdhire / katham AratuH, nimittAbhAvAt / / 517 / [vi0 pa0] ___ RkAre / 'Rdhu vRddhau' (3 / 79), RvarNasyAkAro dIrghazca pUrvavat / kathamityAdi / ' sR gatau' (1 / 274, 275), abhyAsakravarNasyAkAre kRte dIrghatve ca RkAre nAgamaH prApnotIti / atha nityatvAd "ramRvarNaH" (1 / 2 / 10) iti rephe kRte
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 kAtantravyAkaraNam RkAro nAstIti cet tathApi 'svarAdezaH paranimittakaH pUrvavidhi prati sthAnivat' (kA0 pari0 9) iti syAt, tadayuktam / nakArAgamo hi parAdirbhavati / parAditvaM ca parAvayavatvamucyate, tataH paravidhirevAyaM na pUrvavidhiriti kathaM sthAnivadbhAvasyAvakAzaH / etadarthameva pUrvasUtre parAdigrahaNam, anyathA tasmAnno'ntazcet saMyoga ityevaM sUtramAcakSIta, kiM parAdigrahaNeneti / atha 'parAnnityaM nityAdantaraGga balIyaH' (kA0 pari0 51) iti rephAt pUrvamantaraGgo nakArAgama eva syAt / antaraGgatvaM punarasya prakRtyAzritatvAt / athavA 'AgamAdezayorAgamavidhibalavAn' (kA0 pari0 40) ityucyate iti cedevamastu, tathApi ratve punarnimittAbhAve naimittikasyApyabhAvo bhaviSyatItyAha - nimittAbhAvAditi / anye tu "Rccha ataH" (3 / 6 / 17) iti sUtraM paThanti, tadA kila kra-Rccha Rta iti vibhAge Rccherartezca Rto guNa iti sUtrArthe RkArAbhAvAdarternakArAgamo na bhavati / / 517 / [samIkSA] 'AnRdhe, AnRdhAte, AnRdhire' Adi zabdarUpoM kI siddhi tabhI sambhava hai, jaba abhyAsa ke bAda dhAtugata 'R' se pUrva nakAra kI upasthiti ho / kAtantrakAra ne isakI pUrti nakArAgama se tathA pANini ne nuDAgama se kI hai- "tasmAnnuD dvihalaH' (a0 7 / 4 / 71) / isake anusAra dIrghAbhUta abhyAsa se uttaravartI do hal vAlI aGgasaMjJaka dhAtu ko nuDAgama hotA hai| phalataH 'AnaGga, AnaJja' Adi meM nuDAgama pravRtta hotA hai | 'AnRdhe' ityAdi zabdarUpoM meM 'Rdh' dhAtu do hal vAlI nahIM hai, ataH nuDAgama bAdhita hogA / isakA samAdhAna kAzikAkAra Adi ne 'R' meM usake ekadeza repha kI kalpanA karake prastuta kiyA hai"RkAraikadezo repho halgrahaNena gRhyate / tenehApi dvihalo'Ggasya nuDAgamo bhavati - AnRdhatuH, AndhuH" (kAzikA0 7 / 4 / 71) / kAtantrakAra ne spaSTAvabodhArtha eka svatantra sUtra kI racanA kI hai| [vizeSa vacana] 1. katham AratuH, nimittAbhAvAt (du0 vR0)| 2. nakArAgamo hi parAdirbhavati / parAditvaM ca parAvayavatvamucyate, tataH paravidhirevAyaM na pUrvavidhiriti (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. AnRdhe | Rdh + parezA-e / 'Rdhu vRddhau' (3i79) dhAtu se parokSAsaMjJaka
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtApyAye tRtIyo dvivacanapAdaH 369 Atmanepada - prathamapuruSa - ekavacana 'e' pratyaya, dvirvacana, abhyAsakArya, "RvarNasyAkAraH" (3 / 3 / 16) se abhyAsasaMjJaka R ko a, "asyAdeH sarvatra" (3 / 3 / 18) se dIrgha tathA prakRta sUtra se nakArAgama | 2. AmRdhAte / Rdh + parokSA-Ate / pUrvavat prakriyA / 3. AnRghire / Rdh + parokSA - ire / pUrvavat prakriyA / / 517 / 518. aznotezca [3 / 3 / 21] [sUtrArtha] dIrdhIbhUta abhyAsa se para meM az dhAtu ke rahane para parAdi nakArAgama hotA hai, parokSAsaMjJaka pratyaya ke paravartI hone para || 518 / [du0 vR0] tasmAd dIrghAbhUtAdabhyAsAdaznotezca parAdirnakArAgamo bhavati parokSAyAM prtH| vyAnaze, vyAnazAte, vyAnazire / savikaraNanirdezAdaznAterna syAt - AzatuH / / 518 / [du0 TI0] aznoteH / pUrvavat saMyogArthaM vacanam / atha kimarthamidaM prAgantazcet saMyoga ityucyate, anenaivAsaMyogAntasya nAgamo nAstIti anumIyate na cAznotigrahaNam aznAtinivRttyartham, nAznAterityakaraNAd RkAre ceti vacanAcca ? satyam / pratipattigauravaM syAt / / 518 [vi0 pa0] aznoteH / vipUrvaH 'azU vyAptau' (4 / 22), rucAditvAdAtmanepadam / / 518 / [bi0 TI0] aznoteH / aznote rUpamidam, aznotarAtmanepaditvAt kvansurna syAt / kvansurhi parasmaipadam / tathA ca - 'itaraH parasmaipadamarthAt' iti vakSyati / tenAznotezceti nakAro na bhavati / nanu pUrvasUtrAdantazcet saMyoga ityanena kim ? aznotezceti vacanAdantasaMyogo labhyate, na cAznAtinivRttyartham aznotezceti vacanam, tadA pUrvasUtre aznotezceti vidadhyAt / kiJca RkAre ceti yad vacanam, tadevAtrAntasaMyogabAdhakaM bhaviSyati ? satyam / pratipattigauravanirAsArthamiti / / 518 /
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 kAtantravyAkaraNam [samIkSA vi- upasargapUrvaka 'azU vyAptau' (4|17) dhAtu se parokSAsaMjJaka pratyayoM ke Ane para vinA nakArAgama kie 'vyAnaze, vyAnazAte' Adi zabdarUpoM kI siddhi sambhava nahIM hai| ataH donoM hI AcAryoM ne sUtroM meM isakI vyavasthA kI hai | pANini kA sUtra hai- "aznotezca" (a0 7 / 4 / 72) / 'aznoteH' pATha meM nu-vikaraNa kA upAdAna hai| ataH svAdigaNapaThita 'azU vyAptau' dhAtu hI grAhya hogI, vyAdigaNapaThita 'aza bhojane' (8 / 43) dhAtu nahIM / usase to nakArAgamarahita 'Aza, AzatuH, AzuH' rUpa siddha hoNge| [rUpasiddhi] 1. vyaanshe| vi+az + parokSA -e| vi-upasargapUrvaka 'azU vyAptau' (4 / 17) dhAtu se parokSAsaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa-ekavacana 'e' pratyaya, dvirvacana, abhyAsasaMjJAdi, dIrgha, prakRta sUtra se nakArAgama tathA ikAra ko yakArAdeza | 2. vyAnazAte / vi + az + parokSA - Ate / pUrvavat prakriyA | 3. yAnazire / vi + az + parokSA - ire | pUrvavat prakriyA ||518 / 519. bhavateraH [3 / 3 / 22] [sUtrArtha] parokSAsaMjJaka pratyaya ke paravartI hone para abhyAsasaMjJaka 'bhU' - ghaTita ukAra ko akArAdeza hotA hai / / 519 / [du0 vR0] bhavaterabhyAsasya parokSAyAmakAro bhavati / babhUva, babhUvatuH, babhUvuH / / 519 / [du0 TI0] bhavate0 / bhavateriti kartRnirdezAt kartaryeva parokSAyAmakAro na bhAvakarmaNoriti / bubhUve chAtreNa, anububhUve kambalo vaTunA / anya Aha - bhuvo'kAra iti / tanmatena 'babhUve, anubabhUve' iti bhavitavyam / na ca vaktavyam - vikaraNanirdezo bhauvAdikaparigrahArtha iti, nahi aste bhAvasya vikaraNena yogo dRzyate, asArvadhAtukaviSayatvAt / / 519 / [vi0pa0] bhvteH| babhUveti / "bhuvo vo'ntaH parokSAyatanyoH" (3 / 4 / 62) iti vakArAgamaH / abhyAse "dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyo" (3 / 3 / 11) iti bakAraH /
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtApyAye tRtIyo bicanapAdaH 371 atha kimarthaM ztipA nirdezaH, 'bhuvo'd' ityucyatAm? satyam / bhavateriti kartRpadanirdezAt kartaryeva parokSAyAmakAro bhavati, na bhAvakarmaNoriti pradarzanArthaH ztipA nirdezaH / tena 'bubhUve chAtreNa, anububhUve kambalo vaTunA' iti siddham / yastvAha - bhuvo'kAra iti / tanmate sAmAnyanirdezAd bhAvakarmaNorapyakAro bhavatyeveti / nanu kathamayaM kartRnirdezo yAvatA dhAtusvarUpanirdezayAtre ikiztipo jJApitA iti / tadayuktam, nahIyatA kartRnirdezApahnavo yujyate 'kartari kRtaH' ityutsargasiddhazAstrasya bAdhitumazakyatvAt / anyathA vikaraNo'pi kathaM syAt / na ca vaktavyam - zakArAnubandhabalAdeva vikaraNa iti, sa hi sArvadhAtukArtho na vikaraNArthaH / yadAha pANiniH- "tizit sArvadhAtukam" (a0 3 / 4 / 113) iti / ata eva pakAro'pyanuvadhyate, anyathA hi " sArvadhAtukamapit" (a01|2|4) iti vacanAd apAnubandhaM sArvadhAtukamaguNameveti, katham 'artikaroti - vetti' ityAdiSu ztipA nirdeze guNaH syAt / nanu kartA hi nAma vyApAravAn bhavati, na ceha ztipratyayena nirdizyamAnasya dhAtorvyApAra upalabhyate, tat kathaM kartanirdeza iti ? tadayuktam / abhiprAyAparijJAnAt / kartRnirdezAditi kartari nirdezaH kartRnirdeza iti vigrahArthaH / na tu kartRnirdeza ityetaduktaM bhavati / kartari siddhasya bhavaterityasya zabdasya nirdezo na kartA'tra nirdiSTa iti / nanu viruddhamidaM kartari nirdezaH zabdasya na tu kartA'tra nirdiSTa iti / na tAvad viruddham, na hi sarve zabdAH vyutpattyarthamabhidadhati, vyutpattInAM yathAkathaJcidapi saMbhavAt / tathAhi yathA yajJe enaM deyAditi yajJadattazabdo vyutpAdyate, na cAtra dhAtoryutpattyanusAriNo'rthasya pratItiH, api tu kazcit puruSa eva pratIyate / atha saMjJAnurodhAdiha vyutpattyarthastyajyate anyathA saMjJaiva na gamyate iti cedevaM tarhi dhAtusvarUpAnurodhAdihApi kimiti kartA na tyajyate, tapatra bAhyasya vyaGgyasya karturavagame dhAtusvarUpaM pratIyate / udAharaNamAtraM cAtra yajJadatta iti / anye'pyatra kRtavyutpattayo bahulamarthAntare dRzyante / yadapi gehenardinoktaM netarairidamuktamiti, tadapyayuktam / na hyanuktamiti tyajyate kintarhi ayuktamiti gRhyate kintarhi yuktamiti / kiJca vRddhakAtanvairuktaM cedaM zAkaTAyano'pi pUrvapakSe sthitaH prAha - bhUvyathoraditi sUtre kecid bhavativyathoraditi nirdezamicchanti / tatra kiM na bhavatIti kartRnirdezAt kartaryeva liTi bhuvo'kAro bhavati, na bhAvakarmaNoriti / tasmAt kartari kRtaH ityutsargasyAnatikramaNIyatvAt kartRnirdeza evAyamityatrArthe yanaH AstheyaH, na punarasyApahnavo yukta iti / yadyevam, "aznotezva" (3 / 3 / 21) ityatrApi kartRnirdezo
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 kAtantravyAkaraNam 'stIti bhAvakarmaNornakArAgamo na syAt ? tadayuktam / tatra hi ztinirdezastadrUpopalakSitadhAtusvarUpapratipAdanatayA dhAtvantaravyudAsAya bhavannarthAntarArtho bhavitumarhatIti / evamanyatrApi ztipaH prayojanaM yathAsaMbhavamUhyam / iha tu ananyArthatvAt tasyedamucyate iti sarvaM samaJjasam ||519 / [bi0 TI0 ] bhavateH / "kartari kRt" (4 / 6 / 46) ityutsargazAstrasya bodhitatvAditi / nanu ikiztipo jJApakAdeva siddhAH, tatazcAkhyAte vihitA api bhavitumarhantIti / naivam, zakArAnubandhabalAt kRtprakaraNaM boddhavyamiti kRttvamaviruddham / na ca vaktavyam, vikaraNanirdezo bhauvAdikaparigrahArtha iti, na hi asterbhuvo vikaraNena yogo dRzyate, asArvadhAtukaviSayatvAditi, TIkAyAM vikaraNanirdezeneti / yasya vikaraNAntaraM sambhavati sa eva vyAvRtyate, asterAdezasya bhuvo vikaraNAbhAvaH kuto vyAvRttiviSaya iti / tadeva paNDitenoktam - bhuvo'stijAtasya tu bAdhanAya na syAt kathaM vA bhavati prayogaH / asaMbhavo vaikaraNo bhuvo'sterbAdhAdvayorvaikaraNo'sti yatra // 519 / [samIkSA] 'babhUva babhUvatuH babhUvuH' ityAdi dvirvacanaghaTita zabdarUpoM ke siddhyartha abhyAsasaMjJaka ukAra ko akArAdeza karane kI AvazyakatA hotI hai| isakI pUrti pANini tathA zarvavarmA donoM hI AcAryoM ne samAna sUtra banAkara kI hai / pANini kA sUtra hai - " bhavatera : " (a0 7 / 4 / 73) / ataH ubhayatra samAnatA hai / isa sUtra ke 'bhuvo't, bhuvo'kAraH' ityAdi nyAsoM kI bhI kalpanA AcAryoM dvArA kI gaI hai / vRddhakAtantra AcAryoM dvArA uddhRta mata kA zAkaTAyana dvArA jo samarthana kiyA gayA hai, usakI bhI yahA~ carcA kI gaI hai / prasaGgataH vyutpattilabhya arthoM kI arthAntaraparatA bhI dikhAI gaI hai / gehenada ( pataJjali) ke bhI eka abhimata ko ucita nahIM ThaharAyA gayA hai / [vizeSa vacana ] 1. . vikaraNanirdezo bhauvAdikaparigrahArtha iti, nahi asterbhUbhAvasya vikaraNena yogo dRzyate'sArvadhAtukaviSayatvAt (du0 TI0 ) / 2. bhavateriti kartRpadanirdezAt kartaryeva parokSAyAmakAro bhavati, na bhAvakarmaNoriti pradarzanArthaH ztipA nirdeza: ( vi0 pa0 ) /
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAyAye tRtIyo bicanapAdaH 373 3. yastvAha 'bhuvo'kAraH' iti, tanmate sAmAnyanirdezAd bhAvakarmaNorapyakAro bhavatyeveti (vi0 p0)| 4. kartA hi nAma vyApAravAn bhavati (vi0 p0)| 5. na hi sarve zabdA vyutpattyarthamabhidadhati, vyutpattInAM yathAkathaMcidapi sambhavAt (vi0 p0)| 6. anye'pyatra kRtavyutpattayo bahulam arthAntare dRzyante / yadapi gehenardinoktaM netarairidmuktamiti, tadapyayuktam (vi0 p0)| 7. vRddhakAtantrairuktaM cedaM zAkaTAyano'pi pUrvapakSe sthitaH prAha - bhUvyathoraditi (vi0 pa0) 8. kartari kRta ityutsargasyAnatikramaNIyatvAt kartRnirdeza evAyam ityatrArthe yatna AstheyaH, na punarasyApahnavo yukta iti (vi0 p0)| 9. evamanyatrApi ztipaH prayojanaM yathAsambhavamUhyam / iha tvananyArthatvAt tasyedamucyate iti sarvaM samajjasam (vi0 p0)| [rUpasiddhi 1. babhUva / bhU + parokSA-aT / 'bhU sattAyAm' (1 / 1) dhAtu se parokSAsaMjJaka prathamapuruSa -- ekavacana aT-pratyaya, "bhuvo vo'ntaH parokSAdyatanyoH " (3 / 4 / 61) se bhU ke anta meM vakAra, dvirvacana, pUrvavartI 'bhU' kI abhyAsasaMjJA, dIrgha ko hrasva, bhakAra ko bakAra tathA prakRta sUtra se ukAra ko akAra / 2. bbhuuvtuH| bhU+ parokSA - atus / pUrvavat prakriyA tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visagadiza / 3. bbhuuvuH| bhU + parokSA- us / pUrvavat prakriyA tathA sakAra ko visagadiza / / 519 / 520. nijivijiviSAM guNaH sArvadhAtuke [3 / 3 / 23] [sUtrArtha] 'nij-vij-viS' dhAtuoM ke abhyAsa meM vidyamAna ikAra ko guNAdeza hotA hai, sArvadhAtukasaMjJaka pratyayoM ke pare rahate / / 520 / [du0 vR0] nijyAdInAmabhyAsasya sArvadhAtuke pare guNo bhavati, arthAd ikArasya / nenekti, nenijyAt / vevekti, vevijyAt / anenek, avevek / veveSTi, veveSTu / / 520 /
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] nijiviji0 / nijAmiti kRtvA vRcchabda AdriyatAm, bahuvacanena ca 'nijira zaucapoSaNayoH, vijir pRthagbhAve, viSlU vyAptau' (2 / 81,82,83) ete traya evAvasIyante / kintu pratipattigauravaM syAt / editi siddhe guNagrahaNaM saSTArtham / abhyAsavikAratvAd vyaJjanalope satIkArasya ekAra iti bhAvaH / anulukIti siddhe sArvadhAtukamapi tathaiva / / 520 / [vi0 pa0] niji0 / arthAdikArasyeti / kathametadiha vizeSAbhAvAd vyaJjanasyaiva kathaM na syAjjakArasya tAlavyasyaikAraH SakArasya mUrdhanyasya ariti / tathA ca vyaJjanasya guNaniSedhArthaM nAmyantayoriti nAmigrahaNaM vakSyati / na ceha tadastIti / tasmAd vizeSavidhitvAd abhyAsalopApavAdo guNa eva syAt / naitadevam, ihAbhyAsavikAreSvapavAdo notsargaM bAdhate iti anAgamagrahaNena jJApayiSyati / tenAbhyAsalope varNAntasya vidhiriti nyAyAdikArasyaiva guNa itydossH| 'nijir zaucapoSaNayoH, vijir pRthagbhAve, viSlu vyAptI' (2 / 81, 82, 83), juhotyAditvAd dvirvacanaM yathAyogaM "cavargasya kirasavarNe" (3 / 6 / 55) SATTavargazca bhavati / / 520 / [vi0 TI0] niji0 / nijAmiti bahuvacane gaNe vRtkaraNe nijivijiviSastraya evAvasIyante, kintu pratipattigauravaM syAt / editi siddhe guNagrahaNaM spaSTArtham / anlukIti kRte siddhe sArvadhAtukagrahaNaM tathaiveti TIkA | varNAntasya vidhiriti nyAyAdikArasyaiveti paJjikAyAm / atrAro guNasyaikadezenAntaratamaM ko'pi sthAnI vidyata iti na syAt / yo'pi yakAraH so'pi luptaH, ato na ar guNo bhavitumarhati, kintvakArasya okArasya guNasyaikadezAntaratamo vidyate / tathA ca ekArasyaikArastatra varNAntasya vidhirityanena ikArasyaikAro na tu okArasyaukAra ityarthaH / nanu nivyorguNaH sArvadhAtuke syAditi vipratipadyeta, sArvadhAtuke yo'bhyAsa ityapi pratipattigauravaM syAt / / 520| [samIkSA] 'ni-vij-viS' dhAtuoM se vartamAnA Adi sArvadhAtukasaMjJaka pratyayoM meM 'nenekti, vevekti, veveSTi' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha abhyAsavartI ikAra ko ekArAdeza kI apekSA hotI hai / isI kI pUrti kAtantrakAra ne prakRta sUtra dvArA kI hai | pANini kA etadartha sUtra hai -. "nijAM trayANAM guNaH zlau" (a07|4|75)|
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 375 tRtIye AkhyAtApyAye tRtIyo dvivacanapAdaH TIkAkAroM ne 'guNaH' ke sthAna meM 'et' kI tathA 'sArvadhAtuke' ke sthAna meM 'anuki' pATha kI udbhAvanA to kI hai, parantu vyAkhyAnabala se sUtrakAra ke hI pATha ko saGgata batAyA hai| [vizeSa vacana] 1. nijAmiti kRtvA vRcchabda AdriyatAm, bahuvacanena ca nijir - - vijir - - - viSlU - - / ete traya evAvasIyante, kintu pratipattigauravaM syAt (du0 ttii0)| 2. editi siddhe guNagrahaNaM spaSTArtham, anlukIti siddhe sArvadhAtukamapi tathaiva (du0 TI0, bi0 ttii0)| 3. abhyAsalope varNAntasya vidhiriti nyAyAdikArasyaiva guNa ityadoSaH (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. neneti / nij + anluk+ti / 'nijir zaucapoSaNayoH' (2 / 81) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa-ekavacana 'ti' pratyaya, "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, "adAdeluMg vikaraNasya" (3 / 4 / 92) se usakA luk, "juhotyAdInAM sArvadhAtuke" (3 / 3 / 8) se dvirvacana, abhyAsaka rya, prakRta sUtra se abhyAsavartI ikAra ko guNa, "nAminazcopadhAyAH" (3 / 5 / 2) se mUlabhUta dhAtugata ikAra ko guNa tathA "cavargasya kirasavarNe" (3 / 6 / 55) se jakAra ko kkaaraadesh| 2. neniyAt / nij + saptamI -yAt / 'nijir zaucapoSaNayoH' (2 / 81) dhAtu se saptamIsaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa-ekavacana 'yAt' pratyaya, an-luk, dvitva, abhyAsasaMjJAdi, abhyAsasaMjJaka ikAra ko guNa tathA mUla dhAtugata ikAra ko "saptamyAM ca" (3 / 5 / 23) sUtradvArA guNa kA niSedha / 3. bekti / vij + anluk+ ti / 'vijir pRthagbhAve' (2 / 82) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka tipratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 4. vevijyAt / vij + saptamI-yAt / 'vijir pRthagbhAve' (2 / 82) dhAtu se saptamIsaMjJaka yAt-pratyaya tathA anya prakriyA 'nenijyAt' kI trh| ___5. anenek| aT + nij + hyastanI-di / 'nijir zaucapoSaNayoH' (2 / 81) dhAtu se hyastanIsaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa-ekavacana "di' pratyaya, "aD dhAtvAdistinyadyatanIkriyAtipattiSu" (3 / 8 / 16) se dhAtupUrva aDAgama, anluk,
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 kAtantrayAkaraNam dvitva, donoM ikAroM ko guNa, "cavargasya kirasavarNe" (3 / 6 / 55) se jakAra ko kakAra tathA "vyaJjanAd disyoH" (3 / 6 / 47) se di-pratyaya kA lopa / 6. avevek / aT + vij + hyastanI-di / 'vijir pRthagbhAve' (2182) dhAtu se hyastanIsaMjJaka dipratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 7. veveSTi / viS + anluk + ti | 'viSla vyAptau' (2 / 83) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa-ekavacana ti-pratyaya, an vikaraNa, usakA luk tathA anya prakriyA pUrvavat / 8. veveSTu / viS + anluk + paJcamI-tu / anya prakriyA pUrvavat / / 520 / __521. bhRGhAGmAGAmit [3 / 3 / 24] [sUtrArtha] 'bhRJ - hAG-mAG' ina tIna dhAtuoM ke abhyAsa meM vidyamAna akAra ko ikArAdeza hotA hai, sArvadhAtukasaMjJaka pratyaya ke para meM rahane para ||521 / [du0 vR0] bhRGhAGmAGAmabhyAsasya sArvadhAtuke pare id bhavati / bibharti, bibhRyAt / jihIte, ajihIta | mimIte, amimIta / / 521 / [du0 TI0] bhRJ / hAGiti GakAropAdAnAd 'o hAk tyAge' (2/71) ityasya na bhavati, jahAti / bhRGmAGostvanubandho vispaSTArtha eva bhavati, "juhotyAdInAM sArvadhAtuke" (3 / 3 / 8) ityabhyAsasya sambhavAt / / 521 / [vi0 pa0] bhRJ / ihApi pUrvavad dvivacanam "ubhayeSAmIkAro yajanAdAvadaH" (3 / 4 / 44) iti hAGmAGorItvam, hyastanyAmaDAgamaH / / 521 / [bi0 TI0] bhRJ / bhRJhAGiti DakAropAdAnAd 'o hAk tyAge' (2 / 71) ityasya na grahaNam / bhRJ-hAGoGAnubandhau vispaSTArthAviti TIkAyAm / atraiva vArttikaH - hAGo DakAro hi vizeSaNArthastyAgArthahAdhAturanena heyH| tadanyayoH sambhavadarzanArthamastIti saMjJAbalajA dviruktiH|| iti sugamam / / 521 /
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo dvirvacanapAdaH 377 [samIkSA] 1 'bibhartti, jihIte, mimIte' ityAdi 'bhRJ hAG mAG' ina tIna dhAtuoM ke zabdarUpoM kI siddhi ke lie abhyAsa meM ikArAdeza kI AvazyakatA hotI hai / isI kI pUrti kAtantrakAra ne sUtra meM tInoM dhAtuoM kA pATha karake kI hai / pANini ne pUrvavartI (a0 7 / 4 / 75) sUtra meM jisa prakAra 'nijAm' pada par3hakara usase tIna dhAtuoM kA grahaNa kiyA hai, usI prakAra prakRta " bhRJAmit" (a0 7 / 4 /76) sUtra meM 'bhRJAm' pada se tIna dhAtuoM kA bodha karAyA hai / kAtantrIya vyAkhyAkAra isa prakAra ke nirdeza ko pratipattigauravAdhAyaka mAnate haiM / ataH unakI dRSTi meM AcArya zarvavarmA kA sUtrapATha samIcIna hai| tInoM dhAtuoM ke anubandha spaSTArthaka haiM [vizeSa vacana ] 1. hAGiti GakAropAdAnAd 'o hAkU tyAge' (2 / 71) ityasya na bhavati ( du0 TI0, bi0 TI0 ) / 2. bhRJmAGostvanubandho vispaSTArtha eva bhavati (du0 TI0, bi0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1 . bibhartti / bhR + anluk + vartamAnA - ti / 'Du bhRJ dhAraNapoSaNayoH' (2 / 85) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa - ekavacana ti-pratyaya, " an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, "adAderlug vikaraNasya" (3 | 4 | 92 ) se usakA luk, dvitva, abhyAsasaMjJA, "RvarNasyAkAraH" (3 / 3 / 16 ) se abhyAsasaMjJaka RkAra ko akAra, "dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyau" ( 3 / 3 / 11) se bhakAra ko bakAra, prakRta sUtra se akAra ko ikAra tathA "nAmyantayo0 " ( 3 / 5 / 1) ityAdi se mUlabhUta dhAtugata R ko guNAdeza / 2. bibhRyAt / bhR + anluk + saptamI - yAt / "saptamyAM ca " ( 3 / 5 / 23) se aguNa tathA anya prakriyA pUrvavat / 3. jihii| hA + anUluk + te / 'o hAG gatau' (2 / 87) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka Atmanepada - prathamapuruSa ekavacana 'te' pratyaya, an kA luk, dvitva, abhyAsasaMjJA, hrasva, hakAra ko jakAra, prakRta sUtra se ittva tathA " ubhayeSAmIkAro vyaJjanAdAvadaH' (3 / 4 / 44 ) se mUlabhUta dhAtugata AkAra ko IkArAdeza | 4. ajihIta / hA + anUluk + hyastanI - ta / 'o hAG gatau' (2 / 87) dhAtu se hyastanIsaMjJaka ta-pratyaya, aDAgama tathA anya prakriyA pUrvavat /
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378. kAtantravyAkaraNam 5. mimIte / mA + anluk + vartamAnA - te / 'mAG mAne zabde ca' (2 / 86) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'te' pratyaya, an vikaraNa, usakA luk, dvitva, abhyAsasaMjJA, hrasva, prakRta sUtra se ittva, tathA mUladhAtugata AkAra ko IkArAdeza / 6. amimIta / aT + mAG + hyastanI ta / 'mAG mAne zabde ca' (2 / 86 ) dhAtu se hyastanIsaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa ekavacana ta pratyaya, aDAgama tathA anya prakriyA pUrvavat / / 521 / 522. arttipipattyazca [ 3 / 3 / 25 ] [ sUtrArtha] 'R' tathA 'pR' dhAtu ke abhyAsasaMjJaka akAra ko ikArAdeza hotA hai / sArvadhAtukasaMjJaka pratyaya ke pare rahate / / 522 / [du0 vR0] anayorabhyAsasya sArvadhAtuke pare id bhavati / iyartti, iyRyAt / pipartti, pipRyAt / pRthagyogo vaicitryArthaH // 522 / [du0 TI0 ] artti0| 'R sR gatau, pR pAlanapUraNayoH' (1 / 274, 275, 2170) RpRbhRJhAGmAGAmiditi siddhe pRthagyogastinirdezazca sukhArthaH / / 522 / [vi0 pa0] artti| 'R sR gatau, pR pAlanapUraNayoH' (1 / 274, 275 2|70 ) etAvapi juhotyAdikau artterikAre kRte "abhyAsasyAsavarNe " ( 3 | 4|56 ) itIy / 'iyyAt' iti yAt saptamyAH / / 522 / [bi0 TI0] artti0 / arttItyatra dvirvacanAbhAvaH sUtratvAt / atha dvirvacanavikaraNanirdezAt sAmAnyena bhauvAdikasyApi RdhAtorabhyAsasya na kathaM dIrghaH ? naivam, sArvadhAtuke'bhyAsasyAbhAvAt / nanu cekrIyitaluki artItyAdau dIrghaH syAt ? satyam, sArvadhAtuke yo'bhyAsastasyaiva dIrghaH zrutatvAt / atra sArvadhAtukanimittAt prAk pratyayalopalakSaNanyAyAccekrIyite dvirvacanaM juhotyAdikasya RdhAtorgrahaNe'pi sa eva.. nyAya iti / ata eva paJjIkRtA piparttinA sAhacaryAd AdAdikasya grahaNamiti - noktam ? tathA ca TIkAyAm RpRbhRJhAGmAyamit' iti siddhe pRthagyogasti nirdezazca sukhArtha iti / / 522 | 5
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtApAye tRtIyo vivanapAdaH [samIkSA] 'R-pR' dhAtuoM se abhyAsasaMjJaka akAra ko ikArAMdeza vinA kie 'iyarti-piparti' Adi zabdarUpa siddha nahIM ho sakate, ataH donoM hI AcAryoM ne isakA samAnarUpa meM nirdeza kiyA hai| pANini kA bhI yahI sUtra hai "atipipozca" (a0 7 / 4 / 77) / pUrvavartI sUtra ke sAtha isa sUtra ko bhI "milAkara par3hanA cAhie thA, parantu pRthak rUpa meM isa sUtra ko sukhapUrvaka avabodhArtha par3hA gayA hai / TIkAkAra ke isa vicAra kI apekSA vRttikAra durgasiMha kA ullekha adhika samIcIna hai, jisameM isa pRthak yoga ko vaicitryArtha batAyA gayA hai| [vizeSa vacana]" 1. pRthagyogo vaicitryArthaH (du0 vR0)| 2. pRthagyogastinirdezazca sukhArthaH (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. iyarti / R+anluk + vartamAnA -ti / ' sa gatau' (2274) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa-ekavacana ti-pratyaya, an vikaraNa, usakA luk, dvirvacana, "RvarNasyAkAraH" (3 / 3 / 16) se abhyAsasaMjJaka RkAra ko ikAra, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH" (3 / 5 / 1) se mUlaM dhAtu ko guNa tathA - "abhyAsasyAsavarNe" (3 / 4 / 56) se ikAra ko iyAdeza / ... 2. iyyAt / R+ anluk + saptamI-yAt / 'R gatau' (2 / 74) dhAtu se -saptamIsaMjJaka yAt-pratyaya, anluk, "saptamyAM ca" (3 / 5 / 23) se, dhAtu ko aguNa tathA anya prakriyA pUrvavat / / 522 / 3. piparti / pR+ anluk + vartamAnA-ti / 'pU pAlanapUraNayo: (2070) dhAtu se vartamAnA ti:pratyaya, anluk, dvirvacana, kra ko a, a ko i tathA mUladhAtugata RkAra ko munnaadesh| 4. pipyAt / pR+yAt (saptamI) / 'ma pAlanapUraNayoH (170) dhAbu se saptamIsaMjJaka yAt-pratyaya, "saptamyA ya" (3 / 5 2i3) se dhAtu ko aguNa sathA anya prakriyA pUrvavat // 522 /
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 kAtantrayAkaraNam 523. sanyavarNasya [3 / 3 / 26] [sUtrArtha] san pratyaya ke pare rahate abhyAsasaMjJaka akAra ko ikArAdeza hotA hai / / 523 / [du0 vR0] sani pare yo'bhyAsastasyAvarNasyed bhavati / pipakSati, pipAsati / sanyabhyAsasyeti kim ? pApaciSate / / 523 / [du0 TI0] sanya0 / pApaciSate iti / pApacitumicchatIti vAkye san "yasyAnani" (3 / 6 / 48) iti cekrIyitalope iDAgamaH / varNagrahaNaM nirdezasukhapratipattyarvam, anyathA abhyAsavikAratvAd dIrghasya hrasvatve pipAsatIti sidhyati / 'pUrvaparayoH paro vipilavAn' (kalApa0, pR0 231150) iti parazabdasyeSTaviSayatvAd vyaJjanAvazeSAdike kRte'pyevam etadarzanadvayamAzritya varNagrahaNamiti anye / ihAbhyAsavidhau tadantavidheracoditatvAd "ninivijiviSAM guNazcakrIyite" (3 / 3 / 23) ca nAmina eva guNagrahaNasya dRSTaviSayatvAt / mImAMsate iti paratvAdittvama, tato dIrghaH / abhyAse bhavaH AbhyAso vA ikAra evocyate, "at tvarAdInAM ca" (3 / 3 / 37) iti tatrAkAre'kArasya lopAd vA, veSTi-ceSTi Icca gaNa iti matAntaram / / 523| [vi0 pa0] sanya0 / varNagrahaNAd dIrghasyApi bhavati tena pipAsati, nanu cAbhyAsavikAratvAd hasve sidhyati kiM varNagrahaNena ? satyam, nirdezasukhapratipattyavaM varNagrahaNam / pApaciSate iti pApacyazabdAccekrIyitAntAt pApacitumicchatIti san, asya ca lope "yasyAnani" (3 / 6 / 48) iti yalopaH, iDAgamazca / iha sanaH zrutatvAt sani yo'bhyAsastasya bhavati / ayaM tu cekrIyite'bhyAsaH pazcAt san / / 523 / [bi0 TI0] sani0 / sanItyAdi0 / nanu hasvatve kRte sati sidhyati kiM varNagrahaNeneti vaktuM yujyate / katham abhyAsavikAratvAd iti hetuH, varNagrahaNAbhAve hrasvo'ntyasyaiva prApnoti / sanyabhyAsavikAratvAdityavarNagrahaNe'pi dIrghasyApi kAryamiti hemkrH| kecid idamAcakSate avarNagrahaNe sattve'pi abhyAsavikAratvAd hrasvatve'pi sidhyati, tadA kiM varNagrahaNeneti, nirdezasukhapratipattyavaM varNagrahaNamiti / nanu akArakaraNamapi vyartham,
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtApyAye tRtIyo bicanapAdaH 381 yasmAd ivarNasyaiva vidhAnamanarthakam / uvarNasyApi bhaviSyati, uvarNasya jAntasthetyanena ? satyametat, kecid 'abhyAsavikAreSvapavAdo notsarga bAghate' (kA0 pari0 64) iti manyante, tadA paratvAd abhyAsasya vyaJjanAvazeSaM bAdhitvA vyaJjanasya syAditi tanmatamavalambyAkAragrahaNaM kRtam, tathA tanmate varNagrahaNamapi pipAsatItyAdau paratvAd hrasvatvaM bAdhitvA ittvArthamiti / / 523 / [samIkSA] 'pac, pA, yaj' Adi dhAtuoM se 'pipakSati, pipAsati, yiyakSati' ityAdi sanpratyayAnta zabdarUpoM ke siddhyartha abhyAsaghaTita akAra ke sthAna meM ikArAdeza kI AvazyakatA hotI hai / isakA nirdeza donoM hI AcAryoM ne kiyA hai | pANini kA sUtra hai- "sayataH" (a0 7 / 4 / 79) / kAtantrakAra ne taparakaraNa na karake jo 'varNa' zabda kA pATha kiyA hai use vyAkhyAkAroM ne sukhAvabodhArtha mAnA hai| usake kAraNa 'pipAsati' ityAdi meM dIrgha AkAra ko bhI ikArAdeza pravRtta hotA hai| [vizeSa vacana] 1. varNagrahaNaM nirdezasukhapratipattyartham (du0 TI0, vi0 pa0, bi0 ttii0)| 2. etaddarzanadvayamAzritya varNagrahaNamityanye (du0 ttii0)| 3. varNagrahaNAd dIrghasyApi bhavati, tena-pipAsati (vi0 p0)| 4. kecid 'abhyAsavikAreSvapavAdo notsargaM bAdhate' iti manyante, tadA paratvAdabhyAsasya vyaJjanAvazeSaM bAdhitvA vyaJjanasya syAditi tanmatamavalambyAkAragrahaNaM kRtam, tathA tanmate varNagrahaNamapi pipAsatItyAdau paratvAd hrasvatvaM bAdhitvA ittvArthamiti (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi 1. pipakSati / pac + san + vartamAnA-ti / paktumicchati / 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se icchA artha meM "dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt" (3 / 2 / 4) se san pratyaya, "caNparokSAcekrIyitasananteSu" (3 / 3 / 7) se dvivacana, pUrvavartI 'pac' kI abhyAsasaMjJA - ca kA lopa, prakRta sUtra se abhyAsaghaTita akAra ko ikAra "cavargasya kirasavarNe" (3 / 6 / 55) se cakAra ko kakAra, "nimittAt pratyayavikArAgamasthaH saH Satvam" (3 / 8 / 26) se sakAra ko SakAra, 'k-' saMyoga se kSakAra, "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se 'pipakSa' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 kAtanvayAkaraNam prathamapuruSa - ekavacana ti pratyaya, an vikaraNa tathA "akAre lopam" (211 / 17) se pUrvavartI akAra kA lop| 2. pipAsati / pA+ san+vartamAnA-ti / pAtumicchati / 'pA pAne' (11264) dhAtu se icchArtha meM san pratyaya, dvivacanAdi, prakRta sUtra se abhyAsastha AkAra ko ikAra, dhAtusaMjJA tathA vibhaktikArya / / 523 / 524. uvarNasya jAntasthApavargaparasyAvarNe [3 / 3 / 27] - [sUtrArya] .... sanpratyayanimittaka abhyAsaghaTita ukAra ke sthAna meM ikArAdeza hotA hai yadi usa uvarNa ke bAda ja-antasthA (y r l v) - pavargIya varNa ho aura usake anantara avarNa ho to / / 524 / [du0 vR0] sani pare yo'bhyAsastasyovarNasya jAntasthApavargaparasyAvarNe pare id bhavati / 'ju' iti sautro'yaM dhAtuH- jijAvayiSati / yu-yiyaviSati, yiyAvayiSati / ru-rirAvayiSati / lUJ-lilAvayiSati / pUJ-pipAvayiSati / pUGastu-pipaviSate / bhUbibhAvayiSati / uvarNasyeti kim ? bobhaviSati / vacanamidaM jJApanArtham - ini yat kRtaM tat sarvaM sthAnivaditi, tena juhAvayiSatItyAdayaH siddhAH / 'zrumudraguplucyuGAM vA vaktavyam' / zizrAvayiSati, zuzrAvayiSati / sikhAvayiSati, sukhAvayiSati / didrAvayiSati / . dudrAvayiSati / piprAvayiSati, puprAvayiSati / piplAvayiSati, puplAvayiSati / ....cicyAvayiSati, cucyAvayiSati / / 524/ du0 TI0] uvarNa0 / jazca antasthA ca pavargazca te pare yasmAd varNAditi / "jucakamya0" (4|4|32) ityAdinA sautro dhAturiti / asambhavAdinA vyavadhAnamiti gamyate / yadyevam antaraGgatvAdini vRddhAvAdeze pazcAd dvivacanam / katham abhyAsasyAsavarNa ityAha.- vacanamityAdi / anyathA "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) ityanenaiva siddhamiti bhaavH| tenetyAdi / 'hu dAne' (2 / 67), hetAvin / tumantAt san / evaM 'suruku zabde' (2010)- cukSAvayiSati / STuJ- tuSTAvayiSati | bhRzaM bhavati bobhUH, svip, tadvadAcaritumicchatIti kRtAyilopAt san, cekrIyitalugantAd vA | "sanyabhyAsasya" iti sambandhI vizeSapratipattigauravaM syAdityuvarNagrahaNam / Tu auM zvizuzAvayiSati / "kArite ca saMzcaNoH" (3 / 4 / 13) iti samprasAraNam / etacca mApakam- ajAntasthApavargaparasyAvarNe veditavyam / anyathA acikIrtad iti na
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 383 tRtIye AkhyAtAyAve tRtIyo dvivacanapAdaH sidhyati / pavarga iti paramparayA-saptamInirdeze vizeSaNapratipattigauvaM syAditi paragrahaNam aupazleSikAdhikaraNatvAttu juG-jijAvayiSate / pUGa-pipaviSate / "smiAsUra" (3 / 7 / 11) ityAdineT / yiyaviSati / " yU 0" (3 / 7 / 33) ityAdinA iT pakSe varSagrahaNamidaM jJApayati-seTi sani-guNAt prAg dvivacanam, tena proNunaviSatItyAdi siddham / zrurityAdi / zru zravaNe, zu su du dru gatau, puG pluG cyuG gatau / vaktavyaM vyAkhyeyam / uvarNasyeti yogavibhAgAt tenaiSAmevAvarNe vibhASeti / / 524 / [vi0ma0] :: uvarNasya / jazca antasthA ca pavargazca jAntasthApavargAste pare yasmAd uvarNAditi . vigraharAju' iti sautro maatuH| "jucakramya0" (4 / 4 / 32) ityAdinA sUtre bhavaH sauvara, na punargaNaparipaThitaH iti bhAvaH / jijAvayiSatIti hetAvin / jAvayitumicchatIti san, ini kRtasya sthAnivadbhAvAt 'ju' ityasya dvivacanam / tataH ukArasyAkAre pare jakAre ikAraH / yiyaviSatIti / 'yu mitraNe' (216) / yavitumicchatIti sani kRte "ivantarSa0" (3 / 7 / 33) ityAdinA pakSe iT, dvirvacanam, tato guNe akAre pare antasthAyakAre ca ikAraH / pipAvayiSatItyAdi pUrvavat / pipaviSate iti / "smiGyU" (317111) ityAdinA iT / bobhaviSatIti / bhavatezcakrIyitAntAd 'bobhUyate' iti kvip, asya ca lope "khoryajane'ye" (4 / 1 / 35) iti ylopH| bobhUrivAcaratItyAyiH, tasyAyezca lopaH, tato dhAtutvAd bobhavitumicchatIti san / cekrIyitalugantAdevAyaM sanniti / / atha kimarthamidaM yAvatA antaraGgatvAdinpratyaye vRddhyAvAdezayoH kRtayoH pazcAd AkAravato. dvivacanam / tataH "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) itIttve siddhamityAha.- vacanamityAdi / 'hu dAne' (2 / 67) iti vRddhyAvAdeze'pyukAravato'sya dvirvacana miti bhAvaH / etacca jJApakam ajAntasthApavargaparasyAvarNa evaM veditavyaH / tena 'acikIrtat' iti siddham / tathAhi "kIrtISoH ktiH" (4 / 5 / 86) iti nirdezAdinIrAdezo jJApitaH, sa cetU sthAnivat syAt tadedaM na sidhyati, na cAtra" sanvadbhAvasya viSayo laghunItyasya vyAvRttibalAditi / idaM tarhi kimityudAhRtaM 'yiyaviSati, pipaviSate' ityapyantaraGmatvAt saiTi sani 'guNene prAg bhavitavyam, ato'nini kRtatvAd dvivacanamakArayuktasyaiveti "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) itIttvaM bhaviSyatIti ? satyam / avarNa iti hrasvadIrghasamudAya ucyate, tatra hrasvasya vidheviSayoM darzitaH / yadi cAtra pUrva guNaH syAt tadA varNagrahaNam anarthakaM syAd ato varNagrahaNenaiva jJApayati - seTi sani guNAt prAg dvivacanamiti / tena 'proNunaviSati'' JET,
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 kAtantravyAkaraNam iti siddham / zru ityAdi vaktavyaM vyAkhyeyam / iha yogavibhAgAdiyamiSTasiddhiriti bhAvaH / / 524 / [bi0 TI0] uvarNasya0 / uvarNasyeti kimiti vRttiH / nanu sani parato yo'bhyAsaH ityuktam, tato yathA uvarNo na bhavati tathA sanyabhyAso'pi na bhavati ? satyam / na hyatra san pratyayaH zrutaH, kintvadhikArAnumitaH kutaH sani yo'bhyAsastasyeti vaktuM pAryate, yena bobhaviSatIti prAptirnAstItyucyate / atha sanyabhyAsasyeti pUrvaM zrutam, atrApi tadeva vartate cet tarhi parAzrayaNArthamiti hemakaraH / parAzrayaNamiti / paro hi sanyabhyAsasyeti zrutavyAkhyAnaM na manyate, kintu sani parato'bhyAsasya ya uvarNastasyeti vRttipAThaH / tanmatamavalambya pratyudAharaNamiti bhAvaH / paNDitaH punarAha - uvarNasyeti kim / varNagrahaNaM kimityarthaH / tadA oriti kRtam / oriti Gasa AdilopaH sUtratvAditi pratipattau okArasyekAro bhavatItyarthe kathaM sanyabhyAsasyeti vaktuM yujyate, asambandhAditi / tathA ca vArttikam - varNagrahe'smin kRtakhaNDane'smin orUpanirdezanamAha tasmin / oto yadA syAnna tadAsti sanyabhyAseti saMyojyamapaprayogAt // iti sugamam / vastuto'tra sani parato'bhyAsasyeti vRttau pAThaH, na tu sani parato yo'bhyAsa iti / varNagrahaNasthitau tatsambandhavyAvRtterabhAvAt / atroktam - uvarNasyeti kim, yadi pUrvasambandha iha kriyate, tadA varNagrahaNaM sukhArtham / etacca jJApakamiti / nanu dvirvacanAt prAg ini yat kRtaM tat sarvaM sthAnivaditi sthAnivadbhAvo vidhIyate, tadA ajAntasthApavargaparasyeti kasya vizeSaNaM bhavatu ? satyam / avarNe pare ajAntasthApavargAyogyatayA'bhyAsAt pare yasya mUladhAtoriti bahuvrIhiNA mUladhAturukta iti paNDitaH / tathA ca vArttikam - avarNapUrvAjamukhaM paraM syAdabhyAsato yogyatayA tu yasya / dhAtorbahuvrIhisamAsagamyaH sa mUladhAturna tato'sti doSaH / / asyArthaH avarNapUrvamajamukhamajAntasthAdikam / ( ajAntasthApavargapara ) yogyatayAbhyAsAt parasya (paro) yasya dhAtorbahuvrIhisamAsagamyaH sa mUladhAturiti, tato na doSa iti / uvarNa iti ajAntasthApavargANAM vizeSaNam uvarNa ityAdipaGktiryujyate ityavadhirazuddhaH / atra yasyeti yaduktaM parayoga - paJcamyeva yujyate / --
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo bicanapAdaH 385 anye punaridamAcakSate - ajAntasthApavargaparasya bhAvino'bhyAsasyAvarNa eva parato vartamAnasya saMbandhino mUladhAtoretajjJApakamityarthaH / varNagrahaNaM jJApayati- seTi sani guNAt prAga dvivcnmityrthH| nanu kimarthamidamucyate yAvatA svaravidhiH svare dvirvacana-nimitte kRte dvirvacana iti vacanAt prAg dvivacanaM bhaviSyati ? satyam, atra paNDitavArtikaM yat svarAdike seTi sani svarasya vidhAnataH prAga bhavati dviruktiH| tathApi tajjJApakamAdRtaM tat svarAdi kAryoM na bhavennimittam / / adhAtujAteT sani tadvirukteH pUrva vidhiHsyAt svarasaGgatastat / pazcAd dviruktiH sani kAryitApi nimittatA bIja ivaangghraadeH||iti / asyAH - seTi sani svarAdike svarAdau svarasya vidhAnataH vidhAnAddhetoH prAga dviruktirbhavati, ataH prAg dviruktijJApane kimiti puurvpkssH| siddhAntamAhatathApItyAdi / jJApakamantareNAgrato dvirvacanasiddhAvapi tajjJApakamAdRtam, tasmAd varNagrahaNasAmarthyAt svarAdipratyayaH kArTI, na nimittam, arthAd dvivacanasya nimittaM na bhavediti bodhayati / etena kiM sAdhitamityAha - RdhAtujAteTsani viSaye tadviruktestasyeTo dvivacanAt pUrvaM prAk svarasaGgato vidhistasmAt paraM hi vyaJjane'rthAntare sati iTo dviruktiriti / iha kArTI kathaM nimittam / tatrAha - kAryitApyAdiTastathApi nimittatA aGkurAderiva | yathA aGkurAderbIjaM kArTI api nimittamiti / nanu 'svaravidhiH svare' ityatraiva zAstre kAryiNo nimittatvaM nAsti / tathA ca 'kArTI nimittaM kAryam' ityuktam / ataH 'aririSati' ityAdau prAg dvivacanaM na bhaviSyati, kiM varNagrahaNena kRtam, naivam / zrutatvAdavarNapara eva veditavyamiti durgavAkyam / yogavibhAgAdiyamiSTasiddhiriti uvarNasyAvarNa ityeko yogaH jAntasthApavargaparasyeti dvitiiyH| uvarNasyAvarNa iti kRte'nekavarNavyavahite kathaM bhavatu ? naivam, atra pakSe avarNa iti viSayasaptamIti hemkrH| vastutastu uvarNasyeti eko yogaH kartavyaH, lakSyAnusAreNa zruprabhRtInAmeva bhaviSyati / yogavibhAgasya kAraNam uvarNasyeti varNagrahaNam iti hemakaraH / anyathA dIrghasya hrasvatve sati kiM vargagrahaNeneti / nanu yogavibhAgaM prati varNagrahaNasya sAmarthya kiM kevalAkSarAdhikyena bhaNyate ? naivam, varNagrahaNaM bahuviSayAvabodhakaM sad yogavibhAgameva bodhayati / tanna yuktamutpazyAmaH / tasmAdabhyAsavikAreSvapavAdo notsarga bAdhate iti (na) manyate, tasmAd varNagrahaNaM
