Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha (saMskRta vAkyaracanA bodha) yuvAcArya mahAprajJa sapAdakaH muni zrIcandra 'kamala' muni vimalakumAra pani jIvana kAma
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - vAkyaracanA bodha (saMskRta vAkyaracanA bodha) yuvAcArya mahAprajJa
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMpAdaka muni zrIcanda 'kamala' muni vimalakumAra (c) jaina vizva bhAratI lADanUM (rAja.) prathama saMskaraNa : pharavarI, 1960 mUlya : sau rupaye prakAzaka / jaina vizva bhAratI, lADanaM (rAja.)/ mudraka : mitra pariSad, kalakattA ke Arthika saujanya se sthApita bana vizva bhAratI presa, lADanUM-341306 / VAKYARACHANA BODH Yuvacharya Mabaprajna ___Rs. 100.00
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ AzIrvacana lagabhaga cAra dazaka pUrva hamAre dharmasaMgha meM sAdhu-sAdhviyoM ke lie eka nayA pAThyakrama banA / yogya, yogyatara aura yogyatama-ina tIna zreNiyoM meM sAta varSoM ke prazikSaNa kA krama nirdhArita huaa| isa krama se aneka sAdhu-sAdhviyoM ne adhyayana prArambha kara diyaa| adhyayanakAla meM kucha aise pAThoM kI apekSA kA anubhava huA, jo saMskRta bhASA sIkhane meM upayogI ho| isa apekSA kI pUrti ke lie muni nathamalajI (yuvAcArya mahAprajJa) ko nirdeza diyA gyaa| unhoMne kAma hAtha meM liyA aura tatparatA ke sAtha use pUrA kara diyaa| usa samaya taiyAra kI gaI vaha kRti saMskRta paDhane vAle vidyArthI sAdhusAdhviyoM ke kAma AtI rhii| isa varSa muni zrIcanda aura muni vimalakumAra ne usako samIcIna rUpa se sampAdita kara diyaa| aba vaha 'vAkyaracanA bodha' nAma se saMskRta pAThakoM ke hAtha meM pahuMca rahI hai| saMskRta bhASA ke jijJAsu vidyArthI isakA upayoga kara pUrI taraha se lAbhAnvita hoMge, aisA vizvAsa hai| jaina vizva bhAratI, lADanUM gaNataMtra divasa 1960 AcArya tulasI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastuti saMskRtavAkyaracanA eka bar3A grantha bana gayA / bahuta purAnI bAta hai / Aja se bayAlIsa varSa pUrva jo santa paDhate the unakI upayogitA ke lie isa grantha kA nirmANa kiyaa| usa samaya isakA AkAra choTA thaa| kabhI usakA upayoga hotA rahA aura kabhI vaha anupayoga kI avasthA meM bhI rhaa| do varSa pUrva isakI upayogitA ke viSaya meM carcA clii| muni zrIcaMdajI 'kamala' aura muni vimalakumAra jI ne isake saMpAdana kA kArya hAtha meM liyaa| do varSa ke kaThora zrama aura satata adhyavasAya ke bAda yaha kArya sampanna huaa| AkAra bhI baDhA hai aura prakAra bhI baDhA hai, upayogitA bhI baDhI hai| munidvaya kA zrama isameM spaSTa mukhara huA hai| saMskRta vidyArthI ke lie yaha eka svAtmanirbhara grantha bana gayA hai / isake pariziSToM kI tAlikA bhI lambI hai| prathama pariziSTa meM shbdruupaavlii| ' dUsare pariziSTa meM dhAturUpAvalI / tIsare pariziSTa meM jinnanta Adi kI dhAtuoM ke rUpa / cauthe pariziSTa meM prtyyruupaavlii| pAMcaveM pariziSTa meM upasarga se dhAtvarthaparivartana / chaThe pariziSTa meM ekArtha dhaatueN| bayAsI pAThoM meM vibhakta yaha grantha saMskRtabodha kI saMhitA ke rUpa meM prayukta ho sakatA hai| hamAre dharma saMgha meM saMskRta Aja bhI jIvita bhASA hai| saikaDoM sAdhu-sAdhviyAM, samaNiyAM aura mumukSu isakA adhyayana karate haiM / AcAryazrI tulasI ne isake pallavana meM apanI sakriya preraNA se ruci lI hai hamArI apanI upayogitA ke lie likhA huA grantha dUsaroM ke lie upayogI bana sakatA hai| yaha yogakSema varSa kA eka upahAra hai saMskRta meM ruci rakhane vAloM ke lie| yuvAcArya mahAprajJa 21 janavarI 1660 jaina vizva bhAratI lADanUM
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMpAdakIya terApatha dharmasaMgha meM 58 varSa pUrva eka sarvAMgINa vyAkaraNa bhikSuzabdAnuzAsana kI racanA huiiN| usakI prakriyA kAlukaumudI pUrvArddha aura uttarArddha do bhAgoM meM vi0 saM0 2008 meM prakAzita huii| isa dharmasaMgha meM sabhI sAdhusAdhviyAM isI ke mAdhyama se saMskRta bhASA kA adhyayana karate rhe| isase pUrva vi0 saM0 2004 meM vAkya racanA kA nirmANa huaa| yaha muni zrI nathamalajI (vartamAna meM yuvAcArya mahAprajJa) kI kRti thii| usake tIna vibhAga the| sAdhusAdhviyoM ke pAThayakrama meM yaha thii| usameM akSarajJAna se lekara kRdanta ke pratyayoM taka kA saMkSipta bodha thaa| usakI aneka hastalikhita pratiyAM Aja bhI upalabdha hai / prastuta pustaka unhIM tIna bhAgoM kA hI vistRta rUpa hai| isameM 82 pATha haiN| akSara, vyaMjana, vAkya, vibhakti bodha, puruSa-vacana, vartamAna, bhUta, bhaviSyatkAla ke 3 pATha, dhAtu, vAcya, liMgabodha ke 2 pATha, vizeSaNa aura vizeSya, saMkhyAvAcI zabda, strIpratyaya ke 2 pATha, kAraka ke 7 pATha, samAsa ke 7 pATha, taddhita ke 15 pATha, kriyAvizeSaNa, binnanta, sannanta, padavyavasthA aura vibhaktyartha prakriyA ke do-do pATha, kRdanta ke pratyayoM ke 18 pATha haiN| ina pAThoM meM akSara bodha se lekara kRndata ke pratyayoM taka kI vistRta jAnakArI hai| kAlu kaumudI kA pUrvArddha aura uttarArddha isameM samAviSTa hai| pUrvArddha kA zabdasiddhikAraka TliMga aura dhAtusiddhikAraka 10 gaNa isameM nahIM haiN| zabdasiddhi ke sthAna para zabdarUpAvalI aura dhAtu ke 10 lakAroM kI siddhi ke sthAna para dhAturUpAvalI dI gaI hai| vidyArthI ko zabdasiddhi aura dhAturUpasiddhi ke prapaMca meM phaMsAyA nahIM gayA hai, siddha kiyA gayA rUpa usake sAmane prastuta hai| vaha sugamatA se usakA prayoga kara sakatA hai| isa pustaka meM zrI bhikSu zabdAnuzAsana ke sUtroM kA prayoga kiyA gayA hai| isakI saMjJAeM pANinIya vyAkaraNa se bhinna hai| tibAdi Adi vibhakti aura kRdanta ke pratyayoM kI saMjJA ke sAtha pANinIya vyAkaraNa kI saMjJAeM bhI dI gaI haiM, jisase anya pAThakoM ko bhI kaThinAI kI anubhUti na ho| isameM sUtroM ko niyama kI saMjJA dI gaI hai| sUtra ke Age bhikSuzabdAnuzAsana vyAkaraNa ke pramANa haiN| sUtroM kI vRtti na dekara usakA hindI artha diyA gayA hai, jisase pAThaka ko samajhane meM sugamatA ho| kahIM-kahIM para udAharaNa aura pratyudAharaNa bhI die gae haiN| kAlu kaumudI ke (pUrvArddha aura uttarArddha) sUtroM ke atirikta aneka sUtra isameM die gae haiM, jo viSaya ko spapTa karate haiN| pAMcoM saMdhiyoM ke sUtroM ko pATha ke
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaha antargata 'sandhi vicAra' nAmaka zIrSaka meM diyA gayA hai / pratyeka pATha meM saMdhi ke 3 se lekara 7 sUtra taka die gae haiM, jo eka viSaya se saMbandhita haiN| saMdhi ke sUtroM ko khola kara itanA spaSTa kiyA gayA hai ki vidyArthI sugamatA se saMdhi ko samajha sakatA hai| 14 pATha taka saMdhi ke sUtra die gae haiN| tIsare. pATha se tIsaveM pATha taka zabdarUpAvalI ke zabdoM ko yAda karAyA gayA hai| 'pratyeka pATha meM eka yA do zabdoM ke rUpa yAda karAe gae haiN| rUpoM kI samAnatA hone se kahIM-kahIM cAra zabdoM ko bhI yAda karAyA gayA hai| usakI taraha calane vAle anya zabdoM kA saMketa bhI diyA gayA hai| isI prakAra gaNa kI dhAtuoM ke rUpa tIsare pATha se lekara bAvanaveM pATha taka yAda karAe gae haiM aura anya dhAtuoM kI sadRzatA kA nirdeza bhI sAtha meM diyA gayA hai| usase agale pAThoM meM zabda tathA dhAtu ke rUpoM ko likhavAyA gayA hai jisase rUpa smRti meM sthira ho jaaeN| cauthe pATha se zabdasaMgraha prAraMbha hotA hai jo antima pATha biyAsIveM taka calatA hai| pratyeka pATha meM 15 / 20 zabdoM ko artha sahita diyA gayA hai, jisase zabdakoza samRddha banatA hai| cauthe pATha se caubIsaveM pATha taka avyayoM ko diyA gayA hai| pratyeka pATha meM 4 / 5 avyayoM ko hindI artha sahita diyA gayA hai| pATha meM prayukta hone vAle avyayoM tathA dhAtu rUpoM ko 'prayogavAkya' zIrSaka ke antargata saMskRta meM unakA vAkya banAkara diyA gayA hai / saMskRta meM anuvAda karo' ke aMtargata vidyArthI se saMskRta meM vAkya banAe gae haiN| pratyeka pATha ke abhyAsa zIrSaka meM pATha meM paThita sAmagrI ke viSaya meM prazna kie gae haiN| isa prakAra eka zabda kA do-tIna prakAra se prayoga hone se vaha sthira ho jAtA hai| kAraka kI sAta vibhaktiyoM ko sAta pAThoM meM vistAra se samajhAyA gayA hai| avyayIbhAva samAsa ke avyayoM ke artha dekara, samAsa kI pUrva avasthA sahita samAsa kara dikhAyA gayA hai| 15 pAThoM meM taddhitapratyayoM ko vistAra se samajhAyA gayA hai| pratyeka pratyaya ko samajhane ke lie paryApta avakAza diyA gayA hai| isI prakAra kRdanta ke pratyayoM ko vistAra se vyAkhyA sahita samajhAyA gayA hai| pratyayoM ke rUpoM ko banAne kI sarala vidhi bhI samajhAI gaI hai| prathama pariziSTa meM 76 zabdoM ke rUpa die gae haiN| pahale terApaMtha sampradAya meM pracalita zabdarUpAvalI sazloka dI gaI hai| usake bAda kAlukaumudI meM samAgata zabdoM ke rUpa atirikta zabdAvalI ke nAma se dI gaI hai| pariziSTa 2 meM 132 dhAtuoM ke sampUrNa rUpa tathA lagabhaga 431 dhAtuoM ke 10 lakAroM ke eka-eka rUpa diyA gayA hai / pariziSTa 3 meM lagabhaga 365 dhAtuoM ke jinnanta, santanta, yaGanta, yaGluganta aura bhAvakarma ke tibAdi aura dyAdi ke eka-eka rUpa die gae haiN| inake pratyeka ke eka-eka dhAtu ke Atmanepada aura parasmaipada ke sAre rUpa die gae haiN| pariziSTa 4 meM cAra sau se Upara dhAtuoM ke kta, zatR, zAna Adi 13 pratyayoM ke rUpa haiN|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAta pariziSTa 5 meM 125 dhAtuoM ko upasarga se hone vAlA artha parivartana ke sAtha diyA gayA hai| pariziSTa 6 meM eka artha meM hone vAlI aneka dhAtuoM ko akArAdi krama se diyA gayA hai| pariziSTa 2, 3 aura 4 meM prayukta dhAtuoM ko saMskRta aura hindI artha sahita akArAdi krama se "akArAdi dhAtuoM kI anukramaNikA' ke nAma se dI gaI hai| vaha pariziSTa 2 se pahale hai| anta meM dRSTidoSa aura presadoSa kI azuddhiyoM ke lie zuddhipatra hai| isa prakAra vAkyaracanA ke lie paryApta sAmagrI isa pustaka meM hai| ___ do varSa pUrva AcAryazrI tulasI ne mujhe (muni vimala kumAra ko) 'vAkya racanA' ke saMpAdana kA Adeza dete hue kahA-usakI hastalikhita prati khojakara saMpAdana kro| usakI eka prati lekara jaba maiMne dikhAI to Apane kahA-mUla prati khojo| saMghaparAmarzaka munizrI madhukarajI ne mUla prati khojakara mujhe dii| mUla prati kI prApti para AcArya zrI ne prasannatA vyakta kii| maiMne AcArya zrI ke Adeza ko yuvAcArya zrI se nivedana kiyaa| unhoMne bhI sahamati vyakta kii| 4-5 mAsa meM saMpAdana kara maiMne yuvAcArya zrI ko dikhaayaa| saMzodhana ke lie Apane munizrI zrIcandajI kA nAma sujhaayaa| phira hama donoM ne yathAzakti saMpAdana kiyA jisakA phalita rUpa yaha pustaka hai / yugapradhAna AcArya zrI tulasI preraNA dete haiM, mArga darzana dete haiM aura gati bhI dete haiN| ApakI dRSTi meM sRSTi hai| Apane preraNA dI usI kI pariNati yaha pustaka hai| zraddhApUritamAnasa se vaMdana kara hama yahI mAMgate haiM ki Apa samaya-samaya para preraNA dete rheN| yuvAcAryazrI mahAprajJa ne hamArI parIkSA lI hai, jo akSara bodha hamane sIkhA thaa| parIkSA-parIkSA hI hotI hai / sarala dIkhane vAlA prazna bhI kabhIkabhI parIkSaka kI kasauTI para kharA nahIM utrtaa| hamane parIkSA dI hai| uttIrNatA Apake hAtha meM hai| yuvAcArya zrI samaya-samaya para kArya kI pragati kI jAnakArI lekara hamArI gatizIlatA meM tvaratA bhara dete / kina zabdoM meM hama ApakI kRtajJatA jJApita kreN| zabdoM kI sImita zakti kRtajJatA kA sparza mAtra karatI hai| sabhakti vaMdana kara hama Apa se yahI cAhate haiM ki aisI parIkSA bAra-bAra ho, jisase jJAna ko kholane kA avasara mile aura zakti kA upayoga ho| hama kRtajJa haiM munizrI dulaharAjajI ke jinhoMne saMpAdana meM hamArA sahayoga kiyA aura amUlya sujhAva bhI die| hama AbhArI haiM saMghaparAmarzaka munizrI madhukarajI ke jinhoMne mUla prati prApta karAI aura samaya-samaya para Avazyaka sAmagrI upalabdha kraaii| munizrI hIrAlAlajI aura munizrI vinayakumAra jI ke bhI hama AbhArI haiM jinhoMne hamAre pratidina ke kArya meM hAtha baMTAkara hamArA sahayoga kiyaa| gavarnameNTa saMskRta kaoNleja bIkAnera ke pUrva prAcArya paM0 vizvanAtha mizra ne
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ATha pustaka ko AdyopAnta paDhakara saMzodhana sujhAyA aura apanA pUrvamata likhakara diyaa| unakA yaha sahayoga bhulAyA nahIM jA sktaa| bhASAtattvavibhAga kalakattA vizvavidyAlaya ke adhyApaka zrI satyaraMjana vandyopAdhyAya ne apanA pUrvamata likhakara hamArA utsAha baDhAyA hai| bhAI jagadIza ke sahayoga se yaha pustaka itanI jaldI pAThaka ke hAthoM meM hai| una sabhI lekhakoM kA hama AbhArI haiM jinakI pustakoM kA hamane sahayoga liyA hai / pAThakoM se nivedana hai ki ve isa pustaka para apanA amUlya abhimata va sujhAva deM jisase bhaviSya meM aura adhika hRdayagrAhI bana ske| pAThakoM se eka sujhAva hamArA bhI hai ki zuddhipatra se azuddhiyoM ko dUra kara par3heM jisase zaMkA paidA hI na ho| muni zrIcaMda 'kamala' muni vimalakumAra
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ puromata yuvAcArya mahAprajJa dvArA likhita 'vAkyaracanA bodha' nAmaka pustaka kA AdyopAnta avalokana kiyaa| saMskRta vyAkaraNa meM praveza ke icchuka vyaktiyoM ke uddezya se likhI gaI yaha pustaka apane uddezya kI pUrti meM sarvathA upayogI hai| saMskRta kI vyAkaraNa likhanA kaThina kArya hai| isake lie vyApaka vaiduSya ke sAtha prayoga kSetra kA vistRta jJAna apekSita hai| yaha bAta vikalpAtIta hai ki yuvAcArya mahAprajJa kA vyApaka vaiduSya isa kArya ke lie sarvathA upayukta hai| ___ akSara vijJAna se isa pustaka kA AraMbha kiyA gayA hai| varSoM ke samprayogajanya vikRtiyoM kA paricAyaka sandhiprakaraNa kA prastutIkaraNa, udAharaNa aura pratyudAharaNa ke mAdhyama se isa prakAra kiyA hai jisase jijJAsu vyakti sandhi ke niyamoM ko sugamatA se hRdayaMgama kara leN| varNa sambandhI vicAra ke anantara varNasamUha padoM kI niSpatti kI prakriyA ko baDe sarala DhaMga se samajhAne kA prayAsa kiyA gayA hai / sUtroM kA ullekha aura unakA artha batA kara pada kI niSpatti karake tatsama padAntara kA mArga yahAM sugama banA diyA gayA hai / __kriyA vAkyaprayoga kA pradhAna sAdhana hai| kriyA kI niSpatti dhAtu se hotI hai| gaNabheda se kriyA nAnArUpavatI hotI hai| prastuta pustaka meM sAre gaNoM kA prastutIkaraNa jisa sarala praNAlI se kiyA gayA hai vaha apane meM apUrva haiN| vyAkaraNa ke kSetra meM Nyanta, sannanta Adi prakriyA bhAga kA vivecana bahuta kaThina samajhA jAtA rahA hai / kintu isa pustaka meM usa kaThina bhAga ko samajhAne kA jo prayAsa kiyA gayA hai vaha sarvathA zlAghya hai| pratyeka pATha ke bAda abhyAsa kA jo krama yahAM apanAyA gayA hai, vaha viSaya ko sarala banAne tathA usake dRr3hatara saMskAra ke lie nitAnta upayogI hai| pustaka kI bhASA hindI hone ke kAraNa pratipAdya viSayoM kI subodhatA sahaja hI ho gaI hai| udAharaNa aura pratyudAharaNoM ke mAdhyama se prayogoM kI zuddhAzuddhi kA parijJAna isakA stutya prayAsa hai| Adhunika vyAvahArika zabdoM ke lie saMskRta zabdoM kA cayana tathA unakI nirmiti isa pustaka kI apanI vizeSatA hai| isa pustaka meM jina niyamoM kA ullekha kiyA gayA hai unake AdhAra bhikSu zabdAnuzAsana ke sUtra haiM / tathApi pratipAdanazailI itanI sarala hai ki yaha pustaka anya vyAkaraNa ke pAThakoM ke lie bhI sarvathA upayogI hai| isa pustaka kI apanI eka vizeSatA
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasa yaha bhI mahattvapUrNa hai ki isameM upasarga se dhAtuoM ke parivartita artha, 132 dhAtuoM ke pUre rUpa tathA 431 dhAtuoM ke dasa lakAroM ke eka-eka rUpa diye gae haiN| yaha kArya sarvathA navIna hai| ina saba upayogI cIjoM ko dekhate hue yaha nizcaya rUpa se kahA jA sakatA hai ki yaha pustaka adyAvadhi prakAzita vyAkaraNa jJAnopayogI samasta pustakoM meM sarvAdhika upayogI hai| yaha na kevala vyAkaraNa zAstra kI pustaka hai apitu jaisA ki isakA nAma hai yaha pustaka saMskRta vAkya racanA ke lie bahuta hI upayogI hai| __ isa pustaka ke sampAdana meM muni zrIcandrajI 'kamala' tathA vimala munijI kA zrama sarvathA zlAghya hai| vyAkaraNa jaise kaThina aura zuSka viSaya ko upayogI evaM sarvagrAhya saMskaraNa ko banAne hetu munidvaya ke zrama kI jitanI prazaMsA kI jAye vaha thoDI hai / jijJAsu vyaktiyoM ko saMskRta vAGmaya meM praveza ke lie yaha pustaka ajihmA rAjapaddhati hai| isake vizvajanIna prasAra kI kAmanA ke sAtha / vizvanAtha mizra pUrva prAcArya 21 janavarI, 1960 gavarnamenTa saMskRta kaoNleja jaina vizva bhAratI bIkAnera . lADanUM jaina vizva bhAratI lADanUM yuvAcAryazrI mahAprajJa dvArA racita muni zrIcandajI aura muni vimala kumArajI dvArA sampAdita 'vAkyaracanA bodha' nAmaka saMskRta grantha Adhunika zailI meM likhA gayA hai| prArambhika saMskRta jJAna ke lie vyAkaraNa ke una sabhI binduoM para prakAza DAlA gayA hai jinake dvArA vidyArthI saralatA se saMskRta bhASA meM yogyatA prApta kara sakatA hai| sAdhAraNataH saMskRta vyAkaraNa likhate samaya vidvAnoM ko kAphI cintanamanana karanA par3atA hai| isameM mana kA tAttvika rUpa se bhI cintana rahatA hai| vyAkaraNa aura bhASAtatva kA jJAna karate samaya kucha binduoM para vizeSa dhyAna denA hotA hai| bhASA paDhate samaya hama vyAkaraNAMza ko cAra zreNI meM vibhAjita karate prathama vibhAjana-jisakA nAma hai dhvani tttv| dhvani-tattva meM dhvaniyAM kitanI, dhvani kA uccAraNa, rIti, dhvani kA svarUpa-vizleSaNa Adi kA ullekha kiyA jAtA hai| . dvitIya vibhAjana meM rUpatattva para prakAza DAlA jAtA hai| rUpatattva kA artha hai zabda kI gaThana praNAlI kA svarUpa vishlessnn| isameM zabda-rUpa, vizeSaNa, sarvanAma, kriyA, kriyAvizeSaNa, upasarga, saMyojaka aura manobhAva
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ gyAraha prakAzaka zabda kA svarUpa vizleSaNa karanA paDatA hai| tIsarA vibhAjana hai vAkyarIti-kisI bhI bhASA meM vAkya racanA kaise kI jAtI hai, isakA svarUpa vizleSaNa kiyA jAtA hai / kartA, karma, kriyA kA samyak saMyojana karane ke sandarbha meM vyavasthita carcA kI jAtI hai / caturtha vibhAjana meM zabdArthatattva yAnI zabda ke artha kA svarUpa vizleSaNa hotA hai| isa prakAra cAra vibhAjana vyAkaraNa meM rahate haiN| parantu hara bhASA ke lie vibhAjana kA anusaraNa karanA jarUrI nahIM hotaa| sirpha vyAkaraNakartA ke lie yaha dhyAna rakhanA jarUrI hai ki vidyArthI varga ko bhASA-jJAna sIkhAte samaya kauna-sA viSaya adhika jarUrI hai| prastuta grantha 'vAkyaracanA bodha' isI DhaMga se likhA gayA hai| eka sAmAnya buddhi vAle vidyArthI ke lie bhI yaha grantha vyAkaraNa aura bhASAtattva kA jJAna AsAnI se karAne meM upayogI siddha hogaa| grantha kA vaiziSTaya isa bAta meM nihita hai ki akSara varNa se zurU hokara vyAkaraNa sambandhI sabhI viSayoM ko sundara DhaMga se prastuta kiyA gayA hai / pAThAMzoM kA krama bhI sIkhane kI dRSTi se vyavasthita hai| vAkya ke vizleSaNa binA bhASA sIkhI nahIM jA sakatI, isalie varNavizleSaNa ke bAda vAkyarIti kA krama rakhA hai| vAkya prayoga meM vibhakti Avazyaka hai, isalie vAkya ke bAda vibhakti prakaraNa kA ullekha hai| kriyA ke binA vAkya pUrA nahIM banatA, ataH kriyA ke viSaya meM jJAna karAyA gayA hai| isI taraha yathAkrama se kAla, vAcya, liMga, saMkhyAvAcI zabda, strI pratyaya, kAraka, samAsa, zatR-zAnac, upasarga, taddhita, Nijanta, sannanta, yaGapratyaya Adi sabhI kA vizleSaNa vyAkhyAyita hai| sampUrNa grantha kI racanA, usameM kie gae vibhAjita pATha, abhyAsaanuzIlana vidyArthI varga ke lie bahuta upayogI siddha hoMge, aisI AzaMsA karatA huuN| maiM cAhatA hUM ki isa grantha kA pracAra-prasAra bhI adhika se adhika kiyA jaae| zrI satyaraMjana vandyopAdhyAya adhyApaka, kalakattA vizva vidyAlaya bhASAtattva vibhAga 26-10-89
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA Wm lh slh s 1. akSara aura varNa 2. vyaJjana 3. vAkya 4. vibhaktibodha 5. puruSa, vacana 6. kAla 1 (vartamAnakAla) 7. kAla 2 (bhUtakAla) 8. kAla 3 (bhaviSyat kAla) 6. dhAtu 10. dhAtu prakaraNa 11. vAcya 12. liMgabodha (1) 13. liMgabodha (2) 14. vizeSaNa aura vizeSya 15. saMkhyAvAcI zabda 16. strIpratyaya (1) 17. strIpratyaya (2) 18. kAraka prakaraNa (kartA) 16. karma 20. sAdhana 21. dAnapAtra 22. apAdAna 23. saMbaMdha 24. AdhAra 25. kartA kA kriyA ke sAtha anvaya 26. nimittArthaka kriyA 27. pUrvakAlika kriyA 28. zatR aura zAna pratyaya (1) 26. zatR, zAna (2) 30. samAsa (1) avyayIbhAva >> xur rur 9 ." MO. 9.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ caudaha 105 110 115 ~ ~ ~ ~ ~ 135 138 141 145 146 153 156 31. samAsa (2) tatpuruSa 32. samAsa (3) bahuvrIhisamAsa 33. samAsa (4) dvandvasamAsa 34. samAsa (5) aluksamAsa 35. samAsa (6) ekazeSa 36. samAsAnta pratyaya 37. upasarga 38. taddhita (1) apatya 36. taddhita (2) samUha 40. taddhita (3) 41. taddhita (4) 42. taddhita (5) zeSAdhikAra (1) 43. taddhita (6) zeSAdhikAra (2) 44. taddhita (7) ikaNa adhikAra 45. taddhita (8) bhAva 46. taddhita (8) 47. taddhita (10) pramANa 48. taddhita (11) saMkhyA 46. taddhita (12) matvarthapratyaya 50. taddhita (13) svArthikapratyaya 51. taddhita (14) tara, tama, iSTha, Iyas 52. taddhita (15) ISadasamApta, abhUtatadbhAva Adi 53. kriyAvizeSaNa 54. jinnanta (1) 55. jinnanta (2) 56. sannanta (1) 57. sannanta 2 (u, a pratyaya) 58. yaGpratyaya 56. yaGluganta 60. nAmadhAtu 61. padavyavasthA prakriyA (1) 62. padavyavasthA prakriyA (2) 63. vibhaktyartha prakriyA (1) 64. vibhaktyartha prakriyA (2) 65. tavya, anIya pratyaya 160 163 166 170 174 177 181 185 2. w 165 w is 4.000 w is on 214 217 220 223
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ -66. ya, kyap pratyaya 67. ghyaN pratyaya 68. ac Adi pratyaya 66. Naka, tRc, tRn pratyaya 70. kha, pratyaya 71. khaz aura Nin pratyaya 72. kta, ktavatu pratyaya 73. kvasu, kAna pratyaya * 74. zIlAdi pratyaya ( 1 ) 75. zIlAdi pratyaya ( 2 ) 76. zIlAdi pratyaya ( 3 ) 77. bhAva 78. bhAvAkartrI (1) 76. bhAvAkartrI (2) 80. anaT, khala pratyaya 81. ekakartRkapUrva kAlika kriyA ( 1 ) ktvA, Nam 82. pUrvakAlika kriyA (2) ktvA, Nam pariziSTa 1 zabdarUpAvalI 0 dhAtu kI akArAdi anukramaNikA pariziSTa 2 dhAturUpAvalI pariziSTa 3 JinnantasannantAdi dhAturUpAvalI pariziSTa 4 pratyayarUpAvalI pariziSTa 5 upasarga se dhAtu kA arthaparivartana pariziSTa 6 ekArtha dhAtueM zuddhipatra pandraha 226 226 232 235 238 241 244 246 251 254 257 260 263 266 266 272 275 281 266 320 468 558 564 606 623
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 1 : akSara aura varNa akSara-jisake do TukaDe na ho sake use akSara kahate haiN| jaise-a, i, u, R, lu| varNa-pratyeka pUrNa (svara sahita) dhvani ko varNa kahate haiN| jaiseka, kha, g......"| saMskRta meM kula 47 varNa haiN| unameM 14 svara aura 33 vyaMjana haiN| svara svara-anya varNa kI sahAyatA ke binA jisakA uccAraNa ho sake use svara kahate haiM / a, A, i, I, u,U, R, R, lu, la, e, ai, o, au-ye svara utpatti ke anusAra svaroM ke do bheda haiM-zuddhasvara aura saMdhisvara / zuddhasvara-jo svara binA kisI saMyoga ke banatA hai use zuddha svara kahate haiM / a, i, u, R, lu-ye pAMca zuddhasvara haiN| zuddhasvara ko mUla svara yA hrasva svara kahate haiN| saMdhisvara-do svaroM ke saMyoga se jo svara banatA hai use saMdhisvara kahate haiN| saMdhisvara ke do bheda haiM-1. dIrgha saMdhisvara 2. saMyukta saMdhisvara dIrgha saMdhisvara-eka jaise svaroM ke mela se jo svara banatA hai use dIrgha saMdhisvara kahate haiN| jaise a+a milakara A banatA hai| a+A milakara A banatA hai| i+i milakara I banatA hai| i+I milakara I banatA hai| u+u milakara U banatA hai| u+U milakara U banatA hai| R+R milakara R banatA hai| R+ R milakara R banatA hai| lu+la milakara la banatA hai| lu+la milakara la banatA hai| (dekheM pRSTha 3 niyama 1) saMyukta saMdhisvara-vibhinna svaroM ke mela se jo svara banatA hai use saMyukta saMdhisvara kahate haiM / jaise
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha a+i milakara e banatA hai| A+ i milakara e banatA hai| a+ e milakara ai banatA hai| Ae milakara ai banatA hai| a+u milakara o banatA hai| A+-u milakara o banatA hai| (dekheM pRSTha 3 niyama 2) svaroM ke 3 bheda haiM-hrasva, dIrgha aura pluta / hrasva kI 1 mAtrA, dIrgha kI 2 mAtrA aura pluta kI 3 mAtrA hotI hai| pluta ke Age 3 likhakara usakA saMketa karate haiN| jaise A 3 / yahAM A dIrgha nahIM, pluta hai| ____ jAti ke anusAra svaroM ke do bheda haiM-savarNa aura asavarNa arthAt sajAtIya aura vijAtIya / . savarNa-jina varNoM kA sthAna aura Abhyantaraprayatna eka hotA hai, unheM savarNa kahate haiM / a, A paraspara savarNa haiM / isI prakAra i, I tathA u, U savarNa haiN| asavarNa-jina varNoM kA sthAna aura Abhyantaraprayatna samAna nahIM hotA unheM asavarNa kahate haiM / a aura i, a aura u asavarNa haiM / uccAraNa ke anusAra svaroM ke do bheda aura haiM-sAnunAsika aura nirnunaasik| sAnunAsika-jina varNoM kA uccAraNa mukha aura nAsikA ke saMyoga se hotA hai, unheM sAnunAsika kahate haiN| - jaise--aM, AM, IM Adi / Ga, Ja, Na, na, ma anunAsika hI hote haiM / niranunAsika-jina varNoM kA uccAraNa nAka kI sahAyatA ke binA hotA hai, unheM niranunAsika kahate haiM / jaise-a, A, i Adi / ___ yadi muMha se pUrA-pUrA zvAsa nikAlA jAye to zuddha niranunAsika dhvani nikalatI hai| kintu yadi zvAsa kA kucha bhI aMza nAka dvArA nikAlA jAye to anunAsika dhvani nikalatI hai / anunAsika svara kA cihna candra-biMdu (-) hai| svarajanya akSara-svaroM se bane hue akSara ko svarajanya akSara kahate haiN| jaise i athavA I svara a ke sAtha milakara ya banatA hai / u athavA U svara a ke sAtha milakara va banatA hai| R athavA R svara a ke sAtha milakara ra banatA hai / la athavA la svara a ke sAtha milakara la banatA hai / (dekheM pRSTha 3 niyama 3)
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ akSara aura varNa saMdhivicAra niyama 1- (samAnAnAM savarNe dIrghaH saha 1 / 2 / 12) a, i, u, R, lu ke Age inake hI saNika varNa pare hone para ve paraspara dIrgha ho jAte haiN| jaise-daNDa-+ agram = daNDAgram / zrI+IzaH = shriishH| bhAnu+udayaH= bhaanuudyH| hotR-+RkAra:=hotakAraH / hotR+lakAraH --hotakAraH / R aura la paraspara vikalpa se savarNika hote haiN| ". niyama 2- (avarNasyevarNAdAvedodaralaH 112 / 13) avarNa ke Age ivarNa, uvarNa, RvarNa aura lavarNa hone para avarNa sahita ivarNa ko e, uvarNa ko o, RvarNa ko ar aura lavarNa ko ala ho jAtA hai| jaise--jina+indraH = jinendraH / nava- udakam = navodakam / ramA-- upamA - rmopmaa| jina+ RddhiH-- jiddhiH / tava+lakAraH - tavalkAraH / __ niyama 3-- (ivarNAdInAM svare yavaralAH 1 / 2 / 1) ivarNa, uvarNa, RvarNa aura lavarNa ke Age asavarNa svara hone para ivarNa ko ya, uvarNa ko v, RvarNa ko r, aura luvarNa ko la ho jAtA hai / jaise--gaurI+atra - gauryatra / madhu+ atra = madhvatra / pitR+arthaH- pitrarthaH / lu-- anubandhaH= lanubandhaH / abhyAsa 1. akSara aura varNa meM kyA antara hai ? 2. zuddhasvara aura saMyuktasvara kauna-kauna se haiM ? 3. kina svaroM ke yoga se kauna-sA saMyuktasvara banatA hai ? 4. kina do svaroM ke yoga se kauna-kauna sA akSara banatA hai ? 5. RvarNa ke Age asavarNa svara ho to kyA rUpa banatA hai ? tIna / udAharaNa do| 6. ivarNa ke Age samAna svara aura asavarNa svara hone se kyA-kyA rUpa banatA hai ? tIna-tIna udAharaNa dekara samajhAo? 7. pluta kise kahate haiM ? usakA saMketa kyA hai ? 8. nIce likhe zabdoM kI saMdhi karo-- dhana+AgamaH ratna+-atula: dina- IzaH giri+IzaH sUrya+udayaH madhu + udakam rAma+RddhiH pitR+RNam vidyA+AlayaH ravi+astam pAThazAlA- atra sAdhu+ayam
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 2: vyaJjana vyaJjana-jo varNa svaroM kI sahAyatA se bole jAte haiM unheM vyaMjana kahate haiM / vyaMjana 33 haiM, ve ye haiM--ka,kha,g,gha,G,c,ch,j,jh,n,T,,D,Dh,Na,t,, ddh,n,p,ph,b,,m,ya,ra,la,v,z S,s,ha / saMyuktavyaMjana-do vyaJjanoM ke saMyoga se jo varNa banatA hai use saMyuktavyaMjana kahate haiN| jaise k aura Sa milakara kS banatA hai| ja aura J milakara jJa banatA hai / k aura va milakara kva banatA hai| ra aura m milakara mba natA hai| m aura r milakara mra banatA hai / t aura ra milakara tra banatA hai / d aura r milakara dra banatA hai| t aura y milakara ty banatA hai| p aura t milakara pt banatA hai| la aura la milakara lla banatA hai / ha, aura ya milakara hya banatA hai / va aura ra milakara v banatA hai| k aura r milakara - banatA hai| m aura na milakara mn banatA hai / s aura ra milakara sra, banatA hai / ba aura d milakara bd banatA hai| d+ra aura y milakara dray banatA hai| pa+t aura ya milakara ptya banatA hai / z+ra aura ya milakara zya banatA hai| vyaMjanoM meM do varNa aura haiM jo anusvara aura visarga kahalAte haiN| anusvAra kA cihna svara ke Upara eka bindu (-) hai aura visarga kA cihna svara ke Age do bindu (:) hai-aM, aH / vyaMjanoM kI taraha inake uccAraNa meM bhI svara kI AvazyakatA hotI hai| antara yaha hai ki svara inake pahale AtA hai aura vyaMjanoM ke bAda meM AtA hai|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaJjana prANa / uccAraNa ke anusAra vyaMjanoM ke do bheda haiM- alpaprANa aura mahA mahAprANa - jina varNoM meM 'ha' kI dhvani kA prANa milatA hai ve mahAprANa kahalAte haiM / jaise - ka + ha = kha, ca + ha = cha / isa prakAra ke vyaMjana mahAprANa kahalAte haiM / ye 14 haiM - varga ke dvitIya aura caturtha akSara kha, gha, cha, jha, Tha, Dha, tha, dha, pha, bha aura za, Sa, sa, ha / alpaprANa -- jina varNoM meM 'ha' kI dhvani kA prANa nahIM milatA ve saba - alpaprANa kahe jAte haiN| Upara ke kahe gaye 14 vyaMjanoM ko choDakara zeSa 16 vyaMjana alpaprANa haiM / ve ye haiM--ka, ga, Ga, ca, ja, Ja, Ta, Da, Na, ta, da, na, pa,ba,ma, ya, ra, lava / 5 za, Sa, sa,ha ko USma varNa bhI kahA jAtA hai, kyoMki inake uccAraNa meM vibhinna sthAnoM kA paraspara saMgharSa hotA hai aura bhItara se zvAsa jora se lenA paDatA hai / pAMca vargoM ke 25 vyaMjanoM ko sparzavarNa bhI kahate haiM, kyoMki inake uccAraNa meM jIbha, kaNTha, tAlu Adi kA sparza hotA hai / ya, ra, la, va ko antastha kahate haiM / G, Ja, N, n, aura m ko anunAsika kahate haiM / pratyeka varga ke prathama aura dvitIya akSara tathA za, Sa, sa aura visarga ko aghoSa yA paruSavyaMjana kahate haiM / pratyeka varga ke tRtIya, caturtha aura paMcama varNa tathA ya, ra, la, ba, ha ko ghoSa yA mRduvyaMjana kahate haiM / saMdhivicAra niyama 4 - ( kuTutupu vargAH 1 / 1 / 1 ) kuvarga meM ka, kha, ga, gha, Ga, vyaMjana hote haiM / cuvarga meM ca, cha, ja, jha, Ja vyaMjana hote haiM / varga meM Ta, Tha, Da, Dha, Na vyaMjana hote haiM / varga meM ta, tha, da, dha, na vyaMjana hote haiM / varga meM pa, pha, ba, bha, ma vyaMjana hote haiM / niyama 5. - ( AdyantAbhyAM pratyAhAre 1|1|5 ) pratyAhAra meM do varNoM kA ullekha hotA hai / usameM Adi ke varNa se lekara anta taka ke varNa grahaNa kiye jAte haiM / pratyAhAra ke varNoM kI racanA isa prakAra hai - aiuRlR - eaioo - hyavarala - JaNanaGa ma jhaDhadhaghabha - jaDadagaba-khaphachaThatha caTatakapa - zaSasa / jaise - asa pratyAhAra meM a se lekara sa taka ke sAre varNa aura jhabha
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vAkyaracanA bodha pratyAhAra meM jha se bha taka ke varNa grahaNa kie jAte haiN| niyama 6-(antyasvarAdiSTi: 131234) antima svara se lekara ke varNoM kI TisaMjJA hotI hai| rAjan meM an kI TisaMjJA hai| niyama 7-(antyAt pUrva upadhA 111 / 35) antima varNa (cAhe svara ho yA vyaMjana) se pahale varNa kI upadhAsaMjJA hai| _ 'rAjan' meM antima varNa na hai / usase pahalA varNa ja kA a hai| isalie a kI upadhAsaMjJA hai| niyama 8-(AdaidaudAro vRddhiH 1 / 1 / 36) At, ait, aut, Ar inakI vRddhisaMjJA hai| niyama 6-(edodaro guNaH 1 / 1 / 37) et, ot, ar inakI guNasaMjJA hai| noTa-varNa ke Age t yA kAra lagAne se usa mAtrA kA hI bodha hotA hai / jaise--at, At, kakAra / svara ke Age varNa zabda lagAne se hrasva, dIrgha aura pluta tInoM grahaNa kie jAte haiN| jaise-avarNa-a, A, A 3 / abhyAsa 1. vyaMjana kise kahate haiM ? ve kauna-kauna se haiM ? 2. anusvAra aura visarga kyA vyaMjana haiM ? yadi hAM to dUsare vyaMjanoM se inameM kyA antara hai ? 3. mahAprANa aura alpaprANa meM kyA bheda hai ? ve kauna-kauna se haiM ? . 4. ghoSa yA aghoSa saMjJA kina-kina vargoM kI hai ? 5. Tuvarga meM kauna-kauna se varNa hote haiM ? 6. pratyAhAra kA kyA tAtparya hai ? isakA prayoga kyoM kiyA jAtA hai ? ___ jhasa pratyAhAra meM kauna-kauna se varNa grahaNa kiye jAte haiM ? 7. hasa, ala aura jaba pratyAhAra meM kauna-kauna se varNa haiM ? 8. kAra, t aura varNa ye zabda varNa ke Age lagAne se kisakA bodha hotA 6. TisaMjJA aura upadhAsaMjJA kise kahate haiM ? do-do udAharaNa do| 10. vRddhi aura guNa saMjJA kina-kina svaroM kI hai ? /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 3 : vAkya vicAra vyakta karane kA sAdhana bhASA hai / bhASA vAkyasamUha se banatI hai / vAkyasamUha zabda aura kriyAvAcI zabda samUha se banatA hai / zabda akSarA yA unake samUha se banate haiM / isako dUsare zabdoM meM aisA bhI samajhA jA sakatA hai-- akSara yA akSarasamUha se zabda banatA hai / zabdasamUha se vAkya banatA hai / vAkyasamUha se bhASA banatI hai / vAkya meM kama se kama eka karttA aura eka kriyA hotI hai / usameM karttA atirikta karma, sAdhana Adi bhI ho sakate haiM / vAkya meM kartA, karma, sAdhana Adi ke vizeSaNa aura kriyAvizeSaNa bhI ho sakate haiM / usameM kriyA ke sAtha ardhakriyA kA bhI prayoga ho sakatA hai / jaise-- 1. rAmaH gacchati -- yahAM rAmaH kartA hai aura gacchati kriyA hai / 2. rAmaH kaTaM karoti -- yahAM rAmaH kartA hai, karoti kriyA hai aura kaTI karma hai | 3. rAmaH lekhanyA likhati -- yahAM rAmaH kartA hai, likhati kriyA hai aura lekhanyA sAdhana hai | 4. rAmaH sAdhubhyo bhikSAM dadAti - yahAM rAmaH kartA hai, bhikSAM karma hai, tikriyA hai aura sAdhubhyo saMpradAna hai / 5. rAmaH azvAt patati -- yahAM rAmaH kartA hai, patati kriyA hai aura azvAt apAdAna hai / 6. rAmasya pustakaM sundaraM asti -- yahAM pustakaM kartA hai, sundaraM pustaka kA vizeSaNa hai, rAmasya sambaMdha hai aura asti kriyA hai / 7. rAmaH kaTe zete -- yahAM rAmaH kartA hai, zete kriyA hai aura kaTe AdhAra hai / kartA Adi ke vizeSaNa aura kriyA kA vizeSaNa 'vizeSaNa aura vizeSya' pATha 14 meM dekheM / eka vAkya meM kriyA ke sAtha ardhakriyA kA bhI prayoga ho sakatA hai / dhAtu meM tum, ktvA, yap Adi pratyaya lagAkara ardhakriyA kA rUpa banAyA jAtA hai / ardhakriyA kA karma alaga hotA hai / usameM dvitIyA vibhakti hotI hai / jaise-- 1. saH pAThaM paThituM vidyAlayaM gacchati / 2. gAM AnetuM dhanapAla: araNyaM gacchati / 3. rAmaH pustakaM paThitvA gRhaM gacchati /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha 4. saH lekhaM likhitvA gRhaM gacchati / 5. bAlaM vihAya indubimbaM grahItuM kaH icchati / noTa-jina zabda ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 1 saMkhyA 1) / pulliga meM akArAnta zabdoM ke rUpa jina kI taraha cleNge| bhU dhAtu ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 1) saMdhivicAra niyama 10- (avarjAnAminaH 1118) avarNa ko choDakara ivarNa; uvarNa, RvarNa, lavarNa, e, ai, o, au aura pluta svaroM kI nAmisaMjJA hotI hai| niyama 11- (ludantAH samAnAH 111 / 6) a, i, u, R, la-inake hrasva aura dIrgha svaroM kI samAnasaMjJA hotI hai| niyama 12-(eaioau sandhyakSarANi 1 / 1 / 10) e, ai, o, au ye .. sandhyakSara svara haiN| niyama 13-(hrasvo laghuH 111 / 13) hrasva svaroM kI laghusaMjJA hotI niyama 14---(dIrghaH 111 / 15) dIrgha svaroM kI gurusaMjJA hotI hai| niyama 15 --(saMyoge guruH 1 / 1 / 14) saMyoga Age hone para pUrva ke hasva svara kI gurusaMjJA hotI hai / niyama 16- (svarAnantaritA hasAH saMyogaH 111 / 17) do-tIna Adi hasoM ke bIca meM koI svara na ho to unakI saMyogasaMjJA hotI hai| saMyoga se pUrva hrasva svara kI gurusaMjJA hotI hai| jaise-vatsa / yahAM t aura s ke bIca meM svara na hone se ts kI saMyogasaMjJA hai| abhyAsa 1. zabda kisase banatA hai ? 2. vAkya meM kama se kama kyA honA cAhie ? 3. vAkya meM kyA-kyA ho sakate haiM ? 4. samAnasaMjJA meM kauna-kauna se varNa hote haiM ? 5. saMyogasaMjJA kisakI hotI hai ? saMyogasaMjJA se kyA kArya hotA hai ? 6. nIce likhe zabdoM meM kina-kina vargoM kI saMyogasaMjJA hai vatsa, vidyA ujjvala, dharmAtmA, mithyAtva, vidvajjanya / 7. nAmisaMjJA ke pAMca udAharaNa likho| -... 8. rAma ghara ko jAtA hai| usake pAsa pustaka nahIM hai| inameM akSara, zabda aura vAkya kauna-kauna haiM ? 6. sadhyakSara svaroM ke 4 zabda likho| 10. gurusaMjJA aura dIrghasaMjJA meM kyA antara hai ?
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 4 : vibhaktibodha zabdasaMgraha sarvaH (saba) / vizva (saba) / ubhau (donoM) / ubhayau (donoN)| anyaH (dUsarA) / anyataraH (donoM se ek)| itaraH (duusraa)| kataraH (kaunasA-do meM se koii)| katamaH (kaunasA-tIna yA usase adhika saMkhyA meM se koI) / syaH (vaha) / saH (vaha) / yaH (jo)| asau (vh)| ayaM (yaha) / eSaH (yaha) / ekaH (eka) / dvau (do)| tvaM (tU) / ahaM (maiM) / bhavAn (Apa) / kaH (kaun)| ye sarvanAma zabda haiN| tInoM liMgoM meM inakA prayoga hotA hai| yahAM pulliga meM unakA rUpa diyA gayA hai| - dhAtu-pAM-pAne (pibati) piinaa| prAM-gandhopAdAne (jighrati) suuNghnaa| mnAM--abhyAse (manati) abhyAsa krnaa| dAM-dAne (yacchati) denaa| avyayasvar (svarga), antar (bIcameM), prAtar (subaha), punar (baar-baar)| sarva aura pUrva zabda ke rUpa pulliga meM yAda kro| inake rUpa jina zabda kI taraha calate haiM, kucha bhinnatA hai| (dekheM pariziSTa 1 saMkhyA 2,44) / pA aura ghrA dhAtu ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 2,3) / AkArAnta dhAtuoM ke rUpa prAyaH pA kI taraha calate haiN| saMyoga AkArAnta dhAtuoM ke rUpa ghrA dhAtu kI taraha cleNge| vibhaktibodha jo nAma yA kriyAeM hamAre vyavahAra meM AtI haiM una sabake anta meM vibhakti lagI huI hotI hai| vibhakti kA artha hai-vibhAjana karane vAlA pratyaya / jisake dvArA saMkhyA aura kAraka kA bodha hotA hai use vibhakti kahate haiN| vibhaktiyAM nAma aura kriyAoM kI bhinna-bhinna avasthAoM ko, bhinna-bhinna kAla ko sUcita karatI haiM / nAma ke anta meM sAta vibhaktiyAM lagatI haiN| si Adi meM hone ke kAraNa unakI saMjJA syAdivibhakti hai| inakA spaSTa vivecana Age kAraka prakaraNa meM mila skegaa| yahAM kevala unakA sthUla artha batAnA hI upayukta hai|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha 1. karttA meM pratyaya hone se karttA meM prathamA vibhakti hotI hai / vartamAna kAla meM isakA cinha kriyA ke Age 'hai' hotA hai / jaise -- ziSya paDhatA haiziSyaH paThati / kahIM-kahIM isakA cinha nAma ke Age 'ne' bhI hotA hai / jaisemahAvIra ne kahA - mahAvIro'vadat / usane kahA- so'vadat / 2. karma meM dvitIyA vibhakti hotI hai / isakA cinha 'ko' hai / jaisevaha gAMva ko jAtA hai- - saH grAmaM gacchati / kahIM-kahIM 'ko' cinha dvitIyA vibhakti meM nahIM bhI milatA hai / jaise--vaha pustaka paDhatA hai - saH pustakaM paThati / 10 3. sAdhana meM tRtIyA vibhakti hotI hai / isakA cinha 'se aura dvArA' hai / jaise - lakSmaNa ne bANa se rAvaNa ko mArA - lakSmaNaH bANena rAvaNaM jaghAna / vaha rajoharaNa se pUMjatA hai - saH rajoharaNena pramArjati / 4. sampradAna meM caturthI vibhakti hotI hai / isakA cinha ' ke lie' aura 'ko' hai / jaise-- rAma sAdhu ko bhikSA detA hai - rAmaH sAdhubhyo bhikSAM dadAti / 5. apAdAna meM paMcamI vibhakti hotI hai | isakA cinha 'se' hai / jaise - mohana gAMva se AtA hai-- mohana: grAmAt Agacchati / 6. sambandha meM SaSThI vibhakti hotI hai / isakA cihna 'kA, ke, kI ' hai / jaise - mohana kA putra - mohanasya putraH / 7. adhikaraNa meM saptamI vibhakti hotI hai / isakA cihna 'meM' yA 'para' hai / jaise - vana meM siMha hai -- vane siMhaH asti / 8. saMbodhana meM prathamA vibhakti hotI hai / jaise - he jina / sarvanAma ke zabdoM meM saMbodhana vibhakti nahIM hotI hai / karttA Adi kArakoM ke cihna, vibhakti aura vacanoM ko isa rUpa meM yAda kara sakate haiM kAraka 1. karttA cihna hai, ne ko vibhakti ekavacana si prathamA dvitIyA 2. karma 3. sAdhana se, dvArA tRtIyA 4. sampradAna ke lie, ko caturthI 5. apAdAna se paMcamI 6. sambandha kA, ke, kI SaSThI 7. adhikaraNa meM, para saptamI am TA Ge Gasi Gas Gi saMdhivicAra dvivacana au au bahuvacana jas zas bhis bhyAm bhyAm bhyas bhyAm os os bhyas Am sup niyama 17 - ( RNe pravasana kambaladazArNavatsaravatsatarasyAr 9 / 2 / 14 ) pra, vasana, kambala, daza, RNa, vatsara, vatsatara zabdoM ke Age RNa zabda hone
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktibodha 11 22 para inake avarNa ko RNa ke RR sahita Ar ho jAtA hai / jaise - + RNam = prArNam / vasana + RNam vasanArNam / kambala + RNam - kambalA - rNam / RNa + RrNam = RNArNam / vatsara + RNam = vatsarArNam / vatsatara + RNam =vatsatarArNam / niyama 18- ( Rtyupasargasya 1 / 2 / 16 ) RRkAra Adi vAlI dhAtu pare hone para upasarga ke avarNa ko dhAtu ke RR sahita Ar ho jAtA hai / jaise - pra + Rcchati = prAcchati / - niyama 16 - ( edoto'taH padAnte 1 / 2 / 32 ) padAnta meM sthita et aura ot se Age yadi 'a' ho to usakA lopa ho jAtA hai aura 'a' ke sthAna para 5 cihna likhA jAtA hai / jaise - te + atra - te'tra / paTo + atra = paTo'tra / abhyAsa 1. vibhakti kise kahate haiM ? ve kitanI haiM ? 2. vibhaktiyoM ke cihna ( pahacAna ) kA sarala tarIkA kyA hai ? 3. akAra ke Age RNa kA RRkAra hone para kyA banatA hai tathA kina zabdoM se banatA hai ? 4. upasarga ke avarNa ko Ar kahAM hotA hai ? 5. sAdho --- ayam -- yahAM sandhi karane se kyA rUpa banegA aura kisa niyama se banegA ? 6. saMdhi viccheda karo -- vasanArNam, RNArNam, kambalArNam, ke'tra, loke'smin, upAcchaMti, parAcchaMti / 7. saMdhi karo - pra + RNam, vatsara + RNam, hare + ava, adhIte + adhunA, apavarake + asmin, vidyAlaye + asmin pra + Rcchati / 8. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa batAo - dUsarA, vaha, tuma, jo, donoM meM eka, do, saba / 6. jina zabda ke rUpa likho / 10. bhU dhAtu ke 10 lakAroM ke rUpa likho /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 5 : puruSa aura vacana zabdasaMgraha sa: (vaha) / to (ve donoM) / te (ve saba) / tvam (tU) / yuvAM (tuma donoM) / yUyaM (tuma saba) / ahaM (maiN)| AvAM (hama donoM) / vayaM (hama sb)| arbhakaH (baalk)| nRpaH (raajaa)| naraH (manuSya) / kurkuraH (kuttaa)| nAma ke Age syAdipratyaya lagate haiM vaise hI kriyA ke Age tip Adi pratyaya lagate haiN| inheM tibAdipratyaya kahate haiN| ___somapA aura danta zabda ke rUpa yAda kro| (dekheM pariziSTa 1 saMkhyA 45, 46) / prathamapuruSa madhyamapuruSa uttamapuruSa ekavacanabhavati bhavasi bhavAmi dvivacanabhavataH bhavathaH bhavAvaH bahuvacanabhavanti bhavatha bhavAmaH isI taraha paTh, likh, gam (gaccha), dhAv Adi dhAtu ke tibAdi ke rUpa cleNge| iMk dhAtu ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 13) puruSa, vacana kartA tIna bhAgoM meM vibhAjita kiye jAte haiM-prathamapuruSa, madhyamapuruSa aura uttamapuruSa / prathamapuruSa ko anyapuruSa bhI kahate haiN| saMskRta meM pratyeka puruSa ke tIna-tIna vacana hote haiM-ekavacana, dvivacana aura bahuvacana / jahAM eka kA bodha karAnA ho vahAM ekavacana, jahAM do kA bodha karAnA ho vahAM dvivacana aura jahAM do se adhika kA bodha karAnA ho vahAM bahuvacana kA prayoga kiyA jAtA hai| nIce likhe cArTa se saralatA se samajhA jA sakatA hai ekavacana dvivacana prathama puruSa- vaha ve donoM ve saba madhyama puruSa- tuma tuma saba uttama puruSa hama donoM hama saba jahAM kriyA kA sambandha kartA se hotA hai vahAM kriyA ke rUpa kartA ke vacana ke anusAra calate haiM / kartA meM ekavacana ho to kriyA meM bhI ekavacana, kartA meM dvivacana ho to kriyA meM bhI dvivacana aura kartA meM bahuvacana ho to bahuvacana tuma donoM
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSa aura vacana to kriyA meM bhI bahuvacana AtA hai / jaise-- saH gacchati - vaha jAtA hai / to gacchataH - ve donoM jAte haiM / te gacchanti ve saba jAte haiM / tvaM gacchasi - tU jAtA hai / yuvAM gacchathaH - tuma donoM jAte ho / yUyaM gacchatha - tuma saba jAte ho / ahaM gacchAmi - maiM jAtA hUM / AvAM gacchAvaH-- hama donoM jAte haiM / vayaM gacchAma: - hama saba jAte haiM / ina tInoM puruSoM ke atirikta jitane bhI nAma haiM unake sAtha anya - puruSa kI kriyA AtI hai / jaise- 1 rAmaH gacchati - rAma jAtA hai / vRkSaH asti - vRkSa hai / azvaH gacchati -- ghoDA jAtA hai / zrIH vardhate -- lakSmI baDhatI hai / 12: saMdhivicAra - niyama 20- ( edaitorayAya 1|2|3) ekAra aura aikAra ke Age svara hone para ekAra ko ay aura aikAra ko Ay Adeza ho jAtA hai / jaise-- ne + anam nayanam / nai + aka: = nAyakaH / niyama 21 - ( odautoravAvau 1 / 2 / 4) okAra aura aukAra ke Age svara hone para okAra ko ava aura okAra ko Ava Adeza ho jAtA hai / jaise - bho + anam bhavanam / pau + aka: = pAvakaH / niyama 22- ( edaito rait 1 / 2 / 16 ) avarNa ke Age ekAra aura aikAra hone para avarNa sahita ekAra aura aikAra ko aikAra ho jAtA hai / jaise-- tava + eSA - tavaiSA / jina + aizvaryam = jinaizvaryam / niyama 23 - ( odautoraut 1 / 2 / 22) avarNa ke Age okAra aura aukAra hone para avarNa sahita okAra aura aukAra ko aukAra ho jAtA hai / jaise - zramaNa + oghaH - zramaNaughaH / caitra + autkaNThyam = caitrautkaNThyam / prayoga vAkya saH paThati / tau paThataH / te paThanti / tvaM likhasi / yuvAM likhathaH / yUyaM likhatha / ahaM gacchAmi / AvAM gacchAvaH / vayaM gacchAmaH / arbhakaH likhati / arbhakau paThathaH / arbhakAH gacchanti / sarve dugdhaM pibanti / ubhau tiSThataH / anyaH
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha gacchati / tvaM manasi / ahaM tasmai pustakaM yacchAmi / eSaH paThati / ayaM likhati / asau dhAvati / amI dhAvanti / katamaH paThati ? kataraH likhati ? kataraH sundaraM likhati ? ya: pibati saH kosti ? vayaM gRhaM gacchAmaH / bAlakaH dugdhaM kathaM na pibati ? tatra punaH punaH kathaM gacchati arbhakaH / prAtaH nRpaHpatraM ptthni| saMskRta meM vAkya banAo vaha paDhatA hai / ve donoM likhate haiN| ve saba jAte haiN| taM likhatA hai| tuma donoM jAte ho| tuma saba paDhate ho| maiM jAtA huuN| tuma donoM paDhate ho| hama saba likhate haiM / manuSya jAte haiN| bAlaka paDhate haiN| rAjA likhatA hai| kuttA dauDatA hai / do kutte dauDate haiN| kauna pAnI pItA hai ? vaha phUla ko sUMghatA hai / ve donoM skUla jAte haiM / donoM meM se eka paDhatA hai| kauna sA laDakA teja dauDatA hai ? jo dAna detA hai vaha kauna hai ? donoM meM se kaunasA bAlaka pATha kA abhyAsa karatA hai ? yaha pustaka kisakI hai ? Apa kauna haiM ? abhyAsa 1. puruSa ke tIna prakAra kauna-kauna se haiM ? 2. pratyeka puruSa meM kitane vacana hote haiM ? ve kauna-kauna se haiM ? 3. kriyA kA prayoga kisake anusAra hotA hai ? 4. ekAra aura aikAra se Age svara hone para kyA banatA hai ? 5. ava aura Ava kisa svara se pare kauna sA svara hone se banatA hai ? 6. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa likho__ bAlaka, rAjA, manuSya, kuttA, ve donoM, hama saba / 7. sarva aura pUrva zabda ke rUpa likho| 8. gam aura paTha dhAtu ke tibAdi ke rUpa likho| 6. pA dhAtu ke NabAdi, kyAdAdi aura dyAdi ke rUpa likho|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 6 : kAla 1 (vartamAna kAla) zabdasaMgraha muniH (muni) / taraNiH (suury)| RSiH (muni) ariH (zatra) / agniH (Aga) / kaviH (kavi) / bhUpatiH (raajaa)| nRpatiH (rAjA) / yatiH (saMnyAsI) / giriH (phaadd)| marIciH (kiraNa) / senApatiH (senApati) / raviH (sUrya) / kapiH (bndr)| zakuniH (pakSI) / patiH (pati) / sakhi: (mitr)| dhAtu-ji-jaye (jayati) jiitnaa| kSi-kSaye (kSayati) kSaya honaa| iM--gatau (ayati) jaanaa| dUM--gatau (davati) jaanaa| suMprasavaizvaryayoH (savati) utpanna honA, aizvarya honaa| avyaya-satyam (satya), naktam (dinarAta), divA (dina), doSA (raatri)| muni zabda ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 1 saMkhyA 3) ikArAnta pulliga zabdoM ke rUpa muni kI taraha cleNge| pati, sudhI aura sakhi zabda ke rUpa 'muni' zabda se kucha bhinna calate haiN| unheM pariziSTa 1 saMkhyA 47,46,48 ko dekhakara yAda kro| ji aura du dhAtu ke rUpa yAda kro| (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 4,5) 'kSi' dhAtu taka ke rUpa parasmaipada meM 'ji' kI taraha aura ukArAnta dhAtuoM ke rUpa 'du' kI taraha calate haiM / 'I' dhAtu ke rUpa kucha bhinna calate haiN| (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 41) vartamAna kAla kAla ke sthUla rUpa se tIna vibhAga haiM-vartamAnakAla, bhUtakAla aura bhaviSyatkAla / ina tInoM kAloM kI saMskRta meM dasa vibhaktiyAM hotI haiM / ve ye haiM(1) tibAdi (2) yAdAdi (3) tubAdi (4) dibAdi (5) dyAdi (6) NabAdi (7) kyAdAdi (8) tAdi (5) syatyAdi (10) syadAdi / vartamAnakAla meM prathama tIna vibhaktiyoM kA prayoga hotA hai| 1. tibAdi (prArabdhaH aparisamAptazca kAlo vartamAnaH) jo kAla prArambha ho gayA hai, samApta nahIM huA hai use vartamAnakAla kahate haiM-aisA vyAkaraNAcAryoM kA kathana hai| tibAdi vibhakti kA prayoga vartamAnakAla meM
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha hotA hai / jaise--zaikSaH paThati-zaikSa paDhatA hai| zizuH hasati-zizu haMsatA hai| rAmaH gacchati-rAma jAtA hai| saH vadati-vaha bolatA hai| 2. yAvAdi-isakA prayoga kartavya kA upadeza, kriyA kI preraNA aura saMbhAvanA meM hotA hai| jaise kartavya kA upadeza-prANino na hiMsyAt-prANiyoM kI hiMsA nahIM karanI caahiye| kriyA kI preraNA-pratikramaNamavazyaM kuryAt-pratikramaNa avazya karanA caahie| bhojanaM kuryAt-bhojana karanA caahie| dazavakAlikaM adhIyIta-dazavakAlika paDhanA caahie| atra AsIta--yahAM baitthe| atra zayIta-yahAM soveN| vrataM rakSet-vrata kI rakSA kreN| 3. tubAdi-isakA prayoga kisI ko AzIrvAda dene, vidhi aura saMbhAvanA meM hotA hai / jaiseAzIrvAda-tvaM sukhI bhava-tuma sukhI bno| ciraM jIvatu bhavAn-Apa cirakAla taka jIeM / vidhi- tvaM pAThaM paTha-tuma pATha paDho / prasIdantu gurupAdAH-gurudeva prasanna hoN| saMbhAvanA-atra AstAm --yahAM baittho| atra zetAm-yahAM sovo| vrataM rakSatu-vrata kI rakSA kro| saMdhivicAra niyama 24-(edotorupasargasya lopa: 1 / 2 / 26) upasarga ke avarNa kA lopa ho jAtA hai dhAtu kA ekAra aura okAra Age ho to| pra+ejate = prejate / upa+oSati = upoSati / niyama 25-(natyedhatyoH 1 / 2 / 27) eti aura edhate dhAtu kA ekAra pare ho to upasarga ke avarNa kA lopa nahIM hotaa| pra+ eti=preti / pra+ edhatepraidhate / niyama 26-- (eve'navadhAraNe 12 / 26) avarNa kA lopa ho jAtA hai anizcaya artha meM eva zabda para ho to| adya+eva =adyeva gcch| nizcaya artha meM ho to--adya+eva = adyaiva / niyama 27-(oSThautvoH samAse vA 112 / 31) samAsa meM avarNa se pare oSTha aura otu zabda pare ho to avarNa kA lopa vikalpa se hotA hai| .
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna kAla bimba + oSThI == bimboSThI, sthulatuH / bimboSThI / prayoga vAkya muniH krodhaM jayet / taraNiH astaM ayati / bhUpatiH ari kSayati / kavayaH kavitAM kathaM na likheyuH ? girau raveH marIcayaH patanti / senApatiH kapInAM sahayogena jayati / mAtA sutaM prasavati / mahiSI kadA prasoSyati ? saMskRta meM anuvAda karo 17 sthUla+ otuHsthUlotuH, rAjA zatru ko jItatA hai / kavi likhatA hai / pahAr3a para bandara hai / saMnyAsI Agama paDhatA hai / senApati ghara jAtA hai / rAjA zatru kA kSaya karatA hai / saMnyAsI ko krodha jItanA cAhie / senApati ko ghara jAnA cAhie / use likhanA cAhie / hameM Agama paDhanA caahie| mujhe krodha jItanA cAhie / tuma likho / tuma donoM Agama paDho / tuma donoM ghara jAo / senApati ghara jAe / abhyAsa 1. vartamAna kAla meM kitanI vibhaktiyoM kA prayoga kiyA jAtA hai ? 2. yAdAdi vibhakti kA prayoga kisa artha meM kiyA jAtA hai ? do-do vAkya banAo / 3. tubAdi vibhakti kisa artha meM aura kisa kAla meM prayoga kI jAtI hai ? 4. tubAdi aura yAdAdi vibhakti eka hI hai yA donoM meM bhinnatA bhI hai, hai to kahAM ? 5. du dhAtu ke rUpoM kI samAnatA kisa dhAtu se kara sakate haiM ? 6. saMdhi karo aura batAo kisa niyama se aisA kiyA gayA hai pra + elayati / iheva tiSTha / ihaiva tiSTha / parA + eti / upa + edhate / pra + ejate / 7. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa batAo muni, sUrya, rAjA, pahADa, kiraNa, senApati, pakSI / 8. somapA aura pAda zabda ke rUpa likho / 6. ji aura du dhAtu ke tibAdi, yAdAdi, kyAdAdi ke rUpa likho /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 7 : kAla 2 (bhUtakAla ) zabdasaMgraha sAdhu: (sAdhu) / bhAnuH (sUrya) / guru: (guru) / sUnuH (putra) / taruH (bANa) / indu: ( candramA) / zizuH (pazu) / sindhuH ( samudra ) | Akha: iSuH ( vRkSa ) / vAyu: (havA) / (bAlaka) / ripu: ( zatru) / ( cUhA ) / pazuH dhAtu -- smR - cintAyAm ( smarati ) yAda karanA / svaM - zabdopatApayoH (svarati ) zabda karanA, duHkha karanA / sUM - gatau ( sarati ) jAnA / R - prApaNe ( Rcchati ) prApta karanA / tR - plavanataraNayoH (tarati ) plavana karanA, tairanA | avyaya - ha yas ( bItA huA kala ), zam (sukha), bhRzam (bahuta), sarpAdi ( zIghra ), Azu (zIghra ) / sAdhu aura svayaMbhU zabda ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 1 saMkhyA 4,50) ukArAnta pulliMga zabdoM ke rUpa sAdhu kI taraha calate haiM / smR dhAtu ke rUpa yAda karo / RkArAnta dhAtuoM ke rUpa prAya: 'smR' kI taraha caleMge / (pariziSTa 2 saMkhyA 6) 'R' dhAtu ke rUpa kucha bhinna calate haiM / (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 8 ) / tu dhAtu ke rUpa yAda karo / RkArAnta dhAtuoM ke rUpa tR kI taraha caleMge (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 7) / bhUtakAla jo kAla bIta gayA use bhUtakAla kahate haiM / bhUtakAla meM tIna vibhaktiyoM kA prayoga hotA hai(1) dibAdi (2) dyAdi (3) NabAdi dibAdi - isakA prayoga anadyatanabhUta meM hotA hai / adyatana kA artha hai-- Aja hone vAlA / Aja se pahile ho cukA vaha anadyatanabhUta hai / isakI vyAkaraNAcAryoM dvArA kI gaI maryAdA yaha hai ki bItI huI rAta ke bAraha baje se Aja kI rAta ke bAraha baje kA kAla adyatana hai aura usase pahalA kAla anadyatanabhUta hai / divAdi vibhaktiyAM isI 'anadyatana' bhUta ke artha meM prayukta hotI haiM / jaise-- saH dinadvayAt prAgeva ataH agamat - - vaha do dina pahale hI yahAM se calA gayA /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla 2 (bhUtakAla) AcAryapravarAH ekamAsAt prAga atra Agaman--AcAryapravara eka mAsa pahale yahAM Aye the| parazvaH tava putraH abhavat-parasoM tumhAre putra huA thaa| hya : mama upavAsaH abhavat-kala mere upavAsa thaa| pUrve maMgalavAre tvaM kiM akathaya:-pUrva maMgalavAra ko tumane kyA kahA thA ? dyAdi-isakA prayoga sAmAnyabhUta meM hotA hai / jaise--ahaM tatra agamam -maiM vahAM gayA thaa| sa: lekhaM alekhIt-usane lekha likhA thaa| rAmaH kAryaM akArSIt-rAma ne kArya kiyA thaa| goSTTayAM kumAraprazAntaH nibaMdhaM apaThIt-goSThI meM kumAra prazAnta ne nibandha paDhA thaa| NabAdi-isakA prayoga parokSabhUta arthAt apanI avasthA se pahale jo ho gayA ho usameM hotA hai / jaise--bhikSuH babhUva-bhikSu svAmI hue the| bharataM vijigye bAhubalI-bAhubalI ne bharata ko jItA thaa| pArzvanAthaH caturyAmaM dharma vyAjahAra--pArzvanAtha ne caturyAma dharma kahA thA / tIrthaMkaraH dharma dideza-tIrthakara ne dharma kI dezanA dI thii| saMdhivicAra ___ niyama 28-(asaMdhiradasomumI 1|2|35)-ads zabda ke rUpa ke anta meM jahAM mu, mI ho jAte haiM unakI svara pare hone para bhI saMdhi nahIM hotI hai / jaise---amumu+ IcA=amumu IcA / amI+azvAH=amI azvAH / niyama 26-(IdUded dvivacanaM svare 1|2|36)-jin zabdoM ke dvivacana ke aMta meM I, U, aura e hote haiM unase Age svara pare hone para bhI saMdhi nahIM hotI hai| jaise-munI+etau = munI etau| sAdhU+imau =sAdhU imau / mAle-Anaya =mAle Anaya / pacete+ atra=pacete atr| niyama 30- (maNIvAdInAM vA 112 / 37) maNi, rodasI, daMpatI Adi dvivacanAnta zabdoM kI svara pare hone para saMdhi vikalpa se hotI hai| jaisemaNI+iva-maNIva, maNI iva / daMpatI+iva= daMpatIva, daMpatI iva / rodasI+iva rodasIva, rodasI iva / niyama 31-(onnipAtaH 1 / 2 / 38) jina nipAta zabdoM ke anta meM 'o' ho to unase pare svara hone para bhI saMdhi nahIM hotii| jaise-aho+ atra - aho atra / utAho-!- atra - utAho atra / niyama 32- (dhAvoditau 112 / 42) saMbodhana meM 'o' antavAle
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha zabdoM se Age 'iti' zabda ho to saMdhi vikalpa se hotI hai| jaise-sAdho+ iti --- sAdhaviti, sAdho iti / prayogavAkya guruH ziSyamasmarat / dinezaH gurumasmArSIt / muniH bhagavantaM mahAvIra sasmAra / vihagaH asvarat / saH pustakamapaThat / ahaM vyAkaraNamapAThiSam / kiM bhikSusvAmI saMskRtaM papATha ? sarpaH asarat / dhanapAla: lekhanI Arcchat / rAmaH vijayaM Ara / nadImatarat hariSeNaH / hanumAna: sindhuM ttaar| turagaH adhAvat / kukkuraH nIramapAt / nRpaH ripumajayat / bhojaH kAlidAsAya dhanaM dadau / saMskRta meM anuvAda karo tumane kyA yAda kiyA ? rameza ne kala kyA paDhA thA ? yudhiSThira ne satya kA pATha paDhA / kisane svara kiyA ? kisa laDake ne kala nadI ko tairA ? kala kA pATha kisane zIghra yAda kiyA ? kavi ko kyA milA ? usane sukha ke lie jinezvaradeva ko yAda kiyaa| vaha abhI gyaa| vRkSa para pakSI bole / hemacandrAcArya ne bhagavAna kA smaraNa kiyaa| usane bacce ko kyA kahA ? kyA bhikSu svAmI ne dUdha pIyA thA ? mohana ne pustaka kaba paDhI ? bhAramala svAmI ne saba kucha sahA / rAma ne gaMgA ko kaba tairA ? abhyAsa 1. bhUtakAla meM kauna-kauna sI vibhaktiyAM prayoga meM AtI haiM ? 2. anadyatanabhUta kA samaya kauna sA hai ? 3. dibAdi aura dyAdi meM kyA antara hai ? 4. NabAdi vibhakti kA prayoga kahAM hotA hai ? 5. kauna-kauna se niyama se ina kI saMdhi hotI hai aura kyA rUpa banegA ? utAho+- idam, paTo+iti, aho+IzAH, kuNDe+atra, atho+asmai, amU+iti, agho- ehi / 6. smR aura ta dhAtu ke dibAdi aura NabAdi ke rUpa likho| 7. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa likho__havA, bANa, candramA, bAlaka, samudra, cUhA, sUrya / 8. muni, pati aura sakhi zabdoM ke rUpa likho|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 8 : kAla 3 ( bhaviSyat kAla ) zabdasaMgraha bhUA / ( yAtA ) laDakI / pitR (pitA) bApa / vaptR ( vaptA) bApa | mAtR (mAtA) mAM / bhrAtR (bhrAtA) bhAI / svasR ( svasA ) bahina | pitRSvasR ( pitRSvasA ) na ( naptA) potA / bhartR ( bhartA ) pati / devR (devA) devara / yAtR devarAnI jeThAnI / nanAndR ( nanAndA ) nanaMda | duhitR ( duhitA) jAmAtR (jAmAtA) jamAI | mAtRSvasR ( mAtRSvasA ) mausI / savitR sUrya / tvaSTR ( tvaSTA) baDhaI / agraja : ( baDA bhAI ) / anuja: ( choTA bhAI ) / janaka: (bApa) / pitAmahaH ( dAdA ) / prapitAmahaH (paradAdA ) / mAtAmahaH (nAnA ) / pramAtAmaha: ( paranAnA ) / pitRvyaH (cAcA) / pitRvyaputraH ( cacerA bhAI ) / sahodara : ( sagA bhAI ) / bhrAtRvyaH (bhatIjA) / savitA ) hRn - haraNe (harati, harate ) haraNa karanA / bhRMn -- bharaNe ( bharati, bharate) bharanA / dhRn -- dhAraNe ( dharati, dharate ) dhAraNa karanA / DukuMn--karaNe ( karoti, kurute ) karanA / avyaya - zvas ( AnevAlA kala ), om ( svIkAra karanA ), atha (isake bAda), akasmAt ( acAnaka ), agrataH (Age), iva ( taraha) / kartR aura pitR zabdoM ko yAda karo (dekheM pariziSTa 1 saMkhyA 6, 5) kR dhAtu aura hR dhAtu ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 6,10 ) / ghR ke rUpa hR kI taraha caleMge / ( bhaviSyatkAla 1 Age hone vAle kAla ko bhaviSyatkAla kahate haiM bhaviSyatkAla meM cAra vibhaktiyoM kA prayoga hotA hai (1) kyAdAdi (2) tAdi (3) syatyAdi ( 4 ) syadAdi / kyAdAdi - isakA prayoga AzIrvAda dene ke artha meM hotA hai / jaise-- tvaM paMDita bhUyAH - tuma paMDita hovo | bhavAn ciraMjIvo bhUyAt -- Apa ciraMjIvI hoM / tvaM vidvAn bhUyAH - tuma vidvAn hovo ! bhavAn zramaNo bhUyAt - Apa zramaNa bano / sA viduSI bhUyAt - vaha viduSI bane / sItA bhAvitAtmA bhUyAt - sItA bhAvitAtmA bane /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha tAdAdi-isakA prayoga anadyatanabhaviSyat arthAt eka dina ke bAda meM hone vAlI kriyA meM hotA hai| ahaM zvaH idaM pAThaM paThitAsmi--maiM kala yaha pATha pddhuuNgaa| zvaH bhavitA AcAryapadArohaNaM divasa:-kala AcArya kA padArohaNa divasa hogaa| paMcadivasapazcAt AcAryAH atra AgantAra:-pAMca dina ke bAda AcArya yahAM aayeNge| AdityavAre parIkSAparINAmaH AgantA-somavAra ko parIkSA pariNAma aayegaa| parazvaH saH upavAsaM kartA-parasoM vaha upavAsa kregaa| syatyAdi-isakA prayoga sAmAnya bhaviSyat ke artha meM hotA hai| jaise ahaM parIkSAyAmuttIrNo bhaviSyAmi-maiM parIkSA meM uttIrNa houuNgaa| mAsena saH AgamiSyati-vaha eka mAsa se aayegaa| rAmaH kAryaM kariSyati--rAma kArya kregaa| mohanaH pAThaM paThiSyati-mohana pATha pddhegaa| tvaM kiM kariSyasi-tuma kyA karoge ? syadAdi-jahAM eka kAma ke na hone se bhaviSya meM hone vAle dUsare kArya kA abhAva dikhAnA ho vahAM kriyAtipatti kA prayoga kiyA jAtA hai / kriyAtipatti kA artha hai-eka kriyA ke hue binA dUsarI kriyA kA na honA / kriyAtipatti meM syadAdi vibhakti hotI hai| kriyAtipatti ko sUcita karane ke lie yat, cet Adi zabdoM kA prayoga karanA hotA hai| jaise saH cet abhyAsaM akariSyat tarhi uttIrNaH abhaviSyat--yadi vaha abhyAsa karatA to uttIrNa hotA / yadi saH gurUnupAsiSyata tadA zAstrAntaragamiSyat-yadi vaha guru kI upAsanA karatA to zAstra ke bhItara calA jAtA / yadi suvRSTirabhaviSyat tadA subhikSamabhaviSyat-yadi acchI varSA hotI to sukAla hotaa| saMdhivicAra niyama 33-(jhasA jabAH 2 / 1 / 108) yadi pada ke anta meM sasa pratyAhAra ho to use jaba (varga kA tIsarA akSara) ho jAtA hai| jaisevAk+ IzaH= vAgIzaH / SaT + atra=SaDatra / niyama 34- (name jabA amA vA padAnte // 3 // 1) padAnta meM sthita
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla 3 (bhaviSyat kAla) 23 vartamAna jaba pratyAhAra ko bama pare ho to ama (varga kA pAMcavAM akSara) vikalpa se hotA hai| jaise--etad+murAriH=etanmurAriH, etamurAriH / vAg+madhurA - vAGmadhurA, vaagmdhuraa| niyama 35-(pratyaye 1 / 3 / 2) pada ke anta meM jaba pratyAhAra ho to usako nitya nama hotA hai, yadi pratyaya kA ama Age ho to| SaD+nAm = SaNNAm / vAGmayam / niyama 36-(jabAddho jhabhAH 113 / 4) yadi pada ke anta meM jaba pratyAhAra ho, usase Age 'ha' ho to use jhabha (varga kA cauthA akSara) vikalpa se ho jAtA hai / najadIka meM jisa varga kA jaba ho usI varga kA jhabha ho jAtA hai / jaise-tat+ hitam = taddhitam, tahitam / vAk +hariH- vAgdhariH; vaamhriH| prayoga vAkya pitA nIraM pAsyati / bhrAtarau gRhaM gmissytH| jAmAtAraH kiM kariSyanti ? bhartA kiM lekhiSyati ? tvaSTA dhanaM hariSyati / naptA gRhe sthAsyati / bhUpatiH zatrUn jetaa| savitA tamaH hrtaa| yAtA kUpAt nIraM bhartA / krIDAkSetre kiM bhavitA ? mAtRSvasA mahyaM kiM dAtA ? yadahaM gRhaM agamiSyam tadA pustakaM prApsyam / rAjapuruSaH yaccaurAna nyagrahISyat tadAnyAyo'ntamagamiSyat / agrajaH cet tathAvidhAM ceSTA nAkariSyat tadA naivaMvidho vidvAn abhaviSyat / yadi sahodaraH zramaM akariSyat tadA'vazyaM saphalo'bhaviSyat / saMskRta meM anuvAda karo merA choTA bhAI kavitA kregaa| mAM tapa kregii| rAjA zatru ko jItegA / devara pustaka paDhegA / nanaMda vastra dhAraNa kregii| pitA putra ko yAda karegA / vRkSa para pakSI boleMge / tumhArA cacerA bhAI lekha likhegaa| guru duHkha kA haraNa kreNge| nAnA prAtaH guru kA smaraNa kreNge| paranAnA kheta meM pAnI deNge| yadi tuma bhagavAn kA smaraNa karate to svastha ho jAte / yadi dAdA krodha ko jIta lete to saphala ho jAte / yadi vaha dharma karatA to sukhI hotaa| yadi paradAdA vidvAn hote to abhimAna nahIM krte| yadi merA bhAI namra hotA to mUrkha nahIM rhtaa| yadi varSA hotI to sukAla hotaa| abhyAsa 1. saMdhi karo-etat+hi, katicid +niyamAH, avadId+nikaSAtma janmA, tad+mAdhuryam, asakRd+niSiddhaH, vAg+nayati, kakub+ hAsaH /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 vAkyaracanA bodha 2. saMdhi viccheda karo kinnAma, madhuravAnikaraH, kakunbhiH, SaDbhiH / 3. kisa niyama se bane haiM vAGmAtram, SaD DhalAni, tannayanam, etnmuraariH| 4. pitR, mAtR aura kartR zabda ke SaSThI aura tRtIyA ke rUpa likho|| 5. pazu, zizu, senApati, kavi, pati, zakuni inake rUpa kisa zabda kI __ taraha caleMge ? 6. ha aura kR dhAtu ke dyAdi, NabAdi aura syadAdi ke rUpa likho| 7. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa likho bhUA, pati, nanaMda, jamAI, mausI, dAdA, nAnA, cAcA, bhtiijaa| 8. sAdhu aura svayaMbhU zabdoM ke rUpa likho|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ paatth6| dhAtu jitane bhI nAma haiM ve dhAtuoM ke pratyaya lagAne se hI banate haiN| jitanI bhI kriyAeM haiM ve bhI dhAtu ke pratyaya lagAne se banatI haiM / nAma aura kriyA donoM kI jananI dhAtu hai, isalie dhAtu ko samajhanA atyAvazyaka hai| pahacAna aura vyavasthA kI dRSTi se dhAtuoM ko 10 gaNoM meM vibhakta kiyA gayA hai| unakI pahacAna ke lie dhAtu ke anta meM akSaroM kA anubandha joDA jAtA hai| adAdayaH kAnubandhA, zcAnubandhAH divAdayaH / svAdayastAnubandhAH syurjAnubandhAstudAdayaH // 1 // rudhAdayo rAnubandhAH, vAnubandhAstanAdayaH / krayAdayaH zAnubandhA syu rNAnubandhAzcurAdayaH // 2 // (1) bhvAdigaNa-koI anubandha nahIM hai / jaise-bhU sattAyAm / (2) adAdigaNa--ka anubandha / jaise-pAMk rakSaNe / (3) divAdigaNa-ca anubandha / jaise--divuc krIDAyAm / (4) svAdigaNa-ta anubandha / jaise--kuMnta abhiSave (5) tudAdigaNa-ja anubandha / jaise--tudaMnj vyathane / (6) rudhAdigaNa-ra anubandha / jaise-rubaeNnr AvaraNe / (7) tanAdigaNa-va anubandha / jaise-tanunv vistAre / (8) kyAdigaNa-za anubandha / jaise-grahanz upAdAne / (6) curAdigaNa-Na anubandha / jaise-curaNa steye| (10) kaNDvAdigaNa-koI anubandha nahIM / jaise-kaNDUn gAtravigharSaNe / gaNa kI Adi dhAtu ke AdhAra para gaNa kA nAmakaraNa huA hai| vyavasthA kI dRSTi se gaNa kI dhAtuoM ko bhinna-bhinna pratyaya va kArya hote haiN| (1) bhvAdigaNa--zit saMjJaka pratyaya pare hone para dhAtu se ap pratyaya hotA hai| (2) adAdigaNa-ap pratyaya kA luk hotA hai / (3) divAdigaNa kI dhAtuoM ko yan pratyaya hotA hai / (4) svAdigaNa kI dhAtuoM ko nu pratyaya hotA hai| (5) tudAdigaNa kI dhAtuoM ko an pratyaya hotA hai| (6) rudhAdigaNa kI dhAtuoM ko nam pratyaya hotA hai| (7) tanAdigaNa kI dhAtuoM ko up pratyaya hotA hai| (8) krayAdigaNa kI dhAtuoM ko nA pratyaya hotA hai| ..
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha __(8) curAdigaNa kI dhAtuoM ko svArtha meM tric pratyaya hotA hai / (10) kaNDvAdigaNa ko dhAtuoM ko svArtha meM yak pratyaya hotA hai| dhAtu ke Age 'G' Atmanepada kA pratIka hai| jaise-'pU' pavane / dhAtu ke Age 'n' ubhayapada kA paricAyaka hai / jaise-laSan kaantau| dhAtu ke Age kucha na lagA ho vaha parasmaipada kA pratIka hai / jaise--NaTa nRttau / parasmaipadI dhAtu ke parasmaipada ke pratyaya aura AtmanepadI dhAtu ke Atmanepada ke pratyaya lagate haiN| ____ noTa-vidvas, pus, caMdramas zabdoM ke rUpa yAda kro| (dekheM pariziSTa 1 saMkhyA 14,56,15) / tibAdi pratyaya (laT) parasmaipada Atmanepada prathamapu0 madhyamapu0 uttamapu0 prathamapu0 madhmamapu0 uttamapu0 ekavacana tip sip mipte dvivacana tas thas vas Ate Athe vahe bahuvacana anti tha mas ante dhve mahe .. yAdAdi pratyaya (vidhiliG) yAt yAs yAm Ita IthAs Iya yAtAm yAtam yAva IyAtAm IyAthAm Ivahi yAta yAma Iran Idhvam Imahi tubAdi pratyaya (loT) _ hi Amip tAm sva aip tAm tam Avap AtAm AthAm Avahaip antu Amap antAm dhvam Amahaip dibAdi pratyaya (laGa) sip amip ta thAs i tam va AtAm AthAm vahi ta ma anta dhvam mahi dyAdi pratyaya (luGa) si .. am thAsa tAm tam va AtAm AthAm vahi an ta ma anta dhvam mahi jabAdi pratyaya (liTa) Nap thap Napae se e atus athus va Ate Athe vahe. us a .... ma ... . ire dhve mahe yusa berpe En tA ch' ch rgy s zl ch b bhyaa tstshaa2 zl 3 mo m k, ana
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtu 27 kyAdAdi pratyaya (AzIliGa) kyAt kyAs kyAsam sISTa sISThAs sIya kyAstAm kyAstam kyAsva sIyAstAm sIyAsthAm sIvahi kyAsus kyAsta kyAsma sIran sIdhvam sImahi tAdi pratyaya (luT) tA tAsi tAsmi tA tAse tAhe tArau tAsthas tAsvas tArau tAsAthe tAsvahe tAras tAstha tAsmas tAras tAdhve tAsmahe syatyAdi pratyaya (luT) syati syasi syAmi syate syase sye syatas syathas syAvas syete syethe syaavhe| syanti syatha syAmas syante... syadhve 'syAmahe ___ syadAdi pratyaya (luGa) syat syas syam syata syathAs sye syatAm syatam syAva . syetAm syethAm syAvahi syan syata syAma syanta syadhvam . syAmahi abhyAsa .. 1. kisa gaNa kI dhAtuoM kA kyA anubandha jAtA hai ? 2. rudhAdigaNa, divAdigaNa, curAdigaNa kI dhAtuoM se kaunasA pratyaya hotA hai ? 3. apa, nu, an, upa nA pratyayoM kA Agama kina-kina gaNa kI dhAtuoM __ ko hotA hai ? 4. Atmanepada aura parasmaipada kI dhAtuoM kI kyA pahacAna hai ? 5. tibAdi ke Atmanepada ke, dyAdi ke parasmaipada ke aura NabAdi ke saba pratyaya likho| 6. kartR aura pitR zabdoM ke rUpa likho|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ akarmaka dhAtueM pATha 10 : dhAtuprakaraNa lajjAsattA sthitijAgaraNaM, vRddhikSayabhayajIvitamaraNam / zayanakrIDArucidIptyarthaM, dhAtugaNantamakarmakamAhuH // dhAtu - vrIDac ( vrIDyati ) lajjA karanA / laja, lasja (lajate, lajjate) lajjA karanA / bhU (bhavati) honA / as ( asti ) honA / SThA ( tiSThati) ThaharanA / Asak (Aste ) baiThanA / jAgRk ( jAgati) jAganA / vRdhuG (vardhate ) baDhanA / JibhIMk ( bibheti ) DaranA / kSi (kSayati) kSaya honA / jIva ( jIvati) jiinaa| maMj ( mriyate ) maranA / rucaG (rocate ) priya lagAnA, acchA laganA / dIpIc ( dIpyate) dIpta honA | bhAMk ( bhAti ) dIpta honA / zabdasaMgraha mAtulaH ( mAmA ) / mAtulaputraH ( mAmA kA beTA ) / putra: (beTA) / svasrIyaH (bhAnajA ) / bhAgineya: ( bhAnajA ) / dohitra : ( laDakI kA beTA ) | pautraH ( potA ) / prapautraH ( prapotA ) / mAtRSvasrIyaH (mauserA bhAI ) / zvasura : (sasura) / jyeSThaH (jeTha) / zyAlaH ( zAlA ) / mAtRSvasRpatiH ( mausA ) | pitRSvasRpati: ( phUphA ) / bhaginIpati: ( bahanoI) / paitRSvasrIyaH ( phUpherA -mAI ) / avyaya - atra ( yahAM ), kutra ( kahAM), yatra ( jahAM ), tatra ( vahAM ), sarvatra . ( saba jagaha ) / go, daNDin aura pathin zabdoM ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 1 saMkhyA 7,6,51) / dhAtu --SThA dhAtu ke rUpa yAda karo / ( dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 11) dhAtuprakaraNa kriyAvAcI zabdoM ko dhAtu kahate haiM / dhAtu ke sAmAnyatayA do bheda haiM - akarmaka aura sakarmaka | akarmaka - jahAM kriyA kA vyApAra aura usakA phala eka niSTha hote haiM, usa kriyA ko akarmaka kahate haiM / jaise-- ramaNaH hasati ( ramaNa haMsatA hai ) / yahAM haMsane kI kriyA aura usakA vinoda rUpa phala donoM 'ramaNa' nAmaka eka vyakti meM hI hote haiM isalie yaha akarmaka kriyA hai / akarmaka dhAtu ko pahacAnane
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtuprakaraNa kA mukhya lakSaNa yahI hai ki jisake uccAraNa karane para karma kI AvazyakatA na jAna paDe arthAt 'kyA' aisA prazna na uThe vaha kriyA akarmaka hotI hai| jaiseAcAryAH tiSThanti-AcArya virAjate haiN| dhana vardhate--dhana bar3hatA hai| isameM kahAM, kisalie Adi prazna ho sakate haiM kintu kyA aisA prazna nahIM hotA hai| sakarmaka-jahAM kriyA kA vyApAra aura phala do vastuoM ke Azrita hote haiM vaha sakarmaka kriyA hotI hai| sakarmaka dhAtu ko pahacAnane kA mukhya lakSaNa yahI hai jisakA uccAraNa karate hI 'kyA' kA prazna utthe| jaise-zaikSaH paThati / sa: pazyati / navadIkSita paDhatA hai, vaha dekhatA hai, jaba hama aisA uccAraNa karate haiM to usI samaya yaha prazna upasthita ho jAtA hai ki kyA paDhatA hai, kyA dekhatA hai / isa prazna ko samAhita karane ke lie hameM kahanA hogA ki 'dazavaikAlika' paDhatA hai, sUrya ko dekhatA hai / yahAM karma kI apekSA hai ataH dhAtu sakarmaka hai| sakarmaka dhAtuoM ke tIna bheda haiM--ekakarmaka, dvikarmaka aura avivakSita karma / ekakarmaka-jisa vAkya meM dhAtu se eka hI karma AtA ho vaha ekakarmaka dhAtu hai / jaise-tvaM pAnIyaM piba / yahAM pAnIyaM (pAnI) karma hai| tvaM namaskAraM kuru / tvaM vidyAM paTha / saH kaTaM karoti / __ dvikarmaka--jisa vAkya meM dhAtu se do karma Ate haiM vaha dvikarmaka dhAtu kahalAtI hai| dvikarmaka dhAtuoM kA vistRta varNana Age ke pAThoM meM kiyA jAyegA / avivakSitakarma--jisa vAkya meM dhAtu sakarmaka ho aura karma A sakatA ho para usakI vivakSA na kareM use avivakSitakarma kahate haiN| jaiseahaM gacchAmi / tvaM kuru / bhavAn gacchatu / gauH carati / ina vAkyoM meM karma kI vivakSA na hone ke kAraNa ye saba avivakSita karma haiM arthAt inameM karma kI vivakSA nahIM kI gaI hai| avivakSitakarma kA prayoga eka acchA aura sambandhAtmaka prayoga mAnA jAtA hai / jaise--do manuSyoM ke bIca yaha bAtacIta huI ki maiM kala amuka gAMva jAUMgA aura vaha ThIka usI nirdiSTa gAMva ko jA rahA hai, taba use itanA hI kahanA paryApta hai ki maiM jAtA huuN| amuka gAMva Adi kahane kI jarUrata nahIM / cAlU prakaraNa meM karma kA prayoga na karane para bhI kahane vAle kA bhAva samajha meM A jAtA hai| saMdhivicAra niyama 37- (stoH zcubhiH zcuH 1|3|5)--shkaar aura cavarga kA yoga hone para sakAra aura tavarga ke sthAna para zakAra aura cavarga ho jAtA hai| sakAra ko zakAra aura tavarga ko cavarga ho jAtA hai| jaise--kas + zete ---
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 kazzete / tat + citram = taccitram / bhavAn + zete - bhavAn zete / niyama 38 - ( zAt 1 / 3 / 9 ) zakAra se pare tavarga ko cavarga nahIM hotA / prazna:, viznaH / vAkyaracanA bodha niyama 36 - (STubhi: STuH 1 / 3 / 6 ) SakAra aura Tavarga se pare sakAra aura tavarga meM se koI ho to sakAra ko SakAra aura tavarga Tavarga ho jAtA hai / SaSThaH, kaSTIkate, taTTIkate, taNNakAreNa, ITTe / niyama 40- - (na padAntATToranAmnavatinagarINAm 1 / 3 / 7 ) pada ke anta meM Tavarga ho, usase Age sakAra tathA tavarga ho to sa ko Sa aura tavarga ko Tavarga nahIM hotA, nAm, navati aura nagarI zabdoM ko choDakara / SaDnayanam, SaT sIdanti / tIna zabdoM ko hotA hai -- SaNNAm, SaNNavatiH, SaNNanagaryaH / niyama 41 - (to: Si 1 / 3 / 8 ) SakAra pare ho to tavarga ko Tavarga nahIM hotA / bhavAn SaSThaH / niyama 42 ka -- . ( li la : 1 / 3 / 10 ) tavarga se pare lakAra ho to tavarga ko lakAra ho jAtA hai / tallunAti, vidvAllikhati / nakAra ko sAnunAsika kAra ho jAtA hai / kha - ( saMSAddha se lopa: 1 / 3 / 60 ) sa aura eSa se pare visarga kA lopa ho jAtA hai, isa pare ho to / saH + yAti [ sa yAti / eSaH -- gacchati: eSa gacchati / -- sandhirekapade nityo, nityo dhAtUpasargayoH // nityaH samAse vAkye tu sa vivakSAmapekSate // 1 // eka pada meM, dhAtu aura upasarga meM, samAsa meM sandhi nitya hotI hai / vAkya meM icchAnusAra hai / saMdhi kara bhI sakate haiM aura nahIM bhI / prayogavAkya sa khalvanyAyakarmaNi lajjate ata eva mahAn asti / sAdhusaMgatau tiSThati yaH sa jAgati naktaM divA svaM prati / nyAyo vardhate, anyAya kSayati, etAdRza: kaH samayaH ? yo bibheti sa jIvannapi na jIvati apitu mriyata eva / yaH zete mohanidrAyAM pratipalaM krIDati ca sa nAsti mahAn / yasmai rocate yogaH sa bhAsate bhuvi bhAnumAniva / saMskRta meM anuvAda karo pitA rAta ko jAgatA hai / devarAnI jeThAnI se lajjA karatI hai / bahana ke sAtha baiThatI hai / laDakI aura jaMvAI (jAmAtA) donoM ko dUdha priya lagatA hai / dAdA, dAdI aura baDA bhAI mAmA ke pAsa kyoM gaye ? bhAnajA kisase DaratA hai ? zAlA aura zvasura kyA kahate haiM ? phUphe kA laDakA kaba yahAM se calA gayA ? pati aura bahanoI vyApAra sAtha meM karate haiM / mAmA gAya
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtuprakaraNa se DaratA hai / jeTha jeThAnI ko priya lagatA hai / nAnA acchI taraha jItA hai para nAnI mara rahI hai / dAdA aura potA ghUmane jAte haiN| bahU sasura se lajjA karatI hai / vahAM jAne se kyA hogA ? mohana rAtri meM kisalie jagA thA ? vRkSa kyoM nahIM baDhatA hai ? tuma kyoM Darate ho ? mujhe cAvala acche nahIM lgte| manuSya kI Ayu pratidina kSINa ho rahI hai| pitA putra ko dekhatA hai| madana kala ghara gayA thA ? jo rAga aura dveSa ko jIta letA hai vaha jina hotA hai / abhyAsa 1. niyamapUrva saMdhi karo jalAzayAt + jalam / tat+-jalam / kiyt+c| tat+cetaH / tat+ jayati / bhavAn+jAtaH / bhvaan| zayAnaH / 2. akarmaka dhAtu kise kahate haiM ? 3. akarmaka aura avivakSita karma meM kyA antara hai ? akarmaka, dvikarmaka aura avivakSitakarmaka ke do-do vAkya bnaao| 4. akarmaka dhAtueM kauna-2 sI haiM, zloka likho ? 5. bhaginI aura pati ke rUpa kisa zabda kI taraha caleMge ? 6. DaranA, maranA, jInA, baDhanA, baiThanA, priyalaganA-ina artho meM kauna-kauna ___ sI dhAtu haiM ? 7. vidvas, pus, caMdramas aura anaDuha, zabdoM ke rUpa likho|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 11 : vAcya zabdasaMgraha nadI (nadI) / nArI (strI) / patnI (patnI) / jananI ( mAtA ) | pRthvI (pRthvI) / putrI ( laDakI ) / pitAmahI ( dAdI ) / mAtAmahI (nAnI) / pramAtAmahI ( paranAnI ) / pitRvyapatnI ( kAkI, cAcI ) / bhAtRputrI ( bhatIjI ) / mAtulAnI (mAmI) / pautrI (pautI ) / prapautrI ( prapotI ) / bhaginI ( bahina ) / zyAlI ( zAlI) / jyeSThAnI (jeThAnI) / devarANI ( devarAnI) / saubhAgyaktI ( suhAgina strI ) / bhAtRjAyA ( bhAbhI ) / snuSA ( putravadhU) / vidhavA (vidhavA) / nizA ( rAtrI ) / nilayanakrIDA ( AMkhamicaunI) / rathyA (saDaka) / dhAtu-dheMT - pAne ( dhayati ) pAna karanA / dhyeM - citAyAm ( dhyAyati ) ciMtana karanA / gleM, mlaiM - harSakSaye ( glAyati mlAyati ) thakanA, murajhAnA / geM-- zabde (gAyati) gAnA / dep-- zodhane (dAyati) zodhana karanA / STyeM, - saMghAte (STyAyati, styAyati) jamanA / SNai--- veSTane ( snAyati ) veSTita karanA / dheT aura dhyeM dhAtu ke rUpa yAda karo / ( dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 12,14) / ekArAnta dhAtuoM ke rUpa gheMT kI taraha aura aikArAnta dhAtuoM ke rUpa prAyaH yeM kI taraha calate haiM / Atman, rAjan, yuvan aura marut zabdoM ke rUpa yAda karo / ( dekheM pariziSTa 1 saMkhyA 52,10,53,11) / vAcya jo hama kahanA cAheM use vAcya kahate haiM / vAcya ke tIna prakAra haiMkartRvAcya, karmavAcya aura bhAvavAcya / jisa prakAra nAma ke Age 'si' Adi vibhakti AtI hai vaise hI dhAtu ke Age 'tip' Adi vibhakti (pratyaya) AtI haiM / dhAtu ke Age jo pratyaya Ate haiM unake AdhAra para vAcya ke tIna nAmakaraNa kie gae haiN| yaha bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki jisameM pratyaya AtA hai usakI pradhAnatA ho jAtI hai / pratyaya karttA, karma, sAdhana Adi kArakoM meM AtA hai / kartRvAcya --- jahAM dhAtu se pratyaya karttA meM hotA hai use kartRvAcya kahate haiM / kartRvAcya meM karttA meM pratyaya hone ke kAraNa karttA meM prathamA vibhakti hotI hai / kriyA karttA ke anusAra calatI hai / jaise--chAtraH pAThaM paThati /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAcya chAtrau pAThaM paThataH / chAtrAH pAThaM paThanti / tvaM pAThaM paThasi / ahaM pAThaM paThAmi / karmavAcya-jahAM dhAtu se pratyaya karma meM hotA hai use karmavAcya kahate haiN| karmavAcya meM karma meM pratyaya hone ke kAraNa karma meM prathamA vibhakti hotI hai| kriyA karma ke anusAra calatI hai / jaise-chAtreNa pAThaH paThyate / chAtreNa pAThau paThyete / chAtreNa pAThA: paThyante / tena vidyA ptthitaa| tena ratnaM gRhItam / bhAvavAcya-bhAva kA artha hai kriyaa| jahAM dhAtu se pratyaya kriyA meM hI hotA hai use bhAvavAcya kahate haiN| kriyA meM pratyaya hone se kriyA kA saMbaMdha kartA Adi kArakoM se nahIM rhtaa| kartA meM tRtIyA vibhakti hotI hai / kartA meM ekavacana, dvivacana aura bahuvacana hone para kriyA meM kartA kA koI prabhAva nahIM rhtaa| kartA ke saba puruSoM meM aura saba vacanoM meM kriyA kA rUpa eka samAna rahatA hai| bhAvavAcya meM karma nahIM ho sktaa| jahAM karma rahegA vahAM bhAvavAcya nahIM hogA, vaha karmavAcya bana jAegA / jaise-tena gamyate / tAbhyAM gamyate / taiH gamyate / tvayA gamyate / yuvAbhyAM gamyate / yuSmAmiH gamyate mayA gamyate / AvAbhyAM gamyate / asmAbhiH gamyate / bhAvavAcya meM kta Adi pratyaya hone se kriyA meM napuMsakaliMga aura ekavacana hotA hai / jaise-mayA gatam / tena gatam / (saMdhivicAra) niyama 43 (udaH sthAstambhoH saH 1 / 3 / 64) ud upasarga se pare sthA aura stambha dhAtu ke s kA lopa ho jAtA hai| utthAnam, uttambhanam niyama 44 (khase capA jhathAnAm 1 / 3 / 40) khasa pare hone para jhatha pratyAhAra ke sthAna para capa ho jAtA hai| jaise-tat+-zAntiH=tac zAntiH / niyama 55 (capAcchazcho'me vA 113 // 3) pada ke aMta meM capa ho aura sAmane zakAra ho tathA usase Age ama pratyAhAra ho to zakAra ko chakAra vikalpa se hotA hai| jaise tat-- zAntiH tacchAntiH, taczAntiH / vAk+ zUraH--vAkzUraH, vAkchUraH / / niyama 46 (jhno hrasvAd dviH svare 113 / 22) hrasva svara se pare padaH ke aMta me Ga, Na, na ho aura sAmane svara ho to Ga, Na, na, dvitva ho jAte haiN| jaise, pratyaG-- idaM-pratyaGGidam / sugaN / iha =sugaNNiha / kurvan+Aste kurvnnaaste| niyama 47 (svarAt 113 / 25) svara se pare chakAra dvitva ho jAtA hai / tavacchatram, vRkSacchAyA, AcchAdayati, mAcchidat, hrIcchati, gacchati, mlecchati / nipama 48 (anAGmAGo dIrghAd vA cha: 1 / 3 / 23) AG, mAG ko
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha chor3akara dIrgha svara padAnta meM ho to chakAra vikalpa se dvitva ho jAtA hai / lakSmIcchAyA, lakSmIchAyA / vadhUcchatrama, vadhUchatram / naucchAyA, nauchAyA; kuTIcchAyA, kuTI chaayaa| prayogavAkya bAlakaH nilayanakrIDAM karoti / yoginaH savitAraM pazyanti / ziSyo guruM praNamataH / vinItaH pUrvajAna anuharati / yuvAM pAThaM paThatha / guruNA tvaM kathyate / bAlakena nilayanakrIDA kriyate / ziSyAbhyAM guruH praNamyate / yoginaH savitA dRzyate / guruNA vineyo upadizyete / vinItena pUrvajAH anuhriyante / mAtulena bhAgineyaH apaatthi| prapoThyA bhaginI bhIyate / pitAmahena putrI smaryate / mAtadhvasapatyA svazvasurAya pustakaM dIyate / bhAgineyena pautraH jAgaryate / chAtrAbhyAM paThyate / chAtra : paThyate / tvayA paThyate / AvAbhyAM paThyate / asmAbhiH paThyate / -zuklapakSe candramasA vaya'te / saMskRta meM anuvAda karo bahina nadI tairatI hai / sItA rAma kI patnI thii| pRthvI para kauna baiThA hai| sItA janA kI putrI thii| merI dAdI pratipala prabhu kA ciMtana karatI hai| karmavAcya meM parivartana karo paradAdI kyoM dukhI hai / bhatIjI kyA gAtI hai / mAmI jainAgamoM kA abhyAsa karatI hai / pautrI pATha paDhatI hai / jeThAnI kI bahana ghara jAtI hai / devarAnI devara se pUchatI hai / dAdI patra likhatI hai / bhAbhI bAra-bAra phUla sUMghatI hai / suhAgina striyAM pAnI pItI haiM / vaidya roga kI cikitsA karatA hai / abhyAsa 1. kartRvAcya kise kahate haiM ? kartA meM kauna sI vibhakti hotI hai| 2. kartA meM prathamA aura tRtIyA vibhakti kisa vAcya meM hotI hai| 3. karma meM dvitIyA aura prathamA vibhakti kahAM-kahAM hotI hai| 4. kartA aura karma ko gauNa karane vAlA kauna sA vAcya hai| usameM kyA kiyA jAtA hai| 5. saMdhikaro sUrya+chAyA / tena+channam / yAvat+zakyaH / kAcit+zikSA / asmin+asti| . bhavAn + ayam / bhvn+essaa| iyat+zItalam / etasmin+ akssvaatte| 6. saMdhi viccheda karo utyAnam, kiyacchItalam / kasyaciccheSThinaH / gRhametacchobhate, etacchaktiH / tacchaktiH /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAcya 35 7. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa likhokAkI, mAmI, pautI, zAlI, bhAbhI, jeThAnI, putravadhU AkhamicaunI, sar3aka / 8 / bhavat, mahat aura paThat zabda ke paMcamI aura saptamI ke rUpa likho| 6. dheTa aura dhye dhAtu ke yAdAdi aura tubAdi ke rUpa likho| 10. go, daNDin aura pathin zabdoM ke rUpa likho|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 12 : liMgabodha (1) zabdasaMgraha gauH (gAya) / gloH (candramA) / kaTa: (cttaaii)| sUdaH (rasoiyA) / koSaH (khajAnA) / tantuvAyaH (julAhA) / ApaNikaH (dukAnadAra) / hastipakaH (mhaavt)| bhArakaH (kulI) / AkheTakaH (shikaarii| prastaraH (ptthr)| mazakaH (macchara) / kArSApaNaH (paisA) / kuDmalaH (kalI) / buddhiH (buddhi) / matiH (buddhi)| bhUmiH (bhuumi)| paGktiH (paMkti) / auSadhiH (davA) / zreNiH (kakSA) / prItiH (prema) / anuraktiH (anuraag)| ny-10-04u.i* Aun16 -- on(takati) haMsanA / NaTa-nRtI (naTati) nAcanA / zaTha-kaitave (zaThati) kapaTa krnaa| gada-vyaktAyAM vAci (gadati) bolanA / Nada-avyakte zabde (nadati) avyakta zabda karanA / rada-vilekhane (radati) khodanA, ukhADanA / cala-kampane (calati) kampita honA / jvala-dIptI (jvalati) jlnaa| avyaya-alaM (vasa) / kiM (kyA) / na (nahIM) / ca (aura) / punaH (phira) / ekadA (eka din)| sItA aura nadI zabdoM ke rUpa yAda kro| (dekheM pariziSTa 1 saMkhyA 17, 19) strIliMga meM Apa antavAle zabda sItA kI taraha aura IkArAnta zabda nadI kI taraha calate haiN| paTha dhAtu ke rUpa yAda kro| dekheM (pariziSTa 2 saMkhyA 15) taka se lekara jvala taka ke rUpa paTha dhAtu kI taraha calate haiN| liMgabodha ___ saMskRta meM tIna liMga hote haiM-puruSaliMga, strIliMga aura napuMsaka liMga / jisa prakAra vibhakti aura vacana ke binA nAma kA prayoga nahIM hotA usI prakAra liMga ke binA bhI usakA prayoga nahIM hotaa| isalie liMga kA jJAna bhI Avazyaka hai / hindI meM puruSavAcI zabda pulliga aura strIvAcI rA.5 Intein 9 9 // 111 9 19 tatta na etA sarala niyama nahA hai| kaI zabda kevala pulliga hote haiM, kaI zabda kevala strIliMga aura kaI zabda kevala napuMsakaliMga hote haiN| kaI zabda triliMgI bhI hote haiM / prastuta pATha meM pulliga aura strIliMga zabdoM ke pahacAna ke niyama batAe jaaeNgeN| isase agale pATha meM napuMsaka aura triliMgI zabdo ke pahacAna ke niyama batAe jaaeNge|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ liMgabodha (1) 37 niyama 46-jina zabdoM ke upadhA meM ka, Ta, Na, tha, pa, bha; ma, ya, ra; Sa, sa ho ve pulliga hote haiN| ka-Anaka:-duMdubhiH / Ta-naTa:-naTa / Na-guNa:-guNa / tha-nizIthaH--AdhIrAta / pa-kSapa:--latAoM kA samUha / bha-darbhaH-dUba / ma-saMgrAma:-yuddha / y-bhaagdheyH-hissedaar| ra-nirdara:-guphA / Sa - gavAkSaH-jharokhA / s-krpaas:-colaa| niyama 50-jina zabdoM ke anta meM s, na, u aura anta zabda hoM ve zabda pulliga hote haiN| s-cNdrms-(cNdrmaa)| n--grAvan == (ptthr)| u-mantuH(aparAdhe) / anta ---paryanta - (avasAna) / . strIliMga niyama 51-mAtRvAcI nAma strIliMga hote haiM / jaise-hastinI= hthinii| azvA = ghoddii| matsI macchalI / niyama 52-tithivAcI, nadIvAcI, buddhivAcI, pRthvIvAcI, lakSmIvAcI nAma strIliMgI hote haiN| jaise-- tithivAcI-pratipadA (ekama), pUrNimA (pUnama), amAvasyA (amaavs)| nadIvAcI-nimnagA, sarit, taTinI, kuulNkssaa| buddhivAcI-manISA, buddhiH, matiH, dhiSaNA / pRthvIvAcI-vasudhA, urvI, vasuMdharA, ratnagarbhA / lakSmIvAcI-ramA, kamalA, indirA / niyama 53-prANiyoM ke apane aMgavAcI ikArAnta zabda strIliMga hote haiN| jaise-godhiH (lalATa), kaTiH (kamara), pAliH (kAna kI paal)| niyama 54-tala pratyAyAnta zabda strIliMga hote haiM, tala meM la it jAtA hai| strIliMga hone ke kAraNa Ap pratyaya AtA hai jisameM 'A' zeSa rahatA hai / ta aura A milakara tA bana jAtA hai| jaise-janatA, suMdaratA, madhuratA; sAdhutA ityaadi| kucha strIvAcI zabda pulliMga bhI hote haiM / jaise-daaraa| saMdhivicAra niyama 55- (monusvArayamau hase savarNI 123 // 18) pada ke anta meM makAra ho usase pare hasa ho to makAra ko anusvAra aura yama donoM ho jAte
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 vAkyaracanA bodha haiM / Age jo hasa ho usakA savarNa yama hotA hai / tvaM karoSi, tvaGkaroSi / tvaM carasi, tvaJcarasi / tvaM TIkase, tvaNTIkase / tvaM tarasi, tvantarasi / tvaM pacasi, tvampacasi / ahaMyuH ahayyu:, tvaM lokaH tvallokaH / saMvatsaraH sNvtsrH| niyama 56-(mnAM jhape namaH savarNo'padAnte 113 / 34) apadAnta meM makAra aura nakAra ho, Age jhapa ho to unako (ma, na ko) jhapa kA savaNika bama ho jAtA hai, saba kArya karane ke bAda / gantA, zaGkitA, aJcitA, kuNThitA, nanditA, kmpitaa| __niyama 57- (hazase'nusvAraH 113 / 35) apadAnta meM makAra aura nakAra ho, sAmane hakAra aura zasa ho to makAra, nakAra ko saba kArya karane ke bAda anusvAra ho jAtA hai| svanaDvAMhi, daMzaH, yazAMsi, puMsi, pyaaNsi| niyama 58-(no'prazAna: sak chate'mapare'nunAsikazca vA 1 / 3 / 13) prazAn zabda ko chor3akara n antavAle zabdoM ko sak kA Agama ho jAtA hai chata pare ho aura usase Age ama pratyAhAra ho to| n kA anunAsika aura sAnunAsika ho jAtA hai| jaise-bhavAn+tanoti =bhavA~stanoti, bhavAMstanoti / bhavA~schAdayati, bhavAMschAdayati / bhavA~STIkate, bhavAMSTIkate / prayogavAkya tasya gahe gaurasti / glauH svaccho'sti / kaTaM ka: karoti ? sUda: samaye bhojanaM pAcayati / bhUpasya koSe pracuraM dhanaM asti / tantuvAyaH kutra asti ? ahaM saMskRtaM paThAmi / bAlikA takati / nAryaH naTanti / zizuH bahirgantuM haThati / vayaM na zaThAmaH / zIlA tvAM ki agadat ? zabdAH nadanti / himAdriH vAyunA na calati / agniH jvalati / saMskRta meM anuvAda karo isa gAya kA mAlika kauna hai ? candramA AkAza meM hai ? isa caTAI kA kartA rameza hai| rasoiyA kyA karatA hai ? rAjA kA khajAnA samRddha hai| julAhe ne yaha kyA kiyA ? dukAnadAra ko namra honA cAhie / kulI usakA bhAra le jAtA hai| zikArI abhI taka kyoM nahIM AyA ? patthara meM bhagavAn nahIM hai| usakA paisA kauna le gayA ? maccharoM kA yahAM kyA kAma hai ? tuma kyA par3hate ho ? zIlA kyoM nAcatI thI? draupadI kyoM haMsI ? rameza kyoM haTha karatA hai ? jo sarala hotA hai vaha mAyA nahIM karatA / bahina ne kyA kahA ? dAdI kyoM kAMpI ? kaikayI ko maMtharA ne kyA kahA? abhyAsa 1. strIliMga zabdoM kI kyA pahacAna hai ? niyama 51, 52 ko spaSTa kro|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ liMgabodha (1) 39 2. tala pratyaya ke tIna rUpa likheN| 3. nIce likheM zabdoM ke liMga batAo aura sAtha meM niyama bhii| Anaka, kamalA, garbha, saMgrAma, gavAkSa, caMdramas, azvA, dRSTAnta, nimnagA; mati, godhi, urvI / 4. saMdhi karo niyamAn +ca / viziSTAn+ca / zAstrAdIn+ca / kAn+ca / 5. nimmalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa likho caTAI, rasoiyA, dUkAnadAra, kulI, zikArI, patthara, macchara, klii| 6. marut, Atman, rAjan aura yuvan zabdoM ke rUpa likho|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 13 : liMgabodha (2) zabdasaMgraha skandhAvAra: ( chAvanI ) / rAjapuruSaH (pulisa) / kAsAra : ( tAlAba ) / kardamaH (kIcar3a ) / kApaTikaH ( beImAna ) / anilaH (havA) / caTaka: (cir3iyA) / ghuraH ( gADI kA dhurA, juvA ) / bhastra: (dhamanI) / kRSNapakSaH (kRSNapakSa ) / kAlAyasaM ( lohA) / ratnaM ( ratna) / gulmaM ( pulisacaukI) / odanaM ( cAvala ) / puSpaM (phUla) / salilaM (jala) / padmaM ( kamala) / dhAtu -- lapa, jalpa - vyaktAyAM vAci (lapati, jalpati ) bolanA / japa - mAnase ca ( japati) jApa karanA / cara - bhakSaNe ca cAdgatI ( carati ) khAnA aura jAnA / dala - vizaraNe ( dalati) naSTa karanA / phala -- niSpattI ( ( phalati ) utpanna honA / rakSa - pAlane ( rakSati ) rakSA karanA / maha -- pUjAyAM ( mahati ) pUjA karanA / vaja, vraja-gato ( vajati, vrajati) jAnA / aja---- kSepaNe ca, cAd gato (ajati) pheMkanA aura jAnA / avyaya - sarvadA (hamezA) / yadA ( jaba ) / tadA ( taba ) / ita: ( yahAM se) / ata : ( isalie ) / ratna zabda ke rUpa yAda karo / ( dekheM pariziSTa 1 saMkhyA 25 ) akArAnta napuMsaka liMga ke zabda ratna kI taraha calate haiM / bhavat, mahat aura hasat zabdoM ko yAda karo / ( dekhe pariziSTa 1 saMkhyA 13, 54, 55 ) aja dhAtu ke rUpa yAda karo / ( dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 51 ) lapa se lekara vraja taka ke rUpa paTha dhAtu kI taraha calate haiM / vaja- vraja ke rUpa NabAdi pratyayoM meM paTha se bhinna calate haiM / (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 52, 53 ) niyama niyama 5 na ta, la, ye jinakI upadhA meM hote haiM ve zabda napuMsaka - liMgI hote haiM / jaise--ajina (ajinam ) mRga kI camar3I / cakravAla cakra'vAm) samUha | adbhuta ( adbhutam ) Azcarya / niyama 60 - stu, saMyukta ta aura ra jinake anta meM hote haiM ve zabda napuMsakaliMgI hote haiM / jaise - vastu ( vastu) padArthaM / agra ( agram ) Age / gotra ( gotram ) nAma / zukra (zukram) vIryaM / zmazru ( zmazru) dAr3hI / lakSya (lakSyam) lakSya / nimaya 61 - dvisvara vAle sakArAnta aura man pratyaya jinake anta meM
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41 liMgabodha ( 2 ) hoM ve zabda napuMsaka hote haiM jaise -- rocis (rociH ) kiraNa | yazas ( yaza:) yaza / zarman ( zarma ) sukha / varman (varma) kavaca | heman (hema) svarNa / dAman (dAma) mAlA / pAman ( pAma ) khujalI | vartman ( vartma) mArga / dhAman ( dhAma teja / varSman ( varSma) zarIra / niyama 62 tva aura TyaN pratyayAnta zabda bhI napuMsakaliMgI hote haiM / TyaN pratyaya meM Adi svara kI vRddhi aura zabda ke anta meM akAra yA ikAra kA lopa hokara 'ya' mila jAtA hai / jaise-- madhuratva ( madhuratvam ), gaMbhIratva ( gaMbhIratvam ), mAdhurya (mAdhuryam ) gAmbhIrya ( gAmbhIryam ) / kucha strIvAcI zabda napuMsakaliMgI bhI hote haiM / jaise-- kalatra ( kalatram) / - triliGgI niyama 63 - guNavAcI zabda - kAlA, - pIlA, nIlA, sapheda, acchA burA, sundara, madhura Adi guNavAcI zabda triliMgI hote haiM / jaise - kRSNaH pakSaH / kRSNA gau: / kRSNaM zarIram niyama 64 - saMkhyAvAcIzabda -eka, do, tIna, cAra- ye triliMgI hote haiM / eko muniH / ekA sAdhvI / ekam ratnam / niyama 65 - parimANavAcIzabda - thor3A, adhika, lambA, caur3A, choTA, bar3A Adi parimANavAcI zabda triliMgI hote haiM / alpa: AhAraH / alpA bhaktiH / alpaM sAmarthyam / niyama 66 - sarva, vizva, ubha, ubhaya, tyad, tad, yad, adas, idam, Adi sarvAdigaNa ke saba zabda triliMgI hote haiM / sarve lokAH / sarvA zaktiH / sarvaM jagat) saMdhivicAra niyama 67--- -- ( atotyu: 1 (3(46) (habe 113150 ) - akAra se pare visarga ko ukAra ho jAtA hai yadi akAra yA haba pratyAhAra pare ho to / jaise--kaH+ atra - ko'tra / jinaH + arcya : jino'carya: / jina: + vandyaH = jinovandyaH / dharmaH + jayati dharmojayati / niyama 68- - (visargasya sarachate 1 / 3 / 44 ) ( vAzase 1 | 3 | 45 ) visarga ko sakAra Adeza ho jAtA hai chata pratyAhAra pare ho to / zama pratyAhAra pare hone para visarga ko 'sa' vikalpa se hotA hai / jaise - kaH + tarati = kastarati / kaH + carati kazcarati 1 kaH + TIkate = kaSTIkate / zuddhaH + sAdhuH - zuddhassAdhuH, zuddhaH sAdhuH / = niyama 69 - ( avarNabhobhagoaghobhyo lopaH 1 / 3 / 51 ) avarNa, bhos, bhagos aura aghos se pare visarga kA lopa ho jAtA hai haba pratyAhAra pare hone para / jaise-- zramaNAH + gacchantiH zramaNA gacchanti / bhoH + gacchasi bho
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 gacchasi / bhagoH + hasasi - bhago hasasi / agho: - yAsi = aghoyAsi / prayogavAkya vAkyaracanA bodha skandhAvAraH itaH kiyat dUramasti / rAjapuruSAH nagare kiM kurvanti ? asmAkaM grAme ekospi kAsAraH nAsti / kardame gajo'sti / kApaTikAnAM vizvAsaM mA kuru / prAtaH zItaH anilaH calati / yudhiSTharaH arjunaM jagAda / sarvadA jinaM japa | gau: vane carati / pApAni dala / kSetre ki phalati / mAM rakSa / jinaM maha tvaM vaja / sa vrajati / saMskRta meM anuvAda karo chAvanI meM kona hai ? pulisa kyA karatI hai ? tAlAba meM pAnI nahIM hai / kIcar3a meM paira mata rakho | vaha beImAna hai / abhI pUrva meM havA calatI hai / cir3iyA vRkSa para baiThI hai / gADI kI dhurA kahAM hai ? lohAra dhamanI se lohA dhamatA hai / kRSNapakSa meM candramA nahIM bar3hatA hai| pulisa caukI kahAM hai ? ye ratna kinake haiM ? mujhe cAvala acche nahIM lagate / phUla meM sugaMdha nahIM hai / AcAryazrI ne tumheM kyA kahA ? muni jApa karatA hai / gAya kyA khAtI hai ? jo pApoM ko naSTa karatA hai, vaha mahAn hai / vRkSa para phala phUlate haiM / mAtA putra kI rakSA karatI hai / mohana gAMva jaaegaa| maiM sadA jinezvara deva kI bhAva pUjA karatA hUM / abhyAsa 1. kisa upadhAvAle zabda napuMsakaliMga meM hote haiM ? 2. dvisvara vAle aura man pratyaya aMta vAle kauna se zabda haiM ? 3. triliMga zabdoM ke kyA niyama haiM ? 4. kaunasA zabda strIvAcI hone para bhI napuMsakaliMga meM prayukta hotA hai| 5. nimnalikhita zabdoM meM kauna se zabda kisa liMga ke haiM ? ajina, vastu, tri, zmazru, dAman mAdhurya, zveta, vistRta / 6. sandhi karo - lagnAH+tam / kRpANapANi: + tanoti / kaH + ayaM / yataH + acintitaH nirNItAH + te / kaH + sAdhakaH / jina: + tarati / gAvaH + caranti / jinA: + gacchanti / 7. saMdhi viccheda karo / sarvajJayaM zuddhasamyaktva, rAmastarItuM, bhagovrajasi, adhoyAsi / 8. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa likho pulisa, kIcar3a, cir3iyA, dhamanI, beImAna, lohA, pulisa, caukI, cAvala | 6. sItA aura nadI zabdoM ke rUpa likho / . 10. paTha dhAtu ke sAre rUpa likho /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 14 : vizeSaNa aura vizeSya zabdasaMgraha unmAdaH (paaglpn)| pratizyAyaH (jukaam)| cikitsakaH (vaidya) / anAcAraH (akrnniiy)| paryaMkaH (palyaMka) / prajA (praannii)| pathyaM (hitakArI) zarkarodakaM / zarbata) ) upavanaM (bagIcA) / kRzaH (durbala) / tIkSNaH (teja) / mandaH (manda) / haritaH (harA) / kRSNaH (kAlA) / zvetaH (sphed)| nIlaH (nIla) / raktaH (laal)| pItaH (pIlA) / sajjanaH (sajjana) / durjanaH (duSTa) / dakSaH (catura) / suMdaraH (suNdr)| parimANa vAcaka zabda - gujA (rattI) / kaNamA (chaTAMka) dvikaName (adhpaav)| mASaka: (maashaa)| tolakaH (tolaa)| kaNamAcatuSTayaM (pAva bhara) / ardhaserakaM (AdhA sera) / serakaM (serabhara) / dhaTikA (dhar3I, pNserii)| dhArA (daza sera) / ardhamaNaH (20 sera) / maNaH (mnn)| dhAtu-vAchi -- icchAyAm (vAJchati) icchA karanA / taki-kRcchajIvane (taGkati) kaSTa sAdhya jIvana jInA / khaji --guti vaikalye (khajati) laMgaDAnA / guji- avyakte zabde (guJjati) guuNjnaa| luTi---steye (luNTati) lUTanA / Nidi--kutsAyAM (nindati) niMdA krnaa| cadi-dIptyAhlAdanayoH (candati) dIpti aura AnaMda honA / Tunadi - samRddhI (nandati) samRddha honA / Rdi, kladi-rodanAhvAnayoH (krandati, klandati) ronA aura bulAnA / cubivaktrasaMyoge (cumbati) cumbana karanA / kAkSi ---kAMkSAyAM (kAGkSati) icchA karanA / dadhi, vAri zabda yAda kro| akSi, asthi ke rUpa dadhi kI taraha calate haiN| (dekheM pariziSTa 1 saMkhyA 26,27) / ____ vAchi dhAtu ke rUpa yAda kro| taki se lekara kAkSi taka vAchi kI taraha rUpa caleMge / (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 16) / vizeSya, vizeSaNa jo zabda arthavAn ho use nAma kahate haiN| jaise-mahAvIraH, bAlakaH, gauH, vRkSaH, grAmaH, pustakam / jisa nAma ke pIche vizeSaNa jur3a jAtA hai taba vaha nAma vizeSya bana jAtA hai| vizeSaNa dvArA jisakI vizeSatA jAnI jAtI hai use vizeSya kahate haiN| jaise-duSTo manuSyaH-isameM manuSya vizeSya hai aura duSTa vizeSaNa /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha nAma aura kriyA kI avasthA meM bheda dikhalAne vAle zabdoM ko vizeSaNa kahate haiN| vizeSaNa ke do bheda haiM-nAmavizeSaNa aura kriyaavishessnn|| jisa zabda se nAma kI koI vizeSatA jAnI jAtI hai use nAmavizeSaNa kahate haiM / jaise-duSTo manuSyaH duSTatAM na jahAti / isa vAkya meM duSTa.zabda manuSya kA vizeSaNa hai| yaha usa manuSya kI vizeSatA yAni eka avasthA batalAtA hai-vaha manuSya duSTa hai| saba manuSyoM jaisA nahIM hai, isakA bodha karAtA hai| nAmavizeSaNa ke mukhyatayA cAra bheda haiM-sArvanAmika, guNavAcaka, saMkhyAvAcaka aura parimANavAcaka / (1) sArvanAmika vizeSaNa-saMjJA ke sthAna para jina zabdoM kA prayoga hotA hai unheM sarvanAma kahate haiN| saMskRta meM sarvanAma zabda nimna hai- tad, etad, idam, yuSmad, asmad ityAdi / jahAM sarvanAma vizeSaNa hotA hai use sArvanAmika vizeSaNa kahate haiM / jaise-ahaM rAmaH / (2) guNavAcaka vizeSaNa-jahAM guNavAcaka zabda vizeSaNa banate hoM use guNavAcaka vizeSaNa kahate haiN| jaise-navInaM pustakam / vistRtaM sthAnam / catuSkoNaH parvataH / durbalaM zarIram / sajjanaH puruSaH / (3) saMkhyAvAcaka vizeSaNa-jahAM saMkhyAvAcaka zabda vizeSaNa banatA ho use saMkhyAvAcaka vizeSaNa kahate haiM / jaise- dvAdazaH AgamaH / (4) parimANavAcaka vizeSaNa-jahAM parimANavAcaka zabda vizeSaNa banatA ho use parimANavAcaka vizeSaNa kahate haiM / jaise--alpaM dugdham / / kriyAvizeSaNa-jisa zabda se kriyA kI vizeSatA jAnI jAtI hai use kriyAvizeSaNa kahate haiN| jaise-mandaM gacchati-isa vAkya meM 'manda' zabda calane kI vizeSatA batalAyA hai arthAt hameM isa bAta kA bodha karAtA hai ki calane kI avasthA kaisI hai| kriyAvizeSaNa meM dvitIyA vibhakti, napuMsakaliMga aura ekavacana hotA hai / jaise-- uccajalpati / mRdu pacati / krUraM pazyati / saMdhivicAra niyama 70- (so'hna : 2 / 1 / 105) pada ke aMta meM ahan zabda ke aMta ko sakAra Adeza ho jAtA hai| niyama 71 - (srovisargaH 2 / 11103) pada ke aMta meM sakAra aura repha ko visarga Adeza ho jAtA hai| aho rAjate, aho rUpam / niyama 72-(ro'rasyAdi bhe 2 / 1 / 106) padAnta meM ahana zabda ho to usake aMta ko rakAra Adeza ho jAtA hai, Age rakAra aura syAdipratyayoM meM bha Adi pratyayoM ko chor3akara / niyama 73-(ra: 1 / 3 / 56) rakAra kA visarga banA ho vaha vApasa rakAra ho jAtA hai yadi aba pare ho to / aharahaH, ahargaNaH, aharbhavaH, prAtaratra,
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSaNa aura vizeSya antargataH / niyama 74 - (nAmino roDabe 1 / 3 / 55 ) nAmi (avarNa ko chor3a ) svaroM se pare visarga ko rakAra ho jAtA hai aba pratyAhAra pare ho to / muniH + atra = - mutiratra / sAdhuH + AyAti sAghurAyAti / buddhiriyam / sAghurayaM / === == niyama 75- (rorilopo dIrghazcAdiduta: 1 / 3 / 36 ) rakAra se Age kAra ho to pUrva rakAra kA lopa ho jAtA hai aura usase pUrva svara a, i, u ho to unheM dIrgha ho jAtA hai / nir + rakta = nIraktaM / dur + ramaNIyaMdUramaNIyaM / punar + ramate punAramate / prAtar + rauti = prAtArIti / prayogavAkya 45 == tasya unmAdaM pazya / pratizyAye zItalaM peyaM na peyaM / kuzalacikitsakAnAM nidAnaM mahattvapUrNaM vidyate / kRSNA dhenuH madhuraM dugdhaM dadAti / idaM vastraM zvetaM kathaM jAtam ? kRzo bAlaH buddhimAnasti pAThazAlAyAM / vRkSe'smin kiyanti patrANi haritAni saMti ? tvaM maMdaM vada / anAcAraH anAcaraNIyo'sti / ahorUpaM aho dhvaniH kasyAH kathAyAH sAro'sti ? devendra: pustakaM vAJchati / dasyavaH janAn AtaGkanti / bAlaH khaJjati / guroH zabdAH adyApi guJjanti / coraH dhanikAn luNThati / guruM mA nindyAH / bhUpa: naMdati / zizuH krandati klandati vA / jananI putraM cumbati / vayaM pustakaM kAMkSAmaH / abhyAsa 1. vizeSaNa aura vizeSya kise kahate haiM ? 2. vizeSaNa ke bheda aura prabheda kitane haiM ? 3. kriyAvizeSaNa se Apa kyA samajhate haiM ? saMskRta meM anuvAda karo yaha kuzala cikitsaka hai / yaha palyaMka kAlA hai / zarbata mIThA hai / sadA hitakArI bhojana karo / mohana kA bagIcA suMdara hai / jaina muni sapheda vastra dhAraNa karate haiM / nIlo gAya ko dekho| mujhe lAla raMga do / sajjana puruSa kI saMgati karo / duSTa vyakti se dUra raho / mAmI kahAM girI ? yadi tuma jhuka jAte to tumhArA kArya ho jAtA / kAlI gAya kheta meM cara rahI hai| usane madhura peya pIyA thA / pratidina pAva bhara dUdha pInA cAhie / mohana ko daza sera cAvala do| mujhe eka tolA ghI do / yaha eka chaTAMka dUdha hai / tuma AdhA mana pAnI se nahAte ho| tuma vahAM se pAMca ghar3I pAnI le Ao / maNa bhara dUdha kahAM se AegA ? maheMdra dhIre-dhIre bole / mohana kyA cAhatA hai ? guphA meM zabda gUMjate hai / bAlikA kyoM laMgaDAtI hai ? pathika ko kisane lUMTA ? kisI kI niMdA mata karo / rAjA samRddha hai / tuma kyoM rote the mAM ne putra kA cumbana kaba liyA /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 4. niyama pUrvaka saMdhi viccheda karo - aharbhuGkte, aharadhItaM ahardadAti, sAdhurAtmavAn, matireSA, paTUrAjA; * uccaroti, punArakSaNIyaM prAtArAjyaM prAtargataH, zAntireva sAdhanairitare, zAMterupAyAH, viratidvitIyam / 5. saMdhi karo - bahiH + iti, uccaiH + uccaiH sarvaiH + api antar + rASTrIyaH / 6. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa likho pAgalapana, jukAma, zarbata, palyaMka, pIlA, bagIcA, adhapAva, mAzA, chaTAMka, AdhA sera, maNa | - vAkyaracanA bodha 7. ratna, mahat, bhavat aura hasat zabdoM ke rUpa likho / 8. aja, vaja, vraja dhAtu ke rUpa likho /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 15 : saMkhyAvAcI zabda saMkhyAvAcI zabda eka se lekara dasa taka svataMtra calate haiN| usake Age gyAraha se ninnAnaveM taka yaugika zabda haiN| do saMkhyAoM ke yoga se saMkhyAvAcI zabda kA bodha hotA hai| (ka) eka zabda akArAnta hai, dvi aura tri zabda ikArAnta haiN| catur zabda rakArAnta aura SaS zabda SakArAnta hai / paMca, sapta, aSTa, dasa zabda nakArAnta hai / dasa se lekara aThAraha taka ke zabdoM ke anta meM dazan hone se dasa kI taraha rUpa calate haiN| ekonaviMzati se lekara navaviMzati taka ke zabda viMzati kI taraha calate haiN| tIsa se lekara unasaTha taka ke zabda triMzat kI taraha calate haiN| ekonaSaSTi se lekara navanavati (66) taka ke zabda hrasva ikArAnta haiN| (kha) tIna se lekara aThAraha taka kI saMkhyA bahuvacana meM calatI hai / ekonaviMzati se lekara navaviMzati taka ke sAre zabda eka vacanAnta strIliMga haiM / jahAM ina saMkhyAoM meM kaI vargoM kA nirUpaNa karate haiM vahAM inameM bahuvacana bhI hotA hai / jaise--dharmazAstrasya viMzatayaH pustakAni saMti (dharmazAstra kI vIsoM pustake haiN| eka se lekara cAra taka ke zabda tInoM liMgoM meM vyavahRta hote haiM / pAMca se aThAraha taka kI saMkhyA ke zabda tInoM liMgoM meM eka samAna calate haiN| viMzati, saptati, azIti, navati zabda tathA ye jinake anta meM hoM unake rUpa buddhi kI taraha calate haiM / triMzat, catvAriMzat, paJcAzat ye zabda tathA ye jinake anta meM hoM unake rUpa strIliMga meM sarit kI taraha calate haiN| SaSTi kA rUpa strIliMga meM buddhi kI taraha calatA hai| (ga) zataM, sahasra, ayutaM, niyutaM, prayutaM Adi zabda nitya ekavacanAnta napuMsakaliMga zabda hai / inake rUpa napuMsaka ke ratna kI taraha calate haiN| (gha) sau se Upara kI saMkhyA ke lie bIca meM adhika zabda jor3A jAtA hai / jaise-ekAdhikaM zatam / dvayadhikaM zatam / vyadhikaM zatam / (Ga) do sau kI saMhA aura tIna sau kI saMkhyA ko do prakAra se kaha sakate haiN| jaise-dvizatI, zatadvayam / trizatI, zatatrayam / cAra sau se lekara nau sau taka-catuHzatI, paJcazatI, SaTzatI, saptazatI, aSTazatI; nvshtii| (ca) karor3a (koTi), daza koTayaH, arbudaM (araba), khavaM (kharaba), nIlaM (nIla), padma (padma), zaMkhaM (zaMkha), mahAzaMkha (mahAzaMkha), saMkhyeyaM (saMkhyeya), asaMkhyeyaM (asaMkhyeya), anantaM (annt)|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 vAkyaracanA bodha 1. eka 2.dvi an sinx 4. catvAraH 5. paJca 6. SaT 7. sapta 8. aSTa 6. nava 10. daza 11. ekAdaza 12. dvAdaza 13. trayodaza . 14. caturdaza 15. paJcadaza 16. SoDaza 17. saptadaza 18. aSTAdaza 16. ekonaviMzati 20. viMzatiH 21. ekaviMzatiH 22. dvAviMzatiH 23. trayoviMzati 24. caturviMzatiH 25. paJcaviMzatiH 26. SaDviMzatiH 27. saptaviMzatiH 28. aSTAviMzatiH 26. ekonaviMzatiH 30. triMzat 31. ekatriMzat 32. dvAtriMzat 33. trayastriMzat 34. catustrizat saMkhyAvAcI zabdaH 35. paJcatriMzat 36. SaTtriMzat 37. saptatriMzat 38. aSTAtriMzat 39. navatriMzat ekonacatvAriMzat, 40. catvAriMzat 41. ekacatvAriMzat 42. dvicatvAriMzat, dvAcatvAriMzat 43. trayazcatvAriMzat 44. catuzcatvAriMzat 45. paMcacatvAriMzat 46. SaTcatvAriMzat 47. saptacatvAriMzat 48. aSTacatvAriMzat, aSTAcatvAriMzat 46. navacatvAriMzat, ekonapaJcAzat 50. paJcAzat 51. ekapaJcAzat 52. dvipaMcAzat, dvApaJcAzat 53. tripaJcAzat, trayaHpaJcAzat 54. catuHpaJcAzat 55. paJcapaJcAzat 56. SaTpaJcAzat 57. saptapaJcAzat 58. aSTapaJcAzat, aSTApaJcAzat 56. navapaJcAzat, ekonaSaSTiH 60. SaSTiH 61. ekaSaSTiH . 62. dviSaSTiH, dvASaSTiH 63. triSaSTiH, trayaHSaSTiH 64. catuHSaSTiH 65. paJcaSaSTiH 66. SaTSaSTiH 67. saptaSaSTiH 68. aSTaSaSTiH aSTASaSTiH
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyAvAcI zabda 66. navaSaSTiH ekonasaptatiH 85. paJcAzItiH 70. saptatiH 86. SaDazItiH 71. ekasaptatiH 87. saptAzItiH 72. dvisaptatiH, dvAsaptatiH 88. aSTAzIti: 73. trisaptatiH, trayaHsaptatiH 86 navAzItiH, ekonanavatiH 74. catuHsaptatiH 60. navatiH 75. paJcasaptatiH 61. ekanavatiH 76. SaTsaptatiH 62. dvinavatiH, dvAnavatiH 77. saptasaptatiH 63. trinavatiH, trayonavatiH 78. aSTasaptatiH, aSTAsaptatiH 64. caturNavatiH 76. navasaptatiH ekonAzItiH / 65. paJcanavatiH 80. azItiH 16. SaNNavatiH 81. ekAzItiH 67. saptanavatiH 52. dvayazItiH 68. aSTanavatiH, aSTAnavatiH 83. tryazItiH 60. navanavatiH, ekonazatam 84. caturazItiH 100. zatam eka, dvi, tri aura catur zabdoM ke rUpa tInoM liMgoM ke yAda karo (dekheM pariziSTa 1 saMkhyA 36, 40, 66, 70) prayogavAkya mama paMca bhrAtaraH santi / jyeSTabhrAtuH catasraH putryaH santi / mama kaniSThabhrAtuH ekaH putraH tisraH putryazca santi / bhagavataH mahAvIrasya sapta gaNA Asan / AcAryavarA: atra ekAdazavAdanasamaye Agaman / viMzatiH janA etat kArya kuryuH| triMzat gAvaH anena mArgeNa agaman / catvAriMzat chAtrA atra apaThan / asmAkaM vidyAlaye azItiH bAlikAH paThanti / pitAmahaH mahya ekAdhikazataM rupyaM dadau / mohanasya pArve koTi dhanaM asti / asmin deze abjaM puruSA nivasanti / kharva, nIlaM, padma, zaMkhaM ca dhanamapi tRpti na dadAti / saMskRta meM anuvAda karo ___ mohana ke eka lar3akA aura do lar3akI haiN| usake tIna bhAI aura cAra bahineM haiN| adhyApaka ke pAsa pAMca chAtra aura chaha chAtrAeM par3hatI haiN| mere sAta bhuAeM haiM / tumhAre ATha mAmA haiM / mere dAdA ke pAsa nava gAyeM aura dasa ghor3e haiN| bIsa AdamI kheta jAte haiM / tIsa manuSya yahAM kArya karate haiM / cAlIsa striyAM gAnA gAtI haiN| pacAsa chAtrAeM parIkSA meM uttIrNa ho gaI / sATha chAtra parIkSA meM phela ho gaye / sattara mahilAeM yahAM se gaI thI / assI sAdhu yahAM
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha baiThe haiN| nabbe AdamI Aja yahAM Aye the| isa vidyAlaya meM sau bAlaka aura do sau bAlikAyeM par3ha cukI haiN| bhagavAna mahAvIra ke caudaha hajAra sAdhu the| do sau karor3a rUpaye bhI eka varSa meM kharca karanA sarakAra ke lie kaThina nahIM abhyAsa 1. nimnalikhita vAkyoM ko zuddha karotava ekaH bhaginI asti / mama tisraH pitRvyAH santi / catasraH puruSAH kutra gamiSyanti / paMca chAtraH mama pArve apaThan / asmin vRkSe daza vihagaH atiSThan / viMzatiH strI kUpe jagmuH / asmin kArye paMcazatapuruSAH ratAH santi / 2. viMzati se Age kI saMkhyA aura sau se pahale ke lie kauna-kauna se niyama 3. kauna sI saMkhyA ke do-do rUpa banate haiM ? 4. saMkhyAvAcI zabdoM meM kauna se zabda strIliMga hai aura kauna se pulliga aura kauna se triliNgii| 5. nIce likhI saMkhyA ke lie saMskRta meM kyA zabda haiN| teraha, niyAsI, pacANava, pacapana, padma, do sau, tIna sau, paiMtIsa, aThAraha, chava, paiMsaTha; sttaaviis| "6. dadhi aura vAri zabdoM ke rUpa likho| 47. vAchi dhAtu ke rUpa likho|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 16 : strI pratyaya (1) zabdasaMgraha khaTvA (khATa) / ajA (bakarI) / eDakA (bhedd)| azvA (ghoDI) / kokilA (koyl)| caTakA (ciddiyaa)| mUSikA (cuuhiyaa)| bAlA (ldd'kii)| vatsA (bchddii)| suparvA (devtaa)| mahiSI (rAnI, bhaiNs)| mahI (pRthvii)| rajanI (raat)| zunI (kutiyaa)| kaumudI (caaNdnii)| viduSI (vidvAn strii)| prAcI (puurvdishaa)| pratIcI (pazcimadizA) / udIcI (uttaradizA) / kumArI (avivAhita baalikaa)| dhAtu-zuca- zoke (zocati) zoka krnaa| kuca-uccaH zabde (kocati) UMce svara se zabda krnaa| luTa ---viloTane (loTati) loTanA / cupa-maMdagatI (copati) dhIre-dhIre calanA / uSu, pluSu-dAhe (oSati; ploSati) jlnaa| puSa-puSTI (poSati) puSTa krnaa| budha--bodhane (bodhati) jAnanA / luJca-apanayane (luJcati) dUra karanA / bukka-bhaSaNe (bukkati) bhuuknaa| lakSmI, strI aura zrI zabda ke rUpa yAda kro| (dekheM pariziSTa 1 saMkhyA 60,58,59) __ zuca dhAtu ke rUpa yAda kro| (dekheM pariziSTa 2, saMkhyA 17) kuca se puSa dhAtu taka ke rUpa zuca kI taraha calate haiM, uSu ke rUpa kucha bhinna calate haiM (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 54) / bukka ke rUpa luJca kI taraha hI calate haiM / luJca ke rUpa dekheM (pariziSTa 2 saMkhyA 55) / strIpratyaya pulliga zabdoM ko strIliMga meM parivartita karane ke lie jo pratyaya lagAe jAte haiM unheM strIpratyaya kahate haiN| ve cAra haiM-Ap, I, UG aura ti / inameM pichale do pratyaya bahuta hI kama kAma meM Ate haiM / Ap aura Ip pratyaya hI adhika lagate haiN| Apa kA rUpa kahIM para kAp aura DAp ke rUpa meM bhI milatA hai| Apa aura Ip meM p it calA jAtA hai| AppratyayAnta zabda ke rUpa sItA kI taraha aura IpapratyayAnta zabda ke rUpa nadI kI taraha calate haiN| (IpyataH 8 / 4.72) se Ippratyaya pare hone para akArAnta zabda ke 'a' kA lopa ho jAtA hai| niyama 76 ka-(AvataH striyAm 2 / 3 / 1) akArAnta nAma se strIliMga meM Ap pratyaya hotA hai / khaTvA, sarvA, yA, saa|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 vAkyaracanA bodha kha-(ajAdeH 2 / 3 / 2) aja Adi zabdoM se Ap pratyaya hotA hai / ajA, eDakA, azvA, kokilA, caTakA, mUSikA, bAlA, vatsA, maMdA, jyeSThA, kaniSThA, madhyamA, knyaa| ga-(ataidanitkApyayattakSipakAdInAm 2 / 3 / 95) yat, tat, kSipakA Adi zabdoM ko chor3akara akArAnta nAma se ikAra ho jAtA hai, kAp (ka+Ap) pratyaya Age ho to / ka pratyaya aisA ho jisakA a it nahIM gayA ho| kArikA, pAcikA, pAThikA, muNDikA / niyama 77 -(hrasvazcAbhASitapuMskAt 2 / 3 / 104) jo zabda pulliga meM kahe gae hoM unheM bhASitaska kahate haiN| abhASitapuMska zabda se pare Ap ko i aura hrasva vikalpa se hotA hai, anit kAp pare ho to| gaGgikA, gaGgakA, gaGgAkA / paramakhaTvikA, paramakhaTvakA, prmkhttvaakaa| niyama 78- (nRto'svasrAdeH 2 / 3 / 7) nakArAnta aura (svasa, tisR, catasR, nanAnda, duhita, yAta, mAtR ina sAta zabdoM ko chor3akara) RkArAnta zabdoM se Ip pratyaya hotA hai / daNDinI, shunii| kI, hii| niyama 76 ka- (udRdito'dhAtoH 2 / 3 / 8) ukAra aura RkAra it jAne vAlI dhAtuoM ko chor3akara, ukAra aura RkAra it jAne vAle pratyayoM ke zabda yA apratyayoM ke zabda se strIliMga meM Ip pratyaya hotA hai| bhavatI, gomatI, viduSI, pacantI, ptthntii| kha--(mano DAb vA 2 / 3 / 4) man aMta vAle zabdoM se Ap pratyaya hotA hai / siimaa| niyama 80- (ano bahubrIheH 2 / 3 / 5) bahuvrIhi samAsa hone para an aMta vAle zabdoM se DAp pratyaya vikalpa se hotA hai / suparvA / niyama 81- (upadhAlopino vA 2 / 3 / 14) bahuvrIhisamAsa hone para an aMta vAle zabdoM kI upadhA kA lopa hone para Ip pratyaya vikalpa se hotA hai, Ap pratyaya bhI / bahurAjJI / bahurAjA, bahurAjAnau, bahurAjAnaH / bahurAjA; bahurAje, bhuraajaaH| niyama 82- (aJca: 2 / 3 / 6) aJcu uttarapada meM ho to Ip pratyaya hotA hai / prAcI, prtiicii| niyama 83-(mukhyAt SiTTidaNaJnasnoyekaNIkaNkvarapaH 2 / 3 / 20) e anubandha aura T anubandha pratyayAnta zabda tathA aNa, an, nan, snan, eya, eyaNa, eyaJ, ikaNa, IkaNa, kvarap-ina pratyAyanta zabdoM se Ip pratyaya hotA hai / SAka-varAkI, bhikSAkI / caraTa- kurucarI, mdrcrii| aN-tapo'syA astIti tApasI / aJ--vidasya apatyaM strI baidI / naJ-straiNI / snnypauNsnii| eynn-vainteyii| eyny-shaileyii| iknn-akssikii| IkaNzAktIkI, yASTIkI / kvarap-sRtvarI, jitvrii|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ strIpratyaya (1) 53 prayogavAkya bhUpaH sarvAH bhUmI: adhikaroti / yA bAlA atra samAgacchat saiva tatrAgamat / mama ekA jyeSThA ekA ca kaniSThA bhaginI asti / asya pustakasya kArikA pAThikA ca kA asti ? roga hI auSadhiH kA vidyate ? imAM kavitAM kI bAlikA sundarI nAsti / bhrAta: ! tvaM mA zuca / gardabhaH loTati / mohanaH copati / agniH tRNAni oSati ploSati vA / dugdhaH bAlasya zarIraM poSati / ki sohanaH prAkRtaM bodhati ? muniH kezAn luJcati / saMskRta meM anuvAda karo khATa para kauna soyA hai ? bakarI kheta meM hai| bheDa kUe para hai / ghoDI sundara hai / koyala madhura gAtI hai / ciDiyA vRkSa para baiThI hai| bachaDI gAya kA dUdha pItI hai| devatA bhI tyAgiyoM ko namaskAra karate haiN| sUrya pUrvadizA meM ugatA hai aura pazci nadizA meM chipatA hai| uttaradizA kI ora sira kara nahIM sonA caahie| tuma gAya kA dUdha pIte ho yA bhaisa kA / muniyoM ke lie pRthvI sundara zayyA hai| rAta meM tuma kahAM gae the ? kumArI lar3akiyAM kahAM khelatI haiM ? kutiyA ke kitane bacce haiM ? candramA kI cAMdanI sabhI kA mana haratI hai / sAdhviyoM meM kauna viduSI hai ? tuma zoka kyoM karate ho ? kuttA ghara meM hI loTatA hai / cora dhIre-dhIre calatA hai| vana meM Aga jalatI hai| phaloM kA rasa manuSyoM ko poSaNa detA hai| kyA tuma saMskRta jAnate ho ? kyA tIrthaMkara loca karate haiM ? abhyAsa 1 nimnalikhita vAkyoM meM zuddha, azuddha batAoetAsu madhyamaM kanyaM kathaya / daNDinI kadA vanamavrajat / kiM sA bhavatI svasA asti ? pustakaM paThantIM sA kadA asvapat / imA tApasI asuMdarA cakAsti / mAtuli jJApaya sAdhvyo tava gRhe bhikSArthamAgamatAm / 2 nimnalikhita zabdoM ke strIliMga ke rUpa batAeM aja, maMda, azva, bhavat, vidvas, pacat, paThat, kAraka, pAThaka, mUSaka, bAla; maMda, zvan, daNDin / 3 bahurAjan kA strIliMga meM kyA rUpa banegA ? 4 zata pratyayAnta zabdoM ke strIliMga meM kisa niyama se kyA rUpa banatA hai ? 5 nIce likhe zabdoM meM kisa niyama se aura kisa pratyaya se Ipa huA haikurucarI, bhikSAkI, tApasI, straNI, AkSikI, yASTIkI, varAkI, vainateyI, zaileyI, jitvrii| 6 nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa likho__ ghoDI, cUhiyA, koyala, kutiyA, bheDa, bakarI, rAta, bhaiMsa, puurvdishaa| 7 eka, dvi, tri aura catur zabdoM ke tInoM liMgoM ke rUpa likho|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 17 : strIpratyaya / . jara pipAsA zabdasaMgraha bhavAnI, gaurI, rudrANI, mRDAnI, zarvANI (pArvatI) / zabalI (karbura varNavAlI, citkbrii)| gavayI (roja-eka prakAra kA pazu jo gAya ke samAna hotA hai) / hayI (ghoDI) / anaDuhI (gaay)| matsI (machalI) / kukkuTI (murgI) / makSikA (makkhI / yUkA (juu)| zoNI (pIlA aura lAla varNavAlI ghodd'ii)| kamalA (lkssmii)| mAtulI (maamii)| siMhI (shernii)| sarpiNI (saaNpin)| mArjArI (billii)| maNipUcchI (jisakI paMcha meM maNi hai)| sunAsikI (jisakI nAka acchI hai)| kRzodarI (jisakA peTa patalA hai)| sapatnI (sauta) / indrANI (indra kI strii)| dhAtu-arha-pUjAyAm (arhati) pUjA krnaa| arca-pUjAyAM (arcati) pUjA krnaa| tarja-bhartsane (tarjati) bhartsanA karanA / garjazabde (garjati) zabda karanA / narda, garda-zabde (nardati, gardati) zabda krnaa| tarda-hiMsAyAM (tardati) hiMsA karanA / karda-kutsite zabde (kardati) kharAba zabda karanA / kharda-dazane (khardati) daMzanA, kATanA / carva-adane (carvati) khAnA / garva-darpa (garvati) garva krnaa| dhenu, vadhU, svasa aura mAtR zabdoM ke rUpa yAda kro| (pariziSTa 1 saMkhyA 20, 61, 62, 63) ahaM aura tarja dhAtu ke rUpa yAda karo (pariziSTa 2 saMkhyA 56, 57) arca ke rUpa ahaM kI taraha cleNge| naI se lekara garva dhAtu taka ke rUpa tarja kI taraha cleNge| niyama niyama 84 ka-(gaurAdibhyaH 2 / 3 / 27) gaura Adi zabdoM se Ip pratyaya hotA hai / gaurI, nadI, zabalI, gavayI, hayI, andduhii| na (main m. -.v...2 Ip pratyaya pare hone para / mtsii| ga- (hasAt taddhitasya 8|4|74)hs se pare taddhita ke ya pratyaya kA kA lopa ho jAtA hai, Ip pratyaya pare ho to / mnussii| niyama 85- (vayasyacarametaH 2 / 3 / 25) aMtima vayas (avasthA) ko chor3akara zeSa akArAnta vayas zabdoM se Ip pratyaya hotA hai / kumArI, kizorI,
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ strIpratyaya (2) trunnii| niyama 86--- (jAterayopadhanityastrIzUdrAt 2 / 3 / 36) ya upadhA vAle zabda, nityastrIjAtivAcaka zabda aura zUdra zabda ko chor3akara jAtivAcI akAranta nAma se Ip pratyaya hotA hai / mRgI, haMsI, brAhmaNI, kukkuTI, zUkarI / ya upadhA-ibhyA, kSatriyA, vaizyA, AryA / nityastrI-makSikA, yUkA, zUdrA / niyama 87-(zoNAde: 2 / 3 / 34) zoNa Adi zabdoM se Ip pratyaya vikalpa se hotA hai| zoNI, zoNA / caNDI, cnnddaa| kamalI, kmlaa| vizAlI, vishaalaa| kalyANI, klyaannaa| udArI, udArA / kRpaNI, kRpaNA / niyama 88 --- (indravaruNabhavazavarudramRDAnAmAnuk ca 2 / 3 / 55) bhartA vAcI indra Adi zabdoM se Ip pratyaya hotA hai aura Anuk (An ) kA Agama hotA hai / indrasya strI indrANI, varuNAnI, bhavAnI, zarvANI, rudrANI, mRddaanii| __niyama 86 - (mAtulAcAryopAdhyAyAd vA 2 / 3 / 56) mAtula, AcArya aura upAdhyAya zabdo se Ip pratyaya hotA hai aura Anuk kA Agama vikalpa meM hotA hai / mAtulAnI, maatulii| upAdhyAyAnI, upaadhyaayii| AcAryAnI aacaarthii| niyama 60 ka-(AryakSatriyAd vA 2 / 3 / 60) Arya, kSatriya zabda se Ip pratyaya hotA hai aura Anuk kA Agama vikalpa se hotA hai| AryANI, AryA / kSatriyANI, ksstriyaa| -- (asahanavidyamAna . . . . . 2 / 3 / 45) pUrvapada meM saha aura vidyamAna zabda tathA nasamAsa ko chor3akara svaaMgavAcI akArAnta zabdoM se Ipratyaya vikalpa se hotA hai| pInastanI, pInastanA / atikezI, atikeshaa| yahAM nahIM hotA hai--sahakezA, akezA / vidyamAnakezA / ga--(nAbhi kodarauSThajavAdantakarNazRGgAGgagAtrakaNThAt 2 / 3 / 46) pUrvapada meM saha aura vidyamAna zabda tathA nasamAsa ko chor3akara nAsikA Adi svAGgavAcI zabdoM se Ipratyaya vikalpa se hotA hai| sunAsikI, sunAsikA / kRzodarI, kRzodarA bimboSThI, bimboSThA / yahA~ Ipa nahIM hogAsahanAsikA anAsikA, vidyamAnanAsikA ityAdi / gha - (pucchat 2 / 3 / 48) pUrvapada meM saha, vidyamAna aura naJ samAsa ko chor3akara puccha zabda se Ip pratyaya vikalpa se hotA hai| dIrghapucchI, diirghpucchaa| atipucchI, atipucchaa| ___Ga- (kavaramaNivipazarAde: 2 / 3 / 46) kavara, maNi, viSa aura zara zabda pUrvapada meM ho to puccha zabda se Ip pratyaya hotA hai| kabarapucchI, maNipucchI, viSapucchI, shrpucchii| niyama 61-itoktyarthAd vA 2 / 3 / 75) kti artha vAle pratyayAnta
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha zabdoM ko chor3akara akArAnta zabdoM se Ipapratyaya vikalpa se hotA hai / rAtrI, rAtriH / dhUlI, dhUliH / bhUmI, bhUmiH / kti artha vAle-kRtiH, ajnniH| niyama 92-(utoguNAdakharusaMyogopadhAt 2 / 3 / 78) kharu aura saMyoga upadhA ko choDakara ukArAnta guNavAcI zabdoM se Ippratyaya vikalpa se hotA hai / paTvI, paTuH / sAdhvI, sAdhuH / ladhvI, lghuH| mRdvI, mRduH / / . niyama 93-(yUnasti: 23 / 86) yuvan zabda se ti pratyaya hotA hai / yuvtiH| niyamaH 64-(nArI sakhI 2 / 3 / 74) Ip pratyayAnta nArI aura sakhI zabda nipAta haiN| nArI, skhii| niyama 95-(sapatnyAdau 2 / 3 / 69) samAna, eka, vIra, piMDa, bhrAtR aura putra zabda pUrvapada meM hoM to pati zabda se Ip pratyaya hotA hai aura pati ke i ko nakAra Adeza ho jAtA hai| samAnaH patiH asyA sapatnI, ekapatnI, vIrapatnI, piNDapatnI, bhrAtRpatnI, putrapatnI / prayogavAkya iyaM kumArI kizorI taruNI vA yatra gacchati tatra tvaM mA gcch| iyaM mRgI haMsI vA suMdarI nAsti / zreSThinaH bhAyA~ kRpaNI asti / udArAM bhAyA~ labdhvA saH prasanno'bhavat / upAdhyAyAnIM dRSTvA so'namat / kSatriyANI na kadApi tiraskAraM sahate / rAtryAM varSA abhavat / imA bhUmI pavitrA vidyate / janAH jinezvaraM arcanti / bhUpaH cauraM tarjati / gagane balAhakAH (bAdala) marjanti, nardanti, gardanti vA / dasyuH kaM atardat ? kAkaH kardati / sarpaH zizu saMskRta meM anuvAda karo pArvatI ko kauna nahIM jAnatA? ina gAyoM meM citakabarI gAya acchI haiN| maiMne jaMgala meM kabhI roja kI patnI ko nahIM dekhA / rameza kI ghoDI kaisI hai ? mAya dUdha kyoM nahIM detI ? machalI kA AdhAra pAnI hai| yahAM aneka murgiyAM haiN| bhojana para makkhI baiThI hai| sira meM jueM kahAM se AtI haiM ? satIza kI koDI lAla aura pIlevarNa vAlI hai| lakSmI kI mAyA vicitra hai / suzIlA satIza kI mAmI hai / yaha strI sundara nAka vAlI hai| yaha patale peTa vAlI laDakI hai| mahimA ke eka sauta hai| ramA kisa deva kI pUjA karatI hai ? dAdI ne naukara kI kyoM bhartsanA kI ? bAdala kyoM garajate haiM ? pazu kI hiMsA mata kro| kauna-sA pakSI kharAba bolatA hai| bAlaka ko kisane kATA ? vimalA kyA khAtI hai ? rAvaNa kyoM ghamaMDa karatA thA ?
