Book Title: Agam Adhyayan Ki Maulik Vidhi Ka Shastriya Vishleshan
Author(s): Saumyagunashreeji
Publisher: Prachya Vidyapith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006245/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa 2101 300 3888888 sambodhikA pUjyA pravarttinI zrI sajjana zrIjI ma.sA. parama viduSI zaziprabhA zrIjI ma. sA. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAcala tIrthAdhipati zrI AdinAtha bhagavAna 1919:01 MOOOOO zrI jinadattasUri ajamera dAdAbAr3I zrI jinakuzalasUri mAlapurA dAdAbAr3I (jayapura) TOPOTO OOOOORE % PAULIA www.www zrI maNidhArI jinacandrasUri dAdAbAr3I (dillI) zrI jinacandrasUri bilADA dAdAbAr3I (jodhapura) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ G GN Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana viSaya para ( DI. liT upAdhi hetu prastuta zodha prabandha) khaNDa - 8 2012-13 R.J. 241/2007 ACHARYA SRIGANAVABARMANDIR Koba Chone : NANassa 02, 20270204-0 "sAramAyAro zodhArthI DaoN. sAdhvI saumyaguNA zrI nirdezaka DaoN. sAgaramala jaina jaina vizva bhAratI vizvavidyAlaya lADanUM- 341306 (rAja.) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana viSaya para ( DI. liT upAdhi hetu svIkRta zodha prabandha) khaNDa - 8 NANassa sAramAyAro svapna zilpI Agama marmajJA pravarttinI sajjana zrIjI ma.sA. saMyama zreSThA pUjyA zaziprabhA zrIjI ma. sA. mUrtta zilpI DaoN. sAdhvI saumyaguNA zrI (vidhi prabhA) zodha zilpI DaoN. sAgaramala jaina C Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa / kRpA dIpa : pUjya AcArya zrI majjina kailAzasAgara sUrIzvarajI ma.sA. 5 maMgala dIpa : upAdhyAya pravara pUjya gurudeva zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. . Ananda dIpa : Agamajyoti pravartinI mahodayA pUjyA sajjana zrIjI ma.sA. preraNA dIpa : pUjya guruvaryA zaziprabhA zrIjI ma.sA. vAtsalya dIpa : gurvAjJA nimagnA pUjya priyadarzanA zrIjI ma.sA. sneha dIpa : pUjya divyadarzanA zrIjI ma.sA., pUjya tatvadarzanA zrIjI ma.sA. pUjya samyakdarzanA zrIjI ma.sA., pUjya zubhadarzanA zrIjI ma.sA. pUjya muditaprajJAzrIjI ma.sA., pUjya zIlaguNAzrIjI ma.sA., suyogyA kanakaprabhAjI, suyogyA saMyamaprajJAjI Adi bhaginI maNDala zodhakartI : sAdhvI saumyaguNAzrI (vidhiprabhA) FjJAna vRSTi : DaoN. sAgaramala jaina prakAzaka : * prAcya vidyApITha, dupADA roDa, zAjApura-465001 email : sagarmal.jain@gmail.com * sajjanamaNi granthamAlA prakAzana bAbU mAdhavalAla dharmazAlA, taleTI roDa, pAlItANA-364270 prathama saMskaraNa : san 2014 pratiyA~ : 1000 sahayoga rAzi : Rs 150.00 (puna: prakAzanArtha) kampoja : vimala candra mizra, vArANasI OM kaeNvara seTiMga : zambhU bhaTTAcArya, kolakAtA 2) mudraka : Antartica Press, Kolkata ISBN : 978-81-910801-6-2 (VIII) (c) All rights reserved by Sajjan Mani Granthmala. Ocean .com Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Gara prApti sthAna 1. zrI sajjanamaNi granthamAlA prakAzana ||8. zrI jinakuzalasUri jaina dAdAvADI, bAbU mAdhavalAla dharmazAlA, taleTI roDa, mahAvIra nagara, kempa roDa po. pAlItANA-364270 (saurASTra) po. mAlegA~va phona : 02848-253701 jilA- nAsika (mahA.) mo. 9422270223 2. zrI kAntilAlajI mukIma ___ zrI jinaraMgasUri pauzAla, Ar3I bAMsa |9. zrI sunIlajI botharA tallA galI, 31/A, po. kolakAtA-7 TUlsa eNDa hArDaveyara, saMjaya gAMdhI cauka, sTezana roDa mo. 98300-14736 po. rAyapura (cha.ga.) 3. zrI bhAIsA sAhitya prakAzana phona : 94252-06183 M.V. Building, Ist Floor Hanuman Road, PO : VAPI | 10. zrI padamacanda caudharI Dist. : Valsad-396191 (Gujrat) zivajIrAma bhavana, M.S.B. kA rAstA, mo. 98255-09596. jauharI bAjAra 4. pArzvanAtha vidyApITha po. jayapura-302003 I.T.I. roDa, karauMdI vArANasI-5 (yU.pI.)| mo. 9414075821, 9887390000 mo. 09450546617 11. zrI vijayarAjajI DosI 5. DaoN. sAgaramalajI jaina jinakuzala sUri dAdAbAr3I prAcya vidyApITha, dupADA roDa 89/90 goviMdappA roDa po. zAjApura-465001 (ma.pra.) basavanaguDI, po. baiMgalora (karnA.) mo. 94248-76545 mo. 093437-31869 phona : 07364-222218 saMparka sUtra 6. zrI AdinAtha jaina zvetAmbara zrI candrakumArajI muNota tIrtha, kaivalyadhAma ___9331032777 po. kumhArI-490042 zrI rikhabacandajI jhAr3acUra jilA- durga (cha.ga.) 9820022641 mo. 98271-44296 zrI navInajI jhAr3acUra phona : 07821-247225 9323105863 7. zrI dharmanAtha jaina mandira zrImatI prItijI ajitajI pArakha 84, amana kovila sTrITa 8719950000 koNDI thopa, po. cennaI-79 (T.N.)| zrI jinendra baida phona : 25207936, 9835564040 044-25207875 zrI pannAcandajI dUgar3a 9831105908 Dono ko O Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hRdaryApaNa TOGADGOGro... mahAmanasvI mahAyazasvI, mahAnatA ura meM gharate haiN| rAmacandra sUri kI kIrti ko, jaga anuguMjita karate haiN|| jina zAsana kI ujjvala paramparA meM sUri pada abhidhAna ko dharate haiN| jinakI pAvana zaraNAgati pAkara __rAga-dveSa zrama miTate haiN|| puNyavaMta guNavaMta sUrIzvara, krAnti-zAnti ke puMja punIta / jJAna-dhyAna kI atula prathA se, zodhita jIvana detA navanIta / / adhyAtma mArga ke anupama sAdhaka camaka rahe jyoM natha meM caMda / basate haiM jana-jana ke mana meM ___ jaise puSpa meM base sugaMdha / / zodha kI yaha puSpa paMkhur3I, kIrti samrATa ke caraNe dharatI huuN| tujha AzISa se jo kArya huA, tujhako hI arpita karatI hU~ / / sese paramocca yogI, puNya pradhAvI, Adarza saMyama sAdhaka pUjya AcArya zrI kIrtiyaza sUrIzvarajI ma.sA. ke pAdAravinda meM sAdara-sAdhAra samarpita... Gora Gora Demo .. .. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .....O sajjana bhAvanA sajjanoM ke lie OOOcto Google Bite Mozilla ost Fast Service at bar3hA diyA hai Agama granthoM ke prati upekSA bhAva, ghaTA diyA hai jJAna evaM jJAnadAtAoM ke prati ahobhAva, jagA diyA hai paurANika siddhAntoM ke prati aruci thAva, isa viSama samaya meM jJAna, kriyA, bhakti yoga kA saMgama karavAne gurugama pUrvaka Agama vANI kA manomaMthana karavAne deva adhiSThita sUtroM ke prati bahumAna jagAne ke prayojanArtha AcAra zuddhi, vicAra zuddhi evaM vyavahAra zuddhikA eka anubhUta mArga.. mero orn.co .. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hArdika anumodana GGNNGINGOG4r... jayapura haoNla muMbaI nivAsI dAdA zrI phUlacaMdajI - dAdI zrI basaMtI devI pitA zrI amaracaMdajI - mAtu zrI premalatA ke snehAzISa se suputra zraddhA saMpanna zrI navInajI - saritAjI supautra zreyAMsa - kAjala siddhArtha- zrImAla jhAr3acUra parivAra . Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e zruta yAtrA ke Milestone zrI navInajI jhAr3acUra parivAra saMskRta sAhitya kA eka mahattvapUrNa zloka hai jvalati calitendhano'gni vipratikRtaH pannagaH phaNA kuruute| trAyaH svaH mahimAnaM kSobhAta pratipadyate hi janaH / / jaise agni utpanna karane ke lie IMdhana (lakar3I) ko calita karanA Avazyaka hotA hai| sarpa bhI cher3ane para hI phaNa uThAtA hai, vaise hI tejasvI logoM ke teja ko prasarita karane ke lie koI na koI nimitta Avazyaka hotA hai| pratyeka vyakti meM kSamatA hai kintu tadyogya nimitta milane para hI vaha prakaTa hotI hai| svAdhyAya niSTha zrI navInajI zrImAla (jhAr3acUra) adhyayana rasikA sAdhvI zrI saumyaguNA zrIjI ke jIvana meM eka zreyaskArI nimitta ke rUpa meM aae| jaina dharma jJAnAloka ko sabase bar3A maMgala mAnatA hai kyoMki isI ke mAdhyama se nija svarUpa kA bodha ho sakatA hai| yaha jJAna AgamoM ke adhyayana se prApta hotA hai| Agama kI adhyayana vidhi ko jaina granthoM meM yogodvahana kI saMjJA dI gayI hai| zodha kArya ko aMtima caraNa dene se pUrva yogodvahana jaise Agamokta viSaya para AcAryoM kA mArgadarzana evaM sahamati donoM hI Avazyaka thii| aise samaya meM sevAbhAvI navInajI jhAr3acUra ne pUjya AcArya bhagavaMta zrI kIrtiyazasUrijI ke Agamavid ziSya zrIratnayazavijayajI ma.sA. se isa kArya ko saMzodhita karavAne kI jimmedArI lii| muMbaI mahAnagarI meM do varSoM taka muni bhagavaMta ke pAsa jA-jAkara kirITajI jaina (sindhar3a) evaM navInajI ne yaha kArya pUrNa krvaayaa| ___ Apa javAharAta ke vyApArI hone se ApakI pArakhI dRSTi ne jJAna ke kSetra meM bhI ratna kI parakha kara lii| Apake mana meM vicAra AyA jisa zodha khaNDa kA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ x... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa saMzodhana parama jJAnI AcArya ke nirdezana meM ziSyoM dvArA kiyA jA rahA hai / ho na ho isameM kucha khAsiyata avazya honI caahie| zodha kArya kA yaha AThavA~ khaMDa sAdhu-sAdhviyoM ke vizeSa upayogI hone para bhI unhoMne isa pustaka prakAzana meM sahayogI banane kI icchA abhivyakta kii| unhIM kI mehanata ke kAraNa yaha pustaka sujJa janoM ke grAhya bana pAI hai| Apa mUlata: jayapura ke haiM parantu vyApArika dRSTikoNa se mumbaI meM rahate haiM / sAdhu-sAdhvI vaiyAvacca, nitya ArAdhanA, mAnava sevA Adi meM Apa sadA pravRtta rahate haiN| ApakI dharmapatnI saritAjI jhAr3acUra svAdhyAya niSTha evaM tapa rucivanta zrAvikA hai| varSItapa Adi aneka tapa sAdhanAoM se unakA jIvana alaMkRta hai| Apane suputra zreyAMsa evaM siddhArtha ko mahApuruSoM ke nAma se hI nahIM apitu vaise saMskAroM se bhI navAjA hai| gvAliyA TeMka meM Ane vAle sabhI saMpradAyoM ke sAdhusAdhvI kA Apa mAtA- pitAvata dhyAna rakhate haiN| AcArya zrI padmasAgarajI ma.sA., AcArya kIrtiyazasUrijI ma.sA., upAdhyAya zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. Adi aneka guru bhagavaMtoM kI mahatI kRpA dRSTi Apa para barasa rahI hai| pUjya guruvaryyA zaziprabhA zrIjI ma.sA. se Apake parivAra kA bahuta purAnA evaM AtmIya paricaya rahA hai| varSa meM prAya: eka bAra pUjyA zrI jahA~ bhI virAjatI hai Apa darzana karane kI bhAvanA rakhate haiN| Apa jaise zrAvakoM kA sahayoga milatA rahe to Aja bhI sAdhu-sAdhvI apanI AcAra maryAdAoM kA pAlana karate hue zreSTha kArya kara sakate haiN| sajjanamaNi granthamAlA prakAzana Apake lie yaha abhyarthanA karatA hai ki Apa isI prakAra Atmonnati ke mArga para supravRtta raheM evaM jinazAsana zru mahodadhi meM apanA sahayoga dete raheM / ke Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya jaina sAhityika racanAoM meM AgamoM ko sarvAdhika prAcIna evaM prAmANika mAnA jAtA hai| jo sthAna islAma meM kurAna, hindU paramparA meM veda, IsAIyoM meM bAIbala kA hai vahI sthAna jaina dharma meM AgamoM kA hai| yaha jaina AcAra evaM vicAra donoM kI hI nIMva hai| zvetAmbara aura digambara donoM hI paramparAoM meM AgamoM ko gaNadhara dvArA racita evaM jinavANI kA saMkalana mAnA jAtA hai| digambara paramparA ke anusAra vartamAna meM aMga AgamoM kA viccheda ho cukA hai| isI kAraNa digambara muni upalabdha AgamoM kA adhyayana nahIM karate haiN| unake yahA~ SaDakhaNDAgama, kaSAya pAhur3a, tattvArthasUtra aura AcArya kundakunda ke granthoM ke adhyayana kI hI paramparA hai| vahIM zvetAmbara paramparA meM aMga AgamoM ke astitva ko svIkAra kiyA gayA hai evaM unakI adhyayana paramparA bhI vidyamAna hai| zvetAmbara paramparA meM mukhya rUpa se tIna paramparAe~ AtI hai- zvetAmbara mUrtipUjaka, terApaMthI aura sthaankvaasii| tInoM hI paramparAoM ne aMga AgamoM ke adhyayana ke lie yogodvahana ko Avazyaka mAnA hai kintu sthAnakavAsI evaM terApaMthI paramparA yogodvahana kA artha mana, vacana aura kAyA kI pravRtti ko samyaka dizA meM niyojita karanA itanA hI mAnatI hai| jabaki zvetAmbara mUrtipUjaka paramparA meM yogedvahana eka vizeSa prakriyA mAnI gaI hai| vahA~ pratyeka Agama ke adhyayana hetu vizeSa prakAra ke yoga karavAe jAte haiN| sAmAnyatayA yahA~ yoga kA saMbaMdha tapasyA se jor3A gayA hai| aMga AgamoM kA adhyayana kisa krama evaM kina tapoM ke sAtha honA cAhie isakA vistRta ullekha zvetAmbara AcAryoM ke sAhitya meM milatA hai| AcArya jinaprabhasUri (14vIM zatI) ne vidhimArgaprapA meM Agama sUtroM kI adhyayana vidhi kA savistRta ullekha kiyA hai| aMga AgamoM ke sAtha-sAtha uttarAdhyayana, dazavaikAlika Adi pramukha Agama granthoM kI bhI yoga vidhi usameM dI gaI hai| yahA~ yogodvahana kI yaha vidhi mukhya rUpa se upavAsa, ekAsaNa, nIvI Adi tapoM se jor3I gaI hai| isameM aMga athavA anya AgamoM kA adhyayana kisa Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xii... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa krama se aura pratidina kitanA karavAnA cAhie isakA bhI ullekha hai / aMga AgamoM ke adhyayana kI tIna paramparAe~ haiM- prathama paramparA meM kevala mUla pATha kA adhyayana karavAyA jAtA hai kintu jaba prAkRta yA arddhamAgadhI loka bhASA nahIM rahI taba mUla pATha ke sAtha artha aura vizeSa artha ko samajhAne kI paramparA bhI prArambha huii| mUla evaM artha kA adhyayana karane ke bAda usake adhyayana-adhyApana kI AjJA rUpa tIsarI paramparA kA pAlana kiyA jAtA hai| mUrtipUjaka paramparA meM AgamoM ke adhyayana ke lie yogodvahana kI prakriyA anivArya rUpa se mAnya rahI hai kintu yogodvahana kI sAdhanA ke sAtha-sAtha AgamoM ke adhyayana aura adhyApana kI prakriyA vilupta sI ho rahI hai| Aja yogodvahana mAtra pArasparika prakriyA ke rUpa meM hI jIvita hai phira bhI adhyayana-adhyApana ke kSetra meM isakI mUlyavattA ko nakArA nahIM jA sktaa| yogodvahana kA zAbdika artha hai - yoga + udvhn| jaina paramparA meM yoga zabda kA prayoga prAcIna kAla meM mukhyataH mana, vacana aura kAyA kI pravRtti ke lie hotA thaa| isa AdhAra para yogodvahana zabda kA artha mana, vacana aura kAyA kI pravRtti ko sanmArga meM niyojita karanA hotA hai kintu ye pravRttiyA~ sanmArga meM niyojita raheM, isa hetu indriyoM evaM mana ko saMyamita karanA Avazyaka hai| isake lie tapa ke sAtha japa, stavana, stuti, vaMdana Adi ko bhI jor3a diyA gayA hai aura yaha mAnA jAtA hai ki AcArya Adi jinake sAnnidhya meM AgamoM kA adhyayana karanA hotA hai unake prati vinaya kA pradarzana Avazyaka hai ataH yoga kI prakriyA meM tapa ke sAtha japa aura vaMdana Adi para jora diyA gayA hai| AgamoM meM jitane adhyayana aura uddezaka hote haiM tadanusAra khamAsamaNa, vaMdana, kAyotsarga Adi kI kriyAe~ kI jAtI hai| vartamAna kAla meM isa kriyA ko thor3A sarala banAte hue upavAsa ke sthAna para AyaMbila, ekAsaNA Adi kI vyavasthA bhI kI gaI hai| Agama AkAra meM jitanA bar3A hotA hai usakI yogodvahana vidhi bhI kramazaH utanI hI bar3hatI jAtI hai| kucha granthoM ke yogodvahana sAtha-sAtha bhI karavAe jAte haiN| udAharaNa ke lie uttarAdhyayanasUtra evaM RSibhASitasUtra kA yogodvahana eka sAtha karavAyA jAtA hai| isa AdhAra para maiMne yaha niSkarSa bhI nikAlA thA ki uttarAdhyayana aura RSibhASita donoM eka hI grantha rahe hoNge| aMga Agama sAhitya meM bhagavatI Adi, upAMga sAhitya meM prajJApanA Adi vistRta grantha haiM, jabaki nirayAvalikA Adi kucha grantha aise haiM jo atyanta choTe Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa ...xiii haiM ata: vartamAna meM jo Agama jisa rUpa meM upalabdha hai unake AkAra Adi ko dekhakara yogodvahana ke punarnirmANa kI AvazyakatA hai| sthAnakavAsI evaM terApaMthI paramparA meM yogodvahana kI yaha prakriyA prAya: samApta hI hai phira bhI isake kucha acche pakSa haiM jinheM dhyAna meM rakhakara ise punarjIvita bhI kiyA jA sakatA hai| yogodvahana ke prAmANika ullekha AcArAMga, sUtrakRtAMga, bhagavatI Adi kaI Agama granthoM meM prApta hote haiN| inameM mahAnizIthasUtra ko to isakA adhikRta grantha bhI kahA jA sakatA hai| isa vidhi ke ullekha cUrNi sAhitya meM bhI milate haiN| yadi paravartI granthoM ke Aloka meM dekhA jAe to AcArya jinaprabhasUri kI vidhimArgaprapA aura AcArya vardhamAnasari ke granthoM meM inake ullekha milate haiN| ___sAdhvI saumyaguNA zrIjI ne prAcIna aura paravartI sabhI yogodvahana saMbaMdhI granthoM kA adhyayana kara prastuta kRti meM jo kArya kiyA hai vaha nizcaya hI prazaMsanIya hai kyoMki yaha eka kaThina Agamokta viSaya hai| jisa viSaya para hindI sAhitya bhI nahIMvata hI upalabdha hotA hai| isI ke sAtha yogodvahana saMbaMdhI vidhividhAna yogya AcArya yA muni bhagavaMtoM ke dvArA hI karavAe jAte haiM ata: isake sUkSma abhiprAyoM ko samyak rUpa se samajhanA duSkara thA parantu saumyaguNAjI ne apane atula manobala ke AdhAra para vividha AcAryoM se carcA karake isakA prAmANika svarUpa prastuta kiyA hai isakI anumodanA hai| vartamAna meM hamArA durbhAgya yaha hai ki hamAre kriyAkANDa sambandhI aneka grantha yA to Aja upalabdha hI nahIM hai athavA prAcIna prAkRta, saMskRta bhASA meM likhe hone ke kAraNa adhyayana kI prakriyA mara gaI hai| sAdhvI saumyaguNA zrIjI kA yaha prayatna isalie bhI stutya hai ki isase vidhi-vidhAna ke prati jana cetanA jAgRta hogii| Aja karmakANDoM meM se jIvanta pakSa lupta hotA jA rahA hai use punarjIvita karanA hogaa| sAdhvIjI sAhitya kSetra meM sevA karatI raheM aura jaina vidyA ke bhaNDAra ko samRddha karatI raheM inhIM zubha bhAvanAoM ke saath| DaoN. sAgaramala jaina prAcya vidyApITha, zAjApura Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana bhAratIya vAMgamaya RSi-maharSiyoM dvArA racita lakSAdhika granthoM se zobhAyamAna hai| pratyeka grantha apane Apa meM aneka navIna viSaya evaM navya unmeSa lie hue haiN| hara grantha anekazaH prAkRtika, AdhyAtmika evaM vyAvahArika rahasyoM se paripUrNa hai| ina zAstrIya viSayoM meM eka mahattvapUrNa pakSa hai vidhi-vidhaan| hamAre AcAra-pakSa ko sudRr3ha banAne evaM use eka samyaka dizA dene kA kArya vidhi-vidhAna hI karate haiN| vidhividhAna sAMsArika kriyA-anuSThAnoM ko sampanna karane kA mArga digdarzita