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 kAtantravyAkaraNam dIrghArthamiti vaktavyam, kathaM yogavibhAgArthamiti ? tathA ca TIkAyAm - "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) ityatra hi varNagrahaNasya tanmate prayojanamuktam, tasmAd varNasyeti vizeSyasya pUrvanirdezo bodhayati / / 524 / [samIkSA] 'ju-yu-ru-pU' Adi dhAtuoM ke sanpratyayAnta 'jijAvayiSati, yiyAvayiSati, rirAvayiSati, pipAvayiSati' Adi zabdarUpoM ke abhyAsa meM vidyamAna ukAra ko ikArAdeza kI apekSA hotI hai| ise hI donoM AcAryoM ne sUtroM meM vihita kiyA hai| pANini kA sUtra hai- "oH puyajyapare" (a0 7 / 4 / 80) / yahA~ 'ju' isa sautra dhAtu kA grahaNa kiyA jAtA hai| kAtantra meM bhI ise sautra dhAtu ke rUpa meM hI svIkAra kiyA gayA hai / isameM hemakara Adi AcAryoM ke vividha mata prastuta kie gae haiN| aneka zlokavArttika uddhRta kie gae haiM / iSTasiddhi ke lie yogavibhAga kI carcA kI gaI hai| [vizeSa vacana] 1. 'jucaGkramya0' ityAdinA sautro dhAturiti / asambhavAdinA vyavadhAnamiti gamyate (du0 ttii0)| 2. sanyabhyAsasyeti sambandhI vizeSapratipattigauravaM syAd iti uvarNagrahaNam (du0 ttii0)| 3. pavarga iti paramparayA saptamInirdeze vizeSaNapratipattigauravaM syAditi paragrahaNam (du0 ttii0)| 4. varNagrahaNamidaM jJApayati- seTi sani guNAt prAg dvivacanam, tena proNunaviSatItyAdi siddham (du0 ttii0)| 5. 'ju' iti sautro dhAtuH "jucakramya0" (4 / 4 / 32) ityAdinA sUtre bhavaH sautraH, na punargaNaparipaThitaH iti bhAvaH (vi0 p0)| 6. varNagrahaNenaiva jJApayati - seTi sani guNAt prAg. dvivacanamiti (vi0p0)| 7. iha yogavibhAgAdiyamiSTasiddhiriti bhAvaH (vi0p0)| 8. varNagrahaNaM sukhArtham (bi0 ttii0)| 9. yogAvibhAgAdiyamiSTasiddhiriti 'uvarNasyAvarNe' ityeko yogaH 'jAntasthApavargaparasya' iti dvitIyaH (bi0 ttii0)|
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo dvirvacanapAdaH 387 10. tasmAd varNagrahaNaM dIrghArthamiti vaktavyam, kathaM yogavibhAgArthamiti ? ( bi0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1. jijAvayiSati / ju +in + san + ti / javantaM prayoktumicchati / 'ju' isa sautra dhAtu se "dhAtozca hetau " ( 3 |2| 10) se in pratyaya, u ko vRddhi, Av Adeza, san pratyaya, iDAgama, "ini yat kRtaM tat sarvaM sthAnivat" ke anusAra 'ju' ko dvirvacana, prakRta sUtra se abhyAsagata ukAra ko ikAra iDAgamaghaTita i ko guNa, ayAdeza, sakAra ko mUrdhanyAdeza, 'jijAvayiSa' kI " te dhAtavaH " ( 3 / 2 / 16) se dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka tipratyaya, an vikaraNa tathA pUrvavartI akAra kA lopa / 2. yiyaviSati / yu + san + ti / yavitumicchati / 'yu mizraNe ' (2 / 6) dhAtu se icchArtha meM "dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt " ( 3 / 2 / 4) se san pratyaya, "caNaparokSAcekrIyitasananteSu" ( 3 | 3 |7) se 'yu' ko dvirvacana, prakRta sUtra se abhyAsagata ukAra ko ikAra, iDAgama, dhAtugata ukAra ko guNa, avAdeza, sakAra ko mUrdhanyAdeza, dhAtusaMjJA tathA ti-vibhaktikArya / 3- 8. yiyAvayiSati / rirAvayiSati / lilAvayiSati / pipAvayiSati / pipaviSate / bibhAvayiSati / kramazaH inanta yu, ru, lUJ, pUJ, pUG tathA bhU dhAtuoM se icchArthaka san pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat // 524 / 525. guNazcekrIyite [ 3 / 3 / 28] [ sUtrArtha] cekrIyitasaMjJaka pratyaya ke para meM rahane para abhyAsa ko guNAdeza hotA hai / 525 | [du0 vR0] cekrIyite yo'bhyAsastasya guNo bhavati / cecIyate, popUyate, bebhiditA / varNAntatvAnnAmina eva / / 525 / [du0 TI0] guNa / bebhiditeti / " yasyAnani" ( 3 | 6 |48) iti yalope pratyayalopalakSaNamiti bhAvaH / varNAntatvAditi / athadikavarNa iha guNo'nte bhavati 'sthAne'ntaratamaH' (kA0 pari0 18) iti nyAyAt / keciccakrIyitena dhAtuM vizeSayanti, cekrIyitAnte dhAtorabhyAsasyeti teSAM bhASAyAmapi cekrIyitalugantasyeti mataM
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 kAtantrayAkaraNam bobhavIti, bebhidIti / atra cekrIyite'bhyAsa iti vizeSaNabalAdeva saMgRhItaM guNaM pratyayanimittatvAt "luglope na pratyayakRtam' (kalApa0 222 / 69) iti nopatiSThate / cekrIyitagrahaNaM sukhArtham, ye yo'bhyAsaH ityukte'pi 'juhuyAt' ityatrAprasaGga eva sArvadhAtuke'bhyAsatvAt / / 525 / [vi0 pa0] guNaH / bebhiditeti / asya ca lope "yasyAnani" (3 / 6 / 48) iti ylopH| atra cekrIyitalope'pi cekrIyite yo'bhyAsaH iti vizeSaNabalAdeva guNo bhavati / iha cekrIyite'bhyAse RvarNasyAbhAvAd ar nAstIti pArizeSyAdekAra okArazca guNaH sa caikavarNo'rthAdante bhavannAmina eva bhavati / / 525 / [bi0 TI0] guNaH / cekrIyite yo'bhyAsa iti vRttiH| tasya ca phalaM 'bebhiditA' iti "yasyAnani" (3 / 6 / 48) iti ylopH| atra 'cekrIyite yo'bhyAsaH' iti vizeSaNabalAdeva bhavatIti pyaam| TIkAyAM tu "yasyAnani" (3 / 6 / 48) iti yalope pratyayalopalakSaNamiti bhAvaH ityuktam, kathametat saMgacchate ? satyam, TIkAyAM svamatamuktam, vRttau kasyacinmatamiti / sa hi cekrIyitena dhAtuM vizeSayati cekrIyitAntadhAtorabhyAsasyetyarthaH / bobhavItItyatra cekrIyitAntatvAbhAve cekrIyite yo'bhyAsa ityuktavAn / / 525 / [samIkSA] 'cecIyate, lolUyate, bobhavIti' ityAdi cekrIyita-carkarItapratyayAnta dhAturUpoM ke siddhyartha abhyAsaghaTita nAmisaMjJaka vargoM ke guNAdeza kI apekSA hotI hai / isake vidhAnArtha ubhayatra sUtranirdeza upalabdha hotA hai| pANini kA sUtra hai"guNo yaGlukoH" (a0 7 / 4 / 82) / 'cekrIyite yo'bhyAsaH' iti vRttivacana ke bala para 'bobhavIti, bebhiditA' Adi prayogoM meM 'ya' kA lopa ho jAne para bhI guNa pravRtta hotA hai, yahA~ 'luglope na pratyayakRtam' (kalApa0 222 / 69) yaha paribhASA pravRtta nahIM hotI hai / TIkAkAra ke anusAra 'ye yo'bhyAsaH' yaha sUtra banAnA caahie| [vizeSa vacana] 1. arthAd ekavarNa iha guNo'nte bhavati 'sthAne'ntaratamaH' iti nyAyAt (du0 ttii0)|
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 389 tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo bicanapAdaH 2. bhASAyAmapi cekrIyitalugantasyeti matam (du0 ttii0)| 3. cekrIyitagrahaNaM sukhArtham / 'ye yo'bhyAsaH' ityukte'pi juhuyAdityatrAprasaGga eva sArvadhAtuke'bhyAsatvAt (du0 ttii0)| 4. pArizeSyAdekAra okArazca guNaH, sa caikavarNo'rthAdante bhavannAmina eva bhavati (vi0 p0)| 5. TIkAyAM svamatamuktam, vRttau kasyacinmatamiti (bi0 ttii0)| 6. bobhavItItyatra cekrIyitAntatvAbhAve cekrIyite yo'bhyAsaH ityuktavAn (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. cecIyate / ci+ya +te / 'ciJ cayane' (4 / 5) dhAtu se 'punaH punazcinoti' isa artha meM "dhAtoryazabdazcakrIyitaM kriyAsamabhihAre" (3 / 2 / 14) se cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya "caNparokSAcekrIyitasananteSu" (3 / 3 / 7) se dhAtu ko dvirvacana, pUrvavartI dhAtu kI abhyAsasaMjJA, prakRta sUtra se abhyAsaghaTita ikAra ko guNa, "nAmyantAnAM yaNAyinnAzIzcvicekrIyiteSu ye dIrghaH' (3 / 4 / 70) se mUladhAtugata ikAra ko dIrgha, "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se 'cecIya' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa-ekavacana 'te' pratyaya, an vikaraNa tathA pUrvavartI akAra kA lopa / 2. popUyate / pU+ ya+te / 'pUJ pavane' (818) dhAtu se 'bhRzaM punAti' isa artha meM cekrIyitasaMjJaka ya-pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 3. bebhiditA / bhid+ ya+zvastanI-ta / 'bhidir vidAraNe' (6 / 2) dhAtu se 'punaH punarbhettA' artha meM cekrIyitasaMjJaka ya-pratyaya, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, lopa, "asya ca lopaH" (3 / 6 / 49) se akAralopa, "yasyAnani" (3 / 6 / 48) se yakAralopa, 'pratyayalope pratyayalakSaNam' (kalApa0 227 / 54) isa nyAya ke anusAra prakRta sUtra se abhyAsaghaTita ikAra ko guNa tathA iDAgam / / 525| 526. dIrgho'nAgamasya [3 / 3 / 29] [sUtrArtha] cekrIyitasaMjJaka pratyaya ke para meM rahane para Agamarahita abhyAsa ko dIghadiza hotA hai / / 526 / [du0 vR0] cekrIyite yo'bhyAsastasyAnAgamasya dIrgho bhavati / pApacyate / anAgamasyeti
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 kAtantravyAkaraNam kim ? vanIvacyate, varIvRzcyate / anAgamasyeti vacanamabhyAsavikAreSvapavAdo notsarga bAdhate iti jJApanArtham, tena 'mImAMsate' ityAdayaH siddhAH / / 526 / [du0 TI0] dIrghaH / iha pariziSTasyAkArasya dIrgho'vasIyate / matAntare tu sajAtIyasyaiva svarasya dIrgha iti dIrghagrahaNaM na sukhArthamucyate / na bhaviSyatyAgamo yasya sa ihAnAgama ucyate, vartamAnenAgamenAsambandhAt / nanu cApavAdatvAdAgame sati hrasvAntatvAbhAvAnna dIrgho bhaviSyati, kiM pratiSedhenetyAha - anAgamasyetyAdi / yastvimAM paribhASAM nAdarayati, tasya vartamAnenaivAgamena sambandho vyaJjanAvazeSAdirbhavati bhinnaviSayatvAt / pUrvavaccekrIyitalugantasya pApacIti / atrApi jahAternecchanti-jahAti, jahIti | pakSe IT / / 526 / [vi0 pa0] dIrgho0 / na bhaviSyatyAgamo yasya so'naagmH| 'vanIvacyate' iti "vancinansi0" (3 / 3 / 30) ityAdinA nIrAgamo bhaviSyatIti matvA na pUrvaM dIrghaH pravartate / evaM tazcerapi grahyAditvAt samprasAraNe "Rmato rIH" (3 / 3 / 34) / nanu cApavAdatvAt pUrvamAgame sati abhyAsasya hrasvAntatvAbhAvAdeva na bhaviSyatIti kiM niSedhenetyAha - anAgamasyetyAdi / tena "mAnavadhdAnzAnyo dIrghazcAbhyAsasya" (3 / 213) iti vihitasya dIrghasyApavAdatve'pi "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) ityutsargaH pravartate tato dIrgha iti / tathA ca tatraiva darzitama, ata eva na bhaviSyatyAgamo yasyeti vigraho darzitaH, vartamAnenAgamenAsambandhAt tadasambandhazcApavAdAnAM pazcAt pravRtteriti / / 526 / [vi0 TI0] dIrghaH / 'A' iti siddhe dIrghagrahaNaM sukhArtham / yastu 'abhyAsavikAreSvapavAdo notsarga bAdhate' (kA0 pari0 64) iti manyate, tanmate dIrghagrahaNaM svarajAtIyasya syAnna vyaJjanasyetyetadartham / nanu apavAdatvAt pUrvamevAgama ityAdi kathamapavAdatvam, bhinnasthAnatvAt / naivam, abhyAsamAzritya kAryadvayavidhAnAd yathAkathaJcidekavAkyatAyAm uktibAdhA bhavati, etena 'yena nAprAptau yo vidhirArabhyate, sa tasya bAdhakaH' (vyA0 pari0 42) iti bhinnaviSaye yathAkathaJcidekavAkyatAyAM nyAyo'yamabhyupagamaH / yathA "shittpro'ghossH"(3|3|10) iti / ata eva durgavAkye nAtra prAptyapavAdatvAdityuktam / ata eva na bhaviSyati Agamo yasyetyAdi / yastvimAM paribhASAM nAdriyate, tanmate na vidyate Agamo yasyeti / / 526 /
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 391 tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo bicanapAdaH [samIkSA] 'pApacyate, yAyajyate' ityAdi cekrIyitapratyayAnta zabdarUpoM ke siddhyartha abhyAsaghaTita akAra ko dIghadiza karane kI AvazyakatA hotI hai| isakI pUrti donoM hI vyAkaraNoM meM kI gaI hai | pANini kA sUtra hai- "dIrgho'kitaH" (a07|4|83)| pANini ne jitane kit Agama kie haiM, ve kAtantra vyAkaraNa meM anubandharahita haiM, ataH pANini ne 'akitaH' zabda kA tathA zarvavarmA ne 'anAgamasya' zabda kA upAdAna kiyA hai / 'rI-nI' Adi AgamoM ke hone para abhyAsa hrasvAnta nahIM rahegA, ataH 'anAgamasya' yaha pratiSedha vyartha hokara jJApita karatA hai ki abhyAsa-vikAroM meM apavAdavidhi sAmAnyavidhi ko bAdhita nahIM karatI hai| isIlie mAnavadhdAnazAnbhyo dIrghazcAbhyAsasya" (3 / 2 / 3) sUtravihita dIghadizarUpa apavAda ke rahane para bhI "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) se prApta ittvAdezarUpa sAmAnyavidhi pravRtta hotI hI hai / ataH 'mImAMsate, dIdAMsate' ityAdi zabdarUpa upapanna hote haiN| [vizeSa vacana] 1. anAgamasyeti vacanam 'abhyAsavikAreSvapavAdo notsargaM bAdhate' iti jJApanArtham (du0 vR0)| 2. dIrghagrahaNaM na sukhArthamucyate (du0 ttii0)| 3. 'A' iti siddhe dIrghagrahaNaM sukhArtham (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. pApacyate / pac+ cekrIyita-ya+te / 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se 'punaH punaH pacati' isa artha meM cekrIyitasaMjJaka yapratyaya, dvirvacana, abhyAsakArya, prakRta sUtra se abhyAsagata hrasva akAra ko dIrgha, "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se 'pApacya' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa-ekavacana 'te' pratyaya, an-vikaraNa tathA pUrvavartI akAra kA lopa / / 526 / / 527. vancisransidhvansibhransikasipatipadiskandAmanto nIH [3 / 2 / 30] [sUtrArtha] vanca-srans-dhvans-bhrans-kas-pat-pad tathA skand dhAtu ke abhyAsa ke anta meM 'nI' Agama hotA hai cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya ke paravartI hone para / / 527 /
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] eSAJcekrIyite yo'bhyAsastasyAnto nIrbhavati / vanIvacyate, sanIsrasyate, danIdhvasyate, banIbhrasyate, canIkasyate, panIpatyate, panIpadyate, canIskadyate / dIrghavidhAnAd guNo nAzajhyate / / 527 / [du0 TI0] vanci0 / 'vaJcu cancu' iti daNDako dhAtuH / mansu-pransu avalaMsane, vansu gato, kasa gatI, pala zala patlU pave ca gato, 'vandu cancu tancu tvancu mancu guncu sUcu mlucu gluncu Sasja gatI' (1 / 49) / pada gatau (1 / 481, 482, 568, 554; 3 / 107), 'yaM vidhi pratyupadezo'naryakaH sa vidhirbAdhyate' (kA0 pari0 47) ityAha - dIrgha ityAdi / cekrIyitalugantasyApi iti matAntaram / vanIvaJcItItyAdi / / 527 / [samIkSA] 'vanIvacyate, sanIsrasyate, danIdhvasyate, banIbhrazyate, canIkasyate, panIpadyate' ityAdi zabdarUpoM kI siddhi taba taka sambhava nahIM hai, jaba taka 'vanca, sransa, dhvans' dhAtuoM ke abhyAsAnta meM 'nI' kI upasthiti na ho| isakI pUrti kAtantrakAra ne 'nI' Agama se tathA pANini ne 'nIk' Agama se kI hai| pANini kA sUtra hai- "nIg vaJculaMsudhvaMsubhraMsukasapatapadaskandAm" (a07|4|84) / isa prakAra ubhayatra samAnatA hai| isa sUtra para trilocanadAsa kI 'vivaraNapaJjikA' tathA suSeNa vidyAbhUSaNa kI 'kalApacandra' yA bitvezvara AcArya kI TIkA upalabdha nahIM hai | cekrIyitaluganta meM bhI yaha 'nI' Agama pravRtta hotA hai / ataH 'vanIvaJcIti' ityAdi zabdarUpa bhI siddha hote haiN| TIkAkAra durgasiMha ne ise spaSTa kiyA hai"cekrIyitalugantasyApIti matAntaram / 'vanIvaJcIti' ityAdi / [rUpasiddhi] 1. vanIvacyate / vanc + ya + te / punaH punaratizayena vA vaJcate / 'vancu pralambhane' (9 / 123) dhAtu se "dhAtoryazabdazcekrIyitaM kriyAsamabhihAre" (3 / 2 / 14) sUtra dvArA cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, "caNparokSAcekrIyitasananteSu" (3 / 3 / 7) se dhAtu ko dvirvacana, "pUrvo'bhyAsaH'' (3 / 3 / 4) se pUrvavartI 'vanca' kI abhyAsasaMjJA, "abhyAsasyAdiLaJjanamavazeSyam" (3 / 3 / 9) se 'n-c' kA lop, prakRta sUtra se abhyAsa ke anta meM 'nI' Agama, dhAtughaTita na kA lopa, "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se 'vanIvacya' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka 'te' pratyaya tathA 'an' vikaraNAdi /
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo bicanapAdaH 393 2. sanInasyate / sans+ ya + te / 'sansu avalaMsane' (1 / 481) dhAtu se kriyAsamabhihAra artha meM 'ya' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 3. danIdhvasyate | dhvans + ya +te / 'dhvansu gatau ca' (1 / 482) dhAtu se cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 4. banIbhrasyate / bhrans + ya +te / 'bhransu avasraMsane' (1 / 481) dhAtu se cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 5. canIkasyate / kas+ya+te / 'kasa gatau' (1 / 568) dhAtu se kriyAsamabhihAra artha meM cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 6. panIpatyate / pat + ya+te / 'pallU gatau, pata gatau' (11554; 9 / 181) dhAtu se 'ya' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 7. panIpayate / pad + ya+te / 'pada gatau' (3 / 107) dhAtu se kriyAsamabhihAra artha meM ya-pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 8. canIskayate / skand + ya +te / 'skandir gatizoSaNayoH' (1 / 281) dhAtu se cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 527 / 528. ato'nto'nusvAro'nunAsikAntasya [3 / 3 / 31] [sUtrArtha] anunAsikAnta dhAtu se cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya ke pare rahate abhyAsaghaTita akAra ke anta meM anusvAra pravRtta hotA hai / / 528 / [du0 vR0] anunAsikAntasya dhAtozcekrIyite yo'bhyAsastasyAto'nto'nusvAro bhavati / baMbhaNyate, baMbhaNitA | yaMyamyate, yaMyamitA / takAra uccAraNArthaH / pratipadoktagrahaNAt - bAbhAmyate / punarantagrahaNamanusvArasyApi sthityartham / / 528 / [du0 TI0] ___ ato0 |tkaar uccAraNArtha iti / na punaH "taparastatkAlasya"(a0 1 / 1 / 70) iti bhUtapUrvadIrghanivRttyartho vacanAd dIrghatvaM taddarzanasyAnAdarAt / atha kathantarhi 'bhAma krodhe' (1 / 403) ityasya dvirvacane hrasvatve na bhavatItyAha - pratipadoktagrahaNAditi / 'lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNam' (kA0 pari0 75) ityarthaH / athavA ataH paro yo'nunAsikaH sa evAnto yasyeti sambandhaH / yathA 'tetimyate, joghuNyate' ityatra na bhavati, tathehApItyarthaH / parasya dvayameva pakSo jyAyAn / 'manya mava bandhane'
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 kAtantravyAkaraNam (1 / 162), mAmavyate / anyathA antasthA dviprabhedAH- sAnunAsikA niranunAsikAzceti / yathA cala- caMcalyate, taya- taMtayyate, mava-maMmavyate, tathAtrApi prApnoti / iha tu sAnunAsikasya chandasyeva darzanAdityadoSaH / tathA ca padakAro'pyAha - 'amo'toyam' iti nyAyyaH pakSaH / kathaM bhRzaM calati caJcala iti ? rUTitvAt / 'jaMgamIti, vaMvanIti' matAntaram / / 528 / [vi0 pa0] ataH / baMbhaNiteti / pUrvavadasya ca lope "yasyAnani" (3 / 6 / 48) iti ylopH| 'bAbhAmyate' iti 'bhAma kroSe (1 / 403), abhyAsasya hrasvatve kRte lAkSaNiko'yamakAra iti tato dIrghaH / pUrvasUtrAdantagrahaNaM vartate / ata evAgamatve labdhe yat punarantagrahaNaM tannAgamArtham api tu viratyarthaM tato "varge tadvargapaJcamaM vA" (1 / 4 / 16) ityasya viSayatvAdanusvAraH pakSe tiSThatItyAha- punarantetyAdi / / 528 / [bi0 TI0] ataH / takAra uccAraNArthaH / iha punaH "taparastatkAlasya" (a0 1 / 1 / 70) 'bAbhAmyate' ityanusvArAbhAvArthaH / "avarNa ivarSe" (1 / 2 / 2) ityatra varNagrahaNAdetadvacanasyAnAdarAt, tarhi kathaM bAbhAmyate ityAha- pratipadoktagrahaNAditi / antasthAnAM sAnunAsikatvaM nAdriyate, chAndasatvAditi / 'cAcalyate, tAtayyate, mAmavyate' ityeva bhavati / caJcala iti, rUTitvAt / ye tu antasthA dviprabhedAH sAnunAsikA niranunAsikAzceti manyante, tanmate 'yaMyamyate' ityAdi / nanu tanmate mavyadhAtoH 'mAmavyate' iti katham ? satyam / ato yo'nunAsikaH sa evAnto yasyetyapi manyante, tatazca yo'taH paraH so'nto nAsti yazcAntaH nAtaH para iti / nanu 'jaMghanyate' ityatra "abhyAsAca" (3 / 6 / 30) iti kathaM ghatvam, anusvAreNa vyavadhAnAta, yato'nto'nusvAro'kAragrahaNena grahaNAt / naivam, avayavAvayavo'pi samudAyasyAvayava ityadoSaH / / 528 / [samIkSA] 'taMtanyate, jaMgamyate, raMramyate' ityAdi prayogoM ke sAdhanArtha tan, gam, ram' Adi dhAtuoM ke abhyAsAnta meM anusvAra kA honA Avazyaka hai / isakI pUrti kAtantrakAra ne anusvArAgamanirdeza se tathA pANini ne nugAgamavidhAna se kI hai / pANini kA sUtra hai - "nugato'nunAsikAntasya" (a07|4|85)| nugAgama karane se pANini ko "Adyantau Takitau, nazcApadAntasya jhali" (a0 1 / 1 / 46; 8 / 3 / 24) ye do sUtra aura bhI apekSita hote haiM / isa prakAra kAtantrakAra ke
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo dvirvacanapAdaH 395 nirdeza meM lAghava tathA pANini ke vidhAna meM gaurava sannihita hai / 'bAbhAmyate' meM anusvArAgama nahIM hotA hai kyoMki vahA~ abhyAsAnta meM hasva akAra lAkSaNika hai pratipadokta nahIM aura lAkSaNika - pratipadokta meM se pratipadokta kA hI grahaNa hotA hai lAkSaNika kA nahIM / pUrvasUtra se 'anta' zabda kI anuvRtti karake hI abhISTasiddhi hone para punaH isa sUtra meM 'anta' zabda kA upAdAna siddha karatA hai ki "varge tadvargapaJcamaM vA'" (1 / 4 / 16) sUtra dvArA anusvAra ke sthAna meM makArAdi Adeza to hote hI haiM, pakSa meM anusvAra kI bhI sthiti banI rahatI / ina donoM hI tathyoM kA spaSTIkaraNa paJjikAkAra trilocanadAsa ne isa prakAra kiyA hai - " bAbhAmyate iti / bhAma krodhe | abhyAsasya hrasvatve kRte lAkSaNiko'yamakAra iti, tato dIrghaH / pUrvasUtrAdantagrahaNaM vartate, ata evAgamatve labdhe yat punarantagrahaNaM tannAgamArtham api tu viratyartham, tato " varge tadvargapaJcamaM vA " (1 / 4 / 16 ) ityasya viSayatvAdanusvAraH pakSe tiSThati " ( vi0 pa0 ) / [vizeSa vacana ] 1. punarantagrahaNamanusvArasyApi sthityartham (du0 vR0 ) / 2. antasthA dviprabhedA:- sAnunAsikA niranunAsikAzca (du0 TI0 ; vi0 pa0 ) / 3. takAra uccAraNArthaH (du0 vR0; bi0 TI0 ) / 4. avayavAvayavo'pi samudAyasyAvayava ityadoSaH (bi0 TI0 ) / [ rUpasiddhi] 1. bhaNvate / bhaN + ya + te / punaH punaratizayena vA bhaNati / 'bhaN zabde' ( 1 / 146 ) dhAtu se kriyAsamabhihAra artha meM " dhAtoryazabdazcekrIyitaM kriyAsamabhihAre " (3 / 2 / 14 ) se 'ya' pratyaya, "caNparokSAcekrIyitasananteSu " ( 3 / 3 / 7 ) se dhAtu ko dvirvacana, abhyAsasaMjJA, NakAra kA lopa, abhyAsAnta meM anusvArAgama, "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se 'baMbhaNya' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka 'te' pratyaya tathA an - vikaraNAdi kArya / 2 . baMbhaNitA / bhaN + ya + tA / yapratyayAnta 'bhaNa zabde' (1 | 146) dhAtu se (baMbhaNya) zvastanIsaMjJaka prathamapuruSa ekavacana 'tA' pratyaya, iDAgama tathA yalopa / 3. yaMyamyate / yaMyam + ya + te / 'yama uparame' (1 / 158) dhAtu se cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, dvirvacanAdi, anusvArAgama, dhAtusaMjJA tathA vibhaktikArya /
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 4. yaMyamitA | yaMyamya + tA / 'yama uparame ' (1 / 158) dhAtu se kriyAsamabhihAra artha meM 'ya' pratyaya, dvirvacanAdi, anusvArAgama, dhAtusaMjJA tathA vibhaktikArya / / 528 / 529. japAdInAM ca [3 / 3 / 32] 396 [ sUtrArtha ] cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya ke pare rahate 'japa' ityAdi dhAtuoM ke abhyAsAnta akAra ko anusvArAgama hotA hai / / 529 / [du0 vR0] 'japa' ityevamAdInAM cekrIyite yo'bhyAsastasyAto'nto'nusvAro bhavati / jaMjapyate, jaMjapitA | jaMjabhyate, jaMjabhitA / 'japa - jabha - daha-da-z- bhanj - paza' SaDete japAdayaH || 529 / [du0 TI0 ] japA0 / 'japa mAnase ca, jabha nRbhi gAtravinAme, daha bhasmIkaraNe, daza dazane, bhanjo Amardane' (1 / 135, 393, 243, 290; 6 / 13) / pazirayamagaNanirdiSTo'pyata eva gaNavacanAd dhAturavasIyate / cekrIyitaluki nalopArthaM darzi luptAnuSaGgaM paThanti matAntaravAdinaH - daMdazIti / / 529 / [vi0 pa0 ] japA0 / japa mAnase, jabha jRmi gAtravinAme, daha bhasmIkaraNe, danth dazane (1 / 135, 393, 243, 290 ) / ebhyo lupAdergarhyAditi garhye'rthe yazabdaH / garhitaM japatItyAdi vAkyam | 'bhanjo Amardane' ( 6 / 13) / paziriha paThyate, sa cAgaNaparipaThito'pyata eva vacanAd dhAturavasIyate || 529 / [bi0 TI0 ] japAdInAm / paziriha paThyate sa cAg2aNapaThito'pIti / nanu ' paza bAdhane' ( 9 / 139) pazadhAturgaNe paThitastat kathamidam ? naivam, abhiprAyAparijJAnAt pUrvergaNakArairgaNe'yaM na paThitaH, Adhunikestu japAdipAThAd gaNe likhita iti bhAvaH / tathA ca dhAtavazca dvidhA - gaNapaThitAH, agaNapaThitAzca / kecidatra dazIti kRtAnuSaGgalopaM paThanti / daMdazItyatra cekrIyitaluki 'luglope na pratyayakRtam' (kalApa0 222/69 ) iti niSedhAd anuSaGgalopo na syAditi tadbalAdanuSaGgalopa iti / / 529 /
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo dvirvacanapAdaH 397 [samIkSA] 'jaMjapyate, jaMjabhyate' ityAdi cekrIyitAnta prayogoM ke sAdhanArtha abhyAsAnta meM anusvAra kI apekSA hotI hai / isakI pUrti kAtantrakAra ne anusvArAgama se tathA pANini ne nugAgama se kI hai / pANini ne vAJchita chaha dhAtuoM kA sUtra meM spaSTatayA nAmollekha kiyA hai, jabaki kAtantrakAra ne japAdigaNa svIkAra kiyA hai| isa prakAra pANini ne nugAgama - anusvAra tathA chaha dhAtuoM kA pRthaktvena pATha karake gaurava ko pradarzita kiyA hai, parantu kAtantrakAra ne anusvAra evaM japAdigaNa kA nirdeza karake lAghava ko apanAyA hai / pANini kA etadviSayaka sUtra hai - "japajabhadahadazabhaJjapazAM ca" (a0 7 / 4 / 86) / [ vizeSa vacana ] 1. pazirayamagaNanirdiSTo'pi, ata eva gaNavacanAd dhAturavasIyate ( du0 TI0, vi0 pa0 bi0 TI0 ) | 2. pUrvairgaNakArairgaNe'yaM na paThitaH, Adhunikaistu japAdipAThAd gaNe likhita iti bhAvaH (bi0 TI0 ) / 3. dhAtavazca dvidhA - gaNapaThitAH, agaNapaThitAzca (bi0 TI0 ) / [ rUpasiddhi] 1. jaMjapyate / jap + ya + te / garhitaM japati / 'japa mAnase ca' (1 / 131 ) dhAtu se garhA artha meM cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, dvirvacanAdi, abhyAsAnta meM anusvArAgama, dhAtusaMjJA tathA vibhaktikArya | 2. jaMjapitA / jap + ya + zvastanI - tA / 'jaMjapya' isa cekrIyita pratyayAnta dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, iDAgama, "asya ca " ( 3 | 6 |49) se akAralopa tathA '"yasyAnani" (3 / 6 / 48) se yalopa | 3. jaMjabhyate / jabh + ya + vartamAnA - te / 'jabha gAtravinAme' (1 / 393) dhAtu se kriyAsamabhihAra artha meM cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, dvirvacanAdi, abhyAsAnta meM anusvArAgama, 'jaMjabhya' kI " te dhAtavaH " ( 3 / 2 / 16 ) se dhAtusaMjJA tathA vibhaktikArya / " 4. jaMjabhitA / jaMjabhya + iT + zvastanI - tA / cekrIyitapratyayAnta 'jaMjabhya' dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, iDAgama, " asya ca lopaH" (3 / 6 / 49) se akAralopa tathA '"yasyAnani" (3 / 6 / 48) se yakAralopa / / 529 /
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 kAtantravyAkaraNam 530. caraphalorucca parasyAsya [3 / 3 / 33] [sUtrArtha] cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya ke pare rahate 'cara-phala' dhAtuoM ke abhyAsAntavartI akAra ko anusvArAgama tathA usase paravartI akAra ko ukArAdeza hotA hai / / 530 / [du0 vR0] caraphalozcekrIyite yo'bhyAsastasyAto'nto'nusvAro bhavati, parasyAsyocca bhavati / caMcUryate, caMcuritA / paMphulyate, paMphulitA / / 530 / [du0 TI0] cara0 / 'abhra vabhra mana cara rivi ravi pavi gatyaryAH' (1 / 189), 'phala niSpattau' (1 / 176), 'dala triphalA vizaraNe' (1 / 165) / dvayorapi grahaNamatra 'niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya' (kA0 pari0 48) iti nAdriyate / cakAro'nuvartate savizeSaNArthasya samuccayArthasyeti eke / garhitaM carati caMcUryate / "nAmino voH" (3 / 8 / 14) ityAdinA dIrgho bhavatyeva / taparakaraNaM sukhanirdezArtham / yastu cekrIyitalugantaM bhASAyAm icchati sa Aha - taparatvAt 'paMphulti' ityatra guNo na bhavati / yadyevaM 'caMcUrti' ityatra dIrghamapi bAdheta, tadA pratiSedho'yaM bhavati / paragrahaNamabhyAsanivRttyartham | akAragrahaNaM cariphalibhyAM 'yena vidhistadantasya' (kA0 pari0 3) iti nivRttyartham / asyeti kim ? phalantaM prayuGkte phAlayatIti phAlayate, kvip, tadantAd "Ayezva lopaH" iti matam, tatazcekrIyitaM cAphAlyate, cAphAlIti / 'ekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAt' (kA0 pari0 1) phAlo'pi prApnotIti || 530 / / [vi0 pa0] cara0 / 'caMcUryate' iti / "nAmino voH" (3 / 8 / 14) ityAdinA dIrghaH, 'phala niSpattI, dala ni phalA vizaraNe' (1 / 176, 165) vA / na hyatra 'niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya' (kA0 pari0 48) ityAdRtam / / 530 / [vi0 TI0] cara0 / paragrahaNamabhyAsanivRttyartham / asyeti padaM caraphalorantasya mA bhUd ityetadartham upadhAdIrghasyApi nivRttyartham / yathA phalantaM prayukte phAlayati, tataH kvip, tadantAdAyiH, Ayezca lopaH / tatazcekrIyite pAphAlyate / lupte ca pAphAlIti | ekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAt prApnotItyarthaH / uditi / taparakaraNaM sukhapratipattyartham /
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo dvirvacanapAdaH yastu cekrIyitalugantaM bhASAyAmicchati, sa Aha- paMphulItyatra " abhyastasya copadhAyAH " ( 3 / 5 / 8) iti guNo na bhavati / 'caMcUryate' iti sUtre dIrgho vidhIyate iti / / 530 | } [samIkSA] 399 'caMcUryate, paMphulyate' ityAdi cekrIyitapratyayAnta zabdoM ke sAdhanArtha abhyAsAnta meM anusvAra kI tathA 'car - phal' dhAtuoM kI upadhA meM vartamAna akAra ke sthAna meM ukArAdeza kI apekSA hotI hai / isakA samAdhAna kAtantrakAra ne eka hI sUtra meM donoM kAryoM kA nirdeza karake prastuta kiyA hai, jabaki pANini ke nugAgama tathA ukArAdeza kA nirdeza pRthak pRthak sUtroM meM dRSTa hai - "caraphalozca, utparasyAtaH" (a0 7 / 4 / 87, 88 ) / isa prakAra pANini ke nugAgama - anusvArAdeza tathA sUtradvayanirdeza gaurava ke hI bodhaka haiM, parantu inakI apekSA anusvArAgama evaM eka hI sUtra meM do kAryoM kA upAdAna lAghavAdhAyaka hI kahA jAegA / [vizeSa vacana ] 1 . paragrahaNamabhyAsanivRttyartham / cariphalibhyAM yena vidhistadantasyeti nivRttyartham (du0 TI0 ) / 2. taparakaraNaM sukhapratipattyartham ( bi0 TI0 ) / 3. yastu cekrIyitalugantaM bhASAyAmicchati (bi0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1 1. caMcUryate / car + ya + te / garhitaM carati / 'cara gatyarthaH ' (1 / 189) dhAtu se kriyAsamabhihAra artha meM " dhAtoryazabdazcekrIyitaM kriyAsamabhihAre " ( 3 / 2 / 14) se cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, dvirvacanAdi, prakRta sUtra se abhyAsAnta meM anusvArAgama, dhAtustha akAra ko ukAra, "nAmino rvorupadhAyA dIrgha ikaH " ( 3 | 8 | 14) se ukAra ko dIrgha, "te dhAtavaH " ( 3 / 2 / 16 ) se 'caMcUrya' kI dhAtusaMjJA tathA vibhaktikArya / 2. caMcuritA / caMcUrya + zvastanI - tA / cekrIyitapratyayAnta 'cara gatyarthaH' (1 / 189) dhAtu se zvastanIsaMjJaka prathamapuruSa ekavacana tA - pratyaya, iDAgama, akAra-yakAralopa | 3. paMphulyate / phal + ya + vartamAnA te / punaH punaratizayena vA phalati / 'phala niSpattI' (1 / 186 ) dhAtu se kriyAsamabhihAra artha meM cekrIyitasaMjJaka yapratyaya, dvirvacanAdi, abhyAsAnta meM akAra ko anusvArAgama, 'paMphulya' kI dhAtusaMjJA tathA vibhaktikArya /
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 kAtantravyAkaraNam 4. paMphalitA | paMphUlya +zvastanI-tA | cekrIyitapratyayAnta 'paMphulya' dhAtu se zvastanIsaMjJaka tA-pratyaya tathA anya vibhakti-Adi kArya / / 530 / 531. Rmato rIH [3 / 3 / 34] [sUtrArtha] RkAraghaTita dhAtu ke abhyAsAnta meM akAra ko 'rI' Agama hotA hai cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya ke pare rahate / / 531 / [du0 vR0] Rmato dhAtozcekrIyite yo'bhyAsastasyAto'nto rIrbhavati / narInRtyate, parIpRcchyate / / 531 / [du0 TI0] RmataH / Rrvidyate'syeti amAn / yadi nityayoge manturayaM nRtIprabhRtInAmeva syAta, atha saMsaGge pracchiprabhRtInAmeva syAd antaraGgatvAt, samprasAraNe tu pazcAd dvirvacane sati ? satyam / tadetadAvartanAdeva siddham, ubhayatra vanceriti / dviruktikAle nityaM vA kramAniti bhAvaH / narInRtIti, parIpRcchIti matam / rirau ca cekrIyitaluki, kRJ - carikarti, carkarti / vRJ - varivarti, varvati / Rmata iti kim ? ka vikSepe-cAkartIti / / 531 / [vi0 pa0] RmtH| Rrvidyate yasya sa amAna iti / nityayoge manturayam, AvRttyA saMsaGge'pi vidhIyate, vyAkhyAnAt / tena parIpRcchyate iti / praccheH samprasAraNe kRte'pi bhavati / anyathA nRtIprabhRtInAmeva syAt / / 531 / [bi0 TI0] RmataH / AvRttyA saMsage ca vidhIyate iti / nanu AvRttau kiM kAraNaM taditi, yena lAkSaNikasyApi grahaNam / ataH Rta ityeva yujyate / tatrAha - vyAkhyAnAditi / vyAkhyAnaM ca 'Rto rIH' ityeva karaNam, na ca Rdantasya dhAtoriti vaktavyam / "ata IdantazvicekrIyitayinnAyiSu" (3 / 4 / 72) ityanena IkArAgame rephasya RdantatvAnupapatteH, na tu RtadhAtoH, svarAditvena cekrIyitAbhAvAt / arthAd RkArasahitasya dhAtoriti boddhavyam / evaJca sati lAkSaNikaparigraho na bhaviSyati kiM mantuvidhAnena ? tabalAt saMsaGge'pi tato lAkSaNikasyApItyarthaH, dviruktikAle nityaM vA RmAn iti bhAvaH / TIkAyAM siddhAntAntaram Rmata iti kim - cAkartIti / keyamatra zaGkA ? tathA ca vArtikam -
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo dvirvacanapAdaH R RsvarUpo bhavatIha yatra sa RgraheNAdRta eva dhAtuH / RdantabhAvo'rthanibandhanena zeSazca cAkarttipade prasaGgaH // etaccAsaGgatamiti lakSyate yasmAd Rmato rIti sUtranirdezabalAllAkSaNikaRkArayuktamapi bhavatIti yaduktam, tadasaGgataM syAt, na tu RkArAntaramasti / vayaM tu brUmaH - Rmato rIti vidadhyAt, RkAreNa saha vartate iti sahagrahaNaM vyAptyartham, tena lAkSaNikasyApi grahaNam, anyathA Rmato rIti kRtaM syAt / kintu sarta iti kRte RkAreNa vartate ityapi pratipadyate / tataH 'kR vikSepe' (5/21) cAkartIti syAditi / kecid AcakSate - Rmata ityuktvA'sya vyAvRttiriti / / 531 / [samIkSA] 'varIvRtyate, narInRtyate, parIpRcchyate' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha abhyAsAnta meM 'rI' kA honA apekSita hai / isakI pUrti kAtantrakAra ne 'rI' Agama se tathA pANini ne 'rIk' Agama se kI hai / unakA sUtra hai - " rIgRdupadhasya ca " (a0 7 / 4 / 90) / pANini kA 'Rdupadha' pATha 'vRt - vRdh-nRt' Adi dhAtuoM ke lie to samIcIna hai, parantu 'varIvRzcyate, parIpRcchyate' Adi meM 'rIk' Agama ke lie 'rIg RtvataH iti vaktavyam' yaha vArttika banAnA hI par3atA hai / isa sandarbha meM kAtantrakAra kA 'RmataH' yaha pATha hI adhika yuktirAgata kahA jAegA / [vizeSa vacana ] 401 1. yadi nityayoge manturayaM nRtIprabhRtInAmeva syAt (du0 TI0) / 2. nityayoge manturayamAvRttyA saMsaGge'pi vidhIyate vyAkhyAnAt (vi0 pa0 ) / 3. sahagrahaNaM vyAptyartham, tena lAkSaNikasyApi grahaNam (bi0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1. narInRtyate / nRta + ya + vartamAnA - te / punaH punaratizayena vA nRtyati / 'nRtI gAtravikSepe' (3 / 7) dhAtu se kriyAsamabhihAra artha meM cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, dvirvacanAdi, abhyAsAnta akAra ko rI - Agama, 'narInRtya' kI dhAtusaMjJA tathA vibhaktikArya / 2. parIpRcchyate / pracch + yate / punaH punaratizayena vA pRcchati / 'praccha jJIpsAyAm ' ( 5 / 49) dhAtu se cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, dvirvacanAdi, "RvarNasyAkAraH" (3 / 3 / 16 ) se R ko a, usako 'rI' Agama, dhAtu ko guNAbhAva, dhAtusaMjJA tathA vibhaktikArya || 531 /
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 kAtantravyAkaraNam 532. alope samAnasya sanvallaghunIni caNpare [ 3 | 3 | 35] [sUtrArtha] samAnasaMjJaka varNa kA lopa na hone para laghudhAtvakSara ke pare rahate abhyAsa ko sanvat kArya hotA hai in pratyaya ke paravartI hone para, yadi usa in pratyaya ke bAda caN pratyaya vidyamAna ho to / / 532 / [du0 vR0] samAnasaMjJakasyAlope sati laghuni dhAtvakSare'bhyAsasyeni caNpare sanvat kAryaM bhavati / apIpacat, alIlavat, azizravat / alope samAnasyeti kim ? acakathat / kathaM paTumAkhyAtavAn apIpaTat / vRddhau sandhyakSaralopaH / laghunIti kig ? atatakSat / katham ajIjAgarat ? anekavarNavyavadhAne'pi laghuni syAdeveti matam / " at tvarAdInAM" ceti vacanAt / inIti kim ? acakamata / inIti jAtinirdezAd vAditavantaM prayojitavAn avIvadad vINAM parivAdakeneti inIno lope'pi syAt / caNpara iti kim ? riramayiSati / dIrgho ghormA bhUt // / 532 / [du0 TI0] 377 alope0 | " sanyavarNasya, uvarNasya jAntastha0 (3 / 3 / 26, 27 ) ityAbhyAM yogAbhyAM '"zrusrudrunu0" ityAdinA ca yogavibhAgena prAptaM kAryam atidizyate iti / krameNodAharaNaM sUcayati / acakathaditi 'katha vAkyaprabandhe' (9 / 174), curAdAvadantaH / asya ca lope sati sthAnivadbhAvAd vyavadhAnataiva kathaM pratyudAharaNam / tathA kathAmAcaSTe iti vivakSAyAmapi / naivam, yathA laghunItyasya pratyudAharaNam atatakSadityanekavarNavyavadhAne'pi bhavati, tathedamapIti bhAvaH / kiJca dRzadamAkhyAtavAn adadRzat / nAtra sthAnivadbhAvo'ntyasvarAdilopatvAt / katham ajIjAgaraditi / atrApyAkArasya dIrghatvAd gurutvam, naivam / yathA acIkaradityAdau kakArAdinA vyavadhAne bhavati, tatrAtrApi gakArAkAre laghAvityarthaH / tadayuktam, yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pi syAt, vacanaprAmANyAditi, yena niyatabhAvenekana varNena vyavadhAnamazakyaparihAraM tadevAzrIyate, na punaranekena varNeneti pakSaM dUSayannAha - anekenetyAdi | mataM matAntarametat / ajajAgarad iti bhavitavyam - 'acikvaNat, acikramam' ityAdAvanekavyaJjanavyavadhAne jJApakametat / na ca sarvoddiSTamatvarAdInAM ceti bhAvaH / " acakamateti / kamimAtrAccaN, yadInUgrahaNaM na syAd ihApi syAditi matam / nanu caN paro yasmAditi bahuvrIhiNA arthAd ineva gamyate, kiminagrahaNena / na ca