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ strIpratyaya (2) 17 abhyAsa 1. nimnalikhita vAkyoM meM zuddhAzuddha batAo AcAryAM dRSTvA so kathamadhAvata ? idaM vacanaM zrutvA sa kSatriyAM akupyat / AryA kukArya na kurute / kumArANI kutra vrajati ? mRgiNI kiM karoti ? kSatriyA kutra vrajati / 2. nimnalikhita zabdoM ke strIliMga ke rUpa aura niyama batAeMmatsya, ibhya, AcArya, mAtula, paTu, sAdhu, brAhmaNa, mRga, haMsa, zUkara, indra, kumAra, taruNa, yuvan / 3. ukArAnta guNavAcI strIliMga zabdoM ke cAra udAharaNa do| 4. nArI, yuvati zabda kisa niyama se bane haiM ? 5. nIce likhe zabdoM ke saMskRta rUpa likho| machalI, murgI, zeranI, makkhI, jUM, paarvtii| 6. nIce likhe zabdoM meM kauna-sA rUpa zuddha hai gaura kisa viyama se ? dIrghapucchI, dIrghapucchA / visspucchii| dhUliH, dhUlI / ajananiH, kRzodarA, kRzodarI, akezA, atikezA, klyaannaa| 7. lakSmI, strI aura zrI zabdoM ke rUpa likho| 8. zuc, uSu aura luJca dhAtu ke rUpa likho|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 18 : kAraka prakaraNa (kartA) zabdasaMgraha kiM vadantiH , janazrutiH (aphavAha) / paruSA (AkSepa zabda) / AmeDitam (eka ko dubArA bulaanaa)| khAkariH (gadhe kI aavaaj)| kalhaH (gale kI AvAja) / siMjitam (gahane kI aavaaj)| carcarI, carDaTI (gADI kI AvAja) / pratidhvaniH (gUMja) / ghotkAra: (ghurraatte)| ghoSitam (ghokanA) / kharakaH (camaDe kI AvAja) / vAzitam (chchaanaa)| vRMhitam (ciNghaaddnaa)| cItkAraH (cillAnA) / kalAbhASaNam (tutalI aavaaj)| nazvarI (dInatA ke shbd)| kalaravAdaH (dhImI AvAja) / tumbukaH (nAka se bolnaa)| ruzatI (niMdA ke shbd)| mAlukI (prema ke shbd)| huti: (phijUla bolanA) / lAlakaH (baccoM kI taraha bolnaa)| kvaNanam, kvaNitam (vINA ke zabda) / hakkAraH (bulaanaa)| gadgadaH (bharAI huI aavaaj)| zUnyA (moha kI aavaaj)| raMbhaNam, tandanam (gAya kI aavaaj)| lallaraH (ruka kara bolanA) / jAMgalI (lobha kI aavaaj)| khaMDitA (viraha kI aavaaj)| bhIritA (zoka kI AvAja) / AkhyAnI (saMdeza ke shbd)| ghughurI (sUara kI AvAja) / kalyA (hita kI aavaaj)| (dhAtu) aJcu-gato (aJcati) jAnA aura pUjA karanA / hU - kauTilye (hUcchaMti) kuTilatA karanA / murchA-mohasamucchAyayoH (mUrcchati) mUcchita honA / eja-kampane (ejati) kampana honaa| dhIr, vAca, sarit zabdoM ko yAda karo (dekheM pariziSTa 1 saMkhyA 21, 23, 64) / aJcu aura ez2a dhAtu ke rUpa yAda kareM (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 58,56) / hUrchA aura mUrchA ke rUpa samAna calate haiN| kAraka kriyA ke sAtha jinakA sIdhA saMbaMdha (anvaya) hotA hai una zabdoM ko yA kriyA ke hone meM jo nimitta banate haiM unako kAraka kahate haiN| kAraka chaha haiM-(1) kartA (2) karma (3) sAdhana (karaNa) (4) dAnapAtra (sampradAna) (5) apAdAna (6) aadhaar| ye saba kAraka do prakAra ke hote haiM-mukhya (ukta) aura gauNa (anukt)| jisa kAraka ke artha meM pratyaya hotA hai vaha kAraka mukhya
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAraka prakaraNa (karmA) aura zeSa kAraka gauNa hote haiN| mukhya saba kArakoM meM prathama vibhakti hotI hai aura gauNa kArakoM meM kramazaH karma meM dvitIyA, kartA evaM sAdhana meM tRtIyA, dAnapAtra meM caturthI, apAdAna meM paMcamI evaM AdhAra meM saptamI vibhakti hotI hai| kAraka meM hone vAlI vibhaktiyoM ko kAraka vibhakti kahate haiM aura kArakoM ke sivAya dUsare zabda evaM arthoM ko mAnakara jo dvitIyA Adi vibhaktiyAM hotI haiM ve 'upapada vibhaktiyAM' kahalAtI haiN| SaSThI vibhakti sambandha meM hotI hai / sambandha kAraka nahIM hai kyoMki vaha kriyA se sIdhA saMbaMdha nahIM rkhtaa| kartA kriyA kI siddhi meM kartA kA sthAna sabase pradhAna hai / yaH kriyAM karoti sa kartA-- jo kriyA karatA hai use aura jisa zabda se kriyA karane vAle kA bodha ho use kartAkAraka kahate haiN| kartA tIna prakAra ke hote haiM-- (1) svataMtrakartA (2) prerakakartA-prayoktAkartA (3) krmkrtaa| (1) svataMtrakartA-na paraiH preryate yaH sa svataMtra:-dUsaroM kI preraNA ke binA hI apanI icchAnusAra kArya karane vAlA kartA 'svataMtrakartA' hotA hai| jaise-ziSyaH guruM praNamati-ziSya guru ko praNAma karatA hai| (2) prerakakartA- svataMtra kartA ko prerita karane vAlA kartA 'preraka kartA' hotA hai / jaise--upAdhyAyaH ziSyeNa guruM praNAmayati-upAdhyAya ziSya se guru ko praNAma karavAtA hai| (3) karmakartA--'karma eva kartA karma kartA'-- karma hI jahAM kartA ho jAtA hai vaha karmakartA hai| jaise--pacyante zAlayaH svayameva-cAvala apane Apa pakate haiN| isakI pUrva avasthA hai- sUdaH zAlIn pacati arthAt rasoiyA cAvala pakAtA hai / kartA ke vyApAra kA jaba karma meM Aropa kara diyA jAtA hai taba karma hI kartA bana jAtA hai| uparyukta vAkya meM sUda kartA hai aura cAvala karma hai / sUda kI kriyA (cAvala pakAne kI kriyA) kA cAvaloM meM Aropa kiyA gayA hai-cAvala apane Apa pakate haiN| niyama 66-(nAmnaH prathamA 2|4|44)-naam se prathamA vibhakti hotI hai / azvaH, guNaH, zuklaH, kArakaH, vRkSaH, strI, kulaM, kumArI, gaMgA, kambalaH, goH, kRssnnH| niyama 67- (AmantraNe 2|4|45)-sNbodhn meM prathamA vibhakti hotI hai| he devadatta ! prayogavAkya vidyate iyaM janazrutiH / sa ATeMDitaM kathaM karoti / kvaNanaM kasmai na
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 vAkyaracanA bodha rocte| tasya hakkAraM zrutvA so'tra Agamat / gadgadena sa svaduHkhaM tasmai akathayat / raMbhaNaM zrutvA gopAlaH prasanno jAtaH / mohanasya lallaro'pi mAtre rocate / iyaM bhIritA kutaH yAti / bhUpasya AkhyAnIM zrutvA sa prasanno'bhUt / mohanaH catreNa pAnIyaM gRhAt bahiH nissArayati / vatsarAjaH ajitena gRhaM pramArjayati / kriyate kaTaH svayameva / bhidyate kusUlaH (annakoSTha) svayameva / sidhyate odanaH svayameva / mAtulaH kasmin dine rAjamArga aJciSyati / saH hUcchati / lakSmaNe mRtyu gate rAmaH mumUrcha / vAyunA vRkSaM ejati / saMskRta meM anuvAda karo gadhe kI AvAja karkaza hotI hai| usake gale kI AvAja madhura hai / usake kAnoM meM gahane kI AvAja aaii| gAr3I kI AvAja sunakara vaha jAga gayA / vaha ghurrATe letA hai| bAra-bAra pATha ko ghokane se (duharAne se) vaha yAda ho jAtA hai| ciDiyoM kA cahacahAnA acchA nahIM hai| jaMgala meM hAthI ciMghAr3a rahA thaa| vaha kyoM cillA rahA thA? baccoM kI tutalI AvAja sabhI ko priya lagatI hai / vaha dInatA ke zabda kyoM kara rahA thA ? usakI dhImI AvAja bhI sundara thii| nAka se bolanA acchA nahIM hai / guruoM ke prati niMdA ke zabda mata suno| phijUla mata bolo / surendra kisa deva kI pUjA karatA hai ? dAdI kyoM mUcchita huI ? kuTilatA mata karo? gAya kyoM kAMpatI hai / abhyAsa (1) svataMtrakartA, prerakakartA aura karmakartA ke do-do vAkya bnaao| (2) nimnalikhita vAkyoM ko zuddha karo paruSA madhuraM na bhavati / AmraDitaH zrutvA'pi carcarI zRNeti / prati banyAM kasya vRhito'sti / bAlakasya ghoSitaH vAyunA prasarati / (3) prathamA vibhakti kahAM hotI hai ? (4) eja dhAtu ke bAdi ke rUpa liyo / (5) nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa likho| gadhe kI AvAja, camaDe kI AvAja, dhImI AvAja, niMdA ke zabda, phijUla bolanA, tutalI AvAja, gADI kI AvAja, gahane kI AvAja, gAya kI AvAja, viraha kI AvAja, saMdeza ke zabda / (6) dhenu, vadhU, svasa aura mAtR zabdoM ke rUpa likho| (7) arha aura tarja dhAtu ke rUpa likho|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 16 : karma zabdasaMgraha kArAgAram (jela) / khavASpam (barpha, osa) / kAryAlayaH (kAma karane kA sthAna daphtara) / vicitrAlayaH (ajAyabaghara, myujiym)| cikitsAlayaH (asptaal)| nyAyAlayaH (kacaharI) / nyAyAdhIzaH (jaja) / lekhahAra:, patravAhakaH (DAkiyA) / patrAlayaH (ddaakghr)| zulkazAlA (cuuNgiighr)| paNyabhojanAlayaH (hottl)| bandI (kaidii)| upazalyam (maidaan)| nigaDam (beddii)| vAdI (pUrvavaktA, muddaI (dAvA karane vaalaa)| akSapaTalaH (daphtara) / upacAra: (Adara sUcaka shbd)| sAkSI (gavAha) / sAkSyam (gavAhI) / pratibhUH (jAmina, kisI kI jamAnata karane vAlA) / prAtibhAvyam (jamAnata) / Avedanapatram (arjI) / utkocaH, upadAnam (laMcA, ghUsa) / lekhakaH (klrk)| vAkkIlaH (vkiil)| zilpagRham (kaarkhaanaa)| anugrahaH (bkshiish)| kArAgArAdhyakSaH (jelara) / prativAdI (muddAlaya) / abhiyogaH (mukaddamA) / daNDaH (sajA) / nibandhapustakaH (rajisTara) / upasattiH (byaan)| upasarjanam, anvAsanam (kArakhAnA, shilpgRh)| prativAdI (prativAda karane vAlA) / pratipakSI, muddAleha (jisa para dAvA kiyA gayA ho) / kusIda: (sUda) / avyaya-nikaSA (samIpa) / samayA (smiip)| hA (duHkha, khed)| antarA (bIca meN)| antareNa (binaa)| yena tena (jaise taise)| upari (Upara) / adhaH (nIce) / adhi (bhItara) / sarvata: (cAroM ora) / ubhayata: (donoM or)| abhitaH (cAroM or)| paritaH (cAroM or)| dhAtu-- hase-hasane (hasati) haMsanA / kaTe-varSAvaraNayoH (kaTati) varSA aura AvaraNa / pathe-gatI (pathati) jAnA / mathe-viloDane (mathati) mathanA / mIla-nimeSaNe (mIlati) AMkha miicnaa| zIla-samAdhau (zIlati) samAdhi honA / jIva-prANadhAraNe (jIvati) prANa dhAraNa krnaa| . gir, diz, upAnaha zabdoM ko yAda karo (dekheM pariziSTa 1 saMkhyA 22, 24,65) ____ hasa aura jIva dhAtu ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 60, 61) jina dhAtuoM kA 'e' it jAtA ho unake rUpa hasa kI taraha calate haiN| mIla, zIla dhAtu ke rUpa jIva kI taraha calate haiN|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha kriyate ka; svakriyayA niSpAdyate yat tat karma-kartA apanI kriyA ke dvArA jo vastu niSpanna karatA hai yA jisa vastu para kriyA ke vyApAra kA phala paDatA hai use karma kahate haiN| karma kI yaha vistRta paribhASA hai| saMkSepa meM 'yat kriyate tat karma' arthAt kartA jo kucha karatA hai vaha karma hai| karma ke tIna bheda kiye jAte haiM-(1) nirvayaM (2) vikArya (3) prApya / (1) nirvayaM-isakA artha hai utpAdya / utpAdya vastueM do zreNI kI hotI hai| eka to ve jo janma se utpanna ho, jaise-mAtA sutaM prasUte / dUsarI ve haiM jo avidyamAna hoM aura unakA nirmANa kiyA jAye, jaise- tantuvAyaH kaTaM karoti / (2) vikArya-vartamAna vastu ko avasthAntarita karane se athavA kartA kI kriyA se vastu ke svabhAva-parivartana hone se jo vikAra hotA hai usa karma ko 'vikArya' kahate haiM / jaise-svarNakAraH kAJcanaM kuNDalIkurute / kRzAnuH kASThaM dahati / (3) prApya-jisameM kriyA se kucha bhI vizeSatA na hotI ho use prApya kahate haiM / jaise-cakSuSmAn AdityaM pazyati / isameM na to kucha bhI utpanna hotA hai aura na vikRt| karmakAraka meM dvitIyA vibhakti hotI hai aura zabdoM ke yoga meM bhI dvitIyA vibhakti hotI hai| kAraka se jo vibhakti hotI hai use kAraka vibhakti kahate haiM, zabdoM ke yoga meM hone vAlI vibhakti ko upapadavibhakti kahate haiN| donoM meM kAraka vibhakti balavAn hotI hai| pratyeka kAraka ke lie yaha niyama hai| niyama 98-(kartuApyaM karma 2|4|3)-ismeN kartA ke vyApya ko hI karma kahA hai / parantu vyApya zabda kA artha vizAla hai| isameM hama utpAdya, vikArya aura prApya ina sabakA samAveza kara sakate haiN| niyama 66-(gauNAt 2|4|46)-krtRvaacy meM karma meM dvitIyA vibhakti hotI hai / jaise--sa pustakaM paThati / / niyama 100 -- (kriyAvizeSaNAt 2|4|48)-kriyaavishessnn meM dvitIyA vibhakti hotI hai| jaise-sa satvaraM dhAvati / niyama 101-(nikaSAsamayAhAdhigantarAntareNAtiyetenaiH 2 / / 46) nikaSA, samayA, hA, dhiga, antarA, antareNa, ati, yena, tena ityAdi zabdoM ke yoga meM dvitIyA vibhakti hotI hai| jaise-nikaSA parvataM ndii| samayA parvataM vanam / hA devadattaM vardhate vyAdhiH / dhig jAlmam / antarA niSadhaM nIlavantaM ca meruH / jJAnamantareNa na sukham / atikurUn paannddusenaa| yena tena vA pazcimAM gtH| -
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ kama niyama 102-(sarvobhayAbhiparibhistasantaiH 2|4|50)-srvtH (saba ora se), ubhayata: (donoM ora se), abhitaH (saba ora se), paritaH (cAroM ora se) ina tas pratyayAnta zabdoM ke yoga meM dvitIyA vibhakti hotI hai| jaise-sarvato grAmaM vanAni / ubhayato grAmaM vanAni / abhito grAmaM kSetrANi / parito grAma kSetrANi / niyama 103-- (uparyadhodhibhidvitve 2|4|51)-upryupri, adho'dhaH, adhyadhi ina zabdoM ke yoga meM dvitIyA vibhakti hotI hai| jaise-uparyupari grAma megho yAti / adho'dho grAmaM nidhAnAni santi / adhyadhi grAma kSetrANi saMti-gAMva ke bhItara-bhItara kheta hai| niyama 104-(upena cotkRSTe 2|4|55)-utkRsstt artha meM upa aura anu upasarga se yukta nAma se dvitIyA vibhakti hotI hai| jaise-upasarvajJa surA:-devatAoM meM sarvajJa utkRSTa haiN| anusiddhasenaM kavayaH-kaviyoM meM siddhasena utkRSTa hai| niyama 105--(kAlAdhvanoratyaMtasaMyoge 2|4|56)-kaalvaacii aura mArgavAcI zabdoM se yadi ye zabda nirantaratA ke dyotaka hoM to unase dvitIyA vibhakti hotI hai| jaise-mAsamadhIte / krozaM parvataH / niyama 106 - (pratiparyanubhi gini ca 2|4|53)-bhaagii, lakSaNa, vIpsA aura itthaMbhUta arthoM meM prati, abhi, pari aura anu zabdoM ke yoga meM dvitIyA vibhakti hotI hai / jaise---- bhAgI--- yadatra mAM prati mAM pari mAM anu vA syAt taddIyatAm / lakSaNa ---- vRkSaM prati pari anu vA vidyotate vidyut / vIpsA- vRkSaM vRkSaM prati pari anu vA secanam / itthaMbhUta-sAdhumaitro mAtaraM prati pari anu vo| niyama 107---(adheH zIGsthAsAmAdhAra: 2|4|14)-adhi upasarga pUrvaka zI, sthA aura as dhAtu ke yoga meM AdhAra kI karma saMjJA ho jAtI hai| jaise-grAmamadhizete muniH / grAmamadhitiSThati AcAryaH / grAmaM adhyAste vaidyaH / prayogavAkya kArAgAradhyakSa: kArAgRhaM kadA gamiSyati ? prativAdI kiM vadati ? kiM tvaM tasya upasattamazrauSIH / tasya sAkSyaM ko dAsyati ? ahaM tasya pratibhAvyaM na neSyAmi / tasyopari ko'bhiyogaM kariSyati ? cauraM daMDaM dehi / nibandhapustake sohanaH kiM likhati ? zilpagRhaM nikaSA na ko'pi grAmo'sti / mama nagaraM samayA kA'pi nadI nAsti / kArAgRhaM akSapaTalaM ca antarA anekAni gRhANi santi / dhik sAdhu yo sAdhvAcAraM samyak na pAlayati / jinadarzanamantareNa kim / upazramaNaM gRhsthaaH| anvarjunaM yoddhAraH / krozaM kuTilA ndii| sa rajanI kathApustakaM apaThat / gurukulamadhitiSThati ziSya: / parvatamadhyAste
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha mrkttH| binA prayojanaM mA hs| ramA dadhi kadA abhakSat ? jainamunayaH rAtrau na payanti / sA nayanaM amIlat / muniH zIlati / zizuH jIvati / / ___ saMskRta meM anuvAda kro| kAryAlaya ko jaao| kyA tuma barpha khAoge ? jela ke pAsa eka myujiyama hai| aspatAla ke cAroM ora vRkSa haiN| nyAyAdhIza kacaharI ko kaba jAyeMge ? DAkiyA DAkaghara ko kaba AyegA? cUMgIghara ke cAroM ora makAna nahIM hai| isa kaidI ko jela meM le jaao| maidAna ke donoM ora kyA hai ? sAdhuoM meM AcArya pramukha hai| usakI sAkSI kauna degA? tumhArI jAmina kauna legA? vidyArthI ne adhyApaka ko arjI dI thii| tumane pulisa ko ghasa dI thii| kArakhAne se lekara mere ghara taka makAna hI makAna hai| majhe kyA bakzIza doge ? lADanUM ke Upara-Upara vAyuyAna ur3a rahA hai| gRhastha se sAdhu zreSTha hai| gaMgA aura yamunA ke bIca meM prayAga hai| gAMva aura vidyAlaya ke bIca meM jala hai| nAstika ko dhikkAra hai| saMsAra ke Upara-Upara sUrya haiN| gAMva ke nIce-nIce jala hai| dharma ke binA sukha nahIM miltaa| mAM Asana para baiThI hai / dAdAjI ghara meM soe haiN| usane 12 varSa taka adhyayana kiyaa| vaha pAMca dina taka likhatA hai| sAdhu kosa bhara calatA hai| draupadI kyoM haMsI ? mAtAjI ne dahI kyoM nahIM mathA ? kyA rameza gAMva gayA thA ? zIlA samAdhi meM hai| jaba tuma yahAM Ae the mere mAmA jIvita the| abhyAsa (1) nimnalikhita vAkyoM ko zuddha karo-- nadyAH paritaH vRkSANi santi / grAmasya nikaSA ekaH vidyAlayo'sti / nagarasya samayA ekaM zilpagRhaM asti / rAme mohane ca antarA sohano'sti / dhik mithyAdRSTeH / gRhasya sarvataH, ubhayataH, abhitaH parito vA narAH santi / upagaNIzasya shrmnnaaH| (2) nimnalikhita zabdoM ko vAkyoM meM prayukta karo patrAlayaH, nyAyAlayaH, zilpagRham, kArAgRham, nibandhapustakaH, adhyadhi, adho'dho, nikaSA, hA, antraa| abhitaH, paritaH samayA, antareNa, yena, tena ina zabdoM ke yoga meM kisa niyama se dvitIyA vibhakti hotI hai| (4) niyama saM0 105 (kAlAdhvanoratyantasaMyoge) ke tIna vAkya bnaao| (5) kriyAvizeSaNa ke cAra vAkya bnaao| 6) karma kitane prakAra ke haiM ? pratyeka ke do-do udAharaNa likho| (7) AdhAra kI karma saMjJA karane vAlA kauna-sA niyama hai ? usake do vAkya bnaao|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma (8) kAraka vibhakti aura upapada vibhakti kise kahate haiM ? donoM meM balavatI kauna-sI hai ? (8) nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa likho ajAyabaghara, cUMgIghara, maidAna, ber3I, ghUsa, jelara, rajisTara, kArakhAnA, barpha, DAkaghara, kacaharI, DAkiyA, jaja / (10) dhIra, vAca, sarit zabdoM ke rUpa likho| (11) aJcu aura ez2a ke rUpa likho|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 20 : sAdhana zabdasaMgraha zaMkulA (sriitaa)| daNDa: (ddNddaa)| parazuH (kulhaadd'ii)| gulikA, guTikA (golI) / kRpANaH (tlvaar)| kartarI (kaiNcii)| yaSTiH (laatthii)| bhuzaNDiH (bnduuk)| capeTaH, carpaTaH (tmaacaa)| lavitram (cAkU) / sUciH (suuii)| dorakam (dhaagaa)| zataghnI (top)| saMdaMzaka: (cimaTA) / saMDasI (sNddaasii)| muSTiH, mustuH (mukkI) / zAstravarUtham (Taika) / RSTiH (dudhArI tlvaar)| gulikAstram (pistaul)| nAlAstram (baMdUka) / gulikAyantram (mshiingn)| sphoTAstram (bNb)| kukSibhRtAstram (raaiiphl)| tomaraH (sNgiin)| zastram (aayudh)| dhanu: (dhnuss)| zaraH (bANa) / iSaH (bANa) / khaDgapidhAnakam (myAna) / phalakam (ddhaal)| kSurikA (churii)| asiputrI (churI) / karapAlikA (kttaar)| trizIrSakam (zula) / taravAriH (talavAra) / khaDgaH (tlvaar)| - dhAtu-tyajaM-hAnI (tyajati) choddnaa| tapaM- saMtApe (tapati) tpnaa| cUSa-pAne (cUSati) cUsanA / pUSa-vRddhI (pUSati) vRddhi krnaa| lUSa, mUSa-steye (lUSati, mUSati) curAnA / bhUSa-alaMkAre (bhUSati) alaMkAra krnaa| avyaya-ati (adhika) / adya (Aja) / adhunA, idAnIM (aba) / antareNa, Rte (binaa)| antarA (bIca meM) / iha (yahAM) / zazvat (nirntr)| ___ madhu aura kartR zabda (napuMsaka) ko yAda kro| (dekheM pariziSTa 1 saMkhyA 28, 66) tyaja aura bhUSa dhAtu ke rUpa yAda kro| (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 62, 63) tapa ke rUpa tyaja kI taraha calate haiM / cUSa se lekara mUSa taka ke rUpa bhUSa kI taraha calate haiN| sAdhana ___ 'sAdhyate yeneti sAdhanam', kriyate yeneti karaNam-jisake dvArA kArya kiyA jAtA hai use sAdhana yA karaNa kahate haiN| kintu eka kArya karane meM pratyakSa yA apratyakSa rUpa se aneka vastueM sahAyaka hotI haiM, kyA una sabako sAdhana mAnanA cAhie yA unameM se kisI eka ko? isa prazna ko samAhita karane ke lie hameM sAdhana kI eka pUrNa yA maMjI huI paribhASA kI ora dRSTi
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ -sAdhana DAlanI hogii| vaha hai-'sAdhakatamaM sAdhanam' arthAt kArya-siddhi meM jitane sahAyaka hote haiM ve saba sAdhana nahIM kaha lA sakate / sAdhana to vahI hai jo sAdhakatama ho yAnI kriyAsiddhi meM sabase adhika nikaTa samparka rakhatA ho / jaise-parazunA latA chinatti / sAdhana do prakAra kA hai-bAhya aura aabhyntr| karaNaM dvividhaM jJeyaM, bAhyamAbhyantaraM budhaiH / dhAnyaM lunAti dAtreNa, meruM gacchati cetasA // vivakSA se anya kArakoM se bhI sAdhana banAyA jA sakatA hai| jaisesAdhave bhikSAM datte-isako 'bhikSayA sAdhu satkaroti' isa taraha parivartita karake karma ke sthAna meM 'bhikSayA' sAdhana kiyA jA sakatA hai / vivakSA se sAdhana ko kartRkAraka banAyA jA sakatA hai| jaise--asinA chintti| yahAM asi sAdhana hai / asiH chinatti-yahAM asi kartA hai| karmavAcya aura bhAvavAcya meM kartA meM tRtIyA vibhakti hotI hai| jaise --guruH ziSyeNa pUjyate / maitreNa sthIyate / niyama niyama 108-- (apavarge tRtIyA 2 / 4 / 57) kAlavAcI aura mArgavAcI zabdoM se nirantara saMyoga se phala prApti hone para tRtIyA vibhakti hotI hai / jaise --mAsenAvazyakamadhItam / krozena zAkuntalamadhItam / niyama 106-(kartRsAdhanahetvithaM bhUtalakSaNeSu 2 / 4 / 58)- kartA, sAdhana, hetu aura ityaMbhUtalakSaNa (kisI vizeSa vastu se usakI pahacAna hotI hai) meM tRtIyA vibhakti hotI hai / jaise-caitreNa kRtam / dAtreNa lunAti / dAnena kIrtiH / kamaNDalunA chAtramadrAkSIt / / niyama 110.- (sahArthe 2 / 4 / 56) sAkam, sArdham, samam, amA, yugapat Adi saha arthavAle zabdoM ke yoga se tRtIyA vibhakti hotI hai / jaise -ziSyeNa sAkaM gato guruH / putreNa yugapad sa darzanArthaM gataH / / niyama 111-(yenAGgivikAraH 2|4|60)---jis vikRta aMga se jIva kA vikAra jAnA jAtA hai usase tRtIyA vibhakti hotI hai| jaiseakSaNA kANa: / pAde khaJjaH / niyama 112-(niSedhArthakRtAdyaiH 2|4|61)-nissedhaarthk kRtaM, bhavatu, alaM, kiM, pUrNam, paryAptam Adi zabdoM ke yoga se tRtIyA vibhakti hotI hai| jaise- kRtaM tena / alaM atiprasaMgena / ki gatena / bhavatu tena / tena pUrNam / paryAptaM dhanena / niyama 113-(prakRtyAdaya AkhyAyAm 2|4|6)-prkRti Adi zabdoM kI sAdhana naMjJA hotI hai yadi unakA artha prasiddhi kA vAcaka ho to| jaise-prakRtyA caarH| prAyeNa dhArmikAH / nAmnA caitraH / jAtyA kSatriyaH /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha varNena gaurH| prayogavAkya kavitA zaMkulayA pUgaphalaM kartati / daNDena bAlakaH kaM ahanat ? gaNezaH parazunA vRkSaM chinatti / sainika: janAn gulmikAbhiH hanti / yoddhA yuddhe kRpANena zatroH ziraH abhinat / krozena dshvkaaliko'dhiitH| putreNa sAkaM, samaM, sAdhaM, amA, yugapat vA so'tra Agamat / karNena 'badhiraH ko'sti ? sohanaH svabhAvenodAraH AsIt / alaM tava sevayA / mAtA putraM atyajat / sA ikhaM cUSati / bAlaH pUSati / cauraH dhanaM mUSati / kamalA bhUSati / saMskRta meM anuvAda karo tuma kaiMcI se kyA karate the ? surendra lAThI se gAya ko mAra rahA thA / sipAhI baMdUka se golI chor3a rahA thaa| narendra cAkU se kyA kara rahA thA ? vINA dhAge se kapar3A sIyeMgI / bhAratIya sainikoM ne topa se kitane sainikoM ko mArA ? mAtA saMDAsI se bartana pakar3a rahI thii| sainika TaiMka se vAyuyAna girAnA sIkha rahA hai| zatru ne dudhArI talavAra se kitane sira kATe ? rAma ne dhanuSa se bANa chodd'aa| yuddha meM sainika ke pAsa pistaula, bandUka, mazInagana, baMba, rAIphala, phalaka, kaTAra Adi ke sAtha aneka zastra hote haiN| myAna meM talavAra rkho| kasAI ne chure se bakare ko mAra diyaa| jaTA se saMnyAsI jJAta hotA hai| mohana ne nagara ko kyoM chor3A ? lar3akI Ama cUsatI hai| bAlaka kA zarIra bar3hatA hai| tumane kisakI corI kI ? muniyoM meM AcArya alaMkRta hote haiN| rajoharaNa se jaina sAdhu kI pahacAna hotI hai| guru ziSya ke sAtha Aja kahAM gaye ? zatru AMkha se kAnA hai| dhanapAla kAna se baharA hai| pazu paira se laMgar3A hai| nirmala svabhAva se sajjana hai| abhyAsa 1. nimnalikhita vAkyoM ko zuddha karo savitA dorakAt kiM kariSyati ? pitAmahaH sahodarAt sAkaM amA vA kutra agamat ? bhikSukaH nayanAt kANo'sti / kiM tasmAt kAryAt ? alaM gamanAt / dhanAt bhavatu / 2. nimnalikhita zabdoM kA vAkyoM meM prayoga karo___ antareNa, antarA, alam, amA, sUciH, asiputrii| 3. tRtIyA vibhakti kahAM hotI hai ? bhAvavAcya meM, kartRvAcya meM yA karma vAcya meM ? 4. itthaMbhUtalakSaNa aura apavarga kise kahate haiM ? pratyeka ke do-do udA__haraNa do| 5. nIce likhe zabdoM meM kisa-kisa niyama se tRtIyA vibhakti hotI hai
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhana paryAptaM, sAkaM, amA, yugapat, alaM, bhavatu / 6. 'apavarge tRtIyA' se tuma kyA samajhate ho? do udAharaNa likho| 7. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa likho bandUka, lAThI, golI, topa, TaiMka, pistola, rAIphala, myAna, zUla; kaTAra, churii| 8. gir, diz aura upAnaha, zabdoM ke rUpa likho| 6. hasa aura jIva dhAtu ke rUpa likho|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 21 : dAnapAtra zabdasaMgraha tUlikA ( peMsila) / phalakam (borDa) / rekhA ( lakIra ) / pustakapITham ( TikaTI) / veSTanam ( bastA ) / kASThapaTTikA ( takhtI ) / vastrabaMdhanam (kapar3e kI jilda) / pITham ( mUDhA ) / catuSpAdikA ( caukI) / sukhopavezikA ( sophA yA ArAma kursI) / puraskAra : ( inAma ) / kASThapaTalam ( takhtA) | AsandI AsandikA (kursI) / lekhanI, kalama : ( kalama ) / kAgadaH, patram ( kAgaja ) / saMciti: ( jamA karanA) / kASThapITha: ( Deska) / kASThAsanam (beMca ) / pAdaphalakam (meja ) / zreNi: ( kakSA ) / anupasthiti : ( gairahAjirI ) / yoga: ( joDa) / saMkalanam ( hisAba kI joDa) / vyavakalanam ( bAkI ) / nibandha - pustaka: (rajisTara ) | bhAga : ( bhAga ) / rekhAgaNitam ( rekhAgaNita ) / bIjagaNitam (bIjagaNita ) / rocate ( acchA lagatA hai ) / krudhyati ( krodha karatA hai) / ti ( droha karatA hai ) / IrSyati ( IrSyA karatA hai) / asUyati ( burAIM nikAlatA hai ) / spRhayati ( cAhatA hai ) / anugRNAti ( anumodana karatA hai) / pratigRNAti ( pratijJA karatA hai ) / zlAghate ( prazaMsA karatA hai ) / hanute ( chipAtA hai ) / kalpate ( samartha hotA hai ) / saMpadyate ( utpanna hotA hai ) - AzRNoti, pratizRNoti ( pratijJA karatA hai) / dhAtu - vada - vyaktAyAM vAci ( vadati) bolanA / jagat, karman aura nAman zabdoM ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 1 : saMkhyA 31,29,30) vada dhAtu ke rUpa yAda karo (pariziSTa 2 saMkhyA 64 ) dAnapAtra ( dAnapAtre caturthI 2|4|63) karma ke dvArA athavA kriyA ke dvArA zraddhA, upakAra yA kIrti kI icchA se jisako koI vastu dI jAye athavA jisake lie koI kArya kiyA jAye use 'dAnapAtra' kahate haiM / dAnapAtra meM caturthI vibhakti hotI hai / jaise-- zramaNAya bhikSAM dadAti (zramaNa ke lie bhikSA detA hai ) / yahAM zramaNa ko zraddhA se bhikSA dI jA rahI hai isalie zramaNa kI 'dAnapAtra' saMjJA hai / kAryaM nivedayati ( guru ko kArya nivedana karatA hai) / yahAM guruH ko nivedana kiyA jAtA hai isalie guru kI 'dAnapAtra' saMjJA hai / kArya karma hai / yuddhAya saMnahyate - yahAM vAkya meM karma nahIM kevala kriyA hai /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ dAnapAtra rajakasya vastraM dadAti-dhobI ko vastra detA hai| rAjJaH karaM dadAti-rAjA ko kara detA hai| inameM vastu kA denA avazya hai para vaha zraddhA Adi kI bhAvanA se nahIM diyA jAtA ataH inakI dAnapAtra saMjJA nahIM hai / niyama 114- (rucyarthAnAM prIyamANaH 2 / 4 / 33) ruci artha vAlI dhAtuoM ke yoga meM jisa vyakti ko jo padArtha rucatA ho (acchA lagatA ho) usa vyakti meM caturthI vibhakti hotI hai| jaise--maitrAya rocate modkH| caitrAya svadate dadhi / niyama 115- (krudhaduheAsUyArthAnAM yaM pratikopaH 2|4|37)-krudh; druha, IrSyA aura asUyA ina artha vAlI sabhI dhAtuoM ke yoga meM jisake prati krodha, droha, ISryA, asUyA Adi kI jAye usameM caturthI vibhakti hotI hai| jaise--- caitraH maitrAya druhyati / tAta: mAtre kupyati / rAmaH tebhyaH Iya'ti / bAlakaH bAlakebhyaH asyati / niyama 116- (samarthArthanamaHsvastisvAhAsvadhAvaSaDbhiH 2 / 4 / 67) samartha aura usake artha vAle zabdoM se tathA namaH, svasti, svAhA, svadhA aura vaSaD Adi zabdoM ke yoga meM caturthI vibhakti hotI hai| jaise--yuvAbhyAmahaM samartho'laM kSamaH prabhurvA / namo jinendrAya / svasti pUjyAya / svAhA agnaye / svadhA pitRbhyaH / vaSaD indrAya / niyama 117-(tAdarthaM 2 / 4 / 64) kisI vastu se kisI vastu kA nirmANa kiyA jAtA ho to usa nirmita vastu meM caturthI vibhakti hotI hai yadi upAdAnavastu kA sAtha meM prayoga ho to| jaise--sa ghaTAya mRttikA Anayati / niyama 118- (zlAghaha nusthAzapAM jIpsyamAnaH 2 / 4 / 34) zlAgha, ha nu, sthA aura zapa ina dhAtuoM ke yoga meM jisako batAyA jAtA hai usakI saMpradAna saMjJA hotI hai| usase caturthI vibhakti hotI hai| jaise-maitrAya zlAghate, maitrAya ha nute / maitrAya zapate / maitrAya tiSThate (stheya artha meM sthA dhAtu Atmane pada hotI hai bhikssushbdaanushaasn-3|3|33) / yathA- tvayi mayi vA tiSThate vivAdaH / niyama 116-(dhAreruttamarNa : 2 / 4 / 35) dhAray dhAtu ke yoga meM jo RNa dene vAlA hai usameM caturthI vibhakti hotI hai| jaise- caitrAya zataM dhArayati maitraH (maitra caitra kA sau rupaye kA RNI hai)| niyama 120- (spRherIpsito vA 2 / 4 / 36) spRha dhAtu ke yoga meM caturthI vibhakti vikalpa se hotI hai| jaise-vimalA dhanAya dhanaM vA spRhayati / rAjezaH puSpebhyaH puSpANi vA spRhayati / munisaMgIta: saMgItAya saMgIta vA spRhayati / nimaya 121- (anupratibhyAM gRNaH 2 / 4 / 41) anu, prati upasarga sahita gRNAti dhAtu ke yoga meM caturthI vibhakti hotI hai| jaise-- AcAryAya anu
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha | AcAryA pratigRNAti / ( AcAryoktamanuvadati, prazaMsantaM vA protsAhayati ityarthaH) / 72 niyama 123 - ( pratyAGbhyAM zruvaH pUrvakartA 2 |4| 40 ) prati aura A upasargaM sahita (zRNoti ) dhAtu ke yoga meM pUrvakartA meM caturthI vibhakti hotI hai / jaise - maMtrAya vidyAM pratizRNoti AcArya: ( AcArya maitra ko vidyA dene kI pratijJA karatA hai) / dvijAya gAmAzRNoti caitraH (caitra brAhmaNa ko gAya dene kI pratijJA karatA hai) / niyama 124 - ( gateraprApte vA 2 / 4 / 70) zarIra se eka sthAna se dUsare sthAna para jAtA ho aura usa sthAna taka nahIM pahuMcA ho to usa sthAna meM caturthI vibhakti vikalpa se hotI hai / jaise - muniH grAmaM grAmAya vA gacchati / . sAvitrI brAhmIvidyApIThaM brAhmIvidyApIThAya vA gacchati / niyama 125 - ( hitasukhAbhyAm ( 2/4/72 ) hita aura sukha zabdoM ke yoga meM caturthI vibhakti vikalpa se hotI hai / grAmasya hitaM grAmAya hitaM / caitrasya sukhaM, caitrAya sukham / 1 niyama 126 - ( tadAyuSya kuzalArthArtharAziSi 2473) hitArtha, sukhArtha, AyuSyArtha, kuzalArtha, arthArtha - inake yoga meM caturthI vibhakti vikalpa se hotI hai, AziS gamyamAna ho / hitArtha - hitaM pathyaM vA jIvebhyo jIvAnAM vA / sukhArtha - sukhaM zaM zarma vA bhavyebhyo bhavyAnAM vA bhavatAt / AyuSyArthe - AyuSya bhUyAt caitrAya caitrasya vA / kuzalArthe - kuzalaM kSemaM kalyANaM madraM bhadraM vA bhUyAt saMghasya saMghAya vA / arthArtha - - arthaH prayojanaM kAryaM vA bhUyAt caitrasya caitrAya vA / - caturthI ke artha meM artham aura kRte ina do avyayoM kA prayoga kiyA -jAtA hai / kRte yoga meM SaSThI vibhakti hotI hai / jaise- ahaM bhojanArthaM vrajAmi / ahaM bhojanasya kRte vrajAmi | niyama 127 - (kRpyarthAnAM vikAre 2/4/65 ) kalpate, saMpadyate, jAyate - dhAtuoM ke yoga meM padArtha se jisameM vikRti hotI hai usameM caturthI vibhakti - hotI hai / jaise - mUtrAya kalpate yavAgUH / kha- niyama 128 - ( manyasyAnAdare'nAvAdibhyaH 2/4/71 ) anAdara artha meM 'man' dhAtu ke sAtha dvitIyA aura caturthI vibhakti hotI hai / jaise- - na tvAM tRNaM tRNAya vA manye / prayogavAkya dvijAya gAM dadAti / ziSyAbhyAM guruH dharmamupadizati / jinadattAya rocate jinabhaktiH / mUrkhaH sajjanAya krudhyati, ruSyati, duhyati, IrSyati asUyati vA / 'candanabAlA paThanArthaM paThanasya kRte vA vidyAlayaM gacchati / surendraH rAjendrAya sahasraM dhArayati | kaviH yazase kAvyaM karoti / bidyA jJAnAya kalpate, saMpadyate
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ dAnapAtra jAyate vA / tapasvinAM sukhaM bhUyAt / ziSyaH gurave anugRNAti pratigRNAti vA / dIrghamAyuH ciraMjIvitaM vA astu maitrAya maitrasya vaa| uccArAya kalpate yavAnnam / zleSmaNe kalpate dadhi / kuMDalAya hiraNyam / saMyamAya zrutam / dharmAya saMyamam / mokSAya dharmam / ahaM tvAM avadam / AcAryaH ziSyaM avAdIt / yaH satyaM vadiSyati saH prathamo bhaviSyati / ya: janApavAdAn vaditA sa gArho'sti / saMskRta meM anuvAda karo pitA ne putra ko peMsila, bastA, kalama, kApI aura korsa kI pustakeM dii| vidyAlaya ke lie eka borDa laao| kiraNa ne pustaka rakhane ke lie eka TikaTI lii| adhyApaka ke lie mUr3hA, caukI yA kursI laao| AcAryazrI ke ke lie takhtA laao| saMgItA ko cAvala acche nahIM lagate / patnI pati para kyoM gussA kara rahI thI ? vijayA mere se IrSyA karatI hai / maiMne yaha bAta gurudeva se nivedana kara dii| ahaMtoM ko merA namaskAra ho / kusuma kusuma ko cAhatI hai| prANiyoM kA sukha ho| tumhArA hita ho| sohana bhojana ke lie jAtA hai| rameza ramA se sau rupaye RNa letA hai| yaha lakIra choTI hai| vijaya tipAI para baiThA hai / vidyArthI joDa, bAkI, guNA, bhAga, rekhAgaNita aura bIjagaNita nahIM jAnatA hai / vimalA ko hisAba milAnA nahIM aataa| isa kakSA meM Aja kitane vidyArthiyoM kI anupasthiti hai ? jo satya kahatA hai vaha bhagavAna ke * tulya hai / asatya mata bolo| jo satya bolegA usakI pratiSThA bddh'egii| abhyAsa 1. nimnalikhita vAkyoM ko zuddha karosAdhaM bhikSAM dehi / vIrendraH dugdhaM rocate / madhukara: guruM nivedayati / narendraH taM kupyati / namaH tvAm / mohanaH bhadraM bhUyAt / guruM druhyati / / 2. hita, anugRNAti spRha., zlAghate, asUyati, rocate, krudhyati, namaH, tiSThate; svadate, kSamaH--inake yoga meM caturthI vibhakti kina-kina niyamoM se hotI 2. nimnalikhita zabdoM ko vAkyoM meM prayoga karo vrajati, kuzalam; kRte, kSamaH, krudhyati, rocate, spRhayati, anugaNAti / 4. madhu aura kartR zabda ke rUpa likho| 5. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa likho___ TikaTI, caukI, kalama, kursI, beMca, joDa, bAkI, rajisTara, peMsila / 6. tyaja aura bhUSa dhAtu ke rUpa likho|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 22 : apAdAna zabda saMgraha potaghATa : ( baMdaragAha ) / pAdayAnam ( bAIsikala) / pAriyANika: ( musAphira ke lie gADI ) / citrarathaH, tailaratha: ( moTara ) / vASpagam (relagADI) / lohasaraNI (rela kI lAina ) / pathakoTa:, sthaiSaNam ( sTezana ) / agnipotaH (aganavoTa) / jalayAnam (jahAja) / vAyuyAnam ( havAIjahAja ) / vahanadalam (TikaTa) / bhUtailasAra : ( peTrola) / ghoraNam (vagdhI ) / AMgalabhASA ( aMgrejI) / nirIkSaNam (insapekzana) / nirIkSaka (insapekTara) adhyApakaH ( par3hAnevAlA) / samayavibhAgaH ( TAimaTebala) / vizvavidyAlaya: ( yunivarsiTI) / pAdakaMdukam ( phuTabAla) / vijJAnam ( sAinsa) / vidhA ( TayUzana) / poSyapoSam, guNavetanam ( penzana) / zulkam (phIsa) / vetanam ( tanakhvAha ) | utkarSaH ( tarakkI) / upaDhaukanam (bheMTa ) / utkocaH, upadA ( rizvata ) / anuvAda:(tarjumA) / AjJApanam (lAiseMsa ) / - (dhAtu) gamlR - gato ( gacchati ) jAnA / ghaslUM - adane (ghasati ) / khAnA / patluM--patane ( patati ) giranA / Sad - vizaraNagatyavasAdaneSu ( sIdati ) naSTa honA, jAnA aura viSAda karanA / dRzRM - - prekSaNe ( pazyati ) dekhanA | avyaya - sAmpratam ( aba ) / svayam ( apane Apa ) / jAtu ( kadAcit ) / tathAhi (jaisA ki ) / dhruvam, nUnam ( nizcaya ) / mA ( mata ) / sahasA ( ekadama ) / bhRzam (bahudhA) / payas zabda ke rUpa yAda karo (pariziSTa 1 saMkhyA 32 ) / manas aura dhanuSa zabda ke rUpa payas kI taraha calate haiM / gam aura dRz dhAtu ke rUpa yAda karo (pariziSTa 2 saMkhyA 18, 19 ) / ghas se sad taka ke rUpa prAyaH gam kI taraha calate haiM / kucha rUpoM meM bhinnatA hai apAdAna apAyaH vizleSaH - alaga hone kA nAma apAya yA vibhAga hai / usakI Conwove ko ka ai. d daur3ate hue ghoDe se giratA hai) / yaha vibhAga zarIra se saMbaMdha rakhatA hai / buddhi pUrvaka vibhAga meM zarIra se alaga hone kI koI jarUrata nahIM hotI, kevala buddhi se hI alagAva hotA hai / jaise - rAmaH zatrubhyo bibheti (rAma zatruoM se DaratA
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ apAdAna hai) / mohanaH dharmAt pramAdyati (mohana dharma se pramAda karatA hai)| ina donoM vAkyoM meM zatru aura dharma se buddhi dvArA rAma aura mohana dUra hote haiM / niyama 126---(prabhRtyanyArthArAdizabdaiH 2 / 4 / 81) prabhRti, Arabhya, anya artha vAle zabda (bhinna, vyatirikta, pathaka, vilakSaNa, itara, hiruka), ArAt (dUra aura nikaTa kA vAcaka) aura dizAvAcI zabdoM ke yoga meM paMcamI vibhakti hotI hai / jaise--kArtikyAH prabhRti / Arabhya grISmAt / bhinnazcaitrAt vyatiriktaH paTAt / pRthag gajAt / vilakSaNo'zvAt / itarazcaitrAt / hiruka gAryAt / ArAd grAmAt kSetram / grAmAt pUrvasyAM dizi vasati / / niyama 130 ---- (paryapAbhyAM varjane 2 / 4 / 76) pari aura apa avyaya varjana (choDakara) artha meM hoM vahAM usake yoga meM paJcamI vibhakti ho jAtI hai| jaise-paripATaliputrAd vRSTo meghaH / apapATaliputraM vRSTo meghaH / ArANAvAsAt grISmaprakopaH / niyama 131- (Rte dvitIyApaJcamyau 2 / 4 / 124) Rte (varjana ke artha meM avyaya) zabda ke yoga meM dvitIyA aura paJcamI vibhakti hotI hai| jaise-Rte dharma dharmAd vA kutaH sukham / niyama 132-(dUrAntikArthabahibhi : 2 / 4 / 84) dUra aura antika artha vAle zabdoM tathA bahiH ke yoga meM paMcamI aura SaSThI vibhakti hotI hai| jaise-- dUraM grAmAt grAmasya vaa| niyama 133-(AkhyAtaryupayoge 2 / 4 / 78) par3hAne vAle vAcaka zabda se paMcamI vibhakti hotI hai yadi upayoga viSaya (niyamapUrvaka vidyAdhyayana) ho to| jaise- upAdhyAyAdadhIte ziSyaH / AcAryAt Agamayati / sAdhoH zRNoti / pratyekabuddhAt adhigacchati / niyama 134---- (AGAvadhI 2 / 4 / 77) avadhi artha meM AG (A) zabda ke yoga meM paMcamI vibhakti hotI hai jaise---AbAlebhyo jinabhaktiH / ATamakorAt vRSTo meghaH / AudayapurAt zItalaharaH / prayogavAkya saH grAmAdAyAti / sA mArjArAt bibheti / Rte jJAnaM jJAnAd vA na muktiH / nagarAduttarasyAM dizi ekA vasatirasti / pUrvo grISmAd vasantaH / pazcimo rAmAt yudhiSThiraH / kAlurAmAcAryAdadhIte ziSya: / sAdhoH zRNoti / svayaMbuddhAdadhigacchati / parijayapurAt vRSTo meghaH / AkumArebhyo yazaH gautamasya / zaizavAt prabhRti / taddinAdArabhya / pravrajyAyA anantaram / saH sAmprataM svayaM AgamiSyati / sahasA vidadhIta na kriyAm / tvaM duSkarma mA kuru / jAtu zaizavadazAparavazo / martya : gacchati / bAla: miSTAnnaM ghasati / vRddhaH bhUmo kathamapatat ? bAlikA sIdati / narendraH sImAM kadA dadarza ?
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 vAkyaracanA bodha saMskRta meM anuvAda karo "baMdaragAha se nagara kitanA dUra hai ? bAIsikala se kauna girA ? relagAr3I relalAina se kaise nIce utarI ? yunivarsiTI se merA ghara najadIka hai / mohana adhyApaka se aMgrejI par3hatA hai / jahAja se mohana gira gayA / havAIjahAja se kitane AdamI utare ? hAthI ghoDe se bhinna hai / mere gAMva ke dUra aura najadIka aneka kheta haiN| isa nagara kI uttaradizA meM eka maMdira hai / madana ko choDakara sabhI bAlaka A gaye / prANa ke binA zarIra kA kyA mahattva hai ? ghara ke bAhara kauna baiThA hai ? bAlaka adhyApaka se paDhatA hai / choToM se lekara baDoM taka vaha priya hai / gADI meM peTrola nahIM hai / mANaka TikaTa ke lie sTezana gayA hai| subodha vijJAna kI adhyApikA hai / isakA anuvAda kauna karegA ? tumako kitanI penzana milatI hai ? skUla kI kitanI phIsa hai ? merI tarakkI ho gii| surendra ne tumako kyA bheMTa dI ? rizvata mata lo| tuma kahAM jAoge ? dAdAjI kyA khAyeMge ? tuma kahAM gire ? Apa kyoM khinna hote haiM ? tumane jaina vizva bhAratI kaba dekhI ? abhyAsa 1. nimnalikhita vAkyoM ko zuddha karo muni: nagareNa AyAti / bAlikAH gobhiH bibheti / Rte dharmeNa na sukham / adhyApakena chAtraH paThati / paricaMderIM so gataH / AchAtrAn tasya kIrtiH / grAmeNa antikaM eka: vidyAlayo'sti | nagareNa bahiH ekA nadI asti | 2. nimnalikhita zabdoM kA vAkyoM meM prayoga kareM pathakoTa, vASpagam, pAdaphalakam, dUram, Rte, dhruvam, bhRzam / 3. pari, Rte aura AGa avyayoM ke yoga meM kauna sI vibhakti kisa niyama se hotI hai ? pratyeka ke do-do vAkya banAo / 4. apAya kise kahate haiM ? vaha kitane prakAra kA hotA hai ? pratyeka ke tIna udAharaNa svayaM banAyeM / 5. nimnalikhita zabdoM ke saMkRsta rUpa likho relagADI, sTezana, peTrola, moTara, yunivarsiTI, penzana, tarakkI, rizvata, lAiseMsa, phuTabAla | 6. jagat, karman aura nAman zabdoM ke rUpa likho / 7. vada dhAtu ke rUpa likho /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha : 23 saMbaMdha zabdasaMgraha kAya: (zarIra) / ziraH zira) / nayanam (AMkha) / karNaH (kAna) / radanaH (dAMta) / nAsikA (nAka) / lalATam (llaatt)| vadanam (mukha) / hastaH (hAtha) / pAda: (paira) / udaram (pett)| aGguliH (aMgulI) / aGguSThaH (aMgUThA) / kezaH (baal)| adhara: (hoTha) / gudam (gudA) / jatru (kaMdhe aura kAkha kA joDa, haMsulI-kaMdhe se chAtI ko joDane vAlI haDDI) / aMtram (aaNt)| kaphoNiH, kUrparaH (kohunI-bAhu aura bhujA kA jodd)| chuTikA (TakhanA--- eDI ke Upara haDDI kI gAMTha) / jaMbhaH (dADha) / valiH (jhuriiN)| kamandhaH, kavandham (dhaDa) / pazukA (paMsulI-donoM pArzva bhAgoM kI hddddii)| kaMkAlaH (haDDiyoM kA DhAMcA) / phupphasam (phephaDA) / dantaveSTa: (masUDA) / avyaya --upariSTAt (uupr)| parastAt (Age) / purastAt (aage)| pazcAt (bAda) / puraH (Age) / sadRzaH, samaH (samAna) / uccaiH (uuNce)| nIcaiH (nIce) / adya (Aja) / ati (adhika) / dhAtu --vadiG-abhivAdanastutyoH (vandate) vaMdana karanA, stuti karanA / lokRG--darzane (lokate) dekhnaa| traiGa--pAlane (trAyate) rakSA karanA / laghiG-bhojananivRttau ca (laMghate) laMghana krnaa| sarva zabda ke strIliMga aura napuMsakaliMga ke rUpa yAda karo (pariziSTa 1 saMkhyA 67) vadiG dhAtu ke rUpa yAda kro| (pariziSTa 2 saMkhyA 20) Atmane pada dhAtuoM ke rUpa prAyaH vadiG kI taraha calate haiN| sambandha (zeSe 2 / 4 / 87) sambandha meM SaSThI vibhakti hotI hai / sambandha aneka prakAra kA hotA hai 1. svasvAmisaMbaMdha-rAjJaH puruSaH / 2. janyajanakasaMbaMdha-dazarathasya putraH / . 3. avayavAvayavisaMbaMdha--pazoH pAda: / 4. AdhArAdheyasaMbaMdha-vRkSasya zAkhA / 5. prakRtivikArabhAvasaMbaMdha-kSIrasya vikAraH / 6. samUhasamUhibhAvasaMbaMdha- gavAM samUhaH / 7. samIpasamIpibhAvasaMbaMdha-kumbhasya svAmI /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha 8. pAlyapAlakabhAvasaMbaMdha-pRthivyAH svAmI / 8. azyAzanabhAvasaMbaMdha-godhamAnAmaznIyAt / 10. zikSaNIyazikSaNabhAvasaMbaMdha-subhASitasya zikSate / 11. jJAnajJeyabhAvasaMbaMdha--AvazyakasUtrasya jAnIte / niyama 135-- (kartRkarmaNoH kRti 2 / 4 / 86) kRdanta pratyayoM ke yoga meM kartA aura karma meM SaSThI vibhakti hotI hai| jaise--tava gamanam / zAstrasya prnnetaa| tIrthasya krtaa| niyama 136 - (nirdhAraNe'vibhAge saptamI ca 2 / 4 / 112) avibhAga gamya hone para nirdhAraNa artha meM vartamAna nAma se SaSThI aura saptamI vibhakti hotI hai / jaise---nRNAM nRSu vA kSatriyaH zUraH / / * niyama 137-(tulyArthastRtIyASaSThyo 2 / 4 / 122) tulya artha vAle zabdoM ke yoga meM vartamAna nAma se tRtIyA aura SaSThI vibhakti hotI hai| jaise--jinena jinasya vA tulyaH, samaH, sadRzo vA kAlurAmAcAryaH / niyama 138-ririSTAtstAdastAdatasAdasantaiH 2 / 4 / 88) ri; riSTAt, stAt, astAt, atas, At aura as-ina pratyaya aMta vAle zabdoM ke yoga meM SaSThI vibhakti hotI hai| jaise-ri-upari grAmasya / riSTAtupariSTAt grAmasya / stAt-parastAt grAmasya / astAt-purastAt grAmasya / atas-dakSiNato grAmasya / At-pazcAt grAmasya / as-puro grAmasya, adho grAmasya / niyama 136-(kRtyAnAM kartari vA 2 / 4 / 63) kRtyasaMjJA vAle (tavya, anIya, ya, kyapa, dhyaN) pratyayoM ke yoga meM kartA meM SaSThI aura tRtIyA vibhakti hotI hai / jaise-bhavataH bhavatA vA udyamo kAryaH, karaNIyaH, kRtyo vaa| . niyama 140-(vaikatra dvayoH karmaNoH 2 / 4 / 62) dvikarmaka dhAtuoM ke yoga meM eka vAkya meM jahAM do karmoM kA prayoga ho vahAM kisI eka karma meM SaSThI vibhakti vikalpa se hotI hai| jaise -payaso dohako gAM gorvA / yahAM payaH aura gAM ye do karma hai inameM gAM karma meM SaSThI vibhakti vikalpa se huI hai / payaH payaso vA dohako go:-yahAM payaH karma meM SaSThI vibhakti vikalpa se huI hai| prayogavAkya bAlakasya paThanam / odanasya bhojakaH / sAdhUnAM sAdhuSu vA AcAryaH pramukho'sti / gavAM goSu vA kRSNA bahukSIrA / muninA muneH vA sadRzaH ayaM zrAvakaH / bhikSoH svAminaH pazcAt bhArImAlo'bhUt / tava puraH purastAt vA ko'sti ? ahaM pratidina guruM vande / bhavAn kiM lokate ? mAtA putraM trAyate / surendraH bhojanaM laGghate / ziSya: guruM vndte| . saMskRta meM anuvAda karo usakA zarIra suMdara hai / mohana kA zira, AMkha, kAna, dAMta aura
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbaMdha 79 lalATa sundara haiM / caMdana ke hAtha meM pustaka hai| gAya ke kitane paira hote haiM ? baccA mAM ke peTa meM kitane mahIne rahatA hai ? tumhArI aMguliyAM choTI haiN| sohana kA aMgUThA baDA hai / mAM ke bAla sapheda haiM / sItA ke hoTha lAla haiN| usake gudA meM pIDA hai| zarIra meM kitanI AMteM hotI haiM ? dAdAjI ke ghaTane aura dADha meM darda hai| bUDhe ke mukha para jhurriyAM haiM / yaha sainika kA dhaDa hai / mohana ke paMsulI meM ati darda hai / merA phephaDA svastha hai| tapasvI kA zarIra haDDiyoM kA DhAMcA mAtra hai| dAdI ke masUDe meM Aja pIDA hai| vidyArthiyoM meM pradIpa paDhane meM kuzala hai / AcArya tIrthaMkara ke tulya hote haiN| mere ghara ke Upara eka sAMpa baiThA hai / AcArya sudharmA ke bAda jaMbU svAmI AcArya hue the| choTe muni ratnAdhika sAdhuoM ko vaMdanA karate haiM / abhyAsa 1. nirdhAraNa artha meM aura tulya artha vAle zabdoM ke yoga meM kaunasI vibhakti kisa niyama se hotI hai ? 2. vAkya banAo vandiSye, alokiSTa, alaGghata, trAyiSyate, vadanam, adharaH / 3. saMbaMdha kitane prakAra ke hote haiM ? 4. kRtya pratyaya ke yoga meM kauna sI vibhakti hotI hai ? 5. nimnalikhita vAkyoM meM kauna se zuddha hai aura kauna se azuddhabAlAnAM pavana: caMcalo'sti / vidyArthibhiH ramezaH dakSo'sti / AcAryeNa sadRzaH ko'pi vaktA nAsti ? yuSmat tulyaH ko'pi nAsti ? grAma adhaH kimasti ? gahasya purastAt ekaH upAzrayaH cakAsti / pustakaM paThitA kvAsti ? odanasya bhojakaH vrajati / sAdhvIbhyaH sAdhvIpramukhA mukhyA vidyate / adhyApakeSu surendraH nipuNo'sti / 6. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa likheM__dAMta, peTa, aMgUThA, hoTha, dADha, phephaDA, masUDA, gudA, dhaDa, nAka / 7. payas zabda ke rUpa likho| 8. gam aura dRz dhAtu ke rUpa likho|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 24 : AdhAra zabdasaMgraha majjA (majjA-nalI kI haDDI ke bhItara bharA mulAyama padArtha) / sRkkaNI (oSTha kA prAnta bhAga) / veNi: (bAloM kI coTI) / jaMghA (jaaNgh)| ziznam (liNg)| kalalaH (jhillii)| plIhA (tillii)| snAyuH, sirA (nADI, ns)| pArzvaH (zarIra ke kAkha aura kamara ke bIca kA pasaliyoM vAlA bhaag)| kaNDarA (bhojana kI baDI naaddii)| pipluH (masA, tila) / gumphaH (muuNch)| romakUpaH (tvacA ke choTe-choTe cheda jinase roeM nikalate haiN)| phAlaH, sImantaH (maaNg)| galaH, kaMThaH (kNtth)| aMsaH (kaMdhA) / bhujaH, bAhuH (bA~ha, bhujaa)| bhujakoTara: (kaaNkh)| rasanA (jIbha) / tAlu (tAlu) / grIvA (grdn)| bhrU : (bhauMha) / stana: (stana) / pRSTham (pITha) / nAbhiH (nAbhi) / kaTi: (kmr)| IzvaraH, adhipatiH (mAlika) / dAyAdaH (hissedaar)| dhAtu-locuGa-darzane (locate) dekhanA / bhrAjuG ---dIptau (bhrAjate) dIpta honA / sphuTaG-vikaso (sphuTate) vikasita honaa| ceSTaG-ceSTAyAm (ceSTate) ceSTA krnaa| yatIG-prayatne (yatate) prayatna krnaa| avyaya-sahasA (ekadama) / bhRzam (bhut)| avazyam (jarUra) / sAkSAt (A~khoM ke sAmane) / mithaH (prspr)| kiMcit (kuch)| aho (Azcarya) / tarhi (to) / samIpam (paas)| tat zabda ke tInoM liMgoM ke rUpa yAda karo (pariziSTa 1 saMkhyA 34) / yat, etat zabda ke rUpa thoDe antara ke sAtha tat kI taraha hI calate haiN| (dekheM saMkhyA 35, 38) / locaG se yatIG taka ke rUpa vadiG kI taraha calate haiN| AdhAra jisameM kriyA ho rahI hai use AdhAra kahate haiN| vaha chava prakAra kA hotA hai-- (1) aupazleSika (2) sAmIpyaka (3) abhivyApaka (4) vaiSayika (5) naimittika (6) aupacArika / (1) aupazleSika-jisa AdhAra se saMlagna padArtha kA bodha ho usa AdhAra ko aupazleSika kahate haiN| jaise-kaTe zete-caTAI para sotA hai / tarau vasati-vRkSa para rahatA hai| inameM caTAI aura vRkSa AdhAra hai|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhAra 81 sole bAla aura rahane lA zAne AdhArabhUta caTAI aura vRkSa se saMlagna rahate hai| isalie aine AdhAra ko 'aupazleSika' AdhAra kahA jAtA hai| (2) sAmIpyaka-jisase samIpatA kA bodha ho use 'sAmIpyaka AdhAra' kahate haiN| jaise ----vaTe gAva:-gAyeM baragada ke nIce khar3I hai| azoke sItA AmAJcake ----azoka vRkSa ke nIce sItA baiThI thii| inase gAyeM aura sItA kA baragada ke nIce yA AsapAsa rahanA jAtA hai / (3) abhivyApaH - vyApya kA bodha karAne vAle zabda ko 'abhivyApaka __ AdhAra' kahate haiN| jaise--kSIre ghRtam / tileSu tailam / kusumeSu gandhaH / yahA~ dUdha, tila aura kusuma vyApaka haiM aura ghI, te aura gaMdha vyApya haiN| (4) vaiSayika-jisase viSaya (nivAsa karane ke kSetra) kA bodha ho use 'vaiSayika AdhAra' kahate haiN| jaise-tapovane tapasvI vasati / araNye siMho garjati / (5) naiminika jisa zabda se hone vAle kArya ke nimitta kI sUcanA milatI hai use 'naimittika AdhAra' kahate haiN| jaise--yuddhe saMnahyate ...--- yuddha ke lie taiyAra hotA hai| parvaNi sajjati--parva ke lie taiyAra hotA hai| yahA~ lar3ane ke lie taiyAra hone kA aura sajjita hone kA nimitta yuddha aura parva haiM / ) aupacArika-upacAra yAni saMketa ko mAna kara jo kahA jAtA hai use 'aupacArika AdhAra' kahate haiN| jaise-vRkSAgne vidyut ... vRkSa para bijalI camaka rahI hai / agulya gre karizatam-aGguli kI noka para sau hAthI hai / yaha upacAra se kahA jAtA hai| amulyagre candramAH / niyama 141-- (yasya bhAvena bhAvalakSaNam 2 / 4 / 106) eka prasiddha kriyA se dUsarI aprasiddha kriyA kA kAla jAnA jAye to pahalI kriyA meM saptamI vibhakti hotI hai / jaise--sa goSu duhyamAnAsu Agata:-vaha gAyoM ke duhane para AyA / niyama 142-(SaSThayanAdare 2 / 4 / 111) anAdara bhAva se kisI kI upekSA kara kriyA karane se anAdara bhAva vAle meM SaSThI aura saptamI vibhakti hotI hai / jaise- rudati mAtari putraH prAvAjIt- rotI huI mAtA ko choDa putra dIkSita ho gyaa| radatyA: mAtuH putraH prAvAjIt / niyama 143 --- (svAmIzvarAdhipatidAyAdasAkSipratibhUprasUtairvA 2 / 4 113) svAmI, Ikara, adhipati, dAyAda, sAkSi, pratibhU, prasUta Adi ina zabdoM ke yoga meM paSThI aura saptamI vibhakti hotI hai| jaise --- gavAM goSu vA svAmI, IzvaraH, adhipatiH, dAyAdaH, sAkSI, pratibhUH, prasUto vA /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha jaise-- carmaNi dvIpinaM niyama 144 - ( nimittAtkarmasaMyuktAt 2 / 4 / 108) nimitta yadi karma saMyukta ho to nimitta meM saptamI vibhakti hotI hai / inti - carma ( camar3e) ke lie hAthI ko mAratA hai / carmaNi dvIpinaM hanti, dantayo rhantikuJjaram / kezeSu camarIM hanti, sImni puSkalako hataH // sImA - aNDakozaH / puSkalaka: gandhamRgaH / = 82 - niyama 145 - ( sAdhvasAdhubhyAm 2 / 4 / 105) sAdhu aura asAdhu zabda se saptamI vibhakti hotI hai / jaise - sAdhumaitro mAtari-maMtra mAtA ke prati sAdhu hai / asAdhutra mAtule - maMtra mAmA ke prati asAdhu hai / vinItaH guro sAdhuH / niyama 146 - ( sAdhunipuNAbhyAmarcAyAma'prazyAdau 24 / 104) prati, pari, anu, abhi ina avyayoM kA prayoga na ho to sAdhu aura nipuNa zabdoM ke yoga meM saptamI vibhakti hotI hai / jaise - mAtari sAdhuH, pitari nipuNaH / prati, pari, anu aura abhi kA prayoga hone para dvitIyA vibhakti hotI hai / jaise - sAdhutra mAtaraM prati, mAtaraM pari, mAtaramanu, mAtaramabhi / niyama 147 - ( svasvAminora'dhinA 2/4 / 107 ) adhi zabda sva aura svAmI ke artha meM prayukta hotA ho vahA~ gauNa nAma meM saptamI vibhakti hotI hai / jaise - ( sva artha meM ) - adhi magadheSu zreNikaH -- magadha kA zreNika / ( svAmI artha meM ) - adhi zreNike magadhAH - zreNika kA magadha / prayogavAkya muniH bhUmau tiSThati / upAzraye aneke ApaNAH santi / mRttikAyAM tailamasti / narake nairayikAH vasanti / bhUpaH tIrthayAtrAyAM vrajati / tasmin vRkSe ..aneke pakSiNaH santi / gRhasvAmini bahirgate caurAH samAyayuH / vilapati sute sAgatA / gRhAnAM gRheSu vA ko'sti svAmI ? ramezaH dugdhe gAM dogdhi / durjanaH sajja asAdhurasti / sahasA kAntA bhrAtaraM alocata / munisaMghe AcAryaH 'bhrAjate / ahaM avazyaM ceSTiSye prayatiSye vA / anuvAda karo saMskRta meM adhyApaka kursI para baiThA hai / skUla meM laDake khela rahe haiM / phUla meM gaMdha hai| gAyeM vana meM hai / zarIra meM AtmA hai / muni vihAra ke lie taiyAra hote haiM | AcArya zrI kA pravacana huA, dehalI se sAdhuoM ne darzana kiye / putra ke rone para bhI pitA calA gayA / ghor3oM kA svAmI kauna hai ? zikArI keza ke lie camarI gAya ko mAratA hai / rAjendra mere lie acchA hai / gopAla manISa ke lie acchA nahIM hai / bhAbhI ke oSThaprAnta meM darda hai / saroja coTI kara rahI hai / usakI jAMgha para tila hai / hamAre zarIra meM aneka nADiyA~
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhAra hai| bhojana baDI nADI meM kitane ghaMTe bAda jAtA hai ? tumhAre zarIra meM kitane tila hai ? striyoM ke mUMcha nahIM hotii| saubhAgyavatI striyoM kI mAMga meM siMdUra hai| vijaya ke kaMTha meM madhuratA hai| merI bhujA phaDaka rahI hai| rAjU pitA ke kaMdhe para baiThatA hai| yuvaka kI kA~kha meM keza hai| zarIra meM jIbha, tAlu, grIvA, bhauMha, stana, pITha, nAbhi aura kamara kahA~ hai ? abhyAsa 1. nimnalikhita vAkyoM meM kauna se zuddha haiM aura kauna se azuddha, batAyeM ? AcAryaH paTeM virAjate / mama gRhaM udyAnaM asti / manuSyakSetre manuSyA: nivasanti / dharmezaH vidyAlayaM saMnahyate / varSau samAgate munivarA: AyAnti / maM bhukte so samAgataH / vanaM hastI vsti| 2. AdhAra kitane prakAra ke hote haiM ? aupacArika, sAmIpyaka aura abhivyApaka ke do do udAharaNa do| 3. niyama 141 (yasya bhAvena bhAvalakSaNam) kA udAharaNa dekara spaSTa kro| 4. prati, pari aura abhi ke yoga meM kisa niyama se kaunasI vibhakti hotI 5. sarva zabda ke tInoM liMgoM ke rUpa likho| 6. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa likho___ jAMgha, nADI, tila, mUMcha, gardana, pITha, tillI, kA~kha, bhauMha, bahuta / 7. vadiG dhAtu ke rUpa likho|
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 25 : kartA kA kriyA ke sAtha anvaya zabdasaMgraha grAsa: (kora) / vaTaka: (bddaa)| zAkaH (saag)| khaNDa: (khAMDa) / bubhukSita: (bhUkhA) / tRSitaH (pyAsA) / nighasaH (bhojana) / pAtham (paanii)| kuNDalinI (jlebii)| navanItam (mkkhn)| ghRtam (ghI) / dadhi (dhii)| puMsavanam (duudh)| modakaH (ldddduu)| pakvAnnam (pakavAna) / takram (maTThA, chAcha) / dAdhikam (lssii)| piSTikA (kcauddii)| rAjyaktam (rAyatA) / pAyasam (khiir)| dhAtu-spadiG---kiJcincalane (spandate) spandita honA, calita honaa| dadaG-dAne (dadate) denaa| svadaG, svAda-AsvAdane (svadate, svAdate) AsvAdana krnaa| bAdhRG-biloDane (bAdhate) pIDA karanA / dadhaG -dhAraNe (dadhate) dhAraNa krnaa| TuvepRG, kapiG-calane (vepate, kampate) kAMpanA / trapUSaG- lajjAyAm (trapate) lajjita honA / DulabhaSaG --prAptI (labhate) prApta karanA / kSamUSaG-sahane (kSamate) sahana karanA / mudaG-harSe (modate) harSita honA / edhaG-vRddhI (edhate) bddh'naa| adas aura idaM zabda ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 1 saMkhyA 36,37) / edhaGa dhAtu ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 66) spadiG se lekara mudaG taka ke rUpa vadiG kI taraha calate haiM / eka sAtha kartA do hoM to dvivacana kI kriyA, kartA tIna yA tIna se adhika hoM to bahuvacana kI kriyA aaegii| kriyA kisa kartA ke anusAra hogI usake lie niyama dhyAna se pddh'eN| niyama 1. (tyadAdiH 3111136) 2. (pumAnstriyA 3 / 1 / 142) 3. (napuMsakamanapuMsakenaikatvaM ca vA 3 / 1 / 144) ka-kartA prathamapuruSa, madhyamapuruSa aura uttamapuruSa-ina tInoM puruSoM ke eka sAtha hoM to kriyA uttamapuruSa ke anusAra clegii| jaise--sa: ahaJca gacchAvaH / sa tvaM ahaJca paThAmaH / ahaM yuvAJca ||4aamH / kha--kartA yadi prathamapuruSa aura madhyamapuruSa ke eka sAtha hoM to kriyA madhyamapuruSa ke anusAra clegii| jaise-sa tvaM ca paThathaH / tau tvaM ca paThatha /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartA kA kriyA ke sAtha anvaya te tvaM ca paThatha / ga- yadi sabhI kartA prathamapuruSa ke hoMge to kriyA prathamapuruSa ke anusAra clegii| jaise - rAmaH gopAlazca gacchataH / subhASaH vijayaH sudarzanazca gacchanti / 85 gha kartA bhinna-bhinna vacana ke hoM to kriyA samIpa ke kartA ke anusAra hogI / jaise - te vA ayaM pAritoSikaM gRhNAtu / Ga jaba eka kriyA ke aneka kartA hoM parantu ve eka sAtha na samajhe jAkara alaga-alaga svIkAra kiye jAyeM to kriyA meM ekavacana hI hotA hai / jaise --na mAM trAtuM tAtaH prabhavati na cAmbA na ca bhavatI-mujhe na to pitA bacA sakate haiM, na mAtA aura na Apa | ca -- jaba do yA adhika kartA ke Age kartA ke rUpa meM sarvanAma Aye to kiyA usI antima sarvanAma ke anusAra hogii| jaise - mAtA pitA ceti svabhAvAt dvitayaM hitamasti / cha --- -jaba bhinna-bhinna puruSa ke do yA tIna kartA 'vA' se sambandhita hoM to kriyA apane samIra ke kartA ke anusAra hogI / jaise - sA vA yUyaM vA tad karma akuruta ---- usane tuma logoM ne yaha kAma kiyA / ja yadi ka ke sAtha do yA tIna pada 'ca' se jur3e hoM to kiyA milI huI saMkhyA ke anusAra hogii| jaise - tayoH jagRhtuH pAdAn, rAjA rAjJI ca mAgadhI- -rAjA aura bhAgadhI rAnI ne una donoM kA paira pakar3A / jha - dampatI, pitarI, azvinau inake rUpa dvivacana meM calate haiM / inake sAtha kiyA dvivacana meM AtI hai / jaise - dampatI, pitarI azvinau vA gacchataH / Ja -- - hasta, netra, pAda, karNa Adi zabda hindI bhASA meM bahuvacana ke rUpa meM hote haiM parantu unakA bhAva dvivacana kA hotA hai / saMskRta meM bhASAntara karane ke samaya unakA bhASAntara dvivacana meM hI karanA caahie| jaise- sa hastI pAdau ca prAkSAlayat - usane hAtha, paira dhoye / sA locane nyamIlat -- usane AMkheM banda kara lI / Ta - dvaya, yugala, yuga, dvandva -- ye cAroM 'do' artha ke bodhaka haiM / ye zabda ke anta meM jur3ate haiM aura napuMsakaliMga ekavacana hote haiM / inake sAtha kriyA ekavacana meM rahatI hai / jaise- chAtradvayaM, chAtrayugalaM, chAtrayugaM, chAtradvandvaM vA pustakAni paThati / Tha - yadi eka vAkya meM pulliMga aura strIliMga zabda hoM to sarvanAma aura kriyA pulliMga hoNge| yadi puM0, strI0, napuMsaka tInoM hoM to sarvanAma aura kriyA napuMsaka hoNge| jaise- zuklaH paTaH, zuklA zATI - tAvimau krItI / zuklaH paTaH, zuklA zATI, zuklaM antarIyaM tAni etAni prakSAlitAni / Da-- yadi eka vAkya meM saMjJAzabda aura sarvanAma ho to sarvanAma zeSa
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha rahegA / kaI sarvanAma hoMge to antima zeSa rahegA / jaise-sa rAmazca =to| Dha-bahuvacana se do se adhika kA bodha hotA hai lekina saMskRta meM kucha zabda aise haiM jo rUpa meM to bahuvacana haiM parantu unakA bhAva ekavacana kA hI rahatA hai| jaise-dArAH, ApaH, varSAH, sikatA:, sumanasaH, akSatAH, lAjAH, asavaH, prANAH; apsarasaH, smaaH| (apsaras, varSA, samA sumanas inakA kahIMkahIM ekavacana meM bhI prayoga milatA hai|) - Na-(gurAvekasmizca 111667) pUjya ke artha meM ekavacana aura dvivacana ke sthAna para bahuvacana kA bhI prayoga hotA hai| jaise - eSa me pitA, ete me pitaraH / ayaM tapasvI, ime tapasvinaH / guruziSyo, gurushissyaaH| ta-jAtivAcI nAma meM ekavacana aura bahuvacana hotA hai / jaisekSatriyo vIraH, kSatriyA: vIrAH / tha-(asmado dvayozca 1 / 1 / 65) asmad zabda ke ekavacana aura dvivacana ke sthAna para bahuvacana kA bhI prayoga hotA hai| ahaM bravImi, vayaM brUmaH / AvAM brUvaH, vayaM brUmaH / ahaM paNDito bravImi (maiM paNDita kahatA hUM), vayaM paNDitAH bruumH| da-dezoM ke nAma saMskRta bhASA meM sadA bahuvacana meM prayukta hote haiN| jaise-ahaM gataH kadAcid kaliGgAn-maiM kabhI kaliMga gayA thaa| dha-jaba deza ke nAma ke sAtha 'deza' yA viSaya zabda juDe hoM taba ekavacana meM prayoga karanA caahie| jaise-asti magadhadeze pATaliputraM nAma nagaram-magadhadeza meM pATaliputra nAma kA eka nagara hai| na-vyaktivAcaka saMjJAoM ke bahuvacana prayoga se vaMza yA jAti kA bodha hotA hai / jaise--raghUNAmanvayaM vakSye-maiM raghuvaMziyoM kA varNana kruuNgaa| janakAnAM raghUNAM ca sambandhaH kasya na priya:-janaka aura raghuvaMza vAloM kA sambandha kisako priya nahIM hai| pa-pAtra, Aspada, sthAna, pada, pramANa, bhAjana Adi zabda jaba vidheya ke rUpa meM prayukta hote haiM taba ye sadA ekavacana napuMsakaliMga meM rahate haiN| cAhe kartA kisI bhI vacana aura liMga meM ho, kriyA sadA kartA ke anukUla hotI hai| uddezya ke rUpa meM hoMge to anya bacana bhI hoNge| jaise--guNAH pUjAsthAnaM guNiSu-guNiyoM meM guNa hI pUjA ke sthAna haiN| ___ saMskRta meM anuvAda karo rAma, tuma aura maiM kala sAtha meM bhojana kreNge| mohana aura maiM kala bAjAra gaye the| maiM aura tuma saMskRta pddheNge| sItA aura tuma isa pustaka ko pddho| mohajIta aura munisuvrata bhajana gaayeNge| mohana, sohana aura nirmala kalakattA kaba jAyeMge / tuma aura hama saba dhyAna kreNge| rAma yA tuma zIghra ghara jAo / AcAryazrI pravacana karate haiN| bhagavan ! terA smaraNa karanA kisako
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartA kA kriyA ke sAtha anvaya 87 acchA nahIM lagatA? AcAryazrI kI vANI kA AsvAdana kro| vRkSa baDhatA hai / sUtra sUtra ko bAdhatA hai| saMnyAsI zikhA dhAraNa karatA hai| vaha kyoM kAMpatI hai ? bahU lajjita hotI hai| rAma dhana pAtA hai / muni dUsare ke kaThora vacana ko bhI sahana karate haiM / maiM prasanna huuN| zAstroM meM puruSoM ke lie battIsa aura striyoM ke lie aTThAIsa kora kA vidhAna hai / guru ne ziSya se pUchA-tuma itane baDe kaise khA gaye ? prAkRtika cikitsaka kahate haiM roTI aura sAga alaga-alaga khAnI caahie| prAcInakAla meM munijana eka samaya bhojana karate the| samudra kA pAnI khArA hotA hai / zaMkara ko jalebI, makkhana, ghI, dUdha aura dahI acche lagate haiM / devakI ne Aye hue muniyoM ko bhaktibhAva se laDDU diye / azoka ke ghara Aja aneka pakavAna bane haiM / usakA zarIra spandita ho rahA hai / tuma mujhe kyA doge? abhyAsa 1. nIce likhe niyamoM kA bhAva batAo aura eka-eka vAkya bnaao| ca, da, pa, Tha, ga, gha, jha, Na / 2. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa likheM baDA, khAMDa, jalebI, ghI, laDDU, maTThA, kacauDI, rAyatA, pyAsA, bhUkhA / 3. tat, yat aura etat zabdoM ke rUpa likho| 4. yatIG dhAtu ke rUpa likho| 5. nimnalikhita vAkyoM meM zuddha, azuddha batAyeMpitaro gacchanti / chAtradvayaM paThanti / varSAH varSanti / apsarasaH krIDati / prANAH gacchati / Apa: vahati /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 26 : nimittArthaka kriyA zabdasaMgraha (tum pratyaya ke rUpa) kartum (karane ke lie)| vyavasthitum (vyavasthita karane ke lie)| vadhitum (bar3hane ke lie)| snAtum (snAna karane ke lie) / lekhitum (likhane ke lie)| paThitum (paDhane ke lie)| jJAtum (jAnane ke lie)| kathayitum (kahane ke lie) / vaktum (bolane ke lie)| jetum (jItane ke lie)| paryaTitum (Tahalane ke lie)| udaJcitum (khIMcane ke lie)| parAjetum (harAne ke lie)| prakSAlayitum (dhone ke lie)| nartitum (nAcane ke lie) / vanditum (vandana ke lie) / ketum (kharIdane ke lie) / pAtum (pIne ke lie)| gantam, yAtum (jAne ke lie)| attum (khAne ke lie) / adhyetum (adhyayana ke lie) / roditum (rone ke lie)| bhavitum (hone ke lie)| dAtum (dene ke lie)| zayitum, svapitum (sone ke lie) / ghrAtum (saMghane ke lie) / smartum (yAda karane ke lie) / mArayituM, hantuM (mArane ke lie) / Asitum (baiThane ke lie) / stotum (stuti karane ke lie)| dhAtu-NamaM-namane (namati) jhuknaa| kiM zabda ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 1 saMkhyA 41) / Nama dhAtu ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 65) / noTa-anya dhAtuoM ke tum pratyaya ke rUpa pariziSTa 4 meM dekheN| tum pratyaya __ jo kriyA kA kAraNa prakaTa karatA hai use nimittArthaka kriyA kahate haiM / jaise--sa pravacanaM zrotuM gacchati / yahAM gacchati kriyApada hai| isakA artha hai-jAnA / parantu kisalie jAtA hai isakA uttara zrotuM ke dvArA milatA hai| nimittArthaka kriyA ko sUcita karane vAlA tum pratyaya hai| yaha dhAtu mAtra se hotA hai| isake yoga meM sakarmaka dhAtu se karma AtA hai, akarmaka se nhiiN| tum pratyaya avyaya hai isalie yaha saba jagaha samAna rahatA hai / tuma pratyaya ke rUpa banAne ke niyama niyama 148-(kAmamanasostumazca 3 / 2 / 146) tum pratyayAnta zabda ke Age kAma aura manas zabda lagAne se tum ke m kA lopa ho jAtA hai aura vaha svayaM vizeSaNa ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai| jaise--vidyAmadhyetukAmAH
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ nimittArtha kriyA 86 chAtrAH upAdhyAyaM paricaranti / vaizAlImadhikartumanAH koNika: cettkmaacRaam| ___-seT dhAtu se iT (i) AtA hai aura aniT dhAtuoM se iTa nahIM AtA / iT tum pratyaya se pahale AtA hai| jaise ---paTha -- paThitum (par3hane ke lie) / kha-(AtnadhyakSa rANAm 4 / 2 / 101) sandhyakSara aMta vAlI dhAtuoM ke aMta meM sandhyakSara ke sthAna para 'A' ho jAtA hai| jaise--gai gAtum (gAne ke lie)| ga-(nAmi guNo'kGiti) upadhAyAH laghoH 4 / 2 / 1,4) nAmi svara aMtabAlI dhAtuoM ko tathA hasAnta dhAtuoM kI upadhA ko guNa ho jAtA hai / jaise--- ji (jetum jItane ke lie / NI (netum ) le jAne ke lie| zru (zrotam ) sunane ke le| kR (kartum ) karane ke lie| rud (roditum) rone ke lie| STu stotam) stuti karane ke lie| likha (lekhitum) likhane ke lie| gha--- (vajo kagau 2 / 1 / 116) aniT dhAtuoM ke aMta meM sthita ca ko ka aura ja ko sa hokara ka ho jAtA hai| jaise--pac (paktam ) pakAne ke lie / bhuja (bhoktam ) khAne ke lie| -- (khase capA jhathAnAm 113 / 40), (jhasA jabA: 2 / 1 / 108) dhAtu ke aM nAma d ko t, g ko d aura bh ko ba ho jAtA hai| jaise chid (chettum ) kATane ke lie / rudha (roddham ) rokane ke lie / labh (labdhum ) pAne ke lie| ca-- (zarAja bhrAjyaja sRjamRdhrasvazcaparivrAjAM SaH 2 / 1 / 117) za antavAlI dhAtueM thA rAj, bhrAj, yaj, sRja, mRj . bhrasja, brazc ina dhAtuoM ke aMtima varNa ko p ho jAtA hai aura tum ke tu ko Tu ho jAtA hai / jaise--praviz (praveSTam ) praveza karane ke lie| rAj ( rAji tum) bhrAj (bhrAjitum) camakane ke lie / yaj (yaSTum ) yajJa karane ke lie| mRJ (sraSTum ) sarjana karane ke lie| mRj (mraSTum ) sApha karane ke lie| bhrasj (bhraSTum bhAm ) bhunane ke lie| cha-(mnAM jape namaH savarNo'pradAnte 113 / 34) makAra ko nakAra ho jAtA hai / jaise--m (gantum ) jAne ke lie| ram (rantum ) ramaNa karane ke lie| prayogavAkya cet tvaM cina ! buddhikalApaM labdhaM, ApadamapAkartu, pathi vihartu, kIrti prAptuM, sAdhutAM vidhuvituM, dharma samAsevituM, pApavipAkaM rorbu, svargApavargazriyamAkalayituM samIhase tadA guNavatAM saMgaM aGgIkuru / kimahaM madhyAhna avara
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 vAkyaracanA bodha kamAgantumarhAmi ? kiM tvamAcAryavarANAM sudRzamArAdhayituM samartho'si ? ahaM jAne bhavantaH zAsanAthaM prANAnarpayituM tatparAH santi / nartaka: svaputrIM nartituM prerayati / tAta: payaH pAtuM kutra vrajati ? zikSaka: udyAnaM gatuM sajjati / AcAryaH ziSyamadhye tuM vakti / vinItaH namati, uddaNDaH na namati / bhUpaH arINAM sammukhe na naMsyati / cet tvaM anaMsyaH tadA na yuddho'bhaviSyat / _____ saMskRta meM anuvAda karo vaha saMdhyA samaya pratikramaNa karane ke lie sAmAyika karatA hai| zAsana ko vyavasthita karane ke lie jayAcArya ne kyA nahIM kiyA ? hamAre pUrvajoM ne zAsana vRddhi ke lie tana mana arpaNa kara ddaale| vidyA adhyayana ke lie sthiratA kI AvazyakatA hai| kueM se jala khIMcane ke lie naukara ko kyA cAhie ? mohana snAna ke lie tAlAba para gayA hai| ramA nibaMdha likhane ke lie pustaka par3hatI hai| devendra ko par3hane ke lie pustaka do| satya ko jAnane ke lie gahare meM utro| tumheM spaSTa bolane ke lie ceSTA karanI caahie| bharata ne bAhubali ko jItane ke lie kyA kiyA ? prAtaHkAla Tahalane ke lie jAnA svAsthya ke lie lAbhaprada hai| rameza ko harAne ke lie sohana ne kyA kiyA ? dhobI ko dhone ke lie kapar3e do| rAjA zreNika bhagavAna mahAvIra ko vaMdana karane ke lie guNazIla udyAna meM gaye / muni gAnA gAne ke lie jAtA hai / pravacana sunane ke lie sAvadhAna ho jaao| rasoiyA sabjI pakAne ke lie agni jalAtA hai| baccA miThAI khAne ke lie rotA hai| vinaya jJAna pAne ke lie prayatna karatA hai| abhimAnI vyakti kabhI nahIM jhukate / vaha kabhI nahIM jhukegaa| yadi zyAma jhuka jAtA to usakA kArya ho jaataa| abhyAsa 1. nimnalikhita zabdoM kA vAkyoM meM prayoga karo___ attum, roditum, svapitum, ghrAtum, smartum, bhavitum, dAtum / 2. adas aura idam zabdoM ke rUpa likho| 3. edhaG dhAtu ke rUpa likho|| 4. nimittArthaka kriyA kise kahate haiM ? usake bAre meM tuma kyA jAnate ho ?
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 27 : pUrvakAlika kriyA ( ktvA pratyaya) zabdasaMgraha ( ktvA pratyaya ke rUpa ) likhitvA ( likhakara ) / hitvA tyaktvA ( choDakara ) / smRtvA ( yAdakara ) / paThitvA ( paDhakara ) / ( kahakara ) | mArayitvA ( mArakara ) / vanditvA ( vandana kara) / gatvA, yAtvA zayitvA suptvA ( sokara ) / nartitvA matvA ( mAnakara ) / zrutvA ( sunakara ) / ( grahaNa kara ) / nItvA ( lekara, pAkara ) / ( Thaharakara ) / ( snAnakara ) / labdhvA ( prAptakara ) / zvasitvA ( zvAsa lekara ) / trAtvA ( sUMghakara ) / datvA ( dekara ) / bhItvA ( Darakara ) / viditvA (jAnakara ) / jagdhvA ( khAkara ) / stutvA ( stuti kara ) / dugdhvA (duhakara ) / uSitvA ( rahakara ) / lUtvA ( kATakara ) / corayitvA ( curAkara ) / citvA (cunakara ) / nazitvA naSTvA ( naSTakara ) / kRtvA ( karake ) / hatvA ( mArakara ) / snAtvA jJAtvA ( jAnakara ) , / jitvA ( jItakara ) / roditvA ( rokara ) / pItvA ( pIkara ) ( jAkara ) / ( nAcakara ) / ( jAnakara ) / pRSTvA ( pUchakara ) / gRhItvA ( budhvA ( natvA ( namanakara) / sthitvA / kathayitvA uktvA dhAtu -- dahaM - bhasmIkaraNe ( dahati ) jalAnA / yuSmad zabda ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 1 saMkhyA 42 ) / daha dhAtu ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 66 ) / noTaTa - anya dhAtuoM ke ktvA, yap pratyaya ke rUpa pariziSTa 4 meM dekheM / ktvA pratyaya jahA~ pUrvakAla kI kriyA ke bAda uttara kAla kI kriyA kA nirdeza kiyA jAtA hai vahA~ saMskRta meM ktvA pratyaya kA prayoga kiyA jAtA hai / jaise - ahaM pustakaM paThitvA uttaraM dAsye / isa vAkya meM do kriyAe~ haiM - par3hanA aura uttara denA / uttara dene kI kriyA paDhane ke bAda meM hogI isalie vaha usase pUrvakAlIna hai / ktvA pratyaya saba dhAtuoM se hotA hai / kucha dhAtuoM se vikalpa meM dUsarA pratyaya bhI hotA hai / kaI dhAtuoM ko ktvA se pahale iT hotA hai use seT ktvA kahate haiM / kaI dhAtuoM ko guNa hotA hai / sakarmaka dhAtuoM ko ktvA pratyaya hone se usake yoga meM karma AtA hai / ktvA pratyaya ke rUpa banAne kA sarala upAya yaha hai ki kta pratyaya ke rUpa meM aMtima ta ko nikAla kara tvA lagA deM / dhAtu ke pahale upasarga hone se ktvA ke sthAna para
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 vAkyaracanA bodha yap pratyaya ho jAtA hai / artha vahI rahatA hai / niyama niyama 146- (alaMkhalu pratiSedhe ktvA vA 6 / 1 / 36) alaM aura khalu yadi ye pratiSedhavAcI hoM to ktvA pratyaya vikalpa se hotA hai| alaMkRtvA, khalukRtvA-na krtvymityrthH| niyama 150- (parAvarayoH 6 / 1 / 40) para (Age), avara (pahale) kA artha gamyamAna ho to dhAtu se ktvA pratyaya vikala se hotA hai / atikramya nadI parvataH (nadI se Age parvata hai)| aprApya nadI parvataH (nadI se pahale parvata hai)| bAlyamatikramya yauvanaM (bAlyakAla ke bAda yauvn)| aprApya yauvanaM bAlyaM (yauvana se pahale baalykaal)| niyama 151-(pUrvakAle 6 / 1 / 43) eka kartA eka samaya meM eka kriyA ke bAda dUsarI kriyA karatA ho to pUrva kriyA meM ktvA pratyaya vikalpa se hotA hai / bhuktvA vrajati / bhuktvA punarbhuGkte / snAtvA, bhuktvA, pItvA vrajati / eka pakSa meM-Asyate bhoktumityapi bhavati / niyama 152-(udita: ktvo vA 4 / 3 / 76) ukAra it jAne vAlI dhAtuoM se ktvA pratyaya ko iT vikalpa se hotA hai| jaise-damitvA, dAntvA, (damana kara, zAnta kr)| zamitvA, zAntvA (zAMta kr)| tamitvA, tAntvA (icchA kara) / devitvA, dyUtvA (kholakara) / sevitvA, syUtvA (siikr)| niyama 153-(kSudhivaseH ktayozca 4 / 3 / 81, lubho vimohane teSAM 4 / 3 / 82, aJceH pUjAyAm 4 / 3 / 83, pUklizibhyo vA 4 / 3 / 84) kSudha, vasa, lubha (vimohana =AkulIkaraNa artha meM), aJc (pUjA artha meM), pUGa / kliza dhAtuoM se iT hotA hai| kSudhitvA (bhUkhA rhkr)| uSitvA (rahakara) / lubhitvA, lobhitvA (vimohita kr)| aJcitvA (pUjAkara, jAkara) / pUtvA (sApha kara) / klizitvA (pIDita kr)| niyama 154-(vA tRSimRSikRzivaJciluJcayateH 3 / 4 / 105) tRS, mRS, kRz, vaJca, luJc dhAtuoM ko seT ktvA pare hone para guNa vikalpa se hotA hai| tRSitvA, taSitvA (pyAsA rhkr)| mRSitvA, maSitvA (sahana kr)| kRzitvA, kazitvA (kRshkr)| vacitvA, vaJcitvA (Thaga kara) / lucitvA, luJcitvA (luMcana kara) / niyama 155- (nopadhAtthaphAt 3 / 4 / 106) na upadhA vAlI dhAtuoM meM yadi thakAra aura phakAra aMta meM ho aura Age seT ktvA ho to guNa vikalpa se hotA hai| jaise- zrathitvA, zranthitvA (chor3a kara, khuza kr)| guphitvA, gumphitvA (gUMtha kr)| niyama 156-(yapi 4 / 3 / 42) yap pratyaya Age hone para han, man, vanati aura tanAdi gaNa kI dhAtuoM ke aMta kA lopa ho jAtA hai| prahatya
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvakAlikakriyA ( ktvApratyaya ) 63 ( mAra kara ) / pramatya ( vicAra kara ) / pravatya ( yAcanA kara ), pratatya ( phailA kara), prasatya ( dekara ) / niyama 157 - ( mo vA 4 | 3 | 43 ) yam ram nam, gam dhAtuoM ke aMta kA lopa vikalpa se hotA hai yap pratyaya pare hone para / niyatya, niyamya ( niyamana kara ) / viratya, viramya ( virAma kara ) / praNatya, praNamya namana kara) / Agatya, Agamya ( Akara ) / prayogavAkya avanipatiH pratyarthino jitvA svadezaM pratyAgamat / tattvaM buddhvApi yo muhyati sa eva sarvato mahIyAn mUDhaH / kopaM hitvA ya: zAntimAdhatte sa eva duHkhamujjhitvA sukhamaznute / ahaM AcAryavaraM vanditvA Agato'smi / payaH pItvA tatkAlaM jalaM na peyam / tvaM arhatpadapUjanaM kRtvA, yatijanaM natvA, AgamaM viditvA adharmakarmaThadhiyAM saMgaM hitvA, pAtreSu dhanaM datvA, uttamakramajuSAM paddhati gatvA, antarArivrajaM jitvA paJcanamastriyAM smRtvA iSTaM sukhaM karakroDasthaM kuru / agniH sarvaM dahati / vastrANi ko'dahat / sImA kASThAni na dhakSyati / saMskRta meM anuvAda karo mohana phUloM ko cunakara ghara gayA / rAma ne vahA~ jAkara dekhA to use vaha cIja nahIM milI / tuma AzA lekara vahA~ gaye the kiMtu nirAza kyoM lauTe ? sohana paDhakara cikitsaka banegA | AcArya zrI kA pravacana sunakara sabhI prasanna ho gaye / dineza patra likhakara so gayA / satIza ko chor3akara sabhI yahA~ Aye the / sAsa ke kaThora svabhAva ko jAnakara gulAba Dara gaI / acchI bAteM kahakara sumati ne sabakA mana moha liyA / rAjendra bagIce meM Tahala kara kaba AyegA ? cora ko mAra kara rAjA khuza huA / dUdha pIkara basaMta kahA~ gayA kaliMga ko jItakara bhI azoka kA mana prasanna nahIM huA / AcArya zrI ko vaMdana kara sAdhviyAM baiTha gaI / phUla sUMghakara bAlaka kahA~ gayA ? satya ko jAnakara svIkAra karo / pitA se Darakara rameza paDhane baiTha gayA / tIrthaMkaroM kI stuti kara rAjA prasanna huA / gAyoM ko duhakara gvAlA ghara gayA / seTha kA dhana curAkara cora bhAga gyaa| dUsaroM kA kArya karake jineza khuza huA / usake kapar3e kaise jale ? usakA zarIra kaise jalA ? abhyAsa 1. nimnalikhita zabdoM kA vAkyoM meM prayoga karo yAtvA, zayitvA buddhvA matvA zrutvA pRSTvA, kRtvA, naSTvA, hatvA / 2. ktvA aura yap pratyaya kahA~-kahA~ hotA hai ? 3. ktvA pratyaya pare hone para kina-kina dhAtuoM ko guNa hotA hai ? 4. kim zabda ke rUpa likho / 5. Nama dhAtu ke rUpa likho /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 28 : zatR aura zAna pratyaya ( 1 ) zabdasaMgraha ( zatR aura zAna pratyaya ke rUpa ) 1 pazyat (dRz) dekhatA huA / vikrINat, vikrINAna: (vi + krI) becatA huA / krIDat (krID ) khelatA huA / smarat ( smR ) smaraNa karatA huA / tuSyat (tuS) tuSTa hotA huA / tarat (tu) tairatA huA / mat ( maiM ) zabda karatA huA / muJcat (muJc ) chor3atA huA / jighrat (ghA) sUMghatA huA / gacchat (gam ) jAtA huA / grathnat (graMtha) gUMthA huA / yuJjat (yuj) jor3atA huA / nazyat (naz ) naSTa karatA huA / pibat ( pa ) huA / jayat (ji) jItatA huA / patat (pat ) giratA huA / vidadhat, vidadhAnaH (vi + dhA) dhAraNa karatA huA / bibhrat ( bhuMnak ) dhAraNa karatA huA / dhyAyat (ye) citana karatA huA / kampamAna: ( kapi), ejamAnaH (ez2a), vepamAna: (vepa) kAMpatA huA / prasarat ( pra + sR) phailatA huA / dadat, dadAna: (dA) detA huA / hasat ( has) haMsatA huA / paThat ( paTh ) paDhatA huA |rudt (rud) rotA huA / ( dhAtu ) - vasaM - nivAse ( vasati) rahanA / dekheM | asmad zabda ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 1 saMkhyA 43 ) vasa dhAtu ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 67 ) noTa - anya dhAtuoM ke zatR, zAna pratyayoM ke rUpa pariziSTa 4 meM zatR-zAna zatR aura zAna ye do kRdanta pratyaya vartamAnakAlika aura bhaviSya - kAlika haiN| jahAM yaha vizeSaNa banatA hai vahAM inakA artha hotA hai karatA huA, jAtA huA, bolatA huA / vizeSya ke anusAra vacana aura liMga isameM hote haiM / zatR pratyaya parasmaipada dhAtu se, zAna pratyaya Atmanepada dhAtu se aura ubhayapada dhAtu se zata aura zAna donoM pratyaya hote haiM / bhAvakarma meM Atmanepada hI hotA hai, isalie vahAM zAna pratyaya hI hogA / zatR pratyaya ke rUpa banAne kA sIdhA tarIkA yaha hai ki tibAdi ke bahuvacana (anti) kA jo rUpa banatA hai usameM i aura n ko haTA do| yaha pulliMga kA rUpa hai / jaise - tibAdi ke bahuvacana bhavanti kA rUpa bhavat banatA hai / bhavan, bhavanto bhavantaH bhavantaM bhavanto ke ke bAda zeSa rUpa bhavat kI taraha cleNge| zatR pratyaya ke rUpa napuMsakaliMga meM
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'zatR aura zAna pratyaya jagat zabda kI taraha caleMge / strIliMga meM Ip pratyaya AegA / usake rUpa nadI ke samAna cleNge| strIliMga meM rUpa banAne ke lie (abyanaH 1 / 4 / 62) sUtra ko dhyAna meM rkheN| usase bhvAdigaNa aura dibAdigaNa kI dhAtuoM se num (n) nitya hotA hai| pacantI, diivyntii| niyama 158-- (avarNAdanaH zaturvepoH 1 / 4 / 61) nA pratyaya ko choDakara anya gaNoM kI akArAnta dhAtuoM se num (n) vikalpa se hotA hai / tudaMtI tudatI / yAntI, yAtI / zeSa gaNoM kI dhAtuoM meM i lgegaa| rudatI, dadhatI, kurvatI, shRnnvtii| niyama 156-(idhAribhyAmakRcchre zataH // 3 // 6) akRcch (sukhasAdhya) artha meM iG, dhAri dhAtu se vartamAna artha meM zata pratyaya hotA hai| adhIyan drumapuSpIyam / dhArayan AcArAGgam / niyama 160-(sudviSAhaH satrizatrustutye 5 / 3 / 10) sun dhAtu se satri (yajJa kartA yA yajJa kA nirIkSaNa karane vAlA) artha meM, dviS se zatru artha meM, arha, se stuti artha meM vartamAna kAla meM zatR pratyaya hotA hai| sarve sunvantaH (yajJasvAminaH ityarthaH) / caurasya cauraM vA dviSan (zatrurityarthaH) / pUjAmahan (prazasya ityarthaH) / zAna-zAna pratyaya ke rUpa banAne kA sarala tarIkA yaha hai-tibAdi vibhakti ke 'te' pratyaya kA jo rUpa banatA hai vahAM se te ko haTAkara 'mAna' biThA deN| jahAM muk na ho vahAM Ana jor3a deN| niyama 161--.(mugAneta: 5 / 3 / 11) dhAtu ke rUpa akArAnta hone para Ana pratyaya ko muk kA Agama hotA hai| pavamAnaH, udvahamAnaH, vidyamAnaH, kariSyamANaH / niyama 162-(pUyajorAnaz 5 / 37) pUGa, yaj dhAtuoM se vartamAna artha meM Anaz pratyaya hotA hai / pavamAnaH yajamAnaH / niyama 163- (AsInaH 5 / 3 / 12) As dhAtu se pare Ana ke A ko I Adeza hotA hai / AsInaH, udAsInaH, upAsInaH, adhyAsInaH / niyama 164-- (zaktivayastAcchIlye 5 / 3 / 8) zakti (sAmarthya), vayaH (bAla Adi avasthA), tAcchIlya (tatsvabhAvatA) ye artha gamyamAna ho to dhAtu se vartamAna artha meM Anaz pratyaya hotA hai / kati iha hastinaM nighnAnAH / kati iha striyaHgacchamAnAH / kati iha AtmAnaM varNyamAnAH, parAnnidamAnAH / prayogavAkya chAtra: pAThaM ghoSayan na khalu itastato vilokate / ko vidadhAno bhUdhana'marasaM prabhavati roddham jarasam ? anekAn avaniruhAn bibhrad eva udyAnaM ramaNIyaM bhavati / paramAtmAnaM dhyAyantaM muni mastakanyastapANi jano vandate /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ .66 vAkyaracanA bodha pavanena kampamAnAstarava:, ejagAnA: zAkhA:, vepamAnAni dalAni, vikAsa .gacchanti kusumAni, udbhavanti phalAni, prasarazca parimalaH, kiM nArAmasya mahisAnaM vitanuyAt / adya nagare bahavaH janAH vasanti / asmin grAme tvaM kutra avAtsI: ? zyAmaH atra kva vatsyati ? cet sohanaH iha akssyat tadA sa: unnati akrissyt| saMskRta meM anuvAda karo sAdhu bhUmi para IryAsamiti dekhate jA rahe the| dukAnoM meM vastu ko becate hue logoM ne khaDe hokara sAdhu kA abhivAdana kiyaa| khelate hue laDakoM ne paira chUkara namaskAra kiyaa| vandana pATha ko smaraNa karatI huI striyoM ne bhI sAdhu kA satkAra kiyaa| maheza tuSTa hotA huA ghara AyA / vIrendra ne tairate hue nadI ko pAra kiyaa| lohAra dhamanI se zabda karatA huA kAma kara rahA thaa| satIza bahina ko sasUrAla choDatA huA ghara jaayegaa| lakSmaNa phala sUghatA acche vyakti bure logoM ke sAtha nahIM rahate / surendra yahAM nahIM rhegaa| yadi tuma mere sAtha rahate to acche bana jAte / abhyAsa 1. nimnokta vAkyoM ko zuddha karo -- jayatI senAM pazya / dAnaM dadantI rAjJI mumude| hasanto bAlakAn iha Anaya / rudantIM kanyAM prpRcch| dharmamadhIyamAno lokaH sukhI bhavati / paThatI bAlAM kaH upAlambhet / 2. yuSmad zabda ke rUpa likho| 3. daha dhAtu ke rUpa likho| - abhyAsa 1. nimnokta vAkyoM ko zuddha karo-- jayatI senAM pazya / dAnaM dadantI rAjJI mumude| hasanto bAlakAn iha Anaya / rudantI kanyAM prpRcch| dharmamadhIyamAno lokaH sukhI bhavati / . paThatI bAlAM kaH upAlambhet / 2. yuSmad zabda ke rUpa likho| 3. daha dhAtu ke rUpa likho| 4. zata. zAna pratyaya ke bAre meM tama kyA jAnate ho? prata pratyaya ke rUpa
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 29 : zata, zAna (2) zabdasaMgraha vAsaraH (din)| ravivAraH (rvivaar)| somavAraH (somvaar)| maGgalavAraH (mNglvaar)| budhavAraH (budhvaar)| bRhaspativAraH (bRhaspativAra) / zukravAraH (shukrvaar)| zanivAraH (shnivaar)| (mAsaH (mahInA) / caitraH (catra) / vaizAkhaH (vaishaakh)| jyeSThaH (jetth)| ASADhaH (aassaaddh)| zrAvaNaH (shraavnn)| bhAdrapada: (bhAdrapada) / AzvinaH (aashvin)| kArtikaH (kArtika) / mArgazIrSaH (mArgazIrSa) / poSaH (poSa) / mAghaH (mAgha) / phAlgunaH (phaalgun)| dhAtu-SevRGa-sevane (sevate) sevA krnaa| bhrAzRG-TumlAzRGdIpto (bhrAzate, bhrAzyate) dIpta honaa| bhAsUGa-dIpto (bhAsate) dIpta honA / bhASaG-vyaktAyAM vAci (bhASate) bolanA / AG-zasiG-icchAyAm (AzaMsate) icchA krnaa| paJcan, SaS, saptan aura aSTan zabda ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 1 saMkhyA 71,72,73,16) SevRG se lekara AG-zasiG taka ke rUpa vadiG kI taraha calate haiM / zata-zAna hindI meM rahA hai, rahA thA, rahA huA, rahA hogA Adi sthAnoM meM zata, zAna kA prayoga hotA hai| vartamAnakAla meM zatR pratyaya ke rUpa ke Age as dhAtu ke tibAdi ke rUpa Ate haiM / bhUtakAla ke lie bhU yA as dhAtu ke dyAdi ke rUpa aura bhaviSyakAla ke lie bhaviSyat kI kriyA ke rUpa Ate haiN| jaise-ahaM kArya kurvannasmi / ahaM kAryaM kurvannabhUvam / ___ ahaM kAryaM kurvan bhaviSyAmi / anya kriyAoM ke prayoga bhI tInoM kAloM meM isI praNAlI se karanA cAhie / zata-zAna pratyaya vizeSaNa ke rUpa meM bhI prayukta hotA hai vahAM vaha kartA kA vizeSaNa banatA hai| jisa prakAra kartA kA vizeSaNa banatA hai vaise hI karma kA bhI vizeSaNa banatA hai| vahAM kartA meM tRtIyA vibhakti hotI hai| jaise 1. ayaM viSayaH mayA anubhUyamAno'sti / 2. amI janAH kRtAntena kadarthyamAnAH santi /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha 3. tvayA kathyamAnA iyaM kathA pralambA'sti / hama kartA se karma aura karma se kartA kA parivartana aneka prakAra se kara sakate haiM tathA dUsarI-dUsarI kriyAoM ke sAtha unakA saMbaMdha joDa sakate haiN| mayA paThyamAnA pustikA jJAnaM vardhayati / isa vAkya ke bhAva ko isa rUpa meM bhI kaha sakate hai-ahaM jJAnaM vardhayantIM pustikAM paThan pramode / prayogavAkya tvaM kiM paThannasi ? narendraH kutra gacchannAsIt ? ravivAre tava bhaginI kiM kurvatI AsIt ? zukravAre lalitasya mAtulAnI gItaM gAyatI AsIt / vimalayA paThyamAnaM pustakaM mahyauM dehi / AcAryeNa ucyamAnA vArtA sarvebhyaH jJApaya / sAdhvIbhiH gIyamAnaM gItaM kiyatmadhuraM samasti / guru sevethaaH| divase sUryaH gagane bhrAzate, bhlAzate, bhAsate vaa| zIlA tvAM kimabhASata ? padaM mA aashNsethaaH| saMskRta meM anuvAda karo mahIne meM kitane dina hote haiM ? eka varSa meM kitane mahIne hote haiM ? rAmanavamI caitra mAsa meM AtI hai| akSayatRtIyA baizAkhamAsa meM AtI hai| jeTha mahIne meM garmI adhika paDatI hai| ASADhapUrNimA ke dina AcAryabhikSu ne terApaMtha kI sthApanA kI thii| bhaiyA dUja zrAvaNa mAsa meM AtI hai| saMvatsarI bhAdramAsa meM AtI hai| dazaharA kA utsava AzvinamAsa meM hotA hai| dIpAvalI ke dina bhagavAna mahAvIra kA nirvANa huA thaa| migasara kRSNA pratipadA ke dina sAdhu vihAra kara kahAM jAyeMge ? bhagavAn pArzvanAtha kI janma jayaMtI pauSamAsa meM AtI hai / tumane sAdhuoM kI sevA kaba kI thI? muniyoM meM AcArya zobhita hote haiM / vyartha mata bolo / zAntA kyA cAhatI hai ? zata, zAna ke prayoga karo ravivAra ko AcAryazrI kahAM pravacana kara rahe the ? somavAra ko hama uttarAdhyayana par3ha rahe the / abhI tuma kyoM haMsa rahe ho ? maMgalavAra ko tumhAre dAdAjI kahAM jA rahe the ? budhavAra ko ramA madhyAhna meM dhyAna kara rahI hogii| vRhaspativAra ko maiM gurudeva kI sevA kara rahA thaa| zukravAra ko adhyApaka dvArA kyA viSaya par3hAyA jaayegaa| zanivAra ko saMtoM dvArA gIta sunAyA jAyegA / maiM hara samaya AcAryavara kI upAsanA kara rahA huuN| Apa sUtra par3ha rahI haiM ataeva maiM Apako viduSI kaha rahA huuN| maiM jo kucha kara rahA thA vaha Apako nivedana karUMgA / vaha Apake AdezAnusAra adhyayana karatI rhegii| Apa jo kucha kaha rahe the vahI maiM suna rahA thaa|
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ zata, zAna (2) 88 / abhyAsa 1. asmad zabda ke rUpa likho| 2. vas dhAtu ke rUpa likho| 3. nimnokta vAkyoM ko zuddha karo sImA kiM pazyannasti / sohanaH jinaM smaratI AsIt / bAlA puSpaM jighrannAsIt / vRkSAt patantaM puSpaM kaH agrahIt ? vRddhaH nIraM pibatI abhavat / bAlikA hasannasmi / 4. zata, zAna pratyaya kartA aura karma ke vizeSaNa ke rUpa meM kisa prakAra prayukta hote haiM, sodAharaNa batAo?|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 30 : samAsa (1) avyayIbhAva zabdasaMgraha - miSTAnnam (mIThA) / yavAgUH, kRzaraH (khicaDI) / sevikA, sUtrikA (sevii)| guDadhAnA (guDadhAnI, bhUne hue gehUM meM pAga kara banAyA huA ldddduu)| apUpaH (pUA) / pAyasam (khIra) / sUpaH (daal)| zarkarA (shkkr)| sitA (cInI) / polikA, pUrikA, zaSkulI (puurii)| lavaNam (nmk)| takram (maTThA) / dhAnyam (dhAna) / saktuH (sattU) / lazunam (lahasuna) / dadhivaTaka: (dhiibddaa)| abhyUSaH (Dabala roTI) / bhRSTApUpaH (ttostt)| piSTakaH (biskutt)| gulyaH (TaoNphI, mIThI golii)| kaphanI (koNphii)| jalapAnam (jalapAna) / sagdhiH (shbhoj)| pakvAluH (kacAlU, AlU kI ttikiyaa)| kUlapI (kulaphI) / vyaJjanam (masAlA, masAledAra pdaarth)| pulAkaH (pulAva) / dhAtu-IkSaG-darzane (IkSate) dekhnaa| IhaG--ceSTAyAm (Ihate) ceSTA karanA / zikSaG-vidyopAdAne (zikSate) vidyA prApta krnaa| dIkSaGmauNDyejyopanayananiyamavratAdezeSu (dIkSate) muMDita karanA, yajJa karanA, janeU denA, vrata karanA, saMskAra krnaa| kati, anya, tyad aura ubha zabdoM ke rUpa yAda kro| (dekheM pariziSTa 1 saMkhyA 74,68,33,75) / IkSaG dhAtu ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 70) / IhaG ke rUpa IkSaG kI taraha calate haiM / zikSaG aura dIkSaG ke rUpa vadiG kI taraha calate haiN| samAsa samAsa aura vigraha ye do zabda haiM / paraspara meM apekSA rakhane vAle do yA do se adhika zabdoM ke saMyoga ko samAsa kahate haiN| samAsita padoM ko alaga karane ko vigraha kahate haiM / jaise--sukhasya mArgaH / ye do pada haiN| inako eka pada karane ko samAsa kahate haiM / samAsa karane para sabhI padoM kI vibhaktiyoM kA lopa ho jAtA hai / sukhamArgaH yaha samAsa kiyA huA pada hai / isakA vigraha hogA-sukhasya mArgaH / jina jina padoM kA samAsa kiyA jAtA hai unakI vibhaktiyoM kA lopa ho jAtA hai aura samAsa hone para vaha eka pada bana jAtA hai / samAsa meM sabhI padoM kI nitya saMdhi hotI hai| samAsa karane para aMtima zabda se vibhakti AtI hai / samAsa kama se kama do padoM kA hotA hai| pahale pada
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsa (1) avyayIbhAva ko pUrvapada aura agale pada ko uttarapada bhI kahate haiM / padoM kI pradhAnatA aura apradhAnatA ke AdhAra para samAsa ke cAra bheda hote haiM- . (1) avyayIbhAva (2) tatpuruSa (3) bahuvrIhi (4) dvandva / avyayIbhAva jisa samAsa meM pUrvapada avyaya ho usako avyayIbhAva samAsa kahate haiM / avyayIbhAva meM napuMsakaliMga hotA hai| avyayIbhAva meM uttarapada yadi dIrgha ho to hrasva ho jAtA hai| niyama 165- (anato luk 32 / 5) avyayIbhAva samAsa meM uttara pada meM akArAnta zabdoM ko choDakara sabhI svarAnta zabdoM se sabhI vibhaktiyoM kA lopa ho jAtA hai / yAni sabhI vibhaktiyoM kA eka samAna rUpa bnegaa| jaise-adhi-+ strI kA samAsa karane para adhistrI / strI zabda hrasva karane para adhistri banA / sabhI vibhaktiyoM meM adhistri rUpa hI rhegaa| jaise 'adhistri mA pazya' striyoM meM mata dekho| upavadhu, upakartR aadi| akArAnta zabdoM ke lie nIce likhe do niyama dhyAna meM rakheM-- niyama 166-(avyayIbhAvasyAto'mapaJcamyA : 3 / 2 / 2) avyayIbhAva samAsa meM uttarapada akArAnta ho to paMcamI vibhakti ko choDakara sabhI vibhaktiyoM ko am Adeza ho jAtA hai / jaise--upakumbhaM tiSThati / upakumbhaM pazya / upakumbhaM dehi / upakumbhaM svAmI / __ niyama 167-(vA tRtIyAsaptamyo : 3 / 2 / 3) avyayIbhAva samAsa meM uttarapada akArAnta ho to tRtIyAM aura saptamI vibhakti ko am Adeza vikalpa se hotA hai / upakumbhaM kRtaM, upakumbhena kRtam / upakumbhaM sthitam, upakumbhe sthitam / niyama 168-(avyayaM kAraka samIpa smRddh........3|1|23) avyayI'bhAva samAsa meM zabdoM ke avyaya isa prakAra haiMartha avyaya vigraha samAsa saptamI vibhakti adhi nadISu adhinadi samIpa upa kAryAlayasya samIpaM upakAryAlayaM janAnAM samRddhiH sujainaM (Rddhi kI adhikatA) (asaMprati (vartamAnakAle kambalasya upabhogaM atikambalaM 1 upabhogAdeH pratiSedhaH) prati nAyaM kAlaH arthAbhAva (vastuno'bhAvaH) nir janAnAM abhAvaH atyaya (atItatvaM) ati, nir himasyaatyayaH atihima, nihima asaMpatti (RddherabhAvaH) dur yavanAnAmasaMpattiH / duryavanaM samRddhi nirjana
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkya racanA boka ana prati yathA sacakra khyAti (prasiddhatA), iti, aho (bhadrabAho: khyAtiH itibhadrabAhu, ahobhadrabAhu pazcAd mahAvIrasya pazcAd anumahAvIraM yogyatAyAM rUpasyayogyAMceSTAM kurute anurUpaM ceSTate . vIpsA dinaM dina prati pratidinaM anatikrama yathA zaktimanatikramya yathAzakti asAdRzya ye ye vRddhAH yathAvRddhaM sAdRzya saha (sa) zrutasyasAdRzyaM sazrutamanayoH yogapadya (ekakAlatA) saha (sa) yugapat cakrANi / AnupUrvI (anukrama) anu jyeSThasya anukrameNa anujyeSTha ( saMpatti (siddhi) saha (sa) kSatrANAM saMpattiH sakSatraM (AtmabhAvaniSpattiH). sAkalyaM (azeSatA) saha (sa) tRNena saha . sataNaM abhi Abhimukhya agniAbhimukhya abhyagni prati ... Abhimukhya agniM Abhimukhya pratyagni niyama 166-(pAremadhye'gre'ntaH SaSThyA vA 3 / 1 / 30) pAre madhye, agre, antaH inake sAtha samAsaM karane para inakI vibhakti kA lopa nahIM hotA, isalie ye avyayIbhAva samAsa meM nipAta haiN| jaise-pAraM gaMgAyA: paaregddN| gaMgAyAH madhye madhyegaMgaM / vanasya agre agrevanaM / gireH antar antagiri / ___ avyayIbhAva samAsa meM nimnalikhita zabdoM se Ta (a) pratyaya ho jAtA hai aura Ta hone se zabda akArAnta bana jAtA hai niyama 170- (zaradAderavyayIbhAvAt 8 / 3 / 27) zarad, tyad tad, yad, niyama 169-(pAramadhya'gra'ntaH SaSThyA vA 3 / 1 / 30) pAra madhye, agre, antaH inake sAtha samAsa karane para inakI vibhakti kA lopa nahIM hotA, isalie ye avyayIbhAva samAsa meM nipAta haiN| jaise-pAraM gaMgAyA: pAregaGgaM / gaMgAyAH madhye madhye gaMgaM / vanasya agre agrevanaM / gireH antar antagiri / avyayIbhAva samAsa meM nimnalikhita zabdoM se Ta (a) pratyaya ho jAtA hai aura Ta hone se zabda akArAnta bana jAtA hai niyama 170- (zaradAderavyayIbhAvAt 8 / 3 / 27) zarad, tyad tad, yad, kiyata, hiruka, himavat, upasad, sadas, adas, anas, manas, vipAza, diza, niyama 171-(sakhyAyAnadAgAdAvarAbhyAm dAzara8) pUva zabda saMkhyAvAcI ho, anta meM nadI yA godAvarI zabda ho to Ta pratyaya ho jAtA hai| jaise--paJcanadam, saptanadam, dvigodAvaram, trigodAvaram /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsa (1) avyayIbhAva 103 niyama 172-(jarAyAH jaras ca 8 / 3 / 26) jarA zabda anta meM ho to samAsa ke anta meM Ta pratyaya ho jAtA hai aura jarA ko jaras Adeza ho jAtA hai / jaise-upajarasam, pratijarasam / niyama 173-(pratipara: samanubhyo'kSaNa: 8 / 3 / 30) prati, paras; sam, anu inase Age akSi zabda ho to samAsa ke anta meM Ta pratyaya ho jAtA haiM / jaise-akSiNI prati =pratyakSam / akSNo paraH-- parokSam / saMgatamakSNA= samakSam / akSNaH samIpam = anvakSam / niyama 174- (anaH) napuMsakAd vA 8 / 3 / 31,32) 'an' anta vAle zabdoM se Ta pratyaya hotA hai| jaise-uparAjaM, adhyAtma, pratyAtyamam / yadi 'an' anta vAle zabda napuMsakavAcI ho to unase vikalpa se Ta pratyaya ho jAtA hai| jaise-upacarma upacarma / pratikarma, pratikarma / anuloma, pratiloma / niyama 175- (jhapAt 8 / 3 / 33) 'jhapa' pratyAhAra zabda aMta meM ho to Ta pratyaya vikalpa se hotA hai| jaise--adhisrajaM, adhisrak / pratimarutaM, pratimarut / upadRSadaM, upadRSad / niyama 176-(girinadIpaurNamAsyAgrahAyaNIbhyaH 8 / 3 / 34) giri, nadI, paurNamAsI, AgrahAyaNI aMtavAle zabdoM se Ta pratyaya vikalpa se hotA hai| jaise-upagiraM, upagiri / upanadaM, upanadi / upapaurNamAsaM, upapaurNamAsi / upAgrahAyaNaM, upAgrahAyaNI (migasara kI pUrNimA ke paas)| prayogavAkya ___ adhistri nidhehi / upAgni mA tiSTha / atikambalaM ayaM kAlaH / nirmakSikaM idaM sthAnam / itibhadrabAhu sarvatra prasRtA asti / anujayAcArya maghavAgaNinaH babhUvuH / yathAzakti paTha / anubalaM tapaH tapa / pratigrAma vihara / pratibAlaM modakaM dehi / bubhukSitena bAlena sazuSkapUpikaM bhakSitam / bahinAma eka: vidyAlayo'sti / parihimAlayaM grISmaH vartate / pAresamudraM jainadharmaH gataH / duharijanaM praznacihno'sti mukhyamaMtriNAM kRte / yathAdakSaM vyAkaraNaM pRcch| paThanakAle itastata: mA IkSasva / jJAnaM prAptuM sarvadA Ihasva / ahaM munInAM pArve saMskRtaM zizikSe / AcAryakAlu: mAM didIkSe / / saMskRta meM anuvAda karo (avyayoM kA prayoga karo) bAlakoM meM kauna priya hai ? gurudeva ke pAsa kauna hai ? cakravartI kI samRddhi prasiddha hai / vaha jana rahita sthAna meM dhyAna karatA hai / aMdhakAra meM par3hanA ThIka nahIM hai| zimalA meM hima kA vinAza kaba huA? mahAvIra kI khyAti vizva bhara meM hai / jaMbUsvAmI ke bAda kauna AcArya hue ? pratiSThA ke anurUpa kArya kro| jo jo buddhimAna haiM ve parIkSA deN| baDoM ke krama se sovo ? bhUkhI gAya tRNa sahita saba kucha khA gii| maiMne cUlikA sahita dazavakAlika paDha lii|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 vAkyaracanA bodha hariyANA ko choDakara varSA huii| usakI kIti himAlaya taka phaila gii| gAMva ke bAhara bagIcA hai| vaha parokSa meM guru kI niMdA karatA hai / AtmA meM merA vizvAsa hai| rAjA ke pAsa cApalUsa adhika hai / pratyeka bAlaka ko yaha pATha yAda karanA cAhie / adhika mIThA nahIM khAnA caahie| - anuvAda karo vaidya bImAra ko khicaDI khAne ke lie kahatA hai / tumhArI mAmI ne Aja pUe kyoM banAe haiM ? bhUpendra ko sevaI aura guDadhAnI (guDarAba) acchI nahIM lgtii| IrSyAvaza usane dAla meM adhika namaka DAla diyA / zakkara aura cInI meM kyA antara hai ? vijaya ne Aja kitanI pUriyAM khAI thI ? mohana bhojana ke bAda thor3A maTThA pItA hai| kyA tumane kabhI sattU khAye haiM ? mohana kI dAdI lahasuna nahIM khAtI hai| prazAnta paDhane ke lie ceSTA karatA hai| chAtra adhyApaka se jJAna sIkhatA hai| AcAryazrI tulasI ne lagabhaga 500 vyaktiyoM ko dIkSA pradAna kI hai| abhyAsa .: 1. nIce likhe zabdoM ke avyayIbhAva samAsa ke rUpa bnaaeN| (ka) strISu (Ga) kAlo: pazcAt (jha) akSiNI prati (kha) guroH samIpaM (ca) gurjarANAM samRddhiH . (ba) dRSadaH samIpaM (ga) janAnAM abhAvaH (ca) muneH sadRzaH (Ta) jainAnAM saMpattiH (gha) bhikSoH khyAti: (ja) tuSena sahitam / - 2. kisa artha meM kaunasA avyaya hotA hai ? pratyeka avyaya ke do-do udAharaNa do| 3. avyayIbhAva meM kaunasA liMga hotA hai ? 4. avyayIbhAva meM akArAMta, ikArAMta, ukArAMta aura hasAMta zabdoM ke lie kauna-kauna se niyama dhyAna meM rakhane hoNge| ve niyama kyA vidhAna karate haiM ? 5. paJcana aura SaS zabdoM ke rUpa likho| 6. AzasiG dhAtu ke rUpa likho| 7. nIce likhe zabdoM ke saMskRta rUpa batAyeMkhicaDI, khIra, cInI, namaka, sattU, sevaI, lahasuna, dAla /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 31 : samAsa (2) tatpuruSa zabdasaMgraha camasam (camacA) / sthAlI (thAlI) / mahAnasam (rsoii)| aGgAradhAnI (sighddii)| culli: (cuulhaa)| piSTapacanam (tvaa)| cUrNamardanI (kaThoti) / samAjanI (buhArI) / khalvam (khrl)| argalam (aagl)| viSkambhikA (caTakanI) / zuktam (sirakA) / zilAputram (loDhI) / cAlanI (cAlanI) / peSaNI (ckkii)| kaTAhaH (kddaahii)| karkarI (jhArI) / dIpazalAkA (diyAsalAI) / kharvaTa: (pahADIgAMva, mNddii)| kaMkamukhaH (cimttii)| dhAtu - vRtuG--vartane (vartate) vartana karanA / vRdhuG-vRddhI (vardhate) (baDhanA) / dyutaG - dIptau (dyotate) dIpta honA / bhrasuG, srasuG-avasra sane (bhra sate, srasate) naSTa honA / dhvaMsuG-gato ca (dhvaMsate) naSTa karanA aura jaanaa| rucaG-abhiprItI (rocate) acchA lgnaa| ramaG-krIDAyAm (ramate) krIDA karanA / SahaMG-marSaNe (sahate) sahana krnaa| vRtuG, dyutaG dhAtu ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 71,72) vRdhuG ke rUpa vRtuG kI taraha calate haiM / bhraMsuG se lekara rucaG taka ke rUpa dyutaG kI taraha calate haiN| ramaG aura SahaG ke rUpa vadiG kI taraha calate haiN| sirpha SahaG ke tAdi meM soDhA rUpa banatA hai| tatpuruSa samAsa jisameM uttara pada ke artha kI pradhAnatA ho use tatpuruSa kahate hai / isameM sAtoM vibhaktiyoM kA prayoga kiyA jAtA hai / uttarapada meM jo liMga hotA hai samAsa ke bAda bhI vahI liMga rahatA hai / jaise dvitIyA - saMsAraM atItaH -- saMsArAtItaH tRtIyA - ahinA daSTa: == ahidaSTa: caturthI-kuNDalAya hiraNyaM -kuNDalahiraNyaM paMcamI-grAmAta nirgataH-=grAmanirgataH SaSThI-gavAM kSIram = gokSIram saptamI--zirasi zekharaH =ziraH zekharaH tatpuruSa samAsa kA dUsarA rUpa bhI milatA hai, pahale pada meM avyaya aura dUsare pada meM prathamA Adi chaha vibhaktiyAM / isakA prayoga do padoM se anya artha
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 vAkya racanA bodha meM hotA hai| isalie ise bahuvrIhirUpaka tatpuruSa samAsa kahate haiN| bahuvrIhi samAsa aura bahuvrIhirUpaka tatpuruSa kI pahacAna vigraha se hotI hai| donoM ke vigraha meM bahuta antara hai| samAsa ke vigraha meM avyaya kA artha sAtha meM rahatA hai / samAsa ke bAda uttarapada kA liMga nahIM rhtaa| vaha vizeSaNa bana jAtA hai| jaise prathamA-pragataH AcAryaH --prAcAryaH dvitIyA-atikrAntaH gaGgAM atigaGgaH tRtIyA-anugatamarthana =anvartham caturthI - alaM kumAyeM - alaMkumAri: paMcamI-utkrAntaM kulaM-utkulam SaSThI-pUrvaH kAyasya = pUrvakAyaH tatpuruSa ke do avAntara bheda aura hote haiM -karmadhAraya aura dvigu / kucha vaiyAkaraNa ina donoM ko svataMtra samAsa mAnate haiM / unakI mAnyatA ke anusAra samAsa ke chaha bheda hote haiN| karmadhAraya-vizeSya aura vizeSaNa ke yA upamA aura upameya ke rUpa meM jahAM do zabdoM kA mela hotA hai vaha karmadhAraya samAsa hotA hai| athavA jisa samAsa ke vigraha meM donoM padoM ke sAtha eka hI vibhakti AtI hai use karmadhAraya samAsa kahate haiM / karma kA artha hai kriyaa| isa samAsa ke saba pada eka hI kriyA meM anvita hote haiM / isake chaha bheda hote haiM (1) vizeSaNapUrvapada--jisameM pUrvapada vizeSaNa ho| jaise-kRSNazcAsau sarpazca=kRSNasarpaH / yahAM 'kRSNa' sarpa kA vizeSaNa hai / (2) vizeSaNottarapada-jisameM uttarapada vizeSaNa ho| jaiseAcAryazcAsau pravarazca=AcAryapravaraH / yahAM 'pravara' AcArya kA vizeSaNa hai| (3) vizeSaNobhayapada-jisameM donoM pada vizeSaNa ho| jaise--zItaM ca uSNaM ca=zItoSNam / (4) upamAnapUrvapada-jisameM pahilA zabda upamAvAcI ho| jaiseghana iva zyAmaH=ghanazyAmaH / (5) upameyauttarapada--jisameM uttarapada upameyavAcI ho| jaisepuruSaH siMha iva-puruSa siMhaH / (6) avadhAraNabodhaka (nizcayabodhaka)-jisakA pahilA pada kisI bhI artha meM ho aura vaha dUsare pada se joDA jAye use 'avadhAraNa bodhaka' kahate hai / jaise--vidyA eva dhanam =vidyAdhanam / . vigusamAsa-jisameM pUrvapada saMkhyAvAcI ho use dvigu samAsa kahate haiM / yathA-trayANAM pathAM samAhAra: tripatham / dvAdazAnAM aGgAnAM samAhAra:==
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsa ( 2 ) tatpuruSa 107 dvAdazAGgI / yaha eka prakAra se karmadhAraya kA hI upabheda hai / kyoMki saMkhyA - vAcI zabda vizeSaNa hI hote haiM / dvigusamAsa prAya: samudAyabodhaka hotA hai / niyama 177 - ( naJat ) an svare 3 / 2 / 17, 101) nav tatpuruSa meM uttarapada hasa Adi vAlA ho to pUrvapada meM 'na' kA 'a' ho jAtA hai / uttarapada svara Adi vAlA ho to 'na' ko 'an' Adeza ho jAtA hai / jaise- -na hiMsA == ahiMsA / na satyaM asatyam / na azvaH anazvaH / na adyatana: tatpuruSasamAsa meM nimnalikhita zabdoM se Ta ( a ) pratyaya aura Ta hone se ve zabda akArAnta bana jAte haiM anadyatanaH / ho jAtA hai ka - ( sakheSTa: 8 / 3 / 6 ) - sakhi zabda anta vAloM se / jaise- rAja -- sakhaH, mahAsakhaH / kha - ( rAjJo'striyAm 8 / 3 / 7 ) - strIliMga meM choDakara rAjan zabda aMta meM ho to / jaise - devarAjaH mahArAjaH / 1 ga- - ( ahnaH 838 ) - ahan zabda anta meM ho to / jaise - paramAhaH, uttamAhaH / gha - (saMkhyAtAda'hnazca vA 83 ) - pUrvapada meM saMkhyAta zabda ho to ahan ko ahna Adeza vikalpa se ho jAtA hai / jaise-- saMkhyAtamahaH = saMkhyAtAhnaH, saMkhyAtAhaH / Ga - -(sarvAzasaMkhyAta puNyavarSA dIrghAcca rAtre : 8 / 3 / 55 ) sarva zabda, aMzavAcI (ekadezavAcI) zabda, saMkhyAvAcI aura avyaya se pare ahan zabda se pratyaya ho jAtA hai aura ahan ko ahna Adeza ho jAtA hai / jaise-- sarvamahaH = sarvAH / ( aMzavAcI ) aparAhnaH madhyAhnaH, sAyAhnaH / ( saMkhyAvAcI - ) dvayorahvorbhavaH -- dvayahnaH / (avyaya - ) atyahnI kathA, nirahI velA / ca - (grAmakauTAt takSNaH 8 / 3 / 13 ) - - grAma aura koTa zabda se pare takSan zabda anta meM ho to / jaise - grAmatakSa: (gAMva kA baDhaI ), koTatakSa: ( kaTI zAlA, tasyAM bhavaH kauTaH / vaha baDhaI jo apanI dUkAna meM svataMtra kAma karatA ho, kisI se pratibaddha na ho cha ( goSThAH zunaH 8 / 3 / 14 ) - goSTha aura ati se pare zvan zabda seTa pratyaya ho jAtA hai / goSThe zvA = goSThazva: ( goSThI meM adhika bolane vAlA), atikrAMta: zvAnaM - atizvo varAhaH (teja daur3ane vAlA sUara ) / - ( prANina upamAnAt 8 / 3 / 15 ) - prANivAcI upamAna se pare zvan zabda aMta meM ho to Ta pratyaya ho jAtA hai / vyAghraH sa cAso zvA cavyAghrazva: ( bAgha kI taraha kuttA ) / ja - jha - - ( mRgapUrvottarAcca sakthanaH 8 | 3 | 17 ) - mRga, pUrva, uttara aura upamAnavAcI zabdoM se pare sakthi zabda se / mRgasya savitha - mRgasaktham ( ( mRga kI haDDI) / pUrvaM sakthi = pUrvasaktham, sakthanaH pUrvaM pUrvaMsaktham / uttaraM saktham --
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 vAkyaracanA bodha uttarasaktham / (upamAna -) phalakaM ca sakthi ca phalakasakthi ( gADI kA laTThA) / - ( janapadebhyo brahmaNaH 8|3|18 ) - janapadavAcI zabdoM se pare brahman zabda se / avanto brahmA - avantibrahma:, surASTrabrahma, kAzibrahmaH / - ( kumahadbhyAM vA 8 / 3 / 16 ) - ku aura mahat zabda se pare brahman zabda se vikalpa se / pApo brahmA - kubrahmA, kubrahmaH / mahAn brahmA mahAbrahmA, mahabrahmaH / na -2 - Tha- - ( urasogre 8|3|11 ) - uras zabda kA arthaM agra ( mukha aura pradhAna) ho to / azvAzca te urazca azvorasaM, senAyA azvA mukhamityarthaH / azvAnAM ura: azvorasaM, azvAnAM pradhAnamityarthaH / Da - ( anozmAya: saraso jAtisaMjJayoH 8|3|12 ) - jAti aura saMjJA kre artha meM anas, azman, ayas, saras zabda ho to| upAnasaM annavizeSa - sya jAtiH / mahAnasaM pAkasthAnasya saMjJA / sthUlAzmaH kanakAzmaH - azmajAtivizeSAH / kAlAyasaM lohitAyasaM -- ayojAtivizeSAH / jAtasarasaM, maNDUka sarasaM - sarasIjAti / prayogavAkya saMsadi vipakSaH balavAn nAsti / pratipakSeNa vinA antyAkSarI bhavituM nAlam / atigaGgaH sudhIraH sabhAyAM bhASate / anadyatana: ravivAro'sti / bharata: mahArAjaH AsIt / rUsadezaH bhAratadezasya mahAsakho'sti / saMkhyAtAhnaH vyatItaH asya paJcamArasya / sAyAhna e mohanaH sAmAyikaM karotiH / atizvo varAhaH mohanasya pArzve vidyate / kAzibrahmaH vidvAn bhavati / samudre nIraM kadA vardhate / sAmprataM mohanaH kutra vartate / idaM nagaraM kadA babhra se dadhvaMse vA ? mahyaM pustakaM rocate / nRpaH rAjJIbhiH saha udyAne ramate / yaH durjanavAkyAni sahate so'sti mahAn / saMskRta meM anuvAda karo (tatpuruSa samAsa meM) dharmacandra ghoDe ke abhAva meM paidala calatA hai / asatyabhASI kA kauna - vizvAsa karatA hai ? maMtrI rAjA kA mitra hotA hai| devatAoM kA rAjA iMdra hai / uttama dina kI kyA pahacAna hai ? rameza saMpUrNa dina paDhatA hai| dopahara meM sonA svAsthya ke lie lAbhaprada nahIM hai / donoM dinoM ke praznoM ko hala karo / gAMva kA baDhaI gA~va ke lie upayogI hai / goSThI meM adhika bolanevAlA sammAna nahIM pAtA / mRga kI haDDiyoM kA kyA upayoga hotA hai ? yahAM kAzI kA brAhmaNa AyA hai| priMsipala ( prAcArya) bananA sarala nahIM hai / gaMgA ko ullaMghanA sarala nahIM hai / kula kI maryAdA ko ullaMgha kara usane yaha kArya acchA nahIM kiyA hai / anuvAda karo atizrama karane vAlA thakAna kA anubhava karatA hai / kyA tuma bAjAra
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsa (2) tatpuruSa 106 se pAMca camace, do thAlI, eka sighaDI, eka tavA, eka kaDAhI aura eka cimaTA lAye ho ? rasoI meM cUlhA kahAM rakhoge ? buhArI se kamarA kauna sApha karegA ? kharala meM kyA pIsoge ? kivADa ke Agala kisane lagAI hai ? isa kivADa ke caTakanI hai yA nahIM? loDhI se kyA karoge ? tumhArI cAlanI mujhe do| cakkI meM kyA DAlA hai ? jhArI meM thor3A pAnI hai| kyA tumhAre pAsa diyAsalAI hai ? vRkSa kyoM baDhatA haiM ? pustaka kahAM hai ? madirA se buddhi naSTa hotI hai / bAlaka ghara meM krIDA karate haiM / pRthvI saba kucha sahana karatI hai / rameza ko laDDU acche lagate haiN| abhyAsa 1. tatpuruSa samAsa ke vibhaktiyoM ke AdhAra para kitane bheda haiM ? eka-eka udAharaNa do| 2. bahuvrIhirUpaka tatpuruSa samAsa kise kahate haiM ? udAharaNa dete hue likheN| 3. tatpuruSasamAsa meM vigraha karo adevaH, paramAhaH, saMkhyAtAhaH, surASTrabrahmaH, mRgacapalA, haMsazubhrA, vRSabhasiMhaH, raktazATI, mahAnasaM, kauTatakSaH, goSThazvaH / 4. nimnalikhita zabdoM kA vAkyoM meM prayoga karo grAmatakSaH hastyurasaM, atyahnIkathA atizvaH, kubrahmA / 5. nIce likhe zabdoM ke saMskRta rUpa likho buhArI, cakkI, kharala, sighaDI, diyAsalAI, cimaTA, culhA, jhArI, loddhii| 6. kati aura ubha zabda ke rUpa likho| 7. IkSaG dhAtu ke rUpa likho|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 32 : samAsa 3 (bahuvrIhi samAsa) zabdasaMgraha maricaM, pavitaM, kolakaM (kAlI miraca) / ruciSyaH (podinaa)| bhRgaM, cocaM, colaM (daalciinii)| cavikA, cAyaM (caay)| rAjapalANDuH, yavaneSTaH (pyAja) / kvathikA (kaDhI) / jharjharikA (uDada kI roTI) / piSTikaH (cAvala kI pIThI) / polikA (eka prakAra kI pUrI, puuaa)| saMdhAnaM, saMdhitaM (acAra) / kaTvaraM (caTanI, acaar)| bhaktaM (bhaat)| paroThAH (parA~ThA) / pUpaH (mIThA pUA) / rAjyaktaM, dAdheyaM (rAyatA) / roTikA (rottii)| phulakA (phulakA, patalI roTI) / kilATa: (panIra phaTe hue dUdha kA ghanIbhUta bhaag)| avadaMzaH (caatt)| samoSaH (samosA) / pakvavaTikA (pkodd'ii)| (dhAtu)--zrin-sevAyAm (zrayati, zrayate) sevA karanA / NInprApaNe (nayati, nayate) prApta karanA / TuDuyAcUn -yAJcAyAm (yAcati; yAcate) yAcanA karanA / DupacaMSan -- pAke (pacati, pacate) pakAnA / rAjandIpto (rAjati, rAjate) dIpta honaa| bhajana - sevAyAm (bhajati, bhajate) sevA krnaa| zrin dhAtu ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 74) / NIna ke rUpa zrin kI taraha calate haiN| yAc se bhajana taka ke rUpa vadiG kI taraha calate haiN| bahuvrIhi samAsa jina samAsa karane vAle padoM meM pUrvapada aura uttarapada kI pradhAnatA na ho, anya pada pradhAna ho use bahuvrIhi samAsa kahate haiN| bahuvrIhi samAsa vizeSaNa banatA hai| vizeSya ke anusAra isameM liMga aura vacana hote haiM / samAsa se pUrva kI sthiti ko vigraha kahate haiN| vigraha meM yat zabda kA prayoga kiyA jAtA hai / yat zabda vizeSya se sambandha rakhatA hai| yat zabda meM dvitIyA se lekara saptamI vibhakti kA prayoga kiyA jAtA hai| bahuvrIhi samAsa meM jina zabdoM meM samAsa hotA hai, ve zabda 'tat' zabda ke dvArA sUcita artha ke vizeSaNa bana jAte haiN| jaise dvitIyA-ArUDho nRpo yaM-sa ArUDhanRpo hstii| tRtIyA-dRSTo mArgo yena-sa dRSTamArgo muniH / caturthI-upahRtaH nAlikero yasmai-sa: upahRtanAlikeraH adhyApakaH / paMcamI-nirgataM bhayaM yasmAt-sa nirbhayaH /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsa 3 (bahuvrIhisamAsa) SaSThI-zvetamambaraM yasya-sa zvetAmbaraH muniH| saptamI-sUkSmANi akSarANi yasmin-tat sUkSmAkSaraM patram / niyama bahuvrIhi samAsa meM prAga nipAta ke lie nimnalikhita niyama dhyAna se par3heM niyama 176-(ka) (sarvAdizca bahuvrIhI 3 / 11190) sarvAdi zabda aura saMkhyAvAcI zabdoM kA prAg nipAta ho jAtA hai| jaise--sarva zuklaM asya sa sarvazuklaH, vizvadevaH, ubhayacetanaH / dvau kRSNau guNo yasya saH dvikRSNaH guNaH / catuhrasvaH / kha. (vizeSaNam 3311161) vizeSaNa kA prAg nipAta hotA haizabalAH gAvo yasya sa zabalaguH / ga. (priyo vA 3 / 1 / 192) priya zabda kA prAg nipAta vikalpa se hotA hai-priya: guDaH asti yasya saH priyaguDaH, guDapriyaH / gha. (saptamyantam 3 / 1 / 193) saptamyanta nAma kA prAg nipAta hotA hai-kaNThe kAla: asti yasya saH kaNThekAlaH / Ga. (nendvAdibhyaH 3 / 1 / 165) bahuvrIhi samAsa meM indu, candra, zazi padama, UrNa, zaMkha, darbha Adi zabdoM se Age saptamyanta nAma hone para unakA prAg nipAta nahIM hotA-induH maulo asti yasya saH indumauliH, zazizekharaH, padmanAbhaH, UrNanAbhaH, padmahastaH, zaMkhapANiH, darbhapavitrapANiH, pdmpaanniH| ca. (gaDvAdibhyo vA 3 / 1 / 194) saptamyanta nAma ke Age gaDu, aru, guru ye zabda hoM to vikalpa se prAga nipAta hotA hai-kaNThegaDuH, gaDukaNThaH, madhyeguruH, gurumadhyaH, zirasyaruH, aruHzirAH / cha. (praharaNebhyaH 3 / 1 / 196) praharaNavAci (zastravAcI) zabdoM se Age saptamyanta nAma hone para bhI unakA prAg nipAta nahIM hotA-daNDapANiH, asipANiH, cakrapANiH, zUlapANiH, sAraGgapANiH, dhanuSyapANiH, dhnurhstH|| ja. (ktAntaM vA 3 / 1 / 197) zastravAcI zabdoM se Age kta pratyayAnta nAma ho to usakA prAg nipAta vikalpa se hotA hai-udyataH asi anena udyatAsiH, asyudyataH / udyatacakra:, cakrodyataH / jha. (zeSe 3 / 1 / 198) bahuvrIhi samAsa meM kta pratyayAnta nAma kA nitya prAg nipAta ho jAtA hai-kRtaH kaTo anena kRtkttH| pItaM dugdhaM yena pItadugdhaH / Ja. (jAtikAlasukhAdeH 3 / 10200) jAtivAcI zabda, kAlavAcI zabda aura sukha Adi (sukha, duHkha, tRpra, kRcchra, asra, alIka, karuNa, kRpaNa, soDha, pratIpa) zabdoM se Age kta pratyayAnta nAma ho to usakA prAga nipAta
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 vAkyaracanA bodha vikalpa se hotA hai-palANDubhakSitI, bhakSitapalANDuH / pANigRhItI, gRhiitpaanniH| (kAla) mAsagataH, gtmaasH| (sukha) sukhayAtA, yAtasukhA, hInaduHkhA, duHkhhiinaa| niyama 180-(svAGgAdIpo jAtezcAmAnini 3 / 2 / 60) svAMgavAcI zabda aura jAtivAcI zabda se Age strIliMga meM Ip pratyaya ho to bahuvrIhi samAsa meM vaha puMvat nahIM hotA hai, mAnin zabda uttarapada meM na ho todIrghakezIbhAryaH, candramukhIbhAryaH, brAhmaNIbhAryaH / niyama 181- (dvipadAddharmAdan 8 / 3 / 74) eka pada pUrva meM ho aura anta meM dharma zabda ho to usase bahuvrIhi samAsa meM an pratyaya ho jAtA haisuSThadharmaH asti yasya saH sudharman (sudharmA), kalyANadharmA / . niyama 182-- (kharakhurAnnAsikAyA ns-8|3|84) khara, khura se Age nAsikA zabda ko nas Adeza ho jAtA hai yadi kisI kI saMjJA banatI ho to / gauriva nAsikA yasya sa: gonasaH / duriva nAsikA yasya drunasaH, kharanasaH / niyama 183-(upasargAt 8 / 3 / 86) upasarga se pare nAsikA zabda ho to bahuvrIhi samAsa meM use nas Adeza ho jAtA hai yadi kisI kI saMjJA nahIM banatI ho to-udgatA nAsikA asya sa unnasaH / niyama 184-(nasasya 2 / 2 / 75) pUrvapada meM upasarga ho aura usameM ra, Sa, R ho to nas ke n ko Na ho jAtA hai-pragatA nAsikA asya praNasaMmukham, nirNasaM mukham / niyama 185-(jAyAyA jAni: 8 / 3 / 88) jAyA zabda anta meM ho to use jAni Adeza ho jAtA hai / yuvatiH jAyA asti yasya saH yuvajAniH / ., niyama 186-(suhRduI do mitrAmitrayoH 8 / 3 / 104) mitra artha meM suhRd aura amitra artha meM duhRt zabda nipAta ho jAtA hai| anya sthAnoM para anta meM hRdaya zabda hI raha jAtA hai--suSThu hRdayaM yasya saH suhRt mitraH / duhRt amitraH / suhRdayo muniH / niyama 187- (RnnityaditaH 83109) RkArAnta zabdoM (jinako nitya dai, dAs, dAm Adeza hote haiM) se bahuvrIhi samAsa meM kap pratyaya ho jAtA hai-bahavaH kartAraH santi yasmin saH bahukartRkaH / niyama 188-(ka) (nasudurvyaH prajAyA as 8 / 3 / 72) nan, su, dur (duH) se Age prajA zabda se bahuvrIhi samAsa meM 'as' pratyaya ho jAtA haijaise--avidyamAnAH prajA asya aprajAH (aprajas) / suprajAH / duHprajAH / / (kha) (mandA'lpAcca medhAyAH 8 / 3 / 73) manda, alpa aura naJ, su, dur se Age medhA zabda se bahuvrIhi samAsa meM 'as' pratyaya ho jAtA hai| jaisemandA medhA asya mandamedhAH (mandamedhas) / alpamedhAH / amedhAH / sumedhAH / durmedhAH /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsa 3 (bahuvrIhisamAsa) 113 niyama 186- (saMkhyAyA bahuvrIheH 8 / 3 / 70) saMkhyAvAcI zabdoM se bahuvrIhi samAsa meM 'Da' pratyaya ho jAtA hai| jaise-dvau vA trayo vA dvitrAH / paJcaSAH / dvidazA: / tridshaa:| niyama 190- (sUt-pUti surabhibhyo gandhAdid guNe 8 / 3 / 86) su, ut, pUti, surabhi zabdoM se pare gaMdha zabda ho to bahuvrIhi samAsa meM 'it' pratyaya ho jAtA hai yadi gaMdha zabda guNa artha meM ho to| jaise-zobhano gandho guNo'sya sugandhi candanam / udgandhi kamalam / pUtigandhi karaJjam / surabhigandhi kesaram / niyama 161-(ka) (pAdasya lopo'hastyAdeH 8 / 3 / 63) hastin Adi zabdoM ko (hastina, azva, kaTola, kaTolaka, kaNDola, kaNDolaka, gaNDola, gaNDolaka, gaDola, gaDolaka, gaNDa, mahelA, dAsI, gaNikA, kusUla, kapota, jAla, aja) choDakara upamAnavAcI zabdoM se Age bahuvrIhi samAsa meM pAda zabda ke 'da' ke a kA lopa ho jAtA hai| jaise-vyAghrasyeva pAdAvasya vyAghrapAt / siMhapAt / RkSapAt / . niyama 192-- (susaMkhyAyA: 8 / 3 / 65) su aura saMkhyAvAcI zabda pUrva meM ho to pAda ke 'da' ke 'a' kA lopa ho jAtA hai| jaise--zobhanau pAdAvasya supAd, dvipAd, tripAd, catuSpAd / .. strIliMga meM Ipa vikalpa se hone se aura pAda ko pad Adeza hone parasupadI, supAd rUpa banatA hai / dvipadI, dvipAd / zatapadI, zatapAd / niyama 193-- (saMprAjjAnorjajJau) UrdhvAdvA 8 / 3 / 76,80) sam, pra se Age jAnu zabda ko bahuvrIhi samAsa meM ju, jJa vikalpa se Adeza hote haiN| jaise-saMgate jAnunI asya saMjuH, saMjJaH / prakRSTe jAnunI asya prajuH; prjnyH| Urve jAnunI asya UrvazuH, UrvajJaH, UrbujAnuH / niyama 194-(dhanuSo dhanvan 8 / 3 / 82) dhanuS zabda ko bahuvrIhi samAsa meM dhanvan Adeza ho jAtA hai| jaise-zAGgaM dhanurasya zArGgadhanvA / (dhanvan) / pinAkadhanvA / gANDIvadhanvA / prayogavAkya padmapANiH muniH kutrAsti ? gaDakaNThaH ko'sti ? daNDapANi janaka dRSTvA putro'dhAvat / sukhayAtA rjnii| hInaduHkhA bAlA keyam ? candramukhIbhAyaM rAmacandraM ko bhApayati ? yuvAjAninA subhASena kiM uktam ? suhRdAM sarvatra satkAro bhavati / suprajAH nRpaH sukhamanubhavati / amedhA na kimapi kartuM zaknoti / RkSapAt puruSo'yam / supadI iyaM bAlA / ahaM guruM zrayAmi zraye vaa| tvaM etad pustakaM kutra anaiSIH ? muniH bhikSAM yAcati yAcate vaa| jananI bhojanaMpaca ti pacate vA / rAtrI gagane tArakAH rAjanti rAjante vaa|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 vAkyaracanA bodha :: saMskRta meM anuvAda karo (pATha meM Aye zabdoM kA prayoga kareM) 1. gAya kA sArA zarIra sapheda hai| cAra hrasva varNa vAlA zabda kaunasA hai ? zabalI gAya vAlA rameza kyA kahanA cAhatA hai ? guDapriyavAlA deza konasA hai ? jisake zira para zikhA hai usa vyakti ko bulAo / jisake mukuTa para caMdramA hai vaha vyakti kauna hai ? hAtha meM talavAra lie mahendra ko dekhakara bacce Darate haiN| dUdha pIkara jAne vAlI billI ko dekho| pyAja khAne vAle loga kisa pradeza meM rahate haiM ? laMbe keza vAlI strI apane kezoM ko ThIka kre| jisakA dharma acchA hai vaha apane dharma kI vyAkhyA kare / unnata nAka vAle loga jApAna meM kitane haiM ? nAsikA rahita mukha sundara nahIM lgtaa| yaha prAsAda aneka kartAoM dvArA banA hai| prajA rahita rAjA kA kyA mahattva hai ? alpabuddhi vAloM ko zrama karanA caahie| jisake paira bAgha kI taraha hai vaha vyakti kahAM hai ? acche paira vAlA bAlaka sugamatA se daur3a sakatA hai| saMskRta meM anuvAda karo bAjAra se kAlI mIraca laao| podinA garmI ko zAnta karatA hai| dAlacInI kaunase Dibbe meM hai ? kyA tuma cAya pIte ho? rameza pyAja nahIM khAtA hai| kaDhI pAcaka hotI hai / mohana ko uDada kI roTI acchI lagatI hai| ramA cAvala kI pIThI se kyA banAtI hai? tuma kitane phulake khA sakate ho? acAra aneka prakAra kA hotA hai / gajendra ko salUnA sAga acchA nahIM lgtaa| sumana ke lie bhAta aura parA~The laao| panIra gariSTha nahIM hotA hai| gaNeza cATa, samosA aura pakoDI nahIM khAtA hai| Aja mA~ ne pUDA aura rAyatA banAyA hai| ziSya guru kI sevA karatA hai| tumane dhana kahAM pAyA ? bahina bhAI se kyA mAMgatI hai ? rasoiyA rAtri meM bhojana nahIM pakAtA hai| abhyAsa 1. nIce likhe zabdoM kA bahuvrIhi samAsa meM vigraha karovizvadevaH / padmapANiH / gurumadhyaH / zUlapANiH / cakrodyataH / brAhmaNIbhAryaH / kharanasaH / kalyANadharmA / 2. nIce likhe zabdoM ke artha batAo___yavaneSTa:, kaTvaraM, jhajherikA, kilATaH, bhRgaM, cavikA, cocaM, polikA / 3. bahuvrIhi samAsa kise kahate haiM ? usakI vidhi kyA hai ? ' .. 4. vRtuG aura dhutaG dhAtu ke rUpa likho|
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 33 : samAsa 4 (dvandvasamAsa) zabdasaMgraha avalehaH, lAlasikaM (caTanI) / tRSaraH (mIThe cAvala) / pralehaH (eka prakAra kA vyaMjana) / miSTapAkaH (murabbA) / rAgapADavaH (Ama kA murbbaa)| lapsikA (lapasI) / veDhamikA (missiirottii)| roTikA, roTakA (rottii)| vaTI, vaTikA (baDI) / aMgAraparipAcitaH (vaattii)| ghAtikaH (maalpuaa)| saMyAva: (haluvA, gojhiyaa)| pUrikA, supiSTikA (kcorii)| yavanAlaH (jvaar)| priyaMguH (baajraa)| caNakacUrNam (besana) / mizracUrNam (missA ATA) / ADhakI (arahara) / dvidalam (daal)| cUrNam (aattaa)| bhAjI (bhaajii-saag)| dhAtu-raJjan-rAge (rajati, rajate) rAga karanA / guhUn-saMvaraNe (gRhati, gUhate) chipAnA / budha n-bodhane (bodhati, bodhate) jaannaa| khanunavadAraNe (khanati, khanate) khodnaa| dhAvuna-gatizuddhayoH (dhAvati, dhAvate) daur3anA, sApha karanA / laSan-kAnto (laSati, laSate) cmknaa| bhkssn| bhalakSan-bhakSaNe (bhakSati, bhakSate / lakSati, bhlksste)| rajana aura guhan dhAtu ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 36,75) / budha se lekara bhlakSa taka ke rUpa Atmanepada meM vadiG kI taraha aura parasmaipada meM prAyaH bhU kI taraha calate haiM / kucha rUpoM meM bhinnatA hai / dvandvasamAsa jisameM saba pada pradhAna hoM aura jisake vigraha meM 'ca' zabda kA prayoga hotA ho use dvandvasamAsa kahate haiN| isake do bheda haiM1. itaretara 2. samAhAra itaretara--jisameM pRthak-pRthak pratyeka zabda kA samAna mahattva hotA hai use itaretaradvandva kahate haiN| jitane pada hote haiM unhIM ke anusAra dvivacana aura bahuvacana hotA hai| jaise-marudevA ca RSabhazca -marudevaRSabhau / RSabhazca marudevA ca = RSabhamarudeve / samAsa hone ke bAda jo antima zabda kA liMga hotA hai vahI rahatA hai| samAhAra - jisameM pRthak-pRthak zabdoM kA mahattva na hokara sirpha samUha kA mahatva hotA hai use samAhAradvandva yA ekatvadvandva kahate haiN| isameM sirpha
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha ekavacana aura napuMsakaliMga hotA hai / jaise pANI ca pAdau ca-pANipAdam / azvazca mahiSazca-azvamahiSam / / niyama dvandva samAsa meM prAg nipAta ke lie nimnalikhita niyamoM ko dhyAna se paDhe - niyama 195-(ka)-(dvandve lakSvakSaramekam 3|1|168)-jo zabda laghu akSara vAlA ho usakA prAg nipAta hotA hai / yadi laghu akSara ke aneka pada hoM to unakA kramazaH prAg nipAta hotA hai| jaise-tilamASau, ghaTazaMkhapaTAH, prttshNkhghttaaH| kha-(alpasvaram 3|1|176)-alp svara vAle pada kA prAg nipAta hotA hai / jaise-dhavakhadiro, vAgartho / ga-(idudantamasakhi 3|1|170)--skhi zabda ko choDakara ikArAMta, ukArAta zabda kA prI nipIta hotAhI parSiAkAli palapi meM ho to unakA icchAnusAra prAg nipAta kara sakate haiN| jaise--patisuto, vAyutoyaM, pativasU, vsuptii| gha-(na jAyApatyAdiSu 3|1|171)-jaayaa, bhAryA, putra, svasR inake Age pati zabda ho to ikArAMta hone para bhI usakA prAg nipAta nahIM hotaa| jaise-jAyApatI, bhAryApatI, putrapatI, svsptii| ___ - (guNavRddhayAdiSuvA 3 / 1 / 172) ina zabdoM kA prAga nipAta vikalpa se hotA hai| jaise--guNavRddhI, vRddhiguNo, sarpimadhunI, madhusarpiSI, dIrghalaghU, laghudIghau, caMdrarAhU, raahucndro| - ca-(svarAdya dantam 3|1|173)-svr Adi aura akAra anta vAle zabdoM kA prAga nipAta hotA hai, jaise-azvakharam, ashvkhrau| samAhAradvandvasamAsa meM 'khara' meM napuMsakaliMga aura ekavacana huA hai aura itaretara dvandva karane se 'khara' zabda meM dvivacana huA hai| cha- (na zUdrAryAdiSu 3|1|174)-shuudraayauN, avantIazmako, vizvasenArjunI, viSayendriyANi, rAjAzvau inameM svara Adi aura akAra aMta meM hone para bhI prAga nipAta nahIM hotA hai| ja-(dharmArthAdiSu 3 / 1 / 175) dharmAyauM, arthadharmI, kAmathauM, arthakAmI, mer arthazabdo. AdyantI. antAdI, agnIndro, indrAgnI, caMdrAko, arkacaMdrI; azvatthakapittho, kapitthAzvo inama svara Ada Ara akArAnta hAna para bhI prAg nipAta vikalpa se hotA hai| (jha) (samIraNAgnyAdiSu vA 3 / 1 / 178)--- samIraNAgnI, agnisamIragau, Aditya caMdrau, caMdrAdityau, pANinIyarIDhIyAH, rauDhiyapANinIyAH inameM alpa svara hone para prAg nipAta vikalpa se hotA hai /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsa 4 ( dvandvasamAsa ) 117 - ( arcitam 3|1|176 ) - dvandvasamAsa meM jo pUjya hotA hai usakA prAg nipAta hotA hai / jaise - nirgranthagRhasthI, devadevyo, mAtApitarau vadhUvarI / niyama 196 ( ka ) - ( mAsartu bhrAtRnakSatrANyAnupUrvyeNa 3|1|182 ) - dvaMdva samAsa meM mAsavAcI, RtuvAcI, bhrAtRvAcI aura nakSatravAcI zabdoM ko AnupUrvya ( krama se ) prAg nipAta hotA hai / jaise - phAlguna caitrI, vaizAkhajyeSThI, hemanta zizirI, hemanta ziziravasaMtAH, yudhiSThirArjuno, kRttikArohiNyo, azvinI - bharaNIkRttikAH / vasanta aura grISma zabda ko vikalpa se prAg nipAta hotA hai / vasantagrISmI, grISmavasantau / Ja - kha - (na pANDudhRtarASTrAdiSu 3|1|184) pANDudhRtarASTro, viSNuvAsavo bhrAtRvAcI zabda hone para bhI inakA AnupUrvI se prAg nipAta nahIM hotA / ga -- ( bhImasenArjunAdiSu vA 3|1|185 ) - bhImasenazca arjunazca - * bhImasenArjuno, arjuna bhImasenau / isameM prAg nipAta vikalpa se hotA hai / gha - ( na puSyapunarvasvAdiSu 3 / 1 / 186 ) - puSyapunarvasU, tiSyapunarvasU maghAzleSe, ArdrAmRgazirasI nakSatravAcI ina zabdoM kA AnupUrvI se prAg nipAta nahIM hotA hai / niyama 167- (nityavairiNAm 3 / 1 / 152) jinakA jAtinibaddha vaira ho unakA dvaMdvasamAsa meM samAhAra ( ekatva) samAsa hotA hai / jaise - ahina - kulam, mArjAramUSakam, azvamahiSam / niyama 198 - ( virodhinAmadravyANAm 3 |1| 160 ) - paraspara virodhi zabda yadi dravya ke vizeSaNa na ho to unakA dvaMdva samAsa meM samAhAra vikalpa se hotA hai / jaise - sukhadu:kham, sukhadu:khe, lAbhAlAbham, lAbhAlAbhe, saMyogavibhAgam saMyogavibhAgo / niyama 166 - ( phalAnAM jAtI 3 / 1 / 157 ) yadi phalavAcI zabda bahu vacana ke dyotaka hoM to unakA dvaMdvasamAsa meM ( ekatva) samAsa hotA hai / jaise badarANi ca AmalAni badarAmalakam / niyama 200- ( vA vRkSatRNadhAnyamRgazakunInAm 3|1|158) vRkSa, tRNa, dhAnya, mRga, zakuni inakA dvaMdvasamAsa meM ekatva vikalpa se hotA hai / (vRkSa) | -- plakSAzca nyagrodhAzca = plakSanyagrodhaM, plakSanyagrodhAH / ( tRNa ) - kuzakAzaM, kuzakAzA: ( dhAnya ) - vrIhiyavaM vrIhiyavA: / ( mRga ) - rurupRSataM rurupRSatA: / ( zakuni ) - zukabaka, zukabakA: / niyama 201 - ( pazuvyaJjavAnAm 3 | 1|159 ) - pazuvAcI aura vyaJjanavAcI zabdoM se dvaMdvasamAsa meM ekatva vikalpa se hotA hai / jaise - gauzca mahiSazca = gomahiSaM, gomahiSI / vyaJjana -- dadhighRtaM dadhighRte / zAkasUpaM - zAkasUpau /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 vAkyaracanA bodha niyama 202-(aprANijAtInAm 3|1|150)-praanni ko choDakara jAtivAcI zabdoM kA dvaMdvasamAsa meM ekatva ho jAtA hai| jaise-ghAnA ca zaSkulI ca dhaanaashsskulii| taruzalam / prayogavAkya hemantazizirayoH zItaM adhika bAdhate / kRttikArohiNyoH kAni kAryANi kartavyAni santi / pANDudhRtarASTrI bhrAtarau aastaam| mArjAramUSakaM virodhasya rUpakaM bhavati / asyAM nagayA~ zUdrAyauM vasataH / caMdrAko kadA uditaH / mAtA putre rajati rajate vA / duSTa: pApAni gRhati gUhate vA / kiyantaH mAH kUpaM khananti / dAsaH dhAvati dhAvate vA / vastrANi ko'dhAvIt adhAviSTa vaa| ramA nizAyAM kimapi na bhakSati plakSate vaa| saMskRta meM anuvAda karo (dvandvasamAsa meM) -- 1 kapa meM kinne ? ke pati thora patra kahAM hai ? mANaka merI bahana kA pati hai| ghI aura madhu sAtha meM mata khaao| rAjA aura maMtrI kahAM hai ? mAtA aura pitA ko namaskAra kro| baizAkha aura jeTha meM garmI par3atI hai / yudhiSThira aura arjuna bhAI the| puSya aura punarvasU ye do nakSatra haiM / sAMpa aura nevale meM sadA vaira rahatA hai| sukha aura duHkha meM sama rahane vAlA hI muni hotA hai / mohana ke ghara meM gAya aura bhaisa haiN| pratyAhAra meM Adi aura aMta kA grahaNa hotA hai / deva aura daityoM kA yuddha kisane dekhA thA ? dIrgha aura laghu kI kyA paribhASA hai ? ___ saMskRta meM anuvAda karo sohana ko caTanI acchI lagatI hai| Aja mere ghara meM mIThe cAvala bane haiN| mASa ke kophale kauna khAtA hai ? roTI ke sAtha bhAjI cAhie / surendra lapasI nahIM khAtA hai| murabbA aneka prakAra kA hotA hai / rAjasthAnI loga moTha kI roTI khAte haiN| sImA ne Aja baDI banAI hai| mevADI logoM ko vATI priya hai| halavA kitane prakAra kA hotA hai ? tuma kauna sI dAla khAte ho? jvAra aura bAjarA kahAM utpanna hotA hai ? ghara meM ATA nahIM hai / zIlA bhAI se rAga karatI hai| pApoM ko mata chipaao| bAlaka miTTI khodatA hai / mohana kyoM daur3A? zyAma kapar3e dhotA hai / jaina sAdhu rAta meM nahIM khAte / HTRA 1. nimnalikhita zabdoM kA dvaMdvasamAsa meM vigraha kareM (1) badarAmalakam (2) jAyAphtI (3) azvakharam (4) indrAgnI (5) dhavakhadiro (6) taruzalam / 2. nimnalikhita zabdoM meM kauna se zuddha, kauna se azuddha haiM aura kisa niyama se batalAeM
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsa 4 (dvandvasamAsa) lAbhAlAbham; lAbhAlAbhau, sukhaduHkham, sukhaduHkhe, saMyogavibhAgam, saMyogavibhAgo, arkacaMdro, caMdrAko, AdyantI, antaadii| 3. prAganipAta karane meM kauna-sA niyama kisakA bAdhaka hai ? ' 4. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa likho caTanI, mIThe cAvala, kacorI, lapasI, murabvA, mAlapuA, vATI, halavA; besana, arahara, missA aattaa|.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 34 : samAsa 5 ( aluksamAsa ) zabdasaMgraha gorANI ( gaMvAra phalI) / nikocanam ( pistA ) / makAya: (makkA) / azvamASa:, kaGkaTukaH (koraDu) / Amra:, rasAla: (Ama) / dADima : (anAra) / panasa: ( kaTahala ) / jambIra: (nIMbU) / azvattha : ( pIpala ) / nimba: ( nIma ) / bilva : (bela) / vAtAda : (bAdAma ) / drAkSA (aMgUra) / badarI ( bera ) / kadalI, kadalIphalam (kelA) / nArikelaphalam ( nAriyala ) / sevaphalam (seva) / nAraMgaphalam (nAraMgI) / Amralam ( amarUda ) / jambu: ( jAmuna ) / jambIrakaM ( kAgajI nIMbU) / bIjapUra : ( bijaurA nIMbU) / amRtaphalaM ( nAzapAtI ) / kSumAnI ( khumAnI ) / AlukaM (AlUbukhArA ) / tUtaM ( zahatUta ) / lIcikA (lIcI) / aMjIraM (aMjIra ) / dhAtu-yajan -- devapUjAsaMgatikaraNadAneSu (yajati, yajate ) devapUjA karanA, saMgati karanA, denaa| veMn - tantusantAne ( vayati, vayate) siinaa| haveMn spardhAzabdayoH (Ahvayati, Ahvayate) spardhA aura zabda karanA ( bulAnA ) / Tuvan- bIjasantAne (vapati, vapate) bIja bonA / yajaMn, veMnha, veMn aura vap dhAtu ke rUpa yAda kro| (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 76 se 79) / aluksamAsa samAsa meM vibhaktiyoM kA lopa hotA hai / kucha zabda aise haiM jinameM samAsa karane para bhI unakI vibhaktiyoM kA lopa nahIM hotA unheM aluksamAsa kahate haiM / usake kucha niyama ye haiM niyama 203 - ( AtmanaH pUraNe 3 / 2 / 14 ) - Atman zabda tRtIyAnta ho aura usake Age saMkhyAvAcI zabda pUraNa pratyayAnta ho to tRtIyA vibhakti kA lopa nahIM hotA / jaise - AtmanAcaturthaH / AtmanASaSThaH / niyama 204 - ( parAtmabhyAM caturthyAH 3 / 2 / 17 )- -- para aura Atman zabda caturthI vibhakti aMta vAle hoM aura usase Age pada zabda ho to vibhakti kA lopa nahIM hotA / jaise - parasmaipadam, Atmanepadam / niyama 205 - ( tatpuruSe kRti 3 / 2 / 22 ) - akArAnta aura hasAnta zabdoM se Age saptamI vibhakti ho to usakA lopa nahIM hotA yadi kRdanta pratyaya kA rUpa Age ho to / jaise = stamberamaH / karNejapaH / pravAhamUtritaM /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsa 5 (aluksamAsa) 121 bhasmanihutam / niyama 206-(amUrdhamastakAtsvAGgAdakAme 3|2|21)-muurdh aura mastaka ina do zabdoM ko choDakara akArAnta aura hasAnta zabda svAGgavAcI hoM to unakI saptamI vibhakti kA lopa nahIM hotA kAma zabda ko choDakara uttarapada meM koI bhI zabda Age ho to| jaise--kaNThekAlaH / udaremaNiH / zirasi shikhH| _ niyama 207- (saMjJAyAM 3 / 2 / 16) manasA se Age uttara pada ho, vaha saMjJA banatA ho to vibhakti kA luka nahIM hotaa| manasAdevI, manasAguptA, manasAdattA, manasAsaMgatA-ye strIliMga meM nAma haiN| / prayogavAkya ___ AtmanApaJcamaH ramezo vidyate / ayaM dhAtuH parasmaipadI vidyate / Atmanepade kiyantaH dhAtavaH santi ? tava kathanaM pravAhemUtritaM cakAsti / kaNThekAlasya arcA kaH karoti ? zIlA yajati yajate vA / tantuvAyaH vastrANi vayati, vayate vA / vinodaH tvAM Ahvat Ahvata vaa| kRSaka: kSetre kiM vapsyati, vapsyate vA? asminnudyAne dADimAnAM, panasAnAM, drAkSANAM, vAtAdAnAJca eko'pi vRkSo nAsti / kiM tubhyaM badarI rocate ? karNejapAnAM kadApi saMga mA kuru / zirasizikhasya anekAni rUpANi santi / manasAguptA kasmin deze videze ca gamiSyati / sadA AtmanepadaM bhAvyam / saMskRta meM anuvAda karo kyA tumhAre kheta meM gaMvAraphalI utpanna huI hai ? pistA poSTika hotA hai / mevADI loga makkI kI roTI khAte haiN| koraDu kauna khAtA hai ? rAjA zreNika ke bagIce meM bAraha hI mahIne Ama lage rahate the| rogI ne vaidya ko anAra diye / baMdara ko kaTahala acchI lagatI hai| nIMbU khaTTA hotA hai| sAsa ne bahU se kahA-tuma pIpala le aao| rogI loga nIma ke vRkSa ke nIce baiThe haiM / bela peTa ke lie lAbhaprada hai| hamane vAdAma ke vRkSa dekhe haiN| haidarAbAda meM aMgUra bahuta hote haiN| rAjasthAnI loga bera ko bahuta pasaMda karate haiM / mujhe kelA acchA nahIM lagatA / nAriyala ke vRkSa bahuta laMbe hote haiN| nAgapura meM nAraMgI bahuta utpanna hotI hai| kyA tumane seva kA sAga khAyA hai ? ilAhAbAda meM amarUda hote haiM / caMdrakAnta yahAM apane sahita chaTThA vyakti hai| yogI ke zira para jaTA hai / nareza kI dAdI kyA sItI hai ? zyAma ko kisane bulAyA hai ? kisAna kheta me bIja kaba boyegA? abhyAsa 1. aluk samAsa kA kyA artha hai ? kisa samAsa meM aluka hotA hai ? 2. ina zabdoM ke saMskRta rUpa likhogaMvAraphalI, pIpala, amarUda, nIma, bera, nAraMgI, nIMbU, pistA, khumAnI, zahatUta /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 35 : samAsa 6 ( ekazeSa) zabdasaMgraha uttarIyam ( maradAnA dupaTTA ) / karapUH mukhaproMchanam ( rUmAla ) / caMDAtakam ( lahaMgA ) / vAsakaTiH ( bAsakaTa) / pharpharIkA (salIpara, havAI cappala) / zATI, zATikA (sADI ) / upAnaha, ( jUtA ) / uSNISam ( pagaDI) / aGgaprokSaNam ( aMgochA ) / upadhAnam ( takiyA) / kambalaH (kambala) / nIzAra : ( rajAI ) / kaJcukaH ( kurtA ) / razanA ( kamarabaMda, nADA) / upasaMkhyAnam, adhovastram (dhotI) / pAdayAma: ( pAyajAmA ) / prAvAraH, coDaH, cAlaka: (kAMTa) / dhAtu - iM-- adhyayane (adhIte) adhyayana karanA / adaM, psAMkU - bhakSaNe ( atti, sAti) khAnA / yAMk -- gato (yAti) jAnA / bhAMk dIptI (bhAti ) zobhita honA / SNAMka - zauce ( snAti ) snAna karanA pAMka- rakSaNe ( pAti) rakSA karanA / khyAMk -- prakathane ( khyAti ) kahanA / adaM, psAM aura yAM dhAtu ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 21,80,22) / bhAMk se lekara khyAMka taka ke rUpa prAya: psAMk kI taraha calate haiM / ekazeSa se dvandvasamAsa kA eka bheda aura hai jise ekazeSa kahate haiM / do zabdoM meM eka zabda zeSa rahakara donoM kA bodha karAye use 'ekazeSa' kahate haiM / jaise-mAtA ca pitA ca pitarI / bhrAtA ca svasA ca = bhrAtarI / = ekazeSa ke kucha niyama ye haiM niyama 208 - - (samAnAma'rthenaM kazeSaH 3|1 | 134 ) samAna artha vAle zabdoM kA eka kathana ho to unameM se koI eka zeSa raha jAtA hai / zabdoM ke anusAra unameM dvivacana yA bahuvacana hotA hai| jaise- - vakrazca kuTilazca = vakrI kuTilo vA / F DAS / jyAdAvasaMkhyeya' 3191935 ) saMkhyAvAcI zabdoM ko choDakara koI zabda do yA do se adhika bAra prayukta hotA ho to unameM eka zeSa raha jAtA hai / jaise - vRkSazca vRkSazca = vRkSo / vRkSazca vRkSazca vRkSazca - vRkSAH / niyama 210 - - ( tyadAdiH 3|1|136) tyad Adi zabda ( tyad, tad, yad, adas, idam, etad, eka, dvi, yuSmad asmad, bhavatu, kim) dUsare nAma ke
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsa 6 (ekazeSa) 123 sAtha meM eka sAtha kahe jAte hoM to unameM tyadAdi zabda zeSa rahatA hai / jaisesa ca caitrazca - to| yadi donoM zabda tyadAdi hoM to unameM antima zabda zeSa rahatA hai / sa ca yazca - yau / bhavAMzca ahaM ca -- AvAm / kahIM-kahIM para pUrva zabda bhI zeSa raha jAtA hai / sazca yazca =to / ayaM ca eSa ca :- imo| niyama 211 (ka)--strIpuMnapuMsakAnAM tu sahokto paraliGgatA'strIliMga, pulliga aura napuMsakaliMga tInoM liMgoM ke zabdoM kI sahokti ho to antima liMga zeSa rahatA hai| ___khastrIliGgayoH paraM pulligameva bhavati- strIliMga aura pulliga zabda hoM to unameM pulliga zabda zeSa rahatA hai| jaise-sa ca devadattA ca= tau| ga-strInapuMsakayoH paraM napuMsakameva bhavati-strIliMga aura napuMsaka zabda hoM to unameM napuMsakaliMga zeSa rahatA hai / sa ca ratnaM ca = te! ___gha- punapuMsakayoH paraM napuMsakameva bhavati-pulliga aura napuMsakaliMga zabda hoM to unameM napuMsakaliMga zeSa rahatA hai| jaise - tat ca caitrazca =te / niyama 212-(napuMsakama'napuMsakenaikatvaM ca vA 3 / 1 / 144) anapuMsaka nAma ke sAtha napuMsaka nAma ho to unameM napuMsaka nAma zeSa rahatA hai aura unakA ekatva vikalpa se hotA hai| jaise- zuklaM ca vastraM, zuklazca kambala:=te zukle / pakSe-- zuklam (ekatve) / zuklaM ca vastraM, zuklazca kambalaH, zuklA ca zATI tAni zuklAni / pakSe-zuklam / niyama 213- (bhrAtRputrAH svasaduhitRbhiH 3 / 1 / 137) bhrAtA zabda ke artha vAle zabdoM ke sAtha meM svasRvAcI zabda hoM to bhrAtRvAcI zabda zeSa rahatA hai / jaise-bhrAtA ca svasA ca-bhrAtarau / sodaryazca svasA ca =sodayauM / putravAcI zabdoM ke sAtha meM duhitavAcI zabda hoM to putravAcI zabda rahatA hai / jaise-putrazca duhitA ca = putrI / putrazca sutA ca-putrau / niyama 214-(pitA mAtrA vA 3311138) mAtA zabda ke sAtha pitR zabda ho to pitA zabda vikalpa se zeSa rahatA hai / jaise--pitA ca mAtA ca - pitarau / pksse-maataapitrau| arghya hone ke kAraNa mAtA zabda kA prAga nipAta huA hai| niyama 215= (zvasuraH zvazrUbhyAm 3 / 1 / 139) zvazrU zabda ke sAtha zvasura zabda vikalpa se zeSa rahatA hai| jaise-zvazrUzca zvasurazca =shvsurii| pakSe- shvshruushvsurii| niyama 216 - (pumAn striyA 3 / 1 / 142) strIvAcI zabda ke sAtha meM puruSavAcI zabda ho to puruSavAcI zabda zeSa rahatA hai| unameM dvivacana aura bahuvacana saMkhyA ke anusAra hote haiM / jaise--brAhmaNazca brAhmaNI ca braahmnno| 1. zrIbhikSuliMgAnuzAsana paravalligAdhikAra zloka 4
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 vAkyaracanA bodha prayogavAkya surendraH kadA bhojanaM atsyati psAsyati vA ? kanakamAlA miSTAnnaM kadA jabAsa papso vA? cet bAlaH miSTAnnaM na Atsyat tadA na rugNo'bhaviSyat / gagane etad kiM bhAti ? daridraH kUtra yAsyati ? tvaM kutra ayAsIH ? kiM araNyavAsinaH kadApi na snAnti ? durbalaM kaH pAti ? pApebhyaH AtmAnaM sarvadA pAhi / AcAryaH sudharmA jambU kiM Acakhyau ? surendraH gRhaM kadA yAsyati ? zailezaH nagaraM ayAsIt / saMskRta meM anuvAda karo ___ gaNeza kA dupaTTA kahAM hai ? surendra kI rUmAla kauna sI hai ? zIlA kA salIpara kisa peTI meM hai ? isa sADI kI kyA kImata hai ? jaina sAdhu jUte nahIM pahanate / satIza ke dAdAjI kI pagaDI aura kurtA kahAM hai ? rAjeza kA aMgochA sApha hai| yaha takiyA rUI kA hai| sardI meM kaMbala aura rajAI kA bahuta upayoga lepahanane svahita nApamAnasI no raMga kaisA hai ? koTa para kyA likhA hai ? maiM Aja bhojana nahIM karUMgA ? vRkSa para kyA zobhita hotA hai ? saMjaya pratidina snAna nahIM karatA / apanI AtmA kI rakSA kro| sunIla ko adhyApaka ne kyA kahA ? yadi tuma merI rakSA karate to maiM tumhArI rakSA krtaa| yahAM kisane snAna kiyA thA ? ekazeSa ke prayoga karo Apa aura maiM kyA kareM ? bhAI aura bahana paDhate haiN| putra aura putrI khelatI haiM / Apake pitA aura mAtA kaba AyeMge ? sAsa aura zvasura bahU ko pyAra karate haiM / brAhmaNa aura brAhmaNI jAte haiN| abhyAsa . . 1..nimnalikhitoM ke ekazeSa samAsa ke rUpa banAyeM (1) jinazca jinazca jinazca (2) vIrazca vIrazca (3) sa ca ayaM ca (4) tvaM ca ahaM ca (5) sA ca caitrazca (6) sA ca kuNDe ca (7) sA ca kuNDaM ca (8) bhrAtA ca bhaginI ca (8) sutazca duhitA ... ca (10) pitA ca mAtA ca (11) zvazrUzca zvasurazca (12) kukku Tazca kukkuTI ca / . 2. nIce likhe zabdoM ke artha batAo - lahaMgA, kurtA, koTa, pAyajAmA, aMgochA, rUmAla, salIpara / . ........ .......... ..............: . .. 4. nIce likhe saMyukta liMgoM meM kauna sA liMga zeSa rahatA hai . strIliMga aura pulliga meM, strIliMga aura napuMsakaliMga meM, pulliga aura napuMsakaliMga meM, bhrAtRvAcI zabda aura svasavAcI zabdoM meM, putravAcI zabda aura duhitRvAcI zabdoM meM............... 5. mAtR zabda ke sAtha pitR zamda ho to kyA zeSa rahatA hai ?
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 36 : samAsAnta pratyaya zabdasaMgraha pAdukA (khaDAu) / kathA ( gudaDI ) | caMDAtakaH ( cAdarA ) / calanI, ghargharI (ghAgharA) / vaikSakaM, kaMcukaM ( cogA ) / ghuTAnAhaH ( ghuTannA -- ghuTane taka pAjAmA) / guruDaM, zirastrANaM (Topa) / ziraskaM (TopI) / dukUlaM, dvipaTI ( dupaTTA ) | patalUna: ( patalUna ) / viTIkA ( baTana ) / pAdAvaraNam (bUMTa) / kaJculikA (blAuja) / prAvArakam (zeravAnI) / bRhatikA ( ovarakoTa ) / ApradInam ( paiMTa ) | antarIyam ( peTIkoTa ) / ardhorukam ( aNDaravIyara jAMghiyA ) / naktakam (nAiTaDra esa) / pracchadapada: ( oDhanI, cunnI) / syUtavara: (salavAra) / rallaka: ( loI) | tulasaMstara : ( gaddA ) / AstaraNam (darI) / pracchadaH ( cAdara ) / UrNAvarakam ( sveTara ) / kArpAsam (sUtI vastra ) / kauzeyam ( rezamI vastra ) / rAGkavam ( UnI vastra ) | navalInakam ( nAilona kA vastra ) / dhAtu - iNakU - gatau (eti ) jAnA / buMkU - prasavaizvaryayo: ( sauti ) utpanna honA, aizvarya honA / yuk - mizraNe (yoti ) milAnA / Nuk - stuto (nauti ) stuti karanA / buMka dhAtu ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 81 ) / iNak ke rUpa iMka kI taraha calate haiM / yuk aura Nuk ke rUpa prAyaH buMku kI taraha calate haiM / samAsAnta pratyaya avyayIbhAva tatpuruSa aura bahuvrIhisamAsa karane ke bAda jo pratyaya lagate haiM unheM samAsAnta pratyaya kahate haiM / jina zabdoM se samAsAnta pratyaya hote haiM unameM se kucheka sUtra nIce die jA rahe haiM / niyama 217 (ka) - (Rk - puras - pathibhyaH samAse 8 / 3 / 56 ) - Rc pur, ap, pathin ye zabda aMta meM hoM to 'a' pratyaya ho jAtA hai / jaise--- Rco'dhaM - ardharcaH / RcaH samIpaM = uparcam / zriyAH pUH = zrIpuram / zrIzcAsau pUzceti = zrIpuram / dvitA Apo'smin dvIpam / jalasya panthA = jalapathaH sthalapathaH, upapathaM pratipathaM, vizAlapatham / = kha - - ( dhuro'nakSasya 8 | 3 | 57 ) 'ghur' aMtavAle zabdoM se a pratyaya ho jAtA hai yadi samAsa meM akSa zabda kA prayoga na ho to / strIliMga meM akArAMta hone se Ap aura Ip ho jAtA hai / jaise-- rAjyadhurA, raNadhurA, dvidhurI,
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 vAkyaracanA bodha vidhurii| __ga-(pratyanvavAt sAmalomnaH 8 / 3 / 58) prati, anu, ava inase pare sAman aura loman zabda pare ho to a pratyaya ho jAtA hai| jaise--pratigataM sAma pratisAmam / pratigataM sAmAsya pratisAmaM / anusAmaM, anusAma / avasAmaM,. avasAma / anulomaM anuloma / gha-(napuMsakAd vA 8 / 3 / 32) avyayIbhAva meM 'Ta' pratyaya vikalpa se hotA hai / jaise--pratikarma, pratikarma / __Ga-(akSNo'prANyaGge 8 / 3 / 56) akSi zabda se a pratyaya ho jAtA hai / vaha akSi zabda prANi kA aMgabodhaka nahIM honA caahie| jaise-lavaNasya akSi == lavaNAkSi / lavaNaM akSi iva :-- lavaNAkSam / puSkarAkSaM, gavAkSam / / ca-(kaTAt 8 / 3 / 60) kaTa zabda ke Age akSi zabda prANi kA aMgabodhaka ho to samAsa ke aMta meM a pratyaya ho jAtA hai / jaise-kaTasya akSi == kttaakssH| cha-(brahma-hasti-rAja-palyAd varcasaH 8 / 3 / 61) brahman, hastin, rAjan aura palya zabda se Age varcas zabda anta meM ho to apratyaya ho jAtA hai| jaise--brahmaNo varcaH-brahmavarcasaM (brAhmaNa kA teja, bala) rAjavarcasaM, plyvrcsN| niyama 218-(andhasamavAt tamasaH 8 / 3 / 62) aMdha, sam, ava inase pare tamas zabda ho to apratyaya ho jAtA hai| jaise-aMdhaM ca tat tamazca= andhatamasam / aMdhaM tamo'sminniti aMdhatamasaM (andhA karane vAlA andhakAra), andhazca tamazceti = andhatama, andhatamase / saMtataM tamaH, saMtataM tamasA, saMtataM tamo'sminniti vA saMtamasam / avahInaM tamo, avahInaM tamasA, avahInaM tamo'sminniti vA avatamasam / niyama 216-(anvavataptAd rahasaH 8 / 3 / 63) anu, ava, tapta inase para rahas zabda se 'a' pratyaya ho jAtA hai| jaise--anugataM rahaH-- anurahasam, anugatA rahasA--anurahasam, anugataM rahaH asyeti anurahasaH / avarahasa, avararahasaH / taptaM taptAya ivAnadhigamyaM rahaH taptarahasaM, taptaM raho'syeti taptarahasaH / niyama 220-(praterurasaH saptamyA: 8 / 3 / 64) saptamI artha meM prati avyaya AtA hai| prati se pare 'uras' zabda ho to samAsa meM 'a' pratyaya ho jAtA hai / jaise- urasi vartate - pratyurasam (avyayI) urasi pratiSThitam -: pratyurasam (tatpuruSa) / yahAM 'nirAdayo gatAdyarthe paJcamyA' sUtra se samAsa huA niyama 221- (upasargAdadhvanaH 8 / 3 / 65) upasarga (pra Adi) se Age yadi adhvan zabda ho to usase samAsa meM 'ka' pratyaya ho jAtA hai| jaisepragataH adhvAnaM -prAdhvam (tatpuruSa) / upakrAntaM adhvAnaM-upAdhvam /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsAnta pratyaya 127 niradhvam / atyadhvam / niyama 222- (saMkhyA-pANDUdak-kRSNAd bhUmeH 8 / 3 / 66) saMkhyAvAcI zabda aura pANDu, udac, kRSNa ina zabdoM se pare bhUmi zabda se 'a' pratyaya ho jAtA hai / jaise-dvayorbhUmyoH samAhAro=dvibhUmam (dvaMdva), dve bhUmI asya-dve bhUmaH (bahuvrIhi), pANDurbhUmiH (tatpu0) pANDubhUmam (dvaMdva), pANDubhUmaH (bahu) / niyama 223-- (ic yuddhe 8 / 3 / 67) yuddha ke artha meM jina zabdoM kA samAsa kiyA jAtA hai unase 'ic' pratyaya ho jAtA hai / jaise--kezeSu ca kezeSu ca mitho gRhItvA kRtaM yuddhaM kezAkezi / muSTibhizca muSTibhizca prahRtya kRtaM yuddhaM-muSTAmuSTi, muSTImuSTi / yahAM pUrvapada meM ikArAnta muSTi zabda ko (icya'svare dIrgha Acca 3 / 2 / 73) sUtra se dIrgha aura AkAra Adeza huA hai| daNDAdaNDi / musalAmusali / yaSTAyaSTi, yaSTIyaSTi / prayogavAkya candrezaH kutra eti ? rAjJI putraM sauti / mahezaH dugdhe zarkarAM yauti / dharmezaH guruM nauti / bharataH svapurI eSyati / tvaM kutra agAH ? yaH dugdhe nIraM yoti sa daMDanIyo'sti / narezaH devAlayaM gatvA arhantaM nauti / navInasya a?rukam, UrNAvarakaM ca kutrAsti ? bAlAya pracchadaM dehi / saMskRta meM anuvAda karo jaina muni khaDAu nahIM pahanate / yaha bhikhArI kI gudaDI hai| usake pAsa eka cAdarA hai / bAlikA kA ghAgharA kahAM hai ? sainika Topa rakhate haiN| Aja kala loga zira para TopI nahIM rakhate / zIlA kA dupaTTA sApha hai| kucha loga patalUna, peMTa aura zeravAnI pahanate haiM / bharata kI baTana TUTI huI hai| rameza apanA bUMTa svayaM sApha karatA hai / striyAM sADI, blAuja aura peTIkoTa pahanatI haiM / salavAra aura oDhanI kA adhika pracalana kahAM hai ? kaI loga sUtI, kaI loga remazI aura kaI loga nAilona ke kapar3e pasanda karate haiM / azoka kisake pAsa paDhegA ? sohana saMskRta paDhatA thA / tumheM prAkRta paDhanI caahie| suzIla abhI kahAM gayA thA ? Aja tuma kahAM jAoge ? dharatI kyA utpanna karatI hai| gvAle ne dUdha meM kitanA pAnI milAyA hai ? guru kI stuti kro| abhyAsa 1. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa batAo loI, gaddA, rajAI, darI, cAdara, takiyA, svettr| . 2. samAsAnta pratyaya kise kahate haiM ? ve kauna-kauna se haiM aura kisa samAsa meM kahAM hote haiM ? 3. nIce likhe zabdoM kA vigraha karo pratyurasaM, dvIpam, tridhurI, anusAmaM, kaTAkSaH, andhatamasaM, avarahasaH, atyadhvaM /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 37 : upasarga .zabdasaMgraha antyaja: (zUdra) / carmakAraH (camAra) / saMmArjakaH (bhNgii)| zAkunikaH (bheliyaa)| ajAjIvaH (gddriyaa)| mAyAkAraH (jAdUgara) / zauNDikaH (suraavikretaa)| karmakaraH (naukara) / bhAravAhaH (kulii)| mAlAkAraH (maalii)| kulAlaH (kumhaar)| lepakaH (putaaiivaalaa)| preSyaH (caparAsI) vaitanikaH (vetana para niyukta naukr)| taskaraH (cora) / pATaccaraH (DAkU) / granthibhedakaH (girhktt)| mRgayuH (shikaarii)| mRgayA (zikAra) / vAgurA (jaal)| - upasarga *. pra, parA, apa, sam, anu, ava, nis, nir dus, dur, vi, AG, ni, adhi, prati, pari, upa, ati, api, abhi, su, ud-ye zabda (cAdayo nipAtaH 1 / 1 / 40) sUtra se nipAta haiN| (prAdirupasargaH kriyAyoge 1 / 1 / 41) sUtra se ye jaba kriyA ke sAtha prayukta hote haiM taba inakI upasarga saMjJA hotI hai / (UryAdyanukaraNopasargaviDAco gati rdhAtoH prAk ca 33111) isa sUtra se upasarga kI gati saMjJA bhI hotI hai aura dhAtu se pahale inakA prayoga hotA hai| (nipAtasvarAdayo'vyayam 1 / 1148) isa sUtra se upasargoM kI avyaya saMjJA hotI hai| avyaya hone se inake rUpa meM kisI bhI sthiti meM koI parivartana nahIM aataa| do upasargoM kI yA dhAtu ke rUpa ke sAtha upasarga kI saMdhi ho sakatI hai| pra Adi upasarga 22 haiM / dhA aura kR dhAtu ke yoga meM zrat zabda kI upasarga saMjJA hotI hai / antar zabda kI bhI Ga aura ki pratyaya ke yoga meM tathA na ko Na karane lie upasarga saMjJA hotI hai / (zraddhA kRnoH 1 / 1 / 42, antarNatvaGakiSu 1 / 1 / 43) / dhAtu se pahale upasarga lagAne se kahIM para dhAtu kA artha badala jAtA hai, kahIM para viparIta artha ho jAtA hai aura kahIM para dhAtu ke artha kI hI vizeSatA hotI hai / pra Adi upasarga sabhI dhAtuoM ke sAtha nahIM lgte| eka dhAtu ke sAtha bhI sabhI upasarga nahIM lgte| kisI dhAtu ke sAtha eka do upasarga lagate haiM to kisI ke sAtha do se bhI adhika dasa-pandraha upasarga lagate haiM / eka dhAtu ke eka sAtha eka, do, tIna, cAra upasarga bhI dekhe jAte haiM / hanharaNe kA artha hai hrnaa| praharati = prahAra karanA / vyavaharati - vyavahAra karanA apaharati - apaharaNa karanA niharati =nihAra karanA f
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasarga 126 saharati = saMhAra karanA adhyAharati -Upara se lenA anuharati -- sadRza honA . pariharati choDanA viharati --vihAra karanA - upaharati -- bheMTa karanA Aharati -- AhAra karanA avaharati -nikAlanA abhyavaharati -khAnA nayati le jAnA samabhyavaharati = khAga Anayati lAnA vyAharati -- bolanA prakaroti -- krnaa| upasarga se parasmaipadI dhAtu AtmanepadI bana jAtI hai aura AtmanepadI parasmaipadI / dekheM pATha 60 aura 61 / upasarga ke saMyoga se dhAtuoM ke artha ke lie dekheM pariziSTa naM0 5 / prayogavAkya antyajena saha manuSyavat AcaraNIyam / carmakAraH nirmAti dRtim / saMmArjakaH zaucAlayaM saMmArjati / ajAjIva: ajAna cArayituM kSetre nayati / mAyAkAra: darzayati svhstlaaghvm| asmin nagare kiyantaH saMti zauNDikA: ? karmakaraH kAryaM tu karoti parantu svAbhimAnena / bhAravAhaH vahati kevalaM bhAram / mAlAkAraH mAlAM grathnAti vicitrapuSpaiH / kulAlo bhUtvA kathaM na nirmAti ghaTam ? lepaka: bhIti lipyati / preSyaH AgantukaM kiM kathayati ? mAsAvasAne vaitanikaH yAcate svavetanam / taskara: nagare kadA praviSTa: ? pATaccaraH divase eva luTayati ibhyAn / mRgayuH vAgurAM vistArayati mRgayArtham / graMthibhedakasya kiM kAryamasti ? sItA phalamabhyavaharati / pazyatu kasmAt kAraNAt adhyApaka: praharati rAmacandram / viharanti sAdhavaH anucaturmAsaM grAmAnugrAmam / apaharaNakartAraH vAyuyAnamapi apaharanti shstrshktyaa| rAtrI munayaH nAharanti / suzIlA madhuraM vyAharati / paraiH saha samyak vyavaharati sa evA sadagahasthaH / vAkye kartAraM vA karma adhyAharati / paradravyaM pariharati AcAra. vAn / munidharmacandraH munizrIcandramanuharati / ApaNAta vidyArthI pustakAni Anayati / saMskRta meM anuvAda karo zUdra, camAra aura bhaMgI bhI dharma kara sakate haiN| baheliyA totoM ko pakar3ane ke lie jaMgala meM gayA thaa| gaDariyA gAyoM ko khetoM meM carAtA hai| jAdUgara kyA dikhAtA hai ? zarAba becane vAloM ke pAsa itane vyakti kyoM baiThe haiM ? rameza ke ghara meM kitane naukara haiM ? kulI kitanA bhAra uThAyegA ? mAlI bagIce meM phUla cunatA hai / kumhAra miTTI kA ghar3A banAtA hai| putAIvAlA kahAM gayA hai ? isa skUla kA caparAsI kauna hai ? sureza kI dUkAna para kitane naukara vetana para niyukta hai ? cora aura DAka bhI satsaMgati se sAdhu bana jAte
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha haiN| girahakaTa ne kitane rupaye liye ? zikArI mRga ko pakar3ane ke lie jaMgala jAtA hai / machue kI jAla meM kitanI machaliyAM AI ? abhyAsa 1.pra Adi zabdoM kI kitanI saMjJA hotI hai ? 2. upasarga saMjJA kinakI hotI hai aura kahAM hotI hai ? 3. eka dhAtu ke sAtha kitane upasarga laga sakate haiN| usase lAbha kyA hai ? 4. nIce likhe zabdoM ke saMskRta rUpa likho ? caparAsI, DAkU, kulI, gaDariyA, bhaMgI, putAIvAlA; jAdUgara, jAla /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 38 : taddhita 1 (apatya) zabdasaMgraha raktikA, guMjA (ratI) / mASaH (mAzA) / TaMkaH (cAramAzA) / SaTaMkA (do tolA) / kolaH, tolaH (tolA) / pAda:, kuDapaH (pAva yA 20 tolaa)| ardhaseTakam (AdhAsera) / meTakam (ser)| manaH (mana yA cAlIsa sera) / dvayaMgulam (eka iMca se kucha adhika) / gajaH (gaja) / caturAMgulaH (giraha savA do iMca) / dhanu: (cAra hAtha) / pAdaH (phuTa) / mIlam (mIla) / ghAtu-rudak-azruvimocane (roditi) ronaa| niSvapaMk-zaye (svapiti) sonA / cakAsRk-dIptau (cakAsti) dIpta honaa| rud, SvapaMka aura cakAsRk dhAtu ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 23,82,83) / taddhita tasmai laukikavaidikazabdasaMdarbhAya hitaH taddhitaH / laukika aura vaidika zabdoM ke saMdarbha ke lie hitakara ho use taddhita kahate haiN| athavA tAbhyaH prakRtivikRtibhyo hitaH taddhitaH / zabdoM kI prakRti aura vikRti ke hita ke lie ho use taddhita kahate haiN| taddhita ke pratyaya nAma ke Age hI lagate haiN| taddhita meM aneka artha haiM aura pratyaya bhI aneka haiM / eka artha meM bhI aneka pratyaya lagate __ apatya kA artha hai-saMtAna / putra aura putrI donoM apatya haiM / putra, pautra, prapautra Adi saba apatya hote haiN| prapautra se gotra prAraMbha hotA hai, putra aura pautra se nahIM / gotra kA nAmakaraNa vyakti ke AdhAra para huA hai| jaise garga ke prapautra Adi gArgya kahalAte haiM, kazyapa ke prapautra Adi kAzyapa aura bhRgu ke prapautra Adi bhArgava / (tasyApatye) akArAnta gotravAcI nAma ko choDakara SaSThIaMta vAle nAma se apatya artha meM aN pratyaya hotA hai| (ataiJ) gotra ke Adi vyakti kA nAma akArAnta ho to usase apatya artha meM iJ pratyaya hotA hai / dazarathasya apatyaM =dAzarathiH kA artha huA dazaratha ke putra / jitane putra haiM saba dAzarathi haiN| yaha vizeSaNa hai| rAma, lakSmaNa, bharata aura zatrughna meM se kisI bhI vizepya kA vizeSaNa bana sakatA hai / dAzarathiH rAmaH /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 . vAkyaracanA bodha niyama niyama 224 ka-(zivAderaNa 6 / 2 / 42) ziva Adi zabdoM se apatya artha meM aN pratyaya hotA hai / zaivaH, prauSThaH, bhaumaH / / kha-(gotre bidAdeH pautrAdau 6 / 2 / 56) bida Adi zabda gotravAcI hoM to pautra Adi apatya artha meM aJ pratyaya hotA hai| bidasya pautrAdyapatyaMbaidaH / kAzyapaH / bhAradvAjaH / apatya artha meM (atain) se iJ pratyaya hI hogaa| bidasya apatyaM =baidiH / : niyama 225 ka-(gargAderyaJ 6 / 2 / 57) gotra artha meM hone vAle garga Adi SaSThI aMtavAle zabdoM se pautra Adi apatya artha meM yaJ pratyaya hotA hai| gargasya apatyaM pautrAdi--gArgyaH / vAtsyaH / kha-(naDAdibhya AyanaN 6 / 2 / 68) naDa Adi SaSThyanta zabdoM se pautra Adi apatya artha meM AyanaN pratyaya hotA hai| naDasya pautrAdyapatyaMnADAyanaH / cArAyaNaH / AmuSyAyaNaH / niyama 226-(dvisvarAdanadyAH 6 / 2 / 86) do svara vAle strIpratyayAnta anadIvAcI zabdoM se apatya artha meM eyaN pratyaya hotA hai| dAtteyaH, gaupteyaH / saitaH, sAndhyaH, mAhaH--yahAM eyaN pratyaya nahIM huA hai kyoMki ye nadI ke nAma haiN| niyama 227-~(kSudrAbhyo vA 6 / 2 / 104) jo strI aMga se hIna ho yA jisakA pati nizcita na ho vaha strI kSudrA kahalAtI hai| kSudrAvAcI zabdoM se apatya artha meM eraN pratyaya vikalpa se hotA hai, pakSa meM eyaN pratyaya bhii| kANAyAH apatyaM =kANeraH, kANeyaH / dAseraH, dAseyaH / nATeraH, nATeyaH / ... niyama 228 ka-(svasurIyaH 6 / 2 / 106) svasR zabda se apatya artha meM Iya pratyaya hotA hai / svasrIyaH / kha-(bhrAturvyazca 6 / 2 / 107) bhrAta' zabda se apatya artha meM vya aura Iya pratyaya hotA hai / bhrAtuH apatyaM =bhrAtRvyaH, bhrAtrIyaH / ga-(zvazurAdyaH 6 / 2 / 114) zvazura zabda se apatya artha meM ya pratyaya hotA hai / zvazurasya apatyaM = zvazuryaH / niyama 226-(manoryANau Suk ca 6 / 2 / 117) manu zabda se ya aura aN pratyaya hotA hai| jAti ke artha meM Suka kA Agama hotA hai| manorapatyAni=manuSyAH, maanussaaH| jahAM jAti kA artha nahIM vahAM mAnavaH, maanvaaH| niyama 230-(ito'nitra : 6 / 2 / 60) iJ pratyaya aMta vAle zabdoM ko choDakara do svaravAle ikArAnta zabdoM se apatya artha meM eyaN pratyaya hotA hai| nAbherapatyaM =nAbheyaH / AtreyaH, AheyaH /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ taddhita 1 (apatya) niyama 231- (kulAdInaH 6 / 2 / 116) kula zabda aMta vAle zabda aura kula zabda se apatya artha meM Ina pratyaya hotA hai| kulInaH, bahukulInaH; kSatriyakulInaH / ADhyakulInaH, rAjakulInaH / niyama 232-(duSkulAdeyaNa 6 / 2 / 122) / duSkula zabda se apatya artha meM eyaNa aura Ina pratyaya hotA hai / dauSkuleyaH, duSkulInaH / prayogavAkya kAzyapAH zikSitAH bhavanti / saiteyaHlavaH pitrA sa dRzaH dhanurvidyAyAM pravINaH AsIt / vidyArthiSu kANerasya kiM abhidhAnam ? dAseyasya sabhAyAM mahattvaM nAsIt / tava bhrAtRvyAH kiyantaH santi ? mama svasrIyeSu kaH prathamaH jAtaH ? kulInasya caritraM sarve anukurvanti / gAgrye prasiddhaH ko jAtaH ? vidAnAM devI kA vidyate ? rajanyAH zvazuryaH mahezaH buddhimAn nirbalazca asti / bhrAtrIyAH parasparaM kathaM kalahAyante ? dAzarathiSu kasya pUjA jAyate sAmpratamapi ? gaupteyA lalitA parIkSAyAM uttIrNA jAtA vA na ? nAbheyaH ko'sti, kiM tvaM jAnAsi ? bAla: roditi / bhrAtuH mRtyoH saMvAdaM zrutvAsA arodat / mA rudihi| bAlikA rodissyti| ceta saH parIkSAyAmuttIrNo'bhaviSyat tadA na arodiSyat / bhaginI rAtrau kutra asvapat ? tvaM kadA svapsyasi ? purA asyAM nagaryAM ekaH balavAn bhUpaH acakAt / saMskRta meM anuvAda karo sImA ko usakI mAM ne eka ratI sonA aura eka mAzA cAMdI dI hai| rameza ko cAra mAzA ghI caahie| bacce ke lie do tolA dUdha paryApta nahIM hai| ramA bAjAra se eka tolA taila, AdhA sera dahI, aura eka sera miThAI laayegii| hamAre ghara meM mahIne meM eka mana gehUM khAne ke kAma meM AtA hai| savA do iMca jamIna ke lie itanA jhagaDA kyoM karate ho ? yaha vastra eka gaja kA hai / ramA kI sADI cAra hAtha kI hai| sujAnagaDha lADanUM se kitanI mIla dUra hai ? taddhati ke pratyayoM kA prayoga karo nagarAja ke putra azoka kA svabhAva kaisA hai ? ziva ke putra gaNeza buddhimAn the| zIlA kA putra rameza paDhane meM teja hai / dAsI kA putra bhI suMdara hai / prakAza rAjendra kI bahana kA putra hai| vijaya ke pAMca bhatIje haiM / manu kA putra kauna hai ? nAbhi ke putra RSabha isa avasarpiNI ke prathama tIrthaMkara the| sAMpa ke baccoM ko choTA mata maano| dhAtu kA prayoga karo sImA kyoM rotI hai ? rAta meM bAlaka kyoM royA ? duHkhada samAcAra
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha sunakara bhI vaha nahIM roii| yadi tuma kArya meM saphala ho jAte to nahIM rote / AcArya zrI kaba sote hai ? maiM yahA~ nahIM souuNgaa| mohana kala kahAM soyA thA ? AkAza meM sUrya camakatA hai| abhyAsa 1. hiMdI meM anuvAda karo aho ! ayaM kANero'pi kANo'sti / tasya kutsitAcaraNaM dRSTvA so'vadat ayaM dauSkuleyo'sti / kolInaH kadApi etAdRk kAryaM na karoti / mohanaH vipaNimArge zvazuryamapazyat / rAmeyaH kutra avajat ? chogeya: kAluH terApathasya aSTamaH AcAryaH AsIt / / 2. nimnalikhita zabdoM kA vAkyoM meM prayoga karo aura batAo kisa zabda se kauna sA pratyaya kisa artha meM huA hai ? AheyaH, zaileyaH, rAmeziH, kAnInaH, mAnuSaH, duSkulInaH, gaupteyaH, bhrAtRvyaH / 3. taddhita kise kahate haiM ? 4. gotra kA prAraMbha kahAM se hotA hai ? 5. putra (apatya) ke artha meM akArAnta zabdoM se kauna sA pratyaya hotA hai ? gautra artha meM kina zabdoM se kauna-kauna se pratyaya hote haiM ? 6. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa batAo pAva, sera, mana, IMca, phuTa, mIla, rtii| 7. rud, Svap aura cakAsRk dhAtu ke dyAdi ke rUpa likho|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 39 : taddhita 2 (samUha) zabdasaMgraha ghaTIyaMtram (ghddii)| lekhanayaMtram (TAiparAiTara) / vArtAyaMtram (TelIphona) tApamApakam (tharmAmITara) / dUravIkSaNam (dUrabIna) / mudraNAlayaH (presa) / zaMpAvyajanam (bijalI kA paMkhA) / dhvanidhAnI (rikArDa) / dhvanikSepakayaMtram (reddiyo)| zrutiyaMtram (lAuDaspIkara) / dhvanimaMjUSA (sAunDavaoNksa) / samitiH (kmettii)| pravApaNaM, prAdezanam (candA) / nirvAcanaM (cunaav)| maMgalayAtrA (juluus)| sadasyaH, sabhyaH (sadasya) / nivRttiH (riportt)| prastAvaH (prastAva) / matam (voTa) / mokSayAtrA (zavayAtrA) / upanetram (enk)| dhAtu-jAgRk-nidrAkSaye (jAgati) jaagnaa| zAsuk-anuziSTau (zAsti) anuzAsana karanA / vacaMk-bhASaNe (vakti) bolnaa| jAgRk, zAsuk aura vacaMk dhAtu ke rUpa yAda kro| (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 24, 84, 85) / (tasyasamUhe) samUhe ke artha meM pratyaya SaSThI anta vAle nAma se hI hote haiM / samUha ke artha meM bahuvacana kA prayoga hotA hai parantu pratyaya lagane para vaha eka vacana bhI samUha kA vAcaka bana jAtA hai| samUha pratyayAnta zabdoM se kriyA eka vacana aura bahuvacana donoM AtI hai| samUha artha meM aneka pratyaya hote haiM / unameM aN, akaJ, ikaNa, Nya, ya, Iya, eyaJ, DvaNa aura aJ pratyaya vAle zabda napuMsakaliMga meM hI prayukta hote haiM / ala pratyayAnta pulliga aura trala, kaTyal, lya, lin, tala ye pAMca pratyaya lit hone ke kAraNa strIliMga meM vyavahRta hote haiN| niyaya 233- (gotrokSoSTrorabhra rAjarAjanyarAjaputravatsAjamanuSyavRddhAdakaJ 6 / 3 / 13) gotra pratyayAnta zabda, ukSan, uSTra, urabhra, rAja, rAjanya, rAjaputra, vatsa, aja, manuSya, vRddha-ina zabdoM se samUha artha meM akA pratyaya hotA hai / gArgakaM, aukSakaM, aurabhraka, rAjakaM, rAjanyakaM, rAjaputrakaM, vAtsakaM, bhAjakaM, mAnuSyaka, vArdhakam / niyama 234- (kavacihastyacittAccekaN 6 / 3 / 15) kavacin, hastinn, kedAra aura acittavAcI zabdoM se samUha artha meM ikaN pratyaya hotA hai / kAvacikaM / hAstikaM / kaidArikaM / ApUpikam / niyama 235- (grAmajanabandhugajasahAyebhyastal 6 / 3 / 26) grAma,
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 vAkyaracanA bodha jana, bandhu, gaja, sahAya zabdoM se samUha artha meM tal pratyaya hotA hai / pratyaya 'l it jAne se strIliMga hotA hai / janAnAM samUhaH janatA / grAmatA, bandhutA, gajatA, sahAyatA / niyama 236 - ( kezANNyo vA 6 / 3 / 17 ) keza zabda se samUha artha meM or aura iN pratyaya hotA hai| kaizyaM, kaizikam / niyama 237- - ( gaNikAyAH 6 / 3 / 18 ) gaNikA zabda se samUha artha meM pratyaya hotA hai / gANikyam / : niyama 238 - ( dhenoranaJaH 6 |3|16 ) nav samAsa rahita dhenu zabda se samUha artha meM ikaN pratyaya hotA hai / dhainukam / niyama 236 - ( azvAdIyo vA 6 / 3 / 20 ) azva zabda se samUha artha meM Iya aura aN pratyaya hotA hai / azvIyaM, Azvam / niyama 2400 - ( parvA DvaN 6 / 3 / 21 ) parzu zabda se samUha artha meM pratyaya hotA hai / pArzvam / - niyama 241 - (gorathavAtAt tralkaTayalUlam 6 / 3 / 24) go zabda se tral, ratha zabda se kaTyala, aura vAta zabda se Ula pratyaya hotA hai / gotrA, rathakaTyA, vAtUlaH / niyama 242 - ( bhikSAde : 6 |3|11 ) bhikSA, sahasra, kSetra, karISa, aMgAra, dakSiNA Adi zabdoM se samUha artha meM aN Adi pratyaya hotA hai / bhaikSaM yauvataM, sAhasra, kSetraM, kArISaM, AMgAraM, dAkSiNaM, yogaM, khANDikam / niyama 243 - ( zvAdibhyo'v 6 / 3 / 26 ) zvA Adi zabdoM se samUha an pratyaya hotA hai / zauvaM, dANDaM, cAkram / niyama 244 -- ( khalAdibhyo lin 6 / 3 / 27) khalAdi zabdoM se samUha artha meM pratyaya hotA hai / l it jAne se strIliMga hotA hai / 'khalinI, DAkinI, kuNDalinI, kuTumbinI / prayogavAkya bhakSuke kaH tejasvI cakAsti ? kAkaM kathamatra AyAnti ? hAstikaM araNye eva milanti / vRkSe zaukaM krIDanti / hAstike gajatAyAM ko bhedaH ? sadA sahAyatA kAryA / gANikyaM dezAya lajjAspadaM bhavati / kaizike tailaM na prayuJjIta / azvIye ceTaka: kvAsti ? gotrAyAM kApi kRSNA asti ? rathakaTyAyAM sauvaNikaH rathaH zobhate / nizAyAM tvaM kadA ajAgaH / drAk jAhiM / vRddhaH kadA jAgariSyati / cet gRhasvAmI ajAgariSyat tadA caura: vanaM na acorayiSyat / bhUpatiH prajAH zAsti / tvaM svaM zAdhi / zvaH kaH kathA vakSyati ? hyaH kaH kathAM avak /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ taddhita (2) samUha 137 saMskRta meM anuvAda karo vijaya kI ghaDI kahAM kho gaI ? TAIparAITara tumheM kyA kahatA thA ? vimalA kA TelIphona Aja kyoM nahIM AyA ? tharmAmITara se bukhAra dekho| dUrabIna se dUra kI vastu sApha dikhAI detI hai| jaina vizva bhAratI meM eka presa bhI hai| mere ghara meM eka bijalI ke paMkhe kI jarUrata hai| kisane gItikAoM kA rikArDa kiyA hai ? reDiyo aura lAuDaspIkara kI kyA upayogitA hai ? kameTI ne kitanA caMdA ikaTThA kiyA hai ? terApaMtha meM AcArya kA cunAva kauna karatA hai ? dIkSArthI ke julUsa meM bahuta loga the / sadasyoM ne apanI riporTa kisako dI ? isa prastAva para kitane voTa Aye ? dAdAjI ne ainaka kaba lagAyA ? taddhita ke pratyayoM kA prayoga karo--kauvoM meM yaha kauna sA pakSI baiThA hai ? UMToM kA samUha kahAM jA rahA hai ? bailoM kA samUha pAnI pI rahA hai| rAjAoM kA samUha yuddha ke lie taiyAra ho rahA hai| isa gAMva meM vRddhoM kA samUha niSkriya hai| manuSyoM kA samUha Aja bhagavAna ke darzana ke lie jA rahA hai / vezyAoM kA samUha deza ke lie lajjAspada hai| ____ dhAtu kA prayoga karo--suzIla kaba jagA ? dAdAjI kaba jageMge ? bacce yadi jaga jAte to pitA bAhara nahIM jaataa| apanI AtmA para zAsana karo / mRdu bolo / sAdhviyAM kyA bolatI thI ? kala kauna bhASaNa bolegA ? abhyAsa 1. hindI meM anuvAda karo AjakaM kUpe vrajati / kurkuraH ApUpikamamabhakSat / kadArike gauH prAvizat / Azvasya ko'sti rakSakaH / vAtUlaH vrajati / 2. nimnalikhita zabdoM kA vAkyoM meM prayoga karo aura batAo kisa zabda se kauna sA taddhita pratyaya huA hai ? rAjanyakam, kAvacikam, kaizyam, vAtsakam, Ajakam, rathakaTyA, vADavam, maudakam / 3. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa batAo__ tharmAmITara, reDiyo, lAuDaspIkara, julUsa, cunAva, ghddii| 4. jAgRk, zAsuk aura vacaMk dhAtu ke dyAdi aura tubAdi ke rUpa likho| 5. samUha artha meM kauna-kauna se pratyaya kisa-kisa liMga meM vyavahRta hote haiM ? eka-eka udAharaNa likho|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha : 40 taddhita (3) zabdasaMgraha adhikArI (aphsr)| paMjikAdhyakSaH (rjisttraar)| paricAlaka: (supariTenDeTa) / saMcAlakaH (menejara) / bhIrakaH (khajAne kA bar3A aphasara) / naSkikaH (TakasAla kA baDA aphasara) / zaulkikaH (mahasUla (rAjasva) kA baDA aphasara) / adhikarmikaH (vyApAra kA baDA aphsr)| adhikarNikaH (nyAya kA baDA aphasara) / vyavasthApakaH (DAirekTara kA baDA aphasara) / bodhanam (noTisa, sUcanA) / rakSakapuruSaH (pulisamena) / rakSakaH, paridarzakaH (pulisa __niyama 245- (niSphale tilAt pijapejau 6 / 3 / 65) phalarahita artha meM tila zabda se piMja aura peja pratyaya hote haiN| tilapiMjaH, tilapejaH (tila kA vaha paudhA jo na phale aura phUle) / niyama 246-(aveHsaMghAtavistArayoH kaTapaTau 7 / 4 / 25) avi zabda se saMghAta artha meM kaTa aura vistAra artha meM paTa pratyaya hotA hai| avikaTa: (avisamahaH), avipaTa: (UnI vastra) / niyama niyama 245- (niSphale tilAt pijapejau 6 / 3 / 65) phalarahita artha meM tila zabda se piMja aura peja pratyaya hote haiN| tilapiMjaH, tilapejaH (tila kA vaha paudhA jo na phale aura phuule)| niyama 246-(aveHsaMghAtavistArayoH kaTapaTau 7 / 4 / 25) avi zabda se saMghAta artha meM kaTa aura vistAra artha meM paTa pratyaya hotA hai| avikaTaH (avisamUhaH), avipaTa: (UnI vastra) / niyama 247-(bhUtapUrve caraTa 8 / 1 / 65) bhUtapUrva ke artha meM caraT pratyaya hotA hai| adhyApakacaraH / ziSyacara: / ADhyacaraH / / niyama 248-(pitro mahaT 6 / 3 / 31) pitR aura mAtR zabda se pitA aura mAtA artha meM DAmahaT pratyaya hotA hai| pituH pitA-pitAmahaH / - - ginii| gAnaH pitA-mAtAmahaH / mAtaH mAtA niyama 246-(pitRmAtRbhyA vyaDulA bhrAtAra 5 / 2 / 20) 11 . mAtR zabda se bhrAtA ke artha meM kramazaH vya aura Dula pratyaya hotA hai| pituH bhrAtA-pitRvyaH / mAtuH bhrAtA-mAtulaH / niyama 250-(goH purISe 6 // 3 // 52) go zabda se purISa artha meM
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ taddhita ( 3 ) mayaT pratyaya hotA hai / goH purISaM gomayaM (gobara) / niyama 251 - (sAsya devatA 6 / 3 / 66) devatA ke nAma meM pratyaya hone se vaha zabda unake anuyAyiyoM kA vAcaka hotA hai / devatA kA nAma prathamAnta ho to SaSThI ke artha meM aN pratyaya hotA hai / arhat devatA asya ArhataH - jainaH / AgneyaH -- brAhmaNaH / zaivaH, bauddhaH, vaiSNavaH / S 136 niyama 252 - ( RtuvAyupitruSaso yaH 6 / 3 / 73 ) Rtu, vAyu, pitR uSas zabdoM se devatA artha meM ya pratyaya hotA hai / RtavyaM vAyavyaM pitryaM, uSaSyam / prayogavAkya hatabhAgyAnAM kSetre tilapejAnAM bAhulyaM jAyate / avikaTe kaH vRddhatvaM bhajate / avipaTaM zItakAle priyaM lagati / asya sAdhucarasya kiM nAmadheyaM vidyate ? mama pitAmahasya abhidhAnaM kiM tvaM jAnAsi ? pitAmahI dhArmikI AsIt / mAtulaH juhAramalaH vyApAre paTuH AsIt / mAtulI tato'dhikA gRhakuzalA jAtA / gomayamapi roge upayogi bhavati / kApilAnAM kiM cinhaM asti ? ArhatAM kiM vaiziSTyaM vizrutamasti ? AtmAnaM mRDDhi / rajakaH vastrANi mASTi / bhrAtRjAyA imAni vastrANi amArkSIt / AtmAnaM viddhi / prANinaH mAhi / rAmaH rAvaNaM jaghAna / kaviH kutra asti / purA aneke vidvAMsaH babhUvuH / saMskRta meM anuvAda karo Aja yahAM kauna sA aphasara AyegA ? rajisTrAra kahAM hai ? supariTenDenTa kyA kaha rahe the ? menejara ko bulAo / khajAne kA baDA aphasara kaThora hai | TakasAla ke bar3e aphasara kA svabhAva mRdu hai / mahasUla kA baDA aphasara bhadra hai / vyApara kA baDA aphasara rizvata khAne vAlA nahIM hai / nyAya ke bar3e aphasara kA nyAya sabake lie samAna hai / DAyarekTara ke bar3e aphasara ke binA yahAM kauna vyavasthA karegA ? tumane kaba noTisa dI thI ? pulisamena hara vyakti ko sAvadhAna karate haiM / pulisa inspekTara ko sazakta honA cAhie / vArisTara videza kaba jAyeMge ? majisTreTa aparAdhI ko daMDa detA hai / taddhita ke pratyayoM kA prayoga karo. 1 gAMva ke loga gobara se ghara kA AMgana lIpate haiM / isa kheta meM paudhe tilarahita haiM / ye mere bhUtapUrva adhyApaka haiM / pArasiyoM ke devatA agni haiM unheM eka zabda meM kyA kaha sakate haiM ? gobara bahuta upayogI aura pavitra mAnA jAtA hai / mAme kA ghara dUra hai / mere dAdA dayAlu the / dAdI meM dhArmika saMskAra bacapana se the / vAyavya aura pitrya meM kyA antara hai ? jinake devatA jina haiM unakA dRSTikoNa anAgrahI honA cAhie / vAyu jinake deva haiM ve kauna haiM ?