karate haiN| jaina dharma yadyapi nivRttimArgI hai jabaki vidhi-vidhAna yA kriyAanuSThAna pravRtti ke sUcaka haiM paraMtu yathArthataH jaina dharma meM vidhi-vidhAnI kA guMphana nivRtti mArga para agrasara hone ke lie hI huA hai| Agama yuga se hI isa viSayaka carcA aneka granthoM meM prApta hotI hai| jinaprabhasari racita vidhimArgaprapA vartamAna vidhi-vidhAnoM kA pRSThAdhAra hai| sAdhvI saumyaguNAjI ne isa graMtha ke aneka rahasyoM ko udghATita kiyA hai| sAdhvI saumyAjI jaina saMgha kA jAjvalyamAna sitArA hai| unakI jJAna AbhA se mAtra jinazAsana hI nahIM apitu samasta Arya paramparAe~ zobhita hI rahI haiN| sampUrNa vizva unake dvArA prakaTa kie gae jJAna dIpa se prakAzita ho rahA hai| inheM dekhakara pravartinI zrI sajjana zrIjI ma.sA. kI sahaja smRti A jAtI hai| saumyAjI unhIM ke nakze kadama para calakara aneka nae AyAma zruta saMvardhana hetu prastuta kara rahI hai| sAdhvIjI ne vidhi-vidhAnoM para bahupakSIya zodha karake usake vividha AyAmoM ko prastuta kiyA hai| isa zodha kArya ko 23 pustakoM ke rUpa meM prastuta kara unhoMne jaina vidhi-vidhAnoM ke samagra pakSoM ko jana sAmAnya ke lie sahaja jJAtavya banAyA hai| jijJAsu varga isake mAdhyama se mana meM ulita vividha zaMkAauM Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa...xv kA samAdhAna kara paaegaa| sAdhvIjI isI prakAra zruta ratnAkara ke amUlya bhItiyoM kI khoja kara jJAna rAzi ko samRddha karatI rahe evaM apane jJAnAlIka se sakala saMgha kI rozana kareM yahI zubhAzaMsA... AcArya kailAsa sAgara sari nAkoDA tIrtha viduSI sAdhvI zrI saumyaguNAzrIjI ne vidhi vidhAna sambandhI viSayoM para zodha-prabandha likha kara DI.liT upAdhi prApta karake eka kIrtimAna sthApita kiyA hai| - saumyAjI ne pUrva meM vidhimArgaprapA kA hindI anuvAda karake eka guruttara kArya saMpAdita kiyA thaa| usa kSetra meM hue apane viziSTa anubhavI ko Age bar3hAte hue usI viSaya ko apane zodha kArya hetu svIkRta kiyA tathA datta-citta se puruSArtha kara vidhi-viSayaka gahanatA se paripUrNa grantharAja kA jI Alevana kiyA hai, vaha prazaMsanIya hai| hara gaccha kI apanI eka anUThI vidhi-prakriyA hai, jo mUlataH Agama, TIkA aura kramazaH paramparA se saMcAlita hotI hai| rakharataragaccha ke apane viziSTa vidhi vidhAna haiM... maryAdAe~ haiM... kriyAe~ haiN...| hara kAla meM jainAcAryoM ne sAdhvAcAra kI zuddhatA ko akSuNNa banAye rakhane kA bhagIratha prayAsa kiyA hai| vidhimArgaprapA, AcAra dinakara, samAcArI zataka, praznottara catvAriMzata zataka, sAdhu vidhi prakAza, jinavallabhasUri samAcArI, jinapatisUri samAcArI, SaDAvazyaka bAlAvabodha Adi aneka grantha unake puruSArtha ko prakaTa kara rahe haiN| sAdhvI saumyaguNAzrIjI ne vidhi vidhAna saMbaMdhI bRhad itihAsa kI divya jhAMkI ke darzana karAte hue gRhastha-zrAvaka ke solaha saMskAra, vratagrahaNa vidhi, dIkSA vidhi, muni kI dinacaryA, AhAra saMhitA, yogIdahana vidhi, padArohaNa vidhi, Agama adhyayana vidhi, tapa sAdhanA vidhi, prAyazcitta vidhi, pUjA vidhi, pratikramaNa vidhi, pratiSThA vidhi, mudrAyoga Adi vibhinna viSayoM para apanA ciMtana-vizleSaNa Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xvi... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa prastuta kara ina sabhI vidhi vidhAnoM kI maulikatA aura sArthakatA ko Adhunika pariprekSya meM ujAgara karane kA anUThA prayAsa kiyA hai| vizeSa rUpa se mudrAyoga kI cikitsA ke kSetra meM jaina, bauddha aura hindu paramparAoM kA vizleSaNa karake mudrAoM kI viziSTatA ko ujAgara kiyA hai| nizcita hI inakA yaha anUThA puruSArtha abhinaMdanIya hai| maiM kAmanA karatA hU~ ki saMzodhana-vizleSaNa ke kSetra meM ve khUba Age bar3heM aura apane gaccha evaM guru ke nAma ko rozana karate hue U~cAIyoM ke naye sIpAnI kA ArohaNa kreN| . upAdhyAya zrI maNiprabhasAgara mujhe yaha jAnakara prasannatA huI hai ki viduSI sAdhvI DaoN. saumyaguNA zrIjI ne DaoN. zrI sAgaramalajI jaina ke nirdezana meM 'jaina vidhi-vidhAnI kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana' isa viSaya para 23 khaNDoM meM bRhadastarIya zodha kArya (DI.liT) kiyA hai| isa zodha prabandha meM paraMparAgata AcAra Adi aneka viSayoM kA prAmANika paricaya dene kA suMdara prayAsa kiyA gayA hai| jaina paramparA meM kriyA-vidhi Adi dhArmika anuSThAna karma kSaya ke hetu se mokSa ko lakSya meM rakhakara kie jAte haiN| sAdhvIzrI ne yoga mudrAoM kA mAnasika, zArIrika, manIMvaijJAnika evaM AdhyAtmika dRSTi se kyA lAbha hotA hai? isakA ullekha bhI bahuta acchI taraha se kiyA hai| sAdhvI saumyaguNAjI ne niHsaMdeha ciMtana kI gaharAI meM jAkara isa zodha prabandha kI racanA kI hai, jI abhinaMdana ke yogya hai| mujhe AzA hai ki vidvada gaNa isa zodha prabandha kA suMdara lAbha utthaayeNge| mairI sAdhvIjI ke prati zubhakAmanA hai ki zruta sAdhanA meM aura abhivRddhi prApta kreN| AcArya padmasAgara sari Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa ...xvii vinayAdhaneka guNagaNa garImAyamAnA viduSI sAdhvI zrI zaziprabhA zrIjI evaM saumyaguNA zrIjI Adi saparivAra sAdara anuvandanA suravazAtA ke saath| Apa zAtA meM hoNge| ApakI saMyama yAtrA ke sAtha jJAna yAtrA avirata cala rahI hogii| Apa jaina vidhi vidhAnoM ke viSaya meM zodha prabaMdha likha rahe haiM yaha jAnakara prasannatA huii| jJAna kA mArga anaMta hai| isameM jJAniyoM ke tAtparyArtha ke sAtha prAmANikatA pUrNa vyavahAra honA Avazyaka rhegaa| Apa isa kArya meM suMdara kArya karake jJAnopAsanA dvArA svazreya prApta kareM aisI zAsana deva se prArthanA hai| AcArya rAjazekhara sari bhadrAvatI tIrtha mahattarA zramaNIvaryA zrI zaziprabhAzrI jI yoga anuvaMdanA! Apake dvArA preSita patra prApta huaa| isI ke sAtha 'zodha prabandha sAra' ko dekhakara jJAta huA ki ApakI ziSyA sAdhvI saumyaguNA zrI dvArA kiyA gayA bRhadastarIya zodha kArya jaina samAja evaM zramaNazramaNI varga hetu upayogI jAnakArI kA kAraNa bnegaa| ApakA prayAsa sarAhanIya hai| zruta bhakti evaM jJAnArAdhanA svapara ke Atma kalyANa kA kAraNa bane yahI shubhaashiirvaad| AcArya ratnAkara-sari jI kara rahe sva-para upakAra antarhadaya se unako amRta udgAra mAnava jIvana kA prAsAda vividhatA kI bahuvidha pRSTha bhUmiyoM para AdhRta hai| yaha na tI sarala sIdhA rAjamArga (Straight like highway) hai na parvata kA sIdhA car3hAva (ascent) na ghATI kA utAra (descent) hai Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xviii... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa apitu yaha sAgara kI lahara (sea-wave) ke samAna gatizIla aura utAracar3hAva se yukta hai| usake jIvana kI gati sadaiva eka jaisI nahIM rahatI / kabhI car3hAva (Ups) Ate haiM to kabhI utAra (Downs) aura kabhI koI avarodha (Speed Breaker) A jAtA hai to kabhI koI (trun) bhI A jAtA hai| kucha avarodha aura mor3a to itane khataranAka (sharp) aura prabala hote haiM ki mAnava kI gati pragati aura sanmati lar3akhar3A jAtI hai, ruka jAtI hai ina badalatI huI paristhitiyoM ke sAtha anukUla samAyojana sthApita karane ke lie jaina darzana ke Apta manISiyoM ne pramukhataH do prakAra ke vidhi-vidhAnoM kA ullekha kiyA hai- 1. bAhya vidhi-vidhAna 2. Antarika vidhi-vidhAna / bAhya vidhi-vidhAna ke mukhyataH cAra bheda haiM- 1. jAtIya vidhi-vidhAna 2. sAmAjika vidhi-vidhAna 3. vaidhAnika vidhi-vidhAna 4. dhArmika vidhividhAna / 1. jAtIya vidhi-vidhAna - jAti kI samutkarSatA ke lie apanIapanI jAti meM eka mukhiyA yA pramukha hotA hai jisake Adeza ko svIkAra karanA pratyeka sadasya ke lie anivArya hai| mukhiyA naitika jIvana ke vikAsa hetu ucita - anucita vidhi-vidhAna nirdhArita karatA hai| una vidhi-vidhAnoM kA pAlana karanA hI naitika cetanA kA mAnadaNDa mAnA jAtA hai| 2. sAmAjika vidhi-vidhAna naitika jIvana ko jIvaMta banAe rakhane ke lie samAja anekAneka AcAra-saMhitA kA nirdhAraNa karatA hai| samAja dvArA nirdhArita karttavyoM kI AcAra saMhitA ko jyoM kA tyoM cupacApa svIkAra kara lenA hI naitika pratimAna hai| samAja meM pIr3hiyoM se cale Ane vAle sajjana puruSoM kA acchA AcaraNa yA vyavahAra samAja kA vidhi-vidhAna kahalAtA hai| jo ina vidhi-vidhAnoM kA AcaraNa karatA hai, vaha puruSa satpuruSa banane kI pAtratA kA vikAsa karatA hai| 3. vaidhAnika vidhi-vidhAna- anaitikatA - anAcAra jaisI hIna pravRttiyoM se mukta karavAne hetu rAja sattA ke dvArA anekavidha vidhi-vidhAna banAe jAte haiN| ina vidhi-vidhAnoM ke antargata 'yaha karanA ucita hai' athavA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa ...xix 'yaha karanA cAhie' Adi tathyoM kA nirUpaNa rahatA hai| rAja sattA dvArA Adezita vidhi-vidhAna kA pAlana Avazyaka hI nahIM anivArya bhI hai| ina niyamoM kA pAlana karane se cetanA azubha pravRttiyoM se alaga rahatI hai| 