Book Title: Dharmamrut Anagar
Author(s): Ashadhar
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001015/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhinsh ddhaakaay' nihr'ib dharmAmRta (anagAra) zAnadIpikA saMskRta palikA tathA hindI TIkA sahita / / shibaal-kaalaai biraalaa e, iihl haajii bhAratIya jJAnapITha prakAzana For Private & Personal use on Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnapITha mUrtidevI jaina granthamAlA : saMskRta granthAMka - 46 paNDitapravara AzAdhara viracita dharmAmRta (anagAra) [ 'jJAnadIpikA' saMskRta paJjikA tathA hindI TIkA sahita ] sampAdana- anuvAda siddhAntAcArya paM. kailAzacandra zAstrI LE za bhAratIya jJAnapITha prakAzana vIra ni0 saMvat 2503 : vi0 saMvat 2034 : san 1977 prathama saMskaraNa : mUlya tIsa rupaye Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. puNyazlokA mAtA mUrtidevIkI pavitra smRtimeM zrI sAhU zAntiprasAda jaina dvArA saMsthApita evaM unakI dharmapatnI svargIyA zrImatI ramA jaina dvArA saMpoSita bhAratIya jJAnapITha mUrtidevI jaina granthamAlA isa granthamAlA ke antargata prAkRta, saMskRta, apabhraMza, hindI, kannar3a, tamila Adi prAcIna bhASAoM meM upalabdha Agamika, dArzanika, paurANika, sAhityika, aitihAsika Adi vividha viSayaka jaina- sAhityakA anusandhAnapUrNa sampAdana tathA usakA mUla aura yathAsambhava anuvAda bhAdike sAtha prakAzana ho rahA hai| jaina - bhaNDAroMkI sUciyA~, zilAlekha saMgraha, kalA evaM sthApatya viziSTa vidvAnoMke adhyayana grantha aura lokahitakArI jaina sAhitya grantha bhI isI granthamAlA meM prakAzita ho rahe haiM / granthamAlA sampAdaka siddhAntAcArya paM. kailAzacandra zAstrI DaoN. jyotiprasAda jaina prakAzaka bhAratIya jJAnapITha pradhAna kAryAlaya : bI / 45-47, kaeNnaoNTa plesa, nayI dillI- 110001 mudraka : sanmati mudraNAlaya, durgAkuNDa mArga, vArANasI - 221001 sthApanA : phAlguna kRSNa 9, vIra ni0 2470, vikrama saM0 2000, 18 pharavarI 1944 sarvAdhikAra surakSita Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JNANAPITHA MURTIDEVI GRANTHAMALA : Sanskrit Gran DHARMAMRTA (ANAGARA, PT. ASADHARA Edited with a Jnanadipika Sanskrit Commentary & Hindi Translation Reus in a jamais sans comeny a dos Venice by Pt. KAILASH CHANDRA SHASTRI, Siddhantacharya 491122 BHARATIYA JNANPITH PUBLICATION VIRA NIRVAN SAMVATA 2503: V. SAMVATA 2034 : A. D. 1977 First Edition : Price Rs. 30/ Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * BHARATIYA JNANAPITHA MURTIDEVI JAINA GRANTHAMALA FOUNDED BY SAHU SHANTI PRASAD JAIN IN MEMORY OF HIS LATE MOTHER SHRIMATI MURTIDEVI AND PROMOTED BY HIS BENEVOLENT WIFE LATE SHRIMATI RAMA JAIN IN THIS GRANTHAMALA CRITICALLY EDITED JAIN AGAMIC, PHILOSOPHICAL PURANIC, LITERARY, HISTORICAL AND OTHER ORIGINAL TEXTS AVAILABLE IN PRAKRITS, SANSKRIT, APABHRANSA, HINDI, KANNADA, TAMIL, ETC., ARE BEING PUBLISHED IN THEIR RESPECTIVE LANGUAGES WITH THEIR TRANSLATIONS IN MODERN LANGUAGES AND CATALOGUES OF JAINA-BHANDARAS, INSCRIPTIONS, ART AND ARCHITECTURE STUDIES BY COMPETENT SCHOLARS AND POPULAR JAINA LITERATURE ARE ALSO BEING PUBLISHED. General Editors Siddhantacharya Pt. Kailash Chandra Shastri Dr. Jyoti Prasad Jain Published by Bharatiya Jnanpith Head Office : B/45-47, Connaught Place, New Delhi-110001 Founded on Phalguna Krishna 9, Vira Sam 2470, Vikrama Sam 2000,18th Feb., 1944 All Rights Reserved. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna sampAdakIya digambara jaina paramparAke sAdhuvarga aura zrAvaka vargameM jisa AcAra dharmakA pAlana kiyA jAtA hai usake lie AcAryakalpa paM. AzAdharakA dharmAmRta eka vidvattApUrNa kRti hai| vidvAn granthakArane prakRta viSayase sambaddha pUrvavartI sAhityakA gambhIratAse adhyayana kiyA thaa| unhoMne apane isa granthameM usako bahuta hI prAmANika aura suvyavasthita rItise upasthita kiyA hai| yaha grantha do bhAgoMmeM vibhAjita hai-prathama bhAgakA nAma 'anagAra dharmAmRta' hai aura dUsare bhAgakA nAma 'sAgAra dharmAmRta' / granthakArane svayaM hI apane isa granthapara saMskRtameM hI eka TIkA aura eka paMjikA racI thiiN| TIkAkA nAma 'bhavyakUmadacandrikA' aura paMjikAkA nAma 'jJAnadIpikA' hai| TIkA aura paMjikA donoMkI eka vizeSatA yaha hai ki ye kevala zlokoMkI vyAkhyAmAtra nahIM karatIM, apitu unameM Agata viSayoMko vizeSa rUpase spaSTa karane ke lie aura usase sambaddha anya Avazyaka jAnakArI dene ke lie granthAntaroMse bhI uddharaNa dete hue usapara samucita prakAza bhI DAlatI haiN| isa taraha mUlagranthase bhI adhika usakI ina TIkAoMkA mahattva hai| bhavyakumudacandrikA TIkAke sAtha anagAra dharmAmata aura sAgAra dharmAmatakA prakAzana zrI mANikacandra granthamAlA, bambaIse huA hai| kintu jJAnadIpikA eka tarahase anupalabdha thI / bhAratIya jJAnapITha mUrtidevI granthamAlAke vidvAn sampAdaka DaoN. e. ena. upAdhye usakI khojameM the aura vaha prApta ho gyii| unhoMne hI san 1963 meM yaha yojanA rakhI ki bhAratIya jJAnapIThase dharmAmatakA eka sundara saMskaraNa prakAzita ho jisameM(1) dharmAmRta ke donoM bhAga eka hI jildameM hoM, kyoMki tabataka donoM bhAga pRthak-pRthak hI prakAzita hue the| (2) saMskRta mUla grantha zuddha aura prAmANika pAThake rUpameM diyA jaaye| yadi kucha prAcIna pratiyA~ upalabdha ho sakeM to unakA upayoga kiyA jAye / (3) prathama, zlokakA zabdazaH anuvAda rahe / usake pazcAt vizeSArtha rahe jisameM saMskRta TIkAmeM cacita viSayoM ko vyavasthita rItise saMkSepameM diyA jaaye| sAtha hI, jahA~ AzAdharakA apane pUrva granthakAroMke sAtha matabheda ho vahA~ use spaSTa kiyA jAye / vizeSa adhyetAoMke lie usameM Avazyaka sUcanAe~ bhI rheN| (4) yadi jJAnadopikAkI pUrNa prati prApta ho to use pariziSTake rUpameM diyA jaaye| sArAMza yaha ki saMskaraNa sampUrNa jainAcArako jAnane ke lie adhikAdhika upayogI ho, Adi / DaoN. upAdhyekI isI yojanAke anusAra dharmAmRtakA yaha saMskaraNa prakAzita ho rahA hai| kintu hameM ki hama dharmAmRtake donoM bhAgoMko eka jildake rUpameM prakAzita nahIM kara sake, kyoMki granthakA kalevara adhika bRhatkAya ho jaataa| ataH hameM bhI use do bhAgoMmeM hI prakAzita karanA par3A hai| prathama bhAga anagAra dharmAmRta hai| paM. AzAdharane gRhatyAgI sAdhuke lie anagAra aura gRhastha dhAvakake lie sAgAra zabdakA prayoga kiyA hai / ye donoM zabda pUrvAcArya sammata haiM / Agama granthoMmeM jaina sAdhuke lie aNagAra zabda prayukta huA hai| tattvArthasUtrameM vratIke do bheda kiye haiM-agArI aura anagAra ( agAryanagArazna 7193) / jo gRhavAsa Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra ) karatA hai vaha agArI hai aura jisake gharabAra nahIM hai vaha anagAra hai| tattvArthasUtrakI TIkA sarvArthasiddhi meM isapara zaMkA kI gayI hai ki isa vyAkhyAke anusAra to viparItatA bhI prApta ho sakatI hai| koI sAdhu kisI zUnya ghara yA devAlayameM ThaharA ho to vaha agArI kahalAyegA aura kisI gharelU paristhitike kAraNa koI gRhastha ghara tyAgakara vanameM jA base to vaha anagAra khlaayegaa| isake uttarameM kahA gayA hai ki yahA~ agArase bhAvAgAra liyA gayA hai| mohavaza gharase jisakA pariNAma nahIM haTA hai vaha vanameM rahate hue bhI agArI hai aura jisakA pariNAma haTa gayA hai vaha zUnyagRha AdimeM Thaharanepara bhI anagAra hai| usI anagArake dharmakA varNana anagAra dharmAmRtameM hai| anagAra pA~ca mahAvratoMkA pAlaka hotA hai| vaha ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigrahakA pUrNa rUpase pAlana karatA hai / digambara paramparAke anagAra apane pAsa kevala do upakaraNa rakhate haiM-eka jIva rakSAke lie mayUrake paroMse nirmita picchikA aura dUsarA zaucAdike lie kamaNDalu / zarIrase bilakula nagna rahate haiM aura zrAvakake gharapara hI dina meM eka bAra khar3e hokara hAthoMkI aMjuliko pAtrakA rUpa dekara bhojana karate hai| kintu zvetAmbara paramparAke anagAra pA~ca mahAvratoMkA pAlana karate hue bhI vastra, pAtra rakhate haiN| anagAroMkI isa pravRtti bhedake kAraNa hI jaina sampradAya do bhAgoM meM vibhAjita ho gayA aura ve vibhAga digambara aura zvetAmbara kahalAye / vaise donoM hI paramparAoMke anagAroMke anya niyamAdi prAyaH samAna hI haiN| kintu digambara anagAroM kI caryA bahuta kaThora hai aura zarIrase bhI nispRha vyakti hI usakA pAlana kara sakatA hai| jaina anagArakA varNana karate hue kahA hai yeSAM bhUSaNamaGgasaMgatarajaH sthAnaM zilAyAstalaM zayyA zarkarilA mahI suvihitA gehaM guhA dvIpinAm / AtmAtmIyavikalpabItamatayastruTyattamogranyayaH te no jJAnadhanA manAMsi punatAM muktispRhA nispRhAH / / AtmAnu. 259 / arthAt zarIrameM lagI dhUli hI jinakA bhUSaNa hai, sthAna zilAtala hai, zayyA kaMkarIlI bhUmi hai, prAkRta rUpase nirmita siMhoMkI guphA jinakA ghara hai; jo maiM aura mere kI vikalpa buddhise arthAt mamatvabhAvase rahita haiM, jinakI ajJAnarUpI gA~Tha khula gayI hai, jo kevala muktikI hI spRhA rakhate haiM anyatra sarvatra nispRha hai, ve jJAnarUpa dhanase sampanna munIzvara hamAre manako pavitra kreN| bhartRharine bhI apane vairAgya zatakameM unakA guNagAna karate hue kahA hai pANi: pAtraM pavitraM bhramaNaparigataM bhaikSamakSayyamannaM vistIrNa vastramAzAdazakamacapalaM talpamasvalpamurvI / / yeSAM niHsaMgatAGgIkaraNapariNatasvAntasaMtoSiNaste dhanyAH saMnyastadainyavyatikaranikarAH karma nirmUlayanti / / -vairAgyazataka, 99 / __ arthAt hAtha hI jinakA pavitra pAtra hai, bhramaNase prApta bhikSA avinAzI bhojana hai, dasa dizAeM hI vistIrNa vastra hai, mahAna nizcala bhUmi hI zayyA hai, niHsaMgatAko svIkAra karanese paripakva hue manase santuSTa tathA samasta dInatAko dUra bhagAnevAle ve saubhAgyazAlI karmoMkA vinAza karate haiN| karmabandhanake vinAzake binA mukti prApta nahIM hotI aura karmabandhanakA vinAza karmabandhanake kAraNoMse bacAva hue binA nahIM hotaa| isIse muktike lie kaThora mArga apanAnA hotA hai| vrata, tapa, saMyama ye saba manuSyakI vaiSayika pravRttiko niyantrita karane ke lie hai| inake binA AtmasAdhanA sambhava nahIM hai jabaki AtmasAdhanA karane kA nAma hI sAdhutA hai| isakA matalaba yaha nahIM hai ki zarIrako kaSTa denese hI mukti | Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna sampAdakIya milatI hai / saca to yaha hai ki AtmajJAnake binA bAhya sAdhanoM kI koI upayogitA nahIM hai / Atmarati honepara zArIrika kaSTakA anubhava hI nahIM hotA / vastutaH isa deza meM pravRtti aura nivRttikI do paramparAe~ atiprAcIna kAlase hI pracalita rahI haiM / Rgvedake dazama maNDalake 135veM sUktake kartA sAta vAtarazanA muni the / vAtarazanAkA vahI artha hai jo digambarakA hai| vAyu jinakI mekhalA hai athavA dizAeM jinakA vastra hai, donoM zabda eka hI bhAvake sUcaka hai| bhagavAn RSabhadeva prathama jaina tIrthaMkara the / jaina kalAmeM unakA aMkana ghora tapazcaryAke rUpameM milatA hai / inakA carita zrImadbhAgavata meM bhI vistArase AtA hai / sindhughATI se bhI do nagna mUrtiyA~ milI haiM / inameM se eka kAyotsarga mudrAmeM sthita puruSamUrti hai| isakI nagnatA aura kAyotsarga mudrAke AdhArapara katipaya vidvAn ise aisI mUrti mAnate haiM jisakA sambandha kisI jaina tIrthaMkarase honA caahie| jaina anagArakA bhI yahI rUpa hotA hai| usIke AcArakA varNana isa anagAra dharmAmRtameM hai| isase pUrva anagAra dharmakA varNana prAkRtake mUlAcAra grantha meM bhI hai kintu saMskRtameM yaha isa viSayakI prathama prAmANika kRti hai / paM. AzAdhara sAdhu nahIM the, gRhastha the / para the bahuzruta vidvAn / unakI TIkAoM meM saikar3oM granthoMse pramANa rUpase uddhRta patha hajArase bhI adhika haiN| isa saMskaraNa meM kevala 'anagAra dharmAmRta' jJAnadIpikA paMjikA sahita sAnuvAda diyA gayA hai| vizeSArthameM bhavpakumudacandrikA nAmaka TIkAkA hindI sAra bhI samAhita kara liyA gayA hai, mUla TIkA nahIM dI gayI hai kyoMki vaha anyatra kaI sthAnoMse prakAzita ho cukI hai / phira isa jJAnadIpikA paMjikAko prakAzameM lAnA hI isa saMskaraNakA mukhya uddezya hai / 'sAgAra dharmAmRta' dUsare bhAga meM prakAzita hogA / usakA mudraNakArya cAlU hai / sAhU zAntiprasAdajIne bhAratIya jJAnapIThakI sthApanA karake mUrtidevI granthamAlA ke antargata prAcIna prAkRta, saMskRta, apabhraMza evaM kannar3a jaina sAhityake prakAzana dvArA jaina vADmayake uddhArakA jo satkArya kiyA hai usake lie prAcIna vAGmayake premI sadA unake kRtajJa raheMge / jJAnapIThako adhyakSA zrImatI ramArAnIke svargavAsa ho jAnese eka bahuta bar3I kSati pahu~cI hai| kintu sAhUjIne unake isa bhArako bhI vahana karake jJAnapIThakI usa kSatiko pUrti kI hai yaha prasannatAkI bAta hai / jJAnapIThake mantrI bA. lakSmIcandrajI isa avasthAmeM bhI usI laganase jJAnapIThake prakAzana kAryako barAbara pragati de rahe haiN| DaoN. gulAbacandrajI bhI isa dizA meM jAgaruka haiN| ukta sabhI ke prati hama apanA AbhAra pradarzana karate hue apane sahayogI sva. DaoN. e. ena. upAdhyeko apanI vinamra zraddhAMjali arpita karate haiM / - kailAzacandra zAstrI - jyotiprasAda jaina Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 1. sampAdanameM upayukta pratiyoMkA paricaya paM. AzAdhara racita dharmAmatake do bhAga hai-anagAra dharmAmRta aura sAgAra dharmAmRta / donoM bhAgoMkI hastalikhita pratiyAM bhI pRthak-pRthak hI pAyI jAtI haiN| tadanusAra inakA prakAzana bhI pRthak-pRthaka hI huA hai / sabase prathama bhavyakumudacandrikA nAmaka svopajJa TIkAke sAtha sAgAra dharmAmRtakA prakAzana zrI mANikacandra granthamAlA bambaIse usake dUsare puSpake rUpameM saM. 1972meM huaa| pazcAt usI granthamAlAse svopajJa TIkAke sAtha anagAra dharmAmRtakA prakAzana usake caudahaveM puSpake rUpameM saM. 1976meM huaa| Age ina donoMke jo prakAzana hindI anuvAda yA marAThI anuvAdake sAtha hue unakA AdhAra ukta saMskaraNa hI rhe| donoM hI mUla saMskaraNa prAyaH zuddha haiN| kvacit hI unameM azuddhiyAM pAyI gyiiN| sAthameM khaNDAnvayake rUpameM TIkA hone se bhI mala zlokoMkA saMzodhana karane meM saralatA hotI hai| phira bhI hamane mahAvIra bhavana jayapurake zAstra bhaNDArase anagAra dharmAmatako eka hastalikhita prAcIna prati prApta kii| usameM mala zlokoMke sAtha usakI bhavyakumuda candrikA TIkA bhI hai / usake AdhArase bhI zlokoMke mUla pAThakA saMzodhana kiyA gyaa| vaha prati Amera zAstra bhaNDAra jayapurakI hai| isakI veSTana saMkhyA 136 hai| pRSTha saMkhyA 344 hai| kintu antima patrapara 345 aMka likhA hai| pratyeka pRSThameM 11 paMktiyA~ aura pratyeka paMnimeM 50se 60 taka akSara pAye jAte haiM / lekhana Adhunika hai / mudrita pratike bilakula ekarUpa hai| milAna karanepara kvacit hI azuddhi mudrita pratimeM milii| aisA pratIta hotA hai ki jaise isI yA isIke samAna kisI anya zuddha pratike AdhArapara anagAra dharmAmRta ke prathama saMskaraNakA zodhana huA hai / apane nivedanameM saMzodhaka paM. manohara lAlajIne itanA hI likhA hai ki isakA saMzodhana prAcIna do pratiyoMse kiyA gayA hai jo prAyaH zuddha thiiN| pratiko antima prazastise jJAta hotA hai ki gvAliyara meM saM. 1546meM karNATaka lipise yaha prati parivartita kI gayI hai / tathA jisa karNATaka pratise yaha parivartita kI gayI usakA lekhanakAla zaka saMvata 128 arthAt vi. saM. 1418 hai / prazasti isa prakAra hai svasti zrImatu zaka varSe 1283 plaba saMvatsarada mArgasi zuddha 14 bhAnuvAra dalu zrImatu rAya rAjagurumaNDalAcAryavaM kuDIkaDiyANarUpaM Naraghara vikramAdityasama dhyAnakalpavRkSaruM senagaNAgragaNya zrI lakSmIsena bhaTTAraka priyaguchukavvepanIti seTTIyamagapAyaNanu zrIkANagaNAgragaNya ka. kacanda paNDita devarapriyApraziSyaru sakalaguNasaMpanarapya zrI bhAnumunigaliyo kevalajJAna svarUpa dharmanimittaghAti AzAdharakRta dharmAmRta mahAzAstramaMbarasikodhnu mNglmaah| zrI gopAcalamahAdurge rAjAdhirAjamAnasiMgharAjyapravartamAne saMvat 1546 varSe ASAr3ha sudI 10 somadine idaM pustakaM karNATalipena uddharitaM kAyasthaThANe sarmasuta DAudhU / zubhamastu / anagAra dharmAmRta paMjikAkI kevala eka hI prati paM. rAmacandrajI jaina zrI bhaTTAraka yazaHkIrti di. jaina dharmArtha TrasTa RSabhadeva ( udayapura ) se prApta huI thii| isakI patra saMkhyA 127 hai| kintu 12vA patra nahIM hai / pratyeka patrameM 14 paMkti aura pratyeka paMktimeM 42se 49 taka akSara haiN| lekha spaSTa hai kintu azaddha hai| mAtrAe~ barAbarameM bhI haiM aura Upara-nIce bhii| saMyukta akSaroMko likhanekA eka krama nahIM hai| prAyaH saMyukta akSara [2]] Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 dharmAmRta (anagAra) vicitra DhaMgase likhe gaye haiN| ta ko na aura na ko ta to prAyaH likhA hai| isI taraha ya ko bhI galata DhaMgase likhA hai| ca aura va kI bhI aisI hI sthiti hai / antima lipi prazasti isa prakAra hai nAgadrAdhIrAlikhitam / / saMvat 1541 varSe mAhA vadi 3 some adyeha zrIgiripure rAu zrIgaMgadAvyaniya rAjye zrImUlasaMdhe sarasvatIgaNe balAtkAragaNe zrIkundakundAcAryAnvaye bha. zrIsukalakIrtidevA ta. bha. zrIbhuvanakIti devA ta. bha. zrIjJAnabhUSaNa svaguru bhaginI kSAMtikA gautamazrI paThanArtham / / zubhaM bhavatu // kalyANamastu / 1.dharma 2. dharmakA artha vaidika sAhityameM dharma zabda aneka arthoM meM vyavahata huA hai| atharva vedameM ( 9-9-17) dhArmika kriyA saMskArase ajita guNake artha meM dharma zabdakA prayoga huA hai| aitareya brAhmaNameM sakala dhArmika kartavyoMke artha meM prayukta huA hai| chAndogyopaniSad ( 2 / 23 ) meM dharmakI tIna zAkhAe~ mAnI hai.-yajJa adhyayana dAna, tapasyA aura brahmacAritva / yahA~ dharma zabda AzramoM ke vilakSaNa kartavyakI ora saMketa karatA hai| tantravAtikake anusAra dharmazAstroMkA kArya hai varNoM aura AzramoMke dharmako zikSA denaa| manusmRtike vyAkhyAtA medhAtithike anusAra smRtikAroMne dharmake pA~ca svarUpa mAne haiM-1. varNadharma, 2. Azramadharma, 3. varNAzramadharma, 4. naimittikadharma yathA prAyazcitta, tathA 5. guNadharma arthAt abhiSikta rAjAke kartavya / DaoN. kANene apane dharmazAstrake itihAsameM dharma zabdakA yahI artha liyA hai| parvamImAMsA sUtrameM jaiminine dharmako vedavihita preraka lakSaNoMke artha meM svIkAra kiyA hai| arthAt vedoMmeM nirdiSTa anuzAsanoMke anusAra calanA hI dharma hai / vaizeSika sUtrakArane use hI dharma kahA hai jisase abhyudaya aura nizreyasakI prApti ho / mahAbhAratake anuzAsana parvameM ( 115-1) ahiMsAko parama dharma kahA hai| aura vanaparva ( 373-76 ) meM AnaeNzasyako parama dharma kahA hai| manusmRtimeM (1-108) AvArako parama dharma kahA hai| isI taraha bauddha dharma sAhityameM bhI dharma zabda kaI arthoM meM prayukta huA hai| kahIM-kahIM ise bhagavAna buddhako sampUrNa zikSAkA dyotaka mAnA hai| jaina paramparAmeM bhI dharma zabda aneka arthoM meM vyavahRta huA hai| kintu usakI anekArthatA vaidika sAhitya-jaisI nahIM hai| dharmakA prAcInatama lakSaNa AcArya kundakundake pravacanasArameM milatA hai 'cArittaM khalu dhammo' cAritra hI dharma hai / yaha manusmRtike 'AcAraH paramo dharmaH' se milatA huA hai| kintu manusmRtike AcArarUpa parama dharmameM aura kundakundake cAritrameM bahuta antara hai| AcAra kevala kriyAkANDarUpa hai kintu cAritra usakI nivRttise pratiphalita Antarika pravRttirUpa hai| isakA kathana Age kiyA jaayegaa| dharma zabda saMskRtakI 'dha' dhAtuse niSpanna haA hai jisakA artha hotA hai 'dhrnaa'| isIse kahA hai 'dhAraNAd dharmamityAhuH' / dhAraNa karane se dharma kahate haiN| arthAt jo dhAraNa kiyA jAtA hai vaha dharma hai| kintu AcArya samantabhadrane 'jo dharatA hai vaha dharma hai' aisA kahA hai| jaise kisI vastuko eka sthAnase uThAkara dUsare sthAnapara dharanA / usI taraha jo jIvoMko saMsArake duHkhoMse chur3Akara uttama sukhameM dharatA hai vaha dharma hai| isameM dhAraNavAlI bAta bhI A jAtI hai / jaba koI dharmako dhAraNa karegA tabhI to vaha use saMsArake duHkhoMse chur3Akara uttama sukhameM dhregaa| yadi koI dharmako dhAraNa hI nahIM karegA to vaha use saMsArake duHkhose chur3Akara uttama sukhameM dharegA kaise ? kyoMki uttama sukhako prApta karane ke lie saMsArake duHkhoMse chuTakArA Avazyaka hai| aura saMsArake duHkhoMse chUTaneke lie una duHkhoMke kAraNoMse chUTanA Avazyaka hai / ataH jo saMsArake duHkhoMke kAraNoMko miTAnemeM samartha hai vahI dharma hai| saMsArake duHkhoMkA kAraNa hai karmoMkA bandhana / jo jIvako apanI hI galatokA pariNAma hai| vaha karmabandhana jisase kaTe vahI dharma hai| vaha karmabandhana kaTatA hai samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrase / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA ataH vahI dharma hai / yahI bAta AcArya samantabhadrane apane ratnakaraNDa zrAvakAcArake prArambhameM kahI hai ki maiM karmabandhanako meTanevAle usa samIcIna dharmakA upadeza karatA hU~ jo saMsArake duHkhoMse chur3Akara jIvoMko uttama sukhameM dharatA hai / vaha dharma hai samyagdarzana, samyakjJAna, samyak cAritra / inake viparIta mithyAdarzana, mithyAjJAna, mithyAcAritra saMsArake mArga haiN| arthAt mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra hI jIvoMke sAMsArika duHkhoMke kAraNa haiN| yadi inase mithyApanA dUra hokara samyakpanA A Aye to saMsArake duHkhoMse chuTakArA ho jAye / AcArya kundakundane kevala cAritrako dharma kahA hai| aura AcArya samantabhadrane samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrako dharma kahA hai| kintu ina donoM kathanoMmeM koI virodha nahIM hai kyoMki samyagdarzana aura samyagjJAnake binA samyakcAritra nahIM hotaa| ataH samyakcAritrameM samyagdarzana, samyagjJAna gabhita hI haiM / kintu isakA yaha matalaba nahIM hai ki koI cAritra dhAraNa kare to usake cAritra dhAraNa kara lenese hI use samyagdarzana aura samyagjJAnakI prApti ho jaayegii| aisA tIna kAlameM sambhava nahIM hai| dharmakA prArambha samyagdarzanase hotA hai kyoMki jina AcArya kundakundane cAritrako dharma kahA hai unhoMne hI samyagdarzanako dharmakA mUla kahA hai| aura yahI bAta AcArya samantabhadra ne kahI hai ki jaise bIjake abhAvameM vRkSa nahIM hotA-usakI utpatti, vRddhi aura phalodaya nahIM hotA, vaise hI samyagdarzanake abhAvameM samyagjJAna aura samyakcAritrakI utpatti, sthiti, vRddhi aura phalodaya nahIM hote / isIse unhoMne samyagdarzana aura samyagjJAnake pazcAt cAritra dhAraNa karanekI bAta kahI hai| yahI bAta AcArya amRtacandra ne kahI hai| samasta jinazAsana isa viSayameM ekamata hai ki samyagdarzana aura samyagjJAnake binA samyakacAritra nahIM hotaa| ina tInoMkI sampUrNatAse hI mokSakI prApti hotI hai| samyagdarzana aura samyagjJAnakI pUrNatA honepara bhI samyakcAritrakI pUrNatA na honese mokSa nahIM hotA, usakI pUrNatA honepara hI mokSa hotA hai| ataH yadyapi cAritra hI dharma hai| kintu cAritra samyaka bhI hotA hai aura mithyA bhI hotA hai| samyagdarzana aura samyakjJAnake sAtha jo cAritra hotA hai vaha samyak hai aura vahI dharma hai| dharma zabdakA vyavahAra svabhAvake arthameM bhI hotA hai| jaise agnikA dharma uSNatA hai| yA jIvakA dharma jJAnadarzana hai| kozoMmeM dharmakA artha svabhAva kahA hai| ataH vastuke svabhAvako bhI dharma kahA hai| vaidika dharmake sAhityameM hamane dharma zabdakA vyavahAra svabhAvake artha meM nahIM dekhaa| kintu jainadhArmika sAhityameM vastu svabhAvako dharma kahA hai| arthAt jaise cAritrako dharma kahA hai vaise hI vastu-svabhAvako bhI dharma kahA hai| jaise jIvakA cAritra dharma hai vaise hI usakA vAstavika svabhAva bho dharma hai| udAharaNake lie jisa svarNameM maila hotA hai vaha malina hotA hai / malinatA svarNakA svabhAva nahIM hai vaha to Agantuka hai, sone meM tAmbA, rA~gA Adike melase AyI hai / svarNakA svabhAva to pItatA Adi hai| use usake svabhAvameM lAneke lie svarNakAra soneko tapAkara zuddha karatA hai to sonA zuddha honepara camaka uThatA hai aura isa taraha apane svabhAvako prApta karatA hai| isI taraha jIva saMsArameM apanI pravRttiyoMke kAraNa karmabandhanase malina hai| usake saba svAbhAvika guNa 1. dezayAmi samIcInaM dharma karmanivarhaNam / saMsAraduHkhataH sattvAn yo dharatyuttame sukhe // 2 // saddRSTizAnavRttAni dharma dharmezvarA viduH| yadIyapratyanIkAni bhavanti bhavapaddhatiH // 3 // 2. vidyAvRttasya saMbhUtisthitivRddhiphalodayAH / na santyasati samyaktve bIjAbhAve taroriva ||-r. zrI. 32 / 3. mohatimirApaharaNe darzanalAbhAdavAptasaMzAnaH / rAgadveSanivRttyai caraNaM pratipadyate saadhuH|| -ra. zrA. 47 / 4. vigalitadarzanamohai: samaJjasajJAnaviditatattvArtha / . nityamapi niSpakampaiH samyakcAritramAlambyam ||-purussaarth. 374 / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 dharmAmRta (anagAra) malina ho rahe haiM / vaha cAritrarUpa dharmako dhAraNa karake jaba nirmala hotA hai to usake sabhI svAbhAvika guNa zuddha svarNake samAna camaka uThate haiM / usakA yaha apane svabhAvako prApta kara lenA hI vAstava meM dharma hai jo usameM sadAkAla rahanevAlA hai| ataH dharmakA vAstavika artha vastusvabhAva hai| usIkI prApti ke lie cAritrarUpa dharmako dhAraNa kiyA jAtA hai| isIse svAmikArtikeyAnuprekSA dharmake lakSaNoMkA saMgraha karate hue use prathama sthAna diyA hai / yathA dhammo vatthusahAvo khamAdibhAvo ya dasaviho dhammo / rayaNastayaM ca dhammo jIvANaM raksaNaM dhammo ||478 || vastukA svabhAva dharma hai / uttama kSamAdirUpa bhAva dasa bhedarUpa dharma hai / ratnatraya dharma hai aura jIvoMkI rakSA karanA dharma hai / ina cAroMmeM dharmake saba jinAgamasammatta arthokA samAveza ho jAtA hai / jinAgama meM dharmakA artha, vastusvabhAva, uttama kSamA Adi dasa dharma, samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritrarUpa ratnatraya aura ahiMsA abhISTa hai / 3. dharma amRta hai amRtake viSaya meM aisI kivadantI hai ki vaha amaratA pradAna karatA hai| amRtakA artha bhI amaratAse sambaddha hai / amRta nAmakI koI aisI vastu kabhI thI jisake sevanase amaratA prApta hotI thI, yaha to sandigdha hai | kyoMki saMsArakI cAra gatiyoMmeM amaratAkA abhAva hai / devoMkA eka nAma amara bhI hai / kintu deva bhI sadA amara nahIM haiM / yataH manuSya maraNadharmA hai ataH prAcIna kAlase hI use amaratva prAptikI jijJAsA rahI hai / kaThopaniSad meM eka upAkhyAna hai| naciketA nAmakA eka bAlaka mRtyuke devatA yamarAjase jijJAsA karatA hai ki mare hue manuSya ke viSaya meM koI to kahate haiM ki vaha rahatA hai aura koI kahate haiM 'nahIM rahatA' arthAt zarIra, indriya, mana aura buddhise atirikta AtmA hai yA nahIM ? yaha batalAyeM yamarAja naciketAko saMsArake bhogoMkA pralobhana dekara use apanI jijJAsAse virata karate haiN| kintu naciketA uttara detA hai - hai yamarAja ! ye bhoga to 'kala raheMge yA nahIM' isa prakArake haiM / ye indriyoM ke tejako kSINa karanevAle haiM / yaha jIvana to bahuta thor3A hai| Apake bhoga Apake hI pAsa raheM unakI mujhe AvazyakatA nahIM hai| he yamarAja, jisake sambandha meM loga 'hai yA nahIM' yaha sandeha karate haiM use hI kahie / isa taraha vivekazIla manuSya isa maraNadharmA jIvanake rahasyako jAnaneke lie utkaNThita rahe haiM aura unhoMne apane anubhavoMke AdhArapara loka aura paralokake viSayameM anusandhAna kiye haiM aura unake una anusandhAnoMkA phala hI dharma hai / kintu dharmake rUpameM vividhatAne manuSyako sandeha meM DAla diyA hai / yadyapi isa viSaya meM anusandhAna karanevAle paralokake astitva aura AtmAke amaratva ke viSaya meM prAyaH ekamata haiM, kevala eka cArvAka darzana hI paraloka aura paralokIko nahIM maantaa| zeSa sabhI bhAratIya darzana kisI na kisI rUpameM unheM svIkAra karate haiM aura yaha mAnate haiM ki amuka mArgakA avalambana karanese cakrase chuTakArA pAkara zAzvata dazAko prApta karatA hai| vaha mArga hI dharma kahA jAtA hai AcaraNase amaratva prApta hotA hai ataH dharma amRta kahA jAtA hai use pIkara prANI sacamucameM amara ho jAtA hai| yaha pratyeka anusandhAtA yA dharmake AviSkartAkA vizvAsa | kintu dharmake svarUpa meM to vivAda hai hii| tatvArtha sUtra ke prathama sUtra 'samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrako ekatA mokSakA mArga hai' kI utthAnikAmeM bhaTTAkalaMkadevane jo kathana kiyA hai use yahA~ denA ucita hogaa| vaha kahate haiM ki yaha to prasiddha hai ki eka jAnane-dekhanevAlA AtmA hai aura vaha apane kalyANameM laganA cAhatA hai ataH use kalyANa yA mokSake mArgako jAnane kI icchA utpanna hotI hai| dUsarI bAta yaha hai ki saMsArI puruSake saba puruSArthoM meM mokSa pradhAna hai| aura AtmA janmamaraNake aura cUMki usa dharmake Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 13 pradhAna ke lie kiyA gayA yatna phalavAlA hotA hai ataH mokSamArgakA upadeza karanA cAhie kyoMki usI se mokSakI prApti hotI hai / zaMkA---sarvaprathama mokSakA upadeza ho karanA cAhie, mArgakA nahIM kyoMki saba puruSAyoMmeM mokSa pradhAna hai vahI parama kalyANarUpa hai ? -- samAdhAna nahIM, kyoMki mokSake icchuka jijJAsune mAgaM hI pUchA hai mokSa nhiiN| ataH usake prazna ke anurUpa hI zAstrakArako uttara denA Avazyaka hai / zaMkA - pUchanevAlene mokSake sambandhameM jijJAsA kyoM nahIM kI, mArgake sambandhameM hI kyoM jijJAsA kI ? samAdhAna kyoMki sabhI Astika mokSake astitvameM AsthA rakhate haiM kintu usake kAraNoMmeM vivAda hai| jaise pATalIputra jAneke icchuka manuSyoMmeM pATalIputrako jAnevAle mArga meM vivAda ho sakatA hai, pATalIputra ke viSayameM nahIM usI taraha saba Astika mokSako svIkAra karake bhI usake kAraNoMmeM vivAda karate haiM / - zaMkA- mokSa svarUpameM bhI to aikamasya nahIM hai, vivAda hI hai| saba vAdI mokSakA svarUpa bhinnabhinna mAnate haiM ? samAdhAna-sabhI vAdI jisa kisI avasthAko prApta karake samasta prakArake karmavandhanase chuTakArA pAneko hI mokSa mAnate haiM aura yaha hameM bhI iSTa hai ataH mokSakArya meM vivAda nahIM hai / isI taraha dharmase amRtasvakI prApti hotI hai ataH dharma amRta hai isameM koI vivAda nahIM hai| sabhI dhArmikoM kI aisI AsthA hai tathA Upara jo dharmake cAra artha kahe haiM ve cAroM hI aise haiM jinako lekara vicArazIla puruSa dharmako burA nahIM kaha sakate haiN| yadi vastu apane svabhAvako chor3a de to kyA vaha raha sakatI hai| yadi Apa apanA svabhAva chor3akara zItala ho jAye to kyA Aga raha sakatI hai| jitane bhI padArtha haiM ve yadi apane apane asAdhAraNa svabhAvako chor3a deM to kyA ve padArtha astitvameM haiM / pratyeka padArthakA astitva apane apane svabhAvake hI kAraNa banA hai / isI taraha loka maryAdAmeM mAtA, pitA, putra, pati, patnI Adi tathA rAjA, prajA, svAmI, sevaka Adi apane apane kartavyase cyuta ho jAyeM to kyA loka maryAdA kAyama raha sakatI hai| yaha pratyekakA dharma yA kartavya hI hai jo saMsArakI vyavasthAko banAye hue haiN| usake abhAva meM to sarvatra avyavasthA hI phailegI / hama jo mAnava prANI haiM jinhoMne manuSya jAtimeM janma liyA hai aura apanI Ayu pUrI karake avazya hI vidA ho jAyeMge | hama kyA jar3ase bhI gaye gujare haiM / hamArA jar3a zarIra to AgameM rAkha hokara yahIM vartamAna rahegA / aura usa jar3a zarIrameM rahane vAlA caitanya kyA zUnya meM vilIna ho jAyegA ? aneka prakAra ke fararia AviSkartA, samasta jar3a tattvoMko gati pradAna karanevAlA, sUkSma se sUkSma vicArakA pravartaka kyA itanA tuccha hai / yaha garbhadvArA Ane vAlA aura Akarake apane buddhi vaibhava aura cAturya dvArA vizva meM sanasanI paidA karanevAlA maraneke bAda kyA punarjanma lekara hamAre madhya meM nahIM hI AtA aisA kyA kucha vicAra kiyA zraddhAna samyagdarzana, usIkA jJAna usIke AcaraNa rUpameM dasa dharma 1 hai / dharma bhI usIkI upaja hai aura asalameM usIkA dharma dharma hai / usIkA samyagjJAna aura usIkA AcaraNa samyakcAritra hai| vahI saccA dharma hai Ate haiM / ve dasa dharma haiM - uttama kSamA, uttama mArdava, uttama Arjava, uttama zauca, uttama satya, uttama saMyama, uttama tapa, uttama tyAga, uttama AkiMcanya, uttama brahmacarya / krodha mata karo, ghamaNDa mata karo, mAyAcAra mata karo, lobha lAlaca mata karo, sadA hita mita satya vacana bolo, apanI indriyoMko vazameM rakho, apanI pravRtti para aMkuza lagAo, apanI aura dUsaroMkI bhalAI ke liye apane dravyakA tyAga karo, saMcaya vRtti para aMkuza lagAo | yaha sadA dhyAnameM rakho ki jisa parivAra ke madhya meM rahate ho aura corI beImAnI karake jo dhana upArjana karate ho vaha saba tumhArA nahIM hai, eka dina tumheM yaha saba chor3akara mRtyuke mukhameM jAnA hogaa| apanI yastu sat isI taraha sakate raha Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) bhogavRtti para aMkuza lagAo, parastrI gamana chodd'o| ye saba karma kyA mAnavadharma nahIM haiM ? kyA inakA bhI sambandha kisI sampradAya vizeSase hai ? kauna buddhimAna aisA kahanekA sAhasa kara sakatA hai| yadi manuSya ina dasa mAnavadharmoko jIvana meM utAra le to dharma manuSya samAjake lie varadAna banakara amRtatvakA ora le jAne meM samartha hotA hai| Aja jitanA kaSTa hai vaha inhIM ke abhAvase hai| AjakA manuSya apane bhAratIya cAritrako bhulAkara vilAsitA, dhanalipsA, bhogatRSNAke cakrameM par3akara kyA nahIM karatA / aura dharmase vimukha hokara dharmakI ha~sI ur3AtA hai, dharmako DhakosalA batalAtA hai| kyoM na batalAve, jaba vaha dharmakA bAnA dhAraNa karane vAloMko bhI apane hI samakakSa pAtA hai to usakI AsthA dharmase DiganA svAbhAvika hai / isameM usakA doSa nahIM hai| doSa hai dharmakA yathArtha rUpa dRSTise ojhala ho jaanekaa| jaba dharma bhI vahI rUpa dhAraNa kara letA hai jo dhanakA hai taba dhana aura dharmameM gaThabandhana ho jAnese dhana dharmako bhI khA baiThatA hai| Aja dharma bhI dhanakA dAsa bana gayA hai| dharmakA kArya Aja dhanake binA nahIM cltaa| phalata: dharma para AsthA ho to kaise ho / dhana bhoga kA pratirUpa hai aura dharma tyAgakA / ataH donoMmeM tIna aura chaha jaisA vaimukhya hai| isa tathyako hRdayaMgama karanA Avazyaka hai| 4. dharmake bheda jainadharmake upadeSTA yA pravartaka sabhI tIrthakara saMsAra tyAgI tapasvI mahAtmA the| isa yugameM jainadharmake Adya pravartaka bhagavAna RSabhadeva to mahAn yogI the| unakI jo prAcIna mUrtiyA~ milatI haiM ve prAyaH kAyotsarga mudrAmeM aura sira para jaTAjUTake sAtha milatI haiM jo unakI tapasvitAkI sUcaka hai| gRhasthAzramake sAtha sarvasva tyAgakara varSoM paryanta vanameM AtmadhyAna karane ke pazcAt hI pUrNajJAnakI prApti hotI hai aura pUrNajJAna hone para hI dharmakA upadeza hotA hai| dharmopadeza kAlameM tIrthaMkara pUrNa niroha hote haiM unheM apane dharmapravartanakI bhI icchA nahIM hotii| icchA to mohakI paryAya hai aura moha rAgadveSake naSTa hae binA pUrNajJAna nahIM hotaa| isa taraha jaba AtmA paramAtmA bana jAtA hai tabhI vaha upadezakA pAtra hotA hai| AcArya samantabhadra svAmIne kahA hai anAtmArthaM vinA rAgaiH zAstA zAsti sato hitam / dhvanan zilpikaraspanmuirajaH kimapekSate ||-r. zrA. arthAt dharmopadeSTA tIrthaMkara kucha bhI nijI prayojana aura rAgake binA sajjanoMko hitakA upadeza dete haiN| mRdaMgavAdakake hAthake sparzase zabda karanevAlA mRdaMga kyA apekSA karatA hai| arthAta jaise vAdakake hAthakA sparza hote hI mRdaMga zabda karatA hai usI taraha zrotAoMkI bhAvanAoMkA sparza hote hI samavasaraNameM virAjamAna tIrthaMkarake mukhase divyadhvani khirane lagatI hai| usake dvArA dharmake do mukhya bheda prakAzameM Ate haiM anagAra yA muni dharma aura sAgAra yA zrAvaka dharma / munidharma hI utsarga dharma mAnA gayA hai kyoMki vahI mokSa kI prAptikA sAkSAt mArga hai| munidharma dhAraNa kiye binA mokSakI prApti nahIM ho sktii| jo muni dharma dhAraNa karane meM asamartha hote haiM kintu usameM AsthA rakhate haiM ve bhaviSyameM muni banane kI bhAvanAse zrAvakadharma aMgIkAra karate haiM / ataH zrAvakadharma apavAdadharma hai| puruSArthasiddhayupAyase jJAta hotA hai ki pahale jinazAsanakA aisA Adeza thA ki sAdhuke pAsa jo bhI upadeza sunane ke lie Ave use ve muni dharmakA hI upadeza deveN| yadi vaha munidharmako grahaNa karane meM asamartha ho to use pIchese zrAvakadharmakA upadeza deveN| kyoMki yo yatidharmamakathayannupadizati gRhasthadharmamalpamatiH / tasya bhagavatpravacane pradarzitaM nigrahasthAnam // 18 // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA akramakathanena yataH protsahamAno'tidUramapi ziSyaH / apade'pi saMpratRptaH pratArito bhavati tena durmatinA // 19 // jo alpamati upadezaka munidharmako na kahakara zrAvakadharmakA upadeza detA hai usako jinAgamameM daNDakA pAtra kahA hai| kyoMki usa durbuddhike kramakA bhaMga karake upadeza denese atyanta dUra taka utsAhita haA bhI ziSya zrotA tuccha sthAnameM hI santuSTa hokara ThagAyA jAtA hai| ataH vaktAko prathama manidharmakA upadeza karanA cAhiye, aisA purAnA vidhAna thaa| isase anveSaka vidvAnoMke isa kathanameM ki jaina dharma aura bauddhadharma mUlataH sAdhumArgI dharma the yathArthatA pratIta hotI hai| lokamAnya tilakane apane gItA rahasyameM likhA hai ki vedasaMhitA aura brAhmaNoMmeM saMnyAsa Azrama Avazyaka nahIM kahA gyaa| ulaTA jaiminine vedoMkA yahI spaSTa mata batalAyA hai ki gRhasthAzramameM rahanese hI mokSa milatA hai| unhoMne yaha bhI likhA hai ki jaina aura bauddhadharmake pravartakoMne isa matakA vizeSa pracAra kiyA ki saMsArakA tyAga kiye binA mokSa nahIM miltaa| yadyapi zaMkarAcAryane jaina aura bauddhoMkA khaNDana kiyA tathApi jaina aura bauddhoMne jisa saMnyAsadharmakA vizeSa pracAra kiyA thA, use hI zrautasmAta saMnyAsa kahakara kAyama rkhaa| kucha videzI vidvAnoMkA jinameM DA0 jekobI' kA nAma ullekhanIya hai yaha mata hai ki jaina aura bauddha zramaNoMke niyama brAhmaNadharmake caturtha Azramake niyamoMko hI anukRti haiN| kintu etaddezIya vidvAnoMkA aisA mata nahIM hai kyoMki prAcIna upaniSadoMmeM do yA tIna hI AzramoMkA nirdeza milatA hai| chAndogya upaniSadke anusAra gRhasthAzramase hI mukti prApta ho sakatI hai / zatapatha brAhmaNameM gRhasthAzramakI prazaMsA hai aura taittirIyopaniSadameM bhI santAna utpanna karanepara hI jora diyA hai| gautama dharmasUtra ( 818) meM eka prAcIna AcAryakA mata diyA hai ki vedoMko to eka gRhasthAzrama hI mAnya hai| vedameM usIkA vidhAna hai anya AzramoMkA nhiiN| vAlmIki rAmAyaNameM saMnyAsIke darzana nahIM hote| vAnaprastha hI dRSTigocara hote haiM / mahAbhAratameM jaba yudhiSThira mahAyuddha ke pazcAt saMnyAsa lenA cAhate haiM taba bhIma kahatA haizAstrameM likhA hai ki jaba manuSya saMkaTameM ho, yA vRddha ho gayA ho, yA zatruoMse trasta ho taba use saMnyAsa lenA caahie| bhAgyahIna nAstikoMne hI saMnyAsa calAyA hai| ataH vidvAnoMkA mata hai ki vAnaprastha aura saMnyAsako vaidika AryoMne avaidika saMskRtise liyA hai (hindUdharma samIkSA pR. 127 ) astu / jahA~ taka jaina sAhityake paryAlocanakA prazna hai usase to yahI pratIta hotA hai ki prAcIna samayameM eka mAtra anagAra yA munidharmakA hI prAdhAnya thA, zrAvaka dharma AnuSaMgika thaa| jaba munidharmako dhAraNa karanekI ora abhiruci kama huI taba zrAvaka dharmakA vistAra avazya huA kintu muni dharmakA mahattva kabhI bhI kama nahIM huA, kyoMki paramapuruSArtha mokSakI prApti munidharmake binA nahIM ho sktii| yaha siddhAnta jaina dharmameM Aja taka bhI akSuNNa hai| 5. dhArmika sAhityakA anuzIlana hamane Upara jo tathya prakAzita kiyA hai upalabdha jaina sAhityake anuzIlanase bhI usIkA samarthana hotA hai| sabase prathama hama AcArya kundakundako lete haiN| unake pravacanasAra aura niyamasArameM jo AcAra viSayaka carcA hai vaha saba kevala anagAra dharmase hI sambaddha hai| pravacanasArakA tIsarA antima adhikAra . se. vu.I. jilda 22 kI prastAvanA pR. 32 / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) cAritrAdhikAra hai| isake prArambhameM granthakArane dharmatIrthake kartA vardhamAna, zeSa tIrthakara, zramaNa Adiko namaskAra karake likhA hai kiccA arahaMtANaM siddhANaM taha Namo gaNaharANaM / ajjhAvayavaggANaM sAhUNaM ceva savvesi // 4 // tesi visuddhadaMsaNaNANa-pahANAsamaM samAsejja / uvasaMpayAmi sammaM jatto NivvANasaMpattI / / 5 / / arthAta samasta arahantoM, siddhoM, AcAryoM, upAdhyAyoM aura sAdhuoMko namaskAra karake unake vizaddha darzana aura jJAna pradhAna Azramako prApta karake sAmyabhAvako svIkAra karatA hU~ jisase mokSakI prApti hotI hai| isake pazcAta isa granthakA prArambha 'cArittaM khalu dhammo' se hotA hai| isa cAritrake bhI do rUpa haisarAga aura viitraag| sarAgI zramaNoMko zubhopayogI aura vItarAgI zramaNoMko zuddhopayogI kahate haiM / vItarAgI zramaNa hI mukti prApta karate haiM jaisA ki Upara kahA hai| kundakundake ATha prAbhUta upalabdha haiN| unameM se eka cArittapAhaDa hai| usameM katipaya gAthAoMse zrAvakadharmakA bAraha vratarUpa sAmAnya kathana hai / zeSa jina prAbhRtoMmeM bhI AcAra viSayaka carcA hai vaha kevala mani AcArase sambaddha hai| usameM zithilAcArIkI kar3I AlocanA Adi hai| isase lagatA hai ki usa samaya taka manidharmakA pAlana bahutAyata se hotA thaa| kintu usake pazcAt munidharmameM kamI AtI gayI aura zithilAcAra bhI bar3hatA gayA hai| munidharmakA ekamAtra prAcIna grantha mUlAcAra bhI kundakundakRta kahA jAtA hai| ve hI malasaMghake mAnya AcArya the| mUlAcArake pazcAt manidharmakA pratipAdaka koI prAcIna grantha upalabdha nahIM hotaa| aura zrAvakake AcAra sambandhI aneka grantha prApta hote haiM 'jo prAyaH dasavIM zatAbdI aura usake bAdake race gaye haiN| paM. AzAdharakA anagAra dharmAmRta hI eka muniAcAra-viSayaka grantha uttarakAlameM milatA hai| kintu zvetAmbara paramparAmeM muniAcAra-viSayaka vipula sAhitya hai| aura usameM zramaNoM aura zramaNiyoMke AcAra, saMgha vyavasthA, prAyazcitta AdikA bahuta vistArase kathana milatA hai jo parigrahase sambaddha hone ke kAraNa digambara paramparAke anukUla nahIM pdd'taa| kintu usase tatkAlIna AcAra-viSayaka aneka bAtoMpara prakAza par3atA hai| zvetAmbara paramparA bhI gRhasthAzramase mukti svIkAra nahIM krtii| kintu usameM vastratyAga anivArya na hone se, balki usake viparIta uttarakAlameM muktike lie vastradhAraNa Avazyaka kara diye jAnese aise prasaMga milate haiM ki gRhastha avasthA meM hI kevalajJAnakI prApti ho gyii| phira bhI prAcIna Agamika sAhitya anagAradharmase ho sambaddha milatA hai| isa taraha AcAra viSayaka sAhityase bhI yahI pramANita hotA hai ki jainadharma meM muni AcArakA hI mahattva rahA hai / itane prAthamika kathanake pazcAt hama apane prakRta viSaya para Ate haiN| 6. anagAra dharma paM. AzAdharajIne apane dharmAmatako do bhAgoMmeM racA hai| prathama bhAga anagAra dharmAmRta hai aura dUsarA bhAga sAgAra dharmAmRta hai| jahA~ taka hama jAnate haiM AcAra viSayaka-uttarakAlIna grantha nirmAtAoM meM ve hI aise granthakAra haiM jinhoMne sAgAra dharmase pUrva anagAra dharmapara bhI grantha racanA kI hai aura eka tarahase mUlAcArake pazcAt anagAradharma para vahI eka adhikRta grantha di. paramparAmeM hai| usameM nau adhyAya hai| pahale adhyAyameM dharmake svarUpa kA nirUpaNa hai / dUsare meM samyaktvakI utpatti AdikA kathana hai| tIsare meM jJAnakI ArAdhanAkA, caturtha adhyAyameM samyak cAritrakA, pA~caveMmeM bhojana sambandhI doSoM AdikA, chaThe adhyAyameM dasa dharma, Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 17 indriyajaya, saMyama, bAraha bhAvanA AdikA kathana hai| sAtaveM adhyAyameM antaraMga-bahiraMga tapoMkA varNana hai| AThaveM adhyAyameM chaha AvazyakoMkA varNana hai aura nauveM adhyAya meM nityanaimittika kriyAoMkA varNana hai| yahA~ hama anagAra dharmapara vizeSa rUpase prakAza DAleMge kyoMki isapara bahuta kama likhA gayA hai aura zrAvakoMkI to bAta hI kyA, anagAra dharmakA pAlana karanevAle bhI anagAra dharmakA sAdhAraNa jJAna hI rakhate haiM / apane isa lekhaname hama zvetAmbara sAhityakA bhI upayoga kreNge| jahA~ digambara mAnyatAse bheda hogA vahA~ usakA nirdeza kara deMge anyathA usakA pRthak nirdeza nahIM kareMge / munidIkSA pravacanasArake tIsare adhikArake prArambhameM munipadakI dIkSAke sambandhameM kahA hai-jo zramaNa honA cAhatA hai vaha apane parijanoMse AjJA lekara kisI kula, rUpa aura vayase viziSTa gaNIke pAsa jAkara unase prArthanA karatA hai| munisaMghakI anumati milanepara vaha apane hAthase apane sira aura dAr3hIke bAloMkA loMca karatA hai aura 'yathA jAta rUpa dhara' arthAt nagna ho jAtA hai| yaha rUpa svIkAra karake vaha gurujanase apane kartavyakarmako sunatA hai aura use svIkAra karake zramaNa ho jAtA hai| dIkSAke ayogya vyakti jaina zramaNakA pada eka bahuta hI AdaraNIya aura ucca naitika mApadaNDakA sthAna hai| ataH use dhAraNa karanevAlemeM kucha vizeSatAe~ honA Avazyaka haiM / zve. sAhityake anusAra nIce likhe vyakti zramaNa saMghameM praveza karaneke ayogya mAne gaye haiM 1. jisakI Ayu ATha varSase kama hai, 2. vRddha, 3. napuMsaka, 4. rogI, 5. aMgahIna, 6. kAyara yA bhIru, 7. jar3abuddhi, 8. cora, 9. rAjavirodhI, 10. pAgala, 11. andha, 12. dAsa, 13. dhUrta, 14. mUr3ha, 15. karjadAra, 16. bhAgA huA yA bhagAyA huA, 17. gabhiNI strI tathA bAlakavAlI strii| jahA~ taka hama jAnate haiM digambara paramparAmeM bhI ukta vyakti munidIkSAke ayogya mAne gaye haiN| zve. paramparAmeM cAroM vargoM ke vyakti zramaNa ho sakate haiM kintu di. paramparAmeM brAhmaNa, kSatriya aura vaizyako hI usake yogya mAnA gayA hai| saMghake vyavasthApaka mUlAcAra ( 4 / 155 ) meM kahA hai ki jisa gurukulameM AcArya, upAdhyAya, pravartaka, sthavira aura gaNadhara na hoM usameM nahIM rahanA caahie| AcAryake sambandhameM kahA hai ki vaha ziSyoM ke anuzAsanameM kuzala hotA hai, upAdhyAya dharmakA upadezaka hotA hai| pravartaka saMghakA pravartaka, usakI caryA AdikA vyavasthApaka hotA hai| sthavira maryAdAkA rakSaka hotA hai aura gaNadhara gaNakA dhAraka hotA hai| zve. sAhityameM inake sambandhameM vistArase kathana milatA hai| gaNa, gaccha aura kula ukta saMgha-vyavasthApakoM ke antargata zramaNa vibhinna samUhoM meM rahate haiN| tIna zramaNoMkA samUha gaNa kahalAtA thA aura usakA pradhAna gaNadhara hotA thaa| sAta zramaNoMkA samUha gaccha hotA thaa| mUlAcArakI TIkAse lagatA hai ki TIkAkArake samayameM inakA yathArtha svarUpa lupta ho gayA thA kyoMki 4 / 174 ko TIkAmeM vaha gacchakA artha RSisamudAya, athavA cAturvarNyazramaNasaMgha athavA sAta puruSa yA tIna puruSoMkA samUha karate haiM / tathA 'kula' kA artha gurusantAna (4 / 166 ) kiyA hai isake sambandhameM bhI vizeSa nahIM likhA / Age (5 / 193) [3] Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taNA 18 dharmAmRta ( anagAra) kulakA artha zukrakula arthAt strI-puruSasantAna kiyA hai, jo lokaprasiddha hai / isI gAthAmeM kahA hai ki bAla aura vRddhoMse Akula gacchameM rahakara vaiyAvRtya karanA cAhie / Age kahA hai-- varaM gaNapavesAdo vivAhassa pravesaNaM / vivAhe rAga uppatti gaNo dosaannmaagro||-muulaacaar 10 / 12 / arthAta gaNameM praveza karanese vivAha kara lenA uttama hai| kyoMki vivAhameM strI svIkAra karanepara rAgakI utpatti hotI hai udhara gaNa bhI saba doSoMkA Akara hai| isase yaha abhiprAya pratIta hotA hai ki gaNameM rahanepara rAgadveSakI sambhAvanA to rahatI hai| phira guruko apanI mRtyu upasthita honepara usakA viyoga duHkhadAyaka ho sakatA hai| ataH gaNameM bhI sAvadhAnIse rahanA caahie| mUlaguNa zvetAmbara paramparAmeM pAMca mahAvrata aura chaThe rAtribhojanaviratiko hI mUlaguNa kahA hai| kintu digambara paramparAmeM sarvatra sAdhuke 28 mUlaguNa mAne haiM-pAMca mahAvrata, pAMca samiti, pA~coM indriyoMkA nirodha, chaha Avazyaka, kezaloMca, nagnatA, asnAna, bhUmizayana, dantagharSaNa na karanA, khar3e hokara bhojana karanA aura eka bAra bhojana / bhramaNa yA vihAra donoM hI paramparAoMmeM varSARtuke cAra mAsake sivAya zeSa ATha mahInoMmeM sAdhuko bhramaNa karate rahanA cAhie / zvetAmbara sAhityameM 'gAmAnugAma' padase eka gA~vase dUsare gA~va jAnekA kathana hai| aisA hI di. paramparAmeM bhI hai / IryAsamiti sAdhukA mUlaguNa hai| usakA kathana karate hue mUlAcAra (5 / 107-109) meM kahA hai ki jaba sUryake prakAzase samasta dizAe~ prakAzamAna ho jAyeM aura mArga spaSTa dikhAI detA ho taba svAdhyAya, pratikramaNa, devavandanA Adi nityakRtya karane ke pazcAt sammukha cAra hAtha pramANa bhUmiko acchI tarahase dekhate hue sAvadhAnatApUrvaka mana-vacana-kAyake dvArA zAstrameM upayoga rakhate hue calanA caahie| mArgazuddhi jisa mArgapara bailagAr3I, hAthI, ghor3e, pAlakI, ratha Adi calate hoM, gAya, baila Adi sadA Ate jAte rahate hoM, strI-puruSa calate rahate hoM, jo dhUpase tapta hotA rahatA ho, jahA~ hala Adi calatA ho, aise prAsuka mArgase hI sAdhuko jAnA-AnA caahie| calate hue ve patra-puSpa-latA-vRkSa AdikA chedana-bhedana, pRthvIkA gharSaNa Adi nahIM karate haiM / ve vAyukI taraha ekadama niHsaMga hote haiN| zve. sAhityameM kahA hai ki calate samaya sAdhuko sAvadhAna rahanA cAhie, adhika vArtAlApa nahIM karanA caahie| sAthameM gRhastha yA pAkhaNDI sAdhu nahIM honA caahie| apanI saba Avazyaka vastue~ apane pAsa hI rakhanI cAhie-use panIle pradeza, hilate hue pula aura kIcar3ameM se nahIM jAnA caahie| jisa mArgameM cora, DAkU, ucakke basate hoM udharase nahIM jAnA caahie| jisa pradezameM koI rAjA na ho, arAjakatA phailo ho vahA~ nahIM jAnA caahie| yA jahA~ senAkA par3Ava ho vahA~ bhI nahIM jAnA caahie| use khuphiyA guptacara samajhA jA sakatA hai| aise vanoMse bhI na jAnA cAhie jinheM adhikase adhika pAMca dinameM bhI pAra na kiyA jA sakatA ho| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA jalapara yAtrA sAdhu aura sAdhvI kharIdI gayI yA unake satkArakartAke dvArA taiyAra kI gayI nAvase nahIM jAte / nAvake mAlikakI AjJAse nAvapara baiTha sakate haiM / sAdhuko nAvake calAne meM yA use dhakkA vagairaha dene meM bhAga nahIM lenA caahie| use nAvake chidra bhI banda nahIM karanA caahie| yadi nAvavAlA sAdhuko pAnI meM pheMka de to use tairakara kinArepara pahu~cane kI anujJA hai| pAnI se nikalakara vaha tabataka sar3A rahe jabataka usakA zarIra sUkha jAye / use zarIrako jaldI khAnekA koI prayatna nahIM karanA caahie| karanA par3e to use sAvadhAnI se kisIko bhI chue binA pAra karanA cAhie / jAye to use paira sAfa karaneke lie ghAsa para nahIM calanA cAhie / yadi sAdhuko chichalA jala pAra yadi usake pairoMmeM kIcar3a laga sAdhuko gaMgA, yamunA, sarayU irAvatI aura mahI ina pA~ca mahAnadiyoMko eka mAsameM do yA tIna bAra pAra nahIM karanA caahie| kintu yadi rAjabhaya ho, yA durbhikSa par3A ho, yA kisIne use nadI meM girA diyA ho, yA bAr3ha AyI ho, yA anAryoMkA bhaya ho to vaha ina nadiyoMko pAra kara sakatA hai / yaha saba AcArAMga ke dUsare bhAga meM hai| di. paramparAmeM itanA vistArase kathana nahIM hai / eka sthAnapara ThaharanekA samaya varSARtuke atirikta sAbuko gA~vameM eka paramparAoM ko yaha niyama mAnya hai / zve. sAhitya ke kiyA jA sakatA hai 1. kisI aise AcAryase jinhoMne AmaraNa AhArakA 2. kisI khataranAka sthAna meM kisIko pathabhraSTa honese rokane ke lie / 3. dharmapracArake lie / 19 dina aura nagarameM pAMca dina ThaharanA caahie| donoM anusAra pA~ca kAraNoMse varSARtu meM bhI sthAna parivartana tyAga kiyA ho, koI Avazyaka adhyayana karaneke lie / 4. yadi AcArya yA upAdhyAyakA maraNa ho jAye / 5. yadi AcArya yA upAdhyAya aise pradezameM Thahare hoM jahA~ varSA nahIM hotI to unake pAsa jAne ke lie / koI sAdhu eka hI sthAnapara do varSAvAsa nahIM kara sakatA / varSAkAla bIta jAnepara bhI yadi mArga kIcar3ase yA jantuoM se bharA ho to sAdhu pAMca se dasa dina taka usI sthAnapara adhika bhI Thahara sakate haiM / sAdhu-AvAsa jisa ghara meM gRhasthoMkA AvAsa ho yA unake aura sAdhuke jAne-AnekA mArga eka ho, sAbuko nahIM rahanA caahie| jahAM striyoMkA, pazuoM AdikA AnA-jAnA ho aise sthAna bhI sAdhu-nivAsa ke lie varjita haiN| prAcIna kAlameM to sAdhu nagara ke bAhara vana, guphA Adi meM rahA karate the / uttarAdhyayanameM bhI sAdhuko zUnya ghara, zmazAna tathA vRkSamUlameM nivAsa karaneke lie kahA hai / aura kahA hai ki ekAntavAsa karanese samAdhi ThIka hotI hai, kalaha, kaSAya, Adi nahIM hote tathA AtmaniyantraNa hotA hai| upAzraya aura vihArakA nirdeza honepara bhI zvetAmbara sAhityameM bhI sAbuko samAjase dUra ekAkI jIvana vitAneko hI dhvani gUMjatI hai (hi. je. mo. 160 ) sAmAjika samparka pravacanasAra ( 3 / 45 ) meM kahA hai ki Agama meM do prakArake muni kahe haiM- eka zubhopayogI aura eka zuddhopayogI / isakI TIkAmeM AcArya amRtacandrane yaha prazna kiyA hai ki munipada dhAraNa karake bhI jo kaSAya Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 dharmAmRta ( anagAra) kA leza honese zuddhopayogakI bhUmikApara ArohaNa karane meM asamartha haiM unheM zramaNa mAnA jAye yA nahIM ? isakA uttara dete hae unhoMne kahA hai ki AcArya kundakundane 'dhammeNa pariNadappA' ityAdi gAthAse svayaM hI kahA hai ki zubhopayogakA dharmake sAtha ekArthasamavAya hai| ataH zubhopayogIke bhI dharmakA sadbhAva honese zubhopayogI bhI zramaNa hote haiM kintu ve zuddhopayogiyoMke samakakSa nahIM hote / AcArya kundakundane zubhopayogI zramaNoMkI pravRtti isa prakAra kahI hai-zubhopayogI zramaNa zuddhAtmAke anurAgI hote haiN| ataH ve zuddhAtmayogI zramaNoMkA bandana, namaskAra, unake lie uThanA, unake pIche-pIche jAnA unakI vaiyAvRtya Adi karate haiN| isameM koI doSa nahIM hai / dUsaroMke anugrahakI bhAvanAse darzana jJAnake upadezameM pravRtti, ziSyoMkA grahaNa, unakA saMrakSaNa, tathA jinapUjAke upadezameM pravRtti zubhopayogI muni karate haiN| kintu jo zubhopayogI muni aisA karate hue apane saMyamakI virAdhanA karatA hai vaha gRhasthadharma meM praveza karane ke kAraNa munipadase cyuta ho jAtA hai| isalie pratyeka pravRtti saMyamake anukUla hI honA cAhie kyoMki pravRtti saMyamakI siddhike lie hI kI jAtI hai| yadyapi zuddhAtmavRttiko prApta rogI, bAla yA vRddha zramaNoMkI vaiyAvRtyake nimitta hI zuddhAtmavRttise zUnya janoM ke sAtha sambhASaNa niSiddha nahIM hai, kintu jo nizcaya vyavahAra rUpa mokSamArgako nahIM jAnate aura puNyako hI mokSakA kAraNa mAnate haiM unake sAtha saMsarga karanese hAni hI hotI hai ataH zubhopayogI bhI sAdhu laukika janoMke sAtha samparka se bacate hai / parigraha digambara aura zvetAmbara donoM hI sAdhu parigraha tyAga mahAvratake dhArI hote haiN| kintu isoke kAraNa donoMmeM mukhya bheda paidA huA hai| digambara sAdhu to nagna rahate haiN| nagnatA unake mUlaguNoMmeM-se haiM / kintu zvetAmbara sAdhu vastra dhAraNa karate haiM aura vastrako saMyamakA sAdhana mAnate hai / yadyapi AcArAMgameM kahA hai ki bhagavAna mahAvIra pravajita honese teraha mahIne pazcAt nagna ho gye| sthAnAMgameM mahAvIrake mukhase kahalAyA hai-'mae samaNANaM acelate dhamme pnnnntte|' arthAt maiMne zramaNoMke lie acelatA dharma kahA hai| dazavaikAlikameM bhI nagnatAkA ullekha hai| uttarAdhyayanameM nagnatAko chaThI parISaha kahA hai| kintu uttarakAlIna TIkAkAroMne acelatAkA artha alpacela yA alpamUlya cela Adi kiyA, sampUrNa nagnatA artha nahIM kiyaa| sthAnAMgasUtra meM nagnatAke aneka lAbha batalAye haiN| yathA-alpa pratilekhanA, lAghava, vizvAsakara rUpa, jinarUpatAkA pAlana Adi / kintu TIkAkArane ise jinakalpiyoMke sAtha jor3a diyaa| vastradhAraNake tIna kAraNa kahe haiM-lajjAnivAraNa, kAmavikArakA AcchAdana aura zIta Adi parISahakA nivAraNa / sAdhu tIna vastra dhAraNa karatA hai| bauddhoMmeM bhI tIna cIvarakA vidhAna hai-saMghATI, uttarAsaMga aura antarAvAsaka / AcArAMgake anusAra grISma RtumeM sAdhu yA to eka vastra rakhate haiM yA vastra nahIM rkhte| vastrakA vidhAna honese vastra kaise prApta karanA, kahA~se prApta karanA, kisa prakAra pahiranA, kaba dhonA AdikA bighAna zve. sAhitya meM varNita hai| jinakalpika sAdhu hAthameM bhojana karate haiM, pIchI rakhate haiM, vastra dhAraNa nahIM krte| aMgasAhityameM sarvatra jinakalpa aura sthavira kalpakI carcA nahIM hone para bhI TIkAkAroMne ukta prakArake kaThora AcArako jinakalpakA batalAyA hai| kintu uttarakAlameM to jinakalpiyoMko bhI vastradhArI kahA hai| zve. sAdhu Unase banI pIchI rakhate haiM aura di. sAdhu mayUrapaMkhakI pIchI rakhate haiN| di. sAdhu hAthameM bhojana karate haiM ataH bhikSApAtra nahIM rakhate / kalpasUtra meM bhagavAn mahAvIrako bhI pANipAtrabhojI batalAyA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA hai / zve. sAdhu vastra ke sivAya bhI kambala, pAtra, pAyapuMchana Adi aneka upakaraNa rakhate haiN| di. sAhityameM ina sabakI koI carcA nahIM hai kyoMki di. sAdhuke lie ye saba anAvazyaka haiN| zve. sAdhu zrAvakoMse pIThaphalaka, takhtA, caTAI Adi upayogake lie lete haiM / upayoga hone para lauTA dete haiN| unameM bhI zayanake lie ghAsa, patthara yA lakar3IkA takhtA zreSTha kahA hai| sAdhuko ghAsa para acchI taraha jIva jantu dekhakara hI sAvadhAnIse isa taraha leTanA cAhie ki kisI dUsarese aMga sparza na ho| AvazyakatA hone para sAdhu suI, ustarA, nakhacchedanI tathA kAna salAIkA bhI upayoga karatA hai kintu chAtA jUtA vajita hai| bhikSA aura bhojana sAdhuko sUryodayase tIna ghar3Ike pazcAt aura sUryAstase tIna ghar3I pahale bhojana kara lenA caahie| chiyAlIsa doSa rahita aura navakoTise vizuddha AhAra hI grAhya hotA hai / kahA hai vakoDiparisuddhaM asaNaM bAdAladosaparihINaM / saMjoyaNAya hoNaM pamANasahiyaM vihisudiNaM ||-muulaacaar 6 / 63 // zve. sAdhu bhI bhikSAke ucita samaya para bhikSAke lie jAtA hai / vaha sAthameM kisI zrAvaka vagairahako nahIM rakhatA aura cAra hAtha Age dekhakara sAvadhAnatA pUrvaka jAtA hai| yadi mUsalAdhAra vRSTi hotI ho, gaharA koharA chAyA ho, jorakI A~dhI ho, havAmeM jantuoMkA bAhulya ho to sAdhuko bhikSAke lie jAne kA niSedha hai| use aise samayameM bhI nahIM jAnA cAhie jaba bhojana taiyAra na ho yA bhojanakA samaya bIta cukA ho / use aise mAgase jAnA cAhie jisapara kIcar3a, jIvajantu, jaMgalI jAnavara, gar3he, nAlA, pula, gobara vagairaha na ho| vezyAvATa, adhikAriyoMke nivAsa, tathA rAjaprAsAda vajita hai| use apanA bhikSA bhramaNa prArambha karane se pahale apane sambandhiyoM ke ghara nahIM jAnA caahie| isase spezala bhojanakI vyavasthA ho sakatI hai| yadi gharakA dvAra banda ho to use na to kholanA cAhie aura na usameM se jhAMkanA cAhie / sUtrakRtAMgasUtra meM yadyapi bhojanake chiyAlIsa doSoMkA nirdeza hai kintu kisI bhI aMga yA mala sUtra meM unakA byorevAra ekatra varNana nahIM milatA jaisA mUlAcAra meM milatA hai| bhikSA lekara lauTane para use guruko dikhAnA cAhie aura pUchanA cAhie ki kisIko bhojanakI AvazyakatA hai kyaa| ho to use dekara zeSa svayaM khA lenA caahie| yadi sAdhuko bhUkha lagI ho to ekAnta sthAnameM kisI dIvArakI oTameM sthAnake svAmIse AjJA lekara bhojana kara sakatA hai| yadi eka bAra ghUmane para paryApta bhojana na mile to dUsarA cakkara lagA sakatA hai / sAdhuke lie bhojanakA parimANa battIsa grAsa kahA hai| aura grAsakA parimANa murgIke aNDeke barAbara kahA hai| sAdhuko apane udarakA AdhA bhAga annase, caturtha bhAga jalase aura caturtha bhAga vAyuse bharanA caahie| arthAt bhUkhase AdhA khAnA cAhie / zve. sAdhu gRhasthake pAtrakA upayoga nahIM kara sktaa| use apane bhikSA pAtra meM hI bhojana lenA caahie| jaba bhojana kare to bhojanako svAdiSTa banAne ke lie vividha vyaMjanoMko milAnekA prayatna na kare / aura na kevala svAdiSTa bhojana hI grahaNa kare / use kisI vizeSa bhojanakA icchuka bhI nahIM honA cAhie / isa taraha pANi bhojana aura pAtra bhojanake sivAya donoM paramparAoMmeM bhojanake anya niyamoMmeM vizeSa antara nahIM hai| navakoTi parizuddha, dasa doSa rahita aura udgama utpAdana eSaNA parizuddha bhojana hI jaina sAdhuke lie grAhya kahA hai| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 dharmAmRta (anagAra) prAyazcitta sAdhuko pramAda, darpa Adise lage hue apane doSoMkA zodhana karanA caahie| akalaMka devane apane tattvArthavAtikameM kahA hai ki jaise apane Aya vyayakA vicAra na karanevAlA vyApArI anta meM pachatAtA hai usI taraha jo sAdhu apane doSoMkA parimArjana nahIM karatA vaha bhI usa vyApArIkI taraha kaSTa uThAtA hai| ataH sadAcArI kulIna sAdhuko apane guruke sammukha apane doSoMkI AlocanA karanI caahie| jisake sammukha AlocanA kI jAya vaha vyakti svayaM saccaritra honA caahie| aura usameM itanI kSamatA honI cAhie ki vaha Alocakase apane doSoMko svIkAra karA sake tathA usake sAmane Alocakane jo doSa svIkAra kiye haiM unheM kisI anya para prakaTa na kre| yaha AlocanA dasa doSoMko TAlakara karanI caahie| AlocanA karanese pahale garuko apane viSayameM dayAdravita yA prasanna nahIM karanA cAhie jisase vaha alpa prAyazcitta deveM / upAyase gurukA abhiprAya jAnakara AlocanA karanA anumAnita nAmaka dUsarA doSa hai| zva. ke anusAra Alocakako aise guruke pAsa nahIM jAnA cAhie jo alpa prAyazcitta dene meM prasiddha hai| jo doSa karate garune dekhA vahI doSa prakaTa karanA tIsarA doSa hai / moTe doSako nivedana karanA caturtha doSa hai / sUkSma doSako nivedana karanA pA~cavA~ doSa hai / isa taraha doSa kahanA ki AcArya suna na sakeM channa hai / yA adRSTakI AlocanA channa doSa hai / yA vyAjase doSa kahakara jo svataH prAyazcitta letA hai vaha channa doSa hai isa taraha zve. sAhitya, aparAjitA aura mUlAcArakI TIkA channakA svarUpa kramase kahA hai| bahuta jorase doSakA nivedana karanA yA jaba bahuta hallA hotA ho taba doSakA nivedana karanA zabdAkula doSa hai| bahutase guruoMse doSakI AlocanA bahujana doSa hai| jo prAyazcittameM akuzala hai usase doSakA nivedana karanA avyakta doSa hai| jo guru svayaM usa doSakA sevI ho usase doSakA nivedana karanA tatsevI doSa hai / ye saba AlocanA doSa haiN| AlocanAke sivAya nau prAyazcitta haiM-pratikramaNa, tadubhaya, viveka, vyutsarga, tapa, cheda, mUla ye donoM meM samAna haiN| zve. meM anavasthApya pAraMciya hai tathA di. meM parihAra aura zraddhAna hai| akalaMka devane tattvArtha vArtika ( 9 / 22) meM anupasthApana aura pAraMcika prAyazcittakA kathana kiyA hai / mUlAcArameM inakA kathana nahIM hai / donoM hI sampradAyoMke mUla sAhitya meM ina prAyazcittoMko udAharaNa dekara spaSTa nahIM kiyA hai ki amuka doSa honepara amuka prAyazcitta hotA hai| zve. sAhityameM anavasthApana aura pAraMcitakA kucha vizeSa kathana milatA hai| dinacaryA sAdhuko apanA samaya bahuta karake svAdhyAya aura dhyAnameM bitAnekA hI nirdeza milatA hai| mUlAcAra (5 / 121 ) TIkAmeM kahA hai / sUryodaya hue jaba do ghar3I bIta jAye taba devavandanA karaneke pazcAt zrutabhakti aura gurubhaktipUrvaka svAdhyAyako grahaNa karake siddhAnta AdikI vAcanA, pRcchanA, anuprekSA, parivartana Adi kre| jaba madhyAhnakAla hone meM do ghar3I samaya zeSa rahe taba Adarake sAtha zrutabhaktipUrvaka svAdhyAyako samApta kre| apane nivAsasthAnase dUra jAkara malatyAga kre| zarIrakA AgA-pIchA dekhakara hAtha-paira Adi dhokara kamaNDalu aura pIchI grahaNa karake madhyAhnakAlakI devavandanA kare / bAlakoke bhare peTase tathA anya liMgiyoMse bhikSAkA samaya jAnakara jaba dhUma aura mUsala AdikA zabda zAnta ho, gocarIke lie praveza kre| gocarIko jAte hue na to atizIghra cale, na ati dhIre cale aura na ruka-rukakara cle| garIba-amIra gharakA vicAra na kre| mArgameM na Thahare, na vArtAlApa kare / ha~sI Adi na kare / nocakuloMmeM praveza na kare / zuddhakuloMmeM bhI yadi sUtaka AdikA doSa ho to na jaave| dvArapAla Adi roke to na jaave| jahA~taka anya bhikSATana karanevAle jAte haiM vahIM Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 23 taka hI jAve / jahA~ virodhake nimitta hoM vahA~ na jAve / duSTa gadhA, U~Ta, bhaiMsa, baila, hAthI, sarpa Adiko dUrase hI bacA jaaye| madonmatta janoMse dUra rhe| snAna, vilepana, maNDana tathA ratikrIDAmeM Asakta striyoM kI ora na dekhe / samyaka vidhise diye hue AhArako siddhabhakti karake grahaNa kre| chidra rahita pANipAtrako nAbhipradezake samIpa karake zurazura Adi zabda rahita bhojana kre| bhojana karake mukha, hAtha, paira dhokara zuddha jalase pUrNa kamaNDala lekara gharase nikale / dharmakAryake binA anya gharameM na jaave| isa prakAra jinAlaya AdimeM jAkara pratyAkhyAna grahaNa karake pratikramaNa kare / uttarAdhyayanake 26veM adhyayanameM sAdhukI dinacaryA dI huI hai| dina aura rAtako cAra paharoMmeM vibhAjita kiyA hai| rAtrike prathama pahara meM svAdhyAya, dUsaremeM dhyAna, tIsaremeM zayana aura caturthameM svAdhyAyakA vidhAna kiyA hai| usakI dainika caryAke mukhya kArya haiM pratilekhanA, svAdhyAya, AlocanA, gocarI, kAyotsarga aura pratikramaNa / chaha Avazyaka chaha Avazyaka donoM paramparAoMmeM samAna haiN| ve haiM-sAmAyika, caturviMzatistava, vandanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna aura kaayotsrg| sAdhu pratilekhanA karake zuddha hokara pratilekhanAke sAtha hAthoMkI aMjali banAkara kAyotsargapUrvaka * ekAgramanase sAmAyika karatA hai| usa samaya sAdhu samasta sAvadyase virata, tIna guptiyoMse yukta, indriyoMko vazameM karake sAmAyika karatA hai ataH vaha svayaM sAmAyikasvarUpa hotA hai| usa samaya usakA sabameM samatA bhAva hotA hai| donoM pairoMke madhyameM cAra aMgulakA antara rakhakara kAyotsargapUrvaka caubIsa tIrthaMkaroMkA stavana caturvizatistava hai| kRtikarma, citikarma, pUjAkarma aura vinayakarma ye saba vandanAke hI nAma haiM / battIsa doSa TAlakara vandanA karanI caahie| vandanAkA matalaba hai tIrthakara, AcArya Adike prati vinaya krnaa| isase karmokI nirjarA hotI hai / isakA vistRta varNana mUlAcArake SaDAvazyaka adhikArameM hai / lage hue doSoMkI vizuddhiko pratikramaNa kahate haiM / donoM paramparAoM meM pratikramaNake chaha bheda samAna haidevasika, rAtrika, airyApathika, pAkSika, cAturmAsika, vArSika / yaha AlocanApUrvaka hotA hai / vandanAke pazcAt baiThane ke sthAnako picchikAse parizuddha karake sAdhuko guruke sammukha donoM hAthoMkI aMjali karake saralatApUrvaka apane doSoMko svIkAra karanA caahie| donoM hI paramparAeM isa viSayameM ekamata haiM ki prathama aura antima tIrthaMkarake samayameM pratikramaNa karanA Avazyaka hai, cAhe doSa huA ho yA na huA ho| kintu madhyake bAIsa tIthaMkaroM ke sAdhu doSa lagane para hI pratikramaNa karate the| pratyAkhyAnake dase bheda hai-anAgata, atikrAnta, koTisahita, nikhaNDita, sAkAra, anAkAra, parimANagata, aparizeSa, adhvAnagata aura sahetuka / jaise caturdazIkA upavAsa terasako karanA anAgata pratyAkhyAna hai| cartudazIkA upavAsa pratipadA AdimeM karanA atikrAnta pratyAkhyAna hai| yadi zakti hogI to upavAsa karUMgA, isa prakAra saMkalpa sahita pratyAkhyAna koTisahita hai / yathAsamaya upavAsa Adi avazya karanA nikhaNDita hai| 1. mUlAcAra 7129 / 2. mUlA. 7 / 140-141 / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 dharmAmRta (anagAra) kanakAvalI sarvatobhadra Adi upavAsa karanA sAkAra pratyAkhyAna hai / icchAnusAra kabhI bhI upavAsa Adi karanA anAkAra pratyAkhyAna hai / kAlakA parimANa karake SaSThama upavAsa Adi karanA parimANagata pratyAkhyAna hai| jIvanaparyantake lie cAroM prakArake AhArako tyAganA aparizeSa pratyAkhyAna hai| aTavI nadI Adike mArgako lA~ghanepara jo upavAsa kiyA jAtA hai vaha adhvagata pratyAkhyAna hai / upasarga Adiko lekara jo upavAsAdi kiyA jAtA hai vaha sahetuka pratyAkhyAna hai| yaha pratyAkhyAna pA~ca prakArako vinayase zuddha honA cAhie, anubhASaNA zuddha honA cAhie arthAt guru jisa prakAra pratyAkhyAnake zabdoMkA uccAraNa kareM usI prakAra uccAraNa karanA caahie| upasarga, roga, bhayAnaka pradeza AdimeM bhI jisakA pAlana kiyA gayA ho isa prakAra anupAlana zakha honA cAhie tathA bhAvavizuddha honA cAhie / donoM hAthoM ko nIce laTakAkara tathA donoM pairoMke madhya meM cAra aMgulakA antara rakhate hue nizcala khar3e honA kAyotsarga hai / isa kAyotsargakA utkRSTakAla eka varSa aura jaghanyakAla antarmuhUrta hai / anya kAyotsargoM ke kAlakA pramANa isa prakAra kahA hai 1. dainika pratikramaNa 2. rAtri pratikramaNa 2. pAkSika pratikramaNa 4. cAturmAsika pratikramaNa 5. vArSika " 6. pA~ca mahAvratoM meM se kisI meM bhI doSa laganepara 7. bhojana lenepara 8. pAnI lene para 9. bhojana karake lauTanepara 108 ucchvAsa 54 300 400 500 ta 25 "3 25 25 "" 13. malatyAga karanevara 14. sUtra tyAganepara 15. grantha prArambha karanepara 16. grantha samApta honepara 17. svAdhyAya karanepara 18. bandanAme 19. usa samaya manameM vikAra utpanna honepara 27 ina ina kAryoMmeM jo kAyotsarga kiye jAte haiM usake ucchvAsoMkA pramANa mUlAdhAra ( 7159-164 ) meM ukta rUpameM kahA hai| IryApaca sambandhI aticAroMkI vizuddhike lie kAyotsarga kiyA jAtA hai| kAyotsarga meM sthita hokara ke atIcAroMke vinAzakA cintana karake use samApta karake dharmadhyAna aura zukladhyAnakA cintana karanA caahie| kAyotsargake aneka doSa kahe haiM tathA cAra bheda kahe haiM / "" 11 17 "" 10. anya grAmako jAnepara 11. pavitra sthAnoMko jAnepara 12. loTanepara 11 25 ucchvAsa 25 25 25 25 27 27 27 27 13 13 33 33 33 19 svAdhyAyakA mahattva sAdhu jIvanameM amya anya kartavyoMke sAtha svAdhyAyakA vizeSa mahatva hai| sAdhuke pA~ca AcAroMmeMse eka jJAnAcAra bhI hai / svAdhyAya usIkA aMga hai / svAdhyAyake pratiSThApana aura niSThApanakI vidhi meM kahA hai| ki prabhAtakAla meM do par3I bItane para jaba tIsarI ghar3I lage to svAdhyAya prArambha karanA cAhie aura madhyAhna kAlase do ghar3I pUrva samApta karanA caahie| isI taraha madhyAhnakAlase do ghar3I bItane para svAdhyAya prArambha kare aura dinakA anta hone meM do ghar3I zeSa rahane para samApta kre| pradoSase do ghar3I bItane para prArambha kare aura ardharAtrimeM do ghar3I zeSa rahanepara samApta kare tathA AdhI rAtase do par3I bItanepara svAdhyAya prArambha kare aura rAtri bItane meM do par3I zeSa rahane para samApta kara de| isa taraha svAdhyAyake cAra kAla kahe haiN| yaha batalAtA hai ki sAdhuko kabhI bhI khAlI nahIM baiThanA caahie| sarvadA apanA upayoga dharmadhyAnameM lagAye rakhanA caahie| " Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 25 sAmAcArI sAdhuoMkI sAmAcArI bhI apanA eka vizeSa sthAna rakhatI hai| mUlAcArako TIkAmeM isakA artha spaSTa karate hue kahA hai-samatA arthAt rAgadveSake abhAvako samAcAra kahate haiN| athavA trikAladeva vandanA yA paMcanamaskAra rUpa pariNAma yA sAmAyikavratako samatA kahate haiN| niraticAra mUlaguNoMkA pAlana yA nirdoSa bhikSAgrahaNa samAcAra hai| ityAdi ye saba sAdhuoMkA samAna AcAra hai| ise hI sAmAcArI kahate haiN| pArasparika abhivAdana, guru Adike prati vinaya ye saba isImeM gabhita hai| sUryodayase lekara samasta rAtadinameM zramaNa jo AcaraNa karate haiM vaha saba padavibhAgI sAmAcAra kahalAtA hai| jo kucha bhI karaNIya hotA hai vaha AcArya Adise pUchakara hI karanA hotA hai| yadi guru yA sAdharmIkI pustaka Adi lenA ho to vinayapUrvaka yAcanA karanA caahie| padavibhAgI sAmAcArakA svarUpa batalAte hue kahA hai-koI zramaNa apane guruse samasta zruta jAnane ke bAda vinaya sahita pUchatA hai-maiM Apake caraNoMke prasAdase sarvazAstra pAraMgata anya AcAryake pAsa jAnA cAhatA huuN| pA~ca chai bAra pUchatA hai| guruko AjJA milanepara vaha tIna, do yA eka anya sAdhuke sAtha jAtA hai| ekAkI vihAra vahI zramaNa kara sakatA hai jo AgamakA pUrNa jJAtA honeke sAtha zarIra aura bhAvase sudRr3ha hotA hai, tapase vRddha tathA AcAra aura siddhAntameM pUrNa hotA hai| jaba vaha dUsare AcAryake saMghameM pahu~catA hai to saba zramaNa vAtsalya bhAvase use praNAma karane ke lie khar3e ho jAte haiN| sAta paga Age bar3hakara parasparameM praNAmAdi karate haiN| tIna dina sAtha rakhakara usakI parIkSA karate haiM ki isakA AcAra-vicAra kaisA hai| usake pazcAt vaha AcAryase apane AnekA prayojana kahatA hai| guru usakA nAma, kula, guru, dIkSAkAla, varSAvAsa, zikSA, pratikramaNa Adi pUchate haiM / yadi vaha ayogya pramANita hotA hai to use cheda yA upasthApanA Adi prAyazcitta dekara zuddha karate haiN| yadi vaha svIkAra nahIM karatA to use svIkAra nahIM kiyA jaataa| yadi AcArya chedayogyako bhI svIkAra karate haiM ve svayaM chedake yogya hote haiN| mRtyu sallekhanApUrvaka maraNa hI yathArtha maraNa hai| bhagavatI ArAdhanAmeM bhakta pratyAkhyAna, iMginI aura na saMnyAsapUrvaka maraNakI vidhi tathA mRtakake saMskArako vidhikA vistArase varNana kiyA hai| prAcIna sAdhu saMghameM mRtakakA dAhasaMskAra nahIM hotA thaa| vanavAsiyoM ke pAsa usake prabandhake koI sAdhana bhI nahIM hote the| ataH zavako kisI jhAr3I vagairahameM rakha dete the aura usakI dazAke Uparase deza aura rAjA tathA saMghakA zubhAzubha vicArA jAtA thaa| prAcIna paripATI aura AjakI paripATImeM bahuta antara A gayA hai / yadyapi prakriyA saba purAtana hI hai kintu dezakAlakI paristhitine use prabhAvita kiyA hai aura usase munimArgameM zithilAcAra bar3hA hai| phira bhI digambara munimArga-jaisA kaThora saMyama mArga dUsarA nahIM hai| aura itane kaThora anuzAsita saMyamamArgake binA isa saMsArake bandhanase chuTakArA honA bhI sambhava nahIM hai| kaSAya aura indriyAsakti isa saMsArakI jar3a hai aura isa jar3akI jar3a hai mithyAbhAva, AtmasvarUpake prati aruci / apane yathArtha svarUpako na jAnaneke kAraNa hI jIvako Asakti saMsArameM hotI hai| kadAcit usameM jijJAsA jAgrat ho jAye to ise zubha lakSaNa hI mAnanA cAhie / [4] Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 dharmAmRta ( anagAra) 2. anagAra dharmAmRta viSaya paricaya bhagavAna mahAvIrakA dharma do bhAgoMmeM vibhAjita hai-anagAra yA sAdhukA dharma aura sAgAra yA gahasthakA dhrm| tadanusAra AzAdharajIke dharmAmRtake bhI do bhAga haiM-prathama bhAgakA nAma anagAradharmAmata hai| isase parva meM sAdhadharmakA varNana karanevAle do grantha digambara paramparAmeM atimAnya rahe hai-mUlAcAra aura bhagavatI aaraadhnaa| donoM hI prAkRta gAthAbaddha haiN| unameM bhI mAtra eka mUlAcAra hI sAdhu AcArakA maulika grantha hai usameM jaina sAdhukA pUrA AcAra varNita hai| bhagavatI ArAdhanAkA to mukhya pratipAdya viSaya sallekhanA yA samAdhimaraNa hai| usameM tathA usake TIkA-granthoM meM prasaMgavaza sAdhukA AcAra bhI varNita hai| AcArya kundakundake pravacanasArake antameM tathA unake pAhur3oMmeM bhI sAdhukA AcAra varNita hai| usake pazcAt tattvArtha sUtrake navama adhyAya tathA usake TIkA granthoMmeM bhI sAdhukA AcAra-gupti, samiti, dasa dharma, bAraha anuprekSA, parISahajaya cAritra-tapa, dhyAna AdikA varNana hai| cAmuNDarAyake choTe-se grantha cAritrasArameM bhI sAdhukA AcAra hai| inhIM sabako AdhAra banAkara AzAdharajIne apanA anagAra dharmAmRta racA thaa| usameM nau adhyAya haiM 1. prathama adhyAyakA nAma dharmasvarUpa nirUpaNa hai| isameM 114 zloka haiN| bhavyakumudacandrikA TIkAko sammilita karanese parimANa 1600 zloka pramANa hotA hai| isake prArambhameM Avazyaka namaskArAdi karaneke pazcAta dharmake upadeSTA AcAryakA svarUpa batalAte hue use 'tIrthatattvapraNayananipuNa' honA Avazyaka kahA hai| tIrthakA artha kiyA hai anekAnta aura tattvakA artha kiyA hai adhyAtmarahasya / una donoMke kathanameM catura honA caahie| yadi vaha ekameM hI nipuNa huA to dUsarekA lopa ho jaayegaa| arthAt Agama aura adhyAtma donoMko hI sAdhakara bolanevAlA honA caahie| jo vyavahAranizcayarUpa ratnatrayAtmaka dharmakA svarUpa jAnakara aura zaktike anusAra usakA pAlana karate hue paropakArakI bhAvanAse dharmopadeza karatA hai vaha vaktA uttama hotA hai / tathA jo sadA pravacana sunanekA icchuka rahatA hai, pravacanako AdarapUrvaka sunatA hai, use dhAraNa karatA hai, sandeha dUra karane ke lie vijJoMse pUchatA hai, dUsaroMko protsAhita karatA hai vaha zrotA dharma sunanekA pAtra hotA hai| jisase abhyudaya aura niHzreyasakI siddhi hotI hai use dharma kahate haiM / ataH prathama dharmake abhyudayarUpa phalakA kathana kiyA hai aura isa taraha yaha puNyarUpa dharmakA phala hai| ataH puNyakI prazaMsA kI hai| usake pazcAt saMsArakI asAratA batalAkara yathArtha dharma nizcayaratnatrayakA kathana kiyA hai| TIkAmeM likhA hai-azubha karma arthAt puNya aura pApa donoN| kyoMki sabhI karma jIvake apakArI honese azubha hote hai| isIse Age kahA hai-nizcaya nirapekSa vyavahAra vyartha hai tathA vyavahArake binA nizcayakI siddhi nahIM hotii| yahA~ nizcaya aura vyavahArake bhedoMkA svarUpa varNita hai| 2. dUsare adhyAyakA nAma hai samyaktvotpAdanAdikrama / isameM eka sau caudaha zloka haiN| TIkAke sAtha milAnese lagabhaga 1500 zloka pramANa hotA hai| isameM mithyAtvake varNanake sAtha samyagdarzanakI utpattikI prakriyA tathA usake bhedAdikA varNana hai| prArambhameM nau padArthoM kA svarUpa kahA hai| phira samyaktvake doSoMkA tathA usake aMgoMkA varNana hai| isImeM mithyAdRSTiyoMke sAtha saMsargakA niSedha karate hue jinarUpadhArI AcArabhraSTa muniyoM aura bhaTTArakoMse dUra rahaneke lie kahA hai / 3. tIsare adhikArakA nAma hai jJAnArAdhana / isameM jJAnake bhedoMkA varNana karate hue zrutajJAnakI ArAdhanAko paramparAse muktikA kAraNa kahA hai| isako zloka saMkhyA caubIsa hai / 4. caturtha adhyAyakA nAma hai caaritraaraadhn| isameM eka sau terAsI zloka haiM / TIkAkA parimANa Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 27 milakara DhAI hajArase bhI Upara jAtA hai / vistRta hai, isameM pA~ca mahAvrata, tIna gupti aura pAMca samitikA varNana hai| 5. pAMcaveM adhyAyakA nAma piNDazuddhi hai| isameM 69 zloka haiN| piNDa bhojanako kahate haiM / bhojanake chiyAlIsa doSa haiN| solaha udgama doSa haiM, solaha utpAdana doSa hai, caudaha anya doSa haiN| ina saba doSoMse rahita bhojana hI sAdhake dvArA grahaNa karane yogya hotA hai| unhIMkA vistRta varNana isa adhyAyameM hai| 6. chaThe adhyAyakA nAma mArgamahodyoga hai| isameM eka sau bAraha zloka haiN| isameM dasa dharma, bAraha bhAvanA, bAIsa parISahoMkA varNana hai / 7. sAtaveM adhyAyakA nAma tapa ArAdhanA hai| isameM 104 zloka dvArA bAraha tapoMkA varNana hai / 8. AThaveM adhyAyakA nAma hai Avazyaka niyukti / isameM 134 zloka haiN| TIkAke milAnese parimANa 1545 zloka pramANa hotA hai| sAdhuke SaTkarmoko SaDAvazyaka kahate haiN| inakA karanA Avazyaka hotA hai / vyAdhi aura indriyoMke vazIbhUta jo nahIM hai use avazya kahate haiM aura urAke karmako Avazyaka kahate haiM / sAdhakI dina-rAtakI caryAkA isameM varNana hai| chaha Avazyaka haiM-sAmAyika, stava, vandanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna, kaayotsrg| inhIMkA varNana isa adhyAyameM hai| antameM kRtikarmakA varNana hai| isake varNanameM kRtikarmake yogya kAla, Asana, sthAna, mudrA, Avarta aura zironatikA kathana kiyA hai| sAdhuko tIna bAra nitya deva-vandanA karanA caahie| pratyekakA utkRSTa kAla chaha ghaTikA hai| rAtriko antima tIna ghaTikA aura dinakI prathama tIna ghaTikA pUrvAha vandanAkA kAla hai / aparAhameM chaha ghaTikA hai| isI taraha sandhyAko dinako antima tIna ghaTikA aura rAtrikI Adi tIna ghaTikA kAla utkRSTa hai| Asanake padmAsana Adi bheda haiM / vandanAke do sthAna khar3e honA aura baiThanA / kRtikarmake yogya cAra madrA haiN| unakA svarUpa ( zlo. 85-86) kahA hai| vandanAmeM vandanAmudrA, sAmAyika aura stavameM muktAzukti mudrA, baiThakara kAyotsarga karanepara yogamudrA aura khar3e hokara karane para jinamudrA dhAraNa kI jAtI hai / bAraha Avarta hote haiM, cAra zironati hotI hai| ___Age caudaha zlokoMse (98-111 ) vandanAke battIsa doSoMkA tathA gyAraha zlokoMse ( 112-121 ) kAyotsargake battIsa doSoMkA kathana kiyA hai / sAdhuke lie yaha adhikAra bahuta mahattvapUrNa hai / 9. navama adhyAyakA nAma nityanaimittika kriyA hai| isameM sau zloka haiN| prathama cavAlIsa zlokoMmeM nityakriyAke prayogakI vidhi batalAyI hai| svAdhyAya kaba kisa prakAra prArambha karanA cAhie aura kaba kisa prakAra samApta karanA caahie| prAtaHkAlIna devavandanA karanI caahie| kRtikarmake chaha prakAra kahe haiM1. vandanA karanevAlIkI svAdhInatA, 2. tIna pradakSiNA, 3. tIna niSadyA ( baiThanA), 4. tIna kAyotsarga, 5. bAraha Avarta, 6. cAra zironati / Age NamokAra mantrake japakI vidhi aura bheda kahe haiN| isa adhyAyakA chabbIsavA~ zloka bahuta mahattvapUrNa hai| jinadeva to vItarAgI haiM na nindAse nArAja hote haiM aura na stutise prasanna / taba unakI stutise phala-prApti kaise hotI hai, isIkA samAdhAna karate hue kahA hai-bhagavAnke guNoMmeM anurAga karanese jo zubha bhAva hote haiM unase kAryoM meM vighna DAlanevAle antarAya karmake phala denekI zakti kSINa hotI hai ataH antarAya karma iSTakA ghAta karane meM asamartha hotA hai / isase vItarAgakI stuti iSTasiddhikAraka hotI hai| prAtaHkAlIna devavandanAke pazcAt AcArya AdikI vandanA karane kI vidhi kahI hai| devavandanA karane ke pazcAt do ghaTikA kama madhyAhna taka svAdhyAya karanA caahie| tadanantara bhikSAke lie jAnA caahie| phira pratikramaNa karake madhyAhna kAlake do ghaTikA pazcAt pUrvavat svAdhyAya karanA caahie| jaba do ghar3I dina zeSa rahe to svAdhyAyakA samApana karake daivasika pratikramaNa karanA caahie| phira rAtriyoga grahaNa karake AcAryakI vandanA karanI caahie| AcAryavandanAke pazcAt devavandanA karanI caahie| do ghaTikA rAta Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 dharmAmRta ( anagAra) bItanepara svAdhyAya Arambha karake ardharAtrise do ghar3I pUrva hI samApta kara denA caahie| svAdhyAya na kara sake to devavandanA kre| isa prakAra nityavidhi batalAkara naimittika vidhi batalAyI hai| naimittika kriyAvidhimeM caturdazI kriyAvidhi, aSTamI kriyAvidhi, pakSAnta kriyAvidhi hai, saMnyAsa kriyAvidhi, zrutapaMcamI kriyAvidhi, aSTAhnika kriyAvidhi, varSAyoga grahaNa, varSAyoga mokSa, vIranirvANa kriyA Adi AtI haiN| ina saba kriyAoMmeM yathAyogya bhaktiyoMkA prayoga Avazyaka hotA hai| bhaktipAThake binA koI kriyA nahIM hotii| __ Age AcArya pada pratiSThApanakI kriyAvidhi batalAyI hai| AcAravatva Adi ATha, bAraha tapa, chaha Avazyaka aura dasa kalpa ye AcAryake chattIsa guNa kahe haiN| inakA bhI varNana hai| anta meM dIkSA grahaNa, kezaloMca AdikI vidhi hai| isa granthameM sAdhuke aThAIsa mUlaguNoMkA varNana to hai kintu unheM ekatra nahIM ginAyA hai| granyake amta meM sthitibhojana, ekabhakta, bhUmizayana AdikA kathana avazya kiyA hai| 3. anagAra dharmAmRtameM carcita kucha viSaya dharma aura puNya anagAra dharmAmRtake prathama adhyAyameM dharmake svarUpakA varNana karate hue granthakArane sukha aura duHkhase nivRtti ye do puruSArtha batalAye haiM aura unakA kAraNa dharmako kahA hai| arthAt dharmase sukhakI prApti aura duHkhase nivRtti hotI hai| Age kahA hai jo puruSa muktike lie dharmAcaraNa karatA hai usako sAMsArika sukha to svayaM prApta hotA hai arthAt sAMsArika sukhakI prAptiko bhAvanAse dharmAcaraNa karanese sAMsArika sukhako prApti nizcita nahIM hai| kintu muktikI bhAvanAse jo dharmAcaraNa karate haiM unheM sAMsArika sukha avazya prApta hotA hai| kintu vaha dharma hai kyA ? kauna-sA vaha dharma hai jo muktike sAtha sAMsArika sukhakA bhI dAtA hai| vaha dharma hai 'samyagdarzanAdiyogapadyapravattaikAgratAlakSaNarUpazuddhAtmapariNAma / ' AtmAke svarUpakA vizeSa rUpase nizcaya samyagdarzana hai, usakA parijJAna samyagjJAna hai aura AtmAmeM lInatA samyakcAritra hai / ye tInoM eka sAtha ekAgratArUpa jaba hote haiM use hI zuddhAtmapariNAma kahate haiM aura yathArthameM yahI dharma hai| isIse muktike sAtha sAMsArika sukha bhI milatA hai| aise dharmameM jo anurAga hotA hai usa anurAgase jo puNyabandha hotA hai use bhI upacArase dharma kahate haiM kyoMki usa puNyabandhake sAtha ho navIna pApakarmakA Asrava rukatA hai aura parvabaddha pApakarmakI nirjarA hotI hai| pApakA nirodha hae binA puNyakarmakA bandha nahIM ho sktaa| ataH puNyabandhake bhayase dharmAnurAgako nahIM chor3anA caahie| hA~, jo puNyabandhakI bhAvanA rakhakara saMsArasukhako abhilASAse dharmakarma karate haiM ve puNyabandhake yathArtha bhAgo nahIM hote / puNya bAMdhA nahIM jAtA, baMdha jAtA hai aura vaha unhIMke baMdhatA hai jo use bA~dhaneko bhAvanA nahIM rkhte| isakA kAraNa yaha hai ki zubhabhAvase puNyabandha hotA hai aura zubhabhAva kaSAyakI mandatAmeM hote haiN| jo saMsArake viSayasukhameM magna hai aura usIkI prAptike lie dharma karate haiM unake kaSAyakI mandatA khaaN| aura kaSAyakI mandatAke abhAvameM zubhabhAva kahA~ ? aura zubhabhAvake abhAvameM puNyabandha kaisA ? AzAdharajIne puNyako anuSaMga zabdase hI kahA hai kyoMki vaha dharmase prApta hotA hai| dharmake binA puNyabandha bhI nahIM hotA hai| arthAt samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritrarUpa dharmakA sevana karate hue jo zubharAga rahatA hai usase puNyabandha hotA hai / samyagdarzana Adise puNyabandha nahIM hotA / ratnatraya to mokSakA ho kAraNa hai, bandhakA kAraNa nahIM hai kyoMki jo mokSakA kAraNa hotA hai vaha bandhakA kAraNa nahIM hotA / puruSArtha Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 29 siddhayupAyameM AcArya amRtacandrajIne ise atyanta spaSTa kiyA hai| AzAdharajIne bhI isI adhyAyake 91veM zloka meM ratnatrayakI pUrNatAko mokSakA hI kAraNa kahA hai aura isI prasaMgase puruSArthasiddhayupAyake bahucacita zlokoMko pramANa rUpase uddhRta kiyA hai| ve zloka isa prakAra haiM-' ratnatrayamiha hetunirvANasyaiva bhavati nAnyasya / Asavati yattu puNyaM zubhopayogasya so'vamaparAdhaH // 220 // asamagraM bhAvayato ratnatrayamasti karmabandho yaH / puruSArthasiddhayupAyameM nIcevAlA zloka pahale hai sa vipakSakRto'vazyaM mokSopAyo na bandhanopAyaH // 211 // usakI krama saMkhyA 211 hai aura UparavAlA zloka bAdameM hai| usakI kramasaMkhyA 220 hai / isa dUsare zlokakA artha prAyaH vidvAn taka yaha karate haiM ki 'asamayaekadeza ratnatrayakA pAlana karanevAleke jo karmabandha hotA hai vaha vipakSakRta rAgakRta honepara bhI avazya mokSakA upAya hai bandhanakA upAya nahIM hai|' kintu yaha artha galata hai| paM. AzAdharajIke dvArA isa lokako pUrvameM na rakhakara pIche dene se isake artha meM jo bhrama hai vaha dUra ho jAnA caahie| artha isa prakAra hai- 'yahA~ ratnatraya kintu (ekadeza) ratnatrayakA pAlana karate hue jo puNyakA arthAt usa samaya jo zubhopayoga hotA hai usake kAraNa nirvANakA hI kAraNa hai. vandhakA kAraNa nahIM hai| Asrava hotA hai vaha to zubhopayogakA aparAdha hai| puNya karmakA Asrava hotA hai' / 'ekadeza ratnatrayakA pAlana karate hue jo karmabandha hotA hai vaha karmabandha avazya hI vipakSa - rAgakRta hai / kyoMki mokSakA upAya bandhanakA upAya nahIM hotA' / arthAt ratnatrayake sAtha honevAle zubhopayogase bandha hotA hai| ratnatrayase bamba nahIM hotaa| ratnatraya to mokSakA hI upAya hai / aura mokSakA upAya bandhanakA upAya nahIM hotA / yahI yathArtha hai / prabuddha pAThaka 211 se 220 takake zlokoMko par3heM to unakA bhrama avazya dUra hogaa| yadi AcArya amRtacandrako puSpavandhako mokSakA kAraNa batalAnA iSTa hotA to prathama to ve 'karmabandho ke sthAna meM hI puSpavanya zabda rkhte| dUsare jo Age kahA hai ki jitane aMza meM samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra hai utane aMzase bandha nahIM hotA / jitane aMzameM rAga hai utane aMzameM bandha hotA hai, yaha kahanA vyartha ho jAtA hai / usakA koI prayojana nahIM rahatA / kisI bhI zlokakA artha pUrvApara sApekSa hI yathArtha hotA hai / puruSArthasiddhaghupAyameM gRhasvake ekadeza ratnatrayake kathanakA upasaMhAra karate hue 209 nambara ke zlokameM kahA hai ki muktike abhilASI gRhasthako prati samaya ekadeza ratnatrayakA pAlana karanA caahie| isa parase yaha AzaMkA honA svAbhAvika hai ki ekadeza ratnatrayakA pAlana karate hue bhI karmabandha to hotA hai / to 210 nambarake padyameM use svIkAra karate hue kahA gayA ki yaha karmabandha ratnatrayase nahIM hotA kintu ratnatrayake vipakSI rAgake kAraNa hotA hai arthAt ekadeza ratnatrayakA pAlana karate hue jo rAga rahatA hai vahI bandhakA kAraNa hai, ratnatraya bandhakA kAraNa nahIM hai / vaha to mokSakA kAraNa hai aura jo mokSakA kAraNa hotA hai vaha bandhakA kAraNa nahIM hotaa| Age ke saba padya isI kI puSTimeM kahe gaye haiM- jisa aMzase samyagdRSTi hai, samyagjJAnI hai, samyakcAritrI hai usa aMzase bandha nahIM hotA / jisa aMzase rAga hai usa aMzase vanya hotA hai| yogase pradezabandha hotA hai| kaSAyase sthitibandha hotA hai / darzana jJAna cAritra na to yogarUpa haiM na kaSAyarUpa haiM / taba inase bandha kaise hotA hai / ataH ratnatraya to nirvANakA ho hetu hai bandhakA hetu nahIM hai| usake hote hue jo puNyakA Asava hotA hai vaha to zubhopayogakA aparAdha hai / ' yadi zloka 211 kA artha yaha karate haiM ki vaha karmabandha mokSakA hI upAya hai to Ageke kathana ke sAtha usakI saMgati nahIM baiThatI aura donoMmeM pUrvApara virodha to AtA hI hai| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 dharmAmRta ( anagAra) puruSArthasiddhayupAyakA jo prAcIna saMskaraNa pracalita rahA hai| vaha rAyacandra zAstramAlAse 1904 meM prakAzita huA thaa| usakA hindI anuvAda nAthUrAmajI premIne kiyA thaa| paM. ToDaramalajI to puruSArthasiddhayupAya kI pUrI TIkA nahIM likha sake the| usako pUrti paM. daulatarAmajIne kI thii| eka TIkA paM. bhUdhara mizrane likhI thii| vaha pahale brAhmaNa the aura puruSArthasiddhayapAyake ahiMsA prakaraNase prabhAvita hokara pIche prasiddha paM. bhUdharadAsa hue| premojIne apane anuvAdake uttara bhAgameM paM. bhUdhara mizrakI TIkAse sahAyatA lI thii| isIse premIjI bhI 211 ke arthameM galatI kara gaye aura isa taraha usa galata arthakI aisI paramparA calI ki Ajake vidvAn bhI usI arthako Thoka mAnane lge| isI tarahase galata paramparA calatI hai aura usase jinAgamake kathanameM bhI pUrvApara virodha upasthita hotA hai| ataH pu. si.ke zloka 211 kA to yaha artha ki puNya bandha mokSakA kAraNa hai| yaha eka bhinna prazna hai| puNyabandhako sAkSAt mokSakA kAraNa to koI bhI nahIM maantaa| jo mAnate haiM ve bhI use paramparA kAraNa mAnate haiM aura vaha bhI samyagdRSTikA puNyabandha hI paramparA mokSakA kAraNa hotA hai mithyAdRSTikA nhiiN| kyoMki samyagdRSTi puNyabandhakI bhAvanA rakha ra dharmakArya nahIM krtaa| puNyako to vaha heya hI mAnatA hai kintu rAgake saddhAvase puNyabandha to hotA hai| nirIha bhAvase saMcita hue aise puNyabandhako hI kinhIMne paramparAse mokSakA kAraNa kahA hai| - svAmikArtikeyAnuprekSAmeM tathA usakI saMskRta TIkAmeM puNyake sambandhameM bahuta hI upayogI aura zraddhAna karane yogya kathana hai / gAthAoMkA kramAMka 409 se 413 taka hai| nIce hama unakA artha dete haiM ye dasa dharma pApakarmake nAzaka aura puNyake janaka kahe haiN| kintu puNyake lie unheM nahIM karanA cAhie // 409 // isako TIkAmeM AcArya zubhacandrane kahA hai ki puNya saMsArakA kAraNa hai isalie puNyake lie dasa dharma nahIM karanA caahie| jo puNyakI icchA karatA hai vaha saMsArako icchA karatA hai| kyoMki puNya sugatikA kAraNa hai aura puNyake kSaya honese nirvANa hotA hai / / 410 / / jo viSayasukhakI taSNAse puNyakI icchA karatA hai usa manuSyake tIvra kaSAya hai| kyoMki tIvra kaSAyake vinA viSaya sukhako icchA nahIM hotii| ataH vizuddhi usase kosoM dUra hai aura vizuddhike vinA puNya karmakA bandha nahIM hotA // 411 // . tathA puNyakI icchA karanese puNyabandha nahIM hotaa| jo nirIha hotA hai arthAt paralokameM sukhakI vAMchA nahIM rakhatA, dekhe hue sune hue bhoge hue bhogoMko AkAMkSA rUpa nidAnase rahita hai, usIko puNyarUpa sampatti prApta hotI hai| aisA jAnakara he munijano ! puNyameM bhI Adara bhAva mata karo // 412 // manda kaSAyI jIva puNyabandha karatA hai ataH puNyabandhakA kAraNa mandakaSAya hai, puNyakI icchA puNyabandhakA kAraNa nahIM hai / / 413 // sArAMza yaha hai ki jinAgamameM jo puNyakI prazaMsA kI gayo hai vaha viSaya kaSAyameM Asakta saMsArI jIvoMko pApa karmase chaDAneke lie kI gayI hai| unake lie pApakI apekSA puNyabandha upAdeya ho sakatA hai kintu mokSAbhilASIke lie to jaise pApa tyAjya hai vaise hI puNyabandha bhI tyAjya hai / devapUjA munidAna vratAdi puNyakarma bhI vaha mokSa sukhakI bhAvanAse hI karatA hai, puNyabandhakI bhAvanAse nahIM krtaa| yadi karatA hai to usakA puNyabandha saMsArakA hI kAraNa hai| nizcaya aura vyavahAra - AcAra viSayaka granthoM meM eka puruSArtha siddhayapAyake prArambhameM hI nizcaya aura vyavahArakI carcA milatI hai| usameM kahA hai ki bhUtArthako nizcaya aura abhUtArthako vyavahAra kahate haiN| prAyaH sArA saMsAra bhUtArthako Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . prastAvanA nahIM jAnatA aura na jAnanA hI cAhatA hai / munIzvara ajJAnIko samajhAneke lie abhUtArthakA upadeza dete haiN| jo kevala vyavahArako hI jAnatA hai vaha upadezakA pAtra nahIM hai| jaise jo zerako nahIM jAnatA use samajhAneke lie bilAvake samAna siMha hotA hai aisA kahanepara vaha bilAvako hI siMha mAnatA hai| usI prakAra nizcayako na jAnanevAlA vyavahArako hI nizcaya mAnatA hai| yaha kathana yathArtha hai| ajJAnI hI nahIM jJAnI puruSa bhI vyavahArako hI nizcaya mAnakara baiTha jAte haiM / paM. AzAdharajI isa rahasyase abhijJa the| ataH unhoMne anagAra dharmAmatake prArambhameM nizcaya aura vyavahArakA svarUpa tathA usake bhedoMkA svarUpa kahA hai| tathA anyatra bhI yathAsthAna nizcayadharma aura vyavahAra dharmako spaSTa kiyA hai| nizcaya ratnatrayakA svarUpa batalAte hue unhoMne likhA hai (1191 ) jisakA nizcaya kiyA jAtA hai use artha kahate haiM / arthase abhiprAya hai vastu / viparIta yA pramANase bAdhita artha mithyA hotA hai| usa sarvathA ekAntarUpa mithyA arthake Agrahako mithyArtha abhiniveza kahate haiN| usase zUnya arthAt rahita jo AtmarUpa hai vaha nizcaya samyagdarzana hai| athavA jisake kAraNa mithyA arthakA Agraha hotA hai vaha bhI mithyArtha abhiniveza kahAtA hai| vaha hai darzanamohanIya karma, usase rahita jo AtmarUpa hai vaha nizcaya samyagdarzana hai| arthAt darzanamohanIya karmake upazama, kSaya yA kSayopazamase viziSTa AtmarUpa nizcaya samyagdarzana hai| isa samyagdarzanake honepara hI anAdi saMsAra sAnta ho jAtA hai| tattvaruciko jo samyaktva kahA hai vaha upacArase kahA hai| kyoMki yadi tattvaruciko samyaktva kahA jAyegA to kSINamoha Adi guNasthAnoMmeM samyaktvakA abhAva prApta hogA kyoMki vahA~ ruci nahIM hai| ruci to mohakI dazAmeM hotI hai / yaha samyaktva tattvazraddhAke binA nahIM hotaa| aura tattvazraddhA tattvopadezake binA nahIM hotii| ataH jIva ajIva Adi tattvoMkA parijJAnapUrvaka zraddhAna samyaktvakI utpattike lie atyanta Avazyaka hai| usake binA cAritra dhAraNa karanepara bhI samyaktva prakaTa nahIM ho sktaa| aura cAritrake binA tattva zraddhA mAtrase samyaktva prakaTa ho sakatA hai / samyaktvapUrvaka cAritra hI samyakacAritra hotA hai| samyaktvake binA munivrata bhI mithyAcAritra kahalAtA hai| tabhI to kahA hai munivratadhAra anantavAra greveyaka upjaayo| pai nija Atama jJAna vinA sukhaleza na paayo||-chhddhaalaa| ataH saMsArakA anta karaneke lie AtmaparijJAna atyanta Avazyaka hai / AtmajJAnako orase udAsIna rahakara cAritra dhAraNa karanese koI lAbha nahIM hai| ataH sabase prathama samyaktvakI prAptike lie hI prayatna karanA caahie| kahA hai tatrAdau samyaktvaM samupAzrayaNIyamakhilayatnena / tasmin satyeva yato bhavati jJAnaM cAritraM ca ||21||-purussaarthsi. 'usa ratnatrayameM-se sarvaprathama samasta prayatnaparvaka samyaktvako samyaka rUpase prApta karanA caahie| kyoMki usake honepara hI samyagjJAna aura samyakacAritra hotA hai|' tathA saMzaya, viparyaya aura ajJAnase rahita yathArtha parijJAnarUpa nizcaya samyagjJAna hai| vaha bhI AtmasvarUpa hai / aura AtmAkA atyanta udAsInarUpa nizcaya samyakcAritra hai jo samasta kaSAyoMke aura jJAnAvaraNa Adi karmoke abhAvameM prakaTa hotA hai| ye tInoM jaba pUrNa avasthAko prApta hote haiM to mokSake hI mArga hote hai / tathA vyavahArarUpa apUrNa ratnatraya azubhakarma puNya pApa donoMkA saMvara aura nirjarA karatA hai / jIvAditattva viSayaka zraddhAnako vyavahAra samyagdarzana kahate haiM / unake jJAnako vyavahAra samyagjJAna kahate haiM aura mana, vacana, kAyako ta kArita anumodanAse hiMsAdikA tyAga vyavahAra samyakcAritra hai| ... Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 dharmAmRta (anagAra) vyavahAranayakA artha paM. AzAdharajI-ne azuddha dravyAthika liyA hai| jo vidhipUrvaka vibhAga karatA hai vaha vyavahAranaya hai / arthAt guNa aura guNImeM bheda karanA vyavahAranaya hai| jaise AtmA aura ratnatrayameM bheda buddhi vyavahAranaya hai| zuddha dravyAthikakI dRSTi meM ye tInoM AtmasvarUpa hI hote haiN| ataH nizcayanayase una tInoMse samAhita arthAt ratnatrayAtmaka AtmA hI mokSakA mArga hai / paMcAstikAyameM kahA hai ghammAdIsahahaNaM sammattaM NANamaMgapuvagadaM / ceTrA tavamhi cariyA vavahAro mokkhamaggotti // 16 // samyagdarzana, samyagjJAna, samyak cAritra mokSakA mArga hai| unameM se dravyake bheda dharmAdi aura padArthake bheda tattvArthoke zraddhAnarUpa bhAvako samyagdarzana kahate haiN| tathA tattvArthazraddhAnake sadbhAvameM aMga aura pUrvagata padArthoMkA jJAna samyagjJAna hai / aura AcArAMga Adi sUtroMmeM jo munike AcAroMkA samudAyarUpa tapa kahA hai usameM pravRtti samyak cAritra hai| yaha vyavahAranayakI apekSA mokSamArga hai| ( jisameM sAdhya aura sAdhanameM bheda dRSTi hotI hai aura jo svapara hetuka paryAyake Azrita hai vaha vyavahAranaya hai ) usa vyavahAranaya yA azuddha dravyAthikanayase yaha mokSamArga hai| isakA avalambana lekara jova UparakI bhUmikAmeM ArohaNa karatA huA svayaM ratnatrayarUpa pariNamana karate hue bhinna sAdhya-sAdhana bhAvakA abhAva honese svayaM zuddha svabhAvarUpa pariNamana karatA hai aura isa taraha vaha nizcaya mokSamArgake sAdhanapaneko prApta hotA hai / yathA NicchayaNayeNa bhaNido tihi tehiM samAhido hu jo appA / Na kuNadi kiMca vi aNNaM Na mayadi so mokkhamaggotti // 16 // samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrase samAhita AtmA hI nizcayase mokSamArga hai| isa vyavahAra aura nizcaya mokSamArgameM sAdhya-sAdhanabhAvako spaSTa karate hue AcArya amRtacandrajIne kahA hai ki koI jIva anAdi ajJAnake haTanese vyavahAra mokSamArgako dhAraNa karatA hai to vaha tattvArthakA azraddhAna, aMgapUrvagata arthakA ajJAna aura tapameM aceSTAko tyAgakara tattvArtha zraddhAna, aMgapUrvagata arthake jJAna aura tapameM ceSTA rUpa vyavahAra ratnatrayako apanAtA hai| kadAcit tyAgane yogyakA grahaNa aura grahaNa karane yogyakA tyAga ho jAtA hai to usakA pratIkAra karake sudhAra karatA hai| isa taraha vyavahAra arthAt bheda ratnatrayakI ArAdhanA karate-karate eka dina vaha svayaM tyAga aura grahaNake vikalpase zUnya hokara svayaM ratnatraya rUpa pariNata hokara nizcaya mokSamArga rUpa ho jAtA hai| jabataka sAdhya aura sAdhanameM bhedadRSTi hai tabataka vyavahAranaya hai aura jaba AtmA AtmAko AtmAse jAnatA hai, dekhatA hai, AcaratA hai taba AtmA hI samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra honese abheda dRSTirUpa nizcayanaya hai| AzAdharajIne vyavahAra aura nizcayakA yahI lakSaNa kiyA hai kartAdyA vastuno bhinnA yena nizcayasiddhaye / sAdhyante vyavahAro'sau nizcayastadabhedadRk / / 1-102 / jisake dvArA nizcayakI siddhi ke lie kartA-karma-karaNa Adi kAraka vastu-jIvAdise bhinna jAne jAte haiM vaha vyavahAranaya hai / aura kartA Adiko jIvase abhinna dekhanevAlA nizcayanaya hai| isase spaSTa hai ki nizcayakI siddhi hI vyavahArakA prayojana hai| usake binA vyavahAra bhI vyavahAra kahe jAnekA apAtra hai| aisA vyavahAra hI nizcayakA sAdhaka hotA hai / nizcayako jAne binA kiyA gayA vyavahAra nizcayakA sAdhaka na honese vyavahAra bhI nahIM hai / AzAdharajIne eka dRSTAnta diyA hai| jaise naTa rassIpara calane ke lie bA~sakA sahArA letA hai aura jaba usameM abhyasta ho jAtA hai to bA~sakA sahArA chor3a detA hai usI prakAra nizcayakI siddhike lie vyavahArakA avalambana lenA hotA hai kintu usakI siddhi honepara vyavahAra svataH chuTa jAtA hai| vyavahArake binA nizcayakI siddhi sambhava nahIM hai kintu vyavahArakA lakSya Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA nizcaya honA cAhie aura vaha satata dRSTimeM rahanA caahie| nizcayarUpa dharma dharmakI AtmA hai aura vyavahArarUpa dharma usakA zarIra hai / jaise AtmAse rahita zarIra murdA-zavamAtra hotA hai vaise hI nizcayazanya vyavahAra bhI jIvanahIna hotA hai, usase dharmasevanakA uddeza saphala nahIM hotaa| dharma yathArthameM vahI kahalAtA hai jisase saMvarapUrvaka nirjarA hokara antameM samasta karmabandhanase chuTakArA hotA hai| AThaveM adhyAyameM chaha AvazyakoMke kathanakA sUtrapAta karate hue AzAdharajIne kahA hai-svAtmAmeM niHzaMka sthira honeke lie chaha Avazyaka karanA cAhie / yahA~ svAtmA yA sva-svarUpakA citraNa karate hue vaha kahate haiM zuddhajJAnadhanasvarUpa jaisA AtmA hai, usI rUpameM svasaMvedana pratyakSake dvArA anubhava karatA haA 'yaha maiM anubhUti hU~' isa prakArako svasaMvittike sAtha abheda rUpase saMgata jo zraddhA hai usa rUpa AtmAmeM arthAta AtmAke dvArA AtmAmeM nizcita maiM usI meM sthira honeke lie chaha Avazyaka karatA huuN| SaDAvazyaka karate hue yaha bhAvanA honI cAhie / arthAt nizcayasamyagdarzana aura nizcayasamyagjJAnase sampanna sAdhu nizcayacAritrakI prAptike lie SaDAvazyaka karatA hai / isa prakaraNake prArambhameM AzAdharajIne samayasArameM pratipAdita vastusvarUpako apanAyA hai / usake binA mokSamArgako gADI cala hI nahIM sktii| jo AtmajJAnake binA jinaliMga dhAraNa karake pajApAThameM apanA kAlayApana karate haiM ve bAhyaveza mAtrase digambara honepara bhI yathArthameM nirgrantha liMgake adhikArI hI nahIM haiN| samayasArakalazameM kahA hai 'yataH yaha saMvara sAkSAt zuddhAtmatattvakI upalabdhi honese hotA hai aura zuddha AtmatattvakI upalabdhi bhedavijJAnase hotI hai ataH bhedavijJAnako bhAvanA vizeSa rUpase karanA cAhie / yaha bhedavijJAna nirantara dhArApravAha rUpase tabataka karanA cAhie jabataka jJAna parapadArthose haTakara apane svarUpa meM sthira na ho jAye / kyoMki jitane bhI siddha hue haiM ve saba bhedavijJAnase siddha hue haiN| aura jitane bhI baddha haiM ve saba bhedavijJAnake abhAvase hI baddha haiN| yahA~ yaha bAta dhyAnameM rakhane kI hai ki jJAnakA jJAnameM sthira rahanA do prakArase hotA hai-eka to mithyAtvakA abhAva hokara samyagjJAnakA honA aura dUsare zuddhopayogarUpa hokara jJAna vikArarUpa na pariNameM / ataH mithyAtvakI dazAmeM bhedavijJAnako bhAvanAse mithyAtva haTatA hai| aura mithyAtva haTanepara bhedavijJAnakI bhAvanA bhAnese zuddhopayogarUpa dazA prApta hotI hai| ataH bhedavijJAnakA anavacchinna cintana Avazyaka hai| Avazyaka karate hue bhI yaha bhedavijJAnako dhArA satata pravAhita rahatI hai| ataH Avazyaka karate hue sAdha vicAratA hai ki bhedavijJAnake balase sAkSAt karmoMkA vinAza karanevAlI zuddha AtmAko saMvittiko jabataka maiM prApta nahIM kara letA tabataka hI maiM isa Avazyaka kriyAko karatA huuN| vaise mokSAbhilASIko to sabhI karma tyAjya haiN| usameM puNya aura pApakA bheda nahIM hai arthAt sAdhuko puNya karma karanA cAhie, pApakarma nahIM karanA cAhie, aisA bheda nahIM hai| kyoMki karmamAtra bandhakA kAraNa hai aura jJAnamAtra mokSakA kAraNa hai| kintu jabataka karmakA udaya hai tabataka karma aura jJAnakA samuccaya karanemeM koI hAni nahIM hai arthAta jJAnadhArAke sAtha karmakI bhI dhArA calatI hI hai| kintu karmadhArAse bandha hI 1. saMpadyate saMvara eSa sAkSAt zuddhAtmatatvasya kilopalambhAt / sa bheda vijJAnata eva tasmAd tabhedavijJAnamatIva bhAvyam // 129 // bhAvayed bheda vijJAnamidamacchinnadhArayA / tAvadyAvatparAcchyutvA zAnaM zAne pratiSThitam // 130 // Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) hotA hai, jJAnadhArAse hI mokSa hotA hai| samayasAra kalaza 111 ke bhAvArthameM paM. jayacandajI sAhabane likhA hai _ 'jo paramArthabhUta jJAnasvabhAva AtmAko to jAnate nahIM, aura vyavahAra, darzana, jJAna, cAritrarUpa kriyAkANDake ADambarako hI mokSakA kAraNa jAna usI meM tatpara rahate haiM usIkA pakSapAta karate haiM ve karmanayAvalambI saMsAra samudrameM DUbate haiN| aura jo paramArthabhUta AtmasvarUpako yathArtha to jAnate nahIM aura mithyAdRSTi sarvathA ekAntavAdiyoMke upadezase athavA svayaM hI apane antaraMgameM jJAnakA mithyAsvarUpa kalpanA karake usIkA pakSapAta karate haiM tathA vyavahAra, darzana, jJAna, cAritrake kriyAkANDako nirarthaka jAnakara chor3ate haiM ve jJAnanayake pakSapAtI bhI saMsAra samudra meM DUbate haiN| kintu jo pakSapAtakA abhiprAya chor3a nirantara jJAnarUpa hote hue karmakANDako chor3ate haiM aura jaba jJAnarUpameM sthira rahane meM asamartha hote haiM taba azubha karmako chor3a AtmasvarUpake sAdhanarUpa zubha kriyAkANDa meM lagate haiM ve saMsArase nivRtta ho lokake Upara virAjamAna hote haiN|' ataH AcArya jayasenane samayasAra gAthA 204 kI TIkAmeM likhA hai-jo zuddhAtmAnubhUtise zUnya vratatapazcaraNa Adi kAyakleza karate haiM ve paramAtmapadako prApta nahIM kara sakate / siddhAntazAstrameM jise dharmadhyAna aura zukladhyAna kahA hai adhyAtmameM use hI zuddhAtmasaMvitti kahA hai| kintu kyA zuddhAtmAkI saMvitti sambhava hai ? aura vaha pratyakSarUpa hotI hai kyA ? isake uttarameM AcArya jayasenane saMvarAdhikArake antameM kahA hai 'yadyapi rAgAdi vikalparahita svasaMvedanarUpa bhAvazrutajJAna zuddhanizcayanayase kevalajJAnakI tulanAmeM parokSa hai| tathApi indriya aura manojanya savikalpa jJAnakI apekSA pratyakSa hai / isase AtmA svasaMvedana jJAnakI apekSA pratyakSa hai| parantu kevalajJAnakI apekSA parokSa bhI hai| sarvathA parokSa hI hai aisA nahIM kaha sakate / kyA caturthakAlameM bhI kevalI AtmAko hAthapara rakhakara dikhAte the ? ve bhI divyadhvanike dvArA kahate the aura zrotA use sunakara parokSa rUpase usakA grahaNa karate the| pIche ve paramasamAdhike samaya pratyakSa karate the| usI prakAra isa kAla meM bhI sambhava hai| ataH jo kahate haiM ki parokSa AtmAkA dhyAna kaise hotA hai unake lie ukta kathana kiyA hai|' samayasAra gAthA 96 ke vyAkhyAna meM kahA hai ki vikalpa karanepara dravyakarmakA bandha hotA hai| isapara zaMkAkAra pUchatA hai bhagavan ! jJeyatattvakA vicArarUpa vikalpa karanepara yadi karmabandha hotA hai to jJeyatattvakA vicAra vyartha hai, use nahIM karanA cAhie? isake samAdhAnameM AcArya kahate haiM-'aisA nahIM kahanA cAhie / jaba sAdhu tIna guptirUpa pariNata hotA huA nirvikalpa samAdhimeM lIna hai usa samaya tattvavicAra nahIM karanA caahie| tathApi usa dhyAnake abhAvameM zuddhAtmAko upAdeya mAnakara yA AgamakI bhASAmeM mokSako upAdeya mAnakara sarAga samyaktvakI dazAmeM viSayakaSAyase bacane ke lie tattvavicAra karanA cAhie / usa tattvavicArase mukhya rUpase to puNyabandha hotA hai aura paramparAse nirvANa hotA hai ataH koI doSa nahIM hai| kintu usa tattvavicArake samaya vItarAga svasaMvedana jJAnarUpa pariNata zuddhAtmA hI sAkSAt upAdeya hai aisA dhyAna rakhanA caahie'| isapara-se zaMkAkAra punaH zaMkA karatA hai-- 1. 'magnAH karmanayAvalambanaparA jJAnaM na jAnanti ye. magnA zAnanayaiSiNo'pi yadatisvacchandamandodyamAH / vizvasyopari te taranti satataM jJAnaM bhavantaH svayaM ye karmApi na kurvate na ca vazaM yAnti pramAdasya ca // 11 // Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 35 bhagavan ! vItarAga svasaMvedanajJAnakA vicAra karate samaya Apa vItarAga vizeSaNakA prayoga kyoM karate haiM ? kyA svasaMvedanajJAna sarAga bhI hotA hai ? uttara - viSayasukhake anubhavakA AnandarUpa svasaMvedana jJAna saba janoMmeM prasiddha hai kintu vaha sarAgasvasaMvedana jJAna hai / parantu zuddhAtma sukhako anubhUtirUpa svasaMvedana jJAna vItarAga hai / svasaMvedana jJAnake vyAkhyAna meM sarvatra aisA jAnanA cAhie / isase bhogIjana bhI yaha anubhavana kara sakate haiM ki svasaMvedanajJAna kaisA hotA hai / bhogake samaya jaba manuSyakA vIryaskhalana hotA hai taba usake vikalpameM ekamAtra 'sva' kI hI anubhUti rahatI hai / kintu vaha anubhUti rAgAviSTa hai / aisI hI anubhUti yogIko jaba hotI hai jisameM dravyakarma, bhAvakarma aura nokarmase rahita kevala zuddhAtmAkA anubhavana rahatA hai vaha vItarAga svasaMvedana hotA hai / vastutaH vaha bhAvazrutajJAnarUpa honese parokSa hai tathApi usa kAlameM use pratyakSa tulya mAnA gayA hai / usIkA vikAsa nirAvaraNa avasthA meM kevalajJAnarUpase hotA hai / usIko dRSTimeM rakhakara sAgAra dharmAmRta ( 892 ) meM samAdhi meM sthita zrAvakako lakSya karake AzAdharajIne kahA hai 'zuddhaM zrutena svAtmAnaM gRhItvArya svasaMvidA | bhAvayaMstallayApAstacinto mRtvaMhi nirvRttim // ' he Arya ! zrutajJAnake dvArA rAga-dveSa-mohase rahita zuddha AtmAko svasaMvedana jJAnake dvArA grahaNa karake aura usI meM lIna ho, saba cintAoMse nirmukta hokara maraNa karo aura mukti prApta karo / isI se mumukSuke lie mukhyarUpase adhyAtmakA zravaNa, manana, cintana bahuta upayogI hai / usake binA isa azuddha dazA meM bhI zuddhAtmAkI anubhUti sambhava nahIM hai / aura zuddhAtmAkI anubhUtike binA samasta vrata, tapa Adi nirarthaka haiM / arthAt usase zuddhAtmAkI upalabdhirUpa mokSakI prApti nahIM ho sakatI / jJAnI aura ajJAnImeM antara samayasAra ke nirjarAdhikArameM kahA hai ki samyagdRSTi yaha jAnatA hai ki nizcayase rAga paudgalika hai / pudgala karmake udayake vipAkase utpanna hotA / yaha merA svabhAva nahIM hai / maiM to TaMkotkIrNa jJAyakabhAvasvarUpa hU~ / isa prakAra tattvako acchI taraha jAnatA huA svabhAvako grahaNa karatA hai aura parabhAvako tyAgatA hai / ataH jaise koI vaidya viSakI mAraNazaktiko mantra-tantra, auSadha Adise rokakara viSa bhakSaNa kare to maraNako prApta nahIM hotA usI taraha jJAnI samyagdRSTi pudgala karmake udayako bhogatA huA bhI navIna karmoMse nahIM ba~dhatA / athavA jaise koI vyApAra karAtA hai yadyapi vaha svayaM vyApAra nahIM karatA kintu vyApArI munImake dvArA vyApArakA svAmI honeke kAraNa hAni-lAbhakA jimmedAra hotA hai / aura munIma vyApAra karate hue bhI usakA svAmI na honese hAni-lAbhakA jimmedAra nahIM hotA / usI taraha samyagdRSTi bhI pUrva saMcita karmake udayase prApta indriyaviSayoMko bhogatA hai to bhI rAgAdi bhAvoMke abhAva ke kAraNa viSayasevanake phalameM svAmitvakA bhAva na honese usakA sevana karanevAlA nahIM kahA jAtA / aura midhyAdRSTi viSayoMkA sevana nahIM karate hue bhI rAgAdi bhAvoMkA sadbhAva honese viSayasevana karanevAlA aura usakA svAmI hotA hai / yahA~ samyagdRSTi to munIma ke samAna hai aura mithyAdRSTi vyApArIke samAna hai / eka bhoga bhogate hue bhI ba~dhatA nahIM hai aura dUsarA bhoga nahIM bhogate hue bhI ba~dhatA hai / yahA~ yaha zaMkA hotI hai ki paradravyase jabataka rAga rahatA hai tabataka yadi mithyAdRSTi ajJAnI hai to avirata samyagdRSTi Adi guNasthAnoMmeM cAritramohake udayase rAgAdibhAva hote haiM taba vahA~ samyaktva kaise kahA hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki adhyAtmameM mithyAtvasahita anantAnubandhIjanya rAgako hI pradhAna rUpase rAga kahA hai kyoMki vahI ananta saMsArakA kAraNa hai / usake jAnepara rahanevAlA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) cAritramohanIyajanya rAga ananta saMsArakA kAraNa nahIM hai ataH tajjanya bandhako bhI bandha nahIM kahA hai| ataH samyagdaSTi cAritramohajanya pravattiyoMko aisA mAnatA hai ki yaha karmakA udaya hai isase nivatta hone merA hita hai / usako vaha rogake samAna Agantuka mAnatA hai / aura usako meTane kA upAya karatA hai / siddhAntameM mithyAtvako hI pApa kahA hai| ratnakaraNDa zrAvakAcArameM kahA hai na mithyAtvasamaM kiMcit traikAlye trijagatyapi / zreyo'zreyazca samyaktvasamaM nAnyattanubhRtAm / / arthAt tInoM kAloM aura tInoM lokoMmeM prANiyoM kA mithyAtvake samAna koI akalyANakArI nahIM hai aura samyaktvake samAna koI kalyANakArI nahIM hai / ataH adhyAtmameM jabataka mithyAtva hai tabataka zubha kriyAoMko bhI pApa hI kahA hai| kintu vyavahAranayakI pradhAnatAmeM vyavahArI jIvoMko azubhase chur3Akara zubhameM lagAnekI dRSTi se puNya bhI kahA hai| paM. AzAdharajIne AThaveM adhyAyake prArambhameM SaDAvazyaka kriyAoMkA kathana karanese pUrva yaha saba kathana kiyA hai| aura anta meM mumukSuse kahalAyA hai ki jabataka isa prakArake bhedajJAnake balase maiM karmoMkA sAkSAt vinAza karanevAlI zuddhAtma saMvitiko prApta nahIM hotA tabataka maiM SaDAvazyakarUpa kriyAko karatA huuN| isa taraha nIcekI bhUmikAmeM jJAnadhArA aura karmadhArA donoM pRthak-pRthak rUpase calA karatI haiN| yadi jJAnadhArA na ho aura kevala karmadhArA ho to vaha niSphala hai usase saMnyAsa grahaNakA uddeza kabhI pUrA nahIM ho sktaa| hA~, jJAnadhArAke sAtha bhI karmadhArAke honepara bandha to hotA hI hai| kintu puNyabandha ke sAtha hI pApabandhameM sthiti anubhAgakA hrAsa to hotA hI hai pUrvabaddha karmoMkI nirjarA bhI hotI hai / yaha samyak Avazyaka vidhikA phala hai| zAsanadevatA avandanIya hai AThaveM adhyAyameM vandanA nAmaka AvazyakakA varNana karate hue AzAdharajIne kahA hai zrAvakeNApi pitarau gurU rAjApyasaMyatAH / kuliGginaH kudevAzca na vandyA: so'pisaMyataH // 52 // zrAvakako bhI vandanA karate samaya asaMyamI mAtA-pitA, guru, rAjA, kuliMgI aura kudevakI vandanA nahIM karanA caahie| isakI TIkAmeM AzAdharajIne 'kudevA' kA artha rudra Adi aura zAsanadevatA Adi kiyA hai| aura likhA hai ki sAdhukI to bAta hI dUra, zrAvakako bhI inakI vandanA nahIM karanA caahie| AzAdharajIke pUrvaja TIkAkAra brahmadeva jIne bhI bRhadravyasaMgrahakI TIkAmeM kSetrapAlako mithyAdeva likhA hai, yathA-'rAgadveSopahatArtaraudrapariNatakSetrapAlacaNDikAdimithyAdevAnAM'-( TIkA. gA. 41 ) ataH zAsanadevoM, kSetrapAla, padmAvatI Adiko pUjanA ghora mithyAtva hai / Ajakalake kucha digambaravezI sAdhu aura AcArya apane sAtha padmAvatIkI mUrti rakhakara use pujAte haiM aura isa taraha mithyAtvakA pracAra karate haiM aura kucha paNDitagaNa bhI usameM sahayoga dete haiM, unakA samarthana karate haiN| aise hI sAdhuoM aura paNDitoMke lie kahA hai 'paNDitaibhraSTacAritrairvaTharaizca tapodhanaiH / zAsanaM jinacandrasya nirmalaM malinIkRtam // cAritrabhraSTa paNDitoM aura Thaga tapasviyoMne jinabhagavAna ke nirmala zAsanako malina kara diyA / maThAdhIzoMkI nindA dUsare adhyAyake zloka 96 tathA usakI TIkAmeM AzAdharajIne mithyAdaSTiyoM ke sAtha saMsargakA niSedha karate hae jaTAdhArI tathA zarIrameM bhasma ramAnevAle tApasiyoM ke sAtha dravyajinaliMgake dhArI ajitendriya Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 digambara muniyoM aura dravyajinaliMgake dhArI maThapati bhaTTArakoM ko bhI saMsargake ayogya kahA hai; kyoMki unakA AcaraNa mlecchoMke samAna hotA hai / ve zarIrase digambara veza dhAraNa karake bhI lokaviruddha aura zAstraviruddha AcaraNa karate haiM / prastAvanA paM. AzAdharajI ke samayameM bhaTTAraka pantha pravartita ho cukA thA / kintu bhaTTAraka bhI muniyoMkI taraha digambara veza meM hI rahate the / asala meM jaba munigaNa vanavAsa tyAgakara mandira AdimeM rahane lage aura mandiroM ke lie dAnAdi grahaNa karane lage to ve bhaTTAraka kahe jAne lage / kramazaH bhaTTArakoMkI gaddiyA~ sthApita ho gayIM aura AcArya zaMkarake maThoMkI taraha jaina bhaTTArakoMke bhI maTha bana gaye aura isa taraha bhaTTAraka panthakI paramparA pravartita huI / bhaTTArakoMne muslima yugameM jinAyatanoM kI tathA zAstra bhaNDAroMkI surakSA bhI kI aura mantra-tantra se apanA prabhAva bhI ddaalaa| unameM aneka acche vidvAn aura granthakAra bhI hue / kintu parigraha aura adhikAra aisI vastue~ haiM jinheM pAkara mada na honA hI Azcarya hai / ye sAdhuko bhI girAye binA nahIM rahate / paM. AzAdharajIke lekhase prakaTa hai ki vikramakI terahavIM zatAbdI meM bhaTTArakoMkA AcaraNa itanA gira gayA thA ki use mlecchoM kA AcaraNa kahA gyaa| usa samaya to ve saba digambara vezameM hI rahate the / uttara kAlameM to unhoMne vastra hI dhAraNa kara liyA / Ajake aneka muni aura AcArya bhI vastutaH bhaTTAraka- jaise hI haiM / unake sAtha meM parigrahakA bhAra rahatA hai / use Dhone ke lie ve moTareM rakhate haiM, mantra-tantra karate haiM, hAtha dekhate haiM, bhaviSya batAte haiM, pUjApATha-anuSThAna meM karAte haiM / ye saba kriyAe~ digambara muniyoMke bhraSTarUpa bhaTTArakoMkI haiM / sat zUdra dAnakA adhikArI AcArya somadevane apane upAsakAdhyayanameM kahA hai dIkSAyogyAstrayo varNAzvatvArazca vidhocitAH / manovAkkAyadharmAya matAH sarve'pi jantavaH // 791 // arthAt brAhmaNa, kSatriya, vaizya tona hI varNa jinadIkSA ke yogya haiM kintu AhAradAnake yogya cAroM haiM / kyoMki sabhI prANiyoMko mAnasika, vAcanika aura kAyika dharmakA pAlana karanekI anumati hai / isameM zUdrako bhI AhAradAnake yogya kahA hai / arthAt vaha jinadIkSA to dhAraNa nahIM kara sakatA kintu muniyoMko dAna de sakatA hai / anagAradharmAmRtake caturtha adhyAyake 167veM zloka meM eSaNA samiti ke svarUpa meM kahA hai ki vidhipUrvaka anyake dvArA diye gaye bhojanako sAdhu grahaNa karatA hai / TIkA meM AzAdharajIne 'anyaiH ' kA artha brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura satzUdra kiyA hai / arthAt brAhmaNa, kSatriya, vaizyakI taraha sat zUdra bhI muniko AhAradAna de sakatA hai / ukta somadeva AcArya ne apane nItivAkyAmRta meM kahA haisakRtpariNayanavyavahArAH sacchUdrAH // 11 // AcArAnavadyatvaM zucirupaskaraH zArIrI ca vizuddhiH karoti zUdramapi devadvijatapasvI parikarmasu yogyam // 12 // arthAt eka bAra vivAha karanevAleko sat zUdra kahate haiM / AcArako nirdoSatA, ghara aura upakaraNoMkI pavitratA aura zArIrika vizuddhi zUdrako bhI deva, dvija aura tapasvI janoM ke parikarmake yogya banAtI hai / AzAdharajIne somadevake ukta kathana ke hI AdhArapara zUdrako bhI dharmasevanakA adhikArI kahA haizUdro'pyupaskarAcAravapuHzuddhyA'stu tAdRzaH / jAtyA hono'pi kAlAdilabdhI hyAtmAsti dharmabhAk // - sAgAradharmA. arthAt zUdra bhI upaskara arthAt AsanAdi upakaraNa, AcAra arthAt madyamAMsa AdikA tyAga aura zArIrika vizuddhi honese brAhmaNa, kSatriya, vaizya ke samAna dharmapAlanakA adhikArI hai / janmase hIna honepara bhI AtmA kAla Adiko labdhi Anepara dharmakA sevana kara sakatA hai / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 dharmAmRta ( anagAra ) isakA abhiprAya yaha hai ki jina zadroMmeM punarvivAha nahIM hotA tathA khAna-pAna aura rahana-sahana bhI pavitra hai ve jainadharmakA pAlana karate hue muniko AhAradAna de sakate haiN| ataH Ajakala jo munigaNa AhAra lete samaya zrAvakase zUdrake hAthakA pAnI na lenekI pratijJA karAte haiM vaha zAstrasammata nahIM hai| sat zUdrake hAthakA AhAra taka sAdhugaNa bhI le sakate haiM / gRhasthakI to bAta hI kyA ? 4. granthakAra AzAdhara 1. vaiduSya anagAra dharmAmRtake racayitA AzAdhara apane samayake eka bahuzruta vidvAn the| nyAya, vyAkaraNa, kAvya, sAhitya, koza, vaidyaka, dharmazAstra, adhyAtma, purANa Adi vividha viSayoMpara unhoMne grantharacanA kI hai| sabhI viSayoMmeM unakI askhalita gati thI aura tatsambandhI tatkAlIna sAhityase ve suparicita the| aisA pratIta hotA hai ki unakA samasta jIvana vidyAvyAsaMgameM hI bItA thA aura ve bar3e hI vidyArasika aura jJAnadhana the| AcArya jinasenane apanI jayadhavalA TIkAkI prazastimeM apane guru vIrasenake sambandhameM likhA hai ki unhoMne cirantana pustakoMkA gurutva karate hae saba pUrvake pustakaziSyakoMko pIche chor3a diyA thA arthAta cirantanaM zAstroMke ve pAragAmI the| paM. AzAdhara bhI pustakaziSya kahalAneke suyogya pAtra haiN| unhoMne bhI apane samayameM upalabdha samasta jaina pustakoMko AtmasAta kara liyA thaa| jinakA uddharaNa unakI TIkAoM meM nahIM hai unake kAlake sambandhameM sandeha rahatA hai ki ye AzAdharake pazcAt to nahIM hue ? Aja siddhAnta aura adhyAtmakI carcAke prasaMgase donoMmeM bheda-jaisA pratIta hotA hai kyoMki siddhAntake abhyAsI adhyAtmameM pichar3e haiM aura adhyAtmake abhyAsI siddhaantmeN| kintu bhaTTAraka yugameM paidA hue paM. AzAdhara siddhAnta aura adhyAtma donoMmeM hI niSNAta the| unhoMne munidharmake vyavahAracAritra SaDAvazyaka AdikA kathana karanese pUrva usakA lakSya spaSTa karate hue kahA hai ki svAtmAmeM niHzaMka avasthAna karaneke lie SaDAvazyaka karanA caahie| aura isa adhyAtma carcAkA upasaMhAra karate hue kahA hai ki isa prakArake bheda-vijJAnake balase jabataka maiM zuddhAtmAke jJAnako, jo karmoMkA sAkSAt vinAzaka hai prApta nahIM karatA, tabataka hI samyagjJAnapUrvaka Avazyaka kriyAko karatA huuN| yaha saba kathana karaneke pazcAt hI unhoMne SaDAvazyakoMkA varNana kiyA hai| muni aura zrAvakakA AcAra sambandhI unakI dharmAmRta nAmaka kRti tathA usakI bhavyakumudacandrikA TIkA aura jJAnadIpikA paMjikA yaha eka hI grantha unake jinAgama sambandhI vaiduSyake lie paryApta hai| ve muni yA AcArya nahIM the, gRhastha paNDita the| kintu unhoMne pratyeka prakArake vyaktigata abhinivezase apaneko dUra rakhate hae siddhAntake varNanameM AcAryaparamparAsammata vItarAga mArgako hI darzAyA hai| unakI sampUrNa kRti kisI bhI prakArake durabhinivezase sarvathA mukta hai / yaha unake vaiduSyakI eka bar3I vizeSatA hai| tabhI to unake pAsa muni taka par3hane ke lie Ate the| bhaTTAraka yugameM rahakara bhI vaha usa yugase prabhAvita nahIM the| unhoMne bhaTTArakoM aura muniveSiyoMko samAna rUpase bhartsanA kI hai| aura zAsanadevatAoMko spaSTa rUpase kudeva kahA hai| viSayakI taraha saMskRta bhASA aura kAvyaracanApara bhI unakA asAdhAraNa adhikAra thaa| dharmAmRta dharmazAstrakA Akara grantha hai kintu usakI racanA zreSThatama kAvyase Takkara letI hai : usameM kevala anuSTup zloka hI nahIM hai, vividha chanda haiM aura unameM upamA aura utprekSA alaMkArako bahutAyata hai| saMskRta bhASAkA zabda bhaNDAra bhI unake pAsa aparimita hai aura ve usakA prayoga karane meM bhI kuzala haiM / isIse unakI racanA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 39 kliSTa ho gayI hai| yadi unhoMne usapara TIkA na racI hotI to usako samajhanA saMskRtake paNDitake lie bhI kaThina ho jAtA tathA usa TIkAmeM unhoMne jo vividha granthoMse uddharaNa diye haiM aura vividha Agamika carcAe~ kI hai una sabake binA to dharmAmRta bhI phIkA hI rhtaa| 2. jIvana paricaya AzAdharane apanI tona racanAoMke anta meM apanI prazasti vistArase dI hai| sabase antameM unhoMne anagAra dharmAmatakI bhavyakumudacandrikA TIkA racI thii| ataH usameM pUrNa prazasti hai| usake anusAra unake pitAkA nAma sallakSaNa, mAtAkA zrIratnI, patnIkA sarasvatI aura putrakA nAma chAhar3a thaa| ve bagheravAla vaizya the| mADalagar3ha ( mevAr3a ) ke nivAsI the| zahAbuddIna gorIke AkramaNase trasta hokara apane parivArake sAtha mAlavAkI rAjadhAnI dhArAmeM Akara basa gaye the| vahAM unhoMne paNDita mahAvIrase jainendra vyAkaraNa aura jainanyAya pddh'aa| 3. racanAoMkA paricaya 1. prameyaratnAkara-isakI prazaMsA karate hue ise syAdvAda vidyAkA vizada prasAda kahA hai| yaha tarkaprabandha hai, jisase nirdoSa padyAmRtakA pravAha pravAhita hotA hai arthAt padyoMmeM syAdvAda vidyA gumphita tarkazAstrapara yaha grantha racA gayA thaa| kintu yaha aprApya hai / ataH isake sambandhameM vizeSa kathana zakya nahIM hai| 2. bharatezvarAbhyudayakAvya-isake pratyeka sargake antima vRttameM siddhi zabda Anese ise siddhayaMka kahA hai / isa kAvyapara svopajJa TIkA bhI thii| yaha kAvya kavine apane kalyANake lie racA thaa| isake doeka padya anagAra dharmAmRtakI TIkAmeM uddhRta haiN| unase pratIta hotA hai yaha adhyAtmarasase paripUrNa thaa| navama adhyAyake sAtaveM zlokakI TokAmeM likhA haietadeva ca svayamapyanvAkhyaM siddhayaGkamahAkAvye yathA paramasamayasArAbhyAsasAnandasarpasahajamahasi sAyaM sve svayaM svaM viditvA / punarudayadavidyAvaibhavAH prANa cAra sphuradaruNaviDambhA yogino yaM stuvanti / / kAvyake nAmase to aisA pratIta hotA hai ki usameM bharata cakravartIkI mokSaprAptikA varNana rahA ho / 3. paMjikA sahita dharmAmRta-tIsarI racanA hai dharmAmRta / usake do bhAga haiM-anagAra aura sAgAra / inameM kramase jaina muniyoM aura zrAvakoMke AcArakA varNana hai| inakA prakAzana ho cukA hai tathA isa saMskaraNameM anagAra prathamabAra paMjikA sahita prakAzita ho rahA hai| isake pazcAt prathamabAra paMjikA sahita sAgAra prakAzita hogaa| aisA pratIta hotA hai dharmAmRtake sAtha hI usakI paMjikA racI gayI thii| kyoMki prazastimeM isake sambandhameM likhA hai yo'haMdavAkyarasaM nibandharuciraM zAstraM ca dharmAmataM nirmAya nyadadhAnmumukSuviduSAmAnandasAndre hRdi / / isakI vyAkhyA karate hue AzAdharajIne 'arhadvAkyarasaM' kA artha jinAgamaniryAsabhUta aura 'nibandharuciraM' kA artha 'svayaMkRtajJAnadIpikAkhyapaJjikayA ramaNIyaM' kiyA hai arthAt dharmAmata jinAgamakA sArabhUta hai aura svopajJa jJAnadIpikA paMjikAse ramaNIya hai / paMjikAkA lakSaNa hai 'padabhaJjikA' / arthAt jisameM kevala kucha padoMkA vizleSaNa hotA hai, pUrNa zlokakI vyAkhyA nahIM hotI, use paMjikA kahate haiN| anagAra dharmAmRtakI paMjikAke prArambhameM kahA hai Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xo dharmAmRta ( anagAra) 'svopajJadharmAmRtadharmazAstrapadAni kiMcit prakaTIkaroti' / arthAta svaracita dharmAmRta nAmaka dharmazAstrake padoMko kicit rUpase prakaTa karatA hai| ataH isameM pratyeka padyake kucha padoMkI vyAkhyA mAtra hai| anagAra dharmAmRtakI bhavyakumudacandrikA TIkAkA prArambha karate hae to granthakArane jJAnadIpikAkA koI ullekha nahIM kiyA hai| kintu sAgAra dharmAmatakI TIkAke prArambhameM likhA hai samarthanAdi yannAtra ve vyAsabhayAta kvacit / / tajjJAnadIpikAkhyaitat paJjikAyAM vilokyatAm / / arthAt vistArake bhayase kisI viSayakA samarthana Adi jo yahA~ nahIM kahA hai use isakI jJAnadIpikA nAmaka paMjikAmeM dekho| ataH paMjikAmeM Agata viSayase sambaddha granthAntaroMse uddhRta padyoMkA bAhulya hai| udAharaNa ke lie dUsare adhyAyake prArambhameM mithyAmatoMkA nirdeza karaneke lie amitagatike paMcasaMgraha tathA mithyAtvake bhedoMke samarthana meM amitagatike zrAvakAcArase bahuta-se zlokAdi uddhRta kiye haiN| isa taraha jJAnadIpikAmeM bhI granthAntaroMke pramANoMkA saMgraha adhika hai / isI dRSTise usakA mahattva hai / 4. aSTAMgahRdayodyota-vAgbhaTa viracita aSTAMgahRdaya nAmaka grantha AyurvedakA bahuprasiddha grantha hai| yaha usakI TIkA thI jo vAgbhaTa saMhitAko vyakta karaneke lie racI gayI thii| yaha aprApya hai / dharmAmRtakI TIkAmeM Ayurvedase sambaddha jo zloka uddhata haiM ve prAyaH vAgbhaTa saMhitAke haiN| 5. mUlArAdhanATIkA-bhagavatI ArAdhanA atiprAcIna prasiddha Agama grantha hai| isameM sAdhuke samAdhimaraNakI vidhikA vistArase kathana hai| isapara aparAjita sUrikI vijayodayA TokA saMskRtameM ativistRta hai| usIke AdhArapara AzAdharajIne bhI saMskRtameM yaha TIkA racI thI jo vijayodayA TIkAke sAtha hI zolApurase prathamabAra 1935meM prakAzita huI thii| isameM vijayodayA TIkA tathA eka TippaNa aura ArAdhanAkI prAkRta TIkAkA nirdeza AzAdharajIne kiyA hai| isameM bhI granthAntaroMse uddharaNoMkI bahutAyata hai| prAkRta paMcasaMgrahakA nirdeza isI TokAmeM prathamabAra milatA hai| isase pUrva kisIne isakA ullekha nahIM kiyA thaa| 6. iSTopadeza TIkA-pUjyapAda svAmIke iSTopadeza para yaha TIkA racI gayI hai aura mANikacandra granthamAlA ke antargata tattvAnuzAsanAdi saMgrahameM prathama bAra mudrita huI thii| usake pazcAt vIra sevAmandira dillIse hindI TIkAke sAtha 1954 meM prakAzita hii| yaha TIkA mala granthakA hArda samajhane ke lie ati upayogI hai| isameM aneka uddhRta padya pAye jAte haiN| 7. amarakoza TIkA-yaha aprApya hai| 8. kriyA kalApa-isakI prati bambaI ailaka pannAlAla sarasvatI bhavana meM batalAyI gayI hai| 9. ArAdhanAsAra TIkA-yaha aprApya hai| 10. bhUpAla caturvizatikA TIkA-bhUpAla caturvizatikA stotrakI yaha TIkA aprakAzita hai| 11. kAvyAlaMkAra- saMskRta sAhityameM rudraTakA kAvyAlaMkAra eka mAnya grantha hai usapara yaha TIkA racI thI jo aprApya hai| anagAra dharmAmRtakI TIkAmeM (pR. 255) rudraTake kAvyAlaMkArakA nAmanirdeza pUrvaka uddharaNa diyA hai| 12. jina sahasranAmastavana saTIka-jina sahasra stavana TIkA sahita bhAratIya jJAnapIThase prakAzita huA hai / isapara zrutasAgara sUrine bhI TIkA racI hai vaha bhI usIke sAtha prakAzita huI hai| 13. nityamahodyota-yaha bhagavAn arhantake mahAbhiSekase sambandhita snAna zAstra hai isakA prakAzana zrutasAgarI TIkAke sAtha ho cukA hai| 14. ratnatrayavidhAna-isameM ratnatrayake vidhAnako pUjAkA mAhAtmya varNita hai| abhI taka prakAzita nahIM huA hai| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 15. jinayajJakalpa - prAcIna jinapratiSThAzAstroMko dekhakara AzAdharajIne yugake anurUpa yaha pratiSThAzAstra racA thaa| yaha nalakacchapura ke nivAsI khaNDelavAla vaMzake bhUSaNa alhaNa ke putra pAvAsAhuke Agrahase vikrama saMvat 1285 meM Azvina zuklA pUrNimAko pramAravaMzabhUSaNa zrI devapAla rAjAke rAjyameM nalakacchapura meM neminAtha jinAlaya meM racA gayA thaa| jaina grantha uddhAraka kAryAlaya se saMvat 1974 meM pratiSThAsArIdvArake nAmase hindI TIkA sAtha isakA prakAzana huA thaa| antima sandhimeM ise jinayajJakalpa nAmaka pratiSThA sAroddhAra saMjJA dI hai| usake anta meM prazasti hai jisameM ukta racanAoMkA ullekha hai / prastAvanA ataH ye pandraha racanAe~ vi. saM. 1285 taka racI gayI thIM / sAgAra dharmAmRta TIkAkI prazastimeM isa jinayajJakalpakA jinayajJakalpa dIpaka nAmaka TIkAke sAtha ullekha hai / ataH yaha TIkA 1285 ke pazcAt hI racI gayI hai kyoMki jinayajJakalpakI prazastimeM isakA nirdeza nahIM hai / 16. viSaSTi smRtizAstra isakA prakAzana marAThI bhASAkI TIkAke sAtha 1937 meM mANikacanda jaina granthamAlAse usake 36veM puSpake rUpameM huA hai / isameM AcArya jinasena aura guNabhadrake mahApurANakA sAra hai| isako par3hane se mahApurANakA kathAbhAga smRtigocara ho jAtA hai| zAyada isI se isakA nAma triSTi smRtizAstra rakhA hai / caubIsa tIrthaMkara, bAraha cakravartI, no nArAyaNa, nau pratinArAyaNa, nau balabhadra ye tresaTha ilAkA puruSa hote haiM ye saba tIrthaMkaroMke sAtha yA unake pazcAt unhoMke tIrtha meM hote haiN| AzAparajI ne bar3I kuzalatAse pratyeka tIrthaMkara ke sAtha usake kAlameM hue cakravartI AdikA bhI kayana kara diyA hai| jaise prathama cAlIsa zlokoM meM RSabha tIrthaMkara aura bharata cakravartI AdikA kathana hai| dUsaremeM sAta ilokoMmeM ajitanAtha tIrthaMkara aura sagara cakravartIkA kathana hai / gyArahaveM meM dasa zlokoM meM zreyAMsanAtha tIrthaMkara ke sAtha azvagrIva pratinArAyaNa, vijaya baladeva aura tripRSTha nArAyaNakA kathana hai / isI taraha bIsaveM meM ikyAsI zlokoM meM munisuvratanAtha tIrthaMkarake sAtha rAma, lakSmaNa aura rAvaNakI kathA hai| bAIsaveM meM sau zlokoM meM neminAtha tIrthaMkara ke sAtha kRSNa, jarAsandha aura brahmadatta cakrIkA kathana hai / antimameM pacAsa zlokoMmeM bhagavAn mahAvIrake pUrvabhava varNita haiM / isakI antima prazasti meM isakI paMjikAkA bhI nirdeza hai| isI ke sAtha mudrita hai| yaha paNDita jAjAkakI preraNAse saMvat putra jetumideva ke avantImeM rAjya karate hue racA gayA hai| nirdeza nahIM hai| arthAt isapara paMjikA bhI racI thI jo 1292 meM nalakacchapurameM rAjA devapAlake isakI prazasti meM kisI anya navIna racanAkA 17. sAgAradharmAmRta TIkA-isa TIkAke sAtha sAgAra dharmAmRtakA prathama saMskaraNa vi. saM. 1972 meM mANikacandra granthamAlA bambaIke dUsare puSpake rUpameM prakAzita huA thaa| isakI racanA vi. saM. 1296 meM nalakaNThapura meM neminAtha caityAlaya meM jaitugidevake rAjya meM huii| isakA nAma bhavyakumudacandrikA hai| poravA vaMzake samuddhara zreSThI ke putra mahIcanda sAhUkI prArthanAse yaha TIkA racI gayI aura unhoMne isakI prathama pustaka likhI / 18. rAjImatI vipralambha - isakA nirdeza vi. saM. 1300 meM racakara samApta huI anagAra dharmAmRtakI TokA prazasti meM hai| isase pUrvako prazasti meM nahIM hai ataH yaha khaNDakAvya jisameM neminAtha aura rAjulake vairAgyakA varNana thA svopajJa TIkAke sAtha 1296 aura 1300 ke madhya meM kisI samaya racA gayA / yaha aprApya hai / -- 19. adhyAtmarahasya - anagAra dharmAmRta TIkAko prazasti meM hI rAjImatI vipralambhake pazcAt isakA ullekha hai / yaha pitA ke Adezase racA gayA thaa| yaha prasanna kintu gambhIra thA / ise par3hate hI arthabodha ho jAtA thA / tathA usakA rahasya samajhane ke lie anya zAstroMkI sahAyatA lenI hotI hai; jo yogAbhyAsakA prArambha karate unake lie yaha bahuta priya thaa| kintu yaha bhI aprApya hai / [6] Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) 20. anagAradharmAmRtaTIkA-anagAra dharmAmRtapara racita bhavyakumudacandrikA TIkA bhI mANikacandra granthamAlA bambaIse usake caudahaveM puSpake rUpameM 1919 meM prakAzita huI thii| isakI racanA bhI nalakacchapurake nemijinAlayameM jaitugidevake rAjyameM vi. saM. 1300 meM huI thii| jisa pApA sAhuke anurodhase jinayajJakalpa racA gayA thA usake do putra the-bahudeva aura padmasiMha / bahudevake tIna putra the-haradeva, udayI aura stambhadeva / haradevane prArthanA kI ki mugdhabuddhiyoMko samajhAneke lie mahIcandra sAhuke anurodhase Apane sAgAra dharmakI to TokA banA dI kintu anagAra dharmAmRta to kuzAgra buddhivAloMke lie bhI atyanta durbodha hai isakI bhI TIkA banAnekI kRpA kreN| taba AzAdharajone isakI TIkA rco| isakA parimANa 12200 zloka jitanA hai| yahI TIkA AzAdharajIke pANDitya aura vistRta adhyayanakI paricAyikA hai| isameM mUlagranthase sambaddha AcAraviSayaka carcAoMko spaSTa tathA granthAntaroMse pramANa dekara puSTa kiyA gayA hai| racanAkAla-racanAoMke ukta paricayameM diye gaye unakI racanAoMke kAlase AzAdharajIkA racanAkAla eka tarahase nirNIta-sA ho jAtA hai / vi. saM. 1300 ke pazcAt kI unakI kisI kRtikA nirdeza nahIM milatA / tathA vi. saM. 1285 taka ve pandraha racanAe~ raca cuke the| 1285 ke pazcAt pandraha varSoM meM apanI pA~ca racanAoMkA hI ullekha unhoMne kiyA hai| ataH unakA mukhya racanAkAla 1285 se pUrva hI rahA hai| moTe taurapara vikramakI terahavIM zatIkA uttarArdha hI unakA racanAkAla thaa| 4. AzAdharake dvArA smRta grantha aura granthakAra AzAdharane apanI TIkAoMmeM pUrvake aneka granthoM aura granthakAroMkA nirdeza kiyA hai aura aneka granthoMse binA nAmollekhake uddharaNa diye haiM / anagAra dharmAmRtakI TIkAmeM hI uddhRta padyoMkI saMkhyA eka hajArase Upara hai| yadi una sabake sthaloMkA patA laga sake to eka vizAla sAhitya bhaNDAra hamAre sAmane upasthita ho jaaye| kintu prayatna karanepara bhI aneka prAcIna granthoMke aprApya yA lupta ho jAnese saphalatA nahIM miltii| nIce hama saMkSepameM unakA paricaya aMkita karate haiM 1. AcArya samantabhadrakA nirdeza prAyaH svAmI zabdase hI kiyA gayA hai| ana. TI. meM pa. 160 para svAmisUka karake unake ratnakaraNDa zrAvakAcArase aneka zloka uddhRta kiye haiN| sAgAra dharmAmatake dUsare adhyAyameM aSTa malaguNoMke kathanameM ratnakaraNDakA mata diyA hai| vahA~ usakI TIkAmeM 'svAmIsamantabhadramate' likhakara unakA nAmanirdeza bhI kiyA hai| isI meM bhogopabhoga parimANa vratake aticAroMke kathanameM 'atrAha svAmI yathA' likhakara ra. zrA. kA zloka dekara usakI vyAkhyA bhI kI hai| anya bhI aneka sthaloMpara ratnakaraNDa zrAvakAcArakA upayoga kiyA gayA hai| ana. dha. TI. pa. 95 meM yaha prazna kiyA gayA hai ki isa yugake loga AptakA nirNaya kaise kareM ? uttara meM kahA gayA hai Agamase aura ziSToMke upadezase nirNaya kreN| isakI TIkAmeM Agamake sthAnameM ra. zrA. kA 'AptenotsannadoSeNa' Adi zloka uddhRta kiyA hai aura 'ziSTAH' kI vyAkhyA 'AptopadezasampAdita zikSAvizeSAH svAmisamantabhadrAdayaH' kI hai| isa taraha unake prati bahuta hI AdarabhAva pradarzita kiyA hai| 2. bhaTTAkalaMkadeva-ana. TI. pR. 169 para 'tathA cAhurbhaTTAkalaMkadevAH' karake kucha zloka uddhRta hai jo laghIyastrayake antima zloka haiN| 3. bhagavajjinasenAcArya-ana. TI. pR. 177 para bhagavajjinasenAcAryako meghakI upamA dI hai kyoMki ve vizvake upakAraka haiN| unake mahApurANakA ullekha ArSa rUpameM hI pR. 7,20,40,480, 566 Adi para sarvatra kiyA gayA hai| sAgAra dharmAmatakI paMjikA tathA TIkAmeM bhI Apake nAmase mahApurANake 38-39 parvake bahata-se zloka uddhRta hai / sAgAradharmake nirmANameM usase bahata sahAyatA lI gayI hai| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 43 4. kundakundAcArya - ana. TI. pR. 132 para 'yattAttvikAH' likhakara eka gAthA uddhRta kI hai jo AcArya kundakundakRta dvAdaza anuprekSA kI hai / isa taraha AcArya kundakundakA ullekha tAttvika zabdase kiyA hai / 5. aparAjitAcArya - vijayAcArya - bhagavatI ArAdhanApara aparAjita sUrikI vijayodayA nAmaka eka vistRta saMskRta TIkA hai jo zolApurase 1935 meM prakAzita huI thI / ana. TI. pR. 166 para bhagavatI ArAdhanAkI gAthA uddhRta karake likhA hai ki isakA vyAkhyAna vistArase aparAjitAcArya viracita mUlArAdhanA TIkA tathA hamAre ( AzAdhara ke ) race mUlArAdhanAdarpaNa nAmaka nibandhameM dekho / tathA pU. 673 para AcelakyakA vyAkhyAna karate hue likhA hai ki isakA samarthana zrIvijayAcArya viracita saMskRta mUlArAdhanA TIkA meM vistAra se kiyA hai / aparAjita sUrikA hI nAma vijayAcArya thA yA vijayodayA TIkAke nAmapara se inheM vijayAcArya kahA jAtA thA / anagAra dharmake kathanameM AzAdharane isakA bahuta upayoga kiyA hai / 6. amRtacandrAcArya - AcArya amRtacandrakA nirdeza prAyaH Thakkura (ThAkura) zabdake sAtha kiyA hai yathA pR. 588 para likhA hai- 'etacca vistareNa ThakkurAmRtacandraviracita samayasAra TIkAyAM draSTavyam' / amRtacandrake puruSArthasiddhayupAyakA bhI upayoga dharmAmRtakI racanA meM bahutAyatase milatA hai / pR. 160 para ratnakaraNDase zloka uddhRta karake likhA hai- 'etadanusAreNaiva Thakkuro'pIdamapAThIt' aura pu. si. se 'loke zAstrAbhAse' Adi zloka uddhRta kiyA hai / 7. gudrAcArya - AtmAnuzAsana aura uttara purANake racayitA guNabhadrakA nirdeza 'zrImadguNabhadradevapAdAH' likhakara AtmAnuzAsana se ( pU. 632) eka zloka uddhRta kiyA hai / ye guNabhadra AcArya jinasenake ziSya the / 8. rAmasena--pR. 633 para 'zrImadrAmasenapUjyairapyavAci' likhakara unake tattvAnuzAsana se eka padya uddhRta kiyA hai / 9. AcArya somadeva - yazastilaka campU aura nItivAkyAmRta ke racayitA AcArya somadevakA ullekha prAyaH 'somadeva paNDita' ke nAmase hI kiyA gayA milatA hai / ana. TI. pR. 684 para 'uktaM ca somadevapaNDitaiH' likhakara unake upAsakAdhyayanase tIna zloka uddhRta kiye / sAgAra dharmAmRta TIkAmeM to kaI sthaloMpara isI nAma se unakA nirdeza milatA hai / unake upAsakAdhyayanakA upayoga dharmAmRtakI racanA meM bahutAyata se kiyA gayA hai / 10. AcArya amitagati - amitagati nAmase inakA nirdeza milatA hai / inake zrAvakAcAra aura paMcasaMgraha se sarvAdhika padya uddhRta kiye gaye haiM / 11. AcArya vasunandi - vasunandi zrAvakAcAra tathA mUlAcAra TIkAke kartA AcArya vasunandikA ullekha ana. TI. ( pU. 605 ) para isa prakAra milatA hai - 'etacca bhagavad vasunandisaiddhAntadevapAdairAcAraTIkAyAM vyAkhyAtaM draSTavyam mUlAcArako TIkAkA anagAra dharmAmRtakI TIkAmeM (pR. 339, 344, 358, 359, 568, 682, 605, 681) bahudhA ullekha pAyA jAtA hai / dharmAmRta kI racanA meM mUlAcAra aura usakI TIkAkA bahuta upayoga huA hai| tathA sAgAra dharmAmRtakI racanA meM unake zrAvakAcArakA upayoga bahutAyatase huA hai / 12. prabhAcandra -- ratnakaraNDa zrAvakAcArako TIkAke sAtha usake kartAkA nirdeza ana. TI. (pR. 608) para isa prakAra kiyA hai 'yathAhuH bhagavantaH zrImatprabhendudevapAdAH ratnakaraNDakaTIkAyAM / isa nirdezase aisA pratIta hotA hai ki AzAdharajI prasiddha tArkika prabhAcandrako hI TIkAkAra mAnate the / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta (anagAra ) 13. padmanandi AcArya - ana. TI. (pR. 673 ) meM sacelatA dUSaNa meM zrIpadmanandipAdake nAmase padmanandi paMcavizatikAkA eka zloka uddhRta hai / padma paM. kA bhI upayoga AzAdharajIne vizeSa kiyA hai / inameM vikramakI bArahavIM zatAbdI paryantake kucha pramukha granthakAra Ate haiM / aba hama kucha granthoMke nAmoM kA ullekha kareMge jinakA nirdeza unakI TIkAoMmeM milatA hai - 44 tatvArtha vRtti (pR. 14 ), yazodharacarita, padmacarita ( pU. 50 ), tattvArthazloka vArtika (pR. 73 ), svaracita jJAnadIpikA (92, 98), dravyasaMgraha (118), saMnyAsavidhi (133), ArAdhanAzAstra ( 148, 161), nIti (nItivAkyAmRta, 171), siddhAnta (bha. ArA. 167), Agama (trilokasAra 193), Agama ( gomaTTasAra 233, 289, 264, 235), pratikramaNazAstra ( 228), nItyAgama (nItivAkyAmRta 245), mantramahodadhi (252), jAtakarma (276), mahApurANa (274), bhArata (274), rAmAyaNa (274), pravacanasAracUlikA (326), AcAra TIkA (mUlAcAra TIkA), (339, 344, 358, 359), TippaNa (mUlAcAra TI. 359), vArtika ( tattvArthavArtika 431), mAghakAvya (462), zataka ( 465), triSaSTizalA kApuruSacarita (524), mUlAcAra (554), cAritrasAra (564, 669), samayasAra (586), samayasAra TIkA ( 588 ), kriyAkANDa (605, 654), siddhayaMka mahAkAvya (633), siddhAnta sUtra ( SaTkhaNDAgama 638), saMskRta kriyAkANDa (653-654), prAkRta kriyAkANDa (654), ye to mAtra anagAra dharmAmRtakI TIkAmeM nirdiSTa haiM / inameM kucha jainetara grantha bhI pratIta hote haiM jaise saMnyAsa vidhi, mAgha kAvya, jAtakarma, bhArata, rAmAyaNa | mUlArAdhanAdarpaNa nAmaka TIkAmeM do ullekha bahuta mahattvapUrNa haiM - eka jJAnArNavakA, dUsare prAkRta paMca saMgrahakA / prAkRta paMca saMgraha prAcIna hai kintu isase pahale usake isa nAmakA nirdeza anya kisI bhI grantha meM nahIM dekhA / nAmollekha kiye binA jo uddharaNa diye gaye haiM unase sambaddha grantha bhI aneka haiM yathA - iSTopadeza, samAdhitantra, tattvAnuzAsana, paMcAstikAya, AptasvarUpa, varAMgacarita, candraprabhacarita, samayasArakalaza, nayacakra, gommaTasAra karmakANDa, yogazAstra, sanmatisUtra, bhAvasaMgraha, pramANaparIkSA, anargharAghava nATaka, paramAtmaprakAza, svayambhU stotra, tattvArthasAra, samavasaraNastotra, brahmapurANa, vAdanyAya Adi / aneka zlokoM aura gAthAoMkA to patA hI nahIM calatA ki kisa granthase lI gayI haiM / unakI saMkhyA bahuta adhika hai / ukta jaina granthakAroM aura granthoMke sivAya kucha jainetara granthakAroMkA bhI nirdeza milatA hai, yathA 1. bhadra rudraTa - ana. TI. ( pR. 14, 255 ) meM bhadra rudraTa tathA unake kAvyAlaMkArakA nirdeza hai / sAhitya zAstra meM rudraTa aura unake kAvyAlaMkArakA vizeSa sthAna hai / isIpara AzAdharajI ne apanI TIkA racI thii| 2. vAgbhaTa - vAgbhaTakA aSTAMgahRdaya nAmaka vaidyaka grantha AyurvedakA prAmANika grantha mAnA jAtA hai / isameM 120 adhyAya haiM / isapara AzAdharajIne TIkA racI thI / dharmAmRtakI TIkAmeM isake aneka uddharaNa pAye jAte haiM aura yadAha vAgbhaTa ( 235 ) karake unakA nAmollekha bhI hai / 3. vAtsyAyana - vAtsyAyanakA kAmasUtra ati prasiddha hai / pR. 238 meM inake nAmake sAtha eka zloka uddhRta hai jisameM yonimeM sUkSma jIva batalAye haiM / 4. manu- manu mahArAjakI manusmRti ati prasiddha grantha hai / pU. 274 AdimeM manusmRtike aneka zloka uddhRta haiM / 5. vyAsa - mahAbhArata ke racayitA vyAsa RSi prasiddha haiM / pR. 389 meM inake nAmake sAtha mahAbhAratase eka zloka uddhRta haiN| isa prakAra AzAgharajIne aneka granthakAroM aura granthoMkA nirdeza kiyA hai / grantha aura granthakArake sambandha meM Avazyaka prakAza DAlaneke pazcAt isake anuvAdake sambandhameM bhI do zabda likhanA Avazyaka hai / sva. DaoN. e. ena. upAdhyene dharmAmRtake prakAzanakI eka yojanA banAyI thI / usIke anusAra maiMne isake sampAdana bhArako svIkAra kiyA thA / yojanAmeM prathama pratyeka zlokakA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 45 zAbdika anuvAda tadanantara vizeSArtha denekA vidhAna hai| vizeSArthameM bhavyakUmadacandrikA TIkAmeM Agata carcAoMko binA vistArake saMkSepa rUpa meM denA Avazyaka hai| yadi AzAdharakA kisI viSayapara anya granthakAroMse matabheda ho to use bhI spaSTa karanA cAhie tathA Avazyaka pramANa uddhRta karanA cAhie ityAdi bAteM haiM / ina sabakA dhyAna rakhate hue hI maiMne yaha anuvAda kiyA hai| prArambhameM jJAnadIpikA paMjikA prApta nahIM huI thii| prApta honepara usakA bhI upayoga yathAyoga kiyA gayA hai| paM. AzAdharane apanI TIkAmeM Agata viSayake samarthanameM granthAntaroMke itane adhika uddharaNa diye haiM ki una sabako sameTanA hI kaThina hotA hai| matabheda yadi kahIM huA to use bhI svayaM unhoMne hI spaSTa kara diyA hai ki isa viSayameM amukakA mata aisA hai| AzAdhara kisI bhI viSayameM AgrahI nahIM haiN| ve to pUrva paramparAke samyaka adhyetA aura anugAmI vidvAn rahe haiM / astu, kheda hai ki DaoN. upAdhye isakA mudraNa prArambha hote hI svargata ho gye| unake jaisA sAhityAnurAgI aura adhyavasAyI grantha-sampAdaka honA kaThina hai| unake prati apanI zraddhAMjali arpita karatA hai| zrI di. jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI jayapurake mantrIjI tathA mahAvIra bhavanake kAryakartA DaoN. kastUracandajI kAzalIvAlake dvArA hastalikhita pratiyAM prApta hotI rahatI haiM ataH unake prati bhI AbhArI huuN| bhaTTAraka zrI yazaHkIrti di. jaina zAstra bhaNDAra zrI RSabhadevake zrI. paM. rAmacandajI se jJAnadIpikAkI ekamAtra prati prApta ho skii| jisase usakA prakAzana ho skaa| ataH unakA vizeSa rUpase AbhArI haiN| bhAratIya jJAnapIThake mantrI bA. lakSmIcandrajI, matidevI granthamAlAke vyavasthApaka DaoN. gulAbacandrajIko bhI unake sahayogake lie dhanyavAda detA huuN| zrI syAdvAda mahAvidyAlaya bhadainI, vArANasI mahAvIra jayantI 2503 -kailAzacandra zAstrI Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya sUcI 51 garbhAdi kalyANaka samyaktva sahacArI puNyaprathama adhyAya vizeSase hote haiM siddhoMko namaskAra 1 dharma duHkhako dUra karatA hai prasaMga vaza samyagdarzana-samyagjJAna-samyaka sagara, meghavAhana aura rAmabhadrakA dRSTAnta cAritrakI carcA dharma narakameM bhI ghora upasargako dUra karatA hai arhantako namaskAra pApa karmake udayameM bhI dharma hI upakArI hai divyadhvanikI carcA dRSTAnta dvArA puNyake upakAra aura pApake gaNadhara devAdikA smaraNa apakArakA samarthana jinAgamake vyAkhyAtA ArAtIya AcAryoMkA pradyumnakA dRSTAnta puNya-pApameM balAbala vicAra smaraNa 22 zlokoM dvArA manuSya bhavakI nissAratAkA dharmopadezakA abhinandana dharmAmRtake racanekI pratijJA kathana 52-57 prasaMgavaza maMgala AdikI carcA manuSya paryAya burI honepara bhI dharmakA aGga hai 60 sacce dharmopadezakoM kI durlabhatA dharma vimukhakA tiraskAra dharma zabdakA artha dharmopadezaka AcAryake sadguNa nizcaya ratnatrayakA lakSaNa nikaTa bhavya zrotAoMkI durlabhatA sampUrNa ratnatraya mokSakA hI mArga abhavya upadezakA pAtra nahIM mokSakA upAya bandhanakA upAya nahIM ho sakatA aisA guNa viziSTa bhavya hI upadezakA pAtra vyavahAra ratnatrayakA lakSaNa sadupadezake binA bhavyakI bhI mati dharma meM nahIM samyagdarzana Adike mala lagatI nizcaya nirapekSa vyavahAranayakA upayoga svArthakA cAra prakArake zrotA nAzaka vinayakA phala vyavahArake binA nizcaya bhI vyartha vyutpanna upadezakA pAtra nahIM vyavahAra aura nizcayakA lakSaNa viparyayagrasta bhI upadezakA pAtra nahIM zuddha aura azuddha nizcayakA svarUpa dharmakA phala sadbhUta aura asadbhUta vyavahArakA lakSaNa dharmameM anurAgahetuka puNya bandha bhI upacArase anupacarita asadbhUta vyavahAra nayakA kathana dharma hai 28 upacarita asadbhUta vyavahAra nayakA kathana dharmakA mukhyaphala nayoMko samyakpanA aura mithyApanA puNyakI prazaMsA 31 eka dezameM vizuddhi aura eka deza meM saMklezakA indrapada, cakripada, kAmadevatva, AhAraka zarIra Adi puNyodayase prApta hote haiM 32-41 abheda samAdhikI mahimA Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 dvitIya adhyAya samyagdarzanako bhI mukti ke liye cAritrakI apekSA karanI par3atI hai midhyAtvakA lakSaNa mithyAtvake bheda aura usake praNetA ekAnta aura vinayamidhyAtvakI nindA viparIta aura saMzaya mithyAtvakI nindA ajJAna mithyAdRSTiyoMke duSkRtya prakArAntarase midhyAtvake bheda 363 matoMkA vivaraNa sarvathA nityatA aura sarvathA kSaNikatAmeM doSa amUrta AtmAke bhI karmabandha AtmA ke mUrta hone meM yukti karmake mUrta hone meM pramANa jIva zarIra pramANa pratyeka zarIra meM bhinna jIva mithyAtvakA vinAza karanevAlekI prazaMsA mithyAtva aura sampanatvakA lakSaNa samyaktvakI sAmagrI parama AsakA lakSaNa Aptako sevAkI preraNA AsakA nirNaya kaise kareM ? Apta aura anAptake dvArA kahe vAkyoMkA lakSaNa Asake vacana meM yuktise bAdhA AnekA parihAra rAgI Apta nahIM AptAbhAsoM kI upekSA karo mithyAtvapara vijaya kaise ? jovAdi padArthoMkA yukti se samarthana jIvapadArthakA vizeSa kathana cArvAkakA khaNDana cetanAkA svarUpa kina jIvoMke kauna cetanA Asrava tattva bhAvAsavake bheda bandhakA svarUpa bandhake bhedoMkA svarUpa puNyapApa padArthakA nirNaya dharmAmRta (anagAra ) 84 86 87 89 90 91 92 93-95 96 97 99 100 101 103 105 105 106 ? ag saMvarakA svarUpa aura bheda nirjarAkA svarUpa nirjarAke bheda mokSatattvakA lakSaNa muktAtmAkA svarUpa samyaktvako sAmagrI pA~ca labdhiyA~ nisarga adhigama kA svarUpa samyaktvake bheda prazama AdikA lakSaNa samyaktvake sadbhAva ke nirNayakA upAya aupazamika samyaktva aura kSAyika samyavatvakA antaraMga kAraNa vedaka samyaktvakA antaraMga kAraNa vedakako agAr3atA, mAlinya tathA calatvakA kathana AjJA samyaktva AdikA svarUpa AjA samyavatva ke upAya 156 157 158 158 .162 163 165 166 166 168 169 171 171 172 172 apane zarIrameM vicikitsA na karanekA mAhAtmya 172 vicikitsA ke tyAgakA prayatna karo 173 paradRSTi prazaMsA nAmaka samyavazvakA mala 174 (34 175 175 176 177 samyagdarzanakI mahimA samyaktvake anugrahase hI puNya bhI kAryakArI samyagdarzana sAkSAt mokSakA kAraNa samyaktvakI ArAdhanAkA upAya samyaktvake atIcAra zaMkAkA lakSaNa zaMkAse hAni kAMkSA aticAra kAMkSA karanevAloMke samyaktvake phalameM hAni kAMkSA karanA niSkala 109 112 121 122 124 125 126 126 127 127 128 129 131 anAyatana sevAkA niSedha 133 midhyAtva sevanakA niSedha 135 madarUpI mithyAtvakA niSedha 137 jAtimada kulamadakA niSedha saundaryake madake doSa 139 AkAMkSAko rokane kA prayatna karo vicikitsA aticAra 140 140 ** 142 4 145 147 149 151 153 154 154 155 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 49 216 216 217 218 219 219 220 220 221 222 223 223 223 224 lakSmIke madakA niSedha 177 svAdhyAyatapakI utkRSTatA zilpakalA Adike jJAnakA mada karane kA niSedha 178 zrutajJAnakI ArAdhanA paramparAse muktikA balake madakA niSedha 179 kAraNa tapakA mada durjaya hai 179 pUjAke madake doSa 180 caturtha adhyAya sAta prakArake mithyAdaSTi tyAgane yogya 18. cAritrArAdhanAkI preraNA jaina mithyAdRSTi bhI tyAjya 181 cAritrakI apUrNatAmeM mukti nahIM mithyAjJAniyoMse samparka niSedha 182 dayA cAritrakA mUla mithyAcAritra nAmaka anAyatanakA niSedha 183 sadaya aura nirdayameM antara hiMsA-ahiMsAkA mAhAtmya 184 dayAlu aura nirdayakA muktike lie kaSTa tIna mUr3hatAkA tyAga samyagdRSTikA bhUSaNa 184 uThAnA vyartha upagUhana Adi na karanevAle samyaktvake vairI vizvAsakA mUla dayA upagRhana guNakA pAlana karo 187 eka bAra bhI apakAra kiyA huA bAra-bAra sthitikaraNa 188 apakAra karatA hai vAtsalya 188 dayAko rakSAke lie viSayoMko tyAgo prabhAvanA 189 indriyA~ manuSya kI prajJA naSTa kara detI haiM vinaya guNa 190 viSayalampaTakI durgati prakArAntarase samyaktvakI vinaya 193 viSayoMse nispRhako iSTasiddhi aSTAMgapuSTa samyaktvakA phala vratakA lakSaNa kSAyika tathA anya samyaktvoMmeM sAdhya-sAdhana vratakI mahimA bhAva 194 vratake bheda tathA svAmI hiMsAkA lakSaNa tRtIya adhyAya dasa prANa zrutakI ArAdhanA karo trasake bheda zrutakI ArAdhanA paramparAse kevalajJAnameM hetu 198 / dravyendriyoMke AkAra mati Adi jJAnoMkI upayogitA trasoMkA nivAsasthAna pA~coM jJAnoMkA svarUpa 202 ekendriya jIva zrutajJAnako sAmagrI va svarUpa 203 vanaspatike prakAra zrutajJAnake bIsa bheda sAdhAraNa aura pratyekakI pahacAna prathamAnuyoga 208 nigotakA lakSaNa karaNAnuyoga 209 nigotake bheda caraNAnuyoga 21. pRthvIkAya Adike AkAra dravyAnuyoga 210 sapratiSThita aura apratiSThita ATha prakArakI jJAnavinaya 211 paryAptaka aura aparyAptakoM ke prANa jJAnake binA tapa saphala nahIM paryApta, nirvRtyaparyApta aura labdhyaparyAptakA jJAnakI durlabhatA 214 svarUpa manakA nigraha karake svAdhyAya karanese durdhara paryAptikA svarUpa aura bheda saMyama bhI sukhakara 215 caudaha jIvasamAsa 225 226 226 227 227 228 228 229 200 231 204 232 232 233 234 234 235 235 236 236 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 dharmAmRta ( anagAra ) 278 281 285 300 caudaha guNasthAna 237 kAmake dasa vega caudaha mArgaNA 238 kAmIko kucha bhI akRtya nahIM 279 hiMsAkA vistRta svarUpa 238 kAmAgnikA ilAja nahIM 280 pramAdI hI hiMsaka 240 maithuna saMjJAke nigrahakA upAya pramAdake bheda 240 strIdoSoMkA varNana 282 samiti guptike pAlakake bandha nahIM 241 strI saMsargake doSa rAgAdikI utpatti hI hiMsA 242 kAmAndhakI bhAvanAkA tiraskAra 293 eka sau ATha kAraNoMko dUra karanepara hI vRddha puruSoMkI saMgatikA upadeza 295 ____ ahiMsaka 242 vRddhajanoM aura yuvAjanoMkI saMgatimeM antara 295 bhAvahiMsAmeM nimitta paradravyakA tyAga Avazyaka 243 taruNoMkI saMgati avizvasanIya 296 ajIvAdhikaraNake bheda 243 taruNa avasthAmeM bhI avikArIkI prazaMsA 297 hiMsAko dUra rahanekA upadeza cArudatta aura mAridattakA udAharaNa 297 dhanazrI aura mRgasenakA udAharaNa 248 brahmacarya vratakI bhAvanA 298 ahiMsA vratakI bhAvanA 249 vIryavarddhaka rasoMke sevanakA prabhAva 298 satyavratakA svarUpa 251 brahmacaryameM pramAda karanevAle ha~sIke pAtra 299 cAra prakArakA asatya 252 AkiMcanya vrata cAra prakArake asatyake doSa 254 parigrahake doSa / satyavacana sevanIya 255 caudaha abhyantara tathA dasa bAhya prigrh| 302 asatyakA lakSaNa 256 parigrahatyAgakI vidhi 303 maunakA upadeza 257 parigrahIkI nindA 305 satya vratako bhAvanA 258 putrake mohameM andhajanoMkI nindA 311 satyavAdI dhanadeva aura asatyavAdI vasurAjAkA putrIke mohameM andhajanoMkI nindA 313 udAharaNa 258 pitA-mAtAke prati tathA dAsa-dAsIke prati dasa prakArakA satya 259 atyadhika anurAgako nindA nau prakArakA anubhaya vacana 261 catuSpada parigrahakA niSedha 316 acaurya vrata 263 acetanase cetana parigraha adhika kaSTakara 317 corase mAtA-pitA bhI dUra rahate hai 264 kSetrAdi parigrahake doSa 319 corake duHsaha pApabandha 265 dhanakI nindA 321 zrIbhUti aura vAriSeNakA udAharaNa 265 parigrahase saMcita pApakarmako nirjarA kaThina 324 corIke anya doSa 266 mohako jItanA kaThina vidhipUrvaka dI huI vastu grAhya 267 lakSmIkA tyAga karanevAloMkI prazaMsA 326 acauryavratako bhAvanA 268 bAhya parigrahameM zarIra sabase adhika heya / 327 prakArAntarase , 269 parigraha tyAga karake bhI zarIrameM mohase kSati 328 brahmacaryakA svarUpa 272 bhedajJAnI sAdhukI prazaMsA 330 dasa prakArake abrahmakA niSedha 273 antarAtmAmeM hI upayoga lagAnekA upadeza 332 viSaya vikArakArI 274 AkiMcanya vratakI bhAvanA maithuna saMjJA 275 pA~ca mahAvratoMke mahattvakA samarthana 335 viSayAsakta prANiyoMke lie zoka 276 rAtribhojanavirati chaThA aNuvrata 335 325 334 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 m 389 389 viSaya-sUcI maitrI Adi bhAvanAoMmeM niyukta honekI preraNA 339 uddhinna aura acchedya doSa 387 ATha pravacanamAtAoMkI ArAdhanApara jora 344 mAlArohaNa doSa gupti sAmAnyakA lakSaNa 344 utpAdana doSa 388 manogupti Adike vizeSa lakSaNa 345 dhAtrI doSa trigupti guptake hI parama saMvara 348 dUta aura nimitta doSa manogupti aura vacanaguptike aticAra 349 vanIpaka aura AjIva doSa kAyaguptike aticAra 350 krodhAdi doSa 392 pA~ca samitiyA~ 351 pUrvasaMstava aura pazcAt saMstava doSa 393 IryAsamitikA lakSaNa 352 cikitsA, vidyA aura mantradoSa 393 bhASAsamitikA lakSaNa 353 cUrNa aura mUlakarma doSa eSaNAsamitikA lakSaNa 354 azana doSa 395 AdAna nikSepaNa samiti 355 zaMkita aura pihita doSa 395 utsarga samitikA kathana 356 mrakSita aura nikSipta doSa 396 zIlakA lakSaNa aura vizeSatA 358 choTita doSa guNoMkA lakSaNa aura bheda 362 apariNata doSa 397 samyakcAritrakA udyotana 364 sAdhAraNa doSa 397 cAritravinaya + 365 dAyaka doSa 398 sAdhu banane kI prakriyA 367 lipta doSa cAritrakA udyamana 369 vimizra doSa cAritrakA mAhAtmya 370 aMgAra, dhUma, saMyojamAna doSa saMyamake binA tapa saphala nahIM 374 atimAtraka doSa tapakA cAritrameM antarbhAva 375 caudaha mala 402 maloMmeM mahA, madhyama aura alpa doSa 402 paMcama adhyAya battIsa antarAya ATha piNDa zuddhiyA~ 377 kAka antarAya 403 udgama aura utpAdana doSa 378 amedhya, chardi aura rodhana 404 adhaHkarma doSa 378 rudhira, azrupAta aura jAnu adhaHparAmarza 404 udgamake bheda 379 jAnu parivyatikrama, nAbhiadhonirgamana antarAya 404 auddezika doSa 379 pratyAkhyAta sevana aura jantuvadha antarAya 404 sAdhika doSa 380 kAkAdi piNDaharaNa Adi antarAya 405 pUti doSa bhAjanasaMpAta aura uccAra mizra doSa 382 prasravaNa aura abhojya gRhapraveza 405 prAbhUtaka doSa 382 patana, upavezana, sandeza 406 bali aura nyasta doSa 383 bhUmisaMsparza Adi antarAya prAduSkAra aura krIta doSa 384 prahAra, grAmadAha Adi prAmitya aura parivartita doSa 385 zeSa antarAya 407 niSiddha doSa 386 muni AhAra kyoM karate hai 408 abhihata doSa 387 bhUkheke dayA Adi nahIM 0 0 0 WWWW000 0 0 0 0 380 405 406 406 408 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 bhojana tyAgake nimitta vicArapUrvaka bhojana karanekA upadeza vidhipUrvaka bhojanase lAbha dravyazuddhi aura bhAvazuddhimeM antara SaSTha adhyAya samyak tapa ArAdhanA daza lakSaNa dharma krodhako jItane kA upAya uttama kSamAkA mahattva kSamA bhAvanAkI vidhi uttama mAna ahaMkArase anartha paramparA garva nahIM karanA cAhie mAnavijayakA upAya mArdava bhAvanA Avazyaka Arjavadharma mAyAcArako nindA Arjava zIloMkI durlabhatA mAyA durgatikA kAraNa zaucadharma lobhake ATha prakAra lobhIke guNoMkA nAza lobhavitrayake upAya zaucakI mahimA lobhakA mAhAtmya krodhAdikI cAra avasthA satyadharma satyavrata, bhASAsamiti aura satyadharmameM antara saMyamake do bheda apahRta saMyamake bheda manako rokanekA upadeza indriya saMyamake lie manakA saMyama viSayoMko nindA madhyama apahRta saMyama prANipIDA parihArarUpa apahRta saMyama apahRta saMyama kI vRddhike lie ATha zuddhi upekSA saMyamakA lakSaNa dharmAmRta (anagAra ) 409 409 411 412 415 416 417 417 417 420 421 422 423 424 425 426 427 428 430 430 431 431 432 435 436 437 437 439 440 upekSA saMgamakI siddhike lie upakI preraNA tyAgadharma AkiMcanya dharmIko prazaMsA brahmacaryaM dharma anitya bhAvanA AtmadhyAnakI preraNA loka bhAvanA bodhi durlabha bhAvanA uttama dharmakI bhAvanA dharmako durlabhatA anuprekSA paramamukti 428 parISaha jaya 429 parISahakA lakSaNa 445 T 446 448 azaraNa bhAvanA saMsAra bhAvanA ekatva bhAvanA anyatva bhAvanA azucitva bhAvanA dArIrakI azucitA Asrava bhAvanA saMvara bhAvanA nirjarA bhAvanA parISaha jayakI prazaMsA kSuparISa jaya tRSAparISa jaya zItaparIpa jaya uSNaparISad sahana daMzamasaka sahana nAmyaparISa jaya aratiparISaha jaya strIparISaha sahana caryAparISaha sahana niSayA parIpaha 444 zayyA parISaha Akroza parISaha paropaha yAcanA para paha alAbha parIpaha 449 450 451 452 453 455 456 458 460 463 463 ** 466 467 468 469 471 473 474 475 476 477 479 480 480 481 481 481 482 482 483 483 484 484 485 485 485 486 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 3 513 514 516 roga parISaha tuNasparza sahana malaparISaha sahana satkAra puraskAra parISaha prajJA parISaha ajJAna parISaha adarzana sahana upasarga sahana 517 517 518 518 519 saptama adhyAya 496 vinaya tapA 486 AlocanAkA dezakAla 487 AlocanAke dasa doSa 487 AlocanAke binA tapa kAryakArI nahIM 487 pratikramaNakA lakSaNa 4.8 tadubhayakA lakSaNa 488 vivekakA lakSaNa 489 vyutsargakA svarUpa 490 tapa prAyazcitta AlocanAdi prAyazcittoMkA viSaya cheda prAyazcittakA lakSaNa 492 mUla prAyazcitta , 492 parihAra prAyazcitta,, 493 zraddhAna prAyazcitta , 494 aparAdhake anusAra prAyazcitta 495 vyavahAra aura nizcayase prAyazcittake bheda vinaya tapakA lakSaNa - 496 vinayazabdakI nirukti / 497 vinaya rahitakI zikSA niSphala - 498 vinayake bheda / 498 samyaktva vinaya / 499 darzana vinaya aura darzanAcArameM antara " 499 ATha prakArako jJAnavinaya / 500 jJAnavinaya aura jJAnAcArameM bheda - 501 cAritra vinaya / 501 cAritra vinaya aura cAritrAcArameM bheda 502 aupacArika vinayake sAta bheda . 503 vAcika bheda / 503 mAnasika aupacArikake bheda 504 tapovinaya / 506 vinaya bhAvanAkA phala - 507 vaiyAvRtya tapa 508 vaiyAvRtya tapakA phala 509 svAdhyAyakA niruktipUrvaka artha 511 vAcanAkA svarUpa 511 pRcchanAkA svarUpa 511 anuprekSAkA svarUpa 512 ___ AmnAya aura dharmopadeza 513 dharmakathAke cAra bheda 520 520 521 523 523 524 524 525 525 526 526 526 527 528 tapakI vyutpatti tapakA lakSaNa tapake bheda anazanAdi bAhya kyoM bAhya tapakA phala * rucikara AhArake doSa anazana tapake bheda upavAsakA lakSaNa anazana AdikA lakSaNa upavAsake tIna bheda upavAsake lakSaNa binA zaktike bhojana tyAgane meM doSa anazana tapameM ruci utpanna karate haiM AhAra saMjJAke nigrahakI zikSA anazana tapakI bhAvanA avamaudaryakA lakSaNa bahuta bhojanake doSa mitAzanake lAbha vRttiparisaMkhyAna tapakA lakSaNa rasaparityAgakA lakSaNa rasaparityAgakA pAtra viviktazayyAsanakA lakSaNa kAyaklezakA lakSaNa abhyantara tapa prAyazcittakA lakSaNa prAyazcitta kyoM kiyA jAtA hai prAyazcittakI nirukti AlocanA prAyazcitta 528 528 529 529 530 531 531 532 532 534 535 535 536 536 537 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 dharmAmRta ( anagAra ) 578 svAdhyAyake lAbha stutirUpa svAdhyAyakA phala paJca namaskArakA japa utkRSTa svAdhyAya vyutsargake do bheda niruktipUrvaka vyutsargakA artha utkRSTa vyutsargakA svAmI antaraMga vyutsargakA svarUpa niyatakAla kAyatyAgake bheda prANAnta kAyatyAgake tIna bheda 'kAndI Adi durbhAvanA saMklezarahita bhAvanA bhakta pratyAkhyAnakA lakSaNa vyutsarga tapakA phala cAra dhyAna tapa ArAdhanA 586 543 586 589 592 aSTama adhyAya SaDAvazyakakA kathana jJAnIkA viSayopabhoga jJAnI aura ajJAnI ke karmabandhameM antara AtmAke anAdi pramAdAcaraNapara zoka vyavahArase hI AtmA kartA rAgAdise AtmA bhinna hai AtmA samyagdarzana rUpa AtmAkI jJAnarati bhedajJAnase hI mokSalAbha zuddhAtmAke jJAnakI prApti hone taka kriyAkA pAlana Avazyaka vidhikA phala puNyAsrava puNyase durgatise rakSA niruktipUrvaka AvazyakakA lakSaNa Avazyakake bheda sAmAyikakA niruktipUrvaka lakSaNa bhAva sAmAyikakA lakSaNa nAma sAmAyikakA lakSaNa sthApanA sAmAyikakA lakSaNa dravya sAmAyikakA lakSaNa kSetra somAyikakA lakSaNa 537 bhAvasAmAyikakA vistAra 574 538 bhAvasAmAyika avazya karaNIya 577 sAmAyikakA mAhAtmya / 541 catuvizatistavakA lakSaNa 579 541 nAmastavakA svarUpa 581 542 sthApanAstavakA svarUpa 583 542 dravyastavakA svarUpa 583 542 kSetrastavakA svarUpa kAlastavakA svarUpa 546 bhAvastavakA svarUpa 587 vyavahAra aura nizcayastavake phalameM bheda 588 548 vandanAkA lakSaNa - 588 548 vinayakA svarUpa aura bheda vandanAke chaha bheda ra 590 550 zrAvaka aura muniyoM ke lie avandanIya 591 vandanAkI vidhi, kAla * pArasparika vandanAkA nirNaya 593 ___sAmAyika Adi karane kI vidhi 593 pratikramaNake bheda 594 anya bhedoMkA antarbhAva 595 556 pratikramaNake kartA Adi kAraka 597 pratikramaNakI vidhi 598 559 nIcekI bhUmikAmeM pratikramaNa karanepara upakAra 560 na karanepara apakAra 561 samasta karma aura karmaphala tyAgakI bhAvanA 601 pratyAkhyAnakA kathana pratyAkhyeya aura pratyAkhyAtA 608 563 pratyAkhyAnake dasa bheda 564 pratyAkhyAna vinayayukta honA cAhie 565 kAyotsargakA lakSaNa Adi 610 566 kAyotsargake chaha bheda 567 kAyotsargakA jaghanya Adi parimANa 612 568 dainika Adi pratikramaNa tathA kAyotsargoM meM 570 ucchavAsoMkI saMkhyA 613-14 571 dina-rAtameM kAyotsagoMkI saMkhyA 571 nitya-naimittika kriyAkANDase paramparA mokSa 616 572 kRtikarma karane kI preraNA 617 573 nitya devavandanAmeM tInoM kAloMkA parimANa 618 609 601 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 652 kRtikarmake yogya Asana 618 paramAgamake vyAkhyAnAdimeM upayoga lagAnekA vandanAke yogya deza 619 mAhAtmya kRtikarmake yogya pITha 620 pratikramaNakA mAhAtmya 648 vandanAke yogya tIna Asana 620 pratikramaNa tathA rAtriyoga sthApana aura samApana AsanoMkA svarUpa 620 vidhi 648 vandanAkA sthAna vizeSa 622 prAtaHkAlIna devavandanAke lie protsAhana 649 jinamudrA aura yogamudrAkA lakSaNa 622 kAlika devavandanAkI vidhi 650 vandanAmudrA aura muktAzukti mudrAkA svarUpa 622 kRtikarmake chaha bheda mudrAoMkA prayoga kaba 623 jinacaitya vandanAke cAra phala AvartakA svarUpa 623 kRtikarmake prathama aMga svAdhInatAkA samarthana 653 hasta parAvartanarUpa Avarta 625 devavandanA Adi kriyAoMke karanekA krama 653 zironatikA lakSaNa 625 kAyotsargameM dhyAnakI vidhi 654 caityabhakti AdimeM Avarta aura zironati vAcika aura mAnasika japake phala meM antara 656 svamata aura paramatase zironatikA nirNaya 627 paMcanamaskArakA mAhAtmya 656 praNAmake bheda 628 eka-eka parameSThIkI bhI vinayakA alaukika kRtikarma ke prayogakI vidhi 629 mAhAtmya 657 vandanAke battIsa doSa 630 kAyotsargake anantara kRtya 658 kAyotsargake battIsa doSa AtmadhyAnake binA mokSa nahIM 658 kAyotsargake cAra bheda aura unakA iSTa samAdhikI mahimA kahanA azakya 659 aniSTa phala 635 devavandanAke pazcAt AcArya AdikI vandanA 659 zarIrase mamatva tyAge binA isiddhi nahIM 637 dharmAcAryakI upAsanAkA mAhAtmya 660 kRtikarmake adhikArIkA lakSaNa 637 jyeSTha sAdhuoMkI vandanAkA mAhAtmya 660 kRtikarmakI kramavidhi 638 prAtaHkAlIna kRtyake bAdakI kriyA 660 samyak rItise chaha Avazyaka karanevAloM ke asvAdhyAya kAlameM munikA kartavya cihna madhyAhna kAlakA kartavya 661 SaDAvazyaka kriyAkI taraha sAdhuko nitya kriyA pratyAkhyAna Adi grahaNa karanekI vidhi 661 bhI vidheya 640 bhojanake anantara hI pratyAkhyAna grahaNa na bhAvapUrvaka arhanta Adi namaskArakA phala 640 karanepara doSa niHsahI aura asahIke prayogakI vidhi 640 bhojana sambandhI pratikramaNa AdikI vidhi 662 paramArthase niHsahI aura asahI 641 daivasika pratikramaNa vidhi AcAryavandanAke pazcAta devavandanAkI vidhi navama adhyAya rAtrimeM nidrA jItane ke upAya svAdhyAyake prArambha aura samApanakI vidhi 642 jo svAdhyAya karane meM asamartha hai usake lie svAdhyAyake prArambha aura samAptikA kAlapramANa 643 devavandanAkA vidhAna svAdhyAyakA lakSaNa aura phala 643 caturdazIke dinakI kriyA vinayapUrvaka zrutAdhyayanakA mAhAtmya ukta kriyAmeM bhUla honepara upAya jinazAsanameM hI saccA jJAna aSTamI aura pakSAntakI kriyAvidhi sAdhuko rAtrike pichale bhAgameM avazya karaNoya 646 siddha pratimA AdikI vandanAkI vidhi 661 663 664 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 693 dharmAmRta ( anagAra) apUrva caityadarzana honepara kriyA prayogavidhi 667 dasa sthitikalpa 684 kriyAviSayaka tithinirNaya 668 pratimAyogase sthita manikI kriyAvidhi pratikramaNa prayoga vidhi 668 dIkSAgrahaNa aura kezaloMcakI vidhi zrutapaMcamIke dinakI kriyA 672 dIkSAdAnake bAdakI kriyA siddhAnta Adi vAcanA sambandhI kriyAvidhi 673 kezaloMcakA kAla 692 saMnyAsamaraNakI vidhi 674 bAIsa tIthaMkaroMne sAmAyikakA bhedaparvaka kathana ASTAhnika kriyAvidhi 674 nahIM kiyA 693 abhiSeka vandanA kriyA 675 jinaliMga dhAraNake yogya kauna maMgalagocara kriyAvidhi 675 kevala liMgadhAraNa niSphala 695 varSAyoga grahaNa aura tyAgakI vidhi 675 liMga sahita vratase kaSAyavizuddhi 695 vIra nirvANakI kriyAvidhi 676 bhUmizayanakA vidhAna paMcakalyANakake dinoMkI kriyAvidhi 677 khar3e hokara bhojana karanekI vidhi aura kAla 696 mRta RSi Adike zarIrakI kriyAvidhi 677 khar3e hokara bhojana karanekA kAraNa 698 jinabimba pratiSThAke samayakI kriyAvidhi ekabhakta aura ekasthAnameM bheda AcAryapada pratiSThApanakI kriyAvidhi 679 AcAryake chattIsa guNa 679 kezaloMcakA lakSaNa aura phala AcAravattva Adi ATha guNa snAna na karanekA samarthana 700 unakA svarUpa 681 yatidharma pAlanakA phala 702 678 681 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya namaH siddhebhyaH praNamya vIraM paramAvabodhamAzAdharo mugdhavibodhanAya / svopajJadharmAmatadharmazAstrapadAni kiMcita prakaTIkaroti // 1 // tatra nAstikatvaparIhAraH ziSTAcAraprapAlanam / puNyAvAptizca nirvighnaM zAstrAdAvAptasaMstavAt / / iti manasikRtya granthakAraH paramArAdhya-siddhArhatparamAgamakartavyAkhyAdezanAH svaSTasiddhayartha kramazaH saprazrayamAzrayate / tatrAdau tAvadAtmani paramAtmanaH parisphUtimAzaMsati-hetvityAdi hetudvaitabalAdudINaMsudRzaH sarvasahAH sarvazastyaktvA saMgamajasrasuzrutaparAH saMyamya sAkSa mnH| dhyAtvA sve zaminaH svayaM svamamalaM nirmUlya karmAkhilaM, ye zarmapraguNaizcakAsati guNaiste bhAntu siddhA mayi // 1 // hetudvaitabalAt-antaraGgabahiraGgakAraNadvayAvaSTambhAt / taduktam aasnnbhvytaa-krmhaanisNjnyitv-shuddhprinnaamaaH| samyaktvaheturantarbAhyo'pyupadezakAdizca // 'zAstrake prArambhameM AptakA stavana karanese nAstikatAkA parihAra , ziSTAcArakA pAlana aura nirvighna puNyakI prApti hotI hai'| manameM aisA vicAra kara granthakAra apanI iSTa siddhike lie kramase parama ArAdhya siddha parameSThI, arhanta parameSThI, paramAgamake kartA gaNadhara, vyAkhyAtA AcArya aura dharmadezanAkA vinayapUrvaka Azraya lete haiN| unameM se sarva-prathama AtmAmeM paramAtmAke pratibhAsakI kAmanA karate haiN-hetvityaadi| ___antaraMga aura bahiraMga kAraNoMke balase samyaktvako prApta karake, samasta antaraMga va bahiraMga parigrahoMko tyAgakara, samasta upasarga aura parISahoMko sahana karake nirantara svAtmonmukha saMvittirUpa zrutajJAnameM tatpara hote hue mana aura indriyoMkA niyamana karake, tRSNArahita hokara apane meM apane dvArA apanI nirmala AtmAkA dhyAna karake jo samasta dravyabhAvakarmoMko nirmUlana karate haiM aura sukha rUpa pramukha guNoMse sarvadA zobhita hote haiM, ve siddha parameSThI merI AtmAmeM bhAsamAna hoM-svasaMvedanake dvArA suspaSTa hoM // 1 // vizeSArtha-yadyapi 'antaraMga va bahiraMga kAraNoMke balase' yaha pada samyagdarzanake sAtha prayukta kiyA gayA hai kintu yaha pada Adi dIpaka hai aura isalie Ageke samasta parigrahakA 1. uddhRtamidaM somadeva upAsakAdhyayane SaSThaprastAve / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 dharmAmRta (anagAra ) etacca saGgatyAgAdAvapi yathAsvaM vyAkhyAtavyaM sakalakAryANAmantaraGgabahiraGga - kAraNadvayAdhInajanmatvAt / udIrNaMsudRzaH--- apratipAtavRttyA pravRttasamyaktvAH / sarvazaH - sarvaM sarvikayA saMgaM dazadhA bAhyaM caturdazadhA - 3 myantaraM ca / vyAkhyAsyate ca dvayorapi saMgastadgranthAnabahirityatra / [ 4 / 105 ] sarvazaH ityatra zasA tyAgasya prAzastyaM dyotyate / taduktam arthibhyastRNavad vicintya viSayAn kazcicchriyaM dattavAn pApaM tAmavitarpiNIM vigaNayannAdAtparastyaktavAn / prAgevAkuzalAM vimRzya subhago'pyanyo na paryaMgrahIdityete viditottarottaravarAH sarvottamAstyAginaH // [ AtmAnu. 102 ] 6 tyAga, nirantara samyak zrutameM tatparatA, indriya aura manakA niyamana, zuddhAtmAkA dhyAna aura samasta karmoMkA nirmUlana, inake sAtha bhI lagA lenA cAhie; kyoMki samasta kArya antaraMga aura bahiraMga kAraNoMse hI utpanna hote haiM / unameM se samyaktva ke antaraMga kAraNa nikaTa bhavyatA Adi haiM aura bAhya kAraNa upadezaka Adi haiN| kahA bhI hai- nikaTa bhavyatA samyaktvake pratibandhaka midhyAtva Adi karmoMkA yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazama, upadeza Adi ko grahaNa kara sakane kI yogyatA, saMjJitva aura pariNAmoMkI zuddhatA ye samyagdarzanake antaraMga kAraNa haiM aura upadezaka Adi bAhya kAraNa haiM / isI taraha parigraha tyAga Adike bhI antaraMga aura bahiraMga kAraNa jAnane cAhie / samyagdarzanameM Agata darzana zabda dRz dhAtuse niSpanna huA hai / yadyapi dRz dhAtukA prasiddha artha dekhanA hai kintu yahA~ zraddhAna artha liyA gayA hai kyoMki dhAtuoMke aneka artha hote haiM / kahA bhI hai' - 'vidvAnoMne nipAta, upasarga aura dhAtuko aneka arthavAlA mAnA hai / ' kahA jA sakatA hai ki prasiddha arthakA tyAga kyoM kiyA ? usakA uttara hai ki samyagdarzana mokSakA kAraNa hai ataH tattvArthakA zraddhAna AtmAkA pariNAma hai / vaha mokSakA kAraNa ho sakatA hai kyoMki vaha bhavya jIvoMke hI sambhava hai / kintu dekhanA to A~khoM kA kAma hai, aura A~kheM to cauindriya se lekara sabhI saMsArI jIvoMke hotI haiM ataH use mokSakA mArga nahIM kahA jA sakatA / astu, samyagdarzanameM jo samyak zabda hai usakA artha prazaMsA Adi hai / tattvArthasUtrakArane bhI samyagdarzanakA lakSaNa isI prakAra kahA hai-tattvArtha ke zraddhAnako samyagdarzana kahate haiM / darzana mohanIya karmakA upazamAdi hone para AtmAmeM jo zakti vizeSa prakaTa hotI hai jisake hone se jJAna samyagjJAna kahA jAtA hai, usa tattvArthazraddhAnarUpa pariNatiko darzana kahate haiM / Agama meM mumukSuoMke lie sahana karane yogya parISahoM aura upasargoMkA kathana kiyA hai unheM jo dhairya Adi bhAvanA vizeSake sAhAyya se sahana karate haiM / arthAt apane-apane nimittoM ke milane para Aye hue parISahoM aura upasargoM se mahAsAttvika aura vajrakAya hone ke kAraNa abhibhUta nahIM hote haiM, tathA samasta bAhya aura Abhyantara parigrahako chor3a dete haiM / ceSTA aura upayogarUpa vRttike dvArA mamakAra aura ahaMkAra ( maiM aura merA ) se jIva usameM Asakta hotA hai isalie parigrahako saMga kahate haiM / sarvazaH zabda meM prayukta prazaMsArthaka zas pratyayase tyAgakI uttamattA prakaTa hotI hai / kyoMki sabhI muktivAdI matoMne samasta parigrahake tyAgako muktikA aMga avazya mAnA hai / usake binA mukti nahIM ho sakatI / isa ukta kathana 1. nipAtAzcopasargAzca dhAtavazceti te trayaH / anekArthAH smRtAH sadbhiH pAThasteSAM nidarzanam / Jain Education. International Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya etena samyaktvacAritrArAdhanAdvayamAsUtritaM pratipattavyam / ajasrasuzrutaparA:-saMtatasvAtmonmukhasaMvittilakSaNazrutajJAnaniSThAH / yadavocat svayameva stutiSu se saMkSeparuci ziSyoMkI apekSA yahA~ granthakArane samyaktva ArAdhanA aura cAritra ArAdhanAko sUcita kiyA hai / samyagjJAnakA samyagdarzanake sAtha aura tapakA cAritrake sAtha avinAbhAva honese una donoMmeM donoMkA antarbhAva ho jAtA hai| samyagdarzanake sAtha samyakcAritrako dhAraNa karaneke pazcAt sAdhuko nirantara samyak zrutajJAnameM tatpara rahanA caahie| aspaSTa UhApoha ko zrutajJAna kahate haiN| jaba vaha zrutajJAna svAtmonmukha hotA hai, AtmasvarUpake cintana aura mananameM vyApRta hotA hai to vaha samyak zruta kahA jAtA hai| zruta zabda 'zru' dhAtuse banA hai jisakA artha hai sunnaa| kintu jaise darzanameM dRz dhAtukA dekhanA artha chor3akara zraddhAna artha liyA gayA hai usI prakAra zrutase jJAnavizeSa liyA gayA hai| arthAta zratajJAnAvaraNa aura vIryAntarAyakA kSayopazama honepara jisa AtmAmeM zrutajJAnakI zakti prakaTa huI hai aura sAkSAt yA paramparAse matijJAnapUrvaka honese usameM atizaya A gayA hai usa AtmAkI aspaSTa rUpase nAnA arthoke prarUpaNa meM samartha jo jJAnavizeSarUpa pariNati hai use zrutajJAna kahate haiN| kahA bhI hai-'matijJAna pUrvaka zabda yojanA sahita jo UhApoha hotA hai vaha zrutajJAna hai| indriya aura manakI sahAyatAse jo jJAna hotA hai vaha matijJAna hai| matijJAna pUrvaka jo vizeSa jJAna hotA hai vaha zrutajJAna hai| matijJAna hote hI jo zrutajJAna hotA hai vaha sAkSAt matijJAna pUrvaka hai aura pratajJAnake bAda jo zratajJAna hotA hai vaha paramparA matijJAna parvaka hai| matijJAnake binA zrutajJAna nahIM hotA aura matijJAna honepara bhI yadi zrutajJAnAvaraNa aura vIryAntarAyakA kSayopazama na ho to bhI zrutajJAna nahIM hotaa| yadyapi zrutajJAna pA~coM indriyoMse utpanna hue matijJAna pUrvaka hotA hai tathApi saMjJI pacendriya jIvako honevAle zrutajJAnameM zabdayojanAkI vizeSatA hai| zAstrIya cintana zabdako sunakara calatA hai / jaise-'merI eka AtmA hI zAzvata hai| jJAna aura darzana usakA lakSaNa hai| zeSa mere saba bhAva bAhya hai jo karmasaMyogase prApta hue haiM / jIvane jo duHkha-paramparA prApta kI hai usakA mUla yaha saMyoga hI hai ataH samasta saMyoga sambandhako mana vacana kAyase tyAgatA huuN'| isa Agama-vacanako sunanese manameM jo Atmonmukha vicAradhArA calatI hai vastutaH vahI samyak zruta hai usImeM sAdhu tatpara rahate haiN| yahA~ para zabdakA artha pradhAna hai| usase yaha abhiprAya hai ki zruta svArtha bhI hotA hai aura parArtha bhI hai / jJAnAtmaka zruta svArtha hai aura vacanAtmaka zruta parArtha hai| sarvadA svArthazrutajJAna bhAvanAmeM dattacitta sAdhu bhI kabhI kabhI anAdivAsanAke vazIbhUta hokara zabdAtmaka parArtha zrutameM bhI laga jAte haiN| isa parArtha zrutajJAnIkI apekSA 'jo sunA' jAye use zruta kahate haiN| ataH zrutakA artha zabda hotA hai| zobhanIya zrutako suzruta kahate haiM arthAt zuddhacidAnandasvarUpa AtmAkA kathana aura tadviSayaka pUchatAcha Adi rUpase mumukSuoMke lie abhimata jo zruta hai vahI suzruta hai yaha artha grahaNa karanA caahie| .. AcArya kundakundane pravacanasAra ( 3 / 32-33 ) meM likhA hai ki sAdhu vahI hai jisakA mana ekAgra hai aura ekAgra mana vahI ho sakatA hai jisako AtmatattvakA nizcaya hai / yaha nizcaya Agamase hotA hai| ataH Agamake abhyAsameM laganA hI sarvotkRSTa hai| sAdhuke lie sva-parakA jJAna tathA paramAtmAkA jJAna Avazyaka hai ataH use aise hI dravyazrutakA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) svAtmAbhimukhasaMvittilakSaNazrutacakSuSAm / pazyan pazyAmi deva tvAM kevalajJAnacakSuSA / yacchrutaM yathA ego me sassado AdA nnaanndNsnnlkkhnno| sesA me bAhirA bhAvA savve saMjogalakkhaNA / / saMjogamUlaM jIveNa pattA dukkhprNpraa| tamhA saMjogasaMbaMdhaM savvaM tiviheNa vosare // [ mUlAcAra 48-49 ] ityAdi / seyaM jJAnArAdhanA / abhyAsa karanA cAhie jisameM sva aura parake tathA paramAtmAke svarUpakA varNana ho| phira dhyAnAvasthA meM usIkA cintana karanA caahie| yaha cintana hI svArtha zrutajJAna bhAvanA hai| granthakArane usIko prathama sthAna diyA hai tabhI to likhA hai ki sadA svArthazrutajJAna bhAvanAmeM saMlagna rahanevAle sAdhu bhI anAdi vAsanAke vazIbhUta hokara parArtha zabdAtmaka zrutameM bhI udyata hote haiM, dUsare sAdhuoMse carcA vArtA karate haiM-vArtAlApa karate haiN| yaha vyarthakA vArtAlApa rUpa zabdAtmaka zruta vastutaH su-zruta nahIM hai| vahI zabdAtmaka zruta vastutaH suzruta hai jisake dvArA zuddha Atma-tattvakA pratipAdana yA pRcchA vagairaha kI jAtI hai| aisA hI suzruta mumukSuoMke lie iSTa hotA hai| kahA bhI hai __ "vahI bolanA cAhie, vahI dUsaroMse pUchanA cAhie, usIkI icchA karanI cAhie, usImeM udyata honA cAhie jisake dvArA ajJAnamaya rUpako chor3akara jJAnamayarUpa prApta hotA hai|'' pUjyapAda svAmIne iSTopadeze meM bhI kahA hai vaha mahat jJAnamaya utkRSTa jyoti ajJAnakI ucchedaka hai / ataH mumukSuoMko gurujanoMse usIke viSayameM pUchanA cAhie, usIkI kAmanA karanA cAhie aura usIkA anubhava karanA caahie| yaha sAdhuoMkI jJAnArAdhanA hai|" jJAnArAdhanAke pazcAt granthakArane cAritrArAdhanAkA kathana karate hue akSa aura manake niyamanakI bAta kahI hai| pUjyapAdane sarvArthasiddhi (1 / 12 ) meM 'akSNoti vyApnoti jAnAtIti akSa AtmA' isa vyutpattike anusAra akSakA artha AtmA kiyA hai| usI vyutpattiko apanAkara granthakArane akSakA artha indriya kiyA hai| yathAyogya apane AcaraNa aura vIryAntarAya karmakA kSayopazama honepara jinake dvArA sparzAdi viSayoMko AtmA jAnatA hai unheM akSa kahate haiM / ve akSa haiM labdhi aura upayoga rUpa sparzana Adi bhAvendriyA~ / jJAnAvaraNa karmake kSayopazama vizeSako labdhi kahate haiM usake honepara hI dravyendriyoMkI racanA hotI hai| usake nimittase jo AtmAkA pariNAma hotA hai vaha upayoga hai| ye labdhi aura upayoga donoM bhAvendriya haiN| __noindriyAvaraNa aura vIryAntarAyakA kSayopazama honepara dravyamanase upakRta AtmA jisake dvArA mUrta aura amUrta vastuko jAnatA hai, guNa doSakA vicAra, smaraNa AdikA 1. tabrUyAttatparAn pRcchettadicchettatparo bhavet / yenAvidyAmayaM rUpaM tyaktvA vidyAmayaM vrajet // 2. avidyAbhiduraM jyotiH paraM jJAnamayaM mahat / tatpraSTavyaM tadeSTavyaM tad draSTavyaM mumukSubhiH // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya saMyamya-tattadviSayAnnivayaM / saiSA tapa-ArAdhanA / 'indriyamanasoniyamAnuSThAnaM tapaH' ityabhidhAnAt / zaminaH-dhyAyappi (dhyeye'pi ) vitRSNAH santaH / amalaM-dravya-bhAvakarmanirmuktam / so'yaM dhyAtvetyAdinA nizcayamokSamArgaH / uktaM ca 'rayaNattayaM Na vaTTai appANaM muittu aNNadaviyammi / tamhA tattiyamaio haMdi (hodi) hu mokkhassa kAraNaM AdA // ' / [dravyasaM. 40 gA.] 6 nimUlya--mUlAdapi nirasya / karma-jJAnAvaraNAdikaM AtmapradezaparispandarUpaM vA / zarmapraguNaiHzarma sukhaM tadeva prakRSTa: sarveSAmabhISTatamatvAt, guNo dharmo yeSAM te tathoktAH paramAnandAmRtakhacitA ityarthaH / cakAsati-nityaM dIpyante, nityapravRttasya vartamAnasya vivakSitatvAt / evamuttaratrApi / guNaiH samyaktvAdibhiH / 9 tadyathA praNidhAna rUpase vikalpa karatA hai vaha bhAvamana hai| kahA bhI hai '-AtmAke guNadoSavicAra, smaraNa Adi praNidhAnako bhAvamana kahate haiN| aura guNadoSakA vicAra tathA smaraNAdi praNidhAnake abhimukha AtmAke anagrAhaka pudgaloMke samUhako dravyamana kahate haiN| ___yaha tapa ArAdhanA hai kyoMki indriya aura manake dvArA niyamake anuSThAnakA nAma tapa hai| aisA AgamameM kahA hai / yaha vyavahAra mokSamArga hai| Age 'dhyAtvA' ityAdi padoMke dvArA granthakArane nizcaya mokSamArgakA kathana kiyA hai| eka hI viSayameM manake niyamanako dhyAna kahate haiN| jaba cintA ke aneka viSaya hote haiM to vaha caMcala rahatI hai, usako saba ora se haTAkara eka hI viSayameM saMlagna karanA dhyAna hai| isa dhyAnakA viSaya dravyakarma aura bhAvakarmase rahita tathA mithyAabhiniveza, saMzaya viparyaya anadhyavasAyameM rahita jJAnasvarUpa yA parama audAsInyarUpa nirmala AtmA hotI hai| aisI AtmAkA dhyAna karanevAle Anandase otaprota zuddha svAtmAnubhUtike kAraNa atyanta tRpta hote haiN| dhyeyameM bhI unakI vitRSNA rahatI hai| kahA bhI hai-adhika kahanese kyA ? tAttvika rUpase zraddhAna karake tathA jAnakara dhyeyameM bhI madhyasthabhAva dhAraNa karake isa samasta tattvakA dhyAna karanA cAhie / yaha nizcaya mokSamArga hai| dravyasaMgrahameM kahA hai-AtmAke sivAya anya dravyameM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrarUpa ratnatraya nahIM rhtaa| isalie ratnatrayamaya AtmA hI mokSakA kAraNa hai| mokSakI prApti karmokA nirmUlana kiye vinA nahIM hotii| mithyAdarzana Adise paratantra AtmAke dvArA jo kiyA jAtA hai-bA~dhA jAtA hai use karma kahate haiM / AtmAkI paratantratAmeM nimitta jJAnAvaraNa Adi athavA AtmapradezoMke halanacalanarUpa karmako karma kahate haiN| samasta dravyakarma, bhAvakarma yA ghAtikarma aura aghAtikarmakA kSaya karake anAdi mithyAdRSTi yA sAdimithyAdRSTi bhavyajIva anantajJAna Adi jina ATha guNoMse sadA zobhita hote haiM unameM sabase utkRSTa guNa sukha hai kyoMki sabhI use cAhate haiM / mohanIya kamake kSayase parama samyaktva 1. gaNadoSavicArasmaraNAdipraNidhAnamAtmano bhAvamanaH / tadabhimukhasyaivAnugrAhI pudgaloccayo dravyamanaH ||-issttop. 49 / 2. kimatra bahunoktena jJAtvA zraddhAya tattvataH / dhyeyaM samastamapyetanmAdhyasthaM tatra bibhratA ||-tttvaan. 138 zloka / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 dharmAmRta ( anagAra ) 'sammattaNANa daMsaNa vIriya suhumaM taheva ogahaNaM / agurugalahugamavAhaM aTTa guNA hoti siddhANaM // [ bhAvasaMgraha 694 gA. ] bhAntu-parisphurantu svasaMvedanasuvyaktAH santvityarthaH / siddhA:-siddhiH svAtmopalabdhireSAmatizayenAstIti / arza AditvAdaH / ta ete noAgamabhAvasiddhA dravyabhAvakarmanirmuktatvAt / tathA coktam -'saMsArAbhAve puMsaH svAtmalAbho mokSa' iti / mayi granthakartaryAtmani // 1 // yA parama sukha prApta hotA hai, jJAnAvaraNake kSayase anantajJAna aura darzanAvaraNake kSayase anantadarzana guNa prakaTa hote haiN| antarAyakarmake kSayase anantavIrya prakaTa hotA hai, vedanIyakarmake kSayase avyAbAdhatva guNa yA indriyajanya sukhakA abhAva hotA hai, Ayukarmake kSayase paramasaukhya kI prApti yA janmamaraNakA vinAza hotA hai| nAmakarmake kSayase parama avagAhanA yA amUrtatva prakaTa hotA hai / gotrakarmake kSayase agurulaghutva yA donoM kuloMkA abhAva prApta hotA hai| isa taraha jinhoMne svAtmopalabdhi rUpa siddhiko prApta kara liyA hai ve siddha sarvaprathama granthakArakI AtmA aura pazcAt usake pAThakoMkI AtmAmeM svasaMvedanake dvArA suspaSTa hoveM yaha granthakArakI bhAvanA hai| sArAMza yaha hai ki antaraMga va bahiraMga kAraNake balase samyagdarzanako prApta karake phira samasta parigrahako tyAga kara sadA samyak zrutajJAnakI bhAvanAmeM tatpara rahate hue samasta indriyoM aura manako apane-apane viSayoMse haTAkara apanI zuddha AtmAko zuddha AtmAmeM sthira karake usameM bhI tRSNArahita hokara, ghAtikarmoMko naSTa karake svAbhAvika nizcala caitanya svarUpa hokara, punaH aghAtikarmIko bhI naSTa karake lokake agrabhAgameM sthira hokara jo sadA jJAna, kevaladarzana, samyaktva aura siddhatvabhAvase zobhita hote haiM ve bhagavAn siddha parameSThI noAgamabhAva rUpase meremeM svAtmAkA darzana deveM / arthAt maiM usa siddha svarUpako prApta kara skeN| ___ arhanta Adike guNoMmeM sabhI prakArakA anurAga zubha pariNAma rUpa honese azubha karmaprakRtiyoMmeM rasakI adhikatAkA unmUlana karake vAMchita arthako prApta karanemeM sahAyaka hotA hai isalie vicArazIla pUrvAcArya apane jJAnasambandhI dAnAntarAya karmako aura zrotAoMke jJAnasambandhI lAbhAntarAya karmako dUra karane ke lie apane-apane zAstrake prArambhameM arhanta Adi samasta paJcaparameSThiyoMkA yA unameMse kisI ekakA athavA unake guNoMkA icchAnusAra saMstavanarUpa maMgala karate hue pAye jAte haiN| isa zAstrake prArambhameM bhI granthakArane apane aura dUsaroMke vighnoMkI zAntike lie sarvaprathama siddhoMkA, unake pazcAt arhanta AdikA vinayakarma nAndImaMgalarUpa se kiyA hai| tathA, jo jisa guNakA prArthI hotA hai vaha usa guNavAle kA Azraya letA hai isa niyamake anusAra cUMki granthakAra siddha parameSThIke guNoMke prArthI haiM ataH prathama siddhoMkI vandanA karate haiM tathA unakI prAptike upAyoMkA upadeza karanevAloMmeM sabase jyeSTha arhantaparameSThI hote haiM ataH siddhoMke pazcAt arhanta AdikA bhI smaraNa karate haiN| kahA bhI hai 1. abhimataphalasiddharabhyupAyaH subodhaH prabhavati sa ca zAstrAttasya cotpattirAptAt / iti bhavati sa pUjyastatprasAdaprabuddharna hi kRtamupakAraM sAdhavo vismaranti // ' -tattvArthazlokavAtikameM uddhRta Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya 3 arthavaM tadagaNagrAmasya sahasA prAptyArthitayA prathamaM siddhAnArAdhya idAnoM tadupAyopadezakajyeSThatayA nijagajjyeSThatayA trijagajjyeSThamarhadbhaTTArakamakhilajagadekazaraNaM prapattumanAH 'zreyomArgAnabhijJAn' ityAdyAha zreyomargAnabhijJAniha bhavagahane jAjvaladuHkhadAvaskandhe cakramyamANAnaticakitamimAnuddhareyaM varAkAn / ityArohatparAnugraharasavilasadbhAvanopAttapuNya prakrAntaireva vAkyaiH zivapathamucitAn zAsti yo'haMn sa no'vyAt // 2 // ___ 'iSTa phalakI siddhikA upAya samyagjJAnase prApta hotA hai, samyagjJAna zAstrase prApta hotA hai, zAstrakI utpatti Aptase hotI hai isalie Aptake prasAdase prabuddha hue logoMke dvArA Apta pUjya hotA hai kyoMki sAdhujana kiye hue upakArako bhUlate nahIM haiN|' isake sivAya, zIghra mokSake icchukako paramArthase muktAtmAoMkI hI bhakti karanI cAhie, yaha upadeza deneke lie granthakArane prathama siddhoMkI ArAdhanA kI hai| kahA bhI hai saMyama aura tapase saMyukta honepara bhI jisakI buddhikA rujhAna navapadArtha aura tIrthaMkara kI ora ho tathA jo sUtroMmeM ruci rakhatA hai usakA nirvANa bahuta dUra hai| isalie mokSArthI jIva parigraha aura mamatvako chor3akara siddhoMmeM bhakti karatA hai usase vaha nirvANako prApta karatA hai| arthAt zuddha AtmadravyameM vizrAnti hI paramArthase siddhabhakti hai usIse nirvANapada prApta hotA hai| isa prakAra siddhoMke guNoMkI prApti kA icchuka honese prathama siddhoMkI ArAdhanA karake granthakAra Age usake upAyoMkA upadeza karanevAloMmeM jyeSTha honese tInoM lokoMmeM jyeSTha, samasta jagatke eka mAtra zaraNabhUta ahanta bhaTTArakakI zaraNa prApta karanekI bhAvanAse unakA smaraNa karate haiM -isa bhavarUpI bhISaNa vanoMmeM duHkharUpI dAvAnala bar3e jorase jala rahI hai aura zreyomArgase anajAna ye becAre prANI atyanta bhayabhIta hokara idhara-udhara bhaTaka rahe haiN| maiM inakA uddhAra karU~ isa bar3hate hue paropakArake rasase vizeSarUpase zobhita bhAvanAse saMcita puNyase utpanna hue vacanoMke dvArA jo usake yogya prANiyoMko mokSamArgakA upadeza dete haiM ve arhantajina hamArI rakSA kareM // 2 // vizeSArtha-jisameM jIva cAra gatiyoMmeM bhramaNa karate rahate haiM tathA pratisamaya utpAda, vyaya aura dhrauvyarUpa vRttikA Alambana karate haiM use bhava yA saMsAra kahate haiN| yaha bhava jo hamAre sammukha vidyamAna hai nAnA duHkhoMkA kAraNa honese bhISaNa vanake tulya hai| isameM hone vAle zArIrika mAnasika Agantuka tathA sahaja duHkha dAvAnalake samAna haiN| jaise vanameM lagI Aga vanake prANiyoMko zArIrika aura mAnasika kaSTake sAtha antameM unakA vinAza hI kara detI hai vaise hI ye saMsArake duHkha bhI antameM vinAzaka hI hote haiN| yaha duHkha jvAlA bar3I tejIse raha-rahakara prajvalita hotI hai isase bhayabhIta hokara bhI becAre prANI idhara-udhara bhaTakate hue usIkI ora cale jAte haiM kyoMki unheM zreyomArgakA jJAna nahIM hai| zreya hai mokSa, 1. sapayatthaM titthayaraM adhigatabuddhissa suttaroissa / dUrataraM NibvANaM saMjamatavasaMpaottassa // tamhA NinvudikAmo NissaMgo jimmamo ya bhaviya puNo / siddhesu kuNadi bhattI NivvANaM teNa pappodI // -paJcAstikAya 170-163 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra ) zreyomArgaH-muktipathaH prazastamArgazca / jAjvalan-dedIpyamAnaH / dAvaH-davAgniH / cakramyamANAn-kuTilaM kAmataH / duHkhadAvAgnimukhaM gacchata iti bhAvaH / uddhareyam-tAdagbhavagahananissaraNo3 pAyopadezena upakuryAmyaham / aheM saptamI / saiSA tIrthakaratvabhAvanA / tathA coktamArSe garbhAnvayakriyAprakrame ___ 'maunAdhyayanavRttatvaM tIrthakRttvasya bhaavnaa| garusthAnAbhyapagamo gaNopagrahaNaM tathA // iti / [ mahApa. 38.58 ] ArohadityAdi / Arohan kSaNe kSaNe vardhamAnaH, pareSAmanugrAhya dehinAmanugrahaH upakArastasya rasaprakarSastaddhavahaSoM vA, tena vilasantyo vizeSeNAnanyasAmAnyatayA dyotamAnA bhAvanAH paramatIrthakaratvAkhyanAma kAraNabhUtAH SoDazadarzanavizuddhayAdinamaskArasaMskArAH tAbhirupAttamupAjitaM puNyaM tIthaMkaratvAkhyaH sukRtavizeSaH 9 tena kevalajJAnasannidhAnalabdhodayena prakrAntaH prArabdhaiH, tatprakrAntaireva na vivakSAdijanitaiH, vItarAge bhagavati tadvirodhAt / tathA coktam yatsarvAtmahitaM na varNasahitaM na spanditauSThadvayaM, 12 no vAJchAkalitaM na doSamalinaM na zvAsaruddhakramam / zAntAmarSaviSaiH samaM pazugaNairAkaNitaM kaNibhiH, tannaH sarvavidaH praNaSTavipadaH pAyAdapUrvaM vacaH // [ samavasaraNastotra 30 ] iti / saMsArake bandhanase chUTakara jIva jo svarUpa lAbha karatA hai usIko zreya yA mokSa kahate haiN| usakA mAga yA prAptikA upAya vyavahAranayase to samyagdarzana samyagjJAna aura samyakacAritra hai kintu nizcayanayase ratnatrayamaya svAtmA hI mokSakA mArga hai| isase yA to ve bilakula hI anajAna haiM yA niHsaMzaya rUpase nahIM jAnate athavA vyavahAra aura nizcaya rUpase pUrI taraha nahIM jaante| unheM dekhakara jinake manameM yaha bhAvanA uThatI hai ki nAnA prakArake duHkhoMse pIr3ita ina tInoM lokoMke prANiyoMkA meM uddhAra karU~, unheM ina duHkhoMse chUTanekA upAya batalAU~ / yaha bhAvanA hI mukhyarUpase apAyavicaya nAmaka dharmadhyAnarUpa tIrthakara bhAvanA hai / mahApurANameM garbhAnvaya kriyAke varNanameM tIrthaMkara bhAvanAkA ullekha hai| ___ "maiM eka sAtha tInoM lokoMkA upakAra karanemeM samartha banU" isa prakArakI parama karuNAse anaraMjita antazcaitanya pariNAma pratisamaya vardhamAna honese paropakArakA jaba Adhikya hotA hai usase darzanavizuddhi Adi 16 bhAvanAe~ hotI haiM jo paramapuNya tIrthakara nAmakarmake bandhameM kAraNa hotI haiN| ye bhAvanAe~ sabhIke nahIM hotIM, inakA honA durlabha hai| tIrthakara prakRtikA bandha karaneke pazcAt kevalajJAnakI prApti honepara binA icchAke bhagavAn ahaMntakI vANI khiratI hai| cUMki ve vItarAga hote haiM ataH vahA~ vivakSA-bolanekI icchA nahIM hotii| kahA bhI hai-'jo samasta prANiyoMke lie hitakara hai, varNasahita nahIM hai, jisake bolate samaya donoM oSTha nahIM calate, jo icchA pUrvaka nahIM haiM, na doSoMse malina haiM, jinakA krama ivAsase ruddha nahIM hotA, jina vacanoMko pArasparika vaira bhAva tyAgakara prazAnta paza gaNoMke sAtha sabhI zrotA sunate haiM, samasta vipattiyoMko naSTa kara denevAle sarvajJa devake apUrva vacana hamArI rakSA kreN|' AcArya jinasena svAmIne apane mahApurANa (23 / 69-73 ) meM likhA hai ki bhagavAnke mukharUpI kamalase meghoMkI garjanAkA anukaraNa karanevAlI divyadhvani nikala rahI thii| yadyapi vaha eka prakAra kI thI tathApi sarvabhASArUpa pariNamana karatI thii| 1. samavasaraNa stotra 30 / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya vAkyaH-divyadhvanibhiH / uktaM ca 'puvvaNhe majjhaNhe avaraNhe majjhimAe rattIe / chacchaghaDiyANiggaya divvajhuNI kahai suttatthe / ' ucitAn-yogyAn sbhaasmaayaatbhvyaanityrthH| -arhan-arihananAt rajorahasyaharaNAcca pariprAptAnantacatuSTayasvarUpaH san indrAdinirmitAmatizayavatI pUjAmahatIti niruktiviSayaH // 2 // athedAnImahadbhaTTArakopadiSTArthasamayagranthakatvena sakalajagadupakArakAn gaNadharadevAdIn manasi nidhatte- 6 sUtragratho gnndhraanbhinndshpuurvinnH| pratyekabuddhAnadhyemi zrutakevalinastathA // 3 // sUtragrathaH-sUtramahadbhAsitamarthasamayaM grathnanti aGgapUrvaprakIrNakarUpeNa racayantItyetAn / gaNadharAn- 9 gaNAn dvAdaza yatyAdIn jinendrasabhyAn dhArayanti mithyAdarzanAdau (mithyAdarzanAdevinivRtya samyagdarzanAdI) sthApaAge AcAryane likhA hai ki koI loga aisA kahate haiM ki divyadhvani devoMke dvArA kI jAtI hai kintu aisA kahanA mithyA hai kyoMki aisA kahanemeM bhagavAnke guNakA ghAta hotA hai| isake sivAya divyadhvani sAkSara hotI hai kyoMki lokameM akSaroMke samUhake vinA arthakA jJAna nahIM hotaa| yaha divya dhvani prAtaH, madhyAhna, sAyaM aura rAtrike madhyameM chaha chaha ghar3I taka arthAt. eka bArameM eka ghaNTA 44 miniTa taka khiratI hai, aisA AgamameM kathana hai| arhanta parameSThI isa divya dhvanike dvArA mokSamArgakI jijJAsAse samavasaraNameM samAgata bhavya jIvoMko upadeza dete haiN| kahA bhI hai-darzanavizuddhi Adi bhAvanAoMse bA~dhe gaye tIrthaMkara puNya karmake udayase bhagavAn tIrthaMkara arhanta jijJAsu prANiyoMko iSTa vastuko denevAle aura saMsArakI pIr3Ako haranevAle tIrthakA upadeza dete haiN| ari-mohanIya karmakA hanana karanese athavA jJAnAvaraNa darzanAvaraNa tathA antarAya karmakA ghAta karanese unheM arihanta kahate haiM aura ukta karmoMko naSTa karake anantacatuSTaya svarUpako prApta kara lenese indrAdike dvArA nirmita atizaya yukta pUjAke pAtra honese arhanta kahate haiN| ve arhanta hamArI rakSA kareM-abhyudaya aura mokSase bhraSTa karanevAlI burAiyoMse hameM bacAveM // 2 // Age arhanta bhagavAnake dvArA upadiSTa arthako zAstrameM nibaddha karaneke dvArA sakala jagatke upakAraka gaNadhara deva AdikA smaraNa karate haiM sUtroMkI racanA karanevAle gaNadharoM, abhinna dasapUrviyoM, pratyeka buddhoM aura zrutakevaliyoMkA maiM dhyAna karatA hU~ // 3 // vizeSArtha-jinendradevake samavasaraNameM Aye hue muni Adi bAraha gaNoMko jo dhAraNa karate haiM, unheM mithyAtva Adise haTAkara samyagdarzana AdimeM sthApita karate haiM unheM gaNadhara yA dharmAcArya kahate haiN| ve arhanta bhagavAnake dvArA upadiSTa arthakI bAraha aMgoM aura caudaha pUrvomeM racanA karate haiN| dazapUrvI bhinna aura abhinnake bhedase do prakArake hote haiN| unameMse jo gyAraha aMgoMko par3hakara punaH parikarma, sUtra, prathamAnuyoga, pUrva aura cUlikA ina pA~ca adhikAroMmeM nibaddha bArahaveM dRSTivAda aMgako par3hate samaya jaba utpAdapUrvase lekara dasaveM 1. dRgvizuddhayAdyutthatIrthakRtvapuNyodayAt sa hi / zAstyAyuSmAn sato'tighnaM jijJAsUMstIrthamiSTadam // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 dharmAmRta ( anagAra) yantItyetAn dharmAcAryAn / abhinnadazapUrviNa:-abhinnAH vidyAnuvAdapAThe svayamAyAtadvAdazazatavidyAbhira pracyAvitacAritrAste ca te dazapUrvANyutpAdapUrvAdividyAnuvAdAntAnyeSAM santoti dazapUrviNazca tAn / pratyeka3 buddhAn-eka kevalaM paropadezanirapekSaM zrutajJAnAvaraNakSayopazamavizeSaM pratItya buddhAn saMprAptajJAnAtizayAn zratakevalina:-samastazrutadhAriNaH // 3 // adhunA jinAgamavyAkhyAtanArAtoyasUrInabhiSTauti granthArthato guruparamparayA yathAvacchrutvAvadhAyaM bhavabhIratayA vineyAn / ye grAhayantyubhayanItibalena sUtraM ratnatrayapraNayino gaNinaH stumastAn // 4 // grAhayanti-nizcAyayanti, ubhayanItibalena-ubhayI cAso nItiH-vyavahAranizcayadvayI, 9 tadavaSTambhena gaNinaH-zrIkundakundAcAryaprabhRtIn ityarthaH // 4 // pUrva vidyAnuvAdako par3hate haiM to vidyAnuvAdake samApta honepara sAta sau laghuvidyAoMke sAtha pA~ca sau mahAvidyAe~ upasthita hokara pUchatI haiM-bhagavan ! kyA AjJA hai ? aisA pUchane para jo unake lobhameM A jAtA hai vaha bhinna dasapUrvI hotA hai / kintu jo unake lobhameM nahIM AtA aura karmakSayakA hI abhilASI rahatA hai vaha abhinna dasapUrvI hai| paropadezase nirapekSa jo zrutajJAnAvaraNake kSayopazama vizeSase svayaM jJAnAtizayako prApta hote haiM unheM pratyekabuddha kahate haiM / samasta zrutake dhArIko zrutakevalI kahate haiM / ve zrutajJAnake dvArA sarvajJa kevalajJAnIke sadRza hote haiM isalie unheM zrutakevalI kahate hai| AcArya samantabhadrane apane AptamImAMsAmeM zrutajJAna aura kevalajJAnako sarvatattvaprakAzaka kahA hai| antara yaha hai ki zrutajJAna parokSa hotA hai aura kevalajJAna pratyakSa hotA hai / ye saba-gaNadhara, abhinnadasapUrvI, pratyeka buddha aura zrutakevalI granthakAra hote haiM, bhagavAnkI vANIke AdhArapara granthoMkI racanA karate haiM, isIse granthakAra unake granthakAratA aura gaNadharapanA Adi guNoMkA prArthI hokara unakA dhyAna karatA hai tathA unheM apanA dhyeya-dhyAnakA viSaya-nizcaya karake dhyAnameM pravRtta hotA hai| yahA~ yaha ullekhanIya hai ki AgamameM (mUlArAdhanA gA. 34, mUlAcAra 5 / 80) gaNadhara, pratyekabuddha, abhinnadasapUrvI aura zrutakevalIke dvArA racitako hI sUtra kahA hai| usIko daSTimeM rakhakara AzAdharajIne sUtra granthake rUpameM unakA smaraNa kiyA hai| yahA~ sUtrakArapanA aura gaNadharapanA yA pratyeka buddhapanA yA zrutakevalIpanA donoM hI karaNIya haiN| ataH una guNoMkI prApti kI icchAse dhyAna karanevAleke lie ve dhyAna karaneke yogya haiM aisA nizcaya honese hI unake dhyAnameM dhyAtAkI pravRtti hotI hai // 3 // __ Age jinAgamake vyAkhyAtA ArAtIya AcAryoMkA stavana karate haiM jo guruparamparAse grantha, artha aura ubhayarUpase sUtrako samyak rItise sunakara aura avadhAraNa karake saMsArase bhayabhIta ziSyoMko donoM nayoMke balase grahaNa karAte haiM, ratnatrayarUpa pariNata una AcAryoMkA maiM stavana karatA hU~ // 4 // . vizeSArtha-yahA~ granthakAra zrIkundakundAcArya Adi dharmAcAryoMkI vandanA karate haiN| 'usa usa jAtimeM jo utkRSTa hotA hai use usakA ratna kahA jAtA hai, isa kathanake anusAra jIvake pariNAmoMke madhyameM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra rUpa pariNAma utkRSTa haiM kyoMki ve sAMsArika abhyadaya aura mokSake pradAtA haiM isalie unheM ratnatraya kahate haiN| AcArya kundakunda Adi dharmAcArya ratnatrayake dhArI the-unakA ratnatrayake sAtha tAdAtmya sambandha thA ataH ve ratnatraya rUpa pariNata the| tathA unhoMne tIrthakara, gaNadhara Adi kI ziSya Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya atha dharmopadezamabhinandatidharma ke'pi vidanti tatra dhunate sandehamanye'pare, tabhrAnterapayanti suSThu tamuzantyanye'nutiSThanti vaa| zrotAro yadanugrahAdaharaharvaktA tu rundhanaghaM, viSvagnirjarayaMzca nandati zubhaiH sA nandatAddezanA // 5 // vidanti-nizcinvanti, uzanti-kAmayante, rundhannaghaM, viSvak-samantAdAgAmipAtakaM nivAra- 6 praziSya rUpa calI AtI paramparA se sUtrako sunA aura avadhAraNa kiyA thaa| satya sayuktika vacanako satra kahate haiN| isa samaya yahA~ para gaNadhara Adike dvArA racita aMgapraviSTakA kucha aMza aura ArAtIya AcAryoMke dvArA racita aMgabAhya, jo ki kAlika utkAlika bhedase aneka prakAra hai 'sUtra' zabdase grahaNa kiyA gayA hai| jisakA svAdhyAya kAla niyata hotA hai use kAlika zruta kahate haiM aura jisakA svAdhyAyakAla niyata nahIM hotA use utkAlika kahate haiM / usa sUtrako ve AcArya grantha rUpase, artharUpase aura ubhayarUpase sunate haiN| vivakSita arthakA pratipAdana karane meM samartha jo sUtra, prakaraNa yA Ahnika Adi rUpase vacana racanA kI jAtI hai use grantha kahate haiM aura usakA jo abhiprAya hotA hai use artha kahate haiN| ve dharmAcArya kabhI grantha rUpase, kabhI artha rUpase aura kabhI grantha aura artha donoM rUpase sUtrako ThIka-ThIka sunakara tathA usakI jitanI vizeSatAe~ haiM una sabako aisA avadhAraNa karate haiM ki kAlAntarameM bhI unheM bhUle nhiiN| tabhI to ve saMsArase bhayabhIta ziSyoMko usakA yathAvat jJAna karAte haiN| yathAvat jJAna karAneke lie ve nayabalakA Azraya lete haiN| AgamakI bhASAmeM unheM dravyAthika naya aura paryAyArthika naya kahate haiM aura adhyAtmakI bhASAmeM nizcayanaya aura vyavahAra naya kahate haiM / zrutajJAna se jAne gaye padArtha ke ekadezako jAnanevAle jJAna yA usake vacanako naya kahate haiM / naya zrutajJAnake hI bheda haiM aura nayoMke mUla bheda do haiM / zeSa saba naya unhIMke bheda-prabheda haiN| donoM hI nayoMse vastu tattvakA nirNaya karanA ucita hai yahI unakA bala hai| usIke kAraNa sarvathA ekAntavAdiyoM ke dvArA usa nirNIta tattvameM bAdhA nahIM dI jA sktii| aise jinAgamake vyAkhyAtA ArAtIya AcArya vandanIya haiM / pratyeka AcArya ArAtIya nahIM hote / ukta vizeSatAoMse yukta AcArya hI ArAtIya kahalAte haiM // 4 // ___ isa prakAra siddha bhagavAnake svarUpakA tathA usakI prAptike upAyakA kathana karane meM samartha paramAgamake upadeSTA, racayitA aura vyAkhyAtA honese jinhoMne atyanta mahAn guru saMjJAko prApta kiyA hai, una arhanta bhaTTAraka, gaNadhara, zrutakevalI, abhinnadasapUrvI, pratyeka buddha aura isa yugake dharmAcAryoMkI stuti karake, aba vaktA aura zrotAoMkA kalyANa karanevAle unake dharmopadeza kA stavana karate haiM__jisa dezanA-dharmopadezake anugrahase pratidina aneka zrotAgaNa dharmako ThIka rItise jAnate haiM, aneka zrotAgaNa apane sandehako dUra karate haiM, aneka anya zrotAgaNa dharmaviSayaka bhrAntise bacate haiM, kucha anya zrotAgaNa dharma para apanI zraddhAko dRr3ha karate haiM tathA kucha anya zrotAgaNa dharmakA pAlana karate haiM. aura jisa dezanAke anugrahase vaktA pratidina apane zubhapariNAmoMse AgAmI pApabandhako cahu~ orase rokatA hai aura pUrva upArjita karmakI nirjarA karatA huA, Anandita hotA hai vaha dezanA phUle-phale-usakI khUba vRddhi ho // 5 // vizeSArtha-jisake dvArA jIva naraka Adi gatiyoMse nivRtta hokara sugatimeM rahate haiM Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 dharmAmRta ( anagAra) yannityarthaH / nirjarayan-purAjitapAtakamekadezena kSapayan / zubhaiH-apUrvapuNyaiH pUrvAjitapuNyapavitramakalyANazca // 5 // ___ athaivaM bhagavasiddhAdiguNagaNastavanalakSaNaM mukhyamaGgalamabhidhAya idAnIM pramANagarbhamabhidheyavyapadezamukhaprakAzitavyapadezaM zAstravizeSa kartavyatayA pratijAnIte yA jo AtmAko sugatimeM dharatA hai le jAtA hai use dharma kahate haiN| yaha dharma zabdakA vyutpattiparaka artha hai jo vyAvahArika dharmakA sUcaka hai| yathArthameM to jo jIvoMko saMsArake dukhoMse chur3Akara unheM uttama sukha rUpa mokSa gatimeM le jAtA hai vahI dharma' hai| vaha dharma ratnatrayasvarUpa hai, athavA moha aura kSobhase rahita AtmapariNAma svarUpa hai, athavA vastukA yathArthasvabhAva hI usakA dharma hai yA uttama kSamA Adi dasalakSaNa rUpa hai| aise dharmake upadezako dezanA kahate haiM / dezanAko sunakara apane kSayopazamake anusAra zrotAmeM jo atizayakA AdhAna hotA hai yahI usa dezanAkA anugraha yA upakAra hai| zrotA aneka prakArake hote haiN| jina bhavya zrotAoMke tIvra jJAnAvaraNa karmakA udaya hotA hai ve dharmopadeza sunakara dharmakA yahI svarUpa hai yA dharma aisA hI hotA hai aisA nizcaya karate haiM isa taraha unakA dharmaviSayaka ajJAna dUra hotA hai| jina zrotAoMke jJAnAvaraNa karmakA manda udaya hotA hai ve dezanAko sunakara dharmaviSayaka sandehako-yahI dharma hai yA dharmakA anya svarUpa hai, dharma isI prakAra hotA hai yA anya prakAra hotA hai-dUra karate haiN| jinake jJAnAvaraNa karmakA madhyama udaya hotA hai aise zrotA upadezako sunakara dharmaviSayaka apanI bhrAntise-dharmake yathokta svarUpako anya prakArase samajha lenese-virata ho jAte haiM / arthAt dharmako ThIka-ThIka samajhane lagate haiN| ye tInoM hI prakArake zrotA matapariNAmI mithyAdaSTri athavA samyaktvake i avyutpanna hote haiM / krUra pariNAmI mithyAdRSTi to upadezakA pAtra hI nahIM hai| jo samyagdRSTi bhavya hote haiM, upadezako sunakara unakI AsthA aura dRr3ha ho jAtI hai ki yaha aisA hI hai| jo unase bhI uttama samyagdaSTi hote haiM ve upadezako sunakara ke AcaraNameM tatpara hote haiN| pratidina upadeza sunanese zrotAoMko pratidina yaha lAbha hotA hai / vaktAko bhI lAbha hotA hai| pUrvArjita puNya karmake vipAkase honevAle zubhapariNAmoMse jJAnAvaraNa Adi karma rUpa AgAmI pApabandhakA nirodha hotA hai arthAt mana vacana kAyake vyApArarUpa yogake dvArA AgAmI pApa karma rUpa honeke yogya jo pudgala vargaNAe~ usa rUpase pariNamana karatIM ve tadrapa pariNamana nahIM karatI haiN| isa taraha vaktAke kevala pApa karmake bandhakA nirodha hI hotA ho aisA nahIM hai, pUrva saMcita pApakarmakA bhI ekadezase kSaya hotA hai| sArAMza yaha hai ki dezanA dharmopadeza rUpa honese svAdhyAya nAmaka tapakA bheda hai ataH azubha karmoMke saMvarake sAtha nirjarAke honepara bhI vaktAkA dezanAmeM prazasta rAga rahatA hai ataH usa prazasta rAgake yogase pracura puNya karmakA Asrava hotA hai aura pUrva puNya karmake vipAkakI adhikatAse navIna kalyANa paramparAkI prApti hotI hai // 5 // isa prakAra bhagavAn siddhaparameSThI Adike guNoMkA smaraNarUpa mukhya maMgala karake aba . usA 1. ratna. zrA., 2 shlo.| 2. pravacanasAra, gA. 7 / dhammo batthasahAvo khamAdibhAvo ya dasaviho dhammo / rayaNattayaM ca dhammo jIvANaM rakkhaNaM dhammo ||-svaa. kAti, 478 gA. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya atha dharmAmRtaM padyadvisahasryA dizAmyaham / nirduHkhaM sukhamicchanto bhavyAH zRNuta dhIdhanAH // 6 // atha--maGgale adhikAre Anantarye vA / dharmAmRtaM - dharmo vakSyamANalakSaNaH yo'mRtamivopayoktRNAmajarAmaratva hetutvAt / tadabhidheyamanenetIdaM zAstraM dharmAmRtamiti vyapadizyate / zrUyante cAbhidheyavyapadezena zAstraM vyapadizantaH tatpUrvakavayaH / yathA tattvArthavRttiryazodharacaritaM ca / bhadrarudraTo'pi tathaivAha - 'kAvyAlaGkAro'yaM granthaH kriyate tathAyukti' iti / padyaM - parimitAkSaramAtrA piNDaH pAdaH, tannibaddhaM vAGmayaM vRttazlokAryArUpam / nirduHkhaM sukhaM---naizreyasaM zarma na sAMsArikam, saMsAre hi duHkhAnuSaktameva sukham / taduktam-- 'saparaM bAdhAsahidaM vicchiNNaM baMdhakAraNaM visamaM / 6 jaM iMdiehi laddhaM taM sokkhaM dukkhameva tahA // ' [ prava. 1176 ] 13 granthakAra granthakA pramANa aura granthameM kahe jAnevAle viSayake bahAnese granthakA nAma batalAte hue prakRta granthako racanekI pratijJA karate haiM isake anantara maiM do hajAra padyoMse dharmAmRta granthako kahatA hU~ / duHkhase rahita sukhake abhilASI buddhizAlI bhavya use suneM ||6|| vizeSArtha -- isa zloka ke prArambha meM Aye 'artha' zabdakA artha maMgala hai / kahA hai'siddhi, buddhi, jaya, vRddhi, rAjyapuSTi, tathA oMkAra, atha zabda aura nAndI ye maMgalavAcaka haiM / ' 'atha' zabdakA artha 'adhikAra' hai / yahA~se zAstrakA adhikAra prArambha hotA hai / 'atha' zabdakA 'anantara' artha bhI hai / 'nibaddha mukhya maMgala karaneke anantara' aisA usakA artha hotA hai | dhavalAkAra vIrasena svAmIne dhavalAke prArambhameM maMgalake do bheda kiye haiM - nibaddha aura anibaddha | grantha ke AdimeM granthakArake dvArA jo iSTa devatA namaskAra nibaddha kara diyA jAtA hai-- zlokAdike rUpameM likha diyA jAtA hai use nibaddha maMgala kahate haiM / jaise isa granthake AdimeM granthakArane siddha parameSThI AdikA stavana nibaddha kara diyA hai ataH yaha nibaddhamaMgala hai / dharmakA lakSaNa pahale kahA hai / vaha dharma amRtake tulya hotA hai kyoMki jo usakA AcaraNa karate haiM ve ajara-amara padako prApta karate haiM / isa zAstra meM usIkA kathana hai isalie isa zAstrako dharmAmRta nAma diyA gayA hai| pUrva AcAryoM aura kaviyoMne bhI zAstra meM pratipAdita vastutattvake kathana dvArA zAstrakA nAma kahA hai aisA sunA jAtA hai / jaise tattvArthavRtti yA yazodharacarita / rudraTa bhaTTane bhI aisA hI kahA hai- "yaha kAvyAlaMkAra grantha yukti anusAra karatA hU~ / " parimita akSara aura mAtrAoMke samUhako pAda kahate haiM / pAdoMke dvArA racita chanda, zloka yA AryArUpa vAGmayako padya kahate haiM / isa dharmAmRta granthako do hajAra padyoMmeM racanekA saMkalpa granthakArane kiyA hai / ve bhavyajIvoMse usako zravaNa karanekA anurodha karate haiM / jina jIvoM meM ananta jJAnAdiko prakaTa karanekI yogyatA hotI hai unheM bhavya kahate haiM / una bhavyoMko granthakArane 'dhIdhanAH' kahA hai-dhI arthAt aSTaguNasahita' buddhi hI jinakA dhana hai jo use hI ati pasanda karate haiM / isa zAstrako zravaNa karanekA lAbha batalAte hue vaha kahate haiM--yadi duHkhoMse rahita anAkulatArUpa mokSa sukhako cAhate ho to isa zAstrako suno| sAMsArika sukha to duHkhoMse rilA milA hotA hai / AcArya kundakundane pravacanasArameM kahA 1. siddhirbuddhirjayo vRddhI rAjyapuSTI tathaiva ca / oMkArazcAthazabdazca nAndI maGgalavAcinaH // ' 3 9 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra ) __ athavA duHkhasyAbhAvAniduHkhaM ( duHkhAnAmabhAvo nirduHkhaM ) sukhaM ceti grAhyam / cazabdazcAtra luptanirdiSTo draSTavyaH / bhavyAH-he anantajJAnAdyAvirbhAvayogyA jIvAH / kiMca maMgala-nimitta-hetu-pramANa-nAmAni zAstrakatazca / vyAkRtya SaDapi pazcAd vyAcaSTAM zAstramAcAryaH // [ iti maGgalAdiSaTkamiha pradazyate-tatra. malaM pApaM gAlayati maGgaMvA puNyaM lAti dadAtIti maGgalam / 6 paramArthataH siddhAdigaNastavanamaktameva / zAbda ta maGgalamatheti pratinirdiSTama / yamadRizya zAstramabhidhIyate - tannimittam / tacceha 'bhavyAH' iti nirdiSTam / hetuH prayojanam / tacceha samyaga dharmasvarUpAdijananalakSaNaM 'dizAmIti zRNuta' iti ca padadvayena sUcitaM lakSyate / yena hi kriyAyAM prayujyate tatprayojanam / zAstrazravaNAdikriyAyAM ca jJAnena prayujyata iti samyagdharmasvarUpajJAnamevAsya zAstrasya mukhya prayojanam / AnuSaGgikaM dharmasAmagryAdi jJAnamapi / bhavati cAtra zlokaH-- 'zAstraM lakSmavikalpAstapAyaH saadhkaastthaa| sahAyAH phalamityAha dRgAdyArAdhanAvidheH // [ ] hai ki 'jo sukha indriyoMse prApta hotA hai vaha parAdhIna hai, bAdhAsahita hai, asAtAvedanIyakA udaya A jAnepara vicchinna ho jAtA hai, usake bhoganese rAga-dveSa hotA hai ataH navIna karmabandhakA kAraNa hai tathA ghaTatA-bar3hatA honese asthira hai, ataH dukha rUpa hI hai|" ataH dukhoMse rahita sukhake icchuka bhavya jIva hI isa zAstrako sunaneke adhikArI haiM aisA granthakAra kA abhiprAya hai| aisI prasiddhi hai ki 'maMgala, nimitta, hetu, pramANa, nAma aura zAstrakartA-ina chahakA kathana karaneke pazcAt AcAryako zAstrakA kathana karanA caahie| ataH yahA~ ina chahoMkA kathana kiyA jAtA hai| 'maarthAt malakA-pApakA jo gAlana karatA hai-nAza karatA hai yA maMga arthAt puNyako lAtA hai use maMgala kahate haiN| vaha maMgala prArambha kiye gaye icchita kAryakI nirvighna parisamAptike lie kiyA jAtA hai| maMgalake do prakAra haiM-mukhya aura gauNa |tthaa mukhya maMgalake bhI do prakAra haiM-eka artharUpa aura dUsarA zabdarUpa / unameM se artharUpa mukhya maMgala bhagavAn siddhaparameSTI Adike guNoMke smaraNAdi rUpameM pahale hI kiyA gayA hai| usase prArambha karaneke lie iSTa zAstrakI siddhimeM nimitta adharmavizeSakA vinAza aura dharmavizeSakA svIkAra sampanna hotA hai / zabdarUpa mukhya maMgala anantara hI zlokake AdimeM 'atha' zabdakA uccAraNa karake kiyA hai kyoMki 'atha' zabda bhI maMgalakAraka prasiddha hai| kahA bhI hai'zAstrake AdimeM tIna lokoMke svAmIko namaskAra karanA athavA viziSTa zabdoMko smaraNa karanA maMgala mAnA gayA hai|' . sampUrNa kalaza, dahI, akSata, sapheda phUlakA upahAra Adi to mukhya maMgalakI prAptikA upAya honese amukhya maMgala kahe jAte haiN| pratIta hotA hai ki granthakArane isa granthake ArambhameM ukta amukhya maMgalako bhI kiyA hai unake binA zAstrakI siddhi sambhava nahIM hai| jisake uddezyase zAstrakI racanA kI jAtI hai vaha nimitta hotA hai| 'bhavyAH' rUpase yahA~ usakA kathana kiyA hI hai kyoMki unhIMke lie yaha zAstra racA jAtA hai| 1. 'trailokyezanamaskAra lakSaNaM maGgalaM matam / viziSTabhUtazabdAnAM zAstrAdAvathavA smRtiH // ' . Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya tatparijJAnAt punaH samyagdharmAnuSThAne pravartamAno'nAkulatvAkhyamanantaM sukhaM paramAvyAbAdhatvaM ca prApnotIti paramparayA tadubhayamapyasya zAstrasya prayojanaM vastutaH sukhasya duHkhanivRttervA puruSeNArthyamAnatvAt tatra (tacca ) nirduHkhaM sukhamiti padadvayenoktameva / pramANaM tu 'padyadvisaharUyA' ityanenaivoktaM tAvat / granthatastu dvisahasrapramANa- 3 masya / nAma punarasya 'dharmAmRta'miti prAg vyutpAditam / kartA tvasyArthato'nuvAdakatvena granthatazca padyasandarbhanirmApakatvena 'ahaM' itynenoktH| saMbandhazcAsya zAstrasya samyagdharmasvarUpAdezcAbhidhAnAbhidheyalakSaNo nAmnavAbhihita iti sarvaM sustham // 6 // atha durjanApavAdazaGkAmapanudati parAnugrahabuddhInAM mahimA ko'pyaho mahAn / yena durjanavAgvajraH patanneva vihanyate // 7 // spaSTam / / 7 // - atha samyagdharmopadezakAnAM samAsoktyA kalikAle durlabhatvaM bhAvayati hetu prayojanako kahate haiM / 'samyak dharmake svarUpa AdikA kathana karU~gA, use suno', ina do padoMse prayojanakI sUcanA kI gayI pratIta hotI hai| jisake dvArA kAryameM prerita kiyA jAtA hai use prayojana kahate haiN| jJAnake dvArA hI zAstra-zravaNa Adi kriyAmeM prerita hotA hai isalie vahI zAstrakA mukhya prayojana hai / zAstra-zravaNa Adise mujhe jJAnakI prApti hogI isa hetuse hI zAstra meM pravRtta hotA hai / isalie isa zAstrakA mukhya prayojana samyagdharmake svarUpakA jJAna hI hai / AnuSaMgika prayojana dharmakI sAmagrI AdikA jJAna bhI hai| usako jAnakara samyagdharmakA pAlana karane meM lagA vyakti anantajJAna, anantadarzana, anantavIrya, vitRSNAmaya avinAzI, atIndriya sukha aura parama avyAbAdhatva guNoMko prApta karatA hai| isa prakAra paramparAse ye saba bhI isa zAstrake prayojana haiN| vAstava meM puruSa sukha yA duHkha nivRttiko hI cAhatA hai| 'nidukha sukha' ina do padoMse vaha bAta kahI hI hai| pramANa do hajAra padya dvArA batalA diyA gayA hai arthAt isa granthakA pramANa do hajAra padya haiN| isakA nAma 'dharmAmRta hai' yaha bhI pahale vyutpatti dvArA batalA diyA hai| 'ahaM' (maiM) padase kartA bhI kaha diyA hai| artharUpase aura grantharUpase maiMne (AzAdharane) isakI racanA kI hai, artharUpase maiM isakA anuvAdaka mAtra huuN| jo bAta pUrvAcAryoMne kahI hai use hI maiMne kahA hai aura grantharUpase maiMne isake padyoMkI racanA kI hai| isa zAstrakA aura isameM pratipAdya samyagdharma svarUpa AdikA vAcyavAcaka bhAva rUpa sambandha hai yaha isa granthake nAmase hI kaha diyA gayA hai| ataH yaha grantha samyagdharmake anuSThAna aura ananta sukha AdikA sAdhanarUpa hI hai yaha nizcita rUpase samajha lenA caahie| isase isa zAstrake sambandha, abhidheya aura prayojana rahita honekI zaMkAkA nirAza ho jAtA hai // 6 // ___ Age durjanoMke dvArA apavAda kiye jAnekI zaMkAko dUra karate haiM jinakI mati dUsaroMke kalyANameM tatpara rahatI hai. unakI koI anirvacanIya mahAn mahimA hai jisase durjanoMkA vacanarUpI vana girate hI naSTa ho jAtA hai // 7 // __ Age granthakAra samAsokti alaMkArake dvArA kalikAlameM samyagdharmake upadezakoMkI durlabhatA batalAte haiM Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) suprApAH stanayitnavaH zaradi te sATopamutthAya ye, pratyAzaM prasRtAzcalaprakRtayo garjantyamandaM mudhaa| ye prAgabdacitAn phaddhimudakaiohonnayanto navAn satkSetrANi pRNantyAlaM janayituM te durlabhAstaddhanAH // 8 // stanayitnavaH-meghAH, sUktyA dezakAzca / zaradi-ghanAnte duSSamAyAM ca, utthAya-utpadya uddhatIbhUya 6 ca. pratyAzaM-pratidizaM pratispahaM ca, prAgabdacitAn-prAvRDmeghapuSTAn pUrvAcAryavyutpAditAni ca, phaddhi sasyasampatti sadAcaraNaprakarSa ca, udakaiH-pakSe samyagupadezaH vrIhIna-dhAnyAni prAgabdacitAni (-tAniti) vizeSaNAcchAlyAdistambAna zAstrArtharahasyAni c| navAn-godhUmAdistambAn apUrvavyutpattivizeSAMzca / 9 satkSetrANi-pakSe vinItavineyAn, pRNanti-pUrayanti, tadghanAH-zaranmeghAH aidaMyugInagaNinazca // 8 // atha vyavahArapradhAnadezanAyAH kartAramAzaMsanti zarad Rtu meM aise megha sulabha haiM jo bar3e ADambarake sAtha uThakara aura pratyeka dizAmeM phailakara vRthA hI bar3e jorase garajate haiM aura dekhate dekhate vilIna ho jAte haiN| kintu jo varSAkAlake meghoMse puSTa hue dhAnyako phala sampanna karate tathA navIna dhAnyoMko utpanna karaneke lie khetoMko jalase bhara dete haiM aise megha durlabha haiM // 8 // vizeSArtha-rudraTa bhaTTane samAsokti alaMkArakA lakSaNa isa prakAra kahA hai-'jahA~ samasta samAna vizeSaNoMke sAtha eka upamAnakA hI isa prakAra kathana kiyA jAye ki usase upameyakA bodha ho jAye use samAsokti alaMkAra kahate haiN| prakRta kathana usI samAsokti alaMkArakA nidarzana hai / ilokake pUrvArdhameM megha upamAna hai aura mithyA upadezaka upameya hai| meghake sAtha samasta vizeSaNoMkI samAnatA honese samAsokti alaMkArake balase mithyA upadezakoM kI pratIti hotI hai / zarad RtumeM varSAkAlakA anta AtA hai| usa samaya banAvaTI megha bar3e ghaTATopase uThate haiM, khUba garajate haiM kintu barase vinA hI jalda vilIna ho jAte haiN| isI taraha isa paMcama kAlameM mithyA upadezadAtA bhI abhyudaya aura nizreyasa mArgakA upadeza diye vinA hI vilIna ho jAte haiM yadyapi unakA ADambara bar3I dhUmadhAmakA rahatA hai| isI taraha zlokake uttarArdhameM jo megha upamAna rUpa haiM unase samasta vizeSaNoMkI samAnatA honese samAsokti alaMkArake balase samyak upadezakoMkI upameya rUpase pratIti hotI hai| jaise zaradkAlameM aise megha durlabha haiM jo varSAkAlake meghoMse puSTa hue pahaleke dhAnyoMko phala sampanna karane ke lie tathA navIna dhAnyoMko utpanna karaneke lie khetoMko jalase bhara dete haiN| vaise hI paMcama kAlameM aise sacce upadeSTA durlabha haiM jo pUrvAcAryoMke upadezase vyutpanna hue puruSoMko samyaka upadezake dvArA sadAcArase sampanna karate haiM aura naye vinIta dharma premiyoMko utpanna karate haiN| yahA~ varSAkAlake megha upamAna haiM, pUrvAcArya upameya haiM; phala sampatti upamAna hai, sadAcArakI prakarSatA upameya hai| jala upamAna hai, samyaka upadeza upameya hai| navIna gehU~kI bAleM upamAna haiM: nayI vyutpattiyA~ yA zAstroMke arthakA rahasya upameya hai| acche kheta upamAna haiM, vinIta ziSya upameya haiM / zaradakAlake megha upamAna haiM, isa yugake gaNI upameya haiM / / 8 / / pahale kahA hai ki maMgala AdikA kathana karake AcAryoMko zAstrakA vyAkhyAna karanA cAhie / ataH Age granthakAra AcAryakA lakSaNa batalAneke uddezyase vyavahAra pradhAna upadezake kartAkA kathana karate haiM Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya prodyanirvedapuSyadvatacaraNarasaH samyagAmnAyadhartA, dhIro lokasthitijJaH svaparamatavidAM vAgminAM copajIvyaH / sanmatistIrthatattvapraNayananipuNaH prANadAjJo'bhigamyo, nirgranthAcAryavaryaH parahitanirataH satpathaM zAstu bhavyAna // 9 // nirvedaH-bhavAGgabhogavairAgyam, AmnAyaH kulamAgamazca / uktaM ca 'rUpAmnAyaguNarADhayo yatInAM mAnya eva c| tapojyeSTho guruzreSTho vijJeyo gaNanAyakaH // ' atizaya rUpase bar3hate hue vairAgyase jinakA vratAcaraNameM rasa puSTa hotA jAtA hai, jo samyak AmnAyake-guruparamparA aura kulaparamparAke dhAraka haiM, dhIra haiM-parISaha upasarga Adise vicalita ta nahIM hote, lokakI sthitiko jAnate haiM, svamata aura paramatake jJAtAoM meM tathA vaktAoMmeM agraNI haiM, prazasta mUrti haiM, tIrtha aura tattva donoMke kathanameM nipuNa haiM, jinakA zAsana prANavAna hai usakA koI ulaMghana nahIM karatA, jinake pAsa pratyeka vyakti jA sakatA hai, tathA jo sadA paropakArameM lIna rahate haiM aise zreSTha nirgranthAcArya bhavya jIvoMko sanmArgakA upadeza deve // 9 // vizeSArtha-gupti aura samitike sAtha vratoMke pAlana karaneko vratAcaraNa kahate haiN| aura saMsAra, zarIra aura bhogoMse viraktiko vairAgya yA nirveda kahate haiN| zAntarasakI prAptike abhimukha honese utpanna hue AtmA aura zarIrake bhedajJAnakI bhAvanAke avalambanase jinakA vratAcaraNakA rasa prati samaya vRddhikI ora hotA hai, tathA jo samyak AmnAyake dhArI hote haiM-AmnAya Agamako bhI kahate haiM aura AmnAya vaMzaparamparA aura guruparamparAko bhI kahate haiN| ataH jo cAroM anuyogoMse viziSTa sampUrNa Agamake jJAtA aura prazasta guruparamparA tathA kulaparamparAke dhAraka haiM, dUsare zabdoMmeM-paramparAgata upadeza aura santAnakramase Aye hue tattvajJAna aura sadAcaraNameM tatpara haiM, parISaha aura upasargase bhI adhIra nahIM hote haiM, carAcara jagatke vyavahArake jJAtA hote haiM, apane syAdvAda siddhAntako tathA anya darzanoMke ekAntavAdako jAnanevAloMke pichalaggU na hokara agraNI hote haiM, isI taraha vaktRtva zaktise viziSTa puruSoMmeM bhI agraNI hote haiM, jinakI mUrti sAmudrika zAstrameM kahe gaye lakSaNoMse zobhita tathA ghane roma, sthUlatA aura dIrghatA ina tIna doSoMse rahita hone ke kAraNa prazasta hotI hai| AgamameM kahA hai-'rUpa, AmnAya aura guNoMse sampanna, yatiyoMko mAnya, tapase jyeSTha aura guruoMmeM jo zreSTha hotA hai use gaNanAyaka-saMghakA adhipati gaNadhara kahate haiN|' tathA jo tIrtha aura tattvake praNayanameM nipuNa hote haiM jisake dvArA saMsAra-samudrako tirA jAtA hai use tIrtha kahate haiN| 'saba anekAntAtmaka hai' isa prakArakA mata hI tIrtha hai aura samasta matavAdoMko tiraskRta karate hue vyavahAra aura nizcayanayake prayogase prakAzita vicitra AkAravAlI cakrAtmaka vastukA kathana karanA praNayana hai| tathA adhyAtma rahasyako tattva kahate haiM / bhUtArthanaya aura abhUtArthanayake dvArA vyavasthApita dayA, indriya damana, tyAga, samAdhimeM pravartanase honevAle paramAnanda padakA upadeza usakA praNayana hai| arthAt tIrtha aura tattva donoMke praNayanameM-mukhya aura upacArake kathanameM nipuNa honA caahie| yadi vaha kisI 1. ma. ku. ca. TIkAyAM 'uktaM cArSe' iti likhitaM kintu mahApurANe nAsti zloko'yam / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra ) dhIraH-parISahosapargaravikAryaH / lokasthitijJaH-lokasya carAcarasya jagataH sthitimitthaMbhAvaniyama jAnan varNAzramavyavahAracaturo vA, tIrthatattve-jinAgamatadabhidheyau vyavahAranizcayanayo vA / prANadAjJaH3 jIvantI jIvitapradA vA AjJA yasya / abhigamyaH-sevyaH / nirgranthAH-grananti dI/kurvanti saMsAramiti granthA mithyAtvAdayastebhyo niSkrAntA yatayasteSAmAcAryAH / uktaM ca paJcadhA carantyAcAraM ziSyAnAcArayanti ca / sarvazAstravido dhIrAste'trAcAryAH prakIrtitAH / / 9 / / [ athAdhyAtmarahasyaguroH sevAyAM mumukSUnniyuGa kte ekameM hI nipuNa hue to dUsarekA lopa ho jAyegA arthAt kevala nizcayanayameM nipuNa honese vyavahArakA lopa hogA aura kevala vyavahAranayameM nipuNa honese nizcayakA lopa hogaa| kahA bhI hai-'yadi jinamatakA pravartana cAhate ho to vyavahAra aura nizcayako mata chodd'o| vyavahArake binA tIrthakA uccheda hotA hai aura nizcayake binA tattvakA uccheda hotA hai| jinakI pravRtti svasamayarUpa paramArthase rahita hai aura jo karmakANDameM lage rahate haiM ve nizcaya zuddha rUpa cAritrake rahasyako nahIM jAnate / tathA jo nizcayakA Alambana lete haiM kintu nizcayase nizcayako nahIM jAnate, ve bAhya kriyAkANDameM AlasI cAritrAcArako naSTa kara dete haiM / ataH AcAryako nizcaya aura vyavahArake nirUpaNameM dakSa honA Avazyaka hai| tathA priyavacana aura hitakArI vacana bolanA caahie| yadi koI zrotA prazna kare to uttejita hokara saumanasya nahIM chor3anA caahie| aisA vyakti nirgranthAcAryoMmeM bhI zreSTha honA caahie| jo saMsArako dIrgha karate haiM aise mithyAtva Adiko grantha kahate haiN| unako jinhoMne chor3a diyA hai una sAdhuoMko nigrantha kahate hai| tathA jo jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra ina pA~ca AcAroMko svayaM pAlate haiM aura dUsaroMse-ziSyoMse unakA pAlana karAte haiM unheM AcArya kahate haiN| kahA bhI hai-'jo pA~ca prakArake AcArako svayaM pAlate haiM aura ziSyoMse pAlana karAte haiM-samasta zAstroMke jJAtA una dhIra mahApuruSoMko AcArya kahate haiN|' nirgranthoMke AcArya nirgranthAcArya hote haiM aura unameM bhI jo zreSTha hote haiM unheM nirgranthAcAryavarya kahate haiM / ukta vizeSatAoMse yukta aise AcArya hI, jo ki sadA paropakArameM lage rahate hai, sanmArgakA vyavahAra nizcaya mokSamArgakA upadeza denemeM samartha hote haiN| ataH granthakAra AzA karate haiM ki upadezakAcArya ukta guNoMse viziSTa hoveN| ukta guNoMse viziSTa AcAryako hI AdarapUrvaka upadezameM laganA caahie| Age adhyAtmarahasyake jJAtA gurukI sevAmeM mumukSuoMko laganekI preraNA karate haiM 1. jai jiNamayaM pavajjai tA mA vavahAraNicchae muaha / ekeNa viNA chijjai titthaM aNNeNa puNa taccaM / / 'caraNakaraNappahANA sasamaya paramattha mukkavAvArA / caraNakaraNaM sasAraM NicchayasuddhaM Na jANanti ||'-snmti., 3 / 67 / NicchayamAlaMbaMtA Nicchayado NicchayaM ajANatA / NAsaMti caraNakaraNaM bAhirakaraNAlasA keI / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya vidhivaddharmasarvasvaM yo buddhvA zaktitazcaran / pravakti kRpayA'nyeSAM zreyaH zreyothinAM hi sH||10|| vidhivat-vidhAnAha, dharmasarvasvaM-ratnatrayasamAhitamAtmAnaM zreyaH-sevyaH // 10 // atha vaacnaacaaryaadhyaatmrhsydeshkyoloke prabhAvaprAkaTyamAzAste svArthakamatayo bhAntu mA bhAntu ghaTadIpavat / parAthai svArthamatayo brahmavad bhAntvadivam // 11 // bhAntu-loke AtmAnaM prakAzayantu / trividhA hi mumukSavaH kecit paropakArAH. anye svopakArAH, anyatare ca svopakAraikaparA iti / brahmavat-sarvajJatulyam, ahardivaM-dine dine nityamityarthaH / atreyaM bhAvanA prakaTaprabhAve dezake lokaH paraM vizvAsamupetya tadvacasA nirArekamAmutrikAya yatate // 11 // jo vidhipUrvaka vyavahAra aura nizcayaratnatrayAtmaka sampUrNa dharmako paramAgamase aura guruparamparAse jAnakara yA ratnatrayase samAviSTa AtmAko svasaMvedanase jAnakara zaktike anusAra usakA pAlana karate hue lAbha pUjA khyAtikI apekSA na karake kRpAbhAvase dUsaroMko usakA upadeza karate haiM, apane parama kalyANake icchuka janoMko unhIMkI sevA karanI cAhie, unhIMse dharmazravaNa karanA cAhie // 10 // upadezakAcArya aura adhyAtmarahasyake upadeSTAkA lokameM prabhAva phaile aisI AzA karate haiM jinakI mati parArtha meM na hokara kevala svArtha meM hI rahatI hai ve ghaTameM rakhe dIpakakI taraha lokameM camake yA na camake, unameM hameM koI ruci nahIM hai| kintu jo svArthakI taraha parArtha meM bhI tatpara rahate haiM ve brahmakI taraha dina-rAta prakAzamAna raheM // 11 // vizeSArtha-tIna prakAra ke mumukSa hote haiN| unameM se kucha to apanA upakAra karate hae bhI paropakAra ko pradhAna rUpase karate haiM jaisA ki AgamameM kahA hai-'mumukSujana apane duHkhako dUra karaneke lie prayatna karanA bhI ucita nahIM mAnate, tathA paraduHkhase dukhI hokara binA kisI apekSAke paropakArake lie sadA tatpara rahate haiN| kucha mumukSu svopakArako pradhAnatA dete hue paropakAra karate haiN| kahA bhI hai-'apanA hita karanA cAhie, yadi zakya ho to parahita krnaa| kintu Atmahita aura parahitameM-se Atmahita hI samyak rUpase karanA caahie|' kucha anya mumukSu kevala svopakArameM hI tatpara rahate haiN| kahA bhI hai 'paropakArako chor3akara svopakArameM tatpara rho| lokake samAna dRzyamAna parapadArthoM kA upakAra karanevAlA mUr3ha hotA hai|' 1. svaduHkhanighRNArambhAH paraduHkheSu duHkhitAH / niyaMpekSaM parArtheSu baddhakakSA mumukSavaH ||-mhaapu. 9 / 164 / 2. AdahidaM kAdavvaM jai sakkai parahidaM ca kAdavvaM / AdahidaparahidAdo AdahidaM suTachu kAdavvaM // 3. paropakRtimutsRjya svopakAraparo bhava / upakurvan parasyAjJo dRzyamAnasya lokavat ||-issttop. 32 zlo. / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 9 20 dharmAmRta (anagAra ) athedAnImAsannabhavyAnAmatidurlabhatve'pi na dezanA niSphalA iti tAM prativaktumutsahatepazyan saMsRtinATakaM sphuTarasaprAgbhAra kimaritaM, 'svasthazcarvati nirvRtaH sukhasudhAmAtyantikomityaram / santaH pratiyanti te'dya viralA dezyaM tathApi kvacit kAle kospi hitaM zrayediti sadotpAdyApi zuzrUSutAm ||12|| pazyan -- nirvikalpamanubhavan / nATakaM -- abhineyakAvyam / sphuTAH - vibhAvAnubhAvavyabhicAribhirabhivyajyamAnAH, rasAH - zRGgArAdayaH / tatsAmAnyalakSaNaM yathA-- kAraNAnyatha kAryANi sahakArINi yAni ca / ratyAdeH sthAyino loke tAni cennATyakAvyayoH // vibhAvA anubhAvAstatkathyante vyabhicAriNaH / vyaktaH sa tairvibhAvAdyaiH sthAyI bhAvo rasaH smRtaH // ina tIna prakAra ke mumukSuoM meM se antimameM taTastha bhAvanA dikhAneke lie granthakArane ukta kathana kiyA hai / usakA sAra yaha hai ki ghaTameM rakhA huA dIpaka prakAzamAna ho yA na ho, usase logoM meM na harSa hotA hai aura na viSAda / vaha heya aura upAdeya padArthoMkA prakAzaka na hone se upekSAke yogya mAnA jAtA hai / kintu jo svArtha kI taraha hI parArtha meM lIna rahate haiM ve sadA prakAzamAna raheM / isakA Azaya yaha hai ki prabhAvazAlI vaktAke vacanoMpara vizvAsa karake loga usakI vANIse preraNA lekara binA kisI prakArakI zaMkAke paralokasambandhI dhArmika kRtyoM meM pravRtti karate haiM ataH paropakArI puruSase bar3A lokopakAra hotA hai / isalie paropakArI pravaktA sadA abhinandanIya haiM / yadyapi isa kAlameM nikaTa bhavya jIva ati durlabha haiM tathApi upadeza karanA niSphala nahIM hotA, isalie upadezake prati vaktAko utsAhita karate haiM 'karma se rahita apane zuddha svarUpameM virAjamAna muktAtmA vyakta sthAyI bhAvoM aura rasoMke samUhase nAnArUpa hue saMsAra rUpI nATakako dekhate hue - nirvikalpa rUpase anubhava karate hue anantakAla taka sukharUpI amRtakA AsvAdana karate haiM', aisA upadeza sunakara jo tatkAla usapara zraddhA kara lete haiM ki aisA hI hai, aise nikaTa bhavya jIva isa kAla meM bahuta virale haiM / tathApi kisI bhI samaya koI bhI bhavyajIva apane hita meM laga sakatA hai isa bhAvanAse zravaNa karanekI icchAko utpanna karake bhI sadA upadeza karanA cAhie || 12 || vizeSArtha -- yaha saMsAra eka nATakakI taraha hai| nATaka darzakoMke lie bar3A AnandadAyaka hotA hai / usameM vibhAva anubhAva aura vyabhicArI bhAvoMke saMyogase rati Adi sthAyI bhAvoMkI puSTi hotI hai / puSTa hue unhIM sthAyI bhAvoMko rasa kahate haiM / manake dvArA jinakA AsvAdana kiyA jAtA hai unheM rasa kahate haiM / ve zRGgArAdike bhedase aneka prakArake hote haiM / unakA sAmAnya lakSaNa isa prakAra hai - " rati Adike kAraNa rUpa, kArya rUpa aura sahakArIrUpa jitane bhAva haiM unheM lokameM sthAyI bhAva kahate haiM / yadi inakA nATaka aura kAvyameM prayoga kiyA jAye to unheM vibhAva, anubhAva aura vyabhicArI bhAva kahate haiM / una vibhAva Adike dvArA vyakta honevAle sthAyI bhAvako rasa kahate haiM / " tathA -- vibhAva, anubhAva, sAttvika aura vyabhicArI bhAvoMke dvArA sAdhe jAnevAle sthAyI bhAvako rasa kahate Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya 21 3 prAgbhAraH-vyUhaH / kirmIritaM-nAnArUpatAM nItam / svasthaH-svasmin karmavivikte Atmani tiSThan nirAtaGkazca, nirvRtaH-muktAtmA, AtyantikIm -anantakAlavatIm / araM-jhaTiti sadupadezazravaNAnantarameva / santaH-AsannabhavyAH / pratiyanti-tatheti pratipattigocaraM kurvanti / tathA coktam- jeNa viANadi saddha(vvaM) pecchadi so teNa sokkhmnnuhvdi| idi taM jANadi bhavio abhaviyasatto Na saddahadi // [ paJcAsti0 163 gA. ] dezyaM-pratipAdyaM tattvam / / 12 // hai| aisA bhI anyatra kahA hai| yahA~ batalAyA hai ki rati AdikI utpattike jo kAraNa hai ve vibhAva zabdase, kArya anubhAva zabdase aura sahakArI vyabhicArI bhAva nAmase kahe jAte haiN| rati Adike kAraNa do prakArake hote haiM-eka Alambana rUpa aura dUsare uddIpana rUpa / strI Adi Alambana rUpa kAraNa haiM kyoMki strIko dekhakara puruSake manameM prIti utpanna hotI hai| isa prItiko ubuddha karanevAle cA~danI, udyAna Adi sAmagrI uddIpana vibhAva haiM kyoMki ve prItiko uddIpta karate haiM / isa prakAra Alambana aura uddIpana donoM milakara sthAyI bhAvako vyakta karate haiM / ye donoM rasake bAhya kAraNa haiN| rasAnubhUtikA mukhya kAraNa sthAyIbhAva hai| sthAyIbhAva manake bhItara rahanevAlA eka saMskAra hai jo anakUla Alambana tathA uddIpanako pAkara uddIpta hotA hai / isa sthAyI bhAvakI abhivyakti hI rasa zabdase kahI jAtI hai / isIse vibhAva, anubhAva aura vyabhicArI bhAvoMke saMyogase vyakta honevAle sthAyI bhAvako rasa kahate haiN| vyavahAradazAmeM manuSyako jisa jisa prakArakI anubhUti hotI hai usako dhyAnameM rakhakara prAyaH ATha prakArake sthAyI bhAva sAhitya zAstrameM mAne gaye hai-rati, hAsa, zoka, krodha, utsAha, bhaya, jugupsA yA ghRNA aura vismaya / inake atirikta nirvedako bhI nauvA~ sthAyI bhAva mAnA gayA hai| inake anusAra hI nau rasa mAne gaye haiM-zRMgAra, hAsya, karuNa, raudra, vIra, bhayAnaka, bIbhatsa, adbhuta aura zAnta / zAnta rasakI sthitike viSayameM matabheda parata munine apane nATyazAstrameM (6-16) ATha hI rasa nATyameM batalAye hai| kAvyaprakAzakArane bhI unhIMkA anusaraNa kiyA hai / isake viparIta udbhaTa, Anandavardhana tathA abhinavaguptane spaSTa rUpase zAnta rasakA kathana kiyA hai / astu, vyabhicArI bhAva 33 haiMnirveda, glAni, zaMkA, asUyA, mada, zrama, Alasya, dainya, cintA, moha, smRti, dhRti, vrIDA, capalatA, harSa, Avega, jar3atA, garva, viSAda, autsukya, nidrA, apasmAra, sonA, jAganA, krodha, avahitthA ( lajjA Adike kAraNa AkAra gopana ), ugratA, mati, vyAdhi, unmAda, maraNa, trAsa aura vitrk| yadyapi yahA~ nirvedakI gaNanA vyabhicArI bhAvoMmeM kI gayI hai parantu yaha zAnta rasakA sthAyI bhAva bhI hai| jisakA nirveda bhAva puSTa ho jAtA hai usakA vaha rasa ho jAtA hai / jisakA paripuSTa nahIM hotA usakA bhAva hI rahatA hai| isa prakArake bhAvoM aura rasoMkI bahutAyatase yaha saMsArarUpI nATaka bhI vicitra rUpa hai| isakA nirvikalpa anubhavana karanevAle muktAtmA Atmika sukhameM hI sadA nimagna rahate haiM, aise upadezako sunakara usapara tatkAla vizvAsa kara lenevAle atyanta alpa haiM / kundakunda svAmIne kahA hai-'jIva jisa kevalajJAna, kevaladarzanake dvArA sabako jAnatA dekhatA hai usI ke dvArA vaha Atmika sukha kA anubhava karatA hai / isa bAtako bhavya jIva jAnatA hai, usakI zraddhA karatA hai kintu abhavya jIva zraddhA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 22 dharmAmRta (anagAra) athAbhavyasyApratipAdyatve hetumupanyasyati - bahuzo'pyupadezaH syAnna mandasyArthasaMvide | raft pASANa : kenopAyena kAJcanam // 13 // mandasya - azakyasamyagdarzanAdipATavasya sadA mithyAtvarogitasya ityarthaH / arthasaMvide - arthe heya upAdeye ca viSaye saMgatA antavidhiniyatA vit jJAnaM tasmai na syAt / tathA coktam'jale tailamivaitihyaM vRthA tatra bahirdyuti / rasavatsyAnna yatrAntarbodho vedhAya dhAtuSu // ' [ soma. upAsa. 181 zlo. ] andhapASANa :- avibhAjyakAJcanAzma / taduktam andhapASANakalpaM syAdabhavyatvaM zarIriNAm / yasmAjjanmazatenApi nAtmatattvaM pRthag bhavet ||13|| [ ] nahIM krtaa|' phira bhI granthakAra kahate haiM ki aisI paristhiti hote hue bhI upadezaka ko nirAza na hokara sunanekI icchA nahIM honepara bhI usa icchAko utpanna karake upadeza karanA cAhie kyoMki na jAne kaba kisakI mati apane hita meM laga jAye / ataH samaya pratikUla hote hue bhI suvaktA ko dharmakA upadeza karanA hI cAhie / abhavya ko upadeza na denemeM yukti upasthita karate haiM jo manda hai arthAt jisameM samyagdarzana Adiko prakaTa kara sakanA azakya hai kyoMki vaha midhyAtvarUpI rogase sthAyIrUpase grasta hai dUsare zabdoM meM jo abhavya hai- use do-tIna bAkI to bAta hI kyA, bahuta bAra bhI upadeza denepara heya - upAdeya rUpa arthakA bodha nahIM hotA / ThIka hI hai- kyA kisI bhI upAyase andhapASANa suvarNa ho sakatA hai ? vizeSArtha - jaise khAnase eka svarNapASANa nikalatA hai aura eka andhapASANa nikalatA hai / jisa pASANameM se sonA alaga kiyA jA sakatA hai use svarNapASANa kahate haiM aura jisameM se kisI bhI rItise soneko alaga karanA zakya nahIM hai use andhapASANa kahate haiM / isI taraha saMsAra meM bhI do taraha ke jIva pAye jAte haiM-- eka bhavya kahe jAte haiM aura dUsare abhavya kahe jAte haiN| jinameM samyagdarzana Adike prakaTa honekI yogyatA hotI hai una jIvoMko bhavya kahate haiM aura jinameM usa yogyatAkA abhAva hotA hai unheM abhavya kahate haiM / jaise eka hI khetase paidA honevAle ur3ada-mU~gameM se kinhIM meM to pacanazakti hotI hai, Aga AdikA nimitta milane para ve paka jAte haiM / unameM kucha aise bhI ur3ada ma~ga hote haiM jinameM vaha zakti nahIM hotI, ve kabhI bhI nahIM pakate / isa taraha jaise unameM pAkyazakti aura apAkyazakti hotI hai| vaise hI jIvoM meM bhI bhavyatva aura abhavya zakti svAbhAvika hotI hai| donoM hI zaktiyA~ anAdi haiM / kintu bhavyatva meM bhavyatva zaktikI vyakti sAdi hai / Azaya yaha hai ki bhavya jIvoM meM bhI abhavya jIvoMkI taraha mithyAdarzana Adi pariNAmarUpa azuddhi rahatI hai / kintu unameM samyagdarzana Adi pariNAma rUpa zuddhi bhI sambhava hai / ataH samyagdarzana AdikI utpatti ke pahale bhavyameM jo azuddhi hai vaha anAdi hai / kyoMki mithyAdarzanakI paramparA anAdi kAlase usameM A rahI hai / kintu samyagdarzana AdikI utpattirUpa zaktikI vyakti sAdi hai / abhavyameM bhI azuddhatA anAdi hai kyoMki usameM bhI mithyAdarzanakI santAna anAdi hai kintu usakA kabhI anta nahIM AtA ataH usakI azuddhatA anAdi ananta hai / donoMmeM Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya bhavyo'pIdRza eva pratipAdyaH syAdityAha zrotuM vAJchati yaH sadA pravacanaM proktaM zRNotyAdarAt gRNAti prayatastadarthaM macalaM taM dhArayatyAtmavat / tadvidyaiH saha saMvidatyapi tato'nyAMzcohate'pohate, 23 tattattvAbhinivezamAvahati ca jJApyaH sa dharmaM sudhIH // 14 // atra zuzrUSA zravaNa- grahaNa - dhAraNa- vijJAnohApohatattvAbhinivezA aSTau buddhiguNAH krameNoktAH pratipattavyAH / 6 pravacanaM - pramANAbAdhitaM vacanaM jinAgamamityarthaH / Atmavat - AtmanA tulyaM zazvadasattvaviyogatvAt / saMvadati mohasandehaviparyAsavyudAsena vyavasyati / tataH taM vijJAtamarthamAzritya vAptyAtavAdhinAnvitarkata ( vyAptyA tathAvidhAn vitarkayati ) apohate - uktiyuktibhyAM pratyavAyasaMbhAvanayA viruddhAnarthAn vyAvartayati sudhIH / 9 etena ghodhanAH iti vizeSaNaM vyAkhyAtam // 14 // isa prakArakI sthiti svAbhAvika mAnI gayI hai / sArAMza yaha hai - saMsArI jIva - vaha bhavya ho athavA abhavya ho - anAdise azuddha hai / yadi usakI azuddhatAko sAdi mAnA jAye to usase pahale use zuddha mAnanA hogaa| aura aisI sthiti meM zuddha jIvake punaH bandhana asambhava ho jAyegA kyoMki zuddhatA bandhanakA kAraNa nahIM hai / azuddhadazA meM hI bandha sambhava hai ataH azuddhi anAdi hai aura zuddhi sAdi hai / jaise svarNapASANa meM vidyamAna svarNakI azuddhi anAdi hai, zuddha hai / tu andhapASANa meM vartamAna svarNa anAdise azuddha honepara bhI kabhI zuddha nahIM hotA / ataH usakI azuddhi anAdike sAtha ananta bhI hai // 13 // Age kahate haiM ki isa prakArakA hI bhavya jIva upadezakA pAtra hai samyaktva se yukta samIcIna buddhivAlA jo bhavya jIva sadA pravacanako sunane ke lie icchuka rahatA hai, aura jo kucha kahA jAtA hai use AdarapUrvaka sunatA hai, sunakara prayatnapUrvaka usake arthakA nizcaya karatA hai, tathA prayatnapUrvaka nizcita kiye usa arthako AtmAke samAna yaha merA hai isa bhAva se sthira rUpase dhAraNa karatA hai, jo usa vidyAke jJAtA hote haiM unake sAtha saMvAda karake apane saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAyako dUra karatA hai, itanA hI nahIM, usa jJAta viSayase sambaddha anya ajJAta viSayoM ko bhI tarka-vitarkase jAnanekA prayatna karatA hai, tathA yukti aura Agamase jo viSaya pramANabAdhita pratIta hote haiM unako heya jAnakara chor3a detA hai tathA pravacanake artha meM heya, upAdeya aura upekSaNIya rUpase yathAvat abhiprAya rakhatA hai, aisA hI bhavya jIva upadezakA pAtra hotA hai || 14 || vizeSArtha - yadyapi bhavya jIva hI upadezakA pAtra hotA hai tathApi usameM bhI zuzrUSA, zravaNa, grahaNa, dhAraNa, vijJAna, Uha, apoha aura tattvAbhiniveza ye ATha guNa honA Avazyaka / ina guNoMse yukta samIcIna buddhizAlI bhavya hI upadezakA pAtra hotA hai / jaina upadezako pravacana kahA jAtA hai / 'pra' kA artha hai prakRSTa arthAt pratyakSa aura anumAnAdi pramANoMse aviruddha vacanako hI pravacana kahate haiN| jaise 'saba anekAntAtmaka hai' ityAdi vAkya jinAgamake anukUla honese pravacana kahalAtA hai / aise pravacanakA pravaktA bhI kalyANa kA icchuka honA cAhie, apane aura zrotAoMke kalyANakI bhAvanAse hI jo dharmopadeza karatA hai usIkI bAta sunaneke yogya hotI hai| aise pravaktAse pravacana sunane ke lie jo sadA icchuka rahatA hai, aura jaba sunane ko milatA hai to jo kucha kahA jAtA hai use AdarapUrvaka sunatA hai, zAstrasabhA meM baiThakara U~ghatA nahIM hai aura na gappabAjI karatA hai, suna karake pravacana ke 3 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) evaMvidhaprajJasyApi sadupadezaM vinA dharme prajJA na kramate ityAcaSTe mahAmohatamazchannaM zreyomArga na pazyati / vipulA'pi dRzAlokAdiva zrutyA vinA matiH // 15 // dRk-cakSuH, AlokAt-pradIpAdiprakAzAt, zrutyA:-dharmazravaNAt, 'zrutvA dharma vijAnAti' ityabhidhAnAt // 15 // atha zAstrasaMskArAnmateH paricchedAtizayaM zaMsati dRSTamAtraparicchetrI matiH zAstreNa sNskRtaa| vyanaktyadRSTamapyartha darpaNeneva dRGa mukham // 16 // matiH-indriyAnindriyanimittamavagrahAdijJAnam / zAstreNa-AptavacanAdijanmanA dRSTAdRSTArthajJAnena / taduktam matirjAgati dRSTe'rthe dRSTe'dRSTe tathA gatiH / ato na durlabhaM tattvaM yadi nirmatsaraM manaH // [ soma. upA. 258 zlo. ] // 16 // atha zrotRNAM cAturvidhyAd dvayoreva pratipAdyatvaM dRDhayatiarthako prayatnapUrvaka grahaNa karatA hai aura jo grahaNa karatA hai use isa taraha dhAraNa karatA hai mAno vaha usakA jIvana prANa hai usake binA vaha jIvita nahIM raha sakatA, usake samajhane meM yadi kucha sandeha, viparItatA yA anajAnapanA lagatA hai to viziSTa jJAtAoMke sAtha baiThakara carcA vArtA karake apane sandeha Adiko dUra karatA hai| phira usa jJAta tattvake prakAzameM tarkavitarka karake anya viSayoMko bhI sudRr3ha karatA hai aura yadi use yaha jJAta hotA hai ki abataka jo amuka viSayako hamane amuka prakArase samajhA thA vaha pramANabAdhita hai to use choDakara apanI galatImeM sudhAra kara letA hai, tathA pravacana sunane AdikA mukhya prayojana to heya aura upAdeyakA vicAra karake apane abhiprAyako yathArtha karanA hai, heyakA heya rUpase aura upAdeyakA upAdeyarUpase zraddhAna karanA hI abhiprAyakI yathArthatA hai| yadi usameM kamI rahI to zravaNa Adi niSphala hI haiM / ataH jo bhavya jIva isa prakArake bauddhika guNoMse yukta hotA hai vastutaH vahI upayukta zrotA hai // 14 // Age kahate haiM ki isa prakArake buddhizAlI bhavya jIvakI mati bhI sadupadezake binA dharmameM nahIM lagatI jaise dIpaka Adike prakAzake binA khulI huI bar3I-bar3I A~kheM bhI andhakArase Dhake hue prazasta mArga ko nahIM dekha sakatIM, vaise hI dharmazravaNake binA vizAla buddhi bhI mahAmoharUpI andhakArase vyApta kalyANa-mArgako nahIM dekha sakatI // 15 // Age zAstrake saMskArase jo buddhi meM jJAnAtizaya hotA hai usakI prazaMsA karate haiM jaise darpaNake yogase cakSu svayaM dekhane meM azakya bhI mukhako dekha letI hai vaise hI indriya aura manase jAnane yogya vastuko hI jAnanevAlI mati ( matijJAna ) zAstrase saMskRta hokara arthAt zAstrazravaNase atizayako pAkara indriya aura manake dvArA jAnane meM azakya padArthako bhI prakAzita karatI hai / / 16 / / / Age cAra prakArake zrotAoMmeM se do prakArake zrotA hI upadezake pAtra hote haiM isa bAtakA samarthana karate haiM Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya avyutpannamanupravizya tadabhiprAyaM pralobhyApyalaM, kAruNyAtpratipAdayanti sudhiyo dharma sadA zarmadam / saMdigdhaM punarantametya vinayAtpRcchantamicchAvazA nna vyutpannaviparyayAkulamatI vyutpattyathitvataH // 17 // pralobhya-lAbhapUjAdinA prarocanAmutpAdya, icchAvazAt-vyutpattivAJchAnurodhAt / viparyayAkulamatiH-viparyastaH // 17 // nanu dRSTaphalAbhilASadUSitamatiH kathaM pratipAdya ityAzaGkAM dRSTAntAvaSTambhena nirAcaSTe yaH zRNoti yathA dharmamanuvRtyastathaiva saH / bhajana pathyamapathyena bAla: kiM nAnumodate // 18 // yathA-lAbhapUjAdipralobhanaprakAreNa, anuvRtyaH-anugamyo na duussyH| pathyaM-kaTutiktAdidravyaM vyAdhiharaM, apathyena-drAkSAzarkarAdinA saha // 18 // atha vinayaphalaM darzayati vRddheSvanuddhatAcAro nA mahimnAnubadhyate / kulazailAnanutkrAmana saridbhiH pUryate'rNavaH // 19 // cAra prakArake zrotA hote haiM-avyutpanna, sandigdha, vyutpanna aura viparyasta / pravaktA AcArya dharmake svarUpase anajAna avyutpanna zrotAko, usake abhiprAyake anusAra dharmase milanevAle lAbha, pUjA AdikA pralobhana dekara bhI kRpAbhAvase sadA sukhadAyI dharmakA upadeza dete haiN| tathA dharmake viSayameM sandigdha zrotA vinayapUrvaka samIpameM Akara pUchatA hai ki yaha aise hI hai yA anya prakArase hai to usako samajhAnekI bhAvanAse dharmakA upadeza dete haiN| kintu jo dharmakA jJAtA vyutpanna zrotA hai athavA viparIta jJAnake kAraNa jisakI mati viparIta hai, jo zAstrokta dharmakA anyathA samarthana karaneke lie kaTibaddha hai, aise viparyasta zrotAko dharmakA upadeza nahIM dete haiM kyoMki vyutpanna zrotA to dharmako jAnatA hai aura viparyasta zrotA dharmase dveSa rakhatA hai // 17 // yahA~ yaha zaMkA hotI hai ki laukika phalakI icchAse jisakI mati dUSita hai vaha kaise upadezakA pAtra hai, isa AzaMkAkA nirAkaraNa dRSTAnta dvArA karate haiM jo jisa prakAra dharmako sunatA hai use usI prakAra dharma sunAnA caahie| kyA apathyake dvArA pathyakA sevana karanevAle bAlakakI saba anumodanA nahIM karate haiM // 18 // vizeSArtha-jaise bAlaka roga dUra karane ke lie kaTuka auSadhikA sevana yadi nahIM karatA to mAtA-pitA miThAI vagairahakA lAlaca dekara use kaTuka auSadhi khilAte haiN| yadyapi miThAI usake lie hitakArI nahIM hai / nathA jaba bAlaka miThAIke lobhase kaTuka auSadhi khAtA hai to mAtA-pitA usakI prazaMsA karate haiM ki bar3A acchA lar3akA hai| usI prakAra jo sAMsArika pralobhanake binA dharmakI ora AkRSTa nahIM hote unheM sAMsArika sukhakA pralobhana dekara dharma sunAnA burA nahIM hai / yadyapi sAMsArika sukha ahitakara hai, kintu dharma sunanese vaha use ahitakara jAnakara chor3a sakegA, isI bhAvanAse aisA kiyA jAtA hai // 18 // Age vinayakA phala batalAte haiMtapa, zruta AdimeM jyeSTha gurujanoMke prati vinamra vyavahAra karanevAlA manuSya nitya hI Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 dharmAmRta ( anagAra) vRddheSu-tapaHzrutAdijyeSThesu, nA mahimnA-nA pumAn, mahimnA-lokottarAnubhAvena, athavA na amahimnA kiM tarhi ? mAhAtmyenaiva, anubadhyate-nityamadhiSTIyate / kulazailAn-eka-dvi-caturyojanazatocchi3 tAn himavadAdIn anutkrAman-anullaMghya vartamAnaH // 19 // atha vyutpannasyApratipAdyatvaM dRSTAntena samarthayate yo yadvijAnAti sa tanna ziSyo yo vA na yadRSTi sa tanna labhyaH / ko dIpayeddhAmanidhi hi dopaiH kaH pUrayedvAmbunidhi payobhiH // 20 // vaSTi kAmayati // 20 // atha viparyastasya pratipAdyatve doSaM darzayati yatra muSNAti vA zuddhicchAyAM puSNAti vA tamaH / gurUkti jyotirunmolat kastatronmIlayegiram // 21 // zuddhacchAyAM-abhrAnti vA cittaprasattim / tamaH-viparItAbhinivezam // 21 // athaivaM pratipAdakapratipAdyau pratipAdya tatpravRttyaGgatayA siddhaM dharmaphalaM nirdizati lokottara mAhAtmyase paripUrita hotA hai| ThIka hI hai-himavAna Adi kulaparvatoMkA ullaMghana na karanevAlA samadra gaMgA Adi nadiyoMke dvArA bharA jAtA hai||19|| vyutpanna puruSa upadezakA pAtra nahIM hai, isakA samarthana dRSTAnta dvArA karate haiM jo puruSa jisa vastuko acchI rItise jAnatA hai use usa vastukA zikSaNa denekI AvazyakatA nahIM hai aura jo puruSa jisa vastUko nahIM cAhatA use usa vastuko denA anAvazyaka hai / kauna manuSya sUryako dIpakoMke dvArA prakAzita karatA hai aura kauna manuSya samudrako jalase bharatA hai ? arthAt jaise sUryako dIpaka dikhAnA aura samudrako jalase bharanA vyartha hai kyoMki sUrya svayaM prakAzamAna hai aura samudra meM athAha jala hai, vaise hI jJAnI puruSako upadeza denA vyartha hai kyoMki vaha to svayaM jJAnI hai // 20 // Age viparyasta zrotAko upadeza dene meM doSa batalAte haiM gurukI uktirUpI jyoti prakAzita hote hI jisameM vartamAna zuddhikI chAyAko hara letI hai aura andhakArako bar3hAtI hai use kauna upadeza kara sakegA // 2 // vizeSArtha-guruke vacana dIpakake tulya haiN| dIpakake prakAzita hote hI yadi prakAzake sthAna para andhakAra hI bar3hatA ho to aise sthAnapara kauna dIpaka jalAnA pasanda kregaa| usI taraha guruke vacanoMko sunakara jisake cittameM vartamAna thor3I-sI bhI zAnti naSTa ho jAtI ho aura ulaTA viparIta abhiniveza hI puSTa hotA ho to aise vyaktiko upadeza denese kyA lAbha hai ? use koI bhI buddhimAn pravaktA upadeza denA pasanda nahIM kara sakatA // 21 // dharmake phalako sunakara dharma meM pravRtti hotI hai isa taraha dharmakA phala bhI dharma meM pravRttikA eka aMga hai| isalie vaktA aura zrotAkA svarUpa batalAkara granthakAra dharma ke phalakA kathana karate haiM Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya 27 sukhaM duHkhanivRttizca puruSArthAvubhau smRtau / dharmastatkAraNaM samyaka sarveSAmavigAnataH // 22 // ubhau-dvAveva sukhAd duHkhanivRttazcAtiriktasya sarve ( sarveSAm )-puruSANAmabhilASAviSayatvAt / sarveSAM laukikaparIkSakANAM avigAnata:-avipratipatteH // 22 // athoktamevArtha prapaJcayituM mukhyaphalasaMpAdanaparasya dharmasyAnuSaMGgikaphalasarvasvamabhinandati yena muktizriye puMsi vAsyamAne jagacchyiH / svayaM rajyantyayaM dharmaH kena varyo'nubhAvataH // 23 // vAsyamAne-anurajyamAne AzrIyamANe vA jagacchriyaH / atrAgamo yathA 'saMpajjadi NivvANaM devAsuramaNuyarAyavihavehiM / jIvassa carittAdo dNsnnnnaannphaannaado|'-prvcnsaar 116 _ pUrvAcAryoMne sukha aura duHkhase nivRtti ye do puruSArtha mAne haiN| unakA kAraNa saJcA dharma hai isameM kisIko bhI vivAda nahIM hai / / 22 / / vizeSArtha-yadyapi dharma, artha, kAma aura mokSa ye cAra puruSArtha sabhIne svIkAra kiye haiM / jo puruSoMkI abhilASAkA viSaya hotA hai use puruSArtha kahate haiM / sabhI puruSa hI nahIM, prANimAtra cAhate haiM ki hameM sukhakI prApti ho aura duHkhase hamArA chuTakArA ho / ukta cAra puruSArthoMkA bhI mUla prayojana sukhakI prApti aura duHkhase nivRtti hI hai| ataH ina donoMko puruSArtha kahA hai| yadyapi duHkhase nivRtti aura sukhakI prApti eka-jaisI hI lagatI hai kyoMki duHkha nivRtti honese sukhakI prApti hotI hai aura sukhakI prApti honese duHkhakI nivRtti hotI hai, tathApi vaizeSika Adi darzana muktAvasthAmeM duHkhanivRtti to mAnate haiM kintu sukhAnubhUti nahIM mAnate / isalie granthakArane donoMko ginAyA hai / vaizeSika darzanameM kahA hai buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma aura saMskAra ina nau AtmaguNoMkA atyanta vinAza ho jAnA mokSa hai / ukta donoM puruSArthoM kA kAraNa dharma hai yaha sabhIne svIkAra kiyA hai| jisase abhyudaya aura niHzreyasa (mokSa) kI prApti ho use mokSa kahate haiN| mokSakA yaha lakSaNa sabhIne mAnA hai|' yataH dharmakA phala sukhaprApti aura duHkhanivRtti hai ataH usameM pravRtti karanA yogya hai||22|| ukta arthako hI spaSTa karaneke lie mukhyaphalako dene meM samartha dharmake samasta AnuSaMgika phalakA abhinandana karate haiM - muktirUpI lakSmIkI prAptike lie jisa dharmako dhAraNa karanevAle manuSyapara saMsArakI lakSmiyA~ svayaM anurakta hotI haiM usa dharmake mAhAtmyakA varNana kauna kara sakane meM samartha hai ? // 23 // vizeSAtha -dharmapAlanakA mukhya phala hai saMsArake duHkhoMse chUTakara uttama sukhasvarUpa mokSakI praapti| AcArya samantabhadrane apane ratnakaraNDa zrAvakAcArake prArambhameM dharmakA 1. vaizeSika darzana meM kahA hai-"yato'bhyudayaniHzreyasasiddhiH sa dhrmH|" mahApurANameM AcArya jinasenane kahA hai-"yato'bhyudayaniHzreyasArthasiddhiH sunizcitA sa dharmaH // 5 // 20 // " Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 dharmAmRta ( anagAra) kena na kenApi brahmAdinA anubhAvataH prabhAvaM kArya vA''dhitya // 23 // nanu kathametanmokSabandhaphalayorekakAraNatvaM na virudhyate nirundhati navaM pApamupAttaM kSapayatyapi / dharme'nurAgAdyatkarma sa dharmo'bhyudayapradaH // 24 // kSapayati ekadezena nAzayati sati dharme samyagdarzanAdiyogapadyapravRttakatvalakSaNe zuddhAtmapariNAme / yat karma sadvedyazubhAyurnAmagotralakSaNaM puNyaM sa dharmaH / yathoktadharmAnurAgahetuko'pi puNyabandho dharma ityupacaryate / nimittaM copacArasyaikArthasaMbandhitvam / prayojanaM punarlokazAstravyavahAraH loke yathA-'syAddharmamastriyAM puNyazreyasI sukRtaM vRssH|' [ amarakoza 1 / 4 / 24 ] iti kathana karanekI pratijJA karate hue bhI dharma ke isI phalakA kathana kiyA hai yathA' _ 'maiM karmabandhanako naSTa karanevAle samIcIna dharmakA kathana karatA hU~ jo prANiyoMko saMsArake duHkhase chur3Akara uttama sukhameM dharatA hai|' ___ isa mukhyaphalake sAtha dharmakA AnuSaMgika phala bhI hai aura vaha hai sAMsArika sukhoMkI prApti / jo mokSake lie dharmAcaraNa karatA hai use uttama devapada, rAjapada Adi anAyAsa prApta ho jAte haiM // 23 // ___ isase yaha zaMkA hotI hai ki uttama devapada Adi sAMsArika sukha to puNyabandhase prApta hotA hai aura mokSa puNyabandhake bhI abhAva meM hotA hai| to eka hI dharmarUpa kAraNase mokSa aura bandha kaise sambhava ho sakatA hai ? mokSa aura bandhakA eka kAraNa hone meM virodha kyoM nahIM hai| isakA uttara dete haiM navIna pApabandhako rokanevAle aura pUrvabaddha pApakarmakA kSaya karanevAle dharmameM anurAga honese jo puNyakarmakA bandha hotA hai vaha bhI dharma kahA jAtA hai aura vaha dharma abhyudayakosvarga AdikI sampadAko detA hai // 24 // vizeSArtha-praznakartAkA prazna thA ki dharmase mokSa aura laukika abhyudaya donoM kaise sambhava hai? mokSa karmavandhake nAzase milatA hai aura laukika abhyadaya paNyabandha haiN| isake uttara meM granthakAra kahate haiM ki navIna pApabandhako rokanevAle aura purAne ba~dhe hue pApakarmakA ekadezase nAza karanevAle dharma meM vizeSa prIti karanese jo sAtAvedanIya, zubha Ayu, zubha nAma aura zubha gotrarUpa puNyakarmakA bandha hotA hai use bhI upacArase dharma kahA hai aura usa dharmase svargAdi rUpa laukika abhyudayakI prApti hotI hai / yathArthameM to samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrameM eka sAtha pravRtta ekAgratArUpa zuddha AtmapariNAmakA nAma dharma hai| AcArya kundakundane pravacanasArake prArambhameM dharmakA svarUpa batalAte hue kahA hai_ 'nizcayase cAritra dharma hai aura jo dharma hai use hI samabhAva kahA hai| tathA moha aura kSobhase rahita AtmAkA pariNAma sama hai|' 1. 'dezayAmi samIcInaM dharma karmanivarhaNam / saMsAraduHkhataH sattvAn yo dharatyuttame sukhe ||'-rtn. zrA., 2 shlo.| 2. 'cArittaM khalu dhammo dhammo jo so samo tti NiddiTTho / mohakkhohavihINo pariNAmo appaNo hu samo // ' -prava., gaa.7| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya 3 kahate hai zAstre yathA dharmAdavAptavibhavo dharma pratipAlya bhogmnubhvtu| bIjAdavAptadhAnyaH kRSIbalastasya bIjamiva / / -[ AtmAnu., 21 zlo.] api ca 'yasmAdabhyudayaH puMsAM nizreyasaphalAzrayaH / vadanti viditAmnAyAstaM dharmaM dharmasUrayaH // 24 // . -[ soma. upA., 21 lo.] inhIM AcArya kundakundane apane bhAvapAhuDameM dharma aura puNyakA bheda karate hue kahA hai 'jinendra bhagavAnke dvArA apane dharmopadezameM kahA gayA hai ki devapUjA Adike sAtha vratAcaraNa karanA puNya hai| aura moha aura kSobhase rahita AtmAke pariNAmako dharma aise dharmameM anurAga karanese jo puNyabandha hotA hai use bhI upacArase dharma kahate haiN| zAstroM meM kahA hai ki prayojana aura nimittameM upacArakI pravRtti hotI hai| puNyako upacArase dharma kahanekA prayojana yaha hai ki lokameM aura zAstrameM puNyake lie dharma zabdakA vyavahAra kiyA jAtA hai / lokameM zabdakozoMmeM puNyako dharma zabdase kahA hai| zAstroMmeM bhI puNyako dharma zabdase kahA hai / pahale likha Aye haiM ki AcArya jinasenane jisase sAMsArika abhyudayakI prApti hotI hai use bhI dharma kahA hai / tathA unake ziSya AcArya guNabhadrane kahA hai "jaise kisAna bIjase dhAnya prApta karake use bhogatA bhI hai aura bhaviSyake lie kucha bIja surakSita bhI rakhatA hai usI prakAra dharmase sukha-sampattiko pAkara dharmakA pAlana karate hue bhogoMkA anubhavana kr|" ___ yahA~ bhI puNyake lie hI dharma zabdakA vyavahAra kiyA gayA hai| isa taraha lokameM zAstroMmeM puNyako bhI dharma kahA jAtA hai| yaha prayojana hai upacArakA aura nimitta hai dharma aura puNyakA ekArthasambandhI honA / dharmakA prArambha samyagdarzanase hotA hai| sAta tattvoMkA yathArtha zraddhAna karake nija zuddhAtmA hI upAdeya hai isa prakArakI rucikA nAma samyagdarzana hai| samyagdRSTi puNya aura pApa donoMko hI heya mAnatA hai phira bhI puNyabandhase bacatA nahIM hai| heya mAnakara bhI vaha puNyabandha kaise karatA hai ise eka dRSTAntake dvArA brahmadevajIne dravyasaMgraha [gA. 38 ] kI TIkAmeM isa prakAra spaSTa kiyA hai-jaise koI puruSa kisI anya dezameM sthita kisI sundarIke pAsase Aye hue manuSyoMkA usa sundarIkI prAptike lie dAna-sammAna Adi karatA hai usI taraha samyagdRSTi bhI upAdeya rUpase apane zuddha AtmAkI hI bhAvanA karatA hai, parantu cAritra mohake udayase usameM asamartha honepara nirdoSa paramAtmasvarUpa arhantoM aura siddhoMkI tathA unake ArAdhaka AcArya upAdhyAya aura sAdhuoMkI dAna-pUjA Adise 1. 'pyAdisu vayasahiyaM puNNaM hi jiNehi sAsaNe bhaNiyaM / mohakkhohavihINo pariNAmo appaNo dhammo // ' -bhA. pA., gA. 81 / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) atha dharmasyAnuSaGgikaphaladAnapurassaraM mukhyaphalasaMpAdanamupadizatidharmAd dRkaphalamabhyudeti karaNairudgIryamANo'nizaM, yatprINAti mano vahana bhavaraso yatpuMsyavasthAntaram / syAjjanmajvarasaMjvaravyuparamopakramya nissIma tat, tAdRka zarma sukhAmbudhiplavamayaM sevAphalaM tvasya tat // 25 // dakUphalaM-dRSTi phalaM dhrmvissyshrddhaanjnitpunnysaadhymityrthH| yathA rAjAdeH sakAzAdAgantusevakasya dRSTiphalaM sevakA(sevA)phalaM ca dve sta ityuktilezaH / karaNaiH-cakSurAdibhiH zrIkaraNAdiniyuktazca / bhavarasa:saMsArasAramindrAdipadaM grAma-suvarNa-vastu-vAhanAdi ca / puMsi-jIve sevakapuruSe ca / avasthAntaraMazarIratvaM sAmantAdipadaM ca / saMjvaraH-saMtApaH / plavaH-avagAhanam / asya dharmasya / taduktam tathA unake guNoMke stavana Adise parama bhakti karatA hai| isa bhaktikA uddezya bhI paramAtmapada kI prApti hI hotA hai| tathA prayojana hotA hai viSaya kaSAyase manako rokanA / na to usake isa bhava-sambandhI bhogoMkI cAha hotI hai aura na parabhava-sambandhI bhogoMkI cAha hotI hai| isa prakAra nidAna rahita pariNAmase nahIM cAhate hue bhI puNyakarmakA Asrava hotA hai / usa puNyabandhase vaha marakara svargameM deva-indra Adi hotA hai aura vahA~ bhI svargakI sampadAko jIrNa tRNake samAna mAnatA hai| vahA~se vandanAke lie videha kSetrameM jAkara dekhatA hai ki samavasaraNameM vItarAga jinadeva virAjamAna haiM, bheda rUpa yA abheda rUpa ratnatrayake ArAdhaka gaNadhara deva virAjamAna haiN| usase usakI AsthA dharmameM aura bhI dRr3ha ho jAtI hai| vaha caturtha guNasthAnake yogya apanI avirata avasthAko nahIM chor3ate hue bhogoMko bhogate hue bhI dharmadhyAna pUrvaka kAla bitAkara svargase cyuta hokara manuSya paryAyameM janma letA hai kintu tIrthaMkara cakravartI Adi pada pAne para bhI moha nahIM karatA aura jinadIkSA lekara puNya aura pApa donoMse rahita nija paramAtmAke dhyAnase mokSa prApta karatA hai| kintu mithyAdRSTi tIvra nidAna pUrvaka bA~dhe gaye puNyase bhogoMko prApta karake rAvaNakI taraha narakameM jAtA hai| isa taraha dharma aura puNya donoM ekArthasambandhI haiM isalie puNyako upacArase dharma kahA hai| vastutaH puNya dharma nahIM hai| dharma puNyase bahuta U~cI vastu hai| jaba taka puNya hai saMsArase chuTakArA sambhava nahIM hai| pApakI taraha puNyase bhI mukti milane para hI saMsArase mukti milatI hai // 24 // Age kahate haiM ki dharma AnuSaMgika phaladAnapUrvaka mukhya phalako bhI pUrNatayA jaise rAjAke samIpa AnevAle sevakako dRSTiphala aura sevAphalakI prApti hotI hai vaise hI dharmakA sevana karanevAleko dharmase ye do phala prApta hote haiN| indriyoMke dvArA honevAlA aura dina-rAta rahanevAlA jo saMsArakA rasa manako prasanna karatA hai vaha dRSTiphala hai| tathA saMsArarUpa mahAjvarake vinAzase utpanna honevAlA amaryAda anirvacanIya Agamaprasiddha sukha rUpI amRtake samudra meM avagAhana rUpa jo puruSakI avasthAntara hai-saMsAra avasthAse viparIta Atmika avasthA hai usakI prApti sevAphala hai // 25 // vizeSArtha--rAjA Adike samIpameM AnevAle sevakako do phaloMkI prApti hotI hai| prathama darzanameM rAjA use grAma, sonA, vastra Adi detA hai| yaha to dRSTiphala yA rAjadarzana phala hai aura sevA karane para use sAmanta Adi banA detA hai yaha sevAphala hai| isI taraha Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya diTThA aNAdimicchAdiTTI jamhA khaNeNa siddhA ya / ArAdhayA carittassa teNa ArAdhaNAsAre // 25 // -[ bha. ArA. 17 gA.] atha trayoviMzatyA vRttarabhyudayalakSaNaM dharmaphalaM varNayati, tatrAdau tAvat samAmataH ( sAmAnyataH)- 3 vaMze vizvamahimni janma mahimA kAmyaH sameSAM zamo, mandAkSaM sutapojuSAM zrutamRSibrahmaddhisaMgharSakRt / tyAgaH zrIdadurAdhidAnaniranukroza: pratApo ripu ___strIzRGgAragarastaraGgitajagaddharmAdyazazvAGginAm // 26 // vizvamahimni-jagadvyApimAhAtmya, sameSAM-sarveSAm / mandAkSa-lajjA / brahmaddhi:-jJAnAtizayaH / saMharSaH ( saMgharSaH )-sparddhA / shriidH--kuberH| niranukrozaH-nirdayaH / garaH-kRtrimaviSam / 9 taraGgitaM-taraGgavadAcaritaM svalpIbhUtamityarthaH // 26 // buddhayAdisAmagryapi phaladAne puNyamukhaM prekSata evetyAha dhIstIkSNAnuguNaH kAlo vyavasAyaH susAhasaH / dhairyamudyattathotsAhaH sarvaM puNyAdRte vRthA // 27 // dharmakA sevana karanevAleko bhI do phaloMkI prApti hotI hai| use manako prasanna karanevAlA sAMsArika sakha milatA hai yaha daSTiphala hai| daSTiphalakA matalaba hai-dharmaviSayaka zradAnase honevAle puNyakA phala / sAMsArika sukha usIkA phala hai / tathA dharmakA sevana karate hue nija zuddhAtma tattvakI bhAvanAke phalasvarUpa jo zuddhAtma svarUpakI prApti hotI hai jo ananta sukhakA samudra hai vaha sevAphala hai| isa taraha dharmase AnuSaMgika sAMsArika sukhapUrvaka mukhya phala mokSakI prApti hotA hai // 25 // __ Age teIsa padyoMke dvArA dharmake abhyudayarUpa phalakA varNana karate haiN| unameM se prathama caudaha zlokoMke dvArA sAmAnya rUpase use spaSTa karate haiM dharmase prANiyoMkA aise vaMzameM janma hotA hai jisakI mahimA jagat-vyApI hai arthAt jisakI mahimA tIrthakara Adi padako prApta karAne meM samartha hotI hai| dharmase prANiyoMko aise tIrthakara Adi pada prApta hote haiM jinakI cAha saba loga karate haiN| aparAdha karanevAloMko daNDa denekI sAmarthya hote hue bhI dharma se aisI sahana zakti prApta hotI hai jise dekhakara acche-acche tapasviyoMkI bhI dRSTi lajjAse jhuka jAtI hai| dharmase prANiyoMko aisA zrutajJAna prApta hotA hai jo tapobalake dvArA buddhi Adi Rddhiko prApta RSiyoMke jJAnAtizayase bhI Takkara letA hai| dharmase prANiyoMko dAna denekI aisI kSamatA prApta hotI hai jo kuberake manako bhI nirdayatApUrvaka vyathita karatI hai| dharmase prANiyoMko aisA pratApa prApta hotA hai jo zatruoMkI striyoMke zRGgArake lie viSake samAna hai| tathA dharmase aisA yaza prApta hotA hai jisameM jagat eka laharakI taraha pratIta hotA hai arthAt tInoM lokomeM vyApta hotA huA vaha yaza alokako bhI vyApta karaneke lie tatpara hotA hai // 26 // Age kahate haiM ki buddhi Adi sAmagrI bhI apanA phala denemeM puNyakA hI mukha dekhA karatI hai kuzake agrabhAgake samAna tIkSNa buddhi, kAryake anukUla samaya, kAryake prati sAhasapUrNa adhyavasAya, bar3hatA huA dhairya aura vRddhiMgata utsAha, ye saba puNyake binA vyartha haiM arthAt Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 9 12 15 dharmAmRta (anagAra ) anuguNaH kAryaM pratyupakArI / vyavasAya: - kriyAM pratyudyamaH / susAhasaH - yatra nAhamityadhyavasAyastatsAhasaM svAbhyaM yavAsti ( so'yaM yatrAsti ) / udyat - Arohat prakarSam / tathA coktamyati buddhirvyavasAyo hInakAlamArabhate / dhairyaM vyUDhamahAbharamutsAhaH sAdhayatyartham // [ 1 32 Rte vinA ||27|| nanu yadISTasiddhI puNyasya svAtantryaM tatkimetat svakartustatra kriyAmapekSate iti prazne sati pratyakSamuttarayati - manasvinAmIpsitavastulAbhAdramyo'bhimAnaH sutarAmitIva / puNyaM suhRtpauruSadurmadAnAM kriyAH karotISTa phalAptidRptAH // 28 // manasvinAM mAninAm // 28 // viziSTA AyurAdayo'pi puNyodayanimittA evetyAvedayatiAyuH zreyonubandhi pracuramuruguNaM vajrasAraH zarIraM, zrIratyAgaprAyabhogA satatamudayanI dhIH parArdhyA zrutADhacA / gorAdeyA sadasyA vyavahRtirapathonmAthinI sadbhirarthyA, svAmyaM pratyathikAmyaM praNayiparavazaM prANinAM puNyapAkAt // 29 // puNyakA udaya hone para hI ye saba prApta hote haiM aura puNyake udayameM hI kAryakArI hote haiM // 27 // yadi iSTakI siddhi meM puNya karma svatantra hai arthAt yadi puNyake hI pratApase kAryasiddhi hotI hai to puNya apane kartAke kriyAkI apekSA kyoM karatA hai arthAt binA kucha kiye puNyase iSTasiddhi kyoM nahIM hotI isa praznakA uttara utprekSApUrvaka dete haiM abhimAnI puruSoM ko icchita vastukA lAbha ho jAne para atyanta manorama abhimAna huA karatA hai / mAno isIlie chalarahita upakAraka puNya apane pauruSakA mithyA ahaMkAra karanevAloMkI kriyAoMko - kAryoMko iSTaphalakI prAptike abhimAnarasase raMjita kara detA hai / arthAt iSTaphalakI prApti to puNyake pratApase hotI hai kintu manuSya mithyA ahaMkAra karate haiM ki hamane apane pauruSase prApti kI hai ||28|| Age kahate haiM ki viziSTa Ayu Adi bhI puNyodayake nimittase hI hotI hai puNya karmake udayase prANiyoMko satata kalyANakArI utkRSTa Ayu prApta hotI hai, saurUpya Adi guNoMse yukta tathA vajrakI taraha abhedya zarIra prApta hotA hai, jIvana paryanta dinoMdina bar3hanevAlI tathA prAyaH karake arthIjanoMke bhogameM AnevAlI lakSmI prApta hotI hai, sevA Adi guNoMse sampanna hone ke kAraNa utkRSTa tathA zAstrajJAnase samRddha buddhi prApta hotI hai, sabhAke yogya aura sabake dvArA AdaraNIya vANI prApta hotI hai, sAdhujanoMke dvArA abhilaSaNIya tathA dUsaroMko kumArga se bacAnevAlA hitameM pravRtti aura ahitase nivRttirUpa vyavahAra prApta hotA hai, tathA zatru bhI jisakI abhilASA karate haiM ki hama bhI aise hoM, aisA prabhutva prApta hotA hai jo kevala priyajanoM kI hI paravazatA svIkAra karatA hai / ye saba puNyakarmake udayake nimittase prApta hote haiM ||29|| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya 33 zreyonubandhi-avicchinnakalyANam / vajrasAra:-vajrasya sAra iva abhi(bhe-)dyatamatvAt / tyAgaprAyabhogA:-tyAgo'rthiSu saMvibhAgaH prAyeNa bAhulyena bhoge anubhave yasyAH / satataM-yAvajjIvam / udayinI-dine dine vardhamAnA / parArdhyA-utkRSTA zuzrUSAdiguNasaMpannatvAd / aadeyaa-anullyaa| 3 sadasyA-sabhAyAM paTvI / vyavahRtiH-hite pravRttirahitAnivRttizca / praNayiparavazaM-bandhumitrAdInAmeva paratantraM na zatrUNAm // 29 // atha puNyasya bahuphalayogapadyaM darzayaticidbhUmyutthaH prakRtizikharizreNirApUritAzA cakraH sajjIkRtarasabharaH svcchbhaavaambupuuraiH| nAnAzakti-prasava-visaraH sAdhupAnthaughasevyaH, puNyArAmaH phalati sukRtAM prArthitAllumbizorthAn // 30 // cit-cetanA puNyasya jIvopazliSTatvAt / prakRtayaH-sadvedyAdayaH / zikhariNaH-vRkSAH / AzAHbhaviSyArthavAJchA dizazca / rasa:-vipAko madhurAdizca / bhAvaH-pariNAmaH / visaraH-samUhaH / suSThu- 12 zobhanaM tapodAnAdikRtavatAm / lumbiza:-tricaturAdiphalastomaM prazastaM kRtvA // 30 // atha sahabhAvivAJchitArthaphalastomaM puNyasya lakSayatipiyanayikaizca vikramakalAsaundaryacaryAdibhi goSThIniSTharasairnRNAM pRthagapi prAyaH pratIto guNaiH / samyakasnigdha-vidagdha-mitrasarasAlApollasanmAnaso, dhanyaH saudhatale'khilartumadhure kAntekSaNaiH pIyate // 31 // Age batalAte haiM ki puNyase eka sAtha bahuta phala prApta hote haiM puNya upavanake tulya hai| yaha puNyarUpI upavana cittarUpI bhUmimeM ugatA hai, isameM karmaprakRtirUpI vRkSoMkI paMktiyA~ hotI haiM / upavana dizAcakrako apane phalabhArase ghere hotA hai, puNya bhI bhaviSyake manorathoMse pUrita hotA hai| upavana svaccha jalake samUhake kAraNa rasabhArase bharapUra hotA hai, puNya bhI nirmala pariNAmarUpI jalake samUhase honevAle anubhAgarUpa rasabhArase bharapUra rahatA hai arthAt jitane hI adhika manda kaSAyako liye hue nirmala pariNAma hote haiM utanA hI adhika zubha prakRtiyoMmeM phaladAnakI zakti pracura hotI hai| upavana nAnA prakArake phUloMke samUhase yukta hotA hai; puNya bhI nAnA prakArakI phaladAna zaktise yukta hotA hai| cUMki phUlase hI phala lagate haiM ataH zaktiko phUloMkI upamA dI hai| upavanameM sadA pathika jana Ate rahate haiN| puNya bhI sAdhujanoMke dvArA sevanIya hotA hai| yahA~ sAdhujanase dharma, artha aura kAmakA sevana karanevAle lenA caahie| - isa taraha puNyarUpI upavanameM dAna tapa Adi karanevAle puNyazAliyoMke dvArA prArthita padArtha pracura rUpameM phalate haiM // 30 // Age kahate haiM ki puNyase bahuta sahabhAvI icchita padArtha phalarUpameM prApta hote haiM- mAtA-pitAse Aye hue aura zikSAse prApta vikrama, kalA, saundarya, AcAra Adi guNoMse, jinakI carcA pArasparika goSThImeM bhI AnandadAyaka hotI hai aura jinameMse manuSya eka eka guNako bhI prApta karaneke icchuka rahate haiM, sabakI to bAta hI kyA hai ? aise gaNoMse yukta puNyazAlI manuSya saba RtuoMmeM sukhadAyaka mahalake Upara kAntAke nayanoMke dvArA anu Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta (anagAra) pitryaiH-pitRbhyAmAgataiH AbhijanairityarthaH / vainayikaiH-zikSAprabhavairAhAryarityarthaH / tatra vikramasaundaryapriyaMvadatvAdayaH sahajAH kalAcaryA maitryAdayaH AhAryAH goSThIniSTharasaiH-lakSaNayA sadA samaditaH / 3 pRthak-ekaikazaH / pIyate-atyantamAlokyate // 31 // athaivaM puNyavataH svagatAM guNasaMpatti pradarya kAntAgatAM tAM prakAzayatisAdhvIstrivargavidhisAdhanasAvadhAnAH, kopopadaMzamadhurapraNayAnubhAvAH / lAvaNyavAritaragAtralatAH samAna saukhyAsukhAH sukRtinaH sudRzo labhante // 32 // [ ] 9 . lAvaNyavAritarAH-atizAyini kAntimattve jalavadvyApini tarantya iva latA / prAzastyaM kAryaM vA dyotayatIdam / asukha-duHkham / taccAtra praNayabhaGgAdikRtameva na vyAdhyAdinimittaM tasya kRtapuNyeSvasaMbhavAt / yadi vA saMsAre sukhaduHkhe prakRtyA sAntare eva / tathA ca lokAH paThanti sukhasyAnantaraM duHkhaM duHkhasyAnantaraM sukham / sukhaM duHkhaM ca mAnAM cakravatparivartate // 32 // 12 rAga pUrvaka dekhA jAtA hai aura usakA citta sacce premI rasika mitroMke sAtha honevAle sarasa vArtAlApase sadA Anandita rahatA hai // 31 // vizeSArtha-guNa do tarahake hote haiM-kulakramase Aye hue aura zikSAse prApta hue| parAkrama, saundarya aura priyavAditA Adi to kulakramAgata guNa haiN| likhanA, par3hanA, gAyana, prAtaHkAla uThakara devapUjA Adi karanA, AcAra, ye zikSAse prApta honevAle guNa haiM / tathA kAntAse matalaba apanI patnIse hai jo pavitra nAgarika AcArase sampanna ho, tathA caritra, saralatA, kSamA Adise bhUSita ho, avasthAke anusAra vaha bAlA yuvatI yA praur3hA ho sakatI hai| ukta ilokake dvArA granthakArane sadguNoMkI prApti aura sacce guNI mitroMkI goSThI tathA sadguNoMse yukta patnIkI prAptiko puNyakA phala kahA hai aura jise ve prApta haiM usa puruSako dhanya kahA hai / jo lakSmI pAkara kusaMgatameM par3a jAte haiM jinameM na kulInatA hotI hai aura na sadAcAra, jo sadA kumitroMke saMga ramate haiM, zarAba pIte haiM, vezyAgamana karate haiM ve puNyazAlI nahIM haiM, pApI haiN| saccA puNyAtmA vahI hai jo puNyake udayase prApta sukhasuvidhAoMko pAkara bhI puNya karmase vimukha nahIM hotA / kusaMgati puNyakA phala nahIM hai, pApakA phala hai| ____ isa prakAra puNyavAnkI svayaMko prApta guNasampadAkA kathana karake do ilokoMke dvArA strIviSayaka guNasampadAko batalAte haiM puNyazAliyoMko aisI striyA~ patnI rUpase prApta hotI haiM jo sulocanA, sItA, draupadIkI taraha pativratA hotI haiM, dharma, artha aura kAmakA zAstrokta vidhise sampAdana karanemeM sAvadhAna rahatI haiM-usameM pramAda nahIM karatIM, jinake premake anubhAva-kaTAkSa phekanA, musakarAnA, parihAsapUrvaka vyaMga vacana bolanA Adi-banAvaTI koparUpI svAdiSTa vyaMjanase madhura hote haiM, jinakI zarIrarUpI latA lAvaNyarUpI jalameM mAno tairatI hai arthAt unakA zarIra latAkI taraha komala aura lAvaNyase pUrNa hotA hai, tathA jo patike sukhameM sukhI aura duHkhameM duHkhI hotI haiM // 32 / / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ api ca prathama adhyAya vyAlolanetramadhupAH sumanobhirAmAH, pANipravAla rucirAH sarasAH kulInAH / AnRNyakAraNasuputraphalAH purandhrayo, dhanyaM vratatya iva zAkhinamAsvajante // 33 // 6 sumanasaH sucittAH puSpANi ca / sarasA:- sAnurAgAH sArdrAzca / kulInAH - kulajAH bhUmizliSTAzca / AnRNyam - aputraH pumAn pitRRNAmRNabhAjanamityatropajIvyam / zAkhinaM - vRkSaM bahugotra vistAraM ca // 33 // atha bAlAtmajalIlAvalokanasukhaM kRtapuNyasya prakAzyate krItvA vakSorajobhiH kRtarabhasamurazcandanaM cATukAraiH, kiMcit saMtarpya karNau drutacaraNaraNadyurghuraM dUramitvA / krIDat DimbhaiH prasAdapratighaghanarasaM sasmayasmerakAntA 35 Ayuke anusAra apanI patnIke bhI do rUpa hote haiM-yuvatI aura purandhrI / jaba taka prArambhika yuvAvasthA rahatI hai tabataka yuvatI aura bAla-baccoMse kuTumbake pUrNa ho jAne para jAtI hai / inameM se yuvatI sambandhI sukha-sampadAkA kathana karake aba purandhrIviSayaka sukha batalAte haiM dRksaMbAdhaM jihIte nayanasarasijAnyaurasaH puNyabhAjAm ||34|| 12 krItvA -- paNayitvA svIkRtya ityarthaH / itvA - gatvA / pratighaH --- kopaH / sasmayAH sagarvAH / saMkaTa kAntAdRzo'pyauraso'pi yugapannayanayoH saJcarantItyarthaH // 34 // atha putrasya kaumArayauvanocitAM guNasaMpadaM puNyavataH zaMsati jaise caMcala netroMke samAna bhauMroMse yukta, puSpoMse zobhita, hathelIke tulya navIna komala pattoMse manohara, sarasa aura phalabhArase pRthvI meM jhukI huI latAe~ vRkSakA AliMgana karatI haiM usI prakAra bhauMre jaise caMcala netravAlI, prasanna mana, komala pallava jaise karoMse sundara, anurAga se pUrNa, kulIna aura apane patiko pitRRNase mukta karane meM kAraNa suputrarUpI phaloMse pUrNa purandhiyA~ puNyazAlI patikA AliMgana karatI haiM ||33|| aba batalAte haiM ki puNyavAn ko apane bAlaputrakI lIlAko dekhanekA sukha prApta hotA hai khelate hue apanI chAtI meM lagI huI dhUlake sAtha vegase Akara pitAse lipaTa jAne se pitAkI chAtI para lagA candana bAlakakI chAtI para laga jAtA hai aura bAlakakI chAtI para lagI dhUla pitAkI chAtIse laga jAtI hai / kabhI apane priyavacanoMse pitAke kAnoMko tRpta karatA hai, kabhI jaldI-jaldI calane se pairoM meM ba~dhe hue ghughurUke jhunajhuna zabda ke sAtha dUra taka jAtA hai aura bAlakoMke sAtha khelate hue kSaNameM ruSTa aura kSaNa meM tuSTa hotA hai / usakI ina krIDAoMse AkRSTa bAlakakI mAtA garvase bharakara musakarAtI huI use nihAratI hai to puNyazAlI puruSa ke nayana kamala apane putrakI krIDAoMko dekhane meM bAdhAkA anubhava karate haiM kyoMki priya putra aura priya patnI donoM hI use apanI ora AkRSTa karate haiM / yaha puNyakA vilAsa hai ||34|| puNyazAlIke putrakI kumAra avasthA aura yauvana avasthAke yogya guNa - sampadAkI prazaMsA karate haiM - 3 9 15 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 12 dharmAmRta (anagAra) sadvidyAvibhavaiH sphuran dhuri gurUpAsya jitaistajjuSAM, doHpAzena balAt sito'pi ramayA badhnan raNe vairiNaH / AjJaizvaryamupAgatastrijagatIjAgradyazazcandramA, dehenaiva pRthak sutaH pRthuvRSasyaiko'pi lakSAyate // 35 // tajjuSAM - sadvidyAvibhavabhAjAM sita:-baddhaH, ramayA - lakSmyA, pRthuvRSasya - vipula puNyasya puMsaH, lakSAyate - zatasahasraputrasAdhyaM karotItyarthaH // 35 // 36 atha guNasundarA duhitaropi puNyAdeva saMbhavantIti dRSTAntena spaSTayatikanyAratnasRjAM puro'bhavadiha droNasya dhAtrIpateH, puNyaM yena jagatpratItamahimA draSTA vizalyAtmajA / krUraM rAkSasacakriNA praNihitAM drAg lakSmaNasyorasaH, zakti prAsya yayA sa vizvazaraNaM rAmo vizalyIkRtaH // 36 // droNasya -- droNadhananAmnaH / rAkSasacakriNA - rAvaNena // 36 // atha puNyodayavartinAM karmAyAsaM pratyasyati - guruoM kI sevAse upArjita samIcIna vidyAke vilAsase jo vidyAke vaibhavase yukta jJAnI janoM ke madhya meM unase Upara zobhatA hai, jo lakSmIke bAhupAzase balapUrvaka baddha hone para bhI yuddha meM zatruoM ko bA~dhatA hai, AjJA aura aizvaryase sampanna hai, jisakA yazarUpI candramA tInoM lokoM meM chAyA huA hai, tathA jo pitAse kevala zarIra se hI bhinna hai, guNoMmeM pitAke hI samAna hai, puNyazAlI pitAkA aisA eka bhI putra lAkhoM putroMke samAna hotA hai ||35|| guNoMse zobhita kanyAe~ bhI puNyase hI hotI haiM, yaha dRSTAnta dvArA spaSTa karate haiMisa loka meM kanyArUpI ratnako janma denevAloMmeM rAjA droNakA puNya pradhAna thA jinhoMne vizalyA nAmaka putrIko janma diyA jisakI mahimA jagatameM prasiddha hai / jaba rAkSasarAja rAvaNane krUratApUrvaka lakSmaNakI chAtI meM zaktise prahAra kiyA to usa vizalyAne tatkAla hI usa zaktiko nirasta karake jagat ke lie zaraNarUpase prasiddha rAmacandrako apane laghubhrAtA lakSmaNakI mRtyuke bhayase mukta kara diyA ||36|| vizeSArtha - yaha kathA rAmAyaNa meM AtI hai / padmapurANameM kahA hai ki rAma aura rAvaNake yuddha meM rAvaNane apanI parAjayase kruddha hokara lakSmaNa para zaktise prahAra kiyA / lakSmaNa mUrcchita hokara gira gaye / mUrchita lakSmaNako mare hue ke samAna dekhakara rAmacandra zokase free hokara mUrchita ho gaye / mUrchA dUra hone para lakSmaNako jilAnekA prayatna hone lagA / itane meM eka vidyAdhara rAmacandrajI ke darzanake lie AyA aura usane lakSmaNakI mUrchA dUra hone kA upAya batAyA ki rAjA droNakI putrI vizalyAke snAnajalase saba vyAdhiyA~ dUra ho jAtI haiM / taba vizalyAkA snAnajala leneke lie hanumAna Adi rAjA droNake nagara meM gaye / rAjA droNane vizayAko lakSmaNase vivAhanekA saMkalpa kiyA thA / ataH usane vizalyAko hI hanumAna Adike sAtha bheja diyA / vizalyAko dekhate hI zaktikA prabhAva samApta ho gayA aura lakSmaNakI mUrchA dUra ho gayI / rAmacandrajIkI cintA dUra huI / ataH aisI kanyA bhI puNyake pratApase hI janma letI hai / jinake puNyakA udaya hai unako kAmake lie zrama karanekA niSedha karate haiM Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya 37 vizrAmyata sphuratpuNyA guddkhnnddsitaamRtaiH| sparddhamAnA phaliSyante bhAvAH svymitsttH||37|| sitA-zarkarA, bhAvAH-padArthAH // 37 // atha kalpavRkSAdayo'pi dharmAdhInavRttaya ityupadizati dharmaH kva nAlaM karmINo yasya bhRtyAH suradrumAH / cintAmaNiH karmakaraH kAmadhenuzca kiMkarA // 38 // alaMkarmINaH-karmakSamaH // 38 // binA kisI vAdhAke apanA kArya karanemeM samartha puNyake dhArI jIvo! apane kAryakI siddhike lie daur3adhUpa karanese virata hoo| kyoMki gur3a, khANDa, zakkara aura amRtase spardhA karanevAle padArtha Apake prayatnake binA svayaM hI idhara-udharase Akara prApta hoMge // 37 // vizeSArtha-ba~dhanevAle karmoMkI puNya prakRtiyoMmeM jo phaladAnakI zakti par3atI hai usakI upamA gur3a, khANDa, zakkara aura amRtase dI gayI hai| aghAtiyA karmoMkI zaktike bheda prazasta prakRtiyoMke to gur3a khANDa zarkarA aura amRtake samAna hote haiN| aura aprazasta prakRtiyoMke nIma, kAMjIra, viSa aura hAlAhalake samAna hote haiN| jaise gur3a, khANDa, zakkara aura amRta adhika-adhika mIThe honese adhika sukhake kAraNa hote haiN| usI prakAra puNya prakRtiyoMmeM jo anubhAga par3atA hai vaha bhI ukta rUpase adhika-adhika sukhakA kAraNa hotA hai| isa prakArake anubhAgake kAraNa jIvake pariNAma jaise vizuddha, vizuddhatara, vizuddhatama hote haiM tadanusAra hI anubhAga bhI gur3a, khANDa, zarkarA aura amRtake tulya hotA hai| usakA vipAka hone para bAhya vastuoMkI prApti binA prayatnake hI anukUla hotI hai // 37 // Age kahate haiM ki kalpavRkSa Adi bhI dharma (puNya ) ke AdhIna haiM kalpavRkSa jisake sevaka haiM, cintAmaNi ratna paisese kharIdA huA dAsa hai aura kAmadhenu AjJAkArI dAsI hai vaha dharma abhyudaya aura mokSa sambandhI kisa kAryako karane meM samartha nahIM hai ? // 38 // vizeSArtha-kalpavRkSa, cintAmaNi ratna aura kAmadhenu ye tInoM icchita vastuko dene meM prasiddha haiN| kalpavRkSa bhogabhUmimeM hote haiN| inase mA~gane para bhoga-upabhogakI sAmagrI prApta hotI hai / AcArya jinasenane inheM pArthiva kahA~ hai _ "ye kalpavRkSa na to vanaspatikAyika haiM aura na devoMke dvArA adhiSThita haiN| kevala pRthivIke sArarUpa haiN|" 1. guDakhaMDasakkarAmiyasarisA satthA ha NiMbakaMjIrA / visahAlAhalasarisA'satthA hu aghAdipaDibhAgA ||-go. ka., gA. 84 / na vanaspatayo'pyete naiva divyairadhiSThitAH / kevalaM pRthivIsArAstanmayatvamupAgatAH ||-mhaapu. 