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha dhAtu kA prayoga karo - zIlA vastroM ko kaba sApha karegI ? usane pApoM kI AlocanA karake apanI AtmA ko sApha kara liyaa| jisane AtmA ko jAna liyA usane saba kucha jAna liyA / bAlaka ko kisane mArA ? terApaMtha meM ATha AcArya ho gaye haiM / AcArya tulasI navameM AcArya haiM / abhyAsa 1. hiMdI meM anuvAda karopArSadaH mRduvyavahAreNa janAn AkarSanti / vaikathikAH svasamayaM na sArthakIkurvanti / pAMcAlapradeze bahUni godhUmazAkinAni santi / vinayacaJcuH khetasIsvAmI terApaMthasya gauravaH AsIt / ayaM mama ziSyacaro'sti / 2. nimnalikhita zabdoM kA prayoga karo aura batAo kisa artha meM kauna sA pratyaya huA hai ? svIyaH, tilapejaH, vidyAcaNaH, sabhyaH, avipaTa: ADhyacaraH / 3. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa batAo___ aphasara, saMcAlaka, sUcanA, nyAya kA baDA aphasara, vArisTara, majisTreTa / 4. mRj, vid dhAtu ke tubAdi ke rUpa aura han aura as dhAtu ke dyAdi ke - rUpa likho| 5. nIce likhe arthoM meM kaunasA pratyaya hotA hai ? bhUtapUrva, purISa, bhrAtA, devtaa|
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha : 41 taddhita (4) zabdasaMgraha catvaram (AMgana) / rakSA (rAkha) / dIpakaH, snehapriyaH (dIyA) / kuJcikA (kuMjI) / dvArayantram (taalaa)| Alakam (aalaa)| ziktham (chIMkA) / kAcadIpakA (lAlaTena) / maJcaH (mAMcA) / taNDulaH (cAvala) / godhUmaH (gehUM) / caNakaH (canA) / yavaH (jau)| mASaH (uddd)| masUraH (masUra) / sarSapaH (sarasoM) / kvathanam (ubaalnaa)| kuTTanam (kUTanA) / mardanam (gUMdhanA) / cAlanam (chAlanA) pariveSaNam (parosanA) / avaghAtaH (chaDanA, chaaNttnaa)| dhAtu-iM --adhyayane (adhIte) adhyayana krnaa| zIk-svapne (zete) sonA / SUk-prANigarbhavimocane (sUte) utpanna honaa| iMk, zIGk aura SUk dhAtu ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 28,87,88) / niyama niyama 253-(tena rakte rAgAt 6 / 3 / 1) tRtIyAnta zabda rAgavAcI (jisase raMgA jAe) ho to rakta (raMgane) ke artha meM aN Adi pratyaya hote haiM / kusumbhena raktaM kausumbhaM, hAridraM, kASAyaM, mAJjiSTham / / niyama 254-- (lAkSArocanAbhyAmikaNa 6 / 3 / 2) lAkSA, rocanA se raMgane ke artha meM ikaN pratyaya hotA hai / lAkSikaM, raucanikam / niyama 255 - (nIlapItAbhyAmako 6 / 3 / 4) raMgane ke artha meM nIla zabda se a aura pIta zabda se ka pratyaya hotA hai / nIlaM, pItakam / niyama 256- (tadvettyadhIte 6 / 3 / 85) vetti (jJAtA) aura adhIte (paDhatA hai) artha meM yathAvihita pratyaya hote haiN| sUtraM vetti adhIte vA sautraH / vyAkaraNaM vetti adhIte vA vaiyAkaraNaH / niyama 257- (saMdhiyvoraiDauTa ca 8 / 4 / 23) saMdhi se i ko ya aura u ko v banA ho usase Age jo Adi svara ho usako vRddhi nahIM hotI apitu ya ko aiTa aura v ko auTa kA Agama ho jAtA hai| vyAkaraNa meM vi+A milakara vyA banA hai isalie ya se Age svara ko vRddhi na hokara aiTa kA Agama huA hai / vaiyAkaraNa rUpa banA hai| niyama 256 - (nyAyAderikaNa 6 / 3 / 86) nyAya, muhUrta, nimitta,
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 vAkyaracanA bodha carcA, Ayurveda, itihAsa, varSA Adi zabdoM se vetti yA adhIte artha meM ikaN pratyaya hotA hai| naiyAyikaH, mauhUrtikaH, naimittikaH, cAcika: AyurvedikaH, aitihAsikaH jyotiSikaH, gANitikaH, vArSikaH / niyama 256 (tatra sAdhau 7 / 3 / 15) saptamyanta nAma se sAdhu (pravINa, yogya, upakAraka) artha meM ya pratyaya hotA hai / sabhAyAM sAdhuH sabhyaH / karmaNi sAdhuH karmaNyaH / zaraNe sAdhuH zaraNyaH / niyama 260-(parSado NyaNau 7 / 3 / 18) parSad zabda se sAdhu artha meM Nya aura Na pratyaya hotA hai| parSadi sAdhuH pArSadyaH, pArSadaH / niyama 261- (kathAderikaN 7 / 3 / 21) kathA, vikathA, vitaNDA, vRtti, saMgraha, guNa, Ayurveda, guDa, ikSu, veNu, odana, saMgrAma Adi zabdoM se sAdhu artha meM ikaN pratyaya hotA hai| kAthikaH, vaikathikaH, vArtikaH, AyurvedikaH, sAMgrahikaH, sAMgrAmikaH, baitaNDikaH, gauNikaH / niyama 262-(tasmai hite 7 / 3 / 35) caturthyanta nAma se hita (upakAraka) artha meM Iya Adi pratyaya hote haiM / vatsebhyo hitaH-vatsIyaH, karabhIyaH, pitrIyaH, mAtrIyaH / zunyaH, zUnyaH / AmikSyaH, AmikSIyaH / AmikSA (chenaa)| niyama 263-(zarIrAvayavAdyaH 7 / 3 / 37) zarIra ke avayavavAcI zabdoM se hita artha meM ya pratyaya hotA hai / dantebhyo hitaM dantyaM, karNya, kaNThyaM, oSThya m / niyama 264---(ajAvibhyAM thyaH 7 / 3 / 36) aja, avi zabda se hita artha meM thya pratyaya hotA hai / ajebhyo hitaM ajayaM, avithyam / niyama 265-(khala-yava-mASa-tila-vRSa-brahmarathAt 7 / 3 / 38) khalAdi zabdoM se hita artha meM ya pratyaya hote hai| khalyaM, yavyaM, mASyaM, tilyaM, vRSyaM brahmaNyaM, rathyam / niyama 266- (kSetre zAkaTazAkinI 7 / 3 / 76) kSetra artha meM zAkaTa, zAkina pratyaya hote haiM / ikSUNAM kSetraM ikSuzAkaTaM, ikSuzAkinam / mUlakazAkaTaM, mUlakazAkinam / sarSapazAkaTaM, sarSapazAkinam / niyama 267-(tena vitte caJcucaNau 7 / 4 / 16) tRtIyAnta zabda se vitta (jJAta, prakAza) artha meM caJcu aura caNa pratyaya hote haiM / vidyayA vittaH vidyAcaJcuH, vidyAcaNaH / kezacaJcuH, kezacaNaH / prayogavAkya hAridraM vastraM kIdRzaM pItaM bhavati ? idaM mAJjiSThaM vartate na tu lAkSikam / pItakaM paridadhAti tathApi no pItAmbaro kathametat ? Ayurvedikopi gANitiko . bhavituM icchati / naiyAyikasya zaMkarasya maMdabuddhiH kathaM jAtA ? asmin nagare
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ saddhita (4) kiyantaH pArSadAH santi ? Ayurvedikopi na AyurvedikaH / mAtrIyo rAmaH kathaM kSudhAM sahate ? karNya yaMtraM kva upalabhate ? catvare ajathyasya upalabdhiH bhaviSyati / kezacaJcuH lokezaH adya bhASaNaM dAsyati / raktAGgazAkaTaM ki kyA kadApi dRSTam ? naimittikaH bhavantaM kimavocat ? yaH cAcikaH sa carcA kartuM vrajet / guroH pArve mahendraH kiM adhyeSyate ? prAtaH surendraH kiM adhyeta ? zyAmA sUtaM asUta / bAla: rajanyAM kutra azeta ? saMskRta meM anuvAda karo rameza AMgana meM kyoM baiThA hai ? sAdhu rAkha se keza luMcana karate haiN| dIyA kaba taka jalegA ? tAle kI kuMjI kahAM hai ? isa makAna meM bahuta Ale haiN| chIMke se laDDU kisane liye haiM ? lAlaTena meM taila nahIM hai / tumhAre ghara meM kitane mAMce aura khATa haiM ? rAjasthAnI loga cAvala, gehUM aura canA khAte haiN| paMjAba ke loga sarasoM kA sAga khAte haiM / mevADa ke loga uDada kI dAla khAte haiM / ghoDe ko jau priya hai / kyA tumheM masUra kI dAla pasanda hai ? pAnI ko ubAlane se dUSita kITANu naSTa ho jAte haiM / gehUM ko kUTanA aura ATe ko gUMdhanA bhI eka kalA hai / uDada kI dAla meM se sarasoM ko chAMTanA sahaja nahIM hai / pAnI ko chAlanA (chAnanA) sadgRhastha kA kartavya hai| taddhita ke pratyayoM kA prayoga karo isameM kauna sA vastra lAkSA se raMgA huA hai ? kaSAya se kyA raMgA jAtA hai ? haridrA se raMgA huA vastra bahuta jaldI sApha ho jAtA hai| vaha jyotiSa meM vizruta hai / muni rAjakarNa carcA meM vizruta hai / yaha bhojana sAdhu ke lie hitakara hai| vidyAsAgara gaNita vidyA meM prasiddha hai| kaNTha ke lie hitakara ho vaha peya piio| zaraNa meM Ae hue kA vaha upakAraka hai| sabhA meM vaha pravINa hai / vyavahAra meM vaha pravINa hai / guNa ke yogya vyakti ko kyA kahate haiM ? nimitta kA jJAtA Aja kauna hai ? dhAtu kA prayoga karo tumane saMskRta kisake pAsa paDhI ? AlasI kyA paDhegA ? rameza kahAM soyegA ? sImA ke putra utpanna huA hai| darzanArthI sudharmA sabhA meM sote haiN| suzIlA ke eka bhI putra paidA nahIM huA hai / abhyAsa 1. nimnalikhita zabdoM kA vAkya meM prayoga karo aura batAo kisa niyama se inameM pratyaya huA hai ? vaiSNavaH, uSaSyaM, zaivaH, AgneyaH, AyurvedikaH, gANitikaH, vaiyAkaraNaH, mauhUrtikaH, kausumbhaM, pItakaM, vArSikaH, karmaNyaH, pArSadyaH, vArtikaH, karabhIyaH, zUnyaH, opThyam /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 2. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa batAo parosanA, rAkha, dIyA, tAlA, chIMkA, cAvala, jau, kUTanA AMgana / 3. iMGka, zIGka aura SUka dhAtu ke tibAdi dyAdi tathA NabAdi ke rUpa likho / vAkyaracanA bodha - 4. hiMdI meM anuvAda karo vaiyAkaraNasya pArzve vyAkaraNaM paTha / vinayacaNaM khetasIsvAminaM kiM tvaM jAnAsi ? hAridraM vasanaM mahyaM na rocate / tava nIzAraH kutrAsti ? ahaM idaM pustakaM na adhIyAya / te I kutra zerate ? 5. nIce likhe arthoM meM kauna sA pratyaya hotA hai ? raMgane ke artha meM, tavettyadhIte, sAdhu artha meM, hita, vitta /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 42 : taddhita (5) zeSAdhikAra zabdasaMgraha AyaH (aamdnii)| uddhAraH, RNam (udhaar)| dhArakaH (kirAyedAra) / saMvit (ThekA) / kRtasaMvit (ThekedAra) / astokaH (thoka) / grAhakajIvI (dalAla) / pratinidhyam (dlaalii)| TaMkam (nakada) / pratirUpam (namUnA) / khyApanA, jJApanA (noTisa) / goNI (borA, borI) vRddhiH (byAja) / arghaH (mUlya) / vinimayadalam (huNddii)| dhAtu-IDak-stutau (ITTe) stuti krnaa| AsaGk-upavezane (Aste) baiThanA / cakSa-vyaktAyAM vAci (AcaSTe) bolnaa| ID, As aura cakS dhAtu ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 86,26,60) / zeSa artha (jAta, bhava, krIta, kuzala Adi) __ zeSa artha meM aneka artha haiN| unameM jAta, bhava, krIta kuzala Adi pramukha haiN| inameM eka-eka artha meM bhI pratyaya hote haiN| zeSa artha meM jo pratyaya hote haiM ve ina sAre arthoM meM hote haiN| jahAM jo artha upayukta baiThatA ho vahAM vaha lagA lenA caahie| niyama 268-(rASTrAdiyaH 6 / 4 / 2) rASTra zabda se zeSa artha meM iya pratyaya hotA hai / rASTra jAtaH, bhavaH, krItaH kuzalo vA rASTriyaH / niyama 269-(pArAvArebhya InaH 61413) pAra, avAra, pArAvAra, avArapAra inase zeSa artha meM Ina pratyaya hotA hai| pArINaH, avArINaH, pArAvArINaH, avArapArINaH / niyama 270-(dhuprAgapAgudakpratIco yaH 6 / 4 / 4) diva, prAca, apAc, udaca, pratyac ina zabdoM se zeSa artha meM ya pratyaya hotA hai / divi bhave divyaM, prAci prAga vA bhavaM prAcyaM, apAcyaM, udIcyaM, pratIcyam / niyama 271-- (grAmAdInaJ ca 6 / 4 / 5) grAma zabda se InaJ aura ya pratyaya hotA hai| grAmINaH, grAmyaH / niyama 272- (nadyAdereyaNa 6 / 4 / 6) nadI Adi zabdoM se eyaNa pratyaya hotA hai / nadyAM jAto bhavo vA nAdeyaH / mAheyaH / vArANaseyaH, zrAvasteyaH, kauzAmbeyaH, vAnavAseyaH Adi / . niyama 273-(dakSiNApazcAtpurasastyaN . 6 / 4 / 10) dakSiNA;
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 vAkyaracanA bodha pazcAt , puras zabda se tyaN pratyaya hotA hai dAkSiNAtyaH, pAzcAtyaH, paurastyaH / niyama 274- (kvAmehatratasastyap 6 / 4 / 15) kva, amA, iha, aura tra aura tas pratyayAnta zabda se tyap pratyaya hotA hai / kvatyaH, amAtyaH, ihatyaH, kutratyaH, yatratyaH, tatratyaH, kutastyaH, tatastyaH / niyama 275- (aiSamohyaHzvaso vA 6 / 4 / 18) aiSamas, hyas, zvas zabdoM se zeSa artha meM tyap aura tana pratyaya hotA hai| aiSamastyaM, aiSamastanaM / hyastyaM, hyastanaM / zvastyaM, zvastanam / nigama 276-(No raNyAt 6 / 4 / 21) araNya zabda se zeSa artha meM Na pratyaya hotA hai| AraNyAH pazavaH / niyama 277-(bhavatorikaNIyasau 6 / 4 / 30) bhavat zabda se ikaNa, Iyas pratyaya hotA hai / bhAvatkaM, bhAvatkI / bhavadIyaH, bhavadIyA / / niyama 278- (parajana rAjJo'kIyaH 6 / 4 / 31) para, jana, rAjan zabda se akIya pratyaya hotA hai| parakIyaH, janakIyaH, rAjakIyaH / niyama 276-(vRddhAdIya: 6 / 4 / 32) vRddha saMjJA se zeSa artha meM Iya pratyaya hotA hai| tyadAdigaNa aura jo saMjJA vyavahAra meM prayoga meM AtI hai usakI vRddha saMjJA hotI hai / caitrIyaH, mohanIyaH, maitrIyaH, tadIyaH, madIyaH / niyama 280-(vA yuSmadasmadojInIyuSmAkAsmAkau ca 6 / 4 / 66) yuSmad aura asmad zabda se zeSa artha meM aJ, InaJ pratyaya vikalpa se hotA hai / usake yoga meM yuSmad ko yuSmAka, asmad ko asmAka Adeza hotA hai / yuvayoryuSmAkaM vA idaM yauSmAkaM, yauSmAkINaM, yuSmadIyam / AsmAkaM, AsmAkInaM, asmadIyam / niyama 281- (tavakamamakAvekatve 6 / 4 / 70) zeSa artha meM ekatvavAcI yuSmad aura asmad se aJ aura inan pratyaya hotA hai, tathA yuSmad ko tavaka aura asmad ko mamaka Adeza hotA hai| tava ayaM tAvakaH, tava idaM tAvakaM, tava iyaM taavkii| isI prakAra mAmakaH mAmakaH, mAmakI / isI prakAra Inan pratyaya hotA hai| tava ayaM tAvakaH, tAvakInaM, tvadIyam / mAmakaH, mAmakInaM, madIyam / niyama 282-(antAdimadhyAnmaH 6 / 4 / 76) aMta, Adi aura madhya zabda se zeSa artha meM ma pratyaya hotA hai / antamaH, AdimaH, madhyamaH / / niyama 283-(pazcAdagrAntAdima: 6 / 4 / 78) pazcAd, agra aura anta zabda se zeSa artha meM imaH pratyaya hotA hai| pazcimaH, agrimaH, antimaH / (anArAcchazvat pRthago'vyayasya 8 / 4 / 66) se avyaya kI Ti kA lopa karane para pazcimaH / 'niyama 284- (varSAkAlebhyaH ikaN 6 / 4 / 81) varSA aura kAlavAcI
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ taddhita (5) zeSAdhikAra 147 zabdoM se ikaN pratyaya hotA hai / varSAsu bhava:-vArSikaH / mAsikaH, pAkSikaH, daivasikaH, arddhamAsikaH, AhnikaH, rAtrikaH / prayogavAkya rASTriyAH sarvadA svarASTrasya sammAnaM vAJchanti / sAdhavaH divyaM saukhyaM na kAMkSanti / prAcyA raktimA sarvebhyaH rocte| kecit grAmINAH kRSi kurvanti / nAdeyaM nIraM madhuraM bhavati / vAraNaseyo'yaM puruSaH vidvAnnasti / pAzcAtyA saMskRtiH zanaiH zanaiH bhAratavarSe'pi smaagtaa| yatratyo'yaM martyaH tatratyaM idaM vastramasti / parakIyaM vastu vinA AjJayA yaH gRhNAti so'sti stenaH / bhAvatkena jJAnena sarve'pi prabhAvitAH jaataaH| idaM yauSmAkINaM idaM AsmAkInaM ca iti vibhedarekhA jJAninaH hRdaye na bhavati / ahaM sarvadA jinaM IDe / tvaM jinaM IDiSva / suvrataH kutra AsiSTa / AcArya bhikSuH sAdhUna kiM Acakhyau ? tvaM kiM AkhyAsi ? saMskRta meM anuvAda karo dilIpa kI mAsika AmadanI kitanI hai ? saMpata se tumane kitane rupaye udhAra liye ? kirAyedAra kaba makAna khAlI karegA? isa makAna kA ThekA kisane liyA hai ? ThekedAra kaba AyegA ? jayapura meM thoka vyApArI kitane haiM ? isa vastu kA dalAla kauna hai ? mohana ko tumane kitane nakada rupaye diye the ? vyApArI ko cAvala kA namUnA kauna dikhAyegA ? yaha noTisa kahAM se AyA hai ? borI meM kyA hai ? sohana mohana ke rupayoM kA byAja kaba degA ? gehUM kA kyA bhAva hai ? yaha huMDI nakalI hai / taddhati ke pratyayoM kA prayoga karo grAma meM rahane vAle vyakti bhadra hote haiN| nadI meM hone vAlI dhUla kA bhI upayoga hotA hai| hameM garva hai hamAre rASTra meM utpanna vyaktiyoM kA yaza sAre vizva meM vyApta hai| yaha vastu yahAM paidA huI hai| AcArya bhikSu kahAM ke nivAsI the ? meMDhaka varSA meM utpanna hotA hai| ApakI pustaka kahAM hai ? merI davAta kahAM hai ? AdimaMgala, madhyamaMgala aura aMta maMgala kauna sA hai ? dhAtu kA prayoga karo hameM sadA vItarAga deva kI stuti karanI caahie| kyA tuma yahAM baiThoge ? yahAM navaratna baiThA thaa| pitAjI ne tumako kyA kahA ? sabhA meM rameza kyA bolegA ? abhyAsa 1. hiMdI meM anuvAda karo zastanaH bAlaH ko'sti ? zvastyo'yaMzizuH / caitrIyaM gRham / bhAvatkaM
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 vAkyaracanA bodha kauzalaM dRSTvA, dvidhA modo jAyate / DA0 rAdhAkRSNaH dAkSiNAtyaH AsIt / yauSmAkena mAdhuryeNa naipuNyena ca sarvaH vivAdaH vinaSTaH / tvadIyA bhaginI madIyA bhAtRjAyA asti / sAdhavaH pratidinaM devasikaM rAtrikaM ca pratikramaNaM kurvanti / 2. nimnalikhita zabdoM kA vAkyoM meM prayoga karo aura batAo kisa artha meM kauna-sA pratyaya huA hai pAzcAtyaH, paurastyaH, grAmINaH, mAheyaH, pArAvArINaH, janakIyaH, tatastyaH, paakssikH| 3. nimnalikhita zabdoM ke artha batAopratirUpama, saMvita, khyApanA, goNI, vRddhiH, vinimayadalam / 4. ID, As aura cakSa dhAtu ke tubAdi, dyAdi aura syatyAdi ke rUpa likho|
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 43 : taddhita 6 (zeSAdhikAra 2) zabdasaMgraha khuralI (zastrAbhyAsa kA sthaan)| pragaMDaraH (kile kI dIvAra) / DamaraH (gdr)| sajjam (zastra Adi se yukt)| AveSTakaH (gheraa)| yAnam (cddhaaii)| patAkA (jhNddaa)| khUrikA (pareDa karane kA maidAna) / uparakSaNam (paharA) / dvaidham (phUTa ddlvaanaa)| DibaH (binA hathiyAroM kA yuddha) / vidravaH (bhAganA) / vidrAvaNam (bhagAnA) / pracakram (mArca karanA, prasthita sainya) / vyUhaH (morcA) / AsAraH (zatru ko ghera lenA, AkramaNa) / saMdhiH (sulaha) / dhAtu--STunk-stutau (stauti, stute) stuti krnaa| baeNnkvyaktAyAM vAci (bravIti, brUte) bolnaa| dviSaMnk-aprItI (dveSTi, dvisstte)| __STu, brU aura dviS dhAtu ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 30,31,61) / niyama 285-(kratunakSatrasaMdhyAderaNa 6 / 4 / 86) RtuvAcI, nakSatravAcI, saMdhyAdi zabdoM se zeSa artha meM aN pratyaya hotA hai / grISme bhavaH graiSmaH / vAsantaH, zaiziraH / puSye bhavaH pauSaH / AzvinaH, rauhiNaH / sAndhyaH, sAndhivelaH, AmAvAsyaH, zAzvataH / niyama 286- (tiSyapuSyayornakSatreNi 8 / 4 / 76) tiSya, puSya ke ya kA lopa ho jAtA hai aN pratyaya pare hone para / tiSye bhavaH taiSaH / pauSaH / niyama 287-(tatra jAte 7 / 1 / 1) saptamyanta nAma se jAta (svayaM paidA honA) artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai| kucha zabdoM se aneka arthoM meM eka hI pratyaya hotA hai| yathAvihita kA artha hai una zabdoM se ve hI pratyaya hoMge aura vahI rUpa bnegaa| pATha 46 dekheM / mathurAyAM jAtaH mAthuraH / AgneyaH, kAleyaH, straiNaH, pauMsnaH, rASTriyaH, grAmINaH, grAmyaH / niyama 288-(kRtalabdhakrItasaMbhUteSu 7 / 1 / 17) saptamyanta nAma se kRta, labdha, krIta, saMbhUta ina arthoM meM yathAvihita pratyaya hotA hai| mathurAyAM kRtaH, labdhaH, krItaH, saMbhUtaH vA mAthuraH / niyama 286- (kuzale 7 / 1 / 18) saptamyanta nAma se kuzala artha meM aNa, iya Adi pratyaya hote haiM / mathurAyAM kuzalaH maathurH| niyama 260--(bhave 7 / 1 / 31) saptamyanta nAma se bhava (rahanA)
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 vAkyaracanA bodha artha meM aNa, iya Adi pratyaya hote haiM / mathurAyAM bhavaH mAthu raH / bhAratIyaH / niyama 261- (digAderyaH 7 / 1 / 32) diz, varga, gaNa, pakSa, mitra, medhA, nyAya, deza, kAla, AkAza, ap, megha, vaMza Adi zabdoM se bhava artha meM ya pratyaya hotA hai / dizyaH, vardI, gaNyaH, dezyaH / / niyama 292-(zarIrAvayavAt 7 / 1 / 33) zarIra ke avayava se bhava artha meM ya pratyaya hotA hai / dantyaH, karNyaH, oSThyaH, mukhyaH, mUrdhanyaH / niyama 263-(dRtikukSikala zivastyahereyaNa 7 / 1 / 35) dRti, kukSi, kalazi, vasti, ahi zabdoM se bhava artha meM eyaNa pratyaya hotA hai / dArteyaM jalaM / kaukSeyaH vyAdhiH / kAlazeyaM takaM / vAsteyaM mUtraM / AheyaM viSam / niyama 264-(madhyAdinaNaNeyA muma cAsya 7 / 1148) madhyazabda se bhava artha meM dinaN, Na, Iya pratyaya aura mum kA Agama hotA hai| madhye bhavaH mAdhyandinaH, mAdhyamaH mAdhyamIyaH / niyama 265- (Iyo matvarthajihvAmUlAGgulibhyazca 71 / 46) matvartha, jihvAmUla, aMguli, madhya zabdoM se bhava artha meM Iya pratyaya hotA hai| matvarthIyaH, jihvAmUlIyaH, aGa gulIyaH, madhyIyaH / niyama 296- (vargAntAt 7 / 1 / 50) vargaaMta vAle zabdoM se bhava artha meM Iya pratyaya hotA hai / kavargIyaH, tavargIyaH, pavargIyaH / niyama 267-(prabhavati 7 / 1 / 66) paMcamI vibhakti anta vAle zabdoM se prabhavati (prathamaM prakAzamAne'rthe) artha meM yathAvihita pratyaya hote haiN| himavataH prabhavati haimavatI gaMgA / dAradI sindhuH / kAzmIrI vitastA / niyama 268-(adhikRtya kRte granthe 7 / 1174) dvitIyAnta zabda se adhikRtya kRte granthe (jisa viSaya ko lekara grantha banAyA jAe) artha meM aNa Adi pratyaya hote haiN| subhadrAM adhikRtya kRto granthaH saubhadraH / bhAdraH, cAndanaH, bAlaH, saitaH / . niyama 266-(tena prokte 7 / 1 / 61) tRtIyAnta zabda se prokta (vyAkhyAta) artha meM aN Adi pratyaya hote haiN| gaNadhareNa proktaM gANadharaM dvAdazAGgam / bhadrabAhunA proktaM-bhAdrabAhavAni uttarAdhyayanAni / / niyama 300-(kRte 7 / 1 / 106) tRtIyAnta zabda se kRta (utpAdita, banAyA huA) artha meM aN Adi pratyaya hotA hai| zivena kRto granthaH zaivaH / siddhasenIyaH stavaH / niyama 301- (tasyedam 7 / 1 / 112) SaSThayanta nAma se idaM artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai| bhikSoH idaM bhaikSavaM / mAthuraM, bArhaspatyaM, pATaliputrakaH, prAkAraH, kAleyaH, AgneyaM, rASTriya, pArAvArINam / niyama 302-(nizApradoSAt 6 / 4 / 84) kAlavAcI nizA, pradoSa zabda se zeSa artha meM ikaNa aura aN pratyaya hotA hai| naizikaH, naizaH / prAdo
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ taddhita 6 (zeSAdhikAra 2) 151 SikaH, prAdoSaH / niyama 303-(sAyaM-ciraM-prAha Ne-prage'vyayebhyastanaTa 6 / 4 / 60) kAlavAcI ina avyayoM se, kAlavAcI aura avyayoM se bhI zeSa artha meM tanada pratyaya hotA haiN| sAyaMtanaM, ciraMtanaM, prAha Netana, pragetanaM, divAtanaM, doSAtanaM prAtastanaM, prAktanam / prayogavAkya ___SmaM auSNyaM sarvAn pIDayati / mAthuro'yaM puruSaH bhdro'sti| vayaM sarve bhAratIyAH smaH / dantyAM kayAM oSThyAM mUrdhanyAJca pIDAmapanetuM janAH cikitsakasya pAveM gacchanti / grISmatauM divasasya mAdhyamatApaH tIvrataro bhavati / cAndanabAle granthe anekAH ghaTanAH zikSApradA santi / siddhasenIyaH stavaH paThanIyosti / bhaikSavaM gaNaM nandanavanatulyaM cakAsti / ravIndraH pratidinaM jinaM stauti stute vaa| draupadI jinaM astAvIt astoSTa vaa| ahaM jinaM stoSyAmi stoSye vA / mohanaH tvAM kimavocat abrUta vaa| kaTu mA brUhi brUSva vA / ajitaH kiM vakSyate vakSyati vA / sA mAM dveSTi dviSTe v|| sa: taM advikSat advikSata vA / mA dviDDhi / saMskRta meM anuvAda karo zatrusenA kile kI dIvAra toDane kA prayAsa kara rahI hai| senA nagara ke cAroM ora gherA DAlI huI hai| azoka ne kaliMga para kyoM caDhAI kI ? durjanatA para sajjanatA kA vijaya-jhaMDA sadA lhraayegaa| senA ke lie pareDa karane kA maidAna surakSita rahatA hai| rAta meM paharedAra paharA de rahA thaa| durjana loga phUTa DalavAne kA kArya karate haiN| tripRSTha vAsudeva ne siMha ke sAtha binA hathiyAroM kA yuddha kiyaa| laDakoM ko bhagAnA DAkuoM ke lie sahaja kArya hai| laDake aura laDakI kA ghara se bhAganA acchA kArya nahIM hai| senA morce para DaTI huI hai / rANApratApa ne prANAnta taka akabara se sulaha nahIM kii| taddhita ke pratyayoM kA prayoga karo rAta meM andhakAra hotA hai| pradoSa velA meM hone vAlA kArya btaao| prAtaH hone vAlA bhramaNa svAsthya ke lie acchA hai| poSa meM hone vAlI zItala havA kise suhAtI hai ? yaha phala mathurA meM utpanna huA hai| AMkha, kAna aura nAka meM hone vAlI pIDA asahya hotI hai| pUrvadizA meM hone vAlI lAlimA sabako acchI lagatI hai| matu artha meM hone vAle kauna se pratyaya haiM ? gaMgA himAlaya se utpanna hotI hai| yaha grantha bharata ko lekara banAyA gayA hai| mahAtmA gAMdhI bhArata meM utpanna hue the| yaha grantha AcArya tulasI dvArA kRta hai / yaha saMgha AcArya bhikSu kA hai /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 vAkyaracanA bodha dhAtu kA prayoga karo tIrthakaroM kI stuti kro| jo ahaMtoM kI stuti karegA vaha saMsAra se tara jaayegaa| jhUTha mata bolo| bacce kyA bolate the ? kisI se dveSa mata kro| abhyAsa 1. hiMdI meM anuvAda karo.' naize saghanatamasi caurAH cauyaM kurvanti / AcAryasya divAtanAni kAryANi .. kAni kAni santi ? vAsantaH pavanaH kasmai na rocate ? mAdhyamAnAM tIrtha karANAM sAdhavaH caturyAmadharma pAlayanti / kAlavo'yaM kAluyazovilAsaH terApaMthasaMghasya amUlyanidhirasti / bhaikSavA imA vANI asmAkaM pathadarzinI cakAsti / 2. nimnalikhita zabdoM kA prayoga karo aura batAo kisa artha meM kauna-sA 3. nimnalikhita zabdo ke artha batAA. AveSTakaH, khUrikA, dvaidham, vidravaH, khuralI, AsAraH / 4. STu, brU aura dviS dhAtu ke tibAdi, dyAdi aura syatyAdi ke rUpa likho| zAra57.501. 01 . .. ... ... . . . . vaijJAnaH, jAyAcAryaH, bhAramalaH, bhaikSavaH, bhaikSavam / / 3. nimnalikhita zabdoM ke artha batAo. AveSTakaH, khUrikA, dvaidham, vidravaH, khuralI, AsAraH / 4. STu, brU aura dviS dhAtu ke tibAdi, dyAdi aura syatyAdi ke rUpa likho|
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 44 : taddhita 7 (ikaNa adhikAra) zabdasaMgraha aMgulIyakam (aMgUThI) / kAcavalayam (cuuddii)| kaTisUtram, mekhalA (krdhn)| kiMkiNI (dhuNghru)| keyUram (bAjUbanda) / pAdAbharaNam (lacchA) / graiveyakam (haMsulI) / kuMDalam (kAna kI bAlI) / lalATAbharaNam (TikulI) / ekAvalI (ekalaDa kA hAra) / mudrikA (nAmAMkita aMgUThI) / oSTharaJjanam (lipsttik)| kapolaraJjanam (ruuj')| nakharaMjanam (nela pAliza) / phenilaH (sAbuna) / romamArjanI (bruza) / daMtacUrNam (TUthapAuDara) / daMtadhAvanam (dAMta kA bruza, dAtUna) / daMtapiSTakam (ttuuthpestt)| dhAtu-lihaMnk-AsvAdane (leDhi, lIDhe)--AsvAdana karanA / ohAMka-tyAge (jahAti) choDanA / jiMbhIk-bhaye (bibheti) ddrnaa| liha , ohAMk aura bhI dhAtu ke rUpa yAda kro| (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 62, 63,33) / niyama __ isa prakaraNa meM nIce likhe gae sabhI arthoM meM ikaNa pratyaya hotA hai| __ niyama 304-(tena dIvyatikhanatijayatijiteSu 7 / 2 / 2) tRtIyAnta zabda se, dIvyati (jaA khelanA) khanati (khodanA) jayati (jItanA) jita (jItA huA)---ina arthoM se ikaNa pratyaya hotA hai / ajhai rdIvyati AkSikaH / kuddAlena khanati kauddAlikaH / ajhai jayati AkSikaH / ajitaM AkSikam / niyama 305 -- (saMsRSTe 7 / 2 / 3) saMsRSTa (dUsare dravya kA mizraNabhUta) artha meM ikaN pratyaya hotA hai / daghnA saMsRSTaM dAdhikam / paippalikam / niyama 306-- (saMskRte 7 / 2 / 8) saMskRta (satautkarSAdhAnaM saMskAraH) artha meM ikaN pratyaya hotA hai| dadhnA saMskRtaM dAdhikam / mAricikam / upAdhyAyena saMskRtaH aupAdhyAyikaH / vidyayA saMskRtaH vaidyikaH / niyama 307-(tarati 7 / 2 / 10) tarati (tairanA) ke artha meM ikaN pratyaya hotA hai / uDupena tarati auDupikaH / gaupucchikaH / niyama 308-(nau dvisvarAdikaH 7 / 2 / 11) nau aura dvisvaravAle zabdoM se tarati artha meM ika pratyaya hotA hai| nAvA tarati nAvikaH / bAhukaH, ghaTikaH, dRtikaH / niyama 306-(carati 7 / 2 / 12) carati (jAnA aura khAnA) artha
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 " vAkyaracanA bodha meM ikaN pratyaya hotA hai| hastinA carati hAstikaH / zAkaTikaH / dadhnA carati dAdhikaH / niyama 310-(pAderikaTa 7 / 2 / 13) parpa, azva, azvattha, ratha, arghya, vyAla, vyAsa zabdoM se carati artha meM ikaN pratyaya hotA hai| parpaNa carati papikaH, papikI, azvikaH, rathikaH / niyama 311- (pakSimatsyamRgAkhyebhyo hanti 7 / 2 / 38) pakSi, matsya aura mRga inake svarUpa, paryAyavAcI aura jAtivizeSa dvitIyAnta zabdoM se ikaN pratyaya hotA hai| pakSiNo hanti pAkSikaH / zAkunikaH, mAyUrikaH, mAtsyikaH, mainikaH, mArgikaH, sArAGgakaH, hAriNikaH / niyama 312-(dharmAdharmAbhyAM carati 7 / 2 / 43) dvitIyAnta dharma, adharma zabda se carati (anuSThAna) artha meM ikaN pratyaya hotA hai| dharmaM caratidhArmikaH / AdharmikaH / .........niyama 313- (nikaTAdiSu vasati 7 / 2 / 82) saptamyanta zabda se pasAta atha ma ikaNa pratyaya hoto ha / 18' 5 napAko golI mUlikaH, zmAzAnikaH / niyama 314-- (mUlyaiH krIte 7 / 2 / 105) tRtIyAnta mUlyavAcI zabda se krIta artha meM ikaNa pratyaya hotA hai| prasthena krItaM prAsthikam / sAptatikam / niyama 315- (arhati 7 / 2 / 132) dvitIyAnta zabdoM se arhati artha meM ikaN pratyaya hotA hai| chatramarhati chAtrikaH / cAmarikaH / vAstrikaH / / niyama 316-(zobhate 7 / 2 / 173) tRtIyAnta zabdoM se zobhate artha meM ikaN pratyaya hotA hai / AcAryeNa zobhate AcAyikaH gaNaH / zIlena zobhate zailikI sI vAstrayugikaM zarIram / aupanahiko pAdau / prayogavAkya ___ kauddAlikaH kutra vasati ? dAdhikaM bhaktaM kasmai rocate ? bAhukaM kRSNaM dRSTvA sarve'pi pAMDavA: vismayaM jgmuH| asyAM nagaryAM aneke pAkSikAH, zAkunikAH, mAyUrikAH, mAtsyikAH, hAriNikAH, mArgikAH ca santi / dhArmikANAM vyavahAro mRdu bhavati / AdharmikAH niraye yaanti| vArbhamUlika: mUSakaH ki atti ? zailikI sItAM sarve'pi smaranti / suzIlA guroH vANI leDhi lIDhe vA / mani: bhojanaM ahAsIta / rAmaH sItAM kathaM jahau ? ya: pApAt bibheti so'sti mahAn / sa: kasmAt abhaSAt ! saMskRta meM anuvAda karo ___maMjU ko usakI mAM ne aMgUThI, karadhana, dhuMgharu, bAjUbanda, haMsulI, kAna kI bAlI, TikulI aura ekalaDa kA hAra diyA thaa| apanI nAmAMkita aMgUThI
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ taddhita 7 (ikaNa adhikAra) 155 ko dekhakara duSyanta ko zakuntalA kI yAda A gii| Ajakala striyAM lipasTika, rUz2a aura nela pAliza kA bahuta upayoga karatI haiM / loga sAbuna se zarIra aura kapaDe ko sApha karate haiM / tuma bruza se kyA karoge ? sohana ko TUthapAuDara aura dAMta kA braza caahie| taddhita ke pratyayoM kA prayoga karo rameza ko dahI se saMskRta sAga acchA lagatA hai| isa nagara meM vidyA se saMskRta vyakti kitane haiM ? naukA se pAra karane vAle vyakti dUradarzI hone caahie| isa gAMva meM mayUra ko mArane vAlA vyakti kauna hai ? zmasAna meM rahane vAlA vyakti nirbhIka hotA hai / dharma kA AcaraNa karane vAlA vyakti svarga jAtA hai / gaNa AcArya se zobhita hotA hai| dhAtu kA prayoga karo sudharmA svAmI ne bhagavAna mahAvIra kI vANI kA AsvAdana kiyA thA / tuma AcAryazrI ke vacanoM kA AsvAdana kro| suzIla ne ghara kyoM choDA ? pApa se Daro / rameza cUhe se DaratA hai| abhyAsa 1. hiMdI meM anuvAda karo asyAM nagaryAM kiyantaH azvikAH, rathikA:, hAstikAzca vasanti / dAdhika vyaJjanaM bahubhya: rocate / zAkunikaH kadA AgamiSyati ? AcAryasya naikaTiko bhikSuH kutra avrajat ? tasyAH vAstrayugikaM zarIraM vilokya sa: mugdho'bhavat / 2. nimnalikhita zabdoM kA vAkyoM meM prayoga karo aura batAo kauna sA pratyaya kisa artha meM huA haipaippalikam, aupAdhyAyikaH, dRtikaH, zAkaTikaH, prAsthikam, cAmarikaH, AdharmikaH / 3. nIce likhe zabdoM ke artha batAoaMgulIyakam, lalATAbharaNam, oSTharaJjanam, phenilaH, romamArjanI, daMtapeSTakam pAdAbharaNam / 4. liha, ohAMka aura bhI dhAtu ke tibAdi, NabAdi aura syadAdi ke rUpa likho|
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 45 : taddhita 8 (bhAva) zabdasaMgraha ahiphenam (aphiim)| gaMjA (gaaNjaa)| tAmrakUTa: (tambAkU) / gharasam (carasa) / madyam, madirA (zarAba) / mAMsam (mAMsa) / trikam (kaTideza) / vidhuraH (raMDuvA) / avala: (baDA shaalaa)| kulI (baDI shaalii)| janyA (mAM kI sahelI, vadhU kI shelii)| uttarAdhikArI (vArisa) / zyAla: (sAlA) / zyAlI (saalii)| zyAlIdhavaH (saadduu)| zvasuragRham (ssuraal)| dhAtu-DudAMnk-dAne (dadAti, datte) denaa| DudhAMnka-dhAraNe ca (dadhAti, dhatte) dhAraNa karanA / Du nak-poSaNe ca (bibharti, bibhRte) poSaNa krnaa| dA, dhA aura , dhAtu ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 34,64,65) / yasya guNasya hi bhAvAt dravye shbdniveshH| jisa guNa ke hone se dravya meM zabda kA sanniveza (saMbaMdha) hotA hai, usa guNa ko bhAva kahate haiN| (bhAve tvatalau 7 / 3 / 56) bhAva meM mukhyatayA sabhI zabdoM se tva aura tal pratyaya hotA hai| tva pratyaya nitya napuMsakaliMga hotA hai aura tal pratyaya nitya strIliMga hotA hai / tala meM la kA lopa hokara 'A' A jAtA hai (tA) rUpa bana jAtA hai| jaise--sAdhutvaM, saadhutaa| sajjanatvaM, sajjanatA / kisI vyakti ke sAtha sAdhu yA sajjana zabda kA saMbaMdha juDatA hai vaha isalie ki usameM sAdhutA yA sajjanatA kA bhAva hai| sajjanatA nAma kA guNa hai| sajjanatA ke kAraNa hI vyakti sajjana kahalAtA hai / sajjana vizeSaNa hai aura sajjanatA usakA bhAva (guNa) hai| kartA kA vizeSaNa jaba bhAva rUpa meM badalatA hai taba kartA meM SaSThI vibhakti ho jAtI hai / jaise--komalaM puSpaM, puSpasya komltaa| ___ bhAva meM tva aura tala ke atirikta iman, TyaNa, ya, aN aura Iya pratyaya hote haiN| niyama niyama 407-(pRthvAderiman vA 7 / 3 / 56) pRthu, mRdu, paTu, tanu, bahu, sAdhu, maMda, svAdu, Rju, priya, hrasva, dIrgha Adi aneka zabdoM se iman pratyaya hotA hai| iman pratyaya lAne se zabdoM kI Ti (aMtima svara dhyaMjana sahita) kA lopa ho jAtA hai|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ rimA vRpA taddhita 8 (bhAva) niyama 408-(pRthu mRdu bhRza0 8 / 4 / 46) pRthu, mRdu, bhRza, kRza, dRDha, parivRDha ina zabdoM ke RkAra ko r ho jAtA hai iman , ji , iSTha, Iyas pratyaya pare hone para / pRtho rbhAvaH =prathimA / mRdorbhAvaH mradimA / bhrazimA, kazimA, DhimA, privddhimaa| _ niyama 406-(priyasthira0 8 / 4 / 38) iman Adi pratyaya pare hone para ina zabdoM ko ye Adeza hote haiN| priya-pra --premA bahula-baMha --- baMhimA sthira-stha --sthemA tRpta--trapa-trapimA sphira-spha = sphemA dIrgha-drAgha - drAghimA uru-vara-varimA hrasva-hrasa = hasimA vRddha-varSa = varSimA guru-gara- garimA vRndAraka-vRnda = vRndimA niyama 410-(varNadRDhAdibhyaSTyaNa ca 7 / 3 / 60) varNavAcI aura dRDha, Adi (dRDha, zIta, uSNa,tRSNA, mUka, mUrkha, paMDita, madhura, vizArada...... Adi) zabdoM se TyaNa aura iman pratyaya hotA hai / TyaNa se zabda ke Adi svara ko vRddhi, aMta ke ikAra aura akAra kA lopa hokara ya mila jAtA hai| zuklasya bhAvaH --- zauklyaM, zuklimA, zuklatvaM, zuklatA / pItasya bhAvaH=paityaM, pItimA, pItatvaM, pItatA / dADhya, draDhimA, dRDhatvaM, dRddhtaa| niyama 411-(patirAjAntaguNAGgarAjAdibhyaH karmaNi ca 7 / 3 / 61) pati aura rAja zabda aMta meM ho unase tathA guNAGga aura rAja Adi zabdoM se TyaN pratyaya hotA hai| adhipaterbhAva:- AdhipatyaM, adhipatitvaM, adhiptitaa| adhirAjasya bhAvaH= AdhirAjyaM, adhirAjatvaM, adhirAjatA / mauDhyaM, mUDhatvaM, muuddhtaa| maukharya, vaiduSyaM / rAjyaM, rAjatvaM, rAjatA / kAvyaM, kavitvaM, kvitaa| niyama 412-(sakhidUtavaNigbhyo ya: 7 / 3 / 64) sakhi, dUta, vaNij zabdoM se bhAva meM ya pratyaya hotA hai / sakhyaM, dUtyaM, vaNijyam / niyama 413-- (yuvAderaNa 7 / 3 / 68) yuva Adi zabdoM se bhAva meM aN pratyaya hotA hai / yauvanaM, yuvatvaM, yuvatA / sthAviraM, sthaviratvaM, sthvirtaa| __ niyama 414- (laghupUrvAd yvRvarNAt 7 / 3 / 72) ivarNa, uvarNa aura RvarNa aMta vAle zabdoM se pahale hrasva akSara ho to bhAva meM aN pratyaya hotA hai / mune rbhAva: maunaM, munitvaM munitA / isI prakAra pATavaM, paitraM, pArthavam / niyama 415-- (tasyA kriyAyAM vat 7 / 3 / 52) SaSThyanta nAma se arha artha meM vat pratyaya hotA hai, yogyatA kriyA kI honI caahie| sAdhoraha vRttamasya sAdhuvat /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 vAkyaracanA bodha ___ niyama 416-(tatra 7 / 3 / 54) saptamI vibhakti se iva ke artha meM vat pratyaya hotA hai, yadi vaha sadRzatA kriyA viSaya kI ho to / jaisemathurAyAmiva-mathurAvat pATaliputre prAsAdaH / / niyama 417- (tasya 7 / 3 / 55) SaSThI aMta vAle zabdoM se iva artha meM vat pratyaya hotA hai / caitrasya iva-caitravat maitrasya gAvaH / _kha-(syAderive 7 / 3 / 53) syAdi aMtavAle zabdoM se iva artha meM vat pratyaya hotA hai| kSatriyA iva kSatriyavat / devamiva devavat / sAdhunA iva sAdhuvat / brAhmaNAya iva brAhmaNavat / parvatAt iva parvatavat / prayoga vAkya jamboH vairAgyasya draDhimAnaM dRSTvA caurA api vismitA babhUvuH / bhrAtuH hRdayasya drAghimnA sa gadgado'bhUt / netrayoH paityaM vilokya vaidyo'vadattvaM rugNo'si / sarvebhyaH vaiduSyaM rocate / mauDhyena mAnavaH sarvakSetreSu viphalo bhavati / yauvane yAdRzI zakti bhavati puMsi tAdRzI varSimni na / mArdavena martyaH janapriyo bhavati / guru: ziSyebhya: jJAnaM dadAti datte vA / tAtaH putrebhyaH pracuraM dhanaM adAt adatta vaa| vijayaH vastrANi dadhAti dhatte vaa| zIlA bhUSaNAni dhAsyati dhAsyate vA / zaMkaraH svaparikaraM bibharti bibhRte vaa| bAlaM ka: bhariSyati, bhariSyate vA ? saMskRta meM anuvAda karo mAMsa aura aphIma mata khaao| zarAba aura gaMjA mata piio| tambAka aura carasa svAsthya ke lie hAniprada hai| zyAma ke kaTideza meM darda hai / isa gAMva meM vidhura vyakti kitane hai ? sohana kI baDI zAlI kaba AyegI ? mAM kI sahelI maMdira kaba jAyegI ? rAjA ne apane bAda kisako vArisa banAyA hai ? surendra mohana kA sADU hai| rameza ke kitane sAlA, sAlI haiM ? sasurAla meM jyAdA nahIM rahanA caahie| taddhita ke pratyayoM kA prayoga karo rAma kI mRdutA prazaMsanIya hai| rameza kI kRzatA sabako asuhAvanI lagatI hai| saMkalpa kI dRDhatA se manuSya kyA nahIM kara sakatA ? agni kI uSNatA, jala kI zItalatA eka zAzvata dharma hai| mohana kI mUrkhatA se yaha kAma bigar3a gayA / kavi kI kavitA rasapUrNa thI / lakSya kI sthiratA saphalatA kA prathama sopAna hai| guru kI garimA ko kAyama rakhanA hamArA kartavya hai| zrAvaka rUpacaMdajI kA jIvana sAdhu kI taraha thaa| manuSya aura manuSyatA do mAtueM hai| manuSya kA AkAra hone mAtra se manuSyatA nahIM aatii| suMdaratA jahAM eka guNa hai, vahAM doSa bhI / durjanatA mAnava ke lie abhizApa hai|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ taddhita 8 (bhAva) 156 dhAtu ke prayoga karo dAdAjI ne rameza ko apanA makAna diyA thaa| bahina ko tuma kyA doge ? ziva ne kyA dhAraNa kiyA hai ? zaMkara apane parivAra kA poSaNa karatA hai / mujhe pustaka do| abhyAsa 1. hiMdI meM anuvAda karo (ka) vastunaH premA tasya guNe avaguNe ca Azritosti / vinA sthemAnaM na kimapi kArya siddhayati / trapimA strINAM ekaH guNo'sti / (kha) tasya vaiduSyaM dRSTvA sarve'pi prabhAvitAH jaataaH| tIrthakarANAM zarIre na barSimA dRggocarI bhavati / asmin gRhe kasya Adhipatyamasti ? bharatasya rAjyaM vizAlataramAsIt / yauvanaM ko na vAJchet ? 2. nimnalikhita zabdoM kA bhAva ke artha meM prayoga karo nirdhana, pazu, laghu, guru, komala, sakhi, vRddha, adhiraaj| 3 nimnalikhita vAkyoM ko zuddha karo pityaM zuklyaM ca kasya svabhAvo vartate / dhyAne sthiramA bhavet / gRhasya dradhimAnaM dRSTvA bhUpaH vismito jAtaH / mUkhayaM na ko'pi zlAdhate / 4. priya Adi zabdoM ko niyama 406 meM kyA Adeza kiyA gayA hai ? 5. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa batAo aphIma, tambAkU, sADU, zAlA, vArisa, sasurAla / 6. dA, dhA aura bhR dhAtu ke dyAdi tathA syadAdi ke rUpa likho|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 46 : taddhita (I) zabda saMgraha / alaMkAraH (AbhU zayyA (vistara, khATa ) / avaguNThanam ( ghUMghaTa ) SaNa) / hAraH ( motI kI mAlA ) / karNapUra : ( kanaphUla ) / nUpuram ( pAyajeba ) / prasAdhanI ( kaMghI ) / veNikA ( veNI - bAloM kI coTI ) / sindUram ( sindUra ) / aJjanam (kAjala) / gandhatailam ( itra ) / tilakam (tilaka) / lalATikA ( TIkA) / cUrNakam ( pAuDara) / haimam ( sno ) / zara: ( krIma) / darpaNa: (zIzA) / kaGkaNam (kaMkaNa) / kaNThAbharaNam (kaMThA) / nAsAbharaNam ( natha, bulAka) / dhAtu -- divuc - krIDAvijigISAvyavahAradyutistutimodamadasvapnakAntiSu ( dIvyati ) ramaNa karanA, jItanA, vyavahAra karanA, juA khelanA, stuti karanA, prasanna honA, mada karanA, svapna lenA, dIpta honA / Sivuc - tantusantAne (sIvyati ) sInA / SThivu, kSivuc - nirasane (SThIyata, kSIvyati ) thUkanA / nRtIc--nartane ( nRtyati) nAcanA / vrIDac lajjAyAm (vrIDyati) lajjA karanA / krudhac --- kope ( krudhyati ) krodha karanA / kupac-- krodhe (kupyati) krodha karanA lubhac - gAyeM ( lubhyati ) gRddha honA / zuSaMca - zoSaNe (zuSyati ) zoSaNa karanA / duSaMc - vaikRtye (duSyati) vikRta honA, malina honA / Sahac - tRptau ( suhyati) tRpta honA / tuSaM, hRSac - tuSTo ( tuSyati, hRSyati ) prasanna honA / div, nRt, krudh, hRSac dhAtu ke rUpa yAda karo / ( dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 66,35,67,98 ) / Sivuc se lekara kSivuc taka div kI taraha calate haiN| taka ke rUpa kupa kI taraha calate haiM / hRS ke rUpa kucha bhinna calate haiM / niyama eka zabda se artha kI bhinnatA meM bhinna pratyaya hote haiM / kintu kucha zabda aise haiM jinase aneka arthoM meM eka hI pratyaya hotA hai / eka hI rUpa aneka arthoM meM prayoga meM AtA hai / niyama 416 - ( prAgvato'gnikalireyaNa 6 / 2 / 27) agni aura kali zabda se eyaN pratyaya hotA hai / agnerapatyaM = AgneyaH / agnaye hitaM Agneyam / isI prakAra kAleyaH, kAleyam / niyama 417 - ( strIpuMsAbhyAM navasnaJau 6 / 2 / 28) strI zabda se natra
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ taddhita 6 aura puMsa zabda se snaJ pratyaya vikalpa se hotA hai / striyAH apatyaM-straiNaH / strIbhyo hitaM-straiNaM / strINAM samUhaH- straiNaM / strISu bhavaM straiNaM / strINAM iyN-strainnii| strINAM nimittaM saMyoga utpAto vA straiNaM / puMsa zabda se (tasyAhe kriyAyAM vat) sUtra se pahale sabhI arthoM meM pauMsnaH rUpa bnegaa| liMga ke anusAra pulliga, napuMsaka Adi parivartana ho sakatA hai| niyama 418-(puruSAt kRtahitavadhavikArasamUheSveyaJ 6 / 6 / 34) puruSa zabda se kRta, hita, vadha, vikAra, samUha artha meM eyaJ pratyaya hotA hai| puruSeNa kRtaH = pauruSeyaH granthaH / puruSAya hitaM --pauruSeyaM pathyaM / puruSANAM vadhaH vikAraH, samUho vA pauruSeyaH / niyama 416- (goH svare yaH 6 / 2 / 30) go zabda se ya pratyaya hotA hai / taddhita pratyayoM ke prasaMga meM ya svara ke samAna hotA hai| gorapatyaM gavyaM / gavi bhavaM gavyaM / gau rdevatA asya gavyaH / gavA carati gavyaH / prayogavAkya AgneyaH kAleyazca kosti ? adya janAH straiNaM cintayanti / straiNeSu ayaM naraH kathaM samAyAtaH ? mahya pauruSeyaH AgamaH rocate / gau: gRhe punarAgatA paraM gavyaH kutra gataH / bAlakAya gavyaM kSIraM dehi / bAla: dIvyati / tantuvAyaH vastrANi sIvyati / bAlikA atra SThIvyati kSIvyati vA / pitA putrAya kathaM akrudhyat akupyat vA / viSayeSu mA lubhya / ya: bhUpaH prajAH zuSyati sa: na priyo bhavati / zizuH vastrANi duSyati / sImAyAH sukhadaM saMvAdaM zrutvA tAtaH atuSyat / saMskRta meM anuvAda karo vistara para kauna soyA hai ? striyAM ghaMghaTa kyoM rakhatI haiM ? kSamA muniyoM kA AbhUSaNa hai / rAnI ke hAra ko kisane curAyA ? saroja ko usakI mAM ne eka kanaphUla, do pAyajeba, eka kaMkaNa, eka kaMThA aura eka bulAka diyA hai| vivAhita striyAM mAMga meM siMdUra DAlatI haiN| dIpaka kaMghI se keza saMvAratA hai / puruSa coTI nahIM karate / kiraNa putra kI A~khoM meM kAjala DAlatI hai| usane kapaDoM meM itra lagAyA hai| bahana bhAI ke tilaka karatI hai| taddhita ke pratyayoM kA prayoga karo agni ke lie pAnI zatru hai| kali kA putra kauna hai ? isa rAste se striyoM kA samUha jA rahA thaa| striyoM meM komalatA hai| puruSoM ke lie kyA kaThina hai ? puruSoM ke dADhI aura mUMcha hotI hai| yaha striyoM kA kathana hai / / yaha grantha puruSoM dvArA banAyA gayA hai / dhAtu ke prayoga karo yahAM mata khelo| mAmI phaTe vastra sItI hai| bhIta para nahIM thUkanA
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 vAkyaracanA bodha caahie| mAM laDakI para kyoM kruddha huI ? saba kucha prApta hone para bhI rameza viSayoM meM gRddha nahIM banA / kisI kA zoSaNa mata kro| yaha vastra kisane gaMdA kiyA ? abhyAsa 1. nimnalikhita zabdoM kA vAkyoM meM prayoga karostraNam (strISubhavaH), pauMsnaH (puMsA samUhaH), pauruSeyaH (pauruSANAM samUhaH) / 2. hindI meM anuvAda karo AgneyaM ghRtam / pauMsnaH kutra vrajati ? pauruSeyaH parazurAmaH / striyaH nRtyanti / sA na vrIDyati / muniH durjanAya na kupyati / sAdhvyaH vastraM sIvyanti / 4. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa likho___ cUMghaTa, kanaphUla, kaMghI, kAjala, itra, kaMThA, kaMkaNa, sIsA / 5. diva, nRt, krudh aura hRSa dhAtu ke tibAdi aura syatyAdi ke rUpa likho|
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 47 : taddhita 10 (pramANa) zabdasaMgraha pAritoSikam (inaam)| AyakaraH (inkmttaiks)| bhATakam (kirAyA) / sarakArakaraH (cUMgI) / arthadaMDa: (jurmAnA) / droNamukham (baDA kasbA) / sthAnIyam (baDA zahara) / pattanam (vyApArI ngr)| upapuram (zahara ke pAsa kI bstii)| kAntAraH (durgama pth)| vIthikA, vIthi, pratolI (galI) / padyA, paddhatiH (pgddNddii)| gahvaraH (vRkSoM kI chAyA vAlA rAstA) / rAjamArgaH (sddk)| dhAtu-NazUc--adarzane (nazyati) naSTa honA / janIc-prAdurbhAve (jAyate) utpanna honA / khidaMc--dainye (khidyate) khinna honaa| yudhaMc saMprahAre (yudhyate) yuddha krnaa| budhaM, manac-jJAne (budhyate, manyate) jAnanA / klizac-upatApe (klizyati) duHkhI honaa| Naz aura jan dhAtu ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 36, 66) khid se lekara kliz taka ke rUpa dibAdi taka jan kI taraha calate haiM / zeSa rUpa pariziSTa meM dekheM (saMkhyA 100,101,102 ,37,38) / pramANa pramANa kA artha hai lambAI / pramANa do prakAra kA hotA hai-Urdhva aura tiryac / UrdhvapramANa ko unmAna bhI kahate haiN| (pramANAnmAtraTa 7 / 4 / 33) pramANavAcI zabda se SaSThI ke artha meM mAtraTa pratyaya hotA hai / jAnunI pramANaM asya = jAnumAtraM jalaM / jAnumAtrI prikhaa| niyama 420--(UrdhvaM daghnaDvayasaTau 7 / 4 / 35) Urdhva pramANavAcI zabdoM se daghnaTa, dvayasaTa aura mAtraTa ye tIna pratyaya hote haiN| Uru: pramANaM asya = UrudadhnaM, UrudvayasaM, UrumAtraM jalam / niyama 421- (idaM kimoturikiya cAsya 7 / 4 / 41) idaM aura kiM zabda mAnavRtti vAcI ho to SaSThI artha meM atu pratyaya hotA hai aura idaM ko iy aura kiM ko kiy Adeza ho jAtA hai| idaM mAnaM asya = iyAn paTaH / ki mAnaM asya - kiyAna paTa: / / niyama 422-(yattadetadoDAvaTa ca 7 / 4 / 42) yat, tat, etat ye tIna zabda mAnavAcI ho to paSThI ke artha meM atu pratyaya hotA hai| pratyaya se pahale DAvaTa kA Agama hotA hai| yat pramANaM asya -- yAvAn paTa: / isI prakAra
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 vAkyaracanA bodha tAvAn, etAvAn paTaH / niyama 423- (yattakima: saMkhyAyA DatirvA 7 / 4 / 43) prathamAnta yat, tat, etAvat zabda saMkhyAvAcI ke artha meM ho to Dati aura atu donoM pratyaya ho jAte haiM, ve zabda saMkhyeya meya ke vAcaka hoM to| saMkhyA mAnaM eSAM yati, yAvantaH / isI prakAra tati, tAvantaH / kati, kiyantaH / niyama 424- (avayavAt tayaTa 7 / 4 / 44) prathamAnta saMkhyAvAcI zabda avayavavAcI ho to SaSThI ke artha meM tayaTa pratyaya hotA hai, yadi avayavI kA bodha ho to| catvaro'vayavAH asya= catuSTayaH / evaM paMcatayo yamaH, dazatayo dharmaH / niyama 425- (dvitribhyAmayaD vA 7 / 4 / 45) prathamAnta dvi aura tri zabda avayava artha meM ho to SaSThI artha meM ayaT pratyaya vikalpa se hotA hai, yadi avayavI kA bodha ho to / pakSa meM tayaTa bhI hotA hai| dvau avayavau asya dvayam tapaH, dvitayaM tapaH / trayaM jagat / prayogavAkya yadA nadyAM UrudadhnaM UrudvayasaM vA jalaM AsIt tadA saH tasyAM snAtuM avrajIt / tubhyaM kiyat ghRtaM rocate ? maha yaM iyat vastraM rocate / netuH bhASaNe kati puruSAH Asan ? yAvantaH mAH prAtaH pravacane Asan tAvantaH rAtrau pravacane nAsan / catuSTayo'yaM mokSamArgaH / mahAvIreNa dvitayaM tapaH proktam / tasya dhanaM kathaM anazat ? vRkSeSu bahUni phalAni jAyante / lalitaH kathaM khidyate ? AcAryaH mAM budhyate / bhUpaH zatrubhiH saha yudhyate / sA mudhA klizyate / saMskRta meM anuvAda karo kAvya pratiyogitA meM kisane inAma jItA ? Ajakala prAyaH loga inkamaTaiksa denA nahIM cAhate / tumhAre makAna kA kirAyA kitanA hai ? prAnta kI hara sImA para cUMgI ghara hai / yadi tuma jurmAnA doge to baca jAoge / bhArata meM kitane baDe kasbe, baDe gAMva aura baDe zahara haiM ? ahamadAbAda eka vyApArI nagara hai| jIvana zahara ke pAsa kI bastI meM rahatA hai / kaThina rAste ko zIghra pAra kro| isa galI meM andherA hai / yaha pagaDaMDI kahAM jAtI hai ? vRkSoM kI chAyA vAle rAste se sabhI jAnA cAhate haiN| taddhita ke pratyayoM kA prayoga karo jaba isa nadI meM ghuTane jitanA pAnI ho taba tuma mujhe btlaanaa| jaba bAlaka nadI meM girA taba usameM chAtI jitanA pAnI thaa| tuma bAjAra se kitanA vastra lAoge ? itanI miThAI mata khaao| jitane vyakti yahAM haiM ve saba pravacana suneM / brahmacarya cauthA mahAvrata hai / dharma ke daza prakAra haiM / mahAvrata ke pAMca avayava haiM / nadI meM kaTi jitanA pAnI hai / kitanI gAyeM bAhara jAtI
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ taddhita 10 ( pramANa ) 165 haiM ? tuma kitanA pAnI pIte ho ? jagat tIna prakAra kA hai / yaha kheta daza rajju hai / makAna kI bAharI dIvAra kaMdhe jitanI hai / dhAtu kA prayoga karo anAcAra se vyakti kA yaza naSTa hotA hai / kheta meM kyA utpanna huA hai ? tuma khinna mata hoo| azoka ne kisake sAtha yuddha kiyA ? sarvajJa saba kucha jAnate haiM / karma zatruoM ke sAtha yuddha kro| tuma kyoM duHkhI hote ho ? abhyAsa 1. hiMdI meM anuvAda karo-- kiyat mAtraM jalaM vipra !, jAnudadhnaM narAdhipa / tvaM mA khidyasva / taskarAn ka: abodhi ? vadhUH kathaM akleziSTa ? 2. nimnalikhita zabdoM kA vAkyoM meM prayoga karo aura batAo kaunasA | ceTaka: koNikena saha AtmAnaM budhyasva / pratyaya kisa artha meM huA hai yAvAn, etAvAn, yati, tati, kati catuSTayaH, dvayaH / 3. pramANa kitane prakAra kA hotA hai ? unameM pratyaya eka samAna hI hote haiM yA antara bhI hai / 4. avayava kA artha kyA hai ? 5. avayava aura avayavI, saMkhyA aura saMkhyeya kA bheda batalAo / 6. nimnalikhita zabdoM ke artha batAo arthadaMDa:, pattanam, upapuram, padyA, pattanam, bhATakam / 7. Naz aura jan dhAtu ke tibAdi, dyAdi tathA syatyAdi ke rUpa likho /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha: 48 taddhita 11 (saMkhyA) zabdasaMgraha patrAlayAdhIzaH (janarala posTa mAsTara ) / patrAlayaH (posTa Aphisa ) / patrAlayAdhyakSa : ( posTa mAsTara ) / pradhAnapatrAlayaH ( baDA DAkakhAnA) / patravibhAgaH ( DAka kA mahakamA ) / patrAdhi: ( leTarabaksa ) / patram ( khata, patra ) | AveSTanam ( liphAphA ) | dhanAdeza : ( manIArDara ) / pArzala: ( pArsala) / paMjikA, nivezanam (rajisTrI ) / rakSApaNa: (bImA ) / patravAhaka : ( ciTThI le jAne vAlA, DAkiyA) / tvaritasUcanAlaya: ( tAraghara ) / tvaritasUtram (tAra) / vRnat se lekara AplUMt dhAtu ke dibAdi taka ke rUpa cint kI taraha calate haiM / zeSa dhAtu rUpa pariziSTa ( saMkhyA 104 se 106) meM dekheM / dhUnat, tRpat ke rUpa prAyaH ci kI taraha calate haiM / saMkhyA saMkhyAvAcI zabdoM se ekavacana, dvivacana aura bahuvacana kA bodha hotA hai / tIna se lekara Age saba bahuvacana haiM / saMkhyAvAcI zabdoM se pUraNa artha kA pratyaya lagane se vaha zabda nizcita eka saMkhyA kA bodhaka ho jAtA hai / jaise11 pustaka isase 11 pustakoM kA jJAna hotA hai / pUraNa pratyaya lagane se vaha 11 vIM pustaka ( yAni eka 19 vIM pustaka) kA bodha hogA zeSa 10 kA 4 saMkhyA saMkhyAvAcI zabdoM se ekavacana, dvivacana aura bahuvacana kA bodha hotA hai / tIna se lekara Age saba bahuvacana haiM / saMkhyAvAcI zabdoM se pUraNa artha kA pratyaya lagane se vaha zabda nizcita eka saMkhyA kA bodhaka ho jAtA hai / jaise - 11 pustaka isase 11 pustakoM kA jJAna hotA hai / pUraNa pratyaya lagane se vaha 11 vIM pustaka ( yAni eka 19 vIM pustaka) kA bodha hogA zeSa 10 kA nahIM / 15 vAM vyakti yahAM Ao / yaha sunakara 1 hI vyakti AegA / saMkhyA - niyama niyama 426 - ( saMkhyA pUraNe DaT 7 / 4 / 48 ) saMkhyAvAcI zabda se saMkhyApUrti ke artha meM DaT pratyaya hotA hai / DaT meM a zeSa rahatA hai aura zabda
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ taddhita 11 (saMkhyA) 167 kI Ti kA lopa ho jAtA hai / ekAdazAnAM pUraNaH ekAdazaH / dvAdazaH / niyama 427-(nomaTa 7 / 4 / 52) paJcan, saptan, aSTan, navan aura dazan zabdoM me saMkhyApUraNa ke artha meM maT pratyaya hotA hai| paJcamaH, saptamaH, aSTamaH, navamaH, dazamaH / niyama 428-(viMzatyAdervA tamaTa 7 / 4 / 46) bIsa se Upara kI saMkhyA se saMkhyApUraNa artha meM tamaTa aura DaT pratyaya hote haiN| viMzatitamaH, vizaH / triMzattamaH, triMzaH / niyama 426- (SaTkatikatipayAcca thaTa 7 / 4 / 58) SaT, kati, katipaya, catur zabdoM se thaT pratyaya hotA hai| SaSThaH, katithaH, katipayathaH, caturthaH / niyama 430 ka- (vastIya: 7 / 4 / 55) dvi zabda se tIya pratyaya hotA hai / dvitIyaH / kha- (trestR ca 7 / 4 / 56) tri zabda se tIya pratyaya hotA hai aura tri ko tR Adeza / tRtIyaH / ga- (caturo yeyau ca lopazca 7 / 4 / 57) catur zabda se ya aura iya pratyaya hotA hai aura catur ke ca kA lopa vikalpa se hotA hai| turyaH, turIyaH / niyama 431- (saMkhyAyA dhA 8 / 1 / 122) saMkhyAvAcI zabdoM se prakAra artha meM dhA pratyaya hotA hai / ekadhA, dvidhA, tridhA, pnycdhaa| SoDhA, SaDDhA nipAta hai| niyama 432- (vAre kRtvas 8 / 1 / 127) saMkhyAvAcI zabdoM se bAra artha meM kRtvas pratyaya hotA hai| paJcavAraM bhuGkte, paJcakRtvas bhuGkte / (pAMca bAra khAtA hai) / evaM saptakRtvas, navakRtvas / niyama 433 ka--(dvitricaturyaH suc 8 / 1 / 128) dvi, tri, catur zabda se vAra artha meM suc (s) pratyaya hotA hai| dviH paThati, tri: paThati, catu: paThati / kha-- (ekAt sakRccAsya 8 / 1 / 126) eka zabda se suc (s) pratyaya aura eka ko sakRt Adeza hotA hai / sakRd bhuGkte / prayogavAkya kakSAyAM ekAdazaH, dvAdazaH, paJcamaH, saptamaH, navamaH, dazamaH, viMzatitamaH chAtraH ko'sti ? sarveSu mahAvrateSu caturtho mahAvrataH duSkaro'sti / jainadharmasya SaSThaH turyazca AcAryaH kaH babhUva ? baMdhanaM dvidhA vidyate / ahaM etad pustakaM paJcakRtvaH, saptakRtvaH, navakRtvazca apaThiSam / DAlacaMdamuni kaH cicAya cicye vA AcAryapadAya ? kiM tAtaH tava kathanaM zroSyati ? rAmaH sItAM vavAra
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 vAkyaracanA bodha vavre vA / patnyAH krodha dRSTvAM patiH adhAvIt adhoSTa vA / miSTAnnaM bhuktvA lalita: atIt / saMskRta meM anuvAda karo __isa gAMva se posTa Aphisa aura baDA DAkakhAnA kitanI dUra hai ? janaralaposTamAsTara aura posTamAsTara ko mere Ane kI sUcanA kisane dI ? leTarabaksa meM bahuta se khata haiN| yaha liphAphA kisakA hai ? rameza ne manIArDara se apane pitAjI ko hajAra rupaye bheje haiM / tumhArA pArsala kauna le gayA? maheza ne apane makAna kI rajisTrI kaba karAI ? maMjU ne apanA bImA kahAM karAyA ? tAraghara meM kisakA tAra AyA hai ? DAkiyA ne yaha khaMta tumheM kaba diyA thA ? taddhita ke pratyayoM kA prayoga karo zreyAMsanAtha gyArahaveM aura vAsupUjya bArahaveM tIrthaMkara the| AcArya magharAjajI pAMcaveM, AcArya DAlacaMdajI sAtaveM aura AcArya kAlurAmajI terApaMtha ke AThaveM AcArya the| AcAryazrI tulasI terApaMtha ke navameM AcArya haiN| bIsaveM tIrthakara kauna the ? yahAM kitane logoM ne bhojana kiyA ? tuma saba prakAra se jhUTha bolate ho| mahAvratoM ke pAMca prakAra haiN| digambaramuni dina meM eka bAra bhojana karate haiN| maiM yahAM tIna bAra A gyaa| seTha kA cauthA laDakA kahAM hai ? dhAtu kA prayoga karo terApaMtha meM AcArya kA cayana kauna karatA hai ? mohana ko kama sunAI detA hai| bhagavAna mahAvIra meM mukti-strI ko kaba varaNa kiyA thA ? maiM yaha kArya kara sakatA huuN| tumheM dhana kahAM milA ? patte havA se kAMpate haiN| bhojana karake sohana tRpta ho gayA / abhyAsa 1. nimnalikhita padyoM kA artha likho aura batAo kisa zabda se kauna-sA taddhita pratyaya huA haiM ? (ka) dvi: triH caturvadito'pi, nAyaM hRSTa: prajAyate / (kha) jayAcAryaH caturtho'bhUt, paJcamo maghavAdhipaH / SaSTho hi mANakalAlaH, saptamo DAlacandrajit // 1 // (ga) ekAdaze guNasthAne, dvAdaze'pi mahAmuniH / vItarAgaH kevalI syAt, vizuddhAtmA trayodaze // 2 // 2. saMkhyAvAcI zabdoM se prakAra aura vAra artha meM kauna sA pratyaya hotA hai ? donoM meM kyA antara hai ? udAharaNa se spaSTa kreN|
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ taddhita 11 (saMkhyA) 166 3. nIce likhe artha meM kyA zabda hai ? eka bAra, cAra prakAra, dasavAM, dasa, tIna bAra, chaha prakAra, cauthA, biisvaaN| 4. saMkhyA aura saMkhyApUraNa meM kyA antara hai ? 5. ci aura zru dhAtu ke tibAdi tathA NabAdi ke rUpa likho|
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 49 : taddhita 12 (matvartha pratyaya) zabdasaMgraha andhAsikaH (ADatI) / tAmbUlikaH, zAlmalaH (tmbolii)| upadarzakaH (darbAna) / romakaH (namaka banAne vAlA) / bhAruDaH (paharedAra) / citrakAraH (phottograaphr)| pAMzulaH (borI banAne vaalaa)| utkalaH, vIvadhikaH (bhAra uThAne vAlA) / indrajalikaH, zaubhikaH (madArI) / nAgarakaH (mUrti banAne vAlA) / dhigvaNaH (mocii)| koTakaH (ghara banAne vAlA) / ahituNDikaH (saMperA) / kSaNadaH (jyotiSI) / dhAtu-mucla~nj--mokSaNe (muJcati, muJcate) choddnaa| likhaakSaravinyAse (likhati) likhanA / pracchaMj-jJIpsAyAm (pRcchati) pUchanA / spRzaMj-sparza (spRzati) sparza karanA / vizaMj--pravezane (vizati) praveza karanA / iSaj--icchAyAm (icchati) cAhanA / muM--prANatyAge (mriyate) mrnaa| muca, muMja aura iSaj dhAtu ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 107,43,108) / likh, praccha, spRz, viz ina dhAtuoM ke tibAdi taka ke rUpa muc kI taraha calate haiN| zeSa dhAtu rUpa pariziSTa 2 meM dekheM (saMkhyA 106 se 112) / matvartha vaha isakA yA isameM hai-isa artha meM jo pratyaya hote haiM unako matvartha pratyaya kahate haiN| matu pratyaya kucha apavAdoM ko choDakara sabhI zabdoM se hotA hai / jaise--gAvo'sya santIti=gomAn / taravo yasmin santIti tarumAn / niyama niyama 434-- (mAvarNAntopadhAd vatuH 8 / 1 / 2) m aura avarNa aMtavAle tathA m aura avarNa upadhA vAle zabdoM se matu ke sthAna para vatu pratyaya hotA hai| matu aura vatu meM u kA lopa ho jAtA hai| isake rUpa tInoM liMgoM meM calate haiN| pulliga meM bhavat aura napuMsakaliMga meM jagat kI taraha calate haiN|' strIliMga meM Ip juDakara nadI kI taraha rUpa calate haiN| kiMvAn, lakSmIvAn, jJAnavAn, vidyAvAn, yazasvAn bhAsvAn / lakSmIvatI, jJAnavatI, guNavatI, vidyaavtii| niyama 435- (astapomAyAmedhAsrajo vin vA 8 / 1 / 6) as aMta
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ taddhita 12 (matvartha pratyaya ) 171 vAle zabda tathA mAyA, medhA, sraj zabdoM se matvartha meM vin aura vatu pratyaya hotA hai | yazasvI, tapasvI, mAyAvI, medhAvI, sragvI, yazasvAn, tapasvAn, mAyAvAn, medhAvAn sragvAn / niyama 436 - ( zikhAdibhya in 8|1|11 ) zikhA, mAlA, zAlA, vINA, mAna, manISA, karman, carman Adi zabdoM se matvartha meM in aura vatu pratyaya hotA hai / zikhI, zikhAvAn, mAlI, mAlAvAn ityAdi / niyama 437 - ( jhapAt 8 / 1 / 3) jhapa aMtavAle zabdoM se asti artha meM tu pratyaya hotA hai | taDitvAn, marutvAn, vidyutvAn, samidvAn / niyama 438-| ( ato'nekasvarAt 8|1|13) akArAnta aneka svara vAle zabdoM se matvartha meM ika in aura vatu pratyaya hote haiM / chatrikaH, chatrI, chatravAn / daNDikaH daNDI, daNDavAn / niyama 436 - ( vAtAtIsArapizAcAnAM kuk ca 8 / 1 / 28 ) vAta, atisAra aura pizAca zabdoM se matvartha meM in pratyaya hotA hai aura kuk kA Agama hotA hai / kuk meM uk it jAtA hai / vAtakI, atisArakI, pizAcakI / niyama 440 - ( sarvAderin 8 / 1 / 26 ) akArAnta sarvAdi zabda karmadhAraya samAsa meM ho to matvartha meM in pratyaya hotA hai / sarvaM dhanaM tasyAstIti sarvadhanI / sarvakezI naTaH / niyama 441 - - ( sukhAdeH 8|1|30) sukha Adi zabdoM se matvartha meM in pratyaya hI hotA hai / sukhI, dukhI, alIkI, kRpaNI, praNayI, pratIpI, tRprI kRcchrI. asrI, soDhI. halI, AstrI, kakSI / niyama 442 - ( vAca AlATau 8|1|46 ) vAc zabda se kSepa ( niMdA) ke artha meM Ala aura ATa pratyaya hotA hai / vAcAlaH, vAcATaH / se niyama 443 - ( kRpAhRdayAd vAluH 8|1|74) kRpA aura hRdaya zabda Alu aura vatu pratyaya hotA hai / kRpAluH, kRpAvAn / hRdayAluH, hRdayavAn / niyama 444- (dantAdunnatAt 8 / 1156 ) danta zabda se Dura pratyaya hotA hai yadi daMta unnata ( UMce) hoM to / danturaH / unnata na hoM vahAM daMtavAn / niyama 445 - (nAvAderikaH 8|1|10 ) nau, kumArI, yavakhadA, sabhA, karaNa zabdoM se matvartha meM ika pratyaya vikalpa se hotA hai / pakSa meM matu hotA hai / nAvikaH, naumAn / kumArikaH, kumArIvAn / niyama 446 - ( vrIhyartha tundAderilazca 8 / 115) vrIhivAcI zabda, tuMda Adi zabdoM meM ila, ika, in aura vatu ye cAra pratyaya hote haiM / kalamilaH, kalamikaH, kalamI, kalamavAn / zAlila:, zAlikaH, zAlI, zAlivAn / tundilaH, tundikaH, tundI, tundavAn / udarilaH, udarikaH, udarI, udaravAn / vrIhizabda se ila pratyaya nahIM hotA zeSa tIna pratyaya hI hote hai / vrIhikaH, vrIhI, vrIhimAna
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 vAkyaracanA bodha (grIhyAdibhyastau 8 / 1 / 12 se)| niyama 447-(tadasya saMjAtaM tArakAdibhyaH itaH 7 / 4 / 31) tAraka Adi zabdoM se SaSThI ke artha meM ita pratyaya hotA hai, vaha zabda usameM paidA humA honA caahie| tArakAH saMjAtAH asya-tArakitaM nabhaH / pipAsitaH, bubhukSitaH, puSpitaH, phalitaH, harSitaH, garvitaH, utkarSitaH / prayogavAkya tapasvinaH zAMtAH bhaveyuH / mAyAvI kiM kiM pApaM na karoti ? jJAnavatI guNavatI vidyAvatI ca bhAryA labdhvA prakAza: mumude / marutvAn vidyutvAn ca ayaM prAsAdaH / daNDinaM dRSTvA cauro'dhAvIt / praNayinAM snehaM ko jJAtuM zaknoti ? AcAryaH kRpAlurasti / danturo'yaM puruSaH kutra gacchati / pipAsitaM bubhukSitaM ca bAlaM dRSTvA jananI avocat / puSpitaM phalitaM ca vRkSaM draSTuM chAtrAH varne'gaman / AcAryasya pravacanaM zrutvA hiMsrAH AjIvanaM hiMsAM amucan / bhaginI bhrAtaraM patre ki alikhat ? sudhA sAdhvI praznaM pRcchati / sAdhavaH nArI: naM vApavarUpa banAkara janatA ko khuza kara rahA thA tumhAra nagara na pAta banAne vAlA kauna hai ? bhAra uThAne vAlA isa bhAra kA kitanA rupayA leMgA ? madArI kyA kara rahA hai ? mahAvIra kI pratimA banAne vAlA kuzala kalAkAra kahAM hai ? mocI se jUte kaba lAoge ? saMpere ne kitane sAMpa pakaDe haiM ? hastarekhA dekhane vAle ne mujhe kahA ki tuma jIvana meM pragati karoge / tar3ita ke pratyayoM kA prayoga karo vidvAn vyakti kA sarvatra Adara hotA hai| maMtrI tapasviyoM kA Adara karatA hai / rAjA buddhimAnoM ko puraskAra detA hai / mAyAvI bahuta pApoM kA kA arjana karatA hai| chatra vAle aura DaMDe vAle vyakti ko kisane bulAyA hai ? isa duniyAM meM kauna sukhI hai aura kauna dukhI ? kaMjUsa kA koI sammAna kalAkAra kahA ha : mApAta jUta phaSa lAjAga : sapara rAga tA 110 haiM ? hastarekhA dekhane vAle ne mujhe kahA ki tuma jIvana meM pragati karoge / tar3ita ke pratyayoM kA prayoga karo vidvAn vyakti kA sarvatra Adara hotA hai / maMtrI tapasviyoM kA Adara karatA hai / rAjA buddhimAnoM ko puraskAra detA hai / mAyAvI bahuta pApoM kA kA arjana karatA hai| chatra vAle aura DaMDe vAle vyakti ko kisane bulAyA hai ? isa duniyAM meM kauna sukhI hai aura kauna dukhI ? kaMjUsa kA koI sammAna nahIM karatA / vAcAla kA koI vizvAsa nahIM krtaa| - sAdhuoM kA pravacana sunakara nArAyaNa ne mAMsa khAnA chor3a diyaa| kamalA ne mAM kI kyA likhA thA ? dharmaruci ne tumase kyA pUchA ? jaina muni hariyAlI ko nahIM chuute| siMha ne guphA meM kaba praveza kiyA ? sImA
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ taddhita 12 (matvartha pratyaya) 173 pustaka cAhatI hai / jo utpanna hotA hai vaha avazya maratA hai| abhyAsa 1. hindI meM anuvAda karoyastejasvI sa eva balavAn / balameva saMbadhnAti teja: na tu vyH| vinA balaM kva tasya kathA ? yA manasvinI bhavati sA prANAnte'pi na zIlaM jahAti / varcasvinAM na prANAH kiJcidapi mUlyamAdadhate / sa. upAdeyavacano nUnaM yaH syAd ojasvI vaktA / puSpitaM phalitaM ca udyAnaM manoharaM bhavati / bubhukSitaH kiM na karoti pApam ? 2. nimnalikhita zabdoM kA vAkyoM meM prayoga karo aura batAo kisa artha meM kauna sA pratyaya kisa zabda se huA hai ? pAtakI, dayAluH, vAcATaH, kumArIkaH, tundilaH, halI, puSpitaH, danturaH, udarI, sarvakezI, praNayI, danturaH, kalamilaH, kumArikaH / 3. nimnalikhita vAkyoM ko zuddha karo sA vidyAvAn asti / ayaM mAnavaH mativAn asti / atra striyo'pi dhaninaH santi / ramA vidvAn asti / 4. matvartha kise kahate haiM ? matu aura vatu pratyaya ke lie sthUla rUpa meM kisa niyama ko yAda rakhanA cAhie ? 5. nimnalikhita zabdoM ke artha batAo___ zAlmala:, vIvadhikaH, dhigvaNaH, ahituNDikaH, bhaaruddH|| 6. muc, muMja aura iS dhAtu ke tibAdi, dyAdi aura syadAdi ke rUpa likho|
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 50 : taddhita 13 (svArthika pratyaya) zabdasaMgraha zodhanam (adA karanA) / daMDAsanaM, dharmAsanam (adAlata) / punarAvedanam (apIla) / nyAsaH, nikSepa: (jmaant)| prArthanApatram (arjii)| nirvAhanapatraM, pratijJApatram (ikraarnaamaa)| bhogaH (kbjaa)| janapada: (kamiznarI) / balAtgrahaNam (kurka karanA) / balagrAhaH (kurkI) / baMdhanaM, pragrahaH (kaid)| kArAdezaH (kaida kA hukma) / bandI (kaidii)| nirasanaM, upazamanam (khArija karanA) / AsedhaH (girphtaarii)| dhAtu-rudhan-AvaraNe (ruNaddhi, rundhe) roknaa| vicanpRthagbhAve (vinakti, vinte) alaga karanA / yujana-yoge (yunakti,yuGkta) joDanA / bhidan-vidAraNe (bhinatti, bhinte) toddnaa| chidanadvadhIkaraNe (chinatti, ddinte) kATanA / bhujaMr-pAlanAbhyavahArayoH (bhunakti, bhuGkta) pAlana karanA, khAnA / piSluMr-saMcUrNane (pinaSTi) pIsanA / tanunv -vistAre (tanoti, tanute) vistAra krnaa| ___ rudh, bhid, piS aura tan dhAtu ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 44 se 47) / vica se lekara bhuja taka ke rUpa prAyaH rudh kI taraha calate haiM (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 116, 114, 115, 113) svArthika pratyaya zabda kA jo artha hotA hai, usI artha meM hone vAle pratyayoM ko svArthika pratyaya kahate haiN| zabda ke sAtha svArthika pratyaya kA yoga hone para svArthikapratyayAnta zabda kA vahI artha hotA hai jo zabda kA thaa| niyama niyama 447-(vinayAdibhya ikaNa 7 / 4 / 84) vinaya Adi zabdoM se svArtha meM ikaN pratyaya hotA hai| vinayaH eva vaina yikam / samayaH eva sAmayikam / upacAra: eva aupacArikam / vyavahAraH eva vyAvahArikaH / saMpradAyaH eva sAmpradAyikaH / niyama 446-(prajJAdibhya: 7 / 4 / 88) prajJa Adi zabdoM se aN pratyaya hotA hai / prajJaH eva prAjJaH / manaH eva mAnasa: / vaNig eva vANijaH / aadi| niyama 450-(bheSajAdibhyo yaN 7 / 4 / 64) bheSaja Adi zabdoM
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 taddhita 13 (svArthika pratyaya) se yaN pratyaya hotA hai| bheSajaM eva bhaiSajyam / anantaM eva Anantyam / AvasathaH eva Avasathyam / itiha eva aitihyam / niyama 451- (caturvarNAdibhyaSTyaN 7 / 4 / 65) caturvarNa Adi zabdoM se TyaN pratyaya hotA hai / caturvarNa : eva cAturvarNyam / trailokyam, sArvalokyam, sAnnidhyam, sAmIpyam / niyama 452-- (devAttala 7 / 4 / 66) deva zabda se tal pratyaya hotA hai| deva eva devtaa| niyama 453- (mRdastika: 7 / 4 / 67) mRta zabda se tika pratyaya hotA hai / mRdeva mRttikaa| niyama 454-- (varNAvyayAt svarUpe kAra: 7 / 4 / 66) akAra Adi varNa aura avyaya se kAra pratyaya hotA hai| akAraH, kakAraH, namaskAraH, ongkaarH| niyama 455- (rAdepho vA 7 / 4 / 100) ra zabda se svArtha meM epha pratyaya vikalpa se hotA hai| rephaH, rakAraH / niyama 356-(nAmarUpabhAgebhyo dheyaH 7 / 4 / 101) nAma, rUpa, bhAga ina zabdoM se svArtha meM dheya pratyaya hotA hai / nAmadheyam, rUpadheyam, bhAgadheyam / niyama 457- (mAdibhyo yaH 7 / 4 / 102) marta Adi zabdoM se ya pratyaya hotA hai / marta eva martyaH, sUrya., bhAga eva bhAgyam / kSemyaH, aparAdhyam, lavyam / niyama 458-(navAdInatanatnaJca na cAsya 7 / 4 / 103) nava zabda se Ina, tana, tna aura ya pratyaya hote haiM aura nava ko nU Adeza hotA hai| navInam, nUtanam, nUtnam, navyam / prayogavAkya gurUNAM vinayaM kuru / sAmpradAyika vivAdaM jahIhi / mAnasaM japaM kuruSva / asmin viSTape AnantyAni vastUni santi / jinakalpinaH sAdhavaH bhaiSajyaM na nayanti / ayaM ghaTa: mRttikAyAH cakAsti / dasyUnAM nAmadheyaM zrutvA bAlakAH dadhuvuH / puruSasya 'bhAgyaM ko vudhyate ? navyaM vastu sarvebhya: rocate / pApAni runddhi / haMsa: dugdhaM nIraM ca vinakti / sAdhuH chinnaM pAtraM yunakti / durjanaH mitrANi bhinatti / takSakaH vRkSANi chinatti / bAla: odanaM bhunakti / bhUpa: pRthvI bhuGkte / sa mudhA vivAdaM tanoti / sA godhUmaM pinaSTi / __ saMskRta meM anuvAda karo adAlata meM Aja nyAyAdhIza ne kyA phaisalA sunAyA ? apIla ko khArija karanA yA svIkAra karanA kisakA kAma hai ? usakI jamAnata kauna degA ? chAtra ne arjI kaba dI thI ? isa ikarAranAme para kisakA nAma hai ?
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 vAkyaracanA bodha aba kamiznarI (janapada) para kisakA kabjA hai ? pakSiyoM ko bhI kaida acchA nahIM lgtaa| nyAyAdhIza ne kisako kaida kA hukma sunAyA hai ? kitane kaidI bhAga maye ? giraphtArI kA Adeza sunakara vaha ro pddaa| saddhita ke pratyayoM kA prayoga karo vinaya hamArA dharma hai| prAjJa vyaktiyoM kA sammAna karanA caahie| vaNik dukAna meM baiThA hai| roga ko dUra karane ke lie tumane kaunasI davA lI ? isa saMsAra kA koI anta nahIM hai| devoM kA nivAsa kahAM hai ? ye bartana miTTI ke haiN| pitAjI ne mujhe kyoM rokA ? cInI aura dhUla ko alaga kisane kiyA ? usane TUTe hue hRdaya ko joDa diyA / vRkSa ko nahIM kATanA 'cAhie / zIlA ne laDDU nahIM khAye / muni prema kA vistAra karate haiM / dhAtu kA prayoga karo suzIla ko kisane rokA ? AcArya bhikSu ne dharma aura adharma ko alaga kiyA thaa| sajjana vyakti TUTe hue diloM ko joDatA hai / yaha patthara kisane toDA ? vRkSa ko mata kaatto| gehUM kisane pIse ? mohana kyA khAyegA ? bhagavAna mahAvIra kA yaza sarvatra phailA huA hai| asyAsa * 1. hindI meM anuvAda karo tasya sAmayikI maMtraNAM zrutvA so'modata / kevalajJAnI janAnAM mAnasika bhAvaM borbu zaknoti / tasya nAmadheyaM kAni kAnyakSarANi alaMkaroti ? rUpadheyena kiM ? cena santi guNAH / matryeSu anekAH jAtaya: santi / navInaM kimasti saMsAre ? gurUNAM sAnnidhye atilAbho bhavati / bainamike kimantaH guNAH santi ? AnantyaM janma kiM layA na kRtam ? 2. nimnalikhita zabdoM kA vAkyoM meM prayoga karo aura batAo kisa artha meM kauna sA pratyaya huA haibhaiSajyam, devatA, namaskAraH, sUryaH, bhAgadheyam, aupacArika;, navyam, trailokyam, cakAraH, puraskAraH / 3. svArthika pratyaya kise kahate haiM ? usase zabda ke artha meM kyA antara AtA hai ? 4. nimnalikhita zabdoM ke artha batAo daMDAsanam, prArthanApatram, nyAsaH, pragrahaH, AsedhaH, nirasanam / 5. rudha, bhuja aura tan dhAtu ke tibAdi, dhAdi, tathA syadAdi ke rUpa likho|
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 51 : taddhita 14 ( tara, tama, iSTha, Iyas ) zabdasaMgraha kekakitA ( kaMghI ) / chatram (chattA ) / citram ( tasvIra) / vati: ( dIye battI) / vIjanam ( paMkhA ) / praticchAyA ( phoTo ) / lomAkarSakaH ( bruza ) peTakaH (saMdUka) / zavAcchAdanam ( kaphana ) / paTTi ( takhtI ) / zrAddham (mare ke nimitta denA ) / araghaTa : ( arahaTa ) / poTakI ( kolhU ) / peSiNI (cakkI) / jAmika: (carakhA) / dhAtu -- DUkrIMz -- dravyavinimaye ( krINAti, krINIte) kharIdanA / grahaz - upAdAne (gRhNAti, gRhNIte ) grahaNa karanA / jJAMz - avabodhane ( jAnAti ) jAnanA / pUn - pavane ( punAti, punIte ) sApha karanA / lUnzchedane (lunAti, lunIte) kATanA / dhanz - kampane ( dhunAti, dhunIte ) kAMpanA / stanz - AcchAdane ( stRNAti, stRNIte) AcchAdana karanA / manthaz-- biloDane ( mathnAti ) mathanA / bandhaMz -- bandhane ( badhnAti) bAMdhanA / muSazsteye (muSNAti ) curAnA / azaz - bhojane ( aznAti ) khAnA / puSaz - puSTau ( puSNAti ) puSTa karanA / kI, graha aura jJA dhAtu ke rUpa yAda karo / ( dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 17,46,48) / pUnz se lekara puSaz dhAtu ke rUpa dibAdi taka aura azazu ke tubAdi taka graha kI taraha calate haiM / zeSa rUpa pariziSTa 2 meM dekheM ( saMkhyA 118 se 124) / tara, tama, iSTha, iyas do kI tulanA meM eka ko usase acchA batAne ke lie tara aura sabase acchA batAne ke lie tama pratyaya AtA hai / ayaM anayoH prakRSTaH paTuH - paTutaraH / ina donoM meM yaha paTu hai / isI prakAra ADhyataraH, kuzalataraH / ayaM eSAM prakRSTaH zukla:- zuklatamaH ( yaha sabase adhika sapheda hai ) / paTutamaH - yaha saba meM paTu hai / niyama 456 - ( guNAGgAdiSTheyasU tadarthe vA 8 / 2 / 5 ) tara ke artha meM Iyas aura tama ke artha meM iSTha pratyaya hotA hai / paTutara: paTIyAn / paTutama: paTiSThaH / laghiSThaH, laghutamaH / gurutamaH, gariSThaH / 1 niyama 460 - ( sthUladUrayuva0 8|4|42 ) sthUla, dUra, yuva, kSipra, kSudra ina zabdoM meM ya,ra,la,va, kA lopa ho jAtA hai aura guNa ho jAtA hai Ji, iSTha, aura Iyas pratyaya pare hone para / sthUla - sthaviSThaH, sthavIyAn / dUra - daviSThaH,
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 vAkyaracanA bodha davIyAn / yuvan - yaviSThaH, yavIyAn / kSiprakSepiSThaH, kSepIyAn / kSudrakSodiSThaH, kSodIyAn / niyama 461 - ( yuvAlpayoH kan vA 8 | 4 | 3 3 ) yuvan aura alpa -zabda ko kan Adeza vikalpa se hotA hai Ji, iSTha, Iyas pratyaya pare hone para / atizayena yuvA - kaniSThaH, yaviSThaH / atizayena alpaH kaniSThaH, alpiSThaH / ayaM anayoH yuvA - kanIyAn yavIyAn / ayaM anayoH alpaH = kanIyAn, alpiSThaH / niyama 462- - ( prazasyasya zraH 8 | 4 | 34) prazasya ko zra Adeza hotA hai, tri, iSTha, Iyas pratyaya pare hone para / zreSThaH, zreyAn / niyama 463 - ( vRddhasya ca jya: 8|4 | 35 ) vRddha aura prazasya ko z2yA Adeza hotA hai, tri, iSTha, Iyas pratyaya pare hone para / jyeSThaH ( yaha saba meM vRddha yA saba meM prazasya hai ) / jyAyAn nipAta hai | jyAyAn ( usase yaha vRddha yA prazasya hai ) / strIliMga meM Iyas pratyayAnta zabdoM se Ip hotA hai / paTIyasI, jyAyasI ityAdi / vibhaktiyoM ke artha meM pratyaya niyama 464 - ( ahIruho'pAdAne 8 / 1 / 105 ) apAdAna ke artha meM paMcamI vibhakti hotI hai, usa paMcamyanta pada se tasu ( tas) pratyaya hotA hai, hIyate aura ruha dhAtu ko choDakara / grAmataH Agacchati / corato bibheti / niyama 465 - (kimadvayAdisarvAdya'vaipulyabahostas 8|1|106) ki zabda, sarva Adi zabda (dvi Adi zabda choDakara) aura bahuzabda ( vipulatA - kA artha choDakara ) se paMcamI vibhakti ke sthAna para tas pratyaya hotA hai / sarvasmAt - sarvataH / vizvataH, tataH, yataH bahutaH / niyama 466 - ( itotaH kutaH 8 / 1 / 07) asmAt - itaH / etasmAt - ataH / kasmAt -- kutaH, ye nipAta haiM / niyama 467 - (saptamyAH 8|1|110 ) saptamyanta pada se tra pratyaya hotA hai / sarvasmin -- sarvatra / tasmin -- tatra / yasmin -- yatra / niyama 468 - ( kutrAtra - kva - kuheha 8 / 1 / 111 ) kasmin -- kutra, kva, kuha / etasmin -- atra / asmin -- iha / ye nipAta haiM / niyama 466 - (kimanyaika sarvayattadaH kAle dA 8 / 1 / 112) kim, anya, eka, sarva, yat, tat ina zabdoM se saptamI vibhakti kAla artha kI vAcaka ho to dA pratyaya hotA hai / kasmin kAle - kadA | anyadA, ekadA, sarvadA, yadA tadA / niyama 470 - (sadAdhunedAnIM tadAnImetahi 8 / 1 / 113 ) sarvasmin kAle- sadA / asmin kAle - adhunA idAnIm etarhi / tasmin kAle -
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ taddhita 14 (tara, tama, iSTha, Iyas) 176 tadAnIm ye zabda kAla artha meM nipAta haiM / niyama 471- (prakAre thA 8 / 1 / 116) prakAra artha meM thA pratyaya hotA hai / sarveNa prakAreNa- sarvathA / yathA, tathA, anyathA / niyama 472- (kathamittham 8 / 1 / 120) ye nipAta haiM / kena prakAreNa -katham / anena prakAreNa-ittham / prayogavAkya pAMDaveSu ko gurutamaH AsIt ? ayaM gauH sarveSu sthaviSTho'sti / mahendrasya gRhaM surendragRhAta daviSThamasti / vIrendraH narendrAt zreSTho'sti / asmin gRhe yaH sarveSu jyeSTho'sti taM etad pRccha / vRkSataH patrANi patanti / itaH eko muniragamat / nirmalA kutra gamiSyati? sarvadA jinaM dhyAya / ahaM tvayA saha vArtAmakArSam tadA kaH samAyAt ? itthaM mA vada / jananI imAni vastrANi aSIt akreSTa vA / sAdhavaH kadA bhikSAM grahISyanti ? kRSaka: dhAnyAni punAti / vRkSANi mA chinddhi / etAM vArtI nizamya tasya hRdayaM adhunAt / satyaM mA stRNIhi / mAtA rajjvA putraM badhnAti / kasyApi vastu mA muSNIhi / bhaginyaH bhojanaM aznanti / dugdhaM zarIraM puSNAti / ___ saMskRta meM anuvAda karo nAnAjI kI kaMghI aura chattA kahAM hai ? yaha bhagavAna mahAvIra kI tasvIra hai| kyA dIye kI battI jala rahI hai ? zaharoM meM prAyaH gharoM meM paMkhe hote haiM / yaha kisakI phoTo hai ? bruza se dAMta sApha kro| saMdUka meM zyAmA ke kapaDe nahIM hai / yaha mRta kA kaphana hai / bacce takhtI para likhate haiM / Aja kisakA zrAddha hai ? arahaTa para pAnI kauna bhara rahA hai ? kolhU meM kyA hai ? cakkI meM kyA pIsoge ? gAMdhIjI carakhA se kyA karate the ? taddhita ke pratyayoM kA prayoga karo rAma aura lakSmaNa meM kauna catura thA ? mohana aura sohana meM kauna dhanavAn hai ? vinoda saba meM paTu hai / sAdhviyoM meM kauna sabase choTI sAdhvI hai ? sAdhuoM meM kauna sabase baDA sAdhu hai ? ramA aura suzIlA meM kauna yuvatI hai ? kyA yahAM se eka bakarA gayA thA ? yaha madhura AvAja kahAM se AI ? eka bAra zIghra mere sAtha Ao / baDoM kA sadA sammAna karanA cAhie / AcArya zrI kaba AyeMge ? dhAtu ke prayoga karo sImA kyA kharIdegI ? acchI bAteM grahaNa kro| laDakiyAM dhAna kaba sApha karegI ? suzIla vRkSa nahI kATegA / ramA kyoM kAMpatI hai ? pitA ne putra ko kyoM bAMdhA ? seTha kA dhana kisane curAyA ? bAlaka kyA khAyegA ? usakA zarIra kaise puSTa huA ?
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 vAkyaracanA bodha amyAsa 1. hiMdI meM anuvAda karomadanaH sthaviSTho'sti / anayoH vastrayoH kiM zuklataramasti ? eSu ko jyeSTho'sti ? bAlikAsu kA paTutamAsti ? vimalAnaMdayoH kA paTIyasI cakAsti ? candanabAlA saMghe sAdhvItamA babhUva / 2. nimnalikhita zabdoM kA vAkyoM meM prayoga karo aura batAo kisa zabda se kauna sA taddhita pratyaya huA hai ? . davIyAn, yaviSThaH, sthavIyAn, yavIyAn, kSodIyAn, kutra, yadA, itaH, ataH, shvesstthH| . 3. nIce likhe zabdoM ke artha meM dUsare zabda kyA ho sakate haiM ? .... sAdhutaraH, sthaviSThaH, davIyAn, kSodiSThaH, madhuratamaH, gurutaraH, jyAyasI, anyathA, ataH, itaH, itthaM, kuha, iha, atra, kadA, tadAnIm / 4. nimnalikhita zabdoM ke artha batAo kekakitA, vIjanam, peTakaH, poTakI, peSiNI, jAmikaH / 5. krI aura graha, dhAtu ke dibAdi, NabAdi tathA syatyAdi ke rUpa likho|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 52 : taddhita 15 (ISadasamApta, abhUtatadbhAva Adi) zabdasaMgraha gaMjaH (anAja kI mNddii)| yaMtragRham (kolhughr)| kUTAgAram (klb)| saMdhAnI (dhAtu pighalAne kA kaarkhaanaa)| niSadyA (mNddii)| vapanI, kharakuTI (nAI kI dukAna) / haTTatAlam (haDatAla) / kacchapaH (zarAba kA kArakhAnA) / bhUmipAlaH (jAgIradAra) / paTarAjJI, mahiSI (paTarAnI) / rAjadrohaH, viplava: (bgaavt)| mahArAjJI (baDI raanii)| rAjAdhirAjaH (zahaMzAha) / sAmaMtaH (baDA jmiiNdaar)| dhAtu-curaNa-steye (corayati) curaanaa| pUjaN--pUjAyAm (pUjayati) pUjA karanA / palaN-rakSaNe (pAlayati) rakSA krnaa| snihaNsnehane (snehayati) sneha karanA / mantrala-guptabhASaNe (mantrayate) mantraNA krnaa| spRhaN-IpsAyAm (spRhayati) caahnaa| mArgaNa-anveSaNe (mArgayati) khojnaa| hisiN-hiMsAyAm (hiMsayati) hiMsA karanA / racaN-pratiyatne (racayati) bnaanaa| cur aura pUjaN dhAtu ke rUpa yAda kro| (dekheM pariziSTa 2 saMkhyA 50,125) / palaNa se lekara racaN dhAtu ke rUpa dibAdi taka cur kI taraha calate haiN| zeSa rUpa pariziSTa meM dekheM (saMkhyA 126 se 132 tk)| ISad asamApta, abhUtatadbhAva niyama 472-(tyAdezca prazaMsAyAM rUpaH 8 / 2 / 6) tipa Adi aMta vAle dhAtu ke rUpa aura nAma se prazaMsA ke artha meM rUpa pratyaya AtA hai / jaisekalAkArarUpa:-yaha kuzala kalAkAra hai| paThatirUpaM-bahuta acchA paDhatA hai / jisa zabda ke Age rUpa pratyaya lagAeMge vaha pulliga hai to rUpaH, strIliMga hai to rUpA, napuMsakaliMga hai to rUpaM bnegaa| paThati Adi kriyA ke Age napuMsakaliMga kA eka vacana 'rUpaM' hI rhegaa| niyama 473-(pAzaH kSepe 8 / 2 / 11) niMdA ke artha meM pAza pratyaya hotA hai / jaise--kalAkArapAzaH / vaiyAkaraNapAzaH / yAjJikapAzaH / kutsitA kumArI-kumArapAzA / strIpratyaya puMvat ho jAtA hai| niyama 474- (prakRte mayaTa 8 / 2 / 15) jisa vastu ke niSpanna meM
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 vAkyaracanA bodha jisakI pracuratA yA pradhAnatA ho use prakRta kahate haiM / prakRta artha meM hone vAle nAma se mayaTa pratyaya hotA hai| jisa miThAI meM ghRta kI pradhAnatA hai use ghRtamayaM kaheMge / vaise hI dadhimayaM zAkam / niyama 475-- (asmin 8 / 2 / 16) prakRta artha meM hone vAle nAma se saptamI ke artha meM mayaT pratyaya hotA hai| annaM prakRtaM asmin -annamayaM bhojanam / apUpamayaM parva / niyama 473- (kutsitAlpAjJAteSu 8 / 2 / 47) kutsita, alpa aura ajJAta ina tIna arthoM meM kac pratyaya hotA hai| tInoM meM jitane artha nAma ke sAtha laga sakate hoM lagAnA caahie| jaise-ghRtakaM, tailakaM / yahAM tInoM artha laga sakate haiN| azvakaH, vRkSakaH, paTakaH ityAdi / niyama 477-(hrasve 8 / 2 / 60) hrasva artha meM zabda aura kriyA ke rUpa se kac Adi pratyaya hote haiM / hrasva: paTa:-paTakaH / vRkSakaH, vaMzakaH, veNukaH, narakaH, varakaH, zATakaH / hrasve pacati-pacataki / ___ niyama 478- (tyAdisarvAderak prAk Te: 8 / 2 / 43) tyAdyanta aura sarvAdi zabdoM se kutsita, alpa, ajJAta artha meM ak pratyaya hotA hai Ti se pahale / hrasvaM pacati- pacataki / pacatakaH / pacantaki / sarve hrasvaH-sarvake, vizvake / niyama 476-(abhUtatadbhAve ....8 / 2 / 18) jo nahIM thA usakA usa rUpa meM hone ko abhUtatadbhAva kahate haiM / kR, bhU aura as ina tIna dhAtuoM ke yoga meM abhUtatadbhAva ke artha meM cci pratyaya hotA hai| niyama 480-(IzcvAvavarNasyA'navyayasya 4 / 1 / 60) avyaya ko choDakara avarNAnta zabda ke antima a ke sthAna para I ho jAtA hai aura cvi pratyaya kA lopa ho jAtA hai| azuklaM zuklaM karoti-zuklIkaroti vastram / azuklaH zuklo bhavati-zuklIbhavati, zuklIsyAt vastram / niyama 481- (cciyagyaphyAdAdiyakyeSu 4 / 1 / 51) ci Adi pratyaya pare hone para pUrvasvara dIrgha ho jAtA hai| azuciM zuci karoti-zucIkaroti / zucIbhavati / zucIsyAt / niyama 482-(kAtsnye sAd vA 8 / 2 / 22) sampUrNa rUpa se parivartana hone para sAt pratyaya vikalpa se hotA hai / sarvaM kASThaM anagni agni karotiagnisAt karoti, agnisAt bhavati, agnisAt syAt / pakSa meM agnIkaroti, agnIbhavati, agnIsyAt / / niyama 483- (atamAderISadasamApte kalpadezyadezIyAH 8 / 27) tama Adi rahita tyAdyanta aura nAma se ISad asamApta (pUrNatA meM thoDI kamI) ke artha meM kalpa, dezya, dezIya pratyaya hote haiM / ISad asamAptaM pacatipacatikalpaM, pacatidezya, pacatidezIyam / ISad asamAptaM guDa:-guDakalpA. drAkSA, guDadezyA drAkSA, guDadezIyA draakssaa|
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ taddhita 15 ( ISadasamApta, abhUtatadbhAva Adi ) 18. niyama 484 - ( nAmnaH prAg bahurvA 828 ) ISad asamApta artha meM nAma se bahu pratyaya hotA hai aura vaha nAma se pahale lagatA hai / ISad asamAptaH paTuH- bahupaTuH / bahubhuktaM, bahumRdu:, bahupItam / prayogavAkya : mahendraH vadatirUpam / madhukaraH gAyakarUpo'sti / ayaM kavipAzaH kutra yAti ? alaMkAramayI bhASA kebhyaH na rocate / sA ghRtakaM zAkaM khAdati / zizuH dhUlyA amalinaM vastraM malinIkaroti / maMgalAyAH pustakaM kaH acUcurat ? pitAmahI jinaM apUpujat / jananI zizuM pAlayati / bhrAtA bhaginIM snehayati / bhUpaH amAtyena sAkaM mantrayate / dInaH dhanaM spRhayati / gAM ka: ahiMsayat ? kaviH kAvyaM racayati / samyak mArga anveSaya | saMskRta meM anuvAda karo anAja kI maMDI nagara se kitanI dUra hai ? kolhughara meM kauna jA rahA / nAI kI dukAna para kisa zahara meM zarAba hai ? zaharoM meM aneka klaba haiN| maMDI meM aneka dukAneM haiM Aja koI nahIM hai / Aja adhyApakoM kI haDatAla hai / kA kArakhAnA hai / jAgIradAra bhUmi kI surakSA karatA hai| rAnI donoM kyA kara rahI thI ? bagAvata karane vAloM ko kisane pakaDA ? rAjakumAra kA rAjatilaka kaba hogA ? zahaMzAha yahAM kaba AyeMge ? paTarAnI aura baDI taddhita ke pratyayoM kA prayoga karo suzIla kuzala gAyaka hai / jayaprajJA acchA gAtI hai / kalAkAroM meM kauna nimna hai ? yaha sabjI lavaNamaya hai / yaha sthAna vRkSa rahita hai / AcArya apaTu ko bhI paTu banA dete haiM / isa bAta ko kisane AtmasAt kiyA hai ? yaha taila kharAba hai / dhAtu kA prayoga karo Ajakala loga sAhitya kI corI karate haiM / jinezvara deva kI bhAva pUjA kro| apanI rakSA kro| mAtA putra para sneha karatI hai / AcArya zrI kisase mantraNA karate haiM ? tuma kyA cAhate ho ? AtmA ko khojo / tumane kauna-sA kAvya banAyA hai ? mRga ko kisane mArA hai ? abhyAsa 1. hindI meM anuvAda karo-- ye mano vazIkurvanti te saphalIkurvanti pauruSaM janma / ahiMsA na kevalaM kRtAntakAryA apitu svIkAryA / yo devIbhavati so'pi mAnavIbhavitumabhilaSati / gRhasvAmI gAM anveSayati / etad vastu kaH acUcurat ? munisuvrataH gAyakarUpo'sti /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 vAkyaracanA bodha 2. nimnalikhita zabdoM kA vAkyoM meM prayoga karo aura batAo kisa zabda se na sa taddhita pratyaya huA hai vaiyAkaraNapAzaH, dugdhamayam, zucIkaroti, agnisAt karoti, azvakaH, paTU bhavati, bahupayo yavAguH, bahuvitam pacantikalpam, bahucandro mukham, pakSyatidezIyam, paNDitarUpaH, maNitajJapAza:, ghRtamayam, zATaka:, dugdhakam / 3. nimnalikhita zabdoM ke artha batAo kUTAgAram, vapanI, bhUmipAlaH, viplavaH, kacchapa:, yaMtragRham / 4. cur aura pUjaNa dhAtu ke tibAdi, dyAdi tathA syatyAdi ke rUpa likho /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 53 : kriyAvizeSaNa zabdasaMgraha kesarI (kesarin) zera / dvIpI ( dvIpin) vyAghra, bagherA / tarakSuH ( teMduA ) / bhallUka: ( bhAlU ) / zAkhAmRga: (bandara) / gomAyuH ( gIdaDa ) | varAhaH (sUara ) / vRkaH ( bheDiyA ) / kuraGgaH (hiraNa) / ukSA ( ukSan ) baila | lomazA ( lomaDI) / mahiSa : ( bhaiMsA ) / aja: ( bakarA ) / meSaH ( bheDa ) | kauleyaka : (kuttA) / saramA ( kutiyA ) / khara: ( gadahA) | mArjArI (billI ) / vRzcika : ( bicchU ) / godhA ( goha ) / gRhagodhikA ( chipakalI ) / lUtA ( makaDI ) / karNajalaukA ( kAnakhajUrA, gojara) / mIna: (machalI) / kulIra: ( kekaDA) / kacchapa: ( kachuA ) / natra : ( magara ) / bheka: (meMDhaka ) / kriyAvizeSaNa / vizeSaNa vizeSya kI avasthA ko pragaTa karatA hai / vizeSya meM jo liMga, vibhakti, aura vacana hote haiM ve hI vizeSaNa meM kie jAte haiM / kriyAvizeSaNa kriyA kI avasthA batAtA hai bhAva ko kriyA kahate haiM / bhAva meM pratyaya hone para jo liMga, vacana hote haiM ve hI kriyAvizeSaNa meM hote haiM / ( bhAvasyaikatvAt ekavacanameva ) bhAva (kriyA) meM ekavacana hI hotA hai / liMgAnuzAsana ke anusAra bhAva meM napuMsakaliMga hotA hai / (f (kriyAvizeSaNAt 2|4| 48 ) sUtra se kriyAvizeSaNa meM dvitIyA vibhakti hotI hai / kriyA parivartanazIla hotI hai / kahIM vaha kartA ke anusAra calatI hai aura kahIM vaha karma ke anusAra / kartRvAcya aura karmavAcya vAkya hone para bhI kriyAvizeSaNa meM ekavacana aura napuMsakaliMga rahatA hai / jaise-- 1. ghanAghanAH paTu dhvananti / 2. vegaM patati pAnIyam do nambara ke vAkya meM patati kriyA eka vacana kI hai aura vegaM kriyAvizeSaNa bhI eka vacana aura napuMsakaliMga meM hai / eka nambara ke vAkya meM dhvananti kriyA kartRvAcya meM kartA ke kAraNa bahuvacana meM hai parantu kriyAvizeSaNa paTu ekavacana aura napuMsakaliMga meM hai / kuzalaM nRtyanti, mandaM gacchati, madhuraM gAyati ina sabhI sthAnoM para kriyA bahuvacana meM hai parantu kriyAvizeSaNa eka vacana aura napuMsakaliMga hI hai / kriyA vAcya ke anusAra apanA rUpa badala letI hai, para kriyAvizeSaNa bhAva meM pratyaya ke anusAra hI calatA hai /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 vAkyaracanA bodha prayogavAkya sohanaH zanaiH zanaiH bhuGkte / mRgaH tIvraM dhAvati / durjana: madhuraM vakti / kaTu mA vada / nadyAH nIraM tIvraM pravahati / adhyApakaH chAtrAn suSThu pAThayati / bhUpaH duSTAn krUraM mArayati / pakSiNaH madhuraM gAyanti / suzIla: vastrANi - samyak paridhatte / asmin vane aneke kesariNaH dvIpinazca nivasanti / zAkhAmRgaH itastataH dhAvati / rajakasya gRhe ekaH kharo'sti / mArjArI mUSakaM hanti / saramA gehe gehe bhramati / saMskRta meM anuvAda karo jaMgala meM aneka hiMsaka pazu rahate haiM / loga zera, bAgha, teMduA aura bhAlU se Darate haiN| bandara caMcala hotA hai / kyA tumane gIdaDa, sUara, aura bheDiyA dekhA hai ? hiraNa teja dauDatA hai / mammana seTha ke baila ko dekhane ke lie rAjA zreNika bhI usake ghara gayA thA / loga bakare aura bhaiMse kI bali kyoM dete haiM ? kutte ne kisako kATA ? kutiyA ke kitane bacce haiM ? yaha hA kisakA hai ? rAtri meM billI kyoM ghUmatI hai ? bicchU ke kATane se vaha mara gayA / pAnI ke binA machalI mara jAtI hai / kekar3A Adi pAnI meM rahate haiM / kachuA, magara, meMDhaka, kriyAvizeSaNa ke prayoga karo sAdhviyAM suMdara gAtI haiM / bAlaka teja dauDatA hai / bAlikA madhura bolatI hai / bUDhA dhIre-dhIre calatA hai / pitAjI satya bolate haiM / rameza suMdara likhatA hai| AMkhoM se burA mata dekho / kAnoM se burA mata suno| muMha se burA mata bolo| bAlikA jora se bolatI hai / lokaprakAza acchA bolatA hai / abhyAsa 1. kriyAvizeSaNa meM eka vacana aura napuMsakaliMga kyoM hotA hai ? 2. kriyAvizeSaNa meM kauna-sI vibhakti hotI hai ? 3. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa batAo aura unheM vAkyoM meM prayukta karo bheDiyA, baila, bicchU, kekaDA, magara, lomaDI, bhAlU /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 54 : jinnanta 1 zabdasaMgraha ( jinnanta rUpa ) bhAvayati, bhAvayate (bhU) huvAtA hai / yAvayati (yuMk) juDavAtA hai / zrAvayati (zru) sunavAtA hai / ghaTayati ( ghaT) ceSTA karavAtA hai / smArayati ( smR ) yAda karavAtA hai / veSTayati (veST) veSTita karavAtA hai / janayi ( janI ) utpanna karavAtA hai / sthApayati (SThA ) ThaharavAtA hai / jApayati (ji) jItAtA hai / roparyAta, rohayati ( ruha ) ugavAtA hai / pAlayati (pAMk) rakSA karavAtA hai / lambhayati ( labhi ) ThagavAtA hai / tArayati (tu) pAra karavAtA hai / laGghayati ( laghi) laMghana karavAtA hai / luJcayati (luJc ) luMcana karavAtA hai | arjayati (arja) arjana karavAtA hai / tyAjayati ( tyaj) chuDavAtA hai| luNTayati (luTi) luTavAtA hai / pAThayati ( paTh ) paDhAtA hai / bhaNayati ( bhaN) kahalAtA hai / khAdayati ( khAd ) khilAtA hai / lekhayati ( likha) likhavAtA hai / kArayati ( kR ) karavAtA hai / corayati (cur) curavAtA hai / gamayati ( gam ) bhejatA hai / dhAtu -- bhU dhAtu ke jinnanta ke rUpa yAda karo (dekheM pariziSTa 3 ) / jinnanta jahAM eka kartA ko dUsarA kartA kArya karane ko prerita karatA ho vahAM saMskRta meM dhAtuoM se trin pratyaya hotA hai / JinpratyayAnta pratyeka dhAtu ubhayapadI hotI hai / jinnanta meM pratyeka dhAtu ke do kartA hote haiM - eka mukhya aura dUsarA gauNa / prerita karane vAlA mukhya hotA hai aura jise prerita kiyA jAtA hai vaha gauNa | mukhya kartA meM prathamA vibhakti aura gauNa kartA meM tRtIyA vibhakti hotI hai / jaise - ziSyaH kAryaM karoti ( mUlavAkya) jinnanta - guruH ziSyeNa kAryaM kArayati / isI prakAra muniH zrAvakeNa tapaH kArayati / nRpaH bhRtyena kAryaM kArayati / kucha dhAtuoM ke yoga meM gauNa kartA kI karmasaMjJA hotI hai / nIce ke niyama dekheM niyama niyama 485 - ( gatibodhAhArazabdArthAkarmaNAm 2 / 4 / 21 ) gati, bodha, AhAra aura zabda arthavAlI dhAtuoM tathA akarmakadhAtuoM ke yoga meM gauNakartA kI karmasaMjJA ho jAtI hai / jaise -- bharataH suzIlaM grAmaM gamayati /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 vAkyaracanA bodha AcAryaH ziSyaM dharma bodhayati / mAtA zizuM odanaM bhojayati / zyAma: maitraM mantraM jalpayati / Asayati vijayaM maataa| niyama 486-(na nIkhAdyadihAzabdAyakrandAm 2 / 4 / 26) nI, khAd ad, hvA, zabdAya, krandaya-ina dhAtuoM ke yoga meM goNakartA kI karmasaMjJA nahIM hotii| mUlavAkya-bhRtyaH bhAraM nayati / ninnanta zreSThI bhRtyena bhAra naayyti| isI prakAra khAdayati annaM maitreNa zyAmaH / Adayati apUpaM putreNa maataa| rAmaH maitreNa caitraM hAyayati, zabdAyati, Rndayati vaa| niyama 487-(avivakSitakarmaNAmaninakartA nau vA 2 / 4 / 20) vAkyoM meM jahAM karma kI vivakSA na kI jAe vahAM gauNa kartA kI karma saMjJA vikalpa se hotI hai| mUlavAkya--zyAmaH likhati / ninnanta-vimala: zyAma lekhayati, vimala: zyAmena lekhayati / suzIlA kamalAM pAcayati, suzIlA kamalayA pAcayati / jinnanta meM do kartA hote haiM vaise hI dvikarmaka dhAtuoM ke yoga meM karma bhI do hote haiN| vahAM kisa karma meM pratyaya karanA cAhie isake lie nIce likhe do zloka mananIya haiM gauNe karmaNi duhyAdeH, pradhAne nIhRkRSvahAm / AhArabodhazabdArtha-ninnantAnAM nijecchayA // 1 // gatyarthA'karmakANAM tu, pradhAne hRkRnostthaa| karmajAH pratyayAH proktA zcAtmane'bhivade daMzeH // 2 // nI, ha, kRS, vaha --ina dhAtuoM ke yoga meM pradhAna karma meM pratyaya hotA hai mUlavAkya-gopAlaH ajAM grAmaM nayati / pradhAna karma meM pratyaya-gopAla: ajA grAma nIyate / isI prakAra rAmeNa grAmaM zAkhA kRSyate / maitreNa grAma bhAro uhyate / AhAra, bodha aura zabda arthavAlI sabhI dhAtuoM se jinnanta meM icchAnusAra pratyaya kiyA jA sakatA hai| mUlavAkya-(AhAra artha dhAtu) jineza: atithi modakaM bhojayati / pradhAna karma-jinezena atithiM modaka: bhojyate / gauNa karma-jinezena atithiH modakaM bhojyate / mUlavAkya (bodha artha dhAtu)-AcAryaH ziSyaM dharma bodhayati / pradhAnakarma-AcAryeNa ziSyaM dharmaH bodhyate / gauNakarma-AcAryeNa ziSyo dharma bodhyate / isI prakAra--pAThyate ziSyo graMthaM adhyApakena / pAThyate ziSyaM graMtha :
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinnanta 1 186. adhyApakena / binnanta gatiarthavAlI dhAtu, akarmakadhAtu jinnanta hR aura kRn dhAtu, abhipUrvaka vad dhAtu aura dRz dhAtu ye donoM bhinnanta meM Atmanepada ho to pradhAna karma meM pratyaya hotA hai / mUlavAkya - caitraH maitraM grAmaM gamayati / pradhAna karma meM - caitreNa maitrI grAmaM gamyate / mUlavAkya - caitraH maitraM mAsaM Asayati / ( pradhAna karma ) caitreNa maitraH mAsaM Asyate / mUlavAkya -- hArayati bhAraM bhRtyaM bhRtyena vA zyAmaH / pradhAnakarma -hAryate bhAro bhRtyaM bhRtyena vA zyAmena / mUlavAkya -- kArayati kaTaM caitraM caitreNa vA suyazaH / pradhAnakarma -- kAryate kaTa: caitraM caitreNa vA suyazasA / mUlavAkya -- abhivAdyate guruM ziSyaM ziSyeNa vA zrAvakaH / pradhAnakarma - abhivAdyate guruH ziSyaM ziSyeNa vA zrAvakeNa / mUlavAkya --- darzayate rAjAnaM bhRtyAn bhRtyai rvA kapilaH / pradhAnakarma - darzyate rAjA bhRtyAn bhRtyairvA kapilena / jinnanta se bhAva karma gaNa kI dhAtuoM kI taraha bhinnanta kI dhAtuoM se bhI bhAvakarma banAeM jAte haiM / usakA sarala sAdhana yaha hai -- trinnanta kI dhAtu ke aMtima 'i' ko haTAkara usake sthAna para 'yate' lagA denA caahie| jaise - jinnanta dhAtu - kAri hai / bhAvakarma meM rUpa banegA - kAryate / hAri-hAryate / pAThi - pAThyate / tApi - tApyate / gaNa kI dhAtuoM se kta pratyaya hotA hai aura bhAvakarma ke pratyaya lagAkara dhAtu ke rUpa calAe jAte haiM vaise hI bhinnanta kI dhAtuoM se bhI kta pratyaya hotA hai aura usake bhI bhAvakarma ke rUpa banAe jAte haiM / jaise-- ka - vizAlA'pi suraiH sametaiH saMkIrNatAM nandanabhUralambhi ( prApitA) / kha - aNahilena vanarAjabhAjo nagaranivezaM svanAmnA kAritaH iti aNahilanagaram / Ae hue devatAoM ne usa vizAla nandanabhUmi ko saMkIrNa banA diyA / isameM 'alambhi' yaha jinnanta se bhAvakarma kA prayoga hai / saMkIrNatA aura nandana - bhUH ye do karma haiM / mukhyakarma meM prathamA evaM gauNakarma meM dvitIyA hai / aNahila ne vanarAjA se apane nAma kA nagara banavAyA / kAritaH yaha karma meM kta pratyaya hai / jinnantAnAM nijecchyA ke anusAra jinnanta se karma meM pratyaya mukhya karma se bhI kiyA jA sakatA hai evaM gauNa karma se bhI /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ '160 vAkyaracanA bodha prayogavAkya vidalayati kubodhaM bodhayatyAgamArthaM, sugatikugatimAgauM puNyapApe vyanakti / avagamayati kRtyAkRtyabhedaM guruyo, bhavajalanidhipotastaM vinA nAsti kazcit // bhaginI bhrAtaraM svagRhe sthApayati / dAsaH svAminA vArtA smArayati / tAta: putreNa bhRtyakarma tyAjayati / tAta: putreNa patraM lekhayati / guruH ziSyaM pAThaM pAThayati / svAmI karmakareNa AmravRkSaM Arohayet / nAvikaH yAtribhiH nadI uttArayatu / mAtA putreNa candraM darzayiSyati / gRhapatnI mekhalA maMjUSAyAM asthApayat / mohanaH bhRtyena bhAraM nAyayati / mAtA putreNa kSIraM Adayati / tAtaH putraM phalaM bhojayati / surezaH ramezaM TamakoraM gamayati / ramA sItayA suzIlAM hvAyayati / AcAryaH ziSyaM mantraM jalpayati / AcArya hemacandraH ziSyaM dharma bodhayati / svayaMsevakaH bAlakaM Asayati / tAtena putreNa bhRtyakarma tyAjyate / AcAryeNa ziSyeNa vArtA smAryate / saMskRta meM anuvAda karo (minnanta kA prayoga karo) nareza sumati se pAtra juDavAtA hai| AcAryazrI janatA ko saMtoM se bhajana sunavAte haiM / adhyApaka bidyArthI se bhASaNa bolane kI ceSTA karavAtA hai| maMtharA ne kaikayI se dazaratha ko diye gaye vacana kI yAda krvaaii| kisAna majadUra se khetoM meM gehUM ugavAtA hai| senA rAjA ko zatruoM se jItAtI hai| rAjA senA se nagara kI rakSA karavAtA hai| narendra durjana se seTha ko ThagavAtA hai / nAvika naukA se yAtriyoM ko pAra karavAtA hai| vaidya mAtA se bacce ko laMghana karavAtA hai / dharmeza udita se keza-luMcana karavAtA hai| sAsa bahU se patra likhavAtI hai| mohana sohana se kAma karavAtA hai| durjana naukara se dhana curavAtA hai| guru ziSyoM se Agama paDhavAtA hai| pitA putra se naye ghara meM praveza karavAtA hai / bahana dAsI se bhAI ko sulavAtI hai / surendra mitra ko apane ghara meM bulavAtA hai| abhyAsa 1. saMskRta meM anuvAda karo' zIrSaka meM jitane vAkya haiM unake tibAdi ke __ sthAna para yAdAdi kI kriyA lagA kara vAkya bnaao| 2. Upara ke vAkyoM ko bhAva karma meM parivartita kro| 3 jinnanta se bhAvakarma ke rUpa banAne kA sarala tarIkA kyA hai ? 4. dvikarmaka dhAtuoM meM kina dhAtuoM ke yoga meM pradhAnakarma meM pratyaya hotA 5. kauna sI jinnanta dhAtuoM ke yoga meM pradhAnakarma meM pratyaya hotA hai ?
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinnanta 1 161 6. gauNakartA meM kauna sI vibhakti hotI hai ? 7. nimnalikhita dhAtuoM ke bina pratyaya ke rUpa likho___ smR, SThA, pA; ta, tyaj, bhaN, khAd, arja , ruha , luJca / 8. hiMdI meM anuvAda karo adhyApakaH chAtreNa lekha lekhayati / khalaH bhRtyena dhanaM corayati / guruH ziSyaM nagaraM gamayati / sajjanaH nRpeNa dAnaM dApayati / bhUpaH dUtena saMdezaM bhaNayati / adhyApikA chAtrAbhiH pAThaM pAThayati /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 55 : jinnanta 2 zabdasaMgraha (minnatarUpa) tApayati (tap) tapavAtA hai / lApayati (lap), jalpayati (jalpa) kahalavAtA hai| jApayati (jap) japa karavAtA hai / jemayati (jimu) jimavAtA hai / bhojana karavAtA hai / darzayati (daza) dikhavAtA hai / dAhayati (daha) jalavAtA hai / krApayati (krI) kharIdavAtA hai| adhyApayati (adhi+ i) paDhavAtA hai| cApayati, cAyayati (ci) cunavAtA hai| arpayati (R) prApta karavAtA hai / hra payati (hrIMk) lajavAtA hai, lajjA karavAtA hai / vAyayati (veM) silavAtA hai| dUSayati (dUS) dUSita karavAtA hai| sevayati (sev ) sevA karavAtA hai| Adayati (ad), jakSayati (jaz) khilavAtA hai| bhojayati (bhuJja) khilavAtA hai| grAhayati (graha.) grahaNa karavAtA hai| troTayati (truTa) tuDavAtA hai| vilInayati, vilAyayati (vi+lI) pighalavAtA hai| gaNa kI dhAtuoM se jinnanta ke rUpa banAne kA niyama jinnanta meM j it jAtA hai| (vRddhisvarANAmANiti taddhite 8 / 4 / 1) isa sUtra se Adi svara ko vRddhi ho jAtI hai| vRddhi hone para saMdhyakSara svara (e,ai,o,au) ko kahIM para A ho jAtA hai, kahIM para ay, Aya, ava aura Av ho jAtA hai| ji kA i milAne se ikArAnta dhAtu bana jAtI hai| niyama 488-(jikrIDAM nau 4 / 2 / 106) ji, krI, iG-inake saMdhyakSara ko A ho jAtA hai / jApayati, kApayati, adhyApayati / niyama 486-(cisphuro vA 4 / 2 / 111) cinat dhAtu ke saMdhyakSara ko A vikalpa se hotA hai / cApayati, cAyayati / sphArayati, sphorayati / niyama 460-(atihIlIrIknUyikSmAyyAtAM puk 4 / 2 / 113) Rk-gato, RprApaNe vA (ati), hrI, vlI, rI (rIyati, riNAti), nUyi, kSmA aura Adanta dhAtuoM ko puk (pa) kA Agama hotA hai| R-arpayati, arArayati, hra payati, klepayati, repayati, knopayati, kSmApayati, dApayati, jApayati / niyama 461- (zAchAsAhvAvyAvepAM yuk 4 / 2 / 114) zA Adi dhAtuoM ko yuk (ya) kA Agama hotA hai / zoMc-zAyayati / choMca-chAya
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinnanta 2 163 yati / veMn-vAyayati / pAM-pAne, pai-zoSaNe vA-pAyayati / niyama 462-(yvoH pugayahase 4 / 4 / 46) dhAtu ke ya aura v kA lopa ho jAtA hai puka aura yakAra ko choDakara hasa Adi pratyaya Age ho to| pukgrahaNamapratyayArtham / knoparyAta, mApayati / niyama 463-- (lo luk 4 / 2 / 117) lA dhAtu ko luk (la) kA Agama vikalpa se hotA hai, sneha (cikanAi) tapAne ke artha meN| vilAlayati vilApayati vA ghRtam / niyama 464- (pAte: 4 / 2 / 118) pA dhAtu ko luk (la) kA Agama hotA hai / pAlayati / niyama 465- (ruhaH po vA 4 / 2 / 122) ruha, dhAtu ke aMta ko pakAra kA Adeza vikalpa se hotA hai| ropayati, rohayati / niyama 466- (sphAyo va: 4 / 2 / 120) sphAya ko aMta meM va Adeza hotA hai / sphAvayati / niyama 467-(duSe auM 4 / 3 / 121) duS kI upadhA ko UkAra hotA hai / dUSayati kulam / niyama 498- (vo vidhUnane juk 4 / 2 / 116) vA dhAtu ko vidhUnana artha meM juk (j) kA Agama hotA hai| upavAjayati puSpANi / niyama 466-(veSTiceSTyo ; 4 / 1 / 114) veSTa dhAtu ko jin ke aGga pratyaya se dvitva hone para pUrva ko 'a' Adeza vikalpa se hotA hai / avaveSTat, aviveSTat / acaceSTat aciceSTat / niyama 500-(svaperaGi 4 / 4 / 12) jinnantasvap ko saMprasAraNa hotA hai, aG pratyaya pare hone para / asUSupat / niyama 501- (tiSThaterit 4 / 1 / 118) sthA (tiSThati) dhAtu kI upadhA ko ikAra ho jAtA hai, jinnanta meM aG pare ho to / atiSThipat / niyama 502-(jighratervA 4 / 1 / 116) ghrA (jighrati) dhAtu kI upadhA ko ikAra vikalpa se hotA hai, jin kA aG pare ho to| ajighripat, ajighrapat / niyama 503-- (nau mRgaramaNe 4 / 2 / 44) raj dhAtu kI upadhA ke nakAra kA lopa ho jAtA hai mRgaramaNa artha meN| rajayati mRgAn vyAdhaH / niyama 404-- (jvala hvalahmalaglA-snA-vanu-bama-namo'nupasargasya vA 4 / 2 / 131) upasargarahita ina dhAtuoM ko hrasva vikalpa se hotA hai / jvalayati, jvAlayati / hvalayati, hvAlayati / hmalayati, hyAlayati / glapayati, glApayati / snapayati, snApayati / vanaryAta, vAnayati / vamayati, vAmayati / namayati, nAmayati / niyama 505-- (labheH 4 / 3 / 26) labh dhAtu ko num kA Agama hotA
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 vAkyaracanA bokSa hai, ap varjita aura NabAdi varjita, svara Adi vAlA pratyaya pare hone para / labhbhayati / prayogavAkya mAtA duhitryA kimarthaM tailaM tApayati ? AcAryaH ziSyaM bhaktAmarastotraM lApayati jalpayati vA / mohanaH putraM atithiM jemayati / mAtA putreNa zazinaM darzayati / adhyApakaH ziSyaM AcArabodhaM adhyApayati / svAmI mAlAkareNa prAtaH pItAni puSpANi cAyayati cApayati vA / kanyA saucikena navyaveSaM vAyayati / AcAryaH yuvatIbhiH ziSyAbhiH vRddhasAdhvI: sevayati / sItA mahezena phalaM Adayati khAdayati vA / suzIlA putraM miSTAnna jakSayati / rAjyAdhikArI karmacAribhi: ApaNaM troTayati / mAtA putryA navanItaM vilInayati vilAyayati vA / saMskRta meM anuvAda karo (jinnanta ke prayoga karo) mAtA putrI se ghI tapavAtI hai / pitA putra se zabda kahalavAtA hai / muni nareza se japa karavAtA hai / sImA bhAI ko rasoie se jimavAtI hai / subAhu pArasa se citra dikhavAtA hai / zIlA ramA se agni jalavAtI hai| guru ziSya se rugNa kI sevA karavAtA hai / sAsa bahU se sADI kharIdavAtI hai / rameza laDake se pustaka paDhavAtA hai| mAlI naukara se phUla cunavAtA hai| sureza adhyApaka se inAma prApta karavAtA hai| ramA sasura se bahU ko lajjA karavAtI hai / sunIlA suzIlA se roTI DhakavAtI hai / maMjU julAhe se vastra silavAtI hai / rAnI dhAI se putra kA pAlana karavAtI hai / zyAma gaMde pAnI se vastra ko dUSita karavAtA hai| vimalA sarasvatI se pATha par3havAtI hai| pitA putra se dhana arjana karavAtA hai / mA~ putra ko patra likhavAtI hai| sAsa bahU se kArya karavAtI hai| abhyAsa 1. kina dhAtuoM ko yuk, puk, juk aura luk kA Agamana hotA hai ? udAharaNa do| 2. kina-kina dhAtuoM ko vikalpa se hrasva hotA hai ? 3. saMdhyabhara dhAtuoM ko 'A' karane vAlA kauna sA niyama hai ? 4. nimnalikhita dhAtuoM ke nin pratyaya ke rUpa likho___ zoMca, hana, krI, ci, dA, dhA, ji| 5. hiMdI meM anuvAda karo- * putraH bhRtyena mAtaraM sevayati / mAlAkAraH putryA puSpANi troTayati / puSpA tantuvAyena vastrANi vAyayati / jananI sakhIbhiH sutAM darzayati / zreSThi-- . bhAryA dAsyA ghRtaM vilInayati / ::... ...!
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 56 : sannanta 1 bhU zabdasaMgraha ( sannanta ke rUpa ) (bhavitumicchati ) / tiSThAsati ( sthAtumicchati ) / jigamiSati ( gantumicchati ) / jijvaliSati ( jvalitumicchati ) / jihasiSati ( hasitumicchati ) / rurudiSati ( roditumicchati ) / ninISati (netumicchati ) / pipakSati ( paktumicchati ) / pipaThiSati (paThitumicchati ) / cikSipsati ( kSetumicchati ) / bibhaNiSati ( bhaNitumicchati ) / pravivikSati ( praveSTumicchati ) / mumukSati ( moktumicchati ) / pipRcchiSati ( praSTumicchati ) / pipAsati ( pAtumicchati ) / jJIpsati ( jJAtumicchati ) / Ipsati (Aptumicchati ) / dhitsati ( dhAtumicchati ) / bhitsati ( bhettumicchati ) / ditsati ( dAtumicchati ) / lipsate ( labdhumicchati ) / didhakSati ( dagdhumicchati ) / zuzrUSate ( zrotumicchati ) / cicalipati ( calitumicchati ) / vibhramiSati (bhramitumicchati ) / cikIrSati ( kartumicchati ) / didRkSate ( draSTumicchati ) / jighatsati (attumicchati ) / pitsati, pipatiSati ( patitumicchati ) / titIrSati (tarItumicchati ) / jighAMsati ( hantumicchati ) / sannanta ke dasoM lakAroM ke rUpa yAda karo / ( dekheM noTa- bhU dhAtu pariziSTa 3 ) / sannanta ke anta meM sannanta zabda san + anta se banA hai / jisa dhAtu san pratyaya AtA hai use sannanta kahate haiM / tum pratyaya ke Age icchati kA prayoga karane se jo artha hotA hai usI artha meM san pratyaya AtA hai | ( icchAyA mekakartRkakarmaNo'tatsano vA 4 / 1 / 16 ) karmabhUta, karmasadRza yA karmarUpa meM dhAtu se icchA ke artha meM san pratyaya hotA hai / karmabhUta dhAtu aura icchati dhAtu kA kartA eka hI honA cAhie / icchati kA prayoga karmabhUta ( karmakAraka) ke sAtha hone se hI san pratyaya AtA hai anya kArakoM ke sAtha hone se nahIM AtA / dhAtu se eka bAra san pratyaya Ane ke bAda usa sannanta rUpa se dUsarI bAra san pratyaya nahIM AtA / jaise-- kartuM icchati = cikIrSati / cikIrSituM icchati, yahAM san pratyaya nahIM hotA / gamanena icchAmi / yahAM icchAmi kriyA sAdhana kAraka ke sAtha hai isalie san pratyaya nahIM hotA / san pratyaya Ane ke pahale gaNoM meM jo dhAtu parasmaipada yA Atmanepada thI vaha san pratyaya ke bAda bhI pUrvavat
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 vAkyaracanA vodha parasmaipada aura Atmanepada rahatI hai| sakarmaka aura akarmaka kA niyama bhI usI ke anusAra hai| san pratyaya kA sa zeSa rahatA hai| pUrvanimitta milane se sa kA Sa bhI ho jAtA hai / sananta ke rUpa banAne kA niyama niyama 506-(sanyaGazca 4 / 1 / 74) san aura yaG pratyaya pare hone para dhAtu kA pahalA eka svara (vyaMjanasahita) dvitva ho jAtA hai| niyama 507-(RsmipUGaJjazUka-ga-dR-dhR-pracchibhyaH 4 / 3 / 67) ina dhAtuoM ko san pratyaya pare hone para iT hotA hai| RaririSati / smi-sismayiSate / pUG-pipaviSate / aaJjijiSati / azU-aziziSate / ka-cikariSati, cikarISati / gajigariSati, jigarISati / niyama 508-(ivantardhabhrasjadambhazrisvayUrNabharajJapisanitanipatidaridrAvadbhya: sanaH 4 / 3 / 66) ivanta, Rdanta aura Rdh Adi dhAtuoM se iT pratyaya vikalpa se hotA hai| div-dudyUSati, didevissti| siv--suSyUSati, siseviSati / sva-sisvariSati, susvarSati / Rdh-Iha~ti, adidhiSati / zri-zizrISati, zizrayiSati / bhrasj-vibhrakSati, vibhakSati / yu-yuyUSati, yiyaviSati / Urgu-UrjunUSati, UrjunaviSati, UrjunaviSati / bhara--bubhUrSati, bibhariSati / jJapaN-jijJApayiSati, jijnypyissti| san-siSAsati, sisnissti| tana-titaMsati, titAMsati, titnissti| pat-pitsati, pipatiSati / daridrAk-didaridrAsati, didaridriSati / vR-vuvarSati, vivariSati, vivarISati / (sanyaniTi dIrghaH 3 / 4 / 81) svarAnta dhAtu dIrgha ho jAtI hai, aniT san pratyaya pare hone pr| ci-cikISati, cicISati / ji-jigISati / tuSa-tutUSati / STu-tuSTUpati / kR--cikIrSati / niyama 506-(jJapyApyorjIpIpau 4 / 1 / 140) jJap ko jIpa aura Ap dhAtu ko Ipa Adeza hotA hai, san pratyaya pare hone para / jIpsati, Ipsati / niyama 510- (RdhaIrta 4 / 1 / 136) Rdh ko Irta Adeza hotA hai, san pratyaya pare hone para / Isati / niyama 511- (dambhedhibdhIpau 4 / 1 / 141) daMbha dhAtu ko dhip aura dhIpa Adeza hotA hai san pratyaya pare hone para / dhipsati, dhIpsati / niyama 512-(sani 4 / 3 / 47) jhasa Adi vAlA san pratyaya pare ho to jan, san aura khan dhAtuoM ke aMta ko A Adeza ho jAtA hai| sisASati / jhasa san na hone para sisaniSati /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ sannanta 1 167 niyama 513- (rabhalabhazakazaklRpatapadAmiH 4 / 1 / 137) dhAtuoM ke svara ( a ) ko ikAra ho jAtA hai, dvitva nahIM hotA / rabh- Aripsate / labh - lipsate / zak, zaklR -- zikSati / patpitsati / pad - pitsate / ina prayogavAkya ahaM vidvAn bubhUSAmi / asmin deze ko bhrAtA tiSThAsati ? vidyArthI vidyAM aririSati / bAlakasya spaSToktiM zrutvA mohana: sismayiSate / kRSakaH kSetra pipaviSate / pUrva kalmaSaM dUrIkRtya sohanaH aJjijiSati / muniH uttarIyapaTaM suyUSati siseviSati vA / tArAgaNaH nizAyAM dudyUSanti dideviSanti vA / artha lobhI dugdhe jalaM yUpati yiyaviSati vA / sAdhuH indriyANi jigISati / mAlAkAraH zvetapuSpANi cicISati / ahaM pArzvanAthaM tuSTRSAmi / pipAsuH zItalaM jalaM pItvA tutUSati / kiMsa ghorapApaiH didaridrAsati ? (pAzcAtyadeze jainadharmaM kaH titanipisyati ? tvaM kiM lipse ? 1. hindI meM anuvAda karo-- sarvaM jJIpsati puNyamIpsati dayAM dhitsatyaghaM bhitsati, krodhaM ditsati dAnazIlatapasAM sAphalyamAditsati / kalyANopacayaM cikIrSati bhavAmbhodhestaTaM lipsati, muktistrI pariripsate yadi janastad bhAvayed bhAvanAm ||1|| saMskRta meM anuvAda karo ( sannanta ke prayoga karo) tuma kyA bananA cAhate ho ? maiM yahAM baiThanA cAhatA hUM / ye loga kahAM jAnA cAhate haiM ? kyA tuma jalanA cAhate ho jo ki Aga ke pAsa baiThe ho ? sabhI haMsanA cAhate haiM, ronA koI nahIM cAhatA / ve tumheM kahAM le jAnA cAhate haiM ? rasoiyA Aja kyA pakAnA cAhatA hai ? kitanI bahineM saMskRta aura prAkRta paDhanA cAhatI haiM ? bAlikA nadI meM patthara pheMkanA cAhatI hai / tuma AcArya zrI ko kyA kahanA cAhate ho ? harijana maMdira meM praveza karanA cAhate bAlaka pAnI pInA cAhatA hai / haiM / pati patnI ko kyoM chor3anA cAhatA hai ? vimalA kamalA se kyA pUchanA cAhatI hai ? maiM saMghaviruddha bAteM nahIM sunanA cAhatA hUM / baccA rAtri ko kahAM calanA cAhatA hai ? tuma prAtaH kahAM ghUmanA cAhate ho ? bhUkhA vyakti bhojana khAnA cAhatA hai / pyAsA vyakti pAnI pInA cAhatA hai / vaha pahAr3a se giranA cAhatA hai / DAkU usako mAranA cAhate haiM / striyAM pAnI bharanA cAhatI haiM / gvAlA dUdha meM pAnI milAnA cAhatA hai / vRkSa kI zAkhAeM phailanA cAhatI haiN| muni mukti strI kA varaNa karanA cAhate haiM / janatA kisako cunanA cAhatI hai / rAjA zatruoM ko jItanA cAhatA hai / abhyAsa
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.6 ka 2. nimnalikhita sannanta rUpoM kA vAkyoM meM prayoga karocikIrSati, pitsati, jigISati, aririSati, dideviSati, bubhUSati, ... titAMsati, tuSTRSati, tutUSati / 3. nimnalikhita dhAtuoM ke sannanta ke rUpa batAo svR, zri, bhrasj, vR, daMbha, jJap, Rdh / 4. san pratyaya kahAM AtA hai ? usake viSaya meM jo jAnate ho vaha batAo vAkyaracanA bo
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 57 : sannanta 2 (u, a pratyaya) zabdasaMgraha jigamiSuH (jAne kA icchuka) / pipaThiSuH (paDhane kA icchuka) / ditsuH (dene kA icchuka) / lipsuH (prApta karane kA icchuka) / pipRcchiSuH (pUchane kA icchuka) / didhariSuH (dhAraNa karane kA icchuka) / didRkSuH (dekhane kA icchuka) / jigISuH (jItane kA icchuka) / bubhukSuH (khAne kA icchuk)| zuzrUSuH (sunane kA icchuk)| bubhutsuH (jAnane kA icchuk)| cikIrSuH (karane kA icchuka) / jijJAsuH (jAnane kA icchuk)| vivakSuH (bolane kA icchuka) / titIrghaH (tairane kA icchuk)| jighAMsuH (mArane kA icchuka) / titIrSA ( (tairane kI icchA) / cikIrSA (karane kI icchaa)| bubhUSA (hone kI icchA) / vivakSA (bolane kI icchA) / zuzrUSA (sunane kI icchA) / pipAsA (pIne kI icchA) / lipsA (pAne kI icchA) / jighatsA (khAne kI icchA) / jijJAsA (jAnane kI icchA) / dhitsA (dhAraNa karane kI icchA) / u aura apratyaya jaise gaNa kI dhAtu se pratyaya hote haiM vaise sannanta dhAtu se bhI kaI pratyaya hote haiN| (sannAzaMsibhikSibhyaH u: 5 / 3 / 41) sUtra se zIlAdi artha meM sannanta dhAtu se 'u' pratyaya hotA hai| yaha pratyaya kartA meM hotA hai isalie isake karma meM dvitIyA vibhakti hotI hai| 'u' pratyayAnta zabda triliMgI hote cikIrSati ityevaM zIla: cikiirssuH| isakA artha hotA hai karane kI icchA karane vAlA / ahaM sAmprataM svAdhyAyaM cikIrSurasmi--maiM abhI svAdhyAya karane kA icchuka huuN| iyaM dharma bubhutsuH zAstraM paThati--yaha dharma ko jAnane kI icchuka (strI) zAstra paDhatI hai| yahAM dharma 'u' pratyayAnta bubhutsu kA karma hai, zAstraM paThati kriyA kA karma hai / tum pratyaya ke Age icchA zabda lagAne se jo artha hotA hai usI artha meM (zaMsi pratyayAt 5 / 4 / 101) isa sUtra se 'a' pratyaya hotA hai / yaha strIliMga vRtti meM hI prayoga meM AtA hai| kartumicchA --cikiirssaa| jJAtuM icchA = jijJAsA / gantuM icchA -jigamiSA / 'a' pratyaya ke yoga meM kartA aura karma meM SaSThI vibhakti hotI hai| asya tatvajijJAsA asti / sAmprataM mama svAdhyAyacikIrSA vartate / u aura a pratyaya ke vAkyoM ko dhyAna se par3heM
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 vAkyaracanA bodha (u) ahaM sAmprataM svAdhyAyaM cikIrSurasmi / (a) sAmprataM mama svAdhyAyacikIrSA vartate / prathama vAkya meM ahaM kartA aura asmi kriyA hai| dvitIya vAkya meM ahaM meM SaSThI vibhakti hone se ahaM kartA nahIM rahA, cikIrSA kartA hai| donoM vAkyoM kA bhAva eka hai, kahane kA prakAra bhinna hai| prazaMsA, gopAyA, mImAMsA, kaMDyA, lolUyA, putrakAmyA, navA, galbhA, paTapaTAyA ye a pratyaya ke rUpa haiN| prayogavAkya chAtrAH gRhaM jigamiSavaH santi / ziSyAH vyAkaraNaM pipaThiSavaH santi / zreSThI dhanaM lipsurasti / lalitaH praznaM pipRcchiSurasti / bhUpaH zatrUn jigISurasti / zizavaH nATyaM didRkSavaH santi / suzIlaH phalAni bubhukSurasti / ahaM guroH vacanaM zuzrUSurasmi / mama dhyAnasya cikIrSA vrtte| tAtasya putrasya ninISA vidyate / zramikasya dhanasya lipsA asti / roginaH bhojanasya jighatsA vrtte| saMskRta meM anuvAda karo lalita apane gAMva jAne kA icchuka hai| mohana saMskRta paDhane kA icchuka hai / sohana kisI ko kucha bhI dene kA icchuka nahIM hai| yogakSemavarSa meM sAdhu aura sAdhviyAM aprApta ko prApta karane ke icchuka haiM / vidyArthI zikSaka se prazna pUchane kA icchuka hai / vimalA naye vastra dhAraNa karane kI icchuka hai / caMdana sinemA dekhane kA icchuka nahIM hai| muni karmazatruoM ko jItane ke icchuka haiM / bAlaka laDDU khAne kA icchuka hai| mohana jJAna grahaNa karane kA icchuka hai / usakI kyA karane kI icchA hai ? sumaMgalA kI saMsAra samudra ko tairane kI icchA hai| sunIla kI sAdhu banane kI icchA hai / cora kI seTha kA dhana harane kI icchA hai / zrAvakoM kI pravacana sunane kI icchA hai| yuvaka tatva jAnane ke icchuka haiN| sAdhu saMsAra samudra ko tairane ke icchuka haiM / rAjA duSTa ko mArane kA icchuka hai| vaijJAnikoM kI gUDha rahasyoM ko jAnane kI icchA hai| jineza kI vastra dhAraNa karane kI icchA hai| abhyAsa 1. nimnalikhita zabdoM kA vAkyoM meM prayoga karo cikIrSA, titIrSA, vivakSA, jighRkSuH, jigISuH, vivatsuH / / 2. a pratyaya karane vAlA kaunasA sUtra hai ? 3. u pratyaya ke yoga meM kaunasI vibhakti hotI hai ? 4 nIce likhe zabda kina pratyayoM ke haiM ? prazaMsA, jihIrSuH, mImAMsA, bhikSuH, putrakAmyA, AzaMsuH, kaNDUyA, cikIrSuH, jightsaa|
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ sannanta 2 (u, a pratyaya) 201 5. nIce likhe vAkyoM ko a pratyaya meM badalo ahaM grAmaM jigamiSurasmi / saH pustakaM pipaThiSurasti / kiM te dhanaM jihIrSavaH santi ? vayaM citraM didRkSavaH smaH / 6. hiMdI meM anuvAda karo sAmprataM ahaM na bubhukSurasmi / vinodaH kiM jighRkSurasti ? gajendraH nagare vivatsurasti / sAdhavaH tatvaM bubhutsavaH santi / kiM yuSmAkaM vastunaH ninISA cakAsti ?
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 58 : yapratyaya zabdasaMgraha (yaGpratyaya ke rUpa) bobhUyate (bhU) bAra-bAra hotA hai / jaMgamyate (gam) bAra-bAra jAtA hai / jAjvalyate (jvala) bAra-bAra jalatA hai| pApacyate (pac) bAra-bAra pakAtA hai / aTATyate (aTa) bAra-bAra ghUmatA hai / arAryate (R) bAra-bAra pAtA hai / jAjAyate (janI) bAra-bAra utpanna hotA hai| lolupyate (lup) bAra-bAra lupta hotA hai / sAsadyate (sad) bAra-bAra jAtA hai| narInRtyate (nRt) bAra-bAra nAcatA hai / pepIyate (pAM) bAra-bAra pItA hai| jeghnIyate (han) bAra-bAra mAratA hai / cecIyate (ciM) bAra-bAra cayana karatA hai| vAvazyate (vaz) bAra-bAra zobhita hotA hai / vAvAJchyate (vAchi) bAra-bAra cAhatA hai / tAtyajyate (tyaj) bAra-bAra choDatA hai| cAkhAdyate (khAd) bAra-bAra khAtA hai| jAgadyate (gad) bAra-bAra bolatA hai| darIdRzyate (dRz) bAra-bAra dekhatA hai| zAzasyate (zAs) bAra-bAra zAsana karatA hai / rArakSyate (rakS) bAra-bAra rakSA karatA hai / teSThIyate (SThAM) bAra-bAra baiThatA hai / nanamyate (nam) bAra-bAra jhukatA hai / jehIyate (ohAMka) bAra-bAra choDatA hai / jAhAsyate (has) bAra-bAra haMsatA hai / dhAtu-bhU dhAtu ke yaGpratyaya ke rUpa yAda karo (dekho pariziSTa 3) yapratyaya yaGanta meM yaG pratyaya AtA hai / Atmane pada hotA hai aura pratyaya se pahale iT A jAtA hai / yaGpratyaya san kI taraha dvitva hotA hai, para saba dhAtuoM se nahIM / pratyaya pRthak-pRthak dhAtuoM se bhinna-bhinna arthoM meM AtA hai| niyama 514-(hasAderekasvarAd 4 / 115) hasAdi aura eka svara vAlI dhAtuoM se adhika yA bAra-bAra ke artha meM yaG pratyaya vikalpa se hotA hai| (AccAnIgAderyaGa: 4 / 1 / 102) se pUrva ko AkAra aura guNa hotA hai| paca-pApacyate / bhuu-bobhuuyte| __niyama 515-- (aTayartyazUrgusUtrimUtrisUcibhya: 4 / 1 / 6) aTi Adi dhAtuoM se adhika yA bAra-bAra ke artha meM yaG pratyaya hotA hai| aTiaTATyate / iti Rcchati vaa--araaryte| aznute aznAti vA-azAzyate / uurgu-prornnonuuyte| suutrnn-sosuutryte| mUtraN-momUtryate sUcaN
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaGpratyaya 203 sosUcyate / niyama 516-(gatyarthAd bhAvasya kauTilye 4 / 1 / 7) bhAva (kriyA) kI kuTilatA ke artha meM gati artha vAlI dhAtuoM se yaG pratyaya hotA hai| (mugato amasya 4 / 1 / 105) sUtra se bama aMtavAlI dhAtu ke pUrva ke akAra ko muk kA Agama ho jAtA hai aura m kA anusvAra ho jAtA hai| kuTilaM gacchati -- jaMgamyate, caMkramyate / niyama 517- (lupasadacarajapajabhadahadazagabhyo garhAyAm 411) lupa Adi dhAtuoM se kriyA kI gardA ke artha meM yaG pratyaya hotA hai| garhitaM lumpati-lolupyate / sad-sAsadyate / car-caMcUryate / jap-jaMjapyate / g-jegilyte| niyama 518-(japajabhadahadazabhaMjapazAm 4 / 1 / 106) japa Adi dhAtuoM ke pUrva akAra ko muk kA Agama hotA hai| jabha-jaMjabhyate / daha - daMdahyate / daz-daMdazyate / bhaj--baMbhajyate / paz-paMpazyate / yaGanta ke rUpa banAne ke niyama (vaJcasra sadhvaMsabhraMzakasapatapadaskando niik-4|1|104) vaJc, sras, dhvaMs, bhraMz, kas, pat, pad, Adi dhAtuoM se pUrva meM 'nIk' kA Agama hotA hai| vaJca-vanIvacyate / srasa-sanIsrasyate / dhvaMsa -danIdhvasyate / bhrNshbniibhrshyte| kas = canIkasyate (bAra-bAra jAtA hai)| pt-pniiptyte| pad- panIpadyate / skanda-canIskadyate / niyama 516-(Iha se 'yapi Gityaziti 4 / 1157) apit dA, dhA, sthA, mA, gA, piba, hA ina dhAtuoM ko 'I' ho jAtA hai, yap ko choDakara hasa Adi vAlA kita , Gita aziti pratyaya Age hone para / dA-dedIyate / dhAdedhIyate / sA-seSIyate / SThA-teSThIyate / mA-memIyate / gA (gaiM)jegIyate / pA-pepIyate / ohAMka-jehIyate / ___ niyama 520-(RtvatAM rIka 4 / 1 / 106) RkAravAn dhAtuoM ko pUrva meM 'rIk' kA Agama hotA hai / (nRte ryaGi 2 / 2 / 105) se nRt ke na ko Na nahIM hotaa| nRt -narInRtyate / dRz-darIdRzyate / pracch-parIpRcchyate / vrazca-varIvRzcyate / graha,-jarIgRhyate / saMprasAraNa hone se ye dhAtueM RkAravAn ho gii| . niyama 521- (RtorI: 4 / 1 / 52) RkAra aMtavAlI dhAtuoM ko 'rI' Adeza hotA hai / kR-cekrIyate / hR-jehrIyate / / niyama 522-(cAyaH kI ryaGi 4 / 4 / 26) cAyan dhAtu ko 'kI' Adeza hotA hai / cekIyate (bAra-bAra hitAhita kA vicAra karatA hai, bArabAra pUjA karatA hai)|
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 vAkyaracanA bodha niyama 523-(zayayi kGiti 4 / 1 / 66) zIG dhAtu ko zaya Adeza hotA hai kit aura Git saMjJA vAlA yakAra Adi pratyaya pare hone pr| zAzyate / niyama 524-(ghrAdhmoryaGi 4 / 1158) ghrA, dhmA ke A ko I ho jAtA hai / jeghrIyate / dedhmIyate / niyama 525- (syamivyenozca yaGi 4 / 4 / 13) yaG pratyaya pare hone para syamu, vyan aura Svap ko saMprasAraNa hotA hai / syamu-sesimyate / vyenvevIyate / Svap-soSupyate / prayogavAkya rugNAH phalAni azAzyante / muniH pAtrANi prorNonUyate / mAlAkAra: puSpANi sosUtryate / zizuH kathaM momUtryate / durjanaH sosuucyte| sAdhavaH ahaM jaMjapyante / pramAdena tasyAH vastrANi daMdahyante / ApaNikaH grAhakAna vanIvacyate / idaM nagaraM sanIsrasyate, danIdhvasyate, banIbhrazyate vaa| varSau nIraM panIpatyate / chAtraH gRhaM panIpadyate / jananI putryai vastrANi dedIyate / naTa: vividharUpaM dedhIyate / bAla: divase rAtrau ca sossupyte| lohakAra: dhamanI dedhmiiyte| saMskRta meM anuvAda karo (yapratyaya ke rUpoM kA prayoga karo) ____ varSA Rtu meM varSA bAra-bAra hotI hai / suzIlA sAdhviyoM ke sthAna para bAra-bAra jAtI hai / jaMgala meM agni bAra-bAra kyoM jalatI hai ? rasoiyA bhojana bAra-bAra pakAtA hai / cora rAta meM bAra-bAra ghUmatA hai / sItA kakSA meM inAma bAra-bAra pAtI hai / khetoM meM ghAsa bAra-bAra utpanna hotA hai| sohana kI kaoNpI bAra-bAra lupta hotI hai| mora bAra-bAra nAcatA hai| zIlA pAnI bArabAra pItI hai| senA zatruoM ko bAra-bAra mAratI hai| janatA netA kA bArabAra cayana karatI hai / rAtri meM candramA bAra-bAra zobhita hotA hai| bAlaka dUdha bAra-bAra pItA hai| rAjA zatru ko pakaDakara use bAra-bAra choDatA hai / hai| vivAha ke samaya striyAM gIta bAra-bAra- gAtI haiN| chAtra adhyApaka se prazna bAra-bAra pUchatA hai / sohana vRkSoM ko bAra-bAra kATatA hai / ziSya guru se jJAna bAra-bAra grahaNa karatA hai / cora manuSyoM kA dhana bAra-bAra haratA hai| abhyAsa 1. hiMdI meM anuvAda karo aye ! kathamadya udAsIna ivAtra teSThIyase / dhUrtAH nanamyante / are ! kathaM apArthakaM jAhAsyase / bhAgyazAlinaH sarvatra satkAraM lAlabhyante / meghAgamaM vilokya mayUrAH narInRtyante / rAtrau vRddhaH momuutryte| sAdhvyaH prajJAgItaM
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaGpratyaya 205 jegIyante / bAlaH puSpaM jeghrIyate / rugNaH zAzyate / tAtaH putra darI dRshyte| 2. nimnalikhita zabdoM kA vAkyoM meM prayoga kro| cAkhAdyate, dedIyate, jehIyate, pepIyate, soSupyate, jaMjapyate, jaMgamyate lolupyate, caMcUryate, sosuucyte|| 3. yaGpratyaya kina-kina dhAtuoM se kina-kina arthoM meM hotA hai, batAo? 4. rIk, nIka, rI aura muk kA Agama kina-kina dhAtuoM se hotA hai ?