4. dhArmika vidhi-vidhAna- isameM Apta puruSoM ke Adeza-nirdeza, vidhi-niSedha, kartavya-akartavya nirdhArita rahate haiN| jaina darzana meM ANAe dhammI" kahakara ise spaSTa kiyA gayA hai| jainAgamoM meM sAdhaka ke lie jI vidhi-vidhAna yA AcAra nizcita kie gaye haiM, yadi unakA pAlana nahIM kiyA jAtA hai to Apta ke anusAra yaha karma anaitikatA kI koTi meM AtA hai| dhArmika vidhi-vidhAna jI arhat AdezAnusAra hai usakA dharmAcaraNa karatA huA vIra sAdhaka akutIbhaya hI jAtA hai arthAta vaha kisI bhI prANI ko bhaya utpanna ho, vaisA vyavahAra nahIM krtaa| yahI sadvyavahAra dharma hai tathA yahI hamAre karmoM ke naitika mUlyAMkana kI kasauTI hai| tIrthaMkarIpadiSTa vidhi-niSedha mUlaka vidhAnoM ko naitikatA evaM anaitikatA kA mAnadaNDa mAnA gayA hai| laukika eSaNAoM se vimukta, arahanta pravAha meM vilIna, apramatta svAdhyAya rasikA sAdhvI ratnA saumyaguNA zrIjI ne jaina vAGmaya kI anamIla kRti rakharataragacchAcArya zrI jinaprabhasUri dvArA viracita vidhimArgaprapA meM gumphita jAjvalyamAna viSayoM para apanI tIkSNa prajJA se jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana ko mukhyataH cAra bhAga ( 23 ravaNDauM) meM vargIkRta karane kA atulanIya kArya kiyA hai| zodha grantha ke anuzIlana se yaha spaSTataH hI jAtA hai ki sAdhvI saumyaguNA zrIjI ne cetanA ke UrcIkaraNa hetu prastuta zodha grantha meM jina AjJA kA nirUpaNa kisI paramparA ke dAyare se nahIM prajJA kI kasauTI para kasa kara kiyA hai| prastuta kRti kI sabase mahatvapUrNa vizeSatA yaha hai ki hara pakti prajJA ke Aloka se jagamagA rahI hai| buddhivAda ke isa yuga meM vidhi-vidhAna kI eka navya-bhavya svarUpa pradAna karane kA sundara, samIcIna, samucita prayAsa kiyA gayA hai| Atma pipAsuoM ke lie evaM anusandhitsuoM ke lie yaha zruta nidhi Atma Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xx... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa sammAnArjana, bhAva pariSkAra aura Antarika aujvalya kI niSyatti meM sahAyaka siddha hogii| alpa samayAvadhi meM sAdhvI saumyaguNAzrIjI ne jisa pramANikatA evaM dArzanikatA se jina vacanoM ko paramparA ke Agraha se rikta tathA sAmpradAyika mAnyatAoM ke durAgraha se mukta rakhakara sarvagrAhI zruta kA. niSpAdana jaina vAGmaya ke kSitija para navya nakSatra ke rUpa meM kiyA hai| Apa zruta sAbhiruci maiM nirantara pravahamAna banakara apane nirNaya, vizuddha vicAra evaM nirmala prajJA ke dvArA saMdaiva sarala, sarasa aura sugama abhinava jJAna razmiyoM ko prakAzita karatI rheN| yahI antaHkaraNa AzIvadi saha anekazaH anumodanA... abhinNdn| jinamahodaya sAgara sari caraNaraja muni pIyUSa sAgara jaina vidhi kI anamIla nidhi yaha jAnakara atyanta prasannatA hai ki sAdhvI DaoN. saumyaguNA zrIjI ma.sA. dvArA jaina-vidhi-vidhAnI kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana" isa viSaya para suvistRta zodha prabandha sampAdita kiyA gayA hai| vastutaH kisI bhI kArya yA vyavasthA ke saphala niSpAdana meM vidhi (Procedure) kA apratima mahattva hai| prAcIna kAlIna saMskRtiyA~ cAhe vaha vaidika hI yA zramaNa, isase achUtI nahIM rhii| zramaNa saMskRti meM agragaNya hai- jaina sNskRti| isameM vihita vividha vidhi-vidhAna vaiyaktika, sAmAjika, Arthika, dhArmika evaM adhyAtmika jIvana ke vikAsa meM apanI mahatI bhUmikA adA karate haiN| isI tathya ko pratipAdita karatA hai prastuta zodha-prabandha isa zodha prabandha kI prakAzana velA meM hama sAdhvIzrI ke kaThina prayatna kI Atmika anumodanA karate haiN| niHsaMdeha, jaina vidhi kI isa anamola nidhi se zrAvaka-zrAvikA, zramaNa-zramaNI, vidvAna-vicAraka sabhI lAbhAnvita hoNge| yaha vizvAsa karate haiM ki vartamAna yuvA pIr3hI ke lie bhI yaha kRti ati prAsaMgika hogI, kyoMki isake mAdhyama se unheM Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa... xxi AcAra-paddhati yAni vidhi-vidhAnoM kA vaijJAnika pakSa bhI jJAta hogA aura vaha adhika AcAra niSTha bana skegii| sAdhvI zrI isI prakAra jinazAsana kI sevA meM samarpita rahakara svapara vikAsa meM upayogI baneM, yahI maMgalakAmanA / muni mahendrasAgara 1.2.13 bhadrAvatI viduSI AryA ratnA saumyaguNA zrIjI ne jaina vidhi vidhAnoM para vividha pakSIya bRhada zodha kArya saMpanna kiyA hai| cAra bhAgoM meM vibhAjita evaM 23 khaNDoM meM vargIkRta yaha vizAla kArya niHsaMdeha anumodanIya, prazaMsanIya evaM abhinaMdanIya hai| zAsana deva se prArthanA hai ki unakI bauddhika kSamatA meM dina dugunI rAta caugunI vRddhi ho / jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama jJAna guNa kI vRddhi ke sAtha Atma jJAna prApti meM sahAyaka bneN| yaha zodha grantha jJAna pipAsuoM kI pipAsA ko zAnta kare, yahI manohara abhilASA / mahattarA manohara zrI caraNaraja pravarttinI kIrtiprabhA zrIjI dUdha ko dahI meM parivartita karanA sarala hai| jAmana DAlie aura dahI taiyAra ho jAtA hai| kintu, dahI se makkhana nikAlanA kaThina hai| isake lie dahI ko mathanA par3atA hai| taba kahIM jAkara makkhana prApta hotA hai| isI prakAra adhyayana eka apekSA se sarala hai, kintu tulanAtmaka adhyayana kaThina hai| isake lie kaI zAstroM ko mathanA par3atA hai| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxii... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa sAdhvI saumyaguNA zrI ne jaina vidhi-vidhAnoM para racita sAhitya kA maMthana karake eka suMdara ciMtana prastuta karane kA jI prayAsa kiyA hai vaha atyaMta anumodanIya evaM prazaMsanIya hai| zubhakAmanA vyakta karatI hU~ ki yaha zAstramaMthana aneka sAdhakoM ke karmabaMdhana tor3ane meM sahAyaka bne| sAdhvI saMvaiganidhi suzrAvaka zrI kAntilAlajI mukIma dvArA zodha prabaMdha sAra saMprApta huaa| viduSI sAdhvI zrI saumyaguNAjI ke zIdhasAra grantha ko dekhakara hI kalpanA hone lagI ki zodha grantha kitanA virATkAya hogaa| varSoM ke athaka parizrama evaM satata ruci pUrvaka kie gae kArya kA yaha suphala hai| vaiduSya saha vizAlatA isa zodha grantha kI vizeSatA hai| hamArI hArdika zubhakAmanA hai ki jIvana ke pratyeka kSetra meM unakA bahumukhI vikAsa ho! jinazAsana ke gagana meM unakI pratibhA, pavitratA evaM puNya kA divyanAda hii| kiM bahunA! sAdhvI maNiprabhA zrI bhadrAvatI tIrtha Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antas nAda yogodvahana- adhyAtma paramparA kA mahattvapUrNa kriyAnuSThAna hai| yoga + udvahana ina do padoM ke saMyoga se yaha zabda niSpanna hai| yoga arthAta mana-vacanakAyA kI zubha pravRtti, udvahana arthAta UrdhvagAmI banAnA, Upara kI ora utthnaa| zvetAmbara mUrtipUjaka paramparAnusAra mana-vacana-kAyA kI ekAgratA evaM viziSTa tapa pUrvaka Agama zAstroM kA adhyayana karanA yogodvahana hai| atItakAla se yoga zabda Atma vikAsa kA dyotaka rahA hai| sAdhAraNata: mAnava jIvana meM zarIra aura AtmA ye do tattva pradhAna haiN| zarIra sthUla hai aura AtmA sUkSma hai| zarIra kA vikAsa sAtvika padArthoM ke sevana tathA ucita vyAyAma Adi se hotA hai, kintu AtmA kA vikAsa yoga se hotA hai|yog kI zubhAzubha pravRtti hI kramazaH mukti gamana evaM saMsAra sarjana kA kAraNa banatI hai| avaMcaka yoga-nirvANa prApti kA anantara kAraNa hai| yogodvahana kA antaraMga pakSa isI tathya para AdhArita hai| isa taraha yogodvahana eka kaThina evaM jaTila viSaya hai parantu zrutopAsikA, jJAna ArAdhikA saumyaguNAjI ne isa hetu aneka AcAryoM evaM muni bhagavaMtoM se vicAra-vimarza karake hI apanI lekhanI calAI hai| isa viSaya meM AcArya bhagavaMta pUjya kIrtiyaza sUrIzvarajIjI ma.sA. ke antevAsI prajJAzIla, utkRSTa saMyama sAdhaka, pUjya ratnayaza vijayajI ma.sA. ne isa kRti ke AdyoparAnta parizIlana meM apanA amUlya samaya evaM yogadAna bhI diyA hai jisase isakI prAmANikatA evaM zreSThatA ko adhika bala milA hai| unakI isa udAra hRdayatA, sahayoga bhAvanA evaM utkarSa vRtti kA samasta jaina samAja sadA AbhArI rhegaa| ___ sAdhvIjI svayaM zruta pipAsu evaM yogavAhikA hai| sajjana maNDala yaha abhyarthanA karatA hai ki inakI ucca kalpanA, vicArazakti, rahasya zodhaka buddhi evaM triyoga magnatA unake sarva kAryoM ko samyak siddhi pradAna kareM tathA zruta saMvardhana meM sahAyaka bane aisI hRdayAbhilASA ke saath| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA guru pravarttinI sajjana zrIjI ma. sA. eka paricaya rajatAbha rajakaNoM se raMjita rAjasthAna asaMkhya kIrti gAthAoM kA vaha razmi puMja hai jisane apanI AbhA ke dvArA saMpUrNa dharA ko dedIpyamAna kiyA hai| itihAsa ke pannoM meM jisakI pAvana pANDulipiyA~ aMkita hai aise raMgIle rAjasthAna kA vizruta nagara hai jayapura / isa jauhariyoM kI nagarI ne aneka divya ratna isa vasudhA ko arpita kie| unhIM meM se kohinUra banakara jaina saMgha kI AbhA ko dIpta karane vAlA nAma hai - pUjyA pravarttinI