9 / 49 / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 dharmAmRta ( anagAra) atha yathAkathaMcit pUrvapuNyamudIrNa svaprayoktAramanugRhNAtItyAhapriyAna dUre'pyaJjanayati puro vA janijuSaH, " karoti svAdhInAn sakhivadatha tatraiva dayate / tatastAnvAnIya svayamapi taduddezamathavA, . naraM nItvA kAmaM ramayati purApuNyamuditam // 39 // puraH-bhokturutpatteH prAgeva, janijuSaH-utpannAn, dayati (-te) rakSati / tataH-dUrAdezAt / ukta cArSe dIpAntarAddizo'pyantAdantarIpadapAMnidheH / vidhirghaTayatISTArthamAnIyAtnIpatAM gataH / / [ ] // 39 / / cintAmaNi ratnako granthakArane apanI TIkAmeM rohaNaparvata para utpanna honevAlA ratna vizeSa kahA hai| aura kAmadhenu kavi kalpanAmeM devalokakI gAya hai| ye sabhI padArtha mA~gane para icchita padArthoMko dete haiN| kintu binA puNyake inakI prApti nahIM hotI hai| ataH ye saba bhI dharmake hI dAsa haiN| dharmase hI prApta hote haiN| yahI bAta kavivara bhUdharadAsajIne bAraha bhAvanAmeM kahI hai|||38|| Age kahate haiM ki pUrvakRta puNya udayameM Akara apane kartAkA kisI na kisI rUpameM upakAra karatA hai pUrvameM kiyA huA puNya apanA phala dene meM samartha hone para dUravartI pradezameM bhI sparzana Adi indriyoMse bhogane yogya priya padArthoMko utpanna karatA hai| yadi ve priya padArtha apane bhoktA kI utpattise pahale hI utpanna ho gaye hoM to unheM usake adhIna kara detA hai / athavA mitrakI taraha vahA~ hI unakI rakSA karatA hai| aura una padArthoM ko dUra yA nikaTa dezase lAkara athavA usa manuSyako svayaM una padArthoM ke pradezameM le jAkara yatheccha bhoga karAtA hai / / 39 // vizeSArtha-yaha kathana puNyakI mahattA batalAneke lie kiyA gayA hai| padArtha to apane-apane kAraNake anusAra svayaM hI utpanna hote haiN| tathApi jo padArtha utpanna hokara jisa vyaktike upabhogameM AtA hai usake karmako bhI usameM nimitta kahA jAtA hai| yadi kama svayaM kartA hokara bAhya sAmagrIko utpanna kare aura milAve taba to karmako cetanapanA aura balavAnapanA mAnanA hogaa| kintu aisA nahIM hai svAbhAvika eka nimitta naimittika sambandha hai| jaba kamekA udaya hotA hai taba AtmA svayaM hI vibhAva rUpa pariNamana karatA ha tathA anya dravya bhI vaise hI sambandha rUpa hokara pariNamana karate haiN| jaba puNya karmakA udayakAla AtA hai taba svayameva usa karmake anubhAgake anusAra kArya banate haiM, karma una kAryoMko utpanna nahIM krtaa| usakA udayakAla Ane para kArya banatA hai aisA nimitta naimittika sambandha hai| aghAti karmoM meM vedanIyake udayase sukha-duHkhake bAhyakAraNa utpanna hote haiN| zarIrameM nIrogatA, bala Adi sukhake kAraNa hai, bhUkha pyAsa Adi duHkhake kAraNa haiM / bAharameM iSTa strI putrAdi, suhAvane deza kAlAdi sukhake kAraNa haiM aniSTa strI putrAdi asuhAvane 1. jA~cai surataru deya sukha, cintai cintA raina / bina jA~cai bina citaye dharama sakala sukhadaina / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya atha dharmasyAmutrikaphalAtizayaM stauti yaddivyaM vapurApya maGkSu hRSitaH pazyan purA satkRtaM, drAg buddhavAvadhinA yathA svamamarAnAdRtya sevAdRtAn / suprIto jinayajvanAM dhuri parisphUrjannudArazriyAM, 39 svArAjyaM bhajate cirAya vilasan dharmasya so'nugrahaH // 40 // 6 maGkSu - antamuhUrtataH, hRSitaH - vismitaH / sukRtaM - sadAcaraNam / avadhinA - tatkAlotpannAtIndriyajJAnavizeSeNa yathAsvaM - yo yasya niyogastaM tatraiva pratyavasthApya ityarthaH / amarAn -- sAmAnikAdIn / jinayajvanAM - arhatpUjakAnAmaizAnAdizakrANAm / svArAjyaM --- svarge'dhipatitvam, vilasan -- zacyAdidevIvilAsaprasaktaH san / sa anugrahaH upakAraH // 40 // deza - kAlAdi duHkhake kAraNa haiM / bAhya kAraNoM meM kucha kAraNa to aise hote haiM jinake nimittase zarIrakI avasthA sukha-duHkhakA kAraNa hotI hai aura kucha kAraNa aise hote haiM jo svayaM hI sukha-duHkhake kAraNa hote haiM / aise kAraNoMkI prApti vedanIya karmake udayase batalAyI hai / sAtA vedanIyake udayase sukhake kAraNa milate haiM aura asAtA vedanIyake udayase duHkhake kAraNa milate haiM / kintu kAraNa hI sukha-duHkhako utpanna nahIM karate, jIva mohake udayase svayaM sukha-duHkha mAnatA hai| vedanIya aura mohanIya karmoMke udayakA aisA hI sambandha hai / sAtAvedanIyake udayase prApta bAhya kAraNa milatA hai taba sukha mAnane rUpa mohakA udaya hotA hai aura jaba asAtAvedanIyake udayase prApta bAhya kAraNa milatA hai taba duHkha mAnane rUpa mohakA udaya hotA hai / eka hI bAhya kAraNa kisIke sukhakA aura kisIke duHkhakA kAraNa hotA hai / jaise kisIko sAtAvedanIyake udayameM milA huA jaisA vastra sukhakA kAraNa hotA hai vaisA hI vastra kisIko asAtAvedanIyake udayameM mile to duHkhakA kAraNa hotA hai / isalie bAhya vastu sukha - duHkhakA nimitta mAtra hai sukha-duHkha to moha ke nimittase hotA hai / nirmohI muniyoMko Rddhi Adi tathA parISa Adi kAraNa milate haiM phira bhI unheM sukha-duHkha nahIM hotA / ataH sukha-duHkhakA balavAna kAraNa mohakA udaya hai, anya vastue~ balavAna kAraNa nahIM haiM | parantu anya vastuoMke aura mohI jIvake pariNAmoMke nimitta naimittikakI mukhyatA hai isase mohI jIva anya vastuoMko hI sukha-duHkhakA kAraNa mAnatA hai / puNya karmake udayameM sukharUpa sAmagrI kI prApti hotI hai isIlie usameM puNya karmako nimitta mAnA jAtA hai ||39|| isa prakAra aneka prakArake zubha pariNAmoMse saMcita puNyavizeSake atizaya yukta vicitra phaloM kA sAmAnya kathana kiyA / aba vizeSa rUpase usake pAralaukika vicitra phaloMko batAte haiM / sabase prathama svargaloka sambandhI sukha kA kathana karate haiM antarmuhUrtameM hI upapAda zilA para utpanna huA divya zarIra prApta karake vismayapUrvaka cAroM ora deva aura deviyoMke samUhako dekhatA hai / dekhate hI tatkAla utpanna hue avadhijJAnase jAnatA hai ki pUrva janma meM zubha pariNAmase upArjita puNyakA yaha phala hai / taba prasanna hokara sevAmeM tatpara pratIndra sAmAnika Adi devoMkA yathAyogya satkAra karatA hai / aura maharddhika devoMke cittameM bhI Azcarya utpanna karanevAlI aNimA Adi ATha RddhiyoMke aizvarya se sampanna IzAna Adi indroMke, jo jinadevake pUjaka hote haiM, bhI aguA banakara 3 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 dharmAmRta ( anagAra) indrapadAnantarabhAvi cakripadamapi puNyavizeSAdevAsAdyata ityAhauccairgotramabhiprakAzya zubhakRddikcakravAlaM karai rAkrAman kamalAbhinandibhiranunathnan rathAGgotsavam / dUrotsAritarAjamaNDalaruciH sevyo marutkhecarai rAsindhostanute pratApamatulaM puNyAnuguNyAdinaH // 41 // uccaiautraM-ikSvAkvAdivaMzavizeSa kulAdriM ca / abhi-nirbhayaM samantAdvA / zubhakRt-zubhaM kRntanti chindanti zubhakRtaH pratipakSabhUpAstadupalakSitaM dikcakraM, pakSe prajAnAM kSemaMkaraH / karaiH-siddhAyaiH kiraNazca / kamalA-lakSmI, kamalAni ca padmAni / anugrathnan-dIrghAkurvan / rathAGgotsavaM-cakraratnasyoddharSaM cakravAk9 prIti ca / rAjamaNDalaM-nRpagaNaM candrabimbaM c| marutkhecaraiH-devavidyAdharairyotiSkadevagrahazca / inaHsvAmI sUryazca // 41 // athArddhacakripadamapi sanidAnadharmAnubhAvAdeva bhavatItyAhachitvA raNe zatruzirastadastacakreNa dRpyan dharaNI trikhaNDAm / balAnugo bhogavazo bhunakti kRSNo vRSasyaiva vijRmbhitena // 42 // zatru:-prativAsudevaH / trikhaNDAM-vijayArdhAdarvAgbhAvinIm / balAnugaH-balabhadraM parAkramaM cAnugacchan / bhogvshH-srgvnitaadi-vissytntrH| bhogaM vA nAgazarIraM vaSTi kAmayate nAgazayyAzAyitvAta / vijRmbhitena-duHkhAvasAnasukhAvasAyinAnubhAvena, tasya mithyAtvAnubhAvena narakAntaphalatvAt // 42 // apanA prabhAva phailAtA hai| tathA cirakAla taka zacI Adi deviyoMke sAtha vilAsa karate hue svargameM jo rAjyasukha bhogatA hai vaha saba samyak tapazcaraNameM anurAgase utpanna hue puNyakA hI upakAra hai // 40 // Age kahate haiM ki indrapadake pazcAt cakrIkA pada bhI puNya vizeSase hI prApta hotA hai jaise sUrya uccagotra-niSadhAcalako prakAzita karake kamaloMko Anandita karanevAlI * kiraNoMke dvArA dizAmaNDalako vyApta karake prajAkA kalyANa karatA hai, aura cakaveko cakavIse milAkara unheM Ananda detA hai, candramaNDalakI kAntiko samApta kara detA hai jyotiSka grahoMse sevanIya hotA hai aura samudra paryanta apane atula pratApako phailAtA hai| vaise hI pUrvakRta puNyake yogase cakravartI bhI apane janmase uccakulako prakAzita karake lakSmIko bar3hAnevAle karoMke dvArA pratipakSI rAjAoMse yukta dizAmaNDalako AkrAnta karake cakraratnakA utsava manAtA hai, rAjAgaNoMke pratApako naSTa kara detA hai, deva aura vidyAdhara usakI sevA karate haiM tathA vaha apane anupama pratApako samudrase lekara himAcala taka phailAtA hai // 41 // Age kahate haiM ki ardhacakrIpada bhI nidAna pUrvaka kiye gaye dharmake prabhAvase hI prApta hotA hai apane zatru pratinArAyaNake dvArA yuddha meM calAye gaye cakrake dvArA usIkA mastaka kATakara garvita huA viSayAsakta kRSNa baladevake sAtha tIna khaNDa pRthvIko bhogatA hai yaha usake pUrvajanmameM nidAnapUrvaka tapake dvArA saMcita puNyakA hI viruddha vilAsa hai // 42 // vizeSArtha--cakravartIke to gharameM cakraratna utpanna hotA hai kintu ardhacakrI nArAyaNake pratidvandI pratinArAyaNake pAsa cakraratna hotA hai| jaba donoMkA yuddha hotA hai to pratinArAyaNa nArAyaNa para cakra calAtA hai| isa taraha vaha cakra pratinArAyaNase nArAyaNake pAsa A jAtA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya atha kAmadevatvamapi dharmavizeSeNa sampadyata ityAhayAsAM bhrUbhaGgamAtrapradaradarabharaprakSaratsattvasArA vIrAH kurvanti te'pi tribhuvanajayinazcATukArAn prasattya / tAsAmapyaGganAnAM hRdi nayanapathenaiva saMkramya tanvan yAcyAbhaGgana dainyaM jayati sucaritaH ko'pi dharmeNa vizvam // 43 // vidyezIbhUya dharmAdvaravibhavabharabhrAjamAnaivimAna vyAmni svairaM carantaH priyayuvatiparispandasAndrapramodAH / dIvyanto divyadezeSvavihatamaNimAdyadbhatotsRptidRptA, niSkrAntAvibhramaM dhigbhramaNamiti surAn gatyahaMyUn kSipanti // 44 // prispnd:-shRnggaarrcnaa| divyadezesu-nandanakailAsAntaradvIpAdiSu / aNimAdayaH-aNimA mahimA laghimA garimA IzitvaM prAgamyaM ( prAkAmyaM) vazitvaM kAmarUpitvaM veti / utsRptiH-udgatiH / niSkrAntAvibhramaM-devInAmanimeSalocanatayA bhrUvikArAnavatArAdevamucyate / gatyahaMyUna-mAnuSottaraparvatAd 12 bahirabhi gamanena garvitAn / kSipanti--nindanti // 44 // hai aura phira nArAyaNa usI cakrase pratinArAyaNakA mastaka kATakara vijayAparyanta tInakhaNDa pRthvIkA svAmI hokara apane bar3e bhAI balabhadra ke sAtha bhoga bhogatA hai aura marakara niyamase narakameM jAtA hai| pUrvajanmameM nidAnapUrvaka tapa karanese saMcita hue puNyakA yaha pariNAma hai ki sAMsArika sukha to prApta hotA hai kintu usakA anta duHkhake sAtha hotA hai kyoMki mithyAtvake prabhAvase usa puNyake phalakA anta naraka hai| Age kahate haiM ki kAmadevapanA bhI dharmavizeSakA hI phala hai tInoM lokoMko jItanekI zakti rakhanevAle jagat prasiddha vIra puruSa bhI jina striyoM ke kevala kaTAkSapAtarUpI bANase atipIr3ita hokara apanA viveka aura bala kho baiThate haiM aura unakI prasannatAke lie cATukAritA karate haiM-ciraurI Adi karate haiM, una striyoMke bhI hRdayameM dRSTimArga mAtrase praveza karake unakI prArthanAko svIkAra na karaneke kAraNa unake manastApako bar3hAnevAle akhaNDitazIla virale puruSa hI dharmake dvArA vizvako vazameM karate haiM // 43 // Age kahate haiM ki vidyAdharapanA bhI dharmavizeSase prApta hotA hai dharmake pratApase vidyAdhara hokara dhvajA, mAlA, ghaNTAjAla Adi zreSTha vibhavake prakarSase zobhAyamAna vimAnoMmeM svacchandatApUrvaka AkAzameM vicaraNa karate haiM, sAthameM taruNI vallabhAoMkI zRMgAra-racanAse unakA Ananda aura bhI ghanA ho jAtA hai| ve aNimA-mahimA Adi ATha vidyAoMke adbhuta udgamase garviSTha hokara nandanavana, kulAcala, nadI, parvata Adi divya dezoMmeM krIr3A karate hue mAnuSottara parvatase bAhara bhI jA sakanekI zaktise garvita devake bhI bhramaNako dhikkArate hue unakA tiraskAra karate haiM kyoMki devAMganAoMkI A~kheM nirnimeSa hotI haiM-unakI palakeM nahIM lagatIM ataH kaTAkSa nikSepakA Ananda svargameM nahIM hai // 44 // vizeSArtha-vidyAdhara manuSya honese manuSyalokase bAhara nahIM jA skte| kintu deva bAhara bhI vicaraNa kara sakate haiN| kintu phira bhI vidyAdhara devoMse apaneko sukhI mAnate haiN| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 42 dharmAmRta (anagAra) athAhArakazarIrasaMpadapi puNyapavitrametyAha prApyAhArakadehena sarvajJaM nizcitazrutAH / yogino dharmamAhAtmyAnnandantyAnandamedurAH // 45 // prApyetyAdi pramattasaMyatasya yadA zrutaviSaye kvacit saMzayaH syAttadA kSetrAntarasthatIrthaMkaradevAttaM nirAkartumasAvAhAraka6 mArabhate / tacca hastamAtraM zuddhasphaTikasaMkAzamuttamAGga ena nirgacchati / tanna kenacid vyAhanyate, na kimapi vyAhanti / taccAntamuhUrtena saMzayamapanIya punastatraiva pravizati / AnandamedurA:- prItiparipuSTAH // 45 // Age kahate haiM ki AhArakazarIrarUpa sampatti bhI puNyake udayase hI milatI haidharmake mAhAtmyase AhArakazarIrake dvArA kevalIke pAsa jAkara aura paramAgamake arthakA nirNaya karake munijana Anandase puSTa hote hue jJAna aura saMyama se samRddha hote haiM // 45 // vizeSArtha - jo muni cAritra vizeSakA pAlana karate hue AhAraka zarIranAmakarma nAmaka puNya vizeSakA bandha kara lete haiM, bharata aura airAvata kSetra meM rahate hue yadi unheM zAstraviSayaka koI zaMkA hotI hai aura vahA~ kevalIkA abhAva hotA hai taba tattvanirNayake lie mahAvidehoM meM kevalI ke pAsa jAneke lie AhArakazarIrakI racanA karate haiM kyoMki apane audArika zarIra se jAnepara unakA saMyama na palanese mahAna asaMyama hotA hai / vaha AhArakazarIra eka hAtha pramANa hotA hai, zuddha sphaTikake samAna dhavala varNa hotA hai aura mastaka se nikalatA hai| na to koI use roka sakatA hai aura na vahI kisIko rokatA hai| eka antamuhUrta meM saMzayako dUra karake punaH munike ho zarIrameM praviSTa ho jAtA hai / ise hI AhAraka samudghAta kahate haiN| kahA bhI hai " AhAraka zarIra nAmakarmake udayase pramatta saMyata guNasthAnavartI munike AhAraka zarIra hotA hai / yaha asaMyama se bacAva ke lie tathA sandehako dUra karaneke lie hotA hai| muni jisa kSetra meM hoM usa kSetrameM kevalI zrutakevalIkA abhAva honepara tathA videha Adi kSetrameM tapakalyANaka Adi sampanna hotA ho yA jinendradeva aura jinAlayoMkI vandanA karanI ho to usakI racanA isa prakArakI hotI hai - vaha mastakase nikalatA hai, dhAtuse rahita hotA hai, zubha hotA hai, saMhananase rahita hotA hai, samacaturasra saMsthAnavAlA hotA hai, eka hAtha pramANa aura prazasta udayavAlA hotA hai / vyAghAta rahita hotA hai, jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta hotI hai / AhAraka zarIra paryAptike pUrNa honepara kadAcit munikA maraNa bhI ho sakatA hai| 1. AhArassudayeNa pamattaviradassa hodi AhAraM / asaMjama pariharaNaTTaM saMdehaviNAsaNaTTaM ca // NiyakhettaM kevalidugavirahe NikkamaNapahudi kallANe / parakhette saMvitte jiNajiNagharavaMdaNaTTaM ca // uttama aMgahi have dhAduvihINaM suhaM asaMghaDaNaM / suhasaMThANaM dhavalaM hatthapamANaM paratyudayaM // avAghAdI aMtamuttakAlaTThidI jahaNNidare / pajjattI saMpuNNe maraNaM pi kadAci saMbhavai // - go. jIva, gA. 235-238 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha dharmAnubhAva janitasvaparAnta rajJAnAnAM darzayati prathama adhyAya api ca munIndrANAmatIndriyasukhasaMvityA kathayatu mahimAnaM ko tu dharmasya yena sphuTaghaTitavivekajyotiSaH zAntamohAH / samarasasukhasaMvillakSitAtyakSa saukhyAstadapi padamapohantyAhamindraM munIndrAH // 46 // vivekajyotiH - svaparavibhAgajJAnam / apohanti -- vyAvartayanti / 'upasargAdasya tyUhI vA' iti parasmaipadam / ahamindraM - ahamindraH kalpAtItadevaH / tallakSaNamArSoktaM yathA 'nAsUyA paranindA vA nAtmazlAghA na matsaraH / kevalaM sukhasAdbhUtA dIvyantyete divaukasaH // ' 'ahamindro'smi nendro'nyo matto'stItyAttakartRtAH / ahamindrAkhyayA khyAtiM gatAste hi surottamAH // " 43 ahamindra padavyAvRtti ahamindrasyedaM padamityaN // 46 // Age kahate haiM ki dharma ke mAhAtmyase jinheM svapara bheda-jJAna ho jAtA hai ve munIndra atIndriya sukhakA saMvedana honese ahamindra padase bhI vimukha hote haiM [ mahA pu. 11 / 144, 143 ] usa dharma ke mAhAtmyako kauna kaha sakatA hai jisake mAhAtmyase spaSTa rUpa se svaparakA bhedajJAna prApta kara lenevAle zAntamoha arthAt upazAnta kaSAya guNasthAnavartI aura samarasa arthAt yathAkhyAta cAritrase honevAle sukha kI anubhUti se atIndriya sukhako sAkSAt anubhavana karanevAle munIdra usa lokottara ahamindra pada se bhI vimukha ho jAte haiM ? ||46 || vizeSArtha - sAtaveM guNasthAnake pazcAt guNasthAnoM kI do zreNiyA~ haiM- ekako upazama zreNI kahate haiM aura dUsarIko kSapaka zreNI / upazama zreNImeM mohanIya karmakA upazama kiyA jAtA hai aura kSapaka zreNI meM mohakA kSaya kiyA jAtA hai / AThase dasa taka guNasthAna donoM zreNiyoM meM sammilita haiN| unake bAda gyArahavA~ upazAnta kaSAya guNasthAna upazama zreNIkA hI hai aura bArahavA~ guNasthAna kSapakazreNIkA hI hai| isa taraha AThase gyAraha taka cAra guNasthAna upazama zreNIke haiM aura gyArahaveMko chor3akara AThase bAraha takake cAra guNasthAna kSapaka zreNIke haiM / upazama zreNIpara ArohaNa karanevAlA gyArahaveM guNasthAnameM jAkara niyamase nIce giratA hai kyoMki dabA huA moha ubhara AtA hai / yadi vaha gyArahaveM meM maraNa karatA hai to niyamase ahamindradeva hotA hai / kintu jo caramazarIrI hote haiM ve upazama zreNIpara yadi car3heM to girakara punaH kSapaka zreNIpara car3hate haiM aura usI bhavase mokSa prApta karate haiM ukta zloka meM aise hI caramazarIrI munirAjoMkA kathana hai / jo munirAja zuddhopayogase mile hue yogavizeSa se ahamindra padakI prApti ke yogya puNya vizeSake bandhake abhimukha hokara bhI zuddhopayogake balase use binA bA~dhe hI upazama zreNI se utarakara kSapaka zreNIpara car3hate haiM ve jIvanmukta hokara paramamuktiko prApta karate haiM / mahApurANameM ahamindrakA lakSaNa isa prakAra kahA hai maiM hI indra hU~, mere sivAya koI anya indra nahIM hai isa prakAra apanI sarAhanA karane se ve uttama deva ahamindra nAmase khyAta hue| ve na to paraspara meM asUyA karate haiM na paranindA, AtmaprazaMsA aura na DAha / kevala ve sukhamaya hokara krIr3A karate haiM / 3 6 9 12 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 dharmAmRta ( anagAra) atha garbhAdikalyANAzcaryavibhUtirapi samyaktvasahacAripuNyavizeSAdeva saMpadyata ityAha dhoreSyan vizvapUjyau janayati janako garbhago'tIva jIvo jAto bhogAn prabhuGkte haribhirupahRtAn mandirAniSkramiSyan / Irte devarSikIti surakhacaranRpaiH pravrajatyAhitejyaH prApyArhantyaM prazAsti trijagadRSinuto yAti mukti ca dharmAt // 47 // vyomamArgAt eSyan / tIrthakare hi janiSyamANe prAgeva mAsaSaTkAttanmAhAtmyena tatpitarI jagatpUjyo bhavataH / Irte-gacchati prApnoti / devarSikIrti-laukAntikadevakRtAM stutim / pravrajati-dIkSAM gRhNAti yAti mukti ca / atrApi dharmAdityeva kevalam / dharmo'tra yo mukhyatayA prAg vyAkhyAtaH / tasyaiva kRtsnakarma- / vipramokSe sAmopapatteH // 47 // __ atha dharmodayAnudayAbhyAM sampadAmivAdharmodayAnudayAbhyAM vipadAmupabhogAnupabhogau bhavata ityAha dharma eva satAM poSyo yatra jAgrati jAgrati / 12 bhaktuM molati molanti saMpado vipado'nyathA // 48 // poSyaH / etenopamAnaM lakSayati / tato yathA uparike sAvadhAne rAjJAM sevanAyAvarodhikAH sAvadhAnAH bhavanti niravadhAne ca niravadhAnAH tathA prakRte'pi yojyam / jAgrati-svavyApAra pravartayati sati / mIlati15 svavyApArAduparamati / anyathA-adharme jAgrati ( vipado ) jAgrati tasmizca mIlati mIlanti // 48 // nau graiveyakase lekara sarvArthasiddhi takake deva ahamindra kahalAte haiN| ve saba brahmacArI hote haiM, unameM devAMganA nahIM hotI // 46 // __ Age kahate haiM ki garbhAvataraNa Adi kalyANakoMkI Azcaryajanaka vibhUti bhI samyaktva sahacArI puNyavizeSase hI sampanna hotI hai dharmake prabhAvase jaba jIva svargase cyuta hokara AnevAlA hotA hai to mAtA-pitAko jagatmeM pUjya kara detA hai / arthAt tIrthakarake garbhameM Anese chaha mAsa pUrva hI unake mAhAtmyase mAtA-pitA jagatmeM pUjya bana jAte haiN| garbhameM Anepara aura bhI adhika pUjya ho jAte haiM / janma lenepara saudharma Adi indroMke dvArA bheMTa kiye gaye bhogoMko bhogatA hai| jaba vaha gharakA parityAga karanA cAhatA hai to laukAntikadevoMke dvArA kI gayI stutikA pAtra hotA hai| phira deva, vidyAdhara aura rAjAoMse pUjita hokara jinadIkSA grahaNa karatA hai| arhanta avasthAko prApta karake tInoM lokoMko dharmakA upadeza karatA hai tathA gaNadharadeva Adise pUjita hotA hai| antameM mukti prApta karatA hai / / 4 / / vizeSArtha- inameM garbhAvataraNa Adi mahotsava to puNya vizeSa rUpa aupacArika dharmake udayase hote haiM / kintu mokSakI prApti to pUrvameM pratipAdita mukhya dharmase hI hotI hai kyoMki samasta karmose chur3AnekI zakti mukhya dharma meM hI hai / / 47 // Age kahate haiM ki jaise dharma-puNyake udayase sampattikA bhoga aura anudayameM anupabhoga hai vaise hI adharma-pApake udayameM vipattikA upabhoga aura anudayameM vipattikA anupabhoga hotA hai _ vicArazIla satpuruSoMko dharmakA hI poSaNa karanA cAhie jisake jAgrat rahane parakAryazIla rahanepara sampadAe~ apane svAmIkI sevAke lie jAgrat rahatI haiM aura virAma lene Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya athedAnIM dharmasya sukhasampAdakatvamabhidhAyedAnIM duHkhanivartakatvaM tasyaiva padyazcaturdazabhiH prapaJcayati / tatra tAvadurgadezeSu dharmasyopakAraM darzayati kAntAre purupAkasattvavigalatsattve'mbudhau bambhramat tAmyannakrapayasyudaciSi maruccakroccaracchociSi / saMgrAme niravagrahadviSadupaskAre girau durgama ___ grAvagranthiladiGmukhe'pyazaraNaM dharmo naraM rakSati // 49 // kAntAre--araNye mArge ca durgame / pAkasattvA:-krUrajIvAH siMhavyAghrAdayaH / sattvaM manoguNaH / sattvA vA prANinaH / udaciSi-agnI / upaskAra:-pratiyatno vaikRtaM vaa| granthilAni-nimnonnatatvaM nItAni // 49 // atha dharmo nAnAduravasthAprAptaM naramuddharatItyAha kSutkSAmaM tarSataptaM pavanaparidhutaM varSazItAtapAtaM rogAghrAtaM viSAtaM graharagupahataM marmazalyopataptam / dUrAdhvAnaprabhagnaM priyavirahabRhadbhAnudUnaM sapatna vyApannaM vA pumAMsaM nayati suvihitaH prItimutya dharmaH // 50 // graharuk-grahANAM zanaizcarAdInAM brahmarAkSasAdInAM vA pIDA / dUrASvAnaprabhagnaM viprakRSTamArge khinnam / 15 adhvAnazabdo'pi mArgArtho'sti / yallakSyam-'karituragamanuSyaM yatra vAdhvAnadInam / ' bRhadbhAnu:agniH // 50 // athoktArthasamarthanArthaM tribhiH zlokaH krameNa sagara-toyadavAhana-rAmabhadrAn dRSTAntatvenAcaSTe- 18 para virAma le letI haiN| tathA pApake jAgrat rahane para vipattiyA~ pApIkI sevAke lie jAgrat rahatI haiM aura pApake virAmameM vipattiyA~ bhI dUra rahatI haiM // 48 // isa prakAra dharma sukhakA dAtA hai yaha batalAkara aba caudaha padyoMse usI dharmako duHkha kA dUra karanevAlA batalAte haiN| unameMse sarvaprathama durgama dezameM dharmakA upakAra kahate haiM ___ jahA~ vyAghra, siMha Adi krUra prANiyoMke dvArA anya prANiyoMkA saMhAra pracuratAse kiyA jAtA hai aise bIhar3a vanameM, jisake jalameM bhISaNa magaramaccha Dolate haiM aise samudrameM, vAyumaNDalake kAraNa jvAlAoMse dIpta agnimeM, zatruoMke nirakuMza pratiyatnase yukta yuddha meM aura durgama pattharoMse dizAmaNDalako durUha banAnevAle parvatapara azaraNa manuSyakI dharma hI rakSA karatA hai / / 49 // Age kahate haiM ki dharma aneka duravasthAoMse ghire hue manuSyakA uddhAra karatA hai bhUkhase pIr3ita, pyAsase vyAkula, vAyuse atyanta kampita, varSA zIta ghAmase dukhI, rogoMse AkrAnta, viSase trasta, zanIcara Adi grahoMkI pIr3Ase satAye hue, marmasthAnameM lage hue kA~Te Adise atyanta pIr3A anubhava karanevAle, bahuta dUra mArga calanese atyanta thake hue, strI patra bandha mitra Adi priyajanoMke viyogase AgakI taraha tape hae tathA 3 vividha ApattiyoMmeM DAle hue manuSyako niSThApUrvaka pAlana kiyA gayA dharma kaSToMse nikAla kara Ananda pradAna karatA hai // 50 // ukta arthakA samarthana karaneke lie tIna zlokoMke dvArA kramase sagara meghavAhana aura rAmabhadrako dRSTAntarUpase upasthita karate haiM Ata ke dvArA Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 dharmAmRta ( anagAra) sagarasturageNakaH kila dUraM hRto'TavIm / kheTe: puNyAt prabhUkRtya tilakezoM vyavAhyata // 51 // 3 hRtH-niitH| kheTe:-sahasranayanAdividyAdharaiH // 51 // koNe pUrNAghane sahasranayanenAnvIryamANo'jitaM sarvajJaM zaraNaM gataH saha mahAvidyAM zriyA rAkSasIm / datvA prAgbhavaputravatsalatayA bhImena rakSonvaya prAjyo'racyata meghavAhanakhagaH puNyaM kya jAti na // 52 // kIrNe-hate / pUrNaghane-sulocanaghAtini svajanake / sahasranayanena-sulocanaputreNa / AnIyamANaH 9 ( anvIryamANaH ) tabalaranudrUyamANaH / zriyA-navagrahAkhyahAralaMkA'laGkArodarAkhyapuradvayakAmagAkhyavimAnaprabhRtisampadA saha / bhImena-bhImanAmnA rAkSasendreNa / rakSo'nvayaprAjya:-rAkSasavaMzasyAdipuruSaH / aracyata-kRtaH // 52 // rAjyazrIvimukhIkRto'nujahataiH kAlaM haraMstvakphalaiH saMyogaM priyayA yazAsyahatayA svapne'pyasaMbhAvayan / kliSTaH zokaviSAciSA hanumatA tadvAtaMyojjIvito ___ rAmaH kozabalena yattamavadhIt tatpuNyavisphUjitam // 53 // rAyajzrIvimukhIkRtaH-rAjyalakSmyAH pitrA dazaratharAjena nivartitaH / anujahRtaH-lakSmaNAnItaiH / kIzabalena-vAnarasainyena // 53 // 18 atha dharmasya narake'pi dhoropasarganivartakatvaM prakAzayati AgamameM aisA sunA jAtA hai ki eka ghor3A akele rAjA sagarako harakara dUra aTavImeM le gyaa| vahA~ puNyake prabhAvase sahasranayana Adi vidyAdharoMne use apanA svAmI banAyA aura vidyAdhara-kanyA tilakezIke sAtha usakA vivAha ho gayA // 51 // vizeSArtha-yaha kathA aura AgekI kathA padmapurANake pA~caveM parva meM AyI hai| sahasranayanake dvArA pUrNaghanake mAre jAnepara sahasranayanakI senA pUrNaghanake putra meghavAhanake pIche laga gyii| taba meghavAhanane bhagavAn ajitanAtha tIrthakarake samavasaraNameM zaraNa lii| vahA~ rAkSasarAja bhImane pUrvajanmake putra premavaza navagraha nAmaka hAra, laMkA aura alaMkArodaya nAmaka do nagara aura kAmaga nAmaka vimAnake sAtha rAkSasI mahAvidyA dekara meghavAhana vidyAdharako rAkSasavaMzakA Adi puruSa banAyA / ThIka hI hai pUrvakRta puNya sukha dene aura duHkha ko meTane rUpa apane kAryameM kahA~ nahIM jAgatA, arthAt sarvatra apanA kArya karanemeM tatpara rahatA hai // 52 // zrIrAmako unake pitA dazarathane rAjasiMhAsanase vaMcita karake vanavAsa de diyA thaa| vahA~ vaha apane laghubhrAtA lakSmaNake dvArA lAye gaye vanake phaloM aura valkaloMse kAla bitAte the / rAvaNane unakI priyapatnI sItAko hara liyA thA aura unheM svapnameM bhI usake sAtha saMyogakI sambhAvanA nahIM thii| zokarUpI viSakI jvAlAse santapta the| kintu hanumAnne sItAkA saMvAda lAkara unheM ujjIvita kiyaa| aura rAmane bAnara sainyakI sahAyatAse rAvaNakA vadha kiyA, yaha saba puNyakA hI mAhAtmya hai // 53 // Age kahate haiM ki dharma narakameM bhI ghora upasargakA nivAraNa karatA hai Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya 47 zlAghe kiyadvA dharmAya yena jnturupskRtH| tattAdRgupasargebhyaH suraiH zvabhre'pi mocyate // 54 // upaskRtaH-AhitAtizayaH / tattAdRzaH-nArakaiH saMkliSTAsuraizca svaramudIritAH / suraiH-kalpa- 3 vAsidevaiH / te hi SaNmAsAyuHzeSena narakAdeSyatAM tIrthakarANAmupasargAnivArayanti / tathA cAgamaH titthayarasattakamme uvasagganivAraNaM karaMti suraa| chammAsasesanirae sagge amalANamAlAo // 54 // atha dharmamAcarato vipadapatApe tannivRttyathaM dharmasyaiva balAdhAnaM kartavyamityanuzAstivyabhicarati vipakSakSepavakSaH kadAcid balapatiriva dharmoM nirmalo na svamIzam / tadabhicarati kAcittatprayoge vipaccet / sa tu punarabhiyuktaistA pAje kriyeta // 55 // balavatiH ( balapatiH ) senApatiratnam / nirmala:-niraticAraH sarvopadhAvizuddhazca / IzaM prayoktAraM cakriNaM ca / sa tu-sa eva dharmaH upAje kriyeta-AhitabalaH kartavyaH // 55 // usa dharmakI kitanI prazaMsA kI jAya jisake dvArA suzobhita prANI narakameM bhI nArakiyoM aura asurakumAroMke dvArA diye jAnevAle atyanta duHkhake kAraNabhUta upasoMse devoMke dvArA bacAyA jAtA hai / / 54 // vizeSArtha-jo jIva narakase nikalakara tIrthakara honevAle hote haiM, jaba unakI Ayu chaha mAsa zeSa rahatI hai to kalpavAsI deva narakameM jAkara unakA upasarga nivAraNa karate haiM, nArakiyoM aura asurakumAroMke upasargoMse bacAte haiN| jo svargase cyuta hokara tIrthakara hote haiM svargameM unakI mandAramAlA murajhAtI nahIM // 54 // dharmakA AcaraNa karate hue yadi vipatti kaSTa detI hai to usako dUra karaneke lie dharmako hI sabala banAnekA upadeza dete haiM jaise zatruoMke nirAkaraNameM samartha aura saba prakArase nirdoSa senApati ratna kabhI bhI apane svAmI cakravartIke viruddha nahIM hotA, usI prakAra adharmakA tiraskAra karane meM samartha niraticAra dharma apane svAmI dhArmika puruSake viruddha nahIM jAtA--usake anukUla hI rahatA hai| isalie usa dharma yA, senApatike apanA kAma karate hue bhI koI devakRta, manuSyakRta, tiryacakRta yA acetana kRta vipatti satAtI hai to kAryatatpara satpuruSoMke dvArA usI senApatikI taraha dharmako hI balavAn karanekA prayatna karanA cAhie // 55 // vizeSArtha-jaise svAmibhakta nirdoSa senApatiko nahIM badalA jAtA usI prakAra vipatti Ane para bhI dharmako chor3anA nahIM caahie| kintu vizeSa tatparatAse dharmakA sAdhana karanA cAhie // 55 // 1. titthayarasaMtakammuvasaggaM Nirae NidhArayaMti surA / chammAsAugasese sagge amalANamAlako ||-tri. sAra, 195 gaa.| . Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 48 6 dharmAmRta (anagAra ) atha durnivAre'pi duSkRte vilasati sati dharmaH pumAMsamupakarotyeva ityAhayajjIvana kaSAyakamaMThatayA karmAjitaM tad dhruvaM dharmaH kintu tatastrasanniva sudhAM snauti svadhAmnyasphuTam // 56 // kaSAyakamaMThatayA- - krodhAdibhirmanovAkkAyavyApAreSu ghaTamAnatvena / uccaiH kaTUn - hAlAhalaprakhyAn / caturdhA hi pArasa : nimba- kAMjIra - viSa - hAlAhalatulyatvAt / udbhaTaM - prakaTadarpATopam / bhAvAn -- ahivipakaNTakAdIn padArthAn / sudhAm - lakSaNayA sarvAGgINamAnandam / svadhAmni - svAzrayabhUto puMsi / 9 asphuTaM - gUDhaM bAhyalokAnAmaviditam / atreyaM bhAvanA bAhyAdurvAraduSkRtapAkotthamuparyuparyupasargameva pazyanti na punaH puMso dharmeNAnugRhyamANasattvotsAhasya tadanabhimatam // 56 / / nAbhuktaM kSayamRcchatIti ghaTayatyucceH kaTUnudbhaTam / bhAvAn karmaNi dAruNe'pi na tadevAnveti nopekSate kaThinatAse haTAne yogya pApa karmakA udaya hone para bhI dharma puruSakA upakAra hI karatA hai aisA upadeza dete haiM - jisakA pratIkAra azakya hai aise bhayAnaka pApa karmake udayameM bhI dharma na to usa pApa - karmakA hI sahAyaka hotA hai aura na dharmAtmA puruSakI hI upekSA karatA hai / isapara yaha zaMkA ho sakatI hai ki sacce bandhu dharmake hote hue bhI pAparUpI zatru kyoM azakya pratIkAra vAlA hotA hai isake samAdhAnake lie kahate haiM-- jIvane krodha, mAna, mAyA aura lobha kaSAyase AviSTa hokara mAnasika, vAcanika aura kAyika vyApArake dvArA pUrva meM jo karma bA~dhA vaha avazya hI bhoge vinA naSTa nahIM hotA, isalie vaha apane phalasvarUpa atyanta kaTu hAlAhala viSake samAna duHkhadAyI padArthoMko milAtA hai / taba punaH prazna hotA hai ki jaba dharma na to usa pApa karmakI sahAyatA karatA hai aura na dharmAtmA puruSakI upekSA karatA hai taba kyA karatA hai ? isake uttarameM kahate haiM - yadyapi dharma ye donoM kAma nahIM karatA kintu cupacApa chipe rUpase dharmAtmA puruSameM AnandAmRtakI varSA karatA hai / prakaTa rUpase aisA kyoM nahIM karatA, isake uttara meM utprekSA karate haiM mAno dharma usa bhayAnaka pApa karmase DaratA hai // 56 // vizeSArtha - jaise rogakI tIvratAmeM sAdhAraNa auSadhise kAma nahIM calatA - usake pratIkArake lie vizeSa auSadhi Avazyaka hotI hai vaise hI tIvra pApa karmake udaya meM dharma kI sAdhAraNa ArAdhanAse kAma nahIM calatA / kintu dharmAcaraNa karate hue bhI tIvra pApakA udaya kaise AtA hai yaha zaMkA hotI hai / isakA samAdhAna yaha hai ki usa jIvane pUrva janmameM avazya hI tIvra kaSAyake vazIbhUta hokara aise pApa karma kiye haiM jo vinA bhoge naSTa nahIM ho sakate / yaha smaraNa rakhanA cAhie ki karma kisIke dvArA na diye jAte haiM aura na liye jAte haiM / hama jo karma bhogate haiM ve hamAre hI dvArA kiye hote haiM / hama karma karate samaya jaise pariNAma karate haiM hamAre pariNAmoMke anusAra ho unameM phala denekI zakti par3atI hai| ghAti karmoM kI zaktikI upamA latA (bela), dAru (lakar3I), asthi (haDDI) aura pASANase dI jAtI hai / jaise ye uttarottara kaThora hote haiM vaise ghAtikarmoM kA phala bhI hotA hai / tathA aghAtiyA pApa karmoMkI zakti kI upamA nIma, kaMjIra, viSa aura hAlAhalase dI jAtI hai / nikAcita bandhakA phala avazya 1. latAdArvasthipASANazaktibhedAccatuvidhaH / syAd ghAtikarmaNAM pAko'nyeSAM nimbaguDAdivat // Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya atha pApapuNyayorapakAropakArau dRSTAntadvAreNa draDhayituM vRttadvayamAhatattAdRkkamaThopasargalaharIsargapragalbhoSmaNaH kiM pArve tamuvapramugramudayaM nivaMcmi duSkarmaNaH / kiM vA tAdRzadurdazAvilasitapradhvaMsadIpraujaso dharmasyoru visAri sakhyamiha vA somA na sAdhIyasAm / / 57 // atrAvocata svayameva stutiSu yathA vajraSvadbhutapaJcavarNajaladeSvatyugravAtyAyudhabAteSvapsarasAM gaNe'gnijaladhivyAleSu bhUteSvapi / yaddhyAnAnuguNIkRteSu vidadhe vRSTi marudvAdinI gotrA yaM pratimeghamAlyasurarAT vizvaM sa pAzrvo'vatAt / / laharI-paramparA, USmA-duHsahavIryAnubhAvaH / sAdhIyasAm-atizayazAlinAm // 57 // bhoganA par3atA hai| phira bhI dharmAcaraNa karanese manuSyake manameM duHkha bhogate hue bhI jo zAnti banI rahatI hai vahI dharmakA phala hai| anyathA vipattimeM manuSya AtmaghAta taka kara lete haiM // 56 // pApake apakAra aura puNyake upakArako dRSTAntake dvArA dRr3ha karaneke lie do padya kahate haiM hama teIsaveM tIrthaMkara bhagavAn pArzvanAtha para kamaThake dvArA kiye gaye una prasiddha bhayAnaka upasargoMkI paramparAko janma dene meM samartha duHssaha zaktizAlI duSkarma ke usa Agamaprasiddha tIvra duHsaha udayakA kahA~ taka kathana kreN| tathA indra ke dvArA niyukta dharaNendra aura padmAvatI nAmaka yakSa-yakSiNI dvArA bhI dUra na kI jA sakanevAlI pArzva prabhukI atyanta duHkhadAyaka durdazAko rokane meM adhikAdhika pratApazAlI usa dharmakI sarvatra sarvadA kAryakArI mahatI maitrIkA bhI kahA~ taka guNagAna kareM ? ThIka hI hai isa lokameM atizayazAliyoMkI koI sImA nahIM hai / / 57 // vizeSArtha-jaina zAstroMmeM bhagavAn pArzvanAtha aura unake pUrva janmake bhrAtA kamaThake vairakI lambI kathA varNita hai| jaba bhagavAn pAzrvanAtha pravrajyA lekara sAdhu bana gaye to ahicchatrake jaMgalameM dhyAnamagna the| udharase unakA pUrva janmoMkA vairI kamaTha jo marakara vyantara huA thA, jAtA thA / bhagavAn pAzvanAthako dekhate hI usakA krodha bhar3akA aura usane bhISaNa jalavRSTi, upalavRSTi, jhaMjhAvAtake sAtha hI agni, samudra, sarpa, bhUta, vaitAla Adike dvArA itanA trasta kiyA ki indrakA Asana bhI Dola utthaa| indrake Adezase dharaNendra aura padAvatI saMkaTa dara karaneke lie aaye| kinta ve bhI una utpAtoMkA nivAraNa nahIM kara ske| kintu bhagavAna pArzvanAtha raMcamAtra bhI vicalita nahIM hue, ve barAbara dhyAnamagna bane rhe| unakI usa dharmArAdhanAne hI usa saMkaTako dUra kiyaa| isI parase granthakAra kahate haiM ki pApakarmakI zakti to prabala hai hI kintu dharmakI zakti usase bhI prabala hai jo bar3e-bar3e upadravoMko bhI dUra karanekI kSamatA rakhatI hai| AzAdharajIne apanI TIkAmeM do viziSTa bAteM likhI haiN| eka indrakI AjJAse dharaNendra padmAvatI Aye aura dUsare ve vyantara kRta upadravako dUra nahIM kara ske| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) api capradyumnaH SaDahodbhavo'surabhidaH saubhAgineyaH krudhA hRtvA prAgviguNo'sureNa zilayA''krAnto vane rundryaa| tatkAlInavipAkapezalatamaiH puNyaiH khagendrAtmajI kRtyA'lambhyata tena tena jayinA vidyAvibhUtyAdinA // 5 // saubhAgineyaH-subhagAyA itarakAntApekSayA ativallabhAyA rukmiNyA apatyama prAk madhurAjabhave viguNaH vllbhaavhrnnaadpkrtaa| asureNa-hemaratharAjacareNa jvalitadhUmazikhanAmnA daityena / __ vane-mahAkhadirATavyAm / khagendrAtmajIkRtya-kAlasaMvaranAmno vidyAdharendrasya anAtmajaM santamAtmajaM kRtvA / alambhyata--yojyate sma // 58 // nanu mantrAdiprayogo'pi vipannivAraNAya shisstty'vhiyte| tatkathaM bhavatAM tatpratIkAre puNyasyaiva sAmarthyaprakAzanaM na virudhyate ityatrAha yazcAnuzrUyate hartumApadaH pApapavitramAH / upAyaH puNyasadbandhuM so'pyutthApayituM param / / 59 // pApapavitramA:-pApapAkena nirvRttAH / / 59 // ye donoM bAteM anya zAstroM meM varNita nahIM haiN| kintu donoM hI yathArtha pratIta hotI haiN| madhyalokameM saudharma indrakA zAsana honese bhavanavAsI deva bhI usake hI adhIna haiM ataH bhagavAnapara upasarga honepara indrakI AjJAse dharaNendra-padmAvatIkA AnA ucita hai| dUsare ina donoMne Akara upasargase rakSA to kii| dharaNendrane apanA vizAla phaNAmaNDapa bhagavAnpara tAna diyaa| kintu upasarga dUra huA bhagavAnkI AtmArAdhana rUpa dharma ke prabhAvase / donoM hI bAteM smaraNIya haiM // 57 // dUsarA udAharaNa daityakA mardana karanevAle zrIkRSNakI ativallabhA rukmiNIke putra pradyumnako, jaba vaha kevala chaha dinakA zizu thA, kruddha jvalita dhUmazikhI nAmake daityane harakara mahAkhadira nAmakI aTavImeM bar3I bhArI zilAke nIce dabA diyA aura Uparase bhI dbaayaa| isakA kAraNa yaha thA ki pUrvajanmameM madhu rAjAkI paryAyameM pradyumnane usakI priya patnIkA balapUrvaka haraNa kiyA thaa| kintu tatkAla hI udayameM Aye atyanta madhura puNyakarmake yogase vidyAdharoMkA svAmI kAlasaMvara usa vanameM AyA aura usane zilAke nIcese zizuko nikAlakara apanA putra bnaayaa| kAlasaMvarake anya putra usake viruddha the| pradyumnane unheM parAjita kiyA tathA vidyAdharoMkI vidyAe~ aura solaha adbhuta lAbha prApta kiye // 5 // kinhIMkA kahanA hai ki vipattiko dUra karaneke lie ziSTajana mantrAdike prayogakA bhI vyavahAra karate haiM / taba Apa usake pratIkArake lie puNyakI hI zaktikA guNagAna kyoM karate haiM ? isakA uttara dete haiM pApakarmake udayase AnevAlI vipattiyoMko dUra karaneke lie siddha mantra AdikA prayoga jo Apta puruSoMkI upadeza paramparAse sunA jAtA hai vaha bhI kevala sacce bandhu puNyako hI jAgrat karake apane kAryameM lagAneke lie kiyA jAtA hai| arthAt puNyodayake vinA mantra-tantra Adi bhI apanA kArya karane meM asamartha hote haiM / / 59 / / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya athodayAbhimukha-tadvimukhatve dvaye'pi puNyasya sAdhanavaiphalyaM darzayati-- puNyaM hi saMmukhInaM cet sukhopAyazatena kim / / na puNyaM saMmukhInaM cet sukhopAyazatena kim // 60 // saMmukhInam-udayAbhimukham // 60 // atha puNyapApayorbalAbalaM cintayati zItoSNavat parasparaviruddhayoriha hi sukRta-duSkRtayoH / sukhaduHkhaphalodbhavayordurbalamabhibhUyate balinA // 1 // spaSTam / / 61 // atha kriyamANo'pi dharmaH pApapAkamapakarSatItyAha dharmo'nuSThIyamAno'pi zubhabhAvaprakarSataH / bhaGktvA pAparasotkarSa naramucchvAsayatyaram // 62 // ucchvAsayati-kiMcidApado cayati / / 62 // atha prakRtArthamupasaMharan dharmArAdhanAyAM zrotan protsAhayati tatsevyatAmabhyudayAnuSaGgaphalo'khilaklezavinAzaniSThaH / anantazarmAmRtavaH savAryavicArya sAro nabhavasya dharmaH // 63 // Age kahate haiM ki puNya karma udayake abhimukha ho athavA vimukha ho donoM hI avasthAoMmeM sukhake sAdhana vyartha haiM. yadi puNya karma apanA phala dene meM tatpara hai to sukhake saikar3oM upAyoMse kyA prayojana hai, kyoMki puNyake udayameM sukha avazya prApta hogaa| aura yadi puNya udayameM AnevAlA nahIM hai to bhI sukhake saikar3oM upAya vyartha haiM kyoMki puNyake vinA unase sukha prApta nahIM ho sakatA // 60 // Age puNya aura pApameM balAbalakA vicAra karate haiM puNya aura pApa zIta aura uSNakI taraha parasparameM virodhI haiN| puNyakA phala sukha hai aura pApakA phala duHkha hai| ina donoMmeM jo durbala hotA hai vaha balavAnake dvArA dabA diyA jAtA hai // 6 // tatkAla kiyA gayA dharma bhI pApake udayako manda karatA hai yaha batAte haiM usI samaya kiyA gayA dharma bhI zubha pariNAmoMke utkarSase pApa karma ke phala denekI zaktikI utkaTatAko ghAta kara zIghra hI manuSyako zAnti detA hai / arthAt pahalekA kiyA gayA dharma hI sukhazAnti dAtA nahIM hotA, kintu vipattike samaya kiyA gayA dharma bhI vipattiko dUra karatA hai // 62 // prakRta carcAkA upasaMhAra karate hue zrotAoMkA dharmakI ArAdhanAmeM utsAhita karate haiM yataH dharmakI mahimA sthAyI aura acintya hai. ataH vicArazIla puruSoMko vicArakara pratyakSa anumAna aura Agama pramANoMse nizcita karake sadA dharmakI ArAdhanA karanI cAhie; kyoMki dharma manuSya-janmakA sAra hai-atyanta upAdeya honese usakA antaH bhAga hai, usakA AnuSaMgika phala abhyudaya hai| arthAt dharma karanese jo puNya hotA hai usase sAMsArika abhyudayakI prApti hotI hai ataH yaha gauNaphala hai| vaha saba prakArake klezoMko naSTa karane meM sadA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) __ anuSaMgaH-anuSajyate dharmeNa saMbadhyata ityanuSaMgo'tra puNyam / anantazarmAmRtadaH-niravadhisukhaM mokSaM datte // 6 // atha dvAviMzatyA padharmanuSyatvasya niHsAratvaM cintayati tatra tAvaccharIrasvIkAraduHkhamAhaprAG mRtyuklezitAtmA drutagatirudarAvaskare'hnAya nAryAH saMcAryAhArya zukrArtavamazucitaraM tannigIrNAnnapAnam / guddhacA'znan kSuttaSAtaH pratibhayabhavanAdvivasan piNDito nA doSAdyAtmA'nizAta ciramiha vidhinA grAhyate'Gga varAkaH // 6 // drutgtiH-ek-dvi-trismypraapygntvysthaanH| avaskaraH-va!gRham / AhArya-grAhayitvA / tannigINa-tayA nAryA nigIrNamAhRtam / pratibhayabhavanAt-nimnonnatAdikSobhakaraNAt / nA-manuSyagatinAmakarmodayavartI jiivH| doSAdyAtma-doSadhAtumalasvabhAvam / anizAta-nityAturam / ciraMnavamAsAn yAvat nRbhave // 64 // tatpara hai aura ananta sukha svarUpa mokSako deneke sAtha lambe samaya taka sAMsArika sukha bhI detA hai // 3 // vizeSArtha-dharma sarvArthasiddhi paryanta devatva rUpa aura tIrthakaratva paryanta mAnuSatva rUpa phala detA hai isakA samarthana pahale kara Aye haiN| vaha dharmakA AnuSaMgika phala hai| arthAt dharma karanese sAMsArika sukhakA lAbha to usI prakAra hotA hai jaise gehU~kI khetI karanese bhUsekA lAbha anAyAsa hotA hai| kintu koI buddhimAna bhUseke lie khetI nahIM karatA // 3 // Age yahA~se bAIsa padyoMke dvArA manuSyabhavakI nissAratAkA vicAra karate haiM / usameM sabase prathama zarIra grahaNa karaneke daHkhako kahate haiM nayA zarIra grahaNa karanese pahale yaha AtmA pUrvajanmake maraNakA kaSTa uThAtA hai| punaH nayA zarIra dhAraNa karaneke lie zIghra gatise eka yA do yA tIna samayameM hI apane janmasthAnameM pahu~catA hai| usa samaya padArthoM ke jAnaneke lie prayatna rUpa upayoga bhI usakA naSTa ho jAtA hai kyoMki vigrahagatimeM upayoga nahIM rhtaa| vahA~ tatkAla hI vaha mAtAke udararUpI zaucA layameM praveza karake ati apavitra raja-vIryako grahaNa karatA hai aura bhUkha pyAsase pIr3ita hokara mAtAke dvArA khAye gaye anna pAnako lipsApUrvaka khAtA hai| U~cenIce pradezoM para mAtAke calane para bhayase vyAkula hokara sikur3a jAtA hai| rAta-dina dukhI rahatA hai / isa prakAra becArA jIva pUrvakarmake udayase vAta pitta kapha, rasa, rudhira, mAMsa, meda, haDI, majjA, vIrya, malamUtra Adise bane hue zarIrako nau dasa mAsameM grahaNa karatA hai| vizeSArtha-isa viSayameM do zloka kahe gaye haiM // 64 // kalalaM kaluSasthiratvaM pRthagdazAhena budbudo'tha ghnH| tadanu tataH palapezyatha krameNa mAsena paJca pulakamataH / / carmanakharomasiddhiH syAdaGgopAGgasiddhiratha garne / spandanamaSTamamAse navame dazame'tha niHsaraNam / / mAtAke udarameM vIryakA praveza hone para dasa dina taka kalala rUpase rahatA hai| phira dasa dina taka kaluSarUpase rahatA hai| phira dasa dina taka sthira rahatA hai / dUsare mAsameM bubuda Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya atha garbhaprasavaklezamAha garbhaklezAnudrutevidruto vA nindyadvAreNaiva kRcchAdvivRtya / niyaMstattaduHkhadattyA'kRtArtho nUnaM datte mAturugrAmanasyam // 65 // vidrutH-vitrstH| nindyadvAreNa-ArtavavAhinA mArgeNa / vivRtya-adhomukho bhUtvA / tattadduHkhadattyA-garbhAvataraNakSaNAt prabhRti bAdhAsaMpAdanena / AmanasyaM-prasUtijaM duHkham // 65 // bulabulAkI taraha rahatA hai / tIsare mAsameM ghanarUpa ho jAtA hai| cauthe mAsameM mAMsapeziyA~ banatI haiN| pA~caveM mAsa meM pA~ca pulaka-aMkura phUTate haiN| chaThe mAsameM una aMkuroMse aMga aura upAMga banate haiM / sAtaveM mAsameM carma, nakha roma banate haiN| AThaveM mAsameM halana-calana hone lagatA hai / nauve athavA dasaveM mahInemeM garbhase bAhara AtA hai| . arthAt-mRtyuke bAda jIva tatkAla hI nayA janma dhAraNa kara letA hai / jaba vaha apane pUrva sthAnase marakara nayA janma grahaNa karaneke lie jAtA hai to usakI gati sIdhI bhI hotI hai aura mor3e vAlI bhI hotI hai| tattvArthasUtra [ 2 / 26 ] meM batalAyA hai ki jIva aura pudgaloMkI gati AkAzake pradezoMkI paMktike anusAra hotI hai| AkAza yadyapi eka aura akhaNDa hai tathApi usameM ananta pradeza haiM aura ve jaise vastrameM dhAge rahate haiM usI taraha kramabaddha haiM / usIke anusAra jIva gamana karatA hai| yadi usake maraNasthAnase naye janmasthAna taka AkAza pradezoMkI sIdhI paMkti hai to vaha eka samayameM hI usa sthAna para pahu~cakara apane naye zarIrake yogya vargaNAoMko grahaNa karane lagatA hai| ise Rjugati kahate haiM / anyathA use eka yA do yA tIna mor3e lene par3ate haiM aura usameM do yA tIna yA cAra samaya lagate hai use vigrahagati kahate haiN| vigraha gatimeM sthUla zarIra na honese dravyendriyA~ bhI nahIM hotIM ataH vahA~ vaha indriyoMse jAnane dekhane rUpa vyApAra bhI nahIM krtaa| garbhameM jAneke bAdakI zarIraracanAkA jo kathana granthakArane kiyA hai sambhava hai vaha bhagavatI ArAdhanAkA RNI ho / bha. A. meM gAthA 1003 se zarIrakI racanAkA krama varNita hai jo Upara do zlokoMmeM kahA hai| tathA likhA hai ki manuSya ke zarIra meM tIna sau asthiyA~ hai jo durgandhita majjAse bharI huI haiN| tIna sau hI sandhiyA~ hai| nava sau snAyu haiN| sAta sau sirA haiM, pA~ca sau mAMsapeziyA~ haiM, cAra zirAjAla haiM, solaha kaDera (?) haiM, chaha sirAoMke mUla haiM aura do mAMsarajjU haiN| sAta tvacA haiM, sAta kAleyaka haiM, assI lAkha koTi roma haiN| pakvAzaya aura AmAzayameM solaha sAta malake Azaya haiN| tIna sthaNA haiM. eka sau sAta marmasthAna haiN| nau dvAra hai jinase sadA mala bahatA hai| mastiSka, meda, oja aura zukra eka eka aMjuli pramANa hai| vasA tIna aMjuli, pitta chaha aMjuli, kapha bhI chaha aMjuli pramANa hai| mUtra eka ADhaka, viSTA chaha prastha, nakha bIsa, dA~ta battIsa haiM [ gA. 1027-35] / Age garbhase bAhara AnemeM jo kleza hotA hai use kahate haiM garbhake kaSToMke pIchA karanese hI mAno bhayabhIta hokara garbhasthajIva malamUtrake nindanIya dvArase hI kaSTapUrvaka nIceko mukha karake nikalatA hai| aura garbha meM Anese lekara usane mAtAko jo kaSTa diye usase usakA manoratha pUrNa nahIM huA mAno isIse vaha mAtAko bhayAnaka prasavavedanA detA hai // 65 // Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 12 15 18 54 dharmAmRta (anagAra ) atha janmAnantarabhAvivalezaM bhAvayati -- jAtaH kathaMcana vapurvahanadhamotthaduHkhapradocchvasanadarzanasu sthitasya / janmotsavaM sRjati bandhujanasya yAvad .yAstAstamAzu vipado'nupatanti tAvat // 66 // yAstAH --- prasiddhAH phullikAntrA gopikAprabhUtayaH // 66 // atha bAlyaM jugupsate --- yatra kvApi dhigatrapo malamarunmUtrANi muJcan muhu yaM kicidvavane'rpayan pratibhayaM yasmAt kutazcitpatan / limpan svAGgamapi svayaM svazakRtA lAlAvilAsyo'hite, vyASiddho hatavat ruvan kathamapi cchidyeta bAlyagrahAt // 67 // yatra kvApi -- aniyatasthAnazayanAsanAdI / yatkicit - bhakSyamabhakSyaM vA / yasmAt kutazcit - patadbhAjanazabdAdeH / patan gacchan / (sva) zakRtA - nijapurISeNa / ahite - mRdbhakSaNAdo / chidyetaviyujyeta mukto bhavedityarthaH // 67 // atha komAraM nindati - dhUlIdhUsaragAtro dhAvannavaTAimakaNTakAdirujaH / prApto hasatsahelakavargamamarSan kumAraH syAt // 68 // avaTa: - gartaH | amarSan - IrSyan // 68 // Age janmake pazcAt hone vAle kaSToMkA vicAra karate haiM kisI taraha mahAn kaSTase janma lekara vaha zizu zarIra dhAraNa karane ke parizrama se utpanna huI duHkhadAyaka zvAsa letA hai usake dekhanese arthAt use jIvita pAkara usake mAtApitA Adi kuTumbI usake janmase jaba taka Anandita hote haiM taba taka zIghra hI baccoM ko hone vAlI prasiddha vyAdhiyA~ ghera letI haiM // 66 // bacapanakI nindA karate haiM bacapana meM zizu nirlajjatApUrvaka jahA~ kahIM bhI nindanIya mala-mUtra Adi bAra-bAra karatA hai / koI bhI vastu khAnekI ho yA na ho apane mukhameM de letA hai / jisa kisI bhI zabda Adi se bhayabhIta ho jAtA hai / apanI TaTTIse svayaM hI apane zarIrako bhI lepa letA hai / mukha lArase gandA rahatA hai| miTTI Adi khAnese rokane para aisA rotA hai mAnoM kisIne mArA hai| isa bacapana rUpI grahake cakkarase manuSya jisa kisI taraha chUTa pAtA hai ||67 || Age kumAra avasthAkA tiraskAra karate haiM-- bacapana aura yuvAvasthAke bIca kI avasthAvAle bAlakako kumAra kahate haiM / kumAra rAstekI dhUla se apane zarIrako maTIlA banAkara daur3atA hai to gaDDhe meM gira jAtA hai yA patthara se TakarA jAtA hai yA tIkhe kA~Te vagairaha se biMdha jAtA hai / yaha dekhakara sAthameM khelanevAle bAlaka ha~sate haiM to unase rUTha jAtA hai // 68 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya atha yovanamapavadati - pitroH prApya mRSAmanorathazataistaistAruNyamunmAgaMgo durvAravyasanAptizaGkimanasorduH khAciSaH sphArayan / tatkicitprakharasmaraH prakurute yenoddhadhAmnaH pitRRn kliznan bhUri viDambanAkaluSito dhigdurgatau majjati // 69 // uddhadhAmnaH - vipulatejaskAn prazastasthAnAn vA / viDambanA: - kharAropaNAdivigopakAH / durgatI - dAridrye narake vA // 69 // 6 atha tAruNye'pi avikAriNaH stauti- dhanyAste smaravADavAnalazikhAvIpraH pravalgabala 55 kSArAmbuniravagrahendriyamahAgrAho'bhimAnormikaH / aure saMprayoganiyatasphItiH svasAccakribhi stIrNo dharmayazaH sukhAni vasuvattAruNyaghorArNavaH // 70 // doSAkaraH - durjanazvandrazca / sphItiH -- pratipattirvRddhizca / kurvANaiH / vasuvat - ratnAnIva // 70 // atha madhyAvasthAmekAdazabhiH padyadhikkurvANaH prathamaM tAvadapatyapoSaNAkulamaterdhanAthitayA kRSyAdipari- 15 klezamAlakSayati yatkandarpavazaMgato vilasati svairaM svadAreSvapi prAyayuritastataH kaTu tatastugghATako dhAvati / apyanyAyazataM vidhAya niyamAd bhataM yamidvAgraho svasAccakribhiH - AtmAyattAni vardhiSNvA draviNAzayA gatavayAH kRSyAdibhiH pluSyate // 71 // yauvanakI nindA karate haiM mAtA-pitA ke saikar3oM mithyA manorathoMke sAtha ki bar3A honepara yaha putra hamAre lie amuka-amuka kArya karegA, yuvAvasthAko prApta karake kumArgagAmI ho jAtA hai aura kahIM yaha aise durvyasanoM meM na par3a jAye jinameMse isakA nikAlanA azakya ho isa AzaMkAse duHkhImana mAtA-pitA kI duHkhajvAlAoMko bar3hAtA huA kAmake tIvravegase pIr3ita hokara aise nindanIya karmoM ko karatA hai jisase pratiSThita mAtA-pitAko kleza hotA hai / tathA vaha svayaM samAja aura rAjAke dvArA diye gaye daNDoMse duHkhI hokara narakAdi durgatimeM jAtA hai // 69 // jo yuvAvasthA meM bhI nirvikAra rahate haiM unakI prazaMsA karate haiM yuvAvasthA eka bhayaMkara samudrake samAna hai| usameM kAmarUpI bar3avAgni sadA jalatI rahatI hai, balavIrya rUpa khArA jala umar3A karatA hai, nirakuMza indriyarUpI bar3e-bar3e jalacara vicarate haiM, abhimAnarUpI lahareM uThA karatI haiM / samudra doSAkara arthAt candramAkI saMgati pAkara uphanatA hai, javAnI doSAkara arthAt durjanakI saMgati pAkara uphanatI hai / jinhoMne dhanakI taraha dharma, yaza aura sukhako apane adhIna karake isa ghora javAnIrUpI samudrako pAra kara liyA ve puruSa dhanya haiM // 70 // yuvAvasthAke pazcAt AnevAlI madhya avasthAkI gyAraha padyoMse nindA karate hue sarvaprathama santAnake pAlana ke lie vyAkula gRhastha dhanake lie jo kRSi Adi karatA hai usake kaSToM ko kahate haiM 3 9 12 18 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 12 56 dharmAmRta (anagAra ) ahaMyuH - sAhaGkAraH / tugghATakaH - apatyaghATI / api ityAdi / tathAhi bAhyA:'vRddhau ca mAtApitarI sAdhvI bhAryA sutaH zizuH / apyanyAyazataM kRtvA bhartavyA manurabravIt // 71 // [ manu. 11 / 1] atha kRSi pazupAlya - vANijyAbhirubhayalokabhrazaM darzayati yat saMbhUya kRSIbalaiH saha pazuprAyaiH kharaM khidyate yad vyApattimayAn pazUnavati taddehaM vizan yogivat / yanmuSNAti vasUnyasUniva ThakakrUro gurUNAmapi bhrAntastena pazUyate vidhurito lokadvayazreyasaH // 72 // saMbhUya - - militvA / vidhuritaH - viyojitaH // 72 // atha dhanalubdhasya dezAntaravANijyaM nindati -- yatra tatra gRhiNyAdIn muktvApi svAnyanirdayaH / na laGghayati durgANi kAni kAni dhanAzayA // 73 // yatra tatra -- aparIkSite'pi sthAne / svaH - AtmA / anyaH - sahAyapazvAdiH // 73 // jo santAna prAyaH ahaMkArameM Akara jisa tisa svArtha meM aniSTa pravRtti karatI hai aura kAmake vaza hokara apanI dharmapatnImeM bhI svacchandatApUrvaka kAmakrIr3A karatI hai usI santAnakA avazya pAlana karaneke lie ati AgrahI hokara madhya avasthAvAlA puruSa bar3hatI huI dhanakI tRSNAse saikar3oM anyAya karake bhI kRSi Adi karmase khedakhinna hotA hai // 71 // Age kahate haiM ki kRSi, pazupAlana aura vyApAra Adise donoM loka naSTa hote haiMyataH vaha madhyAvasthAvAlA puruSa pazuke tulya kisAnoMke sAtha milakara atyanta khedakhinna hotA hai aura jaise yogI yoga dvArA anya puruSake zarIra meM praveza karatA hai vaise hI vaha pazuoM ke zarIra meM ghusakara vividha ApattiyoMse grasta pazuoMkI rakSA karatA hai / tathA Thagake samAna krUra vaha manuSya gurujanoMke bhI prANoMke tulya dhanako curAtA hai isalie vaha viparItamati isa loka tathA paralokake kalyANase vaMcita hokara pazuke samAna AcaraNa karatA hai || 72 // vizeSArtha - yahA~ khetI, pazupAlana aura vyApArake kaSToM aura burAiyoM ko batalAyA hai / tathA khetI karanevAle kisAnoMko pazutulya kahA hai / yaha kathana usa samayakI sthitikI dRSTise kiyA gayA hai / Aja bhI garIba kisAnoMkI dazA, unakA rahana-sahana pazuse acchA nahIM hai / dUsarI bAta yaha hai ki pazuoMkA vyApAra karanevAle pazuoMkI kitanI dekharekha karate the yaha ukta kathanase prakaTa hotA hai ki ve pazuoMke kaSTako apanA hI kaSTa mAnate the tabhI to pazuoMke zarIrameM praveza karanekI bAta kahI hai / tIsarI bAta yaha hai ki vyApArI usa samaya meM bhI anyAya karanese sakucAte nahIM the| dUsaroMkI to bAta hI kyA apane gurujanoMke sAtha bhI chalakA vyavahAra karake unakA dhana harate the / ye saba bAteM nindanIya haiM / isIse ina karmoMkI bhI nindA kI gayI hai // 72 // Age dhanake lobhase dezAntara meM jAkara vyApAra karanevAlekI nindA karate haiM apanI patnI, putra Adiko yahA~-vahA~ chor3akara yA sAtha lekara bhI dhanakI AzAse yaha manuSya kina vana, pahAr3a, nadI vagairahako nahIM lA~ghatA aura isa taraha apane para tathA apane parijanoMpara nirdaya ho jAtA hai, svayaM bhI kaSTa uThAtA hai aura dUsaroMko bhI kaSTa detA hai // 73 // Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya atha vRddhayAjI-(va) nindati vRddhilubdhyAdhamaNeSu prayujyArthAn sahAsubhiH / tavApacchaGkito nityaM citraM vArdhaSikazcaret // 7 // vRddhilubdhyA-kalAntaralobhena / adharmaNeSu-dhAraNikeSu / / 74 / / atha sevAM garhatesve sadvRttakulazrute ca niranukrozIkRtastRSNayA svaM vikrIya dhanezvare rahitavIcArastadAjJAvazAt / varSAdiSvapi dAruNeSu niviDadhvAntAsu rAtriSvapi vyAlonAsvaTavISvapi pracarati pratyantakaM yAtyapi // 75 // sve-Atmani / vyAlogrAsu-zvApadabhujagaraudrAsu / pratyantakaM--yamAbhimuratam // 75 // atha kArukarmAdIna pratikSipati citraiH karmakalAdhamaH parAsUyAparo mnH| hataM tadathinAM dhAmyatyAtapoSyekSitAyanaH // 76 // citra:-nAnA prakArairAzcaryakarairvA / dharmo-mUlyena pustakavAcanAdiH / ArtapoSyekSitAyana:kSudhAdipIDite (ta) kalApatyAdigaveSitamArgaH // 76 // Age byAjase AjIvikA karanevAloMkI nindA karate haiM Azcarya hai ki byAjase AjIvikA karanevAlA sUdakhora byAjake lobhase RNa lenevAloMko apane prANoMke sAtha dhana dekara sadA usakI ApattiyoMse bhayabhIta rahakara pravRtti karatA hai| arthAt RNadAtAko sadA yaha bhaya satAtA rahatA hai ki RNa lenevAlepara koI aisI Apatti na A jAye jisase usakA RNa mArA jAye / aura yahA~ Azcarya isa bAtakA hai ki vyAjake lobhIko dhana prANoM ke samAna priya hotA hai| vaha dhana dUsareko diyA to mAno apane prANa hI de diye / kintu dUsaroMko apane prANa denevAlA to pravRtti nahIM kara sakatA kyoMki vaha niSprANa ho jAtA hai kintu RNadAtA prANa dekara bhI pravRttizIla rahatA hai / / 74 // Age sevAkarmakI nindA karate haiM apane para aura apane sadAcAra kula tathA zAstrajJAnapara nirdaya hokara lobhavaza seTha rAjA Adiko apaneko becakara yogya-ayogyakA vicAra chor3akara manuSya apane svAmIkI AjJAse bhayAnaka varSA AdimeM bhI jAtA hai, ghane andhakArase Acchanna rAtrimeM bhI vicaraNa karatA hai, bhayAnaka jaMgalI jantuoMse bhare hue biyAbAna jaMgalameM bhI ghUmatA hai, adhika kyA, mRtyuke mukhameM bhI calA jAtA hai / / 75 / / Age zilpakarma Adi karanevAloMkI nindA karate haiM zilpa Adise AjIvikA karanevAlA puruSa zilpapremI janoMke manako haraneke lie unake sAmane anya zilpiyoMkI nindA karatA hai| unake zilpameM doSa nikalatA hai aura aneka prakArake karma, kalA aura dharmake nirmANakA zrama uThAtA hai kyoMki bhUkhase pIr3ita usake strIputrAdi usakA rAstA dekhate haiN| vizeSArtha-lakar3Ike kAmako karma kahate haiM, gIta nRtya Adiko kalA kahate haiM aura mUlya lekara pustakavAcana Adi karaneko dharma kahate haiM / / 76 / / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 12 15 58 dharmAmRta (anagAra ) atha kArukaduravasthAH kathayati AzAvAn gRhajanamuttamarNamanyAnavyAptairiva saraso dhanaidhinoti / chinnAzo vilapati bhAlamAhate svaM dveSTISTAnapi paradezamapyupaiti // 77 // uttamarNaM--dhanikam / anyAn -- sambandhisuhRdAdIn / Ahate - tADayati // 77 // athAsau deze'pi dhanAzayA punaH khidyata ityAha - spaSTam ||78|| AzayA jIvati naro na granthAvapi baddhayA / paJcAzatetyupAyajJastAmyatyarthAzayA punaH // 78 // atha iSTalAbhe'pi tRSNAnupati darzayati- kathaM kathamapi prApya kicidiSTaM vidhervazAt / pazyan dInaM jagad vizvamapyadhIzitumicchati // 79 // adhIzituM - svAdhInAM kartum // 79 // atha sAdhitadhanasyAparAparA vipado darzayati- dAyAdAH krUramAvatyamAnaH putrAdyairvA mRtyunA chidyamAnaH / rogAdyairvA bAdhyamAno hatAzo durdevasya skandhakaM dhig birbhAta // 80 // AvatrtyamAnaH-- laGghanAdinA kadarthyamAnaH / chidyamAnaH - viyujyamAnaH / skandhakaM - kAlaniyamena deyamRNam // 80 // zilpiyoMkI duravasthA batalAte haiM mujhe apane zilpakA mUlya Aja yA kala mila jAyegA isa AzAse harSita hokara zilpI mAno dhana hAthameM A gayA hai isa taraha apane parivArako, sAhUkArako tathA dUsare bhI sambandhI janoM ko prasanna karatA hai / aura nirAza honepara rotA hai, apane mastakako ThokatA hai, apane priya janoMse bhI lar3AI-jhagar3A karatA hai tathA paradeza bhI calA jAtA hai ||17|| Age kahate haiM ki vaha paradeza meM bhI dhanakI AzAse punaH khinna hotA hai 'manuSya AzAse jItA hai, gA~Tha meM ba~dhe hue saikar3oM rupayoMse nahIM,' isa lokoktike anusAra jIvikAke upAyoMko jAnanevAlA zilpI phira bhI dhanakI AzAse khinna hotA hai // 78 // Age kahate haiM ki iSTa dhanakI prApti honepara bhI tRSNA zAnta nahIM hotI pUrvakRta zubhakarma ke yogase jisa kisI taraha mahAn kaSTase kucha iSTakI prApti honepara vaha jagatko apane se hIna dekhane lagatA hai aura samasta vizvako bhI apane adhIna karanekI icchA karatA hai // 79 // dhana prApta honepara AnevAlI anya vipattiyoMko kahate haiM dhana sampanna honepara manuSyako dhanake bhAgIdAra bhAI-bhatIje burI taraha satAte haiM athavA mRtyu Akara putrAdise usakA viyoga karA detI hai yA rogAdi pIr3A dete haiM / isa taraha vaha abhAgA durdaivake usa RNako liye phiratA hai jise niyata samayapara hI cukAnA hotA hai // 80 // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya atha madhyavayaso vipadbhirarati jIvitoparacitaM ( toparati ca) nirUpayati pipIlikAbhiH kRSNAhirivApadbhirdurAzayaH / daMdazyamAnaH kva rati yAtu jIvatu vA kiyat // 81 // daMdazyamAnaH-garhitaM khAdyamAnaH // 81 // atha palitodbhavaduHkhamAlakSayati mokaM palitaM vIkSya vllbhaaH| yAntIrudvagamutpazyannapyapaityojaso'nvaham // 82 / / nirmoka:-kaJcukaH / vIkSya-atra yAntIrityutpazyanniti vApekSya utpazyan-utprekSamANaH / ojasaH-zukrArtadhAtuparamatejasaH / tatpratyayazca priyAvirAgadarzanAt / tathA coktam 'ojaH kSIyeta kopAdhyAnazokazramAdibhiH' / / 82 // atha jarAnubhAvaM bhAvayati visrasoddehikA dehavanaM nRNAM yathA ythaa| caranti kAmadA bhAvA vizIyante tathA tathA // 8 // vizrasA-jarA // 83 // atha jarAtivyApti cintayati madhyama avasthAvAle manuSyako vipattiyoM ke kAraNa honevAlI arati aura jIvanase aruciko batalAte haiM cIMTiyoMse burI taraha khAye jAnevAle kAle sarpakI taraha vipattiyoMse saba orase ghirA huA duHkhI manuSya kisase to prIti kare aura kabataka jIvita rahe ? / / 8 / / sapheda bAloMko dekhakara honevAle duHkhako kahate haiM vRddhAvasthArUpI sarpiNIkI keMculIke samAna sapheda bAloMko dekhakara virakta honevAlI priya patniyoMkA smaraNa karake hI bur3hApekI ora jAnevAlA manuSya dinoMdina ojase kSINa hotA hai / / 82 // vizeSArtha-kahA bhI hai-kopa, bhUkha, dhyAna, zoka aura zrama Adise oja kSINa hotA hai| vaidyaka zAstrake anusAra oja zarIrake dhAturasako puSTa karatA hai / / 2 / / bur3hApekA prabhAva batalAte haiM__ manuSyoMke zarIrarUpI udyAnako bur3hApArUpI dImaka jaise-jaise khAtI hai vaise-vaise usake kAmoddIpaka bhAva svayaM hI naSTa ho jAte haiN| arthAt yaha zarIra udyAnake samAna hai udyAnakI taraha hI isakA pAlana-poSaNa yatnase kiyA jAtA hai| jaise udyAnako yadi dImake khAne lageM to bagIcA lagAnevAleke manorathoMko pUrA karanevAle phala-phUla saba naSTa ho jAte haiM vaise hI bur3hApA Anepara manuSya ke kAmoddIpaka bhAva bhI svayaM hI naSTa ho jAte haiM / / 83 / / bur3hApekI adhikatAkA vicAra karate haiM Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 dharmAmRta ( anagAra) prakSINAntaHkaraNakaraNo vyAdhibhiH suTvivAdhi spardhaddagdhaH paribhavapadaM yaapykmpraa'kriyaanggH| tRSNA _vilagitagRhaH praskhaladvitradanto grasyetAddhA virasa iva na zrAddhadevena vRddhaH // 84 // ivAdhispardhAt-manoduHkhasaMharSAdiva / yApyAni-kutsitAni / vilagitagRhaH-upataptakalatrAdi6 lokaH / addhA-jhagiti / zrAddhadevena-yamena kSayAhabhojyena ca // 84 // atha tAdRga duSTamapi mAnuSatvaM paramasukhaphaladharmAGgatvena sarvotkRSTaM vidadhyAditi zikSayatibIjakSetrAharaNajananadvArarUpAzucIdRga duHkhAkINaM dursvividhprtyyaaty'mRtyu| alpAgrAyuH kathamapi cirAllabdhamIdaga naratvaM sarvotkRSTaM vimalasukhakRddharmasiddhacaiva kuryAt // 8 // 12 bIjaM-zukrAtavam / kSetraM-mAtRgarbhaH / AharaNaM-mAtRnigIrNamannapAnam / jananadvAraM-rajaHpathaH / rUpa-doSAdyAtmakatvasadAturatvam / IdRgaduHkhAniga divaaddhikyaantbaadhaaH| durasaH-durnivAraH / vividhAH-vyAdhizastrAzanipAtAdayaH / pratyayAH-kAraNAni / alpAgrAyaH-alpaM stokamagraM paramAyuryatra / 15 iha hIdAnIM manuSyANAmutkarSeNApi vizaM varSazataM jIvitamAhuH / IdRk-sajjAtikulAdyupetam // 85 // atha bIjasya (jIvasya) trasyatvAdi (trasatvAdi) yathottaradurlabhatvaM cintayati jisakA mana aura indriyA~ vinAzake unmukha haiM, mAnasika vyAdhiyoMkI spardhAse hI mAno jise zArIrika vyAdhiyoMne atyanta kSINa kara diyA hai, jo sabake tiraskArakA pAtra hai, jisake hAtha-paira Adi aMga burI tarahase kA~pate haiM aura apanA kAma karanemeM asamartha haiM, atilobhI, krodhI Adi svabhAvake kAraNa parivAra bhI jisase ukatA gayA hai, muMha meM do-cAra dA~ta zeSa haiM kintu ve bhI hilate haiM, aise vRddha puruSako mAno svAdarahita honese mRtyu bhI jaldI nahIM khAtI / / 84 // isa prakAra manuSyaparyAya burI honepara bhI parama sukhake dAtA dharmakA aMga hai isalie use sarvotkRSTa banAnekI zikSA dete haiM __ isa manuSya zarIrakA bIja raja aura vIrya hai, utpattisthAna mAtAkA garbha hai, AhAra mAtAke dvArA khAyA gayA anna-jala hai, raja aura vIryakA mArga hI usake janmakA dvAra hai, vAtapitta-kapha-dhAtu upadhAtu hI usakA svarUpa hai, ina sabake kAraNa vaha gandA hai, garbhase lekara maraNa paryanta duHkhoMse bharA huA hai, vyAdhi, zastrAghAta, vajrapAta Adi aneka kAraNoMse Akasmika mRtyu avazyambhAvI hai, tathA isakI utkRSTa Ayu bhI ati alpa adhika se adhika eka sau bIsa varSa kahI hai| samIcIna dharmake aMgabhUta jAti-kula Adise yukta yaha aisA manuSya bhava bhI cirakAlake bAda bar3e kaSTase kisI taraha prApta huA hai| ise vimala arthAt duHkhadAyI pApake saMsargase rahita sukhake dAtA dharmakA sAdhana banAkara hI devAdi paryAyase bhI utkRSTa banAnA cAhie // 85 // ___ Age jIvako prApta honevAlI sAdi paryAyoMkI uttarottara durlabhatAkA vicAra karate haiM Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya jagatyantai kaSIka saMkule trasatva-saMjJitva - manuSyatAyaMtAH / sugotrasadgAtra vibhUtivArtatA sudhIsudharmAzca yathAgradurlabhAH // 86 // vArtatA - Arogyam // 86 // atha dharmAcaraNe nityodyoga mudbodhayati - sanA sa kulyaH sa prAjJaH sa balazrIsahAyavAn / sa sukhI ceha cAmutra yo nityaM dharmamAcaret // 8 // spaSTam // 87 // ananta ekendriya jIvoMse pUrI tarahase bhare hue isa lokameM sapanA, saMjJipanA, manuSyapanA, AryapanA, uttamakula, uttama zarIra, sampatti, Arogya, sadbuddhi aura samIcIna dharma uttarottara durlabha haiM // 86 // 61 vizeSArtha - isa loka meM yaha jIva apane dvArA bA~dhe gaye karmake udayase bAra-bAra ekendriya hokara kisI taraha do-indriya hotA hai / do-indriya hokara punaH ekendriya ho jAtA hai / isa prakAra kendriya se do-indriya honA kaThina hai, do indriyase teindriya honA kaThina hai, teindriyase caturindriya honA kaThina hai, caturindriyase asaMjJI paMcendriya honA kaThina hai, asaMjJI paMcendriya se saMjJI paMcendriya honA kaThina hai, saMjJI paMcendriyoMmeM bhI manuSya honA kaThina hai / manuSyoM meM bhI Arya manuSya honA kaThina hai / Arya hokara bhI acchA kula, acchA zarIra, sampatti, nIrogatA, samIcIna buddhi aura samIcIna dharmakA lAbha uttarottara durlabha haiN| sarvArthasiddhi aura tattvArtharAjavArtika ( a. 9/7 ) meM bodhidurlabha bhAvanAkA svarUpa isI zailI aura zabdoM meM batalAyA hai / akalaMkadevane likhA hai-Agama meM eka nigoda zarIrameM siddharAzise ananta guNe jIva batalAye haiM / isa taraha sarva loka sthAvara jIvoMse pUrNatayA bharA hai / ataH saparyAya registAna meM girI huI hIrekI kanIke samAna milanA durlabha hai / soMmeM bhI vikalendriyoMkA Adhikya hai ataH usameM paMcendriyapanA prApta honA guNoM meM kRtajJatA guNakI taraha kaThina hai| paMcendriyoMmeM bhI pazu, mRga, pakSI Adi tiryaMcoMkI bahulatA hai | ataH manuSyaparyAya vaisI hI durlabha hai jaise kisI caurAhe para ratnarAzikA milanA durlabha hai | manuSyaparyAya chUTanepara punaH usakA milanA vaisA hI durlabha hai jaise kisI vRkSako jalA DAlane para usakI rAkhakA punaH vRkSarUpa honA / manuSyaparyAya bhI milI kintu hita-ahita ke vicArase zUnya pazu ke samAna manuSyoMse bhare hue kudezoMkA bAhulya honese sudezakA milanA vaisA hI durlabha hai jaise pASANoM meM maNi / sudeza bhI milA to sukulameM janma durlabha hai kyoMki saMsAra pApakarma karanevAle kuloMse bharA hai / kulake sAtha jAti bhI prAyaH zIla, vinaya aura AcArako karanevAlI hotI hai / kula sampatti mila jAnepara bhI dIghAryu, indriya, bala, rUpa, nIrogatA vagairaha durlabha haiM / una sabake milane para bhI yadi samIcIna dharmakA lAbha nahIM hotA to janma vyartha hai || 86 // Age dharmakA AcaraNa karanemeM nitya tatpara rahane kI preraNA karate haiM jo puruSa sadA dharmakA pAlana karatA hai vahI puruSa vastutaH puruSa hai, vahI kulIna hai, vahI buddhizAlI hai, vahI balavAn, zrImAn aura sahAyavAn hai, vahI isa loka aura paralokameM sukha hai arthAt dharmakA AcaraNa na karanevAle donoM lokoMmeM duHkhI rahate haiM // 87 // 3 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) atha dharmArjanavimukhasya guNAn pratikSipati dharma zruti-smRti-stutisamarthanAcaraNacAraNAnumataiH / yo nArjayati kathaMcana kiM tasya guNena kenApi // 8 // spaSTam // 88 // nanu lokAdevAvagamya dharmazabdArtho'nuSThAsyate tatki tadarthapratipAdanAya zAstrakaraNaprayAseneti vadantaM 6 pratyAha loke viSAmRtaprakhyabhAvArthaH kSIrazabdavat / vartate dharmazabdo'pi tattadartho'nuziSyate // 89 / / bhAvaH-abhidheyaM vastu // 89 // atha dharmazabdArtha vyaktIkarotidharmaH puMso vizuddhiH sudRgavagamacAritrarUpA sa ca svAM sAmagrI prApya mithyArucimaticaraNAkArasaMklezarUpam / mUlaM bandhasya duHkhaprabhavaphalasyAvadhanvannadharma saMjAto janmaduHkhAddharati zivasukhe jIvamityucyate'rthAt // 10 // jo puruSa dharmase vimukha rahatA hai usake guNoMkA tiraskAra karate haiM jo puruSa zruti, smRti, stuti aura samarthanA inameM se kisI bhI upAyake dvArA kisI bhI tarahase svayaM AcaraNa karake yA dUsaroMse karAkara yA anumodanAke dvArA dharmakA saMcaya nahIM karatA usake anya kisI bhI guNase kyA lAbha hai / / 88 // vizeSArtha-dharmake aneka sAdhana haiN| guru Adise dharma sunanA zruti hai| use svayaM smaraNa karanA smRti hai| dharma ke guNoMkA bakhAna karanA stuti hai / yukti pUrvaka Agamake balase dharmakA samarthana karanA samarthana hai| svayaM dharmakA pAlana karanA AcaraNa hai| dUsaroMse dharmakA pAlana karAnA cAraNa hai| aura anumodanA karanA anumata hai| isa prakAra kRta kArita anumodanAke dvArA zruti, smRti, stuti, samarthanA pUrvaka dharmakI sAdhanA karanI cAhie / inameMse kucha bhI na karake dharmase vimukha rahanese manuSyaparyAya, sukula, sudeza, sujAti AdikA pAnA nirarthaka hai / / 88 // - dharma zabdakA artha logoMse hI jAnakara usakA AcaraNa kiyA jA sakatA hai / taba usake arthako batalAneke lie zAstraracanA karanekA zrama uThAnA bekAra hai| aisA kahanevAle ko uttara dete haiM jaise lokameM kSIra zabdase viSatulya arka Adi rasa aura amRtatulya gorasa artha liyA jAtA hai vaise hI dharma zabdase bhI viSatulya durgatike duHkhako denevAlA hiMsA Adi rUpa artha bhI liyA jAtA hai aura amRtatulya ahiMsA Adi rUpa artha bhI liyA jAtA hai| isalie usameM bheda batalAneke lie dharma zabdakA upadeza paramparAse Agata artha kahate haiM // 89 // Age dharmazabdakA artha spaSTa karate haiM____jIvakI samyagdarzana samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa vizuddhiko dharma kahate haiN| aura mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra rUpa saMklezapariNAmako adharma kahate haiM / vaha adharma usa puNya-pAparUpa bandhakA kAraNa hai jisakA phala duHkhadAyaka saMsAra hai / jIvakI Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya puMso vizuddhi: - jIvasya vizuddhipariNAmaH / tathA coktambhAvasuddha appaNa dhammu bhaNeviNu lehu / caugaidukkhahi jo dharai jIu paDatau eu | [ para. pra. 2 / 68 / ] sAmagrI - bAhyetara kAraNakalApaM saddhaghAnaM vA / taduktamsa ca muktiheturiddho dhyAne yasmAdavApyate dvividho'pi / tasmAdabhyasyantu dhyAnaM sudhiyaH sadApyapAsyAlasyam // [ tattvAnuzAsana - 33 ] vizuddha rUpa vaha dharma adharmako pUrI tarahase haTAte hue apanI antaraMga bahiraMga kAraNa rUpa sAmagrIko prApta karake jaba ayogakevalI nAmaka caudahaveM guNasthAnake antima samaya meM sampUrNa hotA hai taba jIvako saMsArake duHkhoMse uThAkara mokSasukhameM dharatA hai isalie use paramArtha se dharma kahate haiM ||20|| vizeSArtha - dharma zabda jisa 'dhR' dhAtuse banA hai usakA artha hai dharanA isalie dharma zabdakA artha hotA hai - jo dharatA hai vaha dharma hai| kisI vastuko eka jagaha se uThAkara dUsarI jagaha rakhaneko dharanA kahate haiM / dharma bhI jIvako saMsArake duHkhoMse uThAkara mokSasukhameM dharatA hai isalie use dharma kahate haiN| yaha dharma zabdakA vyutpattisiddha artha hai / kintu dharanA to eka kriyA hai / kriyA to paramArthase dharma yA adharma nahIM hotI / taba paramArtha dharma kyA hai ? paramArtha dharma hai AtmAkI samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakUcAritra rUpa nirmalatA / darzana, jJAna aura cAritra AtmAke guNa haiN| jaba ye viparIta rUpa hote haiM taba inheM mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra kahate haiM / unake honese AtmAkI pariNati saMklezarUpa hotI hai / usase aisA karmabandha hotA hai jisakA phala ananta saMsAra hai / kintu jaba mUDhatA Adi doSoMke dUra honepara darzana samyagdarzana hotA hai, saMzaya Adi doSoMke dUra hone para jJAna samyagjJAna hotA hai aura mAyAcAra Adike dUra hone para cAritra samyaka cAritra hotA hai| taba jo AtmA meM nirmalatA hotI hai vahI vastutaH dharma hai / jyoM jyoM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyaka cAritra pUrNatAkI ora bar3hate jAte haiM tyoM tyoM nirmalatA bar3hatI jAtI hai aura jyoM jyoM nirmalatA bar3hatI jAtI hai tyoM tyoM samyagdarzanAdi pUrNatAkI ora bar3hate jAte haiM / isa taraha bar3hate hue jaba jIva munipada dhAraNa karake arhanta avasthA prApta kara ayogakevali nAmaka caudahaveM guNasthAnake antima samayameM pahu~catA hai taba samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra pUrNa hote haiM aura tatkAla hI jIva saMsArase chUTakara mokSa prApta karatA hai / paramAtmaprakAza meM kahA hai 63 'AtmAkA mithyAtva rAgAdise rahita vizuddha bhAva hI dharma hai aisA mAna kara use svIkAra karo / jo saMsAra meM par3e hue jIvako uThAkara mokSameM dharatA hai|' isakI TIkA meM brahmadevane likhA hai - yahA~ dharma zabdase nizcayase jIvakA zuddha pariNAma hI lenA caahie| usameM vItarAga sarvajJake dvArA racita nayavibhAgase sabhI dharmoMkA antarbhAva hotA hai / usakA khulAsA isa prakAra hai - dharmakA lakSaNa ahiMsA hai / vaha bhI jIvake zuddha bhAva ke binA sambhava nahIM hai| gRhastha aura munidharmarUpa dharma bhI zuddha bhAva ke binA nahIM hotaa| uttama kSamA Adi rUpa dasa prakArakA dharma bhI jIvake zuddha bhAvakI apekSA rakhatA hai / samyagdarzana samyagjJAna 3 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 dharmAmRta (anagAra) mithyA vaiparItye'bhAve ca / duHkhaprabhavaH-duHkhaM prabhavatyasmAdasminvA bhAve (bhve)| saMjAta:ayogicaramasamaye saMpUrNIbhUtaH / janmaduHkhAt-saMsAraklezAduddhRtya / arthAt abhidheyaM paramArtha 3 vAzritya // 9 // atha nizcayaratnatrayalakSaNanirdezapurassaraM mokSasya saMvaranirjarayorbandhasya ca kAraNaM nirUpayati - mithyArthAbhinivezazanyamabhavat saMdehamohabhramaM vAntAzeSakaSAyakarmabhidudAsInaM ca rUpaM citH| tattvaM sadgavAyavRttamayanaM pUrNa zivasyaiva tad runddhe nirjarayatyapotaradaghaM bandhastu tadvayatyayAt // 11 // aura samyak cAritra rUpa dharma bhI zuddhabhAvarUpa hI hai / rAgadveSa moha rahita pariNAmako dharma kahA hai, vaha bhI jIva kA zuddha svabhAva hI hai| vastuke svabhAvako dharma kahA hai| vaha bhI jIvakA zuddhasvabhAva hI hai / isa prakArakA dharma cAroM gatike duHkhoMmeM par3e hue jIvako uThAkara mokSameM dharatA hai| prazna-Apane pahale kahA thA ki zuddhopayogameM saMyama Adi saba guNa prApta hote haiN| yahA~ kahate haiM ki AtmAkA zuddha pariNAma hI dharma hai usameM saba dharma garbhita haiN| ina donoMmeM kyA antara hai samAdhAna-vahA~ zuddhopayoga saMjJAkI mukhyatA hai aura yahA~ dharma saMjJA mukhya hai-itanA hI vizeSa hai / donoMke tAtparyameM antara nahIM hai| isalie saba prakArase zuddhapariNAma hI kartavya hai| dharmakI isa avasthAkI prAptimeM dhyAnako pramukha kAraNa batalAyA hai| kahA bhI hai ki dhyAnameM donoM hI prakArake mokSake kAraNa mila jAte haiM ataH Alasya chor3akara dhyAnakA abhyAsa karanA cAhie // 11 // nizcayaratnatrayake lakSaNake nirdezapUrvaka mokSa, saMvara, nirjarA tathA bandhake kAraNa kahate haiM- mithyA arthAt viparIta yA pramANase bAdhita arthako mithyA artha kahate haiN| aura sarvathA ekAntarUpa mithyA arthake Agrahako mithyA arthakA abhiniveza kahate haiN| usase rahita AtmAke svarUpako nizcaya samyagdarzana kahate haiN| athavA jisake udayase mithyA arthakA Agraha hotA hai aise darzanamohanIyakarmako bhI mithyA arthakA abhiniveza kahate haiN| usa darzanamohanIya karmase rahita AtmAkA svarUpa nizcaya samyagdarzana hai / yaha sthANu (ThUTha ) hai yA puruSa isa prakArake caMcala jJAnako sandeha kahate haiN| calate hae pairako chanevAle tRNa Adike jJAnakI taraha padArthakA jo anadhyavasAya hotA hai use moha kahate haiM / jo vaisA nahIM hai use usa rUpameM jAnanA-jaise ThUThako puruSa jAnanA-bhrama hai / ina sandeha moha aura bhramase rahita AtmAke svarUpako nizcaya samyagjJAna kahate haiM / krodhAdi kaSAya aura hAsya Adi nokaSAyoM se rahita, jJAnAvaraNa Adi karma aura mana vacana kAyake vyApAra rUpa karmako naSTa karanevAlA 1. duvihaM pi mokkhaheuM jhANe pAuNadi jaM muNI nniymaa| tamhA payattacittA jUyaM jhANaM samabbhasaha // -dravya saMgraha 47 / sa ca muktiheturiddho dhyAne yasmAdavApyate dvividho'pi / tasmAdamyasyantu dhyAnaM sudhiyaH sadA'pyapAlasyam ||-tttvaanushaa. 63 zlo. / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya saMdehaH-sthANurvA puruSo veti calitA prtiitiH| mohaH-gacchattRNasparzajJAnavat padArthAnadhyavasAyaH / bhramaH atasmistaditi grahaNaM sthANI puruSajJAnavat / karmabhit-jJAnAvaraNAdi karmachedi manovAkkAyavyApAranirodhi vA / tathA coktaM tattvArthazlokavArtike 'mithyAbhimAnanirmuktirjJAnasyeSTaM hi darzanam / jJAnatvaM cArthavijJaptizcaryAtvaM krmhntRtaa|' [ta. zlo. 1-541 cit:-cetnsy| tattvaM-paramArtharUpam / sadRgavAyavRttaM-samyagdarzanajJAnacAritraM mithyetyAdinA krameNoktalakSaNam / saMhatipradhAnanirdezAttattrayamaya Atmaiva nizcayamokSamArga iti lakSayati / taduktam 'NicchayaNaeNa bhaNio tihiM tehiM samAhido hu jo appA / Na gahadi kiMcivi aNNaM Na muyadi so mokkhamaggo tti / ' [paJcAsti. 161 gA. ] AtmAkA udAsIna rUpa nizcaya samyakacAritra hai| pUrNa avasthAmeM hone para tInoM mokSake hI mArga haiN| kintu vyavahArarUpa tathA apUrNa samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra azubhakarmako rokatA bhI hai aura eka dezase kSaya bhI karatA hai| parantu mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritrase bandha hotA hai // 9 // vizeSArtha-Upara nizcayaratnatrayake lakSaNake sAtha mokSa, saMvara, nirjarA tathA bandhakA kAraNa kahA hai| mithyA arthake Agrahase rahita AtmarUpako athavA jisake kAraNa mithyA arthakA Agraha hotA hai usa darzana mohanIya karmase rahita AtmarUpako nizcaya samyagdarzana kahate haiN| tathA saMzaya, viparyaya aura mohase rahita AtmarUpako nizcaya samyagjJAna kahate haiN| tathA samasta kaSAyoMse rahita AtmarUpako nizcaya samyakcAritra kahate haiN| tattvArthazlokavArtikameM kahA hai 'jJAnakA mithyA abhimAnase pUrI tarahase mukta honA samyagdarzana hai| arthako yathArtha rItise jAnanA samyagjJAna hai aura karmoMkA nAza samyakcAritra hai|' ye tInoM hI AtmarUpa hote haiN| isalie amRtacandrAcAyane AtmAke nizcayako samyagdarzana, AtmAke parijJAnako samyagjJAna aura AtmAmeM sthitiko samyakacAritra kahA hai / aura aisA hI padmanandi pazcaviMzatikA (4 / 14) meM kahA hai| inameMse sabase prathama samyagdarzana prakaTa hotA hai| samayasAra gA. 320 kI TIkAke upasaMhArameM vizeSa kathana karate hue AcArya jayasenane kahA hai-jaba kAlalabdhi Adike yogase bhavyatva zaktikI vyakti hotI hai taba yaha jIva sahaja zuddha pAriNAmika bhAvarUpa nija paramAtmadravyake samyak zraddhAna, samyak jJAna aura samyak anucaraNa rUpa paryAyase pariNata hotA hai / isa pariNamanako AgamakI bhASAmeM aupazamika bhAva yA kSAyopazamika bhAva yA kSAyika bhAva kahate haiN| kintu adhyAtmakI bhASAmeM use zuddhAtmAke abhimukha pariNAma, zuddhopayoga Adi kahate haiM / samyagdarzana darzana mohanIyakI mithyAtva, samyak mithyAtva aura samyaktva prakRti tathA anantAnubandhI krodha-mAna-mAyA-lobha ina sAta karmaprakRtiyoMke upazama, Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) aynN-maargH| itarat-vyavahArarUpamapUrNa c| tadvayatyayAt-mithyAdarzanAditrayAt / tathA coktam 'ratnatrayamiha hetunirvANasyaiva bhavati nAnyasya / / Asravati yattu puNyaM zubhopayogasya so'ympraadhH||' [ puruSArtha. 220 ] kSaya athavA kSayopazamase hotA hai / yaha AtmAke zraddhAguNakI nirmala paryAya hai| isIse ise AtmAkA mithyA abhinivezase zUnya AtmarUpa kahA hai| yaha cauthe guNasthAnake sAtha prakaTa hotA hai| kintu kahIM-kahIM nizcaya samyagdarzanako vItarAgacAritrakA avinAbhAvI kahA hai isalie kucha vidvAn caturtha guNasthAnameM nizcaya samyagdarzana nahIM maante| TIkAkAra brahmadevane paramAtmaprakAza (2 / 17) kI TIkAmeM isakA acchA khulAsA kiyA hai / 'AgamameM samyaktvake do bheda kahe haiM-sarAga samyagdarzana aura vItarAga samyagdarzana / prazama saMvega anukampA Astikya Adise abhivyakta hone vAlA sarAga samyagdarzana hai| use hI vyavahAra samyagdarzana kahate haiN| usake viSayabhUta chaha dravya haiN| vItarAga samyaktvakA lakSaNa nija zuddhAtmAkI anubhUti hai vaha vItarAga cAritrakA avinAbhAvI hai| usIko nizcaya samyaktva kahate haiM / brahmadevajIke isa kathanapara ziSya prazna karatA hai ki 'nija zuddhAtmA hI upAdeya hai' isa prakArakI rucirUpa nizcaya samyaktva hai aisA Apane pahale bahuta bAra kahA hai ataH Apa vItarAga cAritrake avinAbhAvIko nizcaya samyaktva kahate haiM yaha pUrvAparavirodha hai / kAraNa-apanI zuddhAtmA hI upAdeya hai isa prakArakI rucirUpa nizcaya samyaktva gRhastha avasthAmeM tIrthakara,bharata cakravatI, sagara cakravatI, rAma,pANDava Adike vidyamAna thA kintu unake vItarAga cAritra nahIM thA yaha paraspara virodha hai / yadi vItarAga cAritra thA to ve asaMyamI kaise the ? ziSyakI isa zaMkAke uttarameM brahmadevajI kahate haiM-yadyapi unake zuddhAtmA ke upAdeyakI bhAvanA rUpa nizcaya samyaktva thA kintu cAritramohake udayase sthiratA nahIM thii| athavA vrata pratijJA bhaMga honese asaMyata kahe gaye haiM ( yaha kathana tIrthaMkarake sAtha nahIM lagAnA cAhie ) jaba bharata Adi zuddhAtmAkI bhAvanAse cyuta hote the taba nirdoSa paramAtmA arhanta siddha Adike guNoMkA stavana Adi karate the, unake carita purANa Adi sunate the| unake ArAdhaka AcArya upAdhyAya sAdhuoMko viSayakaSAyase bacaneke lie dAna, pUjA Adi karate the| ataH zubharAgake yogase sarAgasamyagdRSTi hote the| kintu unake samyaktvako nizcayasamyaktva isalie kahA gayA hai ki vaha vItarAga cAritrake avinAbhAvI nizcaya samyaktvakA paramparAse sAdhaka hai / vAstava meM vaha sarAgasamyaktva nAmaka vyavahArasamyaktva hI hai| jisa taraha samyagdarzana Adike do prakAra haiM usI taraha mokSamArgake bhI do prakAra haiMnizcaya mokSamArga aura vyavahAra mokSamArga / ukta tIna bhAvamaya AtmA hI nizcaya mokSamArga hai| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrakI pUrNatA ayogakevalI nAmaka caudahaveM guNasthAnake antima samayameM hotI hai| usake pazcAt hI mokSa ho jAtA hai ataH sampUrNa ratnatraya mokSakA hI mArga hai| kintu apUrNa ratnatraya? jaba taka ratnatraya asa mparNa rahatA hai nIceke guNasthAnoMmeM sAdhuke puNya prakRtiyoMkA bandha hotA hai taba kyA usase bandha nahIM hotA? isake samAdhAnake lie puruSArtha si. ke 211 se 220 zloka dekhanA caahie| usameMse Adi aura antima zlokameM kahA hai Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya asamagraM bhAvayato ratnatrayamasti karmabandho yaH / sa vipakSakRto'vazyaM mokSopAyo na bandhanopAyaH // [puruSArtha. 211 ] // 21 // ekadeza ratnatrayakA bhAvana karanese jo karmabandha hotA hai vaha avazya hI vipakSakRta hai kyoMki mokSakA upAya bandhanakA upAya nahIM ho sakatA / __isa zlokakA artha kucha vidvAna isa rUpameM karate haiM ki asamagraratnatrayase honevAlA karmabandha mokSakA upAya hai| kintu yaha artha AcArya amRtacandrake tathA jaina siddhAntake sarvathA viruddha hai / kyoMki Age ve kahate haiM - isa lokameM ratnatraya mokSakA hI hetu hai, karmabandhakA nhiiN| kintu ekadeza ratnatrayakA pAlana karate hue jo puNya karmakA Asrava hotA hai vaha zubhopayogakA aparAdha hai| jise bandha aparAdha kahA hai vaha mokSakA upAya kaise ho sakatA hai| ____ vyavahAra rUpa ratnatrayase jo apUrNa hotA hai, azubhakarmakA saMvara aura nirjarA hotI hai| yahA~ azubha karmase puNya aura pApa donoM hI liye gaye haiM kyoMki sabhI karma jIvake apakArI honese azabha kahe jAte haiN| nizcayaratnatrayakI samagratA to caudahaveM gaNasthAnake antameM hI hotI hai usake hote hI mokSa ho jAtA hai isalie use mokSakA hI kAraNa kahA hai| kintu usase pahale jo asampUrNa ratnatraya hotA hai usase navIna karmabandhakA saMvara tathA pUrvabaddha karmoMkI nirjarA hotI hai / pazcAstikAyake antameM AcArya kundakundane nizcaya mokSamArga aura vyavahAra mokSamArgakA kathana kiyA hai aura amRtacandrAcAryane donoMmeM sAdhyasAdhana bhAva batalAyA hai| isakI TIkAmeM kahA hai-vyavahAra mokSamArgake sAdhyarUpase nizcaya mokSamArgakA yaha kathana hai / samyagdarzana, jJAna, cAritrase samAhita huA AtmA hI jIva svabhAvameM niyata cAritra rUpa hone se nizcayase mokSamArga hai / isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-yaha AtmA kisI prakAra anAdi avidyAke vinAzase vyavahAra mokSamArgako prApta karatA huA dharmAdi tattvArthakA azraddhAna, aMgapUrvagata padArtha sambandhI ajJAna aura atapameM ceSTAkA tyAga tathA dharmAdi tattvArthakA zraddhAna, aMga pUrvagata arthakA jJAna aura tapameM ceSTAkA upAdAna karane ke lie apane pariNAma karatA hai / kisI kAraNase yadi upAdeyakA tyAga aura tyAgane yogyakA grahaNa ho jAtA hai to usakA pratIkAra karatA hai| aisA karate hue viziSTa bhAvanAke sauSThavake kAraNa svabhAvabhUta samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritrake sAtha aMga aura aGgibhAvarUpa pariNatike sAtha ekameka hokara tyAga aura upAdAnake vikalpase zUnya honese pariNAmoMke vyApArake ruka jAne para yaha AtmA nizcala ho jAtA hai| usa samayameM yaha hI AtmA tIna svabhAva meM niyata cAritra rUpa honese nizcaya mokSamArga kahA jAtA hai| isa lie nizcaya aura vyavahAra mokSamArgameM sAdhya-sAdhana bhAva atyanta ghaTita hotA hai // 11 // 1. ratnatrayamiha hetunirvANasyaiva bhavati nAnyasya / Asravati yattu puNyaM zubhopayogasya so'yamaparAdhaH // Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) atha nizcayaratnatrayaM kena sAdhyata ityAha uddyotoyavanirvAhasiddhinistaraNabhaMjan / bhavyo muktipathaM bhAktaM sAdhayatyeva vAstavam // 12 // udyavaH-utkRSTaM mizraNam / bhAkta-vyAvahArikam // 12 // atha vyavahAraratnatrayaM lakSayati zraddhAnaM puruSAditattvaviSayaM saddarzanaM bodhanaM __ sajjJAnaM kRtakAritAnumatibhiryogairavadyojjhanam / tatpUrva vyavahArataH sucaritaM tAnyeva ratnatrayaM tasyAvirbhavanArthameva ca bhavedicchAnirodhastapaH // 13 // nizcayaratnatrayakI prApti kisase hotI hai yaha kahate haiM udyota, udyava, nirvAha, siddhi aura nistaraNake dvArA bhedarUpa vyavahAra mokSamArgakA ArAdhanA karanevAlA bhavya puruSa pAramArthika mokSamArgako niyamase prApta karatA hai / / 12 / / Age vyavahAra ratnatrayako kahate haiM vyavahAra nayase jIva, ajIva, Asrava, bandha, puNya, pApa, saMvara, nirjarA aura mokSa ina nau padArthoMkA jaisA inakA paramArthasvarUpa hai. vaisA hI zraddhAna karanA samyagdarzana hai, jAnanA samyagjJAna hai tathA mana vacana kAya kRta kArita anumodanAse hiMsA Adi pA~ca pApoMkA samyagjJAnapUrvaka chor3anA samyakcAritra hai| inhIM tInoMko ratnatraya kahate haiN| usI ratnatrayako prakaTa karaneke lie indriya aura manake dvArA hone vAlI viSayoMkI cAhako rokanA tapa hai / / 93 // vizeSArtha-jisake dvArA vidhipUrvaka vibhAga kiyA jAye use vyavahAra naya yA azuddha dravyArthika naya kahate haiM / yaha naya abheda rUpa vastuko bhedarUpa grahaNa karatA hai| isakA upayoga ajJAnI janoMko samajhAneke lie kiyA jAtA hai| kyoMki vastukA yathArtha svarUpa vacanake dvArA nahIM kahA jA sktaa| vyavahAranayakA Azraya lekara hI use vacanake dvArA kahA jA sakatA hai| aura vaisA karane para guNoM aura paryAyoMke vistArase usakI saikar3oM zAkhAe~ phailatI jAtI haiN| isa taraha vyavahAranayake Azrayase hI prAthamika puruSa mukhya aura upacAra kathanako jAnakara zuddha svarUpako apanAte haiM isa dRSTi se vyavahAra bhI pUjya hai'| 'jaise loga AtmA kahanese nahIM smjhte| kintu jaba vyavahAra nayakA Azraya lekara kahA jAtA hai ki darzana jJAna aura cAritravAlA AtmA hotA hai to samajha jAte haiN| kintu ye tInoM paramArthase eka AtmA hI haiM, koI anya vastu nahIM haiM / jaise devadattakA jJAna zraddhAna 1. tattvaM vAgativati vyavahRtimAsAdya jAyate vAcyam / guNaparyAyAdivivRtteH prasarati taccApi zatazAkham // mukhyopacAravivRti vyavahAropAyato yataH santaH / jJAtvA zrayanti zuddhaM tattvamiti vyavahatiH pUjyA ||-pdm. paJca.11110-11 / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya yoga:-manovAkkAyavyApAraiH / taiH pratyekaM kRtAditrayeNa avadyojjhanam iti yojyam / tasyetyAdi / 'ratnatrayAvirbhAvArthamicchAnirodhastapa iti hyAgamaH / // 93 // atha zraddhAnAditrayasamudAyenaiva bhAvitaM heyamupAdeyaM ca tattvaM rasAyanauSadhamiva samIhitasiddhaye syAnnAnyatheti prathayati zraddhAnabodhAnuSThAnastattvamiSTArthasiddhikRt / samastaireva na vyastai rasAyanamivauSadham // 14 // nand aura cAritra devadatta rUpa hI hai| usase bhinna vastu nahIM hai| usI prakAra AtmAkA jJAna, zraddhAna aura cAritra AtmarUpa hI hai bhinna vastu nahIM hai| ataH vyavahArase aisA kahA jAtA hai ki sAdhuko nitya darzana jJAna aura cAritrakI ArAdhanA karanA caahie| kintu paramArthase tInoM AtmarUpa hI haiN| isI taraha nizcayase AtmAke zraddhAnako samyagdarzana kahate haiM aura vyavahArase jIva Adi nau padArthoM ke zraddhAnako samyagdarzana kahate haiM / ye nau padArtha vyavahArakI pravRttike lie vyavahAra nayase kahe gaye haiM kyoMki jIva aura ajIvake melase ye nau tattva banate haiN| ekake hI nahIM bana skte| bAhya dRSTise dekhane para jIva aura pudgulakI anAdi bandha paryAyako lekara unameM ekapane kA anubhava karane para to ye nau tattva satyArtha haiN| kintu eka jIva dravyake hI svabhAvako lekara dekhane para asatyArtha haiM kyoMki jIvake ekAkAra svarUpameM ye nahIM haiN| antardRSTise dekhane para jJAyaka bhAva jIva hai, jIvake vikArakA kAraNa ajIva hai, puNya-pApa, Asrava bandha, saMvara, nirjarA. mokSa ye akele jIvake vikAra nahIM haiM kintu ajIvake vikArase jIvake vikArake kAraNa haiN| jIvake svabhAvako alaga karake svaparanimittaka eka dravyaparyAya rUpase anubhava karake ina tattvoMkA zraddhAna karanA vyavahAranayase yA vyavahAra samyagdarzana hai / isI taraha inakA jAnanA samyakjJAna hai| mana vacana kAya kRta kArita anumodanase hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla, parigraha ina pA~ca pApoMkA tyAga karanA vyavahAra samyakcAritra hai / arthAt manase karane-karAne aura anumodanA karanekA tyAga, isI taraha vacanase aura kAyase bhI hiMsAdi pApoMke karane-karAne aura anumodanAkA tyAga honA cAhie / yadyapi ye bAhyatyAga pratIta hotA hai isalie ise vyavahAra nAma diyA hai tathApi isakA lakSya hai AtmAko rAga-dveSase nivRtta krnaa| rAga dveSavaza hI pApakarmoM meM pravRtti hotI hai| usa pravRttiko rokanese rAgadveSakI nivRttimeM sahAyatA milatI hai| yadyapi tapa cAritrameM hI antarbhUta hai tathApi ArAdhanAmeM tapako alaga ginAyA hai| isalie tapakA lakSaNa bhI kahA hai| tapa ratnatrayako prakaTa karaneke lie kiyA jAtA hai| AgamameM kahA hai ki ratnatrayako prakaTa karaneke lie viSayoMkI icchAko rokanA tapa hai // 13 // Age kahate haiM ki jaise zraddhA jJAna aura AcaraNapUrvaka hI rasAyana auSadha iSTaphaladAyaka hotI hai isI taraha samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ina tInoMke samudAyapUrvaka kiyA gayA heya aura upAdeya tattvakA cintana hI iSTasiddhikAraka hotA hai anyathA nahIM jaise rasAyana auSadhake zraddhAnamAtra yA jJAnamAtra yA AcaraNamAtrase iSTArtha-dIrgha Ayu AdikI siddhi nahIM hotI kintu rasAyanake jJAna aura zraddhA pUrvaka AcaraNa karanese hI hotI Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) iSTArtha:-abhyudayamokSau dIrghAyurAdizca / tathA coktam dIrghamAyuH smRtirmedhA ArogyaM taruNaM vayaH / prabhAvarNasvaraudArya dehendriyabalodayam // vAsiddhi vRSatAM kAntimavApnoti rasAyanAt / lAbhopAyo hi zastAnAM rasAdInAM rasAyanam / / [ na vyastaiH / uktaM ca jJAnAdavagamo'rthAnAM na tatkAyaMsamAgamaH / tarSApakarSapoSi syAd dRSTamevAnyathA payaH / / [ soma. upA. 20 ] 'jJAnahIne zraddhAnagandhasindhuramaduSTamudhadavagamamahAmAtram / ghoro vratabalaparivRtamArUDho'rIn jayet praNidhihetyA // 15 // hai| vaise hI zraddhAna, jJAna aura anuSThAna ina tInoMke samudAyake sAtha hI tattva abhyudaya aura mokSadAyaka hotA hai mAtra darzana yA jJAna yA cAritra athavA inameMse kinhIM do ke bhI hone para iSTa arthakI siddhi nahIM ho sakatI // 14 // Age kahate haiM ki vyavahAramArga para calanevAleko samAdhi rUpa nizcaya mArgake dvArA karmarUpI zatruoMko parAsta karanA cAhie jaise dhIra-vIra yoddhA, kuzala pIlavAnake dvArA niyantrita gandhahastIpara car3hakara, senAke sAtha, zastrase zatruoMko jItatA hai vaise hI dhIra mumukSu bhI ucca jJAnarUpI pIlavAnake sAtha nirdoSa samyagdarzanarUpI gandhahastI para ArUr3ha hokara vratarUpI senAse ghirA huA samAdhirUpI zastrake dvArA karmarUpI zatruoMko jItatA hai // 95 // vizeSArtha-yahA~ nirdoSa samyagdarzanako gandhahastIkI upamA dI hai / gandhahastI apane pakSako bala detA hai aura parapakSako naSTa karatA hai| nirdoSa samyagdarzana bhI AtmAkI zaktiko bar3hAtA hai aura kokI zaktiko kSINa karatA hai| jJAnako pIlavAnakI upamA dI hai| kuzala pIlavAnake vinA gandhahastIkA niyantraNa sambhava nahIM hai| isI taraha zraddhAnake sAtha AtmajJAnakA honA Avazyaka hai / tathA vratoMko senAkI upamA dI hai| senAke vinA akelA vIra zatruko parAsta nahIM kara sktaa| isI taraha vinA cAritrake akele samyagdarzanase bhI karmoko nahIM jItA jA sktaa| kintu ina sabake sivA bhI atyanta Avazyaka zastra hai samAdhiAtmadhyAna, AtmAkI nirvikalpa rUpa avasthA hue vinA vratAdise bhI koMse mukti nahIM miltii| yaha dhyAna rakhanA cAhie ki cAritrameM jitanA bhI pravRttimUlaka aMza hai vaha saba bandhakA kAraNa hai kevala nivRtti rUpa aMza hI bandhakA rodhaka aura ghAtaka hai / ataH AtmAbhimukha honA hI zreyaskara hai| apanI ora pravRtti aura bAhya ora nivRtti hI cAritra hai kintu samyagdarzana aura samyagjJAnake binA yaha sambhava nahIM // 95 / / 1. dvAdazaM patraM nAsti mUlapratI / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya dRSTyAdInAM malanirasanaM dyotanaM teSu zazvad vRttiH svasyodyavanamuditaM dhAraNaM nispRhasya | nirvAhaH syAd bhavabhayabhRtaH pUrNatA siddhireSAM nistIrNastu sthiramapi taTaprApaNaM kRcchrapAte // 96 // zaGkAdayo malA dRSTevyaMtyAsAnizcayau mateH / vRttasya bhAvanAtyAgastapasaH syAdasaMyamaH // 97 // udyota AdikA lakSaNa kahate haiM apane samyagdarzana, samyagjJAna, samyak cAritra aura tapake doSoMko dUra karake unheM nirmala karaneko AcAryoMne udyotana kahA hai / tathA unameM sadA apaneko ekameka rUpase vartana karanA udyavana hai / lAbha, pUjA, khyAti AdikI apekSA na karake nispRha bhAvase una samyagdarzana Adiko nirAkulatA pUrvaka vahana karanA dhAraNA hai / saMsArase bhayabhIta apanI AtmAmeM ina samyagdarzanAdiko pUrNa karanA siddhi hai / tathA parISada upasarga Ane para bhI sthira rahakara apaneko maraNAnta taka le jAnA arthAt samAdhipUrvaka maraNa karanA nistaraNa hai ||96 || vizeSArtha -- samyagdarzana, samyagjJAna, samyak cAritra aura tapake udyotana, udyavana, nirvahaNa, sAdhana aura nistaraNako ArAdhanA kahate haiM / I zaMkA Adi doSoM ko dUra karanA udyotana hai yaha samyaktvakI ArAdhanA hai| zAstrameM nirUpita vastuke viSayameM 'kyA aisA hai yA nahIM hai' isa prakAra utpanna huI zaMkAkA, jise sandeha bhI kahate haiM, yukti aura Agamake balase dUra karake 'yaha aise hI hai' aisA nizcaya karanA udyotana hai / nizcaya saMzayakA virodhI hai / nizcaya honepara saMzaya nahIM rahatA / nizcaya na honA athavA viparIta jJAna honA jJAnakA mala hai| jaba nizcaya hotA hai to anizcaya nahIM rahatA tathA yathArtha jJAna honese viparItatA calI jAtI hai yaha jJAnakA udyotana hai / bhAvanAkAna honA cAritrakA mala hai / vratAdikI bhAvanAoMmeM laganA cAritrakA udyotana hai / asaMyamarUpa pariNAma honA tapakA doSa hai / usako dUra karake saMyama kI bhAvanA tapakA udyotana hai / utkRSTa yavanako udyavana kahate haiM / AtmAkA nirantara samyagdarzanAdi rUpase pariNamana udyavana hai / nirAkulatA pUrvaka vahana arthAt dhAraNa karaneko nirvahaNa kahate haiM / parISaha Adi Anepara bhI AkulatAke binA samyagdarzana Adi rUpa pariNati rahanA nirvahaNa hai / anya ora upayogake laganese lupta hue samyagdarzana Adi rUpa pariNAmoMko utpanna karanA sAdhana hai / samyagdarzana Adiko AgAmI bhava meM bhI le jAnA nistaraNa hai / isa taraha ArAdhanA zabda ke aneka artha haiN| jaba jahA~ jo artha upayukta ho vahA~ vaha lenA cAhie ||16|| Age samyagdarzana Adike maloMko kahate haiM-- samyagdarzanake mala zaMkA Adi haiM / jJAnake mala viparyaya, saMzaya aura anadhyavasAya haiM | cAritrakA mala pratyeka vratakI pA~ca-pA~ca bhAvanAoMkA tyAga hai / tapakA mala prANiyoM aura indriyoMke viSaya meM saMyamakA abhAva hai // 97 // 1. ujjoyaNamujjavaNaM NivvahaNaM sAhaNaM ca NiccharaNaM / daMsaNaNANacaritaM tavANamArAhaNA bhaNiyA // bha. ArA. 2 71 3 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 3 dharmAmRta ( anagAra) vRttirjAtasudRSTayAdestadgatAtizayeSu yaa| udyotAdiSu sA teSAM bhaktirArAdhanocyate // 18 // vyavahAramabhUtArtha prAyo bhUtArthavimukhajanamohAt / kevalamupayuJjAno vyaJjanavad bhrazyati svArthAt // 19 // pahale zloka 92 meM udyotana Adike dvArA mokSamArgakA ArAdhanA karanA kahA thaa| bhakti bhI ArAdhanA hai ataH usakA lakSaNa kahate haiM jisako samyagdarzana Adi pariNAma utpanna ho gaye haiM arthAt samyagdRSTi puruSakI samyagdarzana AdimeM pAye jAnevAle udyotana Adi rUpa atizayoMmeM jo pravRtti hotI hai use samyagdarzanAdikI bhakti kahate haiM / usIkA nAma ArAdhanA hai / / 98 // nizcayanayase nirapekSa vyavahAranayakA viSaya asat hai / ataH nizcaya nirapekSa vyavahArakA upayoga karanepara svArthakA vinAza hI hotA hai yaha dRSTAnta dvArA kahate haiM ___ vyaMjana kakAra Adi akSaroMko bhI kahate haiM aura dAla-zAka vagairahako bhI kahate haiN| jaise svara rahita vyaMjanakA uccAraNa karanevAlA apanI bAta dUsareko nahIM samajhA sakatA ataH svArthase bhraSTa hotA hai yA jaise ghI, cAvala Adike binA kevala dAla-zAka khAnevAlA svastha nahIM raha sakatA ataH vaha svArtha-puSTise bhraSTa hotA hai / vaise hI nizcayanayase vimukha bahirdaSTivAle manuSyoMke samparkase honevAle ajJAnavaza adhikatara abhatArtha vyavahArakI hI bhAvanA karanevAlA apane mokSasukharUpI svArthase bhraSTa hotA hai-kabhI bhI mokSako prApta nahIM kara sakatA // 19 // vizeSArtha-AcArya kundakunda svAmIne' vyavahAranayako abhUtArtha aura zuddhanayako bhUtArtha kahA hai / tathA jo jIva bhUtArthakA Azraya letA hai vaha samyagdRSTI hotA hai| AcArya amRtacandra bhI nizcayako bhUtArtha aura vyavahArako abhUtArtha kahate haiM / tathA kahate haiM ki prAyaH sabhI saMsAra bhUtArthake jJAnase vimukha hai-bhUtArthako nahIM jaantaa| bhUtArthako nahIM jAnanevAle bAhyadRSTi logoMke samparkase hI ajJAnavaza vyavahArako hI yathArtha mAnakara usImeM ulajhe raha jAte haiM / bhUtArthakA matalaba hai bhUta arthAt padArthoM meM rahanevAlA artha arthAt bhAva, use jo prakAzita karatA hai use bhUtArtha kahate haiM / jaise jIva aura pudgalameM anAdi kAlase eka kSetrAvagAha sambandha hai| donoM mile-jule eka jaise pratIta hote haiN| kintu nizcayanaya Atmadravyako zarIra Adi paradravyoMse bhinna hI prakaTa karatA hai| aura mukti dazAmeM vaha bhinnatA spaSTa rUpase prakaTa ho jAtI hai| isalie nizcayanaya satyArtha yA bhUtArtha hai / tathA abhUtArthakA matalaba hai padArthoM meM na honevAlA bhaav| use jo kahe vaha abhUtArtha hai / jaise jIva aura pudgalakA astitva bhinna hai, svabhAva bhinna hai, pradeza bhinna haiN| phira bhI ekakSetrAvagAha sambandha honese Atmadravya aura zarIra Adi paradravyako eka kahA jAtA hai| 1. vavahAro'bhUyattho bhUyattho desido hu suddhnno| bhUyatthamassido khalu sammAiTThI havai jIvo ||-smy., 11 2. nizcayamiha bhUtArtha vyavahAraM varNayantyabhUtArtham / bhUtArthabodhavimukhaH prAyaH sarvo'pi saMsAraH ||-purussaarth., 5 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya 73 PRAKAR ataH vyavahAranaya asatyArtha hai| Azaya yaha hai ki jIvake pariNAma nizcayanayake zraddhAnase vimukha hokara zarIra Adi paradravyoMke sAtha ekatva zraddhAna rUpa hokara jo pravRtti karate hai usIkA nAma saMsAra hai| usa saMsArase jo mukta honA cAhate haiM unheM nizcayanayase vimukha nahIM honA cAhie / jaise bahuta-se manuSya varSARtumeM nadIke maile jalako hI pIte haiN| kintu jo samajhadAra hote haiM ve pAnImeM nirmalI DAlakara miTTIse jalako pRthak karake nirmala jala pIte haiN| isI taraha adhikAMza ajJAnIjana karmase AcchAdita azuddha AtmAkA hI anubhava karate haiN| kintu koI eka jJAnI apanI buddhike dvArA nizcayanayake svarUpako jAnakara karma aura AtmAko judA-judA karatA hai taba nirmala AtmAkA svabhAva aisA prakaTa hotA hai ki usameM nirmala jalakI taraha apanA caitanya svarUpa jhalakatA hai| usa svarUpakA vaha AsvAdana letA hai| ataH nizcayanaya nirmalIke samAna hai usake zraddhAnase sarvasiddhi hotI hai| kintu anAdi kAlase ajJAnameM par3A huA jIva vyavahAranayake upadezake binA samajhatA nahIM, ataH AcArya vyavahAranayake dvArA use samajhAte haiM ki AtmA caitanya svarUpa hai, kintu vaha karmajanita paryAyase saMyukta hai, ataH vyavahArase use deva manuSya Adi kahate haiN| kintu ajJAnI use deva manuSya Adi svarUpa hI jAnatA aura mAnatA hai| ataH yadi use deva manuSya Adi nAmoMse samajhAyA jAye taba to samajhatA hai| kintu caitanya svarUpa AtmA kahanese samajhatA hai ki yaha koI alaga paramezvara hai / nizcayase to AtmA caitanya svarUpa hI hai| parantu ajJAnIko samajhAneke lie gati, jAti Adike dvArA AtmAkA kathana kiyA jAtA hai / ataH ajJAnI jIvoMko samajhAneke lie vyavahArakA upadeza hai| kintu jo kevala vyavahArakI hI zraddhA karake usImeM ramatA hai vaha apane zuddha caitanya svarUpa AtmAke zraddhAna, jJAna aura AcaraNa rUpa nizcaya mokSamArgase vimukha ho, vyavahAra samyagdarzana, jJAna, cAritrakA sAdhana karake apaneko mokSakA adhikArI mAnatA hai / arihantadeva, nimranthaguru, dayAdharmakA zraddhAna karake apaneko samyagdRSTi mAnatA hai, thor3A-sA zAstra svAdhyAya karake apaneko jJAnI mAnatA hai, mahAvratAdi dhAraNa karake apaneko cAritravAn mAnatA hai / isa taraha vaha zubhopayogameM santuSTa rahatA hai, zuddhopayoga rUpa mokSamAgameM pramAdI rahatA hai| AcArya kundakundane zubhopayogI munike lie kahA hai ki rogI, guru, bAla tathA vRddha zramaNoMkI vaiyAvRtyake lie laukika janoM ke sAtha zubhopayogase yukta vAtolApa karanA nindanIya nahIM hai| kintu jaba koI muni rogI Adi zramaNoMkI sevAmeM saMlagna hokara laukika janoMke sAtha bAtacItameM atyanta lagA rahatA hai to vaha sAdhu dhyAna AdimeM pramAdI hokara svArthase Diga jAtA hai / ataH zubhopayogI zramaNako bhI zuddhAtmapariNatise zUnya sAmAnya janoMke sAtha vyartha vArtAlApa karanA bhI niSiddha hai / ataH bhUtArthase vimukha janoMke saMsargase bhI bacanA cAhie / / 99 // jaise nizcayase zUnya vyavahAra vyartha hai vaise hI vyavahArake binA nizcaya bhI siddha nahIM hotA yaha vyatireka dvArA kahate haiM 1 bejjAvaccaNimittaM gilANagurubAlavuDsamaNANaM / logigajaNasaMbhAsA Na NididA vA suhovajudA ||-prvcnsaar, gA0 253 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 74 dharmAmRta (anagAra ) vyavahAraparAcIno nizcayaM yazcikIrSati / bIjAdinA vinA mUDhaH sa sasyAni sisRkSati // 100 // bhUtArthaM rajjuvatsvairaM vihatu vaMzavanmuhuH / dhIrairabhUtArthopastadudvihRtIzvaraiH // 101 // kartrAdyA vastuno bhinnA yena nizcayasiddhaye / sAdhyante vyavahAro'sau nizcayastadabhedadRk // 102 // jo vyavahArase vimukha hokara nizcayako karanA cAhatA hai vaha mUDha bIja, kheta, pAnI Adike binA hI vRkSa Adi phaloMko utpanna karanA cAhatA hai ||100|| vizeSArthaM -- yadyapi vyavahAranaya abhUtArtha hai tathApi vaha sarvathA niSiddha nahIM hai / amRtacandrAcAryane kahA hai 'keSAMcit kadAcit so'pi prayojanavAn' kinhIM ko kisI kAlameM vyavahAranaya bhI prayojanIya hai, arthAt jabataka yathArtha jJAna zraddhAnakI prAptirUpa samyagdarzanakI prApti nahIM huI tabataka jinavacanoMkA sunanA, dhAraNa - karanA, jinadevakI bhakti, jinabimbakA darzana Adi vyavahAra mArga meM laganA prayojanIya hai / isI taraha aNuvrata mahAtratakA pAlana, samiti, gupti, paMcaparameSThIkA dhyAna, tathA usakA pAlana karanevAloMkI saMgati, zAstrAbhyAsa Adi vyavahAra mArga meM svayaM pravRtti karanA, dUsaroMko pravRtta karanA prayojanIya hai / vyavahAra nayako sarvathA asatyArtha jAnakara chor3a dene se to zubhopayoga bhI chUTa jAyegA aura taba zuddhopayogakI sAkSAt prApti na honese azubhopayoga meM pravRtti karake saMsArameM hI bhramaNa karanA pdd'egaa| isalie jabataka zuddhanayake viSayabhUta zuddhAtmAkI prApti na ho tabataka vyavahAranaya bhI prayojanIya hai / kahA bhI hai "yadyapi prathama padavImeM paira rakhanevAloMke lie vyavahAranaya hastAvalamba rUpa hai / phira bhI jo puruSa paradravyake bhAvoMse rahita caitanya camatkAra mAtra parama arthako antaraMga meM dekhate haiM unake lie vyavahAranaya kucha bhI prayojanIya nahIM hai / / " " Age vyavahArake avalambana aura tyAgakI avadhi kahate haiM -- jaise naTa rassIpara svacchandatApUrvaka vihAra karane ke lie bArambAra bA~sakA sahArA lete haiM aura usameM dakSa ho jAnepara bA~sakA sahArA lenA chor3a dete haiM vaise hI dhIra mumukSuko nizcayanaya meM nirAlambanapUrvaka vihAra karane ke lie bAra-bAra vyavahAranayakA Alambana lenA cAhie tathA usameM samartha ho jAnepara vyavahArakA Alambana chor3a denA cAhie ||101 || Age vyavahAra aura nizcayakA lakSaNa kahate haiM- jo kI prApti ke lie kartA, karma, karaNa Adi kArakoMko jIva Adi vastuse bhinna batalAtA hai vaha vyavahAranaya hai / aura kartA Adiko vastuse abhinna dekhanevAlA nizcayanaya hai // 102 // 1. vyavaharaNanayaH syAdyadyapi prAkpadavyAmiha nihitapadAnAM hanta hastAvalambaH / tadapi paramamarthaM cicacamatkAramAtraM paravirahitamantaH pazyatAM naiSa kiMcit / -sama. kala., zlo. 5 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya. 75 vizeSArtha-AcArya amRtacandrajIne nizcayanayako AtmAzrita tathA zuddha dravyakA nirUpaka kahA hai aura vyavahAranayako parAzrita tathA azuddha dravyakA nirUpaka kahA hai / parake saMyogase dravyameM azuddhatA AtI hai usako lekara jo vastukA kathana karatA hai vaha vyavahAranaya hai / saMsArI jIvakA svarUpa vyavahAranayakA viSaya hai / jaise, saMsArI jIva cAra gativAlA hai, pA~ca indriyoMvAlA hai, mana-vacana-kAyavAlA hai aadi| ye saba usakI azuddha dazAkA hI kathana hai jo parAzrita hai / jIva zuddha-buddha-paramAtmasvarUpa hai yaha zuddha dravyakA nirUpaka nizcayanaya hai / zuddha dazA AtmAzrita hotI hai kintu paradravyake samparkase hI azuddhatA nahIM AtI, akhaNDa eka vastumeM kathana dvArA bheda karanese bhI azuddhatA AtI hai| ataH AtmAmeM darzanajJAna-cAritra haiM aisA kathana bhI vyavahAranayakA viSaya hai kyoMki vastu anantadharmAtmaka ekadharmI rUpa hai| kintu vyavahArI puruSa dharmoMko to samajhate haiM ekadharmIko nahIM samajhate / ataH unheM samajhAneke lie abheda rUpa vastumeM bheda utpanna karake kahA jAtA hai ki AtmAmeM jJAna hai, darzana hai, cAritra hai / abhedameM bheda karanese yaha vyavahAra hai paramArthase to ananta dharmoM ko piye hue eka abheda rUpa dravya hai| ataH jo abheda rUpase vastukA nizcaya karatA hai vaha nizcayanaya hai aura jo bheda rUpase vastukA vyavahAra karatA hai vaha vyavahAranaya hai| isIko dRSTimeM rakhakara aisA bhI kahA gayA hai ki nizcayanaya kartA, karma Adiko abhinna grahaNa karatA hai arthAt nizcaya kartA, karma, karaNa, sampradAna, apAdAna aura adhikaraNako bhinna nahIM mAnatA aura vyavahAra inheM bhinna mAnatA hai| jo svatantratApUrvaka apane pariNAmako karatA hai vaha kartA hai / kartAkA jo pariNAma hai vaha usakA karma hai| usa pariNAmakA jo sAdhakatama hai vaha karaNaM hai| karma jisake lie kiyA jAtA hai use sampradAna kahate haiN| jisameM se karma kiyA jAtA hai usa dhruva vastuko apAdAna kahate haiN| karma ke AdhArako adhikaraNa kahate haiN| ye chaha kAraka nizcaya aura vyavahArake bhedase do prakArake haiN| jahA~ parake nimittase kAryakI siddhi mAnI jAtI hai vahA~ vyavahAra kAraka haiM aura jahA~ apane hI upAdAnase kAryakI siddhi kahIM jAtI hai vahA~ nizcaya kAraka haiN| jaise kumhAra kartA hai, ghar3A karma hai, daNDa Adi karaNa haiM, jala bharanevAleke lie ghar3A banAyA gayA ataH jala bharanevAlA manuSya sampradAna hai / TokarImeM-se miTTI lekara ghar3A banAyA ataH TokarI apAdAna hai aura pRthvI adhikaraNa hai| yahA~ saba kAraka eka dUsare se jude-jude haiN| yaha vyavahAranayakA viSaya hai kintu nizcayanayase eka dravyakA dUsare dravya ke sAtha kAraka sambandha nahIM hotaa| isakA spaSTIkaraNa AcArya amRtacandrane pravacanasAra gAthA 16 kI TIkAmeM tathA paJcAstikAya gAthA 62 kI TIkAmeM kiyA hai| pravacanasArameM AcArya kundakunda svAmIne AtmAko svayambhU kahA hai| svayambhUkA artha hai 'svayameva huA / isakA vyAkhyAna karate hue amRtacandrajIne likhA hai-zuddha ananta zaktiyukta jJAyaka svabhAva ke kAraNa svatantra honese yaha AtmA svayaM kartA hai| zuddha anantazaktiyukta jJAna rUpase pariNamita honeke svabhAvake kAraNa svayaM hI prApya honese karma hai| zuddha ananta zaktiyukta jJAna rUpase pariNamita honeke svabhAvake kAraNa svayaM hI sAdhakatama honese karaNa hai / zuddha anantazakti yukta jJAna rUpase pariNamita honeke svabhAva ke kAraNa svayaM hI karma dvArA samAzrita honese sampradAna hai| zuddha ananta zakti yukta jJAna rUpase pariNamita honeke samaya pUrva meM vartamAna matijJAna Adi vikala jJAna svabhAvakA nAza honepara bhI sahaja jJAna svabhAvameM dhruva honese apAdAna hai / tathA zuddha ananta zakti yukta jJAna rUpase pariNamita honeke Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) sarve'pi zuddhabuddhakasvabhAvAzcetanA iti / zuddho'zuddhazca rAgAdyA evAtmetyasti nizcayaH // 103 // svabhAvakA svayaM hI AdhAra honese adhikaraNa hai| isa prakAra AtmA svayaM hI SaTkAraka rUpa honese svayambhU hai| ___paMcAstikAya gAthA 62 meM kahA hai ki nizcayanayase abhinna kAraka honese karma aura jIva svayaM hI apane-apane svarUpake kartA haiM / isakA vyAkhyAna karate hue AcArya amRtacandrane kahA hai-karmarUpase pravartamAna pudgala skandha hI karma rUpa hotA hai ataH vahI kartA hai| svayaM dravya karma rUpa pariNamita honekI zaktivAlA honese pudgala hI karaNa hai| dravya karmase abhinna honese pudgala svayaM hI karma hai| apanemeM-se pUrva pariNAmakA vyaya karake dravya rUpa karma-pariNAmakA kartA honese tathA pudgala dravya rUpa dhruva honese pudgala svayaM hI apAdAna hai| apane ko dravya karma rUpa pariNAma denese pudgala svayaM hI sampradAna hai| dravya karma rUpa pariNAmakA svayaM hI AdhAra honese pudgala svayaM hI adhikaraNa hai| isI taraha jIva svatantra rUpase jIva-bhAvakA kartA honese svayaM hI kartA hai| svayaM jIvabhAva rUpase pariNamita honekI zaktivAlA honese jIva hI karaNa hai| jIvabhAvase svayaM abhinna honese svayaM hI karma hai| apanemeM-se pUrva jIvabhAvakA vyaya karake navIna jIvabhAvako karanese tathA jIva dravya rUpase dhruva rahanese svayaM hI apAdAna hai| apaneko hI jIvabhAvakA dAtA honese jIva svayaM hI sampradAna hai| svayaM hI apanA AdhAra honese jIva svayaM hI adhikaraNa hai| isa taraha jIva aura pudgala svayaM hI chaha kAraka rUpase pravRtta honese anya kArakoM kI apekSA nahIM krte| yaha nizcayanayakI dRSTi hai // 102 / / zuddha aura azuddhake bhedase nizcayake do bheda haiN| ina donoM kA svarUpa kahate haiM sabhI jIva, saMsArI bhI aura mukta bhI eka zuddha-buddha svabhAvavAle haiM yaha zuddha nizcayanayakA svarUpa hai| tathA rAga-dvaSa Adi pariNAma hI AtmA hai yaha azuddha nizcayanaya hai // 10 // vizeSArtha-adhyAtmake pratiSThAtA AcArya kundakundane nizcayanaya ke lie zuddha zabdakA prayoga to kiyA hai kintu nizcayanayake zuddha-azuddha bheda nahIM kiye| unakI dRSTimeM zaddhanaya nizcayanaya hai aura vyavahAranaya azuddha naya hai| kundakundake Adya vyAkhyAkAra AcArya amRtacandrane bhI unhIMkA anusaraNa kiyA hai| unhoMne bhI nizcaya aura vyavahArake kinhIM avAntara bhedoM kA nirdeza nahIM kiyA / ye avAntara bheda AlApa paddhatimeM, nayacakrameM, brahmadevajI tathA jayasenAcAryakI TIkAoMmeM milate haiN| samayasAra gAthA 56 meM varNase lekara guNasthAna paryanta bhAvoMko vyavahAranayase jIvakA kahA hai| tathA gAthA 57 meM unake sAtha jIvakA dUdha-pAnIkI taraha sambandha kahA hai| isakI TIkAmeM AcArya jayasenane yaha zaMkA uThAyI hai ki varNa Adi to bahiraMga haiM unake sAtha vyavahAranayase jIvakA dUdha-pAnIkI taraha sambandha ho sakatA hai| kintu rAgAdi to abhyantara haiM unake sAtha jIvakA sambandha azuddha nizcayanayase kahanA cAhie ? uttara meM kahA hai ki aisA nahIM hai, dravya karmabandhako asadbhUta vyavahAranayase jIva kahA jAtA hai usakI apekSA tAratamya batalAneke lie rAgAdiko azuddha nizcayanayase jIva kahA jAtA hai| vAstavameM to zuddha nizcayanayakI apekSA azuddha nizcayanaya bhI vyavahAranaya hI hai| isa taraha jayasena Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya oo 3 sadbhUtetarabhedAda vyavahAraH syAda dvidhA bhidupcaarH| guNaguNinorabhidAyAmapi sadbhUto vipryyaaditrH||104|| sadbhUtaH zuddhatarabhedAda dvedhA tu cetanasya guNAH / kevalabodhAdaya iti zuddho'nupacaritasaMjJo'sau // 105 // matyAdivibhAvaguNAzcita ityupacaritakaH sa cAzuddhaH / deho madIya ityanupacaritasaMjJastvasadbhUtaH // 106 // jIne spaSTa kiyA hai| brahmadevajIne dravyasaMgraha gAthA tInakI TIkAke antameM adhyAtma bhASAke dvArA saMkSepase chaha nayoMkA lakSaNa isa prakAra kahA hai-sabhI jIva eka zuddha-buddha svabhAvavAle haiM yaha zuddha nizcayanayakA lakSaNa hai| rAgAdi hI jIva haiM yaha azuddha nizcaya nayakA lakSaNa hai / guNa aura guNImeM abheda honepara bhI bheda kA upacAra karanA sadbhUta vyavahAranayakA lakSaNa hai / bheda honepara bhI abhedakA upacAra karanA asadbhUta-vyavahAra nayakA lakSaNa hai| yathAjIvake kevalajJAnAdi guNa haiM yaha anupacarita zuddha sadbhUta vyavahAra nayakA lakSaNa hai| jIvake matijJAna Adi vaibhAvika guNa hai yaha upacarita azuddha sadbhUta vyavahAra nayakA lakSaNa hai| saMzleSa sambandha sahita padArtha zarIra Adi mere haiM yaha anupacarita asadbhUta vyavahAranaya hai| jinake sAtha saMzleSa-sambandha nahIM hai aise putra Adi mere haiM yaha upacarita asadbhUta vyavahAranayakA lakSaNa hai| yaha nayacakrake mUlabhUta chaha nayoMkA lakSaNa hai / AlApapaddhatike antameM bhI ina nayoMkA aisA hI svarUpa kahA hai // 103 / / vyavahAranayake do bheda haiM-sadbhUta aura asadbhUta / ina donoMkA uddezyapUrvaka lakSaNa kahate haiM sadbhUta aura asadbhUtake bhedase vyavahArake do bheda ha / guNa aura guNImeM abheda honepara bhI bhedakA upacAra karanA sadbhUta vyavahAranaya hai| aura isase viparIta arthAt bhedameM bhI abhedakA upacAra karanA asadbhUta vyavahAranaya hai // 104 // sadbhUta vyavahAranayake bhI do bheda haiM-zuddha aura azuddha / ina donoM bhedoMkA nAma batalAte hae zaddha sadabhata kA ullekha tathA nAmAntara kahate haiM __sadbhUta vyavahAranaya zuddha aura azuddhake bhedase do prakArakA hai| kevalajJAna Adi jIvake guNa haiM yaha anupacarita nAmaka zuddha sadbhUta vyavahAra naya hai // 105 / / vizeSArtha-guNa aura guNI abhinna hote haiM / phira bhI jaba unakA kathana kiyA jAtA hai to unameM abheda hote hue bhedakA upacAra karanA par3atA hai| jaise jIvake kevalajJAnAdi guNa haiM / ye kevalajJAna Adi jIva ke zuddha guNa haiM aura upacarita nahIM haiM anupacarita haiM-vAstavika hai| ataH yaha kathana anupacarita zuddha sadbhUta vyavahAranayakA viSaya hai| __ Ageke zlokake pUrvArddhameM azuddha sadbhuta vyavahAranayakA kathana aura uttarArddha meM anupacarita asadbhuta vyavahAranayakA kathana karate haiM ___ matijJAna Adi vaibhAvika guNa jIvake haiM yaha upacarita nAmaka azuddha sadbhUta vyavahAranaya hai / 'merA zarIra' yaha anupacarita asadbhuta vyavahAra naya hai // 106 / / ___ vizeSArtha-bAhya nimittako vibhAva kahate haiN| jo guNa bAhya nimittase hote haiM unheM baibhAvika guNa kahate haiM / kevalajJAna jIvakA svAbhAvika guNa hai vaha parakI sahAyatAse nahIM Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 dharmAmRta ( anagAra) dezo madIya ityupacaritasamAhvaH sa eva cetyuktam / nayacakramUlabhUtaM nayaSaTakaM pravacanapaTiSThaH // 10 // hotaa| kintu matijJAnAdi apane pratibandhaka matijJAnAvaraNAdike kSayopazama tathA indriya mana AdikI apekSAse hote haiN| aise guNoMko jIvakA kahanA upacarita nAmaka azuddha sadbhUta vyavahAranaya hai| yaha dhyAnameM rakhanA cAhie ki zuddhakI saMjJA anupacarita hai aura azuddhakI saMjJA upacarita hai| AlApapaddhatimeM sadbhuta aura asadbhutake bheda upacarita aura anupacarita hI kiye haiN| kintu brahmadevajIne sadbhUtake zuddha aura azuddha bheda karake unakI saMjJA anupacarita aura upacarita dI hai / unhIMkA anusaraNa AzAdharajIne kiyA hai / astu, 'merA zarIra' yaha anupacarita asadbhuta vyavahAra nayakA kathana hai, kyoMki vastutaH zarIra to paudgalika hai use apanA kahanA asadbhuta vyavahAra hai kintu zarIrake sAtha jIvakA saMzleSa sambandha hai ataH use anapacarita kahA hai| upacarita asadbhUta vyavahAra nayakA kathana karake prakRta carcAkA upasaMhAra karate haiM 'merA deza' yaha upacarita asadbhuta vyavahAranayakA udAharaNa kahA hai| isa prakAra adhyAtma zAstrake rahasyako jAnanevAloMne nayacakrake mUlabhUta chaha naya kahe haiM // 107 // vizeSArtha-mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevalajJAna ye pA~ca jJAna pramANa haiN| inameM-se zrutajJAnako chor3akara zeSa cAroM jJAna svArtha haiM, unase jJAtA svayaM hI jAnatA hai, dUsaroMko jJAna karAnemeM asamartha hai / zrutajJAna hI aisA hai jo svArtha bhI hai aura parArtha bhii| usase jJAtA svayaM bhI jAnatA hai aura dUsaroMko bhI jJAna karA sakatA hai / jJAnake dvArA svayaM jAnanA hotA hai aura vacanake dvArA dUsaroMko jJAna karAyA jAtA hai| ataH zrutajJAna jJAnarUpa bhI hotA hai aura vacanarUpa bhI hotA hai| usIke bheda naya haiN| naya pramANake dvArA jAnI gayI vastuke eka dezako jAnatA hai| tathA mati, avadhi aura manaHparyayake dvArA jAne gaye arthake eka deza meM nayoMkI pravRtti nahIM hotI kyoMki naya samasta dezavartI aura samasta kAlavartI arthako viSaya karatA hai, kintu mati Adi jJAnakA viSaya sImita hai / kevalajJAna yadyapi trikAla aura trilokavartI sabhI padArthoM ko jAnatA hai kintu vaha spaSTa hai aura naya aspaSTagrAhI haiN| spaSTagrAhI jJAnake bheda aspaSTagrAhI nahIM ho skte| kintu zrutake bheda honepara yaha Apatti nahIM rahatI [ dekho-ta. zloka vA., 116] / kisI bhI vastuke viSayameM jJAtAkA jo abhiprAya hai use naya kahate haiN| nayake bheda do prakArase milate haiN| Agama yA siddhAntameM naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMmata ye sAta bheda kahe haiN| kintu adhyAtmameM ukta chaha bheda kahe haiN| jisakA kendrabindu AtmA hai use adhyAtma kahate haiN| adhyAtma AtmAkI dRSTise pratyeka vastukA vicAra karatA hai / akhaNDa avinAzI AtmAkA jo zuddha svarUpa hai vaha zuddha nizcaya nayakA viSaya hai aura azuddha svarUpa azaddha nizcaya nayakA viSaya hai| AtmAke zuddha guNoMko AtmA ke kahanA anupacarita sadbhuta vyavahAra nayakA viSaya hai aura AtmAke vaibhAvika guNoMko AtmAkA kahanA upacarita sadbhuta vyavahAra naya hai| kyoMki ve guNa AtmAke hI haiM isalie sadbhUta hue| unheM AtmAse bheda karake kahanese vyavahAra huaa| zuddha guNa anupacarita hai azuddhaguNa upacarita haiM / merA zarIra yaha anupacarita asadbhuta vyavahAra hai / zarIrakA jIvake sAtha sambandha honese ise anupacArita kahA hai| kintu zarIra to jIva nahIM hai isalie Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya anekAntAtmakAdarthAdapoddhRtyAJjasAnnayaH / tatprAptyupAyamekAntaM tadaMzaM vyAvahArikam // 108 // prakAzayanna mithyA syAcchandAttacchAstravat sa hi / mithyA'napekSo'nekAntakSepAnnAnyastadatyayAt // 189 // 79 adbhuta kahA hai / 'merA deza' yaha upacarita asadbhUta vyavahAra hai kyoMki dezake sAtha to saMzleSa rUpa sambandha bhI nahIM hai phira bhI use apanA kahatA hai / isa naya vivakSAke bheda se yaha spaSTa ho jAtA hai ki AtmAkA kisake sAtha kaisA sambandha hai ? aisA honese parameM AtmabuddhikI bhAvanA haTa jAtI hai // 107 // do zlokoMke dvArA nayake mithyA honekI zaMkAko dUra karate haiM vastu anekAntAtmaka hai - paraspara meM virodhI pratIta honevAle astitva, nAstitva, nityatva, anityatva, ekatva, anekatva Adi aneka dharmavAlI hai / vaha zrutajJAnakA viSaya hai / usa paramArtha sat anekAntAtmaka arthase usake eka dharmako, jo pravRtti aura nivRtti meM sAdhaka ho tathA jisake dvArA anekAntAtmaka arthakA prakAzana kiyA jA sakatA ho aise eka dharmako bhedavivakSAke dvArA pRthaka karake grahaNa karanevAlA naya mithyA nahIM hai / jaise 'devadatta pakAtA hai' isa prakRti pratyaya viziSTa yathArtha vAkyase usake eka aMza prakRti pratyaya Adiko lekara prakaTa karanevAlA vyAkaraNa zAstra mithyA nahIM hai / hA~, nirapekSa naya mithyA hotA hai| kyoMki vaha anekAntakA ghAtaka hai / kintu sApekSa naya mithyA nahIM hai kyoMki vaha anekAntakA anusaraNa karatA hai / / 108-109 // vizeSArtha - jainadarzana syAdvAdI yA anekAntavAdI kahA jAtA hai / anya saba darzana ekAntavAdI haiM, kyoMki ve vastuko yA to nitya hI mAnate haiM yA anitya hI mAnate haiM / eka hI mAnate haiM yA aneka hI mAnate haiN| unakI samajha meM yaha bAta nahIM AtI ki eka hI vastu nitya - anitya, eka-aneka, sat-asat Adi paraspara virodhI dharmavAlI kaise ho sakatI hai / kintu jainadarzana yukti aura tarka se eka hI vastumeM paraspara virodhI dharmoMkA astitva siddha karatA hai / vaha kahatA hai pratyeka vastu svarUpakI apekSA sat hai, pararUpakI apekSA asat hai, ghaTa ghaTa rUpa se sat hai, paTarUpase asat hai / yadi ghaTa paTarUpase asat na ho to vaha paTarUpase sat kahA jAyegA aura aisI sthiti meM ghaTa aura paTakA bheda hI samApta ho jAyegA / ataH vastukA vastutva do bAtoM para sthira hai, pratyeka vastu apane svarUpako apanAye hue hai aura pararUpako nahIM apanAye hue hai / isIko kahA jAtA hai ki vastu svarUpase sat aura pararUpa se asat hai / isI taraha dravya paryAyAtmaka vastu hai / vastu na kevala dravyarUpa hai aura na kevala paryAya rUpa hai kintu dravyaparyAyAtmaka hai / dravya nitya aura paryAya anitya hotI haiN| ataH dravyarUpase vastu nitya hai, paryAyarUpase anitya hai / dravya eka hotA hai paryAya aneka hotI haiM / ataH dravyarUpase vastu eka hai, paryAyarUpase aneka hai / dravya abhedarUpa hotA hai, paryAya bhedarUpa hotI hai| ataH gorare abhinna aura paryAya rUpase bhedAtmaka vastu hai / isa taraha vastu anekAntAtmaka hai / aisI anekAntAtmaka vastuke ekadharmako grahaNa karanevAlA naya hai / nayake dvArA grahaNa kiyA gayA dharma kAlpanika nahIM hotA, vAstavika hotA hai tathA dharma aura dharmI meM bhedako vivakSA karake usa eka dharmako grahaNa kiyA jAtA hai| usase anekAntAtmaka arthakA prakAzana karane meM saralatA bhI hotI hai| asala meM aneka dharmAtmaka vastuko jAnakara jJAtA vivakSAke anusAra 3 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) yenAMzena vizuddhiH syAjjantostena na bandhanam / yenAMzena tu rAgaH syAttena syAdeva bandhanam // 110 // eka dharmako grahaNa karatA hai| jaise jaba AtmAke zuddha svarUpake kathanakI vivakSA hotI hai to kahA jAtA hai AtmAke guNasthAna nahIM haiM, mArgaNAsthAna nahIM haiM, jIvasamAsa nahIM haiM, aura jaba AtmAkI saMsArI dazAkA citraNa karanA hotA hai to usake guNasthAna, jIvasamAsa Adi sabhI batalAye jAte haiN| isase AtmAke svAbhAvika aura vaibhAvika donoM rUpoMkA bodha ho jAtA hai| yadi koI yaha haTha pakar3a le ki saMsArI jIvake saMsArAvasthAmeM bhI guNasthAnAdi nahIM haiM aura vaha dravya rUpase hI nahIM paryAya rUpase bhI zuddha-buddha hai to vaha mithyA khlaayegaa| jo vastuke eka dharmako grahaNa karake bhI anya dharmoMkA niSedha nahIM karatA vaha naya hai aura jo aisA karatA hai vaha durnaya hai| durnaya anekAntakA ghAtaka hai, naya anekAntakA poSaka hai| // 108-109 / / Age ekadeza vizuddhi aura ekadeza saMklezakA phala kahate haiM jIvake jitane aMzase vizuddhi hotI hai utane aMzase karmabandha nahIM hotA aura jitane aMzase rAga rahatA hai utane aMzase bandha avazya hotA hai // 11 // vizeSArtha-mithyAdRSTi guNasthAnase lekara kSINakaSAya guNasthAna paryanta guNasthAna bhedase azubha, zubha aura zuddharUpa tIna upayoga hote haiN| mithyAdRSTi, sAsAdana aura mizra guNasthAnoMmeM Upara-Upara manda hotA huA azubhopayoga hotA hai| usase Age asaMyata' samyagdRSTi, dezasaMyata aura pramatta saMyata guNasthAnoMmeM Upara-Upara zubha, zubhatara aura zubhatama hotA huA zubhopayoga rahatA hai jo paramparAse zuddhopayogakA sAdhaka hai| usake anantara apramatta guNasthAnase lekara kSINakaSAya guNasthAna paryanta jaghanya, madhyama aura utkRSTake bhedase zuddha nayarUpa zuddhopayoga hotA hai| inameM se prathama gaNasthAnameM to kisI bhI karmakA saMvara nahIM hai, sabhI karmoMkA yathAyogya bandha hotA hai / kintu sAsAdana Adi guNasthAnoM meM bandhakA nirodha isa prakAra hai '-mithyAtva, napuMsakaveda, narakAyu, narakagati, ekendriyajAti, do indriyajAti, teindriyajAti, cauindriya jAti, huNDaka saMsthAna, asaMprAptAmRpATikA saMhanana, narakagatiprAyogyAnupUrvI, Atapa, sthAvara, sUkSma, aparyAptaka, sAdhAraNazarIranAma, ye solaha prakRtiyA~ mithyAtvake sAtha baMdhatI haiM, ataH mithyAtvake cale jAnepara sAsAdana Adi guNasthAnoMmeM unakA saMvara hotA hai| nidrAnidrA, pracalApracalA, styAnagRddhi, anantAnubandhI kaSAya, strIveda, tiyacAyu, tiyacagati, madhyake cAra saMsthAna, cAra saMhanana, tithaMcagatiprAyogyAnupUrvI, udyota, aprazastavihAyogati, durbhaga, duHsvara, anAdeya, nIcagotra ina prakRtiyoMke bandhakA kAraNa anantAnubandhI kaSAyake udayase honevAlA asaMyama hai| ataH ekendriyase lekara sAsAdana guNasthAna paryanta jIva inake bandhaka haiN| Age inakA bandha nahIM hotaa| apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya, manuSyAyu, manuSyagati, audArika zarIra, audArika aMgopAMga, vajrarSabhanArAcasaMhanana, manuSyagatiprAyogyAnupUrvI, ina dasa prakRtiyoMke bandhakA kAraNa apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake udayase honevAlA asaMyama hai| ataH ekendriyase lekara 1. solasa paNavIsa NabhaM dasa cau chakkeka baMdhavocchiNNA / dUgatIsacadurapuvve paNa solasa jogiNo ekko ||-go. karma., gA. 94 / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya asaMyata samyagdRSTi guNasthAna paryantake jIva unake bandhaka haiN| Age unakA bandha nahIM hotA / tIsare guNasthAna meM Ayu karmakA bandha nahIM hotA / pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA Asrava pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake udayase honevAle asaMyamake kAraNa hotA hai / ataH ekendriya se lekara saMyatAsaMyata guNasthAna paryantake jIva unake bandhaka hote haiN| Age unakA saMvara hotA hai / asAtAvedanIya, arati, zoka, asthira, azubha, ayazaH kIrti ye chaha prakRtiyA~ pramAdake kAraNa ba~dhatI haiM, ataH pramattasaMyata guNasthAnase Age unakA saMvara hotA hai / devAyuke bandhakA prArambha pramAda ke hI kAraNa hotA hai kintu pramatta guNasthAnake nikaTavartI apramatta guNasthAna meM bhI usakA bandha hotA hai / Age usakA saMvara hotA hai / saMjvalana kaSAyake nimittase jina prakRtiyoMkA Asrava hotA hai unakA usake abhAva meM saMvara ho jAtA hai / vaha saMjvalana kaSAya tIvra, madhyama aura jaghanya rUpase tIna guNasthAnoM meM hotI hai / apUrvakaraNa ke AdimeM nidrA aura pracalA, madhya meM devagati, paMcendriya jAti, vaikriyika zarIra, AhAraka zarIra, taijasa zarIra, kArmaNazarIra, samacaturasrasaMsthAna, vaikriyika zarIrAMgopAMga, AhAraka zarIrAMgopAMga, varNa, gandha, rasa, sparza, devagati prAyogyAnupUrvI, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, uchvAsa, prazasta vihAyogati, trasa, bAdara, paryAptaka, pratyekazarIra, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, nirmANa, tIrthaMkara, anta meM hAsya, rati, bhaya, jugupsA / tIvra saMjvalana kaSAyase inakA Asrava hotA hai ataH apane-apane bhAgase Age unakA saMvara hotA hai / anivRtti vArasAmparAya guNasthAna ke prathama samayase lekara saMkhyAta bhAgoMtaka puruSaveda aura saMjvalana krodhakA, madhyake saMkhyAta bhAgoM taka saMjvalana mAna saMjvalana mAyAkA aura anta samayataka saMjvalana lobhakA Asrava hotA hai| Age unakA saMvara hai / pA~ca jJAnAvaraNa, cAra darzanAvaraNa, yaza:kIrti, uccagotra, pA~ca antarAya ye solaha prakRtiyA~ manda kaSAyameM bhI sUkSma sAmparAya guNasthAnaka ba~dhatI haiN| Age unakA saMvara hai / yogake nimitase kevala eka sAtAvedanIya hI ba~dhatA hai ataH upazAntakapAya, kSINakaSAya aura sayoga kevalImeM usakA bandha hotA hai / ayoga kevalI ke saMvara hotA hai / 81 yahA~ yaha zaMkA hotI hai ki saMvara to zuddhopayoga rUpa hotA hai / aura mithyAdRSTi Adi guNasthAnoM meM Apane azubha, zubha aura zuddha tIna upayoga kahe haiM taba yahA~ zuddhopayoga kaise sambhava hai ? isakA uttara yaha hai ki zuddhanizcayarUpa zuddhopayoga meM zuddha buddha eka svabhAva apanA AtmA dhyeya ( dhyAna karane yogya ) hotA hai / isalie zuddha dhyeya honese, zuddhakA avalambana honese aura zuddha AtmasvarUpakA sAdhaka honese zuddhopayoga ghaTita hotA hai / usIko bhAvasaMvara kahate haiM / bhAvasaMvara rUpa yaha zuddhopayoga saMsArake kAraNa mithyAtva rAga Adi azuddha paryAyakI taraha azuddha nahIM hotA, aura na zuddhopayogake phalarUpa kevalajJAna lakSaNa zuddha paryAyakI taraha zuddha hI hotA hai / kintu una zuddha aura azuddha paryAyoMse vilakSaNa eka tIsarI avasthA kahI jAtI hai jo zuddhAtmAkI anubhUtirUpa nizcayaratnatrayAtmaka hone se mokSakA kAraNa hotI hai tathA eka deza vyaktirUpa aura eka deza nirAvaraNa hotI hai [ dravya saM. TI., gA. 34 ] / ataH jahA~ jitane aMzameM vizuddhi hai utane aMzameM saMvara mAnA hai / nitya, atyanta nirmala, sva aura para padArthoMke prakAzanameM samartha, cidAnandAtmaka paramAtmA kI bhAvanAse prakaTa huA, zuddha svAtmAnubhUtirUpa nizcayaratnatrayAtmaka dharmaM amRtake samudra ke samAna hai / usakA avagAhana karanevAloMke dvArA udIrNa rasakA leza bhI usameM sthita 11 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) kathamapi bhavakakSaM jAjvaladuHkhadAva jvalanamazaraNo nA bambhraman prApya tIram / zritabahubidhasattvaM dharmapIyUSasindho - rasalavamapi majjatkIrNamRdhnoti vindan // 111 // Rdhnoti-jJAnasaMyamAdinA prahlAdabale (-lauja) vIryAdinA ca varddhate / vindan- labhamAnaH // 111 // atha dharmAcAryairyutpAditamatiH saGgatyAgAdinA svAtmAnaM tadbhave bhavAntareSu vA niHsaMsAraM karotItyAha tyaktvA saGgaM sudhIH sAmyasamabhyAsavazAd dhruvam / samAdhi maraNe labdhvA hantyalpayati vA bhavam // 112 // samAdhi ratnatrayaikAgratAm / hanti caramadeha iti zeSaH / tathA coktam dhyAnAbhyAsaprakarSeNa truTyanmohasya yoginaH / caramAGgasya muktiH syAttadaivAnyasya ca kramAt / / 112 / / [tattvAnuzA., 224 ] athAbhedasamAdhimahimAnamabhiSTauti ayamAtmAtmanAtmAnamAtmanyAtmana Atmane / samAdadhAno hi parAM vizuddhi pratipadyate // 113 // parAM vizuddhi-ghAtikarmakSayalakSaNAM sakalakarmakSayalakSaNAM vA // 113 / / upAsaka vargake anugrahake lie hotA hai, yaha kahate haiM jisameM duHkharUpI dAvAnala prajvalita hai aise saMsArarUpI jaMgalameM bhaTakatA huA azaraNa manuSya kisI taraha dharmarUpI amRtake samudrake tIrako prApta hotA hai jahA~ nikaTa bhavya Adi aneka prANI Azraya liye hue haiN| aura dharmarUpI amRtake samudra meM snAna karanevAle mumukSu ghaTamAna yogiyoMke dvArA prakaTa kiye gaye rasake lezako bhI prApta karake jJAna saMyama Adike dvArA tathA AhlAda, oja, balavIrya Adike dvArA samRddha hotA hai // 11 // dharmAcArya ke dvArA prabuddha kiyA gayA manuSya parigraha tyAga Adi karake usI bhavameM yA bhavAntarameM apaneko saMsArase mukta karatA hai, yaha kahate haiM parigrahako tyAgakara sAmAyikakI nirantara bhAvanAke balase, marate samaya avazya hI ratnatrayakI ekAgratArUpa samAdhiko prApta karake, pramANa naya-nikSepa aura anuyogoMke dvArA vyutpanna huA caramazarIrI bhavya saMsArakA nAza karatA hai| yadi vaha acaramazarIrI hotA hai usI bhavase mokSa jAnevAlA nahIM hotA to saMsArako alpa karatA hai, use ghaTAtA hai // 112 / / __ abheda samAdhikI mahimAkI prazaMsA karate haiM svasaMvedanake dvArA apanA sAkSAtkAra karanevAlA yaha AtmA zuddha cidAnanda svarUpa AtmAke lie, indriya manase utpanna honevAle kSAyopazamika jJAnarUpa AtmasvarUpase haTakara, nirvikalpa svAtmAmeM, svasaMvedanarUpa svAtmAke dvArA, zuddhacidAnandamaya AtmAkA dhyAna karate hue ghAtikarmoMke kSayasvarUpa yA samasta karmoMke kSayasvarUpa utkRSTa vizuddhiko prApta karatA hai // 113 // Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya 83 atha dhyAnasya sAmagrIkramaM sAkSAdasAkSAcca phalaM kathayati iSTAniSTArthamohAdicchedAccetaH sthiraM tataH / dhyAnaM ratnatrayaM tasmAttasmAnmokSastataH sukham // 114 // mohAdi:-iSTAniSTArthayoH svarUpAnavabodho mohaH / iSTe prItI rAgaH / aniSTe cAprItiDheSaH / tataH sthirAccetasaH / iti bhadram // 114 // ityAzAdharadabdhAyAM dharmAmatapaJjikAyAM jJAnadIpikAparasaMjJAyAM prathamo'dhyAyaH / atrAdhyAye granthapramANaM dvAdazottarANi ca catvAri zatAni / aGkataH // 412 // vizeSArtha-Upara samAdhikA artha ratnatrayakI ekAgratA kahA hai| yahA~ use hI spaSTa kiyA hai| yahA~ batalAyA hai ki chahoM kAraka AtmasvarUpa jaba hote haiM tabhI ratnatrayakI ekAgratA hotI hai aura tabhI mokSakI prApti hotI hai / / 113 // __Age dhyAnakI sAmagrIkA krama aura usase honevAle sAkSAt yA paramparA phalako kahate haiM - iSTa aura aniSTa padArthoM meM moha-rAga-dveSako naSTa karanese citta sthira hotA hai, citta sthira honese dhyAna hotA hai| dhyAnase ratnatrayakI prApti hotI hai| ratnatrayase mokSa hotA hai| mokSase sukha hotA hai // 114 // vizeSArtha-dravyasaMgrahake antameM kahA hai ki dhyAnameM nizcaya mokSamArga aura vyavahAra mokSamArga donoM hI prApta hote haiM isalie dhyAnAbhyAsa karanA caahie| kintu citta sthira hue binA dhyAna honA sambhava nahIM hai ataH dhyAna ke lie cittakA sthira honA jarUrI hai| citta sthira karaneke lie iSTa viSayoMse rAga aura aniSTa viSayoMse dveSa haTAnA caahie| ye rAga-dveSa hI haiM jo dhyAnake samaya bAdhA DAlate haiM aura mana idhara-udhara bhaTakatA hai| yahA~ moha-rAga-dveSakA svarUpa kahate haiM-zuddha AtmA Adi tattvoMmeM mithyA abhiprAyakA janaka darzanamoha hai usIkA bheda mithyAtva hai jo ananta saMsArakA kAraNa hai| adhyAtmameM moha darzanamohako hI kahA hai aura rAgadveSa cAritramohako kahA hai| nirvikAra svasaMvittirUpa vItarAga cAritrako DhA~kanevAlA cAritramoha hai arthAt rAgadveSa hai, kyoMki kaSAyoMmeM krodhamAna to dveSa rUpa hai aura mAyA lobha rAgarUpa hai| nokaSAyoMmeM strIveda, napuMsakaveda, puruSaveda, hAsya, rati to rAgarUpa haiM, arati, zoka, bhaya, jugupsA dveSarUpa haiN| yaha prazna huA karatA hai ki rAgadveSa karmase paidA hote haiM yA jIvase paidA hote haiN| isakA uttara yaha hai ki jaise putra strI aura puruSa donoM ke saMyogase paidA hotA hai vaise hI rAgadveSa bhI jIva aura karmake saMyogase utpanna hote haiN| kintu nayavivakSAse eka deza zuddhanizcayanayase karmajanita haiM aura azuddha nizcayanayase, jo zuddhanizcayakI apekSA vyavahAra hI hai, jIva-janita haiN| inase bacanA cAhie tabhI dharma meM mana laga sakatA hai| [-dravya saM. TI., gA. 48] // 114 / / isa prakAra AzAdhara racita dharmAmRtake antargata anagAra bharmAmRtakI svopajJa TokAnusArI hindI TIkAmeM dharmasvarUpa nirUpaNa nAmaka prathama adhyAya samApta huaa| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 15 dvitIya adhyAya iha hi - 'udyotodyavanirvAhasiddhinistaraNairbhaMjan / bhavyo muktipathaM bhAktaM sAdhayatyeva vAstavam // ' vAstavamiti pUrvoktam / tatrAdau samyaktvArAdhanAprakrame mumukSUNAM svasAmagrItaH samudbhUtamapi samyagdarzanamAsannabhavyasya siddhisaMpAdanArthamArohatprakarSaM cAritramapekSata ityAha 9 andhatamasAt - dravya mithyAtvAt pakSe durNayavilAsitAt mithyAbhimAnAnvayAt ( - viparItalakSaNAt kAlA dilabdhyavaSTambhAt ) viparItAbhinivezalakSaNabhAvamithyAtvena pakSe durabhinivezAvaSTambharUpAyuktipraNItAhaGkAreNa cAnugamyamAnAt / kAlabalAt - upalakSaNAt kAlAdilabdhyavaSTambhAt pakSe kAryasiddhayanukUlasamaya12 sAmarthyAt / nimIlitabhavAnantyaM - tiraskRtAnantasaMsAraM yathA bhavati / tathA coktam AsaMsAravisAriNo'ndhatamasAnmithyAbhimAnAnvayA cacyutvA kAlabalAnnimIlitabhavAnastyaM punastadbalAt / mIlitvA punarudgatena tadapakSepAdavidyAcchidA, siddhaye kasyaciducchrayat svamahasA vRttaM suhRnmRgyate // 1 // - ' labdhaM muhUrtamapi ye parivarjayanti samyaktvaratnamanavadyapadapradAyi / bhrAmyanti te'pi na ciraM bhavavArirAzau tadbibhratAM cirataraM kimihAsti vAcyam // ' [ amita zrA. 286 ] pahale kahA thA ki udyota, udyava, nirvAha, siddhi aura nistaraNake dvArA nizcaya mokSamArgakI siddhi hotI hai / yahA~ cAra ArAdhanAoM meM se samyaktva ArAdhanAkA prakaraNa hai / usako prArambha karate hue kahate haiM ki mumukSu jIvoMke apanI sAmagrIse utpanna huA bhI samyagdarzana nikaTa bhavyakI mukti ke lie uttarottara unnatizIla cAritrakI apekSA karatA hai samasta saMsAra meM mithyA abhiprAyako phailAnevAle aura viparIta abhiprAya rUpa bhAva mithyAtva jisakA anugamana karatA hai aise dravya mithyAtvase kisI prakAra kAlAdilabdhi ke balase chUTakara anAdi midhyAdRSTi bhavya saMsArakI anantatAkA anta karake apane saMsArako sAnta banAtA hai / punaH usI anAdikAlase cale Ate hue mithyAtvakI zaktise usakA samyadarzana lupta ho jAtA hai / punaH kisI nikaTa bhavyake usa midhyAtvarUpI andhakArakA vinAza honese kumati, kuzruta aura kuavadhirUpa athavA moha-saMzaya aura viparyayarUpa ajJAnakA chedana karanevAle samyagdarzanakA udaya hotA hai / kintu samyagdarzanarUpI apane tejase U~cA uThatA huA nikaTa bhavya svAtmAkI upalabdhike lie apane mitra cAritrakI apekSA karatA hai // 1 // Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya tabalAt-anAdyanubaddhamithyAtvasAmarthyAt / bhavyaH khala anAdimithyAdaSTiH kAlAdilabdhyA'ntamahartamIpazamikasamyaktvamanugamya punastataH pracyutya niyamena mithyAtvamAvizati / taduktam 'nizIthaM vAsarasyeva nirmalasya malImasam / pazcAdAyAti mithyAtvaM samyaktvasyAsya nizcitam // ' [ amita. zrA. 2 / 42 ] tadapakSepAt-tathAvidhAcca tamasaH pradhvaMsAt / avidyAcchidA-avidyAM kumatikuzrutavibhaGgasvabhAvaM moha-saMzaya-viparyayarUpaM vA ajJAnatrayaM chinatti samyagmatyAdirUpatAM prApayatItyavidyAchit tena / siddhayaisvAtmopalabdhaye AtmotkarSaparApakarSasAdhanArthaM ca / kasyacit-Asannabhavya (sya) jigISozca / svamahasAsamyagdarzanalakSaNena pratAparUpeNa ca nijatejasA // 1 // vizeSArtha-saMsArI jIva anAdikAlase mithyAtvake kAraNa apane svarUpako na jAnakara nAnA gatiyoMmeM bhaTakatA phiratA hai| yaha mithyAtva bhAva aura dravyake bhedase do prakArakA hai| jIvake jo mithyAtvarUpa bhAva haiM vaha bhAva mithyAtva hai, aura jo darzana mohanIya karmakA bheda mithyAtva mohanIya hai usa rUpa pariNata paudgalika karma dravya mithyAtva hai / dravya mithyAtvake udayameM bhAva mithyAtva hotA hai ataH bhAva mithyAtva dravya mithyAtvakA anugAmI hai| tathA mithyAtvake udayameM hI navIna mithyAtva karmakA bandha hotA hai| isa taraha isakI paramparA calatI AtI hai / jaba pA~ca labdhiyoMkA lAbha hotA hai taba bhavya paMcendriya paryAptaka jIvako eka antarmuhUrta ke lie samyagdarzanakA lAbha hotA hai| jaba jIvake saMsAra paribhramaNakA kAla ardhapudgala parAvarta zeSa rahatA hai taba vaha prathama samyaktvake grahaNa karaneke yogya hotA hai ise kAlalabdhi kahate haiN| use sadguruke dvArA tattvoMkA upadeza milanA dezanAlabdhi aura vizuddha pariNAma honA vizuddhilabdhi hai / vizuddha pariNAma honepara pApa prakRtiyoMmeM sthiti anubhAga ghaTatA hai, prazasta prakRtiyoMkA anubhAga bar3hatA hai| isa taraha prati samaya anantaguNI vizuddhi hote hue jaba karmoM kI sthiti antaHkoTAkoTI sAgara pramANa bA~dhatA hai taba kramase adhaHkaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa rUpa pariNAmoMko karatA hai| yaha karaNalabdhi hai| anivRttikaraNake antargata antarakaraNa karatA hai| usameM anantAnubandhI kaSAya aura mithyAtvakA apavartana karatA hai usase mithyAtva karma mithyAtva, samyaka mithyAtva aura samyaka prakRti ina tIna rUpa ho jAtA hai arthAta prathamopazama samyaktva rUpa pariNAmoMse sattAmeM sthita mithyAtva karmakA dravya tIna rUpa ho jAtA hai| taba anantAnubandhI krodha-mAna-mAyA-lobha, mithyAtva, samyamithyAtva aura samyakprakRti ina sAta prakRtiyoMkA upazama karake samyaktvako prApta karatA hai| isakI sthiti eka antarmuhUrtakI hotI hai ataH punaH mithyAtvameM calA jAtA hai| magara eka bAra bhI samyaktvake honese ananta saMsAra sAnta ho jAtA hai| kahA bhI hai ki jaise nirmala dinake pIche avazya malina rAtri AtI hai, vaise hI isa prathamopazama samyaktvake pIche avazya mithyAtva AtA hai| eka bAra samyaktva chUTakara punaH ho jAtA hai kintu muktike lie cAritrakI apekSA karatA hai / cAritrake binA akele samyaktvase muktilAbha nahIM ho sakatA // 1 // 1. samyagdarzanakI utpattikA kathana vistArase jAnaneke lie SaTkhaNDAgama pu. 6 ke antargata samyaktvotpatti cUlikA dekheN| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) ___ atha mithyAtvasyopaskArikA sAmagrI pratinivartayituM mumukSUn vyApArayati davayantu sadA santastAM dravyAdicatuSTayIm / puMsAM durgatisarge yA mohAreH kuladevatA // 2 // davayantu-dUrIkurvantu / dravyAdicatuSTayIM-dravyakSetrakAlabhAvAn / tatra dravyaM parasamayapratimAdi, kSetraM tadAyatanatIrthAdi, kAlaH saMkrAntigrahaNAdiH, bhAvaH zaGkAdiH / durgatisarge-mithyAjJAnasya narakAdi6 gatervA pakSe dAridrayasya sarge nirmANe // 2 // atha mithyAtvasya kAraNaM lakSaNaM copalakSayati mithyAtvakarmapAkena jIvo mithyAtvamRcchati / svAdaM pittajvareNaiva yena dharma na rocate // 3 // pAvakaH ( pAkaH )-svaphaladAnAyodbhUtiH / mithyAtvaM-viparItAbhinivezam / dharma-vastuyAthAtmyam / taduktam 'micchatta vedaMto jIvo vivarIyadaMsaNo hodi / Na ya dhammaM rocedi hu mahuraM khu rasaM jahA jarido // 3 // ' [ go. jIva. 17 gA. ] 12 12 mithyAtvako bar3hAnevAlI sAmagrIko dUra karaneke lie mumukSuoMko preraNA karate haiM mumukSu jana usa dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpa sAmagrIko sadA dUra rakheM jo manuSyoMkI durgatike nirmANa karane meM moharUpI zatrukI kuladevatA hai / / 2 / / vizeSArtha-jaise pratipakSake manuSyoMko daridrI banAne ke lie jItanevAlekA kuladevatA jAgatA rahatA hai vaise hI prANiyoMkI durgati karane meM mohakA kuladevatA dravya-kSetra kAla aura bhAva haiM / mithyA devatAoMkI pratimA vagairaha dravya haiM, unake dharmasthAna tIrthasthAna kSetra haiN| saMkrAnti, grahaNa, pitRpakSa Adi kAla haiM / aura samIcIna dharmake sambandhameM zaMkA Adi bhAva haiM / mithyA devatAoMkI ArAdhanA karanese, unake dharmasthAnoMko pUjanese, saMkrAnti grahaNa vagairahameM dAnAdi karanese tathA samIcIna dharma kI satyatAmeM sandeha karanese mithyAtvakA hI poSaNa hotA hai / ataH unase dUra rahanA cAhie // 2 // mithyAtvakA kAraNa aura lakSaNa kahate haiM madyake samAna darzanamoha karmake udayase jIva mithyAtvako prApta hotA hai jisase AviSTa hue jIvako dharma usI taraha rucikara nahIM lagatA jaise pittajvarake rogIko madhura rasa acchA nahIM lagatA-kar3aA lagatA hai // 3 // vizeSArtha-yahA~ yaha bAta dhyAna denekI hai ki jisa mithyAtva karmake udayase jIva mithyAtvako prApta hotA hai vaha mithyAtva karma svayaM usa jIvake dvArA hI bA~dhA gayA hai| . yadi jIva mithyAtva karmake udayameM bhI mithyAtvarUpa pariNamana na kare apane bhAvoMko samhAle to mithyAtva karmakA bandha bhI na ho yA manda ho| aisA honese hI to samyaktvakI prApti hotI hai / ataH mithyAtva apanI hI galatIkA pariNAma hai| use sudhAranese mithyAtvase uddhAra ho sakatA hai aura use sudhAranekA rAstA yahI hai ki mithyAtvake sahAyaka dravya, kSetra, kAla aura bhAvase dUra rahA jAye // 3 // Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya atha mithyAtvasya vikalpAn tatpraNetRmukhena lakSayati 'bauddh-shaiv-dvij-shvetptt-mskripuurvkaaH| ekAnta-vinaya-bhrAnti-saMzayAjJAnadurdazaH // 4 // bhrAnti:-viparyayaH / taduktam 'mithyodayena mithyAtvaM tattvAzraddhAnamaGginAm / ekAntaM saMzayo mauDhyaM viparyAso vinItatA // ' bauddhAdiH sitavastrAdimaskarI viprtaapsau| mithyAtve paJcadhA bhinne prabhavaH prabhavantyamI // [ mithyAtvake bheda unake puraskartAoMke sAtha batalAte haiM bauddha ekAnta mithyAdRSTi haiM / zaiva vinaya mithyAdRSTi haiN| dvija viparIta mithyAdRSTi hai, zvetAmbara saMzaya mithyAdRSTi haiM aura maskarI ajJAna mithyAdRSTi haiN| vizeSArtha-mithyAtvake pA~ca bheda haiM-ekAnta, vinaya, viparIta, saMzaya aura ajJAna / pA~ca bhedakI paramparA prAcIna hai / AcArya pUjyapAdane apanI sarvArthasiddhi (1 / 1) meM mithyAtvake bhedoMkA kathana do prakArase kiyA hai-'mithyAdarzanake do bheda haiM naisargika aura paropadezapUrvaka / paropadezake binA mithyAtva karmake udayase jo tattvArthakA azraddhAna hotA hai vaha naisagika mithyAtva hai / paropadezake nimittase honevAlA mithyAtva cAra prakArakA hai-kriyAvAdI, akriyAvAdI, ajJAnI aura vainayika / athavA mithyAtvake pA~ca bheda haiM-ekAnta mithyAdarzana, viparIta mithyAdarzana, saMzaya mithyAdarzana, venayika mithyAdarzana, ajJAna mithyAdarzana / yahI hai, aisA hI hai isa prakAra dharmI aura dharmake viSaya meM abhiprAya ekAnta hai| yaha saba puruSa-brahma hI hai athavA nitya hI hai yaha ekAnta hai / parigrahIko nirgrantha mAnanA, kevalIko kavalAhArI mAnanA, strIkI mukti mAnanA Adi viparyaya hai| samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra mokSake mArga haiM yA nahIM, isa taraha kisI bhI pakSako svIkAra na karake DA~vADola rahanA saMzaya hai| saba devatAoMko aura saba dharmoko samAna mAnanA vainayika hai / hita aura ahitakI parIkSAkA abhAva ajJAna hai|' akalaMkadevane tattvArthavArtika (811) meM pUjyapAdake hI kathanako doharAyA hai| prAkRta paMcasaMgrahake jIvasamAsa prakaraNameM (gA07) tathA bhagavatI ArAdhanA (gA0 56) meM mithyAtvake tIna bheda kiye haiM-saMzayita, abhigRhIta, anabhigRhIta / AcArya jaTAsiMhanandine apane varAMgacarita [1 / 4] meM mithyAtvake sAta bheda kiye haiM-aikAntika, sAMzayika, mUDha, svAbhAvika, vainayika, vyugrAhita aura viparIta | AcArya amitagatine apane zrAvakAcArake dvitIya adhyAyake AdimeM varAMgacaritakA hI anusaraNa kiyA hai / zvetAmbara paramparAmeM sthAnAMga sUtra ( 3 ThA.) meM mithyAtvake tIna bheda kiye haiM-akriyA, avinaya, ajJAna / tattvArtha bhASyameM do bheda kiye haiM-abhigRhIta, anabhigRhIta / TIkAkAra siddhasena gaNine 'ca' zabdase sandigdha bhI le liyA hai| dharmasaMgrahameM pA~ca bheda kiye haiM-Abhigrahika, anAbhigrahika, Abhinivezika, sAMzayika, anAbhogika / prAyaH nAmabheda hai, lakSaNabheda nahIM hai / 1. eyaMtabuddhadarasI vivarIyo brahma tAvaso viNao / ido viya saMsaio makkaNio ceva aNNANI / / ....... --go. jI..16 gA. Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 dharmAmRta (anagAra) maskaripUraNanAmA pArzvanAthatIrthotpanna RSiH sa sadyojAtakevalajJAnAd vIrajinAd dhvanicchan -(dhvanimicchan ) tatrAjAtadhvanau mayyekAdazAGgadhAriNyapi nAsya dhvaninirgamo'bhUt sve ziSye tu gotame 3 so'bhUditi matsarAd vikalpe nAyaM sarvajJa iti tato'pasRtya 'ajJAnAnmokSaH' iti mataM prakAzitavAn // 4 // granthakArane ekAnta mithyAtvakA praNetA bauddhako, vinaya mithyAtvakA puraskartA zaivako, viparIta mithyAtvakA dvijoMko, saMzaya mithyAtvakA zvetAmbaroMko aura ajJAna mithyAtvakA maskarIko kahA hai / gomaTTasAra jIvakANDameM bhI kahA hai 'bauddhadarzana ekAntavAdI hai, brahma viparItamithyAtvI hai, tApasa vinayamithyAtvI haiN| indra saMzayamithvAtvI hai aura maskarI ajJAnI hai|' ___ darzanasArameM devasenane pratyekakA vivaraNa dete hue likhA hai-bhagavAn pAzrvanAthake tIrtha meM pihitAzrava munikA ziSya buddhikIrti muni huaa| usane raktAmbara dhAraNa kara ekAntamatakI pravRtti kii| usane mAMsabhakSaNakA upadeza diyA aura kahA kartA anya hai, bhoktA anya hai / yaha buddhikIrti, bauddhadharmake saMsthApaka buddha haiM unhoMne kSaNikavAdI bauddhadarzanakI sthApanA kii| unhoMne svayaM yaha svIkAra kiyA hai ki eka samaya maiM naMgA rahatA thA, kezaloMca karatA thA, hAthameM khAtA thA Adi / yaha saba digambara jaina sAdhukI caryA hai| ataH unhoMne avazya hI kisI jaina sAdhuse dIkSA lI hogii| jaba unhoMne ghara chor3A taba bhagavAn pArzvanAthakA tIrtha calatA thaa| bhagavAn mahAvIrane tIrthapravartana tabataka nahIM kiyA thaa| ataH darzanasArake kathanameM tathya avazya hai| viparIta matakI utpattike sambandha meM likhA hai ki munisuvratanAthake tIrthameM kSIrakadamba nAmaka samyagdRSTi upAdhyAya thaa| usakA putra parvata bar3A duSTa thaa| usane viparIta matakA pravartana kiyaa| jaina kathAnakoMmeM nArada parvatake zAstrArthakI kathA AtI hai| 'ajairyaSTavyam' isa zrutimeM ajakA artha bakarA parvatane batalAyA aura rAjA vasune usakA samarthana kiyaa| isa taraha vaidika hiMsAkA sUtrapAta huaa| parvata brAhmaNa thaa| ataH dvija yA bahma zabdase usIko viparIta mithyAtvakA pravartaka kahA hai| vinaya mithyAtvake sambandhameM kahA hai ki sabhI tIrthoM meM vainayika hote haiM unameM koI jaTAdhArI, koI sira muMr3Aye, koI zikhAdhArI aura koI nagna hote haiN| duSTa yA guNavAn hoM bhaktipUrvaka sabako sASTAMga namaskAra karanA cAhie aisA una mUDhoM ne maanaa| jIvakANDameM tApasako aura AzAdharajIne zaivoMko vainayika kahA hai| darzanasAra meM jo kahA hai vaha donoMmeM ghaTita hotA hai| AzAdharajIne zvetAmbaroM ko saMzaya mithyAdRSTi kahA hai| darzanasArameM bhI zvetAmbara matakI utpatti batalAkara unheM saMzaya mithyAdRSTi kahA hai| kintu AcArya pUjyapAdane unheM viparIta mithyAdRSTi kahA hai kyoMki ve parigrahIko nirgrantha kahate haiN| ataH viparIta kathana karanese viparIta mithyAdRSTi hI hue| maskarIko ajJAna mithyAdRSTi kahA hai| isake sambandhameM darzanasArameM kahA hai-zrI vIra bhagavAnke tIrthameM pArzvanAtha tIrthaMkarake saMghake gaNIkA ziSya maskarI pUraNa nAmakA sAdhu thA usane ajJAnakA upadeza diyaa| ajJAnase mokSa hotA hai, jIvakA punarjanma nahIM hai aadi| bhagavAn mahAvIrake samayameM buddhakI hI taraha pUraNa aura makkhali gozAlaka nAmake do zAstA the| makkhali to niyativAdIke rUpameM prakhyAta hai| zvetAmbara AgamoMke anusAra vaha mahAvIrakA ziSya bhI rahA kintu unake viruddha ho gayA / AzAdharajIne apanI TIkAmeM likhA hai-maskarI arthAt pArzvanAthake tIrtha meM utpanna huA maskarIpuraNa nAmaka RSi / bhagavAn mahAvIrako kevalajJAna honepara bhI divyadhvani nahIM khirI aura Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya athaikAnta mithyAtvasya doSamAkhyAti- abhisarati yato'GgI sarvathaikAntasaMvit parayuvatimanekAntAtmasaMvitpriyo'pi / muhurupahitAna bandhaduHkhAnubandhaM manuSajati vidvAn ko nu mithyAtvazatrum // 5 // 6 sarvathaikAntAH - kevalanitya-kSaNika bhAvAbhAva-bhedAbhedavAdAH / saMvit-pratijJA jJAnaM vA / api, na paraM mithyAdRSTirityarthaH / nAnAbandhAH - prakRtisthityAdikarmabandhaprakArAH rajjunigaDAdibandhanAni ca / anuSajati - anubadhnAti // 5 // atha vinayamithyAtvaM nindati - 'viNayAo hoi mokkhaM kijjai puNa teNa gaddahAINaM / ayi guNAguNAya viSayaM micchattanaDieNa || ' [ bhAvasaMgraha 74 ] durvidheH - durdevasya durAgamaprayogasya vA // 6 // 89 zivapUjAdimAtreNa muktimabhyupagacchatAm / niHzaGkaM bhUtaghAto'yaM niyogaH ko'pi durvidheH // 6 // zivapUjA-svayamAhRtavilvapatrAdiyajana-gaduka (mudaka) pradAna- pradakSiNI karaNAtmaviDambanAdikA / Adi- 12 zabdAd gurupUjAdi / mukti / tathA coktam gautama svAmI gaNadhara honepara khirI / isase vaha ruSTa ho gayA ki mujha gyAraha aMgake dharIke hote hue bhI divyadhvani nahIM huI aura gautamake honepara huI / dveSavaza vaha 'yaha sarvajJa nahIM hai' aisA kahakara alaga ho gayA aura ajJAnase mokSa hotA hai isa matako prakAzita kiyA | astu / Age ekAnta mithyAtva ke doSa kahate haiM jisake kAraNa yaha prANI anekAnta saMvittirUpa pyArI patnIke hote hue bhI sarvathA ekAnta saMvittirUpa parastrIke sAtha abhisAra karatA hai, usa zatrutulya mithyAtva ke sAtha kauna vidvAn puruSa sambandha rakhegA, jo bAra-bAra prakRtibandha Adi nAnA bandhoMke kAraNa honevAle dukhoM kI paramparAkA janaka hai ||15|| vizeSArtha - midhyAtvase bar3A koI zatru nahIM hai isIke kAraNa jIva nAnA prakArake karmabandhanoMse baddha hokara nAnA gatiyoMmeM duHkha uThAtA hai / isIke prabhAva se anekAntAtmaka vastutattvako ekAntarUpa mAnatA hai / vastu kSaNika hI hai, nitya hI hai, bhAvarUpa hI hai yA abhAvarUpa hI hai, bhedarUpa hI hai yA abhedarUpa hI hai. isa prakArake ekAntavAda phaile hue haiM / ekAntavAdakI saMvitti - jJAnako parastrIkI upamA dI hai aura anekAntavAda kI saMvitti - jJAnako svastrIkI upamA dI hai| jaise duSTa logoMkI saMgatimeM par3akara manuSya gharameM priyapatnIke hote hue bhI parastrIke cakra meM pha~sakara jela AdikA kaSTa uThAtA hai usI taraha anekAntarUpa vastukA jJAtA bhI midhyAtva ke prabhAva meM Akara ekAntakA anusaraNa karatA hai aura karma - bandhanase baddha hokara duHkha uThAtA hai ||5|| Age vinaya midhyAtva kI nindA karate haiM kevala zivapUjA Adike dvArA hI mukti mAnanevAle vainayikoMkA niHzaMka prANighAta durdaivakA koI alaukika hI vyApAra hai ||6|| 12 3 9 15 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 dharmAmRta ( anagAra) atha viparyAsamithyAtvaparihAre prerayati yena pramANataH kSiptAM zraddadhAnAH zruti rasAt / caranti zreyase hiMsAM sa hiMsyo moharAkSasaH // 7 // pramANataH-anAptapraNItatva-pazuvadhapradhAnatvAdibalena / zruti-vedam / rasAt-AnandamAzritya / zreyase--svargAdisAdhanapuNyArtham / taduktam 'maNNai jaleNa suddhi titti maMseNa piyaravaggANaM / pasukayavaheNa saMggaM dhamma gojoNiphAseNa ||[bhaavsNgrh gA. 5] mohaH-viparItamithyAtvanimittaM karma // 7 // atha saMzayamithyAdRSTeH kalikAlasahAyakamAviSkaroti antaskhalacchalyamiva praviSTaM rUpaM svameva svavadhAya yeSAm / teSAM hi bhAgyaH kalireSa nUnaM tapatyalaM lokavivekamaznan // 8 // zalyaM-kANDAdi / rUpaM-ki kevalI kavalAhArI udazvidanyathA ityAdidolAyitapratItilakSaNamAtma vizeSArtha-pahale zaivoMko vinaya mithyAdRSTi kahA thA / zaiva kevala zivapUjAse hI mokSa mAnate haiN| svayaM lAye hue belapatroMse pUjana, jaladAna, pradakSiNA, AtmaviDambanA, ye unakI zivopAsanAke aMga haiN| zaiva sampradAyake antargata aneka pantha rahe haiN| mukhya bheda haiM dakSiNamArga aura vaammaarg| vAmamArga zaivadharmakA vikRta rUpa hai| usImeM madya, mAMsa, madirA, maithuna aura mudrAke sevanakA vidhAna hai // 6 // Age viparIta mithyAtvako chor3anekI preraNA karate haiM jisake kAraNa vedapara zraddhA karanevAle mImAMsaka pramANase tiraskRta hiMsAko svarga Adike sAdhana puNyake lie AnandapUrvaka karate haiM usa moharUpI rAkSasako mAra DAlanA cAhie // 7 // vizeSArtha-vedake prAmANyako svIkAra karanevAlA mImAMsaka darzana vedavihita hiMsAko bar3I zraddhA aura harSake sAtha karatA thaa| usakA vizvAsa thA ki yajJameM pazubali karanese puNya hotA hai aura usase svargakI prApti hotI hai / 'svargakAmo yajet' svargake icchukako yajJa karanA cAhie yaha zruti hai| bauddhoM aura jainoMne isa vaidikI hiMsAkA ghora virodha kiyaa| phalataH yajJa hI banda ho gaye / akalaMka devane tattvArthavArtika (8 / 1) meM likhA hai, vaidika RSi ajJAnI the kyoMki unhoMne hiMsAko dharmakA sAdhana maanaa| hiMsA to pApakA hI sAdhana ho sakatI hai, dharmakA sAdhana nhiiN| yadi hiMsAko dharmakA sAdhana mAnA jAye to machalImAra, cir3ImAroMko bhI dharma prApti honI caahie| yajJakI hiMsAke sivAya dUsarI hiMsA pApakA kAraNa hai aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai kyoMki donoM hiMsAoMmeM prANivadha samAna rUpase hotA hai, ityAdi / ataH jisa mithyAtva mohanIyake kAraNa aisI viparIta mati hotI hai use hI samApta kara denA cAhie // 7 // ____ Age kahate haiM ki saMzaya mithyAdRSTikI kalikAla sahAyatA karatA hai jinakA apanA hI rUpa zarIrameM praviSTa hue caMcala kA~TekI taraha apanA ghAta karatA hai una zvetAmbaroMke bhAgyase hI logoMke vivekako naSTa karanevAlA kalikAla pUrI tarahase tapatA hai-apane prabhAvako phailAye hue hai / yaha hama nizcita rUpase mAnate haiM / / 8 / / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya svarUpam / svavadhAya-Atmano viparItAbhinivezalakSaNapariNamanenopaghAtArtham / kali:-etena kalikAle zvetapaTamatamudabhUditi jJApitaM syAt / yad vRddhAH 'chattIse varisasae vikkamarAyassa maraNapattassa / soraTe uppaNNo sevaDasaMgho ya vlhiie|| [ bhAvasaMgraha gA. 137 ] lokavivekaM-vyavahartRjanAnAM yuktAyuktavicAram // 8 // athAjJAnamithyAdRzAM durlalitAnyanuzocati yuktAvanAzvAsya nirasya cAptaM bhUtArthamajJAnatamonimagnAH / janAnupAyaratisaMvadhAnAH puSNanti hI svavyasanAni dhUrtAH // 9 // yuktau-sarvajJo'sti sunizcitAsaMbhavadbAdhakapramANatvAt sukhAdivat ityAdi prmaannvyvsthaayaam| 9 bhUtArtha-vAstavam / taduktam "aNNANAo mokkhaM evaM loyANa payaDamANo hu| devo Na atthi koI suNNaM jhAeha icchAe // " [ bhAvasaMgraha gA. 164 ] upAya:-tadabhiprAyAnupravezopakramaH / tathA coktam "dRSTAntAH santyasaMkhyeyA mtistdvshvrtinii| kinna kuryurmahIM dhUrtA vivekarahitAmimAm // " [soma. upA., 141 zlo.] atisaMdadhAnAH-vaJcayamAnAH / / 9 / / vizeSArtha-bhagavAn mahAvIra svAmIke pazcAt unake anuyAyI do bhAgoM meM vibhAjita ho gaye-zvetAmbara aura digmbr| zvetAmbara sampradAya ke sAdha zveta vastra pahanate haiM. strIkI mukti mAnate haiM aura mAnate haiM ki kevalI arhanta avasthAmeM bhI grAsAhAra karate haiN| digambara ina bAtoMko svIkAra nahIM krte| digambara abhilekhoMke anusAra candragupta mauryake samayameM bAraha varSakA durbhikSa par3anepara zrutakevalI bhadrabAhu, jo usa samaya bhagavAn mahAvIrake sarvasaMghake ekamAtra pradhAna the, apane saMghako lekara dakSiNApathakI ora cale gye| vahIM zramaNa belagolAmeM unakA svargavAsa ho gyaa| jo sAdhu dakSiNa nahIM gaye unheM uttarabhAratameM durbhikSake kAraNa vastrAdi dhAraNa karanA pdd'aa| durbhikSa bItanepara bhI unhoMne use chor3A nahIM / phalataH saMghabheda ho gyaa| usIko lekara kalikAlako unakA sahAyaka kahA gayA hai kyoMki paMcamakAlameM hI saMghabheda huA thaa| kintu zvetAmbara sampradAya strImukti Adike viSayameM saMzayazIla nahIM hai| isIse AcArya pUjyapAdane zvetAmbara mAnyatAoMko viparIta mithyAdarzana batalAyA hai| hA~, eka yApanIya saMgha bhI thA jo strImukti aura kevalimuktiko to mAnatA thA kintu digambaratvakA poSaka thaa| donoM bAtoMko aMgIkAra karanese use saMzaya mithyAdRSTi kahA jA sakatA hai| saMzaya mithyAtvako zarIrameM ghuse hue kA~TekI upamA dI hai| jaise pairameM ghusA huA kA~TA sadA karakatA hai vaise hI saMzayameM par3A huA vyakti bhI kisI nirNayapara na pahu~caneke kAraNa sadA Dhulamula rahatA hai / / 8 / / Age ajJAna mithyAdRSTiyoMke duSkRtyoMpara kheda prakaTa karate haiM bar3A kheda hai ki ajJAnarUpI andhakArameM DUbe hue aura aneka upAyoMse logoMko ThaganevAle dhUrtajana paramArtha sat sarvajJakA khaNDana karake aura yuktipara vizvAsa na karake apane icchita durAcAroMkA hI poSaNa karate haiM // 9 // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) atha prakArAntareNa mithyAtvabhedAn kathayan sarvatra sarvadA tasyApakArakatvaM kathayati tattvAruciratatvAbhinivezastattvasaMzayaH / mithyAtvaM vA kvacitkicinnAzreyo jAtu tAdRzam // 10 // tattvAruci-vastuyAthAtmye naisargikamazraddhAnam / tathA coktam ekendriyAdijIvAnAM ghorAjJAnavivartinAm / tIvrasaMtamasAkAraM mithyAtvamagRhItakam / / [amita. paM. saM. 11135 ] atattvAbhiniveza:--gRhItamithyAtvam / tacca paropadezAjjAtaM, tacca triSaSTayadhikatrizatabhedam / .9 tadyathA 'bhedAH kriyAkriyAvAdivinayAjJAnavAdinAm / gRhItAsatyadaSTInAM trissssttitrishtprmaaH||' tatrAzItizataM jnyeymshiitishcturutraa| dvAtriMzat saptaSaSTizca teSAM bhedA ta(ya)thAkramam / / ' [amita. paM. saM. 11308-309 ] vizeSArtha-vedako apauruSeya kahakara usake hI prAmANyako svIkAra karanevAle mImAMsaka puruSakI sarvajJatAko svIkAra nahIM karate / unakA kahanA hai ki vedase bhUta, bhAvi, vartamAna, tathA sUkSma, vyavahita aura viprakRSTa vastuoMkA jJAna hotA hai| usake adhyayanase hI manuSya sarvajJAtA ho sakatA hai| usake binA koI sarvajJa nahIM ho sakatA / mImAMsAdarzanake prakhyAta vidvAn kumArilane apane mImAMsAzlokavArtika, tantravArtika Adi granthoM meM puruSakI sarvajJatAkA bar3e jorase khaNDana kiyA hai| kyoMki jainadarzana apane tIrthaMkaroMko aura bauddhadarzana buddhako sarvajJa mAnate the aura samantabhadra svAmIne apanI AptamImAMsAmeM sarvajJakI siddhi kI hai| usIkA khaNDana kumArilane kiyA hai aura kumArilakA khaNDana bhaTTAkalaMkadevane tathA unake TIkAkAra vidyAnanda svAmI, prabhAcandra Adi AcAryoMne kiyA hai / yaha saba yukti aura tarkake AdhArapara kiyA gayA hai| isI taraha vedameM prANihiMsAke vidhAnako bhI dharma kahA jAtA hai| hiMsA aura dharma parasparameM virodhI haiN| jahA~ hiMsA hai vahA~ dharma nahIM hai aura jahA~ dharma hai vahA~ hiMsA nahIM hai| yaha saba ajJAnakA hI vilAsa hai ki manuSya dharmake nAmapara adharmakA poSaNa karatA hai / ataH ajJAna mithyAtva mahAduHkhadAyI hai / / 9 / / ___ prakArAntarase mithyAtvake bhedoMkA kathana karate hue batalAte haiM ki mithyAtva sarvatra sarvadA apakAra hI karatA hai tattvameM aruci, atattvAbhiniveza aura tattvameM saMzaya, isa prakAra mithyAtvake tIna bheda haiN| kisI bhI dezameM aura kisI bhI kAlameM mithyAtvake samAna koI bhI akalyANakArI nahIM hai // 10 // _ vizeSArtha-vastuke yathArtha svarUpake janmajAta azraddhAnako tattva-aruci rUpa mithyAtva kahate haiN| isako naisargika mithyAtva yA agRhIta mithyAtva bhI kahate haiN| yaha mithyAtva ghora ajJAnAndhakArameM par3e hue ekendriya Adi jIvoMke hotA hai| kahA bhI hai-'ghora ajJAnameM par3e hue ekendriya Adi jIvoMke tIvra andhakArake tulya agRhIta mithyAtva hotA hai|' Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya tatra kriyAvAdinAmAstikAnAM kautkalakAMThaviddhi-kozika-harizmazru-mAMdyavika-romaza-harIta-muNDAzvalAyanAdayo'zItizatapramANabhedAH / teSAmAnayanamucyate-svabhAva-niyati-kAlezvarAtmakartRtvAnAM paJcAnAmadho jIvAdipadArthAnAM navAnAmadhaH svataH parato nityatvAnityatvAni ca catvAri saMsthApya asti jIvaH svataH svabhAvataH // 1 // asti parato jIvaH svabhAvataH // 2 // asti nityo jIvaH svabhAvataH // 3 // astyanityo jIvaH svabhAvata: // 4 // ityAdhuccAraNato rAzitrayasya parasparavadhe nava bhedA labhyante // 180 // svabhAvAdInAha kaH svabhAvamapahAya vakratAM kaNTakeSa vihageSu citratAm / / matsyakeSu kurute payogati paGkajeSu kharadaNDatAM prH|| [amita. paM. saM. 11310] . bAhyA apyAhuH kAkAH kRSNIkRtA yena haMsAzca dhvliikRtaaH| mayUrAzcitritA yena sa me vRtti vidhAsyati / / parake upadezase utpanna hue gRhIta mithyAtvako atattvAbhiniveza kahate haiN| usake tIna sau tresaTha bheda haiN| kahA bhI hai-kriyAvAdI, akriyAvAdI, vainayika aura ajJAnavAdI gRhIta mithyAdRSTiyoMke tIna sau tresaTha bheda haiN| unameM se kriyAvAdiyoMke 180 bheda haiM, akriyAvAdiyoMke 84 bheda haiM, vainayikoMke 32 bheda haiM aura ajJAnavAdiyoMke 67 bheda haiN| kriyA kartAke binA nahIM hotI aura vaha AtmAke sAtha samaveta hai aisA kahanevAle kriyAvAdI haiM / athavA, jo kahate haiM ki kriyA pradhAna hai jJAna pradhAna nahIM hai ve kriyAvAdI haiM / athavA, kriyA arthAt jIvAdi padArtha haiM ityAdi jo kahate haiM ve kriyAvAdI haiM [ bhaga. sUtra, TI. 30 / 1] ___ ina kriyAvAdiyoMke kautkala, kANTheviddhi, kauzika, harizmazru, mAMdyavika, romaza, hArIta, muNDa, AzvalAyana Adi eka sau assI bheda haiN| unako lAnekI vidhi isa prakAra hai-jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA, mokSa, puNya, pApa ye nau padArtha haiM / ye nau padArtha svataH, parataH, nitya, anitya, ina cAra vikalpoMke dvArA tathA kAla, Izvara, AtmA, niyati aura svabhAva ina pA~ca vikalpoMke dvArA haiN| yathA-jIva svataH svabhAvase hai // 1 // jIva parataH svabhAvase hai / / 2 / / jIva svabhAvase nitya hai // 3 // jIva svabhAvase anitya hai / / 4 / / isa prakAra uccAraNa karanese 94544 ina tInoM rAziyoMko paraspara meM guNA karanese 180 bheda hote haiN| kahA bhI hai ___ jIvAdi padArtha nahIM hai aisA kahanevAle akriyAvAdI haiN| jo padArtha nahIM usakI kriyA bhI nahIM hai / yadi kriyA ho to vaha padArtha 'nahIM' nahIM ho sktaa| aisA kahanevAle bhI akriyAvAdI kahe jAte haiM [ bhaga. sUtra, TIkA 3011, sthA. TI. 4 / 4 / 345 ] akriyAvAdI nAstikoMke marIcikumAra, kapila, ulUka, gArgya, vyAghrabhUti, vAdvali, mAThara, maudgalAyana Adi 84 bheda haiN| unake lAnekI vidhi isa prakAra hai-svabhAva Adi pA~cake nIce puNya-pApako chor3akara jIvAdi sAta padArtha sthApita kro| phira unake nIce svataH-parataH sthApita kro| jIva svabhAvase svataH nahIM hai // 1 // jIva svabhAvase parataH nahIM 1. atthi sado parado vi ya NiccANiccattaNeNa ya NavatthA / kAlIsarappaNiyadisahAvehi ya te hi bhaMgA hu|| -go. karma., gA. 787 / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 dharmAmRta ( anagAra) yadA yathA yatra yato'sti yena yat tadA tathA tatra tato'sti tena tat / sphuTaM niyatyeha niyaMtryamANaM paro na zaktaH kimapIha kartum // [ amita. paM. saM. 11311 ] kvacicca vinaivopAdAnaiH samasamayamoyAsavigamAdAnakAkAratvadapi pRthagavasthAnaviSamam / / akhaNDabrahmANDa vighaTaya vi(ti)yAdrAg ghaTayati camatkArodrekaM jayati na sA kAsya niytiH|| kAla: pacati bhUtAni kAla: saMharate prajAH / kAlaH supteSu jAgati tasmAt kAlastu kAraNam // ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukha-duHkhayoH / Izvaraprerito gacchet svarga vA zvabhrameva vA // [ mahAbhA0 vanaparva 30 / 28 ] eko devaH sarvabhUteSu lIno nityo vyApI sarvakAryANi krtaa| AtmA mUrtaH sarvabhUtasvarUpaM sAkSAjJAtA nirguNaH zuddharUpaH / / [amita. paM. sa. 11314 ] pare'pyAhuH UrNanAbha ivAMzUnAM candrakAnta ivAmbhasAm / prarohANAmiva plakSaH sa hetuH sarvajanminAm // hai // 2 / / ajIva svabhAvase svataH nahIM hai // 3 // ajIva svabhAvase parataH nahIM hai // 4 // isa prakAra uccAraNa karane para 54742 ko parasparameM gaNA karanese 70 bheda hote haiN| tathA niyati aura kAlake nIce sAta padArthoMko rakhakara jIva niyatise nahIM hai // 11 // jIva kAlase nahIM hai // 2 // ityAdi kathana karanepara caudaha bheda hote haiN| donoMko milAnese 84 bheda hote haiN| zvetAmbara TIkA granthoMke anusAra [ AcA., TI. 11111 / 4, nandI. TI. malaya sU. 46] jIvAdi sAta padArtha sva aura para tathA kAla, yadRcchA, niyati, svabhAva, Izvara aura AtmA ina sabako parasparameM guNA karanepara 74246=84 bheda hote haiN| vinayavAdiyoMke vasiSTha, pArAzara, jatukarNa, vAlmIki, romaharSiNa, satyadatta, vyAsa, elAputra, aupamanyava, aindradatta, ayasthUNa Adi 32 bheda haiN| unako lAnekI vidhi isa prakAra hai-deva, rAjA, jJAnI, yati, vRddha, bAla, mAtA aura pitA ina AThoMkI mana, vacana, kAya aura dAnase vinaya karanepara 8xg=32 bheda hote haiN| yathA-devoMkI manase vinaya karanI cAhie // 1 // devoMkI vacanase vinaya karanA cAhie // 2 // devoMkI kAyase vinaya karanI cAhie // 3 // devoMkI dAnase vinaya karanI cAhie // 4 // ajJAnavAdiyoMke sAkalya, vAkalya, kuthimi, nArAyaNa, kaTha, mAdhyandina, mauda, paippalAda, bAdarAyaNa, aitikAyana, vasu, jaimini Adi 67 bheda haiN| unako lAnekI vidhi isa prakAra hai-jIvAdi nau padArthoke nIce sat , asat , sadasat, avAcya, sadavAcya, asadavAcya, sadasadavAcya ina sAta bhaMgoMko rakhanA caahie| isa taraha 947 =63 bheda hote haiN| punaH eka zuddha padArthako sat , asat , sadasat aura avaktavya ina cAra bhaMgoMke sAtha milAnese cAra bheda hote haiN| isa taraha ajJAnavAdiyoMke 67 bheda hote haiN| zvetAmbarIya TIkA granthoMke anusAra jIva Adi nau padArthoMko asti Adi sAta bhaMgoMke Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya akriyAvAdinAM nAstikAnAM marIci-kumArolUka-kapila-gArgya-vyAghrabhUti-vAdvali-mAThara-modigatalyAdayazcaturazItipramA bhedaaH| teSAmAnayanamAha svabhAvAdInAM paJcAnAmadhaH puNyapApAniSTe: saptAnAM jIvAdInAmadhaH sva-paradvayaM nikSipya nAsti svato 3 jIvaH svabhAvataH / / nAsti parato jIvaH svbhaavtH|2| nAsti svato'jIvaH svabhAvataH / 3 / nAsti parato'jIvaH svabhAvataH / 4 / ityAdhuccAraNe parasparAbhyAse vA labdhA bhedAH saptatiH 70 / niyatikAlayoradho jIvAdisaptakaM vinyasya nAsti jIvo niyatitaH / / nAsti jIvaH kAlataH // 2 // ityAdhuccAraNe labdhAzcaturdaza // 14 // pUrvaH sahaite caturazItiH // 84 // vinayavAdinAM vasiSTha-pArAzara-jatukarNa-vAlmIki-romaharSiNa-satradatta-vyAsailAputropamanyavendudattAyasthUNAdayo dvAtriMzadbhedAH / teSAmAnayana mAha-deva-nRpati-yati-jAnika-vRddha-bAla-jananI-janakAnAmadho manovAkkAyadAnacatuSTayaM nikSipya, vinayo manasA deveSa kAryaH; vinayo vAcA deveSu kAryaH // 2 // vinayaH kAyena deveSu kAryaH // 3 // vinayo dAnena deveSu kAryaH // 4 // ityuccAraNairlabdhA bhedA dvAtriMzat // 32 // ajJAnavAdinAM sAkalya-vAkalya-kuthimi-cArAyaNa-kaTha-mAdhyaMdina-mauda-pippalAda-vAdarAyaNatikAyana-vasujaiminiprabhRtayaH saptaSaSTisaMkhyA bhedAH / teSAmAnayanamAha-javAnAM jIvAdInAmadhaH sat asat sadasat (a) vAcyaM 12 sadvA(davA)cyaM asadvA(davA)cyaM sadasadvA(davA)cyamiti sapta nikSipya sajjIvabhAvaM ko vetti / / asajjIvabhAvaM ko vetti / 2 / ityAdhuccAraNe labdhA bhedAstriSaSTiH // 63 // punarbhAvotpattimAzritya sadbhAvAsadbhAva-sadasaddhAvAvAcyAnAM catuSTayaM prastIrya sadbhAvotpatti ko 15 vetti / 1 / asadbhAvotpatti ko vetti / 2 / sadasadbhAvotpatti ko veti / 3 / vAcyabhAvotpatti ko vetti / / ityuccAraNayA labdhazcatubhiretaiH saha pUrve saptaSaSTi 67 / sarvasamAse triSaSTayadhikAni trINi zatAni 363 / tattvasaMzaya:-jinoktaM tattvaM satyaM na vA iti saMkalpaH // 10 // 18 sAtha milAnese 63 aura utpattiko prArambhake cAra bhaMgoMke sAtha milAnese cAra isa taraha 67 bhaMga hote haiM / yahA~ svabhAva AdikA bhI svarUpa jAna lenA cAhie __ svabhAvavAdiyoMkA kahanA hai ki svabhAvako chor3akara dUsarA kauna kA~ToMko tIkSNa banAtA hai, pakSiyoMko nAnA rUpa detA hai, machaliyoMko jalameM calAtA hai aura kamaloMmeM kaThora nAla lagAtA hai| anya jana bhI kahate haiM-jisane kauoMko kAlA kiyA, haMsoMko sapheda kiyA, mayUroMko citrita kiyA, vahI mujhe AjIvikA degaa| ____ niyatikA svarUpa isa prakAra hai-jaba, jaise, jahA~, jisake dvArA, jo hotA hai taba, tahA~, taise, tisake dvArA vaha hotA hai| spaSTa hai ki niyatike dvArA hI yahA~ saba niyantrita hai| dUsarA koI kucha bhI nahIM kara sktaa| kAlavAdI kahate haiM-kAla prANiyoMko pakAtA hai, kAla prajAkA saMhAra karatA hai| kAla sote hue bhI jAgatA hai isalie kAla hI kAraNa hai / IzvaravAdI kahate haiM-yaha ajJAnI jIva apane sukha-duHkhakA svAmI nahIM hai| ataH Izvarake dvArA prerita hokara svargameM yA narakameM jAtA hai| . saba prANiyoM meM eka deva samAyA huA hai, vaha nitya hai, vyApaka hai, saba kAryoMkA kartA hai, AtmA hai, mUrta hai, sarva prANisvarUpa hai, sAkSAt jJAtA hai, nirguNa hai, zuddharUpa hai|' 1. eko devaH sarvabhUteSu lono nityo vyApI sarvakAryANi kartA / AtmA mUrtaH sarvabhUtasvarUpaM sAkSAjjJAtA nirguNaH zuddharUpaH // Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) atha mithyAtvavyavacchedaparaM prazaMsati yo mohasaptAciSi dIpyamAne ceklizyamAnaM puruSaM maSaM vaa| uddhRtya nirvApayatIddhavidyApIyUSasekaiH sa kRtI kRtArthaH // 11 // - mohasaptAciSi-mithyAtvAgnau / saptacirityupamAnapadaM mithyAtvasya saptApi bhedAH kaizcidiSyanta iti sUcayati / tathA ca paThanti aikAntikaM sAMzayikaM ca mUDhaM svAbhAvikaM vainayikaM tthaiv| vyudgrAhikaM tadviparItasaMjJaM mithyAtvabhedAnavabodha sapta // [ varAMgacarita 11 / 4 ] tadvivaraNazlokAH krameNa yathA sarvathA kSaNiko jIvaH sarvathA saguNo gunnH| ityAdibhASamANasya tadekAntikamiSyate // 1 // [ amita. zrA. 216 ] sarvajJena virAgeNa jIvAjIvAdibhASitam / tathyaM na veti saMkalpe dRSTiH sAMzayikI matA / / 2 / / [ a. zrA. 2-7 ] devo rAgI yatiH saGgI dharmaH prANinizuMbhanam / mUDhadRSTiriti brUte yuktAyuktavivecakAH // 3 // [ a. zrA. 2112] dIno nisargamithyAtvastattvAtattvaM na budhyte| sundarAsundaraM rUpaM jAtyandhaM iva sarvathA ||4|| [ amita. zrA. 2 / 11] AgamA liGginI (-no) devI(vA) dharmaH sarve sadA smaaH| ityeSA kathyate buddhiH puMso vainayikI jinaiH // 5 // [ amita. thA. 28 ] pUrNaH kuhetudRSTAntairna tattvaM prtipdyte| maNDalazcarmakArasya bhojyaM carmalavairiva ||6|| [ amita. zrA. 2 / 9] aMtattvaM manyate tattvaM viparItarucijanaH / doSAturamanAstiktaM jvarIva madhuraM rasam // 7 // [ amita. zrA. 2 / 10 ] dUsaroMne bhI kahA hai-jaise makar3I apane tantujAlakA hetu hai, candrakAntamaNi jalakA hetu hai, bar3akA per3a prarohoMkA hetu hai vaise hI vaha Izvara saba prANiyoMkA hetu hai / ina 363 matoMkA upapAdana granthakAra AzAdharane apanI jJAnadIpikA nAma paMjikAmeM amitagatikRta paMcasaMgrahake AdhArase kiyA hai| jo mithyAtvakA vinAza karane meM tatpara hai usakI prazaMsA karate haiM jo prajvalita mithyAtva moharUpI agnimeM machalIkI taraha tar3aphar3Ate hue jIvako usase nikAlakara pramANa naya Adike jJAnarUpI amRtasiMcanake dvArA zAnti pahu~cAte haiM ve hI vidvAn pUrNamanoratha hote haiM // 11 // vizeSArtha-yahA~ mithyAtvako saptArcikI upamA dI hai| saptAci agniko kahate haiM kyoMki usakI sAta jvAlAe~ mAnI haiN| isI taraha mithyAtvake bhI koI AcArya sAta bheda mAnate haiM yathA- aikAntika, sAMzayika, mUDha, svAbhAvika, vainayika, vyugrAhika aura viparIta, ye mithyAtvake sAta bheda jaano| 1. atathyaM manyate tthyN....|| ami. zrA. 2-1 / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya 97 athavA moha ityanena mithyAtva-samyagmithyAtva-samyaktvAkhyAstrayo darzanamohabhedAH anantAnubandhikrodhamAnamAyAlobhAkhyAzcAritramohabhedA gRhyante saptAnAmapi samyaktvaghAtakatvAditi saptAciHzabdaH smarayati / ceklizyamAnaM-bhRzaM punaH punarvA upatapyamAnam // 11 // atha mithyAtvasamyaktvayoH sukhapratItyartha lakSaNamupasaMgRhNAti prAsAdyAdInave deve vastrAdigranthile gurau| dharme hiMsAmaye taddhImithyAtvamitaratarat // 12 // grAsAdyAdInave-grAsAdibhiH kavalAhAraprabhRtibhiH kAryarabhivyajyamAnA AdInavA kSudAdayo doSA yasya / tatra tAvat kavalAhAriNi sitapaTAcAryakalpite na rAgadveSAbhivyaktiryathA-yo yaH kavalaM bhuGkte sa sa na vItarAgo yathA rathpApuruSaH, bhuGkte ca kavalaM sa bhava nAtaH kevalIti / kavalAhAro hi smaraNAbhilASAbhyAM bhujyate bhuktavatA ca knntthosstthprmaanntptenaarucitstyjyte| tathA ca abhilASArucibhyAmAha re pravRttinivRttimattvAtkathaM vItarAgatvaM tdbhaavaannaapttaa| AdizabdAdyathA athavA 'moha' zabdase mithyAtva, samyagamithyAtva aura samyaktva ye darzana mohanIyake tIna bheda aura anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha ye cAritra mohanIyake cAra bheda grahaNa kiye jAte haiM kyoMki ye sAtoM samyagdarzanake ghAtaka honese jIvako kaSTa dete haiN| 'saptArci' zabda inakA smaraNa karAtA hai| mithyAtva aura samyaktvakA sukhapUrvaka bodha karAneke lie lakSaNa kahate haiM___ kavalAhAra, strI, zastra aura rudrAkSakI mAlA dhAraNa karane Adise jinameM bhUkha, pyAsa, moha, rAga, dveSa Adi doSoMkA anumAna kiyA jAtA hai aise devako deva mAnanA, vastra-daNDa Adi parigrahake dhArI guruko guru mAnanA aura hiMsAmaya dharmako dharma mAnanA mithyAtva hai| . tathA nirdoSa devako deva mAnanA, nimrantha guruko guru mAnanA aura ahiMsAmayI dharmako dharma mAnanA samyaktva hai // 12 // vizeSArtha-vibhinna zAstroM meM samyagdarzanake bhinna-bhinna lakSaNa pAye jAte haiN| unheM lekara kabhI-kabhI jJAniyoMmeM bhI vivAda khar3A ho jAtA hai| paNDitapravara ToDaramalajIne apane mokSamArga prakAzakake nauveM adhikArameM unakA samanvaya bar3e sundara DhaMgase kiyA hai| yahA~ usakA sArAMza diyA jAtA hai-yahA~ sacce deva, sacce guru aura sacce dharmakI zraddhAko samyaktva kahA hai| aisA hI kathana ratnakaraNDazrAvakAcArameM hai| vahA~ sacce dharmake sthAnameM saccA zAstra kahA hai| kintu tattvArthasUtrameM tattvArthake zraddhAnako samyaktva kahA hai| amRtacandrAcAryane puruSArthasiddhayupAyameM bhI aisA hI kahA hai-- . 'viparIta abhiprAyase rahita jIva-ajIva Adi tattvArthoMkA sadA zraddhAna karanA yogya hai| yaha zraddhAna AtmAkA svarUpa hai|' inhIM AcArya amRtacandrane apane isI granthameM AtmAke vinizcayako samyagdarzana kahA hai-'drshnmaatmvinishcitiH|' tathA samayasArakalazameM 'ekatve niyatasya' ityAdi ilokameM kahA hai ki paradravyase bhinna AtmAkA avalokana hI niyamase samyagdarzana hai| ina lakSaNoMmeM siddhAnta bheda nahIM hai; dRSTi bheda hai, zailI bheda hai| arahantadeva Adike zraddhAnase 1. jIvAjIvAdInAM tattvArthAnAM sadaiva kartavyam / __ zraddhAnaM viparItAbhinivezaviviktamAtmarUpaM tat ||-purussaarth. 22 / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) ye strIzastrAkSasUtrAdirAgAdyaGkakalaGkitAH / nigrahAnugrahaparAste devAH syuna muktaye // nAdyATTahAsasaMgItAdyupaplavavisaMsthulAH / lambhayeyuH padaM zAnteH prapannAt prANinaH katham / / [ grathila:-parigrahavAn / uktaM ca- / sarvAbhilASiNaH sarvabhojinaH saparigrahAH / abrahmacAriNo mithyopadezA guravo na tu // [ hiMsAmaye / uktaM ca devAtithimantrauSadhapitrAdinimittato'pi sNpnnaa| hiMsA dhatte narake kiM punariha nAnyathA vihitA // [ ami. zrA. 6 / 29] kudeva AdikA zraddhAna dUra hotA hai isase gRhIta mithyAtvakA abhAva hotA hai| isalie ise samyaktvakA lakSaNa kahA hai| kintu yaha samyaktvakA niyAmaka lakSaNa nahIM hai kyoMki vyavahAradharmake dhAraka mithyAdRSTiyoMke bhI aisA zraddhAna pAyA jAtA hai| ataH arahanta devAdikA zraddhAna honepara samyaktva ho yA na ho kintu arahantAdikA yathArtha zraddhAna hue binA samyagdarzana kabhI bhI nahIM ho sktaa| samyagdRSTiko unakA zraddhAna hotA hI hai| kintu vaisA zraddhAna mithyAdRSTiko nahIM hotA / vaha pakSamohavaza zraddhAna karatA hai| kyoMki usake tattvArtha zraddhAna nahIM hai isalie usake arahanta AdikA zraddhAna bhI yathArtha pahacAna sahita nahIM hai| jisake tattvArthazraddhAna hotA hai usake sacce arahanta Adike svarUpakA yathArtha zraddhAna hotA hI hai tathA jisake arahanta Adike svarUpakA yathArtha zraddhAna hotA hai usake tattvazraddhAna hotA hI hai ; kyoMki arihanta Adike svarUpako pahacAnanese jIva AdikI pahacAna hotI hai ataH ina donoMko parasparameM avinAbhAvI jAnakara bhI arahanta Adike zraddhAnako samyaktva kahA hai| tathA saptatattvoMke zraddhAnameM arahanta AdikA zraddhAna garbhita hai| kyoMki tattvazraddhAnameM mokSatattva sarvotkRSTa hai| aura arahanta siddha avasthA honepara hI mokSakI prApti hotI hai ataH mokSatattvameM zraddhA honepara arahanta siddhameM zraddhA honA anivArya hai| tathA mokSake kAraNa saMvara nirjarA haiN| saMvara nirjarA nirgrantha vItarAgI muniyoMke hI hotI hai| ataH saMvara nirjarA tattvoMpara zraddhA honepara saMvara nirjarAke dhAraka muniyoMpara zraddhA hogI hii| yahI sacce gurukA zraddhAna huaa| tathA rAgAdi rahita bhAvakA nAma ahiMsA hai| usIko upAdeyarUpa dharma mAnanese vahI dharmakA zraddhAna huaa| isa prakAra tattvazraddhAnameM arahanta AdikA zraddhAna bhI garbhita hai| ataH samyaktvameM deva Adike zraddhAnakA niyama hai| isa viSayameM jJAtavya yaha hai ki tattvazraddhAnake binA arahantake chiyAlIsa guNoMkA yathArtha jJAna nahIM hotA kyoMki jIva-ajIvako jAne binA arahanta Adike AtmAzrita guNoMko aura zarIrAzrita guNoMko bhinna-bhinna nahIM jaantaa| yadi jAne to AtmAko paradravyase bhinna avazya maane| isalie jisake jIvAdi tattvoMkA saccA zraddhAna nahIM hai usake arahanta AdikA bhI saccA zraddhAna nahIM hai| tathA mokSa Adi tattvake zraddhAna binA arahanta AdikA bhI mAhAtmya yathArtha nahIM jaantaa| laukika atizayAdise arahantakA, tapazcaraNAdise gurukA aura parajIvoMkI hiMsA Adi na karanese dharmakA mAhAtmya jAnatA hai| yaha saba to parAzrita bhAva haiN| AtmAzrita bhAvoMse Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya api ca vRkSAMzchitvA pazUn hatvA snAtvA rudhirakardame / yadyevaM gamyate svarge narake kena gamyate // [ . taddhI:-devagurudharmabuddhiH / itarA nirdoSe deve nirgranthe gurau ahiMsAlakSaNe ca dharme tabuddhiH // 12 // atha samyaktvasAmagrImAzaMsati tad dravyamavyathamudetu zubhaiH sa dezaH saMtanyatAM pratapatu pratataM sa kaalH| bhAvaH sa nandatu sadA yadanugraheNa prastauti tattvarucimAptagavI narasya // 13 // dravyaM-jinadehatatpratimAdi / dezaH-samavasaraNacaityAlayAdiH / kAla:-jinajanmAbhiSekaniSkamaNAdiH / bhAvaH-aupazamikAdiH / tattvaruci-tattvaM jIvAdivastuyAthAtmyam / uktaM caarahanta AdikA zraddhAna hI yathArtha zraddhAna hai aura vaha tattvazraddhAna honepara hI hotA hai| isalie jisake arahanta AdikA saccA zraddhAna hotA hai usake tattvazraddhAna hotA hI hai| tathA tattvoMmeM jIva-ajIvake zraddhAnakA prayojana sva aura parakA bhinna zraddhAna hai| aura Asrava Adike zraddhAnakA prayojana rAgAdiko chor3anA hai| so sva aura parakA bhinna zraddhAna honepara paradravyameM rAgAdi na karanekA zraddhAna hotA hai| isa taraha tattvArthazraddhAnakA prayojana sva aura parakA bhinna zraddhAna hai aura sva aura parake bhinna zraddhAnakA prayojana hai Apako Apa jAnanA ataH AtmazraddhAnako samyaktva kahA hai kyoMki vahI mUlabhUta prayojana hai| isa taraha bhinna prayojanoMse bhinna lakSaNa kahe haiN| vAstava meM to jaba mithyAtva karmakA upazamAdi honepara samyaktva hotA hai vahA~ cAroM lakSaNa eka sAtha pAye jAte haiN| isalie samyagdRSTike zraddhAnameM cAroM ho lakSaNa hote haiN| yahA~ sacce deva, sacce guru aura sacce dharma ke zraddhAnako samyaktva kahA hai kyoMki jo strI, zastra, rudrAkSamAlA Adi rAgake cihnoMse kalaMkayukta haiM tathA logoMkA burAbhalA karane meM tatpara rahate haiM, ve deva muktike sAdhana nahIM ho skte| tathA jo saba prakArakI vastuoMke abhilASI haiM, saba kucha khAte haiM jinake bhakSyaabhakSyakA vicAra nahIM hai, parigraha rakhate haiM, brahmacaryakA pAlana nahIM karate, tathA mithyA upadeza karate haiM ve guru nahIM ho skte| tathA-deva, atithi, mantrasiddhi, auSadha aura mAtA-pitAke uddezyase kiye gaye zrAddha ke nimittase bhI kI gayI hiMsA manuSyako narakameM le jAtI hai| taba anya prakArase kI gayI hiMsAkA to kahanA hI kyA hai ? aura bhI kahA hai yadi vRkSoMko kATanese, pazuoMkI hatyA karanese aura khUnase bharI huI kIcar3ameM snAna karanese svargameM jAte haiM to phira narakameM kyA karanese jAte haiM? ataH nirdoSa deva, nimrantha guru aura ahiMsAmayI dharma meM buddhi hI samyaktva hai // 12 // Age samyaktvakI sAmagrI batalAte haiM vaha dravya binA kisI bAdhAke apanA kArya karaneke lie samartha ho, vaha deza sadA zubha kalyANoMse paripUrNa rahe, vaha kAla sadA zakti sampanna rahe, aura vaha bhAva sadA samRddha ho jinake anugrahase parApara guruoMkI vANI jIvameM usI prakAra, tattva ruci utpanna karatI hai jaise prAmANika puruSake dvArA dI gayI vizvasta gau manuSyako dUdha pradAna karatI hai / / 13 / / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 12 15 dharmAmRta (anagAra ) 'cetano'cetano vArtho yo yathaiva vyavasthitaH / tathaiva tasya yo bhAvo yAthAtmyaM tattvamucyate // ' [ tattvAnuzA. 111 ] tasya ruciH zraddhAnaM viparItAbhinivezaviviktamAtmasvarUpaM na tvicchAlakSaNaM, tasyopazAntakaSAyAdiSu muktAtmasu vAsaMbhavAt / AptagavI - parAparagurUNAM gaurvAk tattvaruci prastauti - prakSarati surabhiriva kSIram / narasya - mAnuSasyAtmano vA // 13 // atha paramAptalakSaNamAha 100 mukto'STAdazabhirdoSairya uktaH sArvajJasaMpadA / zAsti muktipathaM bhavyAn yo'sAvApto jagatpatiH // 14 // doSaH / te yathA-- kSudhA tRSA bhayaM dveSo rAgo mohazca cintanam / jarA rujA ca mRtyuzca svedaH khedo mado ratiH // vismayo jananaM nidrA viSAdo'STAdaza dhruvAH / trijagatsarvabhUtAnAM doSAH sAdhAraNA ime // etairdoSairvinirmuktaH so'yamApto niraJjanaH / - [ AptasvarUpa 15-17 / ] etenApAyApagamAtizaya uktaH / sArvazyasaMpadA - sArvazye anantajJAnAdicatuSTaya-lakSaNAyAM jIvanmukto, saMpat - samavasaraNASTamahAprAtihAryAdivibhUtistayA / etena jJAnAtizayaH pUjAtizayazcoktaH / zAstItyAdiH / etena vacanAtizaya uktaH / evamuttaratrApi bodhyam // 14 // vizeSArtha -- samyagdarzanakI utpattikI sAmagrI hai dravya, kSetra, kAla, bhAva / dravya hai jinabimba Adi / kSetra hai samavasaraNa, caityAlaya Adi / kAla hai jina bhagavAnkA janmakalyANa yA tapakalyANaka AdikA kAla yA jIvake saMsAra paribhramaNakA kAla jaba ardhapudgala parAvarta zeSa rahe taba samyagdarzana hotA hai / kyoMki samyagdarzana honepara jIva isase adhika kAla taka saMsAra meM bhramaNa nahIM karatA / tathA jaba jIva samyagdarzanake abhimukha hotA hai to usake adhaHkaraNa, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa rUpa bhAva hote haiN| ye hI bhAva haiM jinake binA samyaktvakI prApti nahIM hotI / isa saba sAmagrI ke honepara jIvakI tattva meM ruci hotI hai| AcArya paramparAse calI AtI huI jinavANIko sunakara vastuke yathArtha svarUpake prati ruci arthAt zraddhAna hotA hai / tattvakA svarUpa isa prakAra kahA hai jo cetana yA acetana padArtha jisa rUpase sthita hai usakA usI rUpase jo bhAva hai use yAthAtmya yA tattva kahate haiM / usa tattvakI ruci arthAt viparIta abhiprAyarahita zraddhAna samyagdarzana hai / vaha samyagdarzana AtmAkA pariNAma hai / rucikA artha icchA bhI hotA hai / kintu yahA~ icchA artha nahIM lenA cAhie / icchA mohakI paryAya hai ataH gyArahaveM Adi guNasthAnoM meM tathA mukta jIvoMmeM icchA nahIM hotI, kintu samyagdarzana hotA hai || 13|| Age parama AptakA lakSaNa kahate haiM jo aThAraha doSoMse mukta hai, aura sArvajJa arthAt anantajJAna Adi catuSTayarUpa jIvanmukti ke honepara samavasaraNa, aSTa mahAprAtihArya Adi vibhUti se yukta hai tathA bhavya jIvoM ko mokSamArgakA upadeza detA hai vaha tInoM lokoMkA svAmI Apta hai || 14 || Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya atha mumukSUn paramAptasevAyAM vyApArayati - yo janmAntaratattva bhAvanabhuvA bodhena buddhvA svayaM, yo mArgamapAsya ghAtiduritaM sAkSAdazeSaM vidan / sadyastIrthaMkaratvapavitramagirA kAmaM nirIho jagat, tattvaM zAsti zivArthibhiH sa bhagavAnAptottamaH sevyatAm // 15 // 101 1 ghAtiduritaM - mohanIya jJAnAvaraNa-darzanAvaraNAntarAyAkhya karmacatuSTayam / sAkSAdazeSaM vidan / mImA- 6 sakaM pratyetatsAdhanaM yathA-- kazcitpuruSaH sakalapadArtha sAkSAtkArI tadgrahaNasvabhAvatve sati prakSINapratibandhapratyayatvAt / yadyadgrahaNasvabhAvatve sati prakSINapratibandhapratyayaM tattatsAkSAtkAri, yathApagatatimiraM locanaM rUpasAkSAtkAri / tadgrahaNasvabhAvatve sati prakSINapratibandhapratyayazca vivAdApannaH kazcit' iti sakalapadArthagrahaNasvabhAvatvaM nAtmano'siddhaM codanAt ( -taH ) sakalapadArtha parijJAnasyAnyathAyogAdandhasyevAdarzAd rUpapratItiriti / vyAptijJAnotpattibalAccAzeSaviSayajJAnasaMbhavaH, kevalaM vaizadye vivAdaH / tatra doSAvaraNApagama eva kAraNaM vizeSArtha - bhUkha, pyAsa, bhaya, dveSa, rAga, moha, cintA, bur3hApA, roga, mRtyu, pasInA, kheda, ahaMkAra, rati, acaraja, janma, nidrA aura viSAda ye aThAraha doSa tInoM lokoMke saba prANiyoM meM pAye jAte haiN| ina doSoMse jo chUTa gayA hai vahI nirdoSa saccA Apta hai / aura jinameM ye doSa sadA vartamAna rahate haiM unheM saMsArI kahate haiM / tInoM lokoMke saba saMsArI jIvoMmeM ye aThAraha doSa pAye jAte haiM / jo ina aThAraha doSoM ko naSTa karake unase mukta ho jAtA hai use jIvanmukta kahate haiM / ina aThAraha doSoMke haTane para usa jIvanmukta paramAtmA meM anantadarzana, anantajJAna, anantasukha, anantavIryarUpa anantacatuSTaya prakaTa hote haiM aura vaha sarvajJa sarvadarzI ho jAtA hai| taba usakI upadezasabhA lagatI hai use samavasaraNa kahate haiM kyoMki AtmakalyANake icchuka sabhI jIva usameM jA sakate haiM / samavasaraNakI vibhUtikA varNana triloka prajJaptike caturtha adhikArase jAna lenA cAhie / taba AptakI divyadhvani khiratI hai| isa taraha AptameM cAra atizaya hote haiM / prathama apAyakA cale jAne rUpa atizaya, dUsarA jJAnAtizaya, tIsarA pUjAtizaya aura cauthA vacanAtizaya / atizayakA artha hotA hai parAkASThA yA carama sImA / saba doSoMkA sadAke lie haTa jAnA apAyakA cale jAne rUpa prathama atizaya hai / saba apAya arthAt burAI kI jar3a doSa haiM / unake haTe binA Ageke atizaya nahIM ho sakate / doSoMke haTanepara anantajJAna prakaTa honese sarvajJa hote haiM yaha jJAnAtizaya hai / sarvajJa honepara saba unakI pUjA karate haiM yaha pUjAtizaya hai / isIse unheM 'arhata' kahA jAtA hai| taba unakI divyadhvani khiratI hai jise samavasaraNameM upasthita saba jIva apanI-apanI bhASAmeM samajha lete haiM / isa taraha sacce Aptake tIna lakSaNa haiM - vItarAgatA, sarvajJatA aura hitopadezitA // 14 // Age mumukSuoM ko sacce AptakI sevA karaneke lie prerita karate haiM jo pUrvajanma meM kiye gaye tattvAbhyAsa se utpanna hue jJAnake dvArA paropadezake binA svayaM mokSamArgako jAnakara mohanIya, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karmarUpa ghAtiyA karmoM ko naSTa karake samasta lokAlokavartI padArthoMko pratyakSa jAnatA hai aura usI kSaNameM udayameM Aye tIrthaMkara nAmaka puNya karmake udayase khiranevAlI divyadhvanike dvArA atyanta niSkAmabhAvase bhavyajIvoMko jIvAdi tattvakA upadeza detA hai, mokSake icchuka bhavyajIvoMko usa bhagavAn parama AptakI ArAdhanA karanI cAhie || 15 || 3 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta (anagAra ) rajonIhArAdyAvRtArthajJAnasyeva tadapagama iti / tatsAdhanaM yathA, doSAvaraNe kvacinnirmUlaM pralayamupavrajataH prakRSyamANAnitvAt / yasya prakRSyamANahAniH sa kvacinnirmUlaM pralayamupavrajati, yathA agnipuTapAkApasAritakiTTakA3 likAdyantaraGgabahiraGgamaladvayAtmani hemni mala iti, nirhAsAtizayavatI ca doSAvaraNe iti / sadya ityAdikevalajJAnotpattyanantarabhAvinA tIrthaMkaratvAkhyanAmakarmavizeSapAkena nirvRttayA vAcA / kAmaM yatheSTam / jagatAM / nirIhaH - zAsanatatphalavAJchArahitaH tannimittamohaprakSayAt / bhagavAn, indrAdInAM pUjyaH / / 15 / / 102 vizeSArtha - Apta kaise banatA hai yaha yahA~ spaSTa kiyA hai / pUrvajanmameM tattvAbhyAsapUrvaka samyaktvako prApta karake samyagdRSTi karmabhUmiyA manuSya hI kevalI yA zrutakevIke pAdamUlameM tIrthaMkara nAmaka karmakA bandha karatA hai / kahA hai prathamopazama samyaktvameM yA dvitIyopazama, kSAyika yA kSAyopazamika samyaktva meM sthita karmabhUmija manuSya avirata samyagdRSTise lekara cAra guNasthAnoM meM kevalI yA zrutakevIke nikaTa tIrthaMkara nAmaka karma ke bandhako prArambha karatA hai / usake bAda maraNa karake devagati meM jAtA hai / yadi pahale narakakI Ayubandha kara letA hai to naraka meM jAtA hai| vahA~se Akara tIrthaMkara hotA hai / taba svayaM hI mokSamArgako jAnakara dIkSA lekara tapasyA ke dvArA cAra ghAtikarmoMko naSTa karake sarvajJa ho jAtA hai / jisa kSaNa meM sarvajJa hotA hai usI kSaNa meM pahale bA~dhA huA tIrthaMkara nAmaka karma udayameM AtA hai isase pahale usakA udaya nahIM hotaa| usI karmake udayameM Ate hI samavasaraNa aSTa mahAprAtihArya Adi vibhUti prApta hotI hai aura unakI vANI khiratI hai / pahale likha Aye haiM ki vedavAdI mImAMsaka puruSakI sarvajJatA svIkAra nahIM karate, ve usakA khaNDana karate haiM / unake sAmane jainAcAryoMne jina yuktiyoMse puruSakI sarvajJatA siddha kI hai usakA thor3A-sA paricaya yahA~ diyA jAtA hai 1 koI puruSa samasta padArthoMko pratyakSa jAnatA hai, kyoMki samasta padArthoMko jAnanekA usakA svabhAva hone ke sAtha ho, jo usake jAnanemeM rukAvaTa paidA karanevAle kAraNa haiM ve naSTa ho jAte haiM / jo jisake grahaNa karanekA svabhAva rakhate hue rukAvaTa paidA karanevAle kAraNa dUra ho jAte haiM vaha use avazya jAnatA hai, jaise rogase rahita A~kha rUpako jAnatI hai / koI eka vivAdagrasta vyakti samasta padArthoMko grahaNa karanekA svabhAvavAlA hone ke sAtha hI rukAvaTa paidA karanevAle kAraNoMko naSTa kara detA hai / isa anumAnase puruSavizeSakI sarvajJatA siddha hotI hai / zAyada mImAMsaka kahe ki jIvakA samasta padArthoMko grahaNa karanekA svabhAva asiddha hai, kintu usakA aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai kyoMki vaha mAnatA hai ki vedase puruSako samasta padArthoMkA jJAna ho sakatA hai / yadi puruSakA vaisA svabhAva na ho to vedase puruSako saba padArthoMkA jJAna nahIM ho sakatA, jaise andheko darpaNake dekhanese apanA mu~ha dikhAI nahIM detA / tathA vyAptijJAnake balase bhI yaha siddha hotA hai ki puruSa saba padArthoMko jAna sakatA hai / jaba koI vyakti dhUmake honepara Aga dekhatA hai aura Aga ke abhAva meM dhuA~ nahIM dekhatA taba vaha niyama banAtA hai ki jahA~-jahA~ dhuA~ hotA hai vahA~vahA~ Aga hotI hai aura jahA~ Aga nahIM hotI vahA~ dhuA~ bhI nahIM hotA / isIko vyApti kahate haiM / yaha vyApti sarvadeza aura sarvakAlako lekara hotI hai / ataH vyAptikA nirmAtA eka 1. paDhamuvasamiye samme sesatiye aviradAdi cattAri / titthayarabaMdhapAraMbhayA NarA kevalidugaMte // - go. karma., gA. 93 / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya 103 atha aidaMyugInAnAM tathAvidhAptanirNayaH kutaH syAdityArekAyAmidamAha ziSTAnuziSTAt so'tyakSo'pyAgamAyuktisaMgamAt / pUrvAparAviruddhAcca vedyate'dyatanairapi // 16 // ziSTAnuziSTAt-ziSTA AptopadezasaMpAditazikSAvizeSAH svAmisamantabhadrAdayastairanuziSTAd guruparvakrameNopadiSTAt / AgamAt 'AptenocchinnadoSeNa sarvajJenAgamezinA / bhavitavyaM niyogena nAnyathA hyAptatA bhavet // ' [ ratna0 zrA0 5 ] ityAdikAt / yuktisaMgamAt-yuktyA saMyujyamAnAt / yuktizcAtra-AptAgamaH pramANaM syAd yathAvad vstusuucktvaadityaadikaa| pUrvAparAviruddhAt-'na hiMsyAtsarvabhUtAni' iti 'yajJArthaM pazavaH sraSTAH svayameva svayaMbhuvA' ityAdivat (na) pUrvAparavirodhasahitAt / adyatanaiH-sAMpratikaiH zreyothibhiH // 16 // tarahase sarvadeza aura sarvakAlakA jJAtA hotA hai tabhI to vaha isa prakArakI vyApti banAtA hai| isa vyAptijJAnase siddha hai ki puruSa sabako jAna sakatA hai| kevala spaSTa rUpase pratyakSa jAnane meM vivAda rahatA hai| so usameM doSa aura AvaraNakA haTa jAnA hI kAraNa hai| jaise dhUla, barpha Adise Dhake hue padArthake jJAnameM dhUla, barpha AdikA haTa jAnA hI kAraNa hai / doSa aura AvaraNake dUra ho jAnekA sAdhana isa prakAra kiyA jAtA hai-kisI vyakti vizeSameM doSa aura AvaraNa jar3amUlase naSTa ho jAte haiM kyoMki unakI hAni prakRSyamANa hai-bar3hatI jAtI hai| jisakI hAni bar3hatI jAtI hai vaha kahIM jar3amUlase naSTa ho jAtA hai jaise agnimeM tapAnese sone meM-se kITa Adi antaraMga mala aura kAlimA Adi bahiraMga mala naSTa ho jAte haiN| doSa aura AvaraNa bhI kSINa hote-hote ekadama kSINa ho jAte haiM isa prakAra puruSakI sarvajJatA siddha hotI hai| svAmI samantabhadrane kahA hai kisI vyaktimeM doSa aura AvaraNakI hAni parI tarahase hotI hai kyoMki vaha taratama bhAvase ghaTatI huI dekhI jAtI hai| jaise svarNapASANameM bAhya aura abhyantara malakA kSaya ho jAtA hai| [ vizeSake lie dekho-aSTasahasrI TIkA ] // 15 / / ___ isapara zaMkA hotI hai ki Ajake yugake manuSya isa prakArake AptakA nirNaya kaise kareM ? usakA samAdhAna karate haiM yadyapi AptatA atIndriya hai cakSu Adike dvArA dekhI nahIM jA sakatI, phira bhI Aptake upadezase jinhoMne viziSTa zikSA prApta kI hai aise svAmI samantabhadra jaise ziSTa puruSoMke dvArA guru paramparAse kahe gaye, aura yuktipUrNa tathA pUrvApara aviruddha Agamase Ajakalake manuSya bhI parama Aptako jAna sakate haiM // 16 // vizeSArtha-apane kalyANake icchuka Ajake bhI manuSya Agamase AptakA nirNaya kara sakate haiN| Agamake tIna vizeSaNa diye haiN| prathama to vaha Agama aisA honA cAhie jo guruparamparAse prApta upadezake AdhArapara samantabhadra jaise AcAryoMke dvArA racA ho inake , binA AptatA nahIM ho sakatI / 1. doSAvaraNayohAninizeSAstyatizAyanAt / kvacid yathA svahetubhyo bahirantarmalakSayaH // - AptamI., zlo. 4 / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 dharmAmRta (anagAra) yato vacaso duSTatvAduSTatve tathAvidhAzrayavazAd bhavatastataH 'ziSTAnuziSTAt' ityuktamata evedamAha viziSTamapi duSTaM syAd vaco duSTAzayAzrayam / ghanAmbuvattadevoccairvandyaM syAttIrthagaM punaH // 17 // Azaya:-cittamAdhArazca / tIrthagaM-aduSTacittaH pumAn pavitradezazca tIthaM tadAzrayam / // 17 // ' atha vAkyasya yatra yena prAmANyaM syAttatra tena tatkathayati dRSTe'rthe'dhyakSato vAkyamanumeye'numAnataH / pUrvAparAvirodhena parokSe ca pramANyatAm // 18 // dRSTe-pratyakSapramANagrahaNayogye / pramANyatAM-pramANaM kriyatAm // 18 // dUsarA vizeSaNa diyA hai ki vaha Agama yukti saMgata ho| jaise AptasvarUpake prathama zlokameM hI kahA hai __ jaisAkA taisA vastusvarUpakA sUcaka honese Aptake dvArA kahA gayA Agama pramANa hotA hai / ataH jo yathAvad vastusvarUpakA sUcaka hai vahI Agama pramANa hai / tIsarA vizeSaNa hai, usameM pUrvApara aviruddha kathana honA caahie| jaise smRtimeM kahA hai 'na hiMsyAt sarvabhUtAni'-saba prANiyoMkI hiMsA nahIM karanA caahie| aura usImeM kahA hai" "brahmAjIne svayaM yajJake lie hI pazuoMkI sRSTi kI hai|" isa prakArake pUrvApara viruddha vacana batalAte haiM ki unakA racayitA kaisA vyakti hogaa| doSasahita yA doSarahita vaktAke Azrayase hI vacanameM doSa yA nirdoSapanA AtA hai| ataH Agamase vaktAkI pahacAna ho jAtI hai // 16 // Age usIko kahate haiM jaise gaMgAjalakI varSA karanevAle meghakA jala pathya hote hue bhI dUSita sthAnapara girakara apathya ho jAtA hai vaise hI Aptake dvArA upadiSTa vacana bhI darzanamohake udayase yukta puruSakA Azraya pAkara zraddhAke yogya nahIM rhtaa| tathA jaise meghakA jala pavitra dezameM pavitra ho jAtA hai vaise hI Aptake dvArA upadiSTa vacana samyagdRSTi puruSakA Azraya pAkara atyanta pUjya ho jAtA hai // 17 // vizeSArtha-Upara kahA thA ki vacanakI duSTatA aura aduSTatA vacanake AzrayabhUta puruSakI duSTatA aura aduSTatApara nirbhara hai| yadi puruSa kaluSita hRdaya hotA hai to acchA vacana bhI kaluSita ho jAtA hai| ataH Aptake dvArA upadiSTa vacana bhI mithyAdRSTikI vyAkhyAke doSase dUSita ho jAtA hai| ataH Agamake prAmANyakA bhI nirNaya karanA caahie| Agama yA vacanake prAmANyakA nirNaya vibhinna prakArase kiyA jAtA hai / / 17 // - jahA~ jisa prakArase vAkyakI pramANatA ho vahA~ usI prakArase use karanA caahie| aisA kahate haiM pratyakSa pramANase grahaNa yogya vastuke viSayameM vAkyako pratyakSase pramANa mAnanA caahie| anumAna pramANase grahaNa yogya vastuke viSayameM vAkyako anumAnase pramANa mAnanA cAhie / aura parokSa vastuke viSayameM vAkyako pUrvApara avirodhase pramANa mAnanA cAhie // 18 // 1. 'AptAgamaH pramANaM syAdyathAvadvastusUcakaH'-AptasvarUpa, 1 shlo.| 2. 'yajJArthaM pazavaH sRSTA svayameva svayaMbhuvA |'-mnusmRti, 5 / 39 / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya 105 atha AptAnAptoktavAkyayorlakSaNamAha ekavAkyatayA viSvagvartate sAhatI zrutiH / kvacidiva kenacid dhUrtA vartante vAkkrayAdinA // 19 // ekavAkyatayA-ekAdRzArthapratipAdakatvena / viSvak-siddhAnte tarke kAvyAdau ca / kacit- 3 niyataviSaye / dhUrtAH-pratAraNaparAH / vartante-jIvanti // 19 // atha jinavAkyahetupratighAtazaGkAM pratyAcaSTe jinokte vA kuto hetu bAdhagandho'pi zaMkyate / rAgAdinA vinA ko hi karoti vitathaM vacaH // 20 // jina:--rAgAdInAM jetA / yatra tu rAgAdayaH syustatra vacaso vaitathyaM saMbhavatyeva / taduktam-- vizeSArtha-paraspara sApekSa padoMke nirapekSa samudAyako vAkya kahate haiN| yadi vAkyakA viSaya pratyakSagamya ho to pratyakSase jAnakara usa kathanako pramANa mAnanA caahie| yadi vAkyakA viSaya anumAna pramANake dvArA grahaNa karaneke yogya ho to sAdhanake dvArA sAdhyako jAnakara use pramANa mAnanA caahie| yadi vaha parokSa ho, hama logoMke pratyakSa aura anumAna pramANase grahaNake ayogya atIndriya ho to usa kathanako Age pIche koI virodha kathanameM na ho to pramANa mAnanA cAhie // 18 // Age Apta aura anAptake dvArA kahe gaye vAkyoMke lakSaNa kahate haiM jo siddhAnta, tarka, kAvya Adi saba viSayoM meM eka rUpase arthakA kathana karatA hai vaha arhanta devake dvArA upadiSTa pravacana hai / kyoMki dUsaroMko dhokhA dene meM tatpara dhUrta loga jina vacanake kisI niyata viSayameM kisI niyata vacana, ceSTA aura veSa Adike dvArA pravRtta hote haiM // 19 // vizeSArtha-pranthakAra paM. AzAdharajIne vikrama saMvat 1300 meM isakI TIkAko pUrNa kiyA thaa| usa samaya taka bhaTTAraka paramparA pravartita ho cukI thii| unhoMne kina dhUtoMkI ora saMketa kiyA hai yaha unhoMne spaSTa nahIM kiyaa| phira bhI unake isa kathanase aisA lagatA hai ki jinavacanoMmeM bhI viparyAsa kiyA gayA hai| bhaTTAraka yugameM kucha isa prakArake grantha banAye gaye haiM jo tathokta dhUrtoMkI kRtiyA~ haiN| sacce jinavacana ve hI haiM jo sarvatra ekarUpatAko liye hue hote haiM cAhe siddhAnta-viSayaka grantha hoM, yA tarka-viSayaka grantha hoM yA kathA kAvya hoM unameM jinavacanoMkI ekarUpatA hotI hai| yahI unakI prAmANikatAkA sUcaka hai / vItarAgatAkA poSaNa aura samarthana hI jinavacanoMkI ekarUpatA hai / yadi kisI AcArya-praNIta purANAdimeM prasaMgavaza rAgavarddhaka varNana hotA bhI hai to Age hI rAgakI nissAratA bhI batalA dI jAtI hai| yadi kahIM pApase chur3Aneke lie puNya-saMcayakI preraNA kI gayI hai to Age puNyase bhI bacanekI preraNA milatI hai| ataH pratyeka kathanakA pauvAparya dekhakara hI niSkarSa nikAlanA ucita hotA hai // 19 // Aptokta vacanameM yuktise bAdhA AnekI AzaMkAkA parihAra karate haiM athavA jinabhagavAnake dvArA kahe gaye vacanameM yuktise bAdhA AnekI gandhakI bhI zaMkA kyoM kI jAtI hai ? kyoMki rAga, dveSa aura mohake binA mithyA vacana kauna kahatA hai arthAt koI nahIM kahatA / / 20 / / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 106 dharmAmRta (anagAra ) 'rAgAdvA dveSAdvA mohAdvA vAkyamucyate vitatham / yasya tu naite doSAstasyAnRtakAraNaM nAsti // ' gandhaH - lezaH // 20 // atha rAgAdyupahatAnAmAptatAM pratikSipati ye rAgAdijitAH kicijjAnanti janayantyapi / saMsAra vAsanAM te'pi yadyAptAH ki ThakaiH kRtam // 21 // kiM ThakaiH kRtaM yena te'pyAptatvena na pratipadyanta iti sAmarthyAd gamyate // 21 // atha AtAbhAsAnAmupekSaNIyatopAyamupadizati vizeSArtha - jo rAga Adiko jIta letA hai use jina kahate haiM / ataH rAgAdike jetA jinake vacanoM meM mithyApanA honA sambhava nahIM hai / aisI dazA meM unake vacanoM meM yuktise bAdhA A nahIM sktii| hA~, jahA~ rAgAdi hote haiM vahA~ vacana mithyA hote hI haiM / kahA bhI hai 'rAga se, athavA dveSa se, athavA mohase jhUThA vacana kahA jAtA hai / jisameM ye doSa nahIM haiM usake jhUTha bolanekA koI kAraNa nahIM hai [ AptasvarUpa 4] jarA Adi grasta haiM unakI AptatAkA niSedha karate haiM jo rAga-dveSa-mohase abhibhUta hote hue thor3A-sA jJAna rakhate haiM tathA saMsArakI vAsanAko -- strI- putrAdikI cAhake saMskArako paidA karate haiM, ve bhI yadi yathArtha vaktA mAne. jAte haiM to ThagoMne hI kyA aparAdha kiyA hai, unheM bhI Apta mAnanA cAhie ||21|| vizeSArtha - pranthakArane apanI TIkAmeM ThakakA artha khArapaTa kiyA hai / AcArya amRtacandrane ina khArapaTikoM kA mata isa prakAra kahA hai 'thor3e-se dhanake lobha se ziSyoM meM vizvAsa paidA karaneke lie dikhalAnevAle khArapaTikoM ke tatkAla ghar3e meM banda cir3iyAke mokSakI taraha mokSakA zraddhAna nahIM karanA caahie|' isa kathanase aisA jJAta hotA hai ki khArapaTika loga thor3e-se bhI dhanake lobhase mokSakI AzA dilAkara use mAra DAlate the | aura ve apane ziSyoM meM vizvAsa utpanna karaneke lie apane isa mokSakA pradarzana bhI karate the / jaise ghar3e meM cir3iyA banda hai vaise hI zarIra meM AtmA banda hai / aura jaise ghar3e ko phor3anepara cir3iyA mukta ho jAtI hai vaise hI zarIrako naSTa kara dene para AtmA mukta ho jAtI hai| aisA unakA mata pratIta hotA hai / aise ThagoMse sAvadhAna rahanA cAhie / dharmamArga meM bhI ThagIkA vyApAra calatA hai // 21 // AptAbhAsoMkI upekSA karanekA upadeza dete haiM 1. dhanalavapipAsitAnAM vineyavizvAsanAya darzayatAm / jhaTiti ghaTacaTakamokSaM zraddheyaM naiva khArapaTikAnAm // - puruSArtha, zlo. 88 / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya yosrdhAGge zUlapANiH kalayati dayitAM mAtA yo'tti mAMsa, puMkhyAtIkSAbalAdyo bhajati bhavarasaM brahmavittatparo yaH / yazca svargAdikAmaH syati pazumakRpo bhrAtRjAyAvibhAjaH, kAnInAdyAzca siddhA ya iha tadavadhiprekSayA te hayupekSyAH ||22|| zUlastrIyogAd dveSarAgasaMpratyayena zambhorAptatvaniSedhaH / mAtRhA ityAdi - prasUtikAle nijajananIjaTharavidAraNAtsugatasyAti nirdayatvam / 'mAMsasya maraNaM nAsti nAsti mAMsasya vedanA / vedanAmaraNAbhAvAt ko doSo mAMsabhakSaNe // ' [ ] iti yuktibalAcca mAMsabhojanena rAgaH siddhayannAptatAM vyAhanti / pumityAdi - pumAn- puruSaH, khyAtiH - prakRtiH, tayorIkSA - jJAnaM tadavaSTambhAdviSayasukhasevinaH sAMkhyasya sutarAmA [manA - ] tatvam / tathA ca tanmatam -- tathA - 'haMsa pi lasa khAda tvaM viSayAnupajIva mA kRthAH zaGkAm / yadi viditaM kapilamataM prApsyasi saukhyaM ca mokSaM ca // ' [ 'paJcaviMzatitattvajJo yatra tatrAzrame rataH / zikhI muNDI jaTI vApi mucyate nAtra saMzayaH // ' [ 107 ] jo mahAdeva apane zarIrake Adhe bhAgameM apanI patnI pArvatIko aura hAthameM trizUla dhAraNa karate haiM, jo buddha mAMsa khAtA hai aura jisane janmasamaya apanI mAtAkA ghAta kiyA, jo sAMkhya prakRti aura puruSake jJAnake balase viSayasukhakA sevana karatA hai, jo vedAntI brahmako jAnate hue viSayasukhameM magna rahatA hai, jo yAjJika svarga AdikI icchAse nirdaya hokara pazughAta karatA hai, tathA jo vyAsa vagairaha bhAIkI patnI AdikA sevana karanevAle prasiddha haiM una sabake zAstroMko par3hakara tathA unakA vicAra karake unakI upekSA karanI cAhie, arthAt na unase rAga karanA cAhie aura na dveSa karanA cAhie // 22 // vizeSArtha - mahAdeva trizUla aura pArvatIko dhAraNa karate haiM ataH dveSa aura rAgase sambaddha hone ke kAraNa unake Apta honekA niSedha kiyA hai / buddhane mAtAkI yonise janma nahIM liyA thA kyoMki yoni gandI hotI hai ataH mAtAkA udara vidAraNa karake janme the isalie buddha atinirdaya pramANita hote haiM / tathA unakA kahanA hai-- mAMsakA na to maraNa hotA hai aura na mAMsako sukha-duHkhakA anubhava hotA hai / ataH vedanA aura maraNake abhAva meM mAMsa bhakSaNa meM koI doSa nahIM hai / ] isa yukti balase unakA svayaM mare pazukA mAMsa bhojanameM rAga siddha hotA hai ataH ve bhI Apta nahIM ho sakate / sAMkhyakA mata hai 1. isa piba lala moda nityaM viSayAnupabhuJja kuru ca mA zaGkAm / yadi viditaM te kapilamataM tatprApsyase mokSasaukhyaM ca // - sAM. kA. mAThara. pU 53 / 2. tathA ca uktaM paJcazikhena pramANavAkyam - pnycviNshtitttvjnyo...| tattvavA0, pu. 61 1 'ha~sa, khA, pI, nAca- kUda, viSayoMko bhoga / kisI prakArakI zaMkA mata kara / yadi tU kapilake matako jAnatA hai to tujhe mokSa aura sukha prApta avazya hogA / ' tathA 6 12 15 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 9 12 15 dharmAmRta (anagAra ) brahmetyAdi - brahma AnandaikarUpaM tattvaM vetti atha ca tatparo bhavarasabhajanapradhAno vedAntI kathamAptaH parIkSakairlakSyate / tathA ca kenacittaM pratphalaccaM ( ? ) 108 'saMdhyAvandanavelAyAM mukto'hamiti manyase / khaNDalaDukavelAyAM daNDamAdAya dhAvasi // ' [ ] yazcetyAdi - 'zvetamajamAlabheta svargakAmaH' ityAdyapauruSeyavAkya grahAvezAt viSayatRSNAtaralitamanasaH pazuhiMsAnandasAndrasya yAjJikasya kaH sudhIrAptatAM zraddhIta / tathA ca murArisUktaM vizvAmitrAzramavarNanaprastAve - 'tattAdRk tRNapUlakopanayanaklezAcciradveSibhimeMdhyA vatsatarI vihasya vaTubhi: solluNThamAlabhyate / apyeSa pratanUbhavatyatithibhiH socchvAsanAsApuTairApIto madhuparkapAkasurabhiH prAgvaMzajanmAnilaH // ' [ anargharAghava, aMka 2, zlo. 14 ] syati - hinasti / kAnInAdyAH - kanyAyA apatyaM kAnIno vyAsamuniH / sa kila bhrAturjAyAvyavAyaparavAn prasiddhaH / tathA ca paThanti - 'kAnInasya muneH svabAndhavavadhUvaidhavyavidhvaMsino naptAraH kila golakasya tanayAH kuNDAH svayaM pANDavAH / te paJcApi samAnajAnaya iti khyAtAstadutkIrtanAt puNyaM svastyayanaM bhaveddinadine dharmaMsya sUkSmA gatiH // [ 1 'jo sAMkhyake pacIsa tattvoMko jAnatA hai vaha kisI bhI Azrama meM Asakta ho, coTI rakhatA ho, yA sira mu~r3AtA ho, yA jaTAjUTa rakhatA ho, avazya hI mukta ho jAtA hai isameM saMzaya nahIM hai / ' vedAntI prati kisIne kahA hai 'he vedAntI ! sandhyAvandanake samaya to tU apaneko vandana nahIM krtaa)| kintu khA~Dake laDDUke samaya daNDa jAte hoM to sabase pahale pahu~catA hai) / ' zruti meM kahA hai - 'zvetamajamAlabheta svargakAmaH / svargake icchukako sapheda bakare kI bali karanI cAhie / yaha apauruSeya vedavAkya hai / isa prakArake Agrahake vaza hokara yAjJika pazuhiMsA meM Ananda mAnatA hai| use kauna buddhimAn Apta mAna sakatA hai / murAri mizrane vizvAmitra ke AzramakA varNana karate hue kahA hai 'muni bAlakoM ko gAyoMke lie ghAsake gaTThara lAnemeM jo kaSTa hotA usake kAraNa ve gAyoMse cirakAlase dveSa rakhate / ataH atithi ke svAgatake lie do varSa kI pavitra gAyako ha~sakara bar3e ullAsa ke sAtha ve maarte| usase madhuparka bntaa| havanake sthAnase pUrabakI ora bane gharase nikalI huI vAyu ko, jo madhuparkake pAkase sugandhita hotI, atithigaNa dIrgha ucchavAsa ke sAtha apanI nAkase pIte the - sU~ghate the / ' mukta mAnatA hai ( ataH sandhyAlekara daur3atA hai ( kahIM laDDU bA~Te vyAsa munine apane bhAIkI patnI ke sAtha sambhoga kiyA yaha prasiddha hai / kahA hai'vyAsajIkA janma kanyAse huA thA isalie unheM kAnIna kahate haiM / unhoMne apane bhAIkI bahU ke vaidhavyakA vidhvaMsa kiyA thA arthAt usake sAtha sambhoga karake santAna utpanna . Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya 109 tathA vasiSTho'kSamAlAkhyAM caNDAlakanyAM pariNIyopabhujAno maharSirUDhimUDhavAn / evamanye'pi bahavastacchAstradRSTyA prtiiynte| yanmanuH 'akSamAlA vaziSThena prkRssttaadhmyonijaa| zAMrgI ca mandapAlena jagAmAbhyarhaNIyatAm // [ ] 'etAzcAnyAzca loke'sminnavakRSTa prasUtayaH / utkarSa yoSitaH prAptAH svaiH svairbhatRguNaiH zubhaiH // ' [ manu. 9 / 23-24 ] tatkRte ca dharmopadezakaH prekSAvatAM samAzvAsaH / tathA ca paThanti jJAnavAnmRgyate kazcittaduktapratipattaye / ajJopadezakaraNe viprlmbhnshngkibhiH|| [ pramANavA. 1 / 32 ] avadhi:- zAstram // 22 // atha yuktyanugRhItaparamAgamAdhigatapadArthavyavahAraparasya mithyAtvavijayamAviSkaroti yo yuktyAnugRhItayAptavacanajJaptyAtmani sphAritedhvartheSu pratipakSalakSitasadAdyAnantyadharmAtmasu / nItyA''kSiptavipakSayA tadavinAbhUtAnyadharmotthayA dharma kasyacidapitaM vyavaharatyAhanti so'ntastamaH // 23 // kI thii| unake pautra pANDava the| pANDava svayaM jAraja the| unakI utpatti rAjA pANDuse na hokara devoMse huI thii| phira bhI devoMke varadAnase ve pA~coM samAna janmavAle kahe gye| dinoMdina unakA kalyANa huA / ThIka hI hai, dharmakI gati sUkSma hai| usakA samajhameM AnA kaThina hai|' vaziSThane akSamAlA nAmaka caNDAlakI kanyAse vivAha karake usakA upabhoga kiyA aura maharSi khlaaye| isI taraha unake zAstrake anusAra aura bhI bahuta-se hue| manu mahArAjane kahA hai 'atyanta nIca yonimeM utpanna huI akSamAlA vaziSThase tathA zAI madapAlase vivAha karake pUjya huii| isa lokameM ye tathA anya nIca kulameM utpanna huI striyA~ apane-apane patike zubha guNoMke kAraNa utkarSako prApta huii|' kintu sacce Aptake lie buddhimAnoMko dharmopadezakA hI sahArA hai| kahA hai 'yadi ajJa manuSya upadeza de to usase ThagAye jAnekI AzaMkA hai| isase manuSya Aptake dvArA kahI gayI bAtoMko jAnane ke lie kisI jJAnIkI khoja karate haiN|' yuktise anugRhIta Agamake dvArA padArthoM ko jAnakara jo unakA vyavahAra karanemeM tatpara rahate haiM ve mithyAtvapara vijaya prApta karate haiM, yaha kahate haiM jo yukti dvArA vyavasthita AptavacanoMke jJAnase AtmAmeM prakAzita padArthoM meM, jo ki pratipakSI dharmoMse yukta sat Adi ananta dharmoko liye hue haiM, pratipakSI nayakA nirAkaraNa na karanevAle tathA vivakSita dharmake avinAbhAvI anya dharmose utpanna hue nayake dvArA vivakSita kisI eka dharmakA vyavahAra karatA hai vaha apane aura dUsaroMke mithyAtva yA ajJAnakA vinAza karatA hai // 23 // Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110. dharmAmRta ( anagAra ) yuktyA 'AptavacanaM pramANaM dRSTeSTAviruddhatvAt', sarvamanekAntAtmakaM sttvaadityaakhyyaa| anugRhItayAvyavasthitayA AptavacanajJaptyA / 'jIvo tti havadi cedA uvaogavisesido paha kttaa| bhottA ya dehametto Na hu mutto kmmsNjutto||' [ paJcAsti., gA. 27 ] ityAdyAgamajJAnena / vacanamupalakSaNaM tena AptasaMjJAdijanitamapi jJAnamAgama ev| tathA ca sUtrama 'aaptvcnaadinibndhnmrthjnyaanmaagmH|' iti [ parIkSAmukha 3 / 95 / ] sphaaritessu-sphurdpiikRtessu| artheSu-jIva-pudgala-dharmAdharmAkAzakAleSu padArtheSu pratItyAdi / sat-sattA bhAva ityarthaH / bhAvapradhAno'yaM nirdeshH| sata AdiryeSAM nityabhedAdInAM dharmANAM te sadAdayaH / prati9 pakSA viruddhadharmA ythaakrmmstkssnnikbhedaadyH| pratipakSalakSitA viziSTAH sadAdayaH pratipakSalakSitasadAdayaste ca te anantA eva AnantyA dharmA vizeSAH pratipakSalakSitasadAdyAnantyadharmAH, ta evAtmA svarUpaM yeSAM te tathoktAH / nItyA-nIyate paricchidyate pramANaparigahItArthaMkadezo'nayeti nItirnayaH svArthaMkadezavyavasAyAtmako bodha 12 ityarthaH / vizeSArtha-Apta puruSake vacanoMse honevAle jJAnako Agama kahate haiN| parIkSAmukha sUtrameM aisA hI kahA hai| jaise- "AtmA jIva hai, cetanasvarUpa hai, upayogase viziSTa hai, prabhu hai, kartA hai, bhoktA hai, zarIrake barAbara hai, amUrtika hai kintu karmase saMyukta hai|" ___ isa Apta vacanase honevAle jJAnako Agama kahate haiN| yahA~ 'vacana' zabda upalakSaNa hai| ataH Apta puruSake hAthake saMketa Adise honevAle jJAnako bhI Agama kahate haiN| vaha Agama yuktise bhI samarthita honA cAhie / jaise, AptakA vacana pramANa hai kyoMki vaha pratyakSa aura anumAnapramANa Adike aviruddha hai / yA saba vastu anekAntAtmaka hai sat hone se| ina yuktiyoMse AgamakI pramANatAkA samarthana hotA hai| AgamameM chaha dravya kahe haiM-jIva, pudgala, dharmadravya, adharmedravya, AkAza aura kaal| eka-eka padArthameM ananta dharma hote haiN| aura ve dharma apane pratipakSI dharmoM ke sAtha hote haiN| arthAt, vastu sat bhI hai aura asat bhI hai, nitya bhI hai aura anitya bhI hai, eka bhI hai aura aneka bhI hai Adi / yaha ananta dharmAtmaka vastu pramANakA viSaya hai| pramANase parigRhIta padArthake ekadezako jAnanevAlA jJAna naya hai| kintu vaha naya apane pratipakSI nayase sApekSa honA caahie| jaise nayake mUla bheda do haiMdravyArthika naya aura paryAyArthika ny| jo naya dravyakI mukhyatAse vastuko grahaNa karatA hai vaha dravyArthika hai aura jo naya paryAyakI mukhyatAse vastuko grahaNa karatA hai vaha paryAyArthika naya hai| dravyArthika naya paryAyArthika sApekSa honese samyak hotA hai aura paryAyArthika naya dravyArthika sApekSa honese samyaka hotA hai| kyoMki vastu na kevala dravyarUpa hai aura na kevala paryAyarUpa hai kintu dravyaparyAyarUpa hai| usa dravyaparyAyarUpa vastuke dravyAMza yA paryAyAMzako grahaNa karanevAlA dravyArthika aura paryAyArthika naya hai / yadi dravyAMzagrAhI dravyAthika naya apane viSayako hI pUrNa vastu mAnatA hai to vaha mithyA hai| isI taraha paryAyAMzakA grAhI paryAyArthika naya yadi apane viSayako hI pUrNa vastu kahatA hai to vaha bhI mithyA hai / kahA bhI hai pratipakSakA nirAkaraNa na karate hue vastuke aMzake viSayameM jo jJAtAkA abhiprAya hai use naya kahate haiN| aura jo pratipakSakA nirAkaraNa karatA hai use nayAbhAsa kahate haiN| [nayake sambandhameM vizeSa jAnaneke lie dekheM tattvA. zloka vA., 16] Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya bhavati cAtrAryA - 'jJAturanirAkRte pratipakSo vastvaMzasyAstyabhiprAyaH / yaH sa nayo'tra nayAbho nirAkRtapratyanIkastu // ' [ uktaM ca tattvArthazlokavArtikAlaMkAre - [ 1 / 33 / 2 ] 'sadharmaNaiva sAdhyasya sAdharmyAdavirodhataH / syAdvAdapravibhaktArthavizeSavyaJjako nayaH // [ AptamI. 176 ] ] 111 AcArya samantabhadrane apane Apta mImAMsA nAmaka prakaraNameM syAdvAdake dvArA pravibhakta artha ke vizeSoMke vyaMjakako naya kahA hai / 'syAdvAda' se unhoMne Agama liyA hai aura nayavAdase hetuvAda yA yuktivAda liyA hai / usIko dRSTimeM rakhakara paM. AzAdharajIne bhI nayako 'tadavinAbhUtAnyadharmotthayA' kahA hai| isakA artha unhoMne TIkAmeM isa prakAra kiyA hai --vivakSita dharmase avinAbhUta arthAt sahabhAva yA kramabhAva rUpase nizcita anya dharma yAnI hetu / kyoMki kahA hai-- jisakA sAdhya ke sAtha sunizcita avinAbhAva hotA hai use hetu kahate haiM / usa hetuse jisakI utpatti hotI hai aisA naya hai / jaise parvatameM Aga siddha karanA cAhate haiM / usa AgakA avinAbhAvI rUpase nizcita dhuA~ hai kyoMki dhuA~ Agake binA nahIM hotA / ataH dhUmase Agako jAnakara vyavahArI puruSa parvatameM honevAlI Agake pAsa jAte haiM yA usase baca jAte haiM / isI taraha jIvAdi chaha padArthoM meM se kisI eka padArthameM rahanevAle satasat Adi dharmoMmeM se kisI eka vivakSita dharmako jAnakara jJAtA usameM pravRtti yA nivRtti karatA hai| isase usakA ajJAnAndhakAra haTatA hai aura vaha vastuke yathArtha svarUpako jAnatA hai / tathA zrImadakalaGka devairapyuktam 'upayogo zrutasya dvau syAdvAdanayasaMjJito / syAdvAdaH sakalAdezo nayo vikalasaMkathA ||' [ laghIyastraya 62 ] 12 AkSiptavipakSayA AkSipto'pekSito'kSipto vA'nirAkRto vipakSa: pratyanIkanayo yayA / dravyArthanayo hi paryAyArthanayaM paryAyArthanayazca dravyArthanayamapekSyamANa eva samyag bhavati / nAnyathA / evaM sadasadAdiSvapi cintyam / tadityAdi - tena / vivakSitena dharmeNa avinAbhUtaH sahabhAvena kramabhAvena vA niyato'nyo dharmo hetuH 'sAdhyA vinAbhAvitvena nizcito heturiti vacanAt / tatra tasmAdvA utthA utthAnaM yasyAH sA tayA / tadyathAparvate dharmiNi sisAdhayiSito dharmo vahniH, tadavinAbhAvitvena nizcito dharmo dhUmaH, tajjanitA pratipattinatirvyavahartRRNAmapratipannarvAhna parvatasthaM pravRttiviSayaM nivRttiviSayaM vA kuryAt / dharmaM sadasadAdInAmanyatamam / kasyacit // 23 // 15 AcArya vidyAnanda ne apane tattvArtharalokavArtikameM ( 1 / 33 / 2) hetuvAda aura naya meM bheda batalAyA hai| unakA kahanA hai ki hetu syAdvAda ke dvArA pravibhakta samasta arthake vizeSoM ko vyakta karane meM asamartha hai| hetuse honevAlA jJAna hI vyaMjaka hai aura vahI naya hai / kyoMki padArtha ke ekadezakA nirNayAtmaka jJAna naya hai| paM. AzAdharajIkA bhI yahI abhiprAya hai / ataH syAdvAdake dvArA pravibhakta artha anekAntAtmaka hai / anekAntAtmaka arthako kahanekA nAma hI syAdvAda hai / usa anekAntAtmaka arthake vizeSa haiM nityatA, anityatA, sattA, asattA Adi / usakA kathana karanevAlA naya hai / isa taraha anekAntakA jJAna pramANa hai, usake eka dharmakA jJAna naya hai, aura eka hI dharmako svIkAra karake anya dharmoMkA nirAkaraNa 3 6 9 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 dharmAmRta ( anagAra) jIvAdipadArthAn pratyekaM yuktyA samarthayate sarveSAM yugapada gatisthitiparINAmAvagAhAnyathAyogAd dharmatadanyakAlagaganAnyAtmA tvahaM pratyayAt / sidhyet svasya parasya vAkpramukhato mUrtatvataH pudgala ste dravyANi SaDeva paryayaguNAtmAnaH kathaMcid dhra vAH // 24 // sarveSAM-gatisthitipakSe jIvapudgalAnAM teSAmeva sakriyatvAt gatimatAmeva ca sthitisaMbhavAt / pariNAmAvagAhapakSe punaH SaNNAmapi apariNAminaH khapuSpakalpatvAta AdhAramantareNa ca AdheyasthityayogAt / navaraM kAlaH pareSAmiva svasyApi pariNAmasya kAraNaM pradIpa iva prakAzasya / AkAzaM ca pareSAmiva svasyApyavakAzahetuH 'AkAzaM ca svapratiSThamityabhidhAnAt / anyathAyogAt dharmAdInantareNa jIvAdInAM yugapadbhAvigatyAdyanupapateH / tadanyaH-tataH zrutatvAd dharmAdanyo'dharmaH / ahaMpratyayAt-ahaM sukhI ahaM dukhItyAdijJAnAt pratiprANi svayaM saMvedyamAnAt / siddhayet-nirNayaM gacchet / vAkpramukhataH vacanaceSTAdivizeSakAryAt / mUrtatvAt-rUpAdimattvAt / yasya hi rUparasagandhasparzAH sattayA abhivyaktyA vA pratIyante sa sarvo'pi pudgalaH / tena pRthivyaptejovAyUnAM paryAyabhedenAnyonyaM bhedo rUpAdyAtmakapudgaladravyAtmakatayA cAbhedaH / te dravyANi guNaparyAyavattvAt / tallakSaNaM yathA 'guNa idi davvavihANaM davvavikAro ya pajjao gnnio| tehi aNaNaM davvaM ajadapasiddha havadi NiccaM // sarvArthasi. 5138 meM uddhata ] 12 karanevAlA durnaya hai / jaise astitvakA vipakSI nAstitva hai| jo vastuko kevala sat hI mAnatA hai vaha durnaya hai, mithyA hai kyoMki vastu kevala sat hI nahIM hai / vaha svarUpase sat hai aura pararUpase asat hai| jaise ghaTa ghaTarUpase sat hai aura paTarUpase asat hai| yadi aisA na mAnA jAyegA to ghaTa-paTa meM koI bheda na rahanese donoM eka ho jaayeNge| isa tarahase vastuko jAnanese hI yathArtha pratIti hotI hai| aura yathArtha pratIti honese hI AtmApara par3A ajJAnakA pardA haTatA hai // 22 // aba jIva Adi padArthoMmeM se pratyekako yuktise siddha karate haiM yathAyogya jIvAdi padArthoM kA eka sAtha gati, sthiti, pariNAma aura avagAhana anyathA nahIM ho sakatA, isase dharmadravya, adharmadravya, kAla aura AkAzadravyakI siddhi hotI hai| 'maiM' isa prakArake jJAnase apanI AtmAkI siddhi hotI hai aura bAtacIta ceSTA Adise dUsaroMkI AtmAkI siddhi hotI hai| mUrtapanese pudgala dravyakI siddhi hotI hai| isa prakAra ye chaha hI dravya haiM jo guNaparyAyAtmaka haiM tathA kathaMcit nitya haiM // 24 // vizeSArtha-jainadarzanameM mUla dravya chaha hI haiM-jIva, pudgala, dharma, adharmadravya, AkAza aura kAla / inhIMke samavAyako loka kahate haiN| sabhI dravya anAdi haiM tathA ananta haiM / unakA kabhI nAza nahIM hotaa| na ve kama-jyAdA hote haiN| ina chaha dravyoMmeM gatizIla dravya do hI haiM jIva aura pudgala / tathA jo calate haiM ve hI Thaharate bhI haiN| isa prakAra gatipUrvaka sthiti bhI inhIM do dravyoMmeM hotI hai| kintu parivartana aura avagAha to sabhI dravyoMmeM hotA hai| parivartana to vastukA svabhAva hai aura rahane ke lie sabhIko sthAna cAhie / ina chaha dravyoMmeM-se indriyoMse to kevala pudgala dravya hI anubhavameM AtA hai kyoMki akelA vahI eka dravya mUrtika hai / mUrtika use kahate haiM jisameM rUpa, rasa, gandha aura spaze guNa pAye jAte haiM / cakSu rUpako dekhatI hai, Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya api ca dharmAdharmanabhaHkAlA arthaMparyAyagocarAH / vyaJjanArthasya saMbaddho dvAvanyo jIvapudgalo // [ jJAnA. 640 ] rmUrto vyaJjanaparyAyo vAggamyo nazvaraH sthiraH / sUkSmaH pratikSaNadhvaMsI paryAyazcArthaM saMjJakaH // [ jJAnA. 6 / 45 ] SaDeva pRthivyaptejovAyUnAM pudgalapariNAmavizeSatvena dravyAntaratvAyogAt / diza AkAzapradezapaMktirUpatayA tato'narthAntaratvAt / dravyamanasaH pudgale bhAvamanasazca Atmani paryAyatayA'ntarbhAvAt paraparikalpitasya ca manodravyasyAsiddheH / T rasanA rasakA svAda letI hai, ghrANa indriya sugandha- durgandhakA anubhava karatI hai aura sparzana indriya komala-kaThora, garma-sarda Adiko jAnatI hai| isa taraha idriyoMse pudgala dravyakI pratIti hotI hai / kintu pudgala dravya to aNurUpa hai jo indriyoM kA viSaya nahIM hai / aNuoMke mela se jo sthUla skandha banate haiM unheM hI indriyA~ jAnatI haiN| unhIM ke AdhAra para hama loga anumAnase paramANuko jAnate haiM / kucha anya darzanoM meM paramANu vibhinna prakArake mAne gaye haiM / unake matase pRthvIke paramANuoMmeM rUpa-rasa- gandha-sparza cAroM guNa haiM / jalake paramANuoMmeM gandhaguNa nahIM hai, agni paramANuoM meM gandha aura rasa nahIM hai / vAyuke paramANuoMmeM kevala sparza guNa hai / isa taraha unake yahA~ pRthvI, jala, Aga aura vAyu cAra alaga-alaga dravya haiM / kintu jaina darzana meM paramANu kI eka hI jAti mAnI gayI hai aura usameM cAroM guNa rahate haiM / pariNamanake anusAra kisI meM koI guNa avyakta rahatA hai aura koI guNa vyakta / yahI bAta AcArya kundakunda kahI hai-- 113 jo Adeza mAtra mUrta hai vaha paramANu hai / vaha pRthvI, jala, Aga, vAyu cAroMkA kAraNa hai | pariNamanakI vajahase usake guNa vyakta-avyakta hote haiM / vaha zabdarUpa nahIM hai / zeSa koI bhI dravya indriyoMkA viSaya nahIM hai / kyoMki amUrtika honese unameM rUpAdi guNa nahIM hote / unameM se jIvadravya svayaM to 'maiM' isa pratyayase jAnA jAtA hai / anya kisI bhI dravyameM isa prakArakA pratyaya nahIM hotaa| dUsare calate-phirate, bAtacIta karate prANiyoMko dekhakara anumAnase unameM jIva mAnA jAtA hai / usIke AdhArapara loga jIvita aura mRtakI pahacAna karate haiM / zeSa cAra dravyoMko unake kAryoMke AdhArapara jAnA jAtA hai| svayaM calate hue samasta jIva aura pudgaloMko jo calane meM udAsIna nimitta hai vaha dharmadravya hai / jo calate-calate svayaM ThaharanevAle jIva aura pudgaloMke ThaharanemeM udAsIna nimitta hai vaha adharmadravya hai / ye donoM dravya na to svayaM calate haiM aura na dUsaroMko calAte haiM kintu svayaM calate hue aura calate-calate svayaM Thaharate hue jIva aura pudgaloMke calane aura ThaharanemeM nimitta mAtra hote haiM / yaha siddhAnta hai ki jisa dravyameM jo zakti svayaM nahIM hai dUsare dravyake yogase usameM vaha zakti paidA nahIM ho sakatI / ataH dharmadravyake aura adharmadravyake yogase jIva pudgaloMmeM calane aura Thaharane 1. ' vyaJjanena tu saMbaddhI' - AlApapa / vyaJjanArthena sa - anagAra. bha. ku. TI. / 2. sthUlo vya--AlApa; anagAra gha. bha. TI. 1 3. Adezamettamutto dhAducadukkassa kAraNaM jo du / so o paramANu pariNAmaguNo sayamasaho // - paJcA. gA. 78 15 3 6 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta (anagAra ) kathaMcid dhruvAH - dravyarUpatayA nityAH paryAyarUpatayA cAnityA ityarthAllabhyate / tathAhi - jIvAdi vastu nityaM tadevedamiti pratIteH / yaddhi bAlAvasthAyAM pratipannaM devadattAdivastu tad yuvAdyavasthAyAM tadevedamiti 3 nirArekaM pratyabhijJAnato vyavaharanti sarve'pi / tathA tadanityaM bAlAdyavasthAto yuvAdyavasthA'nyeti nirbAdhatayA nirNIteH / atha prakArAntareNa dharmAdisiddhaye pramANAni likhyante / tathAhi -vivAdApannAH sakalajIvapudgalAzrayAH sakRdgatayaH sAdhAraNa bAhyanimittApekSAH yugapadbhAvigatitvAt ekasaraH salilAnekamatsyAdigativat / tathA 6 sakalajIvapudgalasthitayaH sAdhAraNabAhyanimittApekSA yugapadbhAvi sthititvAdekakuNDAzrayAne kvd| disthitivat / yatsAdhAraNaM nimittaM sa dharmo'dharmazca tAbhyAM vinA tadgatisthitikAryAnupapatteH / tathA cAgamaH --- gaipariNayANa dhammo puggalajIvANa gayaNasahayArI / toyaM jaha macchANaM acchaMtA Neva so Nei // ThANajudAna ahammo puggalajIvANa ThANa sahayArI / chAyA jaha pahiyA garchatA Neva so dharai // [ dravya saM. 17-18 ] 12 114 tathA digdezakRtaparAparAdipratyayaviparItAH parAparAdiviziSTapratyayA viziSTakAraNapUrvakA viziSTapratyayatvAt / yo viziSTaH pratyayaH sa viziSTakAraNapUrvako dRSTo yathA daNDItyAdipratyayaH, viziSTAzcaite parAparayaugapadyacira kSiprapratyayA iti / yattveSAM viziSTaM kAraNaM sa kAla iti / vAstavakAlasiddhiH / AgamAcca - kI zakti utpanna nahIM hotii| vaha zakti to unameM svabhAvasiddha hai / isI taraha sabhI dravyoM meM pariNamana karanekI bhI zakti svabhAvasiddha hai / kAladravya usameM nimitta mAtra hotA hai / itanI vizeSatA hai ki kAladravya svayaM bhI pariNamanazIla hai aura dUsaroMke bhI pariNamanameM sahAyaka hai / isI taraha AkAza dravya svayaM bhI rahatA hai aura anya saba dravyoMko bhI sthAna detA hai / 'sthAna detA hai' aisA likhane se yaha nahIM samajha lenA cAhie ki AkAza dravya pahale banA aura pIchese usameM anya dravya Akara rhe| lokakI racanA to anAdi hai / phira bhI loka meM aisA vyavahAra kiyA jAtA hai ki AkAzameM saba dravya rahate haiM kyoMki AkAza saba ora se ananta hai / anya dravya kevala lokameM hI haiM lokake bAhara nahIM haiM / vAstava meM to sabhI dravya apane-apane AdhArase hI rahate haiM / koI kisIkA AdhAra nahIM hai / isa prakAra gati, sthiti, pariNamana aura avagAhana kArya dekhakara dharma, adharma, kAla aura AkAza dravyakI sattA svIkAra kI jAtI hai| AcAryoMne dharmAdi dravyoMkI siddhike lie jo pramANa upasthita kiye haiM unheM yahA~ diyA jAtA hai / samasta jIvoM aura pudgaloMmeM honevAlI eka sAtha gati kisI sAdhAraNa bAhya nimitta kI apekSA hotI hai, eka sAtha honevAlI gati honese / eka tAlAba ke pAnI meM honevAlI aneka machaliyoMkI gati kI taraha / tathA saba jIva aura pudgalokI sthiti kisI sAdhAraNa bAhya nimittakI apekSA rakhatI hai, eka sAtha honevAlI sthiti honese, eka kuNDa Azrayase honevAlI aneka beroMkI sthitikI taraha / jo sAdhAraNa nimitta hai vaha dharmadravya aura adharmadravya hai, unake binA unakI gati aura sthitirUpa kArya nahIM ho sakatA / Agama meM kahA hai 1 calate hue jIva aura pudgaloMko calane meM sahakArI dharmadravya hai / jaise machaliyoM ko calane meM sahAyaka jala hai / vaha dharmadravya Thahare hue jIva pudgaloMko nahIM calAtA hai | Thahare hue jIva aura pudgaloM ko Thaharane meM sahAyaka adharmadravya hai / jaise chAyA pathikoMko Thaharane meM sahAyaka hai / vaha adharmadravya calate huoMko nahIM ThaharAtA hai / tathA dizA aura dezakRta paraapara Adi pratyayoMse bhinna para apara Adi viziSTa pratyaya viziSTa kAraNapUrvaka hote haiM . Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya. 115 vartanAlakSaNaH kAlo vartanAvatparAzrayA / yathAsvaM guNaparyAyaiH pariNatatbayojanA // [ mahA. pu. 24 / 139] sa kAlo lokamAtro'sti reNubhirnicitasthitiH / jJeyo'nyonyamasaMkIrNe ratnAnAmiva rAzibhiH / / [ mahA. pu. 24 / 142 ] tathA loyAyAsapadese ekkekke je ThiyA hu ekkekkaa| rayaNANaM rAsimiva te kAlANU asaMkhadavvANi // [ dravya saM. 22 ] api ca-- bhAvino vartamAnatvaM vartamAnAstvatItatAm / / padArthAH pratipadyante kAlakelikathitAH / / [ jJAnArNa. 6 / 39 ] tathA yugapannikhilAvagAhaH sAdhAraNakAraNApekSo yugapannikhilAvagAhatvAt ya evaMvidho'vagAhaH sa evaMvidhakAraNApekSo dRSTo yathaikasaraHsalilAntaHpAti-matsyAdyavagAhastathAvagAhazcAyamiti / yacca tatsAdhAraNa- 12 kAraNaM tadAkAzamityAkAzasiddhiH / tathAgamAcca dhammAdhammA kAlo poggalajIvA ya saMti jaavdie| AvAse so logo tatto parado alogo khaM // [ dravya saM. 20 ] viziSTa pratyaya honese / jo viziSTa pratyaya hotA hai vaha viziSTa kAraNapUrvaka dekhA gayA hai jaise daNDI Adi pratyaya / aura para, apara, yaugapadya, zIghra, dera meM ityAdi pratyaya viziSTa haiM / ina pratyayoMkA jo viziSTa kAraNa hai vaha kAla hai| isa prakAra vAstavika kAlakI siddhi hotI hai| AgamameM bhI kahA hai kAlakA lakSaNa vartanA hai / vaha vartanA kAla tathA kAlase bhinna anya padArthoM ke Azrayase rahatI hai aura apane-apane yathAyogya guNa aura paryAyoM rUpa jo saba padArthoM meM pariNamana hotA hai usameM sahAyaka hotI hai| ___ vaha kAla ratnoM kI rAzikI taraha parasparameM jude-jude sthira kAlANuoMse vyApta hai| tathA loka pramANa hai| eka-eka lokAkAzake pradezapara eka-eka kAlANu ratnoMkI rAzikI taraha sthita haiM / ve kAlANu asaMkhyAta dravya haiN| kAlake vartanase hI bhAvi padArtha vartamAnakA rUpa lete haiM aura vartamAna padArtha atItakA rUpa lete haiN| kahA hai kAlakI krIDA se satAye gaye bhAvi padArtha vartamAnapaneko aura vartamAna padArtha atItapane ko prApta hote haiN| tathA eka sAtha samasta padArthoMkA avagAha sAdhAraNa kAraNakI apekSA karatA hai eka sAtha samasta padArthoMkA avagAha honese / jo isa prakArakA avagAha hotA hai vaha isa prakArake kAraNakI apekSA karatA dekhA gayA hai| jaise eka tAlAbake pAnImeM rahanevAlI machaliyoMkA avagAha / yaha avagAha bhI vaisA hI hai| aura jo sAdhAraNa kAraNa hai vaha AkAza hai| isa prakAra AkAza dravyakI siddhi hotI hai / AgamameM bhI kahA hai jitane AkAzameM dharmadravya, adharmadravya, kAladravya, pudgala aura jIva rahate haiM vaha loka hai| usase AgekA AkAza aloka hai| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 dharmAmRta ( anagAra) tathA-jIvaccharIraM prayatnavatAdhISThitamicchAnuvidhAyikriyAzrayatvAd dravyavat / zrotrAdInyupalabdhisAdhanAni kartaprayojanAni karaNatvAd vAsyAdivaditi c| yazca prayatnavAna kartA ca sa jIva iti parazarIre 3 jiivsiddhiH| svazarIre tu svasaMvedanapratyakSAdevAtmA siddhaH / tathA jalAdayo gandhAdimantaH sparzavattvAt / yatsparzavattad gandhAdimatprasiddha yathA pRthivii| yatpunargandhAdimanna bhavati na tat sparzavat yathA''tmAdi, ityanumAnAd jalAdiSu gandhAdisadbhAvasiddheH pudgalalakSaNarUpAdimattvayogAtpudgalatvasiddhiH / uktaM ca 'uvabhojjamidiehi iMdiyakAyA maNo ya kammANi / jaM havadi muttamaNNaM taM sabbaM poggalaM jANa' // [ paJcAsti. 82 ] tathA 12... 'dvisprshaanNshnityaikvrnngndhrso'dhvniH| dravyAdisaMkhyAbhettA'NuH skandhabhUH skandhazabdakRt / / dvydhikaadigunntyktjghnysnehroksstH|| tattatkarmavazatvAGgabhogyatvenANavo'GginAm / / piNDitAdyA ghanaM sAntaM saMkhyAH kSamAmbho'gnivAyukaH / skandhAzca te vyaktacatustridvayekasvaguNAH kramAt // ' [ tathA jIvita zarIra kisI prayatnavAnke dvArA adhISThita hai, icchAke anusAra kriyAkA Azraya honese / jAnaneke sAdhana zrotra Adi indriyA~ kartAke dvArA prayukta hotI haiM kAraNa honese visaule AdikI taraha / aura jo prayatnavAn kartA hai vaha jIva hai| isase parAye zarIrameM jIvakI siddhi hotI hai| apane zarIra meM to svasaMvedana pratyakSase hI AtmAkI siddhi hotI hai| tathA jala Adi gandhavAle haiM sparzAdivAle honese| jisameM sparza hotA hai usameM gandhakA astitva bhI prasiddha hai, jaise pRthivImeM / jisameM gandha Adi nahIM hote usameM sparza bhI nahIM hotA, jaise AtmA vagairaha / isa anumAnase jala AdimeM gandha Adike sadbhAvakI siddhi honese pudgalapanA siddha hotA hai kyoMki jisameM rUpa, rasa, gandha, sparza hote haiM use pudgala kahate haiN| kahA bhI hai 'jo pA~coM indriyoMke dvArA bhogane meM Ate haiM tathA indriyA~, zarIra, mana, karma va jo anya mUrtika padArtha haiM vaha saba pudgala dravya jaano|' aura bhI kahA hai 'pudgalake eka paramANumeM do sparzaguNa, eka varNa, eka gandha aura eka rasa rahate haiM / paramANu nitya aura niraMza hotA hai, zabdarUpa nahIM hotaa| dravyoMke pradezoMkA mApa paramANuke dvArA hI kiyA jAtA hai / paramANuoMke melase hI skandha banate haiN| zabda skandha rUpa hotA hai ataH paramANu hI usakA kartA hai| jaghanya guNavAle paramANuoMko chor3akara do adhika guNavAle paramANuoMkA hI parasparameM bandha hotA hai / bandhameM kAraNa haiM snigdha aura rUkSaguNa / jaise do snigdhaguNavAle paramANukA bandha cAra snigdha guNavAle yA cAra rUkSa guNavAle paramANuke hI sAtha hotA hai tIna yA pA~ca guNavAleke sAtha nahIM hotA / apane-apane karmake vazase paramANu prANiyoMke bhogya hote haiN| - ve paramANu parasparameM piNDarUpa hokara pRthvI, jala, agni, vAyu rUpa skandhoMmeM parivartita hote haiN| unameM kramase cAra, tIna, do aura eka guNa vyakta hotA hai| arthAt pRthvImeM gandha, Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya evaM samAsato dharmAdiSaTapadArthavyavasthA mumukssbhirlkssyaa| vistaratastu nyAyakumudacandrAdizAstreSvasau pratipattavyeti / kiMca vyAmohavyapohAya sUktAnImAni nityaM manasi saMnidheyAni sadaiva sarva ko necchet svarUpAdicatuSTayAt / asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate // [ AptamI. 15 ] arthakriyA na yujyeta nityakSaNikapakSayoH / kramAkramAbhyAM bhAvAnAM sA lakSaNatayA matA // [ laghIyastraya. 8 ] rasa, rUpa, sparza cAroM guNa vyakta hote haiM, jalameM rasa, rUpa, sparza gaNa vyakta hote haiM, agnimeM rUpa aura sparza guNa vyakta hote haiM tathA vAyumeM kevala eka sparza guNa hI vyakta hotA hai, zeSa guNa avyakta hote haiN|' _isa taraha chaha hI dravya haiM kyoMki pRthivI, jala, agni aura vAyu pudgala dravyake hI pariNAma vizeSa honese anya dravya rUpa nahIM haiN| dizA to AkAzase bhinna nahIM hai kyoMki AkAzake pradezakI paMktiyoMmeM jo pUrva-pazcima Adi vyavahAra hotA hai use hI dizA kahate haiN| mana bhI pRthaka dravya nahIM hai kyoMki dravyamana pudgalakI paryAya hai aura bhAvamana jIvakI paryAya hai| ataH nyAyavaizeSika darzanameM jo nau dravya mAne hai ve ThIka nahIM haiN|| guNaparyAyavAlA honese inheM dravya kahate haiM / unakA lakSaNa isa prakAra kahA hai "eka dravyase dUsarA dravya jisake kAraNa bhinna hotA hai vaha gaNa hai / guNa hI dravyakA vidhAtA hai| guNake abhAvameM saba dravya eka ho jaayeNge| jaise jIva jJAnAdi guNoMke kAraNa pudgala Adise bhinna hotA hai aura pudgala Adi rUpAdi guNoMke kAraNa jIvAdise bhinna hote haiM / yadi donoMmeM ye guNa na hoM to donoM samAna honese eka ho jaayeNge| isalie sAmAnyakI apekSAse anvayI jJAnAdi jIvake guNa haiM aura rUpAdi pudgala Adike guNa haiN| unake vikArako-vizeSa avasthAoMko paryAya kahate haiN| jaise ghaTajJAna, paTajJAna, krodha, mAna, tIvra gandha, manda gandha, tIvra varNa, manda varNa Adi / una guNa-paryAyoMse sahita nitya dravya hotA hai, guNa, paryAya aura dravya ye saba ayutasiddha hote haiM, ina sabakI sattA pRthak-pRthak nahIM hotI, eka hI hotI hai / paryAya kramabhAvI hotI haiM, dravyameM kramase hotI haiN| guNa sahabhAvI hote haiN| ve dravyakI pratyeka avasthAmeM vartamAna rahate haiN| paryAya to AtI-jAtI rahatI haiN| paryAyake bhI do prakAra hai-arthaparyAya aura vyaMjanaparyAya / arthaparyAya dharmAdi dravyoMmeM hotI hai tathA vyaMjanaparyAya jIva aura pudgala dravyoMmeM hotI hai| kahA bhI hai dharma, adharma, AkAza aura kAla to artha paryAyake viSaya haiM unameM arthaparyAya hotI hai| kintu jIva aura pudgaloMmeM vyaMjana paryAya bhI hotI hai aura arthaparyAya bhI hotI hai| vyaMjana paryAya mUrta-sthUla hotI hai| use vacanase kahA jA sakatA hai| vaha nazvara bhI hotI hai aura sthira bhI hotI hai| kintu artha paryAya sUkSma aura kSaNa-kSaNameM naSTa honevAlI hotI hai| mUrta dravyake guNa mUrtika aura amUrta dravyake guNa amUrtika hote haiN| guNa kathaMcit nitya haiM arthAt dravyarUpase nitya aura paryAya rUpase anitya haiN|' ___jaina tattvajJAnake nIce likhe kucha sUtroMko sadA hRdayameM dhAraNa karanA caahie| usase tattva jJAna viSayaka bhrAntiyA~ dUra hotI haiM 'dravya aura paryAya eka vastu hai / kyoMki donoMmeM pratibhAsa bheda honepara bhI bheda nahIM hai| jinameM pratibhAsa bheda honepara bhI abheda hotA hai ve eka hote haiN| ataH dravya aura paryAya Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 dharmAmRta ( anagAra) dravyaparyAyayorekyaM tayoravyatirekataH / pariNAmavizeSAcca zaktimacchaktibhAvataH // saMjJAsaMkhyAvizeSAcca svalakSaNavizeSataH / prayojanAdibhedAcca tannAnAtvaM na sarvathA // [ Apta. 71-72 ] samadeti vilayamacchati bhAvo niyamena pryynysy| nodeti no vinazyati bhavanatayA liGgito nityam // [ ] siya atthi Natthi ubhayaM avvattavvaM puNo ya tattidayaM / davvaM khu sattabhaMgaM AdesavaseNa saMbhavadi // [ paJcAsti. 14 ] bhinna nahIM hai| isa taraha vastu dravya paryAyAtmaka hai| ina donoM meM se yadi ekako bhI na mAnA jAye to vastu nahIM ho sktii| kyoMki satkA lakSaNa hai arthkriyaa| kintu paryAya nirapekSa akelA dravya arthakriyA nahIM kara sakatA aura na dravya nirapekSa paryAya hI kara sakatI hai / kyoMki arthakriyA yA to kramase hotI hai yA yugapat hotI hai kintu kevala dravyarUpa yA kevala paryAyarUpa vastumeM kramayogapadya nahIM banatA, kyoMki dravya athavA paryAya sarvathA eka svabhAva honese unameM kramayogapadya nahIM dekhA jaataa| aneka paryAyAtmaka dravyameM hI kramayogapadya pAyA jAtA hai| zAyada kahA jAye ki dravya aura paryAya yadyapi vAstavika haiM kintu unameM abheda nahIM hai kyoMki jaise jJAnake dvArA ghaTa aura paTakA pratibhAsa bhinna hotA hai usI taraha ghaTa Adi dravyase rUpa Adi paryAyoMkA bhI bhinna pratibhAsa hotA hai| kintu aisA kahanA ThIka nahIM hai kyoMki pratibhAsa bheda ekatvakA virodhI nahIM hai| jaise eka hI padArthako dUrase dekhanevAlA aspaSTa dekhatA hai aura nikaTase dekhanevAlA spaSTa dekhatA hai kintu isase vaha padArtha bhinna nahIM ho jaataa| usI taraha upayogakI vizeSatAse rUpAdi jJAnameM pratibhAsa bheda hotA hai kintu isase dravya aura paryAya bhinna nahIM ho jAte / isa taraha dravya aura paryAya eka hI vastu haiN| kintu eka vastu honepara bhI unameM paraspara meM svabhAva / nAma, saMkhyA AdikI apekSA bheda bhI hai| dravya anAdi ananta hai, eka svabhAva pariNAmavAlA hai, paryAya sAdi sAnta aneka svabhAva pariNAmavAlI hai| dravyakI saMjJA dravya hai, paryAyakI saMjJA paryAya hai| dravyakI saMkhyA eka hai, paryAyakI saMkhyA aneka hai / dravyakA kArya hai ekatvakA bodha karAnA, paryAyakA kArya hai anekatvakA bodha kraanaa| paryAya vartamAna kAlavAlI hotI hai, dravya trikAlavartI hotA hai| dravyakA lakSaNa alaga hai, paryAyakA lakSaNa alaga hai / isataraha svabhAvabheda, saMkhyAbheda, nAmabheda, lakSaNabheda, kAryabheda, prayojanabheda honese dravya aura paryAya bhinna haiM kintu vasturUpase eka hI haiN| isIse dravyadRSTise vastu nitya hai aura paryAya dRSTise anitya hai / kahA bhI haiparyAyAthikanayase padArtha niyamase utpanna hote haiM aura naSTa hote haiN| kintu dravyArthikanayase na utpanna hote haiM aura na naSTa hote haiM / ataeva nitya haiN| ___ syAt ( kathaMcit kisI apekSA ) dravya hai, syAt dravya nahIM hai, syAt dravya hai aura nahIM hai, syAt dravya avaktavya hai, syAt dravya hai aura avaktavya hai, syAt dravya nahIM hai aura avaktavya hai, syAt dravya hai, nahIM hai aura avaktavya hai| yaha saptabhaMgI hai| yahA~ syAt zabdakA artha kathaMcit hai| yaha syAt zabda sarvathApanekA niSedhaka aura anekAntakA dyotaka hai| ukta sAta bhaMgoMkA vivecana isa prakAra hai-svadravya, svakSetra, svakAla aura svabhAvakI apekSA dravya hai| paradravya, parakSetra, parakAla aura parabhAvakI apekSA dravya nahIM hai / kramase Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya 119 ekanAkarSantI zlathayantI vastutattvamitareNa / antena jayati jainI nItirmanthAnanetramiva gopI // [ puruSArtha. 225 ] // 24 // athaivaM dharmAdivadAsravAdyapi samadhigamya zraddadhyAdityanuzAstidharmAdInadhigamya sacchu tanayanyAsAnuyogaiH sudhIH zraddadhyAdavidAjJayaiva sutarAM jIvAMstu siddhetarAn / syAnmandAtmaruceH zivAptibhavahAnyartho pArthaH zramo manyetAptagirAnavAdyapi tathaivArAdhayiSyan dRzam // 25 // adhigamya-jJAtvA / sacchataM-samyak zrutajJAnam / tallakSaNaM yathA-- arthAdarthAntarajJAnaM matipUrvaM zrutaM bhavet / zAbdatalliGgajaM vAtra dvayanekadviSaDbhedagam // [ nyAsaH-nikSepaH / tallakSaNaM yathA svadravya, kSetra, kAla, bhAva aura paradravya, kSetra, kAla, bhAvakI vivakSAmeM dravya hai aura nahIM hai| svadravya-kSetra-kAla-bhAva aura paradravya-kSetra-kAla-bhAvakI yugapat vivakSA honepara dravya avaktavya hai| svadravya kSetra-kAla bhAva aura yugapat svapara dravya-kSetra-kAla-bhAvakI vivakSAmeM dravya hai aura avaktavya hai| paradravya-kSetra-kAla-bhAva aura yugapat sva-paradravya-kSetra-bhAvakI vivakSAmeM dravya nahIM hai aura avaktavya hai| svadravya-kSetra-kAla, paradravya-kSetra-kAla-bhAva aura yagapata svapara dravya-kSetra-kAla-bhAvakI vivakSA honepara dravya hai, nahIM hai aura avaktavya hai / jaise eka devadatta gauNa aura mukhyakI vivakSA se anekarUpa hotA hai, vaha putrakI apekSA pitA kahA jAtA hai aura apane pitAkI apekSA putra kahAtA hai| mAmAkI apekSA bhAneja kahA jAtA hai aura bhAnejakI apekSA mAmA kahalAtA hai / patnIkI apekSA pati aura bahinakI apekSA bhAI kahAtA hai / isI taraha eka bhI dravya gauNa aura mukhya vivakSA vaza saptabhaMgamaya hotA hai / sat , eka, nitya Adi dharmoM meM se eka-eka dharmako lekara sAta bhaMga hote haiN| jaise gvAlina mathAnIkI rassIko eka orase khIMcatI hai to dUsarI orase DhIla detI hai| isI taraha tvako eka dharma kI mukhyatAse khIMcatI huI aura itara dharmakI apekSAse gauNa karatI huI jainInIti jayazIla hotI hai / AcArya amRta candra jIne yahI kahA hai // 24 // Age kahate haiM ki dharma Adi kI taraha Asrava Adiko bhI jAnakara unapara zraddhA karanI cAhie buddhizAlI jIvoMko samIcIna zruta, naya, nikSepa aura anuyogoMke dvArA dharma Adi dravyoMko jAnakara unakA zraddhAna karanA caahie| aura mandabuddhi jIvoMko 'jina bhagavAn anyathA nahIM kahate' aisA manameM dhAraNa karake unakI AjJAke rUpameM hI unakA zraddhAna karanA cAhie / kintu buddhimAnoM aura mandabuddhi donoM hI prakArake prANiyoMko samyak zruta Adike dvArA tathA AjJA rUpase dharma Adi ajIva dravyoMkI apekSA mukta aura saMsArI jIvoMko Sa rUpase jAnanA cAhie, kyoMki jisakI Atma viSayaka zraddhA manda hotI hai, mokSakI prApti aura saMsArakI samApti ke lie usakA tapazcaraNa Adi rUpa zrama vyartha hotA hai| tathA samyagdarzanakI ArAdhanAke icchuka buddhimAna aura mandabuddhi janako usI prakAra Apta kI vANIse Asrava, bandha, puNya, pApa, saMvara, nirjarA aura mokSa tattvako bhI jAnanA cAhie / / 25 / / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 dharmAmRta ( anagAra) jIvAdInAM zrutAptAnAM dravyabhAvAtmanAM nayaiH / parIkSitAnAM vAcyatvaM prAptAnAM vAcakeSu ca / / yad bhidA prarUpaNaM nyAsaH so'prastutanirAkRteH / prastutavyAkRtezcArthyaH syAnnAmAdyaizcaturvidhaH / / atadguNeSu bhAveSu vyvhaarprsiddhye| tatsaMjJAkarma tannAma narecchAvazavartanAt / / sAkAre vA nirAkAre kASThAdau yannivezanam / so'yamityavadhAnena sthApanA sA nigadyate / / AgAmiguNayogyo'rtho dravyaM nyAsasya gocaraH / tatkAlaparyayAkrAntaM vastu bhAvo'bhidhIyate // [ anuyogaH-prazna uttaraM ca / tadyathA 'svarUpAdIni pRcchayante pratpuvya (?) te ca vastunaH / nirdezAdayaste'nuyogAH syurvA sadAdayaH // [ vizeSArtha-zrutajJAnakA lakSaNa isa prakAra kahA hai matijJAna pUrvaka honevAle arthase arthAntarake jJAnako zrutajJAna kahate haiM / vaha zrutajJAna zabdajanya aura liMgajanya hotA hai| zrotrendriyase honevAle matijJAna pUrvaka jo jJAna hotA hai vaha zabdaja zrutajJAna hotA hai| aura anya indriyoMse honevAle matijJAna pUrvaka jo zrutajJAna hotA hai vaha liMgajanya zrutajJAna hai| zabdajanya zrutajJAna ke do bheda haiM, aMgapraviSTa aura aMgabAhya / gaNadharake dvArA kevalIkI vANI sunakara jo bAraha aMgoMkI racanA kI jAtI hai vaha aMgapraviSTa hai aura usake bAraha bheda haiN| tathA alpa buddhi alpAyu janoMke lie AcAryoMke dvArA jo grantha race gaye unheM aMgabAhya kahate haiN| aMgabAhyake aneka bheda haiN| nikSepakA lakSaNa tathA bheda isaprakAra kahe haiM zrutake dvArA vivakSita aura nayake dvArA parIkSita tathA vAcyatAko prApta dravya bhAvarUpa jIvAdikA vAcaka jIvAdi zabdoMmeM bhedase kathana karanA nyAsa yA nikSepa hai| vaha nikSepa aprastutakA nirAkaraNa aura prastutakA kathana karaneke lie hotA hai| Azaya yaha hai ki zrotA tIna prakArake hote haiM, avyutpanna, vivakSita padake saba arthoMko jAnanevAlA aura eka dezase jAnanevAlA / pahalA to avyutpanna honese vivakSita padake arthako nahIM jaantaa| dUsarA, yA to saMzayameM par3a jAtA hai ki isa padakA yahA~ kauna artha liyA gayA hai yA viparIta artha letA hai| tIsarA bhI saMzaya yA viparyayameM par3atA hai| ataH aprakRtakA nirAkaraNa karaneke lie aura prakRtakA nirUpaNa karaneke lie nikSepa hai| usake cAra bheda haiM nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / inakA svarUpa-jina padArthoM meM gaNa nahIM hai, unameM vyavahAra calAneke lie manuSya apanI icchAnusAra jo nAma rakhatA hai vaha nAma nikSepa hai| sAkAra yA nirAkAra lakar3I vagairaha meM 'yaha indra hai' ityAdi rUpase niveza karaneko sthApanA kahate haiM / AgAmI guNoMke yogya padArtha dravya nikSepakA viSaya hai (jaise rAjaputrako rAjA khnaa)| aura tatkAlIna paryAyase viziSTa vastuko bhAva kahate haiM (jaise, rAjyAsanapara baiThakara rAja karate hueko rAjA khnaa)| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwwwwwwww dvitIya adhyAya 121 avit-mandamatiH / AjJayeva-'nAnyathAvAdino jinAH' ityevaM kRtvA / jIvAn jIvanaguNayogAjjIvaH / taduktam 'pANehi caduhiM jIvadi jIvissadi jo hu jIvido puvvaM / / so jIvo pANA puNa balamidiyamAu ussaaso||' [paJcAsti. 30] siddhetarAn-muktAn saMsAriNazca / apArthaH-niSphalaH / zramaH-tapazcaraNAdyabhyAsaH / yattAtvikaH appA millivi NANamau je paradavi rmNti| aNNa ki micchAiTThiyaho ma i siMga havaMti // [ ] atha jIvapadArtha vizeSeNAdhigamayatijove nitye'rthasiddhiHkSaNika iva bhavenna kramAdakramAdvA nAmUrte karmabandho gaganavadaNuvad vyaapke'dhykssbaadhaa| naikasminnuvAdipratiniyamagatiHkSmAdikArye na cittvaM yattannityetarAdipracuraguNamayaH sa prameyaH pramAbhiH // 26 // nitye-yaugAdIn prati arthasiddhiH-kAryotpattirna bhavet, pUrvottarAkAraparihArAvAptisthitilakSaNapariNAmenArthakriyopapatteH / kSaNike-bauddhaM prati, amUrte-yogAdIn prati / aNuvat-vaTakaNikAmAtre ythaa| 15 vyApake-yaugAdIn prati, ekasmin-brahmAdvaitavAdinaM prati, kSmAdikArye-cArvAkaM prati, cetanatvam / nityetyAdi-nityAnityamUrtAdyanekadharmAtmakaH / pramAbhiH-svasaMvedanAnumAnAgamapramANaH // 26 // anuyoga kahate haiM praznapUrvaka uttara ko| jaise jinake dvArA vastuke svarUpa saMkhyA Adi pUchI jAyeM aura unakA uttara diyA jAye ve nirdeza Adi yA sat saMkhyA Adi anuyoga haiN| ina sabake dvArA jIvAdi dravyoMko jAnanA caahie| kintu unameM bhI ajIva dravyoMse jIva dravyako vizeSa rUpase jAnanA cAhie kyoMki usako jAne vinA vrata, saMyama, tapazcaraNa sabhI vyartha hai // 25 // jIvapadArthako vizeSa rUpase kahate haiM___ jaise jIvako kSaNika mAnanepara krama yA akramase kAryakI niSpatti sambhava nahIM hai vaise hI jIvako sarvathA nitya mAnanepara bhI krama yA akramase kAryakI utpatti sambhava nahIM hai| tathA AkAzakI taraha sarvathA amUrta mAnanepara karmabandha nahIM ho sktaa| tathA jIvako aNu barAbara mAnanepara jaise pratyakSase bAdhA AtI hai vaise hI sarvatra vyApaka mAnanemeM bhI pratyakSabAdhA hai| sarvathA eka hI jIva mAnanepara janma-maraNa AdikA niyama nahIM bana sktaa| jIvako pRthivI Adi paMca bhUtoMkA kArya mAnanepara cetanatva nahIM bntaa| isalie pramANake dvArA jIvako nitya, anitya, mUrta, amUrta Adi aneka dharmAtmaka nizcita karanA cAhie // 26 // vizeSArtha-kSaNikavAdI bauddha cittakSaNoMko bhI kSaNika mAnatA hai| yoga AtmAko sarvathA nitya vyApaka aura amUrtika mAnatA hai| brahmAdvaitavAdI eka brahma hI mAnatA hai| cArvAka jIvako paMca bhUtoMkA kArya mAnatA hai| ina sabameM doSa hai| jIvako sarvathA nitya yA sarvathA kSaNika mAnanepara usameM arthakriyA nahIM bntii| arthakriyA yA to kramase hotI hai yA yugapad / kSaNika padArtha to koI kArya kara hI nahIM sakatA, kyoMki vaha utpanna hote hI naSTa 16 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 dharmAmRta ( anagAra) atha jIvAdivastunaH sarvathA nityatve sarvathA kSaNikatve ca kramayogapadyAbhyAmarthakriyAkAritvAnupapattyA'vastutvaM prastauti nityaM cet svayamarthakRttadakhilArthotpAdanAt prAkakSaNe no kiJcit parataH karoti pariNAmyevAnyakAkSaM bhavet / tannaitat kramato'thaMkRnna yugapat sarvodbhavAptaH sakRn nAtazca kSaNikaM sahAyaMkRdihAvyApinyaho kaH kramaH // 27 // ho jAtA hai use kArya karaneke lie samaya hI nahIM hai| nitya padArtha kramase kAma nahIM kara sktaa| kyoMki jaba vaha sadA vartamAna hai to kramase kArya kyoM kregaa| aura yadi sabhI kArya eka hI samayameM utpanna kara degA to dUsare samayameM use karaneke lie kucha bhI nahIM rhegaa| aisI avasthAmeM vaha avastu ho jAyagA; kyoMki vastukA lakSaNa arthakriyA hai| isI taraha AtmAko sarvathA amUrtika mAnanepara AkAzakI taraha vaha karmoMse baddha nahIM ho sktaa| AtmAko aNu barAbara yA sarvatra vyApaka mAnanepara pratyakSabAdhA hai; kyoMki, svasaMvedana pratyakSase AtmA apane zarIrameM hI sarvatra pratIta hotI hai, usase bAhara usakI pratIti nahIM hotii| advaitavAdakI taraha kevala eka AtmA mAnane para janma-maraNa Adi nahIM bana sktaa| eka hI AtmA eka hI samaya meM kaise janma-maraNa kara sakatA hai / jIvako pRthivI, jala, agni, vAyukA kArya mAnane para vaha cetana nahIM ho sakatA; kyoMki pRthvI AdimeM cetanapanA nahIM pAyA jaataa| upAdAna kAraNakA guNa hI kAryameM AtA hai, upAdAnameM jo guNa nahIM hotA vaha kAryameM nahIM A sktaa| kintu jIvameM caitanya pAyA jAtA hai| ataH AtmAko ekarUpa na mAnakara aneka guNamaya mAnanA caahie| vaha dravya rUpase nitya hai, paryAya rUpase anitya hai| apane zuddha svarUpakI apekSA amUrtika hai / karmabandhake kAraNa mUrtika hai / apane zarIrake barAbara hai| isa taraha svasaMvedana pratyakSa, anumAna aura Agama pramANoMse AtmAko aneka guNamaya jAnanA cAhie // 26 / / _ Age kahate haiM ki jIvAdi vastuko sarvathA nitya yA sarvathA kSaNika mAnanepara arthakriyAkAritA nahIM banatA, ataH arthakriyAkAritA na bananese avastutvakA prasaMga AtA hai____ yadi nitya padArtha sahakArI kAraNake vinA svayaM hI kArya karatA hai to pahale kSaNameM hI samasta apanA kArya karanese dasare Adi kSaNoM meM kucha bhI nahIM krtaa| yadi kahoge ki sahakArIkI apekSAse hI vaha apanA kArya karatA hai to apanA kArya karane meM sahakArIkI apekSA karanese vaha pariNAmI-utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hI siddha hotA hai| ataH nitya vastu kramase-kAlakramase to kAryakArI nahIM hai| yadi kahoge ki vaha yugapat apanA kArya karatA hai so bhI kahanA ThIka nahIM hai / kyoMki sabhI kAryoMke eka sAtha eka hI kSaNameM utpanna honekA prasaMga AtA hai / isapara bauddha kahatA hai ki nitya padArtha bhale hI kAryakArI na ho, kSaNika toM hai| isapara jainoMkA kahanA hai ki kSaNika vastu yugapat kAryakArI hai taba bhI eka hI kSaNameM saba kArya utpanna ho jAnese dUsare kSaNameM vaha akAryakArI ho jaayegaa| yadi kahoge ki aNika padArtha-kramase kArya karatA hai to jaina kahate haiM ki Azcarya isa bAtakA hai jo kAlAntara aura dezAntarameM avyApI hai usameM Apa krama svIkAra karate haiM, aise padArthameM na dezakrama banatA hai aura na kAlakrama banatA hai // 27 // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya 1233 nityaM-jIvAdivastu / svayaM-sahakArikAraNamantareNaiva / akhilArthotpAdanAt-sakalasvakAryakaraNAt / prAkkSaNe-prathamakSaNe eva / parataH-dvitIyAdikSaNeSu / pariNAmi-utpAdavyayadhrauvyaikatvalakSaNavRttiyuktam / anyakAMkSa-sahakArikAraNApekSam / sarvodbhavApteH sakRt-sarveSAM kAryANAM yugapadutpattiprasaMgAt / atazca-sakRt sarvodbhavAptereva, saha-yugapadakrameNetyarthaH / avyApini-dezakAlavyAptirahite / kaH krama: ?-na ko'pi dezakramaH kAlakramo vA syAdityarthaH / yathAhaH yo yatraiva sa tatraiva yo yadaiva tadaiva sH|| na dezakAlayorvyAptirbhAvAnAmiha vidyate // [ ] vizeSArtha-AcArya akalaMka devane kahA hai 'nitya aura kSaNika pakSameM arthAt nityaikAnta aura kSaNikaikAntameM arthakriyA nahIM bntii| vaha arthakriyA yA to kramase hotI hai yA akrama se hotI hai| arthakriyAko hI padArthakA lakSaNa mAnA hai|' __ Azaya yaha hai ki arthakriyA arthAt kArya karanA hI vastukA lakSaNa hai / jo kucha bhI nahIM karatA vaha avastu hai| arthakriyA yA to kramase hotI hai yA yugapat hotI hai| kintu nityaikAnta aura kSaNikaikAntameM krama aura akrama donoM hI sambhava nahIM hai / isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-pahale eka kArya karake phira dUsarA kArya karaneko krama kahate haiN| nitya padArtha kramase to kArya nahIM kara sakatA; kyoMki jisa svabhAvase vaha pahalA kArya karatA hai usI svabhAvase yadi dUsarA kArya bhI karatA hai to donoM hI kArya ekakAlIna ho jaayeNge| / taba pIchevAlA kArya bhI pahale vAle kAryake kAlameM hI ho jAyegA; kyoMki jisa svabhAva se pahalA kArya janma letA hai usI svabhAvase pIchekA kArya bhI janma letA hai| yadi vaha jisa svabhAvase pIchevAle kAryako utpanna karatA hai usI svabhAvase pahalevAle kAryako utpanna karatA hai to pahale vAlA kArya bhI pIchevAle kAryake kAlameM hI utpanna honA cAhie, kyoMki vaha pIchevAle kAryako utpanna karanevAle svabhAvase hI utpanna hotA hai| yadi kahoge ki yadyapi donoM kArya eka hI svabhAvase utpanna hote haiM tathApi sahakAriyoMke kramake kAraNa unameM krama mAnA jAtA hai, taba to ve kArya sahakAriyoMke dvArA hue hI kahe jaayeNge| hoge ki nityake bhI rahanepara ve kArya hote haiM isalie unheM sahakArikRta nahIM kahA jA sakatA to jo kucha kara nahIM sakatA; usake rahanese bhI kyA prayojana hai ? anyathA ghar3ekI utpattike samaya gadhA bhI upasthita rahatA hai ataH ghar3ekI utpatti gadhese mAnanI caahie| yadi kahoge ki nitya prathama kAryako anya svabhAvase utpanna karatA hai aura pIchevAle kAryako anya svabhAvase, to usake do svabhAva hue| ataH vaha pariNAmI siddha hotA hai| ataH nitya kramase kArya nahIM kara sktaa| yugapad bhI kArya nahIM karatA, kyoMki eka kSaNameM hI saba kAryoMko utpanna karanepara dUsare Adi kSaNoM meM use karaneke lie kucha bhI zeSa na rahanese usake asattvakA prasaMga AtA hai| ataH nitya vastu krama aura akramase arthakriyA na kara sakanese avastu hI siddha hotI hai| isI taraha kSaNika vastu bhI na to kramase arthakriyA kara sakatI hai aura na yugapat / yugapat arthakriyA mAnanese eka hI kSaNameM saba 1. arthakriyA na yujyeta nityakSaNikapakSayoH / kramAkramAbhyAM bhAvAnAM sA lakSaNatapA matA ||-lghiiystry, 8 yadi Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 dharmAmRta ( anagAra) atha AtmanaH kiMcid mUrtatvAnuvAdapurassaraM karmabandhaM samarthayate svato'mUrto'pi mUtena yadgataH karmaNaikatAm / pumAnanAdisaMtatyA syAnmUrto bandhametyataH // 28 // svato'mUrtaH-svarUpeNa rUpAdirahitaH / uktaM ca arasamarUvamagaMdhaM avvattaM cedaNAguNamasaiM / jANamaliMgaggahaNaM jIvamaNiddiTThasaMThANaM // [ pravacanasAra 280 / ] ekatAM-kSIranIravadekalolIbhAvam / syAnmUrtaH / ata ityatrApi saMbadhyate / syAcchabdo'nekAntadyotaka ekAntaniSedhakaH kathaMcidarthe nipaatH| tataH karmaNA saha anyonyapradezAnupravezalakSaNamekatvapariNatimApanno jIvo * vyavahAreNa mUrta ityucyate / tathA coktam baMdhaM paDi eyattaM lakkhaNado havadi tassa NANatta / tamhA amuttibhAvo yaMto havadi jIvassa // [ sarvArthasi. ( 217 ) meM uddhRta ] ataH kathaMcinmUrtatvAt // 28 // 12 kAryoMkI utpattikA prasaMga Anese dUsare kSaNameM use kucha bhI karaneko zeSa nahIM rhegaa| aura aisI sthitimeM vaha avastu siddha hogaa| rahA krama, so kramake do prakAra haiM-dezakrama aura kAlakrama / pahale eka dezameM kArya karake phira dUsare dezameM kArya karaneko dezakrama kahate haiN| aura pahale eka samayameM kArya karake punaH dUsare samayameM kArya karaneko kAlakrama kahate haiM / kSaNikameM ye donoM hI krama sambhava nahIM haiN| kyoMki bauddhamata meM kahA hai 'kSaNikavAdameM jo jahA~ hai vahIM hai aura jisa kSaNameM hai usI kSaNameM hai / yahA~ padArthoM meM na dezavyApti hai aura na kAlavyApti hai arthAt ekakSaNavartI vastu na dUsare kSaNameM rahatI hai aura na dUsare pradeza meM / kSaNika hI jo ThaharI / taba vaha kaise kramase kArya kara sakatI hai' ? // 27 // Age jIvako kathaMcit mUrta batalAte hue karmabandha kA samarthana karate haiM yaha jIva yadyapi svarUpase amUrtika hai tathApi bIja aura aMkura kI taraha anAdi santAnase mUrta paudgalika karmoM ke sAtha dUdha aura pAnIkI taraha ekameka ho rahA hai ataH kathaMcit mUrtika hai| aura kathaMcit mUrta honese hI kama pudgaloMke sAtha bandhako prApta hotA hai // 28 // vizeSArtha-saMsArI jIva bhI svarUpase amUrtika hai| jIvakA svarUpa isa prakAra kahA hai 'jIvameM rasa nahIM hai, rUpa nahIM hai, gandha nahIM hai, avyakta hai-sUkSma hai, zuddha cetanA usakA guNa hai, zabda rUpa nahIM hai, svasaMvedana jJAnakA viSaya hai, indriyoMkA viSaya nahIM hai tathA saba saMsthAnoM-AkAroMse rahita hai| kintu svarUpase amUrtika honepara bhI anAdi santAnase jIva paudgalika karmoM ke sAtha dUdha pAnIkI taraha milA huA hai| yadyapi usa avasthAmeM bhI jIva jIva hI rahatA hai aura paudgalika karma paudgalika hI haiN| na jIva paudgalika karmarUpa hotA hai aura na paudgalika karma jIvarUpa hote haiN| paudgalika karmakI bAta dUra, paudgalika karmakA nimitta mAtra pAkara jIvameM honevAle rAgAdi bhAvoMse bhI vaha tanmaya nahIM hai| jaise lAla phUlake nimittase sphaTika maNi lAla dikhAI detI hai| parantu vaha lAla raMga sphaTikakA nija bhAva nahIM hai, usa samaya bhI sphaTika apane zvetavarNase yukta hai| lAlaraMga usake svarUpameM praveza Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya 125 atha Atmano mUrtatve yuktimAha vidyadAdyaiH pratibhayahetubhiH pratihanyate / yaccAbhibhUyate madyaprAyamUrtastadaGgabhAk // 29 // vidyadAdyaiH-taDinmeghagajitAzAnipAtAdibhiH / pratihanyate-nidvaya( niruddha )prasaraH kriyate / abhibhUyate-vyAhatasAmarthyaH kriyate / madyaprAyaiH-madirA-madana-kodrava-viSadhattUrakAdibhiH // 29 // atha karmaNo mUrtatve pramANamAhakiye binA Upara-Upara jhalaka mAtra dIkhatA hai| ratnakA pArakhI to aisA hI jAnatA hai kintu jo pArakhI nahIM hai use to vaha lAlamaNikI taraha lAla hI pratibhAsita hotI hai| usI taraha jIva karmoM ke nimittase rAgAdirUpa pariNamana karatA hai| ve rAgAdi jIvake nijabhAva nahIM haiM, AtmA to apane caitanyaguNase virAjatA hai| rAgAdi usake svarUpameM praveza kiye binA Uparase jhalaka mAtra pratibhAsita hote haiN| jJAnI to aisA hI jAnatA hai kyoMki vaha AtmasvarUpakA parIkSaka hai| kintu jo usake parIkSaka nahIM haiM unheM to AtmA rAgAdisvarUpa hI pratibhAsita hotA hai / yaha pratibhAsa hI saMsArakA bIja hai| isa taraha karmoM ke sAtha parasparameM eka dUsareke pradezoMkA pravezarUpa ekatvako prApta huA jIva vyavahArase mUrta kahAtA hai| kahA bhI hai 'bandhakI apekSA jIva aura karmameM ekapanA hai kintu lakSaNa se donoM bhinna-bhinna haiN| isalie jIvakA amUrtikapanA anekAnta rUpa hai| ataH jIva kathaMcit mUrta hai / isIse karmabandha hotA hai / yadi sarvathA amUrtika hotA to siddhoM ke samAna usake bandha nahIM hotA // 28 // Age AtmAke mata honemeM yukti dete haiM acAnaka upasthita hue bijalIkI kar3aka, meghoMkA garjana tathA vaLapAta Adi bhayake kAraNoMse jIvakA pratighAta dekhA jAtA hai tathA madirA, viSa, dhatUrA Adike sevana se jIvakI zaktikA abhibhava dekhA jAtA hai-vaha behoza ho jAtA hai ataH jIva mRta hai // 29 // vizeSArtha-nazIlI vastuoMke sevanase manuSyakI smRti naSTa ho jAtI hai aura vaha behoza hokara lakar3IkI taraha nizcala par3a jAtA hai| isI taraha karmoMse abhibhUta AtmA mUta hai aisA nizcaya kiyA jAtA hai / zAyada kahA jAye ki madya, cakSu Adi indriyoMko hI abhibhUta karatA hai kyoMki indriyA~ pRthivI Adi bhUtoMse banI haiM, AtmAke guNoMpara madyakA koI prabhAva nahIM hotA kyoMki vaha amUrtika hai| kintu aisA kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki vicAraNIya yaha hai ki indriyA~ cetana haiM yA acetana ? yadi acetana haiM to acetana honese madya unapara kucha bhI prabhAva nahIM DAla sktaa| yadi acetanapara bhI madyakA prabhAva hotA to sabase prathama usakA prabhAva usa pAtrapara honA cAhie jisameM madya rakhA jAtA hai| yadi kahoge ki indriyA~ cetana haiM to pRthivI Adi meM to caitanya svabhAva pAyA nahIM jaataa| ataH prathivI Adi bhatoMse banI indriyoMko cetana dravyake sAtha sambandha honese hI cetana kahA jAtA hai / ataH madya AtmaguNoMko hI mohita karatA hai yaha siddha hotA hai| aura isase AtmAkA kathaMcit mUrtikapanA siddha hotA hai kyoMki amUrtikakA mUrtikake dvArA abhighAta Adi nahIM ho sakatA // 29 // Age karmoke mUrta honemeM pramANa dete haiM Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 dharmAmRta (anagAra) yadAkhuviSavanmartasaMbandhenAnubhUyate / yathAsvaM karmaNaH puMsA phalaM tatkarma mUrtimat // 30 // __phlN-sukhduHkhheturindriyvissyH| prayogaH-karma mUrta mUrtasaMbandhenAnubhUyamAnaphalatvAdAkhuviSavat / AkhuviSapakSe phalaM zarIre mUSakAkArazopharUpo vikAraH // 30 // atha jIvasya svopAttadehamAtratvaM sAdhayati svAGga eva svasaMvityA svAtmA jJAnasukhAdimAn / yataH saMvedyate sarvaH svadehapramitistataH // 31 // svAGga eva na parazarIre nApyantarAle svApi sarvatrava tileSa tailamityAdivadabhivyApakAdhArasya vivakSitatvAt / jJAnadarzanAdiguNaH sukhaduHkhAdibhizca paryAya: pariNataH / prayogaH-devadattAtmA taddeha eva tatra sarvatraiva ca vidyate tatraiva tatra sarvatraiva ca svAsAdhAraNaguNAdhAratayopalabhyamAnatvAt / yo yatraiva yatra sarvatrava ca ( svAsAdhAraNaguNAdhAratayopalabhyate sa tatraiva tatra sarvatraiva ca vidyte| yathA devadattagRhe eva tatra sarvatrava) 12 copalabhyamAnaH svAsAdhAraNabhAsuratvAdiguNaH pradIpaH / tathA cAyaM, tasmAttatheti / tadasAdhAraNaguNAH jJAnadarzana sukhavIryalakSaNAH te ca sarvAGgINAstatraiva copalabhyante / yataH jIva cUheke viSakI taraha karmake phala sukha-duHkhako mUrtake sambandhase hI yathAyogya bhogatA hai ataH karma mUrtika hai| isake AdhArapara anumAna pramANase siddha hotA hai-karma mata hai kyoMki unakA phala mUrtake sambandhase bhogA jAtA hai, jaise cUhekA viSa / cUheke kATanepara usake viSake prabhAvase zarIrameM cUheke AkArakI sUjana AtI hai // 30 // vizeSArtha-jo mUrtikake sambandhase pakatA hai vaha mUrtika hotA hai| jaise anna-dhAnya vagairaha jala, sUryakA tApa Adike sambandhase pakate haiM ataH mUrtika haiN| isI taraha karma bhI gur3a, kA~TA Adi mUrtimAn dravyake milanepara pakatA hai-gur3a khAnese sukhakA anubhava hotA hai, kA~TA cubhanese duHkhakA anubhava hotA hai / isalie vaha mUrtika hai // 30 // Age jIvako apane zarIrake barAbara parimANavAlA siddha karate haiM- yataH sabhI loga apane zarIrameM hI jJAna sukha Adi guNoMse yukta apanI AtmAkA svasaMvedana pratyakSake dvArA anubhava karate haiM / ataH AtmA apane zarIrake barAbara hI parimANavAlA hai // 31 // vizeSArtha-jJAna-darzana Adi guNoM aura sukha-duHkha Adi apanI paryAyoMke sAtha apanI AtmAkA anubhava apane zarIrameM hI sarvatra hotA hai, na to para-zarIrameM hotA hai aura na apane zarIra aura para-zarIrake madhyameM hotA hai kintu tilameM telakI taraha apane zarIrameM hI sarvatra apanI AtmAkA svasaMvedana pratyakSase anubhava hotA hai| jaise maiM sukhI hU~ yA maiM duHkhI huuN| usIpara-se yaha anumAna hotA hai-devadattakI AtmA usake zarIrameM hI sarvatra vidyamAna hai kyoMki usake zarIra meM hI sarvatra apane asAdhAraNa guNoMko liye hue pAyI jAtI hai| jo jahA~para hI sarvatra apane asAdhAraNa guNoMko liye hue pAyA jAtA hai vaha vahA~ hI sarvatra vidyamAna rahatA hai, jaise devadattake gharameM hI sarvatra apane asAdhAraNa prakAza Adi guNoMko liye hue pAyA jAnevAlA dIpaka / vaise hI AtmA bhI sarvatra zarIra meM hI pAyI jAtI hai isalie Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya 'sukhamAhlAdanAkAraM vijJAnaM meyabodhanam / zaktiH kriyAnumeyA syAdyUnaH kAntAsamAgame // ' [ syAdvAdamahArNava ] iti vacanAt / tasmAdAtmA svadehapramANa iti // 31 // dehe dehe bhinno jIva iti darzayati ko'znute janma jarAM mRtyu sukhAdi vA / tadaivAnyo'nyadityaGgayA bhinnAH pratyaGgamaGginaH // 32 // anyat -- jarAdi janmAdi ca / yadA hyeko jAyate tadaivAnyo jIryati - mriyate vA / yadA caiko jIryati mriyate vA tadaivAnyo jAyate / tathA yadaivaikaH sukhamaizvaryAdikaM vA'nubhavati tadaivAnyo duHkhaM daurgatyAdikaM vA'nubhavatIti jagadvaicitro kasya na vAstavI nirAbAdhabodhe pratibhAsAt / aGgayAH - boSyAH // 32 // atha cArvAkaM prati jIvasya pRthivyAdibhUtakAryatAM pratiSedhayaticittazcet kSmAdyupAdAnaM sahakAri kimiSyate / taccet tatvAntaraM tattvacatuSka niyamaH kutaH // 33 // cittaH - cetanAyAH upAdAnam / tallakSaNaM yathAtyaktAtyaktAtmarUpaM yatpaurvAparyeNa vartate / kAlatraye'pi taddravyamupAdAnamiti smRtam // [ 127 'AhlAdanAkAra anubhUtiko sukha kahate haiM aura padArtha ke jAnaneko jJAna kahate haiM / ataH AtmA apane zarIrake hI barAbara parimANavAlA hai' // 31 // Age kahate haiM ki pratyeka zarIrameM bhinna jIva haiM jisa samaya eka jIva janma letA hai usI samaya dUsarA jIva maratA hai yA vRddha hotA ] 15 vaha zarIrameM hI sarvatra rahatI hai| usake asAdhAraNa guNa haiM-jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi / ye guNa saba zarIrameM hI pAye jAte haiN| kahA hai hai / jisa samaya eka jIva maratA hai yA bUr3hA hotA hai usI samaya dUsarA jIva janma letA hai / jisa samaya eka jIva sukha yA aizvaryakA bhoga karatA hai usI samaya dUsarA jIva duHkha yA dAridrayako bhogatA hai / jagat kI yaha vAstavika vicitratA kisako satyarUpase pratibhAsita nahIM hotI / ataH pratyeka zarIra meM bhinna-bhinna jIva jAnanA cAhie ||32|| vizeSArtha - jaise kucha dArzanika AtmAko sarvavyApI yA aNumAtra mAnate haiM vaise hI advaitavAdI saba jIvoMko eka brahmarUpa hI mAnate haiM / ina matoMke khaNDanake lie prameya kamala mArtaNDa, aSTa sahasrI Adi dArzanika grantha dekhanA cAhie ||32|| 1 cArvAka mAnatA hai ki jIva pRthivI Adi bhUtoMkA kArya hai / usakA niSedha karate haiMyadi cArvAka pRthivI, jala, agni aura vAyuko cetanAkA upAdAna kAraNa mAnatA hai to usakA sahakArI kAraNa - :- bahiraMga kAraNa kyA hai ? kyoMki sabhI kArya antaraMga aura bahiraMga kAraNoMke samUhase hI utpanna hote haiM / aura yadi pRthivI Adi cAra bhUtoM se bhinna koI sahakArI kAraNa cArvAka mAnatA hai to cArvAkadarzanameM kahA hai 'pRthivyApastejo vAyuriti tattvAni / tatsamudaye zarIrendriyaviSayasaMjJA:' pRthivI, jala, teja, vAyu ye cAra hI tattva haiN| unake ekatra honepara zarIra, indriya, viSaya Adi banate haiM / ye jo cAra tattvoMkA niyama hai vaha kahA~ rahatA hai ||33|| 9 12 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 dharmAmRta (anagAra) sahakAri-bahiraGgaM kAraNaM tadantareNa mAdhupAdAnAdeva cetanAlakSaNakAryotpattyanupapatteH / sakalakAryANAmantaraGgabahiraGgakAraNakalApAdhInajanmatvAt / tattvAntaraM-pRthivyAdicatuSTayAdanyat / saH-'pathivyA3 pastejovAyuriti tattvAni tatsamudaye zarIrendriyaviSayasaMjJA' iti cArvAkasiddhAnte prasiddhaH / na ca bhUtAnAM caitanyaM pratyupAdAnatvamanumAnabAdhanAt / tathAhi-yasmin vikriyamANe'pi yanna vikriyate na tattasyopAdAnaM, yathA gorazvaH, vikriyamANeSvapi kAyAkArapariNatabhUteSu na vikriyate ca caitanyamiti / na cedamasiddhama, anyatra 6 gatacittAnAM vAsIcandanakalpAnAM vA zastrasaMpAtAdinA zarIravikAre'pi caitanyasyAvikAraprasiddhaH / tadavikAre'pi vikriyamANatvAcca tadvadeva / na cedamapyasiddhaM zarIragataM prAcyAprasannatAdyAkAravinAze'pi kamanIyakAminIsannidhAne caitanye harSAdivikAropalambhAt // 33 // atha kA cetanA ityAha anvitamahamahamikayA pratiniyatArthAvabhAsibodheSu / pratibhAsamAnamakhilayaMdrUpaM vedyate sadA sA cit // 34 // ahamahamikayA-ya evAhaM pUrva ghaTamadrAkSaM sa evAhamidAnI paTaM pazyAmItyAdipUrvottarAkAraparAmarzarUpayA sNvityaa| akhilaiH-samastaizchadmasthairjIvaiH / vedyate-svayamanubhUyate / cit-cetnaa| sA ca karmaphala-kArya-zAnacetanAbhedAtridhA // 34 // vizeSArtha-pratyeka kAryakI utpatti upAdAnarUpa antaraMga kAraNa aura sahakArirUpa bahiraMga kAraNase hotI hai| donoMke binA nahIM hotii| cArvAka kevala cAra hI tattva mAnatA hai aura unheM jIvakA upAdAna kAraNa mAnatA hai| aisI sthitimeM prazna hotA hai ki sahakArI kAraNa kyA hai| yadi sahakArI kAraNa cAra tattvoMse bhinna hai to cAra tattvakA niyama nahIM rahatA / tathA pRthivI Adi bhUta caitanyake upAdAna kAraNa bhI nahIM ho skte| usameM yuktise bAdhA AtI hai usakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-jisameM vikAra Anepara bhI jo avikArI rahatA hai vaha usakA upAdAna kAraNa nahIM hotaa| jaise gAyameM vikAra Anepara ghor3emeM vikAra nahIM AtA ataH vaha usakA upAdAna kAraNa nahIM hai| isI taraha zarIrake AkArarUpase pariNata pRthivI Adi bhUtoMmeM vikAra A jAnepara bhI caitanyameM koI vikAra nahIM AtI, ataH ve usakA upAdAna kAraNa nahIM ho skte| yaha bAta asiddha nahIM hai| jinakA dhyAna dUsarI ora hai aura jinake lie churA aura candana samAna hai, zastrake ghAtase unake zarIrameM vikAra Anepara bhI caitanyameM koI vikAra nahIM aataa| yaha prasiddha bAta hai| isakA vizeSa kathana prameyakamalamArtaNDa Adi granthoMmeM dekhA jA sakatA hai // 33 // Age cetanAkA svarUpa kahate haiM yathAyogya indriyoMke dvArA grahaNa karane yogya ghaTa-paTa Adi padArthoM ko jAnanevAle jJAnoMmeM anusyUta aura jo maiM pahale ghaTako dekhatA thA vahI maiM aba paTako dekhatA hU~ isa prakAra pUrva aura uttara AkArako viSaya karanevAle jJAnake dvArA apane svarUpako prakAzita karanevAlA jo rUpa sabhI alpajJAnI jIvoMke dvArA svayaM anubhava kiyA jAtA hai vahI cetanA hai // 34 // vizeSArtha-pratyeka manuSya apanI pratyeka kriyAkI anubhUti karate samaya aisA vikalpa karatA hai, maiM khAtA huuN| maiM jAtA huuN| maiM dekhatA hU~, maiM sunatA huuN| isa taraha yaha jo pratyeka jJAnameM 'maiM maiM' yaha rUpa motIkI mAlAmeM anusyUta dhAgekI taraha piroyA huA hai| isake sAtha hI 'jo maiM pahale amuka padArthako dekhatA thA vahI maiM aba amuka padArthako dekhatA hU~' isa prakArakA jJAna hotA hai jo pUrva avasthA aura uttara avasthA donoMko apanAye hue haiN| isa Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya 129 yadyevaM tahi kaH kiM prAdhAnyena cetayata ityAha sarva karmaphalaM mukhyabhAvena sthaavraastrsaaH| sakArya cetayante'staprANitvA jJAnameva ca // 35 // karmaphalaM-sukhaduHkham / sthAvarAH-ekendriyA jIvAH pRthivIkAyikAdayaH / trasA:-dvIndriyAdayaH / sakArya-kriyata iti kArya karma buddhipUrvo vyApAra ityarthaH / tena sahitam / kAryacetanA hi pravRttinivRttikAraNabhUtakriyAprAdhAnyotpAdyamAnaH sukhduHkhprinnaamH| cetynte-anubhvnti| astaprANitvAH-vyavahAreNa 6 jIvanmuktA / paramArthena paramamuktA eva hi nijIrNakarmaphalatvAdatyantakRtakRtyatvAcca svato'vyatiriktasvAbhAkikasukhaM jJAnameva cetayante / jIvanmuktAstu mukhyabhAvena jJAnaM gauNatayA tvanyadapi / jJAnAdanyatredamahamiti cetanaM hyjnyaancetnaa| sA dvividhA karmacetanA karmaphalacetanA c| tatra jJAnAdanyatredamahaM karomoti cetanaM karmacetanA / jJAnameM jo rUpa pratibhAsita hotA hai vahI cetanA hai| yaha rUpa na to indriyamUlaka hai aura na indriyajanya jJAnamUlaka hai| indriyA~ to acetana haiM aura jJAna kSaNika hai| ghaTajJAna ghaTako jAnaneke bAda naSTa ho jAtA hai aura paTa jJAna paTako jAnaneke bAda naSTa ho jAtA hai / ghaTako jAnanevAlA jJAna bhinna hai aura paTako jAnanevAlA jJAna bhinna hai| phira bhI koI eka aisA vyaktitva hai jo donoM jJAnoMmeM anusyUta hai, tabhI to vaha anubhava karatA hai ki jo maiM pahale amukako jAnatA thA vahI aba maiM amukako jAnatA hU~ yahI cetanA yA AtmA hai| usa cetanAke tIna prakAra haiM-karmacetanA, karmaphala cetanA aura jJAnacetanA // 34 // kina jIvoMke kauna cetanA hotI hai yaha batalAte haiM saba pRthivIkAyika Adi ekendriya sthAvara jIva mukhya rUpase sukha-duHkharUpa kamaphalakA anubhavana karate haiN| do-indriya Adi trasa jIva mukhya rUpase kArya cetanA kA anubhavana karate haiM aura jo prANipaneko atikrAnta kara gaye haiM ve jJAnakA hI anubhavana karate haiM / / 35 / / vizeSArtha-AtmAkA svarUpa caitanya hI hai| AtmA caitanyarUpa hI pariNamita hotA hai| isakA Azaya yaha hai ki AtmAkA koI bhI pariNAma cetanAko nahIM chor3atA / cetanAke tIna bheda haiM-jJAnacetanA, karmacetanA aura krmphlcetnaa| artha vikalpako jJAna kahate haiN| sva aura parake bhedako liye hue yaha samasta vizva artha hai / aura usake AkArako jAnanA vikalpa hai / jaise darpaNameM sva aura para AkAra eka sAtha prakAzita hote haiM usI prakAra jisameM eka sAtha sva-para AkAra pratibhAsita hote haiM aisA artha vikalpa jJAna hai| jo AtmAke dvArA kiyA jAtA hai vaha karma hai / ataH AtmAke dvArA prati samaya kiyA jAnevAlA jo bhAva hai vahI AtmAkA karma hai| vaha karma yadyapi eka prakArakA hai tathApi dravyakarmakI upAdhikI nikaTatAke hone aura na honese aneka rUpa hai| usa karmake dvArA honevAlA sukhaduHkha karmaphala hai| dravyakarmarUpa upAdhike nahIM honese jo karma hotA hai usakA phala anAkulatA rUpa svAbhAvika sukha hai| aura dravyakarmarUpa upAdhikA sAnnidhya honese jo karma hotA hai usakA phala vikArarUpa duHkha hai kyoMki saMsArake sukhameM sukhakA lakSaNa nahIM pAyA jAtA / isa taraha cetanAke tIna rUpa haiN| jina AtmAoMkA cetaka svabhAva ati pragAr3ha mohase malina hotA hai tathA tIvratara jJAnAvaraNa karmake udayase usakI zakti kuNThita hotI hai aura ati prakRSTa vIryAntarAyase kArya karanekI zakti bhI naSTa ho jAtI hai aise sthAvara ekendriya jIva pradhAna rUpase sukha-duHkharUpa karmaphalakA hI anubhavana karate haiN| jina jIvoMkA cetaka 17, Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 dharmAmRta ( anagAra) jJAnAdanyatredaM cetaye'hamiti cetanaM karmaphalacetanA / sA caubhayyapi jIvanmukta gaNI (goNI) buddhipUrvakakartRtvabhoktRtvayoracchedAt / zlokaH nirmlonmudritaanntshkticetyitRtvtH| jJAnaM nissImazarmAtma vindan jIyAt paraH pumAn / / uktaM ca savve khalu kammaphalaM thAvarakAyA tasA hi kajjajudA / pANittamadikkatA NANaM vidaMti te jIvA // 35 // [paJcAsti. 39] svabhAva ati pragAr3ha mohase malina honepara bhI aura tIvra jJAnAvaraNa karmase zaktike mudrita honepara bhI thor3e-se vIryAntarAya kamake kSayopazamase kArya karanekI zakti prApta hai ve sukha-duHkharUpa karmaphalake anubhavanase mizrita karmako hI pradhAna rUpase anubhavana karate haiN| kintu samasta mohanIya karma aura jJAnAvaraNIya karmake naSTa ho jAnese jinakA cetaka svabhAva apanI samasta zaktike sAtha prakaTa hai ve vIryAntarAyakA kSaya honese ananta vIryase sampanna honepara - bhI apanese abhinna svAbhAvika sukharUpa jJAnakA hI anubhavana karate haiM kyoMki karmaphalakI nirjarA ho jAnese aura atyanta kRtakRtya honese karmaphala cetanA aura karma cetanAko vahA~ avakAza hI nahIM hai / AcArya kundakundane aisA hI kahA hai ki saba sthAvarakAya karmaphalakA anubhavana karate haiN| basa karmacetanAkA anubhavana karate haiN| aura prANitvako atikrAnta karanevAle jJAnacetanAkA anubhavana karate haiM / yahA~ prANitva atikrAntakA artha AcArya amRtacandrane kevalajJAnI kiyA hai aura AcArya jayasenane siddhajIva kiyA hai| ina donoM AcAryoMke kathanoMko dRSTimeM rakhakara granthakAra AzAdharane apanI TIkAmeM 'astaprANitvAkA artha prANitvase atikrAnta jIva karake vyavahArase jIvanmukta aura paramArthase paramamukta donoMko liyA hai| aura likhA hai-mukta jIva hI apanese abhinna svAbhAvika sukharUpa jJAnakA hI anubhavana karate haiM kyoMki unake karmaphala nirjINa ho cukA hai aura ve atyanta kRtakRtya haiN| kintu jIvanmukta kevalI mukhya rUpase jJAnakA aura gauNa rUpase anya cetanAkA bhI anubhavana karate haiN| kyoMki unameM buddhipUrvaka kartRtva aura bhoktRtvakA uccheda ho jAtA hai| asala meM AtmA jJAnasvarUpa hai| AcArya amRtacandrane kahA hai' AtmA jJAnasvarUpa hai, itanA hI nahIM, vaha svayaM jJAna hai| jJAnase anya vaha kyA karatA hai / AtmA parabhAvakA kartA hai yaha kahanA to vyavahArI jIvoMkA ajJAna hai| ___ ataH jJAnase anya bhAvoMmeM aisA anubhava karanA ki yaha maiM hU~ yaha ajJAna cetanA hai| usIke do bheda haiM-karma cetanA aura karmaphala cetnaa| jJAnake sivAya anya bhAvoMmeM aisA anubhava karanA ki isakA maiM kartA hU~ yaha karma cetanA hai aura jJAnake sivAya anya bhAvoM meM aisA anubhava karanA ki isakA maiM bhogatA hU~ yaha karmaphala cetanA hai| ye donoM ajJAna cetanA saMsArakI bIja haiN| kyoMki saMsArake bIja to ATha karma haiM unakI bIja ajJAna cetanA hai| usase karmabandha hotA hai| isalie mumukSuko ajJAna cetanAkA vinAza karaneke lie sakala 1. AtmA jJAnaM svayaM jJAnaM jJAnAdanyat karoti kim / parabhAvasya katmiA moho'yaM vyavahAriNAm ||-smy. kalaza, 62 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya 131 atha AsravatattvaM vyAcaSTejJAnAvRtyAdiyogyAH sadRgadhikaraNA yena bhAvena puMsaH zastAzastena karmaprakRtipariNati pudgalA hyAtravanti / AgacchantyAsravosAvakathi pRthagasadRgmukhastatpradoSa pRSTho vA vistareNAsravaNamuta mataH karmatAptiH sa teSAm // 36 // sadRgadhikaraNA:-jIvena saha samAnasthAnAH / uktaM ca attA kuNadi sahAvaM tattha gadA poggalA sahAvehiM / gacchaMti kammabhAvaM aNNoNNAgADhamavagADhA ||[pnycaasti. 65] zastAzastena-zastena yuktaH zastaH, azastena yukto'shstH| zastAzastena zubhenAzubhena cetyrthH| . tatra zubhaH prazastarAgAdiH puNyAsravaH / azubhaH saMjJAdiH pApAsravaH / tathA coktamkarma saMnyAsa bhAvanA aura karmaphala saMnyAsa bhAvanAke dvArA nitya hI eka jJAna cetanAko mAnanA caahie| ina bAtoMko dRSTimeM rakhakara paMcAdhyAyIkArane samyagdRSTike jJAnacetanA kahI hai| yathA 'yahA~ jJAna zabdase AtmA vAcya hai kyoMki AtmA svayaM jJAnamAtra hai| jJAnacetanAke dvArA vaha zuddha AtmA anubhavanameM AtA hai isalie use zaddhajJAna cetanA kahate haiN| isakA Azaya yaha hai ki jisa samaya jJAnaguNa samyak avasthAko prApta hokara AtmAkI upalabdhi rUpa hotA hai use jJAna cetanA kahate haiN| vaha jJAna cetanA niyamase samyagdRSTi jIvake hotI hai, mithyAdRSTike kabhI bhI nahIM hotI kyoMki mithyAtvakI dazAmeM jJAna cetanAkA honA asambhava hai|' isa taraha samyaktvake sAtha jJAna cetanAkA AMzika prAdurbhAva hotA hai / kyoMki samyagdRSTi jJAnake sivAya parabhAvoM meM kartRtva aura bhoktRtva buddhi nahIM rkhtaa| kintu usakI pUrti jIvanmukta kevalI dazAmeM hotI hai // 35 // Asravatattvako kahate haiM jIvake jisa zubha yA azubha bhAvase jJAnAvaraNa Adi karmoMke yogya aura jIvake sAtha usake samAna sthAnameM rahanevAle padagala Ate haiM-jJAnAvaraNa Adi karmarUpase pari hote haiM use Asrava kahate haiN| vistArase mithyAdarzana Adi tathA tatpradoSa Adi rUpa Asrava kahA hai / athavA una pudgaloMkA AnA-unakA jJAnAvaraNa Adi karmarUpase pariNata honA Asrava pUrvAcAryoMko mAnya hai // 36 // . vizeSArtha-jaina kintameM 23 prakArakI pudgala vargaNAe~ kahIM haiN| unhIM meM se karmavargaNA hai| karmayogya pudgala sarvalokavyApI haiN| jahA~ AtmA hotI haiM vahA~ binA bulAye svayaM hI vartamAna rahate haiN| aisI sthitimeM saMsAra avasthAmeM AtmA apane pAriNAmika caitanya raNata 1. atrAtmA jJAnazabdena vAcyastanmAtrataH svayam / sacetyate'nayA zuddhaH zuddhA sA jJAnacetanA // arthAjjJAnaM guNaH samyak prAptAvasthAntaraM yadA / AtmopalabdhirUpaM syAducyate jJAnacetanA // sA jJAnacetanA nUnamasti samyagdRgAtmanaH / na syAnmithyAdazaH kvApi tadAtve tadasambhavAt ||-pshcaadhyaa. u., 196-198 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 dharmAmRta ( anagAra) rAgo jassa pasattho aNukaMpAsaMsido ya prinnaamo| cittammi Natthi kalusaM puNNaM jIvassAsavadi // [ paJcAsti. 135 ] saMNNAo ya tilessA iMdiyavasadA a aTTaruddANi / NANaM ca duppauttaM moho pAvappadA hoti.|| [ paJcAsti. 140 ] sa eSa bhAvAsravaH puNyapApakarmarUpadravyAsravasya nimittamAtratvena kAraNabhUtatvAttadAsravakSaNAdUvaM syAt / 6 tannimittazca zubhAzubhakarmapariNAmo yogadvAreNa pravizatAM pudgalAnAM dravyAsravaH syAt / tathA coktam- . Asavadi jeNa kammaM pariNAmaNappaNo sa vinnnneo| bhAvAsavo jiNutto kammAsavaNaM paro hodi // [ dravyasaM. 29] 9 karmaprakRtipariNati-jJAnAvaraNAdikarma svabhAvena pariNamanam / uktam svabhAvako to nahIM chor3atA, kintu anAdikAlase karmabandhanase baddha honeke kAraNa anAdi moha rAga dveSase snigdha hue avizuddha bhAva karatA rahatA hai| jisa bhI samaya aura jisa bhI sthAnapara vaha apane moharUpa, rAgarUpa yA dveSarUpa bhAva karatA hai, usI samaya usI sthAnapara usake bhAvoMkA nimitta pAkara jIvake pradezoMmeM paraspara avagAha rUpase praviSTa hue pudgala svabhAvase hI karmarUpa ho jAte haiM / isIkA nAma Asrava hai| yaha Asrava yogake dvArA hotA. hai| mana, vacana aura kAyakI pravRttikA nAma yoga hai| yogarUpI dvArase AtmAmeM praveza karanevAle karmavargaNArUpa pudla jJAnAvaraNa Adi karmarUpase pariNamana karate haiN| Asravake do bheda haiM-dravyAsrava aura bhAvAsrava / inakA svarUpa isa prakAra hai 'AtmAke jisa pariNAmase karma Ate haiM use bhAvAsrava jAno aura karmoMkA AnA dravyAsrava hai|' jIvake jisa pariNAmase karma Ate haiM vaha pariNAma yA bhAva yA to zubha hotA hai yA azubha hotA hai| zubha bhAvase puNyakarmakA Asrava hotA hai aura azubha bhAvase pApakarmakA Asrava hotA hai| kahA bhI hai 'jisakA rAga prazasta hai 'arthAt jo paMcaparameSThIke guNoMmeM, uttama dharmameM anurAga karatA hai, jisake pariNAma dayAyukta haiM aura manameM krodha Adi rUpa kaluSatA nahIM hai usa jIvake puNyakarmakA Asrava hotA hai|' tIvra mohake udayase honevAlI AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha saMjJA, tIvra kaSAyake udayase ra~gI huI mana-vacana-kAyakI pravRttirUpa kRSNa, nIla, kApota ye tIna lezyAe~, rAga-dveSake udayake prakarSase tathA indriyoM kI adhInatArUpa rAga-dveSake udre kase priya saMyoga, apriyakA viyoga, kaSTase mukti aura AgAmI bhogoMkI icchArUpa ArtadhyAna, kaSAyase cittake krUra honese hiMsA, asatya, corI aura viSaya saMrakSaNameM Ananda mAnane rUpa raudra dhyAna, zubhakarmako chor3akara duSkarmoMmeM lagA huA jJAna aura darzanamohanIya tathA cAritra mohanIyake udayase honevAlA avivekarUpa moha ye saba pApAsravake kAraNa haiN| 1. Asavadi jeNa kammaM pariNAmeppaNo sa viNNeo / bhAvAsavo jiNutto kammAsavaNaM paro hodi||-drvysN, gA. 29 / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya NANAvaraNAdInaM joggaM jaM poggalaM samAsavadi / davvAsavo sa o aNeyabheo jiNakkhAdo // [ dravyasaM. 31 ] pRthak -- pratyekam / asaddRgmukhaH - mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogapaJcakam / tatpradoSapRSThaH-3 'tatpradoSanihnavamAtsaryAntarAyAsAdanopaghAtA jJAnadarzanAvaraNayoH' ityAdisUtrapAThakramoktaH / saH -AsravaH / teSAM jJAnAvRtyAdiyogyapudgalAnAm / atraiSa dravyAsravaH pUrvazca bhAvAsravaH iti mantavyam ||36|| atha bhAvAsavabhedapratipattyarthamAha mithyAdarzanamuktalakSaNamasubhraMzAdiko'saMyamaH zuddhASTavidhau dazAtmani vRSe mAndyaM pramAdastathA / krodhAdiH kila paJcaviMzatitayo yogastridhA cAsravAH paJcaite yadupAdhayaH kaliyujaste tatpradoSAdayaH ||37 // 133 isa prakAra zubha aura azubha bhAva dravya puNyAsrava aura dravya pApAsrava ke nimittamAtra honese kAraNabhUta haiN| ataH jisa kSaNa meM dravya puNya yA dravya pApakA Asrava hotA hai usake pazcAt una zubhAzubha bhAvoMko bhAvapuNyAsrava aura bhAvapApAsrava kahA jAtA hai / aura una zubhAzubha bhAvoMke nimittase yoga dvArA praviSTa honevAle pudgaloMkA jo zubhAzubha karmarUpa pariNAma hai vaha dravyapuNyAsrava aura dravyapApAsrava hai / isa taraha bhAvAsrava ke nimittase dravyAsrava aura dravyAsrava ke nimittase bhAvAsrava hotA hai / bhAvAsrava ke vistAra se aneka bheda haiM / sAmAnyase mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye pA~ca bheda haiM / tathA tattvArtha sUtra ke chaThe adhyAyameM pratyeka jJAnAvaraNa Adi karmake Asrava ke bhinna-bhinna kAraNa batalAye haiM / jaise uktalakSaNaM - 'mithyAtvakarmapAkena' ityAdigranthena / asubhraMzAdikaH - hisAviSayAbhilASapramukhaH / aSTavidhI - aSTaprakArAyAM vakSyamANAyAm / mAndyaM - anutsAhaH / uktaM ca 12 jJAna aura darzanake viSaya meM pradoSa, nihnava mAtsarya, antarAya, AsAdana aura upaghAta karanese jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karmakA Asrava hotA hai / ityAdi / pratyeka ke alaga-alaga kAraNa kahe haiM ||36|| 1 Age bhAvAsrava ke bheda kahate haiM mithyAdarzanakA lakSaNa pahale kaha Aye haiM / prANikA ghAta Adi karanA asaMyama hai / ATha prakArakI zuddhiyoM meM aura daza prakArake dharma meM Alasya karanA pramAda hai / krodha Adi pacIsa kaSAya haiN| tIna prakArakA yoga hai / ye pA~ca bhAvAsrava ke bheda haiM / inhIMke vizeSa bheda pradoSa Adi haiM jo jIvase karmoMko saMyukta karate haiM ||37|| vizeSArtha - bhAvAsrava ke mUla bheda pA~ca haiM - mithyAdarzana, asaMyama yA avirati, pramAda, kaSAya aura yoga / mithyAdarzana kA svarUpa pahale batalA diyA hai / prANoMke ghAta karane Adiko asaMyama yA avirati kahate haiM; usake bAraha bheda haiM- pRthivI kAya Adi chaha kAyake jIvoMkA ghAta karanA aura pA~coM indriyoM tathA manako vazameM na rakhanA / acche kAryoMmeM utsAhake na honeko yA unameM anAdarakA bhAva honeko pramAda kahate haiM / usake aneka bheda haiN| jaise uttama kSamA Adi dasa dharmoM meM tathA ATha prakArakI zuddhiyoM meM pramAda kA honA / kahA bhI hai 6 9 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 dharmAmRta (anagAra) saMjvalanokaSAyANAM yaH syAttIvodayo yateH / pramAdaH so'styanutsAho dharme zuddhayaSTake tathA // [ laDDA paM. saM. 1139] tadbhedAH paJcadaza yathA vikahA tahA kasAyA iMdiya NihA taha ya paNao y|| - cadu cadu paNa egegaM hoMti pamAdA hu paNNarasA // [ go. jI. 34 ] krodhAdi:-krodhamAnamAyAlobhAH pratyekamanantAnubandhyapratyAkhyAnAvaraNa-pratyAkhyAnAvaraNasaMjvalanavikalpAH SoDaza hAsyaratyaratizokabhayajugupsA-strIveda-puMveda-napuMsakavedAzca naveti paJcaviMzatyavayavaH kaSAyavargaH kil| 'kAyAH SoDaza proktA nokaSAyA yato nv| ISadbhedo na bhedo'taH kaSAyAH pnycviNshtiH|' [ 'jisase munike saMjvalana aura nokaSAyakA tIvra udaya hotA hai use pramAda kahate haiN| tathA dasa dharmoM aura ATha zuddhiyoMke pAlanameM anutsAhako pramAda kahate haiN| usake pandraha bheda haiM-cAra vikathA (strIkathA, bhojanakathA, dezakathA, rAjakathA ), cAra kaSAya, pA~ca indriyA~, eka nidrA aura eka sneha-ye pandraha pramAda haiN| pacIsa kaSAya haiM-anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha, pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha, saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha / isa taraha ye solaha kaSAya haiN| tathA nau nokaSAya haiM-hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda, napuMsaka veda / ye ISat kaSAya hai, krodhAdi kaSAyoMkA bala pAkara hI prabuddha hotI hai isalie inheM nokaSAya kahate haiN| ye saba pacIsa kaSAya haiN| AtmAke pradezoMmeM jo parispanda-kampana hotA hai use yoga kahate haiM / mana-vacana-kAyakA vyApAra usameM nimitta hotA hai isalie yogake tIna bheda hote haiN| inameM-se pahale guNasthAnameM pA~ca kAraNa hote haiN| sAsAdanasamyagdRSTi, samyakmithyAdRSTi, asaMyata samyagdRSTi guNasthAnoMmeM cAra hI kAraNa hote hai kyoMki unameM mithyAtvakA abhAva hai| saMyatAsaMyatake avirati to viratise mizrita haiM kyoMki vaha deza saMyamakA dhAraka hotA hai tathA pramAda kaSAya aura yoga hote haiN| pramattasaMyatake mithyAtva aura aviratikA abhAva honese kevala pramAda kaSAya aura yoga hote haiM / apramattase lekara sUkSma sAmparAya-saMyata paryanta cAra guNasthAnoM meM kevala kaSAya aura yoga hote haiM / upazAntakaSAya, kSINakaSAya aura sayogakevalIke eka yoga hI hotA hai| ayogakevalI abandhaka haiM unake bandhakA hetu nahIM hai| ____ sarvArthasiddhi, tattvArtharAjavArtika, paJcasaMgraha, gomaTTasAra karmakANDa Adi sabhI granthoM meM guNasthAnoM meM bandhake ukta kAraNa batalAye haiN| kinta paM. AzAdharajIne apanI TIkA bha. ku. ca. meM tRtIya guNasthAnameM pA~ca kAraNa batalAye haiM arthAt mithyAtvako bhI batalAyA hai kintu mithyAtvakA udaya kevala pahale guNasthAnameM hI batalAyA gayA hai| samyakUmithyAtva karma vastutaH mithyAtvakarmakA hI ardhazuddha rUpa hai, sambhavatayA isIse AzAdharajIne mithyAtva 1. 'SoDazava kaSAyAH syurnokaSAyA naveritAH / ISaddhadona bhedo'tra kaSAyAH paJcaviMzatiH // ' [ tattvArthasAra 5 / 11] Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya 135 iti AgamoktyA | yogaH AtmapradezaparispandalakSaNo manovAkkAyavyApAraH / yadupAdhayaH- yeSAM mithyAdarzanAdibhAvAsravabhedAnAM vizeSAH / kaliyujaH - jJAnAvaraNAdikarmabandhakAH ||37|| atha bandhasvarUpanirNayArthamAha sa bandho badhyante pariNativizeSeNa vivazI kriyante karmANi prakRtividuSo yena yadi vA / sa tatkarmAmnAto nayati puruSaM yatsvavazatAM, pradezAnAM yo vA sa bhavati mithaH zleSa ubhayoH // 38 // pariNativizeSeNa - moharAgadveSa snigdhapariNAmena mohanIyakarmodayasaMpAditavikAreNetyarthaH / sa eSa jIvabhAvaH karmapudgalAnAM viziSTazaktipariNAmenAvasthAnasya nimittatvAd bandhasyAntaraGgakAraNaM jIvapradezavata karmaskandhAnupravezalakSaNakarmapudgalagrahaNasya kAraNatvAd bahiraGgakAraNaM yogaH / tadvivakSAyAM pariNativizeSeNetyasya kA udaya tIsare meM mAnA hai / kintu yaha paramparAsammata nahIM hai / isI taraha unhoMne saMyatAsaMyatameM mithyAtva ke sAtha aviratikA abhAva batalAyA hai kintu yaha kathana bhI zAstrasammata nahIM hai / pA~caveM guNasthAna meM pUrNavirati nahIM hotI, ekadezavirati hotI hai / hama nahIM kaha sakate ki AzAdhara-jaise bahuzruta granthakArane aisA kathana kisa dRSTise kiyA hai / Agama meM hamAre dekhane meM aisA kathana nahIM AyA / yahA~ hama kucha pramANa uddhRta karate haiM prAkRta paMcasaMgraha aura karmakANDameM pramAdako alagase bandhake kAraNoM meM nahIM liyA hai / isalie vahA~ prathama guNasthAnameM cAra, Ageke tIna guNasthAnoMmeM tIna, dezaviratameM aviratise mizrita virati tathA kaSAya yoga bandhake hetu haiM // 37 // 4/ bandhakA svarUpa kahate haiM pUrvabaddha karmoM ke phalako bhogate hue jIvakI jisa pariNati vizeSa ke dvArA karma ba~dhate haiM arthAt paratantra kara diye jAte haiM use bandha kahate haiM / athavA jo karma jIvako apane adhIna kara letA hai use bandha kahA hai / athavA jIva aura karmake pradezoMkA jo paraspara meM mela hotA hai use kahate haiM ||38|| vizeSArtha - yahA~ tIna prakArase bandhakA svarUpa batalAyA hai| pahale kahA hai ki karmabaddha saMsArI jIvakI jisa pariNati vizeSake dvArA karma bA~dhe jAte haiM - paratantra banAye jAte haiM vaha bandha hai | yahA~ karmase karmarUpa pariNata pudgala dravya lenA caahie| aura paratantra kiye jAne se yaha Azaya hai ki yogarUpI dvArase praveza karane kI dazA meM puNya-pAparUpase pariNamana karake aura praviSTa honepara viziSTa zaktirUpase pariNamAkara bhogyarUpase sambaddha kiye jAte haiM / yahA~ pariNati vizeSase moha rAga aura dveSase snigdhaM pariNAma lenA cAhie / arthAt mohanIya karmake udayase honevAle vikArase yukta jIva bhaav| vahI jIva bhAva karmapudgaloMke viziSTa zakti rUpase avasthAnameM nimitta honese bandhakA antaraMga kAraNa hai / aura karmapudgala grahaNa 1. 'sAsAdana - samyagdRSTi - samyakmithyAdRSTi- asaMyatasamyagdRSTInAmavi ratyAdayazcatvAraH / saMyatAsaMyatasyAvirativiratimizrAH / sarvArtha, ta. rA. vA. 8 / 1 ageso baMdho paDhame aNaMtaratiye tipaccaio | missa vidio uvarimadugaM ca desekkadesa mhi // - prA. paM. saM. 478 3 6 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) yoga ityartho vAcyaH manovAkkAyavargaNAlambanAtmapradezaparispandalakSaNasya tasyApi jIvavikAritvAvizeSAt / etena bAhyamAntaraM bandhakAraNaM vyAkhyAtaM pratipattavyam / uktaM ca-- jogaNimittaM gahaNaM jogo mnnvynnkaaysNbhuudo| bhAvaNimitto baMdho bhAvo radirAyadosamohajudo // [ paJcAsti. 148 ] prakRtividuSaH-prAktanaM karmAnubhavato jIvasya / sa tatkarmetyAdi-eSaH karmasvAtantryavivakSAyAM bandha 6 ukto dviSThatvAttasya / mithaH zleSaH / bandhana bandha iti niruktipakSe / uktaM ca parasparaM pradezAnAM pravezo jIvakarmaNoH / ekatvakArako bandho rukmakAJcanayoriva // [ amita. paM. saM. (pR. 54) para uddhRta ] tadatra moharAgadveSasnigdhaH zubho'zubho vA pariNAmo jIvasya bhaavbndhH| tannimittena zubhAzubhakarmatvapariNatAnAM jIvena sahAnyonyamUrcchanaM pudgalAnAM dravyabandhaH / uktaM ca bajjhadi kammaM jeNa du cedaNabhAveNa bhAvabaMdho so| kammAdapadesANaM aNNoNNapavesaNaM idro|| kA artha hai jIvake pradezoM meM karmaskandhoMkA praveza / usakA kAraNa hai yoga / ataH yoga bahiraMga kAraNa hai| usakI vivakSAmeM pariNati vizeSakA artha yoga lenA caahie| manovargaNa vacana-vargaNA aura kAyavargaNAke Alambanase jo AtmapradezoM meM halana-calana hotA hai use yoga kahate haiN| vaha yoga bhI jIvakA vikAra hai| isa taraha bandhake antaraMga aura bahiraMga kAraNa jaannaa| paMcAstikAya gAthA 14 kA vyAkhyAna karate hue AcArya amRtacandrajIne kahA hai grahaNakA artha hai karmapudgaloMkA jIvake pradezoMke sAtha eka kSetra meM sthita karmaskandhoMmeM praveza / usakA nimitta hai yog| yoga arthAt vacanavargaNA, manovargaNA aura kAyavargaNAke Alambanase honevAlA AtmapradezoMkA parispanda / bandhakA artha hai karmapudgaloMkA viziSTa zaktirUpa pariNAma sahita sthita rhnaa| usakA nimitta hai jIvabhAva / jIvabhAva moha rAgadveSase yukta hai arthAt mohanIyake udayase honevAlA vikAra / ataH yahA~ pudgaloMke grahaNakA kAraNa honese bahiraMga kAraNa yoga hai aura viziSTa zaktikI sthiti meM hetu honese jIva bhAva hI antaraMga kAraNa hai / bandhakA dUsarA lakSaNa hai jo jIvako paratantra karatA hai| yaha karmakI svAtantrya vivakSAmeM bandhakA svarUpa kahA hai kyoMki bandha domeM hotA hai| tIsarA lakSaNa hai jIva aura karmaskandhake pradezoMkA parasparameM zleSa / kahA hai 'cA~dI aura sone kI taraha jIva aura karmake pradezoMkA parasparameM ekatva karAnevAlA praveza bandha hai|' jaise pAtravizeSameM DAle gaye aneka rasa aura zaktivAle puSpa aura phala zarAbake rUpameM badala jAte haiM vaise hI AtmAmeM sthita pudgala bhI yogakaSAya Adike prabhAvase karmarUpase pariNamita ho jAte haiM / yadi yoga kaSAya manda hote haiM to bandha bhI manda hotA hai aura tIvra hote haiM to bandha bhI tIvra hotA hai| moha rAga aura dveSase snigdha zubha yA azubha pariNAma bhAvabandha hai| usakA nimitta pAkara zubhAzubha karmarUpase pariNata pudgaloMkA jIvake sAtha parasparameM saMzleSa dravyabandha hai / kahA bhI hai Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 dvitIya adhyAya 137 payaDiTThidiaNubhAgappadesabhedA du caduvidho bNdho| jogA payaDipadesA Thidi aNubhAgA kasAyado hoMti // [ dravyasaM. 