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 59 : yaGluganta zabdasaMgraha bobhavIti (bhU) bAra-bAra hotA hai / pApeti, pApAti (pA) bAra-bAra pItA hai / jAneti, jAghrAti (ghrA) bAra-bAra sUMghatA hai / tAsthAti (SThAM) bAra-bAra baiThatA hai / jejayIti, jejeti (ji) bAra-bAra jItatA hai| smarIti, smati (smR) bAra-bAra yAda karatA hai / tAtati, tAtarIti (ta) bAra-bAra tairatA hai / dAdhyeti, dAdhyAti (dhya) bAra-bAra ciMtana karatA hai| jAgeti, jAgAti (ga) bAra-bAra gAtA hai / zozokti (zuc) bAra-bAra zoka karatA hai| loluJcIti (luJca) bAra-bAra loca karatA hai / vAvAJchIti (vAchi) bAra-bAra cAhatA hai| vAvrajIti, vAvrajati (vraj) bAra-bAra jAtA hai| tAtyajIti, tAtyakti (tyaj) bAra-bAra choDatA hai| pApaThIti, pApaTTi (paTh) bAra-bAra paDhatA hai / cekrIDIti, cetrITTi (krID) bAra-bAra khelatA hai| bambhaNIti, bambhaNTi (bhaN) bAra-bAra kahatA hai / cAkhAdIti, cAkhAtti (khAd) bAra-bAra khAtA hai / jAgadIti, jAgatti (gad) bAra-bAra kahatA hai| lAlapIti, lAlapti (lap) bAra-bAra kahatA hai| dAdadhIti, dAdaddhi (dhA) bArabAra dhAraNa karatA hai / carkarti, carikarti, carIkati (kR) bAra-bAra karatA hai| dhAtu-bhU dhAtu ke yaGluganta ke rUpa yAda kro| (dekho pariziSTa 3) yaGluganta yaGluganta meM yaGpratyaya hI AtA hai para usakA lopa ho jAtA hai| usake sAtha tibAdi, yAdrAdi, tubAdi, divAdi pratyayoM meM hasa Adi pit pratyayoM se iT bahula (kahIM vikalpa se) ho jAtA hai| yaGluganta meM rUpa parasmaipada meM calate hai| niyama 526-(san yaGazca 4 / 1174) isa sUtra me dhAtu dvitva ho jAtI hai / bhU-bobhoti, bobhavIti / bobhUyAt / bobhotu, bobhavItu / abobhot, abobhavIt / abobhot, abobhotAm, abobhUvu. / bobhavAJcakAra, bobhUyAt, bobhavitA, bobhaviSyati, abobhaviSyat / nAthU-nAnAthIti, nAnAtti / dhA-dAdadhIti, dAdaddhi / niyama 527- (rurikau ca luki 4 / 1 / 110) RkAravAn dhAtuoM ke yaG kA luk aura dvitva hone para pUrva ko ruk, rik, rIka kA Agama hotA hai| kR-carkati, carikati / carkarIti carikarIti, carIkarIti /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaGluganta 207 niyama 528 - ( janasanakhanAmA: 4 | 13 | 46 ) jan, san, khan inake aMta ko A Adeza ho jAtA hai, ha aura jhasa AdivAlA kGit pratyaya Age ho to / jan -- jaMjAhi / san - SaNunav dAne, van pan saMbhaktI vA saMsAhi / khan--caMkhAhi / prayogavAkya mAnavaH sukhaM vAvaJchati, duHkhaM na / vIrendraH padyAni smarIti / mAtA bahirgataM putraM smarta / kanakamAlA videzaM vAvrajIti / sImA pATha pApaThIti / sAdhvyaH prekSAgItaM jAganti / bAlakAH cekrIDanti / guruH ziSyaM paThituM jAgadIti lAlapIti vA / ziSyaH dugdhaM pApeti / vaNik dhanamarjituM videzaM jAgamIti / manohara: navInAni vastrANi dAdadhIti dAdaddhi vA / manoramaH etad kAryaM carkati, carikarti, carIkarti vA / saMskRta meM anuvAda karo ( yaGluganta ke prayoga karo) varSA bAra-bAra hotI hai / bAlaka bAra-bAra pAnI pItA hai / surendra bAra-bAra phUla sUMghatA hai / kamalA bAra-bAra yahAM baiThatI hai / rAjA bAra-bAra zatruoM ko jItatA hai / bahina bhAI ko bAra-bAra yAda karatI hai / nAvika naukA se nadI ko bAra-bAra pAra karatA hai| muni prabhu kA bAra-bAra ciMtana karate haiM / striyAM yaha gIta bAra-bAra gAtI haiN| mAtA putra kA bAra-bAra zoka karatI hai / muni loca bAra-bAra karate haiM / bAlaka miSTAnna bAra-bAra cAhatA hai / mohana bahina ke ghara bAra-bAra jAtA hai| chAtra yaha pustaka bAra-bAra paDhatA hai / laDakI bAra-bAra khelatI hai / AcAryazrI saMtoM ko yaha bAta bArabAra kahate haiM / pitAjI bAra-bAra nahIM khaate| rAjA ne kahA -- mujhe yaha bAta bAra-bAra kaho / abhyAsa 1. nimnalikhita zabdoM kA vAkyoM meM prayoga karo - smati, jejeti, jAgAti, tAtati, jAghrAti, tAtyakti / 2. hiMdI meM anuvAda karo tasya udare pIDA kathaM bobhavIti ? pipAsitaH nIraM pApeti / ziSyaH guruM smarIti / zizuH mAtuH pArzve vAvrajIti / tAtaH hitAya putraM jAgadIti / niSiddhepi saH etad kAryaM carketi / bAlakaH dhUlyAM cekrIDIti / - 3. nimnalikhita dhAtuoM ke yaGluganta ke rUpa batAo / dhyai tyaj, dhA, bAchi, geM /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 60 : nAmadhAtu zabdasaMgraha aguru (agr)| AkarakarahA (puM) akrkraa| arkaH (Aka) / abhraka, amalam (abhrk)| yavanikA, dIpyaH (ajavAyana) / amaravallI, dusparzA (amrbel)| ArAvadha: (amalatAsa) / azvagandhA (asagaMdha) / ISadgolam (isbgol)| kaMpillaH, karkazaH (kamIlA vRkss)| gaMdhaka: (gaMdhaka) / khasabIjam, subIjaH (khskhs)| guDUcI, kuMDalinI (giloya) / guggulaH (guggula) / gorakSakaH (gokhruu)| nAmadhAtu (niyama) dhAtu se kRdanta ke pratyaya lagAkara zabda yA nAma banAyA jAtA hai| vaise hI nAma se pratyaya lagAkara dhAtu banAI jAtI hai, use nAmadhAtu kahate haiN| nAma se dhAtu banAne ke lie aneka pratyaya lagate haiN| niyama 526-(dvitIyAyAH kAmya: 4 / 1 / 17) dvitIyAnta nAma karmarUpa meM ho to usase icchA ke artha meM kAmya pratyaya hotA hai| putraM icchati -- putrakAmyati / sva:kAmyati / niyama 530-(amAvyayAt kyacca 4 / 1 / 18) amakArAnta avyayarahita nAma karma rUpa meM ho to icchA ke artha meM kyaca aura kAmya pratyaya hotA hai| (kyaci 4 / 1 / 61) isa sUtra se kyac pratyaya pare hone para avarNa ko IkAra ho jAtA hai / putra icchati =putrIyati / evaM naavyti| .. niyama 531- (asuk ca laulye 4 / 1 / 63) laulye (lolupatA ke artha meM) nAma se kyac pratyaya hone para asuk aura suk kA Agama hotA hai| dadhi bhakSituM icchati = dadhyasyati, dadhisyati / madhvasyati, madhusyati / niyama 532-(AdhArAccopamAnAdAcAre 4 / 1 / 16) amakArAnta aura avyaya rahita zabda upamAnavAcI dvitIyAnta aura saptamyanta ho to AcaraNa karane ke artha meM kyac pratyaya hotA hai| putramiva Acarati-putrIyati chAtram / (chAtra ko putra kI taraha mAnatA hai)| vastrIyati kambalam / prAsAde iva Acarati = prAsAdIyati kuTyAm / paryakIyati mnycke| niyama 533-(kartuH kvib galbhaklIbahoDAttu Git 4 / 1 / 20) kartAvAcI zabda kI upamA dI jAe una zabdoM se AcAra artha meM kvip pratyaya hotA hai / galbha, klIba aura hoDa zabdoM se Ditkvip (Atmanepada) hotA hai / /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmadhAtu 206 azva iva Acarati -azvati / gardabhati, rAjanati, toyati, srajati / galbhate klIbate, hoddte| niyama 534- (kyaG 4 / 1 / 21) upamAnavAcI kartA se AcaraNa artha meM kyaG pratyaya vikalpa se hotA hai| azvAyate, haMsAyate, gardabhAyate, galbhAyate, klIbAyate, hoDAyate / ___ niyama 53.5- (vA so lopazca 4 / 1 / 22) upamAnavAcI kartA sakArAnta ho to AcAra artha meM kyA pratyaya vikalpa se hotA hai aura antima s kA lopa vikalpa se hotA hai / payAyate, payasyate / sarAyate, sarasyate / niyama 536-(ojopsarasa: 4 / 1 / 23) ojas aura apsaras ke s kA lopa nitya hotA hai| ojAyate, apsarAyate / _ niyama 537--(cvyarthe bhRzAdehasasya 4 / 1 / 24) bhRza Adi zabda cci artha meM ho to kyaG pratyaya vikalpa se hotA hai aura antya hasa kA lopa ho jAtA hai / abhRzo bhRzo bhavati - bhRzAyate / capalAyate, paNDitAyate, unmanAyate, zIghrAyate, utsukaayte| niyama 538-(vASpoSmadhUmaphenAdudvamane 4 / 1 / 28) vASpa, USma, dhUma, phena-ye zabda karmarUpa meM ho to udvamati (nikAlanA) ke artha meM kyaG pratyaya vikalpa se hotA hai| vASpaM u vamati = vASpAyate / USmAyate, dhUmAyate, phenAyate / niyama 536-(sukhAderanubhave 4 / 1 / 26) sukha, duHkha, alIka, kRpaNa Adi zabdoM se anubhava artha meM kyaG pratyaya vikalpa se hotA hai / sukhaM anubhavati - sukhAyate / duHkhAyate, alIkAyate, kRpaNAyate / niyama 540-(tapasaH kyac 4 / 1 / 31) tapa zabda karma rUpa meM ho to karaNa artha meM kyac pratyaya hotA hai / tapaH karoti = tapasyati / niyama 541- (jij bahulaM karaNAdiSu 4 / 1 / 37) karaNa Adi arthoM meM nAma se jic pratyaya hotA hai, prayoga ke anusAra / muNDaM karoti -- muNDayati chAtram / lavaNayati sUpam / paTumAcaSTe = paTayati / priyamAcaSTe -prApayati / sthiramAcaSTe - sthApayati / vRkSaM ropayati = vRkSayati / kRtaM gRhNAti = kRtayati / rUpaM darzayati -- rUpayati / zIlena Acarati == zIlayati / prayogavAkya toyatyagnirapi sajatyahirapi vyAghropi sAraGgati / vyAlopyazvati parvatopyupalati kSveDopi pIyUSati / / vighnopyutsavati priyatyarirapi krIDAtaDAgatyapAMnAthopi svagRhatyaTavyapi nRNAM zIlaprabhAvAd dhruvam // 1 //
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 vAkyaracanA bodha himati mahimAmbhoje caNDAnilatyudayAmbude / dviradati dayArAme kSemakSamAbhRti vajrati / samidhati kumatyagnau kandatyanItilatAsu yH| . kimabhilaSatA zreyaH zreyaH sa nirguNasaMgamaH // 2 // iyaM mahilA apsraayte| chAtraH paNDitAyate / agniH dhUmAyate / sAdhuH sadA sukhAyate / nArakaH duHkhAyate / guruH muNDayati ziSyam / mAlI vRkSayati / zyAmaH madhvasyati / __ saMskRta meM anuvAda karo - mahendra bAjAra se agara, akarakarA, Aka, abhraka aura gaMdhaka kisake lie lAyA hai ? ajavAyana khAne se peTa kI vAyu naSTa hotI hai| yaha amarabela hai / amalatAsa kA kyA upayoga hai ? asagandha zaktiprada hotA hai| iSabagola kabjiyata ko dUra karatA hai / khasakhasa ThaMDA hotA hai| bukhAra ko dUra karane ke lie vaidya giloya bhI dete haiM / guggula vAyu ko darda ko naSTa karatA hai| nAmadhAtu kA prayoga kro| madana dhana cAhatA hai| mANaka putra cAhatA hai| suvrata dahI khAnA cAhatA hai / pratApa naukara ko bhI svajana kI taraha mAnatA hai| bhikhArI apanI jhopaDI ko bhI mahala kI taraha mAnatA hai| zIla ke prabhAva se agni bhI pAnI kI taraha ho jAtI hai| yaha vyakti gadahe kI taraha AcaraNa karatA hai| yaha pakSI haMsa kI taraha AcaraNa karatA hai |yh dUdha pAnI kI taraha hai / sAdhvI tapa karatI hai| mRdubhASI janoM ke zatru bhI mitra jaise bana jAte haiN| abhyAsa 1. nimnalikhita zabdoM kA vAkyoM meM prayoga karo rAjanati, sarAyate, ojAyate, utsukAyate, tRNAyate, sukhAyate, du:khaayte| 2. hiMdI meM anuvAda karo___ mahendra: mAtulAya yavanikAM dadAti / kecit ISadgolaM dugdhena saha, kecit nIreNa sAkaM, kecicca dadhnA samaM khAdanti / bAla: madhvasyati / uSTra: gardabhati / idaM gorasaM payasyate / iyaM ramaNI apsarAyate / kAko'pi haMsAyate / 3. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa batAo Aka, abhraka, ajavAyana, khasakhasa, guggula, gokharU / 4. anubhava artha meM kina-kina zabdoM se nAmadhAtu banatI hai ? 5. nAmadhAtu banAne ke lie karaNa Adi artha kauna-kauna se haiM ? 6. kartAvAcI akArAnta aura sakArAnta zabdoM kI upamA dI jAe una zabdoM se AcAra artha meM nAmadhAtu kaise banatI hai ? 7. akArAnta zabdoM se icchA ke artha meM aura dvitIyAnta zabdoM se AcaraNa ke artha meM nAma dhAtu kA kyA rUpa banatA hai, udAharaNa sahita likho|
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 61 : padavyavasthAprakriyA (1) zabdasaMgraha gorocanA, rocanA (gorocana) / kirAtakaH, nidrArI (cirAyatA) / lajjAluH, lajjA (chuImaI) / jayapAlaH, sArakaH (jmaalgottaa)| yavakSAraH (javAkhAra) / jAtiphalaM, kopakam (jaayphl)| jAtipatrI, jAtikoSA (jAvitrI) / tAmrakUTaH, tamAkUH, (tamAkhu) / kokilAkSaH, kSaraH (tAlamakhAnA) / nasyam (nsvaar)| tIkSNasAraH (tejaab)| dhustUraH, madanaH (dhatUrA) / nAgaramustA, cUDAlA (nAgaramothA) / tuttham (nIlAthothA) / sAdaraH, narasAdaraH (nosaadr)| __ Atmanepada parasmaipada upasarga ke saMyoga se aura kahIM arthoM ke kAraNa dhAtuoM ke padoM kA parivartana ho jAtA hai| parasmaipada Atmanepada ho jAtA hai aura Atmanepada parasmaipada ho jAtA hai / isake kucha niyama dhyAtavya haiM niyama542- (nivizaH 3 / 3 / 21) ni upasargapUrvaka viz dhAtu Atmane pada ho jAtI hai / nivizate / niyama 543-(vyavaparibhyaH kriyaH 3 / 3 / 22) vi. ava, pari, upasargapUrvaka krI dhAtu Atmanepada ho jAtI hai / vikrINIte, avakrINIte, parikrINIte / niyama 544-(viparAbhyAM je: 3 / 3 / 23) vi aura parA upasargapUrvaka ji dhAtu Atmanepada ho jAtI hai| vijayate, praajyte| niyama 545-(anuparibhyAM ca krIDa: 3 / 3 / 27) anu, pari, A upasargapUrvaka krID dhAtu Atmanepada ho jAtI hai / anukrIDate, parikrIDate, aakriiddte| niyama 546- (zapa upAlaMbhe 3 / 3 / 32) zap dhAtu upAlaMbha ke artha meM Atmanepada ho jAtI hai / maitrAya zapate / anyatra maitraM zapati (aakroshti)| niyama 547-(viprasamavebhya: 3 / 3 / 34) vi, pra, saM, ava upasargapUrvaka sthA dhAtu Atmanepada ho jAtI hai / vitiSThate, pratiSThate, saMtiSThate, avatiSThate / niyama 548-- (upAtsthaH 3 / 3 / 74) upa upasargapUrvaka sthA dhAtu
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 vAkyaracanA bodha akarmaka ho to Atmanepada ho jAtI hai| bhojanakAle upatiSThate / anyatra rAjAnaM upatiSThati / niyama 546-(AG spardhAyAm 3 / 3 / 40) A upasargapUrvaka hvayati dhAtu spardhA ke artha meM Atmanepada ho jAtI hai / mallo mallaM Ahvayate / anyatra gopAlaH gAM Ahvayati / niyama 550- (ve: svArthe 3 / 3 / 46) vi upasargapUrvaka kram dhAtu svArtha meM Atmanepada ho jAtI hai / gajo vikra mte| niyama 551-(propAdAraMbhe 3 / 3 / 50) pra upasargapUrvaka kram dhAtu AraMbha artha meM Atmanepada ho jAtI hai| bhoktuM prakramate, bhoktuM upakramate (prAraMbha karatA hai) / anyatra prakrAmati (jAtA hai)| niyama 552- (anupasargAd vA 3 / 3 / 51) upasarga rahita kram dhAtu vikalpa se Atmanepada hotI hai| kramate, kAmati / niyama 553- (amupasargAd jJaH 3 / 3 / 86) upasargarahita jJA dhAtu phalavati artha meM ho to Atmanepada ho jAtI hai / gAM jAnIte / anyatra parasya gAM jAnAti / niyama 554--(avAd giraH 3 / 3 / 54) ava upasargapUrvaka gir dhAtu Atmanepada ho jAtI hai| avagirate / niyama 555-(upAdyamaH svIkAre 3 / 3 / 58) upa upasargapUrvaka yam dhAtu svIkAra artha meM Atmanepada ho jAtI hai / kanyAM upayacchate varaH / niyama 556- (samaH kSNuvaH 3 / 3 / 68) saM upasargapUrvaka kSNu dhAtu Atmanepada ho jAtI hai / saMkSNute zastram / / niyama 557-(samo gamRcchipracchisvaratizruvidatidRzaH 3 / 3176) saM upasargapUrvaka akarmaka gam Adi dhAtueM Atmanepada ho jAtI haiN| saMgacchate, saMmRcchate, saMpRcchate, saMsvarate, saMzRNute, saMvitte, samRcchate, samiyate, saMpazyate / niyama 558-(anorakarmakAt 3 / 3 / 73) anu upasargapUrvaka vad dhAtu akarmaka ho to Atmanepada ho jAtI hai| anuvadate AcAryasya ziSyaH / anyatra uktaM anuvadati / niyama 556 (vyudastapa: 3 / 3 / 78) vi, ut upasargapUrvaka tap dhAtu Atmanepada ho jAtI hai| vitapate, uttapate vA rviH| . niyama 560- (vyaktavAcAM sahoktau 3 / 3 / 71) manuSya Adi eka sAtha spaSTa bole to vad dhAtu Atmanepada ho jAtI hai| saMpravadante grAmyAH / saMpravadanti kukkuTAH (vyakta vANI nahIM) / caitraH vadati (sahokti nahIM hai)| prayogavAkya mAtA putraM zapate / ziSyaH gurumupatiSThati / gopAlaH gAM jAnIte / bhUpaH
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ padavyavasthAprakriyA (1) 213 zatrUn parAjayate / sAdhavaH bhoktuM prakramante / zyAmaH siitaamupycchte| sA kiM saMpRcchate / ziSyAH saMpravadante / gardabhAH saMpravadanti / mohanaH bhojanamava girate / rugNApa kirAtakaH na rocate / tAmrakUTaM mA addhi| nasyaM mA jighra / bAlakAH jananI kokilAkSAn yAcanti / saMskRta meM anuvAda karo cirAyatA kaDavA hotA hai / surendra kI mAM ne bAjAra se jamAlagoTA, javAkhAra, jAyaphala, jAvitrI, nAgaramothA, nIlAthothA aura nosAdara maMgavAyA hai / tamAkhu nukasAnaprada hotA hai| bacce tAlamakhAnA khAte haiM / nasavAra nahIM saMghanA caahie| tejAba se vastu jala jAtI hai / dhatUre ke phala nahIM hotaa| suzIlA yahAM baiThatI hai| mAlI bAjAra meM kyA becatA hai ? zatru senA ko jItatA hai / bAlaka AMgana meM khelatA hai / zyAma isa nagara meM ThaharatA hai / vAdI prativAdI se vivAda karatA hai / tApasa duSToM ko zrApa detA hai| sAdhaka bhojana karanA zurU karatA hai| rAjA kanyA ko svIkAra karatA hai / rameza sAdhu ke sAtha jAtA hai| sUrya tapatA hai / bheDeM bolatI haiN| abhyAsa 1. nimnalikhita zabdoM kA vAkyoM meM prayoga karo.. upatiSThate, upayacchate, saMtiSThate, jAnAti, anuvadate, avagirate / 2. nIce likhe rUpoM kA kAraNa batAte hue zuddhAzuddhi kro| zapati, zapate / upatiSThati, upatiSThate / vikrAmati, vikramate / jAnIte, jAnAti / vijayate, vijayati / nivizate, nivizati / saMpravadante, saMpravadanti / 3. hiMdI meM anuvAda karo asmin grAme kiyantaH janAH tAmrakaTaM khAdanti jighranti ca / jananI bAlakAya jAtiphalaM dadAti / surendra: nidrArI netuM kutra agamat ? kiM yUyaM nasyaM jighratha ? yaH kaSTa: na parAjayate sa eva agre vadhituM zakto'sti / pravacanasamaye sa kutra upatiSThate ? 4. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa batAo jamAlagoTA, jAyaphala, chuImuI, tAlamakhAnA, dhatUrA, nAgaramothA / 5. parasmaipadI dhAtu kina-kina upasargoM ke yoga se kisa artha meM AtmanepadI hotI hai ? 6. binA upasarga ke kaunasI dhAtu kahAM AtmanepadI hotI hai ?
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 62 : padavyavasthAprakriyA (2) zabdasaMgraha sUryakSAra: (shoraa)| svarjikA, svarji: (saajii)| zuklAjAjI (sapheda jIrA) / sudhAmUlI, jIvanI (saalmmisrii)| sarvakSAra: (sAbuna) / hiMgulam, citrAMgam (siMgarapha) / zauktikam (sirakA) / aMjanam (suramA) / madhurA, madhurikA (sauNph)| hiMgu, ugragaMdha: (hIMga) / jIraka: (jiiraa)| dhAnyakam (dhaniyA) / zuNThI (soMTha) / haridrA (haldI) / lavaNam (namaka) / saindhavam (saiMdhA nmk)| lavaGgam (lauNg)| dArutvacam (dAlacInI) / tripuTA (choTI ilaaycii)| khAdiraH (ktthaa)| cUrNaH (cUnA) / Ardra kam (adrk)| maricam (mirca) / parasmaipada niyama 561-- (anuparAbhyAM kRnaH 3 / 3 / 62) anu, parA upasarga pUrvaka kR dhAtu parasmaipada hotI hai / anukaroti, parAkaroti / niyama 562- (abhipratyatibhyaH kSipa: 3 / 3 / 63) abhi, prati, ati upasargapUrvaka kSip dhAtu parasmaipada hotI hai| abhikSipati, pratikSipati, atikssipti| niyama 563-(vyAGparibhyo ramaH 3 / 3 / 66) vi, AG, pari upasargapUrvaka ram dhAtu parasmaipada hotI hai / viramati, Aramati, pariramati / niyama 564- (vopAt 3 / 3 / 67) upa upasargapUrvaka ram dhAtu vikalpa se parasmaipada hotI hai / uparamati uparamate vA bhAryAm / niyama 565- (vivAde vA 3 / 3 / 72) vivAdarUpa meM eka sAtha aneka spaSTa bolate hoM to vad dhAtu vikalpa se parasmaipada hotI hai| vipravadante vaidyAH, vipravadanti vaidyaaH| niyama 566-(pralambhane gRdhivaJce: 3 / 3 / 80) gRdh, vaJc dhAtu minnanta meM ho aura pralaMbhana (ThaganA) ke artha meM ho to Atmane pada hotI hai / baTuM gardhayate vaJcayate vA / anyatra gardhayati zvAnam / niyama 567- (mithyayA kRno'bhyAse 3 / 3 / 84) bAra bAra mithyA karane ke artha meM kR dhAtu kA jinnanta rUpa (kArayati) Atmane pada ho jAtA hai| padaM mithyA kArayate / padaM sAdhu kArayati (yahAM mithyA nahIM hai) / sakRt . padaM mithyA kArayati (yahAM bAra-bAra nahIM hai)|
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ pada vyavasthAprakriyA (2) niyama 568- - ( smRdRzaH sana: 3 / 3 / 61 ) smR aura dRz dhAtu sannanta ho to Atmane pada hotI hai / suSmUrSate pUrvavRttam / didRkSate munim / niyama 566- - (abhinnakarmakaprANikartRkAJJinaH 3|3|102 ) abhin avasthA meM dhAtu akarmaka ho, prANI kartA ho to vaha dhAtu vinnanta meM parasmaipada ho jAtI hai / Aste caitraH = Asayati caitram / kArayati dharmaM (kR dhAtu sakarmaka hai) / zoSayate vrIhin AtapaH / yahAM kartA prANI nahIM hai / niyama 570 - (calyAhArArtha budhayudhanazajaneGgudruzrubhyaH 215 3 / 3 / 10 3) cali (kampana) aura AhAra - ina arthavAlI dhAtueM, budh, yudh, naz, jan, iG, pru, dru, sra - ye sabhI dhAtueM bhinnanta meM ho to parasmaipada ho jAtI haiM / calayati, kampayati, copayati vA zAkhAm / nigArayati, bhojayati, Azayati vA caitraM annam / raviH padmaM bodhayati / yodhayati kASThAni / nAzayati pApam / janayati puNyam / sUtraM adhyApayati ziSyam / prAvayati rAjyam ( prApayati ) / drAvayati loham / srAvayati tailam / niyama 571 - ( prAd vaha: 3 | 3 | 64 ) pra upasargapUrvaka vaha dhAtu parasmaipada hotI hai / pravahati / prayogavAkya eka: meSa: anya meSaM anukaroti / duSTaH sajjanaM abhikSipati / zIlA sakhibhiH sArddhaM udyAne Aramati / vidvAnsaH kathaM vipravadante ? dasyuH sabhyaM vaJcayate / sA mama vArtAM mithyAkArayate / mAtulAnI muni didRkSate / dhanaJjayAya dhAnyakaM rocate / zuNThI uNNA bhavati / kecit lavaNamayaM zAkaM na jighatsanti / sA dugdhe haridrAM nayati / zIlA lavaGga na aznAti / saMskRta meM anuvAda karo sAjI meM khAra hotA hai / bhAbhI ne sureza se sapheda jIrA, lAla misarI, siMgarapha, sirakA maMgAyA thA / sAbuna kisase banatI hai ? suramA AMkha ke lie lAbhadAyaka hai / kyA tuma soMpha khAte ho ? isa sabjI meM hIMga nahIM hai / ziSya guru kA anukaraNa karatA hai / naukara mAlika para AkSepa karatA hai / vahI saccA muni hai jo AtmA meM ramaNa karatA hai / bacce kyoM vivAda karate haiM ? rameza bhAbhI ko ThagatA hai / avinIta ziSya bAra-bAra AcArya ke kathana ko jhUThA karatA hai / maiM pratidina sAdhuoM ko dekhanA cAhatA hUM / maMtrImuni ne AcArya zrI ko balAt paTTa para baiThAyA / UMTa zAkhA ko kaMpAtA hai / mAtA putra ko miThAI khilAtI hai / abhyAsa 1. nimnalikhita zabdoM kA vAkyoM meM prayoga karo parAkaroti, pratikSipati, suSmUrSate, vipravadanti, bhojayati, bodhayati /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha 216. 2. hiMdI meM anuvAda karo mUDhAH mudhA vipravadante / jananI putraM didRkSate / chAtraH pAThaM suSmUrSate / sA aMjanaM yAcate / mahezaH madhurikAM, lavaGga, tripuTAM ca bhakSati / mUlacaMdAya samaricaM zAkaM na rocate / zyAmasuMdaraH khAdiraM cUrNaM ca netuM bahiryAti / 3. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa batAo sAjI, sAbuna, hIMga, dAlacInI, jIrA, katthA / 4. nIce likhI dhAtue N kina-kina upasarga ke sAtha parasmaipada hotI haiM ? kR, ram, kSip, vaha,, vad / 5. sannanta rUpa vAlI aura binnanta rUpa vAlI kaunasI dhAtu parasmaipada hotI hai ?
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 63 : vibhaktyarthaprakriyA (1) zabdasaMgraha parpaTa: (pitpaapddaa)| kolaphalam (piplaamuul)| khasaphalam (posta) / sphaTikari, sphaTikA (phittkddii)| vaMzalocanA (vNshlocn)| bhaMgA, vijayA, mAtulI (bhAMga) / maMjiSThA, tuvarA (mjiitthaa)| pathikA, madhurikA (munakkA) / timiraH, kokadaMtA (meMhadI) / sikthakam, mayanam (moma) / rasAJjanam (rasauta) / rAlaH (rAla) / ariSThakaH (rIThA) / lAkSA, jatukA (laakh)| vibhaktyarthaprakriyA vartamAna, bhUta aura bhaviSyat kAla kI kriyAoM ke lie tibAdi, yAdAdi Adi 10 vibhaktiyAM haiM (dekho pATha 6) / kucha zabdoM ke yoga meM vibhaktiyoM kA kAla badala jAtA hai| vAkya racanA kI suvidhA ke lie athavA jJAna kI viziSTatA ke lie inakA prayoga kiyA jAtA hai| niyama 572 (sme ca tibAdi: 4 / 4 / 66) anadyanatanabhUta (dibAdi) parokSa (NabAdi) aparokSa (dyAdi) ke artha meM sma aura purA zabda ke yoga meM tivAdi vibhakti hotI hai| sma, purA dhAtu ke Age, pIche kahIM lagAyA jA sakatA hai / bhavati sma mahAvIraH (mahAvIra hue the ) / vasati iha purA muniH (yahAM muni rahate the)| niyama 573-(bhUte'nadyatane'yadismRtyarthe syatyAdi: 4 / 4 / 56) smRti artha kI dhAtu kA pUrvapada meM prayoga ho, yat zabda kA prayoga na ho to anadyatanabhUta artha meM syatyAdi vibhakti hotI hai / sAdho ! smarasi svarge sthAsyAmaH (he sAdhu ! yAda hai hama svarga meM rahate the)| isI prakAra smarasi ke sthAna para abhijAnAsi, budhyase, cetayase kA prayoga ho sakatA hai| kriyA meM sthAsyAma: ke sthAna para vatsyAmaH, gamiSyAmaH kA prayoga kiyA jA sakatA hai| niyama 574---- (kRtA'smRtyatinihnavayorNabAdiH 4 / 4 / 61) kRtakArya kI citta vikSepa ke kAraNa smRti na rahe yA atinihnava kA artha gamyamAna ho to anadyatanabhUta ke artha meM NabAdi vibhakti hotI hai| supto'haM kila villaap| ki kaliMgeSu brAhmaNo hataH ? nAhaM kaliMgaM jagAma / niyama 575-- (parokSe hazazvato dibAdizca 4 / 4 / 62) ha aura zazvat kA prayoga karane se anadyatanaparokSa ke artha meM dibAdi aura NabAdi vibhakti
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 vAkyaracanA bodha hotI hai| iti ha akarot, iti ha ckaar| zazvat akarot, zazvat cakAra / niyama 576-(avivakSite 4 / 4164) anadyatana parokSa kI vivakSA na karane se dibAdi vibhakti hotI hai / abhavat sagaraH raajaa| niyama 577-(purAdau dhAdirvA 4 / 4 / 65) anadyatanabhUta parokSa (NabAdi) anadyatanabhUta aparokSa (dibAdi) ke artha meM purA Adi upapada meM ho to dyAdi vibhakti vikalpa se hotI hai| pakSa meM apanI-apanI vibhakti hotI hai / yAni dibAdi meM dibAdi, NabAdi artha meM NabAdi / avAtsuH iha purA sAdhavaH / avasan iha purA sAdhavaH / USuriha purA chAtrAH / tadA abhASiSTa rAghavaH, tadA abhASata rAghavaH, babhASe rAghavastadA / prayogavAkya bhavati sma AcAryaH kAluH / nivasAmo purA vayamatra / lakSmaNa ! kimabhijAnAsi imau nupUrau sItAyAH staH / nAhaM nATyagRhaM jagAma / agamat rAmaH laMkAyAm / sa zazvad avadat / Agaman iha purA sAdhavaH / avadat, avAdIt, uvAda vA sa purA bhASaNam / sphaTikA malinaM jalaM vimalIkaroti / vijayAM pItvA janAH anargalaM lapanti / strIbhyaH kokadaMtA rocate / te pratidinaM pathikA: bhujte| saMskRta meM anuvAda karo ramA pitapApaDA khAtI hai / surendra kI mAM prativarSa pipalAmUla letI hai / satIza ko posta acchA lagatA hai| yadi pAnI ko sApha karanA hai to phiTakaDI laao| holI meM loga bhAMga kyoM khAte haiM ? pippala bhUkha ko baDhAtI hai| bacce ko munakkA kisane dI ? kamalA hAtha aura pairoM meM meMhadI lagAtI hai| moma garmI meM pighala jAtA hai| lAkha kA vyApAra jaina zrAvaka ke lie varjanIya hai| vibhaktyartha kA prayoga karo mahAsatI sItA aura rAma kaba hue the ? isa kamare meM AcArya zrI virAje the / yaha hamArA chaTThA janma hai / jAnate ho, hama donoM kulIna haiM / kyA maiM nIMda meM bolA thA ? usane kyA kiyA thA ? rAjA dilIpa hue the| sunIlA pahale isa makAna meM rahatI thii| abhyAsa 1. nIce likhe zabdoM kA vAkyoM meM prayoga karo purA, sma, zazvat, ha / 2. tibAdi vibhakti kisake yoga meM hotI hai ?
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyartha prakriyA (1) 216 3. anadyatanabhUta ke artha meM kisa artha meM kauna-kauna sI vibhakti hotI 4. anadyatanabhUta ke artha meM NabAdi vibhakti kisa niyama se hotI hai ? ' 5. hindI meM anuvAda karo pitAmahI kolaphalaM kadA abhakSat ? chAtraH khasaphalaM khAdati / te mAtulIM na pibanti / mayanena bhavAn kiM kariSyati ? tAH pippalaM vAJchanti / bhavati sma buddhaH / abhavat gaNadharaH gautmH| abhakSat bAlaH modakam / apAt sa dugdham / 6. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa batAophiTakaDI, posta, bhAMga, rasauta, rAla, lAkha, moma /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha: 64 : vibhaktyartha prakriyA (2) zabdasaMgraha AlU : (Alu) / raktAGgaH (TamATara) / gojihvA (gobhI) / kalAyaH (maTara) / bhiNDaka : ( bhiMDI ) / TiNDiza: (TiMDA ) / alAbu : (laukI) / kUSmANDa : (kaddU ) / gRJjanam (gAjara) / mUlakam ( mulI ) / zvetakandaH ( zalagama ) / pAlakI (pAlaka) / jAlinI ( toraI ) / paTola: (paravala) / kAravellaH (karelA ) / karkaTI ( kakaDI ) / panasam (kaTahala ) / zadaH ( salAda ) | karamardakaH ( karauMdA ) / tintiDIkam ( imalI ) / niyama niyama 578 - ( nanau pRSToktau vartamAnavat 4|4|167 ) prazna ke uttara meM nanu zabda upapada meM ho to bhUtakAla ke artha meM tibAdi vibhakti hotI hai / fka akArSIH tapaH sAdho ! nanu karomi bhoH / kiM lekha alikha: ? nanu likhAmi / niyama 576 - ( yAvatpurayorbhaviSyati 4/4/66 ) nipAtazabda yAvat aura purA ke yoga meM bhaviSyati ke artha meM tibAdi vibhakti hotI hai / yAvad bhuGkte / purA bhuGkte / niyama 580- - ( kadAkahyarvA 4|4|70 ) kadA, karhi zabda pUrvapada meM ho to bhaviSyati ke artha meM tibAdi vibhakti vikalpa se hotI hai / pakSa meM tAdi, syatyAdi bhI / kadA bhuGkte / kadA bhoktA, kadA bhokSyate / kahi paThati, kahi paThitA, karhi paThiSyati / niyama 581 - ( vartamAnasAmIpye vartamAnavad vA 4|4|76 ) samIpa kA bhUta aura samIpa kA bhaviSya ke artha meM tibAdi vibhakti vikalpa se hotI hai / kadA Agato'si ? ayaM AgacchAmi / kadA gamiSyasi ? eSa gacchAmi / niyama 582- - ( icchArthebhyo vA vartamAne 4|4|101 ) icchati ke arthavAlI dhAtuoM se vartamAna (tibAdi ) artha meM yAdAdi vikalpa se hotI hai| pakSa meM tibAdi bhI / icchet icchati / uzyAt vaSTi / kAmayet, kAmayati / vAJchet, vAJchati / yadi saMyataH sannakalpyaM sevitumicchet icchati mahe / niyama 583- - ( hetuphale 4/4/66 ) hetu (kAraNa), phala ( kArya ) / hetu aura phala artha meM yAdAdi vikalpa se hotI hai / yadi gurun upAsIta
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyartha prakriyA (2) zAstrAntaM gacchet / yadi gurun upAsiSyate zAstrAntaM gamiSyati / niyama 584 - ( zaktArhayoH kRtyazca 4|4|106 ) zaktaH ( samartha : ), arhaH (yogyaH) / zakta aura arha yadi kartA ho to dhAtu se kRtya ( tavyAdi ) pratyaya aura bAdi vibhakti hotI hai / bhavatA khalu bhAro voDhavyaH, vahanIyaH, hyA hyeta / ( bhavAn bhAraM vahet) / 221 niyama 585 - ( dyAdi maGi 4|4|110 ) mAG upapada meM ho to dyAdi vibhakti hotI hai / mAGyoge tu na - isase dyAdi meM aT nahIM hotA / mA bhUt / mA kArSId dharmam / niyama 586 - ( sasme divAdizca 4|4|111) mA ke sAtha sma zabda upapada meM ho to dyAdi aura divAdi vibhakta hotI hai / mA caitra sma hArSI: paradravyam / mA caitra sma haraH paradravyam / mA sma karot mA sma kArSIt / prayogavAkya kiM tvaM guruNA saha vArtAmakArSIH ? nanukaromi / kiM bhavAn purA vati ? ramA kahi gacchati, gantA, gamiSyati vA / manoharaH kadA paThiSyati, eSa paThati / yadi saH paThet uttIrNatAM gacchet / vinItena jJAnaM prApyaM prAptavyaM, prApaNIyaM vA / kasmaicit kUSmANDaH, gRJjanaM zvetakandazca rocate, kasmaicinca kAravellaH, paTola:, panasaM ca / mahendraH raktAGga pAlakIM ca na atti / saMskRta meM anuvAda karo rAjendra ke pitAjI AlU aura mUlI nahIM khAte / rameza ko TamATara aura salAda acchA lagatA hai / Aja bAjAra meM TiMDA, laukI, kaddU, zalagama, pAlaka, toraI, paravala, karauMdA Adi sabjiyAM AI haiM / kaI loga gobhI, bhiMDI aura maTara nahIM khAte / karelA kaDavA hotA hai / kaTahala pauSTika hotA hai / imalI kA khaTTApana prasiddha hai / kakaDI khArI kyoM banatI hai ? vibhaktyartha kA prayoga karo kyA tumane AcAryazrI kI sevA kI thI ? hAM kI thii| kyA tuma nagara meM pahale jAoge ? hAM jAUMgA / tuma kaba paDhoge, abhI paDhatA hUM / mohana kaba jAyegA ? zyAma kahAM jAegA ? yadi madana pitA ke pAsa rahatA to dhana pA letA / sAdhviyoM ko paDhanA caahie| tuma vahAM mata jaao| tuma aisA mata bolo / abhyAsa 1. hiMdI meM anuvAda karo-- kAravellaH svAsthyaprado bhavati / mama grAmaM samayA guJjanazA kaTaM, jAlinIzAkinaM, karkaTIzAkaTaM ca vidyante / zizave tintiDIkaM na rocate / kadA atsyati bhavAn epa atti / kiM sA purA gAyati ?
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha 222 2 nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa batAo TamATara, laukI, gAjara, paravala, toraI, kaTahala, bhiMDI, zalagama, karelA, salAda, karauMdA, imalI / 3. nanu zabda ke yoga meM kaunasI vibhakti hotI hai aura kisa prasaMga meM ? 4. mA tathA mAsma ke yoga meM kaunasI vibhakti hotI hai ? 5. tibAdi vibhakti nitya aura vikalpa se kahAM-kahAM hotI hai aura kisake yoga meM ?
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 65 : tavya, anIya pratyaya zabdasaMgraha (tavya, anIya ke rUpa ) bhavitavyam, bhavanIyam (bhU) honA cAhie / attavyam, adanIyam (ad) khAnA cAhie / veditavyam, vedanIyam (vid ) jAnanA cAhie / hantavyam, hananIyam ( han) mAranA cAhie / stavitavyam, stavanIyam (STu) stuti karanI cAhie / bhetavyam, bhayanIyam ( bhI ) DaranA cAhie / naSTavyam, nazanIyam (naz ) naSTa honA cAhie / zrotavyam, zravaNIyam (zru) sunanA cAhie / martavyam maraNIyam (muMj) maranA cAhie / peSTavyam, peSaNIyam ( piS) pIsanA cAhie / boddhavyam bodhanIyam (budh ) jAnanA cAhie / mantavyam, mananIyam ( man) mAnanA cAhie / hartavyam, haraNIyam (ha) haraNa karanA cAhie / kartavyam, karaNIyam (kR) karanA cAhie / bhartavyam, bharaNIyam (bhR ) bharanA cAhie / dhartavyam dharaNIyam (dhR ) dhAraNa karanA cAhie / smartavyam, smaraNIyam (smR ) yAda karanA cAhie / paThitavyam, paThanIyam ( paTh ) paDhanA cAhie / jAgaritavyam, jAgaraNIyam (jAgR) jAganA cAhie / zayitavyam, zayanIyam (zI) sonA caahie| draSTavyam, darzanIyam (dRz ) dekhanA cAhie / praSTavyam, pracchanIyam (pracch ) pUchanA cAhie / nartitavyam, nartanIyam (nRt) nAcanA cAhie / hasitavyam hasanIyam (has ) haMsanA cAhie / gantavyam, gamanIyam ( gam ) jAnA cAhie / tavya, anIya jahAM anta meM cAhie kA prayoga Ae tathA yaha karane yogya hai, khAne yogya hai yA karanA hai, khAnA hai, jAnA hai-- ityAdi sthAnoM meM kRtya pratyayoM IIT prayoga hotA hai | kRtya pratyaya pAMca haiM - tavya, anIya, ya, kyap, ghyaN / kRtya pratyaya sakarmaka dhAtuoM se karma meM aura akarmaka dhAtuoM se bhAva meM hotA hai / bhAva meM napuMsakaliMga hotA hai aura karma meM hone se triliGgI hotA hai / kartA meM tRtIyA aura SaSThI vibhakti hotI hai tathA karma meM prathamA vibhakti hotI hai| liMga aura vacana karma ke anusAra hote haiM / bhAva meM nitya ekavacana aura napuMsakaliMga hotA hai / tavya aura anIya ye pratyaya saba dhAtuoM se hote haiM / tavya aura anIya ke rUpa banAne ke lie kucha niyama dhyAna meM rakheM / sarala tarIkA yaha hai ki tum pratyaya ke jo rUpa banate haiM, unameM tum ko haTAkara vya lagA denA caahie| jaise-- kartuM - kartavyam / hasituM hasitavyam /
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 vAkyaracanA bodha gantuM gantavyam / pAtuM-pAtavyam / jetuM-jetavyam Adi / anIya pratyaya ke lie nAmi dhAtu ko guNa hotA hai, i aura I ko e, u aura U ko o, R aura R ko ar hotA hai| usake bAda e ko aya, o ko ava ho jAtA hai| (dekheM saMdhivicAra niyama 6, 20, 21) ji-jayanIyam / ci-cayanIyam kR-karaNIyam / hu havanIyam / bhU-bhavanIyam / upadhA meM nAmi ho use bhI guNa hotA hai| jaise--likhlekhanIyam / zuc-zocanIyam / dRz-darzanIyam / prayogavAkya tvayA sAdhvyA bhavitavyam / janaiH rAtrau na attavyaM, adanIyaM vA / chAtrAbhiH pAThaH paThanIyaH paThitavyo vaa| vIrandra Na kArya kartavyaM karaNIyaM vA / surezena tatvaM boddhavyaM bodhanIyaM vaa| bhavataH bhavatA vA atraiva zayitavyaM zayanIyaM vA / yuSmAbhiH rAtrI jAgartavyaM, jAgaraNIyaM vA / munibhiH nATyaM na darzanIyaM draSTavyaM vaa| jijJAsubhiH prazna: praSTavyaH pracchanIyaH vA / AcAryaH mama vArtA zrotavyA zravaNIyA vA / tvayA na hasanIyam / saMskRta meM anuvAda karo tumheM vidvAn honA caahie| bAlaka ko mIThA nahIM khAnA caahie| rameza ko tatva jAnanA cAhie / hameM kisI prANI ko nahIM mAranA caahie| tuma sabako tIrthaMkaroM kI stuti karanI cAhie / hama sabako sadA pApa se DaranA caahie| sevA meM Aye hue sabhI vyaktiyoM ko AcArya zrI kA pravacana sunanA caahie| vidyArthiyoM ko saMskRta jAnanI caahie| manuSyoM ko kisI kA dhana nahIM haranA caahie| zrAvakoM ko pratikramaNa karanA caahie| pitAjI ko pAnI nahIM bharanA caahie| vRddha ko naye vastra dhAraNa karane cAhie / sAdhuoM ko uttarAdhyayana yAda karanA caahie| vidyArthI ko adhika nahIM sonA cAhie / tumheM merI bAta mAnanI caahie| chAtroM ko prazna pUchanA caahie| striyoM ko nahIM nAcanA caahie| sabhI ko binA prayojana nahIM haMsanA cAhie / akele vyakti ko rAta meM bAhara nahIM jAnA cAhie / manuSya ko hara vakta vidyArthI rahanA caahie| hameM hamAre kArya meM tatpara rahanA caahie| Apa mahAn haiM isalie Apako kisI ke sAtha bhI asad vyavahAra nahIM karanA caahie| AcAryavara kA vyAkhyAna pratidina sunanA caahie| caMdana ko pustaka paDhanI caahie| muniyoM ko svAdhyAya karanA caahie| abhyAsa 1. nimnalikhita vAkyoM ko zuddha karosAdhavaH pApAt bhetavyam / asmAbhiH zAstraM boddhavyaH / kenApi atibhojanaM
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavya, anIya pratyaya 225 na attavyaH / zIlA etad kArya kartavyam / azokena pAThaH smartavyam / zizuH zayanIyam / sAdhakAH jAgaraNIyaH / 2. nimnalikhita dhAtuoM ke tavya, anIya pratyayoM ke rUpa batAo mRja, hR, kR, ad, STu, zI, piSa, dRz, bhI, vid / 3. nimnalikhita tavya, anIya pratyayoM ke rUpoM ko vAkyoM meM prayukta karo hantavyam, adanIyama, smartavyama, dharaNIyama, gantavyam / 4. tavya aura anIya pratyaya kina dhAtuoM se hotA hai aura kisameM hotA hai ? 5. tavya aura anIya pratyaya ke rUpa banAne kA sarala tarIkA kyA hai ?
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 66 : ya, kyap pratyaya zabdasaMgraha stheyam (SThAM) ThaharanA caahie| heyam (ohAMk) choDanA cAhie / deyam (dA) denA cAhie / dhyeyam (dhya) ciMtana karanA caahie| peyam (pA) pInA cAhie / geyam (geM) gAnA cAhie / ceyam (ci) cunanA caahie| jeyam (ji) jItanA cAhie / neyam (NI) le jAnA cAhie / bhavyam (bhU) honA cAhie / zravyam (zru) sunanA cAhie / lavyam (lU) kATanA cAhie / tapyam (tap) tapanA cAhie / labhyam (labha) prApta karanA cAhie / gamyam (gam) jAnA caahie| takyam (tak) haMsanA cAhie / catyam (cat) mAMganA cAhie / yatyam (yatIG) prayatla karanA cAhie / zasyam (zas) hiMsA karanI cAhie / sahyam (saha.) sahanA karanA caahie| gadyam (gad) bolanA cAhie / madyam (madIc) harSita honA caahie| yamyam (yamu) rokanA cAhie / udyam (vad) bolanA caahie| kyap pratyaya ke rUpa prAvRtyaH (prA+vR) DhakanA cAhie / adhItyaH (adhi+i) paDhanA caahie| AdRtyaH (A+ dR) Adara karanA cAhie / juSyaH (juS) sevA karanI caahie| ziSyaH (zAs) zAsana karanA cAhie / stutyaH (STu) stuti karanA caahie| vRtyam (vR) honA cAhie / vRdhyam (vRdh) baDhanA cAhie / gRdhyam (gRdh) gRddha honA cAhie / bhRtyaH (9) bharanA cAhie / kRtyam (kR) karanA caahie| mRjyam (mRj) sApha karanA cAhie / duhyam (duh) duhanA cAhie / japyam (jap) japa karanA caahie| guhyam (guha.) chipAnA caahie| ya aura kyap pratyaya ya aura kyap pratyaya kRtya saMjJA ke antargata haiM / tavya aura anIya kI taraha ye bhI akarmaka dhAtuoM se bhAva meM aura sakarmaka dhAtuoM se karma meM hote haiN| tavya aura anIya saba dhAtuoM se hotA hai| ye donoM pratyaya kucheka dhAtuoM se hote haiN| kyap pratyaya meM ka aura pa it jAte haiM, ya pratyaya zeSa rahatA hai| donoM ya pratyaya hone para bhI rUpoM meM antara paDatA hai / kyap pratyaya meM p it jAne se (hrasvasya pit kRti tuk) sUtra se hrasva dhAtuoM ko tuka (ta) kA Agama ho jAtA hai aura rUpoM meM bhinnatA A jAtI hai|
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ ya, kyap pratyaya ya pratyaya ke rUpa banAne ke lie ina sUtroM ko dhyAna meM rakhoniyama 587 - ( svarAdya eccAta: 5 / 1 / 26 ) svarAnta dhAtuoM se ya pratyaya hotA hai aura AkArAnta dhAtuoM ko ekAra Adeza ho jAtA hai / ceyaM, jeyaM, neyaM, zeyaM, deyaM, geyaM dheyam / navyaM, havyaM lavyaM / (ye'yaki 1 / 2 / 5 ) sUtra se okAra aura aukAra ko av aura Av Adeza huA hai / niyama 588 - - ( puza kitakicatiyatizasisa he : 5 / 1 / 27) pavarga aMtavAlI dhAtueM tathA zak, tak, cat, yat, zas aura saha dhAtuoM se ya pratyaya hotA hai / tapyaM, labhyaM, gamyaM zakyaM, takyaM catyaM yatyaM, zasyaM, sahyam / niyama 586- - (gadimadiyamo'nupasargAt 5 / 1 / 26 ) upasarga rahita gad, mad aura yam dhAtu se ya pratyaya hotA hai / upasarga sahita hone se dhyaN pratyaya hotA hai / gadyaM, madyaM yamyaM / pragAdyaM, pramAdyaM prayAmyam / niyama 560 - ( nAmni vadaH kyap ca 5 / 1 / 36 ) nAma upapada meM ho to vad dhAtu se ya aura kyap pratyaya hotA hai | satyodyaM, satyavadyam / kyap pratyaya ke rUpoM ke lie niyama 227 niyama 561- - ( vRnetidRjuSizA sustubhyaH 5|1|40 ) vRn, i, dR, juS, zAs, stu - ina dhAtuoM se kyap pratyaya hotA hai / vRtyaH prAvRtya:, ityaH, adhItyaH / dRtyaH, AdRtyaH / juSya, ziSyaH, stutyaH / niyama 562 - ( RdupadhAda'kRpitRdRcaH 5 / 1 / 36) kRp, nRt, Rc dhAtuoM ko chor3akara upadhA meM RkAra vAlI dhAtuoM se kyap pratyaya hotA hai / vRtyaM, vRdhyaM, gRdhyam / niyama 563- ( bhRno'saMjJAyAm 5 / 1 / 41) bhRn dhAtu se kyap pratyaya * hotA hai asaMjJA ke artha meM / saMjJA artha meM ghyaN pratyaya hotA hai / bhRtyaH ( poSya: ityarthaH) / saMjJA-bhAryaH nAma kazcit kSatriyaH / niyama 564- (kRvRSimRjizaMsi duhi guhijapervA 5|1|44) kR, vRS, mRj, zaMs, duha, guha,, jap dhAtuoM se kyap aura dhyaN pratyaya hotA hai / kRtyaM, kAryaM / vRSyaM vayaM / mRjyaM, mArgyaM / zasyaM zaMsyaM / duhyaM, dohyaM / guhyaM, gohyaM / japyaM, jApyam / , prayogavAkya na gadyam / surendreNa zyAmAya pustakAni varSayA bhavyam / yuSmAbhiH satyaM vacanaM idaM sthAnaM sarvaiH yam / janaiH viSayeSu na gRdhyam / zrAvakaiH sacittaM nIraM na peyam / suvratena aNuvratagItaM geyam / vivekibhiH vinA prayojanaM na takyam / chAtraiH jJAnaM prAptuM prayatyam / tayA karkazaM vacanaM deyAni / sImayA pAritoSika: neyaH / zravyam / gRhe asmAbhiH na stheyam / sAdhakaiH jinaH japyaH / - yuSmAbhiH pApAni na guhyAni /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 vAkyaracanA bodha saMskRta meM anuvAda karo (ya pratyaya kA prayoga karoM) tumheM muniyoM ko dAna denA caahie| hama saba ko prabhu kA ciMtana karanA hai / kisI ko bhI ati ThaMDhA aura ati garma pAnI nahIM pInA cAhie / sAdhviyoM ko prekSAgIta gAnA hai / janatA ko yogya vyakti kA cunAva karanA cAhie / hameM karma zatruoM ko jItanA cAhie / saba ko jJAna prApta karanA cAhie / muniyoM ko bAvIsa parISaha sahana karane cAhie / saba ko madhura bolanA cAhie / kisAna ko phasala jaldI nahIM kATanI cAhie / kyap pratyaya kA prayoga karo suzIla ko guru se vidyA paDhanI hai / sabhI ko guruoM kA Adara karanA cAhie / sAdhviyoM ko rugNa aura vRddha sAdhvI kI sevA karanI caahie| tuma saba ko prabhu kI stuti karanI cAhie / rAjA ko duSToM para zAsana karanA cAhie / nareza ko samyak vartana karanA cAhie / striyoM ko vikAsa patha para baDhanA cAhie / vivekazIla vyaktiyoM ko sadA acchA kArya karanA cAhie / hameM apanI AtmA ko dhyAna aura svAdhyAya se sApha karanI cAhie | tumheM kisI kI hiMsA nahI karanA cAhie / abhyAsa 1. nimnalikhita vAkyoM ko zuddha karosarve samaye kAryaM kRtyam / ziSyAH vRdhyam / vinItAH guruNAM pArzve vidyA adhItyA / narAH lAbhe na madyam / sAdhavaH durjanAnAM karkazA vANI sahyA / zIlA adhunA gRhaM na gamyam / vayaM agrajA: AdRtyAH | mohanaH bhASaNaM udyam / 2. nimnalikhita dhAtuoM ke ya pratyaya ke rUpa batAo gaiM, ci, lU, labh, gam, tap, saha,, vad / 3. nimnalikhita dhAtuoM ke kyap pratyaya ke rUpa batAo zAs, STu, vRdh, zas, juS, duha, guha / 4. ya aura kyap pratyaya kina- kina dhAtuoM se hotA hai, batAo ? 5. nIce likhe rUpa kisa dhAtu aura kisa pratyaya ke haiM ? mRjyaM, takyaM, labhyaM, satyodyaM, ziSyaH, adhItya: vRdhyaM, mArgyam / 6. ya aura kyap pratyaya ke viSaya meM tuma kyA jAnate ho ? 7. donoM pratyayoM ke rUpoM kI samAnatA hai yA bhinnatA hai / unakI pahacAna kyA hai ?
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 67 : dhyaN pratyaya zabdasaMgraha (dhyaNa pratyaya ke rUpa) kAryam (kR) karanA caahie| varNyam (vRS) barasanA cAhie / mAryam (mRj) mApha karanA cAhie / yAjyam (yaj) yajJa karanA caahie| rocyam (ruc) acchA laganA caahie| zocyam (zuc) zoka karanA cAhie / yAcyam (yAc) mAMganA cAhie / aya'm (arca ) pUjA karanI cAhie / vAcyam (vac) bolanA cAhie / bhojyam (bhuj) khAnA caahie| tyAjyam (tyaj) choDanA cAhie / lAvyam (lU) kATanA cAhie / pAvyam (pU) sApha karanA cAhie / yAvyam (yu) mizraNa karanA cAhie / vApyam (vap) bonA cAhie / rApyam (ra' ) avyakta zabda karanA caahie| lApyam (lap) bolanA cAhie / trANam (tra) lajjA karanI cAhie / Depyam (Dip) ikaTThA karanA caahie| dAbhyam (dabh) daMbha karanA cAhie / AcAmyam (cam) Acamana karanA (pInA) cAhie / AnAmyam (nam) jhukanA caahie| hAryam (ha) haraNa karanA cAhie / pAkyam (pac) pakAnA caahie| vAhyam (vaha) prApta karanA cAhie / sekyam (sica) siMcana karanA cAhie / yogyam (yuj) joDanA cAhie / dohyam (duha) duhanA caahie| gohyam (guha.) chipAnA cAhie / jApyam (jap) japa karanA caahie| niyama 565--- (RvarNahasAd ghyaNa 5 / 1 / 48) RvarNa aura has anta vAlI dhAtuoM se dhyaNa pratyaya hotA hai / kArya, hArya, pAkyaM, vAkyaM, vAhyam / __ niyama 566 ka-(AsuyuvapirapilapitrapiDipidabhicamyAname: 5 / 1146) AG pUrvaka sunoti aura na mi dhAtu, ya, va, ra, lapa, tra, Dip, dabh, cam ina dhAtuoM me ghyaN pratyaya hotA hai / AsavyaM, yAvyaM, vApyaM, rApyaM, lApyaM, DepyaM, dAbhyaM, AcAmyaM, AnAmyam / __ kha(pANisamavAyoH sRje: 5 / 1150) pANi, samava (sam +ava) upapada meM ho to sRj dhAtu se ghyaNa pratyaya hotA hai| pANibhyAM sRjyate= pANisA rajjuH / samavasRjyate iti samavasargyaH / ga- (cajo: kagau ghiti 6 / 1 / 21) dhAtu ke ca ko ka tathA ja ko ga ho jAtA hai, gh it jAne vAlA pratyaya pare ho to| sekyaM, pAkyaM, yogyam / gha-- (tyajiyajirucizuciyAcipravarcacaH 6 / 1 / 27) ina dhAtuoM ke ja ko ga aura ca ko ka nahIM hotaa| tyAjyaM, yAjya, rocyaM, zocyaM, yAcyaM, pravAcyaM, aya'm /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha du - ( uvarNAdAvazyake 5 / 1 / 51 ) uvarNa antavAlI dhAtuoM se Avazyaka artha meM ghyaN pratyaya hotA hai| lAvyaM, pAvyam / jahAM Avazyaka artha nahIM vahAM lavyaM pavyam / ca - (ghyaNyAvazyake 6 / 1 / 26 ) Avazyaka artha meM hone vAle dhyaN pratyaya pare hone para ca ko ka, ja ko ga nahIM hotA / avazyapAcyaM, avazyaraJjyam / anyatra pAkyaM, raGgyam / 230 cha - ( bhujo bhakSye 6 / 1 / 31) bhuj dhAtu se bhakSya artha meM ghyaN pratyaya hone para ja ko ga nahIM hotA / bhojyaM annaM, bhojyA yavAgUH / bhakSya artha na ho vahAM bhogyaH kaMbalaH / ja - ( vaco'zabdasaMjJAyAm 6 / 1 / 28) vac ke ca ko ka nahIM hotA azabda saMjJA meM / vAcyam / zabda saMjJA meM vAkyam / prayogavAkya tvayA etad sthAnaM mArgyam / yuSmAbhiH mA yajyam / mAtrA sutaH na zocyaH / daridraiH kaTu na vAcyam / yuSmAbhiH vItarAgadevaH arcyaH / zreSThinaH putraiH kusaMga: tyAjyaH / tvayA gurubhiH trApyam / zizubhiH na dAbhyam / tvayA kasyApi vastUni na hAryANi / sUdena annaM pAkyam / tvayA zarkarAyAM dhUliH na yAvyA rogibhiH miSTAnnaM na bhojyam / balavatA nRpeNa iyaM pRthvI bhogyA / saMskRta meM anuvAda karo sAdhuoM ko zrama karanA cAhie / hameM apane sthAna ko sApha karanA cAhie / ramA ko dahI acchA laganA caahie| bItI huI bAta kA zoka nahIM karanA cAhie / muniyoM ko gRhasthoM se bhikSA mAMganI caahie| hameM vItarAga deva kI bhAva pUjA karanI cAhie / striyoM ko madhura bolanA cAhie / manuSyoM ko adhika mIThA nahIM khAnA caahie| tumheM durjanoM kA sAtha choDa denA cAhie / gvAle ko dUdha meM pAnI nahIM milAnA caahie| kisAnoM ko urvara bhUmi meM bIja bonA cAhie / bahUoM ko sAsa-sasura se lajjA karanI cAhie / suzIla ko daMbha nahIM karanA caahie| zyAma ko gurucaraNoM meM jhuka jAnA cAhie / hameM kisI kI vastu kA haraNa nahIM karanA caahie| suzIlA ko anna pakAnA cAhie | sabhI ko yogyatA prApta karanI caahie| tumheM TUTe hue hRdaya ko joDanA caahie| sabhI ko ahaM kA japa karanA caahie| striyoM ko gehUM sApha karane cAhie / abhyAsa 1. nimnalikhita vAkyoM ko zuddha karo tvayA sutaM na zocyam / munayaH niravadyaM vacanaM vAcyam / rugNAH ghRtaM na bhojyam / nRpeNa pRthivI bhogyaH / ApaNikAH madhuraM vacanaM lapyam / tathA
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghyaN pratyaya 231 gRhaM tyAjyaH / kRSakaiH kSetre bIjaM vApyaH / 2. nimnalikhita ghyaN pratyaya kina - kina dhAtuoM ke haiM, batAo ? aura unakA vAkyoM meM prayoga karo / rocyam, tyAjyam, lAvyam, pAvyam, vApyam, dohyam, sekyam, hAryam; AnAmyam, yAvyam /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 68 : ac Adi pratyaya zabdasaMgraha karakaH (loTA) / sthAlikA (thaalii)| kaMsaH (gilAsa) / kAcakaMsa: (kAca kA gilAsa) / kaToram (kttoraa)| ghaTa: (ghaDA) / udaJcanam (bAlTI) / vAridhi : (tAMbe kA kalaza) / droNiH (ttb)| sthAlI (patIlI, thAlI) / svedanI (kaDAhI) / RjISam (tvaa)| piSTapacanaH (kaDAhI, tvaa)| hasaMtI (aMgIThI) / uddhmAnam (sTopa) / dhiSaNA (pyAlI, kaTorI) / darvI (camacA, kalachula) / caSakaH (pyAlA, kp)| zarAvaH (pleTa, tastarI) / ukhA (tapelI, bttloii).| hastadhAvanI (cilamacI) / saMdaMzaH (cImaTA) / ___ac, ana, Nin ka. Da. za. Na pratyaya acAdi pratyaya kartA meM hote haiM / ye pulliga hote haiN| inakA artha hotA hai karane vAlA, bolane vAlA Adi / hindI bhASA meM vAlA artha meM ye pratyaya hote haiN| niyama 597- (ac 5 / 1 / 60) saba dhAtuoM se ac pratyaya hotA hai / karaH, haraH, pacaH, paThaH lehaH, devaH, dehaH, kopaH, gopaH, nartaH, drshH| niyama 568-(ajhaica 5 / 2 / 20) pUrvapada meM karma ho to arha dhAtu se ac pratyaya hotA hai / pUjArhaH sAdhuH / vandanAr2yA saadhvii| mAlArhA indirA / niyama 596- (vayo'nudyame hRnaH 5 / 2 / 21) karma pUrvapada meM ho to hRn dhAtu se ac pratyaya hotA hai vayaH aura anudyama (zrama kA abhAva) artha ho to| kavacaharaH ksstriykumaarH| aMzaharo dAyAdaH / asthiharaH zvazizuH / anudyama-manoharaH prAsAdaH, manoharA baalaa| niyama 600-(AGaH zIle 5 / 2 / 22) karma upapada meM ho, AG pUrvaka hRn dhAtu se zIla artha gamyamAna ho to ac pratyaya hotA hai / zIla kA artha hai svAbhAvikI pravRtti / puSpANi Aharati ityevaM zIlaH puSpAharaH / phalAharaH / puSpa Adi AharaNa karane meM phalanirapekSA svAbhAvikI vRtti hai| ____ niyama 601 -dhanurdaNDatsarulAGgalAkuSTizaktiyaSTitomaraghaTeSu ahervA 5 / 2 / 24) dhanuSa Adi zabda karmarUpa meM upapada meM ho to graha, dhAtu se ac pratyaya vikalpa se hotA hai / pakSa meM aN pratyaya bhii| dhanurgrahaH, dhanuAhaH / daNDagrahaH, daNDagrAhaH / tsarugrahaH, tsarugrAhaH / lAMgalagrahaH, lAMgalagrAhaH / aMkuzagrahaH, aNkushgraahH| RSTigrahaH, RSTigrAhaH / zaktigrahaH, shktigraahH| yaSTigrahaH,
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ ac Adi pratyaya 233 yaSTigrAhaH / tomaragrahaH, tomaragrAhaH / ghaTagrahaH, ghttgraahH| niyama 602- (nandyAdibhyo'na: 5 / 1 / 63) nadi Adi dhAtuoM se ana pratyaya hotA hai| nandanaH, madanaH, sAdhanaH, vardhanaH, zobhanaH, rocanaH, sahanaH ramaNaH damanaH, tapanaH / niyama 603- (grahAdibhyo Nin 5 / 1 / 64) graha Adi dhAtuoM se Nin pratyaya hotA hai / grAhI, sthAyI, mantrI, aparAdhI, nivAsI / inake rUpa daNDin kI taraha cleNge| niyama 604-- (nAmyupadhajJAprIka giraH kaH 5 / 1165) nAmi upadhA vAlI dhAtueM, jJA, prI, ka, gir, ina dhAtuoM se ka pratyaya hotA hai| k it jAne se guNa nahIM hotA / kSipaH, likha:, budhaH, kRzaH, priyaH, kiraH, gilaH / niyama 605- (upasargAdAto Do'zya: 5 / 1166) zyaiG dhAtu ko choDakara upasarga sahita AkArAnta dhAtuoM se Da pratyaya hotA hai / D it jAne se dhAtu kI Ti kA lopa hotA hai / AhvaH, prahvaH, prajyaH, prasthaH, sutraH, suraH / / niyama 606-- (pAghrAdhmAdher3adazaH zaH 5 / 1168) pA, ghrA, dhmA, dheTa aura duz dhAtu me za pratyaya hotA hai| z it jAne se zit kArya ho jAtA hai| pibaH, nipibaH, upibaH / jighraH, vijighraH, ujjighraH / dhamaH, vidhamaH, uddhamaH / dhayaH, vidhayaH, uddhayaH, / pazyaH, vipazyaH, utpazyaH / niyama 607- (gavAdau vinde: 5 / 171) go Adi zabda upapada meM ho to vinda dhAtu se za pratyaya hotA hai / gAH vindatIti govindaH / kuvindaH, aravindaH, kuruvindaH / niyama 608-- (dunIbhava: 5 / 1 / 74) du, nI aura bhU dhAtu upasarga rahita ho to Na pratyaya hotA hai| dAva:, dvH| nAyaH, nyH| bhAvaH, bhavaH / upasarga sahita hone se-pradavaH, praNayaH, prabhavaH / prayogavAkya vandanArhAH sAdhvIH ko na vandate ? aMzaharo gopAla: aMzaM gRhItvA kathaM na tRpyati ? nizAkaraH rAtrau na kathaM dRSTa: ? tapanaH tapati tRtIyaprahare / sahanaH sahate AbhyantaropasargAn / mantrI aparAdhinaM daNDayati / caMcalA kiM kvApi sthAyinI bhavati ? grAmanivAsinaH nagare jigamiSanti / kRzaH priyamitropi ceSTate sahAyatAya / kuvindaH tantuM vayati / kiM tubhyaM kuravindaM (motha) rocate / asmin grAme ko govindo'sti ? mAlArhaH girIzo mAlAM spRzatyapi na / mAlAM dadhaH koyamasti ? manoharAyAH bAlAyAH kimabhidhAnamasti ? saMskRta meM anuvAda karo loTe meM pAnI nahIM hai| thAlI meM kauna bhojana karegA ? rameza ko eka gilAsa dUdha caahie| isa kAca kI gilAsa meM kisane dUdha pIyA
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 vAkyaracanA bodha" hai ? kaTore meM ATA hai / ghaDe meM cUhA hai / rameza bAlTI meM pAnI lAtA hai | zyAma Taba meM snAna karatA hai / bhAbhI kaDAhI kA kyA karegI ? satIza ne zAntA ko eka tavA, eka taI, eka aMgIThI, eka sTopa, eka tasalA, eka cimaTA aura eka cilamacI dI hai / zIlA kA pyAlA suMdara hai / isa tastarI meM TM phala hai / sImA ko eka cammaca ghI cAhie / netA mAlA ke yogya hotA hai / madana kAmadeva hI hotA hai yA aura bhI / pazyato haraH yahAM kauna haiM ? iMdriyAM svaviSaya ko grahaNa karane vAlI hotI hai / jJAnI ( budha) saba kucha jAnatA hai / kuvinda aura aravinda kyA antara hai ? abhyAsa 1. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa batAo gilAsa, bAlTI, aMgIThI, sTopa, tasalA, pyAlA, pleTa / 2. acAdi pratyayoM meM kauna kauna se pratyaya isa pATha meM Ae haiM ? 3. ana, Nin aura ka pratyaya kahAM hotA hai ? 4 hRn dhAtu se karma upapada meM ho to kisa artha meM ac pratyaya hotA hai ?
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 69: Naka, tRc, tRn pratyaya zabdasaMgraha (Naka, tRc, tRn pratyaya ke rUpa ) bhAvaka:, bhavitA (bhU) hone vAlA / pAyakaH, pAtA (pA) pIne vAlA gAmaka:, gantA ( gam ) jAne vAlA | vandakaH, vanditA (vadiGa) vaMdanA stuti karane vAlA / kAraka:, kartA (kR) karane vAlA / Adaka:, attA (ad) khAne vAlA / yAyakaH, yAtA (yAMk) jAne vAlA / adhyAyakaH, adhyetA ( iM ) paDhane vaalaa| rodakaH, roditA ( rud) rone vAlA / jAgarakaH, jAgaritA (jAgR) jAgane vAlA / vedaka:, vettA (vid) jAnane vAlA / ghAtakaH, hantA (han) mArane vAlA / bhAvaka:, bhavitA ( as) hone vAlA / zAyaka:, zayitA (zI) sone vAlA / Asaka:, AsitA ( As) baiThane vAlA / stAvakaH, stotA (STu) stavanA karane vAlA / vAcaka:, vaktA (brU) bolane vAlA / dohaka:, dogdhA (duha ) duhane vAlA / bhAyaka:, bhetA ( bhI Darane vAlA # dAyaka:, dAtA (dA) dene vAlA / nartakaH, nartitA (nRt) nAcane vAlA / nAzakaH, naSTA (Na) naSTa karane vAlA | bodhakaH, boddhA ( budha) jAnane vAlA ! mAnaka:, mantA ( man) mAnane vAlA / rajjaka:, raGktA (raj) rAga karane vAlA / zrAvakaH, zrotA ( zru) sunane vAlA / pracchakaH praSTA (pracch) pUchane vAlA / mArakaH, martA (muMja) mArane vAlA / rodhakaH, roddhA (rudh ) rokane vAlA / bhedakaH, bhettA (bhid) bhedana karane vAlA / peSakaH, peSTA (piS) pIsane vAlA / tAnaka:, tanitA ( tan) phailAne vAlA / jJAyaka:, jJAtA (jJA) jAnane vAlA | grAhakaH, grahitA ( graha ) coritA (cur) curAne vAlA / hArakaH, hartA (ha) Naka, tRc, tRn pratyaya ) grahaNa karane vAlA / corakaH, haraNa karane vAlA / Naka pratyaya kartA meM hotA hai aura saba dhAtuoM se hotA hai / hindI meM 'vAlA' ke artha meM hotA hai / kAraka, pAThakaH / isakA artha hotA hai karane vAlA, paDhane vAlA / isake rUpa pulliMga meM jina kI taraha calate haiM / ka pratyaya bhAva meM hotA hai vahAM vaha strIliMga meM hotA hai / usake yoga meM SaSThI vibhakti hotI hai / jaise - bhavatAM AsikA / bhavatAM zAyikA / tRc aura tRn pratyaya bhI kartA meM hote haiM / tRc aura tRna pratyayoM ke rUpa samAna banate haiM / unakI pahacAna vibhakti se hotI hai / tRc ke yoga meM SaSThI vibhakti aura tRn ke yoga meM dvitIyA vibhakti hotI hai / inake rUpa
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha banAne kA sarala upAya hai-tum pratyaya ke jo rUpa banate haiM unameM tum ke sthAna para tR lagA deM tathA dhAtuoM ko guNa aura seT dhAtuoM se iT kara deN| tRc aura tRn pratyayAnta zabda pulliga meM kartR aura strIliMga meM Ipa lagAkara nadI kI taraha calate haiN| kI, hI, paThitrI aadi| niyama niyama 606-(bhAve 5 / 4 / 120) bhAva (dhAtu ke artha) meM Naka pratyaya hotA hai strIliMga meN| AsikA, zAyikA, jIvikA, kaarikaa| niyama 610-(saMjJAyAM Naka: 5 / 4 / 117) bhAvAkoM artha meM dhAtu se Naka pratyaya hotA hai strIliMga meM, yadi vaha zabda koI saMjJA vanatA ho to| pracchadyate'nayeti prcchdikaa| pravAhikA, vicikA, praskandikA, vipadikA (ye roga ke nAma haiN)| abhyoSakhAdikA, avoSakhAdikA, sAlabhajikA (ye krIDA ke nAma haiN)| - niyama 611-(puMsyapi kvacit 5 / 4 / 118) bhAvAko artha meM kahIM kahIM dhAtu se Naka pratyaya hotA hai pulliga meN| arocanaM na rocate'smin iti vA arocakaH / anAzakaH, utkandakaH, utkarNakaH / / , niyama 612-(paryAyAharNotpattiSu 5 / 4 / 116) paryAya, arha, RNa aura utpatti ina artho meM strIliMga meM dhAtu se bhAvAko ke artha meM Naka pratyaya hotA hai / bhavata: AsikA, bhavataH zAyikA, bhavataH agrgaamikaa| (AsituM zayituM agregantuM ca bhavataH kramaH) / arhaNamarhaH yogyatA / arhati bhavAn ikSubhakSikAm, odanabhojikAM, paya: pAyikAm / RNaM yat parasmai dhAryate / ikSubhakSikAM me dhArayasi / utpattiH janma / ikSubhakSikA me udapAdi / prayogavAkya __ amI guNAnAM grAhakAH santi ata eva sarvatra guNAn dRggocarI kurvanti / iyaM na kevalamadhyApikA eva apitu tarkazAstrasya anveSikApi vartate / zAsanasya netAro vicakSaNAH abhUvan / adyatanyAH pariSada: kA'dhinetrI bhaviSyati / kimete sarve'pi pAThaM vismrtaarH| aho ! kizorI cApi IvANavANImadhikartI / asmin grAme saMskRtasya vedakAH vettAraH vA kiyanta: janA: santi / yathArthasya zrAvakA: zrotAraH vA viralA eva bhavanti / prazna pracchakAH praSTAraH vA kutra jagmuH / putrasyaHmArakAH mariH vA kva palAyAJcakruH / kumArgasya rodhakAH roddhAraH vA viralAH bhavanti / AcArya nIraM pAtA muni: kutratyo'sti / jJAnaM dAtA adhyAyaka: dAkSiNAtyo'sti / zlokAn vaktrI sAdhvI ihtyaasti| saMskRta meM anuvAda karo (taca, yA tan pratyaya ke prayoga karo) saMsAra kA karane vAlA, harane vAlA, aura dhAraNa karane vAlA kauna
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ Naka, tRc, tRn pratyaya 237 hai ? isa pustaka kA paDhane vAlA kauna hai ? grantha kA racane vAlA grantha banAtA hai| jItane vAlA rAjA zatruoM ko jItatA hai| dhana haraNa karane vAlA kisakA dhana curAtA hai ? dUdha pIne vAlA bAlaka kahAM hai ? tumhAre gAMva kauna jAne vAlA hai ? arhat kI sadA stuti karane vAlA karmoM ko toDatA hai / bhojana karane vAle kaba AyeMge ? paDhane vAle chAtra vyartha bAteM nahIM karate / rone vAle bAlaka ko kauna cupa karegA ? Agama jAnane vAle muni se Agama pddho| rAta bhara jAgane vAlA vyakti kauna hai ? seTha ke putra ko mArane vAlA kauna hai ? sone vAle bAlaka ko kauna jagAyegA ? sthira baiThane vAlA dhyAna kreN| spaSTa bolane vAlA bhASaNa deN| Nakapratyaya kA prayoga karo gAya ko duhane vAlA kahAM hai ? baccoM ko DarAne vAlA kahAM chipa gayA ? jJAna dene vAle kA sammAna kro| dhana ko naSTa karane vAlA daridra ho gayA / tatva ko jAnane vAle kitane vyakti haiM? guru ke vacana ko mAnane vAlA vikAsa karatA hai| abhyAsa 1. tRca aura tana meM artha bheda ke sivAya aura kyA antara hai ? 2. Naka, tRc, tRn pratyayoM ke strIliMga meM yatheSTa prayoga karo aura batAo ki inako pulliga se strIliMga banAne kI kyA vidhi hai ? 3. nimnalikhita vAkyoM ko zuddha karo___ pApaM hantAra: muniH muktiM labhate / asmin vidyAlaye prAkRtaM adhyetA kiyantaH chAtrAH santi ? AtmAnaM boddhA sarvaM vidanti / AgamarahasyaM jJAyakAH kutra nivasanti ? annaM peSakAH adhunA kiM kurvanti ? dhanaM corakAn nRpaH daMDayati / atimiSTAnnaM attAra: rugNo bhavanti / vihAraM kIn sAdhvI: vandasva / mama pustakaM hartA kiM tvaM jAnAsi ? gAM dogdhrIM strI kadA AgamiSyati ? 4. nimnalikhita dhAtuoM ke Naka aura tRc pratyayoM ke rUpa batAo rud, kR, han, vid, Asa, bra duha , naz, pracch, bhid / 5. nimnalikhita zabdoM ko vAkyoM meM prayoga karoyAyakaH, adhyAyakaH, roditA, vettA, dAyakaH, jJAtA, hArakaH /
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 70: kha, khi pratyaya zabdasaMgraha Ahava: ( yuddha ) / praharaNam ( zastra ) / Ayudham ( zastrAstra ) / AyudhAgAram (zastrAgAra ) / varman (kavaca ) / kArmukam (dhanuSa ) / nistriza : ( khaDga ) / kaukSeyakaH (talavAra) / vizikha: (bANa) / tUNIra: ( tUNIra) / zalyam (bacha) / prAsaH ( bhAlA ) / tomara : ( gaMDAsA ) / gadA ( gadA ) / churikA ( cAkU ) / dhanvin (dhanurdhara ) / zaravyam (lakSya) / sAMyugIna : ( raNakuzala) / kabandha : ( dhaDa ) / hastipaka : ( mahAvata ) | sAdin ( ghuDasavAra) / vaijayantI ( patAkA ) / abhraMkaSa : ( bAdala yA AkAza ko chUne vAlA) | sarvaMkaSa : ( sabako pIDita karane vAlA) / karISaMkaSa : ( upaloM ke choTe TukaDoM ko ur3Ane vAlA) / madraMkaraH, bhadraMkaraH ( kalyANa karane vAlA) / puraMdaraH (indra) / kukSibhariH, udaraMbhariH ( peTa bharane vAlA, peTU ) / kha, khi pratyaya kha pratyaya kartA meM hotA hai, pUrvapada meM karma rUpa meM koI zabda honA cAhie / kha meM kh it jAne se karma meM mum (m) kA Agama hotA hai / kha pratyayAnta zabda kartA ke rUpa meM vyavahRta hotA hai / niyama 613( priyavazayorvade : kha: 5 | 2|34 ) priya aura vaza zabda pUrvapada meM karmarUpa meM ho to vad dhAtu se kha pratyaya hotA hai / priyaM vadati iti priyaMvadaH / vazaMvadaH / niyama 614 - (sarve sahaH 5|2| 37 ) sarva zabda pUrvapada meM karmarUpa meM ho to saha dhAtu se kha pratyaya hotA hai / sarvaM sahate iti sarvaMsahaH / niyama 615 - ( kUlAbhrakarISeSu ca kaSa: 5 / 2 / 38 ) kUla, abhra, karISa aura sarva zabda pUrvapada meM karmarUpa meM ho to kaS dhAtu se kha pratyaya hotA hai / kUlaMkaSA nadI / abhraMkaSo giriH / karISaMkaSA vAtyA / sarvakaSaH khalaH / niyama 616 - ( me ghartibhayAbhayeSu kRna: 5 / 2 / 36 ) megha, Rti, bhaya, aura abhaya zabda pUrvapada meM karmarUpa meM ho to kRn dhAtu se kha pratyaya hotA hai / meghaMkaraH / RtirgatiH satyatA vA RtikaraH / bhayaMkaraH, abhayaMkaraH / niyama 617- ( kSemapriyamadrabhadreSvaN ca 5 / 2 / 40 ) kSema, priya, madra aura bhadra zabda pUrvapada meM karmarUpa meM ho to karoti (kR) dhAtu se aN aura kha
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ kha, khi pratyaya 236 pratyaya hotA hai / kSemaM karoti-kSemakAraH, kSemaMkaraH / priyakAra:, priyaMkaraH / madrakAraH, madraMkaraH / bhadrakAra:, bhadraMkaraH / niyama 618- (tIrthe tau vA 5 / 2 / 41) tIrtha zabda pUrvapada meM karmarUpa meM ho to karoti (kR) dhAtu se aNa, kha aura Ta pratyaya hote haiN| tIrthaM karoti= tIrthakAraH, tIrthaMkaraH, tIrthakaraH / niyama 616-- (tRbhRvRjitapidamisahibhyaH khaH saMjJAyAm 5 / 2 / 42) karma upapada meM ho to ina dhAtuoM se kha pratyaya hotA hai, saMjJA ke viSaya meM / rathaMtarati rathaMtaraM sAma / vizvaMbharA vasundharA / pativarA kanyA / dhanaMjayo'rjunaH / zatrutapo rAjaH / baliM dAmyati damayati vA=baliMdamaH kRSNaH / aridamaH, zatrusahaH-ye do rAjA haiM / niyama 620-(dhArerdhar ca 5 / 2 / 43) karma upapada meM ho to dhAray dhAtu se saMjJA ke viSaya meM kha pratyaya hotA hai / dhAray dhAtu ko dhar Adeza ho jAtA hai / vasuM dhArayati iti vasuMdharA pRthvii| niyama 621 - (puraMdarabhagaMdarau 5 / 2 / 44) puraMdara, bhagaMdara-ye do zabda kha pratyayAnta nipAta haiM / puro dArayati-:puraMdaraH zakraH / bhagaM dArayati= bhagaMdaraH vyAdhiH / niyama 622-- (kujhyAtmodareSu bhRnaH khi: 5 / 2 / 45) kukSi, Atma aura udara zabda karmarUpa meM upapada meM ho to bhRn dhAtu se khi pratyaya hotA hai / kukSibhariH, AtmabhariH, udaraMbhariH / prayogavAkya priyaMvadAnAM na bhavati ko'pi ripuH / sAdhavaH sarveSAM madraMkarAH bhadraMkarA vA bhavanti / tIrthakArANAM kiyantaH atizayAH bhavanti ? sa mama vazaMvado'sti / muniH sarvasaho bhavati / vasuMdhareyaM bhAratabhUmiH / sAMyugIno'yaM puruSaH yatra kutrApi gacchati tatrava sAphalyameti / sAdinaH kutra vrajanti ? dhanvinaH vane kadA yayuH ? udaraMbharirajaH kutra gataH ? saMskRta meM anuvAda karo yuddha ke samaya aneka zastroM kI jarUrata hotI hai| rAjA ke zastrAgAra meM bahuta zastra haiM / sainika surakSA ke lie kavaca pahanatA hai| zikArI ke pAsa dhanuSa aura bANa haiN| mUrkha bandara ne talavAra se rAjA kA sira kATa diyaa| sainika ke pAsa bI, bhAlA aura gaMDAsA haiN| sainika gadA se yuddha karatA hai| bhAbhI cAkU se Ama kATatI hai| dhanurdhara lakSya sAdhatA hai| raNakuzala yoddhA hI vijayI hotA hai / yaha dhaDa kisakA hai ? mahAvata hAthI para baiTha kara ghUmatA hai / ghuDasavAra ghoDe para baiThA hai / dayAlu rAjA kI vijaya-patAkA sarvatra phaila gii| priya bolane vAle ke aparicita bhI paricita ho jAte haiN| yaha sAMpa
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 vAkyaracanA bodha bhayaMkara hai| muni sabhI kA priya karane vAle hote haiN| AcArya sabhI kA kalyANa karane vAle hote haiM / bhagavAn mahAvIra antima tIrthaMkara the| zatruoM kA damana karane vAlA rAjA kahAM hai ? abhyAsa 1. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa batAo dhanuSa, kavaca, bANa, talavAra, bI, bhAlA, patAkA / 2. nimnalikhita zabdoM ko vAkyoM meM prayukta karo* sarvakaSaH, vizvaMbharaH, rathaMtaraM, zatrutapaH, kukSibhariH /
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 71 : khaz aura Nin pratyaya zabdasaMgraha kSuram (ustarA ) / kSurakam (bleDa) | upakSuram (sephTI rejara ) / kartanI (bAla kATane kI mazIna ) / zastramArja : (dhAra karane vAlA) / tailakAraH (telI) / rasayantram ( kolhU ) / ayas (lohA, Ayarana ) / vRzcanaH ( chenI) / yAntrika : ( mistrI, maikenika) | pAduraJjakaH ( pAliza ) / bhrASTram ( bhADa ) / bhRSTakAra : ( bhaDabhUjA ) / nIlI ( nIla) / zilpazAlA ( phaikTarI) / mila: ( mila) / Avidha: (barmA) / sUtram (dhAgA) / sUcikA ( sUI) / carmaprabhedikA ( jUtA sIne kI sUI ) / upAnaha ( jUtA, bUTa) / pAdukA ( cappala) / anupadInA ( gama bUTa ) | nIlIkaroti (nIla lagAnA) / ayaskaroti (lohA karanA, Ayarana karanA) / khaz aura Nin pratyaya dhAtuoM se hote haiM / meM zabda karmarUpa meM hotA hai / Nin pratyaya ke yoga meM hai / khaz pratyaya karttA ke rUpa meM vyavahRta hotA hai / isake upapada ( pUrvapada ) paSThI vibhakti hotI 1 jina kI taraha aura strIliMga meM Ip lagAkara nadI kI taraha calate haiM / niyama isake rUpa pulliMga meM niyama 623. (khityanavyayasvarAntAruSAM mum hasvazca 3 / 2 / 139). avyaya varjita svarAnta zabda aura aruSa zabda ko mum (m) kA Agama hotA hai aura prApti hone para hrasva bhI ho jAtA hai kh it jAne vAlA pratyaya pare ho to / isa sUtra se khaz pratyaya meM sarvatra mum kA Agama aura hrasva ho jAtA hai / niyama 624 - ( manyANNin 5 / 2 / 46 ) karma upapada meM ho to man (manyate ) dhAtu se Nin pratyaya hotA hai / paNDitaM manyate bandhuM - paNDitamAnI bandhoH / darzanIyAM manyate bhAryAm darzanIyamAnI bhAryAyAH / niyama 625 - (AtmamAne kha 502047 ) karma upapada meM hone para man (manyate ) dhAtu se Atma (svayaM) ke mAnane ke artha meM khaz pratyaya hotA hai / paNDitaM AtmAnaM manyate = paNDitaMmanyaH / pavIM AtmAnaM manyate = paTvimanyA / vidvanmanyaH, viduSimanyA / Nin pratyaya bhI -- paNDitaM AtmAnaM manyate paNDitamAnI / paTumAninI, vidvanmAnI, vidvanmAninI / -- niyama 626 - ( eje: 5 / 2 / 48 ) karma upapada meM ho to ejayati
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 vAkyaracanA bodha dhAtu se khaz pratyaya hotA hai / aGgAni ejayati=aGgamejayaH / janamejayaH / brimejyH| niyama 627- (nIstanamuJjakUlAsyapuSpeSu dheTa: 5 / 2 / 46) karmarUpa meM ye zabda upapada meM hoM to dhayati dhAtu se khaz pratyaya hotA hai| zunI dhayati=zunidhayaH / stanaMdhayaH / mujhaMdhayaH / kUlaMdhaya: / AsyaMdhayaH / puSpaMdhayaH / stanaMdhayI knyaa| niyama 628-(nADIghaTIkharImuSTipANikaravAtanAsikAsu dhmazca / 2 / 50) karma rUpa meM ye zabda upapada meM hoM to dhamati aura dhayati dhAtu se khaz pratyaya hotA hai| nADI dhamati dhayati vA=nADiMdhamaH, nADiMdhayaH / ghaTiMdhamaH, ghaTiMdhayaH / muSTidhamaH, muSTidhayaH / pANidhamaH, pANidhayaH / karaMdhamaH, karaMdhayaH / vAtaMdhamaH, vAtaMdhayaH / nAsikaMdhamaH, nAsikaMdhayaH / / niyama 626-(bahuvidhvarustileSutudaH 5 / 2 / 51) karmarUpa meM ye zabda upapada meM hoM to tudati dhAtu se khaz pratyaya hotA hai| bahuM tudati = bahuMtudaM yugam / vidhutudo rAhuH / aruMtudo pIDAkaraH / tilaMtudaH kAkaH / niyama 630-(asUryograyordazaH 5 / 2 / 52) asUrya aura ugra zabda karma rUpa meM upapada meM hoM to dRz dhAtu se khaz pratyaya hotA hai / sUryamapi na pazyati=asUyaM pazyAH rAjadArAH / ugraMpazyaH / - niyama 621- (lalATe tapa: 5 / 2 / 53) lalATa zabda karmarUpa meM ho to tapati dhAtu se khaz pratyaya hotA hai / lalATaMtapaH sUryaH / niyama 632-(udrujodvahibhyAM kUle 5 / 2 / 55) kUla zabda karmarUpa meM ho to udrujati aura udvahati dhAtu se khaz pratyaya hotA hai / kUlamudrujo majaH / kUlamudvahA ndii| niyama 633-(vahAbhrayo lihaH 5 / 2 / 56) vaha aura abhra zabda karmarUpa meM upapada meM hoM to liha, dhAtu se khaz pratyaya hotA hai / vahaM leDhi = vahaMliho gauH| abhraMlihaH prAsAdaH / / niyama 634- (vAtazardhayora'jahAgbhyAm 5 / 2 / 57) vAta zabda karmarUpa meM pUrvapada meM ho to aj dhAtu se aura zardha zabda ho to hA dhAtu se khaz pratyaya hotA hai| vAtamajanti =vAtamajAH mRgAH / zadhaM jahAti -- zardhajahA: mASAH / / prayogavAkya paNDitaMmanyena rAdhAzyAmena saha sthAtuM ko'pi necchati / padminyayA suzIlayA atithInAM satkAraH kathaM na kRtaH ? vidvanmAninI puSpA zabdasyArtha kathaM na vetti ? adya aGgamejayaH zIto vAyuH pracalati / arimejayaH nRpaH vijayI jAtaH / janamejayaM rAjyakaraM zrutvA kaH santuSTo'bhavat ? stanaMdhayaH mAtu: dugdhaM pibati / puSpaMdhayaH madhukaraH gunyjti| bAlaH kSurakeNa upakSureNa ca kiM
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaz aura Nin pratyaya 243 kariSyati ? nApitasya pArve eka kSuraM ekA ca kartanI staH / vRddha ! tava sUcikA kvApatat ? saMskRta meM anuvAda karo nAI bAla kATane kI mazIna se bAla kATatA hai| mahendra ustare kA kyA karegA ? surendra sephTIrejara se svayaM dADhI banA letA hai| bhAbhI kapar3oM ko dhokara nIla lagAtI hai / sohana vastroM para Ayarana karatA hai| telI kolhU ke dvArA tiloM se taila nikAlatA hai| phaikTrI meM kitane mistrI haiM ? ahamadAbAda meM kapar3e kI kitanI mileM haiM ? baDhaI chenI se lohA kATatA hai aura barmA se lakaDI meM cheda karatA hai| ramA suI se kapaDA sItI hai / mohana jUte para pAliza karatA hai| mocI ke pAsa jUte sIne kI suI hai / rameza ke pAsa cappala nahIM hai| Nina aura khaza pratyaya ke prayoga karo rAhu candramA ko grasatA hai| sUrya ko na dekhane vAlI rAjakanyA kaise svastha ho ? bAlaka (stanaMdhayaH) mAtA kA dUdha pIkara baDA hotA hai / ramA svayaM ko viduSI mAnatI hai / svayaM ko paNDita mAnane vAlA mohana bhI parAjita ho gyaa| abhyAsa 1. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa batAo sephTIrejara, kolhU, chenI, pAliza, bhaDabhUjA, bleDa, ustarA, cappala / 2. karma upapada meM hone para manyate dhAtu se kahAM khaz pratyaya aura kahAM Nin _pratyaya hotA hai ? donoM ke vigraha meM kyA aMtara hai ? 3. kina-kina dhAtuoM ke yoga meM kahAM-kahAM khaz pratyaya hotA hai ?
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 72 : kta, ktavatu pratyaya zabdasaMgraha (kta, ktavatu ke rUpa) bhUtaM, bhUtavAn (bhU) huaa| pItaM, pItavAn (pAM) piiyaa| gataM, gatavAn (gam) gyaa| vanditaM, vanditavAn (vadi) vandanA kI, stuti kii| kRtaM, kRtavAn (kR) kiyaa| jagdhaM, jagdhavAn (ad) khAyA / yAtaM, yAtavAn (yA~) gayA / adhItaM, adhItavAn (adhi+i) pddhaa| ruditaM, ruditavAn (rud) royaa| jAgRtaM, jAgRtavAn (jAgR) jaagaa| viditaM, viditavAn (vid) jAnA / hataM, hatavAn (han) maaraa| zayitaM, zayitavAn (zI) soyA / AsitaM, AsitavAn (As) baiThA / stutaH, stutavAn (STu) stuti kii| uktaM, uktavAn (brU) bolA / bhItaM, bhItavAn (bhI) ddraa| dugdhaM, dugdhavAn (duha.) duhaa| dattaM, dattavAn (dA) diyaa| dhRtaM, dhRtavAn (dhR) dhAraNa kiyaa| upta, uptavAn (vap) boyaa| tIrNa, tIrNavAn (ta.) tairA / gRhItaM, gRhItavAna (graha.) grahaNa kiyaa| hitaM, hitavAn (dhA) dhAraNa kiyA / paThitaM, paThitavAn (paTh) pddhaa| likhitaM, likhitavAn (likh) likhaa| zrutaM, zrutavAn (zru) sunaa| ktapratyaya kta pratyaya kA prayoga do taraha se hotA hai| eka vizeSaNa ke rUpa meM, eka ardhakriyA ke rUpa meN| vizeSaNa ke rUpa meM prayukta hone vAlA kta pratyaya vizeSya kI kisI avasthA ko batAtA hai isalie usameM vizeSya ke anusAra liMga aura vacana hote haiN| prItamAnasAnAM zarIraM puSTaM bhavati / yahAM prIta aura puSTa kta pratyayAnta vizeSaNa hai| - ardhakriyA ke rUpa meM Ane vAlA kta pratyaya kArya kI samApti batAtA hai| kta pratyaya jahAM ardha kriyA ke rUpa meM prayukta hotA hai vahAM usakA artha hogA-kiyA, gayA, pIyA, bolA Adi / jahAM kta pratyaya vizeSaNa banatA hai vahAM artha hotA hai--kiyA huA, gayA huA, kahA huA Adi / kta pratyaya bhUtakAla meM saba dhAtuoM se hotA hai| sakarmaka dhAtuoM se karma meM aura akarmaka dhAtuoM se bhAva meM tathA kartA meM hotA hai| kta pratyaya karma meM hotA hai vahAM karma meM prathamA aura kartA meM tRtIyA vibhakti hotI hai, kta pratyayAnta kA rUpa karma ke anusAra calatA hai| bhAva meM kta pratyaya hone se kartA meM tRtIyA aura SaSThI donoM vibhakti hotI hai| kriyA meM napuMsakaliMga
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ kta, ktavatu pratyaya 245 aura eka vacana hI rahatA hai| gatyarthaka Adi dhAtuoM se kta pratyaya kartA meM hotA hai / kriyA kA rUpa kartA ke anusAra calatA hai, karma meM dvitIyA vibhakti hotI hai / jaise--sa grAmaM gataH / ___ kta pratyayAnta zabda jaba vizeSaNa banatA hai vahAM usake rUpa pulliga meM jina kI taraha, strIliMga meM sItA kI taraha aura napuMsakaliMga meM ratna kI taraha calate haiN| niyama 635- (napuMsake bhAve kta: 6 / 1 / 1) napuMsakaliGga meM bhAva artha meM dhAtu se kta pratyaya hotA hai / hasitaM chAtrasya / vyAhRtaM rajanyAH / / niyama 636- (gatyarthAkarmakapibabhujeH 5 / 111) bhUta Adi artha meM hone vAlA kta pratyaya gati artha vAlI dhAtuoM, akarmaka dhAtuoM tathA piba, bhuj dhAtuoM se kartA meM vikalpa se hotA hai| darzanaH grAmaM gataH, darzanena grAma: gataH, gataM darzanena / Asito bhavAn / AsitaM bhavatA / payaH pItA: gAvaH / payaH gobhiHpItam / annaM bhuktAste / idaM te (ktam / __ niyama 637- (zliSazIGsthAsavasajanaruhabhajaja bhyaH 5 / 1 / 10) zliS, zIG, sthA, As, vas, jan, ruha, bhaj, ja, ina dhAtuoM se kta pratyaya kartA meM vikalpa se hotA hai / AzliSTa: pitA putram / AzliSTA putrI pitraa| atizayito guruM ziSyaH / atizayito guruH ziSyeNa / upasthito guruM ziSyaH / upasthito guru: ziSyeNa / upAsito guruM ziSyaH / upAsito guruH ziSyeNa / upAsitaM ziSyeNa / anUSito guruM bhavAn / anUSito guru rbhvtaa| anUSitaM bhavatA / anujAto mANavako mANavikAm / anujAtA mANavikA mANavakena / anujAtaM maannvken| ArUDho vRkSaM bhavAn / ArUDho vRkSo bhavatA / ArUDhaM bhvtaa| vibhaktA bhrAtaro riktham / vibhaktaM bhrAtRbhiH riktham / vibhaktaM bhrAtRbhiH / anujIrNo vRSalI caitraH / (anuprApya jIrNaM ityarthaH) / anujIrNA vRSalI caitreNa / ktavatu pratyaya ktavatu pratyaya bhUtakAla meM hotA hai / yaha saba dhAtuoM se hotA hai isakA tavat rUpa zeSa rahatA hai| yaha kartA meM hotA hai| isake yoga meM kartA meM prathamA vibhakti aura karma meM dvitIyA vibhakti hotI hai / pulliga meM isake rUpa bhavat zabda kI taraha, strIliMga meM Ipa lagane ke bAda nadI kI taraha aura napuMsakaliMga meM jagat kI taraha rUpa calate haiM / ktavatu ke rUpa banAne kA sarala upAya hai ki kta pratyaya ke rUpa ke Age vat zabda joDa deN| nIce likhe niyamoM ko dhyAna me par3heM niyama 638-- (uvarNAt 4 / 3 / 87) uvarNa aMtavAlI, eka svaravAlI dhAtu se k it jAne vAle pratyaya pare ho to iTa nahIM hotA hai / yu-yutaH,
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 vAkyaracanA bodha yutavAn / bhU-bhUtaH, bhUtavAn / niyama 636-(veTopataH 4 / 3 / 61) pat dhAtu ko choDakara veT dhAtu (jisa dhAtu ko iT vikalpa se hotA ho) eka svaravAlI ho to iT nahIM hotaa| radhU-raddhaH, raddhavAn / guhU-gUDhaH, gUDhavAn / zamu-zAntaH, zAntavAn / niyama 640-(AditaH 4 / 3 / 100) AkAra anubaMdha jAne vAlI dhAtuoM se iTa nahIM hotA / vimidA-minnaH, minnavAn / aiSvidA-svinnaH, svinnavAn / niyama 641-(pUklizibhyo vA 4 / 3 / 84) pUG aura kliz dhAtu se vikalpa se iT hotA hai| pavitaH, pavitavAn / pUtaH, pUtavAn / klizitaH, klizitavAn / kliSTaH, kliSTavAn / niyama 642-(radAbhyAM ktayostasya mo dasya ca 5 / 3 / 73) ra aura da aMtavAlI dhAtuoM se Age kta aura ktavatu ke ta ko na ho jAtA hai / dhAtu ke aMta meM hone vAle da ko bhI na ho jAtA hai / pUr-pUrNaH, pUrNavAn / gUriNa -udyame--gUrNaH, gUrNavAn / bhid-bhinnaH, bhinnavAn / chinnaH, chinnavAn / niyama 643-- (saMyogAderAto yalavataH 5 / 3 / 74) saMyoga Adi aura AkAra aMtavAlI dhAtueM yala pratyAhAravAn (dhAtu meM ya ra, la, va) ho to kta ke ta ko na ho jAtA hai| stya-styAnaH, styAnavAn / glaiM-glAnaH, glAnavAn / niyama 644 - (dvAdyoditaH 5 / 3 / 75) dibAdigaNa kI dU Adi nava (dU, Sa, dI, cI, mI, rI, lI, DI, vI,) dhAtuoM aura AkAra it jAne vAlI dhAtuoM ke Age kta pratyaya ke ta ko na ho jAtA hai| dUnaH, dUnavAn / sUnaH, sUnavAn / dInaH, dInavAn / dhInaH, dhInavAn / mInaH, mInavAn / rINaH, rINavAn / lInaH, lInavAn / DInaH, DInavAn / vINaH, vINavAn / ohAMkahInaH, hInavAn / opyAyI-pInaH, pInavAn / niyama 645-- (kSazuSipacibhyo makavAH 5 / 3 / 84) kta pratyaya ke ta ko kSa se pare ma, zuS se pare ka aura pac se pare va Adeza ho jAtA hai| kSAmaH, zuSkaH, pakvaH / niyama 646- (RllvAdeH ktezca 5 / 3 / 82) RkAra aMtavAlI dhAtu tathA lU Adi dhAtuoM se Age kta, ktavatu aura kti pratyayoM ke ta ko na ho jAtA hai| z2a-jIrNaH, jIrNavAn / ta-tIrNaH, tIrNavAn / lU-lUnaH, lUnavAn / dhU-dhUnaH, dhUnavAn / niyama 647-(na dhyAkhyApamucchimadibhyaH 5 / 3 / 83) dhyA, khyA, pa, murcha, mad dhAtuoM se pare kta ke ta ko na hone vAlA nahIM hotA hai / dhyAta dhyAtavAn / khyAtaH, khyAtavAn / pUrtaH, pUrtavAn / mUrtaH, mUrtavAn / mattaH, mattavAn /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ kta, ktavatu pratyaya 247 niyama 548 - (prAdAna Arambhe kte taz 4 / 4 / 37) pra upasarga sahita dA dhAtu ko taz (t) pratyaya vikalpa se hotA hai, AraMbha karane ke artha meN| prattaH, prattavAn / dAtuM prArabdhavAn ityarthaH / niyama 546-(dat 4 / 4 / 40) pidvajita dA dhAtu ko dat Adeza hotA hai ta Adi vAlA kit pratyaya pare ho to| dattaH, dattavAn, dattiH, dattvA / niyama 550- (dhAnaH 4 / 4 / 45) dhA dhAtu ko hi Adeza hotA hai, kta, ktavatu pratyaya pare hone para / vihitaH, vihitavAn / niyama 551 - (vinisvanvavebhyaH 4 / 4 / 38) vi, ni, su, anu aura ava upasarga sahita ubhayapadI dA dhAtu ko taz (t) Adeza vikalpa se hotA hai kta pratyaya pare ho to / vIttaM, vidattam / sUttaM, sudattam / anUttaM, anudattam / avattaM, avadattam / prayogavAkya zreSThinA bhRtyaH hInaH / mohanaH madyapAnaM hInavAn / bhagavatA mahAvIreNa saMsArasamudraH tIrNaH / nAvikaH nadI tIrNavAn / vRkSabhidA vRkSaH lUnaH / duSTaH tasya hastaM lUnavAn / sAdhunA kathA khyAtA / sAdhvI kathAM khyAtavatI / mAtrA kaSTena sutaH pUrtaH / sA kuTumbaM pUrtavatI / muninA kaSAyaH zAntaH / sA vivAdaM shaantvtii| kaH bAlaka: ghaTaM bhinnavAn ? bhaginyA bhrAtre patra dattam / kA tasyai pustakaM dattavatI ? bhrAtRjAyayA annaM pakvam / sUryAtApena sarvaM nIraM zuSkam / saMskRta meM anuvAda karo (kta pratyaya ke prayoga karo) AcArya zrI ne pAnI kaba pIyA thA ? sAdhu gAMva kaba gaye the ? kyA tumane sAdhuoM ko vaMdanA kI ? gopAla ne yaha kArya kyoM nahIM kiyA ? billI ne laDDu kaba khAye ? adhyApaka ne yaha pustaka kaba paDhI ? bAlaka kyoM royA ? tuma kaba jAge ? rAjA ne apane mitra kI sahAyatA ke lie pracura senA yuddha meM bheja dii| vakta par3ane para bhI jo kAma na Aye vaha mitra kisa kAma kA / mayUroM ne AkAza meM bAdala dekhe aura nAcanA zurU kiyaa| murgI apane baccoM ko dekhane ke lie dauDI / rAjA ne mitratA kA acchA nirvAha kiyaa| kriyAvizeSaNa ke rUpa meM kta pratyaya kA prayoga karo __meMre dvArA paDhI huI pustaka kahAM hai ? rameza dvArA diyA gayA dhana kahAM hai ? gvAle dvArA duhI gaI gAya kauna sI hai ? kisAna dvArA boyA haA bIja kahAM hai ? vinaya dvArA stuti kiye gaye deva kauna se haiM ? (ktavatu ke prayoga karo) cora ne eka vyakti ko mAra diyA / tuma
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 vAkyaracanA bodha kahAM soye the ? varSA kaba huI ? ramA usase kyoM DarI ? mahendra ne dUdha nahIM piyA / kAntA ne roTI nahIM khAI / baccA kyoM rotA thA ? abhyAsa 1. hiMdI meM anuvAda karo-- mayA eSa pAThaH uttarAdhyayana sUtrAduddhRtaH / mayA uddhRtaH pAThaH samIcIno 'sti / saMghasaMghaTana praNAlI zrImad bhikSusvAminA kAmaM pariSkRtA / zrItulasIgaNinA pariSkRtA paThanapraNAliH samasti mahatyupayoginI / maghavAgaNinA uptaM saMskRtabIjaM kAluhRdaye zatadhA aMkuritam / rAmaH kiM pustakaM paThitavAn ? vimalA etad kAryaM kadA kRtavatI ? upasthito guruM ziSya : / upasthito guruH ziSyeNa / upasthitaM ziSyeNa / 2. vizeSaNa ke rUpa meM kta pratyaya kA prayoga karo AhatA, azritam, abhihitaH, ruditam, jAgRtam / 3. ardhakriyA ke rUpa meM kta pratyaya kA prayoga karo praNatam, gatAH, uktaH, pRSTam I 4. nimnalikhita dhAtuoM ke kta, ktavatu, pratyayoM ke rUpa batAoniSvadA, kliz, chid, pac, pyAya, tR, murcchA pR, vi + dA, pradA, dhA /
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 73 : kvasa, kAna pratyaya zabdasaMgraha (kvasu aura kAna pratyaya ke rUpa) babhUvAn (bhU) huA thaa| papivAn (pAM) pIyA thaa| jagmivAn (gam) gayA thaa| vavandAnaH (vadiG) stuti kI thii| cakrivAn, cakrANaH (kR) kiyA thaa| zizyAnaH (zI) soyA thA / jakSivAn, AdivAn (ad) khAyA thaa| yayivAna (yAMka) gayA thaa| adhIyivAn (adhi+i) paDhA thaa| rurudavAn (rud) royA thaa| vividavAn (vid) jAnA thaa| tuSTuvAn, tuSTuvAna: (STu) stavanA kI thii| bibhIvAn (bhI) DarA thaa| nezivAn (Naz) naSTa huA thaa| prapracchavAn (praccha) pUchA thaa| pipiSavAn (piS) pIsA thA / tenivAn, tenAnaH (tan) vistAra kiyA thaa| jajAgRvAn (jAgR) jAgA thaa| duduhAnaH (duha) duhA thaa| nanRtavAn (nRt) nAcA thaa| zuzruvAn (zru) sunA thaa| mamRjvAn (muMja) sApha kiyA thaa| jajJivAn (jJA) jAnA thaa| jaghnivAn, jaghnavAn (han) mArA thA / bubudhAnaH (budh) jAnA thaa| menAnaH (man) jAnA thaa| dadivAn, dadAnaH (dA) diyA thaa| rarajavAn, rarajAnaH (raj) prIti kI thii| rurudhvAn, rurudhAnaH (rudh) rokA thaa| jagRhavAn, jagRhANaH (graha) grahaNa kiyA thA / UcivAn, UcAnaH (ba) bolA thaa| kta, ktavatu, kvasu aura kAna-ye cAra bhUtakAlika kRdanta pratyaya haiM / inameM pahale do sAmAnya bhUta meM vyavahRta hote haiN| zeSa do parokSa bhUta meM prayukta kie jAte haiM / kta ke sivAya zeSa tIna pratyaya kartA meM hI hote haiM / kta, ktavatu saba dhAtuoM se hotA hai| kvasu parasmaipada dhAtuoM se aura kAna Atmane pada dhAtuoM se hotA hai| kvasu aura kAna bhI do prakAra se prayoga meM Ate haiM--arddha kriyA ke rUpa meM (2) vizeSaNa ke rUpa meN| 1. bhArImalasvAmI dinadvayAnantarameva punaH bhagavatoH bhikSoH zaraNaM samAse divAn (samAditavAn) 2. modamIyivAnsaM bhAramalasvAminaM parilokya pitrA vismitam (ya: modaM itavAn taM parilokya) 3. zrI bhikSo: sevAM adhyaSuSA (sevAmadhyuSitena) bhAramalasvAminA svajIvanaM udaahrnnsvruupmkaari| pahale vAkya meM ardha kriyA ke rUpa meM hai aura zeSa do vAkyoM meM vizeSaNa ke rUpa meM hai| gahare akSaroM se cihnita zabda kvasu pratyaya ke rUpa meM
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 vAkyaracanA bodha hai / koSThaka meM ktavatu yA kta pratyaya ke dvArA artha spaSTa kiyA gayA hai / Adhu-nika vaiyAkaraNa yA prayoktA kvasu aura kAna ko sAdhAraNa bhUta meM bhI prayo karate haiM / kvasu aura kAna pratyaya ke yoga meM kartA meM prathamA, karma meM dvitIyA aura kriyA kartA ke anusAra hotI hai / prayogavAkya sItA kadA babhUvavatI ? zItalaH tAtaM praznaM papRcchavAn / sAgAM duduhAnA / rAmaH rAvaNaM jaghnivAn / tasmai kaH pustakaM dadivAn ? bAlikA miSTAnnaM jakSivatI / mAtulI caurAt bibhIvatI / dugdhaM papivAnsaM bAlakaM pazya / vidyAlayaM jagmivAnsaM chAtraM kathaya / duSkaraM kAryaM catrivAnsaM hanumantaM sarve'pi praNamati / vittaM nezivAn zreSThI atra samAyayau / rAvaNaM jaghnivAn rAmaH dAzarathirAsIt / mahAvIraM prapracchvAn gautamaH kutratyaH AsIt ? duSkaraM kAryaM cakrANaH eva mahAn bhavati / (kvasu, kAna ke prayoga karo) kyA zaMkara ne jahara pIyA thA ? mohana naukara jamIna para soyA thA / saMskRta meM anuvAda karo tripRSTha vAsudeva kaba hue the ? vidyAlaya gayA thA / chAtra ne zrama kiyA thA / Ananda ne phala nahIM khAyA thA / satIza ne yaha pustaka paDhI thI / rAma ke vana jAne para kauzalyA roI thI / kevalajJAniyoM ne AtmA ko jAnA thA / draupadI vItarAga deva kI stavanA kI thI / mohana gAya se DarA thA / aravinda ne kisako prazna pUchA thA kRSNa ne kaMsa ko mArA thA / striyoM ne rAta meM gehUM pIsA thA / sohana kaba jagA thA ? dina meM varSA huI thii| zAdI ke samaya yuvaka nAce the / bhagavAna mahAvIra se sudharmAsvAmI ne yaha sunA thA / sudatta ne muniyoM ko dAna diyA thA / pitA ne putra ko kumArga se rokA thA / bhagavAna RSabha ne bAhubali ko kyA kahA thA ? sudharmA ko jisane prazna pUchA ve jambU kahAM ke the ? mahAvIra ko jisane prazna pUchA ve gautama prathama gaNadhara / kaMsa ko jisane mArA ve kRSNa mathurA ke the / abhyAsa 1. nimnalikhita vAkyoM ko zuddha karo - sA mama kathanaM na zuzruvAn / madanena tatvaM jajJivAn / rAtrau naTAH nanRtavAn / sImA mama pustakaM jagRhavAn / pitAmahI kadA jajAgRvAn ? sA kathaM rurudavAn ? te grAmaM yayivAn / 2. nimnalikhita dhAtuoM ke kvasu pratyaya ke rUpa batAo ad, bhI, bhU, kR, vid, zru, han / 3. nimnalikhita zabdoM ko vAkyoM meM prayoga karo dadAna:, bubudhAnaH, rurudhAnaH, jagRhANa:, tenAnaH, vavandAnaH /
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 74 : zIlAdi pratyaya (1) zabdasaMgraha nirAkariSNuH (nirAkaraNa karane vaalaa)| bhaviSNuH (hone vAlA) / sahiSNuH (sahana karane vaalaa)| rociSNuH (rucivAlA, kaaNtivaalaa)| vardhiSNuH (baDhane vAlA) / cariSNuH (calane vAlA, khAne vaalaa)| prajaniSNuH (utpanna hone vAlA) / apatrapiSNuH (lajjA karane vAlA) / glAsnuH, mlAsnuH (khinna rahane vAlA) / sthAsnuH (sthira rahane vAlA, sthaayii)| pakSNuH (pakAne vaalaa)| parimANuH (sApha karane vaalaa)| gRdhnuH (Asakta hone vAlA) / kSipNuH (pheMkane vAlA) / jiSNuH (jItane vAlA) / zramI (zrama karane vAlA) / pramAdI (pramAda karane vAlA) / damI (damana karane vAlA) / bhogI bhogane vAlA) / tyAgI (choDane vAlA) / drohI (droha karane vAlA) / dohI (duhane vAlA) / saMrodhI (rokane vAlA) / visra sI (hiMsA karane vaalaa)| vidAhI (jalAne vAlA) / anuvAdI (anuvAda karane vAlA) tRn, iSNu, snu, knu, SNaka, ghinuN, Naka pratyaya zIlAdi meM tIna artha haiM-1. zIla (svabhAva) 2. dharma (kula Adi AcAra) / 3. sAdhu (acchA) / tRn, iSNu Adi uparokta sAre pratyaya zIla Adi arthoM meM kartA meM hote haiN| ina pratyayoM ke rUpa kartA yA kartA ke vizeSaNa ke rUpa meM prayoga meM Ate haiN| vivakSA se karma Adi anya kArakoM meM bhI prayukta ho sakate haiN| niyama 652-(zIladharmasAdhuSu tRn 5 / 3 / 13) zIla, dharma aura sAdhu arthoM meM tRn pratyaya hotA hai / kartA kaTaM (zIla) / vadhUmUDhAM muNDayitAraH zrAviSThAnAM (dharma) / muNDanAdi teSAM kuladharmaH / gantA grAmam (sAdhu) / sAdhu gacchati ityarthaH niyama 653-(bhrAjyalaMkRnnirAkRn bhUsahirucivRtivRdhicariprajanApatrapa iSNuH 5 / 3 / 14) bhrAj, alaMkRn, nirAkRn, bhU, saha, ruc, vRt, vRdh, car, prajan, apatrap dhAtuoM se iSNu pratyaya hotA hai| bhrAjiSNunA lohitacaMdanena / alaMkariSNuH / nirAkariSNuH, bhaviSNuH, sahiSNuH, rociSNuH, vartiSNuH, vadhiSNuH, cariSNuH, prajaniSNuH, apatrapiSNuH / niyama 654-(udaH pacipatipadimadibhya: 5 / 3 / 15) ut pUrvaka pac, pat, pad aura mad dhAtu se iSNu pratyaya hotA hai| utpcissnnuH|
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 vAkyaracanA bodha utpatiSNuH, utpadiSNuH, unmadiSNuH / niyama 655- (glAmlAsthAkSipaciparimRjibhyaH snuH 5 / 3 / 16) ina dhAtuoM se snu pratyaya hotA hai| glAsnuH, mlAsnuH, sthAsnuH, kSeSNuH, pakSNuH, primaannuH| niyama 656- (sigRdhidhRSikSipibhyaH knuH 5 / 3 / 17) ina dhAtuoM se knu (nu) pratyaya hotA hai| trasnuH, gRdhnuH, dhRSNuH, kSipNuH / / niyama 657- (jibhUbhyAM SNuk 5 / 3 / 18) ji aura bhU dhAtu se zIla Adi artha meM SNuk pratyaya hotA hai / jiSNuH, bhUSNuH / niyama 658-(zamaSTakAd ghinuNa 5 / 3 / 16) zama Adi ATha dhAtuoM se ghinuNa (in) pratyaya hotA hai| zamI, damI, tamI, zramI, bhramI, kSamI (mAntatvAt na vRddhiH) / pramAdI, klmii|| niyama 656- (yujabhujabhajatyajaradviSaduSadruhaduhabhyAhanibhya: 5 / 3 / 20) ina dhAtuoM se ghinuN pratyaya hotA hai| yujyate yunakti vA ityevaMzIlo yogI / bhogI, bhAgI, tyAgI, rAgI, dveSI, doSI, drohI, dohI, abhyaaghaatii| niyama 660-(samanuvyavebhyo rudhaH 5 / 3 / 21) saM, anu, vi, ava pUrvaka rudh dhAtu se ghinuN pratyaya hotA hai| saMrodhI, anurodhI, virodhI, avrodhii| niyama 661- (ve: sRjavicakatthasrambhudrukaSakasalaSasRdahahanibhyaH 5 / 3 / 25) vi pUrvaka sRj Adi dhAtuoM se ghinuNa pratyaya hotA hai| visRjati ityevaM zIlo visargI / vivekI, vikatthI, visra bhI, vidrAvI, vikASI, vikAsI, vilAsI, visArI, vidAhI, vighaatii| niyama 662-(saMparivyanuprebhyo vadaH 5 / 3 / 26) saM, pari, vi, anu, pra pUrvaka vad dhAtu se ghinuNa pratyaya hotA hai| saMvAdI, parivAdI, vivAdI, anuvAdI, prvaadii| niyama 663-(pare: kSiparaTavAdibhyo Nakazca 5 / 3 / 31) paripUrvaka kSip, raTa, vad dhAtu se ghinuNa aura Naka pratyaya hotA hai| parikSepI, parikSepakaH / parirATI, parirATakaH / parivAdI, parivAdakaH / prayogavAkya vivAdaM nirAkariSNuH kutra gataH ? muni: bhaviSNuH kutratyo'yam ? zarIraM rociSNuH dhanapAla: kativAraM snAti / tvaM vardhiSNuH bhUyAH / ghAsaM cariSNuH gauH vanaM agamat / zvaH prajaniSNuH zizuH ko'sti ? iyaM bAlA apatrapiSNuH asti / tvaM kena kAraNena glAsnuH mlAsnuH vA abhUH ? annaM pakSNuH kutratyo'sti ? asmin viSTape ko'sti sthAsnu: ? apavarakaM parimANuH kva gataH ? viSaye gRdhnuH mA bhava / kaSTe samAgate'pi trasnu: mA bhava / ayaM upalaM kSipNuH bAlakaH kasya putro'sti ?
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ zIlAdi pratyaya (1) 253 saMskRta meM anuvAda karo dusaroM ke kaTu vacanoM ko sahana karane vAlA hI pUjya hotA hai| viSayoM meM Asakta hone vAlA karmoM kA bandhana karatA hai| tuma karma zatruoM ko jItane vAle bano / iMdriyoM kA damana karane vAlA sukha kA anubhava karatA hai / bhAratIya saMskRti meM gRhatyAga karane vAle kA Adara hotA hai / viSayoM kA bhoga karane vAlA duHkhI banatA hai| guru kA droha karane vAlA sadgati meM nahIM jaataa| sadA zrama karane vAle bno| anurodha karane vAlA namra banatA hai / kyA isa saDaka para avarodhI cihna hai ? virodhiyoM ko ThIka se smjho| isakA saMbAdI pramANa kaunasA hai ? vivAdI pratidina vivAdaH karatA rahatA hai| parivAda karane vAlA yaha kauna hai ? vivekI vyavahAra jagat meM zAnti se jItA hai| vilAsI jIvana kA tyAga kro| abhyAsa 1. nIce likhe zabdoM kA artha batAo aura vAkyoM meM prayoga karo prajaniSNuH, apatrapiSNuH, glAsnuH, gRdhnuH, saMrodhI, vidAhI / 2. nIce likhe zabda kisa sUtra se bane haiM ? sahiSNuH, pramAdI, tyAgI, vikAsI, anuvAdI, anurodhii|
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 75 : zIlAdi pratyaya (2) zabdasaMgraha nindakaH (niMdA karane vAlA) / asUyakaH (dUsaroM ke guNoM meM doSa kA AropaNa karane vAlA) / cakAsakaH (camakane vAlA) / daridrAyakaH (dridr)| khAdaka: (khAne vaalaa)| gaNakaH (ginane vAlA) / zAruka: (hiMsA karane vAlA) / sthAyukaH (sthira rahane vAlA) / utpAtukaH (Upara uDane vAlA) / upapAdukaH (svayaM utpanna hone vaalaa)| calanaH, kaMpanaH (kAMpane vAlA) / varAkaH (yAcanA karane vAlA) / bhikSAka: (bhikSA karane vAlA) / jalpAka: (bolane vAlA) / kuTTAkaH (toDane vaalaa)| luNTAkaH (lUTane vAlA) / sthAvaraH (Thaharane vAlA) / bhAsvaraH (camakane vAlA) / pesvaraH (dhvaMsa karane vAlA, pIsane vaalaa)| pramadavaraH (pramAda karane vaalaa)| satvaraH (gamanazIla) / jitvaraH (jItane vAlA) / kampraH (kAMpane vaalaa)| svapnak (sone vAlA) / tRSNak (pyAsA) / dhRSNak (dhRSTa, lajjArahita) / zarAruH (hiMsA karane vAlA) / vandAruH (vandanA karane vAlA, stuti karane vAlA) / bhIruH, bhIrukaH, bhIluka: (Darane vAlA) / dadRt (phADane vAlA) / didyut (camakane vaalaa)| Naka, ukaNa, an, SAka, vara, kvarap, ra, najiG, Aru, kru, kruka, kluka, kvip, pratyaya niyama 664-(niMdahiMsaklizakhAdavinAzivyAbhASAsUyA'nekasvarebhyaH 5 // 3 // 32) ina dhAtuoM se zIlAdi artha meM Naka pratyaya hotA hai| niMdakaH, hiMsakaH, klezakaH, khAdakaH, vinAzakaH, vyAbhASakaH, asUyakaH / aneka svaradaridrAyakaH, cakAsakaH, gaNakaH / niyama 665-(upasargAd devRdevikruzibhyaH 5 // 3 // 33) upasargapUrvaka deva, devi aura kruz dhAtu se Naka pratyaya hotA hai| Adevate ityevaMzIla: AdevakaH / paridevakaH, AkrozakaH, parikrozakaH / niyama 666-(zRkamagamahanavRSabhUsthAbhya ukaNa 5 / 3 / 34) ina dhAtuoM se ukaN pratyaya hotA hai / zRNAti ityevaM zIla: zArukaH / kAmukaH, gAmukaH, ghAtukaH, varSukaH, bhAvukaH / sthAyukaH pramattaH / upasthAyuka: gurum / guNAn adhiSThAyukaH / niyama 667- (laSapatapadibhyaH 5 / 3 / 35) ina dhAtuoM se ukaN
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 255 zIlAdi pratyaya (2) pratyaya hotA hai / abhilASukaH / utpAtukaM jyotiH / upapAdukA devii| niyama 668 - (calazabdArthAdakarmakAt 5 / 3 / 37) cala arthavAlI, zabda arthavAlI akarmaka dhAtuoM se zIlAdi artha meM ana pratyaya hotA hai| calanaH, kampanaH, copanaH, ceSTanaH / zabdanaH, ravaNaH, AkrozanaH / niyama 666 - (vRdbhikSiluNTijalpikuTTibhyaH SAkaH 5 / 3 / 40) ina dhAtuoM se zIlAdi artha meM SAka pratyaya hotA hai / varAkaH, varAkI / bhikSAkaH, luNTAkaH, jalpAkaH, kuTTAkaH / / niyama 670-(sthezabhAsakasapisapramado varaH 5 / 3 / 54) sthA Adi dhAtuoM se zIlAdi artha meM vara pratyaya hotA hai / tiSThati ityevaMzIlaH sthAvaraH / IzvaraH, bhAsvaraH, vikasvaraH, pesvaraH, pramadavaraH / niyama 671-(yAyAvara: 5 / 3 / 55) yaGantayAti dhAtu se zIla artha meM vara pratyaya karane para yAyAvara zabda nipAta hai| kuTilaM yAti ityevaM zIlo yAyAvaraH / niyama 672-(sRjINanazeH kvarap 5 / 3 / 56) sR, ji, i aura naz dhAtu se zIlAdi artha meM kvarap pratyaya hotA hai| sRtvaraH, jitvaraH, itvaraH; nazvaraH / gatvaraH zabda nipAta hai| niyama 673-(dIpikampismyajasihiMsikaminamo ra: 5 / 3 / 58) dIpa, kampa, smi, ajas, hiMs, kam, nam, dhAtuoM se zIla Adi artha meM ra pratyaya hotA hai / dIpra: dIpaH / kamprA zAkhA / smeraM mukhaM / ajasra zravaNaM / hiMsro vyAdhaH / kamrA yuvatiH / namraH / / niyama 674- (tRSidhRSisvapo najiG 5 / 3 / 56) tRSa, dhRS, aura svap dhAtuoM se zIlAdi artha meM najiG (naj) pratyaya hotA hai / tRSNak, tRSNajau, tRSNajaH / dhRSNaka, svapnak / - niyama 675 (zRvanderAru: 5 / 3 / 60) zR aura vanda dhAtu se zIla Adi artha meM Aru pratyaya hotA hai / zRNAti ityevaM zIla: zarAru: / vizIryate vizarAru: / vandate vandAruH / / niyama 676-(bhiyaH krukrukaklukAH 5 / 3 / 61) bhI dhAtu se zIlAdi artha meM kru, kruka aura kluka pratyaya hotA hai / bhIruH, bhIrukaH, bhiilukH| niyama 677- (didyuddadRt .....53 / 62) zIla Adi artha meM kvip pratyayAnta ye zabda nipAta haiM--didyut, dadRt, jagat, juhoti iti juhaH / vaktIti vAk / pRcchati iti prAT / zabdaprAT, tatvaprAT / dadhAti dhyAyati vA dhIH / zrayatIti zrIH / zataM dravatIti zatadrUH / sravatIti stra : / javatIti jaH / AyataM stautIti AyatastUH / kaTaM pravate kaTaprUH / parivrAjatIti parivrAT / vibhrAT / bhASate iti bhAH / bhAsau, bhAsaH / pipartIti pUH / purau, puraH ityAdi /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha prayogavAkya gurUNAM nindakaH, jIvAnAM hiMsakaH, narANAM klezakaH, sadAcaraNAnAM vinAzakaH, pareSAM asUyakazca mRtvA kutra yAti ? munInAM ko'sti cakAsakaH ? nRSu ko'sti daridrAyakaH ? eteSAM vastrANAM ko'sti gaNakaH ? kAlasaukarikaMH mahiSInAM zarAruH, zArukaH vA AsIt / jIvAnAM ghAtuka: nirdayI bhavati / are ! luNTAkA: nagaraM luNTanti / pRthvIkAyasya jIva: sthAvaro'sti / AcAryasya bhAsvaraM lalATaM dRSTvA hemantaH AkRSTo'bhUt / vikasvarANi puSpANi draSTuM mAlAkAraH udyAne samAyAt / nazvaraM idaM zarIram / asmin saMsAre samAgatA sarve'pi gatvarAH snti| ramezaH gajAta bhIruH, bhIrukaH, bhIluko vA, na mUSakAt / / saMskRta meM anuvAda karo ___ guruoM kI niMdA karane vAlA sadgati meM nahIM jAtA hai / jIvoM kI hiMsA karane vAlA durgati meM jAtA hai / adhika khAne vAlA bImAra hotA hai / adhika bolane kA koI vizvAsa nahIM karatA hai| vaha putra kI kAmanA karatI hai / bhikSA karane vAle kahAM gaye ? bhASaNa bolane vAlA kahAM kA hai ? vikasita hone vAlA deza kauna sA hai ? SaTakhaMDa ko jItane vAlA rAjA kauna hai ? yaha jIvana naSTa hone vAlA hai / AcArya ko vaMdanA karane vAle muni kahAM gaye ? svayaM utpanna hone vAle deva aura naraka haiM / Upara uDane vAlA pakSI kaunasA hai ? anna pIsane vAlA kahAM hai ? kisI kArya meM lAparavAha mata bno| yaha lajjA rahita hai / rAtri meM camakane vAlA tArA kaunasA hai ? isa saMsAra meM kauna sthira rahane vAlA hai ? gamanazIla vyakti apane lakSya ko pA letA hai / zilA ko toDane vAlA vyakti kahAM gayA ? abhyAsa 1. nimnalikhita zabda kisa dhAtu ke aura kisa pratyaya ke haiM, batAo ? khAdakaH, AvedakaH, gAmukaH, calanaH, bhAsvaraH, sthAyukaH, sRtvaraH, tRSNaka, bhIrukaH, shraaruH| 2. nimnalikhita zabdoM ko vAkyoM meM prayukta karo utpAtukaH, zArukaH, jitvaraH, jalpAkaH, vandAruH /
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 76 : zIlAdi pratyaya (3) zabdasaMgraha cikIrSuH (karane kA icchuka) / bhikSuH (bhikSA karane vAlA) / AzaMsuH (icchA karane vAlA) / prasavI (utpanna hone vAlA) / atyayI (naSTa hone vAlA) / vizrayI (sahArA lene vAlA) / abhyamI (sAmane jAne vaalaa)| vamI (vamana karane vaalaa)| avyathI (pIDA nahIM dene vaalaa)| zraddhAluH (zraddhA karane vAlA) / zayAluH (sone vaalaa)| patayAluH (girane vAlA) / mRgayAluH (khojane vAlA) / dAru: (daanshiil)| seru: (bAMdhane vAlA) / sRmaraH (gamanazIla) / admaraH, ghasmaraH (khAne vaalaa)| bhaMguraH (naSTa hone vAlA) / bhAsuraH (dIpta hone vaalaa)| meduraH (atizaya snigdha, atizaya sneha vAlA) / vidura: (jAnane vaalaa)| chiduraH, bhiduraH (kATane vAlA) / yAyAjUkaH (bAra-bAra yajJa karane vAlA) / jaMjapUkaH, vAvadUkaH (bAra-bAra bolane vAlA, vAtUnI vyakti) / daMdazUkaH (jisakA DaMsane kA svabhAva ho) cakriH (karane vAlA) / jajJiH (jAnane vAlA) / sAsahiH (bAra-bAra yA adhika sahana karane vAlA) / cAcaliH (bAra-bAra yA adhika calane vAlA) / vAvahiH (bAra-bAra vahana karane vaalaa)| u, in, Alu, ru, maraka, ghura, aka, ki pratyaya niyama 678- (sannAzaMsibhikSibhya: u: 5241) san pratyayAnta dhAtu, AzaMsa aura bhikSa dhAtu se zIlAdi artha meM u pratyaya hotA hai / cikIrSati ityevaMzIlaH cikIrSuH / AzaMsuH / bhikSuH / niyama 676-(prAjjusUbhyAmin 5 / 3 / 43) pra, parA pUrvaka ju aura sU dhAtu se zIlAdi artha meM ina pratyaya hotA hai / prajavati ityevaMzIlaH prajavI / prasuvati ityevaMzIlaH prsvii| niyama 680- (jINadRkSivizriparibhUvamAbhyamAvyathibhyaH 5 / 3 / 44) ji, iNa Adi dhAtuoM se zIlAdi artha meM ina pratyaya hotA hai| jayI, vijayI / atyayI, AdarI, kSayI, vizrayI, paribhavI, vamI, abhyamI, avythii| ___ niyama 681 -- (zraddhAnidrAtandrAzIGdayipatigRhispRhibhyaH Alu: 5 / 3 / 45) ina dhAtuoM se zIlAdi artha meM Alu pratyaya hotA hai| zraddhAlu:, nidrAlu:, tandrAluH, zayAlu:, dayAlu:, patayAluH, gRhayAluH, mRgayAluH, lajjAluH, IrSyAluH /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 vAkyaracanA bodha niyama 682-(zadisadidheDdAsibhyo ru: 5 / 3 / 46) ina dhAtuoM se zIlAdi artha meM ru pratyaya hotA hai| zIyate shdruH| sIdati sadruH / dhayati dhAruH / dadAti, dayate, yacchati, dyati, dAyati, dAti vA ityevaMzIlo dAruH / sinoti seruH / ___ niyama 683- (sradighaso marak 5 / 3 / 47) sR, ad, ghas dhAtu se zIlAdi artha meM marak pratyaya hotA hai / sRmaraH, amaraH, ghasmaraH / niyama 684-(bhaJjibhAsimido ghuraH 5 / 3 / 48) ina dhAtuoM se zIlAdi artha meM ghura pratyaya hotA hai| bhajyate svayameva ityevaMzIlaM bhaGguraM kASThaM / bhAsuraM vapuH / meduraH / / niyama 685- (vettichidibhidibhyaH kit 5 / 3 / 46) ina dhAtuoM se zIlAdi artha meM kid saMjJA vAlA ghura pratyaya hotA hai| vettIti viduraH / chiduraH, bhiduraH / niyama 686- (jAgarUkaH 5 / 3 / 50) jAgR dhAtu se zIlAdi artha meM Uka pratyaya hotA hai / jAgarUkaH / niyama 687-(yajijapidaMzivado yaG 5 / 3 / 51) / yaj Adi dhAtu yaGanta ho to zIlAdi artha meM Uka pratyaya hotA hai| bhRzaM punaHpunarvA yajati ityevaMzIlo yAyajUkaH / jaMjapUkaH, daMdazUkaH, vAvadUkaH / niyama 688-(sAsahicAcalivAvahipApatayaH kau 5 / 3 / 52) saha., cala, vaha aura pat dhAtu yaGanta meM zIlAdi artha meM ki pratyayAnta nipAta hai| sAsahiH, cAcaliH, vAvahiH, pApatiH / / niyama 686-(sasricakridadhijajJinemayaH 5 / 3 / 53) zIlAdi artha meM ki pratyayAnta ye zabda nipAta haiN| sarati ityevaMzIlaH saniH / karoti cakriH / dadhAti dadhiH / jAyate jAnAti vA jajJiH / namati nemiH / prayogavAkya dhanaM atyayi cakAsti / AnaMdaH jinapravacane zraddhAlurAsIt / patayAlu vRkSaM pazya / rAkSasaH kaM amaro'sti ? bhaMguraM jIvanaM jJAninaH na vizvasanti / zyAmaH saMskRtaM viduro'sti / kASThaM chiduraH, bhiduraH vA kutra nivasati ? jaMjapUkAnAM na ko'pi pratyayaM kurute ? ayaM vAvadUko'sti / duSkaraM kArya cakriH ko'sti ? tatvaM jajJiH bhava / sA lajjAlurasti / mRgaM mRgayAluH vane gataH ? saMskRta meM anuvAda karo rameza yaha kArya karane kA icchuka hai| tuma Agama meM zraddhA karane vAle bno| adhika nIMda lene vAle mata bno| pattA vRkSa se paDane vAlA hai| strI lajjA vAlI hai| sohana IrSyA vAlA hai| bAlaka sone vAlA hai| vaha jJAna
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ zIlAdi pratyaya (3) 256 dene vAlA hai / mohana laDDu khAne vAlA hai| yaha jIvana naSTa hone vAlA hai| zrAvikA tatva jAnane vAlI hai| rameza lakaDI ko kATane vAlA hai / brAhmaNa bAra-bAra yajJa karane vAlA hai| sohana bAra-bAra bolane vAlA hai / macchara bAra-bAra DaMsane vAlA hai| sAdhu AtmA ke prati jAgane vAlA hai| tatva ko khojane vAle bano / gAya ko bAMdhane vAlA kahAM gayA ? dharma kA sahArA lene vAlA sukhI hotA hai / yaha padArtha atisnigdha hai| abhyAsa 1. nimnalikhita zabdoM kA vAkyoM meM prayoga karo dayAluH, agaraH, dAruH, vAvadUkaH, meduraH / 2. nIce likhe pratyaya kina-kina dhAtuoM se hote haiM ? u, Uka, in, ghur| 3. nIce likhe zabdoM kA vigraha karonemiH, prasavI, dAruH, bhaguraM, dhAruH, bhikSuH /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 77 : bhAva zabdasaMgraha kAndavika: (halavAI) / kuNDalI ( jalebI) / amRtI ( imaratI ) | hai ( barphI ) / piNDa : ( peDA ) | kauSmANDam ( peThe kI miThAI ) / dugdhapUpikA ( gulAbajAmuna ) / rasagola : ( rasagullA ) / zarkarApAla : ( zakkarapArA ) 1 madhumaNThaH ( bAlUzAhI ) / santAnikA (malAI ) / kUcikA ( rabaDI ) kalAkandaH ( kalAkanda ) / parpaTI ( papaDI ) / ghRtapUra : ( ghevara ) / madhuzIrSa : (khAjA) / miSTapAka: ( murabbA ) / vAtAzaH ( batAzA ) / mohanabhogaH ( mohanabhoga ) / gajakaH ( gajaka ) / 12 bhAva bhAva kA artha hai - kriyA / bhAva meM pratyaya hone kA artha hai kriyA meM pratyaya honA / bhAvasyaikatvAd - bhAva eka hotA hai, isalie kriyA meM eka vacana hI hotA hai / kisI bhI kAraka meM pratyaya na hone se kriyA kisI bhI kAraka ke pIche nahIM calatI / kartA kisI bhI puruSa, vacana va liMga kA ho usase kriyA ke rUpa meM koI antara nahIM hotA hai / kartA meM tRtIyA vibhakti hI rahatI hai / jaise-- rahA hai| mayA gamyate AvAbhyAM gamyate asmAbhiH gamyate tayA gamyate bhAva meM pratyaya hone se Atmanepada, ekavacana aura napuMsaka liMga hotA hai / jaise --- mayA gataM, asmAbhigataM / tena gataM taiH gataM tayA gataM, tAbhiH gatam / kucha pratyaya bhAva meM strIliMga meM bhI hote haiM, unako nIce diyA jA tvayA gamyate yuvAbhyAM gamyate yuSmAbhiH gamyate tAbhiH gamyate tena gamyate tAbhyAM gamyate taiH gamyate --- niyama 660- - ( gApApaco bhAve 5|4|11 ) gA pA ( piba ) aura pac dhAtu se bhAva meM kti pratyaya strIliMga meM hotA hai / pragatiH, saMgItiH / prapItiH saMpItiH / paktiH, prapaktiH / niyama 61 - - ( stho vA 5 / 4 / 12 ) sthA dhAtu se bhAva meM pratyaya vikalpa se hotA hai, pakSa meM Ga pratyaya bhI / prasthitiH, upasthitiH /
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAva 261 AsthA, vyavasthA, saMsthA / niyama 662--- (AsyaTivajiyajaH kyap 5 / 4 / 63) As, aTa, vraj, yaj, dhAtuoM se bhAva meM kyap pratyaya strIliMga meM hotA hai| AsyA, aTyA, vrajyA, ijyaa| (bhAve 5 / 4 / 120) bhAva meM Naka pratyaya strIliMga meM hotA hai| AsikA, zAyikA, jIvikA, kArikA / dekheM (niyama 606) napuMsaka liMga meM (napuMsake bhAve ktaH 6 / 111) saba dhAtuoM se bhAva meM kta pratyaya napuMsaka liMga meM hotA hai / hasitaM chAtrasya / nRttaM mayUrasya / vyAhRtaM AcArya sya / niyama 663.-- (anaT 6 / 1 / 2) bhAva meM anaT pratyaya napuMsaka liMga meM hotA hai / gamanaM, bhojanaM, paThanaM, kathanam / niyama 664.--- (ktvAtumamo bhAve 5 / 1 / 21) ktvA, tum aura am ye pratyaya bhAva meM saba dhAtuoM se hote haiN| kRtvA vrajati / kartuM vrajati / cauraMkAraM Akroti / niyama 665-- (akarmakAta kRtyaktakhalAH // 122) akarmaka dhAtuoM se kRtya (tavya, anIya, ya, kyap, ghyaN), kta aura khala artha ke pratyaya bhAva meM hote haiM / jaise-kartavyaM, karaNIyaM, deyaM, kRtyaM, kArya vA bhavatA / zayitaM bhavatA / suzayaM bhavatA / sukaraM bhvtaa| ISad ADhyaM bhavaM bhavatA / suglAnaM kRpaNena / prayogavAkya rasagola: kalakattAyAH, madhumaNThaH jodhapurasya, kalAkaMda: haimI ca jayapurasya, mohanabhogaH bIkAnerasya, gajakaH vyAvarasya, kauSmANDaM AgarAnagarasya prasiddhaM miSTAnnaM ckaasti| kuNDalIamRtyayoH ko bhedo'sti ? ki tubhyaM dugdhapUpikA rocate ? ghRtapUraH santAnikA ca gariSThA bhavati / saMgItiH kadA kva ca jAtA ? asmin kArye tava upasthitiH anivAryA cakAsti / saMsthAyAM vyavasthA AsthAyAH kAraNaM bhavati / prAtaH kAle tava aTyA vrajyA ca svAsthyapradA na tu AsyA / zrAvaNe nRttaM mayUrasya nayanAbhirAmaM lagati / nRpaH cauraMkAraM Akrozati / saMskRta meM anuvAda karo miThAiyAM aneka prakAra kI hotI haiM / halavAI kI dukAna para Aja bahuta loga haiM / kucha loga halavAI se laDDU aura jalebI lete haiN| surendra ko imaratI, barphI aura peThe kI miThAI acchI lagatI hai / gulAba jAmuna aura
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 vAkyaracanA bodha rasagulle meM kyA aMtara hai ? rameza zakkarapArA aura bAlUzAhI nahIM khAtA hai / malAI kauna khA gayA ? bhAbhI devara ko rabaDI, kalAkaMda, aura papaDI khilAtI hai / sureza ko ghevara aura khAje acche nahIM lagate / murabbA aneka prakAra kA hotA hai ? zyAma bAjAra se kitane mohanabhoga lAyA hai ? loga sardI meM gajaka khAte haiN| bhAva meM vAkya banAo rAma vana meM gyaa| usane kyA pUchA thA ? suzIlA kyA kahegI ? dharmeza ne acchI taraha sunaa| maiMne kahA para usane nahIM sunA / vaha ghoDe se girA para bhAga gayA / vaha cora se Dara gyaa| gAMva se dUra skUla upayogI hotI hai / dhana se adhika caritra mUlyavAn hotA hai / DAkuoM ne grAma meM praveza kiyaa| somavAra se vaha yahAM nahIM hai / pyAsI dharatI varSA se zAMta ho gii| abhyAsa 1. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa batAo imaratI, bAlUzAhI, malAI, ghevara, jalebI, murabbA / 2. bhAva meM vAkya banAne ke lie kyA dhyAna meM rakhanA cAhie ? 3. bhAva meM kauna-kauna se pratyaya hote haiM ? pratyeka kA eka-eka udAharaNa likho?
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 78 : bhAvakartrI (1) zabdasaMgraha kAru: ( zilpI) / nApita: ( nAI) / rajakaH ( dhobI) / nirNejaka: ( DrAIklInara ) / kulikaH (zilpi saMgha kA adhyakSa ) / tantuvAya: ( julAhA ) / saucikaH (darjI) / citrakAra: (citrakAra, penTara ) / svarNakAra : (sunAra) / zaulvikaH (tAMbe ke bartana banAne vAlA) / tvaSTA (baDhaI ) / sthapatiH (mistrI) / azmacUrNam (sImeMTa) / iSTakA ( IMTa ) / syUti: ( silAI ) / yantram (mazIna ) / upahAsacitram (kArTUna) / batikA ( bruza ) / takSaNI ( vasUlA ) / ayoghanaH ( hathauDI ) / karapatram (ArI ) / ghaJa, na, ki, al pratyaya bhAva kA artha hai kriyA, akartR kA artha hai kartA kAraka ko choDa kara / bhAvA'kartrI kA tAtparya hai--kartA kAraka ko choDakara zeSa kAraka aura bhAva meM pratyaya honA / bhAvAkatroM meM hone vAle pratyaya kucha pulliMga meM hote haiM aura kucha strIliMga meM hI hote haiM / strIliMga meM hone vAle pratyaya agale pATha meM dekheM / niyama 696 - (bhAvA'kartrI: 5 / 4 / 6) bhAva meM aura kartA choDakara anya kArakoM meM saba dhAtuoM se ghaJ pratyaya hotA hai / bhAva meM - pacanaM pAkaH, evaM rAgaH, tyAgaH, / karma - prakurvanti taM iti prAkAraH / saMpradAna -- dAzante yasmai sa dAzaH / apAdAna - Aharanti yasmAt iti AhAraH / niyama 667- - ( hasAd ghaJ 6 / 1 / 11) hasAnta dhAtu se sAdhana aura AdhAra meM ghaJ pratyaya hotA hai pulliMga ke saMjJA viSaya meM / vidanti anena vedaH / ceSTate anena ceSTo balam / etya pacanti asmin iti ApAkaH / ArAmaH, lekha:, bandhaH, vegaH, rAgaH, prAsAdaH, apAmArgaH / . niyama 68 - ( yajirakSiyatipracchisvapo naH 5 / 282 ) ina dhAtuoM se bhAvAkatroM meM na pratyaya hotA hai / yajJaH, rakSNaH, yatnaH, praznaH, svapnaH / niyama 666- - ( upasargo'piddAdhaH ki: 5 / 4 / 84) upasarga upapada meM ho, pa ita jAne vAlI dA dhAtu ko choDakara zeSa dA dhAtu aura dhA dhAtu se ki pratyaya hotA hai / AdiH, pradiH, Adhi:, pradhiH, nidhiH, saMdhi:, samAdhiH /
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 vAkyaracanA bodha niyama 700 - (RdyuvarNa vRdRvaziraNigamigra heral 5 / 4 / 51) RkAra aMtavAlI, ivarNa aMtavAlI, uvarNa aMtavAlI dhAtueM tathA vR Adi dhAtuoM se bhAvAkartrI artha meM al pratyaya hotA hai / R - karaH, garaH, taraH, daraH / ivarNa--cayaH jayaH kSayaH, krayaH / uvarNa - yavaH, ravaH, stavaH, lavaH / vR Adi - vara:, dara:, Adara:, vazaH, gamaH, grahaH / niyama 701 -- ( yamaH samupaniviSu 5 / 4 / 56 ) saM, upa, ni, vi upapada meM ho to yam dhAtu se al pratyaya vikalpa se hotA hai / saMyamaH saMyAmaH / upayamaH, upayAmaH / niyamaH, niyAmaH / viyamaH, viyAma: 1 niyama 702- - ( bhayAdayo napuMsake 5|4|53 ) al pratyayAnta ye zabda - nipAta haiM- bhayaM varSaM, dhanaM, vanaM, padaM yugam / ghaJ pratyaya bhAvAkartrI ke atirikta kartA meM hotA hai niyama 703- - ( padaruja vizaspRzo ghaJ 5 / 4 / 7) pad, ruj, viz aura spRz dhAtu se ghan pratyaya kartA meM hotA hai / pAdaH, roga:, vezaH, sparzaH / niyama 704 - ( sarteH sthiravyAdhibalamatyeSu 5|48) sthira, vyAdhi, bala aura matsya artha meM sR ( sarati ) dhAtu se kartA meM ghaJ pratyaya hotA hai / sthire - sarati kAlAntaraM iti sAraH sthiraH padArthaH / sAlasAraH, khadirasAraH, kAryasAraH / vyAdhi-- atisAro vyAdhiH / bala - sAro balam / visAro matsyaH / niyama 705 - ( udyamoparamau 4 / 2 / 28) vRddhi ke abhAva meM ghaJ pratyayAnta ye do zabda nipAta haiM- udyamaH, uparamaH / anyatra yAmaH, suyAmaH / rAmaH, virAmaH / prayogavAkya brAhmaNaH yajJaM karoti / ziSyaH guruM praznaM pRcchati / ramezaH paThituM yatnaM kurute / rAtrau tvayA kaH svapnaH dRSTaH ? tasya nidhiH kutrAsti ? tasyAH Adhi ko jAnAti ? bhUpaH zatruNA saha saMdhi karoti / sarve samAdhi vAJchanti / pApasya kSayaM kuru / ajitAtmanAM jayo'pi parAjayo'sti / iMdriyANAM saMyamaH saMpadAM mArgo'sti / AcAryasya pAdau spRza / tasya vapuSaH sparzaH na sukhAvaho'sti / sanatkumAracakravartinaH zarIre aneke rogAH jajJire / saH vyAdhi dUrIkartuM prayatate / saMskRta meM anuvAda karo tumhAre gAMva meM rahane vAle nAI kA kyA nAma hai ? narendra ne dhobI ko as a diye the ? DrAIklInara vastroM ko mazIna se dhotA hai / zilpIsaMgha kA adhyakSa zilpiyoM ke sAtha bAta karatA hai / kabIra jI julAhe the / rameza darjI se kapaDe silAtA hai / sunAra muni ko bhikSA dene ke lie ghara meM gayA / isa gAMva meM bartana banAne vAlA kauna hai ? baDhaI vasUle se lakaDI cholatA hai
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ - bhAyAkartrI (1) 265 1 aura Are se use cIratA hai / citra banAne ke lie citrakAra ke pAsa bruza nahIM hai / mistrI mazIna ThIka karatA hai / sImeMTa kI kyA kImata hai ? yahAM para sau IMTe haiM / zIlA sImA se silAI sIkhatI hai / naukara hathoDe se kyA karegA ? abhyAsa 1. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa batAo sunAra, baDhaI, darjI, julAhA, sImeMTa, vasUlA, ArI, zilpI, bruza / 2. nimnalikhita zabda kisa dhAtu ke aura kisa pratyaya ke haiM, batAo - svapnaH, Adi:, dara:, saMyamaH pAdaH, sAraH, yatnaH samAdhiH, praznaH, sparzaH, udyama:, arAmaH, rAgaH / 3. pratyaya bhAva meM hote haiM yA kartA Adi kArakoM meM ? eka-eka udAhaNa dekara spaSTa karo / 4. ghaJ pratyaya kisa kAraka meM hotA hai ?
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 78 : bhAvakartrI (2) zabda saMgraha parabhRtaH ( koyala ) / vartaka : ( batakha ) / cilla: ( cIla) / pArAvataH (kabUtara ) / caTakA ( ciDiyA) / marAlaH ( haMsa) / bakaH ( bagulA ) / sArasaH (sArasa ) / kIra : ( totA ) / sArikA (mainA ) / dhvAGkSaH (kauA) / gRdhraH ( giddha ) / zyena: (bAja ) / kauzikaH ( ullU ) / cAtakaH ( cAtaka) / cakravAkaH (cakavA) / bahin (mora) / SaTpadaH ( bhauMrA ) / zalabhaH (pataMgA, TiDDI / saradhA (madhumakkhI ) / varaTA (haMsI) / cASa: ( nIlakaMTha ) / dArvAghATa: (kaThaphoDA) / khaJjana: ( khaMjana ) / kulAya : ( ghoMsalA ) / kti pratyaya ke rUpa kRti: (kR) karanA / hRti: ( hR ) haranA / citiH ( ci) cunanA / bhUti: (bhU) honA / zruti: ( zru) sunanA / stutiH (STu) stavanA karanA / niti: ( NI ) prApta karanA / saMpatti: ( saM + pad) prApta karanA / bhaNitiH (bhaN) bolanA / likhiti: ( likha) likhanA / labdhi: ( labh ) prApta karanA / nigrahIti: ( ni + graha ) nigraha karanA / 1 strIliMga pratyaya (kti, kyap, an, ya, a, Ga, kvip, ani ) ye pratyaya bhAvAkartrI dhAtu se strIliMga meM hI hote haiM / isalie ina pratyayAnta rUpoM ke aMta meM strIliMga pratyaya Ap yA Ip aura juDa jAtA hai / ina pratyayoM ke yoga meM SaSThI vibhakti hotI hai / niyama 706- ( striyAM kti: 5 / 4 / 87) dhAtuoM se kti pratyaya hotA hai / kRtiH, hRtiH, citiH, bhUtiH / niyama 407 - ( zravAdibhyaH 5488) zru Adi dhAtuoM se ktipratyaya hotA hai| zrutiH, saMpatti:, stutiH, labdhi:, prazastiH, iSTiH, bhUtiH / niyama 708- - ( kRna: zidan ca vA 5 / 4 / 66 ) kR dhAtu se zitsaMjJaka an aura kyap pratyaya vikalpa se hotA hai / pakSa meM kti pratyaya bhI / kriyA, kRtyA, kRtiH / niyama 706- ( parau sRcarerya: 5 / 4 / 68) pari upasarga upapada meM ho to sR aura car dhAtu se ya pratyaya hotA hai / parisaryA, paricaryA / - niyama 710- ( zaMsi pratyayAt 5 / 4 / 101 ) zaMsi dhAtu aura pratyayaantavAlI dhAtuoM se a pratyaya hotA / prazaMsA, mImAMsA, cikIrSA,
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvakoM (2) 267 putrakAmyA, galbhA, pttpttaayaa| niyama 711-(kteTo guro haMsAt 5 / 4 / 102) kta pratyaya ko iT hone vAlI dhAtu, gurumAn (dhAtu meM akSara guru saMjJaka ho) aura hasa anta vAlI dhAtu se a pratyaya hotA hai / IhA, UhA, IkSA, ukSA, kuNDA, huNDA, zikSA, bhikssaa| niyama 712-(Sito Ga: 5 / 4 / 103) S it jAne vAlI dhAtuoM se Ga pratyaya hotA hai / pacA, kSamA, ghaTA, tvarA, vyathA, jraa| niyama 713- (kuhiguhivazivapitulikSapikSibhya: saMjJAyAm 5 / 4 / 105) ina dhAtuoM se saMjJA viSaya meM Ga pratyaya hotA hai / kuhA nAma nadI / guhA parvatakaMdarA / vazA snehanadravyaM dhAtuvizeSazca / vapA medovizeSaH / tulA unmAnaM / kSapA rAtriH / kSiyA AcArabhraMzaH / niyama 714- (bhISibhUSicintipUjikathikumbicispRhitolidolyUnicUDipIDibhya: 5 / 4 / 108) jinnanta ina dhAtuoM se Ga pratyaya hotA hai / bhISA, bhUSA, ciMtA, pUjA, kathA, kumbA, carcA, spRhA, tolA, dolA, UnA, cUDA, piiddaa| niyama 715-- (Ata upasarge 5 / 4 / 106) upasarga upapada meM ho to AkArAnta dhAtuoM se Ga pratyaya hotA hai| pradA, upadA, pradhA, upadhA, AdhA, vidhA, sNdhaa| niyama 716- (saMpatkrudhAdibhyaH kvip 5 / 4 / 114) saM Adi upasarga pUrvaka pad Adi dhAtuoM se tathA krudh Adi zabdoM se kvip pratyaya hotA hai| saMpad, vipad, Apad, vyApad, pratipad, saMsad, pariSad, upaniSat, upAnat Adi / krut, yut, kSut, mRt, gI: aadi| niyama 717-(lvAdimyo vA 5 / 4 / 115) lU Adi dhAtuoM se kvip pratyaya vikalpa se hotA hai / lU:, lUtiH / bhI:, bhItiH / bhUH, bhUtiH / kRt, kRti: / dRk, dRSTi: / niyama 718- (naJya'nirAkroze 5 / 4 / 122) naJ upapada meM ho, Akroza artha kA bodha ho to strIliMga meM ani pratyaya hotA hai| ajananiste vRSala ! bhUyAt / evamajIvaniH, akaraNiH, agamaniH / niyama 716- (hAjyAglAmlAbhyaH 5 / 4 / 123) ina dhAtuoM se ani pratyaya hotA hai / hAniH, jyAniH, glAni:, mlAniH / prayogavAkya roginaH paricaryAM kRtvA sA mumude / putrasya prazaMsAM nizamya jananI jaharSa / tatvasya sUkSmAM mImAMsAM zrutvA sa: vismito'bhavat / guroH zikSA taM kumArgAt arakSat / pareSAM cintAM tyaktvA svasya ciMtAM kuru / tatvasya
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha carcAyAM saH modaM alabhata / bhrAtuH pIDAM vilokya sA ruroda / tasya kut, ruka ca bhayaMkaro'sti / AcAryasya dRk dUradazinI bhavati / dhanasya hAniH taM vikSipta makRta / sAdhoH kathAM zrotuM bahavaH janAH samAyayuH / satyasya zrutiH duSkarA'sti / jJAnasya labdhi kuru| AcAryasya kRtiH sarvebhyaH rocate / duSTAnAM nigrahItiH nRpasya prathamaM krtvymsti| ___ saMskRta meM anuvAda karo ___ saMsAra meM aneka pakSI haiN| kyA kabUtara rAtri meM kucha khAtA hai ? ghosale meM ciDiyAM haiN| koyala madhura bolatI hai| haMsa meM dUdha aura pAnI ko alaga karane kI zakti hotI hai| isa vRkSa para totA aura mainA baiThI hai / kauve kI vANI kisI ko acchI nahIM lgtii| AkAza meM aneka cIla aura giddha uDa rahe haiN| ullU ko rAta meM dikhAI nahIM detA / cAtaka tAlAba aura nadI kA pAnI nahIM pItA / mora sAMpa kA zatru hai| bhauMrA phUla kA rasa pItA hai| TiDDiyoM kA samUha kahAM jA rahA hai ? madhumakkhiyoM ke kATane se usake zarIra meM sUjana ho gaI / kyA tumane haMsI, nIlakaMTha, kaThaphoDA, aura khaMjana ko dekhA hai ? kti pratyaya kA prayoga karo cauroM ke dvArA dhana kA haraNa karanA du:khada bAta hai| AcArya kA cunAva nipuNatA se hotA hai| tIrthaMkaroM kI stavanA hara vyakti ke lie saMbhava nahIM hai| varSA kA honA sukAla kA sUcaka hai| abhyAsa 1. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa batAo bagulA, mainA, bAja, ullU, bhauMrA, haMsI, mora, nIlakaMTha / 2. nimnalikhita zabda kisa dhAtu se aura kisa pratyaya se bane haiM, batAo? zrutiH, parisaryA, prazaMsA, vazA, tulA, pUjA, lU:, hAniH / 3. bhAvAkoM meM kauna-kauna se pratyaya hote haiM ? "
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 80 : anaTa, khala pratyaya zabdasaMgraha bhavanam (bhU, as) honA / pAnam (pAM) pInA / gamanam (gam) jAnA / karaNam (kR) karanA / adanam (ad) khAnA / yAnam (yAMka) jaanaa| adhyayanam (adhi+i) adhyayana krnaa| rodanam (rud) ronA / jAgaraNam (jAgR) jAganA / vedanam (vid) jAnanA / hananam (han) mAranA / zayanam (zI) sonaa| Asanam (As) baiThanA / stavanam (STu) stuti karanA / dohanam (duha.) duhanA / bhayanam (bhI) DaranA / dAnam (dA) denA / nartanam (nRt) nAcanA / nazanam (Naz) naSTa honaa| bodhanam (budha) jAnanA / mananam (man) manana karanA / raJjanam (raJ) rAga karanA / zravaNam (zru) sunanA / pracchanam (pracch) pUchanA / maraNam (muMja) maranA / rodhanam (rudh) rokanA / peSaNam (piS) pIsanA / tananam (tan) phailanA / jJAnam (jJA) jAnanA / grahaNam (graha) grahaNa karanA / coraNam (cur) curaanaa| haraNam (ha) haraNa karanA / jananam (jan) utpanna honaa| anaT pratyaya anaT pratyaya bhAva meM hotA hai| napuMsakaliMga aura eka vacana hotA hai| usake yoga meM tRtIyA tathA SaSThI vibhakti hotI hai / jaise--gamana, bhojanaM, hasanaM / chAtrasya hasanaM / mama gamanaM / rAmasya bhojnm| bhAva ke atirikta anaT pratyaya kartA, karma, sAdhana, apAdAna aura AdhAra meM bhI hotA hai| niyama 720-kartA meM (ramyAdibhyaH kartari 6 / 1 / 4) rami Adi dhAtuoM se anaT pratyaya kartA meM hotA hai aura strIliMga meM hotA hai / ramaNI, kamanI, nndnii| niyama 721-karma meM (bhujAdibhyaH karmaNi 6 / 1 / 6) bhuj Adi dhAtuoM se karma meM anaT pratyaya hotA hai| bhujyate yat tat bhojanaM / AcchAdanaM, avasrAvaNaM, avasecanaM, asanaM, vasanaM, AbharaNam / niyama 722 - sAdhana meM (sAdhanAdhArayoH 6 / 1 / 8) anaT pratyaya sAdhana meM hotA hai / iSyate anayA eSaNI / likhyate anayA lekhnii| vicynii| idhmavrazcanaH (kulhADI), avilavanaH, zmazrakartanaH /
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 vAkyaracanA bodha niyama 723 ka-apAdAna meM (skandAdibhyo'pAdAne 6 / 17) skand Adi dhAtuoM se anaT pratyaya apAdAna meM hotA hai| praskandati yasmAt sa praskandanaH / prapatanaH, prazcyotanaH, prasravaNaH, nirjharaNaH, apAdAnaM, zaMkhoddharaNaH / kha-AdhAra meM (sAdhanAdhArayoH 6 / 118) AdhAra meM anaT pratyaya hotA hai| gau rduha yate'syAM godohnii| shktudhaanii| tilpiiddnii| zayanaM, AsanaM, adhikaraNaM, AsthAnam / khala pratyaya niyama 724- (duHsvISatsu kRcchAkRcchrArtheSu khal 6 / 1 / 17) dus, su, ISat-ye pUrva pada meM hoM to kaSTasAdhya aura sukhasAdhya ke artha meM khal pratyaya hotA hai / yaha pratyaya karma meM hotA hai / isake yoga meM karma meM prathamA aura kartA meM tRtIyA vibhakti hotI hai| jaise--ayaM pAThastvayA subodhaH / ISatkaraH kaTo bhavatA / duSkaraM brahmacaryaM mnujH|| ziSyate duHzAsanaH, duHzAsaH / suzAsanaH, suzAsaH / ISacchAsanaH, ISacchAsaH / duryodhanaH, duryodhaH / durdarzanaH, durdarzaH / durdharSaNaH, dudharSaH / durmarSaNaH, durmarSaH / dusa, su, iSat zabda pU155 rut it..... hai| duSpAnaM payo bhavatA / supAnaM payo bhavatA / ISatpAnaM payo bhvtaa| niyama 726-(zAsiyudhidRzidhRSimRSibhyo vA 6 / 1 / 20) dus, su aura ISat zabda pUrvapada meM ho, to kaSTa sAdhya evaM sukhasAdhya artha meM zAs yudh, dhRS aura mRS- ina dhAtuoM se Ana pratyaya vikalpa se hotA hai / duHkhena ziSyate duHzAsanaH, duHzAsaH / suzAsanaH, suzAsaH / ISacchAsanaH, ISacchAsaH / duryodhanaH, duryodhaH / durdarzanaH, durdarzaH / durdharSaNaH, dudharSaH / durmarSaNaH, durmarSaH / prayoga vAkya rodanaM balAnAM balamasti / rAtrau vRddhasya rodanaM zrutvA bIrabala: tasya pArve jagAma / sutasya jananaM kasya kRte pramodaviSayaM nAsti / pApinAM zayanameva varam / bhujaMgAnAM payaHpAnaM kevalaM viSavardhanasya nimittaM bhavati / rogiNaH pAdyaM tasya gamanaM lAbhapradamabhUt / pustakasyAdhyayanena jJAnaM vardhate / dhanasya nazanaM zreSThinaH mRtyoH bIjamAsIt / idaM kAryaM bhavatAM kRte duSkaraM maasti| saMskRta meM anuvAda karo - --- --- ---- kAraka hai / bAlaka kA ronA usako nahIM suhAtA / tatva ko jAnanA hara zrAvaka ke lie jarUrI hai / bAlikA kA adhyayana karanA jarUrI hai| varSA Rtu meM varSA kA honA svAbhAvika hai| gAya ko duhanA bhI eka kalA hai|
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ anaTa, khala pratyaya 271 sAdhanA ke kSetra meM pApa se DaranA jarUrI hai / vivAha ke samaya laDakiyoM kA nAcanA acchA nahIM hai| madana kA likhanA sApha hai| saMdIpa ke dAdAjI kA bhojana khAne kA samaya nizcita hai / tuma Izvara kA smaraNa kyoM karate ho ? tumhArA baiThanA ucita nahIM hai| kAryakartAoM kA kArya karane kA DhaMga acchA honA cAhie / jJAna kA dAna denA hara vyakti ke lie saMbhava nahIM hai / caura ko pakaDanA sahaja nahIM hai| suzIla kA paDhanA spaSTa nahIM hai / goSThI meM tumhArA bolanA jarUrI thA / sItA kA haraNa karanA rAvaNa ke lie zubha nahIM thaa| brahmacarya kA pAlana karanA bahuta kaThina kArya hai| abhyAsa 1. nimnalikhita dhAtuoM ke anaT pratyaya ke rUpa batAo aura unheM vAkyoM meM prayukta karo__ gam, rud, zI, As, STu, bhI, budha, tan, piS / 2. khal aura anaT pratyaya ke bAre meM tuma kyA jAnate ho ?
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 81: ekakartRka pUrvakAlika kriyA 1 ( ktvA, ragam) zabdasaMgraha / mRdvIkA (aMgUra) jambU : ( jAmuna ) / kadalIphalam (kelA) / bIja - pUra : ( bijaurA nIMbU) / udumbaram ( gUlara ) | karkandhu: ( bera) / zrIparNikA (kAyaphala ) / amRtaphalam ( nAzapAtI) / Alukam (AlU bukhArA ) / tUtam (zahatUta ) / nArikelam ( nAriyala ) / lIcikA ( lIcI ) / svarNakSIrI (makoya) / m pratyaya ke rUpa bhAvaM bhAvaM (bhU) bAra-bAra ho karake / pAyaM pAyaM (pAM) bAra-bAra pI karake / gAmaM gAmaM (gam) bAra-bAra jA karake / vandaM vandaM ( vadi) bArabAra vaMdanA karake, stuti karake / kAraM kAraM (kR) bAra-bAra karake / Ada AdaM (ad) bAra-bAra khA karake / yAyaM yAyaM (yAk) bAra-bAra jA karake / adhyAyaM adhyAyaM (adhi + i ) bAra-bAra paDha karake / bhAyaM bhAyaM ( bhI ) bArabAra Dara karake / dAyaM dAyaM (dA) bAra-bAra de karake / bhojaM bhojaM (bhuj ) bAra-bAra khA karake / pUrvakAla kriyA ( ktvA, Nam ) eka kriyA ke bAda dUsarI kriyA kI jAtI hai vahAM donoM kriyAoM kA kartA eka hI ho use ekakartRka kahate haiM / pUrvakAla kI kriyA ke sAtha parakAla kI kriyA kA prayoga Avazyaka hai / aisI sthiti meM pUrvakAla kI dhAtu For aura Nam pratyaya hotA hai / donoM kA artha eka hai, rUpa bhinna hai / sa bhuktvA vrajati ( vaha khAkara jAtA hai) / khAnA pUrva kriyA hai, 'jAnA' para kriyA hai / yahAM donoM kA kartA eka hI hai / bhuktavati gurau ziSyaH vrajati ( guru ke khAnA khAne ke bAda ziSya jAtA hai) yahAM do kriyA do kartA se saMbaMdhita hai isalie isameM pUrva kAla meM hone vAle pratyaya nahIM hoMge / / niyama niyama 727 - ( Nam cAbhIkSNye 6 / 1144) ekakartRka, abhIkSNya artha meM pUrvakAla meM hone vAlI dhAtu se Nam pratyaya vikalpa se hotA hai / saH bhojaM bhojaM vrajati bhuktvA bhuktvA vrajati / pAyaM pAyaM gacchati, pItvA pItvA
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekakartRka pUrvakAlika kriyA 1 (ktvA, Nam) gacchati / niyama 728-(pUrvAgreprathamebhyaH 6 / 1 / 45) pUrva agre, prathama-ina zabdoM se pare pUrvakAla meM hone vAlI dhAtu ho to usase Nam pratyaya vikalpa se hotA hai, ekakartRka ho to| vikalpa meM ktvA pratyaya hotA hai| yahAM anAbhIkSNya artha meM pratyaya hotA hai / pUrva bhojaM vrajati, pUrva bhuktvA vrajati / agre bhojaM vrajati, agre bhuktvA vrajati / prathamaM bhojaM vrajati, prathamaM bhuktvA vrajati / niyama 726-(yathAtathayorISryottare 6 / 1147) yathA aura tathA zabda pUrva pada meM ho, ekakartRka ho, pUrvakAla meM kR dhAtu kA prayoga ho, Ipyo se pUchA gayA ho usakA uttara diyA jAtA ho to Nam pratyaya vikalpa se hotA hai| kathaM bhavAn bhokSyate iti pRSTo'sUyayA, taM prati Aha-yathAkAraM ahaM bhokSye, tathAkAraM ahaM bhokSye ki tava anena ? kiM te mayA yathAhaM bhokSye tathAhaM bhokSye ityrthH|| niyama 730-(Akroze karmaNi ruNam 6 / 1 / 48) karma upapada meM ho, ekakartRka ho, to pUrva kAla meM hone vAlI kR dhAtu se ruNam pratyaya vikalpa se hotA hai, Akroza gamyamAna ho| kh it jAne se num aura N it jAne se vRddhi huI hai| cauraMkAraM Akrozati / cauraM kRtvA (caurazabdamuccArya) Akrozati / cauro'si ityAkrozati ityarthaH / evaM dasyuMkAraM Akrozati, vyAdhaMkAraM Akrozati / __niyama 731 - (gAtrapuruSayoH snaH 6 / 1155) gAtra aura puruSa zabda pUrvapada meM ho, ekakartRka ho to snAti dhAtu se Nam pratyaya vikalpa se hotA hai varSA kA mAna gamya ho / gAtrasnAyaM vRSTo meghaH / puruSasnAyaM vRSTo meghaH / yAvat gAtraM puruSazca snApyate tAvad vRSTaH ityrthH| niyama 732-(celArthe knope: 6 / 1154) cela (vastra) artha vAle zabda karmarUpa meM upapada meM ho, ekakartRka ho, knopayate dhAtu se varSA kA mAna jAnA jAe to Nam pratyaya vikalpa se hotA hai / celaknopaM vRSTo meghaH / vastraknopaM vRSTo meghaH / knUyate (ArdIbhavati) ityarthaH / prayogavAkya miSTAnnaM AdaM AdaM sa rugNo'bhavat / kSetraM yAyaM yAyaM bAlakaH akhidyata / pustakAni adhyAyaM adhyAyaM sImA viduSI abhavat / mUSakAta bhAyaM bhAyaM sA durbalA abhavat / vinItAya ziSyAya jJAnaM dAyaM dAyaM guruH kRtakRtyo'bhUt / kamalAyai jambUH amRtaphalaM ca rocate / ravIndraH AlukaM atti / bAlakaH karkandhuM kadalIphalaM ca na bhunakti / pUrvaM gAyaM vrajati, pUrvaM gAtvA vrajati / pUrva pAyaM vrajati, pUrvaM pItvA vrajati /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 vAkyaracanA bodha saMskRta meM anuvAda karo ... bhArata ke aneka nagaroM meM aMgUra ke bagIce haiN| rAMcI zahara ke samIpa jAmuna ke bahuta vRkSa haiN| vaidya ne rogI ko kelA khAne ke lie kahA hai / kyA tumane kabhI bijaurA nIMbU khAyA hai ? gUlara ke vRkSa hara sthAna para nahIM milate haiM ? rAjasthAna meM bera bahuta hote haiM / kAyaphala kaisA hotA hai ? bAlaka AlU bukhArA aura nAzapAtI khAtA hai |naariyl ke vRkSa laMbe hote haiN| isa bagIce meM lIcI aura zahatUta ke vRkSa nahIM haiM / guNavatI makoya khAtI hai / Nam pratyaya ke prayoga karo vaha bImAra bAra-bAra ho karake par3ha nahIM sakA / dUdha bAra-bAra pI karake surendra moTA ho gyaa| gAMva bAra-bAra jA karake satIza thaka gyaa| muniyoM ko bAra-bAra vaMdanA karake bAlaka prasanna hotA hai| corI bAra-bAra karake cora nirlajja ho gyaa| Aja kapaDe gIle ho itanI varSA huI hai / Aja AdamI snAna kara sake itanI varSA nahIM huii| __abhyAsa 1. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa batAo jAmuna, kelA, nAzapAtI, AlUbukhArA, nAriyala, liicii| 2. nimnalikhita Nam pratyayoM ke rUpoM kA vAkyoM meM prayoga karokAraM kAraM, AdaM AdaM, yAyaM yAyaM, dAyaM dAyaM, celaknopaM, cauraMkAraM, gAtrasnAyaM /
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 82 : pUrvakAlika kriyA 2 ( ktvA, Nam) zabdasaMgraha ArdrAlu: ( ADU ) / sItAphalam ( zarIphA) / puMnAgam ( phAsalA ) / AmrAtakam (AmaDA, jaMgalI Ama ) / kharbujam ( kharabUjA ) | kAlindam (trbuuj)| kharjUram (khajUra ) / zRGgATakam ( sighADA ) / zuSkaphalam (mevA) / akSoTam (akharoTa ) / aGkolam ( pistA ) | kAjavam (kAjU) / zuSkadrAkSA ( kizamiza ) / madhurikA ( munakkA ) / makhAnnam ( makhAnA ) | priyAlam ( cirauMjI ) / pauSTikam (postA ) / aJjIram (aMjIra ) / kSumAnI ( khumAnI) / Nam pratyaya ke rUpa 1 rodaM rodaM (rud) bAra-bAra ro karake / jAgaraM jAgaraM (jAgR) bArabAra jAga karake / vedaM vedaM (vid) bAra-bAra jAna karake / ghAtaM ghAtaM ( han) bAra-bAra hiMsA karake / bhAvaM bhAvaM (as) bAra-bAra ho karake / zAyaM zAyaM (zI ) bAra-bAra so karake / AsaM AsaM (As) bAra-bAra baiTha karake / stAvaM stAvaM (STu) bAra-bAra stuti karake / vAcaM vAcaM (brU) bAra-bAra bola karake / dohaM dohaM (duha ) bAra-bAra duha karake / Nam upapada ( pUrvapada) meM kartRvAcI, karmavAcI yA sAdhanavAcI zabda hoM to dhAtu se Nam pratyaya hotA hai, sAtha meM usI dhAtu kA prayoga honA cAhie / bhartha kI dRSTi se Nam pratyayAnta zabda kA isa prasaMga meM koI artha nahIM hotA hai / vAkya kI suMdaratA baDhatI hai / jaise - zuSkapeSaM pinaSTi (zuSkaM pinaSTi ityarthaH) / cUrNapeSaM pinaSTi / rUkSapeSaM pinaSTi / niyama 733 - ( samUle hanazca 6 / 1 / 57 ) samUla zabda karmarUpa meM upapada meM ho to han aura kaS dhAtu se Nam pratyaya hotA hai / samUlaghAtaM hanti ( samUlaM hanti ityarthaH) / samUlakASaM kaSati / niyama 734 - ( jIvAkRtayorgrahikRnbhyAm 6 / 1 / 56 ) jIva zabda karmarUpa meM ho to graha dhAtu se aura akRta zabda karma rUpa meM ho to kR dhAtu se pratyaya hotA hai / jIvagrAhaM gRhNAti / akRtakAraM karoti / niyama 735- - ( sAdhanepu hanaH 6/160 ) sAdhana kAraka upapada meM ho to han dhAtu se Nam pratyaya hotA hai / pAdaghAtaM zilAM hanti ( pANinA pAdena
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 vAkyaracanA bodha vA hanti ityrthH)| niyama 736-(hastArthe grahavartivRta: 3 / 1161) hasta artha vAle zabda sAdhana rUpa meM upapada meM hoM to graha aura vRt dhAtu se Nam pratyaya hotA hai| hastagrAhaM gRhNAti / evaM karagrAhaM gRha NAti, pANigrAhaM gRhNAti-hastena gRhNAti ityarthaH / hastavataM vartayati, karavataM vartayati, pANivataM vartayatihastena vartayati ityarthaH / niyama 737 - (koMrjIvapuruSayornazivahibhyAm 6 / 1 / 65) upapada meM kartRvAcI jIva zabda ho to naz dhAtu se aura puruSa zabda kartRvAcI ho to vaha dhAtu se Nam pratyaya hotA hai| jIvanAzaM nazyati (jIvan nazyati ityarthaH) / puruSavAhaM vahati (puruSa: preSyo bhUtvA vahatItyarthaH) 14u.fim la34-(Urve zuSi pUreH 6 / 1 / 66) Urdhva zabda kartRrUpa meM ho to zuSa aura pUr dhAtu se Nam pratyaya hAtAhara jAti (UrdhvaH zuSyatItyarthaH) / UrdhvapUraM pUrayate / (UrdhvaH pUrayate ityarthaH) / prayogavAkya ArdrAluH kutaH AgataH ? sItAphalaM svAdu bhavati / rAjasthAne punAgaM na bhavati / AmrAtakaM kva phalati ? Ayurvede phalapariNatau kharbujakAlindayoH vibhedo vidyate / zRGgATaka samayaparipAke kaThoraM bhavati / zuSkaphalaM zItakAle rucikaraM bhavati / akSoTaM, aMkolaM kAjavaM, zuSkadrAkSA, madhurikA, pauSTikaM aMjIraM ca rAjasthAne kutra phalati ? makhAnnaM priyAlaM kSumAnI ca eteSAM zuSkaphalAnAM guNadoSau jJAtavyau / rodaM roda sA bAlikA vidyAlayaM gtaa| rajanyAM jAgaraM jAgaraM sa khinno'bhUt / vAcaM vAcaM saH pAThaM smarati / zAyaM zAyaM sA na zrAntA abhUt / sa cUrNapeSaM pinaSTi / zyAmaH kathaM pAdaghAtaM sImAM hanti ? adhyApakaH yaSTighAtaM vidyAthinaM hanti / putraH pituH 'hastagrAhaM gRhNAti / sa jIvanAzaM nazyati / saMskRta meM anuvAda karo bhArata meM aneka phala utpanna hote haiN| rameza ko ADU acchA nahIM jagatA / bandara zarIphA nahIM khaataa| kharabUjA khA karake dUdha nahIM pInA cAhie / tarabUja mA0 . . . . . . . . / kizamiza aura aura munakkA meM kyA antara hai ? postA puSTikAraka hotA hai / kyA isa dukAna meM cirauMjI, aMjIra aura khumAnI haiM ? loga bAdAma, kAjU aura pistA kI miThAI banAte haiN| Nam pratyaya ke prayoga karo rAma ke vana jAne para dazaratha bAra-bAra ro karake behoza ho gaye /
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvakAlika kriyA 2 (ktvA, Nam) 277 rAtri meM bAra-bAra jAga karake bhI rAjA caura ko nahIM pakaDa sakA / tattva ko bAra-bAra jAna karake bhI nItA dUsaroM ko batA nahIM sakI / bhaise kI bArabAra hiMsA karake kAlasaukarika ne duSkarmoM kA arjana kiyA thA / bAra-bAra so karake rogI thaka gyaa| jinezvara deva kI bAra-bAra stuti karake usane pApoM ko naSTa kara diyaa| hama donoM ke bIca meM bAra-bAra bola karake usane kAma bigADa diyA / gAyoM ko bAra-bAra duha karake gvAlA thaka gyaa| abhyAsa 1. nimnalikhita zabdoM ke saMskRta rUpa batAo tarabUja, akharoTa, kAjU, makhAnA, munakkA, postA, khumAnI, cirauMjI, phaalsaa| 2. nimnalikhita Nam pratyayAnta zabdoM kA artha batAo aura unheM vAkyoM meM prayukta karo rodaM rodaM, zAyaM zAyaM, jAgaraM jAgaraM, stAvaM stAvaM, vAcaM vAcaM / 3. 734 se 736 taka ke niyamoM ke antargata AI huI dhAtuoM ke Nam pratyayAnta zabdoM kA apane vAkyoM meM prayoga kro|
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 1. zabdarUpAvalI 2. dhAturUpAvalI 3. jinnanta, sannanta, yaGanta, yaGluganta aura bhAvakarma rUpAvalI 4. pratyayarUpAvalI 5. upasargapUrvaka dhAtu ke arthaparivartana 6. ekArtha dhAtueM
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdarUpAvalI kI anukra ANikA 1. jina 2. sarva (pulliga) 3. muni 4. sAdhu 5. pitR 6. karta (pu) 51. pathin 52. Atman 53. yuvan 58. mahata 5. hasata 7 8. catur (puM) 6. daNDin 10. rAjan 11. marut 12. paMcan 13. bhavat 14. vidvas 15 caMdramas 16. apTan 17. sItA 18. buddhi 16. nadI 20. dhenu 21. dhIra 22. gir 23. vAc 24. diz 25. ratna 26. dadhi 27 vAri 28. madhu 26. karman 30. nAman 31. jagat 32. payas 33. tyad (triliMgI) 34. tad (triliMgI) 35. yada 36. adam 37. idam 38. etat 36. eka 40. dvi 41. kiM (tri0) 42. yuSmat 43. asmat 44. purva (tri.) 45. somapA 46. daMta 47. pati 48. sakhi 46. sudhI 50. svayaMbhU 7. anaDuha 58. ratrI 6. zrI 2. lakSmI - 1. vadhU 2. svasa 3. mAtR 24. sarit 65. upAnaha 16. kartu (napuM) 67. sarva (strI, napuM) 68. anya 6 tri 30. catur 31. paccana 33. saptan 74. kati 75. ubha
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 1 : zabdarUpAvaliH zlokAH ekavacana jina: jinaH sarvo muniH sAdhuH, pitA kartA ca gaustathA / sapta ete svarAntAH syuH, pulliMge parikIrtitAH // 1 // jinam jinena catvAro daNDirAjAnau, marut paJca bhavAn tathA / vidvAn candramA cASTo, hasAntAH parikIrtitAH // 2 // sItA buddhi naMdI dhenuH, dhIH gIrvAk dig tathaiva ca / aSTaite pramukhAH zabdAH, strIliGga viduSA matAH || 3|| ratnaM dadhi tathA vAri, madhu karma ca nAma ca / jagat paya ime zabdAH, napuMsake udAhRtAH // 4 // tyad tad yad adas proktaM ida etat tathaiva ca / eka dvikaM yuSmadasmat, triliGgAH syustyadAdayaH || 5 || (1) akArAnta jina zabda dvivacana bahuvacana jinau jinA: pra0 jinau jinAn dvi0 jinAbhyAm jinaiH jinAya jinAbhyAm jinebhyaH ca0 tR0 jinAt,jinAd jinAbhyAm jinebhyaH paM0 jinasya jinayoH jinAnAm jine jinayoH jineSu he jina he jina he jinA: pulliMgazabdAH (2) akArAnta sarva zabda ekavacana dvivacana sarva: savauM Sa0 sa0 saM0 sarvam sarveNa bahuvacana sarve sarvAM sarvAn sarvAbhyAm sarvaiH sarvasmai sarvAbhyAm sarvebhyaH sarvasmAt sarvAbhyAm sarvebhyaH sarvasya sarvayoH sarveSAm sarveSu sarvasmin sarvayoH he sarva sarve
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 vAkyaracanA bodha DT (3) ikArAnta muni zabda (4) ukArAMta sAdhu zabda muniH munI munayaH pra0 sAdhuH . sAdhU sAdhavaH munim| munI munIn dvi0 sAdhum sAdhU sAdhUna muninA munibhyAm munibhiH vR0 sAdhunA sAdhubhyAm sAdhubhiH munaye munibhyAm munibhyaH ca0 . sAdhave sAdhubhyAm sAdhubhyaH muneH munibhyAm munibhyaH paM0 sAdhoH sAdhubhyAm sAdhubhyaH muneH munyoH munInAm Sa0 sAdhoH. sAdhvoH sAdhUnAm munau . munyoH muniSu sa0 sAdhau sAdhvoH sAdhuSu he mune he munI he munayaH saM0 he sAdho he sAdhU he sAdhavaH bhUpati zabda ke rUpa muni kI taraha cleNge| (5) RkArAnta pitR zabda / (6) RkArAnta kartR zabda pitA pitarau . pitaraH pra. kartA kartArau kartAraH pitaram pitarau pitRn dvi0 kartAram kartArau kartRn pitrA pitRbhyAm pitRbhiH tR0 ka; . kartRbhyAm kartRbhiH pitre pitRbhyAm __pitRbhyaH ____ca0 karne kartRbhyAm kartRbhyaH pituH pitRbhyAm pitRbhyaH paM0 kartuH kartRbhyAm kartRbhyaH pitu: pitroH pitRNAm pa0 kartuH koMH kartRNAm pitari pitroH pitRSu sa0 . kartari koMH kartRSu he pitaH he pitarau he pitaraH saM0 he kartaH he kartArau he kartAraH gAvI gAvaH (8) rakArAnta catur zabda catvAraH caturaH catubhiH bhiH (7) okArAnta go zabda pra0 gAm gAvI gAH dvi0 gavA gobhyAm gobhiH gobhyAm gobhyaH gobhyAm paM0 gavoH gavAm pa0 gavoH goSu sa0 he gauH he gAvI he gAvaH saM0 tR0 ca0 gate gobhyaH caturyaH caturyaH caturNAm caturyu | gAva
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 283 pariziSTa 1 Ke) in aMta daNDin zabda (10) nakArAnta rAjan zabda daNDI daNDinau daNDinaH pra0 rAjA rAjAnI rAjAnaH daNDinam daNDinau daNDinaH dvi0 rAjAnam rAjAnI rAjJaH daNDinA daNDibhyAm daNDibhiH tR0 rAjJA rAjabhyAm rAjabhiH daNDine daNDibhyAm daNDibhyaH ca0 rAjJe rAjabhyAm rAjabhyaH daNDinaH daNDibhyAm daNDibhyaH paM0 rAjJaH rAjabhyAm rAjabhyaH daNDinaH daNDinoH daNDinAm Sa0 rAjJaH rAjJoH rAjJAm daNDini daNDino: . daNDiSu sa0 rAjJi,rAjani rAjJoH rAjasu he daNDin he daNDinau he daNDina: saM0 he rAjan he rAjAnau he rAjAnaH 111) takArAnta marut zabda (12) nakArAnta paJcan zabda pra0 paJca marutau maruto dvi0 marut marutam marutA marute marutaH marutaH maruti he marut marutaH marutaH marudbhiH marudbhyaH marudbhyaH marutAm marutsu he marutaH marudbhyAm marudbhyAm marudbhyAm marutoH marutoH he marutau ca0 paM0 paJca paJcabhiH paJcabhyaH paJcabhyaH paJcAnAm paJcasu sa0 saM0 13 takArAnta bhavat zabda (14) sakArAnta vidvas zabda bhavAn bhavanto ___bhavantaH pra0 vidvAn vidvAMsau vidvAMsaH "bhavantam bhavantau bhavataH / dvi0 vidvAMsam vidvAMsau viduSaH bhavatA bhavadbhyAm bhavadbhiH tR0 viduSA vidvadbhyAm vidvadbhiH bhavate . bhavadbhyAm bhavadbhyaH ca0 viduSe vidvadbhyAm vidvadbhyaH bhavataH bhavadbhyAm bhavadbhyaH ___paM0 viduSaH vidvadbhyAm vidvadbhyaH bhavataH bhavapoH bhavatAm ___Sa0 viduSaH viduSoH viduSAm bhavati bhavato. bhavatsu sa0 viduSi viduSoH vidvatsu he bhavan he bhavantaM he bhavantaH saM0 he vidvan he vidvAMsau he vidvAMsaH
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 (15) sakArAnta candramas zabda candramAH candramasau candramasau candramasam candramasA candramobhyAm candramase candramobhyAm candramasaH candramobhyAm candramasaH candramasoH candramasi candramasoH he candramaH he candramasau (16) IkArAnta nadI zabda nadI nadyau nadIm nadyau nadyA nA~ candramasaH candramasaH candramobhiH candramobhyaH candramobhyaH nadyAH nadyA: nadyAm he nadi he nadyau candramasAm candramasuH he candramasaH nadyaH nadI: nadIbhyAm nadIbhiH tR0 nadIbhyAm nadIbhyaH ca0 nadIbhyAm nadIbhyaH paM0 nadyoH nadInAm nadyoH nadISu he nadyaH vAkyaracanA bodha (16) nakArAnta aSTan zabda pra0 aSTa, aSTau dvi0 aSTa, aSTau strIliMgazabdAH (17) AkArAnta sotA zabda sItA sIte sItA: pra0 buddhiH sItAm sIte sItA: dvi0 buddhim sItayA sItAbhyAm sItAbhiH tR0 buddhyA sItAyai sItAbhyAm sItAbhyaH ca0 sItAyAH sItAbhyAm sItAbhyaH paM0 sItAyAH sItayoH sItAnAm Sa0 sItAyAm sItayoH sItAsu he sItA: buddhyaM buddhaye sI tR0 ca0 paM0 Iao dvi0 Sa0 sa0 saM0 Sa 0 sa0 saM0 sa0 saM0 he buddhe (18) ikArAnta buddhi zabda buddhI buddhI aSTabhiH, aSTAbhiH aSTabhyaH, aSTAbhyaH aSTabhyaH, aSTAbhyaH aSTAnAm aSTasu, aSTAgu buddhyA:, buddheH buddhyAH, buddheH buddhyoH buddhyAm, buddho buddhyoH he buddhI dhenuH dhenum dhenvA buddhayaH buddhI: buddhibhyAm buddhibhiH (20) ukArAnta dhenu zabda dhenU dhenavaH dhenU dhenUH dhenubhyAm dhenubhiH . dhenubhyAm dhenubhyaH buddhibhyAm buddhibhyaH buddhibhyAm buddhibhyaH buddhInAm buddhiSu he buddhayaH dhenva, dhenave dhenvAH, dhenoH dhenvAH, dhenoH dhenvAm, dhenau dhenubhyAm dhenubhyaH dhenvoH dhenUnAm dhenuSu he dhenavaH dhenvoH
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 1 285 (21) IkArAnta dho zabda (22) rakArAnta gira zabda dhIH dhiyau dhiyaH pra0 gI: girau giraH dhiyam dhiyo dhiyaH dvi0 giram girau giraH dhiyA dhIbhyAm dhIbhiH tR0 girA gIAm gIbhiH dhiya, dhiye dhIbhyAm dhIbhyaH ___ ca0 gire gIAm gIryaH dhiyA:, dhiyaH dhIbhyAm dhIbhyaH paM0 giraH gIAm gIryaH dhiyAH, dhiyaH dhiyoH dhInAm, dhiyAm Sa0 giraH giroH dhiyAm, dhiyi dhiyoH dhISu sa0 giri giroH gIrSu he dhI: he dhiyo he dhiyaH saM0 he gI: he girau he giraH girAm vAce (23) cakArAnta vAca zabda (24) zakArAnta diz zabda vAk,vAga vAcau vAcaH pra0 dik dizau dizaH vAcam vAcau vAcaH dvi0 dizam dizau dizaH vAcA vAgbhyAm vAgbhiH tR0 dizA digbhyAm digbhiH vAgbhyAm vAgbhyaH ca0 dize digbhyAm digbhyaH vAcaH vAgbhyAm vAgbhyaH paM0 dizaH digbhyAm digbhyaH vAcaH vAcoH vAcAm Sa0 dizaH dizoH dizAm vAci vAcoH vAkSu sa0 dizi dizoH dikSu hevAk ,hevAg he vAcau he vAcaH saM0 he dik he dizau he dizaH napuMsakaliGgazabdAH (25) akArAnta ratna zabda (26) ikArAnta daSi zabda ratnam ratne ratnAni pra0 dadhi dadhinI dadhIni ratnam ratne ratnAni dvi0 dadhi dadhinI dadhIni ratnena ratnAbhyAm ratnaiH tR0 danA dadhibhyAm dadhibhiH ratnAya ratnAbhyAm ratnebhyaH 0 dadhne dadhibhyAm dadhibhyaH ratnAt ratnAbhyAm ratnebhyaH dadhibhyAm dadhibhyaH ratnasya ratnayoH ratnAnAm Sa0 danoH dadhnAm ratne ratnayoH ratneSu sa0 dadhni, dadhani danoH dadhiSu he ratna he ratne he ratnAni saM0 he dadhe, hedadhi he dadhinI he dadhIni dadhnaH
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 vAkyaracanA bodha (27) ikArAnta vAri zabda (28) ukArAnta madhu zabda vAri vAriNI vArINi pra0 madhu madhunI madhuni vAri vAriNI vArINi dvi0 madhu madhunI madhUni . vAriNA vAribhyAm vAribhiH tR0 madhunA madhubhyAm madhubhiH vAriNe vAribhyAm vAribhyaH ca0 madhune madhubhyAm madhubhyaH vAriNaH vAribhyAm vAribhyaH paM0 madhunaH madhubhyAm madhubhyaH vAriNaH vAriNoH vArINAm pa0 madhunaH madhunoH madhUnAm vAriNi vAriNoH vAriSu sa0 madhuni madhunoH madhuSu hevAre,hevAri he vAriNI he vArINi saM0 hemadho,hemadhu he madhunI he madhUni (26) nakArAnta karman zabda 30) nakAratamsa nAga nAmanA karma karmaNI karmANi pra0 nAma nAmnI, nAmanI nAmAni karma karmaNI karmANi dvi0 nAma nAmnI, nAmanI nAmAni karmaNA karmabhyAm karmabhiH tR0 nAmnA nAmabhyAm nAmabhiH karmaNe karmabhyAm karmabhyaH ca0 nAmne nAmabhyAm nAmabhyaH karmaNaH karmabhyAm karmabhyaH paM0 nAmnaH nAmabhyAm nAmabhyaH karmaNaH karmaNoH karmaNAm pa0 nAmnaH nAmnoH nAmanAm karmaNi karmaNoH karmasu sa0 nAmni nAmnoH nAmasu hekarman,hekarma he karmaNI he karmANi saM0 henAmana ,henAma henAmnI, henAmanI henAmAni ahan zabda ke rUpa nAmanvat (31) takArAnta jagat zabda 4(32) sakArAnta payas zabda jagat jagatI jaganti pra0 payaH payasI payAMsi jagat jagatI jaganti dvi0 payaH payasI payAMsi --- mAriyA na0 payasA payobhyAm payobhiH jagate jagadbhyAm jagadbhyaH ca0 payasa payAbhyAm .... jagataH jagadbhyAm jagadbhyaH pa0 payasaH payobhyAm payobhyaH jagataH jagatoH jagatAm Sa0 payasaH payasoH payasAm jagati jagatoH jagatsu sa0 payasi payasoH payaHsu,payassu he jagat he jagatI he jaganti saM0 he payaH he payasI he payAMsi 0 0 0
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 1 287 triliGgA zabdA... (33) tyad zabda () (33) tyad zabda (strIliMga) syaH tyo tye pra0 syA tye tyAH tyam tyau tyAn dvi0 tyAm tye tyAH tyena tyAbhyAm tyaH tR0 tyayA tyAbhyAm tyAbhiH tyasmai tyAbhyAm tyebhyaH ca0 tyasya tyAbhyAm tyAbhyaH tyasmAt tyAbhyAm tyebhyaH paM0 tyasyAH tyAbhyAm tyAbhyaH tyasya tyayoH tyeSAm pa0 tyasyAH tyayoH tyAsAm tyasmin tyayoH tyeSu sa0 tyasyAm tyayoH tyAsu (33) tyad zabda (napuM) (34) tad zabda (pulliga) tyad tye tyAni pra0 saH tau te / tyad tye tyAni dvi0 tam tau tAn zeSa rUpa pulligavat tR0 tena tAbhyAm taiH ca0 tasmai tAbhyAm tebhyaH paM0 tasmAt tAbhyAm tebhyaH Sa0 tasya tayoH teSAm tasmin tayoH teSu TEEEEEEEEEEEEEEEEE: sa0 laga (34) tad zabda strIliMga (35) yad zabda (pulliga) sA te tAH pra0 yaH yau ye tAm te tAH dvi0 yam yau yAna tayA tAbhyAm tAbhiH tR0 yena yAbhyAm yaH tasyai tAbhyAm tAbhyaH ca0 yasmai yAbhyAm yebhyaH tasyAH tAbhyAm tAbhyaH paM0 yasmAt yAbhyAm yebhyaH tasyAH tayoH tAsAm Sa0 yasya yayoH yeSAm tasyAm tayoH tAsu sa0 yasmin yayoH yeSa
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 288 (34) tad zabda (napuMsaka) tat te tAni tat te tAni zeSa rUpa pulligavat (35) yad zabda (napuM) yat ye yAni yat ye yAni zeSa rUpa pulligavat vAkyaracanA bodha .: (35) yada zabda strIliMga pra0 yA ye yAH yAm ye yAH / yayA yAbhyAm yAbhiH yAbhyAm yAbhyaH yasyAH yAbhyAm yAbhyaH yasyAH yayoH yAsAm sa0 yasyAm yayoH yAsu yasya (36) adas zabda (j) (37) idam zabda (puM) asau amU amI pra0 ayaM imo ime amum amU amUn dvi0 imam, enam imo, enau imAn, enAn amunA amUbhyAm amIbhiH tR0 anena, enena AbhyAm ebhiH amuSmai amUbhyAm amIbhyaH ca0 asmai AbhyAm ebhyaH amuSmAt amUbhyAm amIbhyaH paM0 asmAt AbhyAm ebhya: amuSya amuyoH amISAm pa0 asya anayoH, enayoH eSAm amuSmin amuyoH amISu sa0 asmin anayoH, enayoH eSu pra0 dvi0 (36) adas zabda (strIliMga) aso amU amUH amUm amU amUH amuyA amUbhyAm amUbhiH amuSya amUbhyAm amUbhyaH amuSyAH amUbhyAm amUbhyaH amuSyAH amuyoH amUSAm amuSyAm amuyoH amUSu tR0 (37) idam zabda (strIliMga) iyaM ime imAH imAm ime imAH anayA AbhyAm AbhiH AbhyAm AbhyaH asyAH AbhyAm AbhyaH asyAH anayoH AsAm asyAm anayoH Asu ca0 asya paM0 pa0 / sa0 (36) adas zabda (napuMsaka) adaH amU amU ani amUni adaH amU amUni zeSa rUpa pulligavat pra0 dvi0 (37) idam zabda (napuMsaka) idaM ime imAni idaM ime imAni ___ zeSa rUpa pulligavat
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... . .. 289 eSA the pariziSTa 1 (38) etat zabda (puM) (36) eka zabda pulliga (strIliMga) (napuMsaka) eSaH etau ete pra0 eka: ekA ekam etam, enam etau, enau etAn ,enAn dvi0 ekam ekAm ekam etena, enena etAbhyAm etaiH tR0 ekena ekayA ekena etasmai etAbhyAm etebhyaH ca0 ekasmai ekasya ekasmai etasmAt etAbhyAm etebhyaH paM0 ekasmAt ekasyAH ekasmAt etasya etayoH, enayoH eteSAm - Sa0 ekasya ekasyAH ekasya etasmin etayoH, enayoH eteSu sa0 ekasmina ekasyAm ekasmin (38) etat zabda (strIliMga) (40) dvizabda pu0 (strI napuM0) ete etAH pra0 dvau dve etAm etA: di0 dau etayA etAbhyAm etAbhiH dvAbhyAm dvAbhyAma etasya etAbhyAm etAbhyaH ca0 dvAbhyAm dvAbhyAm etasyAH etAbhyAma etAbhyaH paM0 dvAbhyAm dvAbhyAm etasyAH etayoH etAsAm dvayoH dvayoH etasyAm etayoH etAsu sa0 dvayoH / dvayoH (38) etat zabda (napuMsaka) etat ete etAni etat ete etAni zeSarUpa pulligavat (41) kiM zabda (paM0) 7 (41) kiM zabda (strIliMga) kaH ko ke pra0 kA ke kAH kam ko kAn dvi0 kAma ke kAH kena kAbhyAm kaH tR0 kayA kAbhyAm kAbhiH kasmai kAbhyAm kebhyaH ca0 kasyai kAbhyAm kAbhyaH kasmAt kAbhyAm kebhyaH kasyAH kAbhyAm kAbhyaH kasya kayoH keSAm kasyAH kayoH kasmin kayoH keSu sa0 kasyAm kayoH kAsu kAsAm
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 (41) ki zabda (napuM) kim kim ke zeSarUpa pulliMgavat (42) yuSmat zabda yuvAm tvaM tvAm tvA yuvAm, vAm tvayA yuvAbhyAm yuSmAbhiH tR0 tubhyam, te yuvAbhyAm, vAm yuSmabhyam, vaH ca0 yuSmad paM0 mad mama me yuSmAsu sa0 mayi tvad tava, tvayi pUrvaH pUrvam pUrveNa pUrvasmai kAni kAni pUrvAm pUrvayA pUrvasyai yuvAbhyAm yuvayoH, vAm yuSmAkam, vaH Sa0 yuvayoH pUrvI pUrvI yUyam pra0 yuSmAn vaH dvi0 (44) pUrva zabda (strIliMga) pUrvA pUrve pUrve atirikta zabdarUpAvalI pulliMgAH zabdAH (44) akArAnta pUrva zabda (45) AkArAnta somapA zabda pUrve, pUrvAH pra0 somapAH somapau somapAH pUrvAn dvi0 somapAm somapa somapaH pUrvAbhyAm pUrvaiH tR0 somapA somapAbhyAm somapAbhiH pUrvAbhyAm pUrvebhyaH ca0 somape somapAbhyAm somapAbhyaH pUrvasmAt, pUrvAt pUrvAbhyAm pUrvebhyaH paM0 somapaH pUrvasya pUrvayoH pUrveSAm Sa0 somapaH pUrvasmin pUrve pUrvayoH pUrveSu sa0 somapAbhyAm somapAbhyaH somapoH somapAm somapi somapoH somapA saM0 he somapAH he somapau he somapAH pUrvA: pUrvA: pUrvAbhyAm pUrvAbhiH pUrvAbhyAm pUrvAbhya: pUrvAbhyAm {pUrvAbhyaH pUrvasyA: pUrvasyA: pUrvayoH pUrvAsAm pUrvasyAm pUrvayoH pUrvAsu Iao dvi0 (43) asmat zabda ahaM AvAm mAm, mA AvAm, nau vAkyaracanA vo mayA AvAbhyAm asmAbhiH mahyam, me AvAbhyAm, nau asmabhyam, naH tR0 ca0 da paM0 vayam asmAn naH AvAbhyAm asmad AvayoH, nau asmAkam, naH AvayoH asmAsu . (46) akArAnta daMta zabda dantaH dantau dantAH dantam dantau dataH datA dadbhiH dadbhyaH dadbhyaH datAm dadbhyAm dadbhyAm dadbhyAm dato: dato: dataH Sa0 dataH sa0 dati saM0 he danta he dantau dantAH eka pakSa meM daMta zabda ke rUpa jina zabda kI taraha bhI calate haiM / datsu
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 1 261 patyoH patyau (44) pUrva zabda (napuM) pUrvam pUrve pUrvANi pUrvam pUrve pUrvANi ___zeSa rUpa pulligavat (47) ikArAnta pati zabda (48) ikArAnta sakhi zabda patiH patI patayaH pra0 sakhA sakhAyau sakhAyaH patim patI patIn dvi0 sakhAyam sakhAyau sakhIn patyA patibhyAm patibhiH tR0 sakhyA sakhibhyAm sakhibhiH patye patibhyAm patibhyaH ca0 sakhye sakhibhyAm sakhibhyaH patyuH patibhyAm patibhyaH paM0 sakhyuH sakhibhyAm sakhibhyaH patyuH patInAm pa0 sakhyuH sakhyoH sakhInAm patyoH patiSu sa0 sakhyau sakhyoH sakhiSu he pate he patI he patayaH saM0 he sakhe he sakhAyau he sakhAyaH . (46) IkArAnta sudhI zabda (50) UkArAnta svayaMbhU zabda sudhI: sudhiyau sudhiyaH pra0 svayaMbhUH svayaMbhuvau svayaMbhuvaH sudhiyam sudhiyo sudhiyaH dvi0 svayaMbhuvam svayaMbhuvau svayaMbhuvaH sudhiyA sudhIbhyAm sudhIbhiH tR0 svayaMbhuvA svayaMbhUbhyAm svayaMbhUbhiH sudhiye sudhIbhyAm sudhIbhyaH ca0 svayaMbhuve svayaMbhUbhyAm svayaMbhUbhyaH sudhiyaH sudhIbhyAm sudhIbhyaH paM0 svayaMbhuvaH svayaMbhUbhyAm svayaMbhUbhyaH sudhiyaH sudhiyoH sudhiyAm Sa0 svayaMbhuvaH svayaMbhuvoH svayaMbhuvAm sudhiyi sudhiyoH sudhISu sa0 svayaMbhuvi svayaMbhuvoH svayaMbhUSu he sudhI: he sudhiyau he sudhiyaH saM0 he svayaMbhUH he svayaMbhuvau he svayaMbhuvaH (51) innanta pathin zabda (52) nakArAnta Atman zabda panthAH panthAnau panthAnaH pra0 AtmA AtmAnau AtmAnaH panthAnam panthAnau pathaH dvi0 AtmAnam AtmAnau AtmanaH pathibhyAm pathibhiH tR0 AtmanA AtmabhyAm AtmabhiH pathe pathibhyAm pathibhyaH ca0 Atmane AtmabhyAm AtmabhyaH pathaH pathibhyAm pathibhyaH paM0 AtmanaH AtmabhyAm AtmabhyaH pathoH pathAm pa0 AtmanaH AtmanoH AtmanAm pathoH pathiSu sa0 Atmani AtmanoH Atmasu he panthAH he panthAnau he panthAnaH saM0 he Atman he AtmAnau he AtmAnaH EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE ! pathA pathaH pathi
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 - (53) nakArAnta yuvan zabda yuvAnau yuvAnaH yUna: yuvabhi. yuvabhyaH yuvabhyaH paM0 mahataH yUnAm Sa0 mahataH yuvasu sa0 mahati he yuvAnaH saM0 he mahan yuvA yuvAnam yuvAnau yUnA yUne nyUnaH yUnaH yUni he yuvan yuvabhyAm yuvabhyAm yuvabhyAm yUnoH yUno: he yuvAnI hasadbhyAm hasadbhyAm hasadbhyAm hasatoH hasato: hasan he hasantau hasa hasataH hasataH hasati hasataH hasadbhiH anaDuho: anaDuhoH _ (55) takarAnta zatRpratyayAnta hasat zabda (56) sakArAnta puMs zabda hasan hasantau pumAMsau pumAMsaH hasantam hasantau pumAMsau hasatA puMbhyAm hasa dbhyaH hasadbhyaH hasatAm hasatsu hasantaH pra0 pumAn dvi0 pumAMsam tR0 puMsA ca0 puMse paM0 puMsaH Sa0 puMsaH, sa0 puMsi saM0 he puman hasantaH (54) takArAnta mahat zabda pra0 mahAn mahAntaH dvi0 mahAntam mahAntau mahAntau mahataH mahadbhyAm mahadbhiH mahadbhyAm mahadbhyaH mahadbhyaH mahatAm 1 (57) hakArAnta anaDuha, zabda anaDvAn anaDvAhau anaDvAham anaDvAhau anaDuhA aDu anaDuhaH anaDuhaH aDuhi tR0 mahatA 0 anaDvAhaH pra0 anaDuhaH dvi0 anaDudbhiH tR0 * anaDudbhyAm anaDudbhyAm anaDudbhyaH ca0 anaDudbhyAm anaDudbhyaH paM0 vAkyaracanA bodha anaDutsu sa0 striyAm he stri mahadbhyAm mahatoH mahatoH he anaDvan he anaDvAhI he anaDvAhaH saM0 mahAn mahatsu he mahAntaH puMbhyAm puMbhyAm puMsoH puMso: strIliMgazabdAH (58) IkArAnta strI zabda strI striyam, strIm striyau striyA striyai striyA: anaDuhAm Sa0 striyA: puMsaH puMbhiH puMbhyaH puMbhyaH puMsAm puMsu he pumAMsa he puMmAMsa: striyau striyaH strI:, striyaH strIbhyAm strIbhiH strIbhyAm strIbhyaH strIbhyAm strIbhyaH striyoH strINAm striyoH strISu striyau he striyaH
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 1 (56) IkArAnta zrI zabda zrIH zriyaH zriyam zriyaH zriyA zriyau zriyau zriye, zriyai zrIbhyAm zriyAH zriyaH zrIbhyAm zriyAH, zriyaH zriyoH zriyAm, zriyi zriyoH he zrIH zrIbhyAm zrIbhiH vadhUH dhUm vadhvA dhva ( 61 ) UkArAnta vadhU zabda vadhvau vadhvau zrISu he zriya he zriyaH tradhvAm vadhvoH he vadhu he vadhva zrIbhyaH zrIbhyaH paM0 lakSmyAH zrINAm, zriyAm Sa0 lakSmyAH lakSmyAM vadhvaH vadhUH vadhUbhyAm vadhUbhiH tR0 vadhUbhyAm vadhUbhyaH ca0 svasra tradhvAH vadhUbhyAm vadhUbhyaH paM0 svasuH vadhvAH vadhvoH mAtuH mAtuH mAtari mAtroH he mAtaH he mAtarau vadhUSu he vadhvaH (63) RkArAnta mAtR zabda mAtA mAtarau mAtaraH mAtaram mAtarau tR0 (60) IkArAnta lakSmI zabda pra0 lakSmI: lakSmyau lakSmyaH dvi0 lakSmIm lakSmyau lakSmIH lakSmyA ca0 lakSmyai sa0 saM0 he lakSmi mAtRSu he mAtaraH vadhUnAm Sa0 svasuH sa0 [svasari saM0 (62) RkArAnta svasR zabda svasAraH svasRH svasRbhiH pra0 svasA svasArau dvi0 svasAram svasArau - lakSmIbhyAm lakSmIbhiH lakSmIbhyAm lakSmIbhyaH lakSmIbhyAm lakSmIbhyaH lakSmyoH lakSmINAm lakSmyoH lakSmISu he lakSmyau he lakSmyaH svasrA svasRbhyAm he svasaH 263 svasRbhyAm svasRbhyAm svasro: svasroH he svasA (64) takArAnta sarit zabda sarit pra0 mAtRH dvi0 saritam mAtRbhyAm mAtRbhiH tR0 saritA mAtre mAtRbhyAm mAtRbhyaH ca0 sarite mAtrA mAtRbhyAm mAtRbhyaH paM0 saritaH mAtroH mAtRNAm Sa0 saritaH sa0 [sariti saM0 he sarit saritau saritau svasRbhyaH svasRbhyaH svasAm svasRSu he svasAraH saritaH saritaH saridbhyAm saridbhiH saridbhyAm saridbhyaH saridbhyAm saridbhyaH sarito: saritAm sarito: saritsu he saritau he saritaH
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 vAkyaracanA bodha (65) hakArAnta upAnaha, zabda (66) RkArAnta kartR zabda (napuMsaka) upAnat upAnahI upAnahaH pra kartR kartRNI kaNi upAnaham upAnahI upAnahaH dvi0 kartR kartRNI kata Ni upAnahA upAnadbhyAm upAnadbhiH tR0 kartRNA kartRbhyAm kartRbhiH upAnahe upAnadbhyAm upAnadbhyaH ca0 kartRNe kartRbhyAm kartRbhyaH upAnahaH upAnadbhyAm upAnadbhyaH paM0 kartRNaH kartRbhyAm kartRbhyaH upAnahaH upAnahoH upAnahAm pa0 kartRNaH kartRNoH kartRNAm upAnahi upAnahoH upAnatsu sa0 kartRNi kartRNoH kartRSu he upAnat he upAnahI he upAnahaH saM0 he kartR, he kartaH he kartRNI he kartRNi . (67) sarva zabda (strIliMga) sarvA sarve sarvAH sarvAm sarve sarvAH sarvayA sarvAbhyAm sarvAbhiH sarvAbhyAsa sarvasyai sarvAbhyAm sarvAbhyaH sarvasyAH sarvAbhyAm sarvAbhyaH sarvasyAH sarvayoH sarvAsAm sarvasyAm sarvayoH sarvAsu (68) akArAnta anya zabda (paM) pra0 anyaH anyau anye dvi0 anyam anyau anyAn tR0 anyena anyAbhyAm anyaiH ca0 anyasmai anyAbhyAm anyebhyaH paM0 anyasmAt anyAbhyAm / anyebhyaH Sa0 anyasya anayo: anyeSAm sa0 anyasmin anayoH anyeSu (67) sarva zabda (napuMsaka) / sarvam sarve sarvANi sarvam sarve sarvANi zeSa rUpa pulligavat pra0 dvi0 (68) anya zabda (napuMsaka) anyat anye anyAni anyat anye anyAni zeSa rUpa pulligavat anye anye (68) anya zabda (strIliMga) (66) tri zabda puM0 strI anyA anyAH pra0 trayaH tisraH anyAm anyAH dvi0 trIn tisraH anyayA anyAbhyAm anyAbhiH tR0 tribhiH tisRbhiH anyasya anyAbhyAm anyAbhyaH ca0 / tribhyaH tisRbhyaH anyasyA: anyAbhyAm anyAbhyaH paM0 / tribhyaH tisRbhyaH anasyAH anyayoH anyAsAm Sa0 trayANAm tisRNAm anyasyAm anyayoH anyAsu sa0 triSu tisRSu napuM0 trINi trINi tribhiH tribhyaH tribhyaH trayANAm viSu
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 1 265 (70) catur zabda strI pra0 catvAraH catasraH dvi0 caturaH catasraH tR0 catubhiH catasRbhiH ca0 caturyaH catasRbhyaH paM0 caturthyaH catasRbhyaH Sa0 caturNAm catasRNAm sa0 caturyu catasRSu 71) paJcana zabda paJca paJca paJcabhiH paJcabhyaH paJcabhyaH paJcAnAm paJcasu (73) saptan zabda sapta sapta saptabhiH saptabhyaH saptabhyaH saptAnAm saptasu (75) ubha zabda napuMsaka catvAri catvAri catubhiH caturvyaH caturthyaH caturNAm caturyu (72) SaS zabda SaT,SaD SaT, SaD SabhiH SaDbhyaH SaDbhyaH SaNNAm paTsu (74) kati zabda kati kati katibhiH katibhyaH katibhyaH katInAm katiSu strI ubhe ubhau ubhau ubhAbhyAm ubhAbhyAm ubhAbhyAm ubhayoH ubhayoH ubhe ubhAbhyAm ca. ubhAbhyAm paM0 ubhAbhyAm Sa0 ubhayoH sa0 ubhayoH saM0
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtuoM kI akArAdi anukramaNikA . pariziSTa 2 pariziSTa 3 pariziSTa 4 kI dhAtuoM kI akArAdi anukramaNikA hai| pahalI paMkti meM dhAtu haiM, dUsarI paMkti meM dhAtuoM ke saMskRta artha hai, tIsarI paMkti meM hindI kA artha hai, cauthI paMkti meM gaNa kI dhAtuoM ke do saMketa haiM saM aura vi| sa saMkSiptarUpoM kA aura vi vistRtarUpoM kA dyotaka hai / jo dhAtu gaNoM meM nahIM AI hai vahAM x kA cihna hai| pAMcavIM paMkti meM pRSThoM ke pramANa haiN| pR0 320 se 467 taka gaNa kI dhAtu ke rUpa dekha sakate haiN| pR0 468 se 545 taka jinnanta, sannanta, yaGanta aura bhAva karma kI dhAtuoM ke rUpa die gae haiN| yaGaluganta dhAtuoM ke rUpa 546 pRSTha se 557 pRSTha taka dekha sakate haiM / kta, Naka, tRc Adi pratyayoM ke rUpa pRSTha 558 se 563 pRSTha taka haiM / dhAtu akiG lakSaNe aghaNa aja aJcu aJjUr aTa gatau zabde aNa ata adaM artha cinhakaranA saM 462 pApakaraNe pApakaranA saM 462 kSepaNe ca pheMkanA vi 368 gatau ca jAnA, pUjA karanA vi 374,508,558 vyaktimrakSaNa- prakaTa karanA, copaDanA, saM 462,542,558 kAMtigatiSu jAnA ghUmanA saM 462,558 zabda karanA saM 462 sAtatyagamane satata ghUmanA saM 462,510 khAnA vi 336,524,558 prANane jIvita rahanA saM 462,526,558 dRSTyupasaMhAre aMdhA karanA saM 462 rogI honA gatau jAnA saM 462,518 stavane stuti karanA saM 462 pUjAyAm pUjA karanA saM 462,508,558 arjane saMgraha karanA saM 462,508,558 bhakSaNe ana roge x andhaNa amaN ayaGa arkaN 4. arca arja
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 arha ava azaz azut asak asu asuc Aplut AsaGk iM iMk iMk idi indhIr iras iSaj IGc IkSaG IDak rak IrSyA pUjAyAm rakSaNe bhojane vyAptI bhuvi upatApe kSepaNe vyAptI upavezane gato smaraNe adhyayane paramaizvarye dIptI IrSyAyAm icchAyAm gato darzane stutau gatikampanayoH IrSyAyAm aizvarye ceSTAyAm secane utsarge dA Izak IhaG ukSa ujjhaj uSu UrjaN UrNunk UhaG vitarka RR prApaNe R ka gatI RjaG yogya honA rakSA karanA balaprANanayoH AcchAdane khAnA vyApta honA honA upatApa karanA pheMkanA pAnA baiThanA jAnA smaraNa karanA paDhanA aizvarya bhoganA prakAzita karanA IrSyA karanA icchA karanA jAnA dekhanA stuti karanA jAnA, dhUjanA IrSyA karanA samartha honA ceSTA karanA siMcana karanA choDanA vi 372, 514,558 saM vi saM vi 341, 526,560 saM 462 462,558 451,558 saM 462,532,560 vi 426,536, 560 vi 343,526, 560 vi saM 462,536,555,558 vi vi saM 462,510 saM 462,542 saM 462 vi saM 462,534 vi 384,560 vi 406,526,560 saM 462 saM 462 356, 560 330 404, 560 jalanA balavAna honA, jInA saM DhakanA saM tarka karanA pAnA jAnA x gatisthAnArjano - jAnA, ThaharanA, paidAkaranA x zvAsozvAsa lenA pArjaneSu saM vi 432,540, 560 462 462, 520,560 saM X 514 saM 462 vi 370 462 462, 528, 552 464,520, 560 325,560 267 528, 553, 560 516
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 vAkyaracanA bodha RdhUca edhaG eSa G oNa kaTe made 4. kaDi kaNDUn kaNa kattha kathaNa kanI varNa 4.x kapiG kabRG kamuG kalaN kalaG vRddho baDhanA x 530 kampane kAMpanA vi 375,508 vRddhau baDhanA vi 383,518,560 gato jAnA x 520 apanayane dUrakaranA x 510 varSAvaraNayoH varasanA, DhAMkanA saM 464,510,546 mada karanA saM 464 gAjavigharSaNe khAjakaranA 464 zabde zabda karanA saM 464,510,547 zlAghAyAm prazaMsA karanA saM 464 vAkyaprabandhe kahanA saM 464,544,560 dIptigatikAMtiSu dIpta honA, jAnA, saM 464 zobhita honA calane kAMpanA saM 464,518,546,560 varNana karanA 518,546 kAntau dIpta honA 464,560 saMkhyAnagatyoH ginanA, jAnA saM 464 zabdasaMkhyAnayoH zabda karanA, ginanA saM 464,520,550 gato jAnA x 524,551,560 kAGkSAyAm cAhanA saM: 464,516,548,560 dIptau camakanA x 534,555 dIptau camakanA saM 464,520,550,560 zabdakutsAyAm khAMsanA saM 464,520,550 nivAsarogApa- nivAsa karanA, roga saM 464 nayanasaMzayeSu ko dUra karanA, saMzaya karanA zabde zabda karanA x 526,552 zabde zabda karanA 516,548 kauTilyAlpI- vakratA karanA, bhAvayoH kama karanA x 522 uccaHzabde jora se bolanA x 522,551 saMkocane saMkoca karanA vi 433,464,540,556, 560 kasa / kAkSi kAzaca kAzRG kAsRG kita 'x xxx kucaj
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 266 kupac kRSa kaja na. kuTaj kauTilye kuTilatA karanA saM 464,540,556 kuthaca pUtibhAve durgaMdhavAlA honA x 528,553 krodhe krodha karanA saM 464,530,553,560 krIDAyAm kadanA x 518,546 kRtI chedane chedana karanA saM 464,538,556,560 kaMna karaNe karanA vi 326,520,550,560 sAmarthya samartha honA saM 464,560 kRzaca tanUkaraNe patalA honA saM 464,532,554 AkarSaNe khIMcanA saM 464,514,548 kRSanj vilekhane jotanA saM 464,538,555,560 kanz hiMsAyAm hiMsA karanA saM 464 vikSepe pheMkanA saM 466,538,556,562 kataN saMzabdane prazaMsA pAnA saM 466,562 knUyIG zabdondanayoH bhIMjanA, zabda karanA saM 466 Rdi rodanAhvanayoH ronA, bulAnA 466,510,524,547, 551,562 krapaGa kRpAyAm dayA karanA saM 466 krama pAdavikSepe calanA saM 466,512,547,562 vihAre krIDA karanA saM 466,510,546,562 krInaz dravyavinimaye kharIdanA vi 442,562 krudhaMc kope krodha karanA vi 420,530,553,562 kruzaM AhvAnarodana yoH bulAnA, rulAnA saM 466,524,551,562 kladi rodanA hvAnayoH bulAnA, rulAnA saM 466 klamuc glAnau glAni honA saM 466,532,554,562 klidUca ArdIbhAve saM 466,530,553 klizaGc upatApe khinna honA vi 424,534,555 vibAdhane kleza karanA x 562 kvaNa zabde vINA kA zabda 510,547,562 kSaNun hiMsAyAm hiMsA karanA saM 466 kSamUca kSamA karanA saM 466,532,554,562 kSamUSaG sahane kSamA karanA saM 466,518,550 kSara saMcalane jharanA, choDanA saM 466,524,551 kSalaNa zauce dhonA saM 466,562 krIDa klizUz 4. x 4. sahane
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 kSi kSipaMc kSipanj kSi kSivac kSu kSuda nrar kSudhaMc kSubhac kSNuk kSvidAc khaji khaDaN khanun khAdR khiT khidaMGc khidaMG khelA khyAMk gaNaNa gada gadgad gamlR garja garda garva garha gala gaveSaN gAG gAhUG guji kSaye preraNe preraNe nirasane nirasane zabde saMpeSe bubhukSAyAm saMcalane tejane mocane, snehane gatavaikalye bhede avadAraNe bhakSaNe uttrA se dainye ye vilAse prakathane saMkhyAne vyaktAyAM vAci vAkskhalane gatau zabde zabde darpe kutsane adane mArgaNe gatau viloDane avyakte zabde naSTa honA pheMkanA pheMkanA thUkanA thUkanA zabda karanA pIsanA toDanA khodanA khAnA bhaya pAnA khinna honA kheda karanA krIDA karanA prasiddha honA ginanA saM jAnA garjanA zabda karanA abhimAna karanA niMdA karanA nigalanA khojanA saM jAnA DubakI lagAnA guMjana karanA saM bhUkha laganA kSobha pAnA tIkSNa karanA X choDanA, cikanA karanA saM laMgaDAnA saM saM saM saM X 526,552 X 562 saM saM saM X kahanA saM aspaSTa zabda bolanA saM saM saM vi paM saM saM saM saM x vi x 542557 512,547 468, 524,552,562 468, 562 468,510,547, 562 saM sa 466,562 466, 530, 553 466,536,555, 562. 466 saM saM vAkyaracanA bodha 466 466,562 466,532, 554,562 524,552 466 466 466,516,546 468, 562 468, 510,547,562 510,546 422, 534,554 468 334,562 468, 508, 546, 564 468 468, 514,548 468, 520,550,564 468,514,548,564 468,564 468 468, 520,550,564 468, 564
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 gudhaca gupaG gupaca gupU guphaj gumpha guhUn 4. gRdhUca gRhUGa gaja gaza 4. 4. 4. granthaNa grantha grasuGa EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE: upAdAne grahanaz glaiM ghaTaG ghaTaSaka ghaslaM pariveSTane veSTita karanA x 530,553 gopanakutsanayoH niMdA karanA saM 468,518,546,564 vyAkulatve AkulavyAkula honA x 532 rakSaNe rakSA karanA vi 382,512,547,564 granthane gUMthanA x 540,556 granthane gUMthanA saM 468,540,556,564 savaraNe chipAnA vi 360,564 abhikAMkSAyAm lolupatA rakhanA saM 468,530,553 kutsane niMdA karanA saM 468 nigaraNe nigalanA saM 468,538,556,564 zabde kahanA saM 460 zabde gAnA 468,508,546,564 saMdarbha bAMdhanA saM 468 saMdarbha bAMdhanA saM 468,564 adane khAnA saM 468,564 grahaNa karanA vi 365,544,557,564 harSakSaye khinna honA saM 468,564 saMghAte milAnA saM 468 ceSTAyAM ceSTA karanA x 564 adane khAnA saM 468 bhramaNe cakkara khAnA 516,546 bhramaNe cakkara khAnA x 540,556 zabde ghoSaNA karanA x 514,548 bhramaNe cakkara khAnA x 564 saMgharSe gharSaNa karanA saM 470,514,548,564 gandhopAdAne sUMghanA vi 321,508,564 tRptipratighAtayoH tRpta honA, ghAta karanA x 516 dIptau dIpta honA vi 400,564 vyaktAyAM vAci kahanA vi 407,526,552,566 kope kupita honA saM 470 yAcane mAMganA saM 470 adane khAnA saM 470,566 bhakSaNe gatau khAnA, jAnA saM 470,512,547,566 ghuNaj ghUrNaj ghrAM caka cakAsRk cakSaGk caDiG caten ghamu cara
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 carva cala cala caSan cint citiN citI citraN cuTiN cudaN cupa fa curaN cUSa ceSTaG chadaN chidur chupaj chrudaN chedaN jakSak janIc japa jalpa jasuc jasuN jAgRk yi jimu jIva jUSa nRbhiG jaz adane kampane kampane bhakSaNe cayane smRtyAm saMjJAne chedane samajhanA citrakriyAyAm citra banAnA chedanA preraNA denA dhIre 2 jAnA saMcodane maMdagatau vaktrasaMyoge steye pAne ceSTAyAm saMvaraNe dvaidhIkaraNe sparza saMdIpane dvaidhIkaraNe bhakSahasanayoH prAdurbhAve mAnase ca vyaktAyAM vAci mokSaNe as nidrAkSaye jaye adane cabAnA dhUnanA hilanA khAnA prANadhAraNe hiMsAyAm gAtravinAme yohAna cunanA ciMtana karanA cUmanA curAnA cUsanA ceSTA karanA DhAMkana kATanA sparza karanA uddIpta karanA kATanA khAnA, haMsanA utpanna honA jApa karanA, vAkyaracanA bodha saM 470, 514,548, 566 saM 470,551 saM 470, 524,566 tADanA jAganA jItanA jImanA jInA hiMsA karanA jaMbhAI lenA vRddha honA X 522,550 vi 425, 566 saM 470,566 470, 510,547, 566 470 saM saM saM 470 566 470, 512, 547 saM 470, 512,547, 566 vi 367,544, 557, 566 saM saM X saM saM vi 436, 542, 557,566 X saM saM saM vi saM bolanA bAta karanA, bolanA saM choDanA saM 470 470,566 470,566 540,556 470 470 470, 526, 552 421,566 470, 506,512,547, 566 470, 512, 547,566 470 saM 470 vi 338,526,566 vi 322,566 saM 470,512,547 vi 376,514,548,566 saM 470 saM 470, 518,546, 566 X 566
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 jaS jJAMz jJANa jyAMza jvara jvala TakiNa TIkRG gato DIGa DIca DhaukRG NaTa Nada Nama namane NazUca NahaMnca Nijaka baMdhane vayohAnI vRddha honA saM 470 avabodhane jAnanA vi 365,566 mAraNatoSaNa- mAranA, khuza karanA saM 472,566 nizAnayogeSu tIkSNa karanA vayohAnI vRddha honA saM 472,568 roge jvara honA saM 472,568 dIptau jalanA saM 472,568 bandhane cihna lagAnA saM 472,568 jAnA x 472,516,546 vihAyasA gatau pakSI kA uDanA x 472,516,548,568 gato jAnA 4 472,534,554 gatau pahucanA saM 472,516,548,565 nRttau nAcanA saM 472,510,546,568 avyakte zabde nAda karanA saM 472,568 jhukanA vi 376,568 adarzane upalabdha na honA vi 352,532,554,568 bAMdhanA saM 472,536,555,565 zauce ca nirmala karanA, x 528,553,568 poSaNa karanA kutsAyAm niMdA karanA saM 472,510,547,568 prApaNe pAnA saM 472,568 stutau stuti karanA saM 472,526,552,568 preraNe preraNA denA saM 472,540,556,568 stavane stavanA karanA x 540,556,568 alaGkAre sajAnA x 568 hasane haMsanA saM 472 kRcchrajIvane duHkhI avasthA meM jInA saM 472 tanUkaraNe chIlanA saM 472,514,548,568 AghAte pITanA saM 472,544 vistAre vi 363,542,557,568 saMtApe tapanA saM 472,512,547,565 aizvarya aizvarya bhoganA x 534,555 kAMkSAyAm abhilASA karanA saM 472,532,554,565 Nidi NIn Nuk NudaMj x tasi taka taki phailanA takSa taDaNa tanunva tapaM tapaca tamuca
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 vAkyaracanA bodha tarkaN tarja sarjapa tAya tijaG timac tImaca tuMka XXX tudaMnj tulaNa tolanA tuSa tuSTI 44. tRpat tarkaNe tarka karanA x 568 bharsane DAMTanA . vi 373,508,546 saMtarjane tiraskAra karanA saM 472,568 saMtAnapAlanayoH racanA karanA, rakSaNa saM 472,518,550 karanA kSamAnizAnayoH kSamA karanA, '72,516.546,568 tIkSNa karanA ArdIbhAve bhIMganA x 530,553 ArdIbhAve bhIMganA 530,553 gativRddhihiMsAsu jAnA, baDhanA x 524,552 . hiMsA karanA kalahakarmaNi kleza karanA saM 472 vyathane pIDanA saM 472,536,555,568 unmAne saM 472 prasanna honA saM 472,532,554,570 prINane khuza karanA 536,555 tRptau tRptahonA saM 472,530,553,570 pipAsAyAM pyAsa laganA saM 472,532,554 hiMsAyAm hiMsA karanA x 542,557 plavanataraNayoH tairanA vi 324,508,546,570 hAnI choDanA vi 377,508,546,570 lajjAyAm zarmAnA saM 474,518,570 DaranA saM 474,530,553,570 chedane toDanA 540,556,570 chedane toDanA saM 474 pAlane bacAnA saM 474,570 gatau jAnA 548 saMbhrame utAvala karanA 474,570 dazane DasanA saM 474,570 dazane DaMka mAranA saM 474 daNDanipAtane daNDita karanA saM 474,570 dAne denA saM 474,518,546 dhAraNe dhAraNa karanA saM 474,518,546 tRSaca tRhar ta tyajaM apUSaG trasIca truTaj truTahNa udvege 4.X 4.x kRGa tvaraSaG daMza daMzaG daNDaNa dada dadha
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 305 damuc 4. dambhuta mbha dayaGa daridrAka dala dalaN da dAMnka dAMpaka dAMm dAMnn upazame zAMta honA saM 474,570 dambhe dhokhA denA saM 474,536,555,570 dAnagatihiMsA- denA, jAnA, hiMsA saM 474,518,550,570 dahaneSu ca karanA, jalAnA, rakSA karanA durgatau daridra honA saM 474,526 viza raNe saDanA saM 474,512,547,570 vidAraNe phADanA saM 474 bhasmIkaraNe jalAnA vi 380,514,548,570 dAne denA vi 350,505,570 kATanA saM 474,552 denA saM 474,508,546 avakhaNDane toDanA x 522,550 krIDAvijigISA ramaNa karanA, jItanA vi 416,528,553,570 vyavahAradyuti vyavahAra karanA, juA stutimoda mada khelanA, stuti karanA, svapna kAnti prasanna honA, mada karanA gatiSu svapna lenA, dIpta honA, jAnA dAne dAna denA vi 416,474,538,555, lavane dAne divac FFEEEEEEEEEEEEEE dizanj 570 dihaMnk dIkSaG saM saM 476,528,552,570 476,520,550,570 kSaye dIc dIpIc dut duHkhaN duSaMc . duhaMnka upacaye lepa karanA mauNDayejyopanayana dIkSita honA niyamavratAdezeSu kSaya honA dIptau camakanA gatau jAnA upatApe duHkhita honA takriyAyAM duHkhita honA vaikRtye bigaDanA kSaraNe duhanA paritApe duHkhita honA Adare Adara karanA prekSaNe dekhanA x 534,554 saM 476,534,555,570 vi 323 saM 476,570 saM 476 saM 476,570 vi 347,528,552,572 saM 476,534,554,572 x 572 vi 334,572 dUc dR
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 dRpUc deMGa p doMc dyutaG drAMk drAhaG DhuM duhUc dhukS dviSaMnk dhAnk dhAvun dhivit dhUj dhUna t dhUnaN dhUpa dhaMn dhuMGj dheMT dhmAM dhya dhuMj dhvana dhvaMsuG nadi nAzRG harSa mohanayoH pAlane zodhane avakhaNDane dIpto kutsAyAM gatau nikSepe gatau jighAMsAyAm saMdIpanakleza jIvaneSu aprItau dhAraNe gatizuddhyoH gatau vidhUnane kampane kampane saMtApe dhAraNe sthAne pAne khuza karanA, abhimAna karanA rakSA karanA . sApha karanA kATanA camakanA ca bhAga jAnA sthApanA karanA pighalanA droha karanA uttejita karanA kleza karanA, jIvita rakhanA dveSa karanA dhAraNa karanA dauDanA, dhonA zabdAgnisaMyogayoH phUMkanA X cintAyAm gati sthairyayoH zabde zabda karanA tau ca (avatra sane) naSTa honA prasanna honA samRddhI upatApaizvaryAzISu duHkha lAnA, aizvarya bhoganA, AzIrvAda denA, mAMganA saM saM saM saM X X vi vi saM jAnA kaMpita ho kaMpita honA kaMpita honA sukhAnA dhAraNa karanA saM rahanA, AdhAra bananA saM pInA, cUsanA vi saM vAkyaracanA bodha X saM saM saM 530, 553 saM 476 saM 476, 532,554,572 X 520,550 476,516,548. 476 476,528, 553, 572 476,522,551,572 _524,552 520,550 413,528, 552,572 416,528, 553,572 476,522,550, 572 476, 536,555 540,556,572 476,536,555,572 476 476, 512,547, 572 saM vi ciMtana karanA jAnA, sthira rahanA saM 476 saM 476,512,547,572 saM 476,522,551,572 saM 476,510,547,572 saM 476,516,546 476, 520, 550 476, 572 326,508, 546,572 476,508,546,572 330, 508,546,572
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 307. nRtIca pacaMSan paciN 4. paTa paTha paNa patla pathe padaMGc pardaG palaN pAM pAMka piDiG piSlur pIc pIDaNa nartane nAcanA vi 351,528,553,572 pAke pakAnA, rAMdhanA saM 478,522,550,572 vistAre vistAra karanA saM 478 gatau jAnA saM 478 vyaktAyAM vAci paDhanA vi 331,510,546,572 vyavahArastutyoH kharIdanA saM 478,516,546,572 patane giranA saM 478,522,551,572 gato jAnA saM 478 gato jAnA saM 478,534,554,574 kutsita zabde adhovAyu nikalanA saM 478,518,546 rakSaNe rakSA karanA vi 453,574 pAne pInA vi 321,508,546,574 rakSaNe rakSA karanA saM 478,574 saMghAte ikaTThA karanA saM 478,516,546 saMcUrNane pIsanA vi 362,542,557,574 pAne pInA saM 478,534,554,574 pIDane pIDA denA saM 478,574 puSTI puSTa karanA x 514,548 puSTau puSTa karanA saM 478,530,553,574 puSTa karanA vi 451,574 vikasane vikasita honA x 478,574 pavane sApha karanA vi 443,544,557,574 pavane pavitra karanA saM 478,574 pUjAyAm pUjanA vi 452,544,574 ApyAyane pUraNaM karanA saM 478,574 ApyAyane 478,534,555,574 vRddhau baDhanA saM 478 pAlanapUraNayoH pAlana karanA 478,574 vyAyAme vyAyAma karanA 540,556 prItI prasanna honA saM 478,536,555 saMparcane mizraNa karanA x 526,552 saMparke mizraNa karanA 542,557,574 pUrA karanA saM 478 puSa puSac puSaz puSpaca pUnz puSTI pUjaNa 4. 4. pUraNa pUrIc pUSa puMka pRJ . 4. pRt pRcIkU pRcIr 4.xx pRNa pUraNe
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 pak paz pyAyI pracchaMj prathaN prathaSaG zrIMnz prIc pluMG pluSu pluSuc sAMk phala phulla badhaG bandhaMz bala bAdhRG bukka budha budhaMc budhan bruDaj brUnk bhakSaN bhakSan bhajan bhaJjar pAlanapUraNayoH pAlana karanA, pUrA karanA pAlanapUraNayoH pAlana karanA, vRddhau jJIpsAyAm prakhyAne prakhyAne tRptikAntyoH prItau gatau dA bhakSaNe niSpattau vikasane bandhane bandhane prANanadhAnyAva rodhayoH viloDane bhaSaNe avagamane jJAne bodhane nimajjane vyaktAyAM vAci adane bhakSaNe sevAyAm Amardane pUrA karanA baDhanA pUchanA prasiddha honA prasiddha honA X jalAnA khAnA kArya siddha honA X saM vi saM X 524,551,574 khuzakaranA, abhilASA saM 478, 544, 557,574 karanA prema karanA kUdanA jalAnA phUlanA bAMdhanA X bAMdhanA vi jInA, anAja ke saMgraha saM ke lie koThA banAnA pIDA denA kutte kA bhUMkanA jAnanA jAnanA jAnanA DUbanA bolanA khAnA khAnA sevA karanA mardanakaranA saM saM vAkyaracanA bodha 528, 553 570 saM 478,534,554,574 X 574 saM 478, 514,532, 548, 574 x 554 vi 368, 524,551 X 512,547 saM 480, 512, 547, 574 546 450, 574 480 478, 518,550, 574 357,574 478 X saM saM 480, 524,551 vi 353, 574 .522,550 480 480, 518,546, 574 450 X saM vi 345,528,552,574 X saM 576 480 522,550,576 480, 542, 557, 576.
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 306 bhaDiG bhaNa zabde x 516,546 saM 480,510,547,576 saM . 480 4 514,548 bhala bhaSa bhAMka bhASaG paribhASaNe bAtacIta karanA zabda karanA saMtarjane tiraskAra karanA bhartsane, kutsita- bhartsanA karanA, zabdakaraNe kutte kA bhauMkanA dIptau zobhita honA vyAktAyAM vAci kahanA dIptau camakanA yAJcAyAm mAMganA vidAraNe toDanA cikitsAyAm cikitsA karanA DaranA pAlanAbhyavahArayoH pAlanA, khAnA sattAyAm bhAsRG bhikSaGa bhidan bhiSaj bhIka bhaye bhujaMra x sajAnA poSaNa karanA poSaNa karanA bhraSTa honA bhraSTa honA bhraSTa honA naSTa honA calanA saM 480,524,551,576 saM 480,520,550,576 saM 480,576 480,520,550,576 vi 360,542,557,576 saM 480 vi 348,528,576 vi 576 vi 320,468,501,503, 504,508,546,576 vi 378,514,548,576 saM 480,520,550,576 vi 418,576 x 554 x 480,532,554 x 534,554 vi 387,522,551 saM 480,524,551,576 saM 480,532,554,576 538,555,576 saM 480 saM 480 480,522,550 saM 480 saM 480 saM 480 saM 524,551 saM 482,532,554,576 bhRzuca bhraMzuca x bhraMsuGa bhrama alaMkAre bharaNe poSaNe ca adha: patane adha: patane adha: patane avasra sane calane anavasthAne pAke dIptau dIptau bhakSaNe dIpto bhUSAyAm viloDane harSaglepanayoH ghUmanA x bhUnanA camakanA camakanA 4. bhramuca bhrasjaMnj bhrAz2a bhrAzRG bhlakSan bhalAzRG maDi mathe madI madIc khAnA camakanA sajAnA mathanA prasanna honA prasanna honA
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 manaMc manuv mantu mantraMN manthaz masjoMj maha mahaN mAMk mAMGk mAnaN mArga minat milaj mAnazabdayoH pUjAyAm anveSaNe prakSepaNe zleSaNe mizraN saMparcane miSaj mihaM mInz mIla mulaMtj mudaG murcchA muSaz muhUc mUtraN mUla jJAne bodhane aparAdha roSayoH mUSa mRj mRgaN mRjUk mRzaMj mRSaN gupta bhASaNe viloDane zuddhau pUjAyAm pUjAyAm mAne spardhAyAm secane hiMsAyAm nimeSaNe mokSaNe harSe steye vaicitrye prasravaNe pratiSThAyAm steye prANatyAge anveSaNe mAnanA mAnanA choDanA prasanna honA mohasamucchrAyayoH mUrchita honA zuddho AmarSaNaM kSAnto aparAdha karanA, roSa karanA mantraNA karanA manthana karanA snAna karanA, DUbanA pUjA karanA pUjA karanA samAnA mApanA, zabdakaranA pUjA karanA khojanA pheMkanA milAnA milAnA spardhA karanA gIlA karanA hiMsA karanA AMkha mIcanA curAnA moha meM paDanA mUtra karanA AdhArarUpa honA curAnA maranA khojanA sApha karanA sparza karanA sahana karanA vAkyaracanA bodha vi 353, 534,555, 576 saM 482,576 482 vi vi saM saM X saM X 578 saM 482,578 vi 458,578 X saM vi saM saM saM 456, 576 446, 576 482,540,556,576 saM 482,576 544 X saM 482,578 saM 482,578 X 540,556 saM 482,578 saM saM saM 482,524,552,578 536,555,578 544,557,578 482, 512, 547, 578 430,538, 555, 578 482,518,546,578 482,578 482,578 482,578 482 482,512,547 482 vi 358,538,556,578 saM vi X X 482,578 403, 526,552, 578 540,556 514,548
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 311 mRSanca vaDa medhA titikSAyAM hiMsAyAm pratidAne AzugrahaNe mocane abhyAse mardane gatau mokSaNa mnAM 4. mradaSaGa Zcu mlucu gato mlecchaNa yajaMn FEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE: avyakte zabde harSakSaye devapUjAsaMgati- karaNadAneSu prayatne saMkocane yatI yatriNa yabhaM maithune sahana karanA 534,555,578 hiMsA karanA saM 482 vApisa denA saM 482,516,548 zIghra grahaNa karanA saM 482 pheMkanA saM 482,578 abhyAsa karanA saM 482,508,546,578 mardana karanA saM 482 jAnA saM 482 jAnA saM 482 aspaSTa zabda karanA saM 482 thakanA, murajhAnA saM 482 devapUjA karanA, vi 362,524,551,578 saMgati karanA, denA prayatna karanA saM 484,516,546,578 saMkucita honA saM 484 saMbhoga karanA saM 484 nivRtta honA saM 484,512,547,580 prayatna karanA saM 484,532,554,580 jAnA vi 337,524,551,580 yAcanA karanA saM 484,520,550,580 bAMdhanA saM 484,580 milAnA saM 484 samAdhi meM honA saM 484,534,554,580 mizraNa karanA saM 484 joDanA vi 437,542,557,580 laDanA, yuddha karanA vi 423,534,555,580 rakSA karanA saM 484,514,548,580 jAnA saM 474 banAnA vi 460,580 rAga karanA vi 354,484,580 zabda karanA saM 484 jAnA x 510,546 kuredanA saM 484 prAraMbha karanA saM 484,502,580 yAMka yAcana uparame prayatne gatau yAJcAyAm bandhane mizraNe samAdhI saMparcane yoge saMprahAre pAlane gatau pratiyatne rAge zabde gatI vilekhane rAbhasye yujaMc yujaN yujana yudhaMc rakSa raghiG racaN rajaMnca . raNa
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 vAkyaracanA bodha 4.X4. rasaNa rAMka 4. 4. zabde rujaN 4. THE FEZEE & BEERFEREvEEDE******* ramaG krIDAyAm krIDA karanA saM 484,580 rasa zabde zabda karanA x 514,548,580 AsvAdanasnehanayoH svAdalenA, saM 484,580 sneha karanA dAne denA x 524,552 rAjRn dIptau camakanA saM 484,580 rAdhaMt saMsiddhau pUrA karanA saM 484,536,555,580 gato jAnA maM 484 ricanr viracane recana karanA 484,542,557,580 riSa hiMsAyAm hiMsA karanA saM 484 rIz gatihiMsana yoH jAnA, hiMsA karanA saM 484 zabda karanA 486,580 ruca abhiprItI acchA laganA saM 486,522,551,580 hiMsAyAm hiMsAkaranA / 486,580 rujoM toDanA saM 486,580 ruTaNa roSe krodha karanA saM 486 rudaka azruvimocane ronA vi 337,526,552,580 rudhan AvaraNe rokanA vi 356,542,557,580 ruSaMca roSe roSa karanA saM 486,532,554 ruSaNa roSe . krodha karanA saM 486 janmani . uganA saM 486,580 rUpakriyAyAm rUpa banAnA saM 486 zaMkAyAm saMdeha karanA 516,548 zabde zabda karanA saM 486 lakSaz ___ Alocane .. dekhanA saM 486,580 lakSaNa darzanAGkanayoH dekhanA, cihna karanA saM 486 saMge laganA x 524,551 laghi gatau jAnA 508,546 bhojana nivRttau ca laMghana karanA . saM 486,508,546,582 lajIG vIDAyAm . lajjA karanA saM 486 laDa vilAse pyAra karanA x 510,546 vyaktAyAM vAci bolanA . saM 486,512,547,582 labiG .... avasra sane ca laTakanA, zabda karanA saM 486,518,546,582 ruha rUpaNa rekRG X lage . 4.4.xx4 laghika lapa
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 313 labhaMSaG 4.4.x luJca laTa prAptau pAnA saM 486,582 labhiG zabde zabda karanA 549 lalapa IpsAyAm icchA karanA saM 486 laSan kAntau cAhanA saM 486,522,550,582 lasa zleSaNakrIDanayoH AliMgana karanA, x 514,548,582 krIDA karanA lasjIj vIDAyAm lajjAkaranA saM 486,540,556,582 lAMka AdAne lenA saM 486 likhaj . akSaravinyAse likhanA vi 432,538,556,582 lipaMnj upadehe lIpanA saM 486,538,556 lihaMnka AsvAdane cATanA vi 414,528,552,582 lIc zleSaNe AliMgana karanA saM 486,582 lINa dravIkaraNe lIna honA, sneha se saM 486 pighalanA apanayane dUra karanA vi 372,508,546 viloTane loTanA saM 486,510,546 luTaca viloTane loTanA x 530,553 luTi steye lUTanA saM 486 luTha ___ saMzleSaNe AliMgana karanA 540,556,582 luNTaNa steye ca corI karanA, saM 486 . anAdara karanA. lupac .. vimohane .. vicalita honA, saM 488,534,554,582 Akula karanA lupla~naj chedane chedanA x 538,556,582 lubhac gANaM lobha karanA saM. 488,532,553,582 lubhaj vimohane vicalita honA .saM 488,582 Akula karanA lUnaz chedane kATanA vi 445,544,557,582 steye corI karanA saM 488 laSaNa hiMsAyAm mAranA saM 488 lokRG darzane dekhanA saM 488,516,548,582 darzane dekhanA saM 488,582 vakiG kauTilye kuTilatA karanA saM 488 vilATana 4. x laSa lo sana
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 vacaMk vacaN vaja vaJcaN vaJcu vaTiN vada vadaN diD vanuv varSam yM mu varNaN valaG vazak vasaM vasik varhan vAMka vAchi vAzaMc vica N nrar vijIr vijaMk vidlRnj vidhaj bhASaNe bhASaNe gatau vizaMj viSa bolanA vAMcanA jAnA ThaganA jAnA bhAga karanA bolanA bolanA abhivAdana stutyoH praNAma karanA pralaMbhane gatau vibhAjane vyaktAyAM vAci bhASaNe yAcane bIja saMtAne udgiraNe saMvaraNe kAntI nivAse AcchAdane prApaNe pRthagbhAve vidaMc sattAyAm vidaMGr vicAraNe vidaMk X vi ugalanA saM varNakriyAvistAra varNana karanA raMganA, saM guNavacaneSu vistAra karanA, prazaMsA karanA, bolanA DhakA gandhane ca icchAyAm zabde pRthagbhAve bhayacalanayoH jJAne lAbhe vidhAne mAMganA bonA pravezane vyAptI icchA karanA rahanA DhakanA vahana karanA gaMdha lenA cAhanA zabdakaranA alaga karanA DaranA, kAMpanA alaga karanA honA vicAra karanA jAnanA pAnA vidhAna karanA, bIMdhanA vAkyaracanA bodha vi 402,526,552,582 saM 488,582 vi 366 saM X ghusanA vyApta honA saM vi saM vi 488,582 508, 546 488 376, 524,551,582 488 335,516,546,582 544,557 366, 524,551,582 488, 524,551 488 saM saM vi 381,524,551,584 x 526,552,584 saM 488,514,551,584 488, 520,550 488, 526,552,582 saM488,584 vi 332,508, 546,584 _534,555 x vi 440, 542, 557,584 X X saM 542,557 528, 553, 584 488, 534,554,584 X 542,557 vi 336,526,552 saM 488, 538, 556,584 X 540, 556 vi 435, 540, 556,584 528,548 X
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 315 viSa vRz vartane vRjINa vatuG vRtuGca vRdhuG varaNe vRnat vRSa vaz veMn vepRG vela vyathaSaGa vyadhaMca vyen vraja vrazcUja vIz vrIDac secane siMcana karanA x 514,553 saMbhakto acchI taraha se saM 488 sevA karanA varjane choDanA saM 488 honA vi 385,584 varaNe svIkAra karanA saM 488 vardhane baDhanA vi 386,522,551,584 varaNa karanA vi 426,536,555,584 secane barasanA x 584 varaNe svIkAra karanA 460,584 taMtusantAne sInA vi 363,584 calane dhUjanA saM 460,518,546,584 gatau jAnA x 512,547 bhayacalanayoH DaranA, hilanA saM 460,584 tADane ca bIMdhanA, uganA x 460,530,553,584 saMvaraNe DhAMkanA x 460,584 gatau jAnA vi 370,508,546,584 chedane chedanA saM 460,538,556,584 varaNe svIkAra karanA saM 460 lajjAyAm lajjA karanA saM 460,528,553 stutau ca stuti aura hiMsA saM 460,514,548 karanA marSaNe kSamA karanA saM 460,584 zaMkAyAm zaMkA karanA saM 460,516,548,584 zaktI samartha honA, sakanA vi 426,536,555,584 rujAvizaraNagatyava rogI honA, saDanA, X 510,546 sAdaneSu jAnA, patalA honA kaitave kapaTa karanA saM 460 zAtane patalA karanA saM 460 Akroze zrApa denA saM 460,522,550,586 Akroze zrApa denA x 534,555,586 upazame zAMta honA saM 460,586 jAnA X 524,551 zaMsu zakaMnca zakiG zaklRt zaTa zaTha zalaM. zapan zapaMnca zam zala gato
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha zasiG zasu zAsuka zAsuG zikSa ziSLur zIG zIlaNa zuca icchAyAm hiMsAyAm anuziSTau icchAyAm vidyopAdAne vizeSaNe svapne samAdhau zoke zauce zobhArtha zobhArthe zobhArthe zoSaNe hiMsAyAm tanUkaraNe kSaraNe khedatapasoH zudhaMc zubha zubhaj zumbhaj zuSaMc zaz zoMca 4. 4. zcyuta icchA karanA saM 460 hiMsA karanA saM 460 anuzAsana karanA vi 401,586 icchA karanA saM 460 sIkhanA saM 460,520,550,586. vizeSita karanA saM 460,542,557,586. sonA vi 342,526,552,586 prasanna citta rahanA x 544 zoka karanA vi 333,508,546,586 svaccha honA saM 460,530,553,586. zobhita honA x 551 zobhita honA saM 522,540,556,586 zobhita honA saM 460,540,556 zoSaNa karanA saM 460,586 hiMsA karanA 460,586 chIlanA saM 460,586 jharanA saM 510,547 kheda pAnA, tapasyA saM 462,532,554,586 karanA sevA karanA vi 388,520,550,586 sunanA vi 356 prazaMsA karanA saM 462,516,546,586 AliMgana karanA saM 462,532,554,586 milAnA, joDanA __ saM 462 zvAsa lenA saM 462,526,552,586 milanA 462,508,546,586 denA x 542,557,586 naSTa honA, jAnA, saM 462,522 551,586 viSAda karanA sahanA saM 462,586 tRpta honA x 530 bAMdhanA siMcana karanA saM 462,538,555,588 jAnA x 512,547 zramuc zrin sevAyAm zrRMt zlAghRG zliSaMca zliSaNa zravaNe katthane AliMgane zleSaNe prANane 4. saMge zvasaka SajaM SaNunava SadlU SahaG Sahac dAne vizaraNagatyavasAdaneSu marSaNe tRptau bandhane kSaraNe gatyAm pinta x SicaMnj vidhu
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 SidhuMc Sivuc buMka buMnt Suhac SUGk SUc SevRG SoMc STyeM SNihUc SNeM SmiG SvapaMk vidAMc saMrAddhau tantusantAne prasavaizvaryayo: sapara samara sarja sAntvaN abhiSave tRptau STidhit AskaMdane STimac ArdrAbhAve TImac ArdrAbhAve STuMnk STubhiG SThage SThAM SThivuc SNAMk prANiprasave sevane tRpta honA prANigarbhavimocane janma denA antakarmaNi saMghAte ca stutau stambhe saMvaraNe gatinivRta nirasane zauce prItau veSTane ISad zaye gAtraprakSaraNe pUjAyAm yuddhe arja sAmaprayoge taiyAra honA sInA, bunanA utpanna honA, aizvarya honA sAdhaM t saMsiddhau gIlA karanA, mathanA x saM prasava karanA sevA karanA vinAza karanA ikaTThA karanA, zabda karanA: AkramaNa karanA bhIganA bhIganA stuti karanA kriyA kA rukanA DhAMkanA saM ThaharanA thUkanA snAna karanA prema karanA vITanA thoDA haMsanA sonA pasIne se lathapatha honA pUjA karanA yuddha karanA arjana karanA zAMta karanA, priya vacana kahanA phalaprApti honA saM vi saM saM vi 405,526,552,588 saM 4e2,534,554 462,520,550,588 saM X X saM saM 536,555 530, 553 X 530,553 vi 344,528, 552,588 X 518,548 X _524,551 vi 328,588 saM saM X X 462,588 462,530,553, 588 368, 524,552,588 536,555,588 462 saM X 462,588 462 saM vi 366 X 317 462, 530, 553 462 462, 532,554,588 462 462,516,548, 588 530, 553 462 462 462 588 saM 462, 536,555,588
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 vAkyaracanA bodha visarge garje 4. x caurya suM prasavaizvaryayoH prasava karanA, saM 464,508,546 aizvarya bhoganA sukhaN takriyAyAm sukha bhoganA saM 464 sUcaN paizunye sUcane cugalI karanA saM 464 chidrakaraNe sUcanA karanA, cheda karanA sUtraNa granthane saMkSipta karanA saM 464 gatau sarakanA saM 464,508,546,588 sRjaMc visarga banAnA, racanA.karanA x 534,554 sRjaMja banAnA, racanA karanA saM 464,538,556,588 sRproM gatau jAnA saM 464,512,547,588 skanda gatizoSaNayoH jAnA, sukhAnA saM 464,510,547,588 skhala calane skhalita honA x 514,548,588 stanaNa garjanA saM 464 stUMnt AcchAdane DhAMkanA 464,536,555 stanz AcchAdane AcchAdana karanA vi 447,544,557 stenaN corI karanA saM 464 stya saMghAte ca ikaTThA karanA, saM 464 zabda karanA snihaNa sneha karanA vi 454 snuka prasravaNe cUnA, jharanA x 526,552 spadiG kiJciccalanai phaDakanA saM 464,588 spardhaG spardhA karanA saM 464,518,546,588 spRzaMj chanA vi 434,540,556,588 spRhaNa IpsAyAm cAhanA vi 457,544,560 sphula sphuraNe phaDakanA, sphurita honA x 540,556 sphuTaG vikasane vika 464,510,546 sphuTaj vikasane vikasita honA x 540,556,560 sphuraj sphuraNe phaDakanA saM 464,560 cintAyAm smaraNa karanA vi 323 cintAyAm yAda karanA saM 464,560 syanduG prasravaNe jharanA, TapakanA saM 464,522,551,560 saMsuG avalaMsane sarakanA saM 464,522,551,560 sambhuG vizvAse vizvAsa karanA x 522,551 snehane saMgharSe sparza . sma smUM x
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 316 44.4. svada svana svapaMk svAdaG zaye 4.x hanaMka hAMka hit x hikkin hiDiG hisi hisiNa huMka hurchA hRn hRSaca AsvAdane AsvAdana karanA saM 464,518,546 zabde zabda karanA ___saM 464,512,547 sonA x 560 AsvAdane AsvAdana karanA saM 466 zabdopatApayoH zabdakaranA saM 466 duHkha lAnA balAtkAre haTha karanA saM 466,510,546 purISotsarge malotsarga karanA saM 466,418 hiMsAgatyoH mAranA, jAnA vi 340,526,552,560 hasane haMsanA vi 376,514,548,560 tyAge choDanA vi 415,528,553,560 gativRddhayoH jAnA, baDhanA 536,555,560 avyakte zabde hicakI AnA saM 466 gato jAnA saM 466,516,546 hiMsAyAm hiMsA karanA saM 466,542,557,560 hiMsAyAm hiMsA karanA vi 456,560 dAnAdanayoH homa meM vastu DAlanA saM 466,528,552,560 kauTilye kuTilatA karanA saM 466 haraNe haraNa karanA vi 327,520,550,560 prasanna honA vi 421,532,554,560 anAdare anAdara karanA x 516,546 jAnA x 520,550 apanayane chipAnA x 526,552,560 lajjAyAm lajjA karanA x 560 lajjAyAm lajjA karanA saM 466 spardhAzabdayoH spardhA aura zabdakaranA vi 365,560 sukhe ca prasanna honA - x 518,546 zabda karanA tuSTau heSuGa gatau ha nuk hrIMka hrI laeNn hlAdIG
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 dasa gaNoM kI dhAtu rUpAvalI meM 580 dhAtuoM ke rUpa diye gae haiN| 132 dhAtuoM ke dasa lakAroM ke sabhI rUpa diye gae haiN| dhAtuoM kI akArAdi anukramaNikA meM usa dhAtu ke Age koSThaka meM (vi) likhA huA hai / vi kA artha hai vistAra se| 448 dhAtuoM ke dasa lakAroM ke prathama puruSa ke eka vacana kA eka-eka rUpa diyA gayA hai| anukramaNikA meM usakA saMketa hai (saM) yAne saMkSipta rUpa / dhAtuoM kI akArAdi anukramaNikA meM dhAtuoM kI pRSTha saMkhyA dI gaI hai| dvivacana bahuvacana 1. bhU-sattAyAm (honA) tibAdi (laT) dhAdi (luG) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana bhavati bhavataH bhavanti pra0 pu0 abhUt abhUtAm abhUvan bhavasi bhavathaH bhavatha ma0 pu0 abhUH abhUtam abhUta bhavAmi bhavAvaH bhavAmaH u0 pu0 abhUvam abhUva abhUma pAdAdi (viSiliGa) NabAdi (liT) bhavet bhavetAm bhaveyuH pra0 pu0 babhUva babhUvatuH babhUvuH bhaveH bhavetam bhaveta ma0 pu0 babhUvitha babhUvathuH babhUva bhaveva bhavema u0 pu0 babhUva babhUviva babhUvima tubAdi (loT) kyAdAdi (AzIliGa) bhavatu, bhavatAt bhavatAm bhavantu pra0 pu0 bhUyAt bhUyAstAm bhUyAsuH bhava, bhavatAt bhavatam bhavata ma0 pu. bhUyAH bhUyAstam bhUyAsta bhavAni . bhavAva bhavAma u0 pu0 bhUyAsam bhUyAsva bhUyAsma dibAdi (laG) __anadyatana bhaviSyati (tAdi) (luT) abhavata abhavatAm abhavan pra0 pu. bhavitA bhavitArau bhavitAraH abhavaH abhavatam abhavata ma0 pu0 bhavitAsi bhavitAsthaH bhavitAstha abhavam abhavAva abhavAma u0 pu0 bhavitAsmi bhavitAsvaH bhavitAsmaH bhaveya
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 321 syatyAdi (laT) syadAdi (laGga) bhaviSyati bhaviSyataH bhaviSyanti pra0 pu0 abhaviSyat abhaviSyatAm abhaviSyan bhaviSyasi bhaviSyathaH bhaviSyatha ma0 pu0 abhaviSyaH abhaviSyatam abhaviSyata bhaviSyAmi bhaviSyAva: bhaviSyAma: u0 pu0 abhaviSyam abhaviSyAva abhaviSyAma 2. pAM-pAne (pInA) tibAdi yAdAdi ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana pivati pibata: pibanti pra0 pu0 pibet pibetAm pibeyuH pibasi pibathaH pibathaH ma0 pu0 pibeH pibetam pibeta pibAmi pibAvaH pibAmaH u0 pu0 pibeyam pibeva pibema tubAdi dibAdi pibatu, pibatAt pibatAm pibantu pra0 pu0 apibat apibatAm apiban piba, pibatAt pibatam pibata ma0 pu0 apibaH apibatam apibata pibAni pibAva pibAma u0 pu0 apibam apibAva apibAma dyAdi NabAdi apAta apAtAm apuH pra0 pu0 papau papatuH papuH apAH apAtam apAta ma0 pu0 papitha, papAtha papathuH papa apAm apAva apAma u0 pu0 papau papiva papima kyAdAdi tAdi peyAt peyAstAm peyAsuH pra0 pu0 pAtA pAtArau pAtAraH peyAH peyAstam peyAsta ma0 pu0 pAtAsi pAtAsthaH / pAtAstha peyAsam peyAsva peyAsma u0 pu0 pAtAsmi pAtAsvaH / pAtAsmaH syatyAdi syadAdi pAsyati pAsyata: pAsyanti pra0 pu0 apAsyat apAsyatAm apAsyan pAsyasi pAsyatha: pAsyatha ma0 pu0 apAsyaH apAsyatam apAsyata pAsyAmi pAsyAva: pAsyAmaH u0 pu0 apAsyam apAsyAva apAsyAma 3. grAM - gandhopAdAne (sUMghanA) tibAdi yAdAdi ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana jighrati jighrataH jighranti pra0 pu0 jighrat jighratAm jineyuH jighrasi jighrathaH jighratha ma0 pu0 jighraH jighratam jineta jighrAmi jighrAvaH jighrAmaH u0 pu0 jineyam jineva jiprema
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 tubAdi dibAdi jighratu, jighratAt jighratAm jighrantu pra0 pu0 ajighrat ajighratAm ajighran jighra, jighratAt jighratam jighrata ma0 pu0 ajighraH ajighratam ajighrata jighrANi jighrAva jighrAma u0 pu0 ajighram ajighrAva ajighrAma cAdi (1) dyAdi (2) aghrAt aghrAtAm aghraH aghrAH aghAtam aghAta aghrAm aghrAva aghrAma NabAdi jaghrau jaghratuH janitha, jaghrAtha jaghrathuH jau jadhiva kyAdAdi (2) ghrAyAt ghAyAH ghrAyAstAm ghrAyAstam tibAdi ekavacana dvivacana jayati jayata: jayasi jayatha: jayAmi jayAvaH tubAdi jayatu jayatAt jayatAm jaghuH jagha jaghrima jaya, jayatAt jayatam jayAni jayAva pra0 pu0 aghrAsIt aghrAsiSTAm aghrAsiSuH ma0 pu0 aghrAsIH aghrAsiSTam aghrAsiSTa aghrAsiSam aghrAsiSva aprAsiSma kyAdAdi (1) u0 pu0 pra0 pu0 gheyAt gheyAstAm preyAsuH gheyAsta ma0 pu0 gheyAH gheyAstam gheyAsam gheyAsva u0 pu0 gheyAsma tAdi ghrAyAsuH pra0 pu0 prAyAsta ma0 pu0 ghAyAsma u0 pu0 ghrAyAsam ghAyAsva syatyAdi syadAdi prAsyati ghrAsyataH prAsyanti pra0 pu0 atrAsyat atrAsyatAm aghrA syan prAsyasi ghAsyathaH prAsyatha ma0 pu0 aprAsyaH atrAsyatam aprAsyata prAsyAmi ghrAsyAvaH prAsyAmaH u0 pu0 aghrAsyam atrAsyAva aghrAsyAma 4. ji - jaye ( jItanA ) bahuvacana jayanti jayatha jayAmaH yAdi ajaiSIt ajaiSTAm ajaiSuH ajaiSIH ajaiSTam ajaiSTa ajaiSam ajaiSva ajaiSma yAdAdi ghrAtA ghrAtArau ghrAtAraH ghrAtAsthaH ghrAtAstha ghrAtAsi ghrAtAsmi ghrAtAsvaH ghrAtAsmaH pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 ekavacana pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 jayet jaye: jayeyam vAkyaracanA bodha dibAdi jayantu pra0 pu0 jayata ma0 pu0 jayAma u0 pu0 ajayat ajayaH ajayam NabAdi dvivacana jayetAm jayetam jayeva bahuvacana jayeyuH jayeta jayema ajayatAm ajayan ajayatam ajayata ajayAva ajayAma jigAya jigyatu: jigyuH jigayitha, jigetha jigyathu: jigya jigAya, jigaya jigyiva jigyima
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 323 tubAdi kyAdAdi tAdi jIyAt jIyAstAm jIyAsuH pra0 pu0 jetA jetArau jetAraH jIyAH jIyAstam jIyAsta ma0 pu0 jetAsi jetAsthaH jetAstha jIyAsam jIyAsva jIyAsma u0 pu0 jetAsmi jetAsvaH jetAsmaH syatyAdi syadAdi jeSyati jeSyataH jeSyanti pra0 pu0 ajeSyat ajeSyatAm ajeSyan jeSyasi jeSyathaH jeSyatha ma0 pu. ajeSyaH ajeSyatam ajeSyata jeSyAmi jeSyAvaH jeSyAmaH u0 pu0 ajeSyam ajeSyAva ajeSyAma 5.9--gato (jAnA) tibAdi yAdAdi davati davataH davanti pra0 pu0 davet davetAm daveyuH davasi davathaH davatha ma0 pu0 daveH davetam daveta davAmi davAvaH davAmaH u0 pu0 daveyam daveva davema dibAdi davatu, davatAt davatAm davantu pra0 pu0 adavat adavatAm adavan dava, davatAt davatam davata ma0 pu0 adavaH adavatam adavata davAni davAva davAma u0 pu0 adavam adavAva adavAma dhAdi NabAdi adauSIt adauSTAm adauSuH pra0 pu0 dudAva duduvatuH duduvuH adauSIH adauSTam adauSTa ma0 pu0 dudavitha, dudotha duduvathuH duduva adauSam adauSva adauSma u0 pu0 dudAva, dudava duduviva duduvima kyAdAdi tAdi dUyAt dUyAstAm dUyAsuH pra0 pu0 dotA dotArau dotAraH dUyAH dUyAstam dUyAsta ma0 pu0 dotAsi dotAsthaH dotAstha dUyAsam dUyAsva dUyAsma u0 pu0 dotAsmi dotAsvaH dotAsmaH syatyAdi syadAdi doSyati doSyataH doSyanti pra0 pu0 adoSyat adoSyatAm adoSyana doSyasi doSyathaH doSyatha ma0 pu0 adoSyaH adoSyatam adopyata dopyAmi doSyAvaH doSyAmaH u0 pu0 adoSyam adoSyAva adoSyAma 6. smR-cintAyAm (smaraNa karanA) tibAdi yAdAdi smarati smarataH smaranti pra0 pu0 smaret smaretAm smareyuH smarasi smarathaH smaratha ma0 pu0 smareH smaretam smareta smarAmi smarAvaH smarAmaH smareva smarema
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 vAkyaracanA bodha tubAdi dibAdi smaratu, smaratAt smaratAm smarantu pra0 pu0 asmarat asmaratAm asmaran smara, smaratAt smaratam smarata ma0 pu0 asmaraH asmaratam asmarata smarANi smarAva smarAma u0 pu0 asmaram asmarAva asmarAma dyAdi NabAdi asmArSIt asmArTAm asmArSa: pra. pu. sasmAra sasmaratuH sasmaruH asmArSIH asmASTam asmASTaM ma0 pu0 sasmartha sasmarathuH sasmara asmArSam asmArca asmArma u0 pu0 sasmAra, sasmara sasmariva sasmarima kyAdAdi tAdi smaryAt smaryAstAm smaryAsuH pra0 pu0 smartA smartArau smartAraH smaryAH smaryAstam smaryAsta ma0 pu0 smartAsi smartAsthaH smartAstha smaryAsam smaryAsva smaryAsma u0 pu0 smAsmi smartAsvaH smartAsmaH syatyAdi syadAdi smariSyati smariSyataH smariSyanti pra0 pu0 asmariSyat asmariSyatAm asmariSyan smariSyasi smariSyathaH smariSyatha ma0 pu0 asmariSyaH asmariSyatam asmariSyata smariSyAmi smariSyAvaH smariSyAmaH u0 pu0 asmariSyam asmariSyAva asmariSyAma 7.ta-plavanataraNayoH (tairanA) tibAdi yAdAdi ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tarati tarataH taranti pra0 pu0 taret taretAm tareyuH tarasi tarathaH taratha ma0 pu0 tareH taratam tareta tarAmi tarAvaH tarAma: u0 pu0 tareyam tareva tarema dibAdi taratu, taratAt taratAm tarantu pra0 pu0 atarat ataratAm ataran tara, taratAt taratam tarata ma0 pu0 ataraH ataratam atarata tarANi tarAva tarAma u0 pu0 ataram atarAva atarAma dyAdi NabAdi atArIt atAriSTAm atAriSuH pra0 pu0 tatAra teratuH teruH atArI: atAriSTam atAriSTa ma0 pu0 teritha terathuH tera atAriSam atAriSva atAriSma u0 pu0 tatAra, tatara teriva terima kyAdAdi tAdi (1) tIryAt tIryAstAm tIryAsuH pra0 pu0 tarItA tarItAro tarItAraH tIryAH tIryAstam tIryAsta ma0 pu0 tarItAsi tarItAsthaH tarItAstha tIryAsam tIryAsva tIryAsma u0 pu0 tarItAsmi tarItAsvaH tarItAsmaH tubAdi
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ / pariziSTa 2 tAdi (2) syatyAdi (1) taritA taritArau taritAraH pra0 pu0 tarISyati tarISyataH tarISyanti taritAsi taritAsthaH taritAstha ma0 pu0 tarISyasi tarISyathaH tarISyathaH taritAsmi taritAsvaH taritAsmaH u0 pu0 tarISyAmi tarISyAvaH tarISyAma: syatyAdi (2) syadAdi (1) tariSyati tariSyataH tariSyanti pra0 pu0 atarISyat atarISyatAm atarISyan tariSyasi tariSyathaH tariSyatha ma0 pu0 atarISyaH atarISyatam atarISyata tariSyAmi tariSyAva: tariSyAma: u0 pu0 atarISyam atarISyAva atarISyAma ___ syadAdi (2) atariSyat atariSyatAm atariSyan pra0 pu0 atariSyaH atariSyatam atariSyata ma0 pu0 atariSyam atariSyAva atariSyAma u0 pu0 8. R-prApaNe tibAdi yAdAdi Rcchati RcchataH Rcchanti pra0 pu0 Rcchet RcchetAm RccheyuH Rcchasi RcchathaH Rcchatha ma0 pu0 RccheH Rcchetam Rccheta RcchAmi RcchAvaH RcchAmaH u0 pu0 Rccheyam Rccheva Rcchema dibAdi Rcchatu, RcchatAt RcchatAm Rcchantu pra0 pu0 Arcchat ArcchatAm Archan Rccha, RcchatAt Rcchatam Rcchata ma0 pu0 ArchaH Arcchatam Archata RcchAni RcchAva RcchAma u0 pu0 Archam ArchAva Az2ama dyAdi (1) dyAdi (2) Arat AratAm Aran pra0 pu0 ArSIt ASrTAm AryuH AraH Aratam Arata ma0 pu0 ArSIH ASTam ASTa Aram ArAva ArAma u0 pu0 ArSam Arva Arma NabAdi kyAdAdi Ara AratuH AruH pra0 pu0 aryAt aryAstAm aryAsuH Aritha ArathuH Ara ma0 pu0 aryAH aryAstam aryAsta Ara Ariva Arima u0 pu0 aryAsam - aryAsva aryAsma tAdi syatyAdi artA artArau artAraH pra0 pu0 ariSyati ariSyataH ariSyanti artAsi artAsthaH asthi ma0 pu0 ariSyasi ariSyathaH ariSyatha artAsmi asviH asmiH u0 pu0 ariSyAmi ariSyAva: ariSyAma: tubAdi
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha tubAdi cakratuH syadAdi AriSyata AriSyatAm AriSyan pra0 pu0 AriSyaH AriSyatam AriSyata ma0 pu0 AriSyam AriSyAva AriSyAma u0 pu0 _____E. Dukuna-karaNe (ubhayapadI) karanA parasmaipada tibAdi yAdAdi karoti kurutaH kurvanti pra0 pu0 kuryAt kuryAtAm kuryuH karoSi kuruthaH kurutha ma0 pu0 kuryAH kuryAtam / kuryAta karomi kurvaH kurmaH u0 pu0 kuryAm kuryAva kuryAma dibAdi karotu, kurutAt kurutAm kurvantu pra0 pu0 akarot akurutAm akurvan kuru, kurutAt kurutam kuruta ma0 pu0 akaroH akurutam akuruta karavANi karavAva karavAma u0 pu0 akaravam akurva akurma dyAdi NabAdi akArSIt akArTAm akArSuH pra0 pu0 cakAra cakruH akArSIH akASTam akArTa ma0 pu0 cakartha cakrathuH cakra akArSam akAla akAma u0 pu0 cakAra, cakara cakRva cakRma kyAdAdi tAdi kriyAt kriyAstAm kriyAsuH pra0 pu0 kartA kartArau kartAraH kriyAH kriyAstam kriyAsta ma0 pu0 kartAsi kartAsthaH kartAstha kriyAsam kriyASva kriyASma u0 pu0 kartAsmi kartAsvaH kartAsmaH syatyAdi syadAdi kariSyati kariSyataH kariSyanti pra0 pu0 akariSyat akariSyatAm akariSyan kariSyasi kariSyathaH kariSyatha ma0 pu0 akariSyaH akariSyatam akariSyata kariSyAmi kariSyAva: kariSyAmaH u0 pu0 akariSyam akariSyAva akariSyAma Atmanepada tibAdi yAdAdi kurute kurvAte kurvate pra0 pu0 kurvIta kurvIyAtAm kurvIran kuruSe kurvAthe kurudhve ma0 pu0 kurvIthAH kurvIyAthAm kurvIdhvam kurve kurvahe kurmahe u0 pu0 kurvIya kurvIvahi kurvImahi dibAdi kurutAm kurvAtAm kurvatAm pra0 pu0 akuruta akurvAtAm akurvata kurapva ma0 pu0 akuruthA: akurvAthAm akurudhvam karavai karavAvahai karavAmahai u0 pu0 akuvi akurvahi akurmahi tubAdi
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 khAdi akRta akRSAtAm akRSata akRthAH akRSAthAm akRvam akRSi akRSvahi akRmahi kyAdAdi kRSISTa kRSISThAH kRSIya kRSIyAstAm kRSIran kRSIyAsthAm kRSIDhvam kRSIha tibAdi ekavacana harati harataH harasi harathaH harAmi harAvaH bAdi dvivacana haratu, haratAt haratAm hara, haratAt haratam harANi harAva dyAdi bahuvacana haranti haratha harAmaH hiyAt hriyAstAm hriyAstam hiyA hiyAsam hriyAsva pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 kartA ma0 pu0 kartA u0 pu0 kartAhe syatyAdi trafa kariSyate kariSyete kariSyante pra0 pu0 akariSyata akariSyetAm akariSyanta kariSyase kariSyethe kariSyadhve ma0 pu0 akariSyathAH akariSyethAm akariSyadhvam kariSye kariSyA va kariSyAmahe u0 pu0 akariSye akariSyAvahi akariSyAmahi 10. hRn - haraNe (ubhayapadI) haranA parasmaipada harantu harata harAma ahArSIt ahAm ahArSuH ahArSIH ahArSTam ahA ahArSam ahArzva ahA kyAdAdi NabAdi cakre cakRSe cakre tAdi yAdAdi ekavacana pra0 pu0 haret ma0 pu0 hareH u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 hareyam fearfa pra0 pu0 aharat ma0 pu0 aharaH u0 pu0 aharam NabAdi cakrAte cakrA cakrire cakRDhve cava cakRmahe hriyAsuH pra0 pu0 hartA hriyAsta hiyAsma dvivacana haretAm haretam hareva jahAra jahartha jahAra, jahara tAdi 327 kartArau kartAraH kartAsAthe kartAdhve kartAsvahe kartAsmahe aharatAm aharatam aharAva ma0 pu0 hartAsi bahuvacana hareyuH hare hama aharan aharata aharAma hartArau hartAraH hartAsthaH hartAstha u0 pu0 hartAsmi hartAsvaH hartAsmaH jahratuH jahra uH jaha jahrathuH jahniva jahima
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 : syatyAdi syadAdi hariSyasi hariSyathaH hariSyanti hariSyAmi hariSyAvaH hariSyAmaH hariSyati hariSyataH hariSyanti pra0 pu0 ahariSyat ahariSyatAm ahariSyan ma0 pu0 ahariSyaH ahariSyatam ahariSyata u0 pu0 ahariSyam ahariSyAva ahariSyAma Atmanepada tibAdi hara hare harase hare tubAdi haratAm haretAm harethAm harAva hai harasva hara urfa harethe harAva he harAmahe ahRta ahRSAtAm ahRthAH ahRSAthAm harante ve harantAm haradhvam harAma hai tibAdi ekavacana dvivacana tiSThati tiSThasi tiSThAmi pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 hariSyate hariSyete hariSyante pra0 pu0 hariSyase hariSyethe hariSyadhve ma0 pu0 hariSye hariSyAvahe hariSyAmahe u0 pu0 pra0 pu0 ahRSata ahRDhvam ma0 pu0 yAdAdi hareta harethAH hareya ahRSi ahRSvahi ahRSmahi u0 pu0 jaha kyAdAdi bahuvacana tiSThanti tiSThataH tiSThathaH tiSThatha tiSThAvaH tiSThAmaH dibAdi aharata aharathAH ahare bAdi tAdi hRSISTa hRSIyAstAm hRSIran pra0 pu0 hartA hRSIyAsthAm hRSIDhvam hartAse hRSIvahi hRSIvahi u0 pu0 hartAha syadAdi hRSISThAH ma0 pu0 hRSIya syatyAdi jaha jahniSe hareyAtAm hareyAthAm harevahi 11. SThAM - gatinivRttau ( ThaharanA ) yAdAdi ekavacana aharetAm aharanta aharethAm aharadhvam aharAvahi aharAmahi tiSThet tiSThe: vAkyaracanA bodha pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 tiSTheyam hareran haredhvam haremahi jAte jahire jahnAthe ahariSyata ahariSyetAm ahariSyanta ahariSyathAH ahariSyethAm ahariSyadhvam ahariSye ahariSyAvahi ahariSyAmahi jahridhve, jahrive vihe jamihe hartArau hartAraH hartAsAthe hartAve hartAva haryAsmahe dvivacana bahuvacana tiSThetAm tiSTheyuH tiSThetam tiSTheta tiSTheva tiSThema :
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 326 tubAdi dibAdi tiSThatu, tiSThatAt tiSThatAm tiSThantu pra0 pu0 atiSThat atiSThatAm atiSThan tiSTha, tiSThatAt tiSThatam tiSThata ma0 pu0 atiSThaH atiSThatam atiSThata tiSThAni tiSThAva tiSThAma u0 pu. atiSTham atiSThAva atiSThAma dhAdi NabAdi asthAt asthAtAm asthuH pra0 pu0 tasthau tasthatuH tasthuH asthAH asthAtam asthAta ma0 pu0 tasthitha, tasthAtha tasthathuH tastha asthAm asthAva asthAma u0 pu0 tasthau tasthiva tasthima kyAdAdi tAdi stheyAt stheyAstAm stheyAsuH pra0 pu0 sthAtA sthAtArau sthAtAraH stheyAH stheyAstam stheyAsta ma0 pu0 sthAtAsi sthAtAsthaH sthAtAstha stheyAsam stheyAsva stheyAsma u0 pu0 sthAtAsmi sthAtAsva: sthAtAsmaH syatyAdi syadAdi sthAsyati sthAsyataH sthAsyanti pra0 pu0 asthAsyat asthAsyAtAm asthAsyan sthAsyasi sthAsyathaH sthAsyatha ma0 pu0 asthAsyaH asthAsyatam asthAsyata sthAsyAmi sthAsyAmaH sthAsyAvaH u0 pu0 asthAsyam asthAsyAva asthAsyAma 12. dheTa-pAne (pInA) tibAdi yAdAdi dhayati ___dhayataH dhayanti pra0 pu. dhayet dhayetAm dhayeyuH dhayasi dhayathaH dhayatha ma0 pu0 dhayeH dhayetam dhayeta dhayAvaH dhayAmaH u0 pu0 dhayeyam dhayeva dhayema tubAdi dibAdi dhayatu, dhayatAt dhayatAm dhayantu pra0 pu0 adhayat adhayatAm adhayan dhaya, dhayatAt dhayatam dhayata ma0 pu0 adhayaH adhayatam adhayata dhayAni dhayAva dhayAma u0 pu0 adhayam adhayAva adhayAma dhAdi (1) dyAdi (2) adadhat adadhatAma adadhan pra0 pu0 adhAt adhAtAm adhuH adadhaH adadhatam adadhata ma0 pu0 adhAH adhAtam adhAta adadham adadhAva adadhAma u0 pu0 adhAm adhAva bAdi adhAsIt adhAsiSTAm adhAsiSuH pra0 pu0 dadhau dadhatuH dadhuH adhAsIH adhAsiSTam adhAsiSTa ma0 pu0 dadhitha, dadhAtha dadhathuH dadha adhAsiSam adhAsiSva adhAsiSma u0 pu0 dadhau dadhiva dadhima dhayAmi adhAma
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 kyAdAdi dheyAt dheyAH dheyAstAm dheyAstam dheyAsuH pra0 pu0 dheyAsta ma0 pu0 dheyAtma u0 pu0 dheyAsam dheyAsva syatyAdi dhAsyati dhAsyataH dhAsyanti dhAsyasi dhAsyathaH dhAsyatha dhAsyAmi dhAsyAvaH dhAsyAmaH pra0 pu0 adhAsyat ma0 pu0 adhAsyaH u0 pu0 adhAsyam 13. iMk - smaraNe ( adhipUrvaka ) yAdAdi tAdi dhAtA dhAtArI dhAtAsi dhAtAsthaH dhAtAsmi dhAtAsvaH syadAdi tibAdi dhyAyati dhyAyataH dhyAyasi dhyAyathaH dhyAyatha dhyAyAmi dhyAyAvaH dhyAyAmaH dhyAyanti tibAdi adhyeti adhItaH adhiyanti, adhIyanti pra0 pu0 adhIyAt adhIyAtAm adhIyuH adhyeSi adhIthaH adhItha adhyemi adhIvaH adhIma ma0 pu0 adhIyAH adhIyAtam adhIyAta u0 pu0 adhIyAm adhIyAva adhIyAma dibAdi tubAdi adhyetu, adhItAt adhItAm adhiyantu, adhIyantu pra0 pu0 adhyet adhyetAm adhyAyan ahi, adhItAt adhItam adhIta adhyayAni adhIyAva adhIyAma cAdi ma0 pu0 adhyaiH adhyatam adhyeta u0 pu0 adhyAyam adhyaiva adhyaima NabAdi adhyagAt adhyagAtAm adhyaguH pra0 pu0 adhyagAH adhyagAtam adhyagAta ma0 pu0 adhyagAm adhyagAva adhyagAma u0 pu0 adhIyAya adhIyatuH adhIyuH adhIryAyatha, adhIyetha adhIyathuH adhIya adhIyAya, adhIyaya adhIyiva adhIyima tAdi kyAdAdi adhIyAt adhIyAstAm adhIyAsuH pra0 pu0 adhyetA adhyetArau adhyetAraH adhIyA: adhIyastam adhIyAsta ma0 pu0 adhyetAsi adhyetAsthaH adhyetAstha adhIyAsam adhIyAsva adhIyAsma u0 pu0 adhyetAsmi adhyetAsva adhyetAsma syatyAdi syadAdi adhyeSyati adhyeSyataH adhyeSyanti pra0 pu0 adhyaiSyat adhyeSyatAm adhyaSyan adhyeSyasi adhyeSyathaH adhyeSyatha ma0 pu0 adhyaiSya: adhyaiSyatam adhyaiSyata adhyeSyAmi adhyeSyAvaH adhyeSyAmaH u0 pu0 adhyeSyam adhyeSyAva adhyeSyAma 14. dhyeM - citAyAm yAdAdi pra0 pu0 dhyAyet ma0 pu0 u0 pu0 vAkyaracanA bodha dhAtAraH dhAtAstha dhAtAsmaH adhAsyatAm adhAsyan adhAsyata adhAsyatam adhAsyAva adhAsyAma dhyAyeH dhyAyeyam dhyAyeva dhyAyetAm dhyAyeyuH dhyAyem dhyAyeta dhyAyema
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 kATa tubAdi dibAdi dhyAyatu, dhyAyatAt dhyAyatAm dhyAyantu pra0 pu0 adhyAyat adhyAyatAm adhyAyan dhyAya, dhyAyatAt dhyAyatam dhyAyata ma0 pu0 adhyAya: adhyAyatam adhyAyata dhyAyAni dhyAyAva dhyAyAma u0 pu0 adhyAyam adhyAyAva adhyAyAma dhAdi bAdi adhyAsIt adhyAsiSTAm adhyAsiSuH pra0 pu0 dadhyau dadhyatuH dadhyuH adhyAsIH adhyAsiSTam adhyAsiSTa ma0 pu0 dadhyAtha, dadhyitha dadhyathuH dadhya adhyAsiSam adhyAsiSva adhyAsiSma u0 pu0 dadhyau dadhyiva dadhvima kyAdAdi (1) dhyeyAt dhyeyAstAm dhyeyAsuH pra0 pu0 dhyAyAt dhyAyAstAm dhyAyAsuH dhyeyAH dhyeyAstam dhyeyAsta ma0 pu0 dhyAyAH dhyAyAstam dhyAyAsta dhyeyAsam dhyeyAsva dhyeyAsma u0 pu0 dhyAyAsam dhyAyAsva dhyAyAsma tAdi syatyAdi dhyAtA dhyAtArau dhyAtAraH pra0 pu0 dhyAsyati dhyAsyataH dhyAsyanti dhyAtAsi dhyAtAsthaH dhyAtAstha ma0 pu0 dhyAsyasi dhyAsyathaH dhyAsyatha dhyAtAsmi dhyAtAsvaH dhyAtAsmaH u0 pu0 dhyAsyAmi dhyAsyAvaH dhyAsyAmaH syadAdi adhyAsyat adhyAsyatAm adhyAsyan pra0 pu0 adhyAsyaH adhyAsyatam adhyAsyata adhyAsyAva adhyAsyAma u0 pu0 15. paTha-vyaktAyAM vAci (paDhanA) tibAdi paThati paThataH paThanti pra0 pu0 paThet paThetAm paThasi paThayaH paThatha ma0 pu0 paTheH paThetam paTheta paThAmi paThAvaH paThAmaH u0 pu0 paTheyam paTheva paThema dibAdi paThatu, paThatAt paThatAm paThantu pra0 pu0 apaThat apaThatAm apaThan paTha, paThatAt paThatam paThata ma0 pu0 apaThaH apaThatam apaThata paThAni ... paThAva paThAma u0 pu0 apaTham apaThAva apaThAma cAdi (1) ___ghAdi (2) apAThIt apAThiSTAm apAThiSuH pra0 pu0 apaThIt apaThiSTAm apaThiSuH apAThI: apAThiSTam apAThiSTa ma0 pu0 apaThIH. apaThiSTam . apaThiSTa apAThiSam apAThiSva apAThiSma u0 pu0 apaThiSam apaThiSva apaThiSma adhyAsyama yAdAdi tubAdi
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 vAkyaracanA boka peThitha NabAdi kyAdAdi papATha peThatuH peThuH pra0 pu0 paThyAt paThyAstAm paThyAsuH peThathuH peTha ma0 pu0 paThyAH paThyAstam paThyAsta papATha, papaTha peThiva peThima u0 pu0 paThyAsam paThyAsva paThyAsma tAdi syatyAdi paThitA paThitArau paThitAraH pra0 pu0 paThiSyati paThiSyataH paThiSyanti paThitAsi paThitAsthaH paThitAstha ma0 pu0 paThiSyasi paThiSyathaH paThiSyatha paThitAsmi paThitAsvaH paThitAsmaH u0 pu0 paThiSyAmi paThiSyAvaH paThiSyAmaH syadAdi apaThiSyat apaThiSyatAm apaThiSyan pra0 pu0 apaThiSyaH apaThiSyatam apaThiSyata ma0 pu0 apaThiSyam apaThiSyAva apaThiSyAma u0 pu0 16. vAchi-icchAyAm (icchA karanA) tibAdi yAdAdi vAJchati vAJchataH vAJchanti pra0 pu0 vAJchet vAJchetAm vAJcheyuH vAJchasi vAJchathaH vAJchtha ma0 pu0 vAJcheH vAJchetam vAJcheta vAJchAmi vAJchAvaH vAJchAmaH u0 pu. vAJcheyam vAJcheva vAJchema tubAdi dibAdi vAJchatu, vAJchatAt vAJchatAm vAJchantu pra0 pu0 avAJchat avAJchatAm avAJchan vAJcha, vAJchatAt vAJchatam vAJchata ma0 pu0 avAJchaH avAJchatam avAJchata. vAJchAni vAJchAva vAJchAma u0 pu0 avAJcham avAJchAva avAJchAma dhAdi NabAdi avAJchIt avAJchiSTAm avAJchiSuH pra0 pu0 vavAJcha vavAJchatuH vavAJchuH avAJchIH avAJchiSTam avAJchiSTa ma0 pu0 vavAJchthi vavAJchthuH vavAJcha avAJchiSam avAJchiSva avAJchiSma u0 pu0 vavAJcha vavAJchvi vavAJchima kyAdAdi tAdi vAJchyAt vAJchyAstAm vAJchyAsuH pra0 pu0 vAJchitA vAJchitArau vAJchitAraH vAJchyAH vAJchyAstam vAJchyAsta ma0 pu0 vAJchitAsi vAJchitAsthaH vAJchitAstha vAJchyAsam vAJchyAsva vAJchyAsma u0 pu0 vAJchitAsmi vAJchitAsvaH vAJchitAsmaH
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTaH 2 333 : syatyAdi vAJchiSyati vAJchiSyataH vAJchiSyanti pra0 pu0 vAJchiSyasi vAJchiSyathaH vAJchiSyatha ma0 pu0 vAJchiSyAmi vAJchiSyAvaH vAJchiSyAmaH u0 pu0 syadAdi avAJchiSyat avAJchiSyatAm avAJchiSyan pra0 pu. avAJchiSyaH avAJchiSyatam avAJchiSyata ma0 pu0 avAJchiSyam avAJchiSyAva avAJchiSyAma u0 pu0 17. zuc (zoke) zoka karanA tibAdi yAdAdi ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana zocati zocataH zocanti pra0 pu0 zocet zocetAm zoceyuH zocasi zocathaH zocatha ma0 pu0 zoceH zocetam zoceta zocAmi zocAvaH zocAma: u0 pu0 zoceyam zoceva zocema tubAdi dibAdi zocatu, zocatAt zocatAm zocantu pra0 pu0 azocat azocatAm azocan zoca, zocatAt zocatam zocata ma0 pu0 azocaH azocatam azocata zocAni zocAva zocAma u0 pu. azocam azocAva azocAma dyAdi NabAdi azocIt azociSTAm azociSu: pra0 pu0 zuzoca zuzucatuH zuzucuH azocI: azociSTam azociSTa ma0 pu0 zuzocitha zuzucathuH zuzuca azociSam azociSva azociSma u0 pu0 zuzoca zuzuciva zuzucima kyAdAdi tAdi zucyAt zucyAstAm zucyAsuH pra0 pu0 zocitA zocitArau zocitAraH zucyAH zucyAstam zucyAsta ma0 pu0 zocitAsi zocitAsthaH zocitAstha . zucyAsam zucyAsva zucyAsma u0 pu. zocitAsmi zocitAsva: zocitAsmaH syatyAdi zociSyati zociSyataH zociSyanti pra0 pu0 zociSyasi zociSyathaH zociSyatha ma0 pu0 zociSyAmi zociSyAvaH zociSyAmaH u0 pu0 syadAdi azociSyat azociSyatAm azociSyan pra0 pu0 azociSyaH azociSyatam azociSyata ma0 pu0 azociSyam azociSyAva azociSyAma u0 pu0 T
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA koSa tubAdi jagma innfullminili iliit 18. gamla-gatau (jAnA) tibAdi yAdAdi ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana gacchati gacchataH gacchanti pra0 pu0 gacchet gacchetAm gaccheyuH gacchasi gacchathaH gacchatha ma0 pu0 gacchaH gacchetam gaccheta gacchAmi gacchAvaH gacchAmaH u0 pu0 gaccheyam gaccheva gacchema dibAdi gacchatu, gacchatAt gacchatAm gacchantu pra0 pu. agacchat agacchatAm agacchan gaccha, gacchatAt gacchatam gacchata ma0 pu0 agacchaH agacchatam agacchata gacchAni gacchAva gacchAma u0 pu0 agaccham agacchAva agacchAma dhAdi bAdi agamat agamatAm agaman pra0 pu. jagAma jagmuH agamaH agamatam agamata ma0 pu0 jagamitha, jagantha jagmathuH jagma agamam agamAva agamamAma u0 pu0 jagAma, jagama jagmiva jagmima yAdAdi tAdi gamyAt gamyAstAm gamyAsuH pra0 pu0 gantA gantAro gantAraH gamyA: gamyAstam gamyAsta ma0 pu0 gantAsi gantAsthaH gantAstha gamyAsam gamyAsva gamyAsma u0 pu0 gantAsmi gantAsvaH gantAsmaH syatyAdi syadAdi gamiSyati gamiSyataH gamiSyanti pra0 pu0 agamiSyat agamiSyatAm agamiSyan gamiSyasi gamiSyathaH gamiSyatha ma0 pu0 agamiSyaH agamiSyatam agamiSyata gamiSyAmi gamiSyAva: gamiSyAmaH u0 pu0 agamiSyam agamiSyAva agamiSyAma 16. dRzRM-prekSaNe (dekhanA) tibAdi yAdAdi ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana pazyati pazyataH pazyanti pra0 pu0 pazyet pazyetAm pazyeyuH pazyasi pazyathaH pazyatha ma0 pu0 pazye: pazyetam pazyeta pazyAmi pazyAvaH pazyAmaH u0 pu0 pazyeyam pazyeva pazyema tubAdi dibAdi pazyatu, pazyatAt pazyatAm pazyantu pra0 pu0 apazyat apazyatAm apazyan pazya, pazyatAt pazyatam pazyata ma0 pu0 apazyaH apazyatam apazyata pazyAni pazyAva pazyAma u0 pu0 apazyam apazyAva apazyAma
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ draSTA pariziSTa 2 335 yAdi (1) bAdi (2) adarzat adarzatAm adarzana pra0 pu0 adrAkSIt adrASTAm adrAkSuH adarzaH adarzatam adarzata ma0 pu0 adrAkSIH adrASTam adrASTa adarzam adarzAva adarzAma u0 pu0 adrAkSam adrAkSva adrAkSma NabAdi kyAdAdi dadarza dadRzatuH dadRzuH pra0 pu0 dRzyAt dRzyAstAm dRzyAsuH dadazitha, dadraSTha dadRzathuH dadRza ma0 pu0 dRzyAH dRzyAstam dRzyAsta dadarza dadRziva dadRzima u0 pu0 dRzyAsam dRzyAsva dRzyAsma tAdi syatyAdi draSTArau draSTAraH pra0 pu0 drakSyati drakSyataH drakSyanti draSTAsi draSTAsthaH draSTAstha ma0 pu0 drakSyasi drakSyathaH drakSyatha draSTAsmi draSTAsvaH draSTAsmaH u0 pu0 drakSyAmi drakSyAva: drakSyAmaH syadAdi adrakSyat adrakSyatAm adrakSyan adrakSyaH adrakSyatam adrakSyata ma0 pu0 adrakSyam adrakSyAva adrakSyAma u0 pu0 20. vadiG-abhivAdanastutyo : (abhivAdana karanA, stuti karanA) tibAdi yAdAdi ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana vandate vandete vandante pra0 pu0 vandeta vandeyAtAm vanderana vandase vandethe vandadhve ma0 pu0 vandethAH vandeyAthAm vandedhvam vande vandAvahe vandAmahe u0 pu0 vandeya vandevahi vandemahi tubAdi dibAdi vandatAm vandetAm vandantAm pra0 pu0 avandata avandetAm avandanta vandasva vandethAm vandadhvam ma0 pu0 avandathA: avandethAm avandadhvama vandai vandAvahai vandAmahai u0 pu0 avande avandAvahi avandAmahi dyAdi NabAdi avandipTa avandiSAtAm avandiSata pra0 pu0 vavande vavandAte vavandire avandiSThAH avandiSAthAm avandiDhvam, ma0 pu0 vavandiSe vavandAthe vavandidhve avandidhvam avandiSi avandiSvahi avandiSmahi u0 pu0 vavande vavandivahe vavandimahe
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 kyAdAdi tAdi vandiSISTa vandiSIyAstAm vandiSIran pra0 pu0 vanditA vanditArI vanditAraH vandaSISThAH vandiSIyAsthAm vandiSIdhvam ma0 pu0 vanditAse vanditAsAthe vanditAdhve vandiSIya vandiSIvahi vandiSImahi u. pu0 vanditAhe vanditAsvahe vanditAsmahe syatyAdi syadAdi vandiSyate vandiSyete vandiSyante pra0 pu0 avandiSyata avandiSyetAm avandiSyanta vandiSyase vandiSyethe vandiSyadhve ma0 pu0 avandiSyathAH avandiSyethAm avadiSyadhvam vandiSye vandiSyAvahe vandiSyAmahe u0 pu0 avandiSye avandiSyAvahi avandiSyAmahi 21. adaM - bhakSaNe (khAnA) yAdAdi tibAdi ekavacana dvivacana bahuvacana atti attaH adanti asi atthaH admi avaH subAdi attha admaH attu, attAt attAm adantu addhi, attAt attam atta adAma adAni adAva dyAdi aghasat aghasaH aghasam aghasAva jabAdi (2) Ada AdatuH AduH Aditha AdathuH Ada Ada Adiva Adima tAdi ekavacana pra0 pu0 adyAt ma0 pu0 adyAH u0 pu0 adyAm attA attArau attAraH attAsi attAsthaH attAstha attAsmi attAsvaH attAsmaH traifa Atsyat AtsyatAm AtsyaH Atsyatam Atsyam AtsyAva pra0 pu0 Adat ma0 pu0 AdaH u0 pu0 Adam aghasatAm aghasan pra0 pu0 jaghAsa' aghasatam aghasata ma0 pu0 jaghasitha dibAdi dvivacana adyAtAm adyAtam adyAva AttAm Attam Adva bAdi (1) Atsyan Atsyata AtsyAma vAkyaracanA bodha jakSatuH jakSuH jakSathuH jakSa aghasAma u0 pu0 jaghAsa, jaghasa jakSiva jakSima kyAdAdi bahuvacana adyuH adyAta adyAma pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 Adan Atta Ama adyAsuH pra0 pu0 adyAt adyAstAm adyAstam adyAsta adyAsma ma0 pu0 adyAH u0 pu0 adyAsam adyAsva syatyAdi pra0 pu0 atsyati atsyata: atsyanti ma0 pu0 atsyasi u0 pu0 atsyAmi atsyathaH atsyatha atsyAvaH atsyAmaH
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 tibAdi ekavacana dvivacana bahuvacana yAti yAtaH yAnti yAsi yAthaH yAmi yAvaH tubAdi yAtu, yAtAt yAtAm yAhi, yAtAt yAtam vyAni yAva dhAdi ayAsIt ayAsI: 22. yAM - gatau ( jAnA) yAdAdi yAtha yAmaH ayAsiSam ayAsiS kyAdAdi yAyAt yAyA: yAntu yAta yAma ekavacana pra0 pu0 yAyAt ma0 pu0 yAyAH u0 pu0 yAyAm dvivacana yAyAtAm yAyAtam yAyAva fearfa pra0 pu0 ayAt ma0 pu0 ayA: u0 pu0 ayAm NabAdi ayAsiSTAm ayAsiSuH pra0 pu0 yayau ayAsiSTam tibAdi bahuvacana ekavacana dvivacana roditi ruditaH rudanti rodiSi rudithaH ruditha rodimi. rudiva: rudimaH 337 bahuvacana yAyuH yAyAta yAyAma ayAtAm ayu: ayAtam ayAta ayAva ayAma yayatuH yayuH ayAsiSTa ma0 pu0 yayitha, yayAtha yayathuH yaya ayAsiSva u0 pu0 yayau yayiva yayima tAdi yAyAstAm yAyAsuH pra0 pu0 yAtA yAtArau yAtAraH yAyAstam yAyAsta yAyAsma yAyAsam yAyAsva syatyAdi ma0 pu0 yAtAsi yAtAsthaH yAtAstha u0 pu0 yAtAsmi yAtAsvaH yAtAsmaH syadAdi yAsyati yAsyataH yAsyanti pra0 pu0 ayAsyat ayAsyatAm ayAsyan yAsyasi yAsyathaH yAsyatha ma0 pu0 ayAsyaH ayAsyatam ayAsyata yAsyAmi yAsyAvaH yAsyAmaH u0 pu0 ayAsyam ayAsyAva ayAsyAma 23. rudRk - azruvimocane ( ronA) yAdAdi ekavacana dvivacana pra0 pu0 rudyAt rudyAtAm ma0 pu0 rudyAH rudyAtam u0 pu0 rudyAm rudyAva dibAdi bahuvacana rudyuH rudyAta rudyAma tubAdi rudihi, ruditAt ruditam dAva roditu, ruditAt ruditAm rudantu pra0 pu0 arodIt, arodat aruditAm arudan rudita ma0 pu0 arodI:, aroda: aruditam arudita rodAma u0 pu0 arodam arudiva arudima dAni
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 vAkyarabanA doSa khAdi (1) nAdi (2) arodIt arodiSTAm arodiSuH pra0 pu0 * arudat arudatAm arudan arodI: arodiSTam arodiSTa ma0 pu0 arudaH arudatam arudata arodiSam arodiSva arodiSma u0 pu0 arudam arudAva arudAma NabAdi kyAdAdi ruroda rurudatu: ruruduH pra0 pu0 rudyAt rudyAstAm rudyAsuH ruroditha rurudathuH ruruda ma0 pu0 rudyAH rudyAstam rudyAsta ruroda rurudiva rurudima u0 pu0 rudyAsam rudyAsva rudyAsma tAdi syatyAdi roditA roditArau roditAraH pra0 pu0 rodiSyati rodiSyataH rodiSyanti roditAsi roditAsthaH roditAstha ma0 pu0 rodiSyasi rodiSyatha: rodiSyatha roditAsmi roditAsvaH roditAsmaH u0 pu0 rodiSyAmi rodiSyAvaH rodiSyAmaH syadAdi yAdAdi arodiSyat arodiSyatAm arodiSyan pra0 pu0 arodiSya: arodiSyatam arodiSyata ma0 pu0 arodiSyam arodiSyAva arodiSyAma u0 pu0 24. jAgRk -nidrAkSaye ( jAganA) tibAdi ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana jAgati jAgRtaH __ jAgrati pra0 pu0 jAgRyAt jAgRyAtAm jAgRyu: jAgarSi jAgRthaH jAgRtha ma0 pu0 jAgRyAH jAgRyAtam jAgRyAta jAgarmi jAgRvaH jAgRma: u0 pu0 jAgRyAm jAgRyAva jAgRyAma dibAdi jAgartu, jAgRtAt jAgRtAm jAgratu pra0 pu0 ajAga: ajAgRtAm ajAgaruH jAgRhi, jAgatAt jAgRtam jAgRta ma0 pu0 ajAga: ajAgRtam ajAgRta jAgarANi jAgarAva jAgarAma u0 pu0 ajAgaram ajAgRva ajAgRma dyAdi NabAdi (1) ajAgarIt ajAgariSTAm ajAgariSuH pra0 pu0 jajAgAra jajAgaratuH jajAgaru: ajAgarI: ajAgariSTam ajAgariSTa ma0 pu0 jajAgaritha jajAgarathuH jajAgara ajAgariSam ajAgariSva ajAgariSma u0 pu0 jajAgAra, jajAgara jajAgariva jajAgarima tubAdi
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 336 u0 pU0 jabAdi (2) jAgarAJcakAra jAgarAJcakratuH jAgarAJcakruH pra0 pu0 jAgarAJcakritha jAgarAJcakrathuH jAgarAJcakra ma0 pu0 jAgarAJcakAra, jAgarAJcakara jAgarAJcakriva jAgarAJcakrima u0 pu0 pavAdi (3) jAgarAMbabhUva jAgarAMbabhUbatuH jAgarAMbabhUvuH pra0 pu0 jAgarAMbabhUvitha jAgarAMbabhUbathuH jAgarAMbabhUva ma0 pu0 jAgarAMbabhUva jAgarAMbabhUviva jAgarAMbabhUvima u0 pu0 NabAdi (4) kyAdAdi jAgarAmAsa jAgarAmAsatuH jAgarAmAsuH pra0 pu0 jAgRyAt jAgRyAstAm jAgRyAsuH jAgarAmAsitha jAgarAmAsathuH jAgarAmAsa ma0 pu0 jAgRyAH jAgRyAstam jAgRyAsta jAgarAmAsa jAgarAmAsiva jAgarAmAsima u. pu. jAgRyAsam jAgRyAsva jAgRyAsma tAdi .. jAgaritA jAgaritArau jAgaritAra: jAgaritAraH pra0 pU0 jAgaritAsi jAgaritAsthaH jAgaritAstha ma0 pu0 jAgaritAsmi jAgaritAsvaH jAgaritAsmaH / syatyAdi jAgariSyati jAgariSyata: jAgariSyanti pra0 pu0 jAgaripyasi jAgariSyathaH jAgariSyatha ma0 pu0 jAgariSyAmi jAgaripyAvaH jAgariSyAmaH u0 pu0 syadAdi ajAgariSyat ajAgariSyatAm ajAgariSyan pra0 pu0 ajAgariSyaH ajAgariSyatam ajAgariSyata :ma0 pu0 ajAgariSyam ajAgariSyAva ajAgariSyAma u0 pu. 25. vidaMka-jJAne (jAnanA) tibAdi (1) tibAdi (2) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana vetti vittaH vidanti pra0 pu0 veda vidatuH viduH vetsi vitthaH vittha ma0 pu0 vettha vidathuH vida vedmi vidvaH vimaH u0 pu0 veda vidva vidma yAdAdi tubAdi (1) vidyAt vidyAtAm vidyuH pra0 pu0 vettu, vittAt vittAm vidantu vidyAH vidyAtam vidyAta ma0 pu0 viddhi, vittAt vittam vitta vidyAm vidyAva vidyAma u0 pu. vedAni / vedAva vedAma
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 tubAdi (2) pra0 pu0 tridAMkarotu, vidAMkurutAt vidAMkurutAm vidAMkurvantu vidAMkurutam vidAMkuruta ma0 pu0 vidAMkuru, vidAMkurutAt vidAMkaravANi vidAMkaravAva vidAMkaravAma u0 pu0 dyAdi dinAdi avet, aved avittAm avet, ave: avittam avedam avidva bAdi (1) aviduH pra0 pu0 avedIt avediSTAm avediSuH avediSTa avitta ma0 pu0 avedI: avediSTam avidma u0 pu0 avediSam avediSva avediSma vidAMcakAra vidAMcakratuH vidAMcakritha vidAMcakrathuH vidAMcakAra, vidAMcakara vidAMcakriva bAdi (2) kyAdAdi vidAMbabhUva vidAMbabhUvatuH vidAMbabhUvuH pra0 pu0 vidAmAsa vidAmAsatuH vidAmAsuH vidAMbabhUvitha vidAMbabhUvathuH vidAMbabhUva ma0 pu0 vidAmAsitha vidAmAsathuH vidAmAsa vidAMbabhUva vidAMbabhUviva vidAMbabhUvima u0 pu0 vidAmAsa vidAmAsiva vidAmA sima bAdi ( 4 ) viveda vividatuH vividuH pra0 pu0 vidyAt viveditha vividathuH vivida ma0 pu0 vidyAH viveda vividiva vividima u0 pu0 vidyAsam vidyAsva vidyAsma tAdi veditA veditA veditAra: veditAsi veditAsthaH veditAstha veditAsmi veditAsvaH veditAsmaH syadAdi vidAMcakruH vidAMcakra vidAMcakrima tibAdi ekavacana dvivacana bahuvacana ghnanti hanti hataH hansi hathaH hatha hanmi hanvaH hanmaH vAkyaracanA bodha pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 bAdi (3) avediSyan pra0 pu0 avediSyat avediSyatAm avediSya: avediSyatam avediSyata ma0 pu0 avediSyam avediSyAva avediSyAma u0 pu0 26. hanaM - hiMsAgatyoH ( mAranA, jAnA ) vidyAstAm vidyAsuH vidyAstam vidyAsta syatyAdi pra0 pu0 vediSyati vediSyataH vediSyanti ma0 pu0 vediSyasi vediSyathaH vediSyatha u0 pu0 vediSyAmi vediSyAvaH vediSyAmaH pra0 pu0 hanyAt ma0 pu0 hanyAH u0 pu0 hanyAm yAdAdi ekavacana dvivacana bahuvacana hanyAtAm hanyuH hanyAtam hanyAta hanyAva hanyAma
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 tuvAdi hantu, hatAt hatAm jahi, hatAt hatam hanAni hanAva dyAdi avadhIt avadhiSTAm avadhIH avadhiSTam avadhiSam avadhiSva varyAdAdi vadhyAt vadhyA: ghnantu hata hanAma vadhyAstAm vadhyAsuH vadhyAstam vadhyAsta vadhyAsma tubAdi astu, stAt stAm edhi, stAt stam asAni asAva dyAdi tibAdi ekavacana dvivacana bahuvacana asti staH santi asi sthaH stha asmi svaH smaH jaghnatuH avadhiSuH pra0 pu0 jaghAna avadhiSTa ma0 pu0 jaghanitha, jaghantha jaghnathuH avadhiSma u0 pu0 jaghAna, jaghana jaghniva tAdi santu sta asAma pra0 pu0 ahan ma0 pu0 ahan u0 pu0 ahanam abhUvan abhUt abhUtAm abhUH abhUtam abhUta abhUvam abhUva abhUma divAdi NabAdi pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 vadhyAsam vadhyAsva syatyAdi haniSyati haniSyataH haniSyanti pra0 pu0 ahaniSyat ahaniSyatAm ahaniSyan haniSya si haniSyathaH haniSyatha ma0 pu0 ahaniSyaH ahaniSyatam ahaniSyata haniSyAmi haniSyAvaH haniSyAmaH u0 pu0 ahaniSyam ahaniSyAva ahaniSyAma 27. asak - bhuvi ( honA) ahatAm ahatam anva pra0 pu0 AsIt ma0 pu0 AsIH u0 pu0 Asam hantAraH pra0 pu0 hantA hantArI ma0 pu0 hantAsi hantAsthaH hantAstha u0 pu0 hantAsmi hantAsvaH hantAsmaH syadAdi yAdAdi ekavacana dvivacana syAt syAtAm syAH syAtam syAm syAva dibAdi pra0 pu0 babhUva ma0 pu0 babhUvitha u0 pu0 babhUva AstAm Astam Asva NavAdi 341 aghnan ahata ahanma babhUvatuH babhUvathuH babhUviva jaghnuH jaghna jaghnima bahuvacana syuH syAta syAma Asan Asta Asma babhUvuH babhUva babhUvima
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 vAkyaracanA bodha kyAdAvi tAdi bhUyAt bhUyAstAm bhUyAsuH pra0 pu0 bhavitA bhavitArau bhavitAraH bhUyAH bhUyAstam bhUyAsta ma0 pu0 bhavitAsi bhavitAsthaH bhavitAstha bhUyAsam bhUyAsva bhUyAsma u0 pu0 bhavatAsmi bhavitAsvaH bhavitAsmaH syatyAdi syadAdi bhaviSyati bhaviSyataH bhaviSyanti pra0 pu0 abhaviSyat abhaviSyatAm abhaviSyan bhaviSyasi bhaviSyatha: bhaviSyatha ma0 pu0 abhaviSyaH abhaviSyatam abhaviSyata bhaviSyAmi bhaviSyAvaH bhaviSyAmaH u0 pu0 abhaviSyam abhaviSyAva abhaviSyAma 28. zoka-svapne (sonA) tibAdi yAdAdi ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana zete zayAte zerate pra0 pu0 zayIta zayIyAtAm zayIran zeSe zayAthe zedhve ma0 pu0 zayIthAH zayIyAthAm zayIdhvam zaye zevahe zemahe u0 pu0 zayIya zayIvahi zayImahi tubAdi dibAdi zetAm zayAtAm zeratAm pra0 pu0 azeta azayAtAm azerata zeSva zayAthAm zedhvam ma0 pu0 azethAH azayAthAm azedhvam zayAvahai zayAmahai u0 pu0 azayi azevahi azemahi dhAdi azayiSTa azayiSAtAm azayiSata pra0 pu0 azayiSThAH azayiSAthAm azayidhvam, azayitvam ma0 pu0 azayiSi azayiSvahi azayiSmahi u0 pu0 NabAdi ___ kyAdAdi zizye zizyAte zizyire pra. pu. zayiSISTa zayiSIyAstAm zayiSIran zizyiSe zizyAthe zizyidhve, zizyitve ma. pu. zayiSISThAH zayiSIyAsthAm zayiSIdhvam zizye zizyivahe zizyimahe u. pu. zayiSIya zayiSIvahi zayiSImahi tAdi syatyAdi zayitA zayitArau zayitAraH pra0 pu0 zayiSyate zayiSyete zayiSyante zayitAse zayitAsAthe zayitAdhve ma0 pu0 zayiSyase zayiyethe zayipyadhve zayitAhe zayitAsvahe zayitAsmahe u0 pu0 zayipye zayiyAvahe zayipyAmahe syadAdi azayiSyata azayiSyetAm azayiSyanta pra0 pu0 azayiSyathAH azayiSyethAm azayiSyadhvam ma0 pu0 azayiSye azayiSyAvahi azayipyAmahi u0 pu0 zaya
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 343 26. AsaGk-upavezane (baiThanA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi .. Aste AsAte Asate pra0 pu0 AsIta AsIyAtAm AsIran Asse AsAthe Asadhve ma0 pu0 AsIthAH AsIyAthAm AsIdhvam Ase Asvahe Asmahe u0 pu0 AsIya AsIvahi AsImahi tubAdi dibAdi AstAm AsAtAm AsatAm pra. pu0 Asta AsAtAm Asata Assva AsAthAm Asdhvam ma0 pu0 AsthAH AsAthAm Asdhvam Asa AsAvahai AsAmahai u0 pu0 Asi Asvahi Asmahi dhAdi NabAdi (1) AsiSTa AsiSAtAm AsiSata pra0 pu0 AsAJcakre AsAJcakrAte AsAJcakrire AsiSThAH AsiSAthAm Asidhvam ma0 pu0 AsAJcakRSe AsAJcakrAthe AsaJcakRDhve AsiSi AsiSvahi AsiSmahi u0 pu0 AsAJcakre AsAJcakRvahe AsAJcakRmahe NabAdi (2) AsAmbabhUve AsAmbabhUvAte AsAmbabhUvire pra0 pu0 AsAmbabhUviSe AsAmbabhUvAthe AsAmbabhUviDhve, AsAmbabhUvidhve ma0 pu0 AsAmbabhUve AsAmbabhUvivahe AsAmbabhUvimahe u0 pu0 NabAdi (3) AsAmAse AsAmAsAte AsAmAsire pra0 pu0 AsAmAsiSe AsAmAsAthe AsAmAsidhve ma0 pu0 AsAmAse AsAmAsivahe AsAmAsimahe u0 pu0 kyAdAdi AsiSISTa AsiSIyAstAm AsiSIran pra0 pu0 AsiSISThAH AsiSIyAsthAm AsiSIdhvam . ma0 pu0 AsiSIya AsiSIvahi AsiSImahi u0 pu0 tAdi . syatyAdi AsitA AsitArau AsitAraH pra0 pu0 AsiSyate AsiSyete AsiSyante AsitAse AsitAsAthe AsitAdhve ma0 pu0 AsiSyase AsiSyethe AsiSyadhve AsitAhe AsitAsvahe AsitAsmahe u0 pu0 AsiSye AsiSyAvahe AsiSyAmahe Ati
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 vAkyaracanA bodha syadAdi AsiSyata AsiSyetAm AsiSyanta pra0 pU0 AsiSyathAH AsiSyethAm AsiSyadhvam ma0 pu0 AsiSye AsiSyAvahi AsiSyAmahi u0 pu0 30. STunk stutau (ubhayapadI) stuti karanA parasmaipada ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana yAdAdi stauti, stavIti stutaH stuvanti pra0 pu0 stuyAt stuyAtAm stuyu: stauSi, stavISi stuthaH stutha ma0 pu0 stuyAH stuyAtam stuyAta staumi, stavImi stuvaH stuma: u0 pu0 stuyAm stuyAva stuyAma dibAdi stotu, stavItu, stutAt stutAm stuvantu pra0 pu0 astIt, astavIt astutAm astuvan stuhi, stutAt stutam stuta ma0 pu0 astauH, astavI: astutam astuta stavAni stavAva stavAma u0 pu0 astavam astuva astuma tibAdi tubAdi dhAdi NabAdi astAvIt astAviSTAm astAviSuH pra0 pu0 tuSTAva tuSTuvatuH tuSTuvuH astAvIH astAviSTam astAviSTa ma0 pu0 tuSTotha tuSTuvathuH tuSTuva astAviSam astAviSva astAviSma u0 pu0 tuSTAva tuSTuva tuSTuma kyAdAdi tAdi stUyAt stUyAstAm stUyAsuH pra0 pu0 stotA stotArau stotAraH stUyAH stUyAstam stUyAsta ma0 pu0 stotAsi stotAsthaH stotAstha stUyAsam stUyAsva stUyAsma u0 pu0 stotAsmi stotAsva: stotAsmaH syatyAdi syadAdi stoSyati stoSyataH stoSyanti pra0 pu0 astoSyat astopyatAm astoSyan stoSyasi stoSyathaH stoSyatha ma0 pu0 astoSyaH astoSyatam astoSyata stoSyAmi stoSyAvaH stoSyAmaH u0 pu0 astoSyam astoSyAva astoSyAma: Atmanepada tibAdi yAdAdi stute stuvAte stuvate pra0 pu0 stuvIta stuvIyAtAm stuvIran stuSe stuvAthe studhve ma0 pu0 stuvIthAH stuvIyAthAm stuvIdhvam stuve stuvahe stumahe u0 pu0 stuvIya stuvIvahi stuvImahi
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 tubAdi stutAm stuvAtAm stuvatAm stuSva stuvAthAm studhvam stava stavAvahai stavAmahai dhAdi astoSTa astoSAtAm astoSThAH astoSAthAm astoSi astoSvahi NabAdi tuSTuve tuSTuvAte tuSTuvire tuSTaviSe tuSTuvAthe tuSTuDhve, tuSTudhve tuSTuve tuSTuvahe tuSTumahe tAdi astoSyata astoSyetAm astoSyathAH astoSyethAm astoSye ekavacana tibAdi stotA stotArau stotAra: pra0 pu0 stoSyate stoSyete stotA stotAsAtha stotAdhve ma0 pu0 stoSyase stotA he stotAsvahe stotAsmahe u0 pu0 stoSye yadAdi dvivacana bravIti, Aha brUtaH, AhatuH bravISi, Attha brUthaH, AhathuH bravImi brUvaH astoSata pra0 pu0 astodhvam, astoDhvam ma0 pu0 asto mahi u0 pu0 kyAdAdi astoSyanta pra0 pu0 astoSyadhvam ma0 pu0 astoSyAvahe astoSyAmahe u0 pu0 31. brUka - vyaktAyAM vAci (ubhayapadI) bolanA parasmaipada bAdi bravItu, brUtAt brUtAm brUhi, brUtAt bravANi brUtam dibAdi pra0 pu0 astuta astuvAtAm astuvata ma0 pu0 astuthAH astuvAthAm astudhvam u0 pu0 astuvi astumahi astuvahi bravAva pra0 pu0 stoSISTa stoSIyAstAm stoSIran ma0 pu0 stoSISThAH stoSIyAsthAm stoSIDhvam u0 pu0 stoSIya stoSI vahi toSImahi syatyAdi bahuvacana bruvanti bUtha brUmaH stoSyante stoSyethe stoSyadhve stoSyAvahe stoSyAmahe 345 ekavacana dvivacana bahuvacana yAdAdi pra0 pu0 brUyAt ma0 pu0 brUyAH u0 pu0 brUyAm bruvantu pra0 pu0 abravIt brU ma0 pu0 abravIH bravAma u0 pu0 abruvam brUyAtAm brUyuH brUyAtam brUyAta brUyAva brUyAma dibAdi abrUtAm abruvan abrUtam abrU abrUva abrUma
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 346 khAdi avocat avocatAm avocaH avocam kyAdAdi ucyAt ucyAH ucyAsam ucyAsva syatyAdi avocatam avocAva avocAma u0 pu0 uvAca, uvaca avocan avocat tAdi ucyAstAm ucyAsuH pra0 pu0 vaktA ucyAstam ucyAsta ma0 pu0 vaktAsi vakSyati vakSyataH vakSyasi vakSyathaH vakSyAmi vakSyAvaH tibAdi brUte brUSe bruve tuba di bruvA bruva bruvA brU brU he brU brUtAm brUsva bravai dyAdi avocata avacetAm avocayAH avocethAm Prata avoca vaha bruvAthAm bravAvahai vakSyate vakSyete vakSyase vakSyethe vakSye NabAdi pra0 pu0 uvAca ma0 pu0 uvacitha, uvaktha vaktAro vaktAsthaH ucyAsma u0 pu0 vaktAsmi vaktAsvaH trafa bruvAtAm bruvatAm pra0 pu0 abrUta brudhvam ma0 pu0 abrUthAH bravAma hai u0 pu0 abruvi vakSyAva he vakSyanti pra0 pu0 avakSyat vakSyatha ma0 pu0 avakSyaH vakSyAmaH u0 pu0 avakSyam avakSyAva Atmanepada kyAdAdi vakSISTa vakSIyAstAm vakSIran vakSISThAH vakSIyAsthAm vakSIdhvam vakSIya syatyAdi pra0 pu0 bruvIta ma0 pu0 bruvIthAH u0 pu0 bruvIya yAdAdi vakSyante vakSyadhve vakSyAmahe bruvIyAtAm bruvIyAthAm bruaIvahi dibAdi avocanta pra0 pu0 Uce avocadhvam ma0 pu0 UciSe avocAmahi u0 pu0 Uce abruvAtAm abruvAthAm abrU vahi NabAdi pra0 pu0 vaktA ma0 pu0 vaktAse vakSImahi u0 pu0 vaktAhe syadAdi avakSyatAm avakSyan avakSyatam avakSyata avakSyAma vAkyaracanA bodha UcAte UcA vi UcatuH UcuH UcathuH Uca Uciva Ucima tAdi vaktArau vaktAsAthe vaktAsvahe vaktAraH vaktAstha vaktAsmaH bruvIran bruvIdhvam mahi abruvata abrUdhvam abrUmahi Ucire Ucidhve Ucimahe vaktAraH vaktAdhve vaktAsmahe pra0 pu0 avakSyata avakSyetAm avakSyanta ma0 pu0 avakSyathAH avakSyethAm avakSyadhvam u0 pu0 avakSye avakSyAvahi avakSyAmahi
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ l 347 liuretrit tubAdi pariziSTa 2 32. duhaMnk-kSaraNe (ubhayapadI) duhanA parasmaipada ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi dogdhi dugdhaH duhanti pra0 pu0 duhayAt duyAtAm duha yuH dhokSi dugdhaH dugdha ma0 pu0 duhayAH / duyAtam duyAta domi duhvaH duhmaH u0 pu0 duhayAm duhayAva duhayAma dibAdi dogdhu, dugdhAt dugdhAm duhantu pra0 pu0 adhok, adhoga adugdhAm aduhan dugdhi, dugdhAt dugdham dugdha ma0 pu0 adhok, adhog adugdham adugdha dohAni dohAva dohAma u0 pu0 adoham aduhna aduhma dyAdi NabAdi adhukSat adhukSatAm __adhukSan pra0 pu0 dudoha duduhatuH duduhuH adhukSaH adhukSatam __ adhukSata ma0 pu0 dudohitha duduhathuH duduha adhukSam adhukSAva adhukSAma u0 pu0 dudoha duduhiva duduhima kyAdAdi tAdi duhayAt duhayAstAm duhayAsuH pra0 pu0 dogdhA dogdhArau dogdhAraH duhayAH duhayAstam duhayAsta ma0 pu0 dogdhAsi dogdhAsthaH dogdhAstha duhayAsam duyAsva duhayAsma u0 pu0 dogdhAsmi dogdhAsvaH dogdhAsmaH syatyAdi syadAdi dhokSyati dhokSyataH dhokSyanti pra0 pu0 adhokSyat adhokSyatAm adhokSyan dhokSyasi dhokSyathaH dhokSyatha ma0 pU0 adhokSyaH adhokSyatam adhokSyata dhokSyAmi dhokSyAva: dhokSyAma: u0 pu0 adhokSyam adhokSyAva adhokSyAma Atmanepada tibAdi ___ yAdAdi dugdhe duhAte duhate pra0 pu0 duhIta duhIyAtAm duhIran dhukSe duhAthe dhugdhve ma0 pu0 duhIthAH duhIyAthAm duhIdhvam duhe . duhvahe duhmahe u0 pu0 duhIya duhIyavahi duhIyamahi dibAdi dugdhAm duhAtAm duhatAm pra0 pu0 adugdha aduhAtAm aduhata dhukSva duhAthAm dhugdhvam ma0 pu0 adugdhAH aduhAthAm adhugdhvam dohai dohAvahai dohAmahai u0 pu0 aduhi aduhvahi aduhmahi tubAdi
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 vAkyaracanA bodha pra0 pu0 dhAdi adugdha, adhukSata adhukSAtAm adhukSanta adugdhAH, adhukSathAH adhukSAthAm adhugdhvam, adhukSadhvam ma0 pu0 . adhukSi aduhvahi, adhukSAvahi aduhmahi, adhukSAmahi u0 pu0 NabAdi duduhe duduhAte duduhire pra0 pu0 duduhiSe, dudhukSe duduhAthe duduhidhve, duduhiDhve ma0 pu0 duduhe duduhivahe duduhimahe u0 pu0 kyAdAdi tAdi dhukSISTa dhukSIyAstAm dhukSIran pra0 pu0 dogdhA dogdhArau dogdhAraH dhukSISThAH dhukSIyAsthAm dhukSIdhvam ma0 pu0 dogdhAse dogdhAsAthe dogdhAdhve dhukSIya dhukSIvahi dhukSImahi u0 pu0 dogdhAhe dogdhAsvahe dogdhAsmahe syatyAdi syadAdi dhokSyate dhokSyete dhokSyante pra0 pu0 adhokSyata adhokSyetAm adhokSyanta dhokSyase dhoyethe dhokSyadhve ma0 pu. adhokSyathAH adhokSyethAm adhokSyadhvam dhokSye dhokSyAvahe dhokSyAmahe u0 pu0 adhokSye adhokSyAvahi adhokSyAmahi 33. jibhIka-bhaye (DaranA) ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi bibheti bibhitaH, bibhItaH bibhyati pra0 pu0 bibheSi bibhithaH, bibhIthaH bibhitha, bibhItha ma0 pu0 bibhemi bibhivaH, bibhIvaH bibhimaH, bibhImaH u0 pu0 yAdAdi bibhiyAt, bibhIyAt bibhiyAtAm, bibhIyAtAm bibhiyuH, bibhIyuH pra0 pu0 bibhiyAH, bibhIyAH bibhiyAtam, bibhIyAtam bibhiyAta, bibhIyAta ma0 pu0 bibhiyAm, bibhIyAm bibhiyAva, bibhIyAva bibhiyAma, bibhIyAma u0 pu0 tubAdi bibhetu, bibhitAt, bibhItAt bibhitAm, bibhItAm bibhyatu pra0 pu0 bibhihi, bibhIhi, bibhitAt, bibhItAt bibhitam, bibhItam bibhita, bibhIta ma0 pu0 bibhayAni bibhayAva bibhayAma bibhayAma u0 pu0
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 346 dibAdi abibhet abibhitAm, abibhItAm abibhayuH pra0 pu. abibheH abibhitam, abibhItam abibhita, abibhIta ma0 pu0 abibhayam abibhiva, abibhIva abibhima, abibhIma u0 pu0 dhAdi abhaiSIt abheSTAm abhaiSuH pra0 pu0 abhaiSIH abhaiSTam abheSTa ma0 pu0 abhaiSam abhaiSva abhaiSma u0 pu0 NabAdi (1) bibhayAJcakAra bibhayAJcakratuH bibhayAJcakruH pra0 pu0 bibhayAJcakartha bibhayAJcakrathuH bibhayAJcakra ma0 pu0 bibhayAJcakAra, bibhayAJcakara bibhayAJcakRva bibhayAJcakRma u0 pu0 NabAdi 2 bibhayAMbabhUva bibhayAMbabhUvatuH bibhayAMbabhUvuH pra0 pu0 bibhayAMbabhUvitha bibhayAMbabhUvathuH bibhayAMbabhUva ma0 pu0 bibhayAMbabhUva bibhayAMbabhUviva bibhayAMbabhUvima u0 pu. NabAdi (4) bibhayAmAsa bibhayAmAsatuH bibhayAmAsuH pra. pu. bibhAya bibhyatuH bibhyuH bibhayAmAsitha bibhayAmAsathuH bibhayAmAsa ma. pu. bibhayitha, bibhetha bibhyathaH bibhya bibhayAmAsa bibhayAmAsiva bibhayAmAsima u. pu. bibhAya, vibhaya bibhyiva bibhyima jabAdi (3) kyAdAdi tAdi bhIyAt bhIyAstAm bhIyAH bhIyAstam bhIyAsam bhIyAsva bhIyAsuH pra0 pu0 bhetA bhetArau bhetAraH bhIyAsta ma0 pu0 bhetAsi bhetAsthaH bhetAstha bhIyAsma u0 pu0 bhetAsmi bhetAsvaH bhetAsmaH __ syadAdi syatyAdi bheSyati bheSyataH bheSyanti bheSyasi bheSyathaH bheSyatha bheSyAmi bheSyAvaH bheSyAmaH pra0 pu0 abheSyat abheSyatAm abheSyan ma0 pu0 abheSyaH abheSyatam abheSyata u0 pu0 abheSyam abheSyAva abheSyAma
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha tubAdi dadAni 34. DudAnak-dAne (ubhayapadI) denA parasmaipada ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi dadAti dattaH dadati pra0 pu0 dadyAt dadyAtAm dadyuH dadAsi datthaH dattha ma0 pu0 dadyAH dadyAtam dadyAta dadAmi dadvaH dadma: u0 pu0 dadyAm dadyAva dadyAma dibAdi dadAtu, dattAt dattAm dadatu ' pra0 pu0 adadAt adattAm adaduH dehi, dattAt dattam datta ma0 pu0 adadAH adattam adatta dadAva dadAma u0 pu0 adadAm adadva adadma cAdi NabAdi adAt adAtAm aduH pra0 pu0 dadau dadatuH daduH adAH adAtam adAta ma0 pu0 daditha, dadAtha dadathuH dada adAm adAva adAma u0 pu0 dadau dadiva dadima jyAdAdi tAdi deyAt deyAstAm deyAsuH pra0 pu0 dAtA dAtArI dAtAraH deyAH deyAstam deyAsta ma0 pu0 dAtAsi dAtAsthaH dAtAstha deyAsam deyAsva deyAsma u0 pu0 dAtAsmi dAtAsvaH dAtAsmaH syadAdi dAsyati dAsyata: dAsyanti pra0 pu0 adAsyat adAsyatAm adAsyan dAsyasi dAsyathaH dAsyatha ma0 pu0 adAsyaH adAsyatam adAsyata dAsyAmi dAsyAvaH dAsyAmaH u0 pu0 adAsyam adAsyAva adAsyAma Atmanepada tibAdi yAdAdi datte dadAte dadate . pra0 pu0 dadIta dadIyAtAm dadIran datse dadAthe dadhve ma0 pu0 dadIthAH dadIyAthAm dadIdhvam dade dadvahe dadmahe u0 pu0 dadIya dadIvahi dadImahi dibAdi dattAm dadAtAm dadatAm pra0 pu0 adatta adadAtAm adadata datsva dadAthAm daddhvam ma0 pu0 adatthAH adadAthAm / adaddhvam dadai dadAvahai dadAmahai u0 pu0 adadi adadvahi adamahi svatyAdi tubAdi
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 351 dhAdi NabAdi adita adiSAtAm adiSata pra0 pu0 dade dadAte dadire adithAH adiSAthAm adidhvam, adiDhvam ma0 pu0 dadiSe dadAthe dadidhve adiSi adiSvahi adiSmahi u0 pu0 dade dadivahe dadimahe kyAdAdi dAsISTa dAsIyAstAm dAsIran pra0 pu0 dAtA dAtArau dAtAraH dAsISThAH dAsIyAsthAm dAsIdhvam ma0 pu0 dAtAse dAtAsAthe dAtAdhve dAsIya dAsIvahi dAsImahi u0 pu0 dAtAhe dAtAsvahe dAtAsmahe syatyAdi syadAdi dAsyate dAsyete dAsyante pra0 pu0 adAsyata adAsyetAm adAsyanta dAsyase dAsyethe dAsyadhve ma0 pu0 adAsyathAH adAsyethAm adAsyadhvam dAsye dAsyAvahe dAsyAmahe u0 pu0 adAsye adAsyAvahi adAsyAmahi 35. nRtIca-nartane (nAcanA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dviva vana bahuvacana tibAdi yAdAdi nRtyati nRtyataH nRtyanti pra0 pu0 nRtyet nRtyetAm nRtyeyuH nRtyasi nRtyathaH nRtyatha ma0 pu0 nRtyeH nRtyetam nRtyeta nRtyAmi nRtyAva: nRtyAmaH u0 pu0 nRtyeyam nRtyeva nRtyema dibAdi nRtyatu, nRtyatAt nRtyatAm nRtyantu pra0 pu0 anRtyat anRtyatAm anRtyan nRtya, nRtyatAt nRtyatam nRtyata ma0 pu0 anRtyaH anRtyatam anRtyata nRtyAni nRtyAva nRtyAma u0 pu0 anRtyam anRtyAva anRtyAma dyAdi NabAdi anartIt anatiSTAm anatiSuH pra0 pu0 nanarta nanRtatuH nanRtu: anartI: anatiSTam anatiSTa ma0 pu0 nanatitha nanRtathuH nanRta anatiSam anatipva anatiSma u0 pu0 nanarta nanRtiva nanRtima kyAdAdi tAdi nRtyAt nRtyAstAm nRtyAsuH pra0 pu0 nartitA natitArau natitAraH nRtyAH nRtyAstam nRtyAsta ma0 pu0 nartitAsi nartitAsthaH natitAstha nRtyAsam nRtyAsva nRtyAsma u0 pu0 nartitAsmi natitAsva: natitAsmaH syatyAdi (1) syatyAdi (2) natiSyati natipyataH natiSyanti pra0 pu0 naya'ti narvyata: naya'nti natiSyasi natiSyathaH natiSyatha ma0 pu0 naya'si naya'thaH naya'tha natiSyAmi natipyAva: natiSyAmaH u0 pu0 nAmi nAvaH nAma: tubAdi
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 vAkyaracanA bodha syadAdi (1) syadAdi (2) anatiSyat anatiSyatAm anatiSyan pra0 pu0 anatya't anaya'tAm anaya'n anatiSyaH anatiSyatam anatiSyata ma0 pu0 anasya'H anatya'tam anayaMta anatiSyam anatiSyAva anatiSyAma u0 pu0 anaya'm anAva anAma 36. NazUca-adarzane (upalabdha na honA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi nazyati nazyataH nazyanti pra. pu0 nazyet nazyetAm nazyeyuH nazyasi nazyathaH nazyatha ma0 pu0 nazye: nazyatam nazyeta nazyAmi nazyAvaH nazyAma: u0 pu0 nazyeyam nazyeva nazyema tubAdi dibAdi nazyatu, nazyatAt nazyatAm nazyantu pra0 pu0 anazyat anazyatAm anazyan nazya, nazyatAt nazyatam nazyata ma0 pu0 anazyaH anazyatam anazyata nazyAni nazyAva nazyAma u0 pu0 anazyam anazyAva anazyAma dhAdi (1) dhAdi (2) anezat anezatAm anezan pra0 pu0 anazat anazatAm anazan anezaH anezatam anezata ma0 pu0 anazaH anazatam anazata anezam anezAva anezAma u0 pu0 anazam anazAva anazAma NabAdi kyAdAdi nanAza nezatuH nezuH pra0 pu0 nazyAt nazyAstAm nazyAsuH nezitha nezathuH neza ma0 pu0 nazyAH nazyAstam nazyAsta nanAza, nanaza neziva nezima u0 pu0 nazyAsam nazyAsva nazyAsma tAdi (1) tAdi (2) naMSTA naMSTArau naMSTAraH . pra0 pu0 nazitA nazitArau nazitAraH naMSTAsi naMSTAstha: naMSTAstha ma0 pu0 nazitAsi nazitAsthaH nazitAstha naMSTAsmi naMSTAsvaH naMSTAsma: u0 pu. nazitAsmi nazitAsvaH nazitAsmaH syatyAdi (1) syatyAdi (2) nakSyati nakSyataH nakSyanti pra0 pu0 naziSyati naziSyataH naziSyanti nakSyasi naGkhyathaH naGkhyatha ma0 pu0 naziSyasi naziSyathaH naziSyatha nakSyAmi nakSyAva: naGkhyAmaH u0 pu0 naziSyAmi naziSyAva: naziSyAmaH
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 syadAdi (1) svadAdi (2) anaGkSyat anaGkSyatAm anaGkSyan pra. pu. anaziSyat anaziSyatAm anaziSyan anaGkSyaH anaGkSyatam anaGkSyata ma. pu. anaziSyaH anaziSyatam anaziSyata anaGkSyam anaGkSyAva anakSyAma u. pu. anaziSyam anaziSyAva anaziSyAma 37. budhaMG -- jJAne (jAnanA) bahuvacana ekavacana ekavacana dvivacana tibAdi budhyate budhye budhyase budhyethe budhye budhyAvahe tubAdi budhyatAm budhyetAm budhyantAm pra0 pu0 abudhyata budhyasva budhyethAm budhyadhvam budhyai budhyAva hai budhyAmahai dyAdi budhyante pra0 pu0 budhyeta budhyadhve ma0 pu0 budhyAmahe u0 pu0 budhyeya vudhyethAH abodhi, abuddha abhutsAtAm abuddhAH abhutsAthAm abhutsi asva kyAdAdi bhutsISTa bhutsIyAstAm bhutsISThAH bhutsIyAsthAm bhutsIya bhusIha syatyAdi ekavacana- dvivacana tibAdi manyate manyete manyethe manyase manye manyAvahe dvivacana bahuvacana yAdAdi budhyeyAtAm budhyeyAthAm budhyeha dibAdi manyante pra0 pu0 manyadhve ma0 pu0 manyAmahe u0 pu0 abudhyetAm abudhyanta ma0 pu0 abudhyathAH abudhyethAm abudhyadhvam u0 pu0 abudhye abudhyAvahi abudhyAmahi bAdi abhutsata pra0 pu0 bubudhe bubudhAte bubudhire abhuddhvam ma0 pu0 bubudhiSe bubudhAthe bubudhidhve abhutsmahi u0 pu0 bubudhe bubudhivahe bubudhimahe tAdi bhotsyate bhotsyete bhotsyante pra0 pu0 abhotsyata abhotsyetAm abhotsyanta bhotsyase bhotsyethe bhotsyadhve ma0 pu0 abhotsyathAH abhotsyethAm abhotsyadhvam bhotsye bhotsyAvahe bhotsyAmahe u0 pu0 abhotsye abhotsyAvahi abhotsyAmahi 38. manaMca - jJAne (jAnanA) bahuvacana 353 budhyeran budhyedhvam budhyeha bhutsIran pra0 pu0 boddhA boddhArau boddhAraH bhutsIdhvam ma0 pu0 boddhAse boddhAsAthe boddhAdhve bhutsImahi u0 pu0 boddhAhe boddhAsvahe boddhAsmahe spadAdi manyeta manyethAH manyeya ekavacana dvivacana bahuvacana yAdAdi manyeyAtAm manyeran manyeyAthAm manyedhvam manye mahi manyevahi
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 vAkyaracanA bodha tubAdi dibAdi manyatAm manyetAm manyantAm pra0 pu0 amanyata amanyetAm amanyanta manyasva manyethAm manyadhvam ma0 pu0 amanyathAH amanyethAm amanyadhvam manyai manyAvahai manyAmahai u0 pu0 amanye amanyAvahi amanyAmahi dyAdi / NabAdi amaMsta amaMsAtAm amaMsata pra0 pu0 mene menAte menire amaMsthAH amasAthAm amandadhvam , amandhvam ma0 pu0 meniSe menAthe menidhve amaMsi amaMsvahi amaMsmahi u0 pu0 mene menivahe menimahe kyAdAdi tAdi maMsISTa maMsIyAstAm maMsIran pra0 pu. mantA mantArau mantAraH maMsISThAH maMsIyAsthAm maMsIdhvam ma0 pu0 mantAse mantAsAthe mantAdhve maMsIya maMsIvahi maMsImahi u0 pu0 mantAhe mantAsvahe mantAsmahe syatyAdi syadAdi maMsyate masyete maMsyante pra0 pu0 amaMsyata amasyetAm amasyanta maMsyase maMsyethe masyadhve ma0 pu0 amasyathAH amaMsyethAm amaMsyadhvam maMsyAvahe masyAmahe u0 pu0 amasye amasyAvahi amasyAmahi IT maMsye 36. rajaMnc-rAge (ubhayapado) raMjita honA tubAdi ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi rajyati __ rajyataH rajyanti pra0 pu0 rajyet rajyetAm rajyeyuH rajyasi rajyathaH rajyatha ma0 pu0 rajye: rajyetam rajyeta rajyAmi rajyAvaH rajyAmaH u0 pu0 rajyeyam rajyeva rajyema dibAdi rajyatu, rajyatAt rajyatAm rajyantu pra0 pu0 arajyat arajyatAm arajyan rajya, rajyatAt rajyatam rajyata ma0 pu0 arajyaH arajyatam arajyata rajyAni rajyAva rajyAma u0 pu0 arajyam arajyAva arajyAma dyAdi NabAdi arAGkSIt arAGktAm arAkSuH pra0 pu0 raraja __ rarajatuH rarajuH arAGkSI: arAGktam arAGkta ma0 pu0 raraJjitha, raratha rarajjathuH raraJja arAGkSam arAva arAkSma u0 pu0 raraJja raraJjiva raraJjima H
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 kyAdAdi rajyAt rajyAH rajyAsam rajyAsva syatyAdi tibAdi rajyate tAdi rajyAstAm rajyAsuH pra0 pu0 raGktA rajyAstam rAjyase jye rakSyati rakSyataH rakSyanti pra0 pu0 arakSyat araGkSyatAm araGkSyan rakSyasi raGkSyathaH raGkSyatha ma0 pu0 araGkSyaH araGkSyata rakSyAmi rakSyAvaH rakSyAmaH u0 pu0 araGkSyam arakSyAmaH Atmanepada jye yethe jyAvahe arakSyata arakSyathAH araGkSye raGktArau raGktAraH rajyAsta ma0 pu0 raGktAsi raGktAsthaH raGktAstha rajyAsma u0 pu0 raGktAsmi raGktAsvaH raGktAsmaH syadAdi pra0 pu0 rajyeta rajyante rAjyadhve ma0 pu0 rajyAmahe u0 pu0 rajyethAH rajyeya araGkSAtAm araGkSata araGkSAthAm tubAdi fearfa rajyatAm rajyetAm rajyantAm pra0 pu0 arajyata arajyetAm arajyanta rAjyasva rajyethAm rajyadhvam ma0 pu0 arajyathAH arajyethAm arajyadhvam rajyAvahai rajyAmahai pu0 u0 arajye arajyAvahi arajyAmahi rAjya dyAdi pra0 pu0 araGgDhvam, araGgdhvam ma0 pu0 arakSmahi u0 pu0 kyAdAdi araGkSyatam araGkSyAva raGktA raGktArau raGktAraH raGktAse raGktAsAthe raGkta raGktAhe raGktAsvahe raktAsmahe u0 pu0 rakSye yadAda 355 araGkta araGkthAH araGkSi araGkSvaha NabAdi raraJje raraJjAte raraJjire pra0 pu0 raGGkSISTa raGGkSIyAstAm rakSIran raraJjiSe raraJjAthe raraJjidhve ma0 pu0 raGkSISThAH raGkSIyAsthAm raGkSIdhvam raraje raraJjivahe raraJjimahe u0 pu0 raGkSIya raGkSIvahi raGkSImahi tAdi syatyAdi yAdAdi rajyeran rajyetAm rajyethAm rajyedhvam jye rajyemahi pra0 pu0 rakSyate raGkSyete rakSyante ma0 pu0 raGkSyase rakSyete rakSyadhve rakSyAvahe rakSyAmahe araGkSyanta araGkSyetAm araGkSyethAm arakSyadhvam akSyA pra0 pu0 ma0 pu0 arakSyAmahi u0 pu0 *
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 ekavacana dvivacana tibAdi zRNu, zRNutAt zRNavAni dibAdi 40. aMt - zravaNe ( sunanA ) bahuvacana zRNoti zRNutaH zRNvanti pra0 pu0 zRNuyAt zRNuyAtAm zRNuyuH zRNoSi zRNuthaH zRNutha ma0 pu0 zRNuyAH zRNuyAtam zRNuyAta zRNomi zRNvaH zRNuvaH zRNmaH zRNuma: u0 pu0 zRNuyAm zRNuyAva zRNuyAma tubAdi zRNotu, zRNutAt azRNavam dhAdi zRNutAm zRNutam zRNavAva azRNot azRNutAm azRNoH azRNutam azRNuva, azRNva zRNvantu zRNuta zRNavAma ekavacana dvivacana bahuvacana yAdAdi ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi ayati ayataH ayanti ayasi ayathaH ayatha ayAmi ayAvaH ayAmaH azrauSIt azrauSTAm azrauSuH azrauSIH azrauSTam azrauSTa azrauSam ava azrauSma kyAdAdi zrUyAt zrUyAstAm zrUyAsuH pra0 pu0 zrotA zrUyAstam zrUyAsta ma0 pu0 zrotAsi zrUyAH zrUyAsam zrUyAsva syatyAdi zrUyAsma u0 pu0 zrotAsmi zroSyati zroSyataH zroSyasi zroSyathaH zroSyAmi zroSyAvaH azRNvan azRNuta azRNuma, azRNma bAdi pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 zuzrAva ma0 pu0 zu u0 pu0 zuzrAva zuzrava tAdi pra0 pu0 ayet ma0 pu0 aye: u0 pu0 ayeyam pra0 pu0 ma0 pu0 vAkyaracanA bodha u0 pu0 zuzruvatuH zuzruvuH zuzruvathuH zuzruva zuzruva zuzruma zrotArau zrotAsthaH zrotAsvaH syadAdi zroSyanti pra0 pu0 azroSyat azroSyatAm azroSyan zroSyatha ma0 pu0 azroSyaH azroSyatam azroSyata zroSyAmaH u0 pu0 azroSyam azroSyAva azroSyAma 41. iM- gatau (jAnA) ekavacana dvivacana yAdAdi ayetAm ayetam ayeva zrotAraH zrotAstha zrotAlaH bahuvacana ayeyuH ayeta ama
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 357 iyatuH 25. iyima tubAdi dibAdi ayatu, ayatAt ayatAm ayantu pra0 pu. Ayat AyatAm Ayan aya, ayatAt ayatam ayata ma0 pu0 AyaH Ayatam Ayata ayAni ayAva ayAma u0 pu0 Ayam AyAva AyAma dyAdi NabAdi aipIt aiSTAm aiSuH pra0 pu0 iyAya aiSI: aiSTam aiSTa ma0 pu0 iyayitha, iyetha iyathuH iya aiSam aiSva aiSma u0 pu0 iyAya, iyaya iyiva kyAdAdi IyAsuH pra0 pu0 etA etArau etAraH IyAH IyAstam IyAsta ma0 pu0 etAsi etAsthaH eyAstha IyAsam IyAsva IyAsma u0 pu0 etAsmi etAsvaH / syatyAdi syadAdi eSyati eSyataH eSyanti pra0 pu0 aiSyat aiSyatAm aiSyan eSyasi eSyathaH eSyatha ma0 pu0 aiSyaH aiSyatam aiSyata eSyAmi eSyAvaH eSyAmaH u0 pu0 aiSyam aiSyAva aiSyAma tAdi sa 42. pracchaMj --jJopsAyAm (pUchanA) pRcchati tubAdi ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi pRcchataH pRcchanti pra0 pu0 pRcchet pRcchatAm pRccheyuH pRcchasi pRcchathaH pRcchatha ma0 pu0 pRccheH pRcchetam pRccheta pRcchAmi pRcchAvaH pRcchAmaH u0 pu0 pRccheyam pRccheva pRcchema dibAdi pRcchatu, pRcchatAt pRcchatAm pRcchantu pra0 pu0 apRcchat apRcchatAm apRcchan pRccha, pRcchatAt pRcchatam pRcchata ma0 pu0 apRcchaH apRcchatam apRcchata pRcchAni pRcchAva pRcchAva u0 pu0 apRccham apRcchAva apRcchAma dhAdi . aprAkSIt aprASTAm aprAkSuH pra0 pu0 papraccha papracchatuH papracchuH aprAkSIH aprASTam aprASTa ma0 pu0 papracchitha, papraSTha papracchathuH papraccha aprAkSam aprAva aprAkSama u0 pu0 papraccha papracchiva papracchima ___NabAdi
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 kyAdAdi tAdi pRcchyAt pRcchyAstAm pRcchyAsuH pra0 puM0 praSTA praSTArau pRcchyAH pRcchyAstam pRcchyAsta ma0 pu0 praSTAsi praSTAstha: pRcchyAsam pRcchyAsva pRcchyAsma u0 pu0 praSTAsmi praSTAsvaH syatyAdi syadAdi prakSyati prakSyataH prakSyasi prakSyathaH prakSyAmi prakSyAvaH prakSyanti prakSyatha prakSyAmaH pra0 pu0 aprakSyat ma0 pu0 aprakSyaH u0 pu0 aprakSyam 43. mRj - prANatyAge ( maranA ) ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi mriyate mriyete mriyante pra0 pu0 mriyeta mriyadhve ma0 pu0 mriyethAH mriyAvahe mriyAmahe u0 pu0 mriyeya mriyase mriyethe mriye aprakSyatAm aprakSyatam aprakSyAva mRSISTa mRSIyAstAm mRSIrat mRSISThAH mRSIyAsthAm mRSIvam mRSIya mRSIvahi mRSImahi ekavacana dvivacana yAdAdi yeyAtAm mriyeyAthAm mriyevahi vAkyaracanA bodha bAdi pra0 pu0 mamAra ma0 pu0 mamartha u0 pu0 mamAra, mamara praSTAraH praSTAsthaH praSTAsmaH aprakSyan aprakSyata aprakSyAma bahuvacana tubAdi dibAdi mriyatAm mriyetAm mriyantAm pra0 pu0 amriyata amriyetAm amriyanta mriyethAm mriyadhvam ma0 pu0 amriyathAH amriyethAm amriyadhvam mriyasva mriyai mriyA hai mriyAmahai u0 pu0 amriye amriyAvahi amriyAmahi dyAdi amRta amRSAtAm amRSata amRthAH amRSAthAm amRDhvam, amRdhvam amRSi amRSvahi amRSmahi kyAdAdi mriyeran mriyedhvam mriyemahi mamratuH manuH mamrathuH masra masriva matrima tAdi pra0 pu0 martA martArau martAraH ma0 pu0 martAsi martAsthaH martAstha u0 pu0 martAsmi martAsvaH martAsmaH syadAdi syatyAdi mariSyati mariSyataH mariSyanti pra0 pu0 amariSyat amariSyatAm amariSyan mariSyasi mariSyathaH mariSyatha ma0 pu0 amariSyaH amariSyatam amariSyata mariSyAmi mariSyAvaH mariSyAmaH u0 pu0 amariSyam amariSyAva amariSyAma
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 356 44. rudhRn- AvaraNe (ubhayapadI) rokanA parasmaipada ekavacana dvivacana bahavacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi ruNiddha rundhaH rundhanti pra0 pu0 rundhyAt rundhyAtAm rundhyuH ruNatsi rundhaH rundha ma0 pu0 rundhyAH rundhyAtam rundhyAta ruNadhmi rundhvaH rundhma: u0 pu0 rundhyAm rundhyAvarundhyAma tubAdi ruNaddha, rundvAt runtAm rundhantu pra0 pu0 runddhi, runddhAt runddham runddha ma0 pu0 ruNadhAni ruNadhAva ruNadhAma dibAdi aruNat, aruNad arundhAm arundhan pra0 pu0 aruNaH, aruNat, aruNad arundham arunddha ma0 pu0 aruNadham arundhva arundhma u0 pu0 dhAdi (1) dyAdi (2) arudhata arudhatAm arudhana pra0 pu0 arautsIt arauddhAm arotsuH arudhaH arudhatam arudhata ma0 pu0 arautsIH arauddham arauddha arudham arudhAva arudhAma u0 pu0 arautsam arotsva arotsma NabAdi kyAdAdi rurodha rurudhatuH rurudhuH pra0 pu0 rudhyAt rudhyAstAm rudhyAsuH rurodhitha rurudhathu : rurudha ma0 pu0 rudhyAH rudhyAstam rudhyAsta rurodha rurudhiva rurudhima u0 pu0 rudhyAsam rudhyAsva rudhyAsma tAdi syatyAdi roddhA roddhArau roddhAraH pra0 pu0 rotsyati rotsyataH rotsyanti roddhAsi roddhAsthaH roddhAstha ma0 pu0 rotsyasi rotsyathaH rotsyatha roddhAsmi roddhAsvaH roddhAsmaH u0 pu0 rotsyAmi rotsyAvaH rotsyAmaH syadAdi arotsyat arotsyatAm arotsyan pra0 pu0 arotsyaH arotsyatam arotsyata ma0 pu. arotsyam arotsyAva arotsyAma u0 pu.
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 tibAdi rundhe dhA runtse rundhA rundhe rundhvahe tubAdi runddhAm rundhAtAm runtsva rundhAthAm ruNadha dhAvahai dhAdi aruddha aruddhA: arutsi kyAdAdi Atmanepada yAdAdi rundhIyAtAm rundhIran rundhIyAthAm rundhIdhvam dhIhi dhImahi dibAdi rundhatAm pra0 pu0 arunddha arundhAtAm arundhata runddhvam ma0 pu0 arundhAH arundhAthAm arunddhvam ruNadhAma hai u0 pu0 arundhi arundhvahi arundhamahi bAdi rundhate pra0 pu0 rundhIta runddhve ma0 pu0 rundhIthA: rundhmahe u0 pu0 rundhIya arutsAtAm arutsata pra0 pu0 rurudhe arutsAthAm aruddhvam ma0 pu0 rurudhiSe arutsvahi arutsmahi u0 pu0 rurudhe tAdi rutsISTa rutsIyAstAm rutsIran pra0 pu0 roddhA roddhArau rutsISThAH rutsIyAsthAm rutsIdhvam ma0 pu0 roddhAse roGkhAsAthe rutsIya rutsI hi rutsImahi u0 pu0 roddhAhe roddhAsvahe syatyAdi syadAdi rotsyate rotsyete rotsyante pra0 pu0 arotsyata rotsyase rotsyethe rotsyadhve ma0 pu0 arotsyathAH rotsye rotsyAva he rotsyAmahe u0 pu0 arotsye ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi subAdi bhinattu, bhintAt bhinddhi, bhintAt nidAni bhinatti bhintaH bhindati bhinatsi bhintyaH bhintya bhinadmi bhindvaH bhindma: rurudhAte rurudhAthe rurudha 45. bhidur - vidAraNe (ubhayapadI) bhedana karanA bhintAm bhindantu bhitam bhinta bhinadAva bhinadAma vAkyaracanA bodha arotsyetAm arotsyanta arotsyethAm arotsyadhvam atsyAvahi arotsyAmahi pra0 pu0 ma0 pu0 rurudhire rurudhidhve rurudhamahe roddhAraH roddhAdhve roddhAsmahe ekavacana dvivacana bahuvacana yAdAdi pra0 pu0 bhindyAt bhindyAtAm bhindyuH ma0 pu0 bhindyAH bhindyAtam bhindyAta u0 pu0 bhindyAm bhindyAva bhindyAma u0 pu0
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2. 361 tAdi dibAdi abhinat, abhinad abhintAm abhindan pra0 pu0 abhinaH, abhinat, abhinad abhintam abhinta ma0 pu0 abhinadam abhindva abhinna u0 pu0 dhAdi (1) dhAdi (2) abhidat abhidatAm abhidan pra0 pu0 abhaitsIt abhaittAm abhaitsuH abhidaH abhidatam abhidata ma0 pu0 abhaitsIH abhaittam abhaitta abhidam abhidAva abhidAma u0 pu0 abhaitsam abhaitsava abhaitsma NabAdi kyAdAdi bibheda bibhidatuH bibhiduH pra0 pu0 bhidyAt bhidyAstAm bhidyAsuH bibheditha bibhidathuH bibhida ma0 pu0 bhidyAH bhidyAstam bhidyAsta bibheda bibhidiva bibhidima u0 pu0 bhidyAsam bhidyAsva bhidyAsma syatyAdi bhettA bhettArau bhettAraH pra0 pu0 bhetsyati bhetsyataH bhetsyanti bhettAsi bhettAsthaH bhettAstha ma0 pu0 bhetsyasi bhetsyathaH bhetsyatha bhettAsmi bhettAsvaH bhattAsma: u0 pu0 bhetsyAmi bhetsyAvaH bhetsyAmaH syadAvi abhetsyat abhetsyatAm abhetsyan pra0 pu0 abhetsya: abhetsyatam abhetsyata ma0 pu0 abhetsyam abhetsyAva abhetsyAma u0 pu0 Atmanepada tibAdi yAdAdi bhinte bhindAte bhindate pra0 pu0 bhindIta bhindIyAtAm bhindIran bhintse bhindA the bhinddhve ma0 pu0 bhindIthAH bhindIyAthAm bhindIdhvam bhinde bhindvahe bhinmahe u0 pu0 bhindIya bhindIvahi bhindImahi tubAdi dibAdi bhintAm bhindAtAm bhindatAm pra0 pu0 abhinta abhindAtAm abhindata bhintsva bhindAthAm bhinddhvam ma0 pu0 abhintthA: abhindAthAm abhinddhvam bhinadai . bhinadAvahai bhinadAmahai u0 pu. abhindi abhindvahi abhinmahi dyAdi NabAdi abhitta abhisAtAm abhitsata pra0 pu0 bibhide bibhidAte bibhidire abhitthAH abhisAthAm abhivam ma0 pu0 bibhidiSe bibhidAthe bibhididhve abhitsi abhitsvahi abhismahi u0 pu0 bibhide bibhidivahe bibhidimahe
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 bAkyaracanA bodha tAdi kyAdAdi bhitsISTa bhitsIyAstAm bhitsIran pra0 pu. bhattA bhettArau bhettAraH bhitsISThAH bhitsIyAsthAma bhitsIdhvam ma0 pu0 bhettAse bhettAsAthe bhettAdhve bhitsIya bhitsIvahi bhitsImahi u0 pu0 bhettAhe bhettAsvahe bhettAsmahe syatyAdi syadAdi bhetsyate bhetsyete bhetsyante pra0 pu0 abhetsyata abhetsyetAm abhetsyanta bhetsyase bhetsyethe bhetsyadhve ma0 pu0 abhetsyathAH abhetsyethAm abhetsyadhvam bhetsye bhetsyAvahe bhetsyAmahe u0 pu0 abhetsye abhetsyAvahi abhetsyAmahi 46. pilara-saMcUrNane (pIsanA) yAdAdi piSyuH ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi pinaSTi piSTaH piSanti pra0 pu0 piSyAt piSyAtAm pinakSi piSThaH piSTha ma0 pu0 piMSyAH piMSyAtam piMSyAta pinaSmi pivaH piSmaH u0 pu0 piSyAm piMSyAva piMSyAma tubAdi pinaSTu, piSTAt piMSTAm piSantu pra0 pu0 piNDhi, piSTAt piSTam piSTa ma0 pu0 pinaSANi pinaSAva pinaSAma divAdi apinaTa, apinaD apiSTAm apiSan pra0 pu0 apinaTa, apinaD apiSTam apiSTa ma0 pu0 apinaSam apiSva apiSma u0 pu0 dhAdi NabAdi apiSat apiSatAm apiSan pra0 pu0 pipeSa pipiSatuH pipiSuH apiSaH apiSatam apiSata ma0 pu0 pipeSitha pipiSathuH pipiSa apiSam apiSAva apiSAma u0 pu0 pipeSa pipiSiva pipiSima kyAdAdi tAdi piSyAta piSyAstAm piNyAsuH pra0 pu0 peSTA peSTArau peSTAraH piSyAH piSyAstam piSyAsta ma0 pu0 peSTAsi peSTAsthaH peSTAstha piSyAsam piSyAsva piSyAsma u0 pu0 peSTAsmi peSTAsvaH peSTAsmaH
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 - syatyAdi pekSyati pekSyasi pekSyAmi ekavacana dvivacana tibAdi tanu, tanutAt tanavAni dibAdi pekSyataH pekSyathaH pekSyAva: tanoti tanoSi tanomi bAdi tanotu, tanutAt 47. tanunva - vistAre (ubhayapadI) vistAra karanA parasmaipada atanavam dyAdi (1) tatAna tenitha bahuvacana tanutaH tanvanti tanuthaH tanutha tanuvaH, tanvaH tanumaH, tanma: atanot atanutAm atanoH atanutam syadAdi pekSyanti pra0 pu0 apekSyat apekSyatAm apekSyan ma0 pu0 apekSyaH apekSyatam apekSyata pekSyAmaH u0 pu0 apekSyam apekSyAva apekSyAma pekSyatha tanutAm tanutam tanavAva tenatuH tenathuH tatana teniva tanvantu tanuta tanavAma pra0 pu0 tanuyAt tanuyAtAm tanuyuH ma0 pu0 tanuyAH tanuyAtam tanuyAta u0 pu0 tanuyAm tanuyAva tanuyAma atanvan atanuta atanva, atanuva atanma, atanuma ekavacana dvivacana bahuvacana yAdAdi pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 dyAdi (2) atAnIt atAniSTAm atAniSuH pra0 pu0 atanIt ataniSTAm ataniSuH atAnI: atAniSTam atAniSTa ma0 pu0 atanIH ataniSTam aniSTa atAniSam atAniSva atAniSma u0 pu0 ataniSam aniva ata niSma bAdi kyAdAdi tenuH pra0 pu0 tanyAt tanyAstAm tena ma0 pu0 tenima u0 pu0 tanyAsam tanyAsva tanyAH tanyAstam syatyAdi pra0 pu0 ma0 pu0 363 u0 pu0 tanyAsuH tanyAsta tanyAsma tatAna,. tAdi tanitA tanitArau tanitAraH pra0 pu0 taniSyati taniSyataH taniSyanti tanitAsi tanitAsthaH tanitAstha ma0 pu0 taniSyasi taniSyathaH taniSyatha nitAsmi tanitAsvaH tanitAsmaH u0 pu0 taniSyAmi taniSyAvaH taniSyAmaH
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 syadAdi aniSyat ataniSyaH ata niSyam tibAdi tanute tanvA tanuSe tanvAthe afrat aniSyatam ataniSyAva atanvAtAm atanvAthAm ahi, anuha ata niSyan ata niSyata ata niSyAma Atmanepada tanvate tanudhve tanve tanvahe, tanuvahe tanmahe, tanumahe u0 pu0 tanvIya tanvIvahi tubAdi tanutAm tanvAtAm tanvatAm tanuSva tanvAthAm tanudhvam tanavai tanavAvahai tanavAmahai dibAdi atanuta atanuthAH atanvi yAdi atata, aniSTa ataniSAtAm atathA:, ataniSThAH ataniSAthAm aniSa Caffe bAdi pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 aniSyetAm aniSyethAm aniSyAvahi yAdAdi pra0 pu0 tanvIta tanvIyAtAm tanvIran ma0 pu0 tanvIthAH tanvIyAthAm tanvIdhvam mahi pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 atanvata ma0 pu0 atanudhvam atanmahi, anumahi u0 pu0 vAkyaracanA boka ataniSata pra0 pu0 atanidhvam, ataniDhvam ma0 pu0 mahi te tenAte tenire teniSe tenAthe te nidhve tene tAdi tanitA tanitArau tanitAraH vanitAse tanitAsAthe tanitAdhve tanitAhe tanitAsvahe tanitAsmahe u0 pu0 taniSye pra0 pu0 taniSyate ma0 pu0 taniSyase syAdi aniSyata ata niSyathAH aniSye kyAdAdi pra0 pu0 taniSISTa taniSIyAstAm taniSIrat ma0 pu0 taniSISThAH taniSIyAsthAm taniSIdhvam nivahe nimahe u0 pu0 taniSIya taniSIvahi taniSImahi syatyAdi ata niSyanta aniSyadhvam ata niSyAmahi u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 taniSyete taniSyante taniSyethe taniSyadhve niSyAvahe taniSyAmahe
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 48. jJAMza-avabodhane (jAnanA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi jAnAti jAnItaH jAnanti pra0 pu0 jAnIyAt jAnIyAtAm jAnIyu: jAnAsi jAnIthaH jAnItha ma0 pu0 jAnIyAH 'jAnIyAtam jAnIyAta jAnAmi jAnIvaH jAnImaH u0 pu0 jAnIyAm jAnIyAva jAnIyAma tubAdi dibAdi jAnAtu, jAnItAt jAnItAm jAnantu pra0 pu0 ajAnAt ajAnItAm ajAnan jAnIhi, jAnItAt jAnItam jAnIta ma0 pu0 ajAnA: ajAnItam ajAnIta jAnAni jAnAva jAnAma u0 pu0 ajAnAm ajAnIva ajAnIma dyAdi __NabAdi ajJAsIt ajJAsiSTAm ajJASiSuH pra0 pu0 jajJau jajJatuH jajuH ajJAsI: ajJAsiSTam ajJAsiSTa ma0 pu0 jajJitha, jajJAtha jajJathuH jajJa ajJAsiSam ajJAsiSva ajJAsiSma u0 pu0 jajJau jajJiva jajJima kyAdAdi (1) kyAdAdi (2) jJAyAt jJAyAstAm jJAyAsuH pra0 pu0 jJeyAt jJeyAstAm jJeyAsuH jJAyAH jJAyAstam jJAyAsta ma0 pu0 jJeyAH jJeyAstam jJeyAsta jJAyAsam jJAyAsva jJAyAsma u0 pu0 jJeyAsam jJeyAsva jJeyAsma tAdi syatyAdi jJAtA jJAtArau jJAtAraH pra0 pu0 jJAsyati jJAsyataH jJAsyanti jJAtAsi jJAtAsthaH jJAtAstha ma0 pu0 jJAsyasi jJAsyathaH jJAsyatha jJAtAsmi jJAtAsvaH jJAtAsma: u0 pu0 jJAsyAmi jJAsyAvaH jJAsyAmaH syadAdi ajJAsyat ajJAsyatAm ajJAsyan pra0 pu0 ajJAsyaH ajJAsyatam ajJAsyata ma0 pu0 ajJAsyam ajJAsyAva ajJAsyAma u0 pu0 46. grahanaz -- upAdAne (ubhayapadI) grahaNa karanA parasmaipada ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi gRhNAti gRhNItaH gRhNanti pra0 pu0 gRhNIyAt gRhNIyAtAm gRhNIyuH gRhNAsi gRhNIthaH gRhNItha ma0 pu0 gRhNIyAH gRhNIyAtam gRhNIyAta gRhNAmi gRhNIvaH gRhNImaH u0 pu0 gRhNIyAm gRhNIyAva gRhNIyAma yAdAdi
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 vAkyaracanA bodha Lithili tubAdi divAdi gRhNAtu, gRhNItAt gRhNItAm gRhNantu pra0 pu0 agRhNAt agRhNItAm agRhNan gRhANa, gRhNItAt gRhNItam gRhNIta ma0 pu0 agRhNAH agRhNItam agRhIta gRhNAni gRhNAva gRhNAma u0 pu0 agRhNAm agRhNIva agRhNIma dhAdi NabAdi agrahIt agrahiSTAm agrahiSuH pra0 pu0 jagrAha jagRhatuH jagRhuH agrahIH agrahiSTam agrahiSTa ma0 pu0 jagrahitha jagRhathuH jagRha agrahiSama agrahiSva agrahiSma u0 pu0 jagrAha, jagaha jagRhiva jagRhima kyAdAdi tAdi gRhyAt gRhyAstAm gRhyAsuH pra0 pu0 grahItA grahItArau grahItAra: gRhyAH gRhyAstam gRhyAsta ma0 pu0 grahItAsi grahItAsthaH grahItAstha gRhyAsam gRhyAsva gRhyAsma u0 pu0 grahItAsmi grahItAsvaH grahItAsmaH syatyAdi syadAdi grahISyati grahISyataH grahISyanti pra0 pu0 agrahISyat agrahISyatAm agrahISyan grahISyasi grahISyatha: grahISyatha ma0 pu0 agrahISyaH agrahISyatam agrahISyata grahISyAmi grahISyAvaH grahISyAmaH u0 pu0 agrahISyam agrahISyAva agrahISyAma Atmanepada tibAdi yAdAdi gRhNAte gRhNate pra0 pu0 gRhNIta gRhNIyAtAm gRhNIran gRhNISe gRhmAthe gRhNIdhve ma0 pu0 gRhNIthAH gRhNIyAthAm gRhNIdhvam gRhaNe gRhNIvahe gRhNImahe u0 pu0 gRhNIya gRhNIvahi gRhNImahi dibAdi gRhNItAm gRhNAtAm gRhNatAm pra0 pu0 agRhNIta agRhNAtAm agRhNata gRhNISva gRhNAthAm gRhNIdhvam ma0 pu0 agRhNIthAH agRhNAthAm agRhNIdhvam gRhaNa gRhNAvahai gRhNAmahai u0 pu0 agRhi agRhNIvahi agRhNImahi dhAdi NabAdi / agrahISTa agrahISAtAm agrahISata pra0 pu0 jagRhe jagRhAte jagRhire agrahISThAH agrahISAthAm agrahIdhvam, agrahIdavam ma. pu0 jagRhiSe jagRhAthe jagRhidhve agrahISi agrahISvahi agrahISmahi u0 pu0 jagRhe jagRhivahe jagRhimahe jyAdAdi tAdi grahISISTa grahISIyAstAm grahISIran pra0 pu0 grahItA grahItArau grahItAraH grahISISThAH grahISIyAsthAm grahISIdhvam ma0 pu0 grahItAse grahItAsAthe grahItAdhve grahISi grahISvahi grahISmahi u0 pu0 grahItAhe grahItAsvahe grahItAsmahe gRhNIte tubAdi
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 syatyAdi syadAdi pra0 pu0 agrahISyata grahISyate grahISyete grahISyante agrahISyetAm agrahISyanta grahISyase grahISyethe grahISyadhve ma0 pu0 agrahISyathAH agrahISyethAm agrahISyadhvam grahISye grahISyAva he grahISyAmahe u0 pu0 agrahISye agrahISyAvahi agrahISyA mahi 50. curaNa - steye ( curAnA) bahuvacana corayati corayataH corayanti corayasi corayathaH corayatha corayAmi corayAvaH corayAmaH ekavacana dvivacana tibAdi tubAdi corayatu, corayatAt coraya, corayatAt corayANi corayatAm corayatam corayAva corayAJcakAra corayAJcakartha corayAJcakratuH corayAJcakrathuH corayAJcakAra, corayAJcakara corayAJcakRva bAdi (2) corayAmbabhUva corayAmbabhUvatuH corayAmbabhUvitha corayAmbabhUbathuH corayAmbabhUva corayAmbabhUviva ekavacana dvivacana bahuvacana yAdAdi pra0 pu0 corayet corayetAm corayeyuH ma0 pu0 corayeH corayetam corayeta u0 pu0 corayeyam corayeva corayema corayantu corayata corayAma dibAdi dyAdi acorayat acorayatAm acorayan pra0 pu0 acUcurat acUcuratAm acUcuran acorayaH acorayatam acorayata ma0 pu0 acUcura: acUcuratam acUcurata acorayam acorayAva acorayAma u0 pu0 accuram acUcurAva accurAma bAdi (1) bAdi (3) corayAmAsa corayAmAsatuH corayAmAthi corayAmAsathuH corayAmAsa corayAmAsiva pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 corayAJcakruH corayAJcakra corayAJcakRma corayAmbabhUvuH corayAmbabhUva corayAmbabhUvima corayAmAsuH corayAmAsa corayAmAsima 367 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha kyAdAdi tAdi coryAt coryAstAm coryAsuH pra0 pu0 corayitA corayitArau corayitAraH coryAH coryAstam coryAsta ma0 pu0 corayitAsi corayitAsthaH corayitAstha coryAsam coryAsva coryAsma u. pu0 dorayitAsmi corayitAsvaH corayitAsma: syatyAdi corayiSyati corayiSyataH corayiSyanti pra0 pu0 corayipyasi corayiSyathaH corayiSyatha ma0 pu0 corayiSyAmi corayiSyAva: corayiSyAmaH u0 pu0 syadAdi acorayiSyat acorayiSyatAm acorayiSyan pra0 pu0 acorayiSyaH acorayiSyatam acorayiSyata ma0 pu0 acorayiSyam acorayiSyAva acorayiSyAma u0 pu0 51. aja - kSepaNe ca (cakArAd gatau) pheMkanA aura jAnA ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi ajati ajataH ajanti pra0 pu0 ajet ajetAm ajeyuH ajasi ajathaH ajatha ma0 pu0 aje: ajetam ajeta ajAmi ajAvaH ajAmaH u0 pu0 ajeyam ajeva ajema tubAdi dibAdi ajatu, ajatAt ajatAm ajantu pra0 pu0 Ajat AjatAm Ajan aja, ajatAt ajatam ajata ma0 pu0 AjaH Ajatam Ajata ajAni ajAva ajAma u0 pu0 Ajam AjAva AjAma dyAdi avaiSIt avaiSTAm avaiSuH pra0 pu0 avaiSIH avaiSTam avaiSTa ma0 pu0 avaiSam avaiSva . avaiSma NabAdi vivAya vi vyatuH vivyuH pra0 pu0 vivayitha, vivetha, Ajitha vivyathuH vivya ma0 pu0 vivAya, vivaya vivyiva, Ajiva vivyima, Ajima u0pu0 u0 pu0
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 366 kyAdAdi tAdi (1) vIyAt / vIyAstAm vIyAsuH pra0 pu0 ajitA ajitArI ajitAraH vIyAH vIyAstam vIyAsta ma0 pu0 ajitAsi ajitAsthaH ajitAstha vIyAsam vIyAsva bIyAsma u0 pu0 ajitAsmi ajitAsvaH ajitAsmaH tAdi (2) syatyAdi (1) vetA vetArau vetAraH pra0 pu0 ajiSyati ajiSyataH ajiSyanti vetAsi vetAsthaH vetAstha ma0 pu0 ajiSyasi ajiSyathaH ajiSyatha vetAsmi vetAsvaH vetAsmaH u0 pu0 ajiSyAmi ajiSyAvaH ajiSyAmaH syatyAdi (2) syadAdi veSyati veSyataH veSyanti pra0 pu0 AjiSyat AjiSyatAm AjiSyan veSyasi veSyathaH veSyatha ma0 pu0 AjiSyaH AjiSyatam AjiSyata veSyAmi veSyAvaH veSyAma: u0 pu0 AjiSyam AjiSyAva AjiSyAma 52. vaja-gatau (jAnA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi vajati vajataH vajanti pra0 pu0 vajet vajetAm vajeyuH vajathaH vajatha ma0 pu0 vaje: vajetam vajeta vajAmi vajAvaH vajAma: u0 pu0 vajeyam vajeva vajema tubAdi dibAdi vajatu, vajatAt vajatAm vajantu pra0 pu0 avajat avajatAm avajana vaja, vajatAt vajatam vajata ma0 pU0 avajaH avajatam avajata vajAni vajAva vajAma u0 pu0 avajam avajAva avajAma dyAdi (1) dyAdi (2) avAjIt avAjiSTAm avAjiSuH pra0 pu0 avajIt avajiSTAm avajiSuH avAjI: avAjiSTam avAjiSTa ma0 pu0 avajIH avajiSTam avajiSTa avAjiSam avAjiSva avAjiSma u0 pu0 avajiSam avajiSva avajiSma NabAdi kyAdAdi vavAja vavajatuH vavajuH pra0 pu0 vajyAt vajyAstAm vajyAsuH vavajitha vavajathuH vavaja ma0 pu0 vajyA: vajyAstam vajyAsta vavAja, vavaja vavajiva vajima u0 pu0 vajyAsam vajyAsva vajyAsma tAdi syatyAdi vajitA vajitArau vajitAraH pra0 pu0 vajiSyati vajiSyataH vajiSyanti vajitAsi vajitAsthaH vajitAstha ma0 pu0 vajiSyasi vajiSyathaH vajiSyatha vajitAsmi vajitAsvaH vajitAsma: u0 pu0 vajiSyAmi vajiSyAva: vajiSyAmaH vajasi
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha 370 vrajema tubAdi avajAma syadAdi avajiSyat avajiSyatAm avajiSyan pra0 pu0 avajiSyaH avajiSyatam avajiSyata ma0 pu0 avajiSyam avajiSyAva avajiSyAma u0 pu0 53. vraja-gatau (jAnA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi vrajati vrajataH vrajanti pra0 pu. vrajet vrajetAm vrajeyuH vrajasi vajathaH vajatha ma0 pu0 vrajeH vrajetam vrajeta vrajAmi vrajAvaH vrajAmaH u0 pu. vrajeyam vajeva dibAdi vrajatu, vrajatAt vrajatAm vajantu pra0 pu0 avajat avajatAm avajana vraja, vajatAt vrajatam vrajata ma0 pu0 avajaH avrajatam avrajata vrajAni vajAva vrajAma u0 pu0 avajam avajAva dhAdi bAdi avAjIt avAjiSTAm avAjibuH pra0 pu0 vavrAja vavrajatuH / vavrajaH avAjIH abAjiSTam avAjiSTa ma0 pu0 vavajitha vavrajathu: vavraja avAjiSam avAjiSva avAjiSma u0 pu0 vavrAja vavajiva vajima kyAdAdi tAdi vrajyAt vrajyAstAm vrajyAsuH pra0 pu0 vajitA vajitArau vajitAraH vrajyAH vrajyAstam vrajyAsta ma0 pu. vajitAsi vajitAsthaH vrajitAstha vrajyAsam vrajyAsva vrajyAsma u0 pu0 vajitAsmi vrajitAsvaH vajitAsma: syatyAdi syadAdi vrajiSyati vrajiSyataH vrajiSyanti pra0 pu0 avajiSyat avajiSyatAm avajiSyan vrajiSyasi vajiSyathaH vajiSyatha ma0 pu0 avajiSyaH avajiSyatam avajiSyata vrajiSyAmi vajiSyAvaH vajiSyAmaH u0 pu0 avajiSyam avajiSyAva avajiSyAma 54. uSu-dAhe (jalanA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi oSati oSataH oSanti pra0 pu0 oSet oSetAm oSeyuH oSasi oSathaH oSatha ma0 pu0 oSeH oSetam oSeta oSAmi oSAvaH oSAmaH u0 pu0 oSayam oSeva oSema
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 tubAdi dibAdi oSatu, oSatAt oSatAm oSantu pra0 pu0 auSat auSatAm auSan oSa, oSatAt oSatam oSata ma0 pu0 auSaH auSatam auSata oSANi oSAva oSAma u0 pu0 auSam .. auSAva auSAma dhAdi auSIt auSiSTAm auSiSuH pra0 pu0 auSIH auSiSTam auSiSTa ma0 pu0 auSiSam auSiSva auSiSma u0 pu. NabAdi (1) oSAJcakAra oSAJcakratuH oSAJcakruH pra0 pu0 opAJcakartha oSAJcakrathuH oSAJcakra oSAJcakAra, oSAJcakara oSAJcakRva oSAJcakRma u0 pu0 NabAdi (2) oSAmbabhUva oSAmbabhUvatuH oSAmbabhUvuH pra0 pu0 oSAmbabhUvitha oSAmbabhUvathuH / oSAmbabhUva ma0 pu0 oSAmbabhUva oSAmbabhUviva oSAmbabhUvima u0 pu0 NavAdi (3) oSAmAsa opAmAsatuH oSAmAsuH pra0 pu0 oSAmAsitha oSAmAsathuH oSAmAsa ma0 pu0 oSAmAsa oSAmAsiva oSAmAsitha u0 pu0 NabAdi (4) kyAdAdi uvoSa USatuH USuH pra0 pu0 uSyAt uSyAstAm uSyAsuH uvoSitha USathuH USa ma0 pu0 uSyAH uStAstam uSyAsta uvoSa USiva USima u0 pu0 uSyAsam uSyAsva uSyAsma tAdi syatyAdi oSitA oSitArau oSitAraH pra0 pu0 oSiSyati oSiSyataH oSiSyanti oSitAsi oSitAstha: oSitAstha ma0 pu0 oSiSyasi oSiSyatha: oSiSyatha oSitAsmi oSitAsvaH oSitAsmaH u0 pu0 oSiSyAmi oSiSyAvaH oSiSyAmA syadAdi auSiSyat auSiSyatAm auSiSyan pra0 pu0 auSiSyaH auSiSyatam auSiSyata ma0 pu0 auSiSyam auSiyAva auSiSyAma u0 pu0
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 vAkyaracanA bodha 55. luJca-apanayane (dUra karanA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi luJcati luJcataH luJcanti pra0 pu0 luJcet luJcetAm luJceyuH luJcasi luJcathaH luJcatha ma0 pu0 luJceH luJcetam luJceta luJcAmi luJcAvaH luJcAmaH u0 pu0 luJceyam luJceva luJcema tubAdi dibAdi luJcatu, luJcatAt luJcatAm luJcantu pra0 pu0 aluJcat aluJcatAm aluJcan luJca, luJcatAt luJcatam luJcata ma0 pu0 aluJcaH aluJcatam aluJcata luJcAni luJcAva luJcAma u0 pu0 aluJcam aluJcAva aluJcAma dhAdi NabAdi aluJcIt aluJciSTAm aluJciSu: pra0 pu. luluJca luluJcatu: luluJcuH aluJcIH aluJciSTam aluJciSTa ma0 pu0 luluJcitha luluJcathuH luluJca aluJciSam aluJciSva aluJciSma u0 pu. luluJca luluJciva luluJcima kyAdAdi tAdi lucyAt lucyAstAm lucyAsuH pra0 pu. luJcitA luJcitArau luJcitAraH lucyAH lucyAstam lucyAsta ma0 pu. luJcitAsi luJcitAsthaH luJcitAstha lucyAsam lucyAsva lucyAsma u0 pu. luJcitAsmi luJcitAsvaH luJcitAsmaH syatyAdi luJciSyati luJciSyataH luJciSyanti pra0 pu0 luJciSyasi luJciSyathaH luJciSyatha ma0 pu0 luJciSyAmi luJciSyAvaH luJciSyAmaH u0 pu0 syadAdi aluJciSyat aluJciSyatAm aluJciSyan pra0 pu0 aluJciSyaH aluJciSyatam aluJcipyata ma0 pu0 aluJciSyam aluJciSyAva aluJciSyAma u0 pu0 56. arha-pUjAyAm (pUjA karanA) tibAdi yAdAdi ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana arhati arhataH arhanti pra0 pu0 arhet arhetAm arheyuH arhasi arhathaH arhatha ma0 pu0 arheH arhetam arhata arhAmi arhAvaH arhAmaH u0 pu0 arheyam aheva arhema
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 bAdi arhatu, arhatAt arhatAm arha, arhatAt arhatam arhANi dhAdi At ArhI: ArhiSam kyAdAdi arhantu arhata arhA ahama AhiSTAm AhiSuH AhiSTa ArhiSma AhiSTam ArhiSva arha yAsuH arha, yAsta arha yAsma ekavacana dvivacana tibAdi tarjati tarjataH tarjanti tarjasi tarjathaH tarjatha tarjAmi tarjAva: tarjAma: tubAdi tarjatu, tarjatAt tarjatAm tarja, tarjatAt tarjatam tarjAni tarjAva dibAdi pra0 pu0 Arhat ma0 pu0 ArhaH u0 pu0 Arham bAdi pra0 pu0 AnaI ma0 pu0 Anarhitha tarjantu tarjata tarjAma u0 pu0 Ana tAdi arha yAt arha yAstAm arha yAH arha, yAstam arha,yAsam arha,yAsva syatyAdi arhiSyati ahiSyataH arhiSyanti pra0 pu0 ArhiSyat ArhiSyatAm ArhiSyan arhiSyasi arhiSyathaH arhiSyatha ma0 pu0 ArhiSyaH AhiSyatam ArhiSyata arhiSyAmi ahiSyAvaH arhiSyAmaH u0 pu0 AhiSyam AhiSyAva AhiSyAma 57 tarja ( bhartsane) bhartsanA karanA bahuvacana ekavacana dvivacana yAdAdi pra0 pu0 tarjet ma0 pu0 tarjeH pra0 pu0 arhitA ahiMtArau ahitAra: ma0 pu0 ahitAsi ahitAsthaH ahitAstha u0 pu0 arhitAsmi ahitAsvaH ahitAsmaH syadAdi ArhatAm Arhan Arhatam Arhata Ahava Ama NabAdi ArhatuH AhuH AnarhathuH Anarha Anahi Anahima u0 pu0 tarjeyam tarjeva dibAdi dyAdi atarjIt atajiSTAm atarjiSuH pra0 pu0 tatarja atarjI: atajiSTam atajiSTa ma0 pu0 tatajitha atajiSma atajiSva atajiSma u0 pu0 tatarja kyAdAdi pra0 pu0 atarjat atarjatAm ma0 pu0 atarja: atarjatam u0 pu0 atarjam atarjAva _373 tarjetAm tarjeta m tarjyAt tarjyAstAm tarjyAsuH pra0 pu0 tarjitA tarjyA: tayastam tayasta tarjyAsam tayasvi tayasma tAdi tajitArau ma0 pu0 tarjitAsi tarjitAsthaH u0 pu0 tarjitAsmi tarjitAsvaH bahuvacana tarjeyuH tarje tarjema atarjan arjata arjAma tatarjatuH tatarjathuH tartAjava tatajima tarjuH tatarja tajitAra: tajitAstha tajitAsmaH
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 syatyAdi syadAdi tajiSyati tarjiSyataH tarjiSyanti pra0 pu0 atarjiSyat atajiSyatAm atarjiSyan tajiSyasi tarjiSyathaH tarjiSyatha ma0 pu0 atajiSyaH atajiSyatam atajiSyata tajiSyAmi tarjiSyAvaH tarjiSyAmaH u0 pu0 atajiSyam atajiSyAva atarjiSyAma 58. aJcu - gatau ca (cakArAd pUjAyAm) jAnA aura pUjA karanA ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana yAdAdi aJcanti pra0 pu0 aJcet tibAdi aJcati aJcataH aJcasi aJcathaH aJcatha aJcAmi aJcAva: aJcAmaH tubAdi ma0 pu0 aJce: u0 pu0 aJceyam dibAdi aJcatu, aJcatAt aJcatAm aJcantu pra0 pu0 AJcat AJcatAm AJcan aJca, aJcatAt aJcatam aJcata ma0 pu0 AJcaH AJcatam AJcata aJcAni aJcAva aJcAma u0 pu0 AJcam AJcAva AJcAma NabAdi dhAdi AJcIt AJciSTAm AJciSuH pra0 pu0 AnaJca AnaJcatuH AnaJcuH AJcI: AJciSTam AJciSTa ma0 pu0 AnaJcitha AnaJcathuH AnaJca AJciSam AJciSva AJciSma u0 pu0 AnaJca AnaJciva AnaJcima kyAdAdi aJcitA aJcitArI aJcitAraH aJcitAsi aJcitAsthaH aJcitAstha aJcitAsmi aJcitAsvaH aJcitAsmaH pUjAyAm acyAt acyAstAm acyAsuH pra0 pu0 aJcyAt aJcyAstAm aJcyAsuH acyA: acyAstam acyAsta ma0 pu0 aJcyAH aJcyAstam aJcyAsta acyAsam acyAsva acyAsma u0 pu0 aJcyAsam aJcyAsva tAdi aJcyAsma syatyAdi aJciSyati aJciSyataH aJciSyanti aJciSyasi aJciSyathaH aJciSyatha aJciSyAmi aJciSyAvaH aJciSyAmaH aJcetAm aJceyuH aJcetam aJceta aJceva aJcema syadAdi AJciSyat AJciSyatAm AJciSyan AJciSya: AJciSyatam AJciSyata AJciSm AJciSyAva AJciSyAma vAkyaracanA bodha pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 375 ejema tubAdi ejAni 56. eja-kampane (kampita honA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi ejati ejataH ejanti pra0 pu0 ejet ejetAm ejeyuH ejasi ejathaH ejatha ma0 pu0 ejeH ejetam ejeta ejAmi ejAva: ejAmaH u0 pu0 ejeyam ejeva dibAdi ejatu, ejatAt ejatAm ejantu pra0 pu0 aijat aijatAm aijan eja, ejatAt ejatam ejata ma0 pu0 aijaH aijatam aijata ejAva ejAma u0 pu0 aijam aijAva aijAma bAdi aijIt aijiSTAm aijiSuH pra0 pu0 aijIH aijiSTam aijiSTa ma0 pu0 aijiSam aijiSva aijiSma u0 pu0 gabAdi (1) ejAJcakAra ejAJcakratuH ejAJcakruH pra0 pu0 ejAJcakartha ejAJcakrathuH ejAJcakra ma0 pu0 ejAJcakAra, ejAJcakara ejAJcakRva ejAJcakRma NabAdi (2) ___NabAdi (3) ejAmbabhUva ejAmbabhUvatuH ejAmbabhUvuH pra. pu. ejAmAsa ejAmAsatuH ejAmAsuH ejAmbabhUvitha ejAmbabhUvathuH ejAmbabhUva ma. pu. ejAmAsitha ejAmAsathuH ejAmAsa ejAmbabhUva ejAmbabhUviva ejAmbabhUvima u. pu. ejAmAsa ejAmAsiva ejAmAsima kyAdAdi syatyAdi ejyAt ejyAstAm ejyAsuH pra0 pu0 ejiSyati ejiSyataH ejiSyanti ejyAH ejyAstam ejyAsta ma0 pu0 ejiSyasi ejiSyathaH ejiSyatha ejyAsam ejyAsva ejyAsma u0 pu0 ejiSyAmi ejiSyAva: ejiSyAmaH syadAdi aijiSyat aijiSyatAm aijiSyan pra0 pu0 aijiSyaH aijiSyatam aijiSyata ma0 pu0 aijiSyam aijiSyAva aijiSyAma u0 pu0
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 vAkya racanA bodha hasatama tubAdi 60. hase-hasane (haMsanA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi hasati hasataH hasanti pra0 pu0 haset hasetAm haseyuH hasasi hasathaH hasatha ma0 pu0 haseH hasAmi hasAvaH hasAmaH u0 pu0 haseyam haseva dibAdi hasatu, hasatAt hasatAm hasantu pra0 pu0 ahasat ahasatAm ahasan hasa, hasatAt hasatam hasata ma0 pu0 ahasaH ahasatam ahasata hasAni hasAva hasAma u0 pu0 ahasam ahasAva ahasAma dhAdi (1) dyAdi (2) ahasIt ahasiSTAm ahasiSuH pra. pu. ahAsIt ahAsipTAm ahAsiSuH ahasI: ahasiSTam ahasiSTa ma. pu. ahAsIH ahAsiSTam ahAsiSTa ahasiSam ahasiSva ahasiSma u. pu. ahAsiSam ahAsiSva ahAsiSma NabAdi kyAdAdi jahAsa jahasatuH jahasuH pra0 pu0 hasyAt hasyAstAm hasyAsuH jahasitha jahasathuH jahasa ma0 pu0 hasyAH hasyAstam hasyAsta jahAsa, jahasa jahasiva jahasima u0 pu0 hasyAsam hasyAsva hasyAsma tAdi hasitA hasitArau hasitAraH pra0 pu0 hasiSyati hasiSyataH hasiSyanti hasitAsi hasitAsthaH hasitAstha ma0 pu0 hasiSyasi hasiSyathaH hasiSyatha hasitAsmi hasitAsvaH hasitAsmaH u0 pu0 hasiSyAmi hasiSyAvaH hasiSyAmaH syadAdi ahasiSyat ahasiSyatAm ahasiSyan pra0 pu0 ahasiSyaH ahasiSyatam ahasiSyata ma0 pu0 ahasiSyam ahasiSyAva ahasiSyAma u0 pu0 61. jIva-prANadhAraNe (jInA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi jIvati jIvataH jIvanti pra0 pu0 jIvet jIvetAm jIveyuH jIvasi jIvathaH jIvatha ma0 pu0 jIveH jIvetam jIveta jIvAmi jIvAvaH jIvAmaH u0 pu0 jIveyam jIveva jIvema mAyAdi
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 377 tubAdi dibAdi jIvatu, jIvatAt jIvatAm jIvantu pra0 pu0 ajIvat ajIvatAm ajIvam jIva, jIvatAt jIvatam jIvata ma0 pu0 ajIvaH ajIvatam ajIvata jIvAni jIvAva jIvAma u0 pu0 ajIvam ajIvAva ajIvAma) dhAdi NabAdi ajIvIta ajIviSTAm ajIviSuH pra0 pu0 jijIva jijIvatuH jijIvuH ajIvIH ajIviSTam ajIviSTa ma0 pu0 jijIvitha jijIvathuH jijIva ajIviSam ajIviSva ajIviSma u0 pu0 jijIva jijIviva jijIvima kyAdAdi tAdi jIvyAt jIvyAstAm jIvyAsuH pra0 pu0 jIvitA jIvitArau jIvitAraH jIvyAH jIvyAstam jIvyAsta ma0 pu0 jIvitAsi jIvitAsthaH jIvitAstha jIvyAsam jIvyAsva jIvyAsma u0 pu0 jIvitAsmi jIvitAsva: jIvitAsma: syatyAdi jIviSyati jIviSyataH jIviSyanti pra0 pu0 jIviSyasi jIviSyathaH jIviSyatha ma0 pu0 jIviSyAmi jIviSyAva: jIviSyAmaH syadAdi ajIviSyat ajIviSyatAm ajIviSyan pra0 pu. ajIviSyaH ajIviSyatam ajIviSyata ma0 pu0 ajIviSyam ajIviSyAva ajIviSyAma u0 pu0 62. tyajaM-hAnau (choDanA) ekavacana dvivacana bahucana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi tyajati tyajataH tyajanti pra0 pu0 tyajet tyajetAm tyajeyuH tyajasi tyajathaH tyajatha ma0 pu0 tyajeH tyajetam / tyajeta tyajAmi tyajAvaH tyajAmaH u0 pu0 tyajeyam tyajeva tyajema tubAdi dibAdi tyajatu, tyajatAt tyajatAm tyajantu pra0 pu0 atyajat atyajatAm atyajan tyaja, tyajatAt tyajatam tyajata ma0 pu0 atyajaH a yajatam atyajata tyajAni tyajAva tyajAma ja0 pu0 atyajam atyajAva atyajAma
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 vAkyaracanA bodha dhAdi NabAdi atyAkSIt atyAktAm atyAkSuH pra0 pu0 tatyAja tatyajatuH tatyajuH atyAkSIH atyAktam atyAkta ma0 pu. tatyaktha tatyajathuH tatyaja atyAkSam atyAkSva atyAkSma u0 pu0 tatyAja, tatyaja tatyajiva tatyajima kyAdAdi tAdi tyajyAt tyajyAstAm tyajyAsuH pra0 pu0 tyaktA tyaktArau tyaktAraH tyajyAH tyajyAstam tyajyAsta ma0 pu0 tyaktAsi tyaktAsthaH tyaktAstha tyajyAsam tyajyAsva tyajyAsma u0 pu0 tyaktAsmi tyaktAsvaH tyaktAsmaH syatyAdi syadAdi tyakSyati tyakSyataH tyakSyanti pra0 pu. atyakSyat atyakSyatAm atyakSyan tyakSyasi tyakSyathaH tyakSyatha ma0 pu0 atyakSyaH atyakSyatam atyakSyata tyakSyAmi tyakSyAvaH tyakSyAmaH u0 pu0 atyakSyam atyakSyAva atyakSyAma 63. bhUSa-alaMkAre (alaMkAra karanA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivavana bahuvacana tibAdi yAdAdi bhUSati bhUSataH bhUSanti pra0 pu0 bhUSet bhUSetAm bhUSeyuH bhUSasi bhUSathaH bhUSatha ma0 pu0 bhUSeH bhUSetam bhUSeta bhUSAmi bhUSAva: bhUSAmaH u0 pu. bhUSeyam bhUSeva bhUSema dibAdi bhUSatu, bhUSatAt bhUSatAm bhUSantu pra0 pu0 abhUSat abhUSatAm abhUSan bhUSa, bhUSatAt bhUSatam bhUSata ma0 pu0 abhUSaH abhUSatam abhUSata bhUSANi bhUSAva bhUSAma u0 pu0 abhUSam abhUSAva abhUSAma dhAdi NabAdi abhUSIt abhUSiSTAm abhUSiSuH pra0 pu0 bubhUSa bubhUSatuH / bubhUSuH abhUSIH abhUSiSTam abhUSiSTa ma0 pu0 bubhUSitha bubhUSathuH / bubhUSa abhUSiSam abhUSiSva abhUSiSma u0 pu0 bubhUSa bubhUSiva bubhUSima kyAdAdi bhUSyAt bhUpyAstAm bhUSyAsuH pra0 pu0 bhUSitA bhUSitArau bhUSitAraH bhUSyA: bhUSyAstam bhUSyAsta ma0 pu0 bhUSitAsi bhUSitAstha: bhUSitAstha bhUSyAsam bhUSyANva bhUSyAma u0 pu0 bhUSitAsmi bhUSitAsvaH bhUSitAsmaH syatyAdi syadAdi bhUSiSyati bhUSiSyataH bhUSiSyanti pra0 pu0 abhUSiSyat abhUSiSyatAm abhUSiSyan bhUSiSyasi bhUSiSyathaH bhUSiSyatha ma0 pu0 abhUSiSyaH abhUSiSyatam abhUSiSyata bhUSiSyAmi bhUSiSyAvaH bhUSiSyAma: u0 pu0 abhUSiSyam abhUSiSyAva abhUSiSyAma tubAdi tAdi
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 376 tubAdi dyAdi 64. vada-vyaktAyAM vAci (bolanA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi vadati __vadataH vadanti pra0 pu0 vadet vadetAm vadeyuH vadasi vadathaH vadatha ma0 pu0 vadeH vadetam vadeta vadAmi vadAvaH vadAmaH u0 pu0 vadeyam vadeva vadema. dibAdi vadatu, vadatAt vadatAm vadantu pra0 pu0 avadat avadatAm avadan vada, vadatAt vadatam vadata ma0 pu0 avadaH . avadatam avadata vadAni vadAva vadAma u0 pu0 avadam avadAva avadAma NabAdi avAdIt avAdiSTAm avAdiSuH pra0 pu0 uvAda UdatuH UduH avAdIH avAdiSTam avAdiSTa 'ma0 pu0 uvaditha UdathuH Uda avAdiSam avAdiSva avAdiSma u0 pu0 uvAda, uvada Udiva Udima jyAdAvi tAdi udyAt udyAstAm udyAsuH pra0 pu0 vaditA vaditArI vaditAraH udyAH udyAstam udyAsta ma0 pu0 vaditAsi vaditAstha: vaditAstha udyAsam udyAsva udyAsma u0 pu0 vaditAsmi vaditAsvaH vaditAsmaH syatyAdi syadAdi vadiSyati vadiSyataH vadiSyanti pra0 pu0 avadiSyat avadiSyatAm avadiSyan vadiSyasi vadiSyatha: vadiSyatha ma0 pu0 avadiSyaH avadiSyatam avadiSyata vadiSyAmi vadiSyAva: vadiSyAma: u0 pu0 avadiSyam avadiSyAva avadiSyAma 65. NamaM-namane (jhukanA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi namati namataH namanti pra0 pu0 namet nametAm nameyuH namasi namathaH namatha ma0 pu0 namaH nametam nameta namAmi namAvaH namAmaH u0 pu0 nameyam nameva namema dibAdi namatu, namatAt namatAm namantu pra0 pu0 anamat anamatAm anaman nama, namatAt namatam namata ma0 pu0 anamaH anamatam anamata namAni namAva namAma u0 pu0 anamam anamAva anamAma tubAdi
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 dhAdi anaMsIt anaMsI: anaMsiSTam anaMsiSam anaMsiSva kyAdAdi anaMsiSTAm namyAt namyAstAm namyAH namyAstam namyAsam namyAsva syatyAdi dahati si NavAdi anaMsiSuH pra0 pu0 nanAma anaMsiSTa ma0 pu0 u0 pu0 anaM siSma naMsyati naMsyata: naMsyanti naMsyasi naMsyathaH naMsyatha naMsyAmi naMsyAva: naMsyAmaH namyAsuH namyAsta namyAsma ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi daha, dahatAt dahAni dyAdi dahataH dahanti dahathaH dahatha dahAva: dahAma : dahAmi tubAdi dahatu, dahatAt dahatAm dahantu dahatam dahata dahAva dahAma adhAkSIt adAgdhAm adhAkSuH adhAkSI: adAgdham adAgdha adhAkSam adhAkSva adhAkSma kyAdAdi pra0 pu0 anaMsyat anaMsyatAm anaMsyan ma0 pu0 anaMsyaH anaMsyatam anaMsyata u0 pu0 anaMsyam anaMsyAva anaMsyAma 66. dahaM - bhasmIkaraNe ( jalAnA ) ekavacana dvivacana bahuvacana yAdAdi datAm dam dahe dahyAt dahyAtAm dahyAsuH dahyAH dahyAstam dahyAsta dahyAsam dahyAsva dahyAsma syatyAdi nemitha, nanantha nemathuH nanAma, nanama nemiva tAdi nantArau pra0 pu0 nantA ma0 pu0 nantAsi nantAsthaH u0 pu0 nantAsmi nantAsvaH syadAdi pra0 pu0 dahet ma0 pu0 daheH u0 pu0 daheyam fearfa pra0 pu0 adahat ma0 pu0 adahaH u0 pu0 adaham vAkyaracanA bodha nematuH nemuH nema nemima bAdi pra0 pu0 dadAha ma0 pu0 dehitha, dadagdha u0 pu0 dadAha, dadaha tAdi pra0 pu0 adhakSyat dhayati dhakSyataH dhakSyanti dhakSyasi dhakSyathaH dhakSyatha ma0 pu0 adhakSyaH dhakSyAmi dhakSyAvaH dhakSyAmaH u0 pu0 adhakSyam nantAraH nantAstha nantAsmaH dehatuH dehathuH dehiva dagdhAstha: pra0 pu0 dagdhA dagdhArau ma0 pu0 dagdhAsi u0 pu0 dagdhAsmi dagdhAsvaH syadAdi daheyuH da adahatAm adahan adahatam adahata adahAva ahama da dehuH deha hima dagdhAraH dagdhAstha dagdhAsmaH adhakSyatAm adhakSyan adhakSyatam adhakSyata adhakSyAva adhakSyAma
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 351 USuH USa lintitillinni tilllilil 67. vasaM-nivAse (rahanA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi vasati vasataH vasanti pra0 pu0 vaset vasetAm __vaseyuH vasasi vasathaH . vasatha ma0 pu0 vaseH . vasetam vaseta vasAmi vasAvaH vasAma: u0 pu0 vaseyam vaseva vasema tubAdi dibAdi vasatu, vasatAt vasatAm vasantu pra0 pu0 avasat avasatAm avasan vasa, vasatAt vasatam vasata ma0 pu0 avasaH avasatam avasata vasAni vasAva vasAma u0 pu0 avasam avasAva avasAma dhAdi bAdi avAtsIt avAttAm avAtsuH pra0 pu0 uvAsa USatu: avAtsIH avAttam avAtta ma0 pu0 uvastha, uvasitha USathuH avAtsam avAtsva avAtsma u0 pu0 uvAsa, uvasa USiva USima kyAdAdi tAdi uSyAt uSyAstAm uSyAsuH pra0 pu0 vastA vastArau vastAraH uSyA: uSyAstam uSyAsta ma0 pu0 vastAsi vastAsthaH vastAstha uSyAsam uSyAsva uSyAsma u0 pu0 vastAsmi vastAsvaH vastAsma: syatyAdi syadAdi vatsyati vatsyataH vatsyanti pra0 pu0 avatsyat avatsyatAm avatsyan vatsyasi vatsyathaH vatsyatha ma0 pu0 avatsyaH avatsyatam avatsyata vatsyAmi vatsyAvaH vatsyAmaH u0 pu0 avatsyam avatsyAva avatsyAma 68. gupU-rakSaNe (rakSA karanA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi gopAyati gopAyataH gopAyanti pra0 pu0 gopAyet gopAyetAm gopAyeyuH gopAyasi gopAyathaH gopAyatha ma0 pu0 gopAyaH gopAyetam gopAyeta gopAyAmi gopAyAvaH gopAyAmaH u0 pu0 gopAyeyam gopAyeva gopAyema tubAdi gopAyatu, gopAyatAt gopAyatAma gopAya, gopAyatAt gopAyatam gopAyata ma0 pu0 gopAyAni gopAyAva gopAyAma u0 pu. pra0 5
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 vAkyaracanA bodha dibAdi agopAyat agopAyatAm agopAyan pra0 pu0 agopAyaH agopAyatam agopAyata ma0 pu0 agopAyam agopAyAva agopAyAma u0 pu0 khAdi (1) agopAyIt agopAyiSTAm agopAyiSuH pra0 pu. agopAyIH agopAyiSTam agopAyiSTa ma0 pu0 agopAyiSam agopAyiSva agopAyiSma u0 pu0 dhAdi (2) dyAdi (3) agopIt agopiSTAm agopiSuH pra0 pu0 agaupsIt agauptAm agaupsuH agopI: agopiSTam agopiSTa ma0 pu0 agopsIH agauptam agaupta agopiSam agopiSva agopiSma u0 pu0 agopsam agaupsva agaupsma NabAdi (1) gopAyAJcakAra gopAyAJcakratuH gopAyaJcakruH pra0 pu0 gopAyAJcakartha gopAyAJcakrathuH gopAyAJcakra ma0 pu0 gopAyAJcakAra, gopAyAJcakara gopAyAJcakRva gopAyAJcakRma u0 pu0 NabAdi (2) gopAyAmbabhUva gopAyAmbabhUvatuH / gopAyAmbabhUvuH pra0 pu0 gopAyAmbabhUvitha gopAyAmbabhUvathuH / gopAyAmbabhUva ma0 pu0 gopAyAmbabhUva gopAyAmbabhUviva gopAyAmbabhUvima u0 pu0 NabAdi (3) gopAyAmAsa gopAyAmAsatuH gopAyAmAsuH pra0 pu0 gopAyAmAsitha gopAyAmAsathuH gopAyAmAsa ma0 pu0 gopAyAmAsa gopAyAmAsiva gopAyAmAsima u0 pu0 NabAdi (4) kyAdAdi (1) jugopa jugupatuH jugupuH pra0 pu0 gupyAt gupyAstAm / gupyAsuH jugopitha jugupathuH jugupa ma0 pu0 gupyAH gupyAstam jugopa jugupiva jugupima u0 pu0 gupyAsam gupyAsva kyAdAdi (2) gopAyyAt gopAyyAstAm gopAyyAsuH pra0 pu0 gopAyyAH gopAyyAsta ma0 pu0 gopAyyAsam gopAyyAsva gopAyyAsma u0 pu0 gupyAsta gupyAsma gopAyyAstam
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 tAdi (1) tAdi (2) gopAyitA gopAyitArau gopAyitAraH pra. pu. goptA goptArau goptAraH gopAyitAsi gopAyitAstha: gopAyitAstha ma. pu. goptAsi goptAsthaH goptAstha gopAyitAsmi gopAyitAsva: gopAyitAsmaH u. pu. goptAsmi goptAsva: goptAsmaHsyatyAdi (1) gopiSyati gopiSyataH gopiSyanti pra0 pu0 gopiSyasi gopiSyathaH gopiSyatha ma0 pu0 gopiSyAmi gopiSyAva: gopiSyAmaH u0 pu0 syatyAdi (2) syatyAdi (3) gopAyiSyati gopAyiSyataH gopAyiSyanti pra0 pu0 gopsyati gopsyataH gopsyanti gopAyiSyasi gopAyiSyathaH gopAyiSyatha ma0 pu. gopsyasi gopsyathaH gopsyatha gopAyiSyAmi gopAyiSyAva: gopAyiSyAma: u0 pu. gopsyAmi gopsyAvaH gopsyAmaH syadAdi (1) agopiSyat agopiSyatAm agopiSyan pra0 pu. agopiSyaH agopiSyatam agopiSyata ma0 pu0 agopiSyam agopiSyAva agopiNyAma u0 pu0 syadAdi (2) agopAyiSyat agopAyiSyatAm agopAyiSyan pra0 agopAyiSyaH agopAyiSyatam agopAyiSyata ma0 pu0 agopAyiSyam agopAyiSyAva agopAyiSyAma u0 pu0 syadAdi (3) agopsyat agopsyatAm agopsyan pra0 pu0 agopsyaH agopsyatam agopsyata ma0 pu0 agopsyam agopsyAva agopsyAma u0 pu0 66. edhaG-vRddhau (baDhanA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi edhate edhete edhante pra0 pu0 edheta edheyAtAm edheran edhase edhethe edhadhve ma0 pu0 edhethAH edheyAthAm edhedhvam edhe. edhAvahe edhAmahe u0 pu0 edheya edhevahi edhemahi dibAdi edhatAm edhetAm edhantAm pra0 pu0 aidhata aidhetAm aidhanta edhasva edhethAm edhadhvam ma0 pu0 aidhathAH aidhethAm aidhadhvam edhai edhAvahai edhAmahai u0 pu0 aidhe aidhAvahi aidhAmahi tubAdi
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 vAkyaracanA bodha pra0 pu0 ku w qyqy i pelillilihine 1111. tli: dhAdi aidhiSTa aidhiSAtAm aidhiSata aidhiSThAH aidhiSAthAm aidhiDhvam, aidhidhvam ma0 pu. aidhiSi aidhiSvahi aidhiSmahi NabAdi (1) edhAJcakre edhAJcakrAte edhAJcakrire pra0 pu0 edhAJcakRSe edhAJcakAthe edhAJcakRDhve ma0 pu0 edhAJcakre edhAJcakRvahe edhAJcakRmahe u0 pu0 NabAdi (2) ___NabAdi (3) edhAmbabhUva edhAmbabhUvatuH edhAmbabhUvuH pra0 pu0 edhAmAsa edhAmAsatu: edhAmAsuH edhAmbabhUvitha edhAmbabhUvathuH edhAmbabhUva ma0 pu0 edhAmAsitha edhAmAsathuH edhAmAsa edhAmbabhUva edhAmbabhUviva edhAmbabhUvima u. pu. edhAmAsa edhAmAsiva edhAmAsima kyAdAdi tAdi edhiSISTa edhiSIyAstAm edhiSIran pra0 pu0 edhitA edhitArau edhitAraH edhiSISThAH edhiSIyAsthAm edhiSIdhvam ma0 pu0 edhitAse edhitAsAthe edhitAdhve edhiSIya edhiSIvahi edhiSImahi u0 pu0 edhitAhe edhitAsvahe edhitAsmahe syatyAdi syadAdi edhiSyate edhiSyete edhiSyante pra0 pu0 aidhiSyata aidhiSyetAm aidhiSyanta edhiSyase edhiSyethe edhiSyadhve ma0 pu0 aidhiSyathAH aidhiSyethAm aidhiSyadhvam edhiSye edhiSyAvahe edhiSyAmahe u0 pu0 aidhiSye aidhiSyAvahi aidhiSyAmahi 70. IkSaG-darzane (dekhanA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahucavana tibAdi yAdAdi IkSate IkSete IkSante pra0 pu0 IkSeta IkSeyAtAm IkSeran IkSase IkSethe IkSadhve ma0 pu0 IkSethAH IkSeyAthAm IkSadhvam IkSe IkSAvahe IkSAmahe u0 pu0 IkSeya IkSevahi IkSemahi dibAdi IkSatAm IkSetAm IkSantAm pra0 pu0 aikSiSTa aikSipAtAm aikSiSata IkSasva IkSethAm IkSadhvam ma0 pu0 aikSiSThAH aikSipAthAm aikSiDhvam, aikSidhvam IkSa IkSAvahai IkSAmahai u0 pu0 aikSipi aikSipvahi aikSiSmahi tubAdi
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 385 dyAdi NabAdi aikSata aikSetAm aikSanta pra0 pu0 IkSAJcake IkSAJcakrAte IkSAJcakrire aikSathAH aikSethAm aikSadhvam ma0 pu0 IkSAJcakRSe IkSAJcakAthe IkSAJcakRr3have aikSe aikSAvahi aikSAmahi u0 pu0 IkSAJcakre IkSAJcakRvahe IkSAJcakRmahe kyAdAdi tAdi IkSiSISTa IkSiSIyAstAm IkSiSIran pra0 pu0 IkSitA IkSitArau IkSitAraH IkSiSISThAH IkSiSIyAsthAm IkSiSIdhvam ma0 pu0 IkSitAse IkSitAsAthe IkSitAdhve IkSiSIya IkSiSIvahi IkSiSImahi u0 pu0 IkSitAhe IkSitAsvahe IkSitAsmahe syatyAdi syadAdi . IkSiSyate IkSiSyete IkSiSyante pra0 pu0 aikSiSyata aikSiSyetAm aikSiSyanta IkSiSyase IkSiSyethe IkSiSyadhve ma0 pu0 aikSiSyathAH aikSiSyethAm aikSiSyadhvam IkSiSye IkSiSyAvahe IkSiSyAmahe u0 pu0 aikSiSye aikSiSyAvahi aikSiSyAmahi 71. vRtuG-vartane (vartana karanA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi vartate vartete vartante pra0 pu0 varteta varteyAtAm varteran vartase vartethe vartadhve ma0 pu0 vartethAH varteyAthAm vartadhvam varte vartAvahe vartAmahe u0 pU0 varteya vartevahi vartamahi dibAdi vartatAm vartetAm vartantAm pra0 pu0 avartata avartetAm avartanta vartasva vartethAm vartadhvam ma0 pu0 avartathAH avartethAm avartadhvam varte vartAvahai vartAmahai u0 pu0 avarte avartAva hi avartAmahi dyAdi (1) avatiSTa avatiSAtAm avatiSata pra0 pu0 avatiSThAH avatiSAthAm avatitvam, avatidhvam ma0 pu0 avatiSi avatiSvahi avartiSmahi u0 pu0 dyAdi (2) __NabAdi avRtat avRtatAm avRtan pra0 pu0 vavRte vavRtAte vavRtire avataH avRtatam avRtata ma0 pu0 vavRtiSe vavRtAthe vavRtidhve avRtam avRtAva avRtAma u0 pu0 vavRte vavRtivahe vavRtimahe kyAdAdi vatiSISTa vatiSIyAstAm vatiSIran pra0 pu0 vatiSISThAH batipIyAsthAm vatiSIdhvam ma0 pu0 vatiSIya vatiSIvahi vatiSImahi u0 pu0 tubAdi
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 vAkyaracanA bodhA tAdi syatyAdi (1) vartitA vartitArau vartitAraH pra0 pu0 vartiSyate vatiSyete vatiSyante vartitAse vartitAsAthe vartitAdhve ma0 pu0 vatiSyase vatiSyethe vatiSyadhve vartitAhe vartitAsvahe vartitAsmahe u0 pu0 vatiSye vatiSyAvahe vatiSyAmahe syatyAdi (2) syadAdi (1) vaya'ti vaya'taH vaya'nti pra0 pu0 avatiSyata avatiSyetAm avatiSyanta vaya'si vaya'thaH vaya'tha ma0 pu0 avatiSyathA: avatiSyethAm avatiSyadhvam vAmi vAvaH vAmaH u0 pu0 avatiSye avatiSyAvahi avartiSyAmahi syadAdi (2) avaya't avaya'tAm avaya'n pra0 pu0 avaya'H avaya'tam avaya'ta ma0 pu0 avaya'm avAva avAma u0 pu0 72. vRdhuG-vRddhau (baDhanA) ekavacama dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi vardhate vardhate vardhante pra0 pu0 vardheta vardheyAtAm vadhairan vardhase vardhethe vardhadhve ma0 pu0 vardhathAH vardhayAthAm vardhedhvam vardhe vardhAvahe vardhAmahe u0 pu0 vardheya vardhevahi vardhamahi tubAdi vardhatAm vardhetAm vardhantAm pra0 pu0 avardhata avardhetAm avardhanta vardhasva vardhethAm vardhadhvam ma0 pu0 avardhathAH avardhethAm avardhadhvam vardhaM vardhAvahai vardhAmahai u0 pu0 avardhe avardhAvahi avardhAmahi dhAdi (1) avardhiSTa avadhiSAtAm avadhiSata avadhiSThAH avadhiSAthAm avadhiDhvam, avadhidhvam ma0 pu0 avadhiSi avadhiSvahi avadhiSmahi u0 pu. dyAdi (2) NabAdi avRdhat avRdhatAm avRdhan pra0 pu0 vavRdhe vavRdhAte vavRdhire avRdhaH avRdhatam avRdhata ma0 pu0 vavRdhiSe vavRdhAthe vavRdhidhve avRdham avRdhAva avRdhAma u0 pu0 vavRdhe vavRdhivahe vavRdhimahe syatyAdi (1) syatyAdi (2) vadhiSyete vadhiSyete vardhiSyante pra0 pu0 vaya'ti vaya'taH vatyaryanti vadhiSyase vadhiSyethe vadhiSyadhve ma0 pu0 vaya'si vaya'tha vaya'tha vadhiSye vardhiSyAvahe vardhiSyAmahe u0 pu0 varSyAmi vAvaH vAmaH dibAdi pra0 pu0
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 avadhiSyanta avadhiSyadhvam avadhiSyAmahi pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 syadAdi (1) avadhiSyata avadhiSyetAm avadhiSyathAH avadhiSyethAm avadhiSye avadhiSyAvahi syadAdi (2) avaya't avaya'tAm avayaMH avaya'tam avaya'm avAva avaya'n avayaMta avAma pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 73. bhraMsuG-avalaMsane (naSTa honA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi bhraMzate bhraMzete bhraMzante pra0 pu0 bhraMzeta bhraMzeyAtAm bhraMzeran bhraMzase bhraMzethe bhraMzadhve ma0 pu0 bhraMzethAH bhraMzeyAthAm bhraMzedhvam bhraMze bhraMzAvahe bhraMzAmahe u0 pu0 bhraMzeya bhraMzevahi bhraMzemahi tubAdi divAdi bhraMzatAm bhraMzetAm bhraMzantAm pra0 pu0 abhraMzata abhraMzetAm abhraMzanta bhraMzasva bhraMzethAm bhraMzadhvam ma0 pu0 abhraMzathA: abhraMzethAm abhraMzadhvam bhraMzai bhraMzAvahai bhraMzAmahai u0 pu0 abhraMze abhraMzAvahi abhraMzAmahi dyAdi (1) abhraMziSTa abhraMziSAtAm abhraMziSata pra0 pu0 abhraMziSThAH abhraMziSAthAm abhraMzivam, abhraMzidhvam ma0 pu. abhraMziSi abhraMziSvahi abhraMziSmahi u0 pu0 dyAdi (2) abhrazat abhrazatAm abhrazan pra0 pu0 babhraMze babhraMzAte babhraMzire abhrazaH abhrazatam abhrazata ma0 pu0 babhraMziSe babhraMzAthe babhraMzidhve abhrazam . abhrazAva abhrazAma u0 pu0 babhraMze babhraMzivahe babhraMzimahe kyAdAdi bhraMziSISTa bhraMziSIyAstAm bhraMziSIran pra0 pu0 bhraMziSISThAH bhraMziSIyAsthAm bhraMziSIdhvam ma0 pu0 bhraMziSIya bhraMziSIvahi bhraMziSImahi u0 pu0 NabAdi
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 vAkyaracanA bodha tAdi syatyAdi bhraMzitA bhraMzitArau bhraMzitAraH pra0 pu0 bhraMziSyate bhraMziSyete bhraMziSyante bhraMzitAse bhraMzitAsAthe bhraMzitAdhve ma0 pu0 bhraMziSyase bhraMziSyethe bhraMziSyadhve bhraMzitAhe bhraMzitAsvahe bhraMzitAsmahe u0 pu0 bhraMziSye bhraMziSyAvahe bhraMziSyAmahe syadAdi abhraMziSyata abhraMziSyetAm abhraMziSyanta pra0 pu0 abhraMziSyathAH abhraMziSyethAm abhraMziSyadhvam ma0 pu0 abhraMziSye abhraMziSyAvahi abhraMziSyAmahi u0 pu0 74. dhin-sevAyAm (ubhayapadI) sevA karanA parasmaipada dhAdi ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi zrayati zrayata: zrayanti pra0 pu0 zrayet zrayetAm zrayeyuH zrayasi zrayathaH zrayatha ma0 pu0 zrayaH zrayetam zrayeta zrayAmi zrayAvaH zrayAmaH u0 pu0 zrayeyam zrayeva zrayema tubAdi dibAdi zrayatu, zrayatAt zrayatAm zrayantu pra0 pu0 azrayat azrayatAm azrayan zraya, zrayatAt zrayatam zrayata ma0 pu0 azrayaH azrayatam azrayata zrayANi zrayAva zrayAma u0 pu0 azrayam azrayAva azrayAma NabAdi azizriyat azizriyatAm azizriyan pra0 pu0 zizrAya zizriyatuH zizriyu azizriyaH azizriyatam azizriyata ma0 pu0 zizrayitha zizriyathuH zizriya azizriyam azizriyAva azizriyAma u0 pu0 zizrAya, zizraya zizriyiva zizriyima kyAdAdi tAdi zrIyAt zrIyAstAm zrIyAsuH pra0 pu0 zrayitA zrayitArau zrayitAraH zrIyAH zrIyAstam zrIyAsta ma0 pu0 zrayitAsi zrayitAsthaH zrayitAstha zrIyAsam zrIyAsva zrIyAsma u0 pu0 zrayitAsmi zrayitAsva: zrayitAsmaH syatyAdi __ syadAdi zrayiSyati zrayiSyataH zrayiSyanti pra0 pu. azrayiSyat azrayiSyatAm azrayiSyatA zrayiSyasi zrayiSyatha: zrayiSyatha ma0 pu0 azrayiSyaH azrayiSyatam azrayiSyata zrayiSyAmi zrayiSyAvaH zrayiSyAma: u0 pu0 azrayiSyam azrayiSyAva ashryissyaa|
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 tibAdi zrayate zrayete zrayase zrayethe zraye zrayAvahe tubAdi zrayatAm zrayetAm zrayasva zrayethAm zrayai zrayAva hai dhAdi azizriyata azizriyathA: azizriye zrayante zrayadhve zrayAmahe Atmanepada yAdAdi pra0 pu0 zrayeta ma0 pu0 u0 pu0 zrayethAH zraya zrayantAm pra0 pu0 azrayata zrayadhvam ma0 pu0 azrayathAH zrayAmahai u0 pu0 azraye azizriyetAm azizriyanta azizriyethAm azizriyadhvam azizriyAvahi azizriyAmahi dibAdi zrayeyAtAm zrayeyAthAm zravahi zizriyire zizradive, zizriyidhve azrayiSyata azrayiSyetAm azrayiSyanta azrayiSyathAH azrayiSyethAm azrayiSyadhvam azrayiSye azrayiSyAvahi azrayiSyAmahi pra0 pu0 ma0 pu0 NavAdi zizriye zizriyAte zizriSe zizriyAthe zizriye zizriyava zizrami kmAdAdi pra0 pu0 zrayiSISTa zrayiSIyAstAm zrayiSIran zrayiSISThAH zrayiSIyAsthAm zrayiSIDhvam, zrayiSIdhvam ma0 pu0 zrayiSIya zrayiSIvahi zrImahi u0 pu0 tAdi zrayitA zrayitArau zrayitAraH pra0 pu0 zrayiSyate zrayitA zrayitAsAthe zrayitAdhve ma0 pu0 zrayiSyase zrayitA zrayitAsvahe zrayitAsmahe u0 pu0 zrayiSye syadAdi azrayetAm azrayanta azrayethAm azrayadhvam azrayAvahi azrayAmahi u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 syatyAdi 386 zrayeran zrayedhvam mahi pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 zrayiSyete zrayiSyante zrayiSyete zrayiSyadhve zrayiSyAvahe zrayiSyAmahe
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 ekavacana tibAdi gUhati gUhasi guhAmi 75. 5. guhUn - saMvaraNe (ubhayapadI ) chipAnA parasmaipada dvivacana bahuvacana gRhanti gRhatha guhAmaH gUhataH gRhathaH gRhAva: tubAdi gUhatu, gUhatAt gUhatAm gRha, gUhatAt gUhatam gUhAni gUhAva dyAdi (1) gUhantu gUhata gUhAma agUhat agUhI : agUhiSam agUhiSva NabAdi agUhiSTAm agUhiSuH agUhiSTam agUhiSTa agUhiSma ekavacana yAdAdi pra0 pu0 guhet ma0 pu0 guheH u0 pu0 gUheyam fearfa pra0 pu0 agUhat ma0 pu0 agUhaH u0 pu0 agUham vAkyaracanA bodha dvivacana bahuvacana guheta m heyuH gUhetam gRheva pra0 pu0 guhyAt ma0 pu0 guhyAH u0 pu0 guhyAsam pra0 pu0 aghukSat ma0 pu0 aghukSaH u0 pu0 aghukSam aghukSAva kyAdAdi guheta guhema agUhatAm agUhan agUhatam agUhata agUhAva ahama dyAdi (2) adhukSatAm aghukSan aghukSatam akSa aghukSA jugUha juguhatuH juguhuH jugUhitha juguhathuH juguha tAdi (2) goDhArI goDhAra: goDhAsthaH goDhAstha jugUha juguhiva juguhima tAdi (1) gUhitA gUhitArau gUhitAra: pra0 pu0 goDhA gUhitAsi gUhitAsthaH gUhitAstha ma0 pu0 goDhAsi gUhitAsmi gUhitAsvaH gUhitAsmaH u0 pu0 goDhAsmi goDhAsva: goDhAsmaH syatyAdi (1) syatyAdi (2) gUhiSyati gUhiSyataH gUhiSyanti pra0 pu0 ghokSyati gUhiSyasi gUhiSyathaH gUhiSyatha ma0 pu0 ghokSyasi gUhiSyAmi gUhiSyAva: gUhiSyAmaH u0 pu0 ghokSyAmi svAdi (1) guhyAstAm guhyAsuH guhyAstam guhyAsta guhyAsva guhyAsma ghokSyataH ghokSyanti ghokSyathaH ghokSyatha ghokSyAvaH ghokSyAmaH yadAdi (2) aghokSyat aghokSyatAm aghokSyan agUhiSyat agUhiSyatAm agUhiSyan pra0 pu0 agUhiSya: agUhipyatam agUhiSyata ma0 pu0 aghokSya: agUhiSyam agUhiSyAva agRhiSyAma u0 pu0 aghokSyam akSyAva aghokSyAma ghokSyatam aghokSyata
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 361 pra0 pu0 Atmanepada tibAdi yAdAdi gRhate gUhete gRhante pra0 pu0 gUheta gRheyAtAm gRheran gRhase gUhethe gRhadhve ma0 pu0 gUhethAH gRheyAthAm gRhedhvam gRhe gRhAvahe gRhAmahe u0 pu0 gUheya gRheva hi gRhemahi tubAdi dibAdi gRhatAm gRhetAm gRhantAm pra0 pu0 agUhata agUhetAm agUhanta gRhasva gRhethAm gRhadhvam ma0 pu0 agUhathAH agUhethAm agRhadhvam gRhai gRhAvahai gUhAmahai u0 pu0 agRhe agRhAvahi agRhAmahi dhAdi (1) agUhiSTa agUhiSAtAm agUhiSata pra0 pu0 agUhiSThAH agUhiSAthAm agUhiDhvam, agUhidhvam ma0 pu0 agUhiSi agUhipvahi agUhiSmahi u0 pu0 dhAdi (2) agUDha, aghukSata aghukSAtAm aghukSanta agUDhAH, aghukSathAH aghukSAthAm aghukSadhvam, aghUDhvam ma0 pu0 aghukSi aguhvahi, aghukSAvahi aghukSAmahi u0 pu0 bAdi kyAdAdi (1) juguhe juguhAte juguhire pra0 pu0 gUhiSISTa gUhiSIyAstAm gUhiSIran juguhiSe juguhAthe juguhidhve, juguhiDhve ma. pu0 gUhiSISThAH gUhiSIyAsthAm gUhiSIdhvam juguhe juguhivahe juguhimahe u0 pu0 gUhiSIya gUhiSIvahi gUhiSImahi kyAdAdi (2) tAdi (1) ghukSISTa ghukSIyAstAm ghakSIran pra0 pu0 gUhitA gRhitArau gRhitAraH ghukSISThAH ghukSIyAsthAm ghukSIdhvam ma0 pu0 gUhitAse gRhitAsAthe gRhitAdhve ghukSIya ghukSIvahi ghukSImahi u0 pu0 gUhitAhe gRhitAsvahe gRhitAsmahe tAdi (2) syatyAdi (1) goDhArau goDhAraH pra0 pu0 gUhiSyate gUhiSyete gUhiSyante goDhAse goDhAsAthe goDhAdhve ma0 pu0 gUhiSyase gUhiSyethe gUhiSyadhve goDhAhe . goDhAsvahe goDhAsmahe u0 pu0 gUhiSye gUhiSyAvahe gUhiSyAmahe syatyAdi (2) syadAdi (1) ghokSyate ghokSyete ghokSyante pra0 pu0 agUhiSyata agUhiSyetAm agUhiSyanta ghokSyase ghokSyethe ghokSyadhve ma0 pu0 agUhiSyathAH agUhiSyethAm agUhiSyadhvam ghokSye ghokSyAvahe ghokSyAmahe u0 pu0 agUhiSye agUhiSyAvahi agUhiSyAmahi godA
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 bAkyaracanA bodha syadAdi (2) aghokSyata aghokSyetAm aghokSyanta pra0 pu0 aghokSyathA: aghokSyethAm aghokSyadhvam ma0 pu0 aghokSye aghokSyAvahi aghokSyAmahi u0 pu0 76. yajaMna - devapUjAsaMgatikaraNadAneSu (ubhayapadI) devapUjA karanA, ___ saMgati karanA aura denaa| parasmaipada ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi yajati yajataH yajanti pra0 pu0 yajet yajetAm yajeyuH yajasi yajathaH yajatha ma0 pu0 yajeH yajetam yajeta yajAmi yajAvaH yajAma: u0 pu0 yajeyam yajeva yajema tubAdi dibAdi yajatu, yajatAt yajatAm yajantu pra0 pu0 ayajat ayajatAm ayajan yaja, yajatAt yajatam yajata ma0 pu0 ayajaH ayajatam ayajata yajAni yajAva yajAma u0 pu0 ayajam ayajAva ayajAma dhAdi __NabAdi ayAkSIt ayASTAm ayAkSuH pra0 pu0 iyAja IjatuH IjuH ayAkSIH ayASTam ayASTa ma0 pu0 iyajitha, iyaSTha IjathuH Ija ayAkSam ayAkSva ayAkSma u0 pu0 iyAja, iyaja Ijiva Ijima kyAdAdi tAdi ijyAt ijyAstAm ijyAsuH pra0 pu0 yaSTA yaSTArau yaSTAraH ijyAH ijyAstam ijyAsta ma0 pu0 yasTAsi yaSTAsthaH yaSTAstha ijyAsam ijyAsva ijyAsma u0 pu0 yaSTAsmi yaSTAsvaH yaSTAsmaH syatyAdi syadAdi yakSyati yakSyataH yakSyanti pra0 pu0 ayakSyat ayakSyatAm ayakSyan yakSyasi yakSyathaH yakSyatha ma0 pu0 ayakSyaH ayakSyatam ayakSyata yakSyAmi yakSyAvaH yakSyAma: u0 pu0 ayakSyam ayakSyAva ayakSyAma Atmanepada tibAdi yAdAdi yajate yajete yajante pra0 pu0 yajeta yajeyAtAm yajeran yajase yajethe yajadhve ma0 pu0 yajethAH yajeyAthAm yajedhvam yajAvahe yajAmahe u0 pu0 yajeya yajevahi yajemahi yaje
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 3.63 tubAdi dibAdi yajatAm yajetAm yajantAm pra0 pu0 ayajata ayajetAm ayajanta yajasva yajethAm yajadhvam ma0 pu0 ayajathAH ayajethAm ayajadhvam yajai yajAvahai yajAmahai u0 pu0 ayaje ayajAvahi ayajAmahi dyAdi NabAdi ayaSTa ayakSAtAm ayakSata pra0 pu0 Ije IjAte Ijire ayaSThAH ayakSAthAm ayaDDhavam , ayagDhavam ma0 pu0 IjiSe IjAthe Ijidhve ayakSi ayakSvahi ayakSmahi u0 pu0 Ije Ijivahe Ijimahe kyAdAdi tAdi yakSISTa yakSIyAstAm yakSIran pra0 pu0 yaSTA yaSTArau yaSTAraH yakSISThAH yakSIyAsthAm yakSIdhvam ma0 pu0 yaSTAse yaSTAsAthe yaSTAdhve yakSIya yakSIvahi yakSImahi u0 pu0 yaSTAhe yaSTAsvahe yaSTAsmahe syatyAdi syadAdi yakSyate yakSyete yakSyante pra0 pu0 ayakSyata ayakSyetAm ayakSyanta yakSyase yakSyethe yakSyadhve ma0 pu0 ayakSyathAH ayakSyethAm ayakSyadhvam yakSye yakSyAvahe yakSyAmahe u0 pu0 ayakSye ayakSyAvahi ayakSyAmahi ___77. veMn-tantusantAne (ubhayapadI) sonA parasmaipada ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi vayati vayataH vayanti pra0 pu0 vayet vayetAm vayeyuH vayasi vayathaH vayatha ma0 pu0 vayeH vayetam vayeta vayAmi vayAvaH vayAmaH u0 pu0 vayeyam vayeva vayema dibAdi vayatu, vayatAt vayatAm vayantu pra0 pu0 avayat avayatAm avayan vaya, vayatAt vayatam vayata ma0 pu0 avayaH avayatam avayata vayAni vayAva vayAma u0 pu0 avayam avayAva avayAma dhAdi NabAdi (1) avAsIt avAsiSTAm avAsiSuH pra0 pu0 uvAya Uyatu: UyuH avAsIH avAsiSTam avAsiSTa ma0 pu0 uvayitha UyathuH Uya avAsiSam avAsiSva avAsiSma u0 pu0 uvAya, uvaya Uyiva Uyima tubAdi
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 vAkyaracanA bodha vavI tAdi bAdi (2) NabAdi (3) vavau vavatuH vavuH pra0 pu0 vvau| UvatuH Uvu: vavitha, vavAtha vavathuH vava ma0 pu0 vavitha, vavAtha UvathuH Uva vaviva vavima u0 pu0 vavau aviva Uvima kyAdAdi UyAt UyAstAm UyAsuH pra0 pu0 vAtA vAtArau vAtAraH UyAH UyAstam UyAsta ma0 pu0 vAtAsi vAtAsthaH vAtAstha UyAsam UyAsva UyAsma u0 pu0 vAtAsmi vAtAsvaH vAtAsmaH syatyAdi syadAdi vAsyati vAsyataH vAsyanti pra0 pu0 avAsyat avAsyatAm avAsyan cAsyasi vAsyathaH vAsyatha ma0 pu0 avAsyaH avAsyatam avAsyata vAsyAmi vAsyAvaH vAsyAma: u0 pu0 avAsyam avAsyAva avAsyAma Atmanepada tibAdi yAdAdi vayate vayete kyante pra0 pu0 vayeta vayeyAtAm vayeran vayase vayethe vayadhve ma0 pu0 vayethAH vayeyAthAm vayedhvam vaye vayAvahe vayAmahe u0 pu0 vaya vayAvahai vayAmahai dibAdi vayatAm vayetAm vayantAm pra0 pu0 avayata avayetAm avayanta vayasva vayethAm vayadhvam ma0 pu0 avayathAH avayethAm avayadhvam vaya vayAvahai vayAmahai u0 pu0 avaye avayAvahi avayAmahi dhAdi NabAdi (1) avAsta avAsAtAm avAsata pra0 pu. Uye UyAte Uyire avAsthAH avAsAthAm, avAddhvam avAdhvam ma0 pu0 yiSe UyAthe Uyidhve Uyitve avAsi avAsvahi avAsmahi u0 pu. Uye Uyivahe Uyimahe NabAdi (2) __NabAdi (3) vave kvAte vavire pra0 pu0 Uve UvAte Uvire vaviSe vavAthe vavidhve, vaviDhne ma0 pu0 UviSe UvAthe Uvidhve, UviDhve vave vavivahe vavimahe u0 pu0 Uve Uvivahe Uvimahe kyAdAdi tAdi vAsISTa vAsIyAstAm vAsIran pra0 pu0 vAtA vAtArau vAtAraH vAsISThAH vAsIyAsthAm vAsIdhvam ma. pu0 vAtAse vAtAsAthe vAtAdhve vAsIya vAsIvahi vAsImahi u0 pu0 vAtAhe vAtAsvahe vAtAsmahe 'tubAdi
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 sthatyAdi syadAdi vAsyate vAsyete vAsyante pra0 pu0 avAsyata avAsyetAm avAsyanta vAsyase vAsyethe vAsyadhve ma0 pu0 avAsyathAH avAsyethAm avAsyadhvam vAsye vAsyAvahe vAsyAmahe u0 pu0 avAsye avAsyAvahi avAsyAmahi 78. han-spardhAzabdayoH (ubhayapadI) spardhA aura zabda karanA parasmaipada ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi hvayati hvayataH hvayanti pra0 pu0 hvayet hvayetAm hvayeyuH hvayasi hvayathaH vayatha ma0 pu0 hvayeH hvayetam hvayeta hvayAmi yAvaH hayAma: u0 pu0 hvayeyam hvayeva hvayema tubAdi dibAdi hvayatu, hvayatAt hvayatAm hvayantu pra0 pu0 ahvayat ahvayatAm ahvayan hvaya, hvayatAt hvayatam hvayata ma0 pu0 ahvayaH ahvayatam ahvayata hvayAni hvayAva hvayAma u0 pu0 ahvayam ahvayAva ahvayAma dhAdi bAdi Ahvat AhvatAm Ahvan pra0 pu0 juhAva juhuvatuH juhuvuH AhvaH Ahvatam Ahvata ma0 pu0 juhotha, juhavitha juhuvathuH juhuva Ahvam AhvAva AhvAma u0 pu0 juhAva, juhava juhuviva juhuvima kyAdAdi tAdi hUyAt hUyAstAm hUyAsuH pra0 pu0 hvAtA hvAtArau hvAtAraH hUyAH hUyAstam hUyAsta ma0 pu0 hvAtAsi hvAtAsthaH / hvAtAstha hUyAsam hUyAsva hUyAsma u0 pu0 hvAtAsmi hvAtAsvaH hvAtAsmaH syatyAdi syadAdi hAsyati hvAsyataH hAsyanti pra0 pu0 ahvAsyat ahvAsyatAm ahvAsyan hvAsyasi hAsyathaH hAsyatha ma0 pu0 ahvAsyaH ahvAsyatam ahvAsyata hAsyAmi hAsyAva: hAsyAmaH u0 pu0 ahvAsyam ahvAsyAva ahvAsyAma Atmanepada tibAdi yAdAdi hvayate hvayete hvayante pra0 pu0 hvayeta hayAtAm hvayerana hvayase yethe yadhve ma0 pu0 hvayethAH hvayeyAthAm hvayedhvam hvayAvahe hvayAmahe u0 pu0 hvaya hvayevahi
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha NabAdi tubAdi dibAdi hvayatAm hvayetAm hvayantAm pra0 pu0 ahvayata ahvayetAm ahvayanta hvayasva hvayethAm hvayadhvam ma0 pu0 ahvayathAH ahvayethAm ahvayadhvam hvaya hvayAvahai yAmahai u0 pu0 ahvaye ahvayAvahi ahvayAmahi dhAdi (1) dyAdi (2) ahvAsta ahvAsAtAm ahvAsata pra0 pu0 ahvata ahvatAm ahvanta ahvAsthAH ahvAsAthAm ahvAddhvam , ahvAdhvam ma. pu. ahvathA: ahvathAm ahvadhvam ahvAsi ahvAsvahi ahvAsmahi u0 pu0 aha ahvAvahi ahvAmahi kyAdAdi juhuve juhuvAte juhuvire pra0 pu0 hvAsISTa hvAsIyAstAm hvAsIran juhuviSe juhuvAthe juhuvidhve, juhuviDhve ma0 pu0 hvAsISThAH hvAsIyAsthAm hvAsIdhvam juhuve juhuvivahe juhuvimahe u0 pu0 hvAsIya bAsIvahi hvAsImahi tAdi syatyAdi hvAtA hvAtArau hvAtAraH pra0 pu0 hvAsyate hvAsyete hAsyante hvAtAse hvAtAsAthe hvAtAdhve ma0 pu0 hAsyase hAsyethe hAsyadhve hvAtAhe hvAtAsvahe hvAtAsmahe u0 pu0 hvAsye hAsyAvahe hvAsyAmahe syadAdi ahvAsyata ahvAsyetAm ahvAsyanta pra0 pu0 ahvAsyathAH ahvAsyethAm ahvAsyadhvam ma0 pu0 ahvAsye ahvAsyAvahi ahvAsyAmahi u0 pu0 76. TuvapaMn-bIjasantAne (ubhayapadI) bIja bonA parasmaipada bahuvacana ekavacana dvivacana tibAdi vapati vapataH vapathaH vapAmi vapAvaH vapasi vapanti vapatha vapAmaH ekavacana dvivacana bahuvacana yAdAdi pra. pu0 vapet vapetAm vapeyuH ma0 pu0 vape: vapetam vapeta u0 pu0 vapeyam vapeva vapema dibAdi pra0 pu0 avapat avapatAm avapan ma0 pu0 avapaH avapatam avapata u0 pu0 avapam avapAva avapAma tubAdi vapatu, vapatAt vapatAm vapantu vapa, vapatAt vapatam vapata vapAni vapAva vapAma
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 dyAdi NabAdi avApsIt avAptAm avApsuH pra0 pu0 uvApa UpatuH UpuH avApsI: avAptam avApta ma0 pu0 uvapitha, uvaptha UpathuH Upa avApsam avApsva avApsma u0 pu0 uvApa, uvapa Upiva Upima kyAdAdi tAdi upyAt upyAstAm upyAsuH pra0 pu0 vaptA vaptArau vaptAraH upyAH upyAstam upyAsta ma0 pu0 vaptAsi vaptAsthaH vaptAstha upyAsam upyAsva upyAsma u0 pu0 vaptAsmi vaptAsvaH vaptAsmaH syatyAdi syadAdi vapsyati vapsyata: vapsyanti pra0 pu0 avapsyat avasyatAm avapsyan vapsyasi vapsyathaH vapsyatha ma0 pu0 avapsyaH avapsyatam avapsyata vapsyAmi vapsyAva: vAsyAmaH u0 pu0 avasyam avapsyAva avapsyAma Atmanepada tibAdi yAdAdi vapate vapete vapante pra0 pu0 vapeta vapeyAtAm vaperan vapase vapethe vapadhve ma0 pu0 vapethAH vapeyAthAm vadhvam vape vapAvahe vapAmahe u0 pu0 vapeya vapevahi vapemahi dibAdi vapatAm vapetAm vapantAm pra0 pu0 avapata avapetAm avapanta vapasva vapethAm vapadhvam ma0 pu0 avapathAH avapethAm avapadhvam varSa vapAvahai vapAmahai u0 pu0 avape avapAvahi avapAmahi dyAdi NabAdi avapta avapsAtAm avapsata pra0 pu. Upe UpAte Upire avapthAH avapsAthAm avabdhvam avaddhvam ma0 pu. UpiSe UpAthe Upidhve avapsi avapsvahi avasmahi u0 pu0 Upe Upivahe Upimahe yAdAdi ... tAdi vapsISTa vapsIyAstAm vapsIran pra0 pu0 vaptA vaptArau vaptAraH vapsISThAH vapsIyAsthAm vapsIdhvam ma0 pu0 vaptAse vaptAsAthe vaptAdhve vapsIyaM vapsIvahi vapsImahi u0 pu0 vaptAhe vaptAsvahe vaptAsmahe syatyAdi syadAdi vapsyate vasyete vapsyante pra0 pu0 avapsyata avapsyetAm avapsyanta vapsyase vapsyethe vasyadhve ma. pu0 avapsyathAH avasyethAm avapsyadhvam vapsye vapsyAvahe vapsyAmahe u0 pu0 avasye avapsyAvahi avasyAmahi tubAdi
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 vAkyaracanA bodha tubAdi 80. psAMka-bhakSaNe (khAnA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi psAti psAtaH psAnti pra0 pu0 psAyAt psAyAtAm psAyuH psAsi psAthaH sAtha ma0 pu0 psAyAH psAyAtam psAyAta psAmi psAva: psAma: u0 pu0 psAyAm psAyAva psAyAma divAdi psAtu, psAtAt psAtAm psAntu pra0 pu0 apsAt apsAtAm apsuH, apsAn psAhi, psAtAt psAtam sAta ma0 pu0 apsAH apsAtam apsAta psAni psAva sAma u0 pu0 apsAm apsAva apsAma dhAdi NabAdi apsAsIt apsAsiSTAm apsAsiSuH pra0 pu0 papsau papsatuH papsuH apsAsIH apsAsiSTam apsAsiSTa ma0 pu0 papsitha, papsAtha papsathuH papsa apsAsiSam apsAsiSva apsAsiSma u0 pu0 papsau papsiva papsima kyAdAdi (1) kyAdAdi (2) pseyAt pseyAstAm pseyAsuH pra0 pu0 psAyAt psAyAstAm psAyAsuH pseyAH pseyAstam pseyAsta ma0 pu0 psAyAH psAyAstam psAyAsta pseyAsam pseyAsva pseyAsma u0 pu0 psAyAsam psAyAsva psAyAsma tAdi syatyAdi psAtA psAtArau psAtAraH pra0 pu0 psAsyati psAsyata: psAsyanti psAtAsi psAtAsthaH psAtAstha ma0 pu0 psAsyasi psAsyathaH psAsyatha psAtAsmi psAtAsvaH sAtAsmaH u0 pu0 psAsyAmi sAsyAvaH psAsyAmaH syadAvi apsAsyata apsAsyatAma apsAsyan apsAsyaH 'apsAsyatam apsAsyata ma0 pu0 apsAsyam apsAsyAva apsAsyAma u0 pu0 81.dhuMk-prasavaizvaryayoH (utpanna honA, aizvarya honA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi sauti / sutaH suvanti pra0 pu0 suyAt suyAtAm suyuH sauSi suthaH sutha ma0 pu0 suyAH suyAtam saumi. sumaH u0 pu0 suyAm suyAva suyAma en el Helly ill pra0 suyAta suvaH
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 366 tubAdi dibAdi sautu, sutAt sutAm suvantu pra0 pu0 asaut asutAm asuvan suhi, sutAt sutam suta ma0 pu0 asauH asutam asuta savAni savAva savAma u0 pu0 asavam asuva asuma dhAdi ___NabAdi asAvIt asAviSTAm asAviSuH pra0 pu0 suSAva suSuvatuH suSuvuH asAvIH asAviSTam asAviSTa ma0 pu0 suSavitha, suSotha suSuvathuH suSuva asAviSam asAviSva asAviSma u0 pu0 suSAva, suSava suSuviva suSuvima kyAdAdi tAdi sUyAt sUyAstAm sUyAsuH pra0 pu0 sotA sotArau sotAraH sUyAH sUyAstam sUyAsta ma0 pu0 sotAsi sotAsthaH sotAstha sUyAsam sUyAsva sUyAsma u0 pu0 sotAsmi sotAsvaH sotAsmaH syatyAdi syadAdi soSyati soSyataH soSyanti pra0 pu0 asoSyat asoSyatAm asoSyan soSyasi soSyathaH soSyatha ma0 pu0 asoSyaH asoSyatam asoSyata soSyAmi soSyAvaH soSyAmaH u0 pu0 asoSyam asoSyAva asoSyAma 82. jvapaMka-zaye (sonA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi svapiti svapitaH svapanti pra0 pu0 svapyAta svapyAtAm svapyuH svapiSi svapithaH svapitha. ma0 pu0 svapyAH svapyAtam svapyAta svapimi svapivaH svapima: u0 pu0 svapyAm svapyAva svapyAma tubAdi svapitu, svapitAt svapitAm svapintu pra0 pu0 svapihi, svapitAt svapitam svapita ma0 pu0 svapAni svapAva svapAma dibAdi asvapat, asvapIt asvapitAm asvapan pra0 pu0 asvapaH, asvapI: asvapitam asvapita ma0 pu0 asvapam asvapiva asvapima u0 pu0 dhAdi bAdi asvApsIt asvAptAm asvApsuH pra0 pu0 suSvApa suSupatuH suSupuH asvApsI: asvAptam asvApta ma0 pu0 supvapitha, suSvaptha suSupathuH suSvapa asvApsam asvApsva asvApsma u0 pu0 suSvApa, suSvapa suSupiva suSupima
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 vAkyaracanA bodha kyAdAdi tAdi supyAt supyAstAm supyAsuH pra0 pu0 svaptA svaptArau svaptAraH supyAH supyAstam supyAsta ma0 pu0 svaptAsi svaptAstha: svaptAstha supyAsam supyAsva supyAsma u0 pu0 svaptAsmi svaptAsvaH svaptAsmaH syatyAdi syadAdi svapsyati svapsyata: svapsyanti pra0 pu0 asvapsyat asvapsyatAm asvapsyan svapsyasi svapsyathaH svapsyatha ma0 pu0 asvapsyaH asvapsyatam asvapsyata svapsyAmi svapsyAvaH svapsyAma: u0 pu0 asvapsyam asvapsyAva asvapsyAma 83. cakAsRk-dIptau (dIpta honA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi cakAsti cakAstaH cakAsati pra0 pu0 cakAsyAt cakAsyAtAm cakAsyuH cakAssi cakAsthaH cakAstha ma0 pu0 cakAsyAH cakAsyAtam cakAsyAta cakAsmi cakAsvaH cakAsmaH u0 pu0 cakAsyAm cakAsyAva cakAsyAma tubAdi cakAstu, cakAstAt cakAstAm __ cakAsatu pra0 pu0 cakAddhi, cakAdhi cakAstam cakAsta ma0 pu0 cakAsAni cakAsAva cakAsAma u0 pu0 dibAdi acakAta acakAstAm acakAsuH pra0 pu0 acakAH, acakAt acakAstam acakAsta ma0 pu0 acakAsam acakAsva acakAsma dhAdi acakAsIt acakAsiSTAm acakAsiSuH __pra0 pu0 acakAsI: acakAsiSTam acakAsiSTa ma0 pu0 acakAsiSam acakAsiSva acakAsiSma NabAdi (1) cakAsAJcakAra cakAsAJcakratuH cakAsAJcakruH pra0 pu0 cakAsAJcakartha cakAsAJcakrathuH cakAsAJcakra cakAsAJcakAra, cakAsAJcakara cakAsAJcakRva cakAsAJcakRma u0 pu0
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 ...jabAdi (2) cakAsAmbabhUva cakAsAmbabhUvitha cakAsAmbabhUva bAdi (3) cakAsAmAsa cakAsAmAsitha cakAsAmAsa pra0 pu0 cakAsAmbabhUvatuH cakAsAmbabhUvuH ma0 pu0 cakAsAmbabhUvathuH cakAsAmbabhUva cakA sAmbabhUviva cakAsAmbabhUvima u0 pu0 cakAsAmAsatuH cakAsAmAsuH cakAsAmAsathuH cakA sAmAsiva kyAdAdi cakAsyAt cakAsyAstAm cakAsyAH cakAsyAstam cakAsyAsam cakAsyAsva tAdi cakAsitA cakAsitAsi cakAsitAsmi cakAsitAsvaH cakAsAmAsa cakAsAmA sima cakAsitAro cakAsitAra: cakAsitAsthaH cakAsitAstha cakAsitAsmaH ekavacana dvivacana tibAdi cakAsyAsuH cakAsyAsta cakAsyAsma syatyAdi cakAsiSyanti cakAsiSyati cakAsiSyataH cakAsiSyasi cakAsiSyathaH cakAsSyithaH cakAsiSyAmi cakAsiSyAvaH cakAsiSyAmaH syadAdi acakAsiSyat acakAsiSyatAm acakAsiSyan acakAsiSyatam acakAsiSyata acakAsiSyaH akAsiyam acakAsiSyAva acakAsiSyAma zAsti ziSTa: zAsati zAssi ziSTha: ziSTha zAsmi ziSva: ziSma : pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 84. zAsuk - anuziSTau ( anuzAsana karanA) bahuvacana u0 pu0 401 ekavacana dvivacana bahuvacana yAdAdi pra0 pu0 ziSyAt ziSyAtAm ziSyuH ma0 pu0 ziSyAH ziSyAtam ziSyAta u0 pu0 ziSyAm ziSyAva ziSyAma
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 tubAdi zAstu ziSTAt ziSTAm zAsatu zAdhi, ziSTAt ziSTam ziSTa zAsAni zAsAva zAsAma dhAdi aziSat aziSatAm aziSan aziSa: aziSatam aziSam aziSAva pra0 pu0 zazAsa aziSata ma0 pu0 zazAsitha aziSAma u0 pu0 zazAsa dibAdi syatyAdi zAsiSyati zAsiSyataH zAsiSyanti zAsiSyasi zAsiSyathaH zAsiSyatha zAsiSyAmi zAsiSyAva: zAsiSyAmaH syadAdi azAsaSyat azAsiSyatAm azAsiSyaH azAsiSyatam azAsiSyam azAsiSyAva pra0 pu0 azAt ma0 pu0 azAH, azAt aziSTam u0 pu0 azAsam aziSva aziSma NabAdi ekavacana dvivacana tibAdi vakti vaktaH vacanti vakSi vakthaH vaktha vacmi vaccaH vacmaH tubAdi vaktu, vaktAt vaktAm vacantu vagdhi, vaktAt vaktam vakta vacAni vacAva vacAma kyAdAdi zAsitArau zAsitAraH ziSyAt ziSyAstAm ziSyAsuH pra0 pu0 zAsitA ziSyAH ziSyAstam ziSyAsta ma0 pu0 zAsitAsi zAsitAstha: zAsitAstha ziSyAsam ziSyAsva ziSyAsma u0 pu0 zAsitAsmi zAsitAsva: zAsitAsmaH pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 azAsiSyan azA siSyata azAsiSyAma 85. vacaka - bhASaNe ( bolanA ) bahuvacana tAdi ekavacana yAdAdi pra0 pu0 vacyAt ma0 pu0 vacyAH u0 pu0 vacyAm aziSTAm azAsuH aziSTa dibAdi pra0 pu0 avak, avag ma0 pu0 avak, avag u0 pu0 avacam vAkyaracanA bo zazAsatuH zazAsuH zazAsa zazAsima zazAsathuH zazAsiva pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 dvivacana bahuvacana vacyAtaram vacyuH vacyAtam vacyAta vacyAva vacyAma avaktAm avaktam avacca avacan avakta avacma
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 403 khAdi NabAdi avocat avocatAm avocan pra0 pu0 uvAca Ucatu: UcuH avocaH avocatam avocata ma0 pu0 uvacitha, uvaktha UcathuH Uca avocam avocAva avocAma u0 pu0 uvAca, uvaca Uciva Ucima kyAdAdi tAdi ucyAt ucyAstAm ucyAsuH pra0 pu0 vaktA vaktArau vaktAraH ucyAH ucyAstam ucyAsta ma0 pu0 vaktAsi vaktAsthaH vaktAstha ucyAsam ucyAsva ucyAsma u0 pu. vaktAsmi vaktAsvaH vaktAsmaH syatyAdi syadAdi vakSyati vakSyataH vakSyanti pra0 pu. avakSyat avakSyatAm avakSyan vakSyasi vakSyathaH vakSyatha ma0 pu0 avakSyaH avakSyatam avakSyata vakSyAmi vakSyAva: vakSyAmaH u0 pu0 avakSyam avakSyAva avakSyAma 86. mRjUk-zuddhau (sApha karanA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi mASTi mRSTa : mRjanti, mArjanti pra0 pu0 mRjyAt mRjyAtAm mRjyuH mAkSi mRSThaH mRSTha ma0 pu0 mRjyAH mRjyAtam mRjyAta mAjmi mRjvaH mRjmaH u0 pu0 mRjyAm mRjyAva mRjyAma tubAdi mATu, mRSTAt mRSTAm mArjantu, mRjantu pra0 pu0 mRDDhi, mRSTAt mRSTam mRSTa __ ma0 pu0 mArjAni mArjAva mArjAva u0 pu0 dibAdi amA, armAD amRSTAm amArjan, amRjan pra0 pu0 amA, armA amRSTam amRSTa ma0 pu0 amArjam amRjva amRjma u0 pu0 dhAdi (1) dhAdi (2) amAIt amASrTAm amAjhuH pra0 pu0 amArjIt amAjiSTAm amAjiSuH amAI: amASTam amASTaM ma0 pu0 amArjIH amAjiSTam amAjiSTa amAkSam amAvaM . amArma u0 pu0 amAjiSam amAjiSva amAjiSma
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 vAkyaracanA bodha jabAdi mamArja mamArjatuH, mamRjatuH mamArjuH, mamRjuH pra0 pu0 mamAjitha mamArjathuH, mamRjathuH mamArja, mamRja ma0 pu. mamArja mamArjiva, mamRjiva mamAjima, mamRjima u0 pu0 kyAdAdi tAdi (1) mRjyAt mRjyAstAm mRjyAsuH pra0 pu0 mArTA mASrTArau mArTAraH mRjyAH mRjyAstam mRjyAsta ma0 pu0 mASrTAsi mA sthaH mAsthi mRjyAsam mRjyAsva' mRjyAsma u0 pu0 mA smi mASrTAsvaH mASTarTAsmaH tAdi (2) syatyAdi (1) mAjitA mArjitArau mArjitAraH pra0 pu0 mAkSyati mArkSyataH mAyanti mArjitAsi mArjitAsthaH mArjitAstha ma0 pu0 mAyasi mAyathaH mAgraMtha mArjitAsmi mArjitAsvaH mArjitAsmaH u0 pu0 mAAmi mAAvaH mAAmaH sthatyAdi (2) syadAdi (1) mAjipyati mArjiSyataH mAjiSyanti pra0 pu0 amAyat amArkSyatAm amAyan mAjiSyasi mAjiSyatha: mAjiSyatha ma0 pu0 amAyaH amAya'tam amAyata mAjiSyAmi mArjiSyAva: mAjiSyAmaH u0 pu0 amAya'm amAAva amAAma syadAdi (2) amAjiSyat amAjiSyatAm amAjiSyan pra0 pu0 amAjiSyaH amAjiSyatam amAjiSyata ma0 pu0 amAjiSyam / amAjiSyAva amAjiSyAma u0 pu0 87.iMka-adhyayane (adhyayana karanA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi adhIte adhIyAte adhIyate pra. pu. adhIyIta adhIyIyAtAm adhIyoran adhISe adhIyAthe adhIdhve ma. pu. adhIyIthAH adhIyIyAthAm adhIyIdhvam adhIye adhIvahe adhImahe u. pu. adhIyIya adhIyIvahi adhIyImahi tubAdi dibAdi adhItAm adhIyAtAm adhIyatAm pra0 pu0 adhyata adhyayAtAm adhyayata adhISva adhIyAthAm adhIdhvam ma0 pu. adhyathA:: adhyayAthAm adhyadhvam adhyayai adhyayAvahai adhyayAmahai u0 pu0 adhyai yi adhyaivahi adhyamahi dyAdi (1) dyAdi (2) adhyagISTa adhyagISAtAm adhyagISata pra0 pu0 adhyaiSTa adhyaSAtAm adhyaSata adhyagISThAH adhyagISAthAm adhyagIDhvam ma0 pu0 adhyaiSThAH adhyaSAthAm adhyaDhvam adhyagISi adhyagISvahi adhyagISmahi u0 pu0 adhyaSi adhyaSvahi adhyaSmahi
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 405 gabAdi adhijage adhijagAte adhijagire, pra0 pu0 adhijagiSe adhijagAthe adhijagidhve ma0 pu0 adhijage adhijagivahe adhijagimahe u0 pu0 kyAdAdi tAdi adhyeSISTa adhyeSIyAstAm adhyeSIran pra0 pu0 adhyetA adhyetArau adhyetAraH adhyeSISThAH adhyeSIyAsthAm adhyeSIDhvam ma0 pu0 adhyetAse adhyetAsAthe adhyetAdhve adhyeSIya adhyeSIvahi adhyeSImahi u0 pu0 adhyetAhe adhyetAsvahe adhyetAsmahe syatyAdi adhyeSyate adhyeSyete . adhyeSyante pra0 pu0 adhyeSyase adhyeSyethe adhyeSyadhve ma0 pu0 adhyeSye adhyeSyAvahe adhyeSyAmahe u0 pu0 syadAdi (1) adhyagISyata adhyagISyetAm adhyagISyanta pra0 pu0 adhyagISyathAH adhyagISyethAm adhyagISyadhvam ma0 pu0 adhyagISye adhyagISyAvahi adhyagISyAmahi u0 pu0 syadAdi (2) adhyaSyata adhyaSyetAm adhyaSyanta pra0 pu0 adhyaiSyathAH adhyaSyethAm adhyaSyadhvam ma0 pu0 adhyaSye adhyaSyAvahi adhyaSyAmahi u0 pu0 88. SaGka-prANigarbhavimocane (utpanna honA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi sUte suvAte suvate pra0 pu0 suvIta suvIyAtAm suvIran sUSe suvAthe sUdhve ma0 pu0 suvIthAH suvIyAthAm suvIdhvam suve sUvaheM sUmahe u0 pu0 suvIya suvIvahi suvImahi dibAdi - sUtAm suvAtAm suvatAm pra0 pu0 asUta asuvAtAm asuvata sUSva suvAthAm sUdhvam ma0 pu0 asUthAH asuvAthAm asUdhvam suvai suvAvahai suvAmahai u0 pu0 asuvi asUvahi asUmahi dhAdi (1) asaviSTa asaviSAtAm asaviSata pra0 pu0 asaviSThAH asaviSAthAm asaviDhvam, asavidhvam ma0 pu0 asaviSi asaviSvahi asaviSmahi u0 pu0 tubAdi
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 bAdi (2) asoSTa asoSThAH asoSi NabAdi suSuve suSuvA suSuviSe suSuvA asoSAtAm asoSAthAm aso sopISThAH soSIya tAdi (1) suSuviva suSuvama kyAdAdi (1) saviSISTa viSayAstAm saviSIyAsthAm saviSIvahi saviSISThAH saviSIya kyAdAdi (2) soSISTa soSIyAstAm suSuvire pra0 pu0 suSuvidhve, suSuvive ma0 pu0 u0 pu0 soSIyAsthAm sohi savitA savitArau savitAraH savitA se savitAsAthe savitAdhve savitA savitAsvahe savitAsmahe tyAdi (1) saviSyate saviSayete saviSyante saviSyase saviSyethe saviSyadhve saviSaye ITTe IDiSe IDA asota pra0 pu0 asoDhvam, asodhvam ma0 pu0 u0 pu0 aso ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi Iva pra0 pu0 ma0 pu0 saviSyAvahe saviSyAmahe u0 pu0 IDa IDidhve Ima pra0 pu0 saviSIran saviSIDhvam, saviSIdhvam ma0 pu0 u0 pu0 viSamahi soSIran soSIDhvam, soSIdhvam soSImahi pra0 pu0 sotA ma0 pu0 u0 pu0 tAdi (2) sotA sotAhe vAkyaracanA bo soSyate soSyase sodhye syAdi (2) dAdi (1) asaviSyata asaviSyetAm asaviSyanta pra. pu. asoSyata asoSyetAm asoSyanta asaviSyathAH asaviSyethAm asaviSyadhvam ma. pu. asoSyathAH asoSyethAm asoSyadhva asaviSaye asaviSyAvahi asaviSyAmahi u. pu. asoSye asoSyAvahi asoSyAma 86. IDa-stutau (stuti karanA) pra0 pu0 IDIta ma0 pu0 IDIthA: u0 pu0 IDIya pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 sotArI sotAra: sotAsAtha sotAdhve sotAsvahe sotAsmahe syatyAdi (2) so soSyante soyethe soSyadhve soSyAvahe soSyAmahe ekavacana dvivacana bahuvacana yAdAdi IDIyAtAm IDIn IDIyAthAm safe dhvam mahi
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 Yo7 pra0 pu0 subAdi dibAdi ITTAm IDAtAm IDatAm pra0 pu0 aiTra aiDAtAm aiData IDiSva IDAthAm IDidhvam ma0 pu0 aiTThAH aiDAthAm aiDDhvam IDe IDAvahai IDAmahai u0 pu0 aiDiSi aiDvahi aiDmahi cAdi aiDiSTa aiDiSAtAm aiDiSata pra0 pu0 aiDiSThAH aiDipAthAm aiDDiDhvam , aiDDidhvam / aiDiSi aiDiSvahi aiDiSmahi u0 pu0 gabAdi (1) IDAJcake IDAJcakrAte IDAJcakrire IDAJcakRSe IDAJcakAthe IDAJcakRDhve ma0 pu0 IDAJcakre IDAJcakRvahe IDAJcakRmahe u0 pu0 babAdi (2) jabAdi (3) IDAmbabhUva IDAmbabhUvatuH IDAmbabhUvuH pra0 pu0 IDAmAsa IDAmAsatuH IDAmAsuH IDAmbabhUvitha IDAmbabhUvathuH IDAmbabhUva ma0 pu0 IDAmAsitha IDAmAsathuH IDAmAsa IDAmbabhUva IDAmbabhUviva IDAmbabhUvima u0 pu0 IDAmAsa IDAmAsiva IDAmAsima pAdAdi IDiSISTa IDiSIyAstAm IDiSIran pra0 pu0 IDiSyate IDiSyete IDiSyante IDiSISThAH IDiSIyAsthAm IDiSIdhvam ma0 pu0 IDiSyase IDiSyethe IDiSyadhve IDiSIya IDiSIvahi IDiSImahi u0 pu0 IDiSye IDiSyAvahe IDiSyAmahe svadAdi aiDiSyata aiDiSyetAm aiDiSyanta pra0 pu0 reDiSyathAH aiDiSyethAm aiDiSyadhvam ma0 pu0 aiDiSye aiDiSyAvahi aiDiSyAmahi u0 pu0 60. bakSaGka-vyaktAyAM vAci (bolanA) syatyAdi ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi AcapTe AcakSAte AcakSate pra0 pu0 AcakSIta AcakSIyAtAm AcakSIran pAcakSe AcakSAthe AcaDaDhave ma0 pu0 AcakSIthAH AcakSIyAthAm AcakSIdhvam mAcakSe AcakSvahe AcakSmahe u0 pu0 AcakSIya AcakSIvahi AcakSImahi
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.8 vAkyaracanA,bodha tubAdi dibAdi AcaSTAm AcakSAtAm AcakSatAm pra0 pu0 AcaSTa AcakSAtAm AcakSata AcakSva AcakSAthAm AcaDDhvam ma0 pu0 AcaSThAH AcakSAthAm AcaDDhvam Aca: AcakSAvahai AcakSAmahai u0 pu0 AcakSi AcakSvahi AcakSmahi cAdi (1) AkzAsIt AkzAsiSTAm AkzAsiSuH pra0 pu0 AkzAsI: AkzAsiSTam AkzAsiSTa AkzAsiSam AkzAsiSva AkzAsiSma u0 pu0 dyAdi (2) AkhzAsIt AkhzAsiSTAm AkhzAsiSuH pra0 pu0 AkhzAsI: AruzAsiSTam AruzAsiSTa ___ma0 pu0 AkhzAsiSam AkhzAsiSva AruzAsiSma u0 pu0 dyAdi (3) AkzAsta AkzAsAtAm AkzAsata pra0 pu0 AkzAsthAH AkzAsAthAm __AkzAddhvam, AkzAdhvam ma0 pu0 AkzAsi AkzAsvahi AkzAsmahi u0 pu0 dhAdi (4) AkhzAsta AkhzAsAtAma AkhzAsata pra0 pu0 AkhzAsthAH AkhzAsAthAm / AkhzAddhvam, AkhzAdhvam ma0 pu0 AkhzAsi AkhzAsvahi AkhzAsmahi u0 pu0 dhAdi (5) dyAdi (6) Akhyat AkhyatAm Akhyan pra0 pu0 Akhyata AkhyetAm Akhyanta AkhyaH Akhyatam Akhyata ma0 pU0 AkhyathAH AkhyethAm Akhyadhvam Akhyam AkhyAva AkhyAma u0 pu0 Akhye AkhyAvahi AkhyAmahi NabAdi (1) Acakzau AcakzatuH AcakzuH pra0 pu. Acakzitha, AcakzAtha AcakzathuH Acakza ___ ma0 pu0 Acakzau Acakziva Acakzima NabAdi (2) Acakhzau Acakhzatu: AcakhzuH pra0 Acakhzitha, AcakhzAtha AcakhzathuH Acakhza ma0 pu0 Acakhzau Acakhziva Acakhzima u0 pu0
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 404 ku kuay qer jabAdi (3) NabAdi (4) Acaze AcakzAte Avakzire pra0 pu0 Acakhze AcakhzAte Acarizare AcakziSe AcakzAthe Avakzidhve ma0 pu0 AcasthiSe AcakhzAthe Acarizadhve Acakze Acakzivahe Acakzimahe u0 pu0 Acakhze Acakhzivahe Acarizamahe NabAdi (5) Acakhyau AcakhyatuH AcakhyuH pra0 pu0 Acakhyitha, AcakhyAtha AcakhyathuH Acakhya ma0 pu0 Acakhyau Acakhyiva Acakhyima u0 pu0 gabAdi (6) Acakhye AcakhyAte AcaMkhyire pra0 pu0 AcakhyiSe AcakhyAthe Acakhyidhve, pAcakhyiDhve ma0 pu0 Acakhye Acakhyivahe Acakhyimahe u0 pu. NabAdi (7) AcacakSe AcacakSAte - AcacakSire AcacakSiSe AcacakSAthe AcacakSidhve, AcacakSiDhve ma0 pu0 AcacakSe AcacakSivahe AcacakSimahe kyAdAdi (1) AkzAyAt AkzAyAstAm / AkzAyAsuH AkzAyAH AkzAyAstam AkzAyAsta ma0 pu0 AkzAyAsam AkzAyAsva AkzAyAsma kyAdAdi (2) AkhzAyAt AkhzAyAstAm AkhzAyAsuH pra0 pu0 AkhzAyAH AkhzAyAstam AkhzAyAsta AkhzAyAsam AkhzAyAsva AkhzAyAsma kyAdAdi (3) AkzeyAt AkzeyAstAm AkzeyAsuH - pra. pu0 AkzeyAH AkzeyAstam AkzeyAsta AkzeyAsam AkzeyAsva AkzeyAsma kyAdAdi (4) AkhzeyAt AkhzeyAstAm AkhzeyAsuH AkhzeyAH AkhzeyAstam AkhzeyAsta AkhzeyAsam AkhzeyAsva AkhzeyAsma k k k u0 pu0 qek kay qer k k k , u0 pu0
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 vAkyaracanA bodha jyAdAdi (5) AkhyeyAt AkhyeyAstAm AkhyeyAsuH AkhyeyAH AkhyeyAstam AkhyeyAsta AkhyeyAsam .. AkhyeyAsva . AkhyeyAsma kyAdAdi (6) AkhyAyAt AkhyAyAstAm AkhyAyAsuH / pra0 pu0 AkhyAyAH AkhyAyAstam AkhyAyAsta ma0 pu0 AkhyAyAsam AkhyAyAsva AkhyAyAsma u0 pu0 kyAdAdi (7) mAkzAsISTa AkzAsIyAstAm AkzAsIran pra0 pu0 AkzAsISThAH AkzAsIyAsthAm AkzAsIdhvam ma0 pu0 AkzAsIya AkzAsIvahi AkzAsImahi u0 pu0 kyAdAdi () AkhzAsISTa AkhzAsIyAstAm AkhzAsIran pra0 pu0 AkhzAsISThAH AkhzAsIyAsthAm AkhzAsIdhvam ma0 pu0 AkhzAsIya AkhzAsIvahi AkhzAsImahi u0 pu. kyAdAdi (8) AkhyAsISTa AkhyAsIyAstAm AkhyAsIran pra0 pu0 AkhyAsISThAH AkhyAsIyAsthAm AkhyAsIdhvam ma. AkhyAsIya AkhyAsIvahi AkhyAsImahi sAdi (1) mAkzAtA AkzAtArI AkzAtAraH AkzAtAsi AkzAtAsthaH AkzAtAstha mAkzAtAsmi AkzAtAsvaH AkzAtAsmaH u0 pu0 tAdi (2) AkhzAtA AkhzAtArI AkhzAtAraH AkhzAtAsi AkhzAtAsthaH AkhzAtAstha AkhzAtAsmi AkhzAtAsvaH AkhzAtAsmaH u0 pu. tAdi (3) AkhyAtA AkhyAtArI AkhyAtAraH AkhyAtAsi AkhyAtAsthaH AkhyAtAstha AkhyAtAsmi AkhyAtAsvaH AkhyAtAsmaH Kho Cho ma0 pu. ma0 pu0
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 sAdi (4) AkzAtA AkzAtA se AzAtA tAdi (5) AkhzAtA AzAtA AzAtA AkzAtA AkzA tAsAthe AkzAtA svahe AkhzAtArI. AkhzAtAraH AkhzAtAsAthe AkhazAtAdhve AkhzAtA svahe AkhzAtAsmahe tAdi (6) AkhyAtA AkhyAtAra: AkhyAtArau AkhyAtAse AkhyAtAsAthe AkhyAtAdhve AkhyAtAhe AkhyAtAsvahe bAkhyAtAsmahe syatyAdi (1) AkzAsyati AkzAsyataH AkzAsyanti AkzAsyasi AkzAsyathaH AkzAsyatha AkzAsyAmi AkzAsyAvaH AkzAsyAmaH syatyAdi (2) AruzAsyati AkhzAsyataH AruzAsyasi AkhzAsyathaH zAsyAmi AkhzAsyAvaH AkzAtAraH AkzAtAdhve AkzAtAsmahe syatyAdi (3) AkhyAsyati AkhyAsyataH AkhyAsyasi AkhyAsyathaH AkhyAsyAmi AkhyAsyAvaH smatyAdi (4) AkzAsyate AkzAsyete AvazAsyase AkzAsyethe AkzAsye AzAsyAva svatyAdi (5) AzAsyate AkhazAsyete AzAsyase AkhzAsyethe AkhzAsye AzAva AkhzAsyanti AkhzAsyatha AkhzAsyAmaH AkhyAsyanti AkhyAsyatha AkhyAsyAmaH AkzAsyante AzAsyadhve AzAsyAma pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 AkhzAsyante AzAsyadhve AzAsyAmahe pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 411
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2412 vAkyaracanA bodha sthatyAdi (6) AkhyAsyate AkhyAsyete AkhyAsyante pra0 pU0 AkhyAsyase AkhyAsyethe AkhyAsyadhve ma0 pu0 AkhyAsye AkhyAsyAvahe AkhyAsyAmahe u0 pu0 syadAdi (1) AkzAsyat AkzAsyatAm AkzAsyan pra. pu0 AkzAsyaH AkzAsyatam AkzAsyata AkzAsyam AkzAsyAva AkzAsyAma u0 pu0 syadAdi (2) AkhzAsyat AkhzAsyatAm AkhzAsyan pra0 pu0 AkhzAsyaH AkhzAsyatam AkhzAsyata AkhzAsyam AkhzAsyAva AkhzAsyAma u0 pu0 syadAdi (3) AkhyAsyat AkhyAsyatAm AkhyAsyan pra0 pu0 AkhyAsyaH AkhyAsyatam AkhyAsyata AkhyAsyam AkhyAsyAva AkhyAsyAma syadAdi (4) AkzAsyata AkzAsyetAm AvazAsyanta pra0 pu0 AkzAsyathAH AkzAsyethAm AkzAsyadhvam ma0 pu0 AkzAsye AkzAsyAvahi AkzAsyAmahi u0 pu0 syadAdi (5) AszAsyata AkhzAsyetAm AkhzAsyanta pra0 pu0 AkhzAsyathAH AkhzAsyethAm AruzAsyadhvam AkhzAsye AkhzAsyAvahi ___ AkhzAsyAmahi u0 syadAdi (6) AkhyAsyata AkhyAsyetAm AkhyAsyanta AkhyAsyathAH AkhyAsyethAm AkhyAsyadhvam ma0 pu0 AkhyAsye AkhyAsyAvahi AkhyAsyAmahi u0 pu0
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ tubAdi gabAdi pariziSTa 2 61. dviSank-aprItau (ubhayapadI) dveSa karanA parasmaipada ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi dveSTi dviSTaH dviSanti pra0 pu0 dviSyAt dviSyAtAm dviSyuH dvekSi dviSThaH dviSTha ma0 pu0 dviSyAH dviSyAtam dviSyAta dveSmi dviSvaH dviSmaH u0 pu0 dviSyAm dviSyAva dviSyAma dibAdi dveSTu, dviSTAt dviSTAm dviSantu pra0 pu0 adveTa, adveD adviSTAm adviSuH, adviSan dviDDhi, dviSTAt dviSTam dviSTa ma0 pu0 adveT, adveD adviSTam adviSTa dveSANi dveSAva dveSAma u0 pu0 adveSam adviSva adviSma dhAdi advikSat advikSatAm advikSan pra0 pu0 didveSa didviSatuH didviSuH advikSaH advikSatam advikSata ma0 pu0 didveSitha - didviSathuH didviSa advikSam advikSAva advikSAma u0 pu0 didveSa didviSiva didviSima kyAdAdi dviSyAt dviSyAstAm dviSyAsuH pra0 pu0 dveSTA dveSTArau dveSTAraH : dviSyAH dviSyAstam dviSyAsta ma0 pu0 dveSTAsi dveSTAsthaH . dveSTAstha dviSyAsam dviSyAsva dviSyAsma u0 pu0 dveSTAsmi dveSTAsvaH .. dveSTAsmaH syatyAdi . syadAdidvekSyati dvekSyataH dvekSyanti pra0 pu0 advekSyat advekSyatAm advekSyan dvekSyasi dvekSyathaH dvekSyatha ma0 pu0 advekSyaH advekSyatam advekSyata dvekSyAmi dvekSyAva: dvekSyAma: u0 pu0 advekSyam advekSyAva advekSyAma Atmanepada tibAdi yAdAdi dviSTe dviSAte dviSate pra0 pu0 dviSIta dviSIyAstAm dviSIran dvikSe dviSAthe dviDDhve ma0 pu0 dviSIthAH dviSIyAsthAm .dviSIdhvam dviSe dviSvahe dviSmahe u0 pu0 dviSIya . dviSIvahi . dviSImahi tubAdi dibAdi dviSTAm dviSAtAm dviSatAm pra0 pu0 adviSTa adviSAtAm adviSata dvikSva dviSAthAm dvidhvam ma0 pu0 adviSThAH adviSAthAm adviDDhvam dveSa dveSAvahai dveSAmahai u0 pu0 adviSi adviSvahi adviSmahi tAdi
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha cAdi / NabAdi advikSata advikSAtAm advikSanta pra0 pu0 didviSe didviSAte didviSire advikSathA: advikSAthAm advikSadhvam ma0 pu0 didviSiSe didviSAthe didviSidhve advikSi advikSAvahi advikSAmahi u0 pu0 didviSe didviSivahe didviSimahe navAdAvi tAdi dvikSISTa dvikSIyAstAm dvikSIran pra0 pu0 dveSTA dveSTArau dveSTAraH dvikSISThAH dvikSIyAsthAm dvikSIdhvam ma0 pu0 dveSTAse dveSTAsAthe dveSTAdhve dvikSIya dvikSIvahi dvikSImahi u0 pu0 dveSTAhe dveSTAsvahe dvaSTAsmahe syatyAdi syadAdi dvakSyate dvekSyete dvekSyante pra0 pu0 advekSyata advekSyetAm advekSyanta dvaMkSyase dvekSyethe dvekSyadhve ma0 pu0 advekSyathAH advekSyethAm advekSyadhvam dvekSye dvekSyAvahe dvekSyAmahe u0 pu0 advekSye advezyAvahi advekSyAmahi 62. lihaMnka-AsvAdane (ubhayapadI) AsvAdana karanA ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi leDhi lIDhaH lihanti lekSi lIDhaH lIDha seri lihvaH limaH parasmaipada ekavacana dvivacana bahuvacana yAdAdi pra0 pu0 lihyAt lihyAtAm liha yuH ma0 pu0 lihyAH lihyAtam lihyAta u0 pu0 lihyAm lihyAva lihyAma subAdi divAdi leDhu, lIDhAt lIDhAm lihantu pra0 pu0 aleD, aleT alIDhAm alihan lIDhi, loDhAt lIDham lIha ma0 pu0 aleD, aleT alIDham alIDha lehAni lehAva lehAma u0 pu0 aleham alihva alihma bAdi bAdi alikSat alikSatAm alikSan pra0 pu0 lileha lilihatuH lilihuH alikSaH alikSatam alikSata ma0 pu0 lilehitha lilihathuH liliha alikSam alikSAva alikSAma u0 pu0 lileha lilihiva lilihima jyAdAdi tAdi lihyAt lihyAstAm lihyAsuH pra0 pu0 leDhA leDhArau leDhAraH lihyAH lihyAstama lihyAsta ma0 pu0 leDhAsi leDhAsthaH leDhAstha lihyAsam lihyAsva lihyAsma u0 pu0 leDhAmi leDhAsvaH leDhAsmaH
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 415 syatyAdi syadAdi lekSyati lekSyataH lekSyanti pra0 pu0 alekSyat alekSyatAm alekSyan lekSyasi lekSyatha: lekSyatha ma0 pu0 alekSyaH alekSyatam alekSyata lekSyAmi lekSyAva: lekSyAma: u0 pu. alekSyam alekSyAva alekSyAma Atmanepada tibAdi yAdAdi lIDhe lihAte lihate pra0 pu0 lihIta lihIyAtAm lihIran lile lihAthe lIDhve ma. pu0 lihIthAH lihIyAthAm lihIdhvam lihe lihvahe lihmahe u0 pu0 lihIya lihIvahi lihImahi dibAdi lIDhAm lihAtAm lihatAm pra0 pu0 alIDha alihAtAm alihata likSva lihAthAm lIDhvam ma0 pu0 alIDhAH alihAthAm alIDhvam lehai lehAvahai lehAmahai u0 pu0 alihi alihvahi alihmahi tubAdi tAdi alIDha, alikSata alikSAtAm alikSanta pra0 pu. alIDhAH, alikSathAH alikSAthAm alIDhvam, alikSadhvam ma0 pu. alikSi alikSAvahi, alihvahi alikSAmahi NabAdi lilihe lilihAte lilihire pra0 pu0 lilihiSe lilihAthe lilihiDhave, lilihidhve ma0 pu0 lilihe lilihivahe lilihimahe u0 pu0 kyAdAdi likSISTa likSIyAstAm likSIran pra0 pu0 leDhA leDhArau leDhAraH likSISThAH likSIyAsthAma likSIdhvam ma0 pu. leDhAse leDhAsAthe leDhAdhve likSIya likSIvahi likSImahi u0 pu0 leDhAhe leDhAsvahe leDhAsmahe syatyAdi syadAdi lekSyate lekSyete lekSyante pra0 pu. alekSyata alekSyetAm alekSyanta lekSyase lekSyethe lekSyadhve ma0 pu0 alekSyathAH alekSyethAm alekSyadhvam lekSye lekSyAvahe lekSyAmahe u0 pu0 alekSye alekSyAvahi alekSyAmahi 63. ohAMka-tyAge (choDanA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi jahAti jahitaH, jahItaH jahati pra0 pu0 jahyAt jahyAtAm jaha yuH jahAsi jahithaH, jahIthaH jahitha, jahItha ma0 pu0 jahyAH jahyAtam jahyAta jahAmi jahivaH, jahIvaH jahimaH, jahIma: u0 pu0 jahyAm jahyAva jahyAma 11111
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 subAdi jahAtu, jahitAt, jahItAt jahitAm, jahItAm jahatu jahAhi, jahihiM, jahIhi jahitam, jahItam hAni jahAMva dibAdi ajahAt ajahitAm, ajahItAm ajahuH ajahAH ahitam, ajItam ajahAm ajaMhiva, ajahIva cAdi ahAsIt ahAsiSTAm ahAsiSuH ahAsI: ahAsiSTam ahAsiSTa ahAsaSam ahAsiSva ahAsiSma mayAdAdi yAt heyAstAm heyAsuH heyAH heyAstam heyAsta yAsam heyAsva yAsma syatyAdi hAsyati hAsyataH hAsyanti hAsyasi hAsyathaH hAsyatha hAsyAmi hAsyAva: hAsyAmaH ekavacana dvivacana tibAdi dadhAti dhattaH afe dhattha: dadhAmi dadhvaH subAdi dadhAtu dhattAt dhattAm dhehi, dhattAt dhattam dadhAni dadhAva bahuvacana jahita, jahIta jahAma dadhati dhattha dadhmaH ajahita ajahIta ajahima, ajahIma pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 hAtA ma0 pu0 hAtAsi u0 pu0 hAtAsmi bAdi pra0 pu0 jahI jahatuH jahuH ma0 pu0 jahitha, jahAtha jahathuH jaha u0 pu0 jahA~ jahiva jahima pra0 pu0 ahAsyat ahAsyatAm ahAsyan ma0 pu0 ahAsyaH ahAsyatam u0 pu0 ahAsyam ahAsyAva ahAsyata ! ahAsyAma e4. DudhAMnak-dhAraNe ca ( cakArAd dAne) dhAraNa karanA ( ubhayapadI) parasmaipada attract bodha tAdi hAtArI hAtAraH hAtAsthaH hAtAstha hAtAsvaH hAtAsmaH syadAdi pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 dadhatu pra0 pu0 adadhAt dhatta ma0 pu0 adadhAH dadhAma u0 pu0 adadhAm ekavacana dvivacana bahuvacana yAdAdi pra. pu. dadhyAt dadhyAtAm dadhyuH ma. pu. dadhyAH dadhyAtam dadhyAta u. pu. dadhyAm dadhyAva dadhyAma dibAdi adhattAm adadhuH adhattam adhatta adadhva adadhma
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 417. vAdi adhAta adhAtAma adhuH pra0 pu0 dadhau dadhatuH dadhuH adhA: adhAtama adhAta ma0 pu0 dadhitha, dadhAtha dadhathuH dadha adhAm adhAva adhAma u0 pu0 dadhau dadhiva dadhima yAdAdi tAdi gheyAt dheyAstAm / dheyAsuH pra0 pu0 dhAtA dhAtArau dhAtAraH dheyAH dheyAstam / dheyAsta ma0 pu0 dhAtAsi dhAtAsthaH dhAtAstha dheyAsam dheyAsva dheyAsma u0 pu0 dhAtAsmi dhAtAsvaH dhAtAsmaH syatyAdi syadAdi dhAsyati dhAsyata: dhAsyanti pra0 pu0 adhAsyat adhAsyatAm adhAsyan dhAsyasi dhAsyathaH dhAsyatha ma0 pu. adhAsyaH adhAsyaMtam adhAsyata dhAsyAmi dhAsyAvaH dhAsyAmaH u0 pu0 adhAsyam adhAsyAva adhAsyAma dadhe dhatsva dadhai dhAdi dadhireM: tibAdi yAdAdi dhattaM dadhAte dadhate pra0 pu. dadhIta dadhIyAtAm dadhIran dhatse dadhAthe dhadhve ma0 pu0 dadhIthAH dadhIyAthAm dadhIdhvam dadhvahe dadhmahe u0 pu0 dadhIya dadhIvahi dadhImahi -tubAdi dibAdi dhattAm dadhAtAm dadhatAm pra0 pu0 adhatta adadhAtAm adadhata dadhAthAm dhaddhvam ma0 pu0 adhatthAH adadhAthAm adhaddhvam dadhAvahai dadhAmahai u0 pu0 adadhi adadhvahi adadhmahi - NabAdi adhita adhiSAtAm adhiSata pra0 pu0 dadhe -- dAte adhithAH adhiSAthAm adhivam ma0 pu0 dadhiSe dadhAthe dadhidhve adhiSi adhiSvahi adhiSmahi u0 pu0 dadhe dadhivahe dadhimahe kyAdAdi tAdi dhAsISTa dhAsIyAstAm dhAsIran pra0 pu0 dhAtA dhAtArau dhAtAraH dhAsISThAH dhAsIyAsthAm dhAsIdhvam ma0 pu0 dhAtAse . dhAtAsAthe dhAtAdhve dhAsIya . dhAsIvahi dhAsImahi u0 pu0 dhAtAhe dhAtAsvahe dhAtAsmahe sthatyAdi syadAdi dhAsyate dhAsyete dhAsyante pra0 pu0 adhAsyata adhAsyetAm adhAsyanta "dhAsyase dhAsyethe dhAsyadhve ma0 pu0 adhAsyathAH adhAsyethAm adhAsyadhvam dhAsye dhAsyAvahe dhAsyAmahe u0 pu0 adhAsye adhAsyAvahi adhAsyAmahi
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 vAkyaracanA bodha 65. dubhaM nak-poSaNe ca (cakArAd dhAraNe) poSaNa karanA (ubhayapadI) parasmaipada ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi bibharti bibhRtaH bibhrati pra0 pu0 bibhRyAt bibhRyAtAm bibhRyuH birSi bibhRthaH bibhRtha ma0 pu0 bibhRyAH bibhRyAtam bibhRyAta bimi bibhRvaH bibhRmaH u0 pu0 bibhRyAm bibhRyAva bibhRyAma tubAdi dibAdi bibhartu, bibhRtAt bibhRtAm bibhratu pra0 pu0 abibhaH abibhRtAm abibharuH bibhRhi, bibhRtAt bibhRtam bibhRta ma0 pu0 abibhaH abibhRtam abibhRta bibharANi bibharAva bibharAma u0 pu0 abibharam abibhRva abibhRma pAdi NabAdi (1) abhArSIt abhASrTAm abhAeH pra0 pu0 babhAra babhratuH babhruH abhArSIH abhATam abhATa ma0 pu0 babhartha babhrathuH babhra abhArSam abhAva abhArma u0 pu0 babhAra, babhara babhUva babhRma NabAdi (2) bibharAJcakAra bibharAJcakratuH bibharAJcakruH pra0 pu0 bibharAJcakartha bibharAJcakrathuH bibharAJcakra ma0 pu0 bibharAJcakAra, bibharAJcakara bibharAJcakRva bibharAJcakRma u0 pu0 gabAdi (3) bibharAmbabhUva bibharAmbabhUvatuH bibharAmbabhUvuH bibharAmbabhUvitha bibharAmbabhUvathuH bibharAmbabhUva ma0 pu0 bibharAmbabhUva bibharAmbabhUviva bibharAmbabhUvima u0 pu. NabAdi (4) bibharAmAsa bibharAmAsatuH bibharAmAsuH pra0 pu0 bibharAmAsitha bibharAmAsathuH bibharAmAsa ma0 pu0 bibharAmAsa bibharAmAsiva bibharAmAsima u0 pu. kyAdAdi tAdi bhriyAt bhriyAstAm bhriyAsuH pra0 pu0 bhartA bhartArau bhartAraH bhriyAH bhriyAstam bhriyAsta ma0 pu0 bhartAsi bhartAsthaH bhartAstha bhriyAsam bhriyAsva bhriyAsma u0 pu0 bhartAsmi bhartAsvaH bhartAsmaH pra0 pu0
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 syatyAdi bhariSyati bhariSyataH bhariSyanti bhariSyasi bhariSyathaH bhariSyatha bhariSyAmi bhariSyAvaH bhariSyAmaH tibAdi bibhRte bibhUSe bibhre bibhrAte bibhrate bibhrAthe bibhRdhve bibhRvahe bibhRmahe abhRta abhRthAH aSa aha kyAdAdi abhRSAtAm abhRSAthAm tubAdi dibAdi bibhRtAm bibhrAtAm bibhratAm pra0 pu0 abibhRta avibhrAtAm abibhrata bibhRSva bibhrAthAm bibhRdhvam ma0 pu0 abibhRthAH abibhrAthAm abibhRdhvam bibharai bibharAva hai bibharAma hai u0 pu0 abibhri abibhRvahi abibhRmahi dhAdi NabAdi ekavacana tibAdi [syadAdi pra0 pu0 abhariSyat abhariSyatAm abhariSyan ma0 pu0 abhariSyaH abhariSyatam abhariSyata u0 pu0 abhariSyam abhariSyAva abhariSyAma : Atmanepada yAdAdi pra0 pu0 bibhrIta bibhIyAtAm bibhrIran ma0 pu0 bizrIthA: bizrIyAthAm bibhrIdhvam u0 pu0 bibhrIya bizrIvahi zrImahi abhUSata pra0 pu0 babhre abhRDhvam ma0 pu0 babhUSe abhRSmahi u0 pu0 babhre tAdi bhRSISTa bhRSIyAstAm bhRSIran bhRSISThAH bhRSIyAstam bhRSIDhvam bhRSIya bhRSI vahi bhRSImahi syatyAdi dIvyati dIvyataH dIvyanti dIvyasi dIvyathaH dIvyatha dIvyAma dIvyAva: dIvyAmaH pra0 pu0 bhartA ma0 pu0 bhartAse u0 pu0 bhartA syadAdi 416 banAte babhrAthe babhRvahe bhartArau bhartA pra0 pu0 dIvyet ma0 pu0 dIvyeH u0 pu0 dIvyeyam bhariSyate bhariSyete bhariSyante pra0 pu0 abhariSyata abhariSyetAm abhariSyanta bhariSyase bhariSyethe bhariSyadhye ma0 pu0 abhariSyathAH abhariSyethAm abhariSyadhvam bhariSye bhariSyAvahe bhariSyAmahe u0 pu0 abhariSye abhariSyAvahi abhariSyAmahi 66. divac - kroDAvijigoSAvyavahA radyutistutimoda madasvapna kAntigatiSu ( ramaNa karanA, jItanA, vyavahAra karanA, juA khelanA, stuti karanA, prasanna honA, mada karanA, svapna lenA, dIpta honA) dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana yAdAdi babhrire babhRDhve bhRmahe bhartAraH bhartAdhve bhartAsvahe bhartAsmahe - bahuvacana dIvyetAm dIvyeyuH dIvyatam dIvyeta dIvyeva dIvyema
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 vAkyaracanA bodha. tubAdi dibAdi dIvyatu, dIvyatAt dIvyatAm dIvyantu pra0 pu0 adIvyat adIvyatAm adIvyan dIvya, dIvyatAt dIvyatam dIvyata ma0 pu0 adIvyaH adIvyatam adIvyata dIvyAni dIvyAva dIvyAma u0 pu0 adIvyam adIvyAva adIvyAma dhAdi NabAdi adevIt adeviSTAm adeviSuH pra0 pu0 dideva didivatuH didivuH adevIH adeviSTam adeviSTa ma0 pu0 didevitha didivathuH didiva adeviSam adeviSva adeviSma u0 pu0 dideva didiviva didivima kyAdAdi tAdi dIvyAt dIvyAstAm dIvyAsuH pra0 pu0 devitA devitArau devitAraH dIvyAH dIvyAstam dIvyAsta ma0 pu0 devitAsi devitAstha: devitAstha dIvyAsam dIvyAsva dIvyAsma u0 pu0 devitAsmi devitAsvaH devitAsmaH syatyAdi syadAdi deviSyati deviSyataH deviSyanti pra0 pu0 adeviSyat adeviSyatAm adeviSyan deviSyasi deviSyathaH deviSyatha ma0 pu0 adeviSyaH adeviSyatam adeviSyata devipyAmi deviSyAvaH deviSyAmaH u0 pu0 adeviSyam adeviSyAva adeviSyAma 67. krudhaMca-kope (krodha karanA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi ___ krudhyataH krudhyanti pra0 pu0 krudhyet krudhyetAm krudhyeyuH krudhyasi krudhyathaH krudhyatha ma0 pu0 krudhyeH krudhyetam krudhyeta krudhyAmi krudhyAvaH krudhyAmaH u0 pu0 krudhyeyam krudhyeva krudhyema tubAdi krudhyatu, krudhyatAt krudhyatAm krudhyantu pra0 pu0 akrudhyat akrudhyatAm akrudhyan krudhya, krudhyatAt krudhyatam krudhyata ma0 pu0 akrudhyaH akrudhyatam akrudhyata krudhyAni krudhyAva krudhyAma u0 pu0 akrudhyam akrudhyAva akrudhyAma dhAdi akrudhat akrudhatAm akrudhan pra0 pu0 cukrodha cukrudhatuH cukrudhuH akrudhaH akrudhatam akrudhata ma0 pu0 cukrodhitha cukrudhathuH cukrudha akrudham akrudhAva akrudhAma u0 pu0 cukrodha cukrudhiva cukrudhima.. kyAdAdi tAvi krudhyAt krudhyAstAm krudhyAsuH pra0 pu0 kroddhA kroddhArau kroddhAraH krudhyA: krudhyAstam krudhyAsta ma0 pu. krodhAsi kroddhAsthaH kroddhAstha krudhyAsam krudhyAsva krudhyAsma u0 pu0 kroddhAsmi kroddhAsvaH kroddhAsmaH dibAdi NabAdi
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 421 syatyAdi syadAdi krotsyati krotsyataH krotsyanti pra0 pu0 akrotsyat akrotsyatAm akrotsyan krotsyasi krotsyathaH krotsyatha ma0 pu0 akrotsyaH akrotsyatam akrotsyata krotsyAmi krotsyAvaH krotsyAmaH: u0 pu0 akrotsyam akrotsyAva akrotsyAma ___E8. hRSac-tuSTau (prasanna honA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi hRSyati hRSyataH hRSyanti pra0 pu0 hRSyet hRSyetAm hRSyeyuH hRSyasi hRSyathaH hRSyatha ma0 pu0 hRSyeH hRSyetam hRSyeta hRSyAmi hRSyAvaH hRSyAma: u0 pu0 hRSyeyam hRSyeva hRSyema tubAdi dibAdi hRSyatu, hRSyatAt hRSyatAm hRSyantu pra0 pu0 ahRSyat ahRSyatAm ahRSyan hRSya, hRSyatAt hRSyatam hRSyata ma0 pu0 ahRSyaH ahRSyatam ahRSyata hRSyANi hRSyAva hRSyAma u0 pu0 ahRSyam ahRSyAva ahRSyAma dyAdi __NabAdi ahRSat ahRSatAm ahRSan pra0 pu0 jaharSa jahRSatuH / jahaSuH ahRSaH ahRSatam ahRSata ma0 pu0 jaharSitha jahaSathuH jahaSa ahRSam ahRSAva ahRSAma u0 pu0 jaharSa jahRSiva jahRSima kyAdAdi tAdi hRSyAt hRSyAstAm hRSyAsuH pra0 pu0 harSitA harSitArau harSitAraH hRSyAH hRSyAstam hRSyAsta ma0 pu0 harSitAsi harSitAsthaH harSitAstha hRSyAsam hRSyAsva hRSyAsma u0 pu0 harSitAsmi harSitAsvaH harSitAsmaH syatyAdi syadAdi haSiSyati harSiSyataH harSiSyanti pra0 pu0 aharSiSyat aharSiSyatAm aharSiSyan harSiSyasi harSiSyathaH harSiSyatha ma0 pu0 aharSiSyaH ahaSiSyatam aharSiSyata harSiSyAmi harSiSyAvaH harSiSyAmaH u0 pu0 ahaSiSyam aharSiSyAva aharSiSyAma __EE. janIc-prAdurbhAve (utpanna honA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi jAyate jAyete jAyante pra0 pu0 jAyeta jAyeyAtAm jAyeran jAyase jAyethe jAyadhve ma0 pu0 jAyethAH jAyeyAthAm jAyedhvam jAye jAyAvahe jAyAmahe u0 pu0 jAyeya jAyevahi Anima jAyemahi
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 vAkyaracanA bodha tubAdi dibAdi jAyatAm jAyetAm jAyeran pra0 pu0 ajAyata ajAyetAm ajAyanta jAyasva jAyethAm jAyedhvam ma0 pu0 ajAyathAH ajAyethAm ajAyadhvam jAye jAyAvahai jAyAmahai u0 pu0 ajAye ajAyAvahi ajAyAmahi dhAdi ajaniSTa ajaniSAtAm ajaniSata pra0 pu0 ajaniSThAH ajaniSAthAm ajaniDhvam, ajanidhvam ma0 pu0 ajaniSi ajaniSvahi ajaniSmahi u0 pu0 NabAdi kyAdAdi jajJe jajJAte jajJire pra0 pu0 janiSISTa janiSIyAstAm janiSIran jajJiSe jajJAthe jajJidhve ma0 pu0 janiSISThAH janiSIyAsthAm janiSIdhvam jajJe jajJivahe jajJimahe u0 pu0 janiSIya janiSIvahi janiSImahi tAdi syatyAdi janitA janitArau janitAraH pra0 pu0 janiSyate janiSyete janiSyante janitAse janitAsAthe janitAdhve ma0 pu0 janiSyase janiSyethe janiSyadhve janitAhe janitAsvahe janitAsmahe u0 pu0 janiSye janiSyAvahe janiSyAmahe syadAdi ajaniSyata ajaniSye ajaniSyanta ajaniSyathAH ajaniSyethAm ajaniSyadhvam ma0 pu0 ajaniSye ajaniSyAvahi ajaniSyAmahi u0 pu0 100. khidaMc-dainye (khinna honA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi khidyate khidyate khidyante pra0 pu0 khidyeta khidyayAtAm khioran khidyase khiyethe khidyadhve ma0 pu0 khidyethAH khidyeyAthAm khidyadhvam khiye khidyAvahe khidyAmahe u0 pu0 khidyeya khidyevahi khidyamahi dibAdi khidyatAm khidyetAm khidyantAm pra0 pu0 akhidyata akhidyatAm akhidyanta khidyasva khidyethAm khidyadhvam ma0 pu0 akhidyathA: akhiyethAm akhidyadhvam khidya khidyAvahai khidyAmahai u0 pu0 akhiye akhidyAvahi akhidyAmahi tubAdi
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 423 dhAdi NabAdi akhitta akhitsAtAm akhitsata pra0 pu0 cikhide cikhidAte cikhidire akhitthAH akhitsAthAm akhiddhvam ma0 pu0 cikhidiSe cikhidAthe cikhididhve akhitsi akhitsvahi akhitsmahi u0 pu0 cikhide cikhidivahe cikhidimahe kyAdAdi tAdi khitsISTa khitsIyAstAm khitsIran pra0 pu0 khettA khettArau khettAraH khitsISThAH khitsIyAsthAm khitsIdhvam ma0 pu0 khettAse khettAsAthe khettAdhve khitsIya khitsIvahi khitsImahi u0 pu0 khettAhe khettAsvahe khettAsmahe syatyAdi syadAdi khetsyate khetsyete khetsyante pra0 pu0 akhetsyata akhetsyetAm akhetsyanta khetsyase khetsyethe khetsyadhve ma0 pu0 akhetsyathAH akhetsyethAm akhetsyadhvam khetsye khetsyAvahe khetsyAmahe u0 pu0 akhetsye akhetsyAvahi akhetsyAmahi 101. yudhaMc-samprahAre (yuddha karanA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi yudhyate yudhyete yudhyante pra0 pu0 yudhyeta yudhyeyAtAm yudhyeran yudhyase yudhyethe yudhyadhve ma0 pu0 yudhyethAH yudhyeyAthAm yudhyedhvam yudhye yudhyAvahe yudhyAmahe u0 pu0 yudhyeya yudhyevahi yudhyemahi / dibAdi yudhyatAm yudhyetAm yudhyantAm pra0 pu0 ayudhyata ayudhyetAm ayudhyanta yudhyasva yudhyethAm yudhyadhvam ma0 pu0 ayudhyathAH ayudhyethAm ayudhyadhvam yudhya yudhyAvahai yudhyAmahai u0 pu0 ayudhye ayudhyAvahi ayudhyAmahi dhAdi NabAdi ayuddha ayutsAtAm ayutsata pra0 pu0 yuyudhe yuyudhAte yuyudhire ayuddhAH ayutsAthAm ayuddhvam ma0 pu0 yuyudhiSe yuyudhAthe yuyudhidhve ayutsi ayutsvahi ayutsmahi u0 pu0 yuyudhe yuyudhivahe yuyudhimahe kyAdAdi tAdi yutsISTa yutsIyAstAm yutsIran pra0 pu0 yoddhA yoddhArau yoddhAraH yutsISThAH yutsIyAthAm yutsIdhvam ma0 pu0 yoddhAse yoddhAsAthe yoddhAdhve yutsIya yutsIvahi yutsImahi u0 pu0 yoddhAhe yoddhAsvahe yoddhAsmahe syatyAdi syadAdi yotsyate yotsyete yotsyante pra0 pu0 ayotsyata ayotsyetAm ayotsyanta yotsyase yotsyethe yotsyadhve ma0 pu0 ayotsyathA: ayotsyethAm ayotsyadhvam yotsye yotsyAvahe yotsyAmahe u0 pu0 ayotsye ayotsyAvahi ayotsyAmahi tubAdi
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 vAkyaracanA bodha 102. klizac-upatApe (pIDA denA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi klizyate klizyete klizyante pra0 pu0 klizyeta klizyeyAtAma klizyeran klizyase klizyethe klizyadhve ma0 pu0 klizyethAH klizyeyAthAm klizyedhvam klizye klizyAvahe klizyAmahe u0 pu0 klizyeya klizyevahi klizyemahi tubAdi u0 pu0 klizyatAm klizyetAm klizyantAm / pra0 pu0 klizyasva klizyethAm klizyadhvam ma0 pu0 klizyai klizya klizyAmahai dibAdi aklizyata aklizyatAm aklizyanta pra0 pu0 aklizyathAH aklizyethAm aklizyadhvam ma0 pu0 aklizye aklizyAvahi aklizyAmahi u0 pu0 dhAdi akleziSTa akleziSAtAm akleziSata pra0 pu0 akleziSThAH akleziSAthAm aklezivam, aklezidhvam ma0 pu0 akleziSi akleziSvahi akleziSmahi u0 pu0 NabAdi ciklize ciklizAte ciklizire pra0 pu0 cikliziSe ciklizAthe ciklizidhve ma0 pU0 ciklize ciklizivahe ciklizimahe u0 pu0 kyAdAdi kleziSISTa kleziSIyAstAm kleziSIran pra0 pu0 kle ziSISThAH kleziSIyAsthAm kleziSIdhvam ma0 pu0 kleziSIya kleziSIvahi kleziSImahi u0 pu0 tAdi syatyAdi klezitA klezitArau klezitAraH pra0 pu0 kleziSyate kle ziSyete kle ziSyante klezitAse klezitAsAthe klezitAdhve ma0 pu. kleziSyase kle ziSyethe kleziSyadhve klezitAhe klezitAsvahe klezitAsmahe u0 pu0 kleziSye kleziSyAvahe kleziSyAmahe syadAdi akleziSyata akle ziSyetAm akleziSyanta pra0 pu0 akleziSyathAH akleziSyethAm akleziSyadhvam ma0 pu0 akleziSye akleziSyAvahi akleziSyAmahi u0 pu0
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 425 103. cinta-cayane (ubhayapadI) cayana karanA parasmaipada ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi cinoti cinutaH . cinvanti pra0 pu0 cinuyAt cinuyAtAm cinuyuH cinoSi cinuthaH cinutha ma0 pu0 cinuyAH cinuyAtam cinuyAta cinomi cinuvaH cinvaH, cinumaH, cinma: u0 pu0 cinuyAm cinuyAva cinuyAma tubAdi cinotu, cinutAt cinutAm cinvantu pra0 pu0 cinu, cinutAt cinutam cinuta ma0 pu. cinavAni cinavAva cinavAma u0 pu0 dibAdi dyAdi acinot acinutAm acinvan pra0 pu0 acaiSIt aceSTAm acaSuH acinoH acinutam acinuta ma0 pu0 acaiSI: acaiSTam aceSTa acinavam acinuva, acinva acinuma, acinma u0 pu0 acaiSam acaiSva acaSma NabAdi (1) NabAdi (2) cicAya cicyatuH cicyuH pra0 pu0 cikAya cikyatuH cikyuH cicayitha, cicetha cicyathuH cicya ma0 pu0 cikayitha, ciketha cikyathuH cikya cicAya, cicaya cicyiva cicyima u0 pu0 cikAya, cikaya cikyiva cikyima kyAdAdi cIyAt cIyAstAm cIyAsuH pra0 pu0 cetA cetArau cetAraH cIyAH cIyAstam cIyAsta ma0 pu0 cetAsi cetAsthaH cetAstha cIyAsam cIyAsva cIyAsma u0 pu0 cetAsmi cetAsvaH cetAsmaH syatyAdi syadAdi ceSyati ceSyataH ceSyanti pra0 pu0 aceSyat aceSyatAm aceSyan ceSyasi ceSyathaH ceSyatha ma0 pu0 aceSyaH aceSyatam aceSyata ceSyAmi ceSyAva: ceSyAmaH u0 pu0 aceSyam aceSyAva aceSyAma Atmanepada tibAdi cinute cinvAte .. cinvate pra0 pu0 cinuSe cinvAthe cinudhve ... ma0 pu0 cinve cimuvahe, cinvahe cinumahe, cinmahe u0 pu0 tAdi
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 vAkyaracanA bodha tubAdi yAdAdi cinvIta cinvIyAtAm cinvIran pra0 pu0 cinutAm cinvAtAm cinvatAm cinvIthAH cinvIyAthAm cinvIdhvam ma0 pu0 cinuSva cinvAthAm cinudhvam cinvIya cinvIvahi cinmImahi u0 pu0 cinavai cinavAvahai cinavAmahai divAdi acinuta acinvAtAm acinvata pra0 pu0 acinuthAH acinvAthAm acinudhvam ma0 pu0 acinvi acinuvahi, acinvahi acinumahi, acinmahi u0 pu0 dyAdi NabAdi (1) aceSTa aceSAtAm aceSata pra0 pu0 cicye cicyAte cicyire aceSThAH aceSAthAm aceDhvam ma0 pu0 cicyiSe cicyAthe cicyidhve, cicyiDhve aceSi aceSvahi aceSma hi u0 pu0 cicye cicyivahe cicyimahe NabAdi (2) kyAdAdi cikye cikyAte cipiyare pra0 pu0 ceSISTa ceSIyAstAm ceSIran cikyiSe cikyiAthe cikyidhve, cikyiDhve ma0 pu0 ceSISThAH ceSIyAsthAm ceSIDhvam cikye cikyivahe cikyimahe u0 pu0 ceSIya ceSIvahi ceSImahi tAdi syatyAdi cetA cetArau cetAraH pra0 pu0 ceSyate ceSyete ceSyante cetAse cetAsAthe cetAdhve ma0 pu0 ceSyase ceSyethe ceSyadhve cetAhe cetAsvahe cetAsmahe u0 pu0 ceSye ceSyAvahe ceSyAmahe syadAdi aceSyata aceSyetAm aceSyanta pra0 pu0 aceSyathAH aceSyethAm aceSyadhvam ma0 pu0 aceSye aceSyAvahi aceSyAmahi u0 pu0 104. vRnt-varaNe (ubhayapadI) varaNa karanA parasmaipada ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi vRNoti vRNutaH vRNvanti pra0 pu0 vRNuyAt vRNuyAtAm vRNuyuH vRNoSi vRNuthaH vRNutha ma0 pu0 vRNuyAH vRNuyAtam vRNuyAta vRNomi vRNuvaH, vRNvaH vRNumaH, vRNmaH u0 pu0 vRNuyAm vRNuyAva vRNuyAma
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 tubAdi vRNotu, vRNutAt vRNu, vRNutAt vRNavAni dibAdi avRNot avRNoH vRNutAm vRNutam vRNavAva avRNutAm avRNutam avRNavam avRNuva, avRNva cAdi avArIt avAriSTAm avAriSuH avArIH avAriSam avAriSva kyAdAdi avAriSTam avAriSTa avAriSma triyAt triyAstAm triyAsuH triyA: vriyAstam triyAsta vriyAsam triyAsva triyAsma tAdi (2) avarISyat avarISyaH avaSyam tibAdi vRNute vRNvate vRNuSe vRNvA vRNvantu vRNuta vRNavAma avaSyatAm avarISyatam ratSyAva avRNvan avRNuta pra0 pu0 vavAra vavratuH ma0 pu0 vavaritha vavrathuH u0 pu0 vavAra, vavara vavRva bavRma tAdi (1) pra0 pu0 varitA varitArI varitAraH varitAsthaH varitAstha ma0 pu0 varitAsi u0 pu0 varitAsmi varitAsvaH varitAsmaH syatyAdi (1) varItA vatArau varItAraH pra0 pu0 variSyati variSyataH variSyanti varItAsi varItAsthaH varItAstha ma0 pu0 variSyasi variSyathaH variSyatha vatAsmi varItAsvaH varItAsmaH u0 pu0 variSyAmi variSyAvaH variSyAmaH syatyAdi (2) varISyati varISyataH varISyanti pra0 pu0 avariSyat varISyasi varISyathaH varISyatha ma0 puM0 avariSyaH varISyAmi varISyAvaH varISyAmaH u0 pu0 avariSyam syadAdi (2) vRNvate vRNudhve pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 avRNuma, avRNma NabAdi avarISyan avarISyata avaSyAma Atmanepada pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 dAdi (1) 427 vavruH vavra pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 avariSyatAm avariSyan avariSyatam avariSyata avariSyAva avariSyAma yAdAdi pra0 pu0 vRNvIta vRNvIyAtAm vRNvIran ma0 pu0 vRNvIthAH vRNvIyAthAm vRNvIdhvam vRNve vRNuvahe, vRNvahe vRNumahe, vRNmahe u0 pu0 vRNvIya vRNvIvahi vRNvI mahi
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 tubAdi vRNutAm vRNuSva vRNavai dibAdi avRNuta avRNuthAH avRNva dyAdi (1) vRNvAtAm vRNvAthAm vR vRNvatAm vRNudhvam vRNavAma hai avRNvAtAm avRNvAthAm avRNuvahi, avRNvahi pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 avRNvata ma0 pu0 avRNudhvam avRNumahi, avRNmahi u0 pu0 dyAdi (2) avRta avRSAtAm avRSata pra. pu. avariSTa avariSAtAm avariSata avRthAH avRSAthAm avRvam ma. pu. avariSThAH avariSAthAm avarivam, avaridhva avRSi avRSvahi avRSmahi u. pu. avariSi avariSvahi avariSmahi cAdi (3) avarISTa avarISAtAm avarISata avarISThAH avarISAthAm avarIDhvam, avarIdhvam avarISi avarISvahi pAdAdi (1) avarISmahi variSISTa variSIyAstAm variSISThAH variSIyAsthAm variSIya variSIvahi vAkyaracanA bodha NabAdi pra0 pu0 vavre vavrAte vatrire ma0 pu0 vavRSe vavrAthe vavRDhve u0 pu0 vavre vavRvahe vavRmahe variSIran pra0 pu0 variSIDhvam, variSIdhvam ma0 pu0 variSImahi u0 pu0 pAdAdi (2) tAdi (1) vRSISTa vRSIyAstAm vRSIran pra0 pu0 varitA varitArau vRSISThAH vRSIyAsthAm vRSIdhvam vRSIya vRSIvahi vRSImahi ma0 pu0 varitA vAsA u0 pu0 varitAhe varitAsvahe tAdi (2) varItA varItArau varItAraH pra0 pu0 variSyate varItAse varItAsAthe varItAdhve ma0 pu0 variSyase varItA varItAsvahe varItAsmahe u0 pu0 variSye tyAdi (1) varitAraH varitAdhve varitAsmahe variSyete variSyante variSyethe variSyadhve variSyAvahe variSyAmahe syadAdi (1) avariSyetAm avariSyanta syatyAdi (2) varISyate varISyete varISyante pra0 pu0 avariSyata varISyase varISyethe varISyadhve ma0 pu0 avariSyathAH avariSyethAm avariSyadhvam varISye varISyAvahe varISyAmahe u0 pu0 avariSye avariSyAvahi avariSyAmahi
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 426 syadAdi (2) avarISyata avarISyetAm avarISyanta pra0 pu0 avarISyathAH avarISyethAm avarISyadhvam ma0 pu0 avarISye avarISyAvahi avarISyAmahi u0 pu0 105. zaklut-zaktau (samartha honA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi zaknoti zaknutaH zaknuvanti pra0 pu0 zaknuyAt zaknuyAtAm zaknuyuH zaknoSi zaknuthaH zaknutha ma0 pu0 zaknuyAH zaknuyAtam zaknuyAta zaknomi zaknuvaH zaknumaH u0 pu0 zaknuyAm zaknuyAva zaknuyAma tubAdi dibAdi zaknotu, zaknutAt zaknutAm zaknuvantu pra0 pu0 azaknot azaknutAm azaknuvan zaknuhi, zaknutAt zaknutam zaknuta ma0 pu0 azaknoH azaknutam azaknuta zaknavAni zaknavAva zaknavAma u0 pu0 azaknavam azaknuva azaknuma dhAdi NabAdi azakat azakatAm azakan pra0 pu. zazAka zekatuH zekuH azakaH azakatam azakata ma0 pu0 zekitha, zazaktha zekathuH zeka azakam azakAva azakAma u0 pu0 zazAka, zazaka zekiva zekima kyAdAdi tAdi zakyAt zakyAstAm zakyAsuH pra0 pu0 zaktA zaktArau zaktAraH zakyAH zakyAstam zakyAsta ma0 pu0 zaktAsi zaktAsthaH zaktAstha zakyAsam zakyAsva zakyAsma u0 pu0 zaktAsmi zaktAsvaH zaktAsmaH syatyAdi syadAdi zakSyati zakSyataH zakSyanti pra0 pu0 azakSyat azakSyatAm azakSyan zakSyasi zakSyathaH zakSyatha ma0 pu0 azakSyaH azakSyatam azakSyata zakSyAmi zakSyAvaH zakSyAmaH u0 pu0 azakSyam azakSyAva azakSyAma 106. Aplut-vyAptau (pAnA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi Apnoti ApnutaH Apnuvanti pra0 pu0 ApnuyAt ApnuyAtAm ApnuyuH ApnoSi ApnuthaH Apnutha ma0 pu0 ApnuyAH ApnuyAtam ApnuyAta Apnomi ApnuvaH ApnumaH u0 pu0 ApnuyAm ApnuyAva ApnuyAma
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 subAdi Apnotu, ApnutAt ApnutAm Apnuvantu Apnuhi ApnutAt Apnutam Apnuta ApnavAni ApnavAva ApnavAma khAdi Apat ApatAm Apan ApaH Apatam Apata ApAva ApAma Apam kyAdAdi ekavacana dvivacana tibAdi dibAdi pra0 pu0 Apnot ma0 pu0 Apno u0 pu0 Apnavam bAdi muJcatu, muJcatAt muJcatAm muJca muJcatAt muJcatam muJcAni muJcAva dhAdi pra0 pu0 Apa ma0 pu0 Apitha u0 pu0 Apa amucat amucatAm amucan amucaH amucatam amucata amucam amucAva amucAma tAdi pra0 pu0 AptA AptArau AptAraH ApyAt ApyAstAm ApyAsuH ApyA: ApyAstam ApyAsta ma0 pu0 AtAsa AptAsthaH AptAstha ApyAsam ApyAsva ApyAsma u0 pu0 AptAsmi AptAsvaH AptAsmaH syatyAdi syadAdi ApsyatAm Apsyan Apsyati ApsyataH Apsyanti pra0 pu0 Apsyat Apsyasi ApsyathaH Apsyatha ma0 pu0 ApsyaH ApsyAmi ApsyAvaH ApsyAmaH u0 pu0 Apsyam ApsyAva ApsyAma Apsyatam Apsyata vAkyaracanA bodha 107. muclU j - mokSaNe (ubhayapadI) choDanA parasmaipada ApnutAm Apnuvan Apnutam Apnuta Apnuva A ApatuH ApuH ApathuH Apa Apiva Apima bahuvacana muJcati muJcataH muJcanti pra0 pu0 muJcet muJcetAm muJceyuH muJcasi muJcathaH muJcatha ma0 pu0 muJceH muJcAmi muJcAva: muJcAma: u0 pu0 muJceyam subAdi muJcatam muJceta muJceva muJcema dinAdi ekavacana dvivacana bahuvacana yAdAdi pra0 pu0 mumoca ma0 pu0 mumocitha u0 pu0 mumoca muJcantu pra0 pu0 amuJcat amuJcatAm amuJcan muJcata ma0 pu0 amuJcaH amuJcatam amuJcata muJcAma u0 pu0 amuJcam amuJcAva amuJcAma NabAdi mumucatuH mumucuH mumucathuH mumuca mumuciva mumucima
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 431 yAdAdi tAdi mucyAt mucyAstAm mucyAsuH pra0 pu0 moktA moktArau moktAraH mucyAH mucyAstam mucyAsta ma0 pu0 moktAsi moktAsthaH moktAstha mucyAsam mucyAsva mucyAsma u0 pu0 moktAsmi moktAsvaH moktAsmaH syatyAdi syadAdi mokSyati mokSyataH mokSyanti pra0 pu0 amokSyat amokSyatAm amokSyan mokSyasi mokSyathaH mokSyatha ma0 pu0 amokSyaH amokSyatam amokSyata mokSyAmi mokSyAvaH mokSyAmaH u0 pu0 amokSyam amokSyAva amokSyAma Atmanepada muJce III III NabAdi tibAdi yAdAdi muJcate muJcete muJcante pra0 pu0 muJceta muJceyAtAm muJceran muJcase muJcethe muJcadhve ma0 pu0 muJcethAH muJceyAthAm muJcedhvam muJcAvahe muJcAmahe u0 pu0 muJceya muJcevahi muJcemahi tubAdi dibAdi muJcatAm muJcetAm muJcantAm pra0 pu0 amuJcata amuJcetAm amuJcanta muJcasva muJcethAm muJcadhvam ma0 pu0 amuJcathAH amuJcethAm amuJcadhvam muJcai muJcAvahai muJcAmahai u0 pu0 amuJce amuJcAvahi amuJcAmahi dyAdi amukta amukSAtAm amukSata pra0 pu0 mumuce mumucAte mumucire amukthAH amukSAthAm amugvam, amugdhvam ma0 pu0 mumuciSe mumucAthe mumucidhve amukSi amukSvahi amukSmahi u0 pu0 mumuce mumucivahe mumucimahe kyAdAdi tAdi mukSISTa mukSIyAstAm mukSIran pra0 pu0 moktA moktArau moktAraH mukSISThAH mukSIyAsthAm mukSIdhvam ma0 pu0 moktAse moktAsAthe moktAdhve mukSIya mukSIvahi mukSIvahi u0 pu0 moktAhe moktAsvahe moktAsmahe syatyAdi syadAdi mokSyate mokSyate mokSyante pra0 pu0 amokSyata amokSyetAm amokSyanta mokSyase mokSyethe mokSyadhve ma0 pu0 amokSyathAH amokSyethAm amokSyadhvam mokSye mokSyAvahe mokSyAmahe u0 pu0 amokSye amokSyAvahi amokSyAmahi
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 ekavacana dvivacana tibAdi icchati icchataH icchasi icchathaH icchAmi icchAvaH bAdi icchatu, icchtAt icchatAm iccha, icchatAt icchatam icchAni icchAva dhAdi aiSIt aiSI: 108. iSaj - icchAyAm (icchA karanA) bahuvacana dvivacana aiSiSTAm aiSiSTam aiSiSam aiSiSva kyAdAdi ekavacana dvivacana tibAdi yAdAdi icchanti pra0 pu0 icchet icchatha ma0 pu0 iccheH icchAmaH aiSiSuH aiSiSTa ekavacana aiSiSma u0 pu0 iccheyam dibAdi likhati likhataH likhanti likhasi likhathaH likhatha likhAmi likhAva: likhAmaH: tubAdi likhatu, likhatAt likhatAm likha, likhatAt likhatam likhAni likhAva icchantu pra0 pu0 aicchat aicchatAm aicchan ma0 pu0 aicchaH aicchatam aicchata icchAma u0 pu0 aiccham aicchAva aicchAma icchata bAdi pra0 pu0 iyeSa ma0 pu0 iyeSitha u0 pu0 iyeSa tAdi bahuvacana icchetAm iccheyuH icchetam iccheta iccheva icchema vAkyaracanA bodha ISatuH ISathuH ISiva pra0 pu0 eSTA eSTArau ma0 pu0 eSTAsi u0 pu0 eSTAsmi eSTAsvaH syadAdi 106 . likhan - akSaravinyAse ( likhanA ) bahuvacana ekavacana dvivacana yAdAdi pra0 pu0 likhet likhetAm ma0 pu0 likhe likhetam u0 pu0 likheyam likheva dibAdi iSyAt iSyAstAm iSyAsuH iSyAH iSyAstam iSyAsta iSyAsam iSyAsva iSyAsma syatyAdi eSiSyati eSiSyataH eSiSyanti pra0 pu0 aiSiSyat aiSiSyatAm aiSiSyan eSiSyasi eSiSyatha: eSiSyatha ma0 pu0 aiSiSya : aiSiSyatam aiSiSyata eSiSyAmi eSiSyAvaH eSiSyAmaH u0 pu0 aiSiSyam aiSiSyAva aiSiSyAma SuH ISa ISima eSTAraH eSTAsthaH eSTAstha eSTAsmaH bahuvacana likheyuH likheta likhema likhantu pra0 pu0 alikhat alikhatAm alikhan likhata ma0 pu0 alikha: alikhatam alikhata likhAma u0 pu0 alikham alikhAva alikhAma
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 433 tAdi dhAdi NabAdi alekhIt alekhiSTAm alekhiSuH pra0 pu0 lilekha lilikhatuH lilikhuH alekhI: alekhiSTam alekhiSTa ma0 pu0 lilekhitha lilikhathuH lilikha alekhiSam alekhiSva alekhiSma u0 pu0 lilekha lilikhiva lilikhima kyAdAdi likhyAt likhyAstAm likhyAsuH pra0 pu0 lekhitA lekhitArau lekhitAraH likhyAH likhyAstam likhyAsta ma0 pu0 lekhitAsi lekhitAstha: lekhitAstha likhyAsam likhyAsva likhyAsma u0 pu0 lekhitAsmi lekhitAsvaH lekhitAsmaH syatyAdi lekhiSyati lekhiSyataH lekhiSyanti pra0 pu0 lekhiSyasi lekhiSyathaH lekhiSyatha lekhiSyAmi lekhiSyAvaH lekhiSyAmaH u0 pu0 syadAdi alekhiSyat alekhiSyatAm alekhiSyan pra0 pu0 alekhiSyaH alekhiSyatam alekhiSyata alekhiSyam alekhiSyAva alekhiSyAma u0 pu0 110. kucaj-saMkocane (saMkoca karanA) tubAdi ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi kucati kucataH kucanti pra0 pu0 kucet kucetAm kuceyuH kucasi kucathaH kucatha ma0 pu0 kuceH kucetam kuceta kucAmi kucAvaH kucAma: u0 pu0 kuceyam kuceva kucema dibAdi kucatu, kucatAt kucatAm kucantu pra0 pu0 akucat akucatAm akucan kuca, kucatAt kucatam kucata ma0 pu0 akucaH akucatam akucata kucAni kucAva kucAma u0 pu0 akucam akucAva akucAma dhAdi NabAdi akucIt akuciSTAm akuciSuH pra0 pu0 cukoca cukucatu cukucuH akucIH akuciSTam akuciSTa ma0 pu0 cukocitha cukucathuH cukuca akuciSam akuciSva akuciSma u0 pu0 cukoca, cukuca cukuciva cukucima
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 kyAdAdi tAdi pra0 pu0 kucitA kucyAt kucyAstAm kucyAsuH kucitArau kucitAraH kucyAH kucyAstam kucyAsta ma0 pu0 kucitAsi kucitAsthaH kucitAstha kucyAsam kucyAsva kucyAsma u0 pu0 kucitAsmi kucitAsvaH kucitAsmaH syatyAdi syAdi kuciSyati kuciSyataH kuciSyanti pra. pu. akuciSyat akuciSyatAm akuciSyan kuciSyasi kuciSyathaH kuciSyatha ma. pu. akuciSyaH akuciSyatam akuciSyata kuciSyAmi kuciSyAvaH kuciSyAmaH u. pu. akuciSyam akuciSyAva akuciSyAma 111. spRzaM - sparze ( chUnA ) ekavacana dvivacana bahuvacana yAdAdi ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi spRzati spRzataH spRzasi spRzathaH spRzAmi spRzAvaH tubAdi spRzatu, spRzatAt spRzatAm spRzantu pra0 pu0 aspRzat aspRzatAm aspRzan spRza, spRzatAt spRzatam spRzata ma0 pu0 aspRza: aspRzatam aspRzata spRzAni spRzAva spRzAma u0 pu0 aspRzam aspRzAva aspRzA dhAdi (1) dyAdi (2) asprAkSIt asprASTAm asprAkSuH pra0 pu0 aspRkSat aspRkSatAm aspRkSan asprAkSIH asprASTam asprASTa ma0 pu0 aspRkSaH aspRkSatam aspRkSata asprAkSam asprAkSva asprAkSma u0 pu0 aspRkSam aspRkSAva aspRkSAma bAdi kyAdAdi pasparza paspRzatuH paspRzuH papazitha paspRzathuH paspRza pasparza paspRziva paspRzima tAdi (1) spRzanti pra0 pu0 spRzet spRzatha ma0 pu0 spRze: spRzAma: u0 pu0 spRzeyam dibAdi vAkyaracanA bodha spraSTA spraSTArau spraSTAraH spraSTAsi spraSTAsthaH spraSTAstha spraSTAsmi spraSTAsvaH spraSTAsmaH syatyAdi (1) sprakSyati sprakSyataH prakSyanti sprakSyasi sprakSyathaH sprakSyatha sprakSyAmi sprakSyAvaH sprakSyAmaH spRzetAm spRzeyuH spRzetam spRzeta spRzeva spRze pra0 pu0 spRzyAt ma0 pu0 spRzyAH spRzyAstAm spRzyAsuH spRzyAstam spRzyAsta u0 pu0 spRzyAsam spRzyAsva spRzyAsma tAdi (2) pra0 pu0 spaSTa ma0 pu0 spaSTAsi spaSTa spaSTaraH spaSTasthi: spaSTasthi u0 pu0 spasmi spaSTasvaH spaSTasmaH syatyAdi (2) pra0 pu0 spardhyati sparzyataH ma0 pu0 spasi parkSyathaH u0 pu0 pakSyAmi spakSyavaH sparyanti spardhyaya sparSyAmaH
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 syadAdi (1) syadAdi (2) asprakSyat asprakSyatAm asprakSyan pra0 pu0 aspayat aspardhyatAm aspayana asprakSyaH asprakSyatam asprakSyata ma0 pu0 aspayaH aspaya'tam aspar2yAta asprakSyam asprakSyAva asprakSyAma u0 pu0 aspaya'm aspAva asprAma 112. vizaMja-pravezane (ghusanA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi vizati vizata: vizanti pra0 pu0 vizet vizetAm vizeyuH vizasi vizathaH vizatha ma0 pu0 vizeH vizetam vizeta vizAmi vizAvaH vizAmaH u0 pu0 vizeyam vizeva vizema tubAdi dibAdi vizatu, vizatAt vizatAm vizantu pra0 pu0 avizat avizatAm avizan viza, vizatAt vizatam vizata ma0 pu0 avizaH avizatam avizata vizAni vizAva vizAma u0 pu0 avizam avizAva avizAma dhAdi NabAdi avikSatAm avikSan pra0 pu0 viveza vivizatu: vivizuH avikSaH avikSatam avikSata ma0 pu0 vivezitha vivizathu: viviza avikSAva avikSAma u0 pu0 viveza viviziva vivizima kyAdAdi tAdi vizyAt vizyAstAm vizyAsuH pra0 pu0 veSTA veSTArau veSTAraH vizyAH vizyAstam vizyAsta ma0 pu0 veSTAsi veSTAsthaH veSTAstha vizyAsam vizyAsva vizyAsma u0 pu0 veSTAsmi veSTAsvaH veSTAsmaH syatyAdi vekSyati vekSyataH vekSyanti pra0 pu0 avekSyat avekSyatAm avekSyan vekSyasi vekSyathaH vekSyatha ma0 pu0 avekSyaH avekSyatam avekSyata vekSyAmi vekSyAva: vekSyAmaH u0 pu0 avekSyam avekSyAva avekSyAma , 113. bhujaMr-pAlanAbhyavahArayoH (ubhayapadI) pAlana karanA, khAnA avikSat avikSam yAdAdi ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi bhunakti bhuGktaH bhuJjanti pra0 pu. bhuGgyAt bhujyAtAm bhujyuH bhunakSi bhuthaH bhutha ma0 pu0 bhuJjyAH bhujyAtam bhujyAta bhunajmi bhujvaH bhujma: u0 pu0 bhujyAm bhujyAva . bhuJjyAma ..