sajjana zrIjI ma. sA. / ApazrI isa kaliyuga meM satayuga kA bodha karAne vAlI sahaja sAdhikA thii| caturtha Are kA divya avatAra thii| jayapura kI puNya dharA se ApakA vizeSa sambandha rahA hai| Apake jIvana kI adhikAMza mahattvapUrNa ghaTanAe~ jaise- janma, vivAha, dIkSA, deha vilaya Adi isI vasudhA kI sAkSI meM ghaTita hue| ApakA jIvana prAkRtika saMyogoM kA anupama udAharaNa thaa| jaina paramparA ke terApaMthI AmnAya meM ApakA janma, sthAnakavAsI paramparA meM vivAha evaM mandiramArgI kharatara paramparA meM pravrajyA sampanna huI / Apake jIvana kA yahI triveNI saMgama ratnatraya kI sAdhanA ke rUpa meM jIvanta huaa| ApakA janma vaizAkhI buddha pUrNimA ke parva divasa ke dina huaa| Apa unhIM ke samAna tattvavettA, adhyAtma yogI, prajJAzIla sAdhaka thii| sajjanatA, madhuratA, saralatA, sahajatA, saMvedanazIlatA, paraduHkhakAtaratA Adi guNa to Apa meM janmataH parilakSita hote the| isI kAraNa ApakA nAma sajjana rakhA gayA aura yahI nAma dIkSA ke bAda bhI pravarttita rhaa| saMyama grahaNa hetu dIrgha saMgharSa karane ke bAvajUda bhI Apane vinaya, mRdutA, sAhasa evaM manobala Digane nahIM diyA / antataH 35 varSa kI Ayu meM pUjyA pravarttinI jJAna zrIjI ma.sA. ke caraNoM meM bhAgavatI dIkSA aMgIkAra kI / dIvAna parivAra ke rAjazAhI ThATha meM rahane ke bAda bhI saMyamI jIvana kA hara choTA-bar3A kArya Apa atyaMta sahajatA pUrvaka karatI thii| choTe-bar3e sabhI kI Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa ...xxv sevA hetu sadaiva tatpara rahatI thii| ApakA jIvana sadguNoM se yukta vidvattA kI divya mAlA thaa| Apa meM vidyamAna guNa zAstra kI nimna paMktiyoM ko caritArtha karate the zIlaM parahitAsakti, ranutsekaH kSamA dhRtiH| alobhazceti vidyAyAH, paripAkojjvalaM phalaH / / arthAta zIla, paropakAra, vinaya, kSamA, dhairya, nirlobhatA Adi vidyA kI pUrNatA ke ujjvala phala haiN| ahiMsA, tapa sAdhanA, satyaniSThA, gambhIratA, vinamratA evaM vidvAnoM ke prati asIma zraddhA unakI vidvattA kI paridhi meM zAmila the| ve kevala pustakeM par3hakara nahIM apitu unheM AcaraNa meM utAra kara mahAna banI thii| Apako zabda aura svara kI sAdhanA kA guNa bhI sahaja upalabdha thaa| ___dIkSA aMgIkAra karane ke pazcAta Apa 20 varSoM taka guru evaM guru bhaginiyoM kI sevA meM jayapura rhii| tadanantara kalyANaka bhUmiyoM kI sparzanA hetu pUrvI evaM uttarI bhArata kI padayAtrA kii| ApazrI ne 65 varSa kI Ayu aura usameM bhI jyeSTha mahIne kI bhayaMkara garmI meM siddhAcala tIrtha kI navvANu yAtrA kara eka nayA kIrtimAna sthApita kiyaa| ___ rAjasthAna, gujarAta, uttara pradeza, baMgAla, bihAra Adi kSetroM meM dharma kI saritA pravAhita karate hue bhI Apa sadaiva jJAnadAna evaM jJAnapAna meM saMlagna rahatI thii| isI kAraNa loka paricaya, lokaiSaNA, lokAzaMsA Adi se atyaMta dUra rhii| ApazrI prakhara vaktA, zreSTha sAhitya sarjikA, tattva ciMtikA, Azu kavayitrI evaM bahubhASAvida thii| vidvadavarga meM Apa sarvottama sthAna rakhatI thii| hindI, gujarAtI, mAravAr3I, saMskRta, prAkRta, aMgrejI, urdU, paMjAbI Adi aneka bhASAoM para ApakA sarvAdhikAra thaa| jaina darzana ke pratyeka viSaya kA Apako marmasparzI jJAna thaa| Apa jyotiSa, vyAkaraNa, alaMkAra, sAhitya, itihAsa, zakuna zAstra, yoga Adi viSayoM kI bhI parama vettA thii| upalabdha sahasra racanAe~ tathA anuvAdita sampAdita evaM likhita sAhitya ApakI kavitva zakti aura vilakSaNa prajJA ko prakaTa karate haiN| prabhu darzana meM tanmayatA, pratipala Atma ramaNatA, svAdhyAya magnatA, adhyAtma lInatA, nispRhatA, apramattatA, pUjyoM ke prati laghutA evaM choToM ke Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxvi... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa / prati mRdutA Adi guNa ApazrI meM bejor3a the| haThavAda, Agraha, tarka-vitarka, ahaMkAra, svArtha bhAvanA kA Apa meM lavaleza bhI nahIM thaa| sabhI ke prati samAna sneha evaM mRdu vyavahAra, nirapekSatA evaM aMtaraMga viraktatA ke kAraNa Apa sarvajana priya aura AdaraNIya thii| ApakI guNa garimA se prabhAvita hokara gurujanoM evaM vidvAnoM dvArA Apako Agama jyoti, zAstra marmajJA, Azu kavayitrI, adhyAtma yoginI Adi sArthaka padoM se alaMkRta kiyA gyaa| vahIM sakala zrI saMgha dvArA Apako sAdhvI samudAya meM sarvocca pravartinI pada se bhI vibhUSita kiyA gyaa| ApazrI ke udAtta vyaktitva evaM karmazIla kartRtva se prabhAvita hajAroM zraddhAluoM kI AsthA ko 'zramaNI' abhinandana grantha ke rUpa meM lokArpita kiyA gyaa| kharataragaccha paramparA meM aba taka Apa hI eka mAtra aisI sAdhvI haiM jina para abhinandana grantha likhA gayA hai| Apa meM samasta guNa carama sImA para parilakSita hote the| koI sadguNa aisA nahIM thA jisake darzana Apa meM nahIM hote ho| jisane Apako dekhA vaha ApakA hI hokara raha gyaa| ___Apake nirapekSa, nispRha evaM nirAsakta jIvana kI pUrNatA jaina evaM jainetara donoM paramparAoM meM mAnya, zAzvata ArAdhanA tithi 'mauna ekAdazI' parva ke dina huii| isa pAvana tithi ke dina Apane deha kA tyAga kara sadA ke lie mauna dhAraNa kara liyaa| Apake isa samAdhimaraNa ko zreSTha maraNa ke rUpa meM siddha karate hue upAdhyAya maNiprabha sAgarajI ma.sA. ne likhA hai mahimA terI kyA gAye hama, dina kaisA svIkAra kiyaa| mauna gyArasa mAlA japate, mauna sarvathA dhAra liyA guruvaryA tuma amara rahogI, sAdhaka kabhI na marate haiM / / Aja parama pUjyA saMgharatnA zaziprabhA zrIjI ma.sA. Apake maMDala kA samyaka saMcAlana kara rahI haiN| yadyapi ApakA vicaraNa kSetra alpa rahA paraMtu Aja ApakA nAma digdiganta vyApta hai| Apake nAma smaraNa mAtra se hI hara prakAra kI Tension evaM vipadAe~ dUra ho jAtI hai| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA guru pUjyA zaziprabhA zrIjI ma.sA. eka paricaya 'dhoroM kI dharatI' ke nAma se vikhyAta rAjasthAna agaNita yazogAthAoM kA udbhava sthala hai| isa bahuratnA vasuMdharA para anekaza: vIra yoddhAoM, paramAtma bhaktoM evaM RSi-maharSiyoM kA janma haA hai| isI raMga-raMgIle rAjasthAna kI parama puNyavaMtI sAdhanA bhUmi hai zrI phlaudii| nayana ramya jinAlaya, dAdAbAr3iyoM evaM svAdhyAya guMja se zobhAyamAna upAzraya isakI aitihAsika dharma samRddhi evaM zAsana samarpaNa ke prabala pratIka haiN| isa mAtRbhUmi ne apane urvarA se kaI amUlya ratna jinazAsana kI sevA meM arpita kie haiN| cAhe phira vaha sAdhu-sAdhvI ke rUpa meM ho yA zrAvaka-zrAvikA ke rUpa meN| vi.saM. 2001 kI bhAdrakRSNA amAvasyA ko dharmaniSTha dAnavIra tArAcaMdajI evaM sarala svabhAvI bAlAdevI golechA ke gRhAMgaNa meM eka bAlikA kI kilakAriyAM gUMja rahI thii| amAvasyA ke dina udita huI yaha kiraNa bhaviSya meM jinazAsana kI anupama kiraNa banakara camakegI yaha kauna jAnatA thA? kahate haiM sajjanoM ke samparka meM Ane se durjana bhI sajjana bana jAte haiM taba samyakadRSTi jIva to niHsandeha sajjana kA saMga milane para svayameva hI mahAnatA ko prApta kara lete haiN| kiraNa meM tapa tyAga aura vairAgya ke bhAva janmajAta the| idhara pArivArika saMskAroM ne use adhika uphAna diyaa| pUrvopArjita satsaMskAroM kA jAgaraNa huA aura vaha bhuA mahArAja upayoga zrIjI ke patha para agrasara huii| apane bAla mana evaM komala tana ko guru caraNoM meM samarpita kara 14 varSa kI alpAyu meM hI kiraNa eka tejasvI sUrya razmi se zItala zazi ke rUpa meM pravartita ho gii| AcArya zrI kavIndra sAgara sUrIzvarajI ma.sA. kI nizrA meM marUdhara jyoti maNiprabhA zrIjI evaM ApakI bar3I dIkSA eka sAtha sampanna huii| ___ ise puNya saMyoga kaheM yA guru kRpA kI phalazruti? Apane 32 varSa ke guru sAnnidhya kAla meM mAtra eka cAturmAsa guruvaryAzrI se alaga kiyA aura vaha bhI pUjyA pravartinI vicakSaNa zrIjI ma.sA. kI AjJA se| 32 varSa kI sAnnidhyatA meM Apa kula 32 mahIne bhI guru sevA se vaMcita nahIM rhii| Apake jIvana kI yaha Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxviii... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa vizeSatA pUjyavaroM ke prati sarvAtmanA samarpaNa, agAdha sevA bhAva evaM gurukula vAsa ke mahattva ko iMgita karatI hai| ApazrI saralatA, sahajatA, sahanazIlatA, sahRdayatA, vinamratA, sahiSNutA, dIrghadarzitA Adi aneka divya guNoM kI puMja haiN| saMyama pAlana ke prati ApakI niSThA evaM manobala kI dRr3hatA yaha Apake jina zAsana samarpaNa kI sUcaka hai| ApakA nizchala, niSkapaTa, nirdambha vyaktitva janamAnasa meM ApakI chavi ko cirasthApita karatA hai| ApazrI kA bAhya AcAra jitanA anumodanIya hai, AMtarika bhAvoM kI nirmalatA bhI utanI hI anuzaMsanIya hai| ApakI isI guNavattA ne kaI patha bhraSToM ko bhI dharmAbhimukha kiyA hai| ApakA vyavahAra hara varga ke evaM hara umra ke vyaktiyoM ke sAtha eka samAna rahatA hai| isI kAraNa Apa AbAla vRddha sabhI meM samAdRta haiN| hara koI binA kisI saMkoca yA hicaka ke Apake samakSa apane manobhAva abhivyakta kara sakatA hai| zAstroM meM kahA gayA hai 'santa hRdaya navanIta samAnA'- ApakA hRdaya dUsaroM ke lie makkhana ke samAna komala aura sahiSNu hai| vahIM isake viparIta Apa svayaM ke lie vajra se bhI adhika kaThora haiN| ApazrI apane niyamoM ke prati atyanta dRr3ha evaM atula manobalI haiN| Aja jIvana ke lagabhaga sattara basaMta pAra karane ke bAda bhI Apa yuvAoM ke samAna apramatta, sphurtimAna evaM utsAhI rahatI haiN| vihAra meM ApazrI kI gati samasta sAdhvI maMDala se adhika hotI hai| AhAra Adi zArIrika AvazyakatAoM ko Apane alpAyu se hI sImita evaM niyaMtrita kara rakhA hai| nitya ekAzanA, purimaDDha pratyAkhyAna Adi ke prati Apa atyaMta custa haiN| jisa prakAra siMha apane zatruoM para vijaya prApta karane hetu pUrNata: saceta evaM tatpara rahatA hai vaise hI ApazrI viSaya-kaSAya rUpI zatruoM kA damana karane meM satata jAgarUka rahatI haiN| viSaya vardhaka adhikAMza vigaya jaisemiThAI, kar3hAI, dahI Adi kA Apake sarvathA tyAga hai| ApazrI Agama, dharma darzana, saMskRta, prAkRta, gujarAtI Adi vividha viSayoM kI jJAtA evaM unakI adhikAriNI hai| vyAvahArika stara para bhI Apane ema.e. ke samakakSa darzanAcArya kI parIkSA uttIrNa kI hai| adhyayana ke saMskAra Apako guru paramparA se vaMzAnugata rUpa meM prApta hue haiN| ApakI nizrAgata guru bhaginiyoM evaM ziSyAoM ke adhyayana, saMyama pAlana tathA AtmokarSa ke prati Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa... xxix Apa sadaiva saceSTa rahatI haiN| ApazrI eka saphala anuzAstA haiM yahI vajaha hai ki ApakI dekharekha meM sajjana maNDala kI phulavArI unnati evaM utkarSa ko prApta kara rahI haiN| tapa aura japa Apake jIvana kA abhinna aMga hai| 'OM hrIM aha' pada kI raTanA pratipala Apake roma-roma meM guMjAyamAna rahatI hai| jIvana kI kaThina se kaThina paristhitiyoM meM bhI Apa tadanukUla manaHsthiti banA letI haiN| Apa hamezA kahatI haiM ki jo-jo dekhA vItarAga ne, so so hosI vIrA re | anahonI nA hota jagata meM, phira kyoM hota adhIrA re / / ApakI paramAtma bhakti evaM gurudeva ke prati pravardhamAna zraddhA darzanIya hai| ApakA AgamAnurUpa vartana Apako nisandeha mahAna puruSoM kI koTI meM upasthita karatA hai| ApazrI eka jana prabhAvI vaktA evaM saphala zAsana sevikA haiN| ApazrI kI preraNA se jinazAsana kI zAzvata paramparA ko akSuNNa rakhane meM sahayogI anekazaH jinamaMdiroM kA nirmANa evaM jIrNoddhAra huA hai| zruta sAhitya ke saMvardhana meM ApazrI ke sAtha ApakI nizrArata sAdhvI maMDala kA bhI viziSTa yogadAna rahA hai| aba taka 25-30 pustakoM kA lekhana-saMpAdana ApakI preraNA se sAdhvI maMDala dvArA ho cukA hai evaM aneka viSayoM para kArya abhI bhI gatimAna hai| bhArata ke vividha kSetroM kA pada bhramaNa karate hue Apane aneka kSetroM meM dharma evaM jJAna kI jyoti jAgRta kI hai| rAjasthAna, gujarAta, madhyapradeza, cha.ga., yU. pI., bihAra, baMgAla, tamilanADu, karnATaka, mahArASTra, jhArakhaMDa, Andhrapradeza Adi aneka prAntoM kI yAtrA kara Apane unheM apanI padaraja se pavitra kiyA hai| ina kSetroM meM hue Apake aitihAsika cAturmAsoM kI cirasmRti sabhI ke mAnasa paTala para sadaiva aMkita rhegii| anta meM yahI kahU~gI - cintana meM jisake ho kSamatA, vANI meM sahaja madhuratA ho / AcaraNa meM saMyama jhalake, vaha zraddhAspada bana jAtA hai / jo antara meM hI ramaNa kareM, vaha santa puruSa kahalAtA hai / jo bhItara meM hI bhramaNa kareM, vaha santa puruSa kahalAtA hai / / aisI virala sAdhikA AryAratna pUjyAzrI ke caraNa sarojoM meM merA jIvana sadA bhramaravat guMjana karatA rahe, yahI antrkaamnaa| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvI saumyAjI kI zodha yAtrA ke amiTa pala sAdhvI priyadarzanAzrI Aja saumyaguNAjI ko saphalatA ke isa uttuMga zikhara para dekhakara aisA laga rahA hai mAno cira rAtri ke bAda aba yaha manabhAvana aruNima velA udita huI ho| Aja isa saphalatA ke pIche rahA unakA athaka parizrama, anekazaH bAdhAe~, viSaya kI durUhatA evaM dIrgha prayAsa ke viSaya meM socakara hI mana abhibhUta ho jAtA hai| jisa prakAra kisAna bIja bone se lekara phala prApti taka aneka prakAra se svayaM ko tapAtA evaM khapAtA hai aura taba jAkara use phala kI prApti hotI hai yA phira jaba koI mAtA nau mahIne taka garbha meM bAlaka ko dhAraNa karatI hai taba use mAtRtva sukha kI prApti hotI hai ThIka usI prakAra saumyagaNAjI ne bhI isa kArya kI siddhi hetu mAtra eka yA do varSa nahIM apitu satraha varSa taka nirantara kaThina sAdhanA kI hai| isI sAdhanA kI A~ca meM tapakara Aja 23 Volumes ke bRhad rUpa meM inakA svarNima kArya jana grAhya bana rahA hai| ___Aja bhI eka-eka ghaTanA mere mAnasa paTala para philma ke rUpa meM ubhara rahI hai| aisA lagatA hai mAno abhI kI hI bAta ho, saumyAjI ko hamAre sAtha rahate hue 28 varSa hone jA rahe haiM aura ina varSoM meM inheM eka sundara salonI gur3iyA se eka viduSI zAsana prabhAvikA, gUDhAnveSI sAdhikA banate dekhA hai| eka pA~cavIM par3hI huI lar3akI Aja D.LIt kI padavI se vibhUSita hone vAlI hai| vaha bhI koI sAmAnya D.Lit. nahIM, 22-23 bhAgoM meM kiyA gayA eka bRhad kArya aura jisakA ekaeka bhAga eka zodha prabandha (Thesis) ke samAna hai| aba taka zAyada hI kisI bhI zodhArthI ne DI.liTa kArya itane adhika Volumes meM sampanna kiyA hogaa| lADanUM vizvavidyAlaya kI prathama DI.liTa. zodhArthI saumyAjI ke isa kArya ne vizvavidyAlaya ke aitihAsika kAryoM meM svarNima pRSTha jor3ate hue zreSThatama udAharaNa prastuta kiyA hai| satraha varSa pahale hama loga pUjyA guruvaryAzrI ke sAtha pUrvI kSetra kI sparzanA kara rahe the| banArasa meM DaoN. sAgaramalajI dvArA Agama granthoM ke gUr3ha rahasyoM ko jAnane Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa...xxxi kA yaha eka svarNima avasara thA ataH san 1995 meM gurvAjJA se maiM, saumyAjI evaM nUtana dIkSita sAdhvIjI ne bhagavAna pArzvanAtha kI janmabhUmi vArANasI kI ora apane kadama bddh'aae| zikharajI Adi tIrthoM kI yAtrA karate hue hama loga dharma nagarI kAzI phuNce| vArANasI sthita pArzvanAtha vidyApITha, vahA~ ke mandiroM evaM paMDitoM ke maMtranAda dUra nIrava vAtAvaraNa meM adbhuta zAMti kA anubhava karavA rahA thaa| adhyayana hetu manojJa evaM anukUla sthAna thaa| saMyogavaza marUdhara jyoti pUjyA maNiprabhA zrIjI ma.sA. kI nizrAvartI, merI bacapana kI sakhI pUjyA vidyutaprabhA zrIjI Adi bhI adhyayanArtha vahA~ padhArI thii| DaoN. sAgaramalajI se vicAra vimarza karane ke pazcAta AcArya jinaprabhasUri racita vidhimArgaprapA para zodha karane kA nirNaya liyA gyaa| san 1973 meM pUjya guruvaryyA zrI sajjana zrIjI ma. sA. baMgAla kI bhUmi para padhArI thii| svAdhyAya rasika AgamajJa zrI agaracandajI nAhaTA, zrI bha~valAlajI nAhaTA se pUjyAzrI kI pArasparika svAdhyAya carcA calatI rahatI thI / ekadA pUjyAzrI ne kahA ki merI hArdika icchA hai jinaprabhasUrikRta vidhimArgaprapA Adi granthoM kA anuvAda ho / pUjyAzrI yoga-saMyoga vaza usakA anuvAda nahIM kara pAI / viSaya kA cayana karate samaya mujhe guruvaryyA zrI kI vahI icchA yAda AI yA phira yaha kahUM to atizayokti nahIM hogI ki saumyAjI kI yogyatA dekhate hue zAyada pUjyAzrI ne hI mujhe isakI antas preraNA dii| yadyapi yaha graMtha vidhi-vidhAna ke kSetra meM bahu upayogI thA parantu prAkRta evaM saMskRta bhASA meM Abaddha hone ke kAraNa usakA hindI anuvAda karanA Avazyaka ho gyaa| saumyAjI ke zodha kI kaThina parIkSAe~ yahIM se prArambha ho gii| unhoMne sarvaprathama prAkRta vyAkaraNa kA jJAna kiyaa| tatpazcAta dina-rAta eka kara pA~ca mahInoM meM hI isa kaThina graMtha kA anuvAda apanI kSamatA anusAra kara ddaalaa| lekina yahIM para samasyAe~ samApta nahIM huii| saumyaguNAjI jo ki rAjasthAna vizvavidyAlaya jayapura se darzanAcArya (ema.e.) thIM, banArasa meM pI-eca.DI. hetu Avedana nahIM kara sakatI thii| jisa lakSya ko lekara Ae the vaha kArya pUrNa nahIM hone se mana thor3A vicalita huA parantu vizvavidyAlaya ke niyamoM ke kAraNa hama kucha bhI karane meM asamartha the ataH pUjya guruvaryyAzrI ke caraNoM meM pahu~cane hetu punaH kalakattA kI ora prayANa kiyaa| hamArA vaha cAturmAsa saMgha Agraha ke kAraNa punaH kalakattA nagarI Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxii... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa meM huaa| vahA~ se cAturmAsa pUrNakara dharmAnurAgI janoM ko zIghra Ane kA AzvAsana dete hue pUjyAzrI ke sAtha jayapura kI ora vihAra kiyaa| jayapura meM Agama jyoti, pUjyA guruvaryA zrI sajjana zrIjI ma.sA. kI samAdhi sthalI mohanabAr3I meM mUrti pratiSThA kA Ayojana thA ataH ugra vihAra kara hama loga jayapura phuNceN| bahuta hI sundara aura bhavya rUpa meM kAryakrama sampanna huaa| jayapura saMgha ke ati Agraha se pUjyAzrI evaM saumyaguNAjI kA cAturmAsa jayapura hI huaa| jayapura kA svAdhyAyI zrAvaka varga saumyAjI se kAphI prabhAvita thaa| yadyapi banArasa meM pI-eca.DI. nahIM ho pAI thI kintu saumyAjI kA adhyayana AMzika rUpa meM cAlU thaa| usI bIca DaoN. sAgaramalajI ke nirdezAnusAra jayapura saMskRta vizvavidyAlaya ke pro. DaoN. zItalaprasAda jaina ke mArgadarzana meM dharmAnurAgI zrI navaratanamalajI zrImAla ke Der3ha varSa ke athaka prayAsa se unakA rajisTrezana huaa| sAmAjika jimmedAriyoM ko saMbhAlate hue unhoMne apane kArya ko gati dii| pI-eca.DI. kA kArya prArambha to kara liyA parantu sAdhu jIvana kI maryAdA, viSaya kI durUhatA evaM zodha Adi ke viSaya meM anubhavahInatA se kaI bAdhAe~ utpanna hotI rhii| nirdezaka mahodaya digambara paramparA ke hone se zvetAmbara vidhividhAnoM ke viSaya meM unase bhI vizeSa sahayoga milanA muzkila thA ata: saumyAjI ko jo karanA thA apane balabUte para hI karanA thaa| yaha saumyAjI hI thI jinhoMne itanI bAdhAoM aura rUkAvaToM ko pAra kara isa zodha kArya ko aMjAma diyaa| jayapura ke pazcAta kuzala gurudeva kI pratyakSa sthalI mAlapurA meM cAturmAsa huaa| vahA~ para lAibrerI Adi kI asuvidhAoM ke bIca bhI unhoMne apane kArya ko pUrNa karane kA prayAsa kiyaa| tadanantara jayapura meM eka mahInA rahakara mahopAdhyAya vinayasAgarajI se isakA karekzana karavAyA tathA kucha sAmagrI saMzodhana hetu DaoN. sAgaramalajI ko bhejii| yahA~ taka to unakI kArya gati acchI rahI kintu isake bAda lambe vihAra hone se unakA kArya prAya: avarUddha ho gyaa| phira agalA cAturmAsa pAlItANA huaa| vahA~ para Ane vAle yAtrIgaNoM kI bhIr3a aura tapa sAdhanA-ArAdhanA meM adhyayana nahIMvata hI ho paayaa| punaH sAdhu jIvana ke niyamAnusAra eka sthAna se dUsare sthAna kI ora kadama bddh'aae| rAyapura (cha.ga.) jAne hetu lambe vihAroM ke calate ve apane kArya ko kiMcita bhI saMpAdita nahIM kara pA rahI thii| rAyapura pahu~catepahu~cate Registration kI avadhi antima caraNa taka pahu~ca cukI thI ata: cAturmAsa ke pazcAta muditaprajJA zrIjI aura inheM rAyapura chor3akara zeSa logoM ne anya AsapAsa Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa ... xxxiii ke kSetroM kI sparzanA kii| rAyapura nivAsI sunIlajI botharA ke sahayoga se do-tIna mAsa meM pUre kAma ko zodha prabandha kA rUpa dekara use san 2001 meM rAjasthAna vizvavidyAlaya meM prastuta kiyA gayA / yena kena prakAreNa isa zodha kArya ko inhoMne svayaM kI himmata se pUrNa kara hI diyA / tadanantara 2002 kA baiMgalora cAturmAsa sampanna kara mAlegA~va phuNce| vahA~ para saMgha ke prayAsoM se cAturmAsa ke antima dina unakA zodha vAyavA saMpanna huA aura unheM kucha hI samaya meM pI-eca. DI. kI padavI vizvavidyAlaya dvArA pradAna kI gii| san 1995 banArasa meM prArambha huA kArya san 2003 mAlegA~va meM pUrNa huaa| isa kAlAvadhi ke daurAna samasta saMghoM ko unakI pI-eca.DI. ke viSaya meM jJAta ho cukA thA aura viSaya bhI rucikara thA ataH use prakAzita karane hetu vividha saMghoM se Agraha hone lgaa| isI Agraha ne unake zodha ko eka nayA mor3a diyaa| saumyAjI kahatI 'mere pAsa batAne ko bahuta kucha hai, parantu vaha prakAzana yogya nahIM hai' aura sahI mAyane meM zodha prabandha sAmAnya janatA ke lie utanA sugama nahIM hotA ata: guruvaryyA zrI ke pAlItAnA cAturmAsa ke daurAna vidhimArgaprapA ke artha kA saMzodhana evaM avAntara vidhiyoM para Thosa kArya karane hetu ve ahamadAbAda phuNcii| isI daurAna pUjya upAdhyAya zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. ne bhI isa kArya kA pUrNa sarvekSaNa kara usameM apekSita sudhAra krvaae| tadanantara L. D. Institute ke prophesara jitendra bhAI, phira kobA lAibrerI se manoja bhAI sabhI ke sahayoga se vidhimArgaprapA ke artha meM rahI truTiyoM ko sudhArate hue use navIna rUpa diyaa| isI adhyayana kAla ke daurAna jaba ve kobA meM vidhi granthoM kA AloDana kara rahI thI taba DaoN. sAgaramalajI kA bAyapAsa sarjarI hetu vahA~ padArpaNa huaa| saumyA ko vahA~ adhyayanarata dekhakara bole - " Apa to hamArI vidyArthI ho, yahA~ kyA kara rahI ho? zAjApura padhArie maiM yathAsaMbhava hara sahayoga dene kA prayAsa kruuNgaa|" yadyapi vidhi vidhAna DaoN. sAgaramalajI kA viSaya nahIM thA parantu unakI jJAna praur3hatA evaM anubhava zIlatA saumyAjI ko sahI dizA dene hetu paryApta thii| vahA~ se vidhimArgaprapA kA navInIkaraNa kara ve guruvaryyAzrI ke sAtha mumbaI cAturmAsArtha giiN| mahAvIra svAmI derAsara pAyadhunI se vidhiprapA kA prakAzana bahuta hI sundara rUpa meM huaa| kisI bhI kArya meM bAra-bAra bAdhAe~ Ae to utsAha evaM pravAha svataH manda ho jAtA hai, parantu saumyAjI kA utsAha viparIta paristhitiyoM meM bhI vRddhiMgata rhaa| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxiv... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa mumbaI kA cAturmAsa pUrNakara ve zAjApura giiN| vahA~ jAkara DaoN. sAhaba ne DI.liTa karane kA sujhAva diyA aura lADanUM vizvavidyAlaya ke antargata unhIM ke nirdezana meM rajisTrezana bhI ho gyaa| yaha lADanUM vizva bhAratI kA prathama DI.liTa. rajisTrezana thaa| saumyAjI se saba kucha jJAta hone ke bAda maiMne unase kahA- pratyeka vidhi para alaga-alaga kArya ho to acchA hai aura unhoMne vaisA hI kiyaa| parantu jaba kArya prArambha kiyA thA taba vaha itanA virATa rUpa le legA yaha anumAna bhI nahIM thaa| zAjApura meM rahate hue inhoMne cha:sAta vidhiyoM para apanA kArya pUrNa kiyaa| phira gurvAjJA se kArya ko bIca meM chor3a puna: guruvaryA zrI ke pAsa phuNcii| jayapura evaM TATA cAturmAsa ke sampUrNa sAmAjika dAyitvoM ko saMbhAlate hue pUjyAzrI ke sAtha rhii| zodha kArya pUrNa rUpa se rUkA huA thaa| DaoN.sAhaba ne saceta kiyA ki samayAvadhi pUrNatA kI ora hai ata: kArya zIghra pUrNa kareM to acchA rahegA varanA rajisTrezana radda bhI ho sakatA hai| aba eka bAra phira se unheM adhyayana kArya ko gati denI thii| unhoMne laghu bhaginI maNDala ke sAtha lAibrerI yukta zAnta-nIrava sthAna hetu vArANasI kI ora prasthAna kiyaa| isa bAra lakSya thA ki kArya ko kisI bhI prakAra se pUrNa karanA hai| unakI yogyatA dekhate hue zrI saMgha evaM guruvaryA zrI unheM aba samAja ke kAryoM se jor3e rakhanA cAhate the paraMtu kaThora parizrama yukta unake vizAla zodha kArya ko bhI sampanna karavAnA Avazyaka thaa| banArasa paha~cakara inhoMne mudrA vidhi ko choTA kArya jAnakara use pahale karane ke vicAra se usase hI kArya ko prArambha kiyaa| dekhate hI dekhate usa kArya ne bhI eka virATa rUpa le liyaa| unakA yaha mudrA kArya vizvastarIya kArya thA jisameM unhoMne jaina, hindU, bauddha, yoga evaM nATya paramparA kI sahasrAdhika hasta mudrAoM para vizeSa zodha kiyaa| yadyapi unhoMne dina-rAta parizrama kara isa kArya ko 6-7 mahIne meM eka bAra pUrNa kara liyA, kintu usake vibhinna kArya to anta taka calate rhe| tatpazcAta unhoMne anya kucha viSayoM para aura bhI kArya kiyaa| unakI kAryaniSThA dekha vahA~ ke loga hataprabha raha jAte the| saMgha-samAja ke bIca svayaM bar3e hone ke kAraNa nahIM cAhate hue bhI sAmAjika dAyitva nibhAne hI par3ate the| __ sirpha banArasa meM hI nahIM rAyapura ke bAda jaba bhI ve adhyayana hetu kahIM gaI to unheM hI bar3e hokara jAnA pdd'aa| sabhI guru bahinoM kA vicaraNa zAsana kAryoM hetu bhinna-bhinna kSetroM meM hone se isa samasyA kA sAmanA bhI unheM karanA hI thaa| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa . ...XXXV sAdhu jIvana meM bar3e hokara rahanA arthAta saMgha- samAja - samudAya kI samasta gatividhiyoM para dhyAna rakhanA, jo ki adhyayana karane vAloM ke lie saMbhava nahIM hotA paraMtu sAdhu jIvana yAnI viparIta paristhitiyoM kA svIkAra aura jo inheM pAra kara Age bar3ha jAtA hai vaha jIvana jIne kI kalA kA mAsTara bana jAtA hai| isa zodhakArya ne saumyAjI ko vidhi-vidhAna ke sAtha jIvana ke kSetra meM bhI mAtra mAsTara nahIM apitu vizeSajJa banA diyaa| pUjya bar3e ma. sA. baMgAla ke kSetra meM vicaraNa kara rahe the| kolakAtA vAloM kI hArdika icchA saumyAjI ko bulAne kI thii| vaise jauharI saMgha ke padAdhikArI zrI premacandajI moghA evaM maMtrI maNilAlajI dusAja zAjApura se hI unake cAturmAsa hetu Agraha kara rahe the| ataH na cAhate hue bhI kArya ko ardha virAma de unheM kalakattA AnA pdd'aa| zAjApura evaM banArasa pravAsa ke daurAna kie gae zodha kArya kA kampoja karavAnA bAkI thA aura eka-do viSayoM para zodha bhI / paraMtu "jisakI khAo bAjarI usakI bajAo hAjarI" ataH eka aura avarodha zodha kArya meM A cukA thaa| guruvaryyA zrI ne socA thA ki cAturmAsa ke prArambhika do mahIne ke pazcAta inheM pravacana Adi dAyitvoM se nivRtta kara deMge paraMtu