32-33 ] // 38 // atha ke te prakRtyAdaya ityAha jJAnAvaraNAdyAtmA prakRtistadvidhiravicyutistasmAt / sthitiranubhavo rasaH syAdaNugaNanA karmaNAM pradezazca // 39 // - jJAnAvaraNasya karmaNo'rthAnavagamaH kAryam / prakriyate prabhavatyasya iti prakRtiH svabhAvo nimbasyeva tikttaa| evaM darzanAvaraNasyArthAnAlocanam / vedyasya sadasallakSaNasya sukha-duHkhasaMvedanam / darzanamohasya tattvArthAzraddhAnam / caaritrmohsyaasNymH| AyuSo bhavadhAraNam / nAmno nArakAdinAmakaraNam / gotrasya uccairnIcaiHsthAnasaMzabdanam / antarAyasya dAnAdivighnakaraNam / krameNa tadRSTAntArthA gAthA yathA ___ pddpddihaarsimjjaahli-cittkulaalbhNddyaariinnN| 'jaha edesi bhAvA taha kammANaM viyANAhi // [ go. ka. 21 ] _ 'jisa azuddha cetanAbhAvase karma ba~dhate haiM use bhAvabandha kahate haiM / karma tathA AtmAke pradezoMkA parasparameM dUdha-pAnIkI taraha mila jAnA dravyabandha hai| bandhake cAra bheda haiMprakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aura pradezabandha / inameM se prakRtibandha aura pradezabandha to yogase hote haiM aura kaSAyase sthitibandha, anubhAgabandha hote haiN|' dravyasaMgrahakI saMskRta TIkAmeM brahmadevane eka zaMkA uThAkara samAdhAna kiyA hai, AzAdhara jIne bhI apanI saMskRta TIkAmeM use diyA hai| zaMkA-mithyAtva, avirati Adi Asravake bhI hetu haiM aura bandhake bhii| donoMmeM kyA vizeSatA hai ? samAdhAna-pahale samayameM karmoMkA AnA Asrava hai, Agamanake anantara dUsare Adi samayameM jIvake pradezoMmeM sthita honA bandha hai| tathA AsravameM yoga mukhya hai aura bandhameM kaSAya Adi / isa prakAra Asrava aura bandhameM kathaMcit kAraNabheda jAnanA // 38 // Age prakRtibandha AdikA svarUpa kahate haiM dravyabandhake cAra bheda haiM / karmoM meM jJAnako DhAkane Adi rUpa svabhAvake honeko prakRtibandha kahate haiN| aura usa svabhAvase cyuta na honeko sthitibandha kahate haiN| karmoMkI sAmarthya vizeSako anabhavabandha kahate haiM aura kamarUpa pariNata pudgala skandhoMke paramANuoMke dvArA gaNanAko pradezabandha kahate haiM // 39 // vizeSArtha-prakRti kahate haiM svbhaavko| jaise nImakI prakRti kaTukatA hai, gur3akI prakRti madhuratA hai| isI taraha jJAnAvaraNakA svabhAva hai padArthakA jJAna nahIM honA / darzanAvaraNakA svabhAva hai padArthakA darzana na honaa| sAtAvedanIya-asAtAvedanIyakA svabhAva hai sukha-duHkhakA anubhavana / darzanamohakA svabhAva hai tattvArthakA azraddhAna / cAritra mohanIyakA svabhAva hai asaMyama / AyukA kArya hai bhavameM amuka samaya taka rahanA / nAmakarmakA svabhAva hai nAraka deva Adi nAma rkhaanaa| gotrakA svabhAva hai ucca-nIca vyavahAra kraanaa| antarAyakA svabhAva hai vighna krnaa| kahA bhI hai 'paTa (pardA), dvArapAla, zahada lagI talavAra, madya, hali (jisameM aparAdhIkA paira phA~sa dete the), citrakAra, kumhAra, aura bhaNDArIke jaise bhAva yA kArya hote haiM vaisA hI kArya ATha karmoMkA bhI jAnanA caahie'| isa prakArake svabhAvavAle paramANuoMke bandhako prakRtibandha kahate haiN| tathA jaise bakarI, gAya, bhaiMsa Adike dUdhakA amuka kAla taka apane mAdhurya 18 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta (anagAra ) tadvidhiH- dravyabandhaprakAraH / tasmAt -- jJAnAvaraNAdilakSaNAt svabhAvAt / rasaH -- karmapudgalAnAM svagatasAmarthyavizeSaH / aNugaNanA - paramANuparicchedenAvadhAraNam / karmaNAM - karmabhAvapariNatapudgalaskandhAnAm / uktaM ca-- 3 138 svabhAvaH prakRtiH proktA sthitiH kAlAvadhAraNam / anubhAgo vipAkastu pradezoM'zakalpanam // [ amita. zrAva. 3 / 56 ] // 39 // svabhAvase cyuta na honA sthiti hai / usI prakAra jJAnAvaraNa Adi karmoMkA padArthako na jAnane dene rUpa apane svabhAvase amuka kAlataka cyuta na honA sthiti hai / arthAt padArthako na jAnane dene meM sahAyaka Adi kAryakAritva rUpase cyuta na hote hue itane kAla taka ye ba~dhe rahate haiM | isIko sthitibandha kahate haiM / tathA jaise bakarI, gAya, bhaiMsa Adike dUdhakA tIvratA mandatA Adi rUpa se apanA kArya karane meM zakti vizeSako anubhava kahate haiM vaise hI karma pudgaloMkA apanA kArya karane meM jo zaktivizeSa hai use anubhAga bandha kahate haiM / arthAt apanA-apanA kArya karanemeM samartha karma paramANuoM kA bandha anubhAgabandha hai / prakRtibandha meM to Asravake dvArA lAye gaye AThoM karmoMke yogya karmaparamANu ba~dhate haiM aura anubhAgabandha meM zakti vizeSase viziSTa hokara ba~dhate haiM isa taraha prakRtibandhase isameM vizeSatA hai| kisI jIva meM zubha pariNAmoM kA prakarSa honese zubha prakRtiyoMkA prakRSTa anubhAga ba~dhatA hai aura azubha prakRtiyoMkA nikRSTa (alpa ) anubhAga ba~dhatA hai / aura azubha pariNAmoMkA prakarSa honepara azubha prakRtiyoMkA prakRSTa anubhAga ba~dhatA hai aura zubha prakRtiyoMkA manda anubhAga ba~dhatA hai / usa anubhAga ke bhI cAra bheda haiM / ghAtikarmoMke anubhAgakI upamA latA, dAru, haDDI aura patthara se dI jAtI hai / azubha avAtikarmoM ke anubhAgakI upamA nIma, kAMjIra, viSa aura halAhala viSase dI jAtI hai / tathA zubha aghAtikarmoM ke anubhAgakI upamA gur3a, khANDa, zarkarA aura amRtase dI jAtI hai| jaise ye uttarottara vizeSa kaThora yA kaTuka yA madhura hote haiM vaise hI karmoMkA anubhAga bhI jAnanA / tathA karmarUpa pariNata pudgala skandhoMkA parimANa paramANuoMke dvArA avadhAraNa karanA ki itane paramANu pramANa pradeza jJAnAvaraNa Adi rUpase ba~dhe haiM ise pradezabandha kahate haiM / kahA bhI hai 'svabhAvako prakRti kahate haiM / kAlakI maryAdAko sthiti kahate haiM / vipAkako anubhAga kahate haiM aura parimANake avadhAraNako pradeza kahate haiM' / jaise khAye gaye annakA aneka vikAra karanemeM samartha vAta, pitta, kapha tathA khala aura rasarUpase pariNamana hotA hai vaise hI kAraNavaza Aye hue karmakA nAraka Adi nAnArUpase AtmAmeM pariNamana hotA hai| tathA jaise AkAza se barasatA huA jala ekarasa hotA hai kintu pAtra Adi sAmagrI ke kAraNa aneka rasarUpa ho jAtA hai, vaise hI sAmAnya jJAnAvaraNa rUpase AyA huA karma kaSAya Adi sAmagrIkI hInAdhikatA ke kAraNa matijJAnAvaraNa AdirUpase pariNamatA hai / tathA sAmAnyarUpase AyA huA vedanIya karma kAraNavizeSa se sAtAvedanIya, asAtAvedanIya rUpa se pariNamatA hai / isI prakAra zeSa karmoMke bhI sambandha meM jAnanA cAhie / isa taraha sAmAnyase karma eka hai / puNya aura pApake bhedase do prakArakA hai| prakRtibandha Adi ke bheda se cAra prakArakA hai / jJAnAvaraNa Adike bhedase ATha prakArakA / isa taraha karmake saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta bheda hote haiM / ina bandhoMkA mUla kAraNa jIvake yoga aura kaSAyarUpa bhAva hI hai ||39|| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha puNyapApapadArthanirNayArthamAha dvitIya adhyAya puNyaM yaH karmAtmA zubhapariNAmaikahetuko bandhaH / zubhAyurnAmagotrabhittato'paraM pApam // 40 // puNyaM - dravyapuNyamityarthaH / yAvatA pudgalasya karturnizcaya karmatAmApanno viziSTaprakRtitva pariNAmo jIvazubha pariNAmanimitto dravyapuNyam / jIvasya ca karturnizcaya karmatAmApannaH zubhapariNAmo dravyapuNyasya nimittamAtratvena kAraNIbhUtatvAttadAsravakSaNAdUrdhvaM bhAvapuNyam / bhit-bhedaH / tato'paraM - puNyAdanyat azubha pariNAmaikakarmatva (bandha ) rUpaM dvayazItijJAnAvaraNAdi prakRtibhedamityarthaH / tadyathA - jJAnAvaraNaprakRtayaH paJca, darzanAvaraNIyasya nava, mohanIyasya SaDviMzatiH samyaktvasamyak mithyAtvavarjA, paJcAntarAyasya, narakagatitiryaggatI dve, catasro jAtayaH, paJcedriyajAtivarjAH, paJca saMsthAnAni samacaturasravarjAni, paJca saMhanAni vajrarSabhanArAcavarjAni, aprazasta varNagandharasasparzAH, narakagatitiryaggatyAnupUrvyadvayam upaghAtAprazasta vihAyogati-sthAvara sUkSmAparyApta - sAdhAraNazarIrAsthirA zubhadurbhagadusvarAnAdeyAyazaH kIrtayazceti nAmaprakRtayazcatustriMzat / asadvedyaM narakAyunaca gotramiti / pApaM -- dravyapApamityarthaH / yataH pudgalasya karturnizcaya karmatAmApanno viziSTaprakRtitvapariNAmo jIvAzubha pariNAmanimitto dravyapApam / jIvasya ca kartunizcaya karmatAmApanno azubhapariNAmo dravyapApasya nimittamAtratvena kAraNIbhUtatvAttadAsravakSaNAdUrdhvaM bhAvapApam // 40 // 139 Age puNya aura pApa padArthakA svarUpa kahate haiM zubha pariNAmakI pradhAnatA se hone vAlA karmarUpa bandha puNya hai / sAtAvedanIya, zubha Ayu, zubha nAma, zubha gotra usake bheda haiN| usase atirikta karma pApa hai ||40|| vizeSArtha - yahA~ puNya se dravyapuNya aura pApase dravyapApa lenA caahie| pudgala kartA hai aura jJAnAvaraNa Adi prakRtirUpase pariNamana usakA nizcaya karma hai / jIvake zubhapariNAma usameM nimitta hai / kartA jIvake nizcayakarmarUpa zubhapariNAma dravyapuNya meM nimittamAtra honese kAraNabhUta hai / ataH dravyapuNyakA Asrava honepara ve zubhapariNAma bhAvapuNya kahe jAte haiM / arthAt dravya puNyAsava aura dravya pApAsrava meM jIvake zubhAzubha pariNAma nimitta hote haiM isalie una pariNAmoMko bhAva puNya aura bhAva pApa kahate haiM / puNyAsavakA pradhAna kAraNa zubha pariNAma hai, yoga bahiraMga kAraNa honese gauNa hai / puNyAsrava ke bheda haiM sAtAvedanIya, zubha AyunarakA ko chor3akara tIna Ayu / zubha nAma saiMtIsa - manuSyagati, devagati, paMcendriyajAti, pA~ca zarIra, tIna aMgopAMga, samacaturasrasaMsthAna, vajravRSabhanArAca saMhanana, prazasta varNa, gandharasa-sparza, manuSyagatyAnupUrvI, devagatyAnupUrvI, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, uchUvAsa, Atapa, udyota, prazasta vihAyogati, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka zarIra, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, yazaHkIrti, nirmANa aura tIrthaMkara, eka uccagotra, isataraha 42 puNya prakRtiyA~ haiM / kartA pudgalakA nizcaya karma hai pudgalakA viziSTa prakRtirUpase pariNAma / usameM nimitta haiM jIva ke azubha pariNAma / kartA jIvake nizcayakarmarUpa ve azubha pariNAma, dravyapApake nimittamAtra honese kAraNabhUta haiM, ataH dravyapApakA Asrava honepara una azubhapariNAmoM ko bhAva pApa kahate haiM / isa taraha azubhapariNAmakI pradhAnatAse hone vAlA karmabandha pApa hai / usake 82 bheda haiM-jJAnAvaraNa karmakI pA~ca prakRtiyA~, darzanAvaraNakI nau, mohanIyakI chabbIsa samyaktva aura samyak midhyAtvako chor3akara kyoMki ina donoMkA bandha nahIM hotA, antarAya karmakI pA~ca, narakagati, tiyaMcagati, paMcendriyako chor3akara cAra jAtiyA~, samacaturasrako chor3akara pA~ca saMsthAna, vajrarSabha nArAcako chor3akara pA~ca saMhanana, aprazastavarNa - gandha-rasa 6 9 12 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 9 12 15 140 dharmAmRta (anagAra ) sa saMvaraH saMviyate nirudhyate karmAsravo yena sudarzanAdinA / tyAdinA vAtmaguNena saMvRtistadyogyatadbhAvanirAkRtiH sa vA // 41 // atha saMvarasvarUpavikalpa nirNayArthamAha saMvaraH -- bhAvasaMvaraH zubhAzubha pariNAmanirodho dravyapuNyapApasaMvarasya heturityarthaH / uktaM ca' jassa Na vijjadi rAgo doso moho va savvadavvesu / NAsavadi suhamasuhaM samasuhadukkhassa bhikkhussa // ' [ paJcAsti. 146 ] karmAsravaH - karma jJAnAvaraNAdi Asravati anena / bhAvAsravo mithyAdarzanAdiH / sudarzanAdinA - samyagdarzanajJAnasaMyamAdinA guptyAdinA / uktaM cavadasamidIguttIo dhammaNuvehA parIsahajao ya / cAritaM bahubheyA NAyavvA bhAvasaMvaravisesA // [ dravya saM. 35 ] karmayogyAnAM pudgalAnAM karmatvapariNatinirAkaraNaM dravyasaMvara ityarthaH / uktaM ca'cedaNapariNAmo jo kammassAsavaNirohaNe heU / so bhAvasaMvaro khalu davvAsavarohaNI aNNo // [ dravya saM. 34 ] // 41 // atha nirjarAtattvanirjarArtha ( ( - nizcayArtha - ) mAha nirjIryate karma nirasyate yayA puMsaH pradezasthita mekadezataH / sA nirjarA paryayavRttiraMzatastatsaMkSayo nirjaraNaM matAtha sA // 42 // sparza, narakagatyAnupUrvI, tiryaggatyAnupUrvI, upaghAta, aprazastavihAyogati, sthAvara, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNazarIra, asthira, azubha, durbhaga, dusvara, anAdeya, ayazaH kIrti ye cauMtIsa nAmakarma, asAtAvedanIya, nIca gotra / ye saba pApa karma haiM // 40 // saMvarakA svarUpa kahate haiM - AtmAke jina samyagdarzana Adi athavA gupti Adi guNoMke dvArA karmoMkA Asrava saMvRta hotA haihai - rukatA hai use saMvara kahate haiM / athavA karmayogya pudgaloMke karmarUpa hone se rukaneko saMvara kahate haiM || 41 || vizeSArtha - saMvarake do bheda haiM, bhAvasaMvara aura dravyasaMvara / zubha aura azubha pariNAmoMko rokanA bhAva saMvara hai / yaha dravyapuNya aura dravya pApake saMvarakA kAraNa hai kyoMki zubha aura azubha pariNAmoMke rukane se puNyapApa karmoM kA AnA ruka jAtA hai / dUsare zabdoMmeM bhAvAsravake rukaneko bhAvasaMvara kahate haiM / bhAvAsrava hai mithyAdarzana Adi, unhIMse jJAnAvaraNAdi karmoMkA Asrava hotA hai / mithyAdarzanake virodhI haiM samyagdarzana Adi aura gupta Adi rUpa cetana pariNAma / ataH ina pariNAmoMko bhAvasaMvara kahA hai / kahA bhI hai 'vrata, samiti, gupti, dharma, anuprekSA, parISahajaya tathA aneka prakArakA cAritraye bhAva saMvarake bheda jAnanA / bhAvasaMvara ke hone para karmayogyapudgaloMkA pariNamana jJAnAvaraNa Adi rUpa nahIM hotA / yahI dravyasaMvara hai' // 41 // Age nijatatvakA svarUpa kahate haiM 'jisake dvArA jIvake pradezoM meM sthita karma ekadezase nirjINa kiye jAte haiM - AtmAse pRthak kiye jAte haiM vaha nirjarA hai / vaha nirjarA paryayavRtti hai - saMkleza nivRtti rUpa pariNati hai / athavA jIvake pradezoM meM sthita karmakA eka dezase kSaya ho jAnA nirjarA hai' // 42 // Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 dvitIya adhyAya 141 paryayavRttiH-saMklezavizuddhirUpA pariNatiH parizuddhI yo bodhaH paryayastatra vRttiriti vyutpatteH / saiSA bhaavnirjraa| yAvatA karmavIryazAtanasamartho bahiraGgAntaraGgatapobhivRhitaH zuddhopayogo bhAvanirjarA / tadanubhAvanIrasIbhUtAnAmekadezasaMkSayaH samapAttakarmapudgalAnAM ca dravyanirjarA / etena 'aMzata' ityAdyapi vyAkhyAtaM boddhvym| uktaM ca 'jaha kAleNa taveNa bhuttarasaM kammapuggalaM jeNa / bhAveNa saDadi NeyA tassaDaNaM cedi NijjarA duvihA' / / [ dravya saM. 36 ] // 42 // atha nirjarAbhedanirmAnArthamAha dvidhA kAmA sakAmA ca nirjarA karmaNAmapi / phalAnAmiva yatpAkaH kAlenopakrameNa ca // 43 // akaamaa-kaalpkvkrmnirjrnnlkssnnaa| sakAmA--upakramapakvakarmanirjaraNalakSaNA / upakrameNabuddhipUrvakaprayogeNa / sa ca mumukSUNAM saMvarayogayuktaM tapaH / uktaM ca 'saMvarajogehi judo tavehi jo ciTThade bahuvihehi / kammANaM NijjaraNaM bahugANaM kuNadi so NiyadaM // ' [ paJcAsti. 144 ] vizeSArtha-nirjarAke bhI do bheda haiM--bhAvanirjarA aura drvynirjraa| bhAvanirjarA paryayavRtti hai arthAt saMklezase nivRtti rUpa pariNati bhAvanirjarA hai, kyoMki saMklezanivRtti rUpa pariNatise hI AtmAke pradezoMmeM sthitakarma eka dezase jhar3a jAte haiM, AtmAse chUTa jAte haiN| aura eka dezase karmoMkA jhar3a jAnA dravya nirjarA hai| zaMkA-paryayavRttikA artha saMklezanivRttirUpa pariNati kaise huA? samAdhAna--parizuddha bodhako-jJAnako paryaya kahate haiM, usameM vRtti paryayavRtti hai, isa vyutpattike anusAra paryayavRttikA artha hotA hai saMklezapariNAma nivRttirUpa pariNati / sArAMza yaha hai ki karmakI zaktiko kATane meM samartha aura bahiraMga tathA antaraMga tapoMse vRddhiko ko prApta zuddhopayoga bhAvanijerA hai / aura usa zuddhopayoga ke prabhAvase nIrasa hue karmapudgaloMkA eka dezase kSaya honA dravyanirjarA hai / kahA bhI hai 'yathA samaya athavA tapake dvArA phala dekara karmapudgala jisa bhAvase naSTa hotA hai vaha bhAvanirjarA hai| karmapudgalakA AtmAse pRthak honA dravya nirjarA hai| isa prakAra nirjarAke do bheda haiM // 42 // dravya nirjarAke bheda kahate haiM___ nirjarA do prakArakI hai-akAmA aura skaamaa| kyoMki phaloMkI taraha karmoMkA bhI pAka kAlase bhI hotA hai aura upakramase bhI hotA hai // 43 // vizeSArtha-yahA~ nirjarAse dravyanirjarA lenA caahie| apane samayase pakakara karmakI nirjarA akAmA hai| use savipAka nirjarA aura anaupakramikI nirjarA bhI kahate haiN| aura upakramase vinA pake karmakI nirjarAko sakAmA kahate haiN| use hI avipAka nirjarA aura aupakramikI nirjarA bhI kahate haiN| jaise Ama Adi phaloMkA pAka kahIM to apane samayase hotA hai kahIM puruSoMke dvArA kiye gaye upAyoMse hotA hai| isI taraha jJAnAvaraNa Adi karma bhI apanA phala dete haiN| jisa kAlameM phala dene vAlA karma bA~dhA hai usI kAlameM usakA phala dekara jAnA savipAka nirjarA Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 9 dharmAmRta (anagAra ) itarajanAnAM tu svaparayorbuddhipUrvakaH sukhaduHkhasAdhanaprayogaH 'paryayavRttiH' ityanena sAmAnyataH pariNAmamAtrasyApyAzrayaNAt / yallaukikA : 'karmAnyajanmajanitaM yadi sarvadaivaM tatkevalaM phalati janmani satkulAdye / bAlyAtparaM vinayasauSThavapAtratApi puMdaivajA kRSivadityata udyamena // ' 'udyoginaM puruSasiMhamupaiti lakSmIrdevena deyamiti kApuruSA vadanti / devaM nihatya kuru pauruSamAtmazaktyA yatne kRte yadi na siddhyati ko'tra doSaH // ' ArSe'pyuktam 12 142 'asiSI kRSividyA vANijyaM zilpameva ca / karmANImAni SoDhA syuH prajAjIvanahetavaH // ' [ mahApu. 16 / 179 ] // 43 // atha mokSatattvaM lakSayati yena kRtsnAni karmANi mokSyante'syanta AtmanaH / ratnatrayeNa mokSo'sau mokSaNaM tatkSayaH sa vA // 44 // kRtsnAni - prathamaM ghAtIni pazcAdaghAtIni ca / asyante apUrvANi paramasaMvaradvAreNa nirudhyante pUrvopAttAni ca paramanirjarAdvAreNa bhRzaM vizliSyante yena ratnatrayeNa so mokSo jIvanmuktilakSaNo bhAvamokSaH syAt / 15 tatkSaya : - vedanIyAyurnAmagotrarUpANAM karmapudgalAnAM jIvena sahAtyantavizleSaH / sa eSa dravyamokSaH / uktaM ca- hai aura karmako jo balapUrvaka udyAvalI meM lAkara bhogA jAtA hai vaha avipAka nirjarA hai / buddhipUrvaka prayukta apane pariNAmako upakrama kahate haiN| zubha aura azubha pariNAmakA nirodha rUpa jo bhAvasaMbara hai vaha hai zuddhopayoga / usa zuddhopayoga se yukta tapa mumukSu jIvoMkA upakrama hai / kahA bhI hai 'saMvara aura zuddhopayogase yukta jo jIva aneka prakArake antaraMga bahiraMga tapoMmeM saMlagna hotA hai vaha niyamase bahuta karmoM kI nirjarA karatA hai' / - oMse bhinna anya logoMkA apane aura dUsaroMke sukha aura duHkhake sAdhanoM kA buddhipUrvaka prayoga bhI upakrama hai / kyoMki 'paryayavRtti' zabda se sAmAnyataH pariNAma mAtrakA bhI grahaNa kiyA hai / ataH anya loga bhI apanI yA dUsaroMkI duHkha nivRtti aura sukha prAptike lie jo kucha karate haiM usase unake bhI aupakramikI nirjarA hotI hai| kahA bhI hai acAnaka upasthita hone vAlA iSTa yA aniSTa daivakRta haiM usameM buddhipUrvaka vyApArakI apekSA nahIM hai / aura prayatnapUrvaka honevAlA iSTa yA aniSTa apane pauruSakA phala hai kyoMki usameM buddhipUrvaka vyApArakI apekSA hai ||43|| mokSatatvako kahate haiM jisa ratnatrayase AtmAse samasta karma pRthak kiye jAte haiM vaha mokSa hai / athavA samasta karmoMkA naSTa ho jAnA mokSa hai || 44 // vizeSArtha - mokSa ke bhI do bheda haiM-bhAvamokSa aura dravyamokSa / ratnatraya se nizcaya samyagdarzana, nizcaya samyagjJAna aura nizcaya samyak cAritra lenA caahie| itanA hI nahIM, balki una rUpa pariNata AtmA lenA cAhie / ataH jisa nizcaya ratnatrayarUpa AtmAke dvArA 1. abuddhipUrvApekSAyAmiSTAniSTaM svadaivataH / buddhipUrvavyapekSAyAmiSTAniSTaM svapauruSAt // -Aptamo. 91 zlo. / " Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya 143 6 'AtyantikaH svahetoryo vizleSo jIvakarmaNoH / sa mokSa phalametasya jJAnAdyAH kSAyikA guNAH // [ tattvAnuzA. 230 ] tathA-'bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH' [ta. sU. 10 / 2] ityAdi / tathaiva saMjagrAha bhagavAnne micandra: 'savvassa kammaNo jo khayaheU appaNo hu prinnaamo| Neo sa bhAvamokkho davvavimovakho ya kammapudhabhAvo // ' [ dravyasaM. 37 ] // 44 // AtmAse samasta karma chUTate haiM-arthAt navIna karma to parama saMvarake dvArA roka diye jAte haiM aura pUrvabaddha samasta karma parama nirjarAke dvArA AtmAse atyanta pRthak kara diye jAte haiM vaha nizcaya ratnatrayarUpa AtmapariNAma bhAvamokSa hai| samasta karmase AThoM karma lenA cAhie / pahale mohanIya Adi ghAti karmoMkA vinAza hotA hai pIche aghAti karmoMkA vinAza hotA hai| isa taraha samasta karmoMkA kSaya ho jAnA arthAt jIvase atyanta pRthak ho jAnA dravyamokSa hai / kahA bhI hai 'bandhake kAraNoMkA abhAva honese navIna karmoMkA abhAva ho jAtA hai aura nirjarAke kAraNa milanepara saMcita karmakA abhAva ho jAtA hai / isa taraha samasta karmoMse chUTa jAneko mokSa kahate haiN| 'apane kAraNase jIva aura karmakA jo Atyantika vizleSa hai-sarvadAke liye pRthaktA hai vaha mokSa hai / usakA phala kSAyika jJAnAdi guNoMkI prApti hai| karmokA kSaya ho jAnepara AtmAke svAbhAvika guNa prakaTa ho jAte haiN| 'AtmAkA jo pariNAma samasta karmoM ke kSayameM hetu hai use bhAvamokSa jaano| aura AtmAse karmoMkA pRthak honA dravyamokSa hai'| tattvArthazlokavArtikameM nizcayanaya aura vyavahAranayase mokSake kAraNakA vivecana isa prakAra kiyA hai 'isake pazcAt mohanIya karmake kSayase yukta puruSa kevalajJAnako prakaTa karake ayogakevalI gaNasthAnake antima kSaNameM azarIrIpanekA sAkSAta hetu ratnatrayarUpase pariNamana karatA hai| nizcayanayase yaha kathana nirbAdha hai| arthAt nizcayanayase ayogakevalI guNasthAnake antima kSaNameM rahanevAlA ratnatraya mokSakA sAkSAt kAraNa hai kyoMki usase agale hI kSaNameM mokSakI prApti hotI hai| aura vyavahAranayase to ratnatraya isase pahale bhI mokSakA kAraNa kahA jAtA hai, ataH isameM vivAda karanA ucita nahIM hai| arthAt vyavahAranayase ratnatraya mokSakA kAraNa hai| yaha kathana paramparAkAraNakI apekSA hai| kintu sAkSAt kAraNa to caudahaveM guNasthAnake antima samayameM vartamAna ratnatraya hI hai kyoMki usake dUsare hI kSaNameM mokSakI prApti hotI hai / / 44|| 1. tato mohakSayopetaH pumAnubhUtakevalaH / viziSTakaraNa : sAkSAdazarIratvahetunA / / ratnatritayarUpeNAyogakevalino'ntime / kSaNe vivartate hyetadabAdhyaM nizcayAnnayAt / / vyavahAranayAzrityA tvetat prAgeva kAraNam / mokSasyeti vivAdena paryAptaM nyAyadarzinaH / / -41193-96 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 144 15 atha muktAtmasvarUpaM prarUpayati majjantaH - etena vailakSaNyaM lakSayati nirUpAkhyetyAdi / nirupAkhya mokSArthinaH pradIpanirvANakalpamAtmanirvANamiti niHsvabhAvamokSavAdino bauddhAH mogha cinmokSArthinaH 'caitanyaM puruSasya svarUpaM tacca jJeyarAkAraparicchedaparAGmukhamiti niSphalacaitanyasvabhAvamokSavAdinaH sAMkhyAH / acinmokSArthinaH buddhyAdi-navAtma9 vizeSaguNocchedalakSaNanizcaitanyamokSavAdino vaizeSikAH / teSAM tIrthAnyAgamAn kSipanti nirAkurvanti tadvilakSaNamokSapratiSThitatvAt / janma - saMsAraH, saMtAnarUpatayAdirahitamapi sAntaM - savinAzaM kRtvA / amRtaM - mokSaM paryAyarUpatayA sAdyapi punarbhavAbhAvAdanantaM - niravadhi / sadRgityAdi - ArambhAvasthApekSayA samyaktvAdinA siddhAH / keciddhi samyagdarzanArAdhanAprAdhAnyena prakramya saMpUrNaratnatrayaM kRtvA prakSINamalakalaGkAH svAtmopalabdhilakSaNAM siddhimadhyAsitA / evaM samyagjJAnAdAvapi yojyam / tathA coktam 12 dharmAmRta (anagAra ) prakSINe maNivanmale svamahasi svArthaprakAzAtmake majjanto nirupAkhya moghacidacinmokSArthitIrthakSipaH / kRtvAnAdyapi janma sAntamamRtaM sAdyapyanantaM zritAH sadRgdhInayavRttasaMyamatapaH siddhAH sadAnandinaH // 45 // 'tavasiddhe Nayasiddhe saMjamasiddhe carittasiddhe ya / NAmi daMsaNaM miya siddhe sirasA NamaMsAmi // [ siddhabhakti ] iti samAsato jIvAdinavapadArthavyavasthA | vyAsatastu paramAgamArNa vAvagAhanAdadhigantavyA // 45 // Age muktAtmAkA svarUpa kahate haiM - maNikI taraha dravyakarma aura bhAvakarmarUpI malake pUrNarUpase kSaya ho jAnepara, apane aura trikAlavartI jJeya padArthoM kA eka sAtha prakAza karanevAle darzana jJAnarUpa svAbhAvika nija teja meM nimagna aura nirUpAkhyamukti, niSphala caitanyarUpa mukti aura acetana mukti ke icchuka dArzanikoMke matoMkA nirAkaraNa karanevAle, anAdi bhI janmaparamparAko sAnta karanevAle, tathA sAdi bhI mokSako ananta rUpase apanAnevAle, aura samyagdarzana, samyagjJAna, naya, cAritra, saMyama aura tapake dvArA Atma svabhAvako sAdha lenevAle sadA Ananda svarUpa mukta jIva hote haiM // 45 // vizeSArtha - jaise maNi apane Upara lage malake dUra ho jAnepara apane aura parakA prakAza karanevAle apane tejameM DUbI rahatI hai usI taraha muktAtmA bhI dravyakarma aura bhAvakarmake naSTa ho jAnepara apane aura trikAlavartI padArthoM ko jAnanevAle ananta darzana ananta jJAnarUpa apane svarUpako liye hue utpAda-vyaya- dhrauvya rUpase sadA pariNamana karate haiM / anya dArzanikoMne muktiko anyarUpa mAnA hai / bauddha darzana niHsvabhAva mokSavAdI hai / jaise tela aura bAtIke jalakara samApta ho jAnepara dIpakakA nirvANa ho jAtA hai usI taraha pA~ca skandhoMkA nirodha honepara AtmAkA nirvANa hotA hai / bauddha AtmAkA astitva nahIM mAnatA aura usakA nirvANa zUnya rUpa hai / sAMkhya mukti meM caitanya to mAnatA hai kintu jJAnAdi nahIM mAnanA / vaizeSika mokSameM AtmAke vizeSa guNoMkA vinAza mAnatA hai| jaina darzana ina sabase vilakSaNa mokSa mAnatA hai / ata: jaina sammata muktAtmA ina dArzanikoMkI mukti sambandhI mAnyatAko kATanevAle haiN| ve ananta saMsArako sAnta karake mokSa prApta karate haiM usa mokSakI Adi to hai kintu anta nahIM hai vahA~ se jIva kabhI saMsAra meM nahIM AtA / isa taraha saMkSepase jIva Adi nau padArthoM kI vyavasthA jAnanA / vistAra se jAnaneke lie samayasAra tattvArtha sUtra Adi par3hanA cAhiye | Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya atha evaM vidhatattvArthazraddhAnalakSaNasya samyaktvasya sAmagrIvizeSaM zlokadvayenAha dRSTina saptakasyAntarhetAvupazame kSaye / * kSayopazama AhosvivyaH kAlAdilabdhibhAka // 46 // pUrNaH saMjJI nisargeNa gRhNAtyadhigamena vA / tryajJAnazuddhidaM tattvazraddhAnAtmasudarzanam // 47 // saMjJI - 6 dRSTighnasaptakasya -- dRSTi samyaktvaM ghnanti dRSTighnAni mithyAtvasamyagmithyAtvasamyaktvAnantAnubandhikrodhamAnamAyAlobhAkhyAni karmANi / upazame - svaphaladAnasAmarthyAnudbhave / kSaye -- AtyantikanivRttau / kSayopazame -- kSINAkSINavRttau / bhavyaH siddhiyogyo jIvaH / kAlAdilabdhibhAk -- -kAla vedanAbhibhavAdInAM te kAlAdayasteSAM labdhiH samyaktvotpAdane yogyatA tAM bhajan ||46 // AdiryeSAM pUrNaH - SaT paryAptiyuktaH / tallakSaNaM yathA-- 'AhArAGgahRSIkAna- bhASAmAnasalakSaNAH / paryAptayaH SaDatrAdi zakti-niSpatti-hetavaH // ' [ amita. paM. saM. 1 / 128 ] zikSAlApopadezAnAM grAhako yaH sa mAnasaH / sa saMjJI kathito'saMjJI heyA ( deyA) vivecakaH // [ amita paM. saM. 1 / 319 ] 145 Age tattvArtha zraddhAnarUpa samyagdarzanakI vizeSa sAmagrI do ilokoMse kahate haiMkAlAdilabdhise yukta saMjJI paryAptaka bhavya jIva samyagdarzanakA ghAta karanevAlI sAta karma prakRtiyoMke upazama, kSaya yA kSayopazamarUpa antaraMga kAraNake honepara nisargase yA adhigama se tattvazraddhAnasvarUpa samyagdarzanako grahaNa karatA hai / usa samyagdarzanake honepara kumati, kuzruta aura kuavadhijJAna samyagjJAna ho jAte haiM / / 46-47 / / vizeSArtha - jo zikSA, bAtacIta aura upadezako grahaNa kara sakatA hai vaha jIva saMjJI hai / kahA bhI hai 'jo zikSA, AlApa upadezako grahaNa karatA hai usa manasahita jIvako saMjJI kahate haiM / jo he upAyakA vicAra nahIM kara sakatA vaha asaMjJI hai' / jisakI AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchvAsa, bhASA aura mana ye chaha paryAptiyA~ pUrNa hotI haiM use paryAptaka kahate haiM / kahA bhI hai- ' AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchvAsa, bhASA aura mana ye chaha paryAptiyA~ zaktikI niSpatti meM kAraNa haiM' / jise jIva meM mokSa prAptikI yogyatA hai use bhavya kahate haiM / aura samyaktvagrahaNakI yogyatAko labdhi kahate haiM / kahA bhI hai 'cAroM gatiyoMmeM se kisI bhI gativAlA bhavya, saMjJI, paryAptaka, manda kaSAyI, jJAnopayogayukta, jAgatA huA, zubhalezyAvAlA tathA karaNalabdhi se sampanna jIva samyaktvako prApta karatA hai' / samyagdarzanakA ghAta karanevAlI sAta karma prakRtiyA~ haiM - midhyAtva, samyagmithyAtva, samyaktva, anantAnubandhI, krodha, mAna, mAyA, lobha / inakA upazama, kSaya yA kSayopazama samyagdarzanakA antaraMga kAraNa hai / apanA phala denekI zaktiko prakaTa honeke ayogya kara denA upazama hai / karmakA vinAza kSaya hai / AtmAke guNoMko ekadama DhA~kane vAlI karmazaktiko 19 3 9 12 15 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) (tri-) ajJAnazuddhidaM-trayANAmajJAnAnAM mithyAmatizrutAvadhInAM zuddhi yathArthagrAhitvahetuM narmalyaM datte / tattvArthazraddhAnAtma-tattvAnAM zraddhAnaM tatheti pratipattiryasmAttadarzanamoharahitamAtmasvarUpaM na punA rucistasyAH 3 kSINamoheSvabhAvAt / tathA ca samyaktvAbhAvena jJAnacAritrAbhAvAt teSAM muktyabhAvaH syAt / taduktam 'icchAzraddhAnamityeke tadayuktamamohinaH / / zraddhAnavirahAsaktemA'nacAritrahAnitaH / / ' [ tattvArthazloka. 2 / 10 ] 6 yattu tattvarucimiti prAguktaM tadupacArAt / uktaM ca 'caturgatibhavo bhavyaH zuddhaH saMjJI sujaagrii| sallezyo labdhimAn pUrNo jJAnI samyaktvamarhati // [ ] atha kAlAdilabdhivivaraNam-bhavyaH karmAviSTo'rddhapudgalaparivartaparimANe kAle viziSTe (avaziSTe) prathamasamyaktvayogyo bhavatIti kAlalabdhiH / Adizabdena vedanAbhibhavajAtismaraNa-jinendrA darzanAdayo gRhyante / zlokaH . 'kSAyopazamikI labdhi zauddhI dezanikI bhavIm / prAyogikI samAsAdya kurute karaNatrayam / / ' [ ami. paM. saM. 1 / 287 ] sarvaghAti sparddhaka kahate haiN| aura AtmAke guNoMko ekadezase DhA~kanevAlI karmazaktiko dezaghAti sparddhaka kahate haiN| sarvaghAtisparddha koMkA udayAbhAvarUpa bhaya aura AgAmI kAlameM udaya AnevAle karmaniSakoMkA upazama tathA dezaghAtisparddhakoMkA udaya, isa sabako kSayopazama kahate haiN| kA~se baddha bhavya jIva ardha pudgala parAvata pramANa kAla zeSa rahanepara prathama samyaktvake yogya hotA hai, kyoMki eka bAra samyaktva honepara jIva isase adhika samayataka saMsArameM nahIM rhtaa| ise hI kAlalabdhi kahate haiN| samyagdarzanake bAhya kAraNa isa prakAra haiM devoMmeM prathama samyagdarzanakA bAhya kAraNa dharmazravaNa, jAtismaraNa, anya devoMkI RddhikA darzana aura jina mahimAkA darzana haiN| ye Anata svargase pahale taka jAnanA / Anata, prANata, AraNa, acyuta svargake devoMke devaddhidarzanako chor3akara anya tIna bAhya kAraNa haiN| navapraiveyakavAsI devoMke dharmazravaNa aura jAtismaraNa do hI bAhya kAraNa haiM / manuSya aura tithaMcoMke jAtismaraNa, dharmazravaNa aura devadarzana ye tIna bAhya kAraNa haiN| prathama tIna narakoMmeM jAtismaraNa, dharmazravaNa aura vedanA abhibhava ye tIna bAhya kAraNa haiN| zeSa narakoMmeM jAtismaraNa aura vedanAbhibhava do hI bAhya kAraNa haiN| . labdhiyoMke viSayameM kahA hai ___bhavya jIva kSayopazamalabdhi, vizuddhi labdhi, dezanAlabdhi aura prAyogyalapiko prApta karake tIna karaNoMko karatA hai| pUrvabaddha karmapaTalake anubhAga sparddha koMkA vizuddha pariNAmoMke yogase prati samaya ananta guNahIna hokara udIraNA honA kSayopazama labdhi hai| anubhAgaspaddhakakA svarUpa isa prakAra kahA hai1. dharmazruti-jAtismRti-suraddhijinamahimadarzanaM marutAm / bAhyaM prathamadRzo'GgaM vinA surardhIkSayAnatAdibhuvAm // greveyakiNAM pUrve dve sajinArvekSaNe naratirazcAm / sarugabhibhave triSu prAk zvabhreSvanyeSu sadvitIyo'sau / / 2. vargaH zaktisamUho'NoraNUnAM vargaNoditA / ___ vargaNAnAM samUhastu spardhaka spardhakApahai // -amita. paM. saM. 1145 | Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya prAgupAttakarmapaTalAnubhAga sparddhakAnAM zuddhiyogena pratisamayAnantaguNahInAnAmudIraNA kSAyopazamikI labdhiH | 1| kSayopazamaviziSTodIrNAnubhAga sparddhakaprabhavaH pariNAmaH sAtAdikarmabandhanimittaM sAvadya karma bandhaviruddhA zauddha labdhiH | 2 | yathArthatattvopadezatadupadezakAcAryAdyupalabdhirupadiSTArthagrahaNadhAraNavicAraNazaktirvA dainikI labdhiH | 3| antaH koTA koTI sAgaropamasthitikeSu karmasu bandhamApadyamAneSu vizuddhapariNAmayogena satkarma saMkhyeyasAgaropamasahasrAnAyAmantaH koTI koTI sAgaropamasthitau sthApiteSu AdyasamyaktvayogyatA bhavatIti prAyogikI labdhiH / zloka: 'athApravRttakApUrvAnivRttikaraNatrayam / vidhAya kramato bhavyaH samyaktvaM pratipadyate // ' [ amita0 paJca. 11288 147 bhavyo'nAdimithyAdRSTiH SaDviMzatimoha prakRtisatkarmakaH sAdimithyAdRSTirvA SaDviMzati mohaprakRtisatkarmakaH saptaviMzatimohaprakRtirAtkarmako vA aSTAviMzatimohaprakRtisatkarmako vA prathamasamyaktvamAdAtukAmaH zubhaparinAmAbhimukho'ntarmuhUrtamanantaguNavRddhayA vardhamAnavizuddhizcaturSu manoyogeSvanyatamamanoyogena caturSu vAgyogeSvanyatamavAyogena audArikarva kriyika kAyayogayoranyatareNa kAyayogena triSu vedeSvanyatamena vedenAlIDho nirastasaMklezo 12 hIyamAnAnyatamakaSAyaH sAkAropayogo varddhamAnazubhapariNAmayogena sarvaprakRtInAM sthiti hrAsayannazubhaprakRtInAmanubhAgabandhamapasArayan zubhaprakRtInAM vardhayaMstrINi karaNAni pratyekamantarmuhUrta kAlena kartumupakramate / tatrAntaHkoTIkoTIsthitikarmANi kRtvA yathApravRttakaraNamapUrvakaraNamanivRttikaraNaM ca krameNa pravizati / tatra sarva karaNAna 15 'samAna anubhAga zaktivAle paramANuke samUhako varga kahate haiN| vargoMke samUhako vargaNa kahate haiM aura vargaNAoMke samUhako sparddhaka kahate haiM / kSayopazamase yukta udIraNA kiye gaye anubhAga spardhakoM se honevAle pariNAmoMko vizuddhifor kahate haiM / ve pariNAma sAtA Adi karmoMke bandhameM kAraNa hote haiM aura pApakarma ke bandhako rokate haiM ||2|| yathArtha tavakA upadeza aura usake upadezaka AcAryoMkI prApti athavA upadiSTa arthako grahaNa, dhAraNa aura vicAranekI zaktiko dezanAlabdhi kahate haiM || 3 || anta:koTAkoTI sAgarakI sthitiko lekara karmoMkA bandha honepara vizuddha pariNAmake prabhAva se usameM saMkhyAta hajAra lAgarakI sthiti kama ho jAnepara arthAt saMkhyAta hajAra sAgara kama antaHkoTAkoTI sAgara pramANa sthiti honepara prathama samyaktvako grahaNa karanekI yogyatA hotI hai / ise prAyogyalabdhi kahate haiM / ina cAroM labdhiyoMke honepara bhI samyaktva kI prApti niyama nahIM hai / hA~, karaNalabdhi honepara samyaktva niyamase hotA hai / kahA hai 'athApravRttakaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNako kramase karake bhavyajIva samyaktva ko prApta karatA hai'| inakA svarUpa isa prakAra hai jisa jIvako samyaktvakI prApti nahIM huI hai use anAdi mithyAdRSTi kahate haiM / usake mohanIya karma kI aTThAIsa prakRtiyoM meM se chabbIsakI hI sattA rahatI hai kyoMki samyaktvake honepara hI eka midhyAtva karma tIna rUpa hotA hai| jo jIva samyaktvako prApta karake use chor3a detA hai use sAdimithyAdRSTi kahate haiM / usake mohanIya karmakI aTThAIsa prakRtiyoMkI bhI sattA hotI hai, sattAIsakI bhI aura chabbIsakI bhI / jaba ye donoM hI prakAra ke mithyAdRSTi prathama samyaktvako grahaNa karaneke abhimukha hote haiM to unake zubha pariNAma hote haiM, antarmuhUrta kA taka unakI vizuddhi ananta guNavRddhi ke sAtha vardhamAna hotI hai, cAra manoyogoM meM se koI eka manoyoga, cAra vacanayogoM meM se koI eka vacanayoga, audArika aura vaikriyika kAyayoga meM : 3 9 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 dharmAmRta ( anagAra) prathamasamaye svalpAzuddhistataH pratisamayamantarmuhUrtasamApteranantaguNA drssttvyaa| sarvANi karaNAnvarthAni / atha prAgavRttAH kadAcidIdRzAH karaNAH pariNAmA yatra tadadhaHpravRttakaraNamiti cAnvarthasaMjJA / apUrvAH samaye samaye 3 anye zuddhatarAH karaNA yatra tadapUrvakaraNam / ekasamayasthAnAmanivRttayo bhinnAH karaNA yatra tadanivRttikaraNam / sarveSu nAnAjIvAnAmasaMkhyeyalokapramANAH pariNAmA drssttvyaaH| tathA pravRttakaraNe sthitikhaNDanAnubhAgakhaNDana guNazreNisaMkramAH na santi / paramanantaguNavRddhayA vizuddhayA azubhaprakRtIranantaguNAnubhAgahInA badhnanti zubha6 prakRtInAmanantaguNarasavRddhayA sthitimapi palyopamA saMkhyeyabhAgahInAM karoti / apUrvakaraNAnivRttikaraNayoH se koI eka kAyayoga, tathA tInoM vedoMmeM-se koI eka veda hotA hai| saMkleza pariNAma haTa jAte haiM, kapAya hIyamAna hotI hai, sAkAra upayoga hotA hai| vardhamAna zubha pariNAmake yogase saba karmaprakRtiyoMkI sthitimeM kamI karatA hai, azubha prakRtiyoMke anubhAgabandhako ghaTAtA tathA zubha prakRtiyoMke anubhAgako bar3hAtA huA tIna karaNa karatA hai| pratyekakA kAla antarmuhUrta hai| koMkI sthiti antaHkoTi-koTi sAgara karake kramase adhaHkaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNameM praveza karatA hai| saba karaNoMke prathama samayameM alpa vizaddhi hotI hai| usake bAda antarmuhUta kAla samApta hone taka pratisamaya anantaguNI vizuddhi hotI jAtI hai| sabhI karaNoMke nAma sArthaka haiN| pahale kabhI bhI isa prakArake karaNa-pariNAma nahIM hue vaha athApravRtta karaNa hai| athavA nIceke samayoMmeM honevAle pariNAmoMse jahA~ Uparake samayoMmeM honevAle pariNAma samAna hote haiM use adhaHpravRttakaraNa kahate haiN| ye donoM pahale karaNake sArthaka nAma haiN| jisameM prati samaya apUrva-apUrva-jo pahale nahIM hue aise pariNAma hote haiM use apUrvakaraNa kahate haiN| jisameM eka samayavartI jIvoMke pariNAma anivRtti = abhinna-samAna hote haiM use anivRttikaraNa kahate haiN| saba karaNoMmeM nAnA jIvoMke asaMkhyAta loka pramANa pariNAma hote haiN| athApravRttakaraNameM sthiti khaNDana, anubhAgakhaNDana aura guNazreNisaMkrama nahIM hote, kevala ananta guNa vizuddhike dvArA azama prakRtiyoMkA anubhAga ananta guNahIna aura zubha prakRtiyoMkA anubhAga ananta guNa adhika bA~dhatA hai| sthitiko bhI palyake asaMkhyAtaveM bhAga hIna karatA hai| apUrvakaraNa aura anivRttikaraNameM sthiti khaNDana Adi hote haiN| tathA kramase azubha prakRtiyoMkA anubhAga ananta guNahIna hotA hai aura zubha prakRtiyoMkA anubhAga ananta guNa vRddhiko liye hue hotA hai| anivRttikaraNake asaMkhyAta bhAga bItanepara antarakaraNa karatA hai| usa antarakaraNake dvArA darzana mohanIyakA ghAta karake antima samayameM zuddha, azuddha aura mizrake bhedase tIna rUpa karatA hai usIko samyaktva, samyaka mithyAtva aura mithyAtva kahate haiN| kahA hai usake pazcAt bhavyajIva anantAnabandhIke sAtha darzana mohanIyakI una tIna prakRtiyoMkA upazama karake prathamopazama samyaktvako prApta karatA hai| saMvega, prazama, Astikya, dayAbhAva Adise usa samyaktvakI pahacAna hotI hai tathA vaha samyaktva zaMkA Adi doSoMse rahita hokara samasta duHkhoMkA vinAza kara detA hai arthAt mukti prApta karAtA hai| yadi mohanIya karmakI ukta sAta prakRtiyoMkA kSaya hotA hai to kSAyika samyaktva hotA hai, yadi upazama hotA hai to aupazamika samyaktva hotA hai tathA kSayopazama honepara kSAyopazamika samyaktva hotA hai| kahA bhI hai-dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpa sAmagrIse mohanIya 1. 'kSINaprazAntamizrAsu mohaprakRtiSu kramAt / __ pazcAd dravyAdisAmagryA puMsAM saddarzanaM tridhA' // Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya 149 sthitikhaNDanAdayaH santi / krameNa ( azubhaprakRtInAmanubhAgo'nantaguNahAnyA zubha-) prakRtInAmanantaguNavRddhyA vartate / tatrAnivRtta karaNasya saMkhyeyeSu bhAgeSu gateSvantara-( karaNamArabhate yena darzanamohanIyaM nihatya caramasamaye ) tridhAkaroti zuddhAzuddhamizrabhedena samyaktvaM mithyAtvaM samyakmithyAtvaM ceti / zlokaH praza ( maiyya tato bhavyaH shaanntaanubndhibhiH| tA mohaprakRtI-) stisro yAti samyaktvamAdimam // saMvegaprazamAstikyadayAdivyaktalakSaNam / tatsarvaduHkhavidhvaMsi tyaktazaMkAdidUSaNam // [amita. paM. saM. 1 / 289-290] // 46-47 // / atha ko nisargAdhigamAvityAha vinA paropadezena samyaktvagrahaNakSaNe / tattvabodho nisargaH syAttatkRto'dhigamazca sH||48|| karmakI sAta prakRtiyoMkA kramase kSaya yA upazama yA kSayopazama honepara jIvoMke kSAyika, aupazamika aura kSAyopazamika samyakadarzana hotA hai| eka jIvake eka kAlameM eka hI samyagdarzana hotA hai| vaha samyagdarzana darzanamohase rahita AtmasvarUpa hai| rucikA nAma samyagdarzana nahIM hai / kyoMki ruci kahate haiM icchAko, anuraagko| kintu jinakA moha naSTa ho jAtA hai unameM rucikA abhAva ho jAtA hai| aisI sthitimeM unake samyaktvakA abhAva honese samyagjJAna aura samyakacAritrakA bhI abhAva honese muktikA bhI abhAva ho jaayegaa| pahale jo samyaktvakA lakSaNa tattvaruci kahA hai vaha upacArase kahA hai / dhavalA TIkAmeM kahA hai- 'athavA 'tattva ruciko samyaktva kahate haiN| yaha lakSaNa azuddhatara nayakI apekSAse jaannaa|' ___ AcArya vidyAnandane bhI kahA hai kinhIMkA kahanA hai ki icchAzraddhAnako samyaktva kahate haiM / yaha ThIka nahIM hai| kyoMki aisA mAnanese moharahita jIvoMke zraddhAnakA abhAva prApta honese jJAna aura cAritrake bhI abhAvakA prasaMga AtA hai // 46-47|| nisarga aura adhigamakA svarUpa kahate haiM samyagdarzanako grahaNa karaneke samaya guru Adike vacanoMkI sahAyatAke binA jo tattvajJAna hotA hai vaha nisarga hai| aura paropadezase jo tattvajJAna hotA hai vaha adhigama hai // 48 // vizeSArtha-AcArya vidyAnandane bhI kahA hai 'paropadezake binA tattvArthake parijJAnako nisarga kahate haiM aura paropadezapUrvaka honevAle tattvArtha ke parijJAnako adhigama kahate haiN| isa vArtika kI TIkAmeM AcArya vidyAnandane jo carcA uThAyI hai use yahA~ upayogI honese diyA jAtA hai-yahA~ nisargakA artha svabhAva nahIM hai kyoMki svabhAvase utpanna huA 1-2-3. ( ) etaccihnAGkitAH pAThA mUlapratau vinssttaaH| bha. ku. ca. pUritAH / sarvamidamamitagati paJcasaMgrahAdeva gRhItaM granyakRtA / 4. athavA tattvaruciH samyaktvaM azuddhataranayasamAzrayaNAt / -paT.khaM. pu. 1, pR. 151 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 150 dharmAmRta (anagAra ) vinetyAdi -- yadvArtikam - [ ta zloka 3 / 3 ] vinA paropadezena tattvArthapratibhAsanam / nisargo'dhigamastena kulaM taditi nizcayaH // 48|| samyaktva tattvArthake parijJAnase zUnya hone ke kAraNa sambhava nahIM hai / nisargakA artha hai paropadezase nirapekSa jJAna / jaise siMha nisargase zUra hotA hai / yadyapi usakA zaurya apane vizeSa kAraNoM se hotA hai tathApi kisIke upadezakI usameM apekSA nahIM hotI isalie lokameM use naisargika kahA jAtA hai / usI taraha paropadezake binA mati Adi jJAnase tattvArthako jAnakara honevAlA tattvArthazraddhAna nisarga kahA jAtA hai / zaMkA- isa taraha to samyagdarzanake sAtha mati Adi jJAnoMkI jo utpatti mAnI gayI hai ki samyagdarzanake honepara hI mati Adi jJAna hote haiM usameM virodha AtA hai| kyoMki, samyagdarzanase pahale bhI mati Adi jJAna Apa kahate haiM ? samAdhAna -- nahIM, samyagdarzanako utpanna karaneke yogya mati ajJAna Adiko mati jJAna kahA jAtA hai / vaise mati Adi jJAnoMkI utpatti to samyagdarzanake samakAlameM hI hotI hai / zaMkA - taba to mithyAjJAnase jAne hue artha meM honevAlA samyagdarzana mithyA kahA jAyegA ? samAdhAna - yadi aisA hai taba to jJAna bhI mithyA hI kahA jAyegA / zaMkA - satyajJAnakA viSaya apUrva hotA hai isalie mithyAjJAnase jAne hue artha meM usakI pravRtti nahIM hotI | samAdhAna - taba to sabhIke satyajJAnakI santAna anAdi ho jAyegI / zaMkA - satyajJAnase pahale usake viSayameM mithyAjJAnakI taraha satyajJAnakA bhI abhAva hai isalie satyajJAnakI anAditAkA prasaMga nahIM AtA / samAdhAna - taba to mithyAjJAnakI taraha satyajJAnakA bhI abhAva honese sarvajJAnase zUnya jJAtA ke jar3atvakA prasaMga AtA hai / kintu jJAtA jar3a nahIM ho sakatA | zaMkA - satyajJAnase pahale usake viSayakA jJAna na to mithyA hai kyoMki usameM satyajJAnako utpanna karanekI yogyatA hai aura na satya hai kyoMki vaha padArthake yathArtha svarUpako nahIM jAnatA / kintu vaha satya aura mithyAse bhinna jJAna sAmAnya hai ataH usake dvArA jAne gaye artha meM pravRtta honevAlA satyajJAna na to mithyAjJAnake dvArA jAne gaye arthakA grAhaka hai aura na gRhItagrAhI hai / samAdhAna - taba to satyajJAnakA viSaya kathaMcit apUrva hai sarvathA nahIM, yaha bAta siddha hotI hai / aura use svIkAra karane para samyagdarzanako bhI vaisA hI svIkAra karanA hogA / taba mithyAjJAnase jAne hue artha meM yA satyajJAna pUrvaka samyagdarzana kaise huA kahA jaayegaa| jisase usake samakAlameM mati jJAnAdike mAnane meM virodha Aye / zaMkA- sabhI samyagdarzana adhigamaja hI hote haiM kyoMki jJAna sAmAnyase jAne hue padArtha meM hote haiM / samAdhAna nahIM, kyoMki adhigama zabdase paropadeza sApekSa tattvArtha jJAna liyA jAtA hai | zaMkA- isa taraha to itaretarAzraya doSa AtA hai kyoMki samyagdarzana ho to paropadezapUrvaka tattvArthajJAna ho aura paropadezapUrvaka tattvArthajJAna ho to samyagdarzana ho / samAdhAna - paropadeza nirapekSa tattvArthajJAnakI taraha samyagdarzanako utpanna karaneke yogya paropadeza sApekSa tattvArthajJAna samyagdarzanake honese pUrva hI apane kAraNase utpanna ho jAtA hai / isalie itaretarAzraya doSa nahIM AtA / zaMkA - sabhI samyagdarzana svAbhAvika hI hote haiM kyoMki mokSakI taraha apane samayapara svayaM hI utpanna hote haiM / samAdhAna - ApakA hetu asiddha hai tathA sarvathA nahIM jAne hue artha meM zraddhAna nahIM ho sakatA / zaMkA - jaise zUdrako 1 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya etadezaM (-deva) samarthayate kenApi hetunA mohavaidhuryAt ko'pi rocte| tattvaM hi carcanAyastaH ko'pi ca kssodkhinndhiiH||49|| kenaapi-vednaabhibhvaadinaa| mohvaidhuryaat-drshnmohopshmaadeH| carcanAyastaH-carcayA AyAsamaprAptaH / kSodakhinnadhI:-vicArakliSTamanAH / uktaM ca-- 'nisargo'dhigamo vApi tadAptau kAraNadvayam / samyaktvabhAk pumAn yasmAdalpAnalpaprayAsataH' / / [soma. upA. 223 zlo.] // 49 // atha samyaktvabhedAnAha tatsarAgaM virAgaM ca dvidhaupazamikaM tthaa| kSAyika vedakaM tredhA dazadhAjJAdibhedataH // 50 // spaSTam // 50 // atha sarAgetarasamyaktvayoradhikaraNalakSaNopalakSaNArthamAha vedake arthako binA jAne bhI usameM zraddhAna hotA hai usI taraha ho jaayegaa| samAdhAna nahIM, kyoMki mahAbhArata Adi sunanese zUdrako usIkA zraddhAna dekhA jAtA hai| jaise koI vyakti maNiko pratyakSa dekhakara tathA usakI camaka Adise maNi honekA anumAna karake use grahaNa karatA hai| yadi aisA na ho to vaha maNiko grahaNa nahIM kara sktaa| tathA mokSa bhI svAbhAvika nahIM hai, vaha svakAlameM svayaM nahIM hotaa| kintu samyagdarzana-jJAna-cAritrake AtmarUpa honepara hI hotA hai / isI taraha samyagdarzana bhI darzanamohake upazama Adise utpanna hotA hai, kevala svakAlase hI utpanna nahIM hotaa| isalie vaha svAbhAvika nahIM hai // 48 // Age isI kA samarthana karate haiM koI bhavya jIva tattvacarcA kA zrama na uThAkara kisI bhI nimittase mithyAtva Adi sAta karma prakRtiyoMkA upazama, kSaya yA kSayopazama honese tattvakI zraddhA karatA hai| aura koI bhavya jIva tattvacarcA kA kleza uThAkara mithyAtva AdikA abhAva honese tattvakI zraddhA karatA hai // 49 // vizeSArtha-kahA bhI hai "usa samyagdarzana kI prAptimeM nisarga aura adhigama do kAraNa haiM; kyoMki koI puruSa to thor3e-se prayAsase samyaktvako prApta karatA hai tathA koI bahuta prayatnase samyaktvako prApta karatA hai' tathA jaise zUdrako veda par3hanekA adhikAra nahIM hai| phira bhI rAmAyaNa, mahAbhArata Adike samavalokanase use vedake arthakA svayaM jJAna ho jAtA hai| usI taraha kisI jIvako tattvArthakA rUyaM jJAna ho jAtA hai // 49|| aba samyagdarzanake bheda kahate haiM sarAga aura vItarAgake bhedase samyagdarzanake do bheda haiN| aupazamika, kSAyika aura vedakake bhedase tIna bheda haiN| tathA AjJA samyaktva Adike bhedase dasa bheda haiM // 50 // sarAga aura vItarAga samyaktvakA adhikaraNa, lakSaNa aura upalakSaNa kahate haiM 1. 'yathA zUdrasya vedArthe zAstrAntarasamIkSaNAt / svayamatpadyate jJAnaM tattvArthe kasyacittathA / ' Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 dharmAmRta ( anagAra) jJe sarAge sarAgaM syaacchmaadivyktilkssnnm| virAge darzanaM tvAtmazuddhimAtraM virAgakam // 51 // je-jJAtari puMsi / virAge-upazAntakaSAyAdiguNasthAnavartini / AtmazuddhimAtraM-Atmano jIvasya, zuddhiH-dRgmohasyopazamena kSayeNa vA janitaprasAdaH, saiva tanmAtraM na prazamAdi / tatra hi cAritramohasya sahakAriNo'pAyAnna prazamAdyabhivyaktiH syAt / kevalaM svasaMvedanenaiva tadvadyeta / uktaM ca asaMyata samyagdRSTi Adi rAgasahita tattvajJa jIvake sarAga samyagdarzana hotA hai / prazama, saMvega, anukampA, AstikyakI vyakti usakA lakSaNa hai-inake dvArA usakI pahacAna hotI hai / vItarAga upazAnta kaSAya Adi guNasthAnavartI jIvoMke vItarAga samyagdarzana hotA hai| yaha samyagdarzana darzanamohanIya karmake upazama yA kSayase honevAlI AtmAkI vizaddhi mAtra hotA hai arthAt prazama saMvega Adi vahA~ nahIM hote; kyoMki inakA sahAyaka cAritra mohanIya karma vahA~ nahIM rhtaa| kevala svasaMvedanase hI samyaktva jAnA jAtA hai // 51 // vizeSArtha-svAmI vidyAnandane bhI kahA hai jaisA hI viziSTa AtmasvarUpa zraddhAna sarAgI jIvoMmeM hotA hai vaisA hI vItarAgI jIvoMmeM hotA hai| donoMke zraddhAnameM antara nahIM hai, antara hai abhivyktimeN| sarAgI jIvoMmeM samyagdarzanakI abhivyakti prazama, saMvega, anukampA aura Astikya bhAvase hotI hai aura vItarAgiyoMmeM Atmavizuddhi maatrse| prazama AdikA svarUpa granthakAra Age kheNge| ye prazamAdi eka-eka yA saba apanemeM svasaMvedanake dvArA aura dUsaroM meM zarIra aura vacanake vyavahArarUpa vizeSa liMgake dvArA anumita hokara sarAga samyagdarzanako sUcita karate haiN| samyagdarzanake abhAvameM mithyAdRSTiyoMmeM ye nahIM pAye jaate| yadi pAye jAyeM to vaha mithyAdRSTi nahIM hai| zaMkA-kinhIM mithyAdRSTiyoMmeM bhI krodhAdikA udreka nahIM dekhA jaataa| ataH prazama bhAva mithyAdRSTiyoMmeM bhI hotA hai / samAdhAna-mithyAdRSTiyoMke ekAntavAdameM anantAnubandhI mAnakA udaya dekhA jAtA hai / aura apanI anekAntAtmaka AtmAmeM dveSakA udaya avazya hotA hai| tathA pRthivIkAya Adi jIvoMkA ghAta bhI dekhA jAtA hai| jo saMsArase saMvigna hote haiM, dayAlu hote haiM unakI prANighAtameM niHzaMka pravRtti nahIM ho sktii| zaMkA-ajJAnavaza samyagdRSTi kI bhI prANighAtameM pravRtti hotI hai| samAdhAna-samyagdRSTi bhI ho aura jIvatattvase anajAna ho yaha bAta to paraspara virodhI hai| jIvatattva-viSayaka ajJAna hI mithyAtva vizeSakA rUpa hai / zaMkA-yadi prazamAdi apanemeM svasaMvedanase jAne jAte haiM to tattvArthoMkA zraddhAna bhI svasaMvedanase kyoM nahIM jAnA jAtA ? usakA prazamAdise anumAna kyoM kiyA jAtA hai ? yadi tattvArtha zraddhAna bhI svasaMvedanase jAnA jAtA hai to phira prazamAdise tattvArtha zra anumAna kiyA jAtA hai, aura tattvArtha zraddhAnase prazamAdikA anumAna nahIM kiyA jAtA ? yaha bAta kauna vicArazIla mAnegA ? samAdhAna-Apake kathanameM koI sAra nahIM hai / darzanamohake upazama Adise viziSTa AtmasvarUpa tattvArtha zraddhAnake svasaMvedya honekA nizcaya nahIM hai| prazama saMvega anukampAkI taraha AstikyabhAva usakA abhivyaMjaka hai aura vaha tattvArthazraddhAnase kathaMcit bhinna hai kyoMki usakA phala hai| isIlie phala aura phalavAnameM abheda zraddhAnakA 1. 'sarAge vItarAge ca tasya saMbhavatoM'jasA / prazamAderabhivyaktiH zuddhimAtrAcca cetsH||-t. zlo. vA. 112 / 12 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya "sarAgavItarAgAtmaviSayaM tadvidhA smRtam / prazamAdiguNaM pUrvaM paraM tvAtmavizuddhibhAk // " [ so. u. pA. 227 zlo. ] // 51 // atha prazamAdInAM lakSaNamAha prazamo rAgAdInAM vigamo'nantAnubandhinAM saMvegaH / bhavabhayamanukampAkhilasattvakRpAstikyamakhilatattvamatiH // 52 // rAgAdInAM - krodhAdInAM sAhacaryAnmithyAtvasamyagmithyAtvayozca vigamaH - anudrekaH, akhilatattvamatiH - yasya paradravyAdeyatvenopAdeyatvena pratipattiH // 52 // atha svaparagata samyaktva sadbhAvanirNayaH kena syAdityAha - vivakSA honepara Astikya hI tattvArtha zraddhAna hai| zaMkA - prazamAdikA anubhava samyagdarzana ke samakAla meM hotA hai isalie prazamAdi samyagdarzanake phala nahIM haiM / samAdhAna - prazamAdi samyagdarzanake abhinna phala haiM isalie samyagdarzanake samakAlameM unakA anubhava hone meM koI virodha nahIM hai / zaMkA - dUsaroM meM prazamAdikA astitva sandigdhAsiddha hai isalie unase samyagdarzanakA bodha nahIM ho sakatA ? samAdhAna - zarIra aura vacanake vyavahAra vizeSa se dUsaroMmeM prazamAdikA nirNaya hotA hai yaha hama kaha Aye haiM / apane meM prazamAdike honepara jisa prakArake kAyAdi vyavahAra vizeSa nirNIta kiye jAte haiM, dUsaroMmeM bhI usa prakAra ke vyavahAra vizeSa prazamAdike honepara hI hote haiM aisA nirNaya karanA cAhie / zaMkA - to phira jaise rAgI jIvoM meM tattvArtha zraddhAnakA nirNaya prazamAdise kiyA jAtA hai vaise hI vItarAgiyoM meM bhI usakA nirNaya prazamAdise kyoM nahIM kiyA jAtA ? samAdhAna -nahIM, kyoMki vItarAgI meM tattvArtha zraddhAna Atmavizuddhi mAtra hai aura samasta mohakA abhAva ho jAnepara saMzayAdi sambhava nahIM haiM / ataH svasaMvedanase hI usakA nizcaya ho jAtA hai / dUsaroMmeM nizcayake upAya yadyapi samyagdarzanake cihna prazama Adi hote haiM kintu prazama Adike nirNayake upAya kAyAdi vyavahAra vizeSa vahA~ nahIM hote / zaMkA - to apramatta guNasthAna se lekara sUkSma sAmparAya guNasthAna paryanta prazamAdike dvArA samyagdarzanakA anumAna kaise kiyA jA sakatA hai ? kyoMki vItarAgake samAna apramatta Adi meM bhI koI vyApAra vizeSa nahIM hotA ? samAdhAna - nahIM, kyoMki aisA nahIM kahA hai ki sabhI sarAgI jIvoM meM samyagdarzanakA anumAna prazamAdi hotA hai / yathAyogya sarAgiyoM meM samyagdarzana prazamAdike dvArA anumAna kiyA jAtA hai aura vItarAgiyoM meM Atmavizuddhi mAtra hai, yaha kahA hai // 51 // 153 G prazama AdikA lakSaNa kahate haiM anantAnubandhI arthAt bIjAMkura nyAyase ananta saMsArakA pravartana karanevAle krodha, mAna, mAyA, lobha tathA unake sahacArI mithyAtva aura samyak midhyAtva ke anudrekako prazama kahate haiM | saMsArase Daraneko saMvega kahate haiM / narakAdi gatiyoM meM kaSTa bhoganevAle samasta trasa aura sthAvara jIvoMpara dayA anukampA hai / samasta sva aura para dravyoMkI upAdeya aura heya rUpase pratipatti arthAt heya paradravyAdiko heyarUpase aura upAdeya apane zuddha AtmasvarUpako upAdeya rUpase zraddhAna karanA Astikya hai // 52 // apane meM tathA dUsaroMmeM samyaktvake sadbhAvakA nirNaya karanekA upAya batalAte haiM 20 3 6 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 dharmAmRta (anagAra) taiH svasaMviditaiH sUkSmalobhAntAH svAM dRzaM viduH / pramattAntAnyagAM tajjavAkceSTAnumitaiH punaH // 53 // sUkSmalobhAntAH-asaMyatasamyagdRSTyAdisUkSmasAmparAyaparyantAH sapta / pramattAntAnyagAM-asaMyatasamyagdRSTi-saMyatAsaMyatapramattasaMyatAkhyaparavatinIm / 'tajja' ityAdi-tebhyaH prazamAdibhyo jAtA vAk-vacanaM, ceSTA ca kAyavyApAraH / ayamarthaH-samyaktvanimittakAn prazamAdIn svasya svasaMvedanena nizcitya tadavinAbhAvinyo 6 ca vAkkAyaceSTe yathAsvaM nirNIya tathAvidhi(dhe)ca parasya vAkceSTe dRSTvA tAmyAM taddhetUn prazamAdIn nizcitya taiH parasamyaktvamanuminuyAt // 53 // atha aupazamikasyAntaraGgahetumAha zamAnmithyAtvasamyaktvamizrAnantAnubandhinAm / zuddhe'mbhasIva paGkasya puMsyaupaza mikaM bhavet // 54 // mizra-samyagamithyAtvam // 54 // atha kSAyikasyAntaraGgahetumAha tatkarmasaptake kSipte pakavatsphaTike'mbuvat / zuddhe'tizuddha kSetrajJa bhAti kSAyikamakSayam // 55 // asaMyata samyagdRSTi guNasthAnase lekara sUkSmasAmparAya nAmaka dasaveM guNasthAna takake jIva apane dvArA samyak rItise nirNIta, apane meM vidyamAna samyaktvase honevAle prazamAdike dvArA apane samyaktvako jAnate haiN| tathA asaMyata samyagdRSTi, saMyatAsaMyata aura pramatta saMyata guNasthAnavartI dUsare jIvoMke samyaktvako apane meM samyaktvase honevAle prazamAdise janya vacana vyavahAra aura kAya vyavahArake dvArA anumAna kiye gaye prazamAdike dvArA jAnate haiM / / 52 // vizeSArtha-Azaya yaha hai ki samyaktvake honepara prazama, saMvega, anukampA aura Astikya bhAva avazya hote haiN| kintu ye bhAva kabhI-kabhI mithyAdRSTi meM bhI ho jAte haiN| yadyapi mithyAdRSTi aura samyagdaSTike prazamAdi bhAvoMmeM antara hotA hai| usI antarako samajhakara yaha nirNaya karanA hotA hai ki ye prazamAdi bhAva yathArtha haiM yA nhiiN| tabhI unake dvArA apane meM samyaktvake astitvakA yathArtha rItise nizcaya karane ke lie kahA hai| jaba ye bhAva hote haiM to vacana aura kAyakI ceSTAmeM bhI antara par3a jAtA hai| ataH samyagdRSTi apanI-jaisI ceSTAe~ dUsaroMmeM dekhakara dUsaroMke samyaktvako anumAnase jAnatA hai| ceSTAe~ chaThe guNasthAnaparyanta jIvoMmeM hI pAyI jAtI haiN| Ageke guNasthAna to dhyAnAvasthA rUpa haiN| ataH chaThe guNasthAnaparyanta jIvoMke hI samyaktvako anumAnase jAnA jA sakatA hai // 53 / / aupazamika samyaktvake antaraMga kAraNa kahate haiM jaise nirmalIke DAlanese sphaTikake pAtrameM rakhe hue jalameM paMka zAnta ho jAtI hainIce baiTha jAtI hai aura jala svaccha ho jAtA hai / usI taraha mithyAtva, samyaktva, samyakmithyAtva aura anantAnubandhI krodha-mAna-mAyA-lobhakA upazama honese jIvameM aupazamika samyakdarzana hotA hai / / 54 // kSAyika samyaktvakA antaraMga kAraNa kahate haiM jaise paMkake dUra ho jAnepara zuddha sphaTikake pAtrameM ati zuddha jala zobhita hotA hai, vaise hI mithyAtva Adi sAta kokA sAmagrI vizeSake dvArA kSaya honepara zuddha AtmAmeM ati zuddha avinAzI kSAyika samyaktva sadA pradIpta rahatA hai // 55 / / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya kSipte - vizleSite / sphaTike - sphaTikabhAjane / atizuddhaM -- tyaktazaMkAdidUSaNatvena zuddhAdopazamikAtizayena zuddhaM prakSoNapratibandhakatvAt / ataeva bhAti - nityaM dIpyate kadAcit kenApi kSobhayitumazakyatvAt / taduktam 3 "rUpairbhayaGkarairvAkyairhetudRSTAntadarzibhiH / samyaktvo na kSubhyati vinizcalaH // [ ami. paM. saM. 1 293] kSetrajJe - Atmani // 55 // atha vedakasyAntaraGga hetumAha pAkAddezana samyaktva prakRteruvayakSaye / zame ca vedakaM SaNNAmagADhaM malinaM calam // 56 // pAkAt -- udayAt / udayakSaye - mithyAtvAdInAM SaNNAmudayaprAptAnAmudayasya nivRttau / zametiteSAmevAnudayaprAptAnAmupazame sadavasthAlakSaNe // 56 // 155 vizeSArtha - kSAyika samyaktva prakaTa hokara punaH lupta nahIM hotA, sadA rahatA hai; kyoMki usake pratibandhaka mithyAtva Adi karmoMkA kSaya ho jAtA hai / isIse zaMkA Adi doSa nahIM hone se vaha aupazamika samyagdarzanase ati zuddha hotA hai| kabhI bhI kisI bhI kAraNa se usameM kSobha paidA nahIM hotaa| kahA bhI hai 'bhayaMkara rUpoMse, hetu aura dRSTAntapUrvaka vacana vinyAsa se kSAyika samyaktva kabhI bhI DagamagAtA nahIM hai, nizcala rahatA hai arthAt bhayaMkara rUpa aura yuktitarkake vAgjAla bhI usakI zraddhAmeM halacala paidA karane meM asamartha hote haiM ' // 55 // vedaka samyaktvakA antaraMga hetu kahate haiM samyagdarzanake ekadezakA ghAta karanevAlI dezaghAtI samyaktva prakRtike udayase tathA udaya prApta mithyAtva Adi chaha prakRtiyoMke udayakI nivRtti honepara aura AgAmI kAlameM udayameM AnevAlI unhIM chaha prakRtiyoMkA sadavasthArUpa upazama honepara vedaka arthAt kSAyopazamika samyaktva hotA hai / vaha samyaktva cala, malina aura agAr3ha hotA hai // 56 // vizeSArtha - isa samyaktvako kSAyopazamika bhI kahate haiM aura vedaka bhI kahate haiM / kArmika paramparAmeM prAyaH vedaka nAma milatA hai / kSAyopazamika samyaktvakA sarvatra yahI lakSaNa pAyA jAtA hai jo Upara granthakArane kahA hai, kintu vIrasena svAmIne dhavalAmeM (pu. 5, pR. 200) isapara Apatti kI hai / ve kahate haiM 'samyaktva prakRtike dezaghAtI sparddhakoMke udaya ke sAtha rahane vAlA samyaktva pariNAma kSAyopazamika hai | midhyAtva ke sarvaghAtI sparddhakoMke udadyAbhAvarUpa kSayase, unhIMke sadavasthArUpa upazamase, aura samyagmithyAtva prakRtike sarvaghAtI sparddhakoMke udayakSayase tathA unhIMke sadavasthArUpa upazama se athavA anudayopazamase aura samyaktva prakRti ke dezaghAtI sparddhakoMke udayase kSAyopazamika bhAva kitane hI AcArya kahate haiM / kintu vaha ghaTita nahIM hotA; kyoMki usameM avyApti doSa AtA hai / ataH yathAsthita arthake zraddhAnako ghAta karanevAlI zakti samyaktva prakRtike spardhakoM meM kSINa ho jAtI hai isalie unakI kSAyika saMjJA hai / kSINa hue spardhakoMke upazama arthAt prasannatAko kSayopazama kahate haiN| usase utpanna honese vedaka samyaktva kSAyopazamika hai yaha ghaTita hotA hai / ' vaha samyaktva agAr3ha, malina aura cala hotA hai // 56 // 6 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 dharmAmRta ( anagAra) atha vedakasyAgADhatvaM dRSTAntenAcaSTe vaddhapaSTirivAtyaktasthAnA karatale sthitaa| sthAna eva sthitaM kampramagADhaM vedakaM yathA // 57 // sthAne-viSaye devAdau // 57 // atha tadagADhatollekhamAha svakArite'rhaccaityAdau devo'yaM me'nykaarite| anyasyAsAviti bhrAmyan mohAcchrAddho'pi ceSTate // 58 // mohAt-samyaktvaprakRtivipAkAt / zrAddhaH-zraddhAvAn / ceSTate-pravRttinivRtti karoti // 58 // atha tanmAlinyaM vyAcaSTe tadapyalabdhamAhAtmyaM pAkAt smyktvkrmnnH| malinaM malasaGgena zuddhaM svarNamivodbhavet // 59 // alabdhamAhAtmyaM-aprAptakarmakSapaNAtizayam / malasaGgena-zaMkAdInAM rajatAdInAM ca sasaMrgeNa // 59 // atha taccalatvaM vivRNoti lasatkallolamAlAsu jalamekamiva sthitam / nAnAtmIyavizeSeSu calatIti calaM yathA // 6 // nAnetyAdi-nAnAprakArasvaviSayadevAdibhedeSu // 60 // 12 . vedaka samyaktvakI agAr3hatAko dRSTAnta dvArA spaSTa karate haiM jaise vRddha puruSake hAthakI lAThI hAthameM hI rahatI hai usase chUTatI nahIM hai, na apane sthAnako hI chor3atI hai phira bhI kucha kA~patI rahatI hai| vaise hI vedaka samyaktva apane viSaya deva AdimeM sthita rahate hue bhI thor3A sakampa hotA hai- sthira nahIM rahatA / / 5 / / isa agAr3hatAko batalAte haiM mithyAdRSTikI to bAta hI kyA, zraddhAvAna samyagdRSTi bhI samyaktva prakRtike udayase bhramameM par3akara apane banavAye hue jinapratimA, jinamandira vagairaha meM, yaha mere deva haiM, yaha merA jinAlaya hai tathA dUsareke banavAye hue jinamandira-jinAlaya vagairahameM, yaha amukakA hai, aisA vyavahAra karatA hai / / 58 / / vedaka samyaktvake malinatA doSako kahate haiM jaise svarNa pahale apane kAraNoMse zuddha utpanna hokara bhI cA~dI Adike melase malina ho jAtA hai vaise hI kSAyopazamika samyagdarzana utpattike samaya nirmala honepara bhI samyaktvakarmake udayase karmakSayake dvArA honevAle atizayase achUtA rahate hue zaMkA Adi doSoMke saMsargase malina ho jAtA hai // 59 // vedaka samyaktvake calapaneko kahate haiM jaise uThatI huI laharoMmeM jala ekarUpa hI sthita rahatA hai, laharoMke kAraNa jalameM koI antara nahIM par3atA, vaise hI samyagdarzanake viSayabhUta nAnA prakArake deva Adi bhedoMmeM sthita rahate hue bhI caMcalatAke kAraNa vedaka samyaktva cala hotA hai // 60 // jaise Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya 157 atha tadullekhamAha same'pyanantazaktitve sarveSAmahaMtAmayam / devo'smai prabhureSo'smA ityAsthA sudRzAmapi // 6 // ayaM devaH-pArzvanAthAdiH / asmai-upasargAdinivAraNAya / prabhuH-samarthaH / AsthA-pratipattidAyam // 61 // atha AjJAsamyaktvAdibhedAnAha aajnyaamaargopdeshaarthbiijsNkssepsuutrjaaH| vistArajAvagADhAsau paramA dazadheti dRk // 62 // AjJA-jinoktAgamAnujJA / maarg:-rtntryvicaarsrgH| updeshH-puraannpurusscrnnaabhiniveshH| 9 arthaH-pravacanaviSaye svprtyysmrthH| bIjam-sakalasamaMtha (samaya) dalasUcanAvyAjam / sNkssepH-aaptshrutvtsmaaslopkssepH| sUtraM-yatijanAcaraNanirUpaNapAtram / vistaarH--dvaadshaanggcturdshpuurvprkiirnnkvistiirnnshrtaarthsmrthnprstaarH| avagADhA-trividhasyAgamasya niHzeSato'nyatamadezAvagAhAlIDhA / asau- 12 paramA-paramAvagADhA avadhimanaHparyayakevalAdhikapuruSapratyayaprarUDhA // 62 // sabhI tIrthaMkaroMmeM anantazaktike samAna honepara bhI samyagdRSTiyoMkI bhI aisI zraddhA rahatI hai ki yaha bhagavAn pAzrvanAtha upasarga Adi dUra karane meM samartha haiM aura yaha bhagavAn zAntinAtha zAntike dAtA haiM // 61 / / vizeSArtha-ina doSoMkA svarUpa isa prakAra bhI kahA hai-' jo kucha kAla taka Thaharakara calAyamAna hotA hai use cala kahate haiM aura jo zaMkA Adi doSoMse dUSita hotA hai use malina kahate haiN| vedaka samyaktva cala aura malina honese agADha aura anavasthita honeke sAtha kisI apekSA nitya bhI hai kyoMki antarmuhUrtase lekara chiyAsaTha sAgara taka rahatA hai arthAt vedaka samyaktvakI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa sthiti chiyAsaTha sAgara honese vaha cala bhI hai aura sthAyI bhI hai // 61 // Age AjJA samyaktva Adi dasa bheda kahate haiM samyaktvake dasa bheda haiM-AjJA samyaktva, mArgasamyaktva, upadezasamyaktva, arthasamyaktva, bIja samyaktva, saMkSepasamyaktva, sUtra samyaktva, vistAra samyaktva, avagADha samyaktva, paramAvagADha samyaktva // 62 / / vizeSArtha-darzanamohake upazamase zAstrAdhyayanake binA kevala vItarAga bhagavAnkI AjJAse hI jo tattvazraddhAna hotA hai use AjJA samyaktva kahate haiN| darzanamohakA upazama honese zAstrAdhyayanake binA ratnatraya rUpa mokSamArgameM ruci honeko mArga samyaktva kahate haiN| vesaTha zalAka kA puruSoM ke caritako sunanese jo tattvazraddhAna hotA hai vaha upadeza samyagdarzana hai| kisI arthake dvArA pravacanake viSayameM jo zraddhA utpanna hotI hai use artha samyaktva kahate haiN| bIjapadoMse honevAle tattvazraddhAnako bIja samyagdarzana kahate haiN| deva, zAstra, 1. 'kiyantamapi yatkAlaM sthitvA calati taccalama / vedakaM malinaM jAtu zaGkAdyairyatkalaGkayate / / yaccalaM malinaM cAsmAdagADhamanavasthitam / nityaM cAntarmuhUrtAdi SaTpaSTayabdhyantavati yat // ' Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 dharmAmRta ( anagAra) atha AjJAsamyaktvasAdhanopAyamAha devo'rhanneva tasyaiva vacastathyaM zivapradaH / dharmastadukta eveti nibandhaH sAdhayeda dRzam // 63 // nirbandhaH-abhinivezaH, sAdhayet-utpAdayet jJApayet // 63 // atha vRttapaJcakena samyagdarzanamahimAnamabhiSTauti-tatra tAvavineyAnAM sukhasmatyartha tatsAmagrIsvarUpe anadya 6 saMkSepeNAnanyasaMbhavatanmahimAnamabhivyaktumAha prAcyenAtha tadAtanena guruvAgbodhena kAlAruNa sthAmakSAmatamazchide dinkRtevodessytaavisskRtm| tattvaM heyamupeyavat pratiyatA saMvittikAntAzritA samyaktvaprabhuNA praNItamahimA dhanyo jagajjeSyati // 64 // vrata, padArtha Adiko saMkSepase hI jAnakara jo tatvArtha zraddhAna hotA hai vaha saMkSepa samyagdarzana hai| munike AcaraNako sUcita karanevAle AcAra sUtrako sunanese jo tattvazraddhAna hotA hai use sUtra samyagdarzana kahate haiN| bAraha aMga, caudaha pUrva tathA aMga bAhyarUpa vistIrNa zrutako sunakara jo tattvArthazraddhAna hotA hai use vistAra samyagdarzana kahate haiN| aMga, pUrva aura prakIrNaka rUpa AgamoMko pUrI tarahase jAnakara zraddhAnameM jo avagADhapana AtA hai use avagADha samyagdarzana kahate haiN| aura kevalajJAnake dvArA padArthoM ko sAkSAt jAnakara jo zraddhAmeM paramAvagADhapanA hotA hai use paramAvagADha samyagdarzana kahate haiN| samyagdarzanake ye bheda prAyaH tattvajJAnake bAhya nimittoMkI pradhAnatAse kahe haiN| samyaktvakI utpatti to darzanamohakI upazamanA Adi pUrvaka hI hotI hai // 62 // Age AjJA samyaktvako prApta karaneke upAya batAte haiM arhanta hI sacce deva haiM, unhIM ke vacana satya haiM, unhIMke dvArA kahA gayA dharma mokSadAtA hai, isa prakArakA AgrahapUrNa bhAva samyagdarzanakA utpAdaka bhI hotA hai aura jJApaka bhI hotA hai arthAt ukta prakArakI dRr3ha bhAvanA honese hI samyaktva utpanna hotA hai tathA usase hI yaha samajhA jA sakatA hai ki amuka puruSa samyagdRSTi hai // 63 / / Age pA~ca padyoMse samyagdarzanakI mahimA batalAte haiN| sarvaprathama ziSyoMko sukhapUrvaka smRti karAneke lie samyagdarzanakI sAmagrI aura svarUpa batAkara saMkSepase usakI asAdhAraNa mahimA prakaTa karate haiM jaise sUryake sArathikI zaktise manda hue andhakArakA chedana karaneke lie sUryakA udaya hotA hai usI taraha kAla kSetra dravyabhAvakI zaktike dvArA manda hue darzanamohakA chedana karaneke lie samyagdarzanase pahale athavA usake samakAlameM guru arthAt mahAn AgamajJAna yA guruke upadezase honevAlA jJAna udita hotA hai| usase upAdeya tattvakI taraha heya tattvakI bhI pratIti karanevAlA aura samyak jJaptirUpI patnIse yukta samyagdarzana prabhuke dvArA mahattAko prApta huA puNyazAlI samyagdRSTi jIva nizcayase svacinmaya aura vyavahArase jIvAdi dravyoMke samudAyarUpa lokako vaza meM karatA hai arthAt vaha sarvajJa aura sarvajagatkA bhoktA hotA hai / / 64 / / vizeSArtha-ukta zlokameM kevala kAla zabda diyA hai| usase samyagdarzanakI utpattike yogya kAla-kSetra-dravya-bhAva cAroM lenA caahie| usa kAlako aruNa-sUryake sArathikI upamA dI hai kyoMki vaha sUryake sArathikI taraha darzanamoharUpI andhakArako manda karane meM Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya 159 prAcyena--samyaktvotpatteH praagbhaavinaa| tdaatnen--smyktvotpttismsmybhaavinaa| kAletyAdi-samyaktvotpattiyogyasamayasUryasArathizaktyA (kRzI)kRtasya mithyAtvasya timirasya ca nirAsArthe / dinakRtA--Adityena / udeSyatA-samyagbhAvAbhimukhena udayAbhimukhena ca / etena samyaktvotpattinimitta- 3 bhUto bodhaH svarUpeNa (a-)samyak samyaktvotpattinimittatvenaiva samyagiti na mokSamArga ityuktaM syAt / ataH samyaktvasahajanmaiva bodho mokSamArga iti pratipattavyam / na caivaM tayoH kAryakAraNabhAvi(bhAva)virodhaH, samasamayabhAvitve'pi tayoH pradIpaprakAzayoriva tasya sughaTatvAt / tathA coktam-- 'kAraNakAryavidhAnaM samakAlaM jAyamAnayorapi hi / dIpaprakAzayoriva samyaktvajJAnayoH sughaTam // ' [ puruSArtha. 34] ata eva samyaktvArAdhanAnantaraM jJAnArAdhanopadezaH / tadapyuktam 'samyagjJAnaM kArya samyaktvaM kAraNaM vadanti jinaaH| jJAnArAdhanamiSTaM samyaktvAnantaraM tasmAt // ' [ puruSArtha. 33 ] tenaitat sitapaTAcAryavacanamanucitam--- 'caturvargAgraNIrmokSo yogastasya ca kAraNam jJAnazraddhAnacAritrarUpaM ratnatrayaM ca saH // ' [yogazAstra 1415] upeyavat --upAdeyena svazuddhAtmasvarUpeNa tulyam / pratiyatA--pra( tI )tiviSayaM kurvatA / 15 saMvittikAntAzritA--samyagjJaptipriyAyuktena / sa eSa samyaktvAnantaramArAdhyo mokSamArgabhUto bodhaH / na cAnayoH pRthagArAdhanaM na saMgacchate lakSaNabhedena bhedAt / taduktam-- nimitta hotA hai| tathA samyagdarzanake utpanna honese pahale aura usake samakAlameM bhI tattvArtha kA bodha honA Avazyaka hai, usIko dezanAla bdhi kahate haiM / yadi vaha bodha paropadezase huA ho to usase honevAle samyagdarzanako adhigamaja kahate haiM aura usake binA huA ho to use nisargaja kahate haiN| isIko lakSyameM rakhakara 'guruvAgbodha'kA artha-guru arthAt mahAn , vAgbodha-AgamajJAna-tattvArtha-bodha, aura guruke vacanoMse honevAlA bodha, kiyA gayA hai| samyagdarzanase pahale honevAle isa tattvajJAnako 'udeSyatA' kahA hai / udeSyatAkA artha hai udayake abhimukha / kintu jJAnake pakSameM isakA artha hai samyakpaneke abhimukh| kyoMki samyagdarzanase pahale honevAlA jJAna samyaka nahIM hotaa| ataH samyagdarzanakI utpattimeM nimitta huA jJAna svarUpase samyaka nahIM hai kintu samyaktvakI utpattimeM nimitta honese samyak kahA jAtA hai / isalie vaha mokSakA mArga nahIM hai kintu samyaktvake sAtha honevAlA jJAna hI mokSa kA mArga hai| kintu samyaktvake sAtha utpanna honepara bhI samyagjJAna aura samyagdarzanameM kAryakAraNapanA hone meM koI virodha nahIM hai| jaise dIpaka aura prakAza samAnakAla bhAvI haiM phira bhI unameM kAryakAraNapanA hai vaise hI samyagjJAna aura samyagdarzanameM bhI jAnanA / kahA bhI hai 'samyagdarzana aura samyagjJAna donoM eka samaya meM utpanna hote haiM phira bhI dIpaka aura prakAzakI taraha unameM kAraNa-kArya-vidhAna sughaTita hotA hai|' isIlie samyagdarzanakI ArAdhanAke anantara jJAnArAdhanAkA upadeza hai / kahA bhI hai jinendradeva samyagjJAnako kArya aura samyagdarzanako kAraNa kahate haiN| isalie samyagdarzanake anantara hI jJAnakI ArAdhanA yogya hai|' Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 dharmAmRta ( anagAra) 'pRthagArAdhanamiSTaM darzanasahabhAvino'pi bodhasya / lakSaNabhedena yato nAnAtvaM sNbhvtynyoH||' [puruSArtha. 32] samyaktvaprabhuNA~-samyaktvaM ca tatprabhuzca paramArAdhyaH tatprasAdaikasAdhyatvAt siddheH / yattAtvikA :--- 'kiM pallavieNa bahu siddhA je NaravarA gae kaale| sijjhihahiM je vi bhaviyA taM jANaha sammamAhappaM // [vA. aNu. 90] samyaktvaM prabhurivetyatroktilezapakSe prabhuH svamate zakrAdiH, paramate tu pArvatIpatiH zrIpatirvA / 9 praNItamahimA--pravartitamAhAtmyaH / jeSyati--vazIkariSyati / sarvajJaH--sarvajagadbhoktA ca bhaviSyatItyarthaH // 64 // atha nirmalaguNAlaMkRtasamyaktvasya niratizayamAhAtmyayonitayA sarvotkarSavRttimAzaMsati-- ataH zvetAmbarAcArya hemacandrakA kathana ucita nahIM hai / unhoMne jJAnako prathama sthAna diyA hai aura samyagdarzanako dvitIya / ataH mokSamArgabhUta samyagjJAnakI ArAdhanA samyagdarzanake anantara karanA caahie| zAyada kahA jAye ki ina donoMkI alaga ArAdhanA nahIM ho sakatI; kintu aisA kahanA ThIka nahIM hai / lakSaNake bhedase donoMmeM bheda hai / kahA hai _ 'yadyapi samyagjJAna samyagdarzanakA sahabhAvI hai phira bhI usakI alaga ArAdhanA yogya hai kyoMki lakSaNake bhedase donoMmeM bheda hai| yahA~ samyagdarzanako prabhu kahA hai kyoMki vaha parama ArAdhya hai| usIke prasAdase mukti kI prApti hotI hai / kahA bhI hai___'adhika kahanese kyA ? atItameM jo narazreSTha mukta hue aura bhaviSyameM jo mukta hoMge vaha samyaktvakA mAhAtmya jAno / isa prakAra samyaktvakI mahimA jAnanI caahie|' isa viSayameM do AryA haiM-unakA bhAva isa prakAra hai-tattvakI parIkSA atattvakA nirAkaraNa karake tattvake nizcayako janma detI hai| tattvakA nizcaya darzanamohakA upazama Adi honepara tattvameM ruci utpanna karatA hai aura tattvameM ruci sarvasukhako utpanna karatI hai| anantAnubandhI kaSAya, mithyAtva aura samyak mithyAtvakA upazama honepara zubha pariNAmake dvArA mithyAtvakI zaktiko roka denevAlA samyaktva hotA hai vaha prazama Adike dvArA pahacAnA jAtA hai // 64 / / jisakA samyaktva nirmala guNoMse suzobhita hai vaha bhavyake niratizaya mAhAtmyakA dhAraka hai ataH usake sarvotkarSakI kAmanA karate haiM1. 'tattvaparIkSA'tattvavyavacchidA tattvanizcayaM janayet / sa ca dRgmohazamAdI tattvaruci sA ca sarvasukham // zubhapariNAmaniruddhasvarasaM prazamAdikairabhivyaktam / syAt samyaktvamanantAnubandhImithyAtvamizrazame // ' Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya 161 yo rAgAdiripUnnirasya durasAnnirdoSamudyan rathaM saMvegacchalamAsthito vikacayan viSvakRpAmbhojinIm / vyaktAstikyapathastrilokamAhitaH panthAH zivazrIjuSA ___ mArAddhRnpaNatIpsitaiH sa jayatAt samyaktvatigmadyutiH // 65 // rAgAdiripUn-sapta mithyAtvAdIn SaSTikoTisahasrasaMkhyAnmaMdeharAkSasAH te hi sandhyAtraye'pi sUrya pratibaghnanti / nirasya-udayataH svarUpato vA kAlalabdhyAdinA vyutchedya, pakSe brAhmaNanipAtya / maMdehA hi 6 sandhyopAsanAnantaradattArdhAMjalijalabinduvajrastrisandhyAkuladvijainipAtyante / durasAn-dunivArAn / nirdoSaM-- niHzaGkAdimalam / doSeti rAtrerabhAvena ca / vikacayan--vikAsayan / viSvak-sarvabhUteSu sarvabhUtale ca / zivazrIjaSAM--anantajJAnAdilakSaNAM mokSalakSmI prItyA sevitumicchatAm / pakSe mokSasthAnaM gacchatAm / 9 siddhA hi sUryamaNDalaM bhitvA yAntIti kecit / tathA coktaM saMnyAsavidhau 'saMnyasantaM dvijaM dRSTvA sthAnAccalati bhaaskrH| eSa me maNDalaM bhittvA paraM brahmAdhigacchati // [ ] jo durnivAra rAgAdi zatruoMkA vinAza karake Uparako uThate hue saMvegarUpI rathapara ArUDha hokara sarvatra dayArUpI kamalinIkA vikAsa karatA huA, AstikyarUpI mArgako prakaTa karatA hai, tInoM lokoMmeM pUjA jAtA hai, mokSarUpI lakSmIkA premapUrvaka sevana karaneke icchukoMko usakI prAptikA upAya hai, tathA jo ArAdhakoMko icchita padArthoMse santuSTa karatA hai vaha samyaktvarUpI sUrya jayavanta ho, apane samasta utkarSake sAtha zobhita ho // 65 / / / vizeSArtha yahA~ samyagdarzanako sUryako upamA dI hai, sUrya bhUkhase pIr3ita janoMkA sarvotkRSTa ArAdhya hai to samyagdarzana mumukSu janoMkA parama ArAdhya hai| samyagdarzanako dunivAra mithyAtva Adi sAta karmazatru ghere rahate haiM to hindU mAnyatAke anusAra tInoM sandhyAoMmeM sUryako sATha koTi hajAra rAkSasa ghere rahate haiN| kAlalabdhi Adike dvArA samyagdarzanase una karma zatruoMkA vinAza hotA hai to brAhmaNoMke dvArA kiye jAnevAle sandhyAvandanake antameM dI jAnevAlI ardhAJjalike jalabindurUpI vajrase sUrya una rAkSasoMko mAra girAtA hai / taba sUrya rathameM savAra hokara samasta bhUtala para kamaliniyoMko vikasita karatA hai to samyagdarzana bhI Age bar3hakara vairAgyarUpI rathapara savAra ho samasta prANiyoM meM dayAko vikasita karatA hai| ratha AkAzako lA~ghatA hai to saMvegase zeSa saMsAra sukhapUrvaka lA~ghA jAtA hai / ataH saMvegako rathakI upamA dI hai| sUrya doSA arthAt rAtrikA abhAva honese nirdoSa hai to samyagdarzana zaMkAdi doSoMse rahita honese nirdoSa hai / sUrya mArgako Alokita karatA hai to samyagdarzana Astikya bhAvako prakaTa karatA hai| Astikyako mArgakI upamA dI vaha mAgekI taraha iSTa sthAnakI prAptikA hetu hai / samyagdarzana bhI triloka-pajya hai aura sUrya bhii| samyagdarzana bhI mokSakI prAptikA patha-upAya hai aura sUrya bhI mokSasthAnameM jAnevAloM ke lie patha hai kyoMki kinhIMkA mata hai ki mukta jIva sUrya-maNDalakA bhedana karake jAte haiN| 1. trisandhyaM kila dvijai-bha. ku.c.| 21 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 dharmAmRta ( anagAra) loke'pi Namaha paramesaraM taM kappate pAviUNa ravibimbaM / NivvANajaNayachidaM jeNa kayaM chArachANaNayaM // [ ] pRNati -prINayati, pRNa prINane tudAdiH // 65 // atha puNyamapi sakalakalyANanirmANa samyaktvAnugrahAdeva samartha bhavatIti pratipAdayitumAhavRkSAH kaNTakino'pi kalpataravo grAvApi cintAmaNiH. puNyAd gaurapi kAmadhenurathavA tannAsti nAbhUnna vaa| bhAvyaM bhavyamihAGginAM mRgayate yajjAtu tadbhU kuTiM, samyagdarzanavedhaso yadi padacchAyAmupAcchanti te // 66 // grAvA-sAmAnyapASANaH / bhAvyaM-bhaviSyati / bhavyaM-kalyANam / tadbhRkuTiM-puNyabhrukUTiM / iyamatra bhAvanA-ye samyagdarzanamArAdhayanti teSAM tAdazapuNyamAsravati yena traikAlye trailokye'pi ye tIrthakaratvapada12 paryantA abhyudayAste saMpAdyante / bhrUkuTivacanamatre lakSayati yo mahAprabhustadAjJAM yo'tikrAmati sa taM prati krodhAd bhRkuTimAracayati / na ca samyaktvasahacAripuNyaM kenApi saMpAdayitumArabdhenAbhyudayena ladheta sarvo'pyabhyudayastadudayAnantarameva saMpadyata ityarthaH / padacchAyAM-pratiSThA sampadAzrayaM ca // 66 // saMnyAsavidhimeM kahA bhI hai dvijako saMnyAsa lete dekhakara sUrya apane sthAnase mAno yaha jAnakara calatA hai ki yaha mere maNDalakA bhedana karake paramabrahmako prApta huA jAtA hai / isa prakAra samyagdarzana sUryake samAna hai // 65 // puNya bhI sampUrNa kalyANako karane meM samyaktvake anugrahase hI samartha hotA hai, yaha kahate haiM yadi ve prANI samyagdarzanarUpI brahmAke caraNoMkA Azraya lete haiM to puNyake udayase babUla Adi kA~TevAle vRkSa bhI kalpavRkSa ho jAte haiM, sAmAnya pASANa bhI cintAmaNiratna ho jAtA hai| sAdhAraNa gAya bhI kAmadhenu ho jAtI hai| athavA isa loka meM prANiyoMkA aisA koI kalyANa na huA, na hai, na hogA jo kabhI bhI puNyakI bhrukuTikI apekSA kare // 66 / / vizeSArtha-isakA Azaya hai ki jo samyagdarzanakI ArAdhanA karate haiM unakA aisA puNyodaya hotA hai jisase tInoM kAloM aura tInoM lokoMmeM bhI tIrthaMkarapadaparyanta jitane abhyudaya haiM ve saba prApta hote haiN| 'bhRkuTi' zabda batalAtA hai ki jo apane mahAn svAmIkI AjJAkA ullaMghana karatA hai usake prati usakA svAmI krodhase bhauM caDhAtA hai| kinta samyaktvake sahacArI puNyakI AjJAkA ullaMghana koI bhI abhyudaya nahIM kara sakatA / samyaktvake sahacArI puNyakA udaya hote hI saba abhyudaya svataH prApta hote haiN| samyagdarzanako brahmAkI upamA dI hai kyoMki vaha sarva puruSArthoMke nirmANameM samartha hai| isIse zAstroMmeM samyagdRSTike puNyako mokSakA bhI kAraNa kahA hai| isake yathArtha Azayako na samajhanevAle samyagdarzanake mAhAtmyako bhulAkara kevala puNyake hI mAhAtmyako gAne lagate haiN| isase nama paidA hotA hai| puNya to karmabandhana hai aura bandhana mokSakA kAraNa nahIM ho sakatA / yaha bandhana samyagdarzanase nahIM hotA kintu samyaktvake sAtha rahanevAle zubharAgase hotA hai| samyagdarzana to usakA nivAraka hotA hai // 66 // Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya 163 atha susiddhasamyaktvasya na paraM vipadapi saMpad bhavati ki tahi tannAmoccAriNo'pi vipaddhiH sadyo mucyanta iti prakAzayati siMhaH pheribhaH stambho'gnirudakaM bhISmaH phaNI bhUlatA pAthodhiH sthalamanduko maNisarazcaurazca dAso'JjasA / tasya syAda grahazAkinogadaripuprAyAH parAzcApada stannAmnApi viyanti yasya vadate sadRSTidevI hRdi // 67 // pheruH-zRgAlaH / bhUlatA--gaNDUpadaH / anduka:-zRMkhalA / maNisaraH-muktAphalamAlA / aJjasAjhagiti paramArthena vA / viyanti-vinazyanti / vadate-vadituM dIpyate susiddhA bhavatItyarthaH / 'dIptyupAktijJAnehavimatyupamaMtraNe vada' ityAtmanepadam // 6 // atha mumukSUna samyagdarzanArAdhanAyAM protsAhayan durgatipratibandhapurassaraM paramAbhyudayasAdhanAGgatvaM sAkSAnmobhAGgatvaM ca tasya dRDhayitumAha paramapuruSasyAdyA zaktiH sudRg varivasyatA nari zivaramAsAcIkSA yA prasIdati tnvtii| kRtaparapurabhraMzaM kluptaprabhAbhyudayaM yayA sRjati niyatiH phelaabhoktriikRttrijgtptiH||6|| varivasyatAM-he mumukSavo yuSmAbhirArAdhyatAm / nre-purusse| zivaramAsAcIkSA-mokSalakSmIkaTAkSam / prasIdati-zaMkAdimalakalaGkavikalatayA prasannA bhavati / tanvatI-dIrghAkurvatI / mokSalakSmI tadbhavalabhyAM dvitribhavalamyAM vA kurvatItyarthaH / kRtaparapurabhraMzaM-pareNa- samyaktvApekSayA mithyAtvena sampAdyAni 18 Age kahate haiM ki jo samyagdarzanako acchI tarahase siddha kara cuke haiM unakI vipatti bhI saMpatti ho jAtI hai| itanA hI nahIM, kintu unakA nAma lenevAle bhI vipattiyoMse tatkAla mukta ho jAte haiM jisa mahAtmAke hRdayameM samyagdarzana devatA bolatA hai usake lie bhayaMkara siMha bhI zRgAlake samAna ho jAtA hai arthAt usake huMkAra mAtrase bhayaMkara siMha bhI Darakara bhAga jAtA hai, bhayaMkara hAthI jar3a ho jAtA hai arthAt krUra hAthIkA bakarekI taraha kAna pakar3akara usapara vaha car3ha jAtA hai, bhayaMkara Aga bhI pAnI ho jAtI hai, bhayaMkara sarpa keMcuA ho jAtA hai arthAt kecuAkI taraha use vaha lAMgha jAtA hai, samudra sthala ho jAtA hai arthAt samudra meM vaha sthalakI taraha calA jAtA hai, sA~kala motIkI mAlA bana jAtI hai, cora usakA dAsa bana jAtA hai| adhika kyA, usake nAmakA uccAraNa karane mAtrase bhI graha, zAkinI, jvarAdi vyAdhiyA~ aura zatru vagairaha jaisI prakRSTa vipattiyA~ bhI naSTa ho jAtI haiM / / 67 // mumukSuoMko samyagdarzanakI ArAdhanAmeM protsAhita karate hue, samyagdarzana durgatike nivAraNapUrvaka parama abhyudayake sAdhanakA aMga aura sAkSAt mokSakA kAraNa hai, yaha dRr3ha karaneke lie kahate haiM he mumukSuo ! parama puruSa paramAtmAkI Adya-pradhAnabhUta zakti samyagdarzanakI upAsanA karo, jo manuSyapara zivanArIke kaTAkSoMko vistRta karatI huI zaMkAdi doSoMse rahita honese prasanna hotI hai tathA jisake dvArA prabhAvita huI niyati arthAt puNya mithyAtvake dvArA prApta honevAle ekendriyAdi zarIroMkI utpattiko rokakara aisA abhyudaya detI hai jo tInoM lokoMke svAmiyoMko ucchiSTabhojI banAtA hai // 68 // Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 dharmAmRta (anagAra purANi zarIrANi ekendriyAdikAyAH / pakSe - zatru / teSAM bhraMzaH - kAyapakSe'prAdurbhAvo nagarapakSe ca vinAzaH / kRto'sau yatrAbhyudayasarjanakarmaNi samyaktvArAdha ko hi jIvaH samyaktvagrahaNAt prAgabaddhAyuSkazcettadA narakAdiSu na 3 prApnoti / baddhAyuSko'pyadhona rakabhUmiSaTkAdiSu notpadyate / tathA coktam'chasuTThimAsu puDhavisu joisi-vaNa- bhavaNa-savvaitthI su / vArasa micchuvavAe sammAiTThI Na uvavaNNA // ' [ paM. saM. 1 / 193 ] etenedamapi yogamataM pratyuktaM bhavati 6 'nAbhuktaM kSIyate karma kalpakoTizatairapi / avazyameva bhoktavyaM kRtaM karma zubhAzubham // ' [ ] na copabhogAt prakSaye karmAntarasyAvazyaMbhAvAt saMsArAnucchedaH samAdhibalAdutpannatattvajJAnasyAvagatakarmasAmarthyetpAditayugapadazeSazarIradvArAvAptAzeSabhogasyopAttakarmaprakSayAt, bhAvikarmotpattinimittamithyAjJAnajanitAnusandhAnavikalatvAcca saMsAracchedopapatteH / anusaMdhIyate gataM cittamanenetyanusaMdhAnaM rAgadveSAviti / 12 klRptaprabhA--AhitaprabhAvAtizayA niyatiH - daivaM tacceha puNyaM, pakSe mahezvarazaktivizeSaH / tatrAdyazaktiha pArvatI tathA cAhitAtizayA satI niyatirbhaktAn prati paramAbhyudayaM karotIti bhAvaH / pheletyAdi phelAbhuktocchiSTam / sA ceha surendrAdivibhUtiH / tAM hi bhuktvA tyaktvA ca samyaktvA rAdhakAH paramArhantyalakSmIlakSaNaM 15 paramAbhyudayaM labdhvA zivaM labhante / tathA coktam -- 'devendracakramahimAnamameyamAnaM rAjendracakramavanIndraziro'caM nIyam / dharmendracakramadharIkRtasarvalokaM labdhvA zivaM ca jinabhaktirupaiti bhavyaH // ' [ ratna zrA. 41 ] phelAM bhoktAraH tAcchItyAdinA bhuJjAnAH phelAbhoktAraH, atathAbhUtAstathAbhUtAH kRtA jagatpatayaH UrdhvamadhyAdhobhuvanasvAmino yatra yayA vA // 68 // 9 18 vizeSArtha - jaise zaivadharma meM mahAdeva paramapuruSa haiM aura unakI AdyA zakti pArvatI hai| usa zakti prabhAvita hokara niyati zatruoMke nagaroMko naSTa karatI hai / usI taraha jainadharma meM paramapuruSa paramAtmA hai aura usakI Adya yA pradhAna zakti samyagdarzana hai / usa samyagdarzanase prabhAvita niyati arthAt puNya ekendriyAdi paryAyameM janmako rokatA hai| Azaya yaha hai ki samyaktvakA ArAdhaka jIva samyaktva grahaNase pahale yadi AgAmI bhavakI AyukA bandha nahIM karatA to vaha marakara naraka Adi durgati meM nahIM jaataa| yadi Ayubandha kara letA hai to nIce ke chaha narakoM AdimeM janma nahIM letA / kahA bhI hai-nIce ke chaha narakoMmeM, jyotiSIdeva, vyantaradeva, bhavanavAsI devoMmeM aura saba striyoMmeM arthAt tiryaMcI, mAnuSI aura devI ina bAraha mithyopapAda meM arthAt jinameM midhyAdRSTi jIva hI janma letA hai, samyagdRSTi kA janma nahIM hotaa| isase naiyAyika vaizeSikoMkA yaha mata bhI khaNDita hotA hai ki saikar3oM karor3a kalpa bIta jAnepara bhI bhoge binA karmoMkA kSaya nahIM hotA / kiye hue zubha aura azubha karma avazya hI bhogane par3ate haiM / isa taraha samyaktva ke prabhAva se durgatiyoM kA nAza hotA hai; narendrasurendra AdikI vibhUtiyA~ prApta hotI haiM / samyagdRSTi jIva unheM bhI bhogakara chor3a dete haiM aura parama Arhantya lakSmIrUpa parama abhyudayako prApta karake mokSa prApta karate haiM / AcArya samantabhadrane kahA hai - jinendrakA bhakta bhavya samyagdRSTi aparimita mAhAtmya vAlI devendroMke samUhakI mahimAko, rAjAoMke ziroMse pUjanIya rAjendracakra arthAt cakravartI padako, aura samasta lokoM ko nimna karanevAle dharmendracakra arthAt tIrthaMkara padako prApta karake mokSako prApta karatA hai ||6|| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya 165 atha evamananyasAmAnyamahimA samyaktvaparamaprabhuH kathamArAdhyata iti pRcchantaM pratyAhamithyAdRg yo na tattvaM zrathati taduditaM manyate'tattvamuktaM, noktaM vA tAdRgAtmA''bhavamayamamRtetIdamevAgamArthaH / nirgranthaM vizvasAraM suvimalamidamevAmRtAdhveti tattva zraddhAmAdhAya doSojjhanaguNavinayApAdanAbhyAM prapuSyet // 69 // mithyAdRk-sa mithyAdRSTirbhavatIti sNbndhH| uditaM-'yo yuktyA' ityAdinA prabandhena prAguktam / 6 uktaM-upadiSTam / tathA coktam 'micchAiTThI jIvo uvaiTuM pavayaNaM Na saddahadi / saddahadi asabbhAvaM uvai8 aNuvaiTuM vA // '--[ go. jI. 18 ] tAdRk-mithyAdRk san / AbhavaM-AsaMsAram / amRtAmRtaH / iti hetoH tattvazraddhAM prapuSyediti sNbndhH| AgamArtha:-sakalapravacanavAcyam / nirgranthaM-grathnanti dI/kurvanti saMsAramiti granthAHmithyAdarzanajJAnacAritrANi tebhyo niSkAntaM ratnatrayamityarthaH / taduktam 'NiggaMthaM pavvayaNaM iNameva aNuttaraM mupati ( raM-supari- ) suddh| iNameva mokkhamaggo(tti) madI kAyavviyA tamhA // ' [ bha. ArA. 43 ] amtaavaa-mokssmaargH| atra 'iti'zabdaH svruupaarthH| mithyAtvAditrayaM heyaM tattvaM-ratnatrayaM 15 co upaadeymityevNvidhprtipttiruupmityrthH| AdhAya-antaHsannihitAM kRtvA / doSaH-svakAryakAritvahAyanaM svarUpAlaGkaraNaM vA / prapuSyet-prakRSTapuSTiM nayeta kSAyikarUpAM kuryAdityarthaH // 69 // isa prakAra asAdhAraNa mahimAvAle samyaktvarUpa parama prabhukI ArAdhanA kaise kI jAtI hai isakA uttara dete haiM ___ 'maiM' isa anupacarita jJAnakA viSayabhUta AtmA anAdikAlase vaisA mithyAdRSTi hokara janmamaraNa karatA AtA hai| isalie mumukSuko yaha pratIyamAna nigrantha hI sakala AgamakA sAra hai, sakala jagatmeM utkRSTa hai, atyanta zuddha hai, amRtakA-jIvanmukti aura paramamuktikA mArga hai, isa prakArakI tattvazraddhAko antaHkaraNameM samAviSTa karake, use doSoMke tyAga aura doSoMse viparIta guNoM tathA vinayakI prAptike dvArA khUba puSTa karanA cAhie arthAt use kSAyika samyaktvarUpa karanA cAhie / / 69 / / vizeSArtha-jo pIche teIsaveM zloka dvArA kahe gaye tattvako nahIM mAnatA aura upadiSTa yA anupadiSTa atattvako mAnatA hai vaha mithyAdRSTi hai| kahA bhI hai-mithyAdRSTi jIva upadiSTa pravacanakA zraddhAna nahIM krtaa| kintu upadiSTa yA anupadiSTa atattvakA zraddhAna karatA hai| astu / yahA~ mithyAdRSTikA svarUpa aura mithyAtvakA phala batalAkara tattvazraddhAkA rUpa batalAyA hai tathA use puSTa karane kI preraNA kI hai| ekamAtra tattvakI azraddhA aura atattvakI zraddhArUpa mithyAtvake kAraNa hI yaha AtmA anAdikAlase saMsArameM janmamaraNa karatA hai isaliye atattvakI zraddhA chor3akara tattvakI zraddhA karanI caahie| vaha tattva hai nirgrantha / jo saMsArako lambA karatA hai vaha hai grantha-mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra, usase jo rahita ho vaha hai nirgrantha arthAt ratnatraya-samyagdarzana, samyagjJAna, samyak cAritra / 'mithyAtva Adi heya haiM, ratnatraya upAdeya haiM-isa prakArakI dRr3ha zraddhA hI tattva zraddhA hai / kahA hai naanaaaaaaaaa Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 dharmAmRta ( anagAra) atha samyaktvasyodyotenArAdhanAM vidhApayiSyan mumukSUstadaticAraparihAre vyApArayati / duHkhetyAdi duHkhaprAyabhavopAyacchedodyuktApakRSyate / dRglezyate vA yenAso tyAjyaH zaGkAdiratyayaH // 7 // duHkhaM prAyeNa yasminnasau bhavaH saMsArastasyopAyaH-karmabandhaH, apakRSyate svakAryakAritvaM hApyate / uktaM ca 'nAGgahInamalaM chettudarzanaM janmasaMtatim / na hi mantro'kSaranyUno nihanti viSavedanAm // '-[ ratna. zrA. 21 ] lezyate-svarUpeNAlpIkriyate / atyayaH-aticAraH // 7 // atha zaGkAlakSaNamAhavizvaM vizvavidAjJayAbhyupayataH zaGkAstamohodayAja __jJAnAvRtyudayAnmatiH pravacane dolAyitA sNshyH| dRSTi nizcayamAzritAM malinayet sA nAhirajjvAdigA, yA mohodayasaMzayAttadaruciH syAtsA tu saMzotidRk / / 71 // vizvaM-samastavastuvistAram / abhyupayataH-tathA pratItigocaraM kurvataH / astamohodayAtdarzanamohodayarahitAt / pravacane-sarvajJoktatattve / nizcayaM-pratyayam / sA-pravacanagocarA zaGkA / ahi nirgrantha-ratnatraya hI pravacanakA sAra hai, vahI lokottara aura atyanta vizuddha hai / vahI mokSakA mArga hai, isalie isa prakArakI zraddhA karanI caahie| aura usa zraddhAko puSTa karanA cAhie // 69 / / samyagdarzanake udyotake dvArA ArAdhanA karanekI icchAse mumukSuoMko usake atIcAroMko tyAganekA upadeza karate haiM yaha saMsAra duHkhabahula hai| isa duHkhakA sAkSAt kAraNa hai karmabandha aura paramparA kAraNa haiM mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra / unakA atyanta vinAza karane meM samartha hai samyagdarzana / kintu zaMkA Adi atIcAra usa samyagdarzanako apanA kArya karane meM kamajora banAte haiM tathA usake svarUpameM kamI lAte haiM ataH unheM chor3anA cAhie / / 70 / / vizeSArtha-samyagdarzanakI apekSA rakhate hue antaraMga vyApAra yA bAhya vyApArake dvArA usake eka aMzake khaNDita honeko atIcAra kahate haiN| kahA bhI hai-'niHzaMkita Adi aMgoMse hIna samyagdarzana janmakI paramparAko chedana karanemeM asamartha hai; kyoMki akSarase hIna mantra sarpAdike viSakI vedanAko dUra nahIM karatA' // 70 / / zaMkA nAmaka atIcArakA svarUpa kahate hai hake udayakA abhAva honese, sarvajJakI AjJAse vizvako-samasta vastu vistArako-'yaha aisA hI hai' isa prakAra mAnate hue jJAnAvaraNa karmake udayase sarvajJake dvArA kahe gaye tattvameM 'yaha hai yA yaha nahIM hai' isa prakArakI jo DagamagAtI huI pratipatti hotI hai use saMzaya kahate haiM / use hI zaMkA nAmaka atIcAra kahate haiM / vaha pravacana viSayaka zaMkA nizcayase-vastu svarUpake yathArtha pratyayase sambandha rakhanevAle samyagdarzanako malina karatI hai / kintu yaha sA~pa hai yA rassI hai isa prakArakI zaMkA samyagdarzanako malina nahIM krtii| kintu darzana mohake udayase honevAle sandehase jo pravacanameM anaddhA hotI hai, vaha saMzaya mithyAtva hai // 7 // Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya 167 rajjvAdigA-ahirvA rajjurveti, sthANurvA puruSo vetyaadikaa| mohodayasaMzayAt-darzanamohodayasaMpAditasaMdehAt / tadaruciH-pravacanAzraddhA / saMzItidRk-saMzayamithyAtvanAmAticAraH sa hi ekadezabhaGgaH // 71 // atha zaGkAnirAkaraNe niyuGkteproktaM jinainaM parathetyupayannidaM syAt kiMvAnyaditthamathavA'paratheti zaGkAm / svasyopadeSTuruta kuNThatayAnuSaktAM sadyuktitIrthamacirAdavagAhya mRjyAt // 72 // upayan-gRhNan / idaM-jinoktaM dharmAditattvaM / anyat-vaizeSikoktaM dravyaguNAdi, naiyAyikoktaM pramANaprameyAdi, sAMkhyoktaM pradhAnapuruSAdi, bauddhoktaM duHkhasamudayAdi / itthaM-sAmAnyavizeSAtmakatvena prakAreNa / 9 aparathA-bhedaikAntAdiprakAreNa / kuNThatayA-svasya matimAndyena gurvAdervacanAnayena anAcaraNena vA / sadyuktitothaM-yuktyAgamakuzalamupAdhyAyaM yuktyanugRhItamAgamaM vA, tayoreva paramArthatIrthatvAt / taduktam 'jinazrutatadAdhArI tIrthaM dvAveva tttvtH| saMsArastIryate tAbhyAM tatsevI tIrthasevakaH // ' [ ] avagAhya-antaHpravizya / mRjyAt-zodhayet // 72 // vizeSArtha-zaMkAkA artha bhI saMzaya hai| yaha sA~pa hai yA rassI hai, dUMTha hai yA puruSa hai' isa prakArakI calita pratItiko saMzaya kahate haiN| isa prakArakA saMzaya to samyagdRSTiko bhI hotA hai, kucha a~dherA honeke kAraNa ThIka-ThIka dikhAI na denese isa prakArakA sandeha hotA hai| yaha sandeha zraddhAmUlaka nahIM hai ataH isase samyagdarzana malina nahIM hotaa| darzana mohake udayake abhAvameM sarvajJokta tattvoMkI zraddhA karate hae bhI jJAnAvaraNa karmake udayase jo sandeharUpa pratIti hotI hai vaha sandeha zaMkA nAmaka atIcAra hai| usase samyagdarzana malina hotA hai| isIse yaha kahA hai ki acche samajhAnevAleke na honese, apanI buddhi manda honese aura padArthake sUkSma honese yadi koI tattva samajhameM na AtA ho to usameM sandeha na karake sarvajJa praNIta Agamako hI pramANa mAnakara gahana padAthekA zraddhAna karanA caahie| to samyagdarzana ajJAna mUlaka pravacana viSayaka zaMkAse malina hotA hai| kintu yadi zaMkA azraddhAnamUlaka ho, usake mUlameM darzana mohakA udaya kAraNa ho to use saMzaya mithyAtva kahate haiN| saMzaya mithyAtvake rahate hue to samyagdarzana ho nahIM sktaa| vaha atIcAra nahIM hai| atIcAra to eka dezakA bhaMga honepara hotA hai / / 71 // isa zaMkA atIcArake nirAkaraNakI preraNA karate haiM vItarAga sarvajJa devake dvArA kahA gayA 'saba anekAntAtmaka haiM' yaha mata anyathA nahIM ho sakatA, isa prakAra zraddhA karate hue, apanI buddhi manda honese athavA guru Adike naya prayogameM kuzala na honese, yaha jina bhagavAnke dvArA kahA gayA dharmAditattva ThIka hai yA bauddha Adike dvArA kahA gayA ThIka hai, yaha jinokta tattva isI prakAra hai yA anya prakAra hai, isa prakAra hRdaya meM lagI huI zaMkAko yukti aura Agama meM kuzala guru yA yuktise samarthita AgamarUpI tIrthakA tatkAla avagAhana karake dUra karanA cAhie // 72 // _ vizeSArtha-lokameM dekhA jAtA hai ki loga pairameM kIcar3a laga jAnepara nadI Adike ghATa para jAkara usameM avagAhana karake zaddhi kara lete haiN| isI taraha apanI baddhi manda honese yA samajhAnevAlekI akuzalatAke kAraNa yadi hRdayameM yaha zaMkA paidA ho jAtI hai ki jinokta Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 dharmAmRta ( anagAra) atha zaGkAmalAdapAyamAha suruciH kRtanizcayo'pi hantuM dviSataH pratyayamAzritaH spRzantam / ubhayoM jinavAci koTimAjau turagaM vIra iva pratIyate taiH // 73 // suruciH-sadRSTiH sudIptizca / koTiM-vastuno raNabhUmezcAMzam / Ajau-raNabhUmau / pratIryatepratikSipyate pratihanyata ityarthaH // 73 // atha bhayasaMzayAtmakazaGkAnirAse yatnamupadizatibhaktiH parAtmani paraM zaraNaM nurasmin devaH sa eva ca zivAya tadukta eva / dharmazca nAnya iti bhAvyamazaGkitena sanmArganizcalaruceH smaratA'Jjanasya // 74 // zaraNaM-- apaayprirkssnnopaayH| nu:-puruSasya / azaMkitena-bhayasaMzayarahitena tadbhedA (-t ) 12 dvidhA hi zaGkA / uktaM ca tattva ThIka hai yA nahIM yA vaha anekAnta rUpa hI hai yA ekAnta rUpa hai to sadyaktirUpI tIrthameM avagAhana karake use dUra karanA cAhie / yukti kahate haiM naya pramANarUpa hetuko| samIcInaavAdhita yuktiko sadyukti kahate haiN| sadyukti tIrtha hai yukti aura AgamameM kuzala guru tathA yuktise samarthita Agama / kahA bhI hai 'jinAgama aura jinAgamake jJAtA guru, vAstava meM ye do hI tIrtha haiM kyoMki unhIMke dvArA saMsArarUpI samudra tirA jAtA hai / unakA sevaka hI tIrthasevaka hai // 73 // zaMkA nAmaka atIcArase honevAle apAyako kahate haiM jaise zUravIra puruSa zatruoMko mAranekA saMkalpa karake bhI yuddha meM yadi aise ghor3epara car3hA ho jo vegase daur3atA huA kabhI pUraba aura kabhI pazcimakI ora jAtA ho to vaha zatruoMke dvArA mArA jAtA hai / usI taraha samyakdRSTi moharUpI zatruoMko mAranekA nizcaya karake bhI yadi sarvajJake vacanoMmeM 'yaha aisA hI hai yA anyathA hai' isa prakAra donoM hI koTiyoMko sparza karanevAlI pratItikA Azraya letA hai to vaha moharUpI zatruoMke dvArA samyagdarzanase cyuta kara diyA jAtA hai / / 73 // bhaya aura saMzayarUpa zaMkAko dUra karane ke lie prayatna karanekA upadeza karate haiM isa lokameM jIvako kevala paramAtmAmeM bhakti hI zaraNa hai, mokSake lie usI paramAtmAkI ArAdhanA karanI cAhie, dUsarekI nahIM, usI paramAtmAke dvArA kahA gayA dharma hI mokSadAtA hai dUsarA nhiiN| isa prakAra sanmArga para nizcala zraddhA karanevAle aMjana corakA smaraNa karate hue mumukSuko bhaya aura saMzayako chor3akara niHzaMka honA cAhie // 74 // vizeSArtha-zaMkAke do bheda haiM-bhaya aura saMzaya / kahA bhI hai-maiM akelA hU~, tInoM lokoMmeM merA koI rakSaka nahIM hai, isa prakAra rogoMke AkramaNake bhayako zaMkA kahate haiN| athavA 'yaha tattva hai yA yaha tattva hai ? yaha vrata hai yA yaha vrata hai ? yaha deva hai yA yaha deva hai' isa prakArake saMzayako zaMkA kahate haiN| ina donoMse jo mukta hai vahI niHzaMka hai / usIkA upAya batAyA hai| mRtyu Adike bhayase mukta honeke liye yaha zraddhA karanA cAhie ki paramAtmAke sivAya isa saMsArameM anya koI zaraNa nahIM hai / svAmikArtikeyAnuprekSAmeM azaraNa bhAvanAkA cintana karate Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 dvitIya adhyAya 'ahameko na me kazcidasti trAtA jagattraye / iti vyAdhivrajotkrAnti bhIti zaGkAM pracakSate // etattattvamidaM tattvametadvatamidaM vratam / eSa devazca devo'yamiti zaGkAM viduH parAm / / ' -[ soma. upA. ] aJjanasya-aJjananAmnazcorasya / / 74 // atha kAMkSAticAranizcayArthamAha yA rAgAtmani bhaGgare paravaze santApatRSNArase duHkhe duHkhadabandhakAraNatayA saMsArasaukhye spRhA / syAjjJAnAvaraNodayakajanitabhrAnteridaM dRktapo mAhAtmyAdudiyAnmametyaticaratyeSeva kAkSA dRzam // 75 // rAgAtmani-iSTavastuviSayaprItisvabhAve / santApatRSNArase --- santApazca tRSNA ca raso niryAso'ntaHsAro'sya / uktaM ca hue kahA hai-jisa saMsArameM devoMke svAmI indroMkA bhI vilaya dekhA jAtA hai tathA jahA~ brahmA, viSNu, maheza-jaise deva bhI kAlake grAsa bana cuke haiM usa saMsArameM kucha bhI zaraNa nahIM hai| jaise zerake paMje meM phaMse hue hiranako koI nahIM bacA sakatA, vaise hI mRtyuke mukhameM gaye hue prANIko bhI koI nahIM bacA sakatA / yadi marate hue jIvako deva, tantra, mantra, kSetrapAla vagairaha bacA sakate to manuSya amara ho jAte / rakSAke vividha sAdhanoMse yukta balavAnase balavAn manuSya bhI mRtyuse nahIM bctaa| yaha saba jAnate-dekhate hue bhI manuSya tIvra mithyAtvake phande meM phaMsakara bhUta, preta, yakSa, Adiko zaraNa mAnatA hai| AyukA kSaya honese maraNa hotA hai aura Ayu dene meM koI bhI samartha nahIM hai ataH svargakA svAmI indra bhI mRtyu se nahIM bacA sakatA / dUsaroMko bacAnekI bAta to dUra hai, yadi devendra apaneko svargase cyuta honese bacA sakatA to vaha sarvottama bhogoMse sampanna svargako hI kyoM chodd'taa| isalie samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra hI zaraNa hai, anya kucha bhI saMsArameM zaraNa nahIM hai, usIkI parama zraddhAse sevA karanI cAhie / isa prakArakI zraddhAke balase bhayarUpa zaMkAse chuTakArA mila sakatA hai| ataH paramAtmAmeM vizuddha bhAva yukta antaraMga anurAga karanA cAhie aura unake dvArA kahe gaye dharmako mokSamArga mAnakara saMzayarUpa zaMkAse mukta honA cAhie aura samyagdarzanake niHzaMkita aMgakA pAlana karane meM prasiddha hue aMjanacaurake jIvanako smRti meM rakhanA cAhie ki kisa taraha usane seTha jinadattake dvArA batAye gaye mantrapara dRr3ha zraddhA karake per3ameM laTake chIkepara baiThakara usake bandhana kATa DAle aura nIce gar3e astra-zastroMse mRtyukA bhaya nahIM kiyaa| tathA aMjanase niraMjana ho gayA ||74|| kAMkSA nAmaka atIcArako kahate haiM sAMsArika sukha iSTa vastuke viSayameM prItirUpa honese rAgarUpa hai, svayaM hI nazvara hai, puNyake udayake adhIna honese parAdhIna hai, santApa aura tRSNA usake phala haiM, duHkhadAyaka azubha karmake bandhakA kAraNa honese duHkharUpa hai| aise sAMsArika sukhameM ekamAtra jJAnAvaraNa karmake udayase honevAlI bhrAntise jo AkAMkSA hotI hai ki samyagdarzanake yA tapake mAhAtmyase mujhe yaha indra AdikA pada yA saMsArakA sukha prApta ho, yahI kAMkSA samyagdarzanameM atIcAra lagAtI hai / / 75 / / 22 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 dharmAmRta ( anagAra) 'yattu sAMsArikaM saukhyaM rAgAtmakamazAzvatam / svaparadravyasaMbhUtatRSNAsaMtApakAraNam / / moha-droha-mada-krodha-mAyA-lobhanibandhanam / duHkhakAraNabandhasya hetutvAd duHkhameva tat // ' [ tattvAnuzA. 243-244 ] api ca 'saparaM bAdhAsahidaM vicchinnaM bandhakAraNaM visamaM / jaM iMdiehi laddhaM taM sukkhaM dukkhameva tahA / / ' [pravacanasAra 1176 ] ___ ekH-dRgmohodyshaayrhitH| sudRSTInAM tannimittabhrAntyasaMbhavAdanyathA mithyAjJAnaprasaGgAt / tathA 9 coktam 'udaye yadviparyastaM jJAnAvaraNakarmaNaH / tadasthAsnutayA noktaM mithyAjJAnaM sudRSTiSu // [ amita. paM. saM. 11233] idaM-indrAdipadaM saMsArasaukhyaM vA / udiyAt-udbhUyAt / eSaiva na kRSyAdinA dhAnyadhanAdAvAkAMkSA'nyathAtiprasaGgAt / uktaM ca 'syAM devaH syAmahaM yakSaH syAM vA vasumatIpatiH / yadi samyaktvamAhAtmyamastItIcchAM parityajet // ' [ soma. upA. ] // 7 // vizeSArtha-saMsArake sukhakA svarUpa AcArya kundakundane isa prakAra kahA hai-'jo paradravyakI apekSA rakhatA hai, bhUkha-pyAsa AdikI bAdhAse sahita hai, pratipakSI asAtAke udayase sahita honese bIca meM naSTa ho jAtA hai, karmabandhakA kAraNa hai, ghaTatA-bar3hatA hai, tathA jo indriyoMke dvArA prApta hotA hai aisA sukha duHkharUpa hI hai|' anyatra bhI kahA hai 'jo rAgAtmaka sAMsArika sukha hai vaha anitya hai, svadravya aura paradravyake melase utpanna hotA hai, tRSNA aura santApakA kAraNa hai, moha, droha, mada, krodha, mAyA aura lobhakA hetu hai, duHkhakA kAraNa jo karmabandha hai usakA kAraNa hai isalie duHkharUpa hai|' samyagdRSTiko bhI ekamAtra jJAnAvaraNa karmake udayase saMsArake sukha meM sukhakI bhAnti hotI hai / ekamAtra kahanekA yaha abhiprAya hai ki usake sAthameM darzanamohakA udaya nahIM hai kyoMki samyagdRSTiyoMke darzanamohake udayase honevAlI bhrAnti asambhava hai| yadi unake vaisI bhrAnti ho to unake mithyAjJAnakA prasaMga AtA hai / kahA bhI hai 'jJAnAvaraNa karmake udayameM jo jJAnameM viparItapanA AtA hai vaha to asthAyI hai isalie samyagdRSTiyoMmeM mithyAjJAna nahIM kahA hai|' to jJAnAvaraNa karmake udayajanya bhrAntise samyagdRSTiko bhI saMsArake sukhakI cAha hotI hai| vahI cAha samyagdarzanameM atIcAra lagAtI hai| kahA hai 'yadi samyaktvameM mAhAtmya hai to maiM deva hoU~, yakSa hoU~ athavA rAjA hoU~, isa prakArakI icchAko chor3anA caahie|' 'vahI cAha' kahanese abhiprAya yaha hai ki yadi koI samyagdRSTi kRSi-vyApAra Adi ke dvArA dhana-dhAnya prApta karanekI icchA karatA hai to vaha icchA samyaktvakA atIcAra nahIM hai / / 75 / / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya 171 6 athAkAMkSAparANAM samyaktvaphalahAni kathayati yallIlAcalalocanAJcalarasaM pAtuM punarlAlasAH svazrINAM bahu rAmaNIyakamadaM mRdanantyapIndrAvayaH / tAM muktizriyamutkayadvidadhate samyaktvaratnaM bhava zrIdAsIratimUlyamAkuladhiyo dhanyo hyavidyAtigaH // 76 // lAlasAH-atilampaTAH / mRdnanti-saMcUrNayanti / utkayad-utkaNThitAM kurvat / uktaM ca- 'udasvitaiva mANikyaM samyaktvaM bhavajaiH sukhaiH| vikrINAnaH pumAn svasya vaJcakaH kevalaM bhavet // [ soma. upA. ] // 76 / / atha samyaktvAdijanitapuNyAnAM saMsArasukhAkAGkSAkaraNe na kimapi phalamiti darzayati tattvazraddhAnabodhopahitayamatapaHpAtradAnAvipuNyaM, yadgIrvANAgraNIbhiH praguNayati guNairahaNAmahaNIyaiH / tatprAdhvaMkRtya buddhi vidhurayasi mudhA kvApi saMsArasAre, tatra svairaM hi tat tAmanucarati punarjanmane'janmane vA // 77 // ahaMNAM-pUjAm / praadhvNkRty-bdhvaa| tAmanu-tayA buddhayA sh| pUnarjanmane-uttamadevamanuSyatvalakSaNapunarbhavArthe / ajanmane-apunarbhavArtham // 77 // saMsArake sukhakI AkAMkSA karanevAloM ke samyaktvake phalakI hAni batalAte haiM jisakI lIlAse caMcala hue netroMke kaTAkSarUpI rasako pIneke lie Atura indrAdi bhI apanI lakSmiyoMke-deviyoMke sambhoga pravRttike vipula madako cUra-cUra kara dete haiM usa muktirUpI lakSmIko utkaNThita karanevAle samyaktvarUpI ratnako viSaya sevanake lie utsuka manovRttivAle puruSa saMsArakI lakSmIrUpI dAsIke sAtha sambhoga karaneke bhADeke rUpa meM de DAlate haiN| ataH jo avidyAke jAlameM nahIM pha~satA vaha dhanya hai / / 76 / / vizeSArtha-samyaktva rUpI ratna muktirUpI lakSmIko AkRSTa karanevAlA hai kyoMki samyagdRSTi hI muktilakSmIkA varaNa karatA hai| aura muktilakSmIkA varaNa karaneke lie indrAdika bhI itane utsuka rahate haiM ki ve svargake sukhoMmeM magna na hokara punaH manuSyajanma prApta karake tapazcaraNa karanekI icchA rakhate haiN| aise samyaktva ratnake badalemeM jo viSayasukhakI AkAMkSA karatA hai vaha manuSya usa viSayI manuSyake tulya hai jo kisI dAsIke sAtha sambhoga karaneke badale meM cintAmaNi ratna de DAlatA hai| kahA bhI hai ___ 'jo sAMsArika sukhoMke badale meM samyaktvako becatA hai vaha chAchake badalemeM mANikyako becanevAle manuSyake samAna kevala apaneko ThagatA hai' // 76 // Age kahate haiM ki samyaktva Adise puNyakarmakA saMcaya karanevAle manuSyoMko saMsAra sukhakI AkAMkSA karanese kucha bhI lAbha nahIM hotA tattvazraddhAna aura samyagjJAnase viziSTa yama, tapa, pAtradAna Adike dvArA honevAlA puNya pUjanIya tIrthakaratvAdi guNoMke kAraNa indrAdike dvArA pUjA karAtA hai| tathA terI kalpanAkI apekSA na karake svayaM hI terI bhAvanAke anusAra uttama deva aura manuSya rUpameM punarjanmake lie yA apunarjanma-mokSa ke lie pravRtta hotA hai| aise mahAn puNyakA bandha karake tU saMsArake rasameM vyartha hI apanI buddhiko parezAna karatA hai ki isa puNyake udayase mujhe amuka abhyudaya prApta hove // 7 // Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 dharmAmRta ( anagAra) atha AkAMkSAnirodhe'tyantaM yatnamupadizatipuNyodayakaniyato'bhyudayo'tra jantoH, pretyApyatazca sukhamapyabhimAnamAtram / tannAtra pauruSataSe paravAgupekSA pakSo hyanantamativanmatimAnupeyAt // 7 // pretyApi-paraloke'pi / atr-abhyudytjjnitsukhyoH| paravAca:-sarvathaikAntavAdimatAni / upeyAt / / 78 // atha vicikitsAticAraM lakSayati kopAdito jugupsA dharmAGge yA'zucau svato'GgAdau / vicikitsA ratnatrayamAhAtmyArucitayA dRzi malaH sA 79 // azucau-apavitre'ramye ca // 79 // atha mahatAM svadehe nirvicikitsitAmAhAtmyamAhayaddoSadhAtumalamUlamapAyamUla maGgaM niraGgamahimaspRhayA vsntH| santo na jAtu vicikitsitamAramante saMvidrate hRtamale tadime khalu sve // 8 // niraGgAH-siddhAH / saMvitti labhante-hRtamale-vilInakarmamAlinye / / 80 // Age AkAMkSAko rokaneke lie adhika prayatna karanekA upadeza karate haiM isa loka aura paraloka meM bhI jIvakA abhyudaya ekamAtra puNyodayake adhIna hai, puNyakA udaya honepara hI hotA hai usake abhAvameM nahIM hotaa| aura isa abhyudayase sukha bhI 'maiM sukhI hU~' isa prakArakI kalpanA mAtra hotA hai| isalie sarvathA ekAntavAdI matoMke prati upekSAkA bhAva rakhanevAle buddhimAn puruSako zreSThIputrI anantamatIkI taraha abhyudayake sAdhanoMmeM pauruSa prayatna nahIM karanA cAhie tathA usase honevAle sukhameM tRSNA nahIM karanA cAhie // 7 // __ Age vicikitsA nAmaka atIcArakA svarUpa kahate haiM krodha Adike vaza ratnatrayarUpa dharmameM sAdhana kintu svabhAvase hI apavitra zarIra AdimeM jo glAni hotI hai vaha vicikitsA hai| vaha samyagdarzana Adike prabhAvameM aruci rUpa honese samyagdarzanakA mala hai-doSa hai / // 79 // vizeSArtha-zarIra to svabhAvase hI gandA hai, usake bhItara mala-mUtra-rudhira Adi bharA hai, Uparase cAmase maDhA hai| kintu dharmakA sAdhana hai| muni usa zarIrake dvArA hI tapazcaraNa Adi karake dharmakA sAdhana karate haiN| kintu ve zarIrakI upekSA hI karate haiN| isase unakA zarIra bAharase bhI malina rahatA hai / aise zarIrako dekhakara usase ghRNA karanA vastutaH dharmake prati hI arucikA dyotaka hai / ataH vaha samyagdarzanakA atIcAra hai // 79 // mahApuruSoMke dvArA apane zarIra meM vicikitsA na karanekA mAhAtmya batalAte haiM-- santa puruSa muktAtmAoMkI guNasampattikI abhilASAse doSa-vAta-pitta-kapha, dhAturudhira, mAMsa, meda, haDDI, majjA, vIrya, aura mala, pasInA vagairahase bane hue tathA ApattiyoM ke Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya atha mahAsattvAnAM nimittasaMnidhAne'pi jugupsAnudbhAvaM bhAvayati - fiocitkAraNamApya liGgamudayannirvedamAseduSo, dharmAya sthitimAtra vidhyanugame'pyuccairavadyAdbhiyA / snAnAdipratikamaMdUramanasaH pravyaktakutsyAkRti, kArya vIkSya nimajjato mudi jinaM smatuH kva zUkodgamaH // 81 // liGga - AcelakyalocAdi / AseduSaH - Azritasya // 81 // atha vicikitsAvirahe yatnamAdizati dravyaM viDAdi karaNairna mayaiti pUkti, bhAvaH kSudAdirapi vaikRta eva me'yam / tatki mAtra vicikitsyamiti svamRcche duddAnaM muniruguddharaNe smarecca // 82 // viDAdi -- purISamUtrAdi / pRkti - saMparkam / atra - etayordravyabhAvayormadhye / kiM vicikitsyaMkimapItyarthaH / svamRcchet -- AtmAnamAvizet samyagdRSTiriti zeSaH // 82 // atha paradRSTiprazaMsAM samyaktvamalaM niSeddhuM prayuGkte - 173 mUla zarIra meM rahate hue kabhI bhI usase glAni nahIM karate haiN| isase ve santa puruSa nizcaya hI karma-malase rahita apanI AtmAmeM jJAnako prApta karate haiM ||80|| mahApuruSoMko nimitta milane para bhI glAni nahIM hotI kisI iSTaviyoga Adi kAraNako pAkara, vairAgyake bar3hanepara kezaloMca pUrvaka digambara muniliMgako dhAraNa karake, dharmakI sAdhanA ke hetu zarIrakI kevalasthiti banAye rakhane ke lie, na ki bAhya camaka-damaka ke lie, vidhipUrvaka AhAra Adi grahaNa karate hue bhI, pApake atyadhika bhaya se snAna, telamardana Adi prasAdhanoMse jinakA mana atyanta nivRtta hai. ataeva atyanta spaSTa bIbhatsa rUpavAle una munirAja ke zarIrako dekhakara jina bhagavAnkA smaraNa karate hue AnandameM nimagna samyagdRSTi ko glAni kaise ho sakatI hai arthAt nahIM ho sakatI ||81|| vicikitsA ke tyAgake lie prayatna karanekA upadeza dete haiM viSTA, mUtra, Adi dravya acetana, sparzana Adi indriyoMke sAtha sambandha karatA hai, mere cidrUpake sAtha nahIM, kyoMki mUrtakA samparka mUrtake hI sAtha hotA hai / mere yaha bhUkha pyAsa Adi bhI karmake udayase hone ke kAraNa vaikArika hI haiM / isalie ina dravya aura bhAvoMmeM kisase mujhe vicikitsA karanI cAhie ? aisA vicAra karate hue samyagdRSTiko zuddha caitanya rUpa AtmA meM sthira honA caahie| tathA muniyoMke rogakA nivAraNa karane meM rAjA uddAyanakA smaraNa karanA cAhie // 82 // -na 12 vizeSArtha - rAjA uddAyana nirvicikitsA aMgakA pAlana karanemeM prasiddha huA hai / usane muniko vamana ho jAnepara bhI glAni nahIM kI thI aura unakI paricaryA meM lagA rahA thA // 82 // samyaktva para dRSTi prazaMsA nAmaka atIcArako dUra karanekI preraNA karate haiM 3 6 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 174 174 dharmAmRta ( anagAra) ekAntadhvAntavidhvastavastuyAthAtmyasaMvidAm / na kuryAt paradRSTInAM prazaMsAM dRkkalaGkinIm // 83 // paradRSTInAM-bauddhAdInAm // 83 // atha anAyatanasevAM dRgmalaM niSedhati mithyAgjJAnavRttAni trINi triistdvtstthaa| SaDanAyatanAnyAhustatsevAM dRGmalaM tyajet // 44 // tadvataH-mithyAdRgAdiyuktAn puruSAn / uktaM ca 'mithyAdarzanavijJAnacAritraiH saha bhaassitaaH| tadAdhArajanAH pApAH SoDhA'nAyatanaM jinaiH / / [ami. zrA. 2 / 25] // 84 // atha mithyAtvAkhyAnAyatanaM niSedhuM nayati vastu sarvathA kSaNika hI hai isa prakArake ekAntavAdarUpI andhakArase jinakA vastuke yathArtha svarUpakA jJAna arthAt anekAnta tattvakA bodha naSTa ho gayA hai una bauddha Adi ekAntavAdiyoMkI prazaMsA nahIM karanI cAhie, kyoMki usase samyaktvameM dUSaNa lagatA hai||83|| samyagdarzanake anAyatana sevA nAmaka dRSTidoSakA niSedha kahate haiM mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra ye tIna tathA inake dhAraka mithyAdRSTi, mithyAjJAnI aura mithyAcAritrI ye chaha anAyatana haiN| samyagdRSTiko ina chahoMkI upAsanA chor3anI cAhie, kyoMki yaha samyaktvakA doSa hai // 84 // vizeSArtha-anyatra bhI ye hI chaha anAyatana kahe haiM yathA 'mithyAdarzana, mithyAjJAna, mithyAcAritrake sAtha unake dhAraka pApI jana ye chaha anAyatana jinadevane kahe haiN| kintu dravyasaMgraha (gA. 41) kI TIkAmeM mithyAdeva, mithyAdevake ArAdhaka, mithyAtapa, mithyAtapasvI, mithyAAgama aura mithyAAgamake dhAraka ye chaha anAyatana kahe haiM / karmakANDa (gA. 74)kI TIkAmeM bhI ye hI chaha anAyatana kahe haiM / bhagavatI ArAdhanAmeM samyagdarzanake pA~ca atIcAra isa prakAra kahe haiM zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, anya dRSTi prazaMsA aura anAyatana sevA / Uparake kathanase ye pA~coM atIcAra A jAte haiM / isa gAthAkI vijayodayA TIkAmeM bhI AzAdharajIke dvArA kahe gaye chaha anAyatana ginAye haiN| kAMkSA nAmaka atIcArako spaSTa karate hue vijayodayA TIkAmeM kahA hai ki asaMyata samyagdRSTi aura dezasaMyamIko AhArAdikI kAMkSA hotI hai, pramatta saMyata muniko parISahase pIr3ita honepara khAnapAnakI kAMkSA hotI hai| isI taraha bhavyoM ko sukhakI kAMkSA hotI hai kintu kAMkSA mAtra atIcAra nahIM hai, darzanase, vratase, dAnase, devapUjAse utpanna hue puNyase mujhe acchA kula, rUpa, dhana, strI putrAdika prApta hoM, isa prakAra kI kAMkSA samyagdarzanakA atIcAra hai / / 84 // __ Age mithyAtva nAmaka anAyatanake sevanakA niSedha karate haiM sammattAdIcArA saMkA kaMkhA taheva vidigiNchaa| paradiTThINapasaMsA aNAyadaNa sevaNA ceva // -gA. 44 / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya 175 samyaktvagandhakalabhaH prabalapratipakSakaraTisaMghaTTam / kurvanneva nivAryaH svapakSakalyANamabhilaSatA // 45 // pratipakSaH-mithyAtvaM zatruzca / svapakSaH-AtmAbhyupagatavratAdikaM nijayUthaM ca // 85 // atha samyaktvaprauDhimato madamithyAtvAvezazaGkAM nirasyati mA bhaiSIdRSTisiMhena rAjanvati mnovne| na madAndho'pi mithyAtvagandhahastI cariSyati // 86 // rAjanvati-duSTanigrahaziSTaparipAlanapareNa rAjJA yukte paraparAbhavAviSaye ityarthaH / madaH-jAtyAdiabhimAno dAnaM ca / / 86 // atha jAtyAdibhirAtmotkarSasaMbhAvinaH sadharmAbhibhavanamukhena samyaktvamAhAtmyahAni darzayati saMbhAvayan jAtikulAbhirUpyavibhUtidhIzaktitapo'rcanAbhiH / svotkarSamanyasya sadharmaNo vA kurvan pragharSa pradunoti dRSTim // 8 // AbhirUpyaM-saurUpyam / dhIH-zilpakalAdijJAnam / anyasya-jAtyadinA hInasya / pradunoti- 12 mAhAtmyAdapakarSati // 87 // atha jAtikulamadayoH parihAramAha jaise apane yUthakA kalyANa cAhanevAlA yUthanAtha-hastIsamUhakA svAmI pradhAna hAthI apane honahAra bAla hAthIko apane pratipakSake prabala hAthIke sAtha lar3AI karate hI roka detA hai, usI taraha apane dvArA dhAraNa kiye gaye vratAdikA saMrakSaNa cAhanevAle samyaktvake ArAdhaka bhavyako prabala mithyAtvake sAtha saMgharSa hote hI apane samyaktvakI rakSA karane meM tatpara rahanA cAhie kyoMki AgAmI jJAna aura cAritrakI puSTi meM samyaktva hI nimitta hotA hai // 85 / / praur3ha samyaktvake dhAraka samyagdRSTi ke abhimAnarUpI mithyAtvake AvezakI zaMkAko dUra karate haiM he sudRr3ha samyagdRSTi ! tU mata Dara, kyoMki samyagdarzana rUpI siMhakA jahA~ rAjya hai usa mana rUpI vanameM madAndha (hAthIke pakSa meM madase andha, mithyAtvake pakSameM madase andhAhitAhitake vicArase zUnya karanevAlA) mithyAtvarUpI gandhahastI vicaraNa nahIM kara sakegA / / 86 // jAti Adike madase ahaMkArAviSTa huA samyagdRSTi sAdharmIke apamAnakI ora abhimukha honese samyaktvake mAhAtmyako hAni pahu~cAtA hai yaha batalAte haiM jAti, kula, sundaratA, samRddhi, jJAna, zakti, tapa aura pUjAse apanA utkarSa mAnanevAlA-maiM usase bar3A hU~ aisA samajhanevAlA athavA anya sAdharmIkA tiraskAra karanevAlA samyaktvakI mahattAko ghaTAtA hai // 8 // vizeSArtha-kahA bhI hai, jo ahaMkArI ahaMkAravaza anya sAdharmiyoMkA apamAna karatA hai vaha apane dharmakA apamAna karatA hai kyoMki dhArmikoMke vinA dharma nahIM rahatA !!87 // jAtimada aura kulamadako tyAganekA upadeza dete haiM Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) puMso'pi kSatasattvamAkulayati prAyaH kalakaiH kalau, sadgavRttavadAnyatAvasukalAsorUpyazauryAdibhiH / strIpuMsaH prathitaiH sphuratyabhijane jAto'si ceddevata stajjAtyA ca kulena copari mRSA pazyannadhaH svaM kssipeH||8|| Akulayati-dUSayati sati / vadAnyatA-dAnazauNDatvam / vasu--dhanam / kalA:-gItAdayaH / shauryaadi-aadishbdaanny-viny-gaambhiiryaadi| abhijane-anvaye / jAtyA-mAtRpakSeNa / kUlenapitRpakSeNa / upari-prakramAta sadharmANAma / sAmikApamAnameva hi samyaktvasyAticAraH / taduktam 'smayena yo'nyAnatyeti dharmasthAn gvitaashyH| so'tyeti dharmamAtmIyaM na dharmo dhArmikaivinA / ' [ratna. zrAva. 26] mRSA-jAtikulayoH paramArthataH zuddhenizcetumazakyatvAt / nu-kim / adhaH-samyaktvavirAdhanAyAM hI (-na)padasya sughaTatvAt / tathA coktam 'jaatiruupkulaishvryshiiljnyaantpoblH| kurvANo'haMkRti nIcaM gotraM badhnAti mAnavaH // ' [ ] // 88 // atha saurUpyamadAviSTasya doSaM darzayati he jAti aura kulase apaneko U~cA mAnanevAle ! pUrva puNyake udayase yadi tU samyaktva, sadAcAra, dAnavIratA, dhana, kalA, saundarya, vIratA Adi guNoMse prasiddha strIpuruSoM ke dvArA janatAke manameM camatkAra karanevAle kulameM paidA huA hai to isa kali kAlameM to striyoMkI to bAta hI kyA, puruSoMkA bhI manobala prAyaH apavAdoMse gira jAtA hai| isalie jAti aura kulake mithyA abhimAnase tU anya sAdharmiyoMse Upara mAnakara apaneko nIce kyoM girAtA hai / / 88 // vizeSArtha-AgamameM jAti Adike madako bahuta burA batalAyA hai| kahA hai 'jAti, rUpa, kula, aizvarya, zIla, jJAna, tapa aura balakA ahaMkAra karanevAlA manuSya nIca gotrakA bandha karatA hai|' __isake sivAya isa kalikAlameM jAti aura kulakI uccatAkA abhimAna isalie bhI vyartha hai ki kula nArImUlaka hai| aura kalikAlameM kAmadevakA sAmrAjya rahatA hai| kaba kahA~ kisakA mana vikRta hokara zIlako dUSita kara de isakA koI ThikAnA nahIM hai ataH jAtikulakA abhimAna vyartha hai| kahA bhI hai _ 'saMsAra anAdi hai, kAmadevakI gati durnivAra hai aura kulakA mUla nArI hai aisI sthitimeM jAtikI kalpanA hI bekAra hai' / / 88 / / saundaryakA mada karanevAle samyagdRSTi kA doSa batalAte haiM 1. 'anAdAviha saMsAre durvAre makaradhvaje / kule ca kAminImUle kA jAtiparikalpanA // ' Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya 177 yAnAropya prakRtisubhagAnaGganAyAH pumAMsaM, puMsazcAsyAdiSu kaviThakA mohayantyaGganAM drAk / . tAnindvAdonna paramasahannunmadiSNUnvapuste, ___ sraSTA'srAkSId dhruvamanupamaM tvAM ca vizvaM vijiSNum // 89 // aaropy-klpyitvaa| AsyAdiSu-mukhanayanAdiSUpameyeSu / indvAdIn-candrakamalAdInupamAnabhUtAn / unmadiSNUn-svotkarSasaMbhAvinaH / anupamaM-mukhAdiSu candrAdyupamAmatItaM pratyuta candrAdInapyupameyAn 6 katUM suSTavAniti bhaavH| tvAmityAdi-tvAmapi samyaktvabalena samastajagadvijayaM sAdhu kurvANamasahamAno vidhAtA tava zarIramananyopamaM vyadhAdityahaM saMbhAvayAmi / iyamatra bhAvanA bhavAn samyaktvamAhAtmyAd vizvaM vyajeSyat yadi hatavidhistAdRk saurUpyamutpAdya tanmadena samyaktvaM nAmalinayiSyat // 89 // atha lakSmImadaM niSedhuM vakrabhaNityA niyukta yA devaikanibandhanA sahabhuvAM yA''paddhiyAmAmiSaM, ___ yA visrambhamajasramasyati yathAsannaM subhakteSvapi / yA doSeSvapi tanvatI guNadhiyaM yuGkte'nuraktyA janAn, svabhyasvAnna tayA zriyAsu hriyase yAntyAnyamAndhyAnna cet // 10 // ye kavirUpI Thaga jina svabhAvase hI sundara candramA, kamala Adi upamAnabhUta padArthoMko nArIke mukha nayana Adi upameya bhUta aMgoMmeM Aropita karake tatkAla puruSako mohita karate haiM aura puruSake aMgoMmeM Aropita karake nArIko tatkAla mohita karate haiN| maiM aisA mAnatA hU~ ki nizcaya hI unmAdakI ora jAnevAle una candra Adi ko na kevala sahana na karake brahmAne tumhAre anupama zarIrako racA hai kintu samyaktvake balase samasta jagatko vijaya karanevAle tumako sahana na karake brahmAne tumhArA anupama zarIra racA hai // 89 // vizeSArtha-lokottara varNana karane meM nipuNa kavigaNa apane kAvyoMmeM strIke mukhako candramAkI, netroMko kamalakI upamA dekara puruSoMko striyoMkI ora AkRSTa karate haiM aura puruSoMke aMgoMko upamA dekara strIko puruSoMkI ora AkRSTa karate haiN| isalie kaviyoMko Thaga kahA hai kyoMki ve puruSArtha kA ghAta karate haiN| isake sAtha hI granthakArane yaha saMbhAvanA vyakta kI hai ki brahmAne ina candramA Adike ahaMkArako kevala sahana na karake hI puruSake aMgoMko unase bhI sundara banAyA hai, balki usane socA ki yaha samyagdRSTi apane samyaktvake mAhAtmyase vizvako jIta legA isalie usane tumhArA zarIra itanA sundara banAyA ki tuma apanI sundaratAke madase apane samyaktvako dUSita kara lo| jisase tuma jagatko na jIta sako / / 8 / / vakroktike dvArA lakSmIkA mada tyAgane kI preraNA karate haiM jo lakSmI ekamAtra purAkRta zubhakarmase prApta hotI hai, jo lakSmI eka sAtha AnevAlI vipattiyoM aura bhItiyoMkA sthAna hai, jo lakSmI apane atyanta bhakta nikaTa sambandhI putra bhAI AdimeM bhI nirantara vizvAsako ghaTAtI hai, jo lakSmI doSoMmeM bhI guNoMkI kalpanA karAkara logoMko anurAgI banAtI hai, he bhAI, yukta-ayukta vicArase vikala honeke kAraNa aisI lakSmI tumheM chor3akara anya puruSake pAsa jAye isase pahale hI tU apaneko ukta lakSmIse bar3A mAna // 9 // 23 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 178 dharmAmRta ( anagAra) AmiSaM-grAso viSayo vA / tathA coktam'bahvapAyamidaM rAjyaM tyAjyameva manasvinAm / trAH sasodaryAH vairAyante nirantaram // ' [ doSeSu-brahmahatyAdiSu / anuraktayA / brahmaghno'pi dhanI dhanalobhAd vRddharapyAzrIyate / taduktam 'vayovRddhAstapovRddhA ye ca vRddhA bhushrutaaH| sarve te dhanavRddhasya dvAre tiSThanti kiGkarAH / / ' [ svabhyasva-AtmAnamutkRSTaM saMbhAvaya tvam / anna-he bhrAtaH / AsvityAdi-ayamartha:-kSaNikatayA puruSAntaraM gacchantyA lakSamyA yadi sadyo'ndhatvAnna pracyAvyase anyathA puruSAntaraM mama lakSmIreSA gacchatIti duHsahaduHkhaM prApnoSi na caivaM sarvasyApi prAyeNa lakSmIsamAgame pazyato'pyadarzanasya tadvigame ca darzanasyopalambhAt / yallokoktiH saMpaya paDalahiM loyaNaiM baMbhaji chAijjati / te dAlidasalAiyaiM aMjiya Nimmala hoMti // [ 1 // 20 // atha zilpAdijJAninAM madAvezamanazocatizilpaM vai madupakramaM jaDadhiyo'pyAzu prasAdena me, vizvaM zAsati lokavedasamayAcAreSvahaM dRG nRNAm / rAjJAM ko'hamivAvadhAnakutukAmodaiH sadasyAM manaH, karSatyevamaho maho'pi bhavati prAyo'dya puMsAM tamaH // 11 // vizeSArtha-lakSmIkI prAptimeM pauruSase adhika daivakA hAtha hotA hai phira lakSmI pAkara manuSya ApattiyoMkA zikAra bana jAtA hai| kahA hai __ "yaha rAjya bahuta-sI burAiyoMse bharA hai, yaha manasvI puruSoMke chor3a dene yogya hai / jisameM sahodara bhAI aura putra sadA vairIkI taraha vyavahAra karate haiN|" lakSmI pAkara manuSya apane nikaTa bandhuoMkA bhI vizvAsa nahIM krtaa| lakSmIke lobhase dhanavAnke doSa bhI guNa kahalAte haiM / kahA bhI hai-'jo avasthA meM bar3e haiM, tapameM bar3e haiM aura jo bahuzruta vRddhajana haiM ve saba lakSmImeM bar3e puruSake dvAra para AjJAkArI sevakakI taraha khar3e rahate haiN|' aisI lakSmIko prApta karanevAleko granthakAra upadeza dete haiM ki lakSmIse apaneko bar3A mAna, lakSmIko bar3A mata mAna kyoMki lakSmI to caMcala hai| yaha eka puruSake pAsa sadA nahIM rahatI kyoMki ise pAkara manuSya andhA ho jAtA hai; use hitAhitakA vicAra nahIM rhtaa| ataH jaba lakSmI use chor3akara dUsareke pAsa jAtI hai to manuSya bahuta dukhI hotA hai| prAyaH dhana pAnepara manuSya dekhate hue bhI nahIM dekhatA aura usake jAne para usakI A~kheM khulatI haiM / eka lokokti hai-vidhi sampattirUpI paTalase manuSyoMke jina netroMko DhA~ka detA hai ve dAridrarUpI zalAkAse aMjana A~janepara nirmala ho jAte haiM-punaH khula jAte haiM // 10 // zilpa Adi kalAke jJAtAoMke madAvezapara duHkha prakaTa karate haiM amuka hastakalAkA AviSkAra maiMne hI kiyA thA, use dekhakara hI dUsaroMne usakI nakala kI hai / mandabuddhi loga bhI mere anugrahase zIghra hI carAcara jagatkA svarUpa dUsaroMko batalAne lagate haiM arthAt lokakI sthitiviSayaka jJAna karAne meM maiM hI guru huuN| loka, veda aura nAnA matoM ke AcAroMke viSayameM maiM manuSyoMkA netra hU~, arthAt loka AdikA AcAra spaSTa rUpase dikhalAne meM maiM hI pravINa huuN| rAjasabhAmeM avadhAnarUpa kautukoMke Anandake dvArA Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya zilpaM-patracchedAdi karakauzalam / madupakrama-mayA prathamArabdham / avadhAnAni-yugapatpAThagItanatyAdiviSayAvadhAraNAni / yalloke 'vyAvRttaM prakRtaM viyad vilikhitaM pRSThApitaM vyAkRtaM mAtrAzeSamamAtramaGkazabalaM tatsarvato bhadravat / yaH zakto yugapad grahItumakhilaM kAvye ca saMcArayan vAcaM sUktisahasrabhaGgisubhagAM gRhNAtu patraM sa me // ' [ mahaH-zilpAdijJAnAkhyatejaH // 91 // atha kulInasya balamadadurlakSatAM lakSayatizAkinyA harimAyayAbhicaritAn pArthaH kilAsthavidvaSo, vIrodAharaNaM varaM sa na punA rAmaH svayaM kUTakRt / ityAsthAnakathAprasaMgalaharIhelAbhirutplAvito, hatkroDAllayameti doHparimalaH kasyApi jihvAJcale // 12 // abhicAritAn-upataptAn / Asthat-nirAkRtavAn / dviSaH-kauravAn / vIrodAharaNaM-arju- ra nena sadRzA ime vIrA itystu| kUTakRt-bAlivadhAdiprastAve kathAprasaGgaH vArtA / layaM-alakSyatvam / doHparimala:-lakSaNayA bhujavIryam / kasyApi kulInasya puMsaH // 12 // atha tapomadasya durjayatvaM vyanaktikarmArikSayakAraNaM tapa iti jJAtvA tapastapyate, ___ko'pyetahi yadoha tahi vidhayAkAMkSA puro dhAvati / apyekaM dinamIdRzasya tapaso jAnIta yastatpada dvandvaM mUni vaheyamityapi dRzaM mathanAti mohAsuraH // 13 // tapyate-arjayati / etarhi-etasmin kaale| iha-asmin kSetre / IdRzasya-mayA nirIhatayA .. vidhIyamAnena tapasA sadRzasya / jAnIta-IdRzaM tapazcarituM pravartata ityarthaH / 'jJAH svArthe karaNa' iti sssstthii| 21 vaheyaM-voDhavyaM mayA ityarthaH // 13 // rAjAoMke manako dUsarA kauna vyakti mere samAna AkRSTa kara sakatA hai, kheda hai ki isa prakAra Aja prAyaH puruSoMkA zilpa AdikA jJAnarUpa teja bhI andhakArarUpa ho rahA hai // 21 // Age kahate haiM ki kulIna puruSa bala kA mada nahIM karatA aisA sunA jAtA hai ki zAkinIke samAna viSNukI mAyAse mohita hue kaurava-zatruoMko arjunane maaraa| ataH vIroMke udAharaNake rUpameM arjuna hI zreSTha hai, rAmacandra nahIM, kyoMki unhoMne bAlike vadha meM chalase kAma liyA thaa| isa prakAra janasamudAya meM jaba kabhI uThanevAle kathAprasaMgarUpI laharoMse antastalase Upara uThA vIroMkI bAhuoMkA saurabha kisI bhI kulInakI jihvAke agra bhAgameM Akara vilIna ho jAtA hai arthAt vaha apane mukhase apanI vIratAkA guNagAna nahIM krtaa| aura dUsaroMke mukhase sunakara bhI udhara kAna nahIM detA / / 12 / / tapa kA mada durjaya hai yaha spaSTa karate haiM isa kSetra aura isa kAlameM yadi koI 'tapa, moha Adi zatraoMke vinAzakA kAraNa hai' yaha jAnakara bhI tapa karatA hai to viSayoMkI cAha Age daur3atI hai| mere samAna nirIha hokara kiye jAnevAle tapake samAna tapa yadi koI eka dina bhI kara sake to maiM usake donoM caraNa Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 180 dharmAmRta ( anagAra) atha pUjAmadakarturdoSaM darzayatisve varge sakale pramANamahamityetatkiyadyAvatA, paurA jAnapadAzca santyapi mama zvAsena sarve sdaa| yatra kvApyuta yAmi tatra sapuraskArAM labhe sakriyA mityarcAmadamUrNanAbhavadadhastantuM vitanvan patet // 14 // yAvatA-yena kAraNena / zvasanti-madekAyattAstiSThantItyarthaH / UrNanAbhavat-kauliko yathA / tantuM-lAlAsvarUpam / / 94 // athaivaM prasaGgAyAtaH sArmikAn prati jAtyAdimadaiH saha mithyAtvAkhyamanAyatanaM tyAjyatayA prakAzya , sAmprataM tadvataH sapta tyAjyatayA prakAzayati samyaktvAdiSu siddhisAdhanatayA triSveva siddheSu ye, rocante na tathaikazastraya ime ye ca dvizaste trayaH / yazca trINyapi so'pyamI zubhadRzA saptApi mithyAza styAjyA khaNDayituM pracaNDamatayaH sadRSTisamrATapadam // 25 // triSveva-samuditeSu na vyasteSu / siddheSu-Agame nirNIteSu / tathA-siddhisAdhanatAprakAreNa / ekazaH--ekaikaM karmatApannam / tathAhi-kazcit samyaktvajJAne mokSamArga manyate na cAritram, anyaH samyaktvacaritre na jJAnam, anyataro jJAnacAritre na samyaktvamevamutaratrApi cintyam / dvizaH-dve dve siddhisAdhanatayA na rocante / mithyaadRshH| uktaM ca apane mastakapara dhAraNa karU~, isa prakAra moharUpI daitya na kevala cAritrako kintu samyagdazanako bhI naSTa-bhraSTa kara detA hai| arthAt tapasvI bhI tapa kA mada karake bhraSTa hote haiM / / 13 / / pUjAkA mada karanevAleke doSa dikhalAte haiM maiM apane samasta sajAtIya samUhameM pramANa mAnA jAtA hU~, itanA hI nahIM, kintu saba nagaravAsI aura dezavAsI sadA mere zvAsake sAtha zvAsa lete haiM, unakA jIvana mere adhIna hai, jahA~ kahIM bhI maiM jAtA hU~ vahA~ puraskArapUrvaka satkAra pAtA hU~ isa prakArakA pUjAkA mada makar3Ike samAna apanA jAla phailAtA huA adhaHpatana karatA hai // 94 // isa prakAra sAdharmiyoMke prati prasaMga prApta jAti Adi ATha madoM ke sAtha mithyAtva nAmaka anAyatanako tyAgane yogya batalAkara Age sAta prakArake mithyAdRSTiyoMko tyAjya batalAte haiM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra ye tonoM hI mokSake kAraNa haiM yaha Agamase nirNIta hai / inameM se jo eka-ekako mokSakA kAraNa nahIM mAnate aise tIna, jo dodoko mokSakA kAraNa nahIM mAnate aise tIna aura jo tInoMko hI mokSakA kAraNa nahIM mAnatA aisA eka, isa taraha samyagdarzanarUpI cakravartI padakA khaNDana karaneke lie usake prabhAva aura svarUpako dUSita karaneke lie ye sAtoM hI mithyAdRSTi bar3e dakSa hote haiM / samyagdRSTiko inase dUra hI rahanA cAhie // 15 // vizeSArtha-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra ye tInoM hI mokSake kAraNa haiN| jo inameM se ekako yA doko yA tInoMko hI svIkAra nahIM karate ve mithyAdRSTi haiM / isa taraha mithyAdRSTike sAta bheda ho jAte haiM-samyagdarzanako na mAnanevAlA eka, samyagjJAnako na mAnanevAlA do, samyaka cAritrako na mAnanevAlA tIna, samyagdarzana samyagjJAnako na Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya 181 'ekaikaM na trayo dve dve rocante na pare tryH| ekastrINIti jAyante saptApyete kudarzanAH // [ ami. zrA. 2 / 26 ] // 15 // athAparairapi mithyAdRSTibhiH saha saMsarga pratiSedhatimudrAM sAMvyavahArikI trijagatIvandyAmapodyAhatI, vAmAM kecidahaMyavo vyavaharantyanye bahistAM shritaaH| lokaM bhUtavadAvizantyadazinastacchAyayA cApare, mlecchantIha takaistridhA paricayaM puMdehamohaistyaja // 16 // mudrAM-AcelakyAdiliGgaM TaMkAdinANakAkRti ca / sAMvyavahArikI-samIcInapravRttiprayojanAm / apodya-apavAdaviSayAM kRtvA 'niSiddhaya' ityarthaH / vAmAM-tadviparItAM / kecit-tApasAdayaH / ahaMyava:- ahaGkAriNaH / anye--dravyajinaliGgamaladhAriNaH / tacchAyayA-arhadgatapratirUpakeNa / apre-drvyjinlinggdhaarinnH| mlecchanti-mlecchA idAcaranti / taka:-kutsitastaiH / tridhA paricayaM-manasAnumodanaM vAcA kIrtanaM kAyena saMsarga ca / taduktam 9 12 mAnanevAlA cAra, samyagdarzana samyakcAritrako na mAnanevAlA pA~ca, samyagjJAna aura samyak cAritrako na mAnanevAlA chaha tathA tInoMko hI na mAnanevAlA sAta / kahA bhI hai 'jinheM tInoM meM se eka-eka nahIM rucatA aise tIna, jinheM do-do nahIM rucate aise tIna aura jinheM tInoM bhI nahIM rucate aisA eka, isa taraha ye sAtoM bhI mithyAdRSTi haiN|' ye samyagdarzanake prabhAva aura svarUpako kSati pahu~cAne meM tatpara rahate haiN| ataH samyagdRSTiko inase dUra rahanA cAhie // 95 // anya mithyAdRSTiyoMke bhI sAtha sambandha rakhanekA niSedha karate haiM digambaratvarUpa jainI mudrA tInoM lokoMmeM vandanIya hai, samIcIna pravRtti-nivRttirUpa vyavahArake lie prayojanIbhUta hai| kintu isa kSetrameM vartamAna kAlameM usa mudrAko chor3akara kucha ahaMkArI to usase viparIta mudrA dhAraNa karate haiM-jaTA dhAraNa karate haiM, zarIra meM bhasma ramAte haiN| anya dravya jinaliMgake dhArI apaneko muni mAnanevAle ajitendriya hokara usa jaina mudrAko kevala zarIrameM dhAraNa karake dharmake icchuka logoMpara bhUnakI taraha savAra hote haiN| anya dravyaliMgake dhArI maThAdhIza bhaTTAraka haiM jo jinaliMgakA veSa dhAraNa karake mlecchoMke samAna AcaraNa karate haiN| ye tInoM puruSake rUpameM sAkSAt mithyAtva haiN| ina tInoMkA manase anumodana mata karo, vacanase guNagAna mata karo aura zarIrase saMsarga mata kro| isa taraha mana-vacana-kAyase inakA parityAga karo // 9 // vizeSArtha-isa zlokake dvArA granthakArane apane samayake tIna prakArake mithyAdRSTi sAdhuoMkA citraga karake samyagdRSTiko unase sarvathA dUra rahanekI preraNA kI hai| inameM se prathama to anya matAnuyAyI sAdhu haiM jo bhasma ramAte haiM aura jaTA vagairaha dhAraNa karate haiN| kintu zeSa donoM jaina matAnuyAyI sAdhu haiM jo bAharase digambara jaina munikA rUpa dhAraNa kiye hote haiM-nagna rahate haiM, keza loMca karate haiN| kintu antaraMgameM sacce muni nahIM hote| ina domeM-se antima maThAdhIza bhaTTAraka hote haiM / aisA pratIta hotA hai ki zaMkarAcAryane jainoM aura bauddhoMke viruddha jo abhiyAna calAyA thA aura daNDI sAdhuoMkI sRSTi karake dharma ke saMrakSaNake lie bhAratameM maThoMkI sthApanA kI thI usIke anukaraNapara jainoMmeM bhI sAdhuoMne vanavAsa chor3akara mandiroMmeM rahanA zurU kiyA aura mandiroMke lie dAnAdi svIkAra karake dharmakI rakSAkA Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 9 12 182 dharmAmRta (anagAra ) 'kApathe pathi duHkhAnAM kApasthe'pyasammatiH / asaMpRktiranutkIrtiramUDhA dRSTirucyate / [ ratna. zrA. 14 ] // 96 // atha mithyAjJAnibhiH saMparka vyapohati - vidvAna vidyAzAkinyAH krUraM roddhumupaplavam / nirundhyAdaparAdhyantIM prajJAM sarvatra sarvadA // 97 // kuhetunayadRSTAntagaralodgAradAruNaH / AcAryavyaJjanaiH saGgaM bhujaGgerjAtu na vrajet // 98 // vyaJjanaM viSaH / uktaM ca 'zAkya nAstikayAgajJajaTilAjIvakAdibhiH / sahAvAsaM sahAlApaM tatsevAM ca vivarjayet // ' ajJAtatattvacetobhirdurAgrahamalImasaiH / yuddhameva bhaved goSThayAM daNDAdaNDi kacAkaci // [ soma. upA. 804-805 zlo. ] kArya karane lage ve bhaTTAraka kahalAye / granthakArane likhA hai ki ve mlecchoMke samAna AcaraNa karate haiM isase jJAta hotA hai ki unakA AcaraNa bahuta gira gayA thA / unhoMne eka zloka bhI uddhRta kiyA hai - jisameM kahA hai 'caritrabhraSTa paNDitoMne aura banAvaTI tapasviyoMne jinacandrake nirmala zAsanako malina kara diyA / ' samyagdRSTi ko aise veSI jaina sAdhuoMse bhI mana-vacana-kAya se dUra rahane kI preraNA kI hai kyoMki aisA na karanese samyagdarzana ke amUDhadRSTi nAmaka aMgako kSati pahu~catI hai| usakA svarUpa isa prakAra hai duHkhoMke mArga kumArga kI aura kumArga meM calanevAloMkI manase sarAhanA na karanA, kAyase saMsarga na rakhanA aura vacanase prazaMsA na karanA amUDhadRSTi aMga kahA jAtA hai / dUsare matavAloMne bhI aise sAdhuoMse dUra rahane kI preraNA kI hai 'khoTe karma karanevAle, bilAva ke samAna vrata dhAraNa karanevAle, Thaga, bagulA bhagata tathA kisI hetuse sAdhu bananevAle sAdhuoMkA vacana mAtrase bhI Adara nahIM karanA cAhie / ' mithyAjJAna nAmaka anAyatanako chur3Ate haiM trikAlavartI viSayoMke arthako jAnanevAlI buddhiko prajJA kahate haiN| usakA kAma hai ki vaha avidyArUpI pizAcinIke krUra upadravoMko sarvatra sarvadA roke arthAt jJAnakA pracAra kare / yadi vaha aisA na kare aura vimUr3ha ho jAye to vidvAnko usakA nivAraNa karanA cAhie ||17|| mithyAjJAniyoMse samparkakA niSedha karate haiM khoTe hetu naya aura dRSTAntarUpI viSako ugalaneke kAraNa bhayAnaka AcArya veSadhArI sarpoM yA duSToMke sAtha kabhI bhI nahIM rahanA cAhie arthAt khoTI yuktiyoM, khoTe nayoM aura khoTe dRSTAntoMke dvArA mithyA pakSako siddha karanevAle guruoM se bhI dUra rahanA cAhie // 98 // 1. paNDitai bhraSTacAritrairbaTha raizca tapodhanaiH / zAsanaM jinacandrasya nirmalaM malinIkRtam // 2. pAkhaNDino vikarmasthAn vaiDAlavratikAn zaThAn / hetukAn bakavRttIMzca vAGmAtreNApi nArcayet // . Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya 183 bhUyo'pi bhaGgayantareNAha bhArayitvA paTIyAMsamapyajJAnaviSeNa ye| viceSTayanti saMcakSyAste kSudrAH kSudramaMtrivat // 19 // bhArayitvA-vikalIkRtya / paTIyAMsaM-tattvavettAramadRSTapUrva ca / viceSTayanti-viruddhaM vartayanti / saMvakSyAH -varjanIyAH / kSudrA:-mithyopadeSTAro durjanAH / kSudramantrivat-duSTagAruDikA yathA // 99 / / atha mithyAcAritrAkhyamanAyatanaM pratikSipati rAgAdyairvA viSAdyairvA na hanyAdAtmavat param / dhruvaM hi prAgvadhe'nantaM duHkhaM bhAjyamudagvadhe // 100 // prAgvadhe-rAgadveSAdibhirAtmanaH parasya ca ghaate| bhAjyaM-vikalpanIyam / udagvadhe-viSazastrA- 49 dibhiH svaparayordhAte / ayamabhiprAyaH viSAdibhirhanyamAno'pi yadi paJcanamaskAramanAH syAttadA nAnantaduHkhabhAgabhavati anyathA bhavatyeveti // 10 // punaH prakArAntarase usI bAtako kahate haiM jaise sarpake viSako dUra karanekA DhoMga racanevAle duSTa mAntrika jise sA~pane nahIM kATA hai aise vyaktiko bhI viSase mohita karake kuceSTAe~ karAte haiM, usI taraha mithyA upadeza denevAle duSTa puruSa tattvoMke jAnakArako bhI mithyAjJAnase vimUr3ha karake unase viruddha vyavahAra karAte haiN| ataH samyaktvake ArAdhakoMko unase dUra rahanA cAhie / / 19 / / vizeSArtha-AcArya somadevane bhI kahA hai-bauddha, nAstika, yAjJika, jaTAdhArI tapasvI aura AjIvaka Adi sampradAyake sAdhuoMke sAtha nivAsa, bAtacIta aura unakI sevA vagairaha nahIM karanA caahie| tattvoMse anajAna aura durAgrahI manuSyoMke sAtha vArtAlApa karanese lar3AI hI hotI hai jisameM DaNDA-DaNDI aura jhoMTA-jhoMTI takakI naubata A jAtI hai // 19 // Age mithyAcAritra nAmaka anAyatanakA niSedha karate hai mithyAcAritra nAmaka anAyatanako tyAganeke icchuka samyagdRSTiko mohodayajanya rAgAdi vikAroMse tathA viSa, zastra, jala, agnipraveza Adise apanA aura dUsaroMkA ghAta nahIM karanA cAhie; kyoMki rAgAdise ghAta karanemeM to nizcaya hI ananta dukha milatA hai kintu viSAdise ghAta karanepara ananta duHkha ho bhI sakatA hai aura nahIM bhI ho sakatA // 10 // vizeSArtha-tAtparya yaha hai ki rAgAdirUpa pariNatike dvArA apane yA dUsaroMke vizuddha pariNAmasvarUpa sAmyabhAvakA ghAta karanevAleke bhAva mithyAcAritra rUpa anAyatanakI sevAse samyaktva malina hotA hai| aura viSAdike dvArA apanA yA parakA ghAta karanevAlA dravya mithyAcAritrakA sevI hotA hai / Azaya yaha hai ki hiMsAke do prakAra haiM-bhAvahiMsA aura drvyhiNsaa| pahale prakArakI hiMsA bhAvahiMsA hai aura dUsare prakArakI hiMsA dravya hiMsA hai| jainadharmameM bhAva hiMsAko hI hiMsA mAnA hai| cAhe dravyahiMsA huI ho yA na huI ho / jahA~ bhAvameM hiMsA vahA~ avazya hI hiMsA hai| kintu dravyahiMsA honepara bhI yadi bhAvameM hiMsA nahIM hai to hiMsA nahIM hai / ataH rAgAdirUpa pariNAma hone para AtmAke vizuddha pariNAmoMkA ghAta honese hiMsA avazya hai aura isalie usakA phala ananta duHkha avazya bhoganA par3atA hai| kintu dravyahiMsAmeM aisI niyAmakatA nahIM hai / kadAcit viSa khAkara maranevAlA AdamI Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 dharmAmRta ( anagAra) atha hiMsAhiMsayormAhAtmyamAha hIno'pi niSThayA niSThAgariSThaH syaadhiNsyaa| hiMsayA zreSThaniSTho'pi zvapacAdapi hIyate // 101 / / niSThayA-vratAdinA // 10 // atha mithyAcAritraparaiH saha sAMgatyaM pratyAkhyAti kecit sukhaM duHkha nivRttimanye prakartukAmAH karaNIgurUNAm / kRtvA pramANaM giramAcaranto hiMsAmahiMsArasikairapAsyAH // 102 // karaNIgurUNAM-mithyAcAryANAm // 102 // atha trimUDhApoDhatvaM samyagdRSTabhUSaNatvenopadizati yo devaliGgisamayeSu tamomayeSu loke gatAnugatike'pyapathaikapAnthe / na dveSTi rajyati na ca pracaradvicAraH so'mUDhadRSTiriha rAjati revatIvat // 103 // smyH-shaastrm| tamomayeSu-ajJAnarUpeSvajJAnabahuleSu vA / apathaikapAnthe-kevalonmArgAnanyacAriNi / nanu ca kathametad yAvatA lokadevatApASaNDibhedAt tridhaiva muuddhmnushruyte| tathA ca svAmisUktAniyadi tatkAla sadbuddhi A jAnese paMcanamaskAra mantrakA japa karate hue prANa chor3atA hai to vaha apanI galatIkA pratIkAra tatkAla kara letA hai ataH ananta duHkhakA bhAgI nahIM hotA / / 10 / / hiMsA aura ahiMsAkA mAhAtmya kahate haiM vratAdike anuSThAnarUpa niSThAse hIna bhI vyakti dravya aura bhAvahiMsAke tyAgase niSThAzAlI hotA hai aura utkRSTa niSThAvAlA bhI vyakti hiMsA karanese cANDAlase bhI nIca hotA hai // 10 // mithyAcAritrakA pAlana karanevAloMke sAtha saMgati karanekA niSedha karate haiM kucha loga svayaM apaneko aura apane sambandhiyoMko khUba sukhI karanekI icchAse aura kucha duHkha dUra karanekI icchAse mithyA AcAryoMkI vANIko pramANa mAnakara hiMsA karate haiN| ahiMsApremiyoMko unase dUra hI rahanA cAhie / / 102 // Age kahate haiM ki tIna mUr3hatAoMkA tyAga samyagdRSTikA bhUSaNa hai jo vicArazIla puruSa ajJAnamaya yA ajJAnabahula deva, guru, zAstrameM tathA kevala kumArgameM nitya gamana karanevAle gatAnugatika logoMmeM na dveSa karatA hai aura na rAga karatA hai vaha amUDhadRSTi isa lokameM rAnI revatIkI taraha samyaktvake ArAdhakake rUpameM zobhita hotA hai / / 10 / / vizeSArtha-pratyakSa, anumAna aura Agamake dvArA jo vastu jisa rUpameM sthita hai usako usI rUpa meM vyavasthita karane meM hetu tarka vitarkako vicAra kahate haiN| tathA deza kAla aura samasta puruSoMkI apekSA bAdhakAmAvarUpase vicArakA pravartana karanevAleko vicArazIla kahate haiM / binA vicAre kAma karanevAloMkA dekhAdekhI anusaraNa karanevAloMko gatAnugatika kahate haiN| aise logoMmeM aura kudeva, kuguru aura kuzAstrameM jo na rAga karatA hai aura na dveSa karatA hai arthAt unakI upekSA karatA hai vaha amUr3hadRSTi hai| yahA~ yaha zaMkA hotI hai ki mUr3hatAke to tIna hI bheda haiM lokamUr3hatA, devamUr3hatA aura pASaNDimUr3hatA / svAmI samantabhadrane kahA hai Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya 185 'ApagAsAgarasnAnamuccayaH sikatAzmanAm / giripAto'gnipAtazca lokamaDhaM nigadyate // ' 'varopalipsayAzAvAn rAgadveSamalImasAH / devatA yadupAsIta devatAmUDhamucyate // ' 'sagranthArambhahiMsAnAM saMsArAvartavartinAm / pASaNDinAM puraskAro jJeyaM pASaNDimohanam // ' [ ratna. zrA. 22-24 ] naiSa doSaH, kudeve kuliGgini vA kadAgamasyAntarbhAvAt / kathamanyathedaM svAmisUktamupapadyata 'bhayAzAsnehalobhAcca kudevAgamaliGginAm / praNAmaM vinayaM caiva na kuyuH zuddhadRSTayaH // ' [ ratna. zrA. 30 ] etadanusAreNaiva Thakkuro'pIdamapAThIt 'loke zAstrAbhAse samayAbhAse ca devatAbhAse / nityamapi tattvarucinA kartavyamamUDhadRSTitvam / / ' [ puruSArtha. 26 ] vicAra:-pratyakSAnumAnAgamairyayAvasthitavastuvyavasthApanahetuH kSodaH / amUDhadRSTiH---amUDhA SaDanAyatanatyAgAdanabhibhUtA dRSTiH samyaktvaM yasya / etena SaDAyatanavarjanadvAreNAmUDhadRSTitvaguNo'pi paJcamaH smRtiprasiddhaH saMgRhItaH / siddhAnte tu catvAra eva dRgvizuddhivRddhayarthA guNAH zrUyante / tathA cArAdhanAzAstraM- 15 'uvagRhaNa ThidikaraNaM vacchalla pahAvaNA guNA bhnniyaa| sammattavisuddhIe uvagRhaNagArayA cauro // [ bha. ArA. 45 ] 'kalyANakA sAdhana mAnakara nadI yA samudra meM snAna karanA, bAlU aura pattharoMkA stUpa banAnA, parvatase giranA, agnimeM praveza karanA lokamUr3hatA hai / isa loka sambandhI phalakI AzA rakhanevAlA manuSya icchita phala prApta karanekI icchAse jo rAga-dveSase malina devatAoMkI upAsanA karatA hai use devamUr3hatA kahate haiN| parigraha aura Arambha sahita tathA saMsArameM bhaTakAnevAle pASaNDiyoMkA-sAdhuoMkA Adara-satkAra pASaNDimUr3hatA hai'| isa taraha tIna hI mUr3hatA haiM kintu yahA~ cAra mUr3hatAeM batAyI haiN| kintu yaha koI doSa nahIM hai kyoMki kudeva aura kugurumeM kuzAstrakA antarbhAva hotA hai| yadi aisA na hotA to svAmI samantabhadra aisA kyoM kahate ki, _ 'nirmala samyagdRSTiyoMko bhaya, AzA, sneha aura lobhase kudeva, kuzAstra aura kuguruoMko praNAma aura vinaya bhI nahIM karanA caahie|' svAmIke ukta kathanakA anusaraNa karake amRtacandrajIne bhI kahA hai 'lokameM, zAstrAbhAsameM, dharmAbhAsameM aura devAbhAsameM tattvoM meM ruci rakhanevAle samyagdRSTiko sadA amUDhadRSTi honA caahie|' amUDhA arthAt chaha anAyatanoMke tyAgase anabhibhUta hai dRSTi-samyaktva jisakA use amUDhadRSTi kahate haiN| isase chaha anAyatanoMke tyAgake dvArA pA~cavA~ amUDhadRSTi aMga bhI saMgRhIta hotA hai / siddhAnta meM to samyagdarzanakI vizuddhi karanevAle cAra hI guNa sune jAte haiM / ArAdhanA zAstra meM kahA hai __'upagUhana, sthitikaraNa, vAtsalya aura prabhAvanA ye cAra guNa samyagdarzanakI vizuddhiko bar3hAnevAle haiN| 24 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 dharmAmRta ( anagAra) etad viparyayAzcAnye anupagRhanAdayazcatvAro darzanadoSAH saMbhavanti / ata eva vistararucIn prati paJcaviMzatisamyaktvadoSAn vyAcakSate / tathA coktaM 'mUDhatrayaM madAzcASTI tathAnAyatanAni SaT / aSTau zaMkAdayazceti, dRgdoSAH paJcaviMzatiH // ' [soma. upA., 241 zlo.] // 103 // athAnupagRhanAdikAriNaH samyaktvavairiNa ityAcaSTe yo doSamuddhAvayati svayUthye yaH pratyavasthApayatImamitye / na yo'nugRhNAti na dInamenaM mAgaM ca yaH ploSati dRridvaSaste // 104 // doSaM-santamasantaM vA samyaktvavyabhicAram / svayUthye-sadharmaNi / pratyavasthApayati imaM svayUthyaM 9 darzanAdeH pratyavasyantam / dInaM-prakSINapuruSArthasAdhanasAmarthyam / ploSati-dahati mAhAtmyAd bhraMzayati, niHprabhAvatayA loke prakAzayatItyarthaH / te anupagRhanAsthitIkaraNAvAtsalyAprabhAvanAkarizvatvAraH krameNoktAH // 104 // ___AcArya kundakundane samayasArake nirjarAdhikArameM, AcArya samantabhadrane ratnakaraNDa zrAvakAcArameM samyagdarzanake ATha aMgoMkA vivecana kiyA hai| pUjyapAda akalaMka Adine bhI tattvArthasUtra 6-24 kI vyAkhyAmeM samyagdarzanake ATha aMga ginAye haiN| kintu bhagavatI ArAdhanAmeM samyaktvake vardhaka cAra hI guNa kahe haiN| zvetAmbara paramparAmeM bhI hameM ATha aMgoMkA ullekha nahIM milaa| ratnakaraNDameM samyagdarzanako tIna mUr3hatArahita, ATha madarahita aura ATha aMgasahita kahA hai / uttara kAlameM inameM chaha anAyatanoMke mila jAnese samyagdarzanake pacIsa doSa mAne gaye / upAsakAdhyayanameM kahA hai _ 'tIna mUr3hatA, ATha mada, chaha anAyatana aura zaMkA Adi ATha ye samyagdarzanake pacIsa doSa haiN|' bhagavatI ArAdhanAmeM hI samyagdarzanake pA~ca atIcAroMmeM anAyatana sevA nAmaka atIcAra ginAyA hai| anAyatanakI paramparAkA udgama yahIMse pratIta hotA hai| usakI TIkAmeM aparAjita sUrine anAyatanake chaha bheda karate hue prathama bheda mithyAtvake sevanako atIcAra nahIM, anAcAra kahA hai arthAt vaha mithyAdRSTi hI hai| zvetAmbara sAhityameM anAyatana zabda to AyA hai kintu chaha anAyatana hamAre dekhane meM nahIM Aye // 103 // Age kahate haiM ki upagRhana Adi nahIM karanevAle samyaktvake bairI haiM jo sAdharmI meM vidyamAna yA avidyamAna doSako-jisase samyaktva AdimeM atIcAra lagatA hai, prakAzita karatA hai, jo samyagdarzana Adise cigate hue sAdharmIko punaH usI mArgameM sthApita nahIM karatA, jo puruSArthake sAdhanakI sAmarthya se hIna sAdharmIko sAdhana sampanna nahIM karatA, tathA jo abhyudaya aura mokSakI prAptike upAyarUpa mArgako usakI mahattAse bhraSTa karatA hai-lokameM use prabhAvazUnya batalAtA hai, ye kramazaH upagUhana, sthitikaraNa, vAtsalya aura prabhAvanA guNoMkA pAlana na karanevAle cAroM samyaktvake virAdhaka haiM / / 104|| vizeSArtha-ina cAroM guNoMkA svarUpa samayasArameM to svaparaka kahA hai aura ratnakaraNDa zrAvakAcArameM paraparaka kahA hai| prathama kathana nizcayase hai aura dUsarA kathana vyavahArase hai| jo siddha bhaktise yukta hai aura saba mithyAtva rAga Adi vibhAva dharmoMko DhA~kanevAlAdUra karanevAlA hai vaha samyagdRSTi upagRhana aMgakA pAlaka hai / jo unmArgameM jAte hue apane Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya 187 iti doSojjhanam / ito gunnaapaadnmucyte| tatra tAvadupagRhanaguNamantarbahirvRttirUpeNa dvividhamapyavazyakartavyatayopadizati dharma svabandhumabhibhUSNukaSAyarakSaH kSeptaM kSamAdiparamAstraparaH sadA syAt / dharmopabRMhaNadhiyA'balavAlizAtmayUthyAtyayaM sthagayituM ca jinendrabhaktaH // 105 // abhibhUSNu-tAcchIlyena vyAhatazaktikaM kurvan / kaSAyarakSa:-krodhAdirAkSasamika ghoradunivAratvAt / jinendrabhakta:-saMjJeyam / uktaM ca 'dharmo vivarddhanIyaH sadAtmano maardvaadibhaavnyaa| paradoSanigUhanamapi vidheyamupabRhaNaguNArtham // ' [ puruSArtha. 27 ] // 105 // AtmAko sanmArgameM sthita karatA hai vaha samyagdRSTi sthitikaraNa aMgakA pAlaka hai| jo mokSamArgake sAdhaka samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrako apanese abhinna rUpase anubhava karatA hai vaha vAtsalya aMgakA dhAraka hai| jo vidyArUpI rathapara car3hakara manarUpI rathake mArgameM bhramaNa karatA hai vaha samyagdRSTi prabhAvanA aMgakA pAlaka hai (samaya. gA. 23336) / svayaM zuddha ratnatrayarUpa mokSamArgameM bAla aura azakta janoMke dvArA honevAlI nindAko jo dUra karatA hai use upagUhana kahate haiN| samyagdarzana aura samyakacAritrase Digate huoMko dharmapremI paNDitajanake dvArA apane dharma meM sthira karanA sthitikaraNa hai| sArmiyoMke prati samIcIna bhAvase chala-kapaTarahita yathAyogya Adara bhAva vAtsalya hai| ajJAnAndhakArake phailAvako jaise bhI bane vaise dUra karake jinazAsanake mAhAtmyako prakaTa karanA prabhAvanA hai [ratna. zlo. 15-18] // 104 // yahA~ taka samyagdarzanake doSoMko tyAganekA kathana kiyA / Age guNoMko utpanna karanekA kathana karate haiN| unameM se prathama antavRtti aura bahivRtti rUpase donoM prakArake upagUhana guNako anivAryataH pAlana karanekA upadeza dete hai dharmako bar3hAnekI bhAvanAse mumukSuko apane bandhuke samAna samyaktvarUpa athavA ratnatrayarUpa dharmakI zaktiko kuNThita karanevAle kaSAyarUpa rAkSasoMkA nigraha karaneke lie sadA uttama kSamA Adi divya AyudhoMse susajjita honA caahie| aura apane azakta tathA ajJAnI sAdharmI janoMke doSoMko DhA~kaneke lie jinendrabhakta nAmaka seThakI taraha ceSTA karanA cAhie / / 105 // vizeSArtha-isa loka aura paralokameM bandhuke samAna upakArI honese dharma apanA bandhu hai aura krodhAdirUpa kaSAya bhayAnaka tathA durnivAra honese rAkSasake samAna hai| yaha kaSAya dharmakI zaktiko kuNThita karatI hai / kaSAyake rahate hue samyaktvarUpa yA ratnatrayarUpa dharma prakaTa honA kaThina hotA hai| prakaTa bhI ho jAye to usakI abhyunnati kaThina hotI hai / ataH kaSAyoMke virodhI uttama kSamA Adi bhAvanAse kaSAyarUpI rAkSasakA dalana karaneke lie tatpara rahanA caahie| usake binA AtmadharmakA pUrNa vikAsa sambhava nahIM hai / yaha upabRMhaNa guNa jo antarvRttirUpa hai usIkI bAhya vRttikA nAma upagUhana hai arthAt eka hI guNako do nAma do dRSTiyoMse diye gaye haiN| ajJAnI aura asamartha sAdharmI janoMke dvArA honevAle apavAdako DhA~kakara dharmako nindAse bacAnA upagUhana hai| isa upagUhanase dharmakA upabRMhaNa-vRddhi hotI hai kyoMki dharmakI nindA honese dharmake prasArako hAni pahu~catI hai| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 dharmAmRta ( anagAra) atha svaparayoH sthitikaraNAcaraNamAha daivapramAdavazataH supathazcalantaM ___svaM dhArayellaghu vivekasuhRdabalena / tatpracyutaM paramapi dRDhayan bahusvaM, syAdvAriSeNavadalaM mahatAM mhaahH||106|| supathaH-vyastAd samastAdvA ratnatrayAt / dhArayet-sthirIkuryAt / tatpracyutaM-sanmArgapracyavanonmukham / dRDhayan-sthirIkurvan / bahusvaM-AtmAnamiva / ISadasiddhaH sva iti vigRhya 'vA supo bahuH prAk' ityanena bahupratyayaH pUrvo vidhIyate / mahAhaH-pUjyaH / / uktaM ca-'kAmakrodhamadAdiSu calayitumuditeSu vartmano nyAyyAt / __drutamAtmanaH parasya ca yuktyA sthitikaraNamapi kAryam / / ' [ puruSArtha. 27 ] // 106 // athA'ntarbahirvAtsalyakaraNe prayuGkte dhenuH svavatsa iva rAgarasAvabhISaNaM dRSTi kSipenna manasApi sahet kSati ca / dharme sadharmasu sudhIH kuzalAya baddha premAnubandhamatha viSNuvadutsaheta // 107 // dRSTi-antarmatiM cakSuzca / kSipet-vyApArayet / viSNuvat-viSNukumAro ythaa| uktaM ca 'anavaratamahiMsAyAM zivasukhalakSmInibandhane dharme / / sarveSvapi ca sadharmasu paramaM vAtsalyamavalambyam / / ' [puruSArtha. 29] // 107 // isa aMgakA pAlana karanevAloMmeM jinendra bhakta seTha prasiddha huA hai| usane eka kSullaka bheSadhArI corake apane caityAlayase maNi curA lenepara bhI dharmakI nindAke bhayase usakA upagUhana kiyA thA // 105 // apanA aura dUsaroMkA sthitikaraNa karanekI preraNA karate haiM balavAn daiva-pUrvakRta karma aura pramAdake vazase sampUrNa ratnatrayarUpa yA usake eka dezarUpa sumAgase giraneke abhimukha apaneko yuktAyukta vicArarUpa mitrakI sahAyatAse zIghra hI sanmArgameM sthira karanA caahie| sanmArgase giraneke abhimukha dUsare sAdharmIko bhI apanI hI taraha sanmArgameM sthira karanevAlA zreNika-putra vAriSeNakI taraha indrAdike dvArA mahAn pUjya hotA hai // 106 / / antaraMga aura bAhya vAtsalyake karanekI preraNA karate haiM jaise tatkAlakI byAhI huI gAya apane baccepara anurAgavaza nirantara dRSTi rakhatI hai, use A~khoMse ojhala nahIM hone detI, aura usakI hAni nahIM saha sakatI, usI taraha mumukSuko bhI dharma meM apanI dRSTi rakhanI caahie| tathA manase bhI kI gayI dharmakI kSatiko nahIM sahanA cAhie / aura sAdharmI janoMke kalyANake lie viSNukumAra muni kI taraha snehake anubandhako liye hue prayatna karanA cAhie // 107 // vizeSArtha-vAtsalya aMgakA pAlana karanevAloMmeM muni viSNukumAra prasiddha hue haiN| unhoMne balike dvArA akampanAcArya sahita sAta sau muniyoM para kiye gaye upasargako apanI vikriyA dRSTike dvArA dUra karake vAtsalya aMgakA pAlana kiyA thA // 107 // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya athAntaraGgabahiraGgaprabhAvanAbhAvanAmAha ratnatrayaM paramadhAma sadAnubadhnan svasya prabhAvamabhito'dbhutamArabheta / vidyAtapoyajanadAnamukhAvadAna vaMjAdivajjinamatazriyamuddharecca // 108 // avadAnaM-adbhutakarma / vajrAdivat-bajrakumArAdayo yathA / jinamatazriyaM-jinazAsana- 6 mAhAtmyam / uddharet-prakAzayet / uktaM ca 'AtmA prabhAvanIyo ratnatrayatejasA satatameva / jJAnatapojinapUjAvidyAtizayaizca jinadharmaH / / ' [ puruSArtha. 30 ] // 108 // atha prakArAntaraNa guNApAdanamAha devAdiSvanurAgitA bhavavapurbhogeSu nIrAgatA durvRtte'nuzayaH svaduSkRtakathA sUreH krudhAdya sthitiH / 12 pUjAhatprabhRteH sadharmavipaducchedaH kSudhAvite dhvaniSvAdamanaskatA'STa cinuyuH saMvegapUrvA dRzam // 10 // devAdiSu-deve gurau saMghe dharme phaladarzane ca / nIrAgatA-vairAgyam / anuzaya:-pazcAttApaH / 15 krudhAdyasthitiH-krodhAderasthiratvaM, anantAnubandhinAmabhAva ityarthaH / cinuyu:-vrddhyeyuH| saMvegapUrvAH / te yathAkramaM yathA antaraMga aura bAhya prabhAvanAko kahate haiM prakRSTa tejasvI ratnatrayakA sadA anuvartana karate hue apane prabhAvako sarvatra Azcaryajanaka rUpase phailAnA caahie| tathA vanakumArakI taraha vidyA, mantra, tapa, jinapUjA, dAna pramukha adbhuta kAryoke dvArA jinazAsanake mAhAtmyakA prakAza karanA cAhie // 108 / / vizeSArtha-jo sAdhana karanese siddha hotI hai vaha vidyA hai, jaise AkAzagAminI vidyA / jo pATha mAtrase siddha ho use mantra kahate haiM / icchAko rokanA tapa hai / isa prakArake adbhuta kAryoM dvArA jainazAsanakA mAhAtmya lokameM prakaTa karanA bAhya prabhAvanAMga hai / isameM vajrakumAra prasiddha hue haiN| unhoMne aSTAhnikA parvameM jaina rathayAtrAkI rokako haTavAkara dharmakA prabhAva phailAyA thA // 108 // anya upAyoMse bhI guNa prApta karanekI preraNA karate haiM deva, guru, saMgha, dharma aura dharmake phalameM khyAti AdikI apekSA na karake kiye jAnevAle anurAgako saMvega kahate haiN| saMsAra, zarIra aura strI Adi bhogoMmeM rAga na karanAunase virakta honA vairAgya hai| duSTa kArya ho jAnepara usakA pazcAttApa honA nindA hai| AcAryake sammukha apane bure kAryako prakaTa karanA gardA hai| krodha Adi kaSAyoMkI asthiratAko upazama kahate haiN| jinadeva, siddha Adi pUjya vargakI pUjA karanA bhakti hai| sAdharmiyoM para AyI ApattiyoMko dUra karanA vAtsalya hai| bhUkha Adise pIr3ita prANiyoMko dekhakara hRdayakA dayAse dravita honA anukampA hai| isa prakAra ye saMvega Adi ATha guNa samyaktvako bar3hAte haiM // 109 / / / vizeSArtha-samyagdarzanake ATha aMgoMkA vivecana karake anya guNoMkA kathana yahA~ kiyA hai | Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 dharmAmRta ( anagAra) 'saMveo Nivveo jiMdA garuhA ya uvasamo bhttii| vacchallaM aNukaMpA guNA hu sammattajuttassa / / ' [bhAva saM. 263-vasunandi. 49] // 109 // . iti guNApAdanam / atha vinayApAdanamucyate dhahiMdAditaccaityazrutabhaktyAdikaM bhajet / dRgvizuddhi vivRddhayartha guNavadvinayaM dRzaH // 110 // vasunandi zrAvakAcArameM kahA hai 'saMvega, nirveda, nindA, garhA, upazama, bhakti, vAtsalya, anukampA ye samyagdRSTike guNa haiN|' inhIMkA svarUpa Upara kahA hai' // 109 / / vinaya guNako prApta karanekA upadeza dete haiM jaise samyagdarzanakI nirmalatAko bar3hAneke lie upagUhana Adi guNoMkA pAlana kiyA jAtA hai vaise hI dharma, arhanta Adi, unake pratibimba aura zrutakI bhakti AdirUpa samyagdarzana kI vinayakA bhI pAlana karanA cAhie // 110 // vizeSArtha-bhagavatI ArAdhanA (gA. 46-47) meM jo kahA hai usakA vistRta vyAkhyAna aparAjitAcArya racita mUlArAdhanA TIkA tathA paM. AzAdhara racita mUlArAdhanA darpaNase yahA~ diyA jAtA hai-ari arthAt mohanIya karmakA nAza karanese, jJAnAvaraNa darzanAvaraNa karmakA nAza karanese, antarAya karmakA abhAva honese aura atizaya pUjAke yogya honese 'ahat' nAmako prApta noAgama bhAvarUpa ahantoMkA yahA~ grahaNa hai| jo nAmamAtrase ahanta haiM , unakA grahaNa yahA~ nahIM hai; kyoMki unameM 'arihanana' Adi nimittoMke abhAvameM bhI balAt arhanta nAma rakha diyA jAtA hai| arhantoMke pratibimba bhI 'yaha yaha haiN| isa prakArake sambandhase arhanta kahe jAte haiM / yadyapi ve atizaya pUjAke yogya haiM tathApi bimboMmeM 'arihanana' Adi guNa nahIM hai isalie unakA bhI yahA~ grahaNa nahIM hai / arhantake svarUpakA kathana karanevAle zAstrakA jJAtA hai kintu usameM upayukta nahIM hai, anya kArya meM lagA hai use Agama dravya arhanta kahate haiN| usa zAstrake jJAtAke trikAlavartI zarIrako jJAyaka zarIra arhanta kahate haiN| jisa AtmAmeM arihanana Adi guNa bhaviSyameM hoMge use bhAvi arhanta kahate haiN| tIrthaMkara nAmakara tadvayatirikta dravya arhanta hai| arhantake svarUpakA kathana karanevAle zAstrakA jJAna aura arhantake svarUpakA jJAna AgamabhAva arhanta hai / ina sabhImeM arihanana Adi guNoMkA abhAva honese unakA yahA~ arhat zabdase grahaNa nahIM hotA / isI prakAra jisane sampUrNa AtmasvarUpako nahIM prApta kiyA hai usameM vyavahRta siddha zabda nAmasiddha hai| athavA nimitta nirapekSa siddha saMjJA nAmasiddha hai| siddhoMke pratibimba sthApanA siddha haiN| zaMkA-sazarIra AtmAkA pratibimba to ucita hai, zuddhAtmA siddha to zarIrase rahita haiM unakA pratibimba kaise sambhava hai ? samAdhAna--pUrvabhAva prajJApana nayakI apekSAse jo sayoga kevalI yA itara zarIrAnugata AtmA hai use zarIrase pRthak nahIM kara skte| kyoMki zarIrase usakA vibhAga karanepara saMsArIpanA nahIM rahegA / azarIra bhI ho aura saMsArI bhI ho yaha to paraspara viruddha bAta hai| isalie zarIrake AkArarUpa cetana AtmA bhI AkAravAlA hI hai kyoMki vaha AkAravAnse abhinna hai jaise zarIra meM sthita AtmA / vahI samyaktva Adi ATha guNoMse sampanna hai isalie siddhoMkI sthApanA sambhava hai / jo siddha viSayaka zAstrakA jJAtA usameM upayukta nahIM hai aura Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 dvitIya adhyAya bhaktyAdikaM-bhakti pUjAM varNajananamavarNavAdanAzanamatyAsAdanaparihAraM ca / uktaM ca 'arahaMtasiddhacediyasude ya dhamme ya sAhuvagge ya / AyariyauvajjhAyasu pavayaNe daMsaNe cAvi / ' use siddha zabdase kahA jAtA hai to vaha Agama dravyasiddha hai| siddhaviSayaka zAstrake jJAtAkA zarIra jJAyakazarIra hai| jo bhaviSyameM siddha hogA vaha bhAvisiddha hai| tadvatirikta siddha sambhava nahIM hai kyoMki siddhaparyAyakA kAraNa karma nahIM hai, samasta karmoMke naSTa ho jAnepara siddhaparyAya prApta hotI hai / pudgala dravya siddhaparyAyakA upakAraka nahIM hai isalie nokarma siddha bhI nahIM hai| siddhaviSayaka zAstrakA jJAtA jo usImeM upayukta hai vaha Agama bhAvasiddha hai| jisake bhAvakarma aura dravyakarmarUpI kalaMka naSTa ho gaye haiM tathA jisane saba kSAyika bhAvoMko prApta kara liyA hai vaha noAgama bhAvasiddha hai| usIkA yahA~ grahaNa hai, zeSakA nahIM kyoMki unhoMne pUrNa AtmasvarUpako prApta nahIM kiyA hai / 'cediya' zabdase arhanta aura siddhoMke pratibimba grahaNa kiye haiM athavA sAdhu AdikI sthApanAkA bhI grahaNa kiyA jAtA hai / zrutajJAnAvaraNake kSayopazamase utpanna huA aura vastuke yathArtha svarUpako grahaNa karanevAla zraddhAnapUrvaka jJAna zruta hai| bAraha aMga, caudaha pUrva aura aMgabAhya ye usake bheda haiN| athavA tIrthakara aura zrutakevalI Adike dvArA racita vacanasamUha aura lipirUpa akSarasamUha bhI zruta haiN| dharma zabdase samIcIna cAritra kahA jAtA hai| vaha cAritra samyagdarzana aura samyagjJAnakA anugata honA caahie| usake sAmAyika Adi pA~ca bheda haiM / jo durgatimeM par3e jIvako zubha sthAnameM dharatA hai vaha dharma hai / athavA uttama-kSamA Adi rUpa dasa dharma hai| jo ratnatrayakA sAdhana karate haiM ve sAdhu haiM unakA varga arthAt samUha / vastuke yathArtha svarUpako grahaNa karane vAle jJAnarUpase pariNatiko jJAnAcAra kahate haiN| tattvazraddhAnarUpa pariNAmako darzanAcAra kahate haiM / pApakriyAse nivRttirUpa pariNatiko cAritrAcAra kahate haiN| anazana Adi tapa karaneko tapa AcAra kahate haiN| jJAnAdimeM apanI zaktiko na chipAne rUpa vRttiko vIryAcAra kahate haiN| ina pA~ca AcAroMko jo svayaM pAlate haiM aura dUsaroMse pAlana karAte haiM ve AcArya haiN| jo ratnatrayameM saMlagna haiM aura jinAgamake arthakA samyak upadeza dete haiM ve upAdhyAya haiN| jinake pAsa vinaya pUrvaka jAkara zrutakA adhyayana kiyA jAtA hai ve upAdhyAya haiM / 'pavayaNa' se pravacana lenaa| zaMkA-pahale zruta zabda AyA hai aura zrutakA artha bhI pravacana hai, ataH punarukta doSa AtA hai| samAdhAna-yahA~ pravacana zabdase ratnatraya lenA caahie| kahA hai-'jJAna, darzana aura cAritra pravacana hai|' athavA pahale zratase zratajJAna liyA hai aura yahA~ jIvAdi padArtha liye haiM arthAt zabdazruta pravacana hai| darzanase samyagdarzana liyA hai / arhanta Adike guNoMmeM anurAgako bhakti kahate haiN| pUjAke do prakAra haiM-dravyapUjA aura bhAvapUjA / ahanta AdikA uddeza karake gandha, puSpa, dhUpa, akSata AdikA dAna dravyapUjA hai| AdarapUrvaka khar3e honA, pradakSiNA denA, namaskAra Adi karanA, vacanase guNoMkA stavana karanA bhI dravyapUjA hai / aura manase guNoMkA smaraNa karanA bhAvapUjA hai / varNa zabdake aneka artha haiN| yahA~ unameM-se yaza artha lenA caahie| vidvAna kI pariSadmeM arhanta AdikA yaza phailAnA, unake vacanoko pratyakSa anumAna Adika avaruddha batalAkara mahattAkA khyApana karanA bhagavAnakA 'varNajanana' hai| nirvANako caitanya mAtra meM avasthiti mAnanepara aparva atizayoMkI prApti sambhava nahIM hai kyoMki binA prayatnake hI sabhI AtmAoMmeM caitanya Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 dharmAmRta (anagAra ) 'bhattI pUyA vaNNajaNaNaM ca NAsaNamavaNNavAdassa / AsAdaNaparihAro daMsaNaviNao samAseNa // ' [ bhaga. A. 46-47 ] // 110 // sadA vartamAna rahatA hai| vizeSa rUpase rahita caitanya AkAzake phUlakI taraha asat hai / prakRti to acetana hai usake lie mukti anupayogI hai| prakRti ke ba~dhane yA chUTane se AtmAkA kyA ? isa prakAra sAMkhya matameM siddhapanA sambhava nahIM hai / naiyAyika vaizeSika siddha avasthA meM buddhi Adi vizeSa guNoM kA abhAva mAnate haiN| kauna samajhadAra AtmAko jar3a banAnA pasanda karegA / tathA vizeSa guNoMse zUnya AtmAkI sattA kaise sambhava hai ? jo buddhi Adi vizeSa guNoMse rahita hai vaha to AtmA hI nahIM hai jaise bhasma / isa prakAra anya matoMmeM kathita siddhoM kA svarUpa nahIM banatA / ataH bAdhA karanevAle samasta karmalepake vinAzase utpanna hue nizcala svAsthya meM sthita aura ananta jJAnAtmaka sukhase santuSTa siddha hote haiM / isa prakAra siddhoM ke mAhAtmyakA kathana siddhoMkA varNajanana hai / jaise vItarAgI, vItadveSI, trilokake cUr3AmaNi bhavya jIvoM ke zubhopayoga meM kAraNa hote haiM / usI prakAra unake bimba bhI hote haiM / bAhya dravyake avalambanase hI zubha aura azubha pariNAma hote haiM / jaise AtmAmeM iSTa aura aniSTa viSayoMke sAnnidhya se rAga-dveSa hote haiM, apane putrake samAna vyaktikA darzana putrake smaraNakA Alambana hotA hai / isI taraha pratibimbako dekhakara arhanta Adike guNoMkA smaraNa hotA hai / vaha smaraNa navIna azubha karmoMkA Asrava rokane meM, navIna zubhakarmoM ke bandhameM, ba~dhI huI zubha prakRtiyoM ke anubhAgako bar3hAne meM aura pUrvabaddha azubha prakRtiyoMke anubhAgako ghaTAne meM samartha hai / isalie jinabimboMkI upAsanA karanA caahie| isa prakAra bimbakI mahattAkA prakAzana bimbakA varNajanana hai / zrata kevalajJAnakI taraha samasta jIvAdi dravyoMkA yathArtha svarUpa prakAzana karane meM samartha hai| karmarUpI tApakA nirmUlana karane meM tatpara zubhadhyAnarUpI candana ke lie malayagirike samAna hai, sva aura parakA uddhAra karanemeM lIna vidvAnoMke dvArA manase ArAdhanIya hai, azubha Asravako rokatA hai, apramattatA lAtA hai, sakala pratyakSa aura vikala pratyakSa jJAnakA bIja hai, samyagdarzana, samyagjJAnameM pravRtta karAtA hai, aisA kahanA zrutakA varNajanana hai / jina bhagavAn ke dvArA upadiSTa dharma duHkhase rakSA karanemeM, sukha dene meM tathA mokSako prApta karAne meM samartha hai| isa prakAra dharmake mAhAtmyako kahanA dharmakA varNajanana hai / sAdhu anitya bhAvanA meM lIna honese zarIra AdikI ora dhyAna nahIM dete, jinapraNIta dharmako hI duHkhoMse rakSA karane meM samartha jAnakara usIkI zaraNa lete haiM, kamako grahaNa karane, usakA phala bhogane aura unako jar3amUlase naSTa karanevAle hama akele hI haiM aisA unakA dRr3ha nizcaya hotA hai, na ve sukhase rAga karate haiM aura na duHkhase dveSa, bhUkha-pyAsakI bAdhA honepara bhI pariNAmoMko saMkliSTa nahIM karate, jJAna-dhyAnameM tatpara rahate haiM isa prakAra sAdhuke mAhAtmyakA prakAzana sAdhukA varNajanana hai / isI prakAra AcArya aura upAdhyAyake mAhAtmyakA prakAzana unakA varNajanana hai / ratnatrayake lAbhase bhavya jIvarAzi ananta kAlase mukti lAbha karatI AtI hai ityAdi kathana mArgakA varNajanana hai / samIcIna dRSTi midhyAtvako haTAkara jJAnako nirmala karatI hai, azubha gati meM jAnese rokatI hai ityAdi kathana samyagdRSTikA varNajanana hai| jhUThA doSa lagAne ko avarNavAda kahate haiM / arhanta siddha AdimeM mithyAvAdiyoMke dvArA lagAye gaye doSoMkA prativAda karake unheM dUra karanA caahie| AsAdanA avajJAko kahate haiM / use nahIM karanA cAhie / isa prakAra arhanta Adi meM bhakti Adi karanA samyaktvakI vinaya hai // 110 // Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya 193 atha prakArAntareNa samyaktvavinayamAha dhanyo'smIyamavApi yena jinavAgaprApta pUrvA mayA, __ bho viSvagajagadekasAramiyamevAsyai nakhacchoTikAm / yacchAmyutsukamutsahAmyahamihaivAyeti kRtsnaM yuvan, zraddhApratyayarocanaiH pravacanaM spRSTayA ca dRSTi bhajet // 111 / / utsukaM-sotkaNTham / yuvan-mizrayan yojayannityarthaH / spRSTayA-sparzanena / uktaM ca 'saddahayA pattiyaA rocayaphAsaMtayA pvynnss| sayalassa je NarA te sammattArAhayA hoti / / ' [ bhA. A. 7 ] // 111 // athASTAGgapuSTasya saMvegAdiviziSTasya ca samyaktvasya phalaM dRSTAntAkSepamukhena sphuTayati puSTaM niHzaGkitatvAdhairaGgairaSTAbhirutkaTam / saMvegAdiguNaH kAmAn samyaktvaM dogdhi rAjyavat // 112 // niHzaGkitatvAdyaH-niHzaGkitatva-niSkAMkSitatva-nirvicikitsatva * amUDhadRSTitvopagRhana-sthitIkaraNa- 12 vAtsalya-prabhAvanAkhyaH aGgaH mAhAtmyasAdhanaiH aSTAbhiH / rAjyaM tu svAmyamAtyasuhRtkozarASTradurgabalAkhyaH saptabhiraGgaiH puSTamiti tato'sya vyatirekaH / utkaTam / rAjyaM tu saMdhivigrahayAnAsanadvaidhIbhAvaMsaMzrayaH SaDibhareva guNaviziSTaM syAt / ata eva kAkvA rAjyavat samyaktvaM manorathAn pUrayati ? naivaM pUrayati / tahi samyaktvamiva 15 purayati iti lokottaramasya mAhAtmyamAviSkaroti // 112 // prakArAntarase samyaktvakI vinaya kahate haiM mumukSuko zraddhA, pratyaya, rocana aura sparzanake dvArA samasta jinAgamako yukta karate hue samyagdarzanakI ArAdhanA karanI caahie| maiM saubhAgyazAlI hU~ kyoMki maiMne abhI taka saMsArameM rahate hue bhI na prApta huI jinavANIko prApta kiyaa| isa prakAra antaraMgase zraddhAna karanA zraddhA hai / aho, yaha jinavANI hI samasta lokameM ekamAtra sArabhUta hai isa prakArakI bhAvanA pratyaya hai| isI jinavANIke lie maiM nakhoMse ciU~TI letA huuN| (a~gUThA aura usake pAsakI tarjanI a~galIke nakhoMse apane priyake zarIra meM ciU~TI lenese usameM ruci vyakta hotI hai)| yahI rocana hai / Aja utkaNThAke sAtha maiM usI jinavANImeM utsAha karatA hU~ yaha sparzana hai // 111 // vizeSArtha-kahA bhI hai-'jo manuSya samasta jinAgamakA zraddhAna, pratyaya, rocana aura sparzana karate haiM ve samyaktvake ArAdhaka hote haiM // 111 // ___ATha aMgoMse puSTa aura saMvega Adise viziSTa samyaktvakA phala dRSTAnta dvArA spaSTa karate haiM niHzaMkita Adi ATha aMgoMse puSTa aura saMvega Adi ATha guNoMse prabhAvazAlI samyagdarzana rAjyakI taraha manorathoMko pUrNa karatA hai // 112 // vizeSArtha-samyagdarzana niHzaMkita, niHkAMkSita, nirvicikitsA, amUDhadRSTi, upagUhana, sthitIkaraNa, vAtsalya, prabhAvanA ina ATha guNoMse puSTa hotA hai aura saMvega, nirveda, gardA, nindA, upazama, bhakti, vAtsalya aura anukampA nAmaka ATha guNoMse atyanta prabhAvazAlI hotA hai| kintu rAjya, svAmI, mantrI, mitra, koSa, rASTra, durga aura senA ina sAta hI aMgoMse puSTa hotA hai tathA sandhi, vigraha, yAna, Asana, dvaidhIbhAva aura Azraya ina chaha guNoMse prabhAvazAlI hotA hai / isase spaSTa hai ki rAjyase samyaktva balazAlI hai| ataH artha karanA cAhie-kyA rAjyakI taraha samyaktva manorathoMko parA karatA hai ? arthAt pUrA nahIM krtaa| 25 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 dharmAmRta ( anagAra) athaivamudyotanapUrvakasya samyagdarzanodyavanAcArAdhanopAyacatuSTayasya prayoktuH phalamAcaSTe ityudayottya svena suSTvekalolIkRtyAkSobhaM bibhratA pUryate dRk / yenAbhIkSNaM saMskriyodyeva bIjaM taM jIvaM sAnveti janmAntare'pi // 113 // svena-AtmanA sh| ekloliikRty-mishryitvaa| udyavanArthamidam / akSobhaM bibhratAnirAkulaM vhtaa| nirvhnnaarthmidm| paryate-sAdhyate / sAdhanArAdhanaSA / abhIkSNaM-panaH panaH / saMskriyA6 maMjiSThAdirAgAnuvedhaH / bIjaM--kArpAsAdiprarohaNama / janmAntare'pi tadabhave mokSe'pi ca ityapi zabdArthaH / pakSe tu punaH prAdurbhAve'pi // 113 // atha kSAyiketarasamyaktvayoH sAdhyasAdhanabhAvaM jJApayati siddhayaupazamikyeti dRSTayA vaidikayApi c| kSAyikI sAdhayed dRSTimiSTadUtI zivazriyaH // 114 // kintu samyaktva samyaktvakI taraha hI manorathoMko pUrA karatA hai use rAjyakI upamA nahIM denA cAhie / usakA mAhAtmya to lokottara hai // 112 / / / isa prakAra udyotanapUrvaka samyagdarzanakI ArAdhanAke udyavana Adi cAra upAyoMke kartAko jo phala prApta hotA hai use kahate haiM jaise kapAsa Adike bIjameM maMjIThake raMgakA antaraMga-bahiraMgavyApI yoga kara denepara vaha yoga bIjake uganepara bhI usameM rahatA hai, vaise hI ukta prakArase samyagdarzanako nirmala karake AtmAke sAtha dRr3hatApUrvaka ekameka karake nirAkulatApUrvaka dhAraNa karate hue jo pratikSaNa samyagdarzanako sampUrNa karatA hai, usa jIvakA vaha samyagdarzana na kevala usI paryAyameM kintu janmAntarameM bhI anusaraNa karatA hai // 113 / / vizeSArtha-siddhAntameM samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura tapa pratyekakI pA~ca-pA~ca ArAdhanAe~ prasiddha hai / ukta zlokameM unhIMkA kathana hai, yathA-'udyotya'-nirmala karake, padake dvArA samyagdarzanakI udyotana nAmaka ArAdhanA jAnanA / 'AtmAke sAtha ekameka karake isa padake dvArA udyavana ArAdhanA kahI hai| 'nirAkulatApUrvaka dhAraNa karate hue' ina zabdoMke dvArA nirvahaNa ArAdhanA kahI hai| 'pratikSaNa pUrNa karatA hai' isa padake dvArA sAdhana aura 'usa jIvako' ityAdi padake dvArA niHsaraNa ArAdhanA kahI hai||113|| Age kSAyika samyaktva tathA zeSa do samyaktvoMmeM sAdhya-sAdhana bhAva batalAte haiM anantara kahe gaye udyotana Adi pA~ca upAyoMke prayogake dvArA niSpanna aupazamikarUpa samyagdarzanake aura vedaka samyaktvake dvArA ananta jJAnAdi catuSTayarUpa jIvanmukti aura paramamuktikI priyadUtI kSAyika dRSTiko sAdhanA cAhie // 114 // vizeSArtha-viparIta abhinivezase rahita AtmarUpa tattvArthazraddhAnako dRSTi yA samyagdarzana yA samyaktva kahate haiN| usake tIna bheda haiM-aupazamika, vedaka yA kSAyopazamika aura kssaayik| mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktva nAmaka darzanamohakI tIna prakRtiyoMke aura anantAnubandhI krodh-maan-maayaa-lomaa| ina cAra cAritramohanIyakI prakRtiyoM ke upazamase honevAle samyaktvako aupazamikalsamyAna kahate haiN| inhIM sAtA prakRtiyoMke kSeyase Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya iti-anenAnantaroktenodyotanAdyupAyapaJcakaprayogalakSaNena prakAreNa iti bhadram / honevAle samyaktvako kSAyika samyaktva kahate haiM / mithyAtva Adi chaha prakRtiyoMkA upazama hone para aura zubha pariNAmoMke dvArA samyaktva prakRtike svarasakA nirodha honepara vedaka samyaktva hotA hai| samyaktva prakRtike udayake sAtha honese isakA nAma vedaka hai kyoMki isameM usakA vedana-anubhavana hotA hai| yaha samyaktva hI vyavahAramArgI hai kyoMki isameM udyotana Adi ArAdhanAoMkA spaSTa rUpase anubhava hotA hai / kSAyika samyagdarzana yA to aupazamika samyagdarzana pUrvaka hotA hai yA vedaka samyaktvapUrvaka hotA hai| isIse inameM aura kSAyika samyagdarzanameM sAdhya-sAdhana bhAva hai| pahale do samyaktva sAdhana haiM aura kSAyika samyaktva sAdhya hai / yaha kSAyika samyaktva mukti kI priyadUtI hai| atyanta mAnya honese jisake vacana anullaMghya hote haiM vaha iSTadUtI hotI hai| kSAyika samyaktva honepara kabhI chUTatA nahIM hai usI bhavameM yA tIsare bhavameM niyamase muktikI prApti hotI hai / - akalaMka devane kahA hai ki zrutase anekAntarUpa jIvAdi padArthoM ko jAnakara, nayoMke dvArA vyAvahArika prayojanake sAdhaka una-una aneka dharmoMkI parIkSA kare / phira nAma, sthApanA Adi svabhAvase bhinna jIvAdi dravyoMke jAnanemeM kAraNabhUta naya nikSepoMke dvArA zrutake dvArA vivakSita dravya-bhAvarUpa arthAtmaka, nAmarUpa vacanAtmaka aura sthApanArUpa pratyayAtmaka bhedoMkI racanA karake nirdeza svAmitva Adi bhedavAle anuyogoMke dvArA jIvAdi rUpa tattvoMko jAnakara apane samyagdarzanako puSTa kre| isa taraha jIvasamAsa, guNasthAna aura mArgaNAsthAnoMke rahasyako jAnakara tapake dvArA karmokI nirjarA karake mukta hokara sukhako prApta karatA hai / arthAt tattvako jAnaneke jo upAya pramANa, naya, nikSepa, sata, saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva, alpabahutva Adi batalAye haiM una sabako jAnakara unake dvArA guNasthAna aura mArgaNAsthAnako jAnakara jIvakI vividha dazAoMko hRdayaMgama karanese samyaktvakA poSaNa hotA hai / isIse paramAgamameM guNasthAna, jIvasamAsa, paryApti, prANa, saMjJA, caudaha mArgaNA aura upayoga ina bIsa prarUpaNAoMke dvArA jIva tattvakA vivecana karake saMsArI jIvake svarUpakA citraNa kiyA hai| upAdeyakI taraha heyako bhI jAnanA Avazyaka hai / heyako jAnanese upAdeyameM AsthA dRr3ha hotI hai| isIse AcArya kundakundane jahA~ samayasAra-jaise adhyAtma pradhAna granthako racA vahA~ SaTkhaNDAgama-jaise siddhAnta granthapara bhI parikarma nAmaka vyAkhyA grantha racA / ataH mumukSuke lie ekamAtra samayasAra hI paThanIya nahIM hai, kintu cAroM anuyoga 1. 'zrutAdarthamanekAntamadhigamyAbhisandhibhiH / parIkSya tAMstAMstaddharmAnanekAn vyAvahArikAn / nayAnugatanikSepairupAyairbhedavedane / viracayyArthavAkpratyayAtmabhedAn zrutApitAn / anuyojyAnuyogaizca nirdezAdibhidAM gtH| dravyANi jIvAdInyAtmA vivRddhAbhinivezataH / / jIvasthAnaguNasthAnamArgaNAsthAnatattvavit / taponirjIrNakarmA'yaM vimuktaH sukhamRcchati // ' -laghIyastraya. 73-76 / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 dharmAmRta (anagAra ) ityAzAdharadabdhAyAM dharmAmatapaJjikAyAM jJAnadIpikAparasaMjJAyAM dvitIyo'dhyAyaH / / atrAdhyAya granthapramANaM paJcaviMzati aSTau zatAni / aMkataH zlokAH 825 / / paThanIya haiN| tabhI to tapake dvArA mokSa prApta kiyA jAtA hai| binA tapake tIna kAlameM mokSa nahIM ho sakatA / kintu kore tapase bhI mokSa prApta nahIM hai| AtmazraddhAna jJAnamUlaka tapa hI yathArtha tapa hai // 114 // isa prakAra paM. AzAdhararacita dharmAmRtake antargata anagAradharmakI bhavyakumudacandrikA nAmaka TIkA tathA jJAnadIpikA nAmaka paMjikAkI anusAriNI hindI TIkAmeM samyaktvakA utpAdanAdikrama nAmaka dvitIya adhyAya samApta huA // 2 // Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyAya 'vidyAvRttasya saMbhUtisthitivRddhiphalodayAH / na santyasati samyaktve bIjAbhAve taroriva // ' [ ratna. zrA 32 ] iti prathamaM samyaktvamArAdhyedAnIM samyagjJAnArAdhanAM prApnoti / tatra tAvat paramajJAnaprAptyupAya- 3 bhUtatvAcchrutasya tadArAdhanAyAM mumukSUnniyuGkte - saddarzana brAhmamuhUrta dRpyanmanaH prasAdAstamasAM lavitram / bhaktuM paraM brahma bhajantu zabdabrahmAJjasaM nityamathAtmanInAH // 1 // brAhmamuhUrtaM :- paJcadazamuhUrtAyA rAtrazcaturdazo muhUrtaH / sa ca cittakAluSyApasAraNadvAreNa saMdehAdicchedAdyathA ( buddhimudbodhayan prasiddhaH / yannItiH - brAhme muhUrte utthAyetikartavyatAyAM samAdhimupeyAt / sukhanidrAprasanne hi manasi pratiphalanti yathArthA ) buddhaya iti / dRpyan -- utkaTIbhavan / paraM brahma - zuddhacidrUpaM svAtmasvarUpam / taddhi zabdabrahmabhAvanAvaSTambhAdeva samyagdraSTuM zakyate / tathA coktam ratnakaraNDa zrAvakAcAra ( ilo. 32 meM ) kahA hai- 'bIjake abhAva meM vRkSakI taraha samyaktva ke abhAva meM jJAna aura cAritrakI utpatti, sthiti, vRddhi aura phalakI utpatti nahIM hotI / ' isa AcAryavacanake anusAra sarvaprathama samyaktvakI ArAdhanA karake aba samayajJAnakI ArAdhanA prastuta karate haiM / unameM zrutajJAna utkRSTa kevalajJAnakI prApti ke lie upAyabhUta hai isalie mumukSuoM ko zrutajJAnakI ArAdhanAmeM lagAte haiM-- samyagdarzanakI ArAdhanA ke pazcAt jinake manakI nirmalatA samyagdarzanarUpI brAhma muhUrtase udbuddha ho gayI hai, una AtmAkA hita cAhanevAle mumukSuoMko, mohanIya aura jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, antarAya karmakA nAza karanevAle parabrahma - zuddha citsvarUpa kI ArAdhanA karaneke lie nitya pAramArthika zabda brahma - zrutajJAnakI ArAdhanA karanI cAhie ||1|| vizeSArtha - samyagdarzanako brAhma muhUrtakI upamA dI hai / pandraha muhUrta kI rAtri ke caudahaveM muhUrtako brAhma muhUrta kahate haiM / muhUrta arthAt do ghaTikA / vaha samaya cittakI kaluSatAko dUra karake sandeha Adiko haTAte hue yathArtha buddhiko jAgrat karatA hai yaha bAta prasiddha hai / kahA bhI hai 'brAhma muhUrta meM uThakara nityakRtya karake dhyAna lagAve / sukhapUrvaka nidrAse manake prasanna hone para yathArthabuddhi prasphuTita hotI hai / ' yataH brAhma muhUrtakI taraha samyagdarzana bhI cittakI prasannatAkA - nirmalatAkA hetu hai / ataH samyagdarzanakI ArAdhanA ke pazcAt zrutajJAnakI ArAdhanA karanI caahie| kyoMki zrutajJAnakI ArAdhanA hI samasta puruSArthakI siddhikA sabase pradhAna upAya hai| zrutajJAna hI svAtmya ke abhimukha saMvittirUpa hai / kahA bhI hai- 'pahale 1. bha. ku. ca. TI. / 2. nItivAkyAmRta / 6 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 12 198 dharmAmRta (anagAra ) 1 'syAkAra zrIvAsa vazyenayorghaH pazyantItthaM cetpramANena cApi / pazyantyeva prasphuTAnantadharmaM svAtmadravyaM zuddhacinmAtramantaH // [ zabdabrahma - zrutajJAnam / AJjasaM - pAramArthikaM svAtmAbhimukhasaMvittirUpamityarthaH / uktaM cagahiyaM taM suaNANA pacchA saMveyaNeNa bhAvejjo / avalaMba so mujjhai appasabbhAve || lakkhaNado likkhaM aNuhavamANassa jaM have sokkhaM / vitta bhaNiyA sayalaviyappANa NiDahaNI // ' [dra. sva. pra. nayaM. 349, 351] // 1 // AtmanInAH - AtmAbhihitAH // 1 // . atha zrutArAdhanAyAH paramparayA kevalajJAnahetutvamupadarzayan bhUyastatraiva protsAhayati - kaivalyameva muktyaGgaM svAnubhUtyaiva tadbhavet / sA ca zrutaikasaMskAramanasA'taH zrutaM bhajet // 2 // spaSTam ||2|| zrutajJAnake dvArA AtmAko grahaNa karake pIche saMvedanake dvArA usakA dhyAna karanA caahie| jo zrutakA avalambana nahIM letA vaha AtmAke sadbhAva meM mUr3ha rahatA hai / lakSaNake dvArA apane lakSyakA anubhava karate hue jo sukha hotA hai use saMvitti kahate haiM / vaha samasta vikalpoM ko naSTa karane vAlI hai / yahA~ lakSya AtmA hai, vaha AtmA apane jJAnadarzana Adi guNoMke sAtha dhyAna karane yogya hai / usa AtmAkA lakSaNa cetanA yA upalabdhi hai / vaha cetanA darzana aura jJAna rUpa hai / ' zrutajJAnakI bhAvanAke avalambanase hI AtmAke zuddha svarUpako dekhA jA sakatA hai / kahA bhI hai 'jo isa prakAra syAdvAdarUpI rAlase sambaddha nayoMke dvArA tathA pramANase bhI vastusvarUpako dekhate haiM ve anantadharmose samanvita zuddha cinmAtra svAtmadravyako antastalameM avazya dekhate haiN'| ataH svAtmasaMvedanarUpa zrutajJAna puruSArtha kI siddhi ke lie atyanta Avazyaka hai / usake binA Atmadarzana nahIM ho sakatA aura Atmadarzanake binA mokSakI prApti nahIM ho sakatI / ataH samyagdarzanakI ArAdhanAke pazcAt samyagjJAnakI ArAdhanA karanI hI cAhie |' // 1 // zrutakI ArAdhanA paramparAse kevalajJAnameM hetu hai yaha batalAte hue punaH zrutakI ArAdhanA meM utsAhita karate haiM kevalajJAna hI mokSakA sAkSAt kAraNa hai / aura vaha kevalajJAna svAnubhUti se hI hotA hai / tathA vaha svAnubhUti zrutajJAnakI utkRSTa bhAvanA meM lIna manase hotI hai isalie zrutakI ArAdhanA karanI cAhie || 2 || vizeSArtha - mokSamArga meM kevalajJAnakA jitanA mahattva hai usase kama mahattva zrutajJAnakA nahIM hai / AgamameM kahA hai ki 'dravyazrutase bhAvazruta hotA hai aura bhAvazrutase bhedajJAna hotA hai / bhedajJAnase svAnubhUti hotI hai aura svAnubhUtise kevalajJAna hotA hai' / Azaya yaha hai ki vastuke svarUpakA nizcaya jIva aura karmakA svarUpa batalAnevAle zAstroMke abhyAsa se hotA hai / jo puruSa Agama meM pratipAdita guNasthAna, jIvasamAsa Adi bIsa prarUpaNAoMko nahIM jAnatA aura na adhyAtma meM pratipAdita AtmA aura zarIrAdike bhedako jAnatA hai vaha puruSa Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyAya atha manasaH zrutasaMskArapuraHsarasvasaMvedanopayogena zuddhacidrUpatApariNati dRSTAntena spaSTayati zrutasaMskRtaM svamahasA svatattvamApnoti mAnasaM krmshH| vihitoSapariSvaGga zuddhayati payasA na kiM vasanam // 3 // svamahasA-svasaMvedanena / uktaM ca 'avidyAbhyAsasaMskArairavazyaM kSipyate mnH|| tadeva jJAnasaMskAraiH svatastattve'vatiSThate // [ samA. taM. 37 zlo. ] svatattvaM-zuddhacinmAtraM tasyaiva mumukSubhirapekSaNIyatvAt / taduktam 'avidyAsaMskAravyatikaravivekAdakalilaM pravRtti-vyAvRtti-prativihatanaiSkarmyamacalam / layAtparyAyANAM kramasahabhuvAmekamaguNaM svatattvaM cinmAtraM nirupadhi vizuddhaM sphurata vaH // [ ] // 3 // rAgAdi doSoMse rahita aura avyAbAdha sukha Adi guNoMse sahita AtmAkA bhAvakarma zabdase kahe jAnevAle rAgAdirUpa vikalpa jAlase bheda nahIM jaantaa| isI taraha karmarUpI zatruoMkA nAza karane meM samartha apane paramAtmatattvakA jJAnAvaraNa Adi dravyakarmoMke sAtha bhI bheda nahIM jaantaa| tathA zarIrase rahita zuddha AtmapadArthakA zarIra Adi nokamase bhI bheda nahIM jAnatA / isa prakArakA bhedajJAna na honese use apane zuddha AtmAkI ora ruci nahIM hotI aura ruci na honese vaha samasta rAgAdise rahita AtmAkA anubhavana nahIM karatA / taba vaha kaise karmakSaya kara sakatA hai| ataH mumukSuoMko paramAgamake upadezase utpanna nirvikAra svasaMvedana jJAnakI hI bhAvanA karanI caahie| sArAMza yaha hai ki paramAgamase sabhI dravyaguNa paryAya jJAta hote haiM kyoMki Agama parokSa hote hue bhI kevalajJAnake samAna hai| pIche Agamake AdhArase svasaMvedana jJAna honepara svasaMvedana jJAnake balase kevalajJAna honepara sabhI padArtha pratyakSa ho jAte haiN| isalie zrutajJAnarUpI cakSu paramparAse sabako dekhatI hai isalie zrutakI ArAdhanA karanI cAhie // 2 // manake zrutasaMskArapUrvaka svasaMvedanarUpa upayogake dvArA zuddha cidrapa pariNatiko dRSTAnta dvArA spaSTa karate haiM_____ kAlakramase zrutajJAnase bhAvita mana svasaMvedanase zuddha cinmAtra svatattvako prApta kara letA hai / kyA khArI miTTIse ragar3A gayA vastra jalase zuddha nahIM hotA // 3 // vizeSArtha-yahA~ mana vastrake samAna hai| zrutajJAna khArI miTTI yA kSArake samAna hai| svasaMvedana jalake samAna hai| jaise vastrakI zuddhi kAlakramase hotI hai| usI taraha manakI zuddhi bhI dhIre-dhIre kAlakramase hotI hai| kahA hai 'avidyA arthAt ajJAnake abhyAsase utpanna hue saMskAroM dvArA mana parAdhIna hokara caMcala ho jAtA hai-rAgI-dveSI bana jAtA hai| vahI mana zruttajJAnake saMskAroMke dvArA svayaM hI AtmasvarUpa svatatva meM sthira ho jAtA hai| yahA~ svatattvase zuddha cinmAtra lenA cAhie kyoMki mumukSuoMko usIkI apekSA hotI hai // 3 // :: 7 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 dharmAmRta ( anagAra) atha matyAdijJAnAnAmapyupayogo mumukSUNAM svArthasiddhaya vidheya ityupadezArthamAha matyavadhimanaHparyayabodhAnapi vastutattvaniyatatvAt / upayuJjate yathAsvaM mumukSavaH svArthasaMsiddhaye // 4 // avadhi:-adhogataM bahataraM dravyamavacchinnaM vA rUpi dravyaM dhIyate vyavasthApyate anenetyavadhirdezapratyakSajJAnavizeSaH / sa tredhA dezAvadhyAdibhedAt / tatra dezAvadhiravasthito'navasthito'nugAmyananugAmI vardhamAno 6 hIyamAnazceti SoDhA syAt / paramAvadhiranavasthitahIyamAnavarjanAccaturdhA / sarvAvadhistvavasthito'nugAmyananugAmI ceti tredhA / bhavati cAtra zlokaH 'dezAvadhiH sAnavasthAhAniH sa prmaavdhiH| vardhiSNuH sarvAvadhistu sAvasthAnugametaraH // ' [ Age upadeza dete haiM ki mumukSuoMko svArthakI siddhike lie mati Adi jJAnoMkA bhI upayoga karanA cAhie mumukSugaNa svArthakI saMprAptike lie matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnakA bhI yathAyogya upayoga karate haiN| kyoMki ye jJAna bhI vastutattvake niyAmaka haiM, vastukA yathArtha svarUpa batalAte haiM // 4 // vizeSArtha-matijJAnAvaraNa karmakA kSayopazama honepara indriya aura manakI sahAyatAse jo arthako jAnatA hai vaha matijJAna hai / usake mati, smRti, saMjJA, cintA, abhinibodha Adi aneka bheda haiN| bAhya aura antaraMgameM spaSTa avagrahAdi rUpa jo indriyajanya jJAna aura svasaMvedana hotA hai use mati aura sAMvyavahArika pratyakSa kahate haiN| svayaM anubhUta atIta arthako grahaNa karanevAle jJAnako smRti kahate haiM jaise vaha devadatta / yaha vahI hai, yaha usake samAna hai, yaha usase vilakSaNa hai isa prakArake smRti aura pratyakSake jor3arUpa jJAnako pratyabhijJAna yA saMjJA kahate haiM / Agake binA kabhI bhI kahIMpara dhuA~ nahIM hotA, yA AtmAke binA zarIrameM halana-calana Adi nahIM hotA yaha dekhakara jahA~-jahA~ dhuA~ hotA hai vahA~ Aga hotI hai yA jisa zarIrameM halana-calana hai usameM AtmA hai isa prakArakI vyApti ke jJAnako takara Uha yA cintA kahate haiN| ukta vyAptijJAnake balase dhUmako dekhakara agnikA jJAna karanA anumAna yA abhinibodha hai| rAta yA dinameM akasmAt bAhya kAraNake binA 'kala merA bhAI AvegA' isa prakArakA jo jJAna utpanna hotA hai vaha pratibhA hai| arthako grahaNa karanekI zaktiko buddhi kahate haiN| paThitako grahaNa karanekI zaktiko medhA kahate haiN| UhApoha karanekI zaktiko prajJA kahate haiM / ye saba indriya aura manake nimittase honevAle matijJAnake hI bheda haiN| avadhijJAnAvaraNa karmakA kSayopazama honepara adhikatara adhogata dravyako athavA maryAdita niyatarUpI dravyako jAnanevAle jJAnako avadhi kahate haiN| yaha dezapratya bheda hai| usake tIna bheda haiM-dezAvadhi, paramAvadhi, sarvAvadhi / dezAvadhike chaha bheda haiMavasthita, anavasthita, anugAmI, ananugAmI, vardhamAna aura hIyamAna / paramAvadhike anavasthita aura hIyamAnako chor3akara zeSa cAra bheda haiN| sarvAvadhike tIna hI bheda haiMavasthita, anugAmI aura ananugAmI / kahA bhI hai 'dezAvadhi anavasthA aura hAni sahita hai| paramAvadhi bar3hatA hai aura sarvAvadhi avasthita anugAmI aura ananugAmI hotA hai|' Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 tRtIya adhyAya 201 tallakSaNavikalpasvAmizAstraM tvidam 'avadhIyata ityukto'vadhiH sImA sajanmabhUH / paryAptazvabhradeveSu sarvAGgo (-ttho jineSu ca / / guNakAraNako martyatiryakSvabjAdicihnajaH / so'vasthitonu-) gAmI syAd vardhamAnazca setaraH // [ ] ityAdi / kiM cAvadhijJAninAM nAbherupari zaGkhapadmAdilAJchanaM syAt, vibhaGgajJAninAM tu nAbheradhaH 6 zaraTamarkaTAdiH / manaHparyayaH / tallakSaNAyA (?) yathA -- 'svamanaH parItya yatparamano'nusaMdhAya vA paramano'rtham / vizadamanovRttirAtmA vetti manaHparyayaH sa mataH // ' [ avadhijJAnakA lakSaNa, bheda aura svAmIkA kathana karate hue kahA hai 'avadhi' kA artha hai maryAdA yA siimaa| maryAdA sahita jJAnako avadhijJAna kahate haiM / usake do bheda haiM-bhavapratyaya aura guNapratyaya / bhavapratyaya-janmase hI honevAlA avadhijJAna devoM aura nArakiyoM tathA tIrthaMkaroMke hotA hai| yaha samasta aMgoMse utpanna hotA hai| guNapratyaya avadhijJAna tiryaJca aura manuSyoMmeM hotA hai / avadhijJAniyoMke nAbhike Upara zaMkha, padma Adi cihna prakaTa hote haiM aura kuavadhijJAniyoMke nAbhise nIce saraTa, markaTa Adi cihna hote haiN| unhIMse avadhijJAna hotA hai| SaTkhaNDAgamake vargaNA khaNDa (pu. 13, pR. 292, sUtra 56) meM avadhijJAnake aneka bheda kahe haiM / unakA kathana zrIdhavalATIkAke anusAra kiyA jAtA hai avadhijJAna aneka prakArakA hai-dezAvadhi, paramAvadhi, sarvAvadhi, hIyamAna, vardhamAna, avasthita, anavasthita, anugAmI, ananugAmI, sapratipAtI, apratipAtI, ekakSetra, anekakSetra / jo avadhijJAna kRSNapakSake candramAke samAna ghaTatA hI jAye vaha hIyamAna hai| isakA antarbhAva dezAvadhimeM hotA hai, paramAvadhi, sarvAvadhimeM nahIM; kyoMki ye donoM ghaTate nahIM haiN| jo avadhijJAna zuklapakSake candramAke samAna bar3hatA hI rahatA hai vaha vadhamAna hai| isakA mova dezAvadhi, paramAvadhi, sAvaMdhimeM hotA hai| jo avadhijJAna utpanna hokara hAni vRddhike binA kevalajJAna honetaka avasthita rahatA hai vaha avasthita hai| jo avadhijJAna utpanna hokara kabhI bar3hatA hai, kabhI ghaTatA hai aura kabhI avasthita rahatA hai vaha anava sthita avadhijJAna hai| jo avadhijJAna utpanna hokara jIvake sAtha jAtA hai vaha anugAmI hai| vaha tIna prakArakA hai-kSetrAnugAmI, bhavAnagAmI aura kssetrbhvaangaamii| jo avadhijJAna eka kSetra meM utpanna hokara jIvake svayaM yA paraprayogase svakSetra yA parakSetrameM jAnepara naSTa nahIM hotA vaha kSetrAnugAmI hai| jo avadhijJAna utpanna hokara usa jIvake sAtha anya bhavameM jAtA hai vaha bhavAnugAmI hai| jo avadhijJAna bharata, airAvata, videha Adi kSetroM meM tathA deva, nAraka, tiryazca aura manuSya bhavameM bhI sAtha jAtA hai vaha kSetrabhavAnugAmI hai / ananugAmI avadhijJAna anta 1. tattvArtha rAjavAtika Adi meM sarvAvadhiko vardhamAna nahIM kahA hai kyoMki pUre avadhikA nAma sarvAvadhi hai| usameM Age bar3hane kA sthAna nahIM hai| 2. sarvArthasiddhi aura tattvArtha rAjavAtikameM kevalajJAnakI utpatti taka yA vaha jIvana samApta hone taka tadavastha rahanevAle avadhijJAnako avasthita kahA hai| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 dharmAmRta ( anagAra) tatsvarUpavizeSazAstraM tvidam 'vijJi-( cinti- )tAcintitA dicintitAdyarthavedakam / syAnmanaHparyayajJAnaM cintakazca nRlokagaH // ' 'dvidhA hRtparyayajJAnamRjvyA vipulayA dhiyaa| avkrvaangmnHkaayvrtyrthjnitstridhaa||' 'syAnmativipulA SoDhA vakrAvakrAGgavAgghRdi / tiSThatAM vyaJjanArthAnAM SaDbhidAM grahaNaM yataH // ' 'pUrvAstrikAlarUpyarthAn vartamAne vicintake / vettyasmin vipulA dhIstu bhUte bhAvini satyapi // ' 'vinidrASTadalAmbhojasannibhaM hRdaye sthitam / proktaM dravyamanaH ( tajjJairmanaH )paryayakAraNam // [ ] ityAdi / vastutattvaniyatatvAt-vastuno dravyaparyAyAtmano'rthasya tattvaM yAthAtmyaM tatra niyatAH pratiniyatavRttyA nibaddhAsteSAM bhAvastattvaM tasmAt / tathAhi-indriyajA matiH katipayaparyAyaviziSTaM mUrtameva vastu bhI tIna prakAra kA hai-kSetrAnanugAmI, bhavAnanugAmI aura kSetrabhavAnanugAmI / jo kSetrAntarameM sAtha nahIM jAtA, bhavAntarameM hI sAtha jAtA hai vaha kSetrAnanugAmI avadhijJAna hai| jo bhavAntarameM sAtha nahIM jAtA, kSetrAntarameM hI sAtha jAtA hai vaha bhavAnanugAmI avadhijJAna hai| jo kSetrAntara aura bhavAntara donoMmeM sAtha nahIM jAtA kintu eka hI kSetra aura bhavake sAtha sambandha rakhatA hai vaha kSetrabhavAnanugAmI avadhijJAna hai| jo avadhijJAna utpanna hokara nirmUla vinAzako prApta hotA hai vaha sapratipAtI hai| jo avadhijJAna utpanna hokara kevalajJAnake utpanna honepara hI naSTa hotA hai vaha apratipAtI hai| jisa avadhijJAnakA karaNa jIvake zarIrakA ekadeza hotA hai vaha eka kSetra hai| jo avadhijJAna zarIrake saba avayavoMse hotA hai vaha anekakSetra hai| tIrthakara, devoM aura nArakiyoMke anekakSetra avadhijJAna hotA hai| tattvArtha vArtikameM (1 / 22 / 5) meM prathama ATha bhedoMmeM-se dezAvadhike AThoM bheda batalAye haiN| paramAvadhike hIyamAna aura pratipAtI bhedoMke sivAya zeSa chaha bheda batalAye haiM aura sarvAvadhike avasthita, anugAmI, ananugAmI aura apratipAtI ye cAra bheda batalAye haiN| dUsareke manameM sthita arthako mana kahate haiM usakA spaSTa jAnanA manaHparyaya hai / usakA lakSaNa hai vizadamanovRtti arthAt manaHparyaya jJAnAvaraNa karmake kSayopazamase utpanna vizuddhivAlA jIva apane yA parake manako lekara dUsareke manogata arthako jAnatA hai usa jJAnako manaHparyaya kahate haiN| usakA vizeSa svarUpa zAstra meM isa prakAra kahA hai 'manuSya lokameM sthita jIvake dvArA cintita, acintita, arddhacintita arthako jAnanevAlA manaHparyaya jJAna hai / usake do bheda haiM-Rjumati manaHparyaya aura vipulamati manaHparyaya / Rjumatike tIna bheda haiM-RjumanaskRtArthajJa, RjuvAkkRtArthajJa, RjukAyakRtArthajJa / arthAt manake dvArA padArthakA spaSTa cintana karake, vacanake dvArA spaSTa kahakara, zarIrakI ceSTA spaSTa rUpase karake bhUla jAtA hai ki maiMne amuka padArthakA cintana kiyA thA yA amuka bAta kahI thI yA zarIrake dvArA amuka kriyA kI thii| isa prakArake arthako RjumatijJAnI pUchanepara yA binA pUche bhI jAna letA hai ki amuka padArthakA tumane isa rItise vicAra kiyA thA Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyAya 203 vetti / manomatistu tathAvidhaM mUrtamamUrta ca / avadhistu tathAvidhAn pudgalAn pudgalasambaddhAMzca jovAn / manaHparyayastu sarvAvadhijJAnaviSayAnantimabhAgamiti / upayuJjate-svArthagrahaNe vyApArayanti / yathAsvaM-AtmIyaprayojanAnatikrameNa / tathAhi-zrotraM zAstragrahaNAdI, cakSujinapratimAbhaktapAnamArgAdinirIkSaNe, manazca 3 guNadoSavicArasmaraNAdI, tathA'vadhi saMdigdhazrutArthanirNaye svaparAyuHparimANAdinizcaye ca vyApArayanti, evaM manaHparyayamapi // 4 // atha zrutasAmagrIsvarUpanirNayArthamAha svAvRtyapAye'vispaSTaM yannAnArthanirUpaNam / jJAnaM sAkSArasAkSAcca materjAyeta tacchutam // 5 // svAvRtyapAye-zrutajJAnAvaraNakSayopazame sati / nAnArthaH-utpAdavyayadhrauvyAtmakaM vastu, tasya prarUpaNaM-samyakasvarUpanizcAyanam / 'zrutamavispaSTatarkaNam' ityabhidhAnAt / zAkSAdityAdi-ghaTa ityAdizabdazravaNalakSaNAyA dhUmo'yamityAdi cakSurAdijJAnalakSaNAyAzca materjAtaM krameNa ghaTAdijJAnaM vayAdijJAnaM ca zabdajaM liGgajaM ca zrutaM syAt / tatazca jAtaM jaladhAraNAdijJAnaM ca zrutam / zrutapUrvamapyupacAreNa mtipuurvmityucyte| 12 yA kahA thaa| vipulamatike chaha bheda haiM-tIna RjurUpa aura tIna vakrarUpa / Rjumati manaHparyaya vartamAna jIvake dvArA cintita trikAlavartI rUpI padArthoMko jAnatA hai kintu vipulamati cintana karanevAlA yadi bhUta ho-pahale ho cukA ho yA Age honevAlA ho taba bhI usake dvArA cintita yA AgAmI kAla meM vicAre jAnevAle rUpI padArthoMko bhI jAnatA hai| hRdayameM khile hue ATha pA~khur3Ike kamalake AkAra dravyamana sthita hai vahI manaHparyayajJAnakA kAraNa hai| ye sabhI jJAna sAmAnya vizeSAtmaka vastuke svarUpako jAnate haiN| unameM se indriyajanya matijJAna kevala mata dravyakI kucha hI paryAyoMko jAnatA hai| manojanya matijJAna marta aura amUrta dravyoMkI kucha paryAyoMko jAnatA hai / avadhijJAna pudgala aura pudgalase sambaddha jIvoMkI kucha paryAyoMko jAnatA hai| manaHparyayajJAna sarvAvadhijJAnake viSayabhUta dravyake bhI anantaveM bhAgako jAnatA hai| sabhI jJAna yathAyogya apane prayojanake anusAra hI padArthoM ko jAnate haiM / yathA-mumukSugaNa zrotrake dvArA zAstra zravaNa karate haiM, cakSuke dvArA jinapratimAkA, khAnapAnakA aura mArga AdikA nirIkSaNa karate haiM, manake dvArA guNa-doSakA vicAra smaraNa Adi karate haiM / avadhijJAnase zAstrake sandigdha arthakA nirNaya karate haiM, apanI aura dUsaroMkI Ayuke parimANakA nizcaya karate hai| isI taraha manaHparyayako bhI jAnanA / / 4 / / zrutajJAnakI sAmagrI aura svarUpakA vicAra karate haiM zrutajJAnAvaraNa karmakA kSayopazama honepara utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka yA anekAntAtmaka vastuke svarUpakA nizcaya karanevAle aspaSTa jJAnako zrutajJAna kahate haiN| yaha zrutajJAna yA to sAkSAt matijJAnapUrvaka hotA hai yA paramparA matijJAnapUrvaka hotA hai / / 5 / / vizeSArtha-zrutajJAna do prakArakA hai-zabdajanya aura liMgajanya / 'ghaTa' ityAdi zabdake sunanerUpa matijJAnake anantara honevAle ghaTAdike jJAnako zabdajanya zrutajJAna kahate haiM / aura 'yaha dhUma hai' ityAdi cakSu Adike dvArA honevAle matijJAnake anantara honevAle Aga vagairahake jJAnako liMgajanya zrutajJAna kahate haiN| ghaTa Adike jJAnake bAda jo yaha jJAna hotA hai ki yaha ghaTa jala bharaneke kAma AtA hai yA agnike jJAna ke bAda jo yaha jJAna hotA Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 dharmAmRta ( anagAra ) uktaM ca-'matipUrva zrutaM dakSarupacArAnmatimaMtA / matipUrvaM tataH sarvaM zrutaM jJeyaM vicakSaNaiH / / ' [ amita. paM. saM. 11218 ] etacca bhAvazrutamityucyate jJAnAtmakatvAt / etannimittaM tu vacanaM dravyazrutamityAhuH // 5 // yadyevaM dvedhA sthitaM zrutaM tahi tabhedAH santi na santi vA ? santi cet taducyatAmityAha taddhAvato vizatidhA pryaayaadiviklptH| dravyato'GgapraviSTAGgabAhyabhedAda dvidhA sthitam // 6 // paryAyaH-aparyAptasUkSmanigotasya prathamasamaye jAtasya pravRttaM sarvajaghanyaM jJAnaM taddhi labdhyakSarAparAbhidhAnamakSarazrutAnantabhAgaparimANatvAt sarvavijJAnebhyo jaghanyaM nityodghATitaM nirAvaraNaM, na hi tAvatastasya kadAcanA'pyabhAvo bhavati Atmano'pyabhAvaprasaGgAt upayogalakSaNatvAttasya / taduktam hai ki yaha pakAneke kAma AtI hai| yaha zrutajJAna yadyapi zrutajJAnapUrvaka hotA hai phira bhI use upacArase matipUrvaka kahate haiN| kahA bhI hai 'jJAniyoMne matipUrvaka honevAle zrutajJAnako upacArase matijJAna mAnA hai| ataH sAkSAt matipUrvaka yA paramparAse matipUrvaka honevAle sabhI zrutajJAna matipUrvaka hote haiM aisA vidvAnoMko jAnanA caahie|' tathA zrutake svarUpa aura bhedake viSayameM kahA hai___ matipUrvaka honevAle arthase arthAntarake jJAnako zrutajJAna kahate haiN| vaha zabdajanya aura liMgajanya hotA hai| usake aMgabAhya aura aMgapraviSTa do bheda haiN| aMgabAhyake aneka bheda haiM aura aMgapraviSTake bAraha bheda haiN| zruta zabda 'zru' dhAtuse banatA hai jisakA artha sunanA hai / zruta jJAnarUpa bhI hotA hai aura zabdarUpa bhii| jisa jJAnake honepara vaktA zabdakA uccAraNa karatA hai vaktAkA vaha jJAna aura zrotAko zabda sunaneke bAda honevAlA jJAna bhAvazruta hai arthAt jJAnarUpa zruta hai| aura usameM nimitta vacana dravyazruta hai / bhAvazruta yA jJAnarUpa zrutakA phala apane vivAdoMko dUra karanA hai arthAt usase jJAtA apane sandehAdi dUra karatA hai isalie vaha svArtha kahalAtA hai| aura zabda prayogarUpa dravyazrutakA phala dUsare zrotAoMke sandehoMko dUra karanA hai isalie use parArtha kahate haiM / isa taraha zrutajJAna hI kevala eka aisA jJAna hai jo svArtha bhI hai aura parArtha bhI hai / zeSa cAroM jJAna svArtha hI haiM kyoMki zabda prayogake binA dUsaroMkA sandeha dUra nahIM kiyA jaataa| aura zabda prayogakA kAraNabhUta jJAna tathA zabda prayogase honevAlA jJAna donoM zrutajJAna haiM / / 5 / / Age zrutake ina donoM bhedoMke bhI bheda kahate haiM bhAvazrata paryAya, paryAya samAsa Adike bhedase bIsa prakArakA hai| aura dravyazruta aMgapraviSTa aura aMgabAhya ke bhedase do prakArakA hai // 6 // _ vizeSArtha-ArgamameM bhAvazrutake bIsa bheda isa prakAra kahe haiM-paryAya, paryAyasamAsa, 1. arthAdarthAntarajJAnaM matipUrvaM zrutaM bhavet / zAbdaM talliGgajaM cAtra dvayanekadviSaDbhedagam / / [ ] 2. pjjy-akkhr-pd-sNghaady-pddivtti-jogdaaraaii| pAhuDa pAhuDa vatthU puvvasamAsA ya bodhavvA ||-sstt khaM., pu. 12, pR. 360 / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA tRtIya adhyAya 'suhamaNigoda apajjattayassa jAtassa paDhamasamayamhi / havadi hi savvajahaNaM NicacughADaM NirAvaraNaM // [ go. jI. 319 ] 'sUkSmApUrNa nigodasya jAtasyAdyakSaNe'pyadaH / zrutaM sparzamaterjAtaM jJAnaM labdhyakSarAbhidham // ' [ ] tadevaM jJAnamanantAsaMkhyeya(-saMkhyeya - ) bhAgavRddhayA saMkhyeyA ( -saMkhyeyA - ) nanta guNavRddhayA ca vardhamAnasaMkhyeyaloka 205 pada, pada samAsa, saMghAta, saMghAta samAsa, pratipatti, pratipatti samAsa, anuyogadvAra, anuyogadvArasamAsa, prAbhRta-prAbhRta, prAbhRta-prAbhRta samAsa, prAbhRta, prAbhRtasamAsa, vastu, vastu samAsa, pUrva, pUrvasamAsa / ye zrutajJAnake bIsa bheda jAnane caahie| inakA svarUpa zrIdhavalA TIkAke AdhArapara saMkSepameM diyA jAtA hai-- sUkSma nigoda labdhyaparyAptakke jo jaghanya jJAna hotA hai usakA nAma labdhyakSara hai kyoMki yaha jJAna nAzake binA eka rUpase avasthita rahatA hai / athavA kevalajJAna akSara hai kyoMki usameM hAni-vRddhi nahIM hotI / dravyArthika nayakI apekSA cU~ki sUkSma nigodiyA labdhyaparyAptakakA jJAna bhI vahI hai isalie bhI use akSara kahate haiM / isakA pramANa kevalajJAnakA anantavA~ bhAga hai / yaha jJAna nirAvaraNa hai kyoMki Agama meM kahA hai ki akSarakA anantavA~ bhAga nitya udghATita rahatA hai / yadi yaha bhI AvRta ho jAye to jIvake abhAvakA prasaMga A jAve | yaha labdhyakSara akSara saMjJAvAle kevalajJAnakA anantavA~ bhAga hai / isalie isa labdhyakSara jJAnameM saba jIvarAzikA bhAga denepara jJAnake avibhAgI praticchedoMkI apekSA saba jIvarAzise anantaguNA labdha AtA hai / isa prakSepako pratirAzibhUta labdhyakSara jJAnameM milAnepara paryAyajJAnakA pramANa AtA hai / punaH paryAyajJAnameM saba jIvarAzikA bhAga denepara jo labdha Ave use usI paryAyajJAnameM milA denepara paryAya samAsa jJAna utpanna hotA hai / Age chaha vRddhiyA~ hotI haiM- ananta bhAga vRddhi, asaMkhyAta bhAga vRddhi, saMkhyAta bhAga vRddhi, saMkhyAta guNa vRddhi, asaMkhyAta guNa vRddhi aura ananta guNa vRddhi / inake kramase asaMkhyAta lokamAtra paryAya samAsa jJAna sthAna prApta hote haiM / antima paryAya samAsa jJAna sthAnameM saba jIvarAzikA bhAga denepara jo labdha Ave use usImeM milAnepara akSarajJAna utpanna hotA hai / vaha akSarajJAna sUkSma nigodU labdhyaparyAptakake anantAnanta labdhyakSaroMke barAbara haiM / akSara ke tIna bheda haiM - labdhyakSara, nirvRtyakSara aura saMsthAnAkSara | sUkSmanigoda labdhyaparyApta kase lekara zrutavalI taka jIvoMke jitane kSayopazama hote haiM una sabakI labdhyakSara saMjJA hai / jIvoMke mukhase nikale hue zabdakI nirvRtyakSara saMjJA hai / saMsthAnAkSarakA dUsarA nAma sthApanAkSara hai / 'yaha vaha akSara hai' isa prakAra abhedarUpase buddhimeM jo sthApanA hotI hai yA jo likhA jAtA hai vaha sthApanAkSara hai / ina tIna akSaroMmeM yahA~ labdhyakSara se prayojana hai, zeSase nahIM, kyoMki ve jar3a haiM / jaghanya labdhyakSara sUkSma nigoda labdhyaparyAptakake hotA hai aura utkRSTa caudaha pUrvadhArI hotA hai / eka akSarase jo jaghanya jJAna utpanna hotA hai vaha akSara zrutajJAna hai / isa akSara ke Upara dUsare akSarakI vRddhi honepara akSara samAsa nAmaka zrutajJAna hotA hai / isa prakAra eka-eka akSarakI vRddhi hote hue saMkhyAta akSaroMkI vRddhi hone taka akSara samAsa zrutajJAna hotA hai / punaH saMkhyAta akSaroMko milAkara eka pada nAmaka zrutajJAna hotA hai / solaha sau cauMtIsa karor3a tirAsI lAkha sAta hajAra ATha sau aThAsI akSaroMkA eka madhyama pada hotA 3 6 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 dharmAmRta ( anagAra) parimANaprAgakSarazratajJAnAtparyAyasamAso'bhidhIyate / akSarazrutajJAnaM tu ekAkArAdyakSarAbhidheyAvagamarUpaM zrutajJAna saMkhyeyabhAgamAtram / tasyopariSTAdakSarasamAso'kSaravRddhayA vardhamAno dvizyAdakSarAvabodhasvabhAvaH padAvabodhAt 3 purastAt / evaM padapadasamAsAdayo'pi bhAvazrutabhedAH pUrvasamAsAntA viMzatiryathAgamamadhigantavyAH / hai| isa madhyama pada zrutajJAnake Upara eka akSarake bar3hanepara pada samAsa nAmaka zrutajJAna hotA hai| isa prakAra eka-eka akSarakI vRddhise bar3hatA huA pada samAsa zrutajJAna eka akSarase nyUna saMghAta zrutajJAnake prApta honetaka jAtA hai| punaH isake Upara eka akSarakI vRddhi honepara saMghAta nAmaka zrutajJAna hotA hai| isa taraha saMkhyAta padoMko milAkara eka saMghAta zrutajJAna hotA hai| yaha mArgaNA jJAnakA avayavabhUta jJAna hai| punaH saMghAta zrutajJAnake Upara eka akSarakI vRddhi honepara saMghAta samAsa zrutajJAna hotA hai| isa prakAra eka-eka akSarakI vRddhike kramase bar3hatA huA eka akSarase nyUna gatimArgaNAviSayaka jJAnake prApta hone taka saMghAta samAsa zrutajJAna hotA hai / punaH isapara eka akSarakI vRddhi honepara pratipatti zrutajJAna hotA hai| anuyoga dvArake jitane adhikAra hote haiM unameM se eka adhikArakI pratipatti saMjJA hai aura eka akSarase nyUna saba adhikAroM kI pratipatti samAsa saMjJA hai| pratipattike jitane adhikAra hote haiM unameM se eka-eka adhikArakI saMghAta saMjJA hai aura eka akSara nyana saba adhikAroMkI saMghAta samAsa saMjJA hai| isakA saba jagaha kathana karanA caahie| punaH pratipattizrutajJAnake Upara eka akSarakI vRddhi honepara pratipatti samAsa zrutajJAna hotA hai| isa prakAra eka-eka akSarakI vRddhike kramase bar3hatA huA eka akSarase nyUna anuyogadvAra zrutajJAnake prApta hone taka pratipatti samAsa zrutajJAna hotA hai| punaH usameM eka akSarakI vRddhi honepara anuyogadvAra zrutajJAna hotA hai| anuyogadvAra zrutajJAnake Upara eka akSarakI vRddhi honepara anuyogadvAra samAsa nAmaka zrutajJAna hotA hai / isa prakAra uttarottara eka-eka akSarakI vRddhi hote hue eka akSarase nyUna prAbhRtaprAbhRta zrutajJAnake prApta hone taka anuyogadvAra samAsa zrutajJAna hotA hai| punaH usake Upara eka akSarakI vRddhi honepara prAbhRtaprAbhRta zrutajJAna hotA hai| punaH isake Upara eka akSarakI vRddhi honepara prAbhRtaprAbhRta samAsa zrutajJAna hotA hai| isa prakAra uttarottara eka-eka akSarakI vRddhi hote hue eka akSarase nyana prAbhRta zrutajJAnake prApta honetaka prAbhRta prAbhRta samAsa zrutajJAna hotA hai| punaH usake Upara eka akSarakI vRddhi honepara prAbhRta zrutajJAna hotA hai / isa taraha saMkhyAtaprAbhRta prAbhRtoMkA eka prAbhRta zrutajJAna hotA hai| isake Upara eka akSarakI vRddhi honepara prAbhRta samAsa zrutajJAna hotA hai| isa prakAra uttarottara eka-eka akSarakI vRddhi hote hue eka akSarase nyUna vastu zrutajJAnake prApta hone taka prAbhRta samAsa zrutajJAna hotA hai / punaH usameM eka akSarakI vRddhi honepara vastu zrutajJAna hotA hai / isake Upara eka akSarakI vRddhi honepara vastu samAsa zrutajJAna hotA hai| isa prakAra uttarottara eka-eka akSarakI vRddhi hote hue eka akSarase nyUna pUrva zrutajJAnake prApta hone taka vastu samAsa zrutajJAna hotA hai| usake Upara eka akSarakI vRddhi honepara pUrva zrutajJAna hotA hai| pUrvagatake jo utpAda pUrva Adi caudaha adhikAra haiM unakI alaga-alaga pUrva zrutajJAna saMjJA hai| isa utpAda pUrva zrutajJAnake Upara eka akSarakI vRddhi honepara pUrva samAsa zrutajJAna hotA hai| isa prakAra uttarottara eka-eka akSarakI vRddhi hote hue aMgapraviSTa aura aMgabAhya rUpa sakala zrutajJAnake saba akSaroMkI vRddhi hone taka pUrvasamAsa zrutajJAna hotA hai| isa prakAra bhAvazrutake bIsa bheda hote haiN| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyAya 207 aGgapraviSTaM AcArAdidvAdazabhedaM vacanAtmakaM dravyazrutam / aGgabAhyaM sAmAyikAdicaturdazabhedaM prakIrNakazrutam / tatprapaJco'pi pravacanAccintyaH // 6 // atha zrutopayogavidhimAha tIrthAdAmnAya nidhyAya yuktyA'ntaH praNidhAya ca / zrutaM vyavasyet sadvizvamanekAntAtmaka sudhIH // 7 // tIrthAt-upAdhyAyAt / aamnaay-gRhiitvaa| nidhyAya-avalokya / yuktyA hetunA sA hi 6 apakSapAtinI / taduktam 'ite yukti yadevAtra tadeva prmaarthst| yadbhAnudIptivattasyAH pakSapAto'sti na kvacit / / ' [ soma. upA. 13 zlo.] antaHpraNidhAya-svAtmanyAropya / vyavasyet-nizcinuyAt / sat-utpAdavyayadhrauvyayuktam / anekAntAtmakaM-dravyaparyAyasvabhAvam zrutaM khalu avizadatayA samastaM prakAzayet / taduktam dravyazrutake do bheda haiM-aMgapraviSTa aura aMgabAhya / aMgapraviSTake bAraha bheda haiMAcAra, sUtrakRta, sthAna, samavAya, vyAkhyA-prajJapti, jJAtRdharmakathA, upAsakAdhyayana, antaHkRddaza, anuttaropapAdikadaza, praznavyAkaraNa, vipAkasUtra aura dRssttivaad| dRSTivAdake pA~ca bheda haiMparikarma, sUtra, prathamAnuyoga, pUrvagata aura cuulikaa| pUrvagatake caudaha bheda haiM-utpAda pUrva, agrAyaNIya, vIryAnupravAda, astinAstipravAda, jJAnapravAda, satyapravAda, AtmapravAda, karmapravAda, pratyAkhyAnanAmadheya, vidyAnupravAda, kalyANanAmadheya, prANAvAya, kriyAvizAla aura lokvindusaar| aMgabAhyake aneka bheda haiN| vaktAke bhedase ye bheda jAnanA cAhie / vaktA tIna haiM-sarvajJa tIrthaMkara, zrutakevalI aura ArAtIya / bhagavAn sarvajJa devane kevalajJAnake dvArA artharUpa AgamakA upadeza diyaa| ve pratyakSadarzI aura vItarAga the ataH pramANa the| unake sAkSAt ziSya gaNadhara zrutakevaliyoMne bhagavAnkI vANIko smaraNameM rakhakara jo aMga pUrva granthoMkI racanA kI vaha bhI pramANa hai| usake bAda ArAtIya AcAryoMne kAladoSase alpamati alpAyu ziSyoMke kalyANArtha jo grantha race ve aMgabAhya haiM / ve bhI pramANa haiM kyoMki artharUpase to ve bhI vahI haiN| kSIra samudrake jalako gharameM bharanese jala to vahI rahatA hai| usI taraha jAnanA // 6 // zrutake upayogakI vidhi kahate haiM buddhizAlI mumukSuko guruse zrutako grahaNa karake tathA yuktise parIkSaNa karake aura use svAtmAmeM nizcala rUpase Aropita karake anekAntAtmaka arthAta dravyaparyAyarUpa aura utpAdavyaya-dhrauvyAtmaka vizvakA nizcaya karanA cAhie // 7 // vizeSArtha-zrutajJAna prApta karanekI yaha vidhi hai ki zAkhako gurumukhase sunA jAye yA par3hA jaaye| guru arthAt zAstrajJa jisane svayaM gurumukhase zAstrAdhyayana kiyA ho| gurukI sahAyatAke binA svayaM svAdhyAyapUrvaka prApta kiyA zrutajJAna kabhI-kabhI galata bhI ho jAtA hai| zAstrajJAna prApta karake yuktise usakA parIkSaNa bhI karanA caahie| kahA bhI hai ki 'isa lokameM jo yuktisammata hai vahI paramArtha sat hai / kyoMki sUryakI kiraNoM ke samAna yuktikA kisIke bhI sAtha pakSapAta nahIM hai| jaise saba anekAntAtmaka hai sata honese| jo sata nahIM hai vaha anekAntAtmaka nahIM hai jaise AkAzakA phUla / isake bAda usa zrutako apane antastala meM utAranA cAhie / gurumukhase par3hakara aura yuktise parIkSaNa karake bhI yadi usapara antastalase Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mr 208 dharmAmRta ( anagAra) 'zrutaM kevalabodhazca vizvabodhAt samaM dvayam / syAtparokSaM zrutajJAnaM pratyakSaM kevalaM sphuTam // [ prayogaH-sarvamane kAntAtmakaM sattvAt yannetthaM tannetthaM yathA khapuSyam // 7 // atha tIrthAmnAyapUrvakaM zrutamabhyasyedityupadizati vRSTaM zrutAbdheruddhRtya snmedhaibhvycaatkaaH| prathamAdyanuyogAmbu pibantu prItaye muhuH // 8 // sanmeSaiH-santaH ziSTA bhagavajjinasenAcAryAdayaH // 8 // atha prathamAnuyogAbhyAse niyukte purANaM caritaM cArthAkhyAnaM bodhisamAdhidam / tattvaprathArthI prathamAnuyogaM prathayettarAm // 9 // purANaM-purAbhavamaSTAbhidheyaM triSaSTizalAkApuruSakayAzAstram / yadArSam-- 'loko dezaH puraM rAjyaM tIrthaM dAnatapodvayam / purANasyASTadhAkhyeyaM gatayaH phalamityapi // [ mahApu. 4 / 2 ] zraddhA na huI to vaha jJAna kaise hitakArI ho sakatA hai| zrutajJAnakA bar3A mahattva hai| use kevalajJAnake tulya kahA hai| samantabhadra svAmIne kahA hai-syAdvAda arthAt zrutajJAna aura kevalajJAna donoM hI sarva jIvAdi tattvoMke prakAza haiN| donoMmeM bheda pratyakSatA aura parokSatA hai| jo donoM meM se kisIkA bhI jJAnakA viSaya nahIM hai vaha vastu hI nahIM hai // 7 // tIrtha aura AmnAyapUrvaka zrutakA abhyAsa karanekA upadeza dete haiM paramAgamarUpI samudrase saMgraha karake bhagavajjinasenAcArya Adi satpuruSarUpI meghoMke dvArA barasAye gaye prathamAnuyoga Adi rUpa jalako bhavyarUpI cAtaka bAra-bAra prItipUrvaka pAna kreN| vizeSArtha-meghoMke dvArA samudrase grahIta jala barasanepara hI cAtaka apanI cirapyAsako bujhAtA hai| yahA~ bhavya jIvoMko usI cAtakakI upamA dI hai kyoMki cAtakakI taraha bhavya jIvoMko bhI cirakAlase upadezarUpI jala nahIM milA hai| tathA paramAgamako samudrakI upamA dI hai aura paramAgamase uddhRta prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyoga sambandhI zAstroMko jalakI upamA dI hai; kyoMki jaise jala tRSNAko-pyAsako dUra karatA hai usI taraha zAstroMse bhI saMsArakI tRSNA dUra hotI hai| aura una zAstroMkI racanA karanevAle bhagavajjinasenAcArya Adi AcAryoMko medhakI upamA dI hai kyoMki meghoMkI taraha ve bhI vizvakA upakAra karate haiM // 8 // Age prathamAnuyogake abhyAsakI preraNA karate haiM heya aura upAdeyarUpa tattvake prakAzakA icchuka bhavya jIva bodhi aura samAdhiko denevAle tathA paramArtha sat vastu svarUpakA kathana karanevAle purANa aura caritarUpa prathamAnuyogako anya tIna anuyogoMse bhI adhika prakAzameM lAve arthAt unakA vizeSa abhyAsa kare / / 9 / / 1. 'syAdvAdakevalajJAne sarvatattvaprakAzane / bhedaH sAkSAdasAkSAcca hyavastvanyatamaM bhavet // ' -AptamI., 105 / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyAya 209 lokastu 'sargazca pratisargazca vaMzA manvantarANi ca / vaMzAnucaritaM ceti purANaM paJcalakSaNam // [ brahmavaivarta pu., kRSNa janma khaNDa 131 a.] 3 caritaM-ekapuruSAzritA kathA / arthAkhyAnaM-arthasya paramArthasato viSayasya AkhyAnaM pratipAdanaM yatra yena vA / bodhiH-aprAptAnAM samyagdarzanAdInAM praaptiH| prAptAnAM tu paryantaprApaNaM smaadhiH| dharmyazakladhyAne vaa| tau datte ( tata ) tcchvnnaatttpraaptyaadypptteH| prthaa-prkaashH| prathayettarAM-itarAna- 6 yogatrayAdatizayena prakAzayet tadarthaprayogadRSTAntAdhikaraNatvAttasya // 9 // atha karaNAnuyoge praNidhatte caturgatiyugAvartalokAlokavibhAgavit / hRdi praNayaH karaNAnuyogaH karaNAtigaiH // 1 // caturgatayaH-narakatiryagmanuSyadevalakSaNAH / yugAvartaH--utsarpaNyAdikAlaparAvartanam / lokaHlokyante jIvAdayaH SaTpadArthA yatrAsau tricatvAriMzadadhikazatatrayamAtrarajjuparimita aakaashaavkaashH| tato'nyo 12 aloko anantAnantamAnAvasthitaH zuddhAkAzasvarUpaH / praNeyaH-paricayaH / karaNAnuyoga:-lokAyani-lokavibhAga-paJcasaMgrahAdilakSaNaM zAstrama / karaNAtigai:-jitendriyaiH // 10 // vizeSArtha-pUrva meM hue tiresaTha zalAkA puruSoMkI kathA jisa zAstra meM kahI gayI ho use purANa kahate haiM / usameM ATha bAtoMkA varNana hotA hai / kahA hai-'loka, deza, nagara, rAjya, tIrtha, dAna tathA antaraMga aura bAhya tapa-ye ATha bAteM purANameM kahanI cAhie tathA gatiyoM aura phalako bhI kahanA caahie|' brahmavaivarta purANameM kahA hai-'jisameM sarga-kAraNasRSTi, pratisarga-kAryasRSTi, vaMza, manvantara aura vaMzoMke carita hoM use purANa kahate haiN| purANake ye pA~ca lakSaNa haiN|' jisameM eka puruSakI kathA hotI hai use carita kahate haiN| purANa aura carita viSayaka zAstra prathamAnuyogameM Ate haiN| prathama nAma denese hI isakA mahattva spaSTa hai| anya anuyogoMmeM jo siddhAnta AcAra Adi varNita haiM, una sabake prayogAtmaka rUpase dRSTAnta prathamAnuyogameM hI milate haiM / isalie isake adhyayanakI vizeSa rUpase preraNA kI hai| usake adhyayanase heya kyA hai aura upAdeya kyA hai, isakA samyak rItise bodha hotA hai sAtha hI bodhi aura samAdhikI bhI prApti hotI hai / bodhikA artha hai-aprApta samyagdarzana AdikI prApti / aura prApta honepara unheM unakI carama sImAtaka pahu~cAnA samAdhi hai athavA samAdhikA artha hai dharmyadhyAna aura zukladhyAna // 9 // aba karaNAnuyoga sambandhI upayogameM lagAte haiM nAraka, tiryaca, manuSya, devarUpa cAra gatiyoM; yuga arthAt suSamA-suSamA Adi kAlake vibhAgoMkA parivartana; tathA loka aura alokakA vibhAga jisameM varNita hai use karaNAnuyoga kahate haiN| jitendriya puruSoMko isa karaNAnuyogako hRdayameM dhAraNa karanA cAhie // 10 // vizeSArtha-karaNAnayoga sambandhI zAstroMmeM cAra gati AdikA varNana hotA hai| narakAdi gati nAmakarmake udayase honevAlI jIvakI paryAyako gati kahate haiN| utsarpiNIavasarpiNI kAloMke parivartanako yugAvarta kahate haiN| jisameM jIva Adi chahoM padArtha dekhe jAte haiM use loka kahate haiN| arthAt tIna sau taitAlIsa rAju pramANa AkAzakA pradeza loka hai| usake cAroM ora anantAnanta pramANa kevala AkAza aloka hai| ina sabakA varNana 27 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 9 12 15 210 dharmAmRta (anagAra ) atha caraNAnuyogamImAMsAyAM prerayati - sakaletaracAritrajanmarakSAvivRddhikRt / vicAraNIyazcaraNAnuyogazcaraNAdRtaiH // 11 // caraNAnuyogaH- AcArAGgopAsakAdhyayanAdi zAstram // 11 // atha dravyAnuyogabhAvanAyAM vyApArayati - jIvAjIva bandhamokSau puNyapApe ca veditum / dravyAnuyogasamayaM samayantu mahAdhiyaH // 12 // dravyAnuyogasamayaM - siddhAntasUtra-tattvArthasUtrAdikam / samayantu -- samyagjAnantu // 12 // atha sadA jinAgamasamyagupAsteH phalamAha - sakala padArthabodhana hitAhitabodhanabhAvasaMvarA, navasaMvegamokSamArgasthiti tapasi cAtra bhAvanAnyadik / saptaguNAH syurevamamalaM vipulaM nipuNaM nikAcitaM sArvamanuttaraM vRjinahRjjinavAkyamupAsituH sadA // 13 // bhAvasaMvaraH - mithyAtvAdyAsravanirodhaH / navetyAdi - navasaMvegazca mokSamArgasthitizceti samAhAraH / anyadik -- paropadezaH / amalaM - pUrvAparavirodhAdidoSarahitam / vipulaM - - lokAlokArthavyApi / nipuNaM karaNAnuyogameM hotA hai / lokAnuyoga, lokavibhAga, paMcasaMgraha Adi grantha usI anuyogake antargata haiM ||10|| caraNAnuyoga ke cintanameM prerita karate haiM-- cAritrapAlana ke lie tatpara puruSoMko sakalacAritra aura vikalacAritrakI utpatti, rakSA aura viziSTa vRddhiko karanevAle caraNAnuyogakA cintana karanA cAhie || 11|| vizeSArtha - hiMsA Adike sAtha rAgadveSakI nivRttiko cAritra kahate haiM / usake do bheda haiM- sakala cAritra aura vikala cAritra / ina cAritroMko kaise dhAraNa karanA cAhie, dhAraNa karake kaise unheM atIcAroMse bacAnA cAhie aura phira kaise unheM bar3hAnA cAhie, ina sabake lie AcArAMga, upAsakAdhyayana Adi caraNAnuyoga sambandhI zAstroM ko par3hanA cAhie // 11 // dravyAnuyogakI bhAvanAmeM lagAte haiM dr buddhazAlI puruSako jIva ajIva, bandha-mokSa aura puNya-pApakA nizcaya karane ke lie siddhAntasUtra, tattvArthasUtra, paMcAstikAya Adi dravyAnuyoga viSayaka zAstroMko samyak rItise jAnanA cAhie ||12|| isa prakAra cAroM anuyogoM meM saMgrahIta jinAgamakI upAsanAkA phala kahate haiM jinAgama pUrvApara virodha Adi doSoMse rahita honese amala hai, loka aura alokavartI padArthoM kA kathana karanevAlA honese vipula hai, sUkSma arthakA darzaka honese nipuNa hai, arthataH avagAr3ha - Thosa honese nikAcita hai, sabakA hitakArI hai, parama utkRSTa hai aura pApakA hartA hai / aise jinAgamakI jo sadA acchI rIti se upAsanA karatA hai use sAta guNoMkI prApti hotI hai - 1. trikAlavartI ananta dravya paryAyoMke svarUpakA jJAna hotA hai, 2. hitakI prApti Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyAya 211 sUkSmArthadarzi / nikAcitaM-aryAvagADham / sAvaM-sarvahitam / anuttaraM paramottamam / bRjinahatpApApahAri / upAsitu:-sAdhutvena sevamAnasya // 13 // athASTadhA vinayaM jJAnArAdhanArthamAha granthArthatadvayaH pUrNa sopadhAnamanihnavam / vinayaM bahumAnaM ca tanvan kAle zrutaM zrayet // 14 // sopadhAnaM-yathAvihitaniyamavizeSasahitam / anihnavaM-gurvAdyapahnavarahitam / kAle yathAvihite 6 sandhyAgrahaNAdivajite // 14 // atha samyaktvAnantarajJAnArAdhane hetumAha ArAdhya darzanaM jJAnamArAdhyaM ttphltvtH| sahabhAve'pi te hetuphale dIpaprakAzavat // 15 // spaSTam // 15 // aura ahitake parihArakA jJAna hotA hai, 3. mithyAtva Adise honevAle AsravakA nirodharUpa bhAva saMvara hotA hai arthAt zuddha svAtmAnubhUtirUpa pariNAma hotA hai, 4. prati samaya saMsArase naye-naye prakArakI bhIrutA hotI hai, 5. vyavahAra aura nizcayarUpa ratnatrayameM avasthiti hotI hai usase calana nahIM hotA, 6. rAgAdikA nigraha karanevAle upAyoMmeM bhAvanA hotI hai aura 7. parako upadeza denekI yogyatA prApta hotI hai // 13 / / jJAnakI ArAdhanAke lie ATha prakArakI vinaya kahate haiM granthapUrNatA, arthapUrNatA, ubhayapUrNatA, sopadhAnatA, anihnava, vinaya aura bahumAnake sAtha yogyakAlameM mumukSuko jinAgamakA abhyAsa karanA cAhie // 14 // vizeSArtha-jJAnakI ArAdhanA vinayapUrvaka karanI caahie| vinayake ATha aMga haiMusameM sabase prathama to jJAnake tIna aMga haiM-grantharUpa, artharUpa aura ubhayarUpa / ina tInoMkI pUrNatA honI cAhie / jisa granthakA svAdhyAya kiyA jAye usakA zuddha vAcana ho, usake arthakA samyak abhyAsa ho-gUr3ha artha bhI chipA na rahe, ina donoMkI pUrNatA honI cAhie, zabda aura artha donoMkI sampUrNa jAnakArI honI caahie| zeSa pA~ca jJAnakI ArAdhanAke aMga haiM-jJAnakI ArAdhanAkI jo vidhi-niyama Adi kahe haiM unake sAtha ArAdhanA karanA sopadhAnatA hai / jinase zAstrajJAna prApta kiyA ho una guru AdikA nAma na chipAnA anihnava hai| jJAnakA mAhAtmya prakaTa karaneke lie jo kucha prayatna kiyA jAtA hai vaha vinaya hai / jJAnakA, jJAnake sAdhana zAstra, guru, pAThazAlA AdikA khUba Adara-satkAra karanA bahumAna hai| tathA yogya kAlameM hI svAdhyAya karanA cAhie, sandhyAsamaya aura candragrahaNa, sUryagrahaNake siddhAnta granthoMkA svAdhyAya nahIM karanA cAhie / akalaMka devane tattvArthavArtika (1 / 20 / 14) meM aMgabAhyake kAlika-utkAlika Adi bheda kiye haiN| jisakA svAdhyAyakAla niyata hai use kAlika kahate haiM aura jisakA kAla niyata nahIM hai use utkAlika kahate haiN| AcArya vIranandine AcArasArake caturtha adhikArameM kAlAdi zuddhipUrvaka svAdhyAyakA kathana karate hue purANa, ArAdhanA, paMcasaMgraha Adike adhyayanako isa niyamase varjita rakhA hai // 14 // samyaktvakI ArAdhanAke pazcAt jJAnakI ArAdhanA karanekA kAraNa batalAte haiM mumukSuko samyagdarzanakI ArAdhanA karaneke pazcAt zrutajJAnakI ArAdhanA karanI cAhie kyoMki samyagjJAna samyagdarzanakA kArya hai| isapara prazna ho sakatA hai ki jaise gAyake Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 dharmAmRta ( anagAra) atha tapasaH samIhitArthasAdhakatvaM jJAnaM vinA na syAditi darzayativibhAvamarutA vipadvati carada bhavAbdhau suruk , prabhaM naryAta ki tapaHpravahaNaM padaM prepsitam / hitAhitavivecanAdavahitaH prabodho'nvahaM, pravRttivinivRttikRdyadi na karNadhArAyate // 16 // vibhAvamarutA-rAgAdyAvezavAyunA / vipadvati-Apabahule / suruk-bahuklezaM / avahitaHavadhAnaparaH / / 16 / / atha jJAnasyodyotanA (-dyA-) rAdhanAtritayamAha rUpa do sIMga eka sAtha ugate haiM ataH unameM kAryakAraNa bhAva nahIM hai| usI taraha samyagdarzanake sAtha hI samyagjJAna hotA hai taba unameM kAryakAraNa bhAva kaise ho sakatA hai to uttara dete haiM ki dIpaka aura usake prakAzakI taraha eka sAtha honepara bhI samyagdarzana aura samyagjJAnameM kAryakAraNa bhAva hai // 15 // vizeSArtha-samyaktvake abhAva meM matijJAna aura zrutajJAna kumati aura kuzruta hote haiN| kintu samyagdarzanake hote hI ve matijJAna zrutajJAna kahalAte haiN| ataH ve jJAna to pahale bhI the kintu unameM samyakpanA samyagdarzanake honepara huaa| kahA hai-'durabhinivesavimukkaM gANaM samma khu hodi sadi jamhi'-dravya saM. gA. 41 / usa samyaktvake honepara hI jJAna mithyA abhiprAyase rahita samyaka hotA hai| ataH samyagdarzana kAraNarUpa hai aura samyagjJAna kArya isapara yaha prazna hotA hai ki kAraNa pahale hotA hai kAye pIche hotA hai| kintu samyagdarzana aura samyagjJAna to eka sAtha hote haiM ataH kAryakAraNa bhAva kaise ho sakatA hai| usakA samAdhAna Upara kiyA hai / puruSArthasi. 34 meM kahA bhI hai 'yadyapi samyagdarzana aura samyagjJAna eka hI samaya utpanna hote haiM phira bhI unameM kArya-kAraNa bhAva yathArtha rUpase ghaTita hotA hai| jaise dIpaka aura prakAza eka hI samaya utpanna hote haiM phira bhI dIpaka prakAzakA kAraNa hai aura prakAza usakA kArya hai kyoMki dIpakase prakAza hotA hai' / / 15 / / Age kahate haiM ki jJAnake binA tapa icchita arthakA sAdhaka nahIM hotA yadi hita aura ahitakA vivecana karake hitameM pravRtti aura ahitase nivRtti karanevAlA pramAdarahita jJAna pratidina karNadhArake samAna mArgadarzana na kare to rAgAdike AvezarUpa vAyuse klezapUrNa vipattise bhare saMsArarUpI samudra meM calanevAlA taparUpI jahAja kyA mumukSuko icchita sthAnapara pahu~cA sakatA hai arthAt nahIM pahu~cA sakatA // 16 / / vizeSArtha-jaise vAyuse kSubdha samudra meM par3A huA jahAja prataraNa kalAmeM kuzala nAvika kI madadake binA ArohIko usake gantavya sthAna para nahIM pahu~cA sakatA, vaise hI hitAhita vicArapUrvaka hitameM pravRtti karAnevAle aura ahitase nivRtti karAnevAle jJAnakI madadake vinA jJAnazUnya tapa bhI mumukSuko mokSa nahIM pahuMcA sakatA // 16 / / samyagjJAnakI udyotana Adi tIna ArAdhanAoMko kahate haiM Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyAya 213 jJAnAvRtyudayAbhimAtyupahitaiH saMdehamohabhramaiH, svArthabhraMzapareviyojya parayA protyA zrutazrIpriyAm / prApya svAtmani yo layaM samayamapyAste vikalpAtigaH, sadyaH so'stamaloccayazcirasapomAtrazramaiH kAmyate // 17 // abhighAtiH-zatruH / viyojya-sandehAdibhistyAjayitvA ityarthaH / etenodyotanamuktaM, prApyanItvA / layaM-ekatvapariNatimAzleSaM ca / etenodyavanamuktam / samayamapi-ekamapi kSaNamalpakAlamapItyarthaH / Aste-paramAnandena tiSThatItyarthaH / etena nirvahaNaM bhaNitam / sadya ityAdi / uktaM ca 'jaM aNNANI kamma khavei bhvsyshsskoddiihiN| __ taM NANI tihiM gutto khavei 'NimisaddhamatteNa / / [ ] ciretyAdi-ciraMbahukAlaM tapomAtre jJAnArAdhanArahitakAyaklezAdyanuSThAne zramo'bhyAso yeSAm // 17 // atha bodhaprakAzasya durlabhatvamAha jJAnAvaraNa karmake udayarUpa zatruke dvArA utpanna kiye gaye saMzaya viparyaya aura anadhyavasAyarUpa mithyAjJAna puruSArthako naSTa karate haiN| inake rahate hue yathArtha vastu-svarUpakA bodha nahIM ho sktaa| ataH zrutajJAna bhAvanArUpI priyAko inase viyukta karake atyanta prItike sAtha use jo apanI AtmAmeM laya karake eka kSaNake lie bhI nirvikalpa hotA hai usake karmamala tatkAla nirjINa ho jAte haiM / aura jo jJAnArAdhanAse zUnya kAyaklezarUpa tapameM cirakAlase lage haiM ve bhI usakI anamodanA karate haiM ki yaha vyakti ThIka kara rahA hai // 17 // vizeSArtha-yahA~ jJAnAvaraNa karmake udayako zatrukI upamA dI hai; kyoMki vaha zatruke samAna sadA apakArameM hI tatpara rahatA hai| 'eka merI AtmA hI zAzvata hai' ityAdi zrutajJAna bhAvanAko priyapatnIkI upamA dI hai kyoMki vaha apane svAmIko pragADha Ananda denevAlI hai / jaise jJAnI rAjA apane zatruoMke dvArA preSita vyaktiyoMke phandemeM phaMsI apanI priyapatnIko unase chur3Akara bar3e premake sAtha use apane meM laya karake Anandamagna ho jAtA hai usI taraha jJAnakA udyotana, udyavana aura nivahaNa karanevAlA mumukSu apanI jJAna bhAvanAko jJAnAvaraNa karmake udayase utpanna honevAle saMzaya Adise mukta karake yadi usameM eka kSaNake lie bhI lIna hokara nirvikalpa ho jAye-'yaha kyA hai, kaisA hai, kisakA hai, kisase hai, kahA~ hai, kaba hai' ityAdi antarjalpase sampRkta bhAvanA jAlase rahita ho jAye to usake karmabandhana tatkAla kaTa jAte haiN| kahA bhI hai-'ajJAnI jIva lAkha-karor3a bhavoMmeM-jitanA karma khapAtA hai, tIna guptiyoMkA pAlaka jJAnI use Adhe nimeSa mAtrameM naSTa kara detA hai|' yahA~ jJAnAvaraNa karmake udayase honevAle saMzaya Adiko dUra karanA jJAnakA udyotana hai| parama prItipUrvaka zrutajJAna bhAvanAko prApta karake AtmAmeM laya honA jJAnakA udyavana hai aura eka samayake lie nirvikalpa honA jJAna kA nirvahaNa hai / isa prakAra jJAnakI tIna ArAdhanAoMkA kathana kiyA hai / / 17 / __ jJAnake prakAzako durlabha batalAte haiM 1. abhibhAti bha. ku. ca. TI. / 2. 'ussAsametteNa'-prava. sA. 3 / 38 / 'aMtomuhutteNa, bha. A. 108 / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ my 214 dharmAmRta ( anagAra) . doSocchedavijambhitaH kRtatamazchedaH zivazrIpathaH __ sattvodabodhakaraH praklaptakamalollAsaH sphuradvaibhavaH / lokAlokatataprakAzavibhavaH kIti jagatpAvinoM, tanvan kvApi cakAsti bodhatapanaH puNyAtmani vyomani // 18 // doSocchedaH-sandehAdivinAzo rAtrikSayazca / zivazrIpathaH-mokSalakSmIprAptyupAyaH pakSe zivAnAM-muktAnAM pradhAnamArgaH / sattvodbodhakaraH-sAttvikatvAbhivyaktikArI prANinAM nidrApasArI ca / praklupta ityAdi-praklapto racitaH kamalAyAH zriyaH, pakSe kamalAnAM paGkajAnAmullAsa udgativikAsazca yena / athavA, kasya Atmano malA rAgAdayasteSAmullAsa udabhavaH praklaptaH prakarSeNa cchinno'sau yena bodheneti grAhyam / lokAloko pUrvoktI / lokAlokazcakravAlazalaH / kIti-yazaH stuti ca // 18 // atha jJAnasya sAdhananistaraNayoH praNudati nirmathyAgamadugdhAbdhimuddhRtyAto mhodymaaH| 12 tattvajJAnAmRtaM santu pItvA sumanaso'marAH // 19 // uddhRtya, etena sAdhanamAmnAtaM samagradravyAgamAvagAhanaprabhavabhAvAgamasaMpUrNIkaraNalakSaNatvAt tattvajJAnoddharaNasya / tattvajJAnAmRtaM-paramodAsInajJAnapIyUSaM pItvA / etena nistaraNamuktam / tattvajJAnapariNatya 1 samyagjJAna sUryake samAna hai| jaise sUrya doSA arthAt rAtrikA kSaya karane meM niraMkuza rUpase pravRtta hotA hai vaise hI jJAna bhI doSoMkA vinAza karane meM niraMkuza rUpase pravRtta hotA hai| jaise sUrya tamakA vidhvaMsa karatA hai vaise hI jJAna bhI tama arthAt jJAnako rokanevAle kamakA vidhvaMsa karatA hai| jaise sUrya muktiko jAnevAloMkA pradhAna mArga hai (eka matake anusAra mukta hae jIva sUrya maNDalako bhedakara jAte haiM) vaise hI jJAna bhI mukta jIvoMkA pradhAna mArga hai| jaise sUrya prANiyoMko nIMdase jagAtA hai vaise hI jJAna bhI prANiyoMko moharUpI nidrAse jagAtA hai| jaise sUrya kamaloMko vikasita karatA hai vaise hI jJAna bhI 'ka' arthAt AtmAke rAgAdi maloMkI utpattiko ekadama naSTa kara detA hai| sUryakA prabhAva bhI manuSyoMke manameM camatkAra paidA karatA hai, jJAnakA prabhAva tInoM lokoMkA adhipatitva manuSyoM ke manameM camatkAra paidA karatA hai| sUrya apanA prakAza lokAloka arthAt cakravAla parvatapara phailAtA hai, jJAnakA prakAza loka-alokameM phailatA hai kyoMki vaha lokAlokako jAnatA hai| sUrya bhI jagatko pavitra karanevAlI apanI kIrtiko phailAtA hai-bhakta loga usakA stutigAna karate haiN| jJAna bhI dharmopadezarUpa divyadhvanise jagatko pavitra karatA hai| jaise sUrya andhakArAdi doSoMse rahita AkAzameM prakAzita hotA hai vaise hI jJAna bhI kisI eka puNyAtmA jIvameM prakAzita hotA hai arthAt sabameM jJAnakA udaya honA asambhava hai / / 18 / / Age jJAnakI sAdhana ArAdhanA aura nistaraNa ArAdhanAko kahate haiM hindU purANoMmeM kathA hai ki devoMne bar3e utsAhase samudra-manthana karake amRtakA pAna kiyA thA aura amara ho gaye the| usIko dRSTimeM rakhakara kahate haiM ki maitrI Adi bhAvanAoMse prasannacitta jJAnIjana AgamarUpI samudrakA manthana karake-zabdase, arthase aura AkSepa samAdhAnake dvArA pUrI taraha viloDana karake usase nikAle gaye tattvajJAnarUpI amRtako pIkara apane utsAhako bar3hAveM aura amaratvako prApta kareM-punamaraNase mukta hoveM // 19 // vizeSArtha-AgamarUpI samudrakA manthana karake tattvajJAnarUpI amRtakA uddhAra karanese jJAnakI sAdhana ArAdhanAko kahA hai kyoMki tattvajJAnake uddhArakA matalaba hai sampUrNa dravyarUpa Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyAya 215 nantarabhAvino'marabhAvasya tacchandAbhidheyatvAt / sumanasaH - prasannacittA devAzca / amarAH - mRtyurahitAH / mRtyuzcAtra punarbharaNamapamRtyuzca ||19|| atha manaso caJcalatvamanUdya tannigraheNa svAdhyAyapraNidhAnAdatidurddharasyApi saMyamasya suvahatvaM nirUpayituM zlokatrayamAha lAtuM vanamatsyavad gamayituM mArge viduSTAzvava nimnAdroddhumagApagaudha iva yanno vAJchitAcchakyate / dUraM yAtyanivAraNaM yadavad drAgvAyuvaccAbhito, nayatyAzu yadabdavadbahuvidhairbhRtvA vikalpairjagat // 20 // vIlana matsyavat - masRNata radehamatsya iva / agApagaughaH - parvatanadIpUraH / dyAtIti sambandhaH / abdavat -- medhaistulyam / vikalpaiH - cintAvivarteH bhedaizca // 20 // no mUkavad vadati nAndhavadIkSate ya drAgAraM badhiravanna zRNoti tattvam / yatrAyate yatavacovapuSo'pi vRttaM, kSipraM kSaratyavitathaM titaorivAmbhaH // 21 // kiM ca, ayate - asaMyate / titao :- cAlanyAH // 21 // vyAvartyAzubha vRttito sunayavannItvA nigRhya trapAM, abhitaH :-samantA vazyaM svasya vidhAya tadbhRtakavatprApayya bhAvaM zubham / svAdhyAye vidadhAti yaH praNihitaM cittaM bhRzaM durdharaM, cakrezairapi durvahaM sa vahate cAritramuccaiH sukham // 22 // [ trikalam ] Agama avagAhana se utpanna bhAvAgamakI sampUrNatA / tathA 'jJAnAmRtako pIkara amaratA prApta kareM' isase nistaraNa ArAdhanAko kahA hai kyoMki tattvajJAnarUpa pariNati ke anantara honevAlA amaratva nistaraNa zabdakA abhidheya hai ||19|| manako atyanta caMcala batalAkara usake nigraha ke dvArA svAdhyAya meM mana lagAne se ati durdhara bhI saMyama sukhapUrvaka dhAraNa kiyA jA sakatA hai, yaha bAta tIna ilokoMse kahate haiM jo mana atyanta cikane zarIravAle matsyakI taraha pakar3ane meM nahIM AtA, jise duSTa ghor3ekI taraha iSTa mArga para calAnA atyanta kaThina hai, nicale pradezakI ora jAnevAle pahAr3I nadI pravAhakI taraha icchita vastukI ora jAnese jise rokanA azakya hai, jo paramANukI taraha vinA ruke dUra deza calA jAtA hai, vAyukI taraha zIghra hI saba ora phaila jAtA hai, zIghra hI nAnA prakArake vikalpoMse jagatko bharakara meghakI taraha naSTa ho jAtA hai, iSTa tattvako viSaya ke prati rAgase pIr3ita honepara gU~gekI taraha kahatA nahIM hai, andhekI taraha dekhatA nahIM hai, baharekI taraha sunatA nahIM hai tathA jisake aniyantrita honepara vacana aura kAyako vaza meM kara lenevAle puruSakA saccA cAritra bhI calanIse jalakI taraha zIghra hI khira jAtA hai, usa atyanta durdhara manako jo pramAdacaryA, kaluSatA, viSayalolupatA Adi azubha pravRttiyoMse haTAkara, durjana puruSakI taraha jJAna saMskAra rUpI daNDake balase nigraha karake, lajjita karake, kharIde hue dAsakI taraha apane vazameM karake zubha bhAvoMmeM lagAkara svAdhyAya meM ekAgra karatA hai, vaha cakravartiyoMse bhI dhAraNa kiye jAne meM azakya ucca cAritrako sukhapUrvaka dhAraNa karatA hai || 20-22 // 3 9 12 15 18 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 dharmAmRta ( anagAra) tataH asunayavarjasamastatapobhyaH svAdhyAyasyotkRSTazuddhihetutayA samAdhimaraNasiddhayarthaM nityakartavyatAM darzayati-- nAbhUnAsti na vA bhaviSyati tapaHskandhe lapo yatsama ____ karmAnyo bhavakoTibhiH kSipati yadyo'ntarmuhUrtena tat / zuddhi vA'nazanAdito'mitaguNAM yenA'znute'znannapi, ___ svAdhyAyaH satataM kriyeta sa mRtAvArAdhanAsiddhaye // 23 // skandhaH-samUhaH / anyH--tpovidhiH| amitaguNAM-anantaguNAm / / 23 / / atha zrutajJAnArAdhanAyAH paramparayA paramamuktihetutvamAha zrutabhAvanayA hi syAt pRthaktvaikatvalakSaNam / zuklaM tatazca kaivalyaM tatazcAnte parAcyutiH // 24 // pRthakulakSaNaM - pRthaktvavitarkavIcArAkhyaM kSaNaM (?) pRthaktvavitarkavIcArAkhyaM prathamaM zukladhyAnam, ekatva12 lakSaNaM-ekatvavitarkAvIcArasaMjJitaM dvitIyazukladhyAnama / tataH-tAbhyAM prathamApekSatvAd dvitIyasya / saMsArA bhAve puMsaH svAtmalAbho mokSa iti vacanAt / athavA ante maraNe, paNDitapaNDitamaraNaprApyatvAnnivANasya / iti bhadram // 24 // 15 iti AzAdharadRndhAyAM svopajJadharmAmRtapaJjikAyAM jJAnadIpikAparasaMjJAyAM tRtIyo'dhyAyaH // 3 // atra adhyAyagranthapramANaM triMzaM zataM, aGkataH zlokAH 130 / dhyAnako chor3akara zeSa sabhI tapoMmeM svAdhyAya hI aisA tapa hai jo utkRSTa zuddhimeM hetu hai / ataH samAdhimaraNakI siddhike lie use nitya karanekA vidhAna karate haiManazana Adi chaha bA pA aura prAyazcitta Adi pA~ca abhyantara tapoMke samUhameM jisake samAna tapa na huA, na hai, na hogA, jo karma anya tapasvI karor3oM bhavoM meM nirjINa karatA hai use jo antarmuhUrtameM hI nirjINa karatA hai, jisake dvArA bhojana karate hue bhI anazana Adise anantagunI vizuddhi prApta hotI hai vaha svAdhyAya tapa maraNake samaya ArAdhanAkI siddhike lie sadA karanA cAhie // 23 // Age kahate haiM ki zrutajJAnakI ArAdhanA paramparAse muktikI kAraNa hai yataH zratabhAvanAse pRthaktva vitake aura ekatva vitarka rUpa zavaladhyAna hote haiN| zukladhyAnase kevalajJAnakI prApti hotI hai aura kevalajJAnase antameM parama mukti prApta hotI hai / / 24 / / _ vizeSArtha-zrutabhAvanA vyagratArahita jJAnarUpa bhI hotI hai aura ekAgra jJAna rUpa bhI hotI hai| vyagratA rahita jJAna rUpako svAdhyAya kahate haiM aura ekAgra jJAna rUpako dharmyadhyAna kahate haiN| ataH svAdhyAyase dharmadhyAna hotA hai| dharmadhyAnase pRthaktva vitarka vIcAra nAmaka zukla dhyAna hotA hai| usase ekatva vitarka vIcAra nAmaka dUsarA zukla dhyAna hotA hai / usase anantajJAnAdi catuSTaya rUpa jIvanmukti prApta hotI hai| usake pazcAt kramase sUkSma kriyA pratipAti aura vyuparata kriyA nivRtti nAmaka zukladhyAna hote haiM / antima zukladhyAnase saba karmokA kSaya hokara samyaktva Adi ATha guNoMse yukta parama mukti prApta hotI hai // 24 // isa prakAra paM. AzAdhara racita dharmAmutake antargata anagAradharmAmRtakI bhavyakumuda candrikA TIkA tathA jJAnadIpikA paMjikAkI anugAminI hindI TIkAmeM jJAnArAdhanAdhigama nAmaka tRtIya adhyAya samApta huaa| www.jainelibrary:org Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya atha kramaprAptAM cAritrArAdhanAM prati mumukSUnutsAhayati - samyagdRSTi subhUmivaibhavalasadvidyAmbumAdyaddayA mUlaH sadvrata suprakANDa udayadguptyagrazAkhAbharaH / zolodyodvipaH samityupalatAsaMpadguNoddhodgama 6 vaibhavaM -- prabhAvaH / dayA -- duHkhArtajantutrANAbhilASaH / prakANDaH - skandhaH / viTapa:- vistAraH / upalatAH-upazAkhAH / uddhodgamAni - prazastapuSpANi / janma - saMsAraH / sucaritaM - sarva sAvadyayogavirato'smItyevaM rUpaM sAmAyikaM nAma prAgupAdeyaM samyakcAritram / tasyaivaidaMyugInAnuddizya chedopasthApanarUpatayA prapaJcyamAnatvAt / chAyAtaruH - yasyArkaparivartane'pi chAyA na calatyasau // 1 // cchettuM janmapathaklamaM sucaritacchAyAtaruH zrIyatAm // 1 // aba kramase prApta cAritrArAdhanAke prati mumukSuoMko utsAhita karate haiM samyagdarzana aura samyagjJAnakA acchI tarahase bArambAra sevana karanevAle mumukSuoM ko janmarUpI mArgakI thakAna dUra karaneke lie samyakUcAritrarUpI chAyAvRkSakA Azraya lenA caahie| isa vRkSakA mUla dayA hai| yaha dayArUpa mUla darzanavizuddhirUpI uttama bhUmike prabhAva se apanA kArya karane meM samartha samyak zrutajJAnarUpI jalase harA-bharA hai / samIcIna vrata usakA skandha (tanA) hai / guptirUpa pradhAna unnata zAkhAse zobhita hai / zIlarUpI uThA huA viTapa hai / samitirUpa upazAkhA sampadA se yukta hai / usameM saMyama ke bheda-prabhedarUpI sundara phUla lage haiM // 1 // vizeSArtha - samyak cAritrako chAyAtarukI upamA dI hai| sUryakI dizA badala jAnepara bhI jisakI chAyA banI rahatI hai use chAyAvRkSa kahate haiM / samyakcAritra aisA hI chAyAvRkSa hai / usakA mUla dayA hai| duHkhase pIr3ita jantukI rakSA karanekI abhilASAkA nAma dayA hai / vahI dayA samyakcAritrarUpI vRkSakA mUla hai| vaha mUla vizuddha samyagdarzanarUpI bhUmi meM zrutajJAnarUpI jalase siMcita honese apanA kArya karane meM samartha hai / jisameM se aMkura phUTatA hai vaha mUla hotA hai / dayArUpI mUlameM se hI vratAdirUpa aMkura phUTate haiM / ataH vrata usakA nA hai| gupti usakI pradhAna zAkhA hai / samyak rIti se yogake nigrahako gupti kahate haiM / samitiyA~ upazAkhAe~ haiM / zAstrAnusAra pravRtti karanekA nAma samiti hai / zIla viTapa haivRkSakA phailAva hai / jo vratakI rakSA karatA hai use zIla kahate haiM / saMyamake bheda usake phalaphUla haiN| isa taraha samyakcAritra chAyAvRkSa ke tulya hai jo saMsArarUpI mArga meM bhramaNa karane se utpanna hue thakAna ko dUra karatA hai / sabase prathama 'maiM sarva sAvadyayoga se virata hU~' isa prakAra sAmAyikarUpa samyak cAritra upAdeya hotA hai / usI cAritrako yahA~ isa yuga ke sAdhuoMke uddezyase chedopasthApanArUpameM vistArase kahA jAtA hai // 1 // 28 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 dharmAmRta ( anagAra) atha samyaktvajJAnayoH sampUrNatve'pi sati cAritrAsampUrNatAyAM paramamuktyabhAvamAvedayati paramAvagADhasudRzA prmjnyaanopcaarsNbhRtyaa| raktA'pi nAprayoge sucaritapiturIzameti muktizrIH // 2 // paramAvagADhasudRzA-acalakSAyikasamyaktvena / aticaturadUtyA ca upcaarH-kaamitaalngkaaraadistkaarH| raktA-anukUlitA utkaNThitA c| aprayoge-sayogatvAghAtikarmatIvrodayatvasvarUpAticArasadbhAvAdasaMpUrNatve'saMpradAne c| IzaM-jIvanmuktaM varayiSyantaM ca nAyakam / muktizrI:-paramamuktiH / atra upamAnabhUtA kulakanyA gamyate // 2 // atha lasadvidyeti samarthayitumAha jJAnamajJAnameva syAdvinA saddazanaM ythaa| cAritramapyacAritraM samyagjJAnaM vinA tathA // 3 // vyAkhyAtaprAyam // 3 // bhUyo'pi hitaM hi svasya vijJAya zrayatyahitamujjhati / tadvijJAnaM punazcAri caaritrsyaadhmaantH||4|| aghaM-karma / AdhnataH-nirmUlayataH // 4 // samyagdarzana aura samyagjJAnake sampUrNa honepara bhI cAritrakI pUrNatA na honepara paramamukti nahIM ho sakatI, yaha kahate haiM - kevalajJAnarUpI upacArase paripuSTa paramAvagAr3ha samyagdarzanake dvArA anukUla kI gayI bhI muktizrIrUpI kanyA samyakcAritrarUpI pitAke dvArA na diye jAnepara sayogakevalIrUpI varake pAsa nahIM jAtI // 2 // vizeSArtha--paramamukti kulIna kanyAke tulya hai| aura samasta mohanIya karmake kSayase utpanna honeke kAraNa sadA nirmala Atyantika kSAyika cAritra pitAke tulya hai / jIvanmukta kevalajJAnI varake tulya hai| kevalajJAna icchita vastra-alaMkAra Adise kiye gaye satkArake talya hai| aura paramAvagADha samyagdarzana catara datIke talya hai| jaise catara datIke dvArA bhogake lie Atura bhI kulakanyA pitAke dvArA kanyAdAna kiye binA icchita varake pAsa nahIM jAtI vaise hI paramAvagADha samyaktva aura kevalajJAnake dvArA avazya prApta karane kI sthitimeM lAye jAnepara bhI paramamukti aghAtikarmoMkI nirjarAmeM kAraNa samucchinna kriyAnivRtti nAmaka parama zukladhyAnake prApta na honese kSAyika cAritrake asampUrNa honeke kAraNa sayogakevalIke pAsa nahIM aatii| isase utkRSTa cAritrakI ArAdhanAko paramamuktikA sAkSAt kAraNa kahA hai // 2 // Age jJAnapUrvaka cAritrakA samarthana karate haiM jaise samyagdarzanake binA jJAna ajJAna hotA hai vaise hI samyagjJAnake binA cAritra bhI cAritrAbhAsa hotA hai // 3 // punaH ukta kathanakA hI samarthana karate haiM yataH mumukSu apane hita samyagdarzana Adiko acchI tarahase jAnakara apane ahita mithyAtva Adiko chor3a detA hai| ataH vijJAna karmakA nirmUlana karanevAle cAritrakA aguA hai-cAritrase pahale jJAna hotA hai // 4 // . Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 caturtha adhyAya atha samyagjJAnapUrvake cAritre yatnavato jagadvijayaM kathayati deheSvAtmamatirduHkhamAtmanyAtmamatiH sukham / iti nityaM vinizcinvan yatamAno jagajjayet // 5 // deheSu svagateSvaudArikAdiSu triSu caturpu vA paragateSu tu yathAsaMbhavam / AtmamatiH-Atmeti mananaM deha evAhamiti kalpaneti yAvat / yatamAnaH-paradravyanivRtti-zuddhasvAtmAnuvRttilakSaNaM yatnaM kurvan / jagajjayet-sarvajJo bhavedityarthaH // 5 // atha dayeti saphalayitumAha yasya jIvadayA nAsti tasya saccaritaM kutH| na hi bhUtagRhAM kApi kriyA zreyaskarI bhavet // 6 // kutaH ? dayAmUlatvAd dharmasya / yadArSam-- 'dayAmUlo bhaved dharmo dayA prANAnukampanam / dayAyAH parirakSArtha guNAH zeSAH prkiirtitaaH|| [ mahApu. 5 / 21 ] bhUtadruhAM-jantUn hantumicchUnAm / kApi-snAnadevArcanadAnAdhyayanAdikA // 6 // atha sadayanirdayayorantaramAviSkaroti dayAloravratasyApi svargatiH syaaddurgtiH| vatino'pi vayonasya durgatiH syAdadurgatiH // 7 // adurgatiH / sugamA // 7 // atha nirdayasya tapazcaraNAdinaiSphalyakathanapurassaraM dayAlostadakartRtve'pi tatphalapuSTilAbhaM prakAzayati Age kahate haiM ki samyagjJAnapUrvaka cAritrameM prayatnazIla vyakti jagatko vijaya karatA hai apane yA parAye audArika Adi zarIroM meM Atmabuddhi-zarIra hI maiM hU~ yA maiM hI zarIra hU~ isa prakArakI kalpanA duHkhakA kAraNa hai aura AtmAmeM Atmabuddhi-maiM hI maiM hU~, anya hI anya hai aisA vikalpa sukhakA hetu hai, aisA sadA nizcaya karanevAlA mumukSu paradravyase nivRttirUpa aura svadravya zuddha svAtmAmeM pravRttirUpa prayatna kare to jagatko vazameM kara letA hai arthAt sarvajJa ho jAtA hai kyoMki sarvajJakA eka nAma lokajit bhI hai / / 5 / / dayAko cAritrakA mUla batalAte haiM jisako prANiyoMpara dayA nahIM hai usake samIcIna cAritra kaise ho sakatA hai ? kyoMki jIvoMko mAranevAlekI devapUjA, dAna, svAdhyAya Adi koI bhI kriyA kalyANakArI nahIM hotI // 6 // dayAlu aura nirdaya vyaktiyoM meM antara batalAte haiM vratarahita bhI dayAlu puruSako devagati sulabha hotI hai aura dayAse rahita vratI puruSako bhI narakagati sulabha hotI hai // 7 // ___ Age kahate haiM ki nirdaya puruSakA tapazcaraNa Adi niSphala hai aura dayAluko tapazcaraNa na karanepara bhI usakA phala prApta hotA hai Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 dharmAmRta ( anagAra ) tapasyatu ciraM tIvaM vratayatvatiyacchatu / nirdayastatphalairdInaH pInazcaikAM dayAM caran // 8 // tIvaM vratayatu-atyartha niyamaM karotu / donaH-daridraH // 8 // atha dayAnRzaMsayoH siddhayarthaM klezAderneSphalyamabhilapati mano dayAnuviddhaM cenmudhA kliznAsi siddhye| mano dayApaviddhaM cenmudhA kliznAsi siddhaye // 9 // kliznAsi-anazanAdinA AtmanaH klezaM karoSi / dayApaviddhaM-kRpAyuktam // 9 // atha vizvAsatrAsayoH sakRpatvaniSkRpatvamUlatvamupalakSayati-- vizvasanti ripavo'pi dayAlovitrasanti suhRdo'pyadayAcca / prANasaMzayapadaM hi vihAya svArthamIpsati nanu stanapo'pi // 10 // ripvH-apktaarH| suhRdH-upkrtaarH| stanapaH-avijJAtavyavahAro DimbhaH // 10 // atha dayArdrasyAropitadoSo na doSAya kiM tarhi bahuguNaH syAdityAha kSipto'pi kenacid doSo kyAnai na prarohati / takrArdai tRNavat kiMtu guNagrAmAya kalpate // 11 / / 15 kenacit-asahiSNunA / doSaH-prANivadha-paizunya-cauryAdiH / na prarohati-akIrti-durgatyAdiprado na bhavatItyarthaH / pakSe prAdurbhavati (?) takrAdre mathitAplute pradeze / yaccikitsA 'na virohanti gudajAH punstkrsmaahtaaH| . niSiktaM taddhi dahati bhUmAvapi tRNolupam // [ ] // 11 // nirdaya manuSya cirakAla taka tapasyA kare, khUba vrata kare, dAna deve kintu usa tapa, vrata aura dAnake phalase vaha daridra hI rahatA hai use unakA kiMcit bhI phala prApta nahIM hotaa| aura kevala eka dayAko pAlanevAlA usake phalase puSTa hotA hai // 8 // Age kahate haiM ki dayAlu aura nirdaya vyaktiyoMkA muktike lie kaSTa uThAnA vyartha hai he mokSake icchuka ! yadi terA mana dayAse bharA hai to tU upavAsa Adike dvArA vyartha hI kaSTa uThAtA hai| tujhe dayAbhAvase hI siddhi mila jaayegii| yadi terA mana dayAse zanya hai to tU muktike lie vyartha hI kleza uThAtA hai kyoMki kore kAyaklezase mukti nahIM milatI // 9 // Age kahate haiM ki vizvAsakA mUla dayA hai aura bhayakA mUla adayA hai dayAlakA zatra bhI vizvAsa karate haiM aura dayAhInase mitra bhI Darate haiN| ThIka hI hai dUdha pItA zizu bhI, jahA~ prANa jAnekA sandeha hotA hai aise sthAnase bacakara hI iSTa vastuko prApta karanA cAhatA hai / / 10 / / Age kahate haiM ki dayAluko jhUThA doSa lagAnese bhI usakA apakAra nahIM hotA, kintu ulaTA bahuta adhika upakAra hI hotA hai jaise maThAse sIMce gaye pradeza meM ghAsa nahIM ugatI vaise hI dayAlu puruSapara kisI asahiSNu vyaktike dvArA lagAyA gayA hiMsA, corI AdikA doSa na usakI apakIrtikA kAraNa hotA hai aura na durgatikA, balki ulTe guNoMko hI lAne meM kAraNa hotA hai // 11 // Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya tathA atha nirdayasyAnyakRto'pi doSaH saMpadyata ityAha anyenA'pi kRto doSo nistrizamupatiSThate / taTasthamapyariSTena rAhumarkoparAgavat // 12 // taTasthaM-nikaTamudAsInaM vaa| ariSTena-AdityachAdakagrahavizeSeNa / yathAha 'rAhussa ariDhussa ya kiMcUNaM joyaNaM adhogtaa| chammAse pavvaMte caMda ravi chAdayaMti kamA // ' rAhu ariDhavimANaddhayAduvari pamANaMgulacaukkaM / gaMtUNa sasivimANA sUravimANA kame huMti // [ tri. sA. 339-340 ] rAhaM samAnamaNDalavatitvAttaTastham // 12 // atha sakRdapi virAddho virAddhAramasakRddhinastIti dRSTAntena sphuTayati virAdhakaM hantyasakRdvirAddhaH sakRdapyalam / krodhasaMskArataH pAzrvakamaThodAhRtiH sphuTam // 13 // virAddhaH kRtApakAraH // 13 // vizeSArtha-jhUThA doSa lagAye jAnepara bhI dayAlu vyakti zAnta rahatA hai uttejita nahIM hotA, isase usake azubha karmokI nirjarA hotI hai| sAtha hI usakA rahasya khula jAnepara dayAlu kA sammAna aura bhI bar3ha jAtA hai // 11 // kintu nirdaya manuSyako anyake dvArA kiyA gayA bhI doSa lagatA hai anyake dvArA kiyA gayA doSa taTastha bhI nirdaya vyaktike sira A par3atA hai| jaise ariSTa vimAnake dvArA kiyA jAnevAlA sUryagrahaNa rAhuke sira A par3atA hai // 12 // vizeSArtha-Agama meM kahA hai-rAhu aura ariSTake vimAna kucha kama eka yojana vyAsavAle haiN| aura ve candramA aura sUryake nIce calate hue chaha mAsa bItanepara pUrNimA aura amAvasyAke dina sUrya aura candramAko DhA~ka lete haiN| rAhu aura ariSTake vimAnakI dhvajAse cAra pramANAMgula Upara jAkara kramase candramA aura sUryake vimAna haiN| isa taraha sUryagrahaNa ariSTa ( ketu) ke dvArA kiyA jAtA hai kintu lokameM rAhukA nAma badanAma honese usIke dvArA kiyA gayA kahA jAtA hai| isI taraha dayArahita vyakti taTastha bhI ho phira bhI loga use hI doSI mAnate haiM // 12 // jisa jIvakA koI eka bAra bhI apakAra karatA hai vaha jIva usa apakAra karanevAlekA bAra-bAra apakAra karatA hai yaha dRSTAnta dvArA spaSTa karate haiM jisa jIvakA eka bAra bhI apakAra kiyA jAtA hai vaha jIva anantAnandhI krodha kaSAyakI vAsanAke vaza hokara usa apakAra karanevAlekA bAra-bAra apakAra karatA hai yaha bAta bhagavAn pAzvanAtha aura kamaThake udAharaNase spaSTa hai // 13 // vizeSArtha-pArzvanAtha bhagavAnkA jIva jaba marubhUtikI paryAyameM thA to kamaTha sahodara nAtA thaa| kamaThane marubhUtikI strIke sAtha ramaNa kiyaa| rAjAne use dezanikAlA de diyaa| isIse kamaTha marubhUtikA bairI bana gayA aura usakA yaha baira pArzvanAthake bhava taka barAbara calatA rhaa| isa prakAra eka bAra kiye gaye apakArake badalemeM kamaThake jIvane barAbara hI marubhUtike jIvakA apakAra kiyaa| ataH kisIkA eka bAra bhI apakAra nahIM karanA cAhie // 13 // Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 dharmAmRta (anagAra) atha dayAbhAvanAparasya prItivizeSaH phalaM syAdityAha tattvajJAnacchinnaramyetarArthaprItidveSaH praannirkssaamRgaakssiim|| AliGgayAlaM bhAvayannistaraGgasvAntaH sAndrAnandamaGgatyasaGgaH // 14 // bhAvayan -guNAnusmaraNadvAreNa punaH punazcetasi sannivezayan / nistaraGgasvAntaH-nirvikalpamanAH / aMgati-gacchati / asaGgaH-yatiH // 14 // atha dayArakSArthaM viSayatyAgamupadizati-- savRttakandalI kaamyaamubhedyitumudytH| yezchidyate dayAkandaste'pohyA viSayAkhavaH // 15 // kAmyAM-tatphalAthibhiH spRhaNIyAm // 15 // 6 Age kahate haiM ki dayAkI bhAvanAmeM tatpara vyakti prItivizeSarUpa phalako pAtA hai parigrahakA tyAgI yati tattvajJAnake dvArA priya padArthoM meM rAgako aura apriya padArthoM meM dveSako naSTa karake jIvadayArUpI kAminIkA AliMganapUrvaka usake guNoMkA punaH-punaH smaraNa karate hue jaba nirvikalpa ho jAtA hai to gAr3ha AnandakA anubhava karatA hai // 14 // dayAkI rakSAke lie viSayoMke tyAgakA upadeza dete haiM mumukSuoMke dvArA cAhane yogya samyakacAritrarUpI kandalIko prakaTa karane meM tatpara dayArUpI kanda jinake dvArA kATA jAtA hai una viSayarUpI cUhoMko tyAganA cAhie // 15|| vizeSArtha-dayAko dharmakA mUla kahA hai| mUlako kanda bhI kahate haiM / kandameM-se hI aMkura phUTakara patra, kalI Adi nikalate haiN| isa sabake samUhako kandalI kahate haiN| jaise kandalI kandakA kArya hai vaise hI dayAkA kArya samyakcAritra hai| samyakcAritra jIvadayAmeM-se hI prasphuTita hotA hai| usa dayAbhAvako viSayoMkI cAharUpI cUhe yadi kATa DAleM to usameM-se samyakcAritrakA udgama nahIM ho sakatA hai / ataH dayAlu puruSako viSayoMse bacanA caahie| viSaya haiM indriyoMke dvArA priya aura apriya kahe jAnevAle padArtha / unakI lAlasAmeM par3akara hI manuSya nirdaya ho jAtA hai / ataH dayAlu manuSya apane dayAbhAvako surakSita rakhaneke lie usa sabhI parigrahakA tyAga karatA hai jisako tyAganA usake lie zakya hotA hai aura jisakA tyAganA zakya nahIM hotA usase bhI vaha mamatva nahIM krtaa| isa taraha vaha sacetanaacetana sabhI parigrahako chor3akara sAdhu bana jAtA hai aura na iSTa viSayoMse rAga karatA hai aura aniSTaviSayoMse dveSa / rAga aura dveSa to dayAbhAvake zatru haiM isIlie kahA hai-'AgamameM rAgAdikI anutpattiko ahiMsA aura rAgAdikI utpatiko hiMsA kahA hai| yaha jinAgamakA sAra hai / ' ataH utkRSTa dayA ahiMsA hI hai| dayAmeM-se hI ahiMsAkI bhAvanA prasphuTita hotI hai| vahI ahiMsAke rUpameM vikasita hotI hai // 15 // 1. 'rAgAdINamaNuppA ahiMsagatte tti bhAsidaM samaye / tesiM ceduppattI hiMseti jiNAgamassa saMraveo' // Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha indriyANAM prajJopaghAtasAmarthyaM kathayati - ityarthaH / prajJA - buddhiH / strIti grAhyam // 16 // caturthaM adhyAya svArtha ra sikena Thakavad vikRSyate'kSeNayena tenApi / na vicArasaMpadaH paramanukampAjIvitAdapi prajJA // 16 // pracyAvata svArthaM rasikena - svaviSayalampaTena svaprayojanakAmena ca / vikRSyate -- dUrIkriyate / atrApyupamAnabhUtA kAminI gamyate / athavA prajAnAtIti prajJA'tividagdhA atha viSayiNo'pAyaM darzayati viSayAmiSalAmpaTayAttanvannaju nRzaMsatAm / lAlA mivorNanAbho'dhaH patatyahaha durmatiH // 17 // AmiSaM - prANilakSaNo grAsaH / Rju - sammukhaM prAJjalaM ca / nRzaMsatAM - - hiMsakatvaM adhaHadhogatI adhodevo ca / ahaha khede ||17|| atha viSayanispRhasyeSTasiddhimAcaSTe 223 yathAkathaJcideva viSayAzApizAcikA / kSipyate cet pralapyAlaM siddhayatISTamavighnataH // 18 // pralapyAlaM - alaM pralapanena, anarthakaM na vaktavyamityarthaH / iSTaM - prakRtatvAt sucarita mUlabhUtAM dayAm ||18|| atha kiM tatsadvratamityAha Age kahate haiM ki indriyA~ manuSyoMkI prajJAko - yathArtha rUpameM arthako grahaNa karane kI zaktiko naSTa kara detI haiM arat taraha apane nimittase bala prApta karake cakSu Adi indriyoMmeM se koI bhI indriya apane viSayakI lampaTatAke kAraNa na kevala manuSyakI prajJAko - usakI yathArtha rUpameM arthako grahaNa karane kI zaktiko vicArasampadAse dUra karatI hai kintu dayArUpI jIvanase bhI dUra kara detI hai // 16 // vizeSArtha - jaise koI bhI Thaga apane matalabase kisI strIke bhUSaNa hI nahIM chInatA kintu usakA jIvana bhI le letA hai, use mAra DAlatA hai / usI taraha indriya bhI manuSyakI buddhiko yuktAyukta vicArase hI bhraSTa nahIM karatI kintu dayAbhAva se bhI bhraSTa kara detI hai / isalie mumukSuko sadA indriyoMko jItanekA prayatna karanA cAhie || 16 || viSayalampaTa manuSyakI durgati dikhAte haiM jaise makar3I makkhI vagairahako khAnekI lampaTatAse apane jAlako phailAtI huI nIce gira jAtI hai usI taraha kheda hai ki durbuddhi prANI viSayarUpI . mAMsakI lampaTatAke kAraNa hiMsakapaneko vistAratA huA narakAdi gatimeM jAtA hai ||17|| Age kahate haiM ki jo viSayoMse nispRha rahatA hai usakI iSTasiddhi hotI hai adhika kahane se kyA ? yadi jisa kisI bhI taraha eka viSayoMkI AzArUpa pizAcIko ho bhagA diyA jAye, usase apanA pIchA chur3A liyA jAye to iSTa - cAritrakI mUla dayA nAmaka vastu vighnake binA siddha ho sakatI hai // 18 // sucaritrarUpI chAyAvRkSa kA mUla dayAkA kathana karake usake skandharUpa samIcIna vratakA kathana karate haiM 3 6 12 15 18 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 224 dharmAmRta (anagAra ) hiMsA'nRtacurA'brahmagranthebhyo virativratam / tatsatsajjJAnapUrvatvAt sadRzazcopabRMhaNAt // 19 // curA - cauryam | abrahma -- maithunam / sat - prazastam / tatra sarvajIvaviSayamahiMsAvratam, adattaparigrahatyAgI sarvadravyaviSayau / dravyaikadezaviSayANi zeSavratAni / uktaM ca 'paDhemammi savvajIvA tadiye carime ya savvadavvANi / sesA mahavvayA khalu tadekadesamhi davvANaM // [vizeSAva. bhA. 2637 gA. ] // 19 // hiMsA, asatya, corI, abrahma aura parigrahase mana-vacana-kAya, kRta kArita anumodanApUrva nivRttiko vrata kahate haiM / samyagjJAnapUrvaka honese tathA samyagdarzanako bar3hAne meM kAraNa hone se unheM samIcIna yA prazasta vrata kahate haiM // 19 // vizeSArtha -- kaSAyasahita AtmapariNAma ke yogase prANoMke ghAta karaneko hiMsA kahate haiM / prANIko pIr3A denevAle vacana bolanA asatya hai / binA dI huI vastuko grahaNa karanA corI hai / maithunako brahma kahate haiM / mamatva bhAvako parigraha kahate haiM / ahiMsA vratameM sabhI jIva samAviSTa haiM arthAt kisI bhI jIvakI hiMsA nahIM karanI cAhie / isI taraha binA dI huI vastu tyAga aura parigraha tyAgameM sabhI dravya Ate haiM / koI bhI vastu binA diye hue nahIM lenA cAhie aura na kisI bhI vastumeM 'yaha merI hai' isa prakArakA mamatva bhAva rakhanA cAhie | kintu asatya tyAga aura maithuna tyAga vrata dravyake ekadezako lekara haiM / arthAt asatya tyAgameM vacana mAtrakA tyAga nahIM hai kintu asatya vacanakA tyAga hai aura maithuna tyAga maithunake AdhArabhUta dravyoMkA hI tyAga hai| kahA bhI hai- 'pahale ahiMsA vratameM sabhI jIva aura tIsare tathA antima vratameM sabhI dravya liye gye| zeSa do mahAvrata dravyoMke ekadezako lekara hote haiN|' inhIM pA~ca vratoMkA pAlana karaneke lie rAtribhojana tyAga chaThA vrata bhI rahA hai / bhagavatI ArAdhanAkI vijayodayA TIkA (gA. 421) meM likhA hai ki prathama - antima tIrthaMkarake tIrtha meM rAtribhojanatyAga nAmaka chaThA vrata hai / granthakAra paM. AzAdharane bhI apanI TIkAmeM aNuvrata nAmase isa chaThe vratakA nirdeza kiyA hai / kintu pUjyapAdane sarvArthasiddhi (7/1 ) meM vratoMkA varNana karate hue rAtribhojana nAmaka chaThe aNuvratA niSedha karate hue ahiMsAvratakI bhAvanAmeM usakA antarbhAva kahA hai / zvetAmbarAcArya siddhasena gaNine tattvArtha bhASya ( 712 ) kI TIkAmeM bhI yaha prazna uThAyA hai ki yadi ahiMsAtratake pAlana ke lie honese asatyavirati Adi mUla guNa hai to rAtribhojanavirati bhI mUlaguNa honA caahie| isake uttarameM unhoMne kahA hai ki ahiMsAvrata ke pAlana ke lie to samiti bhI hai usako bhI mUlaguNa mAnanA hogA / tathA rAtribhojana virati mahAvratIkA hI mUlaguNa hai kyoMki usake abhAva meM to mUlaguNa hI apUrNa rahate haiM / ataH mUlaguNoMke grahaNa meM usakA grahaNa ho jAtA hai / jisa taraha rAtribhojana tyAga saba vratoMkA upakAraka usa taraha upavAsAdi nahIM hai isalie rAtribhojanatyAga mahAvratIkA mUla guNa hai zeSa uttaraguNa hai| hA~, aNuvratadhArIke lie vaha uttaraguNa hai / athavA upavAsakI taraha AhArakA tyAga hone se vaha tapa hI hai / zrI siddhasena gaNine jo kahA hai vahI unake pUrvaja jinabhadragaNi 1. bha. A. vijayodayA gA. 421 meM uddhRta | Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 225 atha vratamahimAnaM varNayati__ aho vratasya mAhAtmyaM yanmukhaM prekSatetarAm / udyote'tizayAdhAne phalasaMsAdhane ca dRk // 20 // prekSatetarAM-jJAnApekSayA tarAM pratyayaH / udyotAdiSu jJAnamukhasyApi samyaktvenApekSaNIyatvAt / atizayAdhAne-karmakSapaNalakSaNazaktyutkarSasampAdane / phalasaMsAdhane-indrAdipadaprApaNapUrvakanirvANalakSaNasya nAnAvidhApannivAraNalakSaNasya ca phalasya sAkSAdutpAdane / etena saMkSepataH samyaktvacAritre dve evArAdhye, samyak- 6 cAritramekameva cet phalaM syAt // 20 // kSamAzramaNane vizeSAvazyaka bhASya' (gA. 1240 Adi) meM kahA hai| rAtribhojana viramaNa munikA mUla guNa hai kyoMki jaise ahiMsA Adi pA~ca mahAvratoMmeM-se yadi eka bhI na ho to mahAvrata pUrNa nahIM hote / isI taraha rAtribhojanaviratike abhAvameM bhI mahAvrata pUrNa nahIM hote| ataH mUlaguNoM (mahAvrata) ke grahaNameM rAtribhojanaviratikA grahaNa ho hI jAtA hai| isase spaSTa hai ki zvetAmbara paramparAmeM bhI rAtribhojana viramaNa nAmakA SaSTha vrata nahIM rahA hai // 19 // vratakI mahimAkA varNana karate haiM___zaMkA Adi maloMko dUra karane meM, kokA kSaya karanevAlI AtmazaktimeM, utkaSatA lAne meM aura indrAdi padako prApta karAkara mokSarUpa phala tathA aneka prakArakI ApattiyoMkA nivAraNarUpa phalako sAkSAt utpanna karanemeM samyagdarzanako jisakA mukha utsukatApUrvaka dekhanA par3atA hai usa vratakA mAhAtmya AzcaryakArI hai / / 20 / / vizeSArtha-yahA~ lakSaNAse 'vratake mukha' kA artha vratakI pradhAna sAmarthya lenA cAhie / tattvArtha sUtrake sAtaveM adhyAyameM Asrava tattvakA varNana hai aura usake pahale hI sUtrameM vratakA svarUpa kahA hai| usakI TIkA sarvArthasiddhimeM yaha prazna kiyA gayA hai ki vratako AsravakA hetu batalAnA to ucita nahIM hai usakA antarbhAva to saMvarake kAraNoM meM hotA hai| Age nauveM adhyAyameM saMvarake hetu gupti samiti kahe gaye haiM unameM saMyama dharmameM vrata Ate haiM ? isakA uttara diyA gayA hai ki nauveM adhyAyameM to saMvarakA kathana hai aura saMvara nivRttirUpa hotA hai| kintu ina vratoMmeM pravRtti dekhI jAtI hai| hiMsA, asatya aura binA dI huI vastukA grahaNa Adi chor3akara ahiMsA, satyavacana aura dI huI vastukA grahaNa Adi kriyAkI pratIti hotI hai / tathA ye vrata gupti Adi saMvarake sAdhanoMke parikarma haiN| jo sAdhu vratoMmeM abhyasta ho jAtA hai vaha sukhapUrvaka saMvara karatA hai isalie vratoMkA pRthak kathana kiyA hai| sarvArthasiddhike racayitA inhIM pUjyapAdasvAmIne samAdhi tantrameM kahA hai--'avrata arthAt hiMsA Adise apuNya arthAt pApakA bandha hotA hai aura vratoMse puNyabandha hotA hai| puNya-pApa donoMkA 1. 'jamhA mUlaguNacciya na hoMti tavirahiyassa paDipunnA / to mUlaguNaggahaNe taggahaNamihatthao neyaM ||'-vishessaa. 1243 gA. 'apuNyamavrataH puNyaM vratarmokSastayorvyayaH / / avratAnIva mokSArthI vratAnyapi tatastyajet // avratAni parityajya vrateSu prinisstthitH| tyajettAnyapi saMprApya paramaM padamAtmanaH' / / -83-84 zlo. / 29 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 226 9 dharmAmRta (anagAra ) atha sakaletaraviratyAH svAmino nirdizati - galadvRttamohaH -- kSayopazamarUpatayA hIyamAnazcAritramoho yasyAsau / sAmAyikachedopasthApanayoH saMyamAsaMyamasya ca vivakSitatvAttattrayasyaivAtratyedAnIMtanajIveSu saMbhavAt / kAtsyat -- sAkalyataH / aMzataH - 6 ekadezena // 21 // atha caturdazabhiH padyairahiMsAvratamAcaSTe / sphuradbodho galavRttamoho viSayaniHspRhaH / hiMsAdevirataH kAyadyatiH syAcchrAvakoM'zataH // 21 // sA hiMsA vyaparopyante yat trasasthAvarAGginAm / pramattayogataH prANA dravyabhAvasvabhAvakAH // 22 // vinAza mokSa hai / isalie mumukSuko avratoMkI taraha vratoMko bhI chor3a denA cAhie / atroMko chor3akara vratoM meM niSThita rahe aura AtmAke paramapadako prApta karake una vratoMko bhI chor3a de / ' ata pApabandhakA kAraNa hai to vrata puNyabandhakA kAraNa hai isalie yadyapi avratakI taraha vrata bhI tyAjya hai kintu atrata sarvaprathama chor3ane yogya hai aura unheM chor3aneke lie vratoMko svIkAra karanA Avazyaka hai / ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigrahako svIkAra kiye binA hiMsA, asatya, corI, vyabhicAra aura parigraha pApase nahIM bacA jA sakatA aura inase bace binA AtmAkA uddhAra nahIM ho sakatA / zAstrakAra kahate haiM ki paramapada prApta honepara vratoM ko bhI chor3a de / paramapada prApta kiye binA puNyabandhake bhaya se vratoMko svIkAra na karaneseto pApameM hI par3anA par3egA / kevala samyagdarzana aura samyagjJAnase paramapada prApta nahIM ho sktaa| usake lie to samyak cAritra hI kAryakArI hai aura samyak cAritrakA prArambha vratoM se hI hotA hai / ye vrata hI haiM jo indriyoMko vaza meM karane meM sahAyaka hote haiM aura indriyoMke vazameM honepara hI manuSya AtmAkI ora saMlagna hokara paramapada prApta karane meM samartha hotA hai / ataH vratakA mAhAtmya kama nahIM hai / unako apanAye binA saMsArasAgarako pAra nahIM kiyA jA sakatA // 20 // vrata ke do bheda haiM-sakalavirati aura ekadezavirati / donoMke svAmI batalAte haiMjo pA~coM pApoMse pUrI tarahase virata hotA hai use yati kahate haiM aura jo ekadezase virata hotA hai use zrAvaka kahate haiM / kintu ina donoMmeM hI tIna bAteM honI Avazyaka haiM1. jIvAdi padArthoM kA heya, upAdeya aura upekSaNIya rUpase jAgrat jJAna honA caahie| 2. yatike pratyAkhyAnAvaraNa krodha- mAna-mAyA-lobharUpa cAritramohakA kSayopazama honA cAhie aura zrAvakake apratyAkhyAnAvaraNa krodha- mAna-mAyA-lobharUpa cAritramohakA kSayopazama honA cAhie, kyoMki isa kAlameM isa kSetrameM jIvoMke sAmAyika aura chedopasthApanA saMyama tathA saMyamAsaMyama hI ho sakate haiM / 3. dekhe gaye, sune gaye aura bhoge gaye bhogoMmeM aruci honA cAhie / isa taraha ina tIna vizeSatAoMse viziSTa vyakti ukta vrata grahaNa karanese vratI hotA hai ||21|| Age caudaha padyoMse ahiMsAtratako kahate haiM / sabase prathama hiMsAkA lakSaNa kahate haiMpramatta jIvake mana-vacana-kAyarUpa yogase athavA kaSAyayukta AtmapariNAma ke yogase sa aura sthAvara prANiyoMke dravyarUpa aura bhAvarUpa prANoMkA ghAta karaneko hiMsA kahate haiM ||22|| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 227 tatra tAvat hiMsAlakSaNamAha--vyaparopyante-yathAsaMbhavaM viyojyante / pramattayogataH-pramAdaH sakaSAyatvaM tadvAnAtmapariNAmaH pramattaH tasya yogaH-sambandhaH tasmAttataH / raagaadyaaveshaadityrthH| prANA:indriyAdayo daza / taduktam ___paMcavi iMdiyapANA maNavaci-kAesu tiNNi blpaannaa|| __ANappANappANA AugapANeNa huti daha pANA / / [ go. jI. 130 gA. ] te ca citsAmAnyAnuvidhAyI pudgalapariNAmo dravyaprANAH / pudgalasAmAnyAnuvidhAyI citpariNAmo bhAvaprANAH / tadubhayabhAjo jIvAH saMsAriNastrasA: sthAvarAzca / tatra sparza-rasa-gandha-varNa-zabdAn sparzana-rasanaghrANa-cakSuH-zrotreSu krameNa dvAbhyAM tribhizvatubhiH paJcabhizca pRthag jJAnaM te (jAnanto) dvIndriyAdayazcaturddhA trasAH / tadvikalpazlokA yathA 'jalUkA zukti-zambUka-gaNDU-pada-kapardakAH / jaTharakRmizaMkhAdyA dvIndriyA dehino matAH // vizeSArtha-indriyoMko svacchanda vRttikA vicAra kiye binA jo pravRtti karatA hai vaha pramatta hai / athavA jo kaSAyake AvezameM Akara hiMsA Adike kAraNoM meM saMlagna rahate hue ahiMsAmeM zaThatApUrvaka pravRtta hotA hai vaha bhI pramatta hai / athavA rAjakathA, strIkathA, corakathA, bhojanakathA ye cAra kathAe~, pA~ca indriyA~, nidrA aura sneha ina pandraha pramAdoMse jo pramAdI hai vaha pramatta hai / athavA kaSAya sahita AtmapariNAmakA nAma pramatta hai| usake yogase arthAt rAgAdike Avezase / prANa dasa haiM pA~ca indriya prANa, manobala, vacanabala, kAyabala ye tIna balaprANa, eka zvAsocchvAsa prANa aura eka Ayu prANa-ye dasa prANa hote haiN| ye prANa do prakArake haiM-dravyaprANa aura citsAmAnyakA anusaraNa karanevAle pudgalake pariNAmako dravyaprANa kahate haiM aura pudgala sAmAnyakA anusaraNa karanevAle cetanake pariNAmako bhAvaprANa kahate haiN| ina donoM prakArake prANoMse yukta jIva saMsArI hote haiN| saMsArI jIva do prakArake hote haiM-trasa aura sthAvara / sparzana, rasanA, ghrANa, 'cakSu, zrotra ye pA~ca indriyA~ haiM aura sparza, rasa, gandha, rUpa aura zabda inakA kramase viSaya hai| jo jIva kramase AdikI do indriyoMse jAnatA hai vaha do-indriya jIva hai, jo tInase jAnatA hai vaha tIna-indriya jIva hai, jo cArase jAnatA hai vaha cauindriya jIva hai aura jo pA~coM indriyoMse jAnatA hai vaha paMcendriya jIva hai| ye saba trasa haiN| inake kucha bheda isa prakAra haiM 1. 'saMvukkamAduvAhA saMkhAsippI apAdagA ya kimii| jANaMti rasaM phAsaM je te veiMdiyA jIvA // jagAguMbhImakkaDapipIliyA vicchidayA kIDA / jANaMti rasaM phAsaM gaMdha teiMdiyA jIvA / / uiMsamasayamakkhiyamadhukarabhamarApataMgamAdIyA / rUpaM rasaM ca gaMdhaM phAsaM puNa te vi jANaMti / / suraNaraNArayatiriyA vaNNarasapphAsagaMdhasaddaNha / jalacarathalacarakhacara valiyA paMcediyA jiivaa'| -paJcAsti. 114-117 gA. / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 9 12 228 dharmAmRta (anagAra ) kunthuH pipIlikA gobhI yUkA - matkuNavRzcikA: / markoTakendragopAdyAstrIndriyAH santi dehinaH // pataGgA mazakA daMzA makSikAkITagataH / putrikA caJcarIkAdyAracaturakSAH zarIriNaH / nArakA mAnavA devAstiyaMJcazca caturvidhAH / sAmAnyena vizeSeNa paJcAkSA bahudhA sthitAH // ' [ amita paJcasaM. 1947-150 ] dravyendriyAkArA yathA-- 'yavanAla-masUrAtimuktakendvarddhasannibhAH / zrotrAkSighrANajihvAH syuH sparzane'nekadhAkRtiH // [ ami. paM. saM. 1143 ] trasakSetraM yathA - 'jaivavAda mAraNaMtiyajiNakkavADAdirahiyasesatasA / tasanADi bAhiramhi ya Natthi tti jiNehi NiddiTTha // ' [ 1 sparzanenaikena sparzaM jAnantaH ekendriyAH pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH paJca sthAvarAH / teSAM ca buddhipUrvavyApArAdarzane'pyaNDAnta lanAditrasavajjIvatvaM nizcIyate / taduktam -- 'zambUka, mAtRvAha, zaMkha, sIpa, binA paira ke kIr3e ye do-indriya jIva rasa aura sparzako jAnate haiN| jU~, gummI, khaTamala, ciu~TI, bicchU Adi teindriya jIva sparza-rasa- gandhako jAnate haiM / DA~sa, macchara, makkhI, bhauMrA, madhumakkhI, pataMgA Adi cauindriya jIva sparza, rasa, gandha aura rUpako jAnate haiM / deva, manuSya, nArakI, jalacara, thalacara aura nabhacara pazu-pakSI ye paMcendriya jIva sparza, rasa, gandha, rUpa aura zabdako jAnate haiM // 22 // trasa jIvoMkA nivAsasthAna isa prakAra kahA hai- upapAda, mAraNAntika samudghAta aura kapATa Adi samudghAta karanevAle sayogakevali jinako chor3akara zeSa trasa trasanAr3I ke bAhara nahIM rahate aisA jinadevane kahA hai ukta gAthA AzAdhara kI TIkA meM uddhRta hai / gomaTTasAra jIvakANDa meM 'jiNakkavADAdirahiya' pATha nahIM hai / zeSa saba yahI hai / tiloyapaNetti (28) meM trasa nAr3IkA parimANa batalAte hue kahA hai- upapAda mAraNAntika samudghAtameM pariNata trasa tathA lokapUraNa samudghAtako prApta kevalIkA Azraya karake sArA loka hI trasanAlI hai / trasajIva trasanAlImeM hI rahate haiN| lokake ThIka madhyase eka rAjU caur3I lambI aura kucha kama caudaha rAjU U~cI trasanAr3I hai / upapAda mAraNAntika samudghAta aura kevalI samudghAta avasthAmeM trasa jIva trasa nAr3Ike bAhara pAye jAte haiM / kevalI samudghAtakI cAra avasthAe~ haiM - daNDa, kapATa, pratara aura lokapUraNa / tiloyapaNNatti ke anusAra lokapUraNa samudghAtameM kevalIke Atmapradeza trasanAr3Ike bAhara pAye jAte haiM / kintu UparavAlI gAthAke anusAra kapATa-pratara meM bhI trasanAr3Ike bAhara pAye jAte haiM / gomaTTAvAlI gAthAmeM kevalI samudaghAtakA nirdeza nahIM hai / kintu usakI TIkA meM kapATa Adi avasthAmeM AtmapradezoMko trasanAlIke bAhara batalAyA hai / go. jI. 198 gA. / 1. 'uvavAdamAraNaMtiya pariNadatasamujjhiUNa sesa tasA / ' 2. 'uvavAda mAraNaMtiya pariNada tasa loyapUraNeNa gado / kevalaNa avalaMviya savvajago hodi tasaNAlI' // ti0 pa0 28| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 'aMDe pavatA gabbhaTThA mANusA ya mucchagayA / jArisayA tArisayA jIvA egeMdiyA NeyA // ' [ paJcAsti. 113 gA. ] te ca paJcataye'pi sUkSmAH sarvatra santi / sthUlAstvime - mRttikA bAlikA caiva zarkarA copalaH zilA / 6 lavaNAdayastathA tAmraM trapuMSA (trapusIsakameva ca // ' [ tattvArthasAra 51] maNividrumavarNaH / zarkaropalazilAvajrapravAlavarjitAH zuddhapRthivIvikArAH / zeSAH kharapRthvI vikArAH / eteSveva pRthivyaSTakamervAdiraulA dvIpA vimAnAni bhavanAni vedikA pratimA toraNastupacatyavRkSa jambUzAlmalIghAtakyo ratnAkarAdayazcAntarbhavanti / avazyAyo rAtripazcimaprahare nirabhrAkAzAt patitaM sUkSmodakam / mahikA 'avazyAyo himaM caiva mahikA binduzIkarAH / zuddhaM ghanodakaM bindurjIvA rakSyAstathaiva te // ' [ 229 1 ghUmAkArajalaM kuhaDarUpaM dhUmarItyarthaH / bindu : ( sthUla - ) bindujalam / zIkaraH sUkSma bindujalam / zuddhaM candrakAntajalaM sadyaHpatitajalaM vA / ghanodakaM samudrahRdaghanavAtAdyudbhavam / ca zabdena vApInirjharAdijalaM karakA 12 api gRhyante / jo jIva eka sparzana indriyake dvArA kevala sparzako jAnate haiM ve ekendriya haiM / pRthivI - kAyika, jalakAyika, tejaskAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika ye pA~ca sthAvara ekendriya jIva haiM / ina jIvoMmeM yadyapi buddhipUrvaka vyApAra nahIM dekhA jAtA hai phira bhI jaise aNDe meM sajIvakA nizcaya kiyA jAtA hai usI taraha inameM bhI jIvakA nizcaya kiyA jAtA hai / kahA bhI hai- 'aNDAvasthA meM, garbhAvasthA meM tathA mUcchita avasthAmeM buddhipUrvaka vyApAra na dekhane para jisa prakAra jIvapanekA nizcaya kiyA jAtA hai usI prakAra ekendriya jIvoMkA bhI nizcaya kiyA jAtA hai / ' ye pA~coM sthAvara jIva sUkSma bhI hote haiM aura sthUla bhI hote haiM / sUkSma to sarvatra pAye jAte haiM / sthUla jIva isa prakAra haiM - miTTI, bAlikA - rukSa aMgAra Adi se utpanna huI bAlukA, zarkarA - kaThoravatrI, gola pASANa, bar3A pASANa, lavaNa, lohA, tA~bA, rA~gA, sIsA, cA~dI, sonA, hIrA, haritAla, IMgura, menasila, tUtiyA, suramA, ma~gA, abhrakakA cUrA, bar3I-bar3I maNiyoMke Tukar3e, gomeda, rujaka - alasIke phUlakI raMgakI lAMjAvartamaNi, aMka -- lAla raMga kI pulikamaNi, sphaTika, padmarAgamaNi, vaiDUrya, candrakAnta, jalakAnta, sUryakAnta, gairika -- lAlamaNi, candanake samAna raMgavAlI maNi, marakatamaNi, puSparAgamaNi, nIlamaNi, lAla raMga kI pASANamaNi ina saba pRthivIkAyika jIvoMkI rakSA yatiyoMko karanI caahie| inameM se zarkarA, gola pASANa, bar3A pASANa, hIrA, mU~gA ye to khara pRthvI ke vikAra haiM zeSa zuddha pRthivI vikAra haiN| inameM hI ATha pRthiviyA~ (sAta narakabhUmiyA~ eka siddhazilA), meru Adi parvata, dvIpa, vimAna, bhavana, vedikA, pratimA, toraNa, stUpa, caityavRkSa, jambUvRkSa, zAlmalivRkSa, dhAtakIvRkSa aura ratnAkara AdikA antarbhAva hotA hai / osa, barpha, koharA, jalakI bar3I bU~da, jalakI sUkSma bindu, candrakAntase jharatA huA yA tatkAla girA jala, samudra-tAlAba Adise vAyuke dvArA uThAyA gayA jala, ca zabdase vApI-jharanekA jala jalakAyika jIvarUpa hai / inakI bhI rakSA karanI cAhie / 1. 'tra' ityato'gre maNividrumapUrvaparyantaM bahupAThaH prato nAsti bhavya ku. ca. TIkAnusAreNa likhitam / 2. 'avazyAyo himabindustathA zuddhaghanodake / pUtikAdyAzca vijJeyA jIvAH salilakAyikAH / - tattvArthasAra 63 / 3. uttarAdhyayana sUtra 36 / 70-100 meM bhI jIvake inhIM saba bhedoMko kahA hai| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 6 1 3 aciH pradIpazikhAdyagni ( - dyagram ) / murmuraH kArISo'gniH / zuddhaH vajravidyutsUryakAntAdyudbhavo'gniH sadyaH pAtito vA / anala: sAmAnyo'gnirdhUmAdisahitaH / ca zabdena sphuliGgavADavAgninandIzvarabhUmainuNDikAmukuTAnalAdayo gRhyante / dharmAmRta (anagAra ) 'jvAlAGgArastathAcizca murmuraH zuddha eva ca / analazcApi te tejojIvA rakSyAstathaiva ca // ' [ 'vAta udbhramakazcAnya utkalirmaNDalistathA / mahAn ghanastanurguJjAste pAlyAH pavanAGginaH / [ vAtaH sAmAnyarUpaH / udbhramaH yo bhrabhannudhvaM gacchati / utkaliH laharIvAtaH / maNDaliH yaH pRthivI9 lagno bhraman gacchati / mahAn mahAvAto vRkSAdimoTakaH / ghanaH ghanodadhirdhana nilayaH tanuH tanuvAto vyaJjanAdikRtaH / guJjaH udarasthAH paJcavAtAH / lokapracchAdaka bhavanavimAnAdhArAdivAtA atraivAntarbhavanti / jvAlA, aMgAra, dIpakakI lau, kaNDekI Aga, vajra, bijalI yA sUryakAntamaNise utpanna huI agni, sAmAnya Aga jisameM se dhuA~ nikalatA ho, ca zabdase sphuliMga, samudrakI bar3avAnala, nandIzvarake dhUmakuNDa aura agnikumAroMke mukuToMse nikalI Aga ye saba taijaskAyika jIva haiM / inakI bhI usI prakAra rakSA karanI cAhie / sAmAnya vAyu, jamIna se uThakara ghUmate hue Upara jAnevAlI vAyu, laharIrUpa vAyu jo pRthvIse lagate hue ghUmatI hai, mahAvAyu jo vRkSoMko ukhAr3a detI hai, ghanodadhivAyu, tanuvAyu, udarasthavAyu ye saba vAyukAyika jIva haiM / inakI bhI rakSA karanI cAhie / I mUlase utpanna honevAlI vanaspati jaise haldI, ardraka vagairaha / agrase utpanna honevAlI vanaspati jaise belA, apAmArga Adi / parvase utpanna honevAlI vanaspati Ikha, beMta vagairaha / kandase utpanna honevAlI vanaspati jaise AlU vagairaha / skandhase utpanna honevAlI vanaspati jaise devadAru, saI Adi / bIjase utpanna honevAlI vanaspati gehU~, jau Adi / mUla Adike binA bhI jo vanaspati apane yogya pudgala Adi upAdAna kAraNase utpanna hotI hai vaha sammUcchima hai / dekhA jAtA hai ki sIMgase sAra aura gobarase kamalakI jar3a bIjake binA utpanna hotI hai | ataH vanaspati jAti do prakArakI hai- eka bIjase utpanna honevAlI aura eka sammUcchima / jina jIvoMkA eka hI sAdhAraNa zarIra hotA hai unheM anantakAya yA sAdhAraNazarIra kahate haiM jaise guDUcI, snuhI Adi / yA ananta nigodiyA jIvoMke Azrita honese jinakI kAya ananta hai ve anantakAya haiM arthAt sapratiSThita pratyeka jaise mUlI vagairaha / kahA hai 'yataH eka bhI anantakAya vanaspatikA ghAta karanekI icchAvAlA puruSa ananta jIvoMkA ghAta karatA hai ataH sampUrNa anantakAya vanaspatiyoMkA tyAga avazya karanA cAhie / ' 1. 'jvAlAGgArAstathAcizca murmuraH zuddha eva ca / agnizcetyAdikA jJeyA jIvA jvalanakAyikAH // ' -- tattvArtha. 64 / 2. - radhUmakuNDi - bha. ku. ca. 3. mahAn ghanatanuzcaiva guJjAmaNDalirutkaliH / vAtazcetyAdayo jJeyA jIvAH pavanakAyikAH // - tattvArtha. 65 / 4. ekamapi prajighAMsunihantyanantAnyatastato'vazyam / karaNIyamazeSANAM parihaNamanantakAyAnAm // - puruSArtha si. 162 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 'mUlAgraparvakandotthAH skndhbiijsmudbhvaaH| stathAnantakAyAH prtyekkaayikaaH|| tvagmUlakandapatrANi pravAlaH prasavaH phalam / skandho gucchastathA gulmastRNaM vallI ca parva ca // zavalaM paNakaH kiNvaM kavakaH kuhaNastathA / bAdarAH sUkSmakAyAstu jalasthalanabhogatAH / gUDhasandhizirAparvasamabhaGgamahIruham / chinnodbhavaM ca sAmAnyaM pratyekamitaradvapuH / / vallIvRkSatRNAdyaM syAdekAkSaM ca vanaspatiH / parihAryA bhavantyete yatinA hritaangginH|| [ mUlotthAH yeSAM mUlaM prAdurbhavati te ca haridrArdrakAdayaH / parvotthAH ikssuvetraadyH| kandotthAH kadalIpiNDAlukAdayaH / skandhodbhavAH zallakopolibhadrAdayaH / bIjodbhavAH yavagodhUmAdayaH / sammUchimAH 12 mUlAdhabhAve'pi yeSAM janma svayogyapudgalopAdAnakAraNAt / dRzyate hi zRGgAccharo gomayAcchAlUkaM bIjamantareNotpattimat / ete vanaspatijAtibIjodbhavA sammUchimA ceti dvidhA syAdityuktaM pratipattavyam / anantakAyAH anantaH sAdhAraNaH kAyo yeSAM te sAdhAraNAGgAH snuhIguDucyAdayaH / pratyekakAyikAH ekamekaM prati pratyekaM 15 pRthak bhinno bhinnaH kAyo yeSAmasti te pUganAlikerAdayaH / uktaM ca ekamekasya yasyAGgaM pratyekAGgaH sa kathyate / sAdhAraNaH sa yasyAGgamaparairbahubhiH samam // [ ami. paM. saM. 1 / 105 ] pratyekakA bhinna-bhinna zarIra jinakA hotA hai una vanaspatiyoMko pratyekakAyika kahate haiM jaise nAriyala, supArI Adi / kahA bhI hai-'jisa eka vanaspatikA eka zarIra hotA hai use pratyekazarIra kahate haiN| aura bahuta-se jIvoMkA eka hI sAmAnya zarIra ho to use sAdhAraNa zarIra kahate haiN| Upara jo mUla Adise utpanna honevAlI vanaspati kahI hai vaha anantakAya bhI hotI hai aura pratyekakAya bhI hotI hai| tathA sammUcchima bhI donoM prakArakI hotI haiN| donoM hI prakArakI vanaspatiyoMke avayava isa prakAra haiM-chAla, puSpa, gucchA, jhaadd'ii| puSpake binA utpanna honevAle phaloMko phala kahate haiN| jisake puSpa hI hote haiM phala nahIM unheM puSpa kahate haiN| jisakepatra hI hote hai phala yA puSpa nahIM hote use patra kahate haiN| pAnIpara jamI kAIko zaivala kahate haiM / gIlI IToMkI bhUmi aura dIvAroMpara jo kAI laga jAtI hai use paNaka kahate haiM / varSARtumeM jo kukuramutte ugate haiM unheM kiNva kahate haiN| zRMga vanaspatise utpanna hue jaTAkAra aMkuroMko kavaka kahate hai| bhojanapara AyI phuIko kuhaNa kahate haiN| pRthivIkAyika Adi pA~coM bAdarakAya bhI hote haiM aura sUkSmakAya bhI hote hai| jinakI sandhi, sirA parva adRzya hote haiM, tor3ane para samabhaMga hotA hai tathA madhyameM tAra Adi lagA nahIM rahatA, jo kATanepara punaH uga AtI hai vaha saba sAdhAraNa vanaspati hai, isake viparIta pratyeka vanaspati hai| latA, vRkSa, tRNa Adi ekendriya vanaspati hai / yatiko ina sabakA bacAva karanA cAhie / Agamase 1. 'mUlAgraparvakandotthAH skndhbiijruhaastthaa| sammUchinazca haritAH prtyekaanntkaayikaaH||'-tttvaarthsaar 66 2. pAribha-bha. ku. ca. / 3. cchAro-bha. ku. c.| vandana Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 dharmAmRta (anagAra) mUlotthAdayo'nantakAyAH pratyekakAyAzca bhavanti / tathA sammUchimA apIti yojyam / tvagityAdi sammachimavanaspatijAtisvarUpapratipAdanArthamidamubhayAvayavakhyApanArtha vaa| tvak chllii| prasavaH puSpam / gucchaH ekakAlInabahusamUho jAtimallikAdiH / gulmaH kaMthArikAkaramardikAdisaMghAtaH / kiM ca puSpamantareNa yasyotpattiH phalAnAM sa phala ityucyate / yasya puSpANyeva bhavanti na phalAni sa puSpa ityucyate / yasya patrANyeva bhavanti na puSpANi na phalAni sa patra ityucyate ityAdi bodhyam / zaivalamudakagatakAyikA haritavarNA / piNaka: sArTeSTakA bhUmikuDyodbhavakAlikA paJcavarNollirityanye / kiNvaM varSAkAlodbhavachatrANi / kavakaH zRGgodbhavAGkarAH jttaakaaraaH| kuhaNaH AhArakaMjikAdigatapuSpikA / bAdarA sthalAH pRthivIkAyikAdayaH paJcApyate pUrvoktAH / sUkSmakAyAH sarve'pi pRthivyAdibhedA vanaspatibhedAzcAGgalAsaMkhyAtabhAgazarIrAH / gUDhAni adRzyamAnAni / samabhaGgaM tvacArahitam / ahIruhaM sUtrAkArAdijitaM maMjiSThAdikama / cchinnodbhavaM chinnena chedenodbhavati rohati / upalakSaNAd bhinnarohi ca / sAmAnyaM sAdhAraNam / mUle kaMde challI pvaalsaaldlkusumphlviie| samabhaMge sadi NaMtA asame sadi haMti ptteyaa|| kaMdassa va mUlassa va sAlAkhaMdhassa vApi bhultrii| challI sANaMtajiyA patteyajiyA du tnnukdrii|| [ go. jI. 188-189 ] __ vallItyAdi / pratyekazaroraM kiMbhUtamiti pRSTe satyuttaramidam-vRkSAH puSpaphalopamAH vanaspatiH phalavAn / haritAGginaH pratyekAGgAH sAdhAraNAGgAH sarve'pi haritakAyA ityarthaH / jIvatvaM caiSAmAgamataH sarvatvagapaharaNe maraNAdAhArAdisaMjJAstitvAcca nizceyam / te hayudakAdinA zAlA bhavanti / spRSTAzca lajjikAdayaH saMkucanti / vanitAgaNDUSAdinA bakulAdayo harSavikAsAdikaM kurvanti / nidhAnAdizi pAdAdikaM prasArayantIti krameNAhAra-bhaya-maithuna-parigrahasaMjJAvantaH kila vRkSAH syuH / nigotalakSaNaM yathA 'sAhAraNamAhAro sAhAraNamANapANagahaNaM c| sAhAraNajIvANaM sAhAraNalakkhaNaM bhaNiyaM // jatthekku maradi jIvo tatthadu maraNaM bhave aNaMtANaM / vakkamai jattha ekko vakkamaNaM tattha NaMtANaM // ' [ go. jI. 192-193 ] siddha hai ki ina sabameM jIva hotA hai tathA yadi pUrI chAla utAra lI jAye to inakA maraNa bhI dekhA jAtA hai| inameM AhAra Adi saMjJA bhI pAyI jAtI hai / isase inameM jIvatvakA nizcaya hotA hai| pAnI dene para hare-bhare ho jAte haiN| lAjavantIko chUne para vaha saMkucita ho jAtI hai / strIke kulleke pAnIse vakula Adi vikasita hote haiN| jisa dizAmeM dhana gar3A hotA hai vRkSakI jar3eM udhara phailatI haiN| isa prakAra vRkSoMmeM kramase AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha saMjJA hotI haiM jo saMsArI jIvake cihna haiM / nigoda jIvakA lakSaNa gommaTasArameM kahA hai / usakA vyAkhyAna saMskRta TIkA gommaTasArake anusAra kiyA jAtA hai-jina jIvoMke sAdhAraNa nAmakarmakA udaya hotA hai ve sAdhAraNa jIva hote haiN| una jIvoMkI AhArAdi paryApti eka sAtha eka hI kAlameM hotI hai| ve saba eka hI sAtha zvAsa lete haiN| eka nigoda zarIrameM ananta jIvoMkA AvAsa rahatA hai / prati samaya anantajIva utpanna hote rahate haiN| pahaleke jIvoMke samAna hI dUsare-tIsare Adi samayoMmeM utpanna hue anantAnanta jIvoMkI AhArAdi paryApti eka sAtha eka kAlameM hotI hai| isa taraha pUrvAcAryoMne yaha sAdhAraNa jIvoMkA lakSaNa kahA hai| eka nigoda zarIrameM jaba eka jIva apanI Ayu pUrI honese maratA hai usI samaya usa zarIrameM rahanevAle anantAnanta jIva apanI Ayu pUrI honese marate haiN| jisa nigoda zarIrameM Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 caturtha adhyAya 'ekkANigodasarIre jIvA davvappamANado diTThA / siddhe hiM aNaMtaguNA savveNa vitodakAleNa // ' [go. jI. 196 ] te ca nityetarabhedAd dvidhA / tadyathA 'trasatvaM ye prapadyante kAlAnAM tritaye'pi no| jJeyA nityanigotAste bhUripApavazIkRtAH / / kAlatraye'pi yai vaistrasatA pratipadyate / santyanityanigodAste caturgativihAriNaH // ' [ ami. paM. saM. 11110-111 ] jaba eka jIva utpanna hotA hai taba usI nigoda zarIra meM samAna sthitivAle anantAnanta jIva eka sAtha utpanna hote haiN| isa prakAra janma-maraNakA samakAlameM honA bhI sAdhAraNakA lakSaNa hai| dUsare Adi samayoMmeM utpanna anantAnanta jIva bhI apanI sthitikA kSaya honepara sAtha hI marate haiN| isa prakAra eka nigoda zarIrameM prati samaya anantAnanta jIva eka sAtha hI marate haiM, eka sAtha hI utpanna hote hai| nigoda zarIra jyoMkA tyoM rahatA hai| usakI utkRSTa sthiti asaMkhyAta koTAkoTI sAgara mAtra hai| jabataka yaha sthiti pUrI nahIM hotI tabataka jIvoMkA utpAda aura maraNa hotA rahatA hai| itanA vizeSa vaktavya hai ki eka bAdara nigoda yA sUkSma nigoda zarIrameM yA to saba paryAptaka hI jIva utpanna hote haiM yA saba aparyAptaka hI jIva utpanna hote haiN| eka hI zarIrameM paryApta aura aparyApta donoM utpanna nahIM hote; kyoMki unake samAna karmake udayakA niyama hai| eka nigoda zarIrameM vartamAna jIva dravyapramANase siddhajIvoMse anantagune aura samasta atIta kAlase bhI anantagune dekhe gaye haiN| ve do prakArake haiM-nityanigoda aura itara nigoda / siddhAntameM nityanigodakA lakSaNa isa prakAra kahA hai-anAdi saMsArameM aise anantajIva haiM jinhoMne trasa paryAya kabhI bhI prApta nahIM kii| unake bhAva arthAt nigodaparyAya, usake kAraNabhUta kalaMka arthAt kaSAyoMke udayase honevAle saMklezase pracura hote haiN| isa prakArake nitya nigodiyA jIva nigoda sambandhI bhavasthitiko kabhI nahIM chodd'te| isa kAraNase nigodabhava Adi aura antase rahita hai| nitya vizeSagase caturgatinigodarUpa anitya nigodavAle bhI jIva haiM aisA sUcita hotA hai| paramAgamameM donoM prakArake nigoda jIva kahe haiN| arthAt jo anAdise nigodaparyAyako dhAraNa kiye hue haiM ve nityanigoda jIva haiN| aura jo bIca meM anya paryAya dhAraNa karake nigoda paryAya dhAraNa karate haiM ve anityanigoda yA itara nigoda jIva haiN| ve sAdisAnta haiN| gAthAmeM kahA hai ki jinake pracura bhAva kalaMka he ve nigodavAsako nahIM chodd'te| yahA~ pracura zabda eka dezakA abhAvarUpa hai tathA sakala arthakA vAcaka hai| isaparase aisA artha jAnanA ki jinake bhAvakalaMka pracura nahIM hotA ve jIva nityanigodase nikalakara caturgatimeM Ate haiN| ataH ATha samaya adhika chaha mAsake andara caturgatirUpa jIva rAzise nikalakara chaha sau ATha jIvoMke mukti cale jAnepara utane hI jIva nityanigodako chor3akara caturgatimeM Ate haiN| gomaTTasArakI saMskRta TIkAmeM aisA vyAkhyAna kiyA hai| ukta gAthA prAkRta paMcasaMgrahake jIva samAsAdhikArameM bhI hai| AcArya amitagatine usake AdhArapara racita apane saMskRta paMcasaMgrahameM likhA hai-jo tInoM kAloMmeM trasaparyAyako prApta nahIM karate ve bahupApI jIva nityanigoda jAnane caahie| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12amM 234 dharmAmRta ( anagAra ) tathA pRthivyAdayaH paJcApi sAdhAraNAH pRthivyAdikAyAH pRthivyAdikAyikAH pRthivyAdijIvAzca bhavanti / zloka: 'kSmAdyAH sAdhAraNAH kSmAdikAyA jIvojjhitAH shritaaH| jIvaistatkAyikAH zreyAstajjIvA vigrahetigaiH // ' [ tatrAntyadvaye'pi saMyatai rakSyAH / tadehAkArA yathA 'samAnAste masUrAmbho bindusuuciivrjdhvjaiH| dharAmbho'gnimarutkAyAH krmaaccitraaststrsaaH|| [ ami. paM. saM. 1 / 154 ] saMsAriNaH punadvaidhA pratiSThitetarabhedAt / tadyathA 'pratyekakAyikA devAH zvAbhrAH kevalinoyam / AhArakadharA toypaavkaanilkaayikaaH|| nigotairbAdaraiH sUkSmarete santyapratiSThitAH / paJcAkSA vikalA vRkSA jIvAH zeSAH prtisstthitaaH||' [amita. paM. saM. 11162-163] jo jIva tInoM kAloMmeM trasaparyAya prApta karate haiM ve cAroM gatimeM vihAra karanevAle anityanigoda jIva haiN| zvetAmbara paramparAmeM nityanigoda zabda rAjendra abhidhAnakoza aura pAiasadda mahaNNavameM bhI nahIM milaa| nigodake do bheda kiye haiM-nigoda aura nigoda jIva / senapraznake tIsare ullAsameM prazna 346 meM pUchA hai ki kucha nigoda jIva koMke laghu honepara vyavahAra rAzimeM Ate haiM unake karmoM ke laghu honekA vahA~ kyA kAraNa hai ? uttarameM kahA hai ki bhavyatva kA paripAka Adi unake karmoMke laghu hone meM kAraNa hai| isase spaSTa hai ki zvetAmbara paramparAmeM bhI nityanigodase jIvoMkA nikAsa mAnya hai / astu, pA~coM pRthivIkAyika Adike cAra-cAra bheda kahe haiM-'pRthivI, pRthivIkAya, pRthivIkAyika, pRthivIjIva / pahalA pRthivI bheda sAmAnya hai jo uttarake tInoM bhedoM meM pAyA jAtA hai| pRthivIkAyika jIvake dvArA chor3e gaye zarIrako pRthivIkAya kahate haiN| jaise mare hue manuSyakA zarIra / jIva viziSTa pRthivI pRthivIkAyika hai| jisa jIvake pRthivIkAya nAma karmakA udaya hai kintu vigrahagatimeM sthita hai, pRthivIkAyameM janma lene jA rahA hai kinta jabataka vaha pRthivIko kAyake rUpameM grahaNa nahIM karatA tabataka use pRthivI jIva kahate haiN| inameM se antima dokI rakSA saMyamiyoMko karanI caahie| ina jIvoMke zarIrakA AkAra isa prakAra kahA hai-'pRthivI Adi cAroMkA zarIra kramase masUrake samAna, jalakI badake samAna, sUiyoMke samUhake samAna aura dhvajAke samAna hotA hai| vanaspatikAya aura sakAyake jIvoMke zarIrakA AkAra aneka prakArakA hotA hai|' saMsArI jIva do prakArake hote haiM-sapratiSThita aura apratiSThita / yathA-deva, nArakI, sayoga-kevalI, ayogakevalI, AhArakazarIra, pRthivIkAyika, jalakAyika, agnikAyika aura vAyukAyika, bAdara aura sUkSma nigodajIvoMse apratiSThita hai arthAt inake zarIroMmeM nigodajIvoMkA vAsa nahIM hotaa| zeSa paMcendriya, vikalendriya aura vanaspatikAyika jIvoMke zarIra 1. puDhavI puDhavIkAyo puDhavIkAiya puDhavIjIvo y| sAhAraNopamukko sarIragahido bhavaMtarido // -sarvArtha. 