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtoye AkhyAtAdhyAye tRtIyo dvirvacanapAdaH caN cAsau parazceti vigrahaH, tadA caNIti vidadhyAt / tarhi inIti jAtinirdezAditi nopapadyate, AdhAragrahaNe hi jAtiravasIyate / atha gobalIvarddanyAyena injAternimittatvenAzrayaNam, pratipattiriyaM garIyasIti ingrahaNam / ingrahaNe tu sati paragrahaNaM vizeSaNaparamparAgauravanirAsArtham / na vidyate samAnalopo yasminniti sAmAnAdhikaraNye' pyucyamAne pratipattigauravaM syAt / caN, paragrahaNam uttarArthaM kriyamANamihApi sukhapratipattyarthaM bhavatItyAha - caNparetyAdi / ramerin, mAnubandhatvAd hrasvaH / / 532 / [vi0 pa0 ] 403 46 alope0 / apIpacaditi / pacerhetAvin, caN, "inyasamAnalopopadhAyA hasvazcaNi" (3 / 5 / 44 ) iti hrasvaH / kRte dvirvacane sanvadbhAvAd ittvam, " dIrgho laghoH" (3 / 3 / 36) iti dIrghaH / " uvarNasya jAntasthApavargaparasyAvarNe" ( 3 / 3 / 27) iti sani vihitaM kAryam, "zrusrudrumuplucyuGAM vA vaktavyam" ityanena ca sani vihitamiti darzayannAha - alIlavadityAdi pUrvavat / acakathaditi / 'katha vAkyaprabandhe' (9 / 174) adantaH, curAditvAdin, asya ca lope sthAnivadbhAvAdupadhAyA dIrgho na bhavati / ihAkAralope dIrghavidhau "na padAnta0' (a0 1|1|58 ) ityAdinA sthAnivadbhAvapratiSedho nAbhidhIyate / vRddhau sandhyakSaralopa iti tatra nAmigrahaNaM bahuvacanaM vA liGgArthamiti vakSyati / tena liGgasyApi vRddhiH / sandhyakSarANAM na samAnasaMjJeti sanvadbhAvo bhavati / atatakSaditi saMyogaparatvAt takArasyAkAro guruH / kathamityAdi / atrApyAkArasya dIrghatvAd gurutvam iti manyate naivam / yathA acIkaradityAdau kakArAdivyaJjanavyavahite'pyakAre laghau bhavati / evam anekavarNavyavahite'pi gakArasyAkAre laghau bhavatItyarthaH / at tvarAdInAM ceti vacanAditi / taddhi vacanam atatvaradityAdau sanvadbhAvApavAdasya vidhAnArthamucyate / 1 yadi cAnekavarNavyavahite laghau sanvadbhAvo na syAd ihApyanekavarNena tvazabdena vyavahite'kAre na bhavatIti alam at tvarAdInAM ceti vacanena / matamiti mtaantrmityrthH| ayaM punarmanyate ajajAgaraditi bhavitavyam / yato yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pi syAditi / acIkaradityAdau ekavarNena vyavadhAnamazakyaparihAraM vacanaprAmANyAdAzrIyate na tvanekeneti / yat punaH 'at tvarAdInAM ca' iti vacanaM tad 'acIkvaNad acIkramat' ityAdAvanekavyaJjanavyavadhAne jJApakaM samAnaviSayatvAnna tu sarvoddiSTamiti bhaavH| acakamata iti / kamamAtrAccaN / nanu caNparo yasmAditi bahuvrIhiNA arthAdinnevAvasIyate, na tu caN cAsau parazceti karmadhArayaH, tadA caNIti vidadhyAt / tasmAd acakamaneti kevalacaNi paragrahaNAdeva na bhaviSyati
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 kAtantravyAkaraNam kimingrahaNena tarhi nAdhAramantareNa jAtiravasIyate iti jAtinirdezArthamevengrahaNam, tataH kimityAha - inItyAdi / jAterekatvAnnityatvAcca sarvadAvasthAnamiti nAsti samAnalopatA, na hIha jAtivyatiriktaH samAno'sti, yena tallope sanvabhAvapatiSedhaH syAt / atha jAtivyaktyorananyatvamiti sAGkhyasiddhAntasyehAzrayaNAd inIno lopastatrAstIti / lopa iti tu vacanaM vyaktestirobhAvanibandhanam, na tu sarvathA tatra lopo'stIti / tathA cAhuH sAGkhyAH- nAsadutpadyate na ca sad vinazyati utpattivinAzayorAvirbhAvatirobhAvasvarUpatvAditi | caNpara ityAdi / ramerini mAnubandhatvAd hrasvaH / etenottarArthaM kriyamANaM caNparagrahaNam ihApi sukhArtha bhavatIti darzitam / / 532 / [bi0 TI0] alope0 / nanu paribhASAvRttau prAg dvivacanaM sAdhyate / tathAhi yo'nAdiSTAditi, laghunItigrahaNaM jJApakam / etaduktam - yadIyaM paribhASA nAsti tadA laghunItigrahaNaM kimartham, sthAnivadbhAvAdeva sarvatra gurUpadhatvAt tasmAllaghunItigrahaNaM jJApakamasyAH / tanna, svaravidhitvAdevAdau dvirvacanaM syAt svaHte tu prAg hrasva iti virodhaH ? satyam, parapakSamavalambyoktam / paro hi 'svaravidhiH svaraH' ityAdau zrutavyAkhyAnamAzrIyate iti / samAnasaMjJakasyAlopa iti vRttiH| nanu acIkaradityAdau ino lope samAnalopatvAt sanvadbhAvaH kathaM syAt cet, "inyasamAnalopopadhAyAH" (3 / 5/44) ityatra ingrahaNam insAmAnyArtham iti vakSyati / tata ino lope samAnalopatvaM nAsti / nanu tathApi in sAmAnyArthatvAt jJApakaM ceni ino lope bhaviSyati, caNAdAvino lope samAnalopatvAnna sanvadbhAvaH / tathA ca durgaH- inIno lope'pi syAt ? satyam ? alopa iti bhAvasaptamIyaM bhAvasaptamyAM ca prAk sthitau siddhiH / tathA ca "yasya ca bhAvena bhAvalakSaNam" (a0 2 / 3 / 37) iti pANiniH / yasya ca bhAvena kriyayA kriyAntaraM lakSyate, tataH saptamI, tacca lakSaNaM pUrvavartitve sambhavati / atra ino lopaH pazcAt, prAg lope tu sthAnivadbhAvAt "inyasamAna0" (3 / 5 / 44) ityAdinA hrasvasyAnarthakyaprasaGgaH samAnalopatvAt / evaM ca laghunItyapi bhAvasaptamI dRSTakalpanAvazAt / etena ini caNi yo'bhyAsaH .sa kathambhUtaH laghudhAtvakSaraparaH iti laghuni dhAtvakSare parasmin yo'bhyAsaH ityarthaH / abhyAsasaJjJAprAptau laghudhAtvakSaraM pare vidyate cediti / / 532 / [samIkSA] 'acIkarat, apIpacat, apIpavat, alIlavat, asisravat' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha abhyAsaghaTita akAra-ukAra ko ikArAdeza kI apekSA hotI hai | ikAgadeza
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo dvicanapAdaH 405 san pratyaya ke pare rahate hI hotA hai - "sanyavarNasya, uvarNasya jAnta sthApavargaparasyAvarNe" (3 / 3 / 26, 27) sUtroM dvArA | caN pratyaya hone para sanvadbhAva mAnakara isakI pUrti donoM vyAkaraNoM meM kI gaI hai / pANini kA sUtra hai - sanvallaghuni caGpare'naglope" (a0 7 / 4 / 93) / yaha jJAtavya hai ki pANinIya caG ke lie kAtantrakAra ne caN pratyaya svIkAra kiyA hai / [vizeSa vacana] 1. AdhAragrahaNe hi jAtiravasIyate (du 0 TI0) / 2. pratipattiriyaM garIyasIti ingrahaNam (du0 ttii0)| 3. ingrahaNe tu sati paragrahaNaM vizeSaNaparamparAgauravanirAsArtham (du0 ttii0)| 4. caN, paragrahaNamuttarArthaM kriyamA gamihApi sukhapratipattyarthaM bhavati (du0 ttii0)| 5. sandhyakSarANAM na samAnasaMjJeti sanvadbhAvo bhavati (vi0 p0)| 6. nAdhAramantareNa jAtiravasIyate iti jAtinirdezArthamevengrahaNam (vi0 p0)| 7. jAterekatvAnnityatvAcca sarvadAvasthAnamiti nAsti samAnalopatA / na hIha ___ jAtivyatiriktaH samAno'sti (vi0 p0)| 8. jAtivyaktyorananyatvamiti sAGkhyasiddhAntasyehAzrayaNAt (vi0 p0)| 9. tathA ca sAGkhyAH - nAsadutpadyate na ca sad vinazyati, utpattivinAzayo rAvirbhAvatirobhAvasvarUpatvAt (vi0 p0)| 10. caNparagrahaNamihApi sukhArthaM bhavati (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. apIpacat / aT + pac + in + caN + ta / pacantaM prAyukta / 'Du pacaS pAke' (1|603)dhaatu se in pratyaya,"asyopadhAyA dIrgho vRddhi minaaminicttsu"(3|6|5) se upadhAdIrgha, adyatanIsaMjJaka parasmaipada prathamapuruSa - ekavacana 'di' pratyaya, "aD dhAtvAdistinyadyatanIkriyAtipattiSu" (3 / 8 / 16) se aDAgama, "zridrusukamikAritAntebhyazcaN kartari" (3 / 2 / 26) se caN pratyaya, sanvadbhAva, dhAtu ko hrasva, dvirvacanAdi, "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) se abhyAsaghaTita akAra ko ikAra, 'dI? laghoH" (3 / 3 / 36) se dIrgha, in kA lopa evaM ikAralopa-takArAdeza / 2. alIlavat / aT + lU + in + caN + di / lunantaM prAyukta / 'lUJ chedane' (8 / 9) dhAtu se in pratyaya, nAmisaMjJaka U ko vRddhi au, AvAdeza, dhAtusaMjJA, adyatanIsaMjJaka di-pratyaya, aDAgama, caN pratyaya, hrasva, dvirvacanAdi, sanvadbhAva, abhyAsaghaTita akAra ko ikAra, dIrgha, ina kA lopa, ikAralopa tathA d ko t Adeza /
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 3. azizravat | aT + zru+in + caN + adyatanI - di / zravantaM prAyukta | 'zru zravaNe' (1 / 278) dhAtu se in pratyaya, vRddhi, AvAdeza, dhAtusaMjJA, adyatanIsaMjJaka di-pratyaya, aDAgama, caNpratyaya, hrasva, dvirvacanAdi, sanvadbhAva, abhyAsaghaTita akAra ko ikAra, in kA lopa, ikAralopa tathA dakAra ko takArAdeza || 532 / 533. dIrgho laghoH [ 3 | 3 | 36 ] 406 [ sUtrArtha] dhAtusaMbandhI samAnasaMjJaka varNa kA lopa na hone para laghuvarNAnta abhyAsa ke sthAna meM dIrgha hotA hai, laghurUpa dhAtusvara se para meM in pratyaya ho tathA usase paravartI caN pratyaya ho to || 533 / [du0 vR0] samAnasaMjJakasyAlope sati laghvantasyAbhyAsasya laghuni dhAtvakSare ini caNpare dIrgho bhavati / apIpacat, ajUhavat / laghoriti kim ? atitrapat / / 533 / [du0 TI0] dIrghaH / ihAsvarAderdhAtoriti vaktavyam / UrNuJ-prorNunavat / UrumAkhyAtavAn 'airurat' iti / tanna vaktavyam, "japAdInAM ca" (3 | 3 | 32 ) ityatazcakAro maNDUkaplutyA vartate so'nuktasamuccayArtha iti / nanu abhyAsavikAreSviti yaH paribhASAM nAzrayati tanmatena, 'apIpacat' iti prAgeva kathaM dIrgho na bhavati sanvadbhAvasya 'acikvaNat' ityAdiviSayatvAt kathaM bAdhakaH, asyAnyatrApi viSayatvAt / 'abUbudhat, abUbhujat' ityAdau paratvAdapi dIrghatve kRte " sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) iti nityamittvam iti na doSaH iti manyate // 533| [vi0 pa0 ] dIrghaH / 'ajUhavat' iti jo hetAvin, caN, dvirvacanam, "yaternityam" (3|4|14) iti tip - nirdezasya svarUpagrAhakatvAt "zAcchAsAhvA0' (3 / 6 / 21) ityAdinA Ayirna bhavati, tenaiva samprasAraNam kiM vA 'hu dAne' asya vRddhAvAvAdeze ini kRtasya sthAnivadbhAvAt hu - dvirvacanam / zeSaM pUrvavat / 'atitrapat' iti ' trapUSu lajjAyAm' (1 / 383) pUrvavad innAdikaM kAryam / iha saMyukte trazabde pare ikAro guruH / / 533 / [samIkSA] 'apIpacat, ajUhavat' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha abhyAsa meM samAnasaMjJaka
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo bicanapAdaH 407 ikArAdi ko dIrghavidhAna kI apekSA hotI hai | isakI pUrti donoM AcAryoM ne kI hai / pANini kA bhI yahI sUtra hai - "dI? laghoH" (a07|4|94) / isa prakAra ubhayatra samAnatA hai| [vizeSa vacana] 1. japAdInAM cetyatazcakAro maNDUkaplutyA vartate so'nuktasamuccayArtha iti (du0 ttii0)| 2. tip - nirdezasya svarUpagrAhakatvAt (vi0 p0)| [rUpasiddhi 1. apIpacat / aT + pac + in + caN + adyatanI - di / in pratyayAnta pacdhAtu (pAci) se adyatanIsaMjJaka parasmaipada prathamapuruSa-ekavacana di-pratyaya, aDAgama, caNpratyaya, "inyasamAnalopopadhAyA hrasvazcaNi" (3 / 5 / 44) se abhyAsaghaTita dIrgha AkAra ko hrasva, "caNparokSAcekrIyitasananteSu"(31317)se dvirvacana,abhyAsAdikArya, (3 / 3 / 35) se sanvadbhAva, "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) se abhyAsaghaTita akAra ko ikAra, prakRta sUtra se hrasva ikAra ko dIrgha Adeza / 2. acUhavat / aT + hveJ + in + caN + adyatanI-di / hvayantaM prAyukta 'hveJ spardhAyAM zabde ca' (1 / 613) dhAtu se "dhAtozca hetau" (3 / 2 / 10) se kAritasaMjJaka in pratyaya, "hvayaternityam" (3 / 4 / 14) se ekArasahita vakAra ko samprasAraNa ukAra, "asyopadhAyA dIrgho vRddhirnAminAminicaTsu" (3 / 6 / 5) se vRddhi, AvAdeza, 'hAvi' kI "te dhaatvH"(3|2|16)se dhAtusaMjJA, adyatanIsaMjJaka parasmaipada prathamapuruSa-ekavacana di-pratyaya 'ar3a dhAtvAdistinyadyatanIkriyAtipattiSu" (3 / 8 / 16) se aDAgama, "zridrusrukamikAritAntebhyazcaN kartari" (3 / 2 / 26) se caNa pratyaya, "hasvazcaNi" (3 / 5 / 44) se abhyAsaghaTita dIrgha AkAra ko hrasva, dvirvacana, "ho jaH' (3 / 3 / 12) se ha ko j, sanvadbhAva, prakRta sUtra se laghu ukAra ko dIrgha Adeza / / 533 / 534. at tvarAdInAM ca [3 / 3 / 37] [sUtrArtha] 'tvara' Adi dhAtuoM ke abhyAsa ko at Adeza hotA hai laghusaMjJaka dhAtvakSara tathA in pratyaya ke pare hone para, yadi usa in pratyaya ke bAda caN pratyaya ho to / / 534 / [du0 vR0] tvarAdInAmabhyAsasya laghuni dhAtvakSare ini caNpare'd bhavati / atatvarat, asasmarat / tvar, smR, dR, pratha, mrada, stR, spaz, vA veSTi, ceSTi / Icca gaNaH / / 534 /
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] at0 / 'Ji tvarA sambhrame, smR cintAyAm, d bhaye' (1500, 521, 522), adadarat / 'tvarAdInAm' iti siddhe ca takArayatnAdiha dIrgho laghorna bhavati, takAraparo hi svabhAvAt svarUpagrAhako lakSaNAntarasyApi bAdhakaH ityarthaH / ' pratha prakhyAne ' (1 / 491) apaprathat / 'mrada mardane' (1 / 493) amamradat / ' stRJ AcchAdane' ( 8/10) atastarat / 'spaza' iti gaNapAThAdiha dhAturveditavyaH / apaspazaditi / eSAmakAraH snvdbhaavaapvaadaarthH| vA veSTi ceSTi iti / 'veSTa veSTane, ceSTa ceSTAyAm ' (1 / 363, 353) anayoraprApte'kAre vibhASayA pAThaH / aviveSTat, avIveSTat / acaceSTat, aciceSTat / Icca gaNaH iti / ' gaNa saMkhyAne' (9 / 176) curAdAvadantaH, tatrAkArasyApi lope samAnalopatvAdittvaM dIrghatvaM ca na prApnotIti gaNe pAThaH / cakAro vibhASAkhyApanArthaH / ajIgaNat, ajagaNat iti / eke tvete gaNasUtre na staH iti manyante iti / ubhayapramANavAdI tu paThati / / 534 / [vi0 pa0 ] at tvarA0 | evaM 'dR bhaye' (1 / 522), adadarat / ' tvarAdInAma0' iti siddhe takAropAdAnAdiha "dIrgho laghoH" (3 | 3 | 36) ityapi bAdhyate / takAraparo hi varNaH svabhAvAt svarUpagrAhako dRSTastena virUpo na bhavatItyarthaH / pratha - apaprathat / mrada-amamradat / stR-atastarat / spaza- apaspazat / ayamagaNanirdiSTo'pyatra gaNapAThAd dhAturavasIyate / eSAmakAraH sanvadbhAvApavAdArthaH / vA veSTi ceSTIti / anayoraprApto'kAraH pakSe vidhIyate / avaveSTat, aviveSTat / acaceSTat, aciceSTat / pakSe'bhyAsasya hrasvatvamikAraH / Icca gaNa iti / ' gaNa saMkhyAne' (9 | 176) curAdAvadantastatrAsya ca lope samAnalopatvAt sanvadbhAvo nAsti / ittvaM dIrghatvaM ca na syAd iti IkAraH pakSe vidhIyate / cakAro vetyanukarSaNArtho'jIgaNat, ajagaNat / / 534 / [samIkSA] 'asasmarat, atatvarat, atastarat, apaspazat, acaceSTat, ajagaNat' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha abhyAsAnta meM akAra kI apekSA hotI hai| jisakI pUrti kAtantrakAra tathA pANini donoM ne hI at Adeza se kI hai / pANini ke etadartha tIna sUtra haiM - ' at smRdRtvaraprathamradastRspazAm, vibhASA veSTiceSTyo:, I ca gaNaH" (a0 7 / 4 / 95-97) / ina tIna sUtroM meM paThita 10 dhAtuoM kA kAtantrakAra ne eka tvarAdigaNa mAna liyA hai| isa prakAra pANinIya 3 sUtroM ke lie kAtantrakAra ne eka hI sUtra banAkara lAghava apanAyA hai /
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 409 tRtIye AkhyAtApyAye tRtIyo dvicanapAdaH [vizeSa vacana] 1. takAraparo hi svabhAvAt svarUpagrAhako lakSaNAntarasyApi bAdhakaH ityarthaH (du0 ttii0)| 2. cakAro vibhASAkhyApanArthaH / ajIgaNat, ajagaNat / eke tvete gaNasUtre na staH iti manyante iti / ubhayapramANavAdI tu paThati (du0 ttii0)| 3. takAraparo hi varNaH svabhAvAt svarUpagrAhako dRSTastena virUpo na bhavatItyarthaH (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. atatvarat / aT + tvar + in + caN + di / tvaramANaM prAyukta / 'ji tvarA sambhrame' (1 / 500) dhAtu se in pratyaya, upadhAvRddhi, 'tvAri' kI dhAtusaMjJA, adyatanIsaMjJaka parasmaipada prathamapuruSa - ekavacana di-pratyaya, aDAgama, caN pratyaya, hrasva, dvirvacana, abhyAsasaMjJAdi, sanvadbhAva, "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) se prApta ittva ko bAdhakara prakRta sUtra se attva, in pratyaya kA lopa, di-pratyayastha ikAra kA lopa tathA dakAra ko tkaaraadesh| 2. asasmarat / aT + smR+ in + caN + di / smarantaM prAyukta / 'smR dhyai cintAyAm' (7 / 272) dhAtu se in pratyaya, vRddhi, 'smAri' kI dhAtusaMjJA, adyatanIsaMjJaka, parasmaipada prathamapuruSa - ekavacana di-pratyaya, aDAgama, caN pratyaya, hrasva, dvivacana, abhyAsasaMjJAdi, "RvarNasyAkAraH" (3 / 3 / 16) se R ko akAra, sanvadbhAva / ittva ko bAdhakara prakRta sUtra se attva tathA in pratyaya kA lopa / / 534| 535. ito lopo'bhyAsasya [3 / 3 / 38] [sUtrArtha] isa sUtra se abhyAsalopa kA adhikAra prArambha hotA hai / / 535 / [du0 vR0] itaH sUtrAdArabhyAbhyAsasya lopo bhavatyadhikRtaM veditavyama, tena pUrvokte sanvabhAve satyayaM na syAt / amImapat, adIdapat / punarabhyAsagrahaNaM samastalopArtham / / 535 / [du0 TI0] ito0 |it ityAdi / adhikAro'yamApAdaparisamAptervidhirvA,asmAt sUtrAdArabhya sUtrAntareSu yo'bhyAsastasyAnena lopo vidhIyate iti "sani mimImAdArabhalabhazakapatapadAmis svarasyAbhyAsalopazca" ityAstAm, kimito grahaNena, abhyAsalopazca vartiSyata eva /
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 kAtantravyAkaraNam itograhaNam avadhyartham / tena sanvadbhAvAdabhyAsalopo na bhavatIti 'amImapat' ityAdau cet, tadasat / pUrvasyAbhyAsasanmAtrAzrayiNaH kAryasyAtidezAdiha sanniyogaziSTasya kutaH prAptirAite ? satyam / pratipattigauravanirAsArthameva | punarityAdi / abhyAsasyAbhyAsasyeti vaakyaarssH| ekenAbhyAsasyAntalope prApte dvitIyena samastasya bhavatItyarthaH / nanu ca dviprayogapakSe anarthAntaravAcitvAdanarthakatvamevAnabhyAsasya sthAne dvirvacanapakSe'pi zrUyate samudAya evArthavAn, tatazca nAnarthakye varNAntavidhiriti ? satyam |abhyaase'nrthk'pi tadantavidhiH pratipattavyaH, anyathA "bhRhAmAmamit" (3 / 3 / 24) ityAdau doSaH syAt / / 535 / [vi0 pa0] itaH / atha kimarthamidam ito grahaNaM "sani nimImAdArabhalabhazakapatapadAmis svarasyAbhyAsalopazca"ityekameva sUtramucyatAm, abhyAsalopazcAnuvartiSyate evetyAha - itaH sUtrAdityAdi / anyathA "alope samAnasya" (3 / 3 / 35) ityAdinA sanvadbhAvo'stIti 'acIkarata' ityAdAvabhyAsasyettvavadini caNapare miJAdInAma abhyAsalopa isAdezazca prApnotIti / 'amImapat' iti / 'miJ miha' vA in, "mInAtipinoti0" (3 / 4 / 22) ityAdinA AkAre mArUpo vA dhAtuH "artihIlI0" (3 / 6 / 22) ityAdinA pakArAgamaH, caNAdi pUrvavat / abhyAsagrahaNaM dRSTAnuvRttikatayA vartata evetyAha - punarityAdi / anyathA antasyaiva lopaH syAt / na ca vaktavyam - 'nAnaryakye varNAntasya viSiH' iti samastasya lopo bhaviSyati yasmAdihAnarthakasyApyabhyAsasya tadantavidhiriSyate / kathamanyathA "bhRhAimADAmit" (3 / 3 / 24) ityAdau tadantakAryaM syAt iti / / 535 / [bi0 TI0] ito0 / itaH sUtrAditi vRttiH| nanvatra itograhaNAbhAve'pi pUrvasUtreNAbhyAsalopo na bhaviSyati tarhi mIJAdInAM sanvadbhAve lopaH syAt / yathA amImapat / naivam, vyaktipate etallakSyaviSayANAM lakSaNAnAmAnarthakyamApadyeta / tasmAt "sani mimI." (3 / 3 / 39) ityAdisUtrasya sani viSaye nAtidiSTe sanIti cet, jAtipakSAGgIkArAd doSAvasara ityAha - ita iti vRttiH / / 535 / ||iti bitnezvarakRtaTIkAyAM tRtIye AkhyAtAppAye tRtIyo virvacanapAdaH smaaptH||
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1: tRtIye AkhyAtApyAye tRtIyo vivanapAdaH [samIkSA] 'mitsati, Aripsate, dhipsati, mokSate' ityAdi zabdarUpoM meM abhyAsalopa ke vidhAnArtha 'abhyAsalopa' ke adhikAra kI AvazyakatA hotI hai, isakI pUrti donoM AcAryoM ne kI hai| antara yaha hai ki jina cAra sUtroM meM abhyAsalopa kI AvazyakatA hai, una sUtroM ko banAne ke bAda pANini ne yaha adhikArasUtra "atra lopo'bhyAsasya" (a0 7 / 4 / 58) prastuta kiyA hai, ataH sUtra meM 'atra' zabda kA ullekha hai, parantu kAtantrakAra ne adhikAra upasthApita karake sambaddha sUtra bAda meM banAe haiM, ataH 'itaH' zabda kA prayoga kiyA hai / jaise 'AG' upasarga pUrvaka 'rabh' dhAtu se san pratyaya,dvitva, abhyAsakArya se 'ra rabha sa' isa sthiti meM dhAtughaTita akAra ko is tathA abhyAsalopa Adi karane para 'Aripsate' prayoga niSpanna hotA hai / isI prakAra 'Ipsati, dhIpsati, zikSati, mokSate' Adi meM bhI 'It-isa-guNa' ke atirikta abhyAsalopa bhI pravRtta hotA hai| [vizeSa vacana] 1. punarabhyAsagrahaNaM samastalopArtham (du0 vR0)| 2. pratipattigauravanirAsArthameva (du0 TI0) / / 535 / 536. sani mimImAdArabhalabhazakapatapadAmis svarasya [3 / 3 / 39] [sUtrArtha] 'mi- mI - mA -dA- rabha - labh - zak - pat - pad' dhAtuoM ke svara ko is Adeza tathA abhyAsalopa hotA hai san pratyaya ke para meM rahane para / / 536 // [du0 vR0] miJAdInAM svarasya sani pare isAdezo bhavati abhyAsalopazca / Du miJmitsati / mIJ mIG vA - pramitsati, pramitsate / mA iti meGmAGorapi grahaNam / pramitsate, upamitsate / dAsaMjJakaH- ditsati, dhitsati / rabha -AriNsate / labha - Alipsate / zakla zaka-zikSati | pala pata - pitsati / pada - pitsate / kathaM pipatiSati ? sanIti dvisakAro'yaM nirdezo vyaktirveti / pratiritsatIti vaktavyam / pratipUrvo rAdho hiMsAyAm / / 536 / [du0 TI0] sani0 / 'mIG hiMsAyAm' (3 / 85) iti devAdiko'pi mitsati / kecid minotiM na paThanti / "svarAntAnAM sani" (3 / 8 / 12) iti dIrghatve mIrUpasya sambhavAt
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 'lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNam' (kA0 pari0 7 5) ityanityeyaM paribhASeti / miG-mIG-mIJAM grahaNam, 'mA mAne' (2 / 26) ityasya niranubandhasya na bhavati, 'mAG mAne meG pratidAne' (2 / 86; 1 / 462) anayorapItyarthaH / kecillugvikaraNasya mImAsatIti manyante, yathAsambhavaM "sasya se'sArvadhAtuke taH" (3 | 6 |93) "skoH saMyogAdyorante ca " ( 3 | 6 | 54 ) iti svarasyeti vaktavyam - savadizanivRttyartham / ssanIti dvisakAro'yamiti sa iti luptasaptamIko nirdezaH si sani sakArAdau sniityrthH| vyaktirveti vyaktayantarApanne na bhavati jAteranAzrayaNAt " ivantarddha0 " (3 / 7 / 33) ityAdinA pateriT pakSe / pratiritsatIti vaktavyam = vyAkhyeyam, tacca yogavibhAgAdityarthaH / tena 'rAdho hiMsAyAm' iti kim ? ArirAtsati gurUn / / 536 | [vi0 pa0 ] "" sani0 / meGmAGorapi grahaNam, mA mAne ityasya niranubandhakasya tAvad bhavati / 'mAG mAne, meG pratidAne' (2 / 86; 1 / 462 ) ityanayorapIti 'niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya' (kA0 pari0 48) iti paribhASA nAdriyate ityuktam / " sasya se'sArvadhAtuke taH " ( 3 / 6 / 93), "skoH saMyogAdyorante ca " ( 3 / 6 / 54) iti yathAsambhavam isaH sakArasya takAro lopazca bhavati / kathamityAdi / " ivantarddha0 (3 / 7 / 33) ityAdinA pakSe iT / sa iti luptasaptamIkaM padam, tasya paragamane sani iti dvisakAro'yaM nirdezo bhavati / si sani sakArAdau sanItyarthaH / ayamiDAgame kRte ikArAdirvartate iTastadgrahaNena grahaNAt / vyaktirveti iTA vyktyntrtvmsyetyrthH| pratiritsatIti vaktavyaM vyAkhyeyam, tatpunaryogavibhAgAdityarthaH / tena pratipUrvarAdho hiMsAyAmeva bhavati, anyatra ArirAtsati gurun ||536| 412 [samIkSA] 'mitsati, mitsate, ditsati, Aripsate, zikSati, pitsati' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha abhyAsalopa tathA dhAtughaTita svara ko isa Adeza kI AvazyakatA hotI hai / isakI pUrti donoM vyAkaraNoM meM kI gaI hai / pANini kA sUtra hai - " sani mImAghurabhalabhazakapatapadAmaca is" (a0 7 / 4 / 54) / yahA~ yaha dhyAtavya hai ki abhyAsalopa kI pravRtti ke lie pANini ne " atra lopo'bhyAsasya " (a0 7 | 4|58) sUtra dvArA adhikAra kA vidhAna bAda meM kiyA hai, jabaki kAtantrakAra ne yaha adhikAra isase pUrva hI kiyA hai / [vizeSa vacana ] 1. 'mA' iti meGmAGorapi grahaNam (du0 vR0 ) /
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 413 tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo bicanapAdaH 2. kecinminotiM na paThanti, svarAntAnAM sanIti dIrghatve mIrUpasya sambhavAt lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNamiti anityeyaM paribhASeti (du0 ttii0)| 3. pratiritsatIti vaktavyaM vyAkhyeyam, tacca yogavibhAgAdityarthaH (du0 TI0; vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. mitsati / mi + san + an + ti / mAtumicchati / 'Du miJ prakSepaNe' (4 / 4) dhAtu se icchA artha meM "dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt" (3 / 2 / 4) se san pratyaya, "caNparokSAcekrIyitasananteSu" (3 / 3 / 7) se dvivacana, prakRta sUtra dvArA abhyAsalopa- ikAra ko isAdeza, "sasya se'sArvadhAtuke taH" (3 / 6 / 93) se sakAra ko takAra, "te dhAtavaH" (3/2/16) se 'mitsa' kI dhAtusaMjJA tathA vibhktikaary| 2. pramitsati, prmitste| pra+mI + san + an + ti, te / 'mIJ hiMsAyAm' (817) yA 'mIG hiMsAyAm' (3 / 85) dhAtu se san pratyaya, dvirvacana, abhyAsakArya, dhAtusaMjJA tathA vibhaktikArya / 3. pramitsate, upmitste|pr+maa+ san +an +te / meprtidaane'(1|462) tathA 'mAG mAne zabde ca- mAG mAne' (2 / 86; 3 / 91) dhAtuoM se san pratyaya, dvivacana, abhyAsakArya, dhAtusaMjJA tathA vibhaktikArya / 4-5. ditsati, pitsati / dA + san + an + ti / dhA+ san + an + ti | 'Du dAJ dAne' (2184) tathA 'Du dhAJ dhAraNapoSaNayoH' (2185) dhAtuoM se san pratyaya, dvirvacana, abhyAsakArya, dhAtusaMjJA tathA vibhktikaary| 6. Aripsate / A + rabhu + san + an +te / AG upasargapUrvaka 'rabha rAbhasye' (1 / 471) dhAtu se san pratyaya, dvirvacana, abhyAsakArya, dhAtusaMjJA tathA vibhaktikArya / __7. Alipsate / A + labha + san + an + te / AG upasargapUrvaka 'Du labhaS prAptau' (1 / 472) dhAtu se san pratyaya, dvirvacana, abhyAsakArya, dhAtusaMjJA tathA vibhktikaary| 8. zikSati / zaka + san + an + ti / 'zakla zaktau' (4 / 15) yA 'zaka kSamAyAm' (3 / 118) dhAtu se san pratyaya, dvirvacana, abhyAsakArya, dhAtusaMjJA tathA vibhktikaary| 9. pitsati | pat + san + an+ti / patitumicchati / 'pallU gatau' (11554) dhAtu se icchA artha meM san pratyaya, dvirvacana, abhyAsakArya, dhAtusaMjJA tathA vibhaktikArya /
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 kAtantravyAkaraNam 10. pitsate / pad + san + an + te / 'pada gatau' (3 / 107) dhAtu se icchArthaka san pratyaya, dvirvacana, abhyAsakArya, dhAtusaMjJA tathA vibhaktikArya || 536 / 537. ApnoterIH [3 / 3 / 40] [sUtrArtha] san pratyaya ke pare rahate Ap - dhAtughaTita svara ko I- Adeza tathA abhyAsalopa hotA hai / / 537 / [du0 vR0] ApnoteH svarasya Irbhavati sani pare, abhyAsalopazca / Ipsati / RdhijJapyorIrItau vaktavyau sani sakArAdau / Irtsati, jJIpsati // 537 / [du0 TI0] Apno0 / 'AplRR myAptau' (4/14), tipA nirdeza: sukhArtha eva "Apitapi 0 " ityAdinA pratiSiddheTtvAt sakArAdireva sanniti / "RSijJapyoH" iti 'Rghu vRddhI, zA avabodhane' (3 / 79, 8 / 31), in, "artihI 0" (3 | 6 |22 ) ityAdinA pakArAgamaH / mAraNAdiSu jJA " mAnubandha0" ( 3 | 4 | 65) iti hrasvazca / yathAsaMkhyam IrItAviti "nAmino baH " (3|8|14) iti dIrghaH siddhaH / Iro dIrghoccAraNaM prakriyAgauravanirAsArtham / Iditi taparaH sukhArtha eva, RdherabhidhAnamAzrayaNIyam / jJapezca 'praccha jhIpsAyAm' (5 / 4.9) iti gaNavacanAt siddhiriti bhAvaH / jJaperino'pIttve kRte jJIpsatIti na sidhyati, naivam / paratvAdino lopa eva IttvasyAvakAzaH / Adyasvare ino lopasya cakAreNAdhyAhAreNeti, kiM codyaparihAreNeti / sakArAdAviti kim ? ardidhiSati, jijJapayiSati / "ibantarddha0" (3 / 7 / 33) ityAdinA iT pakSe || 537 / [vi0 pa0 ] ApnoteH / RdhijJapyorityAdi / 'Rghu vRddhau, jJA avabodhane' (3 | 79; 8 | 31 ), in, pUrvavat pakArAgamaH / " mAraNatoSaNanizAmaneSu jJA" (1 | 525) iti mAnubandhatvAd hrasvaH, jJapa-mAnubandhazceti caurAdiko vA yathAkramamanayoH svarasya 'Ir - It' ityetau bhavataH / Iditi takAraH sukhanirdezArtha eva, vaktavyau vyAkhyeyauM RdherabhidhAnAt jJapezca / 'pracchU jJIpsAyAm ' ( 5 / 49) iti gamakAravacanAdityarthaH / sakArAdAvityeva, anyatra na bhavati / addidhiSati, jijJapayiSatIti " ivantarddha0 " (3 / 7 / 33) ityAdinA pakSe iT RdhernAmyupadhatvAd guNe kRte "svarAderdvitIyasya " ( 3 | 3 | 2 ) iti dvirvacanam // 537 |
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye pAkhyAtAdhyAye tRtIyo bikvanapAdaH [samIkSA 'Ipsati' zabda ke sAdhanArtha dhAtughaTita AkAra ko IkArAdezaabhyAsalopa kI AvazyakatA hotI hai / etadartha donoM hI AcAryoM ne sUtra banAe haiM / pANini kA sUtra hai - "ApajJapyadhAmIt" (a07|4|55) / pANini ne 'Apa' dhAtu ke atirikta bhI 'jJap-Rdh' ina do dhAtuoM kA pATha kiyA hai, parantu kAtantrakAra ne kevala 'Apa' dhAtu ko hI IkArAdezavidhAnArtha svIkAra kiyA hai| isalie vRttikAra durgasiMha ne eka vArtika vacana par3hA hai - "RdhijJapyorIrItau vaktavyau sani sakArAdau" | isameM Rdha dhAtu meM Ira tathA jJapa dhAtu meM It Adeza nirdiSTa hai / isa prakAra kAtantrakAra ke 'I-Ir - It' tIna Adeza pANinIya It Adeza kI apekSA adhika sArthaka haiM / [vizeSa vacana] 1. tipA nirdezaH sukhArtha eva (du0 ttii0)| 2. Iro dIrghoccAraNaM prakriyAgauravanirAsArtham / Iditi taparaH sukhArtha eva RdherabhidhAnamAzrayaNIyam (du0 ttii0)| 3. Iditi takAraH sukhanirdezArtha eva (vi0 p0)| 4. jJapezca praccha jJIpsAyAm iti gaNakAravacanAdityarthaH (vi0pa0; du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1.Ipsati |Ap + san + an+ti |Aptumicchati / Apla vyaaptau'(4|14) dhAtu se icchA artha meM "dhAtorvA tumntaadicchtinaikkrtRkaat"(3|2|4) se san pratyaya, "caNaparokSAcekrIyitasananteSu" (3 / 3 / 7) se dvirvacana, "pUrvo'bhyAsaH" (3 / 3 / 4) se pUrvavartI Apa kI abhyAsasaMjJA, dhAtughaTita AkAra ko IkAra tathA abhyAsalopa, 'Ipsa' kI dhAtu saMjJA tathA vibhaktikArya / / 537 / 538. danbhericca [3 / 3 / 41] [sUtrArtha] sakArAdi san pratyaya ke pare rahate danbhadhAtughaTita svara ko it- It Adeza tathA abhyAsalopa upapanna hotA hai / / 538 / [du0 vR0] danbheH svarasya id bhavati cakArAdIcca sani pare'bhyAsalopazca / dhipsati, dhIpsati / sani sakArAdAviti kim ? didambhiSati / muco'karmakasyod vA vaktavyaH / mokSate vatsaH svayameva, mumukSate vatsaH svayameva, AnukUlyAt karmakartRtvam / / 538 /
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] danbheH | 'danbhu dambhe' (4 / 19 ) sani " ivantarddha 0 " (3 / 7 / 33) ityAdinA iT pakSe, "sani cAniTi" ( 3 / 5 / 9) iti cakArAdaguNatvam / 'muco'karmakasyodvA vaktavyaH' iti mucerakarmakasya yaH svarastasya okAro vA bhavati abhyAsalopazca / vaktavyam = vyAkhyeyam | 'mokSa asane ' ( 9 | 150 ) iti curAdau ' ghuSir vizabdane ' (9 / 146) iti pratiSedhAccurAderin pakSe iti kirAdivacanAdAtmanepadam / 'icchAmantareNa ca na kriyA' itIcchA gamyate muktikriyAM prati AnukUlyAt karmakartRtvena, vivakSyate svamocakatvAt / tadA mukSirakarmako bhavati / yadA 'muctR mokSaNe' (57) moktumicchati iti san, tadA sanantasya karmakartRsthatvAdAtmanepadam || 538 / [vi0 pa0 ] danbheH / "sani cAniTi " ( 3/5/9) ityatra cakArAdanAmino'pi kvaciditi sano'guNatvamucyate, tena danbheranuSaGgalopaH / " tRtIyAderghaDhaghabhAntasya " (3 / 6 / 100) ityAdinA dakArasya dhakAraH / sani sakArAdAvityeva - didambhiSati, atrApi pUrvavad iT pakSe / muc ityAdi / moktumicchatIti san / dvirvacane dhAtorakArasyokAro'bhyAsalopazca / pakSe "sani cAniTi" (3/5/9) iti guNapratiSedho 'styeva / kirAdizranthigranthisanantAH karmakartRsthA iti rucAditvAdAtmanepadam / AnukUlyAt karmakartRtvamiti / moktumiSyamANe vatso'pratikUlatayA / svamocakatvAd yadA svayameva mucyate iti karmakartRtvena vivakSyate, tadA mucirayamakarmako bhavati / tadetanna vaktavyam | 'mokSa asane' (9/150 ) iti caurAdikena siddham / 'ghuSir vizabdane' (9 / 146) iti vizabdanapratiSedhAccurAderin vibhASitaH / kirAdyAzrayaNAt pUrvavadAtmanepadam / athAntareNa sanpratyayamicchArthaH kathaM gamyate iti cennaivam | icchAmantareNa kriyA na sambhavatIti kriyAvazAdevecchArtho'pi saMbhAvyate / mucestu pakSe 'mumukSate' ityastyeva / / 538| [samIkSA] 'dhipsati, dhIpsati' zabdarUpoM ke siddhyartha san pratyaya ke pare rahane para 'danbh' dhAtughaTita akAra svara ko ikAra - IkAra Adeza karane kI AvazyakatA hotI hai / isakA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "dambha icca" (a0 7 / 4 / 56) / ataH ubhayatra samAnatA hai /
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ 417 tRtIye bAkhyAtAppAye tRtIyo nidhanapAdaH [vizeSa vacana] 1. muco'karmakasyod vA vaktavyaH- mokSate vatsaH svayameva, mumukSate vatsaH svayameva / AnukUlyAt karmakartRtvam (du0 vR0)| 2.icchAmantareNa cana kriyetIcchA gamyate,muktikriyAMpratyAnukUlyAt karmakartRtvena vivakSyate svamocakatvAt, tadA mucirakarmako bhavati (du0 ttii0)| 3. icchAmantareNa kriyA na sambhavatIti kriyAvazAdevecchArtho'pi sambhAvyate (vi0p0)| [rUpasidi] 1. pipsati, pIpsati / danbh + san + an+ti / dambhitumicchati / 'danbhu dambhe' (4 / 19) dhAtu se icchArthaka san pratyaya, dvirvacana, "ivantarddhabhrasjadanmuthyUrNabharajJapisanitanipatidaridrAM vA" (3 / 7 / 33) se aniT, "sani cAniTi" (3 / 5 / 9) se aguNa, "anidanubandhAnAmaguNe'nuSaGgalopaH" (3 / 6 / 1) se anuSaGgalopa, prakRta sUtra se dhAtughaTita akAra ko ikAra-IkAra-abhyAsalopa, "tRtIyAderghaDhadhabhAntasya dhAtorAdicaturthatvaM sadhvoH " (3 / 6 / 100) se d ko dh, "aghoSeSvaziTAM prathamaH" (3 / 8 / 9) se bh ko p, "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se 'dhipsa-dhIpsa' kI dhAtu saMjJA tathA vibhaktikArya / / 538 / ___ 539. digi dayateH parokSAyAm [3 / 3 / 42] [sUtrAca] parokSAsaMjJaka vibhakti ke pare rahate 'deG' dhAtu ko 'digi' Adeza tathA abhyAsalopa hotA hai / / 539 / [du0 vR0] deGaH parokSAyAM digyAdezo bhavati abhyAsalopazca / tipA dhAtureva nirdizyate / digye, digyAte, digyire / 'daya dAne' ityasyAmA vyavadhAnAd dayAJcakre / / 539 / ||iti dautiyAM kRtI tRtIye AkhyAtApyAye tRtIyo nirvacanapAdaH smaaptH|| [du0 TI0] digi0 / avibhaktiko'yamAdezaH sasvaraH / tipetyAdi / yadi deGa ityucyate svarasyetyadhikArAt svarasyaiva sthAne syAd iti bhAvaH / atha nirdezasya samAnatvAt
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 kAtantrayAkaraNam 'daya dAne' (1 / 408) ityasya na kathaM grahaNamityAha - dayetyAdi / "dayayAsazca" (3 / 2 / 18) ityanena ya Am, tena vyavadhAnAdityarthaH / na hi digyAdezena dvivacanasya bAdhetyabhyAsalopa ucyate / anyathA "jergiH sanparokSayoH" (3 / 6 / 31) ityAdau dvirvacanaM na syAt / jigISati, jigye / atha tatra jAtiH / iha vyaktirAzrIyate iti kimanena yatneneti / / 539 / ||iti durgasiMhaviracitAyAM kAtantravRttiTIkAyAmAkhyAtAppAye tRtIye tRtIyo birvacanapAdaH smaaptH|| [vi0pa0] digi0 / ikAroktaH savibhaktirAdezo'svara iti nyAyAnmA bhUdasvara iti digIti luptavibhaktikamucyate / atha deGaH ityucyatAM kiM tipA nirdezena ? satyam / svarasyetyadhikArAd deGaH svarasyaiva syAnna dhAtorityAha - tipetyAdi / tena dhAtusamudAyasyaivAdezaHsiddho bhavati / yadyevaM nirdezasya tulyatvAd 'daya daane'(1|408) ityasya kathanna grahaNamityAha - dayetyAdi / "dyyaasshc"(3|2|18) ityanenAmpratyayena vyavadhAnAdityarthaH / / 539 / / // iti zrIpatrilocanadAsakRtAyAM kAtantravRttipaJjikAyAm AkhyAtApyAye tRtIye tRtIyo divacanapAdaH smaaptH|| [samIkSA] 'digye, digyAte, digyire' zabdarUpoM ke siddhyartha pANini 'dIG' dhAtu ko tathA kAtantrakAra 'deG' dhAtu ko 'digi' Adeza karate haiM / pANini kA sUtra hai - "dayaterdigi liTi" (a0 7 / 4 / 9) / antara yaha hai ki kAtantrakAra ne prakRta abhyAsalopAdhikAra ke hI antargata isakA vidhAna kiyA hai, jisase abhyAsalopa yA dvirvacana ke lie upAyAntara kI kalpanA nahIM karanI par3atI hai, jabaki bhinna prakaraNa meM ise prastuta karane se upAyAntara kI kalpanA karanI par3atI hai / digi Adeza kie jAne ke kAraNa dvirvacana nahIM hotA haiM - "digyAdezena dvivacanasya bAdhanamiSyate" (kAzikAvRtti 7 / 4 / 9) /
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye tRtIyo dvirvacanapAdaH _419 [vizeSa vacana ] 1. tipA dhAtureva nirdizyate ( du0 vR0 ) / 2. avibhaktiko'yamAdezaH sasvara : (du0 TI0 ) / 3. atha tatra jAtiH / iha vyaktirAzrIyate iti kimanena yaneneti (du0 TI0) / 4. ikAroktaH savibhaktirAdezo'svara iti nyAyAnmA bhUdasvara iti digIti luptavibhaktikamucyate / [rUpasiddhi] 1. digye / deG + parokSA - e / 'deG pAlane' (1 / 463) dhAtu se parokSAsaMjJaka Atmanepada - prathamapuruSa ekavacana 'e' pratyaya, dvirvacana prakRta sUtra se 'digi' Adeza-abhyAsalopa tathA " ya ivarNasyAsaMyogapUrvasyAnekAkSarasya" (3 / 4 / 58 ) se iko Adeza / yU 2-3 . digyAte, digyire / deG + parokSA - Ate / deG + parokSA - ire / dvirvacanAdi prakriyA pUrvavat / / 539 / // ityAkhyAtAdhyAye tRtIye samIkSAtmako dvirvacanAkhyatRtIyaH pAdaH samAptaH //
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||shriiH|| pariziSTam - 1 (a) = rucAdigaNaH 492. katari rucAdiGAnubanyebhyaH [3 / 2 / 42] [du0 vR0] rucAdibhyo anubandhebhyazca kartaryabhidheye AtmanepadAni bhavanti / rocate, varddhate / zIG-zete, cakSiG - AcaSTe / ruca ityanudAttAnubandhopalakSaNam / UrdhvamAdatte ityudAttaH, tadviparItazcAnudAttaH / udAttAnudAttayormizrazca samAhAro lokopcaaraat| tena rucaprakArebhyo'pi bhavanti / AdigrahaNAcca - nivizate, parikrINIte / 49211. neviz [du0 vR0] upasargAnneH paro vizatI rucAdirbhavati / nivizate gRhaM kpotH| arthavattvAt pratipadoktatvAt pratyAsannatvAcca upasargAditi labhyate / sarvatraivaM bodhyam / neriti kim ? vizati, parivizati / upasargAditi kim ? madhuni vizanti bhramarAH / / 492 / 1 / [du0 TI0] nerviz / kathaM madhuni vizanti bhRGgAH / kriyAyogitayA pratyAsatterupasargasya nergrahaNamarthavattvAt pratipadoktatvAcceti / / 492 / 1 / [vi0pa0] nerviz / kathaM 'madhuni vizanti bhramarAH' ityayamapi neH paro vizatirvati iti ? naivam, kriyAdyotakatayA pratyAsannasya nerupasargasyaiva grahaNam arthavattvAt pratipadoktagrahaNAcceti / ayaM tu nAminaH svara iti nvAgame sati anarthako lAkSaNikazceti // 492 / 1 / / [ka0 ca0] nerviz / nanu vizdhAtoranudAttAnubandhaH kriyatAm, kimAdigrahaNabalAt pRthag yatnena ? naivam / 'pravizati, parivizati' ityAdAvAtmanepadaprasaGgAt / kriyAdyotakatayeti pjii| nanu yadi dyotakatve'pi nerupasargasyArthavattvamucyate, tadA saptamIsambandhino neH sAkSAdevAdhikaraNavAcitvAt kathamatra na bhavatItyAha- pratipadoktatvAcceti cakAreNa dhAtUpasargayorantaraGgasambandhitvAd ityapi sUcyate / / 492 / 1 /