samAja meM rahakara yaha saba saMbhava nahIM hotaa| cAturmAsa ke bAda guruvaryyA zrI to zeSa kSetroM kI sparzanA hetu nikala par3I kintu unheM zeSa kArya ko pUrNakara antima svarUpa dene hetu kolakAtA hI rkhaa| kolakAtA jaisI mahAnagarI evaM cira-paricita samudAya ke bIca tIvra gati se adhyayana asaMbhava thA ataH unhoMne mauna dhAraNa kara liyA aura saptAha meM mAtra eka ghaMTA logoM se dharma carcA hetu khulA rkhaa| phira bhI sAmAjika dAyitvoM se pUrNa mukti saMbhava nahIM thii| isI bIca kolakAtA saMgha ke Agraha se evaM adhyayana hetu anya suvidhAoM ko dekhate hue pUjyAzrI ne inakA cAturmAsa kalakattA ghoSita kara diyaa| pUjyAzrI se alaga hue saumyAjI ko karIba sAta mahIne ho cuke the| cAturmAsa sammukha thA aura ve apanI jimmedArI para prathama bAra svataMtra cAturmAsa karane vAlI thii| jeTha mahIne kI bhISaNa garmI meM unhoMne guruvaryyAzrI ke darzanArtha jAne kA mAnasa banAyA aura Upara se mAnasUna 'sinA tAne khar3A thaa| adhyayana kArya pUrNa karane hetu samayAvadhi kI talavAra to unake Upara laTaka hI rahI thii| ina paristhitiyoM meM unhoMne 35-40 ki.mI. pratidina kI raphtAra se durgApura kI tarapha kadama bddh'aae| kalakattA se durgApura aura phira punaH kolakAtA kI yAtrA meM lagabhaga eka mahInA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxvi... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa par3hAI nahIMvata huii| yadyapi guruvaryAzrI ke sAtha cAturmAsika kAryakramoM kI jimmedAriyA~ inhIM kI hotI hai phira bhI adhyayana Adi ke kAraNa inakI mAnasikatA cAturmAsa saMbhAlane kI nahIM thI aura kisI dRSTi se ucita bhI thaa| kyoMki sabase bar3e hone ke kAraNa pratyeka kAryabhAra kA vahana inhIM ko karanA thA ata: do mAha taka adhyayana kI gati para puna: breka laga gyaa| pUjyA zrI hamezA pharamAtI hai ki jo jo dekhA vItarAga ne, so-so hosI vIrA re| anahonI nA hota jagata meM, phira kyoM hota adhIrA re / / saumyAjI ne bhI guru AjJA ko zirodhArya kara saMgha-samAja ko samaya hI nahIM apitu bhautikatA meM bhaTakate hue mAnava ko dharma kI sahI dizA bhI dikhaaii| vartamAna paristhitiyoM para unakI Ama carcA se logoM meM dharma ko dekhane kA eka nayA najariyA vikasita huaa| guruvaryAzrI evaM hama sabhI ko Antarika AnaMda kI anubhUti ho rahI thI kintu saumyAjI ko vApasa dugunI gati se adhyayana meM jur3anA thaa| idhara kolakAtA saMgha ne pUrNa prayAsa kie phira bhI hindI bhASA kA koI acchA kampojara na milane se kampojiMga kArya banArasa meM karavAyA gyaa| dUrastha rahakara yaha saba kArya karavAnA unake lie eka viSama samasyA thii| paraMtu aba zAyada ve ina sabake lie sadha gaI thI, kyoMki unakA yaha kArya aisI hI aneka bAdhAoM kA sAmanA kara cukA thaa| ___ udhara saiMthiyA cAturmAsa meM pUjyAzrI kA svAsthya acAnaka do-tIna bAra bigar3a gyaa| ata: varSAvAsa pUrNakara pUjya gurUvaryA zrI punaH kolakAtA kI ora pdhaarii| saumyAjI prasanna thI kyoMki gurUvaryA zrI svayaM unake pAsa padhAra rahI thii| gurujanoM kI nizrA prApta karanA hara vinIta ziSya kA manecchita hotA hai| pUjyA zrI ke Agamana se ve sAmAjika dAyitvoM se mukta ho gaI thii| adhyayana ke antima par3Ava meM gurUvaryA zrI kA sAtha unake lie svarNa saMyoga thA kyoMki prAya: zodha kArya ke daurAna pUjyAzrI unase dUra rahI thii| zodha samaya pUrNAhuti para thaa| paraMtu isa bRhada kArya ko itanI viSamatAoM ke bhaMvara meM pha~sakara pUrNatA taka pahu~cAnA eka kaThina kArya thaa| kArya apanI gati se cala rahA thA aura samaya apanI dhurI pr| sabamizana DeTa Ane vAlI thI kintu kampojiMga evaM prUpha rIDiMga Adi kA kAphI kArya zeSa thaa| pUjyAzrI ke prati ananya samarpita zrI vijayendrajI saMkhalecA ko jaba isa sthiti ke bAre meM jJAta huA to unhoMne yunivarsiTI dvArA samayAvadhi bar3hAne hetu Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa ...xxxvii arjI patra dene kA sujhAva diyaa| unake hArdika prayAsoM se 6 mahIne kA eksaTeMzana prApta huaa| idhara pUjyA zrI to zaMkhezvara dAdA kI pratiSThA sampanna kara anya kSetroM kI ora bar3hane kI icchuka thii| paraMtu bhaviSya ke garbha meM kyA chupA hai yaha koI nahIM jaantaa| kucha viziSTa kAraNoM ke calate kolakAtA bhavAnIpura sthita zaMkhezvara mandira kI pratiSThA cAturmAsa ke bAda honA nizcita huaa| ata: aba ATha-dasa mahIne taka baMgAla vicaraNa nizcita thaa| saumyAjI ko apratima saMyoga milA thA kArya pUrNatA ke lie| zAsana deva unakI kaThina se kaThina parIkSA le rahA thaa| zAyada viSamatAoM kI agni meM tapakara ve saumyAjI ko kharA sonA banA rahe the| kArya apanI pUrNatA kI ora pahu~catA isI se pUrva unake dvArA likhita 23 khaNDoM meM se eka khaNDa kI mUla kaoNpI guma ho gii| puna: eka khaNDa kA lekhana aura samayAvadhi kI alpatA ne samasyAoM kA cakravyUha sA banA diyaa| kucha bhI samajha meM nahIM A rahA thaa| jinapajA kriyA vidhAnoM kA eka mukhya aMga hai ata: use gauNa karanA yA chor3a denA bhI saMbhava nahIM thaa| cAMsa lete hue eka bAra puna: Extension hetu nivedana patra bhejA gyaa| muni jIvana kI kaThinatA evaM zodha kArya kI vizAlatA ke maddenajara eka bAra puna: cAra mahIne kI avadhi yunivarsiTI ke dvArA prApta huii| zaMkhezvara dAdA kI pratiSThA nimitta sampUrNa sAdhvI maMDala kA cAturmAsa bakula bagAna sthita lIlIjI maNilAlajI sukhAnI ke nUtana baMgale meM honA nizcita huaa| pUjyAzrI ne khaDagapura, TATAnagara Adi kSetroM kI ora vihAra kiyaa| pA~cachaha sAdhvIjI adhyayana hetu pauzAla meM hI rUke the| zrI jinaraMgasUri pauzAla kolakAtA bar3A bAjAra meM sthita hai| sAdhu-sAdhviyoM ke lie yaha atyaMta zAtAkArI sthAna hai| saumyAjI ko banArasa se kolakAtA lAne evaM adhyayana pUrNa karavAne meM pauzAla ke TrasTiyoM kI vizeSa bhUmikA rahI hai| saumyAjI ne apanA adhikAMza adhyayana kAla vahA~ vyatIta kiyaa| TrasTIgaNa zrI kAntilAlajI, kamalacaMdajI, vimalacaMdajI, maNilAlajI Adi ne bhI hara prakAra kI suvidhAe~ pradAna kii| saMgha-samAja ke sAmAnya dAyitvoM se bacAe rkhaa| isI adhyayana kAla meM bIkAnera hAla kolakAtA nivAsI zrI khemacaMdajI bAMThiyA ne AtmIyatA pUrvaka sevAe~ pradAna kara ina logoM ko nizcinta rkhaa| isI taraha ananya sevAbhAvI zrI candrakumArajI muNota (lAlAbAbU) jo saumyAjI ko bahanavata mAnate haiM unhoMne eka bhAI ke samAna unakI hara AvazyakatA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxviii... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa kA dhyAna rkhaa| kalakattA saMgha saumyAjI ke lie parivAravata hI ho gayA thaa| sampUrNa saMgha kI eka hI bhAvanA thI ki unakA adhyayana kolakAtA meM hI pUrNa ho| pUjyAzrI TATAnagara se kolakAtA kI ora padhAra rahI thii| suyogyA sAdhvI samyagdarzanAjI ugra vihAra kara guruvaryAzrI ke pAsa paha~cI thii| saumyAjI nizcita thI ki isa bAra cAturmAsika dAyitva suyogyA samyaga darzanAjI mahArAja sNbhaaleNge| ve apanA adhyayana ucita samayAvadhi meM pUrNa kara leNge| paraMtu paristhiti vizeSa se samyagajI mahArAja kA cAturmAsa khaDagapura hI ho gyaa| saumyAjI kI zodhayAtrA meM saMgharSoM kI samApti hI nahIM ho rahI thii| pustaka lekhana, cAturmAsika jimmedAriyA~ aura pratiSThA kI taiyAriyA~ koI samAdhAna dUradUra taka najara nahIM A rahA thaa| adhyayana kI mahattA ko samajhate hue pUjyAzrI evaM amitAjI sukhAnI ne unheM cAturmAsika dAyitvoM se nivRtta rahane kA anunaya kiyA kintu guru kI zAsana sevA meM sahayogI banane ke lie inhoMne do mahIne guruvaryA zrI ke sAtha cAturmAsika dAyitvoM kA nirvAha kiyaa| phira vaha apane adhyayana meM juTa gii| kaI bAra mana meM prazna uThatA ki hamArI pyArI saumyA itanA sAhasa kahA~ se lAtI hai| kisI kavi kI paMktiyA~ yAda A rahI hai sUraja se kaha do bezaka vaha, apane ghara ArAma kreN| cA~da sitAre jI bhara soeM, nahIM kisI kA kAma kreN| agara amAvasa se lar3ane kI jida koI kara letA hai| to saumya guNA sA juganu sArA, aMdhakAra hara letA hai / / jina pUjA eka vistRta viSaya hai| isakA punarlekhana to niyata avadhi meM ho gayA paraMtu kampojiMga Adi nahIM hone se zodha prabaMdha ke tIsare evaM cauthe bhAga ko taiyAra karane ke lie samaya kI AvazyakatA thii| aba tIsarI bAra lADanUM vizvavidyAlaya se Extension milanA asaMbhava pratIta ho rahA thaa| zrI vijayendrajI saMkhalecA samasta paristhitiyoM se avagata the| unhoMne pUjya gurUvaryA zrI se nivedana kiyA ki saumyAjI ko pUrNata: nivRtti dekara kArya zIghrAtizIghra karavAyA jaae| vizvavidyAlaya ke tatsambandhI niyamoM ke bAre meM patA karake Der3ha mahIne kI antima evaM viziSTa mauhalata dilvaaii| aba derI hone kA matalaba thA Rejection of Work by University ataH tvarA gati se kArya claa| saumyAjI para gurujanoM kI kRpA anavarata rahI hai| pUjya gurUvaryA sajjana zrIjI Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa...xