________________
२१२
वाक्यरचना बोध
अकर्मक हो तो आत्मनेपद हो जाती है। भोजनकाले उपतिष्ठते । अन्यत्र राजानं उपतिष्ठति ।
नियम ५४६-(आङ् स्पर्धायाम् ३।३।४०) आ उपसर्गपूर्वक ह्वयति धातु स्पर्धा के अर्थ में आत्मनेपद हो जाती है । मल्लो मल्लं आह्वयते । अन्यत्र गोपालः गां आह्वयति ।
नियम ५५०- (वे: स्वार्थे ३।३।४६) वि उपसर्गपूर्वक क्रम् धातु स्वार्थ में आत्मनेपद हो जाती है । गजो विक्र मते।
नियम ५५१-(प्रोपादारंभे ३।३।५०) प्र उपसर्गपूर्वक क्रम् धातु आरंभ अर्थ में आत्मनेपद हो जाती है। भोक्तुं प्रक्रमते, भोक्तुं उपक्रमते (प्रारंभ करता है) । अन्यत्र प्रक्रामति (जाता है)।
नियम ५५२- (अनुपसर्गाद् वा ३।३।५१) उपसर्ग रहित क्रम् धातु विकल्प से आत्मनेपद होती है। क्रमते, कामति ।
नियम ५५३- (अमुपसर्गाद् ज्ञः ३।३।८६) उपसर्गरहित ज्ञा धातु फलवति अर्थ में हो तो आत्मनेपद हो जाती है । गां जानीते । अन्यत्र परस्य गां जानाति ।
नियम ५५४--(अवाद् गिरः ३।३।५४) अव उपसर्गपूर्वक गिर् धातु आत्मनेपद हो जाती है। अवगिरते ।
नियम ५५५-(उपाद्यमः स्वीकारे ३।३।५८) उप उपसर्गपूर्वक यम् धातु स्वीकार अर्थ में आत्मनेपद हो जाती है । कन्यां उपयच्छते वरः ।
नियम ५५६- (समः क्ष्णुवः ३।३।६८) सं उपसर्गपूर्वक क्ष्णु धातु आत्मनेपद हो जाती है । संक्ष्णुते शस्त्रम् ।।
नियम ५५७-(समो गमृच्छिप्रच्छिस्वरतिश्रुविदतिदृशः ३।३१७६) सं उपसर्गपूर्वक अकर्मक गम् आदि धातुएं आत्मनेपद हो जाती हैं। संगच्छते, संमृच्छते, संपृच्छते, संस्वरते, संशृणुते, संवित्ते, समृच्छते, समियते, संपश्यते ।
नियम ५५८-(अनोरकर्मकात् ३।३।७३) अनु उपसर्गपूर्वक वद् धातु अकर्मक हो तो आत्मनेपद हो जाती है। अनुवदते आचार्यस्य शिष्यः । अन्यत्र उक्तं अनुवदति ।
नियम ५५६ (व्युदस्तप: ३।३।७८) वि, उत् उपसर्गपूर्वक तप् धातु आत्मनेपद हो जाती है। वितपते, उत्तपते वा रविः।
. नियम ५६०- (व्यक्तवाचां सहोक्तौ ३।३।७१) मनुष्य आदि एक साथ स्पष्ट बोले तो वद् धातु आत्मनेपद हो जाती है। संप्रवदन्ते ग्राम्याः । संप्रवदन्ति कुक्कुटाः (व्यक्त वाणी नहीं) । चैत्रः वदति (सहोक्ति नहीं है)।
प्रयोगवाक्य माता पुत्रं शपते । शिष्यः गुरुमुपतिष्ठति । गोपालः गां जानीते । भूपः