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 1 (a) 492/2. parivyavebhyaH krIJ 421 [du0 bR0] parivyavebhya upasargebhyaH paraH krIJ rucAdirbhavati / parikrINIte, vikrINIte, avakrINIte / parisAhacaryAdanavyayapakSivAcakasya verna grahaNam / tena vanaM bahuvi krINAtItyatra na bhavati, anupasargatvAt // 492 / 2 / [du0 TI0] parivya0 1 parikrINIte, vikrINIte, avakrINIte / 'banaM bahuvi krINAti' iti pUrvavad vyAkhyeyam | paryavasAhacaryAd vA verupasargasya grahaNam / bahavo vayaH pakSiNo yasminniti / / 492 / 2 / [vi0 pa0] parivya0 / parikrINIte, vikrINIte, avakrINIte / "ubhayeSAmIkAraH" (3 | 4 |44) ityAdinA IkAra: / 'banaM bahuvi krINAti' ityatra na bhavati anavyayena pratyAttterayogAditi uktam / bahavo vayo yasmin vane tad vanaM bahuvi / bahupakSikamityarthaH || 492 / 2 / [ka0 ca0] parivya0 / pUrvasUtravadatrApi vRttAvudAhRtatvAt 'parikrINIte' iti nodAhRtam, pratyAsatterayogAditi / dhAtUpasargayorantaraGgasambandha eveha pratyAsattiH / paryavayorupasargayoH sAhacaryAd veriha upasargasyaiva grahaNam / na copaparikrINAti avakrINantamityatra 'aba rakSa pAlane ' (1 / 202 ) ityasya hau pare aveti rUpe sati paryavayorapi vyabhicAra iti vAcyam / uparizabde parizabdasya nirarthakatvAt, aveti kriyApadasya ca lAkSaNikatvAditi niyamArthamidam || 492 / 2 / 492/3. viparAbhyAM jiH [du0 vR0] viparAbhyAmupasargAbhyAM paro jayatI rucAdirbhavati / vijayate, parAjayate / kim ? vanaM bahuvi jayati / senA parA jayati / parA upasargAditi utkRSTetyarthaH // 492 / 3 / [du0 TI0] viparA0 | vijayate, parAjayate / tRtIyayA vA viparAbhyAM jayatirviziSyate, anyo'nyasAhacaryAd vA upasargayorgrahaNam / vanaM bahuvi jayati, senA parA jayati / parA utkRSTA ityarthaH / / 492 / 3 /
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 kAtantravyAkaraNam [vi0pa0] viparA0 / vijayate, parAjayate / jayatItyarthaH / ihApi pUrvavad upasargayoreva grahaNAd 'vanaM bahuvi jayati, senA parA jayati' ityatra bhavati / parA utkRSTA ityarthaH / athavA viparAbhyAmiti vizeSaNe tRtIyA / viparAbhyAM viziSTo jayatirityarthaH / vizeSaNaM ca dhAtorupasarga eva yujyate / / 492 / 3 / [ka0 ca0] vipa0 / viparAbhyAmiti paJcamI / athaveti pakSAntaram / viziSTatvaM cAtrAntaraGgasambandhaH / vastutastu ekasminnavyayagaNe paThitayorevAtra grahaNam / ata eva TIkAyAmapi sAhacaryAdityuktam / yathA 'rAmalakSmaNau' ityukte bhrAtrordAzarathyoreva grahaNam / / 492 / 3 / 492/4. ADo dAja anAtmaprasAraNe [du0 vR0] AGa upasargAt paro dadAtI rucAdirbhavati / anAtmaprasAraNe gamyamAne-dhanamAdatte, vidyAmAdatte / anAtmaprasAraNaM kim ? mukhaM vyAdadAti chAtraH, nadI kUlaM vyAdadAti / AtmagrahaNaM kim ? vyAdadate pipIlikAH pataGgasya mukham / paraprasAraNe pratiSedhaMbAdhanArtham / / 492 / 4 / [du0 TI0] AGo dA0 / Adatte / anAtmaprasAraNa iti kim ? AsyaM vyAdadAti chAtraH, vyAdadAti mukhaM vipAdikA, vyAdadAti mukhaM pipIlikA, vyAdadAti kUlaM nadI, vivRNotItyarthaH / anAtmagrahaNaM kim ? vyAdadate pipIlikAH pataGgasya mukham / / 492 / 4 / [vi0 pa0] AGo dAtra0 / Adatte / juhotyAditvAd dvivacanam, abhyastAnAmAkAralopaH / anAtmaprasAraNa iti kim ? mukhaM vyAdadAti chAtraH, vyAdadAti nadI kUlam / AtmagrahaNaM kim ? paraprasAraNe pratiSedho mA bhUta - vyAdadAti pipIlikA pataGgasya mukham / "Atmane cAnakArAt" (3 / 5 / 39) iti nalopaH / / 492 / 4 / [ka0 ca0] AGo0 / Atmazabdo'tra AtmIyavacanaH / na ca krturaatmsmbndhprsaarnnmityrthH| kathaM kiM 'vyAdatsva vihaGga bhImavadanam' ityatra AtmaprasAraNe Atmanepadamiti ? satyam / dAJdhAtorubhayapaditvAt / tarhi anena sUtreNa kiM kRtamiti ced anAtmaprasAraNe Atmanepadameveti niyamArthamiti / yadyapi dAJdhAtoreva AtmaprasAraNavRttitA, na tu dAnAdidhAtoH / tathApi nakAraH sukhAryaH iti / / 492 / 4 / /
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 1 (a) 492/5. gamin kSAntau 423 [du0 vR0] pUrvasUtrAd AG anuvartate / AGaH paro gamirinanto rucAdirbhavati kSAntau pratIkSAyAM gamyamAnAyAm | Agamayasva tAvat / mAnubandhatvAd hrasvaH / kaJcit kAlaM pratIkSasva ityarthaH / / 492 / 5 / [du0 TI0 ] gamin0 / AG ityanuvartate / Agamayasva mA tvariSThAH / sahasva kaJcit kaalmityrthH| nanu cengrahaNaM kimartham, kAlaharaNancAgamirinanta eva vartate ? satyam, sukhapratipattyarthameva / nAtra parApakAramarSaNAdi . kSamA vidhIyate || 492 / 5 / [vi0 pa0 ] gamin0 / AGiti vartate / gaminniti inanto nirdezaH, mAnubandhatvAd hrasvaH / kSAntiriha pratIkSAkAlaharaNamucyate / Agamayasva tAvat kaJcit kAlaM kSamasva pratIkSasvetyarthaH || 492 / 5 / [ka0 ca0] gamin0 | kSAntAviti kim ? Agamayati mAm || 492 |5| 492/6. nupracchau [du0 bR0] AGaH parau nu-pracchau rucAdI bhavataH / Anute zRgAlaH / utkaNThApUrvakaM zabdaM karotItyarthaH / ApRcchate gurUn ziSyaH / ArAdhayatItyarthaH / / 492 / 6 / [du0 TI0] nupra0 / AG ityeva / Anute zRgAlaH, ApRcchate gurum / nautiratrotkaNThApUrvake zabdane vartate / / 492 / 6 / [vi0 pa0 ] pra0 / AGityeva vartate / Anute zRgAlaH / utkaNThApUrvakaM zabdaM karotItyarthaH / ApRcchate gurUn, ArAdhayatItyarthaH / / 492 / 6 / [ka0 ca0] nupra0 / asambhavAt kSAntiriha nAnuvartate / Amantrita ityarthaH / AGaH pracchi: kuzalaprazna iti kulacandraH / AmantraNa iti prAJcaH / ' ApRcchasva priyasakhamamuM tuGgamAliGgya zailam ' ( megha0 - 1 / 12 ) iti meghadUtaH || 492 / 6 /
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 kAtavavyAkaraNam 492/7. anuparibhyAM ca krI [du0 vR0] anuparibhyAmAGazca paraH krID rucAdirbhavati / anukrIDate, parikrIDate, AkrIDate / 'krIDate nAgarAjaH' iti prayogadarzanAdanupasargAdapi krIDaterAtmanepadaM cakArAditi boddhavyam ||49217 / [du0 TI0] anupari0 / cakAra AGo'nukarSaNArthaH / anukrIDate, parikrIDate, AkrIDate / mANavakamanukrIDatIti / mANavakena saha krIDatItyarthaH / karmapravacanIyo'yamanurbahiraGgaH anuparibhyAmAGA ca yuktaH krIDiti / / 492 / 7 / [vi0 pa0] anupari0 / anuparibhyAM ca krID, cakArAdAGazceti / anukrIDate, parikrIDate, AkrIDate / ihApi pUrvavad upasargagrahaNAd bAlakamanukrIDatItyatra na bhavati / sahArthe karmapravacanIyo'yamanuzabdaH / bAlakena saha krIDatItyarthaH / / 492 / 7 / [ka0 ca0] anupari0 / kathaM 'zallakyAmasthibhAgasthalabalarahitaH krIDate nAgarAjaH' iti, satyam / apaprayoga iti mahAntaH / cakArAditi zaraNadevaH / / 492 / 7 / 492/8. samo'kUjane [du0 vR0] sama upasargAt paraH krIDatI rucAdirbhavati / akUjane - avyaktazabdakaraNabhinne'rthe gamyamAne / saMkrIDante kumArAH / akUjana iti kim ? saMkrIDati zakaTaH / avyaktazabdaM karoti / / 492 / 8 / [du0 TI0] samo0 / krIDatItyeva / saMkrIDante kumArAH / akUjana iti kim ? saMkrIDanti zakaTAni, avyaktazabdaM kurvantItyarthaH / zikSerjijJAsAyAmiti na vaktavyam - vidyAsu zikSate, dhanuSi zikSate / 'zikSa vidyopAdAne' (1 / 428) ityAtmanepadinA siddham, vidyopAdAnasya jJAtumicchAmantareNAsambhavAt / / 492 / 8 / [vi0 pa0] samo0 / kUjanam avyaktazabdakaraNam, tato'nyadakUjanam, saMkrIDante kumArAH / akUjana iti kim ? saMkrIDati zakaTa: / avyaktazabdaM karotItyarthaH / / 492 / 8 /
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 425 pariziSTam-1 (a) 492/9. apaskiraH [du0 10] apapUrvAt kiratestaudAdikAd dhAtoH prAk suDiti / 'apaskiraH' iti tiblope nirdezaH / sasuT kRdhAtU rucAdirbhavati / apaskirate vRSabho hRSTaH / apaskirate kukkuTo bhakSArthI / apaskirate zvA nivAsArthI / sarvatrApAccatuSpAcchakuniSu hRSTabhakSanivAsArthiSvAlekhane suDAgamaH / sasuDiti kim ? apakirati / / 492 / 9 / [du0 TI0] apaskira0 / adanto'yamekadezo'nukriyate, tiblopaM kRtvA vA nirdezaH / apaskirate / apAccatuSpAcchakuniSu hRSTabhakSanivAsArthiSu suT / suT kimartham ? apakirati || 492 / 9 / [vi0 pa0] apaskiraH / apapUrvasya 'kR vikSepe' (5 / 21) iti taudAdAdikasya tilopaM kRtvA nirdezaH / apaskirate vRSabho hRSTaH / apaskirate kukkuTo bhakSArthI / apaskirate zvA nivAsArthI / apAccatuSpAcchakuniSu hRSTabhakSanivAsArthiSu suDAgamo dRzyate / suDAgamanirdezaH kim ? apakirati tRNAni / / 492 / 9 / 492/10. gatyanukaraNe haJ [du0 vR0] gatyanukaraNaM sAdRzyam / tasminnarthe'bhidhIyamAne haJ rucAdirbhavati / azvAH paitRkamanuharante, gAvo mAtRkamanuharante / pitRvadazvA gacchanti, mAtRvad gAvo gacchantItyarthaH / RkArAntAdAgate'rthe krItAditvAdikaNa Adilopazca / gatigrahaNaM kim ? rUpAdInAmanukaraNe na syAt / pitaramanuharanti rUpeNa putrAH / / 492 / 10 / [du0 TI0] gatyanu0 / paitRkamanuharante azvAH, mAtRkaM gAvo'nuharante / RkArAntAdAgate'rthe ikaNaM vyutpAdayanti / gatigrahaNaM kimartham ? pitaramanuharanti rUpAdineti bhAvaH / / 492 / 10 / (vi0 pa0) gatyanu0 / paitRkamanuharante azvAH , mAtRkamanuharante gAvaH / piturAgataM paitRkam, mAturAgataM mAtRkam / RkArAntAdAgate'rthe krItAditvAdikaNa, Adilopo dRzyate / pitRvanmAtRvacca azvA gAvazca gacchantItyarthaH / gatigrahaNaM kim ? rUpAdInAmanukaraNe mA bhUt - rUpeNa pitaramanuharanti putrAH / / 492 / 10 /
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 kAtantravyAkaraNam [ka0 ca0] gatyanu0 / yadA gativiSaye'nukaraNaM bhavati tadA hRJdhAtU rucAdirbhavatItyarthaH / sAdRzyamAtre'pi dRzyate prayogaH / 'jalaghimanuharate saraH' iti bhASAvRttiH / / 492 / 10 / 492/11. AziSi nAtha [du0 vR0] AziSyeva nAthatI rucAdirbhavati / sarpiSo nAthate / sarpirme bhUyAdityAzAste / AziSIti kim ? mANavakamanunAthati, yAcate ityarthaH / AtmanepadiSu pAThAt siddhe nimamo'yam-AziSyeva nAthaterAtmanepadamiti | ["yattu 'nAyase kimu patiM na bhUbhRtaH' iti kiraataarjuniiye| "dInastvAmanunAthate kucayugaM patrAvRtaM mA kuru" iti prayogau sAdhU iti kAvyaprakAzakArastadidaM cintyate / "samarpanAziSoH" (3 / 1 / 19) ityatra vRttau iSTAzaMsanamapi prArthanamevetyuktam, tadA prArthanAyAmapi AzaMsAyAmevAtmanepadam / anyatra parasmaipadameveti niyamaH" iti pAThAntaram] / / 492 / 11 / [du0 TI0] AziSi0 | AziSyeva nAthatiriti niyamArtho gnnpaatthH| sarpiSo nAthate / sarpirme bhUyAd ityAzAste ityarthaH / AziSIti kim ? mANavakam upanAti, yAcate ityaH // 492 / 11 / [vi0 pa0] Azi0 / nAthaterAtmanepadino'pIha pATho niymaarthH| AziSyeva nAthate iti / sarpiSo nAthate / sarpirme bhUyAd ityAzAste ityarthaH / AziSIti kim ? mANavakam upanAthati, yAcate ityarthaH / 492 / 11 / [ka0 ca0] AziSi0 / upatApaizvaryayorapi nAthadhAtoryadanudAttAnubandhakaraNaM tattu rucAdezca vyaJjanAderiti yupratyayArtham / kathaM yAcanAyAm 'nAthase kimu patiM na bhUbhRtaH' iti bhAraviH / tathA 'AnAthate mukharucim, saMnAyate' iti ca kAvyAntaram ? satyam, apaprayoga iti kaavyprkaashH| 'nAthase' iti paThantyeke / anye tu AziSyAtmanepadameva, anyatra tUbhayapadameveti niyamamAhuH / vastutastu yAcanamapyAzaMsanamiti cndrgomii| asmAbhirapyayamarthaH "samarthanAziSozca" (3 / 1 / 19) ityatrAGgIkRtaH / yattu paJjyAm AziSIti kim ? mANavakamupanAthatIti pratyudAharaNe 'yAcate' ityuktam, tatra yAcanam (abhyarthanam) anunaya iti bodhyam / / 492 / 11 /
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 427 pariziSTam - 1 (a) 492/12. zapathe zapa [du0 vR0] zapatho mithyAnirasanam, tasmin gamyamAne zapa rucAdirbhavati | chAtrAya zapate kumArI / zapatha iti kim ? zapati bhRtyaM rAjA, AkrozatItyarthaH / / 492 / 12 / [du0 TI0] zapa0 / chAtrAya zapate, upalambhayati avagamayati mithyA nirasyatItyarthaH / premajijJAsamAnAbhyastAbhyaH samazerata kAminaH iti chAtrasya zarIraM spRzAmItyevaM yA zapathaM karoti saivamucyate ityeke / upalambhanaM prakAzanamityanye / anyatra chAtraM zapati AkrozatItyarthaH / 492 / 12 / [vi0 pa0] zapathe0 / zapatho mithyAnirasanam / chAtrAya zapate kumArI / sambhAvyamAnavyalIkA kumArI chAtrasya viparItajJAnanivRttaye mithyA nirasyatItyarthaH / athavA chAtrasya zarIraM spRzAmItyevaM yA zapathaM karoti saivamucyate / zapatha iti kim ? chAtraM zapati, AkrozatItyarthaH / / 492 / 12 / [ka0 ca0] zapa0 / vAcA zarIrasparzanaM zapatha iti pANinimatamavalambyAha - athaveti, saivamucyate ityatraivaMzabdena kumArI zapate iti vAkyasamudAyo nocyate, anyathA paGktiriyaM na saMgacchate / nanu mAghe - "zapamAnAya na cedibhUjuje" ityAkrozane katham AnazpratyayaH ? satyam, "zaktivayastAcchIlye" (4 / 4 / 9) iti zAnaGiti na doSaH / vastutastu ubhayapaditvAdAkrozane'pyAtmanepadaM syAdeva / sUtraM tu zapathe'trAtmanepadameva yathA syAt / tarhi kathaM 'sakhyaH! zapAmi yadi kiJcidapi smarAmi' iti bhAravau / 'surataiH zapeyam' iti ca ghaTakapare ca parasmaipadamiti, niyamAsAmarthyAdAtmanepadameva syAt ? satyam, cakSiGo vyanubandhakaraNAdekAnubandhakaraNe'nityamapIti kecit / tanna, zapadhAtorapyudAttAnudAttatvena TyanubandhakatvAta tasmAd gamyate pratyayaniyamo'yam / tanmate'pi siddhamidam / tathAhi zapatha evAtmanepadaM nAnyArthe iti niyamena zapathe parasmaipadamapi cet tanmate 'zapamAnAya' iti mAghaprayoge Akrozane kathamAtmanepadamiti cet zaktyAdivacanAt zAnaGiti pUrvasiddhAnta evAstAm ['prajeti tvAM zazApa sA' iti raghuzloke zapathArthakatvAbhAvAnnAtmanepadam ] || 492 / 12 / 492/13. pratijJAnirNayaprakAzaneSu sthAH [du0 vR0] pratijJA abhyupagamaH, nirNayo nizcayaH, prakAzaH svAbhiprAyaprakaTanam / eSvartheSu
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 kAtantravyAkaraNam vartamAnastiSThatI rucAdirbhavati / 'nityaM zabdamAtiSThate, abhyupagacchatItyarthaH / tvayi tiSThate vivAdaH, nizcinotItyarthaH / tiSThate kanyA chAtrebhyaH, sthitvA svAbhiprAyaM prakAzayatItyarthaH / / 492 / 13 / [du0 TI0] pratijJA0 / 'abhyupagamaH pratijJA, saMzayitasya vastuno nizcayaH nirNayaH, abhiprAyaprakaTanaM prakAzanam' eSu gamyamAneSviti / nityaM zabdamAtiSThate, tvayi tiSThate vivAdaH, tiSThate kanyA chAtrebhyaH / evaM chAtraiH saha tiSThati, avasthAnaM karoti yenAbhiprAyastasyA jJAyate iti / / 492 / 13 / / [vi0 pa0] pratijJA0 / pratijJA abhyupagamaH, aGgIkAra ityarthaH / saMzayitasya vastuno nizcayo nirNayaH, svAbhiprAyaprakaTanaM prakAzanam / nityaM zabdamAtiSThate, tvayi tiSThate vivAdaH, tiSThate knyaacchaatrebhyH| tathA tiSThatyavasthAnaM karoti yenAbhiprAyaM tasyA jJAyate ityarthaH / / 492 / 13 / [ka0 ca0] pratijJA0 / pAtUnAmanekArthatvAt pratijJAdayo'stiSThatinApyabhidhIyante, tatra ca AGpUrvasyaiva svabhAvAt pratijJAyAM vRttiH / ata eva 'sthA pratijJAne' iti vArttikam / nizcayo nirNaya iti / atra lakSaNayA nizcayAya matirnizcaya ucyate / tathA ca, jahAtu nainaM kathamasiddhiH saMzayya karNAdiSu tiSThate yH| __asAdhuyogA hi jayAntarAyAH pramAyinInAM vipadAM pdaani|| iti bhaarviH| ayamarvaH - enaM suyodhanam arthasiddhiH kathanna jahAtu yaH suyodhanaH saMzayya vivAdahetau vastuni saMzayito bhUtvA karNazakuniprabhRtiSu nirNetRtvenAbhimateSu svapakSAntaraM parityajya tiSThate, anyapakSaM parityajya tairupadarzitapakSasyaiva samAzrayaNAditi nyAsakRtA vyAkhyAtam / pANinistu "sveyAkhyAyAmAtmanepadam" (a0 1 / 3 / 23) ityAcaSTe / vivAdapadanirNetA sveya iti ruuddhiH| [tathA bhaTTikAvye'pi 'tvayi nastiSThate prItistubhyaM tiSThAmahe vayam' ityatra prItirasti na veti saMzayenAnyasandehaH stheyaH kintu prItirastyeveti jayamaGgalA ] ||492 / 13 / 492 / 14. samavapravibhyaH [du0 vR0] ebhya upasargebhyaH parastiSThatI rucAdirbhavati / apratijJAdyarthamidam / santiSThate, avatiSThate, pratiSThate, vitiSThate // 492 / 14 / 1. kutracid vRttau nityaM zabdamAtiSThante miimaaNskaaH| nityaM zabdaM pratijAnate ityarthaH, ityAdi pAThabhedo dRzyate /
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 1 (a) 429 [du0 TI0] samava0 / santiSThate, avatiSThate, pratiSThate, vitiSThate / apratijJAdyarthaM vacanam / / 492 / 14 / 492/15. udo'nUrdhvaceSTAyAm [du0 TI0] anUrdhvaparispandalakSaNavyApAre vartamAnastiSThatI rucAdirbhavati muktAvuttiSThate sAdhuH, saMgrAme uttiSThate vIraH / udyamaM karotItyarthaH / anUrdhveti kim ? AsanAduttiSThati atithiH| ceSTAyAmiti kim ? grAmAcchatamuttiSThati / utpadyate ityarthaH / parispandanaM hi ceSTocyate ||492 / 15 / [du0 TI0] udo'nU0 / UrdhvaceSTAyAM na vartate dhAtuzcet / muktAvuttiSThate, muktyarthaM ceSTate ityarthaH / anUrdhveti kim ? AsanAduttiSThati / ceSTAyAm iti kim ? grAmAcchatamuttiSThati, zatamutpadyate ityarthaH / katham uttiSThate senA, sambhavatIti gamyate / sainikAnAmiyaM ceSTA na senAyA AtmIyo vyApAra iti // 492 / 15 / [vi0 pa0] udo'nU0 / UrdhvaceSTAyAmiti / UrdhvaparispandanalakSaNe vyApAre dhAtuzcenna vartate iti vimuktAvuttiSThate / saMgrAme uttiSThate, tatrodyamaM karotItyarthaH / anUrdhveti kim ? AsanAduttiSThati / ceSTAyAmiti kim ? grAmAcchatamuttiSThati, utpadyate ityarthaH / parispandanaM hi ceSTocyate ||492|15| [ka0 ca0] udo0 | atha 'uttiSThate vAsukinApi daSTaH' ityatrordhvaceSTAyAM kathamAtmanepadam ? naivam, nAtrordhvagamanam, kintu prabodhanamiti || 492 / 15 / 492/16. upAnmantreNa [du0 vR0] upAt paro mantrakaraNakastiSThatI rucAdirbhavati / mantro gAyatryAdiH / upatiSThatItyarthasya karaNam / gAyatryA sUryamupatiSThate / mantreNeti tRtIyAnirdezaH kim ? gAyatrImupatiSThati / akarmakazceti yAvadupAditi vartate / / 492 / 16 / | [du0 TI0] upAnmantreNa / mantrI gAyatryAdiH / upatiSThatItyarthasya karaNaM sAvitryopatiSThate / tRtIyA kim ? sAvitrImupatiSThati // 492 / 16 /
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 kAtantravyAkaraNam [vi0pa0] ___ upAnmantreNa / mantrI gAyatryAdiH, sa cedupatiSThatItyasya karaNam / gAyatryA sUryamupatiSThate / mantreNeti tRtIyAnirdezaH kim ? gAyatrImupatiSThati / akarmakazceti yAvad upAditi vartate / / 492 / 16 / 492/17. pathyArAdhanayozca [du0 vR0] upAt parastiSThatI rucAdirbhavati pathi kartari ArAdhane ca gamyamAne'rthe / ayaM panthAH sughnamupatiSThate / sujhaM nAma grAmaM prayAtItyarthaH / AdityamupatiSThate, pUjAdinA ArAdhayatItyarthaH / [saGgattakaraNamaitrIkaraNayorityapi na vaktavyam, ArAdhanenaiva siddhatvAt / rathikAnupatiSThate, saGgatakaraNena rathikAnArAdhayatItyarthaH / mahAmAtrAnupatiSThate, maitrIkaraNena mahAmAtrAnArAdhayatItyarthaH / saGgatakaraNamupazleSaH, maitrIkaraNaM cAntareNApi upazleSamiti bhedaH / / 492 / 17 / [du0 TI0] pathyA0 / pathi kartari ArAdhane ca vartamAnAt tiSThaterityarthaH / ayaM panthAH srughnamupatiSThate, prayAtItyarthaH / AdityamupatiSThate, pUjAdinA ArAdhayatItyarthaH / rathikAnupatiSThate / saGgatakaraNena rthikaanaaraadhytiityrthH| mahAmAtrAnupatiSThate / maitrIkaraNena mahAmAtrAnArAdhayatItyarthaH / / 492 / 17 / [vi0 pa0] pathyA0 / pati kartari ArAdhane ca gamyamAne ityarthaH / ayaM panthAH sughnamupatiSThate, prayAtItyarthaH / AdityamupatiSThate, pUjAdinA aaraadhytiityrthH| saGgatakaraNamaitrIkaraNayozceti na vaktavyam, ArAdhanenaiva siddhatvAt / pathikAnupatiSThate / saGgatakaraNena pathikAnArAdhayatItyarthaH / mahAmAtrAnupatiSThate / maitrIkaraNena mahAmAtrAnArAdhayatItyarthaH / saGgattakaraNam upazleSo maitrIkaraNaM cAntareNApyupazleSamiti bhedaH / / 492 / 17 / [ka0 ca0] pathyA0 / ekApi saptamI arthavazAd dvidhA bhidyate abhidheye viSaye cetyAha - kartarIti || 492 / 17 / 492/18. vA lipsAyA [du0 vR0] upAt parastiSThatI rucAdirbhavati vA lipsAyAM gamyamAnAyAm / bhikSuko dhArmikamupatiSThate upatiSThati vA / bhikSAmahaM labheyamiti dhArmikam upagacchatItyarthaH / / 492 / 18 /
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 431 pariziSTam - 1 (a) 431 [du0 TI0] vA lipsA0 / bhikSuko dhArmikamupatiSThate upatiSThati vA / lipsAyAM gamyamAnAyAm, lipsAviSaye upagamanArtho dhArmikamupatiSThate tiSThati vA bhikSAlAbhAyeti / / 492 / 18 / [vi0pa0] vA lipsA0 / bhikSuko dhArmikamupatiSThate upatiSThati vA / bhikSAmahaM labheyamiti kRtvA dhArmikamupagacchatItyarthaH / / 492 / 18 / 492/19. akarmakazca [du0 vR0] upAt paro'karmakastiSThatI rucAdirbhavati / veti na vartate, 'ubhayorvibhASayormadhye yo vidhiH sa nityaH' iti vacanAt / bhojanakAla upatiSThate / anyatra - rAjAnamupatiSThati / stheti nivRttam / / 492 / 19 / [du0 TI0] akarmakazca / ihApi upAt sthA ityeva / bhojanakAla upatiSThate, anyatrarAjAnamupatiSThati / / 492 / 19 / [vi0 pa0] akarmaka0 / bhojanakAla upatiSThate / anyatra rAjAnamupatiSThati / stheti nivRttam / / 492 / 19 / [ka0 ca0] akarmaka0 / vA na vartate, uttaratra vA-grahaNAt / uttaratra kAryyiNAM gamAdInAM pAThAditi cakArasya tUttarasUtre prayojanaM vakSyati / / 492 / 19 / 492/20. samo gamRcchipracchisvazruvettyartidRzaH [du0 vR0] samaH pare akarmakA ete dhAtavo rucAdayo bhavanti / saGgacchate, samRcchate, sampRcchate / grahyAditvAt samprasAraNam / saMsvarate, saMzRNute / (zruvaH shRc-3|2|35 - shraadeshH)| vettIti nirdezAd 'vida jJAne' (2 / 27)- saMvitte / artIti nirdezAt ' prApaNe ca' (1 / 275) iti bhvAdau, ' sR gatau' (2 / 74) iti juhotyAdau, dvayorapi grahaNam avizeSAt / samRcchate (attecchaH 3 / 6 / 77 - iti RcchAdezaH - samiyate / ["atipipozca" 3 / 3 / 25 iti ikAraH, "abhyAsasyAsavarNe" 3 / 4 / 56 - iti iyAdeza:], sampazyate ["dRzeH pazyaH" 3 / 6 / 76 iti pazyAdezaH] | akarmakA ityevasaGgacchati suhRdaM priyaH / / 492 / 20 /
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 kAtantrayAkaraNam [du0 TI0] samo gama0 / gamla-saGgacchate / Rccha-samRcchate / praccha-sampRcchate / svR-saMsvarate / zru-saMzRNute / vida jJAne-saMvitte / vidlU ubhayapadI-saMvindati, saMvindate / artIti bhvAdau R prApaNe ca, R sR gatAviti juhotyAdau / nAtra sAhacaryam - samiyate, samArata / dRzir-saMpazyate / akarmaka ityeva - saMgacchati suhRdam / / 492 / 20 / [vi0 pa0] samo0 / saMgacchate, samRcchate, saMpRcchate / pracchehyAditvAt samprasAraNam / saMsvarate, saMzRNute / "zruvaH 1 ca" (3 / 2 / 35) / vettIti nirdezAd 'vida jJAne' (2 / 27) - saMvitte / artIti nirdezAd' prApaNe ca' (1 / 275) itibhvAdau, ' sa gatau' (2 / 74) iti juhotyAdau, dvayorapi grahaNam avizeSAt / samRcchate, arteH- samiyate / "atipipayozca' (3 / 3 / 25) ityabhyAsasyekAre kRte "abhyAsasyAsavarNe" (3 / 4 / 56) itIyAdezaH / sampazyate iti dRzeH pshyH| akarmaka ityeva-saMgacchati suhRdaM priyaH / / 492 / 20 / [ka0 ca0] samo gam0 / avizeSAditi / yadyapi alopAd AdAdikasyaiva grahaNaM yogyam, tathApi rucAderAkRtigaNatvAd bhauvAdikasyApi grahaNamiti / vastutastu tipo dhAtusvarUpavidhAnAt kartari vidhIyamAnatvaM nAsti / atha "kartari kRtaH" (4 / 6 / 46) iti sAmAnyavacanAd bhaviSyati cet, na / kartuH pratIyamAnatvAbhAvAt / tatazca kartari vihitasArvadhAtukatvAbhAvAdeva prAptiAsti kutastallopAbhAvAd AdAdikatvanizcayaH / tarhi kathaM bhavatiratra prAptau sakarmakaH / vanatitanotItyAdau ca vikaraNo dRzyate ? satyam / "bhavateraH" (3 / 3 / 22) iti jJApakAt kvacid bhavatyapi ced atrApi syAt ? naivam / jJApakajJApitavidheranityatvAt / akarmakA ityeveti / tarhi kathaM sakarmaka Atmanepadam - 'na sampapRcche gamanAya satvarA sakhIjanaM saMdadRze na cAparA' iti vyaasvaakye| atha 'sandadRze sadRzaM ramaNam' ityatra anargharAghave / 'drakSye'haM paramezvari ! tripathage ! bhAgIrathi ! svaM vapuH' iti vAlmIke sa kiMsakhA sAdhu na zAsti yo'dhipaM hitAnna yaH saMzRNute sa kiNprbhuH| sadAnukUleSu hi kurvate ratiM nRpeSvamAtyeSu ca srvsmpdH|| iti bhAravI ? satyam / vyAsavAkye 'sakhIjanAt' iti pAThaH kartavyaH, tatazca lyablope paJcamI / sakhIjanaM prApyetyartha iti shrnndevH| vAmanacarite tu- 'tAM prApya' ityadhyAhAryam' tatazca ramaNamityadhigamya sadRzaM yogyaM yathA syAt tathA 'saMdadRze' iti vyAkhyAtavyam / taccaikyam
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-1 (a) ityatra cAturvayAdivat svArthe yaN tatazca ekamityarthe sati kartRvizeSaNatvena kriyAvizeSaNatvena vA vyAkhyeyam / anargharAghave tu karmavyatIhAro vivakSita iti mhaantH| rakSAMsItyatra itizabdaH SaSThyarthe tatazca 'rakSAMsi santi' ityasya sambandhazravaNavanto vayam ityarthaH / zaGkarAcAryaprayoge tu samo nimittatve'pi yad vyatikramaM nirdizati, tat kvacit samo'bhAvo'pi akarmakazcetyatra cakArAt sakarmakebhyo'pi, ayaM tu siddhAnto deyaH / anyatrApi rucAderAkRtigaNatvAd vA / bhAravau tu hitAditi paJcamI, hitajanAdityarthaH, na tu hitAniti dvitIyAbahuvacanam / hitamiti pAThe tu kriyAvizeSaNam adhipazabdasya vizeSaNaM vA / vastuto hi vararucyAdimate nAsti akarmakAdhikAraH / / 492 / 20 / 492/21. upasargAdasyatyUhI vA [du0 vR0] upasargAdasyatyUhau rucAdI bhavato vA / nirasyate, nirasyati / samUhate, samUhati | akarmaka ityeva / nirasyati zatrUn, samUhati padArthAn / / 492 / 21 / [du0 TI0] upasargAt - nirasyati, nirasyate / samUhati, samUhate / akarmaka ityeva - nirasyati zatrUn, samUhati padArthAn / / 492 / 21 / [vi0 pa0] upasargAdasyatyUhI vA / nirasyante, nirasyati / samUhate, samUhati / akarmaka ityeva / nirasyati zatrUn, samUhati padArthAn / / 492 / 21 / [ka0 ca0] upa0 / asyaterAtmanepadArtham Uhatezca parasmaipadArthaM vA vacanam - samUhati padArthamiti / nanu kathamatra parasmaipadam - UhaternityamAtmanepaditvAt pratyudAharaNe'pyAtmanepadasyaiva yogyatvAt ? satyam, 'samUhate padArthAn' iti Atmanepadenaiva pratyudAharaNam, pratyudAharaNe parasmaipadapAThastu azuddha eva / ataH kulacandro'pi sakarmakayostu yathAprAptamityuktavAn / vastuto vararucyAdimate'karmakAdhikAro nAstyeva, ataH sakarmaka'pi vikalpa iti / akarmakAdhikAre'pi cakArAt sakarmaka'pi vikalpaH / ata eva 'anuktapyUhati paNDito janaH' iti bhaarviH| atrApizabdasyopasargAbhAvAdAyilope parasmaipadamiti kathaM 'santataM timiramindurudAse, dizaH samUhanniva digvikIrNam' iti ? satyam, vismRtalakSaNatvAditi kulcndrH| anye tu 'pacyate mAsAn' itivat pUrvaM karmAvivakSayetyAhuH / asmanmate cakArAd ityukta eva siddhAntaH / / 492 / 21 /
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 kAtantravyAkaraNam 492/22. AGo yamahanau svAGgakarmako ca [du0 vR0] AGaH parau yamahanau akarmako svAGgakarmakau ca rucAdI bhavataH / Ayacchate, Ahate / "dhuTi hanteH sArvadhAtuke" (3 / 4 / 47) iti nalopaH / svAGgakarmakau caAyacchate pAdam, Ahate uraH / anyasmin karmaNi na bhavati / Ayacchati rajjum, Ahanti vRSalam / katham 'Ayacchati pAdaM devadattasya, Ahanti ziro viSNumitrasya' ? satyam, neha pAribhASikam 'adravaM mUrtimat' ityAdi svAGgam, api tu svasya Atmano'Ggam / ataH parasyAne karmaNi na bhavati, tat punarvyAkhyAnAditi / / 492 / 22 / [du0 TI0] A | AGo yamahanau svAGgakarmako ceti | Ayacchate, Ahate / Ayacchate pAdam, Ahate uraH / anyasmin karmaNi-Ayacchati rajjum, Ahanti vRSalam / svAGgagrahaNaM kim ? chAtro mitrasya pANim Ahanti / nAtra pAribhASikaH svAGgazabda: 'adravaM mUrtimat svAGgam' iti / / 492 / 22 / [vi0 pa0] AGo yama0 | AGa: parau yamahanAvakarmako svAGgakarmakau ca rucAdI bhavataH ityarthaH / Ayacchate, Ahate / "dhuTi hanteH sArvadhAtuke" (3 / 4 / 47) iti nlopH| svAGgakarmakau ca - Ayacchate pAdam, Ahate uraH / anyasmin karmaNi na bhavati / Ayacchati rajjum, Ahanti vRSalam / katham Ayacchati pAdaM devadattasya, Ahanti ziro devadattasyeti ? satyam / nedaM pAribhASikam 'adravaM mUrtimad' ityAdi svAGgam , api tu svasya Atmano'GgaM svAGgam / ataH parasyAne karmaNi na bhavatIti tat punarvyAkhyAnAditi / / 492 / 22 / [ka0 ca0] AGaH / vA na vartate kAryinimittayorvyatikramanirdezAt, tayorvetyatra vAgrahaNAd vA / 'Ayacchate' iti dIrdhIbhavatItyarthaH / Ahate, AyAtItyarthaH / vyAkhyAnAditi / AcAryapAramparyAdityarthaH / kathaM bhAravau- 'gANDIvI kanakazilAnibhaM bhujAbhyAmAjane viSamavilocanasya vakSaH' ityatra parAGgakarmaNyAtmanepadamA ? satyam / skhalitamiti kulacandraH / Apede' iti bhAgavRttikRta paThati / zaraNadevastu 'viSamavilocanasya bhujAbhyAM gANDIvI svaM vakSa Ajaghne' ityAha, tanna, arthAsaGgateH / ___ apare tu 'viSamavilocanasya' ityanAdare SaSThI, viSamavilocanamanAdRtya tatsamIpe vA bhujAbhyAM vakSa Ajaghne AsphoTitavAnityarthaH / idamapi na cArutaram, na hi
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 1 (a) bhujAbhyAM ko'pyasphoTayati kintvekena bhujenaiva / vayantu AbhyAM viSamavilocanagANDIvibhyAm Ajaghne / kim Ajaghne ityAha - viSamavilocanasya vakSaH bhujA arthAd gANDIvinA, gANDIvI cAjaghne, arthAd viSamavilocaneneti / asmin pakSe karmaNyeva pratyayaH / yad vA akarmakavivakSayaivAtmanepadaM vidhAya pazcAt karmavivakSA, pacyate mAsAnitivat / asmin pakSe asya sUtrasyaiva viSayaH / yad vA 'asya viSamavilocanasya bhujAbhyAM gANDIvI Ajaghne' iti karmaNi pratyayaH / vakSa uddizyeti sAdhyAhArAnvayaH iti brUmaH / / 492 / 22 / 492/23. vyudbhyAM tapaH [du0 vR0] vyudbhyAM parastapatI rucAdirbhavati / vitapate, uttapate / skhalati bhAsate vetyarthaH / vitapate pANim, uttapate pANim / santApayatItyarthaH atrApyakarmakaH svAGgakarmakazceti karmAntare na bhavati / AdityaH pRthivIM vitapati, uttapati suvarNaM svarNakAraH / / 492 / 23 / [du0 TI0] 435 vyudbhyAm0 / vitapate, uttapate / jvalati bhAsate vetyarthaH / vitapate uttapate pANI, santApayatItyarthaH / akarmakasvAGgakarmaka ityeva / AdityaH pRthivIM vitapati, uttapati suvarNaM svarNakAraH / vilAyayatItyarthaH / / 492 / 23 / [vi0 pa0 ] vyudbhyAm / vitapate, uttapate / jvalati bhAsate vetyarthaH / vitapate pANim / santApayatItyarthaH / atrApi akarmakaH svAGgakarmakazceti karmAntare na bhavati / AdityaH pRthivIM vitapati, uttapati suvarNaM svarNakAra H || 492 / 23 / 492/24. tapaHkarmakaH [du0 bR0] tapaH karma yasya tapateriti vigrahaH / tapaHkarmakastapatI rucAdirbhavati / tapyate tapastApasaH / tatra cakArAt tapestapaHkarmakAditi yaN kartari || 492 | 24 | [du0 TI0] tapaHkarmakaH / tapaH karma yasya taperiti / tapyate tapastApasaH || 492|24| [vi0 pa0 ] tapaH / tapaH karma yasya taperiti vigrahaH / tapyate tapastApasaH / tatra cakArAt tapestapa:karmakAditi kartari yaN ||492 | 24 |
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 kAtantravyAkaraNam 492/25. nisaMvyupebhyo hAH [du0 vR0] nisaMvyupebhyaH paro hvayatI rucAdirbhavati / nihvayate, saMhvayate, vihvayate, upahvayate / / 492 / 25 / [du0 TI0] nisaM0 / nisaMvyupebhyo heti / nihvayate, saMhvayate, vihvayate, upahvayate / evaM nihvAsyate, saMhvAsyate iti / nahi vikRtiH prakRtiM gRhNAtIti na codyam, jAtipradhAnatvAnnirdezasya / / 492 / 25 / 492/26. spardhAyAmAGaH [du0 vR0] AGaH paro hvayatI rucAdirbhavati spardhAyAm / mallo mallamAhvayate / spardhA parAbhibhavecchA / yadyapi AGparo hvayatiH spardhAyAM na vartate, kintvAhvAne, tathApi spardhAviSayakam AhvAnamiha spardhecyate upacArAt / mallaH spardhamAno mallAntaramAhvayati = AkArayati / / 492 / 26 / [du0 TI0] spardhAyAm / mallo mallamAhvayate / spardhA parAbhibhavecchA | AGaH pUrvasya hvayateH spardhAyAM vRttyasaMbhavAt spardhAviSayamAhvAnaM spardhecyate / spardhamAnamAhvayatItyarthaH / yadA tu ApUrvo'pi spardhAvRttiH sAkSAt, tadA mallo mallamAhvayate spardhayatItyarthaH / / 492 / 26 / [vi0 pa0] spardhAyAmAGaH / spardhA parAbhibhavecchA / yadyapi AyUrvo hvayatiH spardhAyAM na vartate kinvAhvAne, tathApi spardhAviSayamihAhvAnaM spardhecyate ihopacArAt / mallo mallamAhvayate / mallaH spardhamAno mallAntaramAhvayati AkArayatItyarthaH / spardhAyAM kim ? pitA putram Ahvayati || 492 / 26 / 492/27. sUcanAvakSepaNasevanasAhasayatnakathopayogeSu kRJ [du0 vR0] eSvartheSu vartamAnaH karotI rucAdirbhavati / sUcanaM parApakAraprayuktaM paradoSAviSkaraNam / avakSepaNaM tiraskaraNam / sevanam anuvartanam / sAhasaM yadabuddhipUrvakaM karaNam / yatnaH sato guNAntarAdhAnam / kathA vyAkhyAnam / upayogo dharmAdiprayojanaM dravyasya viniyogaH / tatra sUcane - ayamidamupakurute, sUcayatItyarthaH / avakSepaNe - zyeno
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 1 (a) 437 varttikAmupakurute, tirskrotiityrthH| sevane - gaNikAmupakurute, sevate ityarthaH / sAhase - paradArAnupakurute, teSu sahasA pravartate ityarthaH / yatne - edhodakasyopa - skurute, guNAntarAdhAnaM karotItyarthaH / upAt pratiyatnavikRtavAkyAdhyAhAreSu suT / kathAyAm - janApavAdAn prakurute, prakarSeNa kathayatItyarthaH / upayoge - zataM prakurute, dharmAdyarthaM niyuGkte ityarthaH / / 492 / 27 / [du0 TI0] sUca0 / sUcanetyAdi0 / sUcanamapakAraprayuktaM paradoSAviSkaraNam-ayamidamupakurute / avakSepaNaM tiraskaraNam / zyeno vartikAmupakurute |sevnm anuvartanam / gaNikAmupakurute / sAhasaM yadabuddhipUrvakaM karaNam / paradArAnupakurute / yatnaH sato guNAntarAdhAnam / edhodakasyopaskurute / kathA AkhyAnam / janApavAdAn prakurute, gAthAH prakurute / upayogo dharmAdiprayojane dravyaviniyogaH / zataM prakurute / / 492 / 27 / [vi0 pa0] sUcana0 / sUcanam apakAraprayuktaM paradoSAviSkaraNam / avakSepaNaM tiraskaraNam / sevanam anuvartanam / sAhasaM yadabuddhipUrvakaM karaNam / yatnaH sato guNAntarAdhAnam / kayA AkhyAnam / upayogo dharmAdiprayojanaM dravyasya viniyogaH / tatra sUcane-ayamidamupakurute / sUcayatItyarthaH / avakSepaNe - zyeno vartikAmupakurute, nirbhartsayatItyarthaH / sevane - gaNikAmupakurute, sevate ityarthaH / sAhase - paradArAnupakurute, teSu sahasA pravartate ityarthaH / yatne - edhodakasyopaskurute, tasya guNAntarAdhAnaM karotItyarthaH / "upAta pratiyatnavikRtavAkyAdhyAhAreSu" (kAta0 pari0-saM0 114) iti suT / kathAyAm - janApavAdAn prakurute, prakarSeNa kathayatItyarthaH / upayoge- zataM prakurute, dharmAdyarthaM viniyuGkte ityarthaH / / 492 / 27 / [ka0 ca0] sUca0 / AG iti na sambadhyate na smaryate, tatpUrvakakRJaH sUcanArthatvAbhAvAt / yadyapi ubhayapaditvAdAtmanepadaM siddhaM tathApyeSvartheSu Atmanepadameva yathA syAditi vacanam / / 492 / 27 / 492/28. adheH zaktI [du0 vR0] adheH paraH karotI rucAdirbhavati zaktau gamyamAnAyAm / zatrUn adhikurute / abhibhavatItyarthaH / zakto hi parAnabhibhavati, na ca paraiH parAjIyate / zaktAviti kim ? adhikaroti rAjA / / 492 / 28 /
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 kAtantrayAkaraNam [du0 TI0] __ adheH / zaktau vartamAnAt kRtaH / tam adhicakre / anya Aha-zaktau kartarIti tam adhicakre iti tam abhibabhUva, na ca parAjitastenetyarthaH / zakto hi param abhibhavati, na ca pareNa parAjIyate / / 492 / 28 / [vi0pa0] adheH / zatrUnadhikurute, abhibhavatItyarthaH / zakto hi parAn zatrUn abhibhavati / na ca paraiH parAjIyate / zaktAviti kim ? adhikaroti rAjA / / 492 / 28 / 492/29. veH zabdakarmakaH [du0 vR0] zabda eva karma yasyeti vigrahaH / veH paraH zabdakarmakaH karotI rucAdirbhavati / kroSTA vikurute svarAn / zabdakarmaka iti kim ? vikaroti mAnasaM vasantaH / karma iti kim ? zabdena vikaroti matim / / 492 / 29 / [du0 TI0] veH zabda 0 / kroSTA vikurute zabdAn / zabda iti kim ? vikaroti mAnasam / zabdakarmaka iti kim ? zabdena vikaroti matim / / 492 / 29 / [vi0 pa0] veH zabda eva karma yasyeti vigrahaH / kroSTA vikurute svarAn / zabdakarmaka iti kim ? vikaroti mAnasaM vasantaH / karma iti kim ? zabdena vikaroti matim / / 492 / 29 / 492/30. akarmakazca [du0 vR0] verityeva / veH paro'karmakaH karotI rucAdirbhavati / vikurvate saindhavAH / sindhau bhavA jAtA vA azvAH zobhanaM valgayantItyarthaH / odanaparipUrNAzchAtrA vikurvate, niSphalaM ceSTante ityarthaH / / 492 / 30 / [du0 TI0] akarmaka0 / verityeva / vikurvate saindhvaaH| sindhau bhavA jAtA vA azvAH zobhanaM valgayantItyarthaH / odanaparipUrNAzchAtrA vikurvate, niSphalaM ceSTante ityarthaH // 492 / 30 / 492/31. pUjotkSepaNopanayanajJAnabhRtivigaNanavyayeSu nIJ [du0 vR0] eSvartheSu nayatI rucAdirbhavati / pUjA sammAnaH / nayate zarmA vyaakrnne|
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-1 (a) padArthAnupapattibhiH sthirIkRtya ziSyebhyaH pratipAdayatItyarthaH / te ca yuktibhirnizcAyyamAnAH pUjitA bhavanti / abhilaSitArthasampAdanenaiva teSAM pUjA ityarthaH / utkSepaNam UrdhvaprApaNam / mANavakamupanayate / adhaHsthitaM mANavakamUrdhvaM prApayatItyarthaH / upanayanAcAryakriyA / mANavakamIdRzena vidhinA AtmasamIpaM prApayati, yenAsAvupanetrA svayam AcAryaH sampadyate / mANavakamupanayate / AtmAnamAcAryaM kurvan mANavakamAtmasadRzaM smpaadytiityrthH| brAnaM prameyanizcayaH / nayate kAtyAyano vyAkaraNe / prameyaM nizcinotItyarthaH / bhRtiH karmamUlyam / karmakarAnupanayate / bhRtidAnena samIpaM krotiityrthH| vigaNanam RNAderniryAtanam / mAdrAH kAraM vinayante / rAjagrAhyabhAgaM niryaatyntiityrthH| kara eva kAraH, svArthe aNa, rAjagrAhyabhAgaH kRSakaiH rakSArthaM priklpitH| yo dharmAdiSu viniyogH| zataM vinayate / dharmArthaM viniyuGkte ityarthaH / pUjAdiSviti kim ? ajAM nayati grAmam / / 492 / 31 / [du0 TI0] pUjetyAdi / pUjAdyarthaviziSTo nayatirityarthaH / nayate zarvavarmA vyAkaraNe, padArthAn ziSyebhyaH pratipAdayati / teSAM yuktibhirnizcAyyamAnAnAM pUjA / mANavakamupanayate / utkSepaNenordhvaM prApayatItyarthaH / mANavakamupanayate / upanayanena svasamIpaM praapytiityrthH| nayate kAtyAyano vyAkaraNe / prameyaM nishcinotiityrthH| karmakarAnupanayate / bhRtidAnena svasamIpIkarotItyarthaH / mAdrAH kAraM vinayante / rAjagrAhyabhAgaM niryAtayantItyarthaH / zataM vinayate / viniyuGkte ityarthaH / / 492 / 31 / [vi0pa0] pUjot0 / pUjA sammAnaH / nayate zarvavarmA vyaakrnne| padArthAn upapattibhiH sthirIkRtya ziSyebhyaH pratipAdayatItyarthaH / te ca padArthA yuktibhirnizcIyamAnAH pUjitAH sammAnitA bhavantItyarthaH / abhilaSitArthasampAdanenaiva teSAM pUjA ityarthaH / utkSepaNam UrdhvaprApaNam / mANavakamupanayate / adhaHsthitaM mANavakam UrdhvaM prApayatItyarthaH / upanayanamAcAryakriyA | mANavakam IdRzena vidhinA AtmasamIpaM.prApayati yenAsA anetrA svayamAcAryaH sampadyate / mANavakamupanayate / AtmAnamAcAryaM kurvan mANavakamAtmasadRzaM sampAdayatItyarthaH / jJAnaM prameyanizcayaH / nayate kAtyAyano vyAkaraNe / prameyaM nishcinotiityrthH| bhRtiH karmamUlyam / karmakarAnupanayate / bhRtidAnenAtmasamIpaM krotiityrthH| vigaNanam RNAderniryAtanam / mAdrAH kAraM vinayante / rAjagrAhyabhAgaM niryAtayantItyarthaH / kara eva kAraH, rAjagrAhyo bhAgaH kRSakai rakSArthaM parikalpitaH / vyayo dharmAdiprayojane dravyasya viniyogaH / zataM vinayate / dharmAdyarthaM niyuGkte ityarthaH / pUjAdiSviti kim ? ajAM nayati grAmam / / 492 / 31 /