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 vAkyaracanA bodha tubAdi bhunaktu, bhuGktAt bhuGktAm bhuJjantu pra0 pu0 bhudhi, bhuGktAt bhuGktam bhuGkta ma0 pu0 bhunajAni bhunajAva bhunajAma u0 pu0 dibAdi dyAdi abhunak, abhunag abhuGktAm abhuJjan pra0 pu0 abhaukSIt abhauktAm abhaukSuH abhunak, abhunag abhuGktam abhuGkta ma0 pu0 abhaukSIH abhauktam abhaukta abhunajam abhujva abhujma u0 pu0 abhaukSam abhaukSva abhaukSma NabAdi kyAdAdi bubhoja bubhuMjatuH bubhujuH pra0 pu0 bhujyAt bhujyAstAm bhujyAsuH bubhojitha bubhujathuH bubhuja ma0 pu0 bhujyAH bhujyAstam bhujyAsta bubhoja bubhujiva bubhujima u0 pu0 bhujyAsam bhujyAsva bhujyAsva tAdi syatyAdi bhoktA bhoktArau bhoktAraH pra0 pu0 bhokSyati bhokSyataH bhokSyanti bhoktAsi bhoktAsthaH bhoktAstha ma0 pu0 bhokSyasi bhokSyathaH bhokSyatha bhoktAsmi bhoktAsvaH bhoktAsmaH u0 pu0 bhokSyAmi bhokSyAva: bhokSyAmaH syadAdi abhokSyat abhokSyatAm abhokSyan pra0 pu0 abhokSyaH abhokSyatam abhokSyata ma0 pu. abhokSyam abhokSyAva ___ abhokSyAma u0 pu0 Atmanepada tibAdi yAdAdi bhaGkte bhujAte bhuJjate / ___ pra0 pu0 bhuJjIta bhuJjIyAtAm bhuJjIran bhujhe bhuJjAthe bhugdhve ___ ma0 pu. bhuJjIthAH bhuJjIyAthAm bhuJjIdhvam bhuje bhujvahe bhujmahe ___u0 pu0 bhuJjIya bhuJjIvahi bhuJjImahi dibAdi bhuGktAm bhuJjAtAm bhujatAm pra0 pu0 abhuGkta abhujAtAm abhuJjata bhukSva bhuJjAthAm bhuGgdhvam ma0 pu0 abhukGthAH abhuJjAthAm abhugdhvam bhunaje bhunajAvahai bhunajAmahai u0 pu0 abhuji abhujvahi abhumahi dhAdi abhukta abhukSAtAm abhukSata pra0 pu0 bubhuje bubhujAte bubhujire abhukthAH abhukSAthAm abhugdhvam , abhugvam ma0 pu0 bubhujiSe bubhujAthe bubhujidhve abhukSi abhukSvahi abhukSmahi u0 pu0 bubhuje bubhujivahe bubhujimahe tubAdi NabAdi
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 437 pariziSTa 2 kyAdAdi tAdi bhukSISTa bhukSIyAstAm bhukSIran pra0 pu0 bhoktA bhoktArI bhoktAraH bhukSISThAH bhukSIyAsthAm bhukSIdhvam ma0 pu0 bhoktAse bhoktAsAthe bhoktAdhve bhukSIya bhukSIvahi bhukSImahi u0 pu0 bhoktAhe bhoktAsvahe bhoktAsmahe syatyAdi syadAdi bhokSyate bhokSyete bhokSyante pra0 pu0 abhokSyata abhokSyetAm abhokSyanta bhokSyase bhokSyethe bhokSyadhve ma0 pu0 abhokSyathAH abhokSyethAm abhokSyadhvam bhokSye bhokSyAvahe bhokSyAmahe u0 pu0 abhokSye abhokSyAvahi abhokSyAmahi 114. yuz2an-yoge (ubhayapadI) joDanA TI ME LLEL pra0 pu0 yukta parasmaipada ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi yunakti yuGktaH yuJjanti pra0 pu0 yujyAt yujyAtAm yujyuH yunakSi yukthaH yuktha ma0 pu0 yuJjyAH yujyAtam yujyAta yunajmi yujvaH yujmaH u0 pu0 yuJjyAm yuJjyAva yujyAma tubAdi yunaktu, yuGktAt yuGktAm yuJjantu yuGgdhi, yuGktAt yuktam ma0 pu0 yunajAni yunajAva yunajAma u0 pu0 dibAdi dhAdi (1) ayunak, ayunag ayuGktAm ayuJjan pra0 pu0 ayujat ayujatAm ayujan ayunak,ayunag ayuGktam ayuGkta ma0 pu0 ayujaH ayujatam ayujata ayunajam ayuva ayujma u0 pu0 ayujam ayujAva ayujAma dyAdi (2) NabAdi ayokSIt ayoktAm ayokSuH pra0 pu0 yuyoja yuyujatuH yuyujuH ayokSIH ayoktam ayokta ma0 pu0 yuyojitha yuyujathuH yuyuja ayokSam ayaukSva ayaukSma u0 pu0 yuyoja yuyujiva yuyujima tAdi yujyAt yujyAstAm yujyAsuH pra0 pu0 yoktA yoktArau yoktAraH yujyAH yujyAstam yujyAsta ma0 pu0 yoktAsi yoktAsthaH yoktAstha .. yujyAsam yujyAsva yujyAsma u0 pu0 yoktAsmi yoktAsvaH yoktAsmaH ** kyAdAdi
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 vAkyaracanA bodha syatyAdi syadAdi yokSyati yokSyataH yokSyanti pra0 pu0 ayokSyat ayokSyatAm ayokSyan yokSyasi yokSyathaH yokSyatha ma0 pu0 ayokSyaH ayokSyatam ayokSyata yokSyAmi yokSyAva: yokSyAmaH u0 pu0 ayokSyam ayokSyAva ayokSyAma Atmanepada tibAdi yAdAdi yuGkte yujAte yuJjate pra0 pu0 yujIta yuJjIyAtAm yujIran yujhe yuJjAthe yugdhve ma0 pu0 yuJjIthAH yuJjIyAthAm yujIdhvam yuje yujvahe yujmahe u0 pu0 yujIya yuJjIvahi yuJjImahi tubAdi dibAdi yuGktAm yujAtAm yuJjatAm pra0 pu0 ayukta ayujAtAm ayuJjata yujhva yuJjAthAm yugdhvam ma0 pu0 ayuGkthAH ayuJjAthAm ayugdhvam yunaja yunajAvahai yunajAmahai u0 pu0 ayuJji ayujvahi ayujmahi dhAdi ayukta ayukSAtAm ayukSata pra0 pu0 ayukthAH ayukSAthAm ayugdhvam, ayugDhvam ma0 pu0 ayukSi ayukSvahi ayukSmahi u0 pu0 NabAdi yuyuje yuyujAte yuyujire pra0 pu0 yukSISTa yukSIyAstAm yukSIran yUyujiSe yuyujAthe yuyujidhne ma0 pu0 yukSISThAH . yukSIyAsthAm yukSIdhvam yuyuje yuyujivahe yuyujimahe u0 pu0 yukSIya yukSIvahi yukSImahi tAdi syatyAdi yoktA yoktArau yoktAraH pra0 pu0 yokSyate yokSyete yokSyante yoktAse yoktAsAthe yoktAdhve ma0 pu0 yokSyase yokSyethe yokSyadhve yoktAhe yoktAsvahe yoktAsmahe u0 pu0 yokSye yokSyAvahe yokSyAmahe syadAdi ayokSyata ayokSyetAm ayokSyanta pra0 pu0 ayokSyathAH ayokSyethAm ayokSyadhvam ma0 pu0 ayokSye ayodhyAvahi ayokSyAmahi u0 pu0 kyAdAdi
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 115. chidu nr - dvaidhIkaraNe (ubhayapadI) kATanA parasmaipada ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi chinatti chintaH chinatsi chintthaH chinadmachindvaH tubAdi chinattu, chintAt chinddhi, chintAt chinadAni chindanti chinttha chindma: chintAm chintam chinadAva chinadAma chindantu chinta pra0 pu0 chindyAt chindyAtAm chindyuH ma0 pu0 chindyA: chindyAtam chindyAta u0 pu0 chindyAm chindyAva chindyAma dibAdi acchinat, acchinad acchintAm acchina:, acchinat, acchinad acchintam acchinadam acchindra tAdi chettA chettArau chettAraH chettAsi chettAsthaH chettAstha chettAsmi chettAsvaH chettAsmaH syadAdi ekavacana dvivacana bahuvacana yAdAdi pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 acchindan acchinta acchindma acchetsyat acchetsyatAm acchetsyan acchetsyaH acchetsyatam acchetsyata acchetsyam acchetsyAva acchetsyAma 436 cAdi (2) dhAdi (1) acchidat acchidatAm acchidan pra0 pu0 acchetsIt acchidaH acchidatam acchidata maM0 pu0 acchetsIH acchidam acchidAva acchidAma u0 pu0 acchetsam NabAdi kyAdAdi ciccheda cicchidatuH cicchiduH pra0 pu0 chidyAt chidyAstAm chidyAsuH ciccheditha cicchidathuH cicchida ma0 pu0 chidyA: chidyAstam chidyAsta ciccheda cicchidiva cicchidima u0 pu0 chidyAsam chidyAsva chidyAsma pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 acchaMttAm acchetsuH acchettam acchaMta acchetsva pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 syatyAdi pra0 pu0 chetsyati chetsyataH chetsyanti ma0 pu0 chetsyasi chetsyathaH chetsyatha u0 pu0 chetsyAmi chetsyAva: chetsyAmaH acche sma
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 vAkyaracanA bodha Atmanepada tibAdi yAdAdi chinte chindAte chindate pra0 pu0 chindIta chindIyAtAm chindIran chintse chindAthe chinddhve ma0 pu0 chindIthA: chindIyAthAm chindIdhvam chinde chindavahe chinmahe u0 pu0 chindIya chindIvahi chindImahi tubAdi dibAdi chintAm chindAtAm chindatAm pra0 pu. acchintta acchindAtAm acchindata chintsva chindAthAm chinddhvam ma0 pu0 acchintthAH acchindAthAm acchinddhvam chinadai chinadAvahai chinadAmahai u0 pu0 acchindi acchindvahi acchinnahi dhAdi NabAdi acchitta acchitsAtAm acchitsata pra0 pu0 cicchide cicchidAte cicchidire acchitthA: acchitsAthAm acchiddhvam ma0 pu0 cicchidiSe cicchidAthe cicchididhve acchitsi acchitsvahi acchitsmahi u0 pu0 cicchide cicchidivahe cicchidimahe kyAdAdi tAdi chitsISTa chitsIyAstAm chitsIran pra0 pu0 chettA chettArau chettAraH chitsISThAH chitsIyAsthAm chitsIdhvam ma0 pu0 chettAse chettAsAthe chettAdhve chitsIya chitsIvahi chitsImahi u0 pu0 chettAhe chettAsvahe chettAsmahe syatyAdi syadAdi chetsyate chetsyete chetsyante pra0 pu0 acchetsyata acchetsyetAm acchetsyanta chatsyase chetsyethe chetsyadhve ma0 pu0 acchetsyathAH acchetsyethAm acchetsyadhvam chatsye chetsyAvahe chetsyAmahe u0 pu0 acchetsye acchetsyAvahi acchetsyAmahi 116. vin-pRthagbhAve (ubhayapadI) pRthak karanA __ parasmaipada ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi vinakti viGktaH viJcanti pra0 pu0 viJcyAt viJcyAtAm viJcyuH vinakSi vikthaH viktha ma0 pu0 viJcyAH viJcyAtam viJcyAta vinacmi viJcvaH vicmaH u0 pu0 viJcyAm viJcyAva viJcyAma tubAdi vinaktu, viGktAt viGktAm viJcantu pra0 pu0 vidhi, viGktAt viGktam viGkta ma0 pu0 vinacAni . vinacAva vinacAma u0 pu0
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 441 dibAdi dyAdi avinak, avinam aviGktAm aviJcan pra0 pu0 avicat avicatAm avican avinak, avinag aviGktam aviGkta ma0 pu0 avicaH avicatam avicata avinacam aviJcva aviJcma u0 pu0 avicam avicAva avicAma gabAdi __ kyAdAdi viveca vivicatuH vivicuH pra0 pu0 vicyAt vicyAstAm vicyAsuH vivecitha vivicathuH vivica ma0 pu0 vicyAH vicyAstam vicyAsta viveca viviciva vivicima u0 pu0 vicyAsam vicyAsva vicyAsma tAdi syatyAdi vektA vektArau vektAraH pra0 pu0 vekSyati vekSyataH vekSyanti vektAsi vektAsthaH vektAstha ma0 pu0 vekSyasi vekSyathaH vekSyatha vektAsmi vektAsvaH vektAsmaH u0 pu. vekSyAmi vekSyAva: vekSyAmaH syadAdi avekSyat avekSyatAm avekSyan pra0 pu0 avekSyaH avekSyatam avekSyata ma0 pu0 avekSyama avekSyAva avekSyAma u0 pu. Atmanepada tibAdi ___yAdAdi viGkte viJcAte viJcate pra0 pu0 viJcIta viJcIyAtAm viJcIran vijhe viJcAthe viGgdhve ma0 pu0 viJcIthAH viJcIyAthAm viGgdhvam viJce viJcvahe viJcmahe u0 pu0 viJcIya viJcIvahi viJcImahi tubAdi dibAdi viGktAm viJcAtAm viJcatAm pra0 pu. aviGkta aviJcAtAm aviJcata vizva viJcAthAm viddhvam ma0 pu0 avithAH aviJcAthAm aviGgdhvam vinacai vinacAvahai vinacAmahai u0 pu0 aviJci aviJcvahi aviJcmahi dhAdi avikta avikSAtAm avikSata pra0 pu0 avikthA: avikSAthAm avigdhvam, avigdhvam ma0 pu0 avikSi avizvahi avikSmahi u0 pu0 NabAdi kyAdAdi vivice vivicAte vivicire pra0 pu0 vikSISTa vikSIyAstAm vikSIrana viviciSe vivicAthe vivicidhve ma0 pu0 vikSISThAH vikSIyAsthAm vikSIdhvam vivice vivicivahe vivicimahe u0 pu0 vikSIya vikSIvahi vikSImahi :
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 vAkyaracanA bodha tAdi syatyAdi vektA vektArau vektAraH pra0 pu0 vekSyate vekSyete vekSyante vektAse vektAsAthe vektAdhve ma0.pu. vekSyase vekSyethe vekSyadhve vektAhe vektAsvahe vektAsmahe u0 pu0 vekSye vekSyAvahe vekSyAmahe syadAdi avekSyata avekSyetAm avekSyanta pra0 pu0 avekSyathAH avekSyethAm avekSyadhvam ma0 pu0 avekSye avekSyAvahi avekSyAmahi u0 pu0 117. DukrInaz- dravyavinimaye (ubhayapadI) kharIdanA yAdAdi parasmaipada ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi krINAti . krINIna: krINanti pra0 pu0 krINIyAt krINIyAtAm krINIya: krINAsi krINIyaH krINIya bha0 pu. kroNIyAH krINIyAtam krINIyAta zrINAmi krINIvaH krINImaH u0 pu0 krINIyAm krINIyAva krINIyAma tubAdi dibAdi krINAtu, krINItAt krINItAm krINantu pra0 pu0 akrINAt akrINItAm akrINan krINIhi, krINItAt krINItam krINIta ma0 pu0 akrINAH akrINItam akrINIta krINAni krINAva krINAma u0 pu0 akrINAm akrINIva akrINIma dhAdi ___NabAdi aSIt akraSTAm aSuH pra0 pu0 cikrAya cikriyatuH cikriyuH aRSIH aSTam aSTa ma0 pu0 cikrayitha, cikretha cikriyathuH cikriya apam aSva aRSma u0 pu0 cikrAya, cikraya cikriyiva cikriyima kyAdAdi krIyAt krIyAstAm krIyAsuH pra0 pu0 kretA kretArau kretAraH krIyAH krIyAstam krIyAsta ma0 pu. kretAsi kretAsthaH kretAstha krIyAsam krIyAsva krIyASma u0 pu0 kretAsmi kretAsvaH kretAsmaH syatyAdi syadAdi RSyati RSyataH RSyanti pra0 pu0 akraSyat aRSyatAm akreSyan kreSyasi RSyatha: RSyatha ma0 pu0 akreSyaH aRSyatam aRSyata RSyAmi RSyAvaH RSyAmaH u0 pu0 aRSyam aRSyAva akreSyAma tAdi
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 443 tubAdi Atmanepada tibAdi yAdAdi krINIte krINAte krINate pra0 pu0 krINIta krINIyAtAm krINIran krINISe krINAthe krINIdhve ma0 pu0 krINIthAH krINIyAthAm krINIdhvam krINe krINIvahe krINImahe u0 pu0 krINIya krINIvahi krINImahi dibAdi krINItAm krINAtAm krINatAm pra0 pu0 akrINIta akrINAtAm akrINata krINISva krINAthAm krINIdhvam ma0 pu0 akrINIthAH akrINAthAm akrINIdhvam krINa krINAvahai krINAmahai u0 pu0 akrINi akrINIvahi akrINImahi dyAdi NabAdi akreSTa aveSAtAm akreSata pra0 pu0 cikriye cikriyAte cikriyire akreSThAH aRSAthAm akevam ma0 pu0 cikriyaSe cikriyAthe cikriyidhve, cikriyitve akreSi akreSvahi akreSmahi u0 pu0 cikriye cikriyivahe cikriyimahe kyAdAdi tAdi RSISTa RSIyAstAma RSIran pra0 pu0 kretA kretArau / kretAraH RSISThAH RSIyAsthAm RSIDhvam ma0 pu0 kretAse ketAsAthe kretAdhve - RSIya RSIvahi RSImahi u0 pu0 kretAhe kretAsvahe kretAsmahe syatyAdi syadAdi keSyate RSyate RSyante pra0 pu0 akreSyata aRSyetAm aRSyanta RSyase veSyethe RSyadhve ma0 pu0 aRSyathAH akraSyethAm aRSyadhvam - keSye RSyAvahe RSyAmahe u0 pu0 akraSye akreSyAvahi aRSyAmahi 118. pUna-pavane (ubhayapadI) sApha karanA karanA parasmaipada ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi punAti punItaH punanti pra0 pu. punIyAt punIyAtAm punIyuH -- punAsi punIthaH punItha ma0 pu0 punIyAH punIyAtam punIyAta / punAmi punIvaH punIma: u0 pu0 punIyAm punIyAva punIyAma tubAdi dibAdi punAtu, punItAt punItAm punantu pra0 pu0 apunAt apunItAm apunan punIhi, punItAt punItam punIta ma0 pu0 apunAH apunItam apunIta punAti punAva punAma u0 pu0 apunAm apunIva apunIma
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 vAkyaracanA bodha dhAdi NabAdi apAvIt apAviSTAm apAviSuH pra0 pu0 pupAva pupuvatuH pupuvuH apAvI: apAviSTam apAviSTa ma0 pu0 pupavitha pupuvathuH pupuva apAviSam apAviSva apAviSma u0 pu0 pupAva, pupava pupuviva pupuvima kyAdAdi tAdi pUyAt pUyAstAm pUyAsuH pra0 pu0 pavitA pavitArau pavitAraH pUyAH pUyAstam pUyAsta ma0 pu0 pavitAsi pavitAsthaH pavitAstha pUyAsam pUyAsva pUyAsma u0 pu0 pavitAsmi pavitAsvaH pavitAsmaH syatyAdi syadAdi paviSyati paviSyataH paviSyanti pra0 pu0 apaviSyat apaviSyatAm apaviSyan paviSyasi paviSyathaH paviSyatha ma0 pu0 apaviSyaH apaviSyatam apaviSyata paviSyAmi paviSyAva: paviSyAmaH u0 pu0 apaviSyam apaviSyAva apaviSyAma Atmanepada tibAdi yAdAdi punIte punAte punate pra0 pu. punIta punIyAtAm punIran punISe punAthe punIdhve ma0 pu0 punIthAH punIyAthAm punIdhvam pune punIvahe punImahe u0 pu0 punIya punIvahi punImahi tubAdi dibAdi punItAm punAtAm punatAm pra0 pu0 apunIta apunAtAm apunata punISva punAthAm punIdhvam ma0 pu. apunIthAH apunAthAm apunIdhvam punai punAvahai punAmahai u0 pu0 apuni apunIvahi apunImahi vAdi apaviSTa, apaviSAtAm apaviSata pra0 pu0 apaviSThAH apaviSAthAm apaviDhvam, apavidhvam ma0 pu0 apaviSi apaviSvahi apaviSmahi u0 pu0 NabAdi pupuve pupuvAte pupuvire pra0 pu0 pupuviSe pupuvAthe puviDhve, pupuvidhve ma0 pu0 pupuve pupuvivahe pupuvimahe u0 pu0 kyAdAdi paviSISTa paviSIyAstAm paviSIran paviSISThAH paviSIyAsthAm paviSIDhvam, paviSIdhvam ma0 pu0 paviSIya paviSIvahi pavidhImahi u0 pu0 pra0 pu0
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 445 tAdi syatyAdi pavitA pavitArI pavitAraH pra0 pu0 paviSyate paviSyete paviSyante pavitAse pavitAsAthe pavitAdhve ma0 pu0 paviSyase paviSyethe paviSyadhve pavitAhe pavitAsvahe pavitAsmahe u0 pu0 paviSye paviSyAvahe paviSyAmahe syadAdi apaviSyata apaviSyetAm apaviSyanta pra0 pu0 apaviSyathAH apaviSyethAm apaviSyadhvam ma0 pu0 apaviSye apaviSyAvahi apaviSyAmahi u0 pu0 116. lUnaz-chedane (ubhayapadI) kATanA tubAdi lunAni parasmaipada ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi lunAti lunItaH lunanti pra0 pu0 lunIyAt lunIyAtAm lunIyuH lunAsi lunIthaH lunItha ma0 pu. lunIyAH lunIyAtam lunIyAta lunAmi lunIvaH lunImaH u0 pu. lunIyAm lunIyAva lunIyAma dibAdi lunAtu, lunItAt lunItAm lunantu pra0 pu0 alunAt alunItAm alunan lunIhi, lunItAt lunItam lunIta ma0 pu0 alunAH alunItam alunIta lunAva lunAma u0 pu0 alunAm alunIva alunIma dhAdi bAdi alAvIt alAviSTAm alAviSuH pra0 pu. lulAva luluvatuH luluvuH alAvI: alAviSTam alAviSTa ma0 pu. lulavitha luluvathuH luluva alAviSam alAviSva alAviSma u0 pu. lulAva, lulava luluviva luluvima kyAdAdi tAdi lUyAt lUyAstAm lUyAsuH pra0 pu0 lavitA lavitArau lavitAraH lUyAH lUyAstam lUyAsta ma0 pu0 lavitAsi lavitAsthaH lavitAstha lUyAsam lUyAsva lUyAsma u0 pu. lavitAsmi lavitAsva: lavitAsmaH syatyAdi syadAdi laviSyati laviSyataH laviSyanti pra0 pu. alaviSyat alaviSyatAm alaviSyan laviSyasi laviSyathaH laviSyatha ma0 pu0 alaviSyaH alaviSyatam alaviSyata laviSyAmi laviSyAvaH laviSyAmaH u0 pu0 alaviSyam alaviSyAva alaviSyAma
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha Atmanepada tibAdi yAdAdi lunIte lunAte lunate pra0 pu0 lunIta lunIyAtAm lunIran lunISe lunAthe lunIdhve ma0 pu. lunIthAH lunIyAthAm lunIdhvam lune lunIvahe lunImahe u0 pu0 lunIya lunIvahi lunImahi tubAdi dibAdi lunItAm lunAtAm lunatAm pra0 pu0 alunIta alunAtAm alunata lunISva lunAthAm lunIdhvam ma0 pu0 alunIthAH alunAthAm alunIdhvam lunai lunAvahai lunAmahai u0 pu0 aluni alunIvahi alunImahi dhAdi alaviSTa alaviSAtAm alaviSata alaviSThAH alaviSAthAm alaviDhvam, alavidhvam ma0 pu0 alaviSi alaviSvahi alaviSmahi jabAdi luluvAte luluvire luluviSe luluvAthe luluviDhve, luluvidhve ma0 pu0 luluve luluvivahe luluvimahe kyAdAdi laviSISTa laviSIyAstAm laviSIran pra0 pu0 laviSISThAH laviSIyAsthAm laviSIDhvam, laviSIdhvam ma0 pu0 laviSIya laviSIvahi laviSImahi u0 pu0 tAdi lavitA lavitArau lavitAraH pra0 pu0 lavitAse lavitAsAthe . lavitAdhve ma0 pu0 / lavitAhe lavitAsvahe lavitAsmahe u0 pu0 syatyAdi ___ syadAdi laviSyate laviSyete laviSyante pra0 pu0 alaviSyata alaviSyetAm alaviSyanta laviSyase laviSyethe laviSyadhve ma0 pu0 alaviSyathAH alaviSyethAm alaviSyadhvam laviSye laviSyAvahe laviSyAmahe u0 pu0 alaviSye alaviSyAvahi alaviSyAmahi luluve
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 120. stanaz-AcchAdane (ubhayapadI) AcchAdana karanA ___NabAdi parasmaipada ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi stRNAti stRNItaH stRNanti pra0 pu0 stRNIyAt stRNIyAtAm stRNIyuH stRNAsi stRNIthaH stRNItha ma0 pu0 stRNIyAH stRNIyAtam stRNIyAta stRNAmi stRNIva: stRNImaH u0 pu0 stRNIyAm stRNIyAva stRNIyAma tubAdi dibAdi stRNAt, stRNItAt stRNItAm stRNantu pra0 pu0 astRNAt astRNItAm astRNan stRNIhi, stRNItAt stRNItam stRNIta ma0 pu0 astRNAH astRNItam astRNIta stRNAni stRNAva stRNAma u0 pu0 astRNAm astRNIva astRNIma dyAdi astArIt astAriSTAm astAriSu: pra0 pu0 tastAra tastaratuH tastaruH astArIH astAriSTam astAriSTa ma0 pu0 tastaritha tastarathuH tastara astAriSam astAriSva astAriSma u0 pu0 tastAra,tastara tastariva tastarima kyAdAdi tAdi stIryAt stIryAstAm stIryAsuH pra. pu0 staritA staritArau staritAraH stIryAH stIryAstam stIryAsta ma0 pu0 staritAsi staritAsthaH staritAstha stIryAsam stIryAsva stIryAsma u0 pu0 staritAsmi staritAsvaH staritAsmaH syatyAdi (1) syatyAdi (2) stariSyati stariSyataH stariSyanti pra0 pu0 starISyati starISyataH starISyanti stariSyasi stariSyathaH stariSyatha ma0 pu0 starISyasi starISyathaH starISyatha stariSyAmi stariSyAvaH stariSyAma: u0 pu0 starISyAmi starISyAvaH starISyAmaH syadAdi (1) astariSyat astariSyatAm astariSyan pra0 pu0 astariSyaH astariSyatam astariSyata __ ma0 pu0 astariSyam astariSyAva astariSyAma u0 pu0 syadAdi (2) astarISyat astarISyatAm astarISyan astarISyaH astarISyatam astarISyata astarISyam astarISyAva astarISyAma u0 pu. ma0 pu0
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 tibAdi tRNIte stRNISe tRNa astariSTa astariSAtAm astariSThAH astariSAthAm astariSi astariSvahi cAdi (2) astarISTa astarISAtAm astarISThAH astarISAthAm astarISi ahi cAdi (3) astISTa astISThAH astIrSi bAdi subAdi dibAdi stRNItAm stRNAtAm stRNatAm pra0 pu0 astRNIta astRNAtAm astRNata stRNISva stRNAthAm stRNIdhvam ma0 pu0 astRNIthAH astRNAthAm astRNIdhvam stRNa tRNAva hai stRNAma hai u0 pu0 astRNi astRNIvahi astRNImahi cAdi (1) tastare tastariSe tastare kyAdi (1) stariSISTa stariSISThAH stRNAte stRNate pra0 pu0 stRNIta stRNIyAtAm stRNIran stRNAthe stRNIdhve ma0 pu0 stRNIthAH stRNIyAthAm stRNIdhvam tRNIva stRNImahe u0 pu0 stRNIya stRNIvahi tRNImaha astIrSAtAm astIrSAthAm a tastarAte tastathe tastariva Atmanepada stariSIyAstAm stariSIyAsthAm riSIvahi yAdAdi stariSIya kyAdAdi (2) stIrSISTa stIrSIyAstAm starSISThAH stIrSIyAsthAm stIrSIya tI pra0 pu0 astariSata astariDhvam, astaridhvam ma0 pu0 u0 pu0 astariSmahi astarISata astarIDhvam, astarIdhvam astarISmahi vAkyaracanA bodha astIrSata astIm, astIrdhvam tastarire tastaridhve, tastariDhve tastari mahe stIrSIran stIrSIDhvam, stIrSIdhvam starSImahi pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 stariSIran stariSIDhvam, stariSIdhvam ma0 pu0 riSImahi u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 tAdi (1) tAdi (2) staritA staritArau staritAraH pra0 pu0 starItA starItArau starItAraH staritAse staritAsAthe staritAdhve ma0 pu0 starItAse starItAsAthe starItAdhve staritAhe staritAsvahe staritAsmahe u0 pu0 starItAhe starItAsvahe starItAsmahe syatyAdi (1) syatyAdi (2) stariSyate stariSyete stariSyante pra0 pu0 starISyate starISyete starISyante stariSyase stariSyethe stariSyadhve ma0 pu0 starISyase starISyethe starISyadhve stariSye stariSyAvahe stariSyAmahe u0 pu0 starISye starISyAvahe starISyAmahe syadAdi (1) astariSyata astariSyetAm astariSyanta pra0 pu0 astariSyathA: astariSyethAm astariSyadhvam ma0 pu0 astariSye astariSyAvahi astariSyAmahi u0 pu0 syadAdi (2) astarISyata astarISyetAm astarISyanta pra0 pu0 astarISyathAH astarISyethAm astarISyadhvam ma0 pu0 astarISye astarISyAvahi astarISyAmahi u0 pu0 121. manthaza-viloDane (mathanA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi mathnAti mathnIta: mananti pra0 pu0 mathnIyAt mathnIyAtAm mathnIyuH mathnAsi mathnIthaH mathnItha ma0 pu0 mathnIyAH mathnIyAtam mathnIyAta mathnAmi mathnIvaH mathnImaH u0 pu0 mathnIyAm mathnIyAva mathnIyAma tubAdi dibAdi mathnAtu, mathnItAt mathnItAm mathnantu pra0 pu0 amathnAt amathnItAm amathnan mathAna, mathnItAt mathnItam mathnIta ma0 pu0 amathnA: amathnItam amathnIta mathnAni mathnAva mathnAma u0 pu0 amathnAm amathnIva amathnIma dyAdi ___NabAdi amanthIt amanthiSTAm amanthiSuH pra0 pu0 mamantha mamanthatuH mamanyuH amanthIH amanthiSTam amanthiSTa ma0 pu0 mamanthitha mamanthathuH mamantha amanthiSam amanthiSva amanthiSma u0 pu0 mamantha mamanthiva mamanthima kyAdAdi - tAdi mathyAt mathyAstAm mathyAsuH pra0 pu0 manthitA manthitArau mathitAraH mathyAH mathyAstam mathyAsta ma0 pu0 manthitAsi manthitAsthaH manthitAstha mathyAsam mathyAsva mathyAsma u0 pu0 manthitAsmi manthitAsvaH manthitAsmaH
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 vAkyaracanA bodha yatsyAdi manthiSyati manthiSyasi manthiSyAmi manthiSyataH manthiSyathaH manthiSyAva: manthiSyanti manthiSyatha manthiSyAmaH qk qy k syadAdi amanthiSyat amanthiSyaH amanthiSyam amanthiSyatAm amanthiSyan amanthiSyatam amanthiSyata amanthiSyAva amanthiSyAma pra0 ma0 pu. u0 pu0 q q 122. bandhaz-bandhane (bAMdhanA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi badhnAti badhnItaH badhnanti pra0 pu0 badhnIyAt badhnIyAtAm badhnIyu: badhnAsi badhnIthaH badhnItha ma0 pu0 badhnIyAH badhnIyAtam badhnIyAta badhnAmi badhnIvaH badhnImaH u0 pu0 badhnIyAm badhnIyAva badhnIyAma tubAdi dibAdi badhnAtu, badhnItAt badhnItAm badhnantu pra0 pu0 abadhnAt abadhnItAm abadhnan badhAna, badhnItAt badhnItam badhnIta ma0 pu0 abadhnAH abadhnItam abadhnIta badhnAni badhnAva badhnAma u0 pu0 abadhnAm abadhnIva abadhnIma dhAdi NabAdi abhAntsIt abAntAm abhAntsuH pra0 pu0 babandha babandhatuH babandhuH abhAntsIH abAnddham abAnddha ma0 pu0 babanddha, babandhitha babandhathuH babandha abhAntsam abhAntsva abhAntsma u0 pu0 babandha babandhiva babandhima kyAdAdi badhyAt badhyAstAm badhyAsuH pra0 pu0 bandA vandvArau bandvAra: badhyA: badhyAstam . badhyAsta ma0 pu0 bandAsivandvAsthaH bandAstha badhyAsam badhyAsva badhyAsma u0 pu0 bandAsmi vandvAsva: bandAsmaH syatyAdi syadAdi bhantsyati bhansyataH bhantsyanti pra0 pu0 abhantsyat abhantsyatAm abhansyan bhantsyasi bhantsyathaH bhantsyatha ma0 pu0 abhantsyaH abhantsyatam abhantsyata bhantsyAmi bhantsyAvaH bhantsyAmaH u0 pu0 abhantsyam abhantsyAva abhantsyAma tAdi
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 123. azaz - bhojane (khAnA) bahuvacana ekavacana tibAdi dvivacana aznAti aznItaH aznanti aznAsi aznIthaH aznItha aznAmi aznIvaH aznImaH tubAdi aznAtu, aznItAt aznItAm aznantu azAna, aznItAt aznItam aznIta aznAni aznAva aznAma dhAdi AzIt AziSTAm AziSuH AzI: AziSTam AziSTa AziSam AziSva AziSma kyAdAdi ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi ekavacana dvivacana bahuvacana yAdAdi pra0 pu0 aznIyAt aznIyAtAm aznIyuH ma0 pu0 aznIyAH aznIyAtam aznIyAta u0 pu0 aznIyAm aznIyAva aznIyAma dibAdi pra0 pu0 AznAt ma0 pu0 AznAH u0 pu0 AznAm NabAdi 451 pra0 pu0 Aza ma0 pu0 Azitha u0 pu0 Aza tAdi AznItAm Aznan AznItam AznIta AznIva AznIma AzatuH AzuH AzathuH Aza Aziva Azima azitA azitArau azitAra: azyAsma azyAt azyAstAm azyAsuH pra0 pu0 azyA: azyAstam azyAsta ma0 pu0 azitAsi azitAsthaH azitAstha azyAsam azyAsva u0 pu0 azitAsmi azitAsvaH azitAsmaH syatyAdi syadAdi aziSyati aziSyataH aziSyanti pra0 pu0 AziSyat aziSyasi aziSyathaH aziSyatha ma0 pu0 AziSyaH aziSyAmi aziSyAvaH aziSyAmaH u0 pu0 AziSyam 124. puSaz - puSTau (puSTa karanA) AziSyatAm Azipyan AziSyatam AziSyata AziSyAva AziSyAma ekavacana dvivacana bahuvacana yAdAdi puSNAti puSNItaH puSNanti puSNAsi puSNIthaH puSNItha puSNAmi puSNIva: puSNImaH tubAdi dibAdi puSNAtu, puSNItAt puSNItAm puSNantu pra0 pu0 apuSNAt apuSNItAm apuSNan puSANa, puSNItAt puSNItam puSNIta ma0 pu0 apuSNAH apuSNItam apuSNIta puSNAni puSNAva puSNAma u0 pu0 apuSNAm apuSNIva apuSNIma pra0 pu0 puSNIyAt puSNIyAtAm puSNIyuH ma0 pu0 puSNIyAH puSNIyAtam puSNIyAta u0 pu0 puSNIyAm puSNIyAva puSNIyAma
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 vAkyaracanA bodha dyAdi gabAdi apoSIt apoSiSTAm apoSiSuH pra0 pu0 pupoSa pupuSatuH pupuSuH apoSI: apoSiSTam apoSiSTa ma0 pu0 pupoSitha pupuSathaH pupuSa apoSiSam apoSiSva apoSiSma u0 pu0 pupoSa pupuSiva pupuSima kyAdAdi tAdi puSyAt puSyAstAm puSyAsuH pra0 pu. poSitA popitArau poSitAraH puSyAH puSyAstam puSyAsta ma0 pu. poSitAsi poSitAsthaH poSitAstha puSyAsam puSyAsva puSyAsma u0 pu. poSitAsmi poSitAsvaH poSitAsmaH syatyAdi syadAdi poSiSyati poSiSyataH poSiSyanti pra. pu. apoSiSyat apoSiSyatAm apoSiSyan poSiSyasi poSiSyathaH poSiSyatha ma. pu. apoSiSyaH apoSiSyatam apoSiSyata poSiSyAmi poSiSyAva: poSiSyAmaH u. pu. apoSiSyam apoSiSyAva apoSiSyAma 125. pUjaN-pUjAyAm (pUjA karanA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi pUjayati pUjayataH pUjayanti pra0 pu0 pUjayet pUjayetAm pUjayeyuH pUjayasi pUjayathaH pUjayatha ma0 pu0 pUjayeH pUjayetam pUjayeta pUjayAmi pUjayAvaH pUjayAmaH u0 pu0 pUjayeyam pUjayeva pUjayema tubAdi dibAdi pUjayatu, pUjayatAt pUjayatAm pUjayantu pra0 pu0 apUjayat apUjayatAm apUjayan pUjaya, pUjayatAt pUjayatam pUjayata ma0 pu0 apUjayaH apUjayatam apUjayata pUjayAni pUjayAva pUjayAma u0 pu0 apUjayam apUjayAva apUjayAma dyAdi apUpujat apUpujatAm apUpujan pra0 pu0 apUpujaH apUpujatam apUpujata ma0 pu0 apUpujam apUpujAva apUpujAma u0 pU0 NabAdi (1) pUjayAJcakAra pUjayAJcakratuH pUjayAJcakruH pra0 pu0 pUjayAJcakartha pUjayAJcakrathuH pUjayAJcakra ma0 pu0 pUjayAJcakAra, pUjayAJcakara pUjayAJcakRva / pUjayAJcakRma u0 pu0
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 jabAdi (2) pUjayAmbabhUva pUjayAmbabhUvatuH pUjayAmbabhUvitha pUjayAmbabhUvathuH pUjayAmbabhUviva pUjayAmbabhUva bAdi (3) pUjayAmAsa pUjayAmAsatuH pUjayAmAsitha pUjayAmAsathuH pUjayAmAsiva pUjayAmAsa kyAdAdi tAdi pUjyAt pUjyAstAm pUjyAsuH pra0 pu0 pUjayitA pUjayitArau pUjayitAra: pUjyAH pUjyAstam pUjyAsta ma0 pu0 pUjayitAsi pUjayitAsthaH pUjayitAstha pUjyAsam pUjyAsva pUjyAsma u0 pu0 pUjayitAsmi pUjayitAsvaH pUjayitAsmaH syatyAdi ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi pUjayAmbabhUvuH pra0 pu0 pUjayAmbabhUva ma0 pu0 pUjayAmbabhUvima u0 pu0 bAdi pAlayatu, pAlayatAt pAlaya, pAlayatAt pAlayAni pUjayAmAsuH pUjayAmAsa pUjayAmAsama pUjayiSyati pUjayiSyata: pUjayiSyanti pUjayiSyasi pUjayiSyatha: pUjayiSyatha pUjayiSyAmi pUjayiSyAvaH pUjayiSyAmaH syadAdi apUjayiSyat pUjayiSyatAm apUjayiSyan pra0 pu0 ma0 pu0 apUjayiSyaH apUjayiSyatam pUjayiSyata apUjayiSyam apUjayiSyAva pUjayiSyAma u0 pu0 126. pala - rakSaNe (rakSA karanA) pAlayatAm pAlayatam pAlayAva pAlayati pAlayataH pAlayanti pra0 pu0 pAlayet pAlayasi pAlayathaH pAlayatha ma0 pu0 pAlayeH pAlayAmi pAlayAvaH pAlayAmaH u0 pu0 pAlayeyam pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pAlayantu pAlayata pAlayAma ekavacana dvivacana yAdAdi pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pAlayetAm pAlayetam pAlayeva 453 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 bahuvacana pAlayeyuH pAlayeta pAlayema
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 vAkyaracanA bodhaH dibAdi dyAdi apAlayat apAlayatAm apAlayan pra0 pu0 apIpalat apIpalatAm apIpalan apAlayaH apAlayatam apAlayata ma0 pu0 apIpalaH apIpalatam apIpalata apAlayam apAlayAva apAlayAma u0 pu0 apIpalam apIpalAva apIpalAma NabAdi (1) pAlayAJcakAra pAlayAJcakratuH pAlayAJcakruH pAlayAJcakartha pAlayAJcakrathaH pAlayAJcaka pAlayAJcakAra, pAlayAJcakara pAlayAJcakRva pAlayAJcakRma u0 pu. NabAdi (2) pAlayAmbabhUva pAlayAmbabhUvatuH pAlayAmbabhUvuH pra0 pu0 pAlayAmbabhUvitha pAlayAmbabhUvathuH pAlayAmbabhUva ma0 pu0 pAlayAmbabhUva pAlayAmbabhUviva pAlayAmbabhUvima u0 pu0 NabAdi pAlayAmAsa pAlayAmAsatu: pAlayAmAsuH pra0 pu0 pAlayAmAsitha pAlayAmAsathuH / pAlayAmAsa ma0 pu0 pAlayAmAsa pAlayAmAsiva pAlayAmAsima u0 pu0 jyAdAdi tAdi pAlyAt pAlyAstAm pAlyAsuH pra0 pu. pAlayitA pAlayitArau pAlayitAraH pAlyAH pAlyAstam pAlyAsta ma0 pu0 pAlayitAsi pAlayitAsthaH pAlayitAstha pAlyAsam pAlyAsva pAlyAsma u0 pu0 pAlayitAsmi pAlayitAsvaH pAlayitAsmaH syatyAdi pAlayiSyati pAlayiSyataH pAlayiSyanti pAlayiSyasi pAlayiSyathaH pAlayiSyatha pAlayiSyAmi pAlayiSyAvaH pAlayiSyAmaH syadAdi apAlayiSyat apAlayiSyatAm apAlayiSyan pra0 pu0 apAlayiSyaH apAlayiSyatam apAlayiSyata ma0 pu0 apAlayiSyam apAlayiSyAva apAlayiSyAma u0 pu0 127. snihaNa-snehane (sneha karanA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi snehayati snehayataH snehayanti pra0 pu0 snehayet snehayetAm snehayeyuH snehayasi snehayathaH snehayatha ma0 pu0 snehaye: snehayetam snehayeta snehayAmi snehayAvaH snehayAmaH u0 pu0 snehayeyam snehayeva snehayema go op
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 subAdi dibAdi snehayatu, snehayatAt snehayatAm snehayantu pra0 pu0 asnehayat asnehayatAm asnehayan snehaya, snehayatAt snehayatam snehayata ma0 pu0 asnehayaH asnehayatam asnehayata snehAni snehayAva snehayAma u0 pu0 asnehayam asnehayAva asnehayAma dhAdi -asiSNihat asiSNatAm asiSNihaH asiSNihatam asiSNiham asiSNihAva bAdi (1) snehayAJcakAra snehayAJcakartha snehayAJcakratuH snehAJcakrathuH snehayAJcakAra, snehayAJcakara snehayAJcakRva -jabAdi (2) snehayAmbabhUva snehayAmbabhUvatuH snehayAmbabhUvuH snehayAmbabhUvitha snehayAmbabhUvathuH snehayAmbabhUva snehayAmbabhUva snehayAmbabhUviva snehayAmbabhUvima -jabAdi (3) snehayAmAsa snehayAmAsitha snehayAmAsa kyAdAdi asiSNihan asiSNihata asiSNihAma snehayAmAsatuH snehayAmAsathuH snehA mAsi snehayAmAsuH snehayAmAsa snehayAmAsama snehayiSyati snehayiSyataH snehayita snehayiSyasi snehayiSyathaH snehayiSyatha snehayiSyAmi snehayiSyAvaH snehayiSyAmaH syadAdi pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 snehayAJcakruH snehayAJcakra snehayAJcakrama asnehayiSyat asnehayiSyatAm asnehayiSyan asnehayiSyaH asnehayiSyatam ati asnehayiSyam asnehayiSyAva asnehayiSyAma pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 tAdi snehyAt snehyAstAm snehyAsuH pra0 pu0 snehayitA snehayitArI snehayitAra: snehyAH snehyAstam snehyAsta ma0 pu0 snehayitAsi snehayitAsthaH snehayitAstha snehyAsma u0 pu0 snehayitAsmi snehayitAsvaH snehayitAsmaH snehyAsam snehyAsva syatyAdi pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 455 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 128. mantra - gupta bhASaNe (mantraNA karanA) ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi mantrayate mantrayete mantrayase mantrayethe mantraye mantrayA he mantrayante pra0 pu0 mantrayeta mantrayeyAtAm mantrayeran mantrAdhve ma0 pu0 mantrayethAH mantrayeyAthAm mantrayedhvam trayAmahe u0 pu0 mantrayeya mantrayevahi mantrayemahi dibAdi mantrayAJcakrAte mantrayAJcakrAthe mantrayAJcakRvahe tubAdi mantrayatAm mantrayetAm mantrayantAm pra0 pu0 amantrayata amantrayetAm amantrayanta mantrayasva mantrayethAm mantrayadhvam ma0 pu0 amantrayathAH amantrayethAm amantrayadhvam mantrayai mantrayAva hai mantrayAma hai u0 pu0 amantraye amantrayAvahi amantrayAmahi dhAdi amamantrata amamantretAm amamantrathAH amamantrethAm amamantre amamantrAvahi bAdi (1) mantrayAJcakre mantrayAJcakRSe mantrayAJcakre bAdi (2) mantrayAmbabhUva mantrayAmbabhUvatuH mantrayAmbabhUvuH mantrayAmbabhUvitha mantrayAmbabhUvathuH mantrayAmbabhUva mantrayAmbabhUva mantrayAmbabhUvi mantrayAmbabhUvima bAdi (3) mantrayAmAsa mantrayAmAthi mantrayAmAsatuH mantrayAmAsathuH mantrayAmAsiva amamantranta amamantradhvam amamantrAmahi mantrayAmAsa kyAdAdi mantrayiSISTa mantrayiSIyAstAm mantrayiSISThAH mantrayiSIya ekavacana dvivacana bahuvacana yAdAdi tAdi mantrayitA mantrayitArau mantrayitA mantrayitAsAthe mantrayitA mantrayitAsva pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 mantrayAJcakrire mantrayAJcakRDhve mantrayAJcakRmahe vAkyaracanA bodha mantrayAmAsuH mantrayAmAsa mantrayAmAsama mantrayitAraH mantrayitAdhve mantrayitAsmahe pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 mantrayiSIran pra0 pula mantrayiSIyAsthAm mantrayiSIDhvam, mantrayiSIdhvam ma0 pu0 mantrayiSIvahi mantrayiSImahi u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 syatyAdi mantrayiSyate mantrayiSyete mantrayiSyase mantrayiSyethe mantrayiSye mantrayiSyAvahe syadAdi amantrayiSyata mantrayiSyetAm amantrayiSyathAH amantrayiSyethAm amantrayiSye apaspRhat apaspRhaH amantrayiSyanta pra0 pu0 amantrayiSyadhvam ma0 pu0 amantrayiSyAvahi amantrayiSyAmahi u0 pu0 ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi 126. spRhaNa - IpsAyAm ( cAhanA ) ekavacana dvivacana bahuvacana yAdAdi spRhayati spRhayataH spRhayanti pra0 pu0 spRhayet spRhayetAm spRhayeyuH spRhayathaH spRhayatha ma0 pu0 spRhaye: spRhayetam spRhayeta spRhayAmi spRhayAva spRhayAma u0 pu0 spRhayeyam spRhayeva spRhaye tubAdi dibAdi pR spRhayatu, spRhayatAt spRhayatAm spRhaya, spRhayatAt spRhayatam spRhayANi spRhayAva dyAdi apaspRham bAdi (1) spRhayAJcakAra spRhayAJcakarthaM apaspRhatAm apaspRhatam apaspRhAva spRhayAmbabhUva bAdi (3) mantrayiSyante mantrayiSyadhve mantrayiSyAmahe spRhayAJcakratuH spRhayAJcakrathuH spRhayAJcakAra, spRhayAJcakara spRhayAJcakRva bAdi (2) spRhayAmbabhUva spRhayAmbabhUvatuH spRhayAmbabhUvitha spRhayAmbabhUvathuH spRhayAmbabhUviva spRhayAmAsa spRhayAmAsatuH spRhayAmAsathuH spRhayAmAthi spRhayAmAsa spRhayAmAsa spRhayantu pra0 pu0 aspRhayat aspRhayatAm aspRhayan spRhayata ma0 pu0 aspRhayaH aspRhayatam aspRhayata spRhayAma u0 pu0 aspRhayam aspRhayAva aspRhayAma apaspRhan apaspRhata apaspRhAma pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 spRhayAJcakruH spRhayAJcaka spRhayAJcakRma spRhayAmbabhUvuH spRhayAmbabhUva spRhayAmbabhUvima spRhayAmAsuH spRhayAmAsa spRhayAmAsama 45.7 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 vAkyaracanA bodha kyAdAdi tAdi spRhyAt spRhyAstAm spRhyAsuH pra0 pu0 spRhayitA spRhayitArI spRhayitAraH spRhyAH spRhyAstam spRhyAsta ma0 pu0 spRhayitAsi spRhayitAsthaH spRhayitAstha spRhyAsam spRhyAsva spRhyAsma u0 pu0 spRhayitAsmi spRhayitAsvaH spRhayitAsmaH syatyAdi spRhayiSyati spRhayiSyataH spRhayiSyanti pra0 pu0 spRhayiSyasi spRhayiSyatha: spRhayiSyatha . spRhayiSyAmi spRhayiSyAvaH spRhayiSyAmaH syadAdi aspRhayiSyat aspRhayiSyatAm aspRhayiSyan pra0 pu. aspRhayiSyaH aspRhayiSyatam aspRhayiSyata ma0 pu0 aspRhayiSyam aspRhayiSyAva aspRhayiSyAma u0 pu0 ma0 130. mArgaNa-anveSaNe (khojanA) tubAdi ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi mArgayati mArgayataH mArgayanti pra0 pu0 mArgayet mArgayetAm mArgayeyu: mArgayasi mArgayathaH mArgayatha ma0 pu0 mArgayeH mArgayetam mArgayeta mArgayAmi mArgayAvaH mArgayAmaH u0 pu0 mArgayeyam mArgayeva mArgayema dibAdi mArga yatu, mArgayatAt mArgayatAm mArgayantu pra0 pu0 amArgayat amArgayatAm amArgayan mArgaya, mArgayatAt mArgayatam mArgayata ma0 pu0 amArgayaH amArgayatam amArgayata mArgayANi mArgayAva mArgayAma u0 pu0 amArgayam amArgayAva amArgayAma dyAdi amamArgat amamArgatAm amamArgan pra0 pu0 amamArgaH amamArgatam amamArgata ma0 pu0 amamArgam amamArgAva amamArgAma u0 pu0 NabAdi (1) mArgayAJcakAra mArgayAJcakratuH mArgayAJcakruH pra0 pu0 mArgayAJcakartha mArgayAJcakrathuH mArgayAJcakra ma0 pu0 mArgayAJcakAra, mArgayAJcakara mArgayAJcakRva mArgayAJcakRma u0 pu0 .
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 456 NabAdi (2) mArgayAmbabhUva mArgayAmbabhUvatuH mArgayAmbabhUvuH pra0 pu0 mArgayAmbabhUvitha mArgayAmbabhUvathuH mArgayAmbabhUva ma0 pu0 mArgayAmbabhUva mArgayAmbabhUviva mArgayAmbabhUvima u0 pu0 NabAdi (3) mArgayAmAsa mArgayAmAsatuH mArgayAmAsuH pra0 pu0 mArgayAmAsitha mArgayAmAsathuH mArgayAmAsa ma0 pu0 mArgayAmAsa mArgayAmAsiva mArgayAmAsima u0 pu0 kyAdAdi tAdi mAryAt mAryAstAm mAryAsuH pra0 pu0 mArgayitA mArgayitArI mArgayitAraH mAryAH mAryAstam mAryAsta ma0 pu0 mArgayitAsi mArgayitAsthaH mArgayitAstha mAsmi mAryAsva mArgAsma u0 pu0 mArgayitAsmi mArgayitAsvaH mArgayitAsmaH syatyAdi mArgayiSyati mArgayiSyataH mArgayiSyanti pra0 pU0 mArgayiSyasi mArgayiSyatha: mArgayiSyatha mArgayiSyAmi mArgayiSyAvaH mArgayiSyAmaH syadAdi amArgayiSyat amArgayiSyatAm amArgayiSyan pra0 pu0 amArgayiSyaH amArgayiSyatam amArgayiSyata ma0 pu. amArgayiSyam amArgayiSyAva amArgayiSyAma u0 pu0 kay qer , 131. hisiN-hiMsAyAm (hiMsA karanA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana "tibAdi yAdAdi hiMsayati hiMsayataH hiMsayanti pra0 pu0 hiMsayet hiMsayetAm hiMsayeyuH hisayasi hiMsayathaH hiMsayatha ma0 pu0 hiMsayeH hiMsayetam hiMsayeta hiMsakAmi hiMsayAvaH hiMsayAmaH u0 pu0 hiMsayeyam hiMsayeva hiMsayema tubAdi dibAdi hiMsayatu, hiMsayatAt hiMsayatAm hiMsayantu pra0 pu0 ahiMsayat ahiMsayatAm ahiMsayan hiMsaya, hiMsayatAt siyatam hiMsayata ma0 pu0 ahiMsayaH ahiMsayatam ahiMsayata hiMsayAni hiMsayAva hiMsayAma u0 pu0 ahiMsayam ahiMsayAva ahiMsayAma
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 vAkyaracanA boka ____ mAsa dhAdi ajihiMsat ajihiMsatAm ajihiMsan pra0 pu0 ajihiMsaH ajihisatam ajihiMsata ___ ma0 pu0 ajihiMsam ajihiMsAva ajihisAma u0 pu0 NabAdi (1) hiMsayAJcakAra hiMsayAJcakratuH hiMsayAJcakruH pra0 pu0 hiMsayAJcakartha ___ hiMsayAJcakrathuH hiMsayAJcakra ma0 pu0 hiMsayAJcakAra, hiMsayAJcakara hiMsayAJcakRva hiMsayAJcakRma u0 pu0 bAdi (2) hiMsayAmbabhUva hiMsayAmbabhUvatuH hiMsayAmbabhUvuH pra0 pu0 hiMsayAmbabhUvitha hiMsayAmbabhUvathuH hiMsayAmbabhUva ma0 pu0 hiMsayAmbabhUva hisayAmbabhUviva hiMsayAmbabhUvima u0 pu0 NabAdi (3) hiMsayAmAsatuH hiMsayAmAsuH pra0 pu0 hiMsayAmAsitha hiMsayAmAsathuH hiMsayAmAsa ___ ma0 pu0 hiMsayAmAsa hiMsayAmAsiva hiMsayAmAsima u0 pu0 kyAdAdi tAdi hiMsyAt hiMsyAstAm hisyAsuH pra. pu0 hiMsayitA hiMsayitArau hiMsayitAraH hiMsyAH hiMsyAstam hiMsyAsta ma0 pu0 hiMsayitAsi hiMsayitAsthaH hiMsayitAstha hiMsyAsam hiMsyAsva hiMsyAsma u0 pu0 hiMsayitAsmi hiMsayitAsvaH hiMsayitAsmaH syatyAdi hiMsayiSyati hiMsayiSyata: hiMsayiSyanti pra0 pU0 hiMsayiSyasi hiMsayiSyatha: hiMsayiSyatha ma0 pu0 hiMsayiSyAmi hiMsayiSyAva: hiMsayiSyAmaH u0 pu0 syadAdi ahiMsayiSyat ahiMyiSyatAm ahiMsayiSyan pra0 pu0 ahiMsayiSyaH ahiMsayiSyatam ahiMsayiSyata ma0 pu. ahiMsayiSyam ahiMsayiSyAva ahiMsayiSyAma u0 pu0 132. racaNa-pratiyatne (banAnA) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi racayati racayataH racayanti pra0 pu0 racayet racayetAm racayeyuH racayasi racayatha: racayatha ma0 pu0 racayaH racayetam racayeta racayAmi racayAva: racayAma: u0 pu0 racayeyam racayeva racayema.
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 461 tubAdi pra0 pR Geogog divAdi racayatu, racayatAt racayatAm racayantu pra0 pu0 aracayat aracayatAm aracayan racayaya, racayatAt racayatam racayata ma0 pu0 aracayaH aracayatam aracayata racayAni racayAva racayAma u0 pu0 aracayam aracayAva aracayAma dhAdi araracat araracatAm araracana araracaH araracatam araracata ma0 pu0 araracam araracAva araracAma: u0 pu0 NabAdi (1) racayAJcakAra racayAJcakratuH __ racayAJcakruH racayAJcakartha racayAJcakrathuH racayAJcaka ma0 pu0 racayAJcakAra, racayAJcakara racayAJcakRva racayAJcakRma NabAdi (2) racayAmbabhUva racayAmbabhUvatuH racayAmbabhUvuH pra0 pu0 racayAmbabhUvitha racayAmbabhUvathuH racayAmbabhUva ma0 pu0 racayAmbabhUva racayAmbabhUviva racayAmbabhUvima u0 pu0 NabAdi (3) kyAdAdi racayAmAsa racayAmAsatuH racayAmAsuH pra0 pu0 racyAt racyAstAm racyAsuH racayAmAsitha racayAmAsathuH racayAmAsa ma0 pu0 racyAH racyAstam racyAsta racayAmAsa racayAmAsiva racayAmAsima u0 pu0 racyAsam racyAsva racyAsma tAdi syatyAdi racayitA racayitArau racayitAraH pra0 pu0 racayiSyati racayiSyataH racayiSyanti racayitAsi racayitAsthaH racayitAstha ma0 pu0 racayiSyasi racayiSyathaH racayiSyatha racayitAsmi racayitAsvaH racayitAsma: u0 pu0 racayiSyAmi racayiSyAvaH racayiSyAmaH syadAdi aracayiSyat aracayiSyatAm aracayiSyan pra0 pu0 .... aracayiSyaH aracayiSyatam aracayiSyata ma0 pu0 aracayiSyama aracayiSyAva aracayiSyAma u0 pu...
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtuoM kI saMkSipta rUpAvalI dhAtu bilim aTet ATat aNatu atet Atat anyAt arkayet marca arcatu moTa-NabAdi ke rUpoM meM 3 kA artha hai cakAra, babhUva, mAsa / dhAtu ke rUpa ke Age inake rUpa judd'eNge| Atmanepada meM cakAra ke sthAna para cakre hogaa| tibAdi yAdAdi tubAdi dibAdi akiG aGkate aGketa aGkatAm AGkata aghaNa aghayati aghayet aghayatu Aghayat aJjUra anakti aGgyAt anaktu Anaka aTa aTati aTatu aNa aNati aNet ANat ata atati atatu ana aniti anitu Anat andhaNa andhayati andhayet andhayatu Andhayat ayaG ayate ayeta ayatAm Ayata arkaN arkayati arkayatu Arkayat arcati arcet Arcat arja arjati arjet avati avet avatu Avat azUt aznute aznuvIta aznutAm Aznuta asu asUyati asUyet asUyatu AsUyat masuca asyati asyet asyatu Asyat idi indati indet indatu aindat indhIG indhIta inddhAm ainddha iras irasyati irasyet irasyatu airasyat Ic Iyate Iyeta aiyata Irayati Irayet Irayatu airayat IrSNa IrNyati Irpyatu aipat ISTe IzIta ISTAm aiSTa Ihate Iheta IhatAm aihata ujjhaj ujjhati ujjhet aujjhat UrjaNa Urjayati Urjayet Urjayatu aurjayata UrNanaka Uauti UrguyAt UNautu aurNot arjatu Arjat ava indhe IyatAm IraN Iyet IzaG IhaG ujjhatu
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 Hinn dhAdi NabAdi kyAdAdi tAdi syatyAdi syadAdi AGkiSTa Anake aGgyAt aGkitA aGkiSyate AGkiSyata Ajighat aghayAJcakAra 3 adhyAt aghayitA apayiSyati AdhayiSyat AjIt AnaJja ajyAt aJjitA aJjiSyati AJjiSyat ATIt ATa aTyAt aTitA aTiSyati ATiSyat ANIt ANa aNyAt aNitA aNiSyati ANiSyat AtIt Ata atyAt atitA atiSyati AtiSyat AnIt Ana anyAt anitA aniSyati AniSyat Andidhat andhayAJcakAra 3 andhyAt andhitA andhiSyati AndhiSyata AyiSTa ayAJcakre 3 ayiSISTa ayitA ayiSyate AyiSyata Acikat arkayAmbabhUva 3 arka yAt arkayitA arkayiSyati ArkayiSyat ArcIt Anarca aAt acitA aciSyati ArciSyat ArjIt Anarja aAt arjitA ajiSyati AjiSyat AvIt Ava avyAt avitA aviSyati AviSyat AziSTa Anaze aziSISTa azitA aziSyate AziSyata AsUyIt asUyAJcakAra 3 asUyitA asUyyAt asUyiSyati AsUyiSyat Asthat Asa asyAt asitA asiSyati AsiSyat aindIt idAMcakAra 3 indyAt inditA indiSyati aindiSyat aindhiSTa indhAJcakre 3 indhiSISTa indhitA indhiSyate aindhiSyata / airasIt irasAJcakAra 3 irasyAt irasitA irasiSyati airasiSyat aiSTa ayAJcakre 3 aiSISTa etA eSyate aiSyata airirat IrayAJcakAra 3 IryAt IrayitA IrayiSyati airayiSyat aizat IrSyAJcakAra 3 IrSyAt ISyitA ISyiSyati aiSyiSyat aiziSTa IzAJcakre 3 IziSISTa IzitA IziSyate aiziSyata aihiSTa IhAJcake 3 IhiSISTa IhitA IhiSyate aihiSyata aujjhIt ujjhAJcakAra 3 ujjhyAt ujjhitA ujjhiSyati aujjhiSyat aujijat UrjayAJcakAra 3 UrdhyAt UrjayitA UrjayiSyati aurjayiSyat aurNAvIt UrjunAva aNUyAt UrguvitA UrNaviSyati aurNaviSyat
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha 'dhAta tibAdi tubAdi UhaG kaTe kaDaj kaNDUn kaNa yAdAdi Uheta kaTet kaDet kaNDUyet Uhate kaTati kaDati kaNDUyati kaNati katthate kathayati kathayate kanati kampate kAmayate katthaka dibAdi auhata akaTat akaDat akaNDUyat akaNat akatthata akathayat akathayat akanat akampata UhatAm kaTatu kaDatu kaNDUyatu kaNa katthatAm kathayatu kathayatAm kanatu kampatAm kAmayatAm kaNet kattheta kathayet kathayeta kanet kampeta kAma yeta kathaNa kanI kapiG kamuG akAmayata akalayata kalaG kalaNa kalayati kalate kAkSi kAGkSati kAzRG kAzate kAsRG kAsate kita cikitsati kalayet kaleta kAGkSat kAzeta kAseta cikitset kalayatu kalatAm kAGkSatu kAzatAm kAsatAm cikitsatu akalata akAkSat akAzata akAsata acikitsat kuca kocati kuTaj kuTati kupaca kupyati kRtIj kRntati kRpUG kalpate kocet kuTet kupyet kRntet kalpeta kocatu kuTatu kupyatu kRntatu kalpatAm akocat akuTat akupyat akRntat akalpata kRzaca kRzyati karSati kRzyet kat kRzyatu karSatu akRzyat akarSat kRSaM kRSanj kRSati kRSate kRSet kRSeta kRNIyAt kRNIta kRSatu kRSatAm kRNAtu kRNItAm kRNAti kRNIte akRSat akRSata akRNAta akRNIta kanz
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ *pariziSTa 2 465 cAdi NabAdi kyAdAdi tAdi syatyAdi syadAdi auhiSTa UhAJcakre 3 UhiSISTa UhitA ahiSyate auhiSyata akaTIt cakATa kaTyAt kaTitA kaTiSyati akaTiSyat akADIt, akaDIt cakADa kaDyAt kaDitA kaDiSyati akaDiSyaMt akaNDUyIt kaNDUyAJcakAra 3 kaNDUyyAt kaNDUyitA kaNDUyiSyati akaNDUyiSyat akaNIt cakANa kaNyAt kaNitA kaNiSyati akaNiSyat akatthiSTa cakatthe katthiSISTa katthitA katthiSyate akatthiSyata acakathat kathayAJcakAra 3 kathyAt kathayitA kathayiSyati akathayiSyat acakathata kathayAJcakre 3 kathayiSISTa kathayitA kathayiSyate akathayiSyata akanIt cakAna kanyAt kanitA kaniSyati akaniSyat akampiSTa cakampe kampiSISTa kampitA kampiSyate akampiSyata acIkamat kAmayAJcakre 3 kAmayiSISTa kAmayitA kAmayiSyate akAmayiSyata cakame kamitA acakalat kalayAmAsa 3 kalyAt kalayitA kalayiSyati akalayiSyat akaliSTa cakale kaliSISTa kalitA kaliSyate akaliSyata akADkSIt cakAMkSa kAMkSyAt kAMkSitA kAMkSiSyati akAMkSiSyata akAziSTa cakAze kAziSISTa kAzitA kAziSyate akAziSyata akAsiSTa kAsAJcakre 3 kAsiSISTa kAsitA kAsiSyate akAsiSyata acikitsIt cikitsAJcakAra 3 cikitsyAt cikitsitA cikitsiSyati acikitsiSyat akocIt cukoca kucyAt kocitA kociSyati akociSyat akuTIt cu koTa kuTyAt kuTitA kuTiSyati akuTiSyat akupat kupyAt kopitA kopiSyati akopiSyat akartIt cakarta kRtyAta kartitA katiSyati akatiSyat aklapat (ta) caklupe kalpiSISTa kalpitA kalpiSyate akalpiSyata aklapiSTa klapsISTa kalptA kalpsyate (ti) akalpsyat (ta) akRzata cakarza kRzyAt kazitA kaziSyati aziSyat akrAkSIt cakarSa kRSyAt RSTA, kaSrTA kayati akaya't akArSIt akRkSata akrakSyat akArSIt, akRkSat (ta) cakarSa kRSyAt RSTA kayati akamaMt akrAkSIt, akRSTa cakRSe kRkSISTa kaSrTA RkSyate akrakSyata akArIt cakAra kIryAta karitA kariSyati akariSyat akaripTa cakare kariSISTa kariSyate akariSyata cukopa
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 vAkyaracanA bodha dhAta tibAdi yAdAdi tubAdi dibAdi akirat ka kirati kiret kiratu kRtaN kIrtayati kIrtayet kIrtayatu akIrtayat krandatu Rpate knUyIG knUyate knUyeta knayatAm aknUyata Rdi krandati krandet akrandat krapa krapeta krapatAm akrapata krAmati, kAmyati kAmet, kAmyet / krAmatu, krAmyatu akrAmat, akrAmyat krIr3a krIDati krIDet akrIDat kruzaM krozati krozet akrozat kladi klandati klandet klandatu aklandat klamuc klAmyati, klAmati klAmyet klAmyatu aklAmyat klidUc klidyati klidyet aklidyat krIDatu krozatu klidyatu kSaNun kSaNoti kSaNute kSAmyati kSaNuyAt kSaNvIta kSAmyet kSaNotu kSaNutAm kSAmyatu akSaNot akSaNuta akSAmyat kSamuc kSameta kSamatAm kSaret akSamata akSarat akSAlayat akSayat kSaratu kSAlayatu kSayatu kSipyatu kSipatu kSAlayet kSayet kSipyet akSipyat kSiptAm kSamUSaGa kSamate kSara kSarati kSalaN kSAlayati kSi kSayati kSipaMca kSipyati kSipanj kSipati kSipate kSivu kSevati kSivuc kSIvyati kSudhaMca kSudhyati kSubhac kSubhyati kSvidAca vidyati khaji khaJjati khaDiN khaNDayati kSipet kSipeta kSevet kSIvyet kSudhyet kSubhyet kSvidyet khajet khaNDayeta kSevatu kSIvyatu kSudhyatu kSubhyatu vidyatu khaJjatu khaNDayatu akSipat akSipata akSevat akSIvyat akSudhyat akSubhyat azvidyat akhaJjat akhaNDayata
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 467. dhAdi NabAdi kyAdAdi tAdi syatyAdi syadAdi akArIt cakAra kIryAt karitA kariSyati akariSyat ___ karItA karISyati akarISyat acIkRtat kIrtayAMcakAra 3 kIrtyAt kIrtayitA kIrtayiSyati akIrtayiSyata acIkIrtat aknUthiSTa cuknUye knUyiSISTa knUyitA knUyiSyate aknUyiSyata akrandIt cakranda krandyAt kranditA krandiSyati akrandiSyat akrapiSTa cakrape krapiSISTa krapitA krapiSyate akrapiSyata akramIt cakrAma kramyAt RmitA RmiSyati akramiSyat akroDIt cikrIDa krIDyAt krIDitA krIDiSyati akrIDiSyat akrukSat cukroza kruzyAt kroSTA krokSyati akrokSyat aklandIt caklanda klanyAt klanditA klandiSyati aklandiSyat akla mat caklAma klamyAt klamitA klamiSyati akla mipyat aklidat cikleda klidyAt kleditA klediSyati aklediSyat klettA kletsyati akletsyat akSaNIt cakSANa kSaNyAt kSaNitA kSaNiSyati akSaNiSyat akSata,akSaNiSTa cakSaNe kSaNiSISTa kSaNitA kSaNiSyate akSaNiSyata akSamat cakSAma kSamyAt kSamitA, kSantA kSamiSyati akSamipyat kSasyati akSasyat akSamiSTa cakSame kSamiSISTa kSamitA kSamiSyate akSamiSyata akSArIt cakSAra kSaryAt kSaritA kSariSyati akSariSyat acikSalat kSAlayAMcakAra 3kSAlyAt kSAlayitA kSAlayiSyati akSAlayiSyat akSaiSIt cikSAya kSIyAt kSetA kSeSyati _ akSeSyat akSapsIt cikSepa kSipyAt kSeptA kSepsyati akSepsyat akSapsIt cikSepa kSipyAt kSepsyati akSepsyat akSipta cikSipe kSipsISTa kSeptA kSepsyate akSepsyata akSevIt cikSeva kSevitA kSeviSyati akSeviSyat akSevIt cikSeva kSIvyAt kSevitA kSeviSyati akSeviSyat akSudhat / cukSodha kSudhyAt kSuddhA kSotsyate akSotsyat / akSubhat cukSobha kSubhyAt kSobhitA kSobhiSyati akSobhiSyat akSvedIt cikSveda vidyAt . kSveditA . vediSyati akSvediSyat akhajIt cakhaJja khaLyAt khaJjitA khaJjiSyati akhajiSyata acakhaNDat khaNDayAMcakAra 3 khaNDyAt khaNDayitA khaNDayiSyati akhaNDayiSyata kSeptA kSIvyAt
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 khAtu khanun khAdR khyAMk gaNaN gada nagadgada garja garda garva garha gala gaveSaN gAMDu gAhUG guji gupaG gumphaj gRdhuc gahU gaj gaz geM granthaN granthaz tramuG bleM ghaTaG dhalUM tibAdi khanati khanate khAdati khyAti gaNayati gadati gadgadati garjati gardati garvati garha galati gaveSayati gA gA guJjati gumphati gRdhyati garha girati gRNAti gAyati granthayati grathnAti grasate glAyati ghaTate ghasati yAdAdi khanet khata khAdet khyAyAt gaNayet gadet gadgadet garjet gardet garvet gata galeta gaveSayet ta gAheta guJjet jugupse guphet gRdhyet gata giret guNAt gAyet granthayet grathnIyAt graseta glAyet ghaTeta ghaset tubAdi khanatu khanatAm khAdatu khyAtu gaNayatu gadatu gadgadatu garjatu gardatu garvatu garhatAm galatu gaveSayatu gAtAm gAhatAm guJjatu jugupsatAm gumpha gRdhyatu garhatAm giratu guNAtu gAyatu granthayatu grathnAtu grasatAm glAyatu ghaTatAm ghasatu vAkyaracanA bodha dibAdi akhanat akhanata akhAdat AkhyAt agaNayat agadat agadgadat agarjat agarda agarvat agalat agaveSayat agAta agAhata aguJjat ajugupsata agumphat agRdhyat arhata agirat agRNAt agAyat agranthayat agrathnAt agrasata aglAyat aghaTata aghasat
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ agardIt pariziSTa 2 466 dhAdi NabAdi phyAdAdi tAdi syatyAdi syadAdi akhanIt cakhAna khanyAt khanitA khaniSyati akhaniSyata akhaniSTa cakhne , khaniSISTa khanitA khaniSyate akhaniSyata akhAdIt cakhAda khAdyAt khAditA khAdiSyati akhAdiSyat Akhyat Acakhyau khyA (ye) yAt khyAtA khyAsyati akhyAsyat ajIgaNat gaNayAMcakAra 3 gaNyAt gaNayitA gaNayiSyati agaNayiSyat agAdIt jagAda gadyAt gaditA gadiSyati agadiSyat agadgadIt gadgadAMcakAra gadgadyAt gadgaditA gadgadiSyati agadgadiSyat agarjIt jagarja gAt gajitA gajiSyati ajiSyat jagarda garda yAt garditA gardiSyati agadiSyat agarvIt jagarva gAt garvitA garviSyati agarviSyat agahiSTa jagaheM gahiSISTa gahitA gahiSyate ahiSyata agalIt jagAla galyAt galitA galiSyati agaliSyat agAlIt ajagaveSat gaveSayAMcakAra 3 gaveSyAt gaveSayitA gaveSayiSyati agaveSayiSyat agAsta jage gAsISTa gAtA gAsyate agAsyata agAhiSTa, agADha jagAhe gAhiSISTa gAhitA gAhiSyate agAhiSyata aguJjIt juguja guJjyAt guJjitA guJjiSyati aguJjiSyat ajugupsiSTa jugupsAMcakre 3 jugupsiSISTa jugupsitA jugupsiSyate ajugupsiSyata agumphIt jugumpha guphyAt gumphitA gumphiSyati agumphipyat agRdhat jagadha gRdhyAt gadhitA gadhiSyati agadhiSyat agarhiSTa, jagRhe ghRkSISTa garhitA gahipyate agarhiSyata aghRkSata garhiSISTa gardA ghayate aghayata agArIt jagAra garitA gariSyati agariSyat agArIt jagAra garitA gariSyati agariSyat agAsIt jagau geyAt gAtA gAsyati agAsyat ajagranthat granthayAMcakAra 3 granthayyAt granthitA granthiSyati agranthiSyat agranthIt jagrantha grathyAt granthitA granthiSyati agranthiSyat agrasiSTa janase grasipISTa grasitA grasiSyate agrasiSyata aglAsIt jaglau glAyAt, gleyAt glAtA glAsyati aglAsyat aghaTiSTa jaghaTe ghaTiSISTa ghaTitA ghaTiSyate aghaTiSyata aghasat jaghAsa ghasyAt ghastA ghatsyati aghatsyat gIryAt
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 dhAtu dhRSu ghrAM camu cara carva cala citiN citI caDiG caNDate caten ci catate AcAmati carati carvati calati cintayati cetati citrayati citraN cuTi cupa bi cUSa ceSTaG chadaN hRdaN chedaN jakSak japa jalpa jasuc jasuN jimu tibAdi jUSa nRbhiG jRS gharSati jighrati cuTi copati cumbati cUSati ceSTate chAdayati chardayati chedayati kSiti japati jalpati jasyati jAsayati jema jUSAta jRmbhate jIryati yAdAdi gharSet jighet caNDeta catet cateta AcAmet caret carvet calet cintayet cetet citrayet cuSTayet copet cumbet cUSet ceSTeta chAdayet chardayet chedayet jakSyAt japet jalpet jasyet jAsayet jemet japet jRmbheta jIyeMt tubAdi gharSatu jighratu caNDatAm catatu catatAm AcAmatu caratu carvatu calatu cintayatu cetatu citrayatu caSTayatu copatu cambatu cUSa ceSTatAm chAdayatu chardayatu chedayatu jakSitu japatu jalpatu jasyatu jAsayatu jematu jRmbhatAm jIryatu vAkyaracanA bodha dibAdi agharSat_ ajighrat acaNData acatat acatata AcAmat acarat acarvat acalat acintayat acetat acitrayat acuNTayat acopat acumbat acUSat aceSTata acchAdayat acchardayat acchedayat ajakSIt ajapat ajalpat ajasyat ajAsayat ajemat ajUSat ajRmbhata ajIryat
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 471 ghaSAta dhAdi NabAdi kyAdAdi tAdi syatyAdi syadAdi agharSIt jagharSa dhaSitA gharSiSyati agharSiSyat aghrAt jaghrau ghrAyAt ghrAtA ghrAsyati aghrAsyat aghrAsIt gheyAt acaNDiSTa cacaNDe caNDiSISTa caNDitA caNDiSyate acaNDiSyata acatIt cacAta catyAt catitA catiSyati acatiSyat acatiSTa cete catiSISTa catitA catiSyate acatiSyata AcamIt AcacAma AcamyAt AcamitA AcamiSyati AcamiSyat acArIt cacAra caryAt caritA cariSyati acariSyat acarvIt cacarva cAt cavitA caviSyati acaviSyat acAlIt cacAla calyAt calitA caliSyati acaliSyat acicintat cintayAMcakAra 3 cintyAt cintayitA cintayiSyati acintayiSyat acetIt ciceta cityAt cetitA cetiSyati acetiSyat acicitrat citrayAMcakAra 3 citryAt citrayitA citrayiSyati acitrayiSyat acucuTat cuTayAMcakAra 3 cuNTyAt cuNTayitA cuNTayiSyati acuNTayiSyat acopIt cucopa cupyAt copitA copiSyati acopiSyat acumbIt cucumba cumbyAt cumbitA cumbiSyati acumbiSyat acUSIt cucUSa cUSyAt cUSitA cUSiSyati acUSiSyat aceSTiSTa ciceSTe ceSTiSISTa ceSTitA ceSTiSyate aceSTiSyata acicchadat chAdayAMcakAra 3 chAdyAt chAdayitA chAdayiSyati achAdayiSyat acicchudat, chardayAMcakAra 3 chAt chardayitA chardayiSyati acchadayiSyat acacchardat acicchedat chedayAMcakAra 3 chedyAt chedayitA chedayiSyati acchedayiSyat ajakSIt jajakSa jakSyAt jakSitA jakSiSyati ajakSiSyat ajapIt jajApa japyAt japitA japiSyati ajapiSyat ajApIt ajalpIt jajalpa jalpyAt jalpitA jalpiSyati ajalpiSyat ajasat jasyAt jasitA jasiSyati ajasiSyat ajIjasat jAsayAMcakAra 3 jAsyAt jAsayitA jAsayiSyati ajAsayiSyat ajemIt jijema jimyAt jemitA jemiSyati ajemiSyat ajUSIt jujUSa jUSyAt jUSitA jUSiSyati ajUSiSyat ajRmbhiSTa jajRmbhe jRmbhiSISTa jRmbhitA jRmbhiSyate ajRmbhiSyata ajArIt jajAra jIryAt jaritA jariSyati ajariSyat jarItA jarISyati ajarISyat jajAsa apa ajaratu
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 vAkyaracanA bodha dhAtu tubAdi dibAdi jJapayatu ___yAdAdi jJapayet jinIyAt jvaret jvalet jJAN jyAMza jvara jvala TakiNa TIkRG jinAtu tibAdi jJapayati jinAti jvarati jvalati TaGkayati TIkate Dayate DIyate Dhokate naTati TaGkayet DIG ajJapayat ajinAt ajvarat ajvalata aTaGkayat aTIkata aDayata aDIyata aDhaukata anaTat jvaratu jvalatu TaGkayatu TIkatAm DayatAm DIyatAm DhokatAm naTatu TIketa Dayeta DIyeta Dhauketa naTet DIc DhokRG NaTa Nada nadati nadet nadatu anadat NahaMnc nAti nahyate Nidi nindati nayati nayate guMk nauti NudaMj nudati taka takati nahyet nayeta nindet nayet nayeta NIn nahyatu nahyatAm nindatu nayatu nayatAm nautu nudatu takatu anAt anAta anindat anayat anayata anaut anudat atakat nuyAt nudet taket ataGkat atakSat atakSNot taki taGkati takSa takSati takSNoti taDaNa tADayati tapati tAmyati tarjaG tarjayate tAya'G tAyate taGket takSet takSNuyAt tADayet tapet tAmyet tarjayeta tAyeta taGkatu takSatu takSNotu tADayatu tapatu tAmyatu tarjayatAm tAyatAm tamuca atADayat atapat atAmyat atarjayata atAyata tijaG titikSate tuTaj tuTati titikSeta tuTet titikSatAma tuTatu atitikSata atuTat
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ DuDhoke pariziSTa 2 473 cAdi NabAdi kyAvAdi tAdi syatyAdi syadAdi ajijJapat jJapayAMcakAra 3 jJapyAt jJapayitA jJapayiSyati ajJapayiSyat ajyAsIta jijyau jIyAta jyAtA jyAsyati ajyAsyata ajvArIt jajvAra jvaryAt jvaritA jvariSyati ajvariSyat ajvAlIt jajvAla jvalyAt jvalitA jvaliSyati ajvaliSyat aTaTaGkat TaGkayAmbabhUva 3 TaGakyAt TaGkayitA TaGkayiSyati aTaGkayipyat aTIkiSTa TiTIke TIkiSISTa TIkitA TIkiSyate aTIkiSyata aDayiSTa DiDye DayiSISTa DayitA DayiSyate aDayiSyata aDayiSTa DiDye DayiSISTa DayitA DayiSyate aDayiSyata aDhaukiSTa DhaukiSISTa DhaukitA DhaukiSyate aDhokiSyata anATIt nanATa naTyAt naTitA naTiSyati anaTiSyat anaTIt anAdIt nanAda nadyAt naditA nadiSyati anadiSyat anadIt anAtsIt nanAha naha yAt naddhA natsyati anatsyat anaddha nehe natsISTa naddhA natsyate anatsyata anindIt nininda nindyAt ninditA nindiSyati anindiSyat anaiSIt ninAya netA neSyati aneSyat aneSTa ninye neSISTa netA neSyate aneSyata anAvIt nunAva nUyAt navitA naviSyati anaviSyat anautsIt nunoda nudyAt nottA notsyati anotsyat atAkIt tatAka takyAt takitA takiSyati atakiSyat atakot ataGkIt tataGka taLyAt taGkitA taGkiSyati ataGkiSyat atakSIt tatakSa takSyAt takSitA takSiSyati atakSipyat atAkSIt taSTA takSyati atakSyat atItaDat tADayAMcakAra 3 tADyAt tADayitA tADayiSyati atADayiSyat atApsItta tApa tapyAta taptA atamat tatAma tamyAt tamitA tamiSyati atamiSyat atatarjayata tarjayAMcakre 3 tarjayiSISTa tarjayitA tarjayiSyate atarjayiSyata atAyi tatAye tAyiSISTa tAyitA tAyiSyate atAyiSyata atAyiSTa atitikSiSTa titikSAMcakre 3 titikSiSISTa titikSitA titikSiSyate atitikSiSyata atuTIt tutoTa tuyAt tuTitA tuTiSyati atuTiSyat nIyAt tapasyati atapsya ta /
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 vAkyaracanA bodha dhAtu tibAdi tudaMnj tudati tudate tulaN tolayati tuSaMc tuSyati tRpUc tRpyati yAdAdi tudet tudeta tolayet tuSyet tRpyet tubAdi tadatu tudatAm dibAdi atudat atudata atolayat atuSyat atRpyat tolayatu tuSyatu tRpyatu aitRpac tRSyati trapUSaG trapate tRSyet trapeta tRSyatu trapatAm atRSyat atrapata trasIca vara yet amet keMDa troTayeta trAyeta tvareta tvarate daMza dazet trasyati trasati truTaGga troTayate trAyate tvaraSaG dazati daMzapa daMzayate daNDaNa daNDayati dadate daghaG dadhate damuca dAmyati dambhut dabhnoti dayaG dayate daridrAk daridrAti trasyatu vastu troTayatAm trAyatAm tvaratAm dazatu daMzayatAm daNDayatu dadatAm dadhatAm dAmyatu dabhnotu dayatAm daridrAtu daMzayeta daNDayet dadeta dadheta dAmyet dabhnuyAt dayeta daridriyAt atrasyat atrasat atroTayata atrAyata atvarata adazat adaMzayata adaNDayat adadata adadhata adAmyat adabhnota adapata adaridrAt dadaG dala dalet dAlayet yacchet dalaN dAMm dAMpaka dizaMnj dalati dAlayati yacchati dAti dizati dizate dalatu dAlayatu yacchatu dAtu adalat adAlayat ayacchat adAt adizat adizata dAyAt dizet dizatu dizatAm dizeta
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ 475 tatarSa pariziSTa 2 bAdi NabAdi kyAdAdi tAdi syatyAdi syadAdi atautsIt tutoda tudyAt tottA totsyati atotsyat atutta tutude tutsISTa tottA totsyate atotsyata atUtulat tolayAMcakAra 3 tolyAt tolayitA tolayiSyati atolayiSyat atuSat tutoSa tuSyAt toSTA tokSyati atokSyat atrApsIt tatarpa tRpyAt traptA taya'ti ataya't atIt, atRpat tapitA tapiSyati arpiSyat atAparsIt taprtA trapsyati atrapsyat atRSat tRSyAt taSitA tarSiSyati atarSiSyat atrapiSTa pe trapiSISTa trapitA trapiSyate atrapiSyata atrapta traptA trapsyate atrapsyata atrasIt tatrAsa trasyAt trasitA trasiSyati avasiSyat atrAsIt atutruTata troTayAMcakre 3 troTayiSISTa troTayitA troTayiSyate atroTayiSyata atrAsta to trAsISTa trAtA trAsyate atrAsyata atvariSTa tatvare tvariSISTa tvaritA tvariSyate atvariSyata adAGkSIt dadaMza dazyAt daMSTA dakSyati adakSyat adadaMzata daMzayAJcakre 3 daMzayiSISTa daMzayitA daMzayiSyate adaMzayiSyata adadaNDat daNDayAJcakAra 3 daNDyAt daNDayitA daNDayiSyati adaNDayiSyat adadiSTa dadiSISTa daditA dadiSyate adadiSyata adadhiSTa dedhe dadhiSISTa dadhitA dadhiSyate adadhiSyata adamat dadAma damyAt damitA damiSyati adamiSyat adambhIt dadambha dabhyAt dambhitA dambhiSyati adambhiSyat . adayiSTa dayAJcake 3 dayiSISTa dayitA dayiSyate adayiSyata adaridrIt daridrAJcakAra 3 daridrayAt daridritA daridriSyati adaridriSyat adaridrAsIt dadaridrau adAlIt dadAla dalyAt dalitA daliSyati adaliSyat adIdalat dalayAJcakAra 3 dAlyAt dAlayitA dAlayiSyati adAlayiSyat adAt dadau deyAt dAtA dAsyati adAsyat adAsIt dadI dAyAt dAtA dAsyati adAsyat adikSat dideza dizyAt deSTA dekSyati adekSyat adikSata didize dikSISTa deSTA dekSyate adekSyata dadade
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ 476 vAkyaracanA bodha dhAtu tibAdi yAdAdi tubAdi dihyAt dihIta dIkSeta dIkSaG dihanaka degdhi digdhe dIkSate dIpIc dIpyate dut dunoti duHkhaN duHkhayati duSaMca dUyate dayate dAyati dyati dyotate dravati druhUc druhyati duSyati dIpyeta dunuyAt duHkhayet duSyet dUyeta dayeta dAyet gheta degdhu digdhAm dIkSatAm dIpyatAm dunotu duHkhayatu duSyatu dUyatAm dayatAm dAyatu dyatu dyotatAm dravatu druhyatu dibAdi adhek adigdha adIkSata adIpyata adunot aduHkhayat aduSyat adUyata adayata adAyat adyat adyotata adravat adruhyat dUc dyoteta dravet druhyet dhAvun dhAvati dhAvate dhinoti dhAvet dhAveta 1 [laterEE PIE IE premier dhivit dhUnt dhinuyAt dhAvatu dhAvatAm dhinotu dhUnotu adhAvat adhAvata adhinot adhUnot dhUnoti dhUnuyAt dhUnaN dhUnayati dhUpAyati dhUnayet dhUpAyet dhUnayatu dhUpAyatu adhUnayat adhUpAyat dharatu dharatAm adharat adharata adhriyata dhriyatAm dhuMj hamAM dharati dharate dhriyate dhamati dhruvati dhvanati dhvaMsate nandati nAthate dharet dhareta dhriyeta dhamet dhrunet dhvanet dhvaMseta adhamat adhruvat dhvana dhvaMsuG dhamatu dhruvatu dhvanatu dhvaMsatAm nandatu nAthatAm adhvanat adhvaMsata nandet anandat nadi nAthaG nAtheta anAthata
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 477 dhAdi NabAdi kyAdAdi tAdi syatyAdi syadAdi adhikSat dideha dihyAt degdhA dhekSyati adhekSyat adigdha, adhikSata didihe dhikSISTa degdhAdhekSyate adhekSyata adIkSiSTa didIkSe dIkSiSISTa dIkSitA dIkSiSyate adIkSiSyata adIpiSTa didIpe dIpiSISTa dIpitA dIpiSyate adIpiSyata adauSIt dudAva dUyAt dotA doSyati adoSyat aduduHkhat duHkhayAJcakAra 3 duHkhyAt duHkhayitA duHkhayiSyati aduHkhayiSyat aduSat dudoSa duSyAt doSTA dokSyati adokSyat adaviSTa duduve daviSISTa davitA daviSyate adaviSyata adita digye dAsISTa dAtA dAsyate adAsyata adAsIt dadau dAyAt dAtA dAsyati adAsyat adAt dadau deyAt dAtA dAsyati adAsyat adyutat, adyotiSTa didyute dyotiSISTa dyotitA dyotiSyate adyotiSyata adudruvat dudrAva drUyAt drotA droSyati adroSyat adruhat dudroha druhyAt drohitA, droDhA drohiSyati adrohiSyata drogdhA dhrokSyati adhrokSyat adhAvIt dadhAva dhAvyAt dhAvitA dhAviSyati adhAviSyat adhAviSTa dadhAve dhAvidhISTa dhAvitA dhAviSyate adhAviSyata adhinvIt didhinva dhinvyAt dhinvitA dhinviSyati adhinviSyat adhAvIt dudhAva dhUyAt dhAvatA dhoSyati, adhoSyat, dhotA dhaviSyati adhaviSyat adhunat dhUnayAJcakAra 3 dhUnyAt dhUnayitA dhUnayiSyati adhUnayiSyat adhUpAyIt dhUpAyAJcakAra 3, dhUpAyyAt dhUpAyitA dhUpAyiSyati adhUpAyiSyat adhUpIt dudhUpa dhUpyAt dhUpitA dhUpiSyati adhUpiSyat adhArSIt dadhAra dhriyAt dhartA dhariSyati adhariSyat adhRta dadhe dhariSyate adhariSyata adhRta dadhe dhRSISTa dhartA dhariSyate adhariSyata adhmAsIt dadhmau dhmAyAt, dhmeyAt dhmAtA dhmAsyati adhmAsyat adhruSIt dudhrAva dhUyAt dhrutA dhruSyati adhruSyat adhvAnIt dadhvAna dhvanyAt dhvanitA dhvaniSyati adhvaniSyat adhvaMsiSTa dadhvaMse dhvaMsiSISTa dhvaMsitA dhvaMsiSyate adhvaMsiSyata anandIt nananda nandyAt nanditA nandiSyati anandiSyat anAthiSTa nanAthe nAthiSISTa nAthitA nAthiSyate anAthiSyata dhRSISTa
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha dhAtu yAdAdi dibAdi pacaMSan tibAdi pacati pacate paJcayati paTati tubAdi pacatu pacatAm paJcayatu paciN paTa pacet paceta paJcayet paTet paNeta patet paTatu paNate paNa patalUM patati pathati pathe pathet apacat apacata apaJcayat apaTat apaNata apatat apathat apadyata apardata apAt apiNDayata apIyata apIDayat padyate padaMGc pardaGa pAMka piDiN pardate pAti piNDayati pIyate pIDayati paNatAm patatu payatu padyatAm pardatAm pAtu piNDayatu pIyatAm pIDayatu padyeta pardeta pAyAta piNDayet pIyeta pIDayet pIc pIDaN puSaMca puSyati puSyatu puSpac 111111111111 112 lt 11011 11111 puSpyati puSpyatu puSyet puSpyet paveta pUrayet pUryeta pavate pUrayati pUryate pavatAm pUrayatu apuSyat apuSpyat apavata apUrayat apUryata pUraNa pUrIc pUryatAm pUSati pipatti pRNoti pArayati pyAyate pUSet pipRyAt pRNuyAt pUSatu pipartu pRNotu pArayatu pyAyatAm apUSat apipaH apRNot apArayat apyAyata pRN pArayet pyAyIG pyAyeta prathaNa prInz prAthayati prINAti prINIte prIyate ploSati prAthayet prAthayatu prINIyAt prINAtu prINIta prINItAm prIyeta prIyatAm ploSet ploSatu aprAthayat aprINAt aprINIta aproyata aploSat prIc pluSu
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 dhAdi kyAdAdi apAkSIt papAca pacyAt apakta pakSISTa pece apapaJcat paMcayAJcakAra 3 paJcyAt apATIt, apaTIt papATa paTyAt apaNiSTa peNe paNiSISTa papAta patyAt papAtha pathyAt patSISTa pattA apadiSTa paparde padiSISTa parditA apAsIt papau pAyAt pAtA apipiNDat piNDayAJcakAra 3 piNDayyAt piNDayitA apesta pipye peSISTa petA apIpiDat pIDayAJcakAra 3 pIDyAt apipIDat NabAdi apaptat apathIt apAdi pede apuSat pupoSa apuSpIt pupuSpa apaviSTa pupuve tAdi syatyAdi pakSyati pakSyate paktA paktA paJcayitA paJcayiSyati apaJcayiSyat paTitA paTiSyati apaTiSyat paNitA paNiya apaNiSyata patitA patiSyati apatiSyat pathitA apathiSyat peSyate pIDayitA pIDayiSyati puSyAt poSTA pokSyati puSpyAt puSpitA puSpiSyati paviSISTa pavitA paviSyate pUrayAJcakAra 3 pUrayyAt pUrayitA pUrayiSyati pupUre pUriSISTa pUritA pUriSyate pathiSyati patsyate pardiSyate pAsyati apAsyat piNDayiSyati apiNDayiSyat apeSyata apIDayiSyat apUpurat apUri ariSTa apUSIt pupUSa pUSyAt pUSitA apAt papAra priyAt partA priyAt partA apAt papAra apIparat pArayAJcakAra 3 pArayyAt pArayitA pArayiSyati apyAyi pipye pyApyate pyAyitA pyAyiSyate apyAyiSTa prIyAt pretA preSISTa / pretA preSISTa pretA pUSiSyati pariSyati pariSyati apaprathat prAthayAJcakAra 3 prAthyAt prAthayitA prAthayiSyati apraiSIt piprAya aprAyi pipriye apreSTa pipriye aploSIt puploya syadAdi 476 preSyati preSyate preSyate pluSyAt ploSitA ploSiSyati apakSyat apakSyata apatsyata apadiSyata apokSyat apuSpiSyat apaviSyata apUrayiSyat apUrayata apUSyit apariSyat apariSyat apArayiSyat adhyAyiSyata aprAthayiSyat apreSyat apreSyata apreSyata aploSiSyat
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480 vAkyaracanA bodha dhAtu dibAdi phullati yAdAdi phullet balet bAdheta tubAdi phullatu balatu bAdhatAm bukkatu aphullat avalat abAdhata bukket tivAdi phulla bala balati bAdhRG bAdhate bukkati bodhati bruDa bruDati bhakSati bhakSate bhajoMr bhanakti bhaNa bhaNati bukka budha bodhatu bruDatu bhakSatu bhakSan bodhet bruDet bhakSet bhakSeta bhaJjyAt bhaNet abukkat abodhat abruDat abhakSata abhakSata abhanaka abhaNat bhakSatAm bhanaktu bhaNatu abhartsayata bhAyAt abhAt bhAsate abhApata abhAsata abhikSata abhiSajyat abharata bharatAm abharata bhatsaMGga bharsayate bhartsayeta bhartsayatAm bhAMka bhAti bhAtu bhASaG bhASate bhASeta bhASatAm bhAsRG bhAseta bhAsatAm bhikSaG bhikSate bhikSeta bhikSatAm bhiSaj bhiSajyati bhipajyet bhiSajyatu bhaMn bharati bharet bharatu bharate bhareta bhrazyati bhrazyet bhrazyatu bhrama bhramyati, bhramati bhramyet, bhramet bhramyatu, bhramatu bhramuc bhrAmyati, bhramati bhrAmyet, bhramet bhrAmyatu, bhramatu bhrAjuG bhrAjate bhrAjeta bhrAjatAm bhrAzRG bhrAzate bhrAta bhrAzatAm bhrAzyate bhrAzyeta bhrAzyatAm bhlakSan lakSati bhlakSet bhlakSatu bhalakSate bhlakSeta bhalakSatAm bhalAzRG bhlAzate bhalAzeta bhalAzatAm bhalAzyate bhalAzyeta bhalAzyatAma maDi maNDati maNDet maNDatu mathati mathatu abhrazyat abhramyat, abhramat abhrAmyat, abhramat abhrAjata abhrAzata abhrAzyata abhlakSata abhlakSata abhlAzata abhlAzyata amaNDat amathata madhe mathet
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhakSyAta pariziSTa 2 481 dhAdi NabAdi kyAvAdi tAdi syatyAdi syadAdi aphullIt puphulla phullyAt phullitA phulliSyati aphulliSyat abAlIt babAla balyAt balitA baliSyati abaliSyat abAdhiSTa babAdhe bAdhiSISTa bAdhitA bAdhiSyate abAdhiSyata abukkIt bubukka bukyAt bukkitA bukkiSyati abukkiSyat abodhIt bubodha budhyAt bodhitA bodhiSyati abodhiSyat abroDIt bubroDa bruDyAt buDitA bruDiSyati abruDiSyat abhakSIt babhakSa bhakSitA bhakSiSyati abhakSiSyat abhakSiSTa babhakSe bhakSiSISTa bhakSitA bhakSiSyate abhakSiSyata abhAGkSIt babhaJja bhajyAt bhaGktA bhakSyati abhakSyat abhANIt babhANa bhaNyAt bhaNitA bhaNiSyati abhaNiSyat abhaNIt ababhartsata bhartsayAMcake 3 / bharsa yiSISTa bhartsa yitA bharttayiSyate abhartsayiSyata abhAsIt babhau bhAyAt bhAtA bhAsyati abhAsyat abhASiSTa babhASe bhASiSISTa bhASitA bhASiSyate abhASiSyata abhAsiSTa babhAse bhAsiSISTa bhAsitA bhAsiSyate abhAsiSyata abhikSiSTa bibhikSe bhikSiSISTa bhikSitA bhikSiSyate abhikSiSyata abhiSajIt bhiSajAJcakAra 3 bhiSajyAt bhiSajitA bhiSajiSyati abhiSajiSyat abhArSIt babhAra bhriyAt bhartA bhariSyati abhariSyat abhRta babhre bhRSISTa bhartA bhariSyate abhariSyata abhrazat babhraMza bhrazyAt bhraMzitA bhraMziSyati abhraMziSyat abhramIt vabhrAma bhramyAt bhramitA bhramiSyati abhramiSyat abhramat babhrAma bhramyAt bhramitA bhramiSyati abhramiSyat abhrAjiSTa vabhrAje bhrAjiSISTa bhrAjitA bhrAjiSyate abhrAjiSyata abhrAziSTa dheze bhrAziSISTa bhrAzitA bhrAziSyate abhrAziSyata babhrAze abhlakSIt babhlakSa bhlakSyAt bhlakSitA bhlakSiSyati abhlakSiSyat abhlakSiSTa babhlakSe bhlakSiSISTa bhlakSitA bhlakSiSyate abhlakSiSyata abhlAsiSTa bhaleze bhlAziSISTa bhlAzitA bhlAziSyate abhlAziSyata balAze amaNDIt mamaNDa maNDyAt maNDitA maNDiSyati amaNDiSyat amathIt mamAtha mathyAt mathitA mathiSyati amathiSyat
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 vAkyaracanA bodha dhAtu tibAdi madIca mahatu manuva mantu masjoM maha mAMka mAnaNa mila mizraNa mAdyati manute mantUyati majjati mahati mAti mAnayati milati mizrayati mehati mIlati modate mUrchati muSNAti yAdAdi tubAdi dibAdi mAyet mAdyatu amAdyat manvIta manutAm amanuta - mantUyet mantUyatu amantUyat majjet majjatu amajjat mahet amahat mAyAt mAtu amAt mAnayet mAnayatu amAnayat milet amilat mizrayet mizrayatu amizrayat mehet mehatu mIlet mIlatu amIlat modeta modatAm amodata mUchet mUrcchatu amUrcchat muSNIyAt muSNAtu __amuSNAt muhyet muhyatu amuhyat milatu mihaM amehat mIla mudaG murchA muSaz muhUca muhyati mUtraNa mUtrayati mUla mUSa mUtrayet mUlet mUSet mRgayeta mRNIyAt mayeta mRgaDh maz meG mUlati mUSati mRgayate mRNAti mayate medhAyati mokSayati manati mradate mrocati mUtrayatu amUtrayat mUlatu amUlat mUSatu amUSat mRgayatAm amRgayata mRNAtu amRNAt mayatAm amayata medhAyatu ___ amedhAyat mokSayatu amokSayat manatu mradatAm amradata amrocat medhA mokSaNa medhAyet mokSayet manet mnAM amanat mradaSaG mradeta mrocet acu mrocatu myucu mlocati mlocet mlocatu amlocat mlecchaNa mlaiM mlecchayati mlAyati mlecchayet mlAyet mlecchayatu mamlecchayat __ mlAyatu amlAyat
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 483 dhAdi NabAdi kyAdAdi tAdi syatyAdi sydaadi| amadat mamAda . madyAt maditA madiSyati amadiSyat amaniSTa, amata mene maniSISTa manitA maniSyate amaniSyata amantUyIt mantUyAJcakAra 3 mantUyyAt mantUyitA mantUyiSyati amantUyiSyat amAGkSIt mamajja majjyAt maGktA maGkhyati amaGkhyat amahIt mamAha mahyAt mahitA mahiSyati amahiSyat amAsIt mamau meyAtmAtA mAsyati amAsyat . amImanat mAnayAJcakAra 3 mAnyAt mAnayitA mAnayiSyati amAnayiSyat amelIt mimela milyAt melitA meliSyati ameliSyati amimizrat mizrayAJcakAra 3 mithyAt mizrayitA mizrayiSyati amizrayiSyat amikSat mimeha mihyAt meDhA mekSyati amekSyat amIlIt mimIla mIlyAt mIlitA mIliSyati amIliSyat amodiSTa mumude modiSISTa moditA modiSyate amodiSyata amUrcIt mumUrcha mUAt mUchitA mUcchiSyati amUcchipyat amoSIt mumoSa - muSyAt moSitA moSiSyati amoSiSyat amuhat mumoha muhyAt mogdhA mohiSyati amohiSyat moDhA,mohitA mokSyati amokSyat amumUtrat mUtrayAJcakAra 3 mUtryAt mUtrayitA mUtrayiSyati amUtrayiSyat amUlIt mumUla mUlyAt mUlitA mUliSyati amUliSyat amUSIt mumUSa mUSyAt mUSitA mUSiSyati amUSiSyat amamRgata mRgayAJcakre 3 mRgayiSISTa mRgayitA mRgayiSyate amRgayiSyata amArIt mamAra mUryAt maritA mariSyati amariSyat amAsta mame mAsISTa mAtA mAsyate amAsyata amedhAyIt medhAyAJcakAra 3 medhAyyAt medhAyitA medhAyiSyati amedhAyiSyat amumokSat mokSayAJcakAra 3 mokSyAt mokSayitA mokSayiSyati amokSayiSyata amnAsIt mamnI mnAyAt, mneyAt mnAtA mnAsyati amnAsyata amradiSTa mamrade , pradiSISTa mraditA pradiSyate amradiSyata anucat mumroca mRcyAt mrocitA mrociSyati amrociSyat amrocIt amlocIt mumloca mlucyAt mlocitA mlociSyati amlociSyata amlucat amimlecchat mlecchyAJcakAra 3 mlecchyAt mlecchayitA mlecchayiSyati amlecchayiSyata amlAsIt mamlau mlAyAt, mleyAt mlAtA mlAsyati amlAsyat
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 dhAtu yatI yatriNa yabhaM yamuM yasuc yAcan yu'na'z yuk yujaMc yujaN raNa rada rabhaMG ramaMG rakSa rakSati radhiG raGghate racayati racaN raJjanc rajyati jya rasaN rAjan rAghaMt ri ricR nr riSa tibAdi yatate yantrayati yabhati yacchati yasyati yAcati yAcate z nAti yunI yauti yujyate yojayati ti radati rabhate ramate rasayati rAjati rAjate rAdhnoti riyati riNakti riGkte reSati riNAti yAdAdi yateta yantrayet yabhet yacchet yasyet yAcet yAce yunIyAt yunIta yuyAt jye yojayet rakSet raGgheta racayet rajyet rajyeta raNet radet rabheta rameta rasayet rAjet rAje rAdhnuyAt riyet riJcyAt riJcIta reSet riNIyAt tubAdi yatatAm yantrayatu yabhatu yacchatu yasyatu yAcatu yAcatAm yunAtu yunItAm yau yujyatAm yojayatu rakSatu raGghatAm racayatu rajyatu rajyatAm raNatu rada rabhatAm ramatAm rasayatu rAjatu rAjatAm rAno riyatu riNaktu riktAm reSa riNAtu vAkyaracanA bodha dibAdi ayatata ayantrayat ayabhat ayacchat ayasyat ayAcat ayAcata ayunAt anIta at ayujyata ayojayat arakSat araGghata aracayat arajyat arajyata araNat aradat arabhata aramata arasayat arAjat arAjata arAdhnot ariyat ariNak ariGkta areSat ariNAt
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 dhAdi ayatiSTa ayayantrat ayAsIt yayAbha ayaMsat yayAma ayasat yayAsa NabAdi yete kyAdAdi tAdi syatyAdi syadAdi yatiSyate yatiSISTa yatitA ayatiSyata yantrayAJcakAra 3 yantryAt yantrayitA yantrayiSyati ayantrayiSyat yasta ayapsyat yabdhA yantA yasyati yasitA ayaMsyat ayasiSyat yasiSyati yAciSyati ayAciSyat yAciSyate ayAciSyata yoSyati yo ayAcIt yayAca ayAciSTa yayAce at yuyAva ayoSTa yuyuve ayAvIt yuyAva ayukta ayUyujat arakSIt rarakSa araGghiSTa raraGghe araracat arAGkSIt raraJja araGkta raraJje arANIt rarANa araNIt aradIt rarAda arAdIt arabdha arasta yUyAt yukSISTa yuyuje yojayAJcakAra 3 yojyAt rebhe reme yabhyAt yamyAt yasyAt ararasat arAjIt rarAja arAjiSTa reje yAcyAt yAcitA yAciSISTa yAcitA racayAJcakAra 3 racyAt rajyAt raGkSISTa raNyAt arAtsIt rarAdha araiSIt rirAya aricat rireca arikta ririce yUyAt yotA yoSISTa yotA yavitA yoktA areSIt rireSa aSIt rirAya rapsISTa raMsISTa rasayAJcakAra 3 rasyAt radyAt yojayitA yojayiSyati ayojayiSyat rakSyAt rakSitA rakSiSyati arakSiSyat raGghiSISTa raGghitA racayitA raGktA raNitA raditA . raGktA rakSyati yaviSyati yokSyate rAdhyAt rAddhA yAt retA ricyAt rektA rikSISTa rektA riSyAt reSitA rIyAt retA rakSyate raNiSyati rabdhA rapsyate rantA raMsyate rasayitA rasayiSyati rAjyAt rAjitA rAjiSyati rAjiSISTa rAjitA rAjiSyate rAtsyati reSyati rekSyati rekSyate raGghiSyate araGghiSyata racayiSyati aracayiSyat araGkSyat araGkSyata araNiSyat aradiSyat radiSyati 485 ayoSyat ayoSyata reSiSyati reSyati ayaviSyat ayokSyata arapsyata araMsyata arasayiSyat arAjiSyat arAjiSyata arAtsyat aSyat arekSyat arekSya areSiSyat areSyat
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 vAkyaracanA bodha tubAdi dhAtu tibAdi yAdAdi rauti, ravIti ruyAt rucaG roceta rautu, ravItu rocatAm dibAdi araut arocata rocate rojayet rojayatu rujatu rujeta rujaN rujoMja ruTaNa ruSaMca ruSaNa roTatu roTet ruSyet roSayet ruSyatu rojayati rujati roTati ruSyati roSayati rohati rUpayati rAyati lakSayate lakSayati ruha rUpaNa rohet rUpayet rAyet lakSayeta lakSayet lakSayeta laGghata lajeta lapet lakSaGga lakSaNa arojayat arujat aroTat aruSyat aroSayat arohat arUpayat arAyat alakSayata alakSayat alakSayata alaGghata alajaa alapat roSayatu rohatu rUpayatu rAyatu lakSayatAm lakSayatu lakSayatAm laGghatAm lajatAm lapatu lakSayate laghiG lajIG lapa laGghate lajate lapati labiG labhaMSaG labhate lalaG laSan lambate lambeta labheta lAlayate lAlayeta laSati, laSyati laSet, laSyet laSate, laSyate laSeta, laSyeta lajjate lajjeta lAyAta limpati limpet limpate limpeta lIyate . lIyeta lambatAm alambata labhatAm alabhata lAlayatAm alAlayata laSatu, laSyatu alaSat,alaSyat laSatAm,laSyatAm alaSata,alaSyata lajjatAm alajjata alAt limpatu alimpat limpatAm alimpata alIyata lasjI lAMk lAti lAtu liMpanj lIc lIyatAm lIN lInayatu loTatu luTa luTi luNTaN lInayati loTati luNTati luNTayati lInayet loTet luNTet luNTayet alInayat aloTat aluNTat aluNTayat luNTatu luNTayatu
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 487 dhAdi NabAdi kyAdAdi tAdi syatyAdi syadAdi arAvIt rurAva rUyAt ravitA raviSyati araviSyat arociSTa ruruce rociSISTa rocitA rociSyate arociSyata . arucat arUrujat rojayAJcakAra 3 rojyAt rojayitA rojayiSyati arojayiSyat apekSIta ruroja rujyAt roktA rokSyati arokSyat arUruTat ruroTa roTyAt roTitA. roTiSyati aroTiSyat aruSat ruroSa ruSyAt roSitA,roSTA roSiSyati aroSiSyat arUruSat roSayAJcakAra 3 roSyAt roSitA roSiSyati aroSiSyat arukSata ruroha ruhyAt roDhA rokSyati arokSyat arurUpat rUpayAJcakAra rUpyAt rUpayitA rUpayiSyati arUpayiSyat arAsIt rarau rAyAt rAtA rAsyati arAsyat alalakSata lakSayAJcakre 3 lakSayiSISTa lakSayitA lakSayiSyate alakSayiSyata alalakSat lakSayAmAsa 3 lakSyAt lakSayitA lakSayiSyati alakSayiSyat alalakSata lakSayAJcakre 3 lakSayiSISTa lakSayitA lakSayiSyate alakSayiSyata alaGghiSTa lalo laGghiSISTa laGghitA laGghiSyate alaGghiSyata alajiSTa leje lajiSISTa lajitA lajiSyate alajiSyata alApIt, lalApa lapyAt lapitA lapiSyati alapiSyat alapIt alambiSTa lalambe lambiSISTa lambitA lambiSyate alambiSyata alabdha lebhe lapsISTa labdhA lapsyate alapsyata alIlalata lAlayAJcakre 3 lAlayiSISTa lAlayitA lAlayiSyate alAlayiSyata alaSIt lalASa laSyAt laSitA laSiSyati alaSiSyat alaSiSTa leSa laSiSISTa laSitA laviSyate alaviSyata alajjiSTa lalajje lajjiSISTa lajjitA lajjiSyate alajjiSyata alAsIt lalo lAyAt lAtA lAsyati / alAsyat alipat lilepa lipyAt leptA lepsyati alepsyat alipata lilepe lipsISTa leptA lepsyate alepsyata alAsta lilye lAsISTa lAtA lAsyate alAsyata aSTa leSISTa letA leSyate aleSyata alIlinat lInayAmAsa 3 lInyAt lInayitA lInayiSyati alInayiSyat aloTIt luloTa luTyAt loTitA loTiSyati aloTiSyat aluNTIt luluNTa luNTyAt luNTitA luNTiSyati aluNTiSyat aluluNTat luNTayAJcakAra 3 luNTyAt luNTayitA luNTayiSyati aluNTayiSyat
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 dhAtu lupac lupyati lubhac lubhyati lubhati lUSati lUSayati lubhaj tibAdi SaN lokRG loka locaG loca baka va'caN vAcayati vaJcaN vaJcayate vaTaN vadaN vamu varNaN vaGkate aNyati vAdayati vamati varNayati valaG valate vallaG vallate vazak vaSTi vahaMn vahate vAti vAMk vidaMGc vidyate vidlanj vindati vindate vRNIte hati vRz vRjIN vRtuG vartate varjayati yAdAdi lupyet lubhyet lubhet lUSet lUSayet loketa loceta vaGketa vAcayet vaJcayeta vaNTayet vAdayet vamet varNayet valeta valleta uzyAt vahet vaheta vAyAt vidyeta vindet vindeta vRNIta varjayet varteta tubAdi lupyatu lubhyatu lubhatu lUSatu lUSayatu lokatAm locatAm vaGkatAm vAcayatu vaJcayatAm vaNTayatu vAdayatu vamatu varNayatu valatAm vallatAm vaSTu vahatu vahatAm vAtu vidyatAm vindatu vindatAm vRNItam varjaya vartatAm vAkyaracanA bodha dibAdi alupyat alubhyat alubhat alUSat alUSayat alokata alocata avaGkata avAcayat avaJcayata avaNTayat avAdayat avamat avarNayat avalata avallata avaT avahat avahata avAt avidyata avindat avindata avRNIta avarjayat avartata
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 cAdi alupat lulopa alubhat lulobha alobhIt lulobha bAdi avavaNTat avIvadat avamIt lUSyAt alUSIt lulUSa aluSat lUSayAJcakAra 3 lUSyAt alokiTa lulo alociSTa luloce aGkiSTa vavaGke avIvacat avavaJcata lobdhA lUSitA lUSiSyati lUSayitA lUSayiSyati lokiSISTa lokitA lokiSyate lociSISTa locitA lociSyate vaGkiSISTa vaGkitA vaGkiSyate vAcayAJcakAra 3 vAcyAt vAcayitA vAcayiSyati vaJcayAJcakre 3 vaJcayiSISTa vaJcayitA vaJcayiSyate vaNyatA vaNTayiSyati vAdayitA vAdayiSyati vamitA vamiSyati varNayitA varNayiSyati valiSISTa valitA valiSyate valliSISTa vallitA valliSyate uzyAt vazitA va ziSyati vaNTayAJcakAra 3 vaNTyAt vAdayAJcakAra 3 vAdyAt vamyAt vavAma varNa yAJcakAra 3 varNyAt avavarNat avaliSTa vavale avalliSTa vavalle kyAdAdi lupyAt lubhyAt lubhyAt avAzIt uvAza avazIt avAkSIt uvAha avoDha u avAsIt vavau avitta tAvi syatyAdi lopitA lopiSyati lobhitA lobhiSyati lobdhA lobhitA lobhiSyati vivide viveda vivide vakSyati uhyAt voDhA vakSISTa voDhA vakSyate vAyAt vAtA vAsyati vitsISTa vettA vetsyate avidat vidyAt vettA vetsyati vitsISTa vettA vetsyate avitta avariSTa vatre variSISTa vRSISTa avarISTa avRta avIvRjat varjayAJcakAra 3 varjyAt avRtat, vavRte avartiSTa vatiSISTa varitA variS varItA varISyate varjayitA varjayiSyati vartitA vartaSyate 462 syadAdi alopiSyat alobhit alobhiSyat / alUSiSyat alUSayiSyat alokiSyata alociSyata avaGkaS avAcayiSyat avaJcayiSyata avaSTayiSyat avAdayiSyat avamiSyat avarNayiSyat avaliSyata avalliSyata avaziSyat avakSyat avakSyata avAsyat avetsyata avetsyat avetsyata avariSyata avarISyata avarjayiSyat avartiSyata
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ 490 vAkyaracanA bodha yAdAdi tubAdi dhAtu vaz tibAdi vRNAti dibAdi avRNAt vRNIyAt . vRNAtu vepeta vyatheta vidhyet vepRG vepate vyathaSaGga vyathate vyadhaMca vidhyati vyen vyayati vyayate vrazcUj vRzcati vepatAm vyathatAm vidhyatu vyayatu vyayatAm vRzcatu avepata avyathata avidhyat avyayata vyayet vyayeta avyayata vRzcet avRzcat bIMz vINAti brIDac vIDyati zaMsu zaMsati zakaMnc zakyate zakyati zakiG zaGkate zaTha zaThati vrINIyAt vrIDyet zaMset zakyeta zakyet zaGketa vINAtu vrIDyatu zaMsatu zakyatAm zakyatu zaGkatAm zaThatu avINAt avrIDyat azaMsat azakyata azakyat azaGkata azaThat zaThet zIyeta zadlu zapaMn zapeta zapeta zIyate zapati zapate zAmyati zaMsate zasati zamu zAmyet zasiGa zasu zAsuka zAste zIyatAm zapatu zapatAm zAmyatu zaMsatAm zasatu zAstAm zikSatAm zinaSTu zudhyatu zumbhatu zuSyatu zRNAtu... azIyata azapat azapata azAmyata azaMsata azasat azAsta azikSata azinaTa azudhyat azumbhat azuSyat azRNAt zikSaG zaMseta zaset zAsIta zikSeta ziSyAt zudhyet zumbhet zuSyet zaNIyAt ziSlur zudhaca zubhi zuSaMca zaza zikSate zinaSTi zudhyati zumbhati zuSyati zRNAti zAMc zyati zyet zyatu azyat
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 cAdi bAdi avArIt vavAra avepiSTa vivepe avyathiSTa vivyathe avyAtsIt vivyAdha avyAsIt vivyAya avyAsta vivye avrazcIt vavrazca anAkSIt atraiSIt vitrAya avrIDIt vivrIDa zazaMsa azaMsIt azakta zeke zazAka azAkSIt azaGkiSTa zazaGke azAThIt zazATha azaThIt azadat zazAda azApsIt zazApa azapta zepe azamat zazAma azaMsiSTa zazaMse azasIt zazAsa azAsiSTa zasAse azikSiSTa zizikSe aziSat zizeSa azudhat zuzodha azumbhIt zuzumbha azuSat zuzoSa azArIt zazAra azAt zazI azAsIt tAdi varitA varItA vepiSISTa vepitA pa vyathiSISTa vyathitA vyathiSyate vidhyAt vyaddhA vyatsyati vIyAt vyAtA vyAsyati kyAdAdi vUryAt vyAsISTa vyAtA vyAsyate vRzcyAt vazcitA vrazciSyati vrIyAt vrIDyAt zasyAt zakSISTa syatyAdi variSyati varISyati vraSTA vrakSyati tretA vreSyati vrIDitA vrIDiSyati zaMsitA zaMsiSyati zaktA zakSyate zakyAt zaktA zayati zaGkiSISTa zaGkitA zaGkiSyate zaThyAt zaThitA zaThiSyati zadyAt zattA zapyAt zaptA zapsISTa zaptA zasyate zamyAt zamitA zamiSyati zaMsiSISTa zaMsitA zaMsiSyate zatsyati zapsyati zAtA zasyAt zasitA zasiSyati zAsiSISTa zAsitA zAsiSyate zikSiSISTa zikSitA zikSiSyate zudhyAt ziSyAt zeSTA zekSyati zoddhA zubhyAt zumbhitA zumbhiSyati zotsyati zuSyAt zoSTA zokSyati zIryAt zaritA zariSyati zarItA zarISyati zAyAt zAsyati 461 syadAdi avariSyat avarISyat avepiSyata avyathiSyata avyatsyat avyAsyat avyAsyata avrazciSyat anrakSyat abreSyat avrIDiSyat azaMsiSyat azakSyata azakSyat azaGkiSyata azaThaSyat azatsyat azapsyat azapsyata * azamiSyat azaMsiSyata azasiSyat azA siSya ... azikSiSyata azekSyat azotsyat azumbhiSyat azokSyat azariSyat azarISyat azAsyat
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 vAkyaracanA bodha dhAtu tibAdi divAdi zramuca yAdAdi zrAmyet zlAgheta zliSyet zrAmyati zlAghate zliSyati tubAdi zrAmyatu zlAghatAm zlAghRG zliSaMc azrAmyat azlAghata azliSyat zliSyatu zilaSaNa zleSayati zvasiti zleSayet zvasyAt zleSayatu zvasitu azleSayat azvasat zvasaka sajet SajaM SadlU SahaG sIdet sajatu sIdatu sahatAm asajat asIdat asahata saheta asiJcat SicaMnj SidhuMc Sivuc sajati sIdati sahate siJcati sidhyati sIvyati suhyati sUyate siJcet sidhyet sIvyet siJcatu sidhyatu sIvyatu asidhyat asIvyat asuhyat asUyata Suhaca yGca suhyet sUyeta suhyatu sUyatAm sevate sevatAm seveta syet asevata asyat syati syatu STyAyati STyAyet STyAyatu aSTyAyat SThuivu SThIvati snAti snihyati SThIvet snAyAt SNAMka SThIvatu snAtu snihyatu aSThIvat asnAt asnihyat SNihUca snihyet SNa snAyati miG sapara snAyet smayeta saparyet samaryet sarjet sAdhnuyAt smayate saparyati samayati sarjati sAdhnoti snAyatu smayatAm saparyatu samaryatu sarjatu sAdhnotu asnAyat asmayata asaparyat asamaryata asarjat asAdhnot samara sarja sAdhaMt
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 463 pariziSTa 2 cAdi gabAdi yAdAdi tAdi syatyAdi syadAdi azramat zazrAma zramyAt zramitA zramiSyati azramiSyat azlAghiSTa zazlAghe zlAghiSISTa zlAghitA zlAghiSyate azlAghiSyata azlikSat zizleSa zliSyAt zleSTA . zlekSyati azlekSyat azliSat azizliSat zleSayAJcakAra 3 zleSyAt zleSayitA zleSayiSyati azleSayiSyat azvAsIt zazvAsa zvasyAt zvasitA zvasiSyati azvasiSyat azvasIt asAGkSIt sasaJja sajyAt saGktA sakSyati asakSyat asadat sasAda sadyAt sattA satsyati asatsyat asahiSTa sehe sahiSISTa sahitA, soDhA sahiSyate asahiSyata asicat siSeca sicyAt sektA sekSyati asekSyat asidhat siSedha sidhyAt seddhA setsyati asetsyat asevIt siSeva sIvyAt sevitA seviSyati aseviSyat asohIt suSoha suhyAt sohitA sohiSyati asohiSyat asa viSTa, suSuve saviSISTa savitA saviSyate asaviSyata asoSTa soSISTa sotA soSyate asoSyata aseviSTa siSeve seviSISTa sevitA seviSyate / aseviSyata asAt sasau seyAt sAtA sAsyati asAsyat asAsIt aSTyAsIt TaSTyau STyeyAt STyAtA STyAsyati aSTyAsyat STyAyAt aSThevIt tiSTheva, TiSTheva SThIvyAt ThevitA STheviSyati aSTheviSyat asnAsIt sasnau sneyAt,snAyAt snAtA snAsyati asnAsyat asnihat siSNeha sniha yAt snegdhA, sneDhA snehiSyati asnehiSyat snehitA snekSyati asnekSyat asnAsIt sasnau sneyAt,snAyAt snAtA snAsyati asnAsyat asmeSTa siSmiye smeSISTa smatA smeSyate asmeSyata asaparIt saparAJcakAra 3 saparyAt saparitA sapariSyati asapariSyat asamarIt samarAJcakAra 3 samaryAt samaritA samariSyati asamariSyat asarjIt sasarja sAt sajitA sajiSyati asajiSyat asAtsIt sasAdha sAdhyAt sAdhA sAtsyati asAtsyat
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 vAkyaracanA bodha dhAtu tibAdi " tubAdi savatu savati sukhayati yAdAdi savet sukhayet sUcayet sUtrayet saret sukhaN sUcaN sUtraNa sukhayatu dibAdi asavat asukhayat asUcayat asUtrayat asarat sUcayati sUtrayati sarati fritte B sUcayatu sUtrayatu saratu sRjaMj sRplU sRjati sarpati sRjet sarpata sRjatu sarpatu asRjat asarpata skanda skandati skandet skandatu askandat stUMnt stRNoti stRNute stRNuyAt stRNvIta stRNotu stRNutAm astRNot astRNuta stanayatu stanaN stenaNa styai stanayati stenayati styAyati stanayet stenayet styAyet stenayatu astanayat astenayat astyAyat styAyatu spadiG spardha sphuTaG spandate sparddhate sphoTate sphurati smarati syandate spandeta sparddhata sphoTeta sphuret smaret syandeta spandatAm sparddhatAm sphoTatAm sphuratu smaratu syandatAm aspandata asparddhata asphoTata asphurat asmarat asyandata sphuraj syandUG sasuG nasate sraseta saMsatAm anasata asvadata svadaG svana svadate svanati sva deta svaneta svadatAm svanatu asvanat
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 465 dhAdi NabAdi kyAdAdi tAdi syatyAdi syadAdi . asAvIt susAva ...... sUyAt sotA soSyati asoSyat asusukhat sukhayAJcakAra 3 sukhyAt sukhayitA sukhayiSyati asukhayiSyat asusUcat sUcayAJcakAra 3 sUcyAt sUcayitA sUcayiSyati asUcayiSyat asusUtrat sUtrayAJcakAra 3 sUtryAt / sUtrayitA sUtrayiSyati asUtrayiSyat asArSIt sasAra sriyAt sartA sariSyati asariSyat asarat pazyati . startA asrAkSIt sasarja sRjyAt sraSTA asrakSyat asRpat sasarpa : sRpyAt saptA,saprtA srapsyati asrapsyat saya'ti asaya't askadat ___ caskanda skadyAt skantA skantsyati askantsyat askAntsIt astArSIt tastAra stariSyati astariSyat astariSTa tastare stariSISTa startA stariSyate astariSyata astISTa stRSISTa astarISTa atastanat stanayAJcakAra 3 stanyAt stanayitA stanayiSyati astanayiSyat atistenat stenayAmAsa 3 stenyAt stenayitA stenayiSyati astenayiSyat astyAsIt tastyau styeyAt styAtA styAsyati astyAsyat styAyAt aspandiSTa paspande spandiSISTa spanditA syandiSyate aspandiSyata aspaddhiSTa pasparddha spaddhiSISTa spaddhitA spaddhiSyate aspaddhiSyata asphoTiSTa pusphuTe sphoTiSISTa sphoTitA sphoTiSyate asphoTiSyata asphurIt pusphora sphUryAt sphuritA sphuriSyati asphuriSyat asmArSIt sasmAra smaryAt smartA smariSyati asmariSyat asyadat sasyande syandiSISTa syanditA syandiSyate asyandisyata asyandi syantsyate asyantsyata asyanta syantsyati asyantsyat asrasat sasra se sra sizISTa srasitA srasiSyate asra siSyata asra siSTa asvadiSTa sasvade svadiSISTa svaditA svadiSyate asvadiSyata asvanIt sasvAna svanyAt svanitA svaniSyati asvaniSyat asvAnIt syanta syantA
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 vAkyaracanA bodha dhAtu tibAdi tubAdi dibAdi yAdAdi svAdeta svAda svAdate svAdatAm svarati svaret asvAdata asvarat svaratu haThati haThet haThatu ahaThat hadaMG hikkan hadate hikkati hikkate hinasti juhoti hadeta hikket hikketa hiMsyAt juhuyAt hadatAm hikkatu hikkatAm hinastu juhotu ahadata ahikkat ahikkata ahinat (d) ajuhot hisi hurchA hrIMch hUrcchati hrIcchati hUchet hrIcchet hUrcchatu hrIcchatu ahUrcchat ahrIcchat
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ 467 pariziSTa 2 dyAdi NabAdi kyAdAdi tAdi syatyAdi syadAdi asvAdiSTa sasvAde svAdiSISTa svAditA svAdiSyate asvAdiSyata asvArIt sasvAra svaryAt svartA svariSyati asvariSyat asvArSIt svaritA ahAThIt jahATha haThyAt haThitA haThiSyati ahaThiSyat ahaThIt ahatta jahade hatsISTa hattA hatsyate ahatsyata ahikkIt jihikka hikkyAt hikkitA hikkiSyati ahikkiSyat ahikkiSTa jihikke hikkiSISTa hikkitA hikkiSyate ahikkiSyapta ahiMsIt jihiMsa hiMsyAt hiMsitA hisiSyati ahiMsiSyat ahauSIt juhavAJcakAra 3 hUyAt hotA hoSyati ahoSyat juhAva ahIt juhUrccha hAt hucchitA hUcchiSyati ahacchiSyat ahrIcchIt jihrIccha hrIcchyAt hrIcchitA hIcchiSyati ahrIcchiSyat
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 jinnanta, sannanta, yaGanta, yaGluganta aura bhAvakarma kI eka-eka dhAtu kA pahale vistAra se sAre rUpa die gae haiN| usake Age cArTa meM 365 dhAtuoM ke saMkSipta rUpa tibAdi aura dyAdi ke prathama puruSa ke ekavacana ke rUpa die gae haiN| yaGaluganta ke rUpa cArTa meM na Ane se alaga die haiN| ubhayapadI dhAtuoM ke saMkSipta rUpa meM parasmaipada ke rUpa ke Age Atmanepada ke rUpa ke lie antima eka zabda diyA hai jo parasmaipada aura Atmanepada kA bheda dikhAtA hai| jaise--bhU dhAtu jinnanta kA tibAdi kA eka vacana kA rUpa bhAvayati hai, usake Age (te) diyA gayA hai jisakA pUrA rUpa banatA hai bhAvayate / bhAvaya zabda donoM meM samAna hone se nahIM diyA gayA hai| isI prakAra dyAdi ke parasmaipada aura Atmanepada ke rUpa kI (ta) se bhinnatA dikhAI gaI hai| yaGanta ke rUpa Atmanepada aura yaGluganta ke rUpa parasmaipada meM hI calate haiN| jisake rUpa nahIM banate haiM vahAM X kA cihna diyA gayA hai| pariziSTa 3 kI dhAtuoM kA artha aura krama pariziSTa 2 se pahale dhAtuoM kI akArAdi anukramaNikA (pRSTha 296 se 316 taka) meM dekheN| 1. bhU-sattAyAm (jinnanta rUpa) parasmaipada ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi bhAvayati ____ bhAvayata: bhAvayanti pra0 pu0 bhAvayet bhAvayetAm bhAvayeyuH bhAvayasi ____ bhAvayatha: bhAvayatha ma0 pu0 bhAvaye: bhAvayetam bhAvayeta bhAvayAmi bhAvayAvaH bhAvayAma: u0 pu0 bhAvayeyam bhAvayeva bhAvayema tubAdi bhAvayatu, bhAvayatAt ___ bhAvayatAm bhAvayantu pra0 pu0 bhAvaya, bhAvayatAt bhAvayatam bhAvayata ma0 pu0 bhAvayAni bhAvayAva bhAvayAma u0 pu0 dibAdi dhAdi abhAvayat abhAvayatAm abhAvayan pra0 pu0 abIbhavat abIbhavatAm abIbhavan abhAvayaH abhAvayatam abhAvayata ma0 pu0 abIbhavaH abIbhavatam abIbhavata abhAvayam abhAvayAva abhAvayAma u0 pu0 abIbhavam abIbhavAva abIbhavAma
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 468. kay qe u0 pu0 NabAdi (1) bhAvayAJcakAra bhAvayAJcakratuH bhAvayAJcakruH pra0 pU0 bhAvayAJcakartha bhAvayAJcakrathuH bhAvayAJcakra ma0 pu0 bhAvayAJcakAra, bhAvayAJcakara bhAvayAJcakRva bhAvayAJcakRma u0 pu0 NabAdi (2) bhAvayAmbabhUva bhAvayAmbabhUvatuH bhAvayAmbabhUvuH pra0 pu0 bhAvayAmbabhUvitha bhAvayAmbabhUvathuH bhAvayAmbabhUva ___ma0 pu0 bhAvayAmbabhUva bhAvayAmbabhUviva bhAvayAmbabhUvima NabAdi (3) bhAvayAmAsa bhAvayAmAsatuH bhAvayAmAsuH bhAvayAmAsitha bhAvayAmAsathaH bhAvayAmAsa ma0 pu0 bhAvayAmAsa bhAvayAmAsiva bhAvayAmAsima kyAdAdi tAdi bhAvyAt bhAvyAstAm bhAvyAsuH pra0 pu0 bhAvayitA bhAvayitArau bhAvayitAraH bhAvyAH bhAvyAstam bhAvyAsta ma0 pu0 bhAvayitAsi bhAvayitAsthaH bhAvayitAstha bhAvyAsam bhAvyAsva bhAvyAsma u0 pu0 bhAvayitAsmi bhAvayitAsvaH bhAvayitAsmA syatyAdi bhAvayiSyati bhAvayiSyataH bhAvayiSyanti bhAvayiSyasi bhAvayiSyatha: bhAvayiSyatha bhAvayiSyAmi bhAvayiSyAvaH bhAvayiSyAmaH u0 pu0 syadAdi abhAvayiSyat abhAvayiSyatAm abhAvayiSyan pra0 pu0 abhAvayiSyaH abhAvayiSyatam abhAvayiSyata __ma0 pu. abhAvayiSyam abhAvayiSyAva abhAvayiSyAma u0 pu0 Atmanepada tibAdi yAdAdi bhAvayate bhAvayete bhAvayante pra0 pu0 bhAvayeta bhAvayeyAtAm bhAvayeran bhAvayase bhAvayethe bhAvayadhve ma0 pu0 bhAvayethAH bhAvayeyAthAm bhAvayedhvam bhAvaye bhAvayAvahe bhAvayAmahe u0 pu0 bhAvayeya bhAvayevahi bhAvayemahi tubAdi . dibAdi bhAvayatAm bhAvayetAm bhAvayantAm pra0 pu0 abhAvayata abhAvayetAm abhAvayanta' bhAvayasva bhAvayethAm bhAvayadhvam ma0 pu0 abhAvayathAH abhAvayethAm abhAvayadhvam bhAvaya bhAvayAvahai bhAvayAmahai u0 pu0 abhAvaye abhAvayAvahi abhAvayAmahi
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 dhAdi abIbhavata aba bhavathA: aba bhave bAdi (1) bhAvayAJcakre bhAvayAJcakRSe bhAvayAJcakre bAdi (2) bhAvayAmbabhUva bhAvayAmbabhUvatuH bhAvayAmbabhUvitha bhAvayAmbabhUvathuH bhAvayAmbabhUva bhAvayAmbabhUvi bAdi (3) bhAvayAmAsa bhAvayAmAsitha bhAvayAmAsa kyAdAdi bhAvayiSISTa bhAvayiSISThAH bhAvayiSIya tAdi bhAvayitA bhAvayitA se bhAvayitAhe abIbhavetAm avIbhavethAm aba bhavAvaha syadAdi abhAvayiSyata abhAvayiSyathAH abhAvayiSye bhAvayAJcakrAte bhAvayAJcakrAthe bhAvayAJcakRvahe bhAvayAmAsatuH bhAvayAmAsathuH bhAvayAmAsiva bhAvayitArau bhAvayitAsAthe bhAvayitAsvahe syatyAdi bhAvayiSyate bhAvayiSyete bhAvayiSyase bhAvayiSyethe bhAvayiSye bhAvayiSyAva abIbhavanta pra0 pu0 abIbhavadhvam ma0 pu0 aba bhavAmahi u0 pu0 bhAvayAJcakrire bhAvayAJcakRDhve bhAvayAJcakRmahe bhAvayAmbabhUvuH bhAvayAmbabhUva bhAvayAmbabhUvima bhAvayAmAsuH bhAvayAmAsa bhAvayAmAsama bhAvayiSIyAstAm bhAvayiSIran bhAvayiSIyAsthAm bhAvayiSIvahi bhAvayitAraH bhAvayitAdhve bhAvayitAsmahe bhAvayiSyante bhAvayiSyadhve bhAvayiSyAmahe pra0 pu0 bhAvayiSIDhvam, bhAvayiSIdhvam ma0 pu0 u0 pu0 bhAvaSImahi pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 abhAvayiSyetAm abhAvayiSyanta abhAvayiSyethAm abhAvayiSyAvahi vAkyaracanA bodha abhAvayiSyadhvam abhAvayiSyAmahi pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 2. bhU-sattAyAm (sannanta rUpa) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi bubhUSati bubhUSataH bubhUSanti pra0 pu0 bubhUSet bubhUSetAm bubhUSeyuH bubhUSasi bubhUSathaH bubhUSatha ma0 pu0 bubhUSeH bubhUSetam bubhUSeta bubhUSAmi bubhUSAvaH bubhUSAma: u0 pu0 bubhUSeyam bubhUSeva bubhUSema tubAdi dibAdi bubhUSatu, bubhUSatAt bubhUSatAm bubhUSantu pra0 pu0 abubhUSat abubhUSatAm abubhUSan bubhUSa, bubhUSatAt bubhUSatam bubhUSata ma0 pu0 abubhUSaH abubhUSatam abubhUSata bubhUSANi bubhUSAva bubhUSAma u0 pu0 abubhUSam abubhUSAva abubhUSAva dhAdi abubhUSIt abubhUSiSTAm abubhUSiSuH pra0 pu0 abubhUSIH abubhUSiSTam abubhUSiSTa ma0 pu0 abubhUSiSam abubhUSiSva abubhUSiSma u0 pu0 gabAdi (1) bubhUSAJcakAra bubhUSAJcakratuH bubhUSAJcakruH pra0 pu0 bubhUSAJcakartha bubhUSAJcakrathuH bubhUSAJcakra ma0 pu0 bubhUSAJcakAra, bubhUSAJcakara bubhUSAJcakRva / bubhUSAJcakRma u0 pu0 NabAdi (2) bubhUSAmbabhUva bubhUSAmbabhUvatuH bubhUSAmbabhUvuH pra0 pu0 bubhUSAmbabhUvitha bubhUSAmbabhUvathuH bubhUSAmbabhUva ma0 pu0 bubhUSAmbabhUva bubhUSAmbabhUviva bubhUSAmbabhUvima u0 pu0 NabAdi (3) kyAdAdi bubhUSAmAsa bubhUSAmAsatu: bubhUSAmAsuH pra0 pu0 bubhUSyAt bubhUSyAstAm bubhUSyAsuH bubhUSAmAsitha bubhUSAmAsathuH bubhUSAmAsa ma0 pu0 bubhUSyA: bubhUSyAstam bubhUSyAsta bubhUSAmAsa bubhUSAmAsiva bubhUSAmAsima u0 pu0 bubhUSyAsam bubhUSyAsva bubhUSyAsma tAdi syatyAdi bubhUSitA bubhUSitArau bubhUSitAraH pra0 pu0 bubhUSiSyati bubhUSiSyataH bubhUSiSyanti bubhUSitAsi bubhUSitAsthaH bubhUSitAstha ma0 pu0 bubhUSiSyasi bubhUSiSyathaH bubhUSiSyatha bubhUSitAsmi bubhUSitAsvaH bubhUSitAsmaH u0 pu0 bubhUSiSyAmi bubhUSiSyAva: bubhUSiSyAmaH . syadAdi abubhUSiSyat abubhUSiSyatAm . abubhUSiSyan pra0 pu0 abubhUSiSyaH abubhUSiSyatam abubhUSiSyata ma0 pu0 abubhUSiSyam abubhUSiSyAva abubhUSiSyAma u0 pu0
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi 3. rabhaGga - rAbhasye ( sannanta rUpa ) AripsiSTa AripsiSThAH AripsiSa bAdi Aripsate Aripsete Aripsante pra0 pu0 Aripseta AripseyAtAm Ariseran Aripsase Aripsethe Aripsadhve ma0 pu0 ArisethAH AriseyAthAm Aripsedhvam Aripse AripsAvahe AripsAmahe u0 pu0 Aripseya Aripsevahi Aripsemahi tubAdi dibAdi AripsatAm AripsetAm AripsantAm pra0 pu0 Aripsata AripsetAm Aripsanta Aripsasva AripsethAm Aripsadhvam ma0 pu0 AripsathAH AripsethAm Aripsadhvam Arise ArisAva hai AripsAmahai u0 pu0 Aripse AripsAvahi AripsAmahi dhAdi kyAdAdi AripsiSISTa AripsiSISThAH AripsiSIya AripsiSAtAm AripsiSAthAm AripsiSvahi ArisAJcakre ArisAJcakrAte ArisAJcakRSe ArisAJcakrAthe AripsAJcakre AripsAJcakRvahe ekavacana dvivacana bahuvacana yAdAdi tAdi AripsitA AripsitA se AripsitAhe syatyAdi AripsiSyate AripsiSyete AripsiSyase AripsiSyethe AripsiSye syadAdi AripsiSyata AripsiSyathAH AripsiSye AripsitArau AripsitAsAthe AripsitAsvahe AripsiSIyAstAm AripsiSIran AripsiSIyAsthAm AripsiSIdhvam AripsiSIvahi AripsiSImahi pra0 pu0 AripsiSata Aripsidvam, Aripsidhvam ma0 pu0 Aripsa mahi u0 pu0 ArisAJcakrire ArisAJcakRDhve ArisAJcakRmahe vAkyaracanA bodha AripsitAraH AripsitAdhve AripsitAsmahe AripsiSyante AripsiSyadhve AripsiSyAva AripsiSyAmahe AripsiSyetAm AripsiSyanta AripsiSyethAm AripsiSyAvahi AripsiSyadhvam AripsiSyAmahi pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 ekavacana dvivacana tibAdi bobhUyate bobhUyase bobhUye bAdi bAdi (1) 4. bhU - sattAyAm ( yaGanta rUpa ) bahuvacana bobhUyAJcakre bobhUyAJcakRSe bobhUyAJcakre bobhUyatAm bobhUyetAm bobhUyantAm pra0 pu0 abobhUyata abobhUyetAm abobhUyanta bobhUyasva bobhUyethAm bobhUyadhvam ma0 pu0 abobhUyathAH abobhUyethAm abobhUyadhvam bobhUye bobhUyAvahe bobhUyAmahe u0 pu0 abobhUye abobhUyAvahi abobhUyAmahi dhAdi bahuvacana bobhUyete bobhUyante pra0 pu0 bobhUyeta bobhUyeyAtAm bobhUyeran bobhUyethe bobhUyadhve ma0 pu0 bobhUyethAH bobhUyeyAthAm bobhUyAvahe bobhUyAmahe u0 pu0 bobhUyeya bobhUyevahi dibAdi bobhUyedhvam bobhUye mahi abobhUSTi abobhUyiSAtAm abobhUSita abobhUyiSThAH abobhUyiSAthAm abobhUyiSi Prata bhUyiSISTa bobhUyiSISThAH bhUyiSIya ekavacana dvivacana yAdAdi bobhUyAJcakrAte bobhUyAJcakrAthe bobhUyAJcakRvahe jabAdi (2) bobhUyAmbabhUva bobhUyAmbabhUvatuH bobhUyAmbabhUvitha bobhUyAmbabhUvathuH bobhUyAmbabhUva bobhUyAmbabhUviva bAdi (3) bobhUyAmAsa bobhUyAmAthi bobhUyAmAsa kyAdAdi bobhUyAmAsatuH bobhUyAmAsa : bobhUyAmAsi pra0 pu0 abhUvam, abobhUyidhvam ma0 pu0 u0 pu0 ratbhUmihi bobhUyAJcakrire bobhUyaJcakRr3ha ve bobhUyAmahe bobhUyAmbabhUvuH bobhUyAmbabhUva bobhUyAmbabhUvima bobhUyAmAsuH bhUyAmAsa vobhayAmAsima 503 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 bhUpin pra0 pu0 bobhUyiSIyAstAm bobhUyiSIyAsthAm bobhUyiSIDhvam, bobhUyiSIdhvam ma0 pu0 bhU bobhUyiSImahi u0 pu0
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 tAdi bhUyitA bobhUyitA se bhUtA syatyAdi bobhUyate bhUyase bhU syadAdi bhU abobhUyiSyathAH bhUye bhUtA bobhUyitAsAthe bobhUyitAsvahe bhU bhU tubAdi bobhavI, bobha bobhUhi bobhavAni bhU bobhUi bobhUyiSyAvahe bobhUyiSyAmahe abobhUyiSyetAm abobhUyiSyethAm bhUi bobhUyitAraH bhUi bobhUyitAsmahe ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi bobhavIti, bobhoti bobhUtaH bobhavISi, bobhoSi bobhUtha: bobhavImi, bobhomi bobhUvaH dibAdi abobhavIt, abobhot abobhavIH, abobhoH abobhavam 4. bhU - sattAyAm ( yaGluganta ke rUpa ) dhAdi abobhot abobhotAm abobhotam abobhoH abobhUvam abobhova bobhUtAm bobhuva bobhUtam bobhavAva avobhUtAm abobhUtam abobhUva abobhUyiSyanta abobhUyiSyadhvam abobhUmi pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 bobhUta bobhavAma pra0 pu0 ekavacana dvivacana bahuvacana yAdAdi bobhuvati pra0 pu0 bobhUyAt bobhUyAtAm bobhUyuH bobhUtha ma0 pu0 bobhUyAH bobhUyAtam bobhUyAta bobhUma: u0 pu0 bobhUyAm bobhUyAva bobhUyAma abobhUvan abobhota abobhoma ma0 pu0 u0 pu0 abobhavuH abobhUta abobhUma pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 vAkyaracanA bodha u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 bAdi (1) bobhavAJcakAra bobhavAJcakratuH bobhavAJcakrathuH bobhavAJcakartha bobhavAJcakAra, bobhavAJcakara bobhavAJcakRva bAdi (2) bobhavAmbabhUva bobhavAmbabhUvatuH bobhavAmbabhUvitha bobhavAmbabhUvathuH bobhavAmbabhUva bobhavAmbabhUviva bAdi (3) bobhavAmAsa bobhavAmAsatuH bobhavAmAsitha bobhavAmAsathuH bobhavAmAsa bobhavamAsiva ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi bobhavAJcakruH bobhavAJcakra bobhavAJcakRma bobhavAmbabhUvuH pra0 pu0 ma0 pu0 bobhavAmbabhUva bobhavAmbabhUvima u0 pu0 bobhavAmAsuH bobhavAmAsa bobhavAmA sima tAdi dIyete dIyante yethe dIyadhve dIyAvahe dIyAmahe bobhaviSyanti bobhaviSyatha bobhaviSyAmaH pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 kyAdAdi bobhavitArau bobhavitAraH bobhUyAt bobhUyAstAm bobhUyAsuH pra0 pu0 bobhavitA bobhUyAH bobhUyAstam bobhUyAsta ma0 pu0 bobhavitAsi bobhavitAsthaH bobhavitAstha bobhUyAsam bobhUyAsva bobhUyAsma u0 pu0 bobhavitAsmi bobhavitAsvaH bobhavitAsmaH syatyAdi bobhaviSyati bobhaviSyataH bobhaviSyathaH bhaviSyasi bobhaviSyAmi bobhaviSyAvaH syadAdi abobhaviSyat abobhaviSya: abobhaviSyam abobhaviSyatAm abobhaviSyan abobhaviSyatam abobhaviSyata aba bhaviSyAva abobhaviSyAma 5. DudAMka - dAne (bhAvakarma ke rUpa ) pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 dIyate dIyase pra0 pu0 dIyeta dIyeyAtAm ma0 pu0 dIyethAH dIyeyAthAm u0 pu0 dIyeya dibAdi dIyatAm dIyetAm dIyantAm pra0 pu0 adIyata dIye . dIyevahi bAdi dIyasva dIya dIyethAm dIyadhvam ma0 pu0 adIyathAH dIyA hai dIyAmahai u0 pu0 adIye 505 ekavacana dvivacana bahuvacana yAdAdi dIyeran dIyedhvam mahi adIyetAm adIyanta adIyethAm adIyadhvam adIyAvahi adIyA mahi 5
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 vAkyaracanA bodha dhAdi (1) dhAdi (2) adAyi adAyiSAtAm adAyiSata pra0 pu0 adAyi adiSAtAm adiSata adAyiSThAH adAyiSAthAm adAyiDhvam ma0 pu0 adithAH adiSAthAm adiDhvam adAyiSi adAyiSvahi adAyiSmahi u0 pu0 adiSi adiSvahi adiSmahi NabAdi kyAdAdi (1) dade dadAte dadire pra0 pu0 dAyiSISTa dAyiSIyAstAm dAyiSIran dadiSe dadAthe dadidhve ma0 pu0 dAyiSISThAH dAyiSIyAsthAm dAyiSIDhvam, dAyiSIdhvam dade dadivahe dadimahe u0 pu0 dAyiSIya dAyiSIvahi dAyiSImahi kyAdAdi (2) tAdi (1) dAsISTa dAsIyAstAm dAsIran pra0 pu0 dAyitA dAyitArau dAyitAraH dAsISThA: dAsIyAsthAm dAsIdhvam ma0 pu0 dAyitAse dAyitAsAthe dAyitAdhve dAsIya dAsIvahi dAsImahi u0 pu0 dAyitAhe dAyitAsvahe dAyitAsmahe tAdi (2) syatyAdi (1) dAtA dAtArI dAtAraH pra0 pu0 dAyiSyate dAyiSyete dAyiSyante dAtAse dAtAsAthe dAtAdhve ma0 pu0 dAyiSyase dAyiyethe dAyiSyadhve dAtAhe dAtAsvahe dAtAsmahe u0 pu0 dAyiSye dAyiSyAvahe dAyiSyAmahe syatyAdi (2) ___ syadAdi (1) dAsyate dAsyete dAsyante pra0 pu0 adAyiSyata adAyipyetAm adAyiSyanta dAsyase dAsyethe dAsyadhve ma0 pu0 adAyiSyathAadAyiSyethAm adAyiSyadhvam dAsye dAsyAvahe dAsyAmahe u0 pu0 adAyiSye adAyiSyAvahi adAyiSyAmahi syadAdi (2) adAsyata adAsyetAm adAsyanta pra0 pu0 adAsyathAH adAsyethAm adAsyadhvam ma0 pu0 adAsye adAsyAvahi adAsyAmahi u0 pu0 6. japa--mAnase ca (bhAvakarma ke rUpa) ekavacana dvivacana bahuvacana ekavacana dvivacana bahuvacana tibAdi yAdAdi japyate japyete japyante pra0 pu0 japyeta japyeyAtAm japyeran japyase japyethe japyadhve ma0 pu0 japyethAH japyeyAthAm japyedhvam japye japyAvahe japyAmahe u0 pu0 japyeya japyevahi japyemahi dibAdi japyatAm japyetAm japyantAm pra0 pu0 ajapyata ajapyetAm ajapyanta japyasva japyethAm japyadhvam ma0 pu0 ajapyathAH ajapyethAm ajAyadhvam japya japyAvahai japyAmahai u0 pu0 ajapye ajapyAvahi ajapyAmahi tubAdi
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 khAdi (1) ajApi ajApiSAtAm ajApiSThAH ajApiSAthAm ajApiSi vihi khAdi (2) ajapi ajapiSAtAm ajApiSata ajApiDhvam, ajApidhvam ajAmihi .ajapiye ajapiSata ajapiDhvam, ajapidhvam ajapiSmahi apiSyetAm aja piSyethAm apiSyAvahi ajapiSThAH ajapiSAthAm ajapiSi ajapiSvahi NabAdi jepe jepAte jepire pra0 pu0 japiSISTa japiSIyAstAm jepiSe jepAthe jepidhve ma0 pu0 japiSISThAH japiSIyAsthAm jepivahe jepimahe u0 pu0 japiSIya jepe japiSIvahi kyAdAdi tAdi japitA japitArau japitAra: japitAse japitAsAthe pitAdhve japitAsmahe u0 pu0 japiSye japitA japitAsvahe : syadAdi ajapiSyata ajapiSyathAH pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 ajapiSyanta ajapiSyadhvam ajapiSyAmahi syatyAdi pra0 pu0 japiSyate japiSyete japiSyante ma0 pu0 japiSyase japiSyethe japiSyadhve japiSyAvahe japiSyAmahe pra0 pu0 ma0 pu0 u0 pu0 507 japiSIran japiSIdhvam jaSiImaha
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 vAkyaracanA bodha mnAM dAMm . . . . . .A. 64 sa .. 5. 4. 24 saMkSipta dhAtu rUpAvalI jinnanta sannanta dhAtu tibAdi dyAdi tibAdi dyAdi bhAvayati-te abIbhavat-ta bubhUSati abubhUSIt pAyayati apIpyat pipAsati apipAsIt ghrApayati-te ajighrapat-ta jighrAsati ajighrAsIt dhmApayati-te adidhmapat-ta didhmAsati adidhmAsIta mnApayati-te amimnapat-ta mimnAsati amimnAsIt dApayati-te adIdapata-ta disati aditsIt sAvayati-te asUsavat-ta suSUSati asuSaSIt sArayati-te asIsarat-ta sisIrSati asisIIt tArayati-te atItarat-ta titariSati atitariSIt titIrSati dhApayati-te adIdhapat-ta dhitsati adhitsIt dhyApayati-te adidhyapat-ta didhyAsati adidhyAsIt gApayati-te ajIgapat-ta jigAsati ajigAsIt laGghayati-te alalaGghat-ta lilaGghiSati alilaGghiSIt zocayati-te azUzucat-ta zuzuciSati azuzuciSIt zuzociSati azuzociSIt luJca luJcayati-te aluluJcat-ta ___luluJciSati aluluJciSIt arca arcayati-te Acicat-ta aciciSati AciciSIt aJcu aJcayati-te AJcicat-ta aJciciSati AJciciSIt vaJcu vaJcayati-te avavaJcat-ta vivaJciSati avivaJciSIt vAchi vAJchyati-te avavAJchat-ta vivAJchiSati avivAJchiSIta vrAjayati-te avivrajat-ta vivrajiSati avivrajiSIt arja arjayati-te Ajijat-ta ajijipati AjijiSIt ejayati-te aijijat-ta ejijiSati aijijiSIt tarja tarjayati-te atatarjat-ta tijiSati atitajiSIta garjayati-te ajagarjat-ta jijiSati ajigajiSIta tyajaM tyAjayati-te atityajat-ta tityakSati atityakSIt SajaM saJjayati-te asasaJjat-ta sisaGkSati asisaGkSIt kara 44.64. laghi zuca vraja 1. bI. .bI. garja
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 tibAdi bhUyate pIyate prAyate dhamAyate nAyate dIyate sUyate striyate tIryate dhIyate dhyAyate gIyate laGghyate zucyate lucyate arcyate acyate vacyate vAJchyate vrajyate arNyate jya tarjyaMte gate tyajyate sajyate bhAvakarma dyAdi abhAvi apAya ra adhmAyi amnAya adAyi asAvi asAri atAri atarI, atari adhAyi adhyAya agAyi alaGghi azoci aluJci Aci AJci avaJci avAJchi aAja, aji Aji aiji aji argAja atyAji asaJji tibAdi bobhUyate pepIyate jeIyate dedhmIyate mAmnAyate dedIyate sosU setrIya tIryate dedhIyate dAdhyAyate gIte lAlaGghya zozucyate lolucyate X X vanIvacyate vAvAJchyate vAvrajyate X X tAta jAgate tAtyajyate sAsajyate yaGanta dhAdi abobhUyiSTa ape pIyiSTa aSTi adhmIyiSTa amAmnAyiSTa adedIyaSTa asosUyaSTa asrISTi atIriSTa adhIyiSTa adAdhyAyiSTa agaSTa alAlaGghiSTa azozuciSTa aloluciSTa X X avanIvaciSTa avAvAJchiSTa avAvrajiSTa X X atAtajiSTa ajAgajiSTa atAtyajiSTa asAsajiSTa 50 hai
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ 510 dhAtu kaTe zaTa khiT kheTayati NaTa luTa sphuTa paTha haTha krIDa laDa raNa bhaNa kaNa kvaNa oNa citI ata zcyuta khAda tibAdi kATayati zATayati-te gada idi Nidi nadi Rdi skandaM nATayati-te loTayati-te jinnanta sphoTayati-te pAThayati-te hAThayati krIDayati - te lADayati - te rANayati - te bhANayati - te kANayati - te kvANayati - te oNayati-te cetayati - te Ayati zyotayati - te khAdayati gAdayati-te indayati nindayati - te nandayati krandayati - te skandayati - te dhAdi tibAdi acIka cikaTiSati azIzat-ta zizaTiSati acIkhit-ta cikhiTiSati anInaTat-ta ninaTiSati luTiSati alU luTat-ta aluloTat-ta apusphuTat-ta pusphuTiSati apIpaThat-ta pipaThiSati ajIhaThat-ta jihaThiSati acikrIDat-ta citrIDiSati alIlaDat-ta lila DiSati riraNiSati ararANat-ta arIraNat-ta ababhANat-ta abhaNat acakANat-ta acIkaNat-ta acikvaNat-ta sannanta - acIcitat-ta bibhaNiSati cikaNirSAta cikvaNiSati oNiNiSati cicetiSati cicitipati atitiSati cuzcyutiSati cikhAdiSati At acuzcyutat-ta acakhAdat ajIgadatta jigadiSati aindidat-ta indidiSati aninindat-ta nindiSati ananandat-ta ninandiSati acakrandat-ta citrandiSati acaskandat-ta ciskantsati vAkyaracanA bodha dyAdi acikaTipIt azizaTipIt acikhiTipIt aninaTiSIt aluluTiSIt apusphuTiSIt apipaThiSIt ahiSIt acikrIDiSIt alilaDiSIt ariraNiSIt abibhaNiSIt acikaNipIt akviNit auNiNiSIt acicetiSIt acicitiSIt atitiSIt azcyutiSIt acikhAdiSIt ajigadiSIt aindidiSIt aninandiSIt aninandiSIt acikrandiSIt aciskantsIt
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ 511 pariziSTa 3 bhAvakarma tibAdi dyAdi tibAdi kaTyate zaTyate khiTyate naTayate luTyate akATi azATi akheTi anATi, anaTi aloTi cAkaTyate zAzaTyate cekhiTyate nAnaTyate loluTyate yaDanta dhAdi / acAkaTiSTa azAzaTiSTa acekhiTiSTa anAnaTiSTa aloluTiSTa sphuTayate paThyate haThyate asphoTi apAThi, apaThi ahAThi, ahaThi akrIDi alADi, alaDi arANi, araNi posphuTyate pApaThyate jAhaThyate cekrIDyate lAlaDyate raraNyate aposphuTiSTa apApaThiSTa ajAhaThiSTa acekrIDiSTa alAlaDiSTa araMraNiSTa krIDayate laDyate raNyate bhaNyate abhANi, abhaNi baMbhaNyate abaMbhaNiSTa kaNyate akANi, akaNi caMkaNyate acaMkaNiSTa kvaNyate oNyate cityate akvANi, akvaNi cakkaNyate auNi aceti cecityate acaMkvaNiSTa x acecitiSTa cozcyutyate cAkhAdyate jAgadyate atyate zcutyate khAdyate gadyate indyate nindyate nandyate krandyate skadyate Ati azcyoti akhAdi agAdi, agadi aindi anindi anandi akrandi askandi x acozcyutiSTa acAkhAdiSTa ajAgadiSTa x anenindiSTa anAnandiSTa acAkrandiSTa acanIskadiSTa nenindyate nAnandyate cAkrandyate canIskadyate
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 vAkyaracanA bodha dhAtu jinnanta tibAdi dhAdi Sedhayati-te aSISidhat-ta dhvanayati-te adidhvanat-ta svAnayati-te asisvanat-ta gopayati-te aja gupat-ta dhvana svana gUpU sannanta tibAdi dyAdi sisidhiSati asisidhiSIt didhvaniSati adidhvaniSIt sisvaniSati asisvaniSIt jugopAyiSati ajUgopAyipIta jugupiSati ajugupisIt jugopiSati ajugopisIt jugupsati ajugupsIt titapsati atitapsIt dudhUpiSati adudhUpipIt gopAyayati-te ajugopAyat-ta tapaM lapa lilapiSati alilapiSIt jalpa japa jijalpiSati jijapiSati sisRpsati ajijalpiSIt ajijapiSIt asisRpsIt sRplU cupa tApayati-te atItapat-ta dhUpayati-te adUdhupat-ta dhUpAyayati-te adudhUpAyat-ta lApayati-te alalApat-ta alIlapat-ta jalpayati-te ajajalpat-ta jApayati-te ajIjapat-ta sarpayati-te asasarpat-ta asIsRpat-ta copayati-te acUcupat-ta cumbayati-te acucumbat-ta / jemayati ajIjimat kramayati-te acikramat-ta yAmayati-te ayIyamat-ta yamayati-te cArayati-te acIcarat-ta dAlayati-te adIdalat-ta mIlayati-te amImilat-ta . amimIlat-ta mUlayati-te amUmulat-ta phAlayati-te apIphalat-ta phullayati-te apuphullat-ta velayati avivelat khelayati acikhelata cucupiSati cucumbiSati jijimiSati cikramiSati yiyaMsati acucupiSIt acucumbiSIt ajijimiSIt acikramiSIt ayiyaMsIt cicariSati didaliSati mimIliSati acicariSIt adidaliSIt amimIlipIt mUla phulla velA mumUliSati piphaliSati puphulliSati viveliSati cikheliSati amumUliSIt apiphaliSIt apuphulliSIt aviveliSIt acikheliSIt
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 tibAdi sidhyate dhvanyate svanyate gupte tapyate dhUpAya lapyate jalpyate jayate sRpyate p cumbya jimyate kramyate yamyate caryate dalyate mIlyate mUlya phalyate phullyate velyate - khelyate bhAvakarma dyAdi adhi adhvani, adhvani asvAni, asvani agopi atApi dhUpa alApi, alapa ajalpi ajApi, api asapi acopi acumbi ajemi akrami ayAmi acAri, acari adAla, adali amIli amUli aphAli, aphali aphulli aveli akheli ! tibAdi seSidhyate dhvanyate saMsvanyate jo gupte tAtapyate dodhUyate lAlapyate jAjalpyate jaMjapyate sarIsRpyate cocupyate cocumbya jejiyate caMkramyate yaMyamyate caMcUryate daMdalya mIlyate momUlya paMphulya polya vevelyate cekhelyate yaGanta dyAdi aseSidhiSTa adadhvaniSTa asaM svaniSTa ajogupiSTa atAtapiSTa adodhU piSTa alAla piSTa ajAjalpiSTa ajaMjapiSTa asarIsRpiSTa acocupiSTa acocumbiSTa ajejimiSTa acakramiSTa ayaM yamiSTa acaMcUriSTa adadaliSTa amIliSTa amomUliSTa apaMphuliSTa apophulliSTa raaliSTa akheliSTa 513
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 vAkyaracanA bodha dhAtu skhala gala mana garva kRSaM bhaSa viSa mRS jinnanta sannanta tibAdi dhAdi tibAdi dyAdi skhAlayati aciskhalat / ciskhaliSati aciskhaliSIt gAlayati ajIgalat jigaliSati ajigaliSIt carvayati acicarvat cicaviSati acicaviSIt garvayati ajigarvat jigaviSati ajigaviSIt jIvayati-te ajijIvat-ta jijIviSati ajijIviSIt ajIjivat-ta ghoSayati-te ajughuSat-ta jughuSiSati ajudhaSiSIt jughoSiSati ajughoSiSIt karSayati-te acIkRSat-ta cikRkSati acikRkSIt acakarSata-ta bhASayati-te abIbhaSata-ta / bibhaSiSati abibhaSiSIt veSayati-te avIviSat-ta viviSiSati aviviSiSIt viveSiSati aviveSiSIt marSayati-te amImRSat-ta / mima SiSati amimarSiSIt amamarSat-ta ploSayati-te apupluSat-ta / pupluSiSati apupluSiSIt puploSiSati apuploSiSIta gharSayati-te ajIgharSat-ta / jigharSiSati ajirSiSIt ajagharSat-ta poSayati-te apupuSat-ta / pupuSiSati apupuSiSIt pupoSiSati apupoSiSIt bhUSayati-te abubhuSat-ta bubhUSiSati abubhUSiSIt rAsayati-te arIrasat-ta rirasiSati arirasiSIt lAsayati-te alIlasat-ta lilasiSati alilasiSIt hAsayati ajIhasat jihasiSati ajihasiSIt zaMsayati-te azazaMsat-ta zizaMsiSati azizaMsiSIt dAhayati-te adIdahat-ta didhakSati adidhakSIt arhayati-te Ajirhat-ta ajihiSati AjihiSIt ukSayati-te aucikSat-ta ucikSiSati aucikSiSIt rakSayati-te ararakSat-ta rirakSiSati arirakSiSIt takSayati-te atatakSata-ta titakSiSati atitakSiSIt pluSu arha ukSa rakSa takSa
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 515 dyAdi bhAvakarma tibAdi dyAdi skhalyate askhAli, askhali galyate agAli, agali caLate acavi garvyate avi jIvyate ajIvi yaGanta tibAdi caMskhalyate jaMgalyate cAcaya'te jAgarvyate jejIvyate acaMskhalipTa ajaMgaliSTa acAcaviSTa ajAgarviSTa ajejIviSTa ghuSyate aghoSi joghuSyate ajoghuSiSTa kRSyate akarSi carIkRSyate acarIkRSiSTa bhaSyate viSyate abhASi, abhaSi aveSi bAbhaSyate veviSyate abAbhaSiSTa aveviSiSTa mayate amarSi marImRSyate amarImRSiSTa pluSyate aploSi popluSyate apopluSiSTa ghRSyate agharSi jarIghRSyate ajarIghRSiSTa puSyate apoSi popuSyate apopuSiSTa bhUSyate rasyate lasyate bobhUSyate rArasyate lAlasyate jAhasyate zAzasyate dAdahyate abhUSi arAsi, arasi alAsi, alasi ahAsi, ahasi azaMsi adAhi Ahi aukSi arakSi atakSi abobhUSiSTa arArasiSTa alAlasiSTa ajAhasiSTa azAzasiSTa adAdahiSTa hasyate zasyate dahyate adyate ukSyate rakSyate takSyate x x x rArakSyate tAtakSyate arArakSiSTa atAtakSiSTa
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 dhAtu kAkSi SmiG smAyaya smAyayati DIG DAyayati - te kuMG kAvayati - te meG mApayati-te deG dApayati lokRG lokayati-te relRG zaki jinnanta tibAdi dhAdi kAGkSayati-te acakAGkSat-ta asiSmayata piDiG khaDaN bhaDiG cakaG DhokRG traukRG TIka laghi laGghayati - te heDa hiDi ghuN paNaG kati zaGkayati - te cakayati Dhaukayati - te trIkayati - te TIkayati - te azazaGkat-ta acIcakat-ta aDuDhaukat-ta atraut aTiTIkatta alalaGghat-ta zlAghRG zlAghayati-te azazlAghat-ta arjayati te Ajijat atitikSat atItijat-ta apaNDita Rj tija titikSayati tejayati - te piNDayati - te khaNDayati - te bhaNDayati - te - yatI nAzRG vadiG hiNDayati ghoNayati - te paNAyayati - te pANayati asiSmayat aDIDayat-ta yAtayati nAthayati - te vandayati acUkavat-ta amImapat-ta adIdapat-ta alulokat-ta ariret-ta acakhaNDat-ta ababhaNDat-ta at ajihiNDat-ta tibAdi cikAGkSiti sismayiSate fssford cukUSate mitsate ditsate loka rirekiSate zizaGkaSa cicaki DuDhaukiSate kiSate TiTI kiSate liGghiSate zizlAghiSate ajijiSate titikSiSate pipiNDiSate cikhaNDite bibhaNDite jaDi jihiNDiSate ghu pipaNiSate sannanta ajughutta apapaNAyat-ta apIpaNat-ta ayIyatat-ta yitiSa ananAthat-ta ninAthiSate avavandat-ta vivandiSate vAkyaracanA bodha dyAdi acikAGkSiSIt asismayiSiSTa asisfuSiSTa acukUSiSTa amitsiSTa aditsiSTa alokaSiSTa arirekiSiSTa azizaGkaSiSTa acicakiSiSTa aDukiSiSTa atraukiSiSTa aTiTISiSTa aliGghiSaSTa azizlAghiSiSTa AjijiSiSTa atitikSiSiSTa apipiNDiSiSTa acikhaNDiSiSTa abhiNDaSTi aust ahiNDiSTi aghuNiSiSTa api NiSiSTa ayiyatiSiSTa aninAthaSaSTa avivandiSiSTa
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 tibAdi kAMkSyate smIyate DIya kUyate mIyate dIyate lokyate bhAvakarma kya zaMkyate cakyate Dhakya traukyate TIkya laMghyate zlAghyate Rjyate titikSyate piNDyate khaNDyate bhaNDya heDya hiNDyate ghu paNAyyate tya nAthyate vandyate dyAdi akAGkSi asmAi aDA, aDi akAvi amAyi adAyi aloki areki azaki acAki, acaki aka atrauki aTIki alaGghi azlAgha Aji atitikSi apiNDi akhaNDi abhaNDa a ahiNDi aghoNi apaNAya ayAti, ayati anAtha avandi tibAdi cAkAGkSyate semIyate Asst cokU yaGanta mIyate dedIyate lolokyate rerekya zAzaGkyate cAcakyate totraukyate TeTIkyate lAlaGghyate zAzlAghyate X tetijyate piNDya cAkhaNDyate bAbhaNDyate jeheDyate jeNDa joghuNya pampaNyate yAyatyate nAnathyate vAvandyate yAdi acAkAGkSi asesmIyiSTa assafrSTa acokUyiSTa ame mIyiSTa adedIyiSTa alolo kiSTa arerekiSTa azAzaGkiSTa acAcakiSTa asiafre atotraukiSTa aTeTIkiSTa 517 alAlaGghiSTa azAzlAghiSTa X ate tijiSTa apepiNDiSTa acAkhaNDiSTa aba bhaNDiSTa ajeheDiTa ahiNDiSTa ghuSTa apampaNiSTa ayAyatiSTa anAnathiSTa avAvandiSTa
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ 518 vAkyaracanA boka jinnanta dhAtu tibAdi dyAdi tibAdi mudaG modayati-te amUmudat-ta mumudiSate mumodiSate dadaG dAdayati-te adIdadat-ta didadiSate hadaMG hAdayati-te ajIhadat-ta jihatsate svAdayati-te asiSvadata-ta sisvadiSate kUrdayati-te acukUrdat-ta cukUdiSate hlAda hlAdayati-te ajihladat-ta jihlAdiSate pardaG pardayati-te apapardat-ta pipadiSate edhaG edhayati-te aididhat-ta edidhiSate spardhayati-te apaspardhata-ta pispadhiSate bAdhRG bAdhayati-te ababAdhat-ta bibAdhiSate dadhaG dAdhayati-te adIdadhat-ta didadhiSate vepayati avivepat vivepiSate kapiDa kampayati acakampat cakampiSate trapUSaG trApayati-te atitrapat-ta titrapiSate titrapsate gupaG gopayati-te ajU gupat-ta jugupsiSate jugopiSate jugupiSate jugopayiSati labiG lambayati-te alalambat-ta lilambiSate kabRG kAvayati-te acakAbat-ta cikabiSate labhiG lambhayati-te alalambhat-ta lilambhiSate STubhiG stambhayati-te atastambhat-ta tistambhiSate jubhiG jRmbhayati-te ajijRmbhat-ta jijRmbhiSate kSamUSaG kSamayati-te acikSamat-ta cikSamiSate . cizaMsate Ayayati-te Ayiyat-ta ayiyipate dAyayati-te adIdayat-ta didayipate pyAyIG pyAyayati-te apipyayat-ta pipyAyipate tAG tAyayati-te atatAyat-ta titAyiSate sannanta dyAdi amumudiSiSTa amumodiSiSTa adidadiSiSTa ajihatsiSTa asisvadiSiSTa acukUdiSiSTa ajihlAdiSiSTa apipadiSiSTa aididhiSiSTa apispadhiSiSTa abibAdhiSiSTa adidadhiSiSTa avivepisiSTa acikampapiSTa atitrapiviSTa atitrapsiSTa ajugupsiSiSTa ajugopiSiSTa ajugupipiSTa ajugopayiSIt alilambiSiSTa acikabiSiSTa alilambhiSiSTa atistambhiSiSTa ajijRmbhiSiSTa acikSamisiSTa acikSaMsiSTa AyiyiSiSTa adidayi SiSTa apipyAyiSiSTa atitAyipiSTa waa zl shts bhaau bhyaa tstshaa tstshaa bhyaa tstshaa bhyaa zl ayaG dayaG
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 bhAvakarma tibAdi mudyate amodi dhAdi yaGanta tibAdi momudyate dhAdi amomudiSTa dadyate hadyate svadyate kUryate hlAdyate padyate dAdadyate jAhadyate sAsvadyate cokUdyate jAhlAdyate adAdadiSTa ajAhadiSTa asAsvadiSTa acokUdiSTa ajAhlAdiSTa apApadiSTa pApadyate edhyate adAdi, adadi ahAdi asvAdi, asvadi akUdi ahlAdi apadi aidhi apadhi abAdhi adAdhi, adadhi avepi akampi atrApi, atrapi x spardhyate bAdhyate dadhyate vepyate kampyate trapyate pAspardhyate bAbAdhyate dAdadhyate vevepyate cAkampyate tAtrapyate apAspardhiSTa abAbAdhiSTa adAdadhiSTa avevepiSTa acAkampiSTa atAtrapiSTa jugupsyate ajugupsi jogupyate ajogupiSTa lambyate kanyate lambhyate stambhyate jRmbhyate kSamyate alambi akAbi alambhi astambhi ajRmbhi akSami lAlambyate cAkabyate lAlambhyate toSTubhyate jarIjambhyate caMkSamyate alAlambiSTa acAkabiSTa alAlambhiSTa atoSTubhiSTa ajarIz2ambhiSTa acaMkSamiSTa ayyate dayyate pyAyyate tAyyate Ayi adAyi, adayi apyAyi atAyi dAdayyate pApyAyyate tAtAyyate adAdayiSTa apApyAyiSTa atAtAyiSTa
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520 vAkyaracanA bodha dhAtu valaG kala SevRG kAzaG bhASaG tibAdi vAlayati-te kAlayati-te sevayati-te kAzayati-te bhASayati-te eSaG heSaG kAsRG IhaG garhaGa drAhaka UhaG gAhUG eSayati-te heSayati-te kAsayati-te Ihayati-te garhayati-te drAyati-te Uhayati-te gAhayati-te jinnanta sannanta dhAdi tibAdi dyAdi avIvalat-ta vivaliSate avivaliSiSTa acIkalat-ta cikaliSate acikaliSiSTa asiSevat-ta siseviSate asiseviSiSTa acakAzat-ta cikAziSate acikAziSiSTa ababhASat-ta bibhASiSate abibhASiSiSTa abIbhaSat-ta aiSiSat-ta eSiSiSate aiSiSiSiSTa ajiheSat-ta jiheSiSate ajiheSiSiSTa acakAsat-ta cikAsiSate acikAsiSiSTa aijihat-ta IjihiSate aijihiSiSTa ajagarhat-ta / jigahiSate ajigahiSiSTa adadrAhata-ta didrAhiSate adidrAhiSiSTa aujihat-ta UjihiSate aujihiSiSTa ajIgahata-ta jigAhiSate ajigAhiSiSTa jighAkSate ajighAkSiSTa adudhukSat-ta dudhukSiSate adudhukSiSiSTa azizikSat-ta zizikSiSate azizikSiSiSTa abibhikSat-ta bibhikSiSate abibhikSiSiSTa adidIkSata-ta didIkSiSate adidIkSiSiSTa azizrayat-ta zizrayiSati-te azizrayiSIt azizrayiSiSTa ajIharat-ta jihIrSati-te ajihIrSIta ajihISiSTa abIbharat-ta bibhariSati-te / abibhariSIt abibhariSiSTa abubhUrSIt adIdharat-ta didhIrSati-te / adidhIrSIt adidhISiSTa acIkarat-ta cikIrSati-te acikIrSIt acikIrSiSTa ayayAcat-ta thiyAciSati-te ayiyAciSIt ayiyAciSiSTa dhUkSa zikSaka bhikSaG dhukSayati-te zikSayati-te bhikSayati-te dIkSayati-te zrAyayati-te dIkSaG zrin hArayati-te bhArayati-te bubhUrSati dhArayati-te kRn kArayati-te yAcan yAcayati-te
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 521 bhAvakarma yaGanta dhAdi dhAdi tibAdi valyate kalyate sevyate kAzyate bhASyate avAli, avali akAli, akali asevi akAzi abhASi tibAdi vAvalyate cAkalyate sesevyate cAkAzyate bAbhASyate avAvaliSTa ... acAkaliSTa aseseviSTa acAkAziSTa abAbhASiSTa aiSi aheSi akAsi jeheSyate cAkAsyate X ajeheSiSTa acAkAsiSTa aihi eSyate heSyate kAsyate Ihayate garhayate drAhyate Uhayate gAhayate agarhi adrAhi jAgaha yate dAdrAhyate ajAhiSTa adAdrAhiSTa auhi agAhi jAgAhyate ajAgAhiSTa dhukSyate zikSyate bhikSyate dIkSyate zrIyate adhukSi azikSi abhikSi adIkSi azrAyi, azrayi dodhukSyate zezikSyate bebhikSyate dedIkSyate zezrIyate adodhukSiSTa azezikSiSTa abebhikSiSTa adedIkSiSTa azezrIyiSTa hriyate ahAri jehrIyate ajehrIyiSTa bhriyate abhAri bebhrIyate abebhrIyiSTa dhArthate adhAri dedhrIyate adedhrIyiSTa kriyate akAri cekrIyate acekrIyiSTa yAcyate ayAci yAyAcyate ayAyAciSTa
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 vAkyaracanA bodha pacaMSan bhajaMn jinnanta sannanta dhAtu tibAdi dhAdi tibAdi dhAdi pAcayati-te apIpacat-ta pipakSati-te apipakSIt apipakSiSiSTa bhAjayati-te abIbhajat-ta bibhakSati-te abibhakSIt, abibhakSiSTa budhan bodhayati-te abUbudhat-ta bubudhiSati-te abubudhiSIt abubudhiSiSTa dAMnan ___ dAnayati-te adIdanat-ta didAMsiSati-te adidAMsiSIt adidAMsi SiSTa zapaMn zApayati-te azIzapat-ta zizapsati-te / azizapsIt azizapsiSTa dhAvun dhAvayati-te adIdhavat-ta didhAviSati-te adidhAviSIt adidhAviSiSTa laSan lApayati-te alIlapat-ta lilaSiSati-te / alilaSiSIt alilapiSiSTa capana cApayati-te acIca t-ta cicaSipati-te / acicaSiSIt acicapiSiSTa bhalakSana bhlakSayati-te ababhlakSat-ta bibhlakSiSati-te abibhlakSiSIta abibhlakSiSiSTa dyutaG dyotayati-te adidyutat-ta didyutiSate adidyutiSiSTa rocayati-te arUrucat-ta ruruciSate aruruciSiSTa zubha zobhayati-te azUzubhat-ta zuzubhiSate azuzubhiSiSTa sambhuG sambhayati-te asasrambhat-ta sisrambhiSate asisrambhiSiSTa bhraMzuG bhraMzayati-te ababhraMzat-ta bibhraMziSate abibhraMziSiSTa srasuG srasayati-te asasra sat-ta sisra siSate asisra siSiSTa dhvaMsuG dhvaMsayati-te adadhvaMsat-ta didhvaMsiSate AdidhvaMsisiSTa syandUG syandayati-te . asasyandat-ta sisyandiSate .. asisyandiSiSTa vRdhuG vardhayati-te avIvRdhat-ta vivadhiSate avivadhiSiSTa avavardhat-ta kuca kocayati-te acUkRcat-ta cukuciSati acukuciSIt cukociSati acukociSIt palUM pAtayati-te apIpatat-ta pipatiSati apipatiSIt SadlU sAdayati-te asISadat-ta siSatsati asipatsIt rucaG
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 tibAdi pacyate bhajyate budhyate dIdAMsyate zapyate dhAvyate laSyate caSyate lakSyate rucyate zubhyate srabhyate bhrazyate srasyate dhvasyate yadyate vRdhya kucyate patyate sadyate bhAvakarma dyAdi apAci abhAji abodhi adIdAMsi azApi adhAvi alASi, alaSi acASi, acaSi amlakSi adyoti aroci azobhi asrambhi abhraMzi raft adhvaMsi asyandi avadhi, avRdhi akoci apAti, apati asAdi yaGanta tibAdi pApacyate bAbhajyate bobudhyate dAdAnyate zAzapyate dAdhAvyate lAlapyate cAcaSyate bA lakSyate tya rorucyate zozubhya sAsrambhyate banIbhrazyate sanIsrasyate danIdhvasyate sAsyadyate varIvRdhya cokucyate panIpatyate sAsadya dhAdi apApaciSTa abAbhajiSTa abobudhiSTa adAdAniSTa azAzapiSTa adAdhAviSTa alAlaSiSTa acAcaSiSTa alakSiSTa adyutiSTa aroruciSTa 523 azozubhiSTa asAsrabhiSTa avanIbhraziSTa asanIsrasiSTa adanIdhvasiSTa asAsyadiSTa avarIvRdhiSTa acokuciSTa apanIpatiSTa asAsadiSTa
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 dhAtu budha vamu bhramu kSara cala zala kruzaM kasa yajan vapan vaha'n vada vasaM prathaSaG Rdi lage SThage madI adaM sAMkU bhAMk yAMk drAMk rAMk dAMpak khyAMk mAMk buMka tuMka tibAdi jinnanta bodhayati vAmayati - te bhramayati kSArayati - te calayati - te cAlayati - te zAlayati - te kozayati-te kAsayati - te yAjayati - te vApayati vAhayati vAdayati-te vAsayati - te prathayati - te kandayati laga sthagayati - te madayati - te Adayati - te sApayati bhApayati - te yApayati drApayati - te rApayati-te dApayati - te khyApayati - te dyAdi abUbudhat avIva mat-ta abibhramat acikSarat-ta acIcalat-ta azIzalat-ta acukruzat-ta acIkasat-ta ayajat-ta avIvapat-ta avIvahat-ta avadat-ta avIvasat-ta apaprathat-ta tibAdi ayIyapat adidrapat-ta arIrapat-ta adIdapat-ta acikhyapat-ta amIt bubudhiSati vivamiSati bibhramiSati cikSariSati cicaliSati vivakSati vivadiSati vivatsati piprathiSate acakrandat-ta citrandiSate alIlagat-ta lilagiSati atiSThagat-ta tisthagiSati amImadatta mimadiSati adAdigaNa - sAvayati - te asUSavat-ta tAvayati - te atutavat-ta zizaliSati cukrukSati cikasiSati kSiti vivapsati-te Adidat-ta jighatsati apipsapat abIbhapat-ta pipsAsati bibhAsati yiyAsati didrAsati rirAsati didAsati cikhyAsati mitsati sUta tuSati vAkyaracanA bodha sannanta dyAdi abubudhiSIt avivamiSIt abibhramiSIt acikSariSIt acicalisIt aziza lipIt acukrukSIt acikasiSIt ayiyakSIt, aaiyakSiSTa avivapsIt, avivapsiSTa avivakSIt, avivakSiSTa avivadiSIt avivatsIt apiprathiSiSTa acindiSiSTa alilagiSIt atisthagiSIt amidiSIt ajighatsIt apisAsIt abibhAsIt ayAsIt adidrAsIt arirAsIt adidAsIt acikhyAsIt amitsIt asusUSIt atutUSIt
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 525. tibAdi budhyate vamyate bhramyate kSaryate calyate bhAvakarma - dhAdi abodhi avAmi, avami abhrami akSAri, akSari acAli, acali tibAdi bobudhyate vaMvamyate bambhramyate cAkSaryate cAcalyate dhAdi abobudhiSTa avamiSTa abambhramiSTa acAkSariSTa acAcaliSTa 111111 1111111111111 11111111111 zalyate kruzyate kasyate ijyate upyate uhyate udyate uSyate prathyate krandyate lagyate sthagyate madyate azAli, azali akrozi akAsi, akasi ayAji avApi avAhi avAdi, avadi avAsi aprAthi, aprathi akrandi alAgi, alagi asthAgi, asthagi amAdi, amadi zAzalyate cokruzyate canIkasyate yAyajyate vAvapyate vAvahyate vAvadyate vAvasyate pAprathyate cAkrandyate lAlagyate tAsthagyate mAmadyate azAzaliSTa acokruziSTa acanIkasiSTa ayAyajiSTa avAvapiSTa avAvahiSTa avAvadiSTa avAvasiSTa apAprathiSTa acAkrandiSTa alAlagiSTa atAsthagiSTa amAmadiSTa x adyate psAyate bhAyate yAyate drAyate rAyate aghAsi apsAyi abhAyi ayAyi adrAyi arAyi adAyi akhyAyi amAyi asAvi atAvi pApsAyate bAbhAyate yAyAyate dAdrAyate rArAyate dAdAyate cAkhyAyate memIyate soSayate totUyate apApsAyiSTa abAbhAyiSTa ayAyAyiSTa adAdAyiSTa arArAyiSTa adAdAyiSTa acAkhyAyiSTa amemIyiSTa asoSayiSTa atotUyiSTa dAyateM khyAyate mIyate sUyate tUyate
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 vAkyaracanA bodha dhAtu snuka cukSati kuMka jinnanta sannanta tibAdi bAdi tibAdi dyAdi Nuk nAvayati-te anUnavat-ta nunUSati anunUSIt. kSNuka kSNAvayati-te acuNavat-ta cuNUSati acukSNUSIt snAvayati-te asusnavat-ta susnUSati asusnUSIt kSAvayati-te acukSavat-ta acukSUSIt kAvayati acUkavat cukUSati acukUSIt rudRk rodayati-te arUrudat-ta rurudiSati arurudiSIt ana Anayati-te Aninat-ta aniniSati AniniSIt zvasaka zvAsayati-te azizvasat-ta zizvasiSati / azizvasiSIt jakSaka jakSayati-te ajajakSat-ta jijakSiSati ajijakSiSIt daridrAk daridrayati-te adadaridrat-ta didaridrAsati / adidaridrAsIt didaridriSati adidaridriSIt jAgRk jAgarayati-te ajajAgarat-ta jijAgariSati / ajijAgariSIt vacaMka vAcayati-te avIvacat-ta vivakSati avivakSIt mRjUka mArjayati-te amImRjat-ta mimAjiSati amimAjiSIt amamArjat-ta mimRkSati amimRkSIt vidaka vedayati-te avIvidata-ta vividiSati avividiSIt hanaMka ghAtayati-te ajIghatat-ta jighAMsati ajighAMsIt vazak vAzayati-te avIvazat-ta vivaziSati avivaziSIt asA bhAvayati-te abIbhavat-ta bubhUSati abubhUSIt zIk zAyayati azIzayat zizayiSate aziyiSiSTa ha muMG hvAvayati-te ajuhvavat-ta juha nUSate ajuha nUSiSTa Sak sAvayati-te asUSavat-ta susUSate asusUSiSTa pRcIG parcayati-te apIpRcat-ta pipaciSate apipaciSiSTa apaparcata-ta IDak IDayati-te aiDiDat-ta IDiDiSate aiDiDiSiSTa Irak Irayati-te airirat-ta IririSate aiririSiSTa IzaGk Izayati-te aizizat-ta / IziziSate aiziziSiSTa vasika vAsayati-te avIvasat-ta vivasiSate avivasiSiSTa Asak Asayati-te Asisat-ta AsisiSate AsisiSiSTa cakSak khyApayati acikhyapat cikhyAsati acikhyAsIt khyApayate acikhyapata cikhyAsate acikhyAsiSTa kzApayati acikzapat cikzAsati acikzAsIt kzApayate acikzapata cikzAsate acikzAsiSTa
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 527 yahanta tibAdi nUyate kSNUyate snUyate sUyate kUyate rudyate anyate zvasyate jakSyate daridra yate bhAvakarma dyAdi tibAdi anAvi, anavi nonUyate akSaNAvi, akSaNavi cokSNUyate asnAvi, asnavi sosnUyate akSAvi, akSavi cojhyate akAvi cokUyate arodi rorudyate Ani azvAsi, azvasi zAzvasyate ajakSi jAjakSyate adaridri, adaridrAyi dadaridrAyate dhAdi anonUyiSTa acokSNUyiSTa asosnUyiSTa acokSayiSTa acokUyiSTa arorudiSTa x azAzvasiSTa ajAjakSiSTa adadaridrAyiSTa jAgaryate ucyate mRjyate ajAgari, ajAgAri jajAgaryate avAci vAvacyate amAji marImRjyate ajajAgariSiSTa avAvaciSTa amarImRjiSTa vidyate hanyate vevidyate jeghnIyate vAvazyate avevidiSTa ajenIyiSTa avAvaziSTa uzyate bhUyate zayyate ha nayate sUyate avedi aghAni, avadhi avAzi, avazi abhAvi azAyi, azayi ahnAvi asAvi, asavi aci zAzayyate joha nUyate soSUyate parIpRcyate azAzayiSTa ajoha na yiSTa asoSayiSTa aparIciSTa pRcyate aiDi xxx xx IDyate Iryate Izyate vasyate Asyate khyAyate airi aizi avAsi, avasi Asi akhyAyi vAvasyate avAvasiSTa cAkhyAyate acAkhyAyiSTa kzAyate akzAyi cAkzAyate acAkzA yiSTa
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 vAkyaracanA bodha dhAtu dhAdi Urgunk STunk baeNnk dviSaMnk duhaMnk dihaMnk lihaMnka huMk hAMka jinnanta sannanta tibAdi dyAdi tibAdi cikhzAsati acikhzAsIt cikhzAsate acikhzAsiSTa UrNavayati-te aurNanavat-ta UrjunUSati-te aurNanUSIt, aurNanUSiSTa stAvayati-te atuSTuvat-ta tuSTaSati-te atuSTuSIt, atuSTUSiSTa vAcayati-te avIvacat-ta vivakSati avivakSIt dveSayati-te adidviSat-ta didvikSati-te adidvikSIt adidvikSiSTa dohayati-te adUduhat-ta dudhukSati-te adudhukSIt, adudhukSiSTa dehayati-te adIdihat-ta didhikSati-te adidhikSIt adidhikSiSTa lehayati-te alIlihat-ta lilikSati-te alilikSIta alilikSiSTa hAvayati-te ajUhavat-ta juhUSati ajuhUSIt hApayati-te ajIhapat-ta jihAsati ajihAsIt bhAyayati-te abIbhayata-ta bibhISati abibhISIt pArayati-te apIparata-ta paparSati apupUrSIt arpayati-te Arpipat aririSati AririSIt dhApayati-te adIdhapat-ta dhitsati-te adhitsIt adhitsiSTa nejayati-te anInijat-ta ninikSati-te aninikSIt aninikSiSTa vejayati-te avIvijat-ta vivikSati avivikSIt veSayati-te avIviSat vivikSati-te avivikSIt avivikSiSTa atha divAdi devayati-te adIdivat-ta dideviSati adideviSIt dApayati-te adIdapat-ta ditsati aditsIt vIDayati-te aviviDat-ta vivIDiSati avivIDiSIta nartayati-te anInRtat-ta ninatiSati aninatiSIt ananartat-ta ninRtsati aninRtsIt kothayati-te acU kuthat-ta cukuthiSati acukuthiSIt bhIk paka Rk dhAMnka Nijaka vika viSa divuc doMca vrIDac nRtIca kuthaca
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 529 bhAvakarma yaGanta tibAdi dhAdi tibAdi dhAdi khzAyate UNUyate UrNonUyate aurNonUyiSTa akhzAyi aurNAvi, aurNavi, aurNavi astAvi avAci adveSi stUyate ucyate toSTrayate vAvacyate dedviSyate atoSTUyiSTa avAvaciSTa adedviSiSTa dviSyate duhyate dihyate adohi adehi doduhyate dedihyate adoduhiSTa adedihiSTa liyate alehi lelihyate alelihiSTa hUyate hIyate bhIyate priyate aryate ahAvi ahAyi abhAyi apAri Ari johayate jehIyate bebhIyate peprIyate arAryate dedhIyate ajohUyiSTa ajehIyiSTa abebhIyiSTa apeprIyiSTa ArAriSTa adedhIyiSTa dhIyate adhAyi nijyate aneji nenijyate anenijiSTa vijyate viSyate aveji aveSi vevijyate veviSyate avevijiSTa aveviSiSTa dIvyate dIyate. vIDyate nRtyate adevi adAyi avIDi anati dedIvyate dedIyate vevrIDyate narInRtyate adedIviSTa adedIyiSTa avevrIDiSTa anarInRtiSTa kuthyate akothi cokuthyate acokuthiSTa
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530 dhAtu gudhac vyadhaMc kSipaMc timac tImac STimac STImac Sivuc SThivuc trasIc Sahac puSaMc luTa SvidAMc klidUc zudhaMc krudhaMc RdhUc gRdhuc tRpUc dRpUc kupac jinnanta tibAdi dyAdi godhayati ajUgudhat-ta vyAdhayati - te avivyadhat-ta kSepayati - te acikSipat-ta mayati atItimat-ta trAsayati - te sAhayati poSayati-te loTayati tibAdi jugudhiSati vivyatsati tImayati - te atItimat-ta titImiSati stemayati-te atiSTimatta tistimiSati stImayati - te atiSTimat-ta tistImiSati sevayati- asISivat-ta siseviSati svedayati - te kledayati-te cikSipsati titimiSati tite miSati suspati SThevayati - te atiSThivat-ta tiSTheviSati aSThivat atitrasat-ta asIhat-ta apUpuSat-ta alU luTat-ta aluloTat-ta asiSvidat-ta titrasiSati sisa hiSati pupukSati sannanna luTii luloTiSati siSvitsati ciklidatta ciklidiSati ciklediSati ciklitsati zodhayati - te krodhayati-te acukrudhat-ta ardhayati - te Adidhat-ta gardhayati ajagardhat-ta ajIgRdhat-ta tarpayati atItRpat-ta titarpiSati atat-ta titRpsati darpayati adIdRpat-ta didapipati adadarpat-ta kopayati - te acUkupat-ta didRti cukopati vAkyaracanA bodha dyAdi adhi avivyatsIt acikSipsIt atitimiSIt atimiSIt atitImiSIt atistimiSIt atistImiSIt asiseviSIt asuyUpIt atiSTheviSIt atitra sipIt asahiSIt apupukSIt aluluTiSIt aluloTipIt asiSvitsIt aviklidipIt aciklediSIt aciklitsIt azuzutsIt acukrutsIt azUzudhat-ta zuzutsati cukrutsati adidhiSati, Irtsati AdidhiSIt, aisat jigadhiSati adhipat atitarpiSIt atitRpsIta adidarpiSIt adisIt akopiSIt
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 ____ 531 531 tibAdi gudhyate vidhyate kSipyate timyate bhAbakarma dyAdi agodhi avyAdhi akSepi atemi tibAdi jogudhyate vevidhyate cekSipyate tetimyate dhAdi ajogudhiSTa avevidhiSTa acekSipiSTa atetimiSTa tImyate stimyate stImyate sIvyate atImi astemi astImi asevi tetImyate teSTimyate teSTImyate seSIvyate atetImiSTa ateSTimiSTa ateSTImiSTa aseSIviSTa SThIvyate aSThevi teSThivyate ateSThiviSTa trasyate sahyate puSyate luTyate atrAsi, atrasi asAhi, asahi apoSi aloTi tAtrasyate sAsahyate popuSyate loluTyate atAtrasiSTa] asAsahiSTa apopuSiSTa aloluTiSTa svidyate klidyate asvedi akledi seSvidyate ceklidyate aseSvidiSTa aceklidiSTa azodhi zudhyate krudhyate Rdhyate zozudhyate cokrudhyate azozudhiSTa acokrudhiSTa akrodhi Adhi agadhi gRdhyate jarIgRdhyate ajarIgRdhiSTa tRpyate arpi tarItRpyate atarItRpiSTa dRpyate api darIdRpyate adarIdRpiSTa kupyate akopi ghokuSyate acokupiSTa
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 dhAtu gupac lubhac kSubhac NazUc bhRzuc kRzac zliSaMc pluSuc tRSac tuSaMc hRSac ruSaMc asuc yasuc tamuc kSamUc klamuc madIc druhUc SNihUc zramuc bhramuc jinnanta tibAdi dyAdi gopayati- ajUgupat-ta lobhayati-te alUlubhat-ta kSobhayati-te acukSubhat-ta nAzayati anInazat bharzayati aba bhRzat ababharzat karzayati - te acIkRzat-ta cikaziSati acakarzat-ta atUtuSat-ta toSayati - te harSayati - te ajIhRSat-ta ajaharSat-ta roSayati-te arUruSat-ta zleSayati - te azizliSat-ta zizlikSati loSayati - te apupluSat-ta pupluSiSati tarSayati - te titarSiSati yAsayati - te tamayati - te tibAdi jugo piSati at atatarSat-ta kSamayati - te klamayati - te madayati-te mAdayati-te jugupita lulobhiSati lulubhiSati cukSobhiSati ninaziSati drohayati te snehayati - te zramayati - te bhramayati ninaGkSati bibhaziSati ruSiSati ruruSiSati Asayati-te Asisat ta asisiSati ayIyasat-ta yiyasiSati atItamat-ta titamiSati acikSamat-ta cikSamiSati aciklamat ta ciklamiSati amImadat-ta mimadiSati tutukSati jiharSiSati adudruhat-ta dudrohi asiSNihat-ta sisnehiSati azizramat-ta zizramiSati abibhramat bibhramiSati vAkyaracanA bodha sannanta dyAdi ajugapat ajugupiSIt alulobhiSIt alulubhiSIt akSobhiSIt aninaziSIt aninaGkSIt avirbhAziSIt acikaziSIt azizlikSIt apupluSiSIt atitIt atutukSIt ahirSiSIt aruroSiSIt aruruSiSIt AsisiSIt ayi siSIt atitamiSIt acikSamiSIt aciklamiSIt amimadiSIt adudrohiSIt asisne hiSIt azizramiSIt avibhramiSIt
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 tibAdi gupyate lubhya kSubhya nazyate bhRzya kRzyate zliSyate pluSya tRSya tu hRSya ruSyate asyate yasyate tamyate kSamyate klabhyate madyate snihyate zramyate bhramyate bhAvakarma dyAdi agopi alobhi akSobhi anAzi arbhAza arkAzi azleSi aploSi atarSi atoSi aharSi aroSi Asi ayAsa, asi atami akSami aklami amAdi, amadi adrohi asnehi azrami abhrami tibAdi lolubhyate cakSubhyate nAnazyate barIbhRzyate carIkRzyate zezliSyate popluSya tatRSyate totuSyate jarIhRSyate roruSyate X yAyasyate tantamyate caMkSamyate caklaya mAmadyate seSNihyate zra bhra yaGanta dyAdi ajogupiSTa alolubhiSTa acakSubhiSTa anAnaziSTa 533 abarIbhRziSTa acarIkRziSTa azezliSaSTa apopluSiSTa atarItRSiSTa atotuSiSTa ajahRSiSTa aroruSiSTa X ayAyasiSTa atantamiSTa acaMkSamiSTa acaklamiSTa amAmadiSTa adohiSTa aseSNihiSTa azazramiSTa aba bhramiSTa
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 vAkyaracanA bodha dhAtu bhraMzuc lupac SUc dUc dIc DIc pIca Ic prIc yujaMc sRjac jinnanta sannanta tibAdi . dhAdi tibAdi dyAdi bhraMzayati-te ababhraMzat-ta bibhraMziSati / abibhraMziSIt lopayati-te alUlupat-ta lulopiSati alulopiSIt sAvayati-te asUSavat-ta susUSate asusUSiSTa dAvayati-te adUdavat-ta dudUSate adudUSiSTa dApayati-te adIdapat-ta didISate, didAsate adidISiSTa adidAsiSTa DAyayati-te aDIDayat-ta DiDISate aDiDISiSTa pAyayati-te apIpayat-ta pipISate apipISiSTa Ayayati-te Ayiyat-ta ISiSate aiSiSiSTa prAyayati-te apiprayat-ta piprISate apiprISiSTa yojayati ayUyujat yuyukSate ayuyukSiSTa sarjayati-te asIsRjat-ta sisRkSate asisRkSiSTa asIsarjata-ta pAdayati-te apIpadat-ta pitsate apitsiSTa vedayati-te avIvidat-ta vivitsate avivitsipTa khedayati-te acIkhidat-ta cikhitsate acikhitsiSTa yodhayati ayUyudhat yuyutsate ayuyutsiSTa mAnayati-te amImanat-ta mimaMsate amimaMsiSTa dIpayati-te adIdipat-ta didIpiSate adidIpiSiSTa tApayati-te atItapat-ta titapsate atitapsiSTa pUrayati-te apUpurat-ta pupUriSate apupUriSiSTa klezayati-te aciklizat-ta cikleziSate acikleziSiSTa cikliziSate acikliziSiSTa kAzayati-te acakAzat-ta cikAziSate acikAziSiSTa vAzayati-te avavAzat-ta vivAziSate avivAziSTa zApayati-te azIzapat-ta zizapsati-te azizapsIt azizapSiSTa marSayati-te amImRSat-ta mimarSiSati-te amimaSiSIt amamarSata-ta amimaSiSiSTa padaMc vidaMc khidaM c yudhaMc manaMca dIpIc tapaMc pUrIc klizaGc kAzaca vAzaMnca zapaMnca mRSanca
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 tibAdi bhrazyate lupyate sUyate bhAvakama dhAdi abhraMzi alopi asAvi, asavi adAvi adAyi yaGanta tibAdi bAbhrazyate lolupyate sosUyate dodUyate dedIyate dhAdi abAbhraziSTa alolupiSTa asosUyiSTa adodUyiSTa adedIyiSTa dUyate dIyate DIyate DeDIyate aDeDIyiSTa apepIyiSTa pepIyate pIyate Iyate prIyate x aDAyi, aDayi apAyi Ayi aprAyi ayoji asaji yujyate peprIyate yoyujyate sarIsRjyate apeprIyiSTa ayoyujiSTa asarIsRjiSTa sRjyate 11tikt 111111 11111111 1111 apAdi avedi akhedi padyate vidyate vidyate mudhyate manyate dIpyate tapyate pUryate klizyate panIpadyate vevidyate cekhidyate yoyudhyate mammanyate dedIpyate ayodhi amAni adIpi atApi apUri aklezi apanIpadiSTa avavidiSTa acekhidiSTa ayoyudhiSTa amammaniSTa adedIpiSTa atAtapiSTa apopUriSTa acekliziSTa tAtapyate popUryate ceklizyate kAzyate vAzyate zapyate akAzi avAzi cAkAzyate vAvazyate zAzapyate marImRSyate acAkAziSTa avAvAziSTa azAzapiSTa amarImRSiSTa azApi mRSyate aSi
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ 536 vAkyaracanA bodha pinta mint ciln sannanta dhAtu tibAdi dyAdi . tibAdi dyAdi NahaMnc nAhayati-te anInahat-ta ninatsati-te aninatsIt aninatsiSTa svAdigaNa dhuMnt sAvayati-te asUSavat-ta suSaSati-te asusUSIt, asusUSiSTa sAsayati-te asoSayat-ta sisISati-te ___ asisISIt asisISiSTa mApayati-te amImapat-ta mitsati, mitsate amitsIt amitsiSTa dhUnt dhUnayati adhunat dudhUSati-te adudhUSIt adudhaSiSTa stUMntstArayati-te atistarat-ta tistIrSati-te atistarSIta atistISiSTa vRnt vArayati-te avIvarat-ta vivariSati-te avivariSot avivariSiSTa hAyayati-te ajIhayat-ta jighISati ajighISIt pArayati-te apIparat-ta pupUrSati apupUrSIt zaklaMt zAkayati-te azIzakat-ta zikSati, zikSate __ azikSIt azikSiSTa rAdhaMt rAdhayati-te arIradhata-ta ritsa ti aritsIt sAdhayati-te asIsadhat-ta sisAtsati asisAtsIt Aplut . Apayati-te Apipat-ta Ipsati aipsIt tRpat tarpayati-te atItRpat-ta lipiSati atipiSIt atatarpat-ta dambhut dambhayati-te adadambhat-ta didambhiSati adidambhiSIt . dhIpsati, dhipsati adhIpsIt adhipsIt dhivit dhinvayati-te adidhinvat-ta didhinviSati adidhinviSIt STiSit steghayati-te atiSTighat-ta tistedhiSate atistedhiSiSTa azUt Azayati-te Azizat-ta aziziSate AziziSiSTa tudAdigaNa tudaMnj todayati-te atUtudat-ta tututsati-te atututsIt atututsiSTa hiMt sAdhaMt
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 tibAdi hya sUyate sIyate mIyate dhUyate staryate vriyate priyate zakyate rAdhyate sAdhyate Apyate tRpyate dabhyate dhinvyate stiSyate azyate bhAvakarma dyAdi anAhi asAvi asAyi amAyi adhAvi, adhavi astAri, astari avAri mahAi apAri azAki arAdhi asAdhi Api atarpi adambhi afafa astegha Azi atodi tibAdi nAnA soya seSIyate mIyate dodhUya tAstaryate vetrIya jedhIyate peprIyate zAzakyate rArAdhyate sAsAdhyate x tRpyate dAdabhyate dedhinvyate teSTighyate azAzyate to yaGanta dyAdi anAnahiSTa asoSUyiSTa aseSISTa 537: amISTa doghUyiSTa atAstariSTa avevrIyiSTa ajeghI yiSTa apeSTa azAzakiSTa arArAdhiSTa asAsAdhiSTa X atRpiSTa adAdabhiSTa adhinviSTa ateSTiviSTa AzAziSTa atodiSTa
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ 538 dhAtu bhrasjaMnj kSipanj dizaMnj kRSaMnj mucMnj muMj kRj gaj likhaj vrazcUj jinnanta sRjaMj tibAdi dyAdi ababhrajjat-ta bhrajjayati - te bharjayati - te ababharjat-ta kSepayati - te acikSipat-ta SicaMnj secayati - te vidnj vedayati-te lupluMnj lopayati lipanj lepayati-te kRtIj kartayati - te mocayati te dezayati - te adIdizat-ta didikSati - te karSayati - te acIkRSat-ta cikRkSati - te acakarSat-ta mArayati - te kArayati - te gArayati - te lekhayati - te vrazcayati - te sarjayati te tivAdi bibhrajjiSati - te pati cikSipsati te sannansa amUmucat-ta mumukSati-te mokSati-te asI Sicat-ta sisikSati-te avIvidat-ta vivitsati-te alUlupat-ta lulupsatialulopat-ta alIlipat-ta lilipsati-te acIkRtat-ta cikartiSati acakartat-ta cikRtsati amImarat-ta mumUrSati acIkarat-ta cikarIpati ajIgarat-ta jigarISati alIlikhat-ta lilekhiSati lilikhiSati avavrazcat-ta vivrazciSati vivrakSati asIsRjat-ta sisRkSati asasarjat-ta vAkyaracanA bodha dyAdi abibhrajiSTi ajjiSIt acikSipsIt acikSipsiSTa adidikSIt adidakSiSTa acikRkSIt acikRkSiSTa amumukSIt amumukSiSTa amomokSIt amomokSiSTa asisikSIt asisikSiSTa avivitsIt aviviSiSTa alulupsIt alulusiSTa alilipsIt alilipsiSTa acitiSIt acikRtsIt amumUrSIt acikarISIt ajigarISIt alilekhiSIt alilikhiSIt avivrazciSIt avivakSIt asisRkSIt
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 tibAdi bhRjyate bhRjjyate kSipyate dizyate kRSyate mucyate sicyate vidyate lupyate lipyate kRtyate mriyate kIryate gIryate likhyate vRzcyate sRjyate mAvakarma dyAdi arbhAja abhrajji akSepi adezi akarSi amoci aseca avedi alopi alepi rafa avrazci tibAdi barIbhRjjyate bhRjya cekSipyate asaji dedizyate carIkRSyate momucyate sesicyate vevidyate carIkRtyate amAri zrIyate akAri, akarI, akari cekIryate agAra, agAli jegilyate alekhi lelikhyate varIvRzcya sarIsRjyate lolupyate lipyate yaGanta dhAdi abarIbhRjjiSTa abarIbhRjiSTa acekSipiSTa adediziSTa acarIkRSiSTa amomuciSTa asesiciSTa 536 rafadiSTa alolupaSTa alelipiSTa acarIkRtiSTa amenrISTi akIriSTa ajegiliSTa alelikhiSTa avarIvRzciSTa asarIsRjiSTa
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540 bAkyaracanA bodha dhAtu dyAdi vidhaj zubhaj jinnanta sannanta tibAdi dyAdi tibAdi masboMja majjayati-te amamajjat-ta mimaGkSati amimaGkSIt ghuNaj ghoNayati-te ajUghuNat-ta jughoNiSati ajughoNiSIt jughuNiSati ajughuNiSIt NudaMj nodayati-te anUnudat-ta nunutsati anunutsIt vedhayati-te avIvidhat-ta vivedhiSati avivedhiSIt vividhiSati avividhiSIt chupaMj chopayati-te ___ acucchupat-ta cucchupsati acucchupsIt guphaj gophayati-te ajUguphat-ta jugophipati ajugophiSIt juguphiSati ajuguphiSIt gumphaj gumphayati-te ajugumphat-ta jugumphipati ajugumphiSIt zobhayati-te azUzubhat-ta zuzobhiSati azuzobhiSIt zumbha zumbhayati-te azuzumbhat-ta zuzumbhiSati azuzumbhiSIt sphalaja sphAlayati-te apisphalat-ta pisphaliSati apisphaliSIt spRzaMj sparzayati-te apispRzat-ta pispRkSati apispRkSIt apasparzat-ta vezayati-te avIvizat-ta vivikSati avivikSIt mRzaMj marzayati-te amImRzat-ta mimRkSati amimRkSIt amamarzat-ta iSaja eSayati-te aiSiSat-ta eSiSiSati aiSiSiSIt meSayati-te amImiSat-ta mimiSiSati amimiSiSIt mimeSiSati amimeSiSIt kuTaj koTayati-te aca kuTat-ta cukuTiSati acukuTiSIt nAvayati-te anUnavat-ta nunUSati anunUSIt dhUja dhAvayati-te adUdhuvat-ta dudhUSati-te adudhUSIt, adudhUSiSTa kuca kocayati-te / acU kucat-ta cukuciSati ___ acukuciSIt buTa troTayati-te atutruTat-ta / tutruTiSati atutruTiSIt sphuTa sphoTayati-te apusphuTat-ta pusphuTiSati apusphuTiSIt luThaj loThayati-te alUluThat-ta / luluThiSati aluluThiSIt pRj pArayati-te apIparat-ta pipariSate apipariSiSTa lasjIG lajjayati-te alalajjat-ta lilajjiSate alilajjiSiSTa vizaMj miSaj NUja
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 bhAvakarma khAdi tibAdi yajanta dhAdi amAmajjiSTa ajodhuNiSTa majjyate ghuNyate tibAdi mAmajjyate jodhuNyate amajji aghoNi nudyate vidhyate anodi avadhi nonudyate vevidhyate anonudiSTa avevidhiSTa chupyate achopi agophi cocchupyate joguphyate acocchupiSTa ajoguphiSTa guphyate guphyate zubhyate zubhyate agumphi azobhi azumbhi asphAli, asphali aspazi joguphyate zozubhyate zozubhyate pAsphalyate parIspRzyate ajoguphiSTa azozubhiSTa azozubhiSTa apAsphaliSTa aparIspRziSTa sphalyate spRzyate vizyate avezi amazi vevizyate marImRzyate aveviziSTa .. ...amarImRziSTa: . mRzyate iSyate miSyate aiSi ameSi memiSyate amemiSiSTa kuTyate nUyate dhUyate kucyate truTyate sphuTyate akoTi anAvi, anuvi adhAvi, adhuvi akoci, akuci atroTi, atruTi asphoTi, asphuTi aloThi, aluThi apAri alajji cokuTyate nonUyate dodhyate cokucyate totruTyate posphuTyate loluThyate peprIyate lAlajjyate acokuTiSTa anonUyiSTa adodhUyiSTa acokuciSTa atotruTiSTa aposphuTiSTa aloluThiSTa apeprIyiSTa alAlajjiSTa luThyate pAryate lajjyate
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ 542 vAkyaracanA bodha rudhAdigaNa jinnanta sannanta tibAdi dhAdi tibAdi dhAdi . vijIr vejayati-te avIvijat-ta vivijiSate avivijipiSTa rudhRnar rodhayati-te arUrudhat-ta rurutsati-te arurutsIt arurutsiSTa ricanr recayati-te arIricat-ta ririkSati-te aririkSIt aririkSiSTa vica n vecayati-te avIvicat-ta vivikSati-te avivikSIt avivikSiSTa yuja nr yojayati-te ayUyujat-ta yuyukSati-te ayuyukSIt, ayuyukSiSTa bhidanr bhedayati-te abIbhidat-ta bibhitsati-te abibhitsIt abibhitsiSTa chin chedayati-te acicchidat-ta cicchitsati-te acicchitsIt acicchitsiSTa pRcIr parcayati-te apIpRcat-ta piparciSati apipaciSIt apaparcat-ta bhaJjoMr bhaJjayati-te ababhaJjat-ta bibhaGkSati avibhakSIt bhojayati-te abUbhujat-ta bubhukSati-te abubhukSIt, abubhukSiSTa ajUr aJjayati-te Ajijat-ta ajijiSati AjijiSIt ziSlur zeSayati-te azIziSat-ta zizikSati azizikSIt peSayati-te apIpiSata-ta pipikSati apipikSIt hisi hiMsayati-te ajihiMsat-ta jihisiSati ajihiMsiSIt tRhar tahayati-te atItRhat-ta titahiSati atitarhiSIt atatarhat-ta khidaMG khedayati-te acIkhidatta cikhitsate acikhitsiSTa vidaM vedayati-te avIvidat-ta vivitsate avivisiSTa indhIG indhayati-te aindidhat-ta indidhiSate . aindidhiSiSTa tanAdigaNa tanunav tAnayati-te atItanat-ta titaniSati-te atitaniSIt titAMsati-te atitaniSiSTa titaMsati-te SaNuna sAnayati-te asISaNat-ta sisaniSati-te asisaniSIt asisaniSiSTa bhujaMr piSlaMr
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 543 tibAdi vijyate bhAvakarma khAdi aveji, aviji tibAdi vevijyate yaGanta pAdi avevijiSTa rudhyate arodhi rorudhyate arorudhiSTa ricyate areci rericyate arericiSTa vicyate aveci vevicyate aveviciSTa yujyate bhidyate ayoji abhedi yoyujyate bebhidyate ayoyujiSTa abebhidiSTa chidyate acchedi cecchidyate acecchidiSTa pRcyate apaci parIpRcyate aparIciSTa' abambhajiSTa abobhujiSTa azeziSiSTa bhajyate bhujyate ziSyate ajyate piSyate hisyate abhAji, abhaJji abhoji azeSi AJji apeSi ahisi ahi bambhajyate bobhujyate zeziSyate x pepiSyate jehiMsyate tarItRhyate apepiSiSTa ajehiMsiSTa atarItRhiSTa tRhyate khidyate vidyate idhyate akhedi avedi aindhi cekhidyate vevidyate acekhediSTa avevediSTa tanyate atani, atAni taMtanyate ataMtaniSTa sanyate asani, asAni sAsayate asAsAyiSTa
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 dhAtu vanuv prIMnz mIMnz grahanz pUnz stanz lUnz curaN pUjaN taDaN kathaN zIlaN mahaN spRhaN jinnanta tibAdi vAnayati - te prINayati - te mApayati-te grAhayati - te pAvayati - te stArayati - te lAvayati - te corayati - te pUjayati tADayati kathayati-te zIlayati - te mahayati - te spRhayati dhAdi avIvanat-ta krayAdigaNa apit-ta at-ta ajigrahat-ta apIpavat-ta atistarat-ta acUcurat-ta apUpujat-ta atItat-ta sannanta amamahat-ta tibAdi vivanipate alIlavat-ta lulUSati - te curAdigaNa cucorayiSati pupUjayiSati - te apaspRhat-ta piprISati - te mitsati - te jighRkSati pUSati - tistariSati - te tistarISati - te tistIrSati - te titADayiSati-te cikathayiSati - te vAkyaracanA bodha dyAdi avivaniSiSTa apIIt apISiSTa amitsIt, amitsiSTa ajighRkSIt akSiSTa apupUSIt, apupuSiSTa atistariSIt atistariSiSTa astit atistarISiSTa atitIrSIt atistarSiSTa alulUSIt, alulUSiSTa acakathat-ta acikathayiSIt acikathayiSiSTa azizIlat-ta zizIlayiSati - te azizIlayiSIt azizIla yiSiSTa mimahayiSati - te pispRhayati - te acacorayiSIt acucorayiSiSTa apupUjayiSIt apupUjayiSiSTa atitADayiSIt atitADayiSiSTa ahiSIt amimahaSiSTa apispRhIt apaspRhi
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 tibAdi vanyate prIyate mIyate gRhyate pUyate stIryate lUya coryaMte pUjyate tADyate kathyate - zIlyate mahyate spRhyate bhAvakarma dyAdi avani, avAni aprAyi amAyi graha, agra apAvi, apavi astAri, astari alAvi, alavi acori apU, apUja atADi, atADayi akathi, akathaya azIla, azIlayi ahi, maha ahi, aspRhi tibAdi vavanyate peprIyate memIyate jarIgRhyate popUyate testIryate lolUya cocuryaM popUjyate tAtaDya cAkathyate zezIlyate mAmahyate paspRhyate yaGanta dhAdi avaniSTa apeprIyiSTa amISTa ajagRhiSTa apoyiSTa atestIriSTa alolUyiSTa acocuriSTa apojiTa atAtaDiSTa acAkathiSTa azezI liSTa 541 ama mahiSTa apaspRSTi
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ 546 vAkyaracanA bodhaH ghrA ghamAM mnAM dAMma 14.64. laghi zuca luJca vaJca yaluganta tibAdi bobhoti, bobhavIti pApeti, pApAti jAneti, jAghrAti dAdhmeti, dAdhmAti mAmneti, mAmnAti dAdeti, dAdAti sosavIti, sosoti sarisarIti, sarisati tAtati dAdheti, dAdhAti dAdhyeti, dAdhyAti jAgeti, jAgAti lAlaGghIti, lAlagdhi zozucIti, zozokti loluJcIti, loluGkti vanIvaJcIti, vanIvaGkti vAvaJchIti, vAvAMSTi vAvrajIti, vAvakti tAtarjIti, tAkti jAgarjIti, jAgakti tAtyajIti, tAtyakti sAsajIti, sAsaGkti cAkaTIti, cAkaTTi zAzaTIti, zAzaTTi cekheTTi, cekhiTIti nAnaTIti, nAnaTTi loluTIti, loloTTi posphuTIti, posphoTTi pApaThIti, pApaTTi jAhaThIti, jAhaTTi cekrIDIti, cekrITTi lAlaDIti, lAlaTTi raMraNIti, raMraNTi dyAdi abobhot apApAt ajAghrAsIt adAdhmAsIt amAmnAsIt adAdAt asosAvIt asarisArIt atAtArIt adAdhAt adAdhyAsIt ajAgAsIt alAlavIt azozocIt aloluJcIt avanIvaJcIt avAvAJchIt avAbAjIt atAtarjIt ajAgarjIt atAtyAjIta, atAtyajIta asAsajIt acAkaTIt, acAkATIt azAzaTIt, azAzATIt acekheTIt anAnATIt, anAnaTIt aloloTIt aposphoTIt apApAThIt, apApaThIt ajAhAThIt, ajAhaThIt acekrIDIt alAlADIt, alAlaDIt araMrANIt, araMraNIt vAchi vraja tarja garja tyajaM Saja kaTe zaTa khida NaTa luTa sphuTa paTha haTha laDa raNa
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 . 547 dhAtu bhaNa kaNa kvaN citI zcyu ta khAdR gada Nidi nadi Rdi vidhu dhvana svana gupU tapaM. tibAdi bambhaNIti, bambhaNTi caMkaNIti, caGkaNTi cavaNIti, cakvaNTi cecetti, cecitIti cozcyotti, cozcyutIti cAkhAdIti, cAkhAtti jAgadIti, jAgatti nenindIti, neninti nAnandIti, nAnanti . cAkrandIti, cAkranti canIskandIti, canIskanti seSeddhi, seSidhIti . dandhvanIti, dandhvanti saMsvanIti, saMsvanti jogopti, jogupIti tAtapIti, tAtapti dodhUpIti, dodhUpti lAlapIti, lAlapti jAjalpIti, jAjalpti jaJjapIti, jaJapti sarisRpIti, sarisapti cocupIti, cocopti cocumbIti, cocumpti jejimIti, jejenti caMkramIti, caMkranti yaMyamIti, yayanti caJcurIti, caJcUti dAdalIti, dAdalti memIlIti, memIlti momUlIti, momUlti pamphulIti, pamphulti pophullIti, pophullita vevelIti, vevelti cekhelIti, cekhelti vapa dyAdi abambhANIt, abambhaNIt acaGkANIt, acaGkaNIt acaGkvANIt, acaGkavaNIt acecetIt acozcyotIt acAkhAdIt ajAgAdIt, ajAgadIt anenindIt anAnandIt acAkrandIt acanIskandIt aseSedhIt adandhvAnIt, adandhvanIt asaMsvAnIt, asNsvniit| ajogopIt atAtApIt, atAtapIt / adodhUpIt alAlApIt, alAlapIt ajAjalpIt ajajApIt, ajaJjapIt asarisIt acocopIt acocumbIt ajejemIt acaMkramIt ayaMyasIt acaJcurIt adAdAlIt amemIlIt amomUlIt apamphulIt apophullIt avevelIt acekhelIt lapa jalpa japa yamuM cara dala mIla.
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ bbaa sthoo shraa shraa shraa waa waa sthoo l bH, a'H, lpnnddaa zl jIva kRSaM mRSaN pluSu ghRSu bhUSa rasa lasa hase zaMsu dahaM rakSa kSU kAkSi miMG DI kuG me deG lokRG relRG zaki cakaG DhaukRG trau kRG tibAdi cAkhalIti, cAskhalti jAgalIti, jAgalti cAcarvIti, cArcati jAgarvIti, jAgati jejIvIti, jejyoti joghuSIti, joghoSTi carIkRSIti, carItraSTi bAbhIti, bAbhaSTi viSIti, veveSTi marImRSIti, marImaSTa popluSIti, poploSTi jarighRSIti, jarighaSTi popuSIti, popoSTa bobhUSIta, bobhUSTi rArasIti, rArasti lAlasIti, lAlasti jAhasIti, jAhasti zAzaMsIti, zAzaMsti dandahIti, dandagdhi rArakSIti, rASTi tAkSIti, tASTi cAkAGkSIti, cAkATa seSmayIti, semeti safa, sa cokavIti, cokoti mAmeti, mAmAti dAdeti, dAdAti lolokIti, lolokti rerekIti, rerekti zAzakIti, zAzaGkti cAcakIti, cAcakti sitaIti, DoDhaukti tokIti, totraukti dhAdi vAkyaracanA bodha askhalI ajAgAlIt acAcarvIt ajAgarvIt ajejIvIt ajoghoSIt acarIkarSIt abAbhASIt, abAbhaSIt aveveSIt amarImarSIt apoploSIt ajarigharSIt apopoSIt abobhUSIt arArAsIt, arArasIt alAlAsIt, alAlasIt ajAhAsIt, ajAhasIt azAzaMsIt adandahIt arArakSIt atAtakSIt acAkAGkSIt aseSmAyIt aDeDAyIt acokAvIt amAmAsIt adAdAt alolokIt arerekIt azAzaGkIt acAcAkIt, acAcakot aDoDhaukIt atotraukIt
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 dhAtu TIkRG lagha zlAghRG tijaG piDi khaDa bhaDi heDuG hiDi ghuN paNaG yatI nAzRG vadiG mudaG dadaG svadaG kUrda hlAda pardaG spardhaG bAdhRG dadhaG badhi veG kapiG trapUSaG gupaG labiG kabRG labhi STubhi nRbhiG tibAdi TeTIkIti, TeTIkti lAlaGghIti, lAlavi zAzlAghIti, zAzlAkti tekti, tetijIti pepiNDIta, pepiTTi cAkhaNDIti, cAkhaNTTi bAbhaNDIti, bAbhaNTi jeheDIti, jeheTTi je hiNDIti, jehiNTi joNIti, joghoTi paMpaNIti, paMpaNTi yAyatIti yAyatti nAnAthIti, nAnatti vAvandIti, vAvanti momotti, momudIti dAdadIta, dAdatti sAsvadIti, sAsvatti cokUrdIti, cokUti jAhlAdIti, jAhlAtti pApadati, pApatti pAspardhIti, pApaddha bAbadhIti, bAbaddhi dAdadhIti, dAdaddhi bAbadhIti, bAvaddhi vevepIti, vevepti cAkampIti, cAkampti tAtrapIti, tAtrapti jogopti, jogupIti lAlambIti, lAlampti cAkabIti, cAkati lAlambhIti, lAlabdhi tAstambhIti, tAstambdhi jarIjRmbhIti, jarIjRmbdhi dyAdi aTeTIkI t alAlaGghIt azAzlAghIt ate tejIt apepiNDIt acAkhaNDI abAbhaNDIt ajeheDIt ajehiNDI Ye ajoghoNIt apANIt, apaMpaNIt ayAyAtIt, ayAyatIt anAnAthIt avAvandIt amomodIt adAdAdIt, adAdadIt asAsvAdIt, asAsvadIt acokUrdIt ajAhlAdI apApardIt apAspardhIt abAbAdhIt adAdAdhIt, adAdadhIt abAbAdhIt, abAbadhIt avevepIt acAkampIt atAtrApIt, atAtrapIt ajogopIt alAlambIt acAkAbIt, acAkabIt alAlambhIt atAstambhIt ajarIjRmbhIt
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA boka dhAtu tibAdi dyAdi kSamUSaG dayaG pyAyI tAG valaG kalaG SevRG kAzRGa bhASaG heSaG kAsRG garhaG caMkSamIti, caMkSanti dAdayIti, dAdati pepayIti, pepeti tAtAyIti, tAtAti vAvalIti, vAvalti cAkalIti, cAkalti seSevIti, seSayoti cAkAzIti, cAkASTi bAbhASIti, bAbhASTi jeheSIti, jeheSTi cAkAsIti, cAkAsti jAgardIti, jAgaDhi dAdAhIti, dAdrADhi jAgAhIti, jAgADhi dodhukSIti, dodhuSTi zezikSIti, zeziSTi bebhikSIti, bebhiSTi dedIkSIti, dedISTi zezrayIti, zezreti jarIharIti, jarIhati barIbharIti, barIbharti darIdharIti, darIti carIkarIti, carIti yAyAcIti, yAyAkti pApacIti, pApakti bAbhajIti, bAbhakti bobudhIti, boboddhi dAdAnIti, dAdAnti zAzapIti, zAzapti dAdhAvIti, dAdhauti lAlaSIti, lAlaSTi cAcaSIti, cAcaSTi bAbhlakSIti, bAbhlaSTi acaMkSamIt adAdayIt apepAyIt atAtAyIt avAvAlIt acAkAlIt aseSevIt acAna abAbhASIt ajehepIt acAkAsIt ajAgahIt adAdAhIt ajAgAhIt adodhukSIt aze zikSIt avebhikSIt adedIkSIt azezrAyIt ajarIhArIt abarIbhArIt adarIdhArIt acarIkArIt drAha gAhUG dhukSa zikSaka bhikSa dIkSaG zrin han yAcun ayAya pacaMSan bhajaMn budhan dAMnan zapaMn dhAvun laSan caSan bhalakSana apApAcIt, apApacIt abAbhAjIt, abAbhajIt abobodhIt adAdAnIt azAzApIt, azAzapIt adAdhAvIt alAlApIta , alAlaSIt acAcApIt, acAcaSIt abAbhlakSIt
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 551 dhAtu tibAdi dhAdi dyutaG ruca zubha sambhaG bhraMzaG srasuG dhvaMsuG syandUG vRdhuG kuca palUM SadlU budha vamu bhramu kSara cala zala dedyutIti, dedyotti rorucIti, rorokti zozubhIti, zozobdhi sAsrambhIti, sAsambdhi banIbhraMzIti, banIbhraMSTi sanIsra sIti, sanIsra sti danIdhvaMsIti, danIdhvaMsti sAsyandIti, sAsyanti varIvRdhIti, varIvadhi cokucIti, cokokti panIpatIti, panIpatti sAsadIti, sAsatti bobudhIti, boboddhi vaMvamIti, vaMvanti bambhramIti, bambhranti cAkSarIti, cAkSati cAcalIti, cAcalti zAzalIti, zAzalti cokruzIti, cokroSTi canIkasIti, canIkasti yAyajIti, yAyaSTi vAvapIti, vAvapti vAvahIti, vAvoDhi vAvadIti, vAvatti vAvasIti, vAvasti pAprathIti, pApratti cAkrandIti, cAkranti lAlagIti, lAlakti tAsthagIti, tAsthakti mAmadIti, mAmatti pApseti, pApsAti bAbheti, bAbhAti yAyeti, yAyAti adedyotIt aro azozobhIta asAsrambhIt abanIbhraMzIta asanIsrasIt adanIdhvaMsIt asAsyandIt avarIvardhIt acokocIt apanIpAtIt, apanIpatIt asAsAdIt, asAsadIt abobodhIt avaMvamIt abambhramIt acAkSArIt acAcAlIt azAzAlIt acokrozIt acanIkAsIt, acanIkasIt ayAyAjIta, ayAyajIta avAvApIt. avAvapIt avAvahIt avAvAdIt avAvAsIt, avAvasIt apAprAthIt, apAprathIt acAkrandIt alAlAgIt, alAlagIt atAsthAgIt, atAsthagIt amAmAdIt, amAmadIt apApsAsIt abAbhAsIt ayAyAsIt kasa yajaMn vapan vahaMn vada vasaM prathaSaG Rdi lage SThage madI psAMka bhAMka yAMka
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 vAkyaracanA bodha dhAtu drAMka rAMka dAMpaka khyAMka mAMka kuMk Nuka kSNuka snuka kSa kuMka rudRk zvasak jakSaka vacaMk mRjUka tibAdi dAdreti, dAdrAti rAreti, rArAti dAdeti, dAdAti cAkhyeti, cAkhyAti mAmeti, mAmAti soSavIti, soSoti totavIti, tototi nonavIti, nonoti cokSNavIti, cokSNoti sosnavIti, sosnoti cokSavIti, cokSoti cokavIti, cokoti rorudIti, rorotti zAzvasIti, zAzvasti jAjakSIti, jAjaSTi vAvacI ti, vAvakti marImajIti, marImArjIti vevidIti, vevetti jeghnayIti, jeghneti vAvazIti, vAvaSTi zezayIti, zezeti joha navIti, joha noti soSavIti, soSoti parIpUcIti, parIkti vAvasIti, vAvasti cAkhyeti, cAkhyAti U)navIti, UrNonoti toSTavIti, toSToti vAvacIti, vAvakti dedviSIti, dedveSTi doduhIti, dodogdhi dedihIti, dedegdhi lelihIti, leleDhi johavIti, johoti dyAdi adAdrAsIt arArAsIt adAdAsIt acAkhyAsIt amAmAsIt asoSAvIt atotAvIt anonAvIt acokSaNAvIt asosnAvIt acokSAvIt acokAvIt arorodIt azAzvAsIt, azAzvasIt ajAjakSIt avAvAcIt, avAvacIt amarImArjIt avevedIt ajeghnAyIt avAvAzIt, avAvazIt azezAyIt ajoha nAvIt asopAvIt aparIparcIta avAvAsIt, avAvasIt acAkhyAsIt aurNonAvIt, aurNonuvIt atopTAvIt avAvAcIt, avAvacIt adedveSIt adodohIt adedehIt vidaka hanaMka vazaka zIka hanuGka Saka pRcIGk vasik cakSaka Urgunka STunk baeNnk dviSaMnk duhaMnk dihaMnka lihaMnka alelehIt huMka ajohavIt
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 dhAtu hAMka paka Rka dhAMnk Nijak viz2aka viSa divuc doMca vrIDac nRtIca kuthac gudhaca vyadhaMca kSipaMca timac tImaca tibAdi jaheti, jahAti parIparIti, parIpati ariyarIti, ariyati dAdheti, dAdhAti nenijIti, nenekti vevijIti, vevekti veviSIti, veveSTi dedivIti, dedyoti dAdeti, dAdAti vevrIDIti, vetrITTi narInRtIti, narInatti cokotti, cokuthIti jogoddhi, jogudhIti veveddhi, vevidhIti cekSepti, cekSipIti tetenti, tetimIti tetImIti, tetInti teSTimIti, teSTenti teSTImIti, teSTInti seSivIti, seSyoti teSThivIti, teSThyoti tAtrasIti, tAtrasti sAsahIti, sAsoDhi popoSTi, popuSIti loluTIti, loloTTi seSvetti, seSvidIti cekletti, ceklidIti zozoddhi, zozudhIti cokroddhi, cokrudhIti jarIddhi, jarIgadhIti tarItrapti, tarIpti darIdrapti, darIdapti cokopti, cokupIti lolobdhi, lolubhIti dhAdi ajahAsIt aparIpArIt AriyArIt adAdhAt anenejIt avevejIt aveveSIt adedevIt adAdAt avevrIDIt anarInartIt acokothIt ajo avevedhIt acekSepIt atetemIt atetImIt ateSTemIt ateSTImIt aseSevIt ateSThevIt atAnAsIt, atAtrasIta asAsahIt apopoSIt aloloTIt aseSvedIt acekledIt azozodhIt acokrudhIt ajarIga/t atarItIt adarIdIt acokopIt alolobhIt STimac STImaca Sivuca SThivuc trasIca Sahaca puSaMc luTac SvidAMca klidUc zudhaMca krudhaMc gRdhUca tRpUca dRpUca kupaca lubhac
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha dhAtu kSabhaca NazUca bhRzuca kRzaca zliSaMca pluSaca tRSac tuSa hRSaca ruSaMca 1,aer yasuca tamuc kSamUca klamuca madIca druhUc tibAdi cokSubhIti, cokSobdhi nAnazIti, nAnaMSTi / barISTi, barIbhRzIti carIkaSTi, carIkRzIti zezleSTi, zezliSIti poploSTi, popluSIti tarISTi, tarItRSIti totoSTi, totuSIti jarIhaSTi, jarIhRSIti roroSTi, roruSIti yAyasIti, yAyasti taMtamIti, taMtanti caMkSamIti, caMkSanti caMkalamIti, caMklanti mAmadIti, mAmatti dodruhIti, dodroDhi seSNeti, seSNegdhi zaMzramIti, zaMzranti bambhramIti, bambhranti varISTi, barIbhRzIti vAbhraMzIti, bAbhraMSTi lolopti, lolupIti sopavIti, soSoti dodavIti, dodoti dedayIti, dedeti DeDayIti, DeDeti pepayIti, pepeti peprayIti, pepreti yoyujIti, yoyokti sarIsraSTi, sarIsRjIti panIpadIti, panIpatti vevidIti, vevetti cekhetti, cekhidIti yoyoddhi, yoyudhIti SNihUca dhAdi acokSobhIt anAnAzIt, anAnazIt abarIbhIt acarIkIt azezleSIt apoploSIt atarItarSIt atotoSIt ajarIharSIt aroroSIt ayAyAsIt, ayAyasIt ataMtamIt acaMkSamIt acaMkalamIt amAmAdIt, amAmadIt adodrohIt aseSNehIt azaMzramIt abambhramIt avarIbhIt abAbhraMzIt alolopIt asoSAvIt adodAvIt adedAyIt aDeDAyIt apepAyIt apeprAyIt ayoyojIt asarIsarjIt apanIpAdIt, apanIpadIt avevedIt acekhedIt ayoyodhIt zramuca bhramuc bhRzu bhraMzuc lupaca dIc DIc pIc prIc yujaMGc sRjac padaMc vidaMc khidaMGc yudhaMc
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 555 dhAtu manaca dIpIc tapaMc pUrIGc klizaca kAzaca vAzaMc zapaMnca mRSanca 'NahaMnca dhuMnt ghinta mint dhUnt stUMnt vRnt hit tibAdi maMmanIti, mamanti dedIpIti, dedIpti tAtapIti, tAtapti popUrIti, popUrti ceklizIti, cekleSTi cAkAzIti, cAkASTi vAvAzIti, vAvASTi zAzapIti, zAzapti marImaSTi, marImRSIti nAnahIti, nAnaddhi soSavIti, soSoti seSayIti, seSeti memayIti, memeti dodhavIti, dodhoti tarIstarIti, tarIstati varIvarIti, varIvati jeghayoti, jedheti parIparIti, parIpati zAzakIti, zAzakti rArAdhIti, rArAddhi sAsAdhIti, sAsAddhi tarItRpIti, tarIpti dAdambhIti, dAdambdhi dedhinvIti, dedhinoti teSTegdhi, teSTidhIti AzIti, ASTi tototti, totudIti barIbhRjjIti, barIbhRSTi cekSepti, cekSipIti dedeSTi, dedizIti carIkRSIti, carIkraSTi momokti, momucIti seSicIti, seSekti vevidIti, vevetti dhAdi amaMmAnIt, amamanIt adedIpIt atAtApIt , atAtapIt apopUrIt aceklezIt acAkAzIt avAvAzIt azAzApIt, azAzapIt amarImarSIt anAnahIt asoSAvIt aseSAyIt amemAyIt adodhAvIt atarIstArIt avarIvArIt ajeghAyIt aparIpArIt azAzAkIt, azAzakIt arArAdhIt asAsAdhIt atarItIt adAdambhIt adedhinvIt ateSTedhIt AzIt atotodIt abarIbhRjjIt acekSepIt adedezIt acarIkarSIt amomocIt aseSecIt avevedIt zaklaMt rAdhaMt sAdhaMt tRpat dambhut dhivit STidhit azUGt tudaMnj bhrasjaMnj kSipanj dizaMnj kRSaMnj mucalUMnj SicaMnj vidarlunj
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ 556 vAkyaracanA bodha dhAtu luplunj lipaMnja kRtI muMja kaj likhaj vrazcUj sRjaMj masjoM ghuNaj NudaMj vidhaj chupaMj guphaja gumphaj zubhaj zumbhaj sphalaj spRzaMj tibAdi lolupIti, lolopti lelepti, lelipIti carIkarti, carIkRtIti marImarIti, marImati cAkarIti, cAkati jAgalIti, jAgalti lelekti, lelekhIti varIvazcIti, varIvaSTi sarIsraSTi, sarIsRjIti mAmajjIti, mAmaGkti jodhuNIti, joghoNTi nonotti, nonudIti veveddhi, vevidhIti cocchopti, cocchupIti jogopti, joguphIti jogumphIti, jogumpti zozobdhi, zozubhIti zozumbhIti, zozumbdhi pAsphalIti, pAsphalti parIspRzIti, parIspaSTi veveSTi, vevizIti marImRzIti, marISTi memeSTi, memiSIti cokoTTi, cokuTIti nonavIti, nonoti dodhavIti, dodhoti cokucIti, cokokti totroTTi, totruTIti posphuTIti, posphoTTi loloTTi, loluThIti parIparIti, parIpati lAlajjIti, lAlakti vevijIti, vevekti rorudhIti, rorodvi dyAdi alolopIt alelepIt acarIkartIt amarImArIta acAkArIt ajAgAlIt alelekhIt avarIvRzcIt asarIsarjIt amAmajjIt ajoghoNIt anonodIt avevedhIt acocchopIt ajogophIta ajogumphIt azozobhIt azozumbhIt apAsphAlIta aparIspRzIt avevezIt amarImRzIt amemeSIt acokoTIt anonAvIt adodhAvIt acokocIt atotroTIt aposphoTIt aloluThIt aparIpArIt alAlajjIt avevejIt arorodhIt vizaMj mRzaMj miSaj kuTaj NUj dhUj kucaj truTaj sphuTa luTha pRG lasjI vijIr rudhRnr
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 dhAtu ricanr vican yujana bhin chin pRcIr bhaJjoMr bhujaMr ziSluMr piSLur hisi tibAdi rerekti, rericIti vevekti, vevicIti yoyujIti, yoyokti bebhetti, bebhidIti cecchatti, cecchidIti parIpRcIti, parIpakti bAbhajIti, bAbhakti bobhokti, bobhuJjIti zezeSTi, zeziSIti pepeSTi, pepiSIti jehiMsIti, jehiMsti tarItaDhi, tarItRhIti cekhetti, cekhidIti vevidIti, vevetti taMtanIti, taMtanti saMsanIti, saMsanti vaMvanIti, vaMvanti peprayIti, pepreti memayIti, memeti jarIgRhIti, jarIDhi popavIti, popoti tAstarIti, tAstati lolavIti, loloti cocarIti, cocoti dhAdi arerecIt avevecIt ayoyojIt abebhedIt acecchedIt aparI abAbhajIt abobhojIt azezeSIt apepeSIt ajehiMsIt atarItIt acekhedIt avevedIt ataMtAnIt, ataMtanIt asaMsAnIt, asaMsanIt avaMvAnIt, avaMvanIt apeprAyIt amemAyIt ajarIgIt apopAvIt atAstArIt alolAvIt acocorIt khidaM vidaM tanunv SaNunava vanu prInz mInaz grahanz pUnaz stRnz lUnz curaNa
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 4 pratyayarUpAvalI isa pariziSTa meM 403 dhAtuoM ke pratyayoM ke rUpa die gae haiN| dUsare pariziSTa se pahale (pR0 296 se 316 taka) dhAtuoM kI akarAdi anukramaNikA hai| usameM ina dhAtuoM kA krama tathA artha diyA gayA hai| zatR aura kvasu pratyaya parasmaipadI dhAtuoM se hote haiM tathA zAna aura kAna pratyaya AtmanepadI dhAtuoM se hote haiN| upasarga ke saMyoga se parasmaipadI dhAtu bhI AtmanepadI bana jAtI hai isalie usake zAna aura kAna pratyaya ke rUpa bhI cArTa se Age svataMtra die gae haiM / ubhayapadI dhAtuoM ke zatR aura kvasu pratyayoM ke rUpa cArTa meM tathA zAna aura kAna pratyayoM ke rUpa cArTa se Age die gae haiN| kvasu aura kAna pratyayoM ke kR, bhU aura as dhAtu ke saMyoga se tIna-tIna rUpa banate haiN| ina tIna rUpoM meM se koI eka rUpa dekara usake Age 3 likhA hai / tIna rUpa isa prakAra baneMge--cakrivAn, babhUvAn, AsivAn / Atmanepada meM cakrANaH, babhUvAnaH aura AsAna: rUpa banatA dhAtu kta Naka tRc zatR/zAna kvasu/kAna tavya aJcu aJcitaH AJcakaH aJcitA aJcan AcivAn aJcitavyam #. 6. 4. 3 . aJjUr aktaH aJjakaH aGktA an AjivAn aGkatavyam aJjitA ajitavyam aTa aTitaH ATaka: aTitA aTan ATivAn aTitavyam adaM jagdhaH AdakaH attA adan AdivAn attavyam jakSivAn anitaH AnakaH anitA anan AnivAn anitavyam arca arcitaH arcakaH arcitA arcan AnAn acitavyam ajitaH arjakaH ajitA arjan Anan iajitavyam arha arhitaH ahaMkaH ahitA arhan AnaI vAn ahitavyam ava avitaH AvakaH avitA avan AvivAn avitavyam azaza 'AzitaH Azaka: azitA aznan anAzvAn azitavyam azUt aSTaH Azaka: azitA aznuvAnaH AnazAnaH azitavyam aSTA arja
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 4 hai| ktavatu pratyaya ke rUpa sthAnAbhAva ke kAraNa cArTa se nikAla die haiN| usake rUpa ke lie kta pratyaya ke rUpoM ke Age 'vAn' zabda lagA deN| jaise--gataH kta pratyaya kA rUpa hai| ktavatu pratyaya kA rUpa hogA gatavAn / antima koSThaka meM strIliMga meM hone vAle kti, Ga aura a pratyayoM meM se jisa dhAtu se jo rUpa banatA hai vaha diyA gayA hai / pANinI vyAkaraNa meM ina pratyayoM kI saMjJA bhinna hai| una-una pratyayoM kI saMjJAoM ko nIce koSThaka meM diyA jA rahA hai| Naka (Nvula) zAna (zAnac) kAna (kAnac) tavya (tavyat) anIya (anIyar) anaT (lyuTa) tum (tuman) yap (lyapa) kti (ktin) / dhAtu rUpAdarza, kriyAratnasamuccaya aura hastalikhita pratiyoM meM bhI jo rUpa nahIM mile usake lie * cinha diyA gayA hai| tuma anIya anaTa aJcanIyam aJcanam aJcitum aJjanIyam aJjanam ktvA yapa kti/0/a aktvA aktiH / aJcitvA aGktvA, aktvA 0 aktiH ajitvA aTitvA paryaTya aTitiH jagdhvA prajagdhya jagdhiH aTanIyam atum ajitum aTitum attum aTanam adanam ananIyam arcanIyam arjanIyam arhaNIyam avanIyam azanIyam azanIyam __ ananam arcanam arjanam ahaNam avanam azanam azanam anitum acitum ajitum ahiMtum avitum . azitum azitum anitvA acitvA ajitvA ahitvA avitvA azitvA AzitvA aSTvA prANya anitiH / samaya' arcA samayaM 0 ... 0 arhA upAvya UtiH prAzya AzitiH samazya ASTiH apAna
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 dhAtu asak asuc AptRRMt AptaH Asita: AsaGka iM iMk iSaj IkSa IDaGk Iha UhaG RR Rk edhaG kathaN kapiG kamuG kRtIj kRn kRpUG kta bhUtaH asta: 1 kRSaMnj itaH adhItaH iSTa: IhitaH UhitaH Rta: RtaH edhitaH kathitaH kAntaH kasa kasitaH kAkSi kAMkSitaH kAzRG kAzita: kucaj kupac kampitaH kAmita: IkSita: IkSaka: IDita: kucita: kupita: kRttaH kRta: klRptaH Naka bhAvakaH Asaka: kRSTa : ApakaH AsakaH AyakaH etA adhyAyakaH adhyetA aiSaka: eSitA tRc bhavitA san asitA asyan zatR / zAna eSTA IkSitA IkSamANaH IDaka: IDitA IDAna: Ihaka: IhitA IhamAna: karSakaH kocakaH kucitA kucan kopakaH kopitA kupyan kvasu / kAna babhUvAn AptA Apnuvan ApivAn Aptavyam AsitA AsInaH AsAJcakrANa: Asitavyam yan IyivAn etavyam adhIyAnaH adhIyivAn adhyetavyam icchan ISivAn eSitavyam eSTavyam IkSAJcakrANa: IkSitavyam IDAJcakrANaH IDitavyam IhAJcakrANa: Ihitavyam UhakaH UhitA UhamAnaH Araka: artA Rcchan Uhitavyam ArivAn artavyam ArivAn artavyam Araka: artA Rcchan edhakaH edhitA edhamAnaH edhitavyam kAthakaH kathayitA kathayan kathayAJcakRvAn 3 kathayitavyam kathakaH kampakaH kampitA kampamAnaH kAmaka: kamitA cakamAna: kAmayitA kAsakaH kasitA kasan kAGkSakaH kAMkSitA kAMkSan kAzaka: kAzitA kAzamAnaH karttakaH kArakaH kalpakaH kalpitA kalpamAna: kalptA ka karSan O 0 0 0 0 o o o vAkyaracanA bodha o kupitA kattitA kRntan kartA kurvan cakRvAn tavya bhavitavyam asitavyam cukucvAn kucitavyam O kopitavyam kampitavyam mitavyam kAmayitavyam kasitavyam kAMkSitavyam kAzitavyam cakRtvAn karttitavyam kartavyam kalpitavyam kalpatavyam cakRSvAn karSTavyam
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ . "pariziSTa 4 anaTa ema anIya 'bhavanIyam asanIyam bhavanam bhavitum asitum yap anubhUya prAsya tiGa/ma bhUtiH astiH asanam ktvA bhUtvA astvA asitvA AptvA AsitvA itvA ApanIyam Apanam AsanIyam Asanam ayanIyam ayanam / adhyayanIyam adhyayanam eSaNIyam eSaNam Aptum Asitum etum adhyetum eSitum eSTam IkSitum IDitum prApya AptiH upAsya 0 sametya itiH adhItya adhItiH samiSya iSTiH Ihitum IkSaNIyam __ IkSaNam IDanIyam IDanam IhanIyam Ihanam UhanIyam Uhanam araNIyam araNam araNIyam araNam edhanIyam edhanam kathanIyam kathanam iSTavA eSitvA IkSitvA IDitvA IhitvA UhitvA RtvA RtvA edhitvA kathayitvA Uhitum artum artum edhitum samIkSya IkSA samIDya IDA samIhya IhA samUhya UhA samRtya RtiH samRtya RtiH samedhya edhA saMkathya kathA hai . . . . . . . . . . . . . . . . . kampanIyam kamanIyam kampanam kamanam kasanIyam kasanam kAMkSaNIyam kAMkSaNam kAzanIyam kAzanam kucanIyam kucanam kopanIyam kopanam kampitum kampayitvA prakampya kampitiH kamitum kAmayitvA saGkAmya kAntiH kAmayitum kamitvA, kAntvA kasitum kasitvA vikasya . kAMkSitvA AkAMkSya kAMkSA kAzitum kAzitvA prakAzya kucitum kucitvA saGkucya 0 kopitum ___kopitvA saMkupya kupitvA kattitum kattitvA prakRtya kRttiH kartum . kRtvA prakRtya kalpitvA prakalpya kalpatum klRptvA kaSTum, RSTum kRSTvA prakRSya kRSTiH kartanIyam karaNIyam kalpanIyam karttanam karaNam kalpanam kRtiH kalpitum karSaNIyam karSaNam
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ 562 dhAtu ka.j kRtaN Rdi kramu krIDU krIMnz krudhaMc kruzaM klamuc klizaz kvaN kSamUc kSalaN kSi kSipanj kSuda Mnr kSudhaMc kSubhac khanun khAdR khyAMk gaNaN gada gamlaM kta kIrNa: kIrttitaH kIrttakaH RnditaH krandakaH krAntaH krAmaka: kruddhaH kruSTaH klAntaH kliSTa : kramaka: krIDitaH krIDaka: krItaH kvaNita : kSamita: Naka o kSuNNaH khAditaH khyAtaH krAman krIDitA krIDan krAyakaH kretA krodhaka: kroddhA krozakaH kroSTa : klAntakaH klamitA klantakaH klezaka : klezitA kleSTA kvANakaH kvaNitA kSAmaka: tRc karitA karItA kIrttayitA kIrttayan kranditA krandan O kramitA krAmyan zatR / zAna kiran gaNita: gaditaH gAdaka: gataH gAmaka: gaNaka: kSAnta: kSAlitaH kSAlaka: kSAlayitA kSAlayan kSINa: kSAyakaH kSetA kSayan kSipta: kSepaka: kSeptA kSipan kSodakaH kSottA kSundat kSuddhaH kSodhakaH kSoddhA kSudhyan kSubdha:, kSubhitaH kSobhakaH kSobhitA kSubhnat khAta: khanakaH khanitA khanan khAnakaH khAdaka: khAditA khAdan khyAyakaH khyAtA khyan klAman klizan tavya kvasu / kAna cikIrvAn karitavyam kvaNan kSamitA kSAmyan kSaMtA o o krINan cikrIvAn kretavyam koddhavyam koSTavyam cakranvAn kramitavyam krudhyan krozan klAmyan caklanvAn klamitavyam o o O 0 cakSanvAn 0 0 O vAkyaracanA bodhaH 0 O karItavyam kIrttayitavyam kranditavyam 0 krIDitavyam O kSatavyam kSoddhavyam kSobhitavyam cakhanvAn khanitavyam klezitavyam kleSTavyam kvaNitavyam kSamitavyam kSaMtavyam kSAlayitavyam kSetavyam kSeptavyam khAditavyam AcakzivAn khyAtavyam AcakhyavAn gaNayitA gaNayan gaNayAMcakRvAn gaNayitavyam gaditA gadan gedivAn gaditavyam gantA gacchan jagmivAn gantavyam jaganvAn
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 4 563. anIya karaNIyam anaT karaNam kIrtanIyam krandanIyam kramaNIyam kiirtnm| krandanam kramaNama krIDanIyam krayaNIyam krodhanIyam krozanIyam klamanIyam krIDanam krayaNam krodhanam krozanam klamanam klezanIyam klezanam tum patvA yap kti/Ga/ma karitum karitvA prakIrya kINiH karItvA kIrtayitum kIrtayitvA . kIttiH kanditum kranditvA Akrandya kranditiH kramitum kramitvA saMkramya krAntiH krAntvA krIDitum krIDitvA saMkrIDya krIDA ketum krItvA vikrIya krItiH kroddham kruddhvA saMkrudhya kruddhiH kroSTum kruSTvA Akruzya kruSTi: klamitum klAntvA pariklamya klAnti klamitvA klezitum klezitvA saMklizya kliSTi: kliSTvA kvaNitum kvaNitvA prakvaNya . kSamitum kSamitvA saMkSamya kSAntiH kSAntvA kSAlayitum kSAlayitvA prakSAlya / kSitvA prakSIya kSeptum kSiptvA prakSipya kSiptiH kSottum kSuttvA saMkSudya kSuddiH kSoddham kSudhitvA saMkSudhya kSuddhiH kSobhitum kSubhitvA saMkSubhya kSubdhiH khAtvA prakhanya khAtiH khanitvA khAditum khAditvA saMkhAdya khyAtum khyAtvA saMkhyAya khyAtiH kleSTum kvaNanIyam kSamaNIyam kvaNanam kSamaNam kSatum kSetum kSAlaNIyam kSAlaNam kSayaNIyam kSayaNam kSepaNIyam kSepaNam kSodanIyam kSodanam kSodhanIyam kSodhanam kSobhaNIyam kSobhanam khananIyam ___khananam khanitum khAdanIyam khyAnIyam khAdanama khyAnama gaNanIyam / gaNanam gaNayitum gaNayitvA vigaNayya gaNanA vigaNya gaditvA anugadya 0 gatvA Agatya gatiH gadanIyam gamanIyam gadanama gamanam gaditum gantum
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 dhAtu garja garhaG gala gaveSaNa gAhUG guji gupaG gupU gumphaj guhUn gaj gaiM granthaz grasuG grahanz* glaiM ghaTaSaG ghUrNa j ghRSu ghrAM cakAsRk kta garjita: garhitaH galita: gaveSitaH gADhaH gUDhaH gIrNaH gIta: grathitaH garjaka: garhaka: garhitA gamANaH 0 gAlaka: galitA o galan gaveSaka: gaveSayitA gaveSayan gaveSayAJca gaveSayitavyam kRvAn gAhaka: gAhitA gAhamAna: gAhitavyam gADhA guJjitavyam jugupsitavyam o guJjitaH guJjakaH guJjitA guJjan jugupsitaH jugupsaka : jugupsitA jugupsamAnaH gopAyitaH gopAyakaH gopAyitA gopAyan gopAyaJca - gopAyitavyam gopakaH gopitA kRvAn gopitavyam goptA guptaH goptavyam gumphitaH gumphaka: gumphitA gumphan gumphitavyam grasta: gRhItaH glAna: ghaTitaH Naka ghUrNita: ghRSTaH gUhakaH gArakaH tRc garjitA gAyaka: granthakaH garitA garItA gUhitA gUhan goDhA zatR / zAna kvasu / kAna garjan grAsaka: grAhakaH grahItA glAyakaH glAtA ghaTaka : ghaTitA ghATaka: ghUrNakaH ghUrNitA gharSaka: gharSitA o o 0 ghUrNan gharSan gUhitavyam goDhavyam giran jigIrvAn garitavyam 0 gAtA gAyan jagivAn gAtavyam granthitA granthanan grethivAn granthitavyam grathitA jagrathvAn grasitA vAkyaracanA bodha grasamAnaH 0 grasitavyam gRhNan jagRhvAn grahItavyam glAyan o glAtavyam ghaTamAna: jaghaTAnaH ghaTitavyam 0 tathya garjitavyam garhitavyam galitavyam o ghrAtaH, ghrANaH ghrAyakaH ghrAtA jin cakAsitaH cakAsakaH cakAsitA cakAsan cakAsAM cakRvAn o ghUrNitavyam gharSitavyam ghrAtavyam cakAsitavyam
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 anIya anaTa garjanIyam garjanam garhaNIyam garhaNam garhitum galitum gaveSayitum tum garjitum gumphanIyam gUhanIyam gUhanam garaNIyam garaNam gAnIyam gAnam granthanIyam granthanam gumphanam gUhitum goDhum gari tum garItum gAtum granthi tum galanIyam galanam gaveSaNIyam gaveSaNam gAhanIyam gAhanam gAhitum gAhitvA avagAhya gADhum gADhvA guJjitvA saMguJjya guJjA guJjanIyam guJjanam guJjitum jugupsanIyam jugupsanam jugupsitum jugupsitvA saMjugupsya jugupsA gopAyanIyam gopAyanam gopAyitum gopAyitvA saMgopAyya gopanIyam gopanam gopitum gopAyA gopitvA saMya guptiH goptum gumphitum grathanam grasanIyam grasanam grasitum grahaNIyam grahaNam grahItum glAnIyam glAnam glAtum ghanIyam ghaTanam ghaTitum ktvA garjitvA ghUrNanIyam ghUrNanam ghUrNitum gharSaNIyam gharSaNam gharSitum yap garhitvA 0 galitvA nigalya gaveSayitvA saMgaveSya saMga gutvA gumphitvA saMguphya guphitvA gohitvA saMguhya udgIrya ghaTitvA gUr3havA garitvA garItvA gItvA granthitvA grathitvA grasitvA, grastvA saMgrasya gRhItvA glAtvA ghUrNitvA gharSitvA pragAya saMgrathya kti / Ga / a garjanA garhaNA saMgha saMgha 565 ghRSTvA dhAtum ghrAtvA ghrANIyam ghrANam cakAsanIyam cakAsanam cakAsitum cakAsitvA saJcakAsya 0 gaveSaNA gADhaH guphA gUDha: gINiH gItiH granthanA saMgRhya saMglAya saMghaTya ghaTA grasti: gRhItiH glAniH ghUrNA ghRSTi: AghrAya ghrAtiH o
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha dhAtu cakSaGka SH Naka tRca zatR/zAna kvasu/kAna tavya khyAtaH khyAyakaH khyAtA cakSANaH . khyAtavyam cAntaH camaka: camitA caman cemivAn camitavyam cAmaka: cAmana caritaH cAraka: caritA caran cerivAn caritavyam cavitaH carvakaH cavitA carvan 0 cavitavyam cara cava carvati cala calitaH cAlakaH calitA calan celivAn calitavyam cita: cAyaka: cetA cinvan cicivAn cetavyam cint cikivAna citiN citI cudaN cubi cintitaH cintakaH cintayitA cintayan 0 cintayitavyam cittaH cetakaH cetitA cetan . cetitavyam coditaH codaka: codayitA codayan . codayitavyam cumbitaH cumbakaH cumbitA cumbayan 0 cumbitavyam cumbayitavyam coritaH corakaH corayitA corayan corayAM- corayitavyam curaNa zl zl , , sng l- tstshaa yy waa tstshaa tstshaa bhyaa tstshaa bhyaa hphthaa tstshaa bhyaa zl- 3 thl tstshaa zl caka ceSTa chadaN chidan janIc japa jalpa jAgRka ceSTitaH ceSTakaH ceSTitA ceSTamAnaH 0 ceSTitavyam chAditaH chAdaka: chAdayitA chadan 0 chAdayitavyam channaH chaditA chaditavyam chinnaH chedaka: chettA chindan cicchidvAn chettavyam jAtaH janakaH janitA jAyamAna: jajJivAn janitavyam japitaH, japtaH jApakaH japitA japan jepivAn japitavyam jalpitaH jalpakaH jalpitA jalpan 0 jalpitavyam jAgaritaH jAgarakaH jAgaritA jAgran jajAgarvAn jAgaritavyam jitaH . jetA jayan jigivAn jetavyam jIvitaH jIvakaH jIvitA jIvana jijIvAn jIvitavyam jRmbhitaH jRmbhakaH jRmbhitA jRmbhamANaH 0 jRmbhitavyam jIrNaH jArakaH jArayitA jArayan jijIrvAn jarItavyam jAritaH jarItA jaritavyam jaritA jArayitavyam jJAta: jJAyaka: jJAtA jAnan jajJivAn jJAtavyam jJapta: jJapakaH jJapayitA jJApayan 0 jJapayitavyam jIva jubhiG jaza jJAMza jJANa
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 4 anIya syAnIyam camanIyam anaTa khyAnam camanam 567 yap kti// saMkhyAya khyAtiH Acamya cAntiH khyAtum camitum ktvA khyAtvA camitvA cAntvA. caritvA carvayitvA caraNIyam carvaNIyam caraNam carvaNam caritum carvitum carvayitum Acarya saMcaya' cUtiH carvA calanam calanIyam cayanIyam calitvA citvA pracalya saMcitya citiH cayanam cetum cintanIyam cetanIyam codanA codanIyam cumbanIyam coraNIyam ceSTanIyam chAdanIyam ceSTanam chedanIyam jananIyam japanIyam jalpanIyam jAgaraNIyam jayanIyam jIvanIyam jRmbhaNIyam jAraNIyam jaraNIyam cintnm| cintayitum cintayitvA saMcintya ciMtA cetanam cetitum cetitvA saMcintya cittiH codanam codayitum codayitvA saMcodya cumbanam cumbitum cumbayitvA saMcubya cumbA cumbayitum cumbitvA coraNam corayitum corayitvA saMcorya ceSTitum ceSTitvA saJceSTya ceSTA chadanam chAdayitum chAdayitvA saMchAdya phattiH chAdanam chaditum chaditvA saMchadya chedanam chettum chittvA saMchidya / chittiH jananam janitum janitvA saMjAya jAtiH japanam japitum japitvA,japtvA prajapya japtiH jalpanam jalpitama jalpitvA saMjalpya jalpA jAgaraNam jAgaritum jAgaritvA prajAgarya jAgaryA jayanam jetum jitvA vijitya jitiH jIvanam jIvitum jIvitvA saMjIvya 0 jRmbhanam jRmbhitum jRmbhitvA saMjRmbhya jRmbhA jAraNam jArayitun jarItvA saJjArya jAraNA jaraNam jarItum jArayitvA saJjIrya jItiH jaritum jaritvA jJAnam jJAtum jJAtvA vijJAya jJAtiH japanam jJapayitum jJapayitvA saMjJapya jJaptiH jJAnIyam jJapanIyam
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ 568 vAkyaracanA bodha dhAtu jyAMza jvara jvala TakiNa DIGa DhokRG NaTa Nada Nama NazUca kta Naka tRca zatra/zAna kvasu/kAna tavya jIna: jyAyaka: jyAtA jinan jijIvAn jyAtavyam jvaritaH jvAraka: jvaritA jvaran 0 jvaritavyam jvalitaH jvAlaka: jvalitA jvalan jajvalvAn jvalitavyam TaGkitaH TaGkaka: TaGkitA TaGkayan 0 TaGkayitavyam DayitaH, DInaH DAyaka: DayitA DayamAnaH 0 Dayitavyam DhaukitaH Dhaukaka: DhaukitA DhaukamAnaH 0 Dhaukitavyam naTitaH nATakaH naTitA naTan neTivAn naTitavyam naditaH nAdaka: naditA nadan nedivAn naditavyam nataH nAmaka: nantA naman nemivAn nantavyam naSTa: nAzaka: nazitA nazyan nezivAn nazitavyam naMSTA naMSTavyam naGgdhA nagdhavyam naddhaH nAhakaH naddhA naha yan nehivAn naddhavyam niktaH nejakaH nektA nenijan 0 nektavyam ninditaH nindaka: ninditA nindan 0 ninditavyam nItaH nAyakaH netA nayan / netavyam nutaH nAvakaH navitA nuvan nunuvAn navitavyam notA notavyam nunnaH, nuttaH nodaka: nottA nudan nunudvAn nottavyam nUtaH naukaH nuvitA nuvan nunUvAn nuvitavyam taMsitaH taMsakaH taMsitA taMsan . taMsitavyam taSTa: takSakaH takSitA takSan 0 takSitavyam NahaMnca Nijaka Nidi NIn Nuka NudaMj zUj tasi 4 tanunva tapaM tata: tAnakaH tanitA tanvan tenivAn tanitavyam taptaH tApakaH taptA tapan tepivAn taptavyam tAntaH . tamakaH tamitA tAmyan / tamitavyam tamuc tarkaN tarjaG takitaH tarjitaH tarkaka: tarkayitA tarkayan 0 tarkayitavyam tarjakaH tarjayitA tarjayan 0 tarjitavyam tajitA tarjayitavyam tejaka: tejayitA tejayan 0 tejayitavyam todakaH tottA tudan tutudvAn tottavyam tijaG tudaMnj tejitaH tunnaH
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 4 569 jvarA anIya jyAnIyam jvaraNIyam jvalanIyam TaGkanIyam DayanIyam DhokanIyam naTanIyam nadanIyam namanIyam anaTa jyAnam jvaraNam jvalanam TaGkanam Dayanam / Dhokanara naTanam nadanam namanama nazanam tum ktvA yap ti// jyAtum jItvA saMjyAya jyAniH jvaritum jvaritvA saMjvarya jvalitum jvalitvA prajvalya TaGkayitum TaGkayitvA uTTaGkya TaGkA Dayitum DayitvA saMDIya Dhaukitum DhaukitvA saMDhaukya DhokA naTitum naTitvA sannaTya naditum naditvA sannadya nantum natvA praNamya natiH nazitum nazitvA vinazya nagdhiH naMSTam na (naM)STvA naSTi : nagdhvA naddham naddhvA sannahaya naddhiH niktvA nekttum vinijya niktiH ninditum ninditvA sannidya nindA nItvA AnIya nItiH navitum navitvA sannatya nazanIyam naGgdhum nahanIyam nahanam / nejanIyam nejanama nindanIyam nindanam nayanIyam nayanam navanIyam navanam MM I II III netum nutvA notum nottum nodanIyam nuvanIyam taMsanIyam takSaNIyam nodanam nuvanam taMsanam takSaNam tananIyam tapanIyam tamanIyam tananama tapanam tamanama nuttvA praNudya nuttiH nuvitum nuvitvA praNUya nUtiH taMsitum taMsitvA avataMsya taMsA takSitum takSitvA saMtakSya taSTiH taSTvA tanitum tanitvA, tatvA vitatya tatiH taptum taptvA saMtapya taptiH tamitum tamitvA saMtamya tAntiH ) tAntvA tarkayitum tarkayitvA saMtaya' / tarkaNA tarjayitum tarjayitvA saMtaya' / tarjanA, tI tajitum tajitvA / tejayitum tejayitvA saMtejya tejanA tottum tutvA saMtudya tutti: tarkaNIyam tarjaNIyam tarkaNam tarjanam tejanIyam todanIyam tejanam todanam
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ 570 vAkyaracanA bodha dhAtu tuSaMca tRpUc tuSTaH tRptaH Naka tRc zatR/zAna kvasu/kAna tavya toSaka: toSTA tuSyan 0 toSTavyam tarpakaH tarpitA tRpyan tatRpvAn tarpitavyam taprtA, traptA taptavyam traptavyam tAraka: taritA taran titIrvAn taritavyam - tIrNaH tyajaM trapUSaG tyaktaH tyAjaka: tyaktA tyajan tatyajvAn tyaktavyam traptaH trApaka: trapitA trapamANaH 0 trapitavyam traptA traptavyam trastaH trAsakaH trasitA trasan tresivAn trasitavyam trasIca tatrasvAna truTaj traiG tvaraSaG daMza daNDaNa damuca truTitaH troTaka: truTitA truTan tutruTvAn truTitavyam trAtaH, trANa: trAyaka: trAtA trAyamANaH tatrANa: trAtavyam tvaritaH, tUrNaH tvAraka: tvaritA tvaramANaH tatvarANaH tvaritavyam daSTa: dazaka: daMSTA dazan 0 daMSTavyam daNDitaH daNDakaH daNDayitA daNDayan / daNDayitavyam dAntaH damaka: damitA dAmyan demivAn damitavyam dambhut dabdha: dambhakaH dambhitA dabhnvan debhivAn dambhitavyam dahaM dayaG dayitaH dAyakaH dayitA dayamAnaH 0 dayitavyam dala dalitaH dAlakaH dalitA dalan dalitavyam dagdhaH dAhakaH dagdhA dahan dehivAn dagdhavyam dAnaM dattaH dAyakaH dAtA dadat dadivAn dAtavyam divac dyUtaH, dyUnaH devakaH devitA dIvyan didivAn devitavyam dizaMnj diSTaH dezakaH deSTA dizan didizvAn deSTavyam digdhaH dehakaH degdhA dihan didiha vAn degdhavyam dIkSaG dIkSitaH dIkSakaH dIkSitA dIkSamANaH 0 dIkSitavyam 'dIpIc dIptaH dIpakaH dIpitA dIpyamAnaH didIpAnaH dIpitavyam dut dUna: dAvakaH davitA dunvan duduvAn davitavyam dotA dotavyam duSaMc duSTa: doSaka: doSTA duSyan duduSvAn doSTavyam dihaMnk
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 4 anIya anaT toSaNIyam toSaNam tarpaNIyam tarpaNam taraNIyam taraNam tyajanIyam tyajanam paNIyam trapaNam sanIyam trasana m truTanam truTanIyam trANIyam trANam tum toSTum tarpitum traptum, tartum tarpitvA taritum tarI tum tyaktum trapitum traptum trasitum truTitum trAtum tvaritum ktvA yap tuSTvA saMtuSya traptvA tRptvA pratRpya tvaraNIyam tvaraNam dazanIyam daMzanam daSTum daNDanIyam daNDanam daNDayitum damanIyam damanam damitum dambhanIyam dambhanam dambhitum dayitum dayanIyam dayanam dalanIyam dahanIyam dahanam dalanam dalitum dagdhum dAnIyam dAnam dAtum devanIyam devanam devitum dezanIyam dezanam deSTum dehanIyam deham degdhum dIkSaNIyam dIkSaNam dIkSitum dIpanIyam dIpanam dIpitum davanIyam davanam davitum dotum doSaNIyam doSaNam doSTum tIva tyaktvA trapitvA traptvA sitvA truTitvA trAtvA tvaritvA daSTvA daNDayitvA saMtras uttIrya parityajya tyaktiH saMtrapya trapA saMtruTya paritrAya saMtrya saMdazya dutvA duSTvA daNDya dAntvA damitvA dambhitvA saMdabhya saMdamya dabdhvA dayitvA dalitvA dagdhvA dattvA devitvA dyUtvA divya diSTvA upadizya digdhvA saMdayya saMdalya saMdahya AdAya dIkSitvA saMdIkSya dIpitvA davitvA 571 kti / Ga / a tuSTi: tRpti: sanduSya 0 trasti: truTi: trAtiH tvarA daSTi: daNDanA dAnti: dabdhi: dayA dyUti: diSTiH upadiya digdhiH dIkSA saMdIpya dIpti: sandUya o dagdhiH dattiH o duSTi:
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ % TEKEE TEE 572 dhAtu duhaMnk dUc dRGj dRza N dyutaG dviSaMnk dhAMnk dhAvun dhUj dhUnt dhUpa a'H smaa sthoo th waa a'H kkaa- dhvaMsuG kta nRtIc dugdhaH dUna: dRtaH dRSTaH dita: dyotita: dviSTa : hita: dhAvita: dhUtaH dhUtaH o dyotakaH dugdha:, dUDhaH drohaka : dhUpAyitaH dhUpitaH dhRtaH dhAta: dhmAtaH dhyAtaH dhvanitaH dhvastaH Naka tRc dohaka: dogdhA 0 patlR patitaH dAraka: darzaka: dveSaka: dhAyaka: dhAvaka : dhauka: dhAvaka : zatR / zAna duhan - davitA dUyamAnaH dartA driyamANaH draSTA pazyan dhUpAyaka: dhUpakaH dhAraka: dhAyaka: dhmAyakaH dhyAyakaH dhvAnakaH dhvaMsakaH dAtA dyan dyotitA dyotamAnaH drogdhA druhyan droDhA drohitA dveSTA dviSan dhAtA dadhat dhAvitA dhAvan dhuvitA dhuvan dhavitA dhunvan dhotA kvasu / kAna tavya duduhvAn dogdhavyam duduvAnaH davitavyam dadrANa: dartavyam dadRzivAn draSTavyam dadRzvAn dadivAn dAtavyam didyutAna: dyotitavyam droDhavyam drohitavyam drogdhavyam dveSTavyam 0 dadhivAn 0 dudhavAn 0 O dadhRvAn O dhavitavyam dhUpAyitA dhUpAyan dudhUpvAn dhUpAyanIyam dhUpitA dhUpayan dhUpanIyam dhartA dharan dharttavyam dhAtA dhayan dhAtavyam dhmAtA dhaman dhmAtavyam dhyAtA dhyAyan dadhyivAn dhyAtavyam dhvanitA dhvanan dhvanitavyam dhvaMsitavyam dhvaMsitA dhvaMsamAnaH dadhvasAnaH o o nanditaH nRttaH pacaMSan pakva: paTha paThita: paNaG paNAyitaH paNAyakaH paNAyitA paNAyan paNita: pANaka: paNitA pAtaka: patitA patan petivAn vAkyaracanA boka nandakaH narttakaH pAcaka: paktA pacan pecivAn pAThaka: paThitA paThan peThivAn o nanditA nandan nanditavyam narttitA nRtyan nanRtvAn narttitavyam 0 dhAtavyam dhAvitavyam dhuvitavyam dhotavyam paktavyam paThitavyam paNAyitavyam paNitavyam patitavyam
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 4 anIya dohanIyam dUnIyam anaT dAnIm dyotanIyam droNIyam doham dUnam daraNIyam daraNam darzanIyam darzanam dAnam dyotanam droNam dveSaNIyam dveSaNam dhAnIyam dhAnam dhAvanIyam dhAvanam dhuvanIyam dhavanIyam dhuvanam dhavanam tum dogdhum davitum dartum draSTum dhUpAyanam dAtum dyotitum drohitum drogdhum nandanam nandatum nandanIyam narttanIyam narttanam narttatum pacanIyam pacanam paktum paThanIyam paThanam paNAyanIyam paNAyanam paNanIyam paNayanam patanIyam patanam ktvA dveSTum dviSTvA pradviSya dhAtum hitvA vidhAya dhAvitum dhAvitvA dhuvitum dhavitum dhotum dhUpAyitum dhUpAyanIyam dhUpanIyam dhUpanam dhUpitum dharaNIyam dharaNam dharttum dhRtvA dhAnIyam dhAnam dhAtum dhitvA dhmAtum dhamAtvA dhmAnIyam dhmAnam dhyAnIyam dhyAnam dhyAtum dhyAtvA dhvananIyam dhvananam dhvanitum dhvanitvA dhvaMsanIyam dhvaMsanam dhvaMsitum dhvaMsitvA dugdhvA dUtvA dRtvA dRSTvA paNitum patitum yap ditvA saMdAya dyotitvA vidyutya dugdhvA draDhvA sandrhya dru (dro) hitvA 0 sandu saMdU dhvastvA nanditvA natitvA AdRtya dRzya paNitvA patitvA pradhAvya vidhUya dhUtvA dhavitvA sandhUya dhUtvA 0 AdhRtya sandhAya AdhmAya saMdhyAya sandhvanya pradhvasya sannadya pranRtya saMpacya 573 kti / Ga / a dugdhiH dUti: sampaNya nipatya AdRtiH dRSTi: diti: dyutiH dugdha: drUDhi dviSTi: hitiH dhauti: 0 dhUti: dhUpAyA paktvA paThitum paThitvA saMpaThya paThitiH paNAyitum paNAyitvA saMpaNAyya paNAyA dhRtiH dhiti: dhmAti: dhyAtiH dhvani : dhvasti: nandA nRtti: paktiH 0 0
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ 574 dhAtu padaMc palaN pAM pAMk piSlUMr pIc pIDa puSaz puSaMc puSpac pUnz pUG pUjaN pUraN pUrIc paMk prathaSaG prIz prIc pluMG pluSu ga phulla bandhaMz pannaH pAlitaH pIta: pAtaH piSTa: pIta: pIDita: puSTaH puSTaH puSpitaH pRcIr pa. z pyAyIG pyAnaH pracchaMj pRSTa: prathita: pUtaH pUtaH, pavitaH pUjita: pUrNaH pUrita: pUrNaH, pUrttaH pUrttaH, pRtaH pRktaH pUrta: prItaH prItaH plavita: pluSTaH phullita: baddhaH bAdhita: bAdhRG budhaMc buddhaH brUnk uktaH Naka tRc pattA pAlayitA pAlayan pAdaka: pAlaka: pAyaka: pAtA pAyaka: pAtA peSaka : peSTA petA pAn piMSan pIyamAnaH o pIDakaH pIDayitA pIDayan poSakaH poSitA puSNan poSaka: poSTA puSyan puSpitA puSpyan pavitA punan pavitA pAvakaH pAvakaH pUjakaH pUraka: o pUrakaH pArakaH O 0 pyAyakaH pracchaka: prAthaka: O o zatR / zAna kvasu / kAna padyamAna: pedAna: o piban papivAn pretA plAvaka: plavitA ploSaka: ploSitA pAtavyam pAtavyam pipiSvAn peSTavyam pipyAna : petavyam 0 pUjayitA pUjayan pUrayitA pUrayan pUritA pUryamANa: pari (rI) tA pipuran parttA pipran pacitA pRcan pari (rI) tA pRNan pyAyitA vyAyamAnaH phullaka: phullitA phullan bandhakaH banddhA badhnan bAdhaka : bAdhitA bAdhamAnaH bodhaka: boddhA budhyamAnaH vAcaka: vaktA bruvan pupuSvAn pIDayitavyam poSitavyam poSTavyam puSpitavyam pavitavyatam pavitavyam pUjayitavyam pUrayitavyam pupUrANaH pUritavyam papRvAn pari (rI) tavyam parttavyam plavamANaH ploSan O o pupuvAn pavamAna : 0 o 0 0 o papRvAn o vAkyaracanA bodha praSTA pRcchan papRcchvAn praSTavyam prathitA prathamAnaH paprathAnaH prathitavyam pretA prINan piprIvAn pretavyam prIyamANaH pipriyANaH pretavyam 0 tavya pattavyam pAlayitavyam 0 o pacitavyam pari ( rI) tavyam pyAyitavyam plavitavyam ploSitavyam phullitavyam bedhivAn bandhavyam dhitavyam bubudhAna: boddhavyam UcivAn vaktavyam
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 4 * pAnam MMITTEET T saMpUya pUjA anIya anaTa tuma ktvA yA kti/Ga/a padanIyam padanam pattum pattvA vipadya pattiH pAlanIyam pAlanam pAlayitum pAlayitvA sampAlya pAlanA pAnIyam pAtum pItvA ApAya pItiH pAnIyam pAnam pAtum pItvA . ApAya pAtiH peSaNIyam peSaNam peSTum piSTvA saMpiSya piSTi: payanIyam payanam petum pItvA nipIya pIDanIyam pIDanam pIDayitum pIDayitvA saMpIDya pIDA poSaNIyam poSaNam poSitum poSitvA saMpuSya puSTiH poSaNIyam poSaNampoSTum puSTvA saMpuSya puSTi : puSpaNIyam puSpaNam puSpitum puSpitvA saMpuSpya puSpA pavanIyam pavanam pavitum pUtvA pUtiH pavanIyam pavanam pavitum pavitvA, pUtvA sampUya pUtiH pUjanIyam pUjanam pUjayitum pUjayitvA saMpUjya pUraNIyam pUraNam pUrayitum pUrayitvA saMpUrya pUraNA pUraNIyam pUraNam pUritum pUritvA saMpUrya paraNIyam paraNam pari (rI)tum pIrvA, pRtvA ApUrya pUttiH partum ApRtya pRttiH parcanIyam parcanam pacitum pacitvA sampRcya pRktiH paraNIyam paraNam pari (rI) tum pUrvA prapUrya pUrtiH pyAyanIyam pyAyanam pyAyitum pyAyitvA saMpyAyya pyAtiH pracchanIyam pracchanam saMpRcchya pRSTiH prathanIyam prathanama prathitvA samprathya prathA prayaNIm prayaNam pretum prItvA samprIya prayaNIyam prayaNam pretum prItvA samprIya prItiH plavanIyam plavanam plavitum plavitvA saMplavya ploSaNIyam ploSaNam ploSitum ploSitvA saMpluSya pluSTiH pluSTvA phullanIyam phullanam phullitum phullitvA samphullya phulliH bandhanIyam bandhanam bandhum baddhvA saMbadhya baddhiH bAdhanIyam vAdhanam bAdhitum bAdhitvA apabAdhya bAdhA bodhanIyam vodhanam boddham buddhvA saMbudhya buddhiH vacanIyam vacanam vaktum uktvA procya uktiH Bian Fo *Yu Dian Men Ye Wu Wu Wu Wu Wu . Ze Lun Lun , pUtiH praSTum pRSTvA prItiH MIT Er Wo
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ 576 vAkyaracanA bodha dhAta kta akSaNa bhakSitaH bhajana bhaktaH bhajoMr bhagnaH Naka tRca zatR/zAna kvasu kAna tavya bhakSaka: bhakSayitA bhakSayan bhakSaka: bhayitA bhaATI 0 bhakSayitavyam bhAjakaH bhaktA bhajana bhejivAn bhaktavyam bhaJjaka: bhaGktA bhaJjan babhajvAn bhaGktavyam bhaNa bhAMk bhASa bhAsRG bhikSaG bhidan bhIka bhItaH bhujaMr bhU bhRn bhaNitaH bhANaka: bhaNitA bhaNan babhaNvAn bhaNitavyam bhAtaH bhAyakaH bhAtA bhAn bhAtavyam bhASitaH bhASaka: bhASitA bhASamANaH 0 bhASitavyam bhAsitaH bhAsakaH bhAsitA bhAsamAnaH 0 bhAsitavyam bhikSitaH bhikSakaH bhikSitA bhikSamANaH . bhikSitavyama bhinnaH bhedakaH bhettA bhindan bibhidvAn bhettavyam bhAyaka: bhetA bibhyan bibhayAMcakRvAn bhetavyam bibhIvAn bhuktaH bhojaka: bhoktA bhujan / bubhujvAn bhoktavyam bhUtaH bhAvakaH bhavitA bhavana babhUvAn bhavitavyam bhUSitaH bhUSaka: bhUSitA bhUSan __0 bhUSitavyam bhRtaH bhArakaH bhartA bharan bharttavyam bhRtaH bhAraka: bhartA bibhrat babhRvAn bharttavyam bibharAJcakRvAn bhrAntaH bhramakaH bhramitA bhraman babhranvAn bhramitavyam bhremivAn bhrAmitaH bhramaka: bhramitA bhrAmyan babhranvAn bhramitavyam bhramivAn bharjitaH bharjaka: bhajitA bhRjjan babhRjjavAn bharjitavyam bhRSTaH bhRjjakaH bhraSTA babhRjvAn bhraSTavyam mattaH mAdakaH maditA mAdyan0 maditavyam mataH mAnaka: mantA manyamAnaH menAnaH mantavyam mAnakaH manitA manvAna: menAnaH manitavyam bhaMka bhramu bhrama bhrasjaMnj madIca manaMc manuva mataH mantraGga mantritaH mantrakaH mantrayitA mantryamANaH 0 mantrayitavyam manthaz mathitaH manthakaH manthitA mathnan methivAn manthitavyam masjoM maha magnaH mahitaH majjakaH maGktA majjan mamajjvAn maGktavyam mAhaka: mahitA mahan mahitavyam
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ M pariziSTa 4 577 tum yapa rita// bhakSaNA bhaktiH bhaktiH anIya anaTa ktvA bhakSaNIyam bhakSaNam bhakSayitum bhakSayitvA saMbhakSya bhajanIyama bhajanam bhaktum bhaktvA vibhajya bhaJjanIyam bhaJjanam bhaGktum bhaktvA prabhajya bhaGktvA bhaNanIyam bhaNanam bhaNitum bhaNitvA . bhAnIyama bhAnama bhAtum bhAtvA bibhAya bhASaNIyam bhASaNam bhASitum bhASitvA saMbhASya bhAsanIyam bhAsanam bhAsitum bhAsitvA saMbhAsya bhedanIyam bhedanam bhittvA saMbhidya bhikSaNIyam bhikSaNam bhikSitum bhikSitvA saMbhikSya bhayanIyama bhayanama bhItvA saMbhIya bhaNitiH bhAtiH bhASA bhAsA ITT bhikSA bhItiH bhojanIyam bhavanIyam bhUSaNIyam bharaNIyam bharaNIyam bhojanam bhoktum bhuktvA bhavanam bhavitum bhUtvA bhUSaNam bhUSitum bhUSitvA bharaNam bhartum bhRtvA bharaNam bhartum bhRtvA saMbhujya saMbhUya sambhUSya saMbhRtya saMbhRtya . bhuktiH bhUtiH bhUSaNA bhRtiH bhRtiH bhramaNIyam bhramaNam bhramitum bhramitvA vibhramya bhrAntiH bhramaNIyam bhramaNam bhramitum bhramitvA saMbhramya bhrAntiH bhRSTiH matiH matiH bharjanIyam bharjanam bharjitum bharjitvA AbhayaM bhrajjanIyam bhrajjanam bhraSTum bhRSTvA AbhRjya madanIyam madanam maditum maditvA pramadya mananIyam mananam mantum matvA saMmatya mananIyam mananam manitum matvA avamatya manitvA mantraNIyam mantrayitum mantrayitvA Amantrya manthanIyam manthanam mathitum manthitvA saMmathya mathitvA majjanIyam majjanam maGktum maGktvA sammajya mahanIyam mahanam mahitum mahitvA samma ha ya mantraNam mantraNA manthA mADhiH
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ 578 vAkyaracanA bodha 00 mint mila FREE FREE FREE dhAtu Naka tRc zatR/zAna kvasu/kAna tavya mAMka mitaH mAyakaH mAtA mAn mamivAn mAtavyam mAGka mitaH mAyaka: mAtA mimAna : mamAnaH mAtavyam mAnaN mAnitaH mAnaka: mAnayitA mAnayan mAnayitavyam mAnitA mAnan mAnitavyam mArga mAgitaH mArgaka: mArgayitA mArgayan mArgayitavyam mAgitA mArgan mAgitavyam mitaH mAyakaH mAtA minvan mimivAn mAtavyam militaH melaka: melitA milan melitavyam mizraNa mizritaH mizrakaH mizrayitA mizrayan / mizrayitavyam mihaM mIDhaH mehaka: meDhA mehan 0 meDhavyam mInz mItaH 0 mAtA mInan mimIvAn mAtavyam mIla mIlitaH mIlaka: mIlitA mIlan / mIlitavyam mulaMnja muktaH mocakaH moktA muJcan mumucvAn moktavyam mudaG muditaH modaka: moditA modamAnaH mumudAnaH moditavyam murchA mUtaH mUrcchakaH mUcchitA mUrchan / mUcchitavyam muSaz muSitaH moSaka: moSitA muSNan mumuSvAn moSitavyam muhUc mugdhaH, mUDhaH mohakaH mogdhA muhyan mumuhvAn / mohitavyam moDhA mogdhavyam mohitA moDhavyam muMj mRtaH mArakaH marttA mriyamANaH mamRvAn martavyam mRgaGg mRgitaH mRgakaH mRgayitA mRgayamANaH mRgayAMcakrANaH 3 mRgayitavyam mRtaka mRSTaH mArjaka: mASrTA mArjan 0 mASTavyam mArjitA mRjan mArjitavyam mraSTavyam mRSanc marSitaH marSaka: marSitA mRSyan mamRSvAn marSitavyam mokSaNa mnAM mokSitaH mokSaka: mokSayitA mokSayan / mokSayitavyam mokSitA mokSan mokSitavyam mnAtaH mnAyakaH mnAtA manan mnAtavyam iSTa: yAjaka: yaSTA yajan IjivAn yaSTavyama yAtaka: yatitA yatamAna : 0 yajaMn yatIG yattaH yatitavyam
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 4 576 kti/0/ melanam mehanama anIya anaT . tum ktvA yap mAnIyam mAnam .. mAtum mitvA pramAya mitiH mAnIyam mAnam mAtum mitvA upamIya mitiH mAnanIyam mAnanam mAnayitum mAnayitvA sammAnya mAnanA mAnitum mAnitvA mArgaNIyam mArgaNam mArgayitum mArgayitvA sammAr2yA mArgaNA mAgitum mArgitvA mAnIyama mAnama mAtum mitvA sammAya mitiH melanIyam melitum militvA , saMmilya mizraNIyam mizraNam mizrayitum mizrayitvA sammithya . mizraNA mehanIyam meDhum 0 0 mIDhiH mAnIyam mAnama mAtum mItvA pramAya . mIlanIyam mIlanam mIlayitum mIlitvA sammIlya mIlA mocanIyam mocanam moktum / muktvA vimucya muktiH modanIyam modanam moditum muditvA pramudya mUrcchanIyam mUrchanam mUcchitum mUcchitvA sammU mUtiH moSaNIyam moSaNam moSitum muSitvA pramuSya muSTiH mohanIyam mohanam mogdhum mugdhvA saMmuhya mugdhiH moDhum mUvA mohitum mohitvA maraNIyam maraNam martum mRtvA pramRtya mRtiH mRgaNIyam mRgaNam mRgayitum mRgayitvA sammRgya mRgaNA mArjanIyam mArjanam mASTum mRSTvA pramAyaM mRjA bhraSTum mArjitvA mAjitum marSaNIyam marSaNam marSitum mRSitvA parimRzya mRSTiH maSitvA mokSaNIyam mokSaNam mokSayitum mokSayitvA sammokSya mokSaNA mokSitum mokSitvA mnAnIyam mnAtum mnAtvA samnAya . mnAtiH yajanIyam yajanam yaSTum iSTvA samijya iSTi: yatanIyam yatanam yatitum yatitvA Ayatya yattiH mUDhiH
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ 580 vAkyaracanA bodha dhAta yamuM. yataH Naka tRca zatRzamana zvasu kAna tavya 'yAmaka: yantA yacchan yemivAn yantavyam yamaka: yastaH ___ . yasitA yasyan; yasan . yasitavyam yasuca yuMnz yutaH yAMka yAtaH yAyakaH yAtA yAn yayivAn / yAtavyama yAcun yAcitaH yAcakaH yAcitA yAcan 0 yAcitavyam yutaH 0 yavitA yuvan yuyuvAn yavitavyam yuk 0 yavitA yuvan yuyuvAn yavitavyam yujaMc yuktaH yojakaH yoktA yujyamAnaH yuyujAnaH yoktavyam yuja nr yuktaH yojakaH yoktA yujan yuyujvAn yoktavyam yudhaMc yuddhaH yodhakaH yoddhA yudhyamAnaH yuyudhAnaH yoddhavyam rakSa rakSitaH rakSaka: rakSitA rakSan rakSitavyam racaN racitaH racakaH racayitA racayan racayAMJcakRvAn 3 racayitavyam rajenca raktaH raJjakaH raGktA rajyan rejivAn raGktavyam rabhaMG rama rasa rasaNa rAjan rabdhaH rataH rasitaH rasitaH rAjitaH rAbhaka: rabdhA rabhamANa: rebhANaH rAmakaH rantA ramamANaH remANaH rAsakaH rasitA rasan rasakarasayitA rasayan . rAjakaH rAjitA rAjan rarAjvAn rabdhavyam rantavyam rasitavyam rasayitavyam rAjitavyam rucaG rAdhaMt. rAddhaH rAdhakaH rAdhA rAdhnuvan rarAdhvAn rAddhavyam ricUMnr riktaH recaka: rektA riJcan. riricvAn rektavyam rutaH rAvakaH ravitA ravan ruruvAn ravitavyam rotA rotavyam rucitaH rocakaH rocitA rocamAna: rurucAnaH / rocitavyam rujaN rugNaH rojakaH roktA rujan roktavyam rujoM rugNaH rojaka: roktA rujan . . roktavyam ruditaH rodakaH roditA rudan rurudvAn roditavyam rudhRn ruddhaH rodhakaH roddhA rundhan rurudhvAn roddhavyam rUDhaH rohaka: roDhA rohan ruruhvAn roDhavyam lakSaNa lakSitaH lakSaka: lakSayitA lakSayan 0 : lakSa yitavyam rudRka
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 4 anIya yamanIyam yasanIyam anaT yamanam "tum ktvA vyatvA yamitvA yasanam situm yasitvA yantum yastvA yAnImam yAnam yAtum yAtvA yAcitum yAcitvA racanIyam racanam raJjanIyam raJjanam yAcanIyam yAcanam yavanIyam yavanam yavitum yavanIyam yavanam yavitum yojanIyam yojanam yoktum yojanIyam yojanam yoktum yodhanIyam yodhanam yoddhum rakSaNIyam rakSaNam rambhaNIyam rambhaNam rabdhum ramaNIyam ramaNam rantum rasanIyam rasanam rasitum rasanIyam rasanam rasayitum rasayitvA rAjanIyam rAjanam rAjitam rAjitvA T yap saMyamya rohaNIyam rohaNam roDhum rUDhvA lakSaNIyam lakSaNam lakSayitum lakSayitvA prayasya prayAya prayAcya saMyutya saMyut niyujya prayujya prayudhya saMrakSya yutvA yutvA yuktvA yuktvA yuddhvA rakSitum rakSitvA racayitum racayitvA raMGktum raktvA raGktvA rabdhvA Arabhya rabdhiH ratvA, ramitvA viramya, viratya ratiH rasitvA saMrasya rasanA saMrasya rasanA virAjya rAjA viracayya virajya rAdhanIyam rAdhanam rAddham rAddhvA recanIyam recanam rektum riktvA ravaNIyam ravaNam ravitum rutvA tum rocanIyam rocanam rocitum ro (ru) citvA saMrucya saMrujya rojanIyam rojanam rojanIyam rojanam rodanIyam rodanam roditum ru (ro) ditvA prarudya roktum ruktvA roktum ruktvA saMrujya rodhanIyam rodhanam roddhum rudhvA virudhya ArAdhya atiricya Arutya Aruhya saMlakSya ti/Ga/a yatiH yasti: 581 yAtiH yAJcA yuti: yutiH yuktiH yuktiH yuddhiH rakSA racanA raktiH rAddhiH rikti: rutiH ruktiH rujA rujA ruttiH ruddhiH rUDhiH lakSaNA
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ 582 vAkyaracanA bodha dhAtu kta Naka tRca zatR/zAna kvasu/kAna tavya laghiG laGghitaH laGghakaH laGghitA laGghamAnaH 0 lavitavyam lapa lapitaH lApakaH lapitA lapan / lapitavyam labiG lambitaH lambakaH lambitA lambamAna : 0 lambitavyam labhaSa labdhaH lAbhaka: labdhA labhamAnaH lebhAnaH labdhavyam laSan laSitaH lASaka: laSitA laSan laSitavyam lasa lasitaH lAsaka: lasitA lasan 0 lasitavyam lasjIG lagnaH . lajjitA lajjamAnaH lajjitavyam likha likhitaH lekhakaH lekhitA likhan lilikhvAn lekhitavyam lipaMnj lihaMnk liptaH lepaka: liptA limpana lilipvAn leptavyam lIDhaH lehakaH leDhA lihana lilihvAn leDhavyam lIna: 0 letA, lAtA lIyamAna: lilyAnaH lAtavyam letavyam luThitaH loThaka: luThitA luThan luluThvAn luThitavyam luptaH lopaka: lopitA lupyan lulupvAnU lopitavyam luTha lupaca lubhac AAAAATHA lupla~naj luptaH lopaka: loptA lumpana lulupvAn loptavyam lubdhaH lobhakaH lobdhA lubhyan lulubhvAn lobdhavyam lobhitA lobhitavyam lubhaj lubdhaH lobhakaH lobdhA lubhyan lulubhvAn lobdhavyam lobhitA lobhitavyam lUnz lunaH lAvaka: lavitA lunan lulUvAn lavitavyam lokRG lokitaH lokaka: lokitA lokamAnaH lulokAnaH lokitavyam loGa locitaH locaka: locitA locamAnaH lulocAnaH locitavyam vacaMka uktaH vAcakaH vaktA vacan UcivAn vaktavyam vacaN vAcitaH vAcaka: vAcayitA vAcayan . vAcayitavyam vaJcaGg vaJcita: vaJcaka: vaJcayitA vaJcayamAnaH 0 vaJcayitavyam vada uditaH vAdaka: vaditA vadan UdivAn vaditavyam badiGa vanditaH vandaka: vanditA vandamAnaH vavandAnaH vanditavyam uptaH vApaka: vaptA vapan UpivAn vaptavyam varNaN varNitaH varNakaH varNayitA varNayan 0 varNayitavyam vazak uzitaH vAzakaH vazitA uzan UzivAn vazitavyam vapan
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 4 ktvA anIya ana T tum laGghanIyam laGghanam laGghitum laGghitvA lapanIyam lapanam pitum lapitvA lambanIyam lambanam lambitum lambitvA labhanIyam labhanam labdhum labdhvA laSaNIyam laSaNam laSitum lasanIyam lasanam situm lasitvA lajjanIyam lajjanam lajjitum lajjitvA lekhanIyam lekhanam lekhitum likhitvA Alikhya laSitvA lekhitvA lepanIyam lepanam leptum lehanIyam lehanam leDhum layanIyam lAtum liptvA lIDhvA lItvA lopanIyam lopanam loptum lobhanIyam lobhanam yap vilaGghya vilapya Alambya upalabhya abhilaSya vilasya O saMlipya saMliya saMlIya, saMlAya layana m lAnIyam lAnam tum luThanIyam luThanam luThitum luThitvA lopanIyam lopanam lopitum lopitvA luptvA luptvA saMlupya lobdhum lubdhvA pralubhya lobhitum lo (lu ) bhitvA lobhanIyam lobhanam lobdhum lobhitvA pralubhya lobhitum lubhitvA lavanIyam lavanam lavitum lavitvA lokanIyam lokanam lokitum lokitvA locanIyam locanam locitum locitvA vacanIyam vacanam vaktum uktvA vAcanIyam vAcanam vaJcanIyam vaJcanam procya vAcayitum vAcayitvA pravAcya vaJcayitum vaJcayitvA pravaJcaya viluThya saMlupya saMya vilokya Alocya anUdya vanditvA abhivandya vadanIyam vadanam vaditum uditvA vandanIyam vandanam vanditum vapanIyam vapanam vaptum uptvA varNanIyam varNanam vazanIyam vazanam vazitum uzitvA nyuzya nirupya varNayitum varNayitvA saMvarNya ti / Ga / a laGghiH lapti: lambA labdhi: laSTi: lasti: lajjA lipti: lIDhi: lIti: o lupti: lupti: lubdhi: lubdhiH lUni: lokA locA uktiH vAcanA vaJcA uttiH 583 vandanA uptiH varNanA uSTiH
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 dhAtu vasaM vasik vahaMn vAMk vAchi vica nr vijRMk vidaMc vidak vidalUMnj vizaMj vRtuG vRdhuG vRnt vRSa va z veMn kta uSitaH zakaMnc zaki zaklRt viktaH vignaH vittaH vRttaH vRddhaH vRtaH vRSTa: vasitaH vasAnaH UDhaH vahan vAtaH vAyaka: vAtA vAn vAJchitaH vAJchkaH vAJchitA vAJchan vecaka: viktA viJcan vejaka : vijitA vevijat vedaka: vettA vidyamAna: vidita: vedaka: veditA vidan vittaH vedaka: vettA vindan vinnaH viSTa: vezaka: veSTA vizan varttakaH varttitA vartamAnaH vardhakaH vardhitA vardhamAnaH vRdhAnaH varNaH UtaH vepRG vepita: vyathaSaG vyathitaH vyadhaMc viddhaH vyaMn vIta: vraja vrajita: vrazcUj vRkNaH Naka vAsaka: zakita: zaMkitaH zaktaH tRc vastA vasitA vasitA vAsaka: vAhaka: voDhA zatR / zAna vasan vAraka: varI (ri) tA vRNAna: vAyaka: vAtA vayan vepaka: vepitA vepamAna: vyAthakaH vyathitA vyAdhakaH vyaddhA vidhyan o kvasu / kAna tathya USivAn vastavyam vavasAnaH vasitavyam UhivAn voDhavyam 0 0 vivicvAn vektavyam o o o vArakaH vari (rI) tA vRNvan vavRvAn varSaka: varSitA varSan vavRSvAn vAkyaracanA bodha vividvAn vettavyam vuvUrvAn vavivAn UvivAn vivizvAn veSTavyam vivizivAn vavRtAna: vattitavyam vardhitavyam O o O vAtavyam vAJchitavyam 0 vijitavyam vettavyam veditavyam 0 vepitavyam vyathamAnaH vivyathAnaH vyathitavyam zaktA zaknuvan zekivAn vyAyakaH vyAtA vyayan vrAjaka: vrajitA vrajan vavrajvAn vrazcaka: vrazcitA vRzcan 'vavRzcvAn vrazcitavyam vraSTA vraSTavyam zakitA zakyan O zaktivyam zaMkitavyam zaMkaka: zaMkitA zaMkamAna: zaktavyam vari (rI) tavyam varSitavyam vari (rI) tavyam vAtavyam vyaddhavyam vyAtavyam vrajitavyam
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 4 184 anIya vasanIyam anadAna vasanam kti// uSTiH vasanIyam vahanIyam vAnIyam vAJchanIyam vecanIyam vejanIyam vedanIyam vedanIyam vedanIyam vastiH UDhiH vAtiH vAJchA tum patvA vastum uSitvA upoSya vasitum vasitum vasitvA pravAsya voDhum UDhvA prohya vAtum vAtvA pravAya vAJchitum vAJchitvA pravAJchya vektum viktvA vivicya vijitum vijitvA udvijya vettum vittvA saMvidya veditum viditvA saMvidya vettum vittvA saMvidya vasanam .. vahanam vAnam vAJchanam vecanam vejanam vedanam vedanam vedanam viktiH vittiH vittiH vittiH vezanIyam vezanam veSTum viSTvA pravizya viSTiH vartanIyam vardhanIyam varttanam vardhanam vRttiH varaNam varaNIyam varSaNIyam varSaNam vatitum vattitvA nivRtya vadhitum vardhitvA saMvRdhya vRdhvA vari (rI)tum vRtvA pravRtya varSitum varSitvA pravRSya vRSTvA vari (rI)tum vA pravRtya vAtum utvA saMvAya vRSTiH varaNIyam vAnIyam varaNam vAnam ttiH UtiH vepanIyam vyathanIyam vyadhanIyam vyAnIyam vrajanIyam vrazcanIyam vepanam vepitum vepitvA saMvepya vepA vyathanam vyathitum vyathitvA saMvyathya vyathA vyadhanam vyaddham viddhvA Avidhya viddhiH vyAnam - vyAtum vItvA saMvIya, saMvyAya vItiH vrajanam vajitum vajitvA pravrajya vrajyA vazcanam vRzcitum vazcitvA saMvRzcya vRSTiH vraSTum zakanam zakitum zakitvA prazakya zaktiH zaMkanam zaMkitum zaMkitvA AzaMkya . zaMkA zakanam zaktum zaktvA saMzakya zaktiH zakanIyam zaMkanIyam zakanIyam
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ 586 dhAtu zarpAn zarpAnc zamu zAsuk zikSaG ziSlaM r zIGk zuca zudhaMc zubhaj zuSaMc zraz zoMc zramuc zrin : zruMt a zlAghRG zliSaMc zvasak SaJja zaptaH zaptaH zAntaH zuSkaH zIrNaH ziSTa: zikSita: zikSaka: zikSitA zikSamANaH ziSTa: zeSaka: zeSTA ziSan zAyaka : zayitA zayAnaH zayitaH zucitaH zocakaH zocitA zocan zuddhaH zodhaka: zoddhA zudhyan zobhitaH zobhakaH zobhitA zobhamAnaH zAtaH Naka tRc zatR / zAna kvasu / kAna tavya zApakaH zaptA zapan zaptavyam zApaka: zaptA zapyan zaptavyam zAmaka: zamitA zAmyan zemivAn zamitavyam zAsaka: zAsitA zAsan ziziSvAn zAsitavyam o zikSitavyam ziziSvAn zeSTavyam zizyAna: zayitavyam zocitavyam zoddhavyam zobhitavyam zuzuSvAn zoSTavyam zizRvAn zaritavyam zizIrvAn zarItavyam zazivAn zAtavyam zrAntaH zoSakaH zoSTA zuSyan zaritA zRNan zarItA zAtA zyan O O zramitA zrAmyan zazranvAn zramitavyam zritaH zrAyakaH zrayitA zrayan zizrivAn zrayitavyam zrutaH zrAvakaH zrotA zRNvan zuzruvAn zrotavyam zlAghitaH zlAghakaH zlAghitA zlAghamAnaH zliSTaH zleSakaH zleSTA zliSyan zvasitaH zvAsakaH zvasitA zvasan saktaH SaJjakaH saGktA sajan SaNunv sAta: sanitA sanvan 0 SadtRRMj sannaH sAdaka: sattA SahaG soDhaH sAhaka: soDhA Sint 0 sahitA sitaH sAyaka: setA O 0 o o vAkyaracanA bodha o zlAghitavyam zizliSvAn zleSTavyam zazva svAn zvasitavyam sejavAn saGktavyam senivAn sanitavyam sIdan sedivAn sahamAna: sehAnaH sattavyam soDhavyam sahitavyam sinvan siSivAn setavyam sinan
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 4 anIya anaT zanIyam zapanam zapanIyam zapanam zamanIyam zamanam zAsanIyam zAsanam zikSaNIyam zikSaNam zeSaNIyam zeSaNam zayanam m zocanIyam zocanam zodhanIyam zodhanam zobhanIyam zobhanam zoSaNIyam zoSaNam ktvA tum yap abhizapya zaptum zaptvA zaptum zaptvA abhizapya zamitum zAntvA nizamya zamitvA zAsitum ziSTvA anuziSya zAsitvA zikSitum zikSitvA saMzikSya zeSTum ziSTvA viziSya zayitum zayitvA prazayya zocitum zo (zu) citvA vizucya zoddhum zuddhvA vizudhya zobhitum zo (zu) bhitvA upazubhya zoSTum zuSTvA parizuSya vizIrya zaraNIyam zaraNam zaritum zIrtvA zarItum zanIyam zAnam zramaNIyam zramaNam zrAntvA zrayitum zrayitvA Azritya upazrutya zrayaNIyam zrayaNam zravaNIyam zravaNam zrotum zrutvA zlAghanIyam zlAghanam zlAghitum zlAghitvA zleSaNIyam zleSaNam zleSTum zliSTvA AzliSya zvasanIyam zvasanam zvasitum zvasitvA vizvasya 0 saJjanIyam saJjanam saGktum saktvA prasajya sananIyam sananam sanitum sanitvA prasAya sAtvA sadanIyam sadanam sattum sattvA sahanIyam sahanam soDhum sor3havA sahitam sahitvA sayanIyam sayanam setum sitvA zAtum zAtvA zitvA zramitum zramitvA saMzAya parizramya niSadya saMsa prasitya ti /Ga / a zapti: zaptiH zAntiH zAsti: zikSA ziSTi: zayyA zuktiH zuddhiH zobhA 587 zuSTi: zINi: o zrAntiH zritiH zrutiH zlAghA zliSTa: zvasti: sakti: sAtiH sattiH soDhiH sitiH
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha dhAtukta Naka tRca zatR/zAna vasu/kAna tavya SicaMnj siktaH secakaH sektA / siJcan 0 sektavyam SidhuMc siddhaH sedhaka: seddhA sidhyan siSiddhvAn seddhavyam . _ Sivuc syUtaH sevakaH sevitA sIvyan siSivAn sevitavyam zl zl th kkaa zlwaa kkaa bhyaa tstshaa bhyaa tstshaa bhyaa zl zl- mA sutaH sotA sunvan suSuvAn puMnt sutaH sAvaka: sotA sunvan SUk sUtaH sAvakaH savitA suvAnaH suSavANa: sotA SevRG sevitaH sevakaH sevitA sevamAnaH . sitaH sAyaka: sAtA syan sasivAn STuMnk stutaH stAvakaH stavitA stuvan tuSTuvAn stotA SThAM sthitaH sthAyaka: sthAtA tiSThan tasthivAn SNAMka snAtaH snAyaka: snAtA snAn SNihUca snigdhaH 0 sniAna snIDhaH snegdhA sneDhA sotavyam sotavyam savitavyam sotavyam sevitavyam sAtavyam stotavyam stavitavyam sthAtavyam snAtavyam snehitavyam snegdhavyam sneDhavyam EEEEEEEEEEEEE 0 SmiG smitaH smAyakaH smetA smayamAnaH siSmiyANaH smetavyam sAntvaN sAntvitaH 0 sAntvayitA sAntvayan 0 sAntvayitavyama sAdhaMt sAddhaH sAdhakaH sAdhA sAdhnuvan sasAdhvAn / sAddhavyam suM sRtaH sArakaH sartA saran sarttavyam sRjaMj sRSTa: sarjakaH sraSTA sRjan sraSTavyam sRplU sRptaH 0 saprtA sarpan saptavyam saptA saptavyam skannaH skandaka: skantA skandana skantavyam skhala skhalita: skhAlakaH skhalitA skhalan 0 skhalitavyam spadiG spanditaH spandaka: spanditA spandamAnaH paspandAnaH spanditavyam spardhaG spaddhitaH sparddhakaH spaddhitA sparddhamAnaH paspardhAnaH spaddhitavyam spRzaMj spRSTaH sparzakaH spRSTA spRzan paspRzvAn spraSTavyam sparTA spaSTavyam 0 skanda
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 4 584 anIya mecanIyam sedhanIyam anaTa secanam sedhanam siktiH para siddhiH sevanIyam sevanam tum ktvA yap / sektum siktvA abhiSicya seddham siddhvA niSidhya sedhitvA siddhitvA sevitum sevitvA saMsIvya syUtvA sotum sutvA abhiSutya sotum sutvA prastutya savitum sUtvA prasUya syUtiH sIvanam savanIyam savanIyam savanIyam savanam savanam savanama sutiH sutiH sUtiH sotum sevA sevanIyam sAnIyam stavanIyam sitvA stutiH sthAnIyam snAnIyam snehanIyam snehanam sevanam sevitum sevitvA niSevya sAnam sAtum avasAya sitiH svatanam stotum stutvA prastutya stavitum sthAtum sthAnam sthitvA prasthAya . sthiti: snAnam snAtum snAtvA upasnAya . snAtiH snehitum snigdhvA saMsnihya snehA snegdhum snIr3havA sneDhum snehitvA snihitvA smayanam smetum smitvA vismitya smiti: sAntvanam sAntvayitum sAntvayitvA prasAntvya / sAntvanA : sAdhanam sAddham sAddhvA prasAdhya sAddhiH saraNam sartum sRtvA upasRtya sRtiH sarjanam sraSTum sRSTvA visRjya sRSTiH sarpaNam sartum saptum sRptvA apasRpya sRptiH smayanIyam sAntvanIyam sAdhanIyam saraNIyam sarjanIyam sarpaNIyam an skhalanIyam spandanIyam spardhanIyam sparzanIyam skandanam skantvA Askandya skantiH skhalanam skhalitum skhalitvA praskhalya spandanam spanditum spanditvA niSpadya spandA sparddhanam spaddhitum spaddhitvA Aspardhya spardhA sparzanam spraSTum spRSTvA saMspRzya spRSTiH
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ REO kta Naka tRc spRhayitA spRhayan spRhitaH spRhaka: sphuTitaH sphoTakaH sphuTitA sphuTan sphuritaH sphorakaH smRtaH smAraka: syandUG syannaH syandakaH spRhaNa sphuTaj sphuraj smR Fft cestlecE BE kAsuG svapak hak hAMka hiM hisi hisiN hRSac srastaH suptaH hnan hataH hasita: hAsaka: hAyaka: hAyaka: hiMsita: hiMsaka : hiMsita: hiMsakaH hIna: hita: hRSTa: harSitaH hanuGka hnutaH hAvakaH hutaH hRn hRtaH hAraka: hartA hrINa: hrIta: zatR / zAna kvasu / kAna sphuritA sphuran smartA smaran syanditA syandamAnaH syantA sra'sitA srasamAnaH hasitA hasana hAtA jahan tA hinvan hiMsitA hiMsan hiMsayitA hiMsayan hotA sra saka: svApakaH svaptA svapan suSupvAn ghAtakaH hantA ghnan jaghnivAn jaghanvAn O hin harSaka: harSitA hRSyan pusphUrvAn sasmRvAn 3 nAva: notA ha, nuvAnaH hAyaka: tA 0 O juhvan juhuvAn haran javAn o jihiMsvAn jihiMsvAn jihriyan jihrIvAn vAkyaracanA bodha hUtaH hvAyaka: hvAtA hvayan juhUvAn jihrIyAMcakRvAn tavya spRhayatavyam sphuTitavyam sphuritavyam smartavyam syanditavyam syantavyam trasitavyam svaptavyam hantavyam hasitavyam hAtavyam hetavyam hiMsitavyam hiMsayitavyam hotavyam hartavyam harSitavyam notavyam tavyam hvAtavyam
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 4 anaT anIya spRhaNIyam spRhaNam sphuTanIyam sphuTanam sphuraNIyam sphuraNam smaraNIyam smaraNam syandanIyam syandanam sanIyam svapanIyam hananIyam hnavanIyam yaNIyam sraMsanam svapanam hananam hvAnIyam tum kvA yap spRhayitum spRhayitvA upaspRhya sphuTitum sphuTitvA saMsphuTya sphuritum sphuritvA saMsphurya vismRtya smartum smRtvA syanditum syanditvA niSyandya hasanam hanIyam hanIyam hAnam hanIyam hayanam hiMsanIyam hiMsanam hiMsanIyam hiMsanam havanIyam havanam hom hutvA haraNIyam haraNam hartum hRtvA harSaNIyam harSaNam harSitum harSitvA syantum syantvA sraMsitum sitvA svaptum hantum hnavanam hrayaNam hasitum hAtum hetum suptvA hatvA hnotum tum hvAnam hvAtum hasitvA hitvA hitvA hiMsitum hiMsitvA hiMsayitum hiMsayitvA hRSTvA hanutvA car hUtvA visrasya saM nihatya vihasya vihAya saMhitya vihiMsya upasi Ahutya saMhRtya prahRSya praha, nutya saMya AhUya 561 kti / Ga / a spRhA sphuTTiH sphUrti: smRti: syantiH srasti: suptiH hati: hasitiH hAni: hiti: hiMsA hiMsA huti: hRti: hRSTi: hanutiH hrIti: hUtiH
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ ubhayapadI dhAtuoM ke zAna pratyaya ke rUpa dhAtu kan rUpa mRSyamANaH yajamAna: krInaza kSipanj yAcamAnaH khanun guhUn grahanz dhAtu mRSavaca yajaMn yAcun yuja n rajaMnca rAjRn rica na rudhan lakSaNa cinta rUpa kurvANaH krINAnaH kSipamANaH khanamAnaH gRhamAnaH gRha NAnaH cinvAna: chindAnaH nahamAnaH nayamAnaH tanvAnaH dadAnaH dizamAnaH dihAnaH duhAnaH dviSANa: chin NahaMnca NIn tanunva dAMnka dizaMnj dihaMnka duhaMnka dviSanak dhAMnka lipaMnj lihaMnka lupla~nj lUnaz vana vahaMn vica n vidla~nj vRnta veMn dadhAnaH dhAvuna yuJjAnaH rajyamAna: rAjamAna: riJcAnaH rundhAna: lakSayamANaH limpamAnaH lihAna : lumpamAna: lanAnaH vapamAnaH vahamAna: viJcAna: vindamAna: vRNvAna: vayamAnaH vyayamAnaH zakyamAna: zapamAnaH zapyamAnaH zrayamANaH sanvAna: sinvAnaH, sinAna: siJcamAnaH sunvAna : stuvAna: haramANaH hvayamAna: vyen dhUnt pacaMSan pUnz prInz baeNnk bhajaMn bhida nar zakaMnca zapaMn zapaMnca zrin dhAvamAnaH dhanvAnaH pacamAnaH punAnaH prINAnaH bruvANaH bhajamAnaH bhindAna: bharamANaH bibhrANaH bhRjjamAna: minvAnaH mInAnaH muJcamAnaH SaNun bhuMn pinta SicaMnj bhuMnaka bhrasjaMnj mint mIMnz mulaMnj puMnt STuMnk hran
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 4 593 ubhayapadI dhAtuoM ke kAna pratyaya ke rUpa dhAtu rUpa krInaz khanun grahanz cint chin tanunv tudaMnj duduhAna: dAMnka dizaMnj duhaMnka dhAMnka pacaMSan pUnz rUpa cikriyANaH yujan cakhnAnaH rajaMnca jagRhANaH rica n cicyAna:, cikyAnaH rudha nar cicchidAnaH lipaMnj tenAna: lihaMnk tutudAna : lupalunj dadAna: lUnaz didizAnaH vapan vahaMn dadhAnaH vican pecAna: vidlanj pupUvAnaH pipriyANaH UcAna: zrin bhejAnaH SaNuna bibhidAnaH Sint babhrANaH bibharAJcakrANaH babhRjjAnaH, babhRjAnaH mimyAnaH hanaMka mimiyAnaH han IjAnaH yuyujAnaH rejAnaH riricAnaH rurudhAna: lilipAnaH lilihAnaH lulupAna: luluvAnaH UpAna: UhAnaH vivicAnaH vividAnaH vavANaH vavAnaH, UvAnaH zizriyANaH senAnaH siSyANaH suSuvANaH tuSTuvAnaH janAnaH jahANaH juhuvAnaH vRnt prInz veMn baeNnka bhajaMn bhida nar bhaMnaka puMnt STunka bhrasjaMnja minta mInz muclaMnj yajaMn mumucAnaH
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 5 upasargapUrvaka dhAtu ke arthaparivartana artha upasarga ke saMyoga se dhAtuoM ke artha badalate haiM ve die gae haiN| dhAturUpAdarza meM jina dhAtuoM kA saMskRta artha milA usako bhA pAThaka kI suvidhA ke lie yahAM diyA gayA hai| 1. aJcu (aJcati) jAnA, pUjA apa--vyartha karanA karanA sam-samarthana karanA upasarga anu--usake jaisA honA pari (Rjugamane pArzvazayane vA, bhramaNe) vi-vyartha karanA sIdhA calanA, pasavADe se sonA, ghUmanA abhi-yAcanA karanA, svAgata karanA apa (dUrIkaraNa) dUra karanA 5. ava (avati) rakSA karanA mA (namane) jhukanA anu (dhairyadAne) dhairya denA upa (niSkAsane) nikAlanA ut (dhyAnadAne pratIkSAyAM pravRttakaraNe ca) vi (vyAptI) vyApta honA ___ dhyAna denA, pratIkSA karanA, pravRtta sam (ekatrIkaraNe) ikaTThA karanA karanA ud (vyaktavacane) spaSTa bolanA upa (snehakaraNe) sneha karanA 2. arca (arcati) pUjA karanA ___sam (tRptikaraNe saMrakSaNe ca) tRpta karanA, sam (pUjAyAM, sthirIkaraNe saMsthApane ca) saMrakSaNa karanA pUjA karanA, sthira karanA, sthApanA 6. azUGt (aznute) vyApta honA karanA anu (prApto samAnabhavane) prApta karanA, 3. arjaN (arjayati) arjana krnaa| samAna honA ati (gamane dUrIkaraNe ca) jAnA, dUra uda (Urdhvagamane prAptau zAsake ca) Urdhva karanA gamana karanA, prApta karanA, zAsana anu (preSaNe) bhejanA karanA api (yojane) joDanA upa (upArjane zAsake) upArjana karanA, ava (preSaNe) bhejanA zAsana karanA 4. arthaGga (arthayate) mAMganA pari (gamane samAveze samAptI ca) gamana pra-prArthanA karanA karanA, samAveza karanA, samApta karanA
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 5 7. asuca (asyati) pheMkanA 6. AsaGka (Aste) baiThanA vi (vistAre) vistAra karanA upa (upAsane) upAsanA karanA sam (saMkSepIkaraNe) saMkSepa karanA ut (audAsye) udAsa rahanA anu (nyak sthitau) nIce baiThanA adhi-ThaharanA apa (tyAge) choDanA, dUra karanA 10. iNak (eti) jAnA ni (sthApane) sthApita karanA pra (paralokagamane) paraloka meM jAnA nir (niSkAsane) nikAlanA parA (paralokagamane) paraloka meM jAnA pari+upa (paritaH AvRtya sthitau upAsa- ut (udyamane prakAze vA) UMcA jAnA, nAyAM ca) paryapAsanA karanA prakAzita honA pra (gaganagatau khaNDane asvIkAre ca) AkAza anu (anugamane saMbandhe ca) pIche jAnA, meM gati karanA, toDanA, asvIkAra saMbaMdha karanA karanA abhi (abhimukhagamane) sammukha jAnA vi (vibhAge) vibhAga karanA upa (samIpagamane) samIpa jAnA vi+A (vistAre anukramanyAse ca) vistAra abhi+upa (svIkAre) svIkAra karanA karanA, anukrama se rakhanA abhi+ud (aizvaryAdikaH prasiddhaH) aizvarya saM+ni (saMnyAse) saMnyAsa lenA Adi se prasiddhi pAnA sam (ekatrIkaraNe) samAsa karanA nir (nirgamane durgatI ca) nikalanA, durgati upa (pUjAkaraNe sevAyAM ca) pUjA karanA, meM jAnA sevA karanA apa+vi (vyarthanAze) apavyaya karanA ut+A (khaMDane upekSAyAM ca) toDanA, A (Agamane) AnA upekSA karanA adhi (smaraNe) smaraNa karanA vi+ati (vilome) pratikUla honA 8. Aplut (Apnoti) prApta krnaa| vi-vyaya karanA abhi +vi (parito vyAptau) cAroM tarapha prati (visrambhe prasiddhau jJAne ca) vizvAsa ___ se vyApta honA karanA, prasiddha honA, jJAna karanA ava (prAptau) prApta honA ati (atikrame, vinAze) atikramaNa karanA, upa (samIpAgamane) samIpa AnA . vinAza honA saM+ (samAptI) samApta honA abhi+pra (abhiprAye anusaMdadhAti) anupari+vi (parito vyAptI) cAroM tarapha se saMdhAna karanA vyApta honA ud-udaya honA saM+vi (samyak vyAptau) acchI taraha se abhi+ upa-svIkAra karanA vyApta honA apa (vinAze) vinAza honA
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ 566 saM + upa (abhimukhAgame) sammukha AnA 11. iSaj ( icchati ) icchA karanA adhi (satkAre) satkAra karanA prati ( grahaNe, prativacane, dAne ca ) grahaNa karanA, uttara denA, denA anu (anveSaNe) anveSaNa karanA 12 iSac (iSyati ) jAnA pra ( preSayati ) bhejanA 13. IkSaG (IkSate) dekhanA (buddhipUrvaka karaNe) buddhipUrvaka karanA prati ( pratIkSAyAm) pratIkSA karanA apa (AkAMkSAyAm, avadhikaraNe ca ) AkAMkSA karanA, avadhi karanA saM (vivecane) samIkSA karanA, AlocanA karanA ava - jAgarUka honA nir - nirIkSaNa karanA upa ( upekSAyAm ) upekSA karanA ut + (utprekSAyAm ) utprekSA karanA 14. UhaG (Uhate) tarka karanA pra - tarka karanA vi ( vyUharacanAyAm) vyUha racanA karanA apa (dUrIkaraNe ) dUra karanA nir ( vastikarmaNi ) vasti kA prayoga karanA, enimA lenA saM ( ekatrIkaraNe ) ikaTThA karanA prati (vighne) vighna karanA pra + vi (kiJcit pratIkSAyAm) kucha pratIkSA karanA 15. R (Rcchati) pAnA saM ( saMgatI) sAtha meM jAnA vAkyaracanA bodha 16. kala ( kalayati ) ginanA, jAnA saM (ekatrIkaraNe saMghAtakaraNe ca) saMkalanA karanA vi ( viyojane) khaNDita karanA 17. kAzRG (kAzate ) camakanA ava (mahadantare) phAsalA rakhanA vi ( manasaH sphuTIbhAveSu) vikAza karanA prati ( sadRze ) sadRza honA ni (sadRze ) sadRza honA saM ( sadRze ) sadRza honA A ( gagane) AkAza 18. kuSaz ( kuSNAti ) bAhara nikAlanA ava (siddhe, sthApite ca) siddha honA, sthApita karanA nis ( AkRSya bahirniSkAzane ) khIMcakara bAhara nikAlanA 16. kRn (karoti, kurute ) karanA pra ( prastAve ) prastAva karanA saM saMskAra karanA parA (nirAkaraNe) nirAkaraNa karanA apa (apakAre) apakAra karanA anu (anukaraNe) anukaraNa karanA nir + A (nirAkaraNe) nirAkaraNa karanA adhi (adhikAra) adhikAra karanA prati (pratikAre) pratikAra karanA pari (pariSkAre) pariSkAra karanA puras (puraskAre) puraskAra karanA Avis ( AviSkAre) AviSkAra karanA prAdus (prAduSkaroti) prakaTa karanA vi + A - vistAra sahita bolanA namas ( namaskAre) namaskAra karanA sAkSAt - sAkSAt karanA
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 5 567 urI-svIkAra karanA usrI-svIkAra karanA tiras (parAbhave) tiraskAra karanA 20. kRpUGa (kalpate) samartha honA saM (saMkalpe) saMkalpa karanA 21. kaja / kirati) pheMkanA prati (hiMsAyAm) hiMsA karanA upa (chedane) chedana karanA ava (vratalope) brahmacarya vrata kA bhaMga honA saM (mizrIkaraNe) milAnA vi (dAne) denA 22. kramu (krAmyati, kAmati) calanA pra (Arambhe) Arambha karanA parA (parAkrame) parAkrama karanA upa (AraMbhe) AraMbha karanA vi (vikrame) viparIta jAnA ati (atikrame) atikramaNa karanA ut (utkramaNe) Upara jAnA, caDhanA mA (AkramaNe) AkramaNa karanA saM (saMkrame) saMkramaNa karanA, phailAnA 23. krInz (krINAti, krINIte) harIdanA pati (vinimaye) vinimaya karanA ri (niyamena bhRtyAdinA svIkaraNe) vetana nizcaya kara naukara ko kAma para rakhanA 24. krIr3a (krIDati) krIDA karanA kriIDate-khelanA kriIDati-avyakta zabda karate hue khelanA 5. kruzaM (krozati) bulAnA, rulAnA nu (dayAyAma) dayA karanA (nindAyAm) niMdA karanA upa (doSadAne) doSa denA pra (pUtkAre) pukAranA 26. kSipanja (kSipati, kSipate)pheMkanA pra-prakSepa karanA saM-saMkSepa karanA ava-nIce pheMkanA ni-sthApita karanA, rakhanA vi-vyAkula honA A--AkSepa karanA prati-khaNDana karanA prati+A-vApasa AkSepa karanA pari-cAroM tarapha se vITanA ut--Upara pheMkanA 27. khyAMka (khyAti) prasiddha honA pra (prasiddhau) prakhyAta karanA saM (saMkhyAkaraNe) ginanA, saMkhyA karanA vi (prasiddhau) vikhyAta karanA A (AkhyAyAm) kahanA vi+A (vivaraNe) vyAkhyAna karanA upa+A (upAkhyAne) upAkhyAna karanA abhi+A (mithyArope, nihnave ca) mithyA Aropa lagAnA, cugalI karanA prati+A (asvIkAre) pratyAkhyAna krnaa| 28. gaNaN (gaNayati) ginanA ava (avajJAyAm) avajJA karanA adhi (vyAkhyAnastutigaNaneSu) vyAkhyAna denA, stuti karanA, gaNanA karanA 26. gamla (gacchati) jAnA apa (niHsaraNe) bhAga jAnA saM (saMgatau) saMgata karanA upa (jJAne) jAnanA
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha karanA upa (pArzvagamane) pAsa meM jAnA abhi-abhigraha karanA A-AnA 32. ghaTaSaka (ghaTate) ceSTA karanA upa+A (nikaTAgamane) nikaTa AnA, ut (bhASaNe prakAze ca) bolanA, prakaTa sAmane AnA ___ karanA ni (jJAnaprAptau) jJAna prApta karanA vi (viyojane) alaga karanA dur (duHkhe gamane) durdazA meM jAnA sam (yojane) joDanA nir (bahirgamane) nikalanA 33. ghaTTaNa (ghaTTate) hilanA pari (dakSiNAyAM parita: vyAptI) pradakSiNA pari (prasAre) phailAnA vi (majjane zauce vikAre ca) majjana adhi (milane prAptI vA) prApta karanA ___karanA, zuddha karanA, vikRta karanA ava--jAnanA sam (saMsparza) sparza karanA abhi+upa (svIkAre) svIkAra karanA 34. cakSaka (cakSate) bolanA saM+A (milane ekatrIbhAve ca) milanA, vi+A (vivaraNe) vyAkhyA karanA ikaTThA karanA 35. cara (carati) khAnA, jAnA su (suSThugamane) acchI taraha se jAnanA sam (saMkramaNe) saMkramaNa karanA, saMcAra prati A (pratyAgatau) vApasa lauTanA karanA vi - vinAza honA ut (udaye) udaya honA 30. gAhUGa (gAhate) DubakI lagAnA ati+A (AjJAbhaMge) anucita AcaraNa ava (snAne) snAna karanA, avagAhana karanA karanA vi (kampane) biloDana karanA anu (anusaraNe) pIche calanA, anukaraNa 31. grahanza (gRha NAti) grahaNa karanA karanA sam (saMgrahe) saMgraha karanA ati (niyamollaMghane) niyama kA ullaMghana ava (vRSTipratibaMdhe) vRSTi kI rukAvaTa karanA karanA pari+upa (sevAyAm ) sevA karanA ni (nigrahe, tiraskAre) nigraha karanA, upa (arcanavidhau ca) sevA karanA, pUjA tiraskAra karanA karanA vi (vigrahe yuddhakaraNe samastasya pRthakkaraNe apa (nAze) naSTa honA ca) kalaha karanA, yuddha karanA, samasta pra (prasiddha vyAptI AcaraNe ca) pracAra pada ke khaMDoM ko alaga karanA karanA prati (svIkAre) svIkAra karanA ut (AjJAbhaMge dezAt niHsaraNe bhASaNe A (Agrahe) Agraha karanA udaye ca) AjJA bhaMga karanA, uccAraNa anu (anugrahe) anugraha karanA karanA, bAhara AnA, Upara uThanA pari-parigrahaNa karanA vi (vicAre) vicAra karanA
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 5 566 A (uttamakArye karaNe ca) uttama kArya vi (spaSTajJAne) spaSTa jAnanA karanA, AcaraNa karanA ____ sam (utkaNThApUrvakasmaraNe) utkaNThApUrvaka sam+A (uparyArohaNe) Upara caDhanA smaraNa karanA sama-A (prasiddhau zreSThAcaraNe samAcare ca) pari (tyAge) choDanA prasiddha honA, zreSTha AcaraNa krnaa| 36. TakiNa (TaGkayati) cihna lagAnA 36. cint (cinoti) cunanA ut (ullekhe) ullekha karanA upa (varddhane) baDhanA nis (bandhane) bAMdhano apa (hInakaraNe) kama karanA sam ---ut (samuccaye) eka sAtha ikaTThA 40. NamaM (namati) jhukanA pra (praNAme) praNAma karanA honA pari (pariNAme) pariNamana honA abhi + ut (abhyuccaye) utkarSa honA, 41. NahaMnc (nAti) bAMdhanA vRddhi karanA sam (saJcaye) saMcaya karanA sam (kavacadhAraNe) yuddha ke lie taiyArI nis (nizcaye) nizcaya karanA karanA pari (pariNAhe) vistAra karanA vi+ nir (samyag nizcaye) vizeSa rUpa se nizcaya krnaa| 42. NIMna (nayati, nayate) pAnA pra (atizaye) upacaya karanA pra (premakaraNe saMdeze zikSAkaraNe ca) prema karanA, saMdeza denA, zikSA denA ni (samUhe) samUha, saMcaya karanA apa (dUrIkaraNe) dUra karanA ava (kusamAdigrahaNe) cunanA upa (samIpAnayane) samIpa lAnA pari (abhyAse jJAne sambandhe ca) abhyAsa uta (unnayane) UMcA le jAnA karanA, jJAna karanA, saMbaMdha karanA abhi (abhinaye) abhinaya karanA 37. jabhiG (jambhate) jaMbhAi lenA anu (anunaye) prArthanA karanA ut (prakAze) khilanA 38. jJAMza (jAnAti) jAnanA vi (vinaye vigaNane ca) vinaya karanA, karja cukAnA anu (anumodane) anumodana karanA ava (avamAne) apamAna karanA 43. dAMnaka (dadAti) denA upa (prathamajJAne) prathama jJAna karanA A (grahaNe) lenA prati (pratijJAyAM vacanadAne ca) pratijJA pari (dAne RNadAne pAritoSe ca) denA, karanA, vacana denA RNa denA, puraskAra denA prati- sam (pratijJAyAM vacanadAne ca) pra (dAne) denA pratijJA karanA, vacana denA vi+A (udghATane) kholanA prati+abhi (sakalitajJAne upalakSite ca) sam (sanmato) svIkRti denA pahacAna karanA anu (dApane) dilAnA
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ 600 44. vizanna (dizati ) dAna denA A (AjJAyAm) Adeza denA ut ( uddeze ) saMketa yA lakSya karanA, batalAnA / apa (apadeze) bahAnA karanA ati ( atideze - tulyatayA kathane) samAna rUpa se kahanA / vi + apa ( vyapadezazchalam viparyaye saMjJAkaraNe ca) chala karanA, nAma karanA ni (niyoge ) zAsana karanA nir (nirdeze ) nirdeza denA pra ( niyuktau ) niyukta karanA prati + sam ( pratidAne) denA sam + A (mAnye) mAnanA sam + upa (dUrasthitavastuna: aMgulyAdibhirdarzane) aMguli se saMketa karanA 45. dina (degdhi) lepa karanA sam -- saMdeha karanA upa-upalepa karanA 46. dhAMnak (dadhAti ) dhAraNa karanA sam (sandhAne ) saMdhi karanA anu + sam ( anusaMdhAne) anusaMdhAna karanA vi (vidhAne) karanA antar (antardhAne) chipanA zrut (zraddhAyAm ) zraddhA karanA ni (nidhAne ) sthApita karanA abhi ( abhidhAne ) kahanA pari ( paridhAne) pahananA pra + ni ( praNidhAna) samAdhi lenA sam + ni ( sannidhAne) pAsa rakhanA upa + A (upAdhau ) upAdhi lenA vi + A ( vyAdhau ) vyAdhi honA vi+ava ( vyavadhAne ) avarodha honA, vAkyaracanA bodha chipanA ava ( avadhAne ) dhyAna aura ekAgratA upa ( upadhAne - zayanopakaraNe bhedakaraNe) takiyA lagAnA sam + A (samAdhAne) samAdhAna denA sam + ava (sAvadhAne dhyAnadAne ca ) sAvadhAna honA, dhyAna denA A (svIkAre karaNe sthApane ca ) svIkAra karanA, sthApanA karanA, dhAraNa karanA upa ( upakAre sahAyadAne ca ) upakAra karanA, sahAyatA denA / api (AcchAdane ) DhakanA prati+vi ( pratikAre nivAraNe pratyuttare ca pratikAra karanA, nivAraNa karanA pratyuttara denA sam + (carcAkaraNe sAdhanakaraNe ca ) carcA karanA, sAdhana karanA 47. dhyeM ( dhyAyati) citana karanA apa - burA dhyAna karanA ni-- dekhanA vi-bujhAnA prati + sam (carcAkaraNe sAdhanakaraNe ca ) carcAkaranA, sAdhana karanA sam + ni (nikaTe) nikaTa honA sam ( milane) milanA sam + A (manaH sthairye zaMkApanayane sukhe zAntI ca ) mana ko sthira karanA, zaMkA dUra karanA, zAnti prApta honA / 48. nadi ( nandati ) prasanna honA A ( sukhIbhavane) Anandita honA abhi (icchAyAM svIkAre samvarddhane stutau ca ) icchA karanA, svAgata karanA, sarAhanA karanA, abhinandana karanA /
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. "TET" pariziSTa 5 601 prati (upakAramAnane sunirvAhe ca) upakAra sam +ni (agrevA bahirgamane saMyoge ) mAnanA, acchItaraha nirvAha karanA Age jAnA, bAhara jAnA, saMyoga honA dur (aniSTanItivartane) burI nIti kA 51. padaMDaca (padyate) jAnA ___ vyavahAra karanA ut (udbhave) utpanna honA pari (vivAhe) vivAha karanA sam (sampattI) saMpanna honA sam (ekatrIkaraNe) ikaTThA karanA vi (maraNe) naSTa honA sam+anu (prArthanAyAm) prArthanA karanA A (Apatto) Apatti meM par3anA sam+A (ekatrIkaraNe) ikaTThA karanA prati (jJAne svIkAre vA) jAnanA, svIkAra 46. paTaN (pATayati) nIce giranA karanA ut (unmUlane) ukhADanA upa (upapatto-yuktiyuktabhavane) yuktiyukta honA 50. patlu (patati) giranA abhi+upa (svIkAre) svIkAra karanA ut (urvapatane) uDanA vi+ut (mUlatatvAnveSaNe manane ca) mUla pra+ni (namaskAre) namaskAra karanA rUpa kI khoja karanA, manana karanA anu (anugamane) anusaraNa karanA samA (upasthitau samAptI ca) upasthita ati (jaye zreSThabhavane) Age nikala jAnA honA, samApta honA abhi+ava (uttaraNe) utaranA pra (utpattau prAraMbhe zaraNaM prApte ca) utpanta A (Agamane prAptau upasthitau ca) AnA, honA, prAraMbha karanA, zaraNa pAnA prApta karanA, upasthita honA 52. bandhaMz (badhnAti) bAMdhanA ni (ghaTitabhavane milane siddhazabde ca) ghaTita anu (anubandhane yojane) pIche baMdha jAnA honA, milanA, zabda kA aniyamita rUpa sam (sambandhe) sambandha karanA se niSpanna honA ut (udbandhane) svayaM phAMsI lagA lenA nir (palAyane AcchAdane ca) palAyana prati (pratibandhe) pratibandha lagAnA karanA, DhakanA ni (nibandhe-grantha racanAyAM) nibandha likhanA pari (zIghragamane mUlyavadbhavane praveze ca) nir (nirbandhe) bandhana rahita honA zIghra jAnA, mUlyavAn honA, praveza pra (prabandhe) zodha prabandha likhanA, vyavasthA karanA karanA vi+ni (pratigamane) vApisa jAnAvi (malarodhe) mala kA avarodha karanA . sam (sArddhagamane milane ca) sAtha meM jAnA, 53. bAdhRG (bAdhate) pIDA denA milanA sam (anyonyotpIDane) paraspara meM utpIDana sam + A (zuddhIkaraNe) zuddha karanA karanA, dabAnA sam + ut (palAyane uDDayane ca) palAyana 54. budhac (budhyate) jAnanA karanA, uDanA ut (udbodhe) udbodhita karanA
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ 602 sam (sambodhane - kriyAsu niyogArthamAbhimukhyasampAdane ) sambodhana karanA pra ( jAgaraNe vikAse ca ) prabuddha honA, bikasita honA ava (jJAne ) jAnanA 55. bhAMk (bhAti) zobhita honA vi+ati (parasparabhAne) paraspara bhAna honA prati ( pratibhAyAM ) AbhAsa honA 56. bhU(bhavati) honA sam (nizcitaprAyaviSaye ) saMbhava honA adhi (anuzAsanakaraNe) anuzAsana karanA vi+abhi ( parasparamitrabhavane ) mitra honA paraspara prAdur (prakaTIkaraNe ) prakaTa honA Avir ( prakaTIkaraNe ) prakaTa honA tiras (pracchanne) tirohita honA ut ( utpattau ) utpanna honA prati (pratirUpabhavane) sadRza honA parA (azakyatA nizcaye nivRttau ) hAra jAnA pari ( tiraskAre) tiraskAra karanA anu (anubhave) anubhava karanA pra - paidA honA, samartha honA abhi-hAra jAnA saM + ud - utpanna honA 57. madIc (mAdyati ) harSita honA ut (unmAde) unmAda honA pra ( pramAde ) pramAda honA 58. manaGc ( manyate ) jAnanA abhi ( abhimAne) abhimAna karanA sam (sammAne) sammAna karanA ap (apamAne) apamAna karanA vAkyaracanA bodha ava ( apamAne ) apamAna karanA vi (vimatI) viparIta mAnanA 56. mantra N (mantrayate) mantraNA karanA A (AmantraNe sambodhane ca ) AmantraNa denA, sambodhana karanA ni (nimaMtraNe ) nimantraNa denA abhi ( mantrapAThena saMskArakaraNe) maMtra pATha se saMskArita karanA / 60. masjoMj (majjati) snAna karanA, DUbanA ni (nimajjane - atyantAsaktau ) Asakta honA, DUba jAnA / ut ( unmajjane) unmajjana karanA, utplavana karanA / 61. mAMka (mAti) samAnA pra ( pramANe ) pramANa karanA pari ( parimANe ) parimANa karanA ut ( unmAne ) unmAna karanA vi (vimAne ) tiraskAra karanA 62. minta ( minoti) pheMkanA anu (anumAne) anumAna karanA pra ( pramANe ) pramANa karanA upa ( upamAne ) upamita varanA atyanta 63. miSaj (miSati) spardhA karanA ut ( unmeSe, prakAze) prakAzita honA, khulanA ni (nimeSe ) nimeSa honA, baMda honA 64. mIla ( mIlati ) saMkucita karanA pra ( pramIlAyAm ) nIMda lenA ni (nimIlane) baMda honA ut (unmIlane) khulanA
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 5 603 65. mucalunja (muJcati) choDanA vi (pRthakkaraNe preraNAyAM ca) pRthak honA; A (paridhAne) pahananA preraNA denaa| vi (tyAge) choDanA vi-+ni (vyaye niyamitakaraNe preSaNe graMthane 66. mRzaj (mRzati) sparza karanA ekatrIkaraNe ca) vyaya karanA, niyamita parA (parAmarza) parAmarza karanA karanA, bhejanA, grathita karanA, ikaTThA vi (vimarza) vimarza karanA, cintana karanA krnaa| abhi (abhimAne mardane parAbhavane ca) vi+pra (pRthakkaraNe) pRthak karanA abhimAna karanA, mardana karanA, parAbhava sam (melane) saMyukta honA krnaa| 71. yujan (yunakti) joDanA 67. yatIG (yatate) prayatna karanA pra-prayoga karanA A (vazIbhavane) vazIbhUta honA upa-upayoga karanA 68. yamuM (yacchati) nivRtta honA sam--saMyoga karanA ut (udyame) udyama karanA anu-prazna karanA upa (svIkAre, vivAhe) svIkAra karanA, ni-niyukta karanA vivAha karanA vi-viyoga karanA 69. yAMka (yAti) jAnA prati-virodha karanA pra-prayANa karanA pari+anu-prazna karanA apa-dUra jAnA abhi-lAMchana lagAnA anu-anusaraNa karanA ud-udyoga karanA nir-nikalanA 72. rajanaca-rAge (rajyati) rAga A-AnA karanA abhi-sammukha jAnA upa (grahaNe grAse ca) grahaNa karanA, grasita 70. yujaMGc (yujyate) samAdhi honA krnaa| anu (prazne sAvadhAne doSAropaNe vyAkhyAne anu (prItau) prIti karanA ca) prazna karanA, sAvadhAna honA, vi (virAge) virakta honA doSAropaNa karanA, vyAkhyA krnaa| 73. rAdhaMca (rAdhyati) pUrA karanA abhi (lapane putkAre doSadAne adbhutaprazne abhiyoge ca) bolanA, pukAra karanA, ___ apa-aparAdha karanA vi-virAdhanA karanA doSa denA, adbhuta prazna karanA, Aropa lgaanaa| A-ArAdhanA karanA upa (bhojane kAryAnayane balAgrahaNe ca) 74. ramaG (ramate) korA karanA bhojana karanA, kArya lenA, balapUrvaka upa (nivRttau nAze karmatyAge ca) nivRtta grahaNa krnaa| honA, nAza honA, palAyana krnaa|
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ 604 vAkyaracanA ba vi (vizrAme) vizrAma karanA 76. labiGa (lambate) laTakanA upa+A (nivRttI pratyAgatI ca) nivRtta ava (avalambane AzrayakaraNe ca) laTakana honA, lauttnaa| Azrita honaa| 75. rica nar (riNakti) recana karanA vi (vilambakaraNe) vilamba karanA ati (atizaye-atikrameM) atikrAnta honA A (Alambane) Azraya lenA vi+ ati (viparItakaraNe) viparIta karanA pra-pralamba honA 76. rughanr (ruNaddhi) rokanA 80. labhaMSaG (labhate) prApta honA prati (pratirodhe) pratirodha karanA A (sparzane ghAtane ca) chUnA, vadha karanA upa (uparodhe) uparodha karanA, rokanA vi+pra (vipralambhe) ThaganA anu (anurodhe) anurodha karanA upa+A (upAlaMbhe) upAlaMbha denA vi (virodhe) virodha karanA 81. lasa (lasati) AliMgana karana ava-avarodha karanA krIDA karanA 77. ruhaM (rohate) uganA ud (ullAse) ullasita honA A (Arohe) ArohaNa karanA 82. likhaja (likhati) likhanA ava (avarohe) nIce AnA, utaranA ud (ullekhe) ullekha karanA vi (unmUlIbhavane) jaDa se ukhADanA 53. lipaMnj (limpati, limpate pra-aMkurita honA, uganA lIpanA sam-utpanna honA ava (garve) abhimAna karanA adhi-Azrita karanA anu (candanAdimardane) lepa karanA 78. lapa (lapati) bolanA 84. vacaMka (vakti) bolanA vi (vilApe) vilApa karanA prati (prativAkye) prativAda karanA pra (pralApe-anarthakavAkyaprayoge) pralApa 85. vada (vadati) bolanA karanA sam (saMlApe-mitho bhASaNe) paraspara meM bAta krnaa| sam-saMvAda karanA anu (muhurbhASaNe) bAra-bAra bolanA anu-anuvAda karanA apa (apalApe) apalApa karanA vi-vivAda karanA ut (kAkuvAci anyokto ca) vyaMga meM prati-khaMDana krnaa| bolanA, anyokti se kucha khnaa| 86. vadiG (vandate) praNAma karanA abhi-kahanA abhi (praNAme) praNAma karanA ud-svara bhaMga kara bolanA 87. vapaMn (vapati, vapate) bonA A-AlApa karanA nir (dAne) denA apa-apava bAda karanA
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 5 88. vasaM ( vasati) rahanA punar + A - vApisa lauTanA upa (upavAse) upavAsa karanA, nikaTa rahanA vi + A - pRthak honA pra ( videzagamane ) pravAsa karanA upa-samIpa honA anu - rahanA adhi - rahanA A - rahanA 86. vana ( vahati) vahana karanA ud (udvAhe) vivAha karanA 60. vizaMj (vizati) ghusanA ni (nivizati ) baiThanA A (nivizate ) vyApta honA abhi + ni ( buddhipravezane) jJAna pUrvaka praveza karanA sam (zayane) sonA nir (bhRto bhoge ca ) vetana denA, bhoga karanA upa (sthitau ) baiThanA pari ( parivezane) gheranA 1. vRtuG ( vartate ) honA ati (jaye niyoge ullaMghane ca) jItanA, niyukta karanA, atikramaNa karanA anu (anukaraNe) anukaraNa karanA apa ( pratigamane) lauTanA A (bhramaNe) ghUmanA ni (nivRttau ) nivRtta honA nir ( karaNe) karanA pari (veSTane parivartane varcasvIbhavane cakravad bhramaNe ca) beSTita karanA, parivartana karanA, varcasvI honA, cakrAkAra ghUmatA pra ( kAryalagne prAraMbhe ca ) kArya meM pravRtta honA, prAraMbha karanA vi ( gamane cakravad bhramaNe ca) jAnA, cakrAkAra ghUmanA, avasthA badalanA e2. vRnt ( vRNoti ) varanA sam (saMkocane) saMkucita karanA 605 vi ( vistArakaraNe) vistAra karanA ati (jaye niyoge ullaMghane ca) vijita honA, niyukta karanA, prerita karanA A-- DhAMkanA 3. vraja ( vrajati) jAnA pari ( sannyasane ) saMnyAsa lenA anu ( anugamane) anugamana karanA apa ( apagamane) dUra honA e4. zamuc (zAmyati) zAnta honA upa (nivRttau ) upazAMta honA, nivRtta honA 65. zAsuk (zAsti) anuzAsana karanA A (AzaMsane AzIrvAdaprArthane) AzIrvAda kI prArthanA karanA 96. ziblU r ( zinaSTi) vizeSita karanA vi (vizeSakaraNe ) viziSTa karanA e7. ziSaNa (zeSayati) anupayukta honA vi ( atizAyane) viziSTa honA ava (avazeSe) avaziSTa honA 68. zIk (zete ) sonA ati (atizete) atikramaNa karanA adhi ( zayyAmadhizete ) sonA sam -- saMzaya honA anu - pazcAttApa karanA 66. zuca ( zocati ) zoka karanA anu (kiJciduddezena pazcAttApe) zoka karanA, pazcAttApa karanA
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ 606 vAkyaracanA bodha 100. dhin (zrayati) sevA karanA dhAna krnaa| A (Alambane) Alambana lenA abhi (abhiSeke) abhiSeka karanA pra (prAgalbhye) dakSa honA, vAcAla honA ud (garve) garva karanA ud (uccabhavane) ucca honA 108. Sidha (seti) jAnA 101. zrRMt (zRNoti) sunanA ni (niSedhe) niSedha karanA prati (svIkAre) svIkAra karanA prati (niSedhe) pratiSedha karanA A (svIkAre) svIkAra karanA A (Asedhe-rAjAjJayAvarodhe) rAjA kI sam (saMzrave) svIkAra karanA AjJA se prativandhita honA prati-pratijJA karanA ud (uccatAyAM) UMcA honA 102. zliSaMca (zliSyati) AliMgana 106. dhuMnt (sunoti) aizvarya honA karanA abhi (abhiSave-somaM niSpAdayati snAti vA) pra (prazleSe) AliMgana karanA ___ somarasa niSpanna karanA, snAna karanA 103. zvasaka (zvasiti) zvAsa lenA 110. SoMca (syati) vinAza karanA A (AzvAse) AzvAsana denA vi+ava (udyame bodhe ca) udyama karanA, vi (vizvAse) vizvAsa karanA bodha denA pra (prazvAse) prazvAsa lenA anu+vi (avabuddhasya punarbodhe) jAne hue ni (nizvAse) nizvAsa lenA ___ kA punaH bodha krnaa| 104. Saja (sajati) milanA 111. STuMnk (stauti, stavIti) stuti pra (prasaMge) anurakta honA karanA anu (anusaMge) Asakta honA pra (prastAve) prastuta karanA abhi (abhiSaMge-parAbhave) parAjita honA sam-paricaya karanA 105. SadalaMja (sIdati) naSTa honA, abhi-stuti karanA jAnA, viSAda karanA 112. SThAM (tiSThati) ThaharanA pra (prasAde) prasanna honA pra (prasthAne) prasthAna karanA vi (viSAde) khinna honA prati (pratiSThAyAM) pratiSThA karanA ava (avasAde) avasAda karanA, duHkha karanA adhi (adhiSThAne) AdhArabhUta honA ud (unmUlane) ukhADanA ud (utthAne) uThanA A (nakaTye) nikaTa honA sam-maranA, ThaharanA 106. SahaG (sahate) sahana karanA anu-anuSThAna karanA ud (utsAhe) utsAhita honA ava-ThaharanA, rahanA 107. SicaMnj (siJcati) siMcana 113. sU (sarati) jAnA karanA pra (prasAre) phailAnA ni (niSeke-garbhAdhAne) niSeka karanA, garbhA- apa (apasaraNe) dUra honA
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 5 anu ( anusaraNe) anusaraNa karanA vi ( vistAre) vistRta honA abhi (abhisAre-kAntArthe tayA saMketasthAne gamane) priya se milane ke lie saMketita sthAna para jAnA / ud (utsaraNe - dUrIbhavane ) dUra honA sam - cakkara lagAnA nis - nikAlanA pari- AsapAsa ghUmanA upa-- nikaTa jAnA 114. suplR ( sarpati) jAnA ud (ullaMghane - utthAne ) Upara caDhanA utthAna karanA apa ( apayAne) dUra honA sam (samantAt gatau vyAptau ca ) cAroM ora se gati karanA, vyApta honA / 115. skanda (skandati ) ava (avarodhane) avarodha karanA 116. stRnt (stRNoti ) DhAMkanA vi ( vistAre) vistAra karanA sam (saMstare) bichAnA 117. spardhaGa (spardhate ) spardhA karanA A (AsphAlane) phaDaphaDAnA 118. spRzaM ( spRzati ) chUnA upa ( Acamane) Acamana karanA 116. smR ( smarati ) smaraNa karanA vi (vismaraNe) bhUlanA 120. hak (hanti) mAranA, jAnA parA ( parAhato) AghAta karanA sam (saMghAte ) ekatrita honA vi (vighAte ) coTa karanA 121 hAMka ( jihIte ) jAnA ut ( udaye) udita honA 607 122. hi ( hinoti ) jAnA, baDhanA pra ( preraNe) prerita karanA 123. hRn (harati ) haraNa karanA pra ( prahAre) prahAra karanA apa ( dUrIkaraNe) apaharaNa karanA sam (saMhAre) saMhAra karanA anu (anukaraNe) anukaraNa karanA, sadRza honA sam + abhi-haraNa karanA vi+A (kathane) kahanA abhi + ava ( bhojane ) bhojana karanA abhi ( kolAhale ) kolAhala karanA + ( ca) tarka karanA, zuddha aura azuddha kA vicAra karanA, vAda karanA / zuddhAzuddhavicAre vAde abhi + ut ( dAne) denA abhi + vi + A ( uccAraNe) uccAraNa karanA upa ( dAne samIpAnayane) denA, samIpalAnA upa + sam (adAne rakSaNe ekatrIkaraNe samAptI ca) nahIM denA, rakSA karanA, ikaTThA karanA, samApta karanA / ni (nistabdhIbhAve zIte niSkAlane ca ) nistabdha honA, ThaMDhA honA, nikAlanA nir ( apamAne ) apamAna karanA nirA ( upavAse) upavAsa karanA pari ( gAlidAne nindAyAM tyAge rodhe sAra - tattvaniSkAlane ca) gAli denA, nindA karanA, tyAga karanA, rokanA, sAratatva ko nikAlanA | pratyA ( indriyadamanapUrvakadhyAne) pratyAhAra karanA - indriyoM ko viSayoM se prati + saM ( tyAge apratiSThAyAM ca ) haTAnA / choDanA,
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ 608 vAkyaracanA bopha apratiSThA paanaa| karanA vi+ava (udyoge vAde kalahe ca) udyama vi-vihAra karanA karanA, vAda karanA, kalaha karanA A-AhAra karanA sam (mAraNe nAze ekatrIkaraNe ca) mAranA, ni-nihAra karanA nAza karanA, ekatrita karanA ava-nikAlanA sam + abhi+vi+A-samabhivyA (eka- adhi+A-Upara se lenA matena yojanAyAM yuktiniSkAzane ca) 124 hanuMGka (ha nute) chipAnA eka mata se yojanA karanA, yukti apa (apaha nute) apalApa karanA nikaalnaa| ni (gopane) chipAnA sam + ud+A = samudA (kathane) kahanA 125. ha. veMna (hvayate) spardhA karanA, sam+upa (ekatrIkaraNe) ikaTThA karanA zabda karanA vi+ati (mithaH karaNe ekamatena caurye ca) A (AhvAne) bulAnA / paraspara milanA, eka mata se corI
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 ekArtha dhAtueM artha ekArthadhAtavaH adhikAra karanA--adhikaroti anukaraNa karanA-anukaroti, anusarati, anuyAti, anuharati, anuvidadhAti, ___anuvidadhate, viDambayati, tulayati anugraha karanA-anugRhNAti anujJA denA-anujAnAti, anumanute, anumanyate anutApa karanA-anuzete, anutapyate anubhava karanA-anubhavati, AsvAdayati, upajIvati, upabhuGkte, upayuGkte, nivizati anuvAda karanA-anuvadati anumAna karanA-anumAti, anumimIte anumodana karanA--anumanyate, anumanute, anujAnAti anusaMdhAna karanA-abhipreti, anusandadhAti, nirIkSate apamAna karanA-avamanyate, avamAnayati, avajAnAti, avadhIrayati, avagaNayati, avahelayati aparAdha karanA--aparAdhyati, virAdhyati, aparAdhnoti, virAdhnoti apaharaNa karanA-apaharati apekSA karanA-apekSate abhigraha karanA-abhigRhNAti abhyAsa karanA-abhyasyati alaMkRta karanA-maNDati, maNDayati, bhUSati, bhUSayati, prasAdhayati, alaMkaroti, pariSkaroti avajJA karanA-avajAnAti avasthA badalanA-vivartate ahaMkAra karanA-abhimanyate, dRSyati, garvati, avalipyate, garvayati, garvAyate, mAdyati AMkanA-aGkayati, aGkayate AMjanA-anakti
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ 610 vAkyaracanA bodha AkramaNa karanA-AkrAmati AkSepa karanA-AkSipati Agraha karanA--AgRhNAti Acamana karanA-AcAmati AcaraNa karanA-Acarati AcchAdita karanA-saMvRNoti, AvRNoti, apidadhAti, pidadhAti, pidhatte, stRNAti, stRNoti, AcchAdayati, niha nute, apaha nute, nigRhati, AvRNIte, saMvRNIte, gopayati, gopAyati, antardadhAti, tirodadhAti, vyavadadhAti, niculayati, nistRNoti, chAdayati, tirasyati AjJA denA--AjJApayati, AjJapayati, Adizati, zAsti, niyojayati, ___ vyApArayati, niyuGkte, niditi, anujAnAti, anumanute, anumanyate Adara karanA-Adriyate, sammAti, saMmanyate AnaMdita honA-Anandati AnA-Agacchati, AyAti, Apatati, upatiSThati, upanamati, upasIdati Apatti meM paDanA-Apadyate AraMbha karanA-Arabhate, prastauti, prakramate, upakramate, pariSvajate ArAdhanA karanA-ArAdhyati, ArAdhayati, bhajati, upAsate AliMgana karanA--AliGgati, AzliSyati, parirabhate, upagUhate, svajate AviSkAra karanA--AviSkaroti AzA karanA-AzAste Azcarya karanA--vismayate, citrIyate, camatkaroti AzcaryAnvita karanA-vismApayate, citrIyate, camatkArayati Azraya lenA-adhitiSThati AsapAsa ghUmanA-parisarati AhvAna karanA--Ahvayati, AkArayati Ahuti denA-juhoti, svAhAkaroti, vaSaTkaroti icchA karanA-icchati, vAJchati, kAmayate, kAGkSati, vaSTi, lipsate, Ipsati, AzAste, AzaMsate, abhilaSati, spRhayati, samIhate, abhilaSati, lubhyati, gRdhyati IrSyA karanA-Iya'ti, asUyati ukhaDanA-virohati ukhADanA-utkhanati, utkhanate, unmUlayati ugalanA-ugirati, ugilati ughADanA-udghATayati, udghATayate uchalanA-ucchalati
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : uThanA-uttiSThati.-: uDanA-uDDayate, uDDIyate utaranA-avatarati utAvalA honA-uttAmyati uttejita karanA---uttejayati utpanna karanA---prasUte, prasauti, prasavati, utpAdayati, janayati, AdadhAti utpanna honA- udbhavati, niSpadyate, jAyate udaya honA-udeti, udaJcati, ujjihIte, unmiSati; udabhaveti, prAdurbhavati, Avirbhavati, prAdurasti, Avirasti, AvirAste, prAdurAste, udayati, prakAzate, rohati udAsa rahanA-udAste udAharaNa denA-upanayati :uddhAranA-uddharati udyama karanA-udyuGkte, prayatate, uttiSThati, vyavasyati, udyacchate, abhi yuGkte udvigna honA-udvijate unnata karanA-unnayati upakAra karanA--upakaroti upamita karanA-upamAti upAdhi denA-upAdadhAti upAlaMbha denA-upAlabhate, pariyuGkte, anuyuGkte, pratibhinatti upekSA karanA-upekSate ubAlanA-kvathati ullaMghana karanA-ullaMghayati, vilaGghate, atikrAmati, atizete, atyeti, vilaGghayati uvAsI lenA-jRmbhati UMcA pheMkanA-utkSipati Upara khIMcanA-udaJcati aiMThanA-eThate kaMtaranA-kRntati kathana karanA-kathayati, prakIrtayati, AkhyAti, Avedayati, zaMsati, Alapati, __ udIrayati, uccarati, vyAharati, vadati, nigadati, vakti, bravIti; AcaSTe, bhASate, abhidadhAti, bhaNati / - - .... kaMpanA-vikampate, preGkhate, vepate, vellati, lolati lani .... .... .
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ 612 vAkyaracanA bodha kampAnA-dhunoti, dhuvati, dhunAti, kampayati, pretayati, dhUnayati, lulayati, dolayati, taralayati kaTanA-kaTati kamAnA- arjayati, arjayate karanA-karoti, sRjati, praNayati, ghaTayati, anutiSThati, vidadhAti, saMpAdayati, niSpAdayati kalpanA karanA-kalpayati kalaha karanA-kalahAyate kasanA-draDhayati kATanA-kRntati, chinatti, takSNoti kADhanA-uddharati kAbarApana karanA-karburayati, zabalayati, kirmIrayati kAma meM lAnA-upayujyate, vyavaharati kiJcit haMsanA-smayate kuzala pUchanA-sabhAjayati kUTanA-kuTTayati, kuTTayate kUdanA-kUdate kSamA karanA-sahate, mRSyati, marSati, mRSayati, marSate, kSamate, titikSate, kSAmyati krIDA karanA-krIDati, viharati, ramate, khelati, khelAyati krodha karanA-krudhyati, kupyati, ruSyati, saMrabhate kosanA-krozati kharaca karanA-vyayati kharIdanA-krINAti khAja karanA-kaNDyati, kaNDUyate / khoja karanA-mArgati, mArgayati, mRgayati, gaveSayati khaMDana karanA-parAkaroti khAMsI lenA-kAsate khilanA - vikasati, parisphuTati, unmiSati, unmIlati khIMcanA-karSati, kRSati khuDAnA-khajati khuracanA-Alikhati khetI karanA-karSati khedita honA-khidyati, kliyati, timyati, stimyati, unnadati khoja karanA-anveSayati, paryavekSate, anviSyati, DhaNDhayati
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 khodanA -- khanati kholanA -- udghATayati khosanA ( chInanA ) - Achinatti, luNThati, laNThayati, laNThayate, Achinatti, harati garama karanA - tapati garjanA - garjati, dhvanati, svanati galahatthA denA - lahastayati gADanA -- kIlati, nikhanati gAnA- - gAyati ginanA - gaNayati, saMcaSTe, saMkhyAti saMkhyayati, kalayati giranA - patati gudagudAnA -- godate gUMjanA -- guJjati gUMthanA - grathnAti gumphati, gumphayati, granthati, granthayati, sUtrayati, saMdarbhayati gaura karanA - avadadhAti, dhyAyati grahaNa karanA -- gRhNAti, Adatte, lAti ghaTanA - apacIyate ghasanA - ghaSati, vilikhati, ullikhati, kaSati, ghaTayati ghAlanA ( rakhanA) -- nyasyati, Aropayati, nivezayati, nidadhAti ghisanA - gharSati, kaSati, ghaTTayati ghUmanA- ghUrNate cokanA - raTati ghoTanA-ghoTate ghoSaNA karanA - udghoSayati cakkara lagAnA - saMsarati cakhanA - caSati, caSate caDhanA-Arohati camakanA - dyotate, rAjate cabAnA - cavaMti 613 caranA- - carati carcA karanA - carcati calanA - calati, preGkhati, vikampate cATanA - leDhi cikanA karanA - snehayati cikitsA karanA - cikitsati, bhiSajyate
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ 614 cintA karanA - cinha karanA - abhijAnAti cillAnA -- kandati cIranA -- dRNAti cugalI karanA - sUcayati, abhyAkhyAti cunanA - cinoti, cinute cubhanA tudati - cintayati vAkyaracanA bodha cumbana karanA - cumbati cUkanA - vismarati cUrNa karanA - cUrNayati, cUrNayate, mrudayati, kSuNatti, pinaSTi cUnA -- cUSati cetAnA -- cetayati ceSTA karanA - ceSTate conA--cyotati, zcotati, sravati, kSarati corI karanA - corayati, muSNAti, muSyati, stenayati, apaharati, luNThati, luNThayati chala karanA - chalayati, pratArayati chipAnA - gopayati, gopAyati, ni, nute, apahnute, rahayati chilanA -- takSati chIMkanA --kSauti chUnA spRzati cheda karanA -- chidrayati, chidrayate chedana karanA - chinatti, bhinatti, kSyati, zakalayati, khaNDayati, lunAti, choDanA - muJcati tyajati, jahAti, ujjhati, utsRjati, pariharati, nirasyati, virahayati, vighaTayati, vizleSayati, saMnyasyati, recayati, rahayati, apAsyati, nirasyati, viyuGkte, viprayuGkte, viyoti japanA-japati jalanA -- jvalati, jvAlayati jalAnA - dahati, ploSati, oSati, pluSyati jAganA - jAgati, prabudhyate jAnanA - jAnAti, vetti, manute, avadhArayati, avaiti, avayAti, avagacchati, adhigacchati, budhyate jAnA - gacchati, Rcchati, vrajati, yAti, eti, iyarti, calati, sarati, ayate, jihIte, saMcarati, krAmati, vicarati, visarpati, ati jItanA - jayati
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 5 jInA-jIvati jImanA-jeti juDanA-juDati juvA khelanA-dIvyati joDanA-yunakti, yojayati, ghaTayati, joDayati, joDayate jotanA-halati, kRSati jharanA-kSarati, jhIryati, prapatati jhAga AnA-phenAyate jhADanA-mArjayati, mArjayate jhaMpA lenA-saMpatati TahalanA--paryaTati TAMkanA-TaGkayati, TaGkayate TUTanA-truTyati ThaganA-vaJcati, vaJcayati, vipralabhate, pratArayati, vipratArayati, druhyayati, chalayati ThaharanA--tiSThati, viramati, viramate, nilIyate, nivasati ThokanA--tADayati, tADayate DaranA-bibheti, trasyati, AzaGkate DarAnA-bhApayate, bhISayati, trAsayati, kampayati DasanA-daMzati DAlanA-nikSapati, nikSipate, nyasyati DiganA-vicalati DIMga hAkanA-katthate DUbanA-nimajjati, bruDati DhakanA-AvRNoti, pidadhAti, pidadhate DhonA--vahati, vahate, uhyate tapanA-tapati tapasyA karanA-tapasyati, tapyati taranA-tarati tarasanA-tRSyati tarka karanA---tarkayati, tarkayate, Uhate tADanA----tADati, tADayate, Ahanti tiraskAra karanA--tiraskaroti, nyak karoti, dhik karoti tulanA karanA-pratimAti, tolayati teja karanA--tejayati, tejayate
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ 616 taiyAra honA - sajjati toDanA -- bhanakti, troTayati tolanA -- tolayati, tolayate, mAti vAkyaracanA bodha tRpta karanA - tarpayati, pRNAti, prINAti, prINayati tRpta honA - tRpyati thakanA - zrAmyati thamanA - -stambhanoti thUkanA --SThIvati daNDa denA - daNDayati, daNDayate dabAnA -- dAmyati, zamayati dayA karanA - dayate, anukampate duHkha karanA - anuzete, anutapyate duHkha denA - pIDayati, pIDayate, duHkhayate, kliznAti duHkhita honA - duHkhAyate, viSIdati, tapyate, nirvidyate khidyate, vyathate, klizyati, vimanI bhavati, vimanAyate, dUyate, durmanAyate, udvijate duhanA-dogdhi dekhanA - pazyati, vilokate, vilokayati, vIkSate, nibhAlayati, vibhAvayati, nidhyAyati, nizAmayati, nirUpayati durupayoga karanA - apayunakti dUra karanA - apanayati, utsRjati, vyapohati vyapAkaroti dUra honA - apasarati, utsarata dUSita karanA -- dUSayati, dUSayate denA - dadAti, datte, dadate dizati, vizrANayati, prayacchati, utsRjati, vitarati, samarpayati dera karanA - vilambate dauDanA - dhAvati dhakkA denA ---- dhakkayati dhamanA - - dhamati dhAraNa karanA - dhArayati, dharati dadhate, dadhAti, vahati, Alambate, birbhAta, kalayati dhUpa denA -dhUpAyati dhonA - prakSAlayati, prakSAlayate dhyAna karanA -- dhyAyati namaskAra karanA -- praNamati, namaskaroti, namasyati, vandate, praNipatati, praNidadhAti
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 namAnA - namayati, nAmayati, Avarjayati naSTa karanA - nAzayati, nirdalayati, zRNAti, dhvaMsayati naSTa honA - nazyati, vizIyaMte, dhvaMsate nAcanA-nRtyati naTati, raGgati, vilasati nAthanA - nAthati nApanA --mAti nikalanA - niSkrAmati, nirgacchati, nireti, niHsarati nigalanA - nigirati, nigilati niconA - gArayati, niSpIDayati, niSpIDayate, gAlayate nindA karanA - nindati, garhate, garhayati, dveSTi, Akrozati, AkSipati, apavadati, jugupsate, zapati, avahelayati, vigAyati nibhAnA - nirvahati, nirvahate nimaMtraNa denA - AmaMtrayati, nimaMtrayati niyukta karanA - niyuGkte, niyojayati nirarthaka karanA - -- nirarthayati nirmANa karanA - -- nirmAti nivRtta honA - nivartate, viramati nizcaya karanA - nizcinoti, nirdhArayati, nirNayati, saMpradhArayati, parichinatti pramAti, dRDhayati, pramANayati 617 niHzvAsa lenA -- niHzvasiti niSedha karanA - niruNaddhi, pratyAdizati, nivArayati, pratihanti, apAkaroti, nirAkaroti, niSedhati, niSedhayati, niyaMtrayati nihAra karanA - niharati nIce utaranA - avatarati, avarohati paDhanA - abhyasyati, gRNAti, adhIte, zikSate, paThati, Amanati - paDhAnA - vinayati, adhyApayati, vyutpAdayati, zAsti, pAThayati, zikSayati patana honA-- cyavate, patayati, patati, bhrazyati, bhraMzate, kSarati, visrasate, vigalati, vizIryate pahananA --saMvyayate, paridadhAti parAbhava karanA - tarjayati jayati, laGghayati, tarjayate, hasati, bhartsayati, saMvadate, viDambate, adharayati, vyarthayati, galahastayati, tRNIkaroti, nIcaiH karoti, pazcAtkaroti, nyakkaroti, nikaroti, dhikkaroti, apakaroti, adhaskaroti, tiraskaroti, adharIkaroti, laghUkaroti, viphalI karoti, viphalayati, hra epayati, trapayati, vrIDayati, lajjayati, nimnayati,
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha nyaJjayati, namayati, vitathIkaroti vitathayati, abhibhavati, parAbhavati, paribhavati paricaya karanA-paricinoti, saMstauti parizrama karanA-Ayasyati, tAmyati, zrAmyati, parikhidyate, prayasyati, glA yati, mlAyati, kAmati parIkSA karanA-parIkSate parosanA-pariveSayati pIDA karanA-pIDayati, tudati, rujati, vyathayati, duHkhIkaroti, du.khayati, ardayati, kadarthayati, kliznAti, bAdhate, ardate, ardati, glapayati, khedayati, tApayati, unmanayati, dunoti, durmanayati, vihvalayati, vidhurayati pInA-pibati, dhayati, Acamati, pIyate, rasati / pIne kI icchA karanA-tRSNAti, udanyati, pipAsati puSpoM ko lagAnA-puSpyati pUjA karanA-zlAghate, arcati, arcayati, pUjayati, arhati, mahati, mAhayati, __ aJcati pUrti karanA--pUrayati, pUryate, vyApnoti, vyaznute, pipatti, bharate, vigAhate prakaTa karanA-prakaTayati, vyaJjayati, vyanakti, vyaJjate, prakAzayati, ud girati, vivRNoti, sphuTayati, AviSkaroti, sphuTIkaroti, prakaTIkaroti, vyaktIkaroti, vRNIte pratikAra karanA-pratividadhAti, pratikaroti pratibimbita honA-pratiphalati, sphurati, saMkrAmati pavitra karanA-pAvayati, pavitrayati, pavate, punAti praveza karanA - pravizati pratIti karanA-mAnayati, saMbhAvayati, pratyeti, zraddadhAti pratIkSA karanA--anupAlayati, pratipAlayati, pratIkSate prazna karanA-anuyuGkte, pRcchati prasanna karanA-sAntvayati, prasAdayati, anunayati, parituSyati, anugRhNAti, prasIdate pramAda karanA-pramAdyati prastAva lAnA-prastauti prahAra karanA-praharati, vidhyati, zaravyati prANa dhAranA-prANiti, ucchvasiti, jIvati prApta karanA-vindati, AsAdayati, prapadyate, aznute, adhigacchati, pratipadyate, . prApnoti, AsIdati, labhate, nayati prApta karAnA-pralambhayati, prApayati, gamayati, nayati
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 prArambha karanA - Arabhate, prastauti, prakramate, upakramate preraNA karanA -- prayuGkte, nudati, prerayati, pravartayati phalita honA -- phalati pheMkanA -- vikarati, vikSipati bAMdhanA - nAti, badhnAti saMyacchati vilamba karanA -- cirayati, vilambate bIja kA bonA-vapati bujhanA - nirvAti, vidhyAyati baiThanA -- niSIdati, upavizati, nivizate, Aste bolanA - Alapati, rayati, udIrayati, uccarati, vyAharati, vadati, nigadati, udAharati, vakti, bravIti, AcaSTe, bhASate, abhidadhAti, abhigRNAti, bhaNati bhaDakanA --saMdhukSayati bhaya utpanna karanA - trAsayati, kampayati, kSobhayati, bhApayati bhayabhIta honA - trasyati, AzaGkate, prakampate, bibheti, kSubhyati, cakate bhAMpha nikAlanA - vASpAyate 616 bhAganA -- vidrAti, vidravati, palAyate, nazyati bheMTa caDhAnA -- upanayati, Dhokayati, upaharati bhedanA - dyati, zakalayati, bhinatti, kRntati, vidArayati, vRzcati, lunAti, khaMDayati, chyati bhedana honA - vidIryate, dalayati, sphuTati, bhidyate bhojana karanA ---- kavalayati, bhakSayati, sAti, khAdati, Aharati, kavalIkaroti, abhyavaharati, atti bhuGkte, viSvaNAti, aznAti, gilati, jakSiti, pratyavasyati, grasate, avaleDhi, valbhate, jemati bhramaNa karanA - bhramati, bhrAmyati, aTati mardana karanA -- saMvAhayati mAdhyasthya bhAva rakhanA -- udAste mAranA - hanti, hinasti, nizumbhati, hiMsayati, dhvaMsate, nigRhNAti, nAzayati, nibarhate sUdate, sUdayati, saMharati, nirdalayati, nirvAsayati, pravAsayati, udvAsayati, zaMsati, vizasati, zamayati, damayati, unmUlayati, zRNAti, lumpati, nirmUlayati, utkhanati, uddharati, vyApAdayati, vipAdayati, ujjAsayati, mathnAti mArayati, ucchinatti, tRNeti, kSiNoti milanA - milati, zliSyati, AsaJjati, yujyate, lagati mukha se USmA nikAlanA -- USmAyate mugdha honA - muhyati, mUrcchati
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ 620 mRga ko khelAnA - rajayati mardana karanA-saMvAhayati 1 yAcanA karanA - abhyarthayati nAthati, vRNoti, vRNIte, varayati, ardati, mArgayati, yAcati, yAcate, bhikSate yuddha karanA -- yudhyati yuddhArtha sajjita honA - saMnahyate, saMvarmayati rakSA karanA - pAti, gopayati, bhunakti, rakSati, trAyate, zAsti, pAlayati, avati raJjita karanA - Avarjayati raJjayati vAkyaracanA bodha rAMdhanA -- randhayati, sedhayati lajjita honA - jiha ti, lajjate, trapate, hrINIyate, vrIDyati lADa karanA -- lAlayati lAnA - Aharati, Anayati likhanA - likhati lIpanA --degdhi, limpati, udvartayati lepa karanA - abhyanakti vRddhi karanA - vardhate edhate, Rdhnoti, Rdhyati, sphAyate, upacIyate, prahRSyate, visarati, prasarati, atiricyate, bhRzAyate, utsarpati visarpati vastra gAMThanA -- vayate vAMcanA - vAcayati vApisa karanA -- vyAvartate, valate, vivartate, valayati vApisa lenA -- pratIcchati vikasita karanA - prabodhayati, vikasayati, unmIlayati, unnidrayati, vinidrayati, bhinatti, dalayati vikasita honA - vikasati, prabudhyate, unmIlayati, unmiSati, vijRmbhate, sphuTati, ucchvasiti bhidyate, vidalayati vicAra karanA - vimRzyati, Alocate, Alocayati, vitarkayati, Uhate, vicArayati, vikalpayati, anumAti, mImAMsate, unnayati, vivinakti, vicikitsati viparIta kahanA vyabhicarati, vighaTate, saMvadate, viparyeti virakta honA - viramati, uparamati, Aramati, upaiti nazyati, nivartate vilaMba karanA - cirayati, vilambate vibhAga karanA --- vibhajati vivAha karanA - upayacchati, pariNayati, udvahati, vivahati virodha karanA -- viruNaddhi, nigRhNAti
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 621 vistAra karanA -- tanoti, prastArayati, prapaMcayati, vistArayati, prathayati, visphArayati, visArayati vizrAma karanA -- vizrAmyati vizvAsa karanA - visrambhate, vizvasiti - vINayati vINA kA gAnA -- vIMTanA - valayati, veSTayati, parivRNoti vaira karanA - vairAyate vyAkhyAna denA - vyAkhyAti, vyAcaSTe, vyAkaroti, vivRNoti vyApAra karanA -- vyApriyati zabda karanA -- zabdAyate, svanati, dhvanati, raNati, rasati, dhvanati, pragarjayati, rati, jhaGkaroti, guJjati, kUjati, nadati, kvaNati, virauti zamana karanA - zamayati, harati, apohati, vinayati, apanayati, nudati, nAzayati, viramayati, uparamayati, apagamayati, apasArayati, lubhyati, nivarta - yati, mArjayati, maSTi, dUrayati, apasarpati, kSapayati, asyati, proJchati zayana karanA - zete, nidrAyati, svapiti, nidrAti, nidrAyate zIghratA karanA -- tvarate zuddha karanA - nenekti, zodhayati, prakSAlayati zobhita honA - dyotate, zobhate, bhAti, bhrAjate, virAjate dIpyate, bhAsate, prakAzate, cakAsti, lasati, ullasati, vilasati, rocate zlokoM se stuti karanA - upazlokayati saMkucita karanA - mukulayati, mudrayati, saMkocayati, nimIlayati saMgharSa karanA - pratigarjati, saMhRSyati, Ahvayati, spardhate, miti saMbhAvanA karanA -- yujyate, ghaTate, saMbhavati, upapadyate saMdeza kahanA - saMdizati saMdeha karanA --saMdigdhe, saMzete, dolayati, bhramati, bhrAmyati, vimuhyati samApta karanA -- avasAyayati, samApayati, niHzeSayati, azeSayati sarakanA - riGkhati sAmarthya rakhanA - prabhavati, vibhavati, utsahate, zaknoti, samarthayati, pArayati ISTe, adhyavasyati, kSamate, tarati, pragalbhate sugaMdhita karanA -- surabhIkaroti, surabhayati, vAsayati sIMcanA - snApayati, ukSati, siJcati sunanA - AkarNayati, nibhAlayati, upavarNayati, zRNoti, nizAmayati sUnA sUMghanA - jighrati senA sahita laDanA --abhiSeNayati
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ 622 vAkyaracanA bodha sevA karanA-anukUlayati, ArAdhnoti, ArAdhyati, ArAdhayati, bhajati, zrayati, upAste, zIlati, upatiSThati, zIlayati, upacarati, paricarati, niSevate, prAsAdayati, varivasyati, anvAste, juSate sanmukha jAnA--abhigacchati, abhisarati, abhisArayati stuti karanA-nauti, stauti, prazaMsati, zlAghate, varNayati, ITTe, kavayati, ____ kavate, vikatthate, abhinandati, stute, abhivadate snAna karanA-abhiSaNoti, snAti, Aplavate sparza karanA-AmRzati, parAmRzati, spRzati / smaraNa karanA-smarati, dhyAyati, adhyeti, cintayati svAda lenA-svadate, rocate svIkAra karanA-parigRhNAti, urIkaroti, UrIkaroti, urarI karoti, aGgIkaroti, svIkaroti, Adriyate sneha karanA-snihyati / harSita honA-hRSyati, tuSyati, ramate, prIyate, mAdyati, nandati, modate havA kA calanA-pravahati, vAti havA kA lenA-vyajayati, vIjayati hasanA-hasati hAthoM kA phailAnA-atihastayati hAthI kA garjanA-vRMhate hAthI kA prahAra karanA-pariNamasi heSArava karanA-heSate hai-asti, vidyate honA-bhavati, utpadyate, jAyate, sidhyati, niSpadyate, udeti
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhipatra pRSTha paMkti azuddha zuddha . saMdhyakSara niyama 45 yomibhiH ... paTa-nRttau batalAtA hai AdhA maNaH . DApa, Apa kartA zRNoti .... vRMhito'sti.. As dhAtu : prAtibhAkyAm . latAM kuzalArthAthai rAziSi . . .. : 6 8 33 sadhyakSara ... 33 23 niyama 55 34 7 yoginaH 36 10 NaTa-nRtI... 44 23 batalAyA hai..." 45 25 AdhA mana . 52 16 Apa .. .: 56 16 krtA .. 60 21 zRNeti ::: 22 vRhito'sti.. 63 25. . as dhAtuM ... - 63 26 pratibhAvyaM , : : 67 4 latA 72 15 kuzalArthArtharAziSi 75 12 ArANAvAsAt grISmaprakopaH 81 7 rahanA jAtA .. 83 13 kA udArahaNa 87 6 khAnI cAhie 62 18 (kholakara) : 62 31 guNa vikalpa 66 15 rotI kahA . 102 17 parirAjasthAna 103 6 pratyAtyamam ... 105 5 saMmAjanI ... 105 14 dhutaG , 105 14 saMkhyA 71,72 113 31 yuvaajaaninaa| 117 ha pracchadapadaH / rahanA jAnA jAtA ko udAharaNa : khAnA cAhie (khela kara.) .. kid saMjJA (na kA lopa)vikalpa rotI huI kahA. parirAjasthAnaM . pratyAtmam ...... saMmArjanI ... dyutaG, bhraMzu saMkhyA 71,72,73 yuvajAninA.. pracchadapaTa:, :
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ 624 pRSTha paMkti azuddha 123 12 sa ca 123 23 zabda rahatA 125 8 pracchadapada: 126 10 lavaNAkSi 126 25 126 133 26 135 15 samUhe ke 135 23 niyaya 233 136 14 tral kaTayalUlam 138 14 saMkhyA 43 145 4 146 ha 147 21 150 154 4 154 8 23 182 185 para rahas saharati taddhati ke 156 10 161 1 161 3 166 15 vRnat 166 16 dhUnat pratinidhyam nigama 276 taddhati ke cAndanaH bAlaH ikaN pratyaya zabdoM se barSimA 161 2 193 30 194 2 puMsa zabda puMsa zabda 170 5 170 16 171 35 174 12 175 18 sUrya 177 18 17, 177 18 pUna z 7 niyama 473 25 gopAlaH bina niyama 404 lambhayati indrajAlika: saMkhyA 106 se 112 vrIhimAna zuru sA ca zabda zeSa rahatA pracchadapaTa: lavaNAkSam pare rahas saMharati taddhita ke samUha ke niyama 233 tralkaTyalUlam saMkhyA 66 prAtinidhyam niyama 276 taddhita ke cAndanabAla: ikaT pratyaya zabdoM se hanti artha meM varSamA puMs zabda puMs zabda vRnt dhUnt indrajAlika: vAkyaracanA bodha saMkhyA 106, 42,111,112 vrIhimAn chinte sUrya : 117 pUnz niyama 476 gopAlena trin niyama 504 lambhayati
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhipatra 625 pRSTha paMkti azuddha 164 25 Agamana Agama 166 16 vibhrakSati, vibhakSati vibhrakSati, bibhakSati 167 13 titaniSisyati titaniSiSyati 202 10 vAra 2 zobhita hotA bAra 2 icchA karatA hai 203 17 srasa sras 206 16 udvamati (nikAlanA) udvamati (ugalanA) 206 17 u,vamati udvamati 215 20 uNNA uSNA 218 3 anadyatana anadyatana parokSa artha meM .. 242 18 niyama 621 niyama 631 244 13 gRhItavAna gRhItavAn 247 niyama 548,546,550,551 niyama 648,646,650,651 246 6 yayivAna yayivAn 253 2 dusaroM dUsaroM 256 25 AvedakaH AdevakaH 266 22 niyama 407 niyama 707 270 23 balAnAM / bAlAnAM: 276 17 zRGgATaka zRGgATakaM 276 20 rodaM roda. rodaM rodaM 277 14 734 se 739 734 se 730 281 11 ida idaM 284 8 candramasu 284 28 he dhena / he dhenU . 287 1 triliGgA zandA viliGgAH zabdAH 264 16 anayoH anyayoH 264 17 anayoH anyayoH 264 26 anasyAH anyasyAH 267 8 Aplut Aplut 316 17 dheTa-pAne dheTa-pAne 26 30 x dyAdi 3 30 24 adhIyastam adhIyAstam 30 25 adhyetAsva adhyetAsma adhyetAsvaH adhyetAsmaH 30 30 x ciMtA karanA 331 8 dadhvima dadhyima . . . candramAsu lm l s s sh llh s fs
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyaracanA bodha * a w * * * pRSTha paMkti azuddha 343 5 Asadhve. 343 6 Asadhvam 343 4 Asadhvam 344 26. astoSyAmaH 346 20 brUsva 354 7 amandadhvam 355 11 rajyetAma 355 12 rajyethAm 361 8 abhaitsava :: 373 15 AhiMSyaMtam 377 2 ajIvam : 377 20. bahucana 377 26 ayajatam / 386 14 ekavacama 387 10 bhraMsuG 360 13 adhukSatAm .. 365 30 hvayerana .. 366 24 svapintu 401 16 cakAspyithaH 414 10 dvakSyate . 414 11 vakSyase , 422 1 jAyeran / 428 11 avaridhvama : 436 10 bubhujatuH 442 27 krIyASma . 447 6 stRNAt.. stRNai / 450 1 yatsyAdi 456 5 mantradhve : -:: 456 6 mantrayAmahe 457 14 spRhayAva spRhayAma 456 12 : mAyAsma 460 26 ahiMyiSyatAm / 461 3 racayaya Adhve "Adhvama - Adhvam astoSyAma brUSva amanddhva m rajyeyAtAm rajyeyAthAm abhaitsva ;AhiSyatam / ajI van bahuvacanaH . / atyajatam ekavacana bhraMzuG : aghukSatAm hvayeran svapantu cakAsiSyathaH dvekSyate. dekSyase jAyantAm avaridhvam bubhujaH krIyAsma / stRNAtu .. stRNe sytyaadi| mantrayadhve . mantrayAmahe spRhayAvaH spRhayAmaH , mAAsam ahiMsayiSyatAm racaya . * - * .
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhipatra pRSTha paMkti 463 21 465 26 akRkSata 466 34 khaNDayeta 467 4 azuddha idAMcakAra 3 akIrtayiSyata 470 33 jRS 476 460 28 zudhaca 460 26 zubhi 462 23 SThivu trasizISTa 465 26 506 32 ajAyadhvam 508 26 avivAJchiSIta 508 31 ajigajiSIta 512 6 ajugupisIt ajugopisIt 512 7 27 pyAyate 514 22 apupuSat 514 24 abubhuSat 518 16 cakampiSate 570 576 acicalisIt 524 7 542 4 rukSUMnr avibhaGkSIt 542 17 546 25 badhi 550 22 bhRn 550 23 dhRn 552 28 UrNaunavIti 562 24 kSubhnat 562 33 gAmakaH 568 17 NIn 31 dut 10 bhakSitavyama 580 24 ricRnar 582 16 lulupvAnU zuddha indAMcakAra 3 akRkSat khaNDayet akIrtayiSyat jaS pyAyiSISTa zudhaMca zumbhaj SThivu siSISTa ajapyadhvam avivAJchit ajigajiSIt ajugupiSIt ajugopIt apUpuSat abubhUSat cikampite acicaliSIt rudha N nr abibhaGkSIt badhaG bhRMn dhRn UrNo vIti kSubhyan gamakaH NIMn duMt bhikSitavyam ricar lulupvAn 627
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
_