________________
२४५
तृतीये आख्याताध्याये द्वितीयः प्रत्ययपादः से वैकल्पिक श्नुविकरण के विधानार्थ दो अन्य सूत्र बनाए हैं – “अक्षोऽन्यतरस्याम्, तनूकरणे तक्षः' (अ० ३।१।७५ -७६) । कातन्त्रवृत्तिकार दुर्गसिंह ने योगविभाग के बल पर उक्त अभीष्ट-सिद्धि की है - "योगविभागादक्षतेर्वा, तनूकरणे तक्षतेश्च" |
[विशेष वचन] १. योगविभागादक्षतेर्वा, तनूकरणे तक्षतेश्च (दु० वृ०)। २. योगविभागादियमिष्टसिद्धिरिति भावः (दु० टी०)। ३. तक्षू त्वष तनूकरणे । अनेकार्थत्वाद् धातूनामित्याह - निर्भर्त्सयतीत्यर्थः
(दु० टी०)। ४. इह प्रधाने गणप्रस्तावेऽन्तर्गणस्यायुक्तत्वाच्चेति । अत इह न तस्य ग्रहणम्
(वि० प०)। [रूपसिद्धि]
१. सुनोति । सु + नु + ति । 'षुञ् अभिषवे' (४।१; ८।५) धातु से वर्तमानासंज्ञक प्रथमपुरुष - एकवचन ति-प्रत्यय, “धात्वादेः षः सः" (३।८।२४) से मूर्धन्य षकार को सकारादेश, प्रकृत सूत्र से नु-विकरण तथा “नाम्यन्तयोर्धातुविकरणयोर्गुणः” (३।५।१) से नु- गत उकार को गुणादेश ।
२.चिनोति । चि +नु + ति । चिञ् चयने' (४।५) धातु से तिप्रत्यय, नु-विकरण तथा नु - गत उकार को गुण ओकार ।
३. सुन्वन् । सु+नु + शन्तुङ् + सि । 'षुञ् अभिषवे' (४।१; ८।५) धातु से वर्तमान अर्थ में “वर्तमाने शन्तृङानशौ०" (४।४।२) इत्यादि से शन्तृङ् प्रत्यय, श्-ऋ-ङ् अनुबन्धों का प्रयोगाभाव, प्रकृत सूत्र से नु- विकरण, “डे न गुणः" (४।१।६) से गुणाभावः, "नोश्च विकरणादसंयोगात्" (३।४।३४) से नु - गत उ को व्, ‘सुन्वन्त्' की लिङ्गसंज्ञा, सिप्रत्यय तथा सि -त् का लोप ।
४. चिन्वन् । चि+नु + शन्तृङ् + सि । 'चिञ् चयने' (४।५) धातु से वर्तमान अर्थ में शन्तृङ् प्रत्यय, नु-विकरण, उ को व्, लिङ्गसंज्ञा, सि-प्रत्यय तथा सित् का लोप ।।४८४।
४८५. श्रुवः शृ च [३।२।३५] [सूत्रार्थ]
कर्ता - अर्थ में विहित सार्वधातुकसंज्ञक प्रत्यय के परे रहते श्रु- धातु से नुविकरण तथा श्रु को 'शृ' आदेश होता है ।। ४८५ |