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 kAtantravyAkaraNam [ka0 ca0] pUjota0 / 'mANavakamupanayate' ityanenAtmanepadena saha tulyArthatvAt katham 'vininyurenaM gurave gurupriyam' iti raghukAraH parasmaipadam ? satyam / AcAryakaraNaM na vivakSitam, kintu adhyApayAmAsurityarthaH / / 492 / 31 / 492/32. kartRsthAmUrtakarmakazca [du0 vR0] kartRsthamamUrtamakaThinaM karma yasya nayateriti vigrahaH / kartRsthAmUrtakarmako nayatI rucAdirbhavati / krodhaM vinayate / harSa vinayate / upazamayatItyarthaH / kartRstha iti kim ? devadatto yajJadattasya manyuM vinayati / amUrta iti kim ? gaNDaM vinayati / karma iti kim ? buddhyA vinayati / / 492132 / [du0 TI0] kartR0 / kartRsthamamUrtamakaThinaM karma yasya nayatyarthasyeti bhAvaH / krodhaM vinayate / kartRstha iti kim ? chAtrasya manyu vinayati / amUrta iti kim ? gaNDu vinayati / / 492 / 32 / [vi0 pa0] kartRsthA0 / kartRsthamamUrtamakaThinaM karma yasya nayateriti vigrahaH / krodhaM vinayate, harSaM vinayate / zamayatItyarthaH / kartastha iti kim ? devadatto yajJadattasya manyuM vinayati | amUrta iti kim ? gaNDaM vinayati / / 492 / 32 / [ka0 ca0] kartRsthA0 / ubhayapaditvAdAtmanepadasiddhau niyamArthamidamiti, kartRsthAmUrtakarmaketyAdinA Atmanepadameva / tarhi katham 'nayanti pauruSam' iti bhAraviH ? satyam, upasargAdityato maNDUkaplutyA upasarga ityanuvartate, tenopasargAt parasyaivAsya sUtrasya viSayaH / idantu kevalamiti / / 492 / 32 / 492/33. vRttyutsAhatAyaneSu kramaH [du0 vR0] eSvartheSu kramo rucAdirbhavati / vRttirapratibandhaH / utsAhazcaitasiko dharmaH / tAyanaM sphItatA / Rddhasya kramate buddhiH, na vihanyate ityarthaH / adhyayanAya kramate chAtraH, utsahate ityarthaH / nItimati zriyaH kramante, sphItIbhavantItyarthaH / / 492 / 33 / [du0 TI0] vRttyu0 |vRttiiyaadi / vRttirapratibandhaH / utsAhazcaitasiko dharmaH tAyanaM sphItatA /
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 1 (a) Rddhasya kramate buddhiH, na pratihanyate ityarthaH / kramate vyAkaraNe'dhyayanAya, utsahate ityarthaH / kramante sphItIbhavantItyarthaH / ' kramaH' ityadhikAro'nupasarge veti yAvat / / 492 / 33 / [vi0 pa0 ] vRttyut0 | vRttirapratibandhaH / utsAhazcaitasiko dharmaH / tAyanaM sphItatA / Rddhasya kramate buddhiH, na pratihanyate ityarthaH / adhyayanAya kramate chAtraH / utsahate ityarthaH / nItimati zriyaH kramante, sphItIbhavantItyarthaH / / 492 / 33 / 492 / 34 paropAbhyAm > 441 [du0 vR0] iha vRttyAdayo'rthA anuvartante / tatra ca pUrveNaiva siddhe niyamArthanidam | upasargANAM madhye paropAbhyAmeva vRttyAdiSvartheSu kramo rucAdirbhavati / parAkramate, upakramate / na pratihanyate, utsahate, sphItIbhavatItyarthaH / paropAbhyAmiti kim ? saMkrAmati / vRttyAdiSveva - parAkramati, upakrAmati // 492 / 34 / [du0 TI0] paropAbhyAmeva vRttyAdiSvartheSviti / parAkramate, paropAbhyAm / upasargAt upakramate / / 492 / 34| [vi0 pa0 ] paropA0 / iha vRttyAdayastrayo'rthA anuvartante / tatra pUrveNaiva siddhe niyamArthamidaM bhavati / upasargANAM madhye paropAbhyAmeva vRttyAdiSvartheSviti / parAkramate, upakramate na pratihanyate, utsahate, sphItIbhavatIti vA ityarthaH / paropAbhyAmiti kim ? saMkrAmati / "kramaH parasmai" ( 3 | 6 | 68) iti dIrghaH / vRttyAdiSveva - parAkramati, upakrAmati / / 492 / 34 / 492/35. AGo jyotirudgame [du0 vR0] AGaH paraH kamo rucAdirbhavati jyotirudgame / jyotirudgame jyotiSAM grahanakSatrAdInAmudgama UrdhvagamanamityarthaH / Akramate sUryaH, udagacchatItyarthaH / jyotiriti kim ? AkrAmati dhUmaH / udgama iti kim ? agnirindhanamAkrAmati, vyApnotItyarthaH / kathametat - ' nabhaH samAkrAmati kRSNavartmanA sthitvekacakreNa rathena bhAskaraH' / atrApi vyAptyarthasya vivakSitatvAt / tathAhi 'nabhaH' iti karmapadaM dRzyate / / 492 / 35 /
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] jyoti0 / jyotiSAM grahanakSatrAdInAm UrdhvagamanamityarthaH / Akramate AdityaH, nabhasA gacchatItyarthaH / jyotiriti kim ? AkrAmati dhUmaH / udgama iti kim ? agnirindhanamAkrAmati, prApnotItyarthaH / tathA 'nabhaH samAkrAmati kRSNavartmanA sthitvaikacakreNa rayena bhAskaraH' iti karmapadaM dRzyate, vyAptyarthasya vivakSitatvAt / / 492 / 35 / [vi0 pa0] AGo0 / jyotiSAM grahanakSatrAdInAm UrdhvagamanamityarthaH / Akramate AdityaH, udgacchatItyarthaH / jyotiriti kim ? AkrAmati dhUmaH / udgama iti kim ? agnirindhanamAkrAmati, vyApnotItyarthaH / kathametat 'nabhaH samAkrAmati kRSNavarlsanA sthitvaikacakreNa rayena bhAskaraH' ityatrApi vyAptyarthasya vivakSitatvAt / tathAhi nabhaH' iti karmapadaM dRzyate / / 492 / 35 / / 492/36. veH pAdAbhyAm [du0 vR0] veH paraH kramo rucAdirbhavati, pAdAbhyAM yadi sA kriyA kriyte| sAdhu vikramate haMsaH / dvivacanasyAtantratvAt pAdairapi yadA kriyate tadApi bhavati / laghu vikramate azvaH / pAdAbhyAmiti kim ? azvena vikrAmati / / 492 / 36 / [du0 TI0] veH pAdA0 / pAdAbhyAM cet sA kriyA kriyate / sAdhu vikramate / azvAdInAM gati - vizeSo vikramaNam / pAdAbhyAmiti dvivacanamatantram / pAdAbhyAmiti kim ? azvena vikrAmati / / 492 / 36 / [vi0 pa0] veH pAdAbhyAm / pAdAbhyAM yadi sA kriyA kriyate / sAdhu vikramate haMsaH / dvivacanasyAtantratvAd yadA pAdairapi sA kriyA kriyate tadApi bhavati / suSThu vikramate'zvaH / pAdAbhyAmiti kim ? azvena vikrAmati / / 492 / 36 / 492/37. propAbhyApArambhe [du0 vR0] propAbhyAM paraH kramo rucAdirbhavatyArambhe'rthe / prakramate / bhoktumArabhate ityarthaH / katham upakramate / zuzrUSAmaGgIkarotItyarthaH ? satyam, aGgIkaraNamapyArambhaviSayamevetyadoSaH / Arambha iti kim ? pUrveyuH prakrAmati, gacchatItyarthaH / aparedhurupakrAmati, AgacchatItyarthaH / / 492 / 37)
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ 443 pariziSTam -1 (a) [du0 TI0] propAbhyAm0 / prakramate bhoktum / upakramate bhoktum | Arabhate ityarthaH / aGgIkaraNamapyArambhaH / prakramate zuzruSAm / upakramate zuzrUSAm / Arambha iti kim ? pUrveyuH prakrAmati, gacchatItyarthaH / aparedhurupakrAmati, aagcchtiityrthH|| 492 / 37 / [vi0 pa0] propAbhyAmArambhe / prakramate bhoktum, upakramate bhoktum | Arabhate ityarthaH / kathaM prakramate, zuzrUSAmaGgIkarotItyarthaH ? satyam, aGgIkaraNamapyArambhavizeSa evetyadoSaH / Arambha iti kim ? pUrvedyuH prakAmati, gcchtiityrthH| paredhurupakrAmati, aagcchtiityrthH|| 492 / 37 / [ka0 ca0] pro0 / kathaM 'te tAM hantuM pracakramuH' (durgAsapta0 2 / 49) iti caNDyAM parasmaipadam ? satyam, nAtrArambho vivakSitaH, kintu gatavanta ityrthH|| 492 / 37 / 492/38. anupasargo vA [du0 vR0] anupasargaH kramo rucAdirbhavati vA / kramate, krAmati / anupasarga iti kim ? saMkrAmati / krama iti nivRttm||492|38| [du0 TI0] anupa0 / kramate, krAmati / anupasarga iti kim ? saMkrAmati / / 492 / 38 / [vi0 pa0] anupasargo vA / kramate, krAmati / krama iti nivRttm||492|38 / [ka0 ca0] anu0 / nanu vikalpe ubhayapadasyaiva nyAyyatvAd yajAdipATha eva nyAyyaH ? satyam, katrabhiprAye kriyAphale eva yajAdiSvAtmanepadaM vidhIyate, iha tu sAmAnyenaiva vidhIyate / iha tu sAmAnyenaiveti vararucizca / prasaGgAdatraiva pAThaH ityapare / kathaM 'vAripUrNA mahIM kRtvA pazcAt saMkramate guruH, argharAtre kalAhIne yadA saMkramate raviH' ? satyam, atra sama upasargapratirUpakatvAd anupasargatA / 'saMkramate' iti pAThaH suprasiddhaH iti cakArAdanyatrApIti kecit / apare tu saMcarate' iti pAThamAhuH, tanna / tRtIyAntapadAbhAvAt samastRtIyAyukta ityasyAviSayatvAt / / 492 / 38 / 492/39. nihave jJAH [du0 vR0] nihnave'rthe jJA rucAdirbhavati / zatamapajAnIte, sahasramapajAnIte / apahRte ityarthaH /
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 kAtantravyAkaraNam nihnava iti kim ? na tvaM kiJcidapi jAnAsi | svabhAvAdapapUrvo jAnAtirapahnave vrtte||492|39| [du0 TI0] nihnave jJAH / zatamapajAnIte / nihnava iti kim ? na tvaM kiJcidapi jAnAsi / apapUrvo jAnAtirapahnave / / 492 / 39 / [vi0 pa0] nihnave jJAH / zatamapajAnIte, sahasramapajAnIte / apahRte ityarthaH / "jJazca" (3 / 6 / 82) iti jAdezaH, "ubhayeSAm" (3 / 4 / 44) ityAdinA AkArasyekAraH / nihnava iti kim ? na tvaM kiJcidapi jAnAsi | svabhAvAdapapUrvo jAnAtirapahnave vrtte||492|39| [ka0 ca0] nihnave0 / anupasarga iti na sambadhyate, apAdeva nivArthasya vAcakatvAcced apAjjJA iti kathaM na kRtam ? satyam, spaSTArtham / / 492 / 39 / 492/40. akarmakazca [du0 vR0] akarmako jJA rucAdirbhavati / sarpiSo jAnIte | nAtra srpiteytven vivakSitam api tu jJAnasya bhedakatvenetyakarmatvam / iha na bhavati - svareNa putraM jAnAti, sakarmakatvAt ||492 / 40 / / [du0 TI0] akarmakazceti / sarpiSo jAnIte / sarpiratra jJAnasya bhedakatvena vivakSitam ityakarmatA / / 492 / 40 / [vi0 pa0] akarmakazca / sarpiSo jAnIte / nAtra sarpijJeyatvena vivakSitam api tu jJAnasya bhedena ityakarmakatvam / iha na bhavati-svareNa putraM jAnAti, sakarmakatvAt ||492 / 40 / [ka0 ca0] akarma0 / kathaM 'vAcaH pallavayatyumApatidharaH sandarbhazuddhiM girAm, jAnIte jayadeva' (gIta0 1 / 4) ityatrAtmanepadam, sakarmakatvAt / tathA 'jAne kopaparAGmukhI priyatamA svapne'pi dRSTA mayA, na jAne sa pradhAno me zUrahastI sadAmadaH' (durgAsapta0 1 / 13) ityetadartham "anupasargAjjJA" (a0 1 / 3 / 76) iti pANinisUtram ? satyam, cakArAt sakarmakazca rucAdiH, sa cAbhidhAnAdanupasarga eva / jayadevaprayoge tu vayaM brUmaH- 'vAcaH
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam -1 (a) 445 pallavayatyumApatiH, sandarbhazuddhiM girAM jAnIte jayadevaH' (gIta0 1 / 4) umApatirvAcaH vANyAH sandarbhazuddhiM pallavayati, jayadeva eva girA jAnIte, gI:sambandhijJAnavAn jayadeva ityrthH| yathA 'sarpiSo jAnIte' iti / mUrkhAstu "nihave jJAH" (3 / 2 / 42-39) ityasya viSayamAhuH / / 492 / 40 / 492/41. sampratibhyAmasmRtau [du0 ta0] sampratibhyAM jJA rucAdirbhavati asmatAvarthe / saMjAnIte, pratijAnIte / abhyupagacchatItyarthaH / asmRtAviti kim ? mAtuH saMjAnAti / smaratItyarthaH / / 492 / 41 / [du0 TI0] sampratibhyAmasmRtAviti / saMjAnIte, pratijAnIte | abhyupagacchatItyarthaH / asmRtAviti kim ? mAtuH saMjAnAti, utkaNThate ityarthaH / / 492 / 41 / [vi0 pa0] sampratibhyAmasmRtau / saMjAnIte, pratijAnIte / abhyupagacchatItyarthaH / asmRtAviti kim ? mAtuH saMjAnAti / smaratItyarthaH / / 492 / 41 / [ka0 ca0] samprati0 / nanu mAtuH saMjAnAtIti kathaM pratyudAharaNaM sakarmakatvena dvyaGgavikalatvAt ? satyam, mAturityatra sambandha eva SaSThI, na tu smRtyarthakarmaNi / vastutastu asmRtAviti vizeSaNAd akarmaka iti nAnuvartate / ata eva anorakarmaka ityatra punarakarmagrahaNaM kariSyati / / 492 / 41 / / 492/42. jJAnayatnopacchandaneSu vada [du0 vR0] eSvartheSu vadatI rucAdibhavati / vadate pataJjalirvyAkaraNe / jJAnapUrvakaM vadatItyarthaH / bhASaNamapi jJAnapUrvakameveti na pRthaguktam / jJAnenaivoktatvAt / vadate kAtyAyano vyAkaraNe | dedIpyamAnastatra padArthAn vadatItyarthaH / yale- kSetre vadate / kSetraviSaye yatnamutsAhamAviSkarotItyarthaH / upacchandane- karmakarAnupavadate / upacchandanaM pralobhanam, taccopasAntvanAnna bhidyate iti / paradArAnupavadate / upacchandanenaiva siddham / vadirityadhikArastayorveti yAvat / / 492 / 42 / [du0 TI0] jJAnetyAdi / jJAnAdiSvartheSu vizeSaNeSviti bhAvaH / vadate pataJjalirvyAkaraNe, jJAnapUrvakaM vadatItyarthaH / bhASaNamapi jJAnapUrvakameva / vadate vyAkaraNe kAtyAyanaH /
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.6 kAtantravyAkaraNam dedIpyamAnastatra padArthAn vadatItyarthaH / yatra bhASaNaM tatrAvazyaM jJAnena bhavitavyamiti / ko'smina kSetre vadate / kaH kSetraviSayamutsAhamAviSkarotItyarthaH / karmakarAnupavadate tathA parAnupavadate / upacchandanaM pralobhanam, taccopasAntvanAnna bhidyate / / 492 / 42 / [vi0 pa0] jJAnayatnopacchandaneSu vada / vadate pataJjalirvyAkaraNe / jJAnapUrvakaM vadatItyarthaH / bhASaNamapi jJAnapUrvakameveti na pRthag vAcyam, jJAnenaiva siddhatvAditi / vadate kAtyAyano vyaakrnne| dedIpyamAnaH padArthAMstatra vadatItyarthaH / yatne-kSetre vadate / kSetraviSayaM yatnam utsAhamAviSkarotItyarthaH / upacchandane - karmakarAnupavadate / upacchandanaM pralobhanam, taccopasAntvanAnna bhidyate iti / paradArAnupavadate ityupacchandanenaiva siddham / vada ityadhikArastayorveti yAvat / / 492 / 42 / [ka0 ca0] jJAna0 / nanu pANinisUtre zobhopasambhASaNopasAntvanAnAM pRthagupAdAnamasti / iha tadabhAve kA gatirityAha - bhASaNamiti / / 492 / 42 / 492/43. anorakarmakaH [du0 vR0] anoH paro'karmako vadatI rucAdirbhavati / anuvadate kaThaH kAlApasya | anuzabdaH sAdRzye / yathA adhIyAnaH kAlApaH paThati tathA kaTha ityarthaH / pazcAdarthe vA / kAlApena pUrvamudite pazcAt kaTho vadatItyarthaH / akarmaka iti kim ? pUrvameva yaduditaM tadanuvadati / punarvadatItyarthaH / / 492 / 43 | [du0 TI0] anorakarmaka iti / anuvadate kaThaH kAlApasya / yathA adhIyAnaH kAlApaH paThati tathA kaTha ityarthaH / akarmaka iti kim ? pUrvamevAnuvadati / punarvadatItyarthaH / / 492 / 43 / [vi0pa0] anorkrmkH| anuvadate kaThaH kAlApasya / anuzabdaH sAdRzye, yathA adhIyAnaH kAlApaH paThati tathA kaTho'pItyarthaH / pazcAdarthe vA - kAlApena pUrvamudite pazcAt kaTho vadatItyarthaH / akarmaka iti kim ? pUrvameva yaduditaM tadanuvadati, punarvadatItyarthaH / / 492 / 43 / [ka0 ca0] anoH / atra vyaktavAcAmiti na smaryata iti vararucirjayamaGgalA ca, tadapramANam / 'ghoSasyAnupadiSTaiva laGkA dUtakRtaH purA' iti bhaTTau laGkAyA vyaktavacanAbhAvAditi
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 1 (a) 47 mahAntaH / tanna, na hi laGkA anupadiSTeti, kintu ivazabdena tatsAdRzyasyoktatvAditi brUmaH / / 492 / 43 / 492/44. vimatau [du0 vR0] vimatAvarthe vadatI rucAdirbhavati / vividhA nAnA matirvimatiH gehe vivadante / vimatipatitA vicitraM bhASante ityarthaH // 492 / 44 / [du0 TI0] vimatAviti / vividhA nAnA matiriti vizeSaNaM vadatyarthasya / gehe vivadante / vimatipatitA vicitraM bhASante ityarthaH / / 492 / 44 / [vi0 pa0] vimatau, vividhA nAnA mtirvimtiH| gehe vivadante / vimatipatitA vicitraM bhASante ityarthaH / / 492 / 44 / [ka0 ca0] vimatau / kathaM 'satyaM vipravadanti ye madhulihaH kAntaM vasantotsave' iti ? satyam, sahoktAvityataH siMhAvalokananyAyena vyaktAvitIhAnuvartate / tena madhulihastvavyaktameva vadanti / vizeSastu "tayorvA" (3 / 2 / 42-46) ityatra vyAkhyAsyAmaH / / 492 / 44 / 492/45. vyaktaM sahoktau [du0 vR0] vyaktAkSaraM yathA bhavati tathA sahoktau sahoccAraNe'rthe vadatI rucAdirbhavati / saMpravadante grAmyAH | vyaktAkSaraM yugapad vadantItyarthaH / vyaktamiti kim ? pravadanti kukkuttaaH| yatra akArAdayo varNAH svarUpeNa spaSTamupalabhyante, sa vyakto dhvaniH / sahoktAviti kim ? vadati brAhmaNaH / / 492 / 45 / [du0 TI0] vyaktam / sahoktAviti vyaktAkSaraM sahoccAraNamityarthaH / saMpravadante grAmyAH / vyaktamiti kim ? saMpravadanti kukkuTAH / sahoktAviti kim ? vadati brAhmaNaH / / 492 / 45 / [vi0 pa0] vyaktam / vyaktAkSaraM yathA bhavati tathA sahoktau sahoccAraNe ityarthaH / saMpravadante grAmyAH / vyaktAkSaraM yugapad vadantItyarthaH / vyaktamiti kim ? sampravadanti kukkuTAH / yatra varNA : svena rUpeNa sphuTamupalabhyante sa vyakto dhvniH| sahoktAviti kim ? kiM vadati brAhmaNaH / / 492 / 45 /
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 kAtantravyAkaraNam [ka0 ca0] vyaktam / "vyaktavAcAM samuccAraNe" (a0 1 / 3 / 48) iti pANinisUtre vyaktavAco manuSyA eva rUDhAH / kAzikA-etacca kukkuTAdivyavacchedArthamupalakSaNam / tena 'devA vivadante' ityapi syAt / tasmAd varNagatamevAvyaktatvam abhimatam, anyathA vyavacchedyAbhAvAt kukkuTAdivAkyasyApi vyaktatvAd ityAha - vyaktAkSaramiti ||492 / 45 / 492/46. tayorvA [du0 vR0] vimativyaktasahoktyorekatra vivakSAyAM vadatI rucAdirbhavati vA / vipravadante mauhUrtAH, vipravadanti vA | parasparaM vipratiSedhena vyaktAkSaraM yugapad vadantItyarthaH / vimatAvityeva - saMpravadante grAmyAH / vyaktamityeva - vipravadanti zakunayaH / sahoktAvityeva - ekaikazo vipravadante mauhUrtAH / vimatAviti nityameva ||492 / 46 / [du0 TI0] tayorveti / vimatau vyaktaM sahoktau caikatra vivakSitAyAmityarthaH / vipravadante mauhUrtAH vipravadanti vA yugapat parasparapratiSedhena viruddhaM vadantItyarthaH / vimatAvityeva - sampravadante grAmyAH / vyaktamityeva - vipravadanti zakunayaH / sahoktAvityeva-ekaikazo vipravadanti mauhUrtAH / / 492 / 46 / [vi0 pa0] tayo0 / vimatAvityeva - sampravadante grAmyAH / vyaktamiti kim ? sampravadanti zakunayaH / sahoktAvityeva - ekaikazo vipravadante mauhUrtAH / vimatAviti nityameva bhavati ||492 / 46 / [ka0 ca0] tayo0 / tacchabdasya prasiddhyarthagrAhakatvAd vimatiriha pralApamAtram, na tu vicitrabhASaNamAtramiti kulacandraH | pralApamAtraM sa ca pralApo'tra vicitrabhASaNaM sAmAnyabhASaNaM ca, tadubhayoreva grahaNam / ato na pANiniparigrahavirodhaH / "vyaktavAcAM samuccAraNe" (a0 1 / 3 / 48) ityanuvRttau vibhASA | 'vipralApo virodhoktiH' ityamaraH / ata eva paJjikAkAreNa vipratiSedhenetyarthakathanaM kRtaM na tu vicitramityuktam, ata eva 'vipravadante zakunayaH' ityatra viruddhabhASaNapratyudAhRtatvAd vimatAvityanenAtmanepadam / 'ekaikazo vipravadante mauhUrtAH' iti pratyudAharaNe tu vicitrabhASaNamavagantavyam / ato vimatAvityanena nityamAtmanepadamityuktam / yad vA vimatAvityatrApi vyaktamiti sambandhanIyamiti vyAkhyAtameva tatsUtre || 492 / 46 /
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam -1 (a) 449 492/47. avAd giraH [du0 vR0] avAt paro giratI rucAdirbhavati / avagirate / tiblopaM kRtvA taudAdikasya 'gR nigaraNe' (5 / 22) ityasya nirdezaH / teneha na bhavati - avagRNAti / / 492 / 47) [du0 TI0] avAd / avagirate / gireti nirdezAdiha na syAt / avagRNAti / 'ga zabde' (8 / 22) "pvAdInAm" (3 / 6 / 83) hrasvaH / / 492 / 47 / 492/48. samaH pratijJAyAm [du0 vR0] samaH paro giratI rucAdirbhavati pratijJAyAm / zataM saMgirate / abhyupagacchatItyarthaH / pratijJAyAmiti kim ? saMgirati / vakti abhyavaharati vetyarthaH / / 492 / 48 / [du0 TI0] samaH pratijJAyAm iti / zataM saMgirate, abhyupagacchatItyarthaH / pratijJAyAmiti kim ? saMgirati, vakti abhyavaharati vetyarthaH / / 492 / 48 / [vi0 pa0] samaH pratijJAyAm / zataM saMgirate, abhyupagacchatItyarthaH / pratijJAyAmiti kim ? saMgirati, vakti abhyavaharati vetyarthaH / / 492 / 48 / 492/49. kirAdizranthigranthisanantAH karmakartRsthAH [du0 vR0] __ete dhAtavo rucAdayo bhavanti karmakartRsthAH / Adizabda : prakAravacanaH / kiratiprakArAH kirAdayaH ziSTaprayogAnugamyAH svabhAvAdantarbhUtakAritArthAH karmakartRsthatvAt / karmavadbhAvaH prAptastadapavAdaH kartaryAtmanepadaM vidhIyate / avakArayati hastinaM hastipakaH, avakirate hastI svayameva / grathanAti mAlAM nAlAkAraH / granIte mAlA svayameva / grathnAti mAlAM mAlikaH, granIte mAlA svayameva / cikIrSati kaTaM devadattaH, cikIrSate kaTaH svayameva || 492 |49 / [du0 TI0] kirAdi ityAdi / kiratiprakArAH kirAdayaH ziSTaprayogAnugamyAH antarbhUtakAritArthAH / avakArayati hastinaM hastipakaH / avakirate hastI svayameva / grathanAti mAlAm, granIte mAlA svayameva, evaM cikIrSate kaTaH svayameva / / 492149 /
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 kAtantravyAkaraNam [vi0pa0] kirAdizranthigranthisanantAH karmakartRsthAH / AdizabdaH prakArakcanaH / kiratiprakArAH kirAdayaH ziSTaprayogAnugamyAH svabhAvAdantarbhUtakAritArthAH karmakartRsthatvAt karmavadbhAva: prAptastadapavAdaH kartaryAtmanepadaM vidhIyate / avakArayati hastinaM hastipakaH / avakirate hastI svayameva | grathanAti mAlAM mAlAkAraH / grathnIte mAlA svayameva | grathnAti mAlAM mAlikaH, grathnIte mAlA svayameva / cikIrSati kaTaM devadattaH, cikIrSate kaTaH svayameva ||492 / 49 / [ka0 ca0] kirAdi0 / karmakartRsthakriyAvacanatayA dhAturapi tatstho vyapadizyate / / 492 / 49 / 492/50. duha [du0 vR0] 'karmakartRstha' iti vartate / karmakartRstho dogdhI rucAdirbhavati / dogdhi gAM gopAlakaH / dugdhe gauH svayameva / / 492 / 50 / [du0TI0] duheti / dogdhi gopAlako gAm / dugdhe gauH svayameva / / 492 / 50 / [vi0 pa0] duha / karmakartRstha iti vartate / dogdhi gopAlako gAm / dugdhe gauH svayameva | "dAderghaH" (3 / 6 / 57) iti hasya ghatve "ghaTaSabhebhyastayortho'dhaH, dhuTAM tRtIyazcaturtheSu" (3 / 8 / 3, 8) iti ca bhavati / / 492 / 50 / [ka0 ca0] duha0 / katham, udArakIrterudayaM dayAvataH prazAntabAghaM dishto'bhirkssyaa| svayaM pradugdhe'sya guNairupastutA vasUpamAnasya vasUni medinI // iti bhAraviH? satyam / padamiha skhalitam ityeke, tanna / dvikarmaka duhadhAtau pradhAnakarmaviSaye karmakartRstham ato'pradhAnakarmaNaH prayogo durnivArya iti kulacandraH / / 492 / 50 / 492/51. adyatanyAM svarAntazca vA [du0 vR0] atrApi karmakartRstha ityeva / adyatanyAM viSaye svarAnto yo dhAtuzcakArAd duhizca karmakartRstho rucAdirbhavati vA / akArSIt kaTaM devadattaH, akRta kaTaH svayameva, akAri
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 1 (a) kaTaH svayameva / evam alaviSTa kedAraH svayameva, alAvi kedAraH svayameva, adugdha gauH svayameva, adohi gauH svayameva || 492 / 51 / [du0 TI0] 451 adyatanyAM svarAntazca veti / atrApi kartRstha ityeva / adyatanyAmiti viSayasaptamI, cakAreNa duhiranukRSyate ! akRta kaTaH svayameva, akAri kaTaH svayameva / alaviSTa kedAraH svayameva, alAvi kedAraH svayameva, adohi gauH svayameva || 492 / 51 / [vi0 pa0 ] adyatanyAM svarAntazca vA / atrApi karmakartRstha eveti adyatanyAM viSaye svarAnto yo dhAtuzcakArAd duhizca karmakartRstho vA rucAdirityarthaH / akArSIt kaTaM devadattaH, akRta kaTaH svayameva, akAri kaTaH svayameva / " hrasvAccAniTaH " ( 3 | 6 |52) iti sico lopaH / pakSe karmavadbhAvAd icpratyaye vRddhiH "icastalopaH" (3 / 4 / 32) iti ca / evam alaviSTa kedAraH svayameva, alAvi kedAraH svayameva / adugdha gauH svayameva / pUrvavadghatvAdi / "duhadihalihaguhAm" iti saN vikalpitaH / pakSe sijapi nAstIti vakSyati / adohi gau: svayameva || 492 / 51 / [ka0 ca0] adya0 / idamapi karmavadbhAvabAdhanArtham ||492 | 51 | 492/52. snunamau svayam [du0 bR0] karmakartRstha iti nivRttam / svayam ityadhikRtasya karturvizeSaNam / svayaM kartari snunamau rucAdI bhavataH / ananyaprerite kartarItyarthaH / prasnute gauH svayameva / payo muJcatItyarthaH / namirayamantarbhUtakAritArthaH / namayati daNDaM devadattaH, namate daNDaH svayameva / karmavadbhAvasya bAdhakatvAd yaNicau na bhavataH / svayamiti kim ? prasnauti gaurdogdhuH kauzalena namati pallavo vAtena / / 492 / 52 / [du0 TI0] " snunamau svayamiti / karmakartRsthamiti nivRttam / svayamityadhikRtasya karturvizeSaNaM svayaM kartari, ananyaprerite kartarItyarthaH / prasnute gauH svayameva payo munyctiityrthH| namate daNDaH svayameva / antarbhUtakAritArtho 'namayati daNDaM chAtraH' iti karmavadbhAvasya bAdhitatvAd yaNicoraviSayaH / svayamiti kim ? prasnauti gaurdogdhuH kauzalena, namati pallavo vAtena / / 492 / 52 /
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 kAtantravyAkaraNam [vi0pa0] snunamau / namirantarbhUtakAritArtho namayati daNDaM devadattaH, namate daNDaH svayameveti karmavadbhAvasya bAdhitatvAd yaNicau na bhavataH / svayamiti kim ? prasnauti gaurdogdhuH kauzalena, namati pallavo vAtena / / 492 / 52 / [ka0 ca0] snunamau / karmakartRstha iti nivRttamiti / nanu yadIdamucyate tat katham-namayati daNDaM devadattaH, namate daNDaH svayameva, karmavadbhAvasya bAdhitatvAd yaNicauM na bhavataH, parapaGktiH saMgacchate ? satyam, ihApi svayaMgrahaNaM karmakartRsthaparam, tarhi kathaM tannivRttyarthaM svayaMgrahaNaM kRtamiti cet ? tannivRttyA tatsambaddhasyAdyatanyAmityasya vikalpasya ca nivRttiH sAdhitA, na tu karmakartuH / evaM sati svayamiti kiM karmakartRsthamiti kimityarthaH / yattu svayamananyaprerite kartarItyuktaM tadapi karmakartR kriyAprerite vyApArAnukUlakriyA vyApyabhUtakartarItyabhiprAyakameva, tena yat kriyAyAH kartRtvaM tadanatiriktAyAM preritastadanukUlakriyAvyApyabhUtakarmaka va paryavasyati / ayaM cArthaH karmakartRprastAve labhyate / ata eva zuddhakartari pratyudAhRtam / anyathA karmakartaryeva pratyudAhartumucitam / nanu yadi namirantarbhUtakAritArtha ityucyate / tadA kirAdipAThenaiva sidhyati kimaneneti ? satyam, tadAnyaprerite karmakartari 'namyate pallavo vAtena svayameva' ityatrApi karmavadbhAvo na syAt, kintu kirAditvAt karmakartaryeva syAditi hemakaraH / / 492 / 52 / 492/53. udaH sakarmakazcara [du0 vR0] udaH paraH sakarmakazcaratI rucAdirbhavati | kuTumbamuccarate / utkramya gacchatItyarthaH / sakarmaka iti kim ? dhUma uccarati, udgacchatItyarthaH / / 492 / 53 / [du0 TI0] __udaH sakarmakazcara iti / kuTumbamuccarate, kuTumbamukramya gacchatItyarthaH / sakarmaka iti kim ? dhUma uccarati, UrdhvaM gacchatItyarthaH / bhakSaNe sakarmaka ityanye / zaktumuccarate / tathA antabhUtokrame vyApyatvAt sakarmaka ityapare viduH / / 492 / 53 / [vi0 pa0] udaH sakarmakazcaraH / kuTumbamuccarate, udgacchatItyarthaH / sakarmaka iti kim ? dhUma uccarati, udgacchatItyarthaH / / 492 / 53 /
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 1 (a) 453 492/54. samastRtIyAyuktaH [du0 vR0] sam-zabdaviziSTastRtIyAntena yuktazcaratI rucAdirbhavati / rathena saJcarate / sama iti kim ? rathena carati / tRtIyAyukta iti kim ? ubhau lokau saJcarati, imaM cAmuM ca devala iti / / 492 / 54 / [du0 TI0] samastRtIyAyukta iti / rathena saJcarate / dRtIyAntena yukta iti kim ? ubhau lokau saJcarati, imaM cAmuM ca devalaH / tapasA vidyayA vA ityAdiha gamyate / / 492 / 54 / [vi0 pa0] samastRtIyAyuktaH / sam-zabdaviziSTastRtIyAntena yuktazcaratirityarthaH / rathena saMcarate / sama iti kim ? rathena carati / tRtIyAyukta iti kim ? ubhau lokau saMcarati, imaM cAmuM ca devalaH / yadyapi vidyayA tapasA vetyarthAt tRtIyAnto gamyate, tathApi tRtIyAyuktagrahaNaM sAkSAt tRtIyAntapratipAdanArthamiti pratyudAhriyate, anyathA karaNamantareNa kriyAsiddherabhAvAd vyAvRttireva na ghaTate ityarthaH / / 492 / 54 / [ka0 ca0] sama0 / kathaM saMcaratyavirataM saha sainyairiti ? satyam, kriyAkArakayorantaraGgasambandhAt karaNatRtIyAyA eva grahaNam, na tu sahArthatRtIyAyA iti / / 492 / 54 / 492/55. dANa sA ceccaturthyarthe [du0 vR0] samastRtIyAyukta iti vartate, sA tRtIyA yadi caturthyarthe bhavati, tadA samaH paro dANa rucAdirbhavati / dAsyA mAlAM samprayacchate kAmukaH / sA ceccaturthyartha iti kim ? dAsyA samprayacchati bhikSAM chAttebhyaH / tRtIyAyukta ityeva - dAsyai samNyacchati bhikSAm / / 492 / 55 / [du0 TI0] dANa sA cet / samastRtIyAyukta ityeva / sA yadi tRtIyA caturthyarthe bhavati / iha pUrvatra ca sama iti vizeSaNasambandhe SaSThI / samA viziSTo dANiti, tena vyavadhAne'pi na virudhyate / dAsyA samprayacchate mAlAM kAmukaH / karaNatvavivakSAyAmiyaM tRtIyA syAd aziSTavyavahAre vaktavyeti bhAvaH / sA ceccaturthyartha iti kim ? dAsyA samprayacchati bhikSAm / bhASyakArastu sahayoge tRtIyA / vyatIhArAccAtmanepadamiti pratyAcaSTe ||492/55 /
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 kAtantravyAkaraNamA [vi0 pa0] dANa0 / sA ceccaturthyarthe bhavati, tadA samA dANa rucAdirityarthaH / iha pUrvataH sama iti vizeSaNasambandhe SaSThI, samA viziSTo dANa iti, sambandhastu vyavadhAne'pyastyeva ityupasargAntaravyavahite sam-zabde bhavati / dAsyA samprayacchate mAlAM kAmukaH / "dANo yacchaH" (3 / 675) iti yacchAdezaH / dAsyai dadAtItyarthaH / kathamiha caturthyarthe tRtIyA, na hyaziSTavyavahAre tRtIyeti vaktavyamastIti ? satyam, iha sampradAnasya karaNatvena vivakSA, sA cAziSTavyavahAra eva loke sthitA / yadAha candragomI- sA cehAziSTavyavahAra eva laukikI vivakSeti | jinendrabuddhirapyAha- laukikI vivakSaiva samAzrIyate / sA ceccaturthyartha iti kim ? dAsyai samprayacchati bhikSAM chAtrebhyaH / tRtIyAyukta iti kim ? dAsyai samprayacchati mAlAm / / 492155 / / 492/56. udvAhe upayama [du0 vR0] udvAhe vivAhe upapUrvo yamI rucAdirbhavati / kanyAmupayacchate, vivAhayatItyarthaH / / 492156 / [du0 TI0] udvAhe0 | upetyAdi / kanyAmupayacchate, vivAhayatItyarthaH / anya Aha - svIkaraNamAtre vaktavyam / 'kopAt kAzcit priyAH prabhorupAyaMsata naasvm'| tAbhirmA na svIkRtam ityarthaH / / 492 / 56 / [vi0 pa0] udvAhe upayamaH / udvAhe vivAhe'rthe upapUrvo yamI rucAdirityarthaH / kanyAmupayacchate vivAhayatItyarthaH / / 492 / 56 / [ka0 ca0] udvAhe0 | nanu katham 'kopAt kAzcit priyAH prabhorupAyaMsata nAsavam' iti, tathA 'zastrANyupAyaMsata jitvarANi' iti, tathA 'upAyaMsta mahAstrANi' iti ? satyam, "upAd yamaH svIkaraNe" (a0 1 / 3 / 56) iti pANiniH / svIkaraNam AtmIyakaraNamAtram, tatrAtmanepadam iti bhaassaavRttiH| asmanmate yajAdyAzrayaNAditi / / 492 / 56 / 492/57. zadirani [du0 vR0] zadadhAtU rucAdirbhavati ani vikaraNe / zIyate / anyatra na bhavati / yathA zatsyati / / 492157 /
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 1 (a) 455 [du0 TI0] zadiranIti / anvikaraNAviSaya ityarthaH / zIyate / anIti kim ? zatsyati / / 492 / 57 / [vi0 pa0 ] zadirani / zIyate / zadeH zIyaH / anIti anvikaraNaviSaya ityarthaH / anyatra na bhavati - zatsyati // / 492 / 57 / 492/58. AzIradyatanyozca mRG [du0 vR0] cakArAdadyatanIti sambadhyate / mRGo GakArAnubandhatvAt siddhe niyamArthamucyate / AzIradyatanyanvikaraNaviSayeSveva mRG rucAdirbhavati nAnyatra / mRSISTa, amRta, mriyate || 492 / 58 / [du0 TI0] AzI0 | AzIradyetyAdi / AzIradyatanyoreva viSaye anvikaraNe ceti / mRSISTa, amRta, mriyate / eSviti kim ? mamAra / RkArAntaprastAvAdAtmanepadiSu pATho'syeti || 492 / 58 / [vi0 pa0 ] AzI0 / cakArAdanIti sambadhyate / mRGo GakArAnubandhatvAt siddhe niyamArthamucyate / AzIradyatanyanvikaraNeSveva viSayeSu bhavati, nAnyatra / mRSISTa, amRta | "hasvAccAniTaH" (3 / 6 / 52) iti sico lopaH, "RdantAnAM ca" (3 / 5 / 11) ityaguNatvam / mriyate / " iranyaguNe" (3 / 4 / 73 ) itIkArAgamaH / "svarAdAvivarNovarNAntasya " ( 3 | 4|55) ityAdinA iyAdezaH / anyatra na bhavati - mariSyati, mamAra / asya cAtmanepadiSu pAThaH,. 'dhRD anavasthAne, pRG vyAyAme' (5/113, 110) ityAdi RkArAntadhAtuprastAvAt, na tu AtmanepadArtha iti || 492 / 58 / [ka0 ca0] AzI0 | mRSISTa ityAdi / nanu kathaM maraNam AzIrviSayam ? satyam, atizayavyAdhipIDitAnAM maraNamapi zreya na duSyatIti / / 492 / 58 / 492 / 59. azane bhujiH [du0 vR0] azane'rthe bhujI rucAdirbhavati / odanaM bhuGkte / azana iti kim ? bhunakti pRthivIM rAjA, pAlayatItyarthaH / prabhujati, vastraM kuTilaM karotItyarthaH / / 492 / 59 /
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] azane / bhuGkte / azana iti kim ? bhunakti, pRthivIM pAlayatItyarthaH / prabhujati vastram, kuTilaM karotItyarthaH / / 492 / 59 / [vi0 pa0] azane / bhuGkte, rudhAditvAnna zabdaH, "rudhAdervikaraNAntasya" ityakAralopaH / azana iti kim ? bhunakti pRthivIM rAjA, pAlayatItyarthaH / prabhujati, vastraM kuTilaM karotItyarthaH / kathametat "ambarISazca na bhogo bubhujAte ciraM mahIm" iti ? atra 'bhujo anavane' (5 / 53) iti kurvanto'vanAt pAlanAdanyatra sarvatra bhavatItyAhuH / atra kila pAlanaM na ca vivakSitam, api tu tadAzraya upakAraH 'anekArthAzca dhAtavaH' ityupakAre ca vartate iti / yadyevaM 'prabhujati vastram' ityatrApi syAditi cet, na / anavanapratiSedhena tadviSayasya raudhAdikasyaiva 'bhuja pAlanAbhyavahArayoH' (6 / 14) ityasya grahaNam / ayaM ca taudAdikaH 'bhujo kauTilye' (5 / 53) iti kutaH prasaGgaH ? ayaM punarapaprayoga iti manyate vyAvRtterabhAvAt / na hi pAlanAdanyastadAzraya upakAro'stIti / azane bhujirityetadeva yuktam / upabhuGkte, paribhuGkte iti bhojanaviSaya evAyamiti / / 492 / 59 / [ka0 ca0] aza0 / azanamiha bhakSaNam / tadA kathaM 'divaM marutvAniva bhokSyate mahIm' iti, tathA 'nArImukhasparzasukhAni bhuGkte' / 'bubhuje pRthivIpAlaH' iti khuH| 'yazo bhuGkte yAvadbhujAhRtam' iti, medinImupabhuGkte narendraH' ityAdi ca ? satyam, azanazabdo'tra upabhogavacanaH, na tu bhakSaNamAtravacanaH iti rucAderAkRtigaNatvAt / 'aza bhojane' (8 / 43) iti bhujyarthamAtre azeranuzAsanAcca / ata eva paJjyAM vakSyati / upabhogo'pi bhojanavizeSa iti / tarhi kathaM 'bubhujAte ciraM mahIm' ityayamapaprayogo manyate iti paJjIkRtoktam ? cet parasUtravyAkhyAbhiprAyeNaiva taduktam, na tu svamatam etadanavagamya bhaTTena paJjI dUSitA, tat tucchameva / / 492 / 59 / 492/60. samaH kSNuH [du0 vR0] samaH paraH kSNU rucAdirbhavati / saMkSNute zastram, nirmalaM karotItyarthaH / / 492 / 60 / [du0 TI0] samaH kSNuriti / saMkSNute zastram, sakarmakArthaM "samo gamRcchi" (3 / 2 / 42-20) ityAdiSu na kRtaH pAThaH / / 492 / 60 /
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ 457 pariziSTam - 1 (a) [vi0 pa0] samaH kSNuH / saMkSNute zastram, nirmalaM karotItyarthaH / "samo gamRcchi" (3 / 2 / 4220) ityAdau kathaM pATho'sya na kRtaH iti na dezyam, asya sakarmakatvAd akarmakazceti atrAnuvartate / / 492 / 60 / [ka0 ca0] samaH / "samaH pratijJAyAm" (3 / 2 / 42-48) ityasyAnantaraM kSNuriti na kRtam, pratijJAyAmityanuvartanazaGkayA ca / / 492 / 60 / 492/61. svarAyantAdupasargAdayajJapAtreSu yujir [du0 vR0] svara Adiranto'vayavo yasyopasargasyeti vigrahaH / svarAdimAtrAt svarAntAcceti yaH zabdaH svarAdirvyaJjanAntaH, yazca vyaJjanAdiH svarAntazca tato'pi yujI rucAdirbhavati / udyuGkte, upayuGkte, prayuGkte / svarAdyantAditi kim ? saMyunakti / ayajJapAtreSviti kim ? yajJapAtraM prayunakti / / 492 / 61 / [du0 TI0] svarA0 / svaretyAdi / svara Adiranto'vayavo yasyopasargasyeti vigrahaH / svarAdimAtrAt svarAntamAtrAccetyarthaH / svarAdiryaH svarAntazca sa pakSadvaye'pyantarbhUta iti upayukte, niyuGkte / svarAdyantAditi kim ? saMyunakti / ayajJapAtraviSaya iti kim ? yajJapAtraM prayunakti / iranubandhaH kim ? 'yuja samAdhau' (3 / 115) ityasya niyamo mA bhUt / yasyaiva yajJapAtraviSaye prayogastasyaiva yujervAgrahaNamiti / pratipattiriyaM garIyasIti / / 492 / 61 / [vi0 pa0] svarA0 / svara Adiranto'vayavo yasyopasargasyeti vigrahaH / svarAdimAtrAt svarAntamAtrAcceti yaH svarAdiLaJjanAnto yazca vyaJjanAdiH, svarAntastato'pItyarthaH yazca svarAdiH svarAntazca vA sa pakSadvaye'pyantarvartate iti tato'pi bhavati / / 492 / 61 / [ka0 ca0] svarAt / nanvasya dhAtorubhayapaditvAdevAtmanepadaM siddham, kimanena ? satyam, upasargAt parasyAtmanepadaM bhavat svarAntopasargAdeva, nAnyopasargAt parasmaipadameva, kevalasyApyubhayapaditvameveti nizcitam / ata eva 'prajAsu vRttiM yamayukta veditum' iti bhAraviH / tathA 'bANaM yunaktisma dhanuSvamogham' iti kAvyAntaram / / 492 / 61 /
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 kAtantravyAkaraNam 492/62. hetukartRbhIsmyorin [du0 vR0] hetukartuH sakAzAd yau bhIsmI, tayorya in sa rucAdirbhavati / muNDo bhISayate / bhISicintIti vacanAd bhiyaH sAntatA / jaTilo vismApayate / hetukarturiti kim ? kuJcikayainaM vibhAyayati, rUpeNaM vismAyayati / / 492 / 62 / [du0 TI0] hetu0 / hetvityAdi / hetukartRto yau bhIsmI, tayorya innityarthaH kriyAyAH kArakasAdhyAyAstato bhAvAd dhAturapi tathopacaryate sambandhe SaSThI vA / muNDo bhISayate, jaTilo vismApayate / hetukartarIti kim ? kuJcikayainaM vismAyayati, bhAyayati / / 492 / 62 / [vi0 pa0] ___ hetu0 / hetukartuH sakAzAd yau bhIsmI tayorya in rucAdirityarthaH / kriyAyAH kArakasAdhyAyA hetukartRtAbhAvAt tadvAcakAvapi bhIsmI tathopacaryete, sambandhe SaSThI vA / hetukartuH sambandhinau yau bhIsmI tayorinniti / muNDo bhISayate / bhISicintIti vacanAd bhiyaH sAntateti vakSyati, jaTilo vismApayate / ubhayatrApi hetvarthe in / "smijikrIDAmini" (3 / 4 / 24) iti smayaterAkAraH ||492162 / 492/63. pralambhane gRdhivaJcyoH [du0 vR0] gadhivaJcyorya ina sa rucAdirbhavati pralambhane'rthe / vaTuM gardhayate, vaTuM vaJcayate, pratArayatItyarthaH / pralambhana iti kim ? zvAnaM gardhayati / AkAGkSAmasyotpAdayatItyarthaH / / 492 / 63 / [du0 TI0] pralambhana ityAdi / innityeva / pralambhanaM visaMvAdanam / vaTuM garddhayate, vaTuM vaJcayate | pralambhana iti kim ? zvAnaM garddhayati, ahiM vaJcati / / 492 / 63 / [vi0 pa0] prala0 / innityeva pralambhanaM visaMvAdanam / varlDa garddhayate / vaTuM vaJcayate, pratArayatItyarthaH / pralambhana iti kim ? zvAnaM garddhayati / AkAGkSAmasyotpAdayatItyarthaH / / 492 / 63 / [ka0 ca0] pralambhane / 'vaJcayan praNayinI lalApa saH' iti raghukAvye / skhalitamiti kecit / vastutastu parihAraM kurvannityarthaH / / 492 / 63 /