2013 meM uddhRta / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 caturtha adhyAya 235 teSAM ca pUrNApUrNAnAM prANasaMkhyA yathA 'sarveSvaGgendriyAyUMSi pUrNeSvAnaH zarIriSu / vAg dvitryAdihRSIkeSu manaH pUrNeSu sNjnyissu|| tathA saMjJini caikaiko hIno'nyeSvantyayordvayam / aparyApteSu saptAdyA ekaiko'nyeSu hIyate // ' [ amita. paM. saM. 11125-126 ] saMjJinaH paryAptasya sparzanaM rasanaM ghrANaM cakSuH zrotraM manovAkkAyabalAni trINyAyurucchAsazceti dsh| 6 asaMjJino manovarjA nava / caturindriyasya manaHzrotravA aSTau / trIndriyasya te cakSarvAH sapta / dvIndriyasya te ghrANavAH SaT / ekendriyasya te rasanavAgbalAmyAM vinA catvAraH / tathA saMjJino'saMjJinazcAparyAptasya manovAgucchavAsavarjAste sapta / caturindriyasya zrotravarjAH SaT / trIndriyasya te cArvarjAH paJca / dvIndriyasya te ghrANaM vinA ctvaarH| ekendriyasya te rasanaM vinA trayaH / paryAptAparyAptalakSaNaM yathA 'gRhavastrAdikaM dravyaM pUrNApUrNa yathA bhavet / pUrNetarAstathA jIvAH paryAptetaranAmataH // AhArAGgendriyaprANavAcaH paryAptayo manaH / catasraH paJca SaT caikadvayakSAdau saMjJinAM ca tAH / / payoptAkhyodayAjjIvaH svsvpyotinisstthitH| vapuryAvadaparyAptaM tAvannivayaMpUrNakaH / / niSThApayenna paryAptimapUrNasyodaye svakAm / sAntarmuhUrtamRtyuH syAllabdhyaparyAptakaH sa tu // [ ] nigodajIvoMse pratiSThita hote haiN| ina paryAptaka aura aparyAptaka jIvoMke prANoMkI saMkhyA isa prakAra hai-saMjJI paryAptakake sparzana, rasana, ghrANa, cakSu, zrotra, manobala, vacanabala, kAyabala, Ayu aura ucchavAsa ye dasa prANa hote haiN| asaMjJIke manako chor3akara nau prANa hote haiM caturindriyake mana aura zrotrako chor3akara ATha hote haiN| teindriyake unameM-se cakSuko chor3akara sAta prANa hote haiN| do-indriyake unameM-se ghrANako chor3akara chaha prANa hote haiN| ekendriyake unameM-se rasanA aura vacanabalako chor3akara cAra prANa hote haiN| tathA saMjJI aura asaMjJI aparyAptakake manobala, vacanabala aura ucchvAsako chor3akara sAta prANa hote haiN| caturindriyake zrotrako chor3akara chaha prANa hote haiM / teindriyake cakSuko chor3akara pA~ca prANa hote haiN| doindriyake ghrANake binA cAra prANa hote haiN| ekendriyake rasanAke binA tIna prANa hote haiN| paryApta aura aparyAptakA lakSaNa isa prakAra hai-jaise makAna, ghaTa, vastra Adi dravya pUrNa aura apUrNa hote haiM vaise hI pUrNa jIvoMko paryApta aura apUrNa jIvoMko aparyApta kahate haiN| __AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchvAsa, bhASA aura mana ye chaha paryAptiyA~ haiN| inameM ekendriyake ArambhakI cAra paryAptiyA~ hotI hai, vikalendriyake pA~ca aura saMjJIke chaha paryAptiyA~ hotI haiN| paryAptinAmakarmakA udaya honepara jIva apanI-apanI paryAptiyoMkI pUrtimeM laga jAtA hai| jabataka zarIraparyApti pUrNa nahIM hotI tabataka use nivRtyaparyAptaka kahate haiN| aura aparyApta nAmakamakA udaya honepara jIva apanI-apanI paryAptiyoMkI pUrti nahIM kara pAtA / antamuhUrtameM hI usakA maraNa ho jAtA hai| use labdhyaparyAptaka kahate haiN| Na hote haiN| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 dharmAmRta ( anagAra) paryAptizcAhArapariNAmAdizaktikAraNaniSpattirucyate / zlokaH 'AhArapariNAmAdi zaktikAraNasiddhayaH / paryAptayaH SaDAhAradehAkSocchAsavAGmanaH // ' [ ime ca jIvasamAsAzcaturdaza 'samaNA amaNA NeyA paMceMdiya NimmaNA pare savve / bAdara suhumeiMdrI savve pajjatta idarA ya / [ dravya saM. 12 ] tathA guNasthAnarmArgaNAbhizca vistareNAgamato jIvAnnizcitya rakSet / guNasthAnAni yathA AhArapariNAma Adi zaktike kAraNakI niSpattiko paryApti kahate haiN| kahA hai'AhArapariNAma Adi zaktike kAraNakI siddhiko paryApti kahate haiN| arthAt AhAravargaNA, bhASAvargaNA, manovargagAke paramANuoMko zarIra indriya Adi rUpa pariNamAnekI zaktikI pUrNatAko paryApti kahate haiN| ve chaha haiN|' caudaha jIvasamAsa isa prakAra haiM-paMcendriya jIva manasahita bhI hote haiM aura manarahita bhI hote haiN| zeSa saba jIva manarahita hote haiN| tathA ekendriya jIva bAdara bhI hote haiM aura sUkSma bhI hote haiN| isa taraha ekendriya bAdara, ekendriya sUkSma, do-indriya, teindriya, cauindriya, paMcendriyaasaMjJI, paMcendriyasaMjJI ye sAtoM paryAptaka bhI hote haiM aura aparyAptaka bhI hote haiN| isa taraha caudaha jIvasamAsa hote haiN| vistArase 98 jIvasamAsa hote haiMtiyacake 85, manuSyake 9, nArakIke do aura devoMke do| tiyacake 85 jIvasamAsoMmeM-se sammUrchanake unahattara aura garbhajake 16 jIvasamAsa hote haiN| sammUrchanake unahattarameM-se ekendriyake 42, vikalatrayake 9 aura paMcendriyake 18 jIvasamAsa hote haiN| ekendriyake 42 jIvasamAsa isa prakAra hai-pRthivI, jala, teja, vAyu, nityanigoda, itaranigoda ina chahoMka bAdara aura sUkSmakI apekSAse 12, tathA sapratiSThita pratyeka apratiSThita pratyekako milAnese 14 hote haiN| ina caudahoMke paryAptaka, nirvRtyaparyAptaka aura labdhyaparyAptakakI apekSAse 42 jIvasamAsa hote haiN| tathA doindriya, teindriya aura caturindriyake paryAptaka, nivRtyaparyAptaka aura labdhyaparyAptakakI apekSA 9 bheda vikalendriyake hote haiN| jalacara, thalacara, nabhacara ina tInoMke saMjJI aura asaMjJIkI apekSA 6 bheda hote haiN| aura inake paryAptaka, nivRtyaparyAptaka aura labdhyaparyAptakakI apekSA aThAraha bheda paMcendriya tiryacake hote haiN| isa taraha sammachana paMcendriyake 69 bheda hote haiN| garbhaja paMcendriya tiryacake 16bheda isa prakAra hai-karmabhUmijake 12 aura bhogabhUmijake caar| jalacara, thalacara, nabhacarake saMjJI aura asaMjJIke bhedase chaha bheda hote haiM aura inake paryAptaka, nityaparyAptaka aura labdhyaparyAptakakI apekSA 12 bheda hote hai| bhogabhUmimeM thalacara aura nabhacara hI hote haiM jalacara nahIM hote aura ve paryAptaka aura nirvRtyaparyAptaka hote haiN| isa taraha unake cAra bheda hote haiN| manuSyoMke nau bheda isa prakAra haiM-mleccha manuSya, bhogabhUmija aura kubhogabhUmike manuSya paryAptaka aura nirvRtyaparyAptaka hote haiM / AryakhaNDake manuSya labdhyaparyApta bhI hote haiM isa taraha nau bheda hote haiN| nArakI aura deva paryAptaka aura nirvRtyaparyAptaka hote haiM ataH ina donoMke do-do bheda hote haiN| tathA guNasthAna aura mArgaNAoMke dvArA bhI vistArase jIvoMkA nizcaya karake unakI rakSA karanI cAhie / guNasthAna isa prakAra kahe haiM Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 caturtha adhyAya 'mithyAdRk zAsano mizro'saMyato'NuvratastataH / sapramAdetarApUrvanivRttikaraNAstathA / / 'sUkSmalobhopazAntAkhyau nirmoho yogyyoginii| guNAzcaturdazetyete muktA muktaguNAH pare // [ . mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi, samyamithyAdRSTi, asaMyatasamyak dRSTi, saMyatAsaMyata, pramattasaMyata, apramattasaMyata, apUrvakaraNa upazamaka kSapaka, anivRttibAdarasAmparAya upazamaka kSapaka, sUkSmasAmparAya upazamaka kSapaka, upazAnta kaSAya vItarAgachadmastha, kSINakaSAya vItarAga chadmastha, sayogakevalI, ayogakevalI ye caudaha guNasthAna hai| inameM saMsAra ke saba jIva apaneapane pariNAmoMke anusAra vibhAjita hai| mithyAtva karmake udayase jinakI dRSTi mithyA hotI hai una jIvoMko mithyAdRSTi kahate haiN| mithyAdRSTiko tattvArthakA zraddhAna nahIM hotaa| mithyAtva karmakA udaya dUra honepara jisa jIvakI antarAtmA anantAnubandhI kaSAyake udayase kaluSita hotI hai use sAsAdana-samyagdRSTi kahate haiN| AsAdana kahate haiM samyaktvakI virAdhanAko / jo AsAdanase sahita hai vaha sAsAdana hai| arthAt jisane samyakdarzanako to vinaSTa kara diyA hai aura mithyAtva karmake udayase honevAle pariNAmako prApta nahIM kiyA hai kintu mithyAtvake abhimukha hai vaha sAsAdana hai| jisa jIvakI dRSTi samIcIna aura mithyA donoM prakArakI hotI hai use samyamithyAdRSTi kahate haiN| arthAt samyamithyAtvakarmake udayase tattvArthake zraddhAna aura azraddhAnarUpa AtmAko samyamithyAdRSTi kahate haiM / aupazamika yA kSAyopazamika yA kSAyika samyaktvase yakta hone ke sAtha cAritra mohanIyake udaya se atyanta aviratirUpa pariNAmavAle jIvako asaMyata samyagdRSTi kahate haiN| isase Uparake guNasthAnoMmeM samyagdarzana niyamase hotA hai| jo samyagdRSTi eka hI samaya trasahiMsAse virata aura sthAvara jIvoMkI hiMsAse avirata hotA hai use viratAvirata yA saMyatAsaMyata kahate haiN| jo saMyamase yukta hote hue bhI pramAdase yukta hotA hai use pramattasaMyata kahate haiM / saMyamake do bheda haiM-prANisaMyama aura indriyasaMyama / donoM prakArake saMyamako apanAye hue bhI pandraha pramAdoMke kAraNa jisakA cAritrapariNAma kucha skhalita hotA hai vaha pramattasaMyata hai| saMyamako dhAraNa kiye hue jo pUrvokta pramAdoMke na honese askhalita saMyama pAlatA hai vaha apramatta saMyata hai| yahA~se Age cAra guNasthAnoMkI do zreNiyA~ hotI haiM-upazamazreNI, jhpkshrennii| jisameM AtmA mohanIya karmakA upazama karate hue car3hatA hai vaha upazamazreNI hai aura jisameM mohanIya karmakA kSaya karate hue car3hatA hai vaha kSapakazreNI hai| karaNa zabdakA artha pariNAma hai| aura jo pahale nahIM hue unheM apUrva kahate haiN| arthAta vivakSita samayavartI jIvoMse bhinna samayavartI jIvoMke pariNAma apUrva hote haiN| isa taraha pratyeka samayameM honevAle apUrva pariNAmoMke kAraNa AThaveM guNasthAnako apUrvakaraNa kahate haiN| isameM na to karmaprakRtiyoMkA upazama hotA hai aura na kSaya hotA hai| kintu pahale aura Age honevAle upazama aura kSayakI apekSA upacArase upazamaka yA kSapaka kahate haiN| samAna samayavartI jIvoMke pariNAmoMkI bhedarahita vRttiko nivRtti kahate haiN| aura sAmparAyakA artha kaSAya hai / bAdarakA artha sthUla hai / ataH sthUla kaSAyoMko bAdara sAmparAya kahate haiM aura anivRttirUpa bAdara sAmparAyako anivRtti bAdara sAmparAya kahate haiN| anivRttirUpa pariNAmoMse karmaprakRtiyoMkA sthUlarUpase upazama yA kSaya hotA hai / sAmparAya arthAt kaSAya jahA~ sUkSmarUpase upazAnta yA kSaya hotI Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 238 dharmAmRta (anagAra ) mArgaNA yathA 'gatayaH karaNaM kAyo yogo vedaH krudhAdayaH / vedanaM saMyamo dRSTirlezyA bhavyaH sudarzanam // saMjJI cAhArakaH proktAstAzcaturdaza mArgaNAH / mithyAdgAdayo jIvA mArgyA yAsu sadAdibhiH // [ atha paramArthataH 'pramattayoga eva hiMsA' ityupadizati - rAgAdyasaGgataH prANavyaparope'pyahaMsakaH / syAttadavyaparopespi hiMsro rAgAdisaMzritaH // 23 // hai vaha sUkSmasAmparAya guNasthAna hai / samasta mohanIya karmakA upazama yA kSaya honese upazAntakaSAya aura kSINakaSAya nAma hote haiN| ghAtikarmoMkA atyanta kSaya honese jinake kevalajJAna prakaTa ho jAtA hai unheM kevalI kahate haiN| yogake hone aura na honese kevalIke do bheda hote haiM-- sayogakevalI aura ayogakevalI / ye caudaha guNasthAna mokSake lie sIr3hIke tulya haiM / jo inase atIta ho jAte haiM ve siddha jIva kahalAte haiN| caudaha guNasthAnoMkI taraha caudaha mArgaNAe~ haiM - gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavyatva, samyaktva, saMjJI aura AhAra ye caudaha mArgaNA haiM / inameM jIvoMko khojA jAtA hai isalie inheM mArgaNA kahate haiM / ] // 22 // gati nAmakarmake udayase jIvakI jo vizeSa ceSTA hotI hai, jisake nimittase jIva caturgatimeM jAtA hai use gati kahate haiN| jo apane-apane viSayako grahaNa karane meM svatantra hai vaha indra hai / AtmAkI pravRttise saMcita pudgala piNDako kAya kahate haiM jaise pRthivIkAya, jalakA Adi / mana-vacana aura kAyase yukta jIvake jo vIryavizeSa hotA hai use yoga kahate haiN| AtmAmeM utpanna hue maithuna bhAvako veda kahate haiM / jo karmarUpI khetakA karSaNa karatI hai use sukha-duHkharUpa phala dene yogya banAtI hai vaha kaSAya hai / vastuko jAnanevAlI zaktiko jJAna kahate haiM / vratakA dhAraNa, samitikA pAlana, kaSAyakA nigraha, mana-vacana-kAyarUpa daNDoMkA tyAga, indriyoM kA jaya ye saba saMyama haiM / padArthoMke sAmAnya grahaNako darzana kahate haiM / kaSAyake udayase raMjita mana-vacana-kAya kI pravRttiko lezyA kahate haiM / jisa jIvameM samyagdarzana Adi guNa prakaTa hoMge use bhavya kahate haiM vahI mokSa jAtA hai / tattvArtha ke zraddhAnako samyagdarzana kahate haiN| jo jIva manakI sahAyatAse upadeza Adi grahaNa karatA hai vaha saMjJI hai, jisake mana nahIM hai vaha asaMjJI hai| tIna zarIra aura chaha paryAptiyoMke yogya pudgala vargaNAoMko jo grahaNa karatA hai vaha AhAraka hai / isa taraha ina mArgaNAoMmeM sat saMkhyA Adi ATha anuyogoM ke dvArA midhyAdRSTi Adi jIvoMko jAnakara unakI rakSA karanI cAhie / arthAt ahiMsA dharmake pAlanake lie jIvoMke vividha prakAroMkA pUrA jJAna honA caahie| usake binA unakA pUrNa saMrakSaNa kara sakanA zakya nahIM hotA ||22|| Age kahate haiM ki yadyapi pramattayogase prANaghAtako hiMsA kahA hai kintu paramArtha se pramattayoga hI hiMsA hai prANoMkA ghAta karanepara bhI yadi vyakti rAga-dveSa aura moharUpa pariNata nahIM hai to vaha ahiMsaka hai / aura prANoMkA ghAta na honepara bhI yadi vaha rAga Adise yukta hai to hiMsaka hai ||23|| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ spaSTam 1 uktaM ca api ca tathA caturtha adhyAya maradu va jiyadu va jIvo ajadAcArassa NicchidA hiMsA / payadassa patthi baMdho hisAmitteNa samidassa / [ pravacanasAra 3 / 17 ] mriyetAM vA mriyatAM jIvaH pramAdabahulasya nizcitA hiMsA / prANavyaparope'pi pramAdahInasya sA nAsti // [ amita zrA. 6 / 25 ] 'attA ceva ahiMsA attA hiMsitti sicchayA samae / jo hoi appamatta ahiMsago hiMsago iyaro // [ bha. ArA0 80 ] ||23|| vizeSArtha - jainadharmake anusAra apane dvArA kisI prANIke mara jAnese yA duHkhI ho jAnese hI hiMsA nahIM hotI / saMsArameM sarvatra jIva pAye jAte haiM aura ve apane nimittase marate bhI haiM phira bhI jaina siddhAnta isa prANighAtako hiMsA nahIM kahatA / jaina siddhAntakI dRSTise hiMsArUpa pariNAma hI hiMsA hai / pramattayogase prANaghAtako hiMsA kahA hai / yahA~ pramatta yoga aura prANaghAta do pada isalie diye haiM ki yadi donoMmeM se ekakA abhAva ho to hiMsA nahIM hai| jahA~ pramattayoga nahIM hai kevala prANaghAta hai vahA~ hiMsA nahIM hai / kahA hai- 'IryAsamiti pUrvaka calate hue tapasvI ke paira uThAnepara calaneke sthAna meM yadi koI kSudra jantu A gire aura vaha usa sAdhuke paira se kucalakara mara jAve to usa sAdhuko usa sUkSma jantuke ghAta ke nimittase sUkSma-sA bhI bandha AgamameM nahIM kahA hai / ' aura bhI AcArya siddhasenane apanI dvAtriMzikAmeM kahA hai ki 'koI prANI dUsareko prANoMse viyukta karatA hai, usake prANa le letA hai phira bhI hiMsAse saMyukta nahIM hotA, use hiMsAkA pApa nahIM lgtaa| eka prANI dUsareko mAranekA kaThora vicAra karatA hai. usakA kalyANa nahIM hotA / tathA koI dUsare prANiyoM ko nahIM mAratA huA bhI hiMsakapaneko prApta hotA hai / isa prakAra hai jina ! tumane yaha atigahana prazamakA hetu - zAntikA mArga batalAyA hai / ' 239 kyoM eka prANoMkA ghAta karake bhI hiMsAke pApakA bhAgI nahIM hotA aura kyoM dUsarA prANoMkA ghAta nahIM karake bhI pApakA bhAgI hotA hai / isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai - jIva cAhe jiye cAhe mare jo ayatnAcArI hai use avazya hiMsAkA pApa lagatA hai / kintu jo yatnAcArapUrvaka pravRtti karatA hai use hiMsA ho jAne mAtrase pApabandha nahIM hotaa| isa taraha jainadharmameM hiMsAke do bheda kiye haiM- dravyahiMsA yA bahiraMgahiMsA aura bhAvahiMsA yA antaraMgahiMsA | kevala dravyahiMsA hiMsA nahIM hai bhAvahiMsA hI hiMsA hai / dravyahiMsA ke abhAva meM bhI kevala bhAvahiMsAke kAraNa sikthakamatsya tandulamatsya (marakara ) sAtaveM naraka meM jAtA hai / ataH zuddhanayase antaraMga hiMsA hI hiMsA hai bAhyahiMsA hiMsA nahIM hai / SaTkhaM., [ pu. 14, pR. 1. 'mriyatAM mA mRta jIva: ' - ami zrAva. 6 / 25 // 2. 'viyojayati cAsubhirna ca badhena saMyujyate, zivaM ca na paropamardaparuSasmRtevidyate / vadhopanayamabhyupaiti ca parAnanighnannapi tvayAyamatidurgamaH prazamaheturudyotitaH // 3 6 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 12 dharmAmRta (anagAra ) nanu yadyevaM tarhi pramattayoge hi satyevAstu kiM prANavyaparopaNopadezena iti cenna tatrApi bhAvalakSaNaprANavyaparopaNasadbhAvAt / etadeva samarthayamAnaH prAha 15 240 1 prAk - paravadhAtpUrvam / AtaGkatAyanAt - duSkarmanirmApakatvena svasya sadyaH purastAcca vyAkulatva9 lakSaNaduHkhasaMtananAt / paraH - hantumiSTaH prANI / anu - pazcAt, AtmahaMsanAdUrdhvamityarthaH / taduktam'svayamevAtmanAtmAnaM hinastyAtmA pramAdavAn / pUrva prANyantarANAM tu pazcAd syAdvA na vA vadhaH // ' [ sarvArthasi. 7 / 13 meM uddhRta ] rAgAdyA hi - rAgadveSamohA eva na paraprANavadhaH / teSAmeva hi duHkhaikakAraNakarmabandhanimittatvenAritvAt / tathA coktam- pramatto hi hinasti svaM prAgAtmA''taGkatAyanAt / paronu striyAM mA vA rAgAdyA hyarayo'GginaH // 24 // pramattaH - paJcadazapramAdAnyatamapariNataH / tathA coktam'vikathAkSakaSAyANAM nidrAyAH praNayasya ca / anyAsAbhirato jantuH pramattaH parikIrtitaH // ' [ 'na karmabahulaM jaganna calanAtmakaM karma vA na naikakaraNAni vA na cidacidvadho bandhakRt / 90 ] meM kahA hai- 'ahiMsA bhI svayaM hotI hai aura hiMsA bhI svayaM hotI hai / donoM hI parAdhIna nahIM haiN| jo pramAdahIna hai vaha ahiMsaka hai aura jo pramAdase yukta hai vaha sadaiva hiMsaka hai / ' ukta kathanapara se yaha zaMkA ho sakatI hai ki yadi pramattayogakA hI nAma hiMsA hai to hiMsAkA lakSaNa kevala pramattayoga honA cAhie, usake sAtha 'prANaghAta' lagAnA vyartha hai / isakA samAdhAna karate haiM jo jIva pandraha pramAdoM meM se kisI eka pramAdase bhI yukta hai vaha parakA ghAta karane se pahale tatkAla apane duSkarmoMkA saMcaya karaneke kAraNa aura Age vyAkulatArUpa duHkhako bar3hAnese apane hI bhAvaprANoMkA ghAta karatA hai / usake pazcAt jisako mAranekA vicAra kiyA thA vaha prANI mare yA na mare / kyoMki rAga-dveSa-moha hI prANI ke zatru haiM ||24|| vizeSArtha -jo dUsare ko mAranekA yA usakA aniSTa karanekA vicAra karatA hai sabase prathama isa durvicArake dvArA vaha apane bhAvaprANoMkA ghAta karatA hai| kyoMki isa durvicArake dvArA hI usake azubha karmoMkA bandha hotA hai aura isa bandhake kAraNa Age use usakA duHkharUpa phala bhoganA par3atA hai / kahA bhI hai- 'pramAdI AtmA pahale to svayaM apane hI dvArA apanA ghAta karatA hai / dUsare prANiyoMkA ghAta pIche ho yA na ho / ' apane se apanA ghAta kaise karatA hai to isakA uttara hai ki prANIke asalI zatru to rAgadveSa-moha haiM kyoMki duHkhakA ekamAtra kAraNa hai karma aura usa karmabandha meM nimitta haiM rAgadveSa, moha | ataH ve AtmA ke apakAra karanevAle haiN| kahA hai- 'karmabandhakA kAraNa karmayogya pudgaloMse bharA loka nahIM hai / halana calanarUpa mana-vacana-kAyakI kriyArUpa yoga bhI usakA kAraNa nahIM hai / aneka prakArakI indriyA~ bhI bandhake kAraNa nahIM haiM, na cetana aura acetanakA 1 1. 'svayaM hyahiMsA svayameva hiMsanaM na tatparAdhInamiha dvayaM bhavet / pramAdahIno'tra bhavatyahiMsakaH pramAdayuktastu sadaiva hiMsaka // ' Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya kyamupayogaH samupayAti rAgAdibhiH sa eva kila kevalaM bhavati bandhaheturnRNAm // [ samaya. kalaza 164 ] yadi punaH zuddhapariNAmavato'pi jIvasya svazarIranimittAnyaprANiprANaviyogamAtreNa vadhaH syAnna kasyacinmuktiH syAd yoginAmapi vAyukAyikAdivadhanimittasadbhAvAt / tathA cAbhANi - 'jai suddhassa ya baMdho hodi hi bahiraMgavatthu jogeNa / NAma bAdarakAyAdivadhadU | ' ahaM bha. ArA 806 gA. ] etadevAha - du tattvajJAnabalAd rAgadveSamohAnapohataH / samitasya na bandhaH syAd guptasya tu vizeSataH // 25 // apohata :- nivartayataH // 25 // atha rAgAdyutpattyanutpattI hisAhise iti jinAgamarahasyatayA vinizcAyayati - ghAta hI bandhakA kAraNa hai / kintu yaha jo AtmA rAgAdike sAtha ekatAko prApta hotA hai yahI jIvoMke bandhakA kAraNa hai / ' 241 jaise koI manuSya zarIrameM tela lagAkara dhUlabharI bhUmi meM zastra-saMcAlanakA abhyAsa karate hue aneka vRkSoM ko kATatA hai aura dhUlase lipta hotA hai / aba vicAranA cAhie ki usake dhUla se lipta hone kA kAraNa kyA hai ? dhUlabharI bhUmi to usakA kAraNa nahIM hai / yadi vaha ho to zarIra meM tela lagAye binA jo usameM vyAyAma karate haiM unakA zarIra bhI dhUlase lipta honA caahie| isI taraha zastrAbhyAsa bhI usakA kAraNa nahIM hai aura na vRkSoMkA chedana-bhedana karane se hI dhUla cipaTatI hai / kintu usake zarIra meM lage telake hI kAraNa usase dhUla cipaTatI hai / isI taraha midhyAdRSTi jIva rAgAdi bhAvoMse lipta hokara karmapudgaloMse bhare loka meM manavacana-kAyakI kriyA karate hue aneka upakaraNoMse sacitta-acitta vastukA ghAta karatA hai aura karmase ba~dhatA hai / yahA~ vicAraNIya hai ki bandhakA kAraNa kyA hai ? karmapudgaloMse bharA loka to bandhakA kAraNa nahIM hai / yadi ho to siddhoMke bhI bandha hogA / mana-vacana-kAyakI pravRttirUpa yoga bhI bandhakA kAraNa nahIM hai| yadi ho to yathAkhyAta cAritrake dhArakoM ko bhI bandhakA prasaMga AyegA | aneka prakArakI indriyA~ bhI bandhakA kAraNa nahIM haiM / yadi hoM to kevalajJAniyoMke bhI bandhakA prasaMga AyegA / sacitta-acitta vastukA ghAta bhI bandhakA kAraNa nahIM hai / yadi ho to samiti meM tatpara muniyoM ko bhI bandha hogA / ataH bandhakA kAraNa rAgAdi hI hai / yadi zuddha pariNAmavAle jIvake apane zarIra ke nimitta se honevAle anya prANike ghAta mAtra se bandha honA mAnA jAye to kisIkI mukti nahIM ho sakatI; kyoMki yogiyoMke zvAsa lenese bhI vAyukAyika jIvoMkA ghAta hotA hai| kahA bhI hai- 'yadi bAhya vastuke yogase zuddha pariNAma vAle jIvake bhI bandha hove to koI bhI ahiMsaka nahIM ho sakatA; kyoMki zuddha yogIke bhI zvAsa ke nimittase vAyukAya Adi jIvoMkA badha hotA hai ||24|| yahI bAta kahate haiM tattvajJAnake balase rAga-dveSa aura mohako dUra karanevAle aura samiti ke pAlaka munirAja bandha nahIM hotA aura gupti ke pAlaka ke to vizeSarUpase bandha nahIM hotA ||25|| rAgAdikI utpatti hiMsA hai aura anutpatti ahiMsA hai yaha jinAgamakA parama rahasya hai aisA nizcaya karate haiM 31 3 6 9 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 dharmAmRta ( anagAra) paraM jinAgamasyedaM rahasyamavadhAryatAm / hiMsA rAgAdhududbhatirahiMsA tadanudbhavaH // 26 // avadhAryatAM-nizcalacetasi nivezyatAm / ududbhUtiH-'propotsamAM pAdapUraNe' ityudo dvitvam // 26 // atha aSTottarazataprakArahiMsAkAraNanirAsAdahiMsakaH syAdityanuzAsti kaSAyetyAdi kaSAyodrekato yogaiH kRtakAritasammatAn / syAt saMrambha-samArambhArambhAnujjhannahiMsakaH // 27 // saMrambhaH-prANavyaparopaNAdiSu pramAdavataH prytnaaveshH| samArambhaH-sAdhyAyA hiMsAdikriyAyAH sAdhanAnAM samAhAraH / Arambha:-saMcitahiMsAdhupakaraNasyAdyaH prakramaH / tathA coktam 'saMrabho'kadhisaMkalpaH smaarmbho'dhitaapkH|| bhirArambhaH prANAnAM vyaparopakaH // [ tatra krodhodayAt kAyena kRtaH kArito'numatazceti trayaH sNrmbhaaH| evaM trayo mAnAvezAt, trayo 12 mAyodrekAt trayazca lobhodbhavAditi dvAdaza sNrmbhaaH| tadvatsamArambhA ArambhAzca dvAdazeti sarve militAH SaT jinAgamakA yaha utkRSTa sAra apane cittameM nizcita rUpase aMkita kareM ki rAga-dveSa AdikI utpatti hiMsA hai aura usakI anutpatti ahiMsA hai / / 26 / / ___ Age kahate haiM ki hiMsAke eka sau ATha prakArake kAraNoMko dUra karane para hI ahiMsaka hotA hai krodha Adi kaSAyoMke udayase mana-vacana-kAyase kRta kArita anumodanAse yukta saMrambha, samArambha aura Arambhako chor3anevAlA ahiMsaka hotA hai / / 27 / / vizeSArtha-prANoMke ghAta AdimeM pramAdayukta hokara jo prayatna kiyA jAtA hai use saMrambha kahate haiN| sAdhya hiMsA Adi kriyAke sAdhanoMkA abhyAsa karanA samArambha hai| ekatra kiye gaye hiMsA Adike sAdhanoMkA prathama prayoga Arambha hai / krodhake Avezase kAyase karanA, karAnA aura anumodanA karanA isa taraha saMrambhake tIna bheda haiN| isI taraha mAnake Avezase tIna bheda hote haiM, mAyAke Avezase tIna bheda hote haiM aura lobhake Avezase tIna bheda hote haiN| isa taraha saMrambhake bAraha bheda haiN| isI taraha bAraha bheda samArambhake aura bAraha bheda Arambhake honese saba milakara chattIsa bheda hote haiM / chattIsa hI bheda vacana sambandhI hote haiM aura chattIsa hI bheda mana sambandhI hote haiN| ye saba milakara jIvAdhikaraNarUpa Asravake 108 bheda hote haiN| ye saba hiMsAke kAraNa haiN| Azaya yaha hai ki mUla vastu sarambha, samArambha, Arambha hai / ye tIna manase, vacanase aura kAyase hote haiM isalie pratyekake tInatIna prakAra haiN| ina tIna-tIna prakAroMmeM-se bhI pratyekake kRta, kArita, anumodanAkI apekSAse tIna-tIna bheda hote haiN| svayaM karanA kRta hai, dUsarese karAnA kArita hai| koI karatA ho to usakI sarAhanA karanA anumodanA hai| isa prakAra saMrambha, samArabha aura Arambhake nau prakAra hote haiN| ina nau prakAroMmeM-se bhI cAra kaSAyoMkI apekSA pratyekake cAra-cAra bheda hote haiN| 1. rAgAdINamaNuppA ahiMsagatta tti bhAsidaM samaye / tesiM ceduppattI hiMse tti jiNehi NihiTThA ||-srvaarth. 7 / 22 meM uddhRta / 2. AdyaM saMrambhasamArambhArambhayogakRtakAritAnumatakaSAyavizeSaistristristrizcatuzcaikazaH / -tattvA. sU. 68 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 243 triMzat / tathaiva vAcApi te SaTtriMzat / tathA manasA'pi te SaTtriMzadeveti sarve molitA aSTottarazata jIvAdhikaraNAsravabhedA hiMsAkAraNAni syustatpariNatazca hiMsaka ityucyate Atmano bhAvaprANAnAM parasya ca dravyabhAvaprANAnAM viyojakatvAt / tathA coktam 'ratto vA duTTho vA mUDho vA jaM pauMjae paogaM / hiMsA vi tattha jAyadi tamhA so hiMsao hoi // [ bha. ArA. 802 ] // 27 // atha bhAvasAnimittabhUtaparadravyanivRtti pariNAma vizuddhayarthamupadeSTumAcaSTe - hiMsA yadyapi puMsaH syAnna svalpA'pyanyavastutaH / tathApi hisAyatanAdviramedbhAvazuddhaye // 28 // 9 anyavastutaH --- paradravyAt / hiMsAyatanAt - bhAvahiMsAnimittAnmitrazatruprabhRteH / bhAvazuddhayebhAvasya AtmapariNAmasyAtmano manaso vA / zuddhiH - mohodaya saMpAdya mAnarAgadveSa kAluSyocchedastadartham / uktaM ca 'svalpApi na khalu hiMsA paravastunibandhanA bhavati puMsaH / hiMsAyatananivRtti: pariNAmavizuddhaye tadapi kAryA // ' [ puruSArthasi. 49 ] paradravya bhAvahiMsA meM nimitta hotA hai / isalie pariNAmoMkI vizuddhike lie paradravyake tyAgakA upadeza dete haiM 3 tathA yathA jIvapariNAmo hisopakaraNabhUto jIvAdhikaraNAtravabhedo'STottarazatasaMkhyaM tathA'jIvaparyAyo'pyajIvAdhikaraNaM caturbhedaM syAttatastadvattato'pi bhAvazuddhayarthaM nivartetetyapi 'hiMsAyatanAdvirameta' ityanenaiva sUcitaM 15 netavyam / tadyathA -- nirvartanAnikSepa saMyoga nisargAd dvicatudvitribhedAH kramAdajIvAdhikaraNamiSyate / tatra hiMsopakaraNatayA nirvartyata iti nirvartanA / duHprayukto dehaH sacchidrANi copakaraNAnIti dvividhA / tayA sahasA'nAbhogadupramRSTA pratyavekSitabhedAccaturddhA nikSepaH / tatra pustakAdyupakaraNazarIratanmalAni bhayAdinA zIghraM nikSipyamANAni SaTjIvabAdhAdhikaraNatvAtsahasA nikSepaH / asatyAmapi tvarAyAM jIvAH santIti na santIti vA nirUpaNAmantareNa nikSipyamANamupakaraNAdikamanAbhoganikSepa: / ya ( ta ) deva duHpramRSTaM nikSipyamANaM duHpramRSTo nikSepaH / yadyapi paravastuke sambandhase jIvako thor3I-sI bhI hiMsAkA doSa nahIM lagatA / tathApi AtmAke pariNAmoMkI bizuddhike lie bhAvahiMsA ke nimitta mitra zatru vagairaha se dUra rahanA cAhie ||28|| vizeSArtha - hiMsA ke do sAdhana haiM-jIva aura ajIva / ataH jaise jIvake pariNAma, jinakI saMkhyA 108 hai, hiMsAke pradhAna sAdhana haiM vaise hI ajIvakI cAra avasthAe~ bhI hiMsAkI sAdhana haiM / ataH pariNAmoMkI vizuddhike lie unakA bhI tyAga Avazyaka hai / yaha bAta zloka ke 'hiMsAyatanAdviramet' 'hiMsA ke nimittoMse dUra rahanA cAhie' padase sUcita hotI hai / usakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai- ajIvAdhikaraNake bheda haiM nirvartanA, nikSepa, saMyoga aura nisarga | hiMsAke upakaraNa rUpase racanA karane athavA banAneko nirvartanA kahate haiM / 6 saba milakara 108 bheda hote haiM / koI bhI hiMsA sambandhI kArya ina 108 prakArake antargata hI AtA hai / aura jo ina prakAroMmeM se kisI bhI eka prakArase sambaddha hotA hai vaha hiMsaka hotA hai| kyoMki vaha apane bhAvaprANoMkA aura dUsareke dravyaprANa aura bhAvaprANoMkA ghAtaka hai / kahA bhI hai- 'rAgI, dveSI aura mohI vyakti jo kucha karatA hai usameM hiMsA bhI hotI hai| aura isalie vaha hiMsaka hotA hai / ' 12 18 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) pramArjanottarakAlaM jIvAH santyatra na santIti vApratyavekSitaM nikSipyamANamapratyavekSitanikSepaH / tathA upakaraNa bhaktapAnasaMyojanabhedAd dvidhA saMyogaH / tatra zItasya pustakAderAtapAtitaptena picchAdinA pramArjanapracchAdanAdi3 karaNa (-mapakaraNa-saMyojanam / tathA sammarchanAsaMbhave pAnaM pAnena pAnaM bhojanena bhojanaM pAnenetyAdi saMyaM bhaktapAnasaMyogaH / tathA duSTa manovAkkAyapravRttibhedAnnisargastridheti / tathA coktam 'sahasAnAbhogitaduHpramAjitAprekSaNAni nikssepe| dehazca 'duSTayuktastathopakaraNaM ca nivRttiH|| saMyojanamupakaraNe pAnAzanayostathaiva saMyogaH / vacanamanastanavastA duSTA bhedA nisargasya // [ ] // 28 // athedAnImAtmavatparasyApi prANavyaparopaNamasahyaduHkhakAraNamAkalayana sarvatra samadarzI sarvathA tatpariharatIti sthitArthopasaMhArArthamAha usake do bheda haiM, mUlaguNanivartanA aura uttrgunnnirvrtnaa| zarIra vagairahakA isa prakAra prayoga karanA ki vaha hiMsAkA sAdhana bane mUlaguNanirvartanA hai| lakar3I vagairahameM citra Adi aMkita karanA uttaraguNanirvartanA hai| nikSepa nAma rakhanekA hai| usake cAra bheda haiM-sahasA nikSepa, anAbhoganikSepa, duHpramRSTa nikSepa aura apratyavekSita nikSepa / bhaya Adike vaza pustaka Adi upakaraNoMko, zarIrako aura malamUtra Adiko zIghra isa taraha nikSepaNa karanA jisase chaha kAyake jIvoMko bAdhA paha~ce, use sahasA nikSepa kahate haiN| jaldI nahIM honepara bhI 'jIva haiM yA nahIM yaha dekhe binA upakaraNa Adi rakhanA anAbhoga nikSepa hai| duSTatApUrvaka pRthvI AdikI saphAI karake upakaraNa AdikA nikSepa karanA duHpramRSTanikSepa hai| pRthivI AdikI saphAIke bAda bhI jIva haiM yA nahIM yaha dekhe binA upakaraNa AdikA rakhanA apratyavekSita nikSepa hai| saMyogake do bheda haiM-upakaraNa saMyoga aura bhaktapAna saMyoga / ThaNDe sthAnameM rakhI huI pustaka AdikA dhUpase garma huI pIchI Adise pramArjana karanA yA DhA~kanA Adi upakaraNa saMyoga hai / sammUrcchana jIvoMkI sambhAvanA honepara peyako peyase, peyako bhojanase, bhojanako bhojanase, bhojanako peyase arthAt sacitta-acitta bhaktapAnako milAnA bhaktapAna saMyoga hai| nisargake bhI tIna bheda haiM-duSTa manakI pravRtti, duSTa vacanakI pravRtti aura duSTa kAyakI prvRtti| kahA bhI hai ____ 'paravastuke nimittase jIvako thor3I-sI bhI hiMsA nahIM lagatI phira bhI pariNAmoMkI nirmalatAke lie hiMsAke ghara jo parigraha Adi haiM unakA tyAga karanA ucita hai / Azaya yaha hai ki pariNAmoMkI azuddhatAke binA paravastuke nimitta mAtrase jIvako hiMsAkA raMcamAtra bhI doSa nahIM lgtaa| phira bhI pariNAma vastukA Alambana pAkara hote haiN| jaise yadi bAhya parigraha AdikA nimitta hotA hai to usakA Alambana pAkara kaSAyarUpa pariNAma hote haiN| ataH pariNAmoMkI vizuddhike lie parigraha AdikA tyAga karanA cAhie' / / 28 // ukta kathanase yaha niSkarSa nikalatA hai ki apanI taraha dUsareke prANoMkA ghAta bhI asahya duHkhakA kAraNa hai / aisA nizcaya karake sarvatra samadarzI mumukSu sarvathA hiMsAkA tyAga karatA hai / isIkA upasaMhAra Ageke padyameM karate haiM 1. duHprayukta-bha. ku. ca. / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 245 mohAdaikyamavasyataH svavapuSA tannAzamapyAtmano, nAzaM saMklizitasya duHkhamatulaM nityasya yadvyataH / syAda bhinnasya tato bhavatyasubhRtastadghoraduHkhaM svava jjAnan prANavadhaM parasya samadhIH kuryAdakArya katham // 29 // mohAt-AtmadehAntarajJAnAbhAvAt / avasyata:-nizcinvataH / svavapuSA-svopAttazarIreNa saha Atmano nAzamavasyata ityeva / saMklizyataH-dehadvArapravRttavyAdhijarAmaramAdibhayAdinA kaluSitacittasya / dravyata:-arthAtparyAyatazcAnityasya / syAddhinnasya tata:-kathaMcid lakSaNabhedAnnijadehAt pRthgbhuutsyaashkyvivecntvaaccaabhinnsy| ye tu jIvadehAvatyantaM ( -bhinnau manya- )nte teSAM dehavinAze'pi jIvavinAzAbhAvAddhisAnupapatteH kutastannivRttyA prANirakSApradhAno dharmaH siddhayet / taduktam 'AtmazarIravibhedaM vadanti ye sarvathA gtvivekaaH| kAyavadhe hanta kathaM teSAM saMjAyate hiMsA // ' / ye ca tayorabhedaikAntaM manyante teSAM kAyavinAze jIvasyApi vinAzAt kathaM paralokArtha dharmAnuSThAnaM 12 zobhate / tadapyuktam 'jIvavapuSorabhedo yeSAmaikAntiko mataH zAstre / kAyavinAze teSAM jIvavinAzaH kathaM vAryaH / / ' [ tato dehAdbhinnAbhinna evaahiNsaalkssnnprmdhrmsiddhyrthibhiraatmaa'bhyupgntvyH| tathAtmanaH sarvathA nityasyeva kSaNikasyApi hiMsA durupapAdA iti nityAnityAtmaka eva jIve hiMsAsaMbhavAttadviratilakSaNadharmAcaraNAthibhivyarUpatayA nityaH paryAyarUpatayA cAnityaH pramANaprasiddho jIvaH pratipattavyaH / tathA coktam 18 joprANI AtmA aura zarIrakA bhedajJAna na honese apane zarIrake sAtha abheda mAnatA hai aura zarIrake nAzake sAtha dravyarUpase nitya tathA zarIrase kathaMcit bhinna bhI AtmAkA nAza mAnatA hai ataeva jisakA citta zarIrake dvArA honevAle rogAdike kAraNa kaluSita rahatA hai use bahuta duHkha hotA hai| apanI hI taraha dUsaroMke prANoMke ghAtako bhI ghora duHkhakA kAraNa jAnakara samadarzI mumukSu kaise hiMsArUpa akAryako karegA ? arthAt nahIM karegA ||29|| vizeSArtha zarIra aura jIva ye donoM do bhinna dravya haiN| zarIra paudgalika hai aura jIva cetana dravya hai| kintu donoM isa tarahase mila gaye haiM ki unakA bheda karanA zaka isIlie jIvako zarIrase sarvathA bhinna na kahakara kathaMcit bhinna kahA hai| jo jIva aura zarIrako atyanta bhinna mAnate haiM unake matameM dehakA vinAza honepara bhI jIvakA vinAza na honese hiMsA hI sambhava nahIM hai taba hiMsAke tyAga pUrvaka honevAlA prANirakSArUpa dharma kaise siddha ho skegaa| kahA bhI hai "viveka zUnya jo ajJAnI AtmA aura zarIra meM sarvathA bheda kahate haiM unake yahA~ zarIrakA ghAta honepara kaise hiMsA ho sakatI hai yaha khedakI bAta hai| tathA jo zarIra aura jIvameM sarvathA abheda mAnate haiM unake matameM zarIrakA vinAza honepara jIvakA vinAza bhI honese kaise paralokake lie dharmakA anuSThAna zobhita hotA hai ?' 'jinake zAstra meM jIva aura zarIrakA ekAntase bheda mAnA hai unake yahA~ zarIrakA vinAza honepara jIvake vinAzako kaise rokA jA sakatA hai ? Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 dharmAmRta ( anagAra) 'jIvasya hiMsA na bhavennityasyApariNAminaH / kSaNikasya svayaM nAzAtkathaM hiMsopapadyatAm // [ ] asubhRtaH-prANinaH / akArya-na hiMsyAt sarvabhUtAnIti zAstre niSiddhatvAnna kartavyaM nityAdipakSe tuktanItyA kartumazakyaM ca / kathaM-kena prakAreNa manovAkkAyakRtakAritAnamananAnAM madhye na kenApi prakAreNetyarthaH / tathA cAhuH 'SaDjIvanikAyavadhaM yAvajjIvaM mnovcHkaayaiH|| kRtakAritAnumananairupayuktaH parihara sadA tvam // [ ] // 29 // atha prANAtipAtAdihAmutra ca ghoradurnivAramapAyaM darzayitvA tato'tyantaM zivAthino nivRttimupadizati kuSThapraSThaiH kariSyannapi kathamapi yaM kartumArabhya cApta bhraMzo'pi praaysho'traapynuprmmupdruuyte'tiivrautraiH| yaM cakrANo'tha kurvan vidhuramadharadhIreti yattatkathAstAM kastaM prANAtipAtaM spRzati zubhamatiH sodaraM durgatInAm // 30 // kuSThapraSThaiH-kuSThajalodarabhagandarAdimahArogaiH / kariSyan-kartumicchan / AptabhraMza:-prAptatatkaraNAntarAyaH / atrApi-iha loke'pi / anuparama- anavaratam / upadrUyate-pIDyate / cakrANa:15 kRtavAn // 30 // ___ isalie jo ahiMsArUpa paramadharmakI siddhike abhilASI haiM unheM AtmAko zarIrase kathaMcit bhinna aura kathaMcit abhinna mAnanA caahie| isI taraha sarvathA nitya AtmAkI taraha sarvathA kSaNika AtmAkI bhI hiMsA sambhava nahIM hai kyoMki vaha to kSaNika honese svayaM hI naSTa ho jAtI hai| kahA hai-'sarvathA apariNAmI nitya jIvakI to hiMsA nahIM kI jA sakatI, aura kSaNika jIvakA svayaM hI nAza ho jAtA hai / taba kaise hiMsA bana sakatI hai|' . isalie jIvako kathaMcit nitya aura kathaMcit anitya mAnanepara hI hiMsA sambhava hai / ataH ahiMsArUpa dharmakA pAlana karaneke icchuka mumukSuoMko dravyarUpase nitya aura paryAyarUpase anitya jIva svIkAra karanA caahie| aisA jIva hI pramANase siddha hotA hai| isa prakAra jIvakA svarUpa nizcita rUpase jAnakara jIvahiMsAkA tyAga karanA cAhie / kahA bhI hai-'tU sadA mana, vacana, kAya aura kRta kArita anumodanAse chaha kAyake jIvoMkI hiMsA jIvanaparyantake lie chor3a de|' // 29 // prANoMke ghAtase isa loka aura paralokameM aisI bhayAnaka ApattiyA~ AtI haiM jinako dUra kara sakanA zakya nahIM hai isalie usase mumukSuko atyanta dUra rahane kA upadeza dete haiM jisa hiMsAko karanekI icchA karanevAlA bhI isI janmameM atyanta bhayAnaka kuSTha Adi rogoMse nirantara pIr3ita rahatA hai| kevala use karanekI icchA karanevAlA hI pIr3ita nahIM hotA kintu jo Arambha karake kisI bhI kAraNase usameM bAdhA A jAneke kAraNa nahIM kara pAtA vaha bhI isI janmameM prAyaH bhayaMkara rogoMse pIr3ita hotA hai / jo usa hiMsAko kara cukA hai athavA kara rahA hai vaha kubuddhi jisa kaSTako bhogatA hai usakI kathA to kahI nahIM jA sktii| apane kalyANakA icchuka kauna manuSya durgatiyoMkI sagI bahana hiMsAke pAsa jAnA bhI pasanda karegA // 30 // Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 caturtha adhyAya atha hiMsAyA durgatiduHkhaikaphalatvamudAharaNena pravyaktIkartumAhamadhye maskarajAli daNDakavane saMsAdhya vidyA cirAt kRSTaM zambukumArakeNa sahasA taM sUryahAsaM divH| dhRtvAyAntamasiM balAda rabhasayA tAMcchindatA tacchira chinnaM yatkila lakSmaNena narake hI tatkharaM bhujyate // 31 // madhye maskarajAli-vaMzajAlimadhye / cirAt-SaNmAsAt / zambukumArakeNa-sUrpaNakhAputreNa / 6 rabhasayA-avimRzyakAritayA / tAM-vaMzajAlim // 31 // atha hiMsAyAH pariNatirivAviratirapi hiMsAtvAttatphalapradeti hiMsAM na karomIti svasthaMmanyo bhavAnmAbhUditi jJAnalavadurvidagdhaM bodhayati sthAnna hisyAM na no hiMsyAmityeva syAM sukhIti mA / avirAmo'pi yadvAmo hiMsAyAH pariNAmavat // 32 // vizeSArtha-jo hiMsA karanekA vicAra karatA hai aura prArambha karake bhI bAdhA A jAnese kara nahIM pAtA vaha bhI prAyaH isI janmameM bhayaMkara rogoMse sadA pIr3ita rahatA hai / kintu aisA bhI dekhA jAtA hai ki aise logoMko isa janmameM koI pIr3A nahIM hotii| isalie 'prAyaH' pada diyA hai jo batalAtA hai ki daivavaza yadi usa janma meM pIr3A nahIM hotI to janmAntarameM avazya pIDA hotI hai| tathA hiMsAko dargatiyoMkI sagI bahana kahA hai kyoMki hiMsaka jIvoMko avazya hI narakAdi gatiyoMmeM jAkara duHkha uThAnA par3atA hai // 30 // hiMsAkA ekamAtra phala durgatikA duHkha hai yaha bAta udAharaNase spaSTa karate haiM padmapurANameM kahA hai ki zambukumArane daNDakavanameM bA~soMke jhuramuTa meM baiThakara chaha mAsa taka vidyA siddha karake sUryahAsa khaDga prApta karanekA upakrama kiyA thaa| jaba vaha khaDga AkAzase AyA to sahasA use grahaNa karake lakSmaNane binA vicAre balapUrvaka usa vaMzajAlako usa khaDgase kATA to zambukumArakA sira kaTa gyaa| usIkA atiduHsaha phala narakameM Aja bhI lakSmaNa bhogate haiM yaha bar3e khedakI bAta hai // 31 // vizeSArtha-padmapurANameM kahA hai ki jaba rAmacandrajI sItA aura lakSmaNake sAtha vanavAsI hokara daNDakavanameM pahuMce to vahA~ rAvaNakI bahana zUrpaNakhAkA putra bA~soMke jhuramuTa meM baiThakara chaha mAsase vidyA siddha karatA thaa| depopanIta khaDga AkAzameM laTaka rahA thaa| lakSmaNa vanameM ghUmate hue udharase nikale aura unhoMne lapakakara sUryahAsa khaDga hastagata kara liyaa| usakI tIkSNatA jAnane ke lie unhoMne usI bA~soMke jhuramuTapara usakA prahAra kiyaa| phalataH bA~soMke sAtha unake bhItara baiThe zambukumArakA sira bhI kaTa gyaa| yaha ghaTanA hI Age calakara sItAharaNa aura rAma-rAvaNake yuddha meM kAraNa bnii| phalataH lakSmaNa marakara narakameM gaye // 31 // Age granthakAra ajJAnIko samajhAte haiM ki hiMsA karanekI taraha hiMsAkA tyAga na karanese bhI hiMsAkA hI phala milatA hai isalie maiM hiMsA nahIM karatA aisA mAnakara Apa nizcinta na hoveM he sukhake icchuka jIva ! maiM yadi ahiMsAkA pAlana nahIM karatA to hiMsA bhI nahIM karatA, ataH mujhe avazya sukha prApta hogA, aisA mAnakara mata baitth| kyoMki hiMsAke pariNAma Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 5 dharmAmRta (anagAra) mA sthAt mAbhUdbhavAnityarthaH / avirAma: -- prANinaH prANAnna vyaparopayAmIti saMkalpAkaraNalakSaNamaviramaNam / vAmaH - pratikUlo duHkhakArItyarthaH / pariNAmavat - hinasmIti pariNatiryathA / uktaM ca'hiMsAyA aviramaNaM vadhapariNAmo'pi bhavati hisaiva / tasmAtpramattayoge prANavyaparopaNaM nityam // ' [ puruSArtha. 48 ] // 32 // atha hiMsAyA ahiMsAyAzca paripATyA phalodrekaM dRSTAntena kathayitvA ahiMsApariNatyai svahitodyatAnnitAntamudyamati - 248 yi vizrutaduHkhapAkAmAkarNya hiMsAM hitajAgarUkAH / chettuM vipattImRgasenavacca zriyaM varItuM vratayantvahiMsAm // 33 // varItuM - saMbhaktum / vratayantu - vaMtAM ( ? ) ahiMsAyAM pariNamatAmityarthaH // 33 // kI taraha maiM prANI ke prANoMkA ghAta nahIM karU~gA isa prakArake saMkalpakA na karanA rUpa avirati bhI duHkhakArI hai ||32|| vizeSArtha - -jabataka kisI bAtakA saMkalpapUrvaka tyAga nahIM kiyA jAtA tabataka kevala use na karanese hI usake phalase chuTakArA nahIM hotA / saMkalpapUrvaka tyAga na karanA hI isa bAtakA sUcaka hai ki usa ora pravRtimeM rAga hai| jaise koI AdamI kisI viSayakA sevana nahIM karatA / usase kahA jAye ki tuma usakA tyAga kara do to vaha tyAga karaneke lie yadi taiyAra nahIM hotA to spaSTa hai use usa viSayase aruci nahIM hai / aura yaha sthiti viSaya sevanakI taraha hI duHkhakAraka hai / yahI bAta hiMsA na karate hue bhI hiMsAkA tyAga na karane meM lAgU hotI hai / kahA bhI hai- 'hiMsAse virakta na honA aura hiMsArUpa pariNAma bhI hiMsA hI hai / isalie pramAdarUpa AtmapariNAmoMke honepara nirantara prANaghAta hotA hai / ' kramase hiMsA aura ahiMsA ke utkaTa phalako dRSTAntake dvArA prakaTa karake Atmahita meM tatpara mumukSu janoMko ahiMsA pariNatike lie atyanta udyama karanekI preraNA karate haiM dhanazrIne hiMsAkA phala jo ghora duHkha bhogA vaha Agamase prasiddha hai / use sunakara apane hita meM jAgarUka mumukSu janoMko vipattiyoMko naSTa karaneke lie aura lakSmIkA varaNa karaneke lie mRgasenadhIvara kI taraha ahiMsApAlanakA vrata lenA cAhie ||33|| vizeSArtha - ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM hiMsA nAmaka pApake karanemeM dhanazrIko prasiddha kahA hai | dhanazrI vaNik dhanapAlakI patnI thI / usake eka putra thA aura eka putrI thI / usane eka bAlaka kuNDalako pAlA thA / seThake marane para dhanazrI usa pAlita kuNDalameM anurakta ho gyii| jaba usakA putra samajhadAra huA to dhanazrIne use mAranekA prabandha kiyA / yaha bAta usakI putrIko jJAta ho gayI aura usane apane bhAIko sAvadhAna kara diyA / pratidina kuNDala pazu carAne jaMgala meM jAtA thaa| eka dina dhanazrIne apane putrako pazu carAne bhejA / sAvadhAna putrane pazuoMko jaMgalameM chor3a diyA aura eka ThUMThako apane vastra pahirAkara svayaM chipa gayA / pIchese kuNDala use mAraneke liye gayA aura usane ThUMThako guNapAla jAnakara usapara khaGgase prahAra kiyaa| usI samaya guNapAlane usI khaDgase usakA vadha kara diyA aura ghara lauTa AyA / dhanazrIne usase pUchA, kuNDala kahA~ hai ? raktase sanA khaDga dikhA kara guNapAlane kahA- isase pUcho / dhanazrIne tatkAla usI khaDgase apane putrako mAra diyaa| kolAhala honepara dhanazrIko pakar3akara rAjadarabAra meM upasthita kiyA gayA / rAjAne usake nAka kAna kATakara gadhe para baiThAkara deza se nikAla diyA / marakara usane narakAdi gatimeM bhramaNa kiyA / isI taraha mRga Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 249 atha vAGmanoguptIryAdAnanikSepaNasamityAlokitapAnabhojanabhAvanApaJcakena bhAvyamAnamahiMsAmahAvrataM sthirIbhUya paraM mAhAtmyamAsAdayatItyupadizati nigRhNato vAGmanaso yathAvanmArga cariSNovidhivadyayAham / ___ AdAnanikSepakRto'nnapAne dRSTe ca bhoktaH pratapayahiMsA // 34 // cariSNoH-sAdhutvena paryaTataH / vidhivat-zAstroktavidhAnena / yathAhaM yadasaMyamaparihAreNAdAtuM nikSeptuM ca yogyaM jJAnasaMyamAdyupakaraNaM tadanatikrameNa / aadaannikssepkRtH-grhnnsthaapnkaarinnH| dRSTe- kalpate (-na kalpate-) veti cakSuSA nirUpite / bhoktuH-sAdhubhuJAnasya / pratapati-avyAhataprabhAvo bhavati // 34 // 6 sena dhIvara pratidina jAla lekara machalI mArane jAtA thaa| eka dina eka sAdhuko usane namaskAra kiyA aura unakA upadeza sunaa| sAdhune usase kahA ki tumhAre jAlameM jo pahalI machalI Aye use mata maarnaa| usane aisA hI kiyaa| usa machalI para nizAnake lie dhAgA bA~dhakara jalameM chor3a diyaa| kintu usa dina pA~ca bAra vahI machalI usake jAlameM AyI aura usane use jalameM chor3a diyA / itane meM sandhyA ho gayI aura vaha khAlI hAtha ghara lauttaa| usakI patnIne use khAlI hAtha dekhakara dvAra nahIM kholaa| vaha bAhara hI so gayA aura sA~pake kATanese mara gyaa| marakara usane dUsare janmameM jisa taraha pA~ca bAra mRtyuke mukhase chuTakArA pAyA, usakI rocaka kathA kathAkoza Adi granthoMmeM varNita hai| ataH hiMsAko tyAgakara ahiMsA pAlanakA vrata lenA cAhie // 33 // Age kahate haiM ki vacanagupti, manogupti, IryAsamiti, AdAnanikSepaNa samiti aura Alokita pAna bhojana ina pA~ca bhAvanAoMse bhAyA gayA ahiMsAvrata sthira hokara utkRSTa mAhAtmyako prApta karAtA hai jo mumukSu saMkleza, satkAra, loka prasiddhi AdikI cAhako tyAgakara vacana aura manakA nirodha karatA hai, zAstrokta vidhAnake anusAra mArgameM calatA hai, asaMyamako bacAte hue grahaNa karane aura rakhane ke yogya pustakAdi upakaraNoMkA grahaNa aura nikSepaNa karatA hai tathA yaha yogya hai yA nahIM isa prakAra A~khoMse dekhakara anna pAnako khAtA hai, usakI ahiMsA bar3I prabhAvazAlI hotI hai // 34 // vizeSArtha-ahiMsAvratakI pA~ca bhAvanAe~ AgamameM kahI haiM-vacana gupti, manogupti, IryAsamiti, AdAna nikSepaNa samiti aura Alokita pAna bhojn| inhIMkA svarUpa Upara kahA hai aura Age bhI kheNge| ina bhAvanAoMse ahiMsAkI puSTi hotI hai| vacanakA nirodha karanese kaThora Adi vacanase hone vAlI hiMsA nahIM hotI / manakA nirodha honese durvicArase honevAlI hiMsA nahIM hotii| IryA samiti pUrvaka calanese mArga calanese honevAlI hiMsA nahIM hotI / dekhakara upakaraNoMko grahaNa karane aura dekhakara rakhanese uThAne-dharanemeM honevAlI hiMsA nahIM hotii| dekhakara dinameM khAnapAna karanese bhojana-sambandhI hiMsAkA bacAva hotA hai| sAdhuko itanI hI kriyAe~ to karanI par3atI haiN| yadi pramAdakA yoga na ho to hiMsA ho nahIM sktii| ataH sadA apramAdI hokara hI pravRtti karanA caahie| tabhI ahiMsAkA pAlana pUrI tarahase sambhava hai||34|| 32 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 dharmAmRta ( anagAra) arthatadbhAvanAvatAM nijAnubhAvabharanirbharamahiMsAmahAvratI dUramArohatIti pratipAdayitumAhasamyaktva-prabhuzakti-sampadamala-jJAnAmRtAMzudruti niHshessvrtrtnkhaanirkhilkleshaahitaahitiH| AnandAmRtasindhuradbhataguNAmAgabhogAvanI zrIlolAvasatiryazaHprasavabhUH prodeyahiMsA satAm // 35 // shktismpt-shktitryii| ayamarthaH-yathA vijigISa: 'mantrazaktirmatibalaM kozadaNDabalaM prbhoH| prabhuzaktizca vikrAntibalamutsAhazaktitA // [ ] iti zaktitrayeNa zatrUnunmUlayati evaM samyaktvaM karmazatrUnahiMsayA / amRtAMzuH-candraH / druti:-niryAsaH / tathA coktam 'sarveSAM samayAnAM hRdayaM garbhazca srvshaastraannaam|| vrataguNazIlAdInAM piNDaH sAro'pi cAhiMsA // [ ] taaaahtiH-gruddaaghaatH| amAgA:-kalpavRkSAH / bhogAvanI-devakurupramukhabhogabhUmiH / yathA'sau kalpavRkSaH saMtataM saMyuktaM tathA ahiMsA jagaccamatkArakAribhistapaHsaMyamAdibhirguNarityarthaH / zrIlolAva15 satiH-lakSmyA lIlAgRhaM nirAtaGkatayA sukhAvasthAnahetutvAt / / 35 // __atha dvAdazabhiH padyaH satyavrataM vyAcikIrSurasatyAdInAM hiMsAparyAyatvAttadviratirapyahiMsAvratameveti jJApayati-AtmetyAdi Age kahate haiM ki ina bhAvanAoMko bhAnevAle sAdhuoMkA ahiMsA mahAvrata, jo pAlana karanevAleke bhAvoM para nirbhara hai, unnata hotA hai ahiMsA samyagdarzanarUpI rAjAkI zaktirUpa sampadA hai, nirmalajJAnarUpI candramAkA nicor3a hai, samasta vratarUpI ratnoMke lie khAna hai, samasta klezarUpI soMke lie garur3akA AghAta hai, Ananda rUpI amRtake lie samudra hai, adbhutaguNa rUpI kalpavRkSoMke lie bhoga bhUmi hai, lakSmIke vilAsake lie ghara hai, yazakI janmabhUmi hai| ukta ATha vizeSaNoMse viziSTa ahiMsA asAdhAraNa rUpase zobhAyamAna hotI hai // 35 // vizeSArtha-jaise jItanekA icchuka rAjA mantrazakti, prabhuzakti aura utsAha zaktise sampanna hone para zatruoMkA unmUlana karatA hai| isI prakAra samyagdarzana ahiMsAke dvArA karmarUpI zatruoMko naSTa karatA hai| nirmala jJAnakA sAra ahiMsA hI hai / kahA bhI hai'ahiMsA samasta siddhAntoMkA hRdaya hai, sarvazAstroMkA garbha hai, vrata, guNa, zIla AdikA piNDa hai / isa prakAra ahiMsA sArabhUta hai|' ahiMsAmeM-se hI vratoMkA nikAsa hotA hai / tathA jaise garur3akI coMcake prahArase sarpa bhAga jAte haiM vaise hI ahiMsAse saba kleza dUra hote haiM / jaise samudrase amRta nikalatA hai vaise hI ahiMsAse Ananda rUpa amRta paidA hotA hai| jaise uttarakuru Adi bhogabhUmi sadA kalpa vRkSoMse pUrNa rahatI hai vaise hI ahiMsA, tapa, saMyama Adi guNoMse pUrNa hotI hai / ahiMsakake ghara meM chakSmIkA AvAsa rahatA hai aura jagatmeM usakA yaza chAyA rahatA hai / isa prakAra ahiMsA mahAvratakA svarUpa tathA mAhAtmya jAnanA / / 35 / / __ Age bAraha zlokoMse satyavratakA kathana karate hue batAte haiM ki asatya Adi sabhI pApa hiMsAkI hI paryAya haiM ataH unakA tyAga bhI ahiMsA vrata hI hai Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 251 AtmahiMsanahetutvAddhisaivAsUnRtAdyapi / bhedena tadviratyuktiH punarajJAnukampayA // 36 // Atmano hiMsanaM zuddhapariNAmopamardaH sa eva heturasya tadbhAvAt pramattayogakahetukatvAdityarthaH / uktaM ca 'AtmapariNAmahiMsanahetutvAtsarvameva hiMsaitat / anRtavacanAdikevalamudAhRtaM ziSyabodhAya // [ puruSArtha. 42 ] // 36 // atha satyavratasvarUpaM nirUpayannAha anRtAda viratiH satyavrataM jagati pUjitam / anRtaM tvabhidhAnaM syAd rAgAdyAvezato'sataH // 37 // anutAt-asatyayogyAdAtmapariNAmAt tasyaiva karmabandhanibandhanatvena vastuvRttyA parihAryatvAta, tannimittikapaudgalikavacanasya vyavahAreNava parihAryatvasamarthanAt / asataH-azobhanasya karmabandhanimittavacanasya ityarthaH // 37 // __ kevala prANoMkA ghAta hI hiMsA nahIM hai kintu asatya bolanA vagairaha bhI hiMsA hai kyoMki usase bhI AtmA kI hiMsA hotI hai| phira bhI satya AdikA ahiMsAse pRthaka kathana mandabuddhi logoM para kRpAkI bhAvanAse kiyA gayA hai // 36 // vizeSArtha-hiMsAkA lakSaNa jo pramattayogase prANoMkA ghAta kahA hai vaha jhaTha, corI. kuzIla aura parigraha ina sabhI pApoMmeM ghaTita hotA hai kyoMki ye sabhI pApa AtmAke zuddha pariNAmoMke ghAtaka haiM / AtmAmeM kisI bhI prakArakA vikAra bhAva usakA ghAtaka hotA hai| ataH vikAra mAtra hiMsA hai| jhUTha bolanekA bhAva, parAyI vastuko curAnekA bhAva, strI bhogakA bhAva, dhana-sampattike arjana, saMcaya aura saMrakSaNakA bhAva ye sabhI vikAra bhAva haiN| AtmAkA inase ghAta hotA hai, AtmA apane zuddha pariNAma rUpa svabhAvase cyuta hokara azuddha rUpa pariNamana karatA hai usakA yaha pariNamana hI hiMsA hai| ataH vikAra mAtra hiMsA hai kintu manda buddhi loga isako nahIM smjhte| isIse satyavrata Adi cAra vratoMkA pRthak kathana kiyA hai| kahA bhI hai-'AtmAke pariNAmoMke ghAtameM kAraNa honese ye sabhI hiMsA rUpa haiM phira bhI asatya vacana AdikA kathana ziSyoMko samajhAneke uddezyase kiyA hai' // 36 // Age satyavratakA svarUpa kahate haiM rAgadveSarUpa pariNAmoMke Avezase azobhanIya vacanoMke bolaneko anRta kahate haiM / usa anRtake tyAgako satyavrata kahate haiN| yaha satyavrata jagatmeM pUjanIya hai // 37 // vizeSArtha-jainadharma meM pratyeka vrata AtmapariNAma rUpa hai| ataH yahA~ anRtase asatya vacana yogarUpa AtmapariNAma liyA gayA hai kyoMki vahI karmabandhameM nimitta honese vAstava meM tyAgane yogya hai| vacana vargaNAke avalambanase vAka pariNAmake abhimukha AtmAke pradezoMmeM jo halana-calana hotA hai use vacana yoga kahate haiN| usake cAra bhedoMmeM-se eka bheda asatya vacana yoga hai vahI vastutaH tyAgane yogya hai| usa yogameM nimitta jo paudgalika vacana haiM vyavahArase hI unake tyAgakA samarthana hotA hai / 'asat' kA artha hai aprazasta, azobhana / 1. 'asadabhidhAnamanRtam' |-t. sU. 7.14 / yadidaM pramAdayogAdasadabhidhAnaM vidhIyate kimapi / tadanRtaM vijJeyaM tadbhedAH santi catvAraH ||-purussaarth, 91 shlo.| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 dharmAmRta (anagAra ) atha catuHprakAramanRtaM sodAharaNaM nirUpya tatparihAraM trividhena vidhApayitumAryAdvayamAha - nAlessti nRNAM mRtiriti satpratiSedhanaM zivena kRtam / kSmAdatyasadudbhAvanamukSA vAjIti viparItam // 38 // sAvadyApriyagarhitabhedAttrividhaM ca nindya mityanRtam / doSoragavalmIkaM tyajeccaturdhApi tattredhA // 39 // [ yugmam ] akAle--AyusthitikAlAdanyadA / nRNAM - caramadehavarja karmabhUmi manuSyANAm / satpratiSedhanaMakAle'pi viSavedanAdinA vidyamAnasya maraNasya niSedhanam / taduktam 252 aura jisase prANIko kaSTa pahu~catA hai vaha vacana aprazasta hai bhale hI vaha satya ho / jaise kAne AdamIko kAnA kahanA yadyapi satya hai tathApi pIr3AkAraka honese vaha asatya meM hI sammilita hai ||37| cAra prakArake asatya kA udAharaNapUrvaka nirUpaNa karake mana-vacana-kAyase unakA tyAga karane ke lie do AryA chanda kahate haiM - asatyake cAra bheda haiM- satkA niSedha, asatkA udbhAvana, viparIta aura nindya / caramazarIrIke sivAya anya karmabhUmiyA manuSyoMkA akAlameM maraNa nahIM hotA aisA kahanA satpratiSedha nAmaka prathama asatya hai / pRthivI, parvata, vRkSa Adiko Izvarane banAyA hai aisA kahanA asat udbhAvana nAmaka dUsarA asatya hai / gAyako ghor3A kahanA viparIta nAmaka tIsarA asatya hai | aura nindya nAmaka caturtha asatya ke tIna bheda haiM- sAvadya, apriya aura garhita | yaha cAroM hI prakArakA asatya doSarUpI sarpoMke lie vAmIke samAna hai / ataH mana-vacanakAyase usakA tyAga karanA cAhie ||38-39 / / vizeSArtha - 'asadabhidhAnamanRtam' isa sUtrakA vyAkhyAna karate hue akalaMkadeva ne tattvArthavArtika ( 7|14|5 ) meM yaha zaMkA uThAyI hai ki 'mithyA'nRtam' aisA laghu sUtra kyoM nahIM banAyA? usake samAdhAnameM kahA hai ki mithyA zabdakA artha viparIta hotA hai / ataH aisA sUtra banAne se bhUta (sat ) nihnava (niSedha) aura abhUta (asat) kA udbhAvana hI jhUTha kahalAyegA | jaise AtmA nahIM hai, paraloka nahIM hai yA AtmA cAvalake barAbara yA a~gUTheke parva barAbara hai yA sarvavyApaka hai / jo vacana vidyamAna arthakA kathana karate hue bhI prANIko kaSTadAyaka hotA hai vaha asatya nahIM kahA jAyegA / kintu 'asat' kahane se jitanA bhI aprazasta vacana hai vaha saba asatya kahA gayA hai / bhagavatI ArAdhanAkI vijayodayA TIkA meM 'asaMta vayaNa' kA artha azobhana vacana kiyA hai aura jisa vacanase karmabandha ho use azobhana kahA hai / AcArya pUjyapAda aura akalaMkane asatkA artha aprazasta kiyA hai aura aprazasta tathA azobhana ekArthavAcaka haiN| phira bhI ukta donoM AcAryoMne prANipIr3AkAraka vacanako aprazasta kahA hai / aura vijayodayA TIkAke kartAne karmabandhake kAraNa vacanako azobhana kahA hai / usameM Age yaha zaMkA uThAyI hai ki vacana AtmAkA pariNAma nahIM hai vaha toM pudgala nAmaka dravya hai / ataH bandha athavA bandhasthitimeM nimittabhUta jo mithyAtva asaMyama, 1. bhaga. A., 824-832 gA. / 2. 'parihara asaMtavayaNaM savvaM pi caduvvidhaM payatteNa / dhattaM pi saMjayaMto bhAsAdoseNa lippadi hu / ' bha. A. 823 gA. / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaM adhyAya 'visaveyaNarattakkhayabhayasatyaggahaNasaMkile se hi / AhArossAsANaM nirohao chijjade AU // ' [ go. karma. 57 ] kSmAdi - kSitirbhavati vRkSAdikam / iti prakArArthato nAsti surANAmakAle mRtyurityAvedyam ||38|| zredhA - manovAkkAyaiH // 39 // kaSAya aura yogarUpa AtmapariNAma hai vahI tyAjya hai, asat vacanake tyAgakA upadeza anupayogI hai / isake uttara meM kahA hai- kRta kArita anumatake bhedase asaMyama tIna prakArakA hai / 'maiM isa manuSyako isa asaMyamameM pravRtta karatA hU~ athavA isa vacanake dvArA asaMyamameM pravRtta hue manuSya kI anumodanA karatA hU~' isa prakArake abhiprAyake binA aise vacana nahIM nikala skte| ataH usa vacanameM kAraNabhUta abhiprAya AtmapariNAmarUpa hotA hai aura vaha karmabandhameM nimitta hotA hai isalie use tyAganA caahie| usake tyAganepara usakA kArya vacana bhI chUTa jAtA hai; kyoMki kAraNake abhAva meM kArya nahIM hotA / ataH AcAryane isa krama se asat vacanakA tyAga kahA hai / apramAdI hokara sabhI prakArake asat vacanoMkA tyAga karanA cAhie; kyoMki saMyama dhAraNa karake bhI aura usakA acchI taraha pAlana karate hue bhI muni bhASAdoSa utpanna hue karmase lipta hotA hai / yahA~ 'bhASA' se vacanayoga nAmaka AtmapariNAma lenA cAhie / arthAt duSTa vacanayogake nimittase utpanna hue karma se AtmA lipta hotA hai / isa asatya vacanake cAra bheda hai-- satkA niSedha karanA prathama asatya hai jaise yaha kahanA ki manuSyakI akAlameM mRtyu nahIM hotii| yahA~ kAlase matalaba hai AyukA sthitikAla / usa kAlase bhinna kAla akAla hai / yadyapi bhogabhUmike manuSyoMkA akAlameM maraNa nahIM hotA kintu jo caramazarIrI hote haiM unake sivAya zeSa karmabhUmike manuSyoMkA akAlamaraNa AgamameM kahA hai / yathA - 'upapAda janmavAle deva nArakI, caramazarIrI manuSya aura asaMkhyAta varSakI AyuvAle bhogabhUmiyA jIvoMkI AyukA viSa zastrAdise ghAta nahIM hotaa|' isase siddha hai ki akAla meM bhI viSAdi ke dvArA maraNa ho sakatA hai| kahA bhI hai'viSa, vedanA, raktakSaya, bhaya, zastrAghAta, saMkleza aura AhAra tathA zvAsake rukane se Ayu chIja jAtI hai / ' astu / I asatkA udbhAvana - jo nahIM hai use 'hai' kahanA dUsarA asatya hai / jaise devoMkI akAla-mRtyu kahanA yA jagatko IzvarakA banAyA huA kahanA | gAyako ghor3A kahanA tIsarA viparIta nAmaka asatya hai / caturtha bheda nindya hai / bha. A. meM bhI asatyake cAra bheda kahe haiM aura unhIMkA anusaraNa isa granthake racayitA paM. AzAdharane kiyA hai| kintu tIsare asatya kA nAma viparIta aura caturtha asatyakA nAma nindya na bha. A. meM hai aura na puruSArtha. meM / puruSArtha. meM (92-94) AcArya amRtacandrane ina asatyoMkA svarUpa jisa rUpa meM kahA hai vaha jaina dArzanika zailIke anurUpa hai| tadanusAre 'svakSetra, svakAla, aura svabhAvase vidyamAna 1. svakSetrakAlabhAvaiH sadapi hi yasminniSidhyate vastu / tatprathamamasatyaM syAnnAsti yathA devadatto'tra // asadapi hi vasturUpaM yatra parakSetrakAlabhAvaistaiH / udbhAvyate dvitIyaM tadanutamasminyathAsti ghaTaH // 253 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 dharmAmRta ( anagAra) atha caturvidhasyApyanRtasya doSAnAhayadvizvavyavahAraviplavakaraM yatprANighAtAyagha dvAraM yadviSazastrapAvakatiraskAroddharAhaMkRti / yanmleccheSvapi gahitaM tadanataM jalpanna cedraurava prAyAH pazyati durgatIH kimiti hI jihvAcchidAdyAn kudhIH // 40 // yat-satpratiSedhanAdyanRtatrayaM, yat sAvadyAkhyamanRtam / prANItyAdi / tadyathA-pRthivIM khan, snAhi zItodakena, pacApUpam, prasUnamuccinu, cauro'ymityaadi| yat satpratiSedhanAdyanRtatrayaM yat sAvadyAkhyamanRtaM yat gahitAkhyamanRtaM karkazAdi / taduktam 'paizunyahAsyagarbhaM karkazamasamaJjasaM pralapitaM ca / anyadapi yadutsUtraM tatsarvaM garhitaM gaditam // ' [ puruSArthasi. 96 ] garhitaM-ninditaM kimiti na pazyatItyatrApi yojyam / jihvAchidAdyAn-jihvAyAcchidA chedanamAdyo 12 yeSAM viSAgnyudakAdyasahana-svajanAvamAnava-mitravirakti-sarvasvaharaNAdyapAyAnAm // 40 // vastukA bhI jisameM niSedha kiyA jAtA hai vaha pahalA asatya hai| jaise devadattake hote hue bhI kahanA ki yahA~ devadatta nahIM hai| parakSetra, parakAla aura parabhAvase asat bhI vastuko sat kahanA dUsarA asatya hai| jaise ghar3eke abhAvameM bhI ghar3ekA sadbhAva kahanA / svarUpase sat bhI vastuko pararUpase kahanA tIsarA asatya hai jaise gAyako ghor3A khnaa| caturtha asatyake sAmAnyase tIna bheda haiM-garhita, sAvadya aura apriya / karkaza vacana, niSThura vacana, dUsaroMke doSasUcaka vacana, hAsyaparaka vacana tathA jo kucha bhI vRthA bakavAdarUpa vacana haiM ve saba garhita vacana haiN| jisa vacanase hiMsA Adi doSoMmeM pravRtti ho use sAvadya vacana kahate haiN| jaise pRthvI khodo, bhaiMsa duho, phUla cuno| jo vacana baira, zoka, kalaha, bhaya, kheda Adi utpanna karatA hai use apriya vacana kahate haiN| ina sabhI asatya vacanoMmeM pramAdakA yoga hI kAraNa hai isalie asatya bolane meM hiMsA avazya hotI hai| ataeva asatya bolanA tyAjya hai| [ bhaga. A. 830-32 / puruSArtha. 96-99 zlo.] // 38-39 / / cAroM hI prakArake asatya vacanake doSa kahate haiM jo prathama tIna prakArake asatya sabhI laukika aura zAstrIya vyavahAroMkA nAza karanevAle haiM, sAvadha nAmaka asatya vacana hiMsA, corI, maithuna Adi pApoMkA dvAra hai, apriya nAmaka asatyakA utkaTa ahaMkAra to viSa, zastra aura agnise honevAle vinAzakA bhI tiraskAra karatA hai / nindita vacana to saba dharmoM meM bahiSkRta mlecchoM meM bhI nindya mAne jAte haiM / ina asatya vacanoMko bolanevAlA durbuddhi manuSya jaba raurava naraka Adi durgatiyoMko hI nahIM dekhatA to hAya vaha jihvAkA chedana Adi chaha laukika apAyoMko kaise dekha sakatA hai ? // 40 // vastu sadapi svarUpAtpararUpeNAbhidhIyate yasmin / anutamidaM ca tRtIyaM vijJeyaM gauriti yathAzvaH / / gahitamavadyasaMyutamapriyamapi bhavati vacanarUpaM yat / sAmAnyena zredhA matamidamantaM turIyaM tu ||-purussaarth. 92-95 zlo. / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 255 athAmRtAnubhAvabhUyasastathA (-bhUyastayA) sUnRtavacaso nityasevyatAmupadizatividyAkAmagavIzakRtkarimaripAtIpyasapauSadhaM, kotisvastaTinI himAcalataTaM ziSTAbdaSaNDoSNagum / vAgdevIlalanAvilAsakamalaM dhIsindhuvelAvidhaM, vizvoddhAracaNaM gaNantu nipuNAH zazvadvacaH sUnRtam // 41 // kAmagavI-kAmadhenuH / taduktam 'satyaM vadanti munayo munibhirvidyA vinirmitAH srvaaH| mlecchAnAmapi vidyA satyabhRtAM siddhimAyAnti // [ ] shkRtkriH-vtsH| arItyAdi-zatrukRtApakArapannagapratikartR / svstttinii-aakaashgnggaa| 9 uSNaguH-AdityaH / vizvoddhAracaNaM-trijagadanugrahaNapratItam / gRNantu-bhASantAm // 41 // vizeSArtha-sabhI laukika aura zAstrIya vyavahAra satyapara pratiSThita haiN| yadi sarvatra asatyakA hI calana ho jAye to lokameM dena-lenakA vyavahAra, vyApAra Adi saba gar3abar3a ho jAye / koI kisIkA vizvAsa hI na kare / yahI sthiti zAstrIya vyavahAroMkI bhI ho jAye kyoMki taba kauna vizvAsa karegA ki zAstrakAroMne jo kucha kahA hai vaha satya hai ? aura taba kaise loga zAstroMkI AjJAkA pAlana kareMge ? ataH vizvakA sabhI vyavahAra lupta ho jaayegaa| isI taraha yadi loga ise mAro, use kATo, amukakA dhana chIna lo, amukakI strI bhagA lo jaise sAvadha vacanoM para utara AyeM to pApAcArakA hI rAjya ho jaave| apriya vacana to viSa, zastrAghAta aura Agase bhI adhika duHkhadAyaka hote haiN| kahAvata hai ki tIrakA ghAva bhara AtA hai kintu tIkhI bANIkA ghAva nahIM bhrtaa| tathA gAlI-galauja to bIca puruSoMmeM bhI acchI nahIM mAnI jaatii| isa prakArake asatya vacanoMkA duSphala isI janmameM rAjadaNDake rUpameM milatA hai| jaba usakA hI bhaya loga nahIM karate taba durgatikA bhaya bhalA kaise kara sakate haiM ? yaha bar3e duHkha aura khedakI bAta hai // 40 // priya aura satya vacanake aneka AzcaryakAraka prabhAva honese usakA nitya AcaraNa karanekA upadeza dete haiM satya vacana vidyArUpI kAmadhenukA baccA hai, zatruoMke dvArA kiye gaye apakArarUpI sarpakA ilAja hai, kIrtirUpa gaGgAke udgamake lie himAcala parvata hai, ziSTa puruSarUpI kamalavanako vikasita karaneke lie sUrya hai, sarasvatIrUpI lalanAkA krIDAkamala hai, lakSmIrUpI samudrakI velAke lie candramA hai / yataH satya vacana ina chaha vizeSatAoMko liye hue hai ataH jagatkA vipattiyoMse uddhAra karanemeM samartha hai| isalie sUkSmadRSTivAle vicArazIla puruSoMko sadA satya vacana bolanA cAhie // 41 // vizeSArtha-vidhipUrvaka sAdhana karanese jo siddha hotI hai use vidyA kahate haiN| vidyAe~ icchita padArthoMko detI haiM isalie unheM kAmadhenu kahA hai| jaise kAmadhenu apane bachar3eke saMyogase icchita artha dUdha detI hai vaise hI satya vacanake saMyogase hI vidyA icchita manorathoMko pUrNa karatI hai| kahA bhI hai-'munigaNa satya bolate haiM isalie muniyoMne saba vidyAoMkA nirmANa kiyA hai| satya bolanevAle mlecchoMkI bhI vidyAe~ siddha ho jAtI haiN|' satyavAdIkA zatru bhI apakAra nahIM krte| jaise himAlayase gaMgA nikalakara phailatI hai vaise hI satyarUpI himAlayase kIrtirUpI gaMgA nikalakara phailatI hai, satyavAdIkA yaza sarvatra Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 dharmAmRta ( anagAra) atha sUnRtalakSaNamAha satyaM priyaM hitaM cAhuH sUnataM suunRtvrtaaH| tatsatyamapi no satyamapriyaM cAhitaM ca yat // 42 // satyaM-satyutpAdavyayadhrauvyAtmabhyarthe sAdhu kuzalaM satsu vA sAdhu hitaM vcH| apriyaM-karkazAdivacasAmapi mRSAbhASaNadoSakAritvAvizeSAt / taduktam 'ihaloke paraloke ye'nRtavacanasya varNitA doSAH / / karkazavacanAdInAM ta eva doSA niboddhavyAH // [ ] // 42 // atha sAdhunA sajjanasauhityAya samaye vaktavyamityanuzAsti sAdhuratnAkaraH prodyaddayApIyUSanirbharaH / samaye sumanastRptyai vacanAmRtamudgiret // 43 // samaye-prastAve pravacanaviSaye vA / sumanasaH-sajjanA devAzca // 43 // phailatA hai| jaise sUryake udita hote hI kamaloMkA vana khila uThatA hai usI taraha jJAnase vinamra ziSTa jana bhI satyase khila uThate haiM / sarasvatI bhI satyavAdIpara rIjhatI hai aura lakSmI bhI bar3hatI hai / ataH sadA satya hI bolanA cAhie // 41 // satyakA svarUpa kahate haiM jinhoMne satya hI bolanekA vrata liyA hai ve satya priya aura hita vacanako satyavacana kahate haiM / jo apriya aura ahitakAraka hai vaha satya bhI satya nahIM hai // 42 // vizeSArtha-satya zabda sat zabdase banA hai| utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka vastuko sat kahate haiN| usameM jo sAdhu arthAt kuzala ho vaha satya hai / athavA satkA artha sajjana bhI hai| jo sAdhu puruSoM meM hitakAraka vacana hai vaha satya hai| arthAt jisa vacanase kisI taraha visaMvAda utpanna na ho vaha avisaMvAdI vacana satya hai / satya honeke sAtha hI priya bhI honA cAhie jise sunakara kAna aura hRdaya AnandakA anubhava kreN| kintu priya honeke sAtha hitakArI bhI honA caahie| kintu jo satyavacana apriya aura ahitakAraka hai vaha satya nahIM hai kyoMki asatya bhASaNameM jo doSa haiM ve saba doSa karkaza Adi vacanoMmeM bhI haiN| kahA bhI hai-'isa loka aura paralokameM jhUTha bolaneke jo doSa kahe haiM ve hI doSa karkaza vacana Adike bhI jAnanA cAhie' // 42 // sAdhuoMko sajjana puruSoMkA saccA hita karaneke lie samayake anusAra bolanA cAhie aisI zikSA dete haiM uchalate hue dayA rUpI amRtase bhare hue sAdhu rUpI samudrako devatAoMke tulya sajjanoMkI tRptike lie prasaMgake athavA Agama ke anusAra vacana rUpI amRtako kahanA cAhie // 43 // vizeSArtha-hinda purANoMke anusAra jaba devatAoM para saMkaTa AyA to unhoMne samada kA manthana kiyA aura samudrane unheM amRta diyA jise pIkara ve amara ho gye| usI rUpaka ke anusAra sAdhu to samudra ke samAna hotA hai kyoMki samudrakI taraha hI usameM gambhIratA Adi guNa pAye jAte haiN| aura jaise samudra meM amRta bharA hai vaise hI sAdhumeM dayA rUpI amRta bharA hotA hai / sumana devoMko bhI kahate haiM aura sajjanoMko bhii| ataH jaise samudrane samaya para devoMko amRtase tRpta kiyA thA vaise hI sAdhuoMko samayAnusAra sajjana puruSoMko vacanAmRtase | Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaM adhyAya atha mumukSormonaM svArthAvirodhena vaktavyaM copadizati - maunamityAdi / uktaM ca- tathA maunameva sadA kuryAdAryaH svArthaka siddhaye / svaikasAdhye parArthe vA brUyAt sAdhyAvirodhataH // 44 // 'maunameva hitaM puMsAM zazvatsarvArthasiddhaye / vaco vAtipriyaM tathyaM sarvasattvopakAri yat' [ 'dharmanAze kriyAdhvaMse svasiddhAntArthaM viplave / apRSTairapi vaktavyaM tatsvarUpaprakAzane // ' atha krodha lobha bhIrutva- hAsya pratyAkhyAnAnyanuvIcibhASaNaM ca zikSArthamAha J 257 tRpta karanA caahie| samaya Agamako bhI kahate haiM aura samaya prasaMgako bhI kahate haiM / ataH sAdhuko prasaMgake anusAra to bolanA hI cAhie, sAtha hI AgamakA bhI dhyAna rakhakara Agama ke anusAra bolanA caahie| Agamase viruddha nahIM bolanA cAhie ||43|| ] // 44 // bhAvayatA satyavratamuccai rudyotyamiti sAdhuoM ko mukhyatAse mauna hI rakhanA caahie| yadi bolanA par3e to svArthake aviruddha bolanA cAhie, aisA upadeza dete haiM guNavAna muniko kevala eka svArthakI siddhike lie sadA mauna hI rakhanA cAhie, bolanA nahIM caahie| kintu yadi koI aisA parArtha ho jo kevala apane hI dvArA sAdhya ho to svArthakA ghAta na karate hue hI bolanA cAhie ||44 || vizeSArtha - vacanakA prayoga to dUsaroMke lie hI kiyA jAtA hai| ataH svArtharata sAdhuko jahA~taka zakya ho mauna hI rahanA cAhie / vacanakA prayoga tabhI karanA cAhie jaba usakI paropakAra ke lie atyanta AvazyakatA ho / kintu usa samaya bhI svArthako dhyAna meM rakhakara hI bolanA cAhie / yoM to lokameM sAmAnya jana bhI svArthako hAni na pahu~ce aisA dhyAna rakhakara hI bolate haiM / isIse ve corI karake bhI use chipAte haiM, jhUTha bolakara bhI satyavAdI hone kA nATaka racate haiM; kyoMki ve jAnate haiM ki yadi hamane saca bolA to pakar3e jAyeMge, Arthika hAni hogI / unakA svArtha ekamAtra viSaya aura kaSAyakA poSaNa hotA hai / kintu sAdhukA svArtha hai Atmahita / apanI AtmAkA jisameM hita ho vahI unakA svArtha hai / usIkI sAdhanA ke lie ve sAdhu bane haiN| usakI sAdhanA meM to mauna hI sahAyaka hai vArtAlApa nahIM / kahA hai 'sarva arthoMkI siddhike lie puruSoMko sadA mauna hI hitakara hai| athavA yadi mauna zakya na ho to aisA atipriya satya vacana bolanA cAhie jo saba prANiyoMkA upakArI ho / tathA yadi dharmakA nAza hotA ho, kriyAkANDa dhvaMsa hotA ho athavA apane siddhAntake artha meM bigAr3a hotA ho to unakA svarUpa prakAzanArtha binA pUche bhI bolanA cAhie' // 44 // Age krodha, lobha, bhaya aura hAsyakA tyAga tathA nirdoSa bhASaNa ina pA~ca bhAvanAoMko bhAte hue satyavrata ke acchI taraha udyotanakI zikSA dete haiM 33 3 6 9 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 258 12 dharmAmRta (anagAra ) hetvA hAsyaM kaphavallobhamapAsyAmavadbhayaM bhitvA / vAtavadapo ko pittavadanusUtrayed giraM svasthaH // 45 // kaphavat -- jADya mohAdihetutvAt. Amavat - atidurjayavikAratvAt / AmalakSaNaM yathA'USmaNo'lpabalatvena dhAtumAndyamapAcitam / kodravebhyo viSasyeva vadantyAmasya saMbhavam // ' [aSTAGgahRdaya 13 / 25-26] vAtavat -- manoviplavAdihetutvAt / apohya - niSiddhaya / pittavat - saMtApabhUyiSThatvAt / anusUtra9 yet -- sUtrAnusAreNAcakSIta / svasthaH - paradravyavyAsaGgarahito nirvyAdhizca ||45 || duSTamAmAzayagataM saMtamAmaM pracakSate // ' 'anye doSebhya evAtiduSTebhyo'nyonyamUrchanAt / atha satyamRSAbhASiNaH phalavizeSamAkhyAnamukhena khyApayannAha - satyavAdIha cAmutra modate dhanadevavat / mRSAvAdI sadhikkAraM yAtyadho vasurAjavat // 46 // spaSTam // 46 // svastha manuSyako kaphakI taraha hAsyakA nigraha karake, A~vakI taraha lobhako dUra karake, vAtakI taraha bhayako bhagAkara aura pittakI taraha kopako rokakara sUtra ke anusAra bolanA cAhie // 45 // vizeSArtha - tattvArtha sUtra (7/5 ) tathA carittapAhuDameM satyavratakI pA~ca bhAvanAe~ kahI haiM / satyavratIko unako pAlana avazya karanA caahie| jo svameM sthita hai vaha svastha hai / zArIrika dRSTi se to jo nIroga hai vaha svastha hai aura AdhyAtmika dRSTi se jo paradravyaviSayaka Asakti se rahita hai vaha svastha hai / zArIrika svasthatAke lie vAta-pitta-kapha aura A~vakA nirasana Avazyaka hai kyoMki jisake vAta-pitta-kapha samAna hai, agni samAna hai, dhAtu aura malakI kriyA samAna hai use svastha kahate haiN| AdhyAtmika svasthatAke lie bhI krodha, lobha, bhaya, ha~sI, majAkako chor3anA jarUrI hai kyoMki manuSya krodha Adike vazIbhUta hokara jhUTha bolatA hai || 45|| satya bhASaNa aura asatya bhASaNakA phala vizeSa udAharaNake dvArA kahate haiM satyavAdI manuSya dhanadevakI taraha isa loka aura paralokameM Ananda karatA hai / aura jhUTha bolanevAlA rAjA vasukI taraha tiraskRta hokara narakameM jAtA hai // 46 // vizeSArtha - Agama meM satyavratakA pAlana karanemeM dhanadeva prasiddha hai / vaha eka vyApArI thA / jinadeva ke sAtha vyApAra ke lie videza gyaa| donoMkA lAbhameM samabhAga ThaharA / lauTane para jinadeva apane vacanase mukara gayA kintu dhanadeva apane vacanapara dRr3ha rahA / rAjAne usakA sammAna kiyA / rAjA vasu nArada aura parvatakA sahapAThI thA / jaba nArada aura parvata meM 'ajairyaSTavyam' ke aja zabdako lekara vivAda huA aura donoM vasu rAjAkI sabhA meM nyAya ke lie pahu~ce to rAjA vasune guruputra parvatakA pakSa lekara ajakA artha bakarA hI batalAyA arthAt bakareke mAMsase yajJa karanA cAhie / nAradakA kahanA thA ki ajakA artha tIna varSakA 1. 'krodha-lobha-bhIrutva- hAsya - pratyAkhyAnAnuvIcibhASaNaM ca paJca / - ta. sU. 7151 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 259 atha janAnta-sammati-nyAsa-nAma-rUpa-pratItiSu / satyaM saMbhAvane bhAve vyavahAropamAnayoH'-[ amita. paM. saM. 11169] iti dasaprakArasatyamudAharaNadvAreNa pracikaTayiSurAha satyaM nAmni narezvaro, janapade coro'ndhasi, sthApane devo'kSAdiSu, dArayedapi giri zIrSeNa saMbhAvane / bhAve prAsu, pacaudanaM vyavahRto, dIrghaH pratItyeti nA palyaM copamitau sitaH zazadharo rUpe'mbujaM sammatau // 47 // nari-manuSyamAtre, IzvaraH-aizvaryAbhAve'pi vyavahArArthamIzvara iti saMjJAkaraNaM nAmasatyamityarthaH / andhasi-bhakte caura iti vyapadezo janapadasatyam / tatra svArthe niyatatvena tasya rUDhatvAt / akSAdiSupAzakAdiSu devo'yamiti nyasanaM sthApanAsatyam / saMbhAvane-vastuni tathA'pravRtte'pi tathAbhUte kAryayogyatAdarzanAt / anye punarasya sthAne sNyojnaastymaahuH| yaccAritrasAre-dhUpacUrNavAsAnulepanapragharSAdiSu padmamakara-haMsa-sarvatobhadra-krauJcavyUhAdiSu vA cetanetaradravyANAM yathAbhAgavidhAnasaMnivezAvirbhAvakaM yadvacastatsaMyojanA- 12 satyam / bhAve prAsu tathAhi-chadmasthajJAnasya dravyayAthAtmyAdarzane'pi saMyatasya saMyatAsaMyatasya vA svaguNaparipAlanArtha prAsukamidamaprAsukamityAdi yadvacastadbhAvasatyam / nirIkSya svaprayatAcAro bhavetyAdikaM vA ahiMsA purAnA dhAnya hai jo bonepara ugatA nhiiN| rAjA vasu marakara naraka meM gyaa| isakI vistRta kathA somadeva upAsakAcArameM dekhanI cAhie / mahAbhAratameM bhI isI taraha kI kathA hai|||46|| AgamameM dasa prakArakA satya kahA hai-nAma satya, janapada satya, sthApanA satya, sambhAvanA satya, bhAva satya, vyavahAra satya, pratItya satya, upamA satya, rUpa satya aura sammati satya / inakA udAharaNa pUrvaka kathana karate haiM manuSyamAtrameM aizvaryakA abhAva honepara bhI vyavahArake lie Izvara nAma rakhanA nAmasatya hai / kisI dezameM bhAtako cora kahate haiN| yaha janapada satya hai kyoMki usa dezakI bhASAmeM cora zabda isI arthameM niyata hai / akSa AdimeM 'yaha deva hai' isa prakArakI sthApanAko sthApanA satya kahate haiN| pAzA vagairahako akSa kahate haiN| amuka vyakti sirase bhI parvatako tor3a sakatA hai yaha sambhAvanA satya hai| aisA vAstavika rUpameM nahIM honepara bhI usa prakArake kAryakI yogyatAko dekhakara aisA kahA jAtA hai| chadmastha jIvoMkA jJAna yadyapi dravyake yathArtha svarUpako dekhane meM asamartha hai phira bhI muni aura zrAvaka apane dharmakA pAlana karaneke lie 'yaha prAsuka hai' 'yaha aprAsuka hai' ityAdi jo kahate haiM vaha bhAvasatya hai| jisameM-se jIva nikala gaye haiM use prAsu yA prAsuka kahate haiN| yaha ahiMsArUpa bhAvake pAlanakA aMga honese bhAva satya kahA jAtA hai| cAvala pakAye jAte haiM kintu lokameM pracalita vyavahArakA anusaraNa karake jo 'bhAta pakAo' aisA vacana kahA jAtA hai vaha vyavahAra satya hai| kisI manuSyako dUsaroM kI apekSAse lambA dekhakara 'lambA manuSya' aisA kahanA pratItya satya hai / upamAna rUpase jo satya hai use upamA satya kahate haiM jaise AgamameM palyopama pramANakI upamA palya ( gaDDhA) se dI jAtI hai yA strIke mukhako candramA kI upamA dI jAtI hai / rUpameM jo satya hai vaha rUpa satya hai| jaise candramAko zveta kahanA, yadyapi candramAmeM kAlA dhabbA hai kintu usakI yahA~ vivakSA nahIM hai| jo lokamatameM satya hai vaha sammati satya hai jaise kamala kIcar3a Adi aneka kAraNoMse paidA hotA hai phira bhI loka meM use ambuja-jo pAnI meM janmA ho, kahate haiM // 4 // Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 dharmAmRta (anagAra) lakSaNabhAvapAlanAGgatvAt / pacetyAdi siddhe'pyodane lokavyavahArAnusaraNam, tandulAnpaceti vaktavye 'odanaM paca' iti vacanaM vyavahArasatyam / dIrgha ityAdi-nA puruSo dIrgho'yamityApekSikaM vacaH pratItyasatyamityarthaH / 3 upamitau-upamAnasatyaM yathA patyopamaM candramukhI kAntetyAdi / rUpe-rUpasatyaM yathA sitaH zazadharaH sato'pi lAJchane kAryasyAvivakSA / sammatau-lokAvipratipattI, yathA'mbujaM paGkAdyanekakAraNatve'pyambuni jAtam / itthaM vA 'dezeSTasthApanAnAmarUpApekSAjanoktiSu / saMbhAvanopamAbhAveSviti satyaM dazAtmanA / / odano'pyucyate cauro rAjJI devIti sammatA / dRSadapyucyate devo duvidho'pIzvarAbhidhaH / / dRSTAdharAdirAgApi kRSNakezyapi bhaartii| prAcuryAcchvetarUpasya sarvazukleti sA zrutA / / hrasvApekSo bhavedIrghaH pacyante kila mnnddkaaH| api muSTayA pinaSTIndro girIndramapi shktitH|| atadrUpA'pi candrAsyA kaaminyupmyocyte| caure dRSTe'pyadRSToktirityAdi vadatAM nRNAm / / syAnmaNDalAdyapekSAyAM satyaM dazavidhaM vcH|' [ ] vizeSArtha-paM. AzAdharane apanI TIkAmeM amitagatike saMskRta pazca saMgrahase zloka uddhRta kiyA hai aura tadanusAra hI dasa bhedoMkA kathana kiyA hai / saMskRta paJca saMgraha prA. paM. saM. kA hI saMskRta rUpAntara hai kintu usameM satyake dasa bheda nahIM ginAye haiM / go. jIvakANDa meM ginAye haiN| saM. paM. saM meM bhI tadanusAra hI haiN| zve. sthAnAMga sUtra (sthA. 10) meM bhI satyake dasa bheda ginAye haiM-usameM sambhAvanAke sthAnameM yoga satya hai| yogakA artha hai sambandha / sambandhase jo satya hai vaha yoga satya hai, jaise daNDake sambandhase daNDI kahanA, chatrake sambandhase chatrI khnaa| kucha satyoMke svarUpa meM bhI antara hai / sammata satyakA svarUpa-kumuda, kuvalaya, utpala, tAmarasa ye sabhI paMka (kIcar3a) se paidA hote haiM phira bhI gvAle taka bhI isa bAtase sammata haiM ki aravinda hI paMkaja hai / ataH sammata honese aravindako paMkaja kahanA satya hai| kuvalayako paMkaja kahanA asatya hai kyoMki sammata nahIM hai| rUpasatyakA udAharaNa-banAvaTI sAdhuko sAdhukA rUpa dhAraNa karanese rUpakI apekSA sAdhu kahanA rUpasatya hai| bhAvasatya-jaise baguloMkI paMktiko UparI saphedI dekhakara sapheda kahanA, yadyapi andarase vaha paMca varNa hai| tattvArthavArtikameM (1 / 20) satyake dasa bhedoMkA kathana hai / yathA-nAma, rUpa, sthApanA, pratItya. saMvati, saMyojanA, janapada, deza, bhAva aura samaya satya / isameM saMvRti, saMyojana, deza aura samaya ye cAra nAma bhinna haiN| rUpasatyakA udAharaNa-artha nahIM rahanepara bhI rUpamAtrase khnaa| jaise citra meM aMkita puruSameM caitanyarUpa arthake nahIM honepara bhI puruSa khnaa| sAdi, anAdi, aupazamika Adi bhAvoMko lekara jo vacana vyavahAra hotA hai 1. 'jaNavaya sammaya ThavaNaM nAme rUve paDucca sacce ya / bavahAra bhAva joge dasame ovamma sacce y'| : Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadyathA caturtha adhyAya 261 yattu navadhA asatyamRSArUpamanubhayaM vacastadapi mArgAvarodhena vadatAM na satyavratahAniranRtanivRttyanativRttaH / tathA coktam 'satyamasatyAlokavyalIkadoSAdivarjamanavadyam / sUtrAnusArivadato bhASAsamitibhaMvecchuddhA // ' [ 'yAcenI jJApanI pRcchAnayanI saMzayanyapi / AhvAnIcchAnukUlA vAk pratyAkhyAnyapyanakSarA / / asatyamoSabhASeti navadhA bodhitaa.jinaiH| vyaktAvyaktamatijJAnaM vaktuH zrotuzca yadbhavet // ' [ atra vRttizlokatrayam 'tvAmahaM yAcayiSyAmi jJApayiSyAmi kiMcana / pRSTumicchAmi kiMcittvAmAneSyAmi ca kiMcana // bAlaH kimeSa vaktIti brUta saMdegdhi mnmnH| AhvayAmyehi bho bhikSo karomyAjJAM tava prabho // vaha pratItya satya hai| isakA koI udAharaNa nahIM diyA hai| cAritrasArameM bhI yahI lakSaNa diyA hai aura usakA udAharaNa diyA hai yaha puruSa lambA hai| lokameM jo vacana saMvRtise lAyA gayA ho use saMvRti satya kahate haiN| jaise pRthivI Adi aneka kAraNoMke honepara bhI paMkameM utpanna honese paMkaja kahate haiM / paM. AzAdharajIne tathA sthAnAMgameM ise sammati satya kahA hai| sambhavatayA sammatike sthAnameM hI saMvRtti satya akalaMka devane rakhA hai| go. jIvakANDameM lokoMkI sammatike anusAra jo satya ho use sammati satya kahA hai jaise rAjyAbhiSeka honese paTTarAnI hotI hai| dhUpa, upaTana AdimeM yA kamala, magara, haMsa, sarvatobhadra Adi sacetana-acetana vastuoMmeM AkAra AdikI yojanA karanevAlA vacana saMyojanA satya hai| janapada satyakI taraha hI grAma-nagara AdikI vANI dezasatya hai / Agamagamya chaha dravya aura paryAyoMkA kathana karanevAle vacana samayasatya haiN| isa taraha satyake bhedoMmeM antara pAyA jAtA hai| ukta ilokameM 'palyaM ca'kA 'ca'zabda anuktake samuccayake lie hai / usase nau prakArake anubhayarUpa vacanakA bhI grahaNa kiyA hai kyoMki mArgakA virodha na karate hue usa vacanake bolanese satyavratakI hAni nahIM hotii| kahA bhI hai--'alIka Adi doSoMse rahita nirdoSa aura sUtrake anusAra satya aura anubhaya vacana bolanevAle sAdhukI bhASAsamiti zuddha hotI hai|' anubhaya vacanake nau bheda isa prakAra haiM-jisa vacanase dUsareko apane abhimukha kiyA jAtA hai use AmantraNI bhASA kahate haiM / jaise, he devadatta / yaha vacana jisane saMketa grahaNa kiyA usakI pratItimeM nimitta hai aura jisane saMketagrahaNa nahIM kiyA usakI pratItimeM nimitta 1. AzAdhareNa svaracitamUlArAdhanAdarpaNe "siddhAntaratnamAlAyAmevamityuktvA aite zlokA uddhRtAH ( bha. A. zolApura pR. 1195) / 2. 'AmaMtaNI ANavaNI jAyaNI saMpucchaNI ya paNNavaNI / paccakkhANI bhAsA bhAsA icchANulomA ya / / saMsayavayaNI ya tahA asaccamosA ya aTThamI bhAsA / NavamI aNakkharagadA asaccamosA havadi NeyA' ||-bhg, ArA., 1195-96 gaa.| Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 262 dharmAmRta (anagAra ) kicittvAM tyAjayiSyAmi huMkarotyatra gauH kutaH / yAcanyAdiSu dRSTAntA itthamete pradarzitAH // [ } kiM ca, ahamayogyaM na bravImItyetAvatA satyavrataM pAlitamiti mumukSuNA nAzvasanIyaM yAvatA pareNocyamAnamapyasatyavacanaM zRNvato'zubha pariNAmasaMbhavAt karmabandho mahAn bhavatItyasatyasya vacanamiva zravaNamapi yatnataH sAdhunA parihAryam / taduktam nahIM hai / isa taraha do rUpa honese na satya hai aura na jhUTha / svAdhyAya karo, asaMyamase virata hoo isa prakArakI anuzAsanarUpa vANI AjJApanI hai| isa Adezako dUsarA vyakti pAle yAna pAle, isalie yaha vacana na ekAntase satya hai aura na asatya / Apa jJAnake upakaraNa zAstra Adi yA pIchI Adi deveM isa prakAra yAcanA karaneko yAcanI bhASA kahate haiM / dAtA deve yA na deve, isa apekSA yaha vacana bhI anubhayarUpa hai / kisIse pUchanA ki kyA tumheM jela meM kaSTa hai, pRcchanI bhASA hai / yadi kaSTa hai to satya hai nahIM hai to asatya hai / ataH pRcchAvacana na satya hai aura na asatya hai / dharmakathAko prajJApanI bhASA kahate haiM / yaha bahuta-se zrotAoMko lakSa karake kI jAtI hai / bahuta-se loga usake anusAra karate haiM, bahuta-se nahIM krte| ataH ise bhI na satya kaha sakate haiM aura na jhUTha / kisIne guruse na kahakara 'maiM itane samaya taka amuka vastukA tyAga karatA hU~' aisA kahA / yaha pratyAkhyAnI bhASA hai / pIche gurune kahA ki tuma amuka vastukA tyAga karo / usake pahale tyAgakA kAla abhI pUrA nahIM huA isalie usakA pahalA kiyA huA tyAga ekAnta se satya nahIM hai aura gurukI AjJAse usa tyAgako pAlatA hai isalie koI doSa na honese jhUThA bhI nahIM hai ataH anubhayarUpa hai / jvarase grasta rogI kahatA hai ghI aura zakkara se mizrita dUdha acchA nahIM hai, dUsarA kahatA hai acchA hai / mAdhurya Adi guNoMke sadbhAva tathA jvarakI vRddhimeM nimitta hone se 'acchA nahIM hai' aisA kahanA na to sarvathA jhUTha hI hai na satya hI hai ataH anubhayarUpa hai / yaha ThUMTha hai yA puruSa, yaha saMzaya vacana hai / yaha bhI donoM meM se ekakA sadbhAva aura dUsarekA abhAva honese na satya hai aura na jhUTha / aparAjita sUrine apanI vijayodayA TIkAmeM a~gulI caTakAne Adi zabdako anakSarI bhASA kahA hai| dhvani aura bhASA meM antara hai / tAlvAdi parispandase jo zabda hotA hai use bhASA kahate haiM / ataH go. jIvakANDakI TIkA meM jo ndra Adi kI bhASAko anakSarI bhASA kahA hai vaha ThIka pratIta hotA hai / dazavaikAlikai sUtra meM ukta prathama gAthAmeM kahe hue bheda to AmantraNI se lekara icchAnulomA paryanta vahI haiM / balki gAthA bhI vahI hai / dUsarImeM bheda hai / yathA-- anabhigRhIta bhASA, jaise Dittha ( jisakA kucha artha nahIM / ) abhigRhIta bhASA - - jaise ghaTa | jisa zabda ke aneka artha honese sunanevAlA sandeha meM par3a jAye vaha saMzayakaraNI bhASA hai| jaise saindhava / saindhavake aneka artha hote haiM / vyAkRta bhASA, jisase spaSTa artha prakaTa ho / jaise yaha devadattakA bhAI hai / avyAkRta bhASA - jisase spaSTa arthabodha na ho / jaise 1. AmaMtaNi ANavaNI jAyaNi taha pucchaNI a pannavaNI / paccakkhANI bhAsA bhAsA icchANulomA ya // abhigahiyA bhAsA bhAsA a abhiggahammi bodhavvA / saMsakaraNI bhAsA vAyaDa agvAyaDA ceva // - dazavaM, 7 a., 42-43 gA. / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 3 caturtha adhyAya 'tavvivarI savvaM kajje kAle midaM savisae ya / bhattAdikahArahidaM bhaNAhi taM ceva ya suNAhi // [ bha. bArA. 834 gA.] // 47 // atha ekAdazabhiH padyaracauryavrataM vyAcikhyAsuH steye doSakhyApanapuraHsaraM tatparihAramupadeSTuM tAvadidamAha- daurgatyAdhugraduHkhAgrakAraNaM paravAraNam / heyaM steyaM tridhA rAdhumahiMsAmiSTadevatAm // 48 // daurgatyaM-narakAdigatirdAridrayaM vA / AdizabdAd vadhabandhAdi / taduktam 'vadhabandhayAtanAzca chAyAghAtaM ca paribhavaM zokam / svayamapi labhate cauro maraNaM sarvasvaharaNaM ca / / [ ityAdi / paradAraNaM-parasya dhanapateH paramutkRSTaM vA dAraNaM vinAzanam / taduktam 'arthe'pahRte puruSaH pronmatto vigatacetano bhavati / mriyate kRtahAkAro riktaM khalu jIvitaM jntoH|| [ ] bAlakoMkI bhaassaa| isa prakAra ye saba vacana anubhayarUpa hote haiN| astu, tathA 'maiM ayogya nahIM bolatA isIlie ki maiMne satyavrata pAlA hai' mumakSako itanese hI Azvasta nahIM honA caahie| kyoMki dUsareke dvArA kahe gaye asatya vacanako sunanese bhI azubha pariNAmoMkA honA sambhava hai aura usase mahAn karmabandha hotA hai isalie asatya bolanekI taraha asatya sunanese bhI sAdhuko yatnapUrvaka bacanA caahie| kahA hai ____ 'he mumukSu ! tU asatya vacanase viparIta saba satya vacanoMko bola / jJAna-cAritra AdikI zikSAvAlA, asaMyamase bacAne vAlA, dUsareko sanmArgameM sthApana karanevAlA vacana bola / samayake anurUpa mitavacana bola / tathA bhojanakathA, strIkathA, corakathA aura rAjakathAse rahita vacana bol| aura isI prakArake vacana suna / asatya vacana sunanese bhI pApa hotA hai| isa prakAra satyamahAvratakA svarUpa jaannaa|||47|| Age gyAraha zlokoMse acauryavratakA vyAkhyAna karanekI icchAse corIkI burAiyA~ batalAte hue usake tyAgakA upadeza dete haiM corI naraka Adi gati athavA dAridraya Adi duHkhoMkA pradhAna kAraNa hai aura jisakA dhana curAyA jAtA hai usake vinAzakA kAraNa hai| iSTa devatA rUpa ahiMsAkI ArAdhanAke lie mana-vacana-kAyase corIkA tyAga karanA cAhie // 48 // vizeSArtha-mUlavata ahiMsA hai usIke pAlanake lie zeSa vrata haiN| ataH parAye dravyako curAnA, anucita sAdhanoMse use lenA lenevAleke lie bhI duHkhadAyaka hai aura jisakA dhana liyA jAtA hai usake lie bhI duHkhakAraka hai ataH hiMsA hai| lokameM hI corako rAjadaNDa bhoganA hotA hai, jelakhAnekA kaSTa uThAnA par3atA hai| mArapITakara loga use adhamarA kara DAlate haiN| purAne samayameM caurakA sarvasva hara liyA jAtA thaa| tathA dhana manuSyoMkA dUsarA prANa hotA hai| dhana curAye jAnepara usakA svAmI pAgala ho jAtA hai, usakI cetanA lupta ho jAtI hai aura antameM vaha rotA kalpatA huA mRtyuke mukha meM calA jAtA hai| jabataka manuSya ke pAsa dhana rahatA hai vaha apane parivArake sAtha sukhapUrvaka jIvana bitAtA hai| dhana curAye jAnepara usakA sukha aura jIvana donoM hI cale jAte haiM / ataH kisI bhI prakArake anucita sAdhanase parAye dhanako haranekA vicAra hI chor3ane yogya hai| anucita sAdhanoMse dhanavAna Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 15 18 dharmAmRta (anagAra ) 'jIvati sukhaM dhane sati bahuputrakalatramitrasaMyuktaH / dhanamapaharatA teSAM jIvitamapyapahRtaM bhavati / / [ atha draviNApahAraH prANinAM prANApahAra iti darzayatitrailokyenApyavikreyAnanuprANayato'GginAm / prANAn yo'NakaH prAyo haran harati nighU NaH // 49 // avikreyAn / yadAhuH -- 'bhuvanatalajIvitAbhyAmekaM kazcid vRNISva devena / ityukto bhuvanatalaM na vRNIte jIvitaM muktvA // ' 'yasmAd bhuvanamazeSaM na bhavatyekasya jIvitavyArthaH / ekaM vyApAdayato tasmAd bhuvanaM hataM bhavati // ' [ ] anuprANayataH - anugataM vartayataH / rAyaH - dhanAni / aNakaH - nikRSTaH / prAyaH - bAhulyena, pragatapuNyo vA / yadAhu: 264 tathA 'pApAsravaNadvAraM paradhanaharaNaM vadanti parameva / cauraH pApataro'sau zaukarikavyAdhajArebhyaH // ' [ atha caurasya mAtApitrAdayo'pi sarvatra sarvadA parihAramevecchantItyAha - doSAntarajuSaM jAtu mAtApitrAdayo naram / saMgRhNanti na tu steyamaSIkRSNamukhaM kvacit // 50 // ] 48 banane para usa dhanako dUsare loga hathiyAne kI koziza karate haiN| ataH jo dUsaroMkA dhana haratA hai pahale vaha dUsaroMko duHkhI karatA hai / pIche apanA dhana hare jAnepara svayaM dukhI hotA hai / ataH yaha karma mana vacana kAyase chor3ane yogya hai| na to manameM kisIkA eka pAI bhI curAnekA vicAra karanA cAhie, na aisA karaneke lie kisIse kahanA cAhie aura na svayaM aisA karanA cAhiye ||48|| ] // 49 // Age kahate haiM ki kisIke dhanakA haranA usake prANoMkA haranA hai tInoM lokoMke bhI mUlyase jina prANoMko nahIM becA jA sakatA una prANoMkI samAnatA karanevAle dhanako haraNa karanevAlA nirdayI nIca manuSya prAyaH prANiyoMke prANoMko haratA hai // 49 // vizeSArtha - yadi koI kahe ki yadi tU mujhe apane prANa de deve to maiM tujhe tInoM loka de duuN| phira bhI koI apane prANa denA nahIM caahtaa| kyoMki jaba prANa hI cale gaye to tIna loka legA kauna ? isa taraha prANa aisI vastu hai jinakA koI mUlya nahIM ho sakatA / dhana bhI manuSyakA aisA hI prANa hai| phira bhI nIca manuSya sadA dUsaroMkA dhana haraneke lie Atura rahate haiM / aise dhanahArI cora pazu-pakSiyoM kA zikAra karanevAloM se bhI adhika pApI haiM / kahA hai - ' para dhanake haraNako pApAsravakA utkRSTa dvAra kahate haiM / isalie cora vyakti pazu pakSIkA zikAra karanevAloMse aura durAcAriyoMse bhI adhika pApI hai' ||49 // corake mAtA-pitA Adi bhI sarvatra sarvadA usase dUra hI rahanA cAhate haiMcorIke sivAya anya aparAdha karanevAle manuSyako to mAtA pitA vagairaha kadAcit Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 265 doSAntarajuSaM-steyAdanyasyAparAdhasya bhaktAram / uktaM ca 'anyAparAdhabAdhAmanubhavato bhavati ko'pi pakSe'pi / cauryAparAdhabhAjo bhavati na pakSe nijo'pi janaH / / ' 'anyasminnaparAdhe dadati janAvAsamAtmano gehe / mAtA'pi nije sadane yacchati vAsaM na caurasya // '[ kvacit-deze kAle vA // 50 // atha caurasyAtiduHsahaduHkhapAtakabandhaM nibodhayati bhogasvAdadurAzayArthalaharIlubdho'samIkSyahikI, __svasya svaiH samamApadaH kaTutarAH svasyaiva cAmuSmikIH / AruhyAsamasAhasaM paradhanaM muSNannaghaM taskara statkiciccinute vadhAntavipado yasya prasUnazriyaH // 51 // laharI-prAcuryam / yadAhuH 'lobhe punaH pravRddha kAryAkArya naro na cintayati / svasyAvigaNayya mRti sAhasamadhikaM tatastanute // ' [ svaiH-bandhubhiH / AmuSmikoH-narakAdibhavAH // 51 // atha steyatannivRttyoH phalaM dRSTAntamukhenAcaSTe zrutvA vipattIH zrIbhUtestadbhave'nyabhaveSvapi / steyAttavratayenmADhimAroDhuM vAriSeNavat // 52 // vratayeta / mADhiM-pUjAm // 52 // apanA bhI lete haiN| kintu corIkI kAlimAse apanA mukha kAlA karanevAle manuSyako kisI bhI deza aura kisI bhI kAlameM mAtA-pitA vagairaha bhI Azraya nahIM dete // 50 // Age kahate haiM ki corake atyanta duHsaha duHkhoMke hetu pApakA bandha hotA hai bhogoMko bhoganekI khoTI AzAse manuSya eka sAtha bahuta-sA dhana prApta karaneke lobhase corI karatA hai| usa samaya vaha yaha nahIM dekhatA ki isa kAryase isI janmameM mujhe aura mere sambandhI janoMko kitanA kaSTa bhoganA hogA tathA paralokameM akele mujhe hI yahA~se bhI adhika kaSTakara vipattiyA~ bhoganI hoNgii| jIvana takakI bAjI lagAkara asAdhAraNa sAhasake sAtha vaha parAyA dhana curAtA hai| usase vaha itane tIvra pApakarmakA bandha karatA hai ki usameM aisI vipattirUpI phUla khilate haiM jisake antameM usake jIvanakA hI anta ho jAtA hai // 51 // Age daSTAntake dvArA corI aura usake tyAgakA phala batalAte haiM corIke doSase usI bhavameM tathA anya bhavoMmeM bhI zrIbhUtikI vipattiyoMko sunakara vAriSeNakI taraha atizaya pUjita honeke lie corIkA tyAga karanA cAhie // 52 // vizeSArtha-jaina kathA granthoMmeM corImeM zrIbhUti purohitakI kathA varNita hai| zrIbhUti rAjapurohita thA, zAstroMkA paNDita thaa| satyakI ora adhika rujhAna honese vaha satyaghoSa nAmase vikhyAta thA / usakA saba vizvAsa karate the| eka bAra eka vaNik putra samudrayAtrAke lie jAte samaya apane bahumUlya sAta ratna usakI strIke sAmane zrIbhUtike pAsa dharohara rakha gyaa| lauTate samaya samudra meM tUphAna A jAnese usakA sarvasva samudra meM DUba gyaa| jisa 34 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 dharmAmRta ( anagAra) bhUyo'pi steyadoSAn prakAzayaMstadviratiM dRDhayati-- guNavidyAyazaHzarmadharmamarmAvidhaH sudhiiH| adattAdAnato dUre caret sarvatra sarvathA // 53 // guNAH-kolInyavinayAdayaH / yadAhuH 'sutarAmapi saMyamayannAdAyAdatta manAgapi tRNaM vaa| bhavati laghuH khalu puruSaH pratyayaviraho yathA caurH|| [ ] marmAvit-lakSaNayA sadyo vinAzanam // 53 // kisI taraha prANa bace to usane zrIbhUtise apane ratnoMkI yAcanA kii| usa samaya usakI dazA atyanta dayanIya thI aura usake pAsa kucha pramANa bhI nahIM thaa| phalataH zrIbhUtine vaNika putrako tiraskRta karake gharase nikAla diyaa| itanA hI nahIM. kintu rAjAse bhI usakI zikAyata karake ki yaha vyartha hI mujhe badanAma karatA hai, rAjAkA hRdaya bhI usakI orase uttejita kara diyA / taba usa buddhimAn vaNik putrane dUsarA mArga apnaayaa| rAjAkI paTarAnIke mahalake nikaTa eka imalIkA vRkSa thaa| rAtrimeM vaha usapara car3ha jAtA aura jorase cillAtA ki zrIbhUti mere amuka rUpa-raMgake ratnoMko nahIM detaa| maiMne usake pAsa dharoharake rUpameM rakhe the| isakI sAkSI usakI patnI hai| yadi merA kathana raMcamAtra bhI asatya ho to mujhe sUlI de dI jaaye| isa taraha cillAte-cillAte use chaha mAsa bIta gye| eka dina rAnIkA dhyAna usakI ora gyaa| usane zrIbhUtiko dyUta-krIr3Ake lie Amantrita kiyaa| zrIbhUti ghRta-krIr3AkA rasika thaa| rAnIne dyUta-krIr3AmeM jItI huI vastuoMko pramANarUpameM dikhAkara apanI dhAyake dvArA zrIbhUtikI patnIse sAtoM ratna prApta kara liye aura rAjAko de diye / rAjAne una ratnoMko aneka ratnoMmeM milAkara vaNik putrako bulAyA aura usase apane ratna cananeke lie khaa| usane apane ratna cuna liye / yaha dekhakara rAjAne vaNik putrakI prazaMsA kI aura zrIbhUtikA sarvasva haraNa karake gadhepara baiThAkara apane dezase nikAla diyaa| vAriSeNa rAjA zreNikakA putra thaa| bar3A dharmAtmA thaa| eka dina caturdazIkI rAtrimeM vaha upavAsapUrvaka zmazAnameM dhyAnastha thaa| usI dina eka cora hAra curAkara bhaagaa| rakSakoMne dekha liyaa| ve usake pIche bhaage| zmazAnameM jAkara corane vaha hAra vAriSeNake pAsa rakha diyA aura vahA~se bhAga gyaa| rakSakoMne vAriSeNako cora mAnakara rAjA zreNikase zikAyata kii| zreNikane usake vadhakI AjJA de dii| jyoM hI jallAda ne talavArakA vAra kiyA, talavAra phUlamAlA ho gyii| taba vAriSeNakA bar3A sammAna huA aura unheM nirdoSa mAna liyA gayA // 52 // punaH corI kI burAiyA~ batalAkara usase virata honekA samarthana karate haiM dUsareke dvArA diye gaye binA usake dhanako lenese kulInatA-vinaya Adi guNa, vidyA, yaza, sukha aura dharma tatkAla naSTa ho jAte haiM / ataH usase saba dezoMmeM, saba kAlameM aura sarva prakArase dUra hI rahanA cAhie // 53 // vizeSArtha-jinAgamameM corIke lie 'adattAdAna' zabda kA prayoga kiyA hai, jo usase vyApaka honese vizeSa arthakA bodhaka hai| sAdhAraNa to corI parAyI vastuke curAneko kahate haiN| kintu adattAdAnakA artha hai binA dI huI vastukA grahaNa / binA dI huI vastuko svIkAra karanA corI hai / yadi mArgameM kisIkI vastu gira gayI hai yA relameM koI vyakti kucha sAmAna bhUla gayA hai to usako le lenA bhI corI hI hai| hameM aisI vastuko bhI nahIM uThAnA Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya atha jJAnasaMyamAdisAdhanaM vidhinA dattaM gRhNIyAdityanuzAstivasati vikRtibahaM vRsI pustakakuNDIpuraHsaraM zramaNaiH / zrAmaNyasAdhanamavagrahavidhinA grAhyamindrAdeH // 54 // vikRtiH - gomayadagdhamRttikAdiH / vRsI - vratinAmAsanam / avagrahavidhinA -- svIkartavya vidhAnena / indrAdeH / uktaM ca devadirAya gahavaidevada sAhammi uggahaM tamhA | uggaha vihiNA dinnaM giNhasu sAmaNNasAhaNayaM // 54 // [bha. A. 876 gA. ] atha vidhidattaM gRhItvA yathoktaM carataH samIhitamabhidhattaM - 267 cAhie / dezakI naitikatAkI yaha bhI eka kasauTI hai ki manuSyako apanI vastu usI sthAna - para mila jAye jahA~ vaha chor3a gayA thA yA bhUla gayA thA / hA~, yadi usa taka pahu~cAne ke uddezyase use uThAyA jAtA hai to vaha corI nahIM hai| corI ko guNa AdikA 'marmAvidhU' kahA hai / marmasthAnake chidane para prANIkA tatkAla maraNa hotA hai / usI taraha corI karanepara vyakti saba guNa, vidyA, yaza vagairaha tatkAla naSTa ho jAte haiN| vaha manuSya svayaM apanI hI dRSTimeM gira jAtA hai / anya loga bhale hI usake mu~hapara kucha na kaheM kintu unakI dRSTi bhI badala jAtI hai // 53 // Age kahate haiM ki sAdhuko jJAna-saMyama Adike sAdhana bhI vidhipUrvaka diye jAnepara hI svIkAra karanA cAhie tapasvI zramaNako munidharmake sAdhana Azraya, miTTI, rAkha, picchikA, vratiyoM ke yogya Asana aura kamaNDalu vageraha indra-narendra Adi se grahaNa karane kI vidhipUrvaka hI grahaNa karanA cAhie || 54 || vizeSArtha - yaha grantha sAdhu dharmase sambaddha hai / jaina sAdhukA prAcIna nAma zramaNa hai / unhIMke prasaMgase yahA~ adattAdAna viramaNa mahAvratakA kathana kiyA gayA hai / sAdhukA veza dharakara to cora corI karate haiM / kintu saccA sAdhu binA dI huI vastuko grahaNa nahIM karatA / usakI AvazyakatAe~ bahuta sImita hotI haiM / zarIrase vaha nagna rahatA hai ataH vastra sambandhI kisI vastukI use AvazyakatA nahIM hotI / bhojana zrAvakake ghara jAkara karatA hai ataH bhojana sambandhI bhI kisI vastukI AvazyakatA nahIM hotI / sira vagairaha ke bAla apane hAthase ukhAr3a letA hai ataH usa sambandhI bhI kisI vastukI AvazyakatA nahIM hotI / jaba sAdhu vanoMmeM rahate the taba nivAsasthAna vasatikI bhI tabhI AvazyakatA hotI thI jaba nagara meM Thaharate the / vasatike sivAya hAtha mA~janeke lie miTTI, rAkha vagairaha, jIva jantukI rakSA lie picchikA, baiThaneke lie Asana, svAdhyAya ke lie zAstra aura zauca ke lie kamaNDalu Avazyaka hotA hai / ye bhI binA diye nahIM lenA cAhie / tathA denevAlA yadi indra aura rAjA bhI ho taba bhI svIkAra karanekI vidhipUrvaka hI svIkAra karanA caahie| arthAt kisIke prabhAva meM Akara binA vidhike dI huI vastu bhI svIkAra nahIM karanI cAhie // 54 // Age kahate haiM ki vidhipUrvaka diye hue saMyama ke sAdhanoM ko grahaNa karake yathokta saMyamakA pAlana karanevAle sAdhuke hI iSTakI siddhi hotI hai-- 1. dhivaddattaM bha. ku. ca / 2. tasiddhima bha. ku. ca. / 3 6 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 dharmAmRta (anagAra) zecIza-dhAtrIza-gaheza-devatA sadharmaNAM dharmakRte'sti vastu yat / tatastadAdAya yathAgamaM carannacauryacuJcuH zriyameti zAzvatIm // 55 // zacIza:-indraH / iha hi kila pUrvAdidikSu pUrvasyA adhipaH saudharmendraH, uttarasyAzcaizAnendraH / dhAtrIza:-bhUpatiH / gRheza:-vasatisvAmI / devatA-kSetrAdhiSThito bhUtAdiH // 55 // atha zUnyAgAra-vimocitAvAsa-paroparodhAkaraNa-bhakSyazuddhi-sadharmAvisaMvAdalakSaNa-bhAvanApaJcakena sthairyArtha6 macauryavrataM bhAvayedityupadizati 'zUnyaM padaM vimocitamutAvasebhekSazuddhimanu yasyet / na visaMvadetsadharmabhirupandhyAnna prmpycauryprH||56|| indra, rAjA, vasatikA svAmI, gRhapati, kSetrakA adhiSThAtA, devatA aura apane saMghake sAdhuoMkI jo vastu dharmakA sAdhana ho use unase lekara Agamake anusAra AcaraNa karanevAlA acauryavratI sAdhu avinAzinI lakSmIko prApta karatA hai // 55 // vizeSArtha-dharmasaMgraha (zve.) kI TIkAmeM adattake cAra bheda kiye haiM-svAmIke dvArA adatta, jIvake dvArA adatta, tIrthaMkarake dvArA adatta aura guruke dvArA adtt| jo svAmIke dvArA nahIM diyA gayA vaha pahalA adatta hai jaise tRNa, kASTha vagairaha / jo svAmIke dvArA diyA gayA bhI jIvake dvArA na diyA gayA ho vaha dUsarA adatta hai jaise putrakI icchAke binA mAtApitAke dvArA apanA putra guruko arpita karanA / tIrthakarake dvArA niSiddha vastuko grahaNa karanA tIsarA adatta hai / aura svAmIke dvArA diye jAnepara bhI gurukI anujJAke binA lenA cauthA adatta hai / cAroM hI prakArakA adatta sAdhu ke lie tyAjya hai / dazavaikAlikameM kahA hai - 'saMyamI muni sacitta yA acitta, alpa yA bahuta, dantazodhana mAtra vastu kA bhI usake svAmIkI AjJAke binA svayaM grahaNa nahIM karatA, dUsaroMse grahaNa nahIM karAtA, aura anya grahaNa karanevAlekA anumodana bhI nahIM karatA' // 55 // Age sthiratAke lie pA~ca bhAvanAoM ke dvArA acaurya vratake bhAvanakA upadeza dete haiM acauryavratI sAdhuko nirjana guphA vagairahameM athavA dUsaroMke dvArA chor3e gaye sthAnameM basanA cAhie / bhikSAoMke samUhako athavA bhikSAmeM prApta dravyako bhaikSa kahate haiM usakI zuddhike lie sAvadhAna rahanA cAhie arthAt piNDazuddhi nAmaka adhikArameM Age kahe gaye doSoMse bacanA cAhie / sAdharmIjanoMke sAthameM 'yaha merA hai' yaha terA hai' isa tarahakA jhagar3A nahIM karanA cAhie / tathA anya zrAvaka vagairahako abhyarthanAse rokanA nahIM cAhie // 56 // 'suNNAyAraNivAso vimociyAvAsa jaMparodhaM ca / esaNa suddhisauttaM sAhammIsu visNvaado'|-caaritr pAhaDa, 34 gA. zanyAgAravimocitAvAsa-paroparodhAkaraNaM bhaikSazuddhisaddharmAvisaMvAdAH paJca ||-t. suu.7|6 asteyasyAnuvIcyavagrahayAcanamabhIkSNAva grahayAcanametAvadityavagrahAvadhAraNaM samAnadhAmikebhyo'vagrahayAcanaM anujJApitapAnabhojanamiti |-t. bhASya 713 2. 'cittamaMtamacittaM vA appaM vA jai vA vahaM / daMtasohaNamettaM pi oggahaMsi ajAiyA / taM appaNA Na geNhati no vi geNhAvae prN| annaM vA geNhamANaM pi nANa jANaMti saMjayA' ||-a. 6, zlo. 13-14 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 269 zUnyaM-nirjanaM guhAgehAdi / padaM sthAnam / vimocitaM-paracakrAdinodvAsitam / bhaikSazuddhimanubhikSANAM samUho bhikSAyA AgataM vA bhaikSaM tasya zuddhiH piNDazuddhayu ktadoSaparihArastAM prati / yasyet-prayateta / na visaMvadet-tavedaM vastu na mameti visaMvAdaM sArmikaiH saha na kuryAdityarthaH / uparundhyAt- 3 saMkocayet // 56 // athAsteyavratasya bhAvanAH prakArAntareNa vyAcaSTe yogyaM gRhNan svAmyanujJAtamasyan sakti tatra prattamapyarthavattat / gRhNan bhojye'pyastaga?pasaGgaH svAGgAlocI syAnnirIhaH parasve // 7 // yogyaM-jJAnAdyupakaraNam / svAmyanujJAtaM-tatsvAminA 'gRhANa' ityanumatam / etenAcArazAstramArgeNa yogyayAcanaM tatastatsvAmyanujJAtAt grahaNaM ceti bhAvanAdvayaM saMgRhItaM boddhavyam / yA tu gocarAdiSu gRhasvAmyananu- 9 jJAta(-gRhapravezavarjana-)lakSaNA bhAvanA sA'traivAntarbhavatyananujJAtAnabhyupagamAvizeSAt / tatra para(-nujJAM saMpAdya-) gRhIte'pyAsaktabuddhiteti / saiSA caturthI / arthavat-saprayojanam / panatpa....Na...( etatparimANamidaM bhavatA dAtavya-) miti saprayojanamAtraparigraho na punItA yAvad dadAti tAvad gRhNAti (-NAmIti) buddhiri- 12 vizeSArtha-zvetAmbara sammata tattvArthAdhigama bhASAmeM pA~ca bhAvanAe~ isa prakAra haiM nuvIcyavagrahayAcana-AlocanApUrvaka avagrahakI yAcanA karanA caahie| devendra, rAjA, gRhapapi, zayyAtara aura sAdharmI, inameM se jo jahA~ svAmI ho usIse yAcanA karanI cAhie / aisA karanese adattAdAna nahIM hotaa| 2. abhIkSNa avagrahayAcana-pahale bArambAra parigraha prApta karake bhI rugNa Adi avasthAmeM TaTTI-pezAbake lie pAtra, hAtha-paira dhoneke lie sthAna AdikI yAcanA karanI caahie| isase dAtAke cittako kaSTa nahIM hotaa| 3. etAvat iti avagrahAvadhAraNa-itane parimANavAlA hI kSetra avagraha krnaa| usImeM kriyA karanese dAtA rokatA nahIM hai| 4. samAna dhArmikoMse avagrahayAcana-samAnadharmI sAdhuoMke dvArA pahalese parigRhIta kSetra meM se avagraha mA~ganA cAhie / unakI AjJA milanepara hI vahA~ ThaharanA cAhie anyathA corIkA doSa lagatA hai| 5. anujJApita pAna bhojana-zAstrakI vidhike anusAra pAna-bhojana krnaa| arthAt piNDaiSaNAke upayukta, kRta kArita anumodanAse rahita, kalpanIya bhojana lAkara gurukI anujJApUrvaka sabake sAtha yA ekAkI jImanA / prazna vyAkaraNa sUtrake anusAra pA~ca bhAvanAe~ isa prakAra haiM-1. viviktavasativAsa, 2. anujJAtasaMstArakagrahaNa, 3. zayyAparikarmavarjana, 4. anujJAtabhaktAdibhojana aura 5. sAdharmikoMmeM vinaya / arthAt sabhI vastue~ usake svAmiyoMkI aura guru AdikI anujJApUrvaka hI grAhya haiM // 56 // acaurya vratakI bhAvanAoMko dUsare prakArase kahate haiM___ yogyako grahaNa karanevAlA, svAmIke dvArA anujJAtako grahaNa karanevAlA, gRhItameM bhI Asaktiko chor3anevAlA tathA diye huemeM-se bhI prayojana mAtrako grahaNa karanevAlA sAdhu paravastumeM sarvathA nirIha hotA hai| tathA bhojana-pAnameM aura apizabdase zarIra meM gRddhiko tyAganevAlA, parigrahase dUra rahanevAlA aura zarIra tathA AtmAke bhedako jAnanevAlA sAdhu paravastumeM nirIha hotA hai / / 57 // 1. bha. ku. c.| 2. bha. ku. ca. / mUlapratau sthAnaM riktam Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 dharmAmRta ( anagAra ) tyarthaH / saiSA paJcamI / tathA coktam-'aNaNaNNadassaNo graha asaMgabuddhI aNu vi / ugrahajAyaNa maha ugrahaNAssa / vajjaNamaNaNNaNAdaM ahipAvasaMssaNaM / graha asaMgabuddha agocarAdI mu / ugraha jAyaNamaNuvIcae taha bhAvaNA 3 tadie / atredaM saMskRtam 'upAdAnaM manyeva ( matasyaiva ) mate caasktbuddhitaa| grAhyasyArthakRto lInamitarasya tu varjanam / / ' 'apravezo'mate'gAre gRhibhirgocarAdiSu / tRtIye bhAvanA yogyA yAJcA sUtrAnusArataH // ' [ ] bhojye ca-bhaktapAne ca / etena bhaktasaMtuSTatA pAnasaMtuSTatA ceti dve bhAvane saMgRhIte / apizabdAt dehe'pi / dehe'zucitvAnityatvAdibhAvanApara ityrthH| saiSA tRtIyA / apsnggH| saiSA parigrahanivRttilakSaNA caturthI / svAGgAlocI AtmAnaM dehaM ca bhedenAdhyavasyan / idaM zarIrAdikamAtmano dehanamupalepaH karmakRtaM gurutvaM 12 nopakArakArakamiti dehanAkhyA / saiSA paJcamI / etadapyabhANi 'dehaNaM bhAvaNaM cAvi uggahaM ca prigghe| saMtuTTho sattapANesu tadiyaM vadamassido / ' [ etenaitaduktaM bhavati vratAntare'pi zAstrAntaroktAnyapi bhAvanAntarANi bhAvyAni / tatrAdye yathA 'maNagutto vacigutto iriyaakaaysNjudo| eSaNAsamidisaMjutto paDhamaM vadamassido // ' [ caturthe yathA 'itthikahA itthisaMsaggI hsskheddploynno| Niyatto ya NiyamaM hiTThido cautthaM vadamassido // ' [ ] // 55 // __ vizeSArtha-granthakAra paM. AzAdharane pahale acaurya bratakI bhAvanA tattvArthasUtrake anusAra kahI thii| anya granthoMmeM anya prakArase pA~ca bhAvanAe~ batalAyI haiN| yahA~ unhIMke anusAra pA~ca-pA~ca bhAvanAoMkA kathana kiyA hai| AcArazAstrameM pratipAdita mArgake anusAra yogya jJAnAdike upakaraNoMkI yAcanA karanA pahalI bhAvanA hai| aura usake svAmIkI anujJAse grahaNa karanA dUsarI bhAvanA hai| gocarIke samaya gRhasvAmIke dvArA anujJA na milanepara usa gharameM praveza na karanA tIsarI bhAvanA hai| svAmIkI anujJAse gRhIta yogya vastumeM bhI Asakti na honA caturtha bhAvanA hai| svAmIke dvArA diye jAnepara bhI prayojana mAtrakA grahaNa karanA pA~cavIM bhAvanA hai| pratikramaNa zAstra meM pA~ca bhAvanAe~ isa prakAra kahI haiM-'zarIrake viSayameM azucitvaanityatva AdikA bhAvana karanA, zarIrako AtmAkA upalepa mAnanA, parigrahakA tyAga, bhakta aura pAnameM santoSa rakhanA ye pA~ca bhAvanAe~ haiM' // 57|| 1. 'aNaNuNNAdaggahaNaM asaMgabuddhI aNuNNavittA vi / edAvaMtiya uggaha jAyaNamadha uggahANussa // vajjaNamaNaNNuNAdagihappavesassa goyarAdIsu / uggahajAyaNamaNuvIcie tahA bhAvaNA taie // ' [bha. A. 1208-9 ] Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 271 athAsteyavratadRDhimadUrAdhirUDhaprauDhamahimnAM paramapadaprAptimAzaMsatite saMtoSarasAyanavyasanino jIvantu yaH zuddhici mAtronmeSaparAGmukhAkhilajagaddaurjanyagarjadbhujam / jitvA lobhamanalpakilviSaviSasrotaH parasvaM zakun __ manvAnaiH svamahattvaluptakhamadaM dAsIkriyante zriyaH // 58 // jIvantu-zuddhacaitanyadRgbodhAdibhAvaprANaiH prANantu / khamadaH-AkAzadarpaH / paradhananirIhA AkAzA- 6 dapi (-mahAntaH iti bhAvaH-) // 58 // atha paJcacatvAriMzatpardhebrahmacaryavrataM vyAcikIrSustanmAhAtmyamupadarya rocanamutpAdya tatparipAlanAya mumukSu nityamudyamayati / Age kahate haiM ki dRr3hatApUrvaka acaurya vratakA acchI taraha pAlana karanevAle praur3ha mahimAzAlI sAdhuoMko paramapadakI prApti hotI hai yaha samasta jagat zuddha cinmAtra arthAt samasta vikalpoMse atIta avicala caitanyake sAkSAtkArameM upayoga lagAnese vimukha ho rahA hai| isa apakArake ahaMkArase garvita hokara lobha apanI bhujAe~ Thokakara aTTahAsa karatA hai| aise tInoM lokoMko jItanevAle usa lobhako bhI jItakara jo parAye dhanako viSTAke tulya aura mahApAparUpI viSakA srota mAnate haiM aura apanI mahattAse AkAzake bhI madako chinna-bhinna karake lakSmIko apanI dAsI banA lete haiM ve santoSarUpI rasAyanake vyasanI sAdhu sadA jIvita rahe arthAt dayA, indriya-saMyama aura tyAgarUpa bhAvaprANoMko dhAraNa kareM // 58 / / vizeSArtha-saMsArake prAyaH samasta prANI jo apane svarUpako bhUle hue haiM aura apane zuddha caitanya svarUpase vimukha ho rahe haiM isakA mUla kAraNa hai lobha / isIse lobhako pApakA bApa kahA hai| usa lobhako jItakara parAye dhanase jo nirIha rahate haiM ve AkAzase bhI mahAn haiN| unheM jo kucha ucita rItise prApta hotA hai usImeM santoSa karate haiN| yaha santoSa rasAyanake tulya hai| jaise rasAyanake sevanase dIghaM Ayu, Arogya Adi prApta hote haiM usI santoSa AtmAke Arogyake lie rasAyana hai / santoSake binA lobhako nahIM jItA jA sakatA aura lobhako jIte binA acauryavratakA pUrNatAse pAlana nahIM kiyA jA sktaa| manameM chipA huA asantoSa lobhavRttiko jagAkara parAye dhanake prati lAlasA paidA karatA hai| yaha parAye dhanakI lAlasA hI corIke lie prerita karatI hai| corIse matalaba kevala DAkejanI yA kisIke gharameM ghusakara mAla nikAlanese hI nahIM hai| yaha saba na karake bhI jagatmeM corI calatI hai| anucita rItise paradhana grahaNakI bhAvanAmAtra corI hai| paradhanake prati nirIha hue binA manuSya corIse nahIM baca sakatA aura lobhako jIte binA paradhanake prati nirIha nahIM ho sktaa| isa prakAra acauryavratakA varNana jAnanA // 58 // ___ Age granthakAra paiMtAlIsa padyoMse brahmacaryavratakA vyAkhyAna karanekI icchAse sarvaprathama brahmacaryake mAhAtmya-varNanake dvArA ruci utpanna karake mumukSuoMko usakA sadA pAlana karaneke lie prerita karate haiM sI taraha Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 dharmAmRta ( anagAra) prAduHSanti yataH phalanti ca guNAH sarve'pyakharUjaso, - yatprahvIkurute cakAsti ca yatastadbrahmamuccairmahaH / tyaktvA strIviSayaspRhAdi dazadhA'brahmAmalaM pAlaya. strIvairAgyanimittapaJcakaparastadbrahmacarya sadA // 59 // prAduHSanti-duHkhena prasravanti / guNAH-vratazIlAdayaH / apyakhajhejasaH-akharvamunnatamuditodita6 mojasteja utsAho vA yeSAM te tAnindrAdInapItyarthaH / brAhma--sArvajJam / strIviSayAH-strIgatA ruuprsgndhsprshshbdaaH| (abrahma-bRhaM )ntyahiMsAdInyasminniti brahma-zuddhasvAtmAnubhUtipariNatistato'nyat // 59 // atha brahmacaryasvarUpaM nirUpya tatpAlanaparANAM paramAnandapratilambhamabhidhate yA brahmaNi svAtmani zuddhabuddhe caryA paradravyamucaH pravRttiH / tabrahmacarya vratasArvabhaumaM ye pAnti te yAnti paraM pramodam // 60 // spaSTam / uktaM ca nirastAnyAGgarAgasya svadehe'pi virAgiNaH / jIve brahmaNi yA caryA brahmacaryaM tadIryate // [ amita. bha. ArA. pR. 990 / ] // 60 // he mumukSa! strI-viSayaka abhilASA Adi dasa prakArake abrahma arthAta maithunako tyAgakara tathA strImeM vairAgyake pA~ca nimitta kAraNoMmeM tatpara hokara sadA nirmala usa brahmacaryakA pAlana kara, jisa brahmacaryake prabhAvase sabhI guNa utpanna hote haiM aura phalate haiM, atyanta pratApazAlI indrAdi bhI namrIbhUta ho jAte haiM tathA jisase prasiddha ucca brAhma teja prakAzita hotA hai| arthAt zrutakevalIpanA aura kevalajJAnIpanA prApta hotA hai // 59 // __ brahmacaryakA svarUpa batalAkara usake pAlanameM tatpara puruSoMko paramAnandakI prApti batalAte haiM - ___ brahma arthAt apanI zuddha-buddha AtmAmeM, caryA arthAt zarIra Adi paradravyakA tyAga karanevAle sAdhukI bAdhArahita pariNatiko brahmacarya kahate haiN| samasta bhUmike svAmI cakravartIko sArvabhauma kahate haiN| brahmacarya bhI vratoMkA sArvabhauma hai| ise jo niraticAra pAlate haiM ve paramAnandako prApta karate haiM // 6 // vizeSArtha-niruktikAroMne brahmacaryakI nirukti 'brahmaNi caryA' kI hai| brahmakA artha hai apanI zuddha-buddha AtmA / dekhe gaye, sune gaye, bhoge gaye samasta prakArake bhogoMkI cAharUpa nidAnase honevAle bandha Adi samasta vibhAva tathA rAgAdi malase nirmukta honese AtmA zuddha hai| aura eka sAtha samasta padArthoM kA sAkSAtkAra karane meM samartha honese buddha hai| aisI AtmAmeM apane aura parAye zarIrase mamatvako tyAga kara jo pravRtti kI jAtI hai usImeM lIna honA hai vahI brahmacarya hai| kahA bhI hai-'parAye zarIrake prati anurAgako dUra karake apane zarIrase bhI virakta jIvakI brahma meM caryAko brahmacarya kahate haiN| isI brahmacaryakA vyAvahArika rUpa strI-vairAgya hai| strIse mAnuSI, tirazcI, devI aura unakI pratimA sabhI liye gaye haiN| vairAgyase matalaba hai strIse ramaNa karanekI icchAkA nigraha / jabataka yaha nahIM hotA tabataka brahmacaryakA pAlana sambhava nahIM hai / isIse brahmacaryako saba vratoMkA svAmI kahA hai| isase kaThina dUsarA vrata nahIM hai| aura isake binA samasta tyAga, yama, niyama vyarthe hai / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 3 caturtha adhyAya atha dazaprakArabrahmasiddhayartha dazavidhAbrahmapratiSedhAya prayuGkte mA rUpAdirasaM pipAsa sudRzAM mA vastimokSa kRthA, vRSyaM strIzayanAdikaM ca bhaja mA mA dA varAGge dRzam / mA stroM satkaru mA ca saMskara rataM vattaM smara smArya mA. vaya'nmeccha juSasva meSTaviSayAn dviH paJcadhA brahmaNe // 61 // pipAsa-pAtumiccha tvam / vastimokSaM-liGgavikArakaraNam / vRSyaM-zukravRddhikaram / strIzaya- 6 nAdikaMkAminyaGgasparzavattatsaMsaktazayyAsanAdisparzasyApi kAminAM prItyutpattinimittatvAt / mA dAHmA dehi, mA vyaapaaryetmrthH| vraangge-bhge| satkuru-sammAnaya / saMskuru-vastramAlyAdibhiralaMkuru / bRttaM-pUrvAnubhUtam / smara sma mA / tathA tAbhiH saha mayA krIDitamiti mA sma cintaya ityarthaH / vaya't- 9 bhaviSyat // 6 // brahmacarya ke dasa prakAroMkI siddhike lie dasa prakArake abrahmako tyAganekI preraNA karate haiM he Arya ! dasa prakArake brahmacarya vratakA pAlana karaneke lie dasa prakArake abrahmakA sevana mata kro| prathama, kAminiyoMke rUpAdi rasakA pAna karanekI icchA mata kro| arthAt cakSuse unake saundaryakA, jihvAse unake oSTharasakA, ghrANendriyase unake ucchvAsa AdikI sugandhakA, sparzana indriyase unake aMgasparzakA aura zrotrase gIta Adike zabdakA paribhoga karanekI abhilASA mata karo / dUsare, apane liMgameM vikAra utpanna mata kro| tIsare, vIya vRddhikAraka dUdha, ur3ada AdikA sevana mata karo / cauthe, strI zayyA AdikA sevana mata karo kyoMki strIke aMgake sparzakI taraha usase saMsakta zayyA, Asana AdikA sparza bhI rAgakI utpattimeM nimitta hotA hai| pA~caveM, strIke guptAMgapara dRSTi mata ddaal| chaThe, anurAgavaza nArIkA sammAna mata kr| sAtaveM, vastra, mAlA Adise strIko sajjita mata kara / AThaveM, pahale bhoge hue maithunakA smaraNa mata kr| nauveM, AgAmI bhogakI icchA mata kara ki maiM devAMganAoMke sAtha amuka-amuka prakArase maithuna kruuNgaa| dasaveM, iSTa viSayoMkA sevana mata kara // 61 // vizeSArtha-bhagavatI 'ArAdhanAmeM [gA. 879-80] abrahmake dasa prakAra kahe haiM'strI sambandhI viSayoMkI abhilASA, liMgake vikArako na rokanA, vIryavRddhikAraka AhAra aura rasakA sevana karanA, strIse saMsakta zayyA AdikA sevana karanA, unake guptAMgako tAkanA, anurAgavaza unakA sammAna karanA, vastrAdise unheM sajAnA, atIta kAlameM kI gayI ratikA smaraNa, AgAmI ratikI abhilASA aura iSTa viSayoMkA sevana, ye dasa prakArakA abrahma haiM / inase nivRtta honA dasa prakArakA brahmacarya hai' // 61 // 1. 'icchiviSayAbhilAso vacchivimokkho ya pnnidrssevaa| saMsattadavvasevA tadidiyA loyaNaM ceva / / sakkAro saMkAro adIdasumiraNamaNAgadabhilAse / iTuviSayasevA vi ya avvaMbhaM dasavihaM edaM' / / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 dharmAmRta (anagAra) atha viSayavargasya manovikArakAritvaM munInAmapi durimiti paraM tatparihAre vineyaM sajjayati yadvaya ghuNavad vajramoSTe na viSayavajaH / munInAmapi duSprApaM tanmanastattamutsRja // 62 // vArdhaM ( vyarbu)-vo(-ve-)dhituM vikArayitumityarthaH // 62 // atha strIvairAgyapaJcakabhAvanayA prAptastrIvairAgyo brahmacarya varddhasveti zikSayati nityaM kAmAGganAsaGgadoSAzaucAni bhAvayan / kRtAryasaGgatiH strISu virakto brahma bRhaya // 63 // saGgaH-saMsargaH / pratyAsatteraGganAyA eva / athavA kAmAGganAGgasaGgeti pAThyam / strISu-mAnuSI9 tirazcIdevISu tatprarUpakeSu ca / viraktaH-saMsargAdenivRttaH / taduktam 'mAtRsvasRsutAtulyaM dRSTvA strItrikarUpakam / strIkathAdinivRttiryA brahma syAttanmataM satAm // ' [ ] // 63 // atha aSTAbhiH padyaH kAmadoSAn vyAcikhyAsuH prathamaM tAvadyonyAdiriraMsAyAH pravRttinimittakathanapurassaraM tIvraduHkhakaratvaM vakrabhaNityA prakAzayati viSaya manameM vikAra paidA karate haiM jo muniyoM ke dvArA bhI durnivAra hotA hai / isalie abhyAsiyoMko unakA tyAga karanekI preraNA karate haiM jaise ghuna vajrako nahIM cheda sakatA, usI taraha indriyoMke viSayoMkA samUha jisa manako vikArayukta nahIM karatA vaha mana muniyoM ko bhI durlabha hai arthAt viSaya muniyoMke manameM bhI vikAra paidA kara dete haiM / isalie tU una viSayoMko tyAga de // 62 // Age striyoMse vairAgya utpanna karanevAlI pA~ca bhAvanAoM ke dvArA strIse virakta hokara brahmacaryako bar3hAnekI zikSA dete haiM he sAdhu ! kAma, strI aura strI-saMsargake doSa tathA azaucakA nirantara vicAra karate hue jJAnavRddha tapasvI janoMke sAhacaryameM rahakara tathA strI-viSayaka abhilASAko dUra karake brahmacarya vratako unnata kara // 63 / / vizeSArtha-strIvairAgyakA matalaba hai striyoMkI abhilASA na karanA, unase ramaNa karanekI icchAkI nivRtti / usake binA brahmacaryakA pAlana nahIM kiyA jA sktaa| tathA usake lie pA~ca bhAvanAe~ Avazyaka haiN| kAma-sevana, strI aura strIsaMsargake doSa tathA unase honevAlI gandagIkA satata cintana aura jJAnI-vivekI tapasvIjanoMkA sahavAsa / satsaMgatimeM bar3e guNa haiM / jaise kusaMgatimeM durguNa haiM vaise hI satsaMgatimeM sadguNa haiN| ataH brahmacaryavratIko sadA jJAnI tapasviyAkA sahavAsa karanA cAhie tathA kAmabhoga, strI-sahavAsa Adike doSa, unase paidA honevAlI gandagIkA satata cintana karate rahanA cAhie // 63 // Age granthakAra ATha padyoMse kAmake doSoMkA kathana karanA cAhate haiN| unameM se sarvaprathama yoni AdimeM ramaNa karanekI icchAke tathA usameM pravRttike nimittoMkA kathanapUrvaka use vakroktike dvArA tIvra duHkhadAyaka batalAte haiM Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 caturtha adhyAya vRSyabhogopayogAbhyAM kuzIlopAsanAdapi / puMvedodIraNAt svasthaH kaH syAnmaithunasaMjJayA // 64 // vRSyetyAdi-vRSyAnAM kAmavarddhanoddIpanAnAM kSIrazarkarAdInAM bhojanena ramyodyAnAdInAM ca sevanena / 3 puMvedodIraNAt-puMso vedo yonyAdiriraMsA saMmohotpAdanimittaM cAritramohakarmavizeSaH tasya udIraNAdudbhavAdantaraGganimittAdudbhUtayA maithunasaMjJayA-maithune rate saMjJA vAJchA tayA / tasyAzcAhArAdisaMjJAvattIvraduHkhahetutvamanubhavasiddhamAgamasiddhaM c| tathA hyAgamaH 'iha jAhi bAhiyA vi jIvA pAvaMti dAruNaM dukkham / sevaMtA vi ya ubhae tAo cattAri snnnnaao|| [ go. jI. 134 ] kAmakA vardhana aura uddIpana karanevAle padArthoM ke bhogase aura upayogase, tathA kuzIla puruSoMkI saMgatise aura puruSavedakI udIraNAse honevAlI maithuna saMjJAse kauna manuSya sukhI ho sakatA hai ? // 64 // vizeSArtha-cAritra mohanIyakA udaya honepara rAgavizeSase AviSTa strI aura puruSoMmeM jo parasparameM AliMgana Adi karanekI icchA hotI hai use maithuna saMjJA kahate haiM / strI strIke sAtha aura puruSa puruSake sAtha yA akelA puruSa aura akelI strI maithunake abhiprAyase jo hasta Adike dvArA apane gupta aMgakA sammardana karate haiM vaha bhI maithunameM hI garbhita hai / maithunake lie jo kucha ceSTAe~ kI jAtI haiM use lokameM sambhoga zRMgAra kahate haiN| kahA hai'harSAtirekase yukta sahRdaya do nAyaka parasparameM jo-jo darzana aura sambhASaNa karate haiM vaha saba sambhoga zrRMgAra hai| _isa maithuna saMjJAke bAhya nimitta haiM dUdha Adi vRSya padArthoMkA bhojana aura ramaNIka vanoMmeM vihAra tathA strI Adike vyasanoMmeM Asakta puruSoMkI saMgati / aura antaraMga nimitta hai puruSavedakI udIraNA / puruSavedakA matalaba hai yoni AdimeM ramaNa karanekI icchA / puruSaveda karma cAritra mohanIya karmakA bheda hai| yahA~ puMvedakA grahaNa isalie kiyA hai ki cUMki puruSa hI mokSakA adhikArI hotA hai isalie usakI makhyatA hai| vaise veda mAtrakA grahaNa abhISTa hai| ataH strIveda aura napuMsakaveda bhI lenA caahie| komalatA, aspaSTatA, bahukAmAveza, netroM meM caMcalatA, puruSakI kAmanA Adi strIbhAvavedake cihna haiN| isase viparIta puruSabhAvaveda hai| aura donoMkA milA huA bhAva napuMsakabhAvaveda hai| bhAvavedakI udIraNA maithuna saMjJAkA antaraMga kAraNa hai| Agama meM kahA hai-'kAmoddIpaka padArthoMkA bhojana karanese, kAmoddIpaka bAtoMmeM upayoga lagAnese, kuzIla puruSoMkI saMgatise aura vedakarmakI udIraNAse ina cAra kAraNoMse maithuna saMjJA hotI hai / ' logoMke manameM yaha bhrAnta dhAraNA hai ki maithuna saMjJAmeM sukha hai / saMjJA mAtra duHkhakA kAraNa hai / kahA hai-'isa lokameM jinase pIr3ita hokara bhI tathA sevana karate hue bhI jIva bhayAnaka duHkha pAte haiM ve saMjJAe~ cAra haiM-AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha / ' 1. 'anyonyasya sacittAvanubhavato nAyako ydidmudii| AlokanavacanAdiH sa sarvaH saMbhogazRGgAraH / / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 dharmAmRta ( anagAra) api ca 'paritapyate viSIdati zocati vilapati ca khidyate kaamii| naktaM divaM na nidrAM labhate dhyAyati, ca vimanaskaH // ' [ ] // 64! atha bahirAtmaprANigaNasya kAmaduHkhAbhibhavadunivAratAmanuzocati saMkalpANDakajo dvidoSarasanazcintAruSo gocara cchidro darpabRhadrado ratimukho hrIkaJcukonmocakaH / ko'pyudyaddazavegaduHkhagaralaH kandarpasarpaH samaM, ho dandaSTi haThadvivekagaruDakroDAdapetaM jagat // 65 // saMkalpaH-iSTAGganAdarzanAttAM pratyutkaNThAgarbho'dhyavasAyaH / dvidoSaM-rAgadveSau / cintA-iSTAGganAguNasamarthanataddoSapariharaNArtho vicaarH| gocraaH-ruupaadivissyaaH| bRhadradaH-daMSTrA sA ceha taalugtaa| ko'pi-apUrvaH / saptavegaviSo hi zAstre sarpaH prasiddhaH / yadvAgbhaTa: kAmI puruSoMkI durdazAkA varNana kAvya-sAhitya takameM bhI kiyA hai / yathA-'kAmI puruSa paritApa karatA hai, kheda-khinna hotA hai, duHkhI hotA hai, zoka karatA hai, vilApa karatA hai| dina-rAta sotA nahIM hai aura vikSipta citta hokara kisIke dhyAnameM magna rahatA hai|' eka kAmI kahatA hai-'bar3A kheda hai ki maiMne sukhake lobhase kAminIke cakkarameM par3akara utkaNThA, santApa, ghabarAhaTa, nIMdakA na AnA, zarIrakI durbalatA ye phala paayaa|' aura bhI kahA hai-'strIke premameM par3e hue mUDha manuSya khAnA-pInA chor3a dete haiM, lambIlambI sA~seM lete haiM, virahakI Agase jalate rahate haiN| munIndroMko jo sukha hai vaha unheM svapnameM bhI prApta nahIM hotA' // 64 // durnivAra kAmavikArake duHkhase abhibhUta saMsArake viSayoM meM Asakta prANiyoM ke prati zoka prakaTa karate haiM kAmadeva eka apUrva sarpa hai| yaha saMkalparUpI aNDese paidA hotA hai / isake rAgadveSarUpI do jihvAe~ haiN| apanI premikA-viSayaka cintA hI usakA roSa hai| rUpAdi viSaya hI usake chidra haiN| jaise sA~pa chidra pAkara usameM ghusa jAtA hai usI taraha strIkA saundarya Adi dekhakara kAmakA praveza hotA hai| vIryakA udreka usakI bar3I dAr3ha hai jisase vaha kATatA hai| rati usakA mukha hai| vaha lajjArUpI keMcalIko choDatA hai| pratikSaNa baDhate hae dasa ta vega hI usakA duHkhadAyI viSa hai| kheda hai ki jAgrat vivekarUpI garur3akI godase vaMcita isa jagatko vaha kAmarUpI sarpa burI taraha DaMsa rahA hai // 65 // vizeSArtha-yahA~ kAmadevakI upamA sarpase dI hai| sarpa aNDese paidA hotA hai / kAmadeva saMkalparUpI aNDese paidA hotA hai| kisI icchita sundarIko dekhakara usake prati utkaNThAko liye hue jo manakA bhAva hotA hai use saMkalpa kahate haiN| usIse kAmabhAva paidA hotA hai / paJcataMtra meM kahA hai 1. 'soyadi vilapadi paritappadI ya kAmAduro visIyadi ya / ratidiyA ya Ni Na lahadi pajjhAdi vimaNo y||' [bha. A. 884 gA.] Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 277 'pUrve darvIkRtAM vege duSTaM zyAvIbhavatyasrak / zyAvatA netravaktrAdau sarpantIva ca kITikAH // dvitIye granthayo vege tRtIye mUrddhagauravam / dRgrodho daMzavikledazcaturthe SThIvanaM vamiH // 'saMdhivizleSaNaM tandrA paJcame parvabhedanam / dAho hidhmA tu SaSThe tu hRtpIDA gAtragauravam / / 'mUrchA vipAko'tIsAraH prApya zukraM ca saptame / skandhapRSThakaTIbhaGgaH sarvaceSTAnivartanam / / ' [aSTAGga. utta. 36 / 19-22] sama-sarva yugapadvA / yallokaH 'ucchu sarAsaNu kusumasaru aMgu Na dIsai jAsu / __ hali ma (ta) su mayaNa mahAbhaDaha tihuvaNi kavaNu Na daasu||' [ ] daMdaSTi-gahitaM dazati / gardA cAtra vRddhessvpytijvlnaadnaucityprvRttaa| haThan- (da-) dIpyamAno 12 balAtkArayukto vA // 65 // 'he kAmadeva ! maiM tumhArA svarUpa jAnatA huuN| tU saMkalpase paidA hotA hai| maiM saMkalpa nahIM kruuNgaa| taba tU kaise paidA hogaa|' sarpako 'dvijihva' kahate haiN| usake do jihvA hotI haiN| rAga-dveSa kAmakI do jihvAe~ haiN| sarpa jaba kATatA hai to bar3e roSameM hotA hai| icchitaha bIke guNoMkA cintana hI kAmakA roSa hai usase vaha aura bhI prabala hotA hai| isI taraha strIkA saundarya Adi ve chidra haiM jinako dekhakara kAma rUpI sarpa praveza karatA hai| sA~pake dAr3ha hotI hai jisase vaha kATatA hai| vIryakA udreka hI kAmarUpI sarpakI dAr3ha hai / rati usakA mukha hai| sA~pa keculI chor3atA hai| kAmadeva bhI lajjArUpI keMculI chur3AtA hai| kAmI manuSya nirlajja ho jAtA hai| sarpameM jahara hotA hai| kAmake dasa vega hI usakA jahara hai| aura isIse kAmako apUrva sarpa kahA hai kyoMki sarpake viSake sAta vega prasiddha haiN| vAgbhaTane kahA hai-'pahale vegameM manuSyakA rakta kAlA par3a jAtA hai, netra-mukha vagairahapara kAlimA A jAtI hai| zarIrameM kIr3e reMgate pratIta hote haiN| dUsare vegameM raktameM gA~The par3a jAtI haiM / tIsare meM sira bhArI ho jAtA hai| dRSTimeM rukAvaTa A jAtI hai / cauthemeM vamana hotI hai| zarIrakI sandhiyA~ DhIlI par3a jAtI haiN| mu~ha meM jhAga Ane lagate haiN| pA~caveM vegameM zarIrake parva alaga hone lagate haiM, jalana par3atI hai, hicakI AtI hai| chaThemeM hRdayameM pIr3A hotI hai, zarIrameM bhArIpana A jAtA hai, mUrchA, dasta Adi hote haiM / sAtaveM vegameM kandhA, pITha, kamara bhaMga ho jAtI hai aura antameM mRtyu ho jAtI hai| isa taraha sA~pake to sAta hI vega haiM kintu kAmarUpI sarpake dasa vega haiM jo Age btlaayeNge| ataH kAmarUpI sarpa anya soMse bhI bar3hakara honese apUrva hai| garur3a sA~pakA duzmana hai / jo usake samIpa hote haiM unheM sA~pa nahIM ddeNstaa| isI taraha jo kAmake doSoMkA vicAra karate rahate haiM unako kAmarUpI sarpa nahIM DaMsatA hai| kintu jagatmeM vaha viveka virala hI manuSyoMke pAsa hai ataH sarva jagatko kAmane DaeNsa rakhA hai| kahA bhI hai-'he sakhi ! Ikha to usakA dhanuSa hai, puSpa bANa hai aura usakA zarIra dikhAI nahIM detaa| phira bhI yaha kAma bar3A vIra hai| tInoM lokoMmeM kauna usakA dAsa nahIM hai // 65 // Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 dharmAmRta ( anagAra) atha kAmasya daza vegAnAha zugdidRkSAyatochvAsajvaradAhAzanArucIH / samUjhenmAdamohAntAH kAntAmApnotyanApya nA // 66 // spaSTam / uktaM ca 'zocati prathame vege dvitIye tAM didRkSate / tRtIye nizvasityuccaizcaturthe Dhaukate jvrH|| paJcame dahyate gAtraM SaSThe bhaktaM na rocte| prayAti saptame mUchIM pronmatto jAyate'STame // na vetti navame kicinmriyate dshme'vshH| saMkalpasya vazenaiva vegAstIvAstathA'nyathA // ' -[amita bha. ArA. 907-909] loke tvimA kAmasya dazAvasthA 'AdAvabhilASaH syAccintA tadanantaraM tataH smaraNam / tadanu ca guNasaMkIrtanamudvego'tha pralApazca / / unmAdastadanu tato vyAdhijaDatA tatastato maraNam / itthamasaMyuktAnAM raktAnAM daza dazA jJeyAH // ' [ kAvyAlaMkAra 14 / 4-5 ] // 66 // Age kAmake dasa vegoMko hetu sahita kahate haiM icchita strIke na milanepara manuSyakI dasa avasthAe~ hotI haiM- 1 zoka, 2 dekhanekI icchA, 3 dIrgha ucchvAsa, 4 jvara, 5 zarIrameM dAha, 6 bhojanase aruci, 7 mUrchA, 8 unmAda, 9 moha aura 10 maraNa // 66 / / vizeSArtha-bhagavatI ArAdhanA [893-895] meM kAmake dasa vega isa prakAra kahe haiM'kAmI puruSa kAmake prathama vegameM zoka karatA hai / dUsare vegameM use dekhanekI icchA karatA hai| tIsare vegameM sA~seM bharatA hai| cauthe vegameM use jvara car3hatA hai| pA~caveM vegameM zarIrameM dAha par3atI hai| chaThe vegameM khAnA-pInA acchA nahIM lgtaa| sAtaveM vegameM mUcchita hotA hai / AThaveM vegameM unmatta ho jAtA hai / nauveM vegameM use kucha bhI jJAna nahIM rahatA / dasaveM vegameM mara jAtA hai| isa prakAra kAmAndha puruSake saMkalpake anusAra vega tIvra yA manda hote haiM arthAt jaisA saMkalpa hotA hai usIke anusAra vega hote haiM kyoMki kAma saMkalpase paidA hotA hai' // 66 / / 1. 'jvarasturye prvrtte'| 2. 'dazame mucyate'subhiH' / saMkalpatastato vegAstIvA mandA bhavanti hi|'-amit bha. A. 909 / 3. 'paDhame soyadi vege daTuM taM icchide vidiyvege| Nissadi tadiye vege Arohadi jaro cautthammi // Dajjhadi paMcamavege aMgaM chaThe Na rocade bhattaM / mucchijjadi sattamae ummatto hoI aTThamae / Navame Na kiMci jANadi dasame pANehi muccadi mdNdho| saMkappavaseNa puNo vegA tivvA va maMdA vA / / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 279 caturtha adhyAya 279 atha kAmArtasya kimapyakRtyaM nAstIti jJApayati avidyAzAcakra-prasamara-manaskAramarutA. jvalatyuccairbhoktuM smarazikhini kRtsnAmiva citam / riraMsuH strIpate kRmikulakalaGka vidhurito, narastannAstyasminnahaha sahasA yanna kurute||6|| AzA-bhAviviSayAkAGkSA dizazca / cakraprasamara:-cakreNa saMghAtena santAnena pakSe maNDalAkAreNa prasaraNazIlaH / manaskAra:-cittapraNidhAnam / cittaM-cetanAma / kRmaya:-yonijantavaH / yadvAtsyAyana: 'raktajAH kRmayaH sUkSmA mdumdhyaadhishktyH| janmavartmasu kaNDUtiM janayanti tathAvidhAm // ' [ ] // 67 / / atha grAmyasukhotsukabuddherdhanArjana-karmasAkalyazramApraguNatvamazeSayoSidayantraNAntaHkaraNatvaM ca vyAcaSSTe ApAtamRSTapariNAmakaTau praNunnaH, kiMpAkavannidhuvane madanagraheNa / kiM kiM na karma hatazarma dhanAya kuryAt, ka ka striyAmapi jano na mano vikuryAt // 68 // 12 ApAtamRSTaM-upayogopakrame (-mRSTaM-) madhuraM sukhavadAbhAsanAt / uktaM ca Age kahate haiM ki kAmase pIr3ita manuSyake lie kucha bhI akaraNIya nahIM hai jaise ajJAta dizAoMse bahanevAle vAyumaNDalase prerita Aga jaba isa taraha tIvra rUpase jalane lagatI hai ki mAno vaha saba kucha jalAkara bhasma kara degI, taba usase atyanta ghabarAyA huA manuSya kIr3oMse bhare hue kIcar3ameM bhI giraneko taiyAra ho jAtA hai| usI taraha zarIra aura AtmAke bhedako na jAnakara bhAvI bhogoMkI icchAoMkI bahulatA sambandhI saMkalpavikalparUpa vAyase prerita kAmAgni isa prakAra jalane lagatI hai mAno samasta cetanAko khA jAyegI / usa samaya yaha kAmI manuSya kAmase pIr3ita hokara kIr3oMse bhare hue strIyonimeM ramaNa karanekI icchAse aisA koI bhI akRtya isa jagatmeM nahIM hai jise vaha na karatA ho yaha bar3e kheda aura AzcaryakI bAta hai| arthAt kAmAgnike pradIpta honepara vyAkula huA manuSya kIcar3ake tulya strImeM ramaNa karanekI icchAse sabhI akRtya kara DAlatA hai // 67 // vizeSArtha-strIko aisI kIcar3akI upamA dI hai jisameM kIr3e bilabilAte haiN| jaise kIcar3ameM phaMsakara nikalanA kaThina hotA hai vaise hI strIke rAgameM phaMsa jAnepara usase nikalanA kaThina hotA hai| tathA strIkI yonimeM aise jantu kAmazAstrameM batalAye haiM jinase strIko puruSake saMsargakI icchA hotI hai| kahA hai-'striyoMkI yonimeM raktajanya sUkSma kITa hote haiM jo riraMsAke kAraNabhUta khAjako utpanna karate haiM / / 67 / / Age kahate haiM ki viSaya sukhakI utsukatAse manuSya rAta dina dhana kamAneke sAdhanoMmeM juTA rahatA hai aura usakA mana sabhI striyoMke prati aniyantrita rahatA hai maithuna kiMpAka phalake samAna prArambhameM madhura lagatA hai kintu pariNAmameM kaTu hai / kAmarUpI bhUtake dvArA bahuta adhika prerita hokara maithuna sevanameM pravRtta huA manuSya dhanake lie kauna-kauna kaSTadAyaka vyApAra nahIM karatA aura kisa-kisa strImeM apane manako vikArayukta nahIM karatA arthAt mAnuSI, devI, tirazcI, nirjIva striyoM takameM apane manako vikRta karatA hai // 6 // Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 9 12 15 280 dharmAmRta (anagAra) 'ramyamApAtamAtreNa pariNAme tu dAruNam / kipAkaphalasaMkAzaM tatkaH seveta maithunam // ' [ kva kva striyAM - manuSyAM devyAM tirazcyAM nirjIvayAM vA // 68 // atha kAmAgneracikitsyatAmAcaSTe jyeSTha jyotsne'male vyomni mUle madhyandine jagat / dahan kathaMcittigmAMzuzcikitsyo na smarAnalaH // 69 // jyotsnaH - zuklapakSaH / amale -- nirabhre / mUle -- mUlanakSatre / yalloke - 'hAro jalArdravasanaM nalinIdalAni prAleyasIkaramapastuhinAMzubhAsaH / yasyendhanAni sarasAni ca candanAni nirvANameSyati kathaM sa manobhavAgniH // ' [ api ca 'candraH pataGgati bhujaGgati hAravallI srak candanaM viSati murmuratIndureNuH / tasyAH kumAra ! bhavato virahAturAyAH kinnAma te kaThinacitta ! nivedayAmi ||' [ 1 ] // 69 // vizeSArtha - - eka kavine likhA hai-- kAmI puruSa aisA koI kAma nahIM hai jise nahIM krtaa| purANoM meM kahA hai ki kAmase pIr3ita brahmAne apanI kanyAmeM, viSNune gopikAoMmeM, mahAdevane zantanukI patnImeM, indrane gautama RSikI patnI ahilyAmeM aura candramAne apane gurukI patnI meM mana vikRta kiyA / ataH maithunake sambandhameM jo sukha kI bhrAnta dhAraNA hai use dUra karanA cAhie | viSaya sevana viSa sevanake tulya hai ||68 || Age kahate haiM ki kAmAgnikA koI ilAja nahIM hai ] jyeSTha mAsa ke zuklapakSa meM, megharahita AkAzameM, mUla nakSatra meM, madhyAhna ke samaya meM jagatko tapAnevAle sUryakA to kucha pratikAra hai, zItala jala Adike sevanase garmI zAnta ho jAtI hai kintu kAmarUpI agnikA koI ilAja nahIM hai ||69 || vizeSArtha - jyeSTha mAsake madhyAhna meM sUryakA tApa bar3A prakhara hotA hai kintu usakA to ilAja hai - zIta tApa niyantrita kamaremeM AvAsa, zItala jalase snAna-pAna Adi / kintu kAmAgnikI zAntikA koI ilAja nahIM hai| kahA hai- 'hAra, jalase gIlA vastra, kamalinIke patte, barpha ke samAna zItala jalakaNa pheMkanevAlI candramAkI kiraNeM, sarasa candanakA lepa, ye jisake IMdhana haiM arthAt inake sevana se kAmAgni adhika prajvalita hotI hai vaha kAmAgni kaise zAnta ho sakatI hai' ? phira sUrya to kevala dinameM hI jalAtA hai aura kAmAgni rAta-dina jalAtI hai| chAtA vagairaha se sUrya ke tApase bacA jA sakatA hai kintu kAmAgnike tApase nahIM baccA jA sakatA / sUya to zarIrako hI jalAtA hai kintu kAmAgni zarIra aura AtmA donoMko jalAtI hai ||69 // 1. 'jeTThAmUle johe sUro vimale Na Dahadi taha jaha purisaM hammi majjhaNhe / hRdi vivata kAmo' // bha. ArA 896 gA. / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 9 caturtha adhyAya atha kAmodrekasya sahasA samagraguNagrAmopamardakatvaM nivedayati kulazIlatapovidyAvinayAdiguNoccayam / vandahyate smaro dIptaH kSaNAttaNyAmivAnalaH // 7 // vinayAdi-AdizabdAt prtibhaa-medhaa-vaaditv-vaagmitv-tejsvitaadyH| yanIti 'nikAmaM saktamanasA kAntAmukhavilokane / galanti galitAzrUNAM yauvanena saha zriyaH' [ ] daMdahyate-gahitaM dahati / gardA cAtra laukikAlaukikaguNagrAmayoravizeSeNa bhasmIkaraNAdavatarati / tRNyAM-tRNasaMhatim // 70 // atha AsaMsArapravRttamaithunasaMjJAsamudbhUtAkhiladuHkhAnubhavadhikkArAgrataHsarantannigrahopAyamAvedayannAha- niHsaMkalpAtmasaMvitsukharasazikhinAnena nArIriraMsA saMskAreNAdya yAvaddhigahamadhigataH kiM kimasminna duHkham / tatsadyastatprabodhacchivi sahajacidAnanvaniSyandasAndre majjAmyasminnijAmatmanyayamiti viSamet kAmamutpitsumeva // 71 // rsH-paardH| tatprabodhacchidi-nArIriraMsAsaMskAraprAkaTyApanodake / vidhamet-vinAzayet / utpitsu-utpattyabhimukham / tathA coktam 'zazvaddaHsahaduHkhadAnacaturo vairI manobhUrayaM na dhyAnena niyamyate na tapasA saMgena na jJAninAm / dehAtmavyatirekabodhajanitaM svAbhAvika nizcalaM vairAgyaM paramaM vihAya zaminAM nirvANadAnakSamam // ' [ ] // 71 // Age kahate haiM ki kAmakA vega zIghra hI samasta guNoMko naSTa kara detA hai jaise Aga tRNoMke samUhako jalAkara bhasma kara detI hai vaise hI prajvalita kAmavikAra kula, zIla, tapa, vidyA, vinaya Adi guNoMke samUhako kSaNa-bharameM naSTa kara detA hai / / 70 // vizeSArtha-kAmavikAra manuSyake laukika aura alaukika sabhI guNoMko naSTa kara detA hai| vaMza-paramparAse Aye hue AcaraNako kula kahate haiN| sadAcArako zIla kahate haiN| mana aura indriyoMke nirodhako tapa kahate haiN| jJAnako vidyA kahate haiN| tapasvI aura jJAnIjanoMke prati namra vyavahArako vinaya kahate haiN| Adi zabdase pratibhA, smRti, tejasvitA, Arogya, bala, vIrya, lajjA, dakSatA Adi liye jAte haiM / / 70 / / . jabase saMsAra hai tabhIse maithuna saMjJA hai| usase honevAle samasta duHkhoMke anubhavase jo usake prati dhikkArakI bhAvanA rakhanemeM aguA hotA hai use usake nigrahakA upAya batAte haiM nirvikalpa svAtmAnabhUtise honevAle sukharUpa rasako jalAneke lie agnike tulya strImeM ramaNa karanekI bhAvanAse Aja taka maiMne isa saMsArameM kyA kyA duHkha nahIM uThAye, mujhe dhikkAra hai / isalie tatkAla hI strImeM ramaNa karanekI bhAvanAke prakaTa hote hI usakA chedana karanevAle, svAbhAvika jJAnAnandake punaH-punaH prAkaTyase ghanIbhUta apanI isa AtmAmeM lIna hotA huuN| isa upAyase utpattike abhimukha avasthAmeM hI kAmakA nigraha karanA cAhie // 7 // Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 dharmAmRta ( anagAra) ____ evaM kAmadoSAn vyAkhyAya idAnIM SaDbhiH padyaiH strIdoSAn vyAcikIrSuH tadoSajJAtRtvamukhena pANDityaprakAzanAya mumukSumabhimukhIkurvannAha patyAdIn vyasanANave smaravazA yA pAtayatyaJjasA, yA ruSTA na mahattvamasyati paraM prANAnapi prANinAm / tuSTA'pyatra pinaSTayamutra ca naraM yA ceSTayantISTito doSajJo yadi tatra yoSiti sakhe doSajJa evAsi tat // 72 // pinaSTi-saMcUrNayati sarvapuruSArthopamardakaratvAt / iSTitaH-svecchAtaH / doSajJa evavidvAneva // 72 // vizeSArtha-yaha jIva apane svarUpako nahIM jaantaa| isane anAdikAlase zarIrameM hI Atmabuddhi kI huI hai / usIke sAtha apanA janma aura maraNa mAnatA hai| phalataH pudgalameM isakI Asakti banI huI hai| jabataka ise apane svarUpakA jJAna nahIM hotA tabataka yaha Asakti nahIM haTa sakatI aura isa Asaktike haTe binA maithuna saMjJAse chuTakArA nahIM ho sktaa| ataH zarIra aura AtmAke bhedajJAna karAnekI sakhta jarUrata hai| zarIrase bhinna cidAnandasvarUpa AtmAkI anubhUtike lie zarIra aura AtmAkA bhedajJAna Avazyaka hai| vaha honepara hI apanI ora upayoga lagAnese svAtmAnubhUti hotI hai| kintu usa anubhUtikI bAdhaka hai maithuna sNjnyaa| ataH maithunakI bhAvanAse manako haTAkara AtmabhAvanAmeM mana lagAneke AtmAke svarUpake pratipAdaka granthoMkA svAdhyAya karanA caahie| usase jyoM-jyoM AtmAbhiruci hotI jAyegI tyoM-tyoM maithunakI ruci ghaTatI jAyegI aura jyoM-jyoM maithunakI ruci ghaTatI jAyegI tyoM-tyoM AtmAbhiruci bar3hatI jaayegii| yaha AtmAbhiruci hI svAtmAnubhUtiko pRSThabhUmi hai / usake binA brahmacarya vrata lenepara bhI maithunakI mAvanAse chuTakArA nahIM hotaa| isIse isa vratakA nAma brahmacarya 'AtmAmeM AcaraNa hai // 71 // pahale brahmacaryakI vRddhi ke lie strIvairAgyakI kAraNa pA~ca bhAvanAoMko bhAnekA upadeza diyA thaa| unameM se kAmadoSa bhAvanAkA vyAkhyAna pUrNa huaa| Age chaha padyoMse strI-doSa bhAvanAkA kathana karate hue mumukSuko unake jAnaneko yaha kahakara preraNA karate haiM jo triyoMke doSoMko jAnatA hai vahI paNDita hai jo strI kAmake vazameM hokara pati-putra Adiko duHkhake sAgarameM DAla detI hai aura sacamucameM ruSTa honepara prANiyoMke mahattvakA hI apaharaNa nahIM karatI kintu prANoM takakA apaharaNa kara DAlatI hai| tathA santuSTa honepara bhI apanI icchAnusAra ceSTAe~ karAkara puruSako isa loka aura paralokameM pIsa DAlatI hai| isalie he mitra ! yadi tuma svIke doSoMko jAnate ho to tuma nizcaya hI doSajJa-vidvAn ho||72|| vizeSArtha-jo vastuoMke yathArtha doSoMko jAnatA hai use doSajJa arthAt vidvAn kahate haiN| yaha bAta prasiddha hai| saMskRta amarakozameM likhA hai-'vidvAn vipazcid doSajJaH' [275 ] arthAt vidvAn, vipazcid, doSajJa ye vidvAna paNDitake nAma haiN| granthakArakA kahanA hai ki sabhI dUSita vastuoMke doSoMko jAnakara bhI yadi strIke doSoMko nahIM jAnatA to vaha vidvAna nahIM hai| kintu jo anya vastuoMke doSoMko jAnakara yA nahIM jAnakara bhI yadi strIke doSoMko jAnatA hai to vaha vidvAn hai // 72 // Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 283 atha strINAM nisargavaJcakatvena duHkhakakAraNatvamupadarzayan lokasya tataH svatazca mugdhatvamudbhAvayati - lokaH kintu vidagdhaH kiM vidhidagdhaH striyaM sukhAGgeSu / yaddhari rekhayati muhavizrambhaM kRntatImapi nikRtyA // 73 // vidhidagdhaH - daivena pluSTaH matibhraSTaH kRtaH / athavA vidhivihitAcaraNaM dagdho'syeti grAhyam / rekhayati - rekhAyatAM karoti gaNayatItyarthaH / nikRtyA - vaJcanayA // 73 // atha strIcaritraM yoginAmapi durlakSamiti lakSayati paraM sUkSmamapi brahma paraM pazyanti yoginaH / na tu strIcaritaM vizvamatadvidyaM kuto'nyathA // 74 // atadvidyaM - strIcaritajJAmazUnyaM maharSijJAnapUrvakatvAt sarvavidyAnAm / zloka:'mAyAgehaM ( sasandehaM ) nRzaMsaM bahusAhasam / kAmerSeH strImanolakSyamalakSyaM yoginAmapi // ' [ ] // 74 // atha strINAM dambhAdidoSabhUyiSThatathA narakamArgAgresaratvaM nivedayan durdevasya tatpathaprasthAna sUtradhAratAM 12 pratyAcaSTe doSA dambhatamastu vairagaralavyAlI mRSodyAtaDinmeghAlI kalahAmbuvAhapaTalaprAvRDU vRSaujojvaraH / kanba paMjva ra rudrabhAladugasatkarmomimAlAnadI, strI zvabhrAdhvapuraHsarI yadi nRNAM durdaiva ki tAmyasi // 75 // Age kahate haiM striyA~ svabhAvase hI Thaka vidyAmeM kuzala honese ekamAtra duHkhakI hI kAraNa hotI haiM phira bhI loga unake viSayameM sadA mUr3ha hI bane rahate haiM - patA nahIM, saMsArake prANI kyA vyavahAracatura haiM yA daivane unakI mati bhraSTa kara dI hai| jo ve chalase bAra-bAra vizvAsaghAta karanevAlI bhI strIko sukhake sAdhanoM meM sabase prathama sthAna dete haiM // 73 // vizeSArtha - vidagdhakA artha catura bhI hotA hai aura vi - vizeSarUpase dagdha arthAt abhAgA bhI hotA hai / usIko lekara granthakArane logoMke sAtha vyaMga kiyA hai ki ve catura haiM yA abhAge haiM ? Age kahate haiM ki strIkA caritra yogiyoMke lie bhI agamya hai yogijana atyanta sUkSma bhI parama brahmako svasaMvedana pratyakSase jAna lete haiM kintu strIke caritako nahIM jAnate / yadi jAnate to yaha vizva strIcaritake jJAnase zUnya kyoM rahatA ? arthAt isa vizvako jo bhI jJAna prApta huA hai vaha yogiyoMke dvArA hI prApta huA hai / yataH saMsAra strIcaritako nahIM jAnatA / ataH pratIta hotA hai ki yogiyoMko bhI strIcaritakA jJAna nahIM thA // 74 // | Age mAyAcAra Adi doSoMkI bahulatA ke kAraNa striyoMko narakake mArgakA apresara batalAte hue durdaivake narakake mArgameM le jAnekI aguAIkA nirAkaraNa karate haiM jo mAyArUpI andhakArake prasArake lie rAtri hai, vairarUpI viSake lie sarpiNI hai, asatyavAdarUpI bijalIke lie meghamAlA hai, kalaharUpI meghoMke paTalake lie varSARtu hai, 1. kAmAndhaiH bha. ku. ca. / 3 15 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 dharmAmRta (anagAra) vRSaujojvaraH-vRSo dharmaH sa eva ojaH zukrAntadhAtuparamatejaH / 'ojastejodhAtUnAM zukrAntAnAM paraM smRtam' ityabhidhAnAt / tatra jvarasaMhartRtvAt / taduktam 'jvaro rogapatiH pApmA mRtyurojoshnaantkH| : krodho dakSAdhvaradhvaMsI rudrovanayanodbhavaH // ' [ aSTAGgahRdaya 2 / 1] // 75 / / atha strINAM rAgadveSayoH parAM koTimATuMmupapatti darzayati vyaktaM dhAtrA bhIrusargAvazeSau rAgadveSau vizvasarge vibhkto| yadraktA svAnapyasUn vyeti puMse puMso'pi strI hantyasUn vaagvirktaa.||76|| vyaktaM-ahamevaM manye / bhIrusargaH-strIsRSTi / vyeti-vilabhate davAtItyarthaH // 76 // atha sucaritAnAM sadAcAravizuddhayartha dRSTAntamukhena strIcaritabhAvanAmupadizati raktA devarati sarityavanipaM raktA'kSipat paGgake, kAntaM gopavatI dravantamavadhIcchitvA sptniishirH| zUlasthena malimlucena dalitaM svoSThaM kilAkhyatpati cchinnaM vIravatIti cintyamabalAvRttaM suvRttaH sadA // 7 // raktA-rAjJIsaMjJeyam / raktA-AsaktA / dravantaM-palAyamAnaM / malimlucena-aMgArakanAmnA caureNa // 77 // dharmarUpI ojake vinAzake lie jvara hai, kAmajvarake lie zivakA tIsarA netra hai, pApakarmarUpI taraMgamAlAke lie nadI hai aisI strI yadi narakake mArgakI aguA hai to he durdaiva, tU kyoM vRthA kaSTa uThAtA hai ? ukta prakArako nArIse hI puruSoMkA narakameM praveza nizcita hai / / 75 // striyoM meM rAga aura dveSakI carama sImA batalAneke lie usakI upapatti dikhAte haiM maiM aisA mAnatA hU~ ki sRSTiko banAnevAlene rAgadveSamayI strIkI racanA karake zeSa bace rAgadveSako vizvakI racanAmeM vibhakta kara diyA arthAt zeSase vizvakI racanA kii| kyoMki strI yadi puruSase anurAga karatI hai to usake lie dhanAdikI to bAta hI kyA, apane prANa taka de DAlatI hai| aura yadi dveSa karatI hai to tatkAla hI puruSake prANa bhI le DAlatI hai / isa taraha strImeM rAga aura dveSakI carama sImA hai / / 76 / / ___samyak cAritrakA pAlana karanevAloMke sadAcArakI vizuddhike lie dRSTAnta rUpase strIcaritakI bhAvanAkA upadeza dete haiM ____eka pairahIna puruSapara anurakta hokara raktA nAmakI rAnIne apane pati rAjA devaratiko nadI meM pheMka diyaa| gopavatIne sautakA sira kATakara bhAgate hue patiko mAra ddaalaa| sUlIpara car3he hue aMgAraka nAmaka corake dvArA kATe gaye oSThako vIravatIne apane patike dvArA kATA huA khaa| isa prakArake strIcaritakA caritravAnoMko sadA vicAra karanA cAhie // 7 // 1. -mAdeSTu-bha. ku. ca. / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaM adhyAya atha trayodazabhiH padyaiH strIsaMsargadoSAn vyAkhyAtukAmastAsAmupapattipUrvakaM dUraparihAryatvamAdAvanu zAsti siddhiH kA'pyajitendriyasya kila na syAdityanuSThIyata, suSTvAmutrika siddhaye'kSavijayo dakSaH sa ca syAd dhruvam / cetaH saMyamanAttapaH zrutavato'pyetacca tAvad bhaveda, yAvatpazyati nAGganAmukhamiti tyAjyAH striyo dUrataH // 78 // kApi -- aihikI pAratrikI vA / aGganAmukhaM - prazastamaGgaM yasyA sAGganA, tasyA vaktram / upapattimAtrArthamaGganAgrahaNaM strImAtra saMsarge'pi sadvRtta viplavopalambhAt / ata eva tyAjyAH striya iti sAmAnyenoktam / 'dvayameva tapaH siddhA budhAH kAraNamUcire / yadanAlokanaM strINAM yacca saMglApanaM tanoH // ' [ yazastilaka 1181 ] // 78 // vizeSArtha - bhagavatI ArAdhanA gA. 949, 50, 51 meM ukta dRSTAnta' Ate haiM / yathA'sAketa nagarIkA rAjA devarati apanI rAnI raktAmeM ati Asaktike kAraNa rAjya se nikAla diyA gayA / mArgameM raktA eka paMgula gAyakapara Asakta ho gayI aura usane apane patiko chalase nadImeM Dubo diyA / gopavatI bar3I IrSyAlu thI / usakA pati siMhabala usase pIr3ita hokara calA gayA aura usane vahA~ apanI zAdI kara lI / gopavatIne jAkara apanI sapatnIkA sira kATa liyA / aura jaba usakA pati lauTakara AyA to use bhI mAra DAlA || vIramatI eka corapara Asakta thI / rAjAne corako sUlI de dI / rAtameM uThakara vIramatI corase milane gayI aura corane usakA oTha kATa liyaa| dina nikalane para usane hallA kiyA ki mere pati ne merA oTha kATa liyA / rAjAne usake patiko prANadaNDa diyA / kintu patike mitrane yaha saba caritra dekhA thA usane rAjAse kahA / taba usakA pati bacA / ' ye tInoM kathAe~ hariSeNa racita kathAkozameM kramase 85, 86, 87 nambara para haiM || 77 || 285 Age pranthakAra teraha padyoMse strI-saMsargake doSa kahanA cAhate haiN| sabase prathama upapattipUrvaka una striyoMko dUrase hI tyAganekI salAha dete haiM AgamameM kahA hai - jisakI indriyA~ usake vazameM nahIM haiM use koI bhI isa loka sambandhI yA paraloka sambandhI iSTa arthakI prApti nahIM hotI / isalie paralokameM arthakI siddhike lie usake sAdhana meM tatpara catura manuSya acchI tarahase indriyoMko jItate haiM / indriyoMkA jaya manake nirodhase hotA hai / kintu tapasvI aura jJAnI puruSoMkA bhI manonirodha taba hotA hai jaba vaha strIkA mukha nahIM dekhatA / ataH mumukSuoMko dUrase hI striyoMkA tyAga karanA cAhie // 78 // 1. 'sAketapurAdhibadI devaradI rajja-sukkha pabbhaTTo | paMgu he chUDo nadIe rattAe devIe // IsAluyAe govavadIe gAmakUTadhUdiyA sIsaM / for pado ta bhallaeNa pAsammi siMhavalo // vIramadIe sUlagadacoradaTTho ThigAya vANiyao / pado datto yatA chiNNo oTThotti Alavido' // 9 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 6 dharmAmRta (anagAra ) atha kAminI kaTAkSa nirIkSaNAdiparamparayA puMsastanmayatvapariNatibhAvedayatisuvibhramasaMbhrama bhramayati svAntaM nRNAM dhUtaMvat, tasmAd vyAdhibharAdivoparamati vrIDA tataH zAmyati / zaGkA vahnirivodakAttata udesyasyAM guroH svAtmavad, vizvAsaH praNayastato ratiralaM tasmAttatastallayaH // 79 // subhrUvibhramasaMbhramaH -zobhane darzanamAtrAnmanoharaNakSame bhruvau yasyAH sA sustasyA bibhramo rAgodrekAd bhrUparyantavikSepaH, tatra saMbhramo nirIkSaNAdaraH / bhramayati - anyathAvRttiM karoti vyAkulayati vA / dhUrtavatdhatUrakopayogo yathA / zaGkA - bhayam / 'kAmAturANAM na bhayaM na lajjA' ityabhidhAnAt / guro:- -adhyAtma9 tattvopadezakAt / svAtmavat - nijAtmani yathA // 79 // vizeSArtha - AcArya somadeva ne kahA hai- ' jisakI indriyA~ vazameM nahIM haiM usakA kArya siddha nahIM hotA' / tathA aura bhI kahA hai- 'vidvAnoMne tapakI siddhimeM do hI kAraNa kahe haiMeka striyoMko na tAkanA aura dUsarA zarIrako kRza krnaa| jisake aMga sundara hote haiM use aMganA kahate haiM / ataH 'aMganA' kA grahaNa to upapatti mAtrake lie hai' / strI mAtrake saMsarga se bhI sadAcAra meM gar3abar3I dekhI jAtI hai || 78 || Age kahate haiM ki strIke kaTAkSa Adiko dekhate-dekhate manuSya tanmaya ho jAtA hai jisa strIkI bhauM dekhane mAtrase manako hara letI hai use suna kahate haiN| jaba vaha rAgake udreka bhauM car3hAkara dRSTipAta karatI hai to usako rAgapUrvaka dekhanese manuSyoMkA mana vaisA bhramita ho jAtA hai jaisA dhatUrA khAnese hotA hai / manake bhramita honese vaise hI lajjA calI jAtI hai jaise rAgake AdhikyameM lajjA nahIM rahatI / lajjAke cale jAnese vaise hI bhaya calA jAtA hai jaise pAnIse Aga / kahA bhI hai ki kAma pIr3itoMko na bhaya rahatA hai na lajjA rahatI hai / bhaya zAnta ho jAnese kAmIko khImeM vaisA hI vizvAsa utpanna hotA hai jaisA guruke upadezase usakI adhyAtmavANIko sunakara apanI AtmAmeM zraddhA utpanna hotI hai / aura jaise guruke upadezase apanI AtmAmeM ruci hotI hai vaise hI khImeM vizvAsa utpanna honese usase premaparicaya hotA hai tathA jaise guruke upadezase AtmAmeM ruci honeke bAda Atma rati hotI hai vaise strIse premaparicaya honepara rati hotI hai / aura jaise guruke upadezase Atmaratike pazcAt vaha AtmAmeM laya ho jAtA hai vaise hI kAmI strI rati honepara usImeM laya ho jAtA hai // 79 // vizeSArtha -- yahA~ strImeM vizvAsa, praNaya, rati aura layako kramase AtmAmeM vizvAsa, praNaya, rati aura layakI upamA dI hai| donoM do chora haiM - eka rAgakA hai aura dUsarA virAgakA / rAgakI carama pariNati strIke sAtha ratike samaya meM honevAlI tallInatA hai / usa samaya bhI yaha viveka nahIM rahatA ki yaha kauna hai, maiM kauna hU~ aura yaha saba kyA hai / isIse kAvyarasikoMne use brahmAnanda sahodara kahA hai / AcArya jayasenane samayasArakI TIkAmeM samyagdRSTi ke svasaMvedanako vItarAga svasaMvedana kahA hai / isapara se yaha zaMkA kI gayI ki kyA svasaMvedana sarAga bhI hotA hai jo Apa svasaMvedana ke sAtha vItarAga vizeSaNa lagAte haiM ? uttara meM AcAryane kahA hai ki viSayAnandake samaya honevAlA svasaMvedana sarAga hai / usIse nivRtti ke lie vItarAga vizeSaNa lagAyA hai / usI sabako dRSTi meM rakhakara yahA~ granthakArane Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 287 atha kAminIkaTAkSanirIkSaNasyApAtamAtra ramaNIyatvapariNAmAtyantadAruNatve vakrabhaNityupapattyA prati pAdayati cakSustejomayamiti mate'pyanya evAgnirakSNo reNAkSINAM kathamitarathA tatkaTAkSAH sudhAvat / loDhA dRgbhyAM dhruvamapi carada viSvagapyapyaNIyaH, svAntaM puMsAM pavidahanavaddagdhumantarjvalanti // 80 // mate --cakSustaijasaM razmivattvAtpradIpavaditi vaizeSikadarzane / vicAryamANa iti lakSayati / anya eva - bhAsurarUpI SNasparzaguNayogitvasaMyuktabAhya sthUlasthira mUrtadravyadAhitva - lakSaNAdagnevilakSaNa eva / lIDhAH -AsvAditAH / satarSamA lokitA ityarthaH / dhruvamapi - nityarUpatayA - 'vikAryamapi / caradviSvagapi -- samantAd bhramadapi / taduktam- apizabdAdabhyupagamasiddhAntAzrayaNena 'kriyA'nyatra krameNa syAt, kiyatsveva ca vastuSu / jagattrayAdapi sphArA citte tu kSaNataH kriyA // ' [ soma. upA. 345 zloka ] apyaNIyaH - paramANorapyatizayena sUkSmaM yogibhirapi durlakSatvAt ||80| ukta upamA dI hai aisA pratIta hotA hai| paM. AzAdharane TIkA meM 'guru' kA artha adhyAtma tatvakA upadezaka kiyA hai / adhyAtma tattvakA upadeza sune binA na apanI AtmAkA bodha hotA hai aura na zraddhA / zraddhAke pazcAt hI AtmAke prati ruci bar3hatI hai / ruci bar3hate-bar3hate rati paidA ho jAtI hai| jaise rAgI strIratike lie ghara-dvAra saba bhulA baiThatA hai aura strIke lie majanU bana jAtA hai| vaise hI Atmaratike pIche manuSya virAgI banakara ghara-dvArako tilAMjali dekara kevala apane zarIra ke sivA saba kucha chor3akara nikala par3atA hai, vanameM aura ekAnta meM AtmaratimeM nimagna hokara usImeM laya ho jAtA hai / rAgI bhI yahI saba karatA hai kintu apaneko hI bhulA baiThatA hai vaha parake pIche dIvAnA hotA hai / virAgI 'sva' ke pIche dIvAnA hotA hai| itanA hI antara hai bhogI aura yogImeM // 79 // kAmiyoMke kaTAkSakA avalokana prArambhameM hI manorama lagatA hai kintu pariNAmameM atyanta bhayAnaka hai, yaha bAta vakroktike dvArA kahate haiM- cakSu taijasa hai / isa vaizeSika matameM bhI kAminiyoMke locanoM meM bhAsvararUpa aura uSNa sparza-guNavAlI agnise koI bhinna hI Aga rahatI hai / yadi aisA na hotA to manuSyoM ke netroMke dvArA amRtakI taraha pAna kiye gaye unake kaTAkSa manuSyoMke nitya aura alAta cakrakI taraha sarvatra ghUmanevAle aNurUpa bhI manako vAgnikI taraha jalAneke lie kyoM AtmAke bhItara prajvalita hote // 80 // vizeSArtha - vaizeSika darzana cakSuko taijasa mAnatA hai aura teja arthAt agni garma hotI hai, jalAtI hai / tathA manako aNurUpa nitya dravya mAnatA hai / yataH vaizeSika darzanameM AtmA vyApaka hai aura mana aNurUpa hai ataH mana AtmAse sambaddha hote hue alAta cakrakI taraha ghUmatA rahatA hai / yaha saba unakI mAnyatA hai / usIko lekara granthakArane vyaMga kiyA hai ki striyoMke netra bhI taijasa haiM kintu unakI vicitratA yaha hai ki manuSya unheM amRta mAnakara apanI A~khoMse pI jAte haiM jabaki bAhya agniko pInA sambhava nahIM hai / kintu pIneke bAda manuSyakA mana kAminIke viyoga meM jalA karatA hai ataH kAminIkI A~khoM meM isa bAhya Agase bhinna koI dUsarI hI Aga basatI hai aisA lagatA hai ||80|| 3 6 12 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 dharmAmRta ( anagAra) _ atha kAminyAH kaTAkSanirIkSaNadvAreNa tatkSaNAnnarahRdaye svarUpAbhivyaktikartRtvazakti vidagdhoktyA prakaTayati hRdyabhivyaJjatI sadyaH svaM puMso'pAGgavaligataiH / satkAryavAdamAhatya kAntA satyApayatyaho // 81 // satkAryavAdaM asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasaMbhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca satkAryam // ' [ sAkhyakA. 9] iti sAMkhyamatam / Ahatya-haThAt na pramANabalAt / satyApayati-satyaM karoti / aho9 kaSTamAzcayaM vA / / 81 // atha kAminIkaTAkSanirIkSaNaparANAM yuktAyuktavivecanazUnyatA prabhUtAM bhavAnubandhinI vakramaNityopapAdayati12 nUnaM nRNAM hRdi javAnnipatannapAGgaH - strINAM viSaM vamati kiJcidacintyazakti / no cetkathaM galitasadguruvAkyamantrA janmAntareSvapi cakAsti na cetanAntaH // 82 // galitaH--pracyuto bhraSTaprabhAvo vA jAtaH // 82 / / kaTAkSa nirIkSaNake dvArA tatkAla hI manuSyake hRdayameM apane svarUpako abhivyakta karanekI zakti kAminImeM hai yaha bAta vidagdhoktike dvArA batalAte haiM yaha bar3A kheda athavA Azcarya hai ki apane netroMke kaTAkSoMke dvArA puruSake hRdayameM apaneko abhivyakta karatI huI kAminI binA pramANake hI balapUrvaka sAMkhyake satkAryavAdako satya siddha karatI hai / / 81 // vizeSArtha-sAMkhyadarzana kAryakI utpatti aura vinAza nahIM mAnatA, AvirbhAva aura tirobhAva mAnatA hai| usakA mata hai ki kAraNameM kArya pahalese hI vartamAna rahatA hai, bAhya sAmagrI use vyakta karatI hai| usakA kahanA hai ki asatkI utpatti nahIM hotI, kAryake lie usake upAdAnako hI grahaNa kiyA jAtA hai jaise ghaTake lie miTTI hI lI jAtI hai, sabase sabakI utpatti nahIM hotI, nizcita kAraNase hI nizcita kAryakI utpatti hotI hai, jo kAraNa jisa kAryako karane meM samartha hotA hai vaha apane zakya kAryako hI karatA hai tathA kAraNapanA bhI tabhI banatA hai jaba kArya sadrUpa hai ataH kArya sadrapa hI hai| isI siddhAntako lekara granthakAra kahate haiM-kAmI manuSya strIko dekhate hI usake dhyAna meM tanmaya ho jAtA hai isase sAMkhyakA satkAryavAda binA yukti ke bhI strI siddha kara detI hai // 8 // jo manuSya kAminiyoMke kaTAkSakA nirIkSaNa karane meM tatpara rahate haiM ve aneka bhavoM taka yuktAyuktake vicArase zUnya ho jAte haiM yaha bAta vakroktike dvArA kahate haiM maiM aisA mAnatA hU~ ki manuSyoMke hRdayameM cakSuke dvArA pratiphalita striyoMkA kaTAkSa eka alaukika viSako ugalatA hai jisakI zakti vicArase pare hai| yadi aisA na hotA to usI bhavameM hI nahIM, kintu anya bhavoMmeM bhI usameM cetanAkA vikAsa kyoM nahIM hotA aura kyoM sadguruoMke vacanarUpI mantra apanA prabhAva nahIM DAlate // 82 / / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya atha saMyamasevinAM cittaM yena tena nirIkSaNavacanAdiprakAreNAntanipatya striyA vikAryamANaM pratIkAraM bhavatIti bhItyutpAdanamukhena sutarAM tatparihAre tAn jAgarayati- citramekaguNasnehamapi saMyaminAM manaH / yathA tathA pravizya strI karoti svamayaM kSaNAt // 83 // ekaguNasnehaM - utkRSTaguNAnurAgamekatvarasikaM vA virodhAbhAsapakSe tu 'na jaghanyaguNAnAm' ityabhidhAnAt ekaguNasnehasya kenApi saha saMbandho na syAditi draSTavyam // 83 // athApazospi strI samparkaH saMyatasya svArthabhraMzakarotIti zikSArthamAhakaNikAmapi kakaMTyA gandhamAtramapi striyAH / 289 duHzaka svAduzuddhAM munezcittavRtti vyarthIkarotyaram // 84 // alpamapyAlokanasparzanavacanAdikaM pakSe ghrANagrAhyo guNo gandhaH / pakSadvaye'pyasAveva vA / svAdu zuddhAM - sAnandavItarAgAM madhurazubhrAM ca / vyarthIkaroti - vigato viruddho vA'rthaH prayojanaM karmakSapaNaM maNDakAdyutpAdazca yasyAH sA vyarthA // 84 // atha strIsAMgatyadoSaM dRSTAntena spaSTayannAha - vizeSArtha - sacce mAntrikoMke mantroMke prabhAvase sarpa viSa utara jAtA hai aura manuSya hoza meM A jAtA hai kintu strIke kaTAkSarUpI sarpase Da~sA huA manuSya bhava bhava meM jJAnazUnya banA rahatA hai, usapara sacce guruoMke upadezakA bhI koI prabhAva nahIM par3atA // 83 // saMyamakA pAlana karanevAle saMyamiyoMkA mana bhI avalokana bhASaNa Adi kisI bhI prakAra se bhItara ghusakara striyA~ aisA vikRta kara detI haiM ki usakA pratIkAra bahuta hI kaThina ho jAtA hai / isa prakArakA bhaya utpanna karake unakA bahuta hI ucita parihAra karaneke lie sAvadhAna karate haiM-- saMyamayoM kA mana ekaguNasneha hai phira bhI Azcarya hai ki strI jisa kisI taraha usameM praveza karake kSaNabhara meM hI apane rUpa kara letI hai // 83 // vizeSArtha - saMyamiyoMke manameM samyagdarzanAdi guNoMmeM utkRSTa anurAga hotA hai athavA ve AtmAke ekatva ke rasika hote haiM isalie unake manako 'ekaguNasneha' kahA hai / yaha to yathArtha hI hai isameM koI Azcarya kI bAta nahIM hai / kintu tattvArtha sUtrake pA~caveM adhyAya meM kahA hai- 'na jaghanya guNAnAm' / jaghanya arthAt eka snigdha yA rUkSa guNavAle paramANukA bandha nahIM hotA / aura saMyamIkA mana ekaguNasnehavAlA hai phira bhI usako strI apane rUpa kara letI hai, yahI Azcarya hai / ise sAhitya meM virodhAbhAsa nAmaka alaMkAra kahate haiM // 83 // Age zikSA dete haiM ki thor3A-sA bhI strI-samparka saMyamoMke svArthakA vinAza kara detA hai jaise karkaTIko gandhamAtra gehU~ke svAdu aura zuddha ATeko vyartha kara detI hai phira usase svAdiSTa maNDe Adi nahIM bana skte| usI taraha strIkI gandhamAtra bhI - usakA dekhanA, sparzana aura vacana mAtra bhI munikI sAnanda vItarAga cittavRttiko tatkAla hI vyartha kara detI hai / phira usase karmoMkA kSapaNarUpa kArya nahIM hotA ||84|| strIsaMgatike doSoMko dRSTAnta dvArA spaSTa karate haiM 37 3 6 12 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 dharmAmRta (anagAra) sattvaM retazchalAt puMsAM ghRtavad dravati drutam / vivekaH sUtavatvApi yAti yoSAgniyogataH // 85 // sattvaM-manoguNaH / dravati-vilIyate / / 85 // atha kAminIceSTAvizeSo mahAmohAvezaM karotIti vakrabhaNityA bodhayati vaidagdhImayanarmavakrimacamatkArakSaratsvAdimAH sabhrUlAsyarasAH smitadyutikiro dUre giraH subhravAm / tacchroNistanabhAramantharagamoddAmakvaNanmekhalA, ___ maJjIrAkulito'pi makSu nipatenmohAndhakUpe na kaH // 86 // vaidagdhI-rasikaceSTA / svAdimA-mAdhuryam / lAsyaM-masRNanRtyam / smitadyutikira:-ISaddhasitakAntiprastAriNyaH // 86 // atha strIsaMkathAdoSaM kathayati samyagyogAgninA rAgaraso bhsmiikRto'pyho| ujjIvati punaH sAdhoH strIvAsiddhauSadhIbalAt // 87 // yogaH-samAdhiH prayogazca / rasaH-pAradaH // 87 // athottamastrIparirambhAnubhAvaM bhAvayati pazcAda bahirvarArohATo:pAzena tniiysaa| badhyate'ntaH pumAn pUrva mohapAzena bhUyasA // 8 // strI agnike tulya hai| jaise agnike samparkase tatkAla ghI pighalatA hai aura pArA ur3a jAtA hai vaise hI strIke samparkase manuSyoMkA manoguNa sattva vIyake chalase vilIna ho jAtA hai aura yukta-ayuktakA vicArajJAna na jAne kahA~ calA jAtA hai / / 85 // kAminiyoMkI vizeSa ceSTAe~ mahAmohake Avezako utpanna karatI haiM yaha bAta vaktroktike dvArA samajhAte haiM rasika ceSTAmaya parihAsa aura kuTilatAse Azcaryake AvezameM mAdhuryako bahAnevAlI, bhrakuTiyoMke komala nartanake rasase yukta aura manda-manda musakarAhaTakI kiraNoMko idhara-udhara bikheranIvAlI, kAminiyoMkI vANIse to dUra hI raho, ve to mokSamArgakI atyanta pratibandhinI haiM hI. unake kaTi aura stanake bhArase manda-manda gamana karanese beroka DAbda karadhanI aura pAyaloMse Akula huA kauna manuSya tatkAla hI moharUpI andhakUpameM nahIM giratA / arthAt mumukSuko strIse vArtAlApa to dUra, unake zabda-zravaNase bhI bacanA cAhie // 86 / / striyoMse vArtAlApa karaneke doSa batalAte haiM Azcarya hai ki jaise agnise bhasma huA bhI pArA usako jilAnemeM samartha auSadhike balase punaH ujjIvita ho jAtA hai vaise hI samIcIna samAdhike dvArA bhasma kara diyA gayA bhI sAdhukA rAga strIke sAtha bAtacIta karanese punaH ujjIvita ho jAtA hai / / 8 / / kAminIke AliMganakA prabhAva batalAte haiM___ pahale to puruSa apanI AtmAmeM bar3e bhArI mohapAzase ba~dhatA hai| mohapAzase ba~dhane ke pazcAt bAharameM sundara strIke komala bAhupAzase ba~dhatA hai| arthAt antaraMgameM mohakA udaya Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya varArohA-vara utkRSTa Aroho nitambo'syA asau, uttamastrItyarthaH / bhUyasA-bahutareNa // 88 atha strIdRSTyAdidoSAnupasaMgRhNAnnAha dRSTiviSadRSTiriva dRka kRtyAvat saMkathAgnivatsaMgaH / strINAmiti sUtraM smara nAmApi grahavaditi ca vaktavyam // 89 // dRssttiviss:-srpvishessH| kRtyAvat-vidyAvizeSo ythaa| sUtraM-nAnArthasUtrakatvAt / vaktavyaM- . sUtrAtiriktaM vacanam, ekArthaparatvAt / / 89 // atha strIprasaMgadoSAnupasaMharannAha ki bahunA citrAdisthApitarUpApi kathamapi nrsy| hRdi zAkinIva tanvI tanoti saMkramya vaikRtazatAni // 10 // vaikRtazatAni / tAni ca 'khaddho khaddho pabhaNai luMcai sIsaM na yANae ki pi| gayaceyaNo hu vilavai uDDhaM joei aha Na joei // ' [ ] 12 ityAdIni mantramahodadhau zAkinyA striyAstu prAguktiriti // 9 // honepara hI manuSya strIke prati AkRSTa hokara usakI komala bAhuoMke bandhanameM baMdhatA hai / zarIrake isa tuccha bandhanase AtmAkA mohabandhana balavAn hai| usase chUTanekA prayatna karanA cAhie / / 88 // Age strI dRSTi Adike doSoMko batalAte haiM he sAdhu ! isa sUtravAkyako smaraNa rakho ki strIkI dRSTi dRSTi viSa sarpakI dRSTikI taraha hai| unake sAtha bAtacIta kRtyA nAmaka mAraNa vidyAkI taraha hai| unakA saMga agnikI taraha hai| tathA isa vaktavyako bhI yAda rakho ki unakA nAma bhI bhUtakI taraha hai / / 89 // vizeSArtha-jisa vAkyase aneka arthoMkA sUcana hotA hai use sUtra kahate haiN| brahmacArIke lie bhI kucha sUtra vacana sadA smaraNIya haiM, unheM kabhI bhUlanA nahIM caahie| jaise dRSTiviSajisakI A~khameM viSa hotA hai use dRSTiviSa kahate haiN| usakI dRSTise hI manuSyakA bala kSINa ho jAtA hai| strIkI dRSTi bhI aisI hI ghAtaka hai| jaise mAraNavidyA manuSyoMke prANoMko hara letI hai usI taraha strIke sAtha saMbhASaNa sAdhu ke saMyamarUpI prANako hara letA hai| tathA jaise agnikA saMsarga jalAkara bhasma kara detA hai vaise hI strIkA saMga sAdhake saMyamarUpI ratnako jalAkara rAkha kara detA hai| ataH strIkI dRSTise, usake sAtha saMbhASaNase usake saMsargase dUra hI rahanA caahie| isake sAtha hI itanA vaktavya aura bhI yAda rakhanA cAhie ki strIkI dRSTi Adi hI nahIM, unakA nAma bhI bhUtakI taraha bhayAnaka hai // 89 / / Age strIke saMsargase honevAle doSoMkA upasaMhAra karate haiM adhika kahanese kyA ? citra, kASThaphalaka AdimeM aMkita strI bhI kisI bhI prakArase zAkinIkI taraha manuSyake hRdayameM praveza karake saikar3oM vikAroMko utpanna karatI hai // 20 // 1. -nyAH kathitAni / striyAstu prAkprabandhena-bha. ku. ka. / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 dharmAmRta ( anagAra) athaivaM strIsaMsargadoSAn vyAkhyAyedAnIM paJcabhivRttastadazucitvaM prapaJcayiSyan sAmAnyatastAvatkezapAzavaktrAkRtInAmAhAryarAmaNIyakasadyoviparyAsasaMpAdakatvaM mamakSaNAM nirvedanidAnatvena muktyudyogAnuguNaM syAdityA3 sUtrayati gogamudvayajanaikavaMzikamupaskArojjvalaM kaizikaM, pAdUkRdgRhagandhimAsyamasakRttAmbUlavAsotkaTam / mUtizcAjinakRtipratikRti saMskAraramyA kSaNAd, vyAMjiSyanna naNAM yadi svamamRte kastaharyudasthAsyata // 11 // gavityAdi-gavAmanaDvAhInAM garmuto makSikAstAsAM vyajanaM vikSepaNaM tAlavantam / tasyaikavaMzikaM sagotraM jagapsAspadatvAt / svamAtmAnaM yadi na vyAMjiSyaditi gatvA saMbandhaH kartavyaH / ekaH samAno vaMzo'nvayo'syAstIti vigRhya 'ekagopUrtAvaJnimiti Than' / upaskArojjvalaM-upaskAreNa abhyaGgasnAnadhUpanAdiprati yatnena / ujjvalaM-dIptam / kaizikavizeSaNamidam / kaizikaM-kezasamUhaH / pAdUkRdgRhagandhi-pAdUkRta12 zcarmakArasya gRhasyeva gandho'syeti / pUrvavat 'svam' ityasya vizeSaNam / ajinetyAdi-ajinakRtazcarmakArasya dRtiH rajyamAnA khalvA tatpratimam / idamapi svamityasyaiva vizeSaNam / vyAMjiSyat-prakaTamakariSyat / svaM-AtmAnam / udasthAsyata-udyamamakariSyata // 9 // atha kAmAndhasya svotkarSasaMbhAvanaM dhikkUrvannAha'kucau mAMsagranthI kanakakalazAvityabhisaran sudhAsyandItyaGgavaNamukhamukhakledakaluSam / __ isa prakAra strIsaMgake doSoMko kahakara aba pA~ca padyoMse unakI azucitAko kahanA cAhate haiN| pahale sAmAnyase striyoMke kezapAza, mukha aura zarIrako UparI upAyoMse sundara kintu zIghra hI badasUrata batalAte haiM jisase mumukSu unase virakta hokara muktike udyogameM laga striyoM aura puruSoMkA kezasamUha gAya aura bailoMkI makkhiyA~ bhagAnevAlI pU~chake bAloMke hI vaMzakA hai, donoMkA eka hI kula hai| kintu tela, sAbuna-snAna Adise unheM camakAkara strI puruSoMke sAmane aura puruSa striyoMke sAmane upasthita hote haiN| mukha carmakArake gharakI taraha durgandhayukta hai| kintu use bAra-bAra tAmbUlakI suvAsase vAsita karake strI aura puruSa parasparameM eka dUsareke sAmane upasthita hote haiN| zarIra carmakArakI ra~gI huI mazakake samAna hai| kintu use bhI snAna, sugandha Adise sundara banAkara strI aura puruSa parasparameM eka dUsareke sAmane upasthita hote haiN| kintu yaha banAvaTa kSaNa-bharameM hI vilIna ho jAtI hai aura kezapAza, mukha aura zarIra apanI svAbhAvika dazAmeM prakaTa ho jAte haiN| yadi aisA na hotA to mokSake viSaya meM kauna udyama karatA arthAt mokSamArgameM koI bhI na lagatA // 9 // kAmAndha puruSake apaneko mahAn samajhanekI bhAvanAkA tiraskAra karate haiM1. 'stanau mAMsagranthI kanakakalazAvityupamitI / mukhaM zleSmAgAraM tadapi ca zazAGkena tulitam // sravanmUtraklinaM karivaraziraHspadhi jaghanaM mahanindyaM rUpaM kavijanavizeSaguru kRtam ||'-vairaagysh. 16 shlo.| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 293 pibannoSThaM gacchannapi ramaNamityAtavapathaM, bhagaM dhik kAmAndhaH svamanu manute svaHpatimapi // 12 // amisaran-AliGgan / aGgretyAdi-aGgaM vraNamivAzucirUpatvAt tasya mukhaM dvAraM yanmukhaM vaktraM 3 tasya kledena kvAthena kaluSaM kazmalam / gcchn-upbhunyjaanH| ArtavapathaM-rajovAhiyonirandhram / svamanu-AtmanaH sakAzAddhInam // 92 // atha strIzarIre'nurajyantyAM dRSTau sadyastatsvarUpaparijJAnonmeSa eva mohocchedAya syAdityAvedayati- 6 retaHzoNitasaMbhave bRhadaNusrotaHpraNAlIgala dg)dgaarmloplkssitnijaantrbhaagbhaagyodye| tanvaGgIvapuSIndrajAlavadalaM bhrAntau sajantyAM dRzi, drAgunmolati tattvadRg yadi gale mohasya dattaM padam // 13 // bRhanti-nAsAgudAdirandhrAgi, aNUni-romakUpavivarANi / grhodgaaraaH-jugupsodbhaavkaaH|| malA:-zleSmaviNmUtraprasvedAdayaH / bhAgyodayaH-viparItalakSaNayA puNyavipAkaH / alaMbhrAntI-bhrAntaye 12 vibhramAyAlaM samartham / 'tikuprAdayaH' iti samAsaH // 93 // atha strIzarIrasyAhAravastrAnulepanAdiprayogeNaiva cArutvaM syAditi prauDhoktyAM vyaJjayati varcaHpAkacaruM jugupsyavasati prasvedadhArAgRhaM, bIbhatsaikavibhAvabhAvanivarhanirmAya naariivpuH| vedhA veni sarIsRjIti tadupaskAraikasAraM jagat ko vA klezamavaiti zarmaNi rataH saMpratyayapratyaye // 94 // kAmase andhA huA manuSya mAMsakI pranthirUpa strIke stanoMko soneke kalaza mAnakara unakA AliMgana karatA hai / jo mukha zarIrake ghAvake bahanekA dvAra jaisA hai usake kapha Adise dUSita hue strIke oSThako amRtakA pravAhI mAnakara pItA hai, rajako bahAnevAle strIke yoni chidrameM ramaNa mAnakara sambhoga karatA hai| aura aisA karate samaya indrako bhI apanese hIna mAnatA hai| usakI yaha kalpanA dhikkArake yogya hai // 12 // jisa samaya dRSTi strIke zarIrameM anurakta ho, tatkAla hI usake svarUpake parijJAnakI jhalaka hI mohako dUra kara sakane meM samartha hai aisA kahate haiM strIkA zarIra raja aura vIryase utpanna hotA hai| usameM nAka, gudA Adi bar3e chidra haiM aura romAvalIke choTe chidra haiN| ye ve nAliyA~ haiM jinase glAni utpanna karanevAle zabdake sAtha mala-mUtrAdi bahate rahate haiN| unase unake zarIrake antarbhAgameM kitanA puNyakA udaya hai yaha anubhavameM A jAtA hai / phira bhI indrajAla (jAdUgarI) kI taraha vaha zarIra manuSyoMko bhramameM DAlane meM samartha hai arthAt aise zarIrake hote hue bhI manuSya usake mohameM par3a jAte haiN| ataH usameM dRSTi Asakta hote hI yadi tatkAla tattvadRSTi khula jAtI hai to samajhanA cAhie ki mohakI gardanapara para rakha diyA gayA arthAt sAdhune mohakA tiraskAra kara diyA // 13 // strIkA zarIra susvAdu pauSTika AhAra aura vastra Adike vyavahArase hI sundara pratIta hotA hai yaha bAta praur3ha puruSoMkI uktise prakaTa karate haiM nArIkA zarIra malako pakAneke lie eka pAtra hai, ghRNA paidA karanevAle malamUtra AdikA ghara hai, pasInekA phuvArA hai| mujhe aisA lagatA hai ki eka mAtra bIbhatsa rasake Alambana Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 dharmAmRta ( anagAra) caru:-sthAlI / jugupsyAni-sUkAjanakAni mUtrArtavAdIni / vIbhatsaH-jugupsAprabhavo hRtsaMkocakRdrasaH / vibhAvAH-kAraNAni / bhAvAH-padArthA doSadhAtumalAdayaH / sarIsRjIti-punaH punaH sRjati / 3 tadupaskAraikasAraM-tasya nArIvapuSa upaskAro guNAntarAdhAnaM cArutvasaurabhyAdyApAdanaM, sa evaika utkRSTaH sAraH phalaM yasya tenaikena vA sAraM grAhyam / jagat-bhogopabhogAprapaJcam / carAcarasyApi jagato rAmAzarIra ramyatAsaMpAdanadvAreNaiva kAminAmantaHparamanirvRtinimittatvAttadupabhogasyaiva loke paramapuruSArthatayA prasiddhatvAt / 6 tadAha bhadrarudraTaH 'rAjye sAraM vasudhA vasuMdharAyAM puraM pure saudham / saudhe talpaM talpe varAGganAnaGgasarvasvam // '-[ kAvyAlaMkAra // 7 / 97 // ] saMpratyayapratyaye-atadguNe vastuni tadguNatvenAbhinivezaH saMpratyayastatkAraNake / / 94 // atha paramAvadyayoSidupasthalAlasasya pRthagjanasya viSayavyAmugdhabuddherdussahanarakaduHkhopabhogayogyatAkaraNodyogamanuzocati viSyandikledavizrAmbhasi yuvativapuHzvabhrabhUbhAgabhAji, __ klezAgniklAntajantuvrajayuji rudhirodgAraga)dhurAyAm / Adhuno yoninadyAM prakupitakaraNapretavargopasarga mUrchAlaH svasya bAlaH kathamanuguNayedvai taraM vaitaraNyAm / / 95 // uddIpana rUpase janaka doSa dhAtu mala Adi padArthoM ke samUhase usa nArIke zarIrakA nirmANa karake brahmA jagatkA nirmANa karatA hai kyoMki nArIke zarIrako sundaratA pradAna karanA hI isa jagatkA eka mAtra sAra hai / arthAt nArIke zarIrako sundaratA pradAna karaneke dvArA hI yaha carAcara jagat kAmI janoMke manameM paramanivRtti utpanna karatA hai, lokameM nArIke zarIrake upabhogako hI parama puruSArtha mAnA jAtA hai athavA jisameM jo guNa nahIM hai usameM vaha guNa mAna lenese honevAle sukhameM Asakta kauna manuSya duHkhakA anubhava karatA hai ? koI bhI nahIM karatA // 94 // strIzarIrake nindanIya bhAgameM Asakta aura viSayoM meM hI saMlagna mUDha puruSa narakake duHsaha duHkhoMko bhoganekI yogyatA sampAdana karane meM jo udyoga karatA hai usapara kheda prakaTa karate haiM yoni eka nadIke tulya hai usase tarala dravyarUpa durgandhita jala sadA jharatA rahatA hai, yuvatIke zarIrarUpI narakabhUmike niyata bhAgameM vaha sthita hai, duHkharUpI agnise pIr3ita jantuoMkA samUha usameM basatA hai aura rudhirake bahAvase vaha atyanta glAnipUrNa hai| usa yonirUpI nadImeM Asakta aura kruddha indriyarUpI nArakiyoMke upasargoMse mUrchita huA mUr3ha apaneko kaise vaitaraNI nadImeM tiraneke yogya banA sakegA ? // 15 // vizeSArtha-kAmAndha manuSya sadA strIkI yonirUpI nadImeM DUbA rahatA hai| maranepara vaha avazya hI naraka jaayegaa| vahA~ bhI vaitaraNI nadI hai| yahA~ use indriyA~ satAtI haiM to mUrchita hokara yonirUpa nadImeM DubakI lagAtA hai| narakameM nArakI satAyeMge to vaitaraNImeM DUbanA hogaa| magara usane to nadImeM DUbanA hI sIkhA hai tairanA nahIM siikhaa| taba vaha kaise vaitaraNI pAra kara sakegA ? use to usImeM DUbe rahanA hogA // 95 // Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 295 vizraM-Amagandhi / AdyUnaH-lampaTaH / pretAH-nArakAH / muurchaal:-muurchitH| anuguNayetanukUlayet / taraM-prataraNam / vaitaraNyAM-narakanadyAm // 95 / / atha paJcabhiH padyavRddhasAMgatyavidhAtumanAH kuzalasAtatyakAmasya mumukSormokSamArganirvahaNacaNAnAM paricaraNa- 3 matyantakaraNIyatayA prAgupakSipati svAnUkAGkazitAzayAH suguruvAgvRttyastacetaHzayAH, saMsArAtibRhadbhayAH parahitavyApAranityocchyAH / pratyAsannamahodayAH samarasIbhAvAnubhAvodayAH, sevyAH zazvadiha tvayAdRtanayAH zreyaHprabandhepsayA // 16 // anUka:-kulam / tacceha pitRgurusaMbandhi / kulIno hi durapavAdabhayAdakRtyAnitarAM jugupsate / cetaH- 1 zayaH-kAmaH / yadAha _ 'yaH karoti gurubhASitaM mudA saMzraye vasati vRddhasaMkule / muJcate taruNalokasaMgatiM brahmacaryamamalaM sa rakSati // [ ucchrayaH-utsavaH / mhodyH-mokssH| samarasobhAvaH-zuddhacidAnandAnubhakaH / tadanubhAvAHsadyorAgAdiprakSayajAtikAraNavairopazamanopasarganivAraNAdayasteSAmudaya utkarSoM yeSAm / / athavA samarasIbhAvasyAnubhAvaH kAryamudayo buddhitapovikriyauSadhiprabhRtilabdhilakSaNo'bhyudayo yeSAm // 16 // atha vRddhatarasAMgatyayoH phalavizeSamabhilaSatikAluSyaM puMsyudIrNa jala iva katakaiH saMgamAdvayeti vRddha razmakSepAdivAptaprazamamapi laghUdeti tatSiGgasaGgAt / vAbhigandho mRdIvodbhavati ca yuvabhistatra lIno'pi yogAda, rAgo drAgvRddhasaGgAtsaraTavadupalakSepatazcaiti zAntim // 17 // Age pA~ca zlokoMse vRddha puruSoMkI saMgatikA vidhAna karanA cAhate haiN| sarvaprathama nirantara kuzalatAke icchuka mumukSuko mokSamArgakA nirvahaNa karane meM kuzala guruoMkI sevA avazya karanekA nirdeza karate haiM he sAdhu ! isa brahmacaryavratameM cAritra athavA kalyANameM rukAvaTa na AnekI icchAse tujhe aise nItizAlI vRddhAcAryoMkI sevA karanI cAhie jinakA pitRkula aura gurukula unake cittako kumArgameM jAnese rokatA hai (kyoMki kulIna puruSa khoTe apavAdake bhayase khoTe kAryoMse atyanta glAni karatA hai), sacce guruoMke vacanoMke anusAra calanese jinakA kAmavikAra naSTa ho gayA hai, jo saMsArake duHkhoMse atyanta bhIta rahate haiM, sadA parahitake vyApArameM Ananda mAnate haiM, jinakA mokSa nikaTa hai, tathA zuddha cidAnandake anubhavake prabhAvase jinake tatkAla rAgAdikA prakSaya, janmase honevAle vairakA upazamana, upasarganivAraNa AdikA utkarSa pAyA jAtA hai athavA zuddha cidAnandake anubhavakA kArya buddhi, vikriyA, tapa, auSadhi Adi RddhirUpa abhyudaya pAyA jAtA hai, aise AcAryoMkI saMgati avazya karanI cAhie // 16 // vRddhajanoMkI aura yuvAjanoMkI saMgatike phalameM antara batalAte haiM jaise jalameM kIcar3ake yogase utpanna huI kAlimA nirmalIke cUrNake yogase zAnta ho jAtI hai vaise hI apane nimittoMke sambandhase jIvameM utpanna huI kAlimA arthAt dveSa, zoka, Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 dharmAmRta (anagAra ) kAluSyaM - dveSazokabhayAdisaMklezaH paGkAvilatvaM ca / saraTavat -- karakeTuko yathA / eti zAntizAmyati / rAga udIrNo'pi ityupasRtya yojyam // 97 // 296 atha prAyo yauvanasyAvazyaM vikArakAritvaprasiddherguNAtizayazAlino'pi taruNasyAzrayaNamavizvAsyatayA prakAzayannAha - apyudyadguNaratna rAzirugapi svacchaH kulIno'pi nA, navyenAmbudhirinduneva vayasA saMkSobhyamANaH zanaiH / AzAcakravivartigajitajalA bhogaH pravRttyApagAH, puNyAtmAH pratilomayan vidhurayatyAtmAzrayAn prAyazaH // 98 // ruk - dIpti: / saMkSobhyamANaH - prakRtezcAtyamAnaH / yallokaH - 'avazyaM yauvanasthena klIbenApi hi jantunA / vikAraH khalu kartavyo nAvikArAya yauvanam // ' [ ] 12 jalAbhogaH-mUDhalokopabhogo vArivistArazca / puNyAtmAH - pavitrasvabhAvAH / azva DAt / pratilomayan - prAvartayan prAvAriNIH kurvannityarthaH / vidhurayati - zreyaso bhraMzayati AtmAzrayAn ziSyAdInmatsyAdIMzca // 98 // bhaya Adi rUpa saMkleza jJAna aura saMyamase vRddha puruSoMkI saMgatise zAnta ho jAtA hai / tathA jaise jala meM nirmalIke cUrNase zAnta huI kIcar3akI kAlimA patthara pheMkanese tatkAla udbhUta ho jAtI hai vaise hI jIvameM vRddhajanoMkI saMgatise zAnta huA bhI saMkleza durAcArI puruSoMkI saMgatise punaH utpanna ho jAtA hai / jaise miTTI meM chipI huI gandha jalakA yoga pAkara prakaTa hotI hai usI taraha yuvAjanoMkI saMgatise jIvakA aprakaTa bhI rAga prakaTa ho jAtA hai / tathA jaise patthara ke pheMkane se giragiTakA rAga - badalatA huA raMga zAnta ho jAtA hai vaise hI vRddhoMkI saMgati se udbhUta huA rAga zAnta ho jAtA hai / ataH brahmacarya vratake pAlakoMko durAcArI janoMkI saMgati chor3akara jJAnavRddha aura saMyamavRddhoMkI saMgati karanI cAhie ||17|| yaha bAta prasiddha hai ki prAyaH yauvana avasthAmeM vikAra avazya hotA hai / ata: atizaya guNazAlI taruNakI saMgati bhI sarvathA vizvasanIya nahIM hai, yaha bAta kahate haiM jaise ratnoMkI rAzi kI camakase pradIpta svaccha aura prazAnta bhI samudra candramAke dvArA dhIre-dhIre kSubdha hokara apane garjanayukta jalake vistArase dizA maNDalako caMcala kara detA hai, pavitra gaMgA Adi nadiyoMko unmArgagAminI banA detA hai aura samudra meM basanevAle magaramacchoM ko bhI prAyaH kaSTa detA hai usI prakAra pratikSaNa bar3hate hue guNoMke samUhase pradIpta svaccha kulIna bhI manuSya yauvana avasthAmeM dhIre-dhIre caMcala hotA huA AzApAzameM pha~se hue aura DIMga mAranevAle mUr3ha logoMke iSTa viSayopabhogakA sAdhana banakara arthAt kusaMgameM par3akara apanI mana-vacana-kAyakI puNya pravRttiyoMko kumArga meM le jAtA hai aura apane AzritoMko bhI kalyANase bhraSTa kara detA hai // 98 // 1. vyAvartayan utpathe cAriNIH kurvannityarthaH - bha. ku. ca / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 297 caturtha adhyAya atha tAruNye'pyavikAriNaM prazaMsayati durge'pi yauvanavane viharan vivekacintAmaNi sphuTamahattvamavApya dhnyH| cintAnurUpaguNasaMpaduruprabhAvo vRddho bhavatyapalito'pi jagadvinItyA // 99 / / jagadvinItyA-lokAnAM zikSAsaMpAdanena // 19 // athAsAdhusAdhukathAphalaM lakSyadvAreNa sphuTayati suzIlo'pi kuzIlaH syAdurgoSThayA cArudattavat / kuzolo'pi suzIlaH syAt sadgoSThayA mAridattavat // 10 // spaSTam // 10 // jo yuvAvasthAmeM bhI nirvikAra rahate haiM unakI prazaMsA karate haiM yauvanarUpI durgama vanameM vihAra karate hue arthAt yuvAvasthAmeM mahimAko prakaTa karanevAle vivekarUpI cintAmaNiko prApta karake cintAke anurUpa guNasampadAse mahAn prabhAvazAlI dhanya puruSa logoMko zikSA pradAna karaneke kAraNa kezoMke zveta na honepara bhI vRddha jaisA hotA hai arthAt jo yuvAvasthAmeM saMyama dhAraNa karake logoMko sat zikSA detA hai vaha vRddhAvasthAke binA bhI vRddha hai // 19 // asAdhu aura sAdhu puruSoM ke sAtha saMbhASaNAdi karanekA phala dRSTAnta dvArA batalAte haiM duSTajanoMkI saMgatise cArudatta seThakI taraha suzIla bhI durAcArI ho jAtA hai| aura sajjanoMkI saMgatise mAridatta rAjAkI taraha durAcArI bhI sadAcArI ho jAtA hai // 10 // vizeSArtha-jaina kathAnakoMmeM cArudatta aura yazodharakI kathAe~ atiprasiddha haiN| cArudatta prArambhameM bar3A dharmAtmA thaa| apanI patnIke pAsa bhI na jAtA thaa| phalataH use viSayAsakta banAneke lie vezyAkI saMgatimeM rakhA gayA to vaha itanA viSayAsakta ho gayA ki bAraha varSoM meM solaha karor3a svarNamudrAe~ luTA baiThA / jaba pAsameM kucha bhI na rahA to vezyAkI abhibhAvikAne eka dina rAtrimeM use sotA huA hI uThavAkara nagarake caurAhe para phiMkavA diyaa| isa taraha kusaMgameM par3akara dharmAtmA cArudatta kadAcArI bana gyaa| isI taraha mAridatta rAjA apanI kuladevI caNDamArIko bali diyA karatA thaa| eka bAra usane saba prakArake jIvajantuoMke yugalakI bali devIko denekA vicAra kiyaa| usake sevaka eka manuSya yugalakI khojameM the| eka taruNa surUpa kSullaka aura kSallikA bhojanake lie nagarameM aaye| rAjAke AdamI una donoMko pakar3akara le gaye / rAjAne unheM dekhakara pUchA-tuma donoM kauna ho aura isa kumAravayameM dIkSA lenekA kAraNa kyA hai ? taba unhoMne apane pUrvajanmoMkA vRttAnta sunAyA ki kisa taraha eka ATeke bane murgakA balidAna karanese unheM kitanA kaSTa bhoganA par3A / use sunakara rAjA mAridattane jIvabalikA vicAra chor3a diyA aura jinadIkSA dhAraNa kara lii| yaha satsaMgatikA phala hai // 10 // Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 12 dharmAmRta (anagAra ) athaivaM strIvairAgyapaJcakopacitaM brahmacaryavrataM strIrAgakathAzravaNatanmanoharAGganirIkSaNapUrvaratAnusmaraNavRSyeSTarasa-svazarIrasaMskAraparihArasvabhAvabhAvanApaJcakena sthairyamApAdayedityupadeSTumidamAcaSTerAmakathAzrutau zrutiparibhraSTo'si ced bhraSTadRk, tadramyAGganirIkSaNe bhavasi cettatpUrvaM bhuktAvasi / niHsaMjJo yadi vRSyavAJchita rasAsvAde'rasajJo'si cet, 298 saMskAre svatanoH kujo'si yadi tat siddho'si tuyaMvrate // 101 // rAmArAgakathAzrutI - rAmAyAM striyAM rAgo ratiH, tadarthaM rAmayo vA rAgeNa kriyamANA kathA tadAkarNane / zrutiparibhraSTaH --- atyantavadhiraH saMskAraparAGmukho'sItyarthaH // 101 // atha vRSyadravyasauhityaprabhAvaM bhAvayati ko na vAjIkRtAM dRptaH kantuM kandalayedyataH / UrdhvamUlamadhaHzAkhamRSayaH puruSaM viduH // 102 // vAjI kRtAM - avAjinaM vAjinaM kurvanti vAjI kRto rato vRddhikarAH kSIrAdyarthAsteSAm / kandalayet - udbhAvayet / jIhvendriyasaMtarpaNAprabhavatvAt kandarpadarpasya / atra pUrvaratAnusmaraNa - vRSyeSTara sAdivarjanasya punarupadezo brahmacarya pAlane atyantayatnaH kartavya iti bodhayati / muhuH sAdhyatvAttasya / tathA ca bruvanti - Age kahate haiM ki strIrAgakathAzravaNa, usake manohara aMgoMkA nirIkSaNa, pUrva bhukta bhogoMkA smaraNa, kAmoddIpaka bhojana aura zarIra saMskAra ina pA~coMke tyAgarUpa pA~vanAoM se brahmacarya vratako sthira karanA cAhie he sAdhu ! yadi tU strImeM rAga utpanna karanevAlI athavA strIse rAgase kI jAnevAlI kathAko sunanemeM baharA hai, yadi tU usake mukha, stana Adi manohara aMgoM ko dekhane meM andhA hai, yadi tU pahale bhogI huI strIkA smaraNa karanemeM asainI hai, yadi tU vIryavardhaka icchita rasoMke AsvAda meM jihvAhIna hai, yadi tU apane zarIrake saMskAra karanemeM vRkSa hai (vRkSa apanA saMskAra nahIM karate) to tU brahmacarya vratameM siddha hai - saccA brahmacArI hai // 101 // vizeSArtha - A~kha, kAna aura jihvA tathA manapara niyantraNa kiye binA brahmacaryakA pAlana nahIM ho sakatA / isalie brahmacArIko striyoMke viSaya meM andhA, baharA, gU~gA tathA asaMjJI taka bananA cAhie / isIlie jaina muni snAna, vilepana, telamardana, dantamaMjana Adi zarIra saMskAra nahIM karate / rasanA indriyako bhI sparzana indriyakI taraha kAmendriya kahA hai / isakA jItanA sparzanase bhI kaThina hai / akalaMka devane tattvArthavArtika meM kahA hai ki jo sparzajanya sukhakA tyAga kara dete haiM ve bhI rasanAko vazameM nahIM rakha skte| AgamameM bhI kahA hai - 'indriyoMmeM rasanA, kumameM mohanIya, vratoMmeM brahmacarya aura guptiyoM meM manogupti ye cAra bar3e kaSTase vazameM Ate haiM // 101 // vIryavarddhaka rasoMke sevanakA prabhAva batalAte haiM * manuSyoM ko ghor3e ke samAna banA denevAle vIryavarddhaka dUdha Adi padArthoMko vAjIkaraNa kahate haiM / vAjIkaraNake sevanase matta huA kauna puruSa kAmavikArako nahIM karatA arthAt sabhI karate haiN| kyoMki RSiyoMne puruSako UrdhvamUla aura adhaHzAkha kahA hai // 102 // 1. tadarthA rAmayA rAgeNa vA-bha. ku. ca. / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 'akkhANa rasaNI kammANa mohaNI taha vayANa baMbhaM ca / guttINaM maNaguttI cauro dukkheNa sijjhati // ' [ ] // 102 // 3 atha pUrve'pi bhUyAMso muktipathaprasthAyino brahmavratapramAdabhAjo loke bhUyAMsamupahAsamupagatA iti darzayaMstatra sutarAM sAdhUnavadhAnaparAn vidhAtumAha durdharvoddhata mohazaulkika tiraskAreNa sadmAkarAda, bhUtvA sadguNapaNyajAtamayanaM mukteH puraH prasthitAH / lolAkSI pratisArakai maMdavazairAkSipya tAM tAM haThA nItAH kinna viDambanAM yativarAH cAritrapUrvAH kSitau // 103 // 299 9 zaulkika:- zuvati zulati vA sukhena yAtyaneneti zulkaH prAvezyanaiSkramyadravyebhyo rAjagrAhyo bhAgaH / zulke niyuktaH zaulkikaH / tena sAdharmyaM mohasya pApAvadyabhUyiSThatvAt / tasya tiraskAraH chalanopakramaH / AkSipya - solluNThaM haThAd vyAvartya / cAritrapUrvA: - pUrvazabdena zakaTa - kUrca kara rudrAdayo gRhyante // 103 // vizeSArtha - bhagavadgItA (a. 15/1) meM kahA hai - ' UrdhvamUlamadhaH zAkhamazvatthaM prAhuravyayam' isake dvArA saMsArako vRkSakA rUpaka diyA hai / usIko lekara yahA~ granthakArane puruSake Upara ghaTita kiyA hai| puruSa mUla Upara hai arthAt jihvA Adi unakA mUla hai aura hAtha-paira Adi avayava adhogata zAkhA haiM / isakA Azaya yaha hai ki jihvAke dvArA puruSa jisa prakAra - kA bhojana karatA hai usI prakArake usake zarIrake avayava banate haiM / ataH jihvA dvArA vAjIkaraNa padArthoM kA sevana karanese zarIra ke avayava bhI tadanurUpa hoNge| ataH unheM saMyata karane ke lie jihvA indriyako saMyata karanA caahie| usake binA brahmacarya kA pAlana kaThina hai // 102 // pUrvakAlameM bahuta-se mokSamArgI puruSa brahmacarya vratameM pramAda karake lokameM atyadhika upahAsake pAtra bane, yaha dikhalAte hue sAdhuoMko usameM sAvadhAna karate haiM pUrvakAlameM cAritra, zakaTa, kUrcavAra rudra Adi aneka pramukha yati, durdharSa aura uddhata cAritra mohanIya karmarUpI kara vasUla karanevAleko chalakara ghararUpI khAna se samyagdarzana Adi guNarUpa bahuta-sI vikreya vastuoMko lekara muktike mArga kI ora cale the / kintu kara vasUla karanevAle cAritra mohanIya karmake strIrUpI garviSTha bhaToMke dvArA balapUrvaka pakar3a liye gaye / phira unakI jagat meM zAstra aura lokameM prasiddha kyA-kyA viDambanA nahIM huI, unheM bahuta hI durdazA bhoganI par3I // 103 // vizeSArtha - rAjyoM meM kisI khAna vagairahase nikalanevAlI vikreya vastuoM para kara vasUla karane ke lie manuSya niyukta hote haiM / yadi koI manuSya unheM chalakara aura khAnase ratna Adi lekara mArga meM jAnekA prayatna karatA hai to kara vasUla karanevAloMke unmatta sipAhiyoMke dvArA pakar3e jAne para balapUrvaka pIche Dhakela diyA jAtA hai aura phira usakI durdazAkA pAra nahIM rahatA / vahI sthiti pUrvakAlameM kucha yatiyoMkI huI / ve bhI mokSamArga meM cale the kintu unake antastalameM baiThA huA cAritra mohanIya karma bar3A uddhata thA, use dhokhA denA zakya nahIM thA / kintu una yatiyoMne usakI paravAha nahIM kI aura ghara tyAga kara bana gaye saMnyAsI aura cala par3e mukti kI or| unheM zAyada patA nahIM thA ki cAritramohanIya mahArAjake bar3e garvIle bhaTa nArIkA sundara rUpa dhAraNa karake aise logoMko pakar3aneke lie sAvadhAna haiM / basa pakar3a liye gaye, kAminIke mohapAza meM pha~sa gye| phira to unakI jagatmeM khUba ha~sI 6 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ B 300 dharmAmRta ( anagAra) athAkiJcanyavratamaSTacatvAriMzatA padyAvarNayitumanAstatra zivArthinaH protsAhayituM lokottaraM tanmAhAtmyamAdAvAdizati mUrchA mohavazAnmamedamahamasyetyevamAvezanaM, tAM duSTa grahavanna me kimapi no kasyApyahaM khalviti / AkiJcanya-susiddhamantrasatatAbhyAsena dhunvanti ye te zazvatpratapanti vizvapatayazcitraM hi vRttaM satAm // 104 // mohavazAt-cAritramohavazAt cAritramohanIyakarmavipAkapAratantryAt / uktaM ca 'yA mUrchAnAmeyaM vijJAtavyaH parigraho'yamiti / mohodayAdudIrNo mUrchA tu mamatvapariNAmaH // ' [puruSArtha. 111] to huI hI durdazA bhI kama nahIM huii| mahAbhArata AdimeM unakI kathA varNita hai / ataH muktimArgake pathikoMko cAritra mohanIya mahArAjase bahuta sAvadhAna rahanA cAhie / unakA denApAvanA cukatA karake mokSake mArgameM paga rakhanA cAhie anyathA unake sipAhI Apako pakar3e binA nahIM raheMge // 103 // __ isa prakAra brahmacarya vratakA varNana samApta huaa| Age ar3atAlIsa padyoMse AkiMcanyavratako kahanA cAhate haiN| sarvaprathama mumukSuko protsAhita karaneke lie usa vratakA alaukika mAhAtmya batalAte haiM mohanIya karmake udayase 'yaha merA hai' 'maiM isakA hU~' isa prakArakA jo abhiprAya hotA hai use mI kahate haiN| ilokameM AyA 'evaM' zabda prakAravAcI hai| ataH 'maiM yAjJika hU~', 'maiM saMnyAsI hU~', 'maiM rAjA hU~' 'maiM puruSa hU~', 'maiM strI hU~', ityAdi mithyAtvamUlaka abhiprAyoMkA grahaNa hotA hai| isa prakArake sabhI abhiprAya mUrchA haiN| koI bhI bAhya yA Abhyantara kAmakrodhAdi vastu merI nahIM hai aura na maiM bhI kisI bAhya yA Abhyantara vastukA huuN| 'khalu' zabdase koI anya maiM nahIM hU~ aura na maiM koI anya hU~ isa prakArake AkiMcanyavratarUpa susiddha mantrake nirantara abhyAsase jo brahmarAkSasa Adi duSTa grahake samAna usa murchAkA nigraha karate haiM ve tInoM lokoMke svAmI hokara sadA pratApazAlI rahate haiN| yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki akiMcana jagatkA svAmI kaise ho sakatA hai| ataH kahate haiM ki santa puruSoMkA carita alaukika hotA hai // 104 // vizeSArtha-merA kucha bhI nahIM hai isa prakArake bhAvako AkiMcanya kahate haiM, usakA artha hotA hai nirmamatva / ataH mamatvakA yA mUrchAkA tyAga AkiMcanyatrata hai| isakA dUsarA nAma parigrahatyAgavata hai / vAstavameM mUrchAkA nAma hI parigraha hai| kahA hai-'jo yaha murchA hai use hI parigraha jAnanA caahie| mohanIya karmake udayase honevAle mamatva pariNAmako murchA kahate haiN|' granthakAra AzAdharane apanI saMskRta TIkAmeM mohase cAritramohanIya liyA hai kyoMki cAritramohanIyake bheda lobhake udayameM hI parigraha saMjJA hotI hai| kahA hai--'upakaraNake dekhanese, usake cintanase, ma bhAva honese aura lobhakarmakI udIraNA honepara parigraha saMjJA hotI hai|' tattvArtha sUtra 717 meM mUrchAko parigraha kahA hai| pUjyapAda svAmIne 1. uvayaraNadasaNeNa tassuvajogeNe mUcchidAe y| loharasudIraNAe pariggahe jAyade saNNA ||-go. jI. 138 gaa.| ' Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaM adhyAya 301 ityevaM - itizabdaH svarUpArthaH evaMzabdaH prakArArthaH / tenAhaM yAjJiko'haM parivrADahaM rAjAhaM pumAnahaM strItyAdi - mithyAtvAdivivartAbhinivezA gRhyante / khalu - ato'pi na ko'pyanyo'hamiti grAhyam | AkiJcanyaM nairmalyam | susiddhamantraH - yo gurupadezAnantarameva svakarma kuryAt / yadAhuH-- 'siddhaH sidhyati kAlena sAdhyo homajapAdinA / siddhastatkSaNAdeva aura mUlAnnikRntati // ' [ I dhunvanti - nigRhNanti / citraM - akiJcanAzca jagatsvAminazcetyAzcaryam // 104 // athobhayaparigrahadoSakhyApanapurassaraM zreyorthinastatparihAramupadizati- zodhyo'ntanaM tuSeNa taNDula iva granthena ruddho bahi javastena bahibhuM vA'pi rahito mUrchAmupArchan viSam / nirmokaNa phaNIva nArhati guNaM doSairapi tvedhate, tadgranthAnabahizcaturdaza bahizcojjheddaza zreyase // 105 // usakI vyAkhyAmeM bAhya gAya, bhaiMsa, maNi, muktA Adi cetana-acetana vastuoMke aura rAga Adi upAdhiyoMke saMrakSaNa, arjanake saMskAra rUpa vyApArako mUrchA kahA hai / isapara se yaha zaMkA kI gayI ki yadi mUrchAkA nAma parigraha hai taba to bAhya vastu parigraha nahIM kahI jAyegI kyoMki mUrchA to AbhyantarakA hI grahaNa hotA hai / isake uttara meM kahA hai- - ukta kathana satya hI hai kyoMki pradhAna honese abhyantara ko hI parigraha kahA hai / bAhyameM kucha bhI pAsa na honepara bhI 'merA yaha hai' isa prakAra saMkalpa karanevAlA parigrahI hotA hai / isapara punaH zaMkA huI ki taba to bAhya parigraha nahIM hI huI / to uttara diyA gayA ki aisI bAta nahIM hai / bAhya bhI parigraha hai kyoMki mUrchAkA kAraNa hai / punaH zaMkA kI gayI - yadi 'yaha merA hai' isa prakArakA saMkalpa parigraha hai to samyagjJAna Adi bhI parigraha kahalAyeMge kyoMki jaise rAga Adi pariNAmameM mamatva bhAva parigraha kahA jAtA hai vaise hI samyagjJAnAdika meM bhI mamatva bhAva hotA hai / taba uttara diyA gayA ki jahA~ pramattabhAvakA yoga hai vahIM mUrchA hai / ataH samyagajJAna, samyagdarzana aura samyak cAritrase yukta vyakti apramatta hotA hai / usake mohakA abhAva hone se mUrchA nahIM hai ataH vaha aparigrahI hai / dUsarI bAta yaha hai ki jJAna Adi to AtmAkA svabhAva hai / use chor3A nahIM jA sakatA ataH vaha parigraha meM sammilita nahIM hai / kintu rAga Adi to karmake udayase hote haiM, ve AtmAke svabhAva nahIM haiM ataH chor3ane yogya haiM / unameM 'yaha mere haiM' aisA saMkalpa karanA parigraha hai / yaha saMkalpa saba doSoMkA mUla hai / 'yaha merA hai' aisA saMkalpa honepara usakI rakSAkA bhAva hotA hai / usameM hiMsA avazya hotI hai / _ parigrahakI rakSA ke lie usake upArjana ke lie jhUTha bolatA hai, corI bhI karatA hai ataH parigraha saba anarthoMkI jar3a hai| usase chuTakArA pAnekA rAstA hai AkiMcanyarUpa susiddha mantrakA nirantara abhyAsa / jo mantra guruke upadezake anantara tatkAla apanA kAma karatA hai usa mantrako susiddha kahate haiM / kahA hai- 'jo kAla pAkara siddha hotA hai vaha siddha mantra hai / jo homa-japa Adise sAdhA jAtA hai vaha sAdhya mantra hai / aura jo tatkSaNa hI zatruko mUlase naSTa kara detA hai vaha susiddha mantra hai / ' AkiMcanya bhAva parigrahakA pAza chedaneke lie aisA hI susiddha mantra hai // 104 // donoM hI prakArake parigrahoMke doSa batAte hue mumukSuoMko unake tyAgakA upadeza dete haiM-- 3 6 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta (anagAra) zodhyaH-karmamalaM koNDakaM ca tyAjayitumazakyaH / ruddhaH-Asakti nItaH chAditazca / 'zakyo yathApanetuM na koNDakastandulasya satuSasya / na tathA zakyaM jantoH karmamalaM saGgasaktasya // [ ] guNaM-ahiMsakatvAbhigamyatvAdikam / abahiH-AbhyantarAn / tadyathA 'micchattavedarAgA hassAdIyA ya taha ya chaddosA / cattAri taha kasAyA caudasambhaMtarA gaMthA // [ bha. ArA. 1118 gA. ] daza kSetrAdIn / yadAha 'kSetraM dhAnyaM dhanaM vAstu kupyaM zayanamAsanam / dvipadAH pazavo bhANDaM bAhyA daza prigrhaaH||' [soma. upA. 433 zlo.] jaise bAharameM tuSase veSTita cAvala arthAt dhAna bAharakA chilakA dUra hue binA andarase zuddha nahIM ho sakatA, vaise hI bAhya parigrahameM Asakta huA jIva abhyantara karmamalako chor3ane meM asamartha honese antaHzuddha nahIM ho sktaa| isapara-se yaha zaMkA ho sakatI hai ki yadi aisI bAta hai to bAhya parigraha hI chor3anA cAhie, antaraMga parigraha nahIM chor3anA cAhie ? isake uttarameM kahate haiM jaise keMculIse rahita bhI sarpa viSadhara honese guNI nahIM ho jAtA kintu viSa rahanese doSI hI hotA hai, vaise hI bAhya parigrahase rahita bhI jIva yadi andarameM mamatva bhAva rakhatA hai to ahiMsA Adi guNoMkA pAtra nahIM hotA, kintu doSoMkA hI pAtra hotA hai| isalie cAritrakI rakSAke lie aura mokSakI prAptike lie antaraMga caudaha aura bAhya dasa parigrahoMko chor3anA cAhie // 105 // vizeSArtha-bAhya parigrahoMko tyAge binA antaHzuddhi usI prakAra sambhava nahIM hai jaise dhAnake UparakA chilakA dUra hue binA dhAnake andara cAvalake UparakA lAla AvaraNa dUra hokara cAvala svaccha sapheda nahIM ho sktaa| kahA hai-'jaise tuSa (chilakA) sahita cAvalake UparakA lAla chilakA dUra nahIM kiyA jA sakatA vaise hI parigrahameM Asakta jIvakA karmamala dUra nahIM kiyA jA sktaa|' kintu isakA yaha matalaba nahIM hai ki kevala bAhya parigraha hI chor3ane yogya haiM yA bAhya parigrahake chor3anese antaraMga parigrahase chuTakArA mila jAtA hai| bAhya parigrahakI taraha antaraMga parigraha bhI chor3anA cAhie tathA usake lie sadA prayatnazIla rahanA cAhie / bAhya parigraha chor3a denepara bhI yadi zarIrake prati bhI mamatva bhAva banA rahA to zarIrake nagna rahanepara bhI parigrahase chuTakArA nahIM ho sktaa| abhyantara parigraha isa prakAra haiM-mithyAtva -vastuke yathArtha svarUpakA azraddhAna, strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda arthAt strIveda nokaSAyake udayase puruSameM, puruSaveda nokaSAyake udayase strImeM aura napuMsakaveda nokaSAyake udayase donoMmeM ramaNakI abhilASA, hAsya, bhaya, jugupsA, rati, arati, zoka tathA cAra kaSAya ye caudaha antaraMga parigraha haiN| aura kheta, gRha, dhana-suvarNAdi, dhAnya gehU~ Adi, kupya vastra Adi, bhANDa-hIMga, mircA Adi, dAsadAsI-bhRtyavarga, hAthI Adi caupAye savArI, zayyA-Asana ye dasa bAhya parigraha haiN| somadevake upAsakAdhyayanameM yAnako nahIM ginAyA hai aura zayyA tathA Asanako alaga-alaga ginakara dasa saMkhyAkI pUrti kI hai| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 caturtha adhyAya te ca karmabandhana (nibandhana) mUrchAnimittatvAttyAjyatayopadiSTAH / yadatrAha 'mUmlakSaNakaraNAt sughaTA vyAptiH parigrahatvasya / sagrantho mUrchAvAn vinApi kila zeSasaMgebhyaH / / ' 'yadyevaM bhavati tadA parigraho na khalu ko'pi bhirnggH| bhavati nitarAM yato'sau dhatte mUrchAnimittatvam // ' 'evamativyAptiH syAtparigrahasyeti ced bhavennaivam / yasmAdakaSAyANAM karmagrahaNe na mUrchA'sti // ' [puruSArtha. 112-114 ] aga saGgatyAgavidhimAha parimucya karaNagocaramarIcikAmujjhitAkhilArambhaH / tyAjyaM granthamazeSaM tyaktvAparanirmamaH svazarma bhajet // 106 // karaNagocaramarIcikAM-karaNaizcakSarAdIndriyaiH kriyamANA gocareSu rUpAdiviSayeSu marIcikA pratiniyatavRttyAtmano manAk prakAzaH / athavA karaNagocarA indriyArthA marIcikA mRgatRSNeva jalabuddhayA 12 zvetAmbara sAhityameM siddhasena gaNikI tattvArthaTIkAmeM (712) antaraMga parigrahakI saMkhyA to caudaha batalAyI hai kintu bAhya parigrahako saMkhyA nahIM likhii| unameM se abhyantara parigrahake caudaha bheda haiM-rAga, dveSa, krodha, mAna, mAyA, lobha, mithyAdarzana, hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, jugupsA aura ved| bAhya parigraha-vAstu, kSetra, dhana, dhAnya, zayyA, Asana, yAna, kupya, dvipada, tripada, catuSpada aura bhANDa haiN| abhyantara parigrahameM vedako eka ginA hai aura rAgadveSako milAkara 14 saMkhyA pUrI kI hai| kintu bAhya parigraha alaga ginanese 12 hote haiM / isameM tripada navIna hai jo anyatra nahIM hai| vaise isa paramparAmeM 9 bAhya parigraha ginAye haiN| yathA-dharma saMgrahakI TIkAmeM kahA haidhana 1, dhAnya 2, kSetra 3, vAstu 4, rUpya 5, suvarNa 6, kuppa 7, dvipada 8, catuSpada 9 ye bAhya parigraha haiN| hemacandrane bhI nau bAhya parigraha kahe haiM // 105 // parigrahake tyAgakI vidhi kahate haiM marIcikAke tulya indriya viSayoMko tyAga kara samasta sAvadha kriyAoMko bhI tyAga de / tathA chor3aneke lie zakya gRha-gRhiNI Adi samasta parigrahako tyAga kara, jisakA chor3anA zakya nahIM hai aise zarIra AdimeM 'yaha merA hai' yA 'yaha maiM hU~ isa prakArakA saMkalpa dUra karake Atmika sukhako bhoganA cAhie // 106 // vizeSArtha-indriyoMke viSaya marIcikAke tulya haiN| sUryakI kiraNoMke retameM par3anese vanameM mRgoMko jalakA bhrama hotA hai use marIcikA kahate haiN| jaise mRga jala samajhakara usake lie daur3atA hai vaise hI loga sukha mAnakara bar3I utsukatAse indriyoMke viSayoMkI ora daur3ate haiN| ataH ve sarvaprathama tyAgane cAhie / usake bAda samasta Arambhako tyAgakara chor3a sakane yogya sabhI prakArake parigrahoMko chor3a denA cAhie / bAlakI nokake barAbara bhI chor3ane yogya 1. dhanaM dhAnyaM svarNarUpyakUpyAni kSetra vAstunI / dvipAccatuSpAcceti syurnava bAhyAH parigrahAH ||-yogshaastr 2 / 115 kI vRtti / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 304 dharmAmRta (anagAra ) mRgairiva sukhabuddhyA lokairautsukyAdabhigamyamAnatvAt / tyAjyaM - tyaktuM ( zakyaM ) gRhagRhiNyAdikam / apara nirmama: - tyaktumazakyazarIrAdau mamedamiti saMkalparahitaH / uktaM ca 'jIvAjIvaNibaddhA pariggahA jIvasaMbhavA ceva / tesi sakkaccAo iya bhaNio Nimmamo saMgo // ' [ ] // 106 // parigrahako apane pAsa nahIM rakhanA caahie| apane pAsa na rakhanese aisA Azaya nahIM lenA cAhie ki svayaM na rakhakara kisI dUsareke adhikAra meM rakha de jaisA ki Ajakala sAdhu saMgha moTara rakhate haiM aura use kisI saMghastha zrAvakako sauMpa dete haiM / yaha parigrahakA tyAga nahIM hai usakA bhoga hai / kyoMki yadyapi sAdhu svayaM moTara meM nahIM baiThate kintu unakA saMkalpajAla usameM barAbara rahatA hai / aparigrahI sAdhuke lie to jo chor3A nahIM jA sakatA usa zarIrameM bhI mamatva bhAva tyAjya hai / mohake udayase mamakAra aura ahaMkAra hote haiM / mamakAra aura ahaMkAra karanese AtmA rAgameM hotA hai / ina donoMkA svarUpa isa prakAra kahA' hai- 'jo sadA AtmAke nahIM haiM aura karmake udayase bane haiM aise apane zarIra vagairaha meM 'yaha merA hai' isa prakArakA abhiprAya mamakAra hai / jaise merA zarIra / jo bhAva karma janya haiM aura nizcayanayase AtmAse bhinna haiM unheM apanA mAnanA ahaMkAra hai / jaise 'maiM rAjA hU~' / to jisa parigrahako chor3anA zakya nahIM hai usameM bhI mamakAra karanA jaba parigraha hai taba jisakA tyAga kara cuke use hI prakArAntarase apanAnA to parigraha hai hI / aura paradravyakA grahaNa hI bandhakA kAraNa hai tathA svadravya meM hI lIna honA mokSakA kAraNa hai / kahA hai- jo paradravyako svIkAra karatA hai, usameM mamatva bhAva rakhatA hai, vaha aparAdhI hai ataH avazya ba~dhatA hai / aura jo yati svadravyameM lIna rahatA hai vaha niraparAdhI hai ataH nahIM ba~dhatA / aura bhI kahA hai - jo koI bhI mukta hue haiM ve bheda vijJAnase mukta hue haiM / aura jo koI ba~dhe haiM ve usI bhedavijJAnake abhAva se ba~dhe haiM yaha nizcita hai / bheda vijJAnase matalaba hai eka mAtra apane zuddha AtmAmeM aura Atmika guNoMmeM svatva bhAva aura usase bhinna karmajanya sabhI padArthoMmeM sabhI bhAvoMmeM AtmabuddhikA nirAsa / yaha bheda vijJAnakI bhAvanA satata calatI rahanA caahie| isakA viccheda honepara mamatvabhAva Aye binA rahatA nahIM / parigrahako chor3a dene mAtrase vaha nahIM chUTatI usake lie sadA jAgarUka rahanA par3atA hai kyoMki usakI jar3a to mamatva bhAva hai // 106 // 1. zazvadanAtmIyeSu svatanupramukheSu karmajaniteSu / AtmIyAbhinivezo mamakAro mama yathA dehaH // ye karmakRtA bhAvAH paramArthanayena cAtmano bhinnAH / tatrAtmAbhinivezo'haGkAro'haM yathA nRpatiH // - tattvAnuzA. 14-15 zloka / 2. bhedavijJAnataH siddhAH siddhAH ye kila kecana / tasyaivAbhAvato baddhA baddhA ye kila kecana || -sama. kalaza - 131 / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 305 mithyAtva - hAsya - veda - ratya rati-zoka-bhaya-jugupsA mAna kopa- mAyA atha dhanadhAnyAdigrantha grahAviSTasya lobhodbhavapAratantryaM yatra tatra pravartamAnamanukrameNa vyAkartumAha zraddhatte'narthamathaM hasamanavasare'pyetyagamyAmapIccha tyAste ramye'pi ramye'pyahaha na ramate daiSTike'pyeti zokam / yasmAttasmAdabibheti kSipati guNavato'pyuddhatikrodhadambhA nasthAnespi prayuGkte grasitumapi jagadvaSTi saGgagrahAH // 107 // anarthaM - atattvabhUtaM vastu --- tattvabhUtaM rocate dhanezvarAdichandAnuvRttivazAditi yathAsaMbhavamupaskAraH kAryaH / tathA ca paThanti -- 'hasati hasati svAminyucce rudatyati roditi guNasamuditaM doSApetaM praNindati nindati / kRtaparikaraM svedodgAri pradhAvati dhAvati dhanalavaparikrItaM yantraM pranRtyati nRtyati // ' [ vAdanyAya. pR. 111 ] jisapara dhana-dhAnya Adi parigrahakA bhUta savAra rahatA hai vaha mithyAtva hAsya, veda, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, mAna, kopa, mAyA aura lobhake vazIbhUta hokara jahA~-tahA~ kaisI pravRtti karatA hai ise kramase batalAte haiM - parigraharUpI bhUtase pIr3ita vyakti anarthako artharUpa zraddhA karatA hai arthAt atattvabhUta vastuko tattvabhUta mAnatA hai / isase mithyAtva nAmaka abhyantara parigrahakA prabhAva batalAyA hai / avasarakI to bAta hI kyA, binA avasarake bhI ha~satA hai / yaha hAsya nAmaka parigrahakA prabhAva hai / agamyA strIko bhI pasanda kara letA hai arthAt yadi guru, rAjA AdikI patnI lAlaca de ki yadi tuma mere sAtha sahavAsa karoge to maiM tumheM yaha yaha dU~gI to usake lobha meM Akara usakA kahA karatA hai / yaha puruSaveda nAmaka parigrahakA mAhAtmya hai / isI prakAra strIveda aura napuMsaka vedakA bhI jAnanA / arucikara bhIla Adike gA~voM meM bhI jA basatA hai / yaha rati nAmaka parigrahakA prabhAva hai / kabhI ramaNIka rAjadhAnI Adi sthAna meM bhI isakA mana nahIM ramatA / yaha arati nAmaka parigrahakA prabhAva hai / daivavaza AyI huI vipatti meM bhI zoka karatA hai / yaha zoka nAmaka parigrahakA prabhAva hai / jisa kisIse bhI Darakara cAhe vaha DarakA kAraNa ho athavA na ho bhayabhIta hotA hai / yaha usake bhaya nAmaka parigrahakA prabhAva hai / doSIkI to bAta hI kyA, guNavAn se bhI ghRNA karatA hai / yaha jugupsA nAmaka parigrahakA prabhAva hai / asthAna meM bhI krodha, mAna aura mAyAcAra karatA hai / yaha usake krodha, mAna aura mAyA nAmaka parigrahakA prabhAva hai| adhika kyA kaheM, parigrahakI bhAvanAse pIr3ita hokara samasta vizvako bhI apane udarameM rakha lenA cAhatA hai / yaha lobha nAmaka parigrahakA prabhAva hai / yaha bar3e hI kheda yA Azcarya kI bAta hai / ye saba antaraMga parigraha haiM // 107 // 12 agamyAM - gururAjAdipatnIm / aramye - aprItikare bhillapallyAdisthAne / daiSTike - daivapramANake / iSTaviyogAdI | kSipati - jugupsate / asthAne -- gurvAdiviSaye / vaSTi - vAJchati // 107 // athAcetanetarabAhyaparigrahadvayasya dustyajatvaM tAvadavizeSeNaivAbhighatte isa taraha antaraMga parigrahakA mAhAtmya batalAkara Age sAmAnya rUpa se cetana aura acetana donoM hI prakArakI bAhya parigrahako chor3anA kitanA kaThina hai yaha batalAte haiM 39 3 6 15 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 dharmAmRta ( anagAra) prAgdehasvagrahAtmIkRtaniyatiparIpAkasaMpAditaita dehadvAreNa daarprbhRtibhirimkaishcaamukaishcaalyaadyH| lokaH kenApi bAripi dRDhamabahistena bandhena baddho duHkhAtazchettumicchan nibiDayatitarAM yaM viSAdAmbuvarSeH // 108 // praagityaadi| prAgdehe-pUrvabhavazarIre yaH svagraha Atmeti AtmIya iti vA nizcayastena 6 AtmIkRtA svIkRtA baddhA yA niyati ma karmavizeSaH tasyAH paripAka udyH| jIvo hi yAdazaM bhAvayati tAdRzamevAsAdayati / taduktam 'avidvAn pudgaladravyaM yo'bhinandati tasya tat / na jAtu jantoH sAmIpyaM caturgatiSu muJcati // ' [ niviDayatitarAM-atizayena gADhaM karoti / rajvAdibandhasya jalasecanenAtigADhIbhAvadarzanAdevamuktam // 108 // atha SoDazabhiH padyazcetanabahiraGgasaGgadoSAn pravibhAgena vaktukAmaH pUrva tAvad gADharAganimittabhUtatvAtkAlatrayasya (kalatrasya) doSAn vRttapaJcakenAcaSTe vapustAdAtmyekSAmukharatisukhotkaH striyamaraM, parAmapyAropya zrutivacanayuktyA''tmani jddH| taducchvAsocchvAsI tadasukhasukhAsaukhyasukhabhAk kRtaghno mAtrAdInapi paribhavatyAH paradhiyA // 109 // pUrvajanmameM isa jIvane zarIrameM 'yaha maiM hU~' yA 'yaha merA hai' isa prakArakA nizcaya karake jo pudgalavipAkI nAmakarmA bA~dhA thA usIke udayase yaha zarIra prApta huA hai| isa zarIrake sambandhase jo ye strI-putrAdi tathA gRha Adi prApta haiM yadyapi ye saba bAhya haiM tathApi mUr3ha buddhi jana antaraMgameM kisI alaukika gAr3he bandhanase baddha hai| jaba vaha unake dvArA pIr3ita hokara, usa bandhanako kATanA cAhatA hai arthAt strI-putrAdikako chor3anA cAhatA hai to viSAdarUpI jalakI varSAse usa bandhanako gAr3hA kara letA hai / arthAt dekhA jAtA hai ki pAnI DAlanese rassIkI gA~Tha aura bhI dRr3ha ho jAtI hai| isI taraha strI-putra Adike chor3anekA saMkalpa karake bhI unake viyogakI bhAvanAse jo duHkha hotA hai usase punaH duHkhadAyaka asAtAvedanIya karmakA hI bandha kara letA hai // 108 // vizeSArtha-pUrvajanmameM bA~dhe gaye karmake udayase zarIra milA hai| zarIrake sambandhase strI-putrAdi prApta hue haiM / strI, putra, gRha Adi bAhya haiN| tathApi Azcarya yaha hai ki bAhya hokara bhI antaraMgako bA~dhate haiM aura jaba inase dukhI hokara inheM chor3anA cAhatA hai to unake viyogakI kalpanAse Akula hokara aura bhI tIvra karmakA bandha karatA hai // 108 // - Age solaha padyoMse bAhya cetana parigraha ke doSoMko kahanA cAhate haiN| unameM se prathama pA~ca padyoMse strIke doSoMko kahate haiM kyoMki strI gAr3ha rAgameM nimitta hai yaha mUr3ha prANI zarIrake sAtha apanA tAdAtmya mAnatA hai| usakA mata hai ki zarIra hI maiM hU~ aura maiM hI zarIra huuN| isI bhAvanAse prerita hokara vaha ratisukhake lie utkaNThita hotA hai aura apanese atyanta bhinna bhI strIko veda mantroMke dvArA apanemeM sthApita karake usake ucchvAsake sAtha ucchavAsa letA hai, usake sukha meM sukha aura duHkha meM duHkhakA anubhava karatA hai / kheda hai ki vaha kRtaghna apanA virodhI mAnakara anya janoMkI to bAta hI kyA, mAtA , Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 307 tAdAtmyaM-ekatvam / zrutivacanayuktyA-vedavAkyayojanena / vivAhakAle hi vaidikamantreNa strIpuMsayorekatvaM dvijairApAdyeta / paradhiyA-vipakSabuddhayA // 109 // __ athaivaM strIprasaktasya jananyAdiparibhavotpAdadvAreNa kRtaghnatvaM prakAzya sAMprataM maraNenApi tAmanu- 3 gacchatastasya durantadurgatidukhopabhoga vakravAgbhaGgayA vyanakti cirAya sAdhAraNajanmaduHkhaM pazyanparaM duHsahamAtmano'gne / pRthagjanaH katu miveha yogyAM mRtyAnugacchatyapi jIvitezAm // 110 // sAdhAraNajanma-nigodeSu guDUcImUlakAdiSatpAdaH / yogya-anyAsAM nigode hi ekasmin mriyamANe anantA api mriyante / jIvitezAM-vallabhAm / pRthagjanasya tadAyattajIvitatvAt // 110 // atha bhAryAyAH saMbhogavipralambhazRGgArAbhyAM puruSArthabhraMzakatvamupalambhayati pitA AdikA bhI tiraskAra karatA hai ki inhoMne merA kucha bhI nahIM kiyA, maiM to apane puNyodayase hI banA hU~ // 109 // vizeSArtha-zarIrameM AtmabuddhikI bhAvanAse hI zarIrameM rAga paidA hotA hai aura yaha rAga hI ratisukhakI utkaNThA paidA karatA hai| usIkI pUrti ke lie manuSya vivAha karatA hai / vivAhake samaya brAhmaNa paNDita vaidika mantra par3hakara strI aura puruSako eka sUtra meM bA~dha dete haiM / phira to vaha strImeM aisA Asakta hotA hai ki mAtA-pitAko bhI kucha nahIM samajhatA / yaha bAta to jana-janake anubhavakI hai| kauna aisA kRtajJa hai jo strIkI upekSA karake mAtApitAkI bAta rakhe / ghara-gharameM isIse kalaha hotA hai| vRddhAvasthAmeM mAtA-pitA kaSTa uThAte haiM aura strIke bhayase putra unakI upekSA karatA hai| isakA mUla kAraNa viSayAsakti hI hai| aura isa viSayAsaktikA mUla kAraNa zarIrameM Atmabuddhi hai| jabataka yaha viparIta buddhi dUra nahIM hotI taba taka isa parigrahase chuTakArA nahIM ho sakatA // 109 / / ___ isa taraha strImeM Asakta manuSya mAtA AdikA bhI tiraskAra karake kRtaghna banatA hai yaha dikhAkara vacanabhaMgIke dvArA yaha prakaTa karate haiM ki yaha jIva strIke maraNakA bhI anugamana karake kaThinatAse samApta honevAle durgatike duHkhoMko bhogatA hai mujhe Age cirakAla taka sAdhAraNa nigoda paryAyameM janma lenekA utkRSTa duHsaha duHkha bhoganA par3egA, yaha dekhakara strImeM Asakta mUr3ha manuSya mAno abhyAsa karaneke lie apanI prANapyArI strIkA mRtyumeM bhI anugamana karatA hai arthAt usake maranepara svayaM bhI mara jAtA hai // 110 // vizeSArtha-nigodiyA jIvoMko sAdhAraNakAya kahate haiN| kyoMki una sabakA AhAra, zvAsocchvAsa, jIvana-maraNa eka sAtha hotA hai| strImeM atyanta Asakta mohI jIva marakara sAdhAraNa kAyameM janma le sakatA hai| vahA~ use anya ananta jIvoMke sAtha hI cirakAla taka jInA-maranA pdd'egaa| granthakAra kahate haiM ki usIke abhyAsake lie hI mohI jIva strIke sAtha maratA hai // 110 // patnI sambhoga aura vipralambha bhaMgArake dvArA manuSyako puruSArthase bhraSTa karatI hai isakA ulAhanA dete haiM Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 dharmAmRta ( anagAra) prakSobhyAlokamAtrAdapi rujati naraM yAnurajyAnuvRttyA prANaH svArthApakarSa kRzayati bahuzastanvatI vipralambham / kSepAvajJAzugicchAvihativilapanAthunamantadunoti, prAjyA gantvAmiSAdAmiSamapi kurute sApi bhAryA'hahAryA // 111 // prakSobhyetyAdi / purvAnurAgadvAreNa duHkhApAdakatvoktiriyam / tallakSaNaM yathA 'strIpuMsayonavAlokAdevollasitarAgayoH / jJeyaH pUrvAnurAgo'yamapUrNaspRhayordazA' // [ ] anurajyetyAdi / saMbhogamukhena bAdhakatvadhana (?) midam / kAminyo hi rahasi yathAruci kAmukAnanu9 vRtya yatheSTaM ceSTayanti / taduktam 'yadyadeva ruruce rucitebhyaH subhruvo rahasi tattadakurvan / AnukUlikatayA hi narANAmAkSipanti hRdayAni rmnnyH||' [ ] svArthApakarSamAdi pracyAvya / vipralambha-praNayabhaGgAprabhavamAnazRGgAraM pravAsaM ca / kSepaHdhikkAraH / zuk-zokaH / vilapanaM-pariverdai rAmasya yathA 'snigdhaH zyAmalakAntiliptaviyato velladvalAkA ghanA vAtAH zIkariNaH payodasuhRdAmAnandakekAH kalAH / kAma santu dRDhaM kaThorahRdayo rAmo'smi sarvaM sahe vaidehI tu kathaM bhaviSyati hahA hA devi dhIrA bhava // ' [ kAvyaprakAza, 112 zlo.] api ca 'hAro nAropitaH kaNThe sprshvicchedbhiirunnaa| idAnImantare jAtAH parvatAH sarito drumAH // ' [ ] jo patnI apane rUpake darzana mAtrase hI manuSyake manako atyanta caMcala karake use santapta karatI hai, phira patikI icchAnusAra calakara, use apane meM anarakta karake dharma Adi puruSArthase DigAkara usake bala, Ayu, indriya Adi prANoMko kamajora banA detI hai, tathA tiraskAra, anAdara, zoka, iSTaghAta, rudana Adike dvArA asahya vipralambhako bar3hAkara arthAt kabhI rUThakara, kabhI praNayakopa karake, kabhI pitAke ghara jAkara manuSyake antaHkaraNako duHkhI karatI hai| isa taraha nAnA prakArake duHkharUpI rAkSasoMkA grAsa banA detI hai| Azcarya hai ki phira bhI manuSya patnIko AryA mAnatA hai| athavA kheda hai ki phira bhI kAmI jana patnIko hAryA-hRdayako haranevAlI pyArI mAnate haiM // 111 / / / vizeSArtha-vipralambha zRMgArake cAra bheda kahe haiM-pUrvAnurAga, mAna, pravAsa aura krunnaa| inameM se pahale-pahalekA tIvra hotA hai| arthAt sabase tIvra pUrvAnurAga hai| prathama darzanase jo anurAga hotA hai vaha tIvra pIr3AkAraka hotA hai| usake bAda vivAha honepara 1. daMzoH bha. ku. c.| 2. katvamuktam bha. ku. c.| - dharmAdipuruSArthAtpracyAvya bha. ku. c.| 4. paridevanaM bha. ku. c.| Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caturtha adhyAya 309 prAjyetyAdi-prAjyAH pracurA AgantavaH zatruprahArAdayo duHkhaprakArAsta eva AmiSAdA rAkSasAsteSAmAmiSaM viSayaM grAsaM vaa| ahaha-adbhute khede vaa| AryA-aryate gamyate guNavattayAzriyate iti / athavA 'Aha' iti khede / hAryA-iti anuraJjanIyA ityarthaH / / 111 // atha pUrvAnurAgAdizRGgAradvAreNa strINAM puMspIDakatvaM yathAkramaM dRSTAnteSu spaSTayannAhasvAsaGgena sulocanA jayamaghAmbhodhau tathA''vartayat, svayaM zrImatyanu vajrajaGghamanayada bhogAlasaM duma'tim / mAnAsadgraha-viprayoga samarAnAcArazaGkAdibhiH, sItA rAmamatApayatkana pati hA sApadi draupadI // 112 // sulocnaa-akmpnraajaanggjaa| jayaM-meghezvaram / aghAmbhodhau-duHkhAMhovyasane ythaa| tathA- 2 tena arkakIrtimahAhavAdikaraNaprakAreNa / svamanu-AtmanA saha / shriimtii-vjrdntckrvrtiputrii| durmati-kezavAsanadhapadhamavyAkUlakaNThatayA maraNama / mAnaH-praNayabhaGgakalahaH / asadgrahaH-yudhyamAnalakSmaNaparAjayanivAraNAya taM prati raampressnndurbhiniveshH| anAcArazaGkA-dazamukhopabhogasaMbhAvanA / 12 jo sambhoga hotA hai vaha manuSyakI zakti Adiko kSINa karatA hai| phira bhI manuSya strImeM atyadhika Asakta hotA jAtA hai / taba strI rUThatI hai, khAnA nahIM khAtI, yA pitAke ghara calI jAtI hai yA rotI hai ina sabase manuSyakA mana duHkhI hotA hai // 111 // ina pUrvAnurAga Adi zRMgArake dvArA strI kisa taraha puruSako kaSTa detI hai yaha dRSTAnta dvArA kramase spaSTa karate haiM sulocanAne apane rUpakI Asaktise jayakumArako vipattiyoMke samudra meM lA paTakA, use cakravartIke putra arkakIrtise yuddha karanA pdd'aa| vajradanta cakravartIkI putrI zrImatIne apane sAtha apane pati vajrajaMghako bhI viSayAsakta banAkara durmaraNakA pAtra bnaayaa| sItAne premakalahameM abhimAna, kadAgraha, viyoga, yuddha aura anAcArakI zaMkA Adike dvArA rAmacandrako kaSTa phuNcaayaa| aura baDA kheda hai ki draupadIne apane pati arjanako kisa vipattimeM nahIM DAlA / / 112 // vizeSArtha-Upara vipralambha zrRMgArake cAra bheda kahe haiN| yahA~ unheM dRSTAnta dvArA spaSTa kiyA hai| mahApurANameM jayakumAra-sulocanAkI kathA prasiddha hai| jayakumAra bhagavAna RSabhadevako AhAradAna denevAle rAjA somakA putra thaa| usane samrAT bharatakA senApati hokara meghakumArako jItA thaa| isase vaha meghezvara jayakumAra kahe jAte the| kAzIrAja akampanakI putrI sulocanA jaba vivAha yogya huI to usakA svayaMvara huaa| usameM jayakumAra aura samrAT bharatakA putra arkakIrti bhI upasthita hue| sulocanAne pUrvAnurAgavaza jayakumArakA varaNa kiyaa| isa arkakIrtine apanA apamAna smjhaa| usane jayakumArase ghora yuddha kiyaa| isa taraha sulocanAne pUrvAnurAgavaza jayakumArako vipattimeM ddaalaa| isa taraha pUrvAnurAgavipralambha daHkhadAyI hai| dasarA udAharaNa hai smbhogshRNgaarkaa| zrImatI aura vajrajaMgha paraspara meM bar3e anurakta the| eka dina ve donoM zayanAgArameM sote the| sugandhita dhUpa jala rahI thii| dvArapAla jharokhe kholanA bhUla gayA aura donoM dama ghuTanese mara gye| isa taraha sambhoga zRMgAra duHkhadAyI hai| yaha kathA mahApurANake navama parva meM AyI hai| tIsarA udAharaNa hai siitaakaa| vanavAsake samaya jaba lakSmaNa rAkSasoMse yuddha karane gayA thA aura mArIcane Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 9 dharmAmRta (anagAra ) AdizabdAddivyazuddhayuttarakAle rAmasyApamAnanaM tapasyatazcopasargakaraNam / pati - arjunam / Asa - cikSepa / Apadi - svayaMvarAmaNDapayuddhAdivyasanAvarte / draupadI -- paJcAlarAjaputrI // 112 // 310 atha vallabhAyA dUrakSatva - zIlabhaGga -sadgurusaMgAntarAya hetutva - paralokodyoga pratibandhakatvakathanadvAreNa mumukSUNAM prAgevAparigrAhyatvamupadizati tairazco'pi vadhUM pradUSayati puMyogastatheti priyA sAmIpyAya tuje'pyasUyati sadA tadviplave dUyate / tadvipratibhayAnna jAtu sajati jyAyobhiricchannapi, - tyaktuM sa kuto'pi jIryatitarAM tatraiva tadyantritaH // 113 // tathA satyaM tena vA prabhaJjanacaritAdiprasiddhena prakAreNa / tatra hi rAjJI markaTAsaktA zrUyate / tuje - putrAya / tadviplave - priyAzIlabhaGge / sajati -- saMgaM karoti / jyAyobhiH -- dharmAcAryAdibhiH // 113 // kapaTase hA rAma, hA rAmakI dhvani kI to sItAne ghora Agraha karake rAmako usakI madada ke lie bhejaa| pIchese rAvaNane usakA haraNa kiyaa| usake viyogameM rAmane ghora kaSTa sahana kiyA / phira sItA ke viSayameM yaha AzaMkA kI gayI ki rAvaNake gharameM itane lambe samaya taka rahane se vaha zIlavatI kaise ho sakatI hai / isase bhI rAmacandrako mArmika vyathA huI aura unheM sItAkI agniparIkSA lenI pdd'ii| ye saba mAna- pravAsa nAmaka vipralambhake dvArA duHkhotpatti udAharaNa haiM / yaha saba kathA padmapurANa meM varNita hai / tathA paMcAla dezake rAjA drupada kI putrI draupadI to prasiddha hai / svayaMvara maNDapameM usane arjunake galemeM varamAlA DAlI to vaha TUTakara pA~coM pANDavoMpara girii| isase yaha apavAda phailA ki usane pA~coM pANDavoMko varaNa kiyA hai / varaNake bAda arjunako svayaMvara meM Agata kaurava Adi rAjAoMse yuddha karanA par3A / jue meM hAra jAnepara kaurava sabhA meM draupadIkA cIra haraNa kiyA gyaa| jo Age mahAbhAratakA kAraNa bnaa| yaha saba kathA harivaMzapurANa meM varNita hai / yaha pUrvAnurAga aura pravAsa vipralambhake dvArA duHkhakA utpAdaka dRSTAnta hai // 112 // Age batalAte haiM ki strIkI rakSA karanA bahuta kaThina hai, unakA yadi zIla bhaMga ho ye to bar3A kaSTa hotA hai, ve sadguruoMkI saMgati meM bAdhaka haiM, unase paraloka ke lie udyoga karanemeM rukAvaTa par3atI hai / ataH mumukSuoMko pahale hI unakA pANigrahaNa nahIM karanA cAhie dUsaroMkI to bAta hI kyA, putra bhI yadi priyAke nikaTa rhe| 'usapara bhI doSAropaNa loka karate haiM aura yaha ucita bhI hai kyoMki tiryaca puruSakA bhI sambandha strIko dUSita kara detA hai phira manuSyakA to kahanA hI kyA hai / tathA apanI patnIke zIlabhaMgakI bAta bhI sunakara manuSyakA mana sadA khedakhinna rahatA hai / strIse prIti TUTa jAneke bhaya se manuSya dharmaguruoMke pAsa bhI nahIM jAtA / putramaraNa Adi kisI kAraNa se ghara chor3anA cAhate hue bhI strIke bandhana meM ba~dhA huA gharameM hI jarAjIrNa hotA hai-bUr3hA hokara mara jAtA hai // 113 // vizeSArthaM - kahAvata prasiddha hai ki vivAha aisA phala hai ki jo khAtA hai vaha pachatAtA hai / nItizAstra meM bhI kahA hai ki rUpavatI bhAryA zatru hai / jo loga vRddhAvasthA meM vivAha karate haiM unheM apanI nayI navelImeM ati Asakti hotI hai / phalataH yadi unakA yuvA putra apanI nayI mA~se adhika prIti karatA hai to unheM yaha zaMkA sadA satAtI rahatI hai ki kahIM Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 311 atha putramohAndhAn dUSayannAha yaH patnI garbhabhAvAt prabhRti viguNayan nyakkaroti trivarga, prAyo vastuH pratApaM taruNimani hinastyAdadAno dhanaM yaH / mUrkhaH pApo vipadvAnupakRtikRpaNo vA bhavan yazca zalya ___ tyAtmA vai putranAmAsyayamiti pazubhiyujyate svena so'pi // 114 // viguNayan-sauSThava-saundaryAdiguNarahitAM vikUlAM vA kurvan / nyakkaroti-hAsayati / yadvRddhAH- 6 'jAo harai kalattaM vaDDhaMto vaDhimA hri| atthaM harai samattho puttasamo vairio patthi // ' [ / yallokaH'ajAtamRtamUrkhebhyo mRtAjAtau sutau varam / yatasto svalpaduHkhAya yAvajjIvaM jaDo bhavet // [ ] pApa:-brahmahatyA-paradArAgamanAdipAtakayuktaH / vipadvAna-vyAdhivandigrahAdi-vipattipatitaH / 12 upakRtikRpaNa:-asAmarthyAdavivekAdvA anupakArakaH / AtmetyAdi / yajjAtakarmaNi paThanti 'aGgAdaGgAtprabhavasi hRdayAdapi jaayse| AtmA vai putranAmAsi saMjIva zaradaH zatam // [ ] vaha merI patnIse phaMsa na jAye / aura aisI zaMkA ucita bhI hai, kyoMki puruSakI to bAta hI kyA, pazukA saMsarga bhI strIko bigAr3atA hai| prabhaMjana caritameM eka rAnIkI kathA varNita hai jo bandarapara Asakta thii| jo striyA~ kutte pAlatI haiM unake sambandhameM bhI aisA hI sunA jAtA hai| phira apanI strIke zIlabhaMgakI bAta bhI koI kaha de to bar3A kaSTa hotA hai| strIke mohavaza hI manuSya sAdhu-santoMke samAgamase DaratA hai| kabhI sAMsArika kaSToMse ghabarAkara ghara chor3anekA vicAra bhI karatA hai kintu strIse ba~dhakara gharameM hI vRddha hokara kAlake gAlameM calA jAtA hai| ataH mumukSuoMko vivAha hI nahIM karanA cAhie yaha ukta kathanakA sAra hai // 113 / / isa prakAra strIke rAgameM andhe hue manuSyoMkI burAI batalAkara aba putrake mohase andhe hue manuSyoMkI burAI batalAte haiM jo garbhabhAvase lekara patnIke svAsthya-saundarya Adi guNoMko harakara manuSyake dharma, artha aura kAmameM kamI paidA karatA hai, yuvAvasthA meM pitAke dhanapara kabjA karake prAyaH usake pratApako naSTa karatA hai, yadi vaha mUrkha yA pApI huA athavA kisI vipattimeM par3a gayA, yA asamartha athavA avivekI honese mAtA-pitAke upakArako mulA baiThA to zarIra meM ghusI huI kIlakI taraha kaSTa detA hai| aisA bhI putra gharelU vyavahArameM vimUr3ha gRhasthoMke dvArA yaha merA putra nAmadhArI AtmA hai, isa prakAra apanese abhinna mAnA jAtA hai // 114 / / vizeSArtha-mAtA-pitAke raja aura vIyako AtmasAt karanevAle jIvako garbha kahate haiM aura usake bhAvako arthAt svarUpasvIkArako garbhabhAva kahate haiN| putrotpattise strIke svAsthya aura saundaryameM kamI A jAtI hai / sAtha hI, strI phira putrake mohavaza patise utanI prIti bhI nahIM krtii| phalataH puruSake bhogameM vighna par3ane lagatA hai / yuvA honepara putra dhanakA mAlika bana baiThatA hai| kahA bhI hai-'utpanna hote hI strIkA, bar3A honepara bar3appanakA aura samartha honepara dhanakA haraNa karatA hai| ataH putrake samAna koI vairI nahIM hai| yadi putra par3hA-likhA nahIM yA cora, vyabhicArI huA aura jelakhAnemeM banda ho gayA yA mAtA-pitAke Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 dharmAmRta ( anagAra) manustvidamAha 'patirbhAyaryA saMpravizya garbho bhUtveha jAyate / jAyAyAstaddhi jAyatvaM yadasyAM jAyate punaH // ' [ manusmRti 98 ] pazubhiH-gRhavyavahAramUDhaH / yujyate-abhedena dRzyate // 114 // atha putre sAMsiddhikopAdhikabhrAntyapasAraNena paramArthavarmani zivArthinaH sthApayitumAha yo vAmasya vidheH pratiSkazatayA''skandan pitaJjIvato 'pyunmathnAti sa tarpayiSyati mRtAn piNDapradAdyaiH kila / ityeSA januSAndhatArya sahajAhAryAtha hAryA tvayA, sphAryAtmaiva mamAtmajaH suvidhinoddhartA sadetyeva dRk // 115 // vAmasya vidheH-bAdhakasya devasya zAstraviruddhasyAcArasya vaa| pratiSkazatayA-sahakAribhAvena / Askandan-duSkRtodIraNatIvramohotpAdanadvAreNa kadarthayan / putro hyavinIto duHkhadAnonmakhasya duSkRtasyo12 dIraNAyA nimittaM syAta / vinIto'pi svaviSayamohagrahAvezanena paralokaviruddhAcaraNavidhAnasya / unmathnAti upakArako bhUlakara unheM satAne lagA to rAta-dina hRdayameM kA~TekI taraha karakatA rahatA hai|' aura bhI kahA hai-'ajAta ( paidA nahIM huA), mara gayA aura mUrkha ina tInoMmeM-se mRta aura ajAta putra zreSTha haiM kyoMki ve to thor3A hI duHkha dete haiM kintu mUrkha putra jIvana-bhara duHkha detA hai|' ___ isa taraha putra duHkhadAyaka hI hotA hai phira bhI mohI. mAtA-pitA use apanA hI pratirUpa mAnate haiN| kahate haiM, merI hI AtmAne putra nAmase janma liyA hai| manu mahArAjane kahA hai-'pati bhAryA meM samyak rUpase praveza karake garbharUpa hokara isa lokameM janma letA hai / strIko jAyA kahate haiM / jAyAkA yahI jAyApanA hai ki usameM vaha punaH janma letA hai' // 114 / / Age isa prakAra putrake viSayameM svAbhAvika aura aupAdhika bhrAntiyoMko dUra karake mumukSuoMko mokSamArgameM sthApita karate haiM jo putra pratikUla vidhi athavA zAstra viruddha AcArakA sahAyaka hotA huA pApakarmakI udIraNA yA tIvra mohako utpanna karake jIvita pitA-dAdA Adike bhI prANoMkA ghAta karatA hai, unakI antarAtmAko kaSTa pahuMcAtA hai yA unheM atyanta mohI banAkara dharmakarma meM lagane nahIM detA, vaha putra mare hue pitaroMko piNDadAna karake tarpaNa karegA, yaha svAbhAvika yA paropadezase utpanna huI janmAndhatAko he Arya ! tU chor3a de| aura samyavihita AcArake dvArA saMsAra-samudrase uddhAra karanevAlA merA AtmA hI merA Atmaja hai-putra hai isa prakArakI dRSTiko sadA ujjvala banA // 115 // vizeSArtha-putra yadi avinIta hotA hai to pApakarmakI udIraNAmeM nimitta hotA hai kyoMki pApakarmake udayase hI isa prakArakA putra utpanna hotA hai jo mAtA-pitAkI avajJA karake unheM kaSTa detA hai / aura yadi putra vinayI, AjJAkArI hotA hai to usake mohameM par3akara mAtA-pitA dharma karmako bhI bhulA baiThate haiN| isa taraha donoM hI prakArake putra apane pUrvajoMke prANoMko kaSTa pahu~cAte haiN| phira bhI hindU dharmameM kahA hai ki jisake putra nahIM hotA usakI gati nahIM hotii| vaha pretayonimeM hI par3A rahatA hai| pretayonise tabhI nikAsa hotA hai jaba putra piNDadAna karatA hai| usIko lakSyameM rakhakara granthakAra kahate haiM ki jo putra jIvita Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 313 zuddhacaitanyalakSaNaiH prANaviyojayati / mRtAn-paJcatvamApannAn / piNDapradAdyaiH-piNDapradAna-jalatarpaNaRgazodhanAdibhiH / januSAndhatA-jAtyandhatvam / suvidhinA-samyagavihitAcaraNena // 115 / / atha putrikAmuDhAtmanAM svArthabhraMzaM sakhedamAvedayatimAtrAdInAmadRSTadrughaNahatirivAbhAti yajjanmavArtA sausthyaM yatsaMpradAne kvacidapi na bhavatyanvahaM durbhageva / yA duHzIlA'phalA vA skhalati hRdi mRte viplupte vA dhave'nta ryA dandagdhIha mugdhA duhitari sutavad ghnanti dhik svArthamandhAH // 116 // draghaNaH-mudgaraH / aphlaa-nirptyaa| viplute-puruSArthasAdhanasAmarthyaparibhraSTe / dandagdhigarhitaM dahati // 11 // avasthAmeM hI apane pitA Adiko kaSTa pahuMcAtA hai| vaha marane para piNDadAna karake hamArA uddhAra karegA yaha jo mithyA dhAraNA hai cAhe vaha kulAgata ho yA kisIke upadezase huI ho use to chor3a de| kyoMki kisIke piNDadAnase mare hue kA uddhAra kaise ho sakatA hai| kahA bhI hai-'yadi brAhmaNoM aura kauoMke dvArA khAyA gayA anna paralokameM pitaroMko tRpta karatA hai to una pitaroMne pUrva janmameM jo zubha yA azubha karma kiye the ve to vyartha hI hue khlaaye|' ata: isa mithyAvizvAsako choDakara sadA yahI daSTi banAnI cAhie ki AtmAkA saccA putra yaha AtmA hI hai kyoMki yaha AtmA hI samyak AcaraNake dvArA saMsAra-samudrase apanA uddhAra karane meM samartha hai| dUsarA koI bhI isakA uddhAra nahIM kara sakatA // 115 / / jo putriyoMke mohase mUr3ha bane hue haiM unake bhI svArthake nAzako kheda sahita batalAte haiM jisake janmakI bAta mAtA-pitA Adike lie acAnaka hue mudgarake AghAtakI taraha lagatI hai, jisake varake viSayameM mAtA AdikA citta kahIM bhI caina nahIM pAtA, vivAhanepara yadi usake santAna na huI yA vaha durAcAriNI huI to bhartAko apriyaabhAginIkI taraha mAtA Adike hRdayameM rAta-dina kaSTa detI hai, yadi pati mara gayA yA paradeza calA gayA athavA napuMsaka huA to mAtA Adike antaHkaraNako jalAyA karatI hai| aisI duHkhadAyaka putrImeM putrakI taraha moha karanevAle andhe manuSya svArthakA ghAta karate haiM yaha bar3e khedakI bAta hai / / 116 / / vizeSArtha-'putrI utpanna huI hai' yaha sunate hI mAtA-pitA duHkhase bhara uThate haiM, jaba vaha vivAha yogya hotI hai to usake lie varakI khoja hotI hai / varake kula, zIla, sampattikI carcA calanepara mAtA-pitAko kahIM bhI yaha santoSa nahIM hotA ki hama apanI kanyA yogya varako de rahe haiN| usake bAda bhI yadi kanyA durAcAriNI huI yA usake santAna nahIM huI, yA patine usako tyAga diyA, yA patikA maraNa ho gayA athavA vaha chor3akara calA gayA taba bhI mAtA-pitAko rAta-dina kaSTa rahatA hai| ataH putrakI taraha putrI bhI duHkhakI khAna hai // 116 / 1. dvijaizca kAryadi bhuktamannaM mRtAn pitR starpayate paratra / purAjitaM tatpitRbhivinaSTaM zubhAzubhaM tena hi kAraNena ||-vraanggcrit 25 / 64 / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 dharmAmRta ( anagAra) atha pitRmAtRjJAtInAmapakArakatvaM vakrabhaNityA nindan duSkRtanirjaraNahetutvenopakArakatvAdarAtInabhinandati bIjaM vaHkhaikaboje vapuSi bhavati yastarSasantAnatantra stasyaivAdhAnarakSAdhupaSiSu yatate tanvato yA ca mAyAm / bhadraM tAbhyAM pitRbhyAM bhavatu mamatayA madyavad ghUrNayadbhayaH, svAntaM svebhyastu baddho'JjalirayamarayaH pApadArA varaM me // 117 // AdhAnarakSAdyupadhiSu-garbhAdhAnapAlanavarddhanAdyupakaraNeSu / mAyAM-saMvRti mithyAmohajAlam / dhUrNayadbhayaH-hitAhitavicAravilopakaraviklavaM kurvadbhayaH / svebhyaH-bandhubhyaH / pApadArAH-apakAra9 karaNadvAreNa pAtakAmmocayantaH / mumukSorAtmabhAvanopadezo'yam // 117 // atha pRthagjanAnAM mitratvamadharmaparatvAdapavadati adharmakarmaNyupakAriNo ye prAyo janAnAM suhRdo mtaaste| svAntabaMhiHsantatikRSNavamanyaraMsta kRSNe khalu dharmaputraH // 118 // svetyAdi / svAntaHsantato-nijAtmani, kRSNasya-pApasya, varma-mArgaH prAptyupAya ityarthaH / kRSNazabdena ca sAMkhyAH pApamAhuH / tathAhi tatsUtram-'pradhAnapariNAmaH zuklaM kRSNaM ca karmeti / ' tathA svabahiH 15 santatau-nijavaMze kRSNavarmA vahniH kairavasaMhArakArakatvAt / araMsta-prItimakArSIt // 118 // atha aihikArthasahakAriNAM mohAvahatvAtyAjyatvamupadarzayannAmutrikArthasuhRdAmadhastanabhUmikAyAmevAnukartavyamabhidhatte pitA-mAtA Adi bandhu-bAndhava apakAraka haiM ataH vakroktike dvArA unakI nindA karate haiM aura pApakarmoMkI nirjarAkA kAraNa honese zatru upakAraka haiM ataH unakA abhinandana karate haiM jo tRSNAkI avicchinna dhArAke adhIna hokara duHkhoMke pradhAna kAraNa zarIrakA bIja hai usa pitAkA kalyANa ho| jo mithyA mohajAlako vistAratI huI usI zarIrake garbhAdhAna, pAlana, vardhana Adi upakaraNoM meM prayatnazIla rahatI hai usa mAtAkA bhI kalyANa ho| arthAt punaH mujhe mAtA-pitAkI prApti na hove kyoMki ve hI isa zarIrake mUla kAraNa haiM aura zarIra duHkhoMkA pradhAna kAraNa hai / taba bandhu-bAndhavoMmeM to ukta doSa nahIM haiM ? to kahatA haimamatAke dvArA madirAkI taraha manako hita-ahitake vicArase zUnya karake vyAkula karanevAle bandhu-bAndhavoMko to maiM dUrase hI hAtha jor3atA huuN| inase to mere zatru hI bhale haiM jo apakAra karake mujhe pApoMse chuTakArA dilAte haiM // 117 // vizeSArtha-yaha mumukSu ke lie AtmatattvakI bhAvanAkA upadeza hai / / 117 / / nIca yA mUrkha logoMkI mitratA adharmakI ora le jAtI hai ataH usakI nindA karate haiM prAyaH logoMke aise hI mitra huA karate haiM jo pApakarmameM sahAyaka haiM kyoMki dharmaputra yudhiSThirane aise kRSNase prIti kI jo usakI antaHsantati arthAt AtmAke lie pApakI prAptikA upAya banA / aura bahiHsantati arthAt apane vaMzake lie agni pramANita huA kyoMki usIke kAraNa kauravoMkA saMhAra huA // 11 // Age kahate haiM ki jo isa loka sambandhI kAryoMmeM sahAyaka haiM ve mohako bar3hAnevAle Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 315 nizchadma medyati vipadyapi saMpadIva yaH so'pi mitramiha mohayatIti heyaH / / zreyaH paratra tu vibodhayatIti tAvacchakyo na yAvavasituM sakalo'pi saGgaH // 119 // medyati-snihyati / asituM-tyaktum / uktaM ca_ 'saMgeH sarvAtmanA tyAjyo munibhirmoktumicchubhiH / sa cettyaktuM na zakyeta kAryastAtmarzibhiH // ' [ api ca 'saMgaH sarvAtmanA tyAjyaH sa cettyaktuM na zakyate / sa sadbhiH saha kartavyaH santaH saMgasya bheSajam // [ ] // 119 // atha atyantabhaktimato'pi bhUtyasyAkRtyapradhAnatvAdanupAdeyatAM lakSayati yo'tibhaktatayAtmeti kApibhiH kalpyate'Ggavat / so'pyakRtye'graNI tyaH syAvAmasyAJjaneyavat // 120 // kAryibhiH-svArthaparaiH / AJjaneyavat-hanUmAniva // 120 // atha dAsIdAsasya svIkAro manastApAya syAdityAha___ atisaMstavadhRSTatvAvaniSTe jAghaTIti yat / tahAsIdAsamRkSIva karNAttAH kasya zAntaye // 12 // jAghaTIti-bhRzaM punaH punarvA ceSTate // 121 // honese chor3ane yogya haiM aura jo paraloka sambandhI kAryoM meM sahAyaka haiM, nIcekI bhUmikAmeM hI unakA anusaraNa karanA cAhie ___ jo nizchala bhAvase sampattikI taraha vipattimeM bhI sneha karatA hai aisA bhI mitra isa janmameM heya hai-chor3ane yogya hai kyoMki vaha moha utpanna karatA hai / kintu jabataka samasta parigraha chor3anekI sAmarthya nahIM hai taba taka paralokake viSayameM aise mitrakA Azraya lenA cAhie jo AtmA aura zarIrake bhedajJAnarUpa viziSTa bodhako karAtA hai / / 119 // vizeSArtha-kahA bhI hai-'muktike icchuka muniyoMko sarvarUpase pariprahakA tyAga karanA cAhie / yadi usakA chor3anA zakya na ho to AtmadarzI maharSiyoMkI saMgati karanA caahie|' tathA-sarvarUpase parigrahako chor3anA caahie| yadi usakA chor3anA zakya na ho to sajjana puruSoMkI saMgati karanA caahie| kyoMki santa puruSa parigrahako auSadhi hai / / 119|| ____atyanta bhaktiyukta bhI sevaka akRtya karane meM aguA ho jAtA hai ataH vaha bhI upAdeya nahIM hai jaise bAhyadRSTi manuSya atyanta sambaddha honese zarIra meM 'yaha maiM hU~' aisI kalpanA karate haiM usI taraha svArtha meM tatpara manuSya apanemeM atyanta anurakta honese jise 'yaha maiM hU~' aisA mAnate haiM, vaha bhRtya bhI rAmacandrake sevaka hanumAnkI taraha hiMsAdi kAryo meM aguA ho jAtA hai / ataH sevaka nAmaka cetana parigraha bhI tyAjya hai // 120 // Age kahate haiM ki dAsI-dAsako rakhanA bhI manake lie santApakAraka hotA hai___ jaise strI bhAluse itanA ghaniSTha paricaya ho jAnepara bhI ki usakA kAna pakar3a liyA jAye, vaha kabhI bhI nizcintatA pradAna nahIM karatI usase sAvadhAna hI rahanA par3atA hai / usI 1. tyAjya evAkhilaH saGgo munibhiH-jJAnArNava 138 / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 316 dharmAmRta (anagAra atha ziSyazAsane'pi kvacit krodhodbhavaM bhavati yati // 122 // yaH ziSyate hitaM zazvadantevAsI suputravat / so'pyantevAsinaM kopaM chopayatyantarAntarA // 122 // antevAsI - ziSyaH / antevAsinaM - caNDAlam / sAdhujanAnAmaspRzyatvAt / chopayati- sparza atha catuSpadaparigrahaM pratikSipati dvipadairapyasatsaMgazcet kiM tahi catuSpadaiH / tiktamapyAmasantrAgnarnAyuSyaM kiM punaghU tam // 123 // taraha atyanta paricayake kAraNa siracar3he jo dAsI dAsa svAmIke aniSTa karane meM lage rahate haiM ve kisake lie zAntidAtA ho sakate haiM // 121 // vizeSArtha - bhRtya meM aura dAsI-dAsameM antara hai / jo kAma karanekA vetana pAtA hai vaha bhRtya hai / bhRtikA artha hai ' ' kAmakA mUlya' / aura jo paisA dekara kharIda liyA jAtA hai vaha dAsa yA dAsI kahatA hai / parigraha parimANa vratake aticAroM meM vAstu, kheta Adike sAtha jo dAsI dAsa diye haiM ve kharIde hue gulAma hI haiN| paM. AzAdharajIne apanI TIkAmeM dAsakA artha 'krItaH karmakaraH' arthAt mUlya dekara kharIdA gayA karmacArI kiyA hai / sva. zrI nAthUrAmajI premIne 'jaina sAhitya aura itihAsa' ke dvitIya saMskaraNa, pR. 510 AdimeM parigraha parimANa vrata ke dAsa - dAsIpara vistAra se prakAza DAlA hai / bhagavatI ArAdhanA meM (gA. 1962) sacitta parigraha ke doSa batalAye haiM / usakI vijayodayA TIkA meM 'sacittA puNa gaMthA' kA artha 'dAsIdAsa gomahiSyAdayaH' kiyA hai / arthAt dAsI dAsakI bhI vahI sthiti thI jo gaubhaiMsa Adi kI hai| unheM gAya-bhaiMsa kI taraha bAjAroMmeM becA jAtA thaa| unase utpanna santAnapara bhI mAlikakA hI adhikAra rahatA thA / isa prathAkA atyanta hRdayadrAvaka varNana amerikI lekhakakI pustaka 'aMkila TAmasa kevina' meM citrita hai / par3hakara roMgaTe khar3e ho jAte haiM / koI ahiMsAkA ekadeza vratI bhI mAnava ke sAtha pazu-jaisA vyavahAra kaise kara sakatA hai ? aba to yaha prathA sabhya dezoM se uTha gayI hai kintu isase ghRNita vyavahAra zAyada hI dUsarA rahA ho / pazuoM kI taraha kharIde gaye dAsa-dAsiyoMkI parigraha meM gaNanA bhI Apattijanaka pratIta hotI hai // 121 // Age kahate haiM ki ziSyoMpara anuzAsana karanemeM bhI kabhI-kabhI krodha utpanna ho AtA hai jisa ziSyako gurujana suputrakI taraha rAta-dina hitakI zikSA dete haiM, vaha bhI bIcabIca meM cANDAlake tulya krodhakA sparza karA detA hai // 122 // vizeSArtha - ziSyako zikSaNa dete samaya yadi ziSya nahIM samajhatA yA tadanusAra AcaraNa nahIM karatA to guruko bhI krodha ho AtA hai / isase Azaya yaha hai ki mumukSuko ziSyoM kA bhI saMgraha nahIM karanA cAhie || 122 // Age catuSpada parigrahakA niSedha karate haiM yadi do pairavAle manuSya AdikA saMga burA hai to cAra pairavAle hAthI-ghor3oM ke saMgakA to kahanA hI kyA hai / A~vake kAraNa jisakI udarAgni manda par3a gayI hai usake lie yadi Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 caturtha adhyAya tiktaM-bhUnimbanimbAdiprAyamauSadham / sannaH-abhibhUtaH / tathA coktam 'tIvAtirapi nAjINaM' pibecchUlaghnamauSadham / Amasanno nalo nAla paktuM doSauSadhAzanam / / ' [ api ca 'saptAhAdauSadhaM kecidAhuranye dshaahtH| kecillaghvannabhuktasya yojyamAnolvaNe tu na // [ etena dvipadasaMgAccatuSpadasaMgasya bahutarApAyatvaM samarthitam // 123 // athAcetanasaMgAccetanasaMgasya bAdhAkaratvamAcaSTe yaunamaukhAdisaMbandhadvAreNAvizya mAnasam / yathA parigrahazcitvAn mathnAti na tathetaraH // 124 // yauna:-yonerAgataH sodarAdisaMbandhaH / maukha:-mukhAdAgataH ziSyAdisaMbandhaH / AdizabdAt 12 janyajanakatva-poSyapoSakatva-bhogya bhoktabhAvAdisaMbandhA ythaasvmvseyaaH| citvAn-cetanAvAn / mathnAtivyathayati // 124 // atha paJcadazabhiH padyaracetanaparigrahasya doSAnudbhAvayatinIma cirAyatA Adi kaTu auSadhi svAsthyakara nahIM ho sakatI to phira ghIkI to bAta hI kyA hai ? // 123 / / vizeSArtha-dvipadoMke saMgase caupAyoMkA saMga jyAdA kaSTadAyaka hotA hai; kyoMki jaba do pairavAlA kaSTadAyaka hai to cAra pairavAlA to usase dUnA kaSTadAyaka hogA / dRSTAnta diyA hai aamrogiikaa| jaba peTa meM rasakA paripAka ThIka nahIM hotA to udarAgni manda hotI jAtI hai| kaTuka auSadhi svabhAvase hI A~vake lie pAcaka hotI hai| kintu jisa A~varogIko kaTu auSadhi bhI anukUla nahIM par3atI usake lie ghI kaise pathya ho sakatA hai ? ghI to cikkaNa aura zItala honese A~vako bar3hAtA hai| ataH jaba dopAyA hI kaSTakara hai taba caupAyekA to kahanA hI kyA? // 123 // Age kahate haiM ki acetana parigrahase cetana parigraha adhika kaSTakara hai yoni aura mukha AdikI apekSAse honevAle sambandhoMke dvArA gAr3harUpase praviSTa hokara cetana parigraha manuSyake manako jaisA kaSTa detI hai vaisA kaSTa acetana parigraha nahIM detI // 124 / / vizeSArtha-acetana parigrahake sAtha to manuSyakA kevala svAmitva sambandha rahatA hai kintu sahodara bhAI-bahanake sAtha yauna sambandha hotA hai aura guru-ziSya AdikA maukhika sambandha hotA hai| isI taraha pitA-putrakA janya-janaka sambandha hotA hai, pati-patnIkA bhogya-bhoktRtva sambandha hotA hai| ye saba sambandha adhika anurAgake kAraNa honese adhika kaSTadAyaka bhI hote haiN| isIse granthakArane cetana parigrahake pazcAt acetana parigrahakA kathana kiyA hai // 124 // ___ Age dasa zlokoMse acetana parigrahake doSa batalAnekI bhAvanAse prathama hI gharake doSa batalAte haiM kyoMki ghara hI doSoMkA ghara hai1. jIrNI bha. ku. c.| 2. na tu bha. ku. c.| Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 dharmAmRta ( anagAra) paJcazUnAd gRhAcchnyaM varaM saMveginAM vanam / pUrva hi labdhalopArthamalabdhaprAptaye param // 125 // paJcasUnAt 'kuNDanI peSaNI cullI udakumbhaH prmaarjnii| paJcazUnA gRhasthasya tena mokSaM na gacchati // ' [ labdhaH-prakramAt saMvegaH / alabdhaM-zuddhAtmatattvam / kadAcidapyaprAptapUrvakatvAt / / 125 / / atha gRhakAryavyAsaktAnAM duHkhasAtatyamanuzocati vivekazaktivaikalyAd gRhadvandva nissdvre| magnaH sIdatyaho lokaH zokaharSabhramAkulaH // 126 // vivekaH-hitAhitavivecanaM vizleSaNaM ca / nissdvrH-krdmH| bhramaH-paryAyeNa vRttirdhAntirvA / taduktam 'rateraratimAyAtaH punA ratimupAgataH / tRtIyaM padamaprApya bAlizo vat sIdati / / ' [AtmAnu. 232 / ] tathA vAsanAmAtramevaitatsukhaM duHkhaM ca dehinAm / tathA hyadvejayantyete bhogA rogA ivApadi // [ iSTopa. 6 / ] // 126 / / zUnakA artha hai vadhasthAna / gharameM pA~ca vadhasthAna haiN| ataH pA~ca vadhasthAnavAle gharase saMsArase bhIruoMke lie ekAnta vana zreSTha hai| kyoMki gharameM to jo prApta hai usakA bhI lopa ho jAtA hai aura vanameM jo pahale kabhI prApta nahIM huA usa zuddha AtmatattvakI prApti hotI hai // 125 / / vizeSArtha-ukhalI, cakkI, cUlA, jala bharanekA ghar3A aura buhArI ina pA~cake binA gharakA kAma nahIM cltaa| jo gharameM rahegA use kUTanA, pIsanA, Aga jalAnA, pAnI bharanA , aura jhAr3a lagAnA avazya pdd'egaa| aura ye pA~coM hI jIvahiMsAke sthAna haiM ataH gharako pA~ca vadhasthAnavAlA kahA hai| yathA-'okhalI, cakkI, cUlA, jala bharanekA ghaTa aura buhArU ye pA~ca zUnA gRhasthake haiM / isIse gRhastha dazAmeM mokSa nahIM hotaa| ataH gharase zreSTha ekAnta vana hai| gharameM to jo kucha dharma-karma prApta hai vaha bhI chUTa jAtA hai kintu vanameM jAkara AtmabhyAna karanese zuddha AtmAkI prApti hotI hai / / 125 // jo gRhakAryameM vizeSarUpase Asakta rahate haiM ve nirantara duHkhI rahate haiN| ataH unake prati zoka prakaTa karate haiM kheda hai ki hita-ahitakA vivecana karanekI zaktike na honese zoka aura harSake bhramase vyAkula huA mUr3ha manuSya gharakI AsaktirUpI kIcar3ameM phaMsakara kaSTa uThAtA hai // 126 // vizeSArtha-jaise kIcar3ameM phaMsA manuSya usameM-se nikalane meM asamartha hokara duHkha uThAtA hai, usI taraha gharake pacar3oM meM phaMsA huA manuSya bhI hita aura ahitakA vicAra karane meM asamartha hokara duHkha uThAtA hai| gRhasthAzramameM harSa aura zokakA yA sukha-duHkhakA cakra calA karatA hai| kahA hai-'kheda hai ki mUrkha manuSya ratise aratikI ora AtA hai aura punaH ratikI ora jAtA hai| isa taraha tIsarA pada rati aura aratike abhAvarUpa parama udAsInatAko prApta na karake kaSTa uThAtA hai|' Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya atha kSetraparigrahadoSamAha kSetra kSetrabhRtAM kSemamAkSetrajyaM mRSA na cet| anyathA durgateH panthA bahvArambhAnubandhanAt // 127 // kSetraM-sasyAdyutpattisthAnam / kSetrabhRtAM dehinAm / kSemam-aihikasukhasaMpAdakatvAt / AkSetrazyaMnairAtmyaM bauddhazcArvAkaizca jalpitam / anyathA-nairAtmyaM mithyA ced jIvo yadyastIti bhAvaH // 12 // atha kupyAdiparigrahasyauddhatyAzAnubandhanibandhanatvamabhidhatte yaH kupya-dhAnya-zayanAsana-yAna-bhANDa kANDakaDambaritatANDavakarmakANDaH / vaitaNDiko bhavati puNyajanezvare'pi, taM mAnasomijaTilojAti nottarAzA // 128 / / vAstava meM sAMsArika sukha to eka bhrama mAtra hai| saMsAra aura sukha ye donoM eka tarahase paraspara virodhI haiN| kahA hai-'prANiyoMkA yaha sukha aura duHkha kevala vAsanAmAtra hai, jaise ApattikAlameM roga cittameM udvega paidA karate haiM vaise hI bhoga bhI udvega paidA karanevAle haiN|' // 126 / / kSetra parigraha ke doSa batalAte haiM yadi bauddhadarzanakA nairAtmyavAda aura cArvAkakA mata mithyA nahIM hai arthAt AtmA aura paralokakA abhAva hai taba to prANiyoMke lie kSetra (kheta) isa loka sambandhI sukha denevAlA honese kalyANarUpa hai| aura yadi AtmA aura paraloka haiM to kSetra narakAdi durgatiyoMkA mArga hai, kyoMki bahuta ArambhakI paramparAkA kAraNa hai // 127 // vizeSArtha-kSetrakA artha hai kheta, jahA~se anAja paidA hotA hai| kintu sAMkhya darzanameM kSetrakA artha zarIra hai aura kSetrajJakA artha hotA hai AtmA, jo kSetra arthAt zarIrako jAnatA hai / tathA 'kSetrabhRt' kA artha hotA hai kSetra arthAt zarIrako dhAraNa karanevAlA praannii| ataH akSetrajJakA artha hotA hai kSetrajJa nahIM arthAt AtmAkA abhAva yA ISat kSetrajJa / bauddha darzana nairAtmyavAdI hai / vaha AtmAko nahIM mAnatA aura cArvAka garbhase lekara maraNa payanta hI mAnatA hai yaha bAta dRSTi meM rakhakara granthakAra kahate haiM-yadi ye donoM mata sacce haiM taba to kheta kalyANakArI hai| usameM annAdi utpanna karake loga jIvana paryanta ja kareMge aura marane para jIvanake sAtha saba kucha samApta ho jaayegaa| puNya aura pApakA koI prazna hI nhiiN| kintu yadi ye donoM haiM taba to khetI karane meM jo chaha kAyake jIvoMkA ghAta hotA hai-khetako jotane, sIMcane, bone, kATane AdimeM hiMsA hotI hai usakA phala avazya bhoganA pdd'egaa| kyoMki bahuta Arambha aura bahuta parigraha narakAyuke bandhakA kAraNa hai // 127 // Age kahate haiM ki kupya Adi parigraha manuSyako uddhata banAte haiM aura nAnA prakArakI AzAoMkI paramparAko janma dete haiM kupya-vastrAdi dravya, dhAnya, zayyA, Asana, savArI aura bhANDa-hIMga Adike samUhase natanapUrNa kriyA kalApako atyadhika bar3hAnevAlA jo vyakti kubera para bhI ha~satA hai use mAnasika vikalpa jAlase ulajhI huI utkRSTa AzA nahIM chor3atI // 128 // Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 dharmAmRta ( anagAra) kupyaM-hemarUpyavaya'dhAturathavastrAdidravyam / yAnaM-zivikAvimAnAdi / bhANDaM-hiMguM maMjiSThAdi / kANDaM-samUhaH / tANDavakarmakANDa:-vaicitryamatra neyam / vaitaNDika:-upahAsaparaH / puNyajanezvare3 kubere ziSTapradhAne c| mAnasomaya:-cittavikalpA divyasarastaraGgAzca / uttarAzA-utkRSTAkAMkSA udIcI dik ca // 128 // atha dhanagRghnormahApApapravRtti pravakti jantUn hantyAha mRSA carati curAM grAmyadharmamAdriyate / khAdatyakhAdyamapi dhik dhanaM ghanAyan pivatyapeyamapi // 129 // grAmyadharma-maithunam / dhanaM-grAmasuvarNAdi / dhanAyan-abhikAMkSan / / 129 / / atha bhUmilubdhasyApAyAvadye dRSTAntena sphuTayati tattAdRgasAmrAjyazriyaM bhajannapi mahIlavaM lipsuH / bharato'varajena jito durabhiniviSTaH satAmiSTaH // 130 // avarajena-bAhubalikumAreNa / durabhiniviSTaH-nItipathamanAgatasya parAbhibhavapariNAmena kAryasyArambho durabhinivezastamApannaH // 130 // vizeSArtha-jisake pAsa ukta prakArakI parigrahakA atyadhika saMcaya ho jAtA hai usakA kArabhAra bahuta bar3ha jAtA hai aura usImeM vaha rAta dina nAcatA phiratA hai / usakA ahaMkAra itanA bar3ha jAtA hai ki vaha kuberako bhI tuccha mAnatA hai| kubera uttara dizAkA svAmI mAnA jAtA hai| uttara dizAmeM kailAsa parvatako ghere hue mAna sarovara hai / jo dhanapati kuberako bhI hIna mAnatA hai, use mAnasarovarakI taraMgoMmeM jaTila uttara dizA nahIM chor3atI arthAt vaha uttara dizA para bhI adhikAra karanA cAhatA hai| isI prakAra parigrahI manuSyako bhI uttarAzA-bhaviSyakI bar3I-bar3I AzAe~ nahIM chor3atI, rAtadina unhIMmeM DUbA rahatA hai // 128 // Age kahate haiM ki dhanakA lobhI mahApApa karatA hai dhanakA lobhI prANiyoMkA ghAta karatA hai, jhUTha bolatA hai, corI karatA hai, maithuna karatA hai, na khAne yogya vastuoMko bhI khAtA hai, na pIne yogya madirA Adiko pItA hai| ataH dhanake lobhIko dhikkAra hai // 29 // bhUmike lobhI manuSyake duHkhadAyI aura nindanIya kAryoMko dRSTAnta dvArA spaSTa karate haiM usa prasiddha lokottara sAmrAjya lakSmIko bhogate hue bhI bharata cakravartIne bhUmike eka choTese bhAga suramyadezako lenA cAhA to usa dezake svAmI apane hI choTe bhAI bAhubalise yuddha meM parAjita huA aura sajjanoMne use bharatakA durabhiniveza kahA // 130 // vizeSArtha-prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhadevake eka sau putroMmeM cakravartI bharata sabase bar3e the aura bAhubalI unase choTe the| bhagavAn jaba pravrajita ho gaye to bharata ayodhyAke svAmI bane aura phira bharatake chaha khaNDoMko jItakara cakravartI bne| jaba vaha digvijaya karake ayodhyA meM praveza karane lage to cakraratna ruka gyaa| nimittajJAniyoMne batAyA ki abhI Apake bhAI ApakA svAmitva svIkAra nahIM karate isIse cakraratna ruka gayA hai| turanta sabake pAsa dUta bheje gaye / anya bhAI to apane pitA bhagavAn RSabhadevake pAdamUlameM jAkara sAdhu bana gye| kintu bAhubaline yuddhakA AhvAna kiyaa| vicArazIla bar3e puruSoMne parasparameM Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 321 atha dainyabhASaNanipuNatvakRpaNatvAnavasthitacittatvadoSAvahatvena dhanAni jugupsate zrImaireyajuSAM purazcaTupaTuhoti hI bhASate, dehItyuktihateSu muJcati hahA nAstIti vAgghrAdinIm / tIrthe'pi vyayamAtmano vadhamabhipraitIti kartavyatA cintAM cAnvayate yadabhyamitadhostebhyo dhanebhyo namaH // 131 // maireyaM-madyam / hatAH-nAzitAH / yallokaH 'gatebhaMGgaH svaro dIno gotre svedo vivrnntaa| maraNe yAni cihnAni tAni sarvANi yAcane // [ ] lAdinI-vajram / tIrthe-dharme kArye ca samavAyini / vyayaM-dravyaviniyogam / anvayate- 9 avicchinnaM yAti / yadabhyamitadhI:--yairAturabuddhiH / namaH-tAni dhanAni dhigityarthaH // 131 // parAmarza kiyA ki bhagavAnakI vANIke anusAra donoM bhAI mokSagAmI haiM, ye kisIse maranevAle nahIM haiM ataH inhIM donoMke yuddha meM hAra-jItakA phaisalA ho, vyartha senAkA saMhAra kyoM kiyA jAye / phalataH donoM bhAiyoMmeM jalayuddha, mallayuddha aura dRSTiyuddha huA aura tInoM yuddhoMmeM cakravartI hAra gye| phalataH unhoMne roSameM Akara apane sahodara choTe bhAIpara cakrase prahAra kiyaa| kintu muktigAmI bAhubalIkA kucha bhI aniSTa nahIM huaa| sabane cakravartIko hI durabhinivezI khaa| nyAyamArgako bhUlakara dUsarekA tiraskAra karaneke bhAvase kArya karaneko durabhiniveza kahate haiM / samrATa bharata bhUmike lobhameM par3akara nItimArgako bhI bhUla gaye ataH bhUmikA lobha bhI nindanIya hai // 130 // dhana manuSyameM dInavacana, nirdayatA, kRpaNatA, asthiracittatA Adi doSoMko utpanna karatA hai ataH dhanakI nindA karate haiM jisa dhanarUpI rogase grasta manuSya lakSmIrUpI madirAko pIkara madonmatta hue dhanikoMke sAmane khuzAmada karanemeM catura banakara, kheda hai ki, 'kucha do' aisA kahatA hai| 'kucha do' aisA kahanese hI becArA mA~ganevAlA mRtatulya ho jAtA hai / phira bhI dhanakA lobhI manuSya 'nahIM hai| isa prakArake vacanarUpI vajrakA prahAra usapara karatA hai| yaha kitane kaSTakI bAta hai| jisa dhanarUpI rogase grasta manuSya tIthameM bhI kiye gaye dhanavyayako apanA vadha mAnatA hai mAno usake prANa hI nikala gye| tathA jisa dhanarUpI rogase grasta manuSya rAta-dina yaha cintA karatA hai ki mujhe yaha aise karanA cAhie aura yaha aise karanA caahie| usa dhanako dUrase hI namaskAra hai // 13 // vizeSArtha-dhanake lobhase manuSya yAcaka banakara dhanikoMke sAmane hAtha pasAratA hai| usa samaya usakI dazA atyanta dayanIya hotI hai| kisIne kahA hai-'usake paira DagamagA jAte haiM, svarameM dInatA A jAtI hai, zarIrase pasInA chUTane lagatA hai aura atyanta bhayabhIta ho uThatA hai / isa taraha maraNake samaya jo cihna hote haiM ve saba mA~gate samaya hote haiN| phira bhI dhanakA lobhI mA~ganevAleko dutkAra detA hai| adhika kyA, dharmatIrtha meM diye gaye dAnase bhI use itanA kaSTa hotA hai mAno usake prANa nikala gye| apane karmacAriyoMko vetana dete hue bhI usake prANa sUkhate haiM / aisA nindanIya hai yaha dhana // 131 / / 1. 'gAtrasvedo mahadbhayam |'-bh. ku. ca. / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 dharmAmRta ( anagAra) atha dhanasyArjanarakSaNAdinA tIvraduHkhakaratvAttatprAptyudyamaM kRtinAM nirAkuruteyatpRktaM kathamapyupAyaM vidhurAdrakSannarastyAjitaH, khe pakSIva palaM tadathibhiralaM duHkhAyate mRtyuvat / tallAbhe guNapuNDarIkamihikAvaskandalobhodbhava prAgalbhIparamANutolitajagatyuttiSThate kaH sudhIH // 132 // pRktaM-dhanam / mihikAvaskandaH-tuSAraprapAtaH / prAgalbhI-niraGkuzapravRttiH / uttiSThateudyamaM karoti // 132 // atha bahirAtmanAM dhanArjanabhojanonmAdapravRttaM niHzaGkapApakaraNaM svecchaM maithunAcaraNaM dUSayannAha dhanakA kamAnA aura rakSaNa karanA tIvra duHkhadAyaka hai ataH usakI prAptike lie udyama karanekA niSedha karate haiM jaise pakSI AkAzameM kisI bhI tarahase prApta mAMsake Tukar3ekI rakSA karatA hai aura anya pakSiyoMke dvArA usake chIna liye jAnepara bar3A dukhI hotA hai, usI taraha jo dhana kisI bhI taraha bar3e kaSTase upArjita karake saikar3oM vinAzoMse bacAyA jAnepara bhI yadi dhanake icchuka . anya vyaktiyoMke dvArA chur3A liyA jAtA hai to maraNakI taraha ati duHkhadAyaka hotA hai| aura usa dhanakA lAbha honepara lobha kaSAyakA udaya hotA hai jo samyagdarzana Adi guNarUpI zveta kamaloMke lie tuSArapAtake samAna hai| jaise tuSArapAtase kamala murajhA jAte haiM vaise hI lobha kaSAyake udayameM samyagdarzanAdi guNa naSTa ho jAte haiM, mlAna ho jAte haiN| tathA usa lobha kaSAyakI niraMkuza pravRttise manuSya isa jagatko paramANuke tulya tuccha samajhane lagatA hai lekina usase bhI usakI tRSNA nahIM bujhtii| aise dhanakI prAptike lie kauna buddhizAlI vivekI manuSya udyama karatA hai, arthAt nahIM karatA / 132 / / vizeSArtha--dhanake binA jagatmeM kAma nahIM calatA yaha ThIka hai| kintu isa dhanakI tRSNAke cakrameM par3akara manuSya dharma-karma bhI bhulA baiThatA hai| phira vaha dhanakA hI krIta dAsa ho jAtA hai / aura AvazyakatA nahIM honepara bhI dhanake saMcayameM lagA rahatA hai| jyoM-jyoM dhana prApta hotA hai tyoM-tyoM lobha bar3hatA jAtA hai| jaise agni kabhI iMdhanase tRpta nahIM hotI vaise hI tRSNA bhI dhanase kama nahIM hotI, balki aura bar3hatI hai| kahA bhI hai-'AzAkA gaDDhA kauna bhara sakatA hai| usameM pratidina jo DAlA jAtA hai vaha Adheya AdhAra banatA jAtA hai|' aura bhI-pratyeka prANimeM AzAkA itanA bar3A gaDDA hai ki use bharane ke lie yaha jagat paramANuke tulya hai| ataH dhanakI AzApara aMkuza lagAnA cAhie // 132 / / bAhyadRSTi manuSya dhanake arjana aura bhojanake unmAdameM par3akara nirbhaya hokara pApa karate haiM aura svacchantApUrvaka maithuna sevana karate haiM ataH unakI nindA karate haiM 'kaH pUrayati duSpUramAzAgata dine dine| yatrAstamastamAdheyamAdhAratvAya kalpate // 2. AzAgartaH pratiprANi yasmin vizvamaNUpamam-AtmAnuzAsana / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 323 caturtha adhyAya dhanAdannaM tasmAdasava iti dehAtmamatayo, manuM manyA labdhaM dhanamaghamazaGkA vidadhate / vRSasyanti strIrapyadayamazanodbhinnamadanA, dhanastrIrAgo vA jvalayati kujAnapyamanasaH // 133 // dehAtmamatayaH--dehe Atmeti matiryeSAm / manumanyA:-lokavyavahAropadeSTAramAtmAnaM manyamAnAH / vaSasyanti-kAmayante / jvalayati-dhanasvIkAre nArIpravIcAre ca saMrambhayati / yannIti:-'artheSapabhoga- 6 rahitAstaravo'pi sAbhilASA' iti / dRzyante ca mUlopAnte nikhAtaM hiraNyaM jaTAbhirveSTayantaH prarohaizcopasarpanto vRkSAH / suprasiddha eva vA'zokAdInAM kAminIvilAsAbhilASaH / tathA ca paThanti 'sanUpurAlaktakapAdatADito drumo'pi yAsAM vikstycetnH| tadaGgasaMsparzarasadravIkRto vilIyate yanna narastadadbhutam // ' api ca 'yAsAM sImantinInAM kuruvakatilakAzokamAkandavRkSAH prApyoccaivikriyante lalitabhujalatAliGganAdIn vilAsAn / tAsAM purNendugauraM mukhakamalamalaM vIkSya lIlAlasADhayaM ko yogI yastadAnoM kalayati kuzalo mAnasaM nirvikAram // ' [ ] // 133 // 1 // atha gRhAdimUrchayA tadrakSaNAdyupacitasya pAtakasyAtidurjaratvaM vyAharati'dhanase anna hotA hai aura annase prANa' isa prakArake lokavyavahArake upadeSTA, apane zarIrako hI AtmA mAnanevAle apaneko manu mAnakara dhana prApta karane ke lie nirbhaya hokara pApa karate haiN| aura pauSTika AhArase jaba kAma satAtA hai taba nirdayatApUrvaka strIbhoga karate haiN| ThIka hI hai-dhana aura strIkA rAga manarahita vRkSoMko bhI dhana aura nArIke sevanameM pravRtta karatA hai, manasahita manuSyoMkI to bAta hI kyA hai / / 133 // vizeSArtha-saMsAra meM strI aura dhanakA rAga bar3A prabala hai| strIke tyAgI bhI dhanake rAgase nahIM baca paate| phira jo maDha baddhi haiM loka-vyavahArameM apaneko dakSa mAnakara sabako yaha upadeza dete haiM ki annake binA prANa nahIM raha sakate aura dhanake binA anna nahIM milatA, ve to dhana kamAnemeM hI lage rahate haiM aura puNya-pApakA vicAra nahIM karate / dhana kamAkara pauSTika bhojana svayaM bhI karate haiM aura saMsAra-tyAgiyoMko bhI karAte haiN| pauSTika bhojana aura vikAra na kare yaha kaise sambhava hai| vikAra honepara strI sevana karate haiN| granthakAra kahate haiM ki dhana aura strIkA rAga mana rahita vRkSoMko bhI nahIM chor3atA phira manuSyoMkI to bAta hI kyA hai / nItivAkyAmRtameM kahA hai-'artheSUpabhogarahitAstaravo'pi sAbhilASAH kiM punarmanuSyAH / ' dhanakA upabhoga na kara sakanevAle vRkSa bhI dhanakI icchA karate haiM phira manuSyoMkI to bAta hI kyA hai| yadi bhUmimeM dhana gar3A ho to vRkSakI jar3eM usa ora hI jAtI haiN| striyoMke paira mArane Adise vRkSa khila uThate haiM aisI prasiddhi hai / ataH dhanake rAgase bacanA cAhiye // 133 // Age kahate haiM ki gRha AdimeM mamatva bhAvarUpa mUrchAke nimittase Agata aura unake rakSaNa Adise saMcita pApakarmakI nirjarA bar3I kaThinatAse hotI hai Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 9 12 15 324 dharmAmRta (anagAra ) tadgehAdyupadhau mamedamiti saMkalpena rakSArjanAsaMskArAdidurohitavyatikare hiMsAdiSu vyAsajan / duHkhodgArabhareSu rAgavidhuraprajJaH kimapyAhara tyahI yatprakhare'pi janmadahane kaSTaM cirAjjIryati // 134 // upadhi: -- parigrahaH / prakhare - sutIkSNe / / 134 // athAnAdyavidyA nibandhanaM cetanapadArtheSu rAgadveSaprabandhaM vidadhAnasya karmabandhakriyAsamabhihAramanabhi nandannAha AsaMsAramavidyayA calasukhAbhAsAnubaddhAzayA, nityAnandasudhAmaya svasamayasparzacchidabhyAzayA / iSTAniSTa vikalpajAlajaTileSvartheSu visphAritaH krAman ratyaratI muhurmuhuraho bAbadhyate karmabhiH // 135 // svasamayaH -- zuddhacidra popalambhaH / abhyAsaH - sAmIpyam / visphAritaH - prayatnAvezamApAditaH / bAbadhyate - bhRzaM punaH punarvA badhyate / tathA coktam 'kAdAcitko bandhaH krodhAdeH karmaNaH sadA saGgAt / * nAtaH kvApi kadAcitparigrahagrahavatAM siddhiH // ' [ vidbhiyakAle moho durjaya iti ca cintayati - gRhastha ghara AdikI tRSNAse vyAkula hokara ghara kheta Adi parigraha meM 'ye mere haiM' isa prakArake saMkalpase unake rakSaNa, arjana, saMskArarUpa duzceSTAoMke jamaghaTameM par3akara atyanta duHkhadAyI hiMsA Adi meM vividha prakArase Asakta hotA hai aura usase aise na kaha sakane yogya pApakA bandha karatA hai jo saMsArarUpI tIvra agnimeM bhI lambe samayake bAda bar3e kaSTase nirjarAko prApta hotA hai / arthAt gRha Adi parigraha meM mamatvabhAva honese gRhastha unakI rakSA karatA hai, naye makAna banavAtA hai, purAnoMkI marammata karAtA hai aura usIke saMkalpavikalpoM meM par3A rahatA hai / usake lie use mukadamebAjI bhI karanI par3atI hai, usameM mAra-pITa bhI hotI hai / ina saba kAryoM meM jo pApabandha hotA hai vaha ghora naraka Adike duHkhoM ko bhogane para hI chUTatA hai // 134 // | anAdikAlIna avidyAke kAraNa cetana aura acetana padArthoM meM manuSya rAgadveSa kiyA karate haiM aura usase karmabandhakI prakriyA calatI hai ataH usapara kheda prakaTa karate haiM ] // 135 // jabase saMsAra hai tabhI se jIvake sAtha ajJAna lagA huA hai-usakA jJAna viparIta hai, use hI avidyA kahate haiM / usa avidyAke hI kAraNa yaha jIva kSaNika tathA sukhakI taraha pratIta honevAle asukhako hI sukha mAnakara usIkI tRSNAmeM pha~sA huA hai| tathA usa avidyAkA samparka bhI nitya AnandarUpI amRtase paripUrNa zuddha cidra pakI upalabdhike kiMcit sparzakA bhI ghAtaka hai / usI avidyAke vazIbhUta hokara yaha jIva yaha hameM priya hai aura hameM apriya hai isa prakArake iSTa aura aniSTa mAnasika vikalpoMke samUha se jaTila padArthoM meM iSTakI prApti aura aniSTa se bacaneke lie prayatnazIla hotA huA bArambAra rAga-dveSa karatA hai aura usase bArambAra karmoMse ba~dhatA hai / / 135|| Age vicAra karate haiM ki mohakarmako asamaya meM jItanA tattvajJAniyoMke lie bhI kaSTasAdhya hai Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaM adhyAya mahatAmapyaho mohagrahaH ko'pyanavagrahaH / grAhayatyasvamasvAMzca yo'haMmamadhiyA haThAt // 136 // anavagrahaH - svacchando durnivAra ityarthaH, cirAvezo vA / asvaM - anAtmabhUtaM dehAdikamAtmabuddhayA, 3 asvAMzca -- anAtmIyabhUtAn dArAgRhAdIn mama buddhayeti saMbandhaH // 136 // 325 athApakurvato'pi cAritramohasyocchedAya kAlalabdhAveva viduSA yatitavyamityanuzAstiduHkhAnubandhaikaparAna rAtIn, samUlamunmUlya paraM pratapsyan / ko vA vinA kAlamareH prahantuM dhIro vyavasyatyaparAdhyato'pi // 137 // arAtIn - mithyAtvAdIn coracaraTAdIMzca / pratapsyan -- prataptumicchan / are: - cAritramohasya pratinAyakasya ca / dhIraH - vidvAn sthiraprakRtizca // 137 // Azcarya hai ki gRhastha avasthA meM tIrthaMkara Adike bhI yaha cAritramohanIyarUpa graha itanA durnivAra hotA hai jise kahanA zakya nahIM hai; kyoMki yaha jo apane rUpa nahIM haiM una zarIra Adi meM 'yaha maiM hU~' aisI buddhi aura jo apane nahIM haiM para haiM, una strI- putrAdimeM 'ye mere haiM' aisI buddhi balapUrvaka utpanna karAtA hai / arthAt yadyapi ve tattvako jAnate haiM tathApi cAritramohanIyake vazIbhUta hokara anyathA vyavahAra karate haiM // 136 // Age yaha zikSA dete haiM ki yadyapi cAritramohanIya apakArI hai phira bhI vidvAnko kAlalabdha Anepara hI usake ucchedakA prayatna karanA cAhie kevala duHkhoMko hI dene meM tatpara mithyAtva Adi zatruoMkA samUla unmUlana karake arthAt saMvarake sAtha honevAlI nirjarA karake utkRSTa tapa karanekA icchuka kauna vidvAn hogA jo kAlake binA apakAra karanevAle bhI cAritramohanIyakA nAza karaneke lie utsAhita hogA // 137 // vizeSArtha - loka meM bhI dekhA jAtA hai ki sthira prakRtivAlA dhIra nAyaka 'jabataka yogya samaya na prApta ho apane apakAra kartA ke sAtha bhI sadvyavahAra karanA cAhie' isa nItiko manameM dhAraNa karake yadyapi nitya kaSTa denevAle cora, vaTamAra Adiko nirvaMza karake pratApazAlI honA cAhatA hai phira bhI aparAdhI bhI zatruko samayapara hI mAranekA nizcaya karatA hai / isI taraha yadyapi cAritramoha apakArakArI hai kintu pUrI taiyArI ke sAtha ucita samayapara hI usake vidhvaMsa ke lie tatpara honA cAhie / ucita samaya se Azaya yaha hai ki na to samayakA bahAnA lekara usase virata honA cAhie aura na pUrI taiyArIke binA jaldabAjI meM hI kisI AvezameM Akara vratAdi dhAraNa karanA caahie| jaise vartamAna kAla munidharmakI nirmala pravRttike lie anukUla nahIM hai / zrAvakoM kA khAna-pAna bigar3a cukA hai / aba zrAvaka munike padhAranepara usIke uddezya se bhojana banAte haiN| muni eka sthAnapara raha nahIM sakate / vihAra karate haiM to mArga meM AhAra kI samasyA rahatI hai usake lie muniko svayaM prayatna bhI karanA par3a jAtA hai / aura isa taraha parivAra se bhI adhika upadhi pIche laga jAtI hai | ataH isa kAla meM munitrata tabhI lenA cAhie jaba parigraha ke ambArase bacakara sAdhumArga pAlanA zakya ho // 137 // Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Gr 326 dharmAmRta ( anagAra) atha zriyamupAya' satpAtreSu viniyuaAnasya sadgrahiNastatparityAge mokSapathakaprasthAyitvamabhiSTauti puNyAbdhermathanAtkathaMkathamapi prApya zriyaM nirvizan, vaikuNTho yadi dAnavAsanavidhau zaNTho'smi ttsdvidhau| ityarthairupagRhNatA zivapathe pAnthAnyathAsvaM sphura tAdRgvIryabalena yena sa paraM gamyeta namyeta sH||138|| mathanAt-udayaprApaNAdviloDanAcca / nirvizan-anubhavan / vaikuNThaH-vai sphuTaM kuNTho mando / dAnavAsanavidhau-dAnenAtmanaH saMskAravidhAne / uktilezapakSe tu dAnaM vanti gacchantIti dAnavAstyAgazIlAsteSAmasurANAM vAsanavidhI nirAkaraNe vaikuNTho viSNuriti vyAkhyeyam / zaNThaH-yatnaparibhraSTaH / sadvidhIsAdhvAcaraNe / upagaLatA-upakurvatA / sa:-zivapathaH / namyeta-namaskriyeta zreyothibhiriti zeSaH // 138 // atha gRhaM parityajya tapasyato nirvighnAM mokSapathapravRtti kathayatiprajAgradvairAgyaH samayabalavalgasvasamayaH, sahiSNuH sarvormonapi sadasadarthaspRzi dRzi / 12 gRhaM pApaprAyakriyamiti tadutsRjya mudita ___ stapasyanizalyaH zivapathamajalaM viharati // 139 // samayabalaM-zrutajJAnasAmarthya kAlalabdhizca / sahiSNuH-sAdhutvena sahamAnaH / sarvormIn-nizeSapariSahAn / api sadasadarthaspRzi-prazastAprazastavastuparAmazinyAmapi / dRzi-antardRSTau satyAm / niHzalya:-mithyAtvanidAnamAyAlakSaNazalyatrayaniSkrAntaH // 139 / / jo sadgRhastha lakSmI kamAkara satpAtroMmeM use kharca karatA hai aura phira use tyAga kara mokSamArgameM lagatA hai usakI prazaMsA karate haiM puNyarUpI samudrakA manthana karake kisI na kisI prakAra mahAn kaSTase lakSmIko prApta karake 'maiM usako bhogatA huuN| yadi maiM dAnake dvArA AtmAkA saMskAra karane meM manda rahatA hU~ to spaSTa hI samyaka cAritrakA pAlana karanemeM bhI maiM prayatnazIla nahIM raha sakU~gA' aisA vicArakara jo mokSamArgameM nitya gamana karanevAle sAdhuoMkA yathAyogya dravyake dvArA upakAra karatA hai tathA mokSamArgake yogya zakti aura balake sAtha svayaM mokSamArgako apanAtA hai use kalyANArthI jIva namaskAra karate haiM / / 138 // Age kahate haiM jo ghara tyAga kara tapasyA karatA hai usIkI mokSamArgameM nirvighna pravRtti hotI hai lAbha AdikI kAmanAke binA jisakA vairAgya jAgrat hai, tathA kAlalabdhi aura zrutajJAnake sAmathyase svasvarUpakI upalabdhikA vikAsa huA hai, samasta parISahoMko zAntabhAvase sahana karane meM samartha hai, vaha gRhastha acche aura bure padArthoMke viveka karanemeM bhI kuzala antardRSTike honepara 'gharameM honevAlI kriyAe~ prAyaH pApabahula hotI haiN| isa vicArase gharako tyAga kara mAyA, mithyAtva aura nidAnarUpa tIna zalyoMse rahita hokara prasannatAke sAtha tapasyA karatA haA, binA thake nirantara ratnatrayarUpa mokSamArgakI ArAdhanA karatA hai // 139 / / vizeSArtha-gRhakA tyAga kiye binA mokSamArgakI nirantara ArAdhanA sambhava nahIM hai / isalie ghara chor3anA to mumukSuke lie Avazyaka hI hai| kintu ghara chor3akara sAdhu bananese pahale usakI taiyArI usase bhI adhika Avazyaka hai| vaha taiyArI hai saMsAra, zarIra aura Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya - 327 atha bahiHsaGgeSu dehasya heyatamatvapratipAdanArthamAha zarIraM dharmasaMyukta rakSitavyaM prayatnataH / ityAptavAcastvagdehastyAjya eveti taNDulaH // 140 // tvak-tuSaH iSTasiddhayanupayogitvAt / tyAjya eva dehamamatvachedina eva paramArthanirgranthatvAt / / taduktam 'deho bAhiragaMtho aNNo akkhANa visyahilaaso| tesiM cAe khavao paramatthe havai NiggaMtho // [ ArA. sAra 33] // 140 // bhogoMse Antarika virakti, vaha virakti kisI laukika lAbhase prerita yA zmazAna vairAgya jaisI kSaNika nahIM honI caahie| sAtha hI sAta tattvoMke samyak parijJAnapUrvaka AtmatattvakI upalabdhirUpa samyagdRSTi prApta honI cAhie, binA AtmajJAnake ghara chor3akara muni bananA ucita nahIM hai| antardRSTi itanI prabuddha honI cAhie ki Atmahita yA ahita karanevAle padArthoM ko tatkAla parakhakara hitameM laga sake aura ahitase baca sake / taba ghara chodd'e| kamAneyA gharelU parezAniyoMke kAraNa ghara na chodd'e| eka mAtra pApake bhayase ghara chor3e aura chor3akara pachatAye nahIM / tathA sAdhumArgake kaSToMko sahana karane meM samartha honA cAhie aura mAyAcAra, mithyAtva aura AgAmI bhogoMkI bhAvanA nahIM honI caahie| tabhI mokSamArgakI ArAdhanA ho sakatI hai / / 139 / / Age kahate haiM ki bAhya parigrahameM zarIra sabase adhika heya hai 'jisa zarIrameM dharma ke sAdhaka jIvakA nivAsa hai usa zarIrakI rakSA bar3e Adarake sAtha karanI cAhie' isa prakArakI zikSA jinAgamakA UparI chilakA hai| 'aura deha tyAgane hI yogya hai' yaha zikSA jinAgamakA cAvala hai // 14 // vizeSArtha-'zarIra dharmakA mukhya sAdhana hai' yaha prasiddha lokokti hai| isI AdhArapara dharmasaMyukta zarIrakI rakSA karanI cAhie, yaha kathana bAlaka, vRddha, rogI aura thake hue manuSyoMkI dRSTi se kiyA gayA hai, kyoMki bAlapana aura vRddhapanakA AdhAra zarIra hai| usake viSayameM pravacanasArake cAritra adhikArakI 31vIM gAthAkI TIkAmeM AcArya amRtacandrane utsarga aura apavAdako batalAte hue kahA hai ki deza-kAlakA jJAtA utsargamArgI muni bAlapana, vRddhapana, roga aura thakAnake kAraNa AhAra-vihArameM mRdu AcaraNa karanese bhI thor3A pApabandha to hotA hI hai isa bhayase atyanta kaThora AcaraNa karake zarIrako naSTa kara baiThatA hai aura marakara svargameM paidA hokara saMyamase dUra ho jAtA hai aura isa taraha mahAn bandha karatA hai| ataH apavAda nirapekSa utsarga kalyANakArI nahIM hai| isake viparIta bAlapana, vRddhapana, roga aura thakAnake kAraNa alpa pApabandhakI paravAha na karake yatheccha pravRtti karanepara saMyamakI virAdhanA karake asaMyamI janake samAna hokara mahAn pApabandha karatA hai| ataH utsarga nirapekSa apavAda bhI kalyANakArI nahIM hai / ataH zarIrakI rakSAkA Agraha iSTa siddhimeM upayogI nahIM hai isIlie use jinAgamarUpI tandulakA UparI chilakA kahA hai| asalI tandula hai 'zarIra chor3ane hI yogya hai' yaha upadeza / kyoMki jo vastu bAhyarUpase zarIrase bilakula bhinna hai usake chor3ane ke lie kahA avazya jAtA hai kintu vaha to chUTI huI hai hii| asalI bAhya parigraha to zarIra hI hai / usase bhI jo mamatva nahIM karatA vahI paramanirgrantha hai / kahA bhI hai-'zarIra hI Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 dharmAmRta (anagAra) atha kAyaklezalAlanayorguNadoSau bhikSorupadizannAha yogAya kAyamanupAlayato'pi yuktyA, ___klezyo mamatvahataye tava so'pi shktyaa| bhikSo'nyathAkSasukhajIvitarandhralAbhAt, tRSNAsarida vidhurayiSyati sattapo'drim // 14 // yogAya-ratnatrayapraNidhAnArtham / yuktyaa-shaastroktniityaa| so'pi-apizabdAt kriyAyA api // 14 // atha pratipannanaHsaMgyavratasyApi dehasnehAdAtmakSatiH syAditi zikSayatinainthyavatamAsthito'pi vapuSi snihyannasAvyathA bhI vitavittalAlasatayA paJcatvacekroyitam / yAnAdainyamupetya vizvamahitAM nyakkRtya devIM trapA, nirmAno dhaniniSNyasaMghaTanayA'spazyAM vidhatte girama // 142 // paJcatvacekrIyitaM-lakSaNayA maraNatulyam / nyakkRtya-abhibhUya / devaM (-devIM) mahAprabhAvato tvAtaM (-vatvAt) / taduktam 'lajjAM guNoghajananI jananImivAryAmatyantazuddhahRdayAmanuvartamAnAH / tejasvinaH sukhamasUnapi saMtyajanti satyasthitivyasanino na punaH pratijJAm // [ ] niSNyaH-antyajaH dayAdAkSiNyarahitatvAt / aspRzyAM-anAdeyAm // 142 // bAhya parigraha hai aura indriyoMkI viSayAbhilASA antaraMgaparigraha hai| unako tyAganepara hI kSapaka paramArthase nirgrantha hotA hai // 140 // ___ Age sAdhuko zarIrako kaSTa dene ke guNa aura usake lAlana-pAlanake doSa batalAte haiM he sAdhu ! ratnatrayameM upayoga lagAneke lie zarIrakI saMyamake anukUla rakSA karate hue bhI tumheM mamatvabhAvako dUra karaneke lie apane bala aura vIryako na chipAkara zAstrokta vidhAnake anusAra zarIrakA damana karanA caahie| yadi tuma aisA nahIM karoge to indriya sukha aura jIvanakI AzArUpI chidroMko pAkara tRSNArUpI nadI samIcIna taparUpI parvatako cUrNa kara DAlegI // 141 / / vizeSArtha-yadyapi ratnatrayakI sAdhanAke lie zarIra rakSaNIya hai kintu aisA rakSaNIya nahIM hai ki saMyamakA vaha ghAtaka ho jaaye| apanI zakti aura sAhasake anusAra usakA damana bhI karanA caahie| yadi aisA nahIM kiyA gayA to munikA yaha zarIra prema dhIre-dhIre viSayoMkI aura jIvanakI AzAko bala pradAna kregaa| usase bala pAkara tRSNAkI nadI taparUpI parvatako phor3akara nikala par3egI aura tapakA phala saMvara aura nirjarA samApta ho jAyegA / / 141 // Age zikSA dete haiM ki parigraha tyAgarUpa vratako dhAraNa karake bhI zarIrase sneha karanese sAdhuke mAhAtmyakI hAni hotI hai sakala parigrahake tyAgarUpa nainthyavratako svIkAra karake bhI zarIrase sneha karanevAlA sAdha asahya parISahake daHkhase Darakara jIvana aura dhanakI atyanta lAlasAse dasare maraNake tulya mA~ganekI dInatAko svIkAra karatA hai| aura lajjA devIkA tiraskAra karake apanA Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 329 atha mahAsattvasya dharmavIrarasikatayA tatsahAyakAya pAlanAya yathoktAM bhikSAM pratijJAya pramAdyataH paryanuyogArthamAha prAcI mASTumivAparAdharacanAM dRSTvA svakAyeM vapuH, sadhrocInamado'nurodhamadhunA bhikSAM jinopakramam / AzrauSoyadi dharmavIrarasikaH sAdho niyogAd guro stattacchidracarau na ki vinayase rAgAparAgagrahau // 143 // . prAcI-pUrvakRtAm / mASTuM-nirAkartum / sadhrIcInaM-sahAyam / anurorbu-svakArye sahakAri yathA syAttathA kartum / jinopakrama-tIrthakareNa prathamamArabdham / AzrauSIH-pratijJAtavAMstvam / niyogAtAjJAnurodhAt / tacchidracarau-idamanena sundaramasundaraM vA bhojanaM dattamiti bhikSAdvorAyAtau raagdvessau| 9 grahapakSe tu chidraM pramAdAcaraNam / vinayase-zamayasi / 'kartRsthe karmaNyamUrtI' iti Atmanepadam // 143 // mahattva kho detA hai tathA jagatmeM pUjya vANIko dhanIrUpI cANDAlake samparkase aspRzya banA detA hai| arthAt zarIrase moha karanevAlA parigrahatyAgI bhI sAdhu parISahake kaSToMse Darakara dhanikoMse yAcanA karane lagatA hai| aura isa taraha apanI mAna-mayoMdA naSTa kara detA hai / / 142 / / jo mahAsattva dharmake viSayameM prazasta vIrarasase yukta honeke kAraNa dharmameM sahAyaka zarIrakA rakSaNa karaneke lie zAstrokta bhikSAkI pratijJA lekara pramAda karatA hai, usase pUchate haiM he sAdhu ! pUrva gRhastha avasthAmeM kiye gaye pApoMko mAno dhoneke lie tumane yaha ratnatrayakI sAdhanA svIkAra kI hai aura tumheM yaha nizcaya ho gayA hai ki isa kArya meM zarIra sahAyaka hai| tuma dharmavIrarasika ho arthAt dharma ke viSayameM tumhArA vIrarasa abhinandanIya hai| aise samayameM isa zarIrako apanA kArya karane meM samartha banAneke lie yadi tumane dIkSA denevAle gurukI AjJAse bhagavAn RSabhadeva tIrthakarake dvArA prArambha kI gayI bhikSA grahaNa karanekI pratijJA kI thI to usa bhikSAse honevAle rAga-dveSarUpI bhUtoMko, amukane mujhe sundara bhojana diyA aura amukane mujhe burA bhojana diyA-kyoM nahIM zAnta karate ho // 143 // vizeSArtha-sAdhuko dharmavIrarasika kahanese granthakArane dravyase apramattasaMyata kahA hai| apramattasaMyata sAtavA~ guNasthAna hai| usakA svarUpa isa prakAra kahA haipramAda naSTa ho gaye haiM, jo vrata, guNa aura zIlase zobhita hai; jo na to mohanIyakA upazama karatA hai aura na kSaya karatA hai, kevala dhyAna meM lIna rahatA hai, usa jJAnIko apramattasaMyata kahate haiN|' apramattasaMyata avasthAmeM to bhojanakA vikalpa ho nahIM sktaa| kintu chaThe aura sAtaveM guNasthAnoMkA kAla antarmuhUrta kahA hai / antarmuhUrtameM chaThese sAtavA~ aura sAtaveMse chaThA guNasthAna hotA rahatA hai| bhojana karate samaya sAdhu dravyase apramattasaMyata ho sakatA hai| usa avasthAmeM bhojanake sambandhameM sarasa-nIrasakA vikalpa karanA sAdhu ke lie ucita nahIM hai / 1. NadAsesapamAo vayaguNasIlolimaMDio NANo / aNuvasamao akhavao jhANaNilINo ha apamatto ||-go. jIva., 46 gaa.| Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 330 dharmAmRta (anagAra) atha dehAtmabhedabhAvanAniruddhavikalpajAlasya sAdhoH zuddhasvAtmopalambhamabhinandati - nIrakSIravadekatAM kalayatorapyaGgapuMsoraci ccidbhAvAdyadi bheda eva tadalaMbhinneSu ko'bhidudbhramaH / ityagRhya parAdapohya sakalonmIladvikalpacchidA svacchenAsvanitena ko'pi sukRtI svAtmAnamAstinute // 144 // alaM bhinneSu - atyantapRthagbhUteSu dAragRhAdiSu abhidbhramaH - abhedabhramaH - abhedabhrAntiH / AgRhya - dRDhaM pratipadya / parAt - dehAdeH / apohya - vyAvartya / chidA - chedaH / Asvanitena manasA / Astighnute - Askandati, abhedenAnubhavatItyarthaH // 144 // zarIra ke poSaNa ke lie sAttvika bhojana mAtra upayogI hai| sarasa virasake vikalpameM indriyoMkI paravazatA pratIta hotI hai| aura usase rAga-dveSako bala milatA hai // 143 // Age zarIra aura AtmAke bhedajJAnake dvArA samasta vikalpoMko rokanevAle sAdhuke zuddha svAtmAkI upalabdhikA abhinandana karate haiM yadyapi zarIra aura AtmA dUdha aura pAnIkI taraha ekameka ho rahe haiM phira bhI AtmA ke cetana aura zarIra ke acetana honese yadi donoMmeM bheda hI hai to atyanta bhinna strI, makAna Adi meM abhedake bhramakA koI prazna hI nahIM hai, ve to bhinna haiM hii| isa prakAra zarIra Adi se svAtmAko bhinna rUpase dRr3hatApUrvaka jAnakara zarIra se AtmAko bhinna karake, samasta utpanna honevAle vikalpoMko arthAt antarjalpase sambaddha vicAroMke cheda se svaccha hue manake dvArA koI viralA hI puNyAtmA svAtmA kA abhedarUpase anubhava karatA hai // 144 // vizeSArtha-svAtmAkI upalabdhike lie sabase prathama bhedavijJAna Avazyaka hai / sva aura parakA bhedavijJAna hue binA svAtmAkI upalabdhi nahIM ho sakatI / jo apanese sAkSAt bhinna strI, putra, dhana, gRha Adi haiM unase abhinnatAkA bhrama to mohamUlaka hai aura usa mohakA mUla hai zarIra AtmA meM ekatvakI bhrAnti / yaha bhrAnti yadi dUra ho jAye to strI, putrAdikameM abhedakI bhrAnti svataH dUra ho jAyegI / zarIra- AtmA dUdha aura pAnIkI taraha mile hue haiM kintu AtmA cetana hai aura zarIra acetana hai | cetana kabhI acetana nahIM ho sakatA aura acetana cetana nahIM ho sakatA / donoM do svatantra dravya haiM / isa bhedajJAnase donoMko pRthaka-pRthaka nizcaya karake manameM uThanevAle rAga-dveSamUlaka saba vikalpoM ko dUra karake nirvikalpa manake dvArA svAtmAkI upalabdhi yA anubhUti hotI hai / kintu aisI anubhUti karanevAle bahuta hI virala hote haiN| kahA hai- jo puruSa svayaM athavA parake upadeza se kisI taraha bhedavijJAnarUpa mUla kAraNavAlo avicala AtmAnubhUtiko prApta karate haiM, ve hI puruSa darpaNakI taraha apane AtmAmeM pratibimbita hue ananta bhAvoMke svabhAvase nirantara vikArarahita hote haiM arthAt unake jJAnameM jo jJeyoMke AkAra pratibhAsita hote haiM unase ve vikArako prApta nahIM hote ' // 144 // 1. 'kathamapi hi labhante bhedavijJAnamUlA macalitamanubhUti ye svato vAnyato vA / pratiphalana nimagnAnantabhAvasvabhAva muMkuravadavikArAH saMtataM syusta eva // - samayasAra kalaza, 21 zlo. / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 331 atha samarasIbhAvasamujjambhitasahajajyotiSo mohavijayAtizayaM prakAzayatisvArthebhyo viramayya suSThu karaNagrAmaM parebhyaH parAk kRtvAntaHkaraNaM nirudhya ca cidAnandAtmani svAtmani / yastatraiva nilIya nAbhisarati dvaitAndhakAraM puna stasyoddAmamasIma dhAma katamacchindattamaH zrAmyati // 145 / / parAk-parAGmukham / dvaitAndhakAraM-ayamahamayaM para iti vikalpaM dhyeyAdivikalpaM vA tama iva zuddhAtmopalambhapratibandhakatvAt / / 145 // atha zuddhasvAtmopalambhonmukhasya yogakASThAsauSThavAvAptibhavitavyatAnubhAvabhAvanAmanubhAvayati / Age kahate haiM ki ukta prakArakI bhAvanAke balase samarasI bhAvake dvArA jinakI svAbhAvika Atmajyoti vikasita ho jAtI hai ve puruSa mohako jIta lete haiM samasta indriyoMko apane apane viSayoMse acchI taraha vimukha karake tathA manako zarIra Adise vimukha karake aura jJAnAnandamaya nija AtmAmeM ekAgra karake jo usImeM lIna ho jAtA hai, aura dvaitarUpI andhakArakI ora punaH abhimukha nahIM hotA, arthAt 'yaha maiM hU~' 'yaha para hai' yA dhyAna, dhyeya Adi vikalpa nahIM karatA, usa yogIkA sImA rahita aura pratibandharahita teja kisa cirakAlase jame hue ajJAnakA chedana nahIM karatA, apitu sabhI prakArake anAdi ajJAnake vilAsako naSTa kara detA hai // 145 // vizeSArtha-merA cidAnandamaya AtmA zarIra Adise bhinna hai, isa bhAvanAke balase nirvikalpa manake dvArA AtmAkI anubhUti hotI hai| yaha anubhUti hI indriyoMko apane-apane viSayoMse vimukha hone meM mUla kAraNa hai| AtmAnubhUtike binA jo viSayoMke prati aruci hotI hai vaha sthAyI nahIM hotii| aura jabataka indriyA~ viSayoMke prati rAgI raheMgI tabataka mana Atmonmukha nahIM ho sktaa| AtmAse matalaba hai jJAnAnandamaya zuddha cidrUpa / jaba manameM rAga-dveSamUlaka vikalpajAla chAyA huA ho taba manake sthira honekI bAta hI vyartha hai / aise manase Atmasthiti sambhava nahIM hai| 'kahA hai-'jisakA manarUpI jala rAga-dveSarUpI laharoMse caMcala nahIM hotA vahI puruSa AtmAke yathArtha svarUpako dekhatA hai, dUsarA manuSya use nahIM dekha sktaa|' anya rAgamUlaka vikalpoMkI to bAta hI kyA, 'yaha zarIra para hai' yaha vikalpa bhI dvaitarUpa honese zuddhAtmAkI upalabdhimeM pratibandhaka hai| isIse dvaitako andhakArakI upamA dI hai| usa andhakArake dUra honepara hI vaha Atmajyoti prakaTa hotI hai jo saba anAdi ajJAnako naSTa karatI hai / usIkI prAptike lie saba tyAgAdi hai // 145 / / Age zuddha svAtmAkI upalabdhike prati abhimukha hue yogIke bhaviSya meM honevAlo yogakI carama sImAkI prAptike phalakI bhAvanA vyakta karate haiM 1. 