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ 459 pariziSTam - 1 (a) 492/64. pUjAbhibhavayozca lAteH [du0 vR0] lAterya in sa rucAdirbhavati pUjAbhibhavayorarthayozcakArAt pralambhane ca / jaTAbhirAlApayate / pUjAmadhigacchatItyarthaH / zyeno vartikAmullApayate, abhibhavatItyarthaH / kastvAmullApayate, pratArayatItyarthaH / / 492164 / [du0 TI0] pUjetyAdi / innityeva / pUjAyAM gamyamAnAyAmabhibhave pralambhane ca / jaTAbhirAlApayate, pUjAM samadhigacchatItyarthaH / zyeno vartikAmullApayate, abhibhavatItyarthaH / kastvAmullApayate, visaMvAdayatItyarthaH / / 492 / 64 / [ka0 ca0] pUjA0 / pUjAbhibhavayo : pralambhane ca vartamAnAllAtI rucAdirityarthaH / pUjA - vAkyArthaH, itaro dhAtvartha ityAha - pUjAyAM gamyamAnAyAmityastIti kulcndrH| pUjAbhibhavayoriti bhaassaavRttiH| etanmate pUjApi dhAtvarthaH / jaTAbhiriti hetau tRtIyA / yasya jaTAH santi loke sa mahAMstapasvIti sampratyayaH san pUjyo bhavatItyarthaH / vararucistu jaTAbhiH zivaM pUjayatItyartha ityAcaSTe / ubhayadhApInarthasyApratItyA rUTireva zaraNam / / 492 / 64 / 492/65. mithyAbhiyoge'bhyAse kRtraH [du0 vR0] innityeva / mithyAzabdena yoge'bhyAse paunaHpunye kRJaH para in rucAdirbhavati / padaM mithyA kArayate / svarAdiduSTaM padaM punaH punaruccArayatItyartha / mithyAbhiyoge iti kim ? sAdhu padaM kArayati / abhyAsa iti kim ? sakRnmithyApadaM kArayati / kRJa iti kim : mithyApadaM vAcati / / 492 / 65 / [du0 TI0] mithyAbhiyogetyAdi / innityeva / abhyAsaH paunaHpunyam / padaM mithyA kArayate / svarAdiduSTaM padam asakRduccArayatItyarthaH / AbhIkSNyasyAtmanepadenaiva dyotitatvAd dvivacanaM na syAt / mithyAyoga iti kim ? sAdhupadaM kArayati / / 492 / 65 / [vi0 pa0] mithyA0 / innityeva / mithyAzabdena yoge'bhyAse paunaHpunye kRtraH paraH inpratyayo rucAdirityarthaH / padaM mithyA kArayate / svarAdiduSTaM padaM punaH punaruccArayatItyarthaH ||492 / 65 /
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 kAtantravyAkaraNam [ka0 ca0] mithyA0 / mithyAzabdo'yamavyayaH / asyArthamAha - svarAdiduSTamiti | AdizabdenaivaMrUpasyApi parigrahaH / punaH punariti / atrAtmanepadenaivAbhyAsasyoktatvAnna dvivacanam / dvirvacanaprakaraNe vyavasthitavibhASAzrayaNAdityapare / / 492 / 65 / / 492/66. aniyame cAgatihiMsAzabdArthahasaH [du0 vR0] . .inniti nivRttam / aniyamo vyatIhAraH parivarta ityeko'rthaH, sa ca dhAtuprastAvAt kriyAyA eva, tasmiMzca vartamAno dhAtU rucAdirbhavati / gatizca hiMsA ca zabdazca, te'rthA yeSAM te tathoktAH / gatyarthAH zabdArthA hiMsArthAzca has ca satyapyaniyame rucAdayo bhavantItyarthaH / / 492 / 66 / ||iti rucAdigaNe durgasiMhakRtA vRttiH smaaptaa|| [du0 TI0] aniyame / inniti nivRttam / gatizca hiMsA ca zabdazca te'rthA yeSAmiti vigrahaH / gatihiMsAzabdArthahasa ceti dvandve pazcAnnasamAsaH gatihiMsAzabdArthahasavarjitA dhAtava ityarthaH / aniyamo vyatIhAraH parivartaH ityeko'rthaH, sa ca dhAtuprastAvAt kriyAyAH / nanu kriyA anavasthAyinyaH kRtasya karaNAyogAcca kathaM kriyAvyatIhAradyotye iti ? satyam, yadA buddhyA nirUpitam / iyaM kartavyeti devadattena sA devadattasya tAM yajJadatto yadA karoti, yajJadattena kartavyatayA samIhitAM devadattaH karoti tadA na virudhyate / vyatilunante, vyatibhavante / agatyAdaya iti kim ? vyatigacchanti, vyatijalpanti, vyatihasanti, vyatighnanti / kathaM vyatiharate bhAram, vyativahate bhAram / naitau gatyarthI kintarhi dezAntaraprApaNArtho ? evaM 'vyatiprasaMharante rAjAnam' iti na haratihi~sArthaH, kintarhi yodhane itaretarAnyo'nyaparasparaiH kriyAvinimayasyoktatvAnnaivAtmanepadam / itaretarasya vyatilunanti, anyo'nyasya vyatilunanti, devadattasya dhAnyaM vyatilunanti iti devadattena yad gRhItaM dhAnyaM purastAt tallavaNena gRhNAtIti sAdhanavyatIhAro'yam / vyatihArazcAnekakartRviSaya iti dvivacane nyagbhUtAvayavasamudAye / ekavacanamapi - vyatilunIte seneti / 'anantarasya vidhiH pratiSedho vA' (kAta0 pa0 18) iti, gamyate grAmaH 'vyatihanyante dasyavaH' iti bhAvakarmaNorAtmanepadam / / 492 / 66 / // iti rucAdigaNe durgasiMhakRtA TIkA smaaptaa||
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 1 (a) [vi0 pa0 ] ani0 / inniti nivRttam / aniyamo vyatIhAraH parivartaH ityeko'rthaH sa ca dhAtuprastAvAt kriyAyA eva tasmiMzca vartamAno dhAtU rucAdirityarthaH / / 492 / 66 / [ka0 ca0] aniyame / satyamityAdi / nanvevaM sati katham ' dharmo'sti satyaM tava rAkSasAyam anyo vyatiste tu mamApi dharmaH' iti bhaTTI / 'vyatirakSa zrIpadyAni' iti puruSottama iti / anye tu cikIrSitAyAH kriyAyAH anyasya karaNAbhAvaH ? satyam / sajAtIyakriyAdvayasya parasparakriyAkartRsambandhitvenotpattikatvameveti vyatihAro vivakSita iti / sambandhazca tadanabhilaGghitatvAd vA kvacit pakSe utpadyamAnatvaM kvacit kriyAsamAnakAlotpattikatvam iti bodhyam / tena devadattena cikIrSitAM kriyAM yajJadattaH karotItyuktam, tadupalakSaNamAtram / nanu 'sampadvinimayenobhau dadhaturbhuvanadvayam' iti katham ? satyam, vinimayazabdenaiva kriyAvinimayasyoktatvAnnAtmanepadamiti / evam 'anyo'nyaM sma vyatiyutaH zabdaiH zabdAMstu bhISaNam' ityAdayastu rucAdayaH siddhaaH| nanu paramatena gatihiMsArthebhyaH pRthageva niSedhasya sattvAt 'vyatigamyate' ityAdau dezyameva nAsti / asmanmate tu gatyAdivyatiriktasya dhAto rUcAdipAThavidhAnAd gatyAdastatpAThaniSedhAd vA karmaNyAtmanepadaprasaGga eva nAsti, kiM nyAyAnusAreNa / so'pi nyAyaH paramate eva ghaTate / "nerviz" (3 / 2 / 42-1) ityAdisUtreNAtmanepadavidhAnAt / asmanmate vizeSavAkye rucAdipATha eva bodhyate, AtmanepadaM tu mUlasUtreNaiva / ataH kartarIti sAkSAdevoktam | tatazca gatyAdivyatiriktebhyo vyatIhAre kartaryAtmanepadam iti sUtrArthe kimupapannam / na cAgatItyAdiprasajyapratiSedhapakSe grantho yojya iti vAcyam, AtmanepadaniSedhAbhAve yuktyabhAvAt / nahi idaM sUtraM viSayapradarzanamAtram / atra brUmaH - paramate "na gatihiMsArthemyaH" (a0 1 / 3 / 15) iti pRthak sUtravidhAnAt karmaNyAtmanepadaM niSidhyate / svamate tu vyatigamyate ityapi syAt, tacca kathaM pANinivirodhAd ityAzayena paJjikAyAM coditam | siddhAntastu paramate'nantatvAd akarmakartaryAtmanepadasya niSedhAd bhAvakarmaNorAtmanepadamiSTam ityabhiprAyaH || 492 |66 / // iti rucAdigaNe suSeNavidyAbhUSaNakRtaH kalApacandraH samAptaH //
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 1 [A] vidyAsAgarakRtaTippaNI 425. kriyAbhAvo dhAtuH [ 3 / 1 / 9] [du0 TI0 - vyAkhyA] nanu bhavaterihArtho nAsti, tat katham in ityata Aha- hetviti / inanto na kevala ityarthaH / etena hetuvivakSAyAminaM kRtvA pazcAdarthAntare vRttiriti kecit / vastutastu inviSaye bhUdhAtorjJAne vRttiriti ghaTata evetyAzayaH / kriyate iti / nanvevaM ghaTAdInAmapi sAdhyatvAt kriyAtvaM syAt / 'agre zvetate' ityAdau pUrvapakSAsaGgatizca sAdhyatAyAH sattvAt / na ca sAkSAtkartRsAdhyatvaM vivakSitam / tacca na ghaTAdInAmiti vAcyam, ghaTavat pAkAderapi sAkSAt kriyAsAdhyatAvirahAt / kiJcaivaM kriyAtvenAvabhAsate ityanena siddhAnte'pi sattAdau lakSaNAvyAptirvajralepAyitaiva syAt / nahi sarSapatvenAdhyavasIyamAnaM hemarajaH sarSapakAryaM karoti / yadi ca sAdhyatayA pratIyamAnatvaM lakSaNaM tadA vyavacchedyAbhAvaH, ata eva nyAsoktaM niravayavavizeSaNamapyapAstam / sAdhyatve sati niravayavatvasya gandhasparzAdisAdhAraNatvAt pratyayavAcyasAdhyatAko'rthaH kriyeti tAtparyAt, utpAdanA hi tyAdyartha iti ratnakoSaH / ata evAkhyAtasya sAdhyatAvidhAyakatvamityapi siddhAnto ghaTate / bhaTTamate tu bhAvanaivAkhyAtArtha iti sAdhyatAzabdasyApi bhAvanAparatvameva mantavyam / athavA yeSAM mate sAdhyatAvAcakatvaM nAkhyAtasya tanmatamAzaGkyaiva sarvadarzanaviruddhaM lakSaNamuktam / sA ceti pratyayavAcyapUrvAparIbhAvakatvaM kriyAtvamityarthaH / tathA hyAkhyAtasya pUrvAparIbhAvo'pyAkhyAtArtha iti vardhamAnAdibhirvyAkhyAtam / AkhyAtAbhidheyakAlAnvayabodhayogyArthopasthApakatvaM dhAtutvamiti, tattvabodhasyApyuktalakSaNa eva tAtparyam / evaM ca sattAdau paurvAparyasattvAt kathaM pratyayena tadabhidhAnamityAzayenAgrimaM codyam ityatra vyaktirbhaviSyati / na ca 'zvetate' iti siddhyarthamagrimasiddhAntena zvetaguNasya kriyAtve vyavasthApite tadabhidhAyinAM zuklAdipadAnAmapi dhAtusaMjJA syAt / yaduttareNa pratyayena yasyArthasya bAdhyate pratipAdyate zrutatvAt tasyaiva dhAtusaMjJeti vyAkhyAnAt | vastuto yathA bhAvayatigrahaNabalAt 'pacyate' ityAdInAM vyAvRttirgranthakRtA vakSyate / yathA vA naiyAsikairbRhatsaMjJAkaraNena hi kupAdInAM nirAsaH kriyate tathaiva zuklAdInAmapi vyAvRttiH siddhetyagre vyAkhyAsyAmaH / na ca zuklAdipadasya kriyAvAcakatvAd ghaTasya zuklaM rUpamityatra kartari tRtIyA syAditi vAcyam / yadi prayogo na dRzyate tadA zabdavizeSaNa eva kArakatvavivakSA iti svIkaraNIyatvAt / astu vA uktalakSaNAvyayakRdantAtiriktanAmabhinnatvenAbhidhIyamAnatve satIti vizeSaNamavyayayoge 'tamRte
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 1 (A) 463 paramAtmAnam' ityAdau karmatvadarzanAdavyayapadam / evaM cet, zuklAdipadasyApi sutarAM nirAsaH, pratyayAnAM sAdhyatAdivAcakatvaM viziSTasyaiva vRddhavyavahArAdanvayavyatirekAccAvagantavyamiti parasparAzrayadoSo'pi nAzaGkanIyaH / zabdAnAM nityatvAnnahi sAdhyatAyAM pratyayavidhAyakaM kimapi vAkyamasti / amUrtAyAH kriyAyAH kathaM paurvAparyamityAha - kathaM pUrvatveneti / mUrtadravyagataM paurvAparyaM kriyAyAmupacaryate iti kulcndrH| tanna, amUrtAnAmapi paurvAparyabAdhakAbhAvAt / kiJca kriyAmAtre yadi paurvAparyAropastadA agre zvetate' ityAdau viziSTaM pUrvapakSayitvA tadAropeNa samAdhAnAbhidhAnamasaGgataM syAt, tasmAt pUrvAparIbhUtaM ghaTAdAvatiprasaktamityAzayaivAyaM granyo'bhimataH / sambandho'bhisambandhaH, pratyayavAcyasambandha ityarthaH / akramasyeti yadyutpattidazAyAmeva pUrvAparakAle sambandho'styeva, tathApi paurvAparyAbhisandhAnasyAtra paurvAparyazabdavAcyatvenArthapadAnuktatvAt / akramaparaM yathoktakramAbhidhAnasambandharahitaparaM kramaprAptiH kramAbhisambandha eva, tena pUrvAparatayA pratyayavAcakIbhUtAvayavetyarthaH paryavasyati / puurvaapreti| pUrvamavayavavizeSaNamidAnIM kriyAvizeSaNaM pUrvAparIbhUte kriye avayavau yasyA ityrthH| yadyapi adhizrayaNAdayo nAnyAvayavA na vA tattatakriyAtirikto'nyo dharmI pacyAdivAcyastathApi atItAdikAlAntaHpatitAH kartRvyApArA buddhiparikalpite samudAye'vayavatvenAdhyAropyante, tena kramikAnekavyApArAtmikA kriyeti paryavasyati / pacatItyukte pAkAnukUlakramikAnekavyApAravAniti pratIteH, bahukriyANAmiyaM pUrvAparIbhUtA niravayavA sAdhyamAnAvasthA bhUtabhaviSyadvartamAnasadasadanekAvayavasamUharUpA nendriyagrAhyeti maitreyAdibhiruktam, tat svarUpakathanamAtram prAyikaM lakSaNaparamiti bhAvyam / atha yadi anekAvayavasamUharUpA kriyA tarhi na pratyakSA, AzuvinAzinAM kramikANAM melakAbhAvena samudAyAdupalambhAd ato nAstyevAtra pramANamiti cet, na / yo'vayavo dRSTaH sa smaryate yazca vartate sa pratyakSeNaiva gRhyate iti manasA samudAyopalambhAt kvacit pradhAnaphaladarzane tatsAmagyasyAnumAnAcca / sadakAraNavannityam iti prathamasUtre vyAkhyAtameva / atra bauddhAH- yad vAsanA vikalpayanti tat pravAhajJAne'vabhAsate jJeyamiti cocyate / tacca bAhye'sadevAropitAkAraM vyavahArahetuH, padArthabhedastu vAstavo naastyevetyaahuH| tataH sattApi vAsanAvikalpato nityAnityakramikAkramikarUpaiva bhaviSyati, vAsanAvikalpo'pi etacchabdavizeSAdhIno veti zakyate / atheti / yadyapi sattAzabdena nityasvarUpaivocyate tathApyastinA saivAnityAbhidhIyate ityarthaH / jagadvikalpasya pratyakSasiddhatvAnna vAsanAmAtraM tannidAnaM prAgavagatasyaiva vAsanAto lAbhAd ataH ekatrAnekaviruddhadharmasamAvezo na vA zabdabhedenArthabheda
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 kAtantravyAkaraNam ityAha - na hIti / kiJcArtha eva svajJAnadvArA zabdasya hetuH, na zabdo'rthasya pUrvamasattvAt / tathA ca kathaM kAryeNa kAraNamanyathA kartavyam, zabdArthAbhedapakSastu vicArAsaha evetyAha - kAryabhUtazceti / kiJca sAdhyatvamAtraM vA kriyAlakSaNam, sAdhyatvakramikavattayA pratyayavAcyatvaM vA / Adye kaTAdAvativyAptiH, ante tu sattAyAmativyAptireva svarUpam ata evArthazabdenAvedanAcchabdAdhIno yo'rthasya vizeSaH sa eva zabdavAcya iti / abhyupagame hi zabdAbhAsocchedaprasaGga ityAha - yadi ceti / na ca bhramajanakatvenaiva zabdAbhAsatvaM jJAnasya satyatvaniyamAttathA cAvidyamAnasyApyarthasya zabdenAvedane satyatvaniyamo'pi bhajyetetyAha- na ceti / jJeyAkAro jJAnaviSayaH / etacca sarvathA yathArthatvAGgIkartRprakAramatenoktam / zAbdajJAnaM bhramo'pi bhavatyeveti vaizeSikAdirItyA tvasiddhAntaH / na kiJciditi tattacchUnyo'sAvabhAva iti |bauddhmtenedm / ata eva sarvopAkhyAviraha iti pajI | upAkhyA prasiddhiH, tacchUnyo'prasiddha ityarthaH / vAstavikapakSe upAkhyA dravyAdyaSTapadArthalakSaNaM tadviraha eva lakSaNamasAdhAraNo dharmo yasyetyarthaH / itthamapi tasya na kriyAtvasambhava ityAha na ceti / 'zvetate' ityAdau zaGkAbIjamAha - yatheti / yathA hyeko ghaTastathA tanniSTho rUpAdirapyeka eva, tatra ca kathaM kramikatvAnvayaH, na hi krameNAnekarUpavAn ghaTa ityapi zakyate vaktumityarthaH / yadyapi pAkAdinA kramikAnekarUpasya saMyogasya caikatra sambhava eva, tathApi yatraikamAtrasambhavastatra kramikatvAnanvayAt kriyAlakSaNA vyAptiriti zaGkA / ___ vyAkaraNa iti / 'atyantAsatyapi jJAnamarthe zabdaH karoti hi' ityeva darzanaM vyAkaraNaM siddham, ato'sato'pizabdenAbhidhAnAdarthoktalakSaNA vyAptiriti phalitArthaH / udayo yasyeti sAdhanAyattatvenodayo jJAnamityarthaH / yad vA sAdhanAyattotpattikamityabhidhIyate iti zeSaH / buddhyavastheti / kriyAdivyavahArasya kAraNIbhUtA yA buddhyavasthA buddhivizeSaH / ata eva hetoH siddhamapi kriyAtvenAvabhAsate iti vRttyrthH| sattAyAM sAdhyatAropabIjamAha - sattAvata iti / atra kriyAyAM prayojanIbhUtapacanAdikriyAyAM sattAzrayasya pUrvAparIbhUtavyApAropalambhAt sattAyAmapi kramikatvAdikalpaneti bhAvaH / sattAvato'pyavazyam arthakriyeti kuto niyamaH / yena taddarzanAt taddharmAropa ityata Aha - arthakriyeti / vedAntinastu mate brahmasvarUpaiva sattA avidyAvazAt pAkatvAdirUpeNa kalpyamAnabhedA pacAdidhAtunAbhidhIyata iti / sutarAM tatra kramikatvAdyAropa ityAha - tathA ceti / etacca sambandhibhedAt 'sattaiveti' ityAdizlokaprastAve liGgasUtre prapaJcitameva / vaizeSikamate tu sattAyAH sarvadhAtuvAcyatvaM nAstyeva, kevalaM bhUdhAto: kriyAmAtre'pi vRttirityAzayena 'sarve dhAtavo bhavaH' iti kiMvadantI / ata eva bhAvaH kriyeti paryAyaH / bhAvo bhavitAramantareNa na sambhavatIti prayoga : prAmANikAnAm / yattu bhavatItyukte kriyAmAtraM pratIyate tat prasiddhatayA sattAyAmeva punaH praduhyamAnatvAditi bodhyam /
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-1 (A) 465 nanu sattAyAH kriyAtvasthApanamanucitam / kiM karotItyukte'stIti prativacanAbhAvAt tathA karotyartha eva kriyA sarveSAM dhAtUnAM sAmAnyavizeSabhAvena karotisAmAnAdhikaraNyAt kiM karotItyukte pacatIti prativacanAditi rakSitenApyuktamiti cet, na / bhUdhAnoH sattAyAmiva kriyAmAtravAcino'pi kRJo bhAvanAyAm anekArthaprasiddhatayA kiM karotItyanena bhAvavizeSaprazne'stItyuttarAbhAvAta kiM kriyAvatIti prazne tu kvacidastItyasya prativacanaM bhavatyeva / ata eva viyogavatItyukte na kriyAvatItyanubhUyate iti na tasya kriyAtvamityapi vAdinaH pralApo nirastaH / yato vaizeSikasiddhaspandanAdikakriyAvRttyarthameva na gamyate / dhAtvarthavattvaM tu anubhavasiddhameva / vastutastu kArakakaumuyAM sattvasambandhe - - - - - vadaneti - - - - / atrApi pratyayasya sthAnAntare kadAcit sAdhyatAbodhakasya sattvAd dhAtutvamityAzayaH / vastuto gaNapAThabalAduktam ityatraiva tAtparyam / / nanu kriyAyAH sakartRkatvaniyamAt kartuH kArakavizeSatvAjjanmano nAsti sakartRkateti, kathaM kriyAtvamityata Aha - tathAGkura iti / aGkurazabdArthaH sAmAnya jAtiH, sA ca pUrvavadevAsti yadviziSTo'GkuravyaktibhUto janmArtho janmAnvayaH prAgasattvAdityevoktam / janma ceti / na paraM tvasataH kartRtvaM janma ceti cArthaH / na ca vAcyam anya H kartA anyazcotpadyate iti tayorabhedAt / tathA ca bhaTTAdimate jAtivyaktyorbhedAbhedau jAtireva ca shbdaarthH| itthaM prAk jAti: kI vyaktirUpatayotpadyate iti vaakyaarthH| vyaktibhinnaiva jAtiriti pakSe'pi na doSaH / janmano vizeSaprakAzarUpatvAdityAha- jAyate iti / akurasAmAnya vyaktiniSThatayA prakAzate iti vAkyArya ityAzayaH / yad vA idamapi bhaTTAdimatenaiva vyAkhyeyam, vizeSeNa vyaktirUpeNa prakAzate jAtirityarthaH / nanu bauddhamate sAmAnyaM nAsti kastarhi zabdArtha: ? yogAcAramate jAnAkAra eva, taduktam - 'jJAnamekaM kSaNasthAyi bAhyaM kiJcinna viyate' iti, na ca jJAnasyAntargatatvAd bahiHpravRttyanupapattirjJAnameva svamAkAraM bahirAropya pravartayatIti siddhAntAditi cet tarhi sa eva kartetyAha - yad veti / pUrvaM dRSTaH indriyajanito'Gkuro jJAnAkAraH kartetyarthaH / nanu jJAnaM kartR tattvAd avidyAparikalpitastu bAhyo'sannevotpattyAzrayaH iti katham ekasyotpattyAzrayatvakartRtvayoranvaya ityAzaGkyAha - na ceti / ekatveti / yathA vedAntamate brahmaiva ghaTAdiprapaJcarUpeNa vivartate / tathA tanmate'pi jJAnAkAra eva bAhyarUpeNa vivartate ityadoSaH / ataH sato'nyathAbhAvarUpasya vivartasyaiva janyarthatvAt / yad vA Aropa eva janmArthaH tathA ca jJAnAkAro'Gkuro bAhyatvenAdhyavasito bhavatIti vAkyArthaH / yathoktamiti dRzyo jJAnAkAra H pAramArthikaH vikalpito vAsanAparikalpitaH / atra ca bhedAbhedasvIkAra eveti mantavyam / nanu sautrAntikAH jJAnAkArAnyathAnupapattyA pAramArthikamapi bAhyaM nIlAdikamaGgIkurvate / tanmate prathamAropo janmArtha ityupapadyatAm ityAha - pratyakSe'pIti / bAhya
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam pratyakSamastIti pakSe'pi jJAnAkAra eva bAhyarUpeNa saMvidyate jJAnArthayorabhedAnubhAvAt / ata Aropa eva janmArtha ityAzayaH / yad vA pUrvadRSTo'GkuraH kartetyAdikamapi saubhrAstikamatamevoktam / bAhyasya jJAnAkArabhinnatayA kathaM bAhyarUpatayA janmetyeva na cetyAdinA zaGkitam, vikalpito bAhyastathA tayorekatAdhyavasAya eva janmArthaH, tena bAhyarUpatayA janmetyuktamiti siddhAntAbhiprAyaH / nanu bAhyatayA pratyakSe ghaTAdau katham anantarINajJAnAkArAbhedaropa upapadyatAM vizeSaNadarzanasattvAdityata Aha - pratyakSe'pIti / atrApyanAdyavidyAvazAjjJAnAkAratvenaiva bAhyaM saMvedyate ityarthaH / yadyevaM jJAnArthayoH sarvathaivAbheda : svIkriyatAm, kimabhedAropakalpanayA pAramArthiko hi bhedo bAhyAnapekSayA kadA nIlapItAjJAnAkArotpattiH syAdityAha - na bAhyamiti / svalakSaNajJAnaM na bAhyarUpamityarthaH / bAhyApekSayA tu kAraNatvAdevetyAha - kevalamiti / bhede dUSaNamuddhRtyAbhedaM pratyAcaSTe / bAhyasvalakSaNa iti bAhyameva svalakSaNaM svarUpaM yattu tAdRzasaMvedanapakSe jJAnasyAgnirUpatvasvIkArAjjJAnamAtreNa dAhotpattiH syAdityarthaH / / kulacandrastu svalakSaNaM vyaktiH, atha bAhyasya grahaNe kathaM 'nIlaH, pItaH' iti jJAnabheda ityAha - kevalamiti / arthopalabdhau doSamAha - bAhyeti, arthajJAnayostAdAtmyAditi bhAvaH / vaizeSikamate tu na bahirjAnAkAro'sti avijJAnena bahireva pravRtteH, tasmAd arthAkAra eva gRhyate iti tadayuktam, arthasyAtIndriyatayA tadAkArasyApratyakSatvAdarthAkArayostAdarthyAditi vyAcaSTe / taccintyam, jJAnArthayostAdAtmye yathA bAhyasya jJAne dAhastathA tadajJAne'pi dAhaprasaGgAdAropasya janmArthatvAnupapattizca / nanu yadi bAhyamatiriktam, tadA jJAnasya sAkAratve'pi kiM pramANam, yena pRthag jJAnAkArAnupalambhAdabhedAdhyavasAyamaGgIkuruSe ityAzabyAha - sAkAraM ceti / nanu svapne smRtau ca na jJAnAkAro bhAsate tayoH pUrvAnubhavajanyayA anubhUta evAkArastadviSayaH pUrvAnubhavazca bAhyagocara eveti zaGkAta ityAha - bAhyeti / sa tviti / svapnasambandhItyarthaH / svapno hi tadAnIntanAkAro'nubhUyate, na ca bAhyastAdRzAkArastadAnImastIti jJAnAkArasyaiva saMvedanamucyate ityAha - tadA tasyeti / madhyamakaH punarAha - kevalaM jJAnam AkArastu vAsanAdhIno bhrAnta iti / tatrAha - nirAkAreti / tadA svapnakAle vAsanAyA abhAvAd bhrAnte satyagrahaNapUrvakatvAd bAdhakaM vinA bhramatvAnaucityAcceti zeSaH / kiJca yadyAkAro nAsti tadA kiM kRto nIlajJAnamidaM na pItajJAnamiti niyamaH, viparyayasyApi prasaGgAjjJAnArthayo: sambandhAntarAccetyabhedAt sAkAreti, api samAdhAnAntarasamuccaye'vadhAraNe vA | pravAhajJAnaM vAsanAvazAnnIlAdyAkAraNotpadyamAnaM svamAkAramevAdhyavasyati nAnyAkAramiti na viparyayamiti bhAvaH /
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ * reziSTam - 1 (A) sadvAdaH sAGkhyamataM kAraNaM bIjAdikaM kAryam aGkurAdikaM pariNamate anyathAtvaM labhate vikarotIti yAvat / tathA ca bIjamaGkuro jAyate iti vAkyArthaH / nanu bIjaM kartR aGkurasyotpattiriti bhinnaviSayatvaM tadavasthameva, yadi ca bIjAGkurayorabhedaH, hanta tarhi kasyotpattiH, pUrvavadeva bIjamAtramupalabhyate ityata Aha - janmArtha iti / AvirbhAvaH kAryabhUto'Gkura eva janmArthe janmAzrayaH prAgasattvAt / tathA ca tanmate kAryakAraNayorbhedAbhedasvIkArAt kAraNarUpeNa kartRtvaM kAryarUpeNa cotpattiriti bhAvaH / ata eva ccipratyayo'pItyAha - prakRtiriti / tathA janmanaH kramikatvAbhAvAt kathaM kriyAtvamityAzaGkA prAguktasakalapakSe samAdhatte-kAryeti |kulcndrstu ye tu manyante kAraNe kAryazaktirUpaM kartazaktimatazcotpattiH sadaiva bhedazca tayornAstIti,tanmatenAha - janmArtha iti / janmArtho janmakAraNam, AvirbhAvaH zaktimAn, navA samuccaye, vRddhasAGkhyaH punarAha - nAsataH prAdurbhAvaH, api tu sataH, tadA ko janmArtha iti ced aprakAzasya sphuTIbhavanamAtram aGkuro hi bIjam anyathAkurvan jAyate patrakANDanAlAdibhedena sphuTIsyAditi / ata uktaM vRttau athaveti / amumeva pakSamAzrityAha - kAryeti / vyAcaSTe ucchUnalatAgrazithilAvayavasaMyogaH / nanu kAraNasyocchUnalatAdyanekakramikAvasthAnatve'pi janmanaH kathaM kramikatvam AdyakSaNasambandhAdirUpasya tasyaikatvAdityAzaGkyAha - na ceti / kAraNagato bIjagataH kAraNavyApArasya kAryArthatayA takramo'pi kAryajanmanA'dhyavasIyate iti pratyayavAcyakramikatvarUpasya noktakriyAlakSaNasya vyAptiriti samAdhatte kAryeti / yadA tu sphuTIbhAvamAtraM janmArthastadA jAyate ityatra patrAdibhedAt kramazaH sphuTIbhavatItyarthaH / vastata eva kramikatvAt kimAropeNeti bhAvyam / vaizeSike vyAkaraNasya sarvapAriSadatvAd ekasyApi bahudhA vyAkhyAnaM na piSTapeSaNadoSamAvahati / adRSTaM dharmAdharmoM, taprabodhitArambhe kAryajanane zaktiryeSAmiti vigrahaH / paramANavastvAdikAraNaM nityabhUtAsta eva kartAra ityarthAdAyAtam, samavAyikAraNam aGkarAvayavo nimittaM bhUmijalAdivikArarUpaM kAryadravyaM kAryadravyasyAGkurasya / etaduktaM bhavati kSityudakasahakAriNo bIjasya nAzakAdRSTatvAdupajAtakriyasya vibhAgAdavayavidravyanAze vibhaktAH paramANavaH punarArambhakAdRSTAdupajAyate kriyAbhirjanitamittthaM saMyogAd hyaNukAdi jAyate TyaNukAdito'pi caturaNukAdi ityAdikrameNAnte'Gkuro jAyate / tathA cAkurapadaM tadArambhakaparamANuparam, dhAtustu janmArtho milane vyApAre vartate / paramANavo'GkurotpattyanukUlakramikavyApAravanta ityarthaH / etena paramANava eva TyaNukAdidvArA aGkure'pi heturiti kandalIkAramatenoktam / ye tu paramANUnAM TyaNukamAtre hetutvamAhustanmate'Gkurazabdasya tadavayavamAtre lakSaNA, na ced evam aGkurAvayavo jAyate iti prayoga : syAt / kasmiMzcidanvayabodhe
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 kAtantravyAkaraNam kAnicideva padAni samarthAni, na tu tatsamarthakAni padAntarANIti nyAyAt / athavA vaizeSikamate kArakatvAbhAve tadvivakSAmAtreNa kartRtvam / aDkurotpattezca kramikatvaM kAraNIbhUtavyaNukAdikramAdhyAropeNaiva pratyayavAcyamityeva TIkAyAM darzitam / gurumate tu kriyAphalahetutvameva kArakatvamityutpattiphalahetutvAdakurasya kartRtvam apratyUhameva / utpattiphalaM ca dvitIyAdikSaNayogastatsAkSAt kAlo vetyalaM vistareNa / tatheti 'duSa vaikRtye (3128) / vaikRtyaM cAvayaveSu krameNaivAvayavinyapi utkRSTApakRSTAnekavikArAH kramikA eveti bhAvaH / evamiti utpannAbhAvo baMsaH, avayavAnAM krameNa vibhAge sati ghaTo nazyatIti / atra nazervibhAgakramAropa ityarthaH / prAgiti utpatteH pUrvaM yo'bhAvaH sa prAgabhAvaH / kapAle ghaTo nAstItyatra naJo dyotakatvena dhAtUnAM prAgabhAvAbhidhAne janmavat paurvAparyAdhyAropAta sAdhyatAdhyAropavat prayoga iti bhAvaH / kvacittu pratyayasya lakSaNayA'bhAvapratiyogitvamAtrabodha iti mntvym| atyanteti / traikAlikAbhAvo'tyantAbhAvaH / yathA 'AkAze puSpaM nAsti' ityatrApyadhikaraNe niSedhyasambandhamagrato buddhyA'dhyavasyati pazcAt tadabhAvabodha iti tArkikasiddhAntAt sambandhagataM kramikatvaM sAdhyatvaM cAbhAve'dhyAropya pratyayena kvacittUcyate iti bhAvaH / itareti / gaurayamazvo na bhavatItyAdau bhedavyavahAraheturyo'bhAvastasyApi vastunastAdAtyAropasya grAhakatayA buddhikRtasaMsparzasya kramikatvaM sAdhyatvaM ca kadAcidAropAdeveti bhAvaH / athavA samavAyasambandhAdirUpa evAbhAvo nAtirikta iti gurumate grantho yojanIyaH / etena caturvidhasyApyabhAvasya kriyAtvamuktam / atraiva bhartRharisaMvAdaH- yAvasiddhamityAdinA vRttau darzitaH / siddhaM sattAdi, asiddhaM guNAdi / sAdhyatvena pratIyate pratyayena bodhyate ityarthaH / AzritamupacArAdinA pratyayabodhitaM kramarUpaM yasyeti vigrahaH / nanciti bhAve pratyayavidhAnArthaM dhAtvapekSayA pratyayAntasyArthabhedo'sti / bhAvazabdasya kriyAparyAyatvAdityevAtra zahAbIjam atastadapi nirasyati naivamiti / etena dhAtoreva sAdhyatApyartha iti / "bhAve" (4 / 5 / 3) iti sUtre rakSitena yaduktaM tannirAkRtam iti "AtmanepadAni" (3 / 2 / 40) ityatra vivecayiSyAmaH / anvayavyatirekAt sattotpAdanA bhAvanA vA kramikatA vA AkhyAtArtha iti sarvatAntrikasiddhAntAnusArAt saiva sAdhyatetyabhidhIyate / na tu sAdhyatA kartRyoga iti kulacandramataM yuktam , bhAvapratyayasya tadanabhidhAyakatvAt / siddhatA ca siddhireva / pAka ityukte pacadhAtvarthasya siddhiriti pratIteH / tathA ca "kartari kRta" (4 / 6 / 46) ityatra nyAsakRtA yadyapi bhAve ghaJ AtmanepadaM ca zrUyate, tathApi zabdazaktisvAbhAvyAd bhAvadharmasiddhatAsAdhyatAparaM bhAvapadam / ato na svArthikatvam, yato ghaJAdInAM dhAtvarthasya siddhatAmevAbhidhAtuM sAmarthyam AkhyAtasya sAdhyatAmiti vyAkhyAtam / kathantarhi 'pAkaH siddhaH' iti sahaprayoga iti cet siddha
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 1 (A) eva siddhatAparatayA lakSaNayA upapAdanIyaH / vyatirekitvAditi anvayavyatirekavyabhicArAdityarthaH / tameva darzayati - tathA hIti / patrAdeH siddhatAyAmanvayavyatirekau darzayitvA sAdhyatAyAmAtmanepadasya tau darzayati - asatyapIti / Atmanepade'sati ghaJAdisattve pacau satyapi sAdhyatA na pratIyate ityarthaH / kRdAkhyAtavAcyayorarthayojJAnabhedAdeva bheda iti darzayati - anya iti / kArakapadaM kArakavibhaktipadam tena 'zobhanaM pacati' ityAdau karmatvasvIkAre'pi na doSaH / liGgAdimAn atra ca zabdabhAva eva niyAmakaH / yatheti kriyAbhAvazabdau dharmavatImeva kriyAmAhatuH / anyastu tadabhidhAyI nAsti, ata eva dharmavata eva kriyAtvamiti / dharmAtireke na tatkSatiriti bhAvaH / 469 abhAvAditi pUrvAcAryaprasiddhatvAdityarthaH / nanvazuddhakriyAniSThatvaM na kriyAmAtrapratipAdakatvam asiddheH sarveSAM pravRttinimittavAcakatvAt 'pacyate pAkaH ' ityatra bhAvapratyaye kriyAmAtravAcakatvAkSateH : sAdhyatAyA bhAvanAdirUpAyAH kriyAtvAvyabhicArAt / nApi siddhatAsAdhyatAnabhidhAyitvaM putrIyAderapi tathAtvAt / evaM ca bhAvayatinA tatra dhAtutvaM na syAdityetadarthaM "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) iti vacanam ityagrimagranthasyAsaGgatiH, tena kriyApadaM kriyAniSThadharmarahitakriyAparamiti kulacandrapralApo'pyapAstaH / nApyalAkSaNikatvaM cikIrSAdiM prati "te dhAtavaH " ( 3 / 2 / 16 ) iti vacanaM sukhArthamiti granthAsaGgateH / ucyate - yaduttarapratyayena sAdhyatvaM kramikatvaM cAlocyate, tadanapekSakriyAvAcitvamevAtra zuddhakriyAniSThatvam | pacyate ityAdiH putrIyatItyAdizca na tathA pratyayasya nAmnazca sukhasamudayAntargatatvenApekSaNAccikIrSAdistu dhAtusaMjJA siddhaiva prakRtezcottaraM pratyayena sAdhyatvAdyabhidhAnAt / kathaM punarayamartho labhyate iti cet, pratyayavAcyasAdhyatAkramikatAzrayo hi kriyetyuktam, tadvAcako'pi yaduttarapratyayena sAdhyatA'bhidhIyate sa eva pratyAsattyA vAcakaH / atra ca bhAvayati - grahaNabalA kriyAvAcakAnyAnapekSakriyAvAcakatvalAMbhaH, anyathA kriyAtva iti vidadhyAt / na ca pratyAsattyA sAdhyatAvAcipratyayayogyasya kriyAbhAvasyaiva grahaNamiSyatAm, kiM putrIyAdyarthaM " te dhAtavaH " ( 3 / 2 / 16) ityasya svIkAreNeti vAcyam / 'mRdvapAkSIt' ityatra mRdupacisamudAyasyApi dhAtutvApatteH / taduttarapratyayenApi viziSTakriyAsAdhyatAbhidhAnAt / yad vA bhAvayatinA kriyAmeva bhAvayatIti niyama ucyate, atra ca kriyAbhinnamAtraM na niyamavyAvRttaM sarvasyaiva pravRttinimittAbhidhAyitvAt, kintu prAguktapratyAsattyA kriyApadasyAtra svasAdhyasvakramikatvavAcakapratyayasambandhizabdapratipAdyatvakriyAvizeSaparatvaM svasAdhyatvakramikatvavAcakapratyayasambandhizabdavAcyatvameva kriyAlakSaNamiti sthite tAdRzIM kriyAmeva bhAvayati na tu sAdhyatAdivAcakapratyayarahitazabdAbhidhIyamAnaM bhAvayati, yatastasya
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 kAtantravyAkaraNam saMjJArthameva niyamamagre svayaM vakSyati / pacyate pAko mRdvapAkSIdityatra putrIyatItyAdau pratyayena nAmnA ca sAdhyatAvAcakapratyayazUnyenAbhidhIyamAnamevArthaM samudAyo'bhidhatte iti tasya vyAvRttiH / na caivaM sAdhyatAdivAcakapratyayazUnyazuklAdizabdavAcyAbhidhAyakasya zvitAdeH kathaM dhAtusaMjJeti vAcyam, yasya dhAtusaMjJA tena pratipAdanadazAyAM sAdhyatAdivAcakapratyayarahitazabdAbhidhIyamAnatvAbhAvAt tena yaduttaraH pratyayaH sAdhyatAM kramikatAM ca nAbhidhatte, tadanapekSayA kriyAbhAvastadabhidhIyamAnAnabhidhAyakatve sati kriyAbhidhAyako vA dhAturiti phlitaarthH| ata eva Rte zuklaprabhRtInAmapi dhAtusaMjJAprasaGgo nirastaH / atha bhAvayatigrahaNabalalabhyo'yamarthagrahaNabalenApi labhyate kiM bhAvayatineti samAzaGkyAha - yadyevamiti / anyatrApIti / arthagrahaNaM kadAcit kriyArthasyArthataH pravRttAvapi yAprabhRterdhAtusaMjJArthamiti kuto na zakyate iti bhAvaH / athAmnAyaviruddho jnyaapyitumyogyH| anyathA bhAvayatigrahaNe'pyanistArAdityAha - pratipattezceti / yadi ca sarvatra tAdRzapratyayavihitatvaM vivakSitaM tadA vikalpArthasya vAzabdasya [zabdasya vA sattetyatra sattAvRttivAzabdasya] vitarkArthasya nuzabdasya ca dhAtusaMjJA syAt / teSAM sarvatra tAdRzapratyayavihitatvAbhAvena tatra hi zabdAnapekSayA kriyAbhAvatvAbhAvAditi codyArthaH / 'zaktibhedena zabdabhedaH' iti darzanamavalambya samAdhatte - anya iti / vitarkAdyartho nuzabdAdiH sarvathaiva sAdRzapratyayarahitaH, na tu stutyartha ityAzayaH / yad vA yakriyAvAcakaH saMjJitvenAbhimatastakriyAM prati sarvatra sAdhyatAvAcakapratyayarahitaH, yatastadanapekSameva vivakSitam / nuzabdAdistu stutyAdike'rthe na tAdRzapratyayarahita iti tadanapekSA bhavati, vitarkAdau tu tAdRzapratyayarahitatvAnna tadapekSayA takriyAbhidhAyitvaM tasya svasya svAnapekSatvAbhAvAd ato na tadabhidhAne dhAtusaMjJetyAzayenedaM samAdhAnam / athaivamapi yA prAptirasti ityAdau yAzabdasya sarvanAmno'pi prAptivacanatvAd dhAtutvApattiH / tasminnarthe tasya kadAcit sAdhyatAbhidhAyi pratyayayogitvAditi cet, na / yena rUpeNa yasya yakriyAbhidhAyitvaM tena rUpeNa tatra sAdhyatAbhidhAyI yastaduttarapratyayastatra hi tadanapekSitvaM vivakSitam / yAzabdasya yena rUpeNa tAdRzapratyayayogitA na tena rUpeNa sarvanAmateti sarvanAmatvarUpeNa tAdRzapratyayarahitAnapekSatvam, tasya na smbhvtiitydossH|| nanu prAdInAmanyatra zaktyakalpanAt prapacatItyAdau dhAtUpasargasamudAyasyaiva viziSTe'rthe zaktiriti samudAyasyaiva dhAtusaMjJA syAnna tvekadezasya nirarthakatvAt prazabdo dyotaka eva, dhAtustu viziSTArthAbhidhAyaka ityudayanAcAryAdimate tu sAdhyatAdivAcakapratyayazUnyopatargApekSA arthapratyAyakatvAt putrIyAdivadihApi nAsya sUtrasya viSaya H syAt / yadi ca tAdRzavAcakAntarApekSAyAmeva na doSaH / prazabdastu nirarthaka eveti tadapekSayArthapratyAyakasyApi
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 1 (A) dhAtusaMjJA tadA samudAyasya kathaM na syAdityAzaGkyAha - prapacatIti / upasargasya dhAtozca pratyekamarthavattvAt 'mRdvapAkSIt' itivadihApi viziSTArthapratyAyakasya samudAyasya pUrvoktayuktyaiva nirAsArtha iti bhAvaH / ityata Aha nanu yatropasargasannidhAvapi dhAtoranyatra pariklRpto'rthaH pratIyate tatrAdhikasya vAcako bhavatUpasargaH / yatra tu 'pratiSThate' ityAdau dhAtorna klRptArthAvagatiH, kintvarthAntaramAtraM tatropasargasamudAyasyaiva gatyAdau zaktiryukteti kathamekadezasya nirarthakasya dhAtusaMjJetyAzaGkyAha - pratiSThate iti / preNa vinA gatAvadRSTo'pi tiSThatirgatinivRttau kriyAyAM dRSTa iti kriyAbhAvatvena dRSTatvAt sa eva gatyarthaH, gaNe ca paThitatvAt kathaM tiSThatirgatyarthaH syAdityAha - aneketi / nanvidaM hetvantaramiti kulacandra lApo'yuktaH / AdikarmAdiprakarmAdibhedenopasargANAmanekArthadarzanAt / nanvekasyaiva tiSThaterviruddhobhayArthatA kathaM ghaTatAm viruddheti / nanu prapacatItyAdau prazabdaH kriyAvAcI dRSTa eva, tathA ca tiSThatau vA prazabde vA zaktirityatra viniyamakAbhAvAt samudAye zaktireva nyAyyetyata Aha - AdIti / prazabdasya vizeSyArthAbhidhAyitvaM na dRSTaM tiSThatestu tad dRSTamiti tatraiva zaktiriti bhAvaH / yadi ca darzanamAtramakiJcitkaram anvayavyatirekAbhyAM prazabdasyaiva gatau zaktiriti vaktuM yujyate / ata eva sarvatropasargasya vAcakatvamiti kandalIkArAdibhiruktam, tathApi tiSThatervAnarthakaM pratyarthaM niyoge gatau na syAt, prakRtyarthAnvitasvArthabodhakatvenaiva pratyayAnAM vyutpatternityataiva tAtparyam / na caivaM 'prapacati' ityatrApyupasargArtha viziSTe pAke pratyayArthAnvayo na syAditi vAcyam, viziSTasyAnatiriktatvena prakRtyarthatvAkSateH / anyathA odanaM pacatItivadatrApi odanakarmake pAke AkhyAtArthAnvayo na syAt tarhi prazabdoccAraNaM kimarthamityata Aha- tasyA iti / gaterekavyavacchedake dyotaka ityarthaH / tatsannidhAveva dhAtorgatyarthAbhidhAyitayA zaktiparicAyakatvameva dyotakatvamiti vAcyam / na caivamatra dRSTatvAt prapacatItyAdAvapi dyotakataiva yukteti vAcyam, kiJcidarthadyotakatvadarzanena sarvatra dyotakatvakalpane mAnAbhAvAt / pragato nAyakaH praNAyakaH, prapacatItyAdau vAcakatvasyApi darzanAcca / - 471 - na ca zabdasya sAmAnyataH prakarSAdau zaktikalpane pratiSThate ityAdAvapi kvacit prakRSTasthitadyotakaH syAt, ato yadi pacAdipUrvakaprazabdatvena prakarSAdau zaktistadA prottarapacAditvenaiva prakarSazaktirastu dhAtoH svArthakatvasya pratyayArthAnvayArthakabodhenAvazyakatvAditi vAcyam, prazabdAduttarasyaiva tiSThateH sthitibodhakatvena prakRSTasthitibodhAbhAvAt tasmAdupasargasya dhAtvapekSAyA na tvasvArthAbhidhAnArthatvam, kintu sAdhutvArthameva / yattu prapacatItyatra prakRSTapacanasya pratiSThate ityatra gaterlakSaNAyA dhAtuta eva pratItiriti gaGgezenoktam, tat tucchameva / lakSaNA hi mukhyArthAnna prapacetyAdiprabandhane sApekSA
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 kAtantravyAkaraNam bhavati / prakRte'pi satyamukhyArthAnvayayogyatve jhaTiti tattadarthasyaiva bodhAta kutastadavasaraH, anyathA sarvatra prakRtita eva pratyayArthAvagamaH pratyayastu dyotaka evopasargatulyatvAditi kiM na kalpyate, tasmAt - dhAtvarthasya viruddhArthaH prAdibhyo yatra labhyate / tatrAmI yotakA jJeyA budhairanyatra vaackaaH||iti sNkssepH| divAkarAderapi matametat / astu vA sarvatropasargasya dyotakatvamiti udayanAcAryamatam / tathApi prakRte na doSa ityAha - evamiti / uktayuktArthAntaragatau tAvat sutarAM na doSaH / dyotakatvenArthAntarAnavagatipakSe'pi pratiSThate ityAdivadeva na doSa ityarthaH / na ca samudAyasya saMjJA syAt, yAvati kriyAvAcakatvaM paryavasyati, tadavacchedenaiva saMjJAvidhAnAnna ca sopasargasamudAyavAcakatvaM paryavasitam, upasargasya nirarthakatvAditi dika / nanu katham iGikordhAtusaMjJA, tathA hyanayoravadhisahitayorevArthavattvaM na kevalayoH / yastu gaNe'nayorarthanirdezaH samudAyArthamavayave'dhyAropya kRta iti prAtipadikasaMjJAyAM nyAsakRtoktam / atha adhyAropitArthayorapyanayorgaNapAThabalAdeva dhAtutvamiti tenaiva siddhAntitamiti cet tathApi samudAyasya dhAtusaMjJA kena nivAryate ityAha - adhIte iti / tathApIti / ziSTairityAdikaM pUrvatra vyaste yojyam, ante vA ubhayatra hetuparatvAt / artheti / adherarthAntare klRptAM zaktiM kuNThayitvA samudAye zaktyantarakalpanA nAsAdhIyasI / na viziSTaM ca zaktimattvAvacchedakam,gauravAt / ataH kevalayorevArthavattvam, upasargApekSA tu sAdhutvArthA, tadyoga eva viziSTestadanuzAsanAdityarthaH / tamurthasyApi pratItiH syAd iti cet kadAcid bhavatyeva / yatra tu na pratIyate tatra dyotakatAmAtram, ekatra dRSTastvanyatrApi iGikorivArthavattvAdityAzayena kvacittadarthAnubhavaM darzayati - tathA hIti / jJAnArthaviSayamiti jJAnasya yo'rtho viSayaH sa eva viSayo yasyeti vigrahaH / nanvidaM sArvatrikam , kvacit smaraNAdimAtrapratItiH / vastutastu tayoranarthakatve pratyayAnvayo na syAt, adhItyeti ca samAsAnupapattiH / gaNakAravAkyasyApi amukhyArthakalpanA nocitetIndva - - - - - - - - - - - devAdayaH / astu vA anarthakayorapyanayorgaNapAThabalAdeva dhAtutvam, tathApi na samudAyasya saMjJAprasaGga ityAzayenAha - kiJceti / na ca iGiko: kriyAbhAvatvAnabhyupagame'dhestadyogAbhAvAt kathamupasargateti vAcyam, dyotakavat sArthakAvayavasyApi dhAtUnAmarthavattvasahAyabhAvamAtreNopasargatvAvirodhAt / yad vA pratiSThate' ityAdAvupasargasya dyotakatve sopasargasamudAyasya na kathaM dhAtusaMjJA ityAzaGkyaivAyaM grantho yojyaH / tasmAditi na cAtmanepadArthaH pAThaH, nAmadhAtorubhayapadasyAvazyakatve zuddhadhAto: kevalAtmanepaditvasvIkAre'pi prayojanAbhAvAt / adhikaM 'karturAyiH' ityatra vakSyate / sarvoddiSTamidaM jJApakam, anarthakabhAgasya dhAtubhAgasya ca yaH samudAyaH sa dhAturiti
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam -1 (A) 473 bhAvaH / yatheti / anyathA aDAgamaM bAdhitvA vRddhireva syAditi bhaavH| kulacandrastu niyamArtho'yaM pAThaH, sa eva dhAturnAnya upasarga ityarthaH / na ca vAcyam AtmanepadArthaH pAThaH rucAdyAzrayaNAdapi siddhireva syAdityAcaSTe / tadeti / yadyapi AlapayatItyAdisamudAyasya kriyAvAcitvameva nAsti, tathAhi AjJApayatItyarthe Alapayati, valpatItyarthe varpati, vapatItyarthe vaphati, karSatItyarthe kisati, tathApyavayavasya kriyAvAcitvamiti kRtvA pUrvapakSo ghaTanIya ityartho nyAsaH / yuktaM caitat, dhAtoreva prAkRtazAstreNa vairUpyasya kRtatvAt pratyayayuktasya dhAtuvikArayuktasya dhAtutvaM kena vAryatAm, na ceSTApattiH sAdhutvApatteH, dhAtoH sAdhutvaniyamAbhAvAt / kiJca kisatItyatra guNaH syAditi hRdayam anuvartate / etacca naiyAsikAdirItyoktam / vaiyAkaraNAstu padAMze'pi zaktimAdriyante eva, tadA prazaMsAyAM vantuH / prazastArthavattA nAstItyarthaH / athavA arthaH prayojanaM saMjJArUpaM prakRtatvAdasAdhavo'mI, tathA ca sAdhuzabdAnuprasaGgAt sAdhUnAmeva sajJitAvagamaH iti prAtipadikasUtre nyAsakRtA'pyuktam / evaM ca tasyaiva dhAtusaMjJAyAmasAdhutAvAraNArthaM prayatnAntaramanucitamiti hRdi nidhAya tatsamAdhAnamupanyasyati / apara iti / asmanmate bhAvayatigrahaNabalAd yo'rtha uktaH so'pi tanmate bRhatsajJAbalalabhyaH eveti darzayati / tatheti / svamatamAha- evamiti / yasmAdIdRzaM sUtraM bhvAdayo dhAtavaH iti na kRtam, tenAtra nAvyAptizaGketi bhAvaH / tarhi gaNapATho vyartha ityata Aha - bhvAdIti / anubandhapratyayo gaNAd vivaraNArthaH / guNAzraya iti pATavAdiguNAzraya ityarthaH / yadyapi prakRtyarthasya karmaNi pratyayaH, na tu prakRtyarthe karmasvarUpe, tathApi pAkAdizabdAt karmaNi tyAdayaH syurityapi bodhyam / dvitIyAdizabdavat prakRtyarthe'pi syuriti vA sambhAvyate / // ityAkhyAtamaJjayAM kriyAbhAvo cAturitisUtrIpaTusiMhakRtaTIkAyAM vidyAsAgarakRtA pAkhyA smaaptaa||
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 105 3. akara 63 >> 3 228 pariziSTam - 2 = rUpasiddhiH kra0saM0 zabdarUpANi pR0saM0 | kra0saM0 zabdarUpANi pR0saM0 1. akariSyat 64 |29. adhijigAMsate 290 2. akarot 63 |30. adhIdhvam adhIdhvam akAri kaTo bhavatA 237 |31. adhISva adhISva akArSIt | 32. adhISva mANavaka ! purA akArSIt vidyotate vidyut akRkSat 33. anukaroti akrukSata 34. anenek 375 8. akhyat 35. anaiSIt 219 agamat 233 | 36. apAsthata 228 10. aghasat | 37. apAkSIt 219 11. acakamata 225 | 38. apIpacat 225, 335, 12. acIkarat 405, 407 13. ajajan 339 | 39. apuSat ajihIta 40. apsarAyate 166 15. ajuhot 338 | 41. abhiSeNayati 172 16. ajUhavat |42. abhikSipati 296 aTATyate 194, 318 | 43. abhedi kuzUla: svayameva 271 aTiTiSati |44. amArsIt 19. atatvarat |45. amimIta 378 20. atAsIt 220 |46. amRkSat 220 21. atihastayati 171, | 47. arAryate 194 22. atikSipati 296 | 48. aririSiti 318 23. atRpat |49. arciciSati 322 24. atti 50, 295 |50. arthApayati 25. adAsat 220 51. alipat 228 26. adudruvat 52. alikSat 222 27. adRpat 220 / 53. alIlavat 226, 405 28. adyutat 233 / 54. avacUrNayati 171 232 14. 377 407 18. 336 220 x05 220 225
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ kra0saM0 zabdarUpANi 55. avatUlayati 56. avevek 57. avocata 58. azAzyate 59. 60. 61. aziSat 62. azuSat azizravat azizriyat 63. azvayati 64. azvitat 65. asarat 66. asasmarat 67. asicat 68. asustruvat 69. asthAyi bhavatA 70. aspArkSat 71. aspRkSat 72. ahaM pacAmi 73. ahvat 74. AcaSTe 75. ATa 76. ATatuH 77. ATitha 78. AnaJja 79. AnaJjatuH 80. AnaJjuH 81. Anache 82. AnarcchatuH 83. AnacchuH 84. AnRdhAte 85. AnRdhire pariziSTam - 2 pR0saM0 | kra0saM0 zabdarUpANi 171 86. AnRdhe 376 87. Arat 228 88. Aramati 194 89. Aripsate 406 90. Alipsate 225 91. AvAM pacAva: 233 233 185 233 95. idaMkAmyati 233 96. indridrIyiSati 97. iyarti 409 228 98. iyRyAt 225 99. iha bhuGktAM bhavAn 237 | 100. iha bhuJjIta bhavAn 219 101. ihAsIta bhavAn 92. Azizat 93. AsAJcakre 94. Asyate bhavatA 219 102. ihAstAM bhavAn 33 103. Ipsati 228 | 104. IyatuH 274 | 105. IyuH 363 106. Izayati 107. IhAMvyatibabhUve 363 363 | 108. IhAJcake 367 |109. IkSAmAsa 367 110. IkSAmbabhUva 367 111. IkSAmbubhUve 367 112. uJchAJcakAra 367 | 113. uDDaDii 367 114. utpucchayate 369 369 115. udapAdi 116. undidiSati 475 pR0saM0 368 233 296 413 413 33 317 206 239, 258 150 322 379 379 96 96 96 96 415 362 362 186 217 209, 213 216, 217 217 217 209 321 172 235 321
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171 88 / 9 476 kAtantravyAkaraNam kra0saM0 zabdarUpANi pR0saM0 | kra0saM0 zabdarUpANi pR0saM0 117. unmanAyate 167 /148. karhi bhoktA 86 118. upamitsate 413 |149. kalayati 171 119. upavINayati 171, 185, 201 |150. kalahAyate 167 120. upazlokayati |151. kaSTAyate 167 121. ubjAJcakAra 209 152. kakSAyate 167 122. ubjijiSati 321 / 153. kAmayate 202 123. USmAyate 167 /154. kArayati 178, 201, 285 124. RtIyate 202 |155. kArayate - 285 125. evaM kuru | 156. kArISo'dhyApayati 179 126. aiyaruH 157. kAsAJcake 204, 213 127. ojAyate 166 |158. kuTIyati prAsAde 1 153 128. odanaM bhoktA 65 |159. kuru dayAm 129. oSAJcakAra |160. ko bhavatAM pATaliputramagacchat 130. aundidat |161. ko bhavatAM pATaliputramagamat 131. kaTaM kariSyati 162. ko bhavatAM bhikSAM dadAti 87 132. kaTaM karotu 163. ko bhavatAM bhikSAM dAtA 133. kaTaM kuru 88 164. ko bhavatAM bhikSAM dAsyati 134. kaTaM kuryAt 96 165. kRtayati 171 135. kaTaM cake devadattaH 62 |166. kRzayati 188 136. katamo bhavatAM bhikSAM dadAti 87 167. kiyate kaTo devadattena 251 137. katamo bhavatAM bhikSAM dAtA 87 |168. koNAti 51, 253 138. katamo bhavatAM bhikSAM dAsyati 87 169. gardabhati 166 139. kataro bhavatAM bhikSAM dadAti 87 /170. gahanAyate 167 140. kataro bhavatAM bhikSAM dAsyati 87 171. gAloDayati 141. kathaka: kaMsaM ghAtayati 179 172. gopAyati . 198, 202 142. kathayati sma janaH 173. gopAyA 198 143. kadA bubhuje |174. gopAyitA 144. kadA bhuktam 87 /175. grAmo gamyate bhavatA 239 145. kadA bhuktavAn 87 176. ghaTIyati 148 146. kadA bhuGkte 86 /177. caMcuritA 319 147. kadA bhokSyate 86 /178. caMcUryate 399 64 / 185 198
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ 195 331 143, 91 pariziSTam-2 477 kra0saM0 zabdarUpANi pR0saM0 | kra0saM0 zabdarUpANi pR0saM0 179. cakAra 355 | 210. jaghAsa 355 180. cakAsati 331 / 211. jajanAni 339 181. cakAsAJcakAra 203, 213 | 212. jajanyAt 39 182. cakAsAmAsa 217 | 213. jaJjapyate 195 183. cakAsAmbabhUva 217 / 214. jaJjabhyate 184. cakatuH 360 | 215. jakSati 185. cakhAna 351, 355 | 216. jAgarAJcakAra 210 186. caGkramyate | 217. jAgrati 331 187. caJcUryate 195 | 218. jAjvalyate 194 188. canIkasyate | 219. jijAvayiSati 387 189. canIskadyate 393 | 220. jihIte 377 190. caskanda 347 | 221. jihnayAJcakAra 212 191. cikitsatyAturaM vaidya: 132 | 222. jihnAya 212 192. cikIrSati 223. jIvatu bhavAn 193. cikIrSAJcakAra 204 | 224. jugupsate 201 194. ciccheda 351 | 225. jugupsate bhAm 132 195. cinoti | 226. jughoSa 352 196. cintayati | 227. juhavAJcakAra 212 197. cinvan 245 | 228. juhavAni 198. culumpAJcakAra 204 | 229. juhAva 212 199. cuzcyota 346 | 230. juhUSati 329 200. cecIyate 389 | 231. juhoti ___50, 295, 311, 201. corayati 51, 181, 202, 296 338, 353 202. jaMjapitA 397 / 232. buDuve 356 203. jaMjapyate 397 | 233. TiThakArayiSati 351 204. jaMjabhitA 397 | 234. DuDhauke 352, 359 205. jaMjabhyate 397 235. tanoti 51, 251 206. jagAma 355 | 236. tasthau 351,358 207. jaglau 343 | 237. titikSate tapastApasa: 208. jaghAna 353 / 238. tiSTheva 346 209. jaghAna kaMsaM kila vAsudevaH 61 / 239. tudati 50, 296 245 338 132
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 kAtantravyAkaraNam pR0saM0 37 329 / 393 195 | 2 195 / 28 kra0saM0 zabdarUpANi pR0saM0 | kra0saM0 zabdarUpANi 240. tRSNAM chindhi 88 | 271. dhIpsati 417 241. te pacanti | 272 dhIyate 242. te pacante 28 | 273. dhUpAyati 198 243. tau pacataH | 274. nandatu bhavAn 244. tau pacete | 275. narInRtyate 401 245. tvaM grAmaM gaccheH 276. nijegilyate 195 246. tvacayati | 277. ninISati 359 247. dadati 278. nirUpayati 172 248. dadhyau 352 | 279. nenijyAt 375 249. danIdhvasyate 280. nenekti 375 250. dandazyate | 281. pacati 59, 285 251. dandahyate | 282. pacate 285 252. dayAJcake | 283. pacyate odanena svayameva 271 253. daridrati | 284. pacyate ghaTa: 254. daridrAJcakAra 204 | 285. pacyante ghaTA: 255. dahati sma tripuraM haraH | 286. pacyate ghaTau 28 256. digyAte | 287. paTapaTAyate 257. digyire | 288. paTimA 186 258. digye |289. paTiSThaH 185 259. ditsati |290. paTIyAn 260. dIdAMsate |291. paNAyati 198 261. dIyate | 292. panAyati 198 262. dIvyati 50, 243, 295 /293. panIpatyate 393 263. duHkhAyate 167 | 294. panIpadyate 393 264. durmanAyate 167 | 295. papAca ___311, 324, 336 265. devadattamuparamati 216 / | 296. paphAla 266. dehi |297. payasyate 166, 277 267. dehi me bhikSAm 298. payAyate 166,27 268. draDhayati | 299. parAkaroti 269. dhitsati 413 | 300. paripucchayate 172 270. dhipsati 417 | 301. parimRSyati 296 60 419 167 413 186 137 352 188 296
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ kra0saM0 zabdarUpANi 302. pariramati 303. parivRDhayati 304. parvatamapyutpATayAni 305. palAyAJcakre 306. pAcayati 307. pAdayate 308. pApaciSate 309. pApacyate pariziSTam - 2 pR0saM0 kra0saM0 zabdarUpANi 296 332. prINAti 188 333. prorNonUyate 91 334. phenAyate 206 335. baMbhaNitA 179 336. baMbhaNyate 172 337. baMbhramyate 290 194, 202, 276 pApAyate 310. 311. pitsati 312. pitsate 313. pipartti 314. pipaviSate 315. pipakSati 316. pipakSa 317. pipAvayiSati 318. pipAsati 319. pipRyAt 320. putrakAmyati 338. badhAna 339. banIbhrazyate 340. babhAra 336, 391 167 341. babhUva 413 342. babhUvatuH 414 343. babhUvuH 379 344. bASpAyate 387 345. bibhayAJcakAra 381 346. bibharAJcakAra 291 347. bibhartti 387 348 bibhAya 382 349. bibhAvayiSati 379 350. bibhRyAt 150. 201. 296 351. bIbhatsate 148, 201, 296 - 352. bubhukSate 353. bebhiditA 254 354. behAyate 153 291, 336, 321. putrIyati 322. putrIyati mANavakam 323. puSANa 324. puSyeNa candraM yojayati 325. popUyate 326. pratikSipati 327 prathayati 328. pramitsati 329. pramitsate 330. pravahati 331. prApayati 179 355 bhaja kSamAm 389 356. bhavati 296 357. bhavan 188 358. bhinatti 413 359. bhikSA vAsayati 413 360. bhRzAya 296 361. bhrazayati 171 362. mA kArSIt 479 pR0saM0 253 194, 336 167 395 395 343 254 393 212, 352 373 373 373 167 212 212 377 212 387 377 136 144 389 167 88 50, 241, 295 241 250 179 167 188 106
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480 pR0saM0 171 387 105 104 359 271 195 276 204 171 /403 167 33 392 171 274 kAtantravyAkaraNam kra0saM0 zabdarUpANi pR0saM0 | kra0saM0 zabdarUpANi 363. mANavakamadhyApayatu bhavAn 97 |394. lvnnyti| 364. mANavakamadhyApayed bhavAn ___ 97 395. lilAvayiSati 365. mA bhavAn pAkSIt | 396. lunIta lunIta 366. mAsma karot 397. lunIhi lunIhi 367. mAsma kArSIt 398. lulUSati 368. mitsati 399. lUyate kedAraH svayameva 369. mimIte 400. lolupyate 370. mizrayati 401. lolUyate 371. mImAMsate 136, 201 402. lolUyAJcake - 372. muNDayati 403. lohitAyate 373. momUtryate 404. vayaM pacAma: 374. mradayati |405. vanIvacyate 375. yaMyamitA |406. varNayati 376. yaMyamyate 407. vardhate 377. yajati 408. vavRdhe 378. yajate |409. vicikitsati me manaH 379. yAvadbhuGkte tato vrajati 86 410. vicchAyati 380. yiyaviSati 387 |411. vidAJcakAra 381. yiyAvayiSati 387 412. vitUstayati 382. yo bhavatAM bhikSAM dadAti | 413. viramati 383. yo bhavatAM bhikSAM dAtA 414. vizati 384. yo bhavatAM bhikSAM dAsyati 415. vedApayati 385. yo bhavatAM bhikSAmadAt 416. vevijyAt 386. rAjAnamAgamayati 179 |417. vevekti 387. rAtriM vivAsayati 418. veveSTi 388. rirAvayiSati 387 | 419. veveSTu 389. ruNaddhi 50, 250, 296 |420. vairAyate 390. rurociSate. 290 | 421. vyAkaraNamadhIyIya 391. rocate 274 / chando'dhIyIya 392. romanthAyate 167 | 422. vyAkaraNamadhyayai 393. labheya bhikSAm chando'dhyayai 59, 360 132 198 210 171 296 171 375 375 179 376 376 167
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 236 87 kra0saM0 zabdarUpANi 423. vyAnaze 424. vyAnazAte 425. dhyAnazire 426. vratayati 4276 zakaM vadhyAtma 428. zabdAyate 429. zayyate bhavatA 430:: zazvAyate 431. zAsati 432. zizyenAyiSate 433. zizrAya 436. zikSati .. 435. zIzAMsate 436, zRNoti 437. zRNvan 166 195 167 pariziSTam-2 481 pR0saM0 | kra0saM0 zabdarUpANi pR0saM0 370451. sanoti 370 | 452. samapAdi 350 | 453. samudramapi zoSayANi 171 | 454. sa svargalokaM yAtA 64455. sa svargalokaM yAti 167 | 456. sa svargalokaM yAsyati 239, 258 | 457. sa svargalokamagamat / 167 | 458. sArasAyate 331 | 459. sAsadyate 290 | 460. sItAM hArayati 179 342 461. sIvyati 243 1.413 | 462. sukhAyate 1.37 | 463. sunoti . 50, 245, 285 247 464. sunute 248 | 465. sunvan 466. sUtrayati 166, 201 (467. sUryamudgamayati 179 | 468. sosUcyate 194 | 469. strajayati 470. strucayati 186 471. sva: kAmyati 150 472. svAJcakAra | 473. haMsAyate 277 | 474. halayati 28 | 475. hastayate | 476. harayati 171 | 477. kSipraM kuru kaTaM purA 393 | gacchasi grAma P4 274 171 438. zete 439. zyenAyate 186 204 440. zlakSNayati 441. zvetayati 442. saMcIvarayate 443. saMbhANDayate 444. saMvarmayati 445. saMvastrayati / 446. sa: pacati 447. sa: pacate 448. satrAyate 449. satyApayati 45 'sanIsrasyate 171 172 59 :
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 3 = zlokasUcI kra0saM0 zlokAH pR0saM0 atrAdizeSo vacanotstha evaM taatpryto'naadinivRttiraaptaa| nAsti dvayoratra ca sanniyogaziSTatvametena ppaaviyess|| (vaidyakArikA) 341 152 341 atha sAmAnyavAcitvAd vizeSazcenna gmyte| kiyate kaTa ityAdau dvitIyA kiM na jaayte|| atha syAnmaGgale prazne kaaryaarmbhessvnntre| adhikAre pratijJAzAmanvAdezAdiSu kvacit / / adyatanyAM dyutAdInAM vRtAdeH sysnostthaa| yajAderAdizabdena zvastanyAmubhayaM kRpeH|| 232, 280,283 anAgatamatikAntaM sAmprataM ceti tat trym| sarvatra ca gatirnAsti gacchatIti kimucyte|| anAdisaMlopanimittatAdizeSasya zAbdI na tu vAstavI saa| abhyAsajAtyAzrayaNe prayatnaH zeSAnupAttAvapi lopyuktau|| 34 anudAttajito dhAto: kriyAvinimaye tthaa| nivizAdestathA vipra! vijaaniiyaatmnepdm|| antyavarNasamudbhUtA dhAtavaH prikiirtitaaH|| (nandi0 kA0, kA0 2) 49 apahAya mahIzamArcicat sadasi tvAM nanu bhiimpuurvjH|| (mA0 kA0) 293 amakSyad vasudhA toye cyutshailendrbndhnaa| nArAyaNa iva zrImAMstvaM cennaaraadhyissythaaH|| arthavat prAtipadikaM dhAtupratyayavarjitam / prakRtipratyayAdezalopAgamamukhaiH kRtam / / (nA0 pu0 52 / 3; 53158) 126 arthAdupapadatve tu tathA caivAnubandhataH / kArakAccaiva vijJeyaH zeSa uktazcaturvidhaH / / (vararuci:) 293 93 12.
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. pariziSTam - 3 alopabAdhAtmakamAtradIrghAnna nAgamaH kintu sa pUrvadIrghAt / asya pravRttizca na yatra siddhistenAnRdhekAdipadasya siddhiH / / (vaidyakArikA) alopabAdhA yadiha praviSTA prAyeNa yad vA khalu bhAvitA sA / tasyA abhAve'pi tataH prasiddhA siddhiGgatAnyAnRdha ityamUni / / (paNDita avarNapUrvAjamukhaM paraM syAdabhyAsato yogyatayA tu yasya / dhAtorbahuvrIhisamAsagamyaH sa mUladhAturna tato'sti doSaH / / kA0 ) ( paNDitavArttikam ) avasAma smarasi ha tatra zazvadahanma ca / bhaviSyanmAtre nityaM syAt zvastanI paridevane / iyaM tu sA kathaM gantA evaM pAdau karoti yA / / AkAGkSAyAmubhe syAtAM jAnAmi smara bAlaka ! avasAma ca kAzmIre tatraudanamabhuGkSmahi / / AtmajanyA bhavedicchA icchAjanyA kRtirbhvet| kRtijanyA bhavecceSTA tajjanyaiva kriyocyate / / AtmA yatno dhRtirbuddhiH svabhAvo brahma varSma ca // AdityagrahatArANAM parispandamathApare / bhinnamAvRttibhedena kAlaM kAlavido viduH / / Adilopo'ntalopazca madhyalopastathaiva ca / vibhaktipadavarNAnAM dRzyate zArvavarmike / / ArAd dUrasamIpayoH / AlAnaM kariNAM sakhe / * (vaGgabhASyam) ( vA0 pa0 3 / 8 176) (a0 ko 0 3 / 3 / 242 ) Azcarye'pi ca dRSTeyamAzcaryaM yacca yatra saH / vRSalo yAjayet tatra etA bhUte vibhASitAH / / itaH pazyati dhAvantaM dUre yAntaM vanaspatim / tAM bravImi vizAlAkSi ! yA pinaSTi jaradgavam // itarArthAnavacchinne svArthe yo bodhanakSamaH / tiGGarthasya nibhAdyanyaH sa vA pratyaya ucyate / / ( zabdazaktiprakAzikA, kA0 10) 483 365 365 384 82 82 147 146 52 234 45 293 82 279 126
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. . 39. 40. kAtantravyAkaraNam itthamanvarthasaMjJAyA vidhAnenaiva lakSyate / mataM hi pANinereva sammataM zarvavarmaNaH / idaM gurubhyaH pUrvebhyo namovAkaM prazAsmahe / / uktvA bahuvrIhiphalaM dviruktiM savyaJjanasyoditameva vRttau / ekasvaretyasya phalaM daridro nAnyad dviruktirhi daro'dhikasya // (u0 rA0 ca0 111) ekastha: savitA devo yathA vizvaprakAzakaH / tathA liGgavatI zAstramekasthApi pradIpayet / / upadizi cakAzire kAzAH / / ukSAM pracakrurnagarasya mArgAn / / R RsvarUpo bhavatIha yatra sa RgraheNAdRta eva dhAtuH / RdantabhAvo'rthanibandhanena zeSazca: cAkarttipade prasaGgaH // RdhAtujAteT sani tad dvirukteH pUrva vidhi: syAt svarasaGgattastat F pazcAd dviruktiH sani kAryitApi nimittatA bIja ivAGkurAdevA (paNDitavArttikam) ekasya bahUnAM vA dhAtorliGgasya padAnAM vA / vibhajantyarthaM yasmAd vibhaktayastena tAH proktA: / ekApi puMzcalI puMsAM yathaikaikaM prayAti hi / : vidhyaGgazeSabhUtA tadvidhiM pratyanugacchati / / eti jIvantamAnando naraM varSazatAdapi / / (vaidyakArikA) (bha0 kA0 ) (vaGgabhASyam.) ehi manye mRgAkSINAmahaM preyAn bhaviSyasi / syAt premaviSayastAsAmakSNA kANo bhavAdRza: / / oGkArazcAthazabdazca dvAvetau brahmaNaH purA / kaNThaM bhittvA vinirjAtau tena mAGgalikAvubhau / / ojaso'psaraso nityaM payasastu vibhASayA / Ayilopazca vijJeyo na cAzvo gardabhatyapi / / -J (nA0 zA0 14130-1 (baGgabhASyam) ( vA0 rA0 5 / 34 / 6; 6/129/2) 15 d 282 -293 -308 203 215 401 E3 385 .1.26 2048 526 257 32 4 khh ?
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 283.909 51. 3 d J=53. 54. 205 52.10 83 034,387 55. pariziSTam-3 ojaso'psaraso nityamanyasyAnye vibhaassyaa| eke tvapsaraso nityaM salopasmRtimAsthitAH / / kaccijjIvati te maataa| 1. kadAcit kupyate mAtA nodarasthA harItakI / / kamalavanodghATanaM kurvate ye / / ( mayUraH) kareNurArohayate niSAdinam / / kartrabhiprAya ityetat sUtraM vihitaM yataH / tasmAt sAmAnyamevAsya sammataM zarvavarmaNaH // karmasthaH pacaterbhAvaH karmasthA ca bhideH kriyA / asyAsibhAvaH kartRsthaH karmasthA ca gameH kriyA / / kAryikAryanimittAnAM padAnAM yadudIraNam / vakSyamANArthasaMkSepAyAdhikAraH sa ucyte|| (mAgha ma FIT SCOR inAma ma kaccijjIvati te mAtA kaccijjIvati teM pitA / mArAvida ! tvAM pRcchAmi kaccijjIvati pArvati ! / / 9319 kRtasyAsmaraNe karturatyantApahnave'pi i . darzanAderabhAve'pi triSu vidyAt parokSatAm kriyamANaM tu yat karma svayameva prasidhyati / 7 sukaraiH svairguNaiH kartuH karmakartepi tad viduH / / 73 kriyAntaraparicchede pravRttA yA kriyAM prti| na nirjJAtaparimANA sA kAla ityabhidhIyate / / kriyApravRttau yo hetustadarthaM yad: viceSTitam / ... tadapekSya prayuJjIta gacchatIti vicArayan / / isa pada kAze spanda kuze spanda spanda tvaM zakramastake / / kiMkilAstyarthayordRSTA bhvissyntyrthyostyoH| Bindistress ekA lakSaNe kiMkilArtho'yaM vRSalaM yAjayiSyati / / kRtastriSvapi vijJeyA bhAve karmaNi kartari / deyaM dhyeyaM caiva yati Nyati kArya ca kRtyakAH / i ( a0 pu0 258 / 1-4) ca Apa santi dalIya kaNa zula 75 ( vyavahAravAdI) (kAzika: 0 3 / 3 / 153- kAmapravedane'kacciti) / 485 155 93 293 283 282 268 305 273 81 83 126 3 68, 70 . 259 52 66
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam kriyAbhedAd yathaikasmin takSAdyAkhyA prvrtte| kriyAbhedAt tathaikasmin RtvAdyAkhyA prvrtte|| kriyAvAcitvamAkhyAtumekaiko'rthaH pradarzita: / prayogato'nusatavyA anekArthA hi dhAtavaH / / (kSI0 ta0, cu0 392) krudhyAmi zraddadhe naiva katara: katamazca sH| ko nAma vRSalastatra yAjayed yAjayiSyati / / gatipUrvo yadA dhAtuH kvacit syAt tddhitody:|| (a0 ve0 prA0 1 / 1 / 11) garhAmAha kathantatra yojayed vRSalaM bhvaan| ko nAma vRSalaM tatra yAjayed yaajyissyti|| guNabhUtairavayavaiH samUhaH krmjnmnaam| buddhyA prakalpitAbhedaH kriyeti vypdishyte|| gupo vadhezce nindAyAM kSamAyAM ca tathA tijH| saMzaye ca pratIkAre kitaH snnbhidhiiyte|| 127,131 cakre subandhu: sujanaikabandhuH / / cAdayo na prayujyante padatve sati kevlaa:| pratyayo vAcakatve'pi kevalo na pryujyte|| (vA0 pa0 2 / 194) 126 tanoti zubhraM guNasampadA yshH|| 278, 279, 281 tava darzanaM kinna dhtte|| 278,280 tavAtmayoneriva kinna dhtte|| | tasmAdidaM lakSaNayaiva * dhAtortutve'grato dvirvacanAt pdsy| siddhiM samAvezayituM vidheyaM dvayasya saMjJA'nyaphalAya naiv|| ( umApati: ) 326 tAtAMjha prathama uktasthAsAthAMdhvaM ca mdhymH| uttama ivahimahi ............ (a0 pu0 3576) 17 tA narAdhipasutA nRpAtmajaiste ca tAbhiragaman kRtaarthtaam| so'bhavad varavadhUsamAgamaH pratyayaprakRtiyogasannibhaH / / (ra0 vaM0 1156) 126 75 66. 67. 278 68. ........... 70.
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ 487 17 67 177 177 36 pariziSTam-3 71. - - .. - - - tiptasantIti prathamaH pumaan| sipthasthamadhyamanaro mibvasmas cottamaH pumAn / / (a0 pu0 357 / 5) 72. dagdhA ca dahanIyA ca dahyamAnA ca dRshyte| vatirekAgnisaMyogAd vartamAno na te'sti kim|| (vyavahAravAdI) dazavarSasahasrANi rAmo raajymciikrt|| (vA0 rA0 1 / 1 / 97) 74. dazAsyaM ghAtayitvA tu rAmo yAsyati mndirm|| (vararuci:) 75. dAkSIputrasya tantre dhruvamayamabhavat ko'pyadhItI kapotaH kaNThe shbdaughsiddhiksstbhuktthiniishessbhuussaanuyaatH| sarva vismRtya daivAt smRtimuSasi gatAM ghoSayan yo ghusaMjJAM prAk saMskAreNa sampratyapi dhuvati ziraH pttttikaapaatthjen|| (nai0 ca0 19 / 62) 76. dvayaMgrahe tiSThati nAtra tatrAbhyastaM paraM hve vihite'sya hutve| kRtArthatA syAditi lakSaNasya na lakSaNA saMzca tayA na lkssyH|| ___ (umApati:) 77. dvayasya saMjJAvihito na lopo'bhyAse yadAto vihito nimito| lopasya saMbandha iha pratIto hetusvabhAvena vickssnnaishc|| (vArttikam) 78. dvayoryaduktaM dvayazabdayoge tajjAtipakSe na hi tnnissedhH| vyaktau tu pakSe dvayakIrtanaM syAnniSedhabAdhA kRtlkssnnaiv|| (vArttikam) 79. dvitve dviruktariha tabalAt syAditvaM prabAdhyATiSatIti ruupm| IdRg dviruktyATiSatIti rUpaM sUtraM vinA syAditi vAgghaTA syaat|| (mahAmahopAdhyAyakArikA) 80. dhAtujaM dhAtujAjjAtam - - - - - - - - - - - -|| (bRhaddevatA 2 / 104) 81. dhAtorhi haH pratyayagastvakAroM madhyaM parityajya tyoiiiruktiH| ha-asvarUpasya tato dviruktiH siddhA na dhAtvAdiSu yanna siddhaa|| (bilvezvaragurorguru:) 326 327 328 315 ra 349
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 kAtacavyAkaraNam - 85. 82. dhAtau sAdhane dizi puruSa citi tdaakhyaatm| dhAtubhyaH syuH kvibaadyH|| (kAza0 dhA0 vyA0, sU0 1, 45) 47 83. dhAtvaGgabhAvAdiha cenna cAnto vizeSaNaM syAt kvansozca sngge| saMyogasattvena bhavennakAra AzvAn mukhaM kevalameva dossH|| vaartikm)| 366 84. na cAzvo grdbhtypi|| na copalebhe vaNijAM pnnaayaaH|| (bhaTTikAvyam) 86.. na bAlatAM hntumnaashcikitste|| ... (murAriprayogaH) ..... 135 87. na zraddadhe bhavAMstatra vRSalaM yaajyissyti| asti sa vidyate nAma. vRSalaM yaajyissyti|| .............--- nipAtanasyeSTatayA bravIti zabdo dvitokteH sujayantu vaarm| adhyAhRtau tena suco'prayogaH svAbhAvikI shktirudiiritm-vaa|| - ...... - .. (paNDitavArttikam) - 305 89.. niruktA . prakRtirdvadhA - naamdhaatuprbhedtH| yo yatsvArthasyottarasthatRjathe bodhnkssm:||: : . -: (za0 za0 pra0, kA0.14): 48 9096 naivamanvarthasaMjJAyAH prAyo vRttirna dRshyte| ato na pANine: sUtraM sammataM shrvkvrmnnH|| - 28291. patitaM vetsyasi kSitau (vAmanaH) , 30 92 : patreNa haMsAH paTubhirninAdaiH prabodhayante mRgraajknyaaH|| 93. papsAviti pratyudahAri vRttau tacchiMTparasyaiva vikhnnddnen| bhUte bahuvrIhisamAsake tu syAt siddhirasyeti vadan vinindyH|| ___.. (kArikA) - 345. 94. parasme padyate yasmAt tat parasmaipada smRtm| ................ Atmane padyate yasmAt tdevaatraatmnepdm|| 95. paryAyatA nAstyabhidheyamAtre sA vastusattA vihitaiva ysmaat| ......... .. ekArthatAyAmapi yuSmadarthe bhavAn karotIti na madhyama: syaat|| 30 / 66. pRthivyAdiSu bhUtaM syAd bhUtaH kaalpishaacyoH|| 63 / 97. pRthu mRduM dRDhaM caiva kRzaM ca bhRzameva c| . SERE... paripUrva vRDhaM caiva SaDetAn ravidhau smaret / / 187 283 T1
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102. 175 48 pariziSTam-3 489 98. pravRttoparatazcaiva vRttAvirata eva c| nityapravRtta: sAmIpyo vrtmaanshcturvidhH|| 67, 70 pratyayavibhAgajanitA prkrsssNyogsttvvcnaishc| yasmAt pUrayate'rthAn pratyaya uktastatastasmAt / / (nA0 zA0 14 / 28) 125 100. praprapUjya mahAdevaM saMsaMyamya manaH sdaa| upopahAya saMsargamadudgataH sa taapsH|| 300, 304 priyAmukhaM kimpurussshcucumbe|| 293 preSaNAdhyeSaNe kurvaMstatsamarthAni vaa''crn| kataiva vihitAM zAstre hetusaMjJAM prpdyte|| (vA0 pa0 3 / 7 / 125) 103. 'phlvyaapaaryordhaatuH|| (nA0 pu0 52 / 88) 104. bhadraM bhadraM vitara bhagavan ! bhUyase mngglaay|| (mAlatImAvam) 7 105. bhASate raaghvstdaa|| 67, 82-83 106. bhImo bhayAnake rudre pANDave ca nRpaantre|| (medinIkozaH) 11 107. bhuvo'stijAtasya tu bAdhanAya na syAt kathaM vA bhavati pryogH| asaMbhavo vaikaraNo bhuvo'sterbAdhAdvayorvekaraNo'sti ytr|| (paNDitavArtikam) 372 108. bhUtaH paJcavidhaH prokto bhaviSyaMzca cturvidhH| vartamAno dvidhAkhyAta ityekaadshklpnaa|| (vA0 pa0 3 / 9 / 38) 109. bhUte bhavye vartamAne bhAve kartari krmnni| prayojake guNe yogye dhAtubhyaH syuH kvibAdayaH / / (kAza0 dhA0 vyA0, sU0 45) 125 110. bhUvAdyA dhAtavo jJeyAH parasmaipadinaH smRtAH / / (nA0 pu0 53 / 19) 48 75 phalavyApArayordhAturAzraye tu tiGaH smRtaaH| phale pradhAnaM vyApArastiGarthastu vishessnnm|| (vai0 bhU0 sA0, dhAtvartha0 kA0 2) /
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ 490 111 . 112. 113. 114. 115. 116. 117. 118. 119. 120. 121 . 122. 123. kAtantravyAkaraNam matvarthAdapi matvarthaH zaiSikAdapi zaiSikaH / sarUpapratyayo neSTaH sanantAt saMzca neSyate / / muSTiprasthasuvarNAdi mUrtibhedAya kalpyate / kriyAbhedAya kAlastu saMkhyA sarvasya bhedikA / / yacca yatra dvayorga vigarhe'haM kSame na ca / zraddadhe naiva yaccAyaM vRSalaM yatra yAjayet / / yat kiJcid vAGmayaM loke sAnvayaM sampratIyate / tat sarvaM dhAtubhirvyAptaM zarIramiva dhAtubhiH / / (jainendra0, a0 2, pR0 149) yat kAzmIreSu vatsyAmaH pAsyAmastatra yat payaH / hazazvadbhyAM prayoge tu hyastanI nityamAdRtA / / yathaikasmin kriyAbhedAt takSAdyAkhyA prvrtte| tathaikasmin kriyAbhedAd RtvAdyAkhyA pravartate / / ( vA0 pa0 3 / 9 / 32) yad vakSyamANe vividhe sthite'pi parAnusAro gadito'tra madhye | prAyogikatvaM khalu tasya bodhyaM svecchAvazaM tat paramUhanIyam / / (paNDitavArttikam) yasminnarthe prayoge ca saptamI vihitA kila / tasminnarthe prayoge ca kriyAtipattirucyatAm / / yAcitArazca naH santu dAtArazca bhavAmahe / AkroSTArazca naH santu kSantArazca bhavAmahe / / yAdRzasyAnvayAhetu: sa vA dhAtustadarthakaH / mUladhAturgaNokto'sau sautraH sUtraikadarzitaH / / (za0 za0 pra0, kA0 57) yAdRzArthe prakRtyanyo nipAtAnyazca vRttimaan| sa tAdRzArthe zabdaH syAt pratyayo'sau caturvidhaH / / (za0 za0 pra0, kA0 9) yAvatAmeva dhAtUnAM liGgaM rUDhigataM bhavet / / (bRhaddevatA 2 / 102) yAvat siddhamasiddhaM vA sAdhyatvena pratIyate / AzritakramarUpatvAt sA kiyetyabhidhIyate / / ( vA0 pa0 3 / 8 / 1) 142 52 82 49 82 53 308 82 180 48 126 47 38
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ 283 47 384 282 349 pariziSTam-3 124. yogalabhyArthako dhAtuH pratyayAntaH prakIrtitaH / / (za0 za0 pra0, kA0 58) 125. ramApatipadAmbhojarAjahaMsena ytntH| AcAryakavirAjena vyAkhyAkhyAtasya likhyte|| 126. rocayati locnckorm|| (gI0 go0 10 / 1) 127. liGga dhAtuM vibhaktiM ca saMnamet tatra tatra c| (bR0 de0 2 / 101) 128. varNagrahe'smin kRtakhaNDane'smin orUpanirdezanamAha tsmin| oto yadA syAnna tadAsti sanyabhyAseti sNyojymppryogaat|| (vArtikam) 129. varNayAmAsa yatnena yato vararuciH svym| pANineranusAreNa tAtparya shrvvrmnnH|| (mahAnta:) 130. vinA takAraM na bhaved dviruktirakArayuktasya tu hasya ysmaat| AkSepatastasya tato dviruktistvakAravAMstena hi vA hkaarH|| (paNDitavArtikam) 131. vibhaktyabhedAdiha caNparokSAbhyAmantazabda: sajatIti ycc| adhAtunirdezananiSphalatvAd doSapramoSAya phalaM taduktam / / (vaidyakArikA) 132. vizeSaH pANineriSTa: sAmAnyaM shrvvrmnnH| sAmAnyamanugRhNanti ttraacaaryprmpraa|| (kulacandravacanam) 133. vayAtene kirnnaavliimudynH||| 134. zabdastadvyApRtiH kArya phalaM rAgazca pnycmH| iSTAbhyupAyatA ceti vidhau SaT prtipttyH|| 135. zeSo na rakSA samudAya ityAdirekadezAnupalaGghanaM cet / tadAbhidhAzaktivazaM dvayaM syAt tathApyadoSaH shritsNbhvtvaat|| (umApatikArikA) 136. saMyuktAdyaM dIrgha sAnusvAraM visrgsNmishrm| vijJeyamakSaraM guru pAdAntasthaM viklpen|| (vaGgabhASya) 137. sa evAyaM nAgaH sahati kalabhebhyaH pribhvm|| 138. sa tAdRzArthaka: zabdo dhAtustrividha iiritH| yaH subarthe nijArthasya svArthe kRccintanaM vinaa|| (za0 za0 pra0, kA0 56) 333 9, 282 342 208 179 48
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 315 141. 333 320 196 492 kAtantravyAkaraNam 139. sankyackAmyackyaGgyaSo'thAcArakvib Nijya tthaa| yagAya IyaG NiG ceti dvAdazAmI snaadyH|| (si0 ko0-ta0 bo0, bhvAdi0 3 / 1 / 32) 140. sandarbhametAdRzameva pnyjyaamjnyaatvaaNstviiyttisstydhiite| vyaktAvaTeSTeriti sUtrabhede tvaTe: kuto dvivacanaprasaGgaH ? / / __(mahAmahopAdhyAyavacanam) saptamI tu tayoreva ydydaaydijaatussu| na kSame zraddadhe nAhaM yadi tvaM yAjayeriti / / 142. saptamyasau vaiSayikI na dhAtuH samAsagamyaM smudaaymaatrm| pajyAM pratIpaM yadabhANi tat saMzcekIyitAntatvamapekSya bodhyam / / 143. saptamyupazleSabhavApi kAryivyapekSayA kAryavazA na sA hi| AraryadityAdyapinApyasUci dviruktireSA caNi ye tu naiv|| 144. sa proSivAnetya puraM pravekSyan zuzrAva ghoSAn na jnaughjnyaan| AkarNayAmAsa na vedanAdAnna copalebhe vaNijAM pnnaayaaH|| (bhaTTikAvyam) 145. sarvavibhaktyapavAdA garhe kathaM ca sptmii| bhaviSyantI ca kiMvRtte kodhanazraddhayorapi / / 146. supA karmAdayo'pyarthAH saMkhyA caiva tathA tingaam| karmAdayazca prasiddho niyamaH prakRteSu vaa|| 147. sphuratprabhAmaNDalayA ckaashe|| 148. smRtyuktau tu bhaviSyantI bhUte vA'dyatane sthitaa| smarasi ceti yad vatsa ! vatsyAmo'haM klinggke|| 149. smRdRzI ca sanantau tu rucAdau shrurnaaprtiH| ananuAzca vijJeyo yathA susmUrSate iti|| 150. svarAdike seTi sani svarasya vidhAnata: prAg bhavati dviruktiH| / tathApi tajjJApakamAdRtaM tat svarAdi kAryo na bhavennimittam / / (paNDitavArtikam) 151. hAGo DakAro hi vizeSaNArthastyAgArthahAdhAturanena heyH| tadanyayoH sambhavadarzanArthamastIti saMjJAbalajA dviruktiH|| (vArttika:) 152. haNIyate vIravatI na bhuumiH|| 153. hyastanI yatprayoge tu smarasi vatsa ! budhyse| yadavasAma kAzmIra magadhe yadabhukSmahi / / 255 203 286 385 385 376 164
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 4 = vyutpattiparakazabdAH 94 181 40 kra0saM0 zabdAH 1. atihastayati 2. adAbdA: 3. adyatana: adhikAra: adhyayanam adhyAtmam adhyeSaNam 8. anabhyAsaH anukRtam 10. anujJA 11. anumatiH 12. antyasvarAdiH 13. abbhakSa: 14. abhiSeNayati 15. abhyAsaH 16. alpiSThaH 17. alpIyAn 18. avacUrNayati 19. avatRlayati 20. avazeSyam 21. azizvIyiSati 22. azvayati 23. azvIyiyiSati 24. akSaram 25. AcAraH 26. AtmanepadAni 27. AtmIyasaMjJA 28. AtmecchA pR0saM0 / kra0saM0 zabdAH pR0saM0 168 | 29. AmantraNam 35 | 30. Araryat 318 | 31. AzI: . 66,69,88 305 |32. indidrIyiSati 318 | 33. IT 182 145 | 34. IyiSiSati 312 35. Izayati 298 36. uktiH 17, 301 | 37. uktibAdhA 88 38. utthAnam 87 | 39. upamAnam 150, 151 181 40. upalakSaNam 315 | 41. upavINayati 168 168 42. upazlokayati 168 323 43. ubhayatobhASa: 182 44. UrdhvamuhUrtam 81, 83 45. UrdhvamauhUrttikaH 83 167 46. ajayati 186, 187 168 RtvAdyAkhyA 340 400 49. ekakriyAkAla: 50. ekakriyAkAlAbhidhAnam 312 ekasvaraH 302 52. aurdhvamauhUrtika: 150 | 53. kaNDUyiyiSati 312 | 54. kathaka: 175 66 | 55. kanayati 182 144 | 56. karmakartA 262 279 182 53 48. RmAn 312 181 18 82
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ 494 kra0saM0 zabdAH 57. kArayati 58. kuTIyati prAsAde 59. kriyA 60. kriyAkAla: 61. kriyAbhAva: 62. kriyAsamabhihAra: 63. garayati 64. gardabhatyazva: gavayati 65. 66. gaviSThaH 67. gAloDayati 68. gomAn 69. gauNa : 70. cicaitrIyiSati 71. jaGgamaH 72. jAjvalyate 73. jighAMsati 74. jugonadIyiSati 75. trapayati 76. davayati 77. devadattasya gurukulam 78. drAghayati 79. dvayam 80. nimantraNam 81. nirUpayati 82. nunauyamAnIyiSati 83. nedayati 84. nyAyyam 85. paTimA 86. 87. paTiSThaH paTIyAn kAtantravyAkaraNam pR0saM0 kra0saM0 zabdAH 187 88. parasmaipadam 150 89. parokSam 37 90. 18 91. pApaciSate pApacyate 92. putitrIyiSati 38, 41 99, 190 93. putrIyati 182 94. putrIyiyiSati 153 95. puputitrIyiyiSati 182 96. puputrIyiSati 182 97. pUjA 181 98. prakRti : 182 99. praNAyakaH 31 100 pratyaya: 358 | 101. prayogaH 190 102. pravRttoparata: 189 103. prApayati 301 104. prArthanam 358 105. prArthanA 182 106. priyaH 182 107. baMhayati 145 108. bhUtakaraNavatyaH 182 109. bhUmA 324, 325 | 110. bhUyayati 92 111. bhUyAn 168 112. bhUyiSThaH 358 113. maNDapa : 182 114. mayUraH 71 115. mukhya: 183 116. muNDayati 183 117. yavayati 183 118. yaviSThaH pR0saM0 8 65, 70 380 188 312 144, 150 312 312 312 94 117 45 117, 118, 125 80 73 168 89 92 304 182 62 182 182 182 182 69, 72 69 31 168 182 182
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ 495 pR0saM0 kra0saM0 zabdAH 119. yavIyAn 120. yAcyA 121. yojayati 122. vacanam 123. varayati 124. vartamAnaH 125. vArayati 126. vitUstayati 127. vibhaktayaH 128. vizeSa: 129. vIpsA 130. vRndayati 131. vRkSayati 132. vyApAraH 133. zvetayati 134. saMvarmayati 135. saMvastrayati 136. saMvAhayati 137. saMvezanam pariziSTam-4 pR0saM0 | kra0saM0 zabdAH 182 138. sattAnityatA |139. satyApayati 179 | 140. samabhihAra: 301 | 141. samarthanA 182 | 142. samprazna: 65, 72 | 143. sAdhanAyattodayam 186 | 144. sAdhayati 167 145. sAmIpyaH 1, 2, 3 146. sAhayati 147. sthavayati |148. srajayati |149. strucayati 187 |150. svarAdiH |151. svAtmA 167 | 152. hrasayati 167 /153. harayati 179 | 154. kSepayati 71 / 155. kSodayati 168. 189 88, 90 92 38, 42, 44 182 67, 70, 74 179 182 181 182 181 314 88 140 1 /9 182 186 182 182
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 34 111, 217 305 298 pariziSTam - 5 = viziSTazabdAH kra0saM0 viziSTazabdAH pR0saM0 | kra0saM0 viziSTazabdA: pR0saM0 1. aghoSaH 343 | 27. anuvartanam 13 2. aGganirasamam 169 | 28. anuvRtti: 14 3. ajJAtajJApanam 93 | 29. anuSagaH 253 atantram / 17, 18, 24 | 30. anusvAraH 393 atideza: 262, 263 | 31. anekArthatvAdanava0 242 atItaviSayAH 59 | 32. anekArthatvAd dhAtUnAm 134, atyantApahnava: 230, 244 8. atha 1,2,6,7,10 33. anekArthAzca dhAtavaH 45 adyatana: 71 |34. antaraGgam 10. adyatanI 16, 72, 105, | 35. antarvartinI vibhaktimAzritya 256 |36. anvayavyatirekAnuvidhAnAt 40 11. adhikAraH 37. anvayavyatireko 12. adhikArapakSa: 38. anvarthatA 72 13. adhikArArtha: 39. anvarthabalAdeva 3, 78, 256 14. adhyAhAryam |40. anvarthavAda: 62 15. anabhidhAnAt 41. anvarthasaMjJAyA: 16. anavadyam prAyovRttitvAt 17. anAdara: 155 42. anvarthA 18. anAdyartho'yamArambhaH 43. anvarthAzrayaNena 19. aniyame prApte paribhASeyam / 44. anvAcayaziSTo'yaM cakAraH 154 20 anirdiSTArthAH pratyayAH 45. anvAcayaziSTo'yamAdeza: 214,215 21. aniSTApatti: 46. apapakSa: 156, 199 22. anukaraNasAmarthyAt | 47. apaprayogaH 105 23. anukAryam |48. apavAda: 24. anugatArthAH 14 |49. aprAptipUrvako vidhi: 25. anuprayogaH 97, 101, 50. aprAptipUrvakatvena 102, 213 | 51. abhAva: 37, 38, 41 26. anumatiH 87, 110 | 52. abhidhAnam 238 66 113 343 117 54
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ XS 6 pariziSTam-5 497 kra0saM0 viziSTazabdAH pR0saM0 | kra0saM0 viziSTazabdAH pR0saM0 53. abhidhAnAzrayaNAd vA 187 | 78. avayavAstu zAstrakalpita54. abhidhAnAnna bhaviSyati 187 vibhAgAH 238 55. abhidheyasaptamI |79. avayave'pi 37 56. abhiprAya: 26, 28, 44, 57 | 80. avayavo hi dvividhaH 315, 81. aviditAnyeva 57. abhiprAyAparijJAnam | 82. avivakSaiva 58. abhimatasiddhiH 83. avyayaH 59. abhUtaprAdurbhAvo janma 84. azuddhaprayogaprAptiH 60. abhedanibandhanAt 85. asadavasthA 255 61. abhyastam 86. asAdhAraNakAraNatvam 62. abhyAsaH 133, 322 | 87. asmanmate 8, 19, 74, 101, 63. abhyAse bhUyAMsamartha manyante 323 119, 169, 256, 64. amI viSNumitrA: 282, 308 65. ayamarthaH 5, 41,42, 43 88. asya sUtrasya zATakaM vaya 2 77, 102, 103, 140, | / 89. asyArtha: 21, 32, 73, 75, 142, 158, 175, 176, 85, 89, 98, 103, 162, 175, 189, 256,265,266, 267, 268, 283, 287 281, 305, 306, 307, 308, 66. ayamAzayaH 21, 58, 76 309, 315, 320, 327, 328, 254, 267, 320 333, 341, 349, 366, 384 67. arthakathanavAkye akSaraM svara ucyate 181 68. arthacintA 91. AkRtigaNo'yam 156, 164 69. arthadvayam | 92. AkhyAtaM kiyApradhAnam 249 70. arthaniyAmako | 93. AkhyAtam 71. arthapratyAyakatvam | 94. Agamavidhi: 368 72. arthavacchabdAnukaraNam | 95. AcAryAH 242 73. arthAntaram | 96. AcchAdanama 244 74. arthAzrayaH 29 97. AtmanepadapratyayAH 122 75. arthopasthitiH 29 / 98. AtmanepadasaMjJA 1, 7, 10, 12 76. avakhaNDanam .133 / 99. AtmanebhASA 12 77. avayavAvayavisambandhaH 298 /100. AtmIyasaMjJA | 90.
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ 157 mayogyatvam 21 267 498 kAtantravyAkaraNam kra0saM0 viziSTazabdAH pR0saM0 | kra0saM0 viziSTazabdA: pR0saM0 101. AtmecchA 144 |130. upacAra: 2, 139 102. AdhASyam 155 131. upacArAt 54 103. Anantaryam 1, 2, 7 |132. upacArAzrayaNaM kaSTam 44, 76 104. Anarthakyam 19 133. upadeza: 133 105. Aptavacanam 94 |134. upapadagrahaNam 106. AbhIkSNyam 98, 156, 297 /135. upapadam 120 107. AmnAyaH 151, 203, 205 |136. upapadavibhakteH kAraka108. AmnAyaviruddhasya jJApayitu vibhaktirbalIyasI |137. upapadAzritaH 109. AzaMsanam |138. upalakSaNam 14, 89, 98 139. upalakSaNamAtrametat 286 110. AzaMsAvacanam 140. upasargA hi dyotakAH 129 111. AzaGkA 140, 142 141. upaskAraH 93 112. AzI: 64, 77, 88, 112 142. upAkhyA 113. Azcaryam 143. upAdhiH 121 114. AzrayasAdhanam 144. upAdhidvividhaH 117, 118 115. icchA ca kAntirucyate 145. ubhayapadam 116. icchAmantareNa na kiyA |146. ubhayapramANavAdI 408 117. itaretarAzrayadoSaH (147. RtvAdiH 118. ityAzayaH |148. ekakAlArtha: 119. iSTavAcI |149. ekadeza: 120. iSTasiddhiH |150. ekadezalopaH 121. iSTAzrayaNam 6, 151. ekavAkyatA 122. iha vyAkaraNe sAdhanAyatto |152. ekavAkyatApakSaH 317 dayaM sarvam 42 |153. ekazabdo'nekazaktiH 123. uktArthatA 152 154. ekasaMvAdanibandhanam0. 281 124. uktArthatvAt 214 155. ekArthatAyAm 31 125. uktibAdhA 3, 7, 8 |156. ete bAlAnAmaprasiddhAH 126. uccAni gRhANi devadattasya 322 |157. evamanye'pi ziSTaprayogA127. utsargasiddham 22 nusAreNa veditavyAH 304 128. utsargasiddhiH 22 /158. evamanye'pyanusartavyAH 80, 297, 129. uddezaH 308, 318 3 " 9 m - 19 299 199
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ pR0saM0 186 261 168 pariziSTam-5 499 kra0saM0 viziSTazabdAH pR0saM0 | kra0saM0 viziSTazabdAH 159. eSAmevAbhidhAnam | 188. kriyAphalam 8, 271 160. oGkAraM pRcchAmaH 125 /189. kriyAlakSaNam 161. oDkAraH | 190. kriyAsamabhihAra: 97, 99 162. kartRgAmI 101, 188 163. kartRtvavivakSA 263, 270 191. kriyAsamuccaya 97, 101 164. kartRparAmarza: 264 | 192. kriyAsAmAnyavacanAstu 165. kartRvedanA 162 kRbhvastayaH 214 166. karmazabda: kArakavacanaH 264 | 193. gaNaka: 174 167. kAkAkSinyAyaH 264 | 194. gaNakAravacanapramANArtham 278 168. kArikA 345 /195. gaNavacanam 396, 414 169. kAritam 46, 167 | 196. gaNakAravacanam 414 170. kAryamanveSTavyam |197. gaNakAravacanAdapyUhyam 171. kAryAtidezaH 259, 261, 264 | 198. gaNakAravacanAdeva 181 172. kAryA nimittaM kAryam 120 | 199. gaNakRtamanityam 179 173. kArSApaNamanekamASasamudAyaH 300 | 200. gaNakRtasyAnityatvAt 291, 292 174. kAla: 22, 51, 52 | 201. gaNasUtram . 263 175. kAlatritayAbhidhAnam 21 | 202. gaNAntarapaThitA api dhAtava176. kAlavizeSa: zcurAdau veditavyAH 177 177. kAlAdhikAraH 53, 55 | 203. garIyasI 18, 19, 23, 24, 40 178. kutsanam 128 | 204. garIyAn pakSa: 179. kulacandrapralApo heya eva 294 | 205. guNa: 180. kuvyAkhyAnam 149 / 206. guNIbhUtApi kiyA 141 181. ko hi nAma laukikI 207. gopanam 128 vivakSAmativartate 139 / 208. gomaNDalam 134 182. kiyA 38, 138, 167 | 209. gauNatvam 32 183. kiyAkArakavyavahatiH 37 210. gauNamukhyanyAyaH 184. kiyAkAla: | 211. gauNamukhyavyavahAraH 29, 32 185. kiyAguNaprakarSavRttiH 304 | 212. gauNamukhyArthAzrayatvAt 31 186. kiyA dvividhA 66, 190, 269 | 213. gauravam 23, 124, 184, 288 187. kiyAtipattiH 10, 61, 65, | 214. gauravoktiH 118 72, 113 | 215. granthagauravabhayAt 52
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 275 / 189 392 330 500 kAtantravyAkaraNam kra0saM0 viziSTazabdAH pR0saM0 | kra0saM0 viziSTazabdAH pR0saM0 216. ghuTa saMbuddhizca 3 | 245. tiSThanti parvatA: 217. cakAra uktasamuccayamAtre 237 | 246. tyAdipratirUpaka: 218. caturvidho vartamAnaH 70, 74 247. tyAdIni 4, 13 219. carkarItaM cetyeke | 248. trikam 220. culumpAdayaH 249. trividhA RcaH 221. cekIyitam 188, 275, 250. dvividha: samabhihAraH 222. cekiyitalugantam | 251. daNDako dhAtuH 205, 231, 354 223. vyarthatA 252. dadhidAnam 224. chandasi 394 253. dahatisma tripuraM hara: 225. chAndasa: 254. dik 5, 6, 46, 264, 267 226. chAndasa eva cekrIyita 255. digyogalakSaNA paJcamI 119 luganta: 226 256. diGmAtram 168, 169 227. chAndasatvAta 229 | 257. dIptiH 128 228. jaghAnaM kasaM kila vAsudevaH 60 258. durupapAdanIyam 229. jaTAyuH 131 230. janma cAbhUtaprAdurbhAva eva 37 259. duSTaH prayogaH 350 231. jAti: 260. dUSaNam 18, 99, 340, 403 232. jAtipakSa: 23, 328, 341 | 261. dRSTAnta: 176 233. jAtau padArthe | 262. daivajJaH 234. jJApakam 10, 13, 340, | 263. dyotaka: 2,10 382, 402, 403 264. dvAvihAtmAnau 235. NakAro guNapratiSedhArtha : 157 | 265. dviruktizabdo'neka236. tadantavidhi: vAroktipara: 309 237. tadguNasaMvijJAno 266. dviruccAraNam 301 bahuvrIhiH 243, 299 | 267. dvivacanam 238. tanUkaraNam | 268. dvividho hyatrAtmA 251, 262 239. tanmatam | 269. dhAtuH 37, 55, 125, 198 240. talopeSTi: 154 | 270. dhAtvartha: 53 241. tasthuH parvatAH | 271. dhAtvavayavo'pi dhAtuH 308 242. tAtparyabodhikA | 212. na hyaniSTArthA zAstra243. tAtparyArtha: 35, 270 / praklRptiH 315 244. tipratyAhAraH 11 | 273. na hyabhedAnvayasaMbhave bhedA0 264 24 260 29 301
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39 116 291 pariziSTam-5 501 kra0saM0 viziSTazabdAH pR0saM0 | kra0saM0 viziSTazabdA: pR0saM0 274. nAniSTAnAM zAstre praklRptiH 216 | 305. paraM kAryam 275. nAmabhUtA: saMjJA rUDhA: | 306. paragAmI 276. nAmArtha: | 307. paratvam 277. nAza: | 308. parapakSa: 154,404 278. niHzreyasahetu: | 309. parapuruSaH 279. nityapravRtta: 310. paramatAnuvAdaH 160 280. nityam | 311. paramate 19, 74, 84, 139, 281. nityayogaH 161, 163, 267, 308, 309 282. nindAprastAva: | 312. parasaptamIyam 332, 334 283. nipAtaH 313. paramANava: 284. nipAtanam | 314 parasUtre 285. niyataprayogA hi kecidavyayAH 84 | 315. parasmaipadapAda: 286. niyamaH 316. parasmaipadapratyayAH 122 287. niyamavyAvRttyA 317. parasmaipadam 288. niyamazca dvidhA 318. parasmaipadasaMjJA 1,11 289. niyamArthAni | 319. parasmaibhASA 12 290. niranvayAH saMjJA: 320. parArthAzrayaNam 384 291. nirgalitArtha: 19, 94 321. parArthe prayujyamAna: zabda: 292. nizAnam 322. parigaNanam 293. naitad darzanaM vyAkaraNe 66 | 323. pariziSTam 294. paJcamI 295. paJcaite bhASAyAM vyavasthitAH 330 324. parihAragauravam 117 296. padabhaGgaH 325. parihAse gamyamAne 297. padasaMskAraH 84, 95 326. parokSam 128 298. padasaMskArakaM hi vyAkaraNam 281 | 327. parokSA 60, 66, 111, 129, 299. padasaMskArakameva vyAkaraNam 261 331, 361, 417 300. padasaMskArakAla: | 328. paryanuyogaH 301. padasaMskArAt 66 | 329. paryAyatA 302. padasamudAyo vAkyam 145 | 330. paryAyaprasaGgaH 24 303. padArthadvayam 18, 24 | 331. paryAyAH 18 304. padArthaH padenaiva gamyate 332. pakSAntaram 354 nAvayavena 238 | 333. pAkakriyA 24 113 0
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 kra0saM0 viziSTazabdAH 334. pANinitantre 335. pANinimatam 336. pAdapUraNe 337. pAdaviharaNam 338. pAramArthikaH 339. puruSasaMjJA 340. puruSA hyete lokataH siddhAH 341. pUjA 342. pUrvanipAtaH 343. pUrvaparatvavivakSA 344. pUrvaparavyavahAra: 345. pUrvapakSa: 346. pUrvapakSArtha: 347. pUrvapakSAvasaraH 348. pUrvAcAryakRtavyavahAraH 349. pUrvAcAryaprasiddheyaM saMjJA 350. pUrvAcAryasaMjJA 351. pUrvAparIbhUtAvayavA 352. pRthagyogaH 353. paunaHpunyam 354. paunaruktyam 355. paurvAparyam kAtantravyAkaraNam pR0saM0 kra0saM0 viziSTazabdA: 363. pratipattigauravam 142 240 4 356. prakaraNam 357. prakRtipratyayau pratyayArtha 160 46 16 14 133 60 18, 19 23 7, 108, 207, 365 371. pratyayapAda: 90 372. pratyayArthaH 216 373. pratyAsattyA 16 374. pratyAhAraH 115 375. pratyudAharaNam 114 376. pramANam 38 107, 111 377. pramANAbhAvAt 378. prayujyamAnagrahaNam 97 | 379. prayujyamAnagrahaNAnvayaH 27 380. prayogata eva siddhA 256, 260, 272, 286, 299, 301, 337, 369, 374, 403 138, 403 158 34 105 23 125 21 117 248 21 11 402 253 11 29 29 89 127 90 11, 47 364. pratipattiriyaM garIyasI 365. pratipattyartham 366. pratipadoktam 367. pratipadoktagrahaNam 368. pratilakSyam 369. pratyayaH 370. pratyayaniyama: saha brUtaH 358. prakRtivikArabhAvavivakSAyAm 359. prakRtyarthaH 360. praklRpti: 361. prakriyAgauravam 362. pratipatti: 7, 13, 19, 23, 40 38, 224 381. prayoganiyama: 262 382. prayogAnusArAt 383. prayojanam 384. prayojanAntaram 385. pravRttiH 39, 43 386. praznAvakAza: 128 387. prasiddhiH 2, 6 388. prAgabhAvaH 207 249 pR0saM0 138, 255, 389. prAcInAcAryazAstrasiddhA 390. prApaNam 35 24 5 44 39 of no w 16 40
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ pR0saM0 63 168 69, 150 pariziSTam-5 503 kra0saM0 viziSTazabdAH pR0saM0 | kra0saM0 viziSTazabdAH 391. prApte vibhASA 89 | 422. bhUtam 392. prAyovRttitvAt 73 | 423. bhRzArthaH 97, 99 393. prArabdhAparisamAptatvam 73 / 424. bhojanakriyAyAm 394. prArthanam 81 | 425. maGgalam 395. preSaNyA: 16 | 426. maNDUkaplutiH 218, 406 396. phalavattvavivakSA 281 | 427. matam 202 397. bahiraGgam 34 | 428. matAntaram 71, 157, 169 398. bahulametannidarzanam 191, 202, 203, 263, 399. bahulAdhikArAt 277, 380, 390, 392, 400. bahvarthA api dhAtavaH 394 401. bAdhyabAdhakatA 78 | 429. matAntare 402. bAlahitAya 41 430. matvarthIyaH 403. buddhibhedaH 118 | 431. mandadhiyaM prati / 11 404. buddhyavasthA 38 | 432. mandadhiyaH 119, 140,200 405. buddhyavasthAnibandhanAt 37 | 433. mayUraH 38 406. buddhyAdhyAsagauravam 118 | 434. mahAkavinibaddhaH prayoga: 280 407. bauddhamate 39,46 /435. mahAn bhedaH 243 408. bhagavAn 2, 3 / 436. mukhyasApekSasamAsaH 187 409. bhavantI saMjJA 2437. yatnAntaram 410. bhavanmate 35 | 438. yathAsaGkhyam 13, 15 411. bhaviSyazcatuvidhaH 75 | 439. yuktiH 149 412. bhaviSyantI 64, 112 | 440. yuddham / 40 413. bhaviSyantI sarvabAdhikA |441. yogavibhAgaH 236, 245, 414. bhAva: 47, 262 / 272, 298, 385, 412 415. bhAva: kiyA 254 | 442. yogavibhAgastu buddhi416. bhAva: sattA 254, 255 | kalpanayA 234 417. bhAvasaptamI 26 |443. rakSaNam 128 418. bhASA 275, 330, 387, 399 | 444. rAho: ziraH 302 419. bhinnayogaH |445. rucAderAkRtigaNatvAt 231 420. bhikSA 174 | 446. rUDhAH 421. bhUtaH paJcavidhaH 75 | 447. rUDhiH 117,119,394 159 55, 77 62
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ pR0saM0 349 156 29 13 0 5 0 0 0 W 46 504 kAtantravyAkaraNam kra0saM0 viziSTazabdAH pR0saM0 kra0saM0 viziSTazabdAH 448. rUDhidRSTAntaH 120 | 478. vAkyam 3, 141, 277 449. rUDhipakSe | 479. vAkyazeSaH 450. rogApanayanam 128 | 480. vAkyArthaH 4, 94, 299, 410 451. romanthAkhyaM dravyam | 481. vAkyAvayavaH 452. lakSaNavAkyasya | 482. vAkyaikadezena 453. lakSaNavRttiH 483. vAkyaikadezo'pi vAkyam 454. lakSaNA 484. vAcaka: 455. lakSaNAni | 485. vAcakatvam 456. lakSaNApatte: | 486. vAraNam 106 457. lakSyapradhAnatvAllakSaNasya | 487. vAraNArthatA 107 458. lAghavam 124 ! 488. vikaraNaH 22, 239, 241 459. lAghavoktiH 118, 127 | 489. vikaraNasya pUrvAcArya460. lAkSaNikI vRttiH 206 prasiddhatvAt 240 461. liGgArtha: 55 | 490. vikalpitaH 462. lipsA 491. vikAra: 463. lekhakapramAda eva |492. viklittiH 464. lokata eva dvirukti: |493. viklittimAtram 465. lokaprasiddhA saMjJA |494. vicitrA hi sUtrasya 466. lokavivakSA kRtirbodhajananI 467. lokAzrayaNam |495. vighnadhvaMsa: 468. lokaH 3, 62, 68, 118, 199 496. vicakSaNA: 327 469. loke prasiddheyaM saMjJA | |497. vitarka: 470. loke hi vyutpAditAH 69 498. vidhiparityAgaH 471. lokopacAra: 359, | 499. vidhyaGgazeSabhUtA 117, 119 472. laukikahetuH | 500. vipratipattiH 473. vadanaikadeze |501. vipratiSedhaH 474. vartamAnaH | 502. vipratiSedhe paraM kAryam 475. vartamAnatvam 503. vibhaktivipariNAma: 476. vartamAnA1, 21, 55, 59, 504. vibhAsajJA 82, 109, 122 505. virodha: 477. vastusattA 30, 41, 76 | 506. vivakSA 101, 102 22 x 247 40 297 148 40 19
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ kra0saM0 viziSTazabdAH 507. viSayasaptamI 508. vizeSa: 509. vizeSaNapratipattigauravam 510. rAyattatvAt 511 . vizeSaprazna : vizeSaNavizeSyabhAvasya prayoktu- 536. prayokturAyattatvAt 514. viSayasaptamI 515. vIpsA 512. vizeSam 513. vizeSyavizeSaNabhAvasya 516. vRtkaraNam 196, 348 191 383 519. vRddhamatasaMvAdena 520. vRddhasaGkhyamatam pariziSTam-5 pR0saM0 kra0saM0 viziSTazabdAH 533. vyavasthitavibhASA 534. vyavahAra: 535. vyavahAranibandhanAzca zabdA: vyavahArapratipattiH 176-77,268 | 537. vyavahArapravRttiH 4 538. vyAkaraNAkhyA 4 539. vyAkulatvam 540. vyAkhyAnam | 541. vyAkhyeyam 542. vyApakatA 543. zabdapravRtti: 544. zabdasya nityatvapakSe 545. zabdasvarUpatvena 546. zabdAnuzAsanam 547. zabdo nityaH 548. zAstrabhedaH 161 332, 334 10, 11, 13, 297, 300, 309 229, 232, 330, 374 83, 129 190 517. vRttiH 518. vRttivAkyayorbhinnArthatvAt 521. vRddhasmaraNAt 522. vRddhigrahaNam 523. vRddhirAgamaH 524. vRkSA: puSpaphalAnvitAH 525. vedapAThaH 526. vyaktiH 527. vyaktipakSa: 528. vyaJjanAni tu naTabhAryA0 529. vyatikramanirdezAdapi yogavibhAgaH sidhyati 530. vyapadezivadbhAvaH vyapekSA 531. 532. vyavasthitavAdhi kArAdAyAdayaH 43 46 62 6 6 227 193 15, 18, 99 142, 328, 410 312 505 pR0saM0 101, 218 2 67 42 39 10 128 10, 104, 400 549. zAstre 550. zilAputrasya zarIram 551. ziSTaprayogaH 552. ziSTaprayogAnusArIdaM lakSaNam 553. ziSTaprayogAnusAreNa 554. ziSTAcArata: 555. zikSAzrayaNe pratipattigauravaM syAt 556. zeSa: 235 | 557. zrIpatisUtraM pralapitamAtram 298 558. zvastanI 320 559. saMjJAkaraNam 560. saMjJAntaram 195, 206 561. saMjJApradezAH 412, 416 15 212 54 25 2 54 24 3 302 83, 281 311, 41 337 4 345, 352 291, 292 257 64, 112 47 11 13
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 kAtantravyAkaraNam pR0saM0 363 9 kra0saM0 viziSTazabdAH pR0saM0 | kra0saM0 viziSTazabdAH 562. saMjJAvyavahAra: 16-01. mAkAraM ca jJAnam 563. saMjJinirdezAt ___5.92. sAGkhyasiddhAnna: 404 564. saMjaikadeza: 10 593. sA (kriyA) ca dvividhA 565. saMyogaH |594. sAdRzyam 260,088 566. saMkSepaH 21, 55, 184, 595. sAdhanam 249, 268 896. sAdhanAyanodayaM sarvam 567. sakRduccaritaH zabdaH 7, 231 |897. sAdhyavibhaktiH 568. sattA 37, 38,342 | 598. sAdhyasAdhanabhAvasyeSTatvAt / 569. sattA ca nityA 599. sAdhyAhArayojanA 570. satyametat 600. sAmAnAdhikaraNyam 571. sadavasthA 255 601. sAmAnyArthAbhidhAnam 572. sadvAde 602. sAmAnyAzrayaNaM kaSTam 573. sanniyogaziSTatvam 186, 341 603. sArabhUtam 307 574. saptamI 4, 91, 110 604. sArvadhAtukam 114, 238, 575. saphalam 28 605. sArvadhAtukA 576. samaJjasam 372 |606. siddhatArtha: 577. samabhihAraH 100 607. siddhatAlakSaNa: 578. samarthanA: 88 | 608. siddhAntaH 61, 146, 152, 579. samavAyaH 37, 38 303, 385 580. samAdhiH 366 581. samAhArAnubandhAH 609. siddhAntapaGkti 278 582. samudAyavyApAre'vayavAnAmapi | 610. siddhAntAntaram 180, 317,400 vyApAra: 299, 303 583. samudAyazaktiH | 611. sukhapratipatnikRtapratijJaH 584. sambuddhiH 612. sukhAyAdayo dhAtavaH 585. sarvajJatvAt 613. sukhAvabodhanam 586. sarvamanavadyamiti brUmaH 614. sugamam 587. sarvavyAkaraNasiddhAnta: 316 615. sUtravaiyarthyabhayAn 588. sarvazAstraprasiddhA: saMjJA 616. sUtrasya vicitrA kRtiH 150 589. sarvasammatam 617. sopaskAraH 590. sarvasAdhanam 2 | 618. sopaskArANi hi vAkyAni / 314
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ 357 pariziSTam-5 kra0saM0 viziSTazabdAH pR0saM0 kra0saM0 viziSTazabdAH pR0saM0 619. sautradhAtuH 197, 229, 230, 628. svarUpakathanamAtram 106 351, 382, 383 |629. hastaceSTA 620. sautrA dhAtavaH | 630. hRdayam 621. sthAsyanti parvatA: 631. hetuH 172,265 622. sthitipakSe 632. hemakarapralApagaveSaNayA 623. smRtivacanam 633. haihayAdivaze 624. svamatapramANam 625. svamatam 161, |634. hyastanI 107, 110, 111 626. svamatAnugatam 281 | 635. hrasva: 358 627. svarAdezaH 368 | 636. kSamA 128
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ mo 79 293 pariziSTam - 6 : uddhRtagranthanAmAni kra0saM0 granthanAmAni pR0saM0 | kra0saM0 granthanAmAni pR0saM0 1. agnipurANam 9, 12, 48, 126 / 23. gaNasUtram / 408 2. atharvavedaprAtizAkhyam 8, 12, | 24. gItagovinda: 121 16, 48, 116, 25. gopathabrAhmaNam 47, 125 125, 323 | 26. cAndravyAkaraNam 3. amarakoza: 106, 162 | 27. jainendravyAkaraNam 9, 12, 16, AdyavyAkaraNam 89 36, 48, 49, 116, uttararAmacaritam 125, 323 6. upAdhyAyasarvasvaH 135 /28. TIkA 20, 21, 25, 26, Rktantram 48,125,323 27, 78, 84, 95, 102, 8. RprAtizAkhyam 146, 149, 180, 197, aindravyAkaraNa 200, 218, 262, 282, 10. kavikalpadrumaH 293, 308, 310, 316, 11. kavikalpadrumaTIkA 320, 323, 345, 349, 12. kAtantraparibhASAvRttiH 354,400 __312, 390 | 29. tattvabodhinI 201, 276 13. kAtantrapariziSTam 30. tattvavimarzinI 14. kAtantrapradIpa: 31. tantrAntaram 347 15. kAdambarI 32. durgavAkyam 308, 309, 16. kAzakRtsnatantram 316, 385, 390 17. kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAnam 8, 33. dhAtupArAyaNam 247, 294 16, 47, 116, 125, 34. dhAtupradIpa: 246 323, 328 |35. dhAtuvRtti: 170 8. kAzakatsnavyAkaraNa 36. dhAtusUtram 249 19. kAzikA 75, 161, 163, 37. nandikezvarakAzikA 169, 223 |38. nAgezaparibhASA 20. kirAtArjunIyam 281 | 39. nATyazAstram 48, 125 21. kumArasambhavam 203 | 40. nAradapurANam 9, 12, 48, 126 22. gaNapAThaH 356 | 41. niruktam 16, 323, 328 49
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-6 509 kra0saM0 granthanAmAni pR0saM0 kra0saM0 granthanAmAni pR0saM0 42. nyAsaH 23, 75, 148, 162, 62. mugdhabodhavyAkaraNam 9, 12, 36, 192, 209, 252, 276 48, 116, 126, 323 43. paJjikA 6, 55, 78 | 63. medinIkozaH 44. paJjI 4, 5, 22, 23, 25, 64. vararucivRtti: 252 26, 35, 43, 46, 73, 65. vAkyapadIyam 38, 52, 175 74, 84, 100, 103, 120, 66. vAkyam 138 130, 135, 142, 146, 148, 67. vAjasaneyiprAtizAkhyam 125 187, 193, 208, 218, 223, | 68. vArtikam 71, 326, 347, 244, 246, 249, 252, 269, | 349, 366, 400 270, 273, 282, 293, 306, 69. vAlmIkirAmAyaNam 257 307, 316, 320, 349 |70. vRttiH 3, 14, 20, 21, 22, 45. paNDitaphakkikA 309 23, 26, 30, 33, 35, 46. paNDitavArtikam 305, 308, 41, 43, 46, 54, 55, 385 59, 73, 75, 76, 77, 47. parasUtram 8, 85, 94, 81, 84, 88, 90, 95, 146, 162, 203, 213 98, 100, 101,102, 48. pANinitantram 103, 107, 119, 120, 49. pANinIyadhAtuvRttiH 192 130, 134,135, 138, 50. pANinIyASTAdhyAyI 391 141, 145, 146, 160, 51. prabhA (vai0 bhU0 sA0 TI0) 63 161, 162, 169, 183, 52. bilvezvaraTIkA 395 192, 200, 209, 218, 53. bRhaddevatA 236, 252, 265, 266, 54. bhaTTikAvyam 195, 196 268, 273, 286, 308, 55. bhASAvRttiH 95, 162, 322, 354, 410 169, 192 |71. vaidyakArikA 306, 307, 56. bhASyam 209 308, 320, 333 57. bhojaparibhASAsUtrANi 315 |72. vaiyAkaraNabhUSaNasAra: 58. mahAbhASyapradIpa: | 73. vaizeSikAdidarzanam 59. mahAbhASyam 47, 124 |74. vyADiparibhASApAThaH 231 60. mAghakAvyam 283 |75. vyADiparibhASAvRtti: 390 61. mAlatImAdhavanATakam 7/76. zabdazaktiprakAzikA 48, 126 47
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ pR0saM0 510 kra0saM0 granthanAmAni 53. zAkaTAyanavyAkaraNam 78. zAstrAntaram 79. zrIpatisUtram 80. zrutiH 81. sAGkhyam kAtantratmavaraNam pR0saM0 kra0saM0 granthanAmAni 48. 128 82. sArasamuccayaH 192. 208, 221 98 83. siddhAntakaumudI 201 25 | 84. supadmavyAkaraNam 116 94 | 85. haimazabdAnuzAsanam 9, 12, 16, 46, 408 36, 48, 116, 126
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ kra0saM0 AcAryanAmAni 1. anya : 2. pariziSTam 3. 4. apara: apare 5. ayam 6. asmAbhiH 7. AcAryaH 8. AdhunikaiH 9. ApizalA: 10. ApizaliH 11. itara : 12. indreNa 13. = 60 102, 139, 145, 14. udayanaH 156, 221, 226, 253, 15. 259, 261, 278, 299, 332, 370 anye 29, 71, 72, 73, 76, 77, 89, 94, 108, 1 155, 163, 169, 102, 173, 174, 176, 177, 189, 193, 195, 197, 202, 214, 220, 221, 227, 229, 240, 247, 275, 281, 288, 294, 307, 309, 323, 339, 341, 347, 348, 350, 368, 380, 385 41, 77, 215 30, 154, 158, 208, 216, 220, 305, 345, 348 348 249 23 396 115 115 - 215 49 uttaravAdI uddhRtAni AcAryanAmAni pR0saM0 | kra0saM0 AcAryanAmAni 16. 17. 18. 19. 20. pR0saM0 75 408 232, 342 94, 154, 155, 156, 216, 229, 319, 347, 350, 398, 408 45 kandalIkArAdibhiH 101 kavirAjasuSeNavidyAbhUSaNa: kazcit 6, 25, 43, 52, 68, 77,79, 89, 94, 102, 107, 111, 138, 140, 144, 156, 184, 191, 193, 199, 203, 215, 230, 275, 280, 305, 345 350 203 224 7, 11, 22, 26, 35, 74, 95, 121, 162, 203, 240, 246, 268, 282, 293, 294, 348 105, 107, 113, 122, 137, 139, 156, 162, 195, 197, 207, 226, 230, 231, 246, 256, 282, 293, 315, 316, 327, 330, 333. 337, 339, 348, 354, 371, 380, 381, 387, 396, 401. 411, 412 21. 22. 23. 24. ubhayapramANavAdI umApatiH eke kAtantraikadezadarzinaH kAlidAsaH kAzikAvRttikAra: kulacandraH 25. kecit
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ 281 320 156 44 512 kAtantravyAkaraNam kra0saM0 AcAryanAmAni pR0saM0 | kra0saM0 AcAryanAmAni pR0saM0 26. kenacit 89 | 54. paNDitaH 327, 349, 365, 27. kaizcit 27, 230, 260, 372, 384 263, 345 55. padakAra: 192,394 28. gaNakAra: 279, 281, 294 56. paraH 57, 59, 68, 77, 29. gaNakRt 85, 95, 101, 102, 107, 30. gehenardI __ 351 134, 141, 162, 169, 170 31. candraH 190, 269, 384, 404 32. candragomI 57. pANini: 8, 26, 32, 74, 75, 33. vivAdI 76, 84, 85, 95, 100, 34. jayadevaH 283 35. jayAdityaH 106, 119, 131, 141, 169, 280 36. jinendrabuddhiH 149, 162, 192, 240, 46,276 37. jJAnendrasarasvatI 276 250, 268, 371, 404 38. TIkAkAreNa 58. pANinIyAH 142,176 39. te (sAGkhyAcAryA:) | 59. pANinyanusAriNa: 134 40. te 107 |60. pUrvagaNakArAH 396 41. te'pi 61. pUrvAcAryAH 12, 41, 47, 113, 42. trimunisaMgrahakArA: 114, 115, 190, 192,260 43. trilocana: 78,247 62. prAJcaH 94 44. durga: 63. bhaTTiH 203 45. durgAdAsavidyAvAgIza: 64. bhartRhariH 158 46. nArAyaNabhaTTaH 203 65. bhAmahaH 271 47. naiyAsikA: 66. bhAradvAjIyA: 279 48. nyAyAlaGkArAH 144 280 49. nyAsakArA: 68. bhASyakAra: 107, 189, 190, 50. nyAsakRt 51. paJjikAkAra: 192, 249 52. paJjIkAraH 26, 74 69. bhASyakAraprabhRtayaH 76 53. paJjIkRt6, 22, 54, 55. | 70. bhASyakRt 192 84, 102, 103, 121, | 71. makarandaH (supadmavyAkaraNa131, 135, 169, 216, TIkAkAra:) 223, 224, 266, 267, | 72. matAntaravAdinaH 396 273, 316, 350, 378 |73. mayUra: 229 257 404 121 /67. bhAraviH 280
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ 71 315 240 pariziSTam-7 513 kra0saM0 AcAryanAmAni pR0saM0 | kra0saM0 AcAryanAmAni pR0saM0 74. mahAntaH 15, 27, 35, 74, 75, | 93. vArtikakAra: 95, 141, 163, 216, | 94. vRttikAra: 282, 320 246, 268, 282 | 95. vRttikRt 21, 22, 43, 130, 75. mahAbhASyakAra: 131, 161, 264, 282 124 76. mahAmahopAdhyAyAH 96. vedAntavAdI 66 97. vaidyaH 341, 344, 365 mAghaH 293 98. vyavahAravAdI murAriH 135 99. vyutpattivAdI maitreyaH 100. zarvavarmA 72, 89, 108, 80. maitreyAdayaH 159, 281, 282 81. yaH 278, 345, 371, 101. zAkaTAyana: 125, 371 390, 398, 399 /102. zAstrakAraH 161 82. ye 41, 229, 246 277 |103. ziSTaiH 41, 45 203, 277 | |104. zrIpatiH 75, 76, 218, 256 84. rakSitaH 7, 75, 148, 163, | 105. satkAryavAdinaH 42 208, 287, 294 | 106. sAGkhyA: 404 85. rAmAnandaH | 107. sAmpradAyikAH 53, 76, 237 86. vayam 288 | 108. sArasamuccayakRt 11, 54, 75, 121, 109. sudhIbhiH 79 162, 177, 273, 282, 401 110. sUtrakRt 87. vararuciH 26, 90, 108, 111. harisvAmI 135 161, 177, 192, 223, 112. hemakaraH 5, 15, 60, 61, 249, 257, 294 63, 73, 74, 78, 100, 88. vardhamAnaH 75, 135 170, 221, 224, 237, 89. vRddhakAtantrAH 371 306, 320, 323, 326, 90. vRddhAH 4, 62, 169 334, 337, 341, 349, 91. vAmanaH 350, 354, 356, 364, 92. vArtikaH 348,376 365, 380, 385 281 30
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ kra0 saM0 saGketaH 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. pariziSTam 9. a0 a. ko 0 u0 rA0 ca0 ka0 ca0 kalApa0 kA0 dhA0 vyA0 kA0 nyA0 kAta0 pari0 kA0 pari0 10. cu0 11. jai0 vyA0 14. ta0 bo0 - 15. du0 TI0 8 = sAGketikazabdaparicayaH granthAdinAmAni prakAzanaparicaya: aSTAdhyAyI (pANinIyA) amarakoza: nirNayasAgara presa, bambaI, uttararAmacaritam nirNayasAgara presa, bambaI, kalApacandraH 1939 I0 govardhanayantra, kalikAtA, 1317 vaM0 a0 kalApavyAkaraNam ke0 u0 ti0 zi0 saM0 sAranAtha, 1988 I0 kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAnam bhAratIya prAcyavidyApratiSThAna, ajamera, 2022 vi0 a0 kAzikAnyAsaH prAcyabhAratI prakAzana, vArANasI, 1965 I0 12. TI0 TIkA 13. Te0 Ta0 Te0 saM0 grA0 Teknikala Tarmsa eNDa TeknIk AMpha pR0 saM0 8, 16, 391 45 1897 kAtantrapariziSTam saMskRtavidyAlaya:, kalikAtA 1833 za0 a0 vi0 saM0 2015 durgavRttiTIkA govardhanayantra, kalikAtA, vaM0 a0 1317 293 18, 35, 149 9, 17 saMskRta grAmara, 12, Marcul Lane, Calcutta - 7 tattvabodhinI zrIveGkaTezvara sTIma presa, 8, 12 kAlApaparibhASA - bhaNDArakara oriyaNTala risarca vRtti:, kAtantra - insTITyUTa, pUnA, 1967 I0 paribhASAvRtti: 2, 7, 19,34, 52, 163, 312, 390 (kAtantrIyadhAtupAThe) 47 curAdigaNa: jainendravyAkaraNam bhAratIya jJAnapITha, kAzI navambara, 1956 I0 (durgasiMhapraNItA kAtantravRttiTIkA) 47 256 49 116 36, 116 201 9, 17
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. du0 vR0 17. dra0 18. dvi0 a0 19. dhA0 20. 21. 22. dhA0 saM0 nai0 ca0 pR0 23. pra0 bhA0 24. bA0 ma0 25. bi0 TI0 26. bhoja0 pari0 27. bhvA0 bhvAdipra0 28. ma0 bhA0 29. ma0 bhA0 pra0 30. vA0 pa0 31. vA0 rA0 32. vi0 pa0 33. vai0 bhU0 34. vyA0 pari0 35. sa0 pariziSTam--8 durgavRtti: govardhanayantra, kalikAtA, vaM0 a0 1317 draSTavyam dvitIya adhyAya dhAtusaMkhyA dhAtusaMkhyA naiSadhIyacaritam pRSTham prathamo bhAga:. bAlamanoramA (kAtantravyAkaraNasya ) motIlAla banArasIdAsa, vArANasI vi0 a0 2007 bilvezvaraTIkA govardhanayantra, kalikAtA mahAbhASyam caukhambA saMskRta sIrIja banArasa, vi0 a0 2021 515 9 36,201, 231 49 sAra: 12 36 9, 36, 49, 116 36 vRtti: samAsaprakaraNam 8 vaM0 a0 1317 bhojadevIya- bhaNDArakara oriyaNTala risarca paribhASAvRtti: insTITyUTa, pUnA, 1967 I0 2, 6, 315 bhvAdiprakaraNam (kAtantrIyadhAtupAThe ) 201 16 2, 47 mahAbhASyapradIpaH 12, 47 vAkyapadIyam bhaNDArakara oriyaNTala risarca insTITyUTa pUnA, 1965 I0 vAlmIkirAmAyaNam paNDitapustakAlaya: kAzI 38, 52, 175 vi0 a0 2013 vivaraNapaJjikA govardhanayantram, kalikAtA vaM0 a0 1317 9, 17 vaiyAkaraNabhUSaNa- caukhambhA saMskRta sIrIja Aphisa, vArANasI, 1969 I0 vyADiparibhASA-bhaNDArakara oriyaNTala risarca 227, 231, 63 insTITyUTa, pUnA, 1967I0 313, 390 256 395 177, 257
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 36. si0 kau0 37. su0 vyA0 38. sU0 39. kSI0 ta0 kAtantravyAkaraNam siddhAnta- zrIveGkaTezvara sTIma presa kaumudI vi0 saM0 2015 16, 201 supadmavyAkaraNam 116 sUtram (kAtantrIyAdikam) 8, 12, 16, 47 kSIrataraGgiNI Breslau, Verlag, Von M.& H. Marcus, 1930A.D. 47
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRta-zi vizvavi sampUNAnan KvadyAlaya utama megA gopAya zrIjI kampyUTara priNTarsa