'rAgadveSAdikallolaralolaM yanmanojalam / sa pazyatyAtmanastattvaM tattatvaM netaro janaH ||-smaadhitntr, 35 zlo. / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 dharmAmRta ( anagAra) bhAvaibhAvikai pariNatimayato'nAdisaMtAnavRttyA, karmaNyairekalolIbhavata upagataiH pudgalaistattvataH svam / buddhvA zraddhAya sAmyaM nirupadhi dadhato mutsudhAbdhAvagAdhe, __ syAccellIlAvagAhastadayamaghazikhI ki jvaleddAhyazUnyaH // 146 // vaibhAvikaiH-aupAdhikaiH moharAgadveSairityarthaH / karmaNyaiH-jJAnAvaraNAdikarmayogyaiH / nirupadhi6 nirdambham / dAhyazUnyaH-dAyena mohAdyAviSTacidvivartena tRNakASThAdinA ca rahitaH // 146 // atha samAdhimadhirurukSormumukSorantarAtmAnuziSTimupadeSTubhAcaSTe ayamadhimadabAdho bhAtyahaM pratyayo ya___stamanu niravabandhaM baddhanirvyAjasakhyam / pathi carasi manazcetahi taddhAma hIrSe, bhavadavavipado diGmUDhamabhyeSi no cet // 14 // anAdi santAna paramparAse sadA mere sAtha sambaddha jJAnAvaraNa Adi karmoMke yogya pudgaloMke sAtha merA kathaMcit tAdAtmya jaisA sambandha ho rahA hai| aura unhIMkA nimitta pAkara honevAle rAga-dveSarUpa vaibhAvika bhAvoMse maiM pariNamana karatA rahA huuN| aba yadi maiM yathArtha rUpase AtmAkA zraddhAna karake aura usakA nizcaya karake tathA upAdhi rahita sAmya bhAvako dhAraNa karake gahare AnandarUpI amRtake samudra meM saralatAse avagAhana kara sakU~ to kyA yaha pAparUpa agni binA idhanake jalatI raha sakatI hai / / 146 / / vizeSArtha-yaha yogIkI yathArtha bhAvanA hai| isa bhAvanAmeM apanI atIta sthitike citraNake sAtha hI usake pratIkArakA upAya bhI hai / jIva aura karmoM ke sambandhakI paramparA anAdi hai| pUrvabaddha karmake udayakA nimitta pAkara jIva rAga-dveSarUpa pariNamana svataH karatA hai aura jIvake rAga-dveSa rUpa pariNAmoMkA nimitta pAkara kArmaNa vargaNAe~ svayaM jJAnAvaraNAdirUpase pariNamana karatI haiN| isase chUTanekA upAya hai karmajanya rAgAdi bhAvoMse AtmAkI bhinnatAko jAnakara AtmAke yathArtha svarUpakA zraddhAna aura jJAna tathA rAgAdi rUpase pariNamana na karake rAga aura dveSakI nivRtti rUpa sAmyabhAvako dhAraNa krnaa| isIke lie cAritra dhAraNa kiyA jAtA hai / sAmyabhAvake Ate hI AtmAmeM AnandakA sAgara. hiloreM lene lagatA hai| usameM DubakI lagAnepara pAparUpa agni zAnta ho jAtI hai kyoMki use rAgadveSarUpI iMdhana milanA banda ho jAtA hai| yadi AgameM iMdhana na DAlA jAye to vaha svataH zAnta ho jAtI hai / yahI sthiti pAparUpa agnikI bhI hai / / 146 / / ____ samAdhipara ArohaNa karanevAle mumukSuko antarAtmAmeM hI upayoga lagAnekA upadeza dete haiM he mana ! jo yaha AtmAko lekara bAdhArahita 'maiM' isa prakArakA jJAna pratibhAsita hotA hai, usake sAtha chala-kapaTase rahita gAr3ha maitrIbhAva rakhakara yadi mArgameM askhalita rUpase caloge to usa vacanake agocara aura ekamAtra svasaMvedanake dvArA anubhava hone yogya sthAnako prApta kroge| anyathA calanepara diGmUr3ha hokara-guruke upadezameM mUr3ha banakara saMsArarUpI dAvAgnikI vipattiyoMkI ora jAoge // 14 // Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 333 adhimad-~-mayyAtmanyadhikRtya / tamanu-tena saha / niravabandhaM-askhalitam / avAcAgocaratayA svaikasaMvedyatayA vA prasiddha sthAnam / IrSe-gacchasi / diGmUDhaM-gurUpadeze dikSu ca vyAmugdham / / 147 / / athaivamAkiJcanyavratabaddhakakSasya bhikSoH zikSAmApAdya pUrvavibhramasaMskArAttatra punaH zlathIbhAvAvatAra- 3 tiraskArAya manojJAmanojJendriyaviSayarAgadveSavarjana-lakSaNapaJcabhAvanAprayogapuraHsaraM prayatnamAvarNayati vizeSArtha-akalaMka devane kahA hai ki 'hamArA AtmA' aisA jo jJAna hameM hotA hai vaha saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya aura samyajJAnameM se koI bhI honese AtmAkA astitva siddha hotA hai / yaha jJAna saMzaya to hai nahIM, kyoMki nirNaya hai| phira bhI yadi saMzaya hai taba bhI AtmAkA astitva siddha hotA hai kyoMki saMzayakA viSaya avastu nahIM hotii| yaha jJAna anadhyavasAya bhI nahIM hai, anAdi kAlase isa tarahakA jJAna sabako hotA A rahA hai| yadi yaha viparIta jJAna hai taba bhI AtmAkA astitva siddha hotA hai| jaise puruSameM sthANukA jJAna honepara sthANukI siddhi hotI hai| yadi yaha samyagjJAna hai taba to AtmAkI siddhimeM koI vivAda hI nahIM rhtaa| AcArya vidyAnandane kahA hai-AtmA sadA bAdhArahita svasaMvedanase siddha hai / pRthvI Adi bhUtoMkI paryAyarUpa caitanyaviziSTa zarIrarUpa puruSameM svasaMvedana sambhava nahIM hai / 'yaha nIla hai' ityAdi jJAna svasaMvedana nahIM hai kyoMki vaha to bAhya indriyoMse hotA hai usameM 'ahaM' pratyaya nahIM hotaa| 'maiM sukhI hU~' yaha jJAna usa prakArakA nahIM hai, ina donoM jJAnoMkA antara spaSTa anubhavameM AtA hai| 'maiM gaura hU~' yaha jJAna bhI bAhyendriyase utpanna honese usase bhinna hai| zAyada kahA jAye ki 'maiM sukhI hU~' yaha jJAna bhI usIke samAna hai / kintu aisA kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki isa jJAnakA Azraya 'maiM' se bhinna koI dUsarA nahIM hai / tathA sukhake sambandhase 'maiM sukhI hU~' yaha jJAna hotA hai| sukhakA sambandha kisake sAtha hai yaha vicAra karanepara usakA Azraya koI kartA honA cAhie, usake abhAvameM 'maiM sukhI hU~' isa prakAra kartA meM sthita sukhakA jJAna nahIM ho sktaa| aura vaha kartA AtmA hI ho sakatA hai kyoMki vaha zarIra, indriya aura viSaya ina tInoMse vilakSaNa hai| aura vilakSaNa isalie hai ki sukhAdikA anubhava use hI hotA hai| jo anubhava karatA hai use hI sama Adi bhI hotA hai / jo maiM sukhakA anubhava karatA thA vahI maiM aba harSakA anubhava karatA hU~ isa prakArakA anusandhAna nirbAdha hotA hai / isalie he mana, jisameM yaha anupacarita 'ahaM' rUpa jJAna hotA hai usIke sAtha saccI mitratA karegA to usa sthAnako prApta karegA jo vacanAtIta hai / aura yadi guruke upadezako bhUlakara mArgabhraSTa ho gayA to saMsArake duHkhoMmeM phaMsa jaayegaa| lokameM bhI dekhA jAtA hai ki jo mArgapara nahIM calatA vaha dizA bhUlakara jaMgalameM jAkara phaMsa jAtA hai // 147 // __ isa prakAra AkiMcanyavratako dRr3hatAse pAlana karane meM tatpara sAdhuko zikSA deneke bAda, pUrva galata saMskAravaza sAdhu kahIM usameM DhIlA na par3a jAye isa vicArase indriyoMke priya aura apriya viSayoMmeM rAga-dveSake tyAgarUpa pA~ca bhAvanAoMko bhAnekA upadeza dete haiM 1. 'svasaMvedanataH siddhaH sadAtmA bAdhavajitAt / tasya kSmAdivivartAtmanyAtmanyanupapattitaH // svasaMvedanamapyasya bahiHkaraNavarjanAt / ahaMkArAspadaM spaSTamabAdhamanubhUyate ||-t, zlo. vA., 196-97 / Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 dharmAmRta ( anagAra) yazcArvacAraviSayeSu niSiddhaya rAga__ dveSau nivRttimadhiyan muhurAnivAt / Ita nivartya virahAdanivRttivRtti, taddhAma naumi tamasaGgamasaGgasiMham // 148 / / adhiyan-dhyAyan / AnivAt-nivartanIyaM bandhaM bandhanibandhanaM ca yAvat / irte-gacchati / . anivRttivRtti-nivRttipravRttirahitam / tathA cAvAci 'nivRtti bhAvayedyAvannivayaM tadabhAvataH / na vRttina nivRttizca tadeva padamavyayam // rAgadveSau pravRttiH syAnnivRttistanniSedhanam / tau ca bAhyArthasambaddhau tasmAttAn suparityajet // ' [AtmAnu. 236-237] asaGkha-saMtataM nirupalepaM ca // 148 // atha svasvabhAvanAsaMpAditasthairyANi vratAni sAdhUnAM samIhitaM sAdhayantItyupadezArthamAha paJcabhiH paJcabhiH paJcA'pyete'hiMsAdayo vtaaH| bhAvanAbhiH sthirIbhUtAH satAM sntiissttsiddhidaaH||149|| spaSTam // 149 // jo pA~coM indriyoMke manojJa aura amanojJa sparza, rasa, gandha, rUpa aura zabda viSayoMmeM rAga dveSa na karake jabataka nivartanIya bandha aura bandhake kAraNa haiM tabataka bAra-bA bhAvanAkA dhyAna karate hue, nivartanIya-haTAne yogyakA abhAva honese nivRtti aura pravRttise rahita usa sthAnako prApta hotA hai usa nirupalepa nirgrantha zreSThako maiM namaskAra karatA hU~ // 148 / / vizeSArtha-iSTa viSayoMse rAga aura aniSTa viSayoMse dveSakA tyAga kiye binA parigrahatyAgavata paripUrNa nahIM hotaa| ataH parigrahake tyAgIko unakA bhI tyAga karanA cAhie / usake sAtha jinase use yathArthameM nivRtta honA hai vaha hai bandha aura bandhake kAraNa / jabataka ye vartamAna haiM tabataka use inase nivRtta hone ke lie sadA jAgarUka rahanA hogaa| jaba ye nahIM raheMge tabhI vaha usa muktiko prApta karegA, jahA~ na nivRtti hai aura na pravRtti hai / kahA bhI hai-'jabataka chor3aneke yogya zarIrAdi bAhya vastuoMke prati mamatva bhAva hai tabataka nivRttikI bhAvanA karanI caahie| aura jaba nivRtta honeke lie kucha rahe hI nahIM, taba na to nivRtti rahatI hai aura na pravRtti rahatI hai| vahI avinAzI mokSapada hai| rAga aura dveSakA nAma pravRtti hai aura unake abhAvakA nAma nivRtti hai| ye donoM hI bAhya padArthoMse sambaddha haiM isalie bAhya padArthoMkA pUrI tarahase tyAga karanA cAhie / arthAt bAhya padArthoMkA tyAga mUla vastu nahIM hai| mUla vastu hai rAgadveSakA tyAga / kintu rAga dveSa bAhya padArthoMko hI lekara hote haiM isalie rAgadveSake Alambana honese bAhya padArthoMko bhI chor3anA caahie|' isa prakAra parigraha tyAga mahAvratakA kathana pUrNa huA // 148 // Age apanI bhAvanAoMke dvArA sthiratAko prApta hue vrata sAdhuoMke manorathoMko siddha karate haiM, yaha upadeza dete haiM __ ye pahale kahe gaye hiMsAvirati, anRtavirati, cauryavirati, abrahmavirati aura parigrahaviratirUpa pA~coM vrata pA~ca-pA~ca bhAvanAoMke dvArA nizcalatAko prApta honepara sAdhuoMke iSTa arthake sAdhaka hote haiM / ye bhAvanAe~ pratyeka vratake sAtha pahale batalA Aye haiM // 149 / / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 335 athoktalakSaNAnAM paJcAnAM vratAnAM mahattvasamarthanapurassaraM rAtribhojanaviramaNalakSaNaM SaSThamaNuvrataM rakSaNArthamupadizannuttarottarAbhyAsasauSThavena sampUrNIkaraNe sati nirvANalakSaNaM phalaM lakSayati paJcaitAni mahAphalAni mahatAM mAnyAni viSvagvira tyAtmAnIti mahAnti naktamazanojjhANuvatAgrANi ye| prANitrANamukhapravRttyuparamAnukrAntipUrNIbhava ___ tsAmyAH zuddhadRzo vratAni sakalIkurvanti nirvAnti te // 150 // mahatAM mAnyAni-gaNadharadevAdInAmanuSTheyatayA sevyAni indrAdInAM vA dRvizuddhivivRddhayaGgatayA pUjyAni / viSvagviratyAtmAni-sthUlasUkSmabheda-sakalahiMsAdiviratirUpANi / uktaM ca 'AcaritAni mahadbhiryacca mahAntaM prasAdhayantyartham / svayamapi mahAnti yasmAnmahAvratAnItyatastAni // ' [jJAnArNava 18 meM uddhRta] api ca'mahattvahetoguNibhiH zritAni mahAnti matvA tridazaitAni / 12 mahAsukhasthAnanibandhanAni mahAvratAnIti satAM matAni / ' [jJAnArNava 1831] naktamityAdi-naktaM rAtrAvazanasya caturvidhAhArasyojjhAvarjanaM sevANuvratam / tasyAzcANuvratatvaM rAtrAveva bhojananivRttedivase yathAkAlaM tatra tatpravRttisaMbhavAt / tadanaM pradhAnaM yeSAM rakSArthatvAt / taduktam- 15 pA~coM vratoMkA lakSaNa pahale kaha Aye haiN| aba unake mahattvakA samarthanapUrvaka unakI rakSAke lie rAtribhojana virati nAmaka chaThe aNuvratakA kathana karate hue yaha batAte haiM ki uttarottara acchI taraha kiye gaye abhyAsake dvArA ina vratoMke sampUrNa honepara nirvANarUpa phalakI prApti hotI hai ye pA~coM vrata anantajJAnAdirUpa mahAphalavAle haiM, mahAn gaNadhara deva Adike dvArA pAlanIya hai athavA darzanavizuddhikI vRddhi meM kAraNa honese indrAdike dvArA pUjanIya haiM aura sthUla tathA sUkSma bhedarUpa sakala hiMsA AdikI viratirUpa haiM isalie ina vratoMko mahAn kahA jAtA hai| rAtribhojanatyAga nAmaka aNuvrata unakA aguA hai usa parvaka hI ye vrata dhAraNa kiye jAte haiM / jo kSAyika samyagdRSTi nIceko bhUmikAmeM honevAlI prANirakSA, satyabhASaNa, dattavastukA grahaNa, abrahma sevana aura yogya parigrahakA svIkArarUpa pravRttiko uparima bhamikAmeM tyAga kara usake guNazreNirUpa saMkramake dvArA sarvasAvadyayoga viratirUpa sAmAyika cAritrako prApta karatA hai vaha jIvanmuktiko prApta karake parama muktiko prApta karatA hai // 150 // vizeSArtha-ukta pA~ca vratoMko mahAvrata kahA jAtA hai| usakI tIna upapattiyA~ . batalAyI haiN| prathama unakA phala mahAn hai unako dhAraNa karanepara hI ananta jJAnAdirUpa mahAphalakI prApti hotI hai| dUsare gaNadhara Adi mahAn puruSa bhI una vratoMko pAlate haiM yA mahAn indrAdi unako pUjate haiM kyoMki vratoMke pAlanase samyagdarzanakI vizuddhi meM vRddhi hotI hai| tIsare unameM sthUla aura sUkSma bhedarUpa sabhI prakArakI hiMsA asatya, adattAdAna, abrahmacarya aura parigrahakA pUrNa tyAga hotA hai| isalie unheM mahAna kahA hai| kahA bhI hai 1. sAdheti jaM mahatthaM AyaridAI ca jaM mahallehi / jaM ca mahallAi sayaM mahavvadAI have taaii|| [bha. A., 1984 gA. ] Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) 'tesiM ceva vayANaM rakkhatthaM rAdibhoyaNaNiyattI / aTThaya pavayaNamAdAo bhAvaNAo ya svvaao|' [ bha. ArA. 1185 ] rAtribhojino hi munehisAdInAM prAptiH zaMkA cAtmavipattizca syAt / tadapyuktam 'tesiM paJcaNhaM piyaM vayANamAvajjaNaM ca saMkA vaa| AdavivattIa havejja rAdibhattappasaMgammi // ' [bha. ArA. 1186] rAtrI hi bhikSArthaM paryaTana prANino hinasti durAlokatvAt / dAyakAgamanamArga tasyAtmanazcAvasthAnadezamucchiSTasya nipAtadezamAhAraM ca yogyamayogyaM vA nirUpayituM na zaknoti kaTacchakAdikaM vA zodhayitum / atisUkSmatrasAnAM divApi duSparihAratvAt / padavibhAgikAmeSaNAsamityAlocanAM samyagaparIkSitaviSayAM kurvana kathamiva satyavratI syAt / suptena svAmibhUtenAdattamapyAhAraM gRhNato'syAdattAdAnamapi syAt ? vidviSTA gotriNo vairiNo vA niHzaMkitA rAtrau mArgAdau brahmacarya tasya nAzayanti / divAnItaM vasato nijabhAjane dhRtamAhAraM rAtrI bhuJjAnaH saparigrahazca bhavet / tathA mama hiMsAdayaH saMvRtA na veti zaGkA rAtribhojinaH syAt sthANusarpakaNTakA12 dibhirupaghAtazca / prANi Adi-adhastanabhUmikAyAM prANirakSaNe satyabhASaNe dattagrahaNe brahmacaraNe yogyaparigrahasvIkaraNe ca yA pravRttistasyA uparama uparimabhUmikAyA vyAvartanaM tasyAnurItyAnukramaNena pUrNIbhavana sampUrNatAM gacchan sAmyaM sarvasAvadyayogaviratimAtralakSaNaM sAmAyikacAritraM yeSAM te tathAbhUtA bhUtvA / sakalIkUvaMntisAmAyikazikharArohaNena sUkSmasAmparAyakASThAmadhiSThAya yathAkhyAtarUpatAM nayanti / nirvAnti te-ayoga- caramasamaya eva cAritrasya saya eva cAritrasya samparNIbhAvAdayogAnAmacAritrasya vyApakatvAta / 15 'yataH asaMyamake nimittase AnevAle navIna karmasamUhako rokane rUpa mahAn prayojanako sAdhate haiM, mahAn puruSoMke dvArA pAle jAte haiM tathA svayaM mahAn honese unheM mahAvata kahate haiN|' ina vratoMkI rakSAke lie rAtribhojana virati nAmaka chaThA aNuvrata bhI kahA hai| yathA'unhI ahiMsAdi-tratoMkI rakSAke lie rAtribhojananivRtti nAmaka vrata hai| tathA pA~ca samiti aura tIna guptirUpa ATha pravacana mAtA haiN| jaise mAtA putroMkI apAyase rakSA karatI hai vaise hI pA~ca samiti aura tIna gupti vratoMkI rakSA karatI haiN| tathA sabhI bhAvanAe~ bhI vratoMkI rakSikA haiN|' rAtrimeM cAroM prakArake AhArakA tyAga rAtribhojananivRtti hai| use aNuvrata kahA hai kyoMki jaise hiMsA Adi pApoMkA sarvathA tyAga kiyA jAtA hai usa taraha bhojanakA sarvathA tyAga nahIM kiyA jaataa| kintu kevala rAtrimeM hI bhojanakA tyAga kiyA jAtA hai, dinameM to samayapara bhojana kiyA jAtA hai| isalie ise aNuvrata kahA hai / vijayodayA TIkAmeM ukta gAthAkI vyAkhyA karate hue kahA hai-yadi muni rAtrimeM bhikSAke lie vicaraNa karatA hai to trasa jIvoM aura sthAvara jIvoMkA ghAta karatA hai| rAtrike samaya vaha dAtAke AnekA mArga, usake anna Adi rakhanekA sthAna, apane khar3e honekA sthAna, ucchiSTa bhojanake giranekA sthAna athavA diyA jAnevAlA AhAra yogya hai yA nahIM, yaha saba vaha kaise jAna sakatA hai ? jo sUkSma jIva dinameM bhI kaThinatAse dekhe jA sakate haiM unheM rAtrimeM kaise dekhakara unakA bacAva kara sakatA hai| rAtrimeM AhAra deneke pAtra vagairahakA zodhana kaise ho sakatA hai| samyaka rItise dekhe binA hI eSaNA samitikI AlocanA karanepara sAdhukA satyavrata kaise raha sakatA hai / svAmIke sonepara usake dvArA nahIM diyA gayA AhAra grahaNa karanese corIkA 1. ya aMhayANa-bha. A. . Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya tathA coktama 'sIlesi saMpatto Niruddha Nissesa Asavo jiivo| kammarayavippamukko gayajogo kevalI hodi // ' doSa lagatA hai| dinameM kisI pAtrameM AhAra lAkara rAtrimeM khAnese aparigrahabratakA lopa hotA hai| kintu rAtribhojanakA hI tyAga karanese pA~coM hI vrata paripUrNa rahate haiN| ataH pA~coM vratoMkI rakSAke lie rAtribhojana nivRtti vrata hai| tattvArthasUtrake sAtaveM adhyAyake prathama sUtrameM hiMsA Adi pA~ca pApoMke tyAgako vrata kahA hai| usakI sarvArthasiddhi, tattvArthavArtika Adi TIkAoMmeM yaha zaMkA kI gayI hai ki rAtribhojana nAmakA eka chaThA aNuvrata rAtribhojananivRtti hai usako bhI yahA~ kahanA cAhie ? isakA samAdhAna yaha kiyA gayA hai ki usakA antarbhAva ahiMsAvratakI Alokita pAnabhojana bhAvanAmeM hotA hai isalie use nahIM kahA hai| tattvArthAdhigama bhASyameM isakI koI carcA nahIM hai| kintu siddhasena gaNine usakI TIkAmeM isa carcAko uThAyA hai jo sarvArthasiddhi tattvArthavArtikakA hI prabhAva pratIta hotA hai| usameM kahA hai-jaise asatya AdikA tyAga ahiMsAvatake paripAlanake lie honese mUlaguNa haiM usI taraha rAtribhojanavirati bhI mUlaguNa honA cAhie ? isakA uttara yaha hai ki mahAvratadhArI ke lie hI vaha mUlaguNa hai kyoMki usake binA mUlagaNa pUrNa nahIM ho skte| ataH ahiMsA Adi mUlaguNoMke grahaNameM usakA grahaNa A jAtA hai| tathA jaise rAtri bhojana saba vratoMkA upakArI hai vaise upavAsa Adi upakArI nahIM haiN| isalie mahAvratIkA vaha mUlaguNa hai, zeSa uttaraguNa haiN| kintu aNuvratadhArIkA rAtribhojanatyAga uttaraguNa hai kyoMki usameM AhArakA tyAga hotA hai| athavA vaha upavAsakI taraha tapa hI hai| 'rAtribhojanameM kyA doSa hai' isake uttarameM vahI bAteM kahI gayI haiM jo Upara vijayodayA TIkAmeM aura tattvArthavArtikameM kahI haiN| vizeSAvazyaka bhASya (gA. 1240-45) meM bhI vahI kathana hai jo siddhasena gaNikI TIkAmeM hai| zve. Agama sAhityameM bhI pA~ca mUlaguNoMke sAtha chaThe rAtri-bhojananivRttikA nirdeza pAyA jAtA hai| kintu usakI svatantra sattA nahIM batalAyI hai| yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki rAtribhojanakA tyAga to gRhastha avasthA meM hI ho jAtA hai phira muni avasthAmeM usake tyAgakA vidhAna kyoM kiyA gayA ? isakA samAdhAna yaha hai ki gRhastha avasthAmeM mana, vacana, kAyase hI rAtribhojanakA tyAga kiyA jAtA hai, kRta, kArita, anumodanAse nahIM; kyoMki gRhastha avasthAmeM inase bacAva honA kaThina hotA hai, svayaM rAtribhojana na karake bhI dUsaroM ke lie prabandha karanA yA karAnA paDatA hai| na bhI kareM yA karAveM taba bhI anumodanase bacanA kaThina hotA hai| kintu muni nau prakAroMse rAtribhojanakA tyAga karatA hai / tattvArthasUtrake nauveM adhyAyake antima sUtrakI vyAkhyA meM sarvArthasiddhi aura tattvArthavArtikameM kahA hai ki pA~ca mUla guNa aura rAtribhojana tyAgameM-se bala1. nanu ca SaSThamaNuvratamasti rAtribhojanaviramaNaM tadihopasaMkhyAtavyam / na, bhAvanAsvantarbhAvAt / ahiMsAvata bhAvanA vakSyante / tatra AlokitapAnabhojanabhAvanA kAryeti |'-srvaarth. / 2. 'paJcAnAM malaguNAnAM rAtribhojanavarjanasya ca parAbhiyogAd balAdanyatamaM pratisevamAnaH pulAko bhavati / ' 43 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 dharmAmRta (anagAra) api ca 'yasya puNyaM ca pApaM ca niSphalaM galati svayam / sa yogI tasya nirvANaM na tasya punarAsravaH // ' [AtmAnu. 246 / ] // 150 // pUrvaka kisI ekameM pratisevanA karanevAlA pulAka muni hotA hai| zrutasAgarI TIkAmeM ise spaSTa karaneke abhiprAyase yaha zaMkA kI gayI hai ki pulAka muni rAtribhojana tyAga vratakI virAdhanA kaise karatA hai ? to usake samAdhAnameM kahA gayA hai ki isase zrAvaka AdikA upakAra hogA isa bhAvanAse chAtra Adiko rAtrimeM bhojana karAnese virAdhanA hotI hai / isase bhI yaha spaSTa hotA hai ki muni nau prakArase rAtribhojanakA tyAgI hotA hai| sarvArthasiddhipara AcArya prabhAcandrakA jo TippaNa hai usameM yahI artha kiyA hai| usIkA anusaraNa zrutasAgarImeM kiyA hai| astu, - AcArya kundakundane dharmakA svarUpa isa prakAra kahA~ hai--'nizcayase cAritra dharma hai| vahI sAmya hai / moha aura kSobhase rahita AtmAkA pariNAma sAmya hai|' ___ isakI vyAkhyAmeM AcArya amRtacandrane svarUpameM caraNako arthAt svasamayapravRttiko cAritra kahA hai aura usIko vastu svabhAva honese dharma kahA hai| dharma arthAt zuddha caitanyakA prakAzana ! vahI yathAva sthita AtmaguNa honese sAmya hai| aura sAmya darzanamohanIya aura cAritramohanIyake udayase utpanna honevAle samasta moha aura kSobhake abhAvase utpanna atyanta nirvikAra aisA jIvakA pariNAma hai| isa taraha moha aura kSobhase rahita jIvapariNAmakA nAma sAmya hai| sAmya hI dharma hai aura dharma cAritra hai arthAt ye saba ekArthavAcI haiN| AcArya samantabhadrane kahA~ hai-'moharUpI andhakArake dUra honepara samyagdarzanake lAbhake sAtha hI samyagjJAnako prApta karake sAdhu rAga aura dveSakI nivRttike lie cAritrako dhAraNa karatA hai|' vaha cAritra sAmyabhAvarUpa sAmAyika cAritra hI hai| usIkI puSTi ke lie sAdhu pA~ca mahAvratoMko dhAraNa karatA hai / nIcekI bhUmikA arthAt gRhastha dharma meM prANirakSA, satyabhASaNa, dI huI vastuke grahaNa, brahmacarya aura yogya parigrahake svIkAra meM jo pravRtti hotI hai, UparakI bhamikAmeM usakI bhI nivRtti ho jAtI hai| aisA honese sarghasAvadya yogakI nivRttirUpa sAmAyika cAritra paripUrNa hotA huA sUkSma sAmparAyakI antima sImAko prApta karake yathAkhyAta rUpa ho jAtA hai| yadyapi yathAkhyAta cAritra bArahaveM guNasthAnake prArambhameM hI prakaTa ho jAtA hai tathApi usakI pUrNatA caudahaveM ayogakevalI guNasthAnake antima samayameM 1. 'mahAvratalakSaNapaJcamUlaguNavibhAvarIbhojanavarjanAnAM madhye'nyatamaM valAt paroparodhAt pratisevamAnaH pulAko virAdhako bhavati / rAtribhojanavarjanasya virAdhakaH kathamiti cet ? ucyate-zrAvakAdInAmupakAro'nena bhaviSyatIti chAtrAdikaM rAtrI bhojayatIti virAdhakaH syAta / ' 2. 'cArittaM khalu dhammo dhammo jo so samo ti Ni ttrio| mohakkhohavihINo pariNAmo appaNo hu samo ||-prvcnsaar, gaa.7| 3. mohatimirApaharaNe drshnlaabhaadvvaaptsNjnyaanH| rAgadveSa nivRttyai caraNaM pratipadyate sAdhuH ||-rtnkr, zrA., 47 / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya atha maitrI-pramoda-kAruNya-mAdhyasthyAni sattva-guNAdhikaklizyamAnAvineyeSu yathAkramaM bhAvayataH sarvANyapi vratAni paraM dADharyamAsAdayantIti tadbhAvanAcatuSTaye muktikAmAn niyoktumabhidhatte mA bhUtkopoha duHkhI bhajatu jagadasaddhama zarmeti maitrI jyAyo hRtteSu rajyannayanamadhiguNeSveSviveti pramodam / duHkhAdrakSeyamArtAn kathamiti karuNAM brAhmi mAmehi zikSA kA'dravyeSvityupekSAmapi paramapadAbhyudyatA bhAvayantu // 151 // hI hotI hai / isa viSayameM AcArya vidyAnanda svAmIne apane tattvArtha ilokavArtikameM jo mahattvapUrNa carcA kI hai use yahA~ diyA jAtA hai| likhA hai-'kevalajJAnakI utpattise pahale hI sampUrNa yathAkhyAta cAritra utpanna ho jAtA hai aisI AzaMkA nahIM karanI cAhie / vaha yathAkhyAta cAritra muktiko utpanna karane meM sahakArI vizeSakI apekSA rakhatA hai ataH vaha pUrNa nahIM ho sktaa| jo apane vivakSita kAryako karane meM antya kSaNa avasthAko prApta hotA hai vahI sampUrNa hotA hai / kintu kevalajJAnako utpatti se pUrvakA cAritra antya kSaNa prApta nahIM hai kyoMki kevalajJAnake prakaTa honeke bhI pazcAt aghAtikarmoMkA dhvaMsa karane meM samartha sAmagrIse yukta sampUrNa cAritrakA udaya hotA hai| zAyada kahA jAye ki aisA mAnanese 'yathAkhyAta pUrNa cAritra hai' isa AgamavacanameM bAdhA AtI hai| kintu aisA kahanA ucita nahIM hai kyoMki AgamameM use kSAyika honese pUrNa kahA hai| samasta mohanIya karmake kSayase prakaTa honevAlA cAritra aMzarUpase malina nahIM hotA isalie use sadA nirmala aura Atyantika kahA jAtA hai| kintu vaha cAritra pUrNa nahIM hai / usakA viziSTa rUpa bAdameM prakaTa hotA hai / cAritrakA vaha viziSTa rUpa hai nAma Adi tIna aghAti karmoMkI nirjarA karane meM samartha samucchinna kriyApratipAti dhyAna / vaha dhyAna caudahaveM guNasthAnameM hI hotA hai| ataH ayogakevalIke antima samayameM hI cAritra pUrNa hotA hai| yogIke rahate cAritra pUrNa nahIM hotaa| kahA bhI hai-'jo zIlake caurAsI hajAra bhedoMke svAmitvako prApta haiM, jinake samasta AsravoMkA nirodha ho gayA hai tathA jo karmarajase yukta ho gaye haiM aise jIva ayogakevalI hote haiN|' aura bhI kahA hai-'jisakA puNya aura pApa binA phala diye svayaM jhar3a jAtA hai vaha yogI hai, usakA nirvANa hotA hai, vaha punaH Asravase yukta nahIM hotaa|' // 150 / / prANi mAtrameM maitrI, guNI janoMmeM pramoda, duHkhI jIvoMmeM dayA bhAva, aura avineyoMmeM mAdhyasthya bhAvakA bhAvana karanese sabhI vrata atyanta dRDha hote haiN| isalie ina cAroM bhAvanAoMmeM mumukSuoMko niyukta karanekI preraNA karate haiM ___ isa lokameM koI prANI dukhI na ho, tathA jagat pAramArthika sukhako prApta kare, isa prakArakI bhAvanAko maitrI kahate haiM / jaise cakSu sAmane dikhAI denevAle guNAdhikoMko dekhakara anurAgase khila uThatI hai vaise hI sudUravartI aura atItakAla meM hue samyagjJAna Adi guNoMse utkRSTa puruSoMko smaraNa karake rAgase dravita huA hRdaya atyanta prazaMsanIya hotA hai isa prakAra 1. prAgeva kSAyikaM pUrNa kSAyikatvena kevalAt / na tvaghAtipratidhvaMsikaraNopetarUpataH ||-t. zlo. vA. 11185 / Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340. dharmAmRta ( anagAra) duHkhI-duHkhena ca pApena yuktaH / asadbharma-avidyamAnavyAjaM pAramArthikamityarthaH / yadAha _ 'mA kArSIt ko'pi pApAni mAbhUt ko'pi duHkhitH|| mucyatAM jagadapyeSA matimaitrI nigadyate // [ ] jyAyaH-prazasyataram / hRt-manaH / teSu-samyagjJa.nAdiguNotkRSTe (-4) dezakAla-viprakRSTeSu smRtiviSayeSu / eSu-purovatiSu dRzyamAneSu / pramodaM vadanaprasAdAdibhirabhivyajyamAnamantarbhaktirAgam / .. 6 tathA cAha 'apAstAzeSadoSANAM vastutattvAvalokinAm / guNeSu pakSapAto yaH sa pramodaH prakIrtitaH // ' [ ] karuNAM-dInAnugrahabhAvam / tathA cAha 'dIneSvArteSu bhIteSu yAcamAneSu jIvitam / pratIkAraparA buddhiH kAruNyamabhidhIyate // [ ] 12 brAhmi-he vAgdevi / mAM-sAmyabhAvanAparamAtmAnam / adravyeSu--tattvArthazravaNagrahaNAbhyAmasaMpAditaguNeSu / upekSA-mAdhyasthyam / yadAha 'krUrakarmasu niHzaGkaM devatAgurunindiSu / AtmazaMsiSu yopekSA tanmAdhyasthyamudIritam / / ' [ imAni ca maizyAdisUktAni dhyeyAni 'kAyena manasA vAcA pare sarvatra dehini / aduHkhajananI vRttimaitrI maitrIvidAM matA // kI bhAvanAko pramoda kahate haiN| 'maiM duHkhase pIr3ita prANiyoMkI kaise rakSA karU~' isa prakArakI bhAvanA karuNA hai| he vacanakI adhiSThAtrI devI ! tuma mere sAmyabhAvameM lIna AtmAmeM avatarita hoo, arthAt bolo mata, kyoMki jinameM sajjanoMke dvArA Aropita guNoMkA AvAsa nahIM hai arthAt jo adravya yA apAtra haiM unako zikSA denA niSprayojana hai isa prakArakI bhAvanA mAdhyasthya hai| jo ananta catuSTayarUpa parama padako prApta karaneke lie tatpara haiM unheM ina bhAvanAoMkA nirantara cintana karanA cAhie // 151 // vizeSArtha-tattvArthasUtra (7 / 11) meM vratIke lie ina cAra bhAvanAoMkA kathana kiyA hai| paramapadake icchuka hI vratAdi dhAraNa karate haiM ataH unheM ye bhAvanAe~ kriyAtmaka rUpase bhAnI caahie| prathama hai maitrI bhaavnaa| mitrake bhAva athavA karmako maitrI kahate haiN| prANimAtrako kisI prakArakA duHkha na ho isa prakArakI Antarika bhAvanA maitrI hai| duHkhake sAtha duHkhakA kAraNa jo pApa hai vaha bhI lenA caahie| arthAt koI prANI pApakarmameM pravRtta na ho aisI bhI bhAvanA honI cAhie / kevala bhAvanA hI nahIM, aisA prayatna bhI karanA cAhie / kahA hai-'anya saba jIvoMko duHkha na ho' mana, vacana aura kAyase isa prakArakA baratAva karaneko maitrI kahate haiN| jo apanese viziSTa guNazAlI haiM unako dekhate hI mukha praphullita honese Antarika bhakti prakaTa hotI hai| use hI pramoda kahate haiM / tapa Adi guNoMse viziSTa puruSako dekhakara jo vinayapUrvaka hArdika prema umar3atA hai use pramoda kahate haiN| aise bhI kucha prANI hote haiM jinhoMne na to tattvArthakA zravaNa kiyA aura zravaNa kiyA bhI to use grahaNa nahIM kiyaa| isase unameM vinaya na Akara uddhatapanA hotA hai / samajhAnese Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaM adhyAya tapoguNAdhike puMsi prazrayAzrayanirbharaH / jAyamAno manorAgaH pramodo viduSAM mataH // nAbhyuddharaNe buddhiH kAruNyaM karuNAtmanAm / harSAmarSojjhitA vRttimadhyasthyaM nirguNAtmani // ' [ soma. upA. 335-337 ] bhAvayantu -- vIryAntarAyacAritramohakSayopazame satyasakRt pravartayantu // 151 // adhunA 'avratI vratamAdAya vratI jJAnaparAyaNaH / parAtmabuddhisaMpannaH svayameva paro bhavet // [ samAdhi taM. - 86 zlo. ] iti mokSamArgaviharaNakrama murarIkRtya maitryAdibhAvanA -svAdhyAya-vyavahAra-nizcayadhyAna- phalaprakAzanena mahAvratanirvAhaparAMstadupayogAya jAgarayitumAha maitrayAdyabhyasanAt prasadya samayAdAvedya yuktyAJcitAt yatkiciducitaM ciraM samatayA smRtvAtisAmyonmukham / dhyAtvAntamutasvidekamitareSvatyantazuddhaM manaH siddhaM dhyAyadahaM mahomayamaho syAdyasya siddhaH sa vai // 152 // prasadya - aprazasta rAgadveSAdirahitaM bhUtvA / yadAha'etA munijanAnandasudhAsyandaikacandrikAH / dhvasta rAgAdisaMklezA lokAgrapathadIpikAH // ' [ jJAnArNava 27 / 15 / ] arcitAt - pUjitAdanugRhItAdityarthaH / rucitaM - zraddhayA viSayIkRtam / 341 ulaTe nArAja hote haiN| aise prANiyoM meM upekSAbhAva rakhanA mAdhyasthya hai / kahA bhI hai- jo krUra karmoMmeM niHzaMka pravRtti karate haiM, devatA-gurukI nindA karate haiM, apanI prazaMsA karate haiM, unameM upekSA bhAva rakhanA mAdhyasthya kahA hai / isa prakAra ukta bhAvanAe~ satata bhAnI cAhie || 151 // Age 'jo atI hai vaha vrata grahaNa karake aura vratIko jJAnAbhyAsa meM tatpara hokara tathA jJAna tatpara paramAtma-buddhise sampanna hokara svayaM paramAtmA ho jAtA hai / ' isa kathana ke anusAra mokSamArga meM vihAra karanA svIkAra karake jo ukta mahAvratoM kA nirvAha karanemeM tatpara haiM unheM maitrI Adi bhAvanAoM, svAdhyAya tathA vyavahAra nizcayarUpa dhyAnakA phala batAte hue unake upayogake lie sAvadhAna karate haiM maitrI Adi bhAvanAoMke abhyAsa se aprazasta rAgadveSase rahita hokara, Agama aviruddha yuktiyoMse suzobhita, Agamase dhyAna karane ke yogya jIva Adi vastukA yathArtha rUpase nirNaya karake, jabataka parama udAsInatAkI yogyatA prApta ho tabataka jo koI cetana yA acetana vastu rAgadveSakA viSaya na hokara zraddhAkA viSaya ho usakA dhyAna kare, aura parama audAsInya pariNAmake prayatnase tatpara hote hue arhantakA athavA AcArya, upAdhyAya aura sAdhumeM se kisI ekakA dhyAna karake atyanta zuddha siddha paramAtmAkA dhyAna kare / he mahAvratoM kA pAlana karane meM udyata munigaNa ! aisA karate hue jisa sAdhukA mana Atmatejomaya ho jAtA hai vahI sAdhu zuddha nizcayavAdiyoM meM mahAtratoMkA acchI taraha pAlana karanevAlA mAnA jAtA hai athavA zuddhasvarUpa pariNata vaha dhyAtA nizcayase siddha hai, arthAt bhAvase paramamukta hotA hai // 152 // vizeSArtha - mahAvratI sAdhuoMko kisa prakAra apane lakSyakI ora bar3hanA cAhie, isakA digdarzana yahA~ kiyA hai| sabase prathama aprazasta rAgadveSase bacaneke lie Upara batalAyI 3 6 9 12 15 18 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 dharmAmRta ( anagAra) - yadAha'yatraivAhitadhIH puMsaH zraddhA tatraiva jAyate / / jAyeta cittaM tatraiva lIyate ||'[smaadhi taM balo. 95 ] api ca 'bahunotra kimuktena jJAtvA zraddhAya tttvtH| dhyeyaM samastamapyetanmAdhyasthyaM tatra bibhratA // [ tattvAtu. 138 zlo. ] atItyAdi / uktaM ca 'sati hi jJAtari jJeyaM dhyeyatAM pratipadyate / tato jJAnasvabhAvo'yamAtmA dhyeyatamaH smRtaH // ' 'tatrApi tattvataH paJca dhyAtavyAH parameSThinaH / catvAraH sakalAsteSu siddhasvAmI tu niSkalaH // [ tattvAnu. 118-119] gayI maitrI Adi bhAvanAoMkA abhyAsa karanA caahie| kyoMki kahA hai-ye bhAvanAe~ munijanoMmeM AnandAmRtakI varSA karanevAlI apUrva candrikAke samAna haiM / ye rAgAdi saMklezoMko dhvasta karanevAlI mokSamArgako prakAzita karaneke lie dIpikAke samAna haiN| isake sAtha hI yukti aura Agamake abhyAsase jIvAdi tattvoMkA nirNaya karake unameM se jo ruce usakA dhyAna kre| rucanese matalaba yaha nahIM hai ki jisase rAga yA dveSa ho usakA dhyAna kre| aisA dhyAna to sabhI saMsArI prANI karate haiN| rAgadveSakA viSaya na hote hue jo zraddhAkA viSaya ho vaha rucita kahA jAtA hai| kahA hai jisa kisI viSayameM puruSakI buddhi sAvadhAna hotI hai usI viSayameM usakI zraddhA hotI hai| aura jisa viSayameM zraddhA hotI hai usImeM citta lIna hotA hai| tathA-isa viSayameM bahuta kahanese kyA, isa samasta dhyeyako yathArtha rUpase jAnakara tathA zraddhAna karake usameM mAdhyasthya bhAva rakhakara dhyAna karanA caahie| __ataH dhyeyameM mAdhyasthya bhAva Avazyaka hai kyoMki dhyAnakA prayojana hI parama audAsInya bhAva hai| isalie dhyAtAko usIke lie prayatnazIla honA caahie| aba prazna hotA hai ki kisakA dhyAna karanA caahie| kahA hai-jJAtAke honepara hI jJeya dhyeyatAko prApta hotA hai / isalie jJAnasvarUpa yaha AtmA hI dhyeyatama-sabase adhika dhyAna karane yogya hai| usameM bhI vastutaH pA~ca parameSThI dhyAna karaneke yogya haiN| unameM arhanta, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu parameSThI to sazarIra hote haiM aura siddha svAmI azarIra haiN| dhyAnake cAra bheda dhyeyakI apekSAse kahe haiM-piNDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta / arhanta paramAtmAke svarUpakA cintana rUpastha dhyAna hai kyoMki arhanta sazarIra hote haiN| aura azarIrI siddhoMke svarUpakA cintana rUpAtIta dhyAna hai / ina dhyAnoMke svarUpakA vistArase varNana jJAnANavameM kiyA hai| muktikI prAptimeM dhyAnakA bahuta mahattva hai| kahA hai1. yatrava jAyate zraddhA bha. ku. c.| 2. kimatra bahunoktena bha. ku. c.| 3. 'sa ca muktiheturiddho dhyAne yasmAdavApyate dvividho'pi / tasmAdamyasantu dhyAnaM sudhiyaH sadApyapAsyAlasyam ||-tttvaanushaa. 33 zlo. / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 343 itareSu-AcAryAdiSu triSu madhye / ahaMmahomayaM-AtmatejorUpam / uktaM ca 'lavaNaM va salilajoe jhANe cittaM vilIyae jss| ___ tassa suhAsuhaDahaNo appA aNalo payAsei / ' [ ArA. sAra, 84 gA.] aho-bho mahAvratapAlanodyatA munayaH / siddhaH-zuddhanizcayavAdinAM niyUMDhamahAsaratvena prsiddhH| tathA coktam-'sa ca muktiheturiddhaH' ityAdi // 152 // evaM vizeSasAmAnyabhAvanA rAtribhojanavarjanaparikarANi vratAnyabhidhAya sAMprataM guptisamitIyAkhyAtukA- 6 mastAsAM pravacanamAtRtvopapattipratipAdanapUrvakaM vratodyatAnAmArAdhyatvamupadizati ahiMsAM pazcAtma vratamatha yatAGgajanayitu, savattaM pAta vA vimalayitamambAH shrtvidH| vidustisro guptorapi ca samitIH paJca tadimAH, zrayantviSTAyASTau pravecanasavitrIvataparAH // 153 // 'yataH nizcaya aura vyavahArarUpa donoM prakArakA nirdoSa mokSamArga dhyAnakI sAdhanAmeM prApta hotA hai / ataH he sudhIjano! sadA hI Alasyako tyAga kara dhyAnakA abhyAsa kro|' dhyAnase manuSya tanmaya hokara usI rUpa ho jAtA hai| kahA hai _ 'jo AtmA jisa bhAvarUpa pariNamana karatA hai vaha usa bhAvake sAtha tanmaya ho jAtA hai| ataH arhantake dhyAnameM tanmaya huA AtmA svayaM bhAvaanta ho jAtA hai / AtmAke svarUpako jAnanevAlA AtmAko jisa bhAvase jisa rUpameM dhyAtA hai usake sAtha vaha tanmaya ho jAtA hai jaise sphaTika maNi jisa-jisa raMgavAlI upAdhike sAtha sambandha karatI hai usa-usa raMgavAlI ho jAtI hai| ataH ahanta aura siddhake svarUpako jAnakara unakA dhyAna karanA caahie| dUsarI bAta yaha hai ki dhyAna hI vaha agni hai jisameM zubha aura azubha karma jalakara bhasma hote haiN| kahA hai-'jisa yogIkA citta dhyAnameM usI taraha vilIna ho jAtA hai jaise namaka pAnImeM laya ho jAtA hai usake zubha aura azubha karmoMko jalA DAlanevAlI AtmarUpa agni prakaTa hotI hai| ataH mahAvratoMke pAlanameM tatpara muniko dhyAnakA abhyAsI honA caahie|' isa prakAra mahAvratoMkA prakaraNa samApta hotA hai // 152 // isa prakAra mahAvratoMkA aura unake sahakArI vizeSa aura sAmAnya bhAvanAoMkA tathA rAtribhojana-tyAgakA kathana karake aba gupti aura samitikA vyAkhyAna karanA cAhate haiN| ataH unheM AgamameM pravacanakI mAtA kyoM kahA hai isakI upapatti batAte hue vratoMmeM tatpara sAdhuoMko unakI ArAdhanA karanekA upadeza dete haiM1. mahAvratabharatvena bha. ku. c.| 2. uttarAdhyayanameM kahA hai ki ina AThoMmeM sampUrNa dvAdazAMga avatarita hotA hai isalie inheM pravacanamAtA kahA hai-'aTThasu vi samiIsu a duvAlasaMga ayoaraI jamhA / tamhA pavayaNamAyA ajjhayaNaM hoi nAyavve // 3. pariNamate yenAtmA bhAvena sa tena tanmayo bhavati / ahaMyAnAviSTo bhAvArhana syAt svayaM tasmAt / / yena bhAvena yadrUpaM dhyAyatyatmAnamAtmavit / tena tanmayatAM yAti sopAdhiH sphaTiko yathA / / -tattvAnuzA. 190-191 zlo. / Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namrunaaaaaaaaaa dharmAmRta ( anagAra) yatAGga-yatasya sAvadhaviratasya yogavayavAyamAnasyAGgaM zarIram / ambA:-mAtRriva / yathA jananyaH putrazarIraM janayanti pAlayanti zodhayanti ca tathaitAH samyakacAritralakSaNaM yatigAtramityarthaH / pravacana3 savitrIH-pravacanasya ratnatrayasya mAtaH // 153 // atha guptisAmAnyalakSaNamAha gopta ratnatrayAtmAnaM svAtmAnaM prtipksstH| pApayogAnnigRhNIyAllokapaGktyAdinispRhaH // 154 // goptuMrakSitum / pratipakSataH-mithyAdarzanAditrayAtkarmabandhAdvA / pApayogAn -vyavahAreNa pApAH pApArthAH nizcayena ca zubhAzubhakarmakAraNatvAnninditA yogA manovAkkAyavyApArAstAn / yadAha 'vAkkAyacittajAnekasAvadhapratiSedhakam / triyogarodhakaM vA syAdyattat guptitrayaM matam // ' [ jJAnArNava 18 / 4 ] ahiMsArUpa athavA hiMsAvirati Adi pA~ca rUpa samyak cAritra sAvadyayogase virata sAdhukA athavA yogake lie prayatnazIla sAdhukA zarIra hai| use utpanna karaneke lie, rakSaNa karane ke lie aura nirmala karaneke lie mAtAke tulya honese Agamake jJAtA puruSa tIna guptiyoM aura pA~ca samitiyoMko mAtA mAnate haiN| isalie vratoMkA pAlana karanevAloMko iSTa arthakI siddhi ke lie ina ATha pravacana mAtAoMkI ArAdhanA karanA cAhie // 153 / / vizeSArtha-jaise mAtAe~ putroMke zarIrako janma detI haiM, unakA pAlana karatI haiM, rogAdi hone para zodhana karatI haiM usI taraha gupti aura samitiyA~ munike samyak cAritrarUpa zarIrako janma detI haiM, pAlana karatI haiM aura zuddha karatI haiN| gupti aura samitiyoMke binA samyakcAritrakI utpatti, rakSA aura nirdoSatA sambhava nahIM hai| isIlie AgamameM inheM ratnatrayarUpa pravacanakI mAtA kahA hai| ataH sAmAyika yA chedopasthApanA cAritrake ArAdhaka sAdhuko inakA pAlana sAvadhAnatApUrvaka avazya karanA caahie| inameM pramAdI honese mahAvatakI rakSAkI bAta to dUra, unakA janma hI sambhava nahIM hai / / 153 / / guptikA sAmAnya lakSaNa kahate haiM logoMke dvArA kI jAnevAlI pUjA, lAbha aura khyAtikI icchA na karanevAle sAdhuko samyagdarzana Adi ratnatrayasvarUpa apanI AtmAko mithyAdarzana Adise rakSA karane ke lie pApayogoMkA nigraha karanA cAhie // 154 // vizeSArtha--gupti zabda 'gop' dhAtuse banA hai jisakA artha rakSaNa hai| arthAt jisase saMsArake kAraNoMse AtmAkI rakSA hotI hai use gupti kahate haiN| isI arthako dRSTi meM rakhakara granthakArane gupti kA sAmAnya lakSaNa kahA hai ki sAdhuko lokapUjA Adi laukika viSayoMkI icchA na karake ratnatrayasvarUpa AtmAko ratnatrayake pratipakSI mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritrase bacAneke lie pApayogoMkA nigraha karanA caahie| vyavahAranayase pApa hai pAparUpa kArya aura nizcayanayase pApa hai yoga arthAt mana-vacana-kAyakA vyApAra, kyoMki vaha zubha aura azubha karmoMke AsravakA kAraNa hai| kahA hai-'mana-vacana-kAyase utpanna aneka pApasahita pravRttiyoMkA pratiSedha karanevAlI athavA tInoM yogoMkI rodhaka tIna guptiyA~ mAnI gayI haiN|' 1. yogaya vA yatamAna-bha. ku.c.| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 345 lokapaGkti-lokapUjA / aadishbdaallaabhkhyaatii| etena samyagyoganigraho guptiH ityanusUcitaM pratipattavyam / / 154 // atha dRSTAntena guptiprayogAya jAgarayati 'prAkAraparikhAvapraiH puravad ratnabhAsuram / pAyAdapAyAdAtmAnaM manovAkkAyaguptibhiH // 155 // vapraH-dhUlIprAkAraH / ratnabhAsuraM-samyagdarzanAdibhiH svasvajAtyutkRSTaizcAthaiH sAdhutvena bhAsa- 6 mAnam // 155 // atha manoguptyAdInAM vizeSalakSaNAnyAha. 'rAgAdityAgarUpAmuta samayasamabhyAsasaddhayAnabhUtAM, cetogupti duruktityajanatanubhavAglakSaNAM voktiguptim / kAyotsargasvabhAvAM vizararatacurApohadehAmanIhA kAyAM vA kAyagupti samadRganupatanpApmanA lipyate na // 156 / / samaya:-AgamaH / sa tredhA zabdasamayo'rthasamayo jJAnasamayazceti / saddhyAnaM dhayaM zuklaM ca / tathA coktam ukta lakSaNase tattvArthasUtrake 'samyagyoganigraho guptiH' isa lakSaNakA hI sUcana hotA hai| isameM yogakA artha hai mana vacana kAyakA vyaapaar| usakI svecchAcAritAra ko rokanA nigraha hai| viSayasukhakI abhilASAse pravRtti niSedhake lie 'samyak' vizeSaNa diyA hai| isa tarahase kAya Adi yogakA nirodha karanepara usake nimittase karmakA Asrava nahIM hotA // 154 // Age dRSTAntake dvArA guptiyoMkA pAlana karaneke lie sAdhuoMko sAvadhAna karate haiM jaise rAjA ratnoMse arthAt apanI-apanI jAtike utkRSTa padArthoMse zobhAyamAna nagarakI prAkAra (andarakI cAradIvArI), khAI aura usake bAharakI kaccI cAradIvArIse rakSA karate haiM usI taraha vratIko samyagdarzana Adi ratnoMse zobhita apanI AtmAkI ratnatrayako naSTa karanevAle apAyoMse manogupti, vacanagupti aura kAyagAptakadvArA rakSA karanA cAhie / / 155 / / Age manogupti AdikA vizeSa lakSaNa kahate haiM rAga, dveSa aura mohake tyAga rUpa athavA AgamakA vinayapUrvaka abhyAsa aura dharmya tathA zukladhyAnarUpa manogupti hai / kaThora Adi vacanoMkA tyAga vacanaguptikA zarIra hai athavA maunarUpa vacanagupti hai / zarIrase mamatvakA tyAga rUpa svabhAvavAlI athavA hiMsA, maithuna aura corIse nivRttirUpa svabhAvavAlI, athavA sarva ceSTAoMse nivRtti rUpa vAlI kAyagupti hai| samasta heya upAdeyako tattva rUpase dekhakara jIvana maraNa AdimeM samabuddhi rakhanevAlA sAdhu ina guptiyoMkA pAlana karate hue jJAnAvaraNa Adi karmoMse lipta nahIM hotA / / 156 / / vizeSAtha-bhagavatI ArAdhanAmeM guptiyoMkA svarUpa kahA hai-- 1. chettassa vadI Nayarassa khAiyA aiva hoi paayaaro| taha pAvassa giroho tAo guttIo sAhussa ||1189|-bh. aaraa.| 2. jA rAgAdiNiyattI maNassa jANAhi taM maNogatti / aliyAdi NiyattI vA moNaM vA hoi vacigutti / kAyakiriyANiyattI kAussaggo sarIrage gutti / hiMsAdiNiyattI vA sarIragatti havadi diTTA ||-bh. A. 1187-88 mi. / 44 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) 'vihAya sarvasaMkalpAn rAgadveSAvalambitAn / svAdhInaM kurvatazcetaH samatve supratiSThitam / / siddhAntasUtravinyAse shshvtpreryto'thvaa| bhavatyavikalA nAma manoguptirmanISiNaH // [ jJAnArNava 18315-16 ] avAk-maunam / tathA coktam 'sAdhusaMvRtavAgvRtteaunArUDhasya vA muneH| saMjJAdiparihAreNa vAgguptiH syAnmahAmateH // ' [ jJAnArNava 18 / 17 ] vizaretyAdi-hiMsAmaithunasteyatyAgarUpAm / anIhAkAyAM-aceSTArUpam / aparAjita sUrikI vijayodayA TIkAke AdhAra para unakA vivaraNa diyA jAtA hai'manakI rAgAdi nivRttiko manogupti kahate haiM / yahA~ 'manakI gupti' aisA jo kahA hai to kyA pravRtta manakI gupti hotI hai yA apravRtta mana kI ? yadi mana zubhameM pravRtta hai to usakI rakSA kaisI ? yadi mana apravRtta hai to bhI usakI rakSA kaisI, rakSA to satkI hotI hai asatkI nahIM / satko hI apAyase bacAyA jAtA hai| tathA yahA~ 'mana' zabdase dravya mana liyA hai, yA bhAvamana ? yadi dravyavargaNArUpa mana liyA hai to usakA apAya kyA hai jisase usako bacAkara usakI rakSA kI jAye ? dUsare, dravya mana to pudgala dravya hai usakI rakSA karanese jIvako kyA lAbha ? usake nimittase to AtmAke pariNAma azubha hote haiN| ataH AtmAkI rakSA usase nahIM ho sakatI / yadi no indriya-matijJAnAvaraNa karmake kSayopazamase utpanna huA jJAna mana zabdase lete haiM to usakA apAya kyA? yadi apAyase vinAza lete haiM to usase to bacAva saMbhava nahIM hai kyoMki jJAna to vinAzazIla hai yaha bAta anubhavasiddha hai| yadi aisA na ho to AtmAkI pravRtti sadA eka hI jJAnameM rahI Aye / jJAna to laharoMkI taraha utpanna aura naSTa hote rahate haiM / unake avinAzakA koI upAya nahIM hai| tIsare, mana indriyoMke dvArA rUpAdi viSayoMko grahaNa karatA hai to AtmAmeM rAga dveSa utpanna hote haiN| ataH 'manakI rAgAdise nivRtti' aisA kahanA hI ucita nahIM hai| isa zaMkAkA samAdhAna karate haiM-yahA~ mana zabdase no indriyamati lI gayI hai / vaha AtmAmeM rAgAdi pariNAmoMke sAtha eka kAlameM hotI hai / kyoMki viSayoMke avagraha Adi jJAnake vinA rAga dveSameM pravRtti nahIM hotii| aura yaha bAta anubhavasiddha hai isameM kisI anya yuktikI AvazyakatA nahIM hai| kintu vastutattvake anurUpa mAnasa jJAnake sAtha rAga dveSa nahIM rahate, yaha bAta bhI anubhavasiddha hai / ataH tatvako jAnanevAle manakA rAgAdike sAtha nahIM honA hI manogapti hai| yahA~ manakA grahaNa jJAnakA upalakSaNa hai ataH rAgadveSake kalaMkase rahita sabhI jJAna manogupti haiN| yadi aisA na mAnA jAyagA to indriya janya matijJAna, zratajJAna, avadhijJAna athavA manaHparyaya jJAna rUpa pariNata AtmAke manogapti nahIM ho skegii| kintu AgamameM unake bhI manogapti mAnI gayI hai| athavA jo AtmA 'manute' arthAt jAnatA hai, vicAra karatA hai vahI mana zabdase kahA jAtA hai| usakI rAgAdise nivRtti yA rAga dveSarUpase apariNati manogapti hai / aisA kahanese samyak yoganigrahako gupti kahate haiM, aisA kahanA bhI viruddha nahIM hai| dRSTa phalakI apekSA na karake vIryapariNAma rUpa yogakA nigraha arthAt rAgAdi kArya karanekA nirodha manogupti hai / viparIta arthakI pratipattimeM hetu honese aura dUsaroMke duHkhakI utpattimeM nimitta honese alIka Adi vacanoMse nivRtti vacanagupti hai / zaMkA-vacana paudgalika hai| viparIta arthakI pratipattimeM hetu Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 347 taduktam 'sthirIkRtazarIrasya paryavaM saMzritasya vaa| parISahaprapAte'pi kAyaguptirmatA muneH // ' [ jJAnArNava 1818] api ca-. 'kAyakriyAnivRttiH kAyotsargaH zarIrake guptiH / hiMsAdinivRttirvA zarIraguptiH samuddiSTA // ' [ samadRk-samaM sarvaM heyamupAdeyaM ca tattvena pazyan jIvitamaraNAdau vA samabuddhiH // 156 / / honA Adi vacanakA dharma hai usase saMvara nahIM ho sakatA kyoMki vacana AtmAkA dharma nahIM hai / samAdhAna-to phira vyalIka arthAt kaThora, AtmaprazaMsArUpa, paranindArUpa dUsaroMmeM upadrava karAnevAle vacanase vyAvRtti vacanagupti hai arthAt isa prakArake vacanoMmeM AtmAko pravRtta na karanevAlI vacanagupti hai| jisa vacanameM pravRtti karanese AtmA azubha karmakA Asrava karatA hai usa vacanameM pravRtta na honA vacanagupti hai / athavA samasta prakArake vacanoMkA parihAra karake mauna rahanA vacanagupti hai / ayogya vacana na bolanA, vicAra pUrvaka yogya vacana bhI bolanA yA nahIM bolanA vacanagapti hai| aura yogya vacana bolanA hI bhASA samiti hai| isa taraha gupti aura samitimeM bahuta bheda hai / mauna vacana gupti hai aisA kahanese donoMkA antara spaSTa ho jAtA hai| audArika Adi zarIrakI jo kriyA hai usase nivRtti zarIragupti hai / zaMkA-baiThanA, khar3e honA, sonA Adi kriyAe~ haiN| aura kriyA AtmAkI pravartaka hai / taba kaise AtmA kriyAoMse vyAvRtta ho sakatA hai| yadi kahoge ki zarIrakI paryAya kriyA hai, aura AtmA zarIrase bhinna padArtha hai ataH anya dravyakI paryAyase usa paryAyase zUnya anya dravya vyAvRtta hotA hai isalie hI AtmAko zarIra kriyAse nivRtta kahate haiM taba to sabhI AtmAAka kAyaguptikA prasaMga AtA hai kintu vaha mAnya nahIM hai| samAdhAna-kAya zabdasa kAya sambandhI kriyA lI jAtI hai| usakI kAraNabhUta AtmAkI kriyAko kAyakriyA kahate haiM / usakI nivRtti kAyagupti hai / athavA kAyotsarga arthAt zarIrakI apavitratA asAratA aura vipattikA mUla kAraNa jAnakara usase mamatva na karanA kAyagupti hai| yadi kAyotsargakA artha kAyakA tyAga liyA jAtA hai to zarIra to AyukI sAMkalase ba~dhA hai usakA tyAga zakya nahIM ho sakatA / athavA yahA~ guptikA artha nivRtti lenA cAhie, yadi aisA na hotA to gAthAkAra kAyakriyAkI nivRttiko zarIragupti na kahate / kAyotsargase nizcalatA kahI jAtI hai / zaMkA-yadi aisA hai to 'kAyakriyAnivRtti' na kahakara 'kAyotsarga kAyagupti hai' itanA hI kahanA caahie| samAdhAna nahIM, kyoMki kAyake viSayameM 'yaha merA hai' isa bhAvase rahitapanekI apekSAse kAyotsarga zabdakI pravRtti huI hai| yadi kAyakriyAnivRttiko kAyagupti nahIM kaheMge to daur3ane, calane, lA~ghane Adi kriyAoMko karanevAleke bhI kAyagupti mAnanI hogii| kintu aisI mAnyatA nahIM hai| aura yadi kAyakriyAnivRttiko hI kAyagupti kahA jAtA hai to mUrchita vyaktike bhI vaisA pAyA jAtA hai isalie usake bhI kAyagupti ho jAyagI / isalie vyabhicArakI nivRttike lie donoMkA hI grahaNa karanA caahie| arthAt karmoM ke grahaNameM nimitta samasta kriyAoMkI nivRttiko athavA kAya viSayaka mamatvake tyAgako kAyagupti kahate haiM / athavA prANIke prANoMkA ghAta, vinA dI huI vastukA grahaNa, maithuna, Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 dharmAmRta ( anagAra) atha paramArthatriguptamanUdya tasyaiva paramasaMvaranirjare bhavata ityupadizati luptayogastrigupto'rthAttasyaivApUrvamaNvapi / karmAstravati nopAttaM niSphalaM galati svayam // 157 // guptayogaH-niruddhakAyamanovAgvyApAraH // 157 // . atha siddhayogamahimAnamAzcaryaM bhAvayati__ aho yogasya mAhAtmyaM yasmin siddhe'stttpthH| pApAnmuktaH pumAllabdhasvAtmA nityaM pramodate // 18 // yogasya-dhyAnasya / siddhe-apramattasaMyataprathamasamayAdArabhyAyogaprathamasamaye vyuparatakriyAnivRttima lakSaNacaturthazukladhyAnarUpatayA niSpanne / astatatpatha:-nirAkRtapApamArgaH paramasaMvata ityarthaH / labdhasvAtmAmuktaH san // 158 // zarIrase parigrahakA grahaNa ityAdi viziSTa kriyAe~ kAya zabdase lI gayI haiN| unase vyAvRttiko kAyagupti kahate haiM / guptike ukta lakSaNoMmeM nizcaya aura vyavahAra donoM hI dRSTiyoMkA saMgraha jAnanA caahie| AcArya kundakundane apane niyamasArameM donoM dRSTiyoMse pRthak pRthaka svarUpa kahA hai| yathA-kAlu Sya, moha, saMjJA, rAga-dveSa Adi azubha bhAvoMkA parihAra vyavahAra nayase manogapti hai| pApake hetu strIkathA, rAjakathA, corakathA aura bhojanakathA na karaneko tathA alIka Adi vacanoMse nivRtti vacanagupti hai| bA~dhanA, chedana, mAraNa, hAtha-pairakA saMkoca-vistAra Adi kAyakriyAkI nivRtti vyavahAra kAyagupti hai| nizcayanayase manakI rAgAdise nivRtti manogupti hai, mauna vacanagupti hai, kAyakriyA nivRtti yA kAyotsarga kAyagupti hai / (niyamasAra gA. 66-70) // 156 / / isa prakAra paramArthase triguptiyuktakA svarUpa batAkara usIke parama saMvara aura nirjarA hotI hai aisA upadeza karate haiM jisakA mana-vacana-kAyakA vyApAra ruka gayA hai vahI paramArthase tIna guptiyoMse yukta hai| usIke eka paramANu mAtra bhI navIna karmakA Asrava nahIM hotA aura pahale ba~dhA huA karma apanA phala diye binA svayaM chUTa jAtA hai // 157 // siddha hue dhyAnake Azcaryajanaka mAhAtmyako kahate haiM___ yoga arthAt dhyAnakA mAhAtmya Azcaryajanaka hai jisake siddha honepara AtmA pApakarmake Aneke mArgako sarvathA banda karake aura pUrvabaddha pApakoMse mukta hokara apane svarUpako prApta karake sadA parama AnandakA anubhava karatA hai / / 158 // vizeSArtha- dhyAna hI muktikA eka mAtra paramasAdhana hai| isakI siddhikA Arambha apramatta saMyata nAmaka sAtaveM guNasthAnake prathama samayase hotA hai aura pUrti ayogakevalI nAmaka caudahaveM guNasthAnake prathama samayameM honevAle vyuparata kriyAnivRtti nAmaka caturtha zukla dhyAnake rUpameM hotI hai| usI samaya mana-vacana-kAyakA saba vyApAra ruka jAnese paramArtha trigupti hotI hai| vahI avasthA paramasaMvara rUpa hai / usIse parama muktikI prApti hotI hai| kyoMki saMsArakA abhAva honepara AtmAke svarUpa lAbhako mokSa kahate haiN| yahA~ 'pApa' zabdase sabhI karma lenA cAhie kyoMki paramArthase karmamAtra saMsArakA kAraNa honese pApa rUpa hai // 158 // Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 349 atha manoguptaratIcArAnAha rAgAdyanuvRttirvA zabdArthajJAnavaiparItyaM vaa| duSpraNidhAnaM vA syAnmalo yathAsvaM manogupteH // 159 // rAgAdyanuvRttiH-rAgadveSamohAnugamyamAnAtmapariNatiH / etasyAzcAticAratvaM manoguptau sApekSatvenaikadezabhaGgatvAt / eSa rAgAdityAgarUpAyA manogupteraticAraH // 159 // atha vAggupteraticArAnAha kArkazyAdigarodgAro giraH svikthaadrH| huMkArAdikriyA vA syAdvAgguptestadvadatyayaH // 160 // kAkazyAdItyAdi eSa duruktityAgarUpAyA vAggupteraticAraH / huMkArAdikriyA-AdizabdAd hastasaMjJAkhAtkArabhrUcalanAdayaH / eSa maunalakSaNAyA vAggupteraticAraH // 160 // atha kAyagupteraticArAnAhamanogupti ke atIcAroMko kahate haiM AtmAkI rAgadveSa moharUpa pariNati, zabda-viparItatA, artha-viparItatA aura jJAnaviparItatA tathA duSpraNidhAna arthAt Ata-raudrarUpa dhyAna yA dhyAnameM mana na lagAnA ye manogupti ke yathAyogya atIcAra hote haiM // 159|| vizeSArtha-pahale manoguptikA svarUpa tIna prakArase kahA hai-rAgAdikI nivRtti, AgamakA abhyAsa aura samyadhyAna / inhIM tInoMko dhyAnameM rakhakara yahA~ manoguptike atIcAra kahe haiM / AtmAkI pariNatikA rAgadveSa mohakA anugamana karanA yaha atIcAra prathama lakSaNakI apekSAse kahA hai / manoguptikI apekSA rakhate hue hI ise atIcAra kahA jAtA hai kyoMki eka dezake bhaMgakA nAma atIcAra hai / zabda zAstrakA virodhI honA athavA vivakSita arthako anyathArUpase prakAzita karanA zabda-viparItatA hai| sAmAnya vizeSAtmaka abhidheya vastu artha hai| kevala sAmAnyarUpa athavA kevala vizeSa rUpa athavA donoMko svatantra mAnanA artha-viparItatA hai / athavA AgamameM jIvAdi dravyoMkA jaisA svarUpa kahA hai vaisA na mAnakara anyathA mAnanA artha-viparItatA hai| zabdakA, arthakA athavA una donoMkA viparIta pratibhAsa jJAna-viparItatA hai / ye Agamake abhyAsa rUpa manoguptike atIcAra haiN| duSpraNidhAna arthAt Ata raudrarUpa dhyAna yA dhyAnameM mana na lagAnA samIcIna dhyAnarUpa manoguptike atIcAra haiM // 159|| vacanaguptike atIcAra kahate haiM karkaza Adi vacana moha aura saMtApakA kAraNa honese viSake tulya hai / usakA zrotAoM ke prati bolanA aura strI, rAjA, cora aura bhojana viSayaka vikathAoMmeM-mArga viruddha kathAoMmeM Adara bhAva, tathA huMkAra Adi kriyA arthAt huM huM karanA, khakAranA, hAthase yA bhrUke cAlanase izArA karanA ye vacana guptike yathAyogya atIcAra haiM // 160 // vizeSArtha-Age bhASAsamitike kathanameM karkazA paruSA Adi dasa vacana doSoMkA kathana kreNge| unakA prayoga tathA khoTI kathAoMmeM ruci duruktityAga rUpa vacanaguptike atIcAra haiN| aura huMkAra Adi maunarUpa vacanagupti ke atIcAra haiM // 160 // kAyaguptike atIcAroMko kahate haiM Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 9 AkIrNe - janasaMkulasthAne / ete kAyotsargasvabhAvAyA: kAyagupteraticArAH / jantu ityAdi / 6 pramAdena - ayatnAcaraNena / eSa hiMsAdityAgalakSaNAyAH kAyagupteraticAraH / sApadhyAnaM -- dehena hastAdinA vA parISahAdyapanayanacintanamatrApadhyAnam / tena sahitaM yathA bhavati / aMGgavRttyuparatiH - zarIravyApAranivRttiH / ayamaceSTArUpAyAH kAyagupteraticAraH // 161 // atha ceSTitukAmo muniH samitiparaH syAdityanuzAsti - dharmAmRta (anagAra ) kAyotsagaMmalAH zarIramamatAvRttiH zivAdInyathA. bhaktuM tatpratimonmukhaM sthitirathAkIrNe'GghriNaikena sA / jantustrIpratimAparasvabahule deze pramAdena vA, sApadhyAnamutAGgavRttyuparatiH syuH kAyaguptermalAH // 161 // zivapadeyA bahiSkRto vyavahRtipratIhAryA / bhUyastadbhaktyavasaraparaH zrayettatsakhIH zamI samitIH // 162 // kAyotsargasambandhI battIsa doSa, yaha zarIra merA hai isa prakArakI pravRtti, ziva Adi kI pratimA ke sammukha ziva AdikI ArAdhanA karane jaisI mudrAmeM khar3e honA arthAt donoM hAthoM ko jor3akara ziva AdikI pratimA ke abhimukha khar3A honA, athavA janasamUhase bhare sthAna meM eka paira se khar3e honA, ye saba kAyotsargarUpa kAyaguptike atIcAra haiN| tathA jahA~ jIva jantu, kASTha pASANa Adise nirmita strIpratimAe~ aura paradhana pracura mAtrA meM hoM, aise deza meM ayatnAcAra pUrvaka nivAsa hiMsAdityAgarUpa kAyaguptikA atIcAra hai / athavA apadhyAna sahita zarIra ke vyApArakI nivRtti aceSTArUpa kAyaguptikA atIcAra hai || 161 || vizeSArtha - kAyagupti ke tIna lakSaNa kahe haiM, kAyotsarga, hiMsAdikA tyAga aura aceSTA / ina tInoMko hI dRSTimeM rakhakara atIcAra kahe haiN| Age AThaveM adhyAyameM AvazyakoMkA varNana karate 'hue kAyotsarga ke battIsa doSa kaheMge / ve saba kAyotsargarUpa kAya guptike atIcAra haiM isI taraha ziva AdikI pratimAke sAmane vandanA mudrA meM khar3e honA bhI atIcAra hai / isase darzakoM ko yaha bhrama hotA hai ki yaha zivakI bhakti karatA hai / isI taraha janasamUha ke bIca meM eka paira se khar3e hokara kAyotsarga karanA bhI sadoSa hai / hiMsA, corI aura maithunake tyAgIko aise sthAna meM nahIM rahanA cAhie jahA~ jIva-jantuoMkI bahutAyata ho yA striyoMkI pratimAe~ 1 yA asurakSita paradhana ho / rahanA hI par3e to sAvadhAna hokara rahanA cAhie / asAvadhAnatA meM vratase cyuta honekA bhaya hai / nizceSTa hokara zarIra athavA hAtha Adi dvArA parISaha Adi dUra karanekA cintana karanA aceSTArUpa kAyaguptikA atIcAra hai / nizceSTa zubha dhyAnake lie huA jAtA hai| aise samaya meM yadi parISaha A jAya to zarIra ke dvArA usako dUra karanekA cintana bhI doSa hI hai // 169 // isa prakAra guptiprakaraNa samApta hotA hai / Age jo muni zarIrase ceSTA karanA cAhatA hai use samitiyoMke pAlanameM tatpara honA cAhie, aisA upadeza dete haiM ceSTArUpI pratihArIke dvArA mokSamArgakI devI guptise bahiSkRta kiyA gayA jo muni punaH guptikI ArAdhanAkA avasara prApta karanA cAhatA hai use guptikI sakhI samitikA Azraya lenA cAhie || 162 || Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 351 vyavahRtiH-ceSTA / uktaM ca 'karmadvAroparamaNaratasya tisrastu guptayaH santi / ceSTAviSTasya munenirdiSTAH samitayaH paJca / / ' tatsakhI / ayamarthaH yathA nAyakamArAdhayitukAmasya nAyakasyAvasaramalabhamAnasya tadanukUlanArtha tatsakhonAmAzrayaNaM zreyastathA mumukSorguptyArAdhanaparasya samitInAM sakhItvaM, cAsAM nAyikAyA iva gupteH svabhAvAzrayaNAt / samitiSu hi guptayo labhyante na tu guptiSu samitayaH // 162 // atha niruktigamyaM samitisAmAnyalakSaNaM vizeSoddezasahitamAha iiryaabhaassnnaadaannikssepotsrglkssnnaaH| vRttayaH paJca sUtroktayuktyA samitayo mtaaH||163|| samitayaH-samyakzrutanirUpitakrameNetirgativRttiH samitiH // 163 / / atheryAsamitilakSaNamAha vizeSArtha-abhiprAya yaha hai ki jaise koI nAyaka kisI nAyikAkI ArAdhanA karanA cAhatA hai kintu avasara nahIM pAtA to vaha usa nAyikAko apane anukUla karane ke lie usakI sakhiyoMkA sahArA letA hai yahI usake lie zreyaskara hai| usI taraha jo mumukSu guptikI ArAdhanA karanA cAhatA hai use samitikA pAlana karanA caahie| kyoMki samiti guptikI sakhI hai| yataH samiti gupti ke svabhAvakA anusaraNa karatI hai ataH samitiyoM meM to guptiyA~ pAyI jAtI haiM kintu guptiyoMmeM samitiyA~ nahIM pAyI jaatiiN| guptiyA~ nivRttipradhAna hotI haiM aura samitiyA~ pravRttipradhAna / isIlie jahA~ samitiyoMko guptiyoMkI sakhI kahA hai vahA~ guptiyoMko mokSamArgakI devI kahA hai| isa devIke dvArakI rakSikA hai cessttaa| jaise dvAra rakSikA apane svAmIkI avajJA karanevAleko vahA~se nikAla detI hai vaise hI jo muni zArIrika vyApAra karanA cAhatA hai vaha guptike dvArase haTA diyA jAtA hai| kintu mumukSu muni mokSakI devI guptikI ArAdhanA to nahIM chor3anA caahtaa| ataH zArIrika ceSTA karate hue bhI use samitiyoMkA Alambana lenA par3atA hai / aisI sthitimeM use punaH gaptiyoMke pAlanakA avasara milatA hai| yadi vaha ceSTA karate hue bhI samitiyoMkA pAlana nahIM karatA to vaha guptiyoMkA pAlana nahIM kara sakatA aura taba use mokSakI bAta to dUra, mokSamArgakI bhI prApti sambhava nahIM hai / / kahA bhI hai-'karmoMke Aneke dvArako banda karane meM lIna sAdhuke tIna guptiyA~ kahIM haiM aura zArIrika ceSTA karanevAle munike pA~ca samitiyA~ kahI haiM' // 162 // ___Age samitike bhedoMkA nAma nirdezapUrvaka niruktipUrvaka sAmAnya lakSaNa kahate haiM AgamameM batAye hue kramake anusAra pravRttirUpa pA~ca samitiyA~ pUrvAcAryoMne kahI haiN| IryA arthAt gamana, bhASA arthAt vacana, eSaNA arthAt bhojana, AdAnanikSepa arthAt grahaNa aura sthApana tathA utsarga arthAt tyAganA ye unake lakSaNa haiM // 163 / / / vizeSArtha-samiti zabda sam aura itike melase banatA hai| 'sama' arthAt samyak 'iti' arthAt gati yA pravRttiko samiti kahate haiN| arthAt AgamameM kahe hue kramake anusAra gamana Adi karanA samiti hai| sAdhuko jIvanayAtrAke lie pA~ca Avazyaka kriyAe~ karanI par3atI haiM-eka sthAnase dUsare sthAnapara jAnA, bolanA, bhojana, pIchI AdikA grahaNa, sthApana aura malamUtrakA tyAga / ataH pA~ca hI samitiyA~ kahI haiM // 163 // IryAsamitikA lakSaNa kahate haiM Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 dharmAmRta ( anagAra) syAdIryAsamitiH zrutArthaviduSo dezAntaraM prepsataH, zreyaHsAdhanasiddhaye niyaminaH kAmaM jnairvaahite| mArge kaukkuTikasya bhAskarakaraspRSTe divA gacchataH, ___ kAruNyena zanaiH padAni dadataH pAtuM prayatyAGginaH // 164 // zrutArthaviduSaH-prAyazcittAdisUtrAthaM jAnatastatropayuktasyetyarthaH / prepsataH-prAptumicchataH / zreyaH6 sAdhanasiddhaye-zreyasaH sAdhanAnAM samyagdarzanAdInAM tadaGgAnAM cApUrvacaityAlayasadupAdhyAyadharmAcAryAdInAM siddhiH saMprAptistadartham / kAma-yatheSTamatyarthaM vA / janaiH-lokAzvazakaTAdibhiH / kaukkuTikasya-kukkuTI kukkuTIpAtamAtraM dezaM pazyataH / puro yugamAtradezaprekSiNa ityrthH| prayatyA-prayatnena / uktaM ca 'maMggujjouvaogAlaMbaNasuddhIhiM iriyado munninno| suttANuvIcibhaNiyA iriyAsamidI pavayaNamhi // ' [bhaga. ArA. 1191 gaa.]|| 164 // prAyazcitta Adi zAstroMke arthako jAnanevAlA jo muni AtmakalyANake sAdhana samyagdarzana Adi aura unake sahAyaka apUrva caityAlaya, samIcIna upAdhyAya, dharmAcArya AdikI prApti ke lie apane sthAnase anya sthAnako jAnA cAhatA hai, vaha manuSya hAthI, ghor3e, gAr3I Adike dvArA acchI tarahase rauMde hue aura sUryakI kiraNoMse spRSTa mArgameM Age cAra hAtha jamIna dekhakara dinameM gamana karatA hai tathA dayAbhAvase prANiyoMkI rakSA karaneke lie sAvadhAnatApUrvaka dhIre-dhIre paira rakhatA hai / usa munike IryAsamiti hotI hai // 164 / / vizeSArtha-bhagavatI ArAdhanA (gA. 1191 ) meM kahA hai-mArgazuddhi, udyotazuddhi, upayogazaddhi, Alambanazaddhi ina cAra zaddhiyoMke sAtha gamana karanevAle munike sUtrAnusAra IryAsamiti AgamameM kahI hai| mArgameM cIMTI Adi trasa jIvoMkA Adhikya na honA, bIjaaMkura, tRNa, haritavRkSa, kIcar3a AdikA na honA mArgazuddhi hai| candramA, nakSatra AdikA prakAza aspaSTa hotA hai aura dIpaka AdikA prakAza avyApI hotA hai / ataH sUryakA spaSTa aura vyApaka prakAza honA udyotazuddhi hai| paira rakhaneke sthAnapara jIvoMkI rakSAkI bhAvanA honA upayogazuddhi hai| guru, tIrtha tathA yatiyoMkI vandanA Adike lie yA zAstroMke apUrva arthakA grahaNa karaneke lie yA saMyatoMke yogya kSetrakI khojake lie yA vaiyAvatya karaneke lie yA aniyata AvAsake svAsthyalAbhake lie yA zramapara vijaya prApta karane ke lie yA aneka dezoMkI bhASA sIkhaneke lie athavA ziSyajanoMke pratibodhake lie gamana karanA Alambanazuddhi hai| na bahuta jaldI aura na bahuta dhIme calanA, Age cAra hAtha jamIna dekhakara calanA, paira dUra-dUra na rakhanA, bhaya aura Azcaryako tyAgakara calanA, vilAsapUrNa gatise na calanA, kUdakara na calanA, bhAgakara na calanA, donoM hAtha nIce laTakAkara calanA, nirvikAra, capalatArahita, Upara tathA idharaudhara dekhakara na calanA, taruNa tRNa aura pattoMse eka hAtha dUra rahakara calanA, pazu-pakSI aura mRgoMko bhayabhIta na karate hue calanA, viparIta yonimeM jAnese utpanna huI bAdhAko dUra karaneke lie nirantara pIchIse zarIrakA parimArjana karate hae calanA, sAmanese Ate hae manuSyoMse saMghaTTana na karate hue calanA, duSTa gAya, baila, kuttA Adise bacate hue calanA, mArgameM gire hue bhUsA, tuSa, kajjala, bhasma, gIlA gobara, tRNoMke Dhera, jala, patthara lakar3IkA Tukar3A Adise 1. zve. A. siddhasena gaNikI tattvArthabhASyaTIkA (bhA. 2, pR. 187) meM isIkI saMskRta chAyA uddhRta hai 'upayogodyotAlambanamArgavizuddhIbhiryatezcarataH / satroditena vidhinA bhavatIryAsamitiranavadyA // ' Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 caturtha adhyAya 353 atha zlokadvayana bhASAsamitilakSaNamAha karkazA paruSA kaTvI niSThurA prkopinii| . chedaMkarA madhyakRzAtimAninyanayaMkarA // 165 // bhUtahiMsAkarI ceti durbhASAM dazadhA tyajan / hitaM mitamasaMdigdhaM syAd bhASAsamito vadan // 166 // karkazA-saMtApajananI 'mUrkhastvaM', 'balIvardastvaM','na kiMcijjAnAsi' ityaadikaa| paruSA-marmacAlanI 6 tvamanekadoSaduSTo'sIti / chedaMkarA-chedakarI vIryazIlaguNAnAM nirmuulvinaashkrii| athavA asdbhuutdossodbhaavinii| madhyakRzA-IdazI niSThurA vAk yA asthnAM madhyamapi kRzati / atimAninI-Atmano mahattvakhyApanaparA anyeSAM nindAparA c| anayaMkarA-zIlAnAM khaNDanakarI anyonyasaGgatAnAM vA vidveSa- 9 kAriNI // 165 // bhUtahiMsAkarI-prANinAM prANaviyogakarI / hitaM-svaparopakArakam // 166 // bacate hue, calanA, corI aura kalahase dUra rahanA isa prakArase gamana karanevAle yatike IryAsamiti hotI hai / dazavaikAlika (a. 5, u. 1, sU 3-4) meM kahA hai-'Age yugapramANa bhUmiko dekhatA huA aura bIja, hariyAlI, prANI, jala tathA sajIva miTTIko TAlatA huA cle| dUsare mArgake hote hue gaDDhe, Ubar3a-khAbar3a bhUbhAga, TUTha aura sajala mArgase na jAve / pulake Uparase na jAve / ' do zlokoMse bhASAsamitikA lakSaNa kahate haiM kakazA, paruSA, kaTvI, niSThurA, parakopinI, chedaMkarA, madhyakRzA, atimAninI, anayaMkarA aura bhUtahiMsAkarI ina dasa prakArakI durbhASAoMko chor3akara hita, mita aura asandigdha bolanevAlA sAdhu bhASAsamitikA pAlaka hotA hai / / 165-166 / / _ vizeSArtha -santApa utpanna karanevAlI bhASA karkazA hai| jaise tU mUrkha hai, baila hai, kucha nahIM jAnatA ityAdi / marmako chedanevAlI bhASA paruSA hai| jaise, tuma bar3e duSTa ho, Adi / udvega paidA karanevAlI bhASA kaTvI hai| jaise, tU jAtihIna hai, adharmI hai aadi| tumheM mAra DAlUMgA, sira kATa lU~gA ityAdi bhASA niSThurA hai| tU nirlajja hai ityAdi bhASA parakopinI hai| vIrya, zIla aura guNoMkA nirmUla vinAza karanevAlI athavA asadbhUta doSoMkA udbhAvana karanevAlI bhASA chedaMkarI hai| aisI niSThura vANI jo haDDiyoMke madhyako bhI kRza karatI hai madhyakRzA hai| apanA mahattva aura dUsaroMkI nindA karanevAlI bhASA atimAninI hai| zIloMkA khaNDana karanevAlI tathA parasparameM mile hue vyaktiyoMke madhyameM vidveSa paidA karanevAlI bhASA anayaMkarA bhASA hai| prANiyoMke prANoMkA viyoga karanevAlI bhASA bhUtahiMsAkarI hai / ina dasa prakArakI durbhASAoMko tyAgakara hita arthAt svaparake upakAraka, mita arthAt 1. 'saccaM asaccamosaM aliyAdIdosavajjabhaNavajjaM / vadamANassaNavIcI bhAsAsamidI havadi suddhA' ||-bhg. ArA 1192 gaa.| 2. 'purao jugamAyAe pehamANo mahIM care / vajjito bIyahariyAI pANeyadagamaTTi yaM / / ovAyaM visamaM khANaM vijjalaM parivajjae / saMkamaNa na gacchijjA vijjamANe parakkame / / Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 -20 dharmAmRta ( anagAra) atha eSaNAsamitilakSaNamAhavidhnAGgArAdizaGkApramukhaparikarairudgamotpAdadoSaiH, prasmArya vIracaryArjitamamalamadhaHkarmamuga bhAvazuddham / svAnyAnugrAhi dehasthitipaTu vidhivaddattamanyaizca bhaktyA, kAle'nnaM mAtrayA'znan samitimanuSajatyeSaNAyAstapobhRt // 167 // vighnetyAdi-antarAyAdayo'nantarAdhyAye vyAkhyAsyante / prsmaary-vismrnniiymvissyiikRtmityrthH| vIracaryAjitaM-adonavRttyopAjitam / paTu-samartham / vidhivat-pratigrahAdividhAnena / anyaiH-brAhmaNakSatriyavaizyazUdraiH svadAtRgRhAd vAmatastriSu gRheSu dakSiNatazca triSu vartamAnaiH SaDbhiH svaprati9 grAhiNA ca saptamena / tapobhRt-indriyamanasoniyamAnuSThAnaM puSNan // 167 // vivakSita arthake upayogI aura asandigdha arthAt saMzayako utpanna na karanevAlI bhASAko bolanevAlA muni bhASAsamitikA pAlaka hotA hai // 165-166 / / eSaNA samitikA lakSaNa kahate haiM bhojanake antarAyoMse, aMgAra Adi doSoMse, bhojya vastu sambandhI zaMkA Adi doSoMse tathA udgama aura utpAdana doSoMse rahita, vIracaryAke dvArA prApta, pUya, rudhira Adi doSoMse tathA adhaHkarma nAmaka mahAna hiMsA doSase rahita, bhAvase zuddha, apanA aura parakA upakAra karanevAle zarIrakI sthitiko banAye rakhane meM samartha, vidhipUrvaka bhaktike sAtha brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura satazUdra ke dvArA diyA gayA bhojana samayapara ucita pramANameM khAnevAlA tapasvI eSaNA samitikA pAlaka hotA hai // 167 // vizeSArtha-pA~caveM piNDaiSaNA nAmaka adhyAyake prArambhameM hI kahA hai ki sAdhuko chiyAlIsa doSoMse rahita, adhaHkarmase rahita tathA caudaha maloMse rahita nirvighna AhAra grahaNa karanA cAhie / solaha udgama doSa, solaha utpAdana doSa, dasa zaMkita Adi doSa, cAra aMgArAdi doSa ye saba chiyAlIsa doSa haiN| inakA kathana isI adhyAyameM Age aayegaa| eSaNA samitike pAlaka sAdhuko ina saba doSoMko TAlakara AhAra grahaNa karanA cAhie tathA vaha AhAra vIracaryAse prApta honA caahie| svayaM bhrAmarI vRttise zrAvakoMke dvArakI orase jAnepara jo AhAra adInavRttise prApta hotA hai vahI sAdhuke lie grAhya hai| tathA vaha AhAra aisA honA cAhie jo sAdhuke zarIrakI sthiti banAye rakhane meM sahAyaka ho aura sAdhukA zarIra use grahaNa karake apanA aura dUsaroMkA kalyANa karane meM samartha ho| jisa bhojanase sAdhukA zarIra vikAragrasta hotA hai, indriyamada paidA hotA hai vaha bhojana agrAhya hai| tathA vaha bhojana bhaktibhAvase vidhipUrvaka kisI sadgRhasthake dvArA diyA gayA ho vaha gRhastha brAhmaNa, kSatriya, vaizya tathA satzUdra honA caahie| satzUdra bhI dAnakA adhikArI mAnA gayA hai| AcArya somadevane nItivAkyAmRtameM jina zUdroMmeM punarvivAha nahIM hotA unheM satzUdra kahA hai / yathA-'sakRtpariNayanavyavahArAH sacchUdrAH / ' tathA likhA hai ki AcArakI nirdoSatA, ghara pAtra vagairahakI zuddhi tathA zarIra zuddhise zUdra bhI dharma karmake yogya ho jAtA hai / jisa gharameM sAdhukA AhAra hotA ho usa gharake bAyIM orake tIna ghara aura dAyIM orake tIna ghara isa taraha chaha gharoMke dAtAoMke dvArA diyA gayA 1. na lakSaNaM tapaH pu-bha. ku. ca. / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya athAdAnanikSepaNasamiti lakSayati sudRSTamRSTaM sthiramAvadIta sthAne tyajettAdRzi pustkaadi| kAlena bhUyaH kiyatApi pazyedAdAnanikSepasamityapekSaH // 168 // sudRSTamRSTaM-sudRSTaM pUrvaM cakSuSA samyagnirUpitaM sumRSTaM pazcAt piJchikayA samyak pratilekhitam / sthiraM-vizrabdhamananyacittamityarthaH / tyajet-nikSipet / tAdRzi-sudRSTamRSTe / pustakAdi-AdizabdAt kavalikAkuNDikAdi dravyam / uktaM ca 'AdANe Nikkheve paDilehiya cakkhuNA smaajejjo| davvaM ca davvaTThANaM saMjamaladdhIe so bhikkhU // ' [ mUlAcAra 319] 'sahasANAbhoidaduppamajjidApavvavekkhaNA doso| pariharamANassa bhave samidI AdANaNikkhevA // [ma. A. 1198 ] // 168 // athotsargasamiti nirdeSTumAhaAhAra bhI sAdhu grahaNa kara sakatA hai| ve saba ghara eka hI paMktimeM lage hue hone caahie| dUrake yA sar3akase dUsarI orake gharoMse AyA AhAra sAdhuke lie agrAhya hotA zvetAmbara paramparAmeM dharmake sAdhana annapAna, rajoharaNa, vastra pAtra aura Azraya sambandhI udgama utpAdana eSaNA doSoMkA tyAganA eSaNA samiti hai // 167 // AdAna nikSepaNa samitikA svarUpa kahate haiM AdAnanikSepaNa samitike pAlaka sAdhuko sthira citta hokara prathama apanI A~khoMse acchI taraha dekhakara phira pIchIse sApha karake hI pustaka Adiko grahaNa karanA cAhie aura yadi rakhanA ho to pahale acchI taraha dekhe hue aura pIche picchikAse sApha kiye hue sthAnapara rakhanA cAhie / rakhaneke pazcAt yadi kitanA hI kAla bIta gayA ho to sammUrcchana jIvoMkI utpattikI sambhAvanAse punaH usa rakhI huI pustakAdikA sAvadhAnIse nirIkSaNa karanA cAhie // 168 / / vizeSArtha-anya granthoM meM bhI AdAnanikSepaNa samitikA yahI svarUpa kahA hai| yathA-mUlAcAra meM kahA hai-vaha bhikSu saMyamakI siddhike lie AdAna aura nikSepameM dravya aura dravyake sthAnako cakSuke dvArA acchI taraha dekhakara aura pIchIke dvArA parimArjita karake vastuko grahaNa karatA aura rakhatA hai| bha. ArAdhanAmeM kahA hai-binA dekhe aura vinA pramAjana kiye pustaka AdikA grahaNa karanA yA rakhanA sahasA nAmakA pahalA doSa hai / vinA dekhe pramArjana karake pustaka AdikA grahaNa yA rakhanA anAbhogita nAmaka dUsarA doSa hai| dekhakarake bhI samyak rItise pramArjana na karake grahaNa karanA yA rakhanA duHpramRSTa nAmakA tIsarA doSa hai| pahale dekhakara pramAna kiyA kintu kitanA hI kAla bIta jAnepara punaH yaha dekhe binA hI ki zuddha hai yA azuddha, grahaNa yA nikSepa karanA cauthA apratyavekSaNa nAmaka doSa hai| ina cAroM doSoMkA parihAra karanevAleke AdAnanikSepaNa samiti hotI hai // 168 // utsarga samitikA svarUpa kahate haiM 1. 'annapAnarajoharaNapAtracIvarAdInAM dharmasAdhanAnAmAzrayasya codvamotpAdaneSaNAdoSavarjanameSaNA samitiH / -tattvArthabhASya 95 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 dharmAmRta ( anagAra ) nirjantau kuzale viviktavipule lokoparodhojjhite, pluSTe kRSTa utoSare kSititale viSTAdikAnutsRjan / dhuH prajJAzramaNena naktamabhito dRSTe vibhajya vidhA, suspRSTe'pyapahastakena samitAvutsarga uttiSThate // 169 // nirjantau-dvIndriyAdijIvajite haritatRNAdirahite ca / kuzale-valmIkAdyAtaGkakAraNamuktatvA6 prazaste / viviktaM-azucyAdyavaskararahitaM nirjanaM ca / pluSTe-davasmazAnAdyagnidagdhe / kRSTe-halenAsakRd vidaarite| USare-sthaNDile / viSTAdikAn-purISa-mUtra-mukhanAsikAgatazleSmakezotpATanavAlasaptamadhAtupittachadipramukhAn / dya:-dine / uktaM ca 'vaNadAhakisimasikade chaMDille aNuparodhavicchiNNe / avagatajaMtuvivittai uccArAdi visajjejjo / / uccAraM passavaNaM khelaM siMghANayAdi jaM davvaM / accitta bhUmidese paDilehittA visajjejjo / '-[ mUlAcAra, 321-22 ] prajJAzramaNena-vaiyAvRtyAdikuzalena sAdhunA vinayapareNa sarvasaMghapratipAlakena vairAgyapareNa jitendriyeNa ca / vibhajya vidhA / idamatra tAtparya prajJAzramaNena sati sUrye rAtrau sAdhUnAM viSamUtrAdyutsargArthaM trINi sthAnAni 15 draSTavyAni / tathA ca sati prathame kadAcidazuddhe dvitIyaM dvitIye'pi vAzuddha tRtIyaM te'nusaranti / apahastakena viparItakaratalena / uktaM ca doindriya Adi jIvoMse tathA hare tRNa Adise rahita, sA~pakI bA~bI Adi bhayake kAraNoMse rahita honese prazasta, nirjana tathA vistIrNa, logoMkI roka-Tokase rahita, vanakI yA zmazAnakI Agase jale hue, yA halake dvArA aneka bAra khode gaye, athavA Usara bhUmimeM dinake samaya mala, mUtra, kapha, nAka, bAla, vamana AdikA tyAga karanevAle munike utsarga sa hotI hai| rAtrike samayameM yadi bAdhA ho to dinameM prajJAzramaNa munike dvArA acchI taraha dekhe gaye tIna sthAnoMmeM-se kisI eka zuddhatama sthAnameM viparIta hAthase acchI taraha dekhakara mUtrAdikA tyAga karanA utsarga samiti hai // 169 / / vizeSArtha-zarIrake maloMke tyAgakA nAma utsarga hai aura usakI jo vidhi Upara batalAyI hai usa vidhise tyAganA utsarga samiti hai| jisa sthAnapara malakA tyAga kiyA jAye vaha bhUmi ukta prakArakI honI caahie| yaha saba dinameM hI dekhA jA sakatA hai| kintu tapasvI ekAhArI sAdhuko rAtrimeM mala-mUtrakI bAdhA prAyaH rugNAvasthAmeM hI hotI hai| isalie usakI vidhi yaha hai ki jo sAdhu vaiyAvRtyameM kuzala, vinayI, sarvasaMghakA pAlaka, vairAgI aura jitendriya hotA hai use prajJAzramaNa kahA jAtA hai. vaha dinameM jAkara rAtrimeM sAdhuoMke malatyAgake lie tIna sthAna dekha rakhatA hai| yadi pahalA sthAna azuddha ho to dUsarA, dUsarA azuddha ho to tIsarA sthAna kAmameM lAyA jAtA hai| aisA karate samaya sAdhu usa sthAnako hathelIke ulaTe bhAgase acchI taraha sparza karake dekha lete haiM ki sthAna zuddha hai yA nahIM, taba malatyAga karate haiN| mUlAcArameM kahA hai vanakI Agase jale hue, kRSi dvArA jote hue, logoMkI roka-Tokase rahita, nirjantuka ekAnta bhUmidezameM mala-mUtrAdi tyAganA cAhie / TaTTI, pezAba, nAka, thUka Adi nirjantuka bhUmipradezameM pratilekhana karake tyAganA caahie| Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaM adhyAya 'rAtrau ca tattyajet sthAne prajJAzramaNavIkSite / kurvan zaGkAnirAsA yAvahastasparzanaM muniH // dvitIyAdyaM bhavettaccedazuddhaM sAdhuricchati / laghutvasyAvaze doSe na dadyAd gurukaM yateH // ' [ atha niraticArasamitiparasya hiMsAdyabhAvalakSaNaM phalamAha - samitIH svarUpato yatirAkAravizeSato'pyanatigacchan / jIvAkulespi loke caranna yujyeta hiMsAdyaiH // 170 // svarUpataH - yathoktalakSaNamAzritya / yatiH - yatnaparaH sAdhuH / mArgAdivizeSalakSaNamAzritya / anatigacchan - aticAraviSayI akurvan // 170 // atha samitInAM mAhAtmyamanuvarNayaMstAsAM sadAsevyatvamAhapApenAnyavadhe'pi padmamaNuzo'pyudgeva no lipyate, yadyukto yadanAdRtaH paravadhAbhAve'pyalaM vadhyate / dyogAdadhiruhya saMyamapadaM bhAnti vratAni dvayA ] // 169 // . nyapyudbhAnti ca guptayaH samitayastA nityamityAH satAm // 171 // 357 AkAravizeSataH - yathoktaM aNuzo'pi - alpenApi alpamapi vA / udgA - udakena / pAdamAsa nizA hRdaya yUSadordantanAsikodakAsanazakRdyakRdasRjAM panmAsanizhRdyUSan doSan dat vas udan Asan zakan yakan asano vA syAdAvaghuTItyanenodakasyodan / uktaM ca rAtrike sambandhameM likhA hai - 'muniko rAtri meM prajJAzramaNake dvArA nirIkSita sthAnameM malatyAga karanA cAhie / yadi sthAnakI zuddhimeM zaMkA ho to ulaTe hAthase sparza karake dekha lenA cAhie / yadi vaha azuddha ho to dUsarA sthAna dekhanA cAhie / yadi malatyAga zIghra ho jAye to muniko guru prAyazcitta nahIM denA cAhie; kyoMki usa doSameM usakA vaza nahIM thA // 169 // Age kahate haiM ki niraticAra samitiyoMkA pAlana karanevAle sAdhuko hiMsA Adike abhAvarUpa phalakI prApti hotI hai pUrva meM samitiyoM kA jo sAmAnya svarUpa kahA hai usakI apekSAse aura mArga Adi vizeSaNoM kI bhI apekSAse jo sAdhu unake pAlana meM tatpara rahatA hai aura aticAra nahIM lagAtA, vaha sAdhu trasa aura sthAvara jIvoMse bhare hue bhI lokameM gamanAdi karanepara hiMsA Adike doSoMse lipta nahIM hotA // 170 // samitiyoMke mAhAtmyakA varNana karate hue unake sadA pAlana karanekI preraNA karate haiMjina samitiyoMkA pAlaka sAdhu anya prANIke prANoMkA daivavaza ghAta ho jAnepara bhI jalase kamalakI taraha kiMcit bhI pApase lipta nahIM hotA, aura jina samitiyoMke prati asAvadhAna sAdhu anya prANikA ghAta na honepara bhI pApase acchI taraha ba~dhatA hai, tathA jina samitiyoMke sambandhase saMyamapadapara ArohaNa karanese aNuvrata aura mahAvrata camaka uThate haiM tathA guptiyA~ zobhita hotI haiM una samitiyoMkA pAlana sAdhuoMko sadA karanA cAhie // 171 // 3 6 9 12 15 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 dharmAmRta ( anagAra) 'ajadAcAro samaNo chassuvi kAesu baMdhagotti mdo| caradi jadaM jadi NiccaM kamalaM va jale niruvalevo |'[prvcnsaar, 3 / 18 gaa.|] dvayAni-mahAntyaNUni ca / tathA coktaM vargaNAkhaNDasya bandhanAdhikAre 'saMjamaviraINaM ko bhedo? sasamidi mahanvayANuvvayAi sNjmo| sasidIha viNA mahavvayANuvvayAI virdii|' iti // [ dhavalA pu. 14, pR. 12 ] udbhAnti-udbhAsante / samitiSu guptisadbhAvasya prAg vyAkhyAtatvAt / nityN-guptikaalaadnydaa| . ityA gamthA: sevyA ityarthaH // 17 // ___ atha zIlasya lakSaNaM vizeSAMzcopadizannupeyatvamabhidhatte zIlaM vrataparirakSaNamupaitu zubhayogavRttimitarahatim / saMjJAkSaviratirodhI kSmAdiyamamalAtyayaM kSamAdozca // 172 // vizeSArtha-samitiyoMkA mUlyAMkana karate hue unakI cAra vizeSatAoMkA kathana kiyA hai| prathama, jaise kamala jalameM rahate hue bhI aNumAtra bhI jalase lipta nahIM hotA vaise hI samitiyoMkA pAlaka sAdhu kadAcit daivavaza prANighAta ho jAnepara bhI kiMcit bhI pApase lipta nahIM hotaa| pravacanasArameM kahA hai-'IryAsamitise calanevAle sAdhuke paira uThAnepara unake calaneke sthAnapara yadi koI kSudra jantu A par3e aura unake pairake sambandhase kucalakara mara bhI jAye to usa sAdhuko usa hiMsAke nimittase sUkSma-sA bhI bandha AgamameM nahIM kahA . hai| kyoMki sAdhu samitimeM sAvadhAna hai usake manameM hiMsAkA leza bhI bhAva nahIM hai / dUsare, jo samitimeM sAvadhAna nahIM hotA usake dvArA kisIkA ghAta nahIM honepara bhI pApabandha hotA hai|' kahA hai 'ayatnAcArI zramaNa chahoM kAyoMmeM bandhakA karanevAlA mAnA gayA hai| yadi vaha sAvadhAnatApUrvaka pravRtti karatA hai jo jalameM kamalakI taraha sadA nirupalepa bandharahita hai|' tIsare, saMyamakA sambandha samitike sAtha hai / samitike binA saMyamapadapara ArohaNa sambhava nahIM hai ataH samitike pAlanase hI aNuvrata aura mahAvrata zobhita hote haiN| usake binA nhiiN| paTkhaNDAgamake antargata vargaNA khaNDake bandhana anuyogadvArakI dhavalATIkAmeM kahA hai-- _ 'saMyama aura viratimeM kyA bheda hai ? samitike sAtha mahAvrata aNuvratoMko saMyama kahate haiM / aura samitike binA mahAvratoM aura aNuvratoMko virati kahate haiM / ataH samitiyoMkA pAlana aNuvratI gRhasthake lie bhI Avazyaka hai| cauthe, samitike yogase hI guptiyA~ dIpta hotI hai kyoMki samitiyoMmeM bhI guptikA sadbhAva hai yaha pahale batalAyA hai| yahA~ samitiyoMko sadA pAlana karanekA nirdeza kiyA hai| isakA abhiprAya itanA hI hai ki guptiyoMke pAlanase atirikta samayameM samitiyoMkA pAlana karanA cAhie // 171 / / isa prakAra samitikA prakaraNa samApta huaa| aba zIlakA lakSaNa aura bhedoMkA kathana karate hue usakI upAdeyatA batalAte haiM jisake dvArA vratoMkI rakSA hotI hai use zIla kahate haiN| puNyAtravameM nimitta mana-vacana-kAyakI pariNati, tIna azubha yogoMse nivRtti, AhAra, bhaya, maithuna, parigrahakI abhilASArUpa cAra saMjJAoMse nivRtti, sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu, zrotra ina pA~ca indriyoMkA nirodha, pRthvIkAyika Adi dasa prakArake jIvoMke prANoMke ghAtase nivRttirUpa dasa yamoMke Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya -puNyAdAnanimittamanovAkkAyavyApArapariNati sarvakarmakSayArthI vA guptitrayIm / itarahati- ashubhyogniraakRtitryiim| saMjJAvirati-AhAra-bhaya-maithuna-parigrahAbhilASanivRtticatuSTayIm / akSarodhaM-sparzana-rasana-ghrANa-cakSaH-zrotrasaMvaraNaM paJcatayam / kSmAdiyamamalAtyayaM-kSmAdayo daza / tadyathA __'bhUmirApo'nalo vAyuH prtyekaanntkaayikaaH| dvikatrikacatuHpaJcendriyA daza dharAdayaH / / [ teSu yamAH prANavyaparopaNoparamA viSayabhedAdaza / teSAM malAtyayAH pratyekamatIcAranivRttistaM dazatayam / kSmAdIn-kSamA-mArdavArjava-zauca-satya-saMyama-tapastyAgAkiJcanyabrahmacaryANi daza / teSAmanyonyaM guNane aSTAdazazIlasahasrANi bhavanti / tadyathA-zubhayogavRttibhistisabhirabhyastA azubhayoganivRttayastisro nava zIlAni syuH / tAni saMjJAviratibhizcatasrabhirgaNitAni SaTatrizata syuH| tAnIndriyarodhaiH paJcabhistADitAnyazItyadhika zataM syuH / tAni kSmAdiyamamalAtyayairdazabhirhatAnyaSTAdazazatAni syuH / tAnyeva punaH kSamAdibhirdazabhiH saMguNitAnyaSTAdazasahasrANi sIlAni syuH / tathA coktam dasa aticAroMkI vizuddhi tathA uttama kSamA, mAdava, Arjava, zauca, satya, saMyama, tapa, tyAga, AkiMcanya aura brahmacaryarUpa dasa dharma, ina sabakA parasparameM guNana karanese zIlake aThAraha hajAra bheda hote haiM // 172 // vizeSArtha-zIlake aThAraha hajAra bhedoMkA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-tIna zubhayogarUpa pravRttiyoMse tIna azubhayoga nivRttiyoMko guNA karanese 343=9 nau zIla hote haiN| ina nauko cAra saMjJAoMkI cAra nivRttiyoMse guNA karanese chattIsa bheda hote haiN| chattIsako pA~ca indriya sambandhI pA~ca nirodhoMse guNA karanepara eka sau assI bheda hote haiN| unheM pRthvI Adi yama sambandhI atIcAroMkI dasa nivRttiyoMse guNA karanepara aTThAraha sau bheda hote haiN| pRthivI Adi dasa isa prakAra haiM-'pRthivIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika, pratyeka aura anantakAyika tathA do-indriya, te-indriya, caturindriya aura paMcendriya ye jIvoMke dasa prakAra haiN| inake prANoMke ghAtake tyAgarUpa dasa hI yama haiN| unameM se pratyekake atIcArakI nivRttike kramase dasa hI nivRttiyA~ haiM / inase 180 ko guNA karanepara aThAraha sau bheda hote haiN| punaH una bhedoMko kSamA Adi dasa dharmoMse guNA karanepara aThAraha hajAra bheda zIlake hote haiM / kahA bhI hai-'tIna yoga, tIna karaNa, cAra saMjJAe~, pA~ca indriya, dasa jIva saMyama aura dasa dharma (3434445410410) inako parasparameM guNA karanese zIlake aThAraha hajAra bheda hote haiN| jo munizreSTha manoyoga aura AhArasaMjJAse rahita hai, manoguptikA pAlaka hai, sparzana indriyase saMvRta hai, pRthivIkAyika sambandhI saMyamakA pAlaka hai, uttama kSamAse yukta hai, usa vizuddha munike zIlakA pahalA bheda hotA hai| zeSameM bhI isI kramase jAnanA / arthAt vacanaguptikA pAlana karanevAle ukta munirAjake zIlakA dUsarA bheda hotA hai| kAyaguptike pAlaka ukta munirAjake tIsarA bheda hotA hai| vacanayogase rahita manoguptike pAlaka ukta prakArake munirAjake cauthA bheda hotA hai| vacanayogase rahita vacanaguptike pAlaka ukta munirAjake pA~cavA~ bheda hotA hai / vacanayogase rahina kAyaguptike pAlaka ukta munirAjake chaThA bheda hotA hai| . 'tIna guptiyoM ko' eka paMktimeM sthApita karake unake Upara tIna karaNa usI prakArase sthApita karake usake pazcAt kramase cAra saMjJAe~, pA~ca indriyA~, pRthivI Adi dasa, tathA dasa dharmokI sthApanA karake pUrvokta kramase zeSa zIloMko bhI taba taka kahanA cAhie jaba taka Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta (anagAra ) 'yoge karaNasaMjJAkSe dharAdau dharma eva ca / aSTAdazasahasrANi syuH zIlAni mitho vadhe || manogupte munizreSThe manaH karaNavarjite / AhArasaMjJayA mukte sparzanendriyasaMvRte // sadharAsaMyame kSAntisanAthe zIlamAdimam / tiSThatyavicalaM zuddhe tathA zeSeSvapi kramaH // ' ] dvitIyAdIni yathA - 'vAggupte munizreSThe' ityAdinoccAraNena dvitIyam / evaM 'kAyagupte munizreSThe' ityAdinA tRtIyam / tatazca 'manogupte munizreSThe vAkkaraNavarjite' ityAdinA caturtham / tatazca 'vAggupte 9 munizreSThe vAkkaraNavarjite' ityAdinA paJcamam / tatazca 'kAyagupte munizreSThe vAkkaraNavarjite' ityAdinA SaSThaM sabhI akSa acala sthita hokara vizuddha hote haiM / isa taraha zIlake aThAraha hajAra bheda Ate haiN| 3 6 360 zvetAmbara paramparAmaiM bhI isI prakAra bheda kahe haiM / kintu kucha antara bhI hai-tIna yoga, tIna karaNa, cAra saMjJA, zrotra Adi pA~ca indriyA~, pRthivIkAyika Adi nau jIva (vanaspati eka hI bhedarUpa liyA hai) eka ajIvakAya aura dasa zramaNa dharma, kSamA Adi inako paraspara meM guNA karanese aThAraha hajAra bheda hote haiN| isa taraha jIva sambandhI dasa bhedoMmeM eka ajIvakAyako lekara dasa saMkhyA pUrI kI gayI hai| ajIvakAyameM mahAmUlya vastra, pAtra, sonA, cA~dI, aja AdikA carma, kodoM Adike tRNa liye gaye haiM kyoMki sAdhuke lie tyAjya haiM / inako milAnekA krame 'nahIM karatA hai' yahA~ karanerUpa prathama yoga liyA / 'manase' prathama karaNa liyA / 'AhArasaMjJAse hIna' isase pahalI saMjJA lI / 'niyamase zrotrendriya se saMvRta' isase prathama indriya lI / aisA hote hue pRthivIkAyakI hiMsA nahIM karatA / isase prathama jIvasthAna liyA / 'kSamAse yukta' isase prathama dharma bheda liyA / isa taraha zIlakA eka aMga prakaTa hotA hai / Age isI prakArase mArdava Adi padake saMyogase pRthivIkAyako lekara zIlake dasa bheda hote haiM arthAt ukta prathama aMgakI taraha kSamAke sthAna meM mArdava, Arjava Adiko rakhane se dasa bheda hote haiM / tathA isI tarahase pRthvIkAya ke sthAna meM jalakAya Adi sthAnoM ko rakhane se sau bheda hote haiM / ye sau bheda zrotrendriya sambandhI hote haiM zeSa cakSu Adi indriyoMke bhI sau-sau bheda honese pA~ca sau bheda hote haiM / ye pA~ca sau bheda AhArasaMjJAke 1. joe karaNe saNNA iMdiya bhUmAdi samaNadhamme ya / sIliMgasahassANaM aTThArasagassa NippattI // paJcAzaka 14 / 3 / 2. Na karati maNeNa AhArasaNNAvippajaDhago u niyameNa / soi diyasaMvuDo puDhavikAyAraMbha khaMtijuo // - paJcA. 14|6| 3. iya maddavAdijogA puDhavikAe bhavaMti dasa bheyA / AukkAyAdIsu vi iya ete piMDiya tu sayaM / soidieNa evaM sesehi vi je imaM tao paMco | AhArasaNajogA iya se sAhiM sahassadugaM // eyaM maNeNa vaimA diesu eyaM ti chassahassAiM / Na karei sesaha piya esa savve vi aTThArA // paJcA. 147-9 / Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya zIlaM brUyAt / tisro guptIH patyAkAreNa vyavasthApyovaM trINi karaNAni tathaiva vyavasthApyAni tatazcatasraH saMjJAstataH paJcendriyANi tataH pRthivyAdayo daza, tatazca daza dharmAH, evaM saMsthApya pUrvoktakrameNa zeSANi zIlAni vaktavyAni / yAvat sarve akSA acalaM sthitvA vizuddhA bhavanti tAvadaSTAdazazIlasahasrANi AgacchantIti // 172 // 3 sambandhase hote haiN| isI taraha zeSa tIna saMjJAoMmeM se pratyekake sambandhase pA~casau bheda honese do hajAra bheda hote haiN| ye do hajAra bheda mana sambandhI hote haiN| isI taraha vacana aura kAya yogake bhI itane hI bheda honese chaha hajAra bheda hote haiN| ye chaha hajAra bheda 'kRta'ke haiM kArita aura anumatike bhI chaha-chaha hajAra bheda honese aThAraha hajAra bheda hote haiM / zaMkAye bhaMga to ekasaMyogI haiN| do Adike saMyogase milAnepara to bahuta bheda hoNge| taba aThAraha hajAra bheda hI kyoM kahe ? samAdhAna-yadi zrAvaka dharmakI taraha kisI eka bhaMgase sarvavirati hotI to vaisA sambhava thaa| kintu yahA~ zIlakA pratyeka bheda saba bhaMgoMke yogase hI hotA hai usake vinA sarvavirati sambhava nahIM hai isalie aThAraha hajAra hI bheda hote haiN| zIloMkI sthApanAkA krama isa prakAra hai kSamA | mArdava / Arjava | zauca / satya | saMyama / tapa tyAga AkiM. | brahmacarya / 2 teja pratye. 40 ap sA. pRthvI doi. 60 teindri . caui. paMcendriya zrI. spa. 100 / 200 / 300 400 bhaya AhAra . 1000 pari. 1500 500 manaka vAkka 2000 kAyaka. 4000 ma. gu. va. gu. kA. gu. 6000 | 12000 isa taraha donoMkI prakriyAmeM bheda hai / yadyapi paM. AzAdharajIne apanI TIkAmeM jo zloka uddhRta kiyA hai 'yoge karaNasaMjJAkSe' Adi aura paMcAzakakI gAthA 'joe karaNe saNNA' meM koI antara pratIta nahIM hotaa| 'karaNa' se zvetAmbara paramparAmeM karanA-karAnA aura anumati ye tIna liye jAte haiM aura pratyekake chaha hajAra bheda honese aThAraha hajAra bheda haiN| AzAdharajIne isake sthAnameM tIna azubhayoga nivRtti lI hai| bhAvapAhuDa gA. 118 kI TIkA meM zrutasAgara sUrine AzAdharajIke anusAra hI zIlake aThAraha hajAra bheda kahe haiM // 172 // 46 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 9 12 dharmAmRta (anagAra ) atha guNAnAM lakSaNaM savizeSamAcakSANaH sevyatvamAha - guNAH saMyamavakalpAH zuddhayaH kAyasaMyamAH / sevyA hiMsAkampitAtikramAdyabrahmavarjanAH // 173 // zuddhayaH- prAyazcittAni khyAni daza / kAyasaMyamAH pUrvoktAH pRthivIkAyikAdi saMyamabhedA daza / te cAnyo'nyaguNitAH zatam / hiMsetyAdi 362 'Alocana pratikramaNa - tadubhaya- viveka-vyutsarga-tapa-cheda-mUla- parihAra zraddhAnA 'hiMsAnRtaM tathA steyaM maithunaM ca parigrahaH / krodhAdayo jugupsA ca bhayamapyaratIratiH // manovAkkAduSTatvaM mithyAtvaM sapramAdakam / pizunatvaM tathA jJAnamakSANAM cApyanigrahaH // ' [ teSAM varjanAstyajanAnyekaviMzatiH / ] 'Akampiya aNumaNiya jaM diTTha bAdaraM ca suhumaM ca / chaSNaM saddAuliyaM bahujaNamavvattatassevI // ' [ bha. ArA. 562 / mUlA. 1030 / ] guNoM kA lakSaNa aura bheda kahate hue unakI upAdeyatA batalAte haiM saMyama bheda zuddhiyA~, kAyasaMyama, hiMsAdi tyAga, AkampitAdi tyAga, atikramAdi tyAga aura abrahma tyAgarUpa guNoMkA bhI sAdhuko bArambAra abhyAsa karanA cAhie || 173 // vizeSArtha-saMyamake hI uttara bhedoMko guNa kahate haiM / unakI saMkhyA caurAsI lAkha hai| jo isa prakAra hai - Alocana, pratikramaNa, tadubhaya, viveka, vyutsarga, tapa, cheda, mUla, parihAra aura zraddhAna ina dasa prakAra ke prAyazcittoMko zuddhiyA~ kahate haiM / pUrvokta pRthivIkAyika Adi saMyama ke dasa bheda kAyasaMyama haiM / dasa zuddhiyoM aura dasa kAyasaMyamoMko paraspara meM guNA karane se sau bheda hote haiM / hiMsA Adi isa prakAra haiM- hiMsA, jhUTha, corI, maithuna, parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobha, jugupsA, bhaya, arati, rati, manakI duSTatA, vacanakI duSTatA, kAya kI duSTatA, mithyAtva, pramAda, pizunatA, ajJAna aura indriyoMkA anigraha, inake tyAga ikkIsa bheda hote haiM / Akampita Adi dasa isa prakAra haiM- guruke hRdayameM apane prati dayAbhAva utpanna karake AlocanA karanA Akampita doSa hai / guruke abhiprAyako kisI upAyase jAnakara AlocanA karanA anumAnita doSa hai / jo doSa dUsaroMne dekha liyA usakI AlocanA karanA draSTR doSa hai / sthUla doSakI AlocanA karanA bAdara doSa hai / sUkSma doSakI AlocanA karanA sUkSma doSa hai / pracchanna AlocanA karanA ki AcAryakA kathana svayaM hI suna sake channa doSa hai / bahuta zabdoMse vyApta samaya meM jaba hallA ho rahA ho AlocanA karanA zabdAkulita doSa hai / eka AcArya ke sAmane apane doSako nivedana karake aura unake dvArA pradatta prAyazcittako svIkAra karake bhI usapara zraddhA na karake anya AcAryase doSakA nivedana karanA bahujana prAyazcitta hai / avyakta arthAt prAyazcitta Adi meM akuzala yatike sAmane doSoM kI AlocanA karanA avyakta doSa hai / jo doSa AlocanA ke yogya haiM unhIM doSoMke sevI guruke sAmane AlocanA karanA tatsevI doSa hai / ina dasa doSoMke tyAgase dasa bheda hote haiM / viSayoM meM Asakti Adise athavA saMkleza bhAvase Agama meM kahe gaye kAlase adhika kAlameM Avazyaka Adi karanA atikrama hai / viSayoMmeM Asakti Adise hIna kAla meM kriyA Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 caturtha adhyAya 363 teSAM tyAgA dsh| atikramo vyAsaMgAtsaMklezAdvA AgamoktakAlAdadhikakAle AvazyakAdikaraNam / vyatikramo viSayavyAsaMgAdinA hInakAle kriyAkaraNama / aticAraH kriyAkaraNAlasatvama / anAcAra manAcaraNaM khaNDanaM vA / tattyAgAzcatvAraH / nAsti brahma yAsu tA abrahmaNaH zIlavirAdhanAH / tadyathA 'strIgoSThI vRSyabhuktizca gandhamAlyAdivAsanam / zayanAsanamAkalpaH SaSThaM gandharvavAditam // arthasaMgrahaduHzIlasaMgatI rAjasevanam / rAtrI saMcaraNaM ceti daza zIlavirAdhanAH // tadvarjanA daza / tatra catubhirguNitA ekviNshtishcturshiitigunnaa| syuH / te ca zatena hatAzcaturazItizatAni syuH / te cAbrahmakAraNatyAgairdazabhirabhyastAzcaturazIti sahasrANi syuH| te cAkampitAdityAgairdazabhirAhatAzcatvAriMzatsahasrAbhyadhikAnyaSTau lakSANi syuH| te cAlocanAdiprAyazcittabhedaidazabhistADitAzcaturazItilakSasaMkhyA guNAH syuH / tathA coktam 'igavosacadurasadiyA dasa dasa dasagA ya ANupuvvIe / hiMsAdikkamakAyA virAhaNA locaNA sohii||' [ mUlAcAra, 1023 gA. ] karanA vyatikrama hai| vrata AdikA AcaraNa nahIM karanA yA doSa lagAnA anAcAra hai| aura kriyA karane meM Alasya karanA aticAra hai| ina cAroMke tyAgase cAra bheda hote haiN| abrahma kahate haiM zIlakI virAdhanA karane ko / ve isa prakAra haiM striyoMkI saMgati, indriya madakAraka bhojana, gandha-mAlA Adise zarIrako suvAsita karanA, zayyA aura AsanakI racanA, gAnA-bajAnA Adi, dhanakA saMgraha, kuzIla puruSoMkI saMgati, rAjasevA aura rAtrimeM vicaraNa ye dasa zIlavirAdhanA haiN| inake tyAgase dasa bheda hote haiN| hiMsA Adike tyAga sambandhI ikkIsa bhedoMko atikrama Adike tyAgarUpa cAra bhedoMse guNA karanepara caurAsI bheda hote haiN| unheM ukta sau bhedoMse guNA karanepara caurAsI sau bheda hote haiM / unheM abrahmake kAraNoMke tyAgarUpa dasa bhedoMse guNA karanepara caurAsI hajAra bheda hote haiN| unheM Akampita Adike tyAgarUpa dasa bhedoMse guNA karanepara ATha lAkha cAlIsa hajAra bheda hote haiN| unheM prAyazcittake Alocana Adi dasa bhedoMse gaNA karanepara caurAsI lAkha bheda hote haiN| mUlAcArameM kahA hai-hiMsA Adi ikkIsa, atikrama Adi cAra, kAya Adi dasa, zIla virAdhanA dasa, AlocanA doSa dasa, prAyazcitta dasa taraha ina sabakI zuddhike melase 21444104 10x10x10 caurAsI lAkha bheda hote haiM / inake utpAdanakA krama isa prakAra hai 'hiMsAse virata, atikrama doSake karanese virata, pRthvImeM pRthivIkAyika jIva sambandhI Arambhase susaMyata, strIsaMsargase rahita, Akampita doSake karanese unmukta aura AlocanA prAyazcittase yukta munike pahalA guNa hotA hai| zeSa guNa bhI isI prakAra jAnane cAhie / 1. pANAdivAdavirade adikamaNadosakaraNa ummukke / 'puDhavIe puDhavIpuNarAraMbhasusaMjade dhIre // itthIsaMsaggavijude AkaMpiya dosakaraNa ummukke / AloyaNasodhijude AdiguNo sesayA NeyA ||'-muulaacaar 1032-33 gaa.| Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) guNoccAraNavidhAnaM yathA 'mukte prANAtipAtena tathAtikramavajite / pRthivyAH pRthivIjantoH punarArambhasaMyate // nivRttavanitAsaMge cAkampya parivajite / tathAlocanayA zuddhe guNa AdyastathA pre||' [ ] dvitIyAdiguNA yathA--hiMsAdyekaviMzati saMsthApya tadUrvamatikramAdayazcatvArAH sthApyAH / tadupari pathivyAdi daza / tadUrva strIsaMsargAdayo daza / tatazcordhvamAkampitAdayo daza / tato'pyUddharvamAlocanAdayo daza / tato mRSAvAdena nirmukta ityAdinoccAraNena vAcye dvitIyo gunnH| tatazca adattAdAnanirmukta ityAdinA 9 tRtIyaH / evaM tAvaduccArya yAvacca caturazItilakSA guNAH sampUrNA utpannA bhavantIti // 173 // evaM saprapaJcaM samyakcAritraM vyAkhyAya sAmprataM tadudyotanArAdhanAM vRttatrayeNa vyAkhyAtukAmastAvadatikramAdivarjanAthaM mamakSana sajjayati citkSetraprabhavaM phaladdhisubhagaM cetogavaH saMyama vrIhivAtamimaM jighatsuradamaH sadbhiH samutsAryatAm / noceccholavRti vilaMdhya na paraM kSipraM yatheSTaM caran dhunvannenamayaM vimokSyati phalaiviSvak ca taM bhakSyati // 174 // phalarddhayaH-sadvRttArAdhanasya phalabhUtA RddhayaH saptabuddhayatizayAdi labdhayaH / tadyathA 'buddhi tavo viya laddhI viuvvaNaladdhI taheva oshiyaa| rasabalaakkhINA vi ya riddhINaM sAmiNo vaMde // ' [ vasu. zrA., 512 gA. ] pakSe phalasaMpattiH / cetogava:-manovalIvardaH / saMyamaH-vratadhAraNAdilakSaNaH / inakI sthApanAkA krama isa prakAra hai-hiMsA Adi ikkIsakI sthApanA karake usake Upara atikrama Adi cArakI sthApanA karanA caahie| usake Upara pRthivI Adi saukI sthApanA karanA caahie| usake Upara strIsaMsarga Adi dasakI sthApanA karanA caahie| usake Upara Akampita Adi dasakI sthApanA karanA caahie| usake Upara AlocanA AdikI sthApanA karanA caahie| isa prakAra sthApita karake asatyase virata Adi pUrvokta kramase dUsarA guNa hotA hai / corIse virata ityAdi kramase tIsarA guNa hotA hai| isI prakAra yojanA kara lenA cAhie // 173 // isa prakAra vistArake sAtha samyak cAritrakA vyAkhyAna karake aba tIna padyoMke dvArA usakI udyotanarUpa ArAdhanAkA varNana karanekI bhAvanAse sarvaprathama atikrama AdikA tyAga karaneke lie mumukSuoMko prerita karate haiM cit arthAt AtmArUpI khetameM utpanna honevAle aura RddhirUpa phaloMse zobhAyamAna isa saMyamarUpI dhAnyake Dherako ucchaM khala cittarUpI sA~r3a khA jAnA cAhatA hai| ataH cAritrakI ArAdhanAmeM tatpara sAdhuoMko isakA damana karanA caahie| yadi aisA nahIM kiyA gayA to zIlarUpI bAr3hako lAMghakara icchAnusAra caratA huA tathA naSTa karatA huA zIghra hI yaha cittarUpI sA~r3a na kevala isa saMyamarUpI dhAnyasamUhako phaloMse zUnya kara degA kintu pUrI taraha use rauMda DAlegA // 174 / / Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 365 6 yadAha 'vratadaNDakaSAyAkSasamitAnAM yathAkramam / saMyamo dhAraNaM tyAgo nigraho vijayo'vanam // ' [saM. paM. saM. 238 ] jighatsuH-bhakSayitumicchuH / etenAtikramo gamyate / yadAha 'kSati manaHzuddhividheratikramaM vyatikramaM zIlavatevilaGghanam / prabho'ticAraM viSayeSu vartanaM vadantyanAcAramihAtisaktatAm / / ' [ amita. dvAtri.] adamaH-adAntaH / samutsAryatAM-dUrIkriyatAm dAntaH kriyatAM nigRhyatAmiti yAvat / vilaMghya / etena vyatikramo gamyate / yatheSTaM caran-yo ya iSTo viSayastamupayuJjAnaH / dhunvan-vidhvaMsayan / etenAticAro lakSyate / viSvagityAdi / etenAnAcAro'vasIyate // 174 / / atha cAritravinayaM nidizaMstatra prerayati sadasatvArthakopAdipraNidhAnaM tyajan ytiH| bhajansamitiguptIzca cAritravinayaM caret // 175 // vizeSArtha-saMyamakA svarUpa isa prakAra kahA hai-vratoMkA dhAraNa, samitiyoMkA pAlana, kaSAyoMkA nigraha, daNDa arthAt mana-vacana-kAyakI pravRttikA tyAga aura pA~coM indriyoMkA jaya, ise saMyama kahA hai / jaise dhAnya khetameM utpanna hotA hai vaise hI saMyama AtmAmeM utpanna hotA hai / ataH saMyamarUpa dhAnyakI utpattike lie AtmA khetake tulya hai| dhAnya jaba pakakara taiyAra hotA hai to usameM anAjake dAne bhare hote haiM aura usase vaha bahuta sundara lagatA hai| isI taraha saMyamakI ArAdhanAkA phala sAta prakArakI RddhiyA~ haiN| ina RddhiyoMse vaha atyanta manorama hotA hai| ve RddhiyA~ isa prakAra haiM-buddhiRddhi, tapaRddhi, vikriyAlabdhi, auSadhaRddhi, rasaRddhi, balaRddhi, akSINaRddhi ye sAta RddhiyA~ kahI haiN| inakA vistRta varNana tattvArthavArtika (3 / 36) meM hai kintu usameM eka kriyA nAmakI Rddhi bhI batalAyI hai aura isa taraha ATha RddhiyA~ kahI haiN| isa saMyamarUpI hare-bhare khetakI rakSAke lie zIlarUpI bAr3I rahatI hai| kintu ucchaM khala manarUpI sA~r3a isa hare-bhare saMyamarUpI dhAnyako cara jAnA cAhatA hai| yadi usakA damana nahIM kiyA gayA to vaha zIlarUpI bAr3Iko lA~ghakara svacchandatApUrvaka use caratA huA saMyamarUpI dhAnya sampadAko phalase zUnya kara pUrI tarahase use rauMda ddaalegaa| isameM ucchRkhala manarUpI sA~r3a saMyamarUpI dhAnyasamUhako khAnA cAhatA hai isase atikrama sUcita hotA hai / zIlarUpI bAr3Iko lAMghanese vyatikramakA bodha hotA hai / yatheSTa caranese atIcArakA nizcaya hotA hai aura saba orase rauMda DAlanese anAcArakA bodha hotA hai| ina cAroMke lakSaNa isa prakAra haiM-saMyamake sambandhameM manakI zaddhikI vidhikI hAniko atikrama, zIlakI bAr3ake ullaMghanako vyatikrama, viSayoMmeM pravRttiko atIcAra aura unameM ati Asaktiko anAcAra kahate haiM // 174 // cAritravinayakA svarUpa darzAte hue usako pAlanekI preraNA karate haiM indriyoMke iSTa aura aniSTa viSayoMmeM rAga-dveSa karane aura krodha Adi kaSAyarUpa pariNamanakA tyAga karate hue tathA samiti aura guptiyoMkA pAlana karate hue sAdhuko cAritrakI vinaya karanI cAhie // 175 / / 1. 'vada-samidikasAyANaM daMDANa tahiMdiyANa paMcaNhaM / / dhAraNa-pAlaNaNiggaha-cAgajao saMjamo bhaNio' |-go. jI. 464 gaa.| Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 dharmAmRta ( anagAra) sdstkhaarthaa:-issttaanissttvissyaaH| teSu praNidhAnaM-rAgadveSanidhAnaM krodhAdiSu ca pariNAmametat / cAritravinayaM-vratAnyevAtra cAritram // 17 // 3 arthadaMyugInadhuryasya zrAmaNyapratipattiniyamAnuvAdapurassaraM bhAvastavamAha sarvAvadha nivRttirUpamupagudAya sAmAyikaM, ____yazchedaividhivad vratAdibhirupasthApyA'nyadanvetyapi / vRttaM bAhya utAntare kathamapi chede'pyupasthApaya tyatihyAnuguNaM dhurINamiha naumyadaMyugIneSu tam // 176 // svidynivRttiruupN-srvsaavdyyogprtyaakhyaanlkssnnm| upaguru-dIkSakAcAryasamIpe / AdAya9 sarvasAvadhayogapratyAkhyAnalakSaNamekaM mahAvratamadhirUDho'smIti pratipadya / sAmAyikaM-samaye ekatvagamane bhavam / taduktam 'kriyate yadabhedena vratAnAmadhiropaNam / kaSAyasthUlatAlIDhaH sa sAmAyikasaMyamaH // [saM. paM. saM. 239 ] vizeSArtha-yahA~ cAritrase vrata liye gaye haiN| vratoMko nirmala karanekA jo prayatna kiyA jAtA hai vahI cAritrakI vinaya hai| usIke lie samiti aura guptikA pAlana karate hue indriyoMke iSTaviSayoMmeM rAga aura aniSTaviSayoMmeM dveSa nahIM karanA caahie| tathA krodha, mAna Adi kaSAya aura hAsya Adi nokaSAyakA kadAcit udaya ho to krodhAdi nahIM karanA caahie| yahI cAritrakI vinaya hai / isIse vrata nirmala hote haiM / / 17 / / Age munipada dhAraNake niyamoMkA kathana karate hue isa yugake sAdhuoMmeM agraNI sAdhukA bhAvapUrvaka stavana karate haiM jo vidhipUrvaka dIkSAcArya ke samIpameM sarvasAvadyayogake tyAgarUpa sAmAyika saMyamako svIkAra karake aura nirvikalpa sAmAyika saMyamake bhedarUpa pA~ca mahAvrata aura unake parikararUpa sa mUlagaNAma yAda AtmA pramAdA hAtA hai to sAmAyika sayamase utarakara chaMdopasthApana saMyamako bhI dhAraNa karatA hai / kadAcit punaH sAmAyika saMyamako dhAraNa karatA hai aura ajJAna yA pramAdase bAhya arthAt dravyahiMsArUpa tathA antara arthAt bhAva hiMsArUpa chedake honepara Agamake anusAra chedopasthApanA dhAraNa karatA hai| isa bharata kSetrameM isa yugake sAdhuoMmeM agraNI usa sAdhuko maiM namaskAra karatA hU~-usakA stavana karatA hU~ // 176 / / vizeSArtha-jo sAdhu honA cAhatA hai vaha sabase pahale apane gurujanoM, patnI, putra Adise pUchakara unakI svIkRti letA hai| unake dvArA mukta kiye jAnepara kula, rUpa aura vayase viziSTa guNavAna AcAryake pAdamUlameM namaskAra karake unase apanAnekI prArthanA karatA hai| yoM sacce guru to arhanta deva hI haiM kintu dIkSAkAlameM nigrantha liMgakI vidhiko batalAkara ve hI sAdhupada svIkAra karAte haiM isalie unheM vyavahArameM dIkSA-dAtA kahA jAtA hai| pazcAt sarvasAvadyayogake pratyAkhyAnarUpa eka mahAvratako zravaNa karake AtmAko jAnatA huA sAmAyika saMyamameM ArUr3ha hotA hai / sAmAyika saMyamakA svarUpa isa prakAra hai-bAdara saMjvalana kaSAyake sAtha jo vratoMko abhedarUpase dhAraNa kiyA jAtA hai use sAmAyika saMyama kahate haiN| 1. NamanamityarthaH-bha. ku. c.| Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 367 'vidhivata' ityatrApi yojyam / vidhiryathA-zramaNo bhavitumicchan prathamaM tAvad yathAjAtarUpadharatvasya gamakaM bahiraGgamantaraGgaM ca liGgaM prathamameva guruNA paramezvareNArhadbhaTTArakeNa tadAtve ca dIkSakAcAryeNa tadAdAnavidhAnapratipAdakatvena vyavahArato dIyamAnatvAddattamAdAnakriyayA saMbhAvya tanmayo bhavati / tato 3 bhAvyabhAvakabhAvapravRttetaretarasaMvalanapratyastamitasvaparavibhAgatvena dattasarvasvamalottaraparamagurunnamaskriyayA saMbhAvya bhAvastavavandanAmayo bhavati / tataH sarvasAvadhayogapratyAkhyAnalakSaNakamahAvratazravaNAtmanA zrutajJAnena samaye bhagavantamAtmAnaM jAnana sAmayikamadhyArohati / tataH pratikramaNAlocanapratyAkhyAnalakSaNakriyAzravaNAtmanA - 6 zrutajJAnena samaye bhagavantamAtmAnaM jAnan sAmAyikamadhyArohati / tataH kAlikadharmebhyo vivicyamAnamAtmAnaM jAnannatItapratyutpannAnupasthitakAyavAGmanaHkarmaviviktatvamadhirohati / tataH sarvasAvadyakarmAyatanaM kAyamutsRjya yathAjAtarUpaM svarUpamaikAgrayeNAlamvyavyavatiSThamAna upasthito bhavati / upasthitastu sarvatra samadRSTitvAt sAkSAcchamaNo bhavati / chedaiH-niviklpsaamaayiksNymviklpaiH| vratAdibhi:--paJcabhirmahAvrataistatparikarabhUtaizca trayoviMzatyA samityAdibhimUla guNaiH / upasthApya-nirvikalpasAmAyikasaMyamAdhirUDhatvenAnabhyastavikalpatvAtteSu pramAditamAtmAnamAropya / anyat-chedopasthApanAkhyaM cAritram / anveti-sAmAyikAdavatIrNo'nuvartate / kevalakalyANamAtrAthinaH kuNDalavalayAGagulIyAdiparigrahaH kila zreyAnna punaH sarvathA kalyANAbhAva eveti saMpradhArya vikalpenAtmAnamupasthApayan chedopasthApako bhvtiityrthH|| tathA coktaM pravanasAracUlikAyAma zvetAmbarIya vizeSAvazyaka bhASyameM kahA hai-AtmA hI sAmAyika hai kyoMki sAmAyika rUpase AtmA hI pariNata hotA hai / vahI AtmA sAvadyayogakA pratyAkhyAna karatA huA pratyAkhyAna kriyAke kAla meM sAmAyika hotA hai| usa sAmAyikakA viSaya sabhI dravya haiM kyoMki pravRtti-nivRttirUpa kriyAke dvArA sabhI dravyoMkA upayoga hotA hai| jaise hiMsA nivRttirUpa vratameM sabhI trasa aura sthAvara jIva usake viSaya haiM kyoMki usameM sabhIkI rakSA kI jAtI hai| isI taraha asatyanivRttirUpa vratameM viSaya sabhI dravya haiM kyoMki sabhI dravyoMke sambandhameM asatya na bolanA cAhie ityAdi / sAmAyika saMyamameM ArUr3ha huA AtmA pratikramaNa, AlocanA aura pratyAkhyAnake dvArA mana, vacana, kAya sambandhI atIta, vartamAna aura anAgata karmoMse bhinna AtmAko jAnatA hai kyoMki atIta doSoMkI nivRttike lie pratikramaNa, vartamAna doSoMkI nivRtti ke lie AlocanA aura anAgata doSoMkI nivRtti ke lie pratyAkhyAna kiyA jAtA hai / pazcAt samasta sAvaMdya kAryoMkA sthAna jo apanA zarIra hai usase mamatvako tyAgakara yathAjAta rUpa ekamAtra svarUpako ekAgratAse avalambana karake sarvatra samadRSTi honese zramaNa ho jAtA hai / nirvikalpa sAmAyika saMyamake bheda hI pA~ca mahAvrata tathA unake parikararUpa samiti Adi teIsa mala guNa hai| ina vikalpoM meM abhyasta na honese yadi unameM pramAdavaza doSa lagAtA hai to chedopasthApanArUpa cAritravAlA hotA hai| isakA Azaya yaha hai ki svarNaka icchuka vyakti svarNa sAmAnyako yadi kuNDala yA kaTaka yA a~gUThI Adi kisI bhI rUpameM pAtA hai to use svIkAra kara letA hai unheM chor3a nahIM detaa| isI taraha nirvikalpa sAmAyika saMyamameM sthira na rahanepara nirvikalpa sAmAyika saMyamake jo cheda arthAt bheda haiM unameM sthita hokara 1. jJAnena traikAlika-bha. ku. ca. / 2. 'AyA khalu sAmAiyaM pacvakkhAyaM tao habai AyA / taM khalu paccakkhANaM AyAe sabadavvANaM' ||-vi. bhA. 2634 gA. / Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 dharmAmRta ( anagAra) 'jahajAdarUvajAdaM uppADidakesamaMsugaM suddhaM / rahidaM hiMsAdIdo appaDikammaM havadi liMgaM // ' mucchAraMbhavijuttaM juttaM uvajogajogasuddhIhi / liMgaM na parAvekkhaM apuNabbhavakAraNaM jonnhN|| AdAya taM pi liMgaM guruNA parameNa taM nmNsitaa| soccA savadaM kiriyaM uvaTThido hodi so smnno|| vadasamididiyarodho locAvassagamacelamaNhANaM / khidisayaNamadaMtaMvaNaM ThidibhoyaNameyabhattaM ca // ede khalu mUlaguNA samaNANaM jiNavarehiM pnnnnttaa| tesu pamatto samaNo chedovaTThAvago hodi // ' [ gA. 205-209 / ] api-na kevalaM chedopasthApanamevAnveti kintu kadAcitpunaH sAmAyikamapyadhirohatItyarthaH / bAhye12 ceSTAmAtrAdhikRte dravyahisArUpe / Antare-upayogamAtrAdhikRte bhAvahisArUpe / kathamapi-ajJAnena pramAdena ' vA prakAreNa / aitihyAnuguNaM-AgamAvirodhena ityarthaH / uktaM ca 'vratAnAM chedanaM kRtvA yadAtmanyadhiropaNam / zodhanaM vA vilopena chedopasthApanaM matam // ' [saM. paM. saM. 240 zlo. ] iha-asmin bharatakSetre / aidaMyugIneSu-asmin yuge sAdhuSu duSSamAkAle siddhisAdhakeSvityarthaH / taM-sAmAyikAdavaruhya chedopasthApanamanuvartamAnaM punaH sAmAyike vartamAnaM vA // 176 // chedopasthApaka ho jAtA hai| pravacanasArameM kahA bhI hai-'janmasamayake rUpa jaisA nagna digambara, sira aura dAr3hI-mUMcha ke bAloMkA loMca kiyA huA, zuddha, hiMsA Adise rahita, pratikarma arthAt zarIra saMskArase rahita bAhya liMga hotA hai| mamatva bhAva aura Arambhase rahita, upayoga aura yogakI zuddhise sahita, parakI apekSAse rahita jaina liMga mokSakA kAraNa hai / parama guruke dvArA diye hue donoM liMgoMko grahaNa karake, unheM namaskAra karake, vrata sahita kriyAko sunakara upasthita hotA huA vaha zramaNa hotA hai| pA~ca mahAvrata, pA~ca pA~coM indriyoMkA nirodha, kezaloMca, chaha Avazyaka, nagnatA, snAna na karanA, bhUmizayana, dantadhAvana na karanA, khar3e hokara bhojana, eka bAra bhojana ye aTThAIsa mUlaguNa zramaNoMke jinabhagavAnne kahe haiN| unameM pramAdI hotA huA chedopasthApaka hotA hai| chedopasthApanAke do artha haiM / yathA-vratoMkA chedana karake AtmAmeM AropaNa karaneko athavA vratoMmeM doSa laganepara usakA zodhana karaneko chedopasthApana kahate haiN| arthAt sAmAyika saMyamameM doSa laganepara usa doSakI vizuddhi karake jo vratoMko pA~ca mahAvrata rUpase dhAraNa kiyA jAtA hai vaha chedopasthApanA hai| sAmAyika saMyama sarvasAvadyake tyAgarUpase eka yama rUpa hotA hai aura chedopasthApanA pA~ca yama rUpa hotA hai / chedopasthApanAke pazcAt sAmAyika saMyama nahIM hotA, aisI bAta nahIM hai| punaH sAmAyika saMyama ho sakatA hai| aura punaH doSa laganepara punaH chedopasthApanA saMyama hotA hai / jo sAmAyika saMyamake pradAtA dIkSA denevAle AcArya hote haiM unheM guru kahate haiN| aura chinna saMyamakA saMzodhana karake jo chedopasthApaka hote haiM unheM niryApaka kahate haiM // 176 / / Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya athaivaM cAritrasyodyotanamabhidhAyedAnIM taduva [ tadudyama] nAdicatuSTayAbhidhAnArthamAhajJeyajJAtR tathA pratItyanubhavAkAraikadRgbodhabhAga, draSTRjJAtR nijAtmavRttivapuSaM niSpIya caryAsudhAm / paktuM dinAkulaM tadanubandhAyaiva kaMcidvidhi, kRtvApyAmRti yaH pibatyadhikazastAmeva devaH sa vai // 177 // jJeyetyAdi -- jJeyairbodhyairheyopAdeyatattvairupalakSito jJAtA zuddhacidrUpa AtmA / athavA jJeyAni ca jJAtA ceti dvandvaH / tatra tathA yathopadiSTatvena pratItiH pratipattiranubhavazcAnubhUtistAvAkArau svarUpe yayorekadRgbodhayoH tAttvikasamyaktvajJAnayostau tathAbhUtau bhajanam / vRttiH - utpAdavyayIvyaikasvalakSaNamastitvam / vapuH-svabhAvaH / uktaM ca 'jIvasahAvaM gANaM 'appavide daMsaNaM aNaNNamayaM / cariyaM ca tesu niyadaM atthittamaNidiyaM bhaNidaM // [ paJcAsti. 154 / ] isa prakAra cAritra ke udyotanakA kathana karake aba usake udyamana Adi zeSa cArakA kathana karate haiM jJeya aura jJAtAmeM tathA pratItirUpa samyagdarzana aura tathA anubhUtirUpa samyagjJAnake sAtha tAdAtmyakA anubhavana karanevAlA, draSTA jJAtArUpa nija AtmAmeM utpAdavyaya- dhrauvyarUpa vRtti hI jisakA svabhAva hai usa cAritrarUpI amRtako pIkara use pacAneke lie nirAkulabhAvako dhAraNa karatA huA, usa cAritrarUpI amRtake pAnakA anuvartana karaneke lie hI Agamavihita tIrthayAtrA Adi vyavahArako karake bhI jo usI cAritrarUpI amRtako adhikAdhika pItA hai vaha nizcita hI deva hai - mahAn puruSoMke dvArA bhI ArAdhya hai || 177|| vizeSArtha - heya - upAdeya tattvoMko jJeya kahate haiM aura unako jAnanevAle zuddha cidrUpa AtmAko jJAtA kahate haiM / jJeya aura jJAtA meM athavA jJeyase yukta jJAtAmeM sarvajJa bhagavAn ke jaisA kahA gayA hai aura jaisA unakA yathArtha svarUpa hai tadanusAra pratIti honA samyagdarzana hai aura tadanusAra anubhUti honA samyagjJAna hai / ye donoM hI AtmA ke mukhya svarUpa haiM / ataH ina donoMko kathaMcit tAdAtmyarUpase anubhava karanevAlA usa cAritrarUpI amRtako pItA hai jisakA svarUpa hai draSTA - jJAtArUpa nija AtmA meM lInatA / aura use pIne ke bAda pacAne ke lie lAbha pUjA khyAtikI apekSArUpa kSobhase rahita nirAkula rahatA hai / lokameM bhI dekhA jAtA hai ki loga amRta AhArako khAkara use pacAneke lie savArI Adipara gamana nahIM karate / yahA~ cAritrarUpI amRtakA pAna karanese udyavanaM sUcita hotA hai aura use pIkara nirAkula vahana karanese nirvahaNa sUcita hotA hai tathA usa prakArake cAritrarUpI amRtake pAnakI paramparAko pravartita rakhaneke lie tIrthayAtrA Adi vyavahAra dharmako karane se nistaraNa sUcita hotA hai aura usI cAritrarUpa amRtako adhikAdhika pInese sAdhana sUcita hotA hai / isa taraha jo udyamana Adi cAra cAritrArAdhanAoMmeM saMlagna hotA hai vaha nizcaya hI deva hai / kahA bhI hai- 'tapase hIna jJAna mAnya hai aura jJAnase hIna tapa pUjya hai / jisake jJAna aura tapa donoM hote haiM vaha deva hotA hai aura jo donoMse rahita hai vaha - kevala saMkhyA pUrI karanevAlA hai|' sArAMza yaha hai ki kevalajJAna aura kevaladarzana yA jJAna 1. appaDihada bha. ku. ca. / wl 369 3 6 9 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 dharmAmRta ( anagAra) niSpIya-atizayena pItvA / etenodyavanaM dyotyate / paktuM-pariNamayitum / anAkulaM-lobhAdikSobharahitam / etena nirvahaNaM pratIyate / vidhiM-sUtroktaM tIrthagamanAdivyavahAram -mrnnaavdhi| 3 etena nistaraNaM bhaNyate / adhikazaH-adhikamadhikam / etena sAdhanamabhidhIyate / devaH / uktaM ca 'mAnya jJAnaM tapohInaM jJAnahInaM tapo'hitam / dvayaM yasya sa devaH syAd dvihIno gaNapUraNaH // ' [so. upA. 815 zlo. ] saiSA caraNasiddhimUlazuddhAtmadravyasiddhiprakAzanA / yadAha 'dravyasya siddhizcaraNasya siddhI dravyasya siddhau caraNasya siddhiH| buddhaveti karmAviratAH pare'pi dravyAviruddhaM caraNaM carantu // ' [pravacanasAra, caraNAnuyogacUlikA ] // 177 // athAtazcatuHzlokyA cAritramAhAtmyaM zrotukAmaH prathamaM tAvat prarocanArthamAnuSaGgikamabhyudayalakSaNaM mukhyaM ca nirvANalakSaNaM tatphalamAsUtrayati sadRgjJaptyamRtaM lihannaharaharbhogeSu tRSNAM rahan - vRtte yatnamathopayogamupayannirmAyamUrmonayan / tatkicit puruSazcinoti sukRtaM yatpAkamUrchannava premAstatra jagacchyizcaladRze'poSyanti muktizriye // 17 // aura darzana jIvakA svabhAva hai kyoMki jIva jJAnadarzanamaya hai aura jJAnadarzana jIvamaya hai| isakA kAraNa yaha hai ki sAmAnya vizeSa caitanya svabhAva jIvase hI ve niSpanna hote haiN| jIvake svabhAvabhUta una jJAna darzanameM niyata avasthita jo utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa astitva hai jisameM rAgAdi pariNAmakA abhAva hai vaha anindita cAritra hai| isakA spaSTIkaraNa isI prakAra hai ki kevalajJAna aura kevaladarzana jIvakA svabhAva hai kyoMki sahaja zuddha sAmAnya vizeSa caitanyAtmaka jIvake astitvase saMjJA lakSaNa prayojana Adike bhedase bheda honepara bhI dravya, kSetra, kAla aura bhAvase abheda hai| isa prakAra pUrvokta jIva svabhAvase abhinna utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka nirvikAra ataeva adUSita jo jIvake svabhAvameM niyatapanA hai vahI cAritra hai kyoMki svarUpameM caraNako cAritra kahate haiN| paJcAstikAyameM kahA bhI hai-saMsArIjIvoMmeM do prakArakA carita hotA hai-svacarita aura paracarita / unameMse jo sva-svabhAvameM avasthita astitvarUpa hai jo ki parabhAvameM avasthita astitvase bhinna hone ke kAraNa atyanta anindita hai vahI sAkSAt mokSamArga hai ataH mumukSuoMko usIke lie prayatnazIla honA caahie| yaha cAritrakI siddhi zuddha Atma dravyakI siddhikA mUla hai-kahA hai-'cAritrakI siddhi honepara dravyakI siddhi hotI hai aura dravyakI siddhi honepara cAritrakI siddhi hotI hai| aisA jAnakara karmoMse avirata dUsare bhI dravyase aviruddha AcaraNa kareM // 177 // - isa prakAra udyotana Adi pA~ca cAritrArAdhanAoMkA prakaraNa samApta huaa| aba yahA~se cAra zlokoMke dvArA cAritrakA mAhAtmya kahanA cAhate haiN| unameM sabase prathama cAritrameM ruci utpanna karaneke lie cAritrakA abhyudayarUpa AnuSaMgika phala aura nirvANarUpa mukhya phala batalAte haiM bhogoMmeM tRSNArahita hokara nirantara samyagdarzana, samyagjJAnarUpa amRtakA AsvAdana karanevAlA aura samyakcAritrake viSayameM na kevala prayatnazIla kintu sadA usakA anuSThAna 1. 'dravyasya siddhau caraNasya siddhidravyasya siddhizcaraNasya siddhau'-prava. sAra / Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 caturtha adhyAya __ rahan-tyajan / yatnam-udyamam / upayogaM-anuSThAnam / etena cAritre'ntarbhUtaM tapo'pi vyAkhyAtaM pratipattavyam / yadAhuH 'caraNammi tammi jo ujjamo ya AuMjaNA ya jo hoi / so ceva jiNehi tao bhaNio asaDhaM caraMtassa // ' [ bha. A. 10 ] mUrchat-vardhamAnam / caladRze-kaTAkSAn muJcatyai nikaTasaMgamAya ityarthaH / tathA coktam 'saMpajjadi NivvANaM devAsuramaNuyarAyavihavehiM / / jIvassa carittAdo dsnnnnaannphaannaado||' [pravacanasAra 116 / ] // 178 // atha samyakucAritrArAdhanAvaSTambhAt purAtanAnihA'pi kSetra nirapAyapadaprAptAnAtmano bhavApAyasamucchedaM yAcamAnaH prAhakaranevAlA tathA bhUkha-pyAsa AdikI parISahoMko niSkapaTa rUpase sahana karanevAlA puruSa kucha aise puNyakarmakA saMcaya karatA hai jisake udayase sAMsArika sampattiyoMkA anurAga usake prati bar3ha jAtA hai aura ve usa puruSapara kevala kaTAkSapAta hI karanevAlI muktilakSmIse IrSyA karane lagatI haiM / / 178 // vizeSArtha-jo vyakti bhogoMkI tRSNAko tyAga kara samyagdarzana aura samyagjJAnakI ArAdhanA karaneke sAtha samyakcAritrakI bhI satata ArAdhanA karate haiM aura parISahoMko niSkapaTa bhAvase sahate haiN| aisA kahanese cAritrameM antarbhUta tapakA bhI grahaNa hotA hai / bhagavatI ArAdhanAmeM kahA hai-'usa cAritrameM jo udyoga aura upayoga hotA hai use hI jinendradevane tapa kahA hai / jo sAMsArika sukhase virakta hotA hai vahI cAritrameM prayatnazIla hotA hai| jisakA citta sAMsArika sukhameM Asakta hai vaha kyoM cAritra dhAraNa kregaa| ataH bAhya tapa prArambhika ritrakA parikara hotA hai| kyoMki bAhya tapase saba sakhazIlatA chaTa jAtI hai tathA pA~ca prakArakI svAdhyAya zrutabhAvanA hai, jo svAdhyAya karatA hai vaha cAritrarUpa pariNamatA hai| kahA hai-zruta bhAvanAse samyagjJAna, samyagdarzana tapa aura saMyamarUpa pariNamana karatA hai / pariNAmako hI upayoga kahate haiN| ataH samyagdarzana aura samyagjJAnakI ArAdhanAke sAtha jo cAritrameM udyoga karatA hai aura upayoga lagAtA hai yadyapi aisA vaha mokSake lie hI karatA hai phira bhI zubharAga honese kiMcit puNyabandha bhI hotA hai, usa puNyabandhase use sAMsArika sukha bhI prApta hotA hai| pravacanasArameM kahA hai-darzanajJAna pradhAna vItarAga cAritrase mokSa hotA hai aura sarAga cAritrase devarAja, asurarAja aura cakravartIkA vaibhava prApta karAnevAlA bandha hotA hai| arthAt mumukSuko nahIM cAhate hue bhI mokSalakSmIse pahale saMsAralakSmI prApta hotI hai| isapara granthakAra kahate haiM ki striyoMmeM IrSyA hotI hI hai| ataH ukta puruSapara muktilakSmIkI kevala dRSTi par3ate hI saMsAralakSmI IrSyAvaza ki ise mukti lakSmI varaNa na kara sake usake pAsa A jAtI hai| yadi vaha puruSa usI saMsAralakSmImeM Asakta ho jAtA hai to muktilakSmI usase dUra ho jAtI hai aura yadi upekSA karatA hai to muktilakSmI nikaTa A jAtI hai / / 178 / / ___ isI bharata kSetrameM jo pUrvameM samyak cAritrakI ArAdhanAke balase mokSapada prApta kara cuke haiM unase apane sAMsArika duHkhoMke vinAAkI yAcanA karate haiM1. 'sudabhAvaNAe NANaM daMsaNa tava saMjamaM ca pariNamadi' / -bha. A. 194 gaa.| Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 dharmAmRta ( anagAra) te kenApi kRtA''javajavajayAH puMspuGgavAH pAntu mAM ___ tAnyutpAdya purA'tra paJca yadi vA catvAri vRttAni yH| muktizrIparirambhazumbhadasamasthAmAnubhAvAtmanA ___ kenA'pyekatamena vItavipadi svAtmAbhiSiktaH pade // 179 // kena-zuddhanizcapanayAdavyapadezenaikenaivAtmanA / atizabdAdazuddhanizcayanayena punA ratnatrayeNApi / 6 AjavaJjava:--saMsAraH / puNspunggvaaH-purussottmaaH| tAni-prasiddhAni sAmAyikAdIni / tatrAdyayorlakSaNaM prAguktam / trayANAM tvidaM yathA 'triMzadvarSavayA varSapRthaktvenAsthito jinam / yo guptisamityAsaktaH pApaM pariharet sadA // sa paJcaikayamo'dhItapratyAkhyAno vihAravAn / svAdhyAyadvayasaMyukto gavyUtyarddhadhvago muniH / / madhyAhnakRdvigavyUtI gacchan mandaM dinaM prati / jinhoMne pUrva yugameM isI bharata kSetrameM una pUrvokta pA~ca cAritroMko athavA unameM se cAra cAritroMko dhAraNa karake zuddha nizcayanayase vyapadezarahita eka AtmAse hI aura azuddha nizcayanayase ratnatrayake dvArA saMsArakA nAza kiyA aura jIvanmuktirUpI lakSmIke AliMganase zobhAyamAna asAdhAraNa zaktike mAhAtmyamaya kisI anirvacanIya paramotkRSTake dvArA apanI AtmAko duHkhoMse rahita mokSapadameM pratiSThita kiyA ve mahApuruSa merI saMsArake kaSToMse rakSA kareM // 179 // vizeSArtha-ilokameM 'kenApi' pada saMsArako vinaSTa karaneke kAraNarUpase prayukta huA hai| usakA artha hotA hai 'kisIse bhii'| isase batalAyA hai ki usakA nAma nahIM liyA jA sktaa| yaha zuddha nizcayanayakI dRSTi hai| kyoMki tattvArtha sUtrake dazama adhyAya ke antima sUtrake sabhI TIkAkAroMne kahA hai ki pratyutpannagrAhI nayakI apekSA vyapadezarahita bhAvase mukti hotI hai| isakI vyAkhyA karate hue bhaTTAkalaMkadevane kahA hai--pratyutpannagrAhI nayase na to cAritrase mukti hotI hai na acAritrase mukti hotI hai kintu eka aise bhAvase mukti hotI hai sarvacanIya hai| bhataparva nayake do bheda haiM anantara aura vyavahita / anantarakI apekSA yathAkhyAta cAritrase mukti hotI hai / vyavahitakI apekSA cAra arthAt sAmAyika chedopasthApaka, sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAta cAritrase yA parihAravizuddhi sahita pA~ca cAritroMse muktikI prApti hotI hai| isIke anusAra Upara 'kenApi' yA cAra athavA pA~ca cAritrase mukti kahI hai| parihAravizuddhi saMyama sabhIke honA Avazyaka nahIM hai ataH usake binA bhI mukti ho sakatI hai / hA~, muktike samaya jo cAritra aura acAritra donoMkA hI niSedha karate 1. 'cAritreNa kena siddhayati ? avyapadezanakacataHpaJcavikalpacAritreNa vA siddhiH|'-srvaarth. TI. / 2. 'pratyutpannAvalehinayavazAnna cAritreNa nApyacAritreNa vyapadezarahitabhAvena siddhiH| bhUtapUrvagatividhA anantaravyavahitabhedAt / AnantaryeNa yathAkhyAtacAritreNa siddhayati / vyavadhAnena catubhiH paJcabhirvA / catubhistAvat sAmAyikachedopasthApanAsUkSmasAmparAyayathAkhyAtacAritraiH / paJcabhistaireva parihAravizuddhicAritrAdhikaiH |'-tttvaa. vArtika / Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya kRtIkSatakaSAyAriH syAtparihArasaMyamI // sUkSmalobhaM vidan jIvaH kSapakaH zamako'pi vA / fiocino yathAkhyAtAt sa sUkSmasAMparAyakaH // sarvakarmaprabho mohe zAnte kSINe'pi vA bhavet / chadmastho vItarAgo vA yathAkhyAtayamI pumAn // ' [ catvAri - parihAravizuddhisaMyamasya keSAMcidabhAvAt / sthAma - zaktiH / kenApi anirvacanIyena 6 ] // 179 // atha saMyamamantareNa kAyaklezAditapo'nuSThAnaM bandhasahabhAvinirjarAnibandhanaM syAditi siddhayarthibhirasAvArAdhya ityupadizati - 1 hue vyapadezarahita anirvacanIya bhAvase mukti batalAyI hai vaha avazya hI cintanIya kyoMki yathAkhyAta cAritra to AtmasvabhAvarUpa hI hai phira bhI usakA muktimeM niSedha kiyA hai| inameM se do cAritroMkA svarUpa to pahale kahA hai / zeSa tInoMkA svarUpa isa prakAra hai? - pA~ca samiti aura tIna guptiyoMse yukta jo puruSa sadA sAvadha kAryoMkA parihAra karatA hai aura pA~ca yamarUpa yA eka yamarUpa saMyamakA dhAraka hai vaha parihAra vizuddhi saMyamI hai / jo puruSa tIsa varSakI avasthA taka gRhasthAzrama meM sukhapUrvaka nivAsa kara dIkSA letA hai aura varSapRthaktva taka tIrthaMkarake pAdamUlameM rahakara pratyAkhyAna nAmaka pUrvakA pAThI hotA hai, tInoM sandhyAkAloMko bacAkara pratidina do kosa vihAra karatA hai vaha parihAravizuddhi saMyamI hotA hai / sUkSma kRSTiko prApta lobhakaSAyake anubhAgake udayako bhogane vAlA upazama zreNI athavA kSapaka zreNI vAlA jIva sUkSma sAmparAya saMyamakA dhAraka hai| sUkSma hai kaSAya jisake use sUkSma sAmparAya saMyamI kahate haiM / yaha yathAkhyAta saMyamase kiMcit hI nyUna hotA hai / azubha mohanIya karmake upazama yA kSaya honepara chadmastha upazAnta kaSAya aura kSINakaSAya guNasthAnavartI tathA sayogI aura ayogI jina yathAkhyAta saMyamI hote haiM, mohanIya upazama yA kSayase AtmasvabhAvarUpa jaisI avasthA hai vaisA hI yaha saMyama jAnanA // 179 // 373 saMyamake binA kAyakleza Adi rUpa tapake anuSThAnase nirjarA to hotI hai kintu usake sAtha navIna bandha bhI hotA hai isalie siddhike abhilASiyoMko saMyamakI ArAdhanAkA upadeza dete haiM 1. kRSIkRta bha. ku. ca. 2. 'paMca samido tigutto pariharai sadA vi jo hu sAvajjaM / paMcekkajamo puriso parihArayasaMjado so hu / tIsaM vAso jamme vAsa pudhattaM khu titthayaramUle | paccakkhANaM paDhido saMjhUNa dugAuya vihAro // lohaM vedaMto jIva uvasAmago va khavago vA / sohusAMparAo jahakhAdeNUNao kiMci // uvasaMte khINe vA asuhe kammammi mohaNIyammi | chadumaTTho va jiNo vA jahakhAdo saMjado so du / - go. jIva. 471-74 gA. 3 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta (anagAra) tapasyan yaM vinAtmAnamudveSTayati veSTayan / manthaM netramivArAdhyo dhIraiH siddhacai sa saMyamaH // 180 // tapasyan-AtApanAdikAyaklezalakSaNaM tapaH kurvan / yaM vinA-hiMsAdiSu viSayeSu ca pravRttyarthaH / udveSTayati / veSTayan-bandhasahabhAvinIM nirjarA karotItyarthaH / saMyamaH nizcayena ratnatrayayogapadyakapravRttakAgryalakSaNo vyavahAreNa tu prANirakSaNendriyayantraNalakSaNaH // 18 // atha tapasyato'pi saMyama vinA'pagatAtkarmaNo bahutarasyopAdAnaM syAditi pradarzayana saMyamArAdhanAM prati sutarAM sAdhUnudyamayituM tatphalaM pUjAtizayasamagraM trijagadanugrAhakatvaM teSAmupadizati kurvan yena vinA tapo'pi rajasA bhUyo hatAdbhUyasA snAnottIrNa iva dvipaH svmpdhiirudhuulytyudhurH| yastaM saMyamamiSTadaivatamivopAste nirIhaH sadA ki kurvANamarudgaNaH sa jagatAmekaM bhavenmaGgalam // 181 // rajasA-pApakarmaNA reNunA ca / hRtAd-apanItAd dravyakarmaNo reNozca / bhUyasA-bahutareNa / uddharaH-madodriktaH / uktaM ca 'sammAiTThissa vi aviradassa Na tavo mahAguNo hoi / hodi khu hatthiNhANaM dhuMda chudagaM vataM tassa // ' [ bha. A. 7 gA.] jaise mathAnIkI rassI mathAnIko bA~dhatI bhI hai aura kholatI bhI hai usI prakAra saMyamake binA arthAt hiMsAdimeM aura viSayoMmeM pravRttike sAtha kAyaklezarUpa tapako karanevAlA jIva bhI bandhake sAtha. nirjarA karatA hai| isalie dhIra puruSoMko usa saMyamakI ArAdhanA karanI cAhie // 180 // vizeSArtha-nizcayase ratnatrayameM eka sAtha pravRtta ekAgratAko saMyama kahate haiM aura vyavahAra meM prANiyoMkI rakSA aura indriyoMke niyantraNako saMyama kahate haiN| donoM saMyama honese hI saMyama hotA hai| ataH vyavahAra saMyamapUrvaka nizcaya saMyamakI ArAdhanA karanI cAhie tabhI tapasyA bhI phaladAyaka hotI hai // 80 // __ saMyamake vinA tapa karanepara bhI jitane karmoMkI nirjarA hotI hai usase adhika karmoMkA saMcaya hotA hai, isa bAtako dikhAte hue sAdhuoMko svayaM saMyamakI ArAdhanAmeM tatpara karane ke lie saMyamakA phala batalAte hai jisa saMyamake binA tapazcaraNa bhI karanevAlA madamatta durbuddhi puruSa snAna karake nikale hue hAthIkI taraha nirjINa kose bhI adhika bahutase navIna pApa karmoMse apaneko lipta kara letA hai, usa saMyamakI jo sadA lAbhAdikI apekSA na rakhakara iSTadevatAkI taraha upAsanA karatA hai vaha saMsArake prANiyoMke lie utkRSTa maMgalarUpa hotA hai arthAt usake nimittase saMsArake prANiyoMke pApoMkA kSaya aura puNyakA saMcaya hotA hai| tathA indrAdi devatA usakI sevAmeM upasthita rahate haiM // 18 // vizeSArtha-jaise hAthI sarovarameM snAna karake bAhara nikalanepara jalase jitanI dhUla dUra ho jAtI hai usase bhI adhika dhUla apane Upara DAla letA hai, usI taraha asaMyamI manuSya Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya 375 ki kurvANamarudgaNaH-kiM karomItyAdezaprArthanAparazakrAdidevanikAyaH / ekaM-utkRSTaM mukhyamityarthaH / maMgalaM-pApakSapaNapuNyapradAnanimittamityarthaH // 181 // atha tapasazcAritre'ntarbhAvamupapAdayannAhakRtasukhaparihAro vAhate yaccaritre na sukhaniratacittastena bAhyaM tapaH syAt / parikara iha vRttopakrame'nyattu pApaM kSipata iti tadevetyasti vRtte tapo'ntaH // 182 // vAhate-prayatate / tenetyAdi / taduktam bAhirataveNa hoi khu savvA suhasIladA priccttaa| [ bha. A. 237 / ] parikaraH-parikarma / anyat-abhyantaraM tapaH kSipate-upAttaM vinAzayati apUrva niruNaddhi ca / tadeva-vRttameva // 182 // athoktamevArtha spaSTayannAha tyaktasukho'nazanAdibhirutsahate vRtta ityaghaM kSipati / prAyazcittAdItyapi vRtta'ntarbhavati tapa ubhayam // 183 // spaSTamiti bhadram // 183 // tapasyAke dvArA jitanI karmoMkI nirjarA karatA hai usase bhI adhika karmabandha kara letA hai / bhagavatI ArAdhanAmeM kahA bhI hai-asaMyamI samyagdRSTikA bhI tapa mahAn upakArI nahIM hotaa| usakA vaha tapa hastisnAna aura mathAnIkI rassIkI taraha hotA hai // 181 // tapake cAritra meM antarbhAvakI upapatti batalAte haiM yataH zArIrika sukhakA parityAga karanevAlA vyakti cAritrameM yatnazIla hotA hai| jisakA citta zArIrika sakhameM Asakta hai vaha cAritra meM yatnazIla nahIM hotaa| isalie bAhya tapa cAritrake isa upakramameM usIkA aMga hai| aura abhyantara tapa to cAritra hI hai kyoMki pUrvabaddha pApakarmakA nAza karatA hai aura navIna bandhako rokatA hai| ataH donoM hI prakArakA tapa cAritrameM garbhita hotA hai // 182 // vizeSArtha-tapake do bheda haiM-antaraMga aura baahy| ye donoM hI cAritrameM antarbhUta hote haiN| unameM se anazana Adi rUpa bAhya tapa to isalie cAritrakA aMga hai ki usakA sambandha vizeSa rUpase zArIrika sukhake prati anAsaktise hai / zArIrika sukhameM Asakta vyakti bhojana AdikA tyAga nahIM kara sakatA aura aisI sthitimeM vaha cAritra dhAraNa karaneke lie utsuka nahIM ho sakatA / tathA antaraMga tapa to manakA niyamana karanevAlA honese cAritra rUpa hI hai / cAritrakA matalaba hI svarUpameM caraNase hai| indriyajanya sukhase Asakti haTe binA svarUpameM ruci hI nahIM hotI pravRtti to dUrakI bAta hai // 182 / / Age isIko spaSTa karate haiM zArIrika sukhase virakta sAdhu anazana Adike dvArA cAritra dhAraNa karanemeM utsAhita hotA hai aura prAyazcitta Adi tapa pApako naSTa karatA hai ataH donoM hI prakArakA tapa cAritrameM antarbhUta hotA hai // 183 // Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 376 dharmAmRta (anagAra) ityAzAdharadRbdhAyAM svopajJadharmAmRtapaJjikAyAM jJAnadIpikAparasaMjJAyAM caturtho'dhyAyaH / adhyAya granthapramANamekAdazazatAni / aGkataH 1100 / svasti stAt samastajinazAsanAya / isa prakAra paM. AzAdhara viracita anagAra dharmAmRtakI bhavya kumudacandrikA tathA jJAnadIpikA nAmaka paMjikAnusAriNI bhASATIkAmeM samyak cAritrArAdhanA nAmaka caturtha adhyAya samApta huA / Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyAya athavaM samyakcAritrArAdhanAM vyAkhyAyedAnIM vighnAGgArAdItyAoSaNAsamitisUtrAGgabhUtAm 'udgamotpAdanAhAraH saMyogaH sapramANakaH / aGgArabhUmau hetuzca piNDazuddhirmatASTadhA // [ ] ityaSTaprakArAM piNDazuddhimabhidhAtukAmaH prathamaM tAvat piNDasya saMkSepato vidhiniSedhamukhenAyogyatve ( na yogyAyogyatve ) nirdizati SaTcatvAriMzatA doSaiH piNDo'dhaHkarmaNA mlaiH| dvisaptaizcojjhito'vighnaM yojyastyAjyastathArthataH // 1 // dvisaptaiH-caturdazabhiH / dviH sapteti vigRhya 'saMkhyAvADDo bahugaNAt' iti DaH / avighnaM-vighnAnAmantarAyANAmabhAve satyabhAvena vA hetunA / arthataH-nimittaM prayojanaM cAzritya // 1 // __ isa prakAra caturtha adhyAyameM samyakacAritrArAdhanAkA kathana karake eSaNA samitikI aMgabhUta ATha prakArako piNDa zuddhiko kahanA cAhate haiN| ve ATha piNDazuddhiyA~ isa prakAra haiM 'udgama zuddhi, utpAdana zuddhi, AhAra zuddhi, saMyoga zuddhi, pramANa zuddhi, aMgAra zuddhi, dhUma zuddhi aura hetu zuddhi / kintu inake kathanase pUrva saMkSepase piNDakI yogyatA aura ayogyatAkA vidhimukha aura niSedhamukhase nirdeza karate haiM nimitta aura prayojanake Azrayase chiyAlIsa doSoMse, adhaHkarmase aura caudaha maloMse rahita AhAra antarAyoMko TAlakara grahaNa karanA cAhie tathA yadi aisA na ho to use chor3a denA cAhie // 1 // vizeSArtha-piNDakA artha AhAra hai / jo AhAra chiyAlIsa doSoMse adhaHkarmase maloMse rahita hotA hai vaha sAdhuoMke grahaNa karane ke yogya hotA hai| sAdhu aise nirdoSa AhArako bhojanake antarAyoMko TAlakara hI svIkAra karate haiN| unameM solaha udgama doSa, solaha utpAdana doSa, dasa zaMkita Adi doSa, cAra aMgAra, dhUma, saMyojana aura pramANa doSa ye saba chiyAlIsa doSa haiN| adhaHkarmakA lakSaNa Age kheNge| caudaha mala haiN| yadi inameMse koI doSa ho to sAdhu usa AhArako grahaNa nahIM krte| jo niyama AhArake viSayameM hai vahI auSadha Adike bhI sambandhameM jAnanA cAhie // 1 // aura caudaha maloMse rahita 1. "piMDe uggama uppAyaNesaNA saMjoyaNA pamANaM ca / iMgAladhUmakAraNa aTTavihA piMDa nijuttI' ||11||-pinndd niyukti / mUlAcAra 6 / 2 / 48 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 dharmAmRta ( anagAra) athodgamotpAdanadoSANAM svarUpasaMkhyAnizcayArthamAha dAtuHprayogA gatyarthe bhaktAdau ssoddshodgmaaH| auddezikAdyA dhAvyAdyAH SoDazotpAdanA yate: // 2 // pryogaaH-anusstthaanvishessaaH| bhaktAdau-AhArauSadhavasatyupakaraNapramukhe deyavastuni / yateH prayogA ityeva // 2 // athAparadoSoddezArthamAha zaGkitAdyA dazAnne'nye catvAro'GgArapUrvakAH / SaTcatvAriMzadanyo'dhaH karma sUnAGgihiMsanam // 3 // SaTacatvAriMzat piNDadoSebhyo'nyo-bhinno'yaM doSo mahAdoSatvAt / sUnAGgihiMsanam-sUnAzcullyAdyAH paJca hiMsAsthAnAni tAbhiraGginAM SaTjIvanikAyAnAM hiMsanaM duHkhotpAdanaM mAraNaM vaa| athavA zUnAzcAGgihiMsanaM ceti grAhyam / etena vasatyAdinirmANasaMskArAdinimittamapi prANipIDanamadhaHkamaivetyuktaM syAt / tadetadadhaHkarma gRhasthAzrito nikRSTavyApAraH / athavA sUnAbhiraGgihiMsanaM yatrotpAdyamAne bhaktAdau tadadhaHkarmetyucyate, kAraNe kAryopacArAt / tathAtmanA kRtaM pareNa vA kAritaM, pareNa vA kRtamAtmanAnumataM dUrataH saMyatena tyAjyam / gArhasthyametad vaiyAvRtyAdivimuktamAtmabhojananimittaM yadyetat kuryAt tadA na zramaNaH kintu gRhasthaH 15 syAt / uktaMca chajjIvanikAyANaM virAhaNoddAvaNehi NippaNNaM / AdhAkammaM NeyaM sayaparakadamAdasaMpaNNaM // [ mUlAcAra, gA. 424 ] // 3 // Age udgama aura utpAdana doSoMkA svarUpa tathA saMkhyA kahate haiM yatike lie deya AhAra, auSadha, vasati aura upakaraNa Adi dene meM dAtAke dvArA kiye jAnevAle auddezika Adi solaha doSoMko udgama doSa kahate haiN| tathA yatike dvArA apane lie bhojana banavAne sambandhI dhAtrI Adi doSoMko utpAdana doSa kahate haiN| unakI saMkhyA bhI solaha hai / arthAt udgama doSa bhI solaha haiM aura utpAdana doSa bhI solaha haiM / udgama doSoMkA sambandha dAtAse hai aura utpAdana sambandhI doSoMkA sambandha yatise hai // 2 // zeSa doSoMko kahate haiM AhArake sambandhameM zaMkita Adi dasa doSa haiM tathA ina doSoMse bhinna aMgAra Adi cAra doSa haiM / isa taraha saba chiyAlIsa doSa haiN| ina chiyAlIsa doSoMse bhinna adhaHkarma nAmaka doSa hai| cUlhA, cakkI, okhalI, buhArI aura pAnIkI ghar3ocI ye pA~ca sUnAe~ haiN| inase prANiyoMkI hiMsA karanA adhaHkarma nAmaka mahAdoSa hai // 3 // vizeSArtha-bhojana sambandhI adhaHkarma nAmaka doSase yaha phalita hotA hai ki vasati Adike nirmANa yA marammata Adike nimittase honevAlI prANipIr3A bhI adhaHkarma hI hai| isIse adhogatimeM nimitta karmako adhaHkarma kahate haiM, yaha sArthaka nAma siddha hotA hai| yaha adhaHkarma gRhasthocita nikRSTa vyApAra hai| athavA jahA~ banAye jAnevAle bhojana AdimeM sUnAoMke dvArA prANiyoMkI hiMsA hotI hai vaha adhaHkarma hai| yahA~ kAraNameM kAryakA upacAra hai / aisA bhojana svayaM kiyA ho, dUsarese karAyA ho, yA dUsarene kiyA ho aura usameM apanI anumati ho to muniko dUrase hI tyAga denA caahie| yaha to gRhastha avasthAkA kAma hai / yadi koI muni apane bhojanake lie yaha saba karatA hai to vaha muni nahIM hai, gRhastha hai| Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyAya athodgamotpAdanAnAmanvarthatAM kathayati bhaktAdyudgacchatyapathyaiyaryairutpAdyate ca te| dAtayatyoH kriyAbhedA udgamotpAdanAH kramAt // 4 // udgacchati-utpadyate, apathyaiH-mArgavirodhibhiH doSatvaM vaiSAmadhaHkarmAzasaMbhavAt // 4 // athodgamabhedAnAmuddezAnuvAdapuraHsaraM doSatvaM samarthayituM zlokadvayamAha uddiSTaM sAdhikaM pUti mizraM prAbhUtakaM bliH| nyastaM prAduSkRtaM krItaM prAmityaM parivartitam // 5 // nissiddhaabhihtodbhinnaacchedyaarohaastthodgmaaH| doSA hiMsAnAdarAnyasparzadainyAdiyogataH // 6 // prAduSkRtaM-prAduSkarAkhyam // 5 // anyasparza:-pAvasthapASaNDAdibaptiH (-dikssptm)| dainyAdiHAdizabdAt virodhakAruNyAkIAdi // 6 // athauddezika sAmAnyavizeSAbhyAM nidizati 12 * tadauddezikamannaM yaddevatAdInaliGginaH / sarvapASaNDapAzvasthasAdhUna voddizya sAdhitam // 7 // mUlAcArameM kahA hai-pRthivIkAyika, jalakAyika, taijaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika aura trasakAyika jIvoMkI virAdhanA arthAt duHkha denA aura mAranese niSpanna huA AhArAdi adhAkarma hai| vaha svakRta ho, yA parakArita ho yA anumata ho| aisA bhojanAdi yadi apane lie prApta ho to sAdhuko dUrase hI tyAganA cAhie // 3 // Age udgama aura utpAdana zabdoMko anvartha batalAte haiM dAtAkI jina mArgaviruddha kriyAoMke dvArA AhArAdi utpanna hotA hai una kriyAoMko kramase udgama kahate haiN| aura sAdhukI jina mArgaviruddha kriyAoMke dvArA AhAra Adi utpanna kiyA jAtA hai una kriyAoMko utpAdana kahate haiM // 4 // vizeSArtha-dAtA gRhastha pAtra yatike lie AhAra Adi banAtA hai| usake banAne meM gRhasthakI mArga viruddha kriyAoMko udgama doSa kahate haiM aura sAdhukI mArgaviruddha kriyAoMko utpAdana doSa kahate haiN| jo banAtA hai aura jisake lie banAtA hai ina donoMkI mAgeviruddha kriyAe~ kramase udgama aura utpAdana kahI jAtI haiM // 4 // ___ Age udgamake bhedoMke nAmoMkA kathana karaneke sAtha unameM doSapanakA samarthana do zlokoMse karate haiM uddiSTa arthAt auddezika, sAdhika, pUti, mizra, prAbhRtaka, bali, nyasta, prAduSkRta yA prAduSkara, krIta, prAmitya, parivartita, niSiddha, abhihRta, udbhinna, acchedya aura Aroha ye solaha udgagama doSa haiN| inameM hiMsA, anAdara, anyakA sparza, dInatA AdikA sambandha pAyA jAtA hai isalie inako doSa kahate haiM // 5-6 // Age sabase pahale audezikakA sAmAnya aura vizeSa rUpase kathana karate haiM jo bhojana nAga-yakSa Adi devatA, dInajanoM aura jaina darzanase bahibhUta liMgake dhArI sAdhuoMke uddezase athavA sabhI prakArake pAkhaNDa, pAzrvastha, nirgrantha Adike uddezase banAyA gayA ho vaha auddezika hai // 7 // Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta (anagAra ) devatAH - nAgayakSAdayaH / dInA: - kRpaNAH / liGginaH - jaina darzana bahirbhUtAnuSThAnAH pASaNDAH / sarve - avizeSeNa gRhasthapASaNDAdayaH / sAdhavaH - nirgranthAH / uddizya - nimittIkRtya / sarvAdyuddezena ca kRtamannaM 3 krameNoddezAdi (-bhedA - ) ccaturdhA syAt / tathAhi-- yaH kazcidAyAsyati tasmai sarvasmai dAsyAmIti sAmAnyoddezena sAdhitamuddeza ityucyate / evaM pASaNDAnuddizya sAdhitaM samuddezaH, pArzvasthAnAdezaH, sAdhUMzca samAdeza iti // 7 // . atha sAdhitaM dvidhA lakSayati 6 380 12 svapAke 6- svasya dAturAtmano nimittaM pacyamAne taNDulAdidhAnye jale vA'dhizrite / ApacanAt - 9 pAkAntaM yAvat // 8 // syAddoSosdhyadhirodho yatsvapAke yatidattaye / prakSepastaNDulAdInAM rodho vA''pacanAdyateH // 8 // athAprAsukamizraNapUtike saMkalpanAbhyAM dvividhaM pUtidoSamAha - pUti prAsu yadaprAsumizraM yojyamidaM kRtam / nedaM vA yAvadAryebhyo nAdAyIti ca kalpitam // 9 // vizeSArtha - mUlAcAra (426 gA.) meM audezikake cAra bheda kiye haiM- uddeza, samuddeza, Adeza aura samAdeza / jo koI bhI AyegA una sabako dU~gA, isa prakAra sAmAnya uddeza se sAdhita bhojana uddeza hai / isI taraha pAkhaNDIke uddezase banAyA gayA bhojana samuddeza hai / zramaNoMke uddezase banAyA gayA bhojana Adeza hai aura nirgranthoMke uddezase banAyA gayA bhojana samAdeza hai / zve. piNDaniyukti meM bhI ye bheda haiN| itanA hI nahIM, kintu mUlAcAra gA. 26 aura piNDa niryukti gA. 230 bhI samAna haiN| piNDa niyukti meM audezikake anya bhI bheda kiye haiM ||7| 1 dUsare bheda sAdhikA svarUpa do prakAra se kahate haiM apane lie pakate hue cAvala Adi meM yA adahanake jala meM 'maiM Aja muniko AhAra dU~gA' isa saMkalpa ke sAtha cAvala Adi DAlanA adhyadhirodha nAmaka doSa hai / athavA anna paka taka pUjA yA dharma sambandhI praznoMke bahAnese sAdhuko roke rakhanA adhyadhirodha nAmaka doSa hai ||8|| vizeSArtha - sAdhika doSakA dUsarA nAma adhyadhirodha hai / piNDa niyukti meM isakA nAma adhyavapUraka hai / apane lie bhojana pakAne ke uddezyase Agapara pAnI rakhA yA cAvala pakaneko rakhe | pIche muniko dAna deneke vicArase usa jala meM adhika jala DAlanA yA cAvalameM atirikta cAvala DAlanA sAdhika yA adhyadhirodha doSa hai / athavA bhojana ke pakane meM vilamba dekhakara dharmacarcA ke bahAnese bhojanake pakanetaka sAdhuko roke rakhanA bhI ukta doSa hai ||8|| do prakAra ke pUrti doSako kahate haiM pUti doSa ke do prakAra haiM- aprAsumizra aura kalpita / jo dravya svarUpa se prAka usameM aprAsuka dravya milA denA aprAsukamizra nAmaka prathama pUti doSa hai / tathA isa cUlhe para 1. tikarmaka-bha. ku. ca. / Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyAya 381 prAsu-svarUpeNa prAsukamapi vastu pUti aprAsumizram / ayamAdyaH pUtibhedaH / idaM kRtaM-anena cullyAdinA asmin vA sAdhitaM idaM bhojanagandhAdi / tathAhi-asyAM cullyAM bhojanAdikaM niSpAdya yAvat sAdhubhyo na dattaM tAvadAtmanyanyatra vA nopayoktavyamiti pUtikarmakalpanAprabhava ekaH puutidossH| evamudUkhaladarvIpAtrazilAsvapi kalpanayA catvAro'nye'bhyUhyA / uktaM ca 'mizramaprAsunA prAsu dravyaM puutikmissyte| cullikodukhalaM darvIpAtragandhau ca paJcadhA // [ ] gandho'tra zilA / idaM ceti TIkAmatasaMgrahArthamuktam / tathAhi'yAvadidaM bhojanaM gandho vA RSibhyo nAdAyi na tAvadAtmanyanyatra vA kalpate' / uktaM ca 'appAsueNa missaM pAsuyadavvaM tu pUtikammaM tu / cullI ya ukhulI davvI bhoyaNagaMdhatti paMcavihaM // ' [ mUlAcAra 428 gA. ] // 9 // atha mizradoSaM lakSayati 12 banAyA gayA yaha bhojana jabataka sAdhuko na diyA jAye tabataka koI isakA upayoga na kare, yaha kalpita nAmakA dUsarA pUti doSa hai // 9 // vizeSArtha-mUlAcArakI saMskRta TIkAmeM isa doSakA svarUpa isa prakAra kahA haiaprAsuka arthAt sacitta Adise milA huA AhAra Adi pUti doSa hai| usake pA~ca bheda haiM-cUlhA, okhalI, darvI, bhAjana aura gandha / cUlhe para bhAta vagairaha pakAkara pahale sAdhuoMko dUMgA pIche dUsaroMko, aisA saMkalpa karanese prAsuka bhI dravya pUti karmase niSpanna honese pUti doSase yukta kahA jAtA hai| isI taraha isa okhalImeM kUTakara anna jabataka RSiyoMko nahIM dUMgA tabataka na maiM svayaM lU~gA na dUsaroMko duuNgaa| isa prakAra niSpanna prAsuka bhI dravya pUti kahAtA hai| tathA isa karachulase niSpanna dravya jabataka yatiyoMko nahIM dUMgA tabataka yaha na mere yogya hai na dUsaroMke, yaha bhI pUti doSa hai| tathA isa bhAjanase niSpanna dravya jabataka RSiyoMko nahIM dUMgA tabataka na apane yogya hai na dUsaroMke, vaha bhI pUti doSa hai| tathA yaha gandha jabataka bhojanapUrvaka RSiyoMko na dI jAye tabataka na maiM lU~gA na dUsaroMko dU~gA, isa prakArake hetuse niSpanna bhAta vagairaha pUti karma hai| zve. piNDaniyuktimeM pUtikarmake dravya aura bhAvase do bheda kiye haiM / jo dravya svabhAvase gandha Adi guNase yukta hai, pIche yadi vaha azuci gandhavAle dravyase yukta ho to use dravya pUti kahate haiN| cUlhA, okhalI, bar3I karachula, choTI karachula ye yadi adhaHkarma doSase yukta hoM to inase mizrita bhojana zuddha honepara bhI pUti doSase yukta hotA hai| yaha bhAva pUti hai| ityAdi vistRta kathana hai // 9 // mizra doSakA lakSaNa kahate haiM 1. idaM vetyAcAraTI-bha. ku. ca. / 2. 'appAsueNa missaM pAsuyadavyaM tu pUtikammaM tu / culli ukkhalI davvI bhAyaNagaMdhatti paMcavihaM' // --piNDazuddha, 9 gaa.| Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 dharmAmRta ( anagAra) pASaNDibhihasthaizca saha dAtuprakalpitam / yatibhyaH prAsuka-siddhamapyannaM mizramiSyate // 10 // siddhaM-niSpannam // 10 // atha kAlavRddhihAnibhyAM vaividhyamavalambamAnaM sthUlaM sUkSmaM ca prAbhRtakaM ca sUcayati yahinAdau dinAMze vA yatra deyaM sthitaM hi tat / prAradIyamAnaM pazcAdvA tataH prAbhRtakaM matam // 11 // dinAdau-dine pakSe mAse varSe c| dinAMze-pUrvAhlAdau / sthitaM-Agame vyavasthitam / hiniyamena / prAgityAdi / tathAhi-yacchuklASTamyAM deyamiti sthitaM tadapakRSya zuklapaJcamyAM yaddIyate, yacca caitrasya site pakSe deyamiti sthitaM tadapakRSya kRSNe yaddIyate ityAdi tatsarva kAlahAnikRtaM bAdaraM prAbhRtakam / tathA yacchuklapaJcamyAM deyamiti sthitaM tadutkRSya zuklASTamyAM yaddIyate, yacca caitrasya kRSNa pakSe deyamiti sthitaM tadutkRSya zukle yaddIyate ityAdi, tatsarva kAlavRddhikRtaM bAdaraM prAbhatakam / tathA yada madhyAhna deyamiti sthitaM pASaNDI aura gRhasthoMke sAtha yatiyoMko bhI yaha bhojana mizra doSase yukta mAnA jAtA hai // 10 // vizeSArtha-piNDaniyukti (gA. 271 Adi ) meM mizrake tIna bheda kiye haiM-jitane bhI gRhastha yA agRhastha bhikSAke lie AyeMge unake lie bhI paryApta hogA aura kuTumbake lie bhI, isa prakArakI buddhise sAmAnya-se bhikSuoMke yogya aura kuTumbake yogya annako ekatra milAkara jo pakAyA jAtA hai vaha yAvadarthika mizrajAta hai| jo kevala pAkhaNDiyoMke yogya aura apane yogya anna ekatra pakAyA jAtA hai vaha pAkhaNDimizra hai| jo kevala sAdhuoMke yogya aura apane yogya anna ekatra pakAyA jAtA hai vaha sAdhumizra hai // 10 // kAlakI hAni aura vRddhikI apekSA prAbhUta doSake do bheda hote haiM-sthUla aura sUkSma / ina donoMkA svarUpa kahate haiM AgamameM jo vastu jisa dina, pakSa, mAsa yA varSameM athavA dinake jisa aMza pUrvAhnameM yA aparAhnameM dene yogya kahI hai usase pahale yA pIche denepara prAbhRtaka doSa mAnA hai / / 11 / / vizeSArtha-isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-jo vastu zuklapakSakI aSTamIko deya kahI hai usako zuklapakSakI paMcamIko denA, jo vastu caitramAsake zuklapakSameM deya kahI hai use usase pahale kRSNapakSameM denA, ityAdi / isa prakAra kAlakI hAni karake denA bAdara prAbhRtaka doSa hai / jo zuklapakSakI paMcamImeM deya kahI hai use bar3hAkara zuklapakSakI aSTamIko denA tathA jo caitrake kRSNapakSameM deya hai use bar3hAkara zuklapakSameM denA ityaadi| isa prakAra kAlakI vRddhi karake denA bAdara prAbhRtaka doSa hai / tathA jo madhyAhna meM deya hai use usase pahale pUrvAhnameM denA, jo aparAhna meM deya hai use madhyAhnameM denA ityAdi / ye saba kAlako ghaTAkara denese sUkSma prAbhRtaka doSa haiM / tathA jo pUrvAhna meM deya hai use kAlako bar3hAkara madhyAhnameM denA, yaha kAlavRddhikRta sUkSma prAbhRtaka doSa hai / mUlAcArameM kahA hai1. 'pAhuDihaM puNa duvihaM bAdara suhumaM ca duviha mekkekaM / okassaNamukkassaNa mahakAlovaTTaNA vaDDhI // divase pakkhe mAse vAsa parattIya bAdaraM duvihN| puvaparamajjhavelaM pariyattaM duviha suhamaM ca ||-muulaacaar, piNDa. 13-14 gA. Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyAya 383 ( tadapakRSya pUrvAhNa yaddIyate, yaccAparAle deyamiti sthitaM tadapakRSya madhyAhna yaddIyate ityAdi tatsarvaM kAlahAnikRtaM sUkSma prAbhRtakaM bhaNyate / tathA yat pUrvAhna deyamiti sthitaM ) tadutkRSya madhyAhnAdau yaddIyate tatsaba kAlavRddhikRtaM sUkSma prAbhRtakam / tathA coktam 'dvedhA prAbhRtakaM sthUlaM sUkSma tadubhayaM dvidhA / avasapaMstathotsapaM: kAlahAnyatirekataH / / ' 'parivRtyA dinAdInAM dvividhaM bAdaraM matam / dinasyAdyantamadhyAnAM dvedhA sUkSma viparyayAt // [ ] // 11:! atha balinyaste lakSayati yakSAdibalizeSo'rcAsAvA vA yatau bliH| nyastaM kSiptvA pAkapAtrAtpAtyAdau sthApitaM kvacit // 12 // yakSAdibalizeSa:-pakSanAgamAtRkAkuladevatApitrAdyarthaM yaH kRto balistasya zeSo dattAvaziSToM'zaH / arcAsAvA-yatinimittaM candanodgAlanAdiH / paati:-paatrvishessH| kvacit-svagRhe paragRhe vA sthApa- 12 nikAyAM dhatama / taccAnyadAtrA dIyamAnaM virodhAdikaM kuryAditi duSTam // 12 // prAbhRtakake do bheda haiM-bAdara aura sUkSma / inameM-se bhI pratyekake do bheda haiM-utkarSaNa aura apakarSaNa / utkarSaNa arthAt kAlavRddhi, apakarSaNa arthAt kAlahAni / divasa, pakSa, mAsa aura varSa meM hAni yA vRddhi karake denese bAdarake do bheda haiM aura pUrvAla, aparAhna evaM madhyAhnakI velAko ghaTA-bar3hAkara denese sUkSma prAbhRtakake do bheda haiN| piNDaniyukti ( gA. 285 Adi ) meM bhI bheda to ye hI kahe haiM kintu TIkAmeM unakA spaSTIkaraNa isa prakAra kiyA hai-vihAra karate hue samAgata sAdhuoMko dekhakara koI zrAvaka vicAratA hai-yadi jyotiSiyoMke dvArA batalAye gaye dina vivAha karU~gA to sAdhugaNa vihAra karane cale jaayeNge| taba mere vivAha meM bane modaka Adi sAdhuoMke upayogameM nahIM A skeNge| aisA socakara jaldI vivAha racAtA hai| yA yadi vivAha jaldI honevAlA ho aura sAdhu samudAya derameM AnevAlA ho to vivAha derase karatA hai yaha bAdara prAbhRtaka doSa hai| koI strI baiThI sUta kAtatI hai / bAlaka bhojana mA~gatA hai to kahatI hai-ruIkI pUnI banA lU~ to tujhe bhojana duuNgii| isI bIca meM yadi sAdhu Ate hue suna le to vaha nahIM AtA hai kyoMki usake Anese use sAdhu ke lie jaldI uThanA hogA aura usane jo bAlakase pUnI kAtaneke pazcAt bhojana denekI pratijJA kI thI usase pahale hI bhojana denepara avasapaNa doSa hotA hai| athavA kAtatI huI strI bAlakake bhojana mA~ganepara kahatI hai kisI dUsare kAmase uThUgI to tujhe bhI bhojana duuNgii| isI bIca meM yadi sAdhu Aye aura usakI bAta suna le to lauTa jAtA hai| athavA sAdhuke na sunanepara bhI sAdhuke Anepara bAlaka mA~se kahatA hai-aba kyoM nahIM uThatI, aba to sAdhu A gaye, aba to tumheM uThanA hI hogA, aba to sAdhu ke kAraNa hameM bhI bhojana milegaa| bAlakake ye vacana sunakara sAdhu bhojana nahIM letaa| yadi le to avasarpaNarUpa sUkSma prAbhRtikA doSa lagatA hai| isI taraha utsapaNarUpa doSa bhI jAnanA // 11 // bali aura nyasta doSakA svarUpa kahate haiM yakSa, nAga, kuladevatA, pitaroM Adi ke lie banAye gaye upahArameM-se bacA huA aMza sAdhuko denA bali doSa hai| athavA yatike nimittase phUla tor3anA Adi sAvadya pUjAkA Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 9 384 12 atha prAduSkArakrIte nirdizati prAduSkAraH atha saMkramaH prakAzazceti dvedhA / tatra saMyate gRhamAyAte bhAjanabhojanAdInAmanyasthAnAdanyasthAne nayanaM saMkramaH / kaTakapATa kANDapaTAdyapanayanaM bhAjanAdInAM bhasmAdinodakAdinA vA nirmAjanaM pradIpajvalanA6 dikaM ca prakAzaH / uktaM ca dharmAmRta (anagAra ) pAtrAdeH saMkramaH sAdhau kaTAdyAviSkriyA''gate / prAduSkAraH svAnyagorthavidyAdyaH krItamAhRtam // 12 // 'saMkramazca prakAzazca prAduSkAro dvidhA mataH / eko'tra bhAjanAdInAM kaTAdiviSayo'paraH // ' [ ] svetyAdida - svasyAtmanaH sacittadravyairvRSabhAdibhiracittadravyairvA suvarNAdibhirbhAvairvA prajJaptyAdividyAceSTekAdimantralakSaNaiH parasya vA tairubhayairdravyabhAvairyathA saMbhavamAhRtaM saMyataM ( - te) bhikSAyAM praviSTe tAM .2 yojyadravyaM tat krItamiti doSaH kAruNyadoSadarzanAt / uktaM ca datvA nItaM 'krItaM tadvividhaM dravyaM bhAvaH svakaparaM dvidhA / sacittAdibhavo dravyaM bhAvo dravyAdikaM tathA // // 13 // Ayojana bali hai| bhojana pakAneke pAtra se anya pAtrameM bhojana nikAlakara kahIM anyatra rakha denA nyasta yA sthApita doSa hai / aise bhojanako yadi rakhanevAlese koI dUsarA vyakti uThAkara de deve to paraspara meM virodha hone kI sambhAvanA rahatI hai ||12|| prAduSkAra aura krIta doSako kahate haiM sAdhu ke ghara meM A jAnepara bhojanake pAtroMko eka sthAnase dUsare sthAnapara le jAnA saMkrama nAmaka prAduSkara doSa hai / sAdhuke ghara meM A jAnepara caTAI, kapATa, pardA Adi haTAnA, baratanoM ko mA~janA-dhonA, dIpaka jalAnA Adi prakAza nAmaka prAduSkara doSa hai / sAdhu bhikSA ke lie praveza karanepara apane parAye yA donoMke sacitta dravya baila vagairaha se athavA acitta dravya suvarNa vagairaha se yA vidyA mantrAdi rUpa bhAvoMse yA dravya bhAva donoMse kharIdA gayA bhojya dravya krIta doSase yukta hotA hai ||13|| 3 vizeSArtha-mUlAcAra ( 6 / 15-16 ) meM kahA hai - 'prAduSkAra ke do bheda haiN| bhojanake pAtroMko eka sthAnase dUsare sthAnapara le jAnA saMkramaNa hai / maNDapameM prakAza karanA prakAza doSa hai / ' - svadravya 'krIta ke do bheda haiM- dravya aura bhAva / ina donoMke bhI do-do bheda haiMparadravya, svabhAva parabhAva / gAya-bhaiMsa vagairaha sacitta dravya hai / vidyA mantra Adi bhAva hai / muni bhikSA ke lie praviSTa honepara apanA yA parAyA sacitta Adi dravya dekara tathA svamantraparamantra yA svavidyA- paravidyAko dekara AhAra kharIdakara denA krIta doSa hai / isase sAdhuke 1. ceTakA bha. ku. ca. / 2. tAn bha. ku. ca. / 3. 'pAdukkAro duviho saMkamaNa payAsaNA ya bodhavvo / bhAyaNabhoyaNadINaM maMDava viralAdiyaM kamaso' // 4. 'kIdayaNaM puNa duvihaM davvaM bhAvaM ca sagaparaM duvihaM / saccittAdIdadhvaM vijjAmaMtAdi bhAvaM ca ' // Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha prAmityaparivartitayoH svarUpamAha - paMcama adhyAya uddhArAnItamannAdi prAmityaM vRddhayavRddhimat / vrIhyannAdyena zAlyannAdyupAttaM parivartitam // 14 // vRddhayavRddhimat - savRddhikamavRddhikaM cetyarthaH / uktaM ca 'bhaktAdikamRNaM yacca tatprAmityamudAhRtam / tatpunadvavidhaM proktaM savRddhikamathetarat // ' [ ] doSatvaM cAsya dAtuH klezAyAsadharaNAdikadarthana karaNAt / brahmannaM - SaSThika bhaktam / upAttaM - sAdhubhyo dAsyAmIti gRhItam / doSatvaM cAsya dAtuH klezakaraNAt / uktaM ca 'brIhibhaktAdibhiH zAlibhaktAdyaM svIkRtaM ca yat / saMyatAnAM pradAnAya tatparIvartamiSyate // ' [ 385 1 118811 cittameM karuNAbhAva utpanna hotA hai / piNDa niyukti (gA. 299 Adi) meM bhI prAduSkaraNa ke ye do bheda kiye haiM / unakA spaSTIkaraNa karate hue likhA hai - tIna prakArake cUlhe hote haiM - eka gharake andara jise bAhara bhI rakhA jA sakatA hai, dUsarA bAhara jo pahale se banA hai, tIsarA jo bAharameM sAdhuke nimitta banAyA gayA hai / sAdhuko AtA dekhakara gRhiNI saralabhAvase kahatI hai- mahArAja ! Apa andhakAra meM bhikSA nahIM lete isalie bAhara hI banAyA hai / athavA sAdhuke doSakI AzaMkAse pUchanepara gRhiNI saralabhAvase ukta uttara detI hai / yaha saMkrAmaNa prAduSkaraNa doSa hai / prakAzake lie dIvAra meM cheda karanepara yA choTe dvArako bar3A karanepara yA dUsarA dvAra banavAnepara yA dIpaka Adi jalAnepara sAdhu yadi pUche to sarala bhAvase ukta uttara dene para sAdhu prAduSkaraNa doSase duSTa bhojana nahIM karate / krIta doSakA kathana bhI ukta prakAra hai / aneka dRSTAntoMke dvArA use spaSTa kiyA hai ||13|| prAmitya aura parivartita doSoMkA svarUpa kahate haiM nako dAna dene ke lie jo anna Adi udhAra rUpase liyA jAtA hai, vaha prAmitya doSase yukta hai / vaha do prakArakA hotA hai - eka vRddhimat arthAt jisapara vyAjake rUpameM lauTAte samaya kucha adhika denA hotA hai aura dUsarA avRddhimat arthAt bevyAja / sA~ThI cAvala Adi ke badale meM zAlicAvala Adi lenA parivartita doSa hai || 14 || vizeSArtha - -jaba kisIse koI anna vagairaha udhAra liyA jAtA hai to mApakara liyA jAtA hai isIse isa doSakA nAma prAmitya hai / jo pramitase banA hai / prAkRta zabdakoza meM pAmiccakA artha udhAra lenA hai / isIse mUlAcAra ke saMskRta TIkAkArane ise RNadoSa nAma diyA hai| likhA hai -caryAke lie bhikSuke Anepara dAtA dUsare ke ghara jAkara khAdya vastu mA~gatA hai - " tumheM cAvala Adi vRddhi sahita yA vRddhirahita dU~gA mujhe khAdya vagairaha do / " isa prakAra lekara muniyoMko detA hai / yaha prAmitya doSa hai kyoMki dAtAke lie klezakA kAraNa hotA hai / piNDa niyuktimeM eka kathA dekara batalAyA hai ki kaise yaha RNa dAtAke kaSTakA kAraNa hotA hai / isI taraha sAdhuko bar3hiyA bhojana denekI bhAvanAse moTe cAvala ke badale meM bar3hiyA cAvala Adi lekara sAdhuko denA parAvarta doSa hai / yaha bhI dAtAke klezakA kAraNa hotA hai / dAtAko jo kucha jaisA bhI ghara meM ho vahI sAdhuko denA cAhie || 14 || 49 3 6 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) atha niSiddhaM sabhedaprabhedamAha niSiddhamIzvaraM bharnA vyaktAvyaktobhayAtmanA / vAritaM dAnamanyena tanmanyena tvanIzvaram // 15 // bharnA-prabhuNA / vyakta:-prekSApUrvakArI vA vRddho vA'sArakSo vA / ArakSA mantryAdayaH / sahArakSarvayaMta iti sArakSaH svaamii| na tathAbhUto yaH so'sArakSaH svatantra ityarthaH / avyaktaH-aprekSApUrvakArI vA 6 bAlo vA sArakSo vA / ubhayaH-vyaktAvyaktarUpaH / dAnaM-dIyamAnamaudanAdikam / tanmanyena-bhartAra mAtmAnaM manyamAnena amAtyAdinA / tadyathA-niSiddhAkhyo doSastAvadIzvaro'nIzvarazceti dvedhaa| tatrApyAdyastredhA / vyaktezvareNa vAritaM dAnaM yadA sAdhu gRhNAti tadA vyaktezvaro nAma doSaH / yadA avyaktena vAritaM gRhNAti tadA'vyaktezvaro nAma / yadaikena dAnapatinA vyaktena dvitIyena cAvyaktena vAritaM gRhNAti tadA vyaktAvyaktezvaro nAma tRtIya IzvarAkhyasya niSiddhabhedasya bhedaH syAt / evamanIzvare'pi vyAkhyeyam / yaccaikena dIyate anyena ca niSiddhayate neSyate vA tadapi gahyamANaM doSAya syAd virodhApAyAdyanuSaGgAvizeSAt / yatpunaH12 'aNisiTuM puNa duvihaM Issara Nissara ha NissaraM va duviyappaM / paDhamessara sArakkhaM vattAvattaM ca saMghADaM // ' [ mUlAcAra-gA. 444 ] ityasya TIkAyAM bahudhA vyAkhyAna(-taM) tadatraiva kuzalaiH svabuddhayA'vatArayituM zakyata iti na sUtra15 virodhaH zaGkyaH // 15 // bheda-prabheda sahita niSiddha doSako kahate haiM vyakta, avyakta aura ubhayarUpa svAmIke dvArA manA kI gayI vastu sAdhuko denA Izvara niSiddha nAmaka doSa hai| aura apaneko svAmI mAnanevAle kisI anyake dvArA manA kI gayI vastukA dAna denA anIzvara niSiddha nAmaka doSa hai // 15 // vizeSArtha-mUlAcArameM usakI saMskRta TIkAmeM AcArya vasunandIne isa doSakA nAma anIzArtha diyA hai| usakA vyAkhyAna karate hue unhoMne likhA hai-isake do bheda haiM-Izvara aura anIzvara / anIza arthAt apradhAna artha jisa odana AdikA kAraNa hai vaha bhAta vagairaha anIzArtha hai / usake grahaNa karane meM jo doSa hai usakA nAma bhI anIzArtha hai / kAraNameM kAryakA upacAra hai| vaha anIzArtha Izvara aura anIzvarake bhedase do prakArakA hai| usa do prakArake bhI cAra prakAra haiN| svAmI dAna denA cAhatA hai aura sevaka rokate haiM aise annako grahaNa karanese Izvara nAmaka anIzArtha doSa hotA hai| usake bhI tIna bheda haiM-vyakta, avyakta aura vyktaavykt| jo apanA adhikAra svayaM rakhatA hai parakI apekSA nahIM karatA vaha vyakta hai / jo parakI apekSA rakhatA hai vaha avyakta hai / aise do vyaktiyoMko ubhaya kahate haiN| isI taraha anIzvara doSake bhI tIna bheda hote haiN| dAnakA svAmI dAna denA cAhe aura dUsarA roke to Izvara anIzAthai doSa hai aura jo svAmI nahIM hai vaha de to anIzvara anIzArtha doSa hai| aisA pratIta hotA hai ki TIkAkAra prakRta viSaya meM spaSTa nahIM the| unhoMne athavA karake kaI prakArase bhedoMkI saMgati baiThAnekA prayatna kiyA hai| pahale doSakA nAma 1. niSiddhatveneSyate bha. ku. c.| . 2. issaramaha NissaraM ca duvi-mUlAcAra / 3. 'aNisaTThaM puNa duvihaM issara maha NissaraM ca duviyappaM / par3hamissara sArakkhaM vattAvattaM ca saMghAI |-3125 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 paMcama adhyAya 387 athAbhihRtadoSaM vyAcaSTe trIn sapta vA gRhAn paGktyA sthitAnmuktvA'nyato'khilAt / dezAdayogyamAyAtamannAdyabhihRtaM yteH||16|| anyataH-uktaviparItagRhalakSaNAt svaparaprAmadezalakSaNAcca / abhihRtaM hi dvividhaM dezAbhihRtaM sarvAbhihRtaM vA / dezAbhihRtaM punadvidhA-AdRtamanAdRtaM ca / sarvAMbhihRtaM tu caturdhA svagrAmAdAgataM paragrAmAdAgataM svadezAdAgataM paradezAdAgataM ceti / yatra grAme sthIyate sa svagrAmaH / tatra pUrvapATakAdaparapATake'parapATakAcca pUrvapATake bhojanAdenayanaM svagrAmAbhihatama / pracareryApathadoSadarzanAt / evaM zeSamapyUhyam / tathA coktam 'dezataH sarvato vApi jJeyaM tvabhihRtaM dvidhA / AdRtAnAdRtatvena syAdezAbhihRtaM dvidhA / / RjuvRttyA trisaptabhyaH prAptaM vezmabhya AdRtam / tataH parata AnItaM viparItamanAdRtam / / . svaparagrAmadezeSu caturdhAbhihRtaM param / prAk pazcAtpATakAnAM ca zeSamapyevamAdizet // ' [ ] // 16 // athodbhinnAcchedyadoSayoH svarUpaM vivRNoti pihitaM lAJchitaM vAjyaguDAyudghATaya diiyte| yattaduddhinnamAcchedyaM deyaM rAjAdibhoSitaiH // 17 // anIzArtha diyA hai, pIche athavA karake anisRSTa nAma diyA hai| anisRSTakA artha hotA hai niSiddha / paM. AzAdharajIne niSiddha nAma diyA hai (zve. piNDaniyukti meM bhI anisRSTa nAma hI hai / Izvarake dvArA nisRSTa kintu anIzvarake dvArA anisRSTa yA anIzvarake dvArA nisRSTa aura Izvarake dvArA anisRSTa vastukA grahaNa niSiddha nAmaka doSa hai // 15 // abhihRta doSako kahate haiM paMktirUpase sthita tIna yA sAta gharoMko chor3akara zeSa sabhI sthAnoMse AyA huA bhojana Adi munike ayogya hotA hai| usako grahaNa karanA abhihata doSa hai||16|| vizeSArtha-mUlAcAra (6 / 19) meM prAkRta zabda abhihaDa hai / saMskRta TIkAkArane usakA saMskRta rUpa 'abhighaTa' rakhA hai| aura isa taraha isa doSako abhighaTa nAma diyA hai jo ucita pratIta nahIM hotA / abhihaDakA saMskRta rUpa abhihRta yA abhyAhRta hotA hai| vahI ucita hai / usIse usake arthakA bodha hotA hai / mUlAcArameM abhihRtake do bheda kiye haiMdezAbhihata aura sarvAbhihRta / jisa gharameM munikA AhAra ho usa gharakI sIdhI paMktimeM sthita tIna yA sAta gharoMse AyA huA bhojana Adi grahaNa yogya hotA hai| yadi sIdhI paMktike tIna yA sAta gharoMke bAdake gharoMse bhojanAdi AyA ho yA sIdhI paMktise viparIta gharoMse AyA ho, yA yahA~-vahA~ke gharoMse AyA ho to vaha grahaNa yogya nahIM hotaa| zve. piNDaniyuktimeM isa doSakA nAma abhyAhRta hai| aura usakA svarUpa yahI hai| abhyAhRtakA artha hotA hai saba orase lAyA gyaa| aisA bhojana agrAhya hotA hai / / 16 / / Age udbhinna aura acchedya doSakA svarUpa kahate haiM jo ghI, gur3a Adi dravya kisI Dhakkana vagairahase DhakA ho yA kisIke nAmakI mohara Adise cihnita ho aura use haTAkara diyA jAtA hai vaha udbhinna kahA jAtA hai / usameM Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 388 dharmAmRta ( anagAra) pihitaM-pidhAnena kardamalAkSAdinA vA saMvRtam / lAJchitaM nAma bimbAdinA mudritam / doSatvaM cAsya pipIlikAdipravezadarzanAt iti / rAjAdibhISitaiH-kuTumbikairiti zeSaH / yadA hi saMyatAnAM hi bhikSAzrama 3 dRSTvA rAjA tattulyo vA caurAdiLa kuTumbikAn yadi saMyatAnAmAgatAnAM bhikSAdAnaM na kariSyatha tadA yuSmAkaM dravyamapahariSyAmo grAmAdvA nirvAsayiSyAma iti bhISayitvA dApayati tadA tadAdIyamAnamAcchedyanAmA doSaH syAt / uktaM ca 'saMyatazramamAlokya bhISayitvA pradApitam / rAjacaurAdibhiryattadAchedyamiti kIrtitam / / ' [ ] // 17 // atha mAlArohaNadoSamAha nizreNyAdibhirAruhya mAlamAdAya dIyate / yadvyaM saMyatebhyastanmAlArohaNa miSyate // 18 // mAlA-gRhoddhabhAgam / doSatvaM cAtra dAturapAyadarzanAt // 18 // athaivamudgamadoSAn vyAkhyAya sAmpratamutpAdanadoSAn vyAkhyAtumuddizati utpAdanAstu dhAtrI dUtanimitte vniipkaajiivau| krodhAdyAH prAganunutivaidyakavidyAzca mantracUrNavazAH // 19 // cIMTI Adi ghusa jAtI haiN| tathA rAjA Adike bhayase jo dAna diyA jAtA hai vaha acchedya kahA jAtA hai // 17 // vizeSArtha-piNDa niyukti (gA. 348) meM kahA hai-'banda ghoke pAtra vagairahakA mukha kholanese chaha kAyake jIvoMkI virAdhanA hotI hai| tathA sAdhuke nimittase pIpekA mu~ha kholanepara usameM rakhe tela-ghIkA upayoga parivArake lie kraya-vikrayake lie kiyA jAtA hai| isI taraha banda kapAToMko kholanepara bhI jIva virAdhanA hotI hai yaha udbhinna doss|' Acchedya doSake tIna bheda kiye haiM--prabhu viSayaka, svAmI viSayaka aura stena vissyk| yadi koI svAmI yA prabhu yatiyoMke lie kisIke AhArAdiko balapUrvaka chInakara sAdhuko detA hai to aisA AhAra yatiyoMke ayogya hai| isI taraha coroMke dvArA dUsaroMse balapUrvaka chInakara diyA gayA AhAra bhI sAdhake ayogya hai // 17 // Age mAlArohaNa doSako kahate haiM__ sIr3hI Adike dvArA gharake UparI bhAgameM car3hakara aura vahA~se lAkara jo dravya sAdhuoMko diyA jAtA hai use mAlArohaNa kahate haiM // 18 // vizeSArtha-piNDaniyukti (gA. 357) meM mAlArohaNake do bheda kiye haiM-jaghanya aura utkRSTa / U~ce chIke Adipara rakhe hue miSTAnna vagairahako donoM pairoMpara khar3e hokara ucakakara lekara denA jaghanya mAlArohaNa hai aura sIr3hI vagairahase Upara car3hakara vahA~se lAkara denA utkRSTa mAlArohaNa hai / / 18 / / isa prakAra udgama doSoMkA kathana karake utpAdana doSoMko kahate haiM utpAdana doSake solaha bheda haiM-dhAtrI, dUta, nimitta, vanIpakavacana, AjIva, krodha, mAna, mAyA, lobha, pUrvastavana, pazcAt stavana, vaidyaka, vidyA, mantra, cUrNa aura vaza // 19|| 1. 'ubbhinne chakkAyA dANe kayavikkae ya ahigaraNaM / te ceva kavADaMmi vi savisesA jaMtumAIsu' / / Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpAdAdayo yathoddezaM vakSyante // 19 // atha paJcadhA dhAtrIdoSamAha - paMcama adhyAya mArjana- krIDana- stanyapAna svApana- maNDanam / bAle prayokturyatprIto datte doSaH sa dhAtrikA // 20 // 6 prayoktuH - svayaM kartuH kArayiturupadeSTurvA yatyAdeH / prItaH - anurakto gRhasthaH / dhAtrikA -- dhAtrI - saMjJaH / paJcadhA hi dhAtrI mArjana maNDana khelApana-kSI rAmbAdhAtrIbhedAt / mArjanAdibhizca karmabhibale prayuktaibhajanAdikamutpAdya bhajato mArjanadhAtryAdisaMjJo doSaH paJcadhA syAt svAdhyAyavinAzamArgadUSaNAdidoSadarzanAt / uktaM ca 'snAnabhUSApayaH krIDA mAtRdhAtrIprabhedataH / paJcadhA dhAtrikAkAryAdutpAdo dhAtrikAlaH // ' [ atha dUtanimittadoSI vyAkaroti vizeSArtha - udgama doSa to gRhasthoMke dvArA hote haiM aura utpAdana doSa sAdhuke dvArA hote haiM | zvetAmbara paramparAmeM bhI ye 16 utpAdana doSa kahe haiM ||15|| pA~ca prakArake dhAtrI doSako kahate haiM 1. khelAsvApanakSI rAmbu bha. ku. ca. / 2. 'dhAI dui nimitte AjIva vaNImage tigicchA ya / kohe mANe mAyA lobhe ya havaMti dasa e e // puvi pacchA saMthava vijjA maMte ya cunna joge ya / upAyaNAi dosA solasame mUlakamme ya' // bAlakako nahalAnA, khilAnA, dUdha pilAnA, sulAnA aura aura AbhUSita karanA ina pA~ca karmoMke karanevAle sAdhupara prasanna hokara gRhastha use jo dAna detA hai vaha dhAtrikA doSase dUSita hai ||20|| vizeSArtha - jo bAlakakA pAlana-poSaNa karatI hai use dhAtrI yA dhAya kahate haiM / vaha dhAtrI pA~ca prakArakI hotI hai / snAna karAnevAlI mArjana dhAtrI hai| khilAnevAlI krIDana dhAtrI hai | dUdha pilAnevAlI dUdha dhAtrI hai / sulAnevAlI svApana dhAtrI hai / aura bhUSaNa Adi dhAraNa karAnevAlI maNDana dhAya hai / jo sAdhu gRhasthase kahatA hai ki bAlakako amuka prakAra se nahalAnA cAhie Adi / aura grahastha usake isa upadezase prasanna hokara use dAna detA hai aura sAdhu letA hai to vaha sAdhu dhAtrI nAmaka doSakA bhAgI hotA hai / isI prakAra pA~coM doSoM ko samajhanA / piNDaniryuktimeM pA~coM dhAtrI doSoMke kRta aura kAritakI apekSA do-do bheda kiye haiM aura pratyekako udAharaNa dekara vistArase samajhAyA hai / yathA - bhikSA ke lie praviSTa sAdhu bAlakako rotA dekhakara pUchatA hai yaha kyoM rotA hai| bhUkhA hai to dUdha pilAo pIche mujhe bhikSA do / yA yaha pUchane para ki bAlaka kyoM rotA hai ? gRhiNI kahatI hai, hamArI dhAya dUsare ke yahA~ calI gayI hai / to sAdhu pUchatA hai ki tumhArI dhAya kaisI hai vRddhA yA javAna, gorI yA kAlI, moTI yA patalI / maiM use khojakara lAU~gA / isa taraha se prApta bhojana dhAtrI doSase dUSita hotA hai ||20|| 1 Age dUta aura nimitta doSako kahate haiM 389 ] 112011 piNDani. 408-9 gA. 3 9 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 dharmAmRta ( anagAra) dUto'zanAderAdAnaM sNdeshnynaadinaa| toSitAdAturaSTAGganimittena nimittakam // 21 // dUtaH / doSatvaM cAsya dUtakarmazAsanadUSaNAt / uktaM ca 'jalasthalanabhaHsvAnyagrAmasvaparadezataH / sambandhe vacaso nItitadoSo bhavedasau / ' [ ] assttaanggnimitten-vynyjnaadidrshnpuurvkshubhaashubhjnyaanen| tatra vyaJjanaM-masakatilakAdikam / aGgaMkaracaraNAdi / svara:--zabdaH / chinnaM-khaDgAdiprahAro vastrAdichedo vA / bhIma-bhUmivibhAgaH / AntarikSa-- mAdityagrahAdyudayAstamanam / lakSaNaM-nandikAvartapadmacakrAdikam / svapnaH suptasya hasti-vimAnamahiSArohaNAdidarzanam / bhUmigarjanaM digdAhAderatravAntarbhAvaH / uktaM ca 'lAJchanAGgasvaraM chinnaM bhaumaM caiva nabhogatam / lakSaNaM svapnetazceti nimittaM tvaSTadhA bhavet // ' [ doSatvaM cAtra rasAsvAdanadainyAdidoSadarzanAt // 21 // kisI sambandhIke maukhika yA likhita sandezake pahu~cAne Adise santuSTa hue dAtAse bhojana Adi grahaNa karanA dUta doSa hai| aSTAMganimitta batalAnese santuSTa hue dAtAke dvArA diye hue AhArako grahaNa karanA nimitta doSa hai // 21 // vizeSArtha-mUlAcArameM kahA hai-'jisa grAmameM yA jisa dezameM sAdhu rahatA ho vaha usakA svagrAma aura svadeza hai| sAdhu jala-thala yA AkAzase, svagrAmase paragrAma yA svadezase paradeza jAtA ho to koI gRhastha kahe ki mahArAja ! merA yaha sandeza le jAnA / usa sandezako pAnevAlA gRhastha yadi prasanna hokara sAdhuko AhAra Adi de aura vaha le to use dUtI doSa lagatA hai| __ mahAnimitta ATha haiM--vyaMjana, aMga, svara, chinna, bhauma, antarIkSa, lakSaNa, svapna / zarIrake avayavoMko aMga kahate haiN| unapara jo tila, mazaka Adi hote haiM unheM vyaMjana kahate haiM / zabdako svara kahate haiN| talavAra Adike prahArako yA vastra Adike chedako chinna kahate haiN| bhUmibhAgako bhauma kahate haiN| sUrya Adike udaya-asta Adiko antarIkSa kahate haiN| zarIra meM jo kamala cakra Adi cihna hote haiM unheM lakSaNa kahate haiM / svapna to prasiddha hai| ina ATha mahAnimittoMke dvArA bhAvI zubhAzubha batalAkara yadi bhojanAdi prApta kiyA jAtA hai to vaha nimitta nAmaka utpAdana doSa hai| piNDaniyukti (gA. 436) meM nimitta doSakI burAI batalAneke lie eka kathA dI hai--eka grAmanAyaka paradeza gyaa| usakI patnIne kisI nimittajJAnI sAdhuse apane patikI kuzalavArtA puuchii| usane batAyA ki vaha zIghra AyegA / udhara paradezameM grAmanAyakake manameM huA ki maiM cupacApa ekAkI jAkara dekhU ki merI patnI duHzIlA hai yA sushiilaa| udhara grAmameM saba loga sAdhuke kathanAnusAra usakI pratIkSA karate baiThe the| jaise hI vaha pahu~cA saba A gye| usane pUchA-tuma logoMko mere AnekA 1. sambandhi -bha. ku. c.| 2. svapanazceti-bha. ku. ca. / 3. 'jalathalaAyAsagadaM sayaparagAme sadesaparadese / saMdaMdhivayaNaNayaNaM dUdIdoso havadi eso||-6|29 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyAya 391 atha vanIpakAjIvadoSAvAha dAtuH puNyaM zvAdidAnAdastyevetyanuvRttivAk / vanIpakoktirAjIvo vRttiH zilpakulAdinA // 22 // dAturityAdi-zunaka-kAka-kuSTAdyAtamadhyAhnakAlAgatamAMsAdyAsaktadvijadIkSopajIvi-pAzvasthatApasAdizramaNachAtrAdibhyo datte puNyamasti na veti dAnapatinA pRSThe satyastyevetyanukUlavacanaM bhojanAdyarthaM vanIpakavacanaM nAma doSo dInatvAdidoSadarzanAt / uktaM ca 'saann-kivinn-tihi-maahnn-paasNddiy-svnn-kaagdaannaadii| puNNaM Na veti puDhe puNNaM tiya vaNivayaM vayaNaM // ' [ mUlAcAra gA. 451 ] ___ vRttirityAdi-hastavijJAna - kula - jAtyaizvaryatapo'nuSThAnAnyAtmano nirdizya jiivnkrnnmityrthH| 9 uktaM ca 'AjIvastapa aizvayaM zilpaM jAtistathA kulam / taistUtpAdanamAjIva eSa doSaH prakathyate // ' doSatvaM cAtra vIryAgUhanadInatvAdidoSadarzanAt // 22 // atha hastikalpAdinagarajAtAkhyAnaprakAzanamukhena krodhAdisaMjJAzcaturo doSAnAhapatA kaise lgaa| saba bole-tamhArI pattIne kahA thaa| usa samaya vaha sAdha bhI usake gharameM upasthita thaa| patine patnIse pUchA- tumane merA AnA kaise jAnA ? vaha bolI-sAdhuke nimittajJAnase jaanaa| taba usane punaH pUchA-usakA vizvAsa kaise kiyA ? patnI bolItumhAre sAtha maiMne pahale jo kucha ceSTAe~ kI, vArtAlApa kiyA, yahA~ taka ki mere guhya pradeza meM jo cihna hai vaha saba sAdhune saca-saca batalA diyaa| taba vaha kruddha hokara sAdhuse bolAbatalAo isa ghor3Ike garbha meM kyA hai ? sAdhune kahA-pA~ca raMgakA bccaa| usane turanta ghor3IkA peTa phAr3a DAlA / usameM-se vaisA hI baccA nikalA / taba usane sAdhuse kahA-yadi tumhArA kathana satya na nikalatA to tuma bhI jIvita na rahate / ataH sAdhuko nimittakA prayoga kabhI bhI nahIM karanA cAhie // 21 // vanIpaka aura AjIva doSako kahate haiM kutte Adiko dAna karanese puNya hotA hI hai isa prakAra dAtAke anukUla vacana kahakara bhojana prApta karanA vanIpakavacana nAmaka doSa hai| apane hastavijJAna, kula, jAti, aizvarya, tapa AdikA varNana karake bhojana prApta karanA AjIva nAmaka doSa hai // 22 // vizeSArtha -tAtparya yaha hai ki dAtAne pUchA-kuttA, kauA, kuSTa Adi vyAdhise pIr3ita atithi, madhyAhna kAlameM Aye bhikSuka, mAMsabhakSI brAhmaNa, dIkSAse jIvikA karanevAle pAzvastha tApasa Adi zramaNa, chAtra Adiko dAna dene meM puNya hai yA nahIM? bhojana prApta karaneke lie 'avazya puNya hai' aisA kahanA vanIpaka vacana nAmaka doSa hai kyoMki usameM dInatA pAyI jAtI hai / vanIpakakA artha hai yaack-bhikhaarii| bhikhArI-jaise vacana bolakara bhojana prApta karanA doSa hai / mUlAcArameM bhI aisA hI kahA hai / / 22 / / ___Age hastikalpa Adi nagaroMmeM ghaTita ghaTanAoMke prakAzana dvArA krodha, mAna, mAyA, lobha nAmake cAra doSoMko kahate haiM Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 dharmAmRta ( anagAra) krodhAdibalAdavatazcatvArastadabhidhA munerdoSAH / purahastikalpavennAtaTakAsorAsIyanavat syuH // 23 // tadabhidhAH-krodha-mAna-mAyA-lobhanAmAnaH / kAsI-vArANasI / kathAstUtprekSya vAcyAH // 23 // atha pUrvasaMstava-pazcAtsaMstavadoSAvAha hastikalpapura, vennAtaTa, kAsI aura rAsIyana nAmake nagaroMkI taraha krodha, mAna, mAyA aura lobhake balase bhojana prApta karanevAle munike krodha, mAna, mAyA, lobha nAmake doSa hote haiM / / 23|| vizeSArtha-yadi sAdhu krodha karake bhikSA prApta karatA hai to krodha nAmakA utpAdana doSa hotA hai / yadi mAna karake bhikSA prApta karatA hai to mAnadoSa hotA hai| yadi mAyAcAra karake bhikSA utpanna karatA hai to mAyA nAmaka utpAdana doSa hotA hai / yadi lobha dikhalAkara bhikSA prApta karatA hai to lobha nAmaka utpAdana doSa hotA hai / hastikalpa nagara meM kisI sAdhune krodha karake bhikSA prApta kI thii| vennAtaTa nagarameM kisI sAdhune mAnase bhikSA prApta kI thii| vArANasImeM kisI sAdhu ne mAyAcAra karake bhikSA prApta kI thii| rAziyAnameM kisI sAdhune lobha batalAkara bhikSA prApta kI thii| mUlAcArameM (6 / 35) ina nagaroMkA ullekha mAtra hai aura TIkAkArane kevala itanA likhA hai ki inakI kathA kaha lenA cAhie / piNDaniyuktimeM (gA. 461) una nagaroMkA nAma hastakalpa, giripuSpita, rAjagRha aura campA diyA hai / aura kathAe~ bhI dI haiM-hastakalpa nagarameM kisI brAhmaNake gharameM kisI mRtakake mAsika zrAddhapara kisI sAdhune bhikSAke lie praveza kiyaa| kintu dvArapAlane manA kara diyA / taba sAdhune kruddha hokara kahA-Age denaa| daivayogase phira koI usa gharameM mara gyaa| usake mAsika ddha para punaH vaha sAdha bhikSAke lie aayaa| dvArapAlane punaH manA kiyA aura vaha punaH kruddha hokara bolA-Age denaa| daivayogase usI gharameM phira eka manuSya mara gyaa| usake mAsika zrAddhapara punaH vaha bhikSu bhikSAke lie aayaa| dvArapAlane punaH rokA aura sAdhune punaH 'Age denA' khaa| yaha sunakara dvArapAlane vicArA-pahale bhI isane do bAra zApa diyA aura do AdamI mara gye| yaha tIsarI belA hai| phira koI na mara jaaye| yaha vicArakara usane gRhasvAmIse saba vRttAnta khaa| aura gRhasvAmIne sAdara kSamA yAcanApUrvaka sAdhuko bhojana diyaa| yaha krodhapiNDakA udAharaNa hai| isI taraha eka sAdhu eka gRhiNIke ghara jAkara bhikSAmeM sevaI mA~gatA hai| kintu gRhiNI nahIM detii| taba sAdhu ahaMkAra meM bharakara kisI taraha usa strIkA ahaMkAra cUrNa karaneke lie usake patise sevaI prApta karatA hai / yaha mAnase prApta AhArakA udAharaNa hai| isI taraha mAyA aura lobhake bhI udAharaNa haiN| zvetAmbara paramparAmeM sAdhu ghara-ghara jAkara pAtrameM bhikSA lete haiN| isalie ye kathAnaka unameM ghaTita hote haiM / digambara paramparAmeM to isa taraha bhikSA mA~ganekI paddhati nahIM hai / ataH prakArAntarase ina doSoMkI yojanA karanI caahie| yathA-susvAdu bhojanake lobhase samRddha zrAvakoMko phATakeke A~ka batalAnekA lobha dekara bhojanAdi prApta karanA / yA kruddha hokara zApakA bhaya dekara kucha prApta karanA Adi // 23 // Age pUrvastuti aura pazcAt stutidoSoMko kahate haiM Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyAya stutvA dAnapati dAnaM smarayitvA ca gRhRtaH / gRhItvA stuvatazca staH prAkpazcAtsaMstavau kramAt // 24 // stutvA tvaM dAnapatistava kIrtirjagadvyApinItyAdikIrtanaM kRtvA / smarayitvA - tvaM pUrvaM mahAdAna- 3 patiridAnIM kimiti kRtvA vismRta iti saMbodhya / doSatvaM cAtra nagnAcAryakartavya kArpaNyAdidoSadarzanAt ||24|| atha cikitsA - vidyA - mantrAMstrIn doSAnAha - cikitsA ruvapratIkArAdvidyAmAhAtmyadAnataH / vidyA mantrazca taddAnamAhAtmyAbhyAM malo'znataH // 65 // rukpratIkArAt ---- kAyAdyaSTAGgacikitsAt zAstrabalena jvarAdivyAdhigrahAdInnirAkRtya tannirAkaraNamupadizya ca / uktaM ca 'rasAyana viSakSArAH kaumArAGgacikitsite / cikitsAdoSa eSo'sti bhUtaM zilpaM zirASTadhA // ' [ ] zilereti zAlAkyam / doSatvaM cAtra sAvadyAdidoSadarzanAt / vidyetyAdi - AkAzagAminyAdividyAyAH 12 prabhAveNa pradAnena vA / taduktam - 'vidyA sAdhita siddhA syAdutpAdastatpradAnataH / tasyA mAhAtmyato vApi vidyAdoSo bhavedasau // ' [ ] dAtAkI stuti karake aura pahale diye hue dAnakA smaraNa karAkara dAna grahaNa karanevAlA sAdhu pUrvastuti nAmaka doSakA bhAgI hotA hai / tathA dAna grahaNa karake dAtAkI stuti karanevAlA sAdhu pazcAt stuti doSakA bhAgI hotA hai ||24|| 393 Age cikitsA, vidyA aura mantra ina tIna doSoMko kahate haiM cikitsA zAtrake balase jvara Adi vyAdhiyoMko dUra karake usase AhAra prApta karanevAlA sAdhu cikitsA nAmaka doSakA bhAgI hai| AkAzagAminI Adi vidyAke prabhAva se yA usake dAnase AhAra prApta karanevAlA sAdhu vidyA nAmaka doSakA bhAgI hai / yA maiM tumheM amuka vidyA dU~gA aisI AzA dekara bhojana Adi prApta karanepara bhI vahI doSa hotA hai / sarpa AdikA viSa dUra karanevAle mantrake dAnase yA usake mAhAtmyase yA mantra denekI AzA dekara bhojanAdi prApta karanese mantra nAmaka doSa hotA hai // 25 // vizeSArtha - mUlAcAra (6 / 33) meM cikitsA ke ATha prakAra honese cikitsA doSa bhI ATha batalAye haiM - kaumAracikitsA arthAt bAlakoMkI cikitsA, zarIra cikitsA arthAt jvarAdi dUra karanA, rasAyana - jisase umra bar3hatI hai, zarIrakI jhurriyA~ Adi dUra hotI haiM, viSa cikitsA arthAt viSa utAranA, bhUta cikitsA-bhUta utArane kA ilAja, kSAratantra arthAt duSTa ghAva vagairahakI cikitsA, zalAkA cikitsA arthAt salAI dvArA A~kha Adi kholanA, zalya cikitsA arthAt phor3A ciirnaa| ina ATha prakAroM meM se kisI bhI prakAra se 1. - tsAzAstra -bha. ku. ca. / 2. zalyaM bha. ku. ca. 3. zireti bha. ku. ca. 4. pradhAna-bha. ku. ca. 1 50 6 15 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 dharmAmRta ( anagAra) kiM ca, tubhyamahaM vidyAmimAM dAsyAmItyAzApradAnena ca bhuktyutpAde'pi sa eva doSaH / tathA coktam 'vijjA sAdhitasiddhA tisse aasaapdaannkrnnehi| . tisse mAhappeNa ya vijjAdoso du uppAdo // ' [ mUlAcAra gA. 457 ] mantra:...-- saadivissaaphrtaa| atrApi mantrAzApradAnenetyapi vyAkhyeyam / doSatvaM cAtra lokapratAraNajihvAguddhayAdidoSadarzanAt // 25 // atha prakArAntareNa tAvevAha vidyA sAdhitasiddhA syAnmantraH paThitasiddhakaH / tAbhyAM cAhUya tau doSau stoinato bhuktidevatAH // 26 // bhuktidevatA:-AhArapradavyantarAdidevAn / uktaM ca 'vidyAmantraiH samAhUya yadAnapatidevatAH / sAdhitaH sa bhavedoSo vidyAmantrasamAzrayaH // [ ] // 26 // atha cUrNamUlakarmadoSAvAha doSo bhojanajananaM bhuussaajncuurnnyojnaaccuurnnH| syAnmUlakarma cAvazavazIkRtiviyuktayojanAbhyAM tat // 27 // upakAra karake AhAra Adi grahaNa karanA cikitsA doSa hai| piNDaniyuktimeM cikitsAse roga pratIkAra athavA roga pratIkArakA upadeza vivakSita hai| jaise, kisI rogIne rogake pratIkArake lie sAdhuse pUchA to vaha bolA-kyA maiM vaidya hU~? isase yaha dhvanita hotA hai ki vaidyake pAsa jAkara pUchanA caahie| athavA rogIke pUchanepara sAdhu bolA-mujhe bhI yaha roga huA thaa| vaha amuka auSadhise gayA thaa| yA vaidya banakara cikitsA karanA yaha dUsarA prakAra hai / jo sAdhanAse siddha hotI hai use vidyA kahate haiM aura jo pATha karanese siddha hotA hai use mantra kahate haiM / inake dvArA AhArAdi prApta karanese lokameM sAdhupadakI akIrti bhI ho sakatI hai| use lokako ThaganevAlA bhI kahA jAtA hai athavA 'maiM tumheM amuka vidyA pradAna karU~gA' aisI AzA dekara bhojana prApta karanepara bhI yahI doSa AtA hai / mUlAcAra (gA. 638) meM kahA hai-jo sAdhanepara siddha hotI hai use vidyA kahate haiN| usa vidyAkI AzA dekara ki maiM tumheM yaha vidyA dUMgA aura usa vidyAke mAhAtmyake dvArA jo jIvana-yApana karatA hai use vidyotpAdana nAmaka doSa hotA hai / / 25 / / prakArAntarase una donoM doSoMko kahate haiM jo pahale japa, homa Adike dvArA sAdhanA kiye jAnepara siddha hotI hai vaha vidyA hai| aura jo pahale gurumukhase par3hanepara pIche siddha arthAt kAryakArI hotA hai vaha mantra hai| una vidyA aura mantrake dvArA AhAra dene meM samartha vyantara Adi devoMko bulAkara unake dvArA prApta karAye bhojanako khAnevAle sAdhuke vidyA aura mantra nAmaka doSa hote haiM // 26 // cUrNa aura mUlakarma doSoMko kahate haiM zarIrako sundara banAnevAle cUrNa aura A~khoMko nirmala banAnevAle aMjanacUrNa unake abhilASI dAtAko dekara usase AhAra prApta karanA cUrNa doSa hai| jo vazameM nahIM hai use vazameM karanA aura jina strI-puruSoM meM paraspara meM viyoga huA hai unako milAkara bhojana prApta karanA mUlakamaM doSa hai // 27|| Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyAya 395 bhUSAJjanacUrNa::- zarIrazobhAlaGkaraNAdyathaM netranairmalyArthaM ca dravyarajaH / tat bhojanajananam / doSatvaM cAtra pUrvatra jIvikAdikriyayA jIvanAt paratra ca lajjAdyAbhogasye karaNAt // 27 // athaivamutpAdanadoSAn vyAkhyAyedAnImazanadoSoddezArthamAha zaGkita pihita prakSita- nikSipta-cchoTitApariNatAkhyAH / daza sAdhAraNadAyaka liptavimizraH sahetyazanadoSAH ||28|| spaSTam // 28 // atha zaGkitadoSavihitadoSau lakSayati saMdigdhaM kimidaM bhojyamuktaM to veti zaGkitam / pihitaM deyamaprAsu guru prAsvapanIya vA ||29|| bhojyaM -- bhojanArham / uktaM - Agame pratipAditam / yacca ' kimayamAhAro adhaH karmaNA niSpanna uta na' ityAdizaGkAM kRtvA bhujyate so'pi zaGkitadoSa eva / aprAsu - sacittaM pidhAnadravyam / prAsu - acittaM pidhAnadravyam / guru- bhArikam / uktaM ca vizeSArtha - piNDaniryukti meM A~khoMmeM adRzya honekA aMjana lagAkara kisI ghara meM bhojana karanA cUrNa doSa hai / jaise do sAdhu isa prakArase apaneko adRzya karake candragupta ke sAtha bhojana karate the / candragupta bhUkhA raha jAtA thA / dhIre-dhIre usakA zarIra kRza hone lagA / taba cANakyakA udhara dhyAna gayA aura usane yuktise donoMko pakar3a liyaa| dUsare, eka sAdhu pairameM lepa lagAkara nadIpara se calatA thaa| eka dina vaha isI taraha AhAra ke lie gayA / dAtA usake paira dhone lagA to vaha taiyAra nahIM huA / kintu paira pakhAre binA gRhastha bhojana kaise karAye / ataH sAdhuko paira dhulAne pdd'e| pairoMkA lepa bhI dhula gayA / bhojana karake jAnepara sAdhu nadI meM DUbane lagA to usakI pola khula gayI / mUla doSakA udAharaNa dete hue kahA hai- eka rAjAke do patniyA~ thiiN| bar3I patnI garbhavatI huI to choTIko cintA huI / eka dina eka sAdhu AhAra ke lie Aye to unhoMne choTIse cintAkA kAraNa puuchaa| usake batalAnepara sAdhune kahA- tuma cintA mata kro| hama davA dete haiM tuma bhI garbhavatI ho jaaogii| choTI bolI- gaddIpara to bar3IkA hI putra baiThegA / aisI davA do jo usakA bhI garbha gira jAye / sAdhune vaisA hI kiyA / yaha mUla doSa hai ||27|| isa prakAra utpAdana doSoMkA prakaraNa samApta huA / isa prakAra utpAdana doSoMko kahakara aba azana doSoMko kahate haiM - jo khAyA jAtA hai use azana kahate haiM / azana arthAt bhojya / usake dasa doSa haiM - zaMkita, pihita, prakSita, nikSipta, choTita, apariNata, sAdhAraNa, dAyaka, lipta aura vimizra ||28|| aba zaMkita Adi doSoMke lakSaNa kahane kI icchAse prathama hI zaMkita aura pihita doSoM ke lakSaNa kahate haiM yaha vastu AgamameM bhojanake yogya kahI hai athavA nahIM kahI hai isa prakArakA sandeha hote hue use grahaNa karanA zaMkita doSa hai / yaha AhAra adhaH karma se banA hai yA nahIM, ityAdi 1. gasvIkara - bha. ku. ca. 2. saMkiya makkhiya nikkhitta pihiya sAhariya dAya gummIse / apariNaya litta chaDDiya esaNa dosA dasa havaMti // - piNDaniryukti, 520 gA. / 3 6 9 12 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 dharmAmRta ( anagAra) 'pihitaM yatsacittena gurvacittena vApi yt| tat tyaktvaiva ca yaddeyaM boddhavyaM pihitaM hi tat // [ ] // 29 // atha mrakSitanikSiptadoSau lakSayati mrakSitaM snigdhahastAdyairdattaM nikSiptamAhitam / sacittakSmAgnivADhejahariteSu traseSu ca // 30 // hastAdyaiH-AdyazabdAd bhAjanaM kaDacchukazca / doSatvaM cAtra sammUrchanAdisUkSmadoSadarzanAt / AhitaMuparisthApitam / sacittAni-sajIvAnyaprAsukayuktAni vA kAyarUpANi / uktaM ca 'saccitta puDhaviAU teU haridaM ca vIyatasajIvA / jaM tesimuvari ThavidaM NikkhitaM hodi chabbheyaM // [ mUlAcAra 465 gA. ] // 30 // atha choTitadoSamAha bhujyate bahupAtaM yatkarakSepyathavA karAt / galaddhitvA karau tyaktvA'niSTaM vA choTitaM ca tat // 31 // bhujyata ityAdi / yadbahupAtaM-pracuramannaM pAtayitvA arthAdalpaM bhujyate / yadvA karakSe'pi-galatpariveSakeNa haste prakSipyamANaM takrAdyaH parisravad bhujyate / yadvA karAd galat-svahastAt takrAdyaiH parisravad zaMkA hote hue use grahaNa karanA bhI zaMkita doSa hai| sacitta yA acitta kintu bhArI vastuse Dhake hue bhojanako DhakanA dUra karake jo bhojana sAdhuko diyA jAtA hai vaha pihita doSase yukta hai // 29 // mrakSita aura nikSipta doSako kahate haiM ghI-tela Adise lipta hAthase yA pAtrase yA karachuse muniko diyA huA dAna mrakSita doSase yukta hai / sacitta pRthvI, sacitta jala, sacitta agni, sacitta bIja aura haritakAya yA trasakAya jIvoMpara rakhI vastu ho usako muniko denA nikSipta doSa hai // 30 // vizeSArtha-ive. piNDaniyaMkti meM mrakSitake do bheda haiM-sacitta mrakSita, acitta mrkssit| sacitta mrakSitake tIna bheda haiM-pRthivIkAya prakSita, apkAya mrakSita, vanaspatikAya mrakSita | acitta mrakSitake do bheda haiM-garhita aura itara / carbI Adise lipta gahita hai aura ghRta Adise lipta itara hai / sacitta pRthvIkAyake do bheda haiM-zuSka aura aaii| jo deya, pAtra yA hAtha sUkhI cikanI dhUlase aura jo Ardra sacitta pRthivIkAyase mrakSita hotA hai vaha sacitta pRthivIkAya mrakSita hai / apkAya mrakSitake cAra bheda haiM-puraHkarma, pazcAtkarma, sasnigdha aura jlaaii| sAdhuko bhojanAdi denese pahale jo hasta AdikA jalase prakSAlana kiyA jAtA hai vaha puraHkarma hai / jo bhojanadAnake pazcAt kiyA jAtA hai vaha pazcAtkameM hai| hA jala lagA rahe to sasnigdha hai aura spaSTa rUpase ho to jalAdra hai| pratyeka vanaspati Amra phalAdi, anantakAya vanaspati, kaTahala Adike tatkAla banAye Tukar3oMse yadi hastAdi lipta ho to vanaspati mrakSita hai| zeSa tIna agni, vAyu aura trasa ina tInoMse mrakSita nahIM mAnA hai kyoMki lokameM inase mrakSita honepara bhI mrakSita nahIM kahA jaataa| isI taraha nikSiptake bhI aneka bheda-prabhedoMkA kathana hai // 30 // choTita doSako kahate haiM choTita doSake pA~ca prakAra haiN| saMyamIke dvArA bahuta-sA anna nIce girAte hue thor3A khAnA 1, parosanevAle dAtAke dvArA hAthameM takra Adi dete hue yadi giratA ho to aisI mAmUlI Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyAya bhujyate / yadvA bhitvA karau-hastapuTaM pRthakkRtya bhujyate / yadvA tyaktvAniSTaM anabhirucitamujjhitvA iSTaM bhujyate, tatpaJcaprakAramapi choTitamityucyate // 31 // athApariNatadoSamAha-- tuSacaNa-tila-taNDula-jalamuSNajalaM ca svarNagandharasaiH / arahitamaparamapIdRzamapariNataM tanna munibhirupayojyam // 32 // tuSetyAdi-tuSaprakSAlanaM caNakaprakSAlanaM tilaprakSAlanaM taNDulaprakSAlanaM vA yaccoSNajalaM taptaM bhUtvA 6 zItamudakaM svavarNAcaraparityaktamanyadapIdRzamapariNataM harItakIcUrNAdinA avidhvastaM yajjalaM tanmunibhistyAjyamityarthaH / tuSajalAdIni pariNatAnyeva grAhyANIti bhAvaH / uktaM ca 'tila-taMDula-usaNodaya-caNodaya tusodayaM aviddhatthaM / aNNaM tahAvihaM vA apariNadaM Neva ginnhijjo|| [ mUlAcAra, gA. 473] api ca 'tilAdijalamuSNaM ca toyamanyacca tAdRzam / karAdyatADitaM caiva gRhItavyaM mumukSubhiH // ' [ ] // 32 // atha sAdhAraNadoSamAha yaddAtuM saMbhramAdvastrAdhAkRSyAnnAdi diiyte| asamIkSya tadAdAnaM doSaH sAdhAraNo'zane // 33 // saMbhramAt-saMkSobhAd bhayAdAdarAdvA / asamIkSya-sabhyagaparyAlocya, annAdi / uktaM ca'saMbhramAharaNaM kRtvA''dAtuM paatraadivstunH|| 18 asamIkSyaiva yaddeyaM doSaH sAdhAraNaH sa tu // ' [ ] // 33 // avasthAmeM use grahaNa karanA 2, athavA munike hAthase takra Adi nIce giratA ho to bhI bhojana karanA 3, donoM hatheliyoMko alaga karake bhojana karanA 4 aura jo na ruce use khAnA ye saba choTita doSa haiM // 31 // apariNata doSako kahate haiM tuSa, canA, tila aura cAvalake dhovanakA jala, aura vaha jala jo garma hokara ThaNDA ho gayA ho, jisake rUpa, rasa aura gandhameM parivartana na huA ho arthAt harar3ake cUrNa Adise jo apanA rUpa-rasa Adi chor3akara anya rUpa-rasavAlA na huA ho usako apariNata kahate haiM / aisA jala muniyoM ke upayogake yogya nahIM hai // 32 // vizeSArtha-zve. piNDaniyukti (gA. 609 Adi ) meM apariNatakA svarUpa batalAte hue kahA hai-jaise dUdha dUdharUpase bhraSTa hokara dadhirUpa honepara pariNata kahA jAtA hai, vaise hI pRthivI kAyAdika bhI svarUpase sajIva honepara yadi sajIvatvase mukta nahIM hue to apariNata kahe jAte haiM aura jIvase mukta honepara pariNata kahe jAte haiN| apariNatake aneka bheda kahe haiM // 32 // sAdhAraNa doSako kahate haiM deneke bhAvase, ghabarAhaTase yA bhayase vastra, pAtra Adiko binA vicAre khIMcakara jo anna Adi sAdhuko diyA jAtA hai usakA grahaNa karanA bhojanakA sAdhAraNa nAmaka doSa hai / / 33 / / Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 dharmAmRta ( anagAra) atha dAyakadoSamAha malinI-gabhiNI-liGginyAdinAryA nareNa ca / zavAdinA'pi klIbena dattaM dAyakadoSabhAk // 34 // malinI-rajasvalA / garbhiNI-gurubhArA / zavaH-mRtakaM smazAne prakSipyAgato mRtakasUtakayukto vaa| AdizabdAda vyAdhitAdiH / uktaM ca 'sUtI zauNDI tathA rogI zavaH SaNDhaH pizAcavAn / patitoccAranagnAzca raktA vezyA ca liGginI // vAntA'bhyaktAGgikA cAtibAlA vRddhA ca grbhinnii| adantyandhA niSaNNA ca nIcoccasthA ca sAntarA // vizeSArtha-mUlAcArameM isa doSakA nAma saMvyavaharaNa hai / saMvyavaharaNakA artha TIkAkArane kiyA hai-jaldIse vyavahAra karake yA jaldIse AharaNa karake / isIpara se isa doSakA nAma saMvyavaharaNa hI ucita pratIta hotA hai| zve. piNDaniyuktimeM bhI isakA nAma saMharaNa hai| paM. AzAdharajIne sAdhAraNa nAma kisI anya AdhArase diyA hai| kintu vaha ucita pratIta nahIM hotA kyoMki isa doSakA jo svarUpa hai vaha sAdhAraNa zabdase vyakta nahIM hotaa| saMvyavaharaNa yA saMharaNa zabdase hI vyakta hotA hai| anagAra dharmAmRtakI paM. AzAdharajIkI TIkAmeM isa prakaraNameM jo pramANa uddhRta kiye haiM ve adhikatara saMskRta zloka haiN| ve zloka kisa granthake hai yaha patA nahIM cala sakA hai phira bhI mUlAcArakI gAthAoMke sAtha tulanA karanese yaha spaSTa ho jAtA hai ki ve zloka mUlAcArakI gAthAoMpara-se hI race gaye haiN| usImeM isa doSakA nAma sAdhAraNa likhA hai| kintu usake lakSaNameM jo 'saMbhrama AharaNa' pada prayukta huA hai usIse isa doSakA nAma saMvyavaharaNa siddha hotA hai sAdhAraNa nahIM // 33 // Age dAyaka doSako kahate haiM rajasvalA, garbhiNI, AryikA Adi strIke dvArA tathA mRtakako zmazAna pahu~cAkara Aye hae yA mRtakake sUtakavAle manuSyake dvArA aura napaMsakake dvArA diyA gayA dAna dAyaka dopase yukta hotA hai // 34 // vizeSArtha-mUlAcaurameM likhA hai-'jisake prasava huA hai, jo madyapAyI hai, rogI hai, mRtakako zmazAna pahu~cAkara AyA hai, yA mRtakake sUtakavAlA hai, napuMsaka hai, bhUtase grasta hai, 1. 'saMvavaharaNaM kiccA padAmidi celabhAyaNA dINaM / asamikkhiya jaM deyaM saMvavaharaNo havadi doSo' ||-muulaa. 6148 2. sUdI suMDI rogI madaya-NavaMsaya-pisAya-Naggo ya / uccAra-paDida-vaMta-ruhira-vesI samaNI aMgamakkhIyA / / ativAlA ativuDaDhA ghAsattI gambhiNI ya aNdhliyaa| aMtaridA va NisaNNA uccatthA ahava NIcatthA // pUyaNa pajjalaNaM vA sAraNa pacchAdaNaM ca vijjhavaNaM / kiccA tahAggIkajja NivAdaM ghaTTaNaM cAvi / / levaNa majjaNakammaM piyamANaM dArayaM ca Nikkhaviya / evaM vihAdiyA puNa dANaM jadi diti dAyagA dosaa||-muulaacaar 49-52 gaa.| Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyAya phatkAraM jvAlanaM caiva sAraNaM chAdanaM tthaa| vidhyApanAgnikArye ca kRtvA nizcyAvaghaTTane // lepanaM mArjanaM tyaktvA stanalagnaM zizuM tthaa| dIyamAne hi dAne'sti doSo daaykgocrH||' [ sUtI-bAlaprasAdhikA / zauNDI-madyapAnalampaTA / pizAcavAn-vAtAdhupahataH pizAcagRhIto vA / patitaH-marjAgataH / uccAraH--uccAramatrAdIna kRtvA''gataH / nagnaH-ekavastro vastrahIno vA / raktA- 6 rudhirasahitA / liGginI-AryikA athavA paJcazramaNikA rktpttikaadyH| vAntA-chadi kRtvA AgatA / abhyaktAGgikA-aGgAbhyaJjanakAriNI abhyaktazarIrA vA / adantI-yat kiMcid bhkssyntii| niSaNNA-upaviSTA / nIcoccasthA-nIce ucce vA pradeze sthitA / saantraa-kunnddyaadibhirvyvhitaa| 9 phUtkAraM-sandhukSaNam / jvAlanaM-mukhavAtenAnyena vA agnikASThAdInAM pralepanaM (pradIpanaM ) / sAraNaMkASThAdInAmutkarSaNam / chAdanaM-bhasmAdinA agneH pracchAdanam / vidhyApanaM-jalAdinA nirvApaNam / agnikArya-agneritastataH karaNam / nizcyAvaH-kASThAdiparityAgaH / ghaTTanaM-agnerupari kumbhyAdi- 12 cAlanam / lepanaM-gomayakardamAdinA kuDyAderupadehama / mArjanaM-snAnAdikaM karma, 'kRtvA' iti saMbandhaH / zauNDI rogItyAdiSu liGgamatantram // 34 // atha liptadoSamAha yadgairikAdinA''mena zAkena salilena vA / ArdraNa pANinA deyaM talliptaM bhAjanena vA // 3 // gairikAdinA, AdizabdAt khaTikAdi vizeSaNakaraNe vA tRtiiyaa| Amena-apakvena taNDulAdipiSTena / 18 uktaM ca 'geruyaharidAleNa va seDhIya maNosilAmapiTeNa / - sapavAladagulleNa va deyaM karabhAjaNe littaM // [ mUlAcAra, gA. 474 ] // 35 // 21 / nagna hai, malamUtra Adi tyAgakara AyA hai, mUcchita hai, jise vamana huA hai, jisake khUna bahatA hai, jo vezyA hai, AryikA hai, tela mAliza karanevAlI hai, ati bAlA hai, ati vRddhA hai, bhojana karatI huI hai, garbhiNI hai, andha hai, parde meM hai, baiThI huI hai, nIce yA U~ce pradezapara khar3I hai, aisI strI ho yA puruSa usake hAthase bhojana grahaNa nahIM karanA cAhie / mu~hakI havAse yA paMkhese agniko 'phaMkanA, agnise lakar3I jalAnA, lakar3I sarakAnA, rAkhase agniko DhAkanA, pAnIse bujhAnA, tathA agni sambandhI anya bhI kArya karanA, lakar3I chor3anA, agniko khIMcanA, gobara lIpanA, snAna Adi karanA, dUdha pIte hue bAlakako alaga karanA, ityAdi kArya karate hue yadi dAna detI hai yA detA hai to dAyaka doSa hai| piNDaniyukti (gA. 572577 ) meM bhI isI prakAra 40 dAyaka doSa batalAye haiM aura pratyekameM kyoM doSa hai yaha bhI spaSTa kiyA hai| lipta doSako kahate haiM geru, haratAla, khar3iyA miTTI Adise, kacce cAvala AdikI piTThIse, hare zAkase, aprAsuka jalase lipta hAthase yA pAtrase yA donoM hI se AhArAdi diyA jAtA hai vaha lipta nAmaka doSa hai // 35 / / 1. lodaNaleveNa va-mUlAcAra / Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 dharmAmRta ( anagAra) atha vimizradoSamAha pathvyAuprAsakayA'dabhizca bIjena haritena yt| mizra jIvantrasaizvAnnaM mahAdoSaH sa mizrakaH // 36 // pRthvyA-mRttikayA / bIjena-yavagodhUmAdinA / haritena-patrapuSpaphalAdinA / mahAdoSaH-sarvathA 1 varjanIya ityarthaH / uktaM ca 'sajIvA pRthivI toyaM nIlaM bIjaM tathA trasaH / amIbhiH paJcabhimizra AhAro mizra iSyate // ' [ 1 // 36 // athAGgAra-dhUma-saMyojamAnanAmAno doSAstrayo vyAkhyAyante gaddhacAGgAro'znato dhamo nindayoSNahimAdi ca / mitho viruddha saMyojya doSaH saMyojanAhvayaH // 37 // gaddhayA-'suSTha rocyamidamiSTaM me yadyanyadapi labheyaM tadA bhadrakaM bhavet' ityAhAre'tilAmpaTyena / nindayA-virUpakametadaniSTaM mameti jugupsayA / uSNahimAdi-uSNaM zItena zItaM coSNena / AdizabdAd rUkSaM snigdhena snigdhaM ca rUkSeNetyAdi / tathA AyurvedoktaM kssiiraamlaadypi| saMyojya-AtmanA yojayitvA / 15 uktaM ca 'uktaH saMyojanAdoSaH svayaM bhaktAdiyojanAt / AhAro'tipramANo'sti pramANagatadUSaNam // ' [ // 37 // mizra doSako kahate haiM aprAsuka miTTI, jala, jau-gehU~ Adi bIja, harita patra-puSpa-phala Adise tathA jIvita do indriya Adi jIvoMse mizrita jo AhAra sAdhuko diyA jAtA hai vaha mizra nAmaka mahAdoSa hai // 36 // isa prakAra bhojana sambandhI doSoMko batalAkara mukti sambandhI cAra doSoMkA kathana karanekI icchAse pahale aMgAra Adi tIna doSoMko kahate haiM 'yaha bhojya bar3A svAdiSTa hai, mujhe rucikara hai, yadi kucha aura bhI mile to bar3A acchA ho' isa prakAra AhArameM ati lampaTatAse bhojana karanevAle sAdhuke aMgAra nAmaka bhukti doSa hotA hai / 'yaha bhojya bar3A kharAba hai, mujhe bilakula acchA nahIM lagatA', isa prakAra glAnipUrvaka bhojana karanevAle sAdhuke dhUma nAmaka bhukti doSa hotA hai| parasparameM viruddha uSNa, zIta, snigdha, rUkSa Adi padArthoM ko milAkara bhojana karanese saMyojanA nAmaka bhukti doSa hotA hai // 37 // vizeSArtha-susvAdu AhArako atigRddhike sAtha khAneko aMgAra doSa aura virUpa AhArako arucipUrvaka khAneko dhUma doSa kahA hai| ina doSoMko aMgAra aura dhUma nAma kyoM diye gaye, isakA spaSTIkaraNa piNDaniyukti meM bahuta sundara kiyA hai| likhA hai-jo IMdhana jalate hue aMgAradazAko prApta nahIM hotA vaha dhUma sahita hotA hai aura vahI iMdhana jalanepara aMgAra ho jAtA hai| isI taraha yahA~ bhI cAritrarUpI IMdhana rAgarUpI agnise jalanepara aMgAra kahA jAtA hai| aura dveSarUpI agnise jalatA huA cAritrarUpI iMdhana dhUma sahita Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyAya athAhAramAtrAM nirdizyAtimAtra saMjJadoSamAha - savyaJjanAzanena dvau pAnenaikamaMzamudarasya / bhRtvA'bhRtasturIyo mAtrA tadatikramaH pramANamalaH // 38 // vyaJjanaM - sUpazAlanAdi / turIyaH - caturthaH kukSibhAgaH / uktaM ca 'annena kukSerdvAvaMzI pAnenaikaM prapUrayet / AzrayaM pavanAdInAM caturthaM mavazeSayet // ' 1 doSatvaM cAtra svAdhyAyAvazyakakSati-nidrAlasyAdyudbhavajvarAdivyAdhisaMbhavadarzanAt // 38 // hotA hai / isI taraha - rogarUpI agnise jalatA huA sAdhu prAsuka bhI AhArako khAkara cAritrarUpa IMdhanako zIghra hI jale hue aMgArake samAna karatA hai aura dveSarUpa agnise jalatA huA sAdhu aprItirUpI dhUmase yukta cAritrarUpI IMdhanako tabataka jalAtA hai jabataka vaha aMgArake samAna nahIM hotA / ataH rAgase grasta munikA bhojana aMgAra hai kyoMki vaha cAritrarUpI IMdhana ke lie aMgAra tulya hai / aura dveSase yukta sAdhukA bhojana sadhUma hai, kyoMki vaha bhojana ke prati nindAtmaka kaluSabhAvarUpa dhUmase mizrita hai ||37|| Age AhArake parimANakA nirdeza karake atimAtra nAmaka doSako kahate haiM sAdhuko udarake do bhAga dAla zAka sahita bhAta Adise bharanA cAhie aura udarakA eka bhAga jala Adi peyase bharanA caahie| tathA cauthA bhAga khAlI rakhanA cAhie / isakA ' ullaMghana karanepara pramANa nAmaka doSa hotA hai ||38|| vizeSArtha - Agama meM bhojanakI mAtrA isa prakAra kahI hai - puruSake AhArakA pramANa battIsa grAsa hai aura strIke AhArakA pramANa aTThAIsa grAsa hai / itanese unakA peTa bhara jAtA hai / isase adhika AhAra karanepara pramANa nAmaka doSa hotA hai / piNDaniryuktimeM udarake chaha bhAga kiye haiM / usakA AdhA arthAt tIna bhAga udara to vyaMjana sahita annase bharanA cAhie / do bhAga pAnIse aura chaThA bhAga vAyuke saMcArake lie khAlI rakhanA caahie| Upara udara ke cAra bhAga karake eka caturthAMza udarako khAlI rakhanekA vidhAna kiyA hai / kAlakI apekSA isameM parivartana karanekA vidhAna piNDaniryukti meM hai| tIna kAla haiM- zIta, uSNa aura sAdhAraNa / ati zItakAla meM pAnIkA eka bhAga aura bhojanake cAra bhAga kalpanIya haiN| madhyama zItakAlameM pAnI ke do bhAga aura tIna bhAga bhojana grAhya hai / madhyama uSNa kAlameM bhI do bhAga pAnI aura tIna bhAga bhojana kalpanIya hai / ati uSNa kAlameM tIna bhAga pAnI aura do bhAga bhojana grAhya hai / sarvatra chaThA bhAga vAyu saMcArake lie rakhanA ucita hai ||38|| 1. AzramaM bha. ku. ca. / 2. rAgaggisaMpalitto bhuMjato phAsUyaM pi AhAraM / niddaDDhaMgAlanibhaM karei caraNidhaNaM khippaM // dosaggivi jalaMto appattiya dhUmadhUmiyaM caraNaM / aMgAramitta sarisaM jA na havaI niddahI tAva // - piNDani 657-658 / 3. battIsa kira kavalA AhAro kukkhipUraNo hoI / purisassa mahiliyAe aTThAvIsaM have kavalA // bhaga. A. 212 gA., piNDa ni., gA. 642 / 51 401 3 6 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 dharmAmRta ( anagAra) atha caturdazamalAnAha pUyAsrapalAsthyajinaM nakhaH kacamRtavikalatrike kandaH / bIjaM mUlaphale kaNakuNDau ca malAzcaturdazAnnagatAH // 39 // puurv-vrnnkledH| mRtavikalatrikaM-nirjIvadvitricaturindriyatrayam / bIjaM-prarohayogyaM yavAdikamiti TIkAyAma, akaritamiti ttippnnke| kaNa:-yavagodhamAdInAM bahiravayava iti TokAyAma, taNDalAhadIni TippaNake / kuNDa:-zAlyAdInAmabhyantarasUkSmAvayavA iti TIkAyAm, bAhye pakvo'bhyantare cApakva iti TippaNake / ete cASTavidhapiNDazuddhAvapaThitA iti pRthaguktAH / uktaM ca 'Naha-roma-jaMtu aTThI-kaNa-kuMDaya-pUya-camma-ruhira-maMsANi / bIya-phala-kaMda-mUlA chiNNANi malA caudasA huMti // ' [mUlAcAra 6 / 64 ] // 39 // atha pUyAdimalAnAM mahanmadhyAlpadoSatvakhyApanArthamAha pUyAdidoSe tyaktvApi tadannaM vidhivaccaret / prAyazcittaM nakhe kiMcit kezAdau tvannamutsRjet // 40 // tyaktvApiityAdi / mahAdoSatvAdityatra hetuH| kiMcit-tyaktvApyannaM prAyazcittaM kiMcidalpaM kuryAnmadhyamadoSatvAdityarthaH / annamutsRjet-na prAyazcittaM caredalpadoSatvAt // 40 // atha kandAdiSaTkasyAhArAt pRthakkaraNatattyAgakaraNatvavidhimAha___ kanvAdiSaTkaM tyaagaahmitynnaadvibhjenmuniH| na zakyate vibhaktaM cet tyajyatAM tahi bhojanam // 41 // tyAgAha-parihArayogyam / vibhajet-kathamapyante saMsaktaM tataH pRthakkuryAt // 41 // isa prakAra chiyAlIsa piNDa doSoMko kahakara usake caudaha maloMko batalAte haiM pIva, rudhira, mAMsa, haDDI, carma, nakha, keza, mare hue vikalatraya-doindriya, teindriya, cauindriya, kanda, sUraNa Adi, bIja-ugane yogya jau vagairaha yA aMkurita jau vagairaha, mUlIAdI vagairaha, phala-vera vagairaha, kaNa-gehU~ vagairahakA bAhya bhAga yA cAvala vagairaha, kuNDadhAna vagairahakA Abhyantara sUkSma avayava, ye caudaha AhAra sambandhI mala haiM // 39 // vizeSArtha-bhojanake samaya inameM se kucha vastuoMkA dazana yA sparzana honepara kuchake bhojanameM A jAnepara AhAra chor3a diyA jAtA hai| ATha prakArakI piNDa zuddhimeM inakA kathana na honese alagase inakA kathana kiyA hai| pIva Adi maloMmeM mahAn , madhyama aura alpa doSa batalAte haiM yadi khAyA jAnevAlA bhojana pIva, rudhira, mAMsa, haDDI aura carmase dUSita huA hai to yaha mahAdoSa hai| ataH usa bhojanako chor3a denepara bhI prAyazcitta zAstrameM kahe gaye vidhAnake anusAra prAyazcitta lenA cAhie / tathA nakha doSase dUSita bhojanako tyAga denepara bhI thor3A prAyazcitta karanA caahie| yaha madhyama doSa hai| yadi bhojanameM keza yA mare hue vikalendriya jIva hoM to bhojana chor3a denA cAhie, prAyazcittakI AvazyakatA nahIM hai kyoMki yaha alpa doSa hai // 40 // kanda Adi chaha doSoMko AhArase alaga karanekI yA bhojanako hI tyAganekI vidhi kahate haiM kanda, mUla, phala, bIja, kaNa aura kuNDa ye chaha tyAjya haiM tathA inheM bhojanase alaga Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyAya atha dvAtriMzatamantarAyAn vyAkhyAtumupakSipati - prAyo'ntarAyAH kAkAdyAH siddhabhakteranantaram / dvAtriMzadvayAkRtAH prAcyaiH prAmANyA vyavahArataH // 42 // prAyaH / etenAbhojyagRhapravezAdeH siddhabhakteH prAgapyantarAyatvaM bhavatIti bodhayati / tathA dvAtriMzato'tiriktA apyantarAyA yathAmnAyaM bhavantIti ca / vyAkRtAH - vyAkhyAtA na sUtritAH / prAcyaiH - TIkAkArAdibhiH / uktaM ca mUlAcAraTIkAyAM (gA. 34 ) sthitibhojanaprakaraNe - 'na caite'ntarAyAH siddhabhaktAvakRtAyAM gRhyante sarvadaiva bhojanAbhAvaH syAt / na caivaM, yasmAt * siddhabhakti yAvanna karoti tAvadupavizya punarutthAya bhuMkte / mAMsAdIn dRSTvA ca rodanAdizravaNena ca uccArAdIMzca kRtvA bhuMkte / na ca tatra kAkAdipiNDaharaNaM saMbhavati' // 42 // atha kAkAkhyalakSaNamAha kavAdivitsa bhoktumanyatra yAtyadhaH / yatau sthite vA kAkANyo bhojanatyAgakAraNam // 43 // kAketyAdi / kAkazyena zunaka mArjArAdiviSTAparipatanamityarthaH // 43 // 403 kiyA jA sakatA hai | ataH muni inheM bhojanase alaga kara de / yadi inheM bhojanase alaga karanA zakya na ho to bhojana hI tyAga denA cAhie // 41 // battIsa antarAyoMko kahate haiM pUrva TIkAkAroMne prAyaH siddhabhaktike pazcAt kAka Adi battIsa antarAyoMkA vyAkhyAna kiyA hai / ataH muniyoMko vRddha paramparAse Agata deza Adike vyavahArako lekara unheM pramANa mAnanA cAhie // 42 // vizeSArtha - granthakAra kahate haiM ki bhojanake antarAyoMkA kathana mUla granthoM meM nahIM pAyA jAtA / TIkAkAra vagairahane unakA kathana kiyA hai / tathA ye antarAya siddha bhakti karane ke bAda hI mAne jAte haiN| mUlAcArakI TIkA meM (gA. 34) sthiti bhojana prakaraNameM kahA hai-ye antarAya siddha bhakti yadi na kI ho to mAnya nahIM hote / yadi aisA ho to sarvadA hI bhojanakA abhAva ho jAyegA / kintu aisA nahIM hai kyoMki jabataka sAdhu siddha bhakti nahIM karatA taba taka baiThakara aura punaH khar3e hokara bhojana kara sakatA hai| mAMsa Adiko dekhakara, roneke zabdako sunakara tathA mala-mUtra AdikA tyAga karake bhojana karatA hai / 'prAyaH' kahane se koI-koI antarAya siddha bhakti karane se pahale bhI hote haiM yaha sUcita hotA hai / jaise 'abhojya gRhapraveza' arthAt aise ghara meM praveza jisakA bhojana grAhya nahIM hai / yaha bhI eka antarAya mAnA gayA hai / yadyapi mUlAcArake piNDazuddhi nAmaka adhyAyameM antarAyoMkA kathana hai phira bhI paM. AzAdharajIkA yaha kahanA ki antarAyoMkA kathana TIkAkAra Adine kiyA hai, 'vyAkRtAH - vyAkhyAtA, na sUtritAH / sUtra pranthoMmeM sUtrita nahIM hai, cintanIya hai ki unake isa kathanakA vAstavika abhiprAya kyA hai ? vaise zvetAmbarIya piNDaniryuktimeM, jise bhadrabAhu kRta mAnA jAtA hai, antarAyoMkA kathana nahIM hai ||42 // kAka nAmaka antarAyakA lakSaNa kahate haiM kisI kAraNase siddha bhakti karaneke sthAnase bhojana karaneke lie sAdhuke anyatra jAne athavA bhojana ke lie khar3e honepara yadi kAka, kuttA, billI Adi TaTTI kara deM to kAka nAmaka antarAya hotA hai aura vaha bhojanake tyAgakA kAraNa hotA hai ||43 // 3 6 9 1.2. Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 dharmAmRta (anagAra) athAmadhyachadirodhananAmnastrInAha lepo'medhyena pAdAderamedhyaM diraatmnaa| ___ chadanaM rodhanaM tu syAnmA bhukSveti niSedhanam // 44 // amedhyen-ashucinaa| pAdAdeH-caraNajaGghAkAcaudikasya / niSedhanaM-dharaNakAdinA bhojananivAraNam // 44 // atha rudhirAzrupAtajAnvadhaHparAmarzAkhyAstrIn zlokadvayenAha rudhiraM svAnyadehAbhyAM vahatazcaturaGgulam / upalambho'srapUyAderazrupAtaH zucAtmanaH // 45 // pAto'zraNAM mRte'nyasya kApi vAkrandataH zrutiH / syAjjAnvadhaH parAmarzaH sparzo hastena jAnvadhaH // 46 // upalambhaH-darzanam / zucA-zokena ca dhUmAdinA // 45 // anyasya-anyasannikRSTasya // 46 // atha jAnaparivyatikrama-nAbhyadhonirgamana-pratyAkhyAtasevana-jantuvadha-nAmnazcaturaH zlokadvayenAha jAnudaghnatirazcIna-kASThAdyupari laGghanam / jAnuvyatikramaH kRtvA nirgamo nAbhyadhaH ziraH // 47 // nAbhyadho nirgamaH pratyAkhyAtasevojjhitAzanam / svasyAgre'nyena paJcAkSaghAto jantuvadho bhavet // 48 // Age amedhya, chardi aura antarAya nAmaka tIna antarAyoMko kahate haiM mArgameM jAte hue sAdhuke paira AdimeM viSTA Adike laga jAnese amedhya nAmakA antarAya hotA hai| kisI kAraNase sAdhuko vamana ho jAye to chardi nAmakA antarAya hotA hai| Aja bhojana mata karo isa prakAra kisIke rokanepara rodhana nAmakA antarAya hotA hai / antarAya honepara bhojana tyAga denA hotA hai // 44 // rudhira, azrupAta aura jAnu adhaHparAmarza ina tIna antarAyoMko kahate haiM apane yA dUsareke zarIrase cAra aMgula yA usase adhika taka bahatA huA rudhira, pIva Adi dekhanepara sAdhuko rudhira nAmaka antarAya hotA hai / yadi rudhirAdi cAra aMgulase kama bahatA ho to usakA dekhanA antarAya nahIM hai| zokase apane A~sa giranese yA kisI sambandhIke mara jAnepara U~ce svarase vilApa karate hue kisI nikaTavartI puruSa yA strIko sunanepara bhI azrupAta nAmaka antarAya hotA hai| yadi A~sU dhue~ Adise gire hoM to vaha azrupAta antarAya nahIM hai| siddha bhakti karaneke pazcAt yadi sAdhu ke hAthase apane ghuTane ke nIceke bhAgakA sparza ho jAye to jAnu adhaHsparza nAmaka atIcAra hotA hai / / 45-46 // jAnUparivyatikrama, nAbhiadhonirgamana, pratyAkhyAtasevana aura jantuvadha nAmaka cAra atIcAroMko do zlokoMse kahate haiM ghuTane taka U~ce tathA mArgAvarodhake rUpameM tirache rUpase sthApita lakar3I, patthara Adike Uparase lA~ghakara jAnepara jAnuvyatikrama nAmaka atIcAra hotA hai| nAbhise nIce taka sirako 1. strInantarAyAnAha bha. ku. ca. / 2. zAjAnvAdeH bha. ku. ca. / Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyAya 405 tirazcInaM-tiryak sthApitam / jAnUnyatikramaH-jAnUparivyatikramAkhyaH // 47 // ujbhitAzanaM-niyamitavastusevanam // 48 // atha kAkAdipiNDaharaNaM pANipiNDapatanaM pANijantuvadhaM mAMsAdidarzanamapasarga pAdyantaraM paJcendriya- 3 gamanazca SaT tribhiH zlokairAha kAkAdipiNDaharaNaM kAkagRdhrAdinA karAt / piNDasya haraNe grAsamAtrapAte'znataH karAt // 49 // syAtpANipiNDapatanaM pANijantuvadhaH kre| svayametya mRte jIve mAMsamadyAdidarzane // 50 // mAMsAdidarzanaM devAdyupasarge tdaahvyH| pAdAntareNa paJcAkSagame tannAmako'znataH // 51 // spaSTAni // 51 // atha bhAjanasaMpAtamuccAraM ca dvAvAha bhUmau bhAjanasaMpAte pAriveSikahastataH / tavAkhyo vighna uccAro viSTAyAH svasya nirgame // 52 // spaSTam / / 52 // atha prasravaNamabhojyagRhapravezanaM ca dvAvAhanavAkara jAnepara sAdhuko nAbhiadhonirgama nAmaka atIcAra hotA hai / yadi sAdhu deva-gurukI sAkSI pUrvaka chor3I huI vastuko khA letA hai to pratyAkhyAta sevA nAmaka antarAya hotA hai / yadi sAdhuke sAmane bilAva vagairaha paMcendriya cUhe AdikI hatyA kara detA hai to jantuvadha nAmaka antarAya hotA hai // 41-48 // kAkAdi piNDaharaNa, pANipiNDapatana, pANijantuvadha, mAMsAdi darzana, upasarga aura pAdAntara paMcedriya gamana nAmaka chaha atIcAroMko tIna zlokoMse kahate haiM ____ bhojana karate hue sAdhuke hAthase yadi kauA, gRddha vagairaha bhojana chIna le jAye to kAkAdi piNDaharaNa nAmaka antarAya hotA hai| bhojana karate hue sAdhuke hAthase yadi grAsa mAtra gira jAye to pANipiNDapatana nAmaka antarAya hotA hai| bhojana karate hue sAdhuke hAthameM yadi koI jIva Akara mara jAve to pANijantuvadha nAmaka antarAya hotA hai| bhojana karate hue sAdhuko yadi madya, mAMsa AdikA darzana ho jAye to mAMsAdi darzana nAmaka antarAya hotA hai / sAdhuke Upara deva, manuSya, tiryaMca meM se kisIke bhI dvArA upasarga honepara upasarga nAmaka antarAya hotA hai| bhojana karate hue sAdhuke donoM pairoMke madhyase yadi koI paMcendriya jIva gamana kare to pAdAntara paMcendriyagamana nAmaka antarAya hotA hai // 49-51 / / bhAjanasaMpAta aura uccAra nAmaka do antarAyoMko kahate haiM sAdhuke hastapuTa meM jala Adi denevAleke hAthase bhUmipara pAtrake giranepara bhAjanasaMpAta nAmaka antarAya hotA hai| tathA sAdhu ke gudAdvArase viSTA nikala jAnepara uccAra nAmaka antarAya hotA hai / / 52 / / prasravaNa aura abhojya gRhapraveza nAmaka antarAyoMko kahate haiM Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 9 12 15 18 406 dharmAmRta (anagAra ) mUtrAkhyo mUtrazukrAdezcANDAlAdiniketane / pravezo bhramato bhikSora bhojya gRhavezanam // 53 // zukrAdeH - AdizabdAdara maryAdezca / svasya nirgama iti vartate // 53 // atha patanamupavezanaM saMdaMzaM ca trInAha bhUmau mUrchAdinA pAte patanAkhyo niSadyayA / upavezana saMjJo'sau saMdaMzaH zvAdidaMzane // 54 // spaSTam // 54 // atha bhUmisaMsparzaM niSThIvanamudarakRminirgamana madattagrahaNaM ca caturo dvAbhyAmAha - bhUsparzaH pANinA bhUmeH sparze niSThIvanAhvayaH / svena kSepe kaphAdeH syAdudara kriminirgamaH // 55 // ubhayadvArataH kukSikriminigamane sati / svayameva grahe'nnAderadattagrahNAhvayaH // 56 // svena - AtmanA na kAzAdivazataH // 55 // ubhayadvArataH - gudena mukhena vA // 56 // atha prahAraM grAmadAhaM pAdagrahaNaM karagrahaNaM ca caturo dvAbhyAmAha - prahAro'syAdinA svasya prahAre nikaTasya vA / grAmadAho'gninA dAhe grAmasyoddhRtya kasyacit // 57 // pAdena grahaNe pAdagrahaNaM pANinA punaH / hastagrahaNamAdAne bhuktivighno'ntimo muneH // 58 // uddhRtya - bhUmerutkSipya // 57 // antima : - - dvAtrizaH / yadi sAdhuke mUtra, vIya Adi nikala jAye to mUtra yA prasravaNa nAmaka atIcAra hotA hai / bhikSA ke lie ghUmatA huA sAdhu cANDAla Adike ghara meM yadi praveza kara jAye to abhojya gRhapraveza nAmaka antarAya hotA hai // 53 // patana, upavezana aura saMdeza nAmaka antarAyoMko kahate haiM- mUrchA, cakkara, thakAna Adike kAraNa sAdhuke bhUmipara gira jAnepara patana nAmaka antarAya hotA hai / bhUmipara baiTha jAnepara upavezana nAmaka antarAya hotA hai / aura kuttA Adike kATane para saMdaMza nAmaka antarAya hotA hai // 54 // bhUmisaMsparza, niSThIvana, udarakRminirgamana aura adatta grahaNa nAmaka cAra antarAyoMko do zlokoMse kahate haiM sAdhuke hAtha se bhUmikA sparza ho jAnepara bhUmisparza nAmaka antarAya hotA hai / khA~sI Adike binA svayaM kapha, thUka Adi pheMkanepara niSThIvana nAmaka antarAya hotA hai / mukha yA gudAmArga se peTa se kIr3e nikalanepara udarakRminigamana nAmaka antarAya hotA hai / dAtAke diye binA svayaM hI bhojana, auSadhi Adi grahaNa karanepara adatta grahaNa nAmaka antarAya hotA hai / / 55-56 / / prahAra, grAmadAha pAdagrahaNa aura karagrahaNa nAmaka cAra antarAyoMko do ilokoMse kahate haiM svayaM munipara yA nikaTavartI kisI vyaktipara talavAra Adike dvArA prahAra honepara prahAra nAmaka antarAya hotA hai / jisa grAma meM munikA nivAsa ho usa grAmake Agase jala Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyAya 407 atha sukhasmRtyarthamuddezagAthA likhyante 'kAgA mijjhA chaddI rodhaNa rudhiraM ca aMsuvAdaM ca / jaNhUheTThAmarisaM jaNhuvari vadikkamo ceva // NAhiahoNiggamaNaM paccakkhidasevaNAya jNtuvho| kAgAdipiNDaharaNaM pANIdo piNDapaDaNaM ca // pANIe jaMtuvaho mAMsAdIdaMsaNeya uvsggo| pAdatara paMcidiyasaMpAdo bhApaNANaM ca // uccAraM passavaNamabhojjagiha pavesaNuM tahA paDaNaM / upavesaNaM sadaMso bhUmIsaMphAsa-NiTThavaNaM // udarakkimiNiggamaNaM adattagahaNaM pahAra gAmadAho y| pAdeNa kiMcigahaNaM kareNa vA jaM ca bhUmIdo // ede aNNe bahugA kAraNabhUdA abhojaNasseha / bIhaNa logadugaMchaNa saMjamaNivvedaNaTuM ca // mUlAcAra, gA. 495-500] // 58 // athAdviyena zeSaM saMgRhNannAha tadvaccANDAlAdisparzaH kalahaH priyprdhaanmRtii| bhItirlokajugupsA sadharmasaMnyAsapatanaM ca // 19 // sahasopadravabhavanaM svabhuktibhavane svamaunabhaGgazca / saMyamanirvedAvapi bahavo'nazanasya hetavo'nye'pi // 6 // bhItiH-yatkicidbhayaM pApabhayaM vA // 59 // anazanasya-bhojanavarjanasya // 60 // jAnepara grAmadAha nAmaka bhojanakA antarAya hotA hai| munike dvArA bhUmipara par3e ratna, suvarNa Adiko pairase grahaNa karanepara pAdagrahaNa nAmaka antarAya hotA hai| tathA hAthase grahaNa karanepara hastagrahaNa nAmaka battIsavA~ bhojanakA antarAya hotA hai| ina antarAyoMke honepara muni bhojana grahaNa nahIM karate // 57-58 // isa prakAra bhojanake battIsa antarAyoMko kahakara do padyoMse zeSa antarAyoMkA bhI grahaNa karate haiM kAkAdi nAmaka battIsa antarAyoMkI taraha cANDAla AdikA sparza, lar3AI-jhagar3A, priya vyaktiko mRtyu yA kisI pradhAna vyaktikI mRtyu, koI bhaya yA pApabhaya, lokanindA, sAdharmIkA saMnyAsapUrvaka maraNa, apane bhojana karane ke makAnameM acAnaka kisI upadravakA honA, bhojana karate samaya avazya karaNIya maunakA bhaMga, prANirakSA aura indriya damanake lie saMyama pAlana tathA saMsAra zarIra aura bhogoMse virakti isI taraha anya bahuta-se kAraNa bhojana na karaneke hote haiM / arthAt yadi rAjabhaya yA lokanindA hotI ho to bhI sAdhu bhojana nahIM krte| isI taraha apane saMyamakI vRddhi aura vairAgya bhAvake kAraNa bhI bhojana chor3a dete haiM / / 59-60 // ___isa prakAra antarAyakA prakaraNa samApta hotA hai| 1. rammi jIvo saM-mUlAcAra / Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 dharmAmRta ( anagAra) athAhArakaraNakAraNAnyAha kSucchamaM saMyama svAnyavaiyAvRtyamasusthitim / vAJchannAvazyakaM jJAnadhyAnAdIMzcAharenmuniH // 61 // kSucchamaM-kSudvedanopazamam / jJAnaM-svAdhyAyaH / Adizabdena kSamAdayo gRhyante / uktaM ca 'veyaNavejjAvacce kiriyudvAre ya saMjamAe / tavapANadhammaciMtA kujjA edehi AhAraM // ' [ mUlA. 479] // 61 // atha dayAkSamAdayo bubhukSArtasya na syurityupadizati bubhukSAglapitAkSANAM prANistA kutstnii| kSamAdayaH kSudhArtAnAM zakyAzcApi tapasvinAm // 62 // spaSTam // 62 // atha kSudhAglAnena vaiyAvRtyaM duSkaramAhAratrANAzca prANA yoginAmapotyupadizatimunike AhAra karaneke kAraNa batalAte haiM bhUkhakI vedanAkA zamana karaneke lie, saMyamakI siddhike lie, apanI tathA dUsaroMkI sevAke lie, prANa dhAraNake lie tathA munike chaha Avazyaka kartavya, jJAna, dhyAna Adike lie muniko AhAra karanA cAhie // 61|| vizeSArtha-munike bhojanake chiyAlIsa doSa solaha antarAya Adi batalAnese bhojanakITa manuSyoMko aisA laga sakatA hai ki itane pratibandha kyoM lagAye gaye haiN| isake lie hI yaha batalAyA hai ki sAdhuke bhojana karaneke uddeza kyA haiN| ve jihvA yA anya indriyoMkI tRpti aura zarIrakI puSTike lie bhojana nahIM karate, kintu saMyama-jJAna-dhyAnakI siddhike lie bhojana karate haiN| ina sabakI siddhi zarIrake binA sambhava nahIM hotI aura zarIra bhojanake binA Thahara nahIM sktaa| ataH zarIrako banAye rakhaneke lie bhojana karate haiN| yadi zarIra atyanta durbala ho to sAdhu apanA kartavya karma bhI nahIM kara sktaa| aura yadi zarIra atyanta puSTa ho to bhI dharmakA sAdhana sambhava nahIM hai| mUlAcArameM kahA bhI hai-'mere zarIra meM yuddhAdi karanekI kSamatA prApta ho isalie sAdhu bhojana nahIM karate, na Ayu bar3hAneke lie, na svAdake lie, na zarIrakI puSTike lie, na zarIrakI camaka-damakake lie bhojana karate haiN| kintu jJAnake lie, saMyamake lie aura dhyAnake lie hI bhojana karate haiN| yadi bhojana hI na kareM to jJAna-dhyAna nahIM ho sktaa| Age kahate haiM ki bhUkhase pIr3ita manuSyake dayA-kSamA Adi nahIM hotIM jinakI indriyA~ bhUkhase zaktihIna ho gayI haiM ve anya prANiyoMkI rakSA kaise kara sakate haiM ? jo tapasvI bhUkhase pIr3ita haiM unake bhI kSamA Adi guNa zaMkAspada hI rahate haiM arthAt unakI kSamAzIlatAmeM bhI sandeha hI hai| isalie kSamAko vIrakA bhUSaNa kahA hai // 62 / / Age kahate haiM ki bhUkhase pIr3ita vyaktike dvArA vaiyAvRtya duSkara hai-aura yogiyoMke bhI prANa AhArake binA nahIM bacate 1. 'Na balAusAhaNaTuM Na sarIrassuvacayaTTha tejahU~ / NANaTTha saMjamarTa jhANahU~ ceva bhuMjejjo' ||-muulaacaar 6662 / Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyAya kSutpItavIryeNa paraH svavadArto duruddharaH / prANAzcAhArazaraNA yogakASThAjuSAmapi // 63 // pItaM - nAzitam // 63 // atha bhojanatyajananimittAnyAha - AtaGka upasarge brahmacaryasya guptaye / kAyakAyatapaH prANidayAdyarthaMJca nAharet // 64 // AtaGke - AkasmikotthitavyAdhI mAraNAntikapIDAyAm / guptaye suSTu nirmalIkaraNArtham / dayAdyarthaM - Adizabdena zrAmaNyAnuvRtti samAdhimaraNAdiparigrahaH // 64 // atha svAsthyArthaM sarveSaNAdibhiH samIkSya vRtti kalpayedityupadizati - dravyaM kSetraM balaM kAlaM bhAvaM vIyaM samIkSya ca / svAsthyAya vartatAM sarvaviddhazuddhAzanaiH sudhIH // 65 // dravyaM - AhArAdi / kSetraM - bhUmyekadezo jAGgalAdi / tallakSaNaM yathA - 'dezo'lpavAridunago jAGgalaH svalparogadaH / anUpo viparIto'smAt samaH sAdhAraNaH smRtaH // jAGgalaM vAtabhUyiSThamanUpaM tu kapholvaNam / sAdhAraNaM samamalaM tridhA bhUdezamAdizet // ' [ 409 1 jisa manuSya kI zakti bhUkhase naSTa ho gayI hai vaha apanI taraha duHkhase pIr3ita dUsare manuSyakA uddhAra nahIM kara sakatA / jo yogI yogake ATha aMga yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhikI carama sImApara pahu~ca gaye haiM unake bhI prANoMkA zaraNa AhAra hI hai / ve bhI AhArake binA jIvita nahIM rahate, phira yogAbhyAsiyoMkA to kahanA hI kyA hai ? ||63 || bhojana chor3ane ke nimittoMko dikhAte haiM * acAnaka koI mAraNAntika pIr3A honepara, deva Adike dvArA upasarga kiye jAnepara, brahmacaryako nirmala karaneke lie, zarIrako kRza karane ke lie, tapake lie aura prANiyoMpara dayA tathA samAdhimaraNa Adike lie sAdhukoM bhojana nahIM karanA cAhie ||64 || Age svAsthya ke lie vicArapUrvaka sarvaiSaNA Adike dvArA bhojana karanekA upadeza dete haiM vicArapUrvaka kArya karanevAle sAdhuko dravya, kSetra, apanI zArIrika zakti, hemanta Adi chaha Rtu, bhAva aura svAbhAvika zaktikA acchI taraha vicAra karake svAsthya ke lie sarvAzana, viddhAzana aura zuddhAzanake dvArA bhojana grahaNa karanA cAhie || 65 || vizeSArtha - sAdhuko dravya AdikA vicAra karake AhAra grahaNa karanA cAhie | dravyase matalaba AhArAdise hai / jo AhAra sAdhucaryAke yogya ho vahI grAhya hotA hai / bhUmipradezako kSetra kahate haiM / bhojana kSetra ke anusAra honA caahie| usakA lakSaNa isa prakAra hai - bhUdeza arthAt kSetra tIna prakArakA hotA hai- jAMgala, anUpa aura sAdhAraNa / jahA~ pAnI, per3a aura pahAr3a kama hoM use jAMgala kahate haiM yaha svalpa rogakAraka hotA hai / anUpa jAMgala viparIta hotA hai / aura jahA~ jala Adi na adhika ho na kama, use sAdhAraNa kahate haiM / 52 3 6 9 12 15 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 dharmAmRta (anagAra) . balaM-annAdijaM svAGgasAmarthyam / kAlaM-hemantAdiRtuSaTkam / taccaryA yathA--- 'zaradvasantayo rUkSaM zItaM dharmaghanAntayoH / annapAnaM samAsena vipriitmto'nydaa||' [aSTAMgahRdaya 3 / 57 ] tathA 'zIte varSAsu cAdyAstrIn vasante'ntyAn rasAn bhajet / svAduM nidAghe zaradi svAdutiktakaSAyakAn // ' [ aSTAMgahRdaya 3 / 56 ] 'rasAH svaadvaamllvnntiktossnnkssaaykaaH| SaDdravyamAzritAste ca yathApUrvaM blaavhaaH||' [aSTAMgahRdaya 1114 ] bhAvaM-zraddhotsAhAdikam / vIrya-saMhananaM naisargikazaktirityarthaH / svAsthyAya--ArogyArtha svAtmanyavasthAnArthaM ca / sarvAzanaM-eSaNAsamitizuddhaM bhojanam / viddhAzanaM-guDa-taila-ghRta-dadhi-dugdha-zAla1 nAdirahitaM sauvIrazuklatakAdisamanvitam / zuddhAzanaM-pAkAdavatIrNarUpaM manAgapyanyathA na kRtam / uktaM ca 'savvesaNaM ca videsaNaM ca suddhesaNaM ca te kmso|| esaNa samidivisuddhaM NibviyaDamavaMjaNaM jANa // [ mUlAcAra 6170 gA. ] atra pratyekaM cazabdo asarveSaNamavidveSaNamazuddhaSaNaM cetyevmrthH| kadAciddhi tAdagapi yogyaM kadAciccAyogyamiti TIkAvyAkhyAnasaMgrahArthaM samIkSya cetyayaM cazabdaH (-bdArthaH ) // 65 // jAMgala meM vAtakA Adhikya rahatA hai, anUpa dezameM kaphakI pradhAnatA rahatI hai aura sAdhAraNa pradezameM tInoM hI sama rahate haiN| ataH bhojanameM kSetrakA bhI vicAra Avazyaka hai| kAlase matalaba chaha RtuoMse hai| RtucaryAkA vidhAna isa prakAra kiyA hai-zarat aura vasanta RtumeM rukSa tathA grISma aura varSA RtumeM zIta annapAna lenA caahie| anya RtuoMmeM isase viparIta annapAna lenA caahie| tathA madhura, khaTTA, lavaNa, kaTu, caraparA, kasailA ye chaha rasa haiM jo dravyake Azrayase rahate haiN| aura uttarottara kama-kama balavardhaka haiN| ataH zIta aura varSA RtumeM Adike tIna rasoMkA aura vasanta RtumeM antake tIna rasoMkA, grISma RtumeM madhurakA aura zarad RtumeM madhura, tikta aura kaSAya rasakA sevana karanA caahie| ___ eSaNA samitise zuddha bhojanako sarvAzana kahate haiN| gur3a, tela, ghI, dahI, dUdha, sAlana Adise rahita aura kAMjI, zuddha takra Adise yukta bhojanako viddhAzana kahate haiN| jo pakakara jaisA taiyAra huA ho aura kiMcit bhI anya rUpa na kiyA gayA ho usa bhojanako zuddhAzana kahate haiM / mUlAcArameM kahA bhI hai- 'eSaNA samitise vizuddha bhojana sarveSaNa hai| nirvikRta arthAt gur3a, tela, ghI, dUdha, dahI, zAka Adi vikRtiyoMse rahita aura kAMjI-taka Adise yukta bhojana viddhAzana hotA hai| tathA kAMjI-takra Adise rahita, binA vyaMjanake pakakara taiyAra haA jaisAkA taisA bhojana zaddhAzana hai| ye tInoM hI prakArakA bhojana khAneke yogya hai| jo bhojana saba rasoMse yukta hai, saba vyaMjanoMse sahita hai vaha kadAcit yogya aura kadAcit ayogya hotA hai| yaha mUlAcArakI saMskRta TIkAmeM kahA hai / usIke AdhArase paM. AzAdhara jIne kahA hai // 65 // Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyAya 411 atha vidhiprayuktabhojanAcca paropakAraM darzayannAha yatprataM gRhiNAtmane kRtamapetaikAkSajIvaM trasai nirjIvairapi vajitaM tadazanAdyAtmArthasiddhaye ytiH| yuJjannuddharati svameva na paraM kiM tahi samyagdRzaM, dAtAraM dyuzivadhiyA ca sacate bhogaizca mithyAdRzam // 66 // prattaM-prakarSaNa pratigrahAdinavapuNyalakSaNena dattam / navapuNyAni yathA paDigahamuccaTThANaM pAdodayamaccaNaM ca paNamaM ca / maNa vayaNakAya suddhI esaNasuddhIya NavavihaM puNNaM // [ vasu. zrA. 224 ] gRhiNA-nityanaimittikAnuSThAnasthena gRhasthena brAhmaNAdyanyatamena na zilpyAdinA / taduktam 'zilpi-kAruka-vAvapaNyazambhalIpatitAdiSu / dehasthiti na kurvIta liGgiliGgopajIviSu / / dIkSAyogyAstrayo varNAzcatvArazca vidhocitAH / manovAkkAyadharmAya matAH sarve'pi jantavaH // ' [ so0 upA0 790-791] dhuzivazriyA-svargApavargalakSmyA / sacate-sambadhnAti tadyogyaM karotItyarthaH // 66 // vidhipUrvaka kiye gaye bhojanase apanA aura parakA upakAra batalAte haiM jo bhojana Adi nitya-naimittika anuSThAna karanevAle gRhasthake dvArA apane lie banAyA gayA ho aura ekendriya prANiyoMse rahita ho tathA mRta yA jIvita do-indriya Adi jIvoMse bhI rahita ho aura navadhA bhakti pUrvaka diyA gayA ho, usa bhojanAdiko apane sukha aura duHkhakI nivRttike lie grahaNa karanevAlA sAdhu kevala apanA hI uddhAra nahIM karatA, samyagdRSTi dAtAko svarga aura mokSarUpI lakSmIke yogya banAtA hai aura mithyAdRSTi dAtAko iSTa viSaya prApta karAtA hai // 66 // ___ vizeSArtha-muni hara eka dAtAke dvArA diyA gayA AhAra grahaNa nahIM krte| somadevasUrine kahA hai-'nAI, dhobI, kumhAra, luhAra, sunAra, gAyaka, bhATa, durAcAriNI strI, nIca logoMke gharameM tathA muniyoMke upakaraNa becakara jIvikA karanevAloMke gharameM muniko bhojana grahaNa nahIM karanA caahie| tathA brAhmaNa, kSatriya, vaizya ye tIna varNa hI munidIkSAke yogya haiN| kintu muniko AhAradAna denekA adhikAra cAroM varNoMko hai| kyoMki sabhI prANiyoMko mAnasika, vAcika aura kAyika dharma pAlana karanekI anumati hai|' dAtAko navadhA bhaktise AhAra denA caahie| ve isa prakAra haiM apane dvAra para sAdhuke padhArane para he svAmI, Thahariye aisA tIna bAra kahakara unheM sAdara grahaNa karanA caahie| phira uccasthAna para baiThAnA caahie| phira jalase unake caraNa pakhAranA caahie| phira aSTadravyase pUjana karanA caahie| phira namaskAra karanA cAhie / phira mana zuddhi, vacana zuddhi, kAyazuddhi aura bhojana zuddhi prakaTa karanI cAhie / inheM navapuNya kahate haiM / isa vidhise diye gaye dAnako svIkAra karake munikA to upakAra hotA hI hai, dAtAkA bhI upakAra hotA hai| muniko bhaktibhAvase AhAra denevAlA samyagdRSTi gRhastha svayaM apane bhAvoMse puNya bandha karanese bhogabhUmimeM aura svargameM janma lekara sukha bhogatA hai / aura 1. kintu 1. nAtsva pa-bha. ku. ca. / Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 dharmAmRta ( anagAra ) atha dravyabhAvazuddhayorantaramAha dravyataH zuddha mapyannaM bhAvAzuddhayA prdussyte| bhAvo hyazaddho bandhAya zaddho mokSAya nishcit:||67|| dravyataH zuddhamapi, prAsukazuddhamapItyarthaH / uktaM ca 'pragatA asavo yasmAdannaM tadravyato bhavet / prAsukaM kiM tu tatsvasmai na zuddhaM vihitaM matam // ' [ ] bhAvAzuddhayA-madarthaM sAdhukRtamidamiti pariNAmadRSTyA / azuddha:--rAgadveSamoharUpaH // 67 // atha parArthakRtasyAnnasya bhokturaduSTatvaM dRSTAntena dRDhayannAha yoktA'dhaHkamiko duSyennAtra bhoktA viparyayAt / matsyA hi matsyamadane jale mAdyanti na plavAH // 6 // yoktaa--annaaderdaataa| adhaHkarmika:-adhaHkarmaNi pravRttaH / hetunirdezo'yam / duSyet-doSairupa12 lipyet / bhoktA-saMyataH / viparyayAt---adhaHkarmarahitatvAdityarthaH / mAdyanti--vihvalIbhavanti / plavA:-maNDUkAH / uktaM ca-- 'matsyArthaM (prakRte ) yoge yathA mAdyanti matsyakAH / 15 na maNDUkAstathA zuddhaH parArthaM prakRte ytiH|| adhaHkarmapravRttaH san prAsudravye'pi bandhakaH / adhaHkarmaNyasau zuddhau yatiH zuddhaM gaveSayet // ' [ vahA~se manuSya hokara tapa karake mokSa pAtA hai| isameM dAna grahaNa karanevAle munikA kucha bhI kartRtva nahIM hai| muni to kevala avalamba mAtra hai / mithyAdRSTi dAtA bhI dAnake phalasvarUpa iSTa viSayoMko prApta karatA hai // 66 / / dravyazuddhi aura bhAvazuddhimeM antara kahate haiM dravyase zuddha bhI bhojana bhAvake azuddha honese azuddha ho jAtA hai; kyoMki azuddha bhAvabandhake lie aura zuddha bhAva mokSake lie hote haiM yaha nizcita hai // 6 // _ vizeSArtha-jisa bhojanameM jIva-jantu nahIM hote vaha bhojana dravya rUpase prAsuka hotA hai / kintu itanese hI use zuddha nahIM mAnA jaataa| usake sAthameM dAtA aura grahItAkI bhAvazuddhi bhI honA Avazyaka hai / yadi dAtAke bhAva zuddha nahIM haiM to bhI ThIka nahIM hai / aura muni vicAre ki isane mere lie acchA bhojana banAyA hai to munike bhAva zuddha nahIM hai kyoMki muni to anuddiSTa bhojI hote haiM / apane lie banAye gaye AhArako grahaNa nahIM krte| ataH dravyazuddhike sAtha bhAva zuddhi honA Avazyaka hai // 6 // dUsareke lie banAye gaye bhojanako grahaNa karanevAlA muni doSarahita hai ise dRSTAntake dvArA dRr3ha karate haiM jo AhAradAtA adhaHkarmameM saMlagna hotA hai vaha doSakA bhAgI hotA hai / usa AhArako grahaNa karanevAlA sAdhu doSakA bhAgI nahIM hotA; vaha adhaHkarmameM saMlagna nahIM haiM / kyoMki yoga vizeSake dvArA jisa jalako machaliyoM ke lie madakAraka banA diyA jAtA hai usa jalameM rahanevAlI machaliyoM ko hI mada hotA hai, meDhakoMko nahIM hotA // 6 // vizeSArtha-bhojana banAne meM jo hiMsA hotI hai use adhaHkarma kahate haiN| isa adhaHkarmakA bhAgI gRhastha hotA hai kyoMki vaha apane lie bhojana banAtA hai| usa bhojanako sAdhu dUsa ' Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyAya 413 api ca 'AdhAkammapariNado pAsugadavve vi baMdhago bhnnido| suddhaM gavesamANo AdhAkamme vi so suddho // ' [ mUlAcAra 487 ] // 6 // atha zuddhAhArAhitasAmodyotitasiddhayutsAhAMstrikAlaviSayAn mumukSUnAtmanaH siddhi prArthayamAnaH prAha vidadhati navakoTi zuddhabhaktAdyupAje kRtanijavapuSo ye siddhaye sajjamojaH / vidadhatu mama bhatA bhAvinaste bhavanto 'pyasamazamasamRddhAH sAdhavaH siddhimddhaa||69|| navakoTyaH--manovAkkAyaiH pratyekaM kRtakAritAnumatAni / tacchRddhaM--tadrahitamityarthaH / ArSe tvevam-- 'dAturvizuddhatA deyaM pAtraM ca prapunAti sA / zuddhirdeyasya dAtAraM punIte pAtramapyadaH / / pAtrasya zuddhirdAtAraM deyaM caiva punaatytH| navakoTivizuddhaM taddAnaM bhUriphalodayam // ' [ mahApu. 20 / 136-137 ] grahaNa karate haiM kintu ve usa adhaHkarma doSase lipta nahIM hote; kyoMki usa bhojanake banAnese sAdhukA kRta-kArita yA anumata rUpase koI sambandha nahIM hai| balki sAdhuko dAna denese gRhasthako rasoI banAne meM jo pApa hotA hai vaha dhula jAtA hai| AcArya samantabhadrane kahA haighara chor3a denevAle atithiyoMkI arthAt sAdhuoMkI pUjA pUrvaka diyA gayA dAna gharake kAmoMse saMcita pApako bhI usI prakAra dUra kara detA hai jaise pAnI raktako dho detA hai| kintu yadi sAdhu usa bhojanako apane lie banAyA mAnakara gauravakA anubhava karatA hai to vaha bhI usa pApase lipta hotA hai| mulAcArameM kahA hai-'bhojanake prAsuka honepara bhI yadi use grahaNa karanevAlA sAdhu adhaHkarmase yukta hotA hai arthAt yadi usa AhArako bar3e gauravake sAtha apane liye kiyA mAnatA hai to use karmabandha hotA hai aisA AgamameM kahA hai| kintu yadi sAdhu zuddha AhArakI khojameM hai, jo kRta kArita aura anumodanAse rahita ho, to yadi AhAra adhaHkarmase bhI yukta ho to bhI vaha zuddha hai / usa AhArako grahaNa karake sAdhuko bandha nahIM hotA, kyoMki sAdhukA usameM kRta, kArita Adi rUpa koI bhAva nahIM hai // 6 // Age zuddha AhArake dvArA prApta huI sAmarthyase mokSa viSayaka utsAhako udyotita karanevAle trikAlavartI mumukSuoMse apanI muktikI prArthanA granthakAra karate haiM navakoTise vizuddha bhojanAdike dvArA apane zarIrako bala denevAle aura asAdhAraNa upazama bhAvase sampanna jo atIta, anAgata aura vartamAna sAdhu siddhike lie utsAhako sAkSAt samartha banAte haiM, ve mujhe tatkAla Atma svarUpakI upalabdhi karAveM arthAt unake prasAdase mujhe muktikI prApti ho // 69 // 1. gRhakarmaNApi nicitaM karma vimASTi khalu gRhavimuktAnAm / / atithInAM pratipUjA rudhiramalaM dhAvate vAri ||-rtn. zrA., 114 zlo. / Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 dharmAmRta ( anagAra) upAjekRtAni-balAdhAnayuktAni kRtAni / sajja-sAkSAtkSamam / ojaH-- utsaahH| addhAjhaTitIti bhadram // 69 // ityAzAdharadabdhAyAM dharmAmRtapaJjikAyAM jJAnadIpikAparasaMjJAyAM paJcamo'dhyAyaH / atrAdhyAye granthapramANaM saptatyadhiko dvizat / aGkataH 270 / vizeSArtha-mana vacana kAya sambandhI kRta kArita anumodanAse rahita AhAra navakoTise vizuddha hotA hai vahI sAdhuoMke lie grAhya hai| mahApurANameM kahA hai-'dAtAkI vizuddhatA deya bhojyako aura pAtrako pavitra karatI hai| deyakI zuddhatA dAtA aura pAtrako pavitra karatI hai / aura pAtrakI zuddhi dAtA aura deyako pavitra karatI hai|' isa taraha navakoTise vizuddha dAna bahuta phaladAyaka hotA hai / arthAt dAtA, deya aura pAtra ina tInoMkI zuddhiyoMkA sambandha paraspara meM jor3anese navakoTiyA~ banatI hai| ina navakoTiyoMse vizuddha dAna vizeSa phaladAyaka hotA hai // 69 // isa prakAra paM. AzAdhara racita anagAra dharmAmRta TIkA bhavyakumuda candrikA tathA jJAnadIpikAkI anuvartinI hindI TIkAmeM piNDazuddhividhAna nAmaka paJcama adhyAya pUrNa huaa| Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya athaivamuktalakSaNaratnatrayAtmani muktivarmani mahodyogamanubaddhamanasAM tApatrayocchedAthinAM sAdhUnAM samyaktapaArAdhanopakramavidhimabhidhatte dRgvajradroNyupadhne'dbhutavibhavavRSadvIpadI sphuTAnu _prekSAtIrthe suguptivatasamitivasubhrAji bodhaabjraaji| magnonmagnomiratnatrayamahimabharavyaktidRpte'bhiyuktA, majjantvicchAnirodhAmRtavapuSi tapastoyadhau tApazAntyai // 1 // upaghnaH-AzrayaH / vRssH-dhrmH| tIrtha-pravezaghaTTaH / vasUni-ratnAni / abjaH-candraH / magnonmagnomi-magnAstirobhUtAH svakAryakaraNAkSamAH unmagnormaya udbhUtaparISahA yatra, pakSe magnAH kecinnimIlitAH kecicca unmagnA unmIlitA UrmayastaraGgA yatra / ratnatrayaM nizcayamokSamArgo'tra / vyaktiHAvirbhAvaH / tApazAntye-mAnasa-vAcanika-kAyikAnAM sahajazArIrAgantUnAM vA duHkhAnAmucchedArtham // 1 // isa prakAra ratnatraya rUpa mokSa mArgameM satata mahAn udyogake lie dRr3ha nizcayI aura zArIrika, vAcanika tathA kAyika yA svAbhAvika, zArIrika aura Agantaka daHkhoMke vinAza icchuka sAdhuoMke samyak tapa ArAdhanAke upakramakI vidhi kahate haiM __ mokSamArgameM nitya udyogazIla sAdhuoMko zArIrika, vAcanika, mAnasika tApakI zAntike lie athavA sahaja zArIrika aura Aguntaka duHkhoMke vinAzake lie taparUpI samudrameM snAna aura avagAhana karanA caahie| vastutaH tapa samudra ke samAna hai| jaise samudrameM avagAha karanA kaThina hai vaise hI tapakA avagAhana bhI kaThina hai| amRta arthAt jala samudrakA zarIra hai| isI taraha mohanIya karmake udayase honevAlI icchAkA nirodha bhI amRtake tulya hai kyoMki vaha amRtakI taraha sAMsArika saMtApakI zAntikA kAraNa hai| yaha icchA nirodha rUpa amRta hI tapakA zarIra hai| usImeM avagAhana karanese tApakI zAnti ho sakatI hai| jaise samudrakA Azraya vajramaya nAva hai| vajramaya nAvake dvArA hI samudra meM avagAhana kiyA jAtA hai, usI taraha tapakA Azraya samyagdarzana rUpI nAva hai| samyagdarzanake vinA samyak tapameM utaranA zakya nahIM hai| jaise samudrameM dIpa hote haiM aura ve AzcaryakArI vibhUtise yukta hote haiM, usI taraha AzcaryakArI vibhUtise sampanna uttama kSamA Adi daza dharma tapa rUpI samudrake dvIpa haiM, unase vaha prakAzamAna hotA hai| jaise samudrameM praveza karane ke lie tIrtha arthAt ghATa hote haiM. usI taraha tapa rUpI samudra meM praveza karane ke lie anitya Adi bAraha bhAvanA tIrtha hai / ina bAraha bhAvanAoMke satata cintanase mumukSu tapake bhItara praveza karatA hai| jaise samudra meM ratna hote haiM, usI taraha samyag gupti samiti vrata vagairaha tapa rUpI samudrake ratna haiM, unase vaha zobhita hotA hai| tathA jaise samudra candramAse zobhita hotA hai| vaise hI tapa jJAnase zobhita hotA hai| tathA jaise samudra meM kucha taraMgeM unmIlita aura kucha taraMgeM nimIlita hotI haiM usI taraha tapameM utpanna huI parISaha dhairya bhAvanAke balase tirobhUta ho jAtI hai apanA kArya karane meM asamartha hotI haiN| tathA jaise samudra airAvata hAthI, kaustubhamaNi aura pAri Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) atha dazalakSaNaM dharma vyAcaSTe krUrakrodhAdhubhavAGgaprasaGge'pyAdatte'ddhA yannirIhaH kSamAvIn / zuddhajJAnAnandasiddhace dazAtmA khyAtaH samyag vizvavidbhiH sadhamaH / / 2 / / krUrAH-duHkhadA durnivArA vaa| aGgAni kAraNAni / Adatte-(svI-)karoti / addhAvyaktaM jhaTiti vA / nirIhaH-lAbhAdyanapekSaH / kSamA-krodhotpattinimittAnAM sannidhAne'pi kAluSyAbhAvaH / / 2 / / atha kaSAyANAmapAyabhUyastvAtidurjayatvaprakAzanapurassaraM jeyatvamupadarthya tadvijaye paraM svAsthyamAvedayati jIvantaH kaNazo'pi tatkimapi ye ghnanti svanidhnaM maha ste sadbhiH kRtavizvajIvavijayA jeyAH kaSAyadviSaH / yannirmUlanakarmaTheSu balavakarmArisaMghAzcitA mAsaMsAranirUDhabandhavidharAnotkrAthayante punH||3|| svanighnaM-svAdhInam / citAM-cetanAnAm / karmaNi SaSThI / nirUDhAni nirvAhitAni / notkrAthayante-na hiMsanti // 3 // jAta vRkSa rUpa tIna ratnoMke mAhAtmyake atizayake AvirbhAvase garvita hotA hai, apanA bar3appana anubhava karatA hai vaise hI tapa ratnatrayarUpa pariNata AtmAke ghAti aura aghAti karmoMkA kSaya karane meM samartha zaktyatizayake dvArA apanA utkarSa prakaTa karatA hai| isa taraha tapa samudrake tulya hai usakA avagAhana karanA cAhie // 1 // daza lakSaNa dharmako kahate haiM duHkhadAyaka athavA durnivAra krodha AdikI utpattike kAraNoMke upasthita honepara bhI sAMsArika lAbha AdikI apekSA na karake zuddha jJAna aura AnandakI prApti ke lie sAdhu jo kSamA, mArdava Adi Atma pariNAmoMko tatkAla apanAtA hai use sarvajJa devane saccA dharma kahA hai / usa dharmake dasa rUpa haiM // 2 // vizeSArtha-krodhakI utpattike nimitta milane para bhI manameM kaluSatAkA utpanna na honA kSamA hai| isI taraha mArdava Adi dasa dharma haiN| unako jo Atmika zuddha jJAna aura sukhakI prAptike uddezase apanAtA hai vaha dharmAtmA hai // 2 // kaSAya burAIkA ghara hai, atyanta durjaya hai yaha batalAte hue unheM jItanA zakya hai tathA unako jItane para hI AtmAkA parama kalyANa hotA hai yaha batalAte haiM jo kaNamAtra bhI yadi jIvita hoM to AtmAke usa anirvacanIya svAdhIna tejako naSTa kara detI haiM aura jinhoMne saMsArake saba jIvoM para vijaya prApta kI hai, kintu jo unakA bhUlase vinAza karane meM karmaTha hote haiM unheM anAdi saMsArase lekara paratantratAkA duHkha bhugAnevAle balavAn karma zatruoMke samUha bhI punaH utpIr3ita nahIM kara sakate, una kaSAyarUpI zatruoMko jItanA cAhie // 3 // vizeSArtha-saMsArakI jar3a kaSAya hai| kaSAyake kAraNa hI yaha jIva anAdikAlase saMsArameM bhaTakatA phiratA hai / kaSAyane sabhI jIvoMko apane vaza meM kiyA hai isalie kaSAyoMkA jItanA bahuta hI kaThina hai| kintu jo inheM jar3amUlase ukhAr3a pheMkaneke lie kamara kasa lete haiM unakA saMsAra bandhana sarvadAke lie TUTa jAtA hai| isalie mumukSuko kaSAyoMko jItanA cAhie / unako jIte binA saMsArase uddhAra asambhava hai // 3 // Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya atha kopasyAnarthe kaphalatvaM prakAzya tajjayopAyamAha - kopaH ko'gnirantarbahirapi bahudhA nirdahan dehabhAjaH, kopaH ko'pyandhakAraH saha dRzamubhayIM dhImatAmapyupaghnan / kopaH ko'pi grahosstatra pamupajanayan janmajanmAbhyapAyAMarati loptumAptazrutirasalaMhI sevyatAM kSAntidevI ||4|| nirdahan - niSpratIkAraM bhasmIkurvan mAhAtmyocchedAt / ubhayI - cAkSuSI mAnasI vA / janmajanmAbhi - bhave bhave / vIpsAyAmabheH karmapravacanIyatvAttadyoge dvitIyA / AptazrutiH - paramAgamaH // 4 // atha uttamakSamAyA mAhAtmyaM stotumAha yaH kSAmyati kSamo'pyAzu pratikataM kRtAgasaH / kRttAgasaM tamicchanti kSAntipIyUSa saMjuSaH // 5 // kRtAgasaH - vihitAparAdhAn / kRttAgasaM - chinnapApam // 5 // atha kSamAbhAvanA vidhimAha - prAgvasminvA virAdhyannimamahamabudhaH kilviSaM yadbabandha, krUraM tatpAratantryAd dhruvamayamadhunA mAM zapatkAmamAdhnan / nighnanvA kena vAryaH prazamapariNatasyAthavAvazyabhogyaM, bhoktuM me'dyaiva yogyaM taditi vitanutAM sarvathAryastitikSAm // 6 // 417 sarva prathama krodhakA eka mAtra anartha phala batalAkara usako jItanekA upAya kahate haiM-- uttama kSamA mAhAtmyakI prazaMsA karate haiM jo aparAdhiyoMkA tatkAla pratIkAra karane meM samartha hote hue bhI unheM kSamA kara detA hai, kSamA rUpI amRtakA samyakU sevana karanevAle sAdhujana use pApakA nAzaka kahate haiM ||5|| kSamA bhAvanAkI vidhi kahate haiM mujhe ajJAnIne isI janma meM yA pUrva janmameM isa jIvakA apakAra karate hue jo avazya bhogya pApa karmakA bandha kiyA thA, usa karmakI paravazatA ke kAraNa yaha apakArakartA isa samaya mujhe aparAdhIko bahuta gAlI detA hai yA cAbukase mAratA hai yA mere prANakA haraNa karatA hai to use kauna roka sakatA hai / athavA mAdhyasthya bhAvapUrvaka mujhe usa avazya bhogya karmako isI bhava meM bhoganA yogya hai kyoMki kiyA huA acchA yA burA karma avazya bhoganA hotA hai / isa prakAra sAdhuko mana, vacana, kAyase kSamAkI bhAvanA karanI cAhie // 6 // 53 3 6 9 prANiyoM ke antaraMga aura bAhyako aneka tarahase aisA jalAtA hai ki usakA koI pratIkAra nahIM hai / ataH krodha koI eka apUrva agni hai; kyoMki agni to bAhyako hI jalAtI hai| kintu yaha antaraMgako bhI jalAtA hai / tathA buddhimAnoMkI bhI cakSu sambandhI aura mAnasika donoM hI dRSTiyoM kA eka sAtha upaghAta karanese krodha koI eka apUrva andhakAra hai; kyoMki andhakAra to kevala bAhya dRSTikA hI upaghAtaka hotA hai / tathA janma-janma meM nirlajja hokara aniSToMkA karanevAlA honese krodha koI eka apUrva graha yA bhUta hai / kyoMki bhUta to eka hI janma meM aniSTa karatA hai| usa krodhakA vinAza karaneke lie kSamA rUpI devIkI ArAdhanA karanA cAhie jo jinAgamake artha aura jJAnake ullAsakA kAraNa hai || 4 || 12 15 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 dharmAmRta ( anagAra) prAk-pUrvabhave / asmin-iha bhave / krUraM-avazyabhogyakaTuphalatvAdatyugram / Anan-carmayaSTyAdinA tADayan / vArya:-niSedhuM zakyaH // 6 // atha paraiH prayukte satyAkrozAdI krodhanimitta cittaM prasAdayataH sveSTasiddhimAcaSTedoSo me'stIti yuktaM zapati zapati vA taM vinA'jJaH parokSe, diSTayA sAkSAnna sAkSAdatha zapati na mAM taaddyettaaddyedvaa| nAsUna muSNAti tAnvA harati sugatidaM naiSa dharma mameti, svAntaM yaH kopahetau sati vizadayati syAddhi tasyeSTasiddhiH // 7 // doSaH-nagnatvAzucitvAmaGgalatvAdi / etaccAtmani doSasadbhAvAnucintanam / zapati vA taM vinA . 9 iti punastadabhAvacintanam / diSTyA-vardhAmahe / iSTasiddhi-kSamAyA hi vratazIlaparirakSaNamihAmutra ca duHkhAnabhiSvaGgaH sarvasya jagataH sanmAna-satkAralAbha-prasiddhayAdizca guNaH syAt // 7 // atha krodhasya duHkIrtidAruNaduHkhahetutvaM dRSTAnteSu spaSTayan dUratastyAjyatvamupadizati vizeSArtha-pahale kahA hai ki apakAra karanevAleke apakArakA badalA cukAnekI zakti hote hue bhI jo kSamA karatA hai vahI kSamAzIla hai| apanI kamajorIke kAraNa pratikAra na kara sakanese kSamAbhAva dhAraNa karanA kSamA nahIM hai vaha to kAyaratA hai| aise kAyara puruSa manameM badalekI bhAvanA rakhate haiM aura Uparase kSamA dikhalAte haiN| jina zAsanameM ise kSamA nahIM kahA hai| apakArakartAke prati kiMcit bhI durbhAva na rakhate hue jo usake prati kSamAbhAva hotA hai vahI saccA kSamAbhAva hai| jaba koI hamArA burA karatA hai to manameM usake prati roSa AtA hai / usI roSake nivAraNake lie Uparake vicAra pradarzita kiye haiN| aise vicAroMse hI utpanna hote roSako rokA jA sakatA hai // 6 // Age kahate haiM ki dUsaroMke gAliyA~ Adi bakane para bhI jo apane cittako prasanna rakhate haiM unheM hI iSTakI prApti hotI hai yadi koI nagna sAdhuko gAlI detA hai ki yaha naMgA hai, mailA hai, azubha hai to sAdhu vicAra karatA hai ki maiM kyA hU~, snAna nahIM karatA hU~-ye doSa meremeM haiM yaha galata nahIM khtaa| yadi ve doSa sAdhumeM na hoM to sAdhu vicAratA hai ki yaha ajJAnavaza mujhe doSa lagAtA hai| yadi koI parokSameM nindA karatA hai to vaha vicAratA hai ki bhAgyase mere parokSameM hI gAlI detA hai pratyakSameM to nahIM detaa| yadi koI pratyakSa meM apazabda kahatA hai to vaha vicAratA hai ki yaha mujhe gAlI hI detA hai mAratA to nahIM hai| yadi koI mAre to socatA hai mAratA hI hai prANa to nahIM letaa| yadi koI jJAnase mAratA ho to vicAratA hai ki prANa hI to letA hai sadgati denevAle mere dharmako nahIM hrtaa| isa prakAra krodhake nimitta milane para jo sAdhu apane manameM prasanna rakhatA hai usIko iSTakI prApti hotI hai| arthAt kSamAbhAva dhAraNa karanese vrata aura zIlakI rakSA hotI hai, isa loka aura paraloka sambandhI duHkhoMse chuTakArA hotA hai tathA logoMse sanmAna milatA hai / / 7 // ___krodha apayaza aura dAruNa duHkhoMkA kAraNa hai yaha bAta dRSTAntoMke dvArA spaSTa karate hue use dUrase hI chor3anekA upadeza karate haiM Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya 419 nAdyApyantyamanoH svapityavarajAmarSAjitaM duryazaH, prAdodonmarubhUtimatra kamaThe vAntaM sakRt krudviSam / dagdhvA durgatimApa yAdavapuroM dvIpAyanastu krudhA, tatkrodhaM zarirityajatvapi virArAdhatyarau pAzvavat // 8 // antyamanoH-bharatacakriNaH / avarajAmarSAjitaM-bAhubaliviSayakopopArjitam / prAdodotprakarSeNa punaH punarapi tptism| ajatu-kSipatu mumukSuH / virArAdhati--atyarthaM punaH punarvA virAdhyati sati / duHkhayatItyarthaH / / 8 / / 6 itanA kAla bIta jAne para bhI bharata cakravartIke dvArA apane choTe bhAI bAhubali kumAra para kiye gaye krodhase arjita apayaza lupta nahIM huA hai, barAbara chAyA huA hai| isI lokameM kevala eka bAra apane bar3e bhAI kamaThapara vamana kiye gaye krodharUpI viSane pArzvanAthake pUrvabhavake jIva marubhUtiko bAra bAra atyanta santapta kiyA / dvIpAyana nAmaka tapasvI krodhase dvArikA nagarIko jalAkara narakameM gyaa| ataH kisI zatruke dvArA apakAra kiye jAnepara bhI krodhako zatru mAnakara pArzvanAtha svAmIkI taraha chor3a denA cAhie, krodhake pratikArake lie . krodha nahIM karanA cAhie ||8|| vizeSArtha-granthakArane krodhakA burA pariNAma dikhAne ke lie lokameM aura zAstroM meM prasiddha tIna dRSTAnta diye haiN| prathama tIrthaMkara bhagavAn RSabhadevake ekasau eka putra the| sabase bar3e putra prathama cakravatI samrAT bharata the| bhagavAnke pravrajita honepara bharata ayodhyAke svAmI hue aura unase choTe bAhubalikumArako podanapurakA rAjya milA / jaba bharata digvijaya karake ayodhyAmeM praveza karane lage to cakraratna mArgameM ruka gyaa| nimittajJAniyoMne batalAyA ki Apake bhAI ApakI AjJAmeM nahIM haiM isIse cakraratna ruka gayA hai| bhAiyoMke pAsa dUta bheje gye| bAhubalIne AjJA na mAnakara yuddha svIkAra kiyA / mantriyoMne donoM bhAiyoMke madhyameM jala yuddha, dRSTi yuddha aura malla yuddha honekA nirNaya kiyaa| tInoM yuddhoMmeM bharatakI hAra huI to krodhameM Akara bharatane apane choTe bhAIpara cakrase prahAra kiyaa| kantu deviopanIta cakra apane sage kaTumbiyoMpara tathA mokSagAmI jIvoMpara prahAra nahIM krtaa| phalataH cakraratna bAhubalIkI tIna pradakSiNA dekara unake hastagata ho gyaa| samasta senA aura janasamUhane samrATa bharatake isa kAryakI nindA kI jo Aja bhI zAstroMmeM nibaddha hai| podanapura nagarameM eka brAhmaNake do putra the| bar3e putrakA nAma kamaTha aura choTekA nAma marubhUti thA / rAjAne marubhUtiko apanA mantrI niyukta kiyaa| eka bAra rAjA apane mantrI marubhUtike sAtha digvijayake lie bAhara gyaa| pIche kamaThane apane choTe bhAI marubhUtikI patnIpara Asakta hokara usake sAtha durAcAra kiyaa| jaba rAjAke kAnoM taka yaha samAcAra / paha~cA to unhoMne kamaThakA mu~ha kAlA karake dezase nikAla diyaa| kamaTha eka parvata para khar3e hokara tapasyA karane lgaa| eka bAra marubhUti usake pAsa kSamA mA~gane gyaa| kamaTha donoM hAthoMmeM zilA lekara tapasyA karatA thA / jaise hI marubhUtine use namaskAra kiyA, kamaThane usapara zilA paTaka dii| donoM bhAiyoM meM yaha vairakI ikataraphA paramparA kaI bhavoM taka clii| jaba marubhUti pArzvanAtha tIrthakarake bhavameM ahikSetrameM tapasyA karate the to kamaTha vyantara yonimeM janma lekara udharase jAtA thaa| pUrva vairakA smaraNa Ate hI usane pArzvanAtha para ghora upasarga kiyA / taba pArzvanAthako kevalajJAna huA aura isa taraha isa vairakA anta huaa| 1. -narupatapatisma bha. ku. ca. / Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 dharmAmRta ( anagAra) athaivamuttamakSamAlakSaNaM dharma nirUpyedAnImuttamamArdavalakSaNaM lakSayituM mAnaM dhikkurvannAha hRtsindhuvidhizilpikalpitakulAdyutkarSaharSomibhiH, kirmIraH kriyatAM cirAya sukRtAM mlAnistu ghumAninAm / mAnasyAtmabhuvApi kutracidapi svotkarSasaMbhAvanaM, taddhayeye'pi vidhezcareyamiti dhigmAnaM pumutplAvinam // 9 // hRtsindhuH-hRdayasamudraH / kirmIra:-citraH / sUkRtAM-viparItalakSaNayA akRtapuNyAnAm / AtmabhuvA-putreNa / dhyeye-- smaraNIye vastuni / azakyonuSThAna ityarthaH / careyaM-pravarteyamaham / pumutplAvinaM-pumAMsamAtmanamutplAvayati mAhAtmyAd bhraMzayatItyevaMrUpam / / 9 // dvIpAyana RSi dvArikA nagarIke bAhara tapasyA karate the| bhagavAn neminAthane yaha batalAyA thA ki bAraha varSa bAda dvIpAyanake kopase dvArikA jalakara bhasma hogii| ataH dvIpAyana dUra cale gaye the aura yAdavoMne bhI madirApAna banda karake nagarake bAhara madirA phiMkavA dI thii| kintu kAla gaNanAmeM bhUla huii| bAraha varSa pUre hue jAnakara yAdava bhI nizcinta ho * gaye aura dvIpAyana bhI lauTa Aye / jaba vaha dvArikAke bAhara tapasyA karate the to kucha yAdava kumAra udhara A nikle| nagarake bAhara par3I huI purAnI madirAko pIkara ve madonmatta hokara dvIpAyanapara prahAra karane lge| kruddha dvIpAyanake bAyeM skandhase taijasa zarIra prakaTa huA aura aura dvArikA nagarIkI pradakSiNA karate hI dvArikA jalakara bhasma ho gyii| pIche dvIpAyana bhI jalakara bhasma ho gayA aura narakameM gayA / ye krodha karanekA pariNAma hai // 8 // isa prakAra uttama kSamA rUpa dharmakA nirUpaNa karake aba uttama mArdavakA lakSaNa kahaneke lie mAna kaSAyakI nindA karate haiM daiva rUpI zilpIke dvArA banAye gaye kula jAti Adike utkarSase honevAle harSarUpI laharoMke dvArA bhAgyahInoMkA hRdayarUpI samada jIvanaparyanta bhale hI nAnA rUpa hai naparyanta bhale hI nAnA rUpa hove, isase apaneko puruSa mAnanevAloMke kisI bhI viSayameM 'maiM isa viSayameM utkRSTa hU~ aisI sambhAvanA hotI hai / kintu apane putrake dvArA bhI mAnakI hAni dekhI jAtI hai / isalie usa ora pravRtti karanI cAhie jahA~ daivakA bhI praveza nahIM hai| ataH puruSako mAhAtmyase bhraSTa karanevAle mAnako dhikkAra hai // 9 // vizeSArtha-mAnakA tiraskAra karate hue kahA hai ki pUrva janma meM hama jo kucha acchebure karma karate haiM usIko daiva kahate haiN| daiva eka kuzala zilpI hai| kyoMki zilpIkI taraha vaha karmake nirmANameM kuzala hotA hai / usIke udayase kula, jAti Adi prApta hotI haiM jisakA mada karake manuSya harSase unmatta ho uThatA hai / manuSyakA hRdaya samudrake samAna hai / jaise samudrameM taraMgeM uThatI haiM usI taraha manuSyake hRdayameM kula AdikI zreSThatAko lekara utpanna hue harSa Adi utpanna huA karate haiN| aise mAnI puruSa lokameM puNyazAlI kahalAte haiM / kintu vAstava meM puNyazAlI nahIM haiM kyoMki vartamAna janmameM ve koI puNya karma nahIM karate / isI lie Upara zlokameM jo 'sukRtAM' pada AyA hai viparIta lakSaNAse usakA artha 'akRta puNya' liyA gayA hai| granthakAra kahate haiM ki daivAdhIna kula jAti Adiko pAkara harSase unmatta honevAle bhale hI apaneko puruSa mAne, kintu unakA vaha ahaMkAra vyartha hai, kyoMki kabhI-kabhI manuSyako apane putrase hI tiraskRta honA par3atA hai / isalie jJAnI manuSyako mithyA ahaMkAra chor3akara Atma svarUpameM pravRtti karanA caahie| vaha daivAdhIna nahIM hai, puruSArthake adhIna hai // 9 // Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya 421 athAhaGkArAdanarthaparamparAM kathayati garvapratyagnagakavalite vizvadIpe viveka___ tvaSTaryuccaiH sphuritaduritaM doSamandehavRndaiH / satrovRtte tamasi hatadRga janturApteSu bhUyo, bhUyo'bhyAjatsvapi sajati hI svairamunmArga eva // 10 // pratyagnagaH-astazailaH / vivekatvaSTari-kRtyAkRtyavibhAgajJAnAditye / tamasi-mohAndhakAre ca / 6 abhyAjatsu-nivArayatsu / svairaM-svacchandam / dhvAntachAditadRSTipakSe tu svena AtmanA na paropadezena, ire gamane / mut--protiryasyAso svaramut / kAkuvyAkhyAyAM mArge eva sajati na sajati / kiM tarhi amArge'pi lagatItyarthaH // 10 // athAhaGkAra-janitaduSkRtavipaktrimamatyugramapamAnaduHkhamAkhyAti-- jagadvaicitrye'smin vilasati vidhau kAmamanizaM, / svatantro na vaasmiitybhinivishte'hNkRtitmH| kudhIryenAdatte kimapi tadaghaM yadrasavazA ciraM bhuGkte nIcairgatijamapamAnajvarabharam // 11 // svatantraH-kartA / kva ? iSTe'niSTe vA'rthe / apamAnaH-mahattvahAniH // 11 // ahaMkArase honevAlI anarthaparamparAko kahate haiM bar3A kheda hai ki jagatko prakAzita karaneke lie dIpakake samAna viveka rUpI sUrya jaba ahaMkArarUpI astAcalake dvArA grasa liyA jAtA hai aura rAga dveSa rUpI rAkSasoMke samUhake sAtha moharUpI andhakAra beroka-Toka phaila jAtA hai jisameM corI, vyabhicAra Adi pApa karma atyanta bar3ha jAte haiM, taba prANI dRSTihIna hokara bAraMbAra guru Adike rokanepara bhI svacchandatApUrvaka unmArgameM hI pravRtta hotA hai // 10 // vizeSArtha-kyA kartavya hai aura kyA akartavya hai isa prakArake jJAnako viveka kahate haiM / isa vivekako ahaMkAra usI taraha grasa letA hai jaise astAcala sUryako grasa letA hai| jaise sUryake chipa jAnepara andhakAra phailatA hai usameM rAkSasa gaNa vicaraNa karate haiM / pApa karma karanevAle cora, vyabhicArI Adi svacchanda hokara apanA karma karate haiN| aise rAtrike samayameM manuSyako mArga nahIM suujhtaa| usI taraha jaba manuSyake vivekako ahaMkAra grasa letA hai to manuSya meM moha bar3ha jAtA hai usakI samyagdRSTi mArI jAtI hai| guru bAra-bAra use kumArgameM jAnese rokate haiM / kintu vaha kumAgameM hI Asakta rahatA hai / ataH ahaMkAra manuSyako kumArgagAmI banAtA hai // 10 // Age ahaMkArase honevAle pApa karma ke udayake phala rUpa atyanta ugra apamAnake duHkhako kahate haiM sthAvara jaMgama rUpa isa jagatke bheda prapaMcameM nirantara yatheSTa rUpase daivake camakanepara kisa iSTa yA aniSTa padArthako maiM svatantratApUrvaka prApta nahIM kara sakatA, isa prakArakA ahaMkArarUpI andhakAra kubuddhi manuSyake abhiprAyameM samA jAtA hai| usase vaha aise anirvacanIya pApakA bandha karatA hai jisake udayake adhIna hokara cirakAla taka nIca gatimeM honevAle apamAnarUpI jvarake vegako bhogatA hai // 11 // Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Prem 3 422 dharmAmRta ( anagAra ) atha tattAdRgapAyaprAyamAnopamardanacaNaM mArdavamAzAste bhadraM mArdavavajrAya yena nirlanapakSatiH / punaH karoti mAnAdri!tthAnAya manoratham // 12 // mArdavaM-jAtyAdyatizayavato'pi satastatkRtamadAvezAbhAvAta paraprayuktaparibhavanimittAbhimAnAbhAvAsmAnaniharaNam / pakSati:-pakSamalam / tacceha sAmarthya vizeSaH // 12 // atha garvaH sarvathA'pyakartavya ityupadeSTuM saMsAraduravasthAM prathayati kriyeta garvaH saMsAre na zrUyeta nRpo'pi cet / daivAjjAtaH kRmirgathe bhRtyo nekSyeta vA bhavan // 13 // spaSTam // 13 // vizeSArtha-ahaMkArake vazIbhUta huA kubuddhi manuSya aise pApa karmakA bandha karatA hai jisake phalasvarUpa use cirakAla taka nigoda Adi nIca gatiyoMke duHkha bhogane par3ate haiM / kahA hai-'jAti, rUpa, kula, aizvarya, zIla, jJAna, tapa aura balakA ahaMkAra karanevAlA manuSya nIca gotrakA bandha karatA hai' // 11 // Age ukta prakArake duHkhoMke denevAle mAnakA mardana karanemeM samartha mArdava dharmakI prazaMsA karate haiM ___ usa mArdavarUpI vanakA kalyANa ho, jisake dvArA paroMke mUlake arthAt zaktivizeSake mUlase chinna ho jAnepara mAnarUpI parvata punaH uThanekA manoratha nahIM karatA // 12 // ___vizeSArtha-kavi-paramparA aisI hai ki pahale parvatoMke paMkha hote the| indrane apane vajrase unheM kATa ddaalaa| tabase parvata sthira ho gye| usIko dRSTimeM rakhakara pranthakArane mAnarUpI parvatake paMkha kATanevAle mArdava dharmako vajrakI upamA dI hai| jAti Adise viziSTa hote hue bhI usake madake Avezake abhAvase tathA dUsaroMke dvArA tiraskAra kiye jAnepara bhI abhimAnakA abhAva honese mAnake pUrI tarahase haTaneko mArdava dharma kahate haiM // 12 // garva sarvathA nahIM karanA cAhie, isa bAtakA upadeza karaneke lie saMsArakI duravasthA batalAte haiM apane dvArA upArjita azubha karmake udayase rAjA bhI marakara viSThekA kIr3A huA, yadi yaha bAta prAmANika paramparAse sunane meM na AtI, athavA Aja bhI rAjAko bhI naukarI karate hue na dekhate to saMsArameM garva kiyA jA sakatA hai // 13 / / / vizeSArtha-prAcIna AkhyAnoMmeM zubhAzubha karmoMkA phala batalAte hue eka rAjAkI kathA AtI hai ki vaha marakara apane hI pAkhAne meM kIr3A huA thaa| jaba rAjA bhI marakara viSThekA kIr3A ho sakatA hai taba rAjasampadA Adi pAkara usakA abhimAna karanA vyartha hai| yaha to zAstrIya AkhyAna hai / vartamAna kAla meM phrAMsake rAjAkA sira janatAke dvArA kATA gyaa| rUsameM krAnti honepara vahA~ke rAjAko mAra DAlA gayA aura usake parivArako AjIvikAke lie bhaTakanA pdd'aa| bhAratameM svatantratAke bAda rAjAoMke saba adhikAra samApta kara diye gaye aura unakI saba zAna-zaukata dhUlameM mila gyii| ye saba bAteM sunakara aura dekhakara bhI jo ghamaNDa karatA hai usakI samajhapara kheda hotA hI hai / / 13 / / 1. 'jAtirUpakulaizvaryazIlajJAnatapobalaH / kurvANo'haM kRti nIcaM gotraM badhnAti mAnavaH' / Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya 423 6 atha mAnavijayopAyamadhastanabhUmikAyAM sadvataiH karmocchedArthamabhimAnottejanaM copadizatiprAcyAnaidaMyugInAnatha paramaguNagrAmasAmRddhayasiddhA naddhA dhyAyanirundhyAnmradimapariNataH zirmadaM durmadArim / chettu daurgatyaduHkhaM pravaragurugirA saMgare savatAstraiH, kSeptu karmAricakraM suhRdamiva zitaiHpayedvAbhimAnam // 14 // zirmadaM-marmadaM marmavyathakam / daurgatyaM-durgatibhAvaM dAridraya c| saMgare-pratijJAyAM saMgrAme ca // 14 // atha mArdavabhAvanAbhibhUtasyApi garvasya sarvathocchedaH zukladhyAnapravRttyaiva syAdityupadizati mArdavAzaninilnapakSo mAyAkSitiM gataH / yogAmbunaiva bhedyo'ntarvahatA garvaparvataH // 15 // nIcekI bhUmikAmeM mAnako jItanekA upAya batalAte hue samIcIna vratoMke dvArA karmoMkA uccheda karaneke lie abhimAnako uttejita karanekA upadeza dete haiM mArdava dharmase yukta hokara, parama guNoMke samUhakI samRddhike kAraNa prasiddha pUrva puruSoMkA aura isa yugake sAdhuoMkA tattvataH dhyAna karate hue marmabhedI duHkha denevAle ahaMkArarUpI zatruko dUra haTAnA cAhie / athavA durgati sambandhI duHkhakA vinAza karane ke lie aura niraticAra vratarUpI tIkSNa astroMke dvArA jJAnAvaraNa Adi karma zatruoMke samUhako bhagAne ke lie sadguruke vacanoMse pratijJAmeM sthira hokara mitrakI taraha abhimAnako uttejita karanA cAhie // 14 // vizeSArtha-ahaMkAra zatrukI taraha bahuta aniSTa karanevAlA honese zatruke tulya hai| ataH usake rokanekA eka upAya to yaha hai ki jo pUrva puruSa yA vartamAna sAdhu jJAna, vinaya, dayA, satya Adi guNoMse sampanna haiM unake guNoMkA dhyAna kreN| dUsarA upAya isa prakAra hai-jaise koI vIra yoddhA dAridrayake duHkhoMko dUra karaneke lie apane mantriyoMke kahanese yuddha ke viSaya meM tIkSNa zastroMse prahAra karaneke lie tatpara zatru sainyako naSTa karanekI icchAse apane mitrako bar3hAvA detA hai usI taraha sAdhu durgatike duHkhako dUra karane ke lie sadguruke vacanoMse pratijJA lekara karmoke kSayameM samartha nirmala ahiMsA Adi vratoMke dvArA karmarUpI zatruoMke samUhakA vinAza karaneke lie abhimAnako uttejita kare ki maiM avazya karmoMkA kSapaNa kruuNgaa| nIcekI bhUmikAmeM isa prakArakA abhimAna mumukSuke lie kartavya batalAyA hai / sArAMza yaha hai ki yadyapi ahaMkAra yA mada yA garva yA abhimAna bure haiM kintu ahaMkArake kAraNa jo karmazatru haiM unako naSTa karanekA saMkalparUpa abhimAna burA nahIM hai| nIcekI avasthAmeM isa prakArakA saMkalpa karake hI sAdhu ahaMkArakA mUlase vinAza karane meM samartha hotA hai // 14 // Age kahate haiM ki yadyapi mArdava dharmakI bhAvanAse garva daba jAtA hai kintu usakA sarvathA vinAza zukladhyAnase hI hotA hai mArdavarUpI vajrake dvArA paMkhoMke kaTa jAnepara mAyArUpI pRthvIpara par3e hue garvarUpI parvatakA bhedana antaraMgameM bahate hue yogarUpI jalase hI hotA hai // 15 // Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 dharmAmRta ( anagAra) avarNamAyetyAdi / kSapakazreNyAM hi mAyAsaMjvalane prakSipya zukladhyAnavizeSeNa mAnaH kilonmUlyate // 15 // atha mAnAnmahatAmapi mahatI svArthakSatimAlakSayaMstaducchedAya mArdavabhAvanAM mamakSoravazyakartavyatayopadizati mAno'varNamivApamAnamabhitastene'rkakIrtestathA, . mAyAbhUtimacIkaratsagarajAn SaSTi sahasrANi tAn / tatsaunandamivAdirAT paramaraM mAnagrahAnmocayet, tanyanmArdavamApnuyAt svayamimaM cocchidya tadvacchivam // 16 // 9 avarNa-ayazaH zobhAbhraMzaM vA / tathA-tena ArSaprasiddhena prakAreNa / mAyAbhUti-avAstavabhasma / acIkarat-maNiketunAmnA devena kArayatisma / sagarajAn-sagaracakravartiputrAn / SaSTiM sahasrANi pardo sahasrapatravyapadezavat prAyikametat / tena bhImabhagIrathAbhyAM vinApi tadbhasmIkaraNe SaSTisahasrasaMkhyAvacanaM na vizeSArtha-Azaya yaha hai ki jaise indrake dvArA chor3e gaye vajrake prahArase pakSoMke kaTa jAnepara bhUtalapara gire hue parvatako usake madhyase bahanevAlA jala hI vidArita kara sakatA hai vaise hI mArdava bhAvanAke dvArA yadyapi mAna kapAyakI zakti saMjvalana mAna kaSAyarUpa ho jAtI hai kintu usakA vinAza AtmAmeM satata vartamAna pRthaktva vitarka vicAra nAmaka zukladhyAnake dvArA hI hotA hai| kyoMki kSapaka zreNImeM zukladhyAnake dvArA mAna kapAyako mAyA saMjvalana kaSAyameM prakSepaNa karake usakI sattAkA vinAza kiyA jAtA hai // 15 // mAnase mahApuruSoMke bhI svArthakI mahatI kSati hotI hai yaha batalAte hue usake vinAzake lie mumukSuko mArdava bhAvanA avazya karanekA upadeza dete haiM mAnase samrAT bharatake putra arkakIrtikA saba ora apayazake sAtha apamAnakA vistAra huaa| yaha bAta AgamameM prasiddha hai| tathA mAnake kAraNa maNiketu nAmaka devane sagarake sATha hajAra putra-pautroMko mAyAmayI bhasmake rUpameM pariNata kara diyaa| isalie jaise samrATa bharatane bAhubali kumArako mAnarUpI bhUtase chur3AyA usI taraha sAdhuko bhI cAhie ki vaha kisI kAraNase abhimAnake caMgula meM phaMse dUsare manuSyako zIghra hI ahaMkArarUpI bhUtake prabhAvase chur3Ane tathA mArdava bhAvanAko bhAte hue bharata samrATakI taraha svayaM bhI isa mAnakA ucchedana karake zivako-abhyudaya aura mokSako prApta kare / / 16 / / / vizeSArthe-sahApurANameM kahA hai ki kAzirAja akampanane apanI putrI sulocanAkA svayaMvara kiyaa| sulocanAne kaurava pati jayakumArake galemeM varamAlA ddaalii| isapara samrATa bharatakA putra arkakIrti uttejita ho gayA aura usane ahaMkArase bharakara jayakumArake sAtha yuddha kiyaa| usameM vaha parAsta huA aura saba ora usakA apayaza phailaa| sagara cakravartIke sATha hajAra putra-pautra the| ve bar3e abhimAnI the aura cakravartIse koI kAma karanekI anujJA maoNgA karate the| eka bAra cakravatIne unha AjJA dI ki kailAsa parvatapara samrATa bharatake dvArA banavAye gaye jinAlayoMkI rakSAke lie usake cAroM ora khAI khodakara gaMgAke pAnIse bhara diyA jaaye| jaba ve isa kAmameM saMlagna the, eka devane unheM apanI mAyAse bhasma sarIkhA kara diyaa| pIche unheM jIvita kara diyaa| ye donoM kathAnaka ukta purANameM varNita haiN| ataH sAdhukA kartavya hai ki jaise samrAT bharatane bAhubalIko ahaMkArase mukta karAkara kalyANake Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya 425 virudhyate / tat ArSe prasiddhAn / etena sagarAt sAkSAdasAkSAcca jAtA sagarajA iti putravat pautrANAmapyArSAvirodhena grahaNaM lakSayati / saunanda-sunandAyA apatyaM bAhubalinam / AdirATa-bharataH / zivam / tathA coktaM 'mArdavopetaM guravo'nugRhNanti / sAdhavo'pi sAdhu manyante / tatazca samyagjJAnAdInAM pAtrIbhavati / atazca svargApavargaphalAvAptiriti // ' [tattvArthavA., 9 / 6 / 28 ] // 16 // athArjavasvabhAvaM dharma vyAkartukAmastadekanirAkAryAM nikRtimanubhAvato'nuvadannAhakrodhAdInasato'pi bhAsayati yA sadvata sato'pyarthato satahoSadhiyaM gaNeSvapi gaNazraddhAM ca doSeSvapi / yA sUte sudhiyo'pi vibhramayate saMvRNvatI yAtyaNU nyapyabhyUhapadAni sA vijayate mAyA jagadvyApinI // 17 // sadvat-udbhUtAniva / arthataH-prayojanamAzritya / atyani-atIva sUkSmANi // 17 // athehAmatra ca mAyAyAH kutsA kRcchakanibandhanatvamavabodhayati mArgameM lagAyA aura svayaM bhI apaneko ahaMkArase mukta karake kalyANake mArgameM lge| usI taraha dUsaroMko aura svayaMko bhI ahaMkArase chur3Akara kalyANake mArgameM lagAnA aura laganA caahie| AgamameM mAdevakI bar3I prazaMsA kI gayI hai| tattvAthevAtika (9 / 6 / 28) meM akalaMka devane kahA hai-'mArdava bhAvanAse yukta ziSyapara guruoMkI kRpA rahatI hai| sAdhu bhI use sAdhu mAnate haiN| usase vaha samyagjJAna AdikA pAtra hotA hai| samyagjJAna AdikA pAtra 'honese svarga aura mokSarUpa phalakI prApti hotI hai|' isa prakAra uttama mArdava bhAvanAkA prakaraNa samApta huA // 16 / / aba Arjava dharmakA kathana karanekI icchAse usake dvArA nirAkaraNIya mAyAcAra kI mahimA batalAte haiM - jo mAyA prayojanavaza krodha Adike nahIM hote hue bhI krodhAdi haiM aisI pratIti karAtI hai aura krodha Adike hote hue bhI krodhAdi nahIM hai aisI pratIti karAtI hai| tathA guNoMmeM bhI doSa buddhi karAtI hai aura doSoM meM bhI guNa buddhi karAtI hai| tathA jo atyanta sUkSma bhI vicAraNIya sthAnoMko DhA~katI huI vidyA sampanna buddhimAnoMko bhI bhramameM DAla detI hai vaha saMsAravyApI mAyA sarvatra vijayazIla hai / / 17 / / vizeSArtha-manameM kucha, vacanameM kucha aura kArya kucha isa prakAra mana-vacana-kAyakI kuTilatAkA nAma mAyA hai| yaha mAyA saMsAravyApI hai| isake phandese virale saMsAravyApI hai| isake phandese virale hI nirmala hRdaya puruSa bace hue haiN| anyathA sarvatra usakA sAmrAjya hai| matalabI duniyA apanA matalaba nikAlaneke lie isa mAyAcArakA khulakara prayoga karatI hai| duniyAko Thaganeke lie durjana bhI sajjanakA bAnA dhAraNa karate haiM, cora aura DAkU sAdhu ke.vezameM ghUmate haiM / banAvaTI krodha karake bhI loga apanA kAma nikAlate haiN| jisase kAma nahIM nikalatA usa guNIko bhI doSI batalAte haiM aura jisase kAma nikalatA hai usa doSIko bhI guNI batalAte haiM / yaha saba svArthakI mahimA hai aura mAyAcAra usakA sahAyaka hotA hai // 17 // yaha mAyA isa loka aura paralokameM ekamAtra duHkhakA hI kAraNa hai, yaha batalAte haiM Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 dharmAmRta ( anagAra) yaH soDhuM kapaTotyakotibhujagImISTe zravontazcaroM, sopi pretya duratyayAtyayamayoM maayorgiimujjhtu| no cet strItvanapuMsakatvaviparINAmaprabandhArpitaM tAccholyaM bahu dhAtRkelikRtapuMbhAvo'pyabhivyaGyati // 18 // zravontazcarI-karNAntaracAriNIm / pretya-paraloke / duratyayAtyayamayIM-duratikramApAyabahulAm / 6 tAcchIlyaM-strInapuMsakasvabhAvatAM bhAvastrItvaM bhAvanapuMsakatvaM cetyarthaH / talliGgAni yathA zroNimArdavatrastatva-mugdhatvaklIvatAstanAH / puMskAmena samaM sapta liGgAni straiNasUcane / khrtv-mehnstaabdhy-shaunnddiiryshmshrudhRsstttaaH| strIkAmena samaM saptaliGgAni pauMsnavedane / yAni strIpuMsaliGgAni pUrvANIti caturdaza / zrAvyani ( sarvANi ) tAni mizrANi SaNDhabhAvanivedane / ' [paJcasaM. ami. ga. 1 / 196-198 ] atra mAnasA bhAvAbhAvasya zArIrAzca dravyasya sUcakA iti vibhAgaH / abhivyakSyati-abhivyaktaM kariSyati // 18 // 'yaha kapaTI hai| isa prakArakI apakIrtirUpI sarpiNIko kAnoMke bhItara ghUmate hue sahana karane meM jo samartha hai, vaha bhI paralokameM duHkhase TAre jAne yogya kaSToMse bharapUra mAyArUpI nAginako chor3a deve / yadi usane aisA nahIM kiyA to daivake dvArA krIr3Avaza puruSatva bhAvako pta hokara bhI vaha strItva aura napuMsakatva rUpa vividha pariNamanoMkI paramparAse saMyukta strItva aura napaMsakatva rUpa pracura bhAvoMko hI vyakta karegA // 18 // vizeSArtha-veda yA liMga tIna hote haiM-puruSaveda, strIveda aura npuNskved| ye tInoM bhI do-do prakArake hote haiM-dravyarUpa aura bhaavruup| zarIrameM jo strI-puruSa Adike cihna hote haiM unheM dravyaveda kahate haiM aura manake vikArako bhAvaveda kahate haiN| nAma karma ke udayase dravyavedakI racanA hotI hai aura nokaSAyake udayase bhAvaveda hotA hai| ye dravyaveda aura bhAvaveda prAyaH samAna hote haiM kintu karma bhUmike manuSya aura tiryaMcoMmeM inakI viSamatA bhI dekhI jAtI hai| arthAt jo dravyarUpase strI hai vaha bhAvarUpase strI yA puruSa yA napuMsaka hotA hai / jo dravyarUpase puruSa hai vaha bhAvase puruSa yA strI yA napuMsaka hotA hai| jo dravyarUpase napuMsaka hotA hai vaha bhAvase napuMsaka yA strI yA puruSa hotA hai| isa taraha nau bheda hote haiM yaha vicitratA mAyAcAra karanekA pariNAma hai| jo mAyAcAra karate haiM unake sAtha karma bhI khela khelatA hai ki zarIrase to unheM puruSa banAtA hai kintu bhAvase yA to ve strI hote haiM yA napuMsaka hote haiM / yaha ukta zlokakA abhiprAya hai // 18 // 1. 'yA strI dravyarUpeNa bhAvena sA'sti strI nA napuMsakaH / pumAn dravyeNa bhAvena pumAn nArI napuMsakaH // saMDho dravyeNa, bhAvena saMDho nArI naro mataH / ityevaM navadhA vedo dravyabhAvavibhedataH ||-amit. paM. saM. 1193-194 / Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya 427 atha mAyAvino loke'tyantamavizvAsyatAM prakAzayati yo vAcA svamapi svAntaM vAcaM vaJcayate'nizam / ceSTayA ca sa vizvAsyo mAyAvI kasya dhImataH // 19 // ya ityAdi / yanmanasyasti tanna vadati, yacca vakti tanna kAyena vyavaharatIti bhAvaH // 19 // athArjavazIlAnAM samprati durlabhatvamAha cittamanveti vAga yeSAM vAcamanveti ca kriyaa| - svaparAnugrahaparAH santaste viralAH kalau // 20 // anveti-anuvartate // 20 // athArjavazIlAnAM mAhAtmyamAha ArjavasphUrjadUrjaskAH santaH ke'pi jayanti te| ye nigoNaMtrilokAyAH kRntanti nikRtamanaH // 21 // Urja-utsAhaH // 21 // athArjavanijitadurjayamAyAkaSAyANAM muktivartmani niSpratibandhA pravRttiH syAdityupadizati dustarArjavanAvA yaistIrNA maayaatrngginnii| iSTasthAnagato teSAM kaH zikhaNDI bhaviSyati // 22 // zikhaNDI-vighnaH // 22 // atha mAyAyA durgatiklezAvezadussaha-garhAnibandhanatvamudAharaNadvAreNa praNigadati mAyAvIkA lokameM kiMcit bhI vizvAsa nahIM kiyA jAtA, isa bAtako prakAzita karate haiM jo mAyAvI apane hI manako apane vacanoMse aura apane vacanoMko zArIrika vyApArase rAta-dina ThagA karatA hai kyoMki jo manameM hai vaha kahatA nahIM hai aura jo kahatA hai vaha karatA nahIM hai-usakA vizvAsa kauna samajhadAra kara sakatA hai / / 19 / / isa samaya sarala svabhAviyoMkI durlabhatA batalAte haiM jinake vacana manake anurUpa hote haiM aura jinakI ceSTA vacanake anurUpa hotI hai arthAt jaisA manameM vicAra karate haiM vaisA bolate haiM aura jo kahate haiM vahI karate haiM, aise apane aura dUsaroMke upakArameM tatpara sAdhu isa kali kAlameM bahuta svalpa haiM / / 20 / / sarala svabhAviyoMkA mAhAtmya batalAte haiM jo tInoM lokoMko apane udara meM rakhanevAlI arthAt tInoM lokoMko jItanevAlI mAyAke hRdayako bhI vidIrNa kara dete haiM, ve sarala svabhAvI utsAhI lokottara sAdhu jayazIla hote hai, unakA pada sabase utkRSTa hotA hai / / 21 / / Age kahate haiM ki Arjava dharmase durjaya mAyA kaSAyako jItanevAloMko mokSamArgameM beroka pravRtti hotI hai jinhoMne Arjava dharmarUpI nAvake dvArA dustara mAyArUpI nadIko pAra kara liyA hai unake iSTa sthAna taka pahu~cane meM kauna bAdhaka ho sakatA hai // 22 // . mAyA durgatiyoMke kaSTa aura asahya nindAkA kAraNa hai, yaha bAta udAharaNake dvArA batAte haiM Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 dharmAmRta ( anagAra ) khalUktvA hRtkarNakrakacamakhalAnAM yadatulaM, kila klezaM viSNoH kusRtirasRjat saMsRtisRtiH / hato'zvatthAmeti svavacanavisaMvAditaguru ___ stapaHsUnumAna: sapadi zRNu sadbhayo'ntaradhitaH // 23 // khalUktvA-nocyate tat sAdhubhiriti saMbandhaH / akhalAnAM-sajjanAnAm / kila-Agame loke vA 6 zrUyate / kusRtiH-vaJcanA / saMsRtisRti:-saMsArasyopAyabhUtA anntaanubndhiniityrthH| azvatthAmAdroNAcAryaputro hastivizeSazca / visaMvAditaH-kuJjaro na nara ityuktvA vipralambhitaH / guruH-droNAcAryaH / tapaHsUnuH-yudhiSThiraH / sadbhayontaradhitaH-sAdhubhiradazarnamAtmana icchati sma / santo mAM mA pazyantu ityantahito'bhUdityarthaH / 'sadbhayaH' ityatra 'yenAdarzanamicchati' ityanena paJcamI // 23 // atha zaucarUpaM dharma vyAcikhyAsustadekapratyAkhyeyasya sannihitaviSayagarddhayotpAdalakSaNasya lobhasya sarvapApamUlatva-sarvaguNabhraMzakatvaprakAzanapUrvakaM kRzIkaraNamavazyakaraNIyatayA mumukSUNAmupadizati lobhamalAni pApAnItyetadyairna pramANyate / svayaM lobhAd guNabhraMzaM pazyantaH zyantu te'pi tam // 24 // he sAdhuo ! suno / saMsAra mArgako bar3hAnevAlI anantAnubandhI mAyAne viSNuko jo asAdhAraNa kaSTa diyA, jaisA ki lokameM aura zAstrameM kahA hai, vaha sajjanoMke hRdaya aura kAnoMko karauMtakI taraha cIranevAlA hai| isalie sAdhujana usakI carcA bhI nahIM krte| tathA 'azvatthAmA mara gayA' isa prakArake vacanoMse apane guru droNAcAryako bhulAvemeM DAlanevAle dharmarAja yudhiSThirakA mukha tatkAla malina ho gayA aura unhoMne sAdhuoMse apanA mu~ha chipA liyA // 23 // vizeSArtha-zrIkRSNakI dvArikA dvIpAyanake krodhase jalakara bhasma ho gyii| kevala zrIkRSNa aura baladeva donoM bhAI bce| zrIkRSNako pyAsa lagI to baladeva pAnIkI khojameM gye| idhara jaratkumArake bANase zrIkRSNakA anta ho gyaa| yaha saba mahAbhAratake yuddha meM zrIkRSNakI caturAI karanekA hI phala hai| unhIMke hI upadezase satyavAdI yudhiSThirako jhUTha bolanA pdd'aa| kyoMki droNAcAryake mare binA pANDavoMkA jItanA kaThina thA / ataH azvatthAmAke maraNakI bAta yudhiSThirake mukhase kahalAyI ; kyoMki ve satyavAdI the| unakI bAtapara droNAcArya vizvAsa kara sakate the| udhara azvatthAmA droNAcAryakA putra thA aura eka hAthIkA nAma bhI azvatthAmA thaa| hAthI marA to yudhiSThirane jorase kahA, azvatthAmA mArA gyaa| sAtha hI dhIrese yaha bhI kaha diyA ki 'na jAne manuSya hai yA hAthI,' / droNAcAryake tatkAla prANa nikala gye| yudhiSThirako bar3A pazcAttApa huA aura unhoMne apanA mukha chipA liyA ki use koI satpuruSa na dekhe / yaha saba mAyAcArakA phala hai // 23 // isa prakAra uttama Arjava bhAvanA prakaraNa samApta huaa| Age granthakAra zaucadharmakA kathana karanA cAhate haiN| usameM sabase prathama tyAgane yogya hai lobha / nikaTavartI padArthoM meM tIvra cAhako utpanna karanA lobhakA lakSaNa hai / yaha lobha saba pApoMkA mUla hai, saba guNoMko naSTa karanevAlA hai| isalie mumukSuoMko avazya hI lobhako kama karanA cAhie, aisA upadeza dete haiM jo loga 'lobha pApoMkA mUla hai' isa loka prasiddha vacanako bhI pramANa nahIM mAnate, ve bhI svayaM lobhase dayA-maitrI Adi guNoMko vinAza anubhava karake usa lobhako kama kareM // 24 // . Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya 429 gunnaaH-dyaamaitriisaadhukaaraadyH| vyAso'pyAha _ 'bhUmiSTho'pi rathasthAMstAn pArthaH sarvadhanurdharAn / eko'pi pAtayAmAsa lobhaH sarvaguNAniva // ' [ gunnaaniv|| [ ] zyantu-kRzIkurvantu // 24 // atha guNalakSazatena samakakSamapyaucityamatyantalubdhasya nityamudvejanIyaM syAdityupadizati guNakoTayA tulAkoTi yadekamapi ttiikte| tadapyaucityamekAntalubdhasya garalAyate // 25 // tulAkoTiM-UrdhvamAnAntamupamotkarSa ca / TIkate-caTati / aucityaM-dAna-priyavacanAbhyAmanyasya santoSotpAdanam / uktaM ca 'aucityamekamekatra guNAnAM raashirektH| viSAyate guNagrAma aucityaparivarjitaH // [ ] // 25 // atha svaparajIvitArogyendriyopabhogaviSayabhedAdaSTavidhenApi lobhenAkulitaH sAtatyena sarvamakRtyaM 12 karotItyupadizati upabhogendriyArogyaprANAna svasya parasya ca / gudhyan mugdhaHprabandhena kimakRtyaM karoti na // 26|| akRtyaM-gurupitRvadhAdikam / / 26 // vizeSArtha-'lobha pApakA mUla hai' yaha ukti lokameM prasiddha hai| phira bhI jo ise nahIM mAnate ve svayaM anubhava kareMge ki lobhase kisa prakAra sadguNoMkA nAza hotA hai| vyAsajIne bhI kahA hai-'bhUmipara khar3e hue bhI akele arjunane rathameM baiThe hue una sabhI dhanuSadhAriyoMko usI taraha mAra girAyA jaise lobha saba guNoMko naSTa kara detA hai|' isa dRSTAntase spaSTa hai ki lobha saba guNoMkA nAzaka hai // 24 // __ Age kahate haiM ki aucitya nAmaka guNa karor3a guNoMke samAna hai phira bhI vaha atyanta lobhIko kaSTadAyaka hotA hai jo akelA bhI aucitya guNa eka karor3a guNoMkI tulanAmeM bhArI par3atA hai vahI aucitya guNa atyanta lobhI manuSyako viSake tulya pratIta hotA hai // 25 // vizeSArtha-dAna dvArA tathA priya vacanoMke dvArA dUsareko santuSTa karanekA nAma aucitya guNa hai / isa guNakI bar3I mahimA hai| kahA hai-'eka ora eka aucitya guNa aura dUsarI ora guNoMkI raashi| aucitya guNake binA guNoMkI rAzi viSa tulya pratIta hotI hai| yadi manuSyameM priya vacanoMke dvArA bhI dUsareko santoSa dilAnekI kSamatA na ho to usake sabhI guNa vyartha haiN| kintu lobhI manuSya dAna denA to dUra, priya vacanoMke dvArA bhI dusareko santaSTa karanA nahIM caahtaa| use kisI bhI prArthIkA AnA hI nahIM suhAtA // 25 // __ svajIvana, parajIvana, Arogya aura pA~coM indriyoMke upabhoga ina ATha viSayoMkI apekSA lobhake ATha bheda hote haiN| ina ATha prakArake lobhoMse vyAkula manuSya sabhI na karane yogya kAma karatA hai aisA kahate haiM apane aura apane strI-putrAdike iSTa viSayoMko, indriyoMko, Arogyako aura prANoMko Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 . dharmAmRta (anagAra) atha lobhaparatantrasya guNabhraMzaM vyAcaSTe tAvakItya spRhayati narastAvadanveti maitroM, ___tAvadvRttaM prathayati vibhAzritAn sAdhu tAvat / tAvajjAnAtyapakatamaghAcchar3ate tAvadaccai ___stAvanmAnaM vahati na vazaM yAti lobhasya yAvat // 27 // anveti-avicchedena vartayati // 27 // atha lobhavijayopAyasevAyAM zivAthinaH sajjayannAha prANezamanu mAyAmbAM mariSyantIM vilambayan / lobho nizumbhyate yena tadbhajecchaucadaivatam / / 28 // prANezamanu-svaparAbhedapratyayalakSaNena mohena bharnA saha / mAyAmbAM-vaJcanAmAtaram / mrissyntiimrnnonmukhii| vilambayat-avasthApayat / nArI hi svabha; saha martukAmA putreNa dhAryata ityuktilezaH / zaucaM-prakarSaprAptA lobhnivttiH| manogaptI manasaH parispandaH sakalaH pratiSidhyate / tatrAkSamasya paravastuSvaniSTapraNidhAnoparamaH zaucamiti / tato'sya bhedaH // 28 // atha santoSAbhyAsanirastatRSNasyAtmadhyAnopayogodyogamudyotayannAha atyanta cAhanevAlA mUr3ha manuSya lagAtAra kauna na karane yogya kAma nahIM karatA ? arthAt sabhI bure kAma karatA hai / / 26 / / Age kahate haiM ki lobhIke guNa naSTa ho jAte haiM___ manuSya tabhI taka yaza kI cAha karatA hai, tabhI taka mitratAkA lagAtAra pAlana karatA hai, tabhItaka cAritrako bar3hAtA hai, tabhI taka AzritoMkA samyak rItise pAlana karatA hai, tabhI taka kiye hue upakArako mAnatA hai, tabhI taka pApase DaratA hai, tabhI taka ucca sanmAnako dhAraNa karatA hai jabataka vaha lobhake vaza meM nahIM hotA / arthAt lobhake vaza meM honepara manuSyake ukta sabhI sadguNa naSTa ho jAte haiM // 27 // Age mumukSuoMko lobhako jItaneke upAyoMkI ArAdhanAmeM lagAte haiM apane pati mohake sAtha maranekI icchuka mAyArUpI mAtAko maranese rokanevAlA lobha jinake dvArA nigRhIta kiyA jAtA hai usa zaucarUpI devatAkI ArAdhanA karanI cAhie // 28 // vizeSArtha-strI yadi patike sAtha maranA cAhatI hai to putra use rokatA hai| lobhakA pitA moha hai aura mAtA mAyA hai| jaba moha maratA hai to usake sAtha mAyA bhI maraNonmukha hotI hai| kintu lobha use marane nahIM detaa| isalie lobhakA nigraha karane ke lie zauca devatAkI ArAdhanA karanI caahie| yahA~ zauca ko devatA isalie kahA hai ki devatAko apane AzritakA pakSapAta hotA hai| ataH jo zaucakA Azraya lete haiM zauca unheM lobhake caMgulase chur3A detA hai| lobhakI sarvotkRSTa nivRttiko zauca kahate haiN| manoguptimeM to manakI samasta pravRttiyoM ko rokanA hotA hai| jo usameM asamartha hotA hai usakA paravastuoMmeM aniSTa saMkalpa-vikalpa na karanA zauca hai| isalie manoguptise zauca bhinna hai // 28 // jo santoSakA abhyAsa karake tRSNAko dUra bhagA dete haiM unake AtmadhyAnameM upayoga lagAne ke udyogako prakaTa karate haiM Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya 431 avidyAsaMskAra-praguNakaraNa-grAmazaraNaH, paradravyaM gRdhnuH kathamahamadhodhazciramagAm / tadadyodyadvidyAdRtidhRtisudhAsvAdahRtata garaH svadhyAtyoparyupari viharAmyeSa satatam // 29 // praguNaH-viSayagrahaNAbhimukhaH / zaraNaM-AzrayaH / gRdhnu:-abhilASukaH / svadhyAtyA-Atmani saMtatyA vartamAnayA nirvikalpanizcalayA buddhayA / taduktam - 'iSTe dhyeye sthirA buddhiryA syAtsaMtAnavatinI / jJAnAntarAparAmRSTA sA dhyAtirdhyAnamoritA // [ tattvAnu., 72 zlo. ] // 29 // atha zaucamahimAnamabhiSTauti nirlobhatAM bhagavatImabhivandAmahe muhuH| yatprasAdAtsatAM vizvaM zazvadbhAtIndrajAlavat // 30 // indrajAlavat-indrajAlena tulyamanupabhogyatvAt // 30 // atha lobhamAhAtmyamupAkhyAnamukhena khyApayannAha AtmA aura zarIrameM abhedajJAna rUpa avidyAke saMskArase apane-apane viSayoMko grahaNa karane meM saMlagna indriyA~ hI anAdikAlase mere lie zaraNa thiiN| ataH paradravyakI cAhase maiM kisa prakAra nIce-nIce jAtA rhaa| aba utpanna huI zarIra aura AtmAke bhedajJAnarUpa vidyAkA sArabhUta jo santoSarUpa amRta hai, usake AsvAdase merA tRSNArUpI viSa dUra ho gayA hai| ataH aba vahI maiM AtmAmeM lIna nirvikalpa nizcala dhyAnake dvArA nirantara Upara-Upara vihAra karatA huuN||29|| vizeSArtha-AtmA aura zarIrameM ekatvabuddhi honese athavA zarIrako hI AtmA mAnanese yaha jIva viSayAsakta indriyoMko hI saba kucha mAnakara unhIMmeM lIna rahatA hai| isIse usakA patana hotA hai aura saMsArakA anta nahIM aataa| vaha rAta-dina paradravyako prApta karane ke upAyoM meM hI phaMsA rahatA hai| kitanA bhI dravya honese usakI tRSNA tRpta honeke badale aura bar3hatI hai| isake viparIta jaba vaha zarIra aura AtmAke bhedako jAna letA hai to usa bhedajJAnake nicoDase use asantoSake sthAnameM santoSa hotA hai aura usase usakI tRSNA zAnta ho jAtI hai / taba vaha AtmAke nirvikalpa sthAnameM magna hokara uttarottara mokSakI ora bar3hatA hai / dhyAnakA svarUpa isa prakAra kahA hai-'bhAvasAdhanameM dhyAtiko dhyAna kahate haiN| aura santAnakramase calI AyI jo buddhi apane iSTa dhyeyameM sthira hokara anya jJAnake parAmazase rahita hotI hai arthAt nirvikalpa rUpase AtmAmeM nizcala hotI hai use hI dhyAti kahate haiN| yahI dhyAna hai // 29 // zaucake mAhAtmyakI prazaMsA karate haiM jisake prasAdase zuddhopayogameM niSTha sAdhuoMko sadA yaha carAcara jagat indrajAlake tulya bhAsamAna hotA hai usa bhagavatI nirlobhatAko maiM bArambAra namaskAra karatA hU~ // 30 // ___ eka kathAnakake dvArA lobhakA mAhAtmya kahate haiM Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 dharmAmRta (anagAra) tAdRkSa jamadagnimiSTinamRSi svasyAtitheyAdhvare, hatvA svIkRtakAmadhenuracirAdyatkArtavIryaH krudhaa| jaghne sAnvayasAdhanaH parazunA rAmeNa tatsanunA, - tadurdaNDita ityapAti niraye lobhena manye haThAt // 31 // tAdRkSe-sakalalokacittacamatkAriNi / jaghne-hataH / sAnvayasAdhanaH-saMtAnasainyasahitaH / / rAmeNa-parazurAmanAmnA // 31 // athAnantAnubandhyapratyAkhyAnAvaraNa-pratyAkhyAnAvaraNa-saMjvalana saMjJikAH krodha-mAna-mAyA-lobhAnAM pratyeka catasro'vasthA dRSTAntavizeSaiH spaSTayana krameNa tatphalAnyAyadvayenopadizati dRzadavani-rajo'brAjivadazmastambhAsthikASThavetrakavat / vaMzAdhrimeSazRGgokSamUtracAmaravadanupUrvam // 32 // kRmi-cakra-kAyamalarajanirAgavadapi ca pRthagavasthAbhiH / krunmAnadambhalobhA nArakatiryanasuragatIH kuryuH // 33 // dRSadityAdi / yathA zilA bhinnA satI punarupAyazatenApi na saMyujyate tathA'nantAnubandhinA krodhena vighaTitaM manaH / yathA ca pRthvI vidIrNA satI mahopakrameNa punarmilati tathA pratyAkhyAnena vighaTitaM cetaH / yathA ca dhalI rekhAkAreNa madhye bhinnA alpenApyupakrameNa punarmilati tathA pratyAkhyAnena vighaTitaM cittam / yathA ca samasta lokake cittameM Azcarya paidA karanevAle apane atithi satkArameM, satkAra 'karanevAle RSi jamadagniko mArakara unakI kAmadhenu le jAne vAle rAjA kArtavIryako jamadagnike putra parazurAmane kruddha hokara senA aura santAnake sAtha mAra ddaalaa| isapara granthakAra kalpanA karate haiM ki usako milA yaha daNDa paryApta nahIM thA, mAno isIse lobhane use balapUrvaka narakameM DAla diyA // 31 // vizeSArtha-mahAbhAratake vanaparva adhyAya 116 meM yaha kathA isa prakAra AtI hai ki rAjA kAtavIrya jamadagnike Azrama meM gaye aura unakI kAmadhenu gAyakA bachar3A jabaradastI le aaye| usa samaya AzramameM kevala RSipatnI hI thii| unhoMne rAjAkA Atithya kiyaa| kintu rAjAne usakI bhI upekSA kii| jaba parazurAma AyA to usake pitA ne usase yaha samAcAra khaa| rAmane rAjA kAtavIyako mAra ddaalaa| pIche eka dina rAjAke uttarAdhikAriyoMne AzramameM jAkara jamadagniko mAra DAlA / isa saba hatyAkANDakI jar3a hai kAmadhenukA lobha / ' vahI lobha kArtavIya aura usake samasta parivArakI mRtyukA kAraNa banA // 31 // isa prakAra uttama zauca bhAvanAkA prakaraNa samApta huaa| krodha, mAna, mAyA, lobhameM se pratyekakI cAra avasthAe~ hotI haiM, unake nAma anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana haiN| dRSTAntoMke dvArA use spaSTa karate hue kramase do AryAoMke dvArA unakA phala batalAte haiM krodha, mAna, mAyA aura lobha inameM se pratyeka.kI kramase cAra avasthAe~ hotI haiN| zilAkI rekhA, pRthvIko rekhA, dhUlIkI rekhA aura jalakI rekhAke samAna kramase anantAnubandhI krodha, apratyAkhyAnAvaraNa krodha, pratyAkhyAnAvaraNa krodha aura saMjvalana krodha hotA hai| aura yaha krodha kramase naraka gati, tiryaMcagati, manuSyagati aura devagatimeM utpanna karatA hai| pattharakA stambha, haDDI, lakar3I aura vetake samAna kramase anantAnubandhI Adi mAna hotA hai Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya 433 jalaM yaSTyAdinA madhye chidyamAnaM svayameva ni:saMbandhaM milati tathA saMjvalanena vighaTitaM cittamityupamAnArthaH / evamuttareSvapi yathAsvamasau vyAkhyeyaH / vaMzAGghriH - veNumUlam // 32 // kRmirAgaH - kRmityaktaraktAhAraH / tadratorNAtantu niSpAdito hi kambalo dagdhAvastho'pi na virajyeta / cakrakAyamalo - gharNakakiTTikA dehamalazca / rajanI - haridrA / rAgaH - raJjanaparyAyaH / eSaH kRmyAdibhiH pratyekamabhisaMbadhyate / avasthAbhiH - sarvotkRSTa - hIna-hInatara-hInatamodayarUpAbhiranantAnubandhyAdizaktibhiH ||33|| B jo kramase naraka gati, tiyacagati, manuSyagati aura devagatimeM janma karAtA hai / bA~sakI jar3a, meDhe sIMga, bailakA mUtanA aura camarIke kezoMke samAna anantAnubandhI Adi mAyA hotI hai kramase narakagati, tiryaMcagati, manuSyagati, devagati meM utpanna karAtI hai| kramirAga, cakekA mala, zarIrakA mala aura haldIke raMgake samAna kramase anantAnubandhI Adi lobha hotA hai jo kramase narakagati, tiryaMcagati, manuSyagati, devagatimeM janma karAtA hai // 32-33 // vizeSArtha - pratyeka kaSAyakI sarvotkRSTa avasthAko anantAnubandhI, usase hInako apratyAkhyAnAvaraNa, usase bhI hInako pratyAkhyAnAvaraNa aura sabase hIna avasthAko saMjvalana kahate haiM / yoM hInAdi avasthA anantAnubandhI AdimeM bhI hotI hai kyoMki pratyeka kaSAyake udayasthAna asaMkhyAta hote haiM / phira bhI ye hInAdi avasthA jo apratyAkhyAnAvaraNa Adi nAma pAtI hai usase bhinna hai / sAmAnyatayA mithyAtva sahabhAvI kaSAyako anantAnubandhI kahate haiM / usake udayameM samyagdarzana nahIM hotA / isI taraha aNuvirati kI rodhaka kaSAyako apratyAkhyAnAvaraNa, mahAviratiko rokanevAlI kaSAyako pratyAkhyAnAvaraNa aura yathAkhyAta cAritrakI ghAtaka kaSAyako saMjvalana kahate haiM / midhyAdRSTike ina cAroM kaSAyoM kA udaya hotA hai | samyagdRSTi anantAnubandhIke binA tIna hI prakArakI kaSAyoMkA udaya hotA hai / isI prakAra Age bhI jAnanA / Upara pratyeka kaSAyako upamAke dvArA samajhAyA hai / jaise-- patthara TUTa jAnepara saikar3oM upAya karanepara bhI nahIM jur3atA, usI taraha anantAnubandhI krodhase TUTA huA mana bhI nahIM miltaa| jaise pRthvI phaTa jAnepara mahAn prayatna karanese punaH mila jAtI hai usI taraha apratyAkhyAna kaSAyase TUTA huA mana bhI bahuta prayatna karanese milatA hai / jaise dhUla meM rekhA khIMcane se vaha do hissoM meM vibhAjita ho jAtI hai aura thor3A-sA bhI prayatna karane se mila jAtI hai, usI taraha pratyAkhyAna kaSAyase vighaTita mana bhI mila jAtA hai / jaise jalameM lakar3I se rekhA khIMcate hI vaha svayaM hI tatkAla mila jAtI hai, usI taraha saMjvalana kaSAya se vighaTita citta bhI mila jAtA hai / isI taraha zeSa upamAnoMkA artha bhI jAnanA / Upara jo anantAnubandhI kaSAyase naraka gati, apratyAkhyAna se tiryaMca gatimeM jAne kI bAta kahI hai yaha sthUla kathana hai / kyoMki anantAnubandhIkA udayavAlA dravya liMgI nirgrantha marakara graiveyaka meM deva hotA hai / isI taraha anantAnubandhIke udayavAlA nArakI aura deva marakara manuSya yA tiryaMca hI hotA hai / prathama nambarakI kaSAyameM kevala kRSNa lezyA hI hotI hai, dUsare nambara kI kaSAya meM kRSNa se lekara kramazaH bar3hate hue chaha lezyAe~ hotI haiN| tIna nambarakI kaSAyameM chahoM lezyAse lekara kramazaH bar3hate hue zukla lezyA hotI hai / aura caturtha nambarakI kaSAya meM kevala zukla lezyA hI hotI hai aura lezyAke anusAra hI AyukA bandha hotA hai / / 32-33|| 1. ghrANaki-bha. ku. ca. / 55 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 dharmAmRta ( anagAra) athottamakSamAdibhiH krodhAdIn jitavataH zukladhyAnabalena jIvanmuktisulabhatvamupadizatisaMkhyAtAdibhavAntarAbdadalapakSAntarmuhartAzayAn dRgdezavatavRttasAmyamathanAn hAsyAdisainyAnugAn / yaH krodhAdiripUna ruNaddhi caturo'pyudghakSamAdyAyudhai ogakSemayutena tena sakalazrIbhUyamISallabham // 34 // saMkhyAtAdIni-saMkhyAtAnyasaMkhyAtAnyanantAni ca / abdadalaM-SaNmAsam / AzayaH-vAsanA / uktaM ca 'aMtomuhattapakkhaM chammAsaM saMkha'saMkhaNaMtabhavaM / saMjalaNamAdiyANaM vAsaNakAlo duNiyameNa // [ go. karma., gA. 46 ] dRgityAdi-yathAkramamanantAnubandhyapratyAkhyAnAvaraNapratyAkhyAnAvaraNasaMjvalanasaMjJAn / uktaM ca 'paDhamo daMsaNaghAyI vidio taha desaviradighAI y| tadio saMyamaghAI cauttho jahakhAdaghAI ya // [prA. paJca., gA. 1 / 115 ] Age kahate haiM ki uttama kSamA Adike dvArA krodha Adiko jItanevAle sAdhuke lie zukla dhyAnake dvArA jIvanmukti prApta karanA sulabha hai samyagdarzanake ghAtaka anantAnubandhI krodha AdikA vAsanAkAla saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta bhava hai / deza cAritrako ghAtanevAle apratyAkhyAnAvaraNa krodha AdikA vAsanAkAla chaha mAsa hai / sakala cAritrake ghAtaka pratyAkhyAnAvaraNa krodha AdikA vAsanAkAla eka pakSa hai aura yathAkhyAta cAritrake ghAtaka saMjvalana krodha AdikA vAsanAkAla antarmuhUrta hai| jo uttama kSamA Adi AyudhoMke dvArA hAsya Adi senAke sAtha cAroM hI krodha Adi zatruoMko rokatA hai, kSapaka zreNI meM zukla dhyAnake sAtha eka rUpa hue arthAt ekatvavitakavIcAra nAmaka zukla dhyAnameM ArUr3ha hue usa sAdhuko sakalazrI arthAt sazarIra anantajJAnAdi catuSTaya sahita samavasaraNa Adi vibhUti binA zramake prApta ho jAtI hai // 34|| vizeSArtha-ukta cAroM kaSAya samyaktva AdikI ghAtaka haiN| kahA hai-'prathama anantAnubandhI kaSAya samyagdarzanakI ghAtaka hai| dUsarI apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya dezacAritrakI ghAtaka hai| tIsarI pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya sakala cAritrakI ghAtaka hai aura cauthI saMjvalana kaSAya yathAkhyAta cAritrakI ghAtaka hai|' tathA ina kaSAyoMkA vAsanAkAla isa prakAra kahA hai-'saMjvalana Adi kaSAyoMkA vAsanAkAla niyamase antarmuhUrta, eka pakSa, chaha mAsa aura saMkhyAta, asaMkhyAta, anantabhava hotA hai|' .. ina kaSAyoM rUpI zatruoMko vahI jIta sakatA hai jo yogakSemase yukta hotA hai| yogakA artha hotA hai samAdhi / yahA~ zukladhyAna lenA cAhie kyoMki vaha kaSAyoMke nirodhakA avinAbhAvI hai / kahA hai-kaSAya rUpa rajake kSayase yA upazamase zuciguNase yukta honese zukladhyAna kahAtA hai| __aura kSemakA artha hotA hai ghAta na honaa| kSapaka zreNImeM honevAlA zukladhyAna madhyameM naSTa nahIM hotaa| isa yogakSemase jo yukta hotA hai arthAt zukladhyAnarUpa pariNata hotA hai, dUsare zabdoM meM ekatva vitarkavIcAra nAmaka zukladhyAnameM lIna hotA hai| somadeva sUrine Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya 435 uddhAH-lAbhapUjAkhyAtinirapekSatayottamAH / yogakSemayutena-samAdhyanupaghAtayuktena alabdhalAbhalabdhaparirakSaNasahitena ca / sakalazrIbhUyam-jIvayuktatvaM / ( jIvanmuktatvaM ) cakravartitvaM ca / ISallabhaManAyAsena labhyate // 34 // atha satyalakSaNasya dharmasya lakSaNopalakSaNapUrvakamanubhAvamAha kUTasthasphuTavizvarUpaparamabrahmonmukhAH sammatAH ___ santasteSu ca sAdhu satyamuditaM tattIrNasUtrANavaiH / A zuzruSutamaH kSayAtkaruNayA vAcyaM sadA dhArmikai ___rAjJAnaviSAditasya jagatastaddhayekamujjIvanam // 35 // kUTasthAni-dravyarUpatayA nityAni / vizvarUpANi-carAcarasya jagato'tItAnAgatavartamAnAnanta- 2 paryAyAkArAH / yadavocat svayameva stutiSu 'sarvadA sarvathA sarvaM yatra bhAti nikhAtavat / tajjJAnAtmAnamAtmAnaM jAnAnastadbhavAmyaham // [ ] sAdhu-upakArakam / uditaM-vacanam // 35 // kahA hai-'manameM kisI vicArake na hote hue jaba AtmA AtmAmeM hI lIna hotA hai use nirbIja dhyAna arthAt ekatva vitarka vIcAra nAmaka zukladhyAna kahate haiN|' sArAMza yaha hai ki jaise koI vijigISu utkRSTa Adi zaktiyoMse yukta, utkRSTa Adi vaira rakhanevAle aura senA Adise sahita cAroM dizAoMke zatruoMko cakra Adi AyudhoMse mArakara yoga aura kSema dhAraNa karate hue cakravartI ho jAtA hai, vaise hI koI bhavya jIva saMkhyAta Adi bhavoMkI vAsanAvAlI anantAnubandhI Adi krodhoMko hAsya Adi nokaSAyoMke sAtha, uttama kSamA Adi bhAvanAke balase ukhAr3akara zukladhyAna vizeSakI sahAyatAse jIvanmuktiko prApta karatA hai| isa prakAra uttama kSamA Adike mAhAtmyakA varNana samApta hotA hai| aba satya dharmake lakSaNa aura upalakSaNake sAtha mAhAtmya bhI batalAte haiM jisameM dravyarUpase nitya aura spaSTa jJAnake dvArA jAnane yogya carAcara jagatke atIta, anAgata aura vartamAna paryAyAkAra pratibimbita hote haiM usa paramabrahmasvarUpa hone ke lie jo tatpara hote haiM unheM santa kahate haiN| aura aise santa puruSoM meM jo upakArI vacana hotA hai use satya kahate haiN| paramAgamarUpI samudrake pAradarzI dhArmika puruSoMko sadA karuNAbuddhise satya vacana tabataka bolanA cAhie jabataka sunaneke icchuka janoMkA ajJAna dUra na ho; kyoMki ghora ajJAnarUpI viSase pIr3ita jagatke lie vaha satya vacana advitIya udbodhaka hotA hai // 35 // vizeSArtha-'satsu sAdhavacanaM satyama', santa puruSoM meM prayukta samyaka vacanako satya kahate haiM aisI satya zabdakI nirukti hai| taba prazna hotA hai ki santa puruSa kauna hai ? jo parama brahmasvarUpa AtmAkI ora unmukha hai ve santa haiM / jaise vedAntiyoMkA parama brahma sacarAcara jagatko apane meM samAye hue hai vaise hI AtmA jJAnake dvArA saba dravyoMkI bhUta, vartamAna aura 1. bha. ku.c.| 2. nirvicArAvatArAsu cetaHzrotaHpravRttiSu / Atmanyeva sphurannAtmA tatsyAddhayAnamabIjakam' ||-so. upA., zlo. 623 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 dharmAmRta ( anagAra) atha vratAditrayaviSayasya satyasya lakSaNavibhAgArthamAha asatyaviratau satyaM satsvasatsvapi yanmatam / vAksamityAM mitaM taddhi dharme satsveva bahvapi // 36 / / yat / bahvapIti sAmallibdham // 36 // bhAvI saba paryAyoMko apane meM samAye hue hai arthAt svabhAvase sarvajJa sarvadarzI hai| AcArya kundakundane kahA hai-'sabhI dravya trikAlavartI haiN| unakI kramase honevAlI aura jo ho cukI haiM tathA Age hoMgI, ve sabhI vidyamAna aura avidyamAna paryAyeM vartamAna paryAyoMkI taraha hI, parasparameM hilI-milI honepara bhI apane-apane nirdhArita vizeSa lakSaNake sAtha eka hI samayameM kevalajJAnake dvArA jAnI jAtI haiN|' aise AtmarUpakI ora jo prayatnazIla hote haiM ve hI santa haiM aura jo vacana unheM usa rUpa hone meM sahAyaka hote haiM ve satya vacana haiN| ghora ajJAnameM par3e hue ajJAnI janoMko aise satya vacana tabataka zravaNa karanA cAhie jabataka unakA ajJAna dUra na ho // 35 // AgamameM satya mahAvrata, bhASA samiti aura satyadharma isa prakAra satyake tIna rUpa milate haiM, inameM antara batalAte haiM asatyavirati nAmaka mahAvratameM Upara kahe gaye satpuruSoMmeM aura unase viparIta asatpuruSoMmeM bhI bahuta bolanA bhI satyamahAvrata mAnA hai| bhASA samitimeM sat yA asat puruSoMmeM parimita vacana bolanA satya hai| aura satyadharmameM satpuruSoM meM hI bahuta bolanA bhI satya hai| arthAt sat aura asatpuruSoM meM bahuta bolanA bhI satyavrata hai| sat aura asat puruSoMmeM parimita bolanA samiti satya hai| aura santa puruSoMmeM hI adhika yA kama bolanA dharmasatya hai // 36 // vizeSArtha-pUjyapAda svAmIne satyadharma aura bhASA samitike svarUpa meM antara isa prakAra kahA hai-'santa arthAt prazaMsanIya manuSyoMmeM sAdhu vacanako satya kahate haiN| zaMkA-taba to satyadharmakA antarbhAva bhASA samitimeM hotA hai| samAdhAna-nahIM, kyoMki bhASA samitike pAlaka muniko sAdhu aura asAdhu janoMmeM vacana vyavahAra karate hue hita aura mita bolanA cAhie, anyathA rAgavaza adhika bolanese anarthadaNDa doSa lagatA hai, yaha bhASA samiti hai| aura satyadharma meM santa sAdhujanoMmeM athavA unake bhaktoMmeM jJAna, cAritra AdikA upadeza dete hue dharmakI vRddhike lie bahuta bhI bolA jA sakatA hai aisI anujJA hai' // 36 // 1. 'takkAligeva savve sadasadbhUdA hi pajjayA tAsi / vadante te NANe visesado davvajAdINaM' ||-prvcnsaar, 37 gaa.| 'satsu prazasteSu janeSu sAdhu vacanaM satyamityucyate / nanu caitad bhASAsamitAvantarbhavati ? naiSa doSaHsamitI vartamAno muni sAdhuSvasAdhuSu ca bhASAvyavahAraM kurvan hitaM mitaJca brUyAta, anyathA rAgAdanarthadaNDadoSaH syAditi vaaksmitirityrthH| iha punaH santaH pravrajitAstabhaktA vA eteSa sAdhu satyaM jJAnacAritralakSaNAdiSu bahvapi kartavyamityanujJAyate dharmopabRMhaNArtham / sarvArthasiddhi 9 / 6 / Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya 437 atha saMyamalakSaNaM dharma vyAcikhyAsustaddhadayorupekSApahRtasaMyamayormadhye keciduttaraM samatiSu vartamAnAH pAlayantItyupadizati prANendriyaparIhArarUpe'pahRtasaMyame / zakyakriyapriyaphale samitAH ke'pi jAgrati // 37 // prANiparIhAra:-ekendriyAdijIvapIDAvarjanam / indriyaparIhAraH- sparzanAdIndriyAnindriyaviSayeSvanabhiSvaGgaH / tadviSayA yathA 'paMca rasa paMcavaNNA do gaMdhA aTTha phAsa satta sraa| __ maNasahida aTThavIsA indiyabheyA muNeyavvA / ' [ go. jIva., gA. 478 ] phalaM--prayojanamupekSA saMyamalakSaNam / jAgrati-pramAdaparihAreNa vartate // 37 // atha dvividhasyApyapahRtasaMyamasyottamamadhyamajaghanyabhedAH(-dAt) traividhyamAlambamAnasya bhAvanAyAM prayojayati sudhIH samarasAptaye vimukhayan khamarthAnmana studo'tha davayan svayaM tamapareNa vA praannitH| tathA svamapasArayannuta nudana supicchena tAn svatastadupamena vA'pahRtasaMyamaM bhAvayet // 38 // isa prakAra satyadharmakA kathana samApta huaa| aba saMyama dharmakA kathana karanA cAhate haiN| usake do bheda haiM-upekSA saMyama aura apahRta saMyama / unameM se apahRta saMyamako samitiyoMmeM pravRtti karanevAle sAdhu pAlate haiM, aisA upadeza karate haiM trasa aura sthAvara jIvoMko kaSTa na pahu~cAnA aura sparzana Adi indriyoM tathA manakA apane-apane viSayoM meM pravRtta na honA yaha apahRta saMyama hai| isa apahRta saMyamakA pAlana zakya hai use kiyA jA sakatA hai tathA usakA phala upekSA saMyama bhI iSTa hai / isa taraha apahRta saMyamakA pAlana zakya honese tathA usakA phala iSTa honese Ajakala samitiyoMmeM pravRtti karanevAle muni pramAda tyAgakara apahRta saMyamameM jAgarUka rahate haiN| arthAt samitiyoMkA pAlana karanese indriya saMyama aura prANI saMyamarUpa apahRta saMyamakA pAlana hotA hai aura usase upekSA saMyamakI siddhi hotI hai // 37 // donoM hI prakArake apahRta saMyamake utkRSTa, madhyama aura jaghanyake bhedase tIna-tIna bheda haiN| unake abhyAsakI preraNA karate hai vicArazIla mumukSako upekSA saMyamakI prAptike lie apahRta saMyamakA abhyAsa karanA cAhie / rAgadveSako utpanna karake manako kSubdha karanevAle padArthoMse indriyako vimukha karanA utkRSTa indriya saMyamarUpa apahRta saMyama hai| ukta prakArake padArthako svayaM dUra karake indriyake grahaNake ayogya karanA madhyama indriya saMyamarUpa apahRta saMyama hai aura AcArya Adike prakArake padArthako dara karAkara use indriya grahaNake ayogya karanA jaghanya indriya saMyamarUpa apahRta saMyama hai / tathA svayaM upasthita hue prANiyoMkI rakSAkI bhAvanAse apaneko 1. nyaviSayA bha. ku. ca., go. jii.| Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 dharmAmRta ( anagAra) samarasAptaye-upekSAsaMyamalabdhyartham / khaM-sparzanAdIndriyam / arthAt-sparzAdiviSayAt / manastuda:-rAgadveSodbhAvanena cittakSobhakarAn / davayan-dUrIkurvan / indriyagrahaNAyogyaM kurvannityarthaH / 3 apareNa-gurvAdinA / prANitaH-prANibhyaH / supicchena-paJcaguNopetapratilekhanena / taduktam 'rajasedANamagahaNaM mahava sUkUmAladA lahatta c| jatthede paMcaguNA taM paDilihiNaM pasaMsati // ' [ mUlAcAra, gA. 910 ] 6 svataH-AtmazarIrataH / tadupamena-mRduvastrAdinA // 38 // vahA~se alaga kara lenA arthAt svayaM usa sthAnase haTa jAnA utkRSTa prANisaMyamarUpa apahRta saMyama hai| athavA pIchIse una prANiyoMkI pratilekhanA karanA madhyamaprANi saMyamarUpa apahRta saMyama hai| athavA pIchIke abhAvameM komala vastra Adise una jIvoMkI prati lekhanA karanA jaghanya prANisaMyamarUpa apahRta saMyama hai // 38 // vizeSArtha-IryAsamiti AdikA pAlana karanevAlA muni usake pAlanake lie jo prANiyoM aura indriyoMkA parihAra karatA hai use saMyama kahate haiN| ekendriya Adi prANiyoMko pIr3A na denA prANisaMyama hai aura indriyoMke viSaya zabdAdimeM rAgAdi na karanA indriya saMyama hai| akalaMka devane likhA hai-saMyamake do prakAra haiM-upekSA saMyama aura apahRta saMyama / deza aura kAlake vidhAnako jAnanevAle, dUsare prANiyoMko bAdhA na pahu~cAnevAle tathA tIna guptiyoMke dhAraka munike rAga-dveSase anAsakta honeko upekSA saMyama kahate haiM / apahRta saMyamake tIna bheda haiM-utkRSTa, madhyama aura jaghanya / prAsuka vasati aura AhAra mAtra jinakA sAdhana hai tathA jJAna aura cAritra svAdhIna nahIM haiM, parAvalambI haiM, ve muni bAharI jIvoMke acAnaka A jAnepara yadi apaneko vahA~se haTAkara jIvarakSA karate haiM arthAt usa jIvako kiMcit bhI bAdhA na pahu~cAkara svayaM vahA~se alaga ho jAte haiM to yaha utkRSTa hai / komala upakaraNase use haTA denese madhyama hai aura yadi usako haTAneke lie sAdhu kisI dUsare upakaraNakI icchA karatA hai to jaghanya hai| jaise ye tIna bheda prANisaMyamake haiM, aise hI tIna bheda indriya saMyamake bhI jAnanA / rAga-dveSa utpanna karAnevAle padArthoMse indriyoMko hI vimukha kara denA, utkRSTa, usa padArthako hI svayaM dUra kara denA madhyama aura kisI anyase usa padArthako dUra karA denA jaghanya indriya saMyama hai| zvetAmbara paramparAmeM isI saMyamako sattaraha bhedoMmeM vibhAjita kiyA hai-pRthivIkAyika saMyama, apakAyika saMyama, tejaskAyika saMyama, vAyukAyika saMyama, vanaspatikAyika saMyama, dvIndriya saMyama, trIndriya saMyama, caturindraya saMyama, paMcendriya saMyama, prekSya saMyama, upekSya saMyama, apahRtya saMyama, pramRjya saMyama, kAyasaMyame, vAk saMyama, manaHsaMyama aura upakaraNa saMyama / [tattvArtha. bhASya 9/6] / 1. 'saMyamo hi dvividhaH--upekSAsaMyamo'pahRtasaMyamazceti / dezakAlavidhAnajJasya parAnuparodhena utkRSTakAyasya tridhAguptasya rAgadveSAnabhiSvaMgalakSaNa upekssaasNymH| apahRtasaMyamastrividhaH-utkRSTo madhyamo jaghanyazceti / tatra prAsukavasatyAhAramAtrasAdhanasya svAdhInetarajJAnacaraNakaraNasya bAhyajantupanipAte AtmAnaM tato'pahRtya jIvAn paripAlayata utkRSTaH, mRdunA pramRjya jIvAn pariharato madhyamaH, upakaraNAntarecchayA jghnyH|-tttvaarthvaatik 9 / 6 / 15 / Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya 439 athAsvatantraM bahirmana ityurarIkRtya svasvaviSayApAyaprAcaNDyapradarzanaparaiH sparzamAdIndriyairekazaH sAmarthyapratyApAdanAjjagati svairaM tvaramANasya manaso nirodhaM kartavyatayopadizati svAmin pRccha vanadvipAnniyamitAnnAthAzru pillA jhaSIH, pazyAdhIza vidantyamI ravikarAH prAyaH prabho'gneH sakhA / ki dUre'dhipate va pakvaNabhuvAM dauH sthitya mityekazaH, pratyutaprabhuzakti khairiva jagaddhAvannirundhyAnmanaH // 39 // niyamitAn - baddhAn / atra hastinosparzadoSo vyaGgayaH / evamuttaratrApi / yathAkramaM rasagandhavarNazabdAzcintyAH / azrupillAH - azrubhiH klinnanetrAH / atra vaDizarasAsvAdana laMpaTapatimaraNaduHkhaM vyaGgyam / vidantItyAdi / atra kamalakozagandhalubdhabhramaramaraNaM vyayam / agneH sakhA - vAyuH / atra rUpAMlokanotsukapataGgamaraNaM vyaGgayam / pakvaNabhuvAM -zabarANAm / atra gItadhvanilubdhamRgavadho vyaGgyaH / ekaza:ekaikena / pratyuptaprabhuzakti - pratiropitA pratividheyasAmarthyam / nirundhyAt - niyantrayet mArayedvA / svacchanda mana bAhya viSayoMkI ora daur3atA hai yaha mAnakara granthakAra apane-apane viSayoMmeM Asaktise honevAle duHkhoMkI ugratAkA pradarzana karanevAlI sparzana Adi indriyoMmeMse pratyekake dvArA apanI zaktiko jagat meM rokanevAle svacchanda manako rokanekA upadeza dete haiM sabase prathama sparzana indriya kahatI hai- he svAmin! apane mu~ha apanI tArIpha karanA kulInoMko zobhA nahIM detA, ataH Apa stambhoM meM ba~dhe hue jaMgalI hAthiyoMse pUchie / rasanA indriya kahatI hai - he nAtha ! usa rotI huI machalI ko dekheM / ghrANendriya kahatI hai- he mAlika ! ye sUrya kI kiraNeM prAyaH merI sAmarthyako jAnatI haiM / cakSu indriya kahatI hai- he svAmI ! yaha vAyu kucha dUra nahIM hai isIse merI zakti jAna sakate haiM / zrotrendriya kahatI hai - he svAmI ! jo bhI Adi haiM kyA kahIM Apane inheM kaSTase jIvana bitAte dekhA hai ? isa prakAra mAno indriyoMke dvArA apanI prabhuzaktiko pratiropita karake jagat meM daur3ate hue manako rokanA cAhie ||39|| vizeSArtha - - pravacanasAra gAthA 64 kI TIkAmeM AcArya amRtacandrajIne 'indriyA~ svabhAva se hI duHkharUpa haiM' yaha batalAte hue kahA hai ki jinakI ye abhAgI indriyA~ jIvita haiM unakA duHkha aupAdhika nahIM hai, svAbhAvika hai, kyoMki unakI viSayoMmeM rati dekhI jAtI hai / jaise, hAthI banAvaTI hathinIke zarIrako sparza karaneke lie daur3atA hai aura pakar3a liyA jAtA hai / isI taraha baMsImeM lage mAMsake lobhase machalI pha~sa jAtI hai / bhramara kamalakA rasa lene meM Asakta hokara sUryake DUba jAnepara kamalameM hI banda ho jAtA hai| pataMge dIpakakI ora daur3akara jala marate haiM / zikArIkI gItadhvaniko sunakara hiraNa mAre jAte haiN| isa taraha pratyeka indriya manakI prabhuzaktiko pratiropita karatI hai| isI kathanako granthakArane vyaMgya ke rUpameM bar3e sundara DhaMga se upasthita kiyA hai / indriyA~ apane mu~ha apanI tArIpha nahIM karatIM kyoMki yaha kulInoM kA dharma nahIM hai / ataH pratyeka indriya apanI sAmarthyako vyaMgya ke rUpa meM pradarzita karatI hai / sparzana kahatI hai ki merI sAmarthya jAnanA ho to stambhase ba~dhe jaMgalI hAthIse puucho| arthAt jaMgalI hathinIkA AliMgana karanekI paravazatAse hI vaha bandhanameM par3A hai / rasanA kahatI hai ki merI sAmarthya rotI huI machalI se pUcho arthAt baMsImeM lage mAMsako khAnekI lolupatA ke kAraNa hI usakA matsya pakar3a liyA gayA hai / prANendriya kahatI hai ki merI sAmarthya sUrya kI kiraNoMse 3 6 9 Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) 'indriyANAM pravRttau ca nivRttau ca manaH prabhuH / mana eva jayettasmAjjite tasmin jitendriyaH / / ' [ tattvAnu0, zlo. 76 ] // 39 // 3 itIndriyasaMyamasiddhayartha manaH saMyamayituM mumukSurupakramate cidRgdhomu dupekSitA'smi tadaho citteha hRtpaGkaje, sphUrjatvaM kimupekSaNIya iha me'bhIkSaNaM bhirvstuni| iSTadviSTadhiyaM vidhAya karaNadvArairabhisphArayan, ___ mAM kuryAH sukhaduHkhadurmatimayaM duSTairna dUSyet kim // 40 // cit-cetati saMvedayate svarUpaM pararUpaM ceti cit svaparaprakAzAtmako'yamahamasmi pramANAdezAt / daka-pazyatyanubhavati svarUpamAtramiti dRk svAtmopalabdhirUpo'yamahamasmi zuddhanizcayanayAdezAt / dhI:dhyAyatyananyaparatayopalabhate parasvarUpamiti dhI: parasvarUpopalabdhirUpo'yamahamasmi / tata eva mut-modate'ntarbahirvikalpajAlavilayAdAtmani vizrAntatvAdAhlAdate iti mut zuddhasvAtmAnubhUtimayAtyantasukhasvabhAvo'yamahamasmi zuddhanizcayanayAdezAdeva / upekSitA-upekSate svarUpe pararUpe kvacidapi na rajyati na ca dveSTi ityupekSAzIlaH paramodAsInajJAnamayo'yamahamasmi ca tata eva / tathA coktam 12 pUcho kyoMki sUrya ke asta ho jAnepara gandhakA lobhI bhramara kamalakozameM banda hokara mara jAtA hai| cakSu kahatI hai ki merI zaktiko sAkSI vAyu hai, kyoMki sarvatra gativAlI hai| vaha jAnata ki rUpake lobhI pataMge kisa taraha dIpakapara jala marate haiN| zrotrendriya kahatI hai ki merI zaktiko mRgoMkA zikAra karanevAle zikArI jAnate haiM, kyoMki gItakI dhvanike lobhI mRga unake jAlameM phaMsakara mAre jAte haiN| isa taraha vyaMgyake dvArA indriyoMne apanI zaktikA pradarzana kiyA hai| kintu indriyoMkI pravRtti to manake adhIna hai| ataH manako jItanese hI indriyoMko jItA jA sakatA hai| kahA bhI hai-indriyoMkI pravRtti aura nivRttimeM mana samartha hai| isalie manako hI jItanA caahie| manake jItanepara jitendriya hotA hai / / 39 / / isalie mumukSu indriya saMyamakI siddhike lie manako saMyamita karanekA abhyAsa karatA hai-- ___ maiM cit hU~-pramANakI apekSA sva aura parakA jJAtA huuN| maiM dRk hU~--apane svarUpa mAtrakA anubhavana karanevAlA honese zuddha nizcayanayase svAtmopalabdhi svarUpa huuN| maiM dhI hU~-parakI ora Asakta na hokara parasvarUpakA dhyAtA huuN| isIlie antaraMga aura bAhya vikalpajAloMke vilIna honese apanI AtmAmeM hI vizrAnti lAbha karanese mut hU~ arthAt zuddha nizcayase zuddha svAtmAnubhUtimaya atyanta sukhasvabhAva maiM huuN| tathA maiM upekSitA hU~kisI bhI svarUpa yA pararUpameM rAgadveSase rahita hU~ arthAt parama audAsInya jJAnamaya maiM hU~ / isalie he mana! isa Agama prasiddha dravyamanameM yA hRdayakamalameM usa-usa viSayako grahaNa karaneke lie vyAkula hokara isa upekSaNIya bAhya vastumeM nirantara iSTa aura aniSTa buddhiko utpanna karake indriyoke dvArA usa-usa viSayake upabhogameM lagAkara mujhe 'maiM sukhI hU~' 'maiM dukhI hU~' isa prakAra mithyA jJAnarUpa pariNata karanemeM kyA tuma samartha ho ? athavA aisA ho bhI sakatA hai kyoMki aduSTa vastu bhI duSToMke dvArA dUSita kara dI jAtI hai // 40 // Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya 441 'sadvyamasmi cidahaM jJAtA dRSTA sadApyudAsInaH / svopAttadehamAtrastataH pRthaggaganavadamUrtaH // ' [ tattvAnu. 153 zlo. ] hRtpaGkaje-dravyamanasi / yathendrarAjaH 'uvaiTTha aThadalaM saMkuiyaM hiyayasaravaruppaNNaM / jo ya raviteyataviyaM vihassae jhattikaM duTTha // [ ] sphUrjat-tattadviSayagrahaNavyAkulaM bhavat / iha-indriyaiH pratIyamAne / abhisphArayat-Abhimukhyena 6 tattadviSayopabhogaparaM kurvat / kuryA:-ahaM gaheM anyAyyametaditi saptamyA dyotyate / "kiMvRtte liG-luTau' iti gaheM liG / durmatiH-mithyAjJAnam / tathA coktam-'vAsanAmAtramevaitat' ityAdi // 40 // vizeSArtha-mumukSu manako saMyamita karane ke lie apane svAbhAvika svarUpakA vicAra karatA hai-maiM sat hU~, dravya hU~ aura dravya hokara bhI acetana nahIM cetana huuN| cetana honese jJAtA aura draSTA hU~ / jJAtA arthAt sva aura parako sva aura pararUpase jAnanevAlA hU~ aura draSTA arthAt svarUpa mAtrakA anubhavana karanevAlA huuN| isa taraha sabako jAnate-dekhate hue bhI sabase udAsIna huuN| na maiM kisIse rAga karatA hU~ aura na dveSa karatA huuN| rAga-dveSa na to merA svabhAva hai aura na paravastukA svabhAva hai| yaha to manakA bhrama hai| yaha mana hI bAhya vastuoMmeM iSTa aura aniSTa vikalpa paidA karake AkulatA utpanna karatA hai| kahA hai-'yaha jagat na to svayaM iSTa hai aura na aniSTa hai| yadi yaha iSTa yA aniSTa hotA to sabhIke lie iSTa yA aniSTa honA cAhie thA, kintu jo vastu kisIko iSTa hotI hai vahI dUsareko iSTa nahIM hotii| aura jo ekako aniSTa hotI hai vahI dUsareko iSTa hotI hai| ataH jagat na iSTa hai aura na aniSTa hai| kintu upekSA karaneke yogya hai|' isI taraha na maiM rAgI hU~ aura na dveSI, rAga-dveSa merA svabhAva nahIM hai| kintu upekSA merA svabhAva hai| parantu yaha mana jagatmeM iSTa-niSTa buddhi utpanna karake unake bhogake lie vyAkula hotA hai aura indriyoM ke dvArA unheM bhoganekI preraNA dekara iSTake bhogase sukha aura aniSTake bhogase duHkhakI buddhi utpanna karAtA hai| kintu yaha sukha-duHkha to kalpanA mAtra hai / kahA hai-saMsArI prANiyoMkA yaha indriyajanya sukha-duHkha vAsanA mAtra hI hai| kyoMki yaha na to jIvakA upakAraka hotA hai aura na apakAraka / paramArthase upekSaNIya zarIra AdimeM tattvako na jAnaneke kAraNa yaha upakAraka honese mujhe iSTa hai aura yaha upakAraka na honese mujhe aniSTa hai| isa prakArake mithyAjJAnase utpanna hue saMskArako vAsanA kahate haiN| ataH ukta sukha-duHkha vAsanA hI hai svAbhAvika nahIM hai| tabhI to jaise ApattikAlameM roga kara dete haiM vaise hI ye sukhake utpAdaka mAne jAnevAle bhoga bhI udvega paidA karate haiN| ataH jaba maiM cit Adi svarUpa hU~ taba yaha mana jise hRdaya paMkaja kahA jAtA hai kyA mujhe 'maiM sukhI-duHkhI' ityAdi viparIta jJAnarUpa karAne meM samartha hai| kintu paMkaja kahate haiM jo kIcar3ase paidA hotA hai| yaha mana bhI aMgopAMga nAmaka karmarUpI kIcar3ase banA hai ataH gandagIse paidA honese gandA hai| isa duSTakI saMgatise maiM aduSTa bhI duSTa bana jAU~ to kyA 1. 'svayamiSTaM na ca dviSTaM kintapekSyamidaM jagat / nAhameSTA na ca dveSTA kiMtu svayamupekSitA' ||-tttvaanu. 157 zlo. / 2. 'vAsanAmAtramevaitat sukhaM duHkhaM ca dehinAm / / tathA hyadvejayantyete bhogA rogA ivApadi' |-issttop., 6 zlo. / Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 442 dharmAmRta ( anagAra) athAntarAtmAnaH paramAbhijAtatvAbhimAnamudbodhayannupAlambhagI zikSA prayacchannAhaputro yadyantarAtmannasi khalu paramabrahmaNastakkimakSa laulyaadydvlltaantaadrsmlibhirsRg-rktpaabhitrnnaadvaa| pAyaM pAyaM yathAsvaM viSayamaghamayairebhirudgIryamANaM bhujAno vyAttarAgAratimukhamimakaM haMsyamA svaM savitrA // 4 // latAntAt-puSpAt / raktapAbhiH-jalaukAbhiH / imakaM-kutsitamimaM / savitrA-paramabrahmaNA saha / antarAtmano hyAtmaghAto bahirAtmapariNatiH, paramAtmaghAtazca zuddhasvarUpapracyAvanapUrvakaM rAgadveSApAdanam / tathA coktam 'citte baddha baddho mukke mukko ya Natthi sNdeho| appA vimalasahAvo mailijjai mailie citte // ' [ ] // 41 // atha indriyadvArairanAdyavidyAvAsanAvazAdasakRduddhidyamAnadurAzayasya cittasya viSayAbhiSvaGgamutsArayan 12 paramapadapratiSThAyogyatAvidhimupadizati Azcarya hai| arthAt pApakarma ke nimittase dravya manameM vilAsa karanevAlA sakala vikalpoMse zUnya bhI cetana manake dvArA nAnA vikalpa jAloMmeM phaMsa jAtA hai| isIlie eka kavine manakI duSTatA batalAte hue kahA hai-'manako hRdaya rUpI sarovarameM utpanna huA ATha pA~khur3IkA saMkucita kamala kahA hai, jo sUryake tejase tapta honepara tatkAla khila uThatA hai| aisA yaha duSTa hai' // 40 // Age antarAtmAke parama kulInatAke abhimAnako jAgrat karate hue granthakAra ulAhaneke sAtha zikSA dete haiM he antarAtmA-manake doSa aura AtmasvarUpake vicAra meM catura cetana ! yadi tU parama brahma paramAtmAkA putra hai to jaise bhauMrA ati Asaktise phUloMkA rasa pIkara use ugalatA hai yA jaise joMka ghAvase rakta pIkara use ugalatI hai, usI taraha pApamaya ina indriyoM ke dvArA ati Asakti pUrvaka yathAyogya bhoga bhogakara chor3e hue, pApamaya ina nIca viSayoMko rAga-dveSapUrvaka bhogate hue apane pitAke sAtha apanA ghAta mata karo // 41 // . vizeSArtha-jo utpanna hokara apane vaMzako pavitra banAtA hai use putra kahate haiN| yaha putra zabdakA niruktigamya artha hai / antarAtmA paramAtmAkA hI putra hai arthAt antarAtmA aura paramAtmAkI jAti-kula Adi eka hI hai| antarAtmA hI paramAtmA banatA hai / ataH paramAtmAkA vaMzaja hokara antarAtmA indriyoM ke cakrameM par3akara apaneko bhUla gayA hai| vaha isa taraha apanA bhI ghAta karatA hai aura paramAtmAkA bhI ghAta karatA hai| antarAtmAkA AtmaghAta hai bahirAtmA bana jAnA / bhogAsakta prANI zarIra aura AtmAmeM bheda nahIM karake zarIrako hI AtmA mAnatA hai| yahI usakA ghAta hai| aura zuddha svarUpase girAkara rAgI-dveSI mAnanA paramAtmAkA ghAta hai / kahA hai-'cittake baddha honepara AtmA ba~dhatA hai aura mukta honepara mukta hotA hai isameM sandeha nahIM hai| kyoMki AtmA to svabhAvase nirmala hai, cittake malina honepara malina hotA hai| aise nirmala AtmAmeM rAga-dveSakA Aropa karanA hI usakA ghAta hai / / 4 / / anAdikAlase lagI huI avidyAkI vAsanAke vazase cittameM indriyoMke dvArA bArambAra durAzAe~ utpanna huA karatI haiN| ataH cittakI viSayoMkI prati Asaktiko dUra karate hue paramapada meM pratiSThita honekI yogyatAkI vidhi batalAte haiM Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya 443 tattadgocarabhuktaye nijamukhaprekSINyamUnIndriyA ___NyAsedu kriyase'bhimAnadhana bhozcetaH kyaa'vidyyaa| pUryA vizvacarI kRtin kimimakai rakaistavAzA tato ___ vizvaizvayaMcaNe sajatsavitari sve yauvarAjyaM bhaja // 42 // nijamukhaprekSINi-manaHpraNidhAnAbhAve cakSurAdInAM svasvaviSayavyApArAnupalambhAt / AseduHAsIdati tacchIlaM bhavatyupasthAtR ityarthaH / vishvcrii-skljgtkvlnpraa| raGkaH-pratiniyatArthopa- 6 bhogabaddhadurvAranirbandhaiH / vizvaizvayaMcaNe-samastavastuvistArAdhipatyena pratIte / yathAha 'tubhyaM namaH paramacinmayavizvakarne tubhyaM namaH paramacinmayavizvabhoktre / tubhyaM namaH paramacinmayavizvabhatre, tubhyaM namaH paramakAraNakAraNAya // ' [ ] sajat-niyAjabhaktyAnuraktatayA tanmayobhavat / savitari-janake / yauvarAjyaM-zuddhasvAnubhUtilakSaNaM kumArapadam / / 42 // atha viSayANAmAsvAdanakSaNarAmaNIyakAnantarAtyantakaTukAsvAdatvapratipAdanapUrvakamAvirbhAvAnantarodbhA- 12 vitatRSNApunarnavIbhAvaM tirobhAvaM bhAvayan pRthagjanAnAM tadartha svAbhimukhaM vipadAkarSaNamanuzocati sudhAgavaM kharvantyabhimukhahRSIkapraNayinaH, kSaNaM ye te'pyUdhvaM viSamapavadantyaGga viSayAH / 15 ta evAvirbhUya praticitadhanAyAH khalu tiro bhavantyandhAstebhyo'pyahaha kima karSanti vipadaH // 43 // _he ahakArake puMja mana ! maiM tumase pUchatA hU~ ki ye indriyA~ apane-apane pratiniyata viSayoMkA anubhava karane meM svAdhIna haiM kisI anyakA mukha nahIM taaktiiN| kisa avidyAne tumheM inakA anugAmI banA diyA hai ? he guNa-doSoMke vicAra aura smaraNa AdimeM kuzala mana ! ye becArI indriyA~ to sambaddha vartamAna pratiniyata arthako hI grahaNa karane meM samartha honese ati dIna haiM aura ApakI tRSNA to samasta jagatko apanA grAsa banAnA cAhatI hai| kyA usakI pUrti ina indriyoMse ho sakatI hai ? isalie samasta vastuoMke adhipati rUpase prasiddha apane pitA parama brahma meM nizchala bhaktise tanmaya hokara yauvarAjya padako-zuddha svAtmAnubhUtikI yogyatArUpa kumAra padako-arthAt ekatva-vitarka pravIcAra nAmaka zukladhyAnako dhyAo // 42 // vizeSArtha-yadi manakA upayoga usa ora nahIM hotA to indriyA~ apane viSayameM pravRtta nahIM hotiiN| isIlie ukta ulAhanA diyA gayA hai ki udharase haTakara mana paramAtmAke guNAnurAgameM anurakta hokara zuddha svAtmAnubhUtikI yogyatA prApta karake svayaM paramAtmasvarUpameM ramaNa kara sake isase usakI vizvako jAnane-dekhanekI cira abhilASA pUrNa ho skegii||42|| __ye viSaya bhogate samaya to sundara lagate haiM kintu bAdako atyanta kaTu pratIta hote haiM / tathA ye tRSNAko bar3hAte haiM, jo viSaya bhogameM AtA hai usase aruci hone lagatI hai aura nayeke prati cAha bar3hatI hai| phira bhI ajJAnI jana viSayoMke cakrameM phaMsakara vipattiyoMko bulAte haiM / yahI saba batalAte hue granthakAra apanA kheda prakaTa karate haiM he mana ! jo viSaya grahaNa karaneko utsuka indriyoMke sAtha paricayameM Anepara amRtase bhI mIThe lagate haiM ve bhI paramottama viSaya usake bAda hI viSase bhI bure pratIta hote haiN| tathA Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) kharvanti-khaNDayanti / praNayinaH yathAsvaM pricybhaajH| viSayaviSayisannikarSavizeSasUcikA zrutiyathA 'puDhe suNodi saddamapuTuM puNa passade rUvaM / gaMdhaM rasaM ca phAsaM baddhaM puDhe viyANAdi // [ sarvArtha. (1 / 19) meM uddhRta ] uddhva-kSaNAdanantaram / praticitadhanAyAH-pratiddhitagRddhayaH / tirobhavanti-upabhogayogyatA6 pariNatyA vinazyanti / karSanti svAbhimukhamAnayanti // 43 // atha viSayANAmihAmutra cAtyantaM caitanyAbhibhavanibandhanatvamabhidhatte kimapIdaM viSayamayaM viSamativiSamaM pumAnayaM yen| prasabhamabhibhUyamAno bhave bhave naiva cetayate // 44 // ve hI sundara pratIta honevAle viSaya apanI jhalaka dikhAkara chipa jAte haiM aura viSayatRSNAko baDhA jAte haiN| kheda hai ki una viSayoMke rahasyako na jAnanevAle viSayAndha puruSa una viSayoMse hI kyoM vipattiyoMko apanI ora bulAte haiM // 43 // vizeSArtha-pUjyapAda svAmIne kahA hai-bhoga-upabhoga prArambhameM zarIra, mana aura indriyoMko kleza dete haiM / anna Adi bhogya dravya utpanna karane meM kisAnoMko kitanA kaSTa uThAnA par3atA hai ise saba jAnate haiN| to bhoganepara to sukha dete hoMge, so bhI nahIM, kyoMki indriyoMke sAtha sambandha hote hI tRSNA paidA hotI hai| kahA hai-jaise-jaise saMkalpita bhoga prApta hote haiM vaise-vaise manuSyoMkI tRSNA vizva meM phailatI hai| yadi aisA hai to bhogoMko khUba bhoganA cAhie jisase tRSNA zAnta ho / kintu bhoganeke bAda viSayoMko chor3anA zakya nahIM hotaa| kitanA bhI bhoganepara manako zAnti nahIM miltii| AcArya vIranandine kahA hai-tRNa aura kASThake Dherase agni aura saikar3oM nadiyoMse samudra bhale hI tRpta ho jAye kintu kAmasukhase puruSakI tRpti nahIM hotii| karmakI yaha balavattA acintya hai| aise kAmabhogako kauna buddhimAna sevana karatA hai ? zAyada kahA jAye ki 'tattvake jJAtA bhI bhoga bhogate sune jAte haiM taba yaha kahanA ki kauna buddhimAn viSayoMko bhogatA hai' kaise mAnya ho sakatA hai| ukta kathanakA tAtparya yaha hai ki cAritramohake udayase yadyapi tattvajJAnI bhI bhogoMkA sevana karate haiM kintu heya mAnate hue hI sevana karate haiN| jaba mohakA udaya manda ho jAtA hai to jJAna bhAvanA aura vairAgyase indriyoMko vazameM karake virakta ho jAte haiM // 43 // Age kahate haiM ki ye viSaya isa loka aura paralokameM caitanyazaktike abhibhavameM kAraNa haiM yaha viSayarUpI viSa kucha alaukika hI rUpase atyanta kaSTadAyaka hai kyoMki usase 1. 'Arambhe tApakAn prAptAvatRptipratipAdakAn / ___ ante sudustyajAn kAmAn kAmaM kaH sevate sudhIH ||--issttop., 17 shlo.| 2. 'api saMkalpitAH kAmAH saMbhavanti yathA ythaa| tathA tathA manuSyANAM tRSNA vizvaM prasarpati' // [ 3. 'dahanastRNakASThasaMcayairapi tRpyeduddhirndiishtaiH| natu kAmasukhaiH pumAnaho balavattA khalu kApi karmaNaH ||--cndrprbhcrit za72 / Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya spaSTam // 44 // athaivamindriyaparihAralakSaNamapahatasaMyamamuttamaprakAreNa bhAvanAviSayIkRtyedAnIM tameva madhyamajaghanyaprakArAbhyAM bhAvayitumupakramate sAmyAyAkSajayaM pratizrutavato me'mI tadarthAH sukhaM lipsovuHkhavibhIlukasya sucirAbhyastA rtidvessyoH| vyutthAnAya khalu syurityakhilazastAnutsRjeda dUrata stadvicchedananirdayAnatha bhajetsAdhUnparArthodyatAn // 45 // pratizrutavataH-aGgIkRtavataH / vyutthAnAya-jhagityudbodhAya // 45 / / atha svayaM viSayadUrIkaraNalakSaNaM madhyamamapahRtasaMyamabhedaM pratyudyamayati mohAjjagatyupekSe'pi chettu miSTetarAzayam / tathAbhyastArthamujjhitvA tadanyArthaM padaM vrajet // 46 // iSTatarAzayaM-iSTAniSTavAsanAm / tathAbhyastArtha-iSTAniSTatayA punaH punaH sevitaviSayam / padaM- 12 vasatyAdikamasaMyamasthAnaM vA // 46 // balapUrvaka abhibhUta huA arthAt vaibhAvika bhAvako prApta huA yaha svasaMvedana pratyakSase spaSTa AtmA janma-janmAntarameM bhI jJAna cetanAko prApta nahIM krtaa||44|| vizeSArtha-laukika viSase abhibhUta vyakti to usI bharameM hozameM nahIM AtA / kintu viSaya rUpI viSase abhibhUta cetana ananta bhavoMmeM bhI nahIM cetatA / yahI isakI alaukikatA hai| ataH jJAnacetanArUpI amRtako pIneke icchuka janoMko viSayasevanase virata hI honA cAhie / / 44 // isa prakAra indriya parihArarUpa apahRta saMyamako uttama rItise bhAvanAkA viSaya banAkara aba usIko madhyama aura jaghanya prakAroMse bhAvanAkA viSaya banAnekA upakrama karate haiM___maiM duHkhoMse vizeSa rUpase bhayabhIta hU~ aura sukha cAhatA huuN| isIlie maiMne sAmyabhAvarUpa upekSA saMyamakI siddhike lie indriyoMko jItane kI pratijJA kI hai| ye indriyoMke viSaya anAdikAlase mere suparicita haiN| maiMne inheM bahuta bhogA hai| ye tatkAla rAga-dveSako utpanna karate haiN| isalie ina samasta viSayoMko dUrase hI chor3a denA caahie| yaha madhyama saMyama bhAvanA hai / athavA jo sAdhu madhyama saMyama bhAvanAmeM asamartha hai, use paropakArake lie tatpara aura una viSayoMko dUra karane meM kaThora sAdhuoMkI sevA karanI caahie| yaha jaghanya indriyasaMyama bhAvanA hai / / 45 / / vizeSArtha-madhyama prakArakI viSaya nivRttimeM viSayoMko bAhya rUpase apanese dUra kara diyA jAtA hai, uttama prakArakI taraha antavRttise viSayoMkA tyAga nahIM kiyA jAtA / aura jaghanyameM AcAryAdike dvArA viSayoMko dUra kiyA jAtA hai // 45|| - Age svayaM viSayako dUra karane rUpa madhyama apahRta saMyamakA pAlana karaneke lie sAdhuoMko prerita karate haiM _ yaha samasta carAcara jagat vAstava meM upekSaNIya hI hai| phira bhI ajJAnase isameM iSTa aura aniSTakI vAsanA hotI hai / isa vAsanAko naSTa karaneke lie iSTa aura aniSTa rUpase Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 9 446 15 dharmAmRta (anagAra ) atha manovikSepakAraNakaraNa gocarA pasaraNaparaM gurvAdikamabhinandati-cittavikSepaNokSArthAn vikSipan dravyabhAvataH / vizvarAT so'yamityAyairbahumanyeta ziSTa rAT // 47 // vizvArAT - - jagannAthaH / 'vizvasya vasurATo:' iti dIrghaH // 47 // atha uttamamadhyamAdhamabhedAttriprakAraM prANiparihArarUpamapahRtasaMyamaM prapaJcayannAha - bAhyaM sAdhanamAzrito vyasuvasatyannAdimAtraM svasAdabhUtajJAnamukhastadabhyupasRtAn jantUnyatiH pAlayan / svaM vyavatyaM tataH satAM namasitaH syAt tAnupAyena tu svAtmArjan mRdunA priyaH pratilikhannapyAdRtastAdRzA // 48 // 12 vyasu -- prAsukam / svasAdbhUtajJAnamukhaH - svAdhInajJAnacaraNakaraNaH / tadabhyupasRtAn - prAsukavasatyAdAvupanipatitAn / vyAvartya - tadvastutyAgena viyogopaghAtAdicintAparihAreNa vA pracyAvya / tataH - tebhyo jantubhyaH so'yamuttamaH / svAt - AtmadehataH / mArjan - zodhayan / priyaH - iSTaH / satAmityeva // 48 // athApahRtasaMyamasphArIkaraNAya zuddhayaSTakamupadizati - bhikSeryAzayanAsana vinayavyutsargavAGmanastanuSu / tanvannaSTasu zuddhi yati rapahRta saMyamaM prathayet // 49 // bArambAra sevana kiye gaye viSayoMko tyAgakara unase bhinna anabhyasta arthoMvAle sthAnako prApta karanA cAhie ||46|| ko vikSipta karanevAle indriya viSayoMko dUra karane meM tatpara guru AdikA abhinandana karate haiM-- rAga-dveSa Adiko utpanna karake manako vyAkula karanevAle indriya viSayoMko dravya aura bhAvarUpase tyAga karanevAle ziSTarAT - tattvArthake zravaNa aura grahaNase guNoMko prApta ziSTa puruSoMke rAjA, uttama puruSoMke dvArA 'yaha vizva meM zobhAyamAna vizvArAT hai' isa prakArase bahuta mAne jAte haiM ||47 // vizeSArtha - bAhya viSayoMkA tyAga dravya tyAga hai aura antarvartI viSaya sambandhI vikalpoMkA tyAga bhAva tyAga hai / donoM prakArase tyAga karanevAle vizvapUjya hote haiM // 47 // Age uttama, madhyama, jaghanyake bhedase tIna prakArake prANIparihArarUpa apahRta saMyamakA kathana karate haiM-- 1 svAdhIna jJAna cAritrakA pAlaka muni usake bAhya sAdhana mAtra prAsuka vasati, prAsuka anna Adiko hI svIkAra karatA hai / unameM yadi koI jIva-jantu A jAtA hai to vahA~ se svayaM haTakara jIvoMkI rakSA karatA hai / vaha yati sAdhuoMke dvArA pUjita hotA hai / yaha utkRSTa prANisaMyama hai / aura una jantuoMko komala picchikAse apane zarIra Adise dUra karanevAlA sAdhu sajjanoMkA priya hotA hai / yaha madhyama prANisaMyama hai / tathA mRdu pIchIke abhAva meM usIke samAna komala vastra Adise jIvoMkI pratilekhanA karanevAlA sAdhu sajjanoM ko AdaraNIya hotA hai / yaha jaghanya prANisaMyama hai ||48 || apahRta saMyamako bar3hAneke lie ATha zuddhiyoM kA upadeza karate haiM - saMyamake pAlanake lie tatpara sAdhuko bhikSA, IrSyA, zayana, Asana, vinaya, vyutsaga, www.jainelibrary.arg Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya bhikSetyAdi / bhikSAzuddhiH prAguktA, tatparasya munerazanaM gocArAkSa - prakSaNodarAgniprazamana-bhramarAhArazvabhrapUraNanAmabhedAt paJcadhA syAt / tatra gorbalIvardasyeva cAro'bhyavahAro gocAraH prayoktRtatasaundaryanirIkSaNavimukhatayA yathAlAbhamanapekSitasvAdocita saMyojanAvizeSaM cAbhyavaharaNAt / tathA akSasya zakaTIcakrAdhiSThAnakASThasya mrakSaNaM snehena lepanamakSamrakSaNam / tadivAzanamapyakSa prakSaNamiti rUDham / yena kenApi sneheneva niravadyAhAreNAyuSo'kSasyevAbhyaGgaM pratividhAya guNaratnabhArapUritatanuzakaTyAH samAdhISTadezaprApaNanimittatvAt tathA bhANDAgAravadudare prajvalito'gniH prazAmyate yena zucinA'zucinA vA jaleneva sarasenArasena vA'zanena tadudarAgni- 6 prazamanamiti prasiddham / tathA bhramarasyevAhAro bhramarAhAro dAtRjanapuSpapIDAnavatArAt paribhAvyate / tathA zvabhrasya gartasya yena kenacit kacAreNeva svAdunetaraNevAhAreNodaragartasya pUraNAt zvabhrapUraNamityAkhyAyate / IryAvyutsarga- vAkazuddhayaH samitiSu vyAkhyAtAH / zayanAsanavinayazuddhI tu tapaHsu vakSyete / manaHzuddhistu bhAvazuddhiH karmakSayopazamajanitA mokSamArgarucyA hitaprasAdA rAgAdyupaplavarahitA ca syAt / saiva ca sarvazuddhInAmupari sphurati vacana, mana, kAya ina AThoMke viSayameM zuddhiko vistArate hue apahRta saMyamako bar3hAnA cAhie || 49|| 1 vizeSArtha - bhikSAzuddhi, IryAzuddhi, zayanAsanazuddhi, vinayazuddhi vyutsargazuddhi, vacanazuddhi, manazuddhi aura kAyazuddhi ye ATha zuddhiyA~ haiM / inameM se bhikSAzuddhikA kathana piNDazuddhi meM kiyA gayA hai / bhikSAzuddhi meM tatpara muni jo bhojana karatA hai usake pA~ca nAma haiM - gocAra, akSamrakSaNa, udarAgniprazamana, bhramarAhAra aura zvabhrapUraNa / go arthAt bailake samAna jo cAra arthAt bhojana use gocAra kahate haiN| kyoMki muni bhojana denevAle dAtAke saundaryapara dRSTi na DAlate hue, jo kucha vaha detA hai, use svAda ucita sammizraNa AdikI apekSA na karate hue khAtA hai| gAr3Ike pahiyoMkA AdhAra jo kASTha hotA hai use akSa kahate haiM / use telase lipta karaneko akSamrakSaNa kahate haiN| usake samAna bhojanako akSamrakSaNa kahate haiN| kyoMki jaise vyApArI jisa kisI bhI telase gAr3Iko auMdhakara ratnabhANDase bharI huI gAr3Iko iSTa deza meM le jAtA hai usI prakAra muni nirdoSa AhAra ke dvArA Ayuko siMcita karake guNoMse bharI huI zarIrarUpI gAr3Iko samAdhikI ora le jAtA hai / tathA, jaise mAlaghara meM Aga lagane para pavitra yA apavitra jalase usa Agako bujhAte haiM, usI prakAra peTa meM bhUkha laganepara muni sarasa yA virasa AhArase use zAnta karatA hai / isIko udarAgni prazamana kahate haiN| tathA bhramarake samAna AhArako bhramarAhAra kahate haiM / jaise bhauMrA phUloM ko pIr3A diye binA madhupAna karatA hai vaise hI sAdhu dAtA janoMko pIr3A diye binA AhAra grahaNa karatA hai / tathA jaise gaDDheko jisa kisI bhI kacare se bharA jAtA hai usI taraha peTake gaDDheko svAdiSTa yA asvAdiSTa AhArase bharaneko zvabhrapUraNa kahate haiM / IryAzuddhi, vyutsargazuddhi aura vacanazuddhikA kathana samitiyoMke kathanameM kara Aye haiM / zayanAsanazuddhi aura vinaya - zuddhikA kathana tapameM kreNge| manazuddhi bhAvazuddhiko kahate haiM / karmake kSayopazama se vaha utpanna hotI hai / mokSamArga meM ruci honese nirmala hotI hai / rAgAdike upadravase rahita hotI hai / yaha manazuddhi yA bhAvazuddhi saba zuddhiyoMmeM pradhAna hai kyoMki AcAra ke vikAsakA mUla bhAvazuddhi hI hai| kahA hai- - saba zuddhiyoM meM bhAvazuddhi hI prazaMsanIya hai / kyoMki strI 1. ktRjanasI - bha. ku. ca . / 2. 'sarvAsAmeva zuddhInAM bhAvazuddhiH prazasyate / anyathA''liGgayate'patyamanyathA''liGgayate patiH // [ 1 447 3 9 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 dharmAmRta (anagAra ) tadekamUlatvAdAcAraprakAzAyoH ( - zanAyAH) / kAyazuddhistu nirAvaraNAbharaNA nirastasaMskArA yathA jAtA madhAriNI nirAkRtAGgavikArA sarvatra prayatavRttiH prazamaM mUrtamiva pradarzayantIva sthAt / tasyAM ca satyAM na svato'nyasya nApyanyataH svasya bhayamudbhavati / sa eSa zuddhayaSTakaprapaJcaH samityAdibhyo'poddhRtya sUtre svAkhyAyate saMyamasyAtiduSkaratayA paripAlane sutarAM bAlAzaktAnagAravargasya prayatnapratisaMdhAnArthamiti // 49 // atha upekSAsaMyamapariNataM lakSayati 448 putrakA bhI AliMgana karatI hai aura patikA bhI / kintu donoMke bhAvoM meM bar3A antara hai / zarIrapara na koI vastra ho na AbhUSaNa, na usakA saMskAra-snAna, tela mardana Adi kiyA gayA ho, janma ke samaya jaisI sthiti hotI hai vahI nagna rUpa ho, mala lagA ho, kisI aMgameM koI vikAra na ho, sarvatra sAvadhAnatApUrvaka pravRtti ho, jise dekhane se aisA pratIta ho, mAno mUrtimAna prazamaguNa hai / ise hI kAyazuddhi kahate haiM / isake honepara na to apane ko dUsaroM bhaya hotA hai aura na dUsaroMko apanese bhaya hotA hai| kyoMki saMyamakA pAlana atyanta duSkara hai ataH usake pAlana meM jo muni bAlaka yA vRddha haiM unako prayatnazIla banAneke lie ina AThazuddhiyoM kA samiti Adise uddhAra karake Agama meM vistArase kathana kiyA gayA hai ||49 || upekSA saMyamakA svarUpa kahate haiM mI matsuhRdaH purANapuruSA matkarmaklRptodayaiH svaH svaiH karmabhirIritAstanumimAM mannetRkAM madviyA / caJcamyanta imaM na mAmiti tadAbAdhe triguptaH parA kliSTa yotsRSTavapurbudhaH samatayA tiSThatyupekSAyamI // 50 // zarIra aura AtmAke bhedako jAnanevAlA upekSA saMyamI upadrava karanevAle vyAghra Adi jIvoMke dvArA kaSTa diye jAnepara bhI unako koI kaSTa nahIM detA, aura mana-vacana-kAya ke vyApArakA acchI rItise nigraha karake zarIra se mamatva haTAkara samabhAva se sthira rahatA huA vicAratA hai ki ye vyAghra Adi jIva bhI paramAgama meM prasiddha paramAtmA hai, mere mitra haiM, mere upaghAta nAmakarmakA udaya hai aura inake paraghAta nAmakarmakA udaya hai / usIse prerita hokara ye isa zarIra ko hI mujhe mAnakara khA rahe haiM kyoMki maiM isa zarIrakA netA hU~, jaise kAra kA~varakA hotA hai / kintu svayaM mujhe nahIM khA sakate // 50 // vizeSArtha - upekSA saMyamakA matalaba hI iSTa aura aniSTa viSayoM meM rAga-dveSa na karake samatA bhAva rakhanA hai | ataH upekSA saMyamakA artha hI sAmyabhAva hai / yaha sAmyabhAva itanA unnata hotA hai ki vyAghrAdike dvArA khAye jAnepara bhI calita nahIM hotA / zera bha~bhor3a-bha~bhor3akara khA rahA hai aura upekSA saMyamI zerakI paryAya meM vartamAna jIvako dazA aura svarUpakA vicAra karatA hai / paramAgama meM kahA hai ki sabhI jIva dravyarUpase paramAtmA haiM / kahA haiisa siddha paryAya meM jo vaibhava zobhita hotA hai baddhadazAmeM bhI yaha saba vaibhava pUrI taraha se 1. bha. ku. ca. 1 2. prayatna bha. ku. ca. / 3. sUtre'nvAkhyA - bha. ku. ca. 4. 'siddhatve yadiha vibhAti vaibhavaM vo baddhatve'pyakhilatayA kiledamAsIt / baddhatve na khalu tathA vibhAta mitthaM bIjatve tarugarimAtra kiM vibhAti / / ' [ 1 Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya amii-vyaaghraadiruupaaH| matsuhRdaH-mayA sadRzAH athavA anAdisaMsAre pitrAdiparyAyeNa mamopakArakAH / yadAhuH 'sarve tAtAdisaMbandhA nAsan ysyaanggino'nggibhiH|| sarvairanekadhA sAdhaM nAsAvanayapi vidyate // [ ] puraannpurussaaH| parAkliSTA pareSAmupadrAvakajIvAnAmanupaghAtena / utsRSTavapuH-mamatvavyAvartanena parityaktazarIraH / budhaH-dezakAlavidhAnajJaH // 50 // * atha upekSAsaMyamasiddhayaGga taporUpe dharme'nuSThAtRnutsAhayannAha upekSAsaMyamaM mokSalakSmIzleSavicakSaNam / labhante yamino yena taccarantu paraM tapaH // 51 // paraM-utkRSTaM svAdhyAyadhyAnarUpamityarthaH // 51 // thA kintu baddhadazAmeM vaha vaisA zobhita nahIM thaa| kyA bIja paryAyameM vRkSakI garimA zobhita hotI hai ? aura bhI kahA hai-'savve suddhA hu suddhnnyaa'| zuddhanayase sabhI jIva zuddha-buddha haiN| ataH ye siMha Adi bhI mere mitra haiN| jo svarUpa merI AtmAkA hai vahI inakI AtmAkA hai| paryAya dRSTi se dekhanepara bhI ye mere pUrva bandhu ho sakate haiM kyoMki anAdi saMsArameM kauna jIva kisakA pitA-putra Adi nahIM hotaa| kahA hai-'jisa prANIke saba prANiyoMke sAtha saba pitA-putra Adi aneka sambandha nahIM rahe aisA koI prANI hI nahIM hai| dUsare, khAnevAlA zera mujhe to khA hI nahIM sktaa| maiM to TA~kIse ukere hueke samAna jJAyaka bhAvarUpa svabhAvavAlA huuN| vyavahArameM yadi yaha khAtA hai to khAye / vAstavameM jo svAtma saMvedanameM lIna hotA hai use bAhya duHkhakA bodha nahIM hotaa| kahA hai-jo yogI zarIra Adise haTAkara AtmAko AtmAmeM hI sthira karatA hai aura vyavahAra-pravRttinivRttise dUra rahatA hai, use svAtmAke dhyAnase vacanAtIta Ananda hotA hai| yaha Ananda nirantara pracura karmarUpI Idhanako jalAtA hai| tathA usa Anandamagna yogIko parISaha upasarga Adi bAhya duHkhoMkA bodha nahIM hotA / isIse use koI kheda nahIM hotaa| aura bhI kahA haizarIra aura AtmAke bhedajJAnase utpanna hue Anandase Anandita yogI tapake dvArA udIrNa kiye gaye ghora duSkarmoko bhogatA huA bhI khedakhinna nahIM hotA // 50 // isa taraha saMyamakA prakaraNa samApta hotA hai| Age upekSA saMyamakI siddhike sahAyaka tapadharmameM tapasviyoMko utsAhita karate haiM jisake dvArA sAdhujana ananta jJAnAdi catuSTayarUpa mokSalakSmIkA AliMgana karAne meM catura dUtake samAna upekSA saMyamako prApta karate haiM usa utkRSTa tapako karanA cAhie / / 5 / / 1. AtmAnuSThAnaniSThasya vyavahAravahiHsthiteH / jAyate paramAnandaH kazcidyogena yoginaH // Anando nirdahatyacaM karmendhanamanAratama / na cAsau khidyate yogI bahiHkheSvacetanaH ||--issttopde., 47-48 zloka / AtmadehAntarajJAna-janitAhlAda nirvRtaH / / tapasA duSkRtaM ghoraM bhaJjAno'pi na khidyate ||--smaadhitN. 34 zlo, / 57 Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 dharmAmRta ( anagAra) atha tyAgAtmakaM dharmamavagamayati zaktyA doSakamUlatvAnivRttirupadheH sdaa| tyAgo jJAnAdidAnaM vA sevyaH sarvaguNAgraNI // 52 // shktetyaadi| ayamatrAbhiprAyaH / parigrahanivRttiraniyatakAlA yathAsvazaktiH tyAgaH / kAyotsargaH punaniyatakAlaH sarvotsargarUpaH / karmodayavazAdasannihitaviSayagotpattiniSedhaH zaucam / tyAgaH punaH sannihitA6 pAya iti zaucAdapyasya bhedaH / sarvaguNAgraNI / uktaM ca 'anekAdheyaduSpUra AzAgartazcirAdaho / citraM yat kSaNamAtreNa tyAgenaikena pUryate / / kaH pUrayati duSpUramAzAgata dine dine / yatrAstamastamAdheyamAdhAratvAya kalpate // [ ] // 52 // atha jJAnadAnamahimAnamakhiladAnamAhAtmyanyagbhAvena puraskurvannAha ar vizeSArtha-upekSA saMyamake binA mokSakI prApti nahIM ho sakatI aura upekSA saMyamakI sAdhanA utkRSTa tapake dvArA hI sambhava hai| vaha utkRSTa tapa hai svAdhyAya aura dhyAna / kahA hai'svAdhyAyase dhyAnakA abhyAsa karanA cAhie aura dhyAnase svAdhyAyako 'caritArtha karanA caahie| tathA dhyAna aura svAdhyAyakI samprAptise paramAtmA prakAzita hotA hai| arthAt paramAtmapadakI prAptike lie svAdhyAya aura bahuta dhyAna upayogI haiM // 51 // Age tyAgadharmakA kathana karate haiM parigraha rAga Adi doSoMkA pradhAna kAraNa hai / isalie zaktike anusAra usase sadAke lie jo nivRttirUpa pariNAma hai use tyAga kahate haiN| athavA jJAna Adike dAnako tyAga kahate haiM / vaha saba guNoMmeM pradhAna hai| sAdhuoMko usakA pAlana karanA cAhie // 52 // - vizeSArtha-tyAga aura zaucameM yaha antara hai ki zaktike anusAra aniyata kAla taka parigrahakI nivRttiko tyAga kahate haiM / niyata kAla taka saba kucha tyAganeko kAyotsarga kahate haiN| aura karmake udayake daza jo apane pAsa meM nahIM hai usameM honevAlI lAlasAko rokanA zauca hai / arthAt jo hameM prApta nahIM hai usa viSayakI tRSNAko rokanA zauca hai| aura jo hamAre pAsa hai use chor3anA tyAga hai| isa taraha zaucase tyAga bhinna hai| tRSNAkI pUrti honA asambhava hai| kahA hai-'AzArUpI gata duSpUra hai use koI bhara nahIM sktaa| pratidina usameM jo kucha bharA jAtA hai vaha Adheya na hokara AdhAra ho jAtA hai|' kintu use bharanekA eka hI upAya hai aura vaha hai tyAga / kahA hai-'kheda hai ki AzArUpI garta cirakAlase aneka prakArake AdheyoMse bhI nahIM bhrtaa| kintu Azcarya hai ki eka tyAgase vaha kSaNa mAtrameM bhara jAtA hai' // 52 // Age saba dAnoMke mAhAtmyase jJAnadAnakI mahimAkI viziSTatA batalAte haiM 1. yatra samastamA-bha. ku. ca. / cAritrasAre uddhatAvimau zlokau / 2. 'svAdhyAyAd dhyAnamadhyAstAM dhyAnAt svAdhyAyamAmanet / dhyAnasvAdhyAyasaMpattyA paramAtmA prakAzate |'-tttvaanu., 81 shlo.| Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya 451 12 dattAcchama kilaiti __dA rogAntarasaMbhavAdazanatazcotkarSatastaddinam / jJAnAttvAzubhavanmudo bhavamudAM tRpto'mRte modate tahAstirayan grahAniva ravirbhAtItarAn jJAnadaH // 53 // AtadbhavAt-vartamAnajanma yAvat / AzubhavanmudaH-sadyaH saMjAyamAnA prItiryasmAt / bhavamudA-saMsArasukhAnAm / amRte-mokSe / tirayan-tiraskurvan // 53 // - athAkiJcanyalakSaNadharmAnuSThAyinaH paramAdbhutaphalapratilambhamabhidhatte akiMcano'hamityasmin pathyakSuNNacare caran / tadadRSTacaraM jyotiH pazyatyAnandanirbharam // 54 // akiMcanaH-nAsti kiMcanopAttamapi zarIrAdikaM mama ityrthH| upAtteSvapi hi zarIrAdiSu saMskArAdityAgAt mmedmitybhisndhinivRttiraakiNcnymissyte| akSuNNacare-pUrva kdaacidpynvgaahite| adRSTacaraM-pUrva kadAcidapyanupalabdham // 54 // AgamameM aisA sunA jAtA hai ki diye gaye abhayadAnase bhikSu adhikase adhika usI bhavameM sukhI rahatA hai| auSadhadAnase adhika se adhika jabataka anya roga utpanna nahIM hotA tabataka sukhI rahatA hai| bhojanadAnase adhika se adhika usI dina sukhI rahatA hai| kintu tatkAla Anandako denevAle jJAnadAnase sAMsArika sukhoMse tRpta hokara mokSameM sadA Ananda karatA hai| ataH jaise sUrya, candra Adi grahoMko tiraskRta karatA huA zobhatA hai usI taraha jJAnadAtA abhayadAna Adi karanevAloMko tiraskRta karatA huA suzobhita hotA hai / / 53 / / _ vizeSArtha-cAroM prakArake dAnoMmeM jJAnadAna sarvazreSTha hai| kyoMki yadi koI kisI bhikSuko abhayadAna detA hai ki tuma kisIse bhI mata DaranA, to isase vaha bhikSu kevala usI bhavameM nirbhaya hokara raha sakatA hai| marane para to abhayadAna bhI samApta ho jAtA hai / yadi koI kisI rogI bhikSuko auSadhi dekara nIroga karatA hai to usase bhI bhikSu tabhI taka sukhI rahatA hai jaba taka use dUsarA roga nahIM hotaa| jaise kisI bhikSuko jvara AtA hai| jvaranAzaka auSadhake denese jvara calA gyaa| to vaha bhikSu tabhI taka sukhI rahatA hai jaba taka use anya roga utpanna nahIM hotA / isI prakAra bhikSuko bhojana denese vaha bhikSu adhika se adhika usI dina sukhI rahatA hai| dUsarA dina hote hI bhUkha satAne lagatI hai| kintu jJAnadAnase tatkAla cittameM zAnti AtI hai aura vaha saMsArake sukhoMse udvigna hokara zAzvata Atmika sukhako prApta karatA hai / / 53 / / Age kahate haiM ki AkiMcanya dharmake pAlakako adbhuta phalakI prApti hotI hai 'maiM akiMcana haiM isa pahale kabhI bhI na jAne hae mArgameM bhAvaka-bhAvarUpase pravRtti karanevAlA sAdhu Anandase bharapUra aura pahale kabhI bhI prApta na huI, TA~kIse ukerI huIke samAna jJAyakabhAva-svabhAva AtmajyotikA anubhavana karatA hai // 54 // vizeSAtha-merA kucha bhI nahIM hai isa prakArake bhAvako AkiMcanya kahate haiN| zarIra . vagairaha yadyapi vartamAna rahate haiM phira bhI usameM mamatvako tyAgakara 'yaha merA hai' isa prakArake abhiprAyase nivRtta honA AkiMcanya hai| isa AkiMcanya bhAvako bhAnese hI jJAyakabhAvasvabhAva AtmAkA anubhava hotA hai // 54 // Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 dharmAmRta (anagAra) atha brahmacaryasvarUpaM dharma nirUpayannAha caraNaM brahmaNi gurAvasvAtantryeNa ynmudaa| caraNaM brahmaNi pare tatsvAtantryeNa vaNinaH // 55 // varNina:-brahmacAriNaH // 55 // atha kSamAdidharmANAM guptyAdibhyo'poddhAravyavahArapurassaramuttamavizeSaNaM vyAcaSTe guptyAdipAlanAthaM tata evApoddhRtaiH pratikramavat / dRSTaphalaniyaMpekSaH kSAntyAdibhiruttamairyatirjayati // 56 // apoddhRtaiH-pRthakkRtyoktaiH / dRSTaphalanivyapekSaH-lAbhAdinirapekSatvAduttamarityarthaH // 56 // atha mumukSUNAmanuprekSAcintanAdhInacetasAM bahupratyUhe'pi mokSamArge kazcit pratyavAyo na syAdityupadeza___ purassaraM nityaM taccintane tAnudyogayannAha aba brahmacarya dharmakA kathana karate haiM maithunase nivRtta brahmacArI jo svatantratApUrvaka parabrahmameM pravRtti karatA hai yA guruke adhIna hokara AtmAmeM pravRtti karatA hai use brahmacarya kahate haiM / / 55 / / / vizeSArtha-brahma zabdakA artha hai AtmA yA jJAna / usameM pravRttikA nAma brahmacarya hai / lokameM maithuna sevanase nivRtta honeko brahmacarya kahate haiN| maithuna sevI vyakti AtmAmeM pravRtti kara nahIM sktaa| ataH jo caturtha vrata brahmacaryakI pratijJA lekara vyavahArase AdhyAtmika gurukI AjJAnusAra aura paramArthase svAtmAdhIna hokara premapUrvaka svAtmAmeM ramatA hai vahI brahmacArI hai / vaha parama AtmajJAnakA svacchanda hokara anubhavana karatA hai // 55 // isa prakAra brahmacaryakA kathana samApta hotA hai| Age kSamA Adi dharmoko gupti Adise pRthak karake kahanekA kAraNa batalAte hue uttama vizeSaNako spaSTa karate haiM gupti, samiti aura vratoMkI rakSAke lie pratikramaNakI taraha gupti Adise pRthak karake kSamA Adiko kahA hai / tathA pratyakSa phala lAbha AdikI apekSA na honese unheM uttama kahA hai / ina uttama kSamA Adike dvArA zuddhopayogI muni jayavanta hotA hai // 56 // vizeSArtha-jaise lage hue doSoMko dUra karane ke lie pratikramaNa kahA hai, usI taraha gupti, samiti aura vratoMmeM doSa na lage. isalie uttama kSamA AdikA pRthaka kathana kiyA hai| anyathA ye dasa dharma gupti AdimeM hI samAviSTa ho jAte haiN| tathA kSamA, mArdava Adi dasoM dharma uttama hI hote haiN| phira bhI unake sAtha uttama vizeSaNa isalie lagAyA hai ki kisI laukika phalakI apekSAse pAle gaye kSamA Adi dharma uttama nahIM hote| jaise zatruko balavAn jAnakara kSamAbhAva dhAraNa karanA uttama kSamA nahIM hai| isI taraha anya bhI jaannaa| isa prakAra uttama kSamA Adi dasa lakSaNa dharmakA adhikAra samApta hotA hai| ina dasa dharmoMkA vizeSa kathana tattvArthasUtra a.9 ke vyAkhyA grantha sarvArthasiddhi, tattvArthavArtika AdimeM kiyA hai| ratnakaraNDa zrAvakAcArakI bhASA TIkAmeM paM. sadAsukhajIne vizeSa vistArase kathana kiyA hai // 56 / / mokSake mArga meM bahuta vighna haiN| phira bhI usameM koI vighna na Ave, isalie bAraha bhAvanAoMke cintanameM saMlagna mumukSuoMko nitya unake cintanameM lage rahanekI preraNA karate haiM Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 12 SaSTha adhyAya 453 bahuvighne'pi zivAdhvani yannighnadhiyazcarantyamandamadaH / tAH prayateH saMcintyA nityamanityAyanuprekSAH // 5 // spaSTam // 57 // athAyuHkAyendriyabalayauvanAnAM kSaNabhaGguratvacintanAnmohopamardamupadizati culukajalavadAyuH sindhuvelAvadaGga, karaNabalamamitrapremavadyauvanaM ca / sphuTakusumavadetat prakSayaikavratasthaM, kvacidapi vimRzantaH kiM nu muhyanti santaH // 58 // culukajalavat-pratikSaNagaladrUpatvAt / sindhuvelAvat-ArohAvarohavattvAt / amitrapremavat- yuktopacAre'pi vyabhicAraprakAzanAt / sphuTakusumavat-sadyovikAritvAt / etat-AyurAdicatuSTayam / prakSayaikavratasthaM-avazyaMbhAvinirmUlapralayam / kvacidapi-AyurAdInAM lakSamyAdInAM ca madhye ekasminnapyarthe / muhyanti-anityatAjJAnahInA mamatvAdhInA vA bhavanti // 58 // yadyapi mokSake mArgameM bahuta bAdhAe~ haiN| phira bhI jina anuprekSAoMke cintanameM vyasta mumukSu ati AnandapUrvaka mokSamArgameM vihAra karate haiM, prayatnazIla mumukSuoMko una anitya Adi anuprekSAoMkA satata cintana karanA cAhie / / 5 / / vizeSArtha-sthira cittase zarIra Adike svarUpake cintanako anuprekSA kahate haiN| anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva. anyatva, azuci, Asrava, saMvara, nirjarA, loka, bodhidurlabha aura dharma ye bAraha anuprekSA haiM / mumukSuko inakA sadA cintana karanA caahie| isase mokSake mArgameM AnevAle vighna dUra hote haiN| manako zAnti milatI hai aura sAMsArikatAse Asakti haTatI hai // 5 // ___Age upadeza karate haiM ki Ayu, zarIra, indriya, bala aura yauvanakI kSaNabhaMguratAkA vicAra karanese mohakA mardana hotA hai Ayu cullUmeM bhare jalake samAna hai, zarIra samudrake kinAreke tulya hai, indriyoMkI arthagrahaNa zakti zatruke premake tulya hai, yauvana tatkAla khile hue puSpake samAna hai| isa taraha ye cAroM vinAzazIla haiM / inakA vicAra karanevAle santa puruSa kyA kisImeM bhI moha kara sakate haiM, arthAt nahIM kara sakate // 58 // vizeSArtha-jaise cullU meM bharA jala pratikSaNa cUtA hai, usI taraha bhavadhAraNameM nimitta Ayukarma bhI pratikSaNa kSINa hotA rahatA hai| jaise lavaNasamudrakA jala jahA~ taka Upara uTha sakatA hai uThatA hai phira jahA~ taka nIce jA sakatA hai jAtA hai, usI taraha yaha zarIra jaba taka bar3hane yogya hotA hai bar3hatA hai phira kramazaH kSINa hotA hai| kahA hai-'solaha varSa takakI avasthA bAlyAvasthA kahI jAtI hai| usameM dhAtu, indriya aura ojakI vRddhi hotI hai| 70 varSakI umra ke bAda vRddhi nahIM hotI, kintu kSaya hotA hai|' indriyoMkA bala padArthoMko grahaNa karanekI zakti hai| vaha zatruke premake samAna hai| jaise ucita upacAra karanepara bhI zatrukA sneha samaya pAkara TUTa jAtA hai vaise hI yogya AhAra-vihAra Adi karanepara bhI indriyoMkI 1. 'vayastvA SoDazAbAlyaM tatra dhAtvindriyojasAm / vRddhirAsaptatemadhyaM tatrAvRddhiH paraM kSayaH // Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 dharmAmRta ( anagAra) atha sampadAdInAmanityatAcintanArthamAha chAyA mAdhyAhnikI zrIH pathi pathikajanaiH saMgamaH saMgamaH svaiH, ___ khArthA svapnekSitArthAH pitRsutdyitaajnyaatystoybhnggaaH| sandhyArAgo'nurAgaH praNayarasasRjA hrAdinIdAma vaizyaM bhAvAH sainyAdayo'nye'pyanuvidadhati tAnyeva tadbrahma duhmaH // 59 // svaiH-bandhubhiH / khArthAH-indriyArthAH / pitRsuta-mAtA ca pitA ca pitaro, sutA ca sutazca sUtAviti grAhyama / toybhddhaaH-jltrnggaaH| hAdinIdAma-vidyanmAlA / anye-saudhodyAnA anuvidadhati-anuharante / tadbrahma-zAzvataM jJAnam / duhmaH-prapUrayAmo vayamAnandaM vA srAvayAmaH // 59 / / arthagrahaNa zakti thor3A-sA bhI vyatikrama pAkara naSTa ho jAtI hai| tathA yauvana khile hue phUlake samAna hai| jaise khilA huA phUla kucha samaya taka sundara dIkhatA hai phira murajhA jAtA hai usI taraha yauvana bhI hai| isa taraha ina cAroMkA kSaya niyamase hotA hai| inake svarUpakA satata vicAra karanevAlA koI bhI mumukSu inameM Asakta nahIM ho sakatA // 58 // _ isa prakAra Ayu Adi antaraGga padArthokI anityatAkA cintana karake saMpatti Adi bAhya padArthoMkI anityatAkA cintana karate haiM lakSmI madhyAhnakAlakI chAyAkI taraha caMcala hai / bandhuoMkA saMyoga mArga meM milanevAle pathikajanoMke saMyogakI taraha asthAyI hai| indriyoMke viSaya svapnameM dekhe hue viSayoMkI taraha haiN| mAtA, pitA, putrI, putra, priyA aura kuTumbIjana jalakI laharoMkI taraha haiN| mitra Adi kA anurAga sandhyAke rAgake samAna haiN| Adara, satkAra, aizvarya Adi bijalIkI mAlAkI taraha hai| senA, hAthI, ghor3e Adi anya padArtha bhI unhIMkI taraha anitya haiN| isalie hameM AtmA aura zarIrake bhedajJAna rUpa brahmako Anandase pUrita karanA cAhie // 59 / / vizeSArtha-jaise madhyAhnakI chAyA kSaNamAtrataka rahakara lupta ho jAtI hai vaise hI lakSmI bhI kucha kAlataka Thaharakara vilIna ho jAtI hai| tathA jaise yahA~-vahA~se Akara mArgameM baTohI kisI vRkSa Adike nIce vizrAma karake apane-apane kAryavaza idhara-udhara cale jAte haiM vaise hI bandhujana yahA~-vahA~se Akara kucha samayataka eka sthAnapara Thaharakara cale jAte haiN| athavA jaise baTohI pUrva Adi dizAko jAte hue mArgameM pazcima Adi dizAse AnevAle baTohiyoMke sAtha kucha samayataka milakara bichur3a jAte haiM vaise hI bandhujana bhI milakara bichur3a jAte haiN| tathA jaise svapnAvasthA meM dekhe hue padArtha tatkAla hI yA jAganepara kucha bhI apanA kArya nahIM karate, usI taraha strI, candanamAlA Adi viSaya bhI bhoganepara yA bhogakara chor3anepara santApa aura tRSNAkI zAnti Adi kucha bhI nahIM krte| tathA jaise jalameM lahareM utpanna hokara zIghra hI vilIna ho jAtI haiM usI taraha pitA vagairaha bhI kucha kAlataka Thaharakara cale jAte haiN| tathA jaise sandhyAke samaya kucha kAlataka lAlimA rahatI hai vaise hI mitra AdikI prIti bhI kucha hI kAlataka rahatI hai| isI taraha senA vagairaha bhI bijalIkI camakakI taraha dekhate-dekhate hI vilIna ho jAtI hai| isa taraha sabhI prakArakI bAhya vastue~ kSaNika haiN| ataH unameM mana na lagAkara AtmAmeM hI lagAnA caahie| aisA vicAra karate rahanese vAhya saMpattimeM Asakti nahIM hotI, aura jaise puSpamAlAko bhogakara chor3a denepara duHkha nahIM hotA vaise hI saMpatti tathA bandhu-bAndhaoMkA viyoga honepara bhI duHkha nahIM hotaa| isa prakAra anityAnuprekSAkA svarUpa jAnanA // 59 / / Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya 455 athAzaraNaM praNidhatte tattatkarmaglapitavapuSAM labdhavallipsitArtha, __ manvAnAnAM prasamamasuvatprodyataM bhaktumAzAm / yadvadvAyaM trijagati nRNAM naiva kenApi daivaM, tadvanmRtyugresanarasikastad vRthA trANadainyam // 60 // karma-kRSyAdi / prodyataM-abhimukhenodyuktam // 60 // atha kAlasya cakrIndrANAmapyazakyapratIkAratvacintanena sarvatra bahirvastuni nirmohatAmAlambayatisamrAjAM pazyatAmapyabhinayati na ki svaM yamazcaNDimAnaM, zakrAH sIdanti dIrgha va na dyitvdhdiirghnidraamnsye| AHkAlavyAladaMSTrAM prakaTataratapovikramA yogino'pi, __vyAkroSTuna kramante tadiha bahiraho yat kimapyastu ki me // 6 // aba azaraNa anuprekSAkA vicAra karate haiM kRSi Adi una-una kAryoMne jinake zarIrako sattvahIna banA DAlA hai, aura jo icchita padArthako aisA mAnate haiM mAno vaha hamAre hAthameM hI hai, aise manuSyoMkI AzAko prANoMkI taraha hI balapUrvaka naSTa karane ke lie tatpara daiva jaise tInoM lokoMmeM kisIke bhI dvArA nahIM rokA jAtA, usI taraha prANoMko haranekI premI mRtyuko bhI koI nahIM roka sktaa| ataH zaraNake lie dInatA prakaTa karanA vyartha hI hai // 60 // vizeSArtha-saMsArameM manuSya bhaviSyake lie aneka AzAe~ karatA hai aura unakI prAptike lie aneka devI-devatAoMkI ArAdhanA bhI karatA hai aura aisA mAna baiThatA hai ki merI AzA pUrNa honevAlI hai| kintu pUrvakRta karmoMkA udaya usakI AzAoMpara pAnI phera detA hai| kahA hai-pahale kiye hue azubha karma apanA samaya Anepara jaba udIraNAko prApta hote haiM to ve kisI cetana indrAdike dvArA aura acetana mantrAdike dvArA yA donoMke hI dvArA roke nahIM jA skte| isI taraha jaba mRtyu manuSya ke prANoMko grasaneke lie tatpara hotI hai to use bhI koI nahIM roka sktaa| aisI sthiti meM jaba daiva aura mRtyu donoM hI ko zakya nahIM hai taba rakSAke lie dUsaroMke sAmane gir3agir3AnA yA apaneko azaraNa mAnakara zoka Adi karanA vyartha hI hai| sArAMza yaha hai ki vivekIjanoMko aise samayameM dhairyakA hI avalambana lenA ucita hai // 60 // . Age kahate haiM ki cakravartI, indra, aura yogIndra bhI kAlakI gatiko TAlanemeM asamartha haiM aisA vicArakara mumukSu sarvatra bAhya vastuoMmeM moha nahIM karatA __samasta pRthvIke svAmI cakravartI rAjAoMke dekhate hue bhI kyA yamarAja apanI pracaNDatAko vyakta nahIM karatA ? tathA kyA indra cirakAlase cale Ate hue priya patnIke maraNake haHkhase duHkhI nahIM hote ? adhika kyA kahA jAye, jinakA tapakA prabhAva jagatmeM vikhyAta hai ve tapasvI yogI bhI kAlarUpI sapaM yA vyAghrakI dAr3hako naSTa karane meM samarthe nahIM haiN| isalie ina bAhya vastuoMmeM jo kucha bhI hoo, usase merA kucha bhI nahIM bigar3atA // 61 // rokanA 1. karmANyadIryamANAni svakIya samaye sati / pratiSedhuM na zakyante nakSatrANIva kenacit / / Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) abhinayati-abhivyanakti / caNDimAnaM-haThAt prANApaharaNalakSaNaM krUratvam / dIrghanidrAmanasyaMmaraNaduHkham / vyAkroSTuM-pratihantum / na kramante-na zaknuvanti / yatkimapi--vyAdhimaraNAdikam / 3 kiM me--dehAderatyantabhinnatvAt mama nityAnandAtmakasya na kimapi syAdityarthaH / yathAha 'na me mRtyuH kuto bhItinaM me vyAdhiH kuto vyathA / nAhaM bAlo na vRddho'haM na yuvaitAni pudgale // ' [ iSTopa., 29 zlo. ] // 61 // atha saMsAramanupraikSitumAhatacced duHkhaM sukhaM vA smarasi na bahuzo yannigodAhamindra prAdurbhAvAntanIconnata-vividhapadeSvAbhavAdbhaktamAtman / tatki te zAkyavAkyaM hataka pariNataM yena nAnantarAti ___ krAnte bhuktaM kSaNe'pi sphurati tadiha vA kvAsti mohaH sagarhaH // 6 // nigodetyAdIni-nigotajanmaparyanteSu nIcasthAneSu aveyakodbhavAvasAneSu coccasthAneSu / uktaM ca vizeSArtha-cakravartI rAjAoMke dekhate hue bhI mRtyu unake putroMko apane mukhakA grAsa banA letI hai| indroMkI Ayu sAgaroM pramANa hotI hai aura unakI indrANiyoMkI Ayu palyopama pramANa hotI hai| ataH jaise samudra ke jalameM lahareM utpanna hokara naSTa hotI haiM vaise hI indrakI sAgaropama pramANa AyumeM palyopama pramANa AyuvAlI indrANiyA~ utpanna hokara mara jAtI haiN| unake maraNase indroMko duHkha hotA hI hai| isa prakAra kAlakA pratIkAra cakravartI aura indra bhI nahIM kara skte| taba kyA tapasvI kara sakate haiM! kintu jagata-vikhyAta tapasvI bhI kAlakI gatiko rokane meM asamartha hote haiN| isalie tattvajJa maharSi vicArate haiM ki bAhya vastu zarIrakI bhale hI mRtyu hotI ho, kintu AtmA to zarIrase atyanta bhinna hai, nitya aura Anandamaya hai, usakA kucha bhI nahIM hotaa| kahA hai-'merI mRtyu nahIM hotI, taba usase bhaya kyoM ? mujhe vyAdhi nahIM hotI, taba kaSTa kyoM ? na maiM bAlaka hU~, na vRddha hU~ aura na javAna hU~ ye saba to pudgalameM zarIrameM hote haiN|' aura bhI-jIva bhinna dravya hai, yaha tattvakA sAra hai| isase bhinna jo kucha kahA jAtA hai vaha isIkA vistAra hai| mujhase zarIra vagairaha tattva rUpase bhinna haiM aura unase maiM bhI tattvarUpase bhinna ha~-maiM jIva-tattva hU~ aura zarIra Adi ajIva-tattva haiM / ataH na maiM inakA kucha hU~ aura na ye mere kucha haiN| aisA cintana karanese 'maiM nitya zaraNa rahita huuN|' aisA jAnakara yaha jIva sAMsArika bhAvoMmeM mamatva nahIM karatA, tathA sarvajJake dvArA kahe hue mArgameM anurAga karatA hai / / 6 / / isa prakAra azaraNa anuprekSAkA kathana samApta hotA hai / aba saMsAra anuprekSAko kahate haiM he Atman ! anAdikAlase nigodase lekara nava aveyakatakake aha mindra pada paryanta nIca aura U~ce vividha sthAnoMmeM tumane jo anantavAra sukha aura duHkha bhogA, yadi tuma usakA smaraNa nahIM karate ho to he abhAge ! kyA buddhake vacanoMke sAtha tumhArI ekarUpatA ho gayI hai jo anantara atIta kSaNameM bhI bhoge hue sukha-duHkhakA bhI tumheM smaraNa nahIM hotaa| athavA aisA honA ucita hI hai kyoMki mohako kisI bhI prANIke viSayameM glAni nahIM hai arthAt saMsArake sabhI prANI mohase grasta hai' // 2 // Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya 457 'samabhavamahamindro'nantazo'nantavArAn punarapi ca nigoto'nantazo'ntavivartaH / kimiha phalamabhuktaM tadyadadyApi bhokSye sakalaphalavipatteH kAraNaM deva deyAH // [ tat-niranvayakSaNikavAdarUpam / zAkyaH-buddhaH / tat-sukhaM duHkhaM ca / sagarhaH-jugupsAvAn / kamapi prANinaM grasamAno na zakAyate ityarthaH // 62 / / * atha saMsAraduravasthA sutarAM bhAvayannAha anAdau saMsAre vividhavipadAtaGkanicite __ muhuH prAptastAM tAM gatimagatikaH kiM kimavaham / aho nAhaM dehaM kamatha na mitho janyajanakA dhupAdhi kenAgAM svayamapi hahA svaM vyajanayam // 63 // AtaGkaH-kSobhAvezaH / tAM tAM-narakAdilakSaNAm / agatika:-gatiH apAyanivAraNopAyasta- 12 jjJAnaM vA tadrahitaH / ki ki-utsehAdibhedena nAnAprakAram / prAyikametat / tena samyaktvasahacAripuNyodaya vizeSArtha-yaha jIva anAdikAlase isa saMsArameM bhramaNa karatA hai| isa bhramaNakA nAma hI saMsAra hai / saMsArameM bhaTakate hue isa jIvane sabase nIcA pada nigoda aura sabase U~cA pada graiveyakameM ananta bAra janma lekara sukha-duHkha bhogA hai| nava-praiveyakase Upara samyagdRSTi jIva hI janma lete haiN| isalie yaha jIva vahA~ nahIM gyaa| nigoda aura graiveyakake madhyake nAnA sthAnoM meM bhI isane ananta bAra janma liyA hai aura sakha-daHkha bhogA hai| kinta ise usakA smaraNa nahIM hotaa| isapara-se granthakAra use tAnA dete haiM ki kyA tU bauddha dharmAvalambI bana gayA hai| kyoMki bauddha dharma vastuko niranvaya kSaNika mAnatA hai| kSaNika to jaina darzana bhI mAnatA hai kyoMki paryAya utpAda-vinAzazIla haiN| kintu paryAyoMke utpAda-vinAzazIla honepara bhI unameM kathaMcid dhrauvya bhI rahatA hai / bauddha aisA nahIM maantaa| isIse usake matameM anantara atIta kSaNameM anubhUta sukha-duHkhakA smaraNa nahIM hotaa| kyoMki jo sukha-duHkha bhogatA hai vaha to usI kSaNameM naSTa ho jAtA hai| yaha saba mohakI hI mahimA hai| usIke kAraNa isa prakArake mata-matAntara pracalita hue hai / aura usa mohake caMgulase koI bacA nahIM hai // 62 / / Age mumukSu svayaM saMsArakI duHkhAvasthAkA vicAra karatA hai he Atman ! iSTaviyoga aura aniSTasaMyogake dvArA honevAlI vipattiyoMke kaSTase bhare hue isa anAdi saMsAra meM una kaSToMko dUra karanekA upAya na jAnate hue maiMne bAra-bAra una-una narakAdi gatiyoMmeM janma lekara varNa-AkAra Adike bhedase nAnA prakArake kina-kina zarIroMko dhAraNa nahIM kiyA ? arthAt dhAraNa karane yogya sabhI zarIroMko dhAraNa kiyaa| isI prakAra kisa jIvake sAtha maiMne janya-janaka Adi upAdhiyoMko nahIM pAyA / bar3A kaSTa isa bAtakA hai ki maiMne svayaM hI apaneko isa avasthAmeM pahu~cAyA // 63 // vizeSArtha-mithyAtvake udayase saMsAra meM. bhaTakatA huA jIva una sabhI paryAyoMko dhAraNa karatA hai jo samyaktvake sahacArI puNyake udayase prApta nahIM hotii| sabhI jIvoMke sAtha usakA kisI na kisI prakArakA sambandha banatA rahatA hai / vaha kisIkA pitA, kisIkA 1. ntanivRttaH bha. ku. ca. mu.| 58 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 dharmAmRta ( anagAra ) janyadehAnAmaprasaGgaH / avahe-vahAmi sma / 'aho' udbodhakaM prati saMbodhanamidam / janyajanakAdhupAdhi utpAdyotpAdaka-pAlyapAlaka-bhogyabhojakAdivipariNAmam / kena-jIvena saha / agAM-gataH / vyajanayaM3 vizeSeNotpAdayAmi // 6 // athaikatvAnuprekSAyA bhAvanAvidhimAha ki prAcyaH kazcidAgAdiha saha bhavatA yena sAdhyeta sadhyaD pratyehatyo'pi ko'pi tyaja durabhiti saMpadIvApadi svaan| sadhrIco jIva jIvannanubhavasi paraM tvopakatu sahaiti, zreyo'hazcApaka bhajasi tata itastatphalaM tvekakastvam // 6 // putra, kisIkA pAlaka, kisIke dvArA pAlya Adi hotA hai| kahA bhI hai-jisa prANIkA sabhI prANiyoMke sAtha sabhI pitA-putrAdi vividha sambandha nahIM hai aisA koI prANI hI nahIM hai| kintu yaha kathana bhI sArvatrika nahIM hai kyoMki nitya nigodako chor3akara anyatra hI aisA honA sambhava hai| kahA hai-'aise ananta jIva haiM jinhoMne trasa paryAya prApta nahIM kii| unake bhAvapApa bar3e pracura hote haiM jisase ve nigodavAsako nahIM chodd'te'| isa viSayameM matabheda bhI hai / gomaTTasArake TIkAkArane usa matabhedako spaSTa karate hue kahA hai ki nigodako na chor3ane meM kAraNa bhAvapApakI pracuratA hai| ataH jabataka pracuratA rahatI hai tabataka nigodako nahIM chodd'te| usameM kamI honepara nitya nigodase nikalakara trasa hokara mokSa bhI cale jAte haiN| isa saba paribhramaNakA kAraNa svayaM jIva hI hai dUsarA koI nahIM hai| ataH saMsArakI dazAkA cintana karanevAlA 'aho' isa zabdase apaneko hI udbodhita karate hue apanI pravRttipara khedakhinna hotA hai / isa prakArakI bhAvanA bhAnese jIva saMsArake duHkhoMse ghabarAkara saMsArako chor3anekA hI prayatna karatA hai / isa prakAra saMsAra bhAvanA samApta hotI hai / / 63 / / aba ekatvAnuprekSAkI bhAvanAkI vidhi kahate haiM he jIva ! kyA pUrvabhavakA koI putrAdi isa bhavameM tere sAtha AyA hai ? jisase yaha anumAna kiyA jA sake ki isa janmakA bhI koI sambandhI marakara tere sAtha jaayegaa| ataH yaha mere haiM isa mithyA abhiprAyako chor3a de| tathA he jIva ! kyA tUne jIte hue yaha anubhava kiyA hai ki jinako tU apanA mAnatA hai ve sampattikI taraha vipattimeM bhI sahAyaka hue haiM ? kintu terA upakAra karaneke lie puNyakarma aura apakAra karane ke lie pApakarma tere sAtha jAte haiM / aura isa loka yA paralokameM unakA phala tU akelA hI bhogatA hai // 64 // vizeSArtha-yadi paralokase koI sAtha AyA hotA to use dRSTAnta banAkara parIkSaka jana yaha siddha kara sakate the ki isa lokase bhI koI sambandhI paralokameM jIvake sAtha jaayegaa| kintu paralokase to akelA hI AyA hai| ataH cUMki paralokase sAthameM koI nahIM AyA ataH yahA~se bhI koI sAtha nahIM jaayegaa| kahA hai-'jIva saMsAra meM akelA hI janma letA hai, akelA hI maratA hai aura akelA hI nAnA yoniyoM meM bhramaNa karatA hai|' 1. 'ekAkI jAyate jIvo mriyate ca tathAvidhaH / saMsAraM paryaTatyeko nAnAyonisamAkulam // [ ] Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya 459 praacyH-puurvbhvsNbndhii| kazcit-putrAdiH / iha-asmin bhave / sAdhyeta-vyavasthApyeta / sadhyaGa-sahagAmI / ihatya:-iha bhvsNbhvsNbndhii| darabhimati-mamAyamiti mithyAbhinivezama / sadhrIcaH-sahAyAn / anubhavasi-kAkvA nAnubhavasItyarthaH / tvA-tvAm / tatphalaM-sukhaduHkharUpam // 64 // 3 athAtmanastattvato na kazcidanvayI syAdityanuzAsti yadi sukRtamamAhaGkAra-saMskAramaGgaM padamapi na sahaiti pretya tat ki pare'rthAH / vyavahRtitimireNaivApito vA cakAsti, svayamapi mama bhedastattvato'smyeka eva // 65 // sukRtaH-janmaprabhRtinirmitaH / mamAhaMkAro-mamedamiti mamakAro ahamidamiti ahaMkArazca / 9 saMskAraH-dRDhatamapratipattiH / pare-pRthagbhUtAH pRthak pratIyamAnAzca / timiraM-nayanarogaH / cakAstiAtmAnaM darzayati / svayaM-AtmanA Atmani vaa| bhedaH-jJAnasukhaduHkhAdiparyAyanAnAtvam / ekaH-pUrvAparAnusyUtakacaitanyarUpatvAt // 65 // 12 athAnyatvabhAvanAyAM phalAtizayapradarzanena pralobhayannAha svayamA dUsare, maranekI bAta to dUra, jIvita avasthAmeM hI tere sage-sambandhI sukhameM hI sAtha dete haiM, duHkha par3anepara dUra ho jAte haiN| kintu tU jo puNya yA pApa karma karatA hai vaha paralokameM tere sAtha jAtA hai aura tujhe sukha yA duHkha detA hai| tathA tU akelA hI unakA phala bhogatA hai / puNya aura pApakA phala sukha tathA duHkha bhoganemeM dUsarA koI sAjhIdAra nahIM hotA // 64 // vAstavameM koI bhI AtmAke sAtha jAnevAlA nahIM hai yaha kahate haiM___isa zarIrameM janmakAlase hI mamakAra aura ahaMkArakA saMskAra banA huA hai| yadi maranepara yaha zarIra eka paga bhI jIvake yA mere sAtha nahIM jAtA, to mujhase sAkSAt bhinna dikhAI denevAle strI, svarNa Adi anya padArthoMkI to bAta hI kyA hai ? athavA vyavahAranayarUpI netra rogake dvArA Aropita merA svayaM bhI bheda AtmAkA darzana karAtA hai| nizcayanayase to maiM eka hI huuN||65|| vizeSArtha-jIvakA sabase ghaniSTha sambandha apane zarIrase hotA hai| zarIra jIvake sAtha hI janma letA hai aura maraNa paryanta pratyeka dazAmeM jIvake sAtha rahatA hai / ataH zarIrameM jIvakA mamakAra aura ahaMkAra bar3A majabUta hotA hai| mamakAra aura ahaMkArakA svarUpa isa prakAra kahA hai--jo sadA hI anAtmIya haiM, AtmAke nahIM haiM, vathA karmake udayase utpanna hue haiM una apane zarIra vagairahameM 'ye mere haiM' isa prakArake abhiprAyako mamakAra kahate haiM / jaise merA zarIra / aura jo bhAva karmakRta haiM, nizcayanayase AtmAse bhinna haiM unameM Atmatvake abhiprAyako ahaMkAra kahate haiN| jaise. maiM rAjA huuN| phira bhI jaba maranepara zarIra hI jIvake sAtha nahIM jAtA taba jo strI, putra, rupayA Adi sAkSAt bhinna haiM unake sAtha jAnekI kalpanA hI vyartha hai| tathA AtmAmeM honevAlI jJAna, sukha-duHkha Adi paryAyeM hI mere astitvako batalAtI haiN| ina paryAyoMke bhedase AtmAmeM bhedakI pratIti aupacArika hai| vAstavameM to AtmA eka akhaNDa tattva hai| isa prakArakA cintana karanese iSTa janoMmeM rAga aura aniSTa janoMmeM dveSa nahIM hotA // 65 // aba anyatva bhAvanAkA viziSTa phala batalAkara usake prati mumukSuoMkA lobha utpanna karate haiM Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 dharmAmRta ( anagAra) nairAtmyaM jagata ivArya nairjagatyaM nizcinvannanubhavasiddhamAtmano'pi / madhyastho yadi bhavasi svayaM viviktaM svAtmAnaM tadanubhavan bhavAdapaiSi // 66 // nairAtmyam-anahaMkArAspadatvAt / nairjagatyaM-parAkArazUnyatvAt / uktaM ca 'parasparaparAvRttAH sarve bhAvAH kathaMcana / nairAtmyaM jagato yadvannajaMgatyaM tathAtmanaH // ' [ tattvAnu. 175 / ] madhyasthaH-rAgadveSarahito'dhyAtmatattvaniSTho vaa| viviktaM-dehAdibhyaH pRthagbhUtaM zuddhamityarthaH / apaiSi-pracyavase tvam // 66 // ayAnyatvabhAvanAparasya tato'yunarAvRttikAmatAM kathayati he Arya ! jisa prakAra jagatkA svarUpa nairAtmya hai usI taraha AtmAkA svarUpa nairjagatya-samasta paradravyoMke grahaNase rahita hai| yaha bAta anubhavase-svasaMvedanase siddha hai| ataH aisA nizcaya karake yadi tU rAgadveSase rahita hokara adhyAtma tattvameM niSTha hotA hai to svayaM zarIrAdise bhinna AtmAkA anubhava karate hue saMsArase mukta ho sakatA hai // 66 // vizeSArtha-saMsArameM do hI mukhya tattva haiM-jar3a aura cetana / jar3a kabhI cetana nahIM ho sakatA aura cetana kabhI jar3a nahIM ho sktaa| ataH jagatkA svarUpa nairAtmya hai / 'maiM' isa rUpase anubhava meM AnevAle antastattvako AtmA kahate haiN| aura AtmAse jo rahita hai use nirAtma kahate haiM aura nirAtmake bhAvako nairAtmya kahate haiN| yaha vizva 'maiM' isa buddhikA viSaya nahIM hai, eka AtmAke sivAya samasta paradravya anAtmasvarUpa haiN| isI taraha AtmAkA svarUpa bhI 'nairjagatya' hai / 'yaha' isa rUpase pratIyamAna samasta bAhya vastu jagat hai / aura jagatse jo niSkrAnta hai vaha nirjagat hai usakA bhAva nairjagatya hai| arthAt AtmA samasta paradravyoMke grahaNase rahita hai| AtmAke dvArA AtmAmeM AtmAkA parake AkArase rahita rUpase saMvedana hotA hai, use hI svasaMvedana kahate haiN| jo svasaMvedanase siddha hai use anubhavasiddha kahate haiN| kahA bhI hai-'sabhI padArtha parasparameM eka dUsarese bhinna haiM / ataH jaise jagatkA svarUpa nairAtmya hai vaise hI AtmAkA svarUpa nairjagatya hai|' aise vastusvarUpakA vicAra karake sAmAyika cAritrakA ArAdhaka mumukSu yadi madhyastha rahe, kisIse rAga aura kisIse dveSa na karake AtmaniSTha rahe aura zarIrAdise bhinna AtmAkA anubhavana kare to saMsArase mukta ho sakatA hai| ataH mokSamArgameM anyatva bhAvanAkA sthAna mahattvapUrNa hai| isalie mumukSuko usakA cintana karanA caahie| kahA hai-'kamaise aura karmake kArya krodhAdi bhAvoMse bhinna caitanyasvarUpa AtmAko nitya bhAnA cAhie / usase nitya Anandamaya mokSapadakI prApti hotI hai' // 66 / / Age kahate haiM ki jo anyatva bhAvanAmeM lIna rahatA hai vaha apunarjanmakI abhilASA karatA hai 1. 'karmabhyaH karmakAryebhyaH pRthagbhUtaM cidAtmakam / AtmAnaM bhAvayennityaM nityAnandapadapradam // [ Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya 461 bAhyAdhyAtmikapudgalAtmakavapuyugmaM bhRzaM mizraNA dhamnaH kiTTakakAlikAdvayamivAbhAdapyado'nanyavat / matto lakSaNato'nyadeva hi tatazcAnyo'hamarthAdata sta dAnubhavAtsadA mudamupaimyanvemi no tatpunaH // 67 // bAhyaM-rasAdidhAtumayamaudArikam, AdhyAtmika-jJAnAvaraNAdimayaM kArmaNam / mizraNAt-kathaMcidekatvopagamAt / AbhAdapi-AbhAsamAnamapi / ananyavat-duHzakyavivecanatvAdabhinnamiva / tathA coktam- 6 ___vavahAraNao bhAsai jIvo deho ya havai khalu ekko| Na u Nicchayassa jIvo deho ya kayAvi ekttttho|' [ samaya prAbhRta, gA. 27 ] 2 lakSaNataH--anyonyavyatikare sati yenAnyatvaM lakSyate tallakSaNam / tatheha dehasya rUpAdimatvamAtma- 9 nazcopayogaH / jIvadehAvatyantaM bhinnI bhinnalakSaNalakSitatvAt, jalAnalavat / anyo hi-bhinna eva / tabhedAnubhavAt-vapuryugmAdanyatvenAtmanaH svayaM saMvedanAt / uktaM ca 'vapuSo'pratibhAse'pi svAtantryeNa cakAsati / cetanA jJAnarUpeyaM svayaM dRzyata eva hi // ' [tattvAnu0, 168 zlo. ] bAhya rasAdi dhAtumaya audArika zarIra aura AdhyAtmika jJAnAvaraNAdimaya kArmaNa zarIra, ye donoM pudgalAtmaka haiM; sparza, rasa, gandha aura varNamaya paramANuoMse bane haiN| jaise svarNa bAhya sthalamala aura sUkSma antarmalase atyanta milA honese ekarUpa pratIta hotA hai| usI taraha ye donoM zarIra bhI AtmAse atyanta mile honese abhinnakI taraha pratIta hote haiN| kintu lakSaNase ye donoM mujhase bhinna hI haiM aura maiM bhI vAstavameM unase bhinna huuN| isalie donoM zarIroMse AtmAko bhinna anubhava karanese maiM sadA AnandakA anubhava karatA huuN| aura aba ina zarIroMko maiM punaH dhAraNa nahIM karU~gA // 67 // vizeSArtha-AtmAke sAtha Abhyantara kArmaNa zarIra to anAdi kAlase sambaddha hai kintu audArika Adi tIna zarIra amuka-amuka paryAyoMmeM hI hote haiN| ye sabhI zarIra paudgalika haiM / pudgala paramANuoMse banate haiN| kintu AtmAke sAtha inakA aisA mela hai ki unheM alaga karanA kaThina hai| ataH buddhimAna taka donoMko eka samajha baiThate haiN| phira bhI lakSaNase jIva aura zarIrake bhedako jAnA jA sakatA hai| parasparameM mile hue padArtha jisake dvArA pRthakpRthaka jAne jAte haiM use lakSaNa kahate haiN| zarIrakA lakSaNa rUpAdimAna hai aura AtmAkA lakSaNa upayoga hai / ataH AtmA aura zarIra atyanta bhinna haiM kyoMki donoMkA lakSaNa bhinna hai, jaise jala aura Aga bhinna hai| samayasArameM kahA hai-vyavahAranaya kahatA hai ki jIva aura zarIra eka haiM / kintu nizcayanayasa jIva aura zarIra kabhI bhI eka nahIM ho skte| aura bhI kahA hai-'jo atIta kAlameM cetatA thA, Age cetegA, vartamAnameM cetatA hai vaha maiM cetana dravya huuN| jo kucha bhI nahIM jAnatA, na pahale jAnatA thA aura na bhaviSyameM jAnegA vaha zarIrAdi hai, maiM nahIM huuN|' 1. 'yadacetattathAparva cetiSyati ydnydaa| cetatItthaM yadatrAdya taccid dravyaM samasmyaham // yanna cetayate kiMcinnA'cetayata kiMcana / yaccetayiSyate naiva taccharIrAdi naasmyhm||-tttvaanu0 156, 155 zlo. Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 dharmAmRta ( anagAra) mudamupaimi / uktaM ca 'AtmAnuSThAnaniSThasya vyavahArabahisthiteH / jAyate paramAnandaH kazcidyogena yoginaH / / ' [ iSTopadeza, zlo. 47 ] anvemi no-nAnuvarte'ham / uktaM ca 'tathaiva bhAvayedehAd vyaavaatmaanmaatmni| yathA na punarAtmAnaM dehe svapne'pi yojayet // [ samAdhita., zlo. 82 ] // 67 / / atha dehasyAzucitvaM bhAvayannAtmanastatpakSapAtamapavadati aura bhI kahA hai-'ajJAnI manuSyake zarIrameM sthita AtmAko manuSya jAnatA hai, tiryaMcake zarIra meM sthita AtmAko tiryaMca jAnatA hai, devake zarIra meM sthita AtmAko nArakI jAnatA hai kintu paramArthase aisA nahIM hai / AtmA to ananta jJAna aura anantavIryase yukta hai, svasaMvedanase jAnA jAtA hai aura usakI sthiti acala hai|' ataH AtmA zarIrase bhinna hai, zarIrake binA hI usakA anubhava hotA hai / kahA~ hai 'zarIrakA pratibhAsa na hone para bhI yaha jJAnarUpa cetanA svatantratApUrvaka prakAzamAna hotI hai / yaha svayaM hI dekhI jAtI hai|' isakA anubhavana karanese paramAnandakI anubhUti hotI hai / kahA hai-'jo yogI AtmAke anuSThAnameM tatpara hai aura vyavahArase bahirbhUta hai use yogake dvArA anirvacanIya paramAnandakI prApti hotI hai|' isa taraha zarIra aura AtmAko bhinna anubhava karanese punaH AtmA zarIrase baddha nahIM hotA hai / kahA bhI hai-zarIrase bhinna karake AtmAko AtmAmeM usI prakAra bhAnA cAhie jisase AtmAko svapnameM bhI punaH zarIrase saMyukta na honA pdd'e| ekatva anuprekSAse anyatva anuprekSAmeM antara yaha hai ki ekatva anuprekSAmeM 'maiM akelA hU~' isa prakAra vidhirUpase cintana kiyA jAtA hai / aura anyatva anuprekSAmeM 'zarIra Adi mujhase bhinna haiM, mere nahIM haiN| isa prakAra niSedha rUpase cintana kiyA jAtA hai| aisA cintana karanese zarIra AdimeM nirIha hokara sadA kalyANameM hI tatpara rahatA hai // 67 // isa prakAra anyatva anuprekSAkA kathana samApta hotA hai / Age zarIrakI apavitratAkA vicAra karate hue AtmAkA zarIrake prati jo pakSapAta hai usakI nindA karate haiM 1. 'naradehasthamAtmAnamavidvAn manyate naram / tiryaJcaM tiryagaGgasthaM surAGgasthaM suraM tathA // nArakaM nArakAGgasthaM na svayaM tattvatastathA / anantAnantadhIzaktiH svasaMvedyo'calasthitiH ||-smaadhit., 8-9 shlo.| 2. 'vapuSo'pratibhAse'pi svAtantryeNa cakAsati / cetanA jJAnarUpeyaM svayaM dRzyata eva hi // [ ] Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 SaSTha adhyAya 463 ko'pi prakRtyazucinIha zuceH prakRtyA, bhUyAnvaserakapade tava pakSapAtaH / yadvizrasA ruciramarpitapitaM drAga, vyatyasyato'pi mahurudvijase'Gga nAGgAt // 68 // vaserakapade-pathikanizAvAsasthAne / tena ca sAdharmyamaGgasya paradravyatvAdalpakAlAdhivAsyatvAcca / virasA ruciraM-nisargaramyaM zrIcandanAnulepanAdi / drAga vyatyasyata:-sadyo viparyAsaM nayataH / // 68 // yUtha dehasya tvagAvaraNamAtreNava gRdhrAdyanupaghAtaM pradarzya tasyaiva zuddhasvarUpadarzananiSThAtmAdhiSThAnatAmAtreNa pavitratAkaraNAt sarvajagadvizuddhayaGgatAsampAdanAyAtmAnamutsAhayati nirmAyAsthagayiSyadaGgamanayA vedhA na bhozcet tvacA, tat kravyAdabhirakhaNDayiSyata kharaM dAyAdavat khaNDazaH / tatsaMzuddhanijAtmadarzanavidhAvagrasaratvaM nayana, svasthityekapavitrametadakhilatrailokyatIthaM kuru // 69 // asthagayiSyat-AcchAdayiSyat / anayA-bAhyayA / kravyAdbhiH-mAMsabhakSaddhAdibhiH / dAyAdavat-dAyAdairiva, sakrodhamithaHspa'saMrabdhatvAt / / 69 // he Atman ! yaha zarIra svabhAvase hI apavitra hai aura pathika janoMke rAta-bhara Thaharaneke lie bane sthAnake samAna parAyA tathA thor3e samayake lie hai| kintu tuma svabhAvase hI pavitra ho, phira bhI tumhArA zarIrake prati koI mahAn alaukika pakSapAta hai; kyoMki zarIrapara bAra-bAra lagAye gaye svabhAvase sundara candana Adiko yaha zarIra tatkAla gandA kara detA hai phira bhI tuma isase virakta nahIM hote // 6 // vizeSArtha-zarIra svabhAvase hI apavitra hai kyoMki yaha raja aura vIryase banA hai tathA rasa, rudhira Adi sapta dhAtumaya hai evaM mala-mUtrakA utpatti sthAna hai / isapara sundarase sundara dravya lagAye jAnepara bhI yaha usa dravyako hI malina kara detA hai| phira bhI yaha AtmA usake mohameM par3A huA hai| kahA hai-'isa zarIrapara jo bhI sundara vastu lagAyI jAtI hai vahI apavitra ho jAtI hai| he jIva ! isakI chAyAse ThagAye jAkara maladvAroMse yukta isa kSaNabhaMgura zarIrakA tU kyoM lAlana karatA hai ? // 68 // ___ yaha zarIra cAmase AcchAdita honese hI gRddha Adise bacA huA hai| phira bhI vaha zarIra zuddha svarUpako dekhanevAle AtmAkA nivAsasthAna honese pavitratAkA kAraNa hai| ataH granthakAra samasta jagatakI vizaddhike lie AtmAko utsAhita karate haiM he Atman ! yadi vidhAtAne zarIrako banAkara isa tvacAse na Dhaka diyA hotA to mAMsabhakSI gRddha Adike dvArA yaha usI taraha Tukar3e-Tukar3e kara diyA gayA hotA, jaise pitA vagairahakI jAyadAdake bhAgIdAra bhAI vagairaha usa vastuko Tukar3e-Tukar3e kara DAlate haiM jisakA ba~TavArA 1. 'AdhIyate yadiha vastu guNAya yAntaM kAye tadeva muhuretyapavitrabhAvam / chAyApratAritamatirmalarandhrabandhaM kiM jIva lAlayasi bhaGgurametadaGgam // [ ] Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) athAsravamanuprekSyamANastaddoSAMzcintayannAhayukte cittaprasattyA pravizati sukRtaM tadbhavinyatra yoga dvAreNAhatya baddhaH kanakanigaDavadyena shrmaabhimaane| mUrchan zocyaH satAM syAdaticiramayametyAttasaMklezabhAve, yatvaM hastena lohAndukavadasitacchinnamarmeva tAmyet // 70 // yogadvAreNa-kAyavAGmanaHkarmamukhena / eti-Agacchati, AsravatIti yAvat / AttasaMklezabhAve-aprazastarAgadveSamohapariNate bhavini / avsitH-bddhH| chinnamarmA 'viSamaM spandanaM yatra poDanaM ruk ca mamaM tat' // [ // 70 // zakya nahIM hotaa| isalie AtmAkA vAsasthAna honese parama pavitra isa zarIrako samyak rUpase zuddha nija AtmAke darzanakI vidhimeM pradhAna banAkara sakala jagatkI vizuddhikA aMga banAo // 69|| vizeSArtha-yadyapi zarIra parama apavitra hai tathApi usameM AtmAkA vAsa hai isIlie vaha pavitra hai| aba usa zarIrameM rahate hue usake dvArA vaha saba satkArya karanA cAhie jisase apanI zuddha AtmAkA darzana ho| aura zuddha AtmAke darzana honepara dhIre-dhIre paramAtmA banakara apane vihArase, divyopadezase isa jagatko tIrtharUpa banA ddaalo| isa taraha yaha svayaM apavitra zarIra pavitra AtmAke yogase sakala jagata ko pavitra banAne meM samartha hotA hai| isa prakAra vicAra karanese virakta huA mumukSu azarIrI honekA hI prayatna karatA hai // 69|| aba AsravakA vicAra karaneke lie usake doSoMkA vicAra karate haiM jisa samaya yaha saMsArI jIva prazasta rAga, dayAbhAva Adi pariNAmase yukta hotA hai| usa samaya mana yA vacana yA kAyakI kriyAke dvArA honevAle Atmapradeza parispandarUpa yogake dvArA puNyakarmake yogya pudgaloMkA praveza hotA hai / usa viziSTa zakti pariNAma rUpase avasthita puNyakarmase yaha jIva balapUrvaka ba~dha jAtA hai| jaise koI rAjapuruSa sonekI ber3iyoMse bA~dhA jAnepara apanA bar3appana mAnakara yadi sukhI hotA hai to vastusthitiko samajhanevAle usapara kheda hI prakaTa karate haiM, usI taraha puNyakarmase baddha honepara 'maiM sukhI hU~' isa prakArakA ahaMkAra karake palyopama Adi lambe kAla taka mohameM par3e vyaktipara tattvadarzI jana kheda hI prakaTa karate haiN| aura jisa samaya yaha jIva aprazasta rAga-dveSa Adi rUpa pariNAmoMse yukta hotA hai to Atma pradeza-parispandarUpa yogake dvArApApakarmake yogya pudgaloMkA praveza hotA hai| viziSTa zakti pariNAma rUpase avasthita usa pApakarmase cirakAla taka baddha huA jIva usI taraha kaSTa bhogatA hai jaise koI aparAdhI lohekI sA~kalase bA~dhe jAnepara marmasthAnake chida jAnese duHkhI hotA hai // 7 // vizeSArtha-manovargaNA, vacanavargaNA yA kAyavargaNAke nimittase honevAle AtmAke pradezoMke halanacalanako yoga kahate haiN| isa yogake nimittase hI jIvameM paudgalika jJAnAvaraNAdi karmoMkA Asrava arthAt Agamana hotA hai| jisa samaya jIvake zubha pariNAma hote haiM usa samaya puNyakarmoM meM sthiti anubhAga vizeSa par3anese puNyakarmakA Asrava kahA jAtA hai aura jisa samaya saMkleza pariNAma hote haiM usa samaya pApakarma meM vizeSa sthiti anubhAga Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya .. athAsravaM nirundhAnasyaiva mumukSoH kSemaM syAdanyathA durantasaMsArapAta ityupadeSTumAha vizvAtaGkavimuktamuktinilayadraGgAnimAptyanmukhaH, ___sadratnoccayapUrNamudbhaTavipadbhIme bhvaambhonidhau| yogacchidrapidhAnamAdadhadurUdyogaH svapotaM naye nno cenmakSyati tatra nirbharavizatkarmAmbubhArAdasau // 71 // draGgAgrimaM-prasiddhAdhiSThAnaM smudrtttpttnaadi| svapotaM-AtmAnaM yAnapAtramiva bhavArNavottAraNa- 6 pravaNatvAt // 71 // atha saMvaraguNAMzcintayatipar3anese pApakarmakA Asrava kahA jAtA hai| anyathA kevala puNyakarmakA Asrava nahIM hotA kyoMki ghAtiyA karma puNyakarmake sAtha bhI tabataka avazya ba~dhate haiM jabataka unake bandhakA nirodha nahIM hotA / puNyakarmako sonekI sA~kala aura pApakarmako lohekI sA~kalakI upamA dI / gayI hai| ajJAnI jIva puNyakarma ke bandhako acchA mAnate haiM kyoMki usake udayameM sukhasAmagrIkI prApti hotI hai / yaha sukha mAnanA vaisA hI hai jaise koI rAjapuruSa sonekI sA~kalase bA~dhA jAnepara sukhI hotA hai / vastutaH bandhana to bandhana hI hai jaise lohekI sAMkalase ba~dhA. manuSya paratantra hotA hai vaise hI sonekI sA~kalase ba~dhA manuSya bhI paratantra hotA hai| isIse tattvajJAnI puNya-pApameM bheda nahIM karate, donoMko hI bandhana mAnate haiM // 7 // - jo mumukSu Asrava ko roka detA hai usIkA kalyANa hotA hai| Asravako na rokanepara .. duranta saMsArameM bhramaNa karanA par3atA hai, aisA upadeza dete haiM yaha saMsAra samudra ke samAna na TArI jA sakanevAlI vipattiyoMke kAraNa bhayaMkara hai| isa saMsArasamudrase pAra utArane meM samartha honese apanA AtmA jahAjake samAna hai| jaise jahAjameM uttama ratna Adi bhare hote haiM vaise hI isa AtmArUpI jahAjameM samyagdarzana Adi guNoMkA bhaNDAra bharA hai / isakA saMcAlaka mahAna udyogI apramatta saMyata muni hai| use cAhiye ki yoga rUpI chidroMko banda karake ise usa muktirUpI taTavartI nagarakI ora le jAye, jo jagatke samasta prakArake kSobhoMse rahita hai| yadi vaha aisA nahIM karatA to yaha AtmArUpI jahAja usameM tejIse praveza karanevAle kama rUpI jalake bhArase usI saMsAra samudra meM DUba jAyegA ||7|| . vizeSArtha-saMsArarUpI samudra meM par3e hue isa AtmArUpI jahAjameM yogarUpI chidroMse karmarUpI jala sadA AtA rahatA hai| tattvArtha sUtrake chaThe adhyAyameM pA~ca indriya, cAra kaSAya. pA~ca pApa aura pacIsa kriyAoMko sAmparAyika AsravakA kAraNa kahA hai| kyoMki ye saba atIndriyajJAna svabhAva tathA rAgAdi vikalpoMse zUnya caitanyake ghAtaka haiM / ataH inako roke binA paramAtmapadarUpI usa taTavartI mahAn nagara taka AtmarUpI jahAja nahIM jA sktaa| tattvArthavArtikameM akalaMka devane bhI kahA hai ki samudra meM cheda sahita jahAjakI taraha yaha jIva indriyAdike dvArA honevAle AsravoMke kAraNa saMsAra samudra meM DUba jAtA hai| aisA cintana karanese uttama kSamAdi rUpa dhamoM meM 'ye kalyANakArI haiN| isa prakArakI buddhi sthira hotI hai / isa prakAra Asrava bhAvanAkA kathana kiyA // 71 / / aba saMvarake cintanake lie usake guNoMkA vicAra karate haiM Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 dharmAmRta ( anagAra) karmaprayoktRparatantratayAtmarage pravyaktabhUrirasabhAvabharaM naTantIm / cicchaktimagrimapumarthasamAgamAya vyAsedhataH sphurati ko'pi paro vivekaH // 72 // karmaprayoktA-jJAnAvaraNAdikarmavipAko naattyaacaaryH| raGgaH-nartanasthAnam / rasaH-vibhAvA6 dibhirabhivyaktaH sthAyIbhAvo ratyAdibhAvaH devAdiviSayA rtiH| vyabhicArI ca vyktH| naTantI avasyandamAnAm / jIvena saha bhedavivakSayA cicchakterevamucyate / sa eSa AtmapradezaparispandalakSaNaH karmA savakAraNaM yogo bodhyaH / uktaM ca 'poggalavivAidehodaeNa mnnvynnkaayjuttss| jIvassa jA hu sattI kammAgamakAraNaM jogo||' [ go. jI., gA. 215 ] etena nartakImupamAnamAkSipati / agrimapumarthaH-pradhAnapuruSArthoM dharmo mokSo vA / pakSe, kAmasyAgre 12 bhavatvAdarthaH / tasyaiva vijigISuNA yatnato'rjanIyatvAd viSayopabhogasya cendriyamanaH prasAdanamAtraphalatvena yathAvasaramanujJAnAt / vyAsedhataH-niSedhataH sataH / paro viveka:-zaddhopayoge'vasthAnaM hitAhitavicArazca / uktaM ca 'vihAya kalpanAjAlaM svarUpe nizcalaM manaH / yadAdhatte tadaiva syAnmuneH paramasaMvaraH // ' [ jJAnArNava 21138 ] // 72 // atha mithyAtvAdyAsravaprakArAn zuddhasamyaktvAdisaMvaraprakAnirundhato mukhyamazubhakarmasaMvaraNamAnuSaMgikaM 18 ca sarvasaMpatprAptiyogyatvaphalamAha jaise nartakI nRtya ke prayoktA nATyAcAryakI adhInatAmeM raMgabhUmimeM nAnA prakArake rasoM aura bhAvoMko darzAtI huI nRtya karatI hai, jo vijigISu kAmake Age honevAle puruSArthakI prApti ke lie usa nRtya karanevAlI naTIko roka dete haiM unameM koI viziSTa hitAhita vicAra prakaTa hotA hai, usI taraha jJAnAvaraNa Adi karmoke vipAkake vaza meM hokara AtmArUpI raMgabhUmimeM aneka prakArake rasoM aura bhAvoMko vyakta karatI huI citzakti parispanda karatI hai| pradhAna puruSArtha mokSa yA dharmakI prAptike lie jo ghaTamAna yogI muni use rokate haiM unake koI anirvacanIya utkRSTa viveka arthAt zuddhopayogameM sthiti prakaTa hotI hai // 72 // vizeSArtha-cetanakI zaktiko citzakti kahate haiN| jIvake sAtha bhedavivakSA karake ukta prakArase kathana kiyA hai| anyathA citzakti to jIvakA pariNAma hai vaha to dravyake' Azrayase rahatI hai| citazaktike calanako hI Atmapradeza parispandarUpa yoga kaha karmoMke AsravakA kAraNa hai / kahA hai-pudgala vipAkI zarIra nAmakarmake udayase mana-vacanakAyase yukta jIvakI jo zakti karmoMke AnemeM kAraNa hai use yoga kahate haiN| cetanakI isa zaktiko rokakara zuddhopayogameM sthira honese hI parama saMvara hotA hai / kahA haikalpanA jAlako dUra karake jaba mana svarUpameM nizcala hotA hai tabhI hI munike parama saMvara hotA hai // 72 // saMvarake zuddha samyaktva Adi bhedoMke dvArA jo Asravake mithyAtva Adi bhedoMko rokate haiM unheM azubha karmoke saMvara rUpa mukhya phalakI aura sampUrNa sampattiyoMko prApta karanekI yogyatA rUpa AnuSaMgika phalakI prApti hotI hai, aisA kahate haiM Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya 467 mithyAtvapramukhadviSadbalamavaskandAya dRpyabalaM, roddhaM zuddhasudarzanAdisubhaTAn yuJjan yathAsvaM sudhIH / duSkarmaprakRtIna durgatiparIvartekapAkAH paraM, niHzeSAH pratihanti hanta kurute svaM bhoktumutkAH zriyaH // 73 // avaskandAya-lakSaNayA zuddhAtmasvarUpopaghAtAya atarkitopasthitaprapAtAya ca / duSkarmaprakRtI:asaadyAdIn durAcArAnItyAdIzca / durgatiH-narakAdigati nirda(nirdha)natvaM ca // 73 / / -atha nirjarAnuprekSituM tadanugrahaM prakAzayannAha yaH svasyAvizya dezAn guNaviguNatayA bhrazyataH karmazatrUn, __kAlenopekSamANaH kSayamavayavazaHprApayaMstaptukAmAn / dhorastaistairupAyaiH prasabhamanuSajatyAtmasaMpadyajatraM, taM vAhIkazriyo'Gkazritamapi ramayatyAntarazrIH kaTAkSaH // 74 // . svasya-svAtmano nAyakAtmanazca / dezAn-cidaMzAn viSayAMzca / guNAH-samyaktvAdayaH sandhi- 12 vigrahAdayazca / teSAM viguNatA pArkayAM (?) pratilomyaM mithyAtvAditrayamuttareSAM ca prayogavaiparItyam / avayavaza:-aMzena aMzena / taptukAmAn-svaphaladAnonmukhAn upadrotumicchUzca / dhIraH-yogIzvara udAttanAyakazca / taistai:-anazanAditapobhirdhATakAdibhizca / AtmasaMpadi-AtmasaMvittI vijigISuguNasAmagyA 15 zuddha AtmasvarUpakA ghAta karaneke lie mithyAtva, ajJAna, avirati, pramAda, kaSAya aura yogarUpI zatruoMkI senAkA hausalA bahuta bar3hA huA hai| unako rokaneke lie jo vicArazIla mumukSu niraticAra samyagdarzana Adi yoddhAoMko yathAyogya niyukta karatA hai arthAt mithyAdarzanako rokaneke lie samyagdarzanako, mithyAjJAnako rokaneke lie samyarajJAnako, aviratiko rokaneke lie vratoMko, pramAdako rokaneke lie utsAhako, krodhake lie kSamAko, mAnake lie mArdavako, mAyAke lie Arjavako, lobhake lie zaucako, rAga-dveSake lie samatAko, manoyogake lie manonigrahako, vacanayogake lie vacananigrahako, aura kAyayogake lie kAyanigrahako niyukta karatA hai, vaha nAraka, tithaMca, kumAnuSa aura kudeva paryAyoMmeM bhramaNa karAnevAlI samasta asAtA vedanIya Adi pApakarma prakRtiyoMke bandhako hI nahIM rokatA, kintu prasannatAke sAtha kahanA par3atA hai ki devendra-narendra AdikI vibhUtiyoMko apane bhogake lie utkaNThita karatA hai / arthAt na cAhate hue bhI usa bhAgyazAlIke pAsa indra AdikI sampadA svayaM AtI haiM // 73 // isa prakAra saMvara anuprekSAkA kathana samApta hotA hai| aba nirjarAkA vicAra karaneke lie usake anugrahako prakaTa karate haiM jo karmarUpI zatru samyaktva Adi guNoMke mithyAtva Adi pariNAmarUpa honese AtmAke karmoMse malina hue aMzoMmeM viziSTa zaktirUpa pariNAmase sthita hokara samayase svayaM pakakara chUTa jAte haiM unakI jo upekSA karatA hai, aura jo karmazatru apanA phala deneke unmukha haiM unakA anazana Adi upAyoMke dvArA balapUrvaka aMza-aMza karake kSaya karatA hai, tathA parISaha upasarga Adise na ghabarAkara nirantara AtmasaMvedanameM lIna rahatA hai, tapake atizayakI RddhirUpa bAhya lakSmIkI godameM baiThe hue bhI usa dhIra mumukSuko anantajJAnAdirUpa abhyantara lakSmI kaTAkSoMke dvArA ramaNa karAtI hai / / 74 // Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 dharmAmRta ( anagAra ) c| vAhIkazriyaH-bAhyalakSmyAstapotizayaddhaiH janapadavibhUtezca / AntarazrI:-anantajJAnAdivibhUtiH durgamadhyagatasaMpacca / kaTAkSaH-anurAgodrekAnubhAvaiH / / 74 // ___athAnAdipravRttabandhasahabhAvinirjarAnuzayAnusmaraNapurassaraM saMvarasahabhAvinirjarApradhAnaphalamAtmadhyAnaM pratijAnIte bhoja bhojamupAttamujjhati mayi bhrAnte'lpazo'nalpazaH, svIkurvatyapi karma natanamitaH prAk ko na kAlI gtH| saMpratyeSa mano'nizaM praNidadhe'dhyAtmaM na vindan bahi du:khaM yena nirAsravaH zamarase majjanbhaje nirjarAm // 7 // __ bhoja bhoja-bhuktvA bhuktvA / bhrAnte-anAtmIyAtAtmabhUteSvastiSu (?) mamAhamiti jAyati ' sati / na vidan-acetayamAnaH // 75 // vizeSArtha-karmabandhakA kAraNa hai AtmAke samyaktva Adi guNoMkA mithyAtva Adi rUpase pariNamana, aura isa pariNamanakA kAraNa hai karmabandha / ba~dhanevAle karma AtmAke malina hue aMzoMke sAtha viziSTa zakti rUpa pariNAmase sthita hokara jaba unakA sthitikAla pUrA hotA hai to svayaM jhar3a jAte haiN| kintu jo karma apanA phala deneke abhimukha hote haiM, unako tapake dvArA nirjIrNa kara diyA jAtA hai| isa prakAra saMvarapUrvaka nirjarA karanevAlA tathA AtmasaMvittimeM lIna mumukSu zIghra hI mukti lakSmIkA varaNa karatA hai / / 74 // nirjarAke do prakAra haiM-eka bandhake sAtha honevAlI nirjarA aura dUsarI saMvarapUrvaka nirjraa| pahalI nirjarA to anAdi kAlase hotI AtI hai ataH usakA pazcAttApapUrvaka smaraNa karate hue saMvarake sAtha honevAlI nijarA jisakA pradhAna ra AtmadhyAnakI pratijJA karate haiM _anAdi mithyAtvake saMskAravaza zarIrako hI AtmA mAnate hue maiMne saMcita karmoMko bhoga-bhogakara chor3A to kama parimANameM, aura navIna karmoMkA bandha kiyA bahuta adhika parimANameM / aisA karate hue isa vartamAna samayase pahale kitanA kAla nahIM biitaa| aba svasaMvedanase pratyakSa maiM (AtmA) manako AtmAmeM hI lagAU~gA, jisase parISaha upasargase honevAle duHkhoMse bekhabara hokara, azubha karmokA saMvara karake, prazamasukhameM nimagna hokara ekadeza karmakSayarUpa nirjarAko kara sakU~ // 7 // vizeSArtha-anAdikAlase karmavandhapUrvaka nirjarA to hotI hI hai| jina karmoMkI sthiti pUrI ho jAtI hai ve apanA phala dekara jhar3a jAte haiN| kintu usake sAtha hI jitane karmoMkI nirjarA hotI hai unase bahuta adhika karmoMkA navIna bandha bhI hotA hai| isase saMsArakA anta nahIM aataa| saMvarapUrvaka jo nirjarA hotI hai vahI nirjarA vastutaH nirjarA hai / aisI nirjarA tapa Adike dvArA hI hotI hai| tapa karate hue parISaha Adi Anepara bhI duHkhakI anubhUti nahIM hotI kintu Ananda kI hI anubhUti hotI hai aura vaha Ananda karmoko naSTa karatA hai| kahA hai-jaba yogI pravRtti-nivRtti rUpa vyavahArase rahita hokara AtmAke anuSThAnameM svarUpakI prAptimeM lIna ho jAtA hai taba usako parama samAdhirUpa dhyAnase kisI vacanAtIta paramAnandakI prApti hotI hai / yaha Ananda usa ugra karmarUpI IMdhanako nirantara jalAtA hai / usa samaya vaha yogI bAhya kAraNoMse honevAle kaSToMke prati kucha bhI nahIM jaantaa| ataH vaha unase khinna nahIM hotii| .. Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya atha lokAlokasvarUpaM nirUpya tadbhAvanAparasya svAtmopalabdhiyogyatAmupadizatijIvAdyarthacito divardhamurajAkArastrivAtovRtaH, skandhaH khe'timahAnanAdinidhano lokaH sadAste svayam / nan madhye'tra surAn yathAyathamadhaH zvAbhrAMstirazco'bhitaH, * karmocirupaplutAnadhiyataH siddhayaM mano dhAvati // 76 // jIvAdyarthacitaH-jIvapudgaladharmAdharmakAlaiAptaH / divardhamurajAkAraH-adhonyastamRdaGgorkha 6 mukhasthApitorvamRdaGgasamasaMsthAnaH / itthaM vA vetraasnmRdnggorujhllriisdRshaakRtiH| adhazcoddhvaM ca tiryak ca yathAyogamiti tridhA / trivAtovRtaH-trayANAM vAtAnAM ghanodadhi-dhanavAta-tanuvAtasaMjJAnAM marutAM samAhArastrivAtI / tayA vRto vRkSa iva tvaktrayeNa veSThitaH / skandhaH-samudAyarUpaH / uktaM ca 'samavAo paMcaNhaM samao tti jiNuttamehi paNNattaM / so ceva havadi loo tatto amido alogo khaM // ' [ paJcAsti. gA. 3 ] khe-alokAkAze na varAhadaMSTrAdau / anAdinidhanaH-sRSTisaMhArarahitaH / uktaM ca 'loo akiTTimo khalu aNAiNihaNo shaavnnivvtto| jIvAjIvehiM phuDo savvAgAsavayavo Nicco / ' [ trilo. sA. gA. 4 ] __ isa taraha vyavahArase bAhya hokara AtmaniSTha honese hI paramanirjarA hotI hai / parISahoMko jItanepara hI yaha kuzalamUlA nirjarA hotI hai / yaha nirjarA zubhAnubandhA bhI hotI hai aura niranubandhA bhI hotI hai arthAt isake sAtha yadi bandha hotA hai to zubhakA bandha hotA hai yA bandha bilakula hI nahIM hotaa| isa taraha nirjarAke gaNa-doSoMkI bhAvanA karanA nirA hai / isakI bhAvanAse citta nirjarAke lie tatpara hotA hai / / 75 / / ___ aba loka aura alokakA svarUpa batalAkara lokabhAvanA bhAnevAleke svAtmAkI upalabdhikI yogyatA AtI hai, aisA upadeza karate haiM ___ yaha loka jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ina chaha dravyoMse vyApta hai| Adhe mRdaMgako nIce rakhakara usake mukhapara purA mRdaMga khar3A karake rakhanese jaisA AkAra banatA hai vaisA hI usakA AkAra hai| ghanodadhi, ghanavAta aura tanavAta nAmaka tIna vAtavalayoMse veSThita hai| dravyoMkA samudAya rUpa hai, atyanta mahAna hai, anAdinidhana hai tathA svayaM alokAkAzake madhyameM sadAse sthita hai| isake madhyameM manuSya, yathAyogya sthAnoMmeM deva, nIce nArakI aura sarvatra tiryaMca nivAsa karate haiM / karmarUpI agnimeM sadA jalanevAle ina jIvoMkA dhyAna karanese sAdhukA mana siddhike lie daur3atA hai / / 76 / / vizeSArtha-ananta AkAzake madhyameM loka sthita hai| jisameM jIvAdi padArtha dekhe jAyeM use loka kahate haiN| vaise AkAza dravya sarvavyApI eka akhaNDa dravya hai| kintu usake do vibhAga ho gaye haiN| jitane AkAzameM jIva Adi pA~coM dravya pAye jAte haiM use loka kahate haiM aura lokake bAharake ananta AkAzako aloka kahate haiN| kahA hai-jinendradevane jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAzake samavAyako samaya kahA hai| vahI loka hai| usase - 1. GgArdha-bha. ku. ca. / Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 dharmAmRta ( anagAra) nRn madhye-manuSyAn mAnuSottarAparvataparyante jambUdvIpa-lavaNoda-dhAtakIkhaNDadvIpa-kAlodasamudrapuSkaravaradvIpArdharUpe madhyadeze / yathAyathaM-yathAtmIyasthAnam / tatra bhavanavAsinAM mukhe yojanazatAni vizati tyaktvA kharabhA~ge paGkabahulabhAge tvasurANAM rAkSasAnAM ca sthAnAni / vyantarANAmadhastAccitrAvajrAvanIsaMdherArabhyopariSThAnmeruM yAvattiryak ca samantAdAspadAni / jyotiSkANAmato bhUmernavatyadhikasaptazatayojanAnyAkAze gatvovaM dazottarazatayojanAvakAze nabhodeze tiryak ca ghanodadhivAtavalayaM yAvad vimAnAdhiSThAnAni vimAnAni / vaimAnikAnAM punaruddharvamRjvindrakAdArabhya sarvArthasiddhi yAvad vimAnapadAnIti yathAgamaM vistaratazcintyam / adha:-abbahulabhAgAt prabhRti / abhitaH-trasanADyAM tathA bahizca / adhiyataH-dhyAyataH / siddhayaibahiH siddhikSetrAya lokApAya, adhyAtmaM ca svAtmopalabdhaye // 76 // bAharakA ananta AkAza aloka hai| aura bhI kahA hai-yaha loka akRtrima hai, ise kisIne banAyA nahIM hai / svabhAvase hI banA hai / ataeva anAdinidhana hai, na usakA Adi hai aura na anta hai / sadAse hai aura sadA rhegaa| isameM jIva aura ajIva dravya bhare hue haiM / yaha samasta AkAzakA hI eka bhAga hai| isakA AkAra Adhe mRdaMgake mukhapara pUrA mRdaMga khar3A karanese jaisA AkAra banatA hai vaisA hI hai| yA vetrAsanake Upara jhA~jha aura jhA~jhapara mRdaMga khar3A karanese jaisA AkAra banatA hai vaisA hai| vetrAsanake AkAravAle nIceke bhAgako adholoka kahate haiM usameM nArakI jIvoMkA nivAsa hai / jhA~jhake AkAravAlA madhyaloka hai| isameM manuSyoMkA nivAsa hai / pUrNa mRdaMgake AkAra Urdhva loka hai isameM devoMkA nivAsa hai| yaha loka nIcese Upara taka caudaha rAju U~cA hai| uttara-dakSiNameM sarvatra isakI moTAI sAta rAju hai / pUraba pazcimameM vistAra lokake nIce sAta rAjU hai / phira donoM orase ghaTate hue sAta rAjUkI U~cAIpara eka rAju vistAra hai / phira donoM orase bar3hate hue 103 sAr3he dasa rAjUkI U~cAIpara pA~ca rAjU vistAra hai| phira donoM orase ghaTate hue 14 rAjukI U~cAI para vistAra eka rAju hai / isa samasta lokakA ghanaphala tIna sau tetAlIsa rAjU hai| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-sAta rAjUmeM eka rAjU jor3akara AdhA karanese 4 rAjU Ate haiN| use U~cAI 7 rAjUse guNA karanepara adholokakA kSetraphala 28 AtA hai / tathA mRdaMgake AkAra UrdhvalokakA kSetraphala ikkIsa rAjU hai jo isa prakAra hai-pA~ca rAjUmeM eka rAjU jor3akara AdhA karanese tIna rAjU hote haiN| use U~cAI sAr3he tIna rAjUse guNA karane para sAr3he dasa rAjU hote haiM / yaha Adhe mRdaMgAkArakA kSetraphala hai| ise dUnA karanese ikkIsa rAjU hote haiN| aTThAIsameM ikkIsa jor3anese unacAsa hote haiN| yaha sampUrNa lokakA kSetraphala hai| ise lokakI moTAI sAta rAjUse guNA karanepara 4947=343 tIna sau tetAlIsa rAjU ghanaphala AtA hai| yaha ' loka tIna vAtavalayoMse usI taraha veSThita hai jaise vRkSa chAlase veSThita hotA hai| isIse vAtake sAtha valaya zabda lagA hai| valaya golAkAra cUr3eko kahate haiM jo hAthameM pahananepara hAthako saba orase ghera letA hai| isI taraha tIna prakArakI vAyu lokako saba orase ghere hue hai| unhIMke AdhAra para yaha sthira hai / ise na zeSanAga uThAye hue hai aura na yaha suarakI dAr3hapara yA gAyake sIMga para TikA huA hai| madhyalokake antargata jambUdvIpa, lavaNa samudra, dhAtakIkhaNDa 1. timuparyadhazcaikaikasahasraM tya-bha. ku. ca. / 2. bhAge nAgAdinavAnAM kumArANAM pa-bha. ku. ca. / 3. TAnAni / vaimA-bha. ku. c.| Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya 471 atha samyaglokasthitibhAvanayA'dhigatasaMvegasya muktyarthasAmarthyasamudbhavaM bhAvayatilokasthiti manasi bhAvayato yathAvad duHkhArtadarzanavijambhitajanmabhIteH / saddharmatatphalavilokanaraJjitasya ___ sAdhoH samullasati kApi zivAya zaktiH // 77 // sthitiH-itthaMbhAvaniyamaH / saddharmaH-zuddhAtmAnubhUtiH / tatphalaM-paramAnandaH // 77 // atha bodhidurlabhatvaM praNidhatte jAto'kena doghaM ghanatamasi paraM svAnabhijJo'bhijAnan ___ jAtu dvAbhyAM kadAcittribhirahamasakRjjAtucitkhaizcatubhiH / zrotrAntaiH kahicicca kvacidapi manasAnehasIdRGnaratvaM __ prApto bodhi kadAyaM tadalamiha yate ratnavajjanmasindhau // 78 // dvIpa, kAloda samudra tathA ardha puSkara dvIpameM mAnuSottara paryanta manuSyoMkA nivAsa hai / jisa pRthivIpara hama nivAsa karate haiM usa ratnaprabhA pRthivIke tIna bhAga haiN| prathama khara bhAgameM nAgakumAra Adi nau prakArake bhavanavAsiyoMkA nivAsa hai aura paMka bhAgameM asura kumAroMkA, rAkSasoMkA AvAsa hai| zeSa vyantara nIce citrA aura vajrA pRthivIkI sandhise lekara Upara sumeru paryanta nivAsa karate haiN| isa bhUmise 790 yojana AkAzameM jAnepara Upara eka sau dasa yojana AkAzapradezameM tathA tiryak ghanodadhivAtavalaya paryanta jyotiSI devoMke vimAna haiN| aura vaimAnika devoMke vimAna Upara Rju nAmaka indraka vimAnase lekara sarvArthasiddhi paryanta haiN| nIce prathama pRthivIke abbahula bhAgase lekara sAtavIM pRthivI paryanta nArakiyoMkA nivAsa hai / ye sabhI jIva karmakI AgameM sadA jalA karate haiN| inakA cintana karanese sAdhukA mana saMsArase udvigna hokara bAhyameM lokake agrabhAgameM sthita muktisthAnako aura abhyantarameM svAtmopalabdhi rUpa siddhiko prApta karaneke lie lAlAyita ho uThatA hai / / 76 // Age kahate haiM ki jisa sAdhuko loka bhAvanAke cintanase saMvega bhAvakI prApti hotI hai usameM muktiko prApta karane kI zakti prakaTa hotI hai jo sAdhu apane manameM samyak rUpase lokakI sthitikA bAra-bAra cintana karatA hai, aura duHkhoMse pIr3ita logoMko dekhanese jise saMsArase bhaya ho jAtA hai tathA jo zuddhAtmAnubhUti rUpa samIcIna dharma aura usakA phala paramAnanda dekhakara usameM anurakta hotA hai usa sAdhumeM mokSakI prApti ke lie koI alaukika zakti prakaTa hotI hai // 77 // isa prakAra lokAnuprekSAkA kathana samApta hotA hai / aba bodhidurlabha bhAvanAkA kathana karate haiM AtmajJAnase vimukha huA maiM isa jagata meM bAra-bAra dIrgha kAla taka kevala eka sparzana indriyake dvArA sparza pradhAna paradravyako jAnatA huA mithyAtvarUpa gahana andhakArase vyApta nityanigoda AdimeM utpanna huaa| kabhI do indriyoMke dvArA sparza aura rasa pradhAna paradravyako jAnatA huA bArambAra doindriya kRmi AdimeM dIrgha kAla taka jnmaa| kabhI tIna indriyoMke dvArA sparza, rasa aura gandha pradhAna paradravyako jAnatA huA dIrgha kAla taka bAra-bAra cIMTI AdimeM jnmaa| kabhI cAra indriyoMke dvArA spaza rasa gandha aura rUpavAle paradravyoMko jAnatA huA bhaurA AdimeM bAra-bAra dIrghakAla taka jnmaa| kabhI pA~ca indriyoMke dvArA sparza-rasa Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 472 dharmAmRta ( anagAra ) ekena, khairiti vacanapariNAmena, khena-indriyeNa sparzanena ityarthaH / evamattaratrApi naiyAyikasamayaH / dIrgha-cirakAlam / ghanatamasi-niviDamohe nigodAdisthAne jAto'hamiti saMbandhaH / paraM-paradrabyaM hai sparzapradhAnam / svAnabhijJo-AtmajJAnaparAGmukhaH / abhijAnan-Abhimukhyena parichindat / dvAbhyAMsparzanarasanAbhyAm / paraM-sparzarasapradhAnam / svAnabhijJo'bhijAnan kRmyAdisthAne dIrgha jAto'smIti saMbandhaH / evaM yathAsvamuttaratrApi / tribhiH-sparzanarasanaghrANaH / catubhiH-sparzanarasanaghrANacakSubhiH / api manasAmanaHSaSThaiH paJcabhirindriyairityarthaH / anehsi-kaale| IdRk-sujAtyAdisaMpannam / labdhaM (Apa)labdhavAnaham / iha-bodhau // 78 // atha durlabhabodhiH (-dheH) pramAdAt kSaNamapi pracyutAyAstatkSaNabaddhakarmavipakkimaklezasaMklezavedanAvazasya 9 punardurlabhataratvaM cintayati duSprApaM prApya ratnatrayamakhilajagatsAramutsArayeyaM, nocet prajJAparAdhaM kSaNamapi tadaraM vipralabdho'kSadhUrteH / tatkicitkarma kuryAM yadanubhavabhavatklezasaMklezasaMvid bodhevindeya vArtAmapi na punaranuprANanAsyAH kutastyAH // 79 // gandha-rUpa aura zabda pradhAna paradravyako jAnatA huA dIrghakAla taka bAra-bAra asaMjJI paMcendriyoMmeM janmA / kabhI manake sAtha pA~ca indriyoMke dvArA sparza, rasa, gandha, rUpa, zabda tathA zrutake viSayabhUta paradravyako jAnatA huA bAra-bAra dIrghakAla saMjJI paMcendriyoMmeM janmA / kintu isa prakArake jAti-kula Adise sampanna manuSyabhavako pAkara maiMne kabhI bhI ratnatrayakI prAptirUpa bodhiko nahIM pAyA / isalie jaise koI samudra ke madhyameM atyanta durlabha ratnako pAkara usake lie atyanta prayatnazIla hotA hai vaise hI saMsArameM atyanta durlabha bodhiko pAkara maiM usIke lie prayatnazIla hotA huuN||78|| vizeSArtha-sArAMza yaha hai ki saMsAra-bhramaNakA ekamAtra kAraNa apane svarUpako na jAnanA hai| AtmajJAna hI samyag bodhi hai| narabhava pAkara bhI usakA prApta honA durlabha hai ataH usIke lie prayatnazIla hone kI AvazyakatA hai| vaha prApta hone se ratnatrayakI prApti sunizcita hai| kintu usake abhAvameM ratnatraya ho nahIM sakatA / / 78 // ___ yadi prApta durlabha bodhi pramAdavaza eka kSaNake lie bhI chUTa jAye to usI kSaNameM ba~dhe hue karmoMkA udaya Anepara kaSToMkI vedanAse pIr3ita mere lie bodhikI prApti durlabhase durlabhatara ho jAtI hai, aisA vicAra karate haiM samyagdarzana samyagjJAna aura samyakcAritra rUpa ratnatraya samasta lokameM uttama hai| yaha bar3e kaSTase prApta hotA hai| ise prApta karake eka kSaNake lie bhI yadi maiM apane pramAdapUrNa Aca. raNako dUra na karU~ to zIghra hI indriyarUpI dhUrtoMse ThagA jAkara meM kucha aisA dAruNa karma karU~gA jisa karmake udayase honevAle kleza aura saMklezako bhoganevAle mere lie bodhikI bAta bhI durlabha hai phira usakI punaH prAptikI to bAta hI kyA hai ? ||79 // vizeSArtha-ratnatrayakI prApti bar3e hI saubhAgyase hotI hai| ataH use pAkara satata sAvadhAna rahanekI jarUrata hai| eka kSaNakA bhI pramAda use hamase dUra kara sakatA hai| aura pramAdakI sambhAvanA isalie hai ki manuSya purAne saMskAroMse bhramameM par3a sakatA hai| kahA hai 1. -samanvayazcintyaH bha, ku. c.| Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya 473 utsArayeyam-dUrIkuryAmaham / prajJAparAdha-pramAdAcaraNam / uktaM ca 'jJAtamapyAtmanastattvaM viviktaM bhAvayannapi / pUrvavibhramasaMskArAd bhrAnti bhUyo'pi gacchati // [ samAdhi tantra 45 ] kleshaa:-avidyaasmitaaraagdvessaabhiniveshaaH| sNkleshaa:-sukhduHkhopbhogviklpaaH| vindeyalabheya aham / anuprANanA-punarujjIvanI / kutastyA-kuto bhavA na kutazcit prApyata ityarthaH // 79 // atha kevaliprajJaptatralokyaikamaGgalalokottamasya dharmasyAvirbhAvamAzaMsati lokAloke raviriva karairullasan satkSamAdyaiH khadyotAnAmiva ghanatamodyotinAM yaH prabhAvam / doSocchedaprathitamahimA hanti dharmAntarANAM sa vyAkhyAtaH paramavizadakhyAtibhiH khyAtu dharmaH // 8 // Atmatattvako jAnakara bhI aura zarIrAdise bhinna usakA punaH-punaH cintana karake bhI pahale mithyA saMskAroMse punaH bhramameM par3a jAtA hai / aura yaha kSaNa-bharakA pramAda indriyoMke cakkarameM DAlakara manuSyako mArgabhraSTa kara detA hai| phalataH usa kSaNameM ba~dhe hue karma jaba udayameM Ate haiM to manuSya kleza aura saMklezase pIr3ita ho uThatA hai| rAga-dveSarUpa bhAvoMko kleza kahate haiM aura sukha-duHkhako bhoganeke vikalpoMko saMkleza kahate haiN| phira to manuSyake lie bodhikI prAptikI bAta to dUra usakA nAma bhI sunanA nasIba nahIM hotaa| isa bodhikI darlabhatAkA citraNa karate hue tattvArthavArtika 9 / 7 / 9 meM kahA hai-eka nigodiyA jIvake zarIrameM siddha rAzise ananta guNe jIvoMkA nivAsa hai| isa taraha samasta loka sthAvarakAyika jIvoMse bharA huA hai| ataH trasapanA, paMcendriyapanA, manuSyaparyAya, uttama deza, uttama kula, indriya sauSThava, Arogya aura samIcInadharma ye uttarottara bar3e kaSTase milate haiM / isa taraha bar3e kaSTase milanevAle dharmako pAkara bhI viSayoMse virakti honA durlabha hai| viSayoMse virakti honepara tapakI bhAvanA, dharmako prabhAvanA, samAdhipUrvaka maraNa durlabha hai| isa sabake honepara hI bodhikI prApti saphala hai aisA cintana karanA bodhi durlabha anuprekSA hai / / 7 / / Age kevalIke dvArA kahe gaye, tInoM lokoMmeM advitIya maMgalarUpa tathA saba lokameM uttama dharma ke prakaTa honekI AzA karate haiM apanI kiraNoMse sUryake samAna uttama kSamA Adike sAtha bhavya jIvoMkI antardRSTimeM prakAzamAna hotA huA jo gAr3he andhakArameM camakanevAle jugunuoMkI taraha gahana mithyAtvameM camakanevAle anya dharmoM ke prabhAvako naSTa karatA hai, rAgAdi doSoMkA vinAza karaneke kAraNa jisakI mahimA prasiddha hai tathA jo samasta vizeSoMko spaSTa prakAzana karanevAle jJAnase yukta sarvajJa devake dvArA vyavahAra aura nizcayase kahA gayA hai vaha vastusvabhAvarUpa dharma yA caudaha mArgaNAsthAnoM meM caudaha guNasthAnoMkA vicArarUpa dharma prakaTa hove // 8 // vizeSArtha-saccA dharma vahI hai jo rAga-dveSase rahita pUrNajJAnI sarvajJake dvArA kahA gayA hai / kyoMki manuSya ajJAnase yA rAga-dveSase asatya bolatA hai| jisameM ye doSa nahIM hai 1. jAnannapyA-sa. tN.| 2. -banA bha. ku. c.| Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 dharmAmRta ( anagAra) __ lokAloke-bhavyajanAntardRSTau cakravAlagirI ca / tamaH-mithyAtvamandhakArazca / dharmAntarANAMvedAdhuktadharmANAm / svaakhyaatH-smyguktH| vyavahAranizcayAbhyAM vyavasthApita ityarthaH / paramavizada3 khyAtibhiH-utkRSTAzeSavizeSasphuTaprakAzananiSThajJAnaiH sarvarityarthaH / khyAtu-prakaTIbhavatu / dharma:caturdazaguNasthAnAnAM gatyAdiSu caturdazamArgaNAsthAneSu svatattvavicAraNAlakSaNo vastuyAthAtmyarUpo vA // 8 // athAhiMsakalakSaNasya dharmasyAkSayasukhaphalatvaM sudurlabhatvaM samagrazabdabrahmaprANatvaM ca prakAzayannAhasukhamacalamahisAlakSaNAdeva dharmAda bhavati vidhirazeSo'pyasya zeSo'nukalpaH / iha bhavagahane'sAveva dUraM durApaH pravacanavacanAnAM jIvitaM cAyameva // 8 // vidhiH-satyavacanAdiH / anukalpa:-anugataM dravyabhAvAbhyAmahiMsakatvaM kalpayati samarthayati / tadanayAyItyarthaH // 8 // usake asatya bolanekA koI kAraNa nahIM hai| vaha dharma nizcaya aura vyavahAra rUpase kahA jAtA hai, nizcayase vastukA jo svabhAva hai vahI dharma hai| jaise AtmAkA caitanya svabhAva hI usakA dharma hai| kintu saMsAra avasthAmeM vaha caitanya-svabhAva tirohita hokara gati indriya Adi caudaha mArgaNAoMmeM caudaha guNasthAnoMke dvArA vibhAjita hokara nAnA rUpa ho gayA hai| yadyapi dravya dRSTise vaha eka hI hai| isalie caudaha mAgaNA-sthAnoMmeM caudaha guNasthAnoM ke dvArA jo usa svatattvakA vicAra kiyA jAtA hai vaha bhI dharma hI hai| usake binA vividha avasthAoMmeM jIvatatvakA parijJAna nahIM ho sktaa| isIse bhagavAn jinendradevane jo dharmopadeza diyA hai vaha vyavahAra aura nizcayase vyavasthApita hai| ityAdi rUpase dharmakA cintana karanA dharmAnuprekSA hai / / 80 // __Age kahate haiM ki dharmakA ekamAtra lakSaNa ahiMsA hai / isa ahiMsA dharmakA phala avinAzI sukha hai, kintu yaha dharma durlabha hai aura samagra paramAgamakA prANa hai dharmakA lakSaNa ahiMsA hai| ahiMsA dharmase hI avinAzI sakhakI prApti hotI hai| bAkIkI sabhI vidhi isIke samarthanake lie hai| isa saMsArarUpI ghora vanameM yaha ahiMsArUpa dharma hI atyanta durlabha hai / yahI siddhAntake vAkyoMkA prANa hai / / 81 // vizeSArtha-jinAgamameM kahA hai-rAga AdikA utpanna na honA hI ahiMsA hai aura unakA utpanna honA hiMsA hai| yaha samasta jinAgamakA sAra hai| ahiMsAkA yaha svarUpa bahuta U~cA hai / lokameM jo kisIke prANa lene yA dukhAneko hiMsA aura aisA na karaneko ahiMsA kahA jAtA hai vaha to usakA bahuta sthUla rUpa hai| yathArthameM to jina vikalpoMse AtmAke svabhAvakA ghAta hotA hai ve sabhI vikalpa hiMsA haiM aura una vikalpoMse zUnya nirvikalpa avasthA ahiMsA hai / usa avasthAmeM pahu~canepara hI saccA sthAyI Atmika sukha milatA hai| yadyapi usa ahiMsA taka pahu~canA atyanta kaThina hai| kintu jinAgamakA sAra yaha ahiMsA hI hai| AgamameM anya jitane bhI vratAdi kahe haiM ve saba isa ahiMsAke hI poSaNake lie kahe haiN| isIse jisa satya vacanase dUsareke prANoMkA ghAta hotA ho, usa satya vacanako bhI hiMsA kahA hai / aisA vicAra karanese sadA dharmase anurAga banA rahatA hai| isa prakAra dharmAnuprekSAkA kathana samApta hotA hai / / 81 // Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya 475 athAnityatAdyanuprekSANAM yAM kAMcidiSTAmanudhyAya 'niruddhendriyamanaHprasarasyAtmanAtmanyAtmanaH saMvedanAt kRtakRtyatAmApannasya jIvanmuktipUrvikAM paramamuktiprAptimupadizati ityeteSu dviSeSu pravacanadRganuprekSamANo'vAdi __SvaddhA yatkicidantaHkaraNakaraNajidvetti yaH svaM svayaM sve / uccairuccaiHpadAzAdharabhavavidhurAmbhodhipArAptirAja kArtAyaH pUtakotiH pratapati sa paraiH svairguNairlokamUni // 82 // dviSeSu-dvAdazasu / anuprekSyamANaH-bhAvayan / adhruvaadissu-anityaashrnnsNsaaraiktvaanytvaashucyaasrvsNvrnirjraalokbodhidurlbhdhrmsvaakhyaattvessu| uccairuccaiHpadeSu-unnatonnatasthAneSu nRpmhddhikdevckrisurendraahmindrgnndhrtiirthkrtvlkssnnessu| AzA-prAptyabhilASaH, tAM dharati tayA vA adharo nindyaH zubhAzubhakarmanibandhanatvAt / kIArthA (kArtA )-kRtakRtyatA / uktaM ca 'sarvavivartottIrNaM yadA sa caitanyamacalamApnoti / bhavati tadA kRtakRtyaH samyak purussaarthsiddhimaapnnH||' [ puruSArtha, zlo. 13 ] kIrtiH-vAkyazaHstuti ma vA / svairguNaiH-samyaktvAdibhiraSTabhiH siddhaguNaH / atha 'aduHkhabhAvitaM jJAnaM hIyate duHkhsnnidhau| tasmAd yathAbalaM duHkhairAtmAnaM bhAvayenmuniH // ' [ samAdhitaM. 102 ] // 82 // Age kahate haiM ki ina anityatA Adi anuprekSAoMmeM-se apaneko priya jisa kisI bhI anuprekSAkA dhyAna karake jo sAdhu apanI indriyoM aura manake prasArako rokatA hai tathA AtmAke dvArA AtmAmeM AtmAkA anubhavana karake kRtakRtya avasthAko prApta karatA hai usako prathama jIvanmukti, pazcAt paramamukti prApta hotI hai paramAgama hI jisake netra haiM aisA jo mumukSu anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azucitva, Asrava, saMvara, nirjarA, loka, bodhi durlabha aura dharmasvAkhyAta tattva ina bAraha anuprekSAoMmeM-se yathAruci kisI bhI anuprekSAkA tattvataH cintana karatA huA mana aura ko vazameM karake AtmAko AtmAmeM AtmAke dvArA jAnatA hai vaha pUtakIrti arthAta pavitra vANI divyadhvanikA dhArI hokara rAjA maharddhika deva, cakravartI, surendra, ahamindra, gaNadhara, tIrthaMkara Adi U~ce-U~ce padoMkI prAptikI abhilASAke kAraNa nindanIya saMsArake duHkhasAgarake pArako prApta karake zobhamAna kRtakRtya hotA hai aura lokake mastakapara virAjamAna hokara utkRSTa Atmika guNoMse pradIpta hotA hai // 82 // vizeSArtha-anuprekSAoMke cintanase mana ekAgra hotA hai aura indriyA~ vazameM hotI haiN| manake ekAgra honese sva-saMvedanake dvArA AtmAkI anubhUti hotI hai| usI AtmAnubhUtike dvArA jIvanmuktadazA aura anta meM parama mukti prApta hotI hai| usI samaya jIva kRtakRtya kahalAtA hai / kahA hai-jisa samaya vaha jIva samasta vivoMse rahita nizcala caitanyako prApta karatA hai, samyak puruSArtha mokSakI prApti kara lenese usa samaya vaha kRtakRtya hotA hai / Upara granthakAra ne saMsArako duHkhakA samudra batalAte hue use isalie bhI nindya kahA hai ki usameM indra, ahamindra tathA tIrthaMkara Adi padoMkI abhilASA lagI rahatI hai / ye pada zubhakarmakA bandha kiye Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 9 476 jAyate'dhyAtmayogena karmaNAmAzu nirjarA // ' [ iSTopa. 24] pratanaM - purANam / kSudAdivapuSaH - kSutpipAsAdaMzamazakanAgnyAra tistrI caryAniSadyAzayyAkrozavadhayAcanAlAbha rogatRNasparzamalasatkArapuraskAraprajJAjJAnadarzanasvabhAvAH / vedanAH - vedyante'nubhUyante'sadve dyodayAdikarmodayaparatantraH prANibhiriti vedanA antarbahirdravyapariNAmAH zArIramAnasa prakRSTapIDAhetavaH / svasthaH-12 svasmin karmavivikte Atmani tiSThan / sahate - saMklezaM dainyaM ca vinA'nubhavati / parISahajayaH / asya saMyamatapovizeSatvAdihopadezaH / uktaM ca 15 dharmAmRta (anagAra ) ityabhipretya vizeSasaMkhyAgarbha parISahasAmAnyalakSaNamAcakSANastajjayAdhikAriNo nirdizati - duHkhe bhikSurupasthite zivapathAd bhrazyatyaduHkhazritAt tattanmArgaparigraheNa duritaM rodhuM mumukSurnavam / bhoktuM ca pratanaM kSudAdivapuSo dvAvizati vedanAH svastho yatsahate parISahajayaH sAdhyaH sa dhIraiH param // 83 // tanmArga : - zivapathaprAptyupAyaH saddhyAnamiti yAvat / uktaM ca'parISahAdyavijJAnAdAsravasya nirodhinI / 'pariSoDhavyA nityaM darzanacAritrarakSaNe niyatAH / saMyamatapovizeSAstadekadezAH parISahAkhyAH syuH // ' [ ] // 83 // binA milate nahIM haiM aura bandha to duHkhakA hI kAraNa hotA hai| ataH ina padoMkI AzA na rakhanevAlA hI usa sarvocca mukti padako prApta karane meM samartha hotA hai || 82 // AcArya pUjyapAda ne kahA hai- duHkhoMkA anubhava kiye binA prApta kiyA gayA jJAna duHkha par3ane para naSTa ho jAtA hai / isalie muniko zaktike anusAra duHkhoMke sAtha AtmAka bhAvanA karanA cAhie arthAt AtmAnubhavana ke sAtha duHkhoMko sahane kI zakti bhI honA cAhie / isa se parISahoMkI saMkhyA ke sAtha parISaha sAmAnyakA lakSaNa kahate hue granthakAra 'usako jItanekA adhikArI kauna hai' yaha batalAte haiM jisa sAdhune sukhapUrvaka mokSamArgakI sAdhanA kI hai, duHkha upasthita honepara vaha sAdhu mokSamArga se cyuta ho jAtA hai / isalie mokSakA mArga svIkAra karanepara navIna karmabandhako rokane ke lie aura purAne karmoMkI nirjarAke lie bhUkha-pyAsa Adi bAIsa vedanAoM ko Atmastha sAdhu jo sahatA hai use parISahajaya kahate haiN| vaha parISahajaya kevala dhIra vIra puruSoMke dvArA hI sAdhya hai kAyara use nahIM saha sakate // 83 // vizeSArtha - sAdhuko mokSamArgakI sAdhanA karate samaya acAnaka jo kaSTa upasthita ho jAte haiM unheM parISaha kahate haiM / unako jItanA arthAt una kaSToMse khedakhinna na hokara zAnta bhAva se unheM sahanA parISahajaya hai / unheM vahI sAdhu saha sakatA hai jise kaSToM ko sahanekA abhyAsa hai / jinheM abhyAsa nahIM hai ve sahana na kara sakanese mArgabhraSTa ho jAte haiM / isIke lie anazana, kAyakleza Adi tapa batalAye haiM / ataH parISaha bhI saMyama aura tapakA hI aMga hai / isIse yahA~ usakA upadeza kiyA jAtA hai / parISahako jItanese anya lAbha yaha hai ki navIna karmoMkA bandha rukatA hai aura pUrvabaddha karmoMkI nirjarA hotI hai| kahA hai- bhUkha AdikI vedanAkA anubhava na karanese tathA AtmAmeM AtmAkA upayoga lagAne se zubha-azubha karmoM kI saMvarapUrva zIghra nirjarA hotI hai || 83 // Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya 477 atha bAlavyutpattyarthaM punastatsAmAnyalakSaNaM prapaJcayati zArIramAnasotkRSTabAdhahetUn kSudAdikAn / prAhurantarbahirdravya-pariNAmAn parISahAn // 84 // antarityAdi / kSudAdayo'ntardravyapariNAmAH zItoSNAdayo bahirdravyapariNAmA iti yathAsaMbhavaM yojyam // 84 // atha kAlatraye'pi kAryArambhasya sarveSAM sapratyavAyatvAd vighnopanipAte'pi zreyo'thibhiH prArabdhayo- 6 mArgAntopasartavyamiti zikSArthamAha sa ko'pi kila nehAbhUnnAsti no vA bhaviSyati / yasya kAryamavighnaM syAnyakkAryo hi vidheH pumAn // 85 // kila-zAstre loke ca zrUyate / zAstre yathA-'sa ki ko'pIhAbhUdasti bhaviSyati vA yasya niSpratyavAyaH kAryArambhaH' iti / loke yathA-zreyAMsi bahavighnAnItyAdi / nyakkArya:-abhibhavanIyaH / tato vighnanighnIbhUya 11 prekSApUrvakAribhiH na jAtu prArabdhaM zreyaH sAdhanamujjhitavyam / yadbAhyA apyAhuH 'prArabhyate na khalu vighnabhayena nIcaiH prArabhya vighnavihatA viramanti madhyAH / vighnaH punaH punarapi pratihanyamAnAH prArabdhamuttamaguNA na parityajanti // ' .[ nItizataka 72 ] // 85 // alpa buddhivAloMko samajhAne ke lie parISahakA sAmAnya lakSaNa phirase kahate haiM antardravya jIvake aura bahirdravya pudgalake pariNAma bhUkha Adiko, jo zArIrika aura mAnasika utkRSTa pIr3Ake kAraNa haiM, unheM AcArya parISaha kahate haiM // 84 // vizeSArtha-parISaha jIvadravya aura pudgala dravyake pariNAma haiM jo jIvakI zArIrika aura mAnasika pIr3Ake kAraNa haiN| jaise bhUkha aura pyAsa jIvake pariNAma haiM aura sardI-garmI pudgalake pariNAma haiN| isI taraha anya parISahoMke sambandhameM bhI jAna lenA cAhie / ye jIvako duHkhadAyaka hote haiM / inheM hI parISaha kahate haiM // 84 // Age zikSA dete haiM ki sadA hI kArya prArambha karanepara sabhIko vighna Ate haiM / isalie vighna Anepara bhI kalyANake icchuka manuSyoMko prArambha kiye gaye kalyANa-mArgase haTanA nahIM cAhie tInoM lokoMmeM aisA koI bhI na huA, na hai aura na hogA, jisake kArya meM vighna na Aye hoM aura kArya nirvighna huA ho| kyoMki daiva puruSakA tiraskAra kiyA hI karatA hai // 85 / / vizeSArtha-zAstrameM aura lokameM bhI aisA hI sunA jAtA hai| zAstrameM kahA hai isa lokameM kyA koI bhI aisA manuSya huA, yA hai, yA hogA jisake kAyake Arambha meM vighna na Aye hoN| lokameM bhI sunA jAtA hai 1. 'sa ki ko'pIhAbhUdasti bhaviSyati vA bandhayasyApratyavAyaH kaaryaarmbhH|' 2. 'zreyAMsi bahuvighnAni bhavanti mahatAmapi / ' Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 dharmAmRta ( anagAra) atha klezAyAsAbhyAM vihvalIbhavato lokadvaye'pi svArthabhraMzaH syAditi bhItimudbhAvayannAha viplavaprakRtiryaH syAt kleshaadaayaasto'thvaa| siddhastasyAtrikadhvaMsAdevAmutrikaviplavaH // 86 // . klezAt-vyAdhyAdibAdhAtaH / AyAsata:-prArabdhakarmazramAt / siddhaH-nizcito niSpanno vA / AtrikadhvaMsAta-iha loke prApyAbhISTaphalasya karmArambhasya paralokaphalArthasya vA tasya vinAzAt // 86 6 atha bhRzaM paunaHpunyena vApyupasarpadbhiH parISahopasargaravikSipyamANacittasya nizreyasapadaprAptimupadizati kriyAsamabhihAreNApyApatadbhiH priisshaiH| kSobhyate nopasargarvA yo'pavarga sa gacchati // 8 // upasarga:-suranaratiryagacetananimittakairasahyapIDAvizeSaiH / / 8 / / atha prAgevAbhyastasamastaparISahajayasya mahAsattvasya kramakSapitaghAtyaghAtikarmaNo lokAgracUDAmaNitva12 mudgRNAti bar3e puruSoMke bhI zubhakAryameM bahuta vighna Ate haiN| kintu vighnoMse Darakara kAryako nahIM chor3anA caahie| kisIne kahA hai __'nIca puruSa to vighnoMke bhayase koI kArya prArambha hI nahIM krte| madhyama puruSa kAryako prArambha karake vighna Anepara chor3a baiThate haiN| kintu uttama puruSa vighnoMse bArambAra satAye jAnepara bhI prArambha kiye hue kAryako nahIM chodd'te|' ataH mokSake mArgameM laganepara parISahoMse ghabarAkara use chor3anA nahIM cAhie / / 85 / / jo sAdhu kaSToM aura zramase vyAkula ho uThatA hai usakA yaha loka aura paraloka donoM hI naSTa hote haiM, aisA kahate haiM jo manuSya vyAdhi AdikI bAdhAse athavA prArambha kiye hue kAryake amase ghabarA jAtA hai usakA isa loka sambandhI kAryakA vinAza honese paraloka sambandhI kAryakA vinAza to sunizcita hI hai| arthAt isa lokameM yadi kalyANa mArgameM saphala hotA to paralokameM bhI abhISTa phalakI prApti hotii| jaba isI lokameM kucha nahIM kara sakA to paralokameM kisakA phala bhogegA // 86 // jisa sAdhukA mana bArambAra AnevAle tIvra parISahoM aura upasase bhI vicalita nahIM hotA use hI mokSakI prApti honekA upadeza dete haiM adhika rUpameM aura bAra-bAra A par3anevAle bhUkha-pyAsa AdikI parISahoMse tathA deva, manuSya, tithaMca aura acetana padArthake nimittase honevAle upasA~se jo sAdhu ghabarAtA nahIM hai vahI mokSako jAtA hai / / 87| Age kahate haiM ki jisane pahalese hI samasta parISahoMko jItanekA abhyAsa kiyA hai vaha dhIra-vIra puruSa hI kramase ghAti aura aghAti kokA kSaya karake lokake agra bhAgameM virAjamAna hotA hai 1. vRNA-bha. ku. c.| 2. 'prArabhyate na khalu vighnamayena nIcaiH prArabhya vighnavihatA viramanti madhyAH / vighnaH punaH punarapi pratihanyamAnAH prArabdhamuttamaguNA na parityajanti' |-niiti zataka. 72 zloka. Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya 479 soDhAzeSaparISaho'kSatazivotsAhaH sudRgvRttabhAga mohAMzakSapaNolvaNIkRtabalo nissAmparAyaM sphuran / zukladhyAnakuThArakRttabalavatkarmadrumUlo'paraM nA prasphoTitapakSareNukhagavadyAtyuva'mastvA rajaH // 8 // akSatazivotsAhaH-apramattasaMyata ityarthaH / tallakSaNaM yathA 'NadAsesapamAo vayaguNasIlehi maMDio nnaannii| ____ aNuvasamao akhavao jhANaNilINo hu appamatto // ' [ go. jI., gA. 46] / - sudRgvRttabhAk-kSapakazreNyArohaNonmukha ityrthH| mohAMzetyAdi-apUrvakaraNAdiguNasthAnavartItyarthaH / niHsAMparAyaM sphUrana-lobhAbhAvena dyotamAnaH kSINamoha ityarthaH / zakladhyAnaM-ekatvavitarkavIcArAsyamatra / balavakarmANi-jJAnadarzanAvaraNAntarAyasaMjJAni / aparaM-vedyAyurnAmagotrarUpamaghAtikarma / nA-dravyataH pumAneva / astvA-kSiptvA / rajoreNuriva-svarUpopaghAtaparihAreNavopazleSAvasthAnAt // 88 // jisane saba parISahoMko sahana karanekI kSamatA prApta kI hai, arthAt jo saba parISahoMse abhibhUta nahIM hotA, jisakA mokSake prati utsAha pratikSaNa bar3hatA huA hai, jo kSAyika samyaktva aura sAmAyika Adi cAritrameM-se kisI eka cAritrakA ArAdhaka hai, cAritra moha ke ekadezakA kSaya karanese jisakA bala bar3ha gayA hai, jo lobhakA abhAva ho jAnese prakAzamAna hai, jisane zukladhyAnarUpI kuThArase jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, antarAya jaise balavAn ghAtikarmarUpI vRkSakI jar3ako kATa diyA hai, aisA puruSa hI vedanIya, Ayu, nAma, gotra nAmaka aghAti karmarUpI rajako dUra karake jisane apane paMkhoMpara par3I huI dhUlako jhAr3a diyA hai usa pakSIkI taraha Upara lokake agrabhAgameM jAtA hai / / 88 / / vizeSArtha-pahale do vizeSaNoMse yahA~ apramatta saMyata nAmaka sAtaveM guNasthAnavartI munikA grahaNa kiyA hai| usakA lakSaNa isa prakAra hai-'jisake saba pramAda naTa ho gaye haiM, jo vrata, guNa aura zIlase zobhita hai, jJAnI hai. abhI na upazamaka hai aura na kSapaka hai, mAtra dhyAnameM lIna hai use apramatta saMyata kahate haiN|' sAtaveM guNasthAnase Age upazama zreNi aura kSapaka zreNi zurU hotI hai / kSapaka zreNipara car3hanevAlA hI mokSa jAtA hai| usake kSAyika samyaktva hotA hai aura sAmAyika yA chedopasthApanA cAritra hotA hai / ataH tIsare vizeSaNase usa apramatta saMyatako kSapaka zreNipara car3haneke lie udyata lenA caahie| caturtha vizeSaNase apUrvakaraNa Adi guNasthAnavartI lenA cAhie kyoMki apramatta saMyata muni kSapakazreNipara car3hate hue kramazaH AThaveM, nauveM aura dasaveM gaNasthAna meM jAtA hai aura phira dasaveMke anta meM sUkSma lobha kaSAyakA kSaya karake kSINamoha ho jAtA hai| apUrva karaNa Adi tIna guNasthAnoMmeM pRthaktvavitarkavIcAra nAmaka pahalA zukladhyAna hotA hai / bArahaveM kSINa moha nAmaka guNasthAnameM ekatvavitarkaavIcAra nAmaka dUsare zukladhyAnake dvArA zeSa tIna ghAtikarmoMkA kSaya karake jIvanmukta sayogakevalI ho jAtA hai| caudahaveM guNasthAnameM vyuparata kriyAnivRtti zukladhyAnake dvArA zeSa aghAti karmoko naSTa karake mukta ho jAtA hai / yahA~ aghAti karmoMko raja arthAt dhUla zabdase kahA hai kyoMki ve jIvake svarUpako na ghAtate hue hI jIvase sambaddha rahate haiM / / 8 / / Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 dharmAmRta ( anagAra) atha kSutparISahavijayavidhAnArthamAha SaTkarmIparamAdRteranazanAdyAptakRzimno'zana syAlAbhAcciramapyaraM kSudanale bhikSodidhakSatyasUn / kArApaJjaranArakeSu paravAn yo'bhukSi tIvrAH kSudhaH kA tasyAtmavato'dya me kSudiyamityujjIvyamojo muhuH // 89 // SaTkarmI-SaDAvazyakakriyAH / didhikSati-dagdhaM pravRtta ityarthaH / yadvaidyAH 'AhAraM pacati zikhI doSAnAhArajitaH pacati / doSakSaye ca dhAtUn pacati ca dhAtukSaye prANAn // ' [ kaaraa-bndikuttii| manuSyaM prtyessaa| zeSo tairyagnai rayiko prati / paravAn-parAyattaH / abhukSianvabhUvamaham / AtmavataH-AtmAyattasya / ujjjIvyaM-uddIpyam / ojaH-utsAho dhAttejo vA / / 89 // atha tRSNAparISahatiraskArArthamAhapatrIvAniyatAsanodavasitaH snAnAdyapAsI yathA labdhAzI ksspnnaadhvpittkdvssvaannjvrossnnaadijaam| tRSNAM niSkuSitAmbarIzavahanAM dehendriyonmAthinoM santoSoddhakarIrapUritavaradhyAnAmbupAnAjjayet // 10 // udvsitN-ghm| snAnAdyapAsI-abhiSekAvagAhapariSekazirolepAdyapacAraparihArI / yathA 18 labdhAzI--yathAprAptAzanavrataH / kSapaNaM-upavAsaH / adhvA-mArgacalanam / pittakRdavaSvApA:-pitta karAhAraH kaTvAlalavaNAdiH / uSNaH-grISmaH / AdizabdAt marudezAdiH / niSkuSitAmbarISadahanAMnijitabhrASTAgnim / udghakarIraH-mAghamAsikAbhinavaghaTa: // 9 // aba pahale vizeSaNako spaSTa karanekI bhAvanAse kSudhAparISahako jItanekA kathana karate haiM chaha Avazyaka kiyAoMmeM parama Adara bhAva rakhanevAle aura anazana Adi tapoMko karanese kRzatAko prApta muniko bahuta kAla taka bhI bhojanake na milanese bhUkhakI jvAlA yadi prANoMko jalAne lage to bhikSuko bArambAra isa prakArake vicAroMse apane utsAhako bar3hAnA cAhie ki maiMne manuSya paryAyameM jelakhAne meM, pakSIparyAyameM pIjaremeM aura nAraka paryAyameM ' parAdhIna hokara jo tIvra bhUkhakI vedanA sahI hai Aja svAdhIna avasthA meM usake sAmane yaha bhUkhakI vedanA kucha bhI nahIM hai / / 8 / / ___ pyAsakI parISahakA tiraskAra karate haiM pakSIke samAna sAdhujanoMkA na koI niyata sthAna hai na nivAsa hai, snAna Adi bhI ve nahIM karate / zrAvakoMse jaisA bhojana prApta hai khA lete haiN| unheM upavAsase, mArgameM calanese, kaDuA, khaTTA, namakIna Adi pittavardhaka AhArase, jvarase yA garmI Adise utpanna huI, bhAr3akI Agako bhI jItanevAlI aura zarIra tathA indriyoMko mathanevAlI pyAsa satAve to santoSarUpI mAgha mAsake naye ghaTa meM bhare hue utkRSTa dhyAnarUpI jalake pAnase jItanA cAhie // 20 // . Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha zItaparISahanigrahopAyamAha - viSvakcArimaruccatuSpathamito dhRtyekavAsAH pata tyanvaGgaM nizi kASThadAhini hime bhAvAMstaducchedinaH / adhyAyannadhiyannadhogati himAnyatardurantAstapo athoSNapariSahaparisahanamAha SaSTha adhyAya bahistaptanijAtmagarbhagRhasaMcArI munirmodate // 91 // anvaGgaM--aGgamaGgaM prati / taducchedinaH - pUrvAnubhUtAn zItApanodino garbhagRhadI sAGgAra-gandha-tailakuGkumAdIn / adhogatihimAnyataH -- naraka mahAzItaduHkhAni / durantAH - cirakAlabhAvitvAt / bahi: agniH // 91 // atha daMzamazakasaha namAha - iti catasRSu bhUSu paJcamyAca triSu caturbhAgeSUSNanarakANi 8225000 / zItanarakANi zeSANi 175000 / uSNasAT - uSNaM sahate vic kvipi prAgdIrghaH syAt // 92 // 481 aniyatavihRtirvanaM tadAtvajvaladanalAntamitaH pravRddhazoSaH / tapatapanakarAlitAdhvakhinnaH smRtanarakoSNamahAtiruSNasAT syAt // 92 // tadAtvajvaladanalAntaM - pravezakSaNa evaM dIpyamAno'gniH paryanteSu yasya / zoSaiH - saumyadhAtukSayo 12 mukhazoSazca / tapatapanaH - grISmAdityaH / smRtetyAdi - narakeSvatyuSNazIte yathA' SaSThasaptamayoH zItaM zItoSNaM paJcame smRtam / catuSvatyuSNamAdyeSu narakeSviti bhUguNAH // ' [ varAMgaca 5 / 20 ] daMzAdidaMzakakRtAM bAdhAmaghajighAMsayA / niHkSobhaM sahato daMzamazakormIkSamA muneH ||93 // daMzAdi - AdizabdAnmazaka-makSikA pizuka-puttikA matkuNa-kITa-pipIlikA- vRzcikAdayo 'kAkebhyo rakSyatAM sarpiH' ityAdivat / daMzakaprANyupalakSaNArthatvAt daMzamazakobhayagrahaNasya // 93 // Age zIta parISahako jItanekA upAya kahate haiM jahA~ cAroM orase havA bahatI hai aise caurAhepara muni sthita haiM, kevala santoSarUpI vastra dhAraNa kiye hue haiM, rAtakA samaya hai, kASThako bhI jalA DAlanevAlA hima aMga aMgapara gira rahA hai / phira bhI zItako dUra karanevAle pUrvAnubhUta agni, garma vastra AdikA smaraNa bhI nahIM karate / cirakAla taka naraka meM bhogI huI zItakI vedanAkA smaraNa karate haiM aura taparUpI agnise tapta apane AtmArUpI gRhameM nivAsa karate hue AnandakA anubhava karate haiM ||11|| uSNaparISahake sahanakA kathana karate haiM-- jaise aniyata bihArI aura grISmakAlake sUryase tapate hue mArga meM calanese khinna sAdhu hI vanameM praveza karate haiM vaise hI vanameM Aga laga jAtI hai, mukha sUkha gayA hai / aise sAdhu koMmeM uSNatAkI mahAvedanAkA smaraNa karate hue uSNaparISahako sahate haiM ||12|| T daMzamazakaparISaha ke sahanakA kathana karate haiM DA~sa, macchara, makkhI, pissU, khaTamala, cIMTI, bicchU Adi jitane Da~sanevAle kSudra jantu haiM unake kATane kI pIr3Ako azubha karmake udayako naSTa karane kI icchAse nizcala citta hokara sahanevAle munike darzamazakaparISaha sahana hotA hai // 93 // 61 3 6 9 grAhyAH / 21 15 18 Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 dharmAmRta (anagAra) atha nijitanAgnyaparISahamRSi lakSayati___nirgranthanirbhUSaNavizvapUjyanAgnyavrato doSayitupravRtte / cittaM nimitta prabale'pi yo na spRzyet doSairjitanAgnyaruk saH // 14 // nirgranthetyAdi / uktaMca 'vatthAjiNavakkeNa ya ahavA pattAiNA asNvrnne| NibhUsaNa NiggaMthaM accelakkaM jagadi pujja // [ mUlAcAra gA. 30 ] doSayituM-vikRti netum / nimitte-vAmadRSTizApAkarNanakAminyAlokanAdau // 94 // athAratiparISahajayopAyamAhalokApavAdabhayasavatarakSaNAkSa rodhakSudAdibhirasahyamadIryamANAm / svAtmonmukho dhRtivizeSahRtendriyArtha tRSNaH zRNAtvaratimAzritasaMyamazrIH // 15 // loketyAdi / yadbAhyA apyAhuH 'santaH saccaritodayavyasaninaH prAdurbhavadyantraNAH sarvatraiva janApavAdacakitA jIvanti duHkhaM sdaa| avyutpannamatiH kRtena na satA naivAsanApyAkulo yuktAyuktavivekazUnyahRdayo dhanyo janaH prAkRtaH // ' [ api ca 'vipadyuccaiH stheyaM padamanuvidheyaM ca mahatAM, priyA nyAyyA vRttimalinamasubhaGge'pyasukaram / asanto nAbhyarthyAH suhRdapi na yAcyastanudhanaH, satAM kenoddiSTaM viSamamasidhArAvratamidam / / ' [ zRNAtu-hinastu // 15 // nAgnyaparISahako sahanevAle sAdhukA svarUpa kahate haiM vastrAdise rahita, bhUSaNa Adise rahita tathA vizvapUjya nAgnya vratako svIkAra karanevAlA jo sAdhu cittako dUSita karaneke lie prabala nimitta kAminI AdikA avalokana Adi upasthita honepara bhI doSoMse lipta nahIM hotA vaha nAgnyaparISahako jItanevAlA hai // 14 // aratiparISahajayako kahate haiM saMyamarUpI sampadAko svIkAra karanevAle aura viziSTa santoSake dvArA viSayoMkI abhilASAko dUra karanevAle tathA AtmasvarUpakI ora abhimukha sAdhu lokApavAdakA bhaya, sadbatakI rakSA, indriyoMkA jaya tathA bhUkha AdikI vedanAse utpanna huI duHsaha aratiko dUra kare // 25 // vizeSArtha-saMyama eka kaThora sAdhanA hai, usameM pada-padapara lokApavAdakA bhaya rahatA hai, vratoMkI rakSAkA mahAn uttaradAyittva to rahatA hI hai sabase kaThina hai indriyoMko jItanA / 1. dayAdanyo bha. ku. ca, / . Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya 483 atha strIparISahasahanamupadizati rAgAdyupaplutamati yuvatI vicitrAM zcittaM vikartumanukUlavikUlabhAvAn / saMtanvatoM rahasi kUrmavadindriyANi saMvRtya laghvapavadeta guruktiyuktyA // 16 // rAgAdyupaplutamati:-rAgadveSayauvanadarparUpamadavibhramonmAdamadyapAnAvezAdyupahatabuddhiH / vikatudRSayitama / anakalA:-liGgaharSaNAliGganajaghanaprakAzanabhravibhramAdayaH / vikalA:-liGgakadarthanApahasanatADa. nAvaghaTTanAdayaH / saMtanvantI-sAtatyena kurvntii| saMvRtya-antaH pravizya / apavadet-nirAkuryAt / gurUktiyuktyA-guruvacanapraNidhAnena // 96 / / atha caryAparISahasahanamanvAcaSTebibhyadbhavAcciramupAsya gurUnnirUDha brahmavratazrutazamastadanujJayaikaH / kSoNImaTan guNarasAdapi kaNTakAdi kaSTe sahatyanadhiyan zibikAdi caryAm // 17 // nirUDhAH-prakarSa prAptAH / ek:-ashaayH| aTan-grAme ekarAtraM nagare paJcarAtraM prakarSaNAvasthA- ... tavyamityAsthAya viharan / guNarason-saMvegasaMyamAdiguNAn / rAgAn (?) / kaNTakAdi-Adizabdena paruSazarkarA-mRtkaNTakAdiparigrahaH / zibikAdi-pUrvAnubhUtayAnavAhanAdigamanam // 97 // Uparase bhUkha-pyAsakI vedanA Adise sAdhuko saMyamase virAga paidA hotA hai| kintu dhIra-vIra saMyamI sAdha use rokatA hai| ___yahA~ kahA jA sakatA hai ki isa parISahako alagase kyoM ginAyA, kyoMki bhUkha-pyAsa Adi sabhI parISaha aratikI kAraNa hai| isakA samAdhAna yaha hai ki kabhI-kabhI bhUkha-pyAsakA kaSTa na honepara bhI azubha karmake udayase saMyamase arati hotI hai usIko rokaneke lie isakA pRthak kathana kiyA hai // 15 // Age strIparISaha sahanekA upadeza dete haiM rAga-dveSa, yauvanakA mada, rUpakA ghamaNDa, vilAsa, unmAda yA madyapAnake prabhAvase jisakI buddhi naSTa ho gayI hai, aisI yuvatI strI yadi ekAntameM sAdhuke cittako vikArayukta karaneke lie nAnA prakArake anukUla aura pratikUla bhAvoMko barAbara karatI rahe arthAt kabhI AliMgana kare, apane aMgoMkA pradarzana kare, ha~se, sAdhuke zarIrako pIr3A de, to sAdhuko kachuekI taraha apanI indriyoMko saMkucita karake guruke dvArA batalAyI gayI yuktise zIghra hI usakA nirAkaraNa karanA cAhie // 9 // aba caryA parISahako sahanekA kathana karate haiM saMsArase bhayabhIta sAdhu cirakAla taka guruoMkI upAsanA karake brahmacarya vrata, zAstrajJAna aura samatAbhAvameM dRr3ha hokara darzana vizuddhi Adi guNoMke anurAgase, gurukI AjJAse, pRthvIpara vihAra karatA hai aura pairameM kA~TA cubhane AdikA kaSTa honepara bhI gRhasthAzramameM anubhUta savArI AdikA smaraNa bhI nahIM karate hue caryAparISahako sahatA hai / / 17 / / 1. rasAd bha. ku. c.| Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 dharmAmRta ( anagAra) atha niSadyAparISahaM lakSayatibhISmazmazAnAdizilAtalAdau _ vidyAdinA'janyagadAdhudIrNam / zakto'pi bhaGakta sthiramaDipIDAM tyaktu niSadyAsahanaH samAste // 9 // smshaanaadi-pretvnaarnny-shuunyaaytn-girighvraadi| vidyAdinA-vidyAmantrauSadhAdinA / ajnyNupsrgH| samAste-samAdhinA tiSThati na calati // 98 // atha zayyAparISahakSamAmupadizati zayyAparISahasaho'smRtahaMsatUla prAyo'viSAdamacalaniyamAnmuhUrtam / AvazyakAdividhikhedanude guhAdau vyasropalAdizabale zavavacchayota // 19 // haMsatUlaprAyaH-prAyazabdena dukuulaastrnnaadi| aviSAda-vyAghrAdisaMkulo'yaM pradezo'cirAdato nirgamanaM zreyaH, kadA tu rAtriviramatIti viSAdAbhAvena / niymaat-ekpaashrvdnnddaaytaadishynprtijnyaato| 15 vysroplaadishble--trikonnpaassaannshrkraakrpraadyaakiirnne| zavavat-parivartanarahitatvAt mRtakena tulyam // 99 // athAkrozaparISahajiSNuM vyAcaSTeniSadyAparISahakA svarUpa kahate haiM bhayaMkara zmazAna, vana, zUnyaghara aura pahAr3akI guphA AdimeM pattharakI zilA Adipara baiThakara dhyAna karate samaya utpanna huI vyAdhi yA upasarga Adiko vidyA mantra Adike dvArA dUra karanekI zakti hote hue bhI prANiyoMko pIr3Ase bacAne ke lie sthira hI baiThA rahatA hai, usa muniko niSadyAparISahakA sahana karanevAlA jAnanA / / 98 // zayyAparISahako sahana karanekA upadeza dete haiM zayyAparISahako sahana karanevAle sAdhuko chaha Avazyaka karma aura svAdhyAya Adike karanese utpanna hue thakAnako dUra karaneke lie, tikone pASANa, kaMkara-pattharase vyApta guphA vagairaha meM binA kisI prakArake viSAdake eka mUhUrta taka muradekI taraha sonA caahie| tathA eka' karavaTase daNDakI taraha sIdhe sone Adike niyamAse vicalita nahIM honA cA gRhastha avasthAmeM upayukta komala ruIke gadde AdikA smaraNa nahIM karanA cAhie // 19 // vizeSArtha-sAdhuko rAtrimeM dina-bhara saMyamakI ArAdhanAse huI thakAna dUra karaneke lie bhUmipara eka karavaTase yA sIdhe paira phailAkara eka muhUrta taka nidrA lenekA vidhAna hai / na to vaha karavaTa le sakatA hai aura na ghuTane peTa meM dekara sukar3akara so sakatA hai| sote hue na to vaha gRhasthAvasthAmeM upayukta komala zayyA AdikA smaraNa karatA hai aura na yahI socatA hai ki yaha rAta kaba bItegI, kaise yahAMse chuTakArA hogA aadi| isa prakAra zAstravihita zayanake kaSTako sahana karanA zayyAparISahajaya hai / / 99 / / __ AkrozaparISahako jItanevAlekA svarUpa kahate haiM Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya 485 mithyAdRzazcaNDaduruktikANDaiH pravidhyato'rUSi mRdhaM niroddham / kSamo'pi yaH kSAmyati pApapAkaM dhyAyana svamAkrozasahiSNureSaH // 100 / arUMSi-marmANi / mRdhaM-zIghram // 10 // atha vadhakSamaNamAha nRzaMse'raM kvacitsvairaM kutazcinmArayatyapi / zaddhAtmadravyasaMvittivittaH syAdvadhamarSaNaH // 101 // nuzaMse-krUrakarmakAriNi / araM-zoghram / svairaM-svacchandam / dravyaM-avinAzirUpam / vittaHpratItaH / vittaM vA dhanam // 101 // atha yAcanAparISahasahanAya sAdhumutsAhayatibhRzaM kRzaH kSunmukhasannavIryaH zampeva dAtan prati bhaasitaatmaa| grAsaM puTIkRtya karAvayAcA vrato'pi gRhNan saha yAcanAtim // 102 // kSunmukhasannavIryaH-kSudadhvaparizramataporogAdiglapitanaisargikazaktiH / zampeva-durupalakSyamUrtitvAt / bhAsitAtmA-darzitasvarUpaH / sakRnmUrtisandarzanavratakAla ityarthaH / ayAJcAvataH-prANAtyaye'pyAhAravasati- 15 bhaiSajAnAM dInAbhidhAnamukhavaivAMgasaMjJAdibhirayAcanAt / saha-kSamasva tvam / / 102 // atyanta aniSTa durvacanarUpI bANoMke dvArA marmako chedanevAle virodhI mithyAdRSTiyoMko zIghra rokane meM samartha hote hue bhI jo apane pApakarmake udayako vicArakara unheM kSamA kara detA hai vaha muni AkrozaparISahako sahanevAlA hai // 10 // Age vadhaparISaha sahanako kahate haiM kisI kAraNase koI krUra karma karanevAlA cora Adi svacchandatApUrvaka zIghra mAratA bhI ho to zuddha Atmadravyake parijJAnarUpI dhanase sampanna sAdhuke vadhaparISaha sahana hai arthAt usa samaya vaha yaha vicAra karatA hai ki yaha mAranevAlA mere isa duHkhadAyI vinAzI zarIrakA hI ghAta karatA hai mere jJAnAdika guNoMkA to ghAta nahIM krtaa| yaha vicAra karate hue vaha vadhako sahatA hai // 101 // Age sAdhuko yAcanAparISaha sahane ke lie utsAhita karate haiM 'prANa jAnepara bhI maiM AhAra, vasati, auSadha Adi dIna vacanoMke dvArA yA mukhakI mlAnatAke dvArA yA kisI prakAra ke saMketa dvArA nahIM mA~gUMgA' isa prakArake ayAcanAvratI he sAdhu ! zarIrase atyanta kRza aura bhUkha-pyAsa, mArgakI thakAna, tapa Adike dvArA zaktihIna ho jAnepara bhI AhArake samaya bijalIkI camakakI taraha dAtAoMko kevala apanA rUpa dikhAkara gRhasthake dvArA diye gaye grAsako donoM hAthoMko puTAkAra karake grahaNa karate hue yAcanAparISahako sahana kara // 102 / / vizeSArtha-bhUkha-pyAsa aura tapase zarIrake sUkha jAnepara prANa bhale hI cale jAyeM kintu dIna vacanoMse, mukhakI mlAnatAse yA hAtha Adike saMketase AhAra, auSadhi Adi jo nahIM mA~gatA aura bhikSAke samaya bhI bijalIkI camakakI taraha gRhasthoMke gharake sAmanese nikala jAtA hai vaha sAdhu yAcanAparISahakA jItanevAlA kahA jAtA hai| kintu zvetAmbara Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 dharmAmRta ( anagAra) athAlAbhaparISahaM darzayatinisaGgo bahudezacAryanilavanmaunI vikAyapratI kAro'dyedamidaM zva ityavimRzan grAme'stabhikSaH pare / bahvokaH svapi bahvahaM mama paraM lAbhAdalAbhastapaH - syAdityAttadhRtiH puroH smarayati smAnilAbhaM sahan // 13 // __ avimuzan-asaMkalpayan / pare-taddinabhikSAviSayIkRtAdanyatra / bahvaukassu-bahuSu gRheSu / bahvahaM-bahUnyapi dinAni / puroH-AdinAthasya karmaNyatra SaSThI / smArtAna-smRtiH paramAgamArthoddhArazAstram, tAM vidanti adhIyate vA ye tAn // 103 // atha rogasahanamAhatapomahimnA sahasA cikitsita zakto'pi rogAnatidussahAnapi / 12 durantapApAntavidhitsayA sudhIH ___ svastho'dhikurvIta sanatkumAravat // 104 // tapomahimnA-jallauSadhiprAptyAdyanekatapovizeSaddhilabdhyA / adhikurvIta-prasahet // 104 // paramparAmeM yAcanAkA artha hai maaNgnaa| kyoMki sAdhuko vastra, pAtra, anna aura Azraya, saba dUsaroMse hI prApta karanA hotA hai ataH sAdhuko avazya hI yAcanA karanI cAhie / yahI yAcanAparISahajaya hai arthAt mA~ganekI parISahako shnaa| aura mA~ganepara bhI na mile to asantuSTa nahIM honA alAbhaparISahajaya hai / ( tattvArtha TI. siddha 9-9) // 102 // alAbhaparISahako batalAte haiM vAyukI taraha niHsaMga aura maunapUrvaka bahuta-se dezoMmeM vicaraNa karanevAlA sAdhu apane zarIrakI paravAha nahIM karatA, 'isa ghara Aja bhikSA lUMgA aura isa ghara kala prAtaH bhikSA lU~gA' aisA saMkalpa nahIM krtaa| eka grAmameM bhikSA na milanepara dUsare grAma jAneke lie utsuka nahIM hotA / 'bahuta dinoM taka bahutase gharoM meM AhAra milanekI apekSA na milanA mere lie utkRSTa tapa hai' aisA vicArakara santoSa dhAraNa karatA hai| alAbhaparISahako sahana karanevAlA vaha sAdhu paramAgamase uddhRta zAstroMko par3hanevAloMko bhagavAna AdinAthakA smaraNa karAtA hai arthAt jaise bhagavAna AdinAthane chaha mAsa taka alAbhaparISahako sahana kiyA thA usI taraha ukta sAdhu bhI sahana karatA hai // 103 / / rogaparISahako kahate haiM zarIra aura AtmAko bhinna mAnanevAlA sAdhu eka sAtha hue atyanta duHsaha rogoMkA tapakI mahimAse prApta RddhiyoMke dvArA tatkAla ilAja karane meM samartha honepara bhI sanatkumAra cakravartIkI taraha nirAkula hokara duHkhadAyI pApakarmoMkA vinAza karanekI icchAse sahatA hai // 104 // vizeSArtha-sanatkumAra cakravartI kAmadeva the| unheM apane rUpakA bar3A mada thA / do devatAoMke dvArA prabuddha honepara unhoMne jinadIkSA le lii| kintu unake zarIra meM kuSTa roga ho gyaa| devatAoMne panaH parIkSA leneke lie vaidyakA rUpa dhAraNa kiyaa| kintu sanatkumAra munirAjane unakI upekSA kI aura kuSTarogako dhIratApUrvaka sahA / yahI rogaparISaha sahana hai // 104 // Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya 487 9 12 15 atha tuNasparzasahanamAha tRNAdiSu sparzakhareSu zayyAM bhajanniSadyAmatha khedshaantyai| saMklizyate yo na tadatijAtakharjustRNasparzatitikSureSaH / / 105 / / tRNAdiSu-zuSkatRNapatrabhUmikaTaphalakazilAtalAdiSu / khedazAntyai-vyAdhi-mArgagamana-zItoSNajanitazramApanodArtham / saMklizyate-duHkhaM cintayanti (-ti) // 105 // atha malaparISahasahanamAha romAspadasvedamalotthasidhmaprAyAtya'vajJAtavapuH kRpAvAn / kezApanetAnyamalAgrahItA nairmalyakAmaH kSamate malomim // 106 // / sidhmpraayaaH--dubhittk-kcchu-ddru-prmukhaaH| kRpAvAn-bAdaranigodapratiSThitajIvadayArthamudvartanaM jalajantvAdirakSArthaM ca snAnaM tyajanniti bhaavH| kezApanetA--etena kezaluJcanena tatsaMskArAkaraNe ca mahAkhedaH saMjAyate iti tatsahanamapi maladhAraNe'ntarbhavatItyuktaM syAt / anyamalAgrahItA--paramalopacayatyAgItyarthaH / nairmalyakAmaH--karmamalapaGkApanodArthI // 106 / / atha satkArapuraskAraparISahajayamAha-- tuSyenna yaH svasya paraiH prazaMsayA zreSTheSu cAgre karaNena karmasu / AmantraNenAtha vimAnito na vA ruSyetsa satkArapuraskriyomijit // 10 // . paraiH--utkRSTapuruSaiH / zreSTheSu--nandIzvarAdiparvayAtrAdyAtmakakriyAdiSu // 107 // tRNasparzaparISahake sahanako kahate haiM sUkhe tRNa, patte, bhUmi, caTAI, lakar3IkA takhtA, pattharakI zilA Adi aise sthAnoMpara jinakA sparza kaThora yA tIkSNa ho, roga yA mArgameM calane Adise utpanna huI thakAnako dUra karaneke lie sonevAlA yA baiThanevAlA jo sAdhu zuSka tRNa Adise honevAlI pIr3Ake kAraNa khAja utpanna honepara bhI duHkha nahIM mAnatA, vaha sAdhu tRNasparzaparISahako sahanevAlA hai // 105 // malaparISaha sahanako kahate haiM romoMse nikalanevAle pasIneke mailase utpanna hue dAda-khAja AdikI pIr3A honepara jo zarIrakI paravAha nahIM karatA, jisane bAdara nigoda pratiSThita jIvoMpara dayA karaneke bhAvase udvartanakA aura jalakAyika jIvoMkI rakSAke lie snAnakA tyAga kiyA hai, kezoMkA loMca karatA hai, anya malako grahaNa nahIM karatA, kintu karmarUpI malako hI dUra karanA cAhatA hai vaha sAdhu malaparISahako sahatA hai // 106|| vizeSArtha-kezoMkA loMca karanemeM aura unakA saMskAra na karanepara mahAn kheda hotA hai ataH usakA sahanA bhI malaparISahameM AtA hai // 106 / / satkAra-puraskAraparISahajayako kahate haiM jo bar3e puruSoM ke dvArA apanI prazaMsA kiye jAnese aura uttama kAryoM meM Age kiye jAnese athavA AmantraNase prasanna nahIM hotA aura avajJA karanese ruSTa nahIM hotA vaha satkAra puraskAra parISahakA jItanevAlA hotA hai / / 107 / / vizeSArtha-cirakAlase brahmacaryakA pAlana karanevAlA, mahAtapasvI, svasamaya aura parasamayakA jJAtA, hitopadeza aura kathAvArtA meM kuzala tathA aneka bAra anya vAdiyoM ko jItanevAlA bhI jo sAdhu apane manameM aisA nahIM vicAratA ki mujhe koI praNAma nahIM karatA, koI Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 dharmAmRta ( anagAra) atha prajJAparISahamAha vidyAH samastA yadupajJamastAH pravAdino bhUpasabheSu yena / prajJomijit so'stu madena vipro garutmatA yadvadakhAdyamAnaH // 10 // yadupajJaM--yasya upajJA prathamopadezaH / bhUpasabheSu-bahuSu rAjasabhAsu / vipra ityAdi--garuDena svamAtRvAkyAnniSAdakhAdanAvasare tatsaMbalito mukhAntargato brAhmaNo yathA / tathA ca mAghakAvyam-- 'sAdha kathaMcidacitaiH picumandapatrairAsyAntarAlagatamAmradalaM mdiiyH| dAserakaH sapadi saMvalitaM niSAdaivipraM purA patagarADiva nijaMgAma / / ' // 108 // athAjJAnaparISahajayamAha-- pUrve'sidhan yena kilAzu tanme ciraM tapo'bhyastavato'pi bodhH| nAdyApi bobhotyapi tUcyake'haM gaurityato'jJAnarujo'pasarpet // 109 // asidhan--siddhAH / bobhoti--bhRzaM bhavati / ucyake--kutsitamucye kulpye (?) ahaM / gauH balIvardo 12 laukariti zeSaH // 109 // merI bhakti nahIM karatA, koI mujhe AdarapUrvaka Asana nahIM detA, isase to vidharmI hI uttama haiM jo apane mUrkha bhI sAdharmIko sarvajJake samAna mAnakara apane dharmakI prabhAvanA karate haiN| prAcIna kAlameM vyantara Adi devatA kaThora tapa karanevAloMkI sarvaprathama pUjA kiyA karate the, yadi yaha zruti mithyA nahIM hai to hamAre jaise tapasviyoMkA bhI ye sAdharmI kyoM anAdara karate haiN| jinakA citta isa prakArake vicArase rahita hotA hai tathA jo mAna aura apamAnameM samabhAva rakhate haiM ve sAdhu satkAra-puraskAraparISahake jetA hote haiM / / 107 / / ____ Age prajJAparISahako kahate haiM jo aMga, pUrva aura prakIrNakarUpa samasta vidyAoMkA prathama upadeSTA hai aura jisane aneka rAjasabhAoM meM pravAdiyoMko parAjita kiyA hai phira bhI jo garur3ake dvArA na khAye jAnevAle brAhmaNakI taraha madase lipta nahIM hotA vaha sAdhu prajJAparISahako jItanevAlA hai // 108 // vizeSArtha-hindU purANoMmeM kathA hai ki garur3ane apanI mAtAke kahanese niSAdoMko khAnA zuru kiyA to sAthameM koI brAhmaNa bhI mukhameM calA gayA, kintu garur3ane use nahIM khaayaa| isI taraha mada sabako hotA hai kintu prajJAparISahake jetA sAdhuko apane jJAnakA mada nahIM hotA / / 108 // ajJAnaparIpahake jayako kahate haiM__ jisa tapake prabhAvase pUrvakAlameM aneka tapasvI zIghra hI siddhiko prApta hue sune jAte haiM usI tapakA cirakAlase abhyAsa karate hue bhI mujhe Aja taka bhI jJAna prApta nahIM huaa| ulTe mujhe loga 'baila' kahate haiN| isa prakArake ajJAnaparISahase sAdhuko dUra rahanA cAhie // 109 // vizeSArtha-sArAMza yaha hai ki jo sAdhu 'yaha mUrkha hai, pazuke samAna kucha bhI nahIM jAnatA' ityAdi tiraskArapUrNa vacanoMko sahatA hai phira bhI nirantara adhyayanameM lIna rahatA hai, mana, vacana, kAyase azubha ceSTAe~ nahIM karatA, mahopAvAsa Adi karanepara bhI mere jJAnameM koI atizaya utpanna nahIM huA, aisA manameM nahIM vicAratA / usa munike ajJAnaparISahajaya hotA hai // 109|| Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya 489 adarzanasahanamAha-- mahopavAsAdijuSAM mRSodyAH, prAka prAtihAryAtizayA na hole| kiMcittathAcAryapi tadvarthaSA, niSThetyasana sadRgadarzanAsaT // 110 // muSodyAH-mithyA kathyate / prAk-pUrvasmin kAle / IkSe-pazyAmyaham / asan-abhavan / sadRk-darzanavizuddhiyuktaH / adarzanAsaT-adarzanaparISahasya sahitA syAdityarthaH / / 110 // adarzanaparISahake sahanako kahate haiM pUrvakAlameM pakSa-mAsa AdikA upavAsa karanevAloMko prAtihArya Adi atizaya hote the yaha kathana mithyA hai, kyoMki mahopavAsa Adi karanepara bhI mujhe to kucha hotA nahIM dikhAI detaa| ataH yaha tapasyA Adi karanA vyartha hai| isa prakArakI bhAvanA jise nahIM hotI vaha samyagdRSTi adarzanaparISahakA sahana karanevAlA hai // 110 // vizeSArtha-Azaya yaha hai ki jo sAdhu aisA vicAra nahIM karatA ki maiM duSkara tapa karatA hU~, vairAgya bhAvanAmeM tatpara rahatA hU~, sakala tattvoMko jAnatA hU~, cirakAlase vratI hU~ phira bhI mujhe Aja taka kisI jJAnAtizayakI prApti nahIM huii| mahopavAsa Adi karanevAloMke prAtihArya vizeSa prakaTa hue aisA kahanA korI bakavAda hai| yaha dIkSA vyartha hai, vratoMkA pAlana niSphala hai, usa sAdhuke samyagdarzana vizuddhike honese adarzanaparISahakA sahana hotA hai| . ___ yahA~ parISahoMke sambandhameM vizeSa prakAza DAlA jAtA hai ye sabhI parISaha karmake udayameM hotI haiM / prajJA aura ajJAna parISaha jJAnAvaraNake udayameM hotI haiN| adarzana parISaha darzana mohake udayameM aura alAbha parISaha lAbhAntarAyake udayameM hotI hai| mAna kaSAyake udayameM nAgnya, niSadyA, Akroza, yAcanA aura satkAra puraskAra parISaha hotI haiN| arati mohanIyake udayameM aratiparISaha aura veda mohanIyake udayameM strI parISaha hotI hai / vedanIyake udayameM kSudhA, pyAsa, zIta, uSNa, daMzamazaka, caryA, zayyA, vadha, roga, tRNasparza aura mala / parISaha hotI haiM / eka jIvake eka samayameM ekase lekara unnIsa parISaha taka hotI haiM kyoMki zIta aura uSNameM se eka samayameM eka hI parISaha hotI hai tathA zayyA, caryA aura niSadyAmeM-se eka hI paroSaha hotI hai / prajJA aura ajJAna parISaha eka sAtha ho sakatI haiM kyoMki zrutajJAnakI apekSA prajJAkA prakarSa honepara avadhijJAna AdikA abhAva honese ajJAna parISaha ho sakatI hai / ataH ina donoMke eka sAtha hone meM virodha nahIM hai| ___ mithyAdRSTi, sAsAdana samyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi, asaMyata samyagdRSTi, saMyatAsaMyata, pramattasaMyata aura apramattasaMyata ina sAta guNasthAnoMmeM saba parISaha hotI haiN| apUrvakaraNameM adarzana parISaha ke binA ikkIsa parISaha hotI haiN| anivRttikaraNa guNasthAnake saveda bhAgameM arati parISahake binA bIsa parISaha hotI haiN| aura anivRttikaraNake aveda bhAgameM strI parISaha na honese unnIsa hotI haiN| usI guNasthAnameM mAnakaSAyake udayakA kSaya honepara nAgnya, niSadyA, Akroza, yAcanA aura satkAra puraskAra parISaha nahIM hotIM / unake na honese anivRttikaraNa, sUkSma sAmparAya, upazAnta kaSAya aura kSINa kaSAya ina cAra guNasthAnoMmeM caudaha parISada hotI haiN| kSINa kaSAyameM prajJA, ajJAna aura alAbha parISaha naSTa ho jAtI haiN| sayogakevalIke ghAtikarma naSTa ho jAnese ananta catuSTaya prakaTa ho jAte haiM ataH antarAya karmakA abhAva honese nirantara zubha pudgaloMkA saMcaya hotA rahatA hai| isalie vedanIyakarma vidyamAna hote hue bhI ghAtikarmoMkI sahAyatAkA bala naSTa ho jAnese apanA kArya karanemeM Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 dharmAmRta ( anagAra) athaivaM dvAviMzatikSudAdiparISahajayaM prakAzya tadanuSaGgaprAptamupasargasahanamudAharaNapurassaraM vyAharannAhasvadhyAnAcchivapANDuputrasukumAlasvAmividyuccara praSTAH soDhavicinnatiryagamarotthAnopasargAH kramAt / saMsAraM puruSottamAH samaharaMstattatpadaM prepsavo lInAH svAtmani yena tena janitaM dhunvantvajanyaM budhAH // 11 // zivaH-zivabhUti ma muniH / pRSThAH / pRSTagrahaNAt cetanakRtopasargA eNikAputrAdayaH, manuSyakRtopasargA gurudattagajakumArAdayaH, tiryakkRtopasargAH siddhArthasukauzalAdayaH / devakRtopasargAH zrIdattasuvarNabhadrAdayo yathAgamamadhigantavyAH / utthAnaM-kAraNam / samaharan--saMharanti sma // 111 // asamartha hotA hai| jaise mantra yA auSadhike balase jisa viSakI mAraNa zakti naSTa ho jAtI hai use khAnepara bhI maraNa nahIM hotaa| athavA jaise jisa vRkSakI jar3a kATa dI jAtI hai vaha phUlatA-phalatA nahIM hai| yA jaise, anivRttikaraNa aura sUkSma sAmparAyameM maithuna aura parigraha saMjJA kAryakArI nahIM haiM yA jaise kevalImeM ekAgracintAnirodhake abhAva meM bhI karmoMkI nirjarA honese upacArase dhyAna mAnA jAtA hai, vaise hI bhUkha, roga, vadha Adi vedanAkA sadbhAvarUpa parISahake abhAva meM vedanIyakarmake udayameM Agata dravyako sahanerUpa parISahakA sadbhAva honese jinabhagavAnmeM gyAraha parISaha upacArase mAnI gayI haiN| kintu ghAti karmoMke balakI sahAyatAse rahita vedanIya karma phaladAtA nahIM hotaa| isalie jinabhagavAnmeM gyAraha parISaha nahIM haiM / aisA honese kisI apekSA kevalIke parISaha hotI haiM aura kisI apekSA nahIM hotI isa taraha syAdvAda ghaTita hotA hai| zatakake pradezabandhameM vedanIyake bhAgavizeSake. kAraNakA kathana hai| ataH vedanIya ghAtikarmoMke udayake binA phaladAyaka nahIM hotA, siddha huaa| mArgaNAoMmeM narakagati aura tiyaMcagatimeM saba parISaha hotI haiN| manuSyagatimeM gaNasthAnoMkI taraha jaannaa| devagatimeM ghAtikarmoMke udayase honevAlI parISahoMke sAtha vedanIyase utpanna kSudhA, pyAsa aura vadha parISahake sAtha caudaha parISaha hotI haiN| indriyamArgaNA aura kAyamAgaNAmeM saba parISaha hotI haiN| yogamArgaNAmeM vaikriyika, vaikriyika mizrameM devagatike samAna jaannaa| tiryaMca aura manuSyoMkI apekSA bAIsa tathA zeSa yogoM aura vedAdi mArgaNAoMmeM apane-apane guNasthAnoMke anusAra jAnanA // 110 // isa prakAra bAIsa parISahoMko jItanekA kathana karake unake sambandhase udAharaNapUrvaka upasarga sahanekA kathana karate haiM __ AtmasvarUpakA dhyAna karanese zivabhUti muni, pANDava, sukumAla svAmI aura vidyuJcara pramukha puruSazreSThoMne kramazaH acetanakRta, manuSyakRta, tithaMcakRta aura devakRta upasargoMkA sahana karake saMsArakA nAza kiyaa| isalie usa padako prApta karane ke icchuka vidvAn svAtmAmeM lIna hokara acetana AdimeM-se kisIke bhI dvArA honevAle upasargako sahana kareM // 111 // _ vizeSArtha-kisI bhI bAhya nimittase acAnaka A jAnevAlI vipattiko upasarga kahate haiN| vaha cAra prakArakA hotA hai-acetanakRta, manuSyakRta, tithaMcakRta aura devakRta / ina upasargoko sahana karanevAloMmeM pramukha hue haiM zivabhUti Adi / zivabhUti munidhyAnameM 1. 'jamhA vedaNIyassa sukhaduHkhodayaM saNANAvaraNAdi udayAdi upakArakAraNaM tamhA vedaNIyaM seva pAgaDo suhadukkhodayaM dissde|' iti ' For Private & Personal use only Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya atha prakRtamupasaMharan bAhyAbhyantaratapazcaraNAya zivapurapAnthamudya mayitumAha - iti bhavapathonmAsthAmaprathimni pRthUdyamaH, zivapurapathe paurastyAnuprayANacaNazcaran / munizanAdyastraruH kSitendriyataskara prasRtiramRtaM vinvatvantastapaH zibikAM zritaH // 112 // 6 bhavetyAdi - mithyAtvAditrayocchedArthazaktivistAre / paurastyAnuprayANacaNaH - pUrvAcAryAnugamanapratItaH / amRtaH - mokSamamRtapAnasAhacaryAt svargaM vA / iti bhadram / ityAzAdharadRbdhAyAM dharmAmRtapaJjikAyAM jJAnadIpikApara saMjJAyAM SaSTho'dhyAyaH / atrAdhyAye granthapramANaM saptatyadhikAni catvAri zatAni / aGkataH 470 // magna the / bar3e jorakI A~dhI AyI / usase pAsa meM lagA tRNapUloMkA bar3A bhArI Dhera munipara A pdd'aa| zivabhUti AtmadhyAnase cyuta nahIM hue aura mukta hue| pANDava jaba dhyAnameM magna the to unake vairI kauravapakSa ke manuSyoMne lohekI sA~kaleM tapAkara AbhUSaNoMkI taraha pahanA dIM / pANDava bhI mukta hue / sukumAla svAmIko gIdar3oMne kaI dinoM taka khAyA kintu ve dhyAnase vicalita nahIM hue / vidyuccara cora thA / jambUsvAmIke tyAgase prabhAvita hokara apane pA~ca sau sAthiyoM ke sAtha muni ho gayA thaa| jaba ve saba mathurAke bAhara eka udyAnameM dhyAnamagna the to devoMne mahAn upasarga kiyaa| sabakA prANAnta ho gayA kintu koI dhyAna se vicalita nahIM huA / isI prakArake upasargasahiSNu anya bhI hue haiN| jaise acetanakRta upasarga sahanevAle eNikA putra vagairaha, manuSyakRta upasarga sahanevAle gurudatta, gajakumAra vagairaha, tiyaMcakRta upasarga sahanevAle siddhArtha, sukozala vagairaha, aura devakRta upasarga sahanevAle zrIdatta, suvarNabhadra vagairaha / inakI kathAe~ Agamase jAnanI cAhie | 111 // 491 parIha aura upasargasahanakA upasaMhAra karate hue mumukSuko bAhya aura Abhyantara tapako pAlane ke lie utsAhita karate haiM isa prakAra mokSanagarake mArga meM vihAra karate hue pUrva AcAryoMkA anugamana karane se anubhavI aura saMsArake mArga mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritrako naSTa karane ke lie zaktike vistAra meM mahAna utsAhI muni, anazana avamaudarya Adi tIkSNa zastroMke dvArA indriyarUpI coroMke prasArako rokakara aura abhyantara taparUpI pAlakIpara car3hakara amRtako -- mokSa yA svargako prApta kare // 112 // isa prakAra paM. AzAdhara viracita anagAra dharmAmRtakI bhavyakumudacandrikA TIkA tathA jJAnadIpikA paMjikAkI anusAriNI bhASA TIkAmeM mArgamahodyoga varNana nAmaka SaSTha adhyAya samApta huA / 3 Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya athAtaH samyak tapa ArAdhanAmupadeSTukAmo muktipradhAnasAdhanavaitRSNyasiddhayarthaM nityaM tapo'rjayediti zikSayannAha jJAtatattvo'pi vaitRSNyAdRte nApnoti tatpadam / tatastatsiddhaye dhIrastapaH taptyeta nityazaH // 1 // vaitRSNyAt // 1 // atha tapaso nirvacanamukhena lakSaNamAha tapo mano'kSakAyANAM tapanAt sannirodhanAt / nirucyate dRgAdyAvirbhAvAyecchAnirodhanam // 2 // nirucyate-nirvacanagocarIkriyate // 2 // punarbhaGgayantareNa tallakSaNamAha yadvA mArgAvirodhena karmocchedAya tapyate / ajaMyatyakSamanasostattapo niyamakriyA // 3 // yahA~se granthakAra samyak tapa ArAdhanAkA upadeza karanekI icchAse sarvaprathama yaha zikSA dete haiM ki muktikA pradhAna sAdhana vaitRSNya hai| ataH usakI siddhike lie sadA tapa karanA cAhie yataH heya upAdeyarUpa vastusvarUpako jAnakara bhI vaitRSNyake binA anantajJAnAdicatuSTayake sthAnako prApta nahIM hotaa| isalie usa vaitRSNyakI siddhike lie parISaha upasarga Adise na ghabarAnevAle dhIra puruSako nitya tapa karanA cAhie // 1 // vizeSArtha-jisane heya-upAdeyarUpase vastusvarUpakA nirNaya kara liyA hai vaha bhI vaitRSNyake binA muktisthAnako prApta nahIM kara sakatA, phira jinhoMne tattvako jAnA hI nahIM hai unakI to bAta hI kyA hai| jisakI tRSNA-cAha calI gayI hai use vitRSNa kahate haiN| arthAt vItarAga, vItadveSa aura kSAyika yathAkhyAta cAritrase sampanna muni vitRSNa hotA hai| vitRSNake bhAvako arthAt vItarAgatAko vaitRSNya kahate haiM // 1 // vyutpattipUrvaka tapakA lakSaNa kahate haiM mana, indriyA~ aura zarIrake tapanese arthAt inakA samyak rUpase nivAraNa karanese samyagdarzana Adiko prakaTa karaneke lie icchAke nirodhako tapa kahate haiM / / 2 / / vizeSArtha-tapa zabdakI nirukti hai mana, indriya aura kaSAyoMkA tapanA arthAt inakI pravRttiyoMko acchI tarahase roknaa| isIke lie tapa kiyA jAtA hai| aura tapakA lakSaNa hai icchAko rokanA aura usa rokanekA uddezya hai ratnatrayakI prApti / / 2 / / prakArAntarase tapakA lakSaNa kahate haiM athavA ratnatrayarUpa mArgameM kisI prakArakI hAni na pahu~cAte hue jJAnAvaraNa AdikA yA zubha-azubha karmoMkA nirmUla vinAza karaneke lie jo tapA jAtA hai arthAt indriya aura Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya 493 niyamakriyA-vihitAcaraNaniSiddhaparivarjanavidhAnam // 3 // punarapi zAstrAntaraprasiddhaM tapolakSaNamanvAkhyAya tadbhedaprabhedasUcanapurassaraM tadanuSThAnamupadizati saMsArAyatanAnnivRttiramRtopAye pravRttizca yA tavRttaM matamaupacArikamihodyogopayogI punH| nirmAyaM caratastapastadubhayaM bAhyaM tathAbhyantaraM SoDhA'trA'nazanAdi bAhyamitarat SoThaiva cetuM caret // 4 // - saMsArAyatanAnubandhAt tatkAraNAcca mithyAdarzanAditrayAt / uktaM ca 'syumithyAdarzanajJAnacAritrANi smaastH| bandhasya hetavo'nyastu trayANAmeva vistaraH // ' [ tattvAnu., 8 zlo. ] 'bandhasya kArya saMsAraH sarvaduHkhaprado'GginAm / dravyakSetrAdibhedena sa cAnekavidhaH smRtaH // ' [ tattvAnu., 7 zlo.] manake niyamoMkA anuSThAna hai karane yogya AcaraNako karanekA aura na karane yogya AcaraNako na karanekA jo vidhAna hai isIkA nAma tapa hai // 3 // vizeSArtha-pUjyapAda svAmIne sarvArthasiddhi TIkAmeM tapakA artha yahI kiyA hai ki jo karmoMke kSayake lie tapA jAye vaha tapa hai| dhUpa AdimeM khar3e hokara tapasyA karanekA bhI uddezya karmokI nirjarA hI hai kintu usake sAthameM indriya aura manakA nirodha Avazyaka hai / usake binA bAhya tapa vyartha hai // 3 // phira bhI anya zAstroMmeM prasiddha tapakA lakSaNa kahakara usake bheda-prabhedoMkI sUcanAke sAtha usako pAlanekA upadeza dete haiM saMsArake kAraNase nivRtti aura mokSake upAyameM jo pravRtti hai vaha aupacArika arthAt vyAvahArika cAritra hai| tathA mAyAcArako chor3akara sAdhu isa aupacArika cAritrameM jo udyoga karatA hai aura usameM apanA upayoga lagAtA hai vaha bhagavatI ArAdhanA zAstrake upadezAnusAra tapa hai| usa tapake do bheda haiM-bAhya aura Abhyantara / anazana Adi chaha bAhya tapa haiM aura chaha hI abhyantara tapa haiN| abhyantara tapako bar3hAneke lie hI bAhya tapa karanA cAhie // 4 // ___ vizeSArtha-dravyaparivartana, kSetraparivartana, kAlaparivartana, bhavaparivartana aura bhAvaparivartana rUpa saMsArakA kAraNa bandha hai / yahA~ bandhase mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra lenA cAhie, kyoMki ye ho bandhake kAraNa haiM ataH kAraNameM kAryakA upacAra karake bandhake kAraNoMko bandha kahA hai| kahA hai-'bandhakA kArya saMsAra hai, vaha prANiyoMko saba duHkha detA hai / tathA vaha dravya kSetra Adike bhedase aneka prakArakA hai|' saMkSepameM bandhake kAraNa mithyAdarzana, mithyAjJAna, mithyAcAritra haiN| anya saba inhIMkA vistAra hai| bhagavatI ArAdhanAmeM tapakA svarUpa isa prakAra kahA hai-'yaha kartavya hai aura 1. 'kAyavvamiNamakAyavvaM idi NAdUNa hodi prihaaro| taM ceva havadi NANaM taM ceva ya hodi sammattaM // caraNammi tammi jo ujjamo ya AujjaNA ya jA hodi / so ceva jiNehi tao bhaNio asaDhaM caraMtassa' ||-gaa. 9-10 / Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 dharmAmRta ( anagAra) amRtopAye-ratnatraye / aupacArika-vyAvahArikam / bAhya-bAhyajanaprakaTatvAt / abhyantaraMabhyantarajanapradhAnatvAt / anazanAdi-anazanAvamaudarya-vRttiparisaMkhyAna-rasaparityAga-viviktazayyA3 sana-kAyaklezalakSaNam / itarat-prAyazcitta-vinaya-vaiyAvRtya-svAdhyAya-vyutsarga-dhyAnalakSaNam / cetuM-vardhayitum // 4 // athAnazanAdestasteSu yuktimAha dehAkSatapanAtkarmadahanAdAntarasya ca / tapaso vRddhihetutvAt syAttapo'nazanAdikam // 5 // spaSTam // 5 // athAnazanAditapaso bAhyatve yuktimAha bAhyaM vlbhaadypeksstvaatprprtykssbhaavtH| paradarzanipASaNDigehikAryatvatazca tat // 6 // 12 bAhyaM bAhyadravyApekSatvAt bAhyAnAM pratyakSatvAt bAhyaH kriyamANatvAcca / etadeva 'valbhAdi' ityAdinA spaSTIkaroti sma // 6 // yaha akartavya hai aisA jAnakara akartavyakA tyAga karanA cAritra hai| vahI jJAna hai aura vahI samyagdarzana hai| usa cAritrameM jo udyoga aura upayoga hotA hai, usIko jina bhagavAnne tapa kahA hai / arthAt cAritrameM udyoga karanA aura usameM upayoga lagAnA hI tapa hai|' isa tapake do bheda haiM-bAhya aura abhyantara / bAhya tapake chaha bheda haiM-anazana, ava- . maudarya, vRttiparisaMkhyAta, rasaparityAga, vivikta zayyAsana, kAyakleza / tathA abhyantara tapake bhI chaha bheda haiM-prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna / bAhya tapa abhyantara tapako bar3hAneke lie hI kiyA jAtA hai| kahA hai-'he bhagavana , Apane AdhyAtmika tapako bar3hAneke lie atyanta kaThora bAhya tapa kiyaa| Age anazana Adi kyoM tapa haiM isameM yukti dete haiM anazana Adi karanese zarIra aura indriyoMkA damana hotA hai, azubha karma bhasma hote haiM aura antaraMga tapameM vRddhi hotI hai isalie anazana Adi tapa haiM // 5 // anazana Adi bAhya tapa kyoM haiM isameM yukti dete haiM anazana Adi tapoMko tIna kAraNoMse bAhya kahA jAtA hai-prathama, inake karane meM bAhya dravya bhojanAdikI apekSA rahatI hai| jaise bhojanako tyAganese anazana hotA hai, alpa bhojana lenese avamaudarya hotA hai / dUsare, apane pakSa aura parapakSake loga bhI inheM dekha sakate haiM ki amuka sAdhune bhojana nahIM kiyA yA alpabhojana kiyaa| aura tIsare, ye tapa aise haiM jinheM anya dArzanika, bauddhAdi tathA kApAlika Adi sAdhu aura gRhastha bhI karate haiM / isalie inheM bAhya tapa kahA hai // 6 // 1. pastve yu-bha. ku. c.| 2. 'bAhyaM tapaH paramaduzcaramAcaraMstvamAdhyAtmikasya tapasaH paribRMhaNArtham |'-svyNbhuusto. 173 / Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya 495 atha bAhyatapasaH phalamAha karmAGgatejorAgAzAhAnidhyAnAdisaMyamAH / duHkhakSamAsukhAsaGgabrahmodyotAzca tatphalam // 7 // karmAGgatejohAniH-karmaNAM jJAnAvaraNAdInAmaGgatejasazca dehadIptehAnirapakarSaH / athavA karmAGgANAM hiMsAdInAM tejasazca zukrasya hAniriti grAhyam / dhyAnAdi-AdizabdAt svAdhyAyArogya-mArgaprabhAvanA-kaSAyamadamathana-parapratyayakaraNa-dayAdyupakAratIyatanasthApanAdayo grAhyAH / uktaM ca "viditArthazakticaritaM kAyandriyapApazoSakaM paramam / jAtijarAmaraNaharaM sunAkamokSAoM (-yaM sUtapaH) / '[ ] // 7 // bAhyastapobhiH kAyasya krshnaadkssmrdne| chinnabAho bhaTa iva vikrAmati kiyanmanaH // 8 // (tapasyatA ) bhojanAdikaM tathA prayoktavyaM yathA pramAdo na vijRmbhata iti zikSArthamAha zarIramAdyaM khalu dharmasAdhanaM tadasya yasyet sthitaye'zanAdinA / tathA yathAkSANi vaze syurutpathaM na vAnudhAvantyanubaddhatRDvazAt // 9 // anazanAdinA-bhojanazayanAvasthAdinA / utpathaM-niSiddhAcaraNam / anubaddhatRDvazAt-anAdisambaddhatRSNApAratantryAt / uktaM ca 'vaze yathA syurakSANi notadhAvantyanUtpatham / tathA prayatitavyaM syAvRttimAzritya madhyamAm // ' [ ] // 9 // mune bAhya tapakA phala anazana Adi karanese jJAnAvaraNa Adi karmoMkI, zarIrake tejakI, rAgadveSakI aura viSayoMkI AzAkI hAni hotI hai, usameM kamI AtI hai, ekAgracintAnirodha rUpa zubhadhyAna Adi aura saMyama hote haiM, duHkhako sahanekI zakti AtI hai, sukhameM Asakti nahIM hotI, AgamakI prabhAvanA hotI hai athavA brahmacaryameM nirmalatA AtI hai| ye saba bAhya tapake phala haiM // 7 // vizeSArtha-dhyAnAdimeM Adi zabdase svAdhyAya, Arogya, mArga prabhAvanA, kaSAya, mada AdikA ghaTanA, dayA, dUsaroMkA vizvAsa prApta honA Adi lenA cAhie / kahA hai-'samyak tapakA prayojana, zakti aura AcaraNa sarvatra prasiddha hai| yaha tapa zarIra indriya aura pApakA parama zoSaka hai; janma, jarA aura maraNako haranevAlA hai tathA svarga aura mokSakA Azraya hai|' Age kahate haiM ki bAhya tapa paramparAse manako jItanekA kAraNa hai jaise ghor3eke mara jAnepara zUravIrakA bhI zaurya manda par3a jAtA hai vaise hI bAhya tapoMke dvArA zarIrake kRza honese tathA indriyoMke mAnakA mardana honepara mana kahA~ taka parAkrama kara sakatA hai kyoMki indriyA~ manake ghoDeke samAna haiM / / 8 / / ___Age zikSA dete haiM ki tapa karate hue bhojana Adi isa prakAra karanA cAhie jisase pramAda bar3hane na pAve AgamameM kahA hai ki zarIra ratnatrayarUpI dharmakA mukhya kAraNa hai / isalie bhojana-pAna Adike dvArA isa zarIrakI sthitike lie isa prakArakA prayatna karanA cAhie jisase indriyA~ vazameM raheM aura anAdikAlase sambaddha tRSNAke vazIbhUta hokara kumArgakI ora na jAveM // 9 // 1. ato'gre lipikAreNASTamo zloko dRSTidoSato vismRta iti pratibhAti / Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 496 dharmAmRta ( anagAra) atheSTamRSTAdyAhAropayoge doSamAha iSTamRSTotkaTarasairAhArairudbhaTIkRtAH / yatheSTamindriyabhaTA bhramayanti bahirmanaH // 10 // bahiH-bAhyArtheSu / uktaM ca 'na kevalamayaM kAyaH karzanIyo mumukSubhiH / nApyutkaTarasaiH poSyo mRSTairiSTaizca valbhanaiH // ' [ ] // 10 // athAnazanaM tapaH sabhedaM lakSayati caturthAdyardhavarSAnta upvaaso'thvaa''mRteH| sakRdbhuktizca muktyartha tapo'nazanamiSyate // 11 // caturthAdItyAdi-ahorAtramadhye kila dve bhaktabele / tatraikasyAM bhojanamekasyAM ca tattyAgaH / ekabhaktaM-dhAraNakadine pAraNakadine caikabhaktamiti dvayorbhaktavelayo bhojanatyAgo dvayozcopavAsadine tattyAga iti 12 catasrasu bhaktavelAsu caturvidhAhAraparihArazcaturtha iti rUDhaH / ekopavAsa ityarthaH / evaM SaTa su bhaktavelAsu bhojanatyAyaH SaSTho vA(dvau) upvaasau| aSTAsu aSTamastraya upavAsAH / dazasu dazamazcatvAra upavAsAH / dvAdazasu dvAdazaH paJcopavAsAH / evaM caturtha Adiryasya SaSThAdyupavAsasya caturthAdiH / ardhavarSa SaNmosAH / tadviSayatvAdupavAso'pyardhavarSamucyate / ardhavarSa SaNmAsopavAso'ntaHparyanto yasya so'rdhavarSAntaH / caturthAdizcAsAvardhavarSAntazca caturthAdyardhavarSAnta upavAsaH kSapaNaM sakRdbhuktizcaikabhaktam / ityevamavadhRtakAlamanazanaM tapa iSyate / yaH punarAmRtemaraNaM yAvadupavAsastadanavadhRtakAlam / ityanazanaM tapo dvidhA'tra sUtritaM pratipattavyam / uktaM ca / apaneko rucikara svAdiSTa AhArake doSa kahate haiM ina indriyarUpI vIroMko yadi iSTa, miSTa aura atyanta svAdiSTa AhArase atyadhika zaktizAlI banA diyA jAtA hai to ye manako bAhya padArthoM meM apanI icchAnusAra bhramaNa karAtI haiM // 10 // vizeSArtha-ukta samasta kathanakA sArAMza yahI hai ki bhojanakA aura indriyoM kA khAsa sambandha hai ataH sAdhukA bhojana itanA sAttvika honA cAhie jisase zarIrarUpI gAr3I to calatI rahe kintu indriyA~ balavAn na ho skeN| ataH kahA hai-'madhyama mArgako apanAkara jisase indriyA~ vazameM hoM aura kumArgakI ora na jAyeM aisA prayatna karanA caahie|' tathA'mamakSaoMko na to mAtra isa zarIrako sukhA DAlanA cAhie aura na mIThe rucikara aura ati rasIle bhojanoMse ise puSTa hI karanA cAhie' // 10 // Age bhedasahita anazana tapako kahate haiM mukti arthAt karmakSayake lie caturtha upavAsase lekara chaha mAsakA upavAsa karanA, athavA maraNaparyanta upavAsa karanA tathA eka bAra bhojana karanA anazana nAmaka tapa mAnA gayA hai // 11 // vizeSArtha-dina-bharameM bhojanakI do velAe~ hotI haiN| unameM se ekameM bhojana karanA eka bhakta hai| upavAsase pahale dinako dhAraNAkA dina kahate haiM aura upavAsa samApta honese agale dinako pAraNAkA dina kahate haiN| dhAraNA aura pAraNAke dina eka bAra bhojana karanese do bhojana velAoMmeM bhojanakA tyAga karanese aura upavAsake dina do velA bhojanakA tyAga karanese isa taraha cAra bhojana velAoMmeM cAra prakArake AhArake tyAgako caturtha kahate haiN| arthAt eka upavAsa / isI taraha chaha bhojana velAoMmeM bhojanake tyAgako SaSTha yA do Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya 497 6 'addhAnazanaM sarvAnazanaM dvivikalpamanazanamihoktam / vihRtibhRtoddhAnazanaM sarvAnazanaM tanutyAge // ' 'ekopavAsamUlaH SaNmAsakSapaNapazcimaH sarvaH / / addhAnazanavibhAga sa eSa vAJchAnugaM crtH|| [ ] cazabdo madhyamajaghanyopavAsasamuccayArthaH / natro niSedhe ISadarthe ca vivakSitatvAt , tenAnazanasya bhAva ISadanazanaM vA'nazanamiti rUDham / muktyarthamiti karmakSayArtha iSTaphalamaMtrasAdhanAdyanuddizyatyarthaH / yacca daNDakAcArAdizAstreSu saMvatsarAtItamapyanazanaM zrayate tadapyadhaM ca varSa cetyardhavarSe ityekasya varSazabdasya lopaM kRtvA vyAkhyeyam // 11 // athopavAsasya niruktipUrvaka lakSaNamAha yaddhAtmanyakSANAM vasanAllayAta / upavAso'zanasvAdyakhAdyapeyavivarjanam // 12 // svArthAt-nijanijaviSayAt / uktaM ca 'upetyAkSANi sarvANi nivRttAni svkaarytH| vasanti yatra sa prAjairupavAso'bhidhIyate // ' [amita. zrA., 12 / 119] upavAsa kahate haiM / ATha velAoMmeM bhojanake tyAgako aSTa yA tIna upavAsa kahate haiN| dasa velAoMmeM bhojanake tyAgako dasama yA cAra upavAsa kahate haiN| bAraha velAoMmeM bhojanake tyAgako dvAdaza yA pA~ca upavAsa kahate haiN| isa prakAra caturthase lekara SaTmAsakA upavAsa anazana tapa hai| ise avadhRtakAla anazana tapa kahate haiM aura maraNaparyanta bhojanake tyAgako anavadhRtakAla anazana tapa kahate haiN| isa taraha anazana tapake do bheda haiN| kahA hai-'yahA~ anazanake do bheda kahe haiM-eka addhAnazana aura eka sarvAnazana / vihAra karanevAle sAdhu addhAnazana karate haiM aura zarIra tyAganevAle sarvAnazana karate haiM / arthAt kAlakI maryAdApUrvaka cAra prakArake AhArakA tyAga addhAnazana hai aura maraNaparyanta tyAga sarvAnazana hai| eka upavAsa prathama addhAnazana hai aura chaha mAsakA upavAsa antima addhAnazana hai| eka upavAsase lekara chaha mAsake upavAsaparyanta saba addhAnazanake bheda haiM / yaha icchAnusAra kiyA jAtA hai / ' na azanako anazana kahate haiN| yahA~ 'na' niSedhake artha meM bhI hai aura thor3eke arthameM bhI hai| isalie azanake na karaneko yA alpa bhojanako anazana kahate haiN| yaha anazana tabhI tapa hai jaba karmakSayake lie kiyA jAye / mantra sAdhana Adi laukika phalake uddezase kiyA jAnevAlA anazana tapa nahIM hai| kucha zAstroMmeM eka varSase adhikakA bhI anazana sunA jAtA hai ataH ardhavarSAntakA artha 'ardha aura varSa aisA kara lenA caahie| upavAsakA nirukti pUrvaka lakSaNa kahate haiM apane-apane viSayoMse haTakara indriyoMke rAga-dveSase rahita AtmasvarUpameM basane arthAt lIna honese azana, svAdya, khAdya aura peya cAroM prakArake AhArakA vidhipUrvaka tyAganA upavAsa hai // 12 // vizeSArtha-upavAsa zabda upa aura vAsa do zabdoMke melase banA hai| usakA artha hai AnA arthAt indriyoMkA apane-apane viSayoMse haTakara AnA aura vAsakA artha hai basanA, 1. 'zabdAdigrahaNaM pratinivRttItsukyAni paJcApIndriyANi upetya tasmin vasantItyupavAsaH, caturvidhAhAra parityAgaH-sarvArthasi., 7 / 21 / Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 dharmAmRta ( anagAra) pare tvevamAhuH 'upAvRttasya doSebhyo yastu vAso guNaiH saha / upavAsaH sa vijJeyaH sarvabhogavivajitaH' [ ] // 12 // athAnazanAdInAM lakSaNamAha odanAdyazanaM svAdyaM tAmbUlAdi-jalAdikam / peyaM khAdyaM tvapUpAdyaM tyAjyAnyetAni zaktitaH // 13 // uktaM ca 'mudgaudanAdyamazanaM kSIrajalAcaM mataM jinaiH peyam / tAmbUladADimAdyaM svAdyaM khAdyaM tvapUpAdyam / / ' api ca 'prANAnugrAhi pAnaM syAdazanaM damanaM kSudhaH / khAdyate yatnataH khAdyaM svAdyaM svAdopalakSitam // ' [ ] // 13 // athopavAsasyottamAdibhedAt triprakArasyApi pracuraduSkRtAzunirjarAGgatvAdyathAvidhi-vidheyatvamAha upavAso varo madhyo jaghanyazca tridhApi sH| kAryo viraktavidhivadbahvAgaHkSiprapAcanaH // 14 // AgaH-pApam // 14 // lIna honA arthAt AtmAmeM lIna honaa| isIko upavAsa kahate hai| kahA hai-'jisameM saba indriyA~ apane-apane viSayoMse nivRtta hokara basatI haiM use vidvAna upavAsa kahate haiN|' usakA artha jo cAra prakArake AhArakA tyAga liyA jAtA hai, usakA kAraNa yaha hai ki AhAra na milanese saba indriyA~ mlAna ho jAtI haiN| vAstava meM to indriyoMkA upavAsI honA hI saccA upavAsa hai aura indriyA~ tabhI upavAsI kahI jAyeMgI jaba ve apane viSayako grahaNa na kareM udharase udAsIna rheN| usIke lie cAroM prakArake AhArakA tyAga kiyA jAtA hai| anya dharmoM meM upavAsakI nirukti isa prakAra kI hai-'doSoMse haTakara jo guNoMke sAtha basanA hai use upavAsa jAnanA cAhie / upavAsameM samasta bhogoMkA tyAga hotA hai' // 12 // azana AdikA lakSaNa kahate haiM bhAta-dAla Adi azana hai| pAna-supArI Adi svAdya hai| jala, dUdha Adi peya hai|' pUrI, laDDU Adi khAdya hai| inako zaktike anusAra chor3anA cAhie // 13 // vizeSArtha-anyatra pAna AdikA svarUpa isa prakAra kahA hai-'jo prANoMpara anugraha karatA hai, unheM jIvana detA hai vaha pAna yA peya hai| jo bhUkhako miTAtA hai vaha azana hai| jo yatnapUrvaka khAyA jAtA hai vaha khAdya hai aura jo svAdayukta hotA hai vaha svAdya hai / / 13 / / ' uttama Adike bhedase tIna prakArakA bhI upavAsa pracura pApoMkI zIghra nirjarAmeM kAraNa hai / ataH usako vidhipUrvaka pAlanekA upadeza dete haiM uttama, madhyama aura jaghanyake bhedase tInoM bhI prakArakA upavAsa prANIsaMyama aura indriyasaMyamake pAlakoMko zAstrokta vidhAnake anusAra karanA caahie| kyoMki vaha zIghra hI bahuta-se pApoMkI nirjarAkA kAraNa hai // 14 // Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya 499 m1 athottamAdibhedAnAM lakSaNAnyAha dhAraNe pAraNe saikabhakto vyNshcturvidhH| sAmburmadhyo'nekabhaktaH so'dharmastrividhAvubhau // 15 // caturvidhaH-caturvidhasaMjJaka upavAsaH / sAmbu:-sapAnIyaH, dhAraNe pAraNe saikabhakta ityevam / anekabhakta:-dhAraNe pAraNe caikabhaktarahitaH sAmburityevam / trividhI-trividhasaMjJo / uktaM ca 'caturNAM tatra bhuktInAM tyAge varyazcatuvidhaH / upavAsaH sapAnIyastrividho madhyamo mtH||' 'bhuktidvayaparityAge trividho gadito'dhamaH / upavAsastridhA'pyeSaH zaktitritayasUcakaH // ' [ amita. zrA. 12 / 123-124 ] // 15 // 9 athAzaktito bhojanatyAge doSamAha yadAhAramayo jiivstvaahaarviraadhitH| nAtaraudrAturo jJAne ramate na ca saMyame // 16 // 12 AhAramayaH-AhAreNa kavalalakSaNena nirvRtta iva / dravyaprANapradhAno'tra prANI / AhAravirAdhitaHbhojanaM haThAttyAjitaH // 16 // etadeva bhaGgayantareNAhaupavAsake uttama Adi bhedoMkA lakSaNa kahate haiM dhAraNA aura pAraNAke dina eka bAra bhojanake sAtha jo upavAsa kiyA jAtA hai vaha uttama hai / usakA nAma 'caturvidha hai| dhAraNA aura pAraNAke dina eka bAra bhojana karake jisa upavAsa meM kevala jala liyA jAtA hai vaha madhyama hai / tathA dhAraNA aura pAraNAke dina donoM bAra bhojana karanepara bhI jisa upavAsameM kevala jala liyA jAtA hai vaha adhama hai| ina madhyama aura adhamakA nAma trividha hai // 15 // vizeSArtha-bhagavatI ArAdhanAmeM (gA. 209) anazanake do bheda kiye haiM-addhAnazana aura sarvAnazana / saMnyAsa dhAraNa karanepara jo jIvanaparyantake lie azanakA tyAga kiyA jAtA hai vaha sarvAnazana hai aura kucha kAlake lie azanake tyAgako adAnazana kahate haiN| AcArya amitagatine isake utkRSTa, madhyama aura jaghanya bheda kahe haiN| yathA 'cAroM prakArake AhArakA tyAga caturvidha nAmaka uttama upavAsa hai / pAnI sahita upavAsa trividha nAmaka madhyama upavAsa hai / arthAt dhAraNA aura pAraNA ke dina eka bAra bhojana kare aura upavAsake dina kevala eka bAra jala leve yaha madhyama trividha nAmaka upavAsa hai| tathA dhAraNA aura pAraNAke dina aneka bAra bhojana karake bhI upavAsa ke dina bhI kevala jala le to yaha adhama trividha upavAsa hai| yaha tInoM hI prakArakA upavAsa uttama, madhyama aura adhama zaktikA sUcaka hai| zaktike anusAra upavAsa karanA caahie|' zvetAmbara paramparAmeM bhI anazanake yAvajjIvaka tathA caturtha bhakta Adi bheda haiM / / 15 / / / binA zaktike bhojana tyAganemeM doSa batalAte haiM yataH prANI AhAramaya hai arthAt mAno AhArase hI vaha banA hai| isalie AhAra chur3A denepara use Ata aura raudradhyAna satAte haiN| ataH usakA mana na jJAna meM lagatA hai aura na saMyamameM lagatA hai // 16 // isI bAtako dUsarI tarahase kahate haiM Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 dharmAmRta ( anagAra) prasiddhamannaM vai prANA nRNAM tattyAjito haThAt / naro na ramate jJAne durdhyAnA" na saMyame // 17 // spaSTam // 17 // atha dIrgha satyAyaSi nityanaimittikAMzcopavAsAna yathAzakti vidhAya taccheSamanenaiva nayediti zikSArthamAha tannityanaimittikabhuktimukti vidhIn yathAzakti caran vilaya / doghaM sudhIrjIvitavama' yukta staccheSamatye tvazanojjhayaiva // 18 // nityaa-lnycaadyaashryaaH| naimittikaa:-knkaavlyaadyaashryaaH| eteSAM lakSaNaM TIkArAdhanAyAM bodhyam / yuktaH-samAhitaH san / azanojjhayA-anazanena bhaktapratyAkhyAneGginIprAyopagamanamaraNAnAmanyatamenetyarthaH / 12 // 18 // athAnazanatapasi prarocanAmutpAdayannAhaprAJcaH kecidihApyupoSya zaradaM kaivalyalakSmyA'rucan SaNmAsAnazanAntavazyavidhinA tAM cakrurutkA pare / ityAlambitamadhyavRtyanazanaM sevyaM sadAyaistana taptAM zuddhayati yena hema zikhinA mUSAmivAtmA''vasan // 19 // 18 praanycH-puurvpurussaaH| kecit-bAhubalyAdayaH / zaradaM-saMvatsaraM yAvat / pure-purudevAdayaH / zuddhayati-dravyabhAvakarmabhyAM kiTTakAlikAmyAM ca mucyata ityarthaH // 19 // manaSyoMkA prANa anna hI hai yaha kahAvata prasiddha hai| jabaradastI usa annako chaDA denepara khoTe dhyAnameM Asakta manuSya na jJAnameM hI mana lagAtA hai aura na saMyamameM mana lagAtA hai // 17 // __ Age yaha zikSA dete haiM ki yadi Ayu lambI ho to yathAzakti nitya-naimittika upavAsa karake zeSa Ayuko upavAsapUrvaka hI bitAve yataH siddhAntameM anazana tapake guNa ukta rUpase kahe haiM ataH buddhimAna sAdhuko zaktike anusAra bhojanako tyAganeke jo nitya aura naimittika vidhiyA~ haiM unheM pAlate hue lambe jIvanake mArgako bitaave| usake zeSa bhAgako bhaktapratyAkhyAna, iMginImaraNa yA prAyopagamanamaraNameM se kisI eka anazanake dvArA hI bitAve // 18 // vizeSArtha-kezaloMca Adike dina muniko upavAsa karanekA jo niyama hai vaha nityavidhi hai / tathA kanakAvalI, siMhaniSkrIDita Adi jo aneka prakArake vrata kahe haiM ve naimittika haiN| jinasenake harivaMzapurANake 34veM adhyAyameM unakA svarUpa kahA hai // 18 // anazana tapameM viziSTa ruci utpanna karAte haiM isI bharata kSetrameM bAhubalI Adi kucha pUrvapuruSa eka varSa taka upavAsa karake kevalajJAnarUpa lakSmIse suzobhita hue| dUsare bhagavAn RSabhadeva vagairahane caturthabhakta upavAsase lekara chaha mahIneke upavAsarUpa vazIkaraNa prayogake dvArA hI usa kevalajJAnarUpa lakSmIko utkaNThita kara liyaa| isalie mumukSuoMko sadA madhyamavRttikA Alambana lekara anazana karanA cAhie 1. manazanenaiva bha. ku. c.| Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya 501 atha svakAraNacatuSTayAdudbhavantImAhArasaMjJAmAhArAdidarzanAdipratipakSabhAvanayA nigRhNIyAdityanuzAsti bhuktyAlokopayogAbhyAM riktkosstthtyaa'stH| vaidyasyodoraNAccAnnasaMjJAmabhyudyatoM jayet // 20 // bhuktyAlokopayogAbhyAM-AhAradarzanena tadupayogena ca / AhAraM prati manaHpraNidhAnenetyarthaH / asataH-asAtasaMjJasya // 20 // athAnazanatapobhAvanAyAM niyate zuddhasvAtmarucistamIkSitumapakSipyAkSavarga bhajana niSThAsauSThavamaGganirmamatayA dusskrmnirmlnm| zritvA'bdAnazanaM zrutApitamanAstiSThan dhRtinyakkRta dvandvaH kahi labheya borbalitulAmityastvanAzvAMstapan // 21 // apakSipya-viSayebhyo vyAvRtya / zritvA-pratijJAya / tiSThan-udbhaHsan / dhRtinyakkRtadvandvaHdhRtiH AtmasvarUpadhAraNaM svarUpaviSayA prasattirvA / tayA nyakkRtAni abhibhUtAni dvandvAni parISahA yena / 12 kahi labheya-kadA prApnuyAmaham / dobalitulAM-bAhubalikakSAm / taccaryA ArSe yathA 'guroranumato'dhItI dadhadekavihAratAm / pratimAyogamAvarSamAtasthe kila saMvRtaH // ' 'sa zaMsitavrato'nAzvAn vanavallItatAntikaH / valmIkarandhraniHsarpat sarAsId bhayAnakaH / / ' [ mahApu. 36 / 106-107 ] ityAdi prabandhena / anAzvAn-anazanavrataH // 21 // jisase tapta hue zarIrameM rahanevAlA AtmA Agase tapI huI mUSAmeM rakhe hue svarNake samAna zuddha ho jAtA hai| arthAt jaise svarNakArakI mUSAmeM rakhA huA svarNa AgakI garmIse zuddha ho jAtA hai vaise hI zarIrameM sthita AtmA anazana tapake prabhAvase zuddha ho jAtA hai / / 19 / / Age cAra kAraNoMse utpanna honevAlI AhArasaMjJAkA pratipakSa bhAvanAse nigraha karanekA upadeza dete haiM bhojanako dekhanese, bhojanakI ora mana lagAnese, peTake khAlI honese tathA asAtAvedanIya karmakI udIraNA honese utpanna honevAlI bhojanakI abhilASAko rokanA cAhie // 20 // _ vizeSArtha-AgamameM AhArasaMjJAke ye hI cAra kAraNa' kahe haiM-'AhArake dekhanese, usakI ora mana lagAnese, peTa ke khAlI honese tathA asAtAvedanIyakI udIraNA honese AhArakI abhilASA hotI hai // 20 // anazana tapakI bhAvanAmeM sAdhuoMko niyukta karate haiM zuddha nija cidrapameM zraddhAlu hokara, usa zuddha nija AtmAkA sAkSAtkAra karaneke lie, sparzana Adi indriyoMko viSayoMse haTAkara cAritrakA sucArutAse pAlana karate hue, zarIrase mamatvako tyAgakara, azubha karmoMkI nirjarA karanevAle eka varSake upavAsakI pratijJA lekara, zrutajJAnameM manako lagAkara, khar3A hokara, AtmasvarUpakI dhAraNAke dvArA parISahoMko nirasta 1. 'AhAradasaNeNa ya tassuvajogeNa omkotthaae| vedassudIraNAe AhAre jAyade saNNA' |-go. jIva. 135 / Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .6 12 502 dharmAmRta ( anagAra) athAvamaudaryalakSaNaM phalaM cAhagrAso'zrAvi sahasratandulamito dvAtriMzadete'zanaM puMso vaidhasikaM striyo vicaturAstaddhAniraucityataH / prAsaM yAvadathaikasikthamavamodayaM tapastaccare ddharmAvazyakayogadhAtusamatAnidrAjayAdyAptaye // 22 // azrAvi-zrAvitaH ziSTastebhyaH zruto vA / vaizrasikaM-svAbhAvikam / vicaturAH-vigatAzcatvAro yeSAM te, aSTAviMzatisA ityrthH| aucityata:-ekottarazreNyA caturthAdibhAgatyAgAdvA / uktaM ca 'dvAtriMzAH kavalAH puMsaH AhArastRptaye bhavet / aSTAviMzatireveSTAH kavalAH kila yoSitaH // ' 'tasmAdekottarazreNyA yAvatkavalamAtrakam / UnodaraM tapo hyetad bhedo'pIdamiSyate // ' [ ___ avamaudarya-atRptibhojanam / tapaH-tapohetutvAd yUnatAparihArarUpatvAt / yogaH-AtapanAdiH sudhyAnAdizca / dhAtusamatA-vAtAdyavaiSamyam / nidrAjayAdi, Adizabdena indriyapradveSanivRttyAdiH / uktaM ca 'dharmAvazyakayogeSu jJAnAdAvupakArakRt / darpahArIndriyANAM ca jJeyamUnodaraM tapaH // ' [ ] // 22 // karake maiM bAhubalIke samAna avasthAko kaba prApta karU~gA, aisI bhAvanAvAlA anazana tapakA pAlaka hotA hai // 21 // vizeSArtha-svAmI jinasenane bAhubalIkI caryAke sambandhameM kahA hai-'gurukI AjJAse ekAkI vihAra karate hue bAhubalI eka varSa taka pratimA yoga dhAraNa karake sthira ho gye| prazaMsanIya vratI anazana tapadhArI bAhubalI vanakI latAoMse AcchAdita ho gye| bA~bIke chidroMse nikalanevAle sA~poM-se ve bar3e DarAvane lagate the' // 21 // isa prakAra anazana tapakA vistArase kathana kiyaa| aba avamaudarya tapakA lakSaNa aura phala kahate haiM ziSTa puruSoMse sunA hai ki eka hajAra cAvalakA eka pAsa hotA hai| puruSakA svAbhAvika bhojana aise battIsa pAsa hai aura strIkA svAbhAvika bhojana usase cAra grAsa kama arthAt aTThAIsa pAsa hai| usameM-se yathAyogya eka-do-tIna Adi grAsoMko ghaTAte hue eka grAsa taka athavA eka cAvala taka grahaNa karanA avamaudarya tapa hai| yaha tapa uttama, kSamA Adi rUpa, dharmakI, chaha AvazyakoMkI, AtApana Adi yogakI prApti ke lie, vAyu AdikI viSamatAko dUra karaneke lie, nidrAko jItane Adike lie kiyA jAtA hai // 22 // . vizeSArtha-avamodarya tapakA svarUpa anyatra bhI isI prakAra kahA hai-'battIsa grAsa pramANa AhAra puruSakI tRptike lie hotA hai aura strIkI tRpti ke lie aTThAIsa grAsa pramANa AhAra hotA hai / usase eka-do-tIna Adike kramase ghaTAte hue eka grAsa mAtra lenA Unodara tapa hai / grAsake anusAra usake bhI bheda mAne gaye haiN|' kahIM-kahIM grAsa kA pramANa murgI ke aNDeke barAbara bhI kahA hai| yathA-'murgIke 1. kukkuTANDasamanAsA dvAtriMzadbhojanaM matam / tadekadvitribhAgonamavamaudaryamIryate // / Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya 503 atha bahvAzino doSAnAha bahvAzI carati kSamAdidazakaM dRpyanna nAvazyakA nyakSaNAnyanupAlayatyanuSajattandrastamo'bhidravan / dhyAnAdyarhati no samAnayati nApyAtApanAdInvapuH zarmAsaktamanAstadarthamanizaM tatsyAnmitAzI vshii||23|| tamo'bhidravana-mohamabhigacchan / samAnayati-pratyAnayati sampUrNIkaroti vA // 23 // atha mitAzanAdindriyANAM pradveSAbhAvaM vazavatitvaM ca darzayati nAkSANi pradviSantyannaprati kSayabhayAnna ca / darpAt svairaM carantyAjJAmevAnUdyanti bhRtyavat // 24 // annaprati-annasya mAtrayA stokAhAreNa ityrthH| upavAsAdindriyANAM kSayabhayaM syAt / 'annaprati' ityatra 'stoke pratinA' ityanena avyayIbhAvaH / AjJAmevAnu-AjJayaiva saha / udyanti-utthAnaM kurvanti // 24 // ___ 12 atha mitAzino guNavizeSamAha shmytyupvaasotthvaatpittprkopjaaH| rujo mitAzI rociSNu brahmavarcasamaznute // 25 / / rociSNu-dIpanazIlam / brahmavarcasaM-paramAtmatejaH zrutajJAnaM vA // 25 // atha vRttiparisaMkhyAnatapaso lakSaNaM tadAcaraNaphalaM copadizatiaNDe pramANa battIsa grAsa bhojana mAnA hai| usameM eka yA do yA tIna bhAga kama karanA avamaudarya hai| isake lAbha batalAte hue kahA hai-'yaha Unodara tapa dharma, Avazyaka, dhyAna aura jJAnAdikI prApti meM upakArI hotA hai tathA indriyoMke madako dUra karatA hai' / / 22 / / bahuta bhojana karaneke doSa kahate haiM bahuta adhika bhojana karanevAlA sAdhu pramAdI hokara uttama, kSamAdi rUpa dasa dharmoM ko nahIM pAlatA, na AvazyakoMko nirdoSa aura sampUrNa rUpase pAlatA hai| use sadA tandrA satAtI hai, isalie mohase abhibhUta hokara dhyAna, svAdhyAya vagairaha bhI nahIM krtaa| zArIrika sukhameM manake Asakta honese AtApanayoga, vaSoyoga Adiko bhI pUrA nahIM krtaa| isalie dharmAdikI pUrtike lie muniko sadA mitabhojI honA cAhie // 23 // Age kahate haiM ki parimita bhojana karanese indriyA~ anukUla aura vazameM rahatI haiM alpa AhArase indriyA~ mAno upavAsase indriyoMkA kSaya na ho jAye, isa bhayase anukUla rahatI haiM aura madake AvezameM svacchanda nahIM hotI haiN| kintu sevakakI taraha AjJAnusAra hI calatI haiM // 24 // mita bhojanake vizeSa guNa kahate haiM upavAsake dvArA vAta-pitta kupita ho jAnese utpanna hue roga alpAhArase zAnta ho jAte haiN| tathA parimitabhojI prakAzasvabhAva paramAtma tejako athavA zrutajJAnako prApta karatA hai // 25 / / Age vRttiparisaMkhyAna tapakA lakSaNa aura usakA phala kahate haiM Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 dharmAmRta (anagAra) bhikSAgocaracitradAtacaraNAmatrAnnasamAdigAta ___ saMkalpAcchramaNasya vRttiparisaMkhyAnaM tapoGgasthitiH / nairAzyAya tadAcarennijarasAsRgmAMsasaMzoSaNa dvAreNendriyasaMyamAya ca paraM nirvedamAsedivAn // 26 // bhikSetyAdi-bhikSaNAzritanAnAvidhadAyakAdi-viSayamabhisandhimAzritya yaterAhAragrahaNaM vRttiparisaMkhyAnamityAkhyAyate ityarthaH / uktaM ca 'goyarapamANadAyakabhAyaNaNANAvihANa jaM gahaNaM / taha esaNassa gahaNaM vivihassa ya vuttiparisaMkhA // ' [ mUlAcAra, gA. 355] bhikSAse sambaddha dAtA, calanA, pAtra, anna, gRha Adi viSayaka aneka prakArake saMkalpase zramaNakA zarIrake lie vRtti karanA vRttiparisaMkhyAna nAmaka tapa hai| yaha tapa AzAkI nivRttike lie aura apane zarIrake rasa, rudhira aura mAMsako sukhAneke dvArA indriya saMyamake lie saMsAra, zarIra aura bhogoMse parama vairAgyako prApta mamakSako karanA cAhie // 26 // vizeSArtha-sAdhu jaba bhojanake lie nikalatA hai to bhikSAse sambaddha dAtA Adike sambandhameM kucha saMkalpa kara letA hai| jaise-brAhmaNa yA kSatriya Adi aura vaha bhI vRddha yA bAlaka yA yuvA huA, athavA jUte pahane ho yA mArgameM khar3A ho yA hAthI para car3hA ho, yA anya kisI prakArakA dAtA yadi Aja mujhe par3agAhegA tabhI maiM ThaharU~gA anyathA nhiiN| isI prakArakA saMkalpa strIke viSayameM bhI jaannaa| isa prakAra dAtAviSayaka aneka saMkalpa hote haiN| tathA jisa galIse jAU~gA usI galIse pIche lauTanepara yadi bhikSA milI to svIkAra karU~gA anyathA nhiiN| isI taraha sIdhI galIse yA gomUtrake AkAravAlI Ter3hI-mer3hI galIse, yA caukora AkAravAlI galIse jAnepara bhikSA milegI to luuNgaa| yA andara jAnese lekara bAhara nikalane taka yadi pataMgoMke bhramaNake AkArameM yA gocarIke AkArameM bhramaNa karate hue bhikSA milI to svIkAra kruuNgaa| isa prakArake mArga viSayaka aneka saMkalpa haiN| tathA yadi suvarNake yA cA~dIke yA miTTIke pAtrase bhikSA degA to svIkAra karU~gA, anyathA nhiiN| isa prakArake pAtraviSayaka saMkalpa haiN| tathA yadi piNDabhUta AhAra yA bahuta patalA peya, yA jaukI lapasI, yA masUra, canA, jau Adi dhAnya, athavA zAka, kulmASa Adise milA huA bhAta yA zAkake madhyameM rakhA huA bhAta, yA cAroM ora vyaMjanake madhyameM rakhA huA anna, yA vyaMjanake madhya meM puSpAvalIke samAna rakhAhuA sikthaka, athavA zAka Adi vyaMjana milegA to, bhikSA lU~gA, anyathA nhiiN| yA jisase hAtha lipta ho jAye aisA koI gAr3hA peya yA jo hAthako na laga sake aisA koI khAdya peya, sikthaka sahita peya yA sikthaka rahita peya milegA to AhAra grahaNa karU~gA, anyathA nhiiN| ye annaviSayaka saMkalpa haiN| tathA amuka gharoMmeM jAU~gA yA itane gharoM meM jAU~gA, isase adhikameM nhiiN| yaha ghara viSayaka saMkalpa hai| Adi zabdase muhallA Adi liye jAte haiN| yathA isI muhalle meM praveza karanepara bhikSA milI to svIkAra karU~gA yA eka hI muhalle meM yA do hI muhalle meM jaauuNgaa| tathA amuka gharake parikara rUpase lagI huI bhUmimeM jAkara bhikSA milI to svIkAra kruuNgaa| ise kucha nivasana kahate haiM / dUsare kucha granthakAra kahate haiM ki pATaka ( muhallA ) kI bhUmimeM hI praveza karU~gA gharoM meM nahIM, isa prakArake saMkalpako pATakanivasana kahate haiN| ataH ina donoMko hI grahaNa kara lenA cAhie / tathA eka yA do hI bhikSA grahaNa karU~gA, yaha bhikSAviSayaka saMkalpa hai| tathA eka dAtAke Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya 505 tadyathA-brAhmaNaH kSatriyAdirvA so'pi vRddho bAlayuvAdyavastho vA sopAnatko mArgastho hastyAdyArUDhojyathA vA yadyadya mAM gharet tadAnIM tiSThAmi, nAnyathA / evaM striyAmapi yojyam / evaMvidho bahuvidho dAtaviSayasaMkalpaH / tathA yayA vIthyA gacchAmi pUrva tayaiva pratyAgacchan yadi bhikSAM labheya tadA gRhNIyAM nAnyathA / evaM prAJjalaM vIthyAgacchan gomUtrikAkAraM vA caturasrAkAraM vA abhyantaramArabhya bahiniHsaraNena vA zalabhamAlAbhramaNAkAraM vA gocaryAkAraM vA bhrAmyan yadyadya bhikSAM labheya tadA gRhNIyAm-ityAdiranekavidhazcaraNaviSayaH / tathA yadi piNDabhUtaM dravabahulatayA peyaM vA yavAgU vA masUracaNakayavAdidhAnyaM vA zAkakulmASAdisaMsRSTaM vA samantA- 6 davasthitazAkamadhyAvasthitaudanaM vA paritaH sthitavyaJjanamadhyasthitAnnaM vA vyaJjanamadhye puSpAvalIvadavasthitasikthaka vA niyovAdya mizritAnnaM vA zAkavyaJjanAdikaM vA hastalepakAri[-tadalepakAri vA] vA nisikthaM sasikthaM vA pAnaka vAdyAbhyavaharAmi nAnyadityAdirannaviSayaH / tathA eteSvaitAvatsu vA gRheSu pravizAmi nAnyeSu bahaSu iti sadma- 9 viSayaH / AdizabdAtpATakAdayo gRhyante / tatra imameva pATakaM pravizya labdhAM bhikSAM gRhNAmi nAnyAm / ekameva pATakaM dvayameva veti / tathA asya gRhasya parikaratayA'vasthitAM bhUmi pravizya gRhNAmi ityabhigraho nivasanamityucyate iti kecid vadanti / apare pATakasya bhUmimeva pravizAmi na pATakagRhANIti saMkalpaH pATakanivasana- 12 mityucyate iti kathayanti / tadubhayamapi ca gRhyate / tathA ekA bhikSA dve eva vA gRhNAmi nAdhikAmiti bhikSAparimANam / tathA ekenaivAdIyamAnaM dvAbhyAmeveti vA dAtRkriyAparimANam / AnItAyAmapi bhikSAyAmiyata eva prAsAniyantyeva vA vastUnyetAvantameva kAlametasminneva kAle gRhNAmIti vA parimANaM gRhyata iti / taduktaM- 15 'gatvA pratyAgatamRjuvidhizca gomUtrikA tathA pettaa| zambUkAvartavidhiH pataGgavIthI ca gocaryA // pATakanivasana-bhikSAparimANa-dAtRdeyaparimANam / piNDAzanapAnAzanakhiccayavAgUrjatapazItaH (-gUrvatayati saH) / saMsRSTaphalakaparikhAH puSpopahRtaM ca zuddhakopahRtam / lepakamalepakaM pAnakaM ca niHsikthikaM sasikthaM ca / / pAtrasya dAyakAderavagraho bahuvidhaH svasAmarthyAt / ityevamanekavidhA vijJeyA vRttiparisaMkhyA // ' [bha. A., gA. 218-221 kA rUpAntara] // 26 // dvArA yA do dAtAoMke dvArA diyA gayA AhAra grahaNa kruuNgaa| yaha dAkriyAkA parimANa hai / lAyI huI bhikSAmeM-se bhI itane hI grAsa lU~gA yA itanI hI vastu lUMgA yA itane kAla taka hI lU~gA yA amuka kAlameM lU~gA isa prakArakA bhI parimANa kiyA jAtA hai| zvetAmbara paramparAmeM sAdhu pAtrameM bhikSA grahaNa karate haiN| ataH vRttiparisaMkhyAna tapameM ve niyama karate haiM ki eka bArameM yA do yA tIna bArameM jitanA degA utanA hI luuNgaa| hAtha se yA karachulase uThAkara jo diyA jAtA hai use bhikSA kahate haiN| usakI bhI ginatI gocarIke lie jAte hue kara lI jAtI hai| isa taraha sAdhu abhigrahako karake bhikSAke lie bhramaNa karatA hai| yaha abhigraha dravya, kSetra, kAla aura bhAvake bhedase cAra prakArakA hotA hai| dravyase jaise, sattU yA kulmASamizrita anna yA kevala bhAta yA takra yA AcAmla grahaNa kruuNgaa| kSetrase jaise, dehalIko donoM jaMghAoMke madhyameM karake bhikSA luuNgaa| kAlase-jaba saba bhikSA lekara lauTa jAyeMge taba bhikSA luuNgaa| bhAvase jaise, yadi dAtA ha~sate hue yA rote hue degA, yA dAtA sA~kalase ba~dhA hogA, to bhikSA grahaNa kruuNgaa| isa prakAra koI eka dravyAdikA abhigraha karake zeSakA tyAga karanA vRttiparisaMkhyAna tapa hai / ( tattvArtha TIkA-siddhasena gaNi 9 / 19) // 26 / / 1. dekho, bhaga. ArA., gA.218-221 kI vijayodayA ttokaa| Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 506 6 dharmAmRta ( anagAra ) tyAgaH kSIradadhIkSutailahaviSAM SaNNAM rasAnAM ca yaH kArtsnyenAvayavena vA yadasanaM sUpasya zAkasya ca / AcAmlaM vikaTaudanaM yadadanaM zuddhaudanaM sikyavad rUkSaM zItalamapyasau rasaparityAgastapo'nekadhA // 27 // atha rasaparityAgalakSaNArthamAha ikSuH - guDakhaNDa matsyaNDikAdiH / haviH - ghRtam / avayavena - ekadvitryAdyavacchedena / asanaMvarjanam / AcAmlaM - asaMskRtasauvIra mizram / vikaTaudanaM - atipakvamuSNodakamizraM vA / zuddhodanaM -- kevalabhaktam / sikthavat -- sikthADhya mallodakamityarthaH / api - zreSThAnAmiSTarUparasagandhasparzopetAnAM paramAnna9 pAnaphalabhakSauSadhAdInAM rUpabalavIryagRddhidarpavardhanAnAM svAdunAmAhArANAM mahArambhapravRttihetUnAmanAharaNa saMgrahaNArthaH // 27 // atha yaH saMvignaH sarvajJAjJA dRDhabaddhAdarastapaHsamAdhi kAmazca sallekhanopakramAt pUrvameva navanItAdilakSaNAM12 catasro mahAvikRtIryAvajjIvaM tyaktavAn sa eva rasaparityAgaM vapuH sallekhanAkAmo vizeSeNAbhyasitumarhatItyupadezArthaM vRttadvayamAha - rasaparityAga tapakA lakSaNa kahate haiM dUdha, dahI, ikSu - gur3a, khA~r3a, zarkarA Adi, tela aura ghI ina chaha rasoMkA jo pUrNarUpase yA inameM se eka-do AdikA tyAga hai use rasaparityAga kahate haiM / mU~ga AdikA aura zAkakA sarvathA tyAganA yA kisI dAla, zAka Adike tyAgane ko bhI rasaparityAga kahate haiM / AcAmlakA, ati pake hue . aura garama jala mile bhAtakA, yA kevala bhAtakA, yA alpa jalavAle bhAtakA, yA rUkSa AhArakA, yA zItala AhArakA khAnA bhI rasaparityAga hai / ilokake 'api' zabda se zreSTha, iSTa rUpa, rasa, gandha aura sparzase yukta uttama anna, pAna, phala, auSadha Adi tathA rUpa, bala, vIrya, tRSNA aura bhadako bar3hAnevAlA tathA mahAn Arambha aura pravRttike kAraNabhUta svAdiSTa AhArako grahaNa nahIM karanA cAhie / isa taraha rasaparityAga aneka prakArakA hotA hai ||27|| vizeSArtha - bhagavatI ArAdhanA (gA. 215-217 ) meM rasaparityAgameM ukta prakAra se tyAga batalAyA hai / tattvArthavArtika Adi sabhI prAcIna granthoMmeM rasaparityAgameM ghI, dUdha, dahI, gur3a-zakkara aura telake tyAgakA mukhya rUpa se nirdeza milatA hai kyoMki inakI gaNanA indriyamadakAraka vRSya padArthoM meM hai / umAsvAtike tattvArthAdhigama bhASya ( 19-19 ) meM rasaparityAgake aneka bheda kahe haiM- jaise madya, mAMsa, madhu aura makkhana ina vikArakArI rasoMkA tyAga aura virasa rUkSa Adi AhArakA grahaNa / TIkAkAra siddhasena gaNine Adi padase dUdha, dahI, gur3a, ghI aura telakA grahaNa kiyA hai| isase pratIta hotA hai ki donoM paramparAoMmeM 'rasa' se ina pA~coMkA mukhya rUpase grahaNa hotA thA / kyoMki ye vRSya haiM, indriyoM ko uddIpta karate haiM / paM. AzAdharajIne inake sAtha hI khaTTA mIThA, tItA, kaTuka, kasailA aura lavaNa ina chaha rasoMmeM se eka, do yA sabake tyAgako bhI rasaparityAgameM spaSTa kara diyA hai / miSTarasake tyAgameM aura ikSurasake tyAgaseM antara hai / miSTarasakA tyAgI mIThe phaloMkA sevana nahIM kara sakatA kintu ikSurasakA tyAgI kara sakatA hai ||27|| jo saMsArale udvigna hai, sarvajJake vacanoM meM dRr3ha AsthA rakhatI hai, tapa aura samAdhikA icchuka hai, sallekhanA prArambha karanese pahale hI makkhana Adi cAra mahAvikRtiyoMko jIvana Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya 507 kAGkSAkRnnavanItamakSamadasRNmAMsaM prasaGgapradaM madyaM kSaudramasaMyamAryamuditaM yadyacca catvAryapi / sammUlisavarNajantunicitAnyuccairmanovi kriyA hetutvAdapi yanmahAvikRtayastyAjyAnyato dhAmikaiH // 28 / / ityAjJAM dRDhamAhatI dadhadaghAbhIto'tyajat tAni ya zcatvAryeva tapaHsamAdhirasikaH prAgeva jIvAvadhi / abhyasyetsa vizeSato rasaparityAgaM vapuH saMlikhan syAdSIviSavaddhi tanvapi vikRtyaGgana zAntyai zritam // 29 // kAMkSAkRt-gRddhikaram / akSamadasUTa-indriyadarpakAri / prasaGgapradaM-punaH punastatra vRttiragamyA- 9 gamanaM vA prasaGgastaM prakarSeNa dadAti / asaMyamArtha-rasaviSayakarAgAtmaka indriyAsaMyamaH, rasajajantupIDAlakSaNazca prANAsaMyamaH / tannimittam / saMmUrchAlA:-sanmUrchanaprabhavAH / savarNAH-svasya yonidravyeNa samAnavarNAH / uccairmanovikriyAhetutvAt-mahAcetovikArakAragatvAt / dhArmikaiH-dharmamahiMsAlakSaNaM caradbhiH // 28 // 12 dRDhaM sarvajJAjJAlaGghanAdeva durantasaMsArapAto mamAbhUd bhaviSyati ca tadenAM jAtucinna laGghayeyamiti nirbandhaM kRtvetyarthaH / tapaHsamAdhirasikaH-tapasyekAgratAM tapaHsamAdhI vA nitAntamAkAGkSan / uktaM ca 'cattAri mahAvigaDIo hoMti NavaNIdamajjamaMsamahU / kaMkhA-pasaMga-dappAsaMjamakArIo edAo / / ANAbhikaMkhiNAvajjabhIruNA tavasamAdhikAmeNa / tAo jAvajjIvaM NinvuDhAo purA ceva // [ mUlAcAra, gA. 353-354 ] dRSIviSavat-mandaprabhAvaviSamiva / uktaM ca 'jINaM viSaghnauSadhibhihataM vA dAvAgnivAtAtapazoSitaM vA / svabhAvato vA na guNairupetaM dRSIviSAkhyaM viSamabhyupaiti // [ tanvapi-alpamapi // 29 // paryanta chor3a cukA hai, vahI zarIrako kRza karanekI icchAse rasaparityAgakA vizeSa rUpase abhyAsa karanekA pAtra hai, yaha bAta do padyoMse kahate haiM navanIta-makkhana tRSNAko bar3hAtA hai, mAMsa indriyoMmeM mada paidA karatA hai / madya jo eka bAra pI letA hai bAra-bAra pInA cAhatA hai| sAtha hI, abhogya nArIko bhI bhoganekI preraNA karatA hai| zahada asaMyamakA kAraNa hai| asaMyama do prakArakA hotA hai-indriya asaMyama aura prANI asaMyama / rasaviSayaka anurAgako indriya asaMyama kahate haiM aura rasameM rahanevAle jIvoMko pIr3A honA prANI asaMyama hai| zahadake sevanase donoM asaMyama hote haiN| dUsarI bAta yaha hai ki ina cAroMmeM hI usI ragake sammUcchana jIva bhare haiN| tIsarI bAta yaha hai kiye ucca manovikArameM kAraNa haiN| inake sevanase mana atyadhika vikArayukta hotA hai| isIlie inheM mahAvikRti kahA hai| ataH ahiMsA dharmake pAlakoMko inheM tyAganA caahie| jina bhagavAnkI isa AjJAko dRr3ha rUpase dhAraNa karatA huA, pApase bhayabhIta aura tapa tathA samAdhikA anurAgI jo mumukSu pahale hI jIvanaparyantake lie una cAroMkA hI tyAga kara cukA hai, vaha zarIrako kRza karaneke lie rasaparityAgakA vizeSa rUpase abhyAsa kare, kyoMki jisa viSakA prabhAva manda ho gayA hai usa viSakI taraha thor3A bhI vikArake kAraNako apanAnese kalyANa nahIM hotA // 28-29 / / Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 dharmAmRta ( anagAra) atha viviktazayyAsanasya tapaso lakSaNaM phalaM copadizativijantuvihitabalAdya viSaye manovikriyA nimittarahite rati dadati zUnyasanAdike / smRtaM zayanamAsanAdyatha viviktazayyAsanaM tapo'tihativaNitAzrutasamAdhisaMsiddhaye // 30 // vihitaM-udgamAdidoSarahitam / te ca piNDazuddhayuktA yathAsvamatra cintyAH / abalAdyaviSayaHstrIpazu-napuMsaka-gRhastha-kSudrajIvAnAmagocaraH / manovikriyAnimittAni-azubhasaMkalpakarAH zabdAdyAH / rati-manaso'nyatra gamanautsukyanivRttim / sadmAdi-gRhaguhA-vRkSamUlAdi / AsanAdi-upavezanodbhAva. sthAnAdi / atihatiH-AbAdhAtyayaH / varNitA-brahmacaryam // 30 // atha viviktavasatimadhyuSitasya sAdhorasAdhulokasaMsargAdiprabhavadoSasaMklezAbhAvaM bhAvayati asabhyajanasaMvAsadarzanotthairna mthyte| mohAnurAgavidveSaiviviktavasati zritaH // 31 // viviktavasatim / tallakSaNaM yathA 'yatra na cetovikRtiH zabdAdyeSu prajAyate'rtheSu / svAdhyAyadhyAnahatirna yatra vasativiviktA sA / / ' api ca "hiMsAkaSAyazabdAdivArakaM dhyAnabhAvanApathyam / nirvedahetubahulaM zayanAsanamiSyate yatibhiH // " tannivAsaguNazca __ 'kalaho rolaM jhaJjhA vyAmohaH saMkaro mamatvaM ca / dhyAnAdhyayanavighAto nAsti vivikte munevaMsataH // ' [ bha. A., 232 kA rUpAntara ] rolaH-zabdabahulatA / jhnyjhaa-sNkleshH| saMkaraH-asaMyataiH saha mizraNam / dhyAnaM ekasmin prameye niruddhA jJAnasaMtatiH / adhyayanaM-anekaprameyasaMcArI svAdhyAyaH // 31 // Age viviktazayyAsana nAmaka tapakA lakSaNa aura phala kahate haiM aneka prakArakI bAdhAoMko dUra karaneke lie tathA brahmacarya, zAstracintA aura samAdhikI samyaka siddhike lie, aise zanya ghara, guphA AdimeM, jo jantuoMse rahita prAsaka ho, udgama Adi doSoMse rahita ho, strI, pazu, napuMsaka, gRhastha aura kSudra jIvoMkA jahA~ praveza na ho, jahA~ manameM vikAra utpanna karaneke nimitta na hoM, tathA jo manako anyatra jAnese rokatA ho, aise sthAnameM zayana karanA, baiThanA yA khar3A honA Adiko viviktazayyAsana tapa kahA hai // 30 // Age kahate haiM ki ekAnta sthAnameM rahanevAle sAdhuke asAdhu logoMke saMsargase honevAle doSa aura saMkleza nahIM hote ekAnta sthAnameM vAsa karanevAlA sAdhu asabhya janoMke sahavAsa aura darzanase utpanna honevAle moha, rAga aura dveSase pIr3ita nahIM hotA // 31 // vizeSArtha-viviktavasatikA lakSaNa isa prakAra kahA hai-'jisa sthAnameM zabda Adi viSayoMse cittameM vikAra paidA nahIM hotA, arthAt jahA~ vikArake sAdhana nahIM haiM aura jahA~ svAdhyAya aura dhyAnameM bAdhA nahIM AtI vaha viviktavasati hai| aise sthAnake guNa isa prakAra Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya 509 atha kAyaklezaM tapo lakSayitvA tatpratiniyuGkteUrkAidyayanaiH zavAdizayanairvIrAsanAdyAsanaiH sthaanairekpdaagrgaamibhirnisstthovaanimaavgrhaiH| yogaizcAtapanAdibhiH prazaminA saMtApanaM yattanoH / kAyaklezamidaM tapo'yupanatau saddhyAnasiddhayai bhajet // 32 // UrdhvArkAdyayanaiH-zirogatAdityAdi-grAmAntaragamanapratyAgamanaiH / zavAdizayanaiH-mRtakadaNDalagaDaika- 6 pAzrvA dishyyaabhiH| viiraasnaadyaasnaiH-biiraasnmkrmukhaasnotkuttikaasnaadibhiH| sthAnaiH-kAyotsargaH / ekapadAgragAmibhiH-ekapadamagragAmi purassaraM yeSAM samapAdaprasAritabhujAdInAM tAni taiH| aniSThIvAgrimAvagrahaiH-aniSThIvo niSThIvanAkaraNamagrimo mukhyo yeSAmakaNDUyanAdInAM te'niSThIvAgrimAste ca te'vagrahAzca dharmopakArahetavo'bhiprAyAstaiH / AtApanAdibhiH-AtapanamAtApanaM grISme girizikhare'bhisUryamavasthAnam / evaM varSAsu rukSamUleSu zItakAle catuSpathe saMtApanam / kAyaklezaM-kAyaklezAkhyam / uktaM ca 'ThANasayaNAsaNehiM ya vivihehiM ya uggahehiM bahugehiM / aNuvIcIparitAo kAyakileso havadi eso // ' [ mUlAcAra, gA. 356 ] api ca 'anusUrya pratisUrya tiryaksUrya tatho sUryaM ca / udbhramakenApi gataM pratyAgamanaM punargatvA / / sAdhAraM savicAraM sasannirodhaM tathA visRSTAGgam / samapAdamekapAdaM gRdhrasthityAyateH sthAnam / / haiM-aise ekAnta sthAnameM rahanese sAdhuko kalaha, hallA-gullA, saMkleza, vyAmoha, asaMyamI janoMke sAtha milanA-julanA, mamatvakA sAmanA nahIM karanA par3atA aura na dhyAna aura svAdhyAyameM bAdhA AtI hai // 31 // Age kAyaklezakA lakSaNa kahakara usake karane kI preraNA karate haiM sUryake sirapara yA mu~hake sAmane Adi rahate hue anya grAmako jAnA aura vahA~se lauTanA, mRtakake samAna yA daNDake samAna Adi rUpameM zayana karanA, vIrAsana Adi Asana lagAnA, eka paira Age karake yA donoM pairoMko barAbara karake khar3e rahanA, na thUkanA, na khujAnA Adi; dharmopakAraka avagraha pAlanA, AtApana Adi yoga karanA ityAdike dvArA tapasvI sAdhu jo zarIrako kaSTa detA hai use kAyakleza tapa kahate haiN| yaha kAyakleza duHkha A par3anepara samIcIna dhyAnakI siddhike lie karanA cAhie // 32 // vizeSArtha-ayana, zayana, Asana, sthAna, avagraha aura yogake dvArA zarIrako kaSTa denekA nAma kAyakleza tapa hai| inake prabhedoMkA svarUpa isa prakAra kahA hai-sUryakI ora pITha karake gamana karanA, sUryako sammukha karake gamana karanA, sUryako bAyIM ora yA dAhinI ora karake gamana karanA, sUryake sirake Upara hote hue gamana karanA, sUryako pArzvameM karake gamana karanA, bhikSAke lie eka gA~vase dUsare gA~va jAnA aura phira lauTanA, ye saba ayana arthAt gamanake prakAra haiM jinase kAyako kaSTa diyA jA sakatA hai| stambha AdikA sahArA lekara khar3e honA, eka dezase dUsare dezameM jAkara khar3e honA, nizcala khar3e honA, kAyotsarga sahita khar3e honA, donoM paira barAbara rakhakara khar3e honA, eka pairase 1. sAdhAraM sa-bha. ku. ca. / Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 dharmAmRta ( anagAra) smpryngknissdyo'smyutgodohikaastthotkuttikaa| makaramukhahastihastI gozayyA cArdhaparyaGkaH // vIrAsanadaNDAdyA yatovaMzayyA ca lagaDazayyA ca / uttAnamavAkazayanaM zavazayyA caikapArzvazayyA ca // abhrAvakAzazayyA niSThIvanavarjanaM na knnddyaa| taNaphalakazilelAsvApasevana kezalocaM vaa|| svApaviyogo rAtrAvasnAnamadantagharSaNaM caiva / kAyaklezatapodaH zItoSNAtApanAprabhRti // ' [bha. A., gA. 222-227 kA rUpAntara] sAdhAraNaM (sAdhAra) sAvaSTambham , stambhAdikamAzrityetyarthaH / savicAraM sasaMkramam / dezA (-ddezAntaraM gtvaa)| sasannirodhaM nizcalam / visRSTAGgaM sakAyotsargam / gRbhraMsthityA gRsyordhvagamanamiva bAhU prasArya ityrthH| samayutaM sphikipaDasama pharaNenAsanam / godUhikA godohane AsanamivAsanam / utkuTikA uddhvaM saMkucitamAsanam / 12 makaramukha-makarasya mukhamiva pAdau kRtvAsanam / hastihastaH hastihastaprasAraNamivaikaM pAdaM prasAryAsanam / hastaM prasArya ityapare / gozayyA gavAmAsanamiva / vIrAsanaM jaGgha viprakRSTadeze kRtvAsanam / lagaDazayyA-saMkucita gAtrasya zayanam / avAk nIcamastakam / abhAvakAzazayyA-bahinirAvaraNadeze zayanam // 32 // 15 athaivaM SaDvidhaM bahiraGgaM tapo vyAkhyAya tattAvadevAbhyantaraM vyAkartumidamAha khar3e honA, jisa taraha gRddha Uparako jAtA hai usa taraha donoM hAtha phailAkara khar3e honA, ye sthAnake prakAra haiN| uttama paryakAsanase baiThanA, kaTipradezako sIdhA rakhakara baiThanA, godUhikA ( go dUhate samaya jaisA Asana hotA hai vaisA Asana ), utkuTikAsana ( donoM pairoMko milAkara bhUmiko sparza na karate hue baiThanA ), makaramukhAsana (magarake mukhakI taraha pairoMko karake baiThanA), hastihastAsana (hAthIkI sUMr3ake phailAvakI taraha eka pairako phailAkara baiThanA, kinhIMke matase hAthako phailAkara baiThanA), gavAsana, ardhaparyakAsana, vIrAsana, ( donoM jaMghAoMko dUra rakhakara baiThanA), daNDAsana ye saba Asanake prakAra haiN| UvaMzayyA, lagaDazayyA (zarIrako saMkucita karake sonA), uttAna zayana, avAkzayana (nIcA mukha karake sonA), zavazayyA (murda kI taraha sonA), eka karavaTase sonA, bAhara khule sthAnameM sonA, ye zayanake prakAra haiN| thUkanA nahIM, khujAnA nahIM, tRNa, lakar3I, patthara aura bhUmipara sonA, kezaloMca, rAtrimeM sonA hI nahIM, snAna na karanA, dantagharSaNa na karanA ye saba avagrahake prakAra haiM / AtApana yoga arthAt garmI meM parvatake zikharapara sUrya ke sAmane khar3e hokara dhyAna karanA, isI taraha varSARtumeM vRkSa ke nIce, zItakAlameM caurAhepara dhyAna lagAnA ye yogake prakAra haiN| inake karanese sAdhuko kaSTasahanakA abhyAsa rahatA hai| usa abhyAsake kAraNa yadi kabhI kaSTa A par3atA hai to sAdhu dhyAnase vicalita nahIM hotaa| yadi kaSTasahanakA abhyAsa na ho to aise samaya meM sAdhu vicalita ho jAtA hai| isIlie kahA hai-'sukhapUrvaka bhAvita jJAna duHkha Anepara naSTa ho jAtA hai| isalie muniko zaktike anusAra kaSTapUrvaka AtmAkI bhAvanA-ArAdhanA karanA cAhie' // 32 // isa prakAra chaha prakArake bahiraMga tapakA vyAkhyAna karake aba chaha hI prakArake antaraMga tapakA kathana karate haiM 1. svAvase bha, ku. ca. / Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( saptama-adhyAmAnAta 512 bAhyadravyAnapekSatvAt svasaMvedyatvataHparaiH / ------ --... anadhyAsAttapaH prAyazcitAcabhyantare-bhavet ||shshaalaa ' bAhyadravyAnapekSatvAta-antaHkaraNavyApArapradhAnatvAt / paraiH-taithikAntaraiH // 33 // atha prAyazcittaM lakSayitumAha yatkRtyAkaraNe vA'varjane ca rajo'jitam / so'ticAro'tra tacchuddhiH prAyazcittaM dazAtma tat // 34 // * vAvarjane-vaya'syAkartavyasya hiMsAderavarjane'tyAge Avarjane vA anuSThAne / tacchuddhiH-tasya zuddhiH / zuddhayatyanayeti zodhanam / tasya vA zuddhiraneneti tacchuddhIti grAhyam / uktaM ca 'pAyacchittaM ti tao jeNa visujjhadi hu puvakayapAvaM / pAyacchittaM pattotti teNa buttaM dasavihaM tu // ' [ mUlAcAra, gA. 361 ] 'pAyacchittaM pattotti' prAyazcittamaparAdhaM prAptaH san / pare tvevamAhuH 'akurvan vihitaM karma ninditaM ca samAcaran / prasazcendriyArtheSa prAyazcittIyate naraH // ] // 34 // atha kimarthaM prAyazcittamanuSThIyata iti pRSTho zlokadvayamAha pramAdadoSavicchedamamaryAdAvivarjanam / bhAvaprasAdaM niH(nai)zalyamanavasthAvyapohanam // 35 // caturdhArAdhanaM dADhacaM saMyamasyevamAdikam / sisAdhayiSatA''cayaM prAyazcittaM vipazcitA // 36 // prAyazcitta Adi antaraMga tapa haiM kyoMki inameM bAhya dravyakI apekSA na hokara antaHkaraNakA vyApAra mukhya hai| dUsare, ye AtmAke dvArA hI jAne jAte haiM, dUsaroMko inakA patA nahIM cltaa| tIsare, anya dharmoM meM inakA calana nahIM hai / / 33 / / prAyazcitta tapakA lakSaNa kahate haiM avazyakaraNIya Avazyaka Adike na karanepara tathA tyAgane yogya hiMsA Adiko na tyAganepara jo pApa lagatA hai use aticAra kahate haiN| usa aticArakI zuddhiko yahA~ prAyazcitta kahate haiN| usake dasa bheda haiN| vizeSArtha-kahA hai-'jisake dvArA pUrvakRta pApoMkA zodhana hotA hai use prAyazcitta nAmaka tapa kahate haiN| usake dasa bheda haiN| __ prAyazcitta kA vidhAna anya dharmoM meM bhI pAyA jAtA hai| kahA hai-'jo manuSya zAstravihita karmako nahIM karatA yA nindita karma karatA hai aura indriyoMke viSayoMmeM Asakta rahatA hai vaha prAyazcittake yogya hai-use prAyazcitta karanA cAhie' // 34 // prAyazcitta kyoM kiyA jAtA hai, yaha do ilokoMse batalAte haiM cAritrameM asAvadhAnatAse lage doSoMko dUra karanA, amaryAdAkA arthAt pratijJAta vratake ullaMghanakA tyAga yAnI vratakI maryAdAkA pAlana, pariNAmoMkI nirmalatA, niHzalyapanA, uttarottara aparAdha karanekI pravRttiko rokanA, samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyaktapa ina cAroMkA udyotana Adi, tathA saMyamakI dRr3hatA, isI prakAra ke anya bhI kAryoMko sAdhanekI icchA karanevAle doSajJa sAdhuko prAyazcitta tapa karanA cAhie 135-36 // : Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 dharmAmRta ( anagAra) amaryAdA-pratijJAtalakSaNaM (pratijJAtavratalaGghanam ) / uktaM ca 'mahAtapastaDAgasya saMbhRtasya guNAmbhasA / maryAdApAlibandhe'lpomapyupettiSTha mA kSatim / / ' [ ] anavasthA-uparyuparyaparAdhakaraNam // 35-36 // atha prAyazcittazabdasya nirvacanArthamAha prAyo lokastasya cittaM mnstcchuddhikRtkriyaa| prAye tapasi vA cittaM nizcayastannirucyate // 37 // yathAha 'prAya ityucyate lokastasya cittaM mano bhavet / etacchuddhikaraM karma prAyazcittaM pracakSate // ' yathA vA 'prAyo nAma tapaH proktaM cittaM nizcayasaMyutam / tapo nizcayasaMyogAt prAyazcittaM nigadyate // ' [ ] // 37 // vizeSArtha-pramAdase cAritrameM lage doSoMkA yadi prAyazcitta dvArA zodhana na kiyA jAye to phira doSoMkI bAr3ha ruka nahIM sktii| eka bAra maryAdA TUTanese yadi rokA na gayA to vaha maryAdA phira raha nahIM sktii| isalie prAyazcitta atyanta Avazyaka hai| kahA bhI hai-'yaha mahAtapa rUpI tAlAba guNarUpI jalase bharA hai| isakI maryAdArUpI taTabandImeM thor3I sI bhI kSati kI upekSA nahIM karanA caahie| thor3I-sI bhI upekSA karanese jaise tAlAbakA pAnI bAhara nikalakara bAr3ha lA detA hai vaise hI upekSA karanese mahAtapameM bhI doSoM kI bAr3ha AnekA bhaya hai' / / 35-36 / / / prAyazcita zabdakI nirukti karate haiM prAyazcitta zabda do zabdoM ke mela se banA hai| usameM 'prAya' kA artha hai loka aura cittakA artha hai mana / yahA~ lokase apane vargake loga lenA cAhie / arthAt apane sAdharmI vargake manako prasanna karanevAlA jo kAma hai vaha prAyazcitta hai| 'prAyaH' zabda kA artha tapa bhI hai aura cittakA artha nizcaya / arthAt yathAyogya upavAsa Adi tapameM jo yaha zraddhAna hai ki yaha karaNIya hai use prAyazcitta kahate haiM / yaha prAyazcittakA niruktigata artha hai // 37 // vizeSArtha-pUrvazAstroM meM prAyazcitta zabdakI do niruktiyA~ pAyI jAtI haiM, una donoMkA, saMgraha granthakArane kara diyA hai / AcArya pUjyapAdane apanI sarvArthasiddhimeM prAyazcitta kI koI nirukti nahIM dii| umAsvAti ke tattvArtha bhASya meM 'aparAdho vA prAyastena vizuddhayati' AtA hai| akalaMkadevane do prakArase vyutpatti dI hai-'prAyaH saadhulokH| prAyasya yasmin karmaNi cittaM prAyazcittam / aparAdho vA prAyaH, cittaM zuddhiH, prAyasya cittaM prAyazcittaM-aparAdhavizaddhirityarthaH |-(t. vA. 9 / 20 / 1)' isameM prAyazcittake do artha kiye haiM-prAyaH arthAt sAdhujana, usakA citta jisa kAma meM ho use prAyazcitta kahate haiN| aura prAyaH arthAt aparAdhakI zuddhi jisake dvArA ho use prAyazcitta kahate haiN| yathArthameM prAyazcittakA yahI abhiprAya 1. bha. ku. c.| 2. -lpAvapyupaikSiSTa bha. ku. ca. / Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya atha prAyazcittasyAlocana-pratikramaNa-tadubhaya-viveka-vyutsarga-tapazchedamUla-parihAra-zraddhAnalakSaNeSu dazasu bhedeSu madhye prathamamAlocanAkhyaM tadbhadaM nirdizati sAlocanAdyastadbhedaH prshryaaddhrmsuurye| yaddazAkampitAdhUnaM svapramAdanivedanam // 3 // prazrayAt-vinayAt / uktaM ca 'mastakavinyastakaraH kRtikarma vidhAya zuddhacetaskaH / Alocayati suvihitaH sarvAn doSAMstyajan rahasi // ' [ ] // 38 // athAlocanAyA dezakAlavidhAnanirNayArthamAha prAhe'parAle saddeze bAlavat sAdhunA'khilam / svAgastrirAjevAdvAcyaM sUreH zodhyaM ca tena tat // 39 // saddeze-prazastasthAne / yathAha 'arhasiddhasamudrAbjasaraHkSIraphalAkulam / toraNodyAnasamAhiyakSavezmabRhadgRham // suprazastaM bhavetsthAnamanyadapyevamAdikam / sUrirAlocanAM tatra praticchatyasya zuddhaye // ' [ liyA jAtA hai| pUjyapAdane yahI artha kiyA hai| uttarakAlameM prAyazcittakI jo vyutpatti pracalita huI usameM yaha artha liyA gayA hai jaisA ki granthake ukta ilokase spaSTa hai| TIkAmeM granthakArane do vyutpattiyA~ uddhRta kI haiM 'prAyaH lokako kahate haiM usakA citta mana hotA hai| manako zuddha karanevAle karmako prAyazcitta kahate haiN| isameM akalaMkadevakI donoM vyutpattiyoMkA Azaya A jAtA hai|' 'prAyaH tapako kahate haiM aura cittakA artha hai nizcaya arthAta tapa karanA cAhie aisA zraddhAna / nizcayake saMyogase tapako prAyazcitta kahate haiN|' // 37 // prAyazcittake dasa bheda haiM-Alocana, pratikramaNa, tadubhaya, viveka, vyutsarga, tapaccheda, mUla, parihAra aura zraddhAna / unameM se prathama Alocana bhedako kahate haiM __ dharmAcAryake sammukha vinayase jo Akampita Adi dasa doSoMse rahita, apane pramAdakA nivedana kiyA jAtA hai vaha prAyazcittakA AlocanA nAmaka prathama bheda hai // 38 / / vizeSArtha-AlocanAke sambandhameM kahA hai-donoM hAtha mastakase lagAkara, kRtikarmako karake, zuddhacitta hokara suvihita sAdhu samasta doSoMko tyAgakara ekAnta meM AlocanA karatA hai| ekAntake sambandha meM itanA vizeSa vaktavya hai ki puruSa to apanI AlocanA ekAntameM karatA hai usameM guru aura Alocaka do hI rahate haiN| kintu strIko prakAza meM AlocanA karanA cAhie tathA guru aura Alocaka strIke sivAya tIsarA vyakti bhI honA hI cAhie // 38 // Age AlocanAke deza aura kAlake vidhAnakA nirNaya karate haiM pUrvAhna yA aparAlake samaya prazasta sthAnameM dharmAcAryake Age bAlakakI taraha saralatAse tIna bAra smaraNa karake apanA samasta aparAdha yA pApa sAdhuko kahanA cAhie // 39 / / 1. pramAdadoSaparihAraH prAyazcittam / sarvArtha. 9 / 20 / Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 dharmAmRta (anagAra) saddeza ityupalakSaNAt sulagne'pi / taduktam 'AloyaNAdiA puNa hodi pasatthe vi zuddhabhAvassa / puvvaNhe avaraNhe somatihirakkhavelAe // ' [ bha. ArA., gA. 554 ] bAlavat / uktaM ca 'jaha bAlo japato kajjamakajjaM ca ujjuyaM bhaNadi / taha AlocedavvaM mAyA mosaM ca muttUNa // ' [ mUlAcAra., gA. 56 ] triH-trIn vArAn / smRtvetyadhyAhAraH / uktaM ca 'iya ujubhAvamuvagado savve dose sarittu tikkhutto| lessAhi visujjhato uvedi sallaM samuddhariduM / ' [ bhaga. ArA., gA. 553 ] zodhyaM-sunirUpitaprAyazcittadAnena nirAkAryam / / 39 // athaikAdazavirAdhitamArgeNAkampitAdidazadoSavarjI padavibhAgikAmAlocanAM kRtvA tapo'nuSTheyamasmarya12 mANabahudoSeNa chinnavratena vA punaraughImiti zlokapaJcakenAcaSTe AkampitaM gurucchedabhayAdAvarjanaM guroH / tapaHzUrastavAttatra svAzaktyAkhyAnumApitam // 40 // yad dRSTaM dUSaNasyAnyadRSTasyaiva prathA guroH| bAdaraM bAdarasyaiva sUkSma sUkSmasya kevalam // 41 // channaM kokcikitse dagadoSe pRSTveti tadvidhiH / zabdAkulaM guroH svAgaH zabdanaM zabdasaMkule // 42 // vizeSArtha-yahA~ AlocanA kaba karanA cAhie aura kahA~ karanA cAhie isakA nirdeza kiyA hai| prAtaHkAla yA dopaharake pazcAt prazasta sthAnameM guruke sAmane bAlakakI taraha sarala bhAvase AlocanA karanA caahie| jaise bAlaka acchI aura burI saba bAte sarala bhAvase kahatA hai usI taraha sAdhuko mAyA aura jhUThako chor3akara AlocanA karanA caahie| isase usakI vizuddhi hotI hai / bha. ArAdhanAmeM (gA. 554) aisA hI kahA hai-'vizuddha pariNAmavAle kSapakakI AlocanA Adi prazasta kSetrameM dinake pUrva bhAga yA uttara bhAgameM zubha tithi, zubha nakSatra aura zubhasamayameM hotI hai / arthAt AlocanAke lie pariNAmoMkI vizuddhike sAtha kSetrazuddhi aura kAlazuddhi bhI Avazyaka hai // 39 // jisa sAdhune ratnatrayarUpa mokSamArgakI ekadeza virAdhanA kI hai use Akampita Adi dasa doSoMse rahita padavibhAgikI nAmaka AlocanA karake tapasyA karanA caahie| aura jise apane bahuta-se doSoMkA smaraNa nahIM hai, athavA jisane apane vratako bhaMga kara liyA hai use aughI AlocanA karanA cAhie, yaha bAta pA~ca ilokoMse kahate haiM mahAprAyazcittake bhayase upakaraNadAna Adise guruko alpaprAyazcitta deneke lie apane anukUla karanA Akampita nAmaka AlocanA doSa hai| ve dhanya haiM jo vIra puruSoM ke karane yogya utkRSTa tapako karate haiM isa prakAra tapasvI vIroMkA guNagAna karake tapake viSayameM guruke sAmane apanI azakti prakaTa karanA, isa taraha prArthanA karanepara guru thor3A prAyazcitta dekara mujhapara kRpA kareMge isalie anumAnase jAnakara apanA aparAdha prakaTa karanA anumApita doSa hai| dUsareke dvArA dekha liye gaye doSako hI prakaTa karanA aura jo apanA doSa dUsarene nahIM dekhA use chipAnA yadRSTa nAmaka doSa hai| guruke sAmane sthUla doSako hI prakaTa karanA aura Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya doSo bahujanaM suuridttaanykssunnnnttkRtiH| bAlAcchedagraho'vyaktaM samAttatsevitaM tvasau // 43 // dazetyujjhan malAnmUlAprAptaH padavibhAgikAm / prakRtyAlocanAM mUlaprAptazcaudhoM tapazcaret // 44 // [paJcakam] gurucchedbhyaat-mhaapraayshcittshNkaatH| AvarjanaM-upakaraNadAnAdinA Atmano'lpaprAyazcittadAnArthamanukUlanam / tapaHzUrastavAt-dhanyAste ye vIrapuruSAcaritamutkRSTaM tapaH kurvantIti vyAvarNanAt / tatra-tapasi / svAzaktyAkhyA-Atmano'sAmarthyaprakAzanaM guroragre / anumApitaM-guruH prAthitaH svalpaprAyazcittadAnena mamAnu (-grahaM kriissytotynumaanen)| syaiva (bAdarasyaiva)-sthUlasyaiva dUSaNasya prakAzanaM sUkSmasya tu AcchAdanamityarthaH // 41 // channamityAdi-idaze doSe sati kIdazaM prAyazcittaM kriyata iti svadoSoddezena guruM pRSvA taduktaM prAyazcittaM kurvataH channaM nAmAlocanAdoSaH / zabdasaMkule-pakSAdyatIcArazuddhikAleSu bahujanazabdabahule sthAne // 42 // sUrirityAdi-sUriNA svaguruNA dattaM prathamaM vitIrNa pazcAdanyaiH prAyazcittakuzalaiH kSuNNaM carcitaM tatprAyazcittam / tasya kRtiH anusstthaanm| bAlAta-jJAnena saMyamena vA hInAt / samAt-AtmasadazAta pArzvasthAta prAyazcittagrahaNama / tatsevitaM-tena samena prAyazcittadAyinA pAvasthena sevyamAnatvAta / aso AlocanAdoSaH // 43 // .. padavibhAgikAM-vizeSAlocanAM. dIkSAgrahaNAta prabhRti yo yatra yadA yathA'parAdhaH kRtastasya tatra tadA tathA prakAzanAt / audhI-sAmAnyAlocanA / uktaM ca oghena padavibhAgena dvedhAlocanA samuddiSTA / mUlaM prAptasyodhI pAdavibhAgI tato'nyasya / sUkSma doSako chipAnA bAdara nAmaka doSa hai| guruke Age kevala sUkSma doSako hI prakaTa karanA sthUlako chipAnA sUkSma nAmaka doSa hai| aisA doSa honepara kyA prAyazcitta hotA hai isa prakAra apane doSake uddezyase guruko pUchakara unake dvArA kahA gayA prAyazcitta karanese channa nAmaka AlocanA doSa hotA hai kyoMki usane guruse apanA doSa chipaayaa| jaba anya sAdhu pAkSika Adi doSoMkI vizuddhi karate hoM aura isa taraha bahuta hallA ho rahA ho usa samaya guruke sAmane apane doSoMkA nivedana karanA zabdAkula nAmaka AlocanA doSa hai| apane guruke dvArA diye gaye prAyazcittako anya prAyazcitta kuzala sAdhuoMse carcA karake svIkAra karanA bahujana nAmaka AlocanA doSa hai| apanese jo jJAna aura saMyamameM hIna hai usase prAyazcitta lenA avyakta nAmaka doSa hai| apane hI samAna doSI pAzvastha munise prAyazcitta lenA tatsevita nAmaka doSa hai| isa prakAra ina dasa doSoMko tyAgakara AlocanA karanA cAhie / jinase mUlavratakA sarvoccheda nahIM huA hai ekadeza cheda huA hai unheM padavibhAgikI AlocanA karanA cAhie aura jinase mUlakA cheda huA hai unheM aughI AlocanA karanI cAhie // 40-44 // vizeSArtha-AlocanAke do bheda kahe haiM-padavibhAga aura ogha / inako spaSTa karate hue anyatra kahA hai-'ogha aura padavibhAgake bhedase AlocanAke do bheda kahe haiN| jisane vratakA pUrA cheda kiyA hai vaha aughI arthAt sAmAnya AlocanA karatA hai aura jisane Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 dharmAmRta ( anagAra) smaraNapathamanusarantI prAyo nAgAMsi me vipuNyasya / sarva chedaH samajani mameti vaalocyedaughii|| pravrajyAdisamastaM krameNa yadyatra yena bhAvena / sevitamAlocayataH pAdavibhAgI tathA tattat // bha. A. gA. 533-35 kA rUpAntara] // 44 // athAlocanAM vinA mahadapi tapo na saMvarasahabhAvinI nirjarAM karoti / kutAyAmapi cAlocanAyAM vihitamanAcaranna doSavijayI syAdataH sarvadAlocyaM gurUktaM ca taducitamAcaryamiti zikSaNArthamAha sAmauSadhavanmahadapi na tapo'nAlocanaM guNAya bhvet| mantravadAlocanamapi kRtvA no vijayate vidhimakurvan // 45 // sAmauSadhavat-sAme doSe prayuktamauSadhaM yathA / yathAhuH 'yaH pibatyauSadhaM mohAt sAme tIvraruji jvare / prasuptaM kRSNasarpa sa karAgreNa parAmRzet // ' [ ] guNAya-upakArAya / maMtravat-paJcAGgaM guptabhASaNaM ythaa| vidhiH--vihitAcaraNam / / 45 // atha sadagurudattaprAyazcittocitacittasya dIptyatizayaM dRSTAntenAcaSTe yathAdoSaM yathAmnAyaM dattaM sadguruNA vahan / rahasyamantAtyuccaiH zuddhAdarza ivAnanam // 46 // rahasya-prAyazcittam / / 46 // vratakA ekadeza cheda kiyA hai vaha padavibhAgI arthAt vizeSa AlocanA karatA hai| mujha pApIko prAyaH aparAdhoMkA smaraNa nahIM rhaa| ataH merA samasta vrata chinna ho gayA aisA mAnakara audhI AlocanA karanA caahie| samasta pravrajyA AdimeM kramase jahA~ jisa bhAvase doSa lagA hai usakI AlocanA karanevAleke pada vibhAgI AlocanA hotI hai' / / 40-44 // AlocanAke binA mahAn bhI tapa saMvarake sAtha honevAlI nirjarAko nahIM krtaa| aura AlocanA karanepara bhI guru jo prAyazcitta batAveM use na karanevAlA doSoMse mukta nahIM hotA / isalie sarvadA AlocanA karanA cAhie aura guru jo kaheM vaha karanA cAhie, yaha zikSA dete haiM jaise binA vicAre sAmadoSase yukta tIvra jvarameM dI gayI mahAn bhI auSadha ArogyakAraka nahIM hotI, usI prakAra AlocanAke binA eka pakSa kA upavAsa Adi mahAna tapa.bhI upakArake lie arthAt saMvarake sAtha honevAlI nirjarAke lie nahIM hotaa| tathA jaise rAjA mantriyoMse parAmarza karake bhI unake dvArA diye gaye parAmarzako kAryAnvita na karanepara vijayI nahIM hotA, usI prakAra AlocanA karake bhI vihita AcaraNako na karanevAlA sAdhu doSoMpara vijaya prApta nahIM kara sakatA // 45 // jisakA citta sadguruke dvArA diye gaye prAyazcittameM ramatA hai usako atizaya camaka prApta hotI hai yaha bAta dRSTAnta dvArA kahate haiM___sadguruke dvArA doSake anurUpa aura Agamake anusAra diye gaye prAyazcittako apanemeM dhAraNa karanevAlA tapasvI vaise hI atyanta camakatA hai jaise nirmala darpaNameM mukha camakatA hai // 46 // Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya 517 atha pratikramaNalakSaNamAha mithyA se duSkRtamiti praayo'paaniraakRtiH| kRtasya saMvegavatA pratikramaNamAgasaH // 47 // uktaM ca-AsthitAnAM yogAnAM dharmakathAdivyAkSepahetusannidhAnena vismaraNe sati punaranuSThAyakasya saMveganirvedaparasya guruvirahitasyAlpAparAdhasya punarna karomi mithyA me duSkRtamityevamAdibhirdoSAnnivartanaM pratikramaNamiti // 47 // atha tadubhayaM lakSayati 'duHsvapnAdikRtaM doSaM nirAkatu kriyeta yat / AlocanapratikrAntidvayaM tadubhayaM tu tat // 48 // spaSTam / kiM ca, AlocanaM pratikramaNapUrvakaM guruNA'bhyanujJAtaM ziSyeNava kartavyaM tadubhayaM guruNavAnuSTheyam // 48 // isa prakAra AlocanA tapakA kathana huaa| aba pratikramaNa ko kahate haiM saMsArase bhayabhIta aura bhogoMse virakta sAdhuke dvArA kiye gaye aparAdhako 'mere duSkRta mithyA ho jAyeM, mere pApa zAnta hoM' isa prakArake upAyoMke dvArA dUra karaneko pratikramaNa kahate haiM // 47 // vizeSArtha---dharmakathA AdimeM laga jAnese yadi pratijJAta dhyAna Adi karanA bhUla jAye aura punaH kare to saMvega aura nirvedameM tatpara alpa aparAdhI usa sAdhukA guruke abhAvameM 'maiM aisI galatI punaH nahIM karU~gA, merA duSkRta mithyA ho', ityAdi upAyoMse jo doSakA nivartana karanA hai vaha pratikramaNa hai| kinhIMkA aisA kahanA hai ki doSoMkA uccAraNa kara-karake 'merA yaha doSa mithyA ho' isa prakArase jo usa doSakA spaSTa pratIkAra kiyA jAtA hai vaha pratikramaNa hai| yaha pratikramaNa AcAryakI anujJA prApta karake ziSyako hI karanA cAhie // 47 // tadubhaya prAyazcittakA svarUpa kahate haiM khoTe svapna, saMkleza Adise honevAle doSakA nirAkaraNa karaneke lie jo AlocanA aura pratikramaNa donoM kiye jAte haiM use tadubhaya kahate haiM // 48 // vizeSArtha-Azaya yaha hai ki kinhIM doSoMkA zodhana to AlocanA mAtrase ho jAtA hai aura kuchakA pratikramaNase / kintu kucha mahAn doSa aise hote haiM jo AlocanA aura pratikramaNa donoMse zuddha hote haiM jaise duHsvapna honA yA khoTA cintana karanA aadi| isa tadubhaya prAyazcittake viSayameM eka zaMkA hotI hai ki zAstrameM kahA hai ki AlocanAke binA koI bhI prAyazcitta kAryakArI nahIM hai| phira kahA hai ki kucha doSa kevala pratikramaNase hI zuddha hote haiM yaha to paraspara viruddha kathana huaa| yadi kahA jAtA hai ki pratikramaNake pahale AlocanA 1. 'syAttadubhayamAlocanA pratikramaNadvayam / duHsvapnaduSTacintAdimahAdoSasamAzrayam / / -AcArasAra 6 / 42 / 'etaccobhayaM prAyazcittaM sambhramabhayAturApatsahasA'nAbhogAnAtmavazagatasya duSTacintitabhASaNaceSTAvatazca vihitama!-tattvArtha..TI. siddha. gaNi, 9 / 22 / Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 dharmAmRta ( anagAra) atha vivekalakSaNamAha saMsakte'nnAdike dossaannivrtyitumprbhoH| yattadvibhajanaM sAdhoH sa vivekaH satAM mataH // 49 // saMsakta-saMbaddha samma chite vaa| aprabhoH-asamarthasya / tadvibhajanaM-saMsaktAnnapAnopakaraNAdeviyojanam // 49 // atha bhaGgacantareNa punarvivekaM lakSayati vismRtya grahaNe prAsohiNe vA'parasya vaa| pratyAkhyAtasya saMsmRtya viveko vA visarjanam // 50 // aprAsoH-sacittasya / aparasya-prAsukasya / uktaM ca 'zaktyAnagRhanana prayatnena pariharataH kutazcit kAraNAdaprAsukagrahaNagrAhaNayoH prAsukasyApi pratyAkhyAtasya vismaraNAt pratigrahe ca smRtvA punastadutsarjanaM viveka iti [ tattvArthavA0, pR. 622 ] // 50 // atha vyutsargasvarUpamAha sa vyutsargo malotsargAdyatIcAre'valambya sat / dhyAnamantamuhUrtAdi kAyotsargeNa yA sthitiH||51|| duHsvapna-duzcintana-malotsarjana-mUtrAticAra-nadImahATavItaraNAdibhiranyaizcApyatIcAre sati dhyAnamavalambya kAyamutsRjya antarmuhUrtadivasa-pakSa-mAsAdikAlAvasthAnaM vyusarga ityucyata iti // 51 / / 12 kI jAtI hai taba tadubhaya prAyazcittakA kathana vyartha hotA hai| isakA samAdhAna yaha hai ki saba pratikramaNa AlocanApUrvaka hI hote haiN| kintu antara yaha hai ki pratikramaNa gurukI AjJAse ziSya hI karatA hai aura tadubhaya guruke dvArA hI kiyA jAtA hai // 48 // viveka prAyazcittakA lakSaNa kahate haiM saMsakta annAdikameM doSoMko dUra karane meM asamartha sAdhu jo saMsakta annapAnake upakaraNAdiko alaga kara detA hai use sAdhuoMne viveka prAyazcitta mAnA hai // 49 // punaH anya prakArase vivekakA lakSaNa kahate haiM bhUlase aprAsuka arthAt sacittakA svayaM grahaNa karane yA kisIke dvArA grahaNa karAnepara usake chor3a deneko viveka prAyazcitta kahate haiN| athavA prAsuka vastu bhI yadi tyAgI huI hai aura usakA grahaNa ho jAye to smaraNa Ate hI usako chor3a denA viveka prAyazcitta hai // 50 / / vizeSArtha-yadi sAdhu bhUlase svayaM aprAsuka vastuko grahaNa kara letA hai, yA dUsareke dvArA grahaNa kara letA hai to smaraNa Ate hI usako tyAga denA viveka prAyazcitta hai| isI taraha yadi sAdhu tyAgI huI prAsuka vastuko bhI bhUlase grahaNa kara letA hai to smaraNa Ate hI tyAga denA viveka prAyazcitta hai // 50 // vyutsarga prAyazcittakA svarUpa kahate haiM malake tyAgane AdimeM atIcAra laganepara prazastadhyAnakA avalambana lekara antarmuhUrta Adi kAla paryanta kAyotsargapUrvaka arthAt zarIrase mamatva tyAgakara khar3e rahanA vyutsarga prAyazcitta hai // 51 // vizeSArtha-akalaMkadevane tattvArthavArtika (pR. 622 ) meM kahA hai-duHsvapna Anepara, khoTe vicAra honepara, malatyAgameM doSa laganepara, nadI! yA mahATavI (bhayAnaka jaMgala) ko pAra karanepara yA isI prakArake anya kAryoMse doSa laganepara dhyAnakA avalambana lekara tathA kAyase Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya atha tapaHsaMjJaM prAyazcittaM darzayati kRtAparAdhaH zramaNaH sttvaadigunnbhuussnnH| yatkarotyupavAsAdividhi tatkSAlanaM tpH||52|| upavAsAdi-AdizabdAdekasthAnAcAmlanivikRtyAdiparigrahaH / kSAlanaM-prAyazcittama // 52 // athAlocanAdiprAyazcittavidheviSayamAha bhaya-svarA-zaktyabodha-vismRtivyasanAdije / mahAvratAticAre'muSoDhA zuddhi vidhi caret // 13 // bhayatvarA-bhItyA palAyanam / amuM-AlocanAdilakSaNam / zuddhividhi-zAstroktaprAyazcittam // 53 // mamatva tyAgakara antarmuhUrta yA eka dina yA eka pakSa yA mAsa Adi taka khar3e rahanA vyutsarga tapa hai| kinhIMkA kahanA hai ki niyata kAla taka mana-vacana-kAyako tyAganA vyutsarga hai // 51 // Age tapa prAyazcittako kahate haiM zAstravihita AcaraNameM doSa lagAnevAlA kintu sattva dhairya Adi guNoMse bhUSita zramaNa jo prAyazcitta zAstrokta upavAsa Adi karatA hai vaha tapa prAyazcita hai // 52 // Age batalAte haiM ki ye AlocanAdi prAyazcitta kisa aparAdhameM kiye jAte haiM Darakara bhAganA, asAmarthya, ajJAna, vismaraNa, AtaMka aura roga Adike kAraNa mahAvratoMmeM atIcAra laganepara AlocanA, pratikramaNa, tadubhaya, viveka, vyutsarga aura tapa ye chaha zAstrokta prAyazcitta karanA cAhie / / 53 / / vizeSArtha-yahA~ kucha doSoMkA prAyazcitta zAstrAnusAra likhA jAtA hai-AcAryase pUche vinA AtApana Adi karanepara, dUsareke parokSameM usake pustaka-pIchI Adi upakaraNa le lenepara, pramAdase AcArya AdikA kahA na karanepara, saMghake svAmIse pUche binA usake kAmase kahIM jAkara lauTa Anepara, dUsare saMghase pUche vinA apane saMghameM jAnepara, deza aura kAlake niyamase yaavaz kartavya vizeSa vratakA dharmakathA Adike vyAsaMgase bhUla jAnepara kintu punaH usako kara lenepara, isI prakArake anya bhI aparAdhoMmeM AlocanA mAtra hI prAyazcitta hai| chaha indriyoM aura vacana Adiko lekara khoTe pariNAma honepara, AcArya Adise hAtha-paira AdikA dhakkA laga jAnepara, vrata, samiti aura guptikA pAlana kama honepara, cugulI, kalaha Adi karanepara, vaiyAvRtya svAdhyAya AdimeM pramAda karanepara, gocarIke lie jAnepara yadi liMgameM vikAra utpanna ho jAye tathA saMklezake anya kAraNa upasthita honepara pratikramaNa prAyazcitta hai| yaha pratikramaNa dina aura rAtrike anta meM aura bhojana, gamana AdimeM kiyA jAtA hai yaha prasiddha hai / kezaloMca, nakhoMkA chedana, svapnameM indriya sambandhI aticAra yA rAtribhojana karanepara tathA pAkSika, mAsika aura vArSika doSa AdimeM AlocanA aura pratikramaNa donoM kiye jAte haiN| mauna Adike binA AlocanA karanepara, peTase kIr3e nikalanepara, hima, DA~sa, macchara Adi tathA mahAvAyuse saMgharSa meM doSa laganepara, cikanI bhUmi, hare tRNa aura kIcar3ake Uparase jAnepara, jaMghA pramANa jalameM praveza karanepara, anyake nimittase rakhI vastukA apane lie upayoga kara lenepara, nAvase nadI pAra karanepara, pustaka yA pratimAke girA denepara, pA~ca sthAvara kAyakA ghAta honepara, binA dekhe sthAnameM mala-mUtrAdi karanepara, pAkSika Adi pratikramaNa kriyAke antameM tathA vyAkhyAna Adi karaneke antameM kAyotsarga karanA hI Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 dharmAmRta ( anagAra) atha chedaM nirdizati cirapravajitAdRptazaktazarasya saagsH| dinapakSAdinA dIkSAhApanaM chedamAdizet // 54 // spaSTam // 54 // atha mUlalakSaNamAha malaM paashvsthsNsktsvcchndessvvsnnke| kuzIle ca punaHkSAdAnaM paryAyavarjanAt // 55 // pArzvastha:-yo vasatiSa pratibaddha upakaraNopajIvI vA zramaNAnAM pAveM tiSThati / uktaM ca - 'vasadIsu a paDibaddho ahavA uvakaraNakArao bhnnio| pAsattho samaNANaM pAsattho NAma so hoii||' [ saMsakta:-yo vaidyakamantrajyotiSopajIvI rAjAdisevakazca syAt / uktaM ca 'vejjeNa va maMteNa va joisakasalattaNeNa pddibddho| rAyAdI sevaMto saMsatto NAma so hoI // [ svacchandaH-yastyaktagurukula: ekAkitvena svacchandavihArI jinavacanadUpako magacAritra iti yAvat / 15 uktaM ca 'AyariyakulaM muccA viharadi egAgiNo ya jo smnno| jiNavayaNaM NidaMto sacchaMdo hoI migacArI // ' [ prAyazcitta hai| thUkane yA pezAba Adi karanepara kAyotsarga kiyA hI jAtA hai / / 53 // cheda prAyazcitako kahate haiM jo sAdhu cirakAlase dIkSita hai, nirmada hai, samartha hai aura zUra hai usase yadi aparAdha ho jAye to dina, pakSa yA mAsa AdikA vibhAga karake dIkSA cheda deneko cheda prAyazcitta kahate haiM / arthAt usakI dIkSAke samayameM kasI kara dI jAtI hai| jaise pA~ca varSa ke dIkSitako cAra varSakA dIkSita mAnanA // 54 // mUla prAyazcittakA lakSaNa kahate haiM pArzvastha, saMsakta, svacchanda, avasanna aura kuzIla muniyoMko aparimita aparAdha honese pUrI dIkSA chedakara punaH dIkSA denA mUla prAyazcitta hai / / 55 / / vizeSArtha-inakA lakSaNa isa prakAra hai-jo muniyoMkI vasatikAoMke samIpameM rahatA hai, upakaraNoMse AjIvikA karatA hai use zramaNoMke pAsameM rahanese pAsattha yA pAzvastha kahate haiM / vyavahArasUtra (zve.) ke prathama uddeza meM ise tIna nAma diye haiM-pAvastha, prAsvastha aura pAzastha / darzana jJAna aura cAritrake pAsa meM rahatA hai kintu usameM saMlagna nahIM hotA isalie use pArzvastha kahate haiN| aura 'pra' arthAt prakarSase jJAnAdimeM nirudyamI hokara rahatA hai isalie prAsvastha kahate haiM / tathA pAza bandhanako kahate haiN| mithyAtva Adi bandhake kAraNa honese pAza hai| unameM rahanese use pAzattha kahate haiN| bhagavatI ArAdhanA (gA. 1300) meM kahA hai ki 1. jJAnAdInAM pArve tiSThatIti pArzvastha iti vyutpatteH / 2. prakarSaNa samantAt jJAnAdiSu nirudyamatagA svasthaH prAsvastha iti vyutpatteH / Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya 521 avasannaH yo jinavacanAnabhijJo muktacAritrabhAro jJAnacaraNabhraSTaH karaNAlasazca syAt / uktaM ca 'jiNavayaNamayANato mukkadhuro nnaanncrnnpribhttttho| karaNAlaso bhavittA sevadi osnnnnsevaao|' [ kuzIla:-yaH krodhAdikaSAyakaluSitAtmA vrataguNazIlaiH parihINaH saMghasyAnayakArI ca syAt / uktaM ca 'kohAdikalusidappA vayaguNasIlehi cAvi prihiinno| saMghassa aNayakArI kusIlasamaNotti NAyavvo // [ paryAyavarjanAt-aparimitAparAdhatvena sarvaparyAyamapahAya ityrthH||55|| atha parihArasya lakSaNaM vikalpAMzcAha vidhivadrAtyajanaM parihAro nijagaNAnupasthAnam / saparagaNopasthAnaM pArazcikamityayaM trividhaH // 56 // nijagaNAnupasthAna-pramAdAdanyamunisaMbandhinamRSi chAtraM gRhasthaM vA parapASaNDipratibaddhacetanA- 12 cetanadravyaM vA parastriyaM vA stenayato munIn praharato vA anyadapyevamAdi viruddhAcaritamAcarato navadazapUrva pArzvastha muni indriya kaSAya aura paMcendriyoMke viSayoMse parAbhUta hokara cAritrako tRNake samAna mAnatA hai| aise cAritranaSTa muniko pArzvastha kahate haiN| jo muni unake pAsa rahate haiM ve bhI vaise hI bana jAte haiN| jo sAdhu vaidyaka, mantra aura jyotiSase AjIvikA karatA hai tathA rAjA AdikI sevA karatA hai vaha saMsakta hai| vyavahArasUtra (u. 3) meM kahA hai ki saMsakta sAdhu naTakI taraha bahurUpiyA hotA hai / pArzvasthoMmeM milakara pArzvastha-jaisA ho jAtA hai, dUsaroM meM milakara una-jaisA ho jAtA hai isIse use saMsakta nAma diyA hai| jo gurukulako chor3akara ekAkI svacchanda vihAra karatA hai use svacchanda yA yathAcchanda kahate haiN| kahA hai-'AcAryakulako choDakara jo sAdha ekAkI vihAra karatA hai vaha jinavacanakA dUSaka mRgake samAna AcaraNa karanevAlA svacchanda kahA jAtA hai|' bhagavatI ArAdhanA (gA. 1310)meM kahA hai jo muni sAdhusaMghako tyAga kara svacchanda vihAra karatA hai aura Agamaviruddha AcAroMkI kalpanA karatA hai vaha svacchanda hai / zvetAmbara paramparAmeM isakA nAma yathAcchanda hai| chanda icchAko kahate haiN| jo Agamake viruddha icchAnukUla pravRtti karatA hai vaha sAdhu yathAcchanda hai| jo jinAgamase anajAna hai, jJAna aura AcaraNase bhraSTa hai, AlasI hai usa sAdhuko avasanna kahate haiN| vyavahArabhASyameM kahA hai ki jo sAdhu AcaraNameM pramAdI hotA hai, gurukI AjJA nahIM mAnatA vaha avasanna hai| tathA jo sAdhu kaSAyase kaluSita aura vrata, guNa aura zIlase rahita hotA hai tathA saMghakA Adeza nahIM mAnatA vaha kuzIla hai / ina pA~ca prakArake sAdhuoMko purAnI dIkSA dekara nayI dIkSA dI jAtI hai yaha mUla prAyazcitta hai // 55 // parihAra prAyazcittakA lakSaNa aura bheda kahate haiM zAstrokta vidhAnake anusAra divasa Adike vibhAgase aparAdhI muniko saMghase dUra kara denA parihAra prAyazcitta hai| isake tIna bheda haiM-nijaguNAnupasthAna, saparagaNopasthAna aura pAraMcika // 56 // Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 dharmAmRta ( anagAra) dharasyAditrikasaMhananasya jitaparISahasya dRDhadharmaNo dhIrasya bhavabhItasyaitat prAyazcittaM syAt / tena RSyAzramAd dvAtriMzaddaNDAntaravihitavihAreNa bAlamunInapi vandamAnena prativandanAvirahitena guruNA sahAlocayatA zeSajaneSu 3 kRtamaunavratena vidhRtaparAGmukhapicchena jaghanyataH paJca paJcopavAsA utkRSTataH SaNmAsopavAsAH kartavyAH / ubhayamapyAdvAdazavarSAditi / daryAtpunaranantaroktAn doSAnAcarataH paragaNopasthApanaM nAma prAyazcittaM syAt / sa sAparAdhaH svagaNAcAryeNa paragaNAcArya prati pratavyaH / so'pyAcAryastasyAlocanAmAkarNya prAyazcittamadatvA 6 AcAryAntaraM prasthApayati saptamaM yAvat / pazcimazca prathamAlocitAcArya prati prasthApayati / sa eva pUrvokta prAyazcittenainamAcArayati / evaM parihArasya prathamabhedo'nupasthApanAkhyo dvividhH| dvitIyastvayaM pArazcikAkhyaH / sa eSa tIrthakaragaNadharagaNipravacanasaMghAdyAsAdanakArakasya narendraviruddhAcaritasya rAjAnabhimatAmAtyAdInAM dattadIkSasya napakUlavanitAsevitasyaivamAdibhiranyaizca doSairdharmadUSakasya syAt / tadyathA, cAturvarNyazramaNasaMghaH saMbhUya tamAhUya eSa mahApApI pAtakI samayabAhyo na vandya iti ghoSayitvA dattvA'nupasthApanaM prAyazcittaM dezAnnirghATayati / so'pi svadharmavirahitakSetre gaNidattaM prAyazcittamAcaratIti // 56 // vizeSArtha-apane saMghase nirvAsita karaneko nija guNAnupasthAna kahate haiN| jo muni nau yA dasa pUrvakA dhArI hai, jisake Adike tIna saMhananoMmeM se koI eka saMhanana hai, parISahoMkA jetA, dRr3hadharmI, dhIra aura saMsArase bhayabhIta hai phira bhI pramAdavaza anya muniyoMse sambaddha RSi (?) athavA chAtrako, anya dharmAvalambI sAdhuoMkI cetana yA acetana vastuoMko athavA parastriyoMko curAtA hai, muniyoMpara prahAra karatA hai, anya bhI isa prakArake viruddha AcaraNa karanevAle usa sAdhuko nijaguNAnupasthAna nAmaka prAyazcitta hotA hai| isa prAyazcittake anusAra vaha doSI muni muniyoMke Azramase battIsa daNDa dUra rahakara vihAra karatA hai, bAla muniyoMkI bhI vandanA karatA hai, use badale meM koI vandanA nahIM karatA, kevala guruse AlocanA karatA hai, zeSa janoMse vArtAlApa nahIM karatA, mauna rahatA hai, pIchI ulaTI rakhatA hai, jaghanyase pA~ca-pA~ca upavAsa aura utkRSTase chaha mAsakA upavAsa use karanA caahie| ye donoM bAraha varSa paryanta karanA cAhie / jo muni darpase ukta doSa karatA hai use paragaNopasthApana prAyazcitta hotA hai| usa aparAdhI ko usake saMghake AcArya dasare saMghake AcAryake pAsa bheja dete haiN| dUsare saMghake AcArya bhI usakI AlocanA sunakara prAyazcitta nahIM dete aura tIsare AcAryake pAsa bheja dete haiM / isa taraha vaha sAta AcAryoMke pAsa jAtA hai| punaH use isI prakAra lauTAyA jAtA hai arthAt sAtavA~ AcArya chaTheke pAsa, chaThA pA~caveMke pAsa isa taraha vaha prathama AcAyake pAsa lauTatA hai| taba vaha pahalA AcArya pUrvokta prAyazcitta use detA hai| isa taraha parihAra prAyazcittake prathama bheda anupasthApanAke do bheda haiN| dUsarA' bheda pAraMcika hai| jo tIrthakara, gaNadhara, AcArya, pravacana, saMgha AdikI AsAdanA karatA hai, yA rAjaviruddha AcaraNa karatA hai, rAjAkI svIkRtike binA usake mantrI Adiko dIkSA detA hai, yA rAjakulakI nArIkA sevana karatA hai aura isI prakArake anya kAryoMse dharmako dUSaNa lagAtA hai usako pAraMcika prAyazcitta diyA jAtA hai| vaha isa prakAra hai-caturvidha zramaNa saMgha ekatra hokara use bulAtA hai| aura kahatA hai yaha pAtakI mahApApI hai, jinadharma bAhya hai, isakI vandanA nahIM karanA caahie| aisI ghoSaNA karake anupasthAna prAyazcitta dekara dezase nikAla detA hai| vaha bhI apane dharmase rahita kSetrameM rahakara AcAryake dvArA diye gaye prAyazcittako karatA hai| abhidhAna rAjendrakozameM pAraMcikakA vistArase varNana hai| usake do bheda haiM-AzAtanA pAraMcika aura pratisevanA pAraMcika / tIrthakara, pravacana, zruta, AcArya Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya 523 atha zraddhAnAkhyaM prAyazcittavikalpamAha gatvA sthitasya mithyAtvaM yaddIkSAgrAhaNaM punaH / tacchraddhAnamiti khyAtamupasthApanamityapi // 57 // spaSTam // 57 // atha prAyazcittavikalpadazakasya yathAparAdha prayogavidhimAha saiSA dazatayI shddhiblkaalaadypekssyaa| yathA doSaM prayoktavyA cikitseva zivAthibhiH // 58 // zuddhiH-prAyazcittam / kAlAdi / AdizabdAt sattvasaMhananAdi / pakSe dUSyAdi ca / yathAha 'dUSyaM dezaM balaM kAlamanalaM prakRti vyH|| sattvaM sAtmyaM tathAhArabhavasthAzca pRthgvidhaaH|| sUkSmasUkSmAH samIkSyakAM' dossaussdhiniruupnne| yo vartate cikitsAyAM na sa skhalati jAtucit // ' [ ] doSa:-aticAro vAtAdizca // 58 // 12 aura gaNadharakI AzAtanA karanepara jo pAraMcika diyA jAtA hai vaha AzAtanA pAraMcika hai| vaha pAraMcika jaghanyase chaha mAsa aura utkRSTa bAraha mAsa hotA hai| itane kAlataka aparAdhI sAdhu gacchase bAhara rahatA hai| pratisevanA pAraMcikavAlA sAdhu jaghanyase eka varSa aura utkRSTa bAraha varSa gacchase bAhara raha hai| pAraMcika prAyazcitta jise diyA jAtA hai vaha niyamase AcArya hI hotA hai isIlie vaha anya gaNameM jAkara prAyazcitta karatA hai / apane gaNameM rahakara karanese naye ziSya sAdhu turanta jAna sakate haiM ki AcAryane aparAdha kiyA hai / isakA unapara burA prabhAva par3a sakatA hai| paragaNameM jAnepara yaha bAta nahIM rhtii| vahA~ jAkara use jinakalpikakI caryA karanI hotI hai aura ekAkI dhyAna aura zrutacintanameM bAraha varSa bitAnA hote haiN| paragaNake AcArya usakI dekha-rekha rakhate haiN| vIranandikRta AcArasArameM bhI ( 6 / 54-64 ) isakA vizeSa varNana hai // 56 // zraddhAna nAmaka prAyazcittakA svarUpa kahate haiM jisane apanA dharma chor3akara mithyAtvako aMgIkAra kara liyA hai use punaH dIkSA deneko zraddhAna prAyazcitta kahate haiN| isako upasthApana bhI kahate haiM // 5 // vizeSArtha-punaH dIkSA deneko upasthApanA kahate haiN| tattvArthavArtikameM zraddhAna nAmaka prAyazcitta nahIM aataa| cAritresAra tathA AcArasArameM isakA kathana milatA hai // 57 / / doSake anusAra prAyazcittake ina dasa bhedoMke prayogakI vidhi batalAte haiM jaise Arogyake icchuka doSake anusAra bala, kAla AdikI apekSAse cikitsAkA prayoga karate haiN| vaise hI kalyANake icchukoMko bala, kAla, saMhanana AdikI apekSAse aparAdhake anusAra ukta dasa prakArake prAyazcittoMkA prayoga karanA cAhie / / 58 // 1. kSyaiSAM bha. ku. c.| 2. pR. 64 / 3. 665 / Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 dharmAmRta ( anagAra) athaivaM dazadhA prAyazcittaM vyavahArAta vyAkhyAya nizcayAttadbhedaparimANanirNayArthamAha vyavahAranayAditthaM prAyazcittaM dshaatmkm| nizcayAttadasaMkhyeyalokamAtrabhidiSyate // 59 // lokaH-pramANavizeSaH / uktaM ca 'pallo sAyara sUI padaro ya ghaNaMgulo ya jgseddhii| logapadaro ya logo aTTha pamANA muNeyavvA // ' [ mUlAcAra, gA. 116 ] // 59 // atha vinayAkhyatapovizeSalakSaNArthamAha syAt kaSAyahaSIkANAM viniitevinyo'thvaa| ratnatraye tadvati ca yathAyogyamanugrahaH // 60 // vinIte:-vihite pravartanAt srvthonirodhaadvaa| tadvati ca-ratnatrayayukte puMsi cakArAd ratnatrayatadbhAvakAnugrAhiNi nRpAdau ca / anugrhH-upkaarH||60|| atha vinayazabdanirvacanapurassaraM tatphalamupadarzayaMstasyAvazyakartavyatAmupadizati isa prakAra vyavahAranayase prAyazcittake dasa bhedoMkA vyAkhyAna karake nizcayanayase usake bheda karate haiM isa prakAra vyavahAranayase prAyazcittake dasa bheda haiN| nizcayanayase usake asaMkhyAta loka pramANa bheda haiM / / 5 / / vizeSArtha-alaukika pramANake bhedoMmeM eka bheda loka bhI hai| pramANake ATha bheda haiM-palya, sAgara, sUcyaMgula, pratarAMgula, dhanAMgula, jagat zreNI, jagatpratara aura loka / nizcayanaya arthAta paramArthase prAyazcittake bheda asaMkhyAta loka pramANa haiN| kyoMki doSa pramAdase lagatA hai aura AgamameM vyakta aura avyakta pramAdoMke asaMkhyAta loka pramANa bheda kahe haiN| ataH unase honevAle aparAdhoMkI vizuddhike bhI utane hI bheda hote haiM / akalaMkadevane tattvArthavArtika 9 / 22 sUtrake vyAkhyAnake antameM kahA hai ki jIvake pariNAmoMke bheda asaMkhyAta loka pramANa hote haiM, ataH aparAdha bhI utane hI hote haiM kintu jitane aparAdhake bheda haiM utane hI prAyazcittake bheda nahIM haiM / ataH yahA~ vyavahAranayase sAmUhika rUpase prAyazcittakA kathana kiyA hai| 'cAritrasAra meM cAmuNDarAyane bhI akalaMka devake hI zabdoMko doharAyA hai / / 59 // vinaya nAmaka tapakA lakSaNa kahate haiM krodha Adi kaSAyoM aura sparzana Adi indriyoMkA sarvathA nirodha karaneko yA zAstra vihita karmameM pravRtti karaneko athavA samyagdarzana Adi aura unase sampanna puruSa tathA 'ca' zabdase naye ratnatrayake sAdhakoMpara anugraha karanevAle rAjAA thAyogya upakAra karaneko vinaya kahate haiM // 6 // ___vinaya zabdakI niruktipUrvaka usakA phala batalAte hue use avazya karanekA upadeza dete haiM1. thAviro-bha. ku. c.| TEST Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya 525 yadvinayatyapanayati ca karmAsattaM nirAhuriha vinayam / zikSAyAH phalamakhilakSemaphalazcetyayaM kRtyH||61|| apanayati ca-vizeSeNa svargApavargI nayatIti cazabdena samuccIyate / iha-mokSaprakaraNe // 6 // atha vinayasya ziSTAbhISTaguNakasAdhanatvapAha sAraM sumaanusstve'hNduupsNpdihaahtii| zikSAsyAM vinayaH samyagasmin kAmyAH satAM guNAH // 32 // sAraM-upAdeyamiSTaphalamiti yAvat / svamAnuSatve-AryatvakulInatvAdiguNopete manuSyatve // 62 // atha vinayavihInasya zikSAyA viphalatvamAha zikSAhInasya naTavalliGgamAtmaviDambanam / avinItasya zikSA'pi khalamaitrIva kiMphalA // 63 // kiMphalA-niSphalA aniSTaphalA ca // 63 // 'vinaya' zabda 'vi' upasargapUrvaka 'nI nayane' dhAtuse banA hai| to 'vinayatIti vinayaH' / vinayatike do artha hote haiM-dUra karanA aura vizeSa rUpase prApta kraanaa| jo aprazasta koko dUra karatI hai aura vizeSa rUpase svarga aura mokSako prApta karAtI hai vaha vinaya hai| yaha vinaya jinavacanake jJAnako prApta karanekA phala hai aura samasta prakArake kalyANa isa niyamase hI prApta hote haiM / ataH ise avazya karanA cAhie // 61 // vizeSArtha-bhAratIya sAhityameM 'vidyA dadAti vinayam' vidyAse vinaya AtI hai, yaha sarvatra prasiddha hai| jaba vidyAsAmAnyase vinaya AtI hai to jinavANIke abhyAsase to vinaya AnA hI cAhie, kyoMki jinavANImeM sadguNoMkA hI AkhyAna hai| tIrthakara prakRtikA bandha jina solaha kAraNabhAvanAoMse hotA hai unameM eka vinayasampannatA bhI hai| Aja pAzcAttya sabhyatAke prabhAvase bhAratameM vinayako durgaNa mAnA jAne lagA hai aura vinayIko khushaamdii| kintu vinaya matalabase nahIM kI jaatii| gaNAnurAgase kI jAtI hai / svArthase prerita vinaya vitaya nahIM hai / / 61 / / Age kahate haiM-iSTa sadguNoMkA ekamAtra sAdhana vinaya hai AryatA, kulInatA Adi guNoMse yukta isa uttama manuSya paryAyakA sAra ahaMdrUpa sampatti arthAt jinarUpa nagnatA Adise yukta munipada dhAraNa karanA hai| aura isa ahaMdrUpa sampadAkA sAra arhanta bhagavAnake dvArA pratipAdita jinavANIkI zikSA prApta karanA hai| isa AhatI zikSAkA sAra samyakavinaya hai| aura isa vinayameM satpuruSoMke dvArA cAhane yogya samAdhi Adi guNa haiM / isa taraha vinaya jainI zikSAkA sAra aura jaina guNoMkA mUla hai // 2 // Age kahate haiM ki vinayahInakI zikSA viphala hai jainI zikSAse hIna puruSakA jinaliMga dhAraNa karanA naTakI taraha AtmaviDambanA mAtra hai| jaise koI naTa munikA rUpa dhAraNa kara le to vaha ha~sIkA pAtra hotA hai vaise hI jaina dharmake jJAnase rahita puruSakA jinarUpa dhAraNA karanA bhI hai| tathA vinayase rahita manuSyakI zikSA bhI durjanakI mitratAke samAna niSphala hai yA usakA phala burA hI hotA hai // 63 // Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 dharmAmRta (anagAra) atha vinayasya tattvArthamatena cAturvidhyamAcArAdizAstramatena ca paJcavidhavaM syAdityupadizati darzanajJAnacAritragocarazcaupacArikaH / caturdhA vinayo'vAci paJcamo'pi tpogtH||64|| aupacArika:-upacAre dhArmikacittAnugrahe bhavastatprayojano vA / vinayAditvAt svAthiko vA vaNu (?) / paJcamo'pi / uktaMca 'dasaNaNANe viNao caritta tava, ovacArio vinno| paMcavidho khalu viNao paMcamagaiNAigo bhaNio // [ mUlAcAra, gA. 367] // 64 // atha samyaktvavinayaM lakSayannAha darzanavinayaH zaGkAdyasannidhiH sopagRhanAdividhiH / bhaktyarcAvarNAvarNahatyanAsAdanA jinAviSu ca // 65 // zaGkAdyasannidhiH-zaGkA-kAGkSAdimalAnAM dUrIkaraNaM varjanamityarthaH / bhaktiH-arhadAdInAM guNAnu12 rAgaH / arcaa-drvybhaavpuujaa| varNa:-viduSAM pariSadi yuktibalAdyazojananam / avarNahRtiH-mAhAtmyasamarthanenAsadabhatadoSoddhAvanAzanam / anAsAdanA-avajJAnivartanamAdarakaraNamityarthaH // 65 // atha darzanavinayadarzanAcArayovibhAganirjJAnArthamAha doSocchede guNAdhAne yatno hi vinayo dRzi / dRgAcArastu tattvArtharucau yatno malAtyaye // 66 // malAtyaye-zaGkAdyabhAve sati / samyagdarzanAdInAM hi nirmalIkaraNe yatnaM vinayamAhuH / teSveva ca 18 nirmalIkRteSu yatnamAcAramAcakSate // 66 // Age vinayake tatvArthasUtrake matase cAra aura AcAra zAstrake matase pA~ca bheda . kahate haiM tattvArthazAstrake vicArakoMne darzanavinaya, jJAnavinaya, cAritravinaya aura upacAra vinaya, isa prakAra cAra bheda vinayake kahe haiN| aura AcAra Adi zAstrake vicArakoMne tapovinaya nAmakA eka pA~cavA~ bheda bhI kahA hai / / 64 // vizeSArtha-tattvArtha sUtrameM vinayake cAra bheda kahe haiM aura mUlAcArameM pA~ca bheda kahe haiM // 64 // darzanavinayako kahate haiM zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, anyadRSTi prazaMsA aura anAyatana sevA ina atIcAroMko dUra karanA darzanako vinaya hai / upagUhana, sthitikaraNa, vAtsalya aura prabhAvanA guNoMse use / yukta karanA bhI darzanavinaya hai / tathA arhanta siddha Adike guNoMmeM anurAgarUpa bhakti, unakI dravya aura bhAvapUjA, vidvAnoMkI sabhAmeM yuktike balase jinazAsanako yazasvI banAnA, usepara lagAye mithyA lAMchanoMko dUra karanA, usake prati avajJAkA bhAva dUra kara Adara utpanna karanA ye saba bhI samyagdarzanakI vinaya hai // 65 // Age darzanavinaya aura darzanAcArameM antara batalAte haiM samyagdarzanameM doSoMko naSTa karanemeM aura guNoMko lAne meM jo prayatna kiyA jAtA hai vaha vinaya hai, aura doSoMke dUra honepara tattvArthazraddhAnameM jo yatna hai vaha darzanAcAra hai| arthAt 1. 'vinayAdeH' ityanena svAthike ThaNi sati |-bh. ku. c.| 2. bha, ArA., gA. 744 / Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya 527 athASTadhA jJAnavinayaM vidheyatayopadizati zuddhavyaJjanavAcyatadvayatayA gurvAdinAmAkhyayA yogyAvagrahadhAraNena samaye tadbhAji bhaktyApi ca / yatkAle vihite kRtAJjalipuTasyAvyagrabuddheH zuceH sacchAstrAdhyayanaM sa bodhavinayaH sAdhyo'STadhApISTadaH // 6 // / zuddhetyAdi-zabdArthatadubhayAvaparItyena / gurvAdinAmAkhyayA-upAdhyAyacintApakAdhyetavyanAmadheyakathanena / yogyAvagrahadhAraNena-yo yatra sUtre'dhyetavye tapovizeSa uktastadavalambanena / samaye-zrute / tdbhaaji-shrutdhre| vihite-svaadhyaayvelaalkssnne| sacchAstrAdhyayanaM-upalakSaNAd guNanaM vyAkhyAnaM zAstradRSTayAcaraNaM ca // 67 // atha jJAnavinayajJAnAcArayovibhAganirNayArthamAha samyagdarzana Adike nirmala karane meM jo yatna hai vaha vinaya hai aura unake nirmala honepara unheM vizeSa rUpase apanAnA AcAra hai // 66 / / Age ATha prakArakI jJAnavinayako pAlanekA upadeza dete haiM zabda, artha aura donoM arthAt zabdArthakI zuddhatApUrvaka, guru AdikA nAma na chipAkara tathA jisa AgamakA adhyayana karanA hai usake lie jo vizeSa tapa batalAyA hai use apanAte hue, AgamameM tathA Agamake jJAtAoMmeM bhakti rakhate hue svAdhyAyake lie zAstravihita kAlameM, pIchI sahita donoM hAthoMko jor3akara, ekAgracittase mana-vacana-kAyakI zuddhipUrvaka, jo yuktipUrNa paramAgamakA adhyayana, cintana, vyAkhyAna Adi kiyA jAtA hai vaha jJAnavinaya hai| usake ATha bheda haiM jo abhyudaya aura mokSarUpI phalako denevAle haiN| mumukSuko use avazya karanA cAhie // 6 // vizeSArtha-samyagdarzanakI taraha samyagjJAnake bhI ATha aMga haiM-vyaMjanazuddhi, vAcyazuddhi, tadubhayazuddhi, anihnava, upadhAna, kAlazuddhi, vinaya aura bahumAna / vyaMjana arthAt zAstravacana zuddha honA cAhie, par3hate samaya koI akSara chUTanA nahIM cAhie, na azuddha par3hanA cAhie / vAcya arthAt zAstrakA artha zuddha karanA caahie| tadubhayameM vacana aura usakA artha donoM samagra aura zuddha hone caahie| jisa guruse adhyayana kiyA ho, jinake sAtha granthakA cintana kiyA ho tathA jisa granthakA adhyayana aura cintana kiyA ho una sabakA nAma na chipAnA anihnava hai / AcArAMga Adi dvAdazAMga aura unase sambaddha aMga bAhya granthoMke adhyayanakI jo vidhi zAstravihita hai, jisameM kucha tapa Adi karanA hotA hai usake sAtha zrutakA adhyayana upadhAna hai / kucha grantha to aise hote haiM jinakA svAdhyAya kabhI bhI kiyA jAtA hai kintu paramAgamake adhyayanake lie svAdhyAyakAla niyata hai| usa niyata samayapara hI svAdhyAya karanA kAlazuddhi hai / mana-vacana-kAyakI zuddhi, donoM hAtha jor3anA Adi vinaya hai, jinAgamameM aura usake dhArakoMmeM zraddhA bhakti honA bahumAna hai| isa taraha ATha aMga sahita samyagjJAnakI ArAdhanA karanese svarga aura mokSako prApti hotI hai / / 67 / / Age jJAnavinaya aura jJAnAcArameM kyA bheda hai ? yaha batalAte haiM Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 dharmAmRta ( anagAra) yatno hi kAlazuddhacAdau syAjjJAnavinayo'tra tu| sati yatnastadAcAraH pAThe tatsAdhaneSu ca // 6 // atra-kAlazuddhayAdau sati / pAThe-zrutAdhyayane / tatsAdhaneSu-pustakAdiSu // 68 / / atha cAritravinayaM vyAcaSTerucyA'rucyahRSIkagocararatidveSojjhanenocchalat krodhAdicchidayA'sakRtsamitiSUdyogena guptyaasthyaa| sAmAnyetarabhAvanAparicayenApi vratAnyaddharana dhanyaH sAdhayate caritravinayaM zreyaH zriyaH pArayam // 69 // rucyA:-manojJAH / guptyAsthayA-zubhamanovAkkAyakriyAsvAdareNa / sAmAnyetarabhAvanA--sAmAnyena mA'bhUt ko'pIha duHkhItyAdinA / vizeSeNa ca nigRhNato vAGmanasI ityAdinA granthena prAguktAH / pArayaMsamathaM poSakaM vA // 69 / / atha cAritravinayatadAcArayovibhAgalakSaNArthamAha--- samityAdiSu yatno hi cAritravinayo mataH / tadAcArastu yasteSu satsu yatno vatAzrayaH // 70 // spaSTam // 7 // kAlazuddhi, vyaMjanazuddhi Adike lie jo prayatna kiyA jAtA hai vaha jJAnavinaya hai / aura kAlazuddhi Adike honepara jo zrutake adhyayanameM aura usake sAdhaka pustaka AdimeM yatna kiyA jAtA hai vaha jJAnAcAra hai| arthAt jJAnake ATha aMgoMkI pUrtike lie prayatna jJAnavinaya hai aura unakI pUrti honepara zAstrAdhyayanake lie prayatna karanA jJAnAcAra hai // 68 / / cAritravinayako kahate haiM indriyoMke rucikara viSayoMmeM rAgako aura arucikara viSayoMmeM dveSako tyAga kara, utpanna hue krodha, mAna, mAyA aura lobhakA chedana karake, samitiyoM meM bArambAra utsAha karake, zubha mana-vacana-kAyakI pravRttiyoMmeM Adara rakhate hue tathA vratoMkI sAmAnya aura vizeSa bhAvanAoMke dvArA ahiMsA Adi vratoMko nirmala karatA huA puNyAtmA sAdhu svarga aura mokSalakSmIkI poSaka cAritra vinayako karatA hai // 69 / / vizeSArtha-jinase cAritrakI virAdhanA hotI hai yA cAritrako kSati pahu~catI hai una sabako dUra karake cAritrako nirmala karanA cAritrakI vinaya hai| indriyoMke viSayoMko lekara jo rAga-dveSa utpanna hotA hai usIse krodhAdi kaSAya utpanna hotI haiN| aura ye saba cAkhike ghAtaka haiN| ataH sarvaprathama to indriyoMkI pravRttipara aMkuza lagAnA Avazyaka hai| usameM saphalatA milanepara krodhAdi kaSAyoMko bhI rokA jA sakatA hai| unake sAtha hI gupti aura samitiyoM meM vizeSa udyoga karanA caahie| aura pahale jo pratyeka vratakI sAmAnya aura vizeSa bhAvanA batalAyI haiM unakA cintana bhI satata rahanA caahie| isa taraha ye saba prayatna cAritrakI nirmalatAmeM kAraNa honese cAritravinaya kahA jAtA hai // 69 // cAritravinaya aura cAritrAcArameM kyA bheda hai ? yaha batalAte haiM samiti AdimeM yatnako cAritravinaya kahate haiN| aura samiti Adike honepara jo mahAvratoMmeM yatna kiyA jAtA hai vaha cAritrAcAra hai // 70 / / Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya 529 529 atha pratyakSapUjyaviSayasyaupacArika (vinayasya) kAyikabhedaM saptaprakAraM vyAkartumAha abhyutthAnocitavitaraNoccAsanAdhujjhanAnu. __ vrajyA poThAdyupanayavidhiH kAlabhAvAGgayogyaH / kRtyAcAraH praNatiriti cAGgena saptaprakAraH kAryaH sAkSAd guruSu vinayaH siddhikAmaisturIyaH // 71 // abhyutthAnaM AdareNAsanAderutthAnam / ucitavitaraNaM-yogyapustakAdidAnam / uccAsanAdi- 6 uccasthAnagamanAdi / anuvrajyA-prasthitena saha kiMcida gamanama / kAlayogyaH-uSNakAlAdiSu zItAdikriyA bhAvayogyaH preSaNAdikaraNam / aGgayogyaH-zarIrabalayogyaM mardanAdi / uktaM ca 'paDirUvakAyasaMphAsaNadA paDirUvakAlakiriyA ya / pesaNakaraNaM saMdhArakaraNaM uvakaraNapaDilihaNaM // ' [ mUlAcAra, gA. 375 ] praNatiriti-iti zabdAdevaM prakAro'nyo'pi sanmukhagamanAdiH / saprakAraH / uktaM ca 'aha opacArio khalu viNao tiviho samAsado bhnnio| satta cauviha duviho bodhavvo ANupubIe // ' [ mUlAcAra, gA. 381 ] // 71 // atha tadvAcikabhedamAha hitaM mitaM parimitaM vacaH sUtrAnuvIci ca / bruvan pUjyAzcaturbhedaM vAcikaM vinayaM bhajet // 72 // hitaM-dharmasaMyuktam / mitaM-alpAkSarabahvartham / parimitaM--kAraNasahitam / sUtrAnuvIci- .. pratyakSa meM vartamAna pUjya puruSoMkI kAya sambandhI aupacArika vinayake sAta bheda kahate haiM __ pUjya gurujanoMke sAkSAt upasthita honepara svAtmopalabdhirUpa siddhike icchuka sAdhuoMko zarIrase sAta prakArakA aupacArika vinaya karanA cAhie-1. unake Anepara AdarapUrvaka apane Asanase utthnaa| 2. unake yogya pustaka Adi denaa| 3. unake sAmane U~ce Asanapara nahIM baiThanA / 4. yadi ve jAve to unake sAtha kucha dUrI taka jaanaa| 5. unake lie Asana Adi laanaa| 6. kAla bhAva aura zarIrake yogya kArya karanA arthAt garmIkA samaya ho to zItalatA pahu~cAnekA aura zItaRtu ho to zIta dUra karanekA prayatna karanA / 7. praNAma krnaa| isI prakArake anya bhI kArya kAyika upacAra vinaya hai / / 71 / / vizeSArtha-mUlAcArameM kahA hai-guru Adike zarIrake anukUla mardana Adi karanA, isakI vidhi yaha hai ki guruke samIpameM jAkara unakI pIchIse unake zarIrako tIna bAra poMchakara Agantuka jIvoMko bAdhA na ho isa taraha Adara pUrvaka jitanA guru saha sake utanA hI mardana kare, tathA bAla vRddha avasthAke anurUpa vaiyAvRtya kare, gurukI AjJAse kahIM jAnA ho to jAye, ghAsa vagairahakA sa~tharA bichAve aura prAtaH sAyaM guruke upakaraNoMkA pratilekhana kare / yaha saba kAyika vinaya hai // 7 // vAcika aupacArika vinayake bheda kahate haiM pUjya puruSoMkI cAra prakArakI vAcika vinaya karanA cAhie-hita arthAt dharmayukta vacana bole, mita arthAt zabda to gine cune hoM kintu mahAn artha bharA ho, parimita arthAt 67 Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 9 12 15 530 AgamaviruddhaM ( ogamArthAviruddham ) / vAkyaM ca ) // 72 // dharmAmRta (anagAra ) zabdAd bhagava- ( nnityAdipUjApurassaraM vacanaM vANijyAdyavarNakaM nirundhanna zubhaM bhAvaM kurvan priyahite matim / AcAryAderavApnoti mAnasaM vinayaM dvidhA // 73 // ( azubhaM ... samyaktvavi - ) rAdhanaprANivadhAdikam / priyahite - priye dharmopakArake, hite ca samyaktvajJAnAdike / AcAryAdeH - sUryupAdhyAyasthavirapravartakagaNadharAdeH // 73 // atha parokSagurvAdigocaramaupacArika vinayaM trividhaM prati prayuGkte - vAGmanastanubhiH stotrasmRtyaJjalipuTAdikam / parokSeSvapi pUjyeSu vidadhyAdvinayaM tridhA // 74 // api pUjyeSu -- dIkSAguru zrutaguru-tapodhikeSu / apizabdAt tapoguNavayaH kaniSTheSvArtheSu zrAvakeSu ca yathArhaM vinayakaraNaM lakSayati / yathAhu: 'rAdiNie uNarAdiNie su a ajjA su ceva gihivagge / viNao jahAriho so kAyavvo appamatteNa // ' [ mUlAcAra, gA. 384 ] rAdiNie - rAdhike dIkSAgurI zrutagurau tapo'dhike cetyarthaH / uNa rAdiNiesu UnarAtreSu tapasA guNairvayasA ca kaniSTheSu sAdhuSvityarthaH // 74 // kAraNa honepara hI bole, tathA Agamase aviruddha bole / 'ca' zabda se bhagavAnkI nitya pUjA Adise sambaddha vacana bole aura vyApAra Adise sambaddha vacana na bole // 72 // mAnasika aupacArika vinayake bheda kahate haiM - AcArya Adi ke viSaya meM azubha bhAvoMko rokatA huA tathA dharmopakAraka kAryoM meM aura samyagjJAnAdika viSayameM manako lagAtA huA mumukSu do prakArakI vinayako prApta hotA hai / arthAt mAnasika vinayake do bheda haiM- azubha bhAvoMse nivRtti aura zubha bhAvoMmeM pravRtti || 13 || vizeSArtha - mUlAcAra meM kahA hai - saMkSepa meM aupacArika vinayake tIna bheda haiM-kAyika, vAcika aura mAnasika / kAyikake sAta bheda haiM, vAcikake cAra bheda haiM aura mAnasika ke do bheda haiM / dazaivaikAlika ( a. 9) meM bhI vAcikake cAra tathA mAnasikake do bheda kahe haiM kintu kAyikake ATha bheda kahe haiM ||73 || Age parokSa guru Adike viSaya meM tIna prakArakI aupacArika vinaya kahate haiM - jo dIkSAguru, zAstraguru aura tapasvI pUjya jana sAmane upasthita nahIM haiM, unake sambandha meM vacana, mana aura kAyase tIna prakArakI vinaya karanI caahie| vacanase unakA stavana Adi karanA cAhie, manase unake guNoMkA smaraNa- cintana karanA cAhie aura kAyase parokSameM bhI unheM hAtha jor3akara praNAma Adi karanA cAhie / 'api' zabdase tAtparya hai ki jo apane se tapameM, guNameM aura avasthAmeM choTe haiM una sAdhuoM meM tathA zrAvakoM meM bhI yathAyogya vinaya karanA cAhie ||74 || 1. bha. ku. ca / 2. bha. ku. ca / 'bhagava' ityato'gre lipikArapramAdenAgrimazlokasya bhAgaH samAgata iti pratibhAti / 3. paDivo khalu viNao kAiyajoe ya vAya mANasio / aTTha cavviha duviho parUvaNA tassiyA hoI // Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya 531 mara.18 atha tapovinayamAha yathoktamAvazyakamAvahana sahan paroSahAnagraguNeSu cotsahan / bhajastapovRddhatapAMsyahelayan tapolaghUneti tapovinItatAm // 7 // AvazyakaM avazasya karma vyAdhyAdiparavazenApi kriyata iti kRtvA / athavA avazyasya rAgAdibhiranAyattIkRtasya karma iti vigRhya 'dvandvamanojJAdeH' ityanena vun / agraguNeSu-uttaraguNeSvAtapanAdiSu saMyamavizeSeSu vA uparimaguNasthAneSu vaa| tapovRddhAH-tapAMsi vRddhAni adhikAni yeSAM na punastapasA vRddhA iti, ha alukprasaMgAt / aheDayan-anavajAnan / svasmAttapasA hInAnapi yathAsvaM saMbhAvayannityarthaH // 75 // "atha vinayabhAvanAyA phalamAha jJAnalAbhArthamAcAravizuddhayayaM shivaathibhiH| ArAdhanAdisaMsiddhaye kArya vinayabhAvanam // 76 // spaSTam // 76 // athArAdhanAdItyatrAdizabdasaMgRhItamarthajAtaM vyAkartumAhadvAraM yaH sugategaMNezagaNayoryaH kAmaNaM yastapo vRttjnyaanRjutvmaardvyshHsaucityrtnaarnnvH| yaH saMklezadavAmbudaH zrutagurudyotakadIpazca yaH sa kSepyo vinayaH paraM jagadinAjJApAravazyena cet // 77 // sugate:-mokSasya / dvAraM sakalakarmakSayahetutvAt / svargasya vA pracurapuNyAsravanimittatvAt / kArmaNaMvazIkaraNam / saucityaM-gurvAdyanugraheNa vaimnsynivRttiH| saMklezaH-rAgAdi / zrutaM-AcAroktakramajJatvaM vizeSArtha-mUlAcArameM bhI kahA hai jo apanese bar3e dIkSA guru, zAstraguru aura viziSTa tapasvI haiM, tathA jo tapase, guNase aura avasthAse choTe haiM, AryikAe~ haiM, gRhastha haiM / una sabameM bhI sAdhuko pramAda chor3akara yathA yogya vinaya karanA cAhie // 74 / / tapovinayakA svarUpa kahate haiM roga Adi ho jAnepara bhI jinako avazya karanA hotA hai athavA jo karma rAgAdiko dUra karake kiye jAte haiM una pUrvokta AvazyakoMko jo pAlatA hai, parISahoMko sahatA hai, AtApana Adi uttara guNoMmeM athavA Uparake guNasthAnoM meM jAnekA jisakA utsAha hai, jo apanese tapameM adhika haiM una tapovRddhoMkA aura anazana Adi tapoMkA sevana karatA hai tathA jo apanese tapameM hIna haiM unakI bhI avajJA na karake yathAyogya Adara karatA hai vaha sAdhu tapa vinayakA pAlaka hai // 7 // Age vinaya bhAvanAkA phala kahate haiM mokSake abhilASiyoMko jJAnakI prApti ke lie, pA~ca AcAroMko nirmala karaneke lie aura samyagdarzana Adiko nirmala karanA Adi rUpa ArAdhanA AdikI samyak siddhike lie vinayako barAbara karanA cAhie / / 76 // Uparake zlokameM 'ArAdhanAdi meM Aye Adi zabdase gRhIta arthako kahate haiM jo sugatikA dvAra hai, saMghake svAmI aura saMghako vazameM karanevAlI hai, tapa, cAritra, jJAna, saralatA, mArdava, yaza aura saucityarUpI ratnoMkA samudra hai| saMklezarUpI dAvAgnike lie meghake tulya hai, zruta aura guruko prakAzita karaneke lie utkRSTa dIpakake samAna hai| aisI vinayako bhI yadi AtmadveSI isalie burI kahate haiM ki vinayI puruSa tInoM lokoMke nAthakI Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 dharmAmRta (anagAra) kalpajJatvaM ca / kSepyaH-kutsyo vyapohyo vA / jagadityAdi-vinaye hi vartamAno vizvanAthAjJAparAyattaH syAt // 77 // atha nirvacana (-lakSita-) lakSaNe vaiyAvRtye tapasi mumukSu prayukta klezasaMklezanAzAyAcAryAdidazakasya yaH / vyAvRttastasya yatkarma tadvaiyAvRtyamAcaret // 7 // klesh:-kaaypiiddaa| sNkleshH-dussprinnaamH| AcAryAdidazakasya-AcAryopAdhyAyatapasvizaikSaglAna-gaNa-kula-saMgha-sAdhu-manojJAnAm / Acaranti yasmAd vratAnItyAcAryaH / mokSArtha zAstramupetya yasmAdadhIyata iti upAdhyAyaH / mahopavAsAdyanuSThAyI tpsvii| zikSAzIla: shaikssH| rujA kliSTazarIro glAnaH / 9 sthavirasantatiH gaNaH / dIkSakAcAryaziSyasaMstyAyastrIpuruSasaMtAnarUpaH kulam / cAturvarNyazramaNa nivahaH saMghaH / cirapravajita: sAdhuH / lokasaMmato manojJaH // 78 // atha vaiyAvRtyaphalamAhamuktyudyuktaguNAnuraktahRdayo yAM kAMcidapyApadaM teSAM tatpathaghAtinI svvdvsynyo'nggvRtyaa'thvaa| yogyadravyaniyojanena zamayatyudghopadezena vA mithyAtvAdiviSaM vikarSati sa khalvAhaMntyamapyarhati // 79 // AjJAke parAdhIna ho jAtA hai to isIse siddha hai ki vinayako avazya karanA caahie| arthAt trilokInAthakI AjJAke adhIna honA hI vinayake mahattvako batalAtA hai // 7 // vaiyAvRtya tapakA nirukti siddha lakSaNa batalAte hue granthakAra mumukSuoMko usake pAlanake lie prerita karate haiM AcArya, upAdhyAya, tapasvI, zaikSa, glAna, gaNa, kula, saMgha, sAdhu aura manojJa ina dasa prakArake muniyoMke kleza arthAt zArIrika pIr3A aura saMkleza arthAt Arta raudrarUpa duSpariNAmoMkA nAza karane ke lie pravRtta sAdhu yA zrAvaka jo karma-mana, vacana aura kAyakA vyApAra karatA hai vaha vaiyAvRtya hai, use karanA cAhie / 78 // _ vizeSArtha-vyAvRttake bhAvako vaiyAvatya kahate haiM arthAt ukta dasa prakArake sAdhuoMke kAyika kleza aura mAnasika saMklezako dUra karane meM jo pravRtta hotA hai, usakA karma vaiyAvRtya kahAtA hai| jinase muni vrata lete haiM ve AcArya hote haiN| jina muniyoMke pAsa jAkara sAdhu AtmakalyANake lie adhyayana karate haiM ve upAdhyAya kahalAte haiN| mahopavAsa Adi karanevAle sAdhu tapasvI kahalAte haiN| naye dIkSita sAdhuoMko zaikSa kahate haiN| jinake roga hai unheM glAna kahate haiN| sthavira sAdhaoMkI paramparAko gaNa kahate haiN| dIkSA denevAle AcAryakI ziSya paramparAko kula kahate haiN| cAra prakArake muniyoMke samUhako saMgha kahate haiN| jisa sAdhuko dIkSA liye bahuta kAla bIta gayA hai use sAdhu kahate haiN| aura jo lokamAnya sAdhu ho use manojJa kahate haiN| ina dasa prakArake sAdhuoMkA vaiyAvRtya karanA cAhie / / 78 // vaiyAvRtyakA phala kahate haiM jisa sAdhu yA zrAvakakA hRdaya muktike lie tatpara sAdhuoMke guNoMmeM Asakta hai aura jo isIlie una sAdhuoMpara muktimArgako ghAta karanevAlI daivI, mAnuSI, tairazcI athavA zarIrame Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya 533 teSAM-muktyudyuktAnAm / tatpathaghAtinI-muktimArgocchedinI / aNgvRtyaa-kaaycessttyaa| anya(yogya ) dravyaniyojanena-yogyauSadhAnnavasatyAdiprayogeNa / vikarSati-dUrIkaroti // 79 // atha sArmikavipadupekSiNo doSaM prakAzya vaiyAvRtyasya tapohRdayatvaM samarthayate sadharmApadi yaH zete sa zete sarvasaMpadi / vaiyAvRtyaM hi tapaso hRdayaM bruvate jinAH // 8 // hRdayaM-antastattvam // 80 / / * bhUyo'pi tatsAdhyamAha samAdhyAdhyAnasAnAthya tathA nivicikitstaa| sadharmavatsalatvAdi vaiyAvRtyena sAdhyate // 8 // sAdhyate-janyate jJApyate vA / uktaM ca 'guNADhaye pAThake sAdhau kRze zaikSe tapasvini / sapakSe samanujJAte saMghe caiva kule gnne|| zayyAyAmAsane copagRhIte paThane tthaa| AhAre cauSadhe kAyamalojjhasthApanAdiSu / / mArIdurbhikSacaurAdhvavyAlarAjanadISu ca / vaiyAvRtyaM yateruktaM saparigraharakSaNam // bAlavRddhAkule gacche tathA gurvAdipaJcake / vaiyAvRtyaM jinaruktaM kartavyaM svazaktitaH // ' [ acetanakRta koI vipatti Anepara, use apane hI Upara AyI huI jAnakara zArIrika ceSTAse athavA saMyamake aviruddha auSadhI, AhAra, vasati Adike dvArA zAnta karatA hai, athavA mithyA-darzana, mithyAjJAna, avirati, pramAda, kaSAya aura yogarUpI viSako prabhAvazAlI zikSAke dvArA dUra karatA hai vaha mahAtmA indra, ahamindra, cakravartI Adi padoMkI to ginatI hI kyA, nizcayase tIrthakara padake bhI yogya hotA hai / / 7 / / sAdharmiyoMpara AyI vipattiyoMkI upekSA karanevAleke doSa batalAkara isa bAtakA samarthana karate haiM ki vaiyAvRtya tapakA hRdaya hai jo sAdharmIpara Apatti Anepara bhI sotA rahatA hai-kucha pratIkAra nahIM karatA, vaha samasta sampattike viSayameM bhI sotA hai, arthAt use koI sampatti prApta nahIM hotii| kyoMki arhanta devane vaiyAvRtyako bAhya aura abhyantara tapoMkA hRdaya kahA hai arthAt zarIrameM jo sthiti hRdayakI hai vahI sthiti tapoMmeM vaiyAvRtyakI hai / / 80 // punaH vaiyAvRtyakA phala batalAte haiM vaiyAvRtyase ekAgracintA nirodha rUpa dhyAna, sanAthapanA, glAnikA abhAva tathA sAdharmIvAtsalya Adi sAdhe jAte haiM / / 81 // vizeSArtha-kisI sAdhupara dhyAna karate samaya yadi koI upasarga yA parISaha A jAye to use dUra karanepara sAdhukA dhyAna nirvighna hotA hai / isase vaha sanAthatA anubhava karatA hai ki usakI bhI koI cintA karanevAlA hai| isI taraha rogI sAdhukI sevA karanese glAni dUra hokara nirvicikitsA aMgakA pAlana hotA hai| ina sabase sAdhamivAtsalya to bar3hatA hI hai| Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 dharmAmRta ( anagAra) guNADhaye-guNAdhike / kRze-vyAdhyAkrAnte / shyyaayaaN-bstau| upagRhIte-upakAre AcAryA disvIkRte vaa| saparigraharakSaNaM-saMgRhItarakSaNopetam / athavA guNADhyAdInAmAgatAnAM saMgraho rakSA ca 3 kartavyetyarthaH / bAlA:-navakapravajitAH / vRddhAH-tapoguNavayobhiradhikAH / gacche saptapuruSasantAne gurvAdipaJcake AcAryopAdhyAyapravartakasthaviragaNadhareSu // 81 // atha mumukSoH svAdhyAye nityAbhyAsavidhipUrvakaM niruktimukhena tadarthamAha nityaM svaadhyaaymbhysyetkrmnirmlnodytH| sa hi svasmai hito'dhyAyaH samyagvA'dhyayanaM zruteH // 42 // hitaH-saMvaranirjarAhetutvAt / samyagityAdi- susamyagAkevalajJAnotpatteH zrutasyAdhyayanaM svAdhyAya9 ityanvarthAzrayaNAt // 82 // vayAvRtyake sambandhameM kahA hai-guNoMmeM adhika upAdhyAya, sAdha, durbala yA vyAdhise __ grasta navIna sAdhu, tapasvI, aura saMgha kula tathA gaNakI vaiyAvRtya karanA caahiye| unheM vasatikAmeM sthAna denA cAhie, baiThaneko Asana denA cAhie, paThanameM sahAyatA karanI cAhie tathA AhAra, auSadhameM, sahayoga karanA caahie| mala nikala jAye to use uThAnA - caahie| isI taraha mArI, durbhikSa, cora, mAge, sarpAdi tathA nadI AdimeM svIkRta sAdhu AdikI rakSAke lie vaiyAvRtya kahA hai| arthAt jo mArgagamanase thakA hai, yA coroMse satAyA gayA hai, nadIke kAraNa trasta hai, siMha, vyAghra Adise pIr3ita hai, bhArI rogase grasta hai, durbhikSase pIr3ita hai una sabakA saMrakSaNa karake unakI sevA karanI caahie| bAla aura vRddha tapasviyoMse Akula gacchakI tathA AcArya, upAdhyAya, sthavira, pravartaka aura gaNadhara ina pAcoMkI sarvazaktise vaiyAvRtya karanA cAhiye / aisA jinadevane kahA hai // 8 // aba mumukSuko nitya vidhipUrvaka svAdhyAyakA abhyAsa karanekI preraNA karate hue svAdhyAyakA niruktipUrvaka artha kahate haiM jJAnAvaraNAdi karmoke athavA mana vacana kAyakI kriyAke vinAzake lie tatpara mumukSu ko nitya svAdhyAya karanA caahie| kyoMki 'sva' arthAt AtmAke lie hitakAraka paramAgamake 'adhyAya' arthAt adhyayanako svAdhyAya kahate haiN| athavA 'su' arthAt samyak zrutake jaba taka kevalajJAna utpanna ho taba taka adhyayanako svAdhyAya kahate haiM / / 82 // vizeSArtha-svAdhyAya zabdakI do niruktiyA~ hai-sva+adhyAya aura su+adhyAya / adhyAyakA artha adhyayana hai| sva AtmAke lie hitakara zAstroMkA adhyayana svAdhyAya hai kyoMki samIcIna zAstroMke svAdhyAyase karmoMkA saMvara aura nirjarA hotI hai / aura 'su' arthAt samyak zAstroMkA adhyayana svAdhyAya hai / / 8 / / 1. AiriyAdisu paMcasu savAlavuDDAulesu gacchesu / vaiyAvaccaM vuttaM kAdavvaM savvasattIe / guNAdhie uvajjhAe tavassi sisse ya duvvale / sAhugaNe kule saMghe samaNuNNe ya cApadi // sejjogAsaNisejjo tahovahipaDilehaNAhi uvaggahide / AhArosahavAyaNa vikiciNaM vaMdaNAdIhiM ||-muulaacaar, 5 / 192-194 ... Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya atha samyakazabdArthakathanapurassaraM svAdhyAyasyAdyaM vAcanAkhyaM bhedamAha zabdArthazuddhatA drutavilambitAdhUnatA ca samyaktvam / zaddhagranthArthobhayadAna pAtre'sya vAcanA bhedaH // 43 // da-drutamaparibhAvya jhaTityuccaritam / bilambitamasthAne vizramya vizramyoccaritam / AdizabdenAkSarapadacyutAdidoSAstahInatvam / vAcanA-vAcanAkhyaH // 83 // atha svAdhyAyasya pracchanAkhyaM dvitIyaM bhedaM lakSayati pracchanaM saMzayocchittya nizcitadraDhanAya vaa| prazno'dhItipravRttyarthatvAdadhotirasAvapi // 84 // saMzayocchittyai-granthe'rthe tadubhaye vA kimidamitthamanyathA veti sandehamucchettum / nizcitadRDhanAya- 1 idamityameveti nizcite'rthe balamAdhAtum / adhItItyAdi-adhyayanapravRttinimittatvena prazno'pyadhyayanamityucyate, .. iti na sAmAnyalakSaNasyAvyAptiriti bhAvaH / / 84 // athavA mukhya eva prazne svAdhyAyavyapadeza ityAha kimetadevaM pAThayaM kimeSo'rtho'syeti sNshye| nizcitaM vA draDhayituM pRcchan paThati no na vA // 85 // etad-akSaraM padaM vAkyAdi / nizcitaM-padamarthaM vA / paThati no na--paThatyevetyarthaH / / 85 // Age 'samyak' zabda kA artha batalAte hue svAdhyAyake prathama bheda vAcanAkA svarUpa ... . kahate haiM zabdakI zuddhatA, arthakI zuddhatA, vinA vicAre na to jaldI-jaldI par3hanA aura na asthAnameM ruka-rukakara par3hanA, tathA 'Adi' zabdase par3hate hue akSara yA pada na chor3anA ye saba samyaktva yA samIcInatA hai / aura vinaya Adi guNoMse yukta pAtrako zuddha grantha, zuddha usakA artha aura zuddha grantha tathA artha pradAna karanA svAdhyAyakA bheda vAcanA hai||83|| svAdhyAyake dUsare bheda pracchanAkA svarUpa kahate haiM grantha, artha aura donoMke viSayameM 'kyA yaha aisA hai yA anyathA hai' isa sandehako dUra karaneke lie athavA 'yaha aisA hI hai' isa prakArase nizcitako bhI dRr3ha karaneke lie prazna karanA pRcchanA hai / isapara yaha zaMkA ho sakatI hai ki svAdhyAyakA lakSaNa to adhyayana kahA hai / yaha lakSaNa praznameM kaise ghaTita hotA hai| prazna to adhyayana nahIM hai ? isake samAdhAnake lie kahate haiN| prazna adhyayanakI pravRtti meM nimitta hai| praznase adhyayanako bala milatA hai isalie vaha bhI svAdhyAya hai / / 84 // vizeSArtha-bahuta-se loga svAdhyAya karate haiM kintu koI zabda yA artha yA donoM samajhameM na Anese aTaka jAte haiN| yadi koI samajhAnevAlA na huA to unakI gAr3I hI ruka jAtI hai aura svAdhyAyakA Ananda jAtA rahatA hai| ataH prazna karanA svAdhyAyakA mukhya aMga hai| magara usa prazna karaneke do hI uddeza hone cAhie, apane sandehako dUra karanA aura apane samajhe hueko dRr3ha krnaa| yadi vaha kevala vivAdake lie yA pANDitya pradarzanake lie hai to vaha svAdhyAyakA aMga nahIM hai / / 84 // Age kahate haiM ki praznakA svAdhyAya nAma aupacArika nahIM hai mukhya hai kyA ise aise par3hanA cAhie ? kyA isa padakA yaha artha hai ? isa prakArakA saMzaya honepara yA nizcitako dRr3ha karane ke lie pUchane vAlA kyA par3hatA nahIM hai ? par3hatA hI hai // 85 / / Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 dharmAmRta ( anagAra) athAnuprekSAkhyaM tadvikalpaM lakSayati sA'nuprekSA yadabhyAso'dhigatArthasya cetsaa| svAdhyAyalakSama pATho'ntarjalpAtmA'trApi vidyate // 86 // vidyate-asti pratIyate vA / AcAraTIkAkArastu 'pracchannazAstrazravaNamanuprekSya vA'nityatvAdyanucintanamiti vyAcaSTe // 86 // athAmnAyaM dharmopadezaM ca tadbhedamAha __ AmnAyo ghoSazuddhaM yada vRttasya parivartanam / dharmopadezaH syAddharmakathA saMstutimaGgalA // 8 // 9 ghoSazuddhaM-ghoSa uccAraNaM zuddho drutavilambitAdidoSarahito yatra / vRttasya-paThitasya zAstrasya / privrtnN-anuudyvcnm| sNstutiH-devvndnaa| maGgalaM-paJcanamaskArAzIH zAntyAdivacanAdi / ukta ca 'pariyaTTaNA ya vAyaNa pacchaNamaNupehaNA ya dhmmkhaa| thudimaMgalasaMjutto paMcaviho hoi sjjhaao|| [ mUlAcAra, gA. 393 ] dharmakatheti triSaSTizalAkApuruSacaritAnItyAcAraTIkAyAm // 87 // atha dharmakathAyAzcAturvighyaM darzayannAha - vizeSArtha-isa zabda, pada yA vAkyako kaise par3hanA cAhiye yaha zabdaviSayaka pRcchA hai aura isa zabda, pada yA vAkyakA kyA artha hai, yaha arthaviSayaka pRcchA hai| granthakAra kahate haiM jo aisA pUchatA hai kyA vaha par3hatA nahIM hai, par3hatA hai tabhI to pUchatA hai| ataH prazna karanA mukhya rUpase svAdhyAya hai / / 85 // svAdhyAyake bheda anuprekSAkA svarUpa kahate haiM jAne hue yA nizcita hue arthakA manase jo bAra-bAra cintavana kiyA jAtA hai vaha anuprekSA hai| isa anuprekSAmeM bhI svAdhyAyakA lakSaNa antarjalpa rUpa pATha AtA hai|||86|| vizeSArtha-vAcanA vagairahameM bahirjalpa hotA hai aura anuprekSAmeM mana hI manameM par3hane yA vicAranese antarjalpa hotA hai| ataH svAdhyAyakA lakSaNa usameM bhI pAyA jAtA hai| mUlAcArakI TIkAmeM ( 5 / 196) anityatA Adike bAra-bAra cintavanako anuprekSA kahA hai aura isa taraha use svAdhyAyakA bheda svIkAra kiyA hai / / 86 // Age svAdhyAyake AmnAya aura dharmopadeza nAmaka bhedoMkA svarUpa kahate haiM par3he hue granthake zuddhatApUrvaka punaH punaH uccAraNako AmnAya kahate haiN| aura devavandanAke sAtha maMgala pAThapUrvaka dharmakA upadeza karaneko dharmakathA kahate haiM / / 8 / / vizeSArtha-paThita granthako zuddhatA pUrvaka uccAraNa karate hue kaNThastha karanA AmnAya hai| mUlAcArakI TIkAmeM terasaTha zalAkA puruSoMke caritako dharmakathA kahA hai arthAt unakI carcA vArtA dharmakathA hai // 8 // Age dharmakathAke cAra bhedoMkA svarUpa kahate haiM Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 saptama adhyAya 537 AkSepaNoM svamatasaMgrahaNI samekSI, vikSepaNoM kumatanigrahaNoM yathArham / saMvejanoM prathayitu sukRtAnubhAvaM, nivedanoM vadatu dharmakathAM viraktyai // 8 // samekSI-sarvatra tulyadarzI upekSAzIla ityarthaH / sukRtAnubhAvaM-puNyaphalasaMpadam / viraktyai- bhavabhogazarIreSu vairAgyaM janayitum / / 88 // atha svAdhyAyasAdhyAnyabhidhAtumAha prajJotkarSajuSaH zrutasthitipuSazceto'kSasaMjJAmuSaH ___ saMdehacchidurAH kaSAyabhidurAH prodyttpomeduraaH| saMvegollasitAH sadadhyavasitAH sarvAticArojjhitAH svAdhyAyAt paravAdyazaGkitadhiyaH syuH zAsanobhAsinaH // 8 // dharmakathAke cAra bheda haiM-AkSepaNI, vikSepaNI, saMvejanI aura nirvdnii| samadarzI vaktAko yathAyogya anekAnta matakA saMgraha karanevAlI AkSepaNI kathAko, ekAntavAdI matoMkA nigraha karanevAlI vikSepaNI kathAko, puNyakA phala batalAneke lie saMvejanI kathAko aura saMsAra zarIra aura bhogoMmeM vairAgya utpanna karAne ke lie nivedanI kathAko kahanA cAhie / / 8 / / vizeSArtha-bhagavatI ArAdhanA (gA-656-657 ) meM dharmakathAke ukta cAra bheda kahe haiN| jisa kathAmeM jJAna aura cAritrakA kathana kiyA jAtA hai ki mati Adi jJAnoMko yaha svarUpa hai aura sAmAyika Adi cAritrakA yaha svarUpa hai use AkSepaNI kahate haiN| jisa kathAmeM svasamaya aura parasamayakA kathana kiyA jAtA hai vaha vikSepaNI hai| jaise vastu sarvathA nitya hai, yA sarvathA kSaNika hai, yA sarvathA eka hI hai, yA sarvathA aneka hI hai, yA saba satsvarUpa hI hai, yA vijJAnarUpa hI hai, yA sarvathA zUnya hai ityaadi| parasamayako pUrvapakSake rUpameM upasthita karake pratyakSa anumAna aura Agamase usameM virodha batalAkara kathaMcit nitya, kathaMcit anitya, kathaMcit eka, kathaMcit aneka ityAdi svarUpamayakA nirUpaNa karanA vikSepaNI kathA hai| jJAna, cAritra aura tapake abhyAsase AtmAmeM kaisI-kaisI zaktiyA~ prakaTa hotI haiM isakA nirUpaNa karanevAlI kathA saMvejanI hai| zarIra apavitra hai kyoMki rasa Adi sAta dhAtuoMse banA hai, raja aura vIrya usakA bIja hai, azuci AhArase usakI vRddhi hotI hai aura azuci sthAnase vaha nikalatA hai| aura kevala azuci hI nahIM hai asAra bhI hai / tathA strI, vastra, gandha, mAlA-bhojana Adi bhoga prApta honepara bhI tRpti nahIM hotii| unake na milanepara yA milane ke bAda naSTa ho jAnepara mahAna zoka hotA hai| deva aura manuSya paryAya bhI duHkhabahula hai, sukha kama hai| isa prakAra zarIra aura bhogoMse virakta karanevAlI kathA nirvedanI hai // 88 // svAdhyAyake lAbha batalAte haiM svAdhyAyase mumukSakI tarkaNAzIla buddhikA utkarSa hotA hai, paramAgamakI sthitikA poSaNa hotA hai arthAt paramAgamakI paramparA puSTa hotI hai| mana, indriyA~ aura saMjJA arthAt AhAra, bhaya, maithuna aura parigrahakI abhilASAkA nirodha hotA hai| sandeha arthAt saMzayakA 1. AkSepiNI kathAM kuryAt prAjJaH svamatasaMgrahe / vikSepiNI kathAM tajjJaH kuryAd durmatanigrahaH / / saMvedinoM kathAM puNyaphalasampatprapaJcane / nirvedinoM kathAM kuryAda vairAgyajananaM prati // -mahApu. 12135-136 / Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 dharmAmRta ( anagAra) __ saMjJAH-AhArAdyabhilASAH / sddhyvsitaaH-prshstaadhyvsaayaaH| zAsanodbhAsinaH-jinamataprabhAvakAH // 89 // atha stutilakSaNasvAdhyAyaphalamAha zuddhajJAnaghanArhadadbhataguNagrAmagrahavyagradhI stadvayaktyudadhuranUtanoktimadhurastotrasphuTodgAragIH / mUti prazrayanirmitAmiva dadhattatkicidunmudraya tyAtmasthAma kRtI yatorijayinAM prApnoti rekhAM dhuri // 10 // chedana hotA hai, krodhAdi kaSAyoMkA bhedana hotA hai| dinodina tapameM vRddhi hotI hai| saMvega bhAva bar3hatA hai| pariNAma prazasta hote haiM / samasta atIcAra dUra hote haiM, anyavAdiyoMkA bhaya nahIM rahatA, tathA jinazAsanakI prabhAvanA karane meM mumukSu samartha hotA hai // 8 // vizeSArtha-samasta jinAgama cAra anuyogoMmeM vibhAjita hai-prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura drvyaanuyog| jisameM tresaTha zalAkA puruSoMkA carita varNita hai tathA dhArmika kathAe~ haiM ve saba grantha prathamAnuyogameM Ate haiN| aise granthoMkA svAdhyAya karanese purAtana itivRttakA jJAna honeke sAtha puNya aura pApake phalakA spaSTa bodha hotA hai| usase svAdhyAya karanevAlekA mana pApase haTakara puNyakAryoM meM lagatA hai| sAtha hI puNyameM AsaktikA bhI burA phala dekhakara pApakI taraha puNyako bhI heya mAnakara saMsArase virakta hokara AtmasAdhanAmeM lagatA hai| jo prathama svAdhyAyameM pravRtta hote haiM unake lie kathA pradhAna grantha bahuta upayogI hote haiM, unameM unakA mana lagatA hai isase hI ise prathama anuyoga kahA hai| karaNa pariNAmako kahate haiM aura karaNa gaNitake sUtroMko bhI kahate haiN| ataH jina granthoMmeM lokaracanAkA, madhyalokameM honevAle kAlake parivartanakA, cAroM gatiyoMkA tathA jIvake pariNAmoMke AdhArapara sthApita guNasthAnoM, mArgaNAsthAnoM AdikA kathana hotA hai unheM karaNAnuyoga kahate haiN| karaNAnuyogake AdhArapara hI vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya nAmaka dharmadhyAna hote haiN| aura guNasthAnoMke bodhase jIva apane pariNAmoMko sudhAranekA prayatna karatA hai| jina granthoMmeM zrAvaka aura munike AcArakA varNana hotA hai unheM caraNAnuyoga kahate haiN| mokSakI prAptimeM cAritrakA to pramukha sthAna hai ataH mumukSuko cAritra pratipAdaka granthoMkA to svAdhyAya karanA hI caahie| .usake binA cAritrakI rakSA aura vRddhi sambhava nahIM hai / tathA jIvAjIvAdi sAta tattvoMkA, nava padArthoMkA, SaT dravyoMkA jisameM varNana ho use dravyAnuyoga kahate hai| usakI svAdhyAyase tattvoMkA samyagjJAna hokara AtmatattvakI yathArtha pratIti hotI hai / isake sAtha hI svAdhyAyase buddhi tIkSNa hotI hai, indriya-mana Adiko vazameM karanekA bala milatA hai| darzana zAstrakA adhyayana karanese kisI anya matAvalambIse bhaya nahIM rahatA / Ajake yugameM svAdhyAyase bar3hakara dUsarA tapa nahIM hai / ataH svAdhyAya avazya karanA cAhie // 8 // Age stutirUpa svAdhyAyakA phala kahate haiM stutirUpa svAdhyAyameM pravRtta mumukSukI manovRtti nirmala jJAnaghanasvarUpa arhanta bhagavAnke guNoM ke samUhameM AgrahI honeke kAraNa Asakta rahatI hai| usakI vacanapravRtti bhagavAnke guNoMkI vyaktise bhare hue aura nayI-nayI uktiyoMse madhura stotroMke prakaTa ullAsako liye hue hotI hai / tathA usakI zarIrayaSTi aisI hotI hai mAno vaha vinayase hI banI hai| isa taraha Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya 539 grahaH-abhinivezaH / AtmasthAma-svavIryam / arijayinAM-mohajetRNAm // 10 // atha paJcanamaskArasya paramamaGgalatvamupapAdya tajjapasyotkRSTasvAdhyAyarUpatAM nirUpayati malamakhilamupAstyA gAlayatyaGginAM ya cchivaphalamapi maGgalAti yattatparAya'm / paramapuruSamantro maGgalaM maGgalAnAM zrutapaThanatapasyAnuttarA tajjapaH syAt // 11 // akhilaM-upAttamapUrva ca / upAstyo -vAGmanasajapakaraNalakSaNArAdhanena / maGgaM-puNyam / uktaM ca 'malaM pApamiti proktamupacArasamAzrayAt / taddhi gAlayatItyuktaM maGgalaM paNDitairjanaiH / / ' tathA 'maGgazabdo'yamuddiSTaH puNyArthasyAbhidhAyakaH / tallAtItyucyate sadbhirmaGgalaM maGgalAthibhiH // ' [ ] vaha jJAnI apanI anirvacanIya Atmazaktiko prakaTa karatA hai jisase vaha mohako jItanevAloMkI agrapaMktiko pAtA hai // 10 // vizeSArtha-bhagavAn arhanta devake anupama guNoMkA stavana bhI svAdhyAya hI hai| jo mana-vacana-kAyako ekAgra karake stavana karatA hai vaha eka tarahase apanI Atmazaktiko hI prakaTa karatA hai| kAraNa yaha hai ki stavana karanevAlekA mana to bhagavAnke guNoMmeM Asakta rahatA hai kyoMki vaha jAnatA hai ki zaddha jJAnaghanasvarUpa paramAtmAke ye hI gaNa hai| usake vacana stotra pAThameM saMlagna rahate haiN| jisameM nayI-nayI bAteM AtI haiN| stotra par3hate hue pAThaka vinamratAkI mUrti hotA hai / isa taraha apane mana-vacana-kAyase vaha bhagavAnkA guNAnuvAda karate hue unake prati apanI asIma zraddhA vyakta karake apaneko tanmaya karatA hai / yaha tanmayatA hI use moha vijayI banAtI hai kyoMki zuddhAtmA ke guNoMmeM jo anurAga hotA hai vaha sAMsArika rAgadveSakA unmUlaka hotA hai / / 90 // Age paMcanamaskAra mantrako paramamaMgala aura usake japako utkRSTa svAdhyAya batalAte haiM paiMtIsa akSaroMke paMcanamaskAra mantrakI vAcanika yA mAnasika japa karane rUpa upAsanAse prANiyoMkA pUrvabaddha tathA AgAmI samasta pApa naSTa hotA hai tathA abhyudaya aura kalyANako karanevAle puNyako lAtA hai isalie yaha maMgaloMmeM utkRSTa maMgala hai| tathA usakA japa utkRSTa svAdhyAyarUpa tapa hai // 91 // vizeSArtha-maMgala zabdakI nirukti dhavalAke prArambhameM isa prakAra kI hai-'malaM gAlayati vinAzayati dahati hanti vizodhayati vidhvaMsayatIti maGgalam // ' [ pu. 1, pR. 32 ] jo malakA gAlana karatA hai, vinAza karatA hai, jalAtA hai, ghAta karatA hai, zodhana karatA hai yA vidhvaMsa karatA hai use maMgala kahate haiN| kahA hai-upacArase pApako bhI mala kahA hai| usakA gAlana karatA hai isalie paNDitajana use maMgala kahate haiN| dUsarI vyutpattike anusAra maMga zabdakA artha sukha hai, use jo lAve vaha maMgala hai| kahA hai-yaha maMga zabda puNyarUpa arthakA kathana karatA hai, use lAtA hai isalie maMgalake Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 dharmAmRta ( anagAra) parAyaM-pradhAnam / yathAha 'eso paMca NamokAro' ityaadi| prmpurussmntr:-pnyctrishdkssropraajitmntrH| malaM gAlayati 3 maGgaM ca lAti dadAtIti maGgalazabdasya vyutpAdanAt natapasyA-svAdhyAyArabhyaM tapaH / anuttarAparamA / yathAha 'svAdhyAyaH paramastAvajjapaH paJcanamaskRteH / paThanaM vA jinendroktazAstrasyaikAgracetasA // ' [ tattvAnu. 80 ] // 11 // athAzIHzAntyAdivacanarUpasyApi maGgalasyAhavyAnaniSThasya zreyaskaratvaM kathayati arhaddhyAnaparasyAhaMna zaM vo dizyAt sadAstu vH| zAntirityAdirUpo'pi svAdhyAyaH zreyase mataH // 12 // zAntiH / tallakSaNaM yathA 'sukhataddhetusaMprAptirduHkhata tuvAraNam / taddhetuhetavazcAnyadapIdRk zAntiriSyate / / ' [ ] ityAdi jayavAdAdi / / 92 // icchuka satpuruSa maMgala kahate haiN| paMcanamaskAra mantrakI vAcanika yA mAnasika japase samasta saMcita pApakA nAza hotA hai aura AgAmI pApakA nirodha hotA hai tathA sAMsArika aizvarya aura mokSasukhakI bhI prApti hotI hai isIlie ise maMgaloMmeM bhI parama maMgala kahA hai| AptaparIkSAke prArambhameM svAmI vidyAnandane parameSThIke guNastavanako paramparAse maMgala kahA hai kyoMki parameSThIke guNoMke stavanase Atmavizuddhi hotI hai| usase dharmavizeSakI utpatti aura adharmakA pradhvaMsa hotA hai / paMcanamaskAra mantrameM paMcaparameSThIko hI namaskAra kiyA gayA hai| usa mantrakA japa karanese pApakA vinAza hotA hai aura puNyakI utpatti hotI hai| pApoMkA nAza karaneke kAraNa hI ise pradhAna maMgala kahA hai| kahA hai-yaha paMcanamaskAra mantra saba pApoMkA nAzaka hai aura saba maMgaloMmeM prathama maMgala hai| isake sAtha namaskAra mantrakA jApa karanA svAdhyAya bhI hai| kahA bhI hai-'paMcanamaskAra mantrakA japa athavA ekAgracittase jinendra bhagavAnke dvArA pratipAdita zAstrakA par3hanA parama svAdhyAya hai|9shaa Age kahate haiM ki arhantake dhyAnameM tatpara mumukSukA AzIrvAda rUpa aura zAnti Adi rUpa maMgala vacana kalyANakArI hotA hai jo sAdhu pradhAna rUpase arhantake dhyAnameM tatpara rahatA hai usake 'arhanta tumhArA kalyANa kareM' yA tumheM sadA zAnti prApta ho, ityAdi rUpa bhI svAdhyAya kalyANakArI mAnI gayI hai // 22 // vizeSArtha-'bhI' zabda batalAtA hai ki kevala vAcanA Adi rUpa svAdhyAya hI kalyANakArI nahIM hai kintu jo sAdhu nirantara arhantake dhyAnameM lIna rahatA hai usake AzIrvAda rUpa vacana, zAntiparaka vacana aura jayavAdarUpa vacana bhI svAdhyAya hai / zAntikA lakSaNa isa prakAra hai-sukha aura usake kAraNoMkI samyak prApti tathA duHkha aura usake kAraNoMkA nivAraNa tathA isI taraha sukhake kAraNoMke bhI kAraNoMkI prApti aura duHkhake kAraNoMke bhI kAraNoMkI nivRttiko zAnti kahate haiN| arthAt jina vacanoMse sukha aura usake kAraNa tathA kAraNoMke bhI Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya atha vyutsargaM dvibhedamuktvA dvidhaiva tadbhAvanAmAha - bAhyo bhaktAdirupadhiH krodhAdizcAntarastayoH / tyAgaM vyutsargamasvantaM mitakAlaM ca bhAvayet // 93 // bAhyaH - AtmanA'nupAttastena sahaikatvamanApanna ityarthaH / bhaktAdiH - AhAravasatyAdiH / asvantaMprANAntaM yAvajjIvamityarthaH / mitakAlaM - muhUrttAdiniyatasamayam // 93 // atha vyutsargazabdArtha niruktyA vyanakti bAhyAbhyantaradoSA ye vividhA bandhahetavaH / yasteSAmuttamaH sargaH sa vyutsarge nirucyate // 14 // vyutsargaH vividhAnAM doSANAmuttamaH prANAntiko lAbhAdinirapekSazca sargaH sarjanaM tyajanam // 94 // kAraNa prApta hote haiM tathA duHkha, usake kAraNa aura duHkhake kAraNoMke bhI kAraNa dUra hote haiM aise zAntirUpa vacana bhI svAdhyAya rUpa hai / tathA jayavAdarUpa vacana isa prakArake hote haiM - 'samasta sarvathA ekAnta nItiyoMko jItanevAle, satya vacanoMke svAmI tathA zAzvat jJAnAnandamaya jinezvara jayavanta hoM / ' pUjanake prArambha meM jo svastipATha par3hA jAtA hai vaha svastivacana hai / jaise tInoM lokoke guru jinazreSTha kalyANakArI hoM isa tarahake vacanoMko par3hanA bhI svAdhyAya hai / sArAMza yaha hai ki namaskAra mantra kA jApa, stutipATha Adi bhI svAdhyAyarUpa hai kyoMki pAThaka mana lagAkara unake dvArA jinadeva ke guNoMmeM hI anurakta hotA hai / jina zAstroMmeM tattvavicAra yA AcAravicAra hai unakA paThana-pAThana tathA upadeza to svAdhyAya hai hI / isa prakAra svAdhyAyakA svarUpa hai ||12|| 541 1. 'jayanti nirjitAzeSa-sarvathaikAntanItayaH / satyavAkyAdhipAH zazvad vidyAnandA jinezvarAH // ' [ pramANaparIkSAkA maMgala zloka ] 2. 'svasti trilokagurave jinapuGgavAya ' 3. azeSamadvaitamabhogya bhogyaM nivRttivRttyoH paramArthakoTyAm / abhogyabhogyAtmavikalpabuddhayA nivRttimabhyasyatu mokSakAGkSI // [ AtmAnuzA. 235 zlo. ] Age vyutsargake do bheda kahakara do prakArase unakI bhAvanA kahate haiM vyutsargake do bheda haiM- bAhya aura Antara / jisakA AtmA ke sAtha ekatvarUpa sambandha nahIM hai aise AhAra, vasati Adike tyAgako bAhya vyutsarga kahate haiN| aura AtmA ke sAtha ekarUpa hue krodhAdike tyAgako Antara vyutsarga kahate haiM / isa vyutsargakI bhAvanA bhI do prakAra hai - eka jIvanaparyanta, dUsare niyata kAla taka / arthAt AhArAdikA tyAga jIvanaparyanta bhI kiyA jAtA hai aura kucha samaya ke lie bhI kiyA jAtA hai // 93 // Age niruktike dvArA vyutsarga zabdakA artha kahate haiM karmabandhake kAraNa jo vividha bAhya aura abhyantara doSa haiM unake utkRSTa sargako - tyAgako vyutsarga kahate haiM ||294 || vizeSArtha - vyutsarga zabda vi + ut + sargake melase banA hai / 'vi' kA artha hotA hai| vividha, utkA utkRSTa aura sargakA artha hai tyAga / karmabandhake kAraNa bAhya doSa haiM strIputrAdikA sambandha, aura Antara kAraNa hai mamatva bhAva Adi / ina vividha doSoM ko uttama tyAga arthAt jIvanaparyantake lie lAbha AdikI apekSAse rahita tyAga vyutsarga hai / kahA~ 3 Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 dharmAmRta ( anagAra) atha vyutsargasvAminamutkarSato nirdizati dehAda viviktamAtmAnaM pazyan guptitrayIM shritH| svAGge'pi nispRho yogI vyutsagaM bhajate param // 15 // yogI-saddhyAnaniSTho yatiH // 15 // atha prakArAntareNAntaraGgopadhivyutsargamAha kAyatyAgazcAntaraGgopadhivyutsarga iSyate / sa dvadhA niyatAnehA sArvakAlika ityapi // 16 // niyatAnehA-parimitakAlaH // 96 // atha parimitakAlasya dvau bhedAvAha tatropyAdyaH punaadhA nityo naimittikastathA / AvazyakAdiko nityaH parvakRtyAdikaH paraH // 97 // AvazyakAdika:-AdizabdAta mlotsrgaadyaashryH| parvakRtyAdika:-pArvaNakriyAniSadyApuraHsaraH // 97 // hai-'yaha samasta saMsAra ekarUpa hai| kintu nivRttikA parama prakarSa honepara samasta jagat abhogya hI pratIta hotA hai| aura pravRttikA parama prakarSa honepara samasta jagat bhogya hI pratIta hotA hai / ataH yadi Apa mokSake abhilASI haiM to jagatke sambandhameM yaha abhogya hai aura yaha bhogya hai isa vikalpa buddhikI nivRttikA abhyAsa kareM // 14 // utkRSTa vyutsargake svAmIko batalAte haiM jo apane AtmAko zarIrase bhinna anubhava karatA hai, tInoM guptiyoMkA pAlana karatA hai aura bAhya arthakI to bAta hI kyA, apane zarIrameM bhI nispRha hai vaha samyadhyAnameM lIna yogI utkRSTa vyutsargakA dhAraka aura pAlaka hai // 95 // antaraMga vyutsargakA svarUpa prakArAntarase kahate haiM pUrva AcArya kAyake tyAgako bhI antaraMga parigrahakA tyAga mAnate haiN| vaha kAyatyAga do prakArakA hai-eka niyatakAla aura dUsarA sArvakAlika // 16 // niyatakAla kAyatyAgake do bheda batalAte haiM niyatakAla aura sArvakAlika kAyatyAgameM se niyatakAla kAyatyAgake do bheda haiMeka nitya aura dUsarA naimittika / Avazyaka karate samaya yA malatyAga Adi karate samaya jo , kAyatyAga hai vaha nitya hai| aura aSTamI, caturdazI Adi poMmeM kriyAkarma karate samaya yA . baiThane AdikI kriyAke samaya jo kAyatyAga kiyA jAtA hai vaha naimittika hai / / 97 // . vizeSArtha-kAyatyAgakA matalaba hai zarIrase mamatvakA tyAga / pratidina sAdhuko jo chaha Avazyaka karma karane hote haiM usa kAlameM sAdhu zarIrase mamatvakA tyAga karatA hai, yaha usakA nitya kartavya hai| ataH yaha nitya kAyatyAga hai| aura parva AdimeM jo dhArmika kRtya karate samaya kAyatyAga kiyA jAtA hai vaha naimittika kAyatyAga hai // 27 // 1. 'vyutsarjanaM vyutsrgstyaagH| sadvividhaH-bAhyopadhityAgo'bhyantaropadhityAgazceti / anupAttaM vAstudhana dhAnyAdi bAhyopadhiH / krodhAdirAtmabhAvo'bhyantaropadhiH / kAyatyAgazca niyatakAlo yAvajjIvaM vA'bhyanta ropadhityAga ityucyate |'-srvaarthsi., 9 / 26 / Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya 543 atha prANAntikakAyatyAgasya traividhyamAha bhkttyaagengginiipraayophyaanmrnnstridhaa| yAvajjIvaM tanutyAgastatrAdyo'rhAdibhAvabhAk // 98 // iGginImaraNaM-svavaiyAvRtyasApekSaparavaiyAvRtyanirapekSam / prAyopayAnaM-svaparavaiyAvRtyanirapekSam / prAyopagamanamaraNamityarthaH / arkAdibhAvAH / tadyathA 'arihe liMge sikkhA viNayasamAhI ya aNiyadavihAre / pariNAmovadhijahaNA sidI ya taha bhAvaNAo ya // sallehaNA disA khAmaNA ya aNusiTThi paragaNe cariyA / maggaNa suTThida uvasaMpayA ya parichA ya paDilehA // ApucchA ya paDicchaNamegassAloyaNA ya gunndosaa| sejjA saMthAro vi ya NijjavagapayAsaNA hANI // paccakkhANaM khAmaNa khamaNaM aNusaTri saarnnaakvce| samadAjjhANe lessA phalaM vijahaNA ya nneyaaiN||' [ bha. ArA., gA. 67-70 ] arihe-ahaH savicArapratyAkhyAnasya yogyaH / liMge-cihnam / zikSA-zrutAdhyayanam / viNaya--- vinayo maryAdA jJAnAdibhAvanAvyavasthA hi jJAnAdivinayatayA praaguktaa| upAstirvA vinayaH / samAhI- 15 samAdhAnaM zubhaupayoge zuddhopayoge vA manasa ekatAkaraNam / aNiyadavihAro-aniyatakSetrAvAsaH / prinnaamo-svkaarypryaalocnm| uvdhijhnnaa-prigrhprityaagH| sidI-ArohaNam / bhAvaNAabhyAsaH / sallehaNA-kAyasya kaSAyANAM ca samyak kRzIkaraNam / disA-elAcAryaH / khAmaNA-para- 18 prANoMke chUTane taka kiye gaye kAyatyAgake tIna bheda kahate haiM jIvana paryanta arthAt sArvakAlika kAyatyAgake tIna bheda haiM-bhakta pratyAkhyAna maraNa, iMginImaraNa, prAyopagamana maraNa / ina tInoM meM se prathama bhakta pratyAkhyAnamaraNameM arhat liMga Adi bhAva huA karate haiM // 98 // vizeSArtha-jisameM bhojanake tyAgakI pradhAnatA hotI hai use bhakta pratyAkhyAna maraNa kahate haiN| jisameM sAdhu apanI sevA svayaM to karatA hai kintu dUsarese sevA nahIM karAtA usa sanyAsamaraNako iMginImaraNa kahate haiM / isa sanyAsa maraNa karanevAle sAdhu mauna rahate haiN| rogAdikakI pIr3A honepara pratIkAra nahIM karate / na bhUkha-pyAsa, zIta-uSNa Adi kI hI vedanA kA pratIkAra karate haiN| [ bhagavatI ArA., gA. 2061 paryanta ] / prAyopagamana karanevAle muni to svayaM hI apanI sevA karate haiM aura na dUsaroMko hI karane dete haiM / bhakta pratyAkhyAnameM svayaM bhI apanI sevA kara sakate haiM aura dUsaroMse bhI karA sakate haiN| kintu prAyopagamanameM nhiiN| jinakA zarIra sUkhakara hADacAma mAtra raha jAtA hai ve hI muni prAyopagamana sanyAsa dhAraNa karate haiM, ataH mala, mUtra AdikA tyAga na svayaM karate haiM aura na dUsarese karAte haiN| yadi koI unheM sacitta pRthvI jala AdimeM pheMka de to Ayu pUrNa hone taka vahA~ hI nizcala par3e rahate haiN| yadi koI unakA abhiSeka kare yA pUjA kare to use na rokate haiM, na usapara prasanna hote haiM aura na nArAja hote haiM / samasta parigrahako tyAgakara cAroM prakArake AhArake tyAgako 'prAya' kahate haiM / jisa maraNameM prAyakA upagamana arthAt svIkAra ho use prAyopagamana kahate haiM / ise pAdopagamana bhI kahate haiN| kyoMki isa saMnyAsakA icchuka muni saMghase nikalakara apane pairoMse yogya dezameM jAtA hai / isako prAyopavezana bhI kahate haiM kyoMki isameM Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) kSamApaNA / aNusiTThI-sUtrAnusAreNa zikSAdAnam / paragaNe cariyA-anyasmin saMghe gamanam / maggaNAAtmano ratnatrayazuddhi samAdhimaraNaM ca saMpAdayituM samarthasya sureranveSaNam / suTThidA-susthita AcAryaH paropakArakaraNe svaprayojane ca samyasthitatvAt / upasaMpayA-upasaMpat AcAryasyAtmasamarpaNam / paricchAparIkSA gaNaparicArikAdigocarA / paDilehaNA-ArAdhanAnirvighnasiddhayartha dezarAjyAdikalyANagaveSaNam / ApUcchA-kimayamasmAbhiranugRhItavyo na veti saMghaM prati prshnH| paDicchaNamegassa-saMghAnumatenaikasya kSapakasya svIkAraH / AloyaNA-guroH svadoSanivedanam / guNadosA-guNA doSAzca pratyAsatterAlocanAyA eva / sejjA-zayyA vasatirityarthaH / sNthaaro-sNstrH| NijjavagA-niryApakAH ArAdhakasya samAdhisahAyAH / pagAsaNA-caramAhAraprakaTanam / hANI-krameNAhAratyAgaH / paccakkhANaM-trividhAhAratyAgaH / muni samasta parigrahake tyAgapUrvaka caturvidha AhArake tyAgarUpa prAyake sAtha praviSTa hotA hai| mahApurANameM vajranAbhi munirAjake samAdhimaraNakA citraNa karate hue kahA hai-Ayuke anta samayameM buddhimAn vajranAbhine zrIprabha nAmake U~ce parvatapara prAyopavezana saMnyAsa dhAraNa karake zarIra aura AhArako chor3a diyaa| yataH isa saMnyAsameM tapasvI sAdhu ratnatrayarUpI zayyApara baiThatA hai isalie isako prAyopavezana kahate haiM isa taraha yaha nAma sArthaka hai| isa saMnyAsameM adhikatara ratnatrayakI prApti hotI hai isalie isako prAyopagama bhI kahate haiN| athavA isa sanyAsameM pApa karma samUhakA adhikatara apagama arthAt nAza hotA hai isalie ise prAyopagama kahate haiN| isake jAnakAra munizreSThoMne isake prAyopagamana nAmakI nirukti isa prakAra bhI kI hai ki prAyaH karake isa saMnyAsa meM muni nagara grAma Adise haTakara aTavImeM cale jAte haiM / isa taraha isake nAmakI niruktiyA~ hai / ina tInoM maraNoMmeM-se bhakta pratyAkhyAna maraNakI kucha vizeSatAe~ isa prakAra kahI haiM-ahakA artha yogya hai| yaha kSapaka savicAra pratyAkhyAnake yogya hai yA nahIM, yaha pahalA adhikAra hai| liMga cihnako kahate haiM arthAt sampUrNaparigrahake tyAgapUrvaka muni jo nagnatA dhAraNa karate haiM vaha liMga hai / bhakta pratyAkhyAnameM bhI vahIM liMga rahatA hai / usIkA vicAra isameM kiyA jAtA hai| zikSAse jJAnAdi bhAvanA yA tAbhyAsa lenA caahie| pahale kahA hai ki svAdhyAyake samAna tapa nahIM hai| ataH liMga grahaNake anantara jJAnArjana karanA cAhie aura jJAnArjanake sAtha vinaya honI caahie| vinayake sAtha samAdhi-samyak ArAdhanA arthAt azubhopayogase nivRtti aura zubhopayogameM manako lagAve / isa prakAra jo samAdhi maraNake yogya hai, jisane muktike upAyabhUta liMgako dhAraNa kiyA hai, zAstra svAdhyAyameM tatpara hai, vinayI hai aura manako vazameM rakhatA hai usa muniko aniyata kSetrameM nivAsa karanA caahie| aniyata vihArake guNa bhagavatI ArAdhanA 1. tataH kAlAtyaye dhImAn zrIprabhAdrI samunnate / prAyopavezanaM kRtvA zarIrAhAramatyajat // ratnatrayamayIM zayyAmadhizayya taponidhiH / prAyeNopavizatyasminnityanvarthamAziSat // prAyeNopagamo yasmin ratnatritayagocaraH / prAyeNApagamo yasmin duritAri kadambakAn // prAyeNAsmAjjanasthAnAdupasRtya gano'TaveH / prAyopagamanaM tajjaiH niruktaM zramaNottamaiH ||-m. pu., 1194-97 / Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya 545 khAmaNaM-AcAryAdInAM kSamAgrAhaNam / khamaNaM-svasyAnyakRtAparAdhakSamA / aNusaTThi-niryApakAcAryeNArAdhakasya zikSaNam / sAraNA-duHkhAbhibhavAnmohamupagatasya cetanA praapnnaa| kavace-dharmAdyupadezena duHkhanivAraNam / samadA-jIvitamaraNAdiSu rAgadveSayorakaraNam / jhaanne-ekaagrcintaanirodhH| lessA- kaSAyAnuraJjitA yogapravRttiH / phalaM-ArAdhanAsAdhyam / vijahaNA-ArAdhakazarIratyAgaH // 98 // __athAtratyedAnIMtanasAdhuvRndArakAnAtmanaH prazamamarthayate 3 gA.143 AdimeM batalAye haiN| isake bAda pariNAma hai / apane kAryakI AlocanAko pariNAma kahate haiM / maiMne svaparopakArameM kAla bitAyA aba AtmAke hI kalyANameM mujhe laganA cAhie isa prakArakI cittavRttiko pariNAma kahate haiN| isa prakAra samAdhimaraNakA nirNaya karanepara kSapaka eka pIchI, eka kamaNDaluke sivAya zeSa parigrahakA tyAga karatA hai| usake bAda zriti adhikAra AtA hai| zritikA matalaba hai uttarottara jJAnAdika guNoMpara ArohaNa krnaa| isake bAda burI bhAvanAoMko chor3akara pA~ca zubhabhAvanAoMko bhAtA hai| taba samyak rUpase kAya aura kaSAyako kRza karake sallekhanA karatA hai| aura apane saMghakA bhAra yogya ziSyako sauMpatA hai / yaha dik hai| usake bAda saMghase kSamA-yAcanA karatA hai| phira saMghako AgamAnusAra usake kartavyakA upadeza detA hai| bhagavatI ArAdhanAmeM yaha upadeza vistArase darzAyA hai| isake pazcAt kSapaka apane saMghase AjJA lekara samAdhike lie paragaNameM praveza karate haiM kyoMki svagaNameM rahanese aneka doSoMkI sambhAvanA rahatI hai| (gA. 400) / isake pazcAt vaha niryApakAcAryakI khoja meM saikar3oM yojana taka vihAra karate haiN| yadi aisA karate hue maraNa ho jAtA hai to unheM ArAdhaka hI mAnA jAtA hai| isa prakAra gurukI khojameM Aye kSapakako dekhakara paragaNake muni usake sAtha kyA kaisA baratAva karate haiM usakA varNana AtA hai / isa sabako mArgaNA kahate haiM arthAt gurukI khoja / paropakAra karanemeM tatpara susthita AcAryakI prApti, AcAryako AtmasamarpaNa, AcArya dvArA kSapakakI parIkSA, ArAdhanAke lie uttama deza AdikI khoja / taba AcArya saMghase pUchate haiM ki hameM isa kSapakapara anugraha karanA cAhie yA nahIM ? punaH saMghase pUchakara AcArya kSapakako svIkAra karate haiM, taba kSapaka AcAryake sammukha apane doSoMkI AlocanA karatA hai| AlocanA guNa-doSa donoMkI kI jAtI hai| taba samAdhimaraNa sAdhaneke yogya vasatikA, aura usameM ArAdhakake yogya zayyA dI jAtI haiN| taba ArAdhakakI samAdhimeM sahAyaka vagekA cunAva hotA hai, usake bAda ArAdhakake sAmane yogya vicitra AhAra prakaTa kiye jAte haiM ki usakI kisI AhArameM Asakti na rhe| taba kramase AhArakA tyAga karAyA jAtA hai / isa taraha vaha AhArakA tyAga karatA hai| taba AcArya Adi kSamA-prArthanA karate haiM aura kSapaka bhI apane aparAdhoMkI kSamA mA~gatA hai / taba niryApakAcArya ArAdhakako upadeza karate haiN| yadi vaha duHkhase abhibhUta hokara mUcchita ho jAtA hai to use hozameM lAte haiM, aura dharmopadezake dvArA duHkhakA nivAraNa karate haiN| taba vaha samatA bhAva dhAraNa karake dhyAna karatA hai / lezyAvizuddhike sAtha ArAdhaka zarIrako tyAgatA hai / isa taraha bhakta pratyAkhyAna maraNakA cAlIsa adhikAroMke dvArA kathana bhagavatI ArAdhanA meM kiyA hai // 28 // vartamAna kSetra aura kAlavartI sAdhuzreSThoMse apanI AtmAmeM prazamabhAvakI prApti kI prArthanA karate haiM Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 dharmAmRta (anagAra) bhaktatyAgavidheH sisAdhayiSayA ye'rhAdyavasthAH kramA ccatvAriMzatamanvahaM nijabalAdAroDhumudyuJjate / ceSTAjalpanacintanacyutacidAnandAmRtasrotasi ___snAntaH santu zamAya te'dya yaminAmatrAgragaNyA mama / / 99 // kramAta-etena dIkSAzikSAgaNapoSaNamAtmasaMskAraH sallekhanA uttamArthazceti SoDhA kAlakrama lakSayati / 6 AroDhuM-prakarSa prApayitum / udyuJjante-utsahante / / 99 / / atha kAndAdisaMkliSTabhAvanAparihAreNAtmasaMskArakAle tapa:zrutasattvaikatvadhatibhAvanAprayuJjAnasya parISahavijayamupadizati kAnvarpopramukhAH kudevagatidAH paJcApi durbhAvanA___ styaktvA dAntamanAstapaHzrutasadAbhyAsAdabibhyad bhRzam / bhISmebhyo'pi samiddhasAhasaraso bhUyastarAM bhAvaya nnekatvaM na parISahaitisudhAsvAde ratastapyate // 100 // kudevagatidAH-bhANDataurikakAhArazaunikakukkuraprAyadevadurgatipradAH / paJcApi / tathA coktam 'kAndI kailviSI caiva bhAvanA caabhiyogjaa| dAnavI cApi sammohA tyAjyA paJcatayI ca saa|| kandapaM kautkucyaM viheDanaM hAsanamaNI vidadhat / paravismayaM ca satataM kAndI bhAvanAM bhajate // kevalidharmAcAryazrutasAdhUnAmavarNavAdaparaH / mAyAvI ca tapasvI kailviSakI bhAvanAM kurute // mantrAbhiyogakautuka-bhUtakrIDAdikarmakuvaNiH / sAtarasaddhinimittAdabhiyogAM bhAvanAM bhajate / jIvanaparyanta vratadhArI saMyamI janoMmeM agresara jo sAdhu Aja bhI isa bharatakSetrameM bhakta pratyAkhyAnakI vidhiko sAdhanekI icchAse kramase pratidina apanI sAmarthyase arha liMga Adi cAlIsa avasthAoMkI carama sImAko prApta karaneke lie utsAha karate haiM aura mana-vacanakAyakI ceSTAse rahita jJAnAnandamaya amRtake pravAhameM avagAhana karake zuddhiko prApta karate haiM ve mere prazamake lie hoveM arthAt unake prasAdase mujhe prazama bhAvakI prApti ho / / 19 / / jo sAdhu AtmasaMskArake samaya kAndapaM Adi saMkliSTa bhAvanAoMko chor3akara tapa, zruta, ekatva aura dhRti bhAvanAko apanAtA hai vaha parISahoMko jItatA hai aisA upadeza karate haiM kudeva Adi durgatiko denevAlI kAndI Adi pA~ca durbhAvanAoMko chor3akara, tapa aura zrutakI nitya bhAvanAse manakA damana karake jisakA sAhasika bhAva nirantara jAgrat rahatA hai, ataH jo bhayAnaka baitAla Adise bhI atyanta niDara rahatA hai, aura bArambAra ekatva bhAvanA bhAtA huA dhairyarUpI amRtake AsvAdameM lIna rahatA hai vaha tapasvI bhUkha-pyAsa Adi parISahoMse santapta nahIM hotA // 10 // vizeSAtha-ina bhAvanAoMkA svarUpa yahA~ bhagavatI ArAdhanAse diyA jAtA hai arthAta saMkleza bhAvanA pA~ca haiM-kandarpabhAvanA, kilviSa bhAvanA, abhiyogyabhAvanA, asurabhAvanA, smmohbhaavnaa| rAgakI utkaTatAse hAsyamizrita aziSTa vacana bolanA kandapa hai| rAgakI Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya 547 anubaddharogavigrahasaMsaktatayA nimittsNsevii| niSkaruNo niranuzayo dAnavabhAvaM munirdhatte // sanmArgapratikUlo durmAgaMprakaTane paTuprajJaH / mohena mohayannapi sammohAM bhAvanAM zrayati / Abhizca bhAvanAbhivirAdhako devadurgatiM labhate / tasyAH pracyutamAtraH saMsAramahodadhiM bhramati // ' [ tapa ityAdi / uktaM ca tapasaH zrutasya sattvasya bhAvanaikatvabhAvanA caiva / dhRtibalavibhAvanApi ca saiSA zreSThA'pi paJcavidhA / / dAntAni (-di) sabhAvanayA tapasastasyendriyANi yAnti vazam / indriyayogyaM ca manaH samAdhihetuM samAcarati // indriyogyamiti indriyavazyatA parikarma / 'zrutabhAvanayA siddhayanti bodhacAritradarzanatapAMsi / prakRtAM sandhAM tasmAtsukhamavyathitaH samApayati // rAtrI divA ca devaivibhISyamANo bhayAnakai rUpaiH / sAhasikabhAvarasiko vahati dhuraM nirbheyaH sakalAm // atizayatAse ha~sate hue dUsaroMko uddezya karake aziSTa kAyaprayoga karanA kautkucya hai| ina donoMko punaH-punaH karanA calazIla hai| nitya hAsyakathA kahane meM laganA, indrajAla Adise dUsaroMko AzcaryameM DAlanA, isa taraha rAgake udrekase hAsapUrvaka vacanayoga aura kAyayoga Adi karanA kandI bhAvanA hai / zrutajJAna, kevalI, dharmAcArya, sAdhukA avarNavAda karanevAlA mAyAvI kilviSa bhAvanAko karatA hai| dravyalAbhake lie, miSTa AhArakI prAptike lie yA sukhake lie kisIke zarIra meM bhUtakA praveza karAnA, vazIkaraNa mantrakA prayoga karanA, kautuka pradarzana karanA, bAlaka AdikI rakSAke lie jhAr3anA-phUMkanA ye saba abhiyogya bhAvanA haiM / jisakA tapa satata krodha aura kalahako liye hue hotA hai, jo prANiyoMke prati nirdaya hai, dUsaroMko kaSTa dekara bhI jise pazcAttApa nahIM hotA vaha AsurI bhAvanAko karatA hai / jo kumArgakA upadezaka hai, sanmArgameM dUSaNa lagAtA hai, ratnatrayarUpa mArgakA virodhI hai, mohameM par3A hai vaha sammoha bhAvanAkA kartA hai| ina bhAvanAoMse devoMmeM jo kudeva haiM unameM utpanna hotA hai aura vahA~se cyuta hokara ananta saMsArameM bhramaNa karatA hai| saMkleza rahita bhAvanA bhI pA~ca haiM-tapabhAvanA-tapakA abhyAsa, zrutabhAvanAjJAnakA abhyAsa, sattvabhAvanA arthAt bhaya nahIM karanA, ekatva bhAvanA aura dhRtiba bhAvanA / tapa bhAvanAse pA~coM indriyA~ damita hokara vazameM hotI haiM aura usase samAdhimeM mana ramatA hai| kintu jo sAdhu indriyasukhameM Asakta hotA hai vaha ghora parISahoMse Darakara ArAdhanAke samaya vimukha ho jAtA hai / zrutabhAvanAse jJAna, darzana, tapa aura saMyamase yukta hotA hai / maiM apaneko jJAna, darzana, tapa aura saMyamameM pravRtta karU~ isa prakArakI pratijJA karake usako sukhapUrvaka pUrNa karatA hai| jinavacanameM zraddhAbhakti honese bhUkha-pyAsa AdikI parISaha use mArgase cyuta nahIM krtii| sattvabhAvanAse devoMke dvArA pIr3ita kiye jAnepara aura bhayabhIta kiye jAnepara bhI vaha nirbhaya rahatA hai| jo DaratA hai vaha mArgase cyuta ho jAtA hai Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 15 dharmAmRta ( anagAra) ekatvabhAvarasiko na kAmabhoge gaNe zarIre vaa| sajati hi virAgayogI spRzati sadAnuttaraM dharmam / / sakalaparISahapRtanAmAgacchantIM shopsrgaudhaiH| durdharapathakaravegAM bhayajananImalpasattvAnAm / / dhRtinibiDabaddhakakSo vinihanti nirAkulo muniH sahasA / dhRtibhAvanayA zUraH saMpUrNamanoratho bhavati // [ ] // 100 // atha bhaktapratyAkhyAnasya lakSaNaM sallekhanAyAH prabhRtyutkarSato jaghanyatazca kAlamupadizati yasmin samAdhaye svAnyavaiyAvRtyamapekSate / tadadvAdazAbdAnISe'ntarmuhUtaM cAzanojjhanam // 101 // abdAt-saMvatsarAt / ISe-iSTaM pUrvamAcAryeriti zeSaH / azanojjhana-bhaktapratyAkhyAnamaraNam // 101 // atha vyutsargatapasaH phalamAha naiHsaGgacaM jIvitAzAnto nirbhayaM dossvicchidaa| syAd vyutsargAcchivopAyabhAvanAparatAdi ca // 102 // nirbhayaM-bhayAbhAvaH // 102 // atha dunividhAnapurassaraM saddhyAnavidhAnamabhidhAya tena vinA kevalakriyA niSThasya muktyabhAvaM bhAvayannAhaataH vaha bhayako anarthakA mUla mAnakara use bhagAtA hai / jaise yuddhoMkA abhyAsI vIra puruSa yuddhase nahIM DaratA vaise hI sattvabhAvanAkA abhyAsI muni upasargoMse nahIM ghbraataa| 'maiM ekAkI hU~, na koI merA hai na maiM kisIkA hU~' isa bhAvanAko ekatvabhAvanA kahate haiN| isake abhyAsase kAmabhogameM, ziSyAdi vargameM aura zarIra AdimeM Asakti nahIM hotii| aura virakta hokara utkRSTa cAritrako dhAraNa karatA hai| pA~cavIM dhRtibala bhAvanA hai| kaSTa par3anepara bhI dhairyako na chor3anA dhRtibala bhAvanA hai jo usake abhyAsase hI sambhava hai| ina pA~ca zuddha bhAvanAoMke abhyAsase munivara Atmazuddhi karake ratnatrayameM niraticAra pravRtti karate haiM // 10 // Age bhaktapratyAkhyAnakA lakSaNa aura sallekhanAse lekara usakA jaghanya aura utkRSTa . kAla kahate haiM samAdhike icchuka muni jisameM samAdhike lie apanA vaiyAvRtya svayaM bhI karate haiM aura dUsaroMse bhI karA sakate haiM usa bhaktapratyAkhyAnakA utkRSTa kAla bAraha varSa aura jaghanya kAla antarmuhUrta pUrvAcAryoMne mAnA hai // 101 / / Age vyutsarga tapakA phala kahate haiM vyatsarga tapase parigrahoMkA tyAga ho jAnese nirgranthatAkI siddhi hotI hai, jIvanakI AzAkA anta hotA hai, nirbhayatA AtI hai, rAgAdi doSa naSTa hote haiM aura ratnatrayake abhyAsameM tatparatA AtI hai // 102 // Age khoTe dhyAnoMkA kathana karaneke sAtha samyak dhyAnoMkA svarUpa kahakara usake binA kevala kriyAkANDameM lage hue sAdhuko muktikI prApti nahIM hotI, aisA kathana karate haiM Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya 549 AtaM raudramiti dvayaM kugatidaM tyaktvA caturdhA pRthag dhamyaM zukla miti dvayaM sugatidaM dhyAnaM juSasvAnizam / no cet klezanRzaMsakorNajanurAvarte bhavAbdhau bhraman ___ sAdho siddhivardhU vidhAsyasi mudhotkaNThAmakuNThazciram // 103 // kugatidaM-tiryagnArakakudevakumAnuSatvapradam / caturdhA-AjJApAyavipAka(-saMsthAna-)vicayavikalpAccaturvidhaM dharmyam / pRthaktvavitarkavIcAramekatvavitarkavIcAraM sUkSma kriyApratipAti-vyuparatakriyAniti ceti zuklamapi caturvidham / evamAtaraudrayorapi cAturvidhyaM pratyekamAgamAdadhigantavyam / sugatidaM-sudevatvasumAnuSatvamuktipradam / juSasva / nRzaMsA:-krUrakarmakRto makarAdijalacarAH / akuNThaH-zreyo'rthakriyAsUdyataH / tathA coktam 'sapayatthaM titthayaramadhigadabuddhissa suttroiiss| dUrataraM NivvANaM saMjamatavasaMpajuttassa // ' [ paJcAsti., gA. 170 ] // 103 // cAra prakArakA ArtadhyAna aura cAra prakArakA raudradhyAna, ye donoM hI dhyAna kugatimeM le jAnevAle haiM isalie inheM chor3a, aura cAra prakArakA dharmadhyAna aura cAra prakArakA zukladhyAna ye donoM sugatike dAtA haiM ataH sadA inakI prItipUrvaka ArAdhanA kro| yadi aisA nahIM karoge to he sAdhu ! kalyANakArI kriyAoMmeM tatpara hote hue klezarUpI krUra jalacaroMse bhare hue janmarUpI bha~varoMse vyApta saMsArasamudrameM cirakAla taka bhramaNa karate hue utkaNThita bhI muktirUpI vadhUkI utkaNThAko viphala kara doge // 103 // . vizeSArtha-dhyAnake cAra bheda haiM-ArtadhyAna, raudradhyAna, dharmadhyAna aura zukladhyAna / inameM se prArambhake do dhyAna nAraka, tithaMca, kudeva aura kumanuSyoMmeM utpanna karAte haiM aura zeSa do dhyAna sudeva, sumanuSya aura mukti pradAna karate haiN| pratyeka dhyAnake cAra bheda haiN| aniSTakA saMyoga honepara usase chuTakArA pAneke lie jo rAta-dina cintana kiyA jAtA hai vaha aniSTasaMyogaja nAmaka prathama ArtadhyAna hai| iSTakA viyoga honepara usakI punaH prAptike lie jo satata cintana kiyA jAtA hai vaha iSTaviyogaja nAmaka dasarA ArtadhyAna hai| koI pIr3A honepara usako dUra karane ke lie jo satata cintana hotA hai vaha vedanA nAmaka tIsarA ArtadhyAna hai| aura AgAmI bhogoMkI prAptike lie jo cintana kiyA jAtA hai vaha nidAna nAmaka caturtha ArtadhyAna hai| isI taraha hiMsA, jhUTha, corI aura parigraha ke saMrakSaNake cintanameM jo AnandAnubhUti hotI hai vaha hiMsAnandI, asatyAnandI, cauryAnandI aura parigrahAnandI nAmaka cAra raudradhyAna haiN| dharmadhyAnake bhI cAra bheda haiM, AjJA vicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAna vicaya / acche upadeSTAke na honese, apanI buddhi manda honese aura parthake sUkSma honese jaba yakti aura udAharaNakI gati na ho to aisI avasthAmeM sarvajJa devake dvArA kahe gaye Agamako pramANa mAnakara gahana padArthakA zraddhAna karanA ki yaha aisA hI hai AjJAvicaya hai| athavA svayaM tattvoMkA jAnakAra hote hue bhI dUsaroMko una tattvoMko samajhAneke lie yukti dRSTAnta AdikA vicAra karate rahanA, jisase dUsaroMko ThIka-ThIka samajhAyA jA sake AjJAvicaya hai, kyoMki usakA uddezya saMsArameM jinendra devakI AjJAkA pracAra karanA hai| jo loga mokSake abhilASI hote hue bhI kumArgameM par3e hue haiM unakA vicAra karate rahanA ki ve kaise mithyAtvase chUTeM, ise apAyavicaya kahate haiN| karmake phalakA vicAra karanA vipAka vicaya hai / lokake AkArakA tathA usakI dazAkA vicAra karanA saMsthAna vicaya hai / isI taraha zukladhyAnake bhI cAra bheda haiM-pRthaktvavitarka vIcAra, ekatva vitarka Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 9 550 dharmAmRta (anagAra ) atha tapasa udyotanArAdhanApaJcakaM prapaJcayaMstatphalamAha - viSayAbhilASamabhito hiMsAmapAsyaistapa syArNo vizade tadekaparatAM vibhrattadevodgatim / nItvA tatpraNidhAnajAtaparamAnando vimuJcatyasUn sa snAtvA'maramaza laharISvIteM parAM nirvRtim || 104 // apAsyan -- udyotanoktiriyam / AgUNaH - udyataH / udyavanopadezo'yam / vibhrat -- nirvahaNabhaNitiriyam / nItvA - sAdhanAbhidhAnamidam / vimuJcati - vidhinA tyajati / nistaraNa nirUpaNeyam / laharI - parampareti bhadram // 104 // ityAzAvaradRbdhAyAM dharmAmRta paJjikAyAM jJAnadIpikAparasaMjJAyAM saptamo'dhyAyaH / atrAdhyAye granthapramANaM SaSThayadhikAni catvArizatAni aMkataH 460 / avIcAra, sUkSmakriyA apatipAti aura vyuparata kriyA nivarti / mumukSuko Arta aura raudrako chor3akara, dharmadhyAna aura zukladhyAnakA hI prItipUrvaka Alambana lenA caahie| inhIM se sugatikI prApti hotI hai| jo mumukSu samIcIna dhyAna na karake zubha kAryoM meM hI lage rahate haiM, unakI ora utkaNThA rakhanevAlI bhI muktirUpI vadhU cirakAla taka bhI unheM prApta nahIM hotI, kyoMki vaha to eka mAtra AtmadhyAnase hI prApta hotI hai / paMcAstikAya meM kahA bhI hai- jo jIva vAstava meM mokSa ke lie udyata hote hue tathA saMyama aura tapake acintya bhArako uThAte hue bhI paramavairAgyakI bhUmikA para ArohaNa karanemeM asamartha hotA huA nau padArthoM aura arahanta Adi meM rucirUpa parasamaya pravRttiko tyAgane meM asamartha hotA hai use sAkSAt mokSakI prApti nahIM hotI ||103 || Age tapake viSaya meM udyotana Adi pA~ca ArAdhanAoMkA kathana karate hue usakA phala kahate haiM indriyoMke viSayakI abhilASA chor3akara tathA dravyahiMsA aura bhAvahiMsAkA bhI sarvathA parityAga karake jo sAdhu nirmala tapameM udyata hokara usImeM lIna hotA huA usa tapakI carama avasthA dhyAnako prApta hotA hai aura usI nirmala tapameM lIna honese utpanna hue paramAnanda meM ramaNa karatA huA prANoM ko chor3atA hai vaha sAdhu svargaloka aura manuSyalokake sukhoMko bhogakara arthAt jIvanmuktiko prApta karake parama muktiko prApta karatA hai / / 104|| vizeSArtha - tapake viSaya meM bhI pA~ca ArAdhanAe~ kahI haiM-- udyotana, udyavana, nirvahaNa, sAdhana aura nistaraNa / viSayoMkI abhilASAko chor3akara hiMsAko tyAganA udyotanako batalAtA hai / nirmala tapameM udyata honA, yaha udyavanakA kathana hai / usImeM lIna honA, yaha nirvahaNakA sUcaka hai / usako unnata karate hue dhyAna taka pahu~canA, sAdhana hai / usase utpanna hue Ananda meM magna hokara prANatyAga yaha nistaraNako kahatA hai // 104 // isaprakAra AzAdhara racita dharmAmRtameM anagAra dharmAmRtakI mavyakumuda candrikA nAmaka saMskRta TIkA tathA jJAnadIpikA nAmaka paMjikAko anugAminI hindI TIkA meM tapasyArAdhanAvidhAna nAmaka saptama adhyAya pUrNa huA / Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya atha tapaso vinayabhAvenopakSiptaM SaDAvazyakAnuSThAnamAsUtrayati aymhmnubhuutiritisvvittivissjttthetimtirucite| svAtmani niHzaGkamavasthAtumathAvazyakaM caret SoDhA // 1 // ayaM-svasaMvedanapratyakSeNAlambyamAnaH / viSajantI-saMgacchamAnA / mtiH-shrddhaa| niHzaGkaM- . lakSaNayA nizcalaM nizcitasukhaM vA / atha maGgale adhikAre vA // 1 // aba sAtaveM adhyAyameM (zlo. 75) tapake vinaya rUpase saMketita chaha AvazyakoMke anuSThAnakA kathana karate haiM jo svasaMvedana pratyakSakA AdhAra hai aura 'maiM' isa ullekhase jisakA anubhava hotA hai ki 'yaha maiM anubhUti rUpa hU~' isa prakArakA jo AtmasaMvedana (svasaMvedana) hai usake sAtha ekamekarUpase rilI-milI 'tathA' isa prakArakI mati hai| arthAt jisa zuddha jJAna ghanarUpase merA AtmA avasthita hai usI rUpase maiM usakA anubhava karatA huuN| isa prakArakI mati arthAt zraddhAko 'tathA' iti mati jaannaa| ukta prakArake svasaMvedanase rilI-milI isa zraddhAse yukta AtmAmeM niHzaMka avasthAnake lie sAdhuko chaha Avazyaka karanA caahie| niHzaMka zabdake do artha haiM-jahA~ 'ni' arthAt nizcita 'zaM' arthAt sukha hai vaha niHzaMka hai| athavA zaMkAse sandehase jo rahita hai vaha niHzaMka hai| lakSaNAse isakA artha nizcala hotA hai / ataH Atma svarUpameM nizcala avasthAnake lie sAdhuko chaha Avazyaka karanA cAhie / 'atha' zabda maMgalavAcI aura adhikAravAcI hai| yaha batalAyA hai ki yahA~se AvazyakakA adhikAra hai // 1 // vizeSArtha-chaha Avazyaka pAlanekA ekamAtra uddezya hai AtmAmeM nizcala sthiti / cAritra mAtrakA yahI uddezya hai aura cAritrakA lakSaNa bhI Atmasthiti hI hai| kintu AtmAmeM sthira hone ke lie sarvaprathama usakI anubhUtimUlaka zraddhA to honI caahie| usIko Upara kahA hai| pratyeka vyakti svayaMko 'maiM' kahatA hai / isa maiM kA AdhAra na zarIra hai na indriyA~ haiN| murdekA zarIra aura usameM indriyoMke hote hue bhI vaha maiM nahIM kaha sktaa| ataH maiM kA AdhAra vaha vastu hai jo murda meM-se nikala gayI hai| vahI AtmA hai / svasaMvedana bhI usIko hotA hai / 'sva'kA athAta apanA jo jJAna vaha svasavedana hai| to isa svasavedana pratyakSakA avalamba AtmA hai| 'maiM' se hama usIkA anubhavana karate haiN| isake sAtha hI isa AtmasaMvedanake sAthameM yaha zraddhA bhI ekameka huI rahatI hai ki AtmAkA jaisA zuddha jJAna ghanasvarUpa batalAyA hai usI prakArase maiM anubhava karatA huuN| isa taraha AtmAke dvArA AtmAmeM zraddhA aura jJAnakA aisA ekapanA rahatA hai ki usameM bheda karanA zakya nahIM hotaa| aisI zraddhA aura jJAnase sampanna AtmAmeM sthira honeke lie hI muni chaha Avazyaka karma karatA hai / / 1 / / Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) atha mumukSoH SaDAvazyakakarmanirmANasamarthanArtha caturdazabhiH padyaiH sthalazuddhi vidhatte / tatra tAvadAtmadehAntarajJAnena vairAgyeNa cAbhibhUtatatsAmarthyo viSayopabhogo na karmabandhAya prabhavatIti dRSTAntAvaSTambhenAcA mantreNeva viSaM mRtyvai madhvaratyA madAya vaa| na bandhAya hataM jJaptyA na viraktyArthasevanam // 2 // aratyA-aprItyA / madhu tyeva (?) vA ivArthe / arthasevanaM-viSayopabhogaH / uktaM ca 'jaha visamupabhujaMtA vijjApurisA du Na maraNamuveMti / poggalakammassudayaM taha bhuMjadi Neva bajbhae NANI / / jaha majjaM pivamANo araIbhAveNa majjadi Na puriso| davvuvabhoge arado NANI vi Na bajjhadi taheva // ' [ samaya prAbhRta, gA. 195-196 ] api ca 'dhAtrIbAlA'satInAtha padminIdalavArivat / dagdharajjuvadAbhAsAd bhuJjan rAjyaM na pApabhAk // ' [ mumukSuoMke chaha Avazyaka karmoM ke nirmANake samarthanake lie caudaha padyoMke dvArA sthalazuddhi karate hue, sarvaprathama dRSTAntake dvArA yaha batalAte haiM ki zarIra aura AtmAke bhedajJAnase tathA vairAgyase viSayopabhogakI zakti daba jAtI hai ataH usase karmabandha nahIM hotA ke dvArA jisakI mAranekI zakti naSTa kara dI gayI hai vaha viSa mRtyukA kAraNa nahIM hotA / athavA jaise madyaviSayaka arucike sAtha piyA gayA madya madakAraka nahIM hotA, usI prakAra zarIra aura AtmAke bhedajJAnake dvArA athavA vairAgyake dvArA viSayabhogakI karmabandhanakI zaktike kuNThita ho jAnepara viSayabhoga karanepara bhI karmabandha nahIM hotA // 2 // vizeSArtha-samyagdRSTikA vaiSayika sukhameM rAgabhAva nahIM hotaa| isakA kAraNa hai smygdrshn| yaha samyagdarzana AtmAkI aisI pariNati hai ki samyagdRSTikI sAmAnya manaSyoMkI taraha kriyA mAtrameM abhilASA nahIM hotii| jaise pratyeka prANIkA apane anubhUta rogameM upekSAbhAva hotA hai koI bhI use pasanda nahIM krtaa| usI taraha samyagdRSTikA saba prakArake bhogoMmeM upekSAbhAva hotA hai| isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai ki jaba kisIko yaha jJAna ho jAtA hai ki yaha merA nahIM hai, para hai yA parAyA hai taba vaha paravastukI abhilASA nahIM karatA / abhilASAke binA bhI parAdhInatAvaza yadi koI anucita kAma karanA par3atA hai to vaha usa kriyAkA kartA nahIM hotaa| usI taraha samyagdRSTi bhI pUrva saMcita karmoMke udayase prApta hue indriyabhogoMko bhogatA hai to bhI tatsambandhI rAgabhAvakA abhAva honese vaha usakA bhoktA nahIM hotaa| kintu mithyAdaSTi viSayoMkA sevana nahIM karate hue bhI rAgabhAvake honese viSayoMkA sevana karanevAlA hI kahA jAtA hai| jaise koI vyApArI svayaM kArya na karake naukarake dvArA vyApAra karAtA hai| isa taraha vaha svayaM kArya na karate hue bhI usakA svAmI hone ke kAraNa vyApAra sambandhI hAni-lAbhakA jimmedAra hotA hai| kintu naukara vyApAra karate hue bhI usake hAni-lAbhakA mAlika nahIM hotaa| yahI sthiti midhyAdRSTi aura samyagdRSTikI hai| mithyAdRSTi mAlika hai aura samyagdRSTi naukarake rUpameM kArya karatA hai, hAnise use kheda nahIM hotA aura lAbhase prasannatA nahIM hotii| yaha svAmitvakA abhAva bhedavijJAna honepara hI hotA hai| tathA isa jJAnake sAtha hI viSayoMkI orase aruci ho jAtI hai use hI Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya 553 tathA 'bandho janmani yena yena niviDaM niSpAdito vastunA bAhyArthaMkarateH purA pariNataprajJAtmanaH saamprtm| tattattannidhanAya sAdhanamabhUdvairAgyakASThAspRzo durbodhaM hi tadanyadeva viduSAmaprAkRtaM kauzalam // ' [ ] // 2 // atha jJAnino viSayopabhogaH svarUpeNa sannapi viziSTaphalAbhAvAnnAstIti dRSTAntena dRDhayati jJo bhuJjAno'pi no bhuGkte viSayAMstatphalAtyayAt / yathA paraprakaraNe nRtyannapi na nRtyati // 3 // jJaH-AtmajJAnopayuktaH pumAn / bhuJjAnaH-ceSTAmAtreNAnubhavan / no bhuGkte-upayogavaimukhyAnnAnu- 1 bhavati / tatphalaM-buddhipUrvakarAgAdijanitakarmabandho'dyAhameva loke zlAdhyatamo yasyedRk kalyANapravRttirityAbhimAnikarasAnuviddhaprItyanubandhazca / paraprakaraNe-vivAhAdiparvaNi / / virAgabhAva kahate haiN| Upara granthakArane jo do dRSTAnta diye haiN| ve hI dRSTAnta AcArya kunda-kundane samayasArameM diye haiN| kahA hai jaise koI vaidya viSa khAkara bhI saphala vidyAke dvArA viSakI mAraNa zakti naSTa kara denese maratA nahIM hai, vaise hI ajJAniyoMke rAgAdikA sadbhAva honese jo pudgala karmakA udaya bandhakA kAraNa hotA hai, usIko bhogatA huA bhI jJAnI jJAna kI avyartha zaktike dvArA rAgAdi bhAvoMkA abhAva honese karmake udayakI navIna bandha kAraka zaktiko roka detA hai / isalie usake navIna karmabandha nahIM hotaa| tathA jaise koI puruSa madirAke prati tIvra aruci honese madirApAna karake bhI matavAlA nahIM hotA, usI taraha jJAnI bhI rAgAdi bhAvoMkA abhAva honese saba dravyoMke bhogameM tIvra virAga bhAvake kAraNa viSayoMko bhogatA huA bhI kamoMse nahIM bNdhtaa| yaha zaMkA ho sakatI hai ki jaba samyagdRSTi jIva viSayoMko bhogatA hai aura jo use priya hotA hai use vaha cAhatA bhI hai taba kaise use viSayoMkI abhilASA nahIM hai ? yaha zaMkA ucita hai isakA kAraNa hai usakA abhI jaghanya padameM rahanA, aura isa jaghanya padakA kAraNa hai cAritra mohanIya karmakA udaya / cAritra mohake udayase jIva indriyoMke viSayoM meM rata hotA hai aura yadi vaha na ho to vaha zuddha vItarAga hotA hai| kintu darzanamohakA udaya na honese yadyapi vaha bhogoMkI icchA nahIM karatA tathApi cAritramohakA udaya honese bhogakI kriyA jabaradastI hotI hai| parantu kevala kriyAko dekhakara usakI virAgatAmeM sandeha karanA ucita nahIM hai| kyoMki jaise na cAhate hue bhI saMsArake jIvoMko garIbI AdikA kaSTa bhoganA par3atA hai, vaise hI karmase pIr3ita jJAnIko bhI na cAhate hue bhI bhoga bhoganA par3atA hai| ataH samyagdRSTI jIva bhogoMkA sevana karate hue bhI unakA sevaka nahIM hai kyoMki binA icchAke kiyA gayA karma virAgIke rAgakA kAraNa nahIM hotaa| (paJcAdhyAyI, uttarArddha 251 Adi zloka ) // 2 // jJAnIkA viSayopabhoga svarUpase sat hote hue bhI viziSTa phalakA abhAva honese nahIM hai, yaha dRSTAnta dvArA dRr3ha karate haiM __ jaise dUsareke vivAha Adi utsavameM balAt nAcaneke lie pakar3a liyA gayA vyakti nAcate hue bhI nahIM nAcatA, vaise hI jJAnI viSayoMko bhogatA huA bhI nahIM bhogatA; kyoMki viSayopabhogake phalase vaha rahita hai // 3 // . Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 dharmAmRta ( anagAra) uktaM ca 'sevaMto vi Na sevai asevamANo vi sevao ko vi| pagaraNaceTThA kassa vi Na ya pAyaraNotti so hoI // ' [ samayaprA., gA. 197 ] // 3 // atha jJAnyajJAninoH karmabandhaM vizinaSTi nAbuddhipUrvA rAgAdyA jaghanyajJAnino'pi hi / bandhAyAlaM tathA buddhipUrvA ajJAnino yathA // 4 // tathA-tena avazyabhoktavyasukhaduHkhaphalatvalakSaNena prakAreNa / yathAha 'rogadveSakRtAbhyAM.......tAbhyAmeveSyate mokSaH' // 4 // vizeSArtha-viSaya bhogakA phala hai buddhipUrvaka rAgAdise hone vAlA karmabandha / paradravyako bhogate hue jIvake sukharUpa yA duHkharUpa bhAva niyamase hote haiN| isa bhAvakA vedana karate samaya mithyAdRSTike rAgAdibhAva honese navIna karmabandha avazya hotA hai| ataH karmake udayako bhogate hue jo pUrvabaddha karmokI nirjarA hotI hai vaha vastutaH nijarA nahIM hai kyoMki usa nirjarAke sAtha navIna karmabandha hotA hai| kyoMki mithyAdRSTi viSaya sevana karate hue aisA anubhava karatA hai ki Aja maiM dhanya hU~ jo isa tarahake utkRSTa bhogoMko bhoga rahA huuN| kintu samyagdRSTi jJAnIke para dravyako bhogate hue bhI rAgAdi bhAvoMkA abhAva honese navIna karmabandha nahIM hotA kevala nirjarA hI hotI hai| kahA hai-'koI to viSayoMko sevana karatA huA bhI nahIM sevana karatA hai| aura koI nahIM sevana karatA huA bhI sevaka hotA hai| jaise kisI puruSake kisI kAryako karanekI ceSTA to hai arthAt svayaM nahIM karate hue bhI kisIke karAnese karatA hai vaha isa kAryakA svAmI nahIM hotaa| aisI hI jJAnIkI bhI sthiti hotI hai| yahA~ jJAnIse Azaya hai AtmajJAnameM upayukta vyakti' // 3 // jJAnI aura ajJAnIke karmabandha meM vizeSatA batalAte haiM jaise ajJAnIke buddhipUrvaka rAgAdi bhAva bandhake kAraNa hote haiM usa taraha madhyamajJAnI aura utkRSTa jJAnIkI to bAta hI kyA, jaghanyajJAnI arthAt hIna jJAnavAle jJAnIke bhI abuddhipUrvaka rAgAdi bhAva bandhake kAraNa nahIM hote // 4 // vizeSArtha-jJAnIke nicalI dazAmeM abuddhipUrvaka rAgAdi bhAva hote haiN| paM. AzAdhara jIne abuddhikA artha kiyA hai AtmadRSTi / arthAt AtmadRSTi pUrvaka honevAle bhAvako abuddhi , pUrvaka bhAva kahate haiN| samayasAra gAthA 172 kI Atma khyAtimeM AcArya amRtacandrajIne likhA hai-'jo nizcayase jJAnI hai vaha buddhipUrvaka rAgadveSa moharUpa Asrava bhAvakA amAva honese nirAsrava hI hai| kintu itanA vizeSa hai ki vaha jJAnI bhI jabataka jJAnako sarvotkRSTa rUpase dekhane-jAnane aura AcaraNa karane meM asamartha hotA hai aura jaghanyarUpase hI jJAna (AtmA)ko dekhatA hai, jAnatA hai, AcaraNa karatA hai tabataka usake bhI anumAnase abuddhipUrvaka karmamala kalaMkakA sadbhAva jJAta hotA hai kyoMki yadi aisA na hotA to usa jJAnIke jJAnakA jaghanya bhAva honA saMbhava nahIM thaa| ataH usake paudgalika karmakA bandha hotA 1. rAgadveSakRtAbhyAM jantorbandhaH pravRttyavRttibhyAm / tattvajJAnakRtAbhyAM tAmyAmeveSyate mokSaH ||'-aatmaanushaa. 108 zlo. Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya hai|' isI bAtako AcAryane kalaza dvArA bhI kahA hai-arthAt AtmA jaba jJAnI hotA hai taba apane buddhi pUrvaka samasta rAgako svayaM hI samyaktvakI utpattike kAlase lekara nirantara chor3atA hai / aura abuddhipUrvaka rAgako jItaneke lie bArambAra apanI zuddha caitanyarUpa zaktikA svAnubhava pratyakSarUpase anubhavana karatA hai| isakA Azaya hai ki jJAnI hote hI jaba saba rAgako heya jAnA to buddhipUrvaka rAgakA to parityAga kara diyaa| rahA, abuddhipUrvaka rAga, usake meTanekA prayatna karatA hai| isa kalazakI vyAkhyA karate hue paM. rAjamallajIne likhA hai-'bhAvArtha isa prakAra hai--mithyAtva rAgadveSa rUpa jo jIvake azuddha cetanA rUpa vibhAva pariNAma, ve do prakArake haiM-eka pariNAma buddhipUrvaka hai, eka pariNAma abuddhipUrvaka hai| buddhipUrvaka kahanepara jo pariNAma manake dvArA pravartate haiM, bAhya viSayake AdhArase pravartate haiM / pravartate hue vaha jIva Apa bhI jAnatA hai ki merA pariNAma isa rUpa hai| tathA anya jIva bhI anumAna karake jAnate haiM jo isa jIvake aise pariNAma haiN| aisA pariNAma buddhipUrvaka kahA jAtA hai / so aise pariNAmako samyagdRSTi jIva meTa sakatA hai kyoMki aisA pariNAma jIvakI jAnakArImeM hai| abuddhipUrvaka pariNAma kahanepara pA~ca indriya aura manake vyApArake binA hI mohakamake udayakA nimitta pAkara moha rAgadveSarUpa azuddha vibhAva pariNAmarUpa Apa svayaM jIva dravya asaMkhyAta pradezoMmeM pariNamatA hai so aisA pariNamana jIvakI jAnakArImeM nahIM hai aura jIvake sahArAkA bhI nahIM hai| isalie jisa kisI prakAra meTA jAtA nahIM hai| ataeva aise pariNAmake meTaneke lie nirantarapane zuddhasvarUpako anubhavatA hai| ataH samyagdRSTi jIva nirAsrava hai|' Azaya yaha hai ki bandhake karanevAle to jIvake rAga-dveSamoharUpa bhAva haiN| jaba mithyAtva AdikA udaya hotA hai taba jIvakA rAga-dveSa-moharUpa jaisA bhAva hotA hai usake anusAra AgAmI bandha hotA hai| aura jaba samyagdRSTi hotA hai taba yadi mithyAtvakI sattAkA hI nAza ho jAtA hai to usake sAtha anantAnubandhI kaSAya tathA usa sambandhI avirati aura yogabhAva bhI naSTa ho jAte haiM aura taba usa sambandhI rAga dveSa-moha bhI jIvake nahIM hote / tathA mithyAtva anantAnubandhIkA AgAmI bandha bhI nahIM hotA aura yadi mithyAtvakA upazama hI hotA hai to vaha sattAmeM rahatA hai| kintu sattAkA dravya udayake binA bandhakA kAraNa nahIM hai| aura jo avirata samyagdRSTi Adi guNasthAnoMkI paripATImeM cAritramohake udayako lekara bandha kahA hai use yahA~ bandhameM nahIM ginA hai kyoMki jJAnI-ajJAnIkA bheda hai| jabataka karmake udayameM karmakA svAmIpanA rakhakara pariNamana karatA hai tabataka hI kamakA kartA kahA hai| parake nimittase pariNamana kare aura usakA mAtra jJAtA-draSTA rahe taba jJAnI hI hai, kartA nahIM hai| aisI apekSAse samyagdaSTi honepara cAritramohake udayarUpa pariNAmake hote hue bhI jJAnI hI kahA hai / jabataka mithyAtvakA udaya hai tabataka usa sambandhI rAgadveSa-moharUpa pariNAma honese ajJAnI kahA hai| aise jJAnI aura ajJAnIkA bheda samajhanA caahie| isIse bandha aura abandhakA bheda spaSTa hotA hai| kahA bhI hai-rAga aura dveSase kI gayI pravRtti aura nivRttise jIvake bandha hotA hai aura tattvajJAnapUrvaka kI gayI usI pravRtti aura nivRttise mokSa hotA hai // 4 // ' 1. 'saMnyasyannijabuddhipUrvamanizaM rAgaM samagraM svayaM, bArambAramabuddhipUrvamapi taM jetuM svazakti spRzan / ' Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) athAnAdisaMtatyA pravartamAnamAtmanaH pramAdAcaraNamanuzocati matpracutya parehamityavagamAdAjanma rajyan dviSan prAmithyAtvamukhaizcatubhirapi tatkarmASTadhA bandhayan / mUrtimahaM tadudbhavabhavairbhAvarasaMcinmayai ____ojaM yojamihAdya yAvadasadaM hI mAM na jAtvAsadam / / 5 / / mat-mattazciccamatkAramAtrasvabhAvAdAtmanaH / pracyutya-parAGmukhIbhUya / praamithyaatvmukhaiHpuurvopaattmithyaatvaasNymkssaayyogaiH| catubhiH. pramAdasyAviratAvantarbhAvAt / AtmA pramucyate / atra kartari tRtiiyaa| uktaM ca 'sAmaNNapaccayA khalu caduro bhaNNaMti bNdhkttaaro| micchattaM aviramaNaM kasAya jogA ya boddhavvA // ' [ samayaprA. 109 gA.] api ityAdi / pratisamayamAyurvajaM jJAnAvaraNAdisaptavidhaM karma kadAcidaSTa prakAramapItyartha dravyarUpatvAt paudglikH| bhAvai:-bhAvamithyAtvarAgAdibhiH / asaMcinmayaiH-parArthasaMcetana jJAnamayaiH / yo yoja-pariNamya pariNamya / asadaM-avasAdamagamamaham / AsadaM-prApamaham // 5 // anAdikAlase jo AtmAkA pramAdajanita AcaraNa calA AtA hai usapara kheda, prakaTa karate haiM bar3A kheda hai ki cetanAkA camatkAra mAtra svabhAvavAle apane AtmAse vimukha hokara aura zarIrAdikameM 'yaha maiM hU~' aisA nizcaya karake anAdikAlase iSTa viSayoMse rAga aura aniSTa viSayoMse dveSa karatA AyA huuN| aura isIse pUrvabaddha mithyAtva asaMyama kaSAya aura yogarUpa cAra paudgalika bhAvoMke dvArA ATha prakArake una prasiddha jJAnAvaraNAdi rUpa paudgalika karmokA bandha karatA AyA huuN| tathA una mUta karmoke udayase utpanna honevAle ajJAnamaya mithyAtva rAgAdi bhAvarUpa pariNamana kara-karake isa saMsArameM Aja taka kaSTa uThA rahA hU~ // 5 // vizeSArtha-jIva anAdikAlase apanI bhUlake kAraNa isa saMsArameM duHkha uThAtA hai / apane caitanya svabhAvako bhUlakara zarIrAdiko hI 'yaha maiM hU~' aisA mAnatA hai| jo vastue~ use rucatI haiM unase rAga karatA hai jo nahIM rucatIM unase dveSa karatA hai| ye rAgadveSa hI navIna karmabandhameM nimitta hote haiN| kahA hai-AtmA saMsAra avasthAmeM apane caitanya svabhAva ko chor3e binA hI anAdi bandhanake dvArA baddha honese anAdi moha-rAga-dveSarUpa azuddha bhAvase pariNamita hotA hai| vaha jaba jahA~ moharUpa, rAgarUpa aura dveSarUpa apane bhAvako karatA hai usI samaya vahA~ usI bhAvako nimitta banAkara jIvake pradezoMmeM paraspara avagAha rUpase praviSTa hue pudgala svabhAvase hI karmapaneko prApta hote haiN| arthAt jahA~ AtmA rahatA hai vahA~ karmavargaNAke yogya pudgala pahalese hI rahate haiM aura AtmAke mithyAtva rAgAdirUpa pariNAmoMko nimitta banAkara svayaM hI karmarUpase pariNamana karate haiN| unheM koI jabaradastI nahIM prinnmaataa| prazna hotA hai ki jIvake jo rAga-dveSarUpa bhAva hote haiM kyA ve svayaM hote haiM 1. 'attA kuNadi sabhAvaM tattha gadA poggalA sabhAvehiM / gacchaMti kammabhAve aNNoNNAgAhamavagADhA // ' paJcAstikAya 65 gA. Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya 557 athAbhedavijJAnAbhAvAd vyavahArAdeva paraM pratyAtmanaH kartRtvabhoktRtve paramArthatazca jJAtRtvamAtramanucintya bhedavijJAnAcchuddhasvAtyAnubhUtaye prayatnaM pratijAnIte svAnyAvapratiyan svalakSaNakalAnayatyato'sve'hami tyaikyAdhyAsakRteH parasya puruSaH kartA parArthasya ca / bhoktA nityamahaMtayAnubhavanAjjJAtaiva cArthAttayo statsvAnyapravibhAgabodhabalataH zuddhAtmasiddhayai yate // 6 // yA unakA nimitta kAraNa hai| isake uttarameM kahA hai-nizcayase apane caitanya svarUpa rAgAdi pariNAmoMse svayaM hI pariNamana karate hue AtmAke paudgalika karma nimitta mAtra hote haiN| arthAt rAgAdikA nimitta pAkara AtmAke pradezoMke sAtha ba~dhe paudgalika karmoMke nimittase yaha AtmA apaneko bhUlakara aneka prakArake vibhAvarUpa pariNamana karatA hai aura ina vibhAvabhAvoMke nimittase pudgala karmoM meM aisI zakti hotI hai jisase cetana AtmA viparIta rUpa pariNamana karatA hai| isa taraha dravyakarmase bhAvakarma aura bhAvakarmase dravyakarma hote haiN| isIkA nAma saMsAra hai| bandhake kAraNa tattvArtha sUtra meM pA~ca kahe haiM-mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya, yoga / kintu samayasArameM pramAdakA antarbhAva aviratimeM karanese cAra hI kAraNa kahe haiM / mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga / ye cAroM dravya pratyaya aura bhAva pratyayake bhedase do-do prakArake hote haiM / bhAvapratyaya arthAt cetanAke vikAra aura dravyapratyaya / arthAt jar3a pudgalake vikAra / pudgala karmakA kartA nizcayase pudgala dravya hI hotA hai usIke bheda mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga haiN| jo pudgalake pariNAma haiM ve jJAnAvaraNa Adi pudgaloMke Ane meM nimitta haiN| tathA unake bhI nimitta haiM rAga-dveSa-moharUpa Atma pariNAma / ataH Asravake nimitta meM bhI nimitta honese rAga-dveSa moha hI bandhake kAraNa haiM / sArAMza yaha hai ki jJAnAvaraNAdi karmoMke AnekA kAraNa to mithyAtva Adi karmake udayarUpa pudgalake pariNAma haiM aura una koMke Aneke nimittakA bhI nimitta rAga dveSa moha rUpa pariNAma haiM jo cetanake hI vikAra haiM aura jIvakI ajJAna avasthAmeM hote haiN| isa prakAra AtmA hI AtmAko bA~dhakara duHkha uThAtA hai / / 5 / / Age kahate haiM ki bhedavijJAna honese pahale yaha jIva apaneko parakA kartA aura bhoktA mAnatA hai| kintu yaha kartRtva aura bhoktRtva vyavahArase hI hai paramArthase AtmA kevala jJAtAmAtra hai, aisA vicArakara bhedavijJAnase zuddha svAtmAkI anubhUtike lie prayatna karanekI pratijJA karate haiM___jIva aura ajIvakA svarUpa bhinna-bhinna pratiniyata hai| usako na jAnakara arthAt apane-apane sunizcita svarUpake dvArA jIva aura ajIvako na jAnakara, ajIvameM 'yaha maiM hU~' isa prakArake ekatvakA Aropa karanese AtmA parakA kartA aura karmAdi phalakA bhoktA pratIta hotA hai| kintu paramArthase sarvadA 'maiM' isa prakArakA jJAna honese jIva karma aura karmaphalakA jJAtA hI hai| ataH jIva aura ajIvake bhedajJAnake balase maiM nirmala apanI AtmAkI prAptike lie hI prayatna karanekI pratijJA karatA hU~ // 6 // 1. 'pariNamamAnasya citazcidAtmakaiH svayamapi svarbhAvaiH / bhavati hi nimittamAtraM podgalikaM karma tasyApi' |-purussaarth.13 / Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) svaanyo-aatmaanaatmaanau| apratiyan-pratItiviSayAvakurvan / svetyAdi-pratiniyatasvarUpavizeSaniyamAt / asve-parasmin shriiraadau| parasya-karmAdeH / parArthasya-karmAdiphalasya / arthAta3 paramArthataH / yathAha 'mAtkartAramamI spRzantu puruSaM sAMkhyA ivApyAhatAH, kartAraM kalayantu taM kila sadA bhedAvabodhAdadhaH / UvaM tuddhatabodhadhAmaniyataM pratyakSamenaM svayaM / pazyantu cyutakarmabhAvamacalaM jJAtAramekaM param // ' [ samaya., kalaza, 205 ] svAnyetyAdi-anyaccharIramanyo'hamityAdibhedajJAnAvaSTambhAt // 6 // vizeSArtha-jIva aura ajIva donoM hI anAdikAlase eka kSetrAvagAha saMyogarUpa mile hue haiM / aura anAdise hI jIva aura pudgalake saMyogase aneka vikAra sahita avasthAe~ ho rahI haiN| kintu yadi paramArthase dekhA jAye to na to jIva apane caitanya svabhAvako chor3atA hai aura na pudgala apane jar3apane aura mUrtikapaneko chor3atA hai| parantu jo paramArthako nahIM jAnate ve jIva aura pudgalake saMyogase honevAle bhAvoMko hI jIva jAnate haiN| jaise mUrtika paudgalika karma ke sambandhase jIvako mUrtika kahA jAtA hai| yaha kathana vyavahArase hai nizcayase jIvameM rUpa, rasa, gandha Adi nahIM haiM ye to pudgalake guNa haiN| ina guNoMkA pudgalake sAtha hI tAdAtmya sambandha hai, jIvake sAtha nhiiN| yadi jIvako bhI rUpAdi guNavAlA mAnA jAye to vaha bhI pudgala kahalAyegA, jIva nhiiN| sArAMza yaha hai ki pratyeka dravyake apane-apane pariNAma bhinna-bhinna hote haiN| koI bhI dravya apane pariNAmako chor3akara , anya dravyake pariNAmako nahIM apnaataa| pratyeka dravya apane-apane pariNAmakA kartA hotA hai aura vaha pariNAma usakA karma hai| ataH jIva apane pariNAmoMkA kartA hai aura usake pariNAma usake karma haiN| isI taraha ajIva apane pariNAmoMkA kartA hai aura usake pariNAma usake karma haiN| ataH jIva aura ajIvameM kAryakAraNabhAva nahIM hai| aura isalie jIva paradravyakA kartA nahIM hai| phira bhI usake karmabandha hotA hai yaha ajJAnakI hI mahimA hai| kintu jainamatameM sAMkhyamatakI taraha jIva sarvathA akartA nahIM hai| sAMkhyamatameM prakRtiko hI ekAntataH kartA mAnA jAtA hai| usa taraha jainamata nahIM mAnatA / samayasArakalazameM kahA haiarhatke anuyAyI jaina bhI AtmAko sAMkhya matavAloMkI taraha sarvathA akartA mata maano| bhedajJAna honese pUrva sadA kartA mAno / kintu bhedajJAna honeke pazcAt unnata jJAnamandirameM sthira , isa AtmAko niyamase kartApanese rahita acala eka jJAtA hI svayaM pratyakSa dekho| . . Azaya yaha hai ki sAMkhyamata puruSako sarvathA akartA mAnatA hai aura jar3a prakRtiko kartA mAnatA hai| aisA mAnanese puruSake saMsArake abhAvakA prasaMga AtA hai / aura jar3a prakRtiko saMsAra sambhava nahIM hai kyoMki vaha sukha-duHkhakA saMvedana nahIM kara sktii| yadi jaina bhI aisA mAnate haiM ki karma hI jIvako ajJAnI karatA hai kyoMki jJAnAvaraNake udayake bi ajJAna bhAva nahIM hotA, karma hI AtmAko jJAnI karatA hai, kyoMki jJAnAvaraNake kSayopazamake binA jJAnakI prApti nahIM hotii| karma hI AtmAko sulAtA hai kyoMki nidrA nAmaka karmake udaya binA nidrAkI prApti nahIM hotii| karma hI AtmAko jagAtA hai kyoMki nidrA nAmaka karmake kSayopazamake binA jAganA sambhava nahIM hai| karma hI AtmAko duHkhI aura sukhI karatA hai kyoMki asAtA vedanIya aura sAtA vedanIya karmake udayake binA duHkha-sukha nahIM hotaa| Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya athAtmanaH samyagdarzanarUpatAmanusaMdhatte yadi TaGkotkIrNaMkajJAyakabhAvasvabhAvamAtmAnam / rAgAdibhyaH samyagvivicya pazyAmi sudRgasmi // 7 // TakotkIrNaH-nizcalasuvyaktAkAraH / ekH-krtRtvbhoktRtvrhitH| rAgAdibhyaH-rAgadveSamohakrodhamAnamAyAlobhakarmanokarma-manovacanakAyendriyebhyaH // 7 // ... atha rAgAdibhyaH svAtmano vibhaktRtvaM samarthayate jJAnaM jAnattayA jJAnameva rAgo rjttyaa| rAga evAsti na tvanyattaccidrAgo'smyacit katham // 8 // karma hI AtmAko mithyAdRSTi karatA hai kyoMki mithyAtva karmake udayake binA mithyAtvakI prApti nahIM hotii| kama hI AtmAko asaMyamI karatA hai kyoMki cAritramohake udayake vinA asaMyama nahIM hotaa| isa prakAra sabhI bAta karma karatA hai aura AtmA ekAntase akartA hai / aisA mAnanevAle jaina bhI sAMkhyakI taraha hI mithyAdaSTi haiN| ataH jainoMko sAMkhyoMkI taraha AtmAko sarvathA akartA nahIM mAnanA caahie| kintu jahA~ taka sva aura parakA bhedajJAna na ho vahA~ taka to AtmAko rAgAdirUpa bhAvakoMkA kartA mAno aura bhedavijJAna honeke pazcAt samasta kartRtva bhAvase rahita eka jJAtA hI maano| isa taraha eka hI AtmAmeM vivakSAvaza kartA-akartA donoM bhAva siddha hote haiM / / 6 / / Age AtmAko samyagdarzana svarUpakA anubhava karAte haiM samyak rUpase rAga, dveSa, moha, krodha, mAna, mAyA, lobha, karma, nokarma, mana, vacana, kAya, indriyase bhinna karake TA~kIse ukere gayeke samAna kartatva, bhoktRtvase rahita svabhAva AtmAkA yadi maiM anubhava karatA hU~ to maiM samyagdarzana svarUpa hU~ // 7 // vizeSArtha-apanI sabhI svAbhAvika aura naimittika avasthAoMmeM vyApta vaha AtmA zuddhanayase eka jJAyaka mAtra hai usako rAgAdi bhAvoMse mana, vacana, kAya, aura indriyoMse bhinna karake arthAt ye maiM nahIM hU~ na ye mere haiM maiM to eka kartRtva bhoktRtvase rahita jJAtA mAtra hU~ aisA anubhavana karanA hI samyagdarzana hai| isameM sAtoM tattvoMkA zraddhAna samAviSTa hai kyoMki sAta tattvoMke zraddhAnake vinA sva aura parakA samyak zraddhAna nahIM hotaa| jisake saccA ApA parakA zraddhAna va AtmAkA zraddhAna hotA hai usake sAtoM tattvAMkA zraddhAna hotA hI hai aura jisake saccA sAtoM tattvoMkA zraddhAna hotA hai usake ApA parakA aura AtmAkA zraddhAna hotA hI hai / isalie AsravAdike sAtha ApA parakA va AtmAkA zraddhAna karanA hI yogya hai| sAtoM tattvArthoM ke zraddhAnase rAgAdi miTAne ke lie paradravyoMko bhinna mAnA hai / tathA apane AtmAko bhAtA hai tabhI prayojanakI siddhi hotI hai| aisA karanese yadi ukta prakArase AtmAnubhUti hotI hai to vaha apaneko samyagdRSTi mAnatA hai| TaMkotkIrNa eka jJAyaka bhAva rUpa AtmAkA anubhavarUpa samyagdarzana AtmAse bhinna padArtha nahIM hai / AtmAkA hI pariNAma hai / ataH jo samyagdarzana hai vaha AtmA hI hai, anya nahIM hai // 7 // Age rAgAdise apane AtmAkI bhinnatAkA samarthana karate haiM jJAnakA svabhAva jAnanA hai ataH sva aura parakA avabhAsaka svabhAva vAlA honese jJAna jJAna hI hai, jJAna rAgarUpa nahIM hai| tathA iSTa viSayameM prIti utpanna karanevAlA honese rAga rAga hI hai jJAna rUpa nahIM hai| isalie sva aura parakA avabhAsaka svabhAva citsvarUpa Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 dharmAmRta ( anagAra) jAnattayA-svaparAvabhAsakarUpatayA / cit-cidrUpo'haM svaparAvabhAsakajJAnasvabhAvatvAt / acitparasvarUpasaMcetanazUnyatvAdacetanaH / katham / upalakSaNametat / tena dveSAdibhyo'pyevamAtmA vivecyaH // 8 // etadeva spaSTayituM diGmAtramAha ___ nAntaraM vAGmano'pyasmi kiM punrbaahymngggiiH| ___ tat ko'GgasaMgajeSvaikyabhramo me'GgAGgajAdiSu // 9 // vAGmanaH-vAk ca manazceti smaahaarH| gaNakRtasyAnityatvAnna samAsAntaH / aGgagI:-dehavAcam // 9 // athAtmano'STAGgadRSTirUpatAmAcaSTeyatkasmAdapi no bibheti na kimapyAzaMsati kvApyupa krozaM nAzrayate na muhyati nijAH puSNAti zaktIH sdaa| mArgAnna cyavate'JjasA zivapathaM svAtmAnamAlokate mAhAtmyaM svamabhivyanakti ca tadasmyaSTAGgasaddarzanam // 10 // kasmAdapi-ihaparalokAdeH / niHzaGkitoktiriyam / evaM krameNottaravAkyaniHkAMkSitatvAdIni sapta jJeyAni / AzaMsati-kAGkSati / kvApi-jugupsye dravye bhAve vaa| upakrozaM-jugupsAM, vicikitsA maiM svasaMvidita honepara bhI parake svarUpako jAnane meM azakta honese acit rAga rUpa kaise ho sakatA hU~ // 8 // vizeSArtha-jJAna AtmAkA svAbhAvika guNa hai| kintu rAga, dveSa Adi vaibhAvika avasthAe~ haiM ataH na jJAna rAga hai aura na rAga jJAna hai| jJAna to svapara prakAzaka hai kintu rAgakA svasaMvedana to hotA hai parantu usameM parasvarUpakA vedana nahIM hotA ataH vaha acit hai aura jJAna cidrapa hai| jo sthiti rAgakI hai vahI dveSa, moha krodhAdikI hai // 8 // isIko aura bhI spaSTa karate haiM vacana aura mana Antarika haiM, vacana antarjalpa rUpa hai mana vikalpa hai| jaba maiM Antarika vacana rUpa aura mana rUpa nahIM hU~ taba bAhya zarIra rUpa aura dravya vacana rUpa to maiM kaise ho sakatA huuN| aisI sthitimeM he aMga! kevala zarIrake saMsarga mAtrase utpanna hue putrAdikameM ekatvakA bhrama kaise ho sakatA hai // 9 // vizeSArtha-yahA~ mana, vacana, kAya aura strI-putrAdikase bhinnatA batalAyI hai / bhAva vacana aura bhAvamana to Antarika haiM jaba unase hI AtmA bhinna hai taba zarIra aura dravya / vacanakI to bAta hI kyA hai ve to spaSTa hI paudgalika haiN| aura jaba zarIrase hI maiM bhinnaM hU~ to jo zarIrake sambandha mAtrase paidA hue putrAdi haiM unase bhinna hone meM to sandeha hai hI nahIM / isa taraha maiM ina sabase bhinna hU~ // 9|| ___ Age AtmAko aSTAMga samyagdarzana rUpa batalAte haiM jo kisIse bhI nahIM DaratA, isa loka aura paralokameM kucha bhI AkAMkSA nahIM karatA, kisIse bhI glAni nahIM karatA. na kisI devatAbhAsa AdimeM magdha hotA hai, dA apanI zaktiyoMko puSTa karatA hai, ratnatrayarUpa mArgase kabhI vicalita nahIM hotA, aura paramArthase mokSake mArga nija AtmasvarUpakA hI avalokana kiyA karatA hai tathA jo sadA AtmIya acintya zakti vizeSako prakAzita kiyA karatA hai vaha aSTAMga samyagdarzana maiM hI hU~ // 10 // Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya mityarthaH / na muhyati 'kvApi' ityanuvRttyA devatAbhAsAdau na viparyeti / nijAH karmasaMvaraNanirjaraNa-mokSaNAbhyudayaprApaNadurgatinivAraNAdilakSaNAH // 10 // atha Atmano jJAnaviSayaratyAdipariNatiM parAmRzati satyAnyAtmAzIranubhAvyAnIyanti caiva yAvadivam / jJAnaM tadihAsmi rataH saMtuSTaH saMtataM tRptaH // 11 // * vizeSArtha-samyagdarzanake ATha aMga hote haiN| jaise ATha aMgoMse sahita zarIra paripUrNa aura kArya karane meM samartha hotA hai vaise hI ATha aMgoMse sahita samyagdarzana pUrNa mAnA jAtA hai| AcArya samantabhadrane kahA hai ki aMgahIna samyagdarzana saMsArakA cheda karane meM samartha nahIM hotaa| ina AThoM aMgoMkA svarUpa pahale kahA hai unhIMkI yahA~ sUcanA kI hai| pahalA aMga hai niHzaMkita / zaMkAkA artha bhaya bhI hai| ve sAta hote haiM-isa lokakA bhaya, paralokakA bhaya, atrANabhaya, aguptibhaya, maraNabhaya, vedanAbhaya aura Akasmika bhaya / samyagdRSTi ina sAtoM bhayoMse mukta hotA hai| kyoMki vaha jAnatA hai ki isa AtmAkA jJAna rUpa zarIra kisIse bhI bAdhita nahIM hotaa| vajrapAta honepara bhI usakA vinAza nahIM hotaa| kahA hai-nizcala kSAyika samyagdRSTi bhayaMkara rUpoMse, hetu aura dRSTAntake sUcaka vacanoMse kabhI bhI vicalita nahIM hotaa| tathA vaha isa janmameM bhogAdikI aura paralokameM indrAdi padakI kAmanA nahIM karatA, yaha niHkAMkSita aga hai| tathA samyagdRSTi vastuke dharma, bhUkha-pyAsa, zIta-uSNa Adi bhAvoMmeM tathA viSThA Adi malina dravyoMse ghRNA bhAva nahIM rkhtaa| yaha nirvicikitsA aMga hai| tathA samyagdRSTi saba padArthoMkA yathArtha svarUpa jAnatA hai isalie kudevoM Adike sambandhameM bhramameM nahIM pdd'taa| yaha amUDhadRSTi aMga hai| vaha apanI karmoMkA saMvaraNa karane rUpa, nirjINa karane rUpa aura mokSaNa karane rUpa zaktiyoMko tathA durgatike nivAraNarUpa aura abhyudayako prApta karAnevAlI zaktiyoMko bar3hAtA hai, puSTa karatA hai yaha upabRMhaNa guNa hai| samyagdRSTi nizcayase TaMkotkIrNa eka jJAyaka bhAvarUpa hai isalie apane ratnatrayarUpa mArgase Digate hue AtmAko usImeM sthira karatA hai| yaha sthitikaraNa aMga hai| tathA nizcayadaSTise apanA cidrapa hI mokSakA mArga hai, usImeM vAtsalya bhAva rakhanese vAtsalya aMga hai| apanI Atmika zakti ko prakaTa karake prabhAvanA aMga pAlatA hai| isa taraha ATha aMga yukta honese maiM aSTAMga samyagdarzana rUpa hU~ aisA samyagdRSTi avalokana karatA hai / kahA hai 'adhika kahanese kyA, atIta kAlameM jo manuSyazreSTha mukta hue aura jo bhavya Age sojhege vaha saba samyaktvakA mAhAtmya jAno' // 10 // Age AtmAkI jJAnake viSayameM rati Adi rUpa pariNatiko batalAte haiM AtmA, AzIH arthAt AgAmI iSTa arthakI abhilASA aura anubhavanIya padArtha ye tInoM hI satya haiM aura ye utane hI haiM jitanA svayaM pratIyamAna jJAna hai| isalie maiM jJAnameM sadA lIna hU~, sadA santuSTa hU~ tathA tRpta hU~ // 11 // 1. 'rUpairbhayaGkarairvAkyahetudRSTAntasUcibhiH / jAtu kSAyikasamyaktvo na kSabhyati vinizcalaH ||-amit. paM.saM. 1293 / 2. "ki palavieNa bahuNA siddhA je NaravarA gae kAle / sijjhahahiM je vi bhaviyA taM jANaha sammamAhappaM ||-baars aNu. 90 / Jan Education International Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 dharmAmRta ( anagAra ) iyanti ceva-etAvantyeva / tathAhi-etAvAneva satya AtmA yAvadidaM svayaM saMvedyamAnaM jJAnam / evametAvatyevamAtmA (-ve satyA) AzIritAvadeva ca satyamanubhavanIyamityapi yojyam // 11 // atha (bheda-)jJAnAdeva bandhocchede sati mokSalAbhAdanantaM sukhaM syAdityanuzAsti krodhAdyAsravavinivRttinAntarIyakatadAtmabhedavidaH / sidhyati bandhanirodhastataH zivaM zaM tato'nantam / / 12 // nAntarIyakI-avinAbhUtA / tadityAdi / sa ca krodhAdyAsrava AtmA ca tadAtmAnau, tayorbhedo vivekastasya vid jJAnaM ttH| uktaM ca _ 'bhedavijJAnataH siddhAH siddhA ye kila kecana / asyaivAbhAvato baddhA baddhA ye kila kecana // [ sama. kala., zlo. 131 ] zaM-sukham // 12 // vizeSArtha-AtmAmeM ananta guNa haiM kintu unameM se eka jJAna hI aisA guNa hai jo svapara-prakAzaka hai / usIke dvArA sva aura parakA saMvedana hotA hai| jo kucha jAnA jAtA hai vaha jJAnase hI jAnA jAtA hai| ataH paramArthase AtmA jJAnasvabhAva hai, jJAna AtmA hI hai aura AtmA jJAnasvarUpa hai isalie jJAnako hI mokSakA kAraNa kahA hai| kyoMki jJAnakA abhAva honese ajJAnIke vratAdi mokSake kAraNa nahIM hote| tathA AtmAkA jJAnasvarUpa honA hI anubhUti hai| ataH jitanA svayaM saMvedyamAna jJAna hai utanA hI AtmA hai, jitanA svayaM saMvedyamAna jJAna hai utanA hI AgAmI iSTa arthakI AkAMkSA hai aura jitanA svayaM saMvedyamAna jJAna hai utanA hI satya anubhavanIya hai / arthAt AtmA Adi tInoMkA srota jJAna hI hai, jJAnase hI AtmA AdikI satyatAkA bodha hotA hai| isalie maiM jJAnameM hI sadA santRpta hU~ aisA jJAnI mAnatA hai / jJAnake binA gati nahIM hai // 11 // Age kahate haiM ki bhedajJAnase hI karmabandhakA uccheda honepara mokSakI prApti hotI hai aura mokSakI prApti honese ananta sukhakA lAbha hotA hai krodha Adi AsravoMkI vizeSarUpase nivRtti arthAt saMvarake sAtha avinAbhAvI rUpase jo una krodhAdi AsravoMkA aura AtmAke bhedakA jJAna hotA hai usIse karmoke bandhakA nirodha hotA hai aura bandhakA nirodha honese mokSakI prApti hotI hai aura mokSakI prAptise ananta sukha hotA hai // 12 // vizeSArtha-jaise AtmA aura jJAnakA tAdAtmya sambandha honese AtmA niHzaMka hokara / jJAnameM pravRtti karatA hai| yaha jJAnakriyA AtmAkI svabhAvabhUta hai| ataH niSiddha nahIM hai usI taraha AtmA aura krodhAdi AsravakA to saMyoga sambandha honese donoM bhinna hai kintu ajJAnake kAraNa yaha jIva usa bhedako nahIM jAnakara niHzaMka hokara krodhameM AtmarUpase pravRtti karatA hai / krodhameM pravRtti karate hue jo krodhAdi kriyA hai vaha to AtmarUpa nahIM hai / kintu vaha AtmarUpa mAnatA hai ataH krodharUpa, rAgarUpa aura moharUpa pariNamana karatA hai| isI pravRtti rUpa pariNAmako nimitta karake svayaM hI pudgala karmakA saMcaya hotA hai aura isa taraha jIva aura pudgalakA paraspara avagAharUpa bandha hotA hai| kintu vastu to svabhAvamAtra hai / 'sva' kA honA svabhAva hai / ataH jJAnakA honA AtmA hai aura krodhAdikA honA krodhAdi hai / ataH 1-2. bha. ku. c.| Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya atha prakRtamupasaMharan zuddhAtmasaMvillAbhAdadhaH kriyAmUrIkaroti - itIhyabhedavijJAnabalAcchuddhAtma saMvidam / sAkSAtkarmocchidaM yAvallabhe tAvad bhaje kriyAm // 13 // kriyAM - samyagjJAnapUrvakamAvazyakam / saiSA nyagbhAvitajJAnabhAvitajJAnakriyApraghAnA mumukSoradhastanabhUmikA parikarmatayopadiSTA / yathAha yAvatpAkamupaiti karmaviratirjJAnasya samyaG na sA, karmajJAnasamuccayo'pi vihitastAvanna kAcit kSatiH / kintvatrApi samullasatyavazato yatkamaMbandhAya tan mokSAya sthitamekameva paramaM jJAnaM vimuktaM svataH // [sama. kala., zlo. 110] // 13 // 563 1 krodhakA pariNamana jJAna nahIM hai aura jJAnakA pariNamana krodha nahIM hai / krodhAdi honepara krodhAdi hue pratIta hote haiM aura jJAnake honepara jJAna huA pratIta hotA hai / isa prakAra ye donoM eka vastu nahIM haiN| jaba isa taraha donoMke bhedako jAnatA hai taba ekatvakA ajJAna miTa jAtA hai aura ajJAnanimittika pudgala karmakA bandha bhI ruka jAtA hai / isa taraha bhedajJAnase bandhakA nirodha honepara mokSasukhakI prApti hotI hai| kahA hai- 'jitane bhI siddha hue haiM ve bhedajJAnase hI hue haiM aura jitane ba~dhe haiM ve saba bhedavijJAnake abhAva se hI ba~dhe haiM / ' krodhAdimeM Aye Adi zabdase AtmAkI paratantratA meM nimitta rAga-dveSa-moha, bAdarayoga, sUkSmayoga, avAtikamakA tIvra tathA manda udaya aura kAlavizeSakA grahaNa kiyA hai / ina sabhIkI nivRtti honepara hI mokSakI prApti hotI hai // 12 // Age prakRta carcAkA upasaMhAra karate hue kahate haiM ki sAdhu zuddha AtmajJAnakI prApti hone taka kriyAoM ko bhI pAlana karanekI pratijJA karatA hai isa prakAra AgamameM pratipAdita bhedavijJAnake balase sAkSAt ghAti-aghAti karmoMko naSTa karanevAle zuddha AtmAke jJAnako jaba taka prApta karatA hU~ tabataka samyagjJAnapUrvaka Avazyaka kriyAoMko maiM pAlU~gA arthAt zuddha sarvavivartarahita AtmAkI samprApti jabataka nahIM hotI tabataka sAdhu Avazyaka karmoMko karatA hai ||13|| vizeSArtha - Age sAmAyika, caturviMzatistava, bandanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna aura kAyotsarga ina chaha AvazyakoMkA kathana kreNge| yaha chaha Avazyaka tabhI taka kiye jAte haiM jabataka muniko zuddha AtmAkI saMvittikA lAbha nahIM hotA / ina SaTkarmoMse karmabandhanakA uccheda nahIM hotA / karmabandhanakA uccheda to zuddhAtmAke saMvedanase hotA hai / jo mumukSu Marat bhUmikA meM sthita hai aura jJAna tathA kriyAko bhedakI pradhAnatA se grahaNa karatA hai usake abhyAsake lie SaTkarma kahe haiN| kahA hai- 'jabataka karmakA udaya hai aura jJAnakI samyak karmavirati nahIM hai tabataka karma aura jJAnakA samuccaya - ikaTThApanA bhI kahA hai usameM kucha hAni nahIM hai / kintu itanA vizeSa yahA~ jAnanA ki isa AtmAmeM karmake udayakI paravazatAse AtmA zake binA jo karmakA udaya hotA hai vaha to bandhake hI lie hai / kintu mokSake lie to parama jJAna hI hai jo karmake karane meM svAmitvarUpa kartRtvase rahita hai / ' Azaya yaha hai ki jabataka azuddha pariNamana hai tabataka jIvakA vibhAvarUpa pariNamana hai / usa vibhAva pariNamanakA antaraMga nimitta hai jIvakI vibhAva pariNamanarUpa zakti, bahiraMga nimitta mohanIya karmakA udaya | vaha mohanIya karma do prakArakA hai - mithyAtva mohanIya aura cAritramohanIya | 9 Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 dharmAmRta (anagAra) nanu ca mumukSuzca bandhanibandhanakriyAparazceti vipratiSiddhametad ityatra samAdhatte samyagAvazyakavidheH phalaM puNyAtravo'pi hi / prazastAvavasAyoMhacchit kileti mataH satAm // 14 // aMharichat-pApApanetA / uktaM ca 'prazastAdhyavasAyena saMcitaM karma nAzyate / kASThaM kASThAntakeneva dIpyamAnena nizcitam // ' [ amita. zrA. 85 ] // 14 // jIvakA eka samyaktva guNa hai jo vibhAvarUpa hokara mithyAtvarUpa pariNamA hai| eka caritra guNa hai jo vibhAvarUpa hokara kaSAyarUpa pariNamA hai / jIvake pahale mithyAtva karmakA upazama yA kSaya hotA hai usake bAda cAritramohakA upazama yA kSaya hotA hai| nikaTa bhavya jIvake kAlalAbdha prApta hAnapara mithyAtva kamakA upazama hotA hai taba jIva samyaktva guNarUpa pariNamatA hai| yaha pariNamana zaddhatA rUpa hai| vahI jIva jabataka kSapaka zreNIpara car3hatA hai tabataka cAritramohakA udaya rahatA hai| usa udayake rahate hue jIva viSayakaSAyarUpa pariNamatA . hai vaha pariNamana rAgarUpa honese azuddha rUpa hai| isa taraha eka jIvake eka hI samayameM zuddhapanA aura azuddhapanA rahatA hai| yadyapi samyagdRSTi kriyAse virata hotA hai usakA kartA apaneko nahIM mAnatA phira bhI cAritramohake udayameM balAt kriyA hotI hai| jitanI kriyA hai vaha karmabandhakA kAraNa hai aura ekamAtra zuddha caitanya prakAza mokSakA kAraNa hai| arthAt samyagdRSTike eka hI kAlameM zuddha jJAna bhI hai aura kriyA bhI hai| kriyArUpa pariNAmase kevala bandha hotA hai| tathA usI samaya zaddha svarUpakA jJAna bhI hai usa jJAnase kamakSaya hotA hai| isa taraha eka jIvake nIcekI bhUmikAmeM jJAna aura kriyA donoM eka sAtha rahatI haiM isameM koI virodha nahIM hai / ataH jabataka jJAnakI karmavirati paripakvatAko prApta nahIM hotI tabataka jJAnI muni SaTkarma karatA hai // 13 // isapara-se yaha zaMkA hotI hai ki mumukSu hokara aisI kriyAe~ kyoM karatA hai jo karmabandhameM nimitta par3atI haiM ? isakA samAdhAna karate haiM AgamameM aisA sunA jAtA hai ki prazasta adhyavasAya arthAt zubhapariNAma puNyAsravakA kAraNa honepara bhI pApakarma ke nAzaka haiN| aura ve zubha pariNAma samIcIna Avazyaka vidhikA phala haiM / ataH sAdhuoMko prazasta adhyavasAya mAnya hai // 14 // ___ vizeSArtha-AcArya kundakundane pravacanasArameM likhA hai-viziSTa pariNAmase bandha hotA hai aura rAgadveSa tathA mohase yukta pariNAmako viziSTa kahate haiN| jo pariNAma moha aura dveSase yukta hotA hai vaha azubha hai aura jo pariNAma rAgase yukta hotA hai vaha zubha bhI hotA hai aura azubha bhI hotA hai| tathA-amRtacandrajIne pra. 2-89 TIkAmeM likhA haipariNAma do prakArake haiM-eka paradravyameM pravRtta aura eka svadravyameM pravRtta / jo pariNAma paradravyameM pravRtta hotA hai use viziSTa pariNAma kahate haiM aura svadravyameM pravRtta pariNAma parase uparakta na honese aviziSTa kahA jAtA hai / viziSTa pariNAmake do bheda haiM-zubha aura azubha / 1. 'suha pariNAmo puNNaM asuho pAva tti bhaNiyamaNNesu / pariNAmo NaNNagado dukkhakkhayakAraNaM samaye |-prvcn. 2289 / . Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya 565 nanu mumukSoH pApabandhavat puNyabandho'pi kathamanuroddhavyaH syAditi vadantaM pratyAha mumukSoH samayAkartuH puNyAdabhyudayo varam / na pApAddurgatiH sahyo bandho'pi hyakSayazriye // 15 // samayAkatu:-kAlaM yApayataH / udAsInajJAnAkaraNazIlasya vaa| varaM-manAgiSTaH / durgatiHnarakAdigatimithyAjJAnaM dAridrayaM vaa| 3 ti: puNya paudgalika karmoM ke bandhameM nimitta honese zubha pariNAmako puNya kahate haiM aura pApakokobandhameM kAraNa honese azabha pariNAmako pApa kahate haiN| aura aviziSTa pariNAma to zuddha honese eka rUpa hI hai / usIse duHkhoMkA kSaya hokara mokSakI prApti hotI hai| - tattvArtha sUtra ( 6 / 3 )meM bhI 'zubhaH puNyasya azubhaH pApasya' likhakara ukta kathanakA hI poSaNa kiyA hai| usakI TIkA sarvArthasiddhi AdimeM bhI yahI kahA hai| usameM yaha zaMkA kI gayI hai ki jo zubha karmoMkA kAraNa hai vaha zubhayoga hai aura jo azubha karmokA kAraNa hai vaha azubha yoga hai| yadi aisA lakSaNa kiyA jAye to kyA hAni hai ? isake samAdhAnameM kahA haiyadi aisA lakSaNa kiyA jAyegA to zubhayogakA hI abhAva ho jaayegaa| kyoMki AgamameM kahA hai ki jIvake Ayakarmake sivAya zeSa sAta kokA Asrava sadA hotA hai| ataH zubhayogase bhI jJAnAvaraNa Adi pApakarmoMkA bandha hotA hai| ukta kathana dhAti karmokI apekSAse nahIM hai aghAti karmokI apekSA hai| aghAti karma puNya aura pApake bhedase do prakAra hai| so unameM-se zubhayogase puNyakarmakA aura azubhase pApakarmakA Asrava hotA hai| zubha pariNAmase hAnevAle yogako zubha aura azubha pariNAmase honevAle yogako azubha kahate haiM / isa taraha zubha pariNAmake dvArA puNya prakRtiyoMmeM tIvra anubhAgabandha aura pApa prakRtiyoMmeM manda anubhAgabandha hotA hai| isIse zubha pariNAmako puNyAsravakA kAraNa aura pApakA nAzaka kahA hai| A. amitagatine kahA hai-'kinhIMkA kahanA hai ki Avazyaka karma nahIM karanA cAhie kyoMki unakA karanA niSphala hai| yaha kahanA ThIka nahIM hai kyoMki AvazyakakA phala prazasta adhyavasAya hai aura prazasta adhyavasAyase saMcita karma usI taraha naSTa ho jAte haiM jaise agnise kASTha / ' yaha kathana ApekSika hai| Avazyaka karate samaya yadi kartAkI vRtti kevala bAhya kriyAkI ora hI unmukha hai to usa prazasta adhyayasAyase karmoMkA vinAza sambhava nahIM hai| Upara kahA hai ki do taraha ke pariNAma hote haiM svadravyapravRtta aura paradravyapravRtta / paradravyapravRtta pariNAmake bheda hI azubha aura zubha pariNAma haiN| bAhya kriyA karate hue bhI kartAkA jo pariNAma Atmonmukha hotA hai vahI pariNAmAMza saMcita karma ke vinAzameM hetu hotA hai / usake sAhacaryase paradravya pravRtta zubha pariNAmako bhI karmakSayakA kAraNa kaha diyA jAtA hai / vastutaH vaha puNyabandhakA hI kAraNa hotA hai // 14 // ___isIse yaha zaMkA hotI hai ki puNyabandha bhI to vandha hI hai| ataH jo mumukSu haibandhase chUTanA cAhatA hai usase pApabandhakI taraha puNyabandhakA bhI anurodha nahIM karanA caahie| isake samAdhAnameM kahate haiM ___ vItarAga vijJAnarUpa pariNamana karane meM asamartha mumukSuke lie puNyabandhase svarga AdikI prApti uttama hai, pApabandha karake durgatikI prApti uttama nahIM hai / kyoMki jo bandha arthAt puNyabandha zAzvata lakSmIkI ora le jAtA hai vaha bandha honepara bhI sahana karaneke yogya hai // 15 // Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 dharmAmRta ( anagAra) yathAha 'varaM vrataiH padaM devaM nAvratairvata nArakam / chAyAtapasthayorbhedaH pratipAlayatomahAn / / ' [ iSTopa. zlo. 3 ] sahya ityaadi| ayamatrAbhiprAya:-yathA niAjabhaktibhAjo'nujIvinaH svAminA kathamapi nigaDitAH ___ santaH punastataH zAzvatI-zriyamicchantastadbhaktimevopacinvanti / tathA mamakSavo'pi zuddhasvAtmAnubhUtimavindanto jinabhaktibhAvitAH santastadupadiSTAM kriyAM carantastannibandhanaM puNyabandhamapavargalakSmIsiddhayaGgadhyAnasAdhanasamarthottamasaMhananAdinimittatvAdabhyupagacchanti // 15 // athaivaM kartavyatayA vyavasthApitasyAvazyakasya nirvacanadvAreNAvatArya lakSaNamupalakSayati yadvayAdhyAdivazenApi kriyate'kSAvazena tt| Avazyakamavazyasya karmAhorAtrikaM muneH // 16 // vizeSArtha yadyapi pApabandhakI taraha hI bandha honese puNyabandha bhI upAdeya nahIM hai tathApi jo mumukSu apaneko vItarAgavijJAnatAmeM sthApita karane meM asamartha hotA hai vaha puNyabandhake kAraNabhUta kAryoM meM pravRtti karatA hai| jaise niSkapaTa bhakti karanevAle sevaka svAmIke dvArA kisI bhI prakArase bandhanameM DAla diye jAnepara bhI usase zAzvata lakSmIkI prAptiko icchA rakhate hue usakI bhakti hI karate haiM usI prakAra mumukSa bhI zuddha svAtmAnubhUtiko na prApta karanepara jinabhaktimeM tatpara hote hue jina bhagavAnake dvArA kahI gayI kriyAoMko karate haiM aura usase honevAle puNyabandhako isalie svIkAra karate haiM ki puNyabandhake nimittase uttama saMhanana Adi prApta hote haiM jo mokSarUpI lakSmIkI siddhike kAraNa dhyAnakI sAdhanAmeM samartha hote haiM / arthAt sAMsArika sukhakI cAhase puNyabandha nikRSTa hai kintu mukti sukhakI cAhase huA puNyabandha nikRSTa nahIM hai| yadyapi mokSamArgameM laganepara bhI ayAcita puNyabandha hotA hai kyoMki nIcekI bhUmikAmeM sthita mumukSu sarvadA svAtmonmukha nahIM raha sakatA ataH vaha azubhopayogase bacaneke lie zubhopayoga karatA hai aura usase puNyabandha hotA hai| isa puNyabandhase bhI vaha yahI cAhatA hai ki use uttama kula, uttama jAti, manuSya janma, zrAvaka kula Adi prApta ho jisase maiM mokSakI sAdhanA kara sakU~ / ataH puNyabandhake sAtha yaha bhAvanA uttama hai| isIse samyagdRSTike puNyako paramparAse mokSakA kAraNa kahA hai| kintu puNyabandhase mokSa nahIM hotA, mokSa to puNyabandhake nirodhase hotA hai| puNyakI upAdeyatA kevala pApase bacaneke lie hai / iSTopadezameM kahA hai-'vratoMkA AcaraNa karake usake dvArA honevAle puNyabandhase marakara svargameM devapada pAnA zreSTha hai kintu vratoMko na apanAkara hiMsA Adi kAryoMke. dvArA pApakarma karake narakameM nArakI honA uttama nahIM hai| chAyAmeM baiThakara dUsarekI prata karanevAle aura dhUpameM khar3e hokara dUsarekI pratIkSA karanevAle manuSyoMmeM bar3A bhArI antara hai|' kundakundAcAryane mokSapAhuDa (gA. 25) meM bhI aisA hI kahA hai| ataH puNyabandhake bhayase vratAdikA pAlana na karanA ucita nahIM hai // 15 // isa prakAra munike lie Avazyaka karanA Avazyaka hai yaha sthApita karake niruktipUrvaka lakSaNa kahate haiM- roga Adise pIr3ita honepara bhI indriyoM ke adhIna na hokara munike dvArA jo dina-rAta ke kartavya kiye jAte haiM unheM Avazyaka kahate haiM / jo 'vazya' arthAt indriyoMke adhIna nahIM hotA hai use avazya kahate haiN| aura avazyake karmako Avazyaka kahate haiM / / 16 / / Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya 567 avazyasya-vyAdhyupasargAdyabhibhUtasya indriyAnAyattasya vA // 16 // athAvazyakabhedoddezArthamAha sAmAyikaM catuvizatistavo vandanA pratikramaNam / pratyAkhyAnaM kAyotsargazcAvazyakasya SaDbhedAH // 17 // spaSTam // 17 // atha nikSeparahitaM zAstra vyAkhyAyamAnaM vaktuH zrotuzcotpathotthAnaM kuryAditi nAmAdiSu SaTsu pRthak 6 nikSimAnAM sAmAyikAdInAM SaNNAmapyanuSTheyatAmapadizati nAmasthApanayo,vyakSetrayoH kAlabhAvayoH / pRthagnikSipya vidhivatsAdhyAH sAmAyikAdayaH // 18 // vidhivat-AvazyakaniyuktinirUpitavidhAnena // 18 // vizeSArtha-yahA~ 'Avazyaka 'zabdakI nirukti aura lakSaNa donoM kahe haiN| vazya use kahate haiM jo kisIke adhIna hotA hai aura jo aisA nahIM hotA use avazya kahate haiM aura usake karmako Avazyaka kahate haiN| AcArya kundakundane bhI kahA hai jo anyake vazameM nahIM hai usake karmako Avazyaka kahate haiN| jo mani anyake vazameM hotA hai vaha azabha zubha bhAvarUpase vartana karatA hai usakA karma Avazyaka nahIM ho sktaa| arthAt jo zramaNAbhAsa dravyaliMgI rAga Adi azubhabhAva rUpase vartana karatA hai vaha paradravyake vazameM hotA hai| vaha kevala bhojanake lie dravyaliMga grahaNa karake AtmakAryase vimukha ho, tapazcaraNa Adise bhI udAsIna hokara jinamandira aura usakI bhUmi AdikA svAmI bana baiThatA hai yaha niyamasArakI TIkAmeM padmaprabha maladhAri devane likhA hai jo unake samayake maThAdhIza sAdhuoMkI ora saMketa hai| ataH indriyoMke adhIna jo nahIM hai aisA sAdhu jo jinendrake dvArA kathita AvazyakoMkA AcaraNa karatA hai unheM Avazyaka kahate haiM / / 16 / / Avazyakake bheda kahate haiM sAmAyika, caturviMzatistava, vandanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna, kAyotsarga ye Avazyakake chaha bheda haiM // 17 // nikSepake binA kiyA gayA zAstrakA vyAkhyAna vaktA aura zrotA donoMko hI unmArgameM le jAtA hai / ataH nAma Adi chaha nikSepoMmeM pRthak-pRthak nikSepa karake sAmAyika Adi chaha AvazyakoMkA vyAkhyAna karanekA upadeza karate haiM nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAvameM pRthak-pRthak nikSepa karake sAmAyika Adi chaha AvazyakoMkA AvazyakaniyuktimeM kahI huI vidhike anusAra vyAkhyAna karanA cAhie // 18 // 1. 'sAmAiya cau tIsatthava vaMdaNayaM paDikkamaNaM / paccakkhANaM ca tahA kAosaggo havadi chaTTo ||'-muulaacaar gA. 516 / 'NAmaTavaNA dave khette kAle taheva bhAve y| sAmAiyamhi eso Nikkheo chavviho Neo ||'-muulaa. 518 gaa.| 3. 'Na vaso avaso avasassa kamma vAvassayaM ti bodhavA ||'-niymsaar 142 gaa.| 'jo Na havadi aNNavaso tassa dukamma bhaNaMti AvAsaM / kammaviNAsaNajogo Nivvudimaggo tti pijjatto ||'-niymsaar 141 gA. / Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 dharmAmRta ( anagAra) atha sAmAyikasya niruktyA lakSaNamAlakSayati rAgAdyabAdhabodhaH syAt samAyo'sminnirucyate / bhavaM sAmAyikaM sAmyaM nAmAdau satyasatyapi // 19 // samAya ityaadi| samo rAgadveSAmyAmabAdhyamAno'yo bodhaH samAyaH / asmin-samAye upayukta noAgamabhAvasAmAyikAkhya bhavaM sAmAyikaM tatpariNatanoAgamabhAvasAmAyikAkhyam / nirucyate-arthAnugataM 6 kathyata ityrthH| sAmyaM-samasya karma, zuddhacinmAtrasaMcetanam / sati-prazaste / asati-aprazaste / tathAhi-nAmasAmAyikaM zubhAzubhanAmAni zrutvA rAgadveSavarjanam / sthApanAsAmAyikaM yathoktamAnonmAnAdiguNamanoharAsvitarAsu ca sthApanAsu rAgadveSaniSedhaH / dravyasAmAyikaM suvarNamRttikAdidravyeSu ramyAramyeSu samadarzi5 tvam / kSetrasAmAyikamArAmakaNTakavanAdiSu ca zubhAzubhakSetreSu smbhaavH| kAlasAmAyika vasantagrISmAdiSu vizeSArtha-AgamameM kisI bhI vastukA vyAkhyAna nikSepapUrvaka karanekA vidhAna hai| usase aprakRtakA nirAkaraNa hokara prakRtakA nirUpaNa hotA hai| jaise sAmAyikake chaha prakAra hote haiM-nAma sAmAyika, sthApanA sAmAyika. dravya sAmAyika. kSetra sAmAyika. kAla sAmAyika aura bhAva saamaayik| isI taraha caturviMzatistava Adike bhI chaha nikSepoMkI apekSA chaha-chaha prakAra hote haiN| ye saba milakara chattIsa prakAra hote haiN| jahA~ jisakI vivakSA ho vahA~ usakA grahaNa karanA cAhie // 18 // sAmAyikakA niruktipUrvaka lakSaNa kahate haiM rAga dveSase abAdhyamAna jJAnako samAya kahate haiN| usameM honevAle sAmyabhAvako sAmAyika kahate haiM / prazasta aura aprazasta nAma sthApanA AdimeM rAga dveSa na karanA sAmya hai // 19 // vizeSArtha-sAmAyika zabda sama aura ayake melase niSpanna huA hai| samakA artha hotA hai rAga aura dveSase rahita / tathA ayakA artha hotA hai jJAna / ataH rAga dveSase rahita jJAna samAya hai aura usameM jo ho vaha sAmAyika hai / yaha sAmAyika zabdakA nirukti paraka artha hai / ise sAmya bhI kahate haiN| samake karmako sAmya kahate haiN| vaha hai zuddha cinmAtrakA saMcetana yA anubhavana / rAga dveSake dUra hue vinA zuddha cinmAtrakA saMcetana ho nahIM sktaa| kahA hai-jisakA mana rUpI jala rAga dveSa Adi laharoMse rahita hai vaha AtmAke tattvakA anubhavana karatA hai aura jisakA mana rAga dveSase Akula hai vaha AtmatattvakA anubhavana nahIM kara sktaa| acchI yA burI vastuoMke viSayameM rAga dveSa na karanA sAmya hai| jAti, dravya, guNa, kriyAkI apekSA vinA kisIkA nAma sAmAyika rakhanA nAma sAmAyika nikSepa hai / acche bure nAmoMko sunakara rAga dveSa na karanA nAma sAmAyika hai| jo manuSya sAmAyika AvazyakameM saMlagna hai usake AkArabAlI yA usake samAna AkAra na rakhanevAlI kisI vastumeM usakI sthApanA sthApanA sAmAyika nikSepa hai| aura vaha sthApanA yadi samIcIna meM ho to usase rAga nahIM karanA aura asundara vastumeM ho to usase dveSa nahIM karanA sthApanA sAmAyika hai| jo bhaviSyameM sAmAyika rUpase pariNata hogA yA ho cukA hai use dravya sAmAyika nikSepa kahate haiN| usake do bheda haiM-Agama dravya sAmAyika aura noAgama 1. 'rAgadveSAdikallolairalolaM yanmanojalam / sa pathyatyAtmanastattvaM tattatvaM netaro janaH ||'-smaadhitN., 35 zlo. / Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya 569 RtuSu dinarAtrisitAsitapakSAdiSu ca yathAsvaM cArvacAruSu rAgadveSAnudbhavaH / bhAvasAmAyikaM sarvajIveSu maitrIbhAvo'zubhapariNAmavarjanaM vaa| tathA 'api' zabdasyAnuktasamuccayArthatvAdayamapyartho vaktavya / jAtidravyakriyAgaNa nirapekSaM saMjJAkaraNaM sAmAyikazabdamAnaM nAmasAmAyikam / sAmAyikAvazyakapariNatasya tadAkAre'tadAkA vastuni guNAropaNaM sthApanAsAmAyikam / dravyasAmAyika bhaviSyatpariNAmAbhimukhamatIttatpariNAmaM vA vastu dravyaM tasya sAmAyikam / tacca dvividhamAgamadravyasAmAyikaM noAgamadravyasAmAyika ti / sAmAyikavarNakaprAbhRtajJAyI jIvo'nupayukta AgamadravyasAmAyikam / noAgamadravyasAmAyikaM tu travidhaM sAmAyikavarNaka- 6 prAbhUtajJAyakazarIra-bhAvijIvatadvayatiriktabhedena / jJAtuH zarIraM tridhA bhUtavartamAna viSyabhedAt / bhUtamapi tridhA cyutaM cyAvitaM tyaktaM ceti / pakvaphalamivAyuSaH kSayeNa patitaM cyutam / kadIghAtena patitaM cyAvitam / tyaktaM punastriyA bhaktapratyAkhyAneGginIpAdopagamanamaraNaH / bhaktapratyAkhyAnamapi tridha utkRSTamadhyamajaghanyabhedAt / uskRSTabhaktatyAgasya pramANaM dvAdazavarSANi / jaghanyasyAntarmuhartam / tayorantAlaM madhyamasya / bhAvikAle sAmAyikaprAbhUtajJAyijIvo bhAvinoAgamadravyasAmAyikam / tadvayatiriktaM dviiidha karmanokarmabhedena / sAmAyikapariNatajIvenAjinatIrthakarAdizubhaprakRtisvarUpaM noAgamatadvayatiriktaM dravyasAmAyikam / nokarma- 12 tadvayatiriktaM tu dravyasAmAyikaM tu trividhaM sacittAcittamizrabhedAt / sacimupAdhyAyaH / acittaM pustakam / ubhayasvarUpaM mizram / kSetrasAmAyikaM sAmAyikapariNatajIvAdhiSTitaM sthAnamayantacampApurAdi / kAlasAmAyika yasmin kAle sAmAyikasvarUpeNa pariNato jIvaH sa kAla: puurvaahaapraalmghaahnaadibhedbhinnH| bhAvasAmAyikaM 15 dravya sAmAyika / jisa zAstrameM sAmAyikakA varNana hai usa zastrakA jJAtA jaba usameM upayukta nahIM hotA taba use Agama dravya sAmAyika kahate haiN| nogama dravya sAmAyikake tIna bheda haiM-sAmAyikakA varNana karanevAle zAstrake jJAtAkA zarIra, gAvi aura tadvathatirikta / jJAtAkA zarIra bhUta, vartamAna aura bhaviSyake bhedase tIna prakAra hai| bhUta zarIrake bhI tIna bheda haiMcyuta, cyAvita aura tyakta / pake hue phalakI taraha AkA kSaya honese jo zarIra svayaM chUTa gayA use cyata kahate haiN| jo zarIra akAlameM maraNasechaTA use cyAcita kahate haiN| tyakta zarIrake bhakta pratyAkhyAnamaraNa, iMginImaraNa, pAdopaganamaraNake bhedase tIna bheda haiN| bhakta pratyAkhyAnake bhI tIna bheda haiM-utkRSTa, madhyama aurajaghanya / bhojanatyAgakA utkRSTakAla bAraha varSa hai, jaghanya antarmuhUrta hai aura donoMke bIkA kAla madhyama hai| jo jIva bhaviSyameM sAmAyika viSayaka zAstrakA jJAtA hogA vaha bhaSe noAgama dravya sAmAyika hai| tadvathatiriktake do bheda haiM-karma aura nokarma / sAmAyi karate hue jIvake dvArA upArjita tIrthaMkara Adi zubha prakRtiyoMko noAgama dravya karma tadvArikta kahate haiM / nokarma tadvayatirikta nAmaka dravya sAmAyika nikSepake tIna bheda hai-sacitta, acitta aura mizra / upAdhyAya sacitta hai, pustaka acitta hai aura jo donoM rUpa ho vaha mazra hai| yaha saba dravya sAmAyika nikSepake bheda haiM / suvarNa, miTTI Adi sundara aura asura dravyoMmeM rAga-dveSa na karanA dravya sAmAyika hai| sAmAyika karate hue jIvoMse yukta sthAncampApura, girinAra Adi kSetra sAmAyika hai| tathA udyAna, ka~TIlA jaMgala Adi ramaNIkanaura aramaNIka kSetroMmeM rAga-dveSa na karanA kSetra sAmAyika hai| jisa kAla meM sAmAyika kaM jAtI hai vaha kAla sAmAyika hai| vaha prAtaH, madhyAhna aura zAmake bhedase tIna prakAra hai / tara vasanta, grISma Adi RtuoMmeM, dina-rAtameM, zukla aura kRSNapakSa AdimeM rAga-dveSa na karanatAlasAmAyika hai| vartamAna paryAyase yukta dravyako bhAva kahate haiM / usakI sAmAyika bhAva smAyika nikSepa hai| usake do bheda haiMAgama bhAva sAmAyika aura noAgama bhAva saamyek| sAmAyika viSayaka zAstrakA jo 72 Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta (anagAra ) 3 vartamAnaparyAyopalakSitaM dravyaM bhAvaH / tasya sAmAyikaM ( - bhAvasAmAyikaM tacca 0 ) dvividhamAgamabhAva sAmAyikaM noAgabhabhAva sAmAyinaM ceti / sAmAyikavarNakaprAbhRtakajJAyaka upayukto jIva AgamabhAvasAmAyikam / noAgamabhAvasAmAyikaM dvividhamupayuktatatpariNatabhedAt / ( sAmAyikaprAbhRtakena vinA sAmAyikArtheSUpayukto jIvaH upayukta noAgamagava - ) sAmAyikam / rAgadveSAdya bhAvasvarUpeNa pariNato jIvastatpariNatanoAgamabhAvasAmAyikam / eSa nyAyaM yathAsvamuttareSvapi yojyaH / athaiSAM SaNNAmapi madhye AgamabhAva sAmAyikena noAgamabhAvasAmAyikena ca prayojanamiti // 19 // niruktyantareNa punarbhAvasAmAyikaM lakSayannAha - 6 570 samayo jJAnatapoyamaniyamAdau prazastasamagamanam / syAt sAya eva sAmAyikaM punaH svArthikena ThaNA // 20 // samayaH -- atra samiprAzastya ekIbhAve ca vivakSitaH / aya iti gamane / niyamAdI Adizabdena parISaha kaSAyendriyajayasaMjJAdurlezTadurdhyAnavarjanAdiparigrahaH / samaM samAnamekatvenetyarthaH / ThANA 'vinayAdeSThaN' 12 ityanena vihitena / uktaM ca 'sammattaNANa jamatavehi jaM taM pasatthasamagamaNaM / samayaM tu taM tubhaNidaM tameva sAmAiyaM jANe // ' [mUlacAra. gA. 519] ityAdi // 20 // jJAtA usameM upayukta hai vaha nAgama bhAva sAmAyika hai / noAgama bhAva sAmAyikake do bheda haiM- upayukta aura tatpariNaH / sAmAyika viSayaka zAstrake binA sAmAyikake arthameM upayukta jIvako upayukta noAga bhAva sAmAyika kahate haiM / tathA rAga-dveSa ke abhAva rUpase pariNata jIva tatpariNata noAma bhAva sAmAyika hai / tathA saba jIvoM meM maitrIbhAva aura azubha pariNAmakA tyAga bhAvasAmAyika hai / yahA~ ukta chaha prakArakI sAmAyikoM meM se Agama bhAva sAmAyika aura noAmabhAva sAmAyikase prayojana hai ||19|| Age anya prakArase nirukti rake bhAva sAmAyikakA lakSaNa kahate haiM-- darzana, jJAna, tapa, yama, niyama Adike viSaya meM prazasta ekatva rUpase gamana karane ko samaya kahate haiM / aura samaya hI sAmayeka hai isa prakAra samaya zabdase svArtha meM ThaN pratyaya hokara sAmAyika zabda banatA hai ||20|| 1 vizeSArtha -sam aura ayake mela samaya zabda niSpanna hotA hai / sam zabdake do artha hote haiM - prazastatA aura ekatva / thA athakA artha hotA hai gamana / 'Adi' zabdase parISaha, kaSAya aura indriyoMko jItanA, sA, khoTA dhyAna, azubha lezyAoMkA tyAga Adi lenA cAhie / ataH darzana, jJAna, tapa, yama, neyama, parISahajaya, kaSAyajaya, indriyajaya Adike viSaya meM prazasta ekatvarUpase pariNata hona arthAt rAga-dveSa Adi na karanA samaya hai aura samaya hI sAmAyika hai isa taraha saMskRta vyakaraNa ke anusAra samaya zabda se svArtha meM ThaN pratyaya karake aura ThaNake sthAna meM ikU hokara sAAyika zabda banatA hai / mUlAcAra meM kahA hai- samyagdarzana, samyAna, saMyama aura tapake sAtha jo ekamekapanA hai arthAt jIvakA una rUpase pariNamana hai ja samaya kahate haiM aura samayako hI sAmAyika jAno // 20 // 1- 2. bha. ku. ca. / Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya 571 atha paJcadazabhiH zlokaH sAmAyikAzrayaNavidhimabhidhAtukAmaH prathamaM tAvannAmasAmAyika bhAvayannAha zubhe'zubhe vA kenApi prayukte nAmni mohtH| svamavAglakSaNaM pazyanna rati yAmi nAratima // 21 // avAgalakSaNaM-lakSyate iti lakSaNaM lakSaNIyaM viSaya iti yAvat / vAcAM lakSaNaM vAglakSaNam / / na tathA, vAcAmaviSaya ityarthaH / yathAha 'yajjAnannapi buddhimAnapiguruH zakto na vaktuM girA proktaM cenna tathApi cetasi nRNAM sammAti cAkAzavat / yatra svAnubhavasthite'pi viralA lakSyaM labhante cirAt tanmokSekanibandhanaM vijayate cittatvamatyadbhatam / / ' [ padma. paJca. 10 / 1] athavA na vAzabdo lakSaNaM svarUpaM yasya so'vAgalakSaNastam, azabdAtmakamityarthaH / yathAha-arasamarUvamityAdi // 21 // atha sthApanAsAmAyikaM bhAvayannAha yadiyaM smaratyarcA na tadapyasmi ki punH| iyaM tadasyAM sustheti dhIrasustheti vA na me // 22 // Age pandraha zlokoMse sAmAyika karanekI vidhiko kahanekI icchAse sarvaprathama nAma sAmAyikako kahate haiM ajJAnavaza kisI mitrake dvArA prazasta nAma liye jAnepara maiM usase rAga nahIM karU~gA aura zatruke dvArA burA nAmakA prayoga kiye jAnepara usase dveSa nahIM karUMgA kyoMki maiM vacanake gocara nahIM hU~ / yaha nAma sAmAyika hai / / 21 / / _ vizeSArtha-prAyaH manuSya kisIke dvArA apanA nAma AdarapUrvaka liye jAnepara prasanna hote haiM aura nirAdarapUrvaka liye jAnepara nArAja hote haiN| aisA na karanA nAma sAmAyika hai kyoMki AtmA to zabdakA viSaya nahIM hai| padma. pazca. meM kahA hai-jisa ceta jAnatA huA bhI aura buddhimAn bhI guru vANIke dvArA kahaneke lie samartha nahIM hai, tathA yadi kahA bhI jAye to bhI jo AkAzake samAna manuSyoMke hRdayameM samAtA nahIM hai, tathA jisake svAnubhavameM sthita hote hue bhI virale hI manuSya dIrghakAlake pazcAt lakSya mokSako prApta kara pAte haiM, vaha mokSakA ekamAtra kAraNa Azcaryajanaka cetana tattva jayavanta hove / ' 'avAglakSaNa'kA dUsarA artha yaha bhI hotA hai ki usakA lakSaNa zabda nahIM hai arthAt azabdAtmaka hai| AcArya kundakundane kahA bhI hai-jIva rasa-rUpa aura gandhase rahita hai, avyakta hai, cetanA guNase yukta hai, zabdarUpa nahIM hai, kisI cihnase usakA grahaNa nahIM hotA, tathA usakA AkAra kahA nahIM jA sakatA // 21 // sthApanA sAmAyikakI bhAvanA kahate haiM yaha sAmane virAjamAna pratimA mujhe jisa arhanta svarUpakA smaraNa karAtI hai maiM usa arhanta svarUpa bhI nahIM hU~ taba isa pratimAsvarUpa to maiM sarvathA hI nahIM huuN| isaliye merI buddhi isa pratimAmeM na to samyak rUpase ThaharI hI huI hai aura na usase viparIta hI hai // 22 // 1. 'arasamarUvamagaMdhaM avvattaM cedaNAguNamasadaM / jANamaliMgaggahaNaM jIvamaNiTrisaMThANaM ||-smysaar, 49 gA. Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 dharmAmRta ( anagAra) yat-ahaMdAdisvarUpam / arcA-pratimA / susthA yathoktamAnonmAnAdiyuktatvAt // 22 // atha dravyasAmAyika bhAvayannAha sAmyAgamajJataddehI tadvipakSau ca yAdRzau / tAdRzau stAM paradravye ko me svadravyavagrahaH // 26 // sAmyAgamajJaH 'jIviyamaraNe lAhAlAhe saMjoyavippaoe ya / baMdhu ari suha duhe vi ya samadA sAmAiyaM NAma // ' [ mUlAcAra, gA. 23 ] ityAdi sAmAyikaprAbhRtakasya jJAtA jIvastadanupayuktaH / tadvipakSI-bhAvijIvaH karmanokarmadvayaM ca / 9 tatrAdyo jJAsyamAnasAmyAgamaH / karma punaH sAmyayuktenAjitaM tIrthakarAdikam / nokarma tu sAmyAgamopAdhyAyastatpustakastadyuktopAdhyAyazcetyAdi / yAdRzau tAdRzau-zubhAvazubhau vetyarthaH / stAM-bhavatAm / svadravyavat / anvayamukhena vyatirekamukhena vA dRSTAnto'yam / Arabdhayogasyaiva hi svadravyamAtre'bhinivezo'bhyanujJAyate / niSpanna12 yogasya tu tatrApi tatpratiSedhAt / tathA coktam 'mukta ityapi na kAryamaJjasA karmajAlakalito'hamityapi / nirvikalpapadavImupAzrayan saMyamI hi labhate paraM padam // ' [ padma. paJca. 10 / 18 ] api ca 'yadyadeva manasi sthitaM bhavettattadeva sahasA parityajet / ityupAdhiparihArapUrNatA sA yadA bhavati tatpadaM tadA // ' [ padma. paJca., 10 / 16 ] vizeSArtha-arhantakI pratimAke zAstrokta rUpako dekhakara usase rAga nahIM karanA aura viparIta rUpako dekhakara dveSa nahIM karanA sthApanA sAmAyika hai| usIkI bhAvanA Upara kahI hai| sundara AkAra viziSTa pratimAko dekhakara darzakako arhantake svarUpakA smaraNa hotA hai kintu darzaka to abhI arhantasvarUpa nahIM hai, aura pratimAsvarUpa to vaha hai hI nahIM kyoMki pratimA to jar3a hai| isa taraha vaha pratimAmeM apanI buddhiko na to sthira hI karatA hai aura na usase haTAtA hI hai arthAt pratimAko dekhakara rAgAviSTa nahIM hotA // 22 // Age dravya sAmAyikakI bhAvanA kahate haiM sAmAyika viSayaka zAstrakA jJAtA kintu usameM anupayukta jIva aura usakA zarIra tathA unake vipakSI bhAvi jIva aura karma-nokarma, ye jaise acche yA bure hoM, raheM, mujhe unase kyA, kyoMki ve to paradravya haiN| svadravyakI taraha paradravyameM merA abhiniveza kaise ho sakatA hai ? // 23 // vizeSArtha-Upara dravya sAmAyikake do bheda kahe haiM-Agama dravya sAmAyika aura noAgama dravya sAmAyika / sAmAyikaviSayaka zAstrakA jo jJAtA usameM upayukta nahIM hai vaha Agama dravya sAmAyika hai / usakA zarIra noAgama dravya sAmAyikakA eka bheda hai| inake vipakSI haiM noAgama dravya sAmAyikake zeSa bheda bhAvijIva, jo Age sAmAyikaviSayaka zAstrako jAnegA / tathA karma nokarma / sAmAyikake dvArA upArjita tIrthakaratva Adi karma hai tathA sAmAyika viSayaka Agamako par3hAnevAlA upAdhyAya, pustaka Adi nokarmatadvayatirikta hai| inameM kisI prakArakA acchA yA burA abhiniveza na karanA dravya sAmAyika hai| kyoMki ye saba paradravya haiN| sAmAyika karate hue ke paradravyameM abhiniveza kaisA ? yahA~ . Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya 573 3 tathA 'antaraGgabahiraGgayogataH kAryasiddhirakhileti yoginaa| AsitavyamanizaM prayatnataH svaM paraM sadRzameva pazyatA // ' [ padma. paJca. 1044 ] grahaH-zubhAzubhAbhinivezaH // 23 // atha kSetrasAmAyikaM bhAvayannAha rAjadhAnIti na prIye nAraNyAnIti codvije| dezo hi ramyo'ramyo vA nAtmArAmasya ko'pi me // 24 // prIye-rajyAmyaham / araNyAnI-mahAraNyam / udvije-udvegaM yAmyaham / AtmArAmasya-Atmaiva . ArAma udyAnaM ratisthAnaM yasya, anyatra gatipratibandhakatvAt / yathAha 'yo yatra nivasannAste sa tatra kurute ratim / yo yatra ramate tasmAdanyatra sa na gacchati / / ' [ iSTopa. zlo. 43 ] tathA grAmo'raNyamiti dvadhA nivaaso'naatmshinaam| dRSTAtmanAM nivAsastu viviktAtmaiva nizcalaH // ' [ samA. tantra, zlo. 73 ] athavA Atmano'pyArAmo nivRttiryasyeti grAhyam // 24 // jo 'svadravyavat' dRSTAnta diyA hai vaha anvaya rUpase bhI ghaTita hotA hai aura vyatireka rUpase bhI ghaTita hotA hai| jo yogakA abhyAsI hotA hai vaha to svadravyameM abhiniveza rakhatA hai kintu jo usameM paripakva ho jAtA hai usake lie svadravyameM abhiniveza bhI tyAjya hai| padma pazca. meM kahA hai-vAstava meM 'maiM mukta hU~' aisA vikalpa bhI nahIM karanA cAhie aura maiM koMke samUhase veSTita hU~ aisA bhI vikalpa nahIM karanA caahie| kyoMki saMyamI nirvikalpa padavIko prApta karake hI mokSako prApta karatA hai| aura bhI kahA hai-jo-jo vikalpa manameM Akara ThaharatA hai usa-usako tatkAla hI chor3a denA cAhie / isa prakAra jaba yaha vikalpoMke tyAgakI pUrNatA ho jAtI hai taba mokSapada bhI prApta ho jAtA hai / saba karmokI siddhi antaraMga aura bahiraMga yogase hotI hai| isalie yogIko nirantara prayatnapUrvaka sva aura parako samadRSTise dekhanA cAhie // 23 // kSetra sAmAyikakI bhAvanA kahate haiM yaha rAjadhAnI hai, isameM rAjA rahatA hai aisA mAnakara maiM rAga nahIM karatA aura yaha bar3A bhArI vana hai aisA mAnakara maiM dveSa nahIM krtaa| kyoMki merA AtmA hI merA udyAna hai ataH anya koI deza na mere lie ramaNIka hai aura na aramaNIka // 24 // vizeSArtha-vAstavameM pratyeka dravyakA kSetra usake apane pradeza haiM, nizcayase usImeM usa dravyakA nivAsa hai / bAhya kSetra to vyAvahArika hai, vaha to badalatA rahatA hai, usake vinAzase AtmAkI kucha bhI hAni nahIM hotii| ataH usImeM rati karanA ucita hai| pUjyapAda svAmIne kahA hai-'jinheM AtmasvarUpakI upalabdhi nahIM huI unakA nivAsa gA~va aura vanake bhedase do prakArakA hai| kintu jinheM AtmasvarUpake darzana hue haiM unakA nivAsa rAgAdise rahita nizcala AtmA hI hai|' 'jo jahA~ rahatA hai vaha vahIM prIti karatA hai| aura jo jahA~ prIti karatA hai vaha vahA~se anyatra nahIM jaataa| ataH jisakA ratisthAna AtmA hI hai vaha bAhya dezameM rati yA arati Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 dharmAmRta ( anagAra) [itaH paraM triMzatsaMkhyakazlokaparyantaM TIkA nAsti ] nAmUrtatvAddhimAdyAtmA kAlaH kiM tarhi pudgalaH / tathopacaryate mUrtastasya spazyo na jAtvahama // 25 // sarve vaibhAvikA bhAvA matto'nye teSvataH katham / ciccamatkAramAtrAtmA prItyaprotI tanomyaham // 26 // jIvite maraNe lAbhe'lAbhe yoge viparyaye / bandhAvarau sukhe duHkhe sAmyamevAbhyupaimyaham // 27 // nahIM krtaa|' athavA ArAma zabdakA artha nivRtti bhI hotA hai| ataH AtmAse bhI jisakI nivRtti hai vaha AtmArAma hai aisA artha bhI liyA jAtA hai kyoMki vAstava meM svAtmAmeM bhI rati rAgarUpa honese mokSake lie pratibandhaka hai ataH mumukSu svAtmAmeM bhI rati nahIM karatA / / 24 / / kAla sAmAyikakI bhAvanA kahate haiM kAladravya hemanta, grISma yA varSARturUpa nahIM hai kyoMki vaha to amUrtika hai usameM rUpa, rasa, gandha aura sparza nahIM hai / kintu loga mUrta pudgala dravyameM kAlakA vyavahAra karate haiM / usa mUte pudgala dravyakA viSaya maiM kabhI bhI nahIM hU~ // 25 // _ vizeSArtha-nizcaya kAladravya to amUrtika hai / ataH lokameM jo zItaRtu, grISmaRtu, varSARtu Adiko kAla kahA jAtA hai vaha to upacarita vyavahAra kAla hai, jo jyotiSI devoMke gamana Adise aura paudgalika parivartanase jAnA jAtA hai| ataH paudgalika hai| pudgala dravya rUpa, rasa, gandha, sparzavAlA honese mUrtika hai| ataH yaha AtmA usase sambaddha nahIM ho sakatA, kyoMki zaddha nizcayanayase AtmA citsvarUpa hai| dravyasaMgraha meM kahA hai ki zuddha nizcayanayase saba jIva siddha samAna zuddha hote haiN| aisI sthitimeM RtuoMmeM rAgadveSa kaise kiyA jA sakatA hai / vaha to pudgaloM kA parivartana hai / / 25 / / isa prakAra kramase nAma sAmAyika, sthApanA sAmAyika, dravya sAmAyika, kSetra sAmAyika aura kAla sAmAyikako kahakara bhAva sAmAyikako kahate haiM __tattvadRSTise merA svarUpa to cetanAkA camatkAra mAtra hai| zeSa sabhI audayika, aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika bhAva vaibhAvika honese mujhase bhinna haiN| ataH maiM unameM kaise rAgadveSa kara sakatA hU~ // 26 // vizeSArtha-jIvake pA~ca bhAvoMmeM svAbhAvika bhAva kevala eka pAriNAmika hai. zeSa / cAroM bhAva aupAdhika haiN| unameM audayika, aupazamika aura kSAyopazamika bhAva to karma janita haiN| kSAyika bhAva kevalajJAnAdi rUpa jIvakA yadyapi svabhAva hai phira bhI kamauke kSayase utpanna honese upacArase karmajanita kahA jAtA hai| eka zuddha pAriNAmika hI sAkSAt karma nirapekSa hai // 26 // Age nau zlokoMse bhAvasAmAyikakA hI vistArase kathana karate haiM maiM jIvanameM, maraNameM, lAbhameM, alAbha meM, saMyogameM, viyogameM, bandhumeM, zatrumeM aura sukhameM, duHkhameM sAmya bhAva hI rakhatA hU~ // 27 // / vizeSArtha-rAgadveSake tyAgako sAmyabhAva kahate haiN| ataH maiM jIvanameM rAga aura maraNameM dveSakA tyAga karatA huuN| lAbhameM rAga aura alAbhameM dveSakA tyAga karatA hU~ / iSTa saMyogameM . Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya kAyakArAndukAyA'haM spRhayAmi kimaayusse| taduHkhakSaNavizrAmahetobhRtyobibhemi kim // 28 // lAbhe daivayazaHstambhe kastoSaH pumdhspde| ko viSAdastvalAbhe me daivalAghavakAraNe // 22 // yogo mameSTaH saMkalpAt sukho'niSTaiviyogavat / kaSTazceSTaiviyogo'nyogavanna tu vastutaH // 30 // vastutaH anyaiH aniSTaH // 30 // rAga aura iSTa viyogameM dveSakA tyAga karatA huuN| upakAraka mitrameM rAga aura apakAraka zatrumeM dvapakA tyAga karatA huuN| tathA sukhameM rAga aura duHkhameM dvaSakA tyAga karatA hU~ / / 27 / / Age jIvanakI AzA aura maraNake bhayakA nirAkaraNa karate haiM bhavadhAraNameM kAraNa Ayukarma zarIrarUpI jelakhAnemeM roke rakhane ke lie lohekI sA~kalake samAna hai, usako maiM kyoM icchA kruuNgaa| aura mRtyu usa zarIrarUpI jelakhAneke kaSTase kSaNa-bharake lie vizrAmakA kAraNa hai| usase maiM kyoM DarU~gA / / 28 // vizeSArtha-Ayukarma ke binA jIvana nahIM rhtaa| ataH jIvanakI icchA prakArAntarase AyukarmakI hI icchA karanA hai| usIke kAraNa yaha jIva isa zarIrarUpI jelakhAnemeM banda rahatA hai| ataH kauna buddhimAna aise karmakI icchA kregaa| mRtyu hI aisA mitra hai jo isa jelakhAneke kaSTa se kucha kSaNoM ke lie chaTakArA dilAtI hai kyoMki jaba jIva pUrva zarArakA chor3akara nayA zarIra dhAraNa karane ke lie vigraha gatise gamana karatA hai to eka mor3A lenepara eka samaya taka, do mor3e lenepara do samaya taka aura tIna mor3e lenepara tIna samaya taka audArika, vaikriyika aura AhAraka zarIrake na rahanese zarIrarUpI jelakhAnese mukti rahatI hai| ataH mRtyuse DaranekA koI kAraNa nahIM hai // 28 // lAbha aura alAbhameM harSa aura viSAdakA niSedha karate haiM jo lAbha daivakA kIrtistambha aura puruSakI nindAkA ghara hai usake honepara harSa kaisA ? aura jisa alAbhake honepara daivakI arthAt pUrva saMcita pApakarmakI hAni hotI hai usameM viSAda kaisA ? // 29|| vizeSArtha-pUrva janmameM saMcita zubha aura azubha karmako daiva kahate haiN| puNyakarma ke udayase lAbha aura pApakarmake udayase alAbha hotA hai| yadi kisI vyaktiko lAbha hotA hai to loga usake pauruSakI prazaMsA na karake daivakI hI prazaMsA karate haiM / ataH lAbha puruSake prayatnako girAnevAlA aura daivakI mahimA bar3hAnevAlA hai ataH usase santuSTa honA vyartha ke viparIta puruSake prayatna karanepara bhI yadi lAbha nahIM hotA to loga yahI kahate haiM ki becArene mehanata to bar3I kI kintu pApakarmakA udaya honese lAbha nahIM huaa| isa taraha alAbhameM sArA doSa daivake hI sira par3atA hai taba alAbhase kheda kyoM ? kahA hai-saba logoMmeM camatkAra karanevAle, apAra sAhasake dhanI manuSyakI yadi iSTa siddhi nahIM hotI hai to yaha durdevakA hI apayaza hai usa manuSyakA nahIM / / 29 // ___ Age vicAra karate haiM ki iSTa padArtha ke saMyogako sukhakA aura viyogako duHkhakA 1. 'asamasAhasasUvyavasAyinaH sakalalokacamatkRtikAriNaH / yadi bhavanti na vAJchitasiddhayo hatavidherayazo na narasya tat' |-shNkuk kavi / Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 dharmAmRta ( anagAra) atha bandhuzatruviSayo rAgadveSo niSedhayannAha mamakAragrahAvezamUlamantreSu bandhuSu / ko graho vigrahaH ko me pApaghAtiSvarAtiSu // 31 // graha:-rAgaH / nigrahaH-dveSaH / pApaghAtiSu-duHkhotpAdanadvAreNa pApakSapaNahetuSu // 31 // arthandriyakasukhaduHkhe pratikSipannAha kRtaM tRSNAnuSaGgiNyA svsaukhymRgtRssnnyaa| khiye duHkhe na durvArakarmArikSayayakSamaNi // 32 // kRtaM-paryAptaM dhigimaamityrthH| tRSNA-vAJchA pipAsA vaa| khiye-dainyaM yAmi / yakSmA5 kSayavyAdhiH // 32 // tathA aniSTa padArtha ke saMyogako duHkhakA aura usake viyogako sukhakA kAraNa mAnanA kevala manakI kalpanA hai jisa prakAra mujhe aniSTa vastuoMkA viyoga sukhakara mAlUma hotA hai usI prakAra iSTa padArthoMkI prApti bhI sukhakara mAlUma hotI hai| tathA jisa prakAra mujhe aniSTa saMyoga duHkhadAyaka mAlUma hotA hai usI taraha iSTa viyoga bhI duHkhadAyaka mAlUma hotA hai kintu yaha saba kalpanA hai vAstavika nhiiN| arthAt padArthoM meM iSTa-aniSTakI kalpanA karake unheM sukha yA duHkhakAraka mAnanA kalpanA mAtra hai| vAstavameM na koI padArtha iSTa hotA hai aura na aniSTa tathA na koI parapadArtha sukhadAyaka hotA hai aura na koI duHkhadAyaka / / 30 // Age mitroMse rAga aura zatruoMse dvaSakA niSedha karate haiM ye bandhu-bAndhava mamatArUpI bhatake pravezake mUlamantra haiM ataH inameM kaisA rAga ? aura zatru pApakarmakI nirjarA karAte haiM ataH inase merA kaisA dvaSa ? // 31 // vizeSArtha-ye mere upakArI haiM isa prakArakI buddhi eka prakArake grahakA Aveza hai kyoMki jaise koI manuSya zarIrameM kisI bhUta AdikA praveza honepara khoTI ceSTAe~ karatA hai usI prakAra mamatva buddhike honepara bhI karatA hai| isakA mUlamantra haiM bandhu-bAndhava, kyoMki unheM apanA upakArI mAnakara hI unameM mamatva buddhi hotI hai / aura usIke kAraNa manuSya mohapAzameM pha~sakara kyA-kyA kukarma nahIM krtaa| aise bandhu-bAndhavoMmeM kauna samajhadAra vyakti rAga karegA jo usake bhAvi duHkhake kAraNa banate haiN| tathA zatru duHkha dete haiM aura isa taraha pUrva saMcita pApakarmakI nirjarA karAte haiM / unase dveSa kaisA, kyoMki pApakarmakI nirjarAke kAraNa honese ve to bhalA hI karate haiN| aisA vicAra kara rAga-dvaSa nahIM karatA // 31 // Age indriya janya sukha-duHkhakA tiraskAra karate haiM tRSNAko bar3hAnevAlI indriya sukha rUpI mRgatRSNAse bahuta ho cukA, ise dhikkAra hai| tathA jisako dUra karanA azakya hai una karmarUpI zatruoMkA kSaya karane meM yakSmAke tulya duHkhase maiM khinna nahIM hotA // 32 // vizeSArtha-retIle pradezameM madhyAhnake samaya sUryakI kiraNoMse jalakA bhrama hotA hai| pyAse mRga jala samajhakara usake pAsa Ate haiM kintu unakI pyAsa pAnIkI AzAse aura bar3ha jAtI hai, zAnta nahIM hotii| usI taraha indriya janya sukhase bhogakI tRSNA bar3hatI hI hai zAnta nahIM hotii| aise sukhako kauna samajhadAra caahegaa| isake viparIta duHkhako sahana karanese pUrva saMcita karmakI nirjarA hotI hai| jaba karmakA vipAka kAla AtA hai vaha pakakara apanA . Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya atha prekSAvatAM duHsahasaMsAraduHkhAnubhava eva ratnatrayAnubandhAya syAdityupadezArthamAhadavAnalIyati na cejjanmArAme'tra dhIH satAm / taha ratnatrayaM prAptaM trAtuM cetuM yateta kaH // 33 // davAnalIyati - davAgnAvivAcarati / janmArAme - janmasaMsAra ArAma iva mUDhAtmanAM prItinimittaviSaya bahulatvAt // 33 // atha sAmyasya sakalasadAcAramUrdhAbhiSiktatvAt tasyaiva bhAvanAyAmAtmAnamAsaJjayannAha - sarvasattveSu samatA sarveSvAcaraNeSu yat / paramAcaraNaM proktamatastAmeva bhAvaye // 34 // spaSTam // 34 // athaivaM bhAvasAmAyikamavazyasevyatayA saMpradhAryaM tadArUDhamAtmAnaM khyApayannAha-"maitrI me sarvabhUteSu vairaM mama na kenacit / sarva sAvadyavirato'smIti sAmAyikaM zrayet ||35|| sAvadyA: - hiMsAdipAtakayuktA manovAkkAyavyApArAH / iti -- zubhe'zubhe vA kenApItyAdiprabandhoktena prakAreNa // 35 // 577 phala detA hai taba usako TAlanA azakya hotA hai / aise durvAra karmarUpI zatruko naSTa karane ke lie duHkha yakSmA rogake samAna hai / ataH aise duHkhase khedakhinna kauna hogA ||32|| buddhimAna manuSyoM ke lie saMsArake duHsaha duHkhoMkA anubhava hI ratnatrayakI prItikA kAraNa hotA hai aisA upadeza dete haiM yadi buddhimAnoMkI buddhi isa saMsArarUpI udyAnameM vaisA hI AcaraNa na karatI jaisA jaMgala kI Aga meM ghira jAnepara karatI hai to samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrako prApta karanekA, usakI rakSA karanekA aura usako bar3hAnekA kauna prayatna karatA ? ||33|| vizeSArtha - saMsArako udyAnakI upamA isalie dI hai ki usameM mUr3ha puruSoMkI prItike lie aneka viSaya rahate haiM / kintu vivekI jJAnI usase usI taraha bacane ke lie prayatnazIla rahatA hai mAno vaha vanameM lagI Aga se ghira gayA ho ||33|| sAmyabhAva samasta sadAcArakA ziromaNi hai / ataH AtmAko usIkI bhAvanA meM lagane kI preraNA karate haiM saba prANiyoM meM athavA saba dravyoM meM sAmyabhAva rakhanA saba AcaraNoMmeM utkRSTa AcaraNa kahA hai | ataH usIko bAra-bAra citta meM dhAraNa karatA hU~ ||34| isa prakAra bhAvasAmAyikako avazya karane yogya nirdhArita karake usameM ArUr3ha AtmAke bhAva batalAte haiM samasta prANiyoMmeM merA maitrIbhAva hai, kisIse bhI merA vaira nahIM hai / maiM samasta sAvadyase- hiMsA Adi pAtakoMse yukta mana-vacana kAyake vyApArase - nivRtta hU~ / isa prakAra mumukSuko sAmAyika karanA cAhie ||35|| vizeSArtha - sAmAyikameM yahI bhAva rahanA caahie| isI bhAvakA nAma bhAvasAmAyika hai ||35|| 1. 'khamAmi savvajIvANaM savve jIvA khamaMtu me / mitto me satrabhUdesu vairaM majjhaM Na keNa vi // - mUlAcAra, 43 gA. / 73 3 6 9 12 Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 dharmAmRta (anagAra) athAnanyasAmAnyaM sAmAyikamAhAtmyamAdarzayaMstatprati sudhayaH prayateranniti zikSArthamAha ekatvena carannijAtmani manovAkkAyakarmacyuteH kaizcidvikriyate na jAtu yativadyadbhAgapi shraavkH| yenArhacchrataliGgavAnuparimaveyakaM nIyate 'bhavyo'pyadbhattavaibhave'tra na sajet sAmAyike kaH sudhIH // 36 // ekatvenetyAdi / AgamabhAvasAmAyikAbhyAsapUrvakaM noAgamabhAvasAmAyikena pariNamamAnasya svaviSayebhyo vinivRtti (nivRtya ) kAyavAGmanaHkarmaNAmAtmanA saha vrtnaadityrthH| kaizcit-bAribhyantarairvA vikAra kaarnnaiH| yativat-hiMsAdiSu sarveSvanAsaktacitto'bhyantarapratyAkhyAnasaMyamaghAtikarmodayajanitamandAvirati9 pariNAme satyapi mahAvrata ityupacaryata iti kRtvA yatinA tulyaM vartamAnaH / yathAha 'sAmAiyamhi du kade samaNo iva sAvao havadi jmhaa| edeNa kAraNeNa du bahuso sAmAiyaM kujjA // [ mUlAcAra., gA. 531] yenetyAdi / uktaM ca cAritrasAre-'evaM kRtvA'bhavyasyApi nirgranthaliGgadhAriNa ekAdazAGgAdhyAyino mahAvrataparipAlanAdasaMyamabhAvasyApi uparimaveyakavimAnavAsitA upapannA bhavatIti // 36 // sAmAyikakA asAdhAraNa mAhAtmya batalAkara buddhimAnoMko usake lie prayatna karanekI zikSA dete haiM saMyamI munikI to bAta hI kyA, jisa sAmAyikakA pAlaka deza saMyamI zrAvaka bhI mana-vacana-kAyake vyApArase nivRtta hokara apanI AtmAmeM kartRtva-bhoktRtva bhAvase rahita eka jJAyaka bhAvase pravRtta hotA huA munikI taraha kinhIM bhI abhyantara yA bAhya vikArake kAraNoMse kabhI bhI vikArako prApta nahIM hotaa| tathA jisa sAmAyikake prabhAvase ekAdazAMgakA pAThI aura dravya nirgrantha jinaliMgakA dhArI abhavya bhI ATha praiveyaka vimAnoMse Upara aura nau anudiza vimAnoMke nIce sthita graiveyakameM janma letA hai, usa Azcaryajanaka prabhAvazAlI sAmAyikameM kauna vivekI jJAnI apaneko na lagAnA cAhegA // 36 // vizeSArtha-yahA~ dezavirata zrAvakako sarvavirata munike tulya kahA hai kyoMki zrAvakakA citta bhI hiMsA Adi saba pApoMmeM anAsakta rahatA hai tathA yadyapi usake saMyamako ghAtanevAlI pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA udaya rahatA hai kintu vaha manda udaya hotA hai isalie usake upacArase mahAvrata bhI mAna liyA jAtA hai / AcArya samantabhadrane kahA hai-pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA udaya manda honese cAritramoharUpa pariNAma atimanda ho jAte haiM ki unakA astitva jAnanA bhI kaThina hotA hai| usIse mahAvratakI kalpanA kI jAtI hai| ataH sAmA: yika zrAvakake lie bhI Avazyaka hai| vaha pahale AgamabhAva sAmAyikakA abhyAsa karatA hai arthAt sAmAyika viSayaka zAstroMkA abhyAsa karatA hai| phira noAgamabhAva sAmAyikameM lagatA hai arthAt sAmAyika karatA hai| mUlAcArameM kahA bhI hai-'sAmAyika karanepara yataH zrAvaka munike tulya hotA hai ataH bAra-bAra sAmAyika karanA caahie|' sAmAyikake prabhAvase hI jinAgamakA pAThI aura jinaliMgakA dhArI abhavya bhI navama graiveyaka taka marakara jAtA hai-cAritrasAra (pR. 11) meM kahA hai-aisA honese nirgrantha 1. 'pratyAkhyAnatanutvAt mandatarAzcaraNamohapariNAmAH / sattvena duravadhArA mahAvatAya prakalpyante ||'-rtnkrnndd thA.71 . Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya athaivaM sAmAyikaM vyAkhyAyedAnoM caturviMzatistavaM navabhiH padyairvyAkhyAtukAmaH pUrvaM tallakSaNamAhakIrtanamarhaskevalijinalokodyotadharmatIrthakRtAm / bhaktyA vRSabhAdInAM yatsa catuvizatistavaH SoDhA // 37 // kIrtanaM -- prazaMsanam | arhantaH - arerjanmanazca hantRtvAt pUjAdyarhatvAcca / uktaM ca'arihaMta vaMdaNaNamaMsANi arihaMti pUyasakkAraM / arihaMti siddhigamaNaM arihaMtA teNa uccati // ' [ mUlAcAra, 562 gA. ] kevalinaH -- sarvadravyaparyAyasAkSAtkAriNaH / jinA:- anekabhavagahanavyasanaprApaNa hetUn karmArAtIn jitavantaH / lokodyotAH nAmAdinavaprakAralokasya bhAvenodyotakA jJAtAra ityarthaH / navadhA loko yathA-- 'nAmavarNa davvaM khettaM cinhaM kasAya loo ya / bhavaloga bhAvalogo pajjayalogo ya NAyavvo / ' [ mUlAcAra, gA. 541 ] 579 'pariNAmi jIva muttaM sapadesaM eya khetta kiriyA ya / NiccaM kAraNa kattA savvagadidara mhi ya paeso // ' [ mUlAcAra, gA. 545 ] liMgakA dhArI aura gyAraha aMgoMkA pAThI abhavya bhI bhAvase asaMyamI hote hue bhI mahAtratoMkA pAlana karanese uparima graiveyakake vimAna meM utpanna hotA hai // 36 // atra yAni kAnyapi loke zubhAnyazubhAni vA nAmAni sa nAmalokaH / tathA yat kiMcilloke kRtrima - kRtrimaM vA'sti sa sthApanAlokaH / tathA SadravyaprapaJco dravyalokaH / uktaM ca 12 isa prakAra sAmAyikakA kathana karake aba nau padyoMse caturviMzatistavakA kathana karate hue pahale usakA lakSaNa kahate haiM at, kevalI, jina, lokakA udyota karanevAle arthAt jJAtA tathA dharmatIrtha ke pravartaka RSabhadeva Adi tIrthaMkaroM kA bhaktipUrvaka stavana karaneko caturviMzatistava kahate haiM / usake chaha bheda haiM ||37| vizeSArtha -- arihanta aura arhanta ye donoM prakArAntarase eka hI avasthA ke vAcaka haiN| mohanIya karma jIvakA prabala zatru hai kyoMki samasta duHkhoMkI prApti meM nimitta hai / yadyapi mohanIya karmake naSTa ho jAnepara bhI kucha kAla taka zeSa karmoMkA sattva rahatA hai kintu mohanIyake naSTa ho jAnepara zeSa karma janmamaraNarUpI saMsArako utpanna karane meM asamartha ho jAte haiM / ataH unakA honA na honeke barAbara hai / isalie tathA AtmAke kevalajJAna Adi samasta AtmaguNoM ke prakaTa honemeM prabala rodhaka honese mohanIya karma ari hai use ghAtanese arihanta kahalAte haiM / tathA sAtizaya pUjAke yogya honese unheM arhanta kahate haiM / kahA hai-yataH ve namaskAra aura vandanA ke yogya haiM, pUjA aura satkArake yogya haiM, tathA muktimeM jAneke yogya haiM isalie unheM arhanta kahate haiM / tathA saba dravyoM aura saba paryAyoMkA pratyakSa jJAtA - draSTA honese kevalI kahe jAte haiM / aneka bharvoke bhayaMkara kaSToMke kAraNa karmarUpI zatruoMko jItane se jina kahe jAte haiM / nAma Adi ke bhedase nau prakArake lokake bhAvase udyotaka arthAt jJAtA hote haiM / lokake nau prakAra isa taraha kahe haiM - ' nAmaloka, sthApanAloka, dravyaloka, kSetraloka, cihnaloka, kaSAyaloka, bhavaloka, bhAvaloka aura paryAyaloka ye nau bheda lokake haiM / ' loka meM jo bhI zubha yA azubha nAma hai vaha nAmaloka hai / lokameM jo bhI akRtrima arthAt svataH sthApita aura kRtrima ( sthApita ) hai vaha sthApanAloka hai| chaha dravyoMkA samUha dravya loka hai / kahA hai- pariNAma anyathAbhAva ( parivartana ) ko kahate haiM / yahA~ vyaMjana paryAya 3 6 9 Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 dharmAmRta (anagAra) prinnaamo'nythaabhaavH| sa cAtra vynyjnpryaayH| tadvantau jIvapudgalAveva tiryagAdigatiSu bhramaNopalambhAta, loSThAdibhAvena pariNamanapratItezca / zeSANi catvAri dharmAdharmAdidravyANyapariNAmI ni vyaJjanaparyAyAbhAvAt / arthaparyAyApekSayA punaH SaDapi pariNAmInyeva / jIvazcetanAlakSaNa Atmaiva jJAtatvadRSTatvAt / paJcA'nye'jIvAH / mUrta pudgaladravyaM rUpAdimattvAt / paJcAnye tvamUrtAH / sapradezA jIvAdaya paJca pradezavattvadarzanAt / kAlANavaH paramANuzcApradezAH pracayabaMdhAbhAvAt / ekarUpANi dharmAdharmAkAzAni sarvadA pradezavighaTanAbhAvAt / saMsArijIvapudgalakAlAstvanekarUpAH pradezAnAM bhedopalambhAt / kSetramAkAzaM sarveSAmAdhAratvAt / paJcAnye'kSetrAdhyavagAhanalakSaNAbhAvAt / kriyA jIvapudgalayorgatimattvAta / anye tvakriyAH / nityA dharmAdharmAkAzakAlA vyaJjanaparyAyApekSayA vinAzAbhAvAt / anyaavnityo| kAraNAni jIvavarjAni paJca jIvaM prati upakArakatvAt / jIvastvakAraNaM svatantratvAt / kartA jIvaH zubhAzubhaphalabhoktRtvAt / pnycaanye'krtaarH| sarvagatamAkAzam / pazcAnye tvasarvagatAH / itareSvapyapariNAmitvAdidharmeSu jIvAdInAM pravezo vyAkhyAta eva / sapradezamadhastiryagUrva lokavibhaktamAkAzaM kSetralokaH / dravyaguNaparyAyANAM saMsthAna cihnalokaH / krodhAdaya udayamAgatAH kaSAyalokaH / 12 nArakAdiyonigatAH sattvA bhavalokaH / tIvrarAgadveSAdayo bhAvalokaH / dravyaguNAdibhedAccaturdhA paryAyalokaH / uktaM ca lenA caahie| aise pariNAmI jIva aura pudgala hI haiM kyoMki jIvakA tithaMca Adi gatimeM bhramaNa pAyA jAtA hai aura pudgalakA loSTha Adi rUpase pariNamana dekhA jAtA hai| zeSa cAra dharmadravya, adharmadravya, AkAzadravya aura kAladravya apariNAmI haiM kyoMki unameM vyaMjana paryAya nahIM hotii| kintu artha paryAyakI apekSA chahoM dravya pariNAmI haiN| cetanA lakSaNavAlA AtmA hI jIva hai| kyoMki vaha jJAtA-draSTA hai| zeSa pA~ca dravya ajIva haiN| mUrta pudgala dravya hai kyoMki usameM rUpa Adi pAye jAte haiN| zeSa pA~ca dravya amUrtika haiN| jIva. padagala. dharma. adharma aura AkAza sapradezI haiM, kyoMki unameM bahupradezIpanA hai| kAlANu aura paramANu apradezI haiN| dharma, adharma, AkAza ekarUpa haiM kyoMki unake pradezoMkA kabhI bhI vighaTana nahIM hotaa| saMsArI jIva, pudgala aura kAla anekarUpa haiM kyoMki unake pradezoM meM bheda dekhA jAtA hai| kSetra AkAza hai kyoMki sabakA AdhAra hai| zepa pA~ca dravya akSetra hai kyoMki unameM avagAhanarUpa lakSaNakA abhAva hai| kriyA jIva aura pudgalameM hai kyoMki ve kriyAvAna haiN| zeSa dravya niSkriya haiN| dharma, adharma, AkAza aura kAla nitya haiM kyoMki vyaMjana paryAyakA abhAva honese usakI apekSA unakA vinAza nahIM hotaa| zeSa dravya anitya haiM kyoMki unameM vyaMjana paryAya hotI haiN| pudgala, dharma, adharma, kAla aura AkAza kAraNa haiM kyoMki jIvakA upakAra karate haiN| jIva kAraNa nahIM hai kyoMki vaha svatantra hai / zubha-azubha ' phalakA bhoktA honese jIva kartA hai| zeSa dravya zubha-azubha phalakA bhoktA na honese ako haiN| AkAza sarvatra pAyA jAtA hai ataH sarvagata hai, zeSa dravya sarvatra na pAye jAnese asarvagata hai| isa prakAra pariNAmI, apariNAmI Adi rUpase dravyaloka hotA hai| adholoka, madhyaloka aura Urdhvalokase vibhakta sapradezI AkAza kSetraloka hai| dravya guNa paryAyoMke saMsthAnako cihnaloka kahate haiN| arthAt dharma, adharma dravyoMkA lokAkAra rUpase saMsthAna, AkAzakA kevalajJAnarUpase saMsthAna, lokAkAzakA ghara, guphA Adi rUpase.saMsthAna, pudgagala dravyakA lokasvarUpase athavA dvIpa, nadI, samudra, parvata, pRthivI Adi rUpase saMsthAna tathA jIva dravyakA samacaturasra Adi rUpase saMsthAna dravyasaMsthAna hai| guNoMkA dravyAkAra rUpase 1. saMsthApanaM bha. ku. c.| Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya 581 'davvaguNakhettapajjaya bhavANubhAvo ya bhaavprinnaamo| jANa cauvvihabheyaM pajjayalogaM samAseNa // ' [ mUlAcAra, gA. 551 ] tatra dravyaguNA jIvasya jJAnAdayaH, pudgalasya sparzAdayo dharmAdharmAkAzakAlAnAM ca gatisthityavagAha- 3 hetutvavartanAdayaH / kSetraparyAyA ratnaprabhA-jambUdvIparjuvimAnAdayaH / bhavAnubhAva AyuSo jaghanyamadhyamotkRSTavikalpaH / bhAvapariNAmo'saMkhyeyalokapramANazubhAzubhajIvabhAvaH karmAdAnaparityAgasamartha iti / dharmatIrthakRtaH-dharmasya vastuyAthAtmyasyottamakSamAdervA tIrtha zAstraM kRtavanta upadiSTavantaH / caturvizatistavaH-anekatIrthakaradevaguNa- 6 vyAvarNanaM caviMzatizabdasyAnekopalakSaNatvAt // 37 // atha nAmAdistavabhedo vyavahAranizcayAbhyAM vibhajannAha syumisthApanA-dravya-kSetra-kAlAzrayAH stvaaH| vyavahAreNa paJcAdeko bhAvastavo'haMtAm // 38 // spaSTam // 38 // atha nAmastavasvarUpamAha aSTottarasahasrasya nAmnAmanvarthamarhatAm / vIrAntAnAM niruktaM yatso'tra nAmastavo mataH // 39 // nAmnAM-zrImadAdisaMjJAnAm / tAni cArSe paJcaviMzatitame parvaNi 'zrImAnsvayaMbhUvRSabhaH zaMbhavaH shmbhuraatmbhuuH| svayaMprabhaH prabhurbhoktA vizvabhUrapunarbhavaH // ' ityAdinA ___'zubhaMyuH sukhasAdbhUtaH puNyarAziranAmayaH / dharmapAlo jagatpAlo dharmasAmrAjyanAyakaH // ' [ mahApu. 25 / 100-217 ] saMsthAna guNasaMsthAna hai| paryAyoMkA dIrgha, hrasva, gola, nAraka, tithaMca Adi rUpase saMsthAna paryAyasaMsthAna hai| ye saba cihnaloka haiN| udayaprApta krodhAdi kaSAyaloka haiN| nAraka Adi yoniyoM meM vartamAna jIva bhavaloka hai| tIbra rAga-dveSa Adi bhAvaloka hai| paryAya lokake cAra bheda haiM-jIvake jJAnAdi, pudgalake sparza Adi, dharma, adharma, AkAza kAlake gatihetutA, sthitihetutA, avagAhahetutA aura vartanA Adi ye dravyoMke guNa, ratnaprabhA pRthivI, jambUdvIpa, Rju vimAna Adi kSetra paryAya, Ayuke jaghanya, madhyama, utkRSTa ke asaMkhyAta loka pramANa zabha azabha bhAva, jo karmoke grahaNa aura tyAgameM samartha hote haiM, ye saMkSepameM paryAya lokake cAra bheda haiN| isa prakAra arhantoMkA, kevaliyoMkA, jinoMkA, lokake udyotakoMkA, aura dharmatIrthake kartA RSabha Adi caubIsa tIrthaMkaroMkA bhaktipUrvaka guNakIrtana karanA caturviMzatistava hai // 37 // Age vyavahAra aura nizcayase stavake bheda kahate haiM caubIsa tIrthakaroMkA stavana vyavahArase nAma, sthApanA, dravya, kSetra aura kAlake Azrayase pA~ca prakArakA hai| aura paramArthase eka bhAvastava hai // 38 // nAma slapakA svarUpa kahate haiM bhagavAna RSabhadevase lekara bhagavAn mahAvIra paryanta caubIsa tIrthaMkaroMkA eka hajAra ALa nAmoMke dvArA jo arthAnusArI nirukti kI jAtI hai use ukta stavoMmeM se nAmastava kahate haiM // 39 // Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta (anagAra ) ityetena prabandhenoktAni pratipattavyAni / anvarthaM - abhidheyAnugatam / tadyathA - zrIH antaraGgA'nantajJAnAdilakSaNA bahiraGgA ca samavasaraNASTamahAprAtihAryAdisvabhAvA lakSmIrasyAtizayena hariharAdyasaMbhavitve - 3 nAstIti zrImAn / svayaM paropadezamantareNa mokSamArgamavabuddhadhAnuSThAya cAnantacatuSTyarUpatayA bhavatIti svayaMbhUH / tathA, vRSeNa dharmeNa bhAtIti vRSabhaH / tathA, zaM-- sukhaM bhavatyasmAd bhavyAnAmiti zaMbhavaH / evamanyeSAmapi yathAmnAyamanvarthatA cintyA / tathAhi 'dhyAnadrughaNa nirbhinnaghanaghAtimahAtaruH / anantabhavasaMtAnajayAdAsIranantajit // trailokyanirjayAvAptadurdarpamatidurjayam / mRtyurAjaM vijityAsIjjinamRtyuMjayo bhavAn // ' [ mahApu., 25 / 69-70 ] 6 12 15 582 18 ityAdi / vyAvahArikatvaM ca nAmastavasya (stutyaisya ) paramAtmano vAcAmagocaratvAt / tathA coktamArSe - ' gocaro'pi girAmAsAM tvamavAggocaro mataH / stotustathApyasaMdigdhaM tvatto'bhISTaphalaM bhavet ||' [ mahApu. 251219 ] tathA 'saMjJAsaMjJadvayAvasthAvyatiriktAmalAtmane / namaste vItasaMjJAya namaH kSAyikadRSTaye // ' [ mahAvu. 25/95 ] vIrAntAnAM - vRSabhAdivardhamAnAntAnAM tIrthaMkarANAM catuvizateH / sAmAnyavivakSayA cAyaM nAmastavazcaturviMzatirapi tIrthakRtAM zrImadAdisaMjJAvAcyatvAvizeSAt / vizeSApekSayA tu vRSabhAdicaturviMzateH / pRthaGnAmnAM nirvacanamuccAraNaM vA nAmastava: / yathA sarvabhaktibhAk 'thossAmi' ityAdi stavaH / 'cauvIsaM titthayare' 21 ityAdirvA / 'RSabho'jitanAmA ca' ityAdirvA // 39 // vizeSArtha - mahApurANa ke paccIsaveM parva meM eka hajAra ATha nAmoMke dvArA bhagavAn RSabha devakI jo stuti kI gayI hai vaha nAmastava hai / yaha stava anvartha hai / jaise bhagavAnko zrImAn svayambhU, vRSabha / sambhava Adi kahA gayA hai / so bhagavAn tIrthaMkara RSabhadeva ke antaraMga jJAnAdi rUpa aura bahiraMga samavasaraNa aSTa mahA pratihAryAdi rUpa zrI arthAt lakSmI hotI hai| isalie unakA zrImAn nAma sArthaka hai / tathA bhagavAn parake upadezake vinA svayaM hI mokSamArgako jAnakara aura usakA anuSThAna karake ananta catuSTaya rUpa hote haiM isalie unheM svayambhU kahate haiM / ve vRSa arthAt dharmase zobhita hote haiM isalie unheM vRSabha kahate haiN| unase bhavya rain sukha hotA hai isalie sambhava kahate haiM / isI taraha sabhI nAma sArthaka haiM / isa prakArakA nAma stava vyAvahArika hai kyoMki stutike viSaya paramAtmA to vacanoM ke agocara haiM / jinasena svAmIne kahA hai - he bhagavan ! ina nAmoMke gocara hote hue bhI Apa vacanoMke agocara mAne gaye haiM / phira bhI stavana karanevAlA Apase icchita phala pA letA hai| isameM koI sandeha nahIM hai / sAmAnyakI vivakSA honepara yaha nAmastava caubIsoM hI tIrthaMkaroMkA hai kyoMki sabhI tIrthaMkara 'zrImAn Adi nAmoMke dvArA kahe jA sakate haiN| vizeSakI apekSA caubIsoM tIrthaMkarakA bhinna-bhinna nAmoMse stavana karanA bhI nAmastava hai ||39|| 1. arthamanugatam bha. ku. ca. / 2. bha. ku. ca. / * Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya 583 atha sthApanAstavamAha kRtrimAkRtrimA vrnnprmaannaaytnaadibhiH| vyAvarNyante jinendrArcA yavasau sthApanAstavaH // 40 // AyatanaM-caityAlayaH / Adizabdena saMsthAnadIptyAdayaH / jinendrArcA:-jinendrANAM tIrthakarANAM catuvizateraparimitAnAM vA ardhAH pratimAH / tatra catUvizateH kRtrimA ( itareSAM cAkRtimA ) iti yojyam / uktaM cAcAraTIkAyAm-'caviMzatitIrthakarANAmaparimitAnAM vA kRtrimAkRtrimasthApanAnAM stavanaM caturviMzatisthApanAstava iti athavA akRtrimA ityupacArAdubhayatrApi yojyam // 40 // atha dravyastavamAha vapurlakSmaguNocchrAyajanakAdimukhena yaa| lokottamAnAM saMkotizvitro dravyastavo'sti saH // 41 // lakSmANi-dhIvRkSAdilakSaNAni vRSabhAdilAJchanAni ca / tatrASTottarazataM lakSaNAni vyaJjanAni ca navazatAni ArSe paJcadaze parvaNi / tAni 'zrIvRkSazaMkhAbja' ityAdinA 'vyaJjanAnyaparANyAsan zatAni navasaMkhyayA' 12 ityantena prabandhenoktAni veditavyAni / cinhAni yathA 'gaugaMjo'zvaH kapiH kAkaH saroja svastikaH shshii| makaraH zrIyuto vRkSo gaNDo mahiSasUkarI // ' 'sedhA vajaM mRgazchAgaH pAThInaH kalazastathA / kacchapazcotpalaM zaMkho nAgarAjazca kezarI // ityetAnyuktadezeSu lAJchanAni prayojayet / ' [ ] sthApanA stavako kahate haiM caubIsa athavA aparimita tathaMkaroMkI kRtrima aura akRtrima pratimAoMkA jo rUpa, U~cAI caityAlaya Adike dvArA stavana kiyA jAtA hai use sthApanA stava kahate haiN| yahA~ itanA vizeSa jAnanA ki caubIsa tIrthaMkaroMkI mUrtiyA~ to kRtrima hotI haiM kisIke dvArA banAyI jAtI haiN| zeSa akRtrima hotI haiM // 40 // dravya stavako kahate haiM zarIra, cihna, guNa, U~cAI aura mAtA pitA Adi kI mukhyatA se jo lokottama tIrthaMkaroMkA stavana kiyA jAtA hai vaha AzcaryakArI athavA aneka prakArakA dravya stava hai||41|| vizeSArtha-zarIrake dvArA stavanakA udAharaNa isa prakAra hai-nau sau vyaMjana aura eka sau ATha lakSaNoMke dvArA zobhita aura jagatko Ananda denevAlA arhantoMkA zarIra jayavanta hoo| maiM una jinendroMko namaskAra karatA hU~ jinake mukta honepara zarIrake paramANu bijalIkI taraha svayaM hI vizIrNa ho jAte haiM / 1. 'sanavavyaJjanazatairaSTAgrazatalakSaNaiH / / vicitra jagadAnandi jayatAdahatAM vpuH|| jinendrAnnaumi tAnyeSAM zArIrAH paramANavaH / vidyutAmiva muktAnAM svayaM muJcanti saMhatim // ' [ Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 dharmAmRta ( anagAra) guNAH-niHsvedatvAdayo varNAdayazca / varNamukhena yathA 'zrIcandraprabhanAthapuSpadazanI kundAvadAtacchavI, raktAmbhojapalAzavarNavapuSI pdmprbhdvaadshii| kRSNau suvratayAdavau ca haritau pAzvaH supAvazca vai, zeSAH santu suvarNavarNavapuSo me SoDazA'ghacchide // ' [ ucchAyaH-utsedhaH / tanmukhena yathA 'nAbheyasya zatAni paJcadhanuSAM mAnaM paraM kIrtitaM sadbhistIrthakarASTakasya nipuNaiH paJcAzadUnaM hi tat // paJcAnAM ca dazonakaM bhuvi bhavet paJconakaM cASTake / hastAH syurnava sapta cAntyajinayoryeSAM prabhA naumi tAn // ' [ janakAdi-janakazca jananI ca janako mAtApitarau / mAtRdvAreNa yathA yahA~ zarIrapara pAye jAne vAle tila, masaka Adi cihnoMko vyaMjana kahate haiM aura zaMkha, kamala Adiko lakSaNa kahate haiN| mahApurANake pandrahaveM sarga meM eka sau ATha lakSaNoMko tathA nau sau vyaMjanoMko batAyA hai // 41 / / / tIrthaMkaroMke cihna isa prakAra kahe haiM-baila, hAthI, ghor3A, bandara, cakavA, kamala, svastika, candramA, gaiNDA, bhaiMsA, zUkara, sehI, vajra, mRga, bakarA, matsya, kalaza, kachuA, nIlakamala, zaMkha, sarpa aura siMha ye kramase caubIsa tIrthaMkaroMke cihna haiN| pasInA na AnA Adi guNake dvArA stavana isa prakAra hotA hai-'kabhI pasInA na AnA, mala mUtrakA na honA samacaturasra saMsthAna, vana RSabhanArAca saMhanana, atyanta sugandha, utkRSTa saundarya, eka hajAra ATha lakSaNa aura vyaMjana, anantavIya, hita rUpa priya vacana, zveta varNakA rakta ye arhantake zarIrameM daza svAbhAvika atizaya hote haiN|' - varNake dvArA stutikA udAharaNa isa prakAra hai-zrIcandraprabhanAtha aura puSpadantake zarIrakA varNa kunda puSpake samAna zveta hai| padma prabhake zarIrakA varNa lAla kamalake samAna aura vAsupUjyakA palAzake samAna lAla hai / muni suvrata nAtha aura neminAthake zarIrakA raMga kAlA hai| pArzva aura supAzvakA zarIra haritavarNa hai / zeSa solaha tIrthaMkaroMkA zarIra suvarNake samAna hai| ye sabhI tIrthakara mere pApoMkA nAza kreN| 1. tiloyapaNNatti (4 / 604) meM supArzvanAthakA cihna nandyAvarta, aura zItalanAthakA cihna 'sotIya' khaa| hai jisakA artha svastika kiyA gayA hai / tathA arahanAthakA cihna tagara kusuma kahA hai jisakA artha matsya kiyA hai / zvetAmbarAcArya hemacandrane zItalanAthakA cihna zrIvatsa, anantanAthakA cihna zyena aura arahanAthakA cihna nandyAvarta kahA hai / isa taraha cihnoMmeM matabheda hai| 2. 'niHsvedatvamanArataM vimalatA saMsthAnamAdyaM zubham / tadvatsaMhananaM bhRzaM surabhitA saurUpyamuccaiH param / saulakSaNyamanantavIryamuditiH pathyA priyA'sRk ca yaH / zubhraM cAtizayA dazeha sahajA' santvahaMdaGgAnugAH // [ . tiloyapaNNatti (4 / 588) meM munisuvrata aura neminAthako nIlavarNa kahA hai| tathA hemacandrane malli aura pArzvako nIlavarNa kahA hai| haritavarNa kisI bhI tIrthakarako nahIM kahA, supArzvako zeSa solahameM liyA hai| 3. tilAya Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya 9 'mAtrA tIrthaGkarANAM paricaraNaparazrIprabhRtyodbhavAdizrIsaMbhedAgradatA rajaniviramaNe svaprabhAjekSitA ye| zrIbholebhArimAsrakzaziravijhaSakumbhAbjaSaNDAbdhipITha dyoyAnAzIviSauko vasucayazikhinaH santu te maGgalaM naH // ' [ Adizabdena kAntyAdidvAreNa yathA 'kAntyaiva snapayanti ye daza dizo dhAmnA nirundhanti ye dhAmoddAmamahasvinAM janamano muSNanti rUpeNa ye| divyena dhvaninA sukhaM zravaNayoH sAkSAt kSaranto'mRtaM vandyAste'STasahasralakSaNadharAstIrthezvarAH sUrayaH // ' [ samayasArakalaza, 24 zlo.] tathA 'ye'ciMtA mukuTakuNDalahAraratnaiH zakrAdibhiH suragaNaiH stutapAdapadmAH / te me jinAH pravaravaMzajagatpradIpAstIrthaMkarAH satatazAntikarA bhavantu / ' 'jainendrAkSaumitA'nyeSAM zArIrAH paramANavaH / / vidyutAmiva muktAnAM svayaM muJcati saMhatim // ' [ ] zarIrakI U~cAIko lekara namaskAra karanekA udAharaNa yathA-AdinAthake zarIrakI U~cAI 500 dhanuSa, ajitanAthakI 450 dhanuSa, sambhavanAthakI 400 dhanuSa, abhinandananAthakI 350 dhanuSa, sumatinAthakI 300 dhanuSa, padmaprabhakI 250 dhanuSa, supArzvanAthakI 200 dhanuSa, candaprabhakI 150 dhanuSa, paSpadantakI 100 dhanaSa, zItalanAthakI 90 dhanuSa, zreyAMsanAthakI 80 dhanuSa, vAsupUjyakI 70 dhanuSa, vimalanAthakI 60 dhanuSa, anantanAthakI 50 dhanuSa, dharmanAthakI 45 dhanuSa, zAntinAthakI 40 dhanuSa, kunthunAthakI 35 dhanuSa, arahanAthakI 30 dhanuSa, mallinAthakI 25 dhanuSa, munisuvratanAthakI 20 dhanuSa, naminAthakI 15 dhanuSa, neminAthakI 10 dhanuSa, pArzvanAthakI 9 hAtha aura mahAvIra svAmIkI 7 hAtha U~cAI hai| maiM una sabako namaskAra karatA huuN| mAtAke dvArA stavanakA udAharaNa-'kSAyika samyagdRSTi aura utkRSTa buddhizAlI kulakaroMkA jo vaMza huA usameM, tathA Adi brahmA AdinAthane karmabhUmike prArambhameM jina ikSvAku, kuru, ugranAtha, harivaMzakI sthApanA kI thI, jo vaMza garbhAdhAna Adi vidhikI paramparAse lokapUjya haiM, unako janma denevAlI AryabhUmike svAmI jinake jIvananAtha haiM tathA jinakA janma uttama kulameM huA hai ve jainatIrthaMkaroMkI mAtAe~ jayavanta hoN|' ___ mAtAke dvArA dekhe gaye svapnoMke dvArA kiyA gayA stavana bhI dravyastavana hai| jaise-zrI Adi deviyoM ke dvArA sevita tIrthaMkaroMkI mAtAne rAtrike pichale paharameM airAvata hAthI, baila, siMha, lakSmI, mAlA, candramA, sUrya, mIna, kalaza, kamalavana, samudra, siMhAsana, deva vimAna, nAgendrakA bhavana, ratnarAzi tathA nirdhUma vahni ye solaha svapna dekhe, jo tIrthaMkaroMke janma Adi atizayoMke sUcaka agradUtake samAna haiM, ve svapna hamAre lie maMgalakAraka hoN| zarIrakI kAnti Adike dvArA tIrthaMkaroMke stavanakA udAharaNa-jo apane zarIrakI kAntise dasa dizAoMko snAna karAte haiM, apane tejase utkRSTa tejavAle sUryake bhI tejako roka dete haiM, apane rUpase manuSyoMke manako hara lete haiM, apanI divyadhvanike dvArA bhavyajIvoMke kAnoMmeM sAkSAt sukharUpa amRtakI varSA karate haiM, ve eka hajAra ATha lakSaNoMke dhArI Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 dharmAmRta ( anagAra) lokottamAMnAM-parabhAgaprAptaprabhutvabhAktvAttIrthakRtAm / yadAha 'titthayarANa pahuttaM Neho baladeva kesavANaM c| dukkhaM ca savattINaM tiNNi vi prbhaagpttaaii|| [ ] // 41 // atha kSetrastavamAha kSetrastavo'haMtAM sa syAttatsvargAvatarAdibhiH / pUtasya pUrvanAdrayAdeyatpradezasya varNanam // 42 // purityAdi-puro'yodhyAdayaH / vanAni siddhArthAdIni / adryH-kailaasaadyH| Adizabdena nadyAdiparigrahaH // 42 // atha kAlastavamAha kAlastavastIrthakRtAM sa jJeyo yadanehasaH / tadgarbhAvatarAyuddhakriyAdRptasya kIrtanam // 43 // spaSTam // 43 // tIrthaMkara vandanIya haiN| tathA indra Adi devagaNoMne janmakalyANakake samaya jinako mukuTa, kuNDala aura ratnahArase bhaSita kiyA tathA caraNakamaloMkI stuti kI, uttama vaMza tathA jaga lie dIpakake tulya tIrthakara jinendra mujhe sadA zAntidAyaka hoveN| dIkSA vRkSoMke dvArA bhagavAnkI stutikA udAharaNa-veTa, saptacchada, zAla, sarala, priyaMga, zirISa, nAgakezara, sAla, pAkara, zrIvRkSa, teMdaA. pATalA, jAmana, pI nandIvRkSa, nAraMgavRkSa, Amra, azoka, campaka, vakula, vAMzika, dhava, zAla ye caubIsa tIrthaMkaroMke dIkSAvRkSa haiM / ina vRkSoMke nIce unhoMne dIkSA dhAraNa kI thii| 'lokottama' zabdase tIrthaMkara hI liye jAte haiM kyoMki unakI prabhutA sarvotkRSTa hotI hai| kahA hai-tIrthakaroMkA prabhutva, baladeva aura nArAyaNakA sneha aura sapatnIkA duHkha ye tInoM sarvotkRSTa hote haiN| yaha dravyastavakA svarUpa hai // 4 // Age kSetrastavako kahate haiM tIrthakaroMke svargAvataraNa, janma, dIkSA, jJAna aura nirvANakalyANakoMse pavitra ayodhyA Adi nagara, siddhArtha Adi vana aura kailAsa Adi parvata pradezakA jo stavana hai vaha kSetrastava hai // 42 // kAlastavako kahate haiM tIrthaMkaroMke garbhAvataraNa, janma, tapa, jJAna aura nirvANakalyANakoMkI prazasta kriyAoMse garvayukta hue kAlakA varNana tIrthaMkaroMkA kAlastava hai arthAt jina samayoMmeM kalyANakI kriyAe~ huI unakA stavana kAlastava hai // 43 // 1. padmapurANa 2036-60 / 'nyagrodho madagandhisarjamuzanazyAme zirISo'rhatAmate te kila nAgasarjajaTinaH zrItindukaH pATalaH / jambvazvatthakapittha nandikaviTAmrAvajulazcampako jIyAsurvakulotra vAMzikadhavI zAlazca dIkSAdrumAH ||'-aashaadhr pratiSThApATha / Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathA- atha bhAvastavamAha aSTama adhyAya varNyante'nanyasAmAnyA yatkaivalyAdayo guNAH / bhAvakairbhAvasarvasvadizAM bhAvastavo'stu saH // 44 // bhAvasavaMsvadizAM - jovAdipadArthAzritadravyaguNaparyAyasaMpadupadezinAm / bhAvastavaH / 'vivartaiH svairdravyaM pratisamayamudyad vyayadapi svarUpAdullolairjalamiva manAgapyavicalat / aneomAhAtmyAhita navanavI bhAvamakhilaM praminvAnAH spaSTaM yugapadiha naH pAntu jinapAH // ' [ ] eSa eva bhagavatAM vAstavastavaH kevalajJAnAdiguNAnAM tadvatAM cAvyatirekAdaikyasaMbhavAt / yathAha'taM Nicchae Na juMjai Na sarIraguNA hi hu~ti kevaliNo / vaguNe Na jo so saccaM kevalI thuNai // ' [ samayaprA, gA. 29] // 44 // 587 bhAvastavako kahate haiM bhAvanA lIna bhavyoMke dvArA jo kevalajJAna Adi asAdhAraNa guNoM kA varNana kiyA jAtA hai vaha jIvAdi padArthoMke Azrita dravya-guNa- paryAyarUpa sampadAkA upadeza denevAloMkA bhAvastava hai ||44|| sa svayaMkRto vizeSArtha -- tIrthaMkara apanI divyadhvanike dvArA jIvAdi padArthoMke svarUpakA upadeza karate samaya dravya-guNa-paryAyakA vivecana karate haiM / ve jIvakI zuddha dazA aura azuddha daza vibheda karake zuddha jIvake svarUpakA kathana karate haiM / zuddha jIvake asAdhAraNa guNoMkA stavana bhAvastava hai / AzAdharajIne apanI TIkAmeM isakA eka svaracita udAharaNa diyA hai jisakA bhAva hai-- 'jaise jala meM pratisamaya lahareM uThatI haiM aura vilIna hotI haiM phira bhI jala svabhAvase nizcala hI rahatA hai usI taraha dravya bhI pratisamaya apanI paryAyoMse utpanna hotA aura naSTa hotA huA bhI svabhAva se raMcamAtra bhI vicalita nahIM hotA sadA ekarUpa hI rahatA hai / isa prakAra kAlake prabhAvase honevAle samasta uttarottara naye-nayepaneko eka sAtha spaSTa rUpase jAnanevAle jinadeva hamArI rakSA kareM / ' vAstava meM bhAvastava hI yathArtha stava hai kyoMki kevalajJAnAdi guNakA zuddhAtmA sAtha abheda hai| kSetra, kAla, zarIra Adi to saba bAhya haiM / 1. 'vivarteH svairdravyaM pratisamayamudyad vyayadapi svarUpAdullolairjalamiva manAgapyavicalat // aho mAhAtmyA hitanavanavI bhAvamakhilaM praminvAnAH spaSTaM yugapadiha naH pAntu jinapAH // ' - anagA. dharmA. TI. / AcArya kundakunda ne kahA hai- zarIrAdike stavanase kevalIkA stavana nizcaya dRSTise ThIka nahIM hai kyoMki zarIrake guNa kevalIke guNa nahIM haiM ataH jo kevalIke guNoMkA stavana karatA hai vahI vAstava meM kevalIkA stavana karatA hai ||44 || 3 6 12 Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 ukta mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm 588 dharmAmRta ( anagAra) atha vyavahAranizcayastavayoH phalavibhAgaM prapUrayannupayogAya prerayatilokottarAbhyudayazarmaphalAM sRjantyA puNyAvaloM bhagavatAM vyvhaarnutyaa| cittaM prasAdya sudhiyaH paramArthanutyA stutye nayantu layamuttamabodhasiddhaye // 45 // stutye-zuddhacidrUpasvarUpe // 45 // atha ekAdazabhiH padyarvandanA vyAcikhyAsurAditastAvattallakSaNamAha vandanA ntinutyaashiirjyvaadaadilkssnnaa| bhAvazuddhayA yasya tasya pUjyasya vinayakriyA // 46 // jayavAdAdi / Adizabdena naamnirvcngunnaanudhyaan-bhuvcnoccaarnnsrkcndnaadyrcnaadi| praNativandaneti kazcit / uktaM ca 'karmAraNyahutAzanAM parAnAM parameSThinAm / praNatirvandanA'vAdi trizuddhA trividhA budhaiH // ' [ amita., zrA. 8 / 33 ] yasya tasya-arhadAdInAM vRSabhAdInAM cA'nyatamasya / vinayakriyA-vinayakarma / uktaM ca kidiyammaM cidiyammaM pUjAkammaM ca viNayakammaM c|' [mUlAcAra gA. 576] // 46 / / . Age vyavahArastava aura nizcayastavake phalameM bheda batalAkara usameM laganekI preraNA karate haiM tIrthaMkaroMke Upara kahe gaye nAmastava Adi rUpa vyavahArastavanase puNyakI paramparA prApta hotI hai jisake phalasvarUpa alaukika sAMsArika abhyudayakA sukha prApta hotA hai| usake dvArA cittako santuSTa karake buddhimAnoMko nizcaya ratnatrayakI prAptike lie tIrthaMkaroMke nizcayastavanake dvArA zuddha citsvarUpameM cittako lIna karanA cAhie // 45|| vizeSArtha-Upara jo caturviMzatistavake bheda kahe haiM unameM eka bhAva stava hI paramArthase stava hai kyoMki usameM tIrthaMkaroMke Atmika guNoMkA stavana hotA hai / isa bhAvastavake dvArA hI zuddha cidrapameM cittako lIna kiyA jA sakatA hai| aura zuddha cidrapameM cittake lIna honese hI nizcaya ratnatrayakI prApti hotI hai| kintu dravyastava, kSetrastava, kolastava Adise puNyabandha hotA hai| vaha puNyabandha bhI tabhI hotA hai jaba laukika sukhakI kAmanAko chor3akara stavana kiyA jAtA hai / laukika sukhakI kAmanAse stavana karanese to puNyabandha bhI nahIM hotA // 45 // Age gyAraha zlokoMse vandanAkA svarUpa kahane kI icchA rakhakara prathama hI vandanAkA lakSaNa kahate haiM _ arhanta, siddha Adi yA caubIsa tIrthaMkaroMmeM-se kisI bhI pUjanIya AtmAkA vizuddha pariNAmoMse namaskAra, stuti, AzIrvAda-jayavAda AdirUpa vinayakarmako vandanA kahate haiM // 46 // vizeSArtha-mUlAcArameM vandanAke nAmAntara isa prakAra kahe haiM 'kidiyammaM cidiyamma pUyAkammaM ca viNayakammaM ca / '-779 / arthAt jisa akSarasamUhase yA pariNAmase yA kriyAse AThoM kokA kartana yA chedana hotA hai use kRtikarma kahate haiM arthAt pApake vinAzake upAyakA nAma kRtikarma hai| jisase tIrthakara Adi puNyakarmakA saMcaya hotA hai use citi Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya 589 atha ko vinaya ityAha hitAhitAptiluptyarthaM tadaGgAnAM sdaanyjsaa| yo mAhAtmyodbhave yatnaH sa mato vinayaH satAm // 47 // tadaGgAnAM-hitaprAptyahitachedanasAdhanAnAm / aJjasA-nirvyAjam / mAhAtmyodbhave-zaktivizeSasyotpAde ullAse vA // 47 // atha vinayasya paJcavidhatvamanuvarNya mokSArthasya tasya nirjarArthinAmavazyakartavyatAmupadizati lokaanuvRttikaamaarthbhyniksseysaashryH| vinayaH paJcadhAvazyakAryo'ntyo nirjarAthibhiH // 48 // lokAnuvRttiH-vyavahArijanAnukUlAcaraNam / uktaM ca 'lokAnuvartanAhetustathA kaamaarthhetukH| vinayo bhavehetuzca paJcamo mokSasAdhanaH // ' utthAnamaJjaliH pUjA'titherAsanaDhokanam / devapUjA ca lokAnuvRttikRd vinayo mataH / / bhASAcchandAnuvRttiM ca pradAnaM dezakAlayoH / lokAnuvRttirarthAya vinayazcAJjalikriyA // karma arthAt puNya saMcayakA kAraNa kahate haiN| jisase arhat AdikI pUjA kI jAtI hai use pUjAkarma kahate haiN| jisase karmokA saMkramaNa, udaya, udIraNA Adi hokara nirAkaraNa kiyA jAtA hai use vinayakarma kahate haiM / ye saba vandanAke nAmAntara haiN| A. amitagatine bhI kahA hai-karmarUpI jaMgalako jalAneke lie agnike samAna pA~ca parameSThiyoMkA mana-vacana-kAyakI zuddhi pUrvaka namaskAra karaneko vidvAn vandanA kahate haiN| mana-vacana-kAyase karanese usake tIna bheda hote haiM // 46 // Age vinayakA svarUpa kahate haiM hitakI prApti aura ahitakA chedana karaneke lie, jo hitakI prApti aura ahitake chedana karaneke upAya haiM una upAyoMkA sadA chala-kapaTarahita bhAvase mAhAtmya bar3hAnekA prayatna karanA, una upAyoMkI zaktiko bar3hAnA, ise sAdhujana vinaya kahate haiM // 47 // Age vinayake pA~ca bheda batAkara nirjarAke abhilASiyoMko pA~caveM bheda mokSArtha vinayako avazya pAlanekA upadeza dete haiM vinayake pA~ca bheda kahate haiM-lokAnuvRttihetuka vinaya, kAmahetuka vinaya, arthahetuka vinaya, bhayahetuka vinaya aura mokSahetuka vinaya / vyavahArIjanoMke anukUla AcaraNa karanA lokAnuvRttihetuka vinaya hai| jisase saba indriyA~ prasanna hoM use kAma kahate haiN| jisa vinayakA Azraya kAma hai vaha kAmahetuka vinaya hai| jisase saba prayojana siddha hote haiM use artha kahate haiN| arthamUlaka vinaya arthahetuka vinaya hai| bhayase jo vinaya kI jAtI hai vaha bhayahetuka vinaya hai| aura jisa vinayakA Azraya mokSa hai arthAt mokSake lie jo vinaya kI jAtI hai vaha mokSahetuka vinaya hai / jo mumukSu karmoMkI nirjarA karanA cAhate haiM unheM mokSahetuka vinaya avazya karanA cAhie // 48 // 1. bhayahe-bha. ku. c.| ' Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 590 dharmAmRta (anagAra ) kAmatantre bhaye caiva hyevaM vinaya iSyate / vinayaH paJcamo yastu tasyaiSA syAtprarUpaNA // ' [ ] antyaH - mokSavinayaH / sa ca darzanAdibhedAt paJcadhA prAk prapaJcitaH // 48 // atha nAmAdinikSepabhedAt SoDhA vandanAM nirdizannAhanAmoccAraNamarcAGgakalyANAvanyanehasAm / guNasya ca stavAzcaikagurornAmAdivandanA // 49 // arcA-pratimA | kalyANAvanyanehasI - garbhAdikalyANAnAM bhUmiH kAlazca // 49 // athAvAntaravandyAn vandAruM ca nirdizati - sUri-pravaryupAdhyAya - gaNi sthavira - rAtnikAn / yathAhaM vandate'mAnaH saMvigno'nalaso yatiH // 50 // vizeSArtha - mUlAcAra meM (7/83-86) vinayake pA~ca bheda batAkara unakA svarUpa isa prakAra kahA hai-kisIke Anepara apane Asana se uThakara donoM hAtha jor3anA, atithiko Asana denA, usakA satkAra karanA, madhyAhnakAlameM sAdhuke yA anya kisI dhArmikake Anepara usakA bahumAna karanA, apane vibhava ke anusAra devapUjA karanA ye saba lokAnuvRtti nAmaka vinaya hai / atithike manake anukUla bolanA, usake anukUla AcaraNa karanA, deza-kAla ke yogya dAna denA yaha saba bhI lokAnuvRtti vinaya hai, logoMko apane anukUla karane ke lie kI jAtI hai| isI taraha arthake lie jo vinaya kI jAtI hai vaha arthahetu vinaya hai / jaise paise ke lie dhanIkI khuzAmada karanA / kAmazAstra meM jo strIko apane anukUla karaneke lie vinaya kahI hai vaha kAmahetuka vinaya hai| kisI bhayase jo vinaya kI jAtI hai vaha bhayahetuka vinaya hai / aura pahale jo darzana vinaya Adi pA~ca prakArakI vinaya kahI hai vaha mokSahetuka vinaya hai / mumukSuko vaha vinaya avazya pAlanA cAhie usake binA karmoMkI nirjarA nahIM ho sakatI ||48|| Age nAma Adi nikSepake bhedase chaha prakArakI vandanA kahate haiM vandanA ke nAmAdi nikSepoMkI apekSA chaha bheda haiM- nAmavandanA, sthApanAvandanA, dravyavandanA, kAlavandanA, kSetravandanA aura bhAvavandanA / arhanta AdimeM se kisI bhI eka pUjya puruSakA nAma uccAraNa athavA stavana Adi nAmavandanA hai / jinapratimAkA stavana sthApanAvandanA hai / jina bhagavAn ke zarIrakA stavana dravyavandanA hai| jisa bhUmimeM, koI kalyANaka huA ho, usa bhUmikA stavana kSetravandanA hai / jisa kAlameM koI kalyANaka huA ho usa kAlakA stavana kAlavandanA hai / aura bhagavAnke guNoMkA stavana bhAvavandanA hai // 49 // Age anya vandanIya puruSoMko batalAkara vandanA karanevAle sAdhukA svarUpa batalAte haiM saMsArase bhayabhIta, nirAlasI zramaNa AcArya, pravartaka, upAdhyAya, gaNI, sthavira tathA ratnatrayake vizeSa rUpase ArAdhakoMkI mAnarahita hokara yathAyogya vandanA karatA hai // 50 // vizeSArtha- jo saMghakA poSaka, rakSaNa aura anugraha tathA nigraha karate haiM ve AcArya kahe jAte haiM / jo AcAra AdimeM pravRtti karAte haiM unheM pravartaka kahate haiM / jinake pAsa Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 aSTama adhyAya sUriH-sAraNavAraNakAro / pravartI-pravartakaH / gaNI-gaNarakSako rAjasabhIviditaH / sthavira:maryAdAkArakaH / rAtnikaH-ratnatrayAdhikaH / amAna:-agarvaH // 50 // atha vidhivandanAyA viprakarSavazAd viSayavibhAgArthamAha gurau dUre pravartAdyA vandyA dUreSu teSvapi / saMyataH saMyatairvandyo vidhinA dIkSayA guruH // 51 // guro-AcAyeM / dUre-dezAdyantarite / guruH-jyeSThaH // 51 // atha sAgAretarayatyoravandanIyAnnidizati zrAvakeNApi pitarau gurU raajaa'pysNytaaH| kuliGginaH kudevAzca na vandyAH so'pi saMyataiH // 52 // zrAvakeNApi-yathoktAnuSThAnaniSThena sAgAreNApi kiM punaranagAreNetyapi zabdArthaH / gurU-dIkSAguruH zikSAguruzca / kuliGginaH-tApasAdayaH pArzvasthAdayazca / kudevAH-rudrAdayaH zAsanadevatAdayazca / so'pizAstropadezodikArI zrAvako'pi // 52 // munijana zAstrAdhyayana karate haiM unheM upAdhyAya kahate haiN| gaNake rakSaka sAdhuko gaNI kahate haiM / maryAdAke kAraka sAdhuoMko sthavira kahate haiN| ina sabhIkI vandanA sAdhuoMko karanA cAhie // 50 // Age AcArya Adike dUra rahanepara vandanAke viSayavibhAgako batalAte haiM yadi AcArya dezAntarameM hoM to muniyoMko karmakANDameM kahI gayI vidhike anusAra pravartaka AdikI vandanA karanI caahie| yadi ve bhI dUra hoM to muniyoMko jo apanese dIkSAmeM jyeSTha muni hoM, unakI vandanA karanI cAhie // 51 // deza saMyamI zrAvakoM aura muniyoMko jinakI vandanA nahIM karanI cAhie unakA nirdeza karate haiM munikI to bAta hI kyA, yathokta anuSThAna karate hue zrAvakako bhI mAtA-pitA, zikSAguru, dIkSA-guru aura rAjA yadi asaMyamI hoM to unakI vandanA nahIM karanI caahie| tathA tApasa Adi aura pAzrvastha Adi kuligiyoMkI va rudra Adi aura zAsana devatA Adi kudevoMkI bhI vandanA nahIM karanI caahie| aura zrAvaka yadi zAstropadezakA adhikArI bhI ho to bhI usakI vandanA muniko nahIM karanI cAhie / / 52 / / vizeSArtha-mUlAcArameM zrAvakake lie inakI vandanAke niSedhakA kathana nahIM hai| usameM kevala munike dvArA jo avandanIya haiM unhIMkA nirdeza hai / yathA-TIkAkAra AcArya vasunandIne usakA artha isa prakAra kiyA hai-muni hokara mohavaza asaMyamI mAtA-pitA vA anya kisIkI stuti nahIM karanI cAhie / bhaya yA lobhase rAjAkI stuti na kreN| graha Adi kI pIr3Ake bhayase sUrya, candra, nAga, yakSa Adiko na puuje| zAstra Adike lobhase anya dharmiyoMkI stuti na kare / AhAra Adike nimitta zrAvakakI stuti na kre| yA zrAvaka zAstra AdikA paNDita ho to bhI usakI vandanA na kare / apanA guru bhI yadi bhraSTa ho gayA ho to 1. -bhAdivi-bha. ku. c.| 2. dezAdhikA-bha. ku. ca. / 3. 'No vaMdejja aviradaM mAdA pidu guru NaridaM aNNatitthaM vva / dezavirada devaM vA virado pAsattha paNagaM ca ||'-muulaacaar, 7.95 / Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 dharmAmRta ( anagAra) .. atha saMyate'pi vandanAvidhiniyamArthamAha vandyo yato'pyanujJApya kAle sAdhvAsito na tu / vyAkSepAhAranIhArapramAdavimukhatvayuka // 53 // anujJApya-bhagavan vande'hamiti vijJApanayA vandasvetyanujJA kArayitvA ityrthH| sAdhvAsitaHsamyagupaviSTaH / uktaM ca 'Asane zAsanasthaM ca zAntacittamapasthitama / anujJApyeva medhAvI kRtikarma nivartayet // ' [ netyAdi / uktaM ca 'vyAkSiptaM ca parAcInaM mA vandiSThAH pramAdinam / kurvantaM santamAhAraM nIhAraM cApi saMyatam // ' [ ] // 53 // atha kAla iti vyAcaSTe vandyA dinAdau gurvAdhA vidhivadvihitakriyaiH / / madhyAhna stutadevaizca sAyaM kRtapratikramaiH // 54 // vihitakriyaiH-kRtaprAbhAtikAnuSThAnaiH / stutadevazca, cazabdo'tra naimittikakriyAnantaraM vidhivandanA15 samuccayArthaH // 54 // usakI vandanA na kare / anya bhI koI apanA upakArI yadi asaMyamI ho to usakI vandanA na kare / tathA pAzrvastha Adi pA~ca bhraSTa muniyoMkI vandanA na kreN| paM. AzAdharajIne mUlAcArake isa kathanako zrAvaka para lagAyA hai kyoMki unhoMne zAyada socA hogA muni to aisA karegA nhiiN| zrAvaka hI kara sakatA hai // 52 // Age saMyamiyoMkI bhI vandanAkI vidhike niyama batAte haiM saMyamI sAdhuko saMyamI sAdhukI vandanA bhI vandanAke yogya kAlameM jaba vandanIya sAdhu acchI taraha se baiThe hue hoM, unakI anujJA lekara, karanA caahie| yadi vandanIya sAdhu kisI vyAkulatAmeM hoM, yA bhojana karate hoM, yA mala-mUtra tyAga karate hoM, yA asAvadhAna hoM yA apanI ora unmukha na hoM to vandanA nahIM karanI cAhie // 53 // vizeSArtha-vandanA ucita samaya para hI karanI caahie| sAtha hI jina sAdhukI vandanA karanI ho unako sUcita karake ki bhagavan ! maiM vandanA karatA hU~, unakI anujJA milane para vandanA karanI caahie| kahA hai-jaba vandanIya sAdhu ekAnta pradezameM payaMka Adi Asava-, se baiThe hoM, unakA citta svastha ho taba vandanA karanI caahie| tathA vandanA karanese pahale unase nivedana karanA cAhie ki maiM ApakI vandanA karanA cAhatA huuN| yadi ve kArya vyagra hoM, unakA dhyAna usa ora na ho to aisI avasthAmeM vandanA nahIM karanI caahie| kahA hai'jaba unakA citta dhyAna AdimeM lagA ho, yA vaha udharase mu~ha mor3e hue hoM, pramAdase grasta hoM, AhAra karate hoM yA malamUtra tyAgate hoM to aisI avasthAmeM vandanA nahIM karanI caahie||53|| Age vandanAkA kAla kahate haiM prAtaHkAlameM prAtaHkAlIna anuSThAna karaneke pazcAt , kriyAkANDameM kahe hue vidhAnake anusAra, AcArya AdikI vandanA karanI caahie| madhyAhnameM deva vandanAke pa karanI caahie| aura sandhyAke samaya pratikramaNa karake vandanA karanI cAhie / 'ca' zabdase pratyeka naimittika kriyAke anantara vandanA karanI cAhie // 54 / / Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya athAcAryaziSyayoH zeSayatInAM ca vandanAprativandanayovibhAganirNayArthamAha sarvatrApi kriyArambhe vandanAprativandane / guruziSyasya sAdhUnAM tathA mArgAvivarzane // 55 // guruziSyasya-guruzca ziSyazceti samAhAraH / mArgAdi-AdizabdAnmalotsargottarakAlaM kAyotsargAnantaradarzane'pi // 55 // atha sAmAyikAditrayasya vyavahArAnusAreNa prayogavidhi darzayati __sAmAyikaM Namo arahaMtANamiti prabhRtyatha stavanam / . thosAmotyAdi jayati bhagavAnityAdivandanAM yuJjyAt // 16 // jayati bhagavAnityAdi / atraka Adizabdo luptanirdiSTo draSTavyaH / tena arhatsiddhAdivandanA gRhyate 9 // 56 // atha pratikramaNasya lakSaNavikalpanirNayArthamAha____ Age AcArya aura ziSyameM tathA zeSa saMyamiyoMmeM vandanA aura prativandanAkA nirNaya karate haiM sabhI nitya aura naimittika kRtikarmake prArambhameM ziSyako AcAryakI vandanA karanI cAhie aura usake uttarameM AcAryako ziSyakI vandanA karanI caahie| isake sivAya mArgameM anya yatiyoMko dekhanepara parasparameM vandanA-prativandanA karanI caahie| Adi zabdase malatyAgake pazcAt tathA kAyotsargake pazcAt yatiyoMko dekhanepara parasparameM vandanA-prativandanA karanI cAhie // 55 // _ vizeSArtha-mUlAcAra (7 / 102) meM kahA hai ki AlocanA karate samaya, chaha Avazyaka karate samaya, prazna karate samaya, pUjA karate samaya, svAdhyAya karate samaya aura krodha Adi aparAdha honepara AcArya AdikI vandanA karanI cAhie // 55 // sAmAyika, caturviMzatistava aura vandanAkA varNana karane ke pazcAt vyavahArake anusAra ina tInoMkI prayoga vidhi batalAte haiM saMyamI sAdhuoMko aura dezasaMyamI zrAvakoMko 'Namo arahatANa' ityAdi sAmAyika. daNDakapUrvaka prathama sAmAyika karanA caahie| usake pazcAt 'thossAmi' ityAdi stavadaNDaka pUrvaka caturvizatistava karanA caahie| usake pazcAt 'jayati bhagavAn' ityAdi caityabhaktipUrvaka vandanA karanI cAhie // 56 // vizeSArtha-dazabhakti nAmaka zAstrake prArambhameM sAmAyika daNDaka diyA hai| isameM NamokAra mantra cattAri maMgala Adi daNDaka dekara kRtikarma karanekI pratijJA Adi hai| isa sabakA bhAva sahita par3hakara sAmAyika karanA cAhie / isake pazcAt 'thossAmi hai jiNavare ityAdi stuti tIrthaMkaroMkI hai isa daNDakako par3hakara caturviMzatistava karanA caahie| caityabhaktike prArambhameM 'jayati bhagavAn' ityAdi caityabhakti hai ise par3hakara vandanA karanI caahie| yaha inakI vidhi hai| Adi zabdase arhanta, siddha AdikI bhI vandanA kI jAtI hai // 56 / / Age caturtha Avazyaka pratikramaNake bheda aura lakSaNa kahate haiM 1. yoviSayavi-bha. ku.c.| 75 Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 dharmAmRta (anagAra) ahanizApakSacaturmAsAbderyottamArthabhUH / pratikramastridhA dhvaMso nAmAdyAlambanAgasaH // 17 // aharityAdi / ahaH, saMvatsaraH, IryApathaH / uttamArthaH niHzeSadoSAlocanapUrvakAGgavisargasamartho yAvajjIvaM caturvidhAhAraparityAgaH / aharAdiSu saptasu bhavatyaharAdayo vA sapta bhuvo viSayA yasyetyAhnikAdibhedAt saptavidha ityarthaH / uktaM ca __ 'airyApathikarAvyutthaM pratikramaNamAhnikam / pAkSikaM ca caturmAsavarSotthaM cottamAthikam // ' [ ] tathAlocanApUrvakatvAtpratikramaNAyAH sApi tadvat saptadhA syAdityapi boddhavyam / uktaM ca 'AlocaNaM divasiyaM rAiya iriyAvahaM ca boddhavvaM // pakkhaya-cAummAsiya saMvaccharamuttamaTuM ca // ' [ mUlAcAra, gA. 619] _tridhA-manovAkkAyaiH kRtakAritAnumataizca / athavA nindanagarhaNAlocanairmanovAkkAyairvA / dhvaMsa:-- Atmano'pasAraNamiti grAhyam / 12 nAmasthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAvake Alambanase utpanna hue aparAdhake athavA saMcita hue pApake mana-vacana-kAya, athavA kRta, kArita, anumodanAke dvArA dUra karaneko pratikramaNa kahate haiN| dina, rAta, pakSa, caturmAsa, varSa, IryApatha aura uttamArthake bhedase pratikramaNake sAta bheda haiM // 57 / / vizeSArtha-pratikramaNa kahate haiM lage hue doSoMkI vizuddhiko / doSa laganeke Alambana haiM nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, bhAva / ataH unake zodhanako nAmapratikramaNa, sthApana pratikramaNa, drasapratikramaNa, kSetrapratikramaNa, kAlapratikramaNa aura bhAvapratikramaNa kahate haiN| kahA hai-'pramAdase lage hue doSoMse apaneko dUra karake guNoM kI ora pravRtti karanA pratikramaNa hai| athavA kiye hue doSoMkI vizuddhiko pratikramaNa kahate haiN| yaha doSavizuddhi nindA, AlocanA aura gahaNAse kI jAtI hai| arthAt aparAdhI vyakti apane kiye gaye doSoMke lie apanI nindA aura gardA karatA hai, guruse apane doSako kahatA hai| isa taraha antaraMgase pazcAttApa karanese kiye hue doSoMkI vizuddhi hotI hai|' isIse sAmAyika pAThameM kahA hai'jaise vaidya mantrake guNoMse samasta viSako naSTa kara detA hai vaise hI maiM vinindA, AlocanA aura garhAke dvArA mana-vacana-kAya aura kaSAyake dvArA kiye gaye pApako, jo sAMsArika duHkhoMkA kAraNa hai, naSTa karatA huuN|' yaha pratikramaNa dinameM, rAtameM, pandraha dinameM, cAra-cAra mAsameM tathA varSa Adi meM kiyA jAtA hai isase usake sAta prakAra haiN| dinake samaya nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAvake Azrayase honevAle kRta kArita aura anumata doSakA mana-vacana kAyase zodhana karanA daivasika pratikramaNa hai| rAtrike samayameM honevAle chaha prakArake kRta-kArita aura anumata doSoMkA mana-vacana-kAyase zodhana karanA rAtrika pratikramaNa hai| chaha kAyake jIvoMke viSayameM lage hue doSoMkA vizodhana karanA aiApathika pratikramaNa hai| pandraha dina-rAtoMmeM chaha nAmAdike Azrayase hue kRta, kArita, anumata doSakA mana-vacanakAyase zodhana karanA pAkSika pratikramaNa hai| isI prakAra cAra-cAra mAsameM hue doSoMkA vizodhana cAturmAsika aura eka varSa meM hue doSoMkA vizodhana sAMvatsarika pratikramaNa hai| samasta doSoMkI AlocanA karake jIvanaparyantake lie cAroM prakArake AhArakA tyAga Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 595 aSTama adhyAya 'vinindanAlocanagarhaNairahaM manovacaHkAyakaSAyanirmitam / nihanmi pApaM bhavaduHkhakAraNaM bhiSAviSaM mantraguNairivAkhilam // ' [ dvAtriMzatikA ] nAmetyAdi-nAmasthApanAdiSaTakAzritasyAparAdhasya pApasya vetyarthaH / tadetat pratikramaNalakSaNam / uktaM ca 'pramAdaprAptaduHkhebhyaH pratyAvRtya guNAvRtiH / / syAtpratikramaNA yadvA kRtadoSavizodhanA // [ ] // 57 // - arthavamAcArazAstramatena saptavidhaM pratikramaNamabhidhAya zAstrAntaroktatabhedAntarANAmatraivAntarbhAvaprakAzanArthamAha so'ntye gurutvAt sarvAtIcAravIkSAzrayo'pare / niSiddhikeryAluzcAzadoSArthazca laghutvataH // 58 // uttamArtha pratikramaNa hai| isameM saba doSoMke pratikramaNakA antarbhAva ho jAtA hai| ye sabhI pratikramaNa sAdhuke lie yathAsamaya karaNIya hote haiN| zvetAmbarIya sthAnAMga sUtra (sthA. 6ThA) meM chaha pratikramaNa kahe haiM-uccAra, prazravaNa, itvara, yAvatkathika, yatkiMcana mithyA aura svApanAntika / malatyAga karaneke bAda jo pratikramaNa kiyA jAtA hai vaha uccAra pratikramaNa hai| mUtratyAga karake jo pratikramaNa kiyA jAtA hai vaha prazravaNa pratikramaNa hai / alpakAlIna pratikramaNako itvara kahate haiM isameM daivasika aura rAtrika pratikramaNa A jAte haiM / yAvajjIvanake lie bhojanakA tyAga yAvatkathika pratikramaNa hai| nAka, kapha Adi tyAgane meM jo doSa lagatA hai vaha mithyA ho isa prakArake pratikramaNako yatkiMcit mithyA pratikramaNa kahate haiN| sote samaya hue doSoMke lie yA svapnameM kiye hiMsA Adi doSoMko dUra karaneke lie kiye jAnevAle pratikramaNako svApanAntika kahate haiN| Avazyaka sUtra meM daivasika, rAtrika, itvara, yAvatkathika, pAkSika, cAturmAsika, vArSika aura uttamArtha bheda kahe haiN| usakI TIkAmeM yaha prazna kiyA gayA hai ki jaba pratidina kiye jAnevAle pratikramaNase hI doSoMkI vizuddhi ho jAtI hai taba pAkSika Adi pratikramaNoMkI kyA AvazyakatA hai| isake uttarameM gharakA dRSTAnta dete hue kahA hai ki jaise gharakI saphAI pratidina kI jAtI hai phira bhI pakSa Adi bItanepara vizeSa rUpase saphAI kI jAtI hai vaise hI pratikramaNake sambandhameM bhI jAnanA cAhie / / 57|| isa prakAra AcArazAstrake matase sAta prakArake pratikramaNako kahakara anya zAstroMmeM kahe gaye pratikramaNake bhedoMkA inhIM meM antarbhAva dikhalAte haiM sarvAticAra sambandhI aura dIkSA sambandhI pratikramaNa antake uttamArtha pratikramaNameM antarbhUta hote haiM kyoMki una pratikramaNoMmeM bhakti ucchvAsa aura daNDakapATha bahuta haiN| tathA niSiddhikA gamana, kezaloMca, gocarI aura duHsvapna Adi atIcAra sambandhI pratikramaNoMkA antarbhAva airyApathika Adi pratikramaNoMmeM hotA hai, kyoMki inameM bhakti ucchvAsa aura daNDakapATha alpa hote haiM / / 58 // 1. 'paDikamaNaM devasia rAica ittariamAvakahiyaM ca / pakkhia cAummAsia saMvacchari uttamaTe a||-aavshyk 4 / 21 / Jan Education International Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta (anagAra ) sa ityAdi / saH - pratikramaH / antye - uttamArthe / gurutvAt - bhaktyucchvAsadaNDakapATabahutvAt / sarvAticArAH - dIkSAgrahaNAt prabhRti saMnyAsagrahaNaM yAvat kRtA doSAH / dIkSA-vratAdAnam / sarvAticAra3 pratikramaNA vratAropaNapratikramaNA cottamArthapratikramaNAyAM gurutvAdantarbhavata ityarthaH / etena bRhatpratikramaNAH sapta yurityuktaM syAt / tAzca yathA - vratAropaNo pAkSikI kArtikAntacAturmAsI phAlgunAntacAturmAsI ASADhAntasAMvatsarI sAvaticArI uttamArthI ceti / AticorI trividhAhAravyutsarjanI tAM vItayo ( ? ) 6 revAntarbhavataH / tathA paJcasaMvatsarAnte vidheyA yogAntI pratikramaNA sAMvatsarapratikramaNAyAmantarbhavati / uktaM ca 596 'bratAdAne ca pakSAnte kArtike phAlgune zucau / syAt pratikramaNA gurvI doSe saMnyAsane mRte // ' [ ] apara ityAdi / apare - anyatra AhnikAdI pratikramaNe / niSiddhikeryA -- niSedhikA (giSiddhikA ) - gamanam / luJco--dIkSAgrahaNottarakAlaM dvitricaturmAsa vidheyaM hastena kezotpATanam / AzaH - bhojanam / doSaH - 12 dusvapnAdyatIcAraH / niSiddhakeryA ca luJcazcAzazca doSazca / te catvAro'rthA nimittAni yasya sa tathoktaH / idamatra tAtparyaM niSiddhikAgamanapratikramaNA luJcapratikramaNA cetyarthaH // 58 // vizeSArtha - dIkSA lene ke samaya se lekara saMnyAsa grahaNa karaneke samaya taka jo doSa hote haiM una sabakI vizuddhike lie kiye jAnevAle pratikramaNako sarvAtIcAra pratikramaNa kahate haiM / vrata grahaNa karane meM lage hue doSoM kI vizuddhike lie kiye jAnevAle pratikramaNako vratAropaNa pratikramaNa kahate haiN| ye donoM hI pratikramaNa guru haiM, pratikramaNake lie jo bhakti Adi karanI hotI hai vaha inameM adhika karanI hotI hai / ataH ina donoMkA antarbhAva uttamArtha pratikramaNa hotA hai / ataH bRhat pratikramaNa sAta hote haiM, yaha niSkarSa nikalatA hai / ve isa prakAra haiM- vratAropaNa, pAkSika, kArtikAnta cAturmAsika, phAlgunAnta cAturmAsika, ASADhAnta vArSika, sarvAtIcAra sambandhI aura uttamArtha / aticAra sambandhI pratikramaNakA antarbhAva sarvAtIcAra sambandhI pratikramaNameM hotA hai / aura jisameM tIna prakArake AhArakA tyAga kiyA jAtA hai usakA antarbhAva uttamArtha pratikramaNameM hotA hai| tathA pA~ca varSake antameM kiye jAne vAle yugAnta pratikramaNakA antarbhAva vArSika pratikramaNameM hotA hai / isa taraha bRhat pratikramaNa sAta haiM / kahA hai- ' vrata grahaNa karanepara, pakSake antameM, kArtika mAsa, phAlguna mAsa aura ASAr3ha mAsake anta meM, doSa laganepara tathA samAdhipUrvaka maraNameM guru pratikramaNa hotA hai' // 58 // niSiddhikAmeM gamana karaneko niSiddhikAgamana kahate haiM / dIkSA grahaNa karaneke bAMda do mAsa, tIna mAsa, yA cAra mAsa bItane para jo hAthase keza ukhAr3e jAte haiM use loca kahate haiN| bhojanako azana yA gocara kahate haiM / duHsvapna Adi atIcArako doSa kahate haiM I ina cAroMko lekara bhI pratikramaNa kiyA jAtA hai / ataH unheM niSiddhikAgamana pratikramaNa, luMca pratikramaNa, gocAra pratikramaNa aura atIcAra pratikramaNa kahate haiN| ye cAroM pratikramaNa laghu hone se inakA antarbhAva IryApatha Adi pratikramaNoM meM hotA hai / unameM se prathamakA antarbhAva airyAparthika pratikramaNameM aura antimakA antarbhAva rAtri pratikramaNameM tathA 1. - ro sArvAticAryAM tri-bha. ku. ca. / 2. nI cottamAya pratikramaNAyAmantabha. ku. va. / Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 aSTama adhyAya atha pratikrAntikriyAyAH kartRkarmakaraNAdhikaraNakArakANi lakSayati syAnnAmAvipratikrAntiH pariNAmanivartanam / durnAmasthApanAbhyAM ca sAvadyadravyasevanAt // 59 // kssetrkaalaashritaadaagaadyaashritaaccaaticaartH| pariNAmanivRttiH syAt kSetrAdInAM prtikrmH||6|| syAt pratikramakaH sAdhuH pratikramyaM tu duSkRtam / yena yatra ca tacchevastatpratikramaNaM matam // 6 // pratikramakaH-pratikramati pratigacchati dravyAdiviSayAdaticArAnnivartate doSaniharaNe vA pravartata iti pratikramakaH / paJcamahAvratAdizravaNadhAraNadoSaniharaNatatpara ityarthaH / pratikRmyaM parityAjyam / duSkRtaM- mithyAtvAdyaticArarUpaM pApaM tannimittadravyAdikaM vA / yena-mithyAduSkRtAbhidhAnAbhivyaktapariNAmenAkSarakadambakena vA / yatra-yasmin vratazuddhipUrvakavratasvarUpe vratazuddhipariNate vA jIve / uktaM cazeSa do kA antarbhAva daivasika pratikramagameM hotA hai| isa taraha laghu pratikramaNa bhI sAta hote haiM / kahA hai-kezaloMca, rAtri, dina, bhojana, niSiddhikAgamana, mArga aura doSako lekara sAta laghu pratikramaNa hote haiN| pratikramaNameM doSoMke anusAra bhaktipATha, kAyotsarga Adi kiyA jAtA hai| jina doSoMkI vizuddhike lie ye adhika kiye jAte haiM unake pratikramaNako guru kahate haiM aura jinakI vizuddhi ke lie ye kama kiye jAte haiM unheM laghu kahate haiM // 58 // __Age do zlokoMke dvArA nAma Adi chaha pratikramaNoMko kahate haiM nAma pratikramaNa, sthApanA pratikramaNa, dravya pratikramaNa, kSetra pratikramaNa, kAla pratikramaNa aura bhAva pratikramaNa ye chaha pratikramaNa haiM / jo nAma pApake kAraNa haiM unake uccAraNa Adise pariNAmokI nivRttiko nAma pratikramaNa kahate hai| sarAgI devoMkI sthApanAmalaka pariNAmose nivRtiko sthApanA pratikramaNa kahate haiN| jo bhojya Adi vastu hiMsA Adi pApase yukta hai usake sevanase pariNAmoMkI nivRttiko dravya pratikramaNa kahate haiN| kSetra sambandhI doSoMse pariNAmoMkI nivRttiko kSetra pratikramaNa kahate haiN| kAla sambandhI doSoMse pariNAmoMkI nivRttiko kAla pratikramaNa kahate haiN| aura rAga-dveSa-moha sambandhI pariNAmoMkI nivRttiko bhAva pratikramaNa kahate haiM // 59-60 // Age pratikramaNarUpa kriyAke kartA, karma, karaNa aura adhikaraNa kAraka batAte haiM pA~ca mahAvrata Adike zravaNa aura dhAraNameM laganevAle doSoMko dUra karane meM tatpara sAdhu pratikramaNakA kartA hotA hai| mithyAtva Adi doSarUpa pApa athavA usameM nimitta dravyAdi, jo ki chor3ane yogya hote haiM ve pratikramaNarUpa kriyAke karma haiN| 'mere samasta pApa mithyA hove' isa prakArake zabdoMse prakaTa honevAle jisa pariNAmase athavA pratikramaNa pAThake jana akSarasamUhase pApoMkA cheda hotA hai ve karaNa haiN| aura jisa vratazuddhi pUrvakarUpameM athavA vrata zuddhirUpa pariNata jIvameM doSoMkA cheda hotA hai ve pratikramaNake adhikaraNa haiM // 61 / / 1. -katvarUpe bha. ka. ca. / 2. 'luJce rAtrI dine bhukte niSedhikAgamane pathi / syAt pratikramaNA laghvI tathA doSe tu saptamI // '[ Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 598 dharmAmRta ( anagAra ) 'jIvo du paDikkamao davve khette ya kAla bhAve ya / paDigacchadi jeNa jahiM taM tassa bhave paDikkamaNaM / ' paDikamidavvaM davvaM saccittAcittamissayaM tivi| khettaM ca gihAdIyaM kAlo divasAdikAlamhi // micchattapaDikkamaNaM taheva asaMjame paDikkamaNaM / kasAesu paDikkamaNaM jogesu ya appasatyesu / / [ mUlAcAra, gA. 615-617 ] // 61 // atha pratikramaNaprayogamAha nindA-gaulocanAbhiyukto yuktena cetsaa|| paThedvA zRNuyAcchuddhace karmaghnAnniyamAn samAn // 62 // nindetyAdi / kRtadoSasyAtmasAkSikaM 'hA duSTaM kRtamiti cetasi bhAvanaM nindaa| tadeva garusAkSika giiN| guNadoSanivedanamAlocanam / teSvabhiyukto'bhyutthita udyata iti yAvat / tairvA abhi samantAd yuktaH .. pariNataH / bhAvapratikramaNasamAhita ityarthaH / tathA coktam 'AloyaNaNidaNagarahaNAhiM abbhuTTio akaraNAe / taM bhAvapaDikkamaNaM sesaM puNa davvado bhaNidaM / ' [ mUlAcAra, gA. 623 ] vizeSArtha-jo pratikramaNa karatA hai vaha kartA hotA hai| vaha jina doSoMkA pratikramaNa karatA hai ve doSa usake karma hote haiN| jina pariNAmoMse athavA pAThAdise doSoMkI zuddhi kI jAtI hai ve pariNAmAdi usake karaNa hote haiM aura pratikramaNakA AdhAra vratAdi yA vratadhArI jIva adhikaraNa hotA hai| isa taraha pratikramaNarUpa kriyAke ye kartA, karma, karaNa aura adhikaraNa hote haiM, inake binA kriyA nahIM ho sktii| mUlAcArameM kahA hai-AhAra, pustaka, auSadha, upakaraNa Adi dravyake viSayameM, zayana, Asana, sthAna gamana Adike viSayabhUta kSetrake viSayameM, ghar3I, muhUrta, dina, rAta, pakSa, mAsa, varSa, sandhyA, parva Adi kAlake viSayameM, rAga dveSa Adi rUpa bhAvake viSayameM, lage doSoMko aura unake dvArA Agata karmoko naSTa karanemeM tatpara jIva pratikramaNakA kartA hotA hai / jisa pariNAmake dvArA vrata-viSayaka atIcArakA zodhana karake pUrvavratoMkI zuddhi kI jAtI hai use pratikramaNa kahate haiN| sacitta, acitta aura sacittAcitta dravya, dina, muhUrta, varSA Adi kAla, ghara nagara Adi kSetra pratikramaNake yogya haiN| arthAt jisa kSetra kAla aura dravyase pApakA Agamana hotA hai vaha dravya kSetra kAla tyAgane yogya haiM / athavA jisa kAlameM pratikramaNa kahA hai usI kAlameM karanA caahie| arthAt aprAsuka dravya, kSetra, kAla, bhAva tyAgane yogya hai aura unake dvArA lge| doSoMkA zodhana karanA cAhie / mithyAtva, asaMyama, kaSAya aura azubhayoga sambandhI doSoMkA zodhana karanA bhAva pratikramaNa hai // 61 / / Age pratikramaNakI vidhi kahate haiM nindA, gardA aura AlocanAmeM tatpara sAdhuko sAvadhAna cittase saba karmoMkA ghAta karanevAle saba pratikramaNa pAThoMko doSoMkI zuddhike lie par3hanA cAhie yA AcArya Adise sunanA cAhie // 62 // vizeSArtha-apanese jo doSa huA ho usake lie svayaM hI apane manameM aisI bhAvanA honA ki kheda hai mujhase aisA doSa ho gayA' ise nindA kahate haiN| yadi aisI bhAvanA guru ke sAmane kI jAye to ise gardA kahate haiM aura guruse doSa nivedana karane ko AlocanA kahate Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya 599 yuktena samAhitena tadarthaniSThenetyarthaH / paThet -- uccaret / zuddhayai - vipulakarmanirjarArtham / uktaM ca 'bhAvayukto'yaM tanniSThaH sadA sUtraM tu yaH paThet / sa mahAnirjarArthAya karmaNo vartate yatiH // [ niyamAn - pratikramaNadaNDakAn / samAn sarvAn / vyavahArAvirodhena paThediti saMbandha: / AvRtyA samAn karmaghnAnityapi yojyam, sarveSAM karmaNAM hantRtvopadezArtham / idamatra tAtparyaM yasmAdaidayugInA duSamAkAlAnubhAvAd vakrajaDIbhUtAH svayamapi kRtaM vratAdyaticAraM na smaranti calacittatvAccAsakRtprAyazo'parAdhyanti tasmAdIryAdiSu doSo bhavatu vA mA bhavatu taiH sarvAvicAravizuddhayarthaM sarvapratikramaNadaNDakAH prayoktavyAH / teSu yatra kvaciccittaM sthiraM bhavati tena sarvo'pi doSo vizodhyeta / te hi sarve'pi karmaghAtasamarthAH / tathA coktam 'sapratikramaNo dharmo jinayorAdimAntyayoH / aparAdhe pratikrAnti madhyamAnAM jinezinAm // yadopajAyate doSa Atmanyanyataratra vA / tadeva syAt pratikrAntimaMdhyamAnAM jinezinAm // 'IryAgocaraduHsvapnaprabhRto vartatAM na vA / paurastyapazcimAH sarve pratikrAmanti nizcitam // madhyamA ekacittA yadamUDhadRr3habuddhayaH / AtmanAnuSThitaM tasmAd garhamANAH sRjanti tam // paurastyapazcimA yasmAtsamohAzcalacetasaH / tataH sarvapratikrAntirandho'zvo'tra nidarzanam // ' [ ] // 62 // haiM / inase yukta sAdhu bhAvapratikramaNase yukta hotA hai / mUlAcArameM kahA hai- 'AlocanA, nindA aura meM tatpara hokara punaH doSa na lagAneko bhAvapratikramaNa kahate haiM / usake vinA to dravyapratikramaNa hai / isa bhAvapratikramaNase yukta hokara doSoMkI vizuddhike lie pratikramaNa sambandhI pAThoMko mana lagAkara par3hanA yA sunanA caahie|' isase karmoMkI nirjarA hotI hai| kahA hai- 'jo sAdhu bhAvapratikramaNase yukta hokara aura usake artha meM mana lagAkara sadA pratikramaNa sUtrako par3hatA hai vaha karmoMkI mahAn nirjarA karatA hai / ' tAtparya yaha hai ki isa yugake sAdhu paMcama kAlake prabhAvase vakrajar3a hote haiM arthAt ajJAnI hone ke sAtha kuTila bhI hote haiN| isase ve apane hI dvArA vratAdi meM lagAye doSoM ko bhUla jAte haiM unheM unakA smaraNa nahIM rahatA / tathA caMcala citta honese prAyaH bAra-bAra doSa lagAte haiM / isalie gamanAdimeM doSa lage yA na lage, unheM samasta doSoMkI vizuddhike lie sabhI pratikramaNa daNDakoMko par3hanA caahie| unameM se jisa kisImeM bhI citta sthira hotA hai usase sabhI doSoMkI vizuddhi ho jAtI hai kyoMki ve sabhI pratikramaNadaNDaka karmoMkA ghAta karane meM samartha haiM kintu unameM citta sthira honA caahie| mUlAcAra meM kahA bhI hai- prathama tIrthaMkara RSabhadeva aura antima tIrthaMkara mahAvIrakA dharma pratikramaNa sahita thA / aparAdha huA ho yA na huA ho pratikramaNa karanA hI cAhie / kintu ajitanAthase lekara pArzvanAtha paryanta madhyama tIrthaMkaroMke dharma meM aparAdha honepara hI pratikramaNa kiyA jAtA thA / jisa vrata meM apaneko yA dUsaroMko doSa lagatA thA usIkA pratikramaNa madhyama tIrthaMkaroM ke sAdhu karate the / 3 6 9 12 15 18 Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 dharmAmRta ( anagAra) atha pratikramaNAderadhastanabhUmikAyAmanuSyAne mumukSorupakAraH syAdananuSThAne cApakAro bhavet / uparimabhUmikAyAmanuSThAne apakAra eva bhavedityupadezArthamAha pratikramaNaM pratisaraNaM pariharaNaM dhAraNA nivRttizca / nindA gardA zuddhizcAmRtakumbho'nyathApi viSakumbhaH // 6 // pratikramaNaM-daNDakoccAraNalakSaNaM dravyarUpam / pratisaraNaM-guNeSu pravRttilakSaNA sAraNA / pari6 haraNaM-doSebhyo vyAvRttilakSaNA haarnnaa| dhAraNA cittasthirIkaraNam / nivRttiH-anyatra gatacittasya punarvyAvartanam / zuddhiH prAyazcittAdinA''tmanaH zodhanam / amRtakumbha:-pratikramaNAdyaSTakamadhastanabhUmikAyAmamRtakumbha iva cittaprasAdAlAdavidhAnAt / anyathA-apratikramaNAdiprakAreNa yatervRttiviSakumbhaH pApAnubandhanibandhatvena mohasaMtApAdividhAnAt / apizabdAduparitanabhUmikAyAM pratikramaNAdirapi viSakumbhaH puNyAsravaNakAraNatvena mandamatimohAdividhAnAt / yadAhu: 'puNNeNa hoi vihavo vihaveNa mao maeNa mimoho| 12 mai moheNa vi pApaM taM puNNaM amha mA hou // ' [paramAtmapra., 2 / 60 ] kiM ca, pratikramaNamityatra kakArarephasaMyogaparatvena prAgikArasya gurutvAdAryAchandobhaGgo na zayaH zithiloccAraNasya vivakSitatvAt yatheha 'vittairyeSAM pratipadamiyaM pUritA bhUtadhAtrI, nirjityaitad bhuvanavalayaM ye vibhutvaM prpnnaaH| te'pyetasmin gurubhavahrade budbudastambalIlAM dhRtvA dhRtvA sapadi vilayaM bhUbhujaH saMprayAtAH // ' [ yathA vA 'jinavarapratimAnaM bhAvato'haM namAmi' ityAdi // 63 // jabaki Adi aura antima tIrthakarake sAdhu eka doSa laganepara saba pratikramaNa daNDakoMko par3hate haiN| IryA, gocara, svapna Adi sabameM atIcAra lage yA na lage, bhagavAn RSabhanAtha aura bhagavAna mahAvIrake ziSya niyamase sabhI pratikramaNadaNDakoMko par3hate haiN| isakA kAraNa yaha hai ki madhyama tIrthaMkaroMke ziSya bhUlate nahIM the, sthiracitta the, pratyeka kriyA samajha-bUjhakara karate the / ataH ve jo doSa karate the, usa doSakI gardA karanese zuddha ho jAte the| kintu prathama aura antima tIrthakarake ziSya caMcala citta the, bAra-bAra samajhAnepara bhI nahIM samajhate the| isalie unheM sabhI pratikramaNadaNDaka karane hote haiM jisase ekameM mana sthira na ho to dUsare yA tIsaremeM ho sake // 62 // Age kahate haiM ki nIcekI bhUmikAmeM pratikramaNa Adi karanepara mumukSukA upakAra hotA, hai, na karane para apakAra hotA hai| kintu UparakI bhUmikAmeM to pratikramaNa Adi karanepara apakAra hI hotA hai pratikramaNa, pratisaraNa, pariharaNa, dhAraNA, nivRtti, nindA, gardA, zuddhi ye ATha nIcekI bhUmikAmeM amRtake ghaTa ke samAna haiM aura nahIM karanepara viSake ghar3eke samAna haiN| kintu UparakI bhUmikAmeM pratikramaNa Adi bhI viSakumbhake samAna haiM // 63 // / *vizeSArtha-daNDakoMkA pATha dravyarUpa pratikramaNa hai / guNoMmeM pravRttiko pratisaraNa yA sAraNa kahate haiN| doSoMse nivRttiko pariharaNa yA hAraNa kahate haiN| cittake sthira karaneko dhAraNA kahate haiN| cittake anyatra jAne para use vahA~se lauTAne ko nivRtti kahate haiN| nindA 1. guruvacahrade bha. ku. ca. / Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya atha mumukSoH sakalakarmasaMnyAsabhAvanApramukhaM sakalakarma phalasaMnyAsabhAvanAmabhinayatipratikramaNamAlocaM pratyAkhyAnaM ca karmaNAm / bhUtasadbhAvinAM kRtvA tatphalaM vyutsRjet sudhIH // 64 // 601 pratikramaNaM - bhUtakarmaNAM pUrvopArjitazubhAzubhakarmavipAkabhavebhyo bhAvebhyaH svAtmAnaM vinivartyAtmanA tatkAraNabhUtaprAktanakarma nivartanam / AlocanaM - satkarmaNAM vartamAnazubhAzubhakarma vipAkAnAmAtmano'tyantabhedenopalambhanam / pratyAkhyAnaM - bhAvikarmaNAM zubhAzubhasvapariNAmanimittottarakarmanirodhanaM kRtvA / tathAhi - yadahamakArSa 6 yadacIkareM yatkurvantamapyanyaM samanvajJAsa manasA ca vAcA ca kAyena ca 'tanmithyA me duSkRtaM' ityevaM samastavyastaiH karaNa- (-raikAnnapaJcAzatA - ) kriyApadaizcAvartanIyam / yathAha - aura kA svarUpa pahale kahA hai / prAyazcitta Adike dvArA AtmAke zodhanako zuddhi kahate haiM / nIce guNasthAnoM meM ye ATha amRtakumbhake tulya mAne haiM kyoMki inake karanese doSoMkA parimArjana hokara citta vizuddha hotA hai / yadi usa sthiti meM inheM na kiyA jAye to inakA na karanA arthAt apratikramaNa Adi viSakumbha hai kyoMki doSoMkA parimArjana na honese pApakA bandha hotA hai / kintu aSTama Adi guNasthAnoM meM pratikramaNa Adi bhI viSakumbha mAne jAte haiM kyoMki zubhopayoga rUpa honese ye puNyAsrava ke kAraNa hote haiM aura puNyabandha vaibhavakA kAraNa honese manuSya kI matiko vikRta karatA hai / paramAtmaprakAzameM kahA hai- 'puNya se vaibhava milatA hai / vaibhava pAkara mada hotA hai, madase buddhi mUr3ha ho jAtI hai / buddhike mUr3ha honese prANI pApa karane lagatA hai / aisA puNya hameM nahIM cAhie / ' ataH Upara kI bhUmikA meM AtmadhyAna se hI doSoMkA parimArjana ho jAtA hai ||63 || Age mumukSuko samasta karmoMke tyAgakI bhAvanApUrvaka samasta karmaphalake tyAgakI bhAvanA kI ora prerita karate haiM samyagjJAnakI bhAvanAmeM lIna sAdhuko bhUta, vartamAna aura bhAvi karmoMkA pratikramaNa, AlocanA aura pratyAkhyAna karake unake phaloMkA bhI tyAga karanA cAhie || 64 || vizeSArtha - pUrvakRta doSoMkI vizuddhike lie pratikramaNa kiyA jAtA hai / vartamAna doSoMkI zuddhike lie AlocanA kI jAtI hai aura AgAmI kAlameM laganevAle doSoMse bacane ke lie pratyAkhyAna kiyA jAtA hai / samayasAra meM kahA hai- 'jo AtmA pUrva meM upArjita zubha-azubha karmake udayase hue bhAvoM se apane ko haTAtA hai arthAt tadrUpa nahIM hotA vaha una bhAvoMke kAraNabhUta pUrvakRta karmoMkA pratikramaNa karatA hai| AgAmI kAlameM jo zubha aura azubha karma jisa bhAva honepara ba~dhate haiM, usa bhAvase jo apaneko nivRtta karatA hai vaha pratyAkhyAna hai / vartamAna meM jo zubha-azubha karma apane aneka prakAra ke vistAra vizeSako liye hue udayameM AyA hai usako jo apanese atyanta bhinna anubhava karatA hai vaha AlocanA hai / isa prakAra yaha AtmA nitya pratikramaNa karatA huA, nitya pratyAkhyAna karatA huA aura nitya AlocanA karatA huA, pUrva upArjita karmake kArya aura AgAmI kAlameM ba~dhanevAle karmoM ke kAraNabhUta bhAvoMse atyanta nivRtta hotA huA, tathA vartamAna karmodayako apanese atyanta bhinna jAnatA huA apane jJAnasvabhAva meM nirantara caraNa karanese svayaM cAritra hotA hai / 1. bha. ku. ca. / 76 3 Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 dharmAmRta ( anagAra ) 'kRtakAritAnumananaistrikAlaviSayaM manovacaHkAyaiH / parihRtya karma sarvaM paramaM naiSkarmyamavalambe // ' [ sama. kala. 225 zlo.] api ca 'mohAdyadahamakArSa samastamapi karma tatpratikramya / Atmani caitanyAtmani niSkarmaNi nityamAtmanA vrte||' [ sama. kala. 226 zlo.] tathA, na karomi na kArayAmi na kurvantamapyanyaM samanujAnAmi manasA ca vAcA ca kAyena cetyAdi Azaya yaha hai ki pahale lage hue doSase AtmAkA nivartana karanA pratikramaNa hai| AgAmI doSoMse bacanekA nAma pratyAkhyAna hai aura vartamAna doSase AtmAkA pRthak honA AlocanA hai| vyavahArameM inake lie pratikramaNa daNDaka pATha, bAhya vastuoMkA tyAga aura guruse doSoMkA nivedana Adi kiyA jAtA hai jaisA pahale batalAyA hai| kintu paramArthase jina bhAvoMke kAraNa pahale doSa lage, vartamAnameM lagate haiM aura AgAmI kAlameM lageMge una bhAvoMse AtmAkI nivRtti hI pratikramaNa, pratyAkhyAna aura AlocanA hai| ataH aisA AtmA svayaM hI pratikramaNa pratyAkhyAna aura AlocanA hai| arthAt samasta karma aura karmaphalakA tyAga mumukSuko karanA cAhie / isakA khulAsA isa prakAra hai-jJAnake sivAya anya bhAvoMmeM aisA anubhava karanA ki 'yaha maiM hU~' yaha ajJAna cetanA hai| usake do bheda haiM-karma cetanA aura karmaphala cetanA / jJAnake sivAya anya bhAvoMkA kartA apaneko mAnanA karma cetanA hai aura jJAnake sivAya anya bhAvoMkA bhoktA apaneko mAnanA karmaphala cetanA hai / ye donoM hI cetanA saMsArake bIja haiN| kyoMki saMsArake bIja haiM ATha prakArake karma aura una karmokA bIja hai ajJAna cetnaa| isalie mumukSuko ajJAna cetanAke vinAzake lie sakala karma saMnyAsa bhAvanA aura sakala karma phala saMnyAsa bhAvanAko bhAkara svabhAvabhUta jJAna cetanAkA hI anuvartana karanA caahie| sabase prathama sakala karma saMnyAsa bhAvanA bhAnA cAhie-sakala karmoM ke tyAgake kRta, kArita, anumodanA aura mana vacana kAyako lekara 49 bhaMga hote haiN| yathA-jo maiMne atIta kAlameM karma kiyA, karAyA, dUsare karate huekA anumodana kiyA manase, vacanase, kAyase, vaha merA duSkRta mithyA ho / jo maiMne kiyA, karAyA, anya karate huekA anumodana kiyA manase, vacanase, vaha duSkRta mithyA ho / jo maiMne kiyA, karAyA, anya karate huekA anumodana kiyA manase, kAyase, vaha merA duSkRta mithyA ho| isa prakAra mana vacana kAya aura kRta kArita anumodanAke sAta-sAta saMyogI bhaMga hote haiN| donoMko parasparameM milAnese 49 bhaMga hote haiN| samayasAra kalazameM AcArya amRtacandra ne kahA hai-'atIta anAgata vartamAna kAla sambandhI sabhI karmoko kRta, kArita, anumodanA aura mana vacana kAyase chor3akara maiM utkRSTa niSkarma avasthAkA avalambana karatA huuN| isa prakAra jJAnI saba karmoM ke tyAgakI pratijJA karatA hai| aura bhI-maiMne jo mohake vazIbhUta hokara karma kiye haiM una samasta karmokA pratikramaNa karake maiM niSkarma caitanya svarUpa AtmAmeM AtmAse hI nirantara varta rahA hU~ aisA jJAnI anabhava karatA hai| Azaya yaha hai ki bhatakAlameM kiye gaye karmako 49 bhaMga parvaka mithyA karanevAlA pratikramaNa karake jJAnIke jJAna svarUpa AtmAmeM lIna hokara nirantara caitanya svarUpa AtmAkA anubhava karanekI yaha vidhi hai| mithyA kahanekA matalaba yaha hai ki jaise kisIne pahale dhana kamAkara jamA kiyA thaa| usane usake prati mamatva jaba chor3a diyA taba use bhoganekA usakA abhiprAya nahIM rhaa| ataH usakA bhUtakAlameM kamAyA huA dhana Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya 603 3 pUrvavat / yathAha 'mohavilAsavijRmbhitamidamudayatkarma sakalamAlocya / Atmani caitanyAtmani niSkarmaNi nityamAtmanA varte // ' [ sama. kala. 227 zlo.] tathA na kariSyAmi na kArayiSyAmi na kurvantamapyanyaM samanujJAsyAmi manasA ca vAcA ca kAyena ca ityAdi pUrvavat / yathAha 'pratyAkhyAya bhaviSyatkarma samastaM nirstsNmohH| Atmani caitanyAtmani niSkarmaNi nityamAtmanA varte // [ sa. kala. 228 zlo.] evaM cedamabhyasanIyam 'samastamityevamapAsya karma traikAlikaM shuddhnyaavlmbo| vilInamoho rahitaM vikAraizcinmAtramAtmAnamathAvalambe // [sama. kala. 229 zlo.] na kamAneke hI samAna huaa| isI prakAra jIvane pahale jo karmabandha kiyA thA, jaba use ahita rUpa jAnakara usake prati mamatva bhAva chor3a diyA aura usake phalameM lIna nahIM huA taba bhUtakAlameM bA~dhA huA karma nahIM bA~dhaneke samAna mithyA ho gyaa| isa prakAra pratikramaNa huaa| isI prakAra AlocanA hotI hai ___ maiM vartamAnameM karma na to karatA hU~, na karAtA hU~, na anumodanA karatA hU~ manase, vacanase, kAyase / isa prakAra pratikramaNake samAna AlocanA bhI 49 bhaMga pUrvaka kI jAtI hai / arthAt mohake vilAsase phailA huA jo yaha udayAgata karma hai, usa sabakI AlocanA karake maiM niSkarma caitanya svarUpa AtmAmeM AtmAse hI nirantara varta rahA huuN| Azaya yaha hai ki vartamAnameM udayameM Aye karmake prati jJAnI vicAra karatA hai ki maiMne pahale jo karma bA~dhA thA usakA yaha kArya hai, merA nhiiN| maiM usakA kartA nahIM huuN| maiM to zuddha caitanya svarUpa AtmA huuN| usakI pravRtti to jJAna darzana rUpa hai| ataH maiM to udayAgata karmakA jJAtA draSTA huuN| isa prakAra AlocanA karatA hai| isI prakAra pratyAkhyAnakA bhI krama jaannaa| maiM bhaviSyameM karma na to karU~gA, na karAU~gA, na anya karate huekA anumodana karU~gA manase, vacanase, kAyase ityAdi pUrvavat 49 bhaMgoMse AgAmI karmakA pratyAkhyAna kiyA jAtA hai| kahA hai-bhaviSyake samasta karmoMkA pratyAkhyAna karake, mohase rahita hotA huA maiM niSkarma caitanya svarUpa AtmAmeM AtmAse nirantara varta rahA huuN| Azaya yaha hai ki vyavahAra cAritra meM jo doSa lagatA hai usakA pratikramaNa, AlocanA aura pratyAkhyAna hotA hai| kintu nizcaya cAritrameM zuddhopayogase viparIta sarvakarma AtmAke doSarUpa haiM / ataH una samasta karma cetanA svarUpa pariNAmoMkA tIna kAlake karmokA pratikramaNa, AlocanA, pratyAkhyAna karake jJAnI sarvakarma cetanAse bhinna apane zuddhopayoga rUpa AtmAke jJAna zraddhAna dvArA tathA usameM sthira honekA saMkalpa karatA hai| kahA hai-pUrvokta prakArase tInoM kAloMke samasta karmoko dUra karake zuddhanayakA avalambana karanevAlA aura mithyAtvarUpI mohase rahita maiM sarva vikAroMse rahita caitanya mAtra AtmAkA avalambana karatA huuN| isa taraha karmasaMnyAsa karake karmaphalake saMnyAsakI bhAvanA karatA hai-maiM mati jJAnA Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 dharmAmRta (anagAra) tatphalaM-jJAnAvaraNAdikarmaphalam / vyutsRjet-vividhamutkRSTaM tyajet / tathAhi-nAhaM matijJAnAvaraNIyaphalaM bhule caitanyamAtmAnameva sNcetye| evaM nAhaM zrutajJAnAvaraNIyaphalamityAdi samastakarmaprakRtiSvA3 vartanIyam / yathAha 'vigalantu karmaviSataruphalAni mama bhuktimantareNaiva / saMcetaye'hamacalaM caitanyAtmAnamAtmAnam // ' [ sama. kala., 230 zlo. ] api ca__'niHzeSakarmaphalasaMnyasanAt mamaivaM sarvakriyAntaravihAranivRttivRtteH / caitanyalakSma bhajato bhRzamAtmatattvaM kAlAvalIyamacalasya vahatvanantA / / ' [ sama. ka. 231 zlo. ] varaNIya karmake phalako nahIM bhogatA, caitanyasvarUpa AtmAkA hI saMcetana karatA huuN| isI taraha maiM zrutajJAnAvaraNIya karmakA phala nahIM bhogatA, caitanya svarUpa AtmAkA hI saMcetana karatA huuN| maiM avadhi jJAnAvaraNIya kamekA phala nahIM bhogatA, caitanya svarUpa AtmAkA hI saMcetana karatA huuN| isI prakAra samasta karmoMkI samasta prakRtiyoMmeM samajhanA caahie| kahA hai-karmarUpI viSavRkSake phala mere dvArA binA bhoge hI khira jAveM, maiM caitanya svarUpa AtmAkA nizcayarUpase saMcetana karatA hU~ / arthAt jJAnI kahatA hai ki jo karma udayameM AtA hai usake phalako maiM jJAtA draSTA rUpase mAtra dekhatA hU~ usakA bhoktA nahIM hotaa| isalie mere dvArA bhoge binA hI ve karma khira jAyeM / maiM apane caitanya svarUpa AtmAmeM lIna hotA huA usakA jJAtA draSTA hI rhuuN| yahA~ itanA vizeSa jAna lenA cAhie ki avirata, dezavirata aura pramatta saMyata dazAmeM isa prakArakA jJAna-zraddhAna hI pradhAna hai| jaba jIva apramatta hokara zreNI car3hatA hai taba yaha anubhava sAkSAt hotA hai| Azaya yaha hai ki jaba jIva samyagdRSTi jJAnI hotA hai taba use yaha jJAna-zraddhAna to hotA hI hai ki maiM zuddhanayase samasta karma aura karma ke phalase rahita huuN| parantu pUrva baddha karma udaya Anepara unase honevAle bhAvoMkA kartRtva chor3akara trikAla sambandhI 49, 49 bhaMgoMke dvArA karma cetanAke tyAgakI bhAvanA karake eka caitanya svarUpa AtmAko bhoganA hI zeSa raha jAtA hai| avirata, dezavirata aura pramatta saMyata jIvake jJAna zraddhAnameM nirantara yaha bhAvanA to hai hii| jaba vaha apramatta dazAko prApta karake ekAgracittase dhyAna lagAkara-kevala caitanya mAtra avasthA meM upayoga lagAkara-zuddhopayogarUpa hotA hai taba zreNI car3hakara kevalajJAna prApta karatA hai| usa samaya usa bhAvanAkA, phala jo karmacetanAse rahita sAkSAt jJAna cetanA rUpa pariNamana hai, vaha hotA hai| paraMcAt AtmA ananta kAlataka jJAna cetanA hI rahatA huA paramAnandameM magna hotA hai| kahA haisamasta karmoM ke phalakA tyAga karake jJAna cetanAkI bhAvanA karanevAlA jJAnI kahatA hai ki pUrvokta prakArase samasta karmo ke phalakA saMnyAsa karanese maiM caitanya lakSaNavAle Atmatattvako hI atizaya rUpase bhogatA huuN| isake sivAya anya upayogakI kriyA tathA bAhya kriyAmeM pravRttise rahita acala huuN| so merI yaha ananta kAlAvalItaka Atmatattvake upayogameM pravRtti rahe, anyameM na jAve' / jo puruSa pUrvakAlameM kiye karmarUpI viSavRkSake udayarUpa phalako svAmI hokara nahIM bhogatA aura apane AtmasvarUpameM hI tRpta hai vaha puruSa karmoMse rahita svAdhIna sukhamayI usa dazAko prApta hotA hai jo vartamAna kAlameM ramaNIya hai aura uttara Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya uktaM ca samayasAre 'kammaM jaM puvakayaM suhAsuhamaNeyavittharavisesaM / tatto Niyattae appayaM tu jo so paDikkamaNaM / / kammaM jaM suhamasuhaM jamhi ya bhAvammi bajjhai bhavissaM / tatto Niyattae jo paccakkhANaM havai ceyA // jaM suhamasUhamudINNaM sapadi ya aNeyavittharavisesaM / taM dosaM jo ceyai so khalu AloyaNaM ceyA // NiccaM paccakkhANaM kubbai NiccaM paDikkamai jo ya / NiccaM Aloceyai so hu carittaM havai ceyA // ' [ gA. 383-386 ] iyaM cAtra bhAvArthasaMgrahakArikA nityamadhyetavyA 'jJAnasya saMcetanayaiva nityaM prakAzate jJAnamatIva zuddham / ajJAnasaMcetanayA tu dhAvan bodhasya zuddhi niruNaddhi bandhaH // ' [sa. kalaza, zlo. 224 ] // 6 // ityAdi kAlameM bhI ramaNIya hai| jJAnIjana karma tathA karma ke phalase atyanta virata bhAvanAko nirantara bhAkara, aura samasta ajJAna cetanAke vinAzako acchI tarahase nacAkara, apane nijarasase prApta svabhAvarUpa jJAna cetanAko sAnanda pUrNa karake nRtya karAte hue Age prazamarasako sadA kAla pIte rheN| - isI abhiprAyakA saMgraha nIce likhe zlokoMmeM hai| ataH unakA nitya cintana karanA caahie| unameM kahA hai-jo sAtAvedanIya, zubha Ayu, zubha nAma aura ucca gotra rUpa puNyakarma, tathA jJAnAvaraNAdi rUpa pApakarma samasta yA vyasta kAraNoMse jIvane yoga aura kaSAyake vazase bA~dhA hai, usakA jo sadA pratikramaNa karatA hai arthAta 'merA duSkRta mithyaa| upAyoMse udayameM Anese pahale hI nirAkaraNa kara detA hai vaha 'ahaM' pratyayase saMvedya cinmAtra AtmA svayaM cAritra hai / arthAt akhaNDa jJAna svabhAva rUpa apane meM hI nirantara caraNa karanese cAritra hai| tathA svayaM cAritrarUpa hotA huA apane jJAna mAtrakA saMcetana karanese svayaM hI jJAna cetanA hotA hai| tathA jo pUrvabaddha zubhAzubha karma vartamAnameM udayameM A rahA hai usakI jo sadA AlocanA karatA hai arthAt apanese atyanta bhinna anubhava karatA hai vaha cinmAtra AtmA svayaM cAritra hai| tathA jo zubhAzubha karma bhaviSyameM ba~dhanevAlA hai usakA pratyAkhyAna karanevAlA svayaM cinmAtra AtmA cAritra hai| usIko spaSTa karate hai-samasta mana, vacana, kAyase yA inameM se eka yA do se, kRta kArita anumata rUpa zubhAzubha karmako niSphala karane ke lie maiM nitya pratikramaNa karatA huuN| tathA udayameM Ate hue pUrvabaddha karmako maiM apanese atyanta bhinna nitya anubhava karatA huuN| tathA AgAmImeM ba~dhanevAle karmako nitya rokatA huuN| 1. sarvathA'ttaM pratikrAmannadyadAlocayan sdaa| pratyAkhyAn bhAvi sadasatkarmAtmAvRttamasti cit // naSphalyAya kSipettredhA kRtakAritasammatam / karma svAccetaye'tyantabhidodyadundha uttaram // ahamevAhamityeva jJAnaM tacchuddhaye bhaje / zarIrAdyahamityevAjJAnaM taccheta varjaye // [ Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) atha paJcabhiH padyaH pratyAkhyAnaM vyAkhyAtukAmo nAmAdiSaDvidhanikSepavibhaktaM tattAvallakSayannAha niroddhamAgo yanmArgacchido nirmokSurujjhati / nAmAdIn SaDapi tredhA tatpratyAkhyAnamAmanet // 6 // maargcchidH-rtntryvirodhinH| tathA coktam 'nAmAdInAmayogyAnAM SaNNAM tredhA vivarjanam / pratyAkhyAnaM samAkhyAtamAgamyAgoniSiddhaye // ' nirmokssH-mokssaarthii| tat-ayogyanAmAdhujjhanalakSaNam / tathAhi-ayogyAni pApakAraNAni nAmAni na kartavyAni na kArayitavyAni, nAnumantavyAnIti nAmapratyAkhyAnaM pratyAkhyAnanAmamAtraM vA / tathA pApabandhahetubhUtA mithyAtvAdipravartikA mithyAdevatAdisthApanAH pApakAraNadravyapratirUpANi ca na kartavyAni na kArayitavyAni nAnumantavyAnIti sthApanApratyAkhyAnaM pratyAkhyAnapariNatapratibimba vA sadbhAvAsadbhAvarUpaM tatsyAt / pApAtha sAvadhaM dravyaM niravadyamapi ca tapo'thaM tyaktaM na bhojyaM na bhojayitavyaM nAnumantavyamiti dravyapratyAkhyAnam / athavA 12 pratyAkhyAnaprAbhRtajJo'nupayuktastaccharIraM bhAvijIvastadvayatiriktaM ca tatsyAt / asaMyamAdihetubhUtasya kSetrasya tyajanaM tyAjanaM tyajyamAnasyAnumodanaM ca kSetrapratyAkhyAnaM pratyAkhyAnapariNatena sevitaH pradezo vaa| asaMyamAdinimittasya kAlasya tyajanAdikaM kAlapratyAkhyAnaM pratyAkhyAnapariNatena sevitaH kAlo vA / mithyAtvAdInAM tathA jJAnakI zuddhike lie 'maiM' zabdase vAcya AtmA hI maiM hU~, zarIra Adi maiM nahIM hU~, isa jJAnakI hI maiM ArAdhanA karatA huuN| tathA jJAnakI zaddhiko bhraSTa karanevAlA jo ajJAna hai ki 'zarIrAdi para dravya maiM hU~' ise maiM chor3atA huuN| ityAdi / isakA vistAra amRtacandra racita samayasAra TIkA (gAthA 383-389 ) meM dekhanA cAhie // 6 // Age pA~ca padyoMse pratyAkhyAnakA kathana karate haiN| usake chaha nikSepoMkI apekSA chaha bheda haiN| prathama usakA lakSaNa kahate haiM pApakarmoMkA nivAraNa karane ke lie mumukSu bhavya jo ratnatrayarUpa mokSamArgake virodhI chahoM ayogya nAma sthApanA AdikA mana, vacana, kAyase tyAga karatA hai use AcArya pratyAkhyAna kahate haiM // 65 // vizeSArtha-pratyAkhyAnameM chaha nikSepa isa prakAra hote haiM-nAma pratyAkhyAna, sthApanA pratyAkhyAna, dravya pratyAkhyAna, kSetra pratyAkhyAna, kAla pratyAkhyAna aura bhAva pratyAkhyAna / ayogya arthAt pApake hetu nAmoMko na karanA cAhie, na karAnA cAhie aura na anumodana karanA caahie| yaha nAma pratyAkhyAna hai| athavA 'pratyAkhyAna' isa nAmamAtraka pratyAkhyAna kahate haiN| pApabandhake kAraNabhUta aura mithyAtva AdimeM pravRtti karAnevAlI sthApanAko ayogya sthApanA kahate haiN| mithyA devatA Adi-ke pratibimba, jo pApake kAraNa dravya rUpa haiM unheM na karanA cAhie, aura na karAnA cAhiye aura na unakI anumodana karanA cAhiye / yaha sthApanA pratyAkhyAna hai| athavA pratyAkhyAna kI sadbhAva yA asadbhAva rUpa pratibimba sthApanA pratyAkhyAna hai| jo sAvadha dravya pApabandhakA kAraNa hai athavA nirdoSa hone para bhI tapake liye tyAga diyA gayA hai use na svayaM sevana karanA cAhie, na anyase sevana karAnA cAhie aura koI sevana karatA ho to usakI anamodanA nahIM karanI caahie| yaha dravya pratyAkhyAna hai| athavA jo manuSya pratyAkhyAna viSayaka AgamakA jJAtA hai kintu usameM upayukta nahIM hai use Agama dravya pratyAkhyAna kahate haiN| pratyAkhyAna viSayaka jJAtAkA zarIra, usake karma nokarma tathA jo jIva bhaviSya meM pratyAkhyAna viSayaka zAstrakA jJAtA hogA, Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya 607 manovAkkAyaistyajanAdikaM bhAvapratyAkhyAnam / athavA pratyAkhyAnaprAbhRtajJAyakastad vijJAnaM jIvapradezA veti / kiM ca, 'bhaviSyavartamAnakAlaviSayAtI vAranirharaNaM pratyAkhyAnam' ityAcAraTIkAkAreNa yatpratyAkhyAnalakSaNamAkhyAyi tadapi niroddhumAga iti sAmAnyanirdezAdiha saMgRhItamunneyam // 65 // etadeva saMgRhannAha - tannAma sthApanAM tAM tadddravyaM kSetramaJjasA / taM kAlaM taM ca bhAvaM na zrayenna zreyase'sti yat // 66 // aJjasA - paramArthena, bhAvenetyarthaH / etenopasargAdivazAdayogyazrayaNe'pi na pratyAkhyAnahAniriti bodha yati 466 // ye saba noAgama dravya pratyAkhyAna hai / asaMyama Adike kAraNabhUta kSetrakA svayaM tyAga karanA, dUsare se tyAga karAnA tathA koI anya tyAga karatA ho to usakI anumodanA karanA kSetra pratyAkhyAna hai / athavA jisa kSetrapara pratyAkhyAna kiyA gayA ho vaha kSetra pratyAkhyAna hai / asaMyama Adi meM nimitta kAlakA svayaM tyAga karanA, dUsarese tyAga karAnA aura koI anya usakA tyAga karatA ho to usakI anumodanA karanA kAla pratyAkhyAna hai / athavA pratyAkhyAna karanevAleke dvArA sevita kAlako kAla pratyAkhyAna kahate haiM / mana vacana kAyase mithyAtva AdikA tyAga karanA bhAva pratyAkhyAna hai / athavA pratyAkhyAna viSayaka zAstrakA jo jJAtA usameM upayukta hai use, usake pratyAkhyAna viSayaka jJAnako aura jIva pradezoMko bhAva pratyAkhyAna kahate haiM / isa prakAra pratyAkhyAnake viSayameM chaha prakArakA nikSepa hotA hai / mUlAcArake TIkAkAra vasunandi AcAryane gAthA 7 / 135 kI TIkA meM ukta chaha nikSepoMkA varNana karake antameM bhaviSyat aura vartamAnakAla sambandhI atIcAroMke nirodhako pratyAkhyAna kahA hai / Upara ke iloka meM 'niroddhumAga:' isa sAmAnya kathanase usakA bhI saMgraha isa grantha ke racayitAne kiyA hai ||65|| atha yogyanAmAdisevinaH paramparayA ratnatrayArAdhakatvamavazyaM tayA prakAzayannAha - yo yogyanAmAdyupayoga tasvAntaH pRthak svAntamupaiti mUrteH / sadA'spRzannapyaparAdhagandhamArAdhayatyeva sa vartma mukteH // 67 // upayoga :- sevanam / svAntaM - AtmasvarUpam / aparAdhagandhaM - rAdhaH saMsiddhiH svAtmopalabdhi- 12 rityarthaH / apagato rAdho aparAdhaH paradravyagrahaH / tasya gandhamapi pramAdalezamapItyarthaH // 67 // ko saMgRhIta karate hue kahate haiM jo mokSake sAdhanameM upayogI nahIM hai usa nAmako, usa sthApanAko, usa dravyako, usa kSetrako, usa kAlako aura usa bhAvako paramArthase sevana nahIM karanA cAhie / 'paramArtha se ' kahane se yaha jJAna karAyA hai ki upasarga Adike kAraNa ayogyakA sevana honepara bhI pratyAkhyAnameM hAni nahIM hotI ||66 || jo yogya nAma AdikA sevana karatA hai vaha paramparAse avazya hI ratnatrayakA ArAdhaka hotA hai, yaha prakaTa karate haiM jo nAmAdiyoga arthAt zuddhopayoga meM sahAyaka hote haiM unheM yogya kahate haiM / jisa sAdhune aise yogya nAma sthApanA dravya kSetra kAla bhAvake sevanase apane manako pavitra kiyA hai, aura zarIra se AtmAko bhinna mAnatA hai, sadA aparAdhakI gandhase dUra rahanevAlA vaha sAdhu mokSake mArgakA avazya hI ArAdhaka hotA hai // 67 // 3 6 Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 dharmAmRta ( anagAra) atha dravyapratyAkhyAnavizeSaM vyavahAropayogitayA prapaJcayana pratyAkhyeyavizeSaM pratyAkhyAtAraM ca lakSayati sAvadhetarasaccittAcittamizropadhIstyajet / cturdhaahaarmpyaadimdhyaantessvaajnyyotsukH||68|| tyajet / pratyAkhyAnoktiriyam / upadhyAhArI tu pratyAkhyeyau / api-anuktasamuccaye / tena trividhAhArAdirapi pratyAkhyeyo vijnyeyH| aadau-prtyaakhyaangrhnnkaale| mdhye-mdhykaale| ante-smaaptau| AjJayotsuka:-ahaMdAjJAguruniyogayorupayukto jinamataM zraddadhat / gurUktena pratyAcakSANa ityarthaH / uktaM ca 'AjJAjJApanayordakSa AdimadhyAvasAnataH / sAkAramanAkAraM ca susantoSo'nupAlayan // pratyAkhyAtA bhavedeSaH pratyAkhyAnaM tu varjanam / upayogi tathAhAraH pratyAkhyeyaM taducyate // ' [ ] // 68 // atha bahuvikalpamupavAsAdipratyAkhyAnaM mumukSoH zaktyanatikrameNAvazyakartavyatayopadizati vizeSArtha-rAdhakA artha hotA hai saMsiddhi arthAt svAtmopalabdhi, ataH aparAdhakA artha hotA hai paratavyakA grahaNaH kyoMki vaha svAtmopalabdhikA virodhI hai| usakI gandhako bhI jo nahIM chUtA arthAt jisake pramAdakA leza bhI nahIM rhtaa| aisA sAdhu avazya hI mokSamArgakA ArAdhaka hotA hai // 67 / / ... dravya pratyAkhyAna vyavahAra meM upayogI hotA hai ataH usakA vizeSa kathana karate hue pratyAkhyeya-chor3ane yogya viSayoMke vizeSake sAtha pratyAkhyAtAkA svarUpa kahate haiM ___arhanta devakI AjJA aura guruke niyogameM dattacitta hokara arthAt jinamatake zraddhAna pUrvaka pratyAkhyAna grahaNa karate samaya, usake madhyameM tathA usakI samApti honepara sAvadya aura niravadya donoM hI prakArakI sacetana, acetana aura sacetana acetana parigrahoMkA tathA cAroM prakArake AhArakA tyAga karanA cAhie // 68 // vizeSArtha-Upara zlokameM kevala 'AjJA' pada hai usase arhantadevakI AjJA aura guru kA niyoga donoM lenA caahie| jisameM hiMsA Adi hote haiM use sAvadya aura jisameM hiMsA Adi nahIM hote use niravadya kahate haiN| yahA~ parigraha AdikA tyAga pratyAkhyAna hai aura parigraha bhojana vagairaha pratyAkhyaya-tyAgane yogya dravya hai| kahA hai-ahantakI AjJAse, garuke upadezase aura cAritrakI zraddhAse jo doSake svarUpako jAnakara vratakA grahaNa karate samaya usake madhyameM aura usakI samApti para savikalpaka yA nirvikalpa cAritrakA pAlana karatA hai vaha dRr3ha dhairyazIla to pratyAkhyAtA-pratyAkhyAna karanevAlA hotA hai| aura tapake lie sAvadyayA niravadya dravyakA tyAga yA tyAgarUpa pariNAmakA honA pratyAkhyAna hai / aura sacitta acitta aura sacittAcitta upAdhi, krodhAdirUpa pariNAma aura AhArAdi pratyAkhyeya haiM, inakA pratyAkhyAna kiyA jAtA hai // 68 // Age upadeza dete haiM ki mumukSuko apanI zaktike anusAra aneka prakArake upavAsa Adi pratyAkhyAna avazya karanA cAhie1. 'ANAya jANaNA viya uvajatto mala majjhaNise / AgAramaNAgAraM aNupAleto daDhadhidIo ||'-muulaacaar 73137 / Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya' anAgatAdidazabhid vinayAvicatuSkayuk / kSapaNaM mokSuNA kAryaM yathAzakti yathAgamam ||69 // anAgatAdidazabhit-- anAgatAdayo daza saMkhyA bhido yasya / tAzca yathA'anAgatamatikrAntaM koTIyutamakhaNDitam / sAkAraM ca nirAkAraM parimANaM tathetarat // navamaM vartanIyAtaM dazamaM syAt sahetukam / pratyAkhyAnavikalpo'yamevaM sUtre nirucyate // ' [ 1 anAgataM caturdazyAdiSu kartavyamupavAsAdikaM yat trayodazyAdiSu kriyate / atikrAntaM caturdazyAdiSu 'kartavyamupavAsAdikaM yat pratipadAdiSu kriyate / koTiyutaM svastane dine svAdhyAyavelAyAmatikrAntAyAM yadi zaktirbhaviSyati tadopavAsaM kariSyAmi, no cenna kariSyAmItyAdi saMkalpasamanvitaM yat kriyate / akhaNDitamavazyakartavya pAkSikAdiSUpavAsakaraNam / sAkAraM sarvatobhadrakanakAvalyAdyupavAsavidhibhedasahitam / nirAkAraM svecchayopavAsAdikaraNam / parimANaM SaSThASTamAdikAlaparicchedenopavAsAdikaraNam / parimANaviSayatvAttathoktam / itarat yAvajjIvaM caturvidhAhArAdityAgo'parizeSamityucyate / vartanIyAtamadhvagataM nAma aTavInadyAdiniSkramaNadvAreNopavAsAdikaraNam / sahetukamupasargAdinimittApekSamupavAsAdikaraNam / vinayAdicatuSkayuk -- vinayAdi - catuSTayavizuddham / 12 yathAha - 'kRtikarmopacArazca vinayo mokSavatrtmani / paJcadhA vinayAcchuddhaM pratyAkhyAnamidaM bhavet // gurovaco'nubhAvyaM cecchuddhaM svarapadAdinA / pratyAkhyAnaM tathA bhUtamanuvAdAmalaM bhavet // 609 mumukSuko apanI zaktike anusAra aura Agamake anusAra anAgata Adi ke bhedase dasa bheda rUpa aura vinaya Adi cArase yukta kSapaNa avazya karanA cAhie ||69 || vizeSArtha - jisase zarIra aura indriyoMko tathA azubha karmako kRza kiyA jAtA hai| use kSapaNa arthAt upavAsAdi pratyAkhyAna kahate haiM / sAdhuko yathAzakti aura Agamokta vidhi ke anusAra upavAsa Adi avazya karanA caahie| usake dasa prakAra kahe haiM - caturdazI Adike dina kartavya upavAsa Adiko trayodazI Adi meM karanA anAgata hai / caturdazI Adi meM kartavya upavAsa Adiko pratipadA AdimeM karanA atikrAnta hai / kala svAdhyAyakA samaya bIta jAnepara yadi zakti hogI to upavAsa Adi karU~gA, anyathA nahIM karU~gA, isa prakAra ke saMkalpa pUrvaka kiyA gayA pratyAkhyAna koTisahita hai / avazya kartavya pAkSika Adi avasaroMpara upavAsa Adi avazya karanA akhaNDita hai / jo sarvatobhadra, kanakAvalI Adi upavAsavidhi bhedapUrvaka kahe haiM unheM karanA sAkAra yA sabheda pratyAkhyAna hai / svecchA se kabhI bhI upavAsa Adi karanA anAkAra yA nirAkAra pratyAkhyAna hai / SaSTha, aSTama, dazama, dvAdazama, pakSa, ardhapakSa, mAsa Adi kAlakA parimANa karake upavAsa Adi karanA parimANagata pratyAkhyAna hai / jIvana paryantake lie cAra prakArake AhArAdikA tyAga aparizeSa pratyAkhyAna hai / mArga meM aTavI, nadI Adi pAra karanepara kiyA gayA upavAsa Adi adhvagata pratyAkhyAna hai / upasarga Adi Anepara kiyA gayA upavAsa sahetuka pratyAkhyAna hai / ye dasa pratyAkhyAnake bheda haiM / tathA ye pratyAkhyAna vinaya Adise yukta hone cAhie / vinayake pA~ca 77 3 9 15 18 Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 610 dharmAmRta ( anagAra) zramAtaGkopasargeSu dubhikSe kAnane'pi vA / prapAlitaM na yadbhagnamanupAlanayA'malam // rAgadveSadvayenAntaryad bhavennaiva dUSitam / vijJeyaM bhAvazuddhaM tat pratyAkhyAnaM jinAgame // [ kSapaNaM-kSapyate'pakRSyate dehendriyAdikamazubhakarma vA aneneti kSapaNamihopavAsAdipratyAkhyAna6 mAkhyAyate // 69 / / atha saptabhiH padyaH kAyotsarga vyAcikhyAsustallakSaNaprayoktahetuvikalpanirNayArthamidamAdau nidizatimokSArthI jitanidrakaH sukaraNaH sUtrArthavid vIryavAn zuddhAtmA balavAn pralambitabhujAyugmo yadAste'valam / UrdhvajJazcaturaGgalAntarasamAnAMghriniSiddhAbhidhA- . dyAcArAtyayazodhanAdiha tanUtsargaH sa boDhA mataH // 7 // sukaraNaH- zobhanA kriyA pariNAmo vA'sya / zuddhAtmA-asaMyatasamyagdRSTayAdibhavyaH / uktaM ca 'mokSArthI jitanidro hi sUtrArthajJaH zubhakriyaH / balavIryayutaH kAyotsargI bhAvavizuddhibhAk // ' [ acalaM-nizcalapAdahastAdharabhrUnetrAdisarvAGga :-Urdhva jAnuH / UdhvaM paralokaM jAnAnazca / uktaM ca prakAra haiM-siddha bhakti, yogabhakti, gurubhakti pUrvaka kAyotsarga karanA kRtikarma vinaya hai| donoM hastapuTa saMyukta karake mastakase lagAnA, picchikAse vakSasthalakA bhUSita honA ityAdi upacAra vinaya hai| jJAnavinaya, darzanavinaya, cAritravinayakA svarUpa pahale kahA gayA hai / ina pA~ca prakArakI vinayase yukta pratyAkhyAna vinaya zuddha hotA hai / gurune pratyAkhyAnake akSaroMkA pATha jaisA kiyA ho, svara vyaMjana Adise zuddha vaisA hI uccAraNa karanA anubhASaNa zuddha pratyAkhyAna hai| acAnaka kisI rogakA AkramaNa honepara, upasarga Anepara, atyanta zramase thake honepara, durbhikSa honepara, vikaTa vana Adi bhayAnaka pradezameM pahu~canepara bhI, ina sabameM bhI pratyAkhyAnakA pAlana karanA aura usameM kiMcit bhI truTi na hone denA anupAlana zuddha pratyAkhyAna hai| jo pratyAkhyAna rAga dveSa rUpa pariNAmoMse dUSita nahIM hai vaha bhAva vizuddha pratyAkhyAna hai| [mUlAcAra 7142-146] isa prakAra pratyAkhyAnakA svarUpa kahA // 69|| Age sAta zlokoMke dvArA kAyotsargakA vyAkhyAna karaneke icchuka granthakAra prArambha meM kAyotsargakA lakSaNa, usakA karanevAlA, prayojana aura bheda kahate haiM muktikA icchuka, nidrAko jIta lenevAlA, zubha kriyA aura pariNAmoMse yukta, Arasake arthakA jJAtA, vIryavAn , balavAn asaMyata samyagdRSTi Adi bhavya donoM hAthoMko nIce laTakAkara, aura donoM caraNoMke madhya meM cAra aMgulakA antara dekara tathA unake agrabhAgoMko bilakula sama rUpameM rakhate hue nizcala khar3A hotA hai use isa Avazyaka prakaraNameM kAyotsarga kahate haiN| yaha kAyotsarga AgamameM niSiddha nAma Adike AcaraNase laganevAle doSoMkI vizuddhike lie kiyA jAtA hai / tathA usake chaha bheda haiM // 7 // vizeSArtha-yahA~ kAyotsarga karanevAlekA svarUpa, kAyotsargakA lakSaNa, prayojana aura bheda kahe haiM / kAyotsarga karanekA pAtra zuddhAtmA caturtha guNasthAnavartI Adi bhavya jIva hI hotA hai / vaha bhI mumukSu nidrAjayI, AgamakA abhiprAya jAnanevAlA aura acche pariNAmase Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya 611. 'vosaridabAhujuyalo cauraMgulamaMtareNa smpaado| savvaMgacalaNarahio kAussaggo visuddho du||' [ mUlAcAra gA. 650 ] niSiddhetyAdi-kharaparuSAdinAmasAvadyasthApanAdyanuSThAnajAtAticArazuddhihetoH / uktaM ca 'AgaHzuddhitapovRddhikarmanirjaraNAdayaH / kAyotsargasya vijJeyA hetavo vrtvrtinaa||' iha-AvazyakaprakaraNe / tanUtsarga:-tanoH kAyasya taatsthpaattnummtvsyotsrgstyaagH| 'mamatvameva kAyasthaM tAtsthyAt kAyo'bhidhIyate / - tasyotsargastanUtsargo jinabimbAkRteryateH // '[ ] sa-mokSAthitvAdigaNasya pralambitabhujAyugmAdyavasthAnalakSaNaH / SoDhA-nAmAdibhedena SaTaprakAraH / tathAhi-sAvadyanAmakaraNAgatadoSavizuddhayarthaM kAyotsargo nAmakAyotsargaH kAyotsarganAmamAtra vaa| pApasthApanAdvArAgatadoSocchedAya kAyotsargaH sthApanAkAyotsargaH kAyotsargapariNatapratibimbaM vaa| sAvadyadravyasevanadvAreNAnAgatAtIcAraniharaNAya kAyotsargaH kAyotsargavyAvarNanIyaprAbhRtajJo'nupayuktastaccharIraM bhAvijIvastadvayatirikto vA drvykaayotsrgH| sAvadyakSetradvArAgatadoSadhvasanAya kAyotsargaH kAyotsargapariNatasevitakSetra vA yakta honA caahie| sAtha hI usameM naisargika zaktike sAtha zArIrika zakti bhI honA caahie| ye saba kAyotsarga karanevAleke lie Avazyaka haiN| vaha donoM hAthoMko nIce laTakAkara isa prakAra khar3A hotA hai ki usake donoM pairoMke madhyameM cAra aMgulakA antara rahe tathA donoM paira eka sIdhameM hoM, Age pIche nhiiN| yaha kAyotsargakI mudrA hai| isa mudrAmeM khar3e hokara zarIrake prati mamatvake tyAgako kAyotsarga kahate haiN| yaha kAyotsargakA lakSaNa hai| yahA~ kAya zabdase kAyakA mamatva lenA cAhie / usake utsarga arthAt tyAgako hI kAyotsarga kahate haiM / mUlAcArameM kahA hai- 'donoM bhujAoMko nIce laTakAkara, cAra aMgulake antarase donoM pairoMko eka sIdhameM rakhakara, hAtha-paira, sira-garadana, A~kha-bhauM Adiko nizcala rakhanA vizuddha kAyotsarga hai / kAyotsargakI isa mudrAmeM sthita hokara jo zarIrake prati mamatva bhAva chor3A jAtA hai vaha vastutaH kAyotsarga hai'| kahA hai-'zarIrameM rahanevAle mamatvako hI kAya kahA hai kyoMki vaha moha zarIrako lekara hotA hai| jinabimbake samAna mudrA dhAraNa karanevAle sAdhuke usa mamatva tyAgako kAyotsarga kahate haiN|' ___vaha kAyotsarga doSoMkI vizuddhi, tapakI vRddhi aura karmokI nirjarAke lie kiyA jAtA hai, kahA hai 1. 'vratI puruSako kAyotsargakA prayojana doSoMkI vizuddhi, tapakI vRddhi aura karmoMkI nirjarA Adi jAnanA caahie|' kAyotsargake bhI chaha nikSepoMkI apekSA chaha bheda haiM-sAvadya nAma karanese lage hue doSoMkI vizuddhike lie jo kAyotsarga kiyA jAtA hai vaha nAmakAyotsarga hai| athavA kisIkA nAma kAyotsarga rakhanA nAmakAyotsarga hai| pApapUrNa sthApanAse lage hue doSoMkI vizuddhike lie jo kAyotsarga kiyA jAtA hai vaha sthApanAkAyotsarga hai| athavA kAyotsargapariNata pratibimba sthApanAkAyotsarga hai| sAvadya dravyake sevanase lage atIcArakI vizuddhike lie jo kAyotsarga kiyA jAtA hai vaha dravyakAyotsarga hai| athavA kAyotsargakA varNana karanevAle zAstrakA jJAtA jo usameM upayukta nahIM hai vaha Agama dravyakAyotsarga hai| usa jJAtAkA zarIra, tathA usake karma, nokarma aura bhaviSyameM kAyotsargakA honevAlA jJAtA jIva Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 kSetrakAyotsargaH / sAvadyakAlAcaraNadvArAgata doSaparihArAya kAyotsargapariNatasahita kAlo vA kAlakAyotsargaH / mithyAtvAdyatIcArazodhanAya kAyotsargaH kAyotsargavyAvarNanIyaprAbhRtajJa upayuktastajjJAnaM 3 jIvapradezA vA bhAvakAyotsarga iti // 70 // 6 dharmAmRta (anagAra ) kAyotsargaH atha kAyotsargasyottamamadhyama jaghanyapariNAmanirUpaNArthamAhakAyotsargasya mAtrAntarmuhUrto'lpA samottamA / zeSA gAthAbhyaMzacintAtmocchvAsai naikadhA mitA // 71 // 9 antarmuhUrtaH-samayAdhikAmAvalikAmAdi kRtvA samayonamuhUrtaM yAvatkAlaH / alpA--jaghanyA / samA-varSam / gAthetyAdi - gAthAyAH ' Namo arihaMtANaM' ityAdikAyAH tryaMzastribhAgo dve dve ekaM ca namaskArapadaM taccintA AtmA svarUpaM yasyAso gAthAtrayaMzacintAtmA sa cAsAvucchvAsazca / tatra ' Namo arihaMtANaM Namo siddhANaM' iti padadvayacintanameka ucchvAsaH / evaM ' Namo AyariyANaM Namo uvajjhAyANaM' iti cintanaM dvitIyaH / tathA ' Namo loe savvasAhUNaM ' iti cintanaM tRtIyaH / evaM gAyAyAstridhA cintane traya ucchvAsAH / navadhA cintane saptaviMzatirityAdikalpanayA parigaNanIyam / uktaM ca 12 'saptaviMzatirucchvAsAH saMsAronmUlanakSamAH / santi pazJcanamaskAre navadhA cintite sati // ' [ amita zrAva. 8/69 ] ye noAgama dravyakAyotsarga haiM | sAvadya kSetra ke sevanase lage hue doSoM kI vizuddhike lie jo kAyotsarga kiyA jAtA hai vaha kSetrakAyotsarga hai / athavA kAyotsarga karanevAle maharSiyoMse sevita kSetra kSetrakAyotsarga hai| sAvadya kAlameM AcaraNa karanese lage hue doSoMkI vizuddhike lie kiyA gayA kAyotsarga kAlakAyotsarga hai / athavA kAyotsarga karane vAloMse sahita kAlako kAlakAyotsarga kahate haiM / mithyAtva Adi sambandhI aticAroMke zodhanake lie jo kAyotsarga kiyA jAtA hai vaha bhAvakAyotsarga hai / athavA kAyotsargakA varNana karanevAle zAstrakA jo jJAtA usa zAstrameM upayukta hai vaha Agama bhAvakAyotsarga hai / usakA jJAna yA usa jIvake pradeza noAgama bhAva kAyotsarga hai / isa taraha chaha bheda haiM // 70 // Age kAyotsarga ke uttama, madhyama aura jaghanya parimANako kahate haiM kAyotsargakA jaghanya kAla antarmuhUrta aura utkRSTa kAla eka varSa pramANa hai / zeSa arthAt madhyakAlakA pramANa gAthAke tIna aMzoMke cintanameM laganevAle ucchvAsoMke bhedase aneka prakAra hai // 71 // vizeSArtha-eka samaya adhika AvalIse lekara eka samaya kama muhUrtako antarmuhUrta kahate, haiM / yaha kAyotsargakA jaghanya kAla hai aura utkRSTa kAla eka varSa hai jaisA bAhubalIne kiyA thA / madhyamakAla antarmuhUrta aura varSa ke madhyakAlakI apekSA do muhUrta, eka pahara, eka dina Adike rUpa meM aneka prakAra hai / kahA hai- kAyotsargakA utkRSTa kAla eka varSa aura jaghanya kAla antarmuhUrta hai / zeSa kAyotsarga zaktikI apekSA aneka sthAnoMmeM hote haiN| vaha aneka bheda isa prakAra hote haiM - NamokAra mantra gAthArUpa honese gAthAse NamokAra mantra lenA cAhie / usake tIna aMza haiM- Namo arihaMtANaM, Namo siddhANaM eka, Namo AiriyANaM, Namo uvajjhAyANaM do aura Namo loe savva sAhUNaM tIna / inameM se pratyekake cintanameM eka ucchvAsa 1. 'saMvacchara mukkassaM bhiNNamuhuttaM jahaNNayaM hodi / sesA kAosaggA hoMti aNegesu ThANesu // ' - mUlAcAra 71159 Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya nekadhA-dvimuhUrtapraharadivasAdyapekSayA kAryakAladravyakSetrabhAvAdyapekSayA vo anekaprakArA madhyamAvityarthaH / yadAha 'asti varSa samutkRSTo jghnyo'ntrmuhuurttH| kAyotsargaH punaH zeSA anekasthAnamAgatAH // // 71 / / atha devasikAdipratikramaNakAyotsargeyUcchvAsasaMkhyAvizeSanirNayArthamAha ucchvAsAH syustanUtsarge niyamAnte dinAdiSu / paJcasvaSTazatAtricatuHpaJcazatapramAH // 72 // .. niymaante-viirbhktikrnnkaale| aSTazataM-aSTAbhiradhikaM zatam / ardha-catuHpaJcAzat / uktaM ca 'Ahnike'STazataM rAtribhave'dhaM pAkSike tathA / niyamAnte'sti saMsteyamucchvAsAnAM zatatrayam // catuHpaJcazatAnyAhuzcaturmAsAbdasaMbhave / ityucchvAsAstanUtsarge paJcasthAneSu nizcitAH // ' [ 1 // 72 // lagatA hai / ataH pUre mantrakA eka bAra cintana tIna ucchvAsoMmeM hotA hai| nau bAra cintana karanemeM sattAIsa ucchvAsa hote haiN| AcArya amitagatine kahA hai-'nau bAra paMca namaskAra mantrakA cintana karanepara sattAIsa ucchvAsa saMsArakA unmUlana karane meM samartha haiN|' ucchvAsa arthAt prANavAyukA lenA nikAlanA / ucchvAsakA yaha lakSaNa kAyotsargake utkRSTa aura jaghanya pramANameM bhI yathAsambhava lagA lenA cAhie / / 7 / / dainika Adi pratikramaNa aura kAyotsargoM meM ucchvAsoMkI saMkhyAkA nirNaya karate haiM daivasika Adi pA~ca pratikramaNoMke avasarapara vIrabhakti karate samaya jo kAyotsarga kiye jAte haiM unameM kramazaH eka sau ATha, cauvana, tIna sau, cAra sau, pA~ca sau ucchvAsa hote haiN| arthAt dina sambandhI kAyotsargameM eka sau ATha, rAtri sambandhI kAyotsargameM cauvana, pAkSikameM tIna sau, cAturmAsikameM cAra sau aura vArSikameM pA~ca sau ucchvAsa hote haiM // 72 // vizeSArtha-mUlAcArameM kahA hai-daivasika pratikramaNa sambandhI kAyotsargameM eka sau ATha ucchvAsa karane cAhie / rAtrika pratikramaNa sambandhI kAyotsargameM cauvana ucchvAsa karane cAhie / pAkSika pratikramaNa sambandhI kAyotsargameM tIna sau ucchvAsa karane cAhie / ye vIrabhaktike antameM pramAdarahita hokara karanA cAhie / cAturmAsika pratikramaNameM cAra sau ucchavAsa aura vArSika pratikramaNameM pA~ca sau ucchavAsa hote haiN| isa prakAra pA~ca sthAnoMmeM 3. saMsthe 1. rtagaH bha. ku. c.| 2. nagA matAH bha. ku. c.| saMsthe ya-bha. ku. c.| 4. 'aTThasadaM devasiyaM kalladdhaM pakkhiyaM ca tiNNi syaa| ussAsA kAyavvA NiyamaMte appamatteNa // cAummAse cauro sadAI saMvatthare ya paMcasadA / kAosaggussAsA paMcasu ThANesu NAdavvA ||'-gaa. 7160-161 / Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 9 12 dharmAmRta (anagAra ) atha prasrAvAdipratikramaNAsvarhacchAyAdivandanAyAM svAdhyAyAdiSu ca kAyotsargocchvAsasaMkhyAvizeSanizcayArthamAha 614 mUtroccArAdhvabhaktArhatsAdhuzayyAbhivandane / paJcAgrA viMzatiste syuH svAdhyAyAdau ca saptayuk // 73 // uccAraH - purISotsargaH / adhvA - grAmAntaragamanam / bhaktaM -- gocAraH / arhacchayyA - jinendranirvANa samavasRti- kevalajJAnotpatti-niSkramaNa- janmabhUmisthAnAni / sAdhuzayyAH - zramaNa niSiddhikAsthAnAni / svAdhyAyAdI - Adizabdena granthAdiprArambhe prArabdhagranthAdisamAptau vandanAyAM manovikAre ca tatkSaNotpanne / uktaM ca 'grAmAntare'nnapAne'haMtsAdhuzayyAbhivandane / prasrAve ca tathoccAre ucchvAsAH paJcaviMzatiH // svAdhyAyoddezanirdeze praNidhAne'tha vandane / saptaviMzatirucchvAsAH kAyotsarge'bhisaMmatAH // ' [ kAyotsargoM ke ucchvAsa jAnane caahie| itane ucchvAsaparyanta kAyotsarga kiyA jAtA hai / zvetAmbarIya Avazyaka bhASya meM kahA hai ki ina pA~coM meM kAyotsarga ke ucchvAsoM kA pramANa niyata hai zeSameM aniyata hai ||72 || mUtra tyAga Adi karake jo pratikramaNa kiyA jAtA hai usa samaya, athavA arhat zayyA Adi kI vandanA ke samaya aura svAdhyAya AdimeM kiye jAnevAle kAyotsargake ucchvAsoMkI saMkhyA batalAte haiM mUtra aura malakA tyAga karake, eka gA~vase dUsare gA~va pahu~canepara, bhojana karanepara, arhat zayyA aura sAdhuzayyAkI bandanA karate samaya jo kAyotsarga kiye jAte haiM usakA pramANa pacIsa ucchavAsa hai / svAdhyAya AdimeM jo kAyotsarga kiyA jAtA hai usake ucchvAsoMkA pramANa sattAIsa hotA hai || 13 || vizeSArtha - mUlAcAra meM kahA hai - khAna pAna sambandhI pratikramaNake viSaya meM jaba sAdhu gocarIse lauTe to use pacIsa ucchUvAsa pramANa kAyotsarga karanA caahie| eka gA~va se dUsare gA~va jAnepara pacIsa ucchavAsa pramANa kAyotsarga karanA cAhie / at zayyA arthAt jinendra nirvANakalyANaka, samavasaraNa, kevalajJAnakI utpattikA sthAna, tapakalyANaka aura janma bhUmike sthAna para vandanA ke lie jAnepara pacIsa ucchavAsa pramANa kAyotsarga karanA. cAhie | sAdhuzayyA arthAt kisI sAdhuke samAdhisthAnapara jAkara lauTanepara pacIsa ucchavAsa pramANa kAyotsarga karanA caahie| tathA mUtratyAga yA malatyAga karane para pacIsa ucchavAsa pramANa kAyotsarga karanA caahie| kisI granthako prArambha karate samaya prArambha kiye hue 1. 'desia - rAIa - pakkhia cAummAsiya taheva varise a / eesa hoMti niayA ussaggA aniyayA sesA // ' - 234 / 2. 'bhatte pANe gAmaMtare ya arahaMtasayaNa sejjAsu / uccAre parasavaNe paNavIsaM hoMti ussAsA // use Nise sajjhAe vaMdaNe ya paNidhANe / sattAvIsusAsA kAosagga ikAdavvA // ' - mUlA, 7 / 163-164 Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya uddezo granthAdiprArambhaH / nirdezaH praarbdhgrnthaadismaaptiH| praNidhAnaM manovikAro'zubhapariNAmastatkSaNotpanna ityarthaH / yattu'jantughAtAnRtAdattamaithuneSu parigrahe / uvAsAH kAyotsargAH prkiirtitaaH||'[ iti sUtre vacastaccazabdena samuccIyate // 73 // atha vratAropaNyAdipratikramaNAsUcchavAsasaMkhyAnirdezArthamAha yA vatAropaNI saarvaaticaarikyaaticaarikii| auttamArthI pratikrAntiH socchvAsairAhnikI samA // 4 // AhnikI smaa| vIrabhaktikAle'STottarazatocchvAsakAyotsarge ityarthaH // 74 // athAhorAtrasvAdhyAyAdi-viSayakAyotsargasaMkhyAsaMgrahArthamAha svAdhyAye dvAdazeSTA SaDvandane'STau pratikrame / kAyotsargA yogabhaktau dvau cAhorAtragocarAH // 7 // 12 ahorAtragocarAH / sarve militA assttaaviNshtiH| ete ca vibhAgenottaratra vyavahariSyante / / 75 / / atha kAyotsarge dhyAnavizeSamupasargaparISahasahanaM ca niyamayan karmanirjaraNAtizayaM phalatvenopadizatigranthakI samApti honepara, sattAIsa ucchvAsa pramANa kAyotsarga karanA caahie| isI taraha svAdhyAya aura vandanAmeM bhI sattAIsa ucchvAsa pramANa kAyotsarga karanA caahie| manameM vikAra utpanna honepara tatkSaNa sattAIsa ucchvAsa pramANa kAyotsarga karanA caahie| prANivadha sambandhI, asatyAlApa sambandhI, corIsambandhI, maithunasambandhI aura parigrahasambandhI doSa laganepara 108 ucchvAsa pramANa kAyotsarga karanA cAhie / mUlAcArake isa kathanakA grahaNa granthakArane ca zabdase kiyA hai // 73 // Age vratAropaNa Adi sambandhI pratikramaNoMmeM ucchvAsakI saMkhyA batalAte haiM vratAropaNa sambandhI, sarvAticAra sambandhI, aticAra sambandhI aura uttamArtha sambandhI pratikramaNoMmeM ucchvAsoMkI saMkhyA daivasika pratikramaNa sambandhI ucchvAsoMke samAna 108 hotI hai // 74 // vizeSArtha-pahale zloka 58 meM pratikramaNake sAta bheda kahe haiN| inakA svarUpa vahA~ batalAyA hai| unhIMke ucchvAsoMkA pramANa yahA~ daivasika pratikramaNakI taraha 108 kahA hai // 4 // Age dina-rAtameM svAdhyAya Adi sambandhI kAyotsargoMkI saMkhyAko batalAte haiM svAdhyAyameM bAraha, vandanAmeM chaha, pratikramaNameM ATha aura yogabhaktimeM do, isa taraha dina-rAtameM aTThAIsa kAyotsarga AcAryone mAne haiM / / 75 / / vizeSArtha-inakA vibhAga granthakAra Age kreNge||75|| Age karmoMkI sAtizaya nirjarA rUpa phalake lie kAyotsargameM dhyAna vizeSakA tathA upasarga aura parISahoMko sahanekA upadeza karate haiM1. 'pANivaha musAvAe adatta mehuNa pariggahe ceya / aTrasadaM ussAmA kAosaggamhi kAdavvA ||'-muulaacaar 7 / 162 Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) vyutsRjya doSAn niHzeSAn saddhyAnI syaattnutsRtii| sahetA'pyupasargormIn kamavaM bhidyate tarAm // 76 // doSAn-IryApathAdyatIcArAn kAyotsargamalAn vaa| saddhyAnI-dharmya zuklaM vA dhyAnamAzritaH / etenAlasyAdyabhAva uktaH syAt / uktaM ca-- 'kAyotsargasthito dhImAna malamIryApathAzrayam / niHzeSaM tatsamAnIya dhayaM zuklaM ca cintayet // ' [ bhidyatetarAm / stavAdyapekSayA prakarSo'tra / uktaM ca 'upasargastanUtsarga zritasya yadi jAyate / devamAnavatiryagbhyastadA sahyo mumukSuNA // sAdhostaM sahamAnasya nisskmpiibhuutcetsH| patanti karmajAlAni zithilIbhUya sarvataH // yathAGgAni vibhidyante kaayotsrgvidhaantH| karmANyapi tathA sadyaH saMcitAni tanUbhRtAm / / yaminAM kurvatAM bhaktyA tanUtsargamadUSaNam / karma nirjIyate sadyo bhavakoTi-bhramArjitam // ' [ ] // 76 // atha nityanaimittikakarmakANDaniSThasya yoginaH paramparayA niHzreyasapratilabhyamabhidhattenityenetthamathetareNa duritaM nirmalayan karmaNA yo'bhyAsena vipAcayatyamalayan jJAnaM triguptishritH| sa prodabaddhanisargazuddhaparamAnandAnuviddhasphurada vizvAkArasamagrabodhazubhagaM kaivalyamAstighnute // 77 // samasta IryApathAdika aticAroM athavA kAyotsarga sambandhI doSoMko pUrNa rItise tyAgakara kAyotsargameM sthita mumukSuko prazasta dharmadhyAna yA zukladhyAna hI karanA cAhie / aura upasage tathA parISahoMko sahanA caahie| aisA karanese jJAnAvaraNAdi karma svayaM hI vigalita ho jAte haiM // 76 / / vizeSArtha-yadi kAyotsarga karate samaya devakRta, manuSyakRta yA tithaMcakRta koI upasarga A jAye to use sahanA cAhie aura aise samayameM bhI dharmadhyAna yA zukladhyAna hI dhyAnA cAhie / jo sAdhu parISaha aura upasargase vicalita na hokara use dhIratA pUrvaka sahana karatA hai usakA karmabandhana zithila hokara chUTa jAtA hai| jo sAdhu bhaktipUrvaka nirdoSa kAyosarga karate haiM unake pUrvabhavoMmeM arjita karma zIghra hI nirjIrNa ho jAte haiM ataH kAyotsarga sAvadhAnIse karanA cAhie / / 7 / / Age kahate haiM ki nitya aura naimittika kriyAkANDameM niSTha yogI paramparAse mokSa lAbha karatA hai Upara kahe anusAra nitya naimittika kriyAoMke dvArA pApakA mUlase nirasana karate hue tInoM guptiyoMke Azrayase arthAt mana vacana aura kAyake vyApArako samyak rUpase nigRhIta karake jo abhyAsake dvArA jJAnako nirmala banAte hue paripakva karatA hai vaha yogI prodabuddha arthAt apunarjanmarUpa lakSaNake dvArA abhivyakta, svabhAvase hI nirmala, aura parama Anandase Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 6 aSTama adhyAya 617 itareNa naimittikena / abhyAsena / kartari tatIyA // 77 // atha SaDAvazyakazeSaM saMgRhNan kRtikarmasevAyAM zreyothinaM vyApArayati yogyakAlAsanasthAnamudrAvartazironati / vinayena yathAjAtaH kRtikarmAmalaM bhajet // 7 // yogyA:-samAdhaye prbhvntyH| yathAvihitA ityarthaH / tathaivottaraprabandhenAnupUrvazo vyAkhyAsyante / ythaajaat:-baahyaabhyntrprigrhcintaavyaavRttH| saMyamagrahaNakSaNe nirgranthatvena punarutpAdAt / kRtikarma- kRteH pApakarmachedanasya karma anuSThAnam // 78 // 'anuviddha tathA jisameM samasta lokAlokake AkAra pratibimbita haiM aise samagra dravyaparyAyoMse nibaddha jJAnase ramaNIya kaivalyako nirvANako prApta karatA hai / / 77 // vizeSArtha-jabataka sAdhu abhyAsa dazAmeM rahatA hai tabataka doSoMkI vizuddhike lie use nitya aura naimittika karma karane hote haiN| kintu ye karma karmake lie nahIM kiye jAte, akarmA honeke lie kiye jAte haiN| isIlie ina nitya-naimittika karmoko karate hue mana, vacana aura kAyake samagra vyavahArako nigRhIta karake manogupti, vacanagupti aura kAyaguNa avalambana lenA hotA hai| yadi aisA na ho to kore kriyAkANDase pApakA nirasana nahIM ho sakatA / kriyAkANDake samayameM bhI sAdhuke karmacetanAkI pradhAnatA nahIM hotI jJAnacetanAkI hI pradhAnatA hotI hai usIse pApakA kSaya hotA hai| jyoM-jyoM jJAnacetanAkI pradhAnatA hotI jAtI hai tyoM-tyoM jJAnAvaraNAdi karmoMkA kSaya hokara jJAnameM nirmalatA AtI jAtI hai / usIse kevalajJAnakI prApti hokara nirvANakI prApti hotI hai| nirvANa dazAmeM samagra dravyaparyAyoMko jAnanevAlA kevalajJAna ananta sukhake sAtha rilA-milA huA rahatA hai usase muktAvasthA meM parama prazAntirUpa pramodabhAva rahatA hai| isake sAtha hI mukta AtmAko janma-maraNake cakrase chuTakArA mila jAtA hai| ataH mokSakA lakSaNa punarjanmakA na honA bhI hai| ataH yogIko sAdhaka dazAmeM nitya-naimittika kRtya avazya vidheya hai| anya darzanoMmeM bhI aisA hI kahA hai // 77 // isa prakAra Avazyaka prakaraNa samApta hotA hai|| Age SaDAvazyakase avaziSTa kRtikarmakA saMgraha karate hue apane kalyANake icchuka mumukSuoMko kRtikamekA sevana karane kI preraNA karate haiM yathAjAta arthAt saMyama grahaNa karate samaya bAhya aura Abhyantara parigrahakI cintAse mukta nirgrantha rUpako dhAraNa karanevAle sAdhuko samAdhike lie upayogI kAla, Asana, sthAna, mudrA, Avarta aura zironati-namaskArase yukta battIsa doSa rahita kRtikarmako vinayapUrvaka karanA cAhie // 18 // vizeSArtha-kRti arthAt pApakarmake chedanake, karma arthAt anuSThAnako kRtikarma kahate haiM / yaha kRtikarma battIsa doSa TAlakara karanA cAhie / tathA yogya kAla, Asana Adi usake aMga hai / Age inakA kathana kareMge // 78 / / 1. 'nityanaimittakaireva kurvANo duritakSayam / jJAnaM ca vimalIkurvannabhyAsena tu pAcayet // abhyAsAta pakvavijJAnaH kaivalyaM labhate nrH|'-prshstpaadbhaassy-vyomvtii TIkA, pa. 20 / Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 9 titrososntyA nizazcAdyA nADyo vyatyAsitAzca tAH / madhyAhnasya ca SaTkAlAstrayo'mI nityavandane // 79 // nizaH - rAtreH / vyatyAsitAH - divasasya prathamAstisro ghaTikA rAtrezca pazcimAstisra iti / pUrvAdevavandanAyAmutkarSeNa ghaTikASaTkakAlaH / evaM madhyAhnadeva vandanAyAM madhyadinaghaTikASaTkam / 6 aparAhRdevavandanAyAM ca divasasyAntyAstisro ghaTikA rAtrezcAdyAstisra iti kalanIyaH / uktaM ca ghaTikASaTkamutkarSataH kAla: 12 618 15 dharmAmRta (anagAra) atha nityadevavandanAyAM traikAlyaparimANamAha 'muhUrtatritayaM kAlaH sandhyAnAM tritaye budhaiH / kRtikarmavidhinityaH paro naimittiko mataH // [ atha kRtikarmaNi yogyAsanAvasAyArthamAha vandanAsiddhaye yatra yena cAste tadudyataH / tadyogyamAsanaM dezaH pIThaM padmAsanAdyapi // 80 // yatra - deze pIThe ca / yena - padmAsanAdinA / uktaM ca'Asyate sthIyate yatra yena vA vandanodyataiH / ] // 79 // tadAsanaM viboddhavyaM dezapadmAsanAdikam // ' [ ami zrA. 838 ] // 80 // sarva prathama nitya devavandanAke sambandha meM tInoM kAloMkA parimANa kahate haiMnityavandanA ke tIna kAla haiM - pUrvAhna, aparAhna aura madhyAhna / inakA parimANa isa prakAra hai - dinake AdikI tIna ghar3I aura rAtri ke anta kI tIna ghar3I, isa taraha chaha ghar3I. pUrvAhnavandanAkA kAla hai / dinake antakI tIna ghar3I aura rAtrike AdikI tIna ghar3I, isa taraha chaha ghar3I aparAhnavandanAkA kAla hai tathA madhyAhnakI chaha ghar3I madhyAhnavandanAkA kAla hai // 79 // vizeSArtha - yaha vandanAkA utkRSTa kAla hai| eka ghar3I meM caubIsa miniTa hote haiM ataH chaha ghar3I meM eka ghaNTA cavAlIsa miniTa hote haiN| tInoM sandhyAkAloM meM dina aura rAtakI sandhike samaya 72-72 miniTa donoMke lekara devavandanA karanI cAhie / arthAt prAtaHkAlake samaya jaba rAtri tIna ghar3I zeSa ho taba devavandanA prArambha karanI caahie| aura sAyaMkAlake samaya jaba dina tIna ghar3I zeSa ho taba devavandanA prArambha karanI caahie| isI taraha madhyAhnameM jaba pUrvAhnakA kAla tIna ghar3I zeSa ho taba devavandanA prArambha karanI cAhie / kahA hai- 'sandhyAoMmeM nitya kRtikarma vidhikA utkRSTa kAla tIna-tIna muhUrta mAnA hai' ||79|| Age kRtikarma meM yogya AsanakA nirNaya karate haiM vandanA ke lie udyata sAdhu vandanAkI siddhike lie jisa deza aura pIThapara baiThatA hai usake yogya Asanako deza aura pITha kahate haiM / tathA vaha sAdhu jisa Asana se baiThatA hai usa padmAsana Adiko bhI Asana kahate haiM // 80 // vizeSArtha-Asanase yahA~ baiThanekA deza tathA usameM baiThaneke lie rakhA gayA Asana to liyA hI gayA hai sAtha hI vandanA karanevAlA apane pairoMko jisa taraha karake baiThatA hai usa padmAsana Adiko bhI liyA gayA hai| kahA hai- ' vandanA ke lie tatpara sAdhu jahA~ baiThatA hai aura jisa rIti se baiThatA hai usa deza aura padmAsana Adiko Asana jAnanA cAhie' // 80 // Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya atha vandanAyogyaM pradezamupadizati viviktaH prAsukastyaktaH saMklezaklezakAraNaiH / puNyo ramyaH satAM sevyaH zreyo dezaH samAdhicit / / 81 // sNkleshaaH-raagdvessaadyaaH| kleshaa:-priisshopsrgaaH| punny:--siddhkssetraadiruupH| ramyaHcittanivRttikaraH / sA-mumukSUNAm / samAdhicit-prazastadhyAnavardhakaH / uktaM ca 'saMsaktaH prcurcchidrstRnnpaaNshvaadiduussitH| vikSobhako hRSIkANAM rUpagandharasAdibhiH / / parISahakaro daMzazItavAtAtapAdibhiH / asaMbaddhajanAlApaH sAvadyArambhagahitaH / / ArdrAbhUto mano'niSTaH samAdhAnaniSUdakaH / yo'ziSTajanasaMcAraH pradezaM taM vivarjayet / / viviktaH prAsukaH sevyaH samAdhAnavivardhakaH / devarjudRSTisaMpAtajito devadakSiNaH / / janasaMcAranirmukto grAhyo dezo nirAkulaH / nAsanno nAtidUrasthaH sarvopadravajitaH // [ ami. zrA. 8 / 39-42] // 81 // atha kRtikarmayogyaM pIThamAcaSTe Age vandanAke yogya dezako kahate haiM vandanAke lie udyata sAdhuko vandanAkI siddhike lie aise pradezako apanAnA cAhie jo zuddha honeke sAtha avAMchanIya vyaktiyoMse rahita ho, nirjantuka ho, saMklezake kAraNa rAgadveSa Adise tathA kaSTake kAraNa parISaha-upasarga Adise rahita ho, siddhakSetra Adi puNyabhUmi ho, cittako zAntikAraka ho, mumukSuoMke dvArA sevanIya ho aura prazasta dhyAnako bar3hAnevAlA ho / / 81 // vizeSArtha-amitagati zrAvakAcAra (8 / 39-43) meM vandanAke yogya dezakA varNana kucha vistArase kiyA hai| likhA hai-'jahA~ strI-puruSoMkI bhIr3a ho, sA~pa Adike viloMkI bahutAyata ho, ghAsa-phUsa-dhUla Adi se dUSita ho, rUpa-rasa-gandha Adi ke dvArA indriyoMko kSobha karanevAlA ho, DA~sa-macchara-zIta, vAyu-ghAma Adise parISahakAraka ho, jahA~ manuSyoMkA asambaddha vArtAlApa calatA ho, jo pApayukta Arambhase nindanIya ho, gIlA ho, manake lie aniSTa ho, cittakI zAntiko naSTa karanevAlA ho, jahA~ asabhya janoMkA AvAgamana ho aise pradezameM vandanA nahIM karanI caahie| jo sthAna ekAnta ho, prAsuka ho, sevana ho, samAdhAnako bar3hAnevAlA ho, jahA~ jinabimba AdikI sIdhI dRSTi nahIM par3atI ho, usake dakSiNa ora ho, manuSyoM ke AvAgamana se rahita ho, na atinikaTa ho aura na atidUra ho, samasta prakArake upadravoMse rahita ho, aisA nirAkula deza apanAne yogya hai' // 8 // Age kRtikarma ke yogya pITha batalAte haiM Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 12 dharmAmRta (anagAra ) vijentvazabdamacchidraM sukhasparzamakIlakam / stheyastArNAdyadhiSTheyaM pIThaM vinayavardhanam // 82 // stheya:- nizcalam / tArNAdi - tRNakASThazilAdimayam // 82 // atha vandanAyogyaM padmAsanAditrayaM lakSayati 'padmAsanaM zritau pAdau jaGghAbhyAmuttarAdhare / paryaGkAsanaM nyastAvRrvo vIrAsanaM kramau // 83 // zrito -saMzliSTI / uttarAdhare - uttarAdharyeNa sthApite / te-- jaGgha / UrvoH -- sakthanorupari / uktaM ca 620 'trividhaM padmaparyaMGkavIrAsanasvabhAvakam / AsanaM yatnataH kAryaM vidadhAnena vandanAm // tatra padmAsanaM pAdo jaGghAbhyAM zrayato yateH / tayorupadhobhAge paryaMGkAsanamiSyate // Urvorupari kurvANaH pAdanyAsaM vidhAnataH / vIrAsanaM yatitte duSkaraM dInadehinaH // ' [ J vandanAkI siddhike lie tatpara sAdhuko tRNa, kASTha yA pASANase banA aisA Asana lenA cAhie jisameM khaTamala Adi jantu na hoM, na usapara baiThanese caramara Adi zabda ho, chidra rahita ho, sparza sukhakara ho, kIla- kA~TA na gar3atA ho, sthira ho - hilatA DulatA na ho tathA vinayako bar3hAnevAlA ho arthAt na bahuta U~cA ho aura na Uparako uThA huA ho // 82 // Age vandanA ke yogya tIna AsanoMkA svarUpa kahate haiM I jisameM donoM paira jaMghAse mila jAye use padmAsana kahate haiM / aura donoM jaMghAoM ko Upara-nIce rakhanepara paryaMkAsana hotA hai / tathA donoM jaMghAoMse Upara donoM pairoMke rakhane para vIrAsana hotA hai // 83 // vizeSArtha -- bhagavajjinasenAcAryane apane mahApurANameM paryakAsana aura kAyotsargako sukhAsana kahA hai aura inase bhinna AsanoMko viSamAsana kahA hai / sAtha hI yaha bhI kahA hai ki dhyAna karanevAle munike ina donoM AsanoM kI pradhAnatA rahatI hai | aura una donoMmeM bhI paryaMkAsana adhika sukhakara mAnA jAtA hai / kintu unhoMne paryaMkAsanakA svarUpa nahIM batalAyA / somadeva sUrine AsanoMkA svarUpa isa prakAra kahA hai - jisameM donoM paira donoM ghuTanoMse nIce donoM jaMghAoMpara rahate haiM vaha padmAsana hai / jisameM donoM paira donoM ghuTanoM se 1. ' stheyo'chidraM sukhasparzaM vizabdamapyajantukam / tRNakASThAdikaM grAhyaM vinayasyopavRMhakam // ' - amizrA. 8044 2. 'vaimanasye ca ki dhyAyet tasmAdiSTaM sukhAsanam / kAyotsargazca paryaGkastato'nyadviSamAsanam // tadavasthAdvayasyaiva prAdhAnyaM dhyAyato yateH / prAyastatrApi palyaGkamAmananti sukhAsanam // ' - mahApu . 21171-72 / 3. 'saMnyastAbhyAmadho'GghribhyAmurvorupari yuktitaH / bhavecca samagulphAbhyAM padmavIra sukhAsanam // ' - upAsakAdhyayana 732 zloka | Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya 621 anye vAhuH 'jaGghAyA jaGghayAzliSTe madhyabhAge prakIrtitam / padmAsanaM sukhAdhAyi susAdhaM sakalairjanaiH / / budhairupayaMdhobhAge jaGghayorubhayorapi / samastayoH kRte jJeyaM paryaGkAsanamAsanam // Urvopari nikSepe pAdayovihite sati / vIrAsanaM ciraM karta zakyaM dhorairna kAtaraiH // [ ami. zrA. 8 / 45-47 ] api ca 'jaGgAyA madhyabhAge tu saMzleSo yatra jngghyaa| padmAsanamiti proktaM tadAsanavicakSaNaH // [ yogazAstra 4 / 129] 'syAjjaGghayoradhobhAge pAdopari kRte sati / paryo nAbhigottAnadakSiNottarapANikaH / / vAmo'dhridakSiNorUz2a vAmorupari dkssinnH| kriyate yatra tadvIrocitaM vIrAsanaM hitam // ' [ yogazAstra 4 / 125-126] // 83 // Upara rahate haiM vaha vIrAsana hai| aura jisameM donoM pairoMkI gA~The barAbarameM rahatI haiM vaha sukhAsana hai| AcArya amitagatine kahA hai-samabhAgameM jaMghAse jaMghAkA gAr3ha sambandha padmAsana hai| yaha sukhakAraka honese saba logoMke dvArA saralatAse kiyA jA sakatA hai| samasta donoM jaMghAoMko Upara-nIce rakhanepara paryakAsana hotA hai| donoM pairoMko donoM Urupara rakhanepara vIrAsana hotA hai| ise vIra puruSa hI cirakAla taka kara sakate haiM, kAyara nahIM kara sakate / AcArya hemacandra (zve.) ne kahA hai-donoM jaMghAoMke nIceke bhAgako donoM pairoMke Upara rakhanepara tathA donoM hAthoMko nAbhike pAsa Uparako karake bAyeM hAthapara dAhinA hAtha rakhanA paryakAsana hai| jisameM bAyA~ paira dakSiNa Uruke Upara aura dAhinA paira bAyeM Uruke Upara rakhA jAtA hai use vIrAsana kahate haiN| yaha vIroMke yogya hai| aura jisameM jaMghAkA dUsarI jaMghAke sAtha madhya bhAgameM gAr3ha sambandha hotA hai, use padmAsana kahate haiN| paM. AzAdharajIne ukta matoMko apanI TIkAmeM 'anya AcArya aisA kahate haiN| aisA likhakara uddhRta kiyA hai / aura apane lakSaNoMke samarthanameM kucha zloka uddhRta kiye haiN| paM. AzAdharajIne inhIM tInoM lakSaNoMko eka zlokameM nibaddha kiyA hai / inameM vIrAsanake lakSaNameM to matabheda nahIM hai| sabhIne donoM pairoMko donoM ghuTanoMse Upara jo Uru hai usapara rakhakara baiThaneko vIrAsana kahA hai| zeSa donoM AsanoMke lakSaNoM meM matabheda pratIta hotA hai| somadevane payakAsanako hI sukhAsana kahA hai aisA pratIta hotA hai| amitagati padmAra sukhasAdhya batalAte haiN| unhoMne usakA jo lakSaNa kiyA hai vaha hai bhI sukhasAdhya / donoM jaMghAoMko milAkara baiThanA sarala hai| kaThinatA to pairoMko jaMghAoMke Upara rakhane meM hotI hai| hemacandra bhI padmAsanakA yahI lakSaNa karate haiN| Ajakala jo 'jinamUrtiyA~ dekhI jAtI haiM unake Asanako paryakAsana kahA jAtA hai| unake donoM caraNa donoM jaMghAoMke Upara sthita hote haiM / kintu yaha Asana sukhAsana nahIM hai / donoM jA~ghoMko parasparameM saMzliSTa karake baiThanA Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 dharmAmRta ( anagAra) atha vandanAyAM sthAnavizeSanirNayArthamAha sthIyate yena tatsthAnaM vandanAyAM dvidhA matam / uddhIbhAvo niSadyA ca tatprayojyaM yathAbalam // 84 // niSadyA-upavezanam / uktaM ca 'sthIyate yena tatsthAnaM dviprakAramudAhRtam / vandanA kriyate yasmAdudbhIbhUyopavizya vA // [ 1 // 84 // atha kRtikarmayogyaM mudrAcatuSTayaM vyAcikhyAsujinamudrAyogamudrayolakSaNamunmudrayati mudrAzcatasro vyutsargasthiti nIha yaugikii| nyastaM padmAsanAdyaGke pANyoruttAnayordvayam // 85 // vyutsargasthiti nI / pralambitabhujetyAdinA prAguktA jinmudraa| uktaM ca 'jinamudrAntaraM kRtvA pAdayozcaturaGgulam / UdhvaMjAnoravasthAnaM pralambitabhujadvayam // ' [ ami. zrA. 8.53 ] yogikI-yogamudrA / uktaM ca 'jinAH padmAsanAdInAmaGkamadhye nivezanam / uttAnakarayugmasya yogamudrAM babhASire // ' [ ami. zrA. 855 ] // 85 // atha vandanAmudrAM muktAzuktimudrAM ca nirdizati sthitasyAdhyudaraM nyasya kUrparau mukuliikRtau| karau syAd vandanAmudrA muktAzuktiryutAgulI // 86 // daraM-udarasyopari / yutaanggulii| mukulIkRtau karAveva saMlagnAGguliko 21 sthitasya pUrvavat muktAzuktirnAma mudrA / uktaM ca sarala hotA hai / yA bAyeM pairake Upara dAyA~ paira rakhakara baiThanA sukhAsana hai jaisA somadevane kahA hai / / 8 / / Age vandanAke sthAna-vizeSakA nirNaya karate haiM vandanA karanevAlA jisa rUpase sthira rahatA hai use sthAna kahate haiN| ve sthAna do mAne gaye haiN| eka khar3e honA, dUsarA baitthnaa| vandanA karanevAleko unameM se apanI zaktike anusAra koI eka sthAnakA upayoga karanA cAhie / / 84 // kRtikarmake yogya cAra mudrAe~ hotI haiN| unameM se jinamudrA aura yogamudrAkA lakSaNa' kahate haiM - mudrA cAra hotI haiN| unameM se kAyotsargase khar3e honA jinamudrA hai / tathA padmAsana yA paryakAsana yA vIrAsanase baiThakara godameM donoM hatheliyoMko UparakI ora karake sthApita karanA yogamudrA hai / / 85|| vizeSArtha-kRtikarmake yogya mudrAoM meM-se yahA~ do mudrAoMkA svarUpa kahA hai| amitagati AcAryane bhI kahA hai-donoM pairoMke madhyameM cAra aMgulakA antara rakhakara tathA donoM hAthoMko nIcekI ora laTakAkara khar3e honA jinamudrA hai // 85 / / Age vandanAmudrA aura muktAzaktimudrAkA svarUpa kahate haiMkhar3e hokara donoM kohaniyoMko peTake Upara rakhakara tathA donoM hAthoMko mukulita karanA Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya 623 'mukulIkRtamAdhAya jaTharopari kUparam / sthitasya vandanAmudrA karadvandvaM niveditam // [ ami. zrA. 8.54 ] tathA 'muktA zuktimaMtA mudrA jaTharopari kUparam / UdhvaMjAnoH karadvandvaM saMlagnAMguli suuribhiH||' [ ami. zrA. 856 ] // 86 // atha mudrANAM yathAviSayaM prayoganirNayArthamAha svamudrA vandane muktAzuktiH sAmAyikastave / yogamudrAsyayA sthityA jinamudrA tanUjjhane // 87 / / svamudrA-vandanAmudrA prayoktavyetyupaskAraH / sAmAyikastave-sAmAyikaM ca Namo arahaMtANamityAdi 9 daNDakaH, stavazca thossAmItyAdi daNDakaH / ( sAmAyikaM ca stavazca ) sAmAyikastavastasmin / AsyayAupavezanena / tanujjhane-kriyamANe / sthityA-uddhIbhAvena / // 87 // athAvartasvarUpanirUpaNArthamAha zubhayogaparAvartAnAvartAn dvAdazAhurAdyante / ___ sAmyasya hi stavasya ca manoGgagIHsaMyataM parAvaya'm // 8 // zubhayogaparAvartAn-zubhA hiMsAdirahitatvAt prazastA yogA manovAkkAyavyApArAsteSAM parAvartAH 15 pUrvAvasthAtyAgenAvasthAntaraprApaNAni / Adyante-Arambhe samAptau ca / sAmyasya-Namo arahaMtANamityAdi sAmAyikadaNDakasya / stavasya-thossAmItyAdidaNDakasya / manoGgagI:-cittakAyavAcam / saMyataMmiruddhapApavyApAram / manoGgagI:saMyatamiti vA samastam / tatra manoGgagirAM saMyataM saMyamanamiti vigrahaH / / parAvatyaM-avasthAntaraM netavyaM vandanodyatairiti zeSaH / tadyathA-sAmAyikasyAdI kriyAvijJApanaM vikalpatyAgena taduccAraNaM prati manasaH praNidhAnaM saMyatamanaHparAvartanamucyate / tathA bhUmisparzalakSaNAvanatikriyAvandanAmudrAtyAgena punarutthitasya muktAzuktimudrAGkitahastadvayaparibhramaNatrayaM sNytkaaypraavrtnmaakhyaayte| 21 vandanAmudrA hai| tathA isI sthitimeM donoM hAthoM kI aMguliyoMko parasparameM milAnA muktAzuktimudrA hai // 86 // Age ina cAra mudrAoMmeM-se kaba kisa mudrAkA prayoga karanA cAhie, yaha batAte haiM Avazyaka karanevAleko vandanA karate samaya vandanAmudrAkA prayoga karanA caahie| 'Namo arahatANa' ityAdi sAmAyika daNDaka tathA 'thossAmi' ityAdi caturviMzatistavake samaya muktAzuktimudrAkA prayoga karanA cAhie / isI prakAra baiThakara kAyotsarga karate samaya yogamudrA aura khar3e hokara kAyotsarga karate samaya jinamudrAko dhAraNa karanA cAhie // 8 // vizeSArtha----Avazyaka karate samaya mudrAkA prayoga karanA Avazyaka hai| hindU purANoM meM to mudrAke aneka bheda kahe haiM aura likhA hai ki jo daivika karma binA mudrAke kiyA jAtA hai vaha niSphala hotA hai ( dekho-zabdakalpadrumameM 'mudrA' zabda ) // 87 // Age AvartakA svarUpa kahate haiM__ zubhayogake parAvartanako Avarta kahate haiN| ve Avarta bAraha hote haiN| kyoMki vandanA karanevAloMko sAmAyika aura stavake Adi aura antameM mana, vacana aura kAyako pApAcArase rokakara zubha AcArameM lagAnA cAhie // 88 vizeSArtha-mana, vacana aura kAyake vyApArako yoga kahate haiN| hiMsA Adise rahita honese prazasta yogako zubhayoga kahate haiN| unake parAvartako arthAt pUrva avasthAko tyAgakara Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) 'caityabhaktikAyotsarga karomi' ityAdhuccAraNavirAmeNa 'Namo arahaMtANaM' ityAdhuccAraNakaraNaM saMyatavAkparAvartanamabhidhIyate / evaM sAmAyikadaNDakasya tattrayaM kalpyam / tathaiva ca stavadaNDakasyAdAvante ca pRthaka svadaNDakasyAdAvante ca pRthak tattrayamavaseyam / iti samuditAni catvAri tattrayANi dvAdazAvartA ekasmin kAyotsarge bhavanti / etacca bhagavadvasunandisaiddhAntadevapAdairAcAraTIkAyAM 'duo NadaM jahAjAdaM' ityAdisUtre vyAkhyAtaM draSTavyam / tathaiva cAnvAkhyAtaM kriyAkANDe'pi 'dvenate sAmyanutyAdau bhramAstristristriyogagAH / tristribhraMme praNAmazca sAmye stave mukhAntayoH // ' etadeva cAmitagatirapyanvAkhyAta 'kathitA dvAdazAvartA vapurvacanacetasAm / stavasAmAyikAdyantaparAvartanalakSaNAH // ' [ ami. zrA. 8 / 65 ] idaM cAtrAcAraTIkAvyAkhyAnamavadhAryama'catasRSu dikSu catvAraH praNAmA ekasmin bhramaNe / evaM triSu bhramaNeSu dvAdaza bhavantIti // ' [mUlAcAra gA. 601 TIkA ] // 88 // atha vRddhavyavahArAnurodhArtha hastaparAvartanalakSaNAnnAvartAnupadizatiavasthAntara dhAraNa karaneko Avarta kahate haiM, ve bAraha hote haiN| kyoMki sAmAyika aura stavake Adi aura anta meM kiye jAte haiN| ataH 24342 = 12 hote haiN| athavA manoGgagIH aura saMyatako samasta karanA caahie| usakA artha hogA-mana, zarIra aura vANIkA saMyamanA arthAt sAmAyikake prArambha aura samAptimeM mana, vacana, kAyakA saMyamana karanA cAhie / stavake prArambha aura samApti meM mana, vacana, kAyakA saMyamana karanA caahie| isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-sAmAyika daNDakake AdimeM vikalpoMko tyAgakara usake uccAraNake prati mana lagAnA saMyatamanaparAvartana hai| tathA bhUmikA sparza karate hue vandanAmudrApUrvaka jo namana kriyA kI jAtI hai use tyAgakara punaH khar3A hokara donoM hAthoMko muktAzaktimadrAmeM sthApita karake tIna bAra ghumAneko saMyatakAyaparAvartana kahate haiN| 'caityabhaktikAyotsarga karomi' ityAdi uccAraNa karake 'Namo arahaMtANaM' ityAdi uccAraNa karanA saMyata vAk parAvartana hai / isa prakAra sAmAyika daNDakake prArambhameM zubhayoga parAvartana rUpa tIna Avarta hote haiN| isI prakAra sAmAyika daNDakake anta meM bhI yathAyogya tIna Avarta karanA cAhie / tathA isI prakAra caturviMzatistava daNDakake Adi aura antameM bhI tIna-tIna Avarta karanA caahie| isa prakAra milakara 4438 12 Avarta eka kAyotsargameM hote haiN| yaha saba kathana AcArya vasunandi saiddhAntikane mUlAcArakI gAthA 'duoNadaM jadhA jAdaM' (7104 ) kI TIkAmeM likhA hai| saMskRta kriyAkANDameM bhI aisA hI kahA hai-arthAt sAmAyika aura caturviMzatistabake Adi aura anta meM do namaskAra mana-vacana-kAya sambandhI tIna-tIna Avarta aura cAroM dizAoM meM se pratyeka dizAmeM tIna-tIna Avartake pIche eka praNAma hotA hai| AcArya amitagatine bhI aisA hI kahA hai-arthAt stava aura sAmAyikake Adi aura antameM mana-vacana-kAyake parAvartana rUpa bAraha Avarta kahe haiM / / 88 // __isa prakAra AvartakA artha tInoM yogoMkA parAvartana hotA hai| kintu vRddhajanoMke vyavahAra meM ise hAthoMkA parAvartana bhI kahate haiN| isalie yahA~ usakA bhI kathana karate haiM Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya 625 triH saMpuTIkRto hastau bhramayitvA paThet punH| sAmyaM paThitvA bhramayettau stave'pyetattadAcaret // 89 // paThet-sAmyamuccArayediti saMbandhaH / bhramayet-punastrIn vArAnAvartayediti sNbndhH| uktaM ca 3 cAritrasAre-vyutsargatapovarNanaprastAve-'kriyAM kurvANo vIryopagRhanamakRtvA zaktyanurUpataH sthitena asaktaH san paryaGkAsanena vA trikaraNazuddhayA saMpuTIkRtakaraH kriyAvijJApanapUrvakaM sAmAyikadaNDakamuccArayan tadAvartatrayaM yathAjAtazironamanamekaM bhavati / anena prakAreNa sAmAyikadaNDakasamAptAvapi pravartya yathoktakAlaM jinaguNAnu- 6 smaraNasahitaM kAyavyutsagaM kRtvA dvitIyadaNDakasyAdAvante ca tathaiva pravartatAm / evamekasya kAyotsargasya dvAdazAyazcitvAri zirovanamanAni bhavanti' ityAdi / / 89 / / atha zirolakSaNamAha pratyAvartatrayaM bhaktyA nannamata kriyate shirH| yatpANikuDmalAGka tat kriyAyAM syAccatuHziraH // 10 // nannamat-bhRzaM punaH punarvA namat / praNamaditi vA paatthH| kriyAyAM-caityabhaktyAdikAyotsarga- .. viSaye / catuH-caturo vArAn / sAmAyikadaNDakasya AdAvante ca tathA stavadaNDakasya cAvartatrayaprayogottarakAlaM zirovanamanavidhAnAt / athavA caturNA zirasAM samAhArazcatuH zira iti vyAkhyeyam // 10 // atha caityabhaktyAdiSu prakArAntareNApyAvartazirasAM saMbhavopadezArthamAha Avazyaka karanevAle sAdhuko 'Namo arahatANaM' ityAdi sAmAyikadaNDakakA uccAraNa karanese pahale donoM hAthoMko mukulita karake tIna bAra ghumAnA caahie| phira sAmAyika pATha par3hanA caahie| par3ha cukanepara punaH usI taraha donoM hAthoMko mukulita karake tIna bAra ghumAnA cAhie / stavadaNDakake Adi aura antameM bhI aisA hI karanA cAhie / / 8 / / vizeSArtha-cAritrasArameM vyutsarga tapake varNanameM likhA hai-kRtikarma karate hue apanI zaktiko na chipAkara zaktike anusAra khar3e hokara yA azakta honepara paryakAsanase baiThakara manavacana-kAyako zuddha karake, donoM hAthoMko mukulita kare / phira kriyAvijJApanapUrvaka sAmAyika daNDakakA uccAraNa karate hue tIna Avarta aura eka bAra sirakA namana kre| isI prakAra sAmAyika daNDakakI samApti hone para kare tathA yathokta kAla taka jinabhagavAnke guNoMkA smaraNa karate hue kAyotsargako karake stabadaNDakake Adi aura antameM bhI aisA hI kre| isa prakAra eka kAyotsaga ke bAraha Avarta aura cAra zironati hotI haiN| athavA eka pradakSiNA karanepara pratyeka dizAmeM tIna Avarta aura eka namaskAra isa taraha cAroM dizAoM meM bAraha Avarta aura cAra zironamana hote haiM / yadi isase adhika ho jAyeM to koI doSa nahIM hai / / 8 / / Age zironatikA svarUpa kahate haiM caityabhakti Adi kAyotsargake viSayameM tIna-tIna Avartake pazcAt donoM hAthoMko lita karake mastakase lagAnepara jo cAra bAra bhaktipUrvaka namaskAra kiyA jAtA hai use zironati kahate haiN| kyoMki sAmAyikadaNDakake Adi aura anta meM tathA stavadaNDakake Adi aura antameM tIna Avarta ke pazcAt sirako namana karane kA vidhAna hai // 10 // _caityabhakti AdimeM Avarta aura zironati dUsarI tarahase bhI hote haiN| usIko Age batalAte haiM Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 dharmAmRta (anagAra) pratibhrAmari vArcAdistutau dizyekazazcaret / zrInAvartAn zirazcaikaM tavAdhikyaM na duSyati // 91 // 3 pratibhrAmari-ekakasmin pradakSiNIkaraNe / arcaadistutii-caityaadibhkto| dizyekazaH-ekaikasyAM pUrvAdidizi / ziraH-karamukulAGkitaziraHkaraNam / uktaM ca 'catudikSu vihArasya praavrtaastriyoggaaH| pratibhrAmari vijJeyA AvartA dvAdazApi ca // [ ] tadAdhikyaM-AvartAnAM zirasAM coktapramANAdadhikIkaraNaM pradakSiNAtraye tatsaMbhavAt / uktaM ca cAritrasAre-ekasmin pradakSiNIkaraNe caityAdInAmabhimukhIbhUtasyAvartatrayaikAvanamane kRte catasRSvapi dikSu dvAdazA9 vartAzcatasraH zirovanatayo bhavanti / AvartanAnAM ziraH praNatInAmuktapramANAdAdhikyamapi na doSAyeti / / 91 // athoktasyaiva samarthanArthamAha dIyate caityanirvANayoginandIzvareSu hi / vandhamAneSvadhIyAnastattabhakti pradakSiNA // 12 // spaSTam // 92 // atha svamatena paramatena ca natinirNayArthamAha wwwwwwwwwww athavA caityaAdi bhaktimeM pratyeka pradakSiNAmeM eka-eka dizAmeM tIna Avarta aura donoM hAthoMko mukulita karake mastakase lagAnA isa prakAra eka zira karanA caahie| isa taraha karanese Avarta aura zironatikA Adhikya doSakAraka nahIM hotA // 91 / / vizeSArtha-Upara do prakAra batalAye haiN| eka prakAra hai sAmAyika aura stavake Adi aura antameM tIna Avarta aura eka zironati karanA / isa tarahase bAraha Avarta aura cAra zironati hote haiN| dUsarA isa prakAra hai cAroM dizAoMmeM-se pratyeka dizAmeM pradakSiNAke kramase tIna Avarta aura eka zironati / isa taraha eka pradakSiNAmeM bAraha Avarta aura cAra zironati hotI haiN| kintu isa taraha tIna pradakSiNA karanepara AvatoM aura zironatikI saMkhyA bar3ha jAtI hai / kintu isameM koI doSa nahIM hai| cAritrasArameM aisA likhA hai jo hama pahale likha Aye haiM // 21 // Age isIkA samarthana karate haiM kyoMki caityavandanA, nirvANavandanA, yogivandanA, aura nandIzvara vandanA karate samaya una-una bhaktiyoMko par3hate hue sAdhugaNa pradakSiNA diyA karate haiM / / 12 // vizeSArtha-caityavandanA karate samaya caityabhakti, nirvANavandanA karate samaya nirvANabhakti, yogivandanA karate samaya yogibhakti aura nandIzvara vandanA karate samaya nandIzvara bhakti sAdhugaNa par3hate haiN| aura par3hate hue pradakSiNA karate haiM jisase cAroM dizAoM meM sthita caitya AdikI vandanA ho ske| ataH pratyeka dizAmeM tIna Avarta aura eka namaskAra karate haiN| tIna pradakSiNA karanepara AvoM aura namaskArakI saMkhyA tigunI ho jAtI hai jo doSa nahIM hai / / 12 / / Age granthakAra apane aura dUsare AcAryoMke matase zironatikA nirNaya karate haiM . Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya dve sAmyasya stutezcAdau shriirnmnaanntii| vandanAdyantayoH kaizcinnivizya namanAnmate // 13 // zarIranamanAt-paJcAGgapraNamanAt bhUmisparzAdityarthaH / kaishcit-svaamismntbhdraadibhiH| mate dve nato iSTe / yathAstatrabhavantaH zrImatprabhendudevapAdA ratnakaraNDakaTIkAyAM caturAvartastritaya ityAdisUtre 'dviniSadya' ityasya byAkhyAne devavandanAM kurvatA hi prArambhe samAptI copavizya praNAmaH kartavya iti // 93 / / _sAmAyika daNDaka aura caturviMzatistavake AdimeM paMcAMga namaskArapUrvaka do namaskAra karanA caahie| kintu svAmI samantabhadra Adine vandanAke Adi aura antameM namaskAra karanese do nati mAnI haiM / / 93 // vizeSArtha-mUlAcArameM kahA hai-eka kRtikarmameM do nati, yathAjAta, bAraha Avarta, cAra zira aura tIna zuddhiyA~ hotI haiN| ina sabakA spaSTIkaraNa pahale kiyA gayA hai| zvetAmbara AgamameM bhI do nati, eka yathAjAta, bAraha Avarta, cAra zira, tIna guptike atirikta do praveza aura eka niSkramaNa isa taraha saba 25 Avazyaka kRtikarmameM batalAye haiN| yaha guruvandanAke kramameM batalAye gaye haiN| SaTkhaNDAgamake vargaNA khaNDameM bhI kriyAkarmake nAmase AtA hai-'tamAdAhINaM padAhiNaM tikkhuttaM tiyoNadaM cadusiraM vArasAvattaM taM savvaM kiriyAkammaM NAma"-pu. 13, pR. 88 / dhavalAmeM jo isakI vyAkhyA dI hai usakA Avazyaka anuvAda diyA jAtA hai-AtmAdhIna honA, pradakSiNA karanA, tIna bAra avanati, cAra zira, bAraha Avarta ye saba kriyAkarma haiN| AtmAdhIna honA Adike bhedase kriyAkarma chaha prakArakA hai| unameM-se kriyAkarma karate samaya AtmAdhIna honA parAdhIna na honA AtmAdhIna hai| vandanA karate samaya guru, jina, jinAlayakI pradakSiNA karake namaskAra karanA pradakSiNA hai| pradakSiNA aura namaskAra AdikA tIna bAra karanA vikRtvA hai| athavA eka hI dina meM jina, guru aura RSiyoMkI vandanA tIna bAra kI jAtI hai isalie vikRtvA kahA hai| 'oNada'kA artha avanamana yA bhUmimeM baiThanA hai| yaha tIna bAra kiyA jAtA hai isalie tIna bAra avanamana kahA hai| isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-zuddhamana hokara, paira dhokara, aura jinendra ke darzanase utpanna hue harSase pulakita vadana hokara jo jinadevake Age baiThanA yaha prathama avanamana hai| jo uThakara jinendra AdikI vinati karake baiThanA yaha dUsarA avanamana hai| phira uThakara sAmAyika daNDakake dvArA AtmazuddhipUrvaka kaSAyasahita zarIrakA tyAga karake, jinendradevake ananta guNoMkA dhyAna karake, caubIsa tIrthaMkaroMkI vandanA karake, phira jina-jinAlaya aura guruoMkI stuti karake bhUmimeM baiThanA yaha tIsarA avanamana hai| isa prakAra eka-eka kriyAkarmameM tIna hI avanamana hote haiN| saba kriyAkarma catuHzira hotA hai| usakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-sAmAyikake AdimeM jinendradevako sira namAnA eka sira hai| usIke antameM sira navAnA dUsarA sira hai| tthossAmidaNDakake AdimeM sira navAnA tIsarA sira hai| usIke anta meM sira navAnA 1. 'duo NadaM jahAjAdaM vArasAvattameva ya / cadussiraM tisuddhaM ca kidiyamma pauMjade // '-7 / 104 / 'duo NayaM jahAjAyaM kiikammaM vArasAvayaM / caussiraM tigunaM ca dupavesaM eganikkhamaNaM |'-bRhtklpsuutr 314470 / Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 dhamAmRta ( anagAra) atha praNAmabhedanirNayArtha zlokadvayamAha yogaiH praNAmastredhArhajjJAnAdeH kiirtnaastribhiH| kaM karau kakaraM jAnukaraM kakarajAnu ca // 14 // namramekadvitricatuHpaJcAGgaH kAyikaH kramAt / praNAmaH' paJcadhAvAci yathAsthAnaM kriyate sH||15|| kaM-mastakam / namramekAGga ityAdi / yozcaM (?) kakaraM-kaM ca karI ceti dvandvaH / / 94|| saH / uktaM ca 'manasA vacasA tanvA kurute kIrtanaM muniH / jJAnAdInAM jinendrasya praNAmastrividho mataH // [ vAvadhI mataH // [ ] ekAGgo namane mUrno dvayaGgaH syAt karayorapi / tryaGgaH karazironAme praNAmaH kathito jinaiH // [ cauthA sira hai| isa prakAra eka kriyAkarma catuHzira hotA hai| athavA sabhI kriyAkarma catuHzira arthAt catuHpradhAta hotA hai kyoMki arahanta, siddha, sAdhu aura dharmako pradhAna karake saba kriyAkarmoM kI pravRtti dekhI jAtI hai| sAmAyika aura tthosmAmi daNDakake Adi aura antameM mana-vacana-kAyakI vizuddhi parAvartanake vAra bAraha hote haiN| isalie eka kriyAkarmako bAraha AvartavAlA kahA hai| isa sabakA nAma kriyAkarma hai| svAmI samantabhadrane ukta kathanoMko hI dRSTi meM rakhakara sAmAyika pratimAkA svarUpa kahA hai-usameM bhI bAraha Avarta, catuHzira, yathAjAta, trizuddhapada to samAna hai / dhavalAmeM tikkhuttokA eka artha dinameM tIna bAra kiyA hai| yahA~ bhI 'trisandhyamabhivandI' kahA hai| kevala 'dviniSidyaH' pada aisA hai jo ukta donoM sUtroMmeM nahIM hai| ratnakaraNDake TIkAkAra prabhAcandrane usakA artha kiyA hai-do niSadyAupavezana hai jisameM, arthAt devavandanA karanevAleko prArambhame aura anta meM baiThakara praNAma karanA caahie| isIkA matabhedake rUpameM ullekha granthakAra AzAdharajIne Upara kiyA hai| SaTkhaNDAgamasUtrameM bhI isa dRSTise bhinna mata hai / usameM 'tiyoNadaM' arthAt tInavAra avanamana kahA hai| avanamanakA artha hai bhUmisparza / niSadyAkA bhI abhiprAya usIse hai| isa taraha kriyAkarmakI vidhimeM mAmUlI-sA matabheda hai // 93 // Age do zlokoMke dvArA praNAmake bheda kahate haiM mana, vacana aura kAyakI apekSA praNAmake tIna bheda haiM, kyoMki arhanta siddha Adike jJAnAdi guNoM kA kIrtana mana vacana kAya tInoMke dvArA kiyA jAtA hai| unameM-se zArIrika ' praNAmake pA~ca prakAra haiM-mastakakA namra honA ekAMga praNAma hai| donoM hAthoMkA namra honA doaMga praNAma hai| donoM hAthoMkA mastakake sAtha namra honA tIna aMgI praNAma hai| donoM hAthoM 1. 'ekadvitricatuHpaJcadehAMzapratermataH / praNAmaH paJcadhA devaiH paadaantnraamraiH| ekAGgaH ziraso nAme sadayaGgaH karayordvayoH / trayANAM marddhahastAnAM satryaGgo namane mtH|| caturNAM karajAnUnAM namane caturaGgakaH / karamastakajAnUnAM paJcAGgaH paJcakSa (1) nate // ' -amita. zrA. 8.62-64 / 2. 'caturAvartatritayazcatuHpraNAmaH sthito yathAjAtaH / sAmayiko dviniSidya striyogazaddhastrisaMdhyamabhivandI ||-rtnkrnnddshraa., 139 shlo.| Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya karajAnuvinAme'sau caturaGgo manISibhiH / karajAnuzironAme paJcAGgaH parikItyaMte // praNAmaH kAyiko jJAtvA paJcadheti mumukSubhiH / vidhAtavyo yathAsthAnaM jinasiddhAdivandane // ' [ ] // 95 // atha kriyAprayogavidhi niyamayannAha kAluSyaM yena jAtaM taM kSamayitvaiva sarvataH / saGgAcca cintA vyAvartya kriyA kAryA phalArthinA // 16 // kAluSyaM-krodhAdyAvezavazAccittasya kSobhaH / yeneti karaNe sahArthe vA tRtIyA / yathAha 'yena kenApi saMpanna kAluSyaM daivayogataH / kSamayitvaiva taM tredhA kartavyAvazyakakriyA // [ ] // 96 // atha amalamiti vizeSaNaM vyAcaSTe doSatrizatA svasya yadavyutsargasya cojjhitm| triyogazuddhaM kramavannirmalaM citikarma tat // 17 // svasya devavandanAtmano / doSaiH-anAdRtAdibhiH / vyutsargasya-kAyotsargasya / dossaiH-ghottkaadibhiH| kramavata-prazastakramam / krmvishddhmityrthH| citikarma-citestIrthakaratvAdipuNyArjanasya karma 15 kriyA jinAdivandanetyarthaH / / uktaM ca 'duoNadaM jahAjAdaM vArasAvattameva y| cadussiraM tisuddhaM ca kidiyamma paujjade // tivihaM tiyaraNasuddhaM mayarahiyaM duvihaTThANa puNaruttaM / viNaeNa kamavisuddhaM kidiyammaM hodi kAyavvaM // ' [ mUlAcAra gA. 601-2] aura donoM ghuTanoMkA namra honA cAra aMgI praNAma hai| donoM hAthoMko mastakase lagAkara donoM ghuTanoMke sAtha namra honA paMcAMgI praNAma hai / arthAt zarIrake eka aMga mastaka, do aMga donoM hAtha, tIna aMga donoM hAtha aura mastaka, cAra aMga donoM hAtha aura donoM ghuTane tathA pA~ca aMga donoM hAtha mastakase lagAkara donoM ghuTanoMko bhUmise lagAnA ye ekAMga, do aMga, tIna aMga, cAra aMga aura paMcAMga praNAma haiN| yaha zArIrika praNAma kRtikarma karanevAle yathAsthAna karate haiM / / 94-95 // Age kRtikarmake prayogakI vidhi batAte haiM karmokI nirjarArUpa phala aura tIrthaMkaratva Adi puNyakA upArjana karaneke icchuka mumukSuko jisake sAtha krodha Adike Avezase cittako kSobha utpanna huA ho usase kSamA karAkara tathA samasta parigrahase manako haTAkara kRtikarma karanA cAhie / / 96 / / pahale isI adhyAyake 78veM zlokameM kRtikarmako amala kahA hai usa amala vizeSaNako spaSTa karate haiM jo apane battIsa doSoMse aura kAyotsarga sambandhI doSoMse rahita ho, mana-vacanakAyakI zuddhiko liye ho, kramase vizuddha ho, use pUrvAcArya nirmala citikarma kahate haiM // 9 // vizeSArtha-jina AdikI vandanAse puNyakarmakA arjana hotA hai isalie use citikarma bhI kahate haiM / jo citikarma apane battIsa doSoMse tathA kAyotsarga sambandhI doSoMse rahita hotA hai, mana-vacana-kAyakI zuddhipUrvaka hotA hai aura jisameM kramabhaMga nahIM hotA, Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 dharmAmRta ( anagAra 'kidiyamma pi kuNaMto Na hodi kidiymmnnijjraabhaagii| battIsANaNNadaraM sAhuTThANaM viraahto||' [ mUlAcAra gA. 608] // 97 // atha caturdazabhiH zlokaiAtriMzada vandanAdoSAMllakSayati anAdRtamatAtparya vandanAyAM mdodhRtiH| stabdhamatyAsannabhAvaH praviSTaM parameSThinAm // 98 / / hastAbhyAM jAnunoH svasya saMsparzaH paripIDitam / dolAyitaM calan kAyo dolAvat pratyayo'thavA // 19 // bhAle'GkuzavadaguSTha vinyAso'GkazitaM matam / niSeduSaH kacchapavadriGkhA kacchapariGgitam // 10 // matsyodvataM sthitimatsyodvartavat tvekapArzvataH / manoduSTaM khevakRtigurvAdyupari cetasi // 101 // vedibaddhaM stanotpIDo doyA vA jAnubandhanam / bhayaM kriyA saptabhayAdabibhyatA bibhyato guroH // 102 // bhakto gaNo me bhAvIti vanvAroRddhigauravam / gauravaM svasya mahimanyAhArAvAvatha spRhA // 103 // anAdRtaM-mala iti madhyadIpakena doSa ityantadopakena vA yojyam // 98 / / dolAvat-dolAyAmiva dolArUDhasyeva vA / pratyayaH / calan-ityeva calantI pratItiH saMzaya ityarthaH // 99 // riGgA-rikhaNam / 18 kacchapariGgitaM-kUrmavacceSTitam / / 100 // matsyodvartavat / ekapAzvataH sthiti:-kaTibhAgodvartanenAva sthAnam // 1.1 // vedibaddhaM-vedikAbaddhaM nAma doSaH / stanotpIDa:-stanayoH prapIDanam / jAnubandhanaMjisake pazcAt jo kriyA karanI cAhie vahI kriyA kI jAtI hai vaha kRtikarma nirdoSa mAnA gayA hai| mUlAcArameM kahA hai-grantha, artha aura donoMke bhedase athavA do nati, bAraha Avarta aura cAra zirake bhedase, athavA-kRta-kArita anumodanAke bhedase athavA pratikramaNa, svAdhyAya aura vandanAke bhedase athavA paMcanamaskAra, dhyAna aura caturviMzatistavake bhedase kRti karmake tIna bheda haiM / mana-vacana-kAyakI vizuddhise yukta athavA do nati bAraha Avarta aura catuHzira kriyAse vizuddha, jAti Adike madase rahita, payaMka aura kAyotsarga rUpameM punarukta-jisameM bAra-bAra vahI kriyA kI jAtI hai, aura jo kramase vizuddha hai aise kRtikarmako vinayapUrvaka karanA caahie| kintu yadi sAdhu battIsa doSoMmeM-se kisI bhI eka doSase virAdhanA karatA hai to vaha sAdhu kRtikarma karate hue bhI kRtikamase honevAlI nirjarAkA adhikArI / nahIM hotA / / 97 // Age caudaha zlokoMke dvArA battIsa doSoMko kahate haiM samasta Adara bhAvase rahita vandanA karanA anAhata nAmaka prathama doSa hai| jAti Adike bhedase ATha prakArake madase yukta honA stabdha nAmaka dUsarA doSa hai / arhanta Adi parameSThiyoMke atinikaTa honA praviSTa nAmakA tIsarA doSa hai / / 98 // ____ apane hAthoMse ghuTanoMkA saMsparza karanA paripIr3ita nAmaka caturtha doSa hai| jhUlanekI taraha zarIrako Age-pIche karate hue vandanA karanA dolAyita nAmaka pA~cavA~ doSa hai| athavA jisakI stuti karatA ho usameM, stutimeM athavA usake phalameM sandeha honA dolAyita doSa hai / / 99 / / Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya 631 yogapaTTarUpeNa / saptabhayAt - maraNAdibhayasaptakAd hetoH / bibhyataH karma bibhyaddoSa ityarthaH // 102 // gaNaH-cAturvarNyazramaNa saMghaH / bhAvI - bhaviSyati / vandAroH - vandanAM sAdhutvena kurvataH / gauravaM zeSa gauravamityarthaH // 103 // syAd vandane corikayA gurvAdeH stenitaM malaH / pratinItaM gurorAjJAkhaNDanaM pratikUlyataH // 104 // praduSTaM vandamAnasya dviSThe'kRtvA kSamAM tridhA / tajitaM tarjanAnyeSAM svena svasyAtha sUribhiH // 105 // zabdo jalpakriyA'nyeSAmupahAsAvi helitam / trivalitaM kaTigrIvA hRdabhaGgo bhRkuTirnavA // 106 // karAmarzo'tha jAnvantaH kSepaH zIrSasya kuJcitam / dRSTaM pazyan dizaH stauti pazyatsvanyeSu suSTu vA // 107 // apane mastaka para akuMzakI taraha a~gUThA rakhakara vandanA karanA aMkuzita nAmakA chaThA doSa hai / vandanA karate samaya baiThe-baiThe kachuekI taraha sarakanA, kaTibhAgako idhara-udhara karanA kacchapariMgita nAmakA sAtavA~ doSa hai // 100 // jaise machalI eka pArzvase uchalatI hai usI taraha kaTibhAgako ucakAkara vandanA karanA matsyodvarta nAmaka AThavA~ doSa hai / guru Adike Upara cittameM AkSepa karanA manoduSTa nAmaka nauvA~ doSa hai // 101 // vedI AkAra meM donoM hAthoMse bAyeM aura dAyeM stanapradezoM ko dabAte hue vandanA karanA yA donoM hAthoMse donoM ghuTanoMko bA~dhate hue vandanA karanA vedikAbaddha nAmaka dasavA~ doSa hai / sAta prakArake bhayoMse Darakara vandanA karanA bhaya nAmaka gyArahavA~ doSa hai / AcAya ke bhaya se kRtikarma karanA bArahavA~ bibhyattA nAmaka doSa hai // 102 // cAra prakAra ke muniyoMkA saMgha merA bhakta bana jAyegA yaha bhAvanA rakhakara vandanA karanevAle sAdhuke Rddhigaurava nAmaka bArahavA~ doSa hotA hai / apane mAhAtmyakI icchAse yA AhAra AdikI icchAse vandanA karanA gaurava nAmaka caudahavA~ doSa hotA hai / / 103 || guru AdikI corIse chipakara vandanA karanepara stenita nAmaka pandrahavA~ doSa hotA hai / pratikUla vRtti rakhakara gurukI AjJA na mAnanA pratinIta nAmaka solahavA~ doSa hai || 104 || lar3AI-jhagar3e ke dvArA yadi kisIke sAtha dveSabhAva utpanna huA ho to mana, vacana, kAyase usase kSamA na mA~gakara yA use kSamA na karake vandanA karanepara praduSTa nAmaka satarahavA~ doSa hai / apanI tarjanI aMguli hilA-hilAkara ziSya Adiko bhayabhIta karanA athavA AcArya Adi ke dvArA apanI tarjanA honA tarjita nAmaka aThArahavA~ doSa hai || 105 || 1 vArtAlApa karate hue vandanA karanA zabda nAmaka unnIsavA~ doSa hai / dUsaroMkA upahAsAdi karanA yA AcArya AdikA vacanase tiraskAra karake vandanA karanA helita nAmaka bIsavA~ doSa hai / mastaka meM trivalI DAlakara vandanA karanA ikkIsavA~ trivalita doSa hai // 106 // vizeSArtha - mUlAcAra 7 / 108 kI saMskRta TIkAmeM zabdadoSa ke sthAna meM pAThAntara mAnakara zAThya doSa bhI ginAyA hai / zaThatAse athavA prapaMcase vandanA karanA zAThya doSa hai // 106 // kuMcita hAthoMse sirakAsparza karate hue vandanA karanA athavA donoM ghuTanoM ke bIca meM 6 9 Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 632 9 dviSThe - kalahAdinA dveSaviSayIkRte / akRtvA kSamAM - svayaM kSantavyamakRtvA tamakSamayitvA vA / kRtAparAdhasya manasi kSamAmanutsAdyetyarthaH / tarjanA - pradezanIparAvartanena bhayotpAdanam / sUribhi: - AcAryA dibhiH // 105 // jalpakriyA - vArtAdikathanam / upahAsAdi / Adi zabdenodghaTTanAdi / bhaGgaH - moTanam / 12 bhrakuTi: -- lalATe valitrayakaraNam // 106 // karAmarzaH - hastAbhyAM parAmarzaH / pazyan / yadityadhyAhAryam / pazyatsu / apazyatsu na stomIti bhAvaH / suSThu vA / pareSu pazyatsu sotsAhaM vandata ityarthaH // 107 // viSTi: dharmAmRta (anagAra ) adRSTaM gurudRgmArgatyAgo vA'pratilekhanam / viSTiH saMghasyeyamiti dhIH saMghakaramocanam // 108 // upadhyAptyA kriyAlabdhamanAlabdhaM tadAzayA / hInaM nyUnAdhikaM cUlA cireNottaracUlikA // 102 // mUko mukhAntarvandAroha GkArAdyatha kurvataH / 'durdaro dhvaninAnyeSAM svenacchAdayato dhvanIn // 110 // dvAtriMza vandane goyA doSaH sulalitAhvayaH / iti doSojjhitA kAryA vandanA nirjarArthinA // 111 // sira karake saMkucita hokara vandanA karanA bAIsavA~ kuMcita doSa hai / dizAkI ora dekhate hue vandanA karanA dRSTadoSa hai athavA AcArya Adike dekhate rahanepara to bandanA ThIka karanA anyathA dizA kI ora tAkanA teIsavA~ dRSTadoSa hai // 107 // gurukI A~khoM se ojhala hokara vandanA karanA athavA pratilekhanA na karake vandanA karanA adRSTa doSa hai / yaha saMghakI bar3I jabaradastI hai ki haThase kriyA karAyI jAtI hai aisA bhAva rakhakara vandanA karanA pacIsavA~ saMghakaramocana nAmaka doSa hai ||108|| - vizeSArtha - mUlAcAra ( 71109 ) kI saMskRta TIkAmeM saMghako kara cukAnA mAnakara vandanA karaneko saMghakara mocana doSa kahA hai / amitagati zrAvakAcAra ( 8183 ) meM bhI 'karadAnaM gaNermatvA' se yahI lakSaNa kiyA gayA hai || 108 || upakaraNa Adi ke lAbha honese Avazyaka kriyAkA karanA Alabdha nAmaka chabbIsavA~ doSa hai / upakaraNa Adi kI icchAse Avazyaka kriyA karanA anAlabdha nAmakA sattAIsavA~ doSa hai / grantha artha aura kAlake pramANake anusAra vandanA na karanA hIna nAmaka aThAIsavA~ doSa hai / vandanAko to thor3e hI samayameM karanA aura usakI cUlikArUpa AlocanA AdimeM bahuta samaya lagAnA uttaracUlikA nAmaka unatIsavA~ doSa hai // 109 // vandanA karanevAlA mUkakI taraha yadi mukhake hI bhItara pATha karatA hai, jo kisIko sunAI nahIM detA athavA jo vandanA karate hue huMkAra yA aMguli Adise saMketa karatA hai usake mUka nAmaka tIsavA~ doSa hotA hai / apanI AvAjase dUsaroMke zabdoM ko dabAkara jo jorase vandanA karatA hai usake dardura nAmaka ikatIsavA~ doSa hotA hai // 110 // vandanA karate samaya pAThako gAkara paMcamasvarase par3hanA sulalita nAmaka battIsavA~ doSa hai / nirjarAke abhilASIko isa prakArake doSoMse rahita bandanA karanI cAhie / athavA yahA~ 'iti' zabda prakAravAcI hai / ataH kriyAkANDa Adi meM kahe gaye isa prakArake anya vandanAdoSa bhI tyAgane caahie| jaise zirako nIcA karake yA U~cA karake vandanA karanA, mastaka ke 1. 'darpuro' iti samyak pratibhAti / tathA ca ' mUgaM ca daduraM cApi' iti mUlAcAre 7 / 110 / Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya 633 haThAt karmavidhApanam // 108 // upadhyAptyA - upakaraNAdilAbhena / hInaM mAtrAhInatvAt / cUlA cireNa - vandanAM stokakAlena kRtvA taccUlikAbhUtasyAlocanAdermahatA kAlena karaNam // 109 // mUkaH - mUkAkhyo doSaH // 110 // gItyA - paJcamAdisvareNa / iti prakArArtho'yam / tenaivaM prakArAH kriyAkANDAdyuktAH / zironAI monAmamRrvoparikarabhramaNagurvAdiragrato bhUtvA pAThoccAraNAdayo'pi tyAjyAH // 111 // athaikAdazabhiH zlokaiH kAyotsargadoSAn dvAtriMzataM vyAcaSTekAyotsargamalo'styeka mutkSipyAGghri varAzvavat / tiSThato'zvo marutalatAvaccalato latA // 112 // stambhaH stambhAdyavaSTabhya paTTakaH paTTakAdikam / Aruhya mAlo mAlAdi mUrdhnAlambyopari sthitiH // 113 // zRGkhalAbaddhavat pAdau kRtvA zRGkhalitaM sthitiH / guhyaM karAbhyAmAvRtya zavarIvacchavaryapi // 114 // lambitaM namanaM mUrdhnastasyottaritamunnamaH / unnamayya sthitirvakSaH stanadAvatstanonnatiH // 115 // Upara donoM hAthoM ko ghumAnA, guruse Age hokara pAThakA uccAraNa karanA aadi| aise sabhI doSa tyAgane yogya haiM / / 111 // vizeSArtha - mUlAcArameM antima doSakA nAma cululita hai / saMskRta TIkAkArane isakA saMskRtarUpa curulita kiyA hai aura likhA hai - eka pradezameM sthita hokara hAthoMko mukulita karake tathA ghumAkara jo sabakI vandanA karatA hai athavA jo paMcama Adi svarase vandanA karatA hai usake curulita doSa hotA hai // 111 // Age gyAraha zlokoMse kAyotsargake battIsa doSa kahate haiM jaise uttama ghor3A eka pairase pRthvIko na chUtA huA khar3A hotA hai usa taraha eka paira Uparako uThAkara khar3e honA kAyotsargakA ghoTaka nAmaka prathama doSa hai / tathA jo vAyuse kampita latAkI taraha aMgoMko calAtA huA kAyotsarga karatA hai usake latA nAmaka dUsarA doSa hotA hai // 112 // stambha, dIvAra AdikA sahArA lekara kAyotsargase khar3e honA stambha nAmakA tIsarA doSa hai| paTA aura caTAI Adipara khar3e hokara kAyotsarga karanA paTTaka nAmaka caturtha doSa hai / sirake Upara mAlA, rassI AdikA sahArA lekara kAyotsarga karanA mAlA nAmaka pA~cavA~ doSa hai // 113 // pairoMko sA~kalase ba~dhe hue kI taraha karake kAyotsargase khar3e honA zrRMkhalita nAmaka chaThA doSa hai| bhIlanIkI taraha donoM hAthoMse guhya pradezako DhA~kakara kAyotsarga karanA zabarI nAmaka sAtavA~ doSa hai // 114 // vizeSArtha -- mUlAcAra ( 7 171 ) kI saMskRta TIkA meM bhIlanIkI taraha donoM jaMghAoMse jaghana bhAgako dabAkara kAyotsarga karaneko zabarI doSa kahA hai / kintu amitagatizrAvakA - cAra meM donoM hAthoMse jaghana bhAgako DhA~kate hue khar3e honeko zabarI doSa kahA hai / - yathA 'karAbhyAM jaghanAcchAdaH kirAtayuvateriva' - 8 90 / / 114 / / sirako nIcA karake kAyotsarga karanA lambita nAmaka AThavA~ doSa hai / sirako Upara 80 3 6 9 12 Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ B 634 dharmAmRta (anagAra ) vAyaso vAyasasyeva tiryagIkSA khalonitam / khalInArtAzvavaddantaghRSTayordhvAdhazcalacchiraH // 116 // grIvAM prasAryAvasthAnaM yugAtaMgavavadyugaH / muSTi kapitthavad baddhvA kapitthaH zIrSakampanam // 197 // ziraHprakampitaM saMjJA mukhanAsAvikArataH / mUkavanmUkitAkhyaH syAdaGgulIgaNanAGgulI // 118 // kSepa bhrUvikAraH syAd ghUrNanaM madirArtavat / unmatta UrdhvaM nayanaM zirodherbahudhApyadhaH // 119 // niSThIvanaM vapusparzo nyUnatvaM digavekSaNam / mAyAprApAsthitizcitrA vayopekSAvivarjanam // 120 // uThAkara kAyotsarga karanA uttarita nAmaka nauvA~ doSa hai / zizuko stana pilAnevAlI strIkI taraha chAtIko Upara uThAkara kAyotsarga karanA stanonnati nAmaka dasavA~ doSa hai // 115 // vizeSArtha - mUlAcArakI (7/171 ) saMskRta TIkAmeM kAyotsarga karate hue apane stanoMpara dRSTi rakhanA stanadRSTi nAmaka doSa kahA hai / kintu amitagati zrAvakAcAra meM ( 8/91 ) Upara kI taraha hI kahA hai ||115|| kAyotsarga meM sthita hokara kauekI taraha tirache dekhanA vAyasa nAmaka gyArahavA~ doSa hai / tathA lagAma se pIr3ita ghor3e kI taraha dA~ta kaTakaTAte hue sirako Upara-nIce karanA khalInita nAmaka bArahavA~ doSa hai // 116 // vizeSArtha- - vAyasa kaueko kahate haiM aura khalIna lagAmako kahate haiM / juse pIr3ita baila kI taraha garadanako lambI karake kAyotsargase sthita honA yuga nAmaka terahavA~ doSa hai / kaithakI taraha muTThI karake kAyotsargase khar3e honA kapittha nAmaka caudahavA~ doSa hai / kAyotsargase sthita hokara sira hilAnA ziraprakampita nAmaka pandrahavA~ doSa hai / kAyotsargase sthita hokara gU~gekI taraha mukha, nAkako vikRta karanA mUka nAmaka solahavA~ doSa hai / kAyotsarga se sthita hokara a~gulIpara gaNanA karanA a~gulI nAmaka satarahavA~ doSa hai / / 117-118 / / * kAyotsarga se sthira hokara bhrukuTiyoMko nacAnA bhUkSepa nAmaka aThArahavA~ doSa hai 1 zarAbIkI taraha ghUmate hue kAyotsarga karanA ghUrNana nAmaka unnIsavA~ doSa hai / garadanako aneka prakAra se U~cA uThAnA Urdhvanayana nAmaka bIsavA~ doSa hai / garadanako aneka prakArase namonA adhonayana nAmaka ikkIsavA~ doSa hai // 119 // 1 kAyotsarga se sthita hokara thUkanA, khakhAranA Adi niSThIvana nAmaka bAIsavA~ doSa hai | zarIrakA sparza karanA vapusparza nAmaka teIsavA~ doSa hai / pramANase kama karanA nyUnatA nAmaka caubIsavA~ doSa hai / dizAoMkI ora tAkanA digavekSaNa nAmaka pacIsavA~ doSa hai / mAyAcArako liye hue vicitra rUpa se kAyotsarga karanA jise dekhakara Azcarya ho yaha chabbIsavA~ doSa hai / vRddhAvasthAke kAraNa kAyotsargaM chor3a denA sattAIsavA~ doSa hai // 120 // Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 635 aSTama adhyAya vyAkSepAsaktacittatvaM kaalaapekssaavytikrmH| lobhAkulatvaM mUDhatvaM pApakarmaikasargatA // 12 // yojyeti yatnAd dvAtriMzaddoSamuktA tanUtsRtiH / sA hi muktyaGgasaddhyAnazuddhaya zuddhaiva saMmatA // 122 // ghoTakAkhyaH / calataH-kampamAnasya // 112 // stambhAdi / Adizabdena kuDyAdi // 113 // shbrii| doSanAmedam // 114 // unnamaH-unnamanam / innantAdala / stanadAvat-zizoH stanadAyinyAH striyA yathA 6 // 115 // dantaghRSTyA -dantakaTakaTAyanena saha // 116 // yugArtagavavat-skandhArUDhayugasya balIvardasya yathA // 117 / / a / doSanAmedam // 118 // apyadhaH--adhastAdapi grIvAyA nayanam / etau grIvovanayanaM grIvAdhonayanaM ceti dvau doSau // 119 // niSThIvanamityAdi / atra uttaratra ca saMjJA eva lakSaNAni spaSTatvAt 1 // 120 // mUDhatvaM-kRtyAkRtyAvivecakatvam / ekasargaH-utkRSTotsAhaH // 121 / / zuddhaiva / uktaM ca 'sadoSA na phalaM datte nirdossaayaastnuutsRteH| ki kUTaM kurute kArya svarNa satyasya jAtucit // ' [ ] // 122 // athotthitotthitAdibhedabhinnAyAzcaturvidhAyAstanUtsRteriSTAniSTaphalatvaM lakSayati sA ca dvayoSTA sdhyaanaadusthitsyotthitotthitaa| upaviSTotthitA copaviSTasyAnyAnyathA dvayI // 123 // cittakA idhara-udhara honA aTThAIsavA~ doSa hai| samayakI apekSAse kAyotsargake vividha aMzoM meM kamI karanA unatIsavA~ doSa hai| kAyotsarga karate samaya lobhavaza Akula honA tIsavA~ doSa hai / kRtya-akRtyakA vicAra na karanA mUr3hatA nAmaka ikatIsavA~ doSa hai / pApake kAryoMmeM utkRSTa utsAha honA battIsavA~ doSa hai // 121 // vizeSArtha-mUlAcArameM kAyotsargake doSoMkI saMkhyA kaNThokta nahIM batalAyI hai / dasoM dizAoMke avalokanako dasa doSoMmeM lenese saMkhyA yadyapi pUrI ho jAtI hai| amitagati zrAvakAcAra (8188-98) meM unakI saMkhyA battIsa ginAyI hai| antake kucha doSa pranthakArane zrAvakAcArake anusAra kahe haiN| mUlAcArameM to unake sambandhameM kahA hai-dhIra puruSa duHkhoMke vinAzake lie kapaTarahita, vizeSasahita, apanI zakti aura avasthAke anurUpa kAyotsarga karate haiM // 121 // - isa prakAra mumukSuko prayatnapUrvaka battIsa doSoMse rahita kAyotsarga karanA cAhie / kyoMki muktike kAraNa dharmadhyAna aura zukladhyAnakI siddhike lie zuddha kAyotsarga hI AcAryoMko mAnya hai // 122 / / / kAyotsargake utthitotthita Adi cAra bheda haiM, unake iSTa aura aniSTa phalako batalAte haiM dharmadhyAna aura zukladhyAnako lekara kAyotsargake do bheda AcAryoMko mAnya haiN| khar3e hokara dhyAna karanevAleke kAyotsargako utthitosthita kahate haiM aura baiThakara dhyAna karanevAleke kAyotsargako upaviSTotthita kahate haiN| isake viparIta Arta-raudradhyAnako lekara 1. "NivakUDaM savisesaM valANurUvaM vayANurUvaM ca / kAosaggaM dhIrA karaMti dukkhakkhayaTThAe // '-(7-174) Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 dharmAmRta ( anagAra ) utthitasya-uddhIbhUtasya / anyetyAdi / upaviSTasyotthitasya cArtarodracintanalakSaNAdAnAdupaviSTopaviSTA ca utthitopaviSTA ca dvayI tanatsatiraniSTAniSTaphalatvAdityarthaH / uktaM ca 'tyAgo dehamamatvasya tanUtsRtirudAhRtA / upaviSTopaviSTAdivibhedena caturvidhA / / ArtaraudradvayaM yasyAmupaviSTena cintyate / upaviSTopaviSTAkhyA kathyate sA tanUtsRtiH / / dharmyazukladvayaM yasyAmupaviSTena cintyte| upaviSTotthitAM santastAM vadanti tanUtsRtim // ArtaraudradvayaM yasyAmutthitena vidhIyate / tAmutthitopaviSTAkhyAM nigadanti mahAdhiyaH / / dhayaMzukladvayaM yasyAmutthitena vidhIyate / utthitotthitanAmAnaM tAM bhASante vipazcitaH / / ' [ ami. zrA. 8.57-61 ] // 123 / / atha kAyamamatvAparityAgino'nazanavratasyApi mumukSoH svepTasiddhipratibandhaM darzayatikAyotsarga karanevAlA yadi baiThakara durdhyAna karatA hai to use upaviSTopaviSTa aura khar3e hokara durdhyAna karatA hai to use utthitopaviSTa kahate haiM // 123 // vizeSArtha-yahA~ zubha aura azubha dhyAnako lekara kAyotsargake cAra bheda kiye haiMutthitotthita, upaviSTotthita, utthitopaviSTa aura upvissttopvisstt| ina cAroMkA svarUpa mUlAcArameM isa prakAra kahA hai-'jo khar3e hokara dharmadhyAna aura zukladhyAnako dhyAtA hai usake isa kAyotsargako utthitotthita kahate haiN| utthitakA artha hai khar3A huaa| aisA samyagdhyAnI bAhya rUpase to khar3A hI hai antaraMga rUpase bhI khar3A hai ataH utthitotthita hai| jo khar3e hokara Ate aura raudradhyAnako dhyAtA hai usake kAyotsargako utthitopaviSTa kahate haiM kyoMki yadyapi vaha bAhya rUpase khar3A hai kintu antaraMgase to baiThA huA hI hai| jo baiThakara dharmadhyAna yA zukladhyAnako dhyAtA hai usake kAyotsargako upaviSTosthita kahate haiM kyoMki yadyapi vaha bAhya rUpase baiThA hai kintu antaraMgase khar3A hI hai| jo baiThakara Arta-raudradhyAnako dhyAtA hai usake kAyotsargako upaviSTopaviSTa kahate haiM kyoMki vaha antaraMga aura bAhya donoM hIse baiThA hai' // 123 // ____ Age kahate haiM ki zarIrase mamatva tyAge binA upavAsa karanepara bhI iSTa siddhi. nahIM hotI 1. 'dhamma sukkaM ca duve jjhAyadi jhANANi jo Thido sNto| eso kAosaggo iha udvidauTTido NAma // aTuM rudaM ca duve jhAyadi jhANANi jo Thido sNto| eso kAosaggo udvidaNiviTTido NAma / / dhamma sukkaM ca duve jhAyadi jhANANi jo NisaNNo du / eso kAosaggo uvaTTida uDhido NAma // aTTa rudaM ca duve jhAyadi jhANANi jo NisaNNo du / eso kAosaggo NisaNNidaNisaNNido NAma ||'-muulaacaar-7|177-180 / Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya 637 jIvahehamamatvasya jIvatyAzApyanAzuSaH jIvadAzasya saddhyAnavaidhuryAttatpadaM kutaH // 124 // apyanAzuSaH-anazanavratasyApi // 124 / / athAtIcAravizuddhaya kriyAvizeSasiddhaya vA yathoktakAlaM kAyotsarga kRtvA parato'pi zaktyA tatkaraNe na doSaH syAt / kiM tarhi / guNa eva bhavedityupadezArthamAha hRtvA'pi doSaM kRtvA'pi kRtyaM tiSThet tanUtsRtau / karmanirjaraNAdyayaM tapovRddhayai ca shktitH||125|| spaSTam // 125 // atha triyogazuddha kRtikarmaNyadhikAriNaM lakSayati yatra svAntamupAsya rUparasikaM pUtaM ca yogyAsanA ___dhapratyuktagurukramaM vapuranujyeSThoddhapAThaM vcH| tat kartu kRtikarma sajjatu jinopAstyotsukastAtvikaH karmajJAnasamuccayavyavasitaH sarvasaho niHspRhaH // 126 // upAsyAH-ArAdhyAH siddhAdayaH / pUtam / etena trayamapi vizeSTavyam / gurukramaH-dIkSAM jyeSThAnAM purAkriyAM kurvatAmAnupUrvyam / yogyAsanAdibhiraprayukto'nirAkRto'so yena tattathoktam / anujyeSThaudghapAThaM- 15 jyeSThAnukrameNa prazastoccAraNam / utsUka:-sotkaNThAbhilASaH / uktaM ca jisakA zarIrake prati mamatvabhAva vartamAna hai ataeva jisakI ihaloka sambandhI AzAe~ bhI jIvita haiM, vaha yadi anazana vrata bhI kare to use mokSa pada kaise mila sakatA hai kyoMki usake dharmadhyAna aura zukladhyAnakA abhAva hai // 124 // vizeSArtha-saccA mumukSu vahI hai jo saMsAra zarIra aura bhogoMse virakta hotA hai / ghara-bAra chor3akara sAdhubana jAnepara bhI yadi zarIrake prati Asakti hai to usakI sAMsArika abhilaassaaeN| miTI nahIM haiN| aisI avasthAmeM usakA anazana kevala kAyakleza hai| aise vyaktike dharmadhyAna sambhava nahIM hai taba use mokSakI prApti kaise ho sakatI hai ? // 124 // Age kahate haiM ki doSoMkI vizuddhike lie aura kriyA vizeSakI siddhike lie kAyotsargakA jitanA kAla kahA hai utane kAla taka kAyotsarga karaneke bAda bhI yadi kAyotsarga karatA hai to usameM koI doSa nahIM hai, balki lAbha hI hai doSoM ko dUra karaneke lie aura Avazyaka kRtyake lie kAyotsarga karaneke bAda bhI koMkI nirjarA tathA saMvarake lie aura tapakI vRddhike lie zaktike anusAra kAyotsarga karanA cAhie // 125 // Age mana-vacana-kAyase zuddha kRtikarmake adhikArIkA lakSaNa kahate haiM jisa kRtikarma meM mana ArAdhanIya siddha Adike svarUpa meM atizaya anurAgI honeke sAtha bizuddha bhAvoMse yukta hotA hai, zarIra bAhya zuddhike sAtha gurujanoMke dvArAkI jAnevAlI puraHkriyAke kramakA ullaMghana na karake apane yogya Asana sthAna Adiko liye hue hotA hai, tathA vacana varNa pada AdikI zuddhiko liye hue honeke sAtha jyeSTha janoMke anukramase prazasta uccAraNase yukta hotA hai, usa kRtikarmako karaneke lie vahI samartha hotA hai jo arhantakI upAsanAke lie utsuka ho, paramArthako samajhatA ho, zAstrokta kriyA aura AtmajJAna donoMmeM Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 dharmAmRta ( anagAra) 'sa vyAdheriva kalpatve vidRSTeriva locane / jAyate yasya saMtoSo jinavaktRvilokane / / parISahasahaH zAnto jinsuutrvishaardH| samyagdRSTiranAviSTo gurubhaktaH priyaMvadaH / / AvazyakamidaM dhIraH sarvakarmanisUdanam / samyak katu masau yogyo nAparasyAsti yogyatA // ' [ami. zrA. 8119-21] // 126 // atha mandamatisukhapratipattaye kramavaditi vizeSaNaM vivRNvannAha prepsuH siddhipathaM samAdhimupavizyAvedya pUjyaM kriyA mAnamyAdilayabhramajayazironAmaM paThitvA sthitH| sAmyaM tyaktatanujinAn samadRzaH smRtvAvanamya stavaM yuktvA sAmyavaduktabhaktirupavizyAlocayet sarvataH // 127 // utsAhayukta ho, parISada, upasarga Adiko saha sakatA ho tathA jise sAMsArika viSayoMkI abhilASA na ho // 126 / / __ vizeSArtha-kRtikarma karaneke yogya kauna hotA hai usameM kyA vizeSatAe~ honI cAhie isako yahA~ spaSTa kiyA hai / usakA mana, vacana, kAya pavitra honA cAhie / manakI pavitratAke lie pariNAmoMkA vizuddha honA Avazyaka hai| yadi manameM bhogAkAMkSA hai yA anya sAMsArika kaThinAIyoMko dUra karanekA abhiprAya hai to mana vizuddha nahIM ho sktaa| usake lie niSkAma bhAvanAse arhanta siddha Adi upAsanIya pavitra AtmAoMke svarUpameM manakA atyanta anurAgI honA cAhie / yaha anurAga tabhI hotA hai jaba sAMsArika viSayoMke prati virakti hotI hai| vacanakI zuddhike lie jo pATha par3hA jAye vaha zuddha par3hA jAnA cAhie, usameM akSara, pada AdikA uccAraNa zuddha ho, gurujanoMke sAtha par3hanA ho to apanA bar3appana prakaTa karanekI bhAvanA nahIM honI caahie| unakI jyeSThatAko rakhate hue hI dhIra-gambhIra rUpameM par3hanA caahie| zarIrakI zuddhike lie bAhya zuddhi to Avazyaka hai hI, sAtha hI apanese AyumeM, jJAna meM, AcArameM jo jyeSTha haiM unako uccasthAna dete hue hI apane yogya Asanapara baiThanA caahie| sAdhusaMghameM saba sAdhu milakara kRtikarma karate haiM usIko dRSTimeM rakhakara yaha kathana hai| ina tIna zuddhiyoMke sivAya kRtikarmakA adhikArI vahI hotA hai jisakI dRSTi kRtikarmake kevala bAhya rUpapara hI nahIM hotI kintu jo bAhya kriyAke sAtha AtmajJAnakI ora bhI saMlagna , hokara donoMkA hI saMgrahI hotA hai| isIlie use tAttvika honA cAhie, tattvako jAnanevAlA-samajhanevAlA honA cAhie kyoMki usake binA kore kriyAkANDase koI lAbha nahIM hai / jo aisA hotA hai vaha nispRhI to hotA hI hai| tathA kRtikarmake adhikArIko kRtikarma karate hue koI upasarga-parISaha Adi A jAve to use sahana karane kI kSamatA honI caahie| kaSTase vicalita honepara kRtikarma pUrA nahIM ho sktaa| jisa-kisI taraha Akula cittase pUrA bhI kiyA to vyartha hI kahA jAyegA // 126 / / ___Age mandabuddhi janoMko saralatAse jJAna karAneke lie kRtikarmakI kramavidhi batalAte haiM jo sAdhu yA zrAvaka mokSake upAyabhUta ratnatrayakI ekAgratArUpa samAdhiko prApta karanA cAhate haiM unheM isa prakAra kRtikarma karanA cAhie / sarvaprathama baiThakara pUjya guru Adise Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya 639 Avedya-caityabhaktikAyotsargakaromyahamityAdirUpeNa saprazrayaM vijJApya / Anamya sthitaHzarIrAvanatiM kRtvA punaruddhobhUtaH snnityrthH| AdityAdi-Arambhe samAtI cAvartatrayAnantaraprayuktamekaM zironamanaM yatretyarthaH / uktabhakti:-paThitavandanAkalpaH / Alocayet -'icchAmi bhaMte ceiyabhatti kAussaggo 3 kao tassAloceu' ityAdi prasiddhanigadamuccArayaMstadartha manasA vicintayet / sarvataH-sarvAsu bhaktiSu / // 127 // atha samyak SaDAvazyakAnuSThAtuzcihnanirNayArthamAha zRNvan hRSyati tatkathAM dhanaravaM kekIva mUkaiDatAM tadgahe'Ggati tatra yasyati rase vAdIva nAskandati / krodhAdIn jinavanna vaidyapativad vyatyeti kAlakrama nindyaM jAtu kulInavanna kurute kartA SaDAvazyakam // 128 // tatkathAM-SaDAvazyakavArtAm / mUkaiDatAM-maunaM badhiratvaM ca / aGgati-gacchati / tadgarhesvayaM na garhate SaDAvazyakaM nApyanyena garghamANaM zRNotItyarthaH / ysyti--prytte| vaadii-dhaatuvaadii| 12 jinavat-kSINakaSAyo ythaa| kartA-sAdhutvena kurvANaH / uktaM ca 'tatkathAzravaNAnando nindAzravaNavarjanam / alubdhatvamanAlasyaM nindyakarmavyapohanam // kAlakramAvyudAsitvamupazAntatvamArjavam / vijJeyAnIti cihnAni SaDAvazyakakAriNaH // ' [ ] // 128 // savinaya namaskArapUrvaka nivedana karanA cAhie ki maiM caityabhakti kAyotsargako karatA huuN| phira khar3e hokara Adi aura anta meM tIna-tIna Avarta aura eka namaskArapUrvaka sAmAyika daNDakako par3he / arthAt sAmAyika daNDaka prArambha karanese pahale tIna Avarta pUrvaka eka namaskAra kare aura daNDaka samApta honepara bhI tIna AvartapUrvaka eka namaskAra kre| phira kAyotsargapUrvaka paMcaparameSThIkA smaraNa kare / phira sAmAyika daNDakakI taraha hI arthAt AdiantameM tIna-tIna Avarta aura eka namaskArapUrvaka 'thossAmi' ityAdi stavadaNDakako par3hakara vandanA pATha kre| phira baiThakara 'icchAmi bhaMte ceiyabhattikAussaggo kao tassa AloceaM' ityAdi par3hakara AlocanA kare // 127 // samyak rItise chaha AvazyakoMko karanevAleke cihnoMko batalAte haiM jaise mayUra meghake zabdako sunakara nAcane lagatA hai vaise hI chaha AvazyakoMkA pAlaka bhI chaha AvazyakoMkI carcA-vArtA sunakara Anandita hotA hai| yadi koI unakI nindA karatA hai to gUMgA-baharA ho jAtA hai arthAt na to vaha svayaM chaha AvazyakoMkI nindA karatA hai aura yadi dUsarA koI karatA hai to use sunatA bhI nahIM hai| tathA jase dhAtuvAdI pAremeM yatnazIla rahatA hai vaise hI vaha chaha AvazyakoMmeM sAvadhAna rahatA hai| tathA jaise kSINa kaSAya, krodha Adi nahIM karatA vaise hI vaha bhI krodha Adi nahIM krtaa| tathA jaise vaidya rogI aura nirogIke prati vaidyaka zAstrameM kahe gaye kAla aura kramakA ullaMghana nahIM karatA vaise hI chaha AvazyakoMkA pAlaka bhI zAstrokta kAla aura vidhi kA ullaMghana nahIM krtaa| tathA jaise kulIna puruSa kabhI bhI nindanIya kArya nahIM karatA vaise hI chaha AvazyakoMkA pAlaka bhI loka aura Agamake viruddha kArya nahIM karatA / / 128 // Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 dharmAmRta ( anagAra ) atha saMpUrNetaraSaDAvazyakasamyagvidhAne puruSasya niHzreyasAbhyudayaprApti phalatayopadizati samAhitamanA maunI vidhAyAvazyakAni naa| saMpUrNAni zivaM yAti sAvazeSANi vai divam // 129 // nA-dravyataH pumAneva / sAvazeSANi-katipayAni hInAni ca azaktyapekSayaitat / yavaddhAH 'jaM sakkai taM kIrai jaM ca Na sakkai taM ca saddahaNaM / saddahamANo jIvo pAvai ajarAmaraTThANaM / ' [ ] vai-niyamena / uktaM ca 'sarvairAvazyakaiyuMkto siddho bhavati nizcitam / sAvazeSaistu saMyukto niyamAt svargago bhavet // ' [ ] // 129 / / atha SaDAvazyakakriyA iva sAmAnyA api kriyA nityaM sAdhunA kAryA ityupadizati AvazyakAni SaT paJca prmesstthinmskriyaaH| niHsahI cAsahI sAdhoH kriyAH kRtyAstrayodaza // 130 // spaSTam // 130 // atha bhAvato ahaMdAdinamaskArapaJcakasya phalamAha yo'rhatsiddhAcAryAdhyApakasAdhUna namaskarotyarthAt / prayatamatiH khalu so'khiladuHkhavimokSaM prayAtyacirAt // 131 // spaSTam // 13 // atha nisahyasahIprayogavidhimAha vasatyAdau vizet tatsthaM bhUtAdi nishiigiraa| ApRcchaya tasmAnirgacchettaM cApRcchyAsahIgirA // 132 // ApRcchaya-saMvAdya / uktaM ca 'vasatyAdisthabhUtAdimApRcchaya nishiigiraa| vasatyAdI vizettasmAnnigacchet so'sahIgirA / / ' [ ] // 132 // Age sampUrNa chaha AvazyakoMkA samyak pAlana karanevAleko mokSakI aura ekadeza pAlana karanevAleko abhyadayakI prAptirUpa phala batalAte haiM ____ ekAgracitta aura maunapUrvaka sAmAyika Adi sampUrNa AvazyakoMkA samyak rItise pAlana karanevAlA puruSa mokSa jAtA hai aura azakta honeke kAraNa kucha hI AvazyakoMkA samyak rItise pAlana karanevAlA mahardhika kalpavAsI deva hotA hai / / 129 / / Age kahate haiM ki sAdhuko chaha Avazyaka kriyAoM kI taraha sAmAnya kriyA bhI nitya karanI cAhie ___ chaha Avazyaka, pA~ca parameSThiyoMko namaskAra rUpa pA~ca, eka niHsahI aura eka AsahI ye teraha kriyAe~ sAdhuko karanI cAhie // 130 // bhAvapUrvaka arhanta Adi pA~cako namaskAra karanekA phala batalAte haiM jo prayatnazIla sAdhu yA zrAvaka arhanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhuko bhAva. pUrvaka namaskAra karatA hai vaha zIghra hI cAra gati sambandhI saba duHkhoMse chUTa jAtA hai / / 13 / / Age niHsahI aura asahIke prayogakI vidhi batalAte haiMmaTha, caityAlaya AdimeM rahanevAle bhUta, yakSa Adiko niHsahI zabdake dvArA pUchakara Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya 641 atha paramArthato nisahyasahyo lakSayati AtmanyAtmAsito yena tyaktvA vA''zAsya bhaavtH| nisahyasau sto'nyasya taduccAraNamAtrakam // 133 // AsitaH-sthApitaH / sito vA baddhaH / anyasya-bahirAtmanaH / AzAvatazca / uktaM ca 'svAtmanyAtmA sito yena niSiddho vA kaSAyataH / nisahI bhAvatastasya zabdo'nyasya hi kevalaH / / AzAM yastyaktavAn sAdharasahI tasya bhAvataH / tyaktAzA yena no tasya zabdoccAro hi kevalaH // ' [ athavA 'niSiddhacitto yastasya bhAvato'sti niSiddhikA / aniSiddhasya tu prAyaH zabdato'sti niSiddhikA / / AzayA vipramuktasya bhAvatostyAsikA mtaa| AzayA tvaviyuktasya zabda evAsti kevalam / / ' [ ] // 133 // atha prakRtamupasaMharannityanaimittikakRtikarmaprayoga niyamayannAha ityAvazyakaniryuktA upayukto yathAzrutam / / prayuJjIta niyogena nitynaimittikkriyaaH||134|| AvazyakaniryuktI-AvazyakAnAM niravazeSopAye / yathAzrutaM-kRtikarmazAstrasya guruparvakramAyAtopadezasya cAnatikrameNa / niyogena-niyamena / nityetyAdi-nityakriyAzca naimittikakriyAzceti vigRhya prathama- 18 kriyAzabdasya gatArthatvAdaprayogaH / iti bhadram // 134 // ityAzAdharadabdhAyAM dharmAmatapaJjikAyAM jJAnadIpikAparasaMjJAyAmaSTamo'dhyAyaH / atrAdhyAye granthapramANaM paJcasaptatyadhikAni SaTazatAni / aMkataH 675 / 21 praveza karanA cAhie aura 'AsahI' zabdake dvArA usase pUchakara hI vahA~se bAhara jAnA cAhie // 132 // Age paramArtha dRSTise nisahI aura AsahIkA artha batalAte haiM jisa sAdhune apane AtmAko apane AtmAmeM hI sthApita kiyA hai usake nizcayanayase nisahI hai| tathA jisane isa loka AdikI abhilASAoMko tyAga diyA hai usake nizcayanayase AsahI hai| kintu jo bahirAtmA hai aura jinheM isa loka Adi sambandhI AzAoMne gherA huA hai unakA nisahI aura AsahI kahanA to zabdakA uccAraNa mAtra karanA hai / / 133 // anta meM prakRta viSayakA upasaMhAra karate hue sAdhuoMko nitya aura naimittika kRtikarmako karane kI preraNA karate haiM ukta prakArase AvazyakoMke sampUrNa upAyoMmeM sAvadhAna sAdhuko kRtikarmakA kathana karanevAle zAstra tathA guruparamparAse prApta upadezake anusAra niyamase nitya aura naimittika kriyAoMko karanA cAhie // 134 // isa prakAra AzAdhara viracita svopajJa dharmAmRtake antargata anagAradharmAmRtakI bhavyakumudacandrikATIkA tathA jJAnadIpikA paMjikA anusAriNI hindI TIkAmeM Avazyaka niryukta nAmaka aSTama adhyAya samApta huaa| 81 Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha catuzcatvAriMzatA padyanityakriyAprayoga vidhau munimudyamayannAha - zuddhasvAtmopalambhAgrasAdhanAya samAdhaye / parikarma muniH kuryAt svAdhyAyAdikamanvaham // 1 // parikarma - yogyatotpAdanAya prAgvidheyamanuSThAnam // 1 // atha svAdhyAyapratiSThApana niSThApanayovidhimupadizati - svAdhyAyaM laghubhaktyAttaM zrutasUryorahanize / pUrve'pare'pi cArAdhya zrutasyaiva kSamApayet // 2 // laghubhaktyA - laghvI aJcalikAmAtra pATharUpA bhaktirvandanA / sA ca zrutasya yathA - ' - 'ahaMdvaktRprasUtam' 9 ityAdikA / evamAcAryAdInAmapi yathAvyavahAramasAvavaseyA / AttaM - gRhItaM pratiSThApitamityarthaH / aharnizedine rAtrau ca / pUrve'pare'pi - pUrvAparA pUrvarAtre'pararAtre cetyarthaH / etena gosargikAparAhnikaprAdoSikavairAtrikAzcatvAraH svAdhyAyA ityuktaM syAt / yathAha 'ekaH prAdoSiko rAtrI dvau ca gosargikastathA / svAdhyAyAH sAdhubhiH sArddha: kartavyAH santyatandritaiH / ' [ 12 navama adhyAya 1 Age cavAlIsa zlokoMke dvArA muniyoMko nitya kriyAke pAlanakI vidhimeM utsAhita karate haiM nirmala nija cidrUpakI prAptikA pradhAna kAraNa samAdhi hai / usa samAdhike lie yogyatA prApta karaneko muniko pratidina svAdhyAya Adi karanA cAhie || 1 || vizeSArtha - saMsArakA parityAga karake munipada dhAraNa karanekA ekamAtra uddeza zuddha svAtmAkI upalabdhi hai use hI mokSa kahate haiM / kahA bhI hai- 'siddhiH svAtmopalabdhiH / kintu usa nirmala cidrapakI prAptikA pradhAna kAraNa hai samAdhi / samAdhi kahate haiM AtmasvarUpameM apanI cittavRttikA nirodha / use yoga aura dhyAna bhI kahate haiM / saba orase manako. haTAkara svarUpameM lagAye vinA saccA dhyAna sambhava nahIM hai aura usake binA svarUpakI prApti sambhava nahIM hai / kintu vaisA dhyAna abhyAsa se hI sambhava hai / usa prakArakA dhyAna karanekIM yogyatA lAne ke lie pahale kucha Avazyaka kArya karane hote haiM / unhIMko kahate haiM ||1|| sabase prathama svAdhyAyake prArambha aura samApanakI vidhi kahate haiM svAdhyAyakA prArambha dina aura rAtrike pUrvabhAga aura aparabhAgameM laghu zruta bhakti aura laghu AcArya bhaktikA pATha karake karanA caahie| aura vidhipUrvaka karake laghu zruta bhaktipUrvaka samApta karanA cAhie ||2|| 1. bhiH sarve ka - bha. ku. ca / Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya 643 pradoSaH pratyAsanakAla: / pradoSo'parAhnastatra bhavaH prAdoSika aparAlika ityrthH| ArAdhya-vidhivad vidhAya / kSamApayet-lavyA zrutabhaktyA niSThApayedityarthaH // 2 // atha svAdhyAyAnAM grahaNa-kSamApaNa-kAleyattAnirUpaNArthamAha grAhyaH prage dvighaTikAdUvaM sa prAktatazca mdhyaahn| kSamyo'parAlapUrvApararAtreSvapi digeSeva // 3 / / grAhyaH-pratiSThApyaH / prage-prabhAte / dvighaTikAt-dvayoghaMTikayoH samAhAro vighaTikaM tasmAt / 6 prAka tataH-ghaTikAdvayAt pUrva, ghaTikAdvayone madhyAhna sampanne satItyarthaH / aparAlletyAdi-aparAhna ghaTikAdvayAdhikamadhyAhlAdUvaM pratiSThApyo ghaTikAdvayazeSe dinAnte nisstthaapyH| tathA ghaTikAdhike pradoSe grAhyo ghaTikAdvayahIne'rdharAtre niSThApyaH / tathA ghaTikAdvayAdhike'rdharAtre grAhyo dvighaTikAvazeSe nizAnte kSamya ityarthaH // 3 // atha svAdhyAyaM lakSayitvA vidhivattadvidhAnasya phalamAha sUtraM gaNadharAdyuktaM zrutaM tdvaacnaadyH| svAdhyAyaH sa kRtaH kAle muktyai dravyAvizuddhitaH // 4 // sUtramityAdi / uktaM ca 'suttaM gaNaharakathidaM taheva patteyabuddhakathidaM ca / sudakevaliNA kathidaM abhinnadasapuvikathidaM ca / / taM paDhidumasajjhAe Na ya kappadi viradi itthivggss| etto aNNo gaMtho kappadi paDhi, asajjhAe / ArAdhaNaNijjuttI maraNavibhattI asgghtthudiio| paccakkhANAvAsaya dhammakahAo ya erisao // ' [ mUlAcAra gA. 277-279] 8 vizeSArtha-AgamameM svAdhyAyake cAra samaya mAne haiM-pUrvAhna, aparAla, pUrva rAtri aura aprraatri| ina cAra kAloMmeM sAdhuko Alasya tyAgakara svAdhyAya karanA cAhie / svAdhyAyake prArambhameM laghu zruta bhakti aura laghu AcArya bhakti karanA caahie| aura samAptipara laghu zrutabhakti par3hanA cAhie // 2 // Age svAdhyAyake prArambha aura samAptike kAlakA pramANa batAte haiM prAtaHkAla sUryodayase do ghar3I dina car3hanepara svAdhyAya prArambha karanA cAhie arthAt tIsarI ghaDI zarU honepara svAdhyAya zurU karanA cAhie aura madhyAhnameM do ghaDI kAla zeSa rahanepara samApta kara denA cAhie / yahI upadeza aparAla, pUrvarAtri aura apararAtrike bhI sambandhameM jaannaa| arthAt aparAhna meM madhyAhnase do ghar3I kAla bItanepara svAdhyAya prArambha karanA cAhie aura dinakI samApti meM do ghar3I kAla zeSa rahanepara samApta karanA caahie| pUrvarAtrimeM dinakI samAptise do ghar3I kAla bItanepara svAdhyAya prArambha karanA cAhie aura ardharAtrimeM do ghar3I kAla zeSa rahanepara samApta karanA caahie| apararAtrimeM AdhI rAtase do ghar3I kAla bItanepara svAdhyAya prArambha karanA cAhie aura rAtri bItanemeM do ghar3I zeSa rahanepara samApta karanA cAhie // 3 // svAdhyAyakA lakSaNa aura vidhipUrvaka usake karanekA phala kahate haiM gaNadhara Adike dvArA racita zAstrako sUtra kahate haiN| usakI vAcanA, pRcchanA, anuprekSA, AmnAya aura dharmopadezako svAdhyAya kahate haiN| yogya kAlameM dravya AdikI zuddhipUrvaka kI gayI svAdhyAya karmakSayapUrvaka mokSake lie hotI hai // 4 // Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) dravyAdizuddhitaH-dravyAdizuddhayA hyadhItaM zAstraM karmakSayAya syAdanyathA karmabandhAyeti bhAvaH / atrAyamAgamaH 'disidAha ukkapaDaNaM vijjuvaukkA'saNidadhaNuyaM ca / duggaMdha saMjjhaduddiNa caMdagahA sUrarAhu juddhaM ca // kalahAdidhUmakedU dharaNIkaMpaM ca abbhagajjaM ca / icceyamAi bahugA sajjhAe vajjidA dosA // rudhirAdipUyamaMsaM dave khette sadahatthaparimANaM / kodhAdi saMkilesA bhAvavisohI paDhaNakAle // [ mUlAcAra gA. 274-276 ] davve-AtmazarIre parazarIre ca / sadahatthaparimANe-catasRSu dikSu hastazatacatuSTayamAtreNa rudhirAdIni vAnItyarthaH // 4 // vizeSArtha-mUlAcArameM svAdhyAyake kAlAdikA varNana isa prakAra kiyA hai-kisI utpAtase jaba dizAe~ Agake samAna lAlimAko liye hue hoM, AkAzase ulkApAta huA ho, bijalI camakatI ho, vajrapAta ho, ole girate hoM, indradhanuSa ugA ho, durgandha phailI ho, sandhyA ho, durdina-varSA hotI ho, candragrahaNa yA sUryagrahaNa ho, kalaha hotA ho, bhUcAla ho, megha garajate hoM, ityAdi bahuta-se doSoMmeM svAdhyAya nahIM karanA caahie| isa taraha kAlazuddhi honepara jo zAstra svAdhyAyake yogya haiM ve isa prakAra haiM-sarvajJake mukhase artha grahaNa karake gautama Adi gaNadharoMke dvArA racita dvAdazAMgako, pratyeka buddha zrutakevalI tathA abhinna dasa pUrviyoMke dvArA racitako sUtra kahate haiN| saMyamI strI-puruSoMko arthAt muni aura AryikAoMko asvAdhyAyakAlameM nahIM par3hanA cAhie / ina sUtra granthoMke sivAya jo anya AcAryaracita grantha haiM unheM asvAdhyAyakAlameM bhI par3ha sakate haiN| jaise bhagavatI ArAdhanA, jisameM cAroM ArAdhanAoMkA varNana hai, sataraha prakArake maraNakA kathana karanevA saMgraharUpa paMcasaMgraha Adi grantha, stutirUpa devAgama Adi stotra, AhAra AdikA yA sAvadya dravyoMke tyAgakA kathana karanevAle grantha, sAmAyika Adi chaha AvazyakoMke pratipAdaka grantha, dharmakathAvAle purANa carita Adi grantha, yA kArtikeyAnuprekSA-jaise granthoMko asvAdhyAyakAlameM bhI par3ha sakate haiN| zvetAmbarIya Agama, vyavahArasUtra, sthAnAMga AdimeM bhI svAdhyAya aura asvAdhyAyake ye hI niyama vistArase batalAye haiM jinheM abhidhAna rAjendrake sajjhAya aura asajjhAya zabdoMmeM dekhA jA sakatA hai / yathA-'No kappai NigaMthANa vA NiggaMthINa vA ca uhiM saMjhAhiM sajjhAyaM karettae taM jahA-paDhamAe, pacchimAe, majjhaNhe addharatto / kappaI ' NiggaMthANa vA NiggaMthINa vA caukkAlaM sajjhAyaM karettae-putvaNhe avaraNhe paose paccUse |-sthaa. 4 Tha. 2 u.| arthAt nirgranthoM aura nirgranthiyoMko cAroM sandhyAoM meM svAdhyAya nahIM karanA cAhie-prathama, antima, madhyAhna aura ardharAtri / tathA nirgranthoM aura nirgranthiyoMko cAra kAlameM svAdhyAya karanA cAhie-pUrvAhna, aparAhma, pradoSa aura pratyUSa (prabhAta ) / isI taraha sthAnAMga 10 meM ve dasa avasthAe~ batalAyI haiM jinameM svAdhyAya nahIM karanA cAhie / jaise candragrahaNa, sUryagrahaNa, ulkApAta, meghagarjana, bijalIkI camaka Adike samaya / stuti, dharmakathA Adiko sandhyAkAlameM bhI par3ha sakate haiN| uttarAdhyayana ( 26 / 12 ) meM kahA hai ki dinake cAra bhAga karake prathamameM svAdhyAya, dUsaremeM dhyAna, tIsaremeM bhikSAcaryA aura Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya 645 12 atha vinayAdhItazrutasya mAhAtmyamAha zrutaM vinayato'dhItaM pramAdAdapi vismRtam / pretyopatiSThate'nUnamAvahatyapi kevalam / / 5 / / pretya-bhavAntare / uktaM ca 'viNaeNa sudamadhIdaM jadi vi pamAdeNa hodi vissaridai / tamuavaDhAdi parabhave kevalaNANaM ca Avahadi / ' [ mUlAcAra gA. 286 ] // 5 // atha tattvAvabodhAdisAdhanaM vijJAnaM jinazAsana evAstItyupadizati tttvbodhmnorodhshreyoraagaatmshddhyH| maitrIdyotazca yena syustajjJAnaM jinazAsane // 6 // zreyorAgaH-zreyasi caaritre'nuraagH| AtmazuddhiH-Atmano jIvasya zuddhiH-rAgAdhucchittiH paricchittizca / tathA cAvAci 'jeNa taccaM vibujjhejja jeNa cittaM Nirujjhadi / jeNa attA visujjhejja taM gANaM jiNasAsaNe // jeNa rAgA virajjejja jeNa seesa rajjadi / jeNa mitti pabhAvejja taM gANaM jinnsaasnne||' [ mUlAcAra gA. 267-68] 15 cauthemeM svAdhyAya kare / isI taraha rAtrike cAra bhAga karake prathamameM svAdhyAya, dUsaremeM dhyAna, tIsaremeM zayana aura cauthemeM svAdhyAya karanA cAhie // 4 // vinayapUrvaka zrutake adhyayana karanekA mAhAtmya batAte haiM vinayapUrvaka par3hA huA zruta yadi pramAdavaza vismRta bhI ho jAtA hai to bhI janmAntara meM pUrAkA pUrA upasthita ho jAtA hai aura kevalajJAnako utpanna karatA hai / / 5 / / vizeSArtha kA vinayapUrvaka adhyayana vyartha nahIM jaataa| yadi vaha bhUla bhI jAye to usakA saMskAra janmAntarameM bhI rahatA hai| aura zrutajJAnakI bhAvanA hI kevalajJAnake rUpameM prakaTa hotI hai / usake binA kevalajJAna sambhava nahIM hai / / 5 / Age kahate haiM ki tattvabodha AdikA sAdhana vijJAna jinazAsanameM hI haiM jisake dvArA tattvakA bodha, manakA rodha, kalyANakArI cAritrameM anurAga, Atmazuddhi aura maitrIbhAvanAkA prakAza hotA hai vaha jJAna jinazAsanameM hI hai // 6 // vizeSArtha-tattva tIna prakArakA hotA hai-heya, upAdeya aura upekSaNIya / heyakAchor3ane yogyakA heya rUpase, upAdeyakA-grahaNa karane yogyakA upAdeya rUpase aura upekSA karane yogyakA upekSaNIya rUpase honevAle bodhako tattvabodha yA tattvajJAna kahate haiN| mana jisa samaya jyoM hI viSayoMkI ora jAve usI samaya use udhara jAnese rokaneko yA usa viSayakA hI tyAga kara deneko manorodha kahate haiN| kahA bhI hai_ 'yadyadaiva manasi sthitaM bhavet tattadaiva sahasA parityajet / ' arthAt jaise hI jo viSaya manameM ghule use tatkAla chor3a de| jJAnake bAda jIvakA kalyANakArI hai jJAnako AcaraNake rUpameM utaarnaa| use hI cAritra kahate haiN| usa kalyANakArI cAritrameM anurAgako arthAt tanmaya ho jAneko zreyorAga kahate haiN| jisameM 'maiM' isa prakArakA anupacarita pratyaya hotA hai vahI AtmA hai| usa AtmAse rAgAdiko dUra karanA Atmazuddhi hai| mitrake bhAvako maitrI kahate haiM arthAt dUsaroMko kisI bhI prakArakA duHkha na ho aisI bhAvanA maitrI hai| usa maitrIkA Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 646 dharmAmRta ( anagAra) atra pUrvasUtreNa samyaktvasahacAri jJAnamuttarasUtreNa ca cAritrasahacArijJAnaM sUtrakAreNopaNitamavaseyam // 6 // atha sAdhorapararAtre svAdhyAyapratiSThApananiSThApane pratikramaNavidhAnaM rAtriyoganiSThApanaM ca yathAkramamavazyakartavyatayopadizati klamaM niyamya kSaNayoganidrayA lAtaM nizIthe ghaTikAdvayAdhike / svAdhyAyamatyasya nizAdvinADikA zeSe pratikramya ca yogamutsRjet // 7 // klamaM-zarIraglAnim / niyamya-nivartya / kSaNayoganidrayA-yogaH zuddhacidrape yathAzakti cintAnirodhaH / yogo nidrava indriyAtmamanomarutsUkSmAvasthArUpatvAt / yogazcAsau nidrA ca yoganidrA / kSaNo'tra kAlAlpatvam / taccotkarSato ghaTikAcatuSTayamasvAdhyAyayogyam / kSaNabhAvinI yoganidrA kSaNayoganidrA tyaa| yadAhuH 'yamaniyamanitAntaH zAntabAhyAntarAtmA pariNamitasamAdhiH srvsttvaanukmpii| vihitahitamitAzIH klezajAlaM samUlaM dahati nihitanidro nizcitAdhyAtmasAraH / / ' [ AtmAnu., zlo. 225 ] buddhimAnoMke cittameM mahattva prakaTa karanA maitrIdyota hai| ye saba samyagjJAnake phala haiN| aisA samyagjJAna jinazAsanameM hI milatA hai| jina arthAt vItarAga sarvajJake dvArA pratipAdita anekAntAtmaka matameM usIko vijJAna kahate haiM jisakI pariNati ukta pA~ca rUpameM hotI hai| mUlAcArameM kahA hai-'jisase tattvakA-vastukI yathArthatAkA jAnanA hotA hai, jisase manakA vyApAra rokA jAtA hai arthAt manako apane vazameM kiyA jAtA hai aura jisase AtmAko vItarAga banAyA jAtA hai vahI jJAna jinazAsanameM pramANa hai| jisake dvArA jIva rAga, kAma, krodha Adise vimukha hotA hai, jisase apane kalyANameM lagatA hai aura jisase maitrI bhAvase prabhAvita hotA hai vahI jJAna jinazAsanameM pramANa hai // 6 // Age kahate haiM ki sAdhuko rAtrike pichale bhAgameM svAdhyAyakI sthApanA, phira samApti, phira pratikramaNa aura anta meM rAtriyogakA niSThApana ye kArya kramAnusAra aba cAhie - thor3e samayakI yoganidrAse zArIrika thakAnako dUra karake ardharAtrike bAda do ghar3I / bItanepara prArambha kI gayI svAdhyAyako jaba rAtrike bItanemeM do ghar3I bAkI hoM to samApta karake pratikramaNa kare, aura usake bAda rAtriyogako pUrNa kara de // 7 // vizeSArtha-sAdhu pratidina rAtrimeM rAtriyogako dhAraNa karate haiN| aura prAtaH honepara use samApta kara dete haiN| paM0 AzAdharajIne apanI TIkAmeM yogakA artha zuddhopayoga kiyA hai| arthAt rAtrimeM upayogakI zuddhatAke lie sAdhu rAtriyoga dhAraNa karate haiN| usa rAtriyogameM ve adhikase adhika cAra ghar3I sote haiM jo svAdhyAyake yogya nahIM haiM / arthAt ardharAtri honese pahalekI do ghar3I aura ardharAtri honeke bAdakI do ghar3I ina cAra ghaTikAoM meM sAdhu nidrA lekara apanI thakAna dUra karate haiN| unakI isa nidrAko yoganidrA kahA hai| yoga kahate haiM zuddha cidrUpameM yathAzakti cintAke nirodhko| nidrA bhI yogake tulya hai kyoMki nidrAmeM Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya 647 api ca 'svAdhyAyAd dhyAnamadhyAstAM dhyAnAt svAdhyAyamAmanet / dhyAnasvAdhyAyasaMpattyA paramAtmA prakAzate / / ' [ tattvAnu., zlo.] etadeva ca svayamapyanvAkhyaM siddhayaGkamahAkAvye, yathA 'paramasamayasArAbhyAsasAnandasarpat sahajamahasi sAyaM sve svayaM svaM viditvA / punarudayadavidyAvaibhavAH prANacAra sphuradaruNavibhUtA yogino yaM stuvanti / / ' lAtaM-gRhItam / nizIthe-ardharAtre // 7 // atha paramAgamavyAkhyAnAdhupayogasya lokottaraM mAhAtmyamupavarNayati kheda-saMjvara-saMmoha-vikSepAH kena cetsH| kSipyeran makSu jenI cennopayujyeta goH sudhA // 8 // saMjvaraH-saMtApaH / bAhyA apyAhaH 'klAntamapojjhati khedaM taptaM nirvAti budhyate mUDham / sthiratAmeti vyAkulamupayuktasubhASitaM cetaH // ' [ ] // 8 // atha pratikramaNamAhAtmyamanusaMdhatteindriya, AtmA, mana aura zvAsa sUkSma avasthA rUpa ho jAte haiN| nidrAkA yahI lakSaNa kahA hai-'indriyAtmamanomarutAM sUkSmAvasthA svApaH' / zayanase uThate hI sAdhu svAdhyAyameM laga jAte haiM aura jaba do ghar3I rAta bAkI rahatI haiM to svAdhyAya samApta karake kiye doSoMkI vizuddhike lie pratikramaNa karate haiN| usake bAda rAtriyoga samApta karate haiM / AcArya guNabhadrane isakA varNana karate hue likhA hai-jo yama aura niyamameM tatpara rahate haiM, jinakI AtmA vAhya viSayoMse nivRtta ho cukI hai, jo nizcala dhyAnameM nimagna rahate haiM, saba prANiyoMke prati dayAlu haiM, AgamameM vihita hita aura mita bhojana karate haiM, ataeva jinhoMne nidrAko dUra bhagA diyA hai, aura jinhoMne adhyAtmake sAra zuddha AtmasvarUpakA anubhava kiyA hai, aise muni kaSTa samUhako jar3amUla sahita naSTa kara dete haiM pUjya rAmasenajIne bhI kahA hai-muniko svAdhyAyase dhyAnakA abhyAsa karanA cAhie aura dhyAnase svAdhyAyako caritArtha karanA caahie| dhyAna aura svAdhyAyakIprAptise paramAtmA prakAzita hotA hai arthAt svAdhyAya aura dhyAna ye donoM parasparameM eka dUsareke sahAyaka haiN| aura ina donoMke sahayogase zuddha AtmAkI prApti hotI hai // 7 // Age paramAgamake vyAkhyAna AdimeM upayoga lagAnekA alaukika mAhAtmya kahate haiM yadi jina bhagavAnakI vANIrUpI amRtakA pAna tatkAla na kiyA jAye to cittakA kheda, santApa, ajJAna aura vyAkulatA kaise dUra ho sakate haiM ? arthAt inake dUra karanekA saphala upAya zAstrasvAdhyAya hI hai // 8 // Age pratikramaNakA mAhAtmya batalAte haiM1. viz2ambhA yo-bha. ku. ca. / Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 dharmAmRta (anagAra) dunivAra-pramAdAri-prayuktA dossvaahinii| pratikramaNadivyAstraprayogAvAzu nazyati // 9 // uktaM ca__ 'jIve pramAdajanitAH pracurAH pradoSA yasmAt pratikramaNataH pralayaM prayAnti / tasmAttadarthamamalaM munibodhanArthaM vakSye vicitrabhavakarmavizodhanArtham / / ' [ ] // 9 // atha pramAdasya mahimAnamudAharaNadvAreNa spaSTayati vyahAdavaiyAkaraNaH kilekaahaadkaarmuko| kSaNAdayogI bhavati svabhyAso'pi pramAdataH // 10 // kila-loke hyevaM zrUyate / akArmukI-adhAnuSkaH // 10 // atha pratikramaNAyA rAtriyoga-pratiSThApana-niSThApanayozva prayogavidhimabhidhatte bhaktyA siddha-pratikrAntivIradvidvAdazAhatAm / pratikrAmenmalaM yogaM yogibhaktyA bhajet tyajet // 11 // dvidvaadshaahNtH-cturviNshtitiirthkraaH| yoga-adya rAtrAvatra vasatyAM sthAtavyamiti niyamavizeSam / bhajet-pratiSThApayet / tyajet-niSThApayet / uktaM ca durnivAra pramAdarUpI zatruse prerita atIcAroMkI senA pratikramaNarUpI divya astrake prayogase zIghra naSTa ho jAtI hai // 9 // vizeSArtha-acche kAryoM meM utsAha na honeko pramAda kahate haiN| yaha pramAda zatruke samAna hai kyoMki jIvake svArtha usake kalyANake ghAtaka hai| jaba yaha pramAda dunivAra ho jAtA hai, use dUra karanA zakya nahIM rahatA taba isIkI preraNAse bratAdimeM doSoMkI bAr3ha A jAtI hai-atIcAroMkI senA ekatra ho jAtI hai| usakA saMhAra jinadevake dvArA arpita pratikramaNa rUpI astrase hI ho sakatA hai| pratikramaNa kahate hI haiM lage hue doSoMke dUra krneko| kahA hai kyoMki jIvameM pramAdase utpanna hue bahutase utkRSTa doSa pratikramaNase naSTa ho jAte haiN| isalie muniyoMke bodhake lie aura nAnA prakArake sAMsArika karmokI zuddhi ke lie pratikramaNa kahA hai // 9 // Age udAharaNake dvArA pramAda kI mahimA batalAte haiM lokameM aisI kahAvata hai ki pramAda karanese vyAkaraNazAstrameM acchA abhyAsa karane-' / vAlA bhI vaiyAkaraNa tIna dinameM avaiyAkaraNa ho jAtA hai arthAt kevala tIna dina vyAkaraNa- . kA abhyAsa na kare to saba bhUla jAtA hai| eka dinake abhyAsa na karanese dhanuSa calAnemeM . nipuNa dhanurdhArI nahIM rahatA, aura yogakA acchA abhyAsI yogI yadi pramAda kare to eka hI kSaNameM yogIse ayogI ho jAtA hai // 10 // __ Age pratikramaNa aura rAtriyogake sthApana aura samAptikI vidhi batalAte haiM siddhabhakti, pratikramaNabhakti, vIrabhakti aura caubIsa tIrthaMkarabhaktike dvArA atIcArako vizaddhi karanI caahie| aura 'maiM Aja rAtrimeM isa vasatikAmeM ThaharU~gA' isa rAtriyogako yogibhaktipUrvaka hI sthApita karanA cAhie aura yogibhaktipUrvaka hI samApta karanA cAhie // 11 // Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya 6492 'siddhnissedhikaaviir-jinbhktiprtikrme| yogibhaktiH punaH kAryA yogagrahaNamokSayoH // [ ] // 11 // atha sAdhUn prAbhAtikadevavandanAM prati protsAhayannAha yogidhyAnaikagamyaH paramavizadagvizvarUpaH sa tacca ___ svAntasthemnaiva sAdhyaM tadamalamatayastatpathadhyAnabIjam / cittasthairya vidhAtaM tadanavadhiguNagrAmagALAnurAgaM tatpUjAkarma karmacchiduramiti yathAsUtramAsUtrayantu // 12 // sa:-paramAgamaprasiddhaH / tadyathA 'kevlnnaanndivaayrkirnnklaavppnnaasiynnnnaanno| Navakevalalajhuggama sujaNiyaparamappavavaeso // asahAyaNANadaMsaNasahio idi kevalI hu jogeNa / jutto tti sajogijiNo aNAiNihaNArise utto||' [ go. jI., gA. 63-64] 12 vizeSArtha-pratikramaNa siddhabhakti Adi cAra bhaktipATha pUrvaka kiyA jAtA hai aura rAtriyogadhAraNa karate samaya yogibhakti kI jAtI hai / aura samApti bhI yogibhaktipUrvaka kI jAtI hai / / 1 / / Age sAdhuoMko prAtaHkAlIna devavandanAke lie utsAhita karate haiM 'jisake atyanta spaSTa kevalajJAnameM loka aura alokake padArtha pratibimbita hote haiM, vaha paramAtmA yogiyoMke ekamAtra dhyAnake dvArA hI prApta ho sakatA hai| aura yogiyoMkA vaha dhyAna cittakI sthiratA ke dvArA hI sAdhA jA sakatA hai| isalie nimala buddhivAle sAdhujana paramAtmapadakI prAptike upAyabhUta dharmadhyAna aura zukladhyAnake bIjarUpa cittakI sthiratAko karaneke lie jinendra ke ananta guNoM ke samUha meM dRr3ha bhaktiko liye hue Agamake anusAra usa pUjA karmako isalie kara kyoMki vaha mana-vacana-kAyakI kriyAkA nirodhaka honese jJAnAvaraNa Adi karmoMkA bhI ekadezase chedaka hotA hai|' vizeSArtha-jinendra bhagavAnkI vandanAko yA vinayako hI pUjA kahate haiN| sAdhugaNa bhAvapUjA hI karate haiN| bhAvapUjAkA lakSaNa isa prakAra hai-'samasta AtmAoMmeM pAye jAnevAle vizuddha jaina guNoMkA jinendradevake guNoMko atyanta zraddhA aura bhaktipUrvaka cintana karaneko bhAvapUjA kahate haiM // 12 // isa bhAvapUjAke dvArA paramAtmAke guNoMkA bhaktipUrvaka cintana karanese mana-vacanakAyakI kriyAkA nirodha hone ke sAtha citta sthira hotA hai aura cittake sthira honese hI sAdhu usa dharmadhyAna aura zukladhyAnako karane meM samartha hotA hai jisa ekatvavitarka avIcAra zukladhyAnake dvArA paramAtmAkA dhyAna karate hue svayaM paramAtmA bana jAtA hai| usa paramAtmAkA svarUpa isa prakAra kahA hai-'kevalajJAnarUpI sUryakI kiraNoMke samUhase jinakA ajJAnabhAva pUrI taraha naSTa ho gayA hai, aura nau kevalalabdhiyoMke prakaTa honese jinheM 'paramAtmA' nAma prApta ho gayA hai| unakA jJAna aura darzana AtmAke sivAya indriya Adi kisI bhI anyakI 1. 'vyApakAnAM vizuddhAnAM janAnAmanurAgataH / guNAnAM yadanudhyAnaM bhAvapUjeyamucyate // '[ 82 Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 dharmAmRta ( anagAra) tacca-yogidhyAnam / svAntasthemnA-manaHsthairyeNa / yathAha 'dhyAnasya ca punarmukhyo heturetaccatuSTayam / gurUpadezaH zraddhAnaM sadAbhyAsaH sthiraM mnH|| [ tattvAnu. zlo. 218 ] api ca 'yadviDhamAnaM bhuvanAntarAle dhatuM na zakyaM mnujaamrendraiH| tanmAnasaM yo vidadhAti vazyaM dhyAnaM sa dhIro vidadhAti vazyam // ' [ tatpatha:-paramAtmaprAptyupAyabhUtam / tatpUjAkarma-jinendravandanAm / karmachiduraM-karmaNAM jJAnAvaraNAdInAM manovAkkAyakriyANAM vA chidraM chedanazIlamekadezena tadapanetRtvAt / AsUtrayantu racayantu // 12 // atha traikAlikadevavandanAyAH prayogavidhimAha trisaMdhyaM vandane yunyjyaaccaitypnycgurustutii| priyabhakti bRhadbhaktiSvante doSavizuddhaye // 13 // trisndhymityaadi| yatpunarvRddhaparamparA vyavahAropalambhAt siddhacaityapaJcaguruzAntibhaktibhiryathAvasaraM bhagavantaM vandamAnA suvihitAcArA api dRzyante tatkevalaM bhaktipizAcIdurlalitamiva manyAmahe sUtrAtivartanAt / sUtre hi pUjAbhiSekamaGgala eva taccatuSTayamiSTam / tathA coktam 'caityapazcagurustutyA nityA sandhyAsu vndnaa| siddhabhaktyAdizAntyantA pUjAbhiSekamaGgale // [ sahAyatAse rahita hai isalie ve kevalI kahe jAte haiM aura yogase yukta honese sayogI kahe jAte haiN| isa taraha anAdinidhana AgamameM unheM sayogijina kahA hai|' ____sAdhugaNa inhIM paramAtmAke ananta jJAnAdi guNoMkI bhaktipUrvaka prAtaHkAla vandanA karate haiN| isa vandanAke dvArA ve apane mana-vacana-kAyako sthira karake apane cittako dhyAnake yogya banAte haiM aura phira dhyAnake dvArA svayaM paramAtmA bana jAte haiM / ataH sAdhuoMko bhI nitya devavandanA-bhAvapUjA avazya karanI caahie| dravyapUjAmeM Arambha hotA hai vaha unake lie niSiddha hai| unakA to mukhya kArya svAdhyAya aura dhyAna hI hai / svAdhyAyase jJAnakI prApti hotI hai aura jJAnakI sthiratAkA hI nAma dhyAna hai| tathA dhyAnakI sthiratAko hI samAdhi kahate haiN| yahI samAdhi sAdhukI sAdhanAkA lakSya hotI hai| isI samAdhise use vaha saba prApta ho sakatA hai jo vaha prApta karanA cAhatA hai / / 12 / / / traikAlika deva vandanAkI vidhi kahate haiM devavandanA karate hue sAdhuko tInoM sandhyAoMmeM caityavandanA aura paMcaguruvandanA karanI caahie| aura vandanAsambandhI doSoMkI yA rAgAdi doSoMkI vizuddhike lie vandanAke antameM bRhat bhaktiyoMmeM se samAdhibhakti karanI cAhie // 13 // vizeSArtha-paM. AzAdharajIne apanI TIkAmeM likhA hai ki AcArazAstrake anusAra AcArakA pAlana karanevAlA suvihitAcArI muni bhI vRddhaparamparAke vyavahArameM pAyA jAnese bhagavAnkI vandanA karate samaya siddhabhakti, caityabhakti, paMcagurubhakti aura zAntibhaktipUrvaka vandanA karate hue dekhe jAte haiM ise hama bhaktirUpI pizAcIkA durvilAsa hI mAnate haiM 1. 'jJAnameva sthirIbhUtaM dhyAnamityucyate budhaiH / ' 'dhyAnameva sthirIbhUtaM samAdhiriti kathyate / ' [ Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya 651 api ca jiNadevavaMdaNAe cediyabhattIya pNcgurubhttii| tathA ahiseyavaMdaNA siddhacediya paMcaguru saMti bhttiihiN|| priyabhakti-samAdhi bhakti / doSAH-vandanAticArA rAgAdayo vaa| uktaM ca UnAdhikyavizuddhayarthaM sarvatra priyabhaktikAH // 13 // atha kRtikarmaNaH SaDvidhatvamAcaSTe___ svAdhInatA parItistrayo niSadyA trivaarmaavrtaaH| dvAdaza catvAri zirAMsyevaM kRtikarma SoDheSTam / / 14 // parItistrayI-pradakSiNAstisra ityrthH| trayI niSadyA-AvRttyA trINyapavezanAni kriyAvijJApanacaityabhaktipaJcagurubhaktyanantarAlocanAviSayANi / trivAraM-caityapaJcagurusamAdhibhaktiSu tri:kAyotsargavidhAnAt / 12 zirAMsi-mUrdhAvanatayo vandanA pradhAnabhUtA vA arhatsiddhasAdhudharmAH / uktaM ca siddhAntasUtre 'AdAhiNaM padAhiNaM tikkhuttaM tiUNadaM cadussiraM / bArasAvattaM cedi / / ' [ SaDkhaNDA. pu. 13, pR. 88 ] // 14 // kyoMki isase AgamakI maryAdAkA atikramaNa hotA hai / AgamameM pUjA aura abhiSekamaMgalake samaya hI ye cAroM bhaktiyA~ kahI haiM-'jo tInoM sandhyAoMmeM nitya devavandanA kI jAtI hai vaha caityabhakti aura paMcagurubhaktipUrvaka kI jAtI hai| kintu pUjA aura abhiSekamaMgalameM siddhabhaktise lekara zAntibhakti paryanta cAra bhaktiyA~ kI jAtI haiN|' aura bhI kahA hai'jinadevakI vandanAmeM caityabhakti aura paMcagarubhakti kI jAtI hai| tathA abhiSeka vandanA, siddhabhakti, caityabhakti, paMcagurubhakti aura zAntibhaktipUrvaka hotI hai|' isase prakaTa hotA hai ki paM. AzAdharajIke samayameM zAstrAnukUla AcArakA pAlana karanevAle aise bhI muni the jo devavandanAmeM cAra bhaktiyA~ karate the| ise paM. AzAdharajIne bhaktirUpI pizAcIkA durvilAsa kahA hai| Ajake kucha muniyoMmeM to ye durvilAsa aura bhI bar3ha gayA hai, ve pratidina paMcAmRtAbhiSeka karAte haiN| Upara jo pUjA abhiSekameM cAra bhakti kahI haiM ve zrAvakoMkI dRSTise kahI haiN| zrAvakoMkA kRtikarma muniyoMse sarvathA bhinna nahIM thaa| cAritrasArameM kahA hai-Upara jo kriyA kahI haiM unheM yathAyogya jaghanya, madhyama aura utkRSTa zrAvakoMko aura muniyoMko karanI caahie| zAstravihita kRtikarma tyAgiyoMmeM bhI vismRta ho cukA hai| pUjAke antameM visarjanake nAmase jo zAntipATha par3hA jAtA hai yaha zAntibhakti hI hai // 13 // kRtikarmake chaha bheda kahate haiM pUrvAcAryoMne chaha prakArakA kRtikarma mAnA hai--svAdhInatA, parIti-pradakSiNA tIna, tIna niSadyA, bAraha Avarta, aura cAra zironati // 14 // vizeSArtha-vandanA karanevAlA svAdhIna honA cAhie / vandanAmeM tIna pradakSiNA tathA tIna niSadyA arthAt baiThanA tIna bAra hotA hai / kriyA vijJApanake anantara, caityabhaktike 1. 'evamuktAH kriyA yathAyogyaM jaghanyamadhyamottamazrAvakaiH saMyataizca karaNIyAH / ' Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 12 dharmAmRta (anagAra ) atha jinacaityavandanAyAH pracurapuNyAsravaNapUrvapuNyodayasphArIkaraNa prAktanapApavipAkApakarSaNApUrvapAtakasaMvaraNalakSaNAM phalacatuSTayoM pratipAdya sarvadA tatra trisandhyaM mumukSuvargamudyamayannAha - dRSTvAhaMtpratimAM tadAkRtimaraM smRtvA smaraMstadguNAn rAgocchedapuraHsarAnatirasAt puNyaM cinotyuccakaiH / tatpAkaM prathayatyadhaM krazayate pAkAd ruNadvayAzravat taccaityAnyakhilAni kalmaSamuSAM nityaM trizuddhayA stuyAt ||15|| 652 tadAkRti - arhamUrtim / tallakSaNaM yathA'zuddhasphaTikasaMkAzaM tejomUrtimayaM vapuH / jAyate kSINadoSasya saptadhAtuvivarjitam // ' [ ] araM - jhaTiti / arhatpratimAdarzanAntarameva / smarannityAdi / uktaM ca'vapureva tavAcaSTe bhagavan vItarAgatAm / na hi koTarasaMsthe'gnau tarurbhavati zAdvalaH // ' [ J aghamityAdi - pApapAkamalpI karotItyarthaH / ruNadvayAsravat - pApaM saMvRNotItyarthaH / kalmaSamuSAMghAticatuSTayalakSaNaM svapApamapahRtavatAm bandArubhavyajanAnAM vA duSkRtamapaharatAm // 15 // anantara aura paMca guru bhaktike anantara AlocanA karate samaya baiThanA hotA hai / kyoMki caityabhakti paMcagurubhakti aura samAdhibhaktimeM tIna kAyotsarga kiye jAte haiN| tathA eka kRtikarma meM bAraha Avarta aura cAra zironati hotI hai / inake sambandhameM pahale likha Aye haiM ||14|| Age jinacaityavandanAke cAra phala batalAkara usameM sarvadA tInoM sandhyAoMko pravRtta honekA mumukSu vargase Agraha karate haiM 1 arhantakI pratimAko dekhakara tatkAla arhantakI zarIrAkRtikA smaraNa hotA hai / usake sAtha hI bhakti udrekase arhanta bhagavAn ke vItarAgatA, sarvajJatA, hitopadezitA Adi guNoMkA smaraNa hotA hai / unake smaraNase sAtAvedanIya Adi puNya prakRtiyoMkA bahutAyata se bandha hotA hai, jo puNya prakRtiyA~ udayameM AnevAlI haiM unameM anubhAgakI vRddhi hotI hai, ba~dhe hue pApakarmoM meM sthiti anubhAgakI hAni hotI hai / navIna pApabandha rukatA hai / ataH jinhoMne apane cAra ghAtikarma rUpI pApako dUra kara diyA hai aura jo vandanA karanevAle bhavya jIvoM ke bhI pApako dUra karate haiM una una arhantoMkI kRtrima akRtrima pratimAoMkI mana, vacana, kAyakI zuddhipUrvaka nityavandanA karanI cAhie // 15 // 'vizeSArtha - jo cAra ghAtikarmoMko naSTa karake anantadarzana, anantajJAna, ananta sukha aura anantavIrya rUpa ananta catuSTayase sahita hote haiM unheM arhanta kahate haiM / anta pratimAko dekhate hI sabase prathama sAkSAt arhantake zarIrakA aura phira unake Atmika guNoMkA smaraNa AtA hai aura darzakakA mana Anandase gadgada aura zarIra romAMcita hotA hai / usake manakI aisI guNAnurAga dazA honese cAra kArya usakI antarAtmA meM hote haiM - prathama usake sAtizaya puNyakA bandha hotA hai, udayameM AnevAle pApake phalameM kamI hotI hai aura puNya meM vRddhi hotI hai, tathA navIna pApakarmoMkA Asrava nahIM hotaa| aisA honese hI vandanA karanevAleke kaSToMmeM kamI hotI hai, sAMsArika sukhameM vRddhi hotI hai, usake manoratha pUrNa hote haiM / ise hI ajJAnI kahate haiM ki bhagavAn ne hameM yaha diyA / kintu yadi vandanA karanevAlA bhAvapUrvaka vandanA nahIM karatA to ukta cAroM kArya na honese usake manoratha saphala nahIM hote / Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya 653 atha svAdhInatetyasyArtha vyatirekamukhena samarthayate nityaM nArakavaddInaH parAdhInastadeSa n| kramate laukike'pyarthe kimaGgAsminnalaukike // 16 // nitymityaadi| uktaM ca-ko narakaH prvshtaa|' iti / kramate-apratihataM pravartate utsahate vaa| laukike-lokavidite snAnabhojanAdI / yalloke 'parArthAnuSThAne zlathayati nRpaM svArthaparatA . parityaktasvArtho niyatamayathArthaH kSitipatiH / parArthazcet svArthAdabhimatataro hanta paravAn parAyattaH prIteH kathamiva rasaM vetti puruSaH // [ aGga-punaH / asmin-prakRte sarvajJArAdhane / / 16 // atha caturdazabhiH padyardevavandanAdikriyANAM prayogAnupUrvImupadeSTukAmaH prathamaM tAvad vyutsargAntakrama- 12 prakAzanAya paJcazlokImAcaSTe zrutadRSTayAtmani stutyaM pazyan gatvA jinAlayam / kRtadravyAdizuddhistaM pravizya nisahI girA // 17 // zrutadRSTyA-paramAgamacakSuSA / Atmani-vizvarUpe svacidrUpe / stutyaM-bhAvarUpamarhadAdi / 17 // caityaalokodydaanndglvaasspstriraantH| parItya darzanastotraM vandanAmudrayA paThan // 18 // taba ajJAnI bhagavAnko doSa detA hai, apaneko nahIM dekhtaa| bhagavAn to vItarAgI haiM / ve na kisIko kucha dete haiM na lete haiN| na ve stutise prasanna hote haiM aura na nindAse nArAja / svAmI samantabhadra ne kahA hai-'he nAtha ! Apa vItarAga haiM ataH Apako apanI pUjAse prayojana nahIM hai / aura vItadveSa haiM isalie nindAse prayojana nahIM hai| phira bhI Apake pavitra guNoMkA smaraNa hamAre cittako pApakI kAlimAse bacAve isI lie ApakI vandanA karate haiM // 15|| kRtikarmake prathama aMga svAdhInatAkA vyatireka mukhase samarthana karate haiM parAdhIna manuSya nArakIke samAna sadA dIna rahatA hai| isalie vaha laukika khAnapAna Adi kAryoMko karanemeM bhI be-roka pravRtta nahIM hotA, taba sarvajJakI ArAdhanA jaise alaukika kAryoMkI to bAta hI kyA hai ? // 16 // Age granthakAra caudaha zlokoMke dvArA devavandanA Adi kriyAoMko karanekA krama batalAnA cAhate haiN| ataH pahale pA~ca zlokoMke dvArA vyutsarga paryanta kriyAoMkA krama batalAte haiM ___AgamarUpI cakSuse apane AtmAmeM bhAvarUpa arhanta AdikA darzana karate hue jinAlayako jAve / vahA~ jAkara dravya kSetra kAla bhAvakI zuddhipUrvaka niHsahI zabdakA uccAraNa karate hue praveza kre| jinabimbake darzanase utpanna hue Anandase harSake A~sU bahAte hue 1. 'na pUjayA'rthastvayi vItarAge na nindayA nAtha vivAntavaire / tathApi tava puNya guNasmRtirnaH punAtu cittaM duritAJjanebhyaH ||'-svyNbhuu. stotra., 57 zlo. Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 15 dharmAmRta ( anagAra ) kRtveryApathasaMzuddhimAlocyAnamrakAGghridoH / natvA''zritya guroH kRtyaM paryasthogramaGgalam // 19 // uktvA''ttasAmyo vijJApya kriyAmutthAya vigraham / prahvIkRtya tribhramaikazirovinatipUrvakam // 20 // darzanastotraM-darzane bhagavadavalokanaviSaye darzanAya vA samyaktvAya darzanavadvA sAmAnyaviSayatvAt / 6 stotraM-stavanaM 'dRSTaM jinendrabhavanaM' ityAdi sAmAnyastavanajAtam // 18 // IryApathasaMzuddhi-aipithika doSavizuddhim / 'paDikkamAmi' ityAdidaNDakena kRtvaa| Alocya-'icchAmi' ityAdidaNDakena nindAgardIrUpAmAlocanAM kRtvaa| AnamrakAGgridoH-samantAt sAdhutvena namanmastakapAdahastam kriyAvizeSaNaM caitat / Azritya guroH kRtyam-gurodharmAcAryasya tadre devasyApyagre devavandanAM pratikramaNAdikaM vA kRtyamAzritya 'namo'stu devavandanAM kariSyAmi' ityAdirUpeNAGgIkRtya / agramaGgalaM-mukhyamaGgalaM jinendraguNastotraM 'siddha sampUrNabhavyArtham' ityAdirUpam // 19 / / AttasAmya:--'khammAmi savva jIvANaM' ityAdisUtroccAraNena pratipanna12 sAmAyikaH // 20 // muktAzuktyaGkitakaraH paThitvA sAmyadaNDakam / kRtvAvartatrayazironatI bhUyastanuM tyajet // 21 // bhUyaH-punaH, sAmyadaNDakapAThAnte'pItyarthaH // 21 // atha zlokadvayena vyutsargadhyAnavidhimupadizati jinendramudrayA gAthAM dhyAyet protiviksvre| hRtpaGkaje pravezyAntanirudhya manasA'nilam // 22 // pRthaga dvidvacekagAthAzacintAnte recayecchanaiH / navakRtvaH prayoktavaM dahatyaMhaH sudhIrmahat // 23 // tIna bAra namaskAra kare aura tIna pradakSiNA kre| phira vandanA mudrA pUrvaka jinadarzana sambandhI koI stotra pddh'e| phira 'paDikkamAmi' maiM pratikramaNa karatA hU~ ityAdi daNDakako par3hakara IryApatha zuddhi kare arthAt mArgameM calanese jo jIvoMkI virAdhanA huI hai usakI zuddhi kare, phira 'icchAmi' ityAdi daNDakake dvArA nindA gardArUpa AlocanA kre| phira mastaka, donoM hAtha, donoM paira ina pA~ca aMgoMko namra karake guruko namaskAra karake unake Age apane kRtyako svIkAra kare ki bhagavan ! maiM devavandanA karatA hU~ yA pratikramaNa karatA huuN| yadi guru dUra hoM to jinadevake Age ukta kArya svIkAra karanA caahie| phira paryakAsanase baiThakara jinendra ke guNoMkA stavana par3hakara 'khambhAbhi savva jIvANaM' maiM saba jIvoMko kSamA karatA hU~ . ityAdi par3hakara sAmyabhAva dhAraNa karanA caahie| phira vandanA kriyAkA jJApana karake khar3e hokara zarIrako namra karake donoM hAthoMkI muktAzukti mudrA banAkara tIna Avarta aura eka namaskAra pUrvaka sAmAyika daNDaka par3hanA caahie| sAmAyika daNDakake pATha samApti para punaH tIna Avarta aura eka namaskAra ( donoM hAtha mudrApUrvaka mastakase lagAkara ) karanA caahie| isake bAda zarIrase mamatva tyAga rUpa kAyotsarga karanA cAhie // 17-21 // Age do ilokoMke dvArA kAyotsargameM dhyAnakI vidhi batalAte haiM kAyotsargameM Anandase vikasanazIla hRdayarUpI kamala meM manake sAtha prANavAyukA praveza karAkara aura use vahA~ rokakara jinamudrAke dvArA 'NamoarahaMtANaM' ityAdi gAthAkA dhyAna kre| tathA gAthAke do-do aura eka aMzakA alaga-alaga cintana karake anta meM Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya manasA / sahArthe karaNe vA tRtIyA // 22 // dvItyAdi-gAthAyA dvAvaMzI 'Namo arahatANaM NamosiddhANami'ti / punIM 'Namo AyariyANaM, Namo uvajjhAyANaM' iti / ekastvaMzo 'Namo loe savvasAhaNaM' iti / yathAha 'zanaiH zanaiH mano'jasraM vitandraH saha vaayunaa| pravizya hRdayAmbhoje kaNikAyAM niyantrayet / / vikalpA na prasUyante viSayAzA nivrtte| antaHsphurati vijJAnaM tatra citte sthirIkRte / / ' [ jJAnArNava 26 / 50-51 ] 'sthirIbhavanti cetAMsi prANAyAmAvalambinAma / jagadvRttaM ca niHzeSaM pratyakSamiva jAyate // ' | jJAnArNava 26 / 54 ] 'smaragaralamanovijayaM samastarogakSayaM vapuH sthairyam / pavanapracAracaturaH karoti yogI na sandehaH // [ api ca 'dopakkhabhuA diTThI aMtamuhI sivasarUva saMlINA / maNapavaNakkhavihUNA sahajAvatthA sa NAyavvA / / jattha gayA sA diTThI tattha maNaM tattha saMThiya pavaNaM / maNavayaNubhae sunnaM tahiM ca jaM phurai taM brahma // [ ] // 23 // vAyuko dhIre-dhIre bAhara nikAle / isa prakAra antardRSTi saMyamI nau bAra prANAyAma karake bar3e-se-bar3e pApako bhasma kara detA hai / / 22-23 // _ vizeSArtha-dhyAnakI siddhi aura cittakI sthiratAke lie prANAyAma prazaMsanIya hai| usake tIna bheda haiM-pUraka, kumbhaka aura recaka / tAluke chidrase bAraha aMgula taka zvAsa dvArA vAyuko khIMcakara zarIrake bhItara pUraNa karaneko pUraka kahate haiN| usa pUraka pavanako nAbhikamalameM sthira karake ghar3ekI taraha bharaneko kumbhaka kahate haiN| aura usa rokI huI vAyako dhIre-dhIre bar3e yatnase bAhara nikAlaneko recaka kahate haiN| pUrA NamokAra mantra eka gAthA rUpa hai| usake tIna aMza karake kAyotsargake samaya cintana karanA caahie| Namo arahatANaM Namo siddhANaM' ke sAtha prANavAyuko andara lejAkara usakA cintana kare aura cintanake antameM vAyu dhIre-dhIre bAhara nikAle / phira 'Namo AiriyANaM' 'Namo uvajjhAyANaM' ke sAtha prANavAyuko andara lejAkara hRdaya kamalameM inakA cintana kare aura cintanake antameM dhIredhIre vAyu bAhara nikAle / phira 'Namo loe savva sAhUrNa' ke sAtha prANa vAyu andara le jAve aura cintanake antameM dhIre-dhIre bAhara nikAle / isa vidhise 27 svAsocchvAsoMmeM nau bAra namaskAra mantrakA cintana karanese pApakA vidhvaMsa hotA hai| kahA bhI hai-'nirAlasI dhyAtAko dhIre-dhIre vAyuke sAtha manako nirantara hRdaya rUpI kamalakI karNikAmeM praveza karAkara rokanA caahie| vahA~ citta sthira honepara saMkalpa-vikalpa utpanna nahIM hote, viSayoMkI AzA dara hotI hai aura antaraMgameM jJAnakA sphuraNa hotA hai| jo prANAyAma karate haiM unake citta sthira ho jAte haiM aura samasta jagatkA vRttAnta pratyakSa jaisA dIkhatA hai| jo yogI vAyuke saMcArameM catura hotA hai arthAt prANAyAmameM nipuNa hotA hai vaha kAmarUpI viSa para 1. -Nalae bha. ku. ca. / Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta (anagAra) athAzaktAna pratyupAMzu vAcanikaM paJcanamaskArajapamanujJAya tasya mAnasikasya ca puNyaprasUtAvantaramabhidhatte vAcA'pyupAMza vyutsarge kAryo japyaH sa vAcikaH / puNyaM zataguNaM caittaH sahasraguNamAvahet // 24 // vAcApi-apizabdo'saktAn pratyanujJAM dyotayati / upAMzu-yathA'nyo na zRNoti, svasamakSamevetyarthaH / 6 japyaH-sarvenasAmapadhvaMkSI paJcanamaskArajapa ityarthaH / zataguNaM-daNDakoccAraNAdeH sakAzAt / yathAha 'vacasA vA manasA vA kAryo japyaH samAhitasvAntaH / zataguNamAdye puNyaM sahasraguNitaM dvitIye tu||' [ soma. upA., 602 zlo. ] punarapyAha "vidhiyajJAjjapayajJo viziSTo dazabhirguNaiH / upAMzuH syAcchataguNaH sAhasro mAnasaH smRtaH // ' [ manusmRti 2 / 85 ] // 24 // atha paJcanamaskAramAhAtmyaM zraddhAnoddIpanArthamanuvadati aparAjitamantro ve sarvavighnavinAzanaH / maGgaleSu ca sarveSu prathamaM maGgalaM mataH // 25 // spaSTam // 25 // manake dvArA vijaya prApta karatA hai, usake samasta roga naSTa ho jAte haiM, aura zarIra sthira ho jAtA hai, isameM koI sandeha nahIM hai / / 22-23 // jo ukta prakArase paMcanamaskAramantrakA dhyAna karane meM asamartha haiM unheM vAcanika japa karanekI anujJA dete hue donoMse hone vAle puNyabandhameM antara batAte haiM jo sAdhu ukta prANAyAma karanemeM asamartha haiM unheM kAyotsargameM dUsarA na suna sake isa prakAra vacanake dvArA bhI paMca namaskAramantrakA japa karanA caahie| kintu daNDaka Adike pAThase jitane puNyakA saMcaya hotA hai usakI apekSA yadyapi vAcika jApase sauguNA puNya hotA hai tathApi mAnasika japa karanese hajAra guNA puNya hotA hai // 24 // vizeSArtha-AcArya somadevane bhI vAcanika japase mAnasika japakA kaI guNA adhika phala kahA hai / yathA-'sthiracittavAloMko vacanase yA manase japa karanA caahie| kintu pahalemeM sauguNA puNya hotA hai to dUsaremeM hajAra guNA puNya hotA hai|' namahArAjakA bhI yahI mata hai| yathA-'vidhiyajJase japayajJa dasaganA viziSTa hotA hai| kintu japayajJa bhI yadi vacanase kiyA jAye to saugunA aura manase kiyA jAye to hajAra gunA viziSTa mAnA gayA hai // 24 // Age mumukSujanoMke zraddhAnako bar3hAneke lie paMcanamaskAra mantrakA mAhAtmya batalAte haiM yaha paMcanamaskAra mantra spaSTa hI saba vighnoMko naSTa karanevAlA hai aura saba maMgaloMmeM mukhya maMgala mAnA hai / / 25 / / vizeSArtha-maMgala zabdake do artha hote haiM-'ma' malako jo gAlana karatA hai-dUra karatA hai use maMgala kahate haiN| aura maMga arthAt sukha aura usake kAraNa puNyako jo lAtA hai use maMgala kahate haiN| ye donoM artha paMcanamaskAra mantrameM ghaTita hote haiN| usase pApakA Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya 657 athaikaikasyApi parameSThino vinayakarmaNi lokottaraM mahimAnamAvedayati neSTaM vihantaM zubhabhAvabhagnarasaprakarSaH prabhurantarAyaH / tatkAmacAreNa gunnaanuraagaannutyaadirissttaarthkRdrhdaadeH||26|| rasavipAkaH // 26 // vinAza bhI hotA hai aura puNyakA saMcaya bhI hotA hai| kahA hai-yaha paMcanamaskAra saba pApoMko nAza karanevAlA hai aura saba maMgaloMmeM mukhya maMgala hai| zvetAmbarIya laghu navakAra phalameM ise jaina zAsanakA sAra aura caudaha pUrvokA uddhAra kahA hai-jo jinazAsanakA sAra hai aura caudaha pUrvokA uddhAra rUpa hai aisA navakAra mantra jisake manameM hai saMsAra usakA kyA kara sakatA hai ? aura bhI usImeM kahA hai-yaha kAla anAdi hai, jIva anAdi hai, jinadharma anAdi hai| tabhIse ve saba isa namaskAra mantrako par3hate haiM / jo koI bhI karma phalase mukta hokara mokSako gaye, jAte haiM aura jAyeMge, ve saba namaskAra mantrake prabhAvase hI jAnane cAhie // 25 // Age eka-eka parameSThIkI bhI vinaya karanekA alaukika mAhAtmya batalAte haiM antarAya karmakI iSTako ghAtanekI zakti jaba zubha pariNAmoMke dvArA naSTa kara dI jAtI hai to vaha vAMchita vastukI prAptimeM vighna DAlane meM asamartha ho jAtA hai| isalie guNoMmeM anurAgavaza kartA apanI icchAnusAra arhanta, siddha AdikA jo stavana, namaskAra Adi karatA hai usase icchita prayojanakI siddhi hotI hai / / 26 / / vizeSArtha-jaba ahanta Adi stutise prasanna nahIM hote aura nindAse nArAja nahIM hote taba unake stavana Adi karanese manuSyoMke icchita kArya kaise pUre ho jAte haiM yaha jijJAsA honA svAbhAvika hai / usIke samAdhAnake lie kahate haiM ki manuSyake prayatna karanepara bhI jo usake manovAMchita kArya pUrNa nahIM hote isameM usa manuSyake dvArA pUrva meM bA~dhe gaye antarAya karmakA tIvra anubhAgabandha rukAvaTa DAlatA hai| paMcaparameSThImeM-se kisIke bhI guNoMmeM zraddhA karake jo kartA stavanAdi karatA hai usase honevAle zubha pariNAmoMse pUrvabaddha antarAya karmake tIvra anubhAgameM mandatA AtI hai| usake kAraNa antarAya karmakI zakti kSINa honese kartAkA manoratha parNa ho jAtA hai| nAsamajha samajha lete haiM ki bhagavAnane hamArA manoratha pUrNa kiyaa| yadi kartAkA antarAya karma tIvra ho aura kartA vizuddha bhAvoMse ArAdhanA na kare to kAryameM saphalatA nahIM miltii| nAsamajha isakA doSa bhagavAnko dete haiM aura apane pariNAmoMko nahIM dekhate / granthakAra kahate haiM ki arhanta AdikA stavana, pUjana Adi unake guNoM meM anurAgavaza hI kiyA jAnA cAhie / tabhI kArya meM saphalatA milatI hai| kevala apane matalabase stavana Adi karanese saccA lAbha nahIM hotA // 26 // 1. "jiNasAsaNassa sAro caudasa punvANa jo smuddhaaro| jassa maNe navakAro saMsAro tassa kiM kuNai ? // ' 2. 'eso aNAi kAlo aNAi jIvo aNAi jiNadhammo / taiyA vi te paDhaMtA esucciya jiNaNamukkAraM // je keI gayA mokkhaM gacchaMti ya ke vi kmmphlmukkaa| te savve vi ya jANasu jiNaNavakArappabhAveNa ||'-lghunvkaarphl 16-17 gaa.| 83 Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 658 12 dharmAmRta (anagAra ) atha kAyotsargAnantaraM kRtyaM zlokadvayenAha - caturviMzatitIrtha karANAm ||27|| Alocya - 'icchAmi bhaMte ceiyabhattikAusaggo kao' ityAdinA pUrvavat / AnamrakAGghridorityarthaH / 9 udbhaH caityabhaktivadatra pradakSiNAnabhyupagamAt / tathA -- tena vijJApya kriyAmityAdi prabandhoktena prakAreNa / svasya dhyAyet -- AtmadhyAnaM vidadhyAdityarthaH // 28 // athAtmadhyAnamantareNa kenacinmokSo na syAdityupadizatinAtmadhyAnAdvinA kiMcitmumukSoH karmahISTakRt / kiMtvastra parikarmeva syAt kuNThasyAtatAyinI // 29 // iSTakRt - mokSasAdhakam / AtatAyini - hantumudyate zatro / procya prAgvattataH sAmyasvAminAM stotradaNDakam / vandanAmudrayA stutvA caityAni tripradakSiNam // 27 // Alocya pUrvavatpaJcagurUn nutvA sthitastathA / samAdhi bhaktyA'stamalaH svasya dhyAyed yathAbalam // 28 // prAgvat -- vigrahamityAdyuktavidhinA / sAmyasvAminAM - sAmAyika prayoktRNAM isa prakAra kAyotsarga takakI kriyAoMko batAkara usake pazcAt ke kAryako do zlokoMse kahate haiM caityabhakti aura kAyotsarga karanepara pahale zarIrako namra karake Adi jo vidhi kahI hai usIke anusAra sAmAyikake prayoktA caubIsa tIrthaMkaroMkI bhakti meM tanmaya hokara 'thossAmi' ityAdi stotradaNDakako par3hakara tIna pradakSiNApUrvaka vandanA mudrAse jinapratimAkA stavana kare | phira pahale kI taraha paMcAMga namaskAra karake khar3e hokara 'icchAmi bhaMte paMcagurubhattikAosaggo kao tassa AloceDa' he bhagavan, maiMne paMcagurubhaktipUrvaka kAyotsarga kiyA, maiM usakI AlocanA karanA cAhatA hU~, ityAdi bolakara AlocanA kare / phira kriyAkI vijJApanA Adi karake vandanAmudrApUrvaka paMcaparameSThIko namaskAra karake samAdhi bhaktike dvArA vandanA sambandhI atIcAroMko dUra kare / phira yathAzakti atmadhyAna kare / / 27-28 / / Age kahate haiM ki AtmadhyAnake binA kisIko bhI mokSa nahIM hotA AtmadhyAnake binA mokSake icchuka sAdhukI koI bhI kriyA mokSa kI sAdhaka nahIM ho sktii| phira bhI mumukSu jo AtmadhyAnako chor3akara anya kriyAe~ karatA hai vaha usI taraha hai jaise mArane ke lie tatpara zatruke viSaya meM AlasI manuSya zAstrAbhyAsa karatA hai ||29|| vizeSArtha - mokSakA sAdhaka to AtmadhyAna hI hai / aisI sthiti meM yaha prazna honA svAbhAvika hai ki jaba AtmadhyAna hI mokSakA sAdhaka hai to mumukSuko AtmadhyAna hI karanA cAhie vandanA bhakti Adi kriyAoMkI kyA AvazyakatA hai ? isakA uttara yaha hai ki AtmadhyAnase pahale sumukSuko usake abhyAsake lie cittako ekAgra karane ke lie bAhya kriyAe~ karanI hotI haiM / sAdhu aura gRhastha ke lie SaT karma Avazyaka batalAye haiM vaha isI dRSTi se Avazyaka batalAye haiM / ve sAdhuko nirudyamI yA AlasI nahIM hone dete / Aja aise bhI mumukSu haiM jo kriyAkANDa vyartha samajhakara na to AtmasAdhanA hI karate haiM na kriyAkarma hI karate / aura aise bhI mumukSu sAdhu haiM jo AtmAkI bAta bhI nahIM karate aura zrAvakocita kriyAkANDameM hI pha~se rahate haiN| ye donoM hI prakArake mumukSu paramArthase mumukSu nahIM haiM / amRta Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya 659 uktaM ca 'magnAH karmanayAvalambanaparA jJAnaM na jAnanti yat magnA jJAnanayaiSiNo'pi yadatisvacchandamandodyamAH / / vizvasyopari te taranti satataM jJAnaM bhavantaH svayaM ye kurvanti na karma jAtu na vazaM yAnti pramAdasya ca // ' -[ samaya. kalaza 111, zlo. ]||29 // 1 atha samAdhimahimno'zakyastavanatvamabhidhatte yaH sUte paramAnandaM bhUrbhuvaH svarbhajAmapi / kAmyaM samAdhiH kastasya kSamo mAhAtmyavarNane // 30 // bhUrbhuvaH svarbhujAM-adhomadhyorvalokayatInAm // 30 // atha prAbhAtikadevavandanAnantarakaraNIyAmAcAryAdivandanAmupadizati lacyA siddhagaNistutyA gaNI vandyo gavAsanAt / saiddhAnto'ntaHzrutastutyA tathAnyastantuti vinA // 31 // gavAsanAt-gavAsane upavizya / saiddhAnta:-siddhAntavid gaNI / anta:zrutastutyA-antamadhye kRtA zrutastutiryasyAH siddhagaNistuteH ladhvIbhiH siddhazrutAcAryabhaktibhistisRbhirityarthaH / tathetyAdiAcAryA- 15 candrAcAryane kahA hai-jo karmanayake avalambanameM tatpara haiM, usake pakSapAtI haiM ve bhI DUbate haiM / jo jJAnako to jAnate nahIM aura jJAnake pakSapAtI haiM, kriyAkANDako chor3a svacchanda ho svarUpake viSayameM AlasI haiM ve bhI DUbate haiN| kintu jo svayaM nirantara jJAnarUpa hue karmako to nahIM karate aura pramAdake bhI vaza nahIM hote, ve saba lokake Upara tairate haiN| . jo jJAnasvarUpa AtmAko to jAnate bhI nahIM aura vyavahAra darzana, jJAna, cAritrarUpa kriyAkANDake ADambarako hI mokSakA kAraNa jAna usImeM lage rahate haiM unheM karmanayAvalambI kahate haiM ve saMsAra-samudra meM DUbate haiN| tathA jo AtmAke yathArtha svarUpako to jAnate nahIM aura usake pakSapAtavaza vyavahAra darzana, jJAna, cAritrako nirathaka jAnakara chor3a baiThate haiM aise jJAnanayake pakSapAtI bhI DUbate haiM; kyoMki ve bAhya kriyAko chor3akara svecchAcArI ho jAte haiM aura svarUpake viSayameM AlasI rahate haiN| kintu jo pakSapAtakA abhiprAya chor3akara nirantara jJAnarUpameM pravRti karate haiM, karmakANDa nahIM karate, kintu jabataka jJAnarUpa AtmAmeM ramanA zakya nahIM hotA tabataka azubha karmako chor3a svarUpake sAdhanarUpa zubha kriyAmeM pravRtti karate haiM, ve karmoM kA nAza karake saMsArase mukta ho lokake zikharapara virAjamAna hote haiM / / 29|| Age kahate haiM ki samAdhikI mahimA kahanA azakya hai jo samAdhi adholoka, madhyaloka aura svargalokake svAmiyoMke lie bhI cAhane yogya parama Anandako detI hai, usa samAdhikA mAhAtmya varNana karane meM kauna samartha hai ? arthAt koI bhI samartha nahIM hai // 30 // . Age prAtaHkAlIna devavandanAke pazcAt AcArya AdikI vandanA karanekA upadeza dete haiM sAdhuko gavAsanase baiThakara laghusiddhabhakti aura laghu AcAryabhaktise AcAryakI vandanA karanI caahie| yadi AcArya siddhAntake jJAtA hoM to laghusiddhabhakti, zrutabhakti Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 12 15 18 660 dharmAmRta (anagAra ) danyo yatirAcAryabhakti vinA laghusiddhabhaktyA vandyaH / sa eva ca saiddhAnto laghusiddhazrutabhaktibhyAM vandya ityarthaH / uktaM ca 'siddhabhaktyA bRhatsAdhuvaMndyate laghu sAdhunA / lavyA siddhazrutastutyA saiddhAntaH prapraNamyate // siddhAcAryalaghustutyA vandyate sAdhubhirgaMNI / siddhazrutagaNistutyA laghvyA siddhAntavidgaNI // ' [ atha dharmAcAryaparyupAsti mAhAtmyaM stuvannAha - yatpAdacchAyamucchidya sadyo janmapathaklamam / STa nirvRtisudhAM sUriH sevyo na kena saH // 32 // vaSTi - bhRzaM punaHpunarvA varSati / nirvRtiH - kRtakRtyatAsantoSaH // 32 // atha jyeSThayativandanAnubhAvaM bhAvayati---" asnanyasAmAnyaguNAH prINamti jagadaJjasA / tAnmahanmahataH sAdhUnihAmutra mahIyate // 33 // mahan - pUjayan / mahataH - dIkSA jyeSThAnindrAdipUjyAnvA / mahIyate -- pUjyo bhavati // 33 // atha prAbhAtikakRtyottarakaraNIyamAha pravRttyaivaM dinAdau dve nADyau yAvadyathAbalam / madhyAhnaM yAvat svAdhyAyamAvahet // 34 // ] // 31 // spaSTam // 34 // atha niSThApita svAdhyAyasya muneH pratipannopavAsasyAsvAdhyAyakAle karaNIyamupadizati - aura AcArya bhakti se unakI vandanA karanI caahie| tathA AcArya se anya sAdhuoMkI vandanA AcArya bhaktike binA siddha bhaktise karanI caahie| kintu yadi sAdhu siddhAntake vettA hoM to siddhabhakti aura zrutabhaktipUrvaka unakI vandanA karanI cAhie ||31|| Age dharmAcAryakI upAsanAke mAhAtmyakI prazaMsA karate haiM jinake caraNoM kA Azraya tatkAla hI saMsAramArga kI thakAnako dUra karake nirvRtirUpI amRtakI bArambAra varSA karatA hai, una AcAryakI sevA kauna nahIM karegA arthAt sabhI mumukSuoM ke dvArA ve sevanIya haiM ||32|| apane se jyeSTha sAdhuoMkI vandanAke mAhAtmyako batAte haiM dUsaroMse asAdhAraNa guNoMse yukta jo sAdhu paramArthase jagatko santRpta karate haiM una dIkSAmeM jyeSTha athavA indrAdike dvArA pUjya sAdhuoMkI pUjA karanevAlA isa loka aura paraloka meM pUjya hotA hai ||33|| Age prAtaHkAlIna kRtyake bAdakI kriyA batAte haiM ukta prakAra se prabhAtase do ghar3I paryanta devavandanA Adi karake, do ghar3I kama madhyAhnakAla taka yathAzakti svAdhyAya karanA cAhie ||34|| svAdhyAya kara cukane para yadi munikA upavAsa ho to usa asvAdhyAyakAla meM muniko kyA karanA cAhie, yaha batAte haiM Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya tato devagurU stutvA dhyAnaM vArAdhanAdi vaa| zAstraM japaM vA'svAdhyAyakAle'bhyasedupoSitaH // 3 // spaSTam // 35 // athApratipannopavAsasya bhikSormadhyAhna kRtyamAha prANayAtrAcikIrSAyAM pratyAkhya na vA niSThApya vidhivad bhuktvA bhUyaH pratiSThayet // 36 / / prANayAtrAcikIrSAyAM-bhojanakaraNecchAyAM jAtAyAm / niSThApya-pUrvadine pratipannaM kssmyitvaa| pratiSThayet-pratyAkhyAnamupoSitaM vA yathAsAmarthyamAtmani sthApayet // 36 // atha pratyAkhyAnAdiniSThApanapratiSThApayostatpratiSThApanAnantaramAcAryavandanAyAzca prayogavidhimAhaheyaM laghvyA siddhabhaktyAzanAdau pratyAkhyAnAdyAzu caadeymnte| sUrau tAdRga yogibhaktyagrayA tad grAhyaM vandyaH sUribhaktyA sa laghvyA // 37 // AdeyaM-lavyA siddhabhaktyA pratiSThApyam / AcAryA sannidhAvidam / ante-prakramAd bhojanasyaiva / suuro-aacaarysmiipe| tAdagyogibhaktyagrayA-laghuyogibhaktyadhikayA lahavyA siddhbhktyaa| uktaM ca 'siddhabhaktyopavAsazca pratyAkhyAnaM ca mucyate / laghvyaiva bhojanasyAdau bhojanAnte ca gRhyate // siddhayogilaghubhaktyA pratyAkhyAnAdi gRhyte| 18 laghvyA tu sUribhaktyaiva sUrirvandyo'tha sAdhunA // ' [ 1 // 37 // upavAsa karanevAle sAdhuko pUrvAddhakAlakI svAdhyAya samApta honepara asvAdhyAyake samayameM deva aura gurukI vandanA karake yA to dhyAna karanA cAhie, yA cAra ArAdhanAoMkA athavA anya kisI zAstrakA abhyAsa karanA cAhie, yA paMcanamaskAra mantrakA japa karanA cAhie // 35|| upavAsa na karanevAle sAdhuko madhyAhnakAlameM kyA karanA cAhie, yaha batAte haiM yadi bhojana karanekI icchA ho to pahale dina jo pratyAkhyAna yA upavAsa grahaNa kiyA thA usakI dhiparvaka kSamApaNA karake zAstrokta vidhAnake anasAra bhojana kre| aura bhojana karane ke pazcAta punaH apanI zaktike anasAra pratyAkhyAna yA upavAsa grahaNa kare / / 36 / / Age pratyAkhyAna AdikI samApti aura punaH pratyAkhyAna Adi grahaNa karanekI tathA pratyAkhyAna Adi grahaNa karane ke anantara AcAryavandanA karane kI vidhi kahate haiM pahale dina jo pratyAkhyAna yA upavAsa grahaNa kiyA thA, bhojanake prArambhameM laghu siddhabhaktipUrvaka usakI niSThApanA yA samApti karake hI sAdhuko bhojana karanA cAhie aura bhojanake samApta hote hI laghu siddhabhaktipUrvaka punaH pratyAkhyAna yA upavAsa grahaNa karanA caahie| kintu yadi AcArya pAsameM na hoM tabhI sAdhuko svayaM pratyAkhyAna Adi grahaNa karanA cAhie / AcAryake honepara unake sammukha laghu AcArya bhaktike dvArA vandanA karake phira laghu siddha bhakti aura laghu yogi bhakti bolakara pratyAkhyAna Adi grahaNa karanA cAhie // 37 // Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 662 dharmAmRta ( anagAra) atha sadyaH pratyAkhyAnAgrahaNe doSamalpakAlamapi tadgrahaNe ca guNaM darzayati pratyAkhyAnaM vinA daivAt kSINAyuH syAda virAdhakaH / tadalpakAlamapyalpamapyarthapRthu caNDavat // 38 // arthapRthu-phalena bahu bhavati / caNDavat-caNDanAmno mAtaGgasya / carmavaravAnirmAtuH kSaNaM mAMsamAtranivRttasya ythaa| uktaM ca 'caNDo'vantiSu mAtaGgaH kila maaNsnivRttitH| apyalpakAlabhAvinyAH prapede yakSamukhyatAm // ' [ soma. upA., 313 zlo. ] // 38 // atha pratyAkhyAnAdigrahaNAnantarakaraNIyaM daivasikapratikramaNAdividhimAha pratikramyAtha gocAradoSaM nADIdvayAdhike / madhyAhna prAlvavRtte svAdhyAyaM vidhivad bhajet // 39 // bhojanake anantara tatkAla hI pratyAkhyAna grahaNa na karanepara doSa aura thor3I derake lie bhI usake grahaNa karane meM lAbha batalAte haiM pratyAkhyAnake binA pUrva meM baddha Ayukarmake vaza yadi Ayu kSINa ho jAye arthAt maraNa ho jAye to vaha sAdhu ratnatrayakA ArAdhaka nahIM rhtaa| tathA thor3e bhI samayake lie thor3A bhI pratyAkhyAna caNDa nAmaka cANDAlakI taraha bahuta phaladAyaka hotA hai // 38 // vizeSArtha-binA tyAgake sevana na karanemeM aura tyAgapUrvaka sevana na karane meM AkAza-pAtAlakA antara hai| yadyapi sAdhuke mUlaguNoMmeM hI eka bAra bhojana nirdhArita hai| phira bhI sAdhu pratidina bhojana karaneke anantara tatkAla dUsare dina takake lie cAroM prakArake AhArakA tyAga kara dete haiN| isase do lAbha haiM-eka to tyAga kara denese mana bhojanakI ora nahIM jAtA, vaha ba~dha jAtA hai| dUsare yadi kadAcit sAdhukA maraNa ho jAye to sadgati hotI hai anyathA sAdha ratnatrayakA ArAdhaka nahIM mAnA jaataa| ataH thoDI derake lie thoDA sA bhI tyAga phaladAyaka hotA hai| jaise ujjainImeM caNDa nAmaka cANDAla thaa| vaha camar3ekI rassI bATatA thA aura eka ora zarAba rakha letA thA dUsarI ora mAMsa / jaba rassI bATate hue zarAbake pAsa AtA to zarAba pItA aura mAMsake pAsa pahu~catA to mAMsa khaataa| eka dina AkAzamArgase muni pdhaare| usa dina usakI zarAbameM AkAzase viSaile jantuke giranese zarAba jaharIlI ho gayI thii| caNDane munirAjase vrata grahaNa karanA cAhA to mahArAjane usase kahA ki jitanI dera tuma mAMsase zarAbake pAsa aura zarAbase mAMsake pAsa jAte ho utanI derake lie zarAba aura mAMsakA tyAga kara do| usane aisA hI kiyA aura rassI baTate hae jaba vaha mAMsake pAsa paha~cA to usane mAMsa khAyA aura jabataka punaH lauTakara mAMsake pAsa na Ave tabatakake lie mAMsakA tyAga kara diyaa| jaise hI vaha zarAbake pAsa pahu~cA aura usane jaharIlI zarAba pI usakA maraNa ho gayA aura vaha marakara yakSoMkA mukhiyA huaa| kahA hai-'avanti dezameM caNDa nAmaka cANDAla bahuta thor3I derake lie mAMsakA tyAga karanese marakara yakSoMkA pradhAna haA // 38 // pratyAkhyAna Adi grahaNa karaneke pazcAt karane yogya bhojana sambandhI pratikramaNa Adi kI vidhi kahate haiM pratyAkhyAna Adi grahaNa karaneke anantara bhojanameM lage doSoMkA pratikramaNa karanA Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya 663 prAvat-pUrvAhna yathA // 39 // atha svAdhyAyaniSThApanAnantarakaraNIyaM devasikapratikramaNAdividhimAha nADIdvayAvazeSe'hnitaM niSThApya pratikramam / kRtvAhnikaM gRhItvA ca yogaM vandyo yatairgaNI // 40 // spaSTam // 40 // athAcAryavandanAnantaravidheyaM devavandanAdividhimAha stutvA devamathArabhya pradoSe sadvinADike / muJcennizIthe svAdhyAyaM prAgeva ghaTikAdvayAt // 41 // spaSTam // 41 // atha rAtrI niSThApitasvAdhyAyasya nidrAjayopAyamAha jJAnAdyArAdhanAnandasAndraH saMsArabhIrukaH / zocamAno'jitaM caino jayennidrAM jitAzanaH // 42 // . zocamAnaH-tAcchIlyena zocan / jitAzanaH-AhAreNAglapitaH / dantyasakArako vA pAThaH / tatra paryaGkAdyAsanenAsaMjAtakheda ityarthaH / uktaM ca 'jJAnAdyArAdhane prItiM bhayaM sNsaarduHkhtH| pApe pUvAjite zokaM nidrAM jetuM sadA kuru // ' [ ] // 42 / / caahie| usake bAda do ghar3I madhyAhna bItanepara pUrvAhna kI taraha vidhipUrvaka svAdhyAya karanA cAhie // 39 // madhyAhnakAlakI svadhyAyake anantara dina sambandhI pratikramaNa AdikI vidhi batAte haiM - saMyamiyoMko jaba dinameM do ghar3I kAla bAkI rahe taba svAdhyAyako samApta karake dina sambandhI doSoMkI vizuddhike lie pratikramaNa karanA caahie| usake bAda rAtriyoga grahaNa karake AcAryakI vandanA karanI cAhie // 40 // Age AcAryavandanAke anantara karane yogya devavandanA AdikI vidhi batAte haiM AcAryavandanAke anantara devavandanA karake rAtrikA prArabha hue do ghar3I bItanepara svAdhyAyakA Arambha kare aura AdhI rAtameM do ghar3I zeSa rahaneke pUrva hI svAdhyAyako samApta kara de||42|| rAtri meM svAdhyAya samApta karake nidrAko jItaneke upAya batAte haiM jJAna AdikI ArAdhanAse utpanna hue Ananda rasase paripUrNa, saMsArase bhIru, pUrva saMcita pApakA zoka karanevAlA aura azana arthAt bhojanako jItanevAlA yA Asanako jItanevAlA hI nidrAko jIta sakatA hai / / 42 // __vizeSArtha-nidrAko jItaneke cAra upAya haiM-jJAnArAdhanA, darzanArAdhanA, cAritrArAdhanA aura tapa ArAdhanAke karanese jo pragADha Ananda hotA hai usa AnandameM nimagna sAdhu nidrAko jIta sakatA hai| saMsArase bhaya bhI nidrAko jItane meM sahAyaka hotA hai| pUrvasaMcita pApakarmakA zoka karanese bhI nidrAko bhagAyA jA sakatA hai| cauthA kAraNa hai Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra) atha svAdhyAyakaraNe'zaktasya ca devavandanAkaraNe vidhAnamAha sapratilekhamamukulitavatsotsaGgitakaraH spryNngkH| kuryAdekAnamanAH svAdhyAyaM vandanAM punarazaktyA // 43 // vtsotsnggito-vkssomdhysthaapito| sapayaMGkaH upalakSaNAd vIrAsanAdiyukto'pi / uktaM ca 'paliyaMkaNisejjagado paDilehiyaya aNjliikdpnnaamo| suttatthajogajutto paDhidavvo AdasattIe // ' [ mUlAcAra gA. 281 ] azaktyA-udbho yadi vandituM na zaknuyAdityarthaH / / 43 / / atha pratikramaNe yogagrahaNe tanmokSaNe ca kAlavizeSo vyavahArAdeva pUrvoktaH pratipattavyaH / dharmakAryA9 divyAsaGgena tato'nyadApi tadvidhAne doSAbhAvAdityupadezArthamAha alpa aura sAttvika bhojana, kyoMki bharapeTa pauSTika bhojana karanese nIMda adhika satAtI hai / zlokameM 'jitAzanaH' pATha hai tAlavya 'za' ke sthAnameM dantI sa karanese artha hotA hai paryaka Adi Asanase baiThanese kheda na honaa| arthAt rAtrimeM Asana lagAkara baiThanese nidrAko jItA jA sakatA hai / thakakara leTane para to nidrA Aye binA nahIM raha sktii| kahA bhI hai'he muni! tU nidrAko jItane ke lie jJAnAdikI ArAdhanAmeM prIti, saMsArake duHkhase bhaya aura pUrva saMcita pApakarmoM kA zoka sadA kiyA kara // 42 // jo svAdhyAya karanemeM asamartha haiM unake lie devavandanAkA vidhAna karate haiM pIchI sahita donoM hAthoM ko aMjalI baddha karake aura chAtIke madhyameM sthApita karake paryakAsana yA vIrAsana Adise ekAgramana hokara svAdhyAya karanA caahie| yadi svAdhyAya karane meM asamartha ho to usI prakArase vandanA karanI cAhie // 43 // vizeSArtha-mUlAcArameM svAdhyAyakI vidhi isa prakAra kahI hai-'paryaka yA vIra Asanase baiThakara cakSuse pustakakA, pIchIse bhUmikA aura zuddha jalase hAtha-pairakA sammArjana karake donoM hAthoMko mukulita karake praNAma kre| aura sUtra tathA arthake yogase yukta apanI zaktise svAdhyAya kare / isa prakAra sAdhuko svAdhyAya karanA Avazyaka hai; kyoMki svAdhyAya bhI dUsarI samAdhi hai| kahA hai-manako jJAnake adhIna, apane zarIrako vinayase yukta, vacanako pAThake adhIna aura indriyoMko niyantrita karake, jina vacanoM meM upayoga lagAkara svAdhyAya karanevAlA AtmA kokA kSaya karatA hai, isa prakAra yaha svAdhyAya dUsarI samAdhi hai| kintu jo mani svAdhyAya karane meM asamartha hotA hai vaha usI vidhise devavandanA karatA hai| yadyapi. devavandanA khar3e hokara kI jAtI hai kintu azakta honese baiThakara kara sakatA hai // 43 // . pratikramaNake dvArA yogake grahaNa aura tyAgameM pahale kahA haA kAla vizeSa vyavahArake anusAra hI jAnanA / kintu dharmakathA AdimeM laga jAnese yadi usa kAlameM yogadhAraNa aura pratikramaNa na karake anyakAlameM karatA hai to usameM koI doSa nahIM hai, yaha kahate haiM 1. 'mano bodhAdhInaM vinayaviniyuktaM nijavapu rvacaH pAThAyattaM karaNagaNamAdhAya niyatam / dadhAnaH svAdhyAyaM kRtapariNatirjenavacane, karotyAtmA karmakSayamiti samAdhyantaramidam // Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya yogapratikramavidhiH prAgukto vyaavhaarikH| kAlakramaniyAmo'tra na svaadhyaayaavivdytH||44|| svAdhyAyAdivat-svAdhyAye devavandanAyAM bhaktapratyAkhyAne ca // 44 // athottaraprabandhena naimittikakriyAM vyAkartukAmaH prathamaM tAvaccaturdazIkriyAprayogavidhi matadvayenAha trisamayavandane bhaktidvayamadhye zrutanuti caturdazyAm / prAhustadbhaktitrayamukhAntayoH ke'pi siddhazAntinutI // 45 // trisamayetyAdi-etena nityatrikAladevavandanAyuktava caturdazI kriyA kartavyeti lakSayati / prAhuHprAkRtakriyAkANDacAritramatAnusAriNaH sUrayaH praNigadanti / yathAha kriyAkANDe 'jinadevavandaNAe cediyabhattI ya pNcgurubhttii| caudasiyaM taM majjhe sUdabhattI hoi kAyavvA // ' cAritrasAre'pyAha-'devatAstavanakriyAyAM caityabhakti paJcagurubhakti ca kuryAt / caturdazIdine tayormadhye zrutabhaktibhavati / ' iti / / ke'pi-saMskRtakriyAkANDamatAnusAriNaH / tatpATho yathA 'siddhe caitye zrute bhaktistathA paJcaguruzrutiH / zAntibhaktistathA kAryA caturdazyAmiti kriyA // [ ] // 45 // pahale jo rAtriyoga aura pratikramaNakI vidhi kahI hai vaha vyavahAra rUpa hai| kyoMki svAdhyAya AdikI taraha yoga aura pratikramaNa vidhimeM kAlakramakA niyama nahIM hai| arthAt jaise svAdhyAya, devavandanA aura bhakta pratyAkhyAnameM kAlakramakA niyama hai ki amuka samayameM hI honA cAhie vaisA niyama rAtriyoga aura pratikramaNameM nahIM hai| samaya TAlakara bhI kiye jA sakate haiM // 44 // isa prakAra nitya kriyAke prayogakA vidhAna jAnanA / Age naimittika kriyAkA varNana karate hue prathama hI caturdazIke dina karane yogya kriyA kI vidhi kahate haiM prAkRta kiyAkANDa aura cAritrasAra nAmaka granthoMke matAnusAra prAtaHkAla, madhyAhna aura sAyaMkAlake samaya devavandanAke avasarapara jo nitya caityabhakti aura paMcaguru bhakti kI jAtI hai, caturdazIke dina una donoM bhaktiyoMke madhyameM zrutabhakti bhI karanI cAhie / kintu saMskRta kriyAkANDake matAnusAra caturdazIke dina una tInoM bhaktiyoMke Adi aura antameM kramase siddhabhakti aura zAntibhakti karanI cAhie // 45 // vizeSArtha-caturdazIke dina kiye jAnevAle naimittika anuSThAnameM matabheda hai| prAkRta kriyAkANDameM kahA hai-'jinadevakI vandanAmeM pratidina caityabhakti aura paMcagurubhakti kI jAtI hai| kintu caturdazIke dina ina donoM bhaktiyoMke madhya meM zrutabhakti karanI caahie|' isI taraha cAritrasArameM kahA hai-'devavandanAmeM caityabhakti aura paMcagurubhakti karanI cAhie kintu caturdazIke dina una donoM bhaktiyoMke madhyameM zrutabhakti bhI karanI caahie|' isa taraha prAkRta kriyAkANDa aura cAritrasArakA mata eka hai| kintu saMskRta kriyAkANDameM kahA hai-'caturdazImeM kramase siddhabhakti, caityabhakti, zrutabhakti, paMcagurubhakti aura zAntibhakti karanI cAhie' // 45 // Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 dharmAmRta ( anagAra) ___ atha kAryavazAccaturdazIkriyAvyatikrame pratividhAnamAha caturdazIkriyA dharmavyAsaGgAvivazAnna cet / kataM pAryeta pakSAnte tahi kAryASTamIkriyA // 46 // vyAsaGgAdi-Adizabdena kSapakaniryApaNAdi / pakSAnte-amAvasyApaurNamAsyayoH / uktaM ca cAritrasAre 'caturdazIdine dharmavyAsaGgAdinA kriyAM kartuM na labhyeta cet pAkSike'STamyAH kriyA kartavyeti / ' kriyAkANDe'pi 'jadi puNa dhammavvAsaMgA Na kayA hojja cauddasI kiriyA / to puNNimAidivase kAyavvA pakkhiyA kiriyA // ' // 46 // athASTamyAH pakSAntasya ca kriyAvidhi cAritrabhaktyanantarabhAvinaM sarvatrAlocanAvidhi copadizati syAt siddhazrutacAritrazAntibhaktyASTamI kriyaa| pakSAnte sA'zrutA vRttaM stutvAlocyaM yathAyatham // 47 // azrutA-zrutavA / uktaM ca cAritrasAre-'aSTamyAM siddhazrutacAritrazAntibhaktayaH / pAkSike siddhcaaritrshaantibhktyH|' iti / 15 yatpunaH saMskRtakriyAkANDe 'siddhazrutasucAritracaityapaJcagurustutiH / zAntibhaktizca SaSThIyaM kriyA syAdaSTamItithau / siddhacAritra caityeSu bhaktiH paJcaguruSvapi / zAntibhaktizca pakSAnte jine tIrthe ca janmani // ' [ ] iti / zrUyate, tannityadevavandanAyuktayoretayovidhAnamuktamiti vRddhasaMpradAyaH // 47 // yadi kAryavaza caturdazIko ukta kriyA karanemeM bhUla ho jAye to usakA upAya batalAte haiM ____kisI dhArmika kAryameM phaMsa jAneke kAraNa yadi sAdhu caturdazIkI kriyA na kara sake to use amAvasyA aura pUrNamAsIko aSTamI kriyA karanI cAhie // 46 // vizeSArtha-isa viSayameM cAritrasAra aura prAkRta kriyAkANDameM bhI aisI hI vyavasthA hai / yathA-yadi caturdazIke dina dharmakAryameM phaMsa jAne Adike kAraNa kriyA na kara sake to pakSAntameM aSTamIkI kriyA karanI cAhie // 46 / / Age aSTamI aura pakSAntakI kriyAvidhiko tathA cAritrabhaktike anantara honevAlI AlocanA vidhiko kahate haiM siddhabhakti, zrutabhakti, cAritrabhakti aura zAntibhaktike sAtha aSTamI kriyA kI jAtI hai / pAkSikI kriyA inameM-se zrutabhaktike binA bAkI tIna bhaktiyoMse kI jAtI hai / tathA sAdhuoMko cAritrabhakti karake yathAyogya AlocanA karanI cAhie // 47 // vizeSArtha-cAritrasAra (pR. 71) meM bhI aisA hI kahA hai ki aSTamImeM siddhabhakti, zratabhakti. cAritrabhakti aura zAntibhakti kI jAtI hai aura pAkSikameM siddhabhakti, cAritrabhakti aura zAntibhakti kI jAtI hai| kintu saMskRta kriyAkANDameM kahA hai-'aSTamIko siddhabhakti, zrutabhakti, cAritrabhakti, caityabhakti, paMcagurubhakti aura chaThI zAntibhakti karanI caahie| aura pakSAnta arthAt amAvasyA aura pUrNamAsIko tathA tIrthaMkarake janmakalyANaka Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya 667 atha siddhapratimAyAM tIthaMkarajanmanyapUrvajinacatye ca kriyopadezArthamAha siddhabhaktyaikayA siddhapratimAyAM kriyA mtaa| tIrthakRjjanmani jinapratimAyAM ca pAkSiko // 48 // spaSTam // 48 // ayApUrvacaityavandanAnityadevavandanAbhyAmaSTamyAdikriyAsu yoge cikIrSite caityapaJcagurubhaktyoH prayogasthAnamAha darzanapUjAtrisamayavandanayogo'STamIkriyAdiSu cet / prAka hi zAntibhakteH prayojayeccaityapaJcagurubhaktI // 49 // darzanapUjA-apUrvacaityavandanA / uktaM ca cAritrasAre-'aSTamyAdikriyAsu darzanapUjAtrikAla- 9 devavandanAyoge zAntibhaktitaH prAk caityabhakti paJcagurubhakti ca kuryAt iti // 49 // athaikatra sthAne'nekApUrvacaityadarzane kriyAprayogaviSaye punastaddarzane tadapUrvatvakAleyattAM copadizati dRSTvA sarvANyapUrvANi caityAnyekatra kalpayet / kriyAM teSAM tu SaSThe'nuzrUyate mAsyapUrvatA // 50 // ekatra-ekasminnabhirucite jinacaityaviSaye / anuzrUyate-vyavahartRjanapAraMparyeNAkarNyate // 50 // ke dina siddhabhakti, cAritrabhakti, caityabhakti, paMcagurubhakti aura zAntibhakti karanI caahie| isake sambandhameM granthakAra paM. AzAdharajIne apanI saMskRta TIkAmeM likhA hai ki saMskRta kriyAkANDakA yaha vidhAna nitya devavandanAke sAtha aSTamI-caturdazIkI kriyAko karanevAloMke lie hai aisA vRddha sampradAya hai // 47 // Age siddha pratimA, tIrthakara bhagavAnkA janmakalyANaka aura apUrva jinapratimA ke viSayameM karane yogya kriyA kahate haiM siddha pratimAkI vandanAmeM eka siddhabhakti hI karanI caahie| aura tIrthakarake janmakalyANaka tathA apUrva jinapratimAmeM pAkSikI kriyA arthAt siddhabhakti, cAritrabhakti aura zAntibhakti karanI cAhie // 48 // / apUrva caityavandanA aura nityadevavandanAko yadi aSTamI Adi kriyAmeM milAnA iSTa ho to caityabhakti aura paMcagurubhakti kaba karanI cAhie, yaha batalAte haiM yadi aSTamI Adi kriyAoMke sAtha apUrva caityavandanA aura traikAlika nityadevavandanA karanekA yoga upasthita ho to zAntibhaktise pahale caityabhakti aura paMcagurubhakti karanI cAhie // 49 // vizeSArtha-cAritrasArameM aisA hI vidhAna hai| yathA-'aSTamI Adi kriyAoMke sAtha apUrva caityavandanA aura trikAladevavandanAkA yoga honepara zAntibhaktise pahale caityabhakti aura paMcagurubhakti karanI caahie|' // 49 // eka hI sthAnapara aneka apUrva pratimAoMkA darzana honepara kriyA prayogakI vidhi tathA kitane kAlake bAda unhIM pratimAoMkA darzana honepara unheM apUrva mAnA jAye yaha batalAte haiM __ yadi eka hI sthAnapara aneka apUrva pratimAoMkA darzana ho to una saba pratimAoMkA darzana karake unameM-se jisakI ora mana vizeSa rUpase AkRSTa ho usIko lakSya karake pahale Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( anagAra ) atha kriyAviSayatithinirNayArthamAha trimuhUrte'pi yatrArka udetyastamayatyatha / sa tithiH sakalo jJeyaH prAyo dharyeSu karmasu // 51 // prAyaH- dezakAlAdivazAdanyathApi / bahudhA vyavahartRNAM prayogadarzanAdetaducyate // 51 // atha pratikramaNAprayogavidhi zlokapaJcakenAcaSTe pAkSikyAdi-pratikrAntau vanderan vidhivad gurum / siddhavRttastutI kuryAd gurvI cAlocanAM gaNI // 52 // devasyAgne pare sUreH siddhayogistutI lghuu| savRttAlocane kRtvA prAyazcittamupetya ca // 53 // pAkSikyAdipratikrAntI-pAkSikyAM cAturmAsikyAM sAMvatsarikyAM ca pratikramaNAyAM kriyamANAyAm / vidhivad-labdhyA siddhetyAdipUrvoktavidhinA / gaNi uNAdAvidaM toyaM (?) gurvI 'icchAmi bhaMte aTTamiyahi 12 AloceumityAdi / daNDakaskandhasAdhyAM saiSA sUreH ziSyANAM ca sAdhAraNI kriyA // 52 // devasyAgne gaNIkRtveti kahe anusAra kriyA karanI caahie| tathA vyavahArI janoMkI paramparAse sunA jAtA hai ki una pratimAoMkI apUrvatA chaThe mAsa meM hotI hai arthAt itane kAlake bAda unakA darzana karanepara ve pratimA apUrva mAnI jAtI haiM // 50 // Age kriyAoMke viSayameM tithikA nirNaya karate haiM jisa dina tIna muhUrta bhI sUryakA udaya athavA asta ho vaha sampUrNa tithi prAyaH karake dhArmika kAryoM meM mAnya hotI hai // 51 // vizeSArtha-siMhanandike vratatithinirNayameM kahA hai ki jainoMke yahA~ udayakAlameM chaha ghar3I pramANa tithikA mAna vratake lie mAnya hai| chaha ghar3I tIna muhUrta pramANa hotI hai| yahA~ 'prAyaH' pada diyA hai| granthakAra paM. AzAdharajIne apanI TIkAmeM likhA hai ki dezakAlake kAraNa isase anyathA bhI vyavahAra ho sakatA hai| bahudhA vyavahArI janoMkA aisA hI vyavahAra dekhA jAtA hai isalie aisA kahA hai| siMhanandine bhI apane granthameM kinhIM padmadevake aise hI kathanapara-se yahI zaMkA kI hai aura usakA samAdhAna bhI yahI kiyA hai| yathA-yahA~ koI zaMkA karatA hai ki padmadevane tithikA mAna chaha ghar3I batalAte hue kahA hai ki prAyaH dharmakRtyoMmeM isIko grahaNa karanA cAhie / yahA~ 'prAyaH' zabdakA kyA artha hai ? uttara dete haiM ki deza-kAla Adike bhedase tithimAna grahaNa karanA caahie| isake lie 'prAyaH' kahA hai // 5 // Age pratikramaNake prayogakI vidhi pA~ca zlokoMse kahate haiM pAkSika, cAturmAsika aura vArSika pratikramaNa karanepara ziSyoM aura sadharmAoMko pahale batalAyI huI vidhike anusAra AcAryakI vandanA karanI caahie| isake anantara apane ziSyoM aura sadharmAoMke sAtha AcAryako gurusiddhabhakti aura gurucAritrabhakti karanI caahie| tathA arhantadevake sammukha bar3I AlocanA karanI caahie| usake bAda AcAyake Age ziSyoM aura sadharmAoMko laghusiddhabhakti, laghu yogibhakti, cAritrabhakti 1. 'atra saMzayaM karoti padmadevaiH 'prAyo dharmeSu karmasu' ityatra prAya ityavyayaM kathitam / tasya ko'rthaH ? ucyate dezakAlAdibhedAta tithimAnaM grAhyam |'-[vrttithinirnny, pa. 182] Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya 669 sNbndhH| sUreH-AcAryasyAgne kRtveti sNbndhH|' savRttAlocane-icchAmi bhaMte carittAyAro ityAdi daNDakapaJcakasAmyayA cAritrAlocanayA yuGkte // 53 // vanditvAcAryamAcAryabhaktyA laThyA ssuuryH| pratikrAntistuti kuryaH pratikrAmettato gaNI // 54 // atha vIrastuti zAnticatuvizatikIrtanAm / savRttAlocanAM gurvI sagurvAlocanAM yatAH // 55 // madhyAM sUrinuti tAM ca ladhvIM kuryaH pare punaH / pratikramA bRhanmadhyasUribhaktidvayojjhitAH // 56 // . vanditvA, ziSyAH AcAryastu devameva vayIkRtyAcAryavandanAmiti zeSaH / pratikrAmana-pratikramaNadaNDakAn paThet // 54 // zAntItyAdi-zAntikIrtanAM vidheyarakSAmityAdikam / caturvizatikIrtanaM-'cauvIsaM titthayare' ityAdikam / savRttAlocanAM-laghvyA cAritrAlocanayA sahitAm / gurvI-siddhastutyAdikAm / cAritrAlocanAsahitabRhadAcAryabhaktimityarthaH / sagulocanAM-desakulajAi ityAdikA bRhadAlocanAsahita- 12 madhyAcAryabhaktimityarthaH // 55 // tAM ladhvI 'prAjJaH prApta' ityAdikAM kssullkaacaarybhktirityrthH| paranatAropaNAdiviSayAzcatvAraH / uktaM ca 'siddhacAritrabhaktiH syAd bRhadAlocanA ttH| devasya gaNino vAgre siddhayogistutI laghU / cAritrAlocanA kAryA prAyazcittaM ttstthaa| sUribhaktyAstato laghvyA gaNinaM vandate yatiH / / aura AlocanA karake tathA prAyazcitta lekara laghu AcAryabhaktike dvArA AcAryakI vandanA karanI caahie| phira AcArya sahita ziSya aura sadharmA muni pratikramaNabhakti kreN| phira AcArya pratikramaNa daNDakakA pATha kreN| phira sAdhuoMko vIrabhakti karanI caahie| phira AcAryake sAtha zAntibhakti aura caturvizati tIrthakarabhakti karanI caahie| phira cAritrakI AlocanAke sAtha bRhat AcAryabhakti karanI caahie| usake bAda bRhat AlocanAke sAtha madhya AcAryabhakti tathA laghu AcAryabhakti karanI caahie| anya pratikramaNoMmeM bRhad AcAryabhakti aura madhya AcAryabhakti nahIM kI jAtI / / 52-56 // vizeSArtha-yahA~ pAkSika, cAturmAsika aura vArSika pratikramaNake samaya kI jAnevAlI vidhikA varNana hai| ye pratikramaNa AcArya, ziSya tathA anya sAdhu sammilita rUpase karate haiN| sabase prathama AcAryakI vandanA kI jAtI hai| AcArya-vandanAkI vidhi pahale batalA Aye haiM ki AcAryakI vandanA laghusiddhabhakti aura laghu AcAryabhakti par3hakara gavAsanase karanI caahie| yadi AcArya siddhAntavid ho to siddha zruta aura AcAryabhaktike dvArA usakI vandanA karanI caahie| ina tInoM bhaktiyoMko par3hate samaya pratyeka bhaktike prArambhameM alaga-alaga tIna vAkya bole jAte haiN| siddha bhaktike prArambhameM 'namo'stu pratiSThApanasiddhabhaktikAyotsarga karomyaham' 'namaskAra ho, maiM pratiSThApana siddhabhaktipUrvaka kAyotsarga karatA hU~' yaha vAkya bolA jAtA hai, taba siddhabhakti kI jAtI hai| isI prakAra zrutabhaktike prArambhameM 'namo'stu pratiSThApanazratabhaktikAyotsarga karomyahama' vAkya aura AcArya bhaktike prArambhameM 'niSThApanAcAryabhaktikAyotsarga karomyaham' yaha vAkya bolA jAtA hai| isake pazcAt apane ziSyoM aura sadharmAoMke sAtha AcArya iSTadevako namaskAra karake Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 dharmAmRta ( anagAra) syAtpratikramaNA bhaktiH pratikrAmettato gaNI / vIrastutijinastutyA saha-zAntiyutirmatA // vRttAlocanayA sArddha gurvI suurinutisttH| gugalocanayA sAddhaM madhyAcAryastutistathA // 'samatA sarvabhUteSu' ityAdi par3hakara 'siddhAnudbhUtakarma' ityAdi bar3I siddhabhakti aura 'yenendrAn' ityAdi bar3I cAritrabhakti karate haiN| tathA arhanta bhagavAnke sammukha 'icchAmi bhaMte ! pakkhiyammi AloceU' se lekara 'jiNaguNasaMpatti hoU majha' paryanta bRhatI AlocanA karate haiN| yaha AcArya, ziSya tathA sadharmAoMkI kriyA samAna hai| kintu itanA antara hai| yahA~ siddhabhaktike prArambhameM yaha vAkya bolanA hotA hai-'sarvAticAravizuddhayarthaM pAkSikapratikramaNakriyAyAM pUrvAcAryAnukrameNa sakalakarmakSayArtha bhAvapUjAvandanAstavasametaM siddhabhaktikAyotsarga kromyhm|' arthAt maiM saba doSoMkI vizuddhike lie isa pAkSika pratikramaNa kriyAmeM pUrvAcAryoMke anusAra samasta karmoMke kSayake lie bhAvapUjA, vandanAstutike sAtha siddhabhakti kAyotsarga karatA huuN| isI taraha cAritrabhaktike pahale yaha vAkya bolanA cAhie-'sarvAticAravizuddhayartha "AlocanAcAritrabhaktikAyotsarga karomyaham / ' kintu AcArya 'Namo arahatANaM' ityAdi namaskAra mantrake pA~coM padoMko par3hakara kAyotsarga karake 'thossAmi' ityAdi par3hakara phira 'tavasiddha' ityAdi gAthAko aMcalikA sahita par3hakara, pUrvokta vidhi karate haiN| phira 'prAvRTkAle' ityAdi yogibhaktiko aMcalikA sahita par3hakara 'icchAmi bhaMte cArittAcAro terasaviho' ityAdi pA~ca daNDakoMko par3hakara tathA 'vadasamididiya' ityAdise lekara 'chedovaTThAvaNaM hodu majjhaM' taka tIna bAra par3hakara devake Age apane doSoMkI AlocanA karate haiM / tathA doSake anusAra prAyazcitta lekara 'paMca mahAvratam' ityAdi pAThako tIna bAra par3hakara yogya ziSya Adise apane prAyazcittako kahakara devake prati gurubhakti karate haiN| yahA~ bhI 'namo'stu sarvAticAravizuddhayarthaM siddhabhaktikAyotsarga karomyaham' tathA 'namo'stu sarvAticAravizuddhayarthaM AlocanAyogibhaktikAyotsarga karomyaham' tathA 'namo'stu niSThApanAcAryabhaktikAyotsarga karomyaham' ye tInoM vAkya se uccAraNa kiye jAte haiN| isake bAda jaba AcArya prAyazcitta kara leM to unake Age ziSya aura sadharmA sAdhu laghusiddhabhakti, laghuyogibhakti, cAritrabhakti tathA AlocanA karake apane-apane doSoM ke anusAra prAyazcitta leM phira 'zrutajaladhi' ityAdi laghuAcAryabhaktike dvArA AcArya kI vandanA kreN| phira AcArya, ziSya, sadharmA saba milakara' pratikramaNa bhakti kreN| arthAt 'sarvAticAravizuddhayarthaM pAkSikapratikramaNa kriyAyAM pUrvAcAryAnukrameNa sakalakarmakSayArtha bhAvapUjAvandanAstavasametaM pratikramaNabhaktikAyotsarga karomyaham' yaha bolakara Namo arahaMtANaM' ityAdi daNDakako par3hakara kAyotsarga karanA caahie| laghusiddhabhakti Adi to sAdhuoMkI bhI AcAryake samAna jAnanA / kintu cAryakI vandanA hone ke bAda AcAryako 'thossaumi' ityAdi daNDakako par3hakara aura 1. yaha sAmAyika daNDaka hai| 2. yaha caturvizatistava hai| ye saba daNDaka aura bhaktiyAM paM. pannAlAlajI sonIke dvArA saMgRhIta kriyA kalApameM haiN| Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya laghvI sUrinutizceti pAkSikAdo pratikrame / UnAdhikA vizuddhayarthaM sarvatra priyabhaktikA // vRttAlocanayA sAdhaM gurvyAlocanayA kramAt / sUridvayastuti muktvA zeSAH pratikramAH kramAt // ' gaNadhara valayako par3hakara pratikramaNa daNDakoMko par3hanA cAhie / ziSya aura sadharmAko tabataka kAyotsarga meM rahakara pratikramaNa daNDakoMko sunanA cAhie / isake pazcAt sAdhuoMko 'thossAmi' ityAdi daNDakako par3hakara AcArya ke sAtha * ' vadasaM mirdidiyarodho' ityAdi par3hakara vIrastuti karanI cAhie / arthAt - 'sarvAticAravizuddhayarthaM pAkSika pratikramaNakriyAyAM pUrvAcAryAnukrameNa sakalakarmakSayArthaM bhAvapUjAvandanA - stavasametaM niSThitakaraNavIrabhaktikAyotsargaM karomyaham / ' yaha par3hakara ' Namo arahaMtANaM' ityAdi daNDakako par3hakara kAyotsarga meM kahe hue ucchvAsoMko karake phira 'thossAmi' ityAdi daNDakako pddh'e| phira 'candraprabhaM candramarIcigauraM' ityAdi svayambhUko par3hakara 'yaH sarvANi carAcarANi' ityAdi vIrabhaktiko aMcalikAke sAtha par3hakara 'vadasamididiyarodho' ityAdi par3hanA cAhie | isake pazcAt AcAryasahita saba saMyamiyoMko - 'sarvAticAravizuddhayarthaM zAnticaturviMzatitIrthaMkarabhaktikAyotsargaM karomyaham' yaha kahakara 'Namo arahaMtANaM' ityAdi auseat par3hakara kAyotsarga karake 'thorasAmi' ityAdi daNDakako par3hakara zAntinAthakI 'vidhAya rakSA' ityAdi stuti tathA 'cauvIsaM titthayare' ityAdi caubIsa tIrthaMkaroMkI stuti karake aMcalikA sahita 'vadasamididiyarodho' ityAdi par3hanA caahie| usake bAda 'sarvAticAravizuddhayarthaM cAritrAlocanAcAryabhaktikAyotsargaM karomyaham' yaha par3hakara 'icchAmi bhante cArittAcAro terahaviho parihAravido' ityAdi daNDakake dvArA sAdhya laghu cAritrAlocanAke sAtha bRhat AcAryabhakti karanI cAhie / isake bAda 'vadasamididiyarodho' ityAdi par3hakara 'sarvAticAravizuddhayarthaM bRhadAlocanAcAryabhaktikAyotsarga karomyaham' yaha par3hakara phira ' Namo arahaMtANaM' ityAdi daNDako par3hakara 'icchAmi bhante pakkhiyamhi AloceU paNNArasANaM divasANaM' ityAdi bRhat AlocanAse sahita 'desakulajAisuddhA' ityAdi madhya bRhadAcArya bhakti karanI cAhie / 671 isake bAda AcAryasahita sAdhuoM ko 'vadasamididiyarodho' ityAdi par3hakara 'sarvAtacAravizuddhayarthaM kSullakAlocanAcAryabhaktikAyotsargaM karomyaham' yaha uccAraNa karake pUrvadat daNDaka Adi par3hakara 'prAjJaH prAptasamastazAstrahRdayaH' se lekara 'mokSamArgopadezakAH' paryanta laghu AcArya bhakti karanI caahie| isake bAda saba atIcAroMkI vizuddhike lie siddhabhakti, cAritrabhakti, pratikramaNabhakti, niSThitakaraNa, vIrabhakti, zAntibhakti, catuviMzatitIrthaMkarabhakti, cAritrabhakti, AlocanA sahita AcAryabhakti, bRhad AlocanA sahita AcAryabhakti, kSullaka AlocanA sahita AcAryabhakti karake unameM honatA, adhikatA Adi doSoMkI vizuddhike lie samAdhibhaktipUrvaka kAyotsarga karanA cAhie / aura pUrvavat daNDaka Adi par3hakara 'zAstrAbhyAso jinapatinutiH' ityAdi prArthanA karanI cAhie / anya granthoM meM bhI aisA hI vidhAna hai / yathA 'pAkSika Adi pratikramaNameM arahanta deva athavA AcAryake sammukha siddhabhakti, cAritrabhakti aura bRhad AlocanAke bAda laghusiddhabhakti aura laghuyogibhakti kI jAtI 3 Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 dharmAmRta (banagAra) cAritrasAre'pyuktam-pAkSika-cAturmAsika-sAMvatsarikapratikramaNe siddhacAritrapratikramaNaniSThitakaraNacaturviMzatitIrthakarabhakticAritrAlocanAgurubhaktayo bRhadAlocanAgurubhaktirladhvIyasyAcAryabhaktizca karaNIyA 3 iti // 56 // atha yatInAM zrAvakANAM ca zrutapaJcamI kriyAprayogavidhi zlokadvayenAha bRhatyA zrutapaJcamyAM bhaktyA siddhthtaarthyaa| zrutaskandhaM pratiSThApya gRhItvA vAcanAM bRhan // 57 // kSamyo gRhItvA svAdhyAyaH kRtyA shaantinutisttH| yaminAM gRhiNAM siddhazrutazAntistavAH punH||58|| zrutapaJcamyAM-jyeSThazuklapaJcamyAm / vAcanAM-zrutAvatAropadezam // 57 // kSamyaH-bRhacchutabhaktyA niSThApya ityrthH| gRhItvA-bRhacchrutAcAryabhaktibhyAM pratiSThApya ityarthaH / etacca bRhanniti vizeSaNAllabhyate / gRhiNAM-svAdhyAyAgrAhiNAM zrAvakANAm / uktaM ca cAritrasAre-paJcamyAM siddhazrutabhaktipUrvikAM hai| phira cAritrAlocanApUrvaka prAyazcitta grahaNa karanA caahie| usake bAda sAdhuoMko laghuAcAryabhaktipUrvaka AcAryakI vandanA karanI caahie| phira AcArya sahita saba sAdhuoMko pratikramaNabhakti karanI caahie| taba AcArya pratikramaNa karate haiN| usake bAda vIrabhakti aura caturvizati tIrthaMkara bhaktike sAtha zAntibhakti karanI caahie| phira cAritrAlocanAke sAtha bRhat AcAryabhakti karanI caahie| phira bRhat AlocanAke sAtha madhya AcAryabhakti karanI caahie| phira laghu AcAryabhakti karanI caahie| antameM hInatA aura adhikatA doSakI vizuddhike lie samAdhibhakti karanI caahie'| cAritrasAra meM bhI kahA hai-'pAkSika, cAturmA: sika aura vArSika pratikramaNameM siddhabhakti, cAritrabhakti, pratikramaNa, niSThitakaraNa, caturviMzati tIrthaMkarabhakti, cAritrAlocanA, AcAryabhakti, bRhat AlocanA, bRhat AcAryabhakti aura laghu AcAryabhakti karanI caahie|' ___ granthakAra paM. AzAdharajIne apanI saMskRta TIkAmeM antameM likhA hai, yahA~ to hamane dizAmAtra batalAyI hai| kintu sAdhuoMko praur3ha AcAryake pAsameM vistArase saba jAna-dekhakara karanA caahie| sAdhuoMke abhAva yA unakI viralatAke kAraNa pratikramaNakI vidhikA jJAna hIna hotA gayA aisA lagatA hai| Ajake sAdhu to sAdhu, AcAryoM meM bhI pratikramaNakI vidhikA jJAna atyalpa hai / astu, vratAropaNa Adi viSayaka pratikramaNoMmeM guruAcAryabhakti aura madhyaAcAryabhakti nahIM kI jaatii| kahA hai-'zeSa pratikramaNoMmeM cAritrAlocanA, bRhat AlocanA aura donoM AcAryabhaktiyoMko chor3akara zeSa vidhi kramase hotI hai ||52-5kssaa Age muniyoM aura zrAvakoMke lie zruta paMcamIke dinakI kriyAkA vidhAna kahate hai sAdhuoMko jyeSTha zuklA paMcamIke dina bRhat siddhabhakti aura bRhat zrutabhaktipUrvaka zrutaskandhakI sthApanA karake vAcanA arthAt zrutake avatArakA upadeza grahaNa karanA cAhie / usake bAda zrutabhakti aura AcAryabhakti karake svAdhyAya grahaNa karanA cAhie aura zrutabhaktipUrvaka svAdhyAyako samApta karanA caahie| samAptipara zAntibhakti karanI caahie| kintu jinheM svAdhyAyako grahaNa karanekA adhikAra nahIM hai una zrAvakoMko siddhabhakti, zrutabhakti aura zAntibhakti karanI cAhie // 57-58 // vizeSArtha-jyeSTha zuklA paMcamIko zrutapaMcamI kahate haiM kyoMki usa dina AcArya bhUtabalIne SaTkhaNDAgamakI racanA karake use pustakArUr3ha karake usakI pUjA kI thii| tabhIse Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya 673 vAcanAM gRhItvA tadanu svAdhyAyaM gRhNataH zrutabhaktimAcAryabhakti ca kRtvA gRhItasvAdhyAyaH kRtazrutabhaktayaH svAdhyAyaM niSThApya samAptau zAntibhakti kuryuriti // 58 // atha siddhAntAdivAcanAkriyAtidezArtha tadarthAdhikAraviSayakAyotsargopadezArthaM ca zlokadvayamAha kalpyaH kramo'yaM siddhAntAcAravAcanayorapi / ekaikArthAdhikArAnte vyutsargAstanmukhAntayoH // 59 // siddhazrutagaNistotraM vyutsargAzcAtibhaktaye / dvitIyAdidine SaT SaT pradeyA vAcanAvanau // 60 // kalpya ityAdi / siddhAntavAcanAM vRddhavyavahArAdAcAravAcanAM vA siddhazrutabhaktibhyAM pratiSThApya bRhatsvAdhyAyaM ca zrutAcAryabhaktibhyAM pratipadya tadvAcanA dIyate / tatazca svAdhyAyaM zrutabhaktyA niSThApya zAntibhaktyA kriyAM niSThApayediti bhAvaH / ekaiketyAdi / uktaM ca cAritrasAre-'siddhAntasyArthAdhikArANAM samAptau ekaikaM kAyotsarga kuryAditi / tanmukhAntayoH-ekaikasyArthAdhikArasyArambhe samAptI ca nimittabhUte / uttareNa saMbandho'sya kartavyaH // 59 // atibhaktaye-siddhAntAdyarthAdhikArANAM tu bahamAnyatvAdetaduktam / dvitIyAdidine takriyaiva kAryeti bhAvaH // 60 // atha saMnyAsa kriyAprayogavidhi zlokadvayenAha vaha dina zrutapaMcamIke nAmase prasiddha hai| usa dina sAdhu zrutaskandhakI sthApanA karake svAdhyAya grahaNa karate haiN| magara gRhasthako dvAdazAMgarUpa sUtrakA svAdhyAya karanekA adhikAra nahIM hai isalie vaha kevala bhakti karatA hai| dvAdazAMgarUpa zruta to naSTa ho cukA hai / SaTkhaNDAgama, kasAyapAhuDa aura mahAbandha siddhAnta grantha to AcAryapraNIta grantha haiM inakA svAdhyAya zrAvaka bhI kara sakate haiN| usIkI vidhi Upara kahI hai| cAritrasArameM bhI kahA hai ki zrata paMcamIke dina siddhabhakti aura zrutabhaktipUrvaka vAcanAko grahaNa karake usake bAda svAdhyAyako grahaNa karate samaya zrutabhakti aura AcAryabhakti pUrvaka svAdhyAyako grahaNa kare / aura zrutabhaktipUrvaka svAdhyAyako samApta karake antameM zAntibhakti karanI cAhie // 57-58 // siddhAnta AdikI vAcanA sambandhI kriyAkI vizeSa vidhi batAneke lie aura usake arthAdhikAroMke sambandhameM kAyotsargakA vidhAna karaneke lie do zloka kahate haiM Upara zrutapaMcamIke dina jo vidhi batalAyI hai vahI vidhi siddhAnta vAcanA aura AcAravAcanAmeM bhI karanI caahie| arthAt siddhAntavAcanA aura vRddha sAdhuoMke anusAra AcAravAcanAko siddhabhakti aura zrutabhaktipUrvaka sthApita karake aura zrutabhakti tathA AcAryabhaktipUrvaka bRhat svAdhyAyako svIkArake usakI vAcanA dI jAtI hai| usake bAda zrutabhaktipUrvaka svAdhyAyako samApta karake zAntibhaktipUrvaka usa kriyAko pUrNa kiyA jAtA hai / tathA siddhAntake pratyeka arthAdhikArake antameM kAyotsarga karanA caahie| tathA pratyeka arthAdhikArake antameM aura AdimeM siddhabhakti aura AcAryabhakti karanI caahie| vAcanAke dUsare-tIsare Adi dinoM meM vAcanAke sthAnapara chaha-chaha kAyotsarga karanA cAhie / siddhAnta Adike arthAdhikAroMke atyanta AdaraNIya honese unake prati ati bhakti pradarzita karaneke lie ukta kriyA kI jAtI hai / / 59-60 // Age saMnyAsapUrvaka maraNakI vidhi do zlokoMse kahate haiM85 Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 dharmAmRta ( anagAra) saMnyAsasya kriyAdau sA zAntibhaktyA vinA saha / ante'nyadA bRhadbhaktyA svAdhyAyasthApanojjhane // 6 // yoge'pi zeyaM tatrAttasvAdhyAyaH praticArakaiH / svAdhyAyAgrAhiNAM prAgvat tadAdyantadine kriyA // 32 // Adau-saMnyAsasyAramme / sA-zrutapaJcamyuktA / kevalamatra siddhazrutabhaktibhyAM zrutaskandhavat saMnyAsaH 6 pratiSThApyaH / ante-kSapake'tIte saMnyAso niSThApya iti bhaavH| anyadA-AdyantadinAbhyAmanyeSu dineSu / bRhadityAdau kartavya ityupaskAraH // 6 // yoge'pi-rAtriyoge varSAyoge'pi vA anyatra gRhIte'pi sati / zeyaM-zayitavyam / tatra-saMnyAsa9 vsto| praticArakaiH-kSapakazuzrUSakaiH / prAgvat-zrutapaJcamIvat / tadityAdisaMnyAsasyArambhadine samAptidine ca siddhazrutazAntibhaktibhirgRhasthaiH kriyA kAryeti bhAvaH // 62 // atha aSTAhnikakriyAnirNayArthamAha12 kurvantu siddhanandIzvaraguruzAntistavaiH kriyaamssttau| zucyUrjatapasyasitASTamyAdidinAni madhyAhne // 3 // kurvantu-atra bahutvanirdezaH saMbhUya saMghenaiva kriyA kAryeti jJApanArthaH / zuciH-ASADhaH / Urja:15 kArtikaH / tapasyaH-phAlgunaH / / 63 // athAbhiSekavandanAkriyAM maGgalagocarakriyAM ca lakSayati saMnyAsake AdimeM zAntibhaktike binA zeSa saba kriyA zrutapaMcamIkI taraha karanI cAhie / arthAt zrutaskandhakI taraha kevala siddhabhakti aura zrutabhaktipUrvaka saMnyAsamaraNakI sthApanA karanI caahie| tathA saMnyAsake antameM vahI kriyA zAntibhaktike sAtha karanI cAhie / arthAt samAdhimaraNa karanevAlekA svargavAsa ho jAnepara saMnyAsakI samApti zAntibhakti sahita ukta kriyAke sAtha kI jAtI hai| tathA saMnyAsake prathama aura antima dinako chor3akara zeSa dinoMmeM svAdhyAyakI sthApanA bRhat zrutabhakti aura bRhat AcAryabhakti karake kI jAtI hai aura usakI samApti bRhat zrutabhakti pUrvaka kI jAtI hai| tathA jo samAdhimaraNa karanevAle kSapakakI sevA karanevAle sAdhu haiM aura jinhoMne vahA~ prathama dina svAdhyAyakI sthApanA kI hai unheM usI vasatikAmeM sonA cAhie jisameM saMnyAsa liyA gayA hai / yadi unhoMne rAtriyoga aura varSAyoga anyatra bhI liyA ho to bhI unheM vahIM sonA caahie| kintu jo gRhastha paricAraka svAdhyAya grahaNa nahIM kara sakate haiM unheM saMnyAsake prathama aura antima dina zrutapaMcamIkI taraha siddhabhakti zrutabhakti aura zAntibhakti pUrvaka hI kriyA karanI cAhie // 61-62 // Age aSTAhnikA parvakI kriyA kahate haiM ASAr3ha, kArtika aura phAlgunamAsake zukla pakSakI aSTamIse lekara paurNamAsI paryanta pratidina madhyAhnameM prAtaHkAlake svAdhyAyako grahaNa karaneke bAda siddhabhakti, nandIzvara caityabhakti, paMcagurubhakti aura zAntibhaktike sAtha AcArya Adi sabako milakara kriyA karanI cAhie // 63 / / Age abhiSekavandanA kriyA aura maMgalagocara kriyAko kahate haiM Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya 675 sA nandIzvarapadakRtacaityA tvabhiSekavandanAsti tthaa| maGgalagocaramadhyAhnavandanA yogyojnojjhnyoH||64|| saa-nndiishvrkriyaa| abhiSekavandanA-jinasnapanadivase vandanA / uktaM ca 'ahiseyavaMdaNA siddhacedi paMcagurusaMtibhattIhiM / kIrai maMgalagoyara majjhaNhiyavaMdaNA hoi // ' [ ] // 64 // atha maMgalagocarabRhatpratyAkhyAnavidhimAha lAtvA bRhatsiddhayogistatyA mngglgocre| pratyAkhyAnaM bRhatsUrizAntibhaktI prayuJjatAm // 6 // prayuJjatAm / atra bahuvacananirdezaH samilitvA kAryo'yaM vidhiriti bodhayati // 65 // atha varSAyogagrahaNamokSaNavidhyupadezArtha zlokadvayamAhatatazcaturdazIpUrvarAtre siddhamunistutI / 12 caturdikSu parItyAlpAzcaityabhaktIgurustutim // 66 // zAntibhakti ca kurvANavarSAyogastu gRhyatAm / UrjakRSNacaturdazyAM pazcAdrAtrau ca mucyatAm // 67 // puurvraatre-prthmprhriiddeshe| priityaa-prdkssinnyaa| alpaa-lghvii| arthAccatasraH / tadyathAyAvanti jinacaityAnItyAdizlokaM paThitvA vRSabhAjitasvayaMbhUstavamuccArya caityabhakti cUlikAM paThediti pUrvadik caityAlayavandanA / evaM dakSiNAdidikSu traye'pi, navaramuttarottarI dvI dvau svayaMbhUstavI prayoktavyo / gurustuti- 18 paJcagurubhaktim / / 66 // pazcAdrAtrI-pazcimayAmoddeze // 67 // Upara jo nandIzvara kriyA kahI hai vahI kriyA jisa dina jina bhagavAnakA mahAbhiSeka ho, usa dina karanA cAhie / antara kevala itanA hai ki nandIzvara caityabhaktike sthAnameM kevala caityabhakti kI jAtI hai / tathA varSAyogake grahaNa aura tyAgake samaya bhI yaha abhiSeka vandanA hI maMgalagocara madhyAhnavandanA hotI hai // 64 // Age maMgalagocara bRhat pratyAkhyAnakI vidhi kahate haiM maMgalagocara kriyA meM bRhat siddhabhakti aura bRhat yogibhakti karake bhakta pratyAkhyAnako grahaNa karanA cAhie aura phira bRhat AcAryabhakti aura bRhat zAntibhakti karanI caahie| yaha kriyA AcAryAdi sabako milakara karanI caahie| isIse 'prayuJjatAm' isa bahuvacanakA prayoga kiyA hai // 65 // Age varSAyogake grahaNa aura tyAgakI vidhi kahate haiM bhakta pratyAkhyAna grahaNa karaneke pazcAt ASAr3ha zuklA caturdazIkI rAtrike prathama paharameM pUrva Adi cAroM dizAoM meM pradakSiNA kramase laghu caityabhakti cAra bAra par3hakara siddhabhakti, yogibhakti, paMcagurubhakti aura zAntibhakti karate hue AcArya Adi sAdhuoMko varSAyoga grahaNa karanA caahie| aura kArtika kRSNA caturdazIkI rAtrike pichale paharameM isI vidhise varSAyogako chor3anA cAhie // 66-67 // vizeSArtha-cAroM dizAoMmeM pradakSiNA kramase caityabhakti karanekI vidhi isa prakAra hai| pUrva dizAko mukha karake 'yAvanti jinacaityAni' ityAdi zloka par3hakara RSabhadeva aura ajitanAthakI svayaMbhU stuti par3hakara aMcalikA sahita caityabhakti par3hanA caahiye| aisA karane naana Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 12 676 atha taccheSavidhi zlokadvayenAha dharmAmRta (anagAra ) mAsaM vAso'nyadaikatra yogakSetraM zucau vrajet / mArge'tIte tyajeccArthavazAdapi na laGghayet // 68 // nabhazcaturthI tadyAne kRSNAM zuklorjapaJcamIm / yAvanna gacchettacchede kathaMcicchedamAcaret // 69 // vAsaH kartavya iti zeSaH / anyadA - hemantAdiRtuSu / zucau - ASADhe / mArge - mArgazIrSamAse // 68 // nabho - zrAvaNaH / tadyAne -yogakSetragamane / na gacchet -- sthAnAntare na viharet / tacchede - yogAtikrame / kathaMcit - durnivAropasargAdinA / chedaM - prAyazcittam // 69 // atha vIranirvANakriyA nirNayArthamAha yogAntesa siddhanirvANaguruzAntayaH / praNutyA vIranirvANa kRtyAto nityavandanA // 70 // yogAnte -- varSAyoganiSThApane kRte sati / ataH - etat kriyAnantaram // 70 // se pUrva dizA caitmAlayoMkI vandanA ho jAtI hai / phira dakSiNa dizAmeM saMbhava aura abhinandana jinakI stutiyA~ par3hakara aMcalikA sahita caityabhakti par3hanA cAhiye / isI taraha pazcima dizA sumatijina aura padmaprabhajina tathA uttara dizAmeM supArzva aura candraprabha bhagavAn ke stavana par3hanA cAhiye / isa prakAra apane sthAna para sthita rahakara hI cAroM dizAmeM bhAva vandanA karanA cAhiye | una-una dizAoMkI ora uThane kI AvazyakatA nahIM hai ||66-67 || Age do ilokoMke dvArA zeSa vidhi kahate haiM varSA yogake sivAya anya hemanta Adi RtuoM meM zramaNoMko eka sthAna nagara Adi meM eka mAsa taka hI nivAsa karanA caahie| tathA muni saMghako ASAr3ha meM varSAyoga ke sthAnako cale jAnA caahie| aura mArgazIrSa mahInA bItane para varSAyoga ke sthAnako chor3a denA cAhie | kitanA hI prayojana honepara bhI varSAyogake sthAnameM zrAvaNa kRSNA caturthI taka avazya pahu~canA cAhie / isa tithiko nahIM lA~ghanA cAhie / tathA kitanA hI prayojana honepara bhI kArtika zuklA paMcamI taka varSAyoga ke sthAnase anya sthAnako nahIM jAnA caahie| yadi kisI durnivAra upasarga Adike kAraNa varSAyogake ukta prayogameM atikrama karanA par3e to sAdhu saMghako prAyazcitta lenA cAhie ||68-69|| vizeSArtha - zve. dazAzruta skandha niryuktimeM kahA hai ki varSAvAsa ASAr3ha kI pUrNimAse prArambha hokara mArgazIrSa mAsakI dasamI tithiko pUrNa hotA hai / yadi isake bAda bhI varSA hotI ho yA mArga meM atyadhika kIcar3a ho to sAdhu isa kAlake bAda bhI usI sthAna para Thahara sakate haiM / / 68-69 / / vIrabhagavAnke nirvANakalyANakake dina kI jAnevAlI kriyAko batAte haiM kArtika kRSNA caturdazIkI rAtrike antima paharameM varSAyogakA niSThApana karaneke bAda sUryakA udaya honepara bhagavAn mahAvIra svAmIkI nirvANa kriyAmeM siddhabhakti, nirvANabhakti, paMcagurubhakti aura zAntibhakti karanI caahie| usake pazcAt nityavandanA karanA cAhie // 70 // Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya 677 atha kalyANakapaJcakakriyAnizcayArthamAha sAdhantasiddhazAntistutijinagarbhajanuSoH stuyAd vRttam / niSkramaNe yogyantaM vidi zrutAdyapi zive zivAntamapi // 7 // sAdyantetyAdi-kriyAvizeSaNamidam / jinagabhaMjanuSoH-tIrthakRtAM garbhAvataraNe janmani ca / punarjanmakalyANakriyApratipAdanaM paJcAnAmapyekatra saMpratyayArtham / yogyantaM-siddhacAritrayogizAntibhaktayaH kAryA ityarthaH / vidi jnyaanklyaanne| zratAdyapi-siddhazratacAritrayoginirvANazAntibhaktayaH kAryA ityarthaH // 7 // * atha paJcatvaprAptaRSyAdInAM kAye niSedhikAyAM ca kriyAvizeSanirNayamAryAyugmena vidhatte vapuSi RSeH stotu RSIn niSedhikAyAM ca siddhshaantyntH| siddhAntinaH zrutAdIn vRttAdInutaravatinaH // 72 // dviyujaH zrutavRttAdIn gaNino'ntagurUn zrutAdikAnapi tAn / samayavido'pi yamAdoMstanuklizo dvayamukhAnapi dviyujaH // 73 // RSaH-sAmAnyasAdhorarthAnmRtasya / Rssiin-yoginH| siddhazAntyantaH-siddhabhaktizAntibhaktyormadhye yogibhakti kuryaadityrthH| siddhAntinaHzrutAdIn / atrottaratra ca vapuSItyAdyanuvartanIyam / tato'yamarthaH / kathaM saiddhAntasya RSeH kAye niSedhikAyAM ca siddhazAntyormadhye zrutamRSIzca stuyAt / siddhazruta- 15 yogizAntibhaktIH kuryAdityarthaH / vRttAdIn-siddhacAritrayogizAntibhaktIvidadhyAdityarthaH // 72 // dviyujHsiddhaantottrvtbhaajH| zratavattAdIna-siddhazrutacAritrayogizAntibhaktIH prayuJjItetyarthaH / antagaNIn antagaNinAcAryastutyatayA tAn / antagaNIn RSIn / siddhazratayogyAcAryazAntibhaktIH kuryaadityrthH| 18 samayavida:-siddhAntajJasyAcAryasya ca RssH| api yamAdIna-cAritrAdInapi antagaNiRSIn stuyAt / siddhacAritrayogyAcAryazAntibhaktIrAvahedityarthaH / tanukliza:-kAyaklezinaH AcAryasya ca RSeH / dvayamukhAnapi siddhazrutacAritrayogyAcAryazAntibhaktI rcyedityrthH| dviyujaH-saiddhAntasya kAyaklezinazcA- 21 cAryasya RSeH / uktaM ca ___ 'kAye niSedhikAyAM ca muneH siddharSizAntibhiH / utaravatinaH siddhavRttarSizAntibhiH kriyAH // paMcakalyANakake dinoM meM kI jAne yogya kriyA batAte haiM tIrthaMkaroMke garbhakalyANaka aura janmakalyANakake samaya zramaNoM aura zrAvakoMko siddhabhakti, cAritrabhakti aura zAntibhakti pUrvaka kriyA karanI cAhie / tapakalyANakameM siddhabhakti, cAritrabhakti, yogibhakti aura zAntibhakti karanI caahie| jJAnakalyANakameM siddhabhakti, zrutabhakti, cAritrabhakti, yogibhakti aura zAntibhakti karanI caahie| tathA nirvANa kalyANakameM aura nirvANa kSetrakI vandanAmeM siddhabhakti, zrutabhakti, cAritrabhakti, yogibhakti, nirvANabhakti aura zAntibhakti karanI caahie| ina bhaktiyoMke sAtha usa usa kalyANaka sambandhI kriyA karanI cAhie // 71 / / ___ maraNako prApta RSi Adike zarIra tathA niSedhikA (samAdhisthAna) ke viSayameM kI jAnevAlI kriyAoMko do padyoMse kahate haiM sAmAnya sAdhukA maraNa honepara usake zarIra tathA samAdhibhUmikI vandanA siddhabhakti, yogibhakti aura zAntibhaktiko kramase par3hakara kI jAtI hai| yadi siddhAntavettA sAmAnya 1. yogizA-bha. ku. c.| Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 dharmAmRta ( anagAra) saiddhAntasya muneH siddhazrutarSizAntibhaktibhiH / uttaravratinaH siddhazrutavRttarSizAntibhiH / sUreniSedhikAkAye siddharSisUrizAntibhiH / zarIraklezinaH siddhavRttarSigaNizAntibhiH // saiddhAntAcAryasya siddhazru tarSisUrizAntayaH / / anyayoge siddhazru tavRttarSigaNizAntayaH // // 73 // atha sthiracalajinabimbapratiSThAyAH kriyAvidhi taccaturthasnapana kriyAvizeSaM copadizati syAtsiddhazAntibhaktiH sthiracalajinabimbayoH pratiSThAyAm / abhiSekavandanA calaturyasnAne tu pAkSiko tvapare // 74 // abhiSekavandanA-siddhacaityapaJcaguruzAntibhaktilakSaNA / pAkSikI-siddhacAritrabhaktI bahadAlocanA shaantibhktishcetyessaa| svAdhyAyAgrAhiNAM punargRhiNAM savAlocanArahitA / apare-anyasmina sthirajinapratimA12 caturthasnAna ityarthaH / uktaM ca 'calAcalapratiSThAyAM siddhazAntistutirbhavet / vandanA cAbhiSekasya turyasnAne matA punaH // siddhavRttanutiM kuryAd bRhadAlocanAM tathA / zAntibhakti jinendrasya pratiSThAyAM sthirasya tu // // 74 // sAdhukA maraNa ho to usake zarIra aura niSadyAbhUmikI vandanA kramase siddhabhakti, zrutabhakti, yAgibhakti aura zAntibhakti par3hakara kI jAtI hai| yadi uttara vratoMko dhAraNa karanevAle sAdhukA maraNa ho to usake zarIra aura niSadyAbhUmikI vandanA kramase siddhabhakti, cAritrabhakti, yogibhakti aura zAntibhakti par3hakara kI jAtI hai| yadi maranevAlA sAdhu siddhAntavettA honeke sAtha uttara guNoMkA bhI pAlaka ho to usake zarIra aura niSadyAbhUmikI vandanA kramase siddhabhakti, zrutabhakti, cAritrabhakti, yogibhakti aura zAntibhakti par3hakara kI jAtI hai| yadi AcAryakA maraNa ho jAye to unake zarIrakI aura niSadyAbhUmikI vandanA kramase siddhabhakti, yogibhakti, AcAryabhakti aura zAntibhakti par3hakara karanI caahie| yadi siddhAntavettA AcAryakA maraNa ho to unake zarIra aura niSadyAbhUmikI vandanA kramase siddhabhakti, zrutabhakti, yogibhakti, AcAryabhakti aura zAntibhakti par3hakara karanI caahie| kintu aise RSikA maraNa ho jo AcArya honeke sAtha kAyakleza tapake dhArI hoM to unake zarIra aura niSadyA bhUmikI vandanA kramase siddhabhakti, cAritrabhakti, yogibhakti, AcAryabhakti aura zAntibhakti pUrvaka karanI caahie| yadi maraNako prApta RSi AcArya honeke sAtha siddhAntavettA aura kAyaklezatapake dhAraka hoM to unake zarIra aura niSadyAbhUmikI vandanA kramase siddhabhakti, zrutabhakti, cAritrabhakti, yogibhakti, AcAryabhakti aura zAntibhakti pUrvaka karanI cAhie ||72-73 / / / sthira jinavimba aura cala jinavimbakI pratiSThAke samayakI vidhi tathA cala jinabimbake caturtha dina kiye jAnevAle abhiSekake samayakI kriyAvidhi kahate haiM sthira pratimAkI pratiSThA yA cala jinabimbakI pratiSThAmeM siddhabhakti aura zAntibhakti par3hakara vandanA karanI caahie| kintu cala jinabimbakI pratiSThAke caturtha dina abhiSekake samaya abhiSeka vandanA kI jAtI hai arthAt siddhabhakti, caityabhakti, paMcagurubhakti aura Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya 679 athAcAryapadapratiSThApanakriyAvidhimAha siddhAcAryastutI kRtvA sulagne gurvnujnyyaa| lAtvAcAryapadaM zAnti stuyAtsAdhuH sphuradguNaH // 7 // AcAryapadam / adya prabhRti bhavatA rahasyazAstrAdhyayanadIkSAdAnAdikamAcAryakAryamAcaryamiti gaNasamakSaM bhASamANena guruNA samaya'mANapicchagrahaNalakSaNam / uktaM ca cAritrasAre--'gurUNAmanujJAyAM vijJAnavairAgyasaMpanno vinIto dharmazIla: sthirazca bhUtvA''cAryapadavyA yogyaH sAdhargarusamakSe siddhAcAryabhakti kRtvA''cArya-6 padavI gRhItvA zAntibhakti kuryAditi // 75 // ..athAcAryasya SaTtriMzataM guNAn dizati aSTAvAcAravattvAdyAstapAMsi dvAdazasthiteH / kalpA dazA''vazyakAni SaT SaT triMzadguNA gnneH||76|| zAntibhakti pUrvaka vandanA kI jAtI hai / kintu sthira jina pratimAkI pratiSThAke caturtha dina honevAle abhiSekake samaya pAkSikI kriyA kI jAtI hai arthAt siddhabhakti, cAritrabhakti, bRhat AlocanA aura zAntibhakti kI jAtI hai| aura svAdhyAyako grahaNa na karane zrAvaka bRhat AlocanAko chor3akara zeSabhakti par3hakara kriyA karate haiM // 74 // Age AcAryapada para pratiSThita karanekI vidhi kahate haiM jisake chattIsa guNa saMghake cittameM camatkAra paidA karate haiM usa sAdhuko gurukI anumatise zubha muhUrtameM siddhabhakti aura AcAryabhakti karake AcAryapada grahaNa karanA cAhie taba 'zAntibhakti karanI cAhie / / 75 / / vizeSArtha-cAritrasArameM bhI kahA hai ki gurukI AjJA honepara jJAna aura vairAgyase sampanna, vinayI, dharmazIla aura sthiramati jo sAdhu AcAryapadake yogya hotA hai vaha guruke sanmukha siddhabhakti aura AcAryabhakti pUrvaka AcArya padavIko grahaNa karatA hai, taba zAntibhakti karatA hai| AcAryapada pradAnase Azaya yaha hai ki guru saMghake samakSa yaha kahakara ki Ajase Apa prAyazcittazAstrake adhyayana, dIkSAdAna Adi AcAryakAryako kareM, picchikA samarpita karate haiM / usakA grahaNa hI AcAryapadakA grahaNa hai // 7 // Age AcAryake chattIsa guNoMko kahate haiM AcAravattva Adi ATha, bAraha tapa, dasa sthitikalpa aura chaha Avazyaka ye chattIsa guNa AcAryake hote haiM // 76 // vizeSArtha-donoM hI jaina paramparAoMmeM AcAryake chattIsa guNa kahe haiM kintu saMkhyA meM ekarUpatA hote hue bhI bhedoMmeM ekarUpatA nahIM haiN| zvetAmbaraM paramparAke anusAra-pA~ca indriyoMko jo vaza meM karatA hai, nau bAr3ase vizuddha brahmacaryakA pAlatA hai, pA~ca mahAvratoMse yukta hotA hai, pA~ca AcAroMko pAlanameM samartha hai, pA~ca samiti aura tIna guptikA pAlaka hai, 1. 'paMciMdiya saMvaraNo taha navavihavahmacera guttidhro| paMca mahanvayajutto paMcavihAcArapAlaNasamattho / paMcasamii tigutto iha aTThArasa guNehiM saMjutto / cauvvihakasAyamukko chattIsa guNo guru majjha // Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 dharmAmRta (anagAra) sthite: - niSThAsauSThavasya / kalpAH - vizeSAH // 76 // cAra prakArakI kaSAyoMse mukta hai isa taraha chattIsa guNoMse yukta guru hotA hai / ye 5+9+5 +5+5+3+4= 36 guNa hote haiM / digambara paramparAmeM bhI ekarUpatA nahIM hai / vibhinna granthakAroMne vibhinna prakArase chattIsa guNa ginAye haiM-ocAravattva Adi ATha guNa, dasa sthitikalpa, bAraha tapa,cha Avazyaka 8 + 10 +12 + 6 = 36 ye chattIsa guNa hote haiM / paM. AzAdharajIne isIke anusAra Upara chattIsa guNa ginAye haiM / kintu bhagavatI ArAdhanA kI apanI TIkA meM paM. AzAdharajIne ukta gAthAke sambandha meM likhA hai-bha. A. ke anusAra chettIsa guNa isa prakAra haiM-ATha jJAnAcAra, ATha darzanAcAra, bAraha prakArakA tapa, pA~ca samitiyA~, tIna guptiyA~ ye bhagavatI ArAdhanAkI saMskRta TIkAke anusAra chattIsa guNa haiM / prAkRta TIkA meM aTThAIsa mUla guNa aura AcAravattva Adi ATha ye chattIsa guNa haiM / athavA dasa AlocanAke guNa, dasa prAyazcittake guNa, dasa sthitikalpa aura chaha jItaguNa ye chattIsa guNa haiN| aisI sthiti meM bhagavatI ArAdhanAmeM sunI gayI yaha gAthA prakSipta hI pratIta hotI hai / ' bhagavatI ArAdhanA para vijayodayA TIkAke racayitA aparAjita sUrine isa gAthA para TIkA nahIM kI hai / ataH yaha gAthA kisIne chattIsa guNa ginAneke lie uddhRta kI hai aura vaha mUla meM sammilita ho gayI hai / isameM jo dasa sthitikalpoM aura chaha jItaguNoMko AcAryake guNoM meM ginAyA hai vaha vicAraNIya pratIta hotA hai / bodhapAhuDakI gAthA 2 kI saMskRta TIkAmeM AcAryake chattIsa guNa isa prakAra kahe haiMAcAravAn zrutAdhArI, prAyazcittadAtA, guNa doSakA pravaktA kintu doSako prakaTa na karane vAlA, aparisrAvI, sAdhuoMko santoSa denevAle niryApaka, digambara veSI, anuddiSTa bhojI azayyAsanI, arAjabhuk, kriyAyukta, vratavAn jyeSThasadguNI, pratikramaNa karanevAlA, SaTmAsayogI dviniSadyA~vAlA, bArahatapa, chaha Avazyaka, ye chattIsa guNa AcAryake haiN| isa taraha AcAryake chattIsa guNoMmeM vividha mata milate haiM ||76 || 1. 'AyAravamAdIyA aTUTThaguNA dasavidho ya Thidikappo / vArasa tava chAvAsaya chattIsaguNA muNeyavvA // ' bha. A. gA. 526 / 2. ' SaTtriMzadguNA yathA-aSTI jJAnAcArA, aSTau darzanAcArAzca tapo dvAdazavidhaM paJcasamitayastisro guptayazceti saMskRtaTIkAyAm / prAkRtaTIkAyAM tu aSTAviMzati mUlaguNAH AcAravattvAdayazcASTau iti SaTtriMzat / yadi vA dasa AlocanA guNAH, daza prAyazcittaguNAH, daza sthitikalpAH, SaD jItaguNAzceti SaTtriM / evaM sati sUtre'nuzrUyamANeyaM gAthA prakSiptaiva lakSyate / ' 3. 'AcArazrutAdhAraH prAyazcittAsanAdidaH / AyApAyakathI doSAbhASako'srAva ko'pi ca // santoSakArI sAdhUnAM niryApaka ime'STa ca / digambara veSyanuddiSTabhojI zayyAsanIti ca // arAjabhuk kriyAyukto vratavAn jyeSThasadguNaH / pratikramI ca SaNmAsayogI tadviniSadyakaH // dviSaT tapAstathA SaTcAvazyakAni guNA guroH / * Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya athAcAravattvAdisvarUpoddezArthamAha AcArI sUrirAdhArI vyavahArI prakArakaH / bAyApAyavigutpIDo'parisrAvI sukhAvahaH // 77 // athAcArapadAdilakSaNanirNayArtha zlokadvayamAha pazcAcArakRdAcArI syAdAdhArI shrutodhurH| vyavahArapaTustadvAn paricArI prakArakaH / / 78 // guNadoSapravaktA''yApAyadig doSavAmakaH / utpIlako raho'bhattA'srAvI nirvApako'STamaH // 79 // pazcAcArakRt-paJcAnAM jJAnAdyAcArANAmAcaritA AcArayitA upadeSTA ca / uktaM ca___ 'AcAraM pazcavidhaM carati ca cArayati yo niraticArama / upadizati sadAcAraM bhavati sa AcAravAn sUriH / / ' [ zrutoddharaH-ananyasAmAnyazrutajJAnasaMpannaH / uktaM ca 'navadazacaturdazAnAM pUrvANAM veditA mtismudrH| kalpavyavahAradharaH sa bhavatyAdhAravAnnAma // [ ] Age AcAravattva Adi ATha guNoMkA nirdeza karate haiM AcArya AcArI, AdhArI, vyavahArI, prakAraka, Aya aura apAyadarzI, utpIDaka, aparisrAvI aura sukhakArI hotA hai // 77 // Age do zlokoMke dvArA ina AcArI AdikA svarUpa kahate haiM jo pA~ca jJAnAdi AcAroMkA svayaM AcaraNa karatA hai dUsaroMse AcaraNa karAtA hai aura unakA upadeza detA hai use AcArI yA AcAryavAn kahate haiN| jo asAdhAraNa zratajJAnase sampanna ho use AdhArI kahate haiN| jo vyavahArapaTu ho, arthAt prAyazcittakA jJAtA ho, jisane bahuta bAra prAyazcitta dete hue dekhA ho aura svayaM bhI usakA prayoga kiyA ho, use vyavahArI kahate haiN| jo kSapakakI sevA karatA hai use prakAraka kahate haiN| jo AlocanAke lie udyata kSapakake guNoM aura doSoMkA prakAzaka ho use AyApAyadik kahate haiN| jo vrata Adike gUr3ha aticAroMko bAhara nikAlane meM samartha hai use utpIlaka kahate haiM / jo ekAntameM prakAzita doSako prakaTa nahIM karatA use aparisrAvI kahate haiN| jo bhUkha-pyAsa Adike duHkhoMko zAnta karatA ho use sukhakArI kahate haiN| ina ATha guNoMse yukta AcArya hotA hai // 78-79 // vizeSArtha-AcArya zabda AcArase hI banA hai| aura AcAra haiM pA~ca-jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura viiryaacaar| jo ina pA~ca AcAroMkA svayaM pAlana karatA hai, dUsaroMse pAlana karAtA hai aura unakA upadeza detA hai use AcArya kahate haiN| bhagavatI ArAdhanA aura mUlAcArakA vahI Azaya hai jo Upara kahA hai| dUsarA guNa hai AdhAravattva / usakA Agamika svarUpa isa prakAra kahA hai-jo caudaha pUrva yA dasa pUrva yA 1. coddasa-dasa-NavapuvvI mahAmadI sAyarovva gNbhiiro| kappavavahAradhArI hodi ha AdhAravaM NAma ||-bh. ArA., 428 gaa.| Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 6 dharmAmRta (anagAra ) vyavahArapaTuH - prAyazcittasya jJAtA bahuzo dIyamAnasya draSTA tatprayoktA ca / tadvAn vyavahAravAn / uktaM ca ] ] Agama ekAdazAGgoktaM prAyazcittaM tadeva caturdazapUrvoktaM zrutam / uttamArthodyat AcAryo jaGghAbalaparihINaH sthAnAntara sthitaH susthitAcAryasamIpe svatulyaM jyeSThaziSyaM preSyaM tanmukhena tasyAgre svadoSAnAlocya tannirdiSTaM 9 prAyazcittaM yaccarati tadAjJeti vyapadizyate / sa evAsahAyaH san saMjAtadoSastatraiva sthitaH pUrvAvadhAritaprAyazcittaM yatkaroti sA dhAraNA nAma / dvAsaptatipuruSajAtasvarUpamapekSya yaduktaM prAyazcittaM tajjIta ityucyate / saMpratyAcAryA yena vyavaharanti sa prakAraH / paricArI - kSapakazuzrUSAkArI || 78 // guNetyAdi / uktaM ca 'paJcavidhaM vyavahAraM yo manute tattvataH savistAram / kRtakAritopalabdhaprAyazcittastRtIyastu // ' [ 'Agamazca zrutaM vAjJAdhAraNAjIta eva ca / vyavahArA bhavantyete nirNayastatra sUtrataH // [ nau pUrvakA jJAtA ho, mahAbuddhizAlI ho, sAgara kI taraha gambhIra ho, kalpa vyavahArakA jJAtA ho use AdhAravAn kahate haiM, isa taraha AcAryako zAstra samudrakA pAragAmI honA cAhie / tIsare prAyazcittake prayoga meM kuzala anubhavI honA cAhie / prAyazcittako hI vyavahAra kahate haiN| usake pA~ca bheda haiM-Agama, zruta, AjJA, dhAraNA aura jIta / kahA hai- 'jo pA~ca prakArake vyavahAra yA prAyazcittako yathArtha rUpameM vistAra se jAnatA hai, jisane bahuta se AcAryako prAyazcitta dete dekhA hai aura svayaM bhI prAyazcitta diyA hai use vyavahArI kahate haiM / vyavahArake pA~ca bheda haiM-Agama, zruta, AjJA, dhAraNA aura jIta / inakA vistAra se kathana sUtroM meM hai / isakI TIkAmeM aparAjita sUrine likhA hai ki 'prAyazcittakA kathana sabake sAmane nahIM kiyA jAtA / isIlie yahA~ unakA kathana nahIM kiyA hai, ' / apane isa kathana ke samarthanameM unhoMne eka gAthA bhI uddhRta kI hai- jisameM kahA hai 'sabhI zraddhAlu puruSoM ko jina vacana sunanA cAhie / kintu cheda sUtra arthAt prAyazcitta zAstrakA artha sabake lie jAnane yogya nahIM hai / ' zvetAmbarIya sUtroM meM vyavahArake ina pA~ca prakAroMkA kathana hai / vyavahAra sUtra meM vistArase kathana hai / mumukSukI pravRtti - nivRttiko vyavahAra kahate haiM / Agamase kevalajJAna, manaHparyaya, avadhi, caudaha pUrva, dasa pUrva aura nau pUrva liye jAte haiM / zeSako zruta kahate haiM / yadyapi nava Adi pUrva bhI zruta haiM, kintu ve kevalajJAnakI taraha atIndriya padArthoMke viSaya meM viziSTa jJAna karAte haiM isalie unheM AgamameM liyA hai| kintu paM. AzAdharajIne apanI TIkA meM gyAraha aMgoM meM pratipAdita prAyazcittako Agama aura caudaha 1. paMcavihaM vavahAraM jo jANai taccado savitthAraM / bahuso yadi kayapaTThavaNo vavahAravaM hoi || Agama suda ANA dhAraNA ya jIdehiM hoMti vavahArA / edesi savitthArA parUvaNA suttaNiddiTThA // bha. ArA. 448-49 gA. 2. sabveNa vi jiNavayaNaM sodavvaM saTThideNa puriseNa / chedasudassa hu attho Na hodi savveNa NAdavvo // 3. 'paMcavihe vavahAre paNNatte, taM jahA Agame, sue / ANA, dhAraNA, jIe / - sthAnAMga 5 / 2 / 421 sU. / Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya 683 'guNadoSANAM prathakaH kSapakasya vishessmaalulocyissoH| anujorAlocayito doSavizeSa prakAzayati // [ ] doSavAmakaH-vratAdyatIcArasyAntagUDhasya sa bahiniSkrAmakaH / uktaM ca 'ojasvI tejasvI vAgmI ca prthitkotiraacaaryH|| haririva vikramasAro bhavati samutpIlako nAma // ' [ raho'bhettA-gopyadoSasya rahasyAlocitasyAprakAzakaH / uktaM ca 'AlocitAH kalaGkA yasyA yaH pItatoyasaMchAyAH / na parizravanti kathamapi sa bhavatyaparizravaH sUriH / / ' nirvApaka:-kSudAdiduHkhopazamakaH / yathAha 'gambhIrasnigdhamadhurAmatihRdyAM zravaHsukhAm / nirvApakaH kathAM kuryAt smRtyAnayanakAraNam // ' [ ] // 79 // pUrvo meM pratipAdita prAyazcittako zruta kahA hai| koI AcArya samAdhi lenA cAhate haiM kintu pairoMmeM calanekI zakti nahIM hai, ve dezAntarameM sthita kisI prAyazcitavedI anya AcAryake pAsa apane tulya jyeSTha ziSyako bhejakara aura usake mukhase apane doSoMkI AlocanA karAkara unake dvArA nirdiSTa prAyazcittako yadi svIkAra karate haiM to AjJA hai| vahI azakta AcArya doSa laganepara vahIM rahate hue pUrvameM avadhArita prAyazcita yadi karate haiM vaha dhAraNA hai / bahattara puruSoMke svarUpako dekhakara jo prAyazcitta kahA jAtA hai vaha jIta hai| zve. TIkAkAroM ke anusAra dravya, kSetra, kAla, bhAva aura vyaktike doSake anusAra saMhanana, sahanazIlatA AdimeM kamI dekhate hue jo prAyazcitta diyA jAya vaha jIta hai| ina pA~coM prakArake prAyazcittameM-se yadi Agama vidyamAna hai to Agamake anusAra hI prAyazcitta denA caahie| Agama na ho to zrutake anusAra prAyazcitta denA caahie| isa taraha kramika hI prAyazcitta denekA vidhAna hai| AcAryako isa vyavahArakA jJAtA honA cAhie / tathA AcAryako samAdhi lene vAlekI sevAmeM tatpara honA caahie| jaba vaha bAhara jAye yA bAharase andara Aye to usako hastAvalamba denA cAhie, usakI vasatikA, saMtharA, upakaraNakI saphAI karanI cAhie / malatyAgameM usake lie bhaktapAnakI vyavasthAmeM sAvadhAna rahanA caahie| ye saba kArya bar3e Adara-bhaktise karanA cAhie (bhaga. A. 455-57) / kSapakako AcAyake sAmane apane doSoMkI AlocanA karanI caahie| kintu kSapaka apane doSoMko kahate hue sakucAtA hai / use bhaya hai ki mere doSa prakaTa honepara saba merA nirAdara kareMge yA merI nindA kreNge| aise samayameM AyApAyavid AcArya bar3I kuzalatAse samajhA-bujhAkara usake guNa-doSoMko prakaTa karAte haiN| (bhaga. A. 459-473 gaa.)| koI-koI kSapaka AlocanAke guNa-doSoMko jAnate hue bhI apane doSoMko prakaTa karaneke lie taiyAra nahIM hotaa| taba utpIlaka guNake dhArI AcArya samajhA-bujhAkara jabarana doSoMko bAhara nikAlate haiN| jaise, mAtA baccekI hitakAriNI hotI hai vaha bacceke ronepara bhI usakA mukha kholakara davA pilAtI hai vaise hI AcArya bhI doSoMko nikAlate haiM(bha. A. 474-485 gaa.)| jaise tapA lohA cAroM orase pAnIko sokha letA hai vaha pAnIko bAhara nahIM nikaaltaa| usI taraha jo AcArya kSapakake doSoMko sunakara pacA jAte haiM, kisI 1. sasthAyAH mu. bha. ku. c.| Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 dharmAmRta ( anagAra) atha sthitikalpadazakaM gItidvayena nirdizati aacelkyauddeshikshyyaadhrraajkiiypinnddaujjhaaH| kratikarmavatAropaNayogyatvaM jyeSThatA pratikramaNama // . mAsaikavAsitA sthitikalpo yogazca vArSiko dazamaH / tanniSThaM pRthukotiH kSapakaM niryApako vizodhayati / / 80-81 // AcelakyaM-vastrAdiparigrahAbhAvo nagnatvamAtraM vA / tacca saMyamazuddhIndriyajaya-kaSAyAbhAvadhyAnasvAdhyAyanirvighnatA-nirgranthatva-vItarAgadveSatA - zarIrAnAdara-svavazatva-cetovizuddhi-prAkaTaya-nirbhayatva-sarvatravizrabdhatva-prakSAlanodveSTanAdiparikarmavarjanavibhUSAmUrchA-lAghavatIrthakarAcaritatvAnigUDha-balavIryatAdyaparimita-guNagrAmopalambhAt sthitikalpatvenopadiSTam / etacca zrIvijayAcArya-viracita-malArAdhanATIkAyAM sUtre vistarataH samathitaM draSTavyamiha na prapaJcyate granthagauravabhayAt / ata eva zrIpadmanandipAdairapi sacelatAdUSaNaM diGamAtra midamadhijage12 'mlAne kSAlanataH kutaH kRtajalAdyArambhataH saMyamo naSTe vyAkulacittatAtha mahatAmapyanyataH prArthanam / kopIne'pi hRte paraizca jhagiti krodhaH samutpadyate tannityaM zucirAgahRcchamavatAM vastraM kakummaNDalam // ' [ padma. paJca., 1141 ] dUsarese nahIM kahate ve aparisrAvI kahalAte haiN| yadi AcArya svayaM apane sAdhuoMke doSoMko prakaTa kara unheM dUSita kareMge to loka unakI nindA hI kareMge (gA. 495 pryNt)| yadi kSapakakI paricaryA meM truTi ho to usako kaSTa hotA hai, vaha kruddha bhI hotA hai kintu nirvApaka guNake dhArI hitopadezase use prasanna hI rakhanekI ceSTA karate haiM (gA. 496-520) isa prakAra ye ATha guNa AcAryake hote haiM // 78-79 / / Age do padyoMse dasa sthitikalpoMko kahate haiM 1 Acelakya arthAt vastra Adi parigrahakA abhAva yA ngntaa| 2 zramaNoMke uddezase banAye gaye bhojana AdikA tyAga / 3 vasatiko banAnevAle yA usakI marammata Adi karAne vAle yA vahA~ke vyavasthApakako zayyAdhara kahate haiN| usake bhojana Adiko prahaNa na krnaa| 4 rAjAke gharakA bhojana grahaNa na krnaa| 5 chaha AvazyakoMkA pAlana / 6 vratoMke AropaNakI yogyatA / 7 jyesstthtaa| 8 pratikramaNa / 9 eka mAsa taka hI eka nagarameM vAsa / 10 varSAke cAra mahInoMmeM eka hI sthAna para vAsa / ye dasa sthitikalpa haiM / / 80-81 // vizeSArtha-AcArya ke chattIsa guNoMmeM dasa sthitikalpa batalAye haiM unhIMkA yaha kathana hai| bhagavatI ArAdhanAmeM AcAryake AcAravattva guNakA prakArAntarase kathana karate hue ina dasa kalpoMkA kathana kiyA hai| kahA hai jo dasa sthitikalpoMmeM sthita hai vaha AcArya AcAravattva guNakA dhAraka hai aura ATha pravacana mAtAoMmeM saMlagna hai| zvetAmbara paramparAke Agamika sAhityameM ina sthitikalpoMkA bahuta vistArase varNana milatA hai| unameM inakA AcAryake AcAravattvase sambandha nahIM hai / ye to sarvasAdhAraNa haiM, zAstrokta sAdhu samAcArako kalpa kahate haiM aura usameM sthitiko kalpasthiti kahate haiN| ye Aca 1. 'dasAvihaThidi kappe vA havejja jo suTTido syaayrio| AyAravaM khu eso pavayaNamAdAsu Autto ||'-bh. A., 420 gaa.| - For Private &Personal use only Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya tathaiva zrIsomadevapaNDitarapyavAdi 'vikAre viduSAM doSo nAvikArAnuvartane / tannagnatve nisargotthe ko nAma dveSakalmaSaH / / naiSkiJcanyamahiMsA ca kutaH saMyaminAM bhavet / te saGgAya yadIhante valkalAjinavAsasAm // ' [ soma. upA., zlo. 131-132 ] auddezikapiNDojjhA-zramaNamuddizya kRtasya bhaktAdevarjanam / zayyAdharapiNDojjhA-vasateH 6 kArakI. saMskArako'trAsveti sampAdakazceti trayaH zayyAdharazabdenocyante / teSAmayaM tata Agato vA zayyAdhara 'kalpasthiti desa haiN| inameMse cAra kalpa to sthita haiM aura chaha asthita haiM / 1. zayyAtara piNDakA tyAga, 2 vrata, 3 jyeSTha aura kRtikarma ye cAra avasthita haiN| sabhI tIrthaMkaroMke samayake sabhI sAdhu ina cAroMkA pAlana avazya karate haiN| zeSa chaha kalpa asthita haiN| arthAt prathama aura antima tIrthaMkaroMko choDakara zeSa bAIsa tIrthakaroMke sAdha tathA videhake sAdhu inheM pAlate bhI haiM aura nahIM bhI paalte| isa taraha zvetAmbara paramparAmeM ina dasa kalpoMkA sambandha AcArya ke AcAravattvake sAtha nahIM hai ye to sabhI sAdhuoMke liye karaNIya haiN|| ___aba pratyeka kalpakA svarUpa kahate haiM-acelakake bhAvako Acelakya kahate haiN| cela kahate haiM vastrako, vastrAdi parigrahakA abhAva yA nagnatAkA nAma Acelakya hai / pratyeka sAdhuko nagna hI rahanA caahie| bhagavatI ArAdhanA, gA. 421 kI saMskRta TIkAmeM aparAjita sUrine isakA samarthana kiyA hai aura zvetAmbarIya zAstroMke AdhArase hI unakI mAnyatAkA virodha dikhalAyA hai| kyoMki zvetAmbara paramparAke bhASyakAroM aura TIkAkAroMne acelakA artha alpa cela yA alpamUlyakA cela kiyA hai| aura isa tarahase nagnatAko samApta hI kara diyA hai| kintu acelatAmeM aneka guNa haiN| vastrameM pasInese jantu paidA ho jAte haiM aura usake dhonese unakI mRtyu ho jAtI hai| ataH vastrake tyAgase saMyamameM zaddhi hotI hai| zarIrameM utpanna honevAle vikArako rokaneke prayatnase indriyajayakA abhyAsa hotA hai| coroM AdikA bhaya na honese kaSAya ghaTatI hai| vastra rakhanese usake phaTa jAnepara nayA vastra mA~ganA hotA hai yA use sIneke lie suI mA~ganI hotI hai aura isase svAdhyAya aura dhyAnameM bAdhA AtI hai| vastra Adi parigrahakA mUla antaraMga parigraha hai| vastra tyAga denese abhyantara parigrahakA bhI tyAga hotA hai| tathA acche aura bure vastroMke tyAgase rAga-dveSa bhI nahA hote / vastrakai abhAvameM havA, dhUpa, zIta Adike sahana karanese zarIrameM AdarabhAva nahIM rahatA / dezAntarameM jAneke lie kisI sahAyakakI apekSA na rahanese svAvalambana AtA hai| la~goTI Adi na rakhanese cittakI vizuddhi prakaTa hotI hai| coroMke mAra-pITa karanekA bhaya na rahanese nirbhayatA AtI hai| pAsameM haraNa karane lAyaka kucha bhI na rahanese vizvasanIyatA AtI hai| kahA bhI hai-'vastrake malina honepara usake dhoneke lie pAnI AdikA Arambha 1. ra. piNDa upalakSaNAdbhakto-bha. ku. c.| 2. 'sijjAyarapiMDe yA cAujjAme ya purisajeThe ya / kitikammassa ya karaNe cattAri avaThiyA kappA / / Acelakkudesiya sapaDikkamaNe ya rAyapiMDe ya / mAsaM pajjosavaNA chappeta'NavatiA kappA ||-bRhatkalpasUtra, gA. 6361-62 / Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 686 dharmAmRta (anagAra) piNDo bhaktopakaraNAdyupayogidravyaM tadvarjanam / sati zayyAdharapiNDagrahaNe pracchannamayaM yojayedAhArAdikaM dharmaphalalobhAt / yo vA AhAraM dAtumakSamo daridro lubdho vA nAso varsAta prayacchet / sati vasatidAne ca lokA mAM 3 nindanti sthitA vasatAvasya yatayaH na vA'nena mandabhAgyena teSAmAhAro datta iti / AhAraM vasati ca prayacchati / tasmin bahUpakAritayA yateH snehazca syAditi doSAH syuH / anye punaH zayyAgRha piNDatyAga iti paThitvA evaM vyAcakSate 'mArgaM vrajatA yatra gRhe rAtrau supyate tatraivAnyadine bhojana parihAro vasatisaMvandhidravyanimittapiNDasya 6 vA tyAga iti / rAjakIyapiNDojjhA - atra rAjazabdenezvAkuprabhRtikule jAto rAja te prakRti raJjayatIti vA rAjA rAjJA sadRzo mahaddhiko vA bhaNyate / tatsvAmikabhaktAdivarjanam / tadgRhapraveze hi yateH svacchandacitrakukkurAdyapaghAtaH / tadbhUSAvalokanAd varaturagAdInAM trAsaH / taM prati garvitadAsAdyupahosaH / avaruddhAbhiH karanA par3atA hai / aisI sthitimeM saMyama kaise raha sakatA hai / vastra ke naSTa honepara mahAn puruSoMkA bhI citta vyAkula ho jAtA hai aura unheM dUsaroMse vastrakI yAcanA karanI par3atI hai / dUsaroMke dvArA la~goTIke bhI curA liye jAnepara tatkAla krodha utpanna hotA hai / isIse saMyamI janoMkA vastra digambaratva hai jo nitya pavitra hai aura rAgabhAvako dUra karatA hai / ' AcArya somadevane bhI kahA hai- 'vidvAn vikArase dveSa karate haiM, avikAratAse nahIM / aisI sthiti meM prAkRtika nagnatAse kaisA dveSa ? yadi munijana pahananeke lie valkala, carma yA vastrakI icchA rakhate haiM to unameM naiSkicanya arthAt merA kucha bhI nahIM, aisA bhAva tathA ahiMsA kaise sambhava hai ?" isa taraha AcelakyakA vAstavika artha nagnatA hI hai aura vaha prathama sthitikalpa hai / dUsarA hai zramaNoMke uddezya se banAye gaye bhojana Adiko grahaNa na karanA / bRhatkalpasUtra (gA. 6376) meM kahA hai ki ogharUpase yA vibhAga rUpase zramaNoM aura zramaNiyoMke kula, gaNa aura saMgha ke saMkalpase jo bhojana Adi banAyA gayA hai vaha grAhya nahIM hai / yaha niyama kevala prathama aura antima tIrthaMkarake sAdhuoMke lie hai / zeSa bAIsa tIrthaMkaroMke sAdhu aura mahAvidehake sAdhu yadi kisI eka vyakti vizeSake uddezase bhojana banAyA gayA hai to vaha bhojana usa vyaktivizeSake lie agrAhya hai anya sAdhu use svIkAra karate haiN| tIsarA sthitikalpa hai zayyAdhara piNDa tyAga / zayyAdhara zabdase yahA~ tIna liye gaye haiM- jisane vasatikA banavAyI hai, jo vasatikAkI saphAI Adi karatA hai tathA jo vahA~kA vyavasthApaka hai / unake bhojana Adiko grahaNa na karanA tIsarA sthitikalpa hai / unakA bhojana Adi grahaNa karane para ve dharma phalake lobhase chipAkara bhI AhAra Adiko vyavasthA kara sakeMge / tathA jo AhAra denemeM asamartha hai, daridra yA lobhI hai vaha isalie rahaneko sthAna nahIM degA ki sthAna dene se, bhojanAdi bhI denA hogA / vaha socegA ki apane sthAna para ThaharAkara bhI yadi maiM AhAradi nahIM dU~gA to loga merI nindA kareMge ki isake ghara meM muni ThahareM aura isa abhAgene unheM AhAra nahIM diyA / dUsare, munikA usapara vizeSa sneha ho sakatA hai ki yaha hameM vasatike sAtha bhojana bhI detA hai / kintu usakA bhojana grahaNa na karanepara ukta doSa nahIM hote / anya kucha granthakAra 'zayyAgRha piNDatyAga' aisA pATha rakhakara usakA yaha vyAkhyAna karate haiM ki mArgameM jAte hue jisa ghara meM rAtako soye usI ghara meM dUsare dina bhojana nahIM karanA athavA vasatikA nimittase prApta honevAle dravyase banA bhojana grahaNa nahIM karanA / rAjapiNDakA grahaNa na karanA caturtha sthitikalpa hai / yahA~ rAjA zabdase jisakA janma ikSvAku Adi kulameM huA hai, athavA jo prajAko priya zAsana detA hai yA rAjA ke samAna aizvaryazAlI hai usakA Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya 687 strIbhirmethunasaMjJayA bAdhyamAnAbhiH putrArthinIbhirvA balAttasya svagRhe pravezanamupabhogArtham / viprakIrNaratnasuvarNAdikasyAnyaiH svayaM coritasya saMyata AyAta iti tatra taccorikAdhyAropaNam / rAjA'sya vizvasto rAjyaM nAzayiSyatIti kruddharamAtyAdibhirvadhabandhAdikaM ca syAt / tathA''hArAvizuddhiH kSIrAdivikRtisevA'naya'ratnAderlobhAccoraNaM varastrIdarzanAd rAgodreko lokottaravibhUtidarzanAcca tannidAnakaraNaM saMbhavet / etaddoSAbhAve'nyatrabhojanAsaMbhave ca zrutavicchedaparihArArtha rAjapiNDo'pi na pratiSidhyate / kRtikarma-SaDAvazyakAnaSThAnaM garUNAM vinayakaraNaM vA / vratAropaNayogyatvama-acelatAyAM sthita-auddezikAdi-piNDatyAgodyato gurubhaktimAna vinItazca vratAropaNayogyaH syAt / uktaM ca 'Acelakke ya Thido uddesAdIya pariharadi dose / gurubhattimaM viNIdo hodi vadANaM sa ariho du||[ ] grahaNa kiyA hai| usake bhojanAdiko rAjapiNDa kahate haiN| usake tIna bheda haiM-AhAra, anAhAra aura upadhi / khAdya Adike bhedase AhArake cAra prakAra haiN| caTAI, paTTA vagairaha anAhAra hai, pIchI vagairaha upadhi hai| inake grahaNa karane meM aneka doSa haiM-prathama rAjabhavanameM mantrI, zreSThI, kAryavAhaka Adi barAbara Ate-jAte rahate haiM, bhikSAke lie rAjabhavanameM praviSTa bhikSako unake Ane-jAnese rukAvaTa ho sakatI hai| unake kAraNa sAdhako rukanA par3a sakatA hai| hAthI, ghor3oMke Ane-jAnese bhUmi zodhakara nahIM cala sakatA / naMge sAdhuko dekhakara aura use amaMgala mAnakara koI burA vyavahAra kara sakatA hai, koI use cora bhI samajha sakatA hai| kyoMki rAjakulase yadi koI corI ho jAye to loga sAdhuko usakI corI lagA sakate haiN| kAmavedanAse pIr3ita striyA~ balAt sAdhuko upabhogake lie roka sakatI haiN| rAjAse prApta susvAdu bhojanake lobhase sAdhu aneSaNIya bhojana bhI grahaNa kara sakatA hai| ityAdi aneka doSa haiN| kintu jahA~ isa prakArake doSoMkI sambhAvanA na ho aura anyatra bhojana sambhava na ho to rAjapiNDa bhI grAhya ho sakatA hai| pAcavA~ sthitikalpa hai kRtikarma / chaha AvazyakoMkA pAlanaka gurujanoMkI vinaya kRtikarma hai| bRhatkalpabhASya (gA. 6398-6400) meM kahA hai ki cirakAlase bhI dIkSita sAdhvIko eka dinake bhI dIkSita sAdhukI vinaya karanA caahie| kyoMki sabhI tIrthaMkaroMke dharma meM puruSakI hI jyeSThatA hai, dharma ke praNetA tIrthaMkara gaNadhara Adi puruSa hI hote haiN| ve hI dharmakI rakSA karane meM bhI samartha haiM jo acela hai, apane uddezyase banAye gaye bhojanAdikA tathA rAjapiNDakA tyAgI hai, gurubhakta aura vinIta hai vahI vratAropaNake yogya hotA hai / yaha chaThA sthitikalpa hai| bRhatkalpa bhASya (gA. 6402-7) meM kahA hai ki prathama tIrthakara aura antima tIrthakarake dharma meM to pA~ca yama (mahAvrata) the kinta zeSa bAIsa tIrthaMkaroMkA: usameM maithuna tyAgako parigraha tyAgameM hI le liyA thaa| isakA kAraNa batAte hue kahA hai ki bhagavAn RSabhadevake samayake sAdhu Rjujar3a the| isalie yadi parigrahavratameM hI antarbhAva karake maithuna vratakA sAkSAt upadeza na diyA jAtA to ve jaDa honese yaha nahIM samajha sakate the ki hameM maithuna bhI chor3anA caahie| jaba pRthaka spaSTa rUpase maithunakA niSedha kiyA gayA to unhoMne saralatAse usakA tyAga kara diyaa| bhagavAna mahAvIrake samayake sAdhu 1. 'savvAhi saMjatIhi kitikammaM saMjatANa kAyavvaM / parisUttarito dhammo savvajiNANaM pi titthammi' ||-bR. kalpabhASya., 6399 gaa.| shaa| Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 688 dharmAmRta ( anagAra) . jyeSThatA-mAtApitRgRhasthopAdhyAyAyikAdibhyo mahattvamanuSThAnena vA zreSThatvam // 80 // mAsaikavAsitA-triMzadahorAtramekatra grAmAdI vasati taddhavastadavateH / ekatra hi cirAvasthAne udA 3 hArAkSamatvaM kSetrapratibaddhatA zAtagurutAlasatA saukumAyaMbhAvanA jJAtabhikSAgrAhitA ca doSAH syuriti mUlArAdhanA TIkAyAm / taTTipaNake tu yogagrahaNAdau yogAvasAne ca tasmin sthAne mAsamAtraM tiSThatIti mAsaM nAma navamaH sthitikalpo vyAkhyAtaH / uktaM ca 'paDibaMdho lahuyattaM Na jaNuvayAro Na desaviNNANaM / NANAdINa abuddhI dosA avihArapakkhammi // ' [ ] yogazcetyAdi-varSAkAlasya caturSu mAseSu ekatraivAvasthAnam / sthAvarajaMgamajIvAkulA hi tadA 9 kSitiriti tadA bhramaNe hi mahAnasaMyamaH / vRSTayA zItavAtapAtena caatmviraadhnaa| patedvA vApyAdiSu, sthANu kaNTakAdibhirvA pracchannarjalena kardamena vA bAdhyate / iti vizatyadhikadivasazatamekatrAvasthAnamityayamutsargaH / vakrajar3a haiM / ataH maithunakA sAkSAt niSedha na karane para yaha jAnate hue bhI ki parigraha meM maithuna bhI AtA hai, vakra honese parAI strIkA sevana kara lete aura pUchane para kaha dete ki yaha hamArI parigraha nahIM hai| isalie bhagavAn RSabha aura mahAvIrane paMcayAma dhamakI sthApanA kI, kinta madhyake bAIsa tIrthaMkaroMke sAdha Rja prAjJa the| ataH parigrahakA niSedha kara denepara prAjJa (buddhimAn vidvAn ) honese upadeza mAtrase hI samasta heya upAdeyako samajha lete the| ataH unhoMne vicAra kiyA ki vinA grahaNa kiye strIko nahIM bhogA jA sakatA ataH maithunakA sevana bhI tyAjya hai| isa prakAra maithunako parigrahameM antarbhUta karake caturyAma dharmakA upadeza madhyake bAIsa tIrthaMkaroMne diyA / sAtavA~ kalpa hai puruSakI jyeSThatA / mAtA, pitA, gRhastha, upAdhyAya Adise mahAvratI jyeSTha hotA hai yA AcArya sabase jyeSTha hote haiM AThavA~ sthitikalpa hai pratikramaNa / doSa laganepara usakA zodhana karanA pratikramaNa hai| isakA pahale kathana kara Aye haiN| jaise prathama aura antima tIrthakara tathA zeSa bAIsa tIrthaMkaroMke samayake sAdhuoMko lakSya meM rakhakara zvetAmbarIya sAhityameM paMcayAma aura caturyAma dharmakA bheda kahA hai, vaisA hI bheda pratikramaNako lekara bhI hai aura mUlAcArameM bhI usakA kathana usI AdhAra para kiyA gayA hai / likhA hai ki prathama aura antima jinakA dharma sapratikramaNa hai arthAt doSa lage yA na lage, pratikramaNa karanA hI caahie| kintu madhyake bAIsa tIrthaMkaroMke samayake sAdhu doSa laganepara hI pratikramaNa karate the kyoMki ve RjuprAjJa the-sarala aura buddhimAna the / parantu prathamajinake sAdhu RjajaDa aura antima jinake sAdhu vakrajar3a haiN| tathA-bRhatkalpa bhASya (gAthA 6425) meM bhI yahI kahA hai-isakI TIkAmeM likhA hai ki prathama aura antima jinake tIrthameM sapratikramaNa dharma hai-donoM samaya niyamase chaha Avazyaka karane hote haiN| kyoMki unake sAdhu pramAda bahula honese zaTha hote haiN| kintu madhyama jinoMke tIrtha meM usa prakArakA aparAdha hone para hI pratikramaNakA vidhAna hai kyoMki unake sAdhu pramAdI nahIM haiM, zaTha nahIM hai| astu / 1. 'sapaDikkamaNo dhammo purimassa ya pacchimassa ya jiNassa / avarAhe paDikamaNaM majjhimayANaM jiNavarANa' ||-muulaacaar 7129 2. 'sapaDikkamaNo dhammo purimassa i pacchimassaya jiNassa / majjhimayANa jiNANaM kAraNajAe paDikkamaNaM // Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya kAraNApekSayA hInamadhikaM vA'trasthAnam / saMyatAnAmASADhazuddhadazamyAH prabhUti sthitAnAmupariSTAcca kArtikapaurNamAsyAstrizaddivasAvasthAnam / vRSTibahulatAM zrutagrahaNaM zaktyabhAvaM vaiyAvRtyakaraNaM prayojanamuddizyAvasthAnamekavetyutkRSTaH kAlaH / mAyA~ durbhikSe grAmajanapadacalane vA gacchannimitte samupasthite dezAntaraM gati / avasthAne 3 sati ratnatrayavirAdhanA bhaviSyatIti paurNamAsyAmASADhyAmatikrAntAyAM pratipadAdiSu dineSu yAti yAvaccatvAro divsaaH| etadapekSya hInatA kAlasya / eSa dazamaH sthitikalpa ityArAdhanATIkAyAm / taTTipaNake tu dvAbhyAM dvAbhyAM mAsAbhyAM niSiddhikA draSTavyeti pAdyo nAma dazamaH sthitikalpaH vyAkhyAtaH / uktaM ca chaha RtuoMmeM eka sthAna para eka hI mAsa rahanA anya samayameM vihAra karanA yaha nauvA~ sthitikalpa hai| paM. AzAdharajIne dasaveM kalpakA nAma vArSika yoga kahA hai| varSAkAlake cAra mAsoMmeM eka hI sthAnapara rahanA dasavA~ sthiti kalpa hai kyoMki varSA Rtu meM pRthvI sthAvara aura jaMgama jIvoMse bharI hotI hai| usa samaya bhramaNa karane meM mahAn asaMyama hotA hai| isake sAtha hI varSAse tathA zIta jhaMjhAvAtase apanI bhI virAdhanA hotI hai| jalAzaya vagairaha meM giranekA bhaya rahatA hai| pAnImeM chipe hTha kA~Te vagairahase bhI tathA kIcar3ase bhI bAdhA hotI hai| isa samayameM eka sau bIsa dina taka eka sthAnapara rahanA cAhie yaha utsarga hai| vizeSa kAraNa honepara adhika aura kama dina bhI Thahara sakate haiN| arthAt jina muniyoMne ASADha zaklA dasamIse catarmAsa kiyA hai ve kArtikakI parNamAsIke bAda tIsa dina taka Age bhI usI sthAnapara Thahara sakate haiN| Thaharaneke kAraNa haiM varSAkI adhikatA, zAstrAbhyAsa, zaktikA abhAva yA kisIkI vaiyAvRtya karanA / yaha ThaharanekA utkRSTa kAla hai| yadi durbhikSa par3a jAye, mahAbhArI phaila jAye, gA~va yA pradezameM kisI kAraNase uthala-puthala ho jAye to muni dezAntarameM jA sakate haiN| kyoMki aisI sthitimeM vahA~ Thaharanese ratnatrayakI virAdhanA hogii| isa prakAra ASAr3hakI pUrNamAsI bItanepara pratipadA Adike dina jA sakate haiN| paM. AzAdharajIne dasa kalpoMkI vyAkhyA apanI saMskRta TIkAmeM bhagavatI ArAdhanAkI aparAjita sUri kRta TIkAke anusAra hI kI hai| kintu varSAvAsameM hIna dinoMke pramANameM donoMmeM antara hai| donoM likhate haiM ki ASAr3hI pUrNimA bItanepara pratipadAdiko jA sakate haiM kintu AzAdharajI cAra dIna hIna karate haiM yathA-'paurNamAsyAmASADhyAmatikrAntAyAM pratipadAdiSa dineSa yAti yAvaccatvAro divsaaH| etadapekSya hInatA kAlasya / ' aura aparAjita sUri bIsa dina kama karate haiN| yathA-'yAvacca tyaktA viMzatidivasA etadapekSyahInatA kAlasya / ' zvetAmbara paramparAmeM bhI varSAyogakA utkRSTa kAla ASAr3ha pUrNimAse lekara kArtika paryanta cAra mAsa kahA hai| aura jaghanya kAla bhAdra zuklA paMcamIse kArtika pUrNimA paryanta sattara dinarAta kahA hai| isake sivAya isa dasaveM sthitikalpake nAmameM bhI antara hai| dasa kalpoMke nAmoMko batalAnevAlI gAthA donoM sampradAyoMmeM bhinna nahIM hai| usakA antima caraNa hai 'mAsaM pajjosavaNakappo,' zvetAmbara paramparAke anusAra dasaveM kalpakA nAma 'pajjosavaNa' hai| isakA saMskRta rUpa hotA hai 'paryuSaNA kalpa' / arthAt sAdhu jo varSAyoga karate haiM vaha paryuSaNA kalpa hai| digambara paramparAmeM isIse bhAdramAsake antima dasa dinoMke parvako paryuSaNa parva bhI kahA jAtA hai| kintu bhagavatI ArAdhanA aura mUlAcArameM pajjo aura savaNako alaga-alaga mAnakara artha kiyA gayA hai| bhagavatI ArAdhanAke TIkAkAra 1. 'cAummAsukkose sattarirAIdiyA jahaNNeNa |'-bR. kalpasUtra bhASya-6436 gaa.| 87 Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 690 dharmAmRta (anagAra ) 'Acelakyaudezika zayyAgRharAjapiNDakRtikarmaM / jyeSThavrata pratikramamAsaM pAdyaM zramaNakalpaH // eteSu dazasu nityaM samAhito nityavAcyatAbhIruH / kSapakasya vizuddhimasau yathoktacaryAM samuddizati // ' [ atha pratimAyogasthitasya muneH kriyAvidhimAha laghIya so'pi pratimAyogino yoginaH kriyAm / kuryuH sarve'pi siddhaSizAntibhaktibhirAdarAt // 82 // aparAjita sUrine to likhA hai- 'pajjo samaNa kappo nAma dazamaH,' varSAkAlasya caturSu mAsesu ekatraivAvasthAnaM bhramaNatyAgaH / inake artha meM bheda nahIM hai / kintu isase Age granthakAroM ne dasaveM kalpakA nAma kevala 'pajjo' hI samajha liyaa| paM. AzAdharajIne apanI mUlArAdhanA meM 'pajjo' kA hI artha varSAkAlake cAra mAsoMmeM eka jagaha rahanA kiyA hai| kintu yaha pUrA artha 'pajjosaar' se niSpanna hotA hai / 'pari' upasarga pUrvaka 'vasa' se prAkRtakA pajjosavaNa zabda banA hai / mUlAcAra ke TIkAkAra vasunandi AcAryane 'mAsaM pajjo' kA vicitra hI artha kiyA hai - 'mAsoH yogagrahaNAt prAGmAsamAtramavasthAnaM kRtvA varSAkAle yogo grAhyastathA yogaM samApya mAsamAtramavasthAnaM kartavyam / ' arthAt 'varSAyoga grahaNa karanese pahale eka mAsa ThaharanA cAhie / usake bAda varSAkAla Anepara yoga grahaNa karanA caahie| tathA yogako samApta karake eka mAsa ThaharanA cAhie / ' 1112811 aisA kyo karanA cAhie yaha batalAte hue vaha likhate haiM- logoM kI sthiti jAnane ke lie aura ahiMsA Adi vratoMke pAlaneke lie varSAyogase pahale eka mAsa ThaharanA cAhie aura varSAyoga bItanepara bhI eka mAsa aura ThaharanA cAhie jisase zrAvaka logoMko muni viyogakA duHkha na ho| Age athavA dekara dUsarA artha karate haiM ki pratyeka Rtu meM eka-eka mAsa mAtra ThaharanA cAhie aura eka mAsa vihAra karanA caahie| yaha mAsa nAmaka zramaNa kalpa hai / isake bAda athavA karake tIsarA artha karate haiM - athavA varSAkAlameM yoga grahaNa karanA aura cAra-cAra mAsa meM nandIzvara karanA yaha mAsa zramaNakalpa hai / isa taraha vasunandijIne dasaveM kalpakA jo artha hai use navama kalpakA hI artha mAna liyA hai / aba dasaveMkA artha karate haiM- 'pajjo - paryA paryupAsanaM niSadyakAyAH paJcakalyANasthAnAnAM ca sevanaM paryutyucyate, zramaNasya zrAmaNasya vA kalpo vikalpaH zramaNakalpaH / ' arthAt 'pajjo' kA saMskRta rUpa hotA hai 'paryA' / usakA artha hai acchI taraha upAsanA karanA arthAt niSadyAoMkA aura paMcakalyANa sthAnoMkA sevana karanA / yaha pajjo nAmaka zramaNoMkA kulpa hai / isa taraha 'pajjosavaNakappo' meM se pajjoko alaga karake aura 'savaNa'ko zramaNa mAnakara dasaveM kalpake nAmakA viparyAsa ho gayA hai / paM. AzAdharajI to vasunandike pazcAt hue haiM kintu unhoMne mAsakalpakA artha AgamAnukUla hI kiyA hai / tathA dasaveM kalpakA nAma yoga arthAt varSAyoga rakha diyA hai / isa taraha vasunandI AcAryakI taraha unake abhiprAyameM antara nahIM hai // 80-81 // Age pratimAyogase sthita munikI kriyAvidhi kahate haiM dina-bhara sUrya kI tarapha mukha karake kAyotsargase sthita rahaneko pratimAyoga kahate haiM / pratimAyoga dhAraNa karanevAlA sAdhu yadi dIkSA meM laghu ho, taba bhI sabhI anya sAdhuoMko Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya pratimAyoginaH-dinaM yAvadabhisUrya kAyotsargAvasthAyinaH / sarve'pi-zramaNAH / uktaM ca 'pratimAyoginaH sAdhoH siddhAnAgArazAntibhiH / vidhIyate kriyAkANDaM sarvasaMdheraiH subhktitH|| // 82 // atha dIkSAgrahaNaluzcanakriyAvidhimAha siddhayogibRhadbhaktipUrvakaM liGgamarpyatAm / luccAkhyAnAgnyapicchAtma kSamyatAM siddhabhaktitaH // 83 // argyatAM-AropyatAm / AkhyA-nAmakaraNam / kSamyatAM-liGgArpaNavidhAnaM samApyatAm // 83 // atha dIkSAdAnottarakartavyaM padyayugalenAha vratasamitIndriyarodhAH paJca pRthak kSitizayo rdaaghrssH| sthitisakRdazane luccAvazyakaSaTake vicelatA'snAnam // ityaSTAviMzati mUlaguNAn nikSipya dIkSite / saMkSepeNa sazIlAdIn gaNI kuryAt pratikramam // 84-85 // paJca pRthak-paJca paJcetyarthaH / radAgharSaH-adantadhAvanam / sthitisakRdazane-udbhojitvamekabhaktaM cetyrthH| asnAnaM-jalAvagAhanodvartanAdyabhAvaH // 84 // Adarake sAtha siddhabhakti, yogibhakti aura zAntibhaktipUrvaka unakI kriyAvidhi karanI cAhie // 8 // Age dIkSAgrahaNa aura kezaloMcakI kriyAvidhi kahate haiM kezaloMca, nAmakaraNa, nagnatA aura pIchI ye hI jinaliMgake rUpa haiM / arthAt munidIkSA dhAraNa karate samaya kezaloMca karanA hotA hai, vastrakA sarvathA tyAga karanA hotA hai, navIna nAma rakhA jAtA hai tathA pIchI-kamaNDalu liyA jAtA hai| ye saba jinaliMga haiN| ye liMga bRhat siddha bhakti aura bRhat yogibhaktipUrvaka denA cAhie aura siddhabhaktike sAtha liMgadAnake isa vidhAnako samApta karanA cAhiye / / 8 / / dIkSAdAnake bAdakI kriyA do gAthAoMse kahate haiM pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, pA~coM indriyoMko vazameM karanA, pRthvIpara sonA, dantadhAvana na karanA, khar3e hokara bhojana karanA tathA dinameM eka hI bAra bhojana karanA, kezaloMca, chaha Avazyaka, vastra mAtrakA tyAga aura snAna na karanA ye aTThAIsa mUlaguNa haiN| tathA caurAsI lAkhaguNa aura aThAraha hajAra zIla haiN| dIkSA denevAle AcAryako dIkSita sAdhumeM saMkSepase ina uttaraguNoM aura zIloMke sAtha aTThAIsa mUlaguNoMkI sthApanA karaneke bAda pratikramaNa karanA cAhie / / 84-85 // vizeSArtha-sAdhu jIvana bar3A pavitra jIvana hotA hai| usake isa mAnadaNDako banAye rakhaneke lie sAdhu jIvanameM praveza karanevAloMse kucha vaiziTyakI apekSA kI jAtI hai| isalie kucha vyaktiyoMko sAdhu bananeke adhikArase vaMcita rakhA gayA hai-bAla, vRddha, napuMsaka, rogI, aMgahIna, Darapoka, buddhihIna, DAkU, rAjazatru, pAgala, andha, dAsa, dhUrta, mUr3ha, karjadAra, bhAgA huA, garbhiNI, prasUtA / bauddha mahAvaggameM bhI sainika, rogI, cora, jela tor3akara bhAganevAlA, DAkU, karjadAra, dAsa aura tape lohese dAge hue vyaktiko saMghameM sammilita karanekA anadhikArI kahA hai| pravacanasArake cAritrAdhikArameM kahA hai ki yadi duHkhase chUTanA cAhate ho to munidharmako svIkAra kro| jo munidharma svIkAra karanA cAhatA hai Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 12 692 dharmAmRta ( anagAra) pratikrama-vratAropaNapratikramaNam / tasminneva dine sUriH kuryAt / sulagnAdyabhAve katipayadivasavyavadhAne'pi // 85 // athAnyadyatanalocakAlakriyAnuSThAna nirNayArthamAha loco dvitricaturmAsairvaro madhyo'dhamaH kramAt / laghaprAgbhaktibhiH kAryaH sopavAsapratikramaH // 86 // laghuprAgbhaktibhiH- laghusiddhayogibhaktibhyAM pratiSThApyaH laghusiddhabhaktyA niSThApyaH ityarthaH / uktaM ca 'loco dvitricaturmAsaiH sopvaasprtikrmH| laghusiddharSibhaktyAnyaH kSamyate siddhabhaktitaH // ' [ ] // 86 // athAdimAntimatIrthakarAveva vratAdibhedena sAmAyikamupadizataHsma nAjitAdayo dvAviMzatiriti sahetukaM vyAcaSTe duHzodhamRjujaDairiti pururiva vIro'dizadvatAdibhidA / duSpAlaM vakrajaDeriti sAmyaM nApare supaTu shissyaaH||87|| use sabase prathama parivArase pUchanA cAhie aura jaba mAtA-pitA, patnI-putra Adi mukta kara deM to kisI guNasampanna viziSTa kularUpa aura vayase yukta AcAryake pAsa jAkara prArthanA kre| unakI anujJA milanepara vaha vidhipUrvaka dIkSA lekara nagna digambara ho jAtA hai| vaha antaraMga aura bAhyaliMga dhAraNa karake guruko namaskAra karake unase sarvasAvadha yogake tyAgarUpa eka mahAvratako jAnakara aTThAIsa mUlaguNapUrvaka sAmAyika saMyamako dhAraNa karake zramaNa bana jAtA hai| zve. jJAtAdharmakathA nAmaka aMgameM dIkSAvidhikA vistArase varNana milatA hai // 84-85 / / munidIkSAke samaya to kezaloMca kiyA hI jAtA hai| usake bAda kezalocakA kAla aura kriyAvidhi kahate haiM kezaloMcake tIna prakAra haiM-utkRSTa, madhyama aura adhama / jo do mAhake bAda kiyA jAtA hai vaha utkRSTa hai| tIna mAsake bAda kiyA jAye to madhyama aura cAra mAsake bAda kiyA jAye to adhama hai| yaha avazya karanA caahie| isakA prArambha laghu siddhabhakti aura laghu yogibhakti pUrvaka hotA hai aura samAptipara laghu siddhabhakti kI jAtI hai| tathA usa dina upavAsa aura kezaloMca sambandhI kriyAkA pratikramaNa bhI karanA cAhie // 86 // vizeSArtha-zvetAmbara sAhityameM bhI loMcake sambandhameM aisA hI vidhAna pAyA jAtA hai // 86 // Age kahate haiM ki prathama aura antima tIrthakarane hI vratAdike bhedase sAmAyika kA upadeza diyA, ajitanAtha Adi bAIsa tIrthaMkaroMne nahIM tathA usakA kAraNa bhI kahate haiM bhagavAn AdinAthake ziSya Rjujar3a the arthAt sarala honepara bhI ajJAnI the ataH ve bheda kiye binA sAmyabhAvarUpa sAmAyika cAritrako nahIM samajha sakate the| isalie bhagavAn AdinAthane bhedarUpa sAmAyika saMyamakA upadeza diyaa| bhagavAna mahAvIrake ziSya vakrajar3a the, ajJAnI honeke sAtha hRdayake sarala nahIM the ataH bhagavAn mahAvIrane bhI bhagavAn AdinAthakI taraha hI bheda sahita sAmAyika cAritrakA upadeza kiyaa| kintu madhyake bAIsa Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya 693 pururiva-AdinAtho ythaa| supaTuziSyAH-RjuvakrajaDatvAbhAvAt suSThu paTavo ziSyA yeSAm // 8 // atha jinamudrAyogyatAsthApanAmupadizati sudezakulajAtyaGge brAhmaNe kSatriye vizi / niSkalaGke kSame sthApyA jinamudrAcitA satAm // 8 // niSkalaGka-brahmahatyAdyapavAdarahite / kSame-bAlatvavRddhatvAdirahite / uktaM ca 'brAhmaNe kSatriye vaizye sudezakulajAtije / arhataH sthApyate liGgaM na nindyabAlakAdiSu // patitAdena sA deyA jainImudrA budhaacitaa| ratnamAlAM satAM yogyA maNDale na vidhIyate / / tIrthaMkaroMke ziSya sarala honeke sAtha buddhimAn the| sAmAyika kahanese samajha jAte the| ataH bAIsa tIrthaMkaroMne vratAdike bhedapUrvaka sAmAyikakA kathana nahIM kiyA // 87 // vizeSArtha-asalameM sarva sAvadya yogake pratyAkhyAnarUpa eka mahAvratake hI bheda ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha haiM aura usIke parikara pA~ca samiti Adi zeSa mUlaguNa haiN| isa taraha ye nirvikalpa sAmAyika saMyamake hI bheda haiN| jaba koI munidIkSA letA hai to nirvikalpa sAmAyika saMyama hI para ArUr3ha hotA hai| kintu abhyAsa na honese jaba usase cyuta hotA hai taba vaha bhedarUpa vratoMko dhAraNa karatA hai aura vaha chedopasthApaka kahalAtA hai| isa chedopasthApanA cAritrakA upadeza kevala prathama aura antima tIrthakarane hI diyA kyoMki prathama tIrthaMkarake sAdhu ajJAnI honese aura antima tIrthaMkarake sAdhu ajJAnI honeke sAtha kuTila honese nirvikalpa sAmAyika saMyamameM sthira nahIM raha pAte the taba unheM vratoMko chedakara diyA jAtA hai| kahA hai-bAIsa tIrthakara kevala sAmAyika saMyamakA hI upadeza karate haiM kintu bhagavAn RSabha aura bhagavAn mahAvIra chedopasthApanAkA bhI kathana karate haiM / / 87 // jinaliMga dhAraNa karanekI yogyatA batalAte haiM jinamudrA indrAdike dvArA pUjya hai| ataH dharmAcAryoMko prazasta deza, prazasta vaMza aura prazasta jAtimeM utpanna hue brAhma ga, kSatriya aura vaizyako, jo niSkalaMka hai, brahmahatyA AdikA aparAdhI nahIM hai tathA use pAlana karane meM samartha hai arthAt bAla aura vRddha nahIM hai use hI jinamudrA pradAna karanA cAhie / vahI sAdhu padake yogya hai / / 88 // vizeSArtha-jinamudrAke yogya tIna hI varNa mAne gaye haiM-brAhmaNa, kSatriya aura vaizya / AcArya somadevane bhI aisA hI kahA hai-AcArya jinasenane kahA hai jisakA kula aura 1. brAhmaNahatyAdyaparAdharahite bha. ku. ca. / 2. 'bAvIsaM titthayarA sAmAyiya saMjamaM uvadisaMti / cheduvaThAvaNiyaM puNa bhayavaM usaho ya vIro y||-muulaacaar 7136 3. 'vizuddhakulagotrasya sadvRttasya vapuSmataH / dIkSAyogyatvamAmnAtaM sumukhasya sumedhasaH' ||-mhaapu. 39 / 158 Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 694 dharmAmRta (anagAra ) na komalAya bAlAya dIyate vratamarcitam / na hi yogye mahokSasya bhAre vatso niyojyate // ' [ na ca mumukSUNAM dIkSAdAnAdikaM virudhyate / sarAgacaritAnAM tadvidhAnAt / yadAha gotra vizuddha hai, cAritra uttama hai, sundara hai aura buddhi sanmArga kI ora hai aisA puruSa hI dIkSA grahaNa ke yogya hai / ] pitAkI anvaya zuddhiko kula aura mAtAkI anvaya zuddhiko jAti kahate haiM / arthAt jisakA mAtRkula aura pitRkula zuddha hai vahI brAhmaNa, kSatriya aura vaizya dIkSAkA pAtra mAnA gayA hai / kevala janmase brAhmaNa Adi honese hI dIkSAkA pAtra nahIM hotA / kahA hai-jAti, gotra Adi karma zukladhyAna ke kAraNa haiN| jinameM ve hote haiM ve brAhmaNa, kSatriya, vaizya kahe jAte haiN| zeSa saba zUdra haiM' kula aura jAtike sAtha sudezameM janmako bhI jinadIkSA ke yogya batalAyA hai / jaina siddhAnta bharatakSetrako do bhAgoM meM vibhakta kiyA hai - karmabhUmi aura akarmabhUmi | jinamudrAkA dhAraNa karmabhUmi meM hI hotA hai akarmabhUmi meM nahIM; kyoMki vahA~ dharma-karma kI pravRttikA abhAva hai / kintu akarmabhUmija manuSyake saMyama mAnA hai / yaha kaise sambhava hai ? isa carcAko jayadhavalAse diyA jAtA hai-- usameM kahA hai - 'kammabhUmiyassa' aisA kahane se pandraha karmabhUmiyoMke madhyake khaNDoM meM utpanna hue manuSyakA grahaNa karanA caahie| bharata, airAvata aura videha kSetroM meM vinIta nAmavAle madhya khaNDako chor3akara zeSa pA~ca khaNDoM meM rahanevAlA manuSya yahA~ akarmabhUmiyA kahA gayA hai kyoMki ina khaNDoMmeM dharma-karma kI pravRtti asambhava honese akarmabhUmipanA banatA hai / zaMkA- yadi aisA hai to vahA~ saMyamakA grahaNa kaise sambhava hai ? samAdhAna - aisI zaMkA karanA ThIka nahIM hai / kyoMki digvijaya karanemeM pravRtta cakravartIkI senA ke sAtha jo mleccha rAjA madhyama khaNDameM A jAte haiM aura vahA~ cakravartI Adike sAtha jinakA vaivAhika sambandha ho jAtA hai unake saMyama grahaNa karanemeM koI virodha nahIM hai / athavA unakI jo kanyAe~ cakravartI Adike sAtha vivAhI jAtI haiM unake garbha se utpanna bAlaka yahA~ mAtRpakSakI apekSA akarmabhUmiyA~ kahe gaye haiM / isalie koI virodha nahIM hai kyoMki isa prakArake manuSyoMke dIkSA yogya honemeM koI niSedha nahIM hai / isa taraha mleccha kanyAoMse utpanna karmabhUmija puruSoM ko bhI dIkSA ke yogya mAnA gayA hai / kintu unakA kula Adi zuddha honA caahie| kahA bhI hai- uttama deza, kula aura 1. jAti - gotrAdi-karmANi zukladhyAnasya hetavaH / yeSu te syustrayo varNAH zeSAH zUdrAH prakIrtitAH // - mahApu. 741493 2. 'kammabhUmisse ti vRtte paNNarasa kammabhUmIsu majjhima- khaMDa samupaNNassa gahaNaM kAyavvaM / ko akammabhUmio NAma ? bharaherAvayavidehesu viNIda-saNNida- majjhimakhaMDa monUNa sesapaMcakhaMDanivAsI maNuo etthAkammabhUmiotti vivakkhio, tesu dhammakamma pavRttIe asaMbhaveNa tabbhAvovavattado / jai evaM kudo tattha saMjama - gaNa saMbhavottiNAsaMkaNijjaM, disAvijayapayaTTa-cakkavaTTi khaMdhAvAreNa saha majjhima khaMDamAgayANaM mileccharAyANaM tattha cakkavaAidIhi sahajAdavevAhiyasaMbaMdhANaM saMjamapaDivattIe virohAbhAvAdo / athavA tatkanyakAnAM cakravartyAdipariNItAnAM garbheSUtpanna mAtRpakSApekSayA svayamakarmabhUmi itIha vivakSitAH / tato na kiMcid vipratiSiddhaM tathAjAtIyakAnAM dIkSArhatva pratiSedhAbhAvAt / ' Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anwar navama adhyAya 695 'dasaNaNANuvadeso sissaggahaNaM ca posaNaM tesi / cariyA hi sarAyANaM jiNidapUjovaeso ya / / ' [pravacanasAra 3148] // 88 // atha mahAvratavihInasya kevalenaiva liGgena doSavizuddhirna syAditi dRSTAntena spaSTayatimahAvatAdRte doSo na jIvasya vizodhyate / vasanasya yathA malaH // 89 // spaSTam // 89 // atha liGgayuktasya vrataM kaSAyavizuddhaye syAditi nidarzanena dRDhayati mRdyantrakeNa tuSa iva dalite liGgagraheNa gArhasthye / muzalena kaNe kuNDaka iva nari zodhyo vratena hi kaSAyaH // 10 // kaNe-kalamAdidhAnyaMze / kuNDaka:-antarveSTanamalaH / zodhyaH-zodhayituM zakyaH // 90 // jAtimeM janme hue brAhmaNa, kSatriya aura vaizyako jinaliMga dhAraNa karAyA jAtA hai, nindanIya puruSoM aura bAlakoMko nhiiN| vidvAnoMse pUjanIya jinamudrA patita janoMko nahIM denA caahie| satpuruSoMke yogya ratnamAlAko kutteke gale meM nahIM pahanAyA jaataa| pUjanIya jinaliMga komalamati bAlakako nahIM diyA jaataa| uttama bailake yogya bhArako vahana karanemeM bachar3eko nahIM lagAyA jAtA / zAyada koI kaheM ki mumukSaoMko dIkSA denA Adi kAya viruddha par3atA hai kyoMki jo mumukSu haiM unheM ina bAtoMse kyA prayojana / use to mAtra AtmahitameM hI laganA cAhie / kintu aisA kahanA ThIka nahIM hai kyoMki jo mumukSu munipada dhAraNa karake bhI kaSAyakA leza jIvita honese zuddhopayogakI bhUmikApara ArohaNa karane meM asamartha hote haiM ve zuddhopayogakI bhUmikAke pAsa meM nivAsa karanevAle zubhopayogI bhI muni hote haiM kyoMki zubhopayogakA dharmake sAtha ekArtha samavAya hai| ataH zubhopayogiyoMke bhI dharmakA sadbhAva hotA hai| zubhopayogI muni dIkSA dAna Adi karate haiM / kahA hai-dUsaroMpara anugraha karanekI icchApUrvaka samyagdarzana aura samyagjJAnake upadezameM pravRtti. ziSyoMke saMgraha meM pravRtti. unake poSaNameM pravRtti aura jinendrakI pUjAkA upadeza ye zubhopayogI zramaNoMkI caryA haiN| kintu zubhopayogI zramaNa jo bhI pravRtti karatA hai vaha sarvathA saMyamake avirodhapUrvaka hI karatA hai kyoMki pravRtti saMyamake lie hI kI jAtI hai / / 8 / / ___ Age kahate haiM ki jo mahAvratoMkA AcaraNa nahIM karatA usake doSoMkI vizuddhi kevala jinaliMga dhAraNase nahIM hotI jaise, jalake binA kevala khArI miTTIse vastrakA maila dUra nahIM hotA, usI prakAra mahAvratakA pAlana kiye binA kevala bAhya liMgase arthAt nagna rahane, kezaloMca karane Adise hote / / 89 // ___kintu jaise kevala vAhya cihna dhAraNa karanese doSoMkI vizuddhi nahIM hotI, vaise hI bAhya liMgake vinA kevala mahAvratase bhI doSoMkI vizuddhi nahIM hotii| kintu liMgase yukta vratase hI doSoMkI vizuddhi hotI hai, yaha Age dRSTAnta dvArA kahate haiM __ jaise miTTIse bane yantra-vizeSase jaba dhAnake UparakA chilakA dUra kara diyA jAtA hai taba usake bhItarakI patalI jhillIko mUsalase char3akara dUra kiyA jAtA hai / usI taraha vratako 1. 'daMsaNaNANuvadeso sissaggahaNaM ca posaNaM tesi / cariyA hi sarAgANaM jiNidapUjovadeso ya ||'-prvcnsaar, 248 gaa.| jIvake rAgAdi doSa Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 696 dharmAmRta ( anagAra) atha bhUmizayanavidhAnamAha__ anuttAno'navAG svayAda bhUdeze'saMstRte svayam / svamAtre saMstRte'lpaM vA tuNAdizayane'pi vA // 11 // anavAGa-anadhomukhaH anyathA svapnadarzanaratazcyavanAdidoSAmnAyAt / svapyAt-daNDavad dhanurvadvA ekapAdyena zayItetyarthaH / alpaM-gRhasthAdiyogyaM pracchAdanarahita ityarthaH / tRNAdi-Adizabdena kASTha6 zilAdizayane / tatrApi bhUmipradezavadasaMstute'lpasaMstute vA / uktaM ca 'phAsuyabhUmipadese appamasaMthAridamhi pacchaNNe / daMDadhaNuvva sejja khidisayaNaM eyapAseNa // ' [ mUlAcAra gA. 32 ] // 11 // atha sthitibhojanavidhikAlAvAha tisro'pAsyAdyantanADIsaMdhye'nhyadyAt sthitaH sakRt / muhUrtamekaM dvau trInvA svahastenAnapAzrayaH // 12 // anapAzrayaH-bhittistambhAdhavaSTambharahitaH / uktaM ca 'udayatthamaNe kAle NAlItiyavajjhiyamhi majjhamhi / ekamhi duya tie vA muhuttakAlayabhattaM tu // prakaTa karanevAle bAhya cihnoMko svIkAra karanese jaba gArhasthya avasthAko dUra kara diyA jAtA hai taba vratoMko dhAraNa karanese kaSAyako dUra kiyA jAtA hai| arthAt gRhastha avasthAmeM hI rahate hue mahAvatakA dhAraNa nahIM ho sakatA / ataH bAhya liMga pUrvaka vrata dhAraNase hI AtmAkI vizuddhi ho sakatI hai // 9 // Age bhUmipara sone kI vidhi kahate haiM sAdhuko tRNa Adike AcchAdanase rahita bhUmipradezameM athavA apane dvArA mAmUlI-sI AcchAdita bhUmimeM, jisakA parimANa apane zarIrake barAbara ho, athavA tRNa AdikI zayyApara, na Uparako mukha karake aura na nIceko mukha karake sonA cAhie // 91 // vizeSArtha-sAdhuke aTThAIsa mUla guNoMmeM eka bhUmizayana mUla guNa hai usIkA svarUpa yahA~ batalAyA hai| bhUmi tRNa Adise DhakI huI na ho, yA zayana karanevAlene svayaM apane hAthase bhUmipara mAmUlI-sI ghAsa Adi DAla lI ho aura vaha bhI apane zarIra pramANa bhUmimeM hI yA tRNa, kATha aura pattharakI banI zayyApara sAdhuko sonA caahie| kintu na to Uparako mukha karake sIdhA sonA cAhie aura na nIceko mukha karake ekadama peTake bala sonA cAhie; kyoMki isa taraha sonese svapnadarzana tathA vIryapAta Adi doSoMkI sambhAvanA rahatI hai| ataH eka karavaTase yA to daNDakI taraha sIdhA yA dhanuSakI taraha Ter3hA monA caahie| mUlAcAra (gAthA 32) meM bhI aisA hI vidhAna hai / use karavaTa nahIM badalanA cAhie // 11 // khar3e hokara bhojana karanekI vidhi aura kAlakA pramANa kahate haiM dinake Adi aura antakI tIna-tIna ghar3I kAla chor3akara, dinake madhyameM khar3e hokara aura bhIta, stambha AdikA sahArA na lekara eka bAra eka, do yA tIna muhUrta taka apane hAthase bhojana karanA cAhie // 12 // vizeSArtha-sAdhuke aTThAIsa mUlaguNoMmeM eka mUlaguNa sthiti bhojana hai aura eka mUla guNa eka bhakta hai / yahA~ ina donoMkA svarUpa milAkara kahA hai| kintu mUlAcArameM donoMkA Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya aMjalipuDe ThiccA kuDDAivivajjaNeNa samapAyaM / 3 paDasuddhe bhUmiti asaNaM ThidibhoyaNaM NAma ||' [ mUlAcAra gA. 35, 34 ] atreyaM TIkoktA vizeSavyAkhyA likhyate - 'samapAdAJjalipuTAbhyAM na sarvaM ekabhaktakAlastrimuhUrtamAtro'pi viziSyate kintu bhojanaM munerviziSyate / tena trimuhUrta kAlamadhye yadA yadA bhuGkte tadA tadA samapAdaM kRtvAJjali - puTena bhuJjIta / yadi punarbhojanakriyAyAM prArabdhAyAM samapAdo na viziSyate aJjalipuTaM ca na viziSyate hastaprakSAlane kRte'pi tadAnIM jAnUparivyatikramo yo'yamantarAyaH paThitaH sa na syAt / nAbheradho nirgamanaM yo'ntarAyaH so'pi syAt / ato jJAyate trimuhUrtamadhye ekatra bhojanakriyAM prAramya kenacit kAraNAntareNa hastI prakSAlya maunAmyatra gacched bhojanAya yadi punaH so'ntarAyo bhuJjAnasyaikatra bhavatIti manyate jAnUvyatikramavizeSaNamanarthaka' syAt / evaM vizeSaNamupAdIyeta / samapAdayormanAgapi calitayorantarAyaH syAt / nAbheradho nirgamanaM dUrataeva na saMbhavatIti / antarAyaparihArArthamanarthakaM grahaNaM syAt / tathA pAdena kiJcidgrahaNamityevamAdInyantarAyakhyAkAni sUtrANi anarthakAni syuH / tathAJjalipuTaM yadi na bhidyate kareNa kiMcid grahaNamantarAyasya vizeSaNamanarthakaM syAt / gRhNAtu vA mA vA aJjalipuTabhedenAntarAyaH syAdityevamucyate / tathA jAnvadhaH parAmarzaH so'pyantarAyasya vizeSaNaM na syAt / evamanye'pyantarAyAH na syuriti // 92 // 9 697 svarUpa do gAthAoMse pRthaka-pRthaka kahA hai / aura TIkAkArane apanI TIkAmeM vistArase prakAza DAlA hai vaha yahA~ likhA jAtA hai / pahale sthiti bhojanakA svarUpa kahA hai- jisa bhUmi-pradezapara AhAra lenevAlA khar3A ho, jisa bhUmi- pradezapara AhAra denevAlA khar3A ho aura una donoMke bIca kA jo bhUmi pradeza hai jisapara jUThana giratI hai ye tInoM bhUmi- pradeza jIva hiMsA Adise rahita hone cAhie / aise parizuddha bhUmi pradezapara bhIta AdikA sahArA na lete hue donoM pairoMke madhyameM cAra aMgulakA antara rakhate hue khar3e hokara apane hAthoMkI aMjali banAkara jo bhojana kiyA jAtA hai use sthiti bhojana nAmaka vrata kahate haiM / eka bhojanakA kAla tIna muhUrta hai / kintu sAdhu tIna muhUrta taka samapAda hokara aMjalipuTake sAtha khar3A nahIM rahatA / isakA sambandha bhojanake sAtha hai / ataH tIna muhUrta kAlameM jaba sAdhu bhojana karatA hai taba donoM pairoMko barAbara rakhakara aMjalipuTase bhojana karatA hai| yadi samapAda aura aMjulipuTa bhojanake vizeSaNa na hoM to bhojanakI kriyA prArambha honepara hAtha dho lenepara jo jAnuparivyatikrama aura nAbhiadhonirgamana nAmaka antarAya kahA hai ve nahIM ho skte| isase jJAta hotA hai ki tIna muhUrta ke bhItara eka jagaha bhojanakI kriyA prArambha karanepara hAtha dhonepara kisI kAraNavaza bhojanake lie muni maunapUrvaka anyatra jAtA hai tabhI ukta donoM antarAya ho sakate haiM / yadi yaha antarAya eka hI sthAnapara bhojana karate hue hotA hai aisA mAnate ho to jAnUparivyatikrama - arthAt ghuTane pramANa U~cI kisI vastuko lAMghakara jAnA - vizeSaNa vyartha hotA hai / taba aisA kahanA cAhie thA yadi donoM samapAda kiMcit bhI calita ho jAyeM to bhojanameM antarAya hotA hai / isI taraha nAbhise nIce hokara nikalanA antarAya bhI bhojana karate samaya sambhava nahIM hai / ataH usakA bhI grahaNa vyartha hotA hai / tathA 'pairase kucha grahaNa karanA' yaha antarAya bhI nahIM banatA / tathA yadi bhojana ke samaya aMjulipuTa nahIM chUTatA to 'hAthase kucha grahaNa karanA' yaha antarAya nahIM bntaa| aisI sthiti meM to hAthase kucha grahaNa kare yA na kare, aMjulipuTake chUTane se antarAya hotA hai itanA hI kahanA cAhie thA / isI taraha 'jAnuse nIce chUnA' yaha antarAya bhI nahIM banatA isI taraha anya bhI antarAya nahIM banate / siddhabhakti karanese pahale yadi isa prakAra ke 88 6 12 Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 698 dharmAmRta ( anagAra) atha kimartha sthitibhojanamanuSThIyata ityAha yAvatkarau puTIkRtya bhoktumudbhaH kSame'myaham / tAvannavAnyathetyAgUsaMyamArtha sthitAzanam / / 93 // puTIkRtya-bhAjanIkRtya saMyojya vaa| kSame-zaknomyaham / ami-bhule| AgUsaMyamArthaevaMvidhapratijJArthamindriyaprANasaMyamArthaM ca / uktaM cAcAraTIkAyAm-'yAvad hastapAdau mama saMvahatastAvadAhAragrahaNaM yogyaM nAnyatheti jJApanArtha sthitasya hastAbhyAM bhojanam / upaviSTaH san bhAjanenAnyahastena vA na bhuje'hamiti pratijJArthaM ca / anyacca svakaratalaM zuddhaM bhavati / antarAye sati bahovisarjanaM ca na bhavati / anyathA pAtrIM sarvAhArapUrNA tyajet / tatra ca doSaH syAta / indriyasaMyamaprANisaMyamaparipAlanAthaM ca sthitasya bhojanamuktamiti |'-muulaacaar TI. gA. 44 / etadeva cAnyairapyanvAkhyAyi 'yAvanme sthitibhojane'sti dRDhatA pANyozca saMyojane, bhuje tAvadahaM rahAmyatha vidhAveSA pratijJA yteH|| kAye'pyaspRhacetaso'ntyavidhiSu prollAsinA sammate naM hyetena divi sthitirna narake saMpadyate tadvinA / / ' [ padma. paJca. 1143 ] // 13 // antarAya hote haiM to unheM antarAya nahIM mAnA jaataa| yadi vaisA mAnA jAve to sAdhuko bhojana hI karanA durlabha ho jaaye| kintu aisA nahIM hai, kyoMki jabataka sAdhu siddhabhakti ratA tabataka baiThakara aura punaH khaDA hokara bhojana kara sakatA hai, mAMsa Adi dekha lenepara tathA rodana AdikA zabda' sunakara bhI bhojana kara sakatA hai arthAt aisI ghaTanAe~ yadi siddhabhakti karanese pahale hotI haiM to unheM antarAya nahIM mAnA gyaa| dUsare mUlaguNa ekabhaktake sambandhameM granthakAra Age svayaM vizeSa kathana kareMge // 12 // __ Age khar3e hokara bhojana karanekA kyA kAraNa hai, yaha batalAte haiM donoM hAthoMko milAkara tathA khar3e hokara bhojana karane meM jabataka meM samartha hU~ tabataka bhojana karU~gA, anyathA nahIM karU~gA, isa prakArakI pratijJAke nirvAha ke lie tathA indriyasaMyama aura prANisaMyamake lie muni khar3e hokara bhojana karate haiM // 13 // vizeSArtha-mUlAcAra ( gA. 34) kI TIkAmeM kahA hai-jabataka mere hAtha-paira samartha haiM tabataka maiM AhAra grahaNa karaneke yogya hU~ anyathA nahIM, yaha batalAneke lie khar3e hokara hAthameM bhojana karanA kahA hai| tathA meM baiThakara pAtra meM yA dUsareke hAthase bhojana nahIM karU~gA, isa pratijJAkI pUrti ke lie bhI ukta prakArase bhojana kahA hai| dUsare apanI ithelI zuddha hotI hai| yadi bhojanameM antarAya ho jAye to bahuta jUThana chor3anA nahIM pAtra meM karanepara yadi antarAya A jAye to bharI thAlI bhI choDanI par3a sakatI hai| aura isameM bahuta doSa hai| isake sAtha hI indriyasaMyama aura prANisaMyamakA pAlana karaneke lie bhI khar3e hokara bhojana karanA kahA hai| baiThakara ArAmase bhojana karanepara adhika bhojana bhI ho sakatA hai / aura aisI avasthAmeM annakA mada indriyoMko sazakta banA sakatA hai| padma. paMca. meM kahA hai-'jabataka mujhameM khar3e hokara bhojana karane tathA donoM hAthoMko jor3akara rakhanekI dRr3hatA hai tabataka maiM bhojana karU~gA, anyathA AhArako chor3a duuNgaa| yaha munikI pratijJA hotI hai| kyoMki munikA citta apane zarIrameM bhI nispRha hotA hai aura bhojana Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya 699 atha sthitibhojanavidhimAha prakSAlya karau maunenAnyatrArthAda brajedyadaivAdyAt / caturaGgalAntarasamakramaH sahAJjalipuTastadaiva bhavet // 14 // arthAt-koTikAvisarpaNAdinimittamAzritya // 94 / / arthakabhaktakasthAnayorbhedanirNayArthamAha zuddha pAdotsRSTapAtapariveSakabhUtraye / bhoktuH pare'pyekabhaktaM syAttvekasthAnamekataH // 15 // - zuddha-jIvavadhAdivirahite / pare'pi-yatrAdau bhojanakriyA prArabdhA tato'nyatrApi // 95 / / athaikabhaktAnmUlaguNAdekasthAnasyottaraguNatvenApyantaramAha akRtvA pAdavikSepaM bhujAnasyottaro gunnH| ekasthAnaM munerekabhaktaM tvaniyatAspadam // 26 / / samAdhipUrvaka maraNameM vaha AnandakA anubhava karatA hai| isa vidhike dvArA maraNa karake vaha svarga jAtA hai aura isake viruddha AcaraNase narakameM jAnA hotA hai' // 13 // khar3e hokara bhojana karanekI vizeSa vidhi kahate haiM hAtha dhokara yadi bhojanake sthAnapara cIMTI Adi calate-phirate dikhAI deM, yA isI prakArakA koI anya nimitta upasthita ho to sAdhuko maunapUrvaka dUsare sthAnapara cale jAnA caahie| tathA jisa samaya bhojana kareM usI samaya donoM pairoMke madhya meM cAra aMgulakA antara rakhakara tathA hAthoMkI aMjali banAkara khar3e hoveN| arthAt ye donoM vizeSaNa kevala bhojanake samayake lie haiN| jitane samaya taka sAdhu bhojana kareM utane samaya taka hI unheM isa vidhise khar3e rahanA cAhie // 14 // Age ekabhakta aura ekasthAnameM bheda batalAte haiM jahA~ muni apane donoM paira rakhakara khar3A hotA hai, jisa bhUmimeM AhAra denevAlA khar3A hotA hai tathA una donoMke madhyakI jisa bhUmimeM jUThana giratI hai ye tInoM bhUmi-pradeza zuddha hone cAhie, vahA~ kinhIM jIva-jantuoMkA vicaraNa nahIM honA cAhie jisase unakA ghAta ho / aise sthAnapara hAtha dhokara khar3e honepara yadi sAdhu dekhatA hai ki ye bhUmiyA~ zuddha nahIM haiM to vahA~se dUsare zuddha sthAnapara jAkara ukta vidhise bhojana karatA hai| aise bhojanako ekabhakta kahate haiN| kintu yadi use dUsare sthAnapara jAnA nahIM par3atA aura prathama sthAna hI zuddha milatA hai to usa bhojanako ekasthAna kahate haiM // 15 // vizeSArtha-ekasthAna aura ekabhaktameM pAdasaMcAra karane na karanese bheda hai| eka sthAnameM tIna muhUrta kAlake bhItara pAdasaMcAra na karake bhojana karanA ekasthAna hai aura tIna muhUrta kAlameM eka kSetrake avadhAraNase rahita hokara bhojana ekabhakta hai| yadi donoMko eka mAnA jAyegA to mUlaguNa aura uttaraguNameM bheda nahIM rahegA / kintu aisA nahIM hai, aisA honepara prAyazcitta zAstrase virodha AtA hai| prAyazcitta zAstrameM ekasthAnako uttaraguNa aura ekabhaktako mUlaguNa kahA hai // 95 / / Age granthakAra svayaM isI bAtako kahate haiM eka sthAnase dUsare sthAnapara na jAkara eka hI sthAnapara bhojana na karanevAle munikA ekasthAna uttaraguNa hai| aura jahA~ bhojanakA sthAna aniyata hotA hai, nimittavaza eka Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 700 dharmAmRta ( anagAra) spaSTam / / 96 // atha luJcasya lakSaNaM phalaM copadizati naisaGgayA'yAcanAhiMsAduHkhAbhyAsAya nAgnyavat / hastenotpATanaM zmazrumUrdhajAnAM yatermatam // 17 // uktaM ca 'kAkiNyA api saMgraho na vihitaH kSIraM yayA kAryate, cittakSepakRdanamAtramapi vA tatsiddhaye nAzritam / hiMsAheturaho jaTAdyapi tathA yUkAbhiraprArthanai vairAgyAdivivardhanAya yatibhiH kezeSu locaH kRtaH // [ padma. paJca. 1142] // 97 // athAsnAnasamarthanArthamAha na brahmacAriNAmartho vizeSAdAtmazinAm / jalazuddhayAthavA yAvaddoSaM sApi matAhataiH // 18 // uktaM ca zrIsomadevapaNDitaiH'brahmacaryopapannAnAmadhyAtmAcAracetasAm / snAnamaprAptaM doSe tvasya vidhirmataH / / sthAnase dUsare sthAnapara jAkara bhI muni bhojana kara sakate haiM vaha ekabhakta munikA mUlaguNa hai / / 96 // Age kezaloMcakA lakSaNa aura phala kahate haiM nagnatAkI taraha niHsaMgatA, ayAcanA, ahiMsA aura duHkha sahanake abhyAsake lie munikA apane sira aura dAr3hIke bAloMko apane hAthase ukhAr3anA kezaloMca mAnA hai / / 97|| vizeSArtha-jisa taraha nagnatAke cAra prayojana haiM usI taraha apane hAthoMse apane sira aura dAr3hIke bAloMko ukhAr3aneke bhI cAra prayojana haiN| pahalA prayojana hai naissaMgya / sAdhu sarvathA aparigrahI hotA hai usake pAsa eka kaur3I bhI nahIM hotI taba vaha dUsarese kSaura karma kaise karAve / dUsarese karAnepara use deneke lie yadi kisIse paisA mA~gatA hai to dInatA vyakta hotI hai| yadi jaTA bar3hAtA hai to usameM jUM paidA honese ahiMsAkA pAlana sambhava nahIM hai / aura sabase Avazyaka bAta yaha hai ki isase sAdhuko kaSTa sahanakA abhyAsa hotA hai aura sukhazIla vyakti isa mArgase dUra rahate haiN| kahA bhI hai-'munijana apane pAsa mAtrakA bhI saMgraha nahIM karate jisase kSaura karma karAyA jA ske| usake lie ve apane pAsa ustarA, kaicI Adi astra bhI nahIM rakhate; kyoMki unase cittameM kSobha paidA hotA haiN| ve jaTAoMko bhI dhAraNa nahIM kara sakate kyoMki jaTAoMmeM jUM par3anese unakI hiMsA anivArya hai| isIlie kisIse na mA~ganekA vrata lenevAle sAdhu vairAgya Adi bar3hAneke lie kezoMkA loMca karate haiM // 97 // Age asnAna nAmaka mUlaguNakA samarthana karate haiM____ jo brahmacarya vratake pAlaka haiM unheM jalake dvArA zuddhi karanese kyA prayojana, kyoMki azuddhikA kAraNa hI nahIM hai / phira jo brahmacArI honeke sAtha vizeSa rUpase AtmadarzI haiM unheM to jalazuddhise koI prayojana hI nahIM hai / athavA doSake anusAra jaina loga jalazuddhi bhI karate haiM // 28 // | Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya 701 saMge kApAlikAtreyIcaNDAlazabarAdibhiH / Aplutya daNDavat snAyAjjapenmantramupoSitaH / / ekAntaraM trirAtraM vA kRtvA snAtvA cturthke| dine zuddhayantyasaMdehamRto bratagatAH striyAH / / ' [ so. upA. 126-128 zlo. ] api ca 'rAgadveSamadonmattAH strINAM ye vazavartinaH / na te kAlena zuddhayanti snAtAstIrthazatairapi / / ' // 98 // athoktakriyANAM yathAvadanuSThAne phalamAhanityA naimittikozcetyavitathakRtikarmAGgabAhyazrutoktA, bhaktyA yuGkte kriyA yo yatiratha paramaH zrAvakonyo'tha shklyaa| sa zreyaHpavitramAgratridazanarasukhaH sAdhuyogojjhitAGgo bhavyaH prakSINakarmA vrajati katipayairjanmabhirjanmapAram // 19 // anyaH- ( zrAvakaH ) madhyamo jaghanyo vaa| zreyaHpavitramAM-puNyapAkena nirvRttam / agraMpradhAno'rthaH / yogaH-samAdhiH / katipayaiH-dvitraiH saptASTairvA / uktaM ca 'ArAhiUNa keI cauvvihArAhaNAe jaM sAraM / uvvariyasesapuNNA savvaTThaNivAsiNo hoti / / vizeSArtha-snAna zArIrika zuddhike lie kiyA jAtA hai| gRhasthAzramameM zArIrika azuddhike kAraNa rahate haiM kintu gRhatyAgI, vanavAsI, brahmacArI sAdhukI AtmA itanI nirmala hotI hai ki unakI zArIrika azuddhikA prasaMga hI nahIM aataa| rahA zarIrakI mlintaa| usa ora dhyAna denA aura usako dUra karanA vilAsitAke cihna haiN| AtmadarzI sAdhukA lakSa usa ora jAtA hI nhiiN| phira bhI yadi koI zArIrika azuddhi kabhI hotI hai to jalase zuddhi karate bhI haiN| kahA hai-'brahmacayase yukta aura Atmika AcArameM lIna muniyoMke lie snAnakI AvazyakatA nahIM hai| hA~, yadi koI doSa laga jAtA hai to usakA vidhAna hai| yadi muni vAmamArgI kApAlikoMse, rajasvalA strIse, cANDAla aura mleccha vagairahase chU jAyeM to unheM snAna karake, upavAsapUrvaka kAyotsargake dvArA mantra kA japa karanA caahie| vratI striyA~ RtukAlameM ekAzana athavA tIna dinakA upavAsa karake cauthe dina snAna karake niHsandeha zuddha ho jAtI haiN| kintu jo rAga-dveSake madase unmatta haiM aura striyoMke vaza meM rahate haiM ve saikar3oM tIrthoM meM snAna karanepara bhI kabhI zuddha nahIM hote' // 98 / / / Age ukta kriyAoMke zAstrAnusAra pAlana karanekA phala kahate haiM jo muni athavA utkRSTa yA madhyama yA jaghanya zrAvaka sacce kRtikarma nAmaka aMgabAhya zrutameM kahI huI ina nitya aura naimittika kriyAoMko apanI zaktike anusAra bhaktipUrvaka karatA hai vaha bhavya jIva puNya karmake vipAkase indra aura cakravartIke sukhoMko bhogakara aura samyaka samAdhipUrvaka zarIra choDakara do-tIna yA sAta-ATha bhavoMmeM jJAnAvaraNa Adi ATha karmoMko sarvathA naSTa karake saMsArake pAra arthAt muktiko prApta karatA hai / / 99 / / vizeSArtha-mumukSuko cAhe vaha muni ho yA utkRSTa, madhyama athavA jaghanya zrAvaka ho, use Atmika dharma sAdhanAke sAtha nitya-naimittika kriyAoMko bhI karanA caahie| ye Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 dharmAmRta (anagAra) jesi hojja jahaNNA cauvvihArAhaNA hu khavayANaM / sattaTThabhave gaMtuM te vi ya pArvati NivvANaM // ' [ ArAdhanAsAra gA. 108 - 109 ] // 99 // athoktalakSaNasya yatidharmasya jinAgamoddhRtatvenAvisaMvAditvAcchraddhAnagocarIkRtasya 'bhyudayani yasaphala saMpAdakatvamAha zazvadanuSTAne - 702 idaM surucayo jinapravacanAmbudheruddhRtaM sadA ya upayuJjate zramaNadharmasArAmRtam / zivAspadamupAsitakramayamAH zivAzAgharaiH samAdhividhutAMhasaH katipayairbhavairyAnti te // 100 // upAsitakramayamAH - ArAdhitacaraNayugalA: 1 athavA upAsitaH sevitaH krama AnupUrvI yamazca saMyamo yeSAM / zivAzAdharaiH - mumukSubhiH / iti bhadram // 100 // ityAzAdharadRbdhAyAM dharmAmRtapaJjikAyAM jJAnadIpikAparasaMjJAyAM navamo'dhyAyaH // atrAdhyAye granthapramANaM paJcacatvAriMzadadhikAni catvAri zatAni / aMkataH 445 / navAdhyAyAmetAM zramaNavRSasarvasvaviSayAM nibandhapravyaktAmanavaratamAlocayati yaH / sa sadvRttodaca kakhita ka lika jJo kSayasukhaM ayatyakSArthAzAdharaparamadUraM zivapadam // ityAzAdharadRbdhAyAM svopajJadharmAmRtapaJjikAyAM prathamo yatiskandhaH samAptaH / kriyAe~ kRtikarma nAmaka aMga bAhya zrutameM varNita haiM vahIMse unakA varNana isa zAstrameM bhI kiyA gayA hai / nitya naimittika kriyAe~ muni sarvadeza se niyamita rUpase karate haiM aura zrAvaka apane padake anusAra karatA hai| muniyoMke isa zAstrameM jo kriyAe~ kahI gayI haiM ve saba kevala muniyoMke lie hI kahI gayIM aisA mAnakara zrAvakoMko usakI upekSA nahIM karanI cAhie; kyoMki zrAvaka dazAmeM abhyAsa karanese hI to munipada dhAraNa karanepara unakA pAlana kiyA. jA sakatA hai || 99 // Age kahate haiM ki isa grantha meM jo munidharmakA varNana kiyA hai vaha jinAgama se lekara hI kiyA hai isalie usameM koI vivAda Adi nahIM hai vaha pramANa hai / isalie usapara pUrNa zraddhA rakhakara sadA pAlana karanese abhyudaya aura mokSa kI prApti hotI hai jinAgamarUpI samudrase nikAle gaye isa munidharmake sArarUpa amRtakA jo nirmala samyagdRSTi sadA sevana karate haiM, mokSakI AzA rakhanevAle zramaNa aura indrAdi unake caraNa yugaloMkI ArAdhanA karate haiM / athavA kramapUrvaka saMyamakI ArAdhanA karanevAle ve nimala S Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya 703 saM paMDitaM granthapramANamaSTacatvAriMzacchatAni / aMkataH 4800 / samyagdRSTi dharma aura zukladhyAnake dvArA zubhAzubha karmoMko naSTa karake do-tIna yA sAta-ATha bhavoMmeM mokSa sthAnako gamana karate haiM // 10 // isa prakAra AzAdhara racita dharmAmRtake antargata anagAradharmakI bhavyakumudacandrikA TIkA tathA jJAnadIpikA paMjikAko anusAriNI hindI TIkAmeM nityanaimittika kriyA vidhAna nAmaka navama adhyAya samApta huaa| Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA a asatyaviratI satyaM asabhyajanasaMvAsa aharnizApakSacatuH ahiMsA paJcAtma aho yogasya mAhAtmyaM aho vratasya mAhatmyaM 436 508 594 343 348 225 ityaSTAviMzatiM mUlaguNAn 691 ityAvazyakaniryuktA 641 ityAjJAM dRr3hamAhatI 507 ityuddyotya svena 194 ityeteSu dviSeSu pravacana 475 idaM surucayo jina 702 iSTamRSTotkaTarasai 496 iSTAniSTArthamohAdi 83 514 IryAbhASeSaNAdAna 351 684 79 251 * akiMcano'hamityasmina akRtvA pAdavikSepa 699 atisaMstavadhRSTatvAatha dharmAmRtaM padyaatha vIrastuti zAnti adRSTaM gurudRgmArga 632 adharmakarmaNyupakAriNo anAgatAdidazabhid anAdRtamatAtparya anAdo saMsAre vividha 457 aniyatavihRtirvanaM 481 anuttAno'navAG 680 anRtAdviratiH 251 anekAntAtmakAdoM antaskhalacchalya anvitamahamahamikayA 128 anyenApi kRto doSo 221 aparAjitamantrI vai apyudyadguNaratnarAzi abhisarati yato'GgI abhyutthAnocitavitaraNo 529 ayamadhimadabAdho 332 ayamahamanubhUtiriti ayamAtmAtmanAtmA 82 arhayAnaparasyAIna 540 avidyAzAcakra 279 avidyAsaMskArapraguNa avyutpannamanupravizya 25 aSTAvAcAravattvAdyA aSTottarasahasrasya 581 89 A AkampitaM guruccheda AkSepaNI svamatasaMgrahaNI 537 AcArI sUrirAdhArI 681 Acelakyaudezika AjJAmArgopadezArtha 157 AtaGka upasarge 409 AtmanyAtmAsito yena 641 AtmahiMsanahetutvAt ApAtamaSTapariNAma 279 AmnAyo ghoSazuddhaM AyuHzreyonubandhi ArAdhya darzanaM jJAna ArjavasphUrjadUrjaskAH 427 AtaM raudramiti dvayaM 549 Alocya pUrvavatpaJca 658 AvazyakAni SaT paJca 640 AzayA jIvati naro AzAvAn gRhajana 58 AsaMsAramavidyayA 324 AsaMsAravisAriNI 32 uccairgotramabhiprakAzya 40 ucchvAsAH syustanUtsarge 613 uktvAttasAmyo vijJApya 654 utpAdanAstu dhAtrI 388 uddyotoyavanirvAha uddiSTaM sAdhikaM pUti 379 uddhArAnItamannAdi 385 upadhyAptyA kriyAlabdha 632 upabhogendriyArogya 429 upavAso varo madhyo 498 upekSAsaMyamaM mokSa ubhayadvArataH kukSi U UrkAidyayanaiH 509 211 58 ekatvena carannijAtmani 578 ekAntadhvAntavidhvasta 174 ekavAkyatayA 105 o iti bhavapathonmAtha itIdRgbhedavijJAna 491 563 audanAdyazanaM svAcaM 498 Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 706 246 298 gatvA sthitasya mithyAtva 523 garbhaklezAnudrute garvapratyagnagakavalite 421 guNakoTyA tulAkoTi 429 guNadoSapravaktA 681 guNa vidyAyazaHzarma 266 guNAH saMyamavikalpAH 362 guptyAdipAlanArtha 452 guptaH zivapayadevyA 350 gurI dUre pravAdyA gRddhayAGgAro'znato 400 gogarmadvayajanaikavaMzi 292 goptuM ratnatrayAtmAnaM 344 granthArthatavayaiH pUrNa 211 granthArthato guruparamparayA 10 grAsAdyAdInave deve grAso'zrAvi sahasra 502 grAhyaH prage dvighaTikAt 643 grIvAM prasAryAvasthAna 634 ka kaNikAmiva karkaTyA kathamapi bhavakakSaM 82 kathayatu mahimAnaM kathaM kathamapi prApya 58 kAdyA vastuno bhinnA 74 kandAdiSaTkaM tyAgArha 402 kanyAratnasRjAM kalpyaH kramo'yaM siddhAntA-673 karAmarzo'tha jAnvantaH 631 karkazA paruSA kaTvI karmaprayoktRparatantra karmAGgatejorAgAzA 495 karmArikSayakAraNaM 179 kaSAyodrekato yogaH kAkazvAdiviDutsargo 403 kAkAdipiNDaharaNaM 405 kAGkSAkRnnavanIta 507 kAntAre purupAkasattva 45 kAndIpramukhAH kudeva 546 / kArkazyAdigarodgAro 349 kAyakArAndukAyAhaM 575 kAyatyAgazcAntaraGga 542 kAyotsargamalAH 350 kAyotsargamalo'styeka kAyotsargasya mAtrAnta 612 kAlastavastIrthakRtAM 586 kAluSyaM puMsyudIrNa 295 kAluSyaM yena jAtaM taM. 629 kiMcitkAraNamApya 173 ki prAcyaH kazcidAMgA 458 kiMbahunA citrAdi 291 kimapIdaM viSayamayaM 444 kimetadevaM pAThyaM 535 kIrNe pUrNaghane sahasra kIrtanamahatkevalijina kucau mAMsagranthI kanaka 292 kurvantu siddhanandIzvara 674 242 dharmAmRta ( anagAra) kurvan yena vinA tapopi 374 kulazIlatapovidyA 281 kuSTapraSThaH kariSyannapi kuhetunayadRSTAnta 182 kUTasthasphuTavizvarUpa 435 kRtasukhaparihAro 375 kRtAparAdhaH zramaNaH 519 kRtrimAkRtrimA varNa 583 kRtaM tRSNAnuSaGgiNyA kRtveryApathasaMzuddhi 654 kecitsukhaM duHkhanivRtti 184 kenApi hetunA moha 151 kaivalyameva muktyaGgaM 198 ko na vAjIkRtAM dRptaH kopi prakRtyazucinIha 463 kopAdito jugupsA 172 kopaH ko'pyagniranta 417 kRmicakrakAyamalaraja 432 kriyAsamabhihAreNA 478 kriyeta garvaH saMsAre 422 krItvA vakSorajobhiH krUrakrodhAdyudbhavAGga krodhAdibalAdadataH 392 krodhAdInasato'pi 425 krodhAdyAsravavinivRtti 562 klamaM niyamya kSaNayoga 646 klezasaMklezanAzAyA 532 kSamyo gRhItvA svAdhyAyaH 672 kSipto'pi kenaciddoSo 220 kSucchamaM saMyama 408 kSutkSAmaM tarSatapta kSutpItavIryeNa paraH 409 kSetrakAlAzritA 597 kSetrastavohatAM sa 586 kSetra kSetrabhRtAM kSema 35 209 452 cakSustejomayamiti 287 caturgatiyugAvarta caturthAdyardhavarSAnta 496 caturdazIkriyA dharma caraNaM brahmaNi gurA cikitsA rukpratIkArAt 393 citkSetraprabhavaM phaladdhi ... 364 citazcet kSmAdyupAdAnaM .127 cittamanveti vAga yeSAM 427 cittavikSepiNokSArthAna 446 citramekaguNasnehamapi 289 citraH karmakalAdhamaH cidRgdhIrmudupekSitAsmi 440 cidbhUmyutthaH prakRti 33 cirapravrajitAdRpta 520 cirAya sAdhAraNajanma 307 khalUktvA hRtkaNaM khedasaMjvarasaMmoha 428 647 Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA 707 culukajalavadAyu caityAlokodyadA 453 653 82 channaM kIdRkcikitse 514 chAyA mAdhyAhnikI zrIH 454 chittvA raNe zatruziraH 40 tairazco'pi vadhU pradUSayati 310 tyaktasukho'nazanAdi 375 tyaktvA saGgaM sudhIH tyAgaH kSIradadhIkSutaila 506 tryahAda'vaiyAkaraNaH 648 trimuhUrte'pi yatrArka trisandhyaM vandane 650 trisamayavandane triH sapuTIkRtI hastau 625 trIn sapta vA gRhAn paGktyA387 trailokyenApyavikreyAna 222 421 54 219 rur tacced duHkhaM sukhaM vA 456 tatazcaturdazI pUrvarAtre 675 tato devagurU stutvA tattadgocarabhuktaye 443 tattAdRkkamaThopasarga tattAdRksAmrAjyazriyaM 320 tattvabodhamanorodha 645 tattvajJAnacchinnaramye tattvajJAnabalAdrAga 241 tattvazraddhAnabodho tattvAruciratattvAbhi- 92 tatrApyAdyaH punadvaidhA 542 tatsarAgaM virAgaM ca 151 tatsevyatayAmamyudayA tadgehAdyupadhau mameda 324. tad dravyamavyathamudetu tadbhAvato viMzatidhA 204 tadvaccaNDAlAdisparzaH 407 tadapyalabdhamAhAtmyaM tadoddezikamannaM 379 tanAma sthApanA tannityanaimittikabhukti 500 tapasyatu ciraM tIvra 220 tapasyan yaM vinAtmAna 374 tapo manokSakAyANAM.492 tapomahimnA sahasA 486 tAdakSe jamadagnimiSTi 432 tAvatkItya spRhayati 430 tisro'pAsyAdyanta tisro'hnontyA tIrthAdAmnAya nidhyAya 207 tuSyenna yaH svasya paraiH 487 tuSacaNatilataNDula 397 tRNAdiSu sparzakhareSu 487 te kenApi kRtAjavaM 372 te'mI matsuhRdaH 448 te saMtoSarasAyana 271 taiH svasaMviditaiH 154 jagatyanantakahaSIka jagadvaicitrye'smin jantUn hantyAha mRSA 320 jarAbhujaGgInirmokaM 59 jAtaH kathaMcana jAto'trakena dIrgha 471 jAnudaghnatirazcIna 404 jinendramudrayA gAthAM 654 jinokte vA kuto hetu jIvadehamamatvasya jIvantaH kaNazo'pi 416 jIvAjIvI bandhamokSau 210 jIvAdyarthacito divardha jIvite maraNe lAbhe 574 jIve nitye'rthasiddhiH 121 jJAtatattvopi vaitRSNyAdRte 492 jJAnamajJAnameva syAdvinA 218 jJAnalAbhArthamAcAra 531 jJAnAdyArAdhanAnanda 663 jJAnAvaraNAdyAtmA 137 jJAnAvRttyAdiyogyAH 131 jJAnAvRttyudayAbhi 213 jJAnaM jAnattayA jJAnameva 559 jJeyajJAtRtathApratItya jJe sarAge sarAgaM 152 jJo bhuJjAno'pi no 553 jyeSThajyotsne'male 280 607 626 dattAcchama kilaiti 451 dayAloravratasyApi darzanajJAnacAritra 526 darzanapUjAtrisamaya darzanavinayaH zaMkA 526 davayantu sadA santastAM 86 davAnalIyati na 577 dazetyujjhan malAnmUlA 515 dAtuH puNyaM zvAdidAnAt 391 dAtuH prayogA yatyarthe 378 dAyAdAdyaiH krUramA 58 dIyate caityanirvANa duHkhaprAyabhavopAya 166 duHkhAnubandhaikaparAna 325 duHkhe bhikSurupasthite 476 duHzodhamRjujaDairiti 692 durge'pi yauvanavane 297 durghaSoddhatamoha 299 duSprApaM prApya ratnatraya 472 dustarArjavanAvA 427 duHsvapnAdikRtaM doSaM 517 dunivArapramAdAri 648 dUto'zanAderAdAnaM 390 dRgvajradroNyupadhne dRzadavanirajo'brAji 432 415 tattatkarmaglapita vapuSAM tatkarmasaptake kSipta 455 154 Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 708 28 dharmAmRta (anagAra) dhanAdannaM tasmAdasava dhanyAste smaravADavAnala 55 dhanyo'smIyamavApi yena 193 dharma eva satAM poSyo dharmaH kva nAlaMkarmINo dharmaH puMso vizuddhiH 62 dharmAd dRphalamamyudeti 30 dharmAdInadhigamya dharhidAditaccatya 190 dharmo'nuSThIyamAno'pi dharma ke'pi vidanti dharma zrutismRtistuti 62 dharma svabandhumabhibhUSNu 187 dhAraNe pAraNe saikabhakto 499 dhIstIkSNAnuguNaH dhRlIdhUsaragAtro 54 dhenuH svavatsa iva 188 219 dRSTvA sarvANyapUrvANi 667 dRSTAhatpratimAM tadAkRtimaraM 652 dRSTamAtraparicchetrI 24 dRSTayAdInAM malanirasanaM 71 dRSTighnasaptakasyAnta 145 dRSTiviSadRSTiriva 291 dRSTerthe'dhyakSato vAkya 104 devasyAgre pare sUreH 668 devAdiSvanurAgitA 189 devo'hanneva tasyaiva 158 dezo madIya ityupacarita 78 dehAkSatapanAtkarma 494 dehAdviviktamAtmAnaM 542 deheSvAtmamatirduHkha daivapramAdavazataH 188 doSo dambhatamassu 283 doSAntarajuSaM jAtu 264 doSaitrizatA svasya doSocchedavijambhitaH 214 doSocchede guNAdhAne doSo bahujanaM sUri 515 doSo bhojanajananaM 394 doSo me'stIti yuktaM 418 daurgatyAdhugraduHkhAna 263 daMzAdidaMzakakRtAM 481 dyoreSyanvizvapUjyo drabyataH zuddhamapyannaM 412 dravyaM kSetraM balaM kAlaM 409 dravyaM viDAdikaraNa 173 dvAtriMzo vandane gItyA 632 dvAraM yaH sugategaNeza 531 dvidhA'kAmA sakAmA 141 dvipadairapyasatsaGga 316 dviyujaH zrutavRttAdon 677 dve sAmyasya stutezcAdau 627 nityanetthamatheta reNa 616 nityaM kAmAGganAsaGga 274 nityaM cetsvayamartha- 122 nityaM nArakavaddIna 652 nityaM svAdhyAyamabhyasyet 534 nindAgarhAlocanAbhiyukto 598 nirundhati navaM pApa nirundhannazubhaM bhAvaM 530 nirodhumAgo yanmArga nirjantau kuzale 356 nirjIryate karma nirasyate nirmathyAgamadugdhAbdhi 214 nirmAyAsthagAyiSyad nirlobhatAM bhagavatI 431 nizchadma medyati 315 nizreNyAdibhirAruhya 388 niSiddhamIzvaraM bhI 386 niSiddhAbhihatodbhinnA 379 niSThIvanaM vapuH sparzI nIrakSIravadekatA 330 nUnaM nRNAM hRdi 288 nRzaMse'raM kvacitsvaraM 485 neSTaM vihantuM zubhabhAva 657 naiHsaMgyaM jIvitAzAnto 548 nairgranthyavatamAsthito'pi 328 nairAtmyaM jagata ivArya naisaMgyAzyAcanA 700 no mUkavadvadati 215. 634 526 namramekadvitricatuH 628 nabhazcaturthI tadyAne nAkAle'sti nRNAM mati 252 nAkSANi pradviSantyanna nADIdvayAvazeSe'hni nAtmadhyAnAdvinA 658 nAdyApyantyamanoH 419 nAntaraM vAGmano'pyasmi 560 nAbuddhipUrvA rAgAdyA 554 nAbhUnnAsti na vA 216 nAbhyadhonirgamaH 404 nAmasthApanayordravya 567 nAmUrtatvAddhimAdyAtmA 574 nAmoccAraNamarcAGga ni:saMkalpAtma 281 niHsaGgo bahudezacArya 486 nigRhmato vAGmanasI 249 nirgranthanibhUSaNAvizvapUjya 482 nityA naimittikI 701 paJcabhiH paJcabhiH 334 paJcazUnAgRhAcchnyaM 318 pazcAcArakRdAcArI 681 paJcatAni mahAphalAni patyAdIn vyasanArNave 282 patrIvAniyatAsanoda 480 padmAsanaM sthitI pAdau 620 paramapuruSasyAdyA zakti 163 dhanazriyAM vizrutaduHkha 248 Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA 709 601 290 bahuvighneH'pi zivAdhvani 453 bahuzo'pyupadezaH syAnna 22 bahvAzI carati kSamAdi 503 bAhyadravyAnapekSatvAt 511 bAhyAdhyAtmikapudgalAtma 461 bAhyAbhyantaradoSA 541 bAhyastapobhiH kAyasya 495 bAhyo bhaktAdirupadhiH 541 bAhyaM valbhAdyapekSatvAt 494 bAhyaM sAdhanamAzrito 446 bibhyadbhavAcciramupAsya 483 bIjakSetrAharaNajanana bIjaM duHkhaikabIje 314 bubhukSAglapitAkSANAM 408 bRhatyA zrutapaJcamyAM bauddharzavadvijazveta 2Xo 672 87 55c paramAvagADhasudRzA 218 parAnugrahabuddhInAM 15 parimucya karaNagocara 303 paraM jinAgamasyedaM 242 paraM sUkSmamapi brahma 283 pazcAbahirvarArohA pazyan saMsRtinATakaM 20 pAkAddezaghnasamyaktva 155 pAkSikyAdipratikrAntI 668 pAto'zrUNAM mRte'nyasya 404 pAtrAdeH saMkramaH sAdhI 384 pAdena grahaNe pAda 406 pApenAnyavadhe'pi 357 pASaNDibhirgahasthaizca 382 pitroH prApya mRSAmanoratha 55 pitryavenayikaizca pipIlikAbhiH kRSNA pihitaM lAJchitaM vAjya 387 puNyAbdhermathanAt kathaM 326 puNyodayaikaniyato 172 puNyaM yaH karmAtmA puNyaM hi saMmukhInaM 50 putro yadyantarAtmannasi 442 purANaM caritaM cAkhyAnaM 208 puSTaM niHzaGkitatvAdya- 193 puMso'pi kSatasattvamApUti prAsu yadaprAsu 380 pUrNaH saMjJI nisargeNa 145 pUrve'sidhan yena kilAzu 488 pUyAdidoSe tyaktvApi 402 pUyAsrapalAsthyajinaM 402 pRthag dvivacekagAthAMza pRthvyA'prAsukayA 400 prakAzayanna mithyA prakSAlya karo maunena prakSINAntaHkaraNakaraNo prakSINe maNivanmale 144 prakSobhyAlokamAtrAdapi 308 pracchannaM saMzayocchittyai prajAgradvairAgyaH samaya 326 prajJotkarSajuSaH 537 pratikramaNamAlocaM pratikramaNaM pratisaraNaM 600 pratikramyAtha gocAra pratibhrAmari vArcAdi pratyAkhyAnaM vinA daivAt 662 pratyAvartatrayaM bhaktyA 625 praduSTaM vandamAnasya pradyumnaH SaDahodbhavo pramatto hi hinasti svaM pramAdadoSaviccheda 511 pravRttyaivaM dinAdI prazamI rAgAdInAM 153 prasiddha mannaM vai prANA 500 prahAro'syAdinA svasya 406 prAkAraparikhAvaH 345 prAgdehasvagrahAtmI 306 prAgvAsminvA virAdhya 417 prAGmRtyuklezitAtmA 52 prAcI mASTuMmivA 329 prAcyAnaidaMyugInAnatha prAcyenAtha tadAtanena 158 prAJcaH kecidihApyupoSya 500 prANayAtrAcikIrSAyAM 661 prANendriyaparIhAra prANezamanu mAyAmba 430 prAhe parAle saddeze 513 prAduHSanti yataH phalanti 272 prApyAhArakadehena prAyo'ntarAyAH kAkAdyAH 403 prAyo lokastasya cittaM 512 priyAn dUre'pyaJjana 38 prepsu siddhipathaM 638 procya prAgvattataH 658 proktaM jinanaM parathe 167 prodyanirvedapuSya 423 176 bhaktyA siddhapratikrAnti 648 bhaktatyAgavidheH 546 bhaktatyAgeGginIprAyo 543 bhaktAdyudgacchatyapathya 379 bhaktiH parAtmani 168 bhakto gaNo me bhAvIti 630 bhadraM mArdavavajrAya 422 bhayatvarAzaktyabodha 519 bhArayitvA paTIyAMsa 183 bhAleMkuzavadaGguSTha 630 bhAvairvabhAvikarma 332 bhikSAgocaracitradAtRcaraNA 504 bhikSeziyanAsana bhISmazmazAnAdi 484 bhuktyAlokopayogAmyAM 501 bhujyate bahupAtaM bhUtahiMsAkarI 353 bhUtArtha rajjuvatsvaraM bhUmau bhAjanasaMpAte 405 Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 710 dharmAmRta ( anagAra) 223 bhUmau mUrchAdinA pAte 406 bhUsparzaH pANinA bhUmeH 406 bhRzaM kRzaH kSunmukha 485 bhogasvAdadurAzayA'thaM 265 bhoja bhojamupAttamujjhati 468 bhrUkSepo bhrUvikAraH syAda 634 w M mithyAdRzazcaNDadurukti 485 mithyAdRg yo na tattvaM 165 mithyA me duSkRtamiti 517 mithyArthAbhiniveza muktAzuktyaGkitakaraH mukto'STAdazabhiH 100 muktyudyuktaguNAnurakta 532 mudrAzcatasro vyutsarga 622 mudrAM sAMvyavahArikI 181 mumukSo samayAkartuH 565 mUko mukhAntarvandAro mUtrAkhyo mUtrazukrAde 406 mUtroccArAdhvabhaktArhat 614 mUrchA mohavazAnmameda mUlaM pArzvasthasaMsakta 520 mRdyantrakeNa tuSa eva maitryAdyabhyasanAt maitrI me sarvabhUteSu 577 mokSArthI jitanidrakaH mohAjjagatyupekSye'pi mohAdaikyamavasyataH 245 maunameva sadA kuryAt 257 mrakSitaM snigdhahastAdyaH 396 m . 32 695 341 yatsaMbhUya kRSIvalaiH yathAkathaMcidekaiva yathAdoSaM yathAmnAyaM yathoktamAvazyaka 531 yad dRSTaM dUSaNasyAnya 514 yadAkhuviSavanmUrta 126 yadAhAramayo jIvaH 499 yadi TaGkotkIrNaMka 559 yadiyaM smarayatyarcA 571 yadi sukRtamamAhaMkAra 459 yadaivaiko'znute janma 127 yadagairikAdinA''mena yaddAtuM saMbhramAvastrA yaddinAdau dinAMze yA 382 yaddivyaM vapurApya maMkSu yaddoSadhAtumalamUla 172 yadvayAdhyAdivazenApi 566 yadvA mArgAvirodhena 492 yadvinayatyapanayati ca 525 yadvizvavyavahAraviplava 254 yadvyarthaM ghuNavadvana 274 yallIlAcalalocanA yazcAnuzrUyate hartu yazcArvacAruviSayeSu yasmin samAdhaye 548 yasya jIvadayA nAsti 219 yastyaktvA viSayAbhilASa 550 yA daivekanibandhanA 177 . yAnAropya prakRti yA brahmaNi svAtmani yA rAgAtmani bhaGgare 169 yAvatkarau puTIkRtya 698 yA vratAropaNI sArvA 615 yAsAM bhrUbhaGgamAtra 41 yuktAvanAzvasya nirasya yukta cittaprasattyA ye'nanyasAmAnyaguNAH 660 yena kRtsnAni karmANi 142 24 matpracyutya parehamitya matyavadhimanaHparyaya 200 matyAdivibhAvaguNAzcita 77 matsyodvataM sthitiH madhyAM sUrinutiM tAM ca madhye maskarajAli 247 manasvinAmIpsita mano dayAnuviddhaM 220 mantraNeba viSaM mRtyvai 552 mamakAragnahAveza 576 malamakhilamupAstyA 539 malinIgarbhiNIliGgi 398 mahatAmapyaho mohagrahaH 325 mahAmohatamazchannaM mahAnatAdRte doSo 695 mahopavAsAdijuSAM 489 mAtrAdInAmadRSTadrughaNa mAno'varNamivApamAna 424 mA bhUtkopIha duHkhI 339 mA bhaiSISTisiMhena 175 mA rUpAdirasaM pipAsa 273 mArjavakrIDanastanya mArdavAzaniniLUna 423 mAMsAdidarzanaM 405 mAsaikavAsitA sthitikalpo 684 mAsaM vAso'nyadaikatra 676 mithyAttrakarmapAkena mithyAtvapramukhadviSa 467 mithyAdarzanamukta 133 mithyAdRgajJAnavRttAni 174 171 50 334 389 272 yakSAdibalizeSo 383 yajjIvana kaSAyakarmaTha 48 yatkasmAdapi no yatkRtyAkaraNe vA yatkaMdarpavazaMgado yatno hi kAlazuddhayAdau 528 yatpAdacchAyamucchidya yatpRktaM kathamapyu- 322 yatprattaM gRhiNAtmane 411 yatra kvApi dhigatrapo yatra tatra gRhiNyAdIn yatra muSNAti vA yatra svAntamupAsya 54 464 Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yena pramANataH muktipuMsi yenAMzena vizuddhiH ye rAgAdijitAH yo'rdhAGge zUlapANiH yogapratikramavidhiH yogaye yogAya kAyamanupAla yogidhyAnakagamyaH yoge'pi zeyaM tatrAtta yogeH praNAmastredhA yogo mameSTaiH saMkalpAt yogya kAlAsanasthAna 674 628 575 617 yogyaM gRhNan svAbhyanujJAta 269 yo janmAntaratattva 101 635 yojyeti yatnAd yotibhaktatayAtmeti 315 yoktA'dhaH karmiko 412 184 yo devaliGgasamayeSu yo doSamudbhAvayati 186 yo mohasaptAciSi dIpyamAne 96 yo yadvijAnAti 26 yo yogyanAmAdyupayogapUta 607 yo yuktyAnugRhIta 109 yo rAgAdiripUnnirasya 161 yo'rhatsiddhAcAryAdhyApaka 640 427 312 317 319 417 311 yo vAcA svamapi yo vAmasya vidheH yonamIkhAdisaMbandha yaH kupyadhAnyazayanA yaH kSAmyati kSamI yaH patnI garbhabhAvAt yaH ziSyate hitaM yaH zRNoti yathA 90 27 80 106 107 665 676 328 649 316 25 yaH sUte paramAnandaM 659 yaH soDhuM kapaTItyakIrti 426 yaH svasthAvizya dezAn 467 zlokAnukramaNikA ra raktA devarati saritya ratnatrayaM paramadhAma rAgAdityAgarUpAmuta rAgAdyanuvRttirvA rAgAdyabAdhabodhaH rAgAdyasaGgataH prANa gAdyupapluta rAgAdyairvA viSAdyairvA rucyA rucyahRSIka rAjadhAnIti na prIye rAjyazrIvimukhIkRto rAmArAgakathAzrutI rudhiro svAnyadehAbhyAM retaH zoNitasaMbhave romAspadasvedamalottha la laghIyaso'pi pratimA lavyA siddhagaNistutyA lambitaM namanaM mUrdhnaH lasatkallolamAlAsu lAtuM vanamatsya lAvA bRhatsiddhayogi lAbhe daivayazaH stambhe luptayoga strigupto lepo'medhyena pAdAde lokasthiti manasi lokAnuvRttikAmArtha lokApavAdabhayasadvrata lokAloke raviriva loke viSAmRtaprakhya lokottarAbhyudayazarma lokaH kiM nu vidagdhaH loco dvitricaturmAsaiH lobhamUlAni pApAnI va varNyante'nanyasAmAnyA 284 189 345 349 568 238 483 183 528 573 46 298 404 293 487 690 659 633 156 215 675 575 348 404 471 589 482 473 62 588 283 692 428 587 vandanA natinutyAzI vandanA siddhaye yatra vanditvAcAryamAcArya vandyAdinAdI gurvAdyA vandyo yato'pyanujJApya vapurlakSmaguNocchrAya vapuSi RSeH stotu vapustAdAmyekSAmukha varcaH pAkacaruM jugupsya vasati vikRti barhavRsI vasatyAdI vizet tatsthaM vAGmanastanubhiH stotra vAcApyupAMzu vyutsarge vAyaso vAyasasyeva viklavaprakRtiryaH syAt vighnAGgArAdizaGkA vijantuvihitAbalAdya vijantvazabdamacchidraM vidadhati navakoTI vedibaddha stanotpIDo vidyudAdyaiH pratibhaya vidyezIbhUya dharmAvara vidvAna vidyAzAkinyAH vidhivaddUrAttyajanaM vidhivaddha sarvasvaM vinA paropadezena vibhAvamarutA vipadvati virAdhakaM hantyasakRt viviktaH prAsukastyaktaH vivekazaktivaikalyA 711 viziSTamapi duSTaM vizrAmyata sphuratpuNyA vizvasanti ripavo'pi 588 618 669 592 592 583 677 306 vidyAkAmagavIzakRt 255 vidyAH samastA yadupajJamastAH 488 vidyA sAdhitasiddhA 394 125 41 182 521 19 293 267 640 530 656 634 478 354 508 620 413 630 150 212 221 619 318 104 37 220 vizvAtaGktavimuktamukti 465 vizvaM vizvavidAjJayA 166 Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 712 dharmAmRta ( anagAra) 210 290 623 74 viSayAmiSalAmpaThyA 223 zAntibhakti ca kurvANa 675 viSyandikledavizrambhasi 294 zArIramAnasotkRSTa 477 sakalapadArthabodhana viSvakcArimaruccatu 481 zikSAhInasya naTavat 525 sakaletaracAritrajanma 210 vismRtya grahaNeprAso 518 ziraHprakampitaM saMjJA 634 sa ko'pi kila nehAbhUna 477 visrasoddehikA dehavanaM zilpaM vai madupakrama 178 sagarasturageNakaH vRkSAH kaNTakino'pi 162 zivapUjAdimAtreNa sattvaM retazchalAtpuMsAM 290 vRttirjAtasudRSTayAde 72 ziSTAnuziSTAt 103 satyavAdIha cAmutra 258 vRddhiyaSTirivAtyakta 156 zItoSNavatparaspara satyAnyAtmAzIra 561 vRddhilubdhyAdhamaNeSu zIlaM vrataparirakSaNamupetu 358 satyaM nAmni narezvaro 258 vRddheSvanuddhatAcAro 25 zugdidRkSAyatocchvAsa 278 satyaM priyaM hitaM cAhuH 256 vRSTaM zrutAbdheruddhRtya 208 zuddhajJAnaghanArhada 538 sadasatkhArthakopAdi 365 vRSyabhogopayogAbhyAM 275 zuddhavyaJjanavAcya 527 sadRgjJaptyamRtaM vaidagdhImayanarmavakrima zuddhasvAtmarucistamI 501 saddarzanabrAhmamuhUrta 197 vaMze vizvamahimni zuddhasvAtmopalambhAgna 642 sadbhUtetarabhedAdvyavahAra 77 vratasamitIndriyarodhAH 691 zuddha pAdotsRSTapAta sadbhUtaH zuddhatarabhedAt 77 vyaktaM dhAtrA bhIrusargA 284 zubhayogaparAvartA sadvidyAvibhavaH sphurandhuri 36 vyabhicarati vipakSa zubhe'zubhe vA kenApi 571 sadvRttakandalI kAmyA 222 vyavahAranayAditthaM 524 zUnyaM padaM vimocitaM 268 sadharmApadi yaH zete 533 vyavahAraparAcIno zRGkhalAbaddhavat pAdau 633 / / sa nA sa kulyaH sa vyavahAramabhUtArtha zRNvan hRSyati tatkathAM 639 sapratilekhanamukulita 664 vyAkSepAsaktacittatvaM 635 / / zodhyo'ntana tuSeNa 301 sa bandho badhyante vyAlolanetramadhupA zraddhatte'narthamartha hasa samayo dRrajJAnatapoyama- 570 vyAvA zubhavRttito 215 / zraddhAnagandhasindhura samAdhyAdhAnasAnAdhye 533 vyutsRjya doSAn niHzeSAn 616 zraddhAnabodhAnuSThAna samAhitamanA maunI 640 zraddhAnaM puruSAditattva samitIH svarUpato 357 zaktyA doSaikamUlatvAt 450 dhAvakeNApi pitarau samityAdiSu yatno hi zaGkAdayo malA dRSTe 71 zrImaireyajuSAM purazca 321 same'pyanantazaktitve 157 zaGkitapihitamrakSita 395 zrutadRSTayAtmani stutyaM samyaktvagandhakalabhaH 175 zaGkitAdyA dazAnne'nye 378 zrutabhAvanayA hi syAt 216 samyaktvaprabhuzakti 25. zacIzadhAtrIzagRhezadeva 268 zrutasaMskRtaM svamahasA samyaktvAdiSu siddhi 180 zabdArthazuddhatA 535 / zrutaM vinayato'dhItaM 645 samyagAvazyakavidheH 564 zabdo jalpakriyAnyeSA 631 zrutvA vipattIH zrIbhUte 265 samyagdRSTisubhUmi zamayatyupavAsottha zreyomArgAnabhijJAniha samyagyogAgninA rAgaraso 290 zamAnmithyAtvasamyaktva 154 zrotuM vAJchati yaH sadA samrAjAM pazyatAmapyabhinayati455 zayyAparISahasaho 484 zlAghe kiyadvA dharmAya sarvatrApi kriyArambhe zarIramAdyaM kila dharmasAdhanaM 495 sarvasattveSu samatA 577 zarIraM dharmasaMyuktaM 327 SaTkarmIparamAdRteranazanA 480 sarvAvadyanivRttirUpa 366 zAkinyA harimAyayA . 179 SaTcatvAriMzatA doSaiH 377 sarve karmaphalaM mukhya 129 72 ta 305 70 68 591 217 503 Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ K sarve tAtAdisambandhAH sarve'pi zuddhabuddhaka sarve vaibhAvikA bhAvA sarveSAM yugapadgati savyaJjanAzanena dvau sa vyutsarge malotsargA 518 sa sarvairaH saMdriyate nirudhyate 140 sahasopadrava bhavanaM 407 sA ca dvayISTA saddhaghAnA 635 sAdyantasiddha zAnti sAdhuratnAkaraH sAmyAyAkSa jayaM sAraM mAnuSatve sAlocanAdyastadbhedaH sAvadyetarasaccittA sA hiMsA vyaparopyante siddhabhaktyaikayA siddha 449 76 574 112 401 sAdhvI strIvargavidhi 567 sA nandIzvarapadakRta sAnupekSA yadamyAso sAmAyikaM caturviMzati sAmAyikaM Namo arahaMtANa 593 sAmauSadhavanmahadapi na 516 sAmyAgamajJataddeho 572 90 677 256 445 525 513 608 226 667 691 194 673 siddhayogi bRhadbhakti siddhayopazamikyeti siddhazrutagaNistotraM siddhAcAryastutI kRtvA 679 siddhiH kApyajitendriyasya 285 siMha : pheruribha: stambho'gni 163 sukhamacalamahiMsA 474 34 675 536 27 sukhaM duHkhanivRttizca sudRSTamRSTaM sthiramAdadIta 355 sudeza kulajAtyaGge sudhAgavaM kharvantya 693 443 zlokAnukramaNikA sudhIH samarasAptaye suprApAH stanayitnavaH suvibhramasaMbhramo suruciH kRtanizcayo'pi suzIlo'pi kuzIla: sUtragratho gaNadharA gaNadharAdyuktaM sUripravartyapAdhyAya saiSA dazatI zuddhi soDhAzeSaparISaho so'nye gurutvAt sarvA saMkalpANDako dvidoSa saMkhyAtAdibhavAntarAbda saMdigdhaM kimidaM bhojya saMnyAsasya kriyAdI sA saMbhAvayan jAtikulAbhi saMsaktenAdike saMsArAyatAnnivRtti 437 16 286 168 297 9 595 276 434 395 674 175 518 493 633 393 663 622 sthitasyAdhyudaraM nyasya sthIyate yena tatsthAnaM 622 sphuradbodho galadvRttamoho 226 syAt kaSAyahRSIkANAM syAtpANipiNDapatanaM 524 syAt pratikramakaH syAtsiddhazAntibhaktiH stambha: stambhAdyavaSTabhya stutvA dAnapati dAnaM stutvA devamathArabhya 643 590 523 479 405 597 678 666 352 syAt siddhazrutacAritra syAdIyasamitiH syAddoSoghyadhirogho 380 syAnna hisyAM na no hisyA 247 syAdvandane corikayA 631 syannAmAdipratikrAntiH 597 581 syurnAmasthApanAdravya svakArite'rhaccatyAdI svatospi mUrtena svadhyAnAcchivapANDuputra svamudrA vandane muktA svAGga eva svasaMvityA svArthekamatayo bhAntu svAdhInatA parIti svAdhyAye dvAdazeSTA svAdhyAyaM laghubhuktyAttaM svAnU kAGkuzitAzayAH svAnyAvapratiyan svAminpRccha vanadvipAn svArtharasikena Thakavat svArthAdupetya zuddhAtma svArthe'bhyo viramayya svAvRttyapAye'vispaSTaM svAsaGgena sulocanA sve varge sakale pramANa sve sadvRttakulazrute hatvA hAsyaM kaphavallobha hastAbhyAM jAnunoH hitAhitAmiluptyarthaM hitaM mitaM parimitaM hitaM hi svasya vijJAya hiMsA'nRtacurA'brahma hiMsA yadyapi puMsaH hano'pi niSTayAniSThA hRtvApi doSaM kRtvApi hRtsandhuvidhizilpi hRdyabhivyaJjatI sadyaH hetutabalAdudIrNasudRzaH heyaM laghvyA siddha 713 156 124 490 623 126 19 651 615 642 295 557 439 223 497 300 203 309 180 57 258 630 589 529 218 224 243 184 637 420 288 1 661 Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagAradharmAmRta - patrikA tathA TippaNameM udghRtavAkyoMkI anukramaNikA [ vAkyoMke Age diye gaye aMka pRSThAMka haiM tathA grantha-nirdezameM diye gaye aMka gAthAGka yA zlokAGka haiM ] a akurvan vihitaM karma akkhANa rasaNI kammANa akSamAlA vasiSThena [ manusmR. 9 / 23 ] aGgAdaGgAtprabhavasi ajadAcAro samaNo [ prava. sA. 3 / 18] ajAtamRtamUrkhebhyo ajJAtatattvacetobhi [ so. u. 805 ] ajJo janturanIza [mahAbhA, vanaparva 30|28 ] aTTaddaM ca dube [mUlA. 7 / 178 ] aTTaruddaM ca duve [mUlA. 7 / 180 ] asadaM devasiyaM [ mUlA. 7 / 160 ] asu vi samiI [ uttarAdhya. ] aNNAdaggahaNa [ bha. A. 1208 ] aNNANAo mokkhaM [ bhAvasaM. 164 ] abhigahiyA bhAsA [ dazavaM. 7 / 43 ] aNu lohaM vedaMto jIvo [ go. jI. 473 ] aTTiM puNa duvihaM [ mUlA. 444 ] adguNeSu bhAveSu atadrUpApi candrAsyA attA kuNadi sahAvaM [ paJcAsti. 65 ] attA ceva ahiMsA [ bha. A. 80 atibAlA atibuDDhA [ mUlA. 50 ] atattvaM manyate tattvaM [ abhi. zrI. 210 ] asthi sado parado vi [ go. ka. 787 ] atrAtmA jJAnazabdena [ paJcAdhyA. u. 196 atha pravRttakApUrva [ ami. paM. saM. 1 / 288 ] aduHkhabhAvitaM jJAnaM [ samA. taMtra 102 ] 511 299 109 311 358 311 182 94 636 636 613 343 270 91 373 373 386 120 260 131 239 398 96 93 131 147 473 addhAnazanaM sarvAnazanaM adhaH karmapravRttaH san anavaratamahiMsAyAM [ pu. si. 293 ] anAgatamatikrAntaM anAdAviha saMsAre anAdhivyAdhi saMbAdha anubaddharoSavigraha anuyojyAnuyogazca [ laghIya. 75 ] anusUyaM pratisUrya aneka duSpUra antaraGgabahiraGgayogata: [ padma. pu. 10144 ] andhapASANa kalpaM annena kukSerdvAvaMzau anyasminnaparAdhe anyAparAdhabAdhAmanubhavato anye doSebhya evAti [ aSTA. hR. 13 / 26 ] anyonyasya sacittAvanubhavato apAstAzeSadoSANAM api saMkalpitAH kAmAH apuNyamavrataiH puNyaM [ samA. taM. 83 ] appA kuNadi sahAva [ paJcAsti. 65 ] appA millavi NANamau appAsuNa missaM [ mUlA. 428 ] apravezo'mate'gAre abuddhipUrvApekSAyA [ AptamI 91 ] abhimataphalasiddhe abhyAsAt pakvavijJAna: anAvakAzazayyA 497 412 188 609 176 547 195 509 450 573 22 401 265 265 258 275 340 -444 325 556 121 381 270 143 6 617 510 Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udghRtavAkyAnukramaNikA 124 571 191 579 543 680 117 363 'arthAjjJAnaM guNa: samyak [ paJcAdhyA. u. 197] 131 119 2 263 513 201 229 296 4 199 199 306 225 341 arasamarUvamagaMdhaM [ pravaca 280 ] [ samaya 49 ] 13 bha. A. 46 ] arahaMta siddhaceiya arahaMta vaMdaNaNamaMsaNANi [ mUlA. 562 ] ari liMge sikkhA [ bha. A. 67 ] arAjabhukkriyAyukto arthakriyA na yujyeta [ laghoya. 8 ] arthasaMgrahaduHzIla arthAdarthAntarajJAnaM arthibhyastRNavad [ AtmAnu. 102 ] arthe'pahRte puruSaH arhatsiddhasamudrAbja avadhIyate ityukto avazyAyo himaM caMva avazyaM yauvanasthena avidyAbhiduraM jyoti [ iSTo- ] avidyAbhyAsasaMskAra [ samA. taM. 37] avidyAsaMskAra avidvAn pudgaladravyaM avratAni parityajya [samA taM 84 ] avratI vratamAdAya [ samA. taM. 86 ] avAghAdI aMto [ go. jI. 238 ] azeSamadvaitamabhogyabhogyaM [ AtmAnu. 235 ] aSTamyAdikriyAsu ( cAritrasAra ) asatyamoSa bhASeti asadakaraNAdupAdAna [ sAMkhyakA9] asadapi hi vasturUpaM [ pu. si. 93 ] asamagraM bhAvayato [ pu. si. 211 ] asama sAhasa suvyavasAyinaH asahAya NANadaMsaNa [ go. jI. 64 ] asiSI kRSividyA [ mahApu. 16 / 179 ] asti varSaM samutkRSTo 42 541 667 261 288 253 67 575 649 142 613 ahamopacArio khalu [ mUlA. 381 ] 529 169 ahamindro'smi nendro'nyo [ mahApu. 11 / 143 ] 43 ahameko na me kazcida [ so. u. 147 ] ahamevAhamityeva ahiseyavaMdanA siddha 605 651, 675 * A AiriyAdisu paMcasu [mUlA. 5 / 192 ] Akampiya aNumaNiya [ bha. A. 562 AkSepaNI kathAM kuryAt [ mahApu. 1 / 135 ] Agamazca zrutaM cAjJA Agama sudaANA [ bha. a. 449 ] AgaH zuddhi tapovRddhi AmAmiguNayogyo AgamAliGgino devo [ abhi. zrI. 28 ] AcaritAni mahadbhiryacca AcAraM paJcavidhaM AcArazrutAcAraH Acelakke ya Thido Alakkuddesiya [ bU. kalpa. 6 / 362 ] Acelakyoddezika AjIvAstapa aizvayaM AjJAjJApanayordakSa ANAya jANaNAvi [ mUlA. 7 / 137 ] ANAbhikaMkhiNA [ mUlA. 354 ] AtmadehAntarajJAna [ samA. taM. 34 ] AtmapariNAmahisana [ pu. si. 42 ] AtmazarIravibhedaM AtmA jJAnaM svayaM jJAnaM [ sama. ka. 62 ] AtmAnuSThAnaniSThasya [ iSTo. 47 ] AtmA prabhAvanIyo [ pu. si. 30 ] AtyantikaH svahetoryo [ tattvAnu. 230 ] AdahidaM kAdavvaM AdANe Nikkheve [ mUlA. 319] AdAya taM ca liMgaM [ prava. 207 ] AdAvabhilASaH syAccintA [ kAvyA. 14 4] AdAhINaM padAhINaM [ SaTkhaM pu. 13 ] Adezamettamutto [ pazcAsti. 78 ] AdhAkammapariNado [ mUlA. 487 ] AdhIyate yadiha vastu Anando nirdaityucaM [ iSTo. 48 ] ApagAsAgarasnAna [ ra. vA. 22 ] kSApucchA ya paricchaNa [ma. A. 1195 ] AptAgamaH pramANaM [ Aptasva. ] 715 680 687 685 690 391 608 608 507 449 251 245 130 449, 462 189 143 19 534 362 537 682 682 611 120 96 335 681 355 368 278 651 113 413 463 449 185 261 104 Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 716 dharmAmRta ( anagAra) AptenocchinnadoSeNa [ ra. zrA. 5 ] 103 iya mahavAdijogA [paJcAzaka 147] 360 Abhizca bhAvanAbhi 547 iyamujubhAvamupagado [ bha. A. 553 ] 514 AmaMtaNI ANavaNI [ bha. A, 1195] 261 iSTe dhyeye sthirA buddhi [ tattvAnu. 72] 431 " , [dazavai. 7.42] 262 iha jAhi bAhiyA viya [go. jI. 134] 275 AyariyakulaM muccA 520 iha loke paraloke 256 AyA khalu sAmAiyaM [ vize. bhA. 2634] 367 AyAravamAdIyA [bha. A. 526 ] 680 IryAgocaraduHsvapna 599 Arambhe tApakAn prAptA [ iSTo: 17 ] Irte yukti yadevAtra[so. u. 13 ] 207 ArAdhaNaNijjuttI [ mUlA. 279 ] 643 IsAluyAe govavadIe [ bha. A. 950 ] ArAhiUNa keI [ ArA. sA. 108] 701 ArtarodradvayaM yasyA [ ami. zrA. 8158] uktaH saMyojanA doSaH 407 , , [ ami. zrA. 8 / 60 ] uccAraM passavaNaM [ mUlA. 498 ] 407 ArdIbhUto mano'niSTaH [ami. zrA. 8 / 41 ] 619 uccAraM pAsavaNaM khelaM [ mUlA. 322] 356 AlocaNaM divasiyaM [ mUlA. 619 ] ucchu sarAsaNu kusamasaru 277 AlocitA kalaGkA yasyA 683 ujjoyaNamujjavaNaM [ bha. A. 3 ] 71 AloyaNaNidaNagaraha [ mUlA. 623 ] 598 uttama aMgamhi have [go. jI. 237 ] 42 AloyaNAdiA puNa [ bha. A. 554 ] 514 utthAnamaJjali: pUjA 589 AvazyakamidaM dhIraH [ ami. zrA. 8 / 21] 636 udayatthamaNe kAle [ mUlA. 35 ] 696 AzayA vipramuktasya 641 udaye yadviparyastaM [ ami. paM. saM. 11233 ] 70 AzAM yastyaktavAn 641 udarakkimiNiggamaNaM [ mUlA. 499] 407 Asane hyAsanastha ca 592 udasvitaiva mANikyaM [ so. u. 159 ] 171 AsannabhavyatA karma uiMsa masayamakkhiya [paJcAsti. 116 ] 227 Asavadi jeNa kamma [ dravyasaM. 29] 133 uddese Niddese [ mUlA. 7 / 164 ] 614 Asyate sthIyate yatra [ ami. zrA. 8 // 38] 618 udyoginaM puruSasiMha 142 AhAra daMsaNeNa ya [go. jI. 135] unmAdastadanu tato [ kAvyA. 14 / 5 ] 278 AhAra pariNAmAdi 236 upayogodyotAlambana 352 AhArassudaeNa [ go. jI. 235] 42 upayogo zrutasya dvau [laghIya. 62 ] 111 AhArAGgahRSIkAna [ ami. paM. saM. 1128] 145 upasargastanUtsarga AhArAGgendriyaprANa 235 upAdAnaM matasyaiva - 270 AhAraM pacati zikhI 480 upAvRttasya doSebhyo 498 upetyAkSANi sarvANi [ ami. zrA. 12 / 119 ] 497 ubbhinne chakkAyAdANe [ piNDani. 348] 388 igavIsa cadurasadiyA [ mUlA. 1023 ] 363 uvaiTTa aTTadalaM 441 icchAzraddhAnamityeke [ta. zlo. 2 / 10] uvagRhaNa thidikaraNaM [ bha. A. 45 ] 185 icchivisayAbhilAso [bha. A. 879] 273 uvayaraNadasaMNeNa [ go. jI. 138 ] 300 itthokahA isthisaMsaggI 270 uvavAda mAraNaMtiya [go. jI. 198 ] 228 ityisaMsaggavijude [ mUlA. 1033 ] 363 [tiloyapa. 218] indriyANAM pravRttI ca [ tattvAnu. 76 ] 440 uvavAdamAraNaMtiyajiNa 228 501 146 228 Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 717 594 o 515 284 683 260 353 . 429 e 229 697 434 318 330 624 546 uddhRtavAkyAnukramaNikA uvabhojjamidiyahi [ paJcAsti. 82] 116 aipithikarAvyuttha uvasaMte khINe vA [ go. jI. 474 ] 373 oghana padavibhAgena UnAdhikyavizuddhyarthaM 651 ojastejo dhAtUnAM UrNanAbha ivAzunAM ojasvI tejasvI . Urvorupari kurvANaH 620 odano'pyucyate coro Urvopari nikSepe [ ami. zrA. 8 / 47 ] 621 ovAyaM visamaM ravANuM [ dazavai. ] USmayo'lpabalatvena [ aSTAMgahR. 13125 ] 258 au aucityamekamekatra RjuvRtyA trisaptabhyaH 387 aMDesu pavaTuMtA [ paJcAsti. 113 ] ekaNigodasarIre [ go. jI. 196 ] 233 aMjalipuDeNa ThiccA [ mUlA. 34 ] ekatvabhAvarasiko na 548 aMtomuhutta pakkhaM [ go. ka. 46 ] ekadvitricatuHpaJca [-ami. thA. 8 / 62] 628 ka ekamapi prajighAMsu [ pu. si. 162 ] 230 kaNDanI peSaNI cullI ekamekasya yasyAGga [ ami. paM. 1105 ] 231 kathamapi hi labhante [ sama. ka. 21] ekAkI jAyate jIvo 458 kathitA dvAdazAvartA [ ami. zrA. 8 / 65 ] ekAGgo namane mU! 628 kandarpa kautkucyaM ekAGgaH ziraso nAme [ ami. zrA. 8 / 63 ] 628 kammaM jaM puvvakayaM [ samaya. 383 ] ekAntaraM trirAtraM vA [ so. u. 128 ] 701 kamma jaM sahamasUha [ samaya. 384 ] ekendriyAdi jIvAnAM [ ami. paM. saM. 1135 ] 92 karajAnuvinAme'sau eka: prAdoSiko rAtrI 642 karmadvAroparamaNaratasya ekaikaM na trayo dve dve [ ami. zrA. 2 / 26] 181 karmabhyaH karmakAryebhyaH eko devaH sarvabhUteSu [ ami. paM. saM. 11314 ] 94 karmANyudIryamANAni ekopavAsamUlaH 497 karmAnyajanmajanitaM ego me sAsado AdA [ mUlA. 48 ] karmAraNyahutAzAnAM [ ami. zrA. 8133 ] etattattvamidaM tattva [ so. u. 148 ] kalala kaluSasthiratvaM etA munijanAnanda [ jJAnANaMva 27115 ] 341 kalahAdi ghUma kedU [ mUlA. 275 ] eteSu dazasu nityaM 690 kalaho rolaM jhaJjhA etairdoSaivinirmuktaH [ Aptasta. 17 ] 100 kaSAyAH SoDaza proktAH ede aNNe bahugA [ mUlA. 500 ] 407 kAkAH kRSNIkRtA yena ede khalu mUlaguNA [ pravaca. 209] 368 kAkiNyA api saMgraho [ padma. paM. 1142 ] evaM maNeNa vaimAdiesu [ paJcAza. 1419 ] 360 kAgAmiddhAchaddI [ mUlA. 495 ] eyaMta buddhadarisI [ go jo. 16 ] 87 kAdAcitko bandhaH evamativyAptiH syAt [pu. si. 114 ] 303 kAnInasya muneH eso aNAikAlo [ laghunava. 16 ] 657 kAntyeva snapayanti ye [ sama. ka. 24 ] kAndI kailviSI caiva aikAntikaM sAMzayikaM [ varAGgaca. 11 / 4] 96 kApathe pathi duHkhAnAM [ ra. zrA. 14 ] 605 605 629 351 460 455 142 588 52 644 508 134 700 407 324 408 585 546 182 Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 683 718 dharmAmRta ( anagAra) kAmakrodhamadAdiSu [ pu. si. 27] 188 kSudhAtRSA bhayaM dvaSo [ Aptasva. 15 ] 100 kAmatantra bhaye caiva 590 kSetraM dhAnyaM dhanaM vAstu [ so. u. 433 ] 302 kAgakiriyA NiyattI [ bha. A. 1188 ] 345 kSmAdyAH sAdhAraNAH 234 kAyakriyAnivRttiH 347 kAyavvamiNamakAyavvaM [ bha. A. 9] 493 khamAmi savvajIvANaM [ mUlA. 43 ] 577 kAyena manasA vAcA 340 kharatva mehana stAbdhya [ ami. paM. 1197 ] 426 kAye niSedhikAyAM ca 677 khaMdho khaMdho pabhaNai [ mantramahodadhi ] 291 kAyotsargasthito dhImAn kAraNakAryavidhAnaM [ pu. si. 34 ] 159 gaipariNayANadhammo [ dravya, saM. 17] 114 kAraNAnyatha kAryANi 20 gatayaH kAraNaM kAyo 238 kAlakramAvyudAsitva 639 gatebhaGgaH svaro dIno 321 kAlatraye'pi yarjIvaH [ ami, paM. 11111] 233 gatvA pratyAgatamajavidhizca 505 kAlaH pacati bhUtAni 94 gambhorasnigdhamadhurA kicittvAM tyAjayiSyAmi 262 garhitamavadyasaMyuta [ pu. si. 95 ] 254 kidiyammaM cidiyamma [ mUlA. 576 ] 588 gahiyaM taM sudaNANA [. nayaca. 349] 198 kidiyammaM pi kuNaMto [ mUlA. 609] 630 guDa khaMDa sakkarAmiya [ mo. ka.84 ] 37 ki pallavieNa bahuNA [vAraha aNu. 90] 160,561 / / guNa idi davvavihANaM 112 kimatra bahunoktena [ tattvAnu. 130] 5, 342 / / guNakArako martyati 202 kiyantamapi yatkAlaM 157 guNadoSavicArasmaraNAdi kIdayaNaM puNa duvihaM [ mUlA. 6 / 16 ] 384 guNadoSANAM prathakaH 683 kukkuTANDa samagrAsA 502 guNADhye pAThake sAdhI 533 kunthupipIlikA gummI [ ami. paM. 1 / 140 ] 228 guNAdhie uvajjhAe [ mUlA. 5 / 193 ] 534 kRtakAritAnubhananaiH [ sama. ka. 285 ] 602 guroranumato'dhItI [ mahApu. 36 / 107 ] 501 kRtikarmopacArazca gurorvaco'nubhASyaM kevalaNANadivAyara [ go. jI. 63 ] gar3hasandhizirAparva 231 kevalidharmAcArya gRhakarmaNApi nici [ ra. thA. 114 ] 413 kohAdikalusidappA 521 gRhavastrAdikaM dravyaM 235 kaMdassa va mUlassa va [ go. jI. 189] 232 geruya haridAleNa, mUlA. 474 ] 399 kaH pUrayati duSpUraH 322,450 gocaro'pi girAmAsAM [ mahApu. 25 / 219 ].-582 kaH svabhAvamapahAya [ ami. paM. 11310 / 93 / goyara pamANadAyaka [ mUlA. 355 ] 504 kriyate yadabhedena [ ami. paM. 1239] 366 gorgajo'zvaH kapiH kokaH 583 kriyAnyatra krameNa syAt [ so. u. 345 ] grAmAntare'nnapAne 614 krItaM tu dvividhaM dravyaM 384 grAmo'raNyamiti dveSA[ samA.taM. 73 ] 573 krUrakarmasu niHzavaM 340 greveyakiNAM pUrve dve sajinA 146 klAntamapojjhati 647 kSati manaHzuddhividheratikramaM. 364 caNDo'vantiSu mAtaGgaH [ so. u. 313] 662 kSAyopazamikoM labdhi [ ami. paM. 1228] 146 catasRSu dikSu catvAraH 624 kSINa prazAntamizrAsu 148 catuHpaJcazatAnyAha 5 Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturAvarta stritaya caturgatibhavo bhavyaH ratna. zrA. 139 ] 628 146 628 caturNAM karajAnUnAM [ ami. bhA. 8 / 64 ] caturNAM tatra bhuktInAM [ ami zrA. 12 / 123 ] 499 caturdazIdine dharma 666 626 159 507 135 280 18 371, 493 52 678 613 28, 338 669 268 442 202 caturdikSu vihArasya caturaMgagraNI mokSo ] yogazAstra 1 / 15 ] ttara mahAvigaDI u [ mUlA. 353 ] cadu paccaio baMdho [ prA. paM. saM. 4 / 78 ] candraH pataGgati bhujaGgati caraNakaraNappahANA [ sanmati 3367 ] caraNamhi tamhi jo bha. A. 10 ] carma nakharomasiddhiH calAcalapratiSThAyAM cAummAse cauro [ mUlA. 7 / 161 ] cAritaM khalu dhammo [ prava. 17 ] cAritrAlocanA kAryA citta maMtamacittaM vA [ dazave. 6 / 13 ] citte baddhe baddho cintitAcintitArddhA cetano'cetano vArtho [ tattvAnu. 111 ] cedaNapariNAmo jo [ dravyasaM. 34 ] caityapaJcagurustutyA coddasadasaNavapuvvI chajjIvaNikAyANaM [ mUlA. 424 ] cha chattIse varisa saye [ bhAvasaM. 137 ] chaTTimAsu puDhavisu [ paM. saM. 1193 ] chettassa vadI [ bha. A. 1189 ] ja uddhRtavAkyAnukramaNikA ww' 140 650 681 379 91 164 345 jaI jiNamayaM pavajaha 18 jai suddhassa ya baMdho [ bha. A. 806 ] 241 jaGghAyA jaGghayA zliSTe [ ami zrA. 8 45 ] 621 621 jaGghAyA madhyabhAge tu [ yogazA. 4 / 129 ] jattha gayA sA diTThI 655 232 jatthekku maradi jIvo [ go jI. 193 ] jadi puNa ghammavvAsaMgA 666 janasaMcAranirmukto [ ami zrA. 8243 ] 619 719 259 615 541 225 390 390 140 141 jalakA zukti zambUka [ ami. paM. 1 / 147 ] 227 jassa Na vijjadi rAgo [ paJcAsti. 146 jahakAleNa taveNa [ dravyasaM. 36 ] jahajAdarUvajArda [ prava. 205 ] jaha bAlo jappaMto [ mUlA. 56 ] jaha majjaM pivamANo [ samaya. 196 ] 368 janAnvasammatinyAsa [ ami. paM. 1 / 169 ] jantudhAtAnRtAdatta jayanti nirjitAzeSa [ pramA. pa ] jamhAmUla guNacciya [ vize. bhA. 1243 ] jalathala AyAsagadaM [ mUlA. 6 / 29 ] jalasthalanabhaH svAnya jaha visamuvarbhujatA [ samaya. 195 ] jAo harai kalattaM jAGgalaM vAtabhUyiSThaM jAtirUpakulaizvaryaM jA rAgAdiNiyattI [ bha. A. 1187 ] jiNadevavandaNAe jiNavayaNamayANaMto jiNasAsaNassa sAro [ laghunava. ] jinamudrAntaraM kRtvA [ abhi. zrI. 8 / 53 ] jinazruta tadAdhArI jinA: padmAsanAdI [ abhi. zrI. 8 55 ] jinendrAnnaumi tAnyeSAM jINaM viSaghnoSadhibhi jIvati sukhaM ghane sati jIvavapuSorabhedo jIvasahAvaM gANaM [ paJcAsti. 154 ] sthAna guNasthAna [ laghI. 76 ] jIvasya hiMsA na jIvAjIvaNibaddhA jIvAjIvAdInAM [ pu. si. 22 ] jIvAdInAM zrutAptAnAM jIvimaraNe lAhAlAhe [ mUlA. 23 ] 514 552 552 311 409 176, 422 jIve pramAdajanitA: jIvotti havadi cedA [ paJcAsti 27 ] jIvo du paDikkamao [ mUlA. 615 ] jUMgA kuMbhImakkaDa [ paJcAsti. 115 ] 345 651, 665 521 657 622 167 622 583, 585 507 264 245 369 195 246 304 97 120 572 648 110 598 227 Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 42 605 720 dharmAmRta (anagAra) je kei gayA mokkhaM [ laghunava. 17] 657 NicchayaNaeNa bhaNio [pazcAsti. 161] jeTThAmUle joNhe [ bha. A. 896 ] 280 NicchayamAlaMbaMtA jeNa taccaM vibujjhejja [ mUlA. 267 ] Niyakhette kevaliduga [go. jI. 236 ] jeNa rAgA vibujjhejja [ mUlA. 268 ] 645 No baMdejja aviradaM [ mUlA. 7.95] 591 jeNa viyANadi savvaM [ paJcAsti. 163 ] 21 jesi hojja jahaNNA [ ArA. sA. 109 ] 702 takkAligeva savve [ prava. 37 ] 436 joe karaNe saNNA [paJcAzaka 15 / 3 ] 360 tatkathAzravaNAnando jogaNimittaM gahaNaM [ paJcAsti 148 ] tataH kAlAtyaye dhImAn [ mahApu. 11193 ] 544 jo Na havadi aNNavaso [ niyama. 141 ] 567 tato mohakSayopetaH [ta. ilo. 111193 ] 143 jaM aNNANI kamma 213 tattAdRk tRNapUlako [ anargharA. 2014] 108 jaM sakkai taM kIrai 640 tatra padmAsanaM pAdau jJAtamapyAtmanastattvaM [ samA. taM. 45 ] 470 tatrApi tattvataH paJca [ tattvAnu. 119 ] jJAturanirAkRtaM 111 tatrAzItizataM [ ami. paM.1309 ] 92 jJAnameva sthirIbhUtaM 650 tattvaparIkSA'tattvavyavasthA 160 jJAnavAnmRgyate [ pramANavA. 1632 ] 109 tattvaM vAgativati [ padma. paJca. 11110] 68 jJAnasya saMcetanayaiva [ sama. ka. 224 ] tadavasthAdvayasyaiva [ mahApu. 21172 ] 620 jJAnAdavagabho'rthAnAM [ so. u. 20] 70 tad brUyAttatparAn pRcchet jJAnAcArAdhane prIti 663 tathA saMjini caikaiko [ ami. paM. 11126] 235 jvaro rogapatiH pApmA 284 tathaiva bhAvayedehAd [ samA. taM. 82 ] jvAlAGgArastathAcizca 230 tapasaH zrutasya sattvasya 547 tapo guNAdhike puMsi [ so. u. 335 ] 341 ThANajudANa ahammo [ dravyasaM. 18] tamhA NibbudikAmo [paMcAsti. 163 ] ThANasayaNAsaNehiM [ mUlA. 356 ] tavasiddha Nayasiddhe [ siddhabhakti ] 144 tavivarIdaM saccaM [ bha. A. 834 ] 263 Dajjhadi paMcamavege [ bha. A. 894 ] 278 tasmAdekottarazreNyA 502 Na titthayara sattakamme [ tri. sA. 195] Na karati maNeNa [ paJcAzaka 14 // 6] titthayarANapahuttaM 586 NaTThAsesapamAo [ go. jI. 46 ] 329, 479 tilataDula usiNodaya [ mUlA. 473 ] Na balAu sAhaNaTuM [ mUlA. 6 / 62 ] 408 tilAdijalamuSNaM * 397 Namaha paramesaraM taM 162 tivihaM tiyaraNasuddhaM [ mUlA. 602 ] Navame Na kiMci jANadi [ bha. A. 895] 278 / tIvAtirapi nAjIrNI NaharomajaMtu atthI [ mUlA. 6 / 64 ] 402 tIsaM vAso jamme [ go. jI. 472 ] 373 NANAvaraNAdoNaM [ dravyasaM. 31 ] 133 tubhyaM namaH paramacinmaya NAmaTThavaNAdave [ mUlA. 518 ] tesiM ceva vayANaM [ bha. A. 1185 ] 336 NAma ThavaNaM davvaM [ mUlA. 541 ] 579 tesiM paMcaNhaM pi ya [ bha. A. 1186 ] 336 NAhi aho NiggamaNaM [ mUlA. 496 ] 407 taM appaNA Na geNhaMti [ dazavai. 6 / 14 ] 268 NiggathaM pAvayaNaM [ bha. A. 43 ] 165 taM Nicchae Na juMjai [ samaya, 29 ] 587 NiccaM paccakkhANaM [ samaya. 386 ] . 605 taM paDhidumasajjhAe [ mUlA. 278 ] 643 462. 360 397 . Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uddhRtavAkyAnukramaNikA 721 tyaktAtyaktAtmarUpaM yat tyAgo dehamamatvasya [ ami. zrA.857] prasatvaM ye prapadyante [ ami. paM. 11119] trividhaM padmaparyata triMzadvarSavayA varSa trailokyanirjayAvApta [ mahApu. 25 / 70 ] trailokyezanamaskAra * tvayamUlakandapatrANi tvAmahaM yAcayiSyAmi 200 260 409 614 327 655 103 401 695 226 118 14 127 dezAvadhiH sAnavasthA dezeSTa sthApanA nAma 233 dezolpavAridrunago 620 desiya rAia pakkhia [ Ava. bhASya ] 372 deho bAhira gaMtho [ ArA. sA. 33 ] 582 dovakkhabhuA diTThI doSAvaraNayorhAniH [ AptamI. 4] 231 dosaggIvi jalaMto [ piNDani. 658 ] 261 dasaNaNANuvadeso [ prava. 3148 ] dasaNaNANe viNao [ mUlA. 367 ] 219 dravyaparyAyayoraikyaM [ AptamI. 71 ] 581 dravyasya siddhizcaraNasya [ prava. TI. ] 684 dvayameba tapaHsiddhI [ yazasti. 1481 ] dvAtriMzAH kavalAH puMsaH dvijaizca kAkairyadi [ varAGgaca. 25 / 64 ] 547 dvitIyAdyaM bhavettacce dvitIye granthayorvege 382 dvidhA hutparyayajJAna 644 dvisparzAnaMzanityaika 411 dvedhA prAbhRtakaM sthUlaM 341 dve nate sAmyanutyAdI[kriyAkANDa ] 340 dvayadhikAdiguNatyakta 96 dha 285 502 313 357 277 202 116 383 624 116 38 dayAmUlo bhaveddharmo [ mahApu. 5 / 21 ] davvaguNa khettapajjaya [ mUlA. 55 ] dasavihaThidikappe vA [ bha. A. 420 ] dahanastRNa kASThasaMcaya [ candra, ca. 172 ] dAturvizuddhatA deyaM [ mahApu. 20.136 ] dAntAdi subhAvanayA didA aNAdimiclAdiTThI [ bha. A. 17 ] divase pakkhe mAse [ mUlA., piNDa. 14 disi dAha ukkapaDaNaM [ mUlA. 274 ] dIkSAyogyAstrayo [ so. u. 791 ] dInAbhyuddharaNe buddhi [ so. u. 337 ] dIneSvArteSu bhIteSu dIno nisargamithyAtva [ ami. zrA. 2111 ] dIpAntarAdizA dIrghamAyuH smRtimedhA duoNadaM jahAjAdaM [ mUlA. 7 / 104 ] duoNadaM jahAjAdaM [vR. kalpa. 3.4470 ] duvihaM pi mokkhaheuM [ dravyasaM. 47 ] duSyaM dezaM balaM kAla dRgvizuddhayAdhutthatIrtha dRSTAvarAdirAgApi dRSTAntAH santyasaMkhyeyA [ so. u. 14 ] devAtithimantrauSadha [ ami. zrA. 6 / 29 ] deviMda rAyagahavai [ bha. A. 876 ] devendracakramahimAna [ ra. zrA. 41 ] devo rAgI yatiH [ ami. zrA. 2012 ] dezata: sarvato vApi dezayAmi sabhIcInaM [ ra. zrA. 2] 70 dhanaM dhAnyaM svarNarUppa [ yogazA. 2 / 115 ] 627 dhanalavapipAsitAnAM [ pu. si. 88 627 dhamma sukkaM ca duve [ mUlA. 7.177 ] 64 dhamma sukkaM ca duve [ mUlA. 7 / 179 ] 522 dhammAdhammA kAlo [ dravya saM. 20 ] 9 dhammo vatthusahAvo [ kArti. a. 4 / 78 ] 260 dharmanAze kriyAdhvaMse / dharmazukladvayaM yasyA [ ami. zrA. 8159] dharmazukladvayaM yasyA [ ami. zrA. 8161 1 267 dharmazrutijAtismRti 164 dharmAdharmanabhaHkAlA-[ jJAnArNa. 6 / 40] 96 dharmAdavAptavibhavo [ AtmAnu. 21 ] 387 dharmAvazyakayogeSu 28 dharmoM vivarddhanIyaH [ pu. si. 27 ] 115 12 257 636 113 29 502 187 Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 pani 722 dharmAmRta ( anagAra) ghAi dui nimitta [ piNDani. 4081 389 niHzeSakarmaphala [ sama. ka. 231 ] 604 dhAtrIbAlA satInAtha 552 nizcayamiha bhUtArtha [pu. si. 5 ] 72 dhRtinibiDabaddhakakSo 548 niSThApayanna paryApti 235 dhyAnadrughaNanibhinna [ ma. pu. 25 / 69] __ 582 nisargo'dhigamo vApi [ so. u. 223 ] 151 dhyAnasya ca punarmukhyo [ tattvAnu. 218 ] niHsvedatvamanArataM 584 dhyAnAbhyAsaprakarSaNa [ tattvAnu. 224 ] naiSkiJcanyamahiMsA ca [ so. u. 132 ] 685 naiSphalyAya kSipet tredhA 605 nyagrodho madagandhisarja 586 na karmabahulaM jagat [ sama. ka. 164 ] 240 pa na kevalamayaM kAyaH 496 paccakkhANaM khAmaNa [ bha. A. 70 ] 543 na komalAya bAlAya 694 pajjaya akkhara pada [SaTkhaM. pu. 12, pR. 360] 204 na pUjayArthastvayi [ bR. svayaMbhU. 57 ] 653 paJcadhA carantyAcAra 18 na me mRtyuH kuto bhIti [ iSTo. 29 ] 456 paJcame dahyate gAtraM [ ami. bha. A.] 278 nayAnugatanikSepai [ laghIya. 74 ] 195 paJcavidhaM vyavahAraM / 682 naradehasthamAtmAna [ samA. taM. 8 ] 462 paJcaviMzati tattvajJo 107 navadaza caturdazAnAM 481 paDa paDihArasimajjA [ go. ka. 21 ] 137 na vanaspatayo'pyete [ mahApu. 9 / 49 ] paDikamaNaM devasiyaM [ Avazyaka 4 / 21 ] 595 navamaM vartanoyAtaM 609 paDikamidavvaM davvaM [ mUlA. 616 ] 598 na virohanti gudajAH 220 paDigaha muccaTThANaM [ vasu. zrA. 224 ] 411 . na vetti navame kiJcita [ ami. bha. A.] 278 paDibaMdho lahuyattaM 688 nAGgahInamalaM chettuM [ ra. thA. 21] paDirUvakAyasaMphAsaNa [ mUlA. 375 ] 529 nAdyATTahAsa 98 paDirUvo khalu viNao [ dazavai. a. 9] 530 nAbhuktaM kSIyate karma 164 paDhamammi savvajIvA [ vize. bhA. 2637 ] nAbheyasya zatAni paJca 584 paDhamuvasamiye samme [ go. ka. 93 ] 102 nAmAdInAmayogyAnAM 606 paDhame soyadi vege [ bha. A. 893 ] 278 nArakaM nArakAGgasthaM [ samA. taM. 9 ] 462 paDhamo daMsaNaghAI [paMcasaM. 11115 ] 434 nArakA mAnavA devA [ ami. paM. 14150] 228 paNDitabhraSTacAritra 182 nAsUyA paranindA vA [ mahApu. 1 / 144 ] 43 pataGgA mazakA daMzA [ ami. paM. 11149 ] nAstikatvaparIhAraH 1 patitAdena sA deyA -693. nikAmaM saktamanasA 281 patirbhAyI saMpravizya [ manusmR. 98] nigotairbAdaraiH sUkSmai [ ami. paM. 12163 ] 234 payaDiTThidi aNubhAga [ dravyasaM. 33 ] 137 nityanaimittikaireva 617 paramasamayasArAbhyAsa 647 nirastAnyAGgarAgasya [ ami. bha. A. ] 272 parasparaparAvRttAH [ tattvAnu. 175 ] 460 nirmUlonmudritAnanta 130 parasparapradezAnAM nivicArAvatArAsu [ so. u. 623 ] 435 parArthAnuSThAne zlathayati 653 nivRttavanitAsaGge 364 pariNamate yenAtmA [ tattvAnu. 190 ] 343 nivRtti bhAvayedyA [ AtmAnu. 236 ] 334 pariNamamAnasya citaH [ pu. si. 13] . 557 nizIthaM vAsarasyeva [ ami. thA. 2 / 42 ] 85 pariNAmi jIvamuttaM [ mUlA. 545 ] 579 228 Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 679 kh mh khlN 505 uddhRtavAkyAnukramaNikA 723 paritapyate viSIdati 276 pUrvAstrikAlarUpyarthA 202 pariyaTTaNA ya vAyaNa [ mUlA. 393 ] 536 pUrve darvIkRtAM vege 277 parivRtyA dinAdInAM 383 pRthagArAdhanamiSTaM [ pu. si. 32] 160 parisoDhavyA nityaM 476 __ paizunyahAsagarbha [ pu. si. 96 ] 254 parihara asaMtavayaNaM [ bha. A. 823 ] 252 paurastyapazcimA yasmAt 599 parISahakaro daMzazIta [ ami. zrA. 8 / 40 ] paMcavi iMdiyapANA [ go. jI. 130 ] 227 poSahasahaH zAnto [ ami. zrA. 8 / 20] 638 paMcarasa paMcavaNNA ] go. jI. 478 ] 437 parISahAdyavijJAnA [ iSTo. 24 ] 476 paMcasamido tigutto[ go. jI. 471 ] 373 paropakRtimutsRjya [ iSTo. 32 ] 419 paMcavihaM vavahAraM [ bha. A. 448 ] 682 paryAptAkhyodayAjjIvaH 235 paMca samii tigutto 679 paliryakaNisejjagado [ mUlA. 281 ] 664 paMcidiya saMvaraNo pallo sAyara sUI [ mUlA. 116 ] 524 pragatA asavo yasmAt 412 pAkhaNDino vikarmasthAna praNAmaH kAyiko jJAtvA 629 pATakAnivasanabhikSA pratimAyoginaH sAdhoH 691 pANAdivAdavirade [ mUlA. 1032 ] 362 pratyAkhyAtA bhavedeSa 608 pANivaha musAvAyA [ mUlA. 71162 ] pratyAkhyAya bhaviSyatkarma [ sama. ka. 228] 603 pANIe jaMtuvaho [ mUlA. 497 ] pratyekakAyikA devAH [ ami. paM. 11162] 234 pANehiM caduhiM jIvadi [ paJcAsti. 30 ] 121 pramAdaprAptadoSebhyaH 595 pAtrasya dAyikAde 505 pravrajyAdi-samastaM pAtrasya zuddhirdAtAraM [ mahApu. 10 / 137 ] prazamayya tato bhavyaH [ ami. paM. 12289] 149 pAdukkAro duviho [ mUlA. 6 / 15 ] 384 prazastAdhyavasAya [ ami. zrA. 85 ] 564 pApAsravaNadvAra 264 prAgeva kSAyikaM pUrNa [ ta. zlo. 16185] 339 pAyacchittaM ti tao [ mUlA. 361 ] 511 prANAnugrAhi pAnaM 498 pAsua bhUmipaese [ mUlA. 32] 696 prAya ityucyate loka 512 pAhuDiyaM puNa duvihaM [ mUlA, piNDa. 13 ] 382 prAyeNAsmAjjanasthAnA [ma. pu. 11197 ] 544 piDe uggama uppAyaNe [ piNDani., mulA. 6 / 2] 377 / prAyeNopagamo yasmin [ ma. pu. 11196 ] 544 piNDitAdyA dhanaM sAntaM prAyo nAma tapaH proktaM 512 pihitaM yatsacittena 396 prAramyate na khalu vighna, [ nItiza. 72] 477 puggala vivAi dehodaeNa [ go. jI. 215] puLaM suNodi saddama 444 phUtkAraM jvAlanaM caiva puDhavI puDhavIkAyo 234 puNNeNa hoi vihavo [ para. pra. 2160 ] 600 ba purao jugabhAyAe [ dazavai. 5 / 1 / 3 ] 353 battIsaM kira kavalA [ bha. A. 212] 401 puvaNhe majjhaNhe bandhasya kArya saMsAraH [ tattvAnu. 7] 493 puci pacchA saMthava [ piNDani. 409] 389 bandho janmani yena yena 553 pRyaNaM pajjalaNaM vA [ mUlA. 51] 398 bahvapAyamidaM rAjya pUyAdisu vayasahiyaM [ bhAvapA. 81 ] 29 bAlaH kimeSa vaktIti 261 pUrNaH kuhetudRSTAnta [ ami. zrA. 218] 96 bAlavRddhAkule gacche 533 pha 329 178 Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 724 bAhira taveNa hoi khu [ bha. A. 237 ] bAhyaM tapaH paramaduzcara [ svayaMbhU. 83 ] buddhi tava viyaladdhI [ vasu. zrA. 512 ] budhairuparyadhobhAge [ amizrA 846 ] bauddhAdiH sitavastrAdi bosarida bAhu juyalo [ mUlA. 650 ] baMdha paDi yattaM brahmacaryopapannAnA [ so. u. 126 ] brAhmaNe kSatriye vaizye bhaktAdikamRNaM yacca bhattI yA vaNNajaNaNaM [ bha. A. 47 ] bhatte pANe gAmaMtare ya [ mUlA. 7 / 163 ] bhayAzAsnehalobhAcca [ ra. zrA. 30 ] bhAvayuktorthatanniSThaH bha bhAvavisuddha [ para. pra. 2368 ] bhAvino vartamAnatvaM [ jJAnArNa. 6 / 39 ] bhASAchandAnuvRtti bhuktidvayaparityAge [ ami zrA. 12 / 124 bhuvanatalajIvitAbhyAM bhUmirApo'nalo vAyuH bhUmiSTho'pi rathasthAMstAn dharmAmRta (anagAra ) ma maggujjo ubaogA [ bha. A. 1991 ] magnAH karmanayAvalambanaparA [sama. ka. 111] maGgazabdoSTa yamuddiSTaH maNagutto vacigutto maNNai jaleNa suddhi [ bhAvasaM. 5 ] matirjAti dRSTe'rthe matipUrvaM zrutaM dakSaM [ ami. paM. 1 / 218 ] matsyAthaM prakRte yoge madhyamA ekacittA madhyAhnakRd dvigavyUti manasA vacasA tanvA manogupte munizreSThe 375 494 364 621 87 611 124 700 693 bhedavijJAnataH siddhAH [ sama ka. 131 ] 304,562 bhedAH kriyA'kriyAvAdi [ ami. paM. 1308 ] 92 385 192 614 185 599 63 115 589 499 264 359 429 manobodhAdhInaM manovAkkAyaduSTatvaM mantrazaktirmatibalaM mantrAbhiyogakautuka 628 360 mamatvameva kAyasthaM maradu va jiyadu va jIvo [ prava. 3 / 19 ] malaM pApamiti proktaM 335 512 230 558 340 107 mAtRsvasRsutAtulyaM 274 mAtrA tIrthaMGkarANAM 585 370 mAnyaM jJAnaM tapohInaM [ so. u. 815 ] mAyAgehaM sasaMdehaM 283 86. micchattaM vedaMto [ go. jI. 17 ] 302 598 micchatta vedarAgA [ bha. A. 1118 ] micchatte paDikamaNaM [ mUlA. 67 ] micchAiTThI jIvo [ go. jI. 18 mithyAdarzana vijJAna [ abhi. zrI. 2 / 25 ] mithyAdRk sAsano 165 174 237 65 mithyAbhimAnanirmukti [ ta. zlo. 1 / 154 ] mithyodayena mithyAtvaM 87 352 mizramaprAnA prAsu 381 659 539 mriyatAM vA mriyatAM jIva [ ami zrA. 6 / 25 ] 239 mulIkRtamAdhAya [ ami zrA. 8 54 ] mucchAraMbhavijuttaM [ prava. 206 ] -623 270 368 90 572 24 623 mukta ityapi na kAryaM [ padma. paM. 10 / 18] muktAzuktirmatA mudrA [ ami zrA. 8 56 ] mukta prANAtipAna mudgodanAdyamazanaM 204 364 412 599 muhUrta tritayaM kAla: 372 mUDhatrayaM madAzcASTau [ so. u. 241 ] mastakavinyastakaraH mahattvahetorguNibhiH mahAtapastaDAgasya mahAn ghanatanuzcaiva [ tattvArthasAra 65 ] mA kartAramamI spRzantu [ sama. ka. 205 ] mA kArSIt ko'pi pApAni mAMsasya maraNaM nAsti mUrcchAlakSaNakaraNAt [ pu. si. 112 ] mUrcchAvipAko'tIsAra: 664 362 250 546 611 239 539 513 498 618 186 303 277 Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ m m lh 426 98 ya 6 uddhRtavAkyAnukramaNikA 725 mUrto vyaJjanaparyAyo [ jJAnArNa. 6 / 45] 113 yasya puNyaM ca pApaM ca [ AtmAnu. 246 ] 338 mUlAgraparvakandotthAH 231 yAcanI jJApanI pRcchA 261 mUle kaMde challI [ go. jI. 188] 232 yAni strIpuMsaliGgAni [ ami. paM. 11198] 426 mRttikA bAlikA caiva [ tattvArthasAra. 51 ] 229 yA mUrchA nAmeyaM [ pu. si. 111] 300 mokSArthI jitanidro hi 610 yAvatpAkamupaiti [ sama. ka. 110] mohatimirApaharaNe [ ra. zrA. 47 ] 338 yAvanme sthitibhojane [ padma. paM. 1 / 43 ] mohohamadakrodha [ tattvAnu. 244 ] yAsAM sImantinInAM mohavilAsavijRmbhita [ sama. ka. 227 ] 603 yA strI dravyarUpeNa [ ami.pN.1|193] mohAdyadahamakAMSa [ sama. ka. 226 ] 602 ye karmakRtA bhAvAH [ tattvAnu. 15 ] 304 maunameva hitaM puMsAM 257 yena kenApi sampanna 629 maunAdhyayanavRttatvaM [ mahApu. 38 / 58] yena bhAvena yadrUpaM [ tattvAnu. 191 ] 343 mlAne kSAlanataH [ padma. pa. 1141 ] 684 ye'bhyaciMtA mukuTakuNDala 585 ye strIzastrAkSa yoge karaNasaMjJAkSe yaccalaM malinaM cAsmAd 157 yo yatra nivasannAste [ iSTo. 43 ] 573 yajjAnannapi buddhimAnapi [ padma. paM. 10 / 1] 571 yo yatraiva sa tatraiva 123 yajJArtha pazavaH sRSTA [ manusmR. 5 / 39 ] 104 yaH karoti gurubhASitaM 295 yattu sAMsArika saukhyaM [ tattvAnu. 243 ] 170 yaH pibatyauSadhaM mohAt 516 yatra na cetovikRti 508 yatravAhitadhIH puMsaH [ samA. taM. 95] 342 yatsarvAtmahitaM na varNa [ sama. sto.] raktajAH kRmayaH sUkSmA yathAGgAni vibhidyante 616 rajasedANamagahaNaM [ mUlA. 910 ] 438 yathA zUdrasya vedArthe 151 rateraratimAyAtaH [AtmAnu. 232 ] 318 yadacetattathApUrva [ tattvAnu. 156 ] ratto vA duTTho vA [ bha. A. 802] 243 yadA yathA yatra yato [ ami. paM. 11311 ] 94 / ratnatrayamayoM zayyAM [ mahApu. 11195 ] 544 yadidaM pramAdayogAd [pu. si. 91] 251 ratnatrayamiha hetu [ pu. si. 220 ] yadopajAyate doSa 599 ratnatritayarUpeNa [ta. zlo. 111194 ] 143 yadbhidA prarUpaNaM nyAsaH 120 ramyamApAtamAtreNa 280 yadviDhamAnaM bhuvanAnta 650 rayaNattayaM Na vaTTAi [ dravyasaM. 40] yadyadeva manasi sthitaM [ padma. paM. 10 / 16 ] 572 rasAyanaviSakSArAH / 393 yadyadeva ruruce rucitebhyaH rasA: svAdvamlalavaNa [ aSTA. ha. 1114 ] yadyevaM bhavati tadA [ pu. si. 113 ] 303 rAgaggi saMpalitto [ piNDani. 657] 401 yanna cetayate kiJcinnA [ tattvAnu. 155 ] rAgadveSakRtAbhyAM [ AtmAnu. 108 ] 554 yamaniyamanitAntaH [ AtmAnu. 225 ] 646 rAgadveSadvayanAnta 610 yaminAM kurvatAM bhaktyA 616 rAgadveSamadonmattAH / 701 yavanAlamasUrAti [ ami. paM. 11143 ] 228 rAgadveSAdikallolaiH [ samA. taM. 35] 401 yasmAdamyudayaH puMsAM [ so. u. 21 ] 29 rAgadveSo pravRttiH [AtmAnu. 237 ] 334 yasmAd bhuvanamazeSaM 264 rAgAdvA dveSAdvA [ Aptasva. 4 ] 106 279 l h llh lh Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 726 dharmAmRta ( anagAra) 178 185 198 640 48 rAgAdINamaNuppA 222 vadasamidi guttIo [ dravyasaM. 35 ] 140 rAgo jassa pasattho [paJcAsti. 135] 132 vadhabandhayAtanAzca 362 rAjye sAraM vasudhA [ kAvyA. 7.97 ] 294 vapureva tavAcaSTe 652 rAtrau ca tattyajetsthAne 357 vapuSo'pratimAse'pi [ tattvAnu. 168 ] rAtrI divA ca devai547 vayastvASoDazAbAlyaM 453 rAdiNie uNarAdi [ mUlA. 384 ] 530 vayovRddhAstapovRddhA rAhu ariTThavimANa [ tri. sA. 340 ] 223 varopalipsayAzAvAn [ ra. zrA. 23 ] rAhussa arihassa ya [ tri. sA. 339 ] 221 varaM vrataiH padaM daivaM [ iSTo. 3 ] rudhirAdipUyamAMsaM [ mUlA. 276 ] 644 vargaH zaktisamUho [ami. paM. 1145 ] 146 rUpAmnAyaguNarADhyo / 17 vartanA lakSaNaH kAlo [ mahApu. 24 / 139 ] 115 rUpairbhayaGkarairvAkyai [ ami. paM. 12293 ] 155, 561 / / vallIvRkSatRNAcaM 231 vavahAraNao bhAsai [ samaya. 27 ] vavahAro bhUyattho [ samaya. 11 ] 72 lakkhaNado NiyalakkhaM [dra. nayaca. 351] vasatyAdisthabhUtAdi laghvI sUrinutizceti 671 vasadIsu a paDibaddho 520 lajjAM guNoghajananI 328 vastu sadapi svarUpA [ pu. si. 94 ] 254 latAdArvasthipASANa vAkkAyacittajAneka [ jJAnArNa. 1814 ] 344 labdha muhUrtamapi ye [ ami. zrA. 2 / 86 ] vAsiddhi vRSatAM kAntiM lavaNaM va salila joe [ ArA. sA. 84] 343 vAta udgamakazcAnya 230 lAJchanAGgasvaraM chinnaM vAntA'bhyaktAGgikA luJce rAtrI dine bhukte 597 vAmoMghridakSiNorUdhvaM [ yogazA. 8 / 126 ] 621 lepanaM mArjanaM tyaktvA vAsanAmAtramevaitat [ iSTo.6] 318,441 levaNa majjaNa kamma [ mUlA. 52 ] 398 vikalpA na prasUyante [ jJAnA. 26151 ] lokAnuvartanA hetu 589 vikathAkSakasAyANA 240 loke zAstrAbhAse [ pu. si. 26 ] 185 vikAre viduSAM doSo [so. u. 131 ] 685 loo akiTTimo khalu [ tri. sA. 4] 469 vikahA tahA kasAyA [ go. jI. 34 ] 134 loko dezaH puraM rAjyaM [ mahApu. 4 / 2] 208 vigalantu karmaviSataru [ sama. ka. 230 ] 604 loco dvitricaturmAsaiH 692 vijjA sAdhitasiddhA [ mUlA. 457 ] 394, lobhe punaH pravRddha 265 viNaeNa sudamadhIdaM [ mUlA. 286 ] loyAyAsapadese [ dravyasaM. 22] 115 viNayAo hoi mokkhaM [ bhAvasaM. 74 ] vittaryeSAM pratipadamiyaM vacasA vA manasA vA [ so. u. 602 ] viditArthazakticaritaM 495 vajjaNamaNNupAda [ bha. A. 1209] 270 vidyAmantraiH samAhUya vajjhadi kammaM jeNa [ dravyasaM. 32 ] 136 vidyAvRttasya saMbhUti [ ra. zrA. 32] vaNadAha kisimasikade [ mUlA. 321 ] vidyA sAdhitasiddhA 393 vatthAjiNavakkeNa [ mUlA. 30]. 482 vidhiyajJAjjapayajJo [ manu. 2 / 85] 656 vadasamididiyarodho [prava. 208] 368 vinidrASTadalAmbhoja 202 vadasamidikasAyANaM [ go. jI. 464 ] 365 vinindanAlocanagarhaNa rrym 398 394 197 Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 411 581 231 547 481 408 uddhRtavAkyAnukramaNikA 727 vinavopAdAnaH 94 zikSAlApopadezAnAM [ ami. paM. 11319] 145 vipadyuccaH stheyaM 482 zilpakArukavAkpaNya [ so. u. 790 1 vibhAvA anubhAvA 20 zIte varSAsu cAdyAM [aSTA. ha. 3 / 56 ] viyojayati cAsubhi [ siddha. dvA.] zuddhasphaTikasaMkAzaM 652 vivartaH svardravyaM 587 zubhapariNAmaniruddha 160 viviktaH prAsukaH sevyaH [ ami. zrA. 8 / 42 [ 619 zubhaMyusukhasAdbhUtaH [ mahApu. 25 / 217 ] visayaNarattakkhaya [ go. ka. 57 ] 253 / / zevalaM paNakaH kiNvaM 'vismayo jananaM nidrA [Aptasva. 16J 1 00 zocati prathame vege [ ami, bha. A. ] 278 vihAya kalpanAjAlaM [ jJAnArNa. 2013 ] . 466 zramAtaGkopasargeSu 610 vihAya sarvasaMkalpAn [ jJAnArNa. 18 / 15 ] 346 zrIcandraprabhanAthapuSpadazanI 584 vIramadIe sUlagada [ bha. A. 951] 285 zrImAn svavaMbhUvRSabhaH [ mahApu. 25 / 10.] vIrAsanadaNDAdyA zrutAdarthamanekAnta [ laghIya. 73 ] 195 vRkSAMzchitvA zrutaM kevalabodhazca 208 vRttAlocanayA sArddha . zroNimArdavatrastatva [ ami. paM. 12196] 426 vRddhau ca mAtApitarau [ manusmR. 111 ] vejjAvaccaNimittaM [ prava. 253 ] SaD jIvanikAyavadhaM 246 vejjeNa va maMteNa va 520 SaSThasaptamayoH zItaM [vraanggc.5|20] veyaNa vajjAvacce [ mUlA. 479 ] SoDazava kaSAyAH [ tattvArthasA. 5 / 11 ] vaimanasye ca kiM dhyAyet [ mahApu. 21171 ] 620 vyavahAranayAzrityA [ta. zlo. 111196] 143 vyavaharaNanayaH syA [ sama, ka. 5 ] sakkAro saMkAro [bha. A. 88.] 203 vyAkSiptaM ca parAcInaM 592 sakalaparISahapRtanA 548 vyApakAnAM vizuddhAnAM sa kAlo lokamAtro [ mahApu. 24 / 142] 114 vyAvRttaM prakRtaM viyaddhi 179 sagranthArambhahiMsAnAM [ ra. zrA. 24 ] 185 vratadaNDakaSAyAkSa [ ami. paM. 238 ] 365 saGgaH sarvAtmanA tyAjyo 315 vratAdAne ca pakSAnte 596 saGge kApAlikAtreyI [ so. u. 127 ] 701 vratAnAM chedanaM kRtvA [ ami. paM. 240 ] 368 sa ca muktiheturiddho [ tattvAnu. 33 ] 63, 342 vrIhibhaktAdibhiH zAli 385 saccitta puDhavi Au [ mUlA. 465 ] 396 saccaM asaccamosaM [ bha. A. 1192 ] 353 za sajIvA pRthivI toyaM 400 zakyo yathApanetuM na 302 saNNAo ya tilessA [ paJcAsti. 140] 132 zanaiH zanairmano'jasraM [ jJAnA. 26150 ] 655 sati hi jJAtari jJeyaM [ tattvAnu. 118 ] 342 zayyAyAmAsane 533 satyamasatyAlIka 261 zaradvasantayo rUkSaM [ aSTA. hR. 3157 ] 410 satyaM vadanti munayo 255 zazvaduHsahaduHkhadAna 281 sadeva sarvaM ko necchet [ AptamI. 15 ] 117 zazvadanAtmIyeSu 304 sadoSA na phalaM datte 635 zAkya nAstika yAgajJa [ so. u. 804 ] 182 saddahayA pattiya A [ bha. A. 7 ] 193 zAstraM lakSmavikalpA 14 saddavyamasmi cidahaM [ tattvAnu. 153 ] 441 74 Page #785 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 583 130 728 dharmAmRta ( anagAra) sadharAsaMyame kSAnti 360 sarveSvaGgendriyAyUMSi [ ami. paM. 1 / 125 ] 235 sadharmaNava sAdhyasya [ AptamI. 176 ] 111 sarverAvazyakaryuktaH 640 sanavavyaJjanazata savvAhi saMjatIhi [7. kalpa. 6399 ] 687 santaH saccaritodayavyasaninaH 482 sallaihaNA disA [ bha. A. 68 ] 543 sandhyAvandanavelAyAM 108 savveNavi jiNavayaNaM 682 sannUpurAlaktakapAdatADito 323 sa vyAdheriva kalpatve [ ami. zrA. 8/19] 638 sanmArgapratikUlo 547 savvassa kammaNo jo [ dravyasaM. 37 ] 143 sannyasantaM dvijaM dRSTrA savve khalu kammaphalaM [ paJcAsti. 39 ] sa paJcaikayamodhIta 372 savvesaNaM ca viddesaNaM [ mUlA. 670] 410 sapaDikkamaNo dhammo [ mUlA. 7 / 129 ] 688 sa zaMsitavrato'nAzvAn [ mahApu. 36 / 107 ] 501 sapayatthaM titthayaraM [ paJcAsti. 170 ] 7,549 sahasANAbhoida [ bha. A. 1198 ] 355 saparaM bAdhAsahiyaM [ prava. 1176 ] sahasAnAbhogitaduHpramA 244 saptaviMzatirucchvAsAH [ ami. thA. 8 / 69 612 sAkAre vA nirAkAre 120 saptAhAdauSadhaM kecid 317 sAketapurAdhivadI [ bha. A. 949 ] 285 sapratikramaNo dharmo sA jJAnaM cetanA nUnaM [paJcAdhyAyI u. 198 ] 131 samaNA amaNA yA [ dravyasaM. 12 ] 236 sANa kiviNa tihimAhaNa [ mUlA. 451 ] 391 samaparyaGkaniSadyo 510 sAdhAraM savicAraM 509 samabhavamahamindro 457 sAdhusaMvRttavAgvRtte [ jJAnArNa. 18 / 17 ] 346 samavAo paJcaNhaM paJcAsti.3 ] sAdheti ja mahatthaM [ bha. A. 1184 ] 335 samastamityevamapAsya karma [ sama. ka. 229 ] 603 sAdhostaM sahamAnasya 616 samAnAste masUrAmbho [ ami. paM. 16154 ] 234 / / sAmaNNa paccayA khalu [ samaya. 109 ] 556 samudeti vilayamRcchati 118 sAmAiSa cauvIsatthava [ mUlA. 516] 567 sammattaNANadaMsaNa [ bhAvasaM. 694 ] sAmAiyamhi du kade [ mUlA. 531 ] 578 sammattaNANa saMjama [ mUlA. 519 ] 570 sAdhaM kathaJcidacitaiH [ mAghakAbya ] 488 sammattAdIcArA saMkA [ bha. A. 44 ] 174 sAhAraNamAhAro [ go. jI. 192] sammAiTThissa vi [ bha. A. 7 ] 374 sijjAyarapiNDe yA [ vR. kalpa. 6361 ] 685 samyagjJAnaM kArya [ pu. si. 33 ] 159 siya atthi Natthi ubhaya [ paJcAsti. 114] 227 sarAgavItarAgAtma [ so. u. 227 ] 153 siddha cAritracaityeSu sarAge vItarAge ca [ta. zlo. sh2|121 152 siddha cAritrabhakti sargazca pratisargazca [ brahmapu.] 209 siddhatve yadiha vibhAti 448 sarvakarmaprabhau mohe 373 siddhanipedhikAvIra 649 sarvathAttaM pratikrAman 605 siddhabhaktyA bRhatsAdhu 660 sarvayA kSaNiko jIvaH [ ami. zrA. 216 ] 96 siddhabhaktyopavAsazca 661 sarvajJena virAgeNa [ ami. zrA. 217 ] ___96 siddhayogilaghubhaktyA sarvadA sarvathA sarva 435 siddhavRttanutiM kuryAt 678 sarvAbhilASiNaH sarva 98 siddhazrutasucAritrasarvAsAmeva zuddhInAM siddhAcAryalaghustutyA sarveSAM samayAnAM 250 siddhAntasUtravinyAse [ jJAnArNa. 18616 ] 346 232 447 siddhAna Page #786 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 205 uddhRtavAkyAnukramaNikA 729 siddhirbuddhirjayo vRddhI 13 saMgatazramamAlokya 388 siddhe caitye zrute bhakti665 saMyojanamupakaraNe 244 siddhaH siddhayati kAlena 301 saMrambho'dhikasaMkalpaH 242 solesiM saMpatto [ go. jI.] 337 saMvara jogehi judo [paJcAsti. 144 ] 141 sukhatItusaMprApti 540 saMvavaharaNaM kiccA [ mUlA. 6 / 48] suNNAyAraNivAso [ cAri. pA. 34] 268 saMbukA mAdavAhA [ paJcAsti. 114] 227 sutattamapi saMyamaya 266 saMveo Nibveo [ bhAvasaM. 263, vasu. 407] 190 suttaM gaNaharakahidaM [ mUlA. 277 ] 643 saMvegaprazamamAstikya [ ami. paM. 11290] 149 suprazastaM bhavetsthAnaM 513 saMsaktaH pracuracchidra [ ami. zrA. 8.39 ] 619 suraNaraNArayatiriyA [ 1JcAsti. 117 ] 227 saMsayavayaNI ya tahA [ bha. A. 1196 ] suhamaNigoda apajja [ go. jI. 319 ] 205 saMsRSTaphalakaparikhA 505 suhapariNAmo puNNaM [ prava. 2189 ] 564 stanau mAMsa granthI [ vairAgyaza. 16 ] 292 sUkSmalobhopazAntAkhyo 237 strIgoSThI vRSyabhuktizca sUkSma lobhaM vidan 373 strIpuMsayornavAlokA 308 sUkSmasUkSmo samIkSyakAM 523 sthirIkRtazarIrasya [ jJAnArNa. 18018] 347 sUkSmApUrNanigodasya sthirIbhavanti cetAMsi [ jJAnA. 26 / 254] 655 sUtI suMDI rogI [ mUlA. 49 ] 398 sthIyate yena tatsthAnaM 622 sUtI zauNDI tathA rogI 398 snAnabhUSApayaH krIDA 389 sUreniSedhikAkAye snigdhaH zyAmalakAntalipta [ kAvyapra. 112] 308 sedhA vajramRgazchAgaH smayena yo'nyAnatyati [ ra. zrA. 26 ] sevaMto vi Na sevai [ samaya. 197 ] 554 smaragaralamanovijayaM 655 saiddhAntasya muneH siddha 678 smaraNapathamanusaranti saiddhAntAcAryasya 678 syAjjaGghayoradhobhAge [ yogazA. 4 / 125 ] soiMdieNa evaM [ paJcAzaka 1468 ] syAtkArazrIvAsavazya 198 soyadi vilapadi [ bha. A. 884 ] 276 syAttadubhayamAlocanA [ AcAra. 6 / 42] solasa paNavIsa NabhaM [ go. ka. 95 ] 8. syAdvAdakevalajJAne [ AptamI. 105 ] saMkramazca prakAzazca 384 syAtpratikramaNA bhaktiH saMkiya makkhiya nikkhita [ piNDani. 5 .] 395 syAnmaNDalAdyapekSAyAM saMjogamUlaM jIveNa [ mUlA. 49 ] syAnmativipulA SoDhA saMjJAsaMkhyAvizeSAcca [ AptamI. 72 ] syumithyAdarzanajJAna [ tattvAnu. 8 ] 493 saMjJAsaMjJadvayAvasthA [ ma. pu. 25 / 95] syAM devaH syAmahaM yakSaH [ so. u.] 170 saMjJI cAhArakaH prokta 238 svaduHkhanighRNArambhAH [ mahApu. 9 / 164 ] saMjvalananokaSAyANAM [ ami. paM. saM. 1139] 134 svakSetrakAlabhAvaH [ pu. si. 92] 253 saMtoSakArI sAdhUnAM 387 saMdhivizleSaNaM tandrA 277 svabhAvaH prakRtiH proktA [ ami. zrA. 3156 ] 138 saMpajjadi NivvANaM [prava. za6 ] 27, 371 svamanaH parItya yatparamano 201 saMpayapaDalahiM loyaNaI 178 svayamevAtmanAtmAnaM 247 saMbhamAharaNaM kRtvA 397 svayamiSTaM na ca dviSTaM [ tattvAnu. 157 ] 441 678 583 176 516 18 680 svaparagrAmola Page #787 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 730 dharmAmRta ( anagAra ) svayaM hiMsA svayameva 240 svarUpAdIni pRcchayante 120 svalpApi na khalu hiMsA [ pu. si. 49 ] hasati hasati svAminyuccai [ vAdanyAya ] svasaMvedanataH siddhaH [ta. zlo. 1196 ] hasa pivalasa khAda svasaMvedanamapyasya [ta. zlo. 1197 ] 333 hasa piva lasa moda svAtmAbhimukhasaMvitti 4 hAro jalArdravasanaM nalinI svAtmanyAtmAsito yena 641 hAro nAropitaH kaNThe svAdhyAyAd dhyAnamadhyAstAM tattvAnu. 81] 450,647 hiMsAkaSAyazabdAdi svAdhyAyoddezanirdeze 614 hiMsAnRtaM tathA steyaM svAdhyAyaH paramastA [ tattvAnu. 80 ] 540 hiMsAyA aviramaNaM [ pu. si. 48 ] svApaviyogo rAtrA 510 hrasvApekSo bhaveddIrghaH 305 107 107 280 308 508 362 248 260 Page #788 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akriyAvAdI akSara zrutajJAna akSara samAsa zru. aGgapraviSTa aGgabAhya aGgAra doSa acche doSa ajJAna cetanA ajJAna mithyAtva ajJAnavAdI atimAtradoSa adhigama a adhaHkaraNa anakSarIbhASA anazanatapa anAbhoganikSepa anitya nigota anivRttikaraNa anukampA anupacarita asaddbhUta anubhAgabandha anuyoga vyavahAranaya anupacarita zuddha sadbhUta vyavahAranaya antarAyakarma apariNatadoSa 93, 95 206 206 207 207 400 387 129 91 95 401 149 148 262 496 243 233 148 153 77 77 137 120 137 397 pAribhASika zabda sUcI apahRta saMyama apUrvakaraNa apratyakSita nikSepa abhipUrvI abhihatadoSa artha paryAya arthasamyaktva arhan aloka avagADha samyaktva avadhijJAna ramaudarya 115 157 201 502 avamanna 521 azuddha nizcayarya 76 azuddha sadbhUta vyavahAranaya 77 77 145 43 asadbhUta vyavahAranaya asaMjJI ahamindra Agama AcArya AjIvadoSa AjJApanI bhASA AjJA samyaktva AdAnanikSepaNa samiti Asa Ayukarma Arambha 446 148 ArAdhanA AlocanA 9 387 113 157 9 110 18 391 262 157 355 101, 103 137 242 71, 72 513 Avarta Asanna bhavyatA Astikya AhArakazarIra IryAsamiti utsarga samiti uddiSTadoSa udbhinnadoSa udyavana udyotana upakaraNa saMyoga upacarita asadbhUtabhya. upamAna satya upAdAna upekSA saMyama e ekAnta mithyAtva eSaNA samiti au aupazamika samyaktva karaNalabdhi karaNAnuyoga karmacetanA karmaphala cetanA 623 1 153 42 352 356 379 387 71 71 244 77 260 127 448 89, 96 354 154 85 201 129 130 Page #789 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 732 dharmAmRta ( anagAra) jJa m 111 137 131 jJAnacetanA jJAnArAdhanA jJAnAvaraNa 120 m 137 kaSAya kAyakleza taya kAyagupti kAyotsarga kAladravya kAla labdhi kAlavAdI kAlANu kAMkSA aticAra 134 509 345 610 115 85, 146 95 115 259 s 517 tattva tadubhaya tapa tapaprAyazcitta tIrthakaratva bhAvanA nayAbhAsa nAmakarma nAmanikSepa nAmasatya nikSiptadoSa nigota nityanigota nimittadoSa niyati nirvartanA nirvahaNa nizcayanaya niSiddhadoSa nisarga nistaraNa noAgamabhAvasiddha nyastadoSa 233 389 95 m 51 kuzIla 243 8 kriyAvAdI krItadoSa 521 93 304 71 74 386 149 137 137 kSayopazama kSayopazamalabdhi kSAyika samyaktva 146 146, 147 154 398 rur 383 243 389 146 85, 147 112 gaNadhara garbhAnvayakriyA guNa gupti gotrakarma 120 112 344 darzanamoha darzanAvaraNa dAyakadoSa duHpramRSTa nikSepa dUtadoSa dezaghAtI dezanAlabdhi dravya dravyanikSepa dravyanirjarA dravyapApa dravyapuNya dravyaprANa dravyabandha dravyamana dravyamokSa dravyasaMvara drabyAnuyoga dravyAsrava 141 137 385 227 210 137 caraNAnuyoga cAritramoha cikitsAdoSa cUrNadoSa 113 142, 143 140 210 132 padmAsana 620 paramANu paramAvagAr3ha samyaktva 157 parivartita doSa parihAra 521 paryaGkAsana 620 paryApti 145 paryAya 112 paryAyazrutajJAna 204 paryAya samAsa zrutajJAna 206 pazcAt stutidoSa pArzvastha 520 pihitadoSa 395 pudgala 112, 116 pUtidoSa 380 pUrvastutidoSa 393 pRcchanI bhASA 262 prakRtibandha 137 prajJApanI bhASA 262 520 cheda prAyazcitta choTita doSa 396 dhAtrIdoSa dhUma doSa 389 400 janapadasatya jinamudrA jIva 259 622 121, 124 naya 110,111 Page #790 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa pratIyasatya pratyAkhyAna pratyAkhyAnI bhASA pratyekabuddha prathamAnuyoga pradezava pramAda prazama prANa prAduSkAra doSa prAbhUtaka doSa prAmitya doSa prAyazcitta prAyogikI labdhi ba bandha balidoSa bIja samyaktva bhaktapAna saMyoga bhavya bhAvanikSepa bhAvanirjarA bhAvapApa bhAvapuNya bhAvaprANa bhAvabandha bhAvamana bhAvamokSa bhAvasatya bhAvasaMvara bhAvAsrava bhASA samiti mana:paryayajJAna bha ma 517, 594 260 606 262 9 208 137 134 153 121, 227 384 382 385 512 147 135, 136 383 157 244 145 120 z 139 139 227 126 113 142, 143 259 140 132, 133 353 201 pAribhASika zabda sUcI manogupti mantradoSa maskaripUraNa mArga samyaktva mAlArohaNa doSa mithyAtva mizradoSa muktAzuktimudrA mUlakarma doSa mUla prAyazcitta mokSa prakSitadoSa yAcanI bhASA yoga yogamudrA rasaparityAga rUpasatya liptadoSa loka vacanagupti vanIpakadoSa vandanAmudrA vartanA la 88 157 388 87, 97 382 622 394 520 6, 142, 143 396 va vicikitsA aticAra vidyAdoSa vinaya vinayamidhyAtva viparIta mithyAtva vimizra doSa virAga samyaktva viveka prAyazcita 345 393 262 135 622 506 260 399 115 345 391 622 115 172 393 211 89, 96 90, 96 400 152 518 vivizayyAsana vizuddhilabdhi vistAra samyaktva vedaka samyaktva vaiyAvRtya vyaJjanaparyAya vyavahAranaya vyavahAraratnatraya vyavahArasatya vyutsarga vrata za saMyojanAsatya saMyojanAdoSa zaGkA aticAra zaGkitadoSa zuddha nizcayanaya zuddha sadbhUta vyavahAranaya zraddhAna prAyazcita zruta zrutavalI zrutajJAna saMkSepa samyaktva saMjJI saMrambha saMvega sa saMzayabhASA saMsakta satyavrata sadbhUta vyavahAranaya samArambha sammatisatya samyaktva "" sarAga samyaktva 733 508 85, 147 157 155, 156 532 113 72, 74 68 260 518, 541 224 523 111 9 3, 119, 204 166 395 76 77 157 145 259 400 242 153 262 520 251 77 242 260 97 sAmagrI 99, 145, 146 152 Page #791 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 734 dharmAmRta ( anagAra) 146 157 syAdvAda 111 520 243 sarvaghAtI sahasAnikSepa sAdhanA sAdhAraNadoSa sAdhikadoSa sAmAyika sUtrasamyaktva skandha stava sthApanA nikSepa sthApanA satya sthitibandha svacchanda svabhAvavAdI svAbhAvika mithyAtva 539 120 259 137 397 380 568 96 hiMsA 226 Page #792 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Eduate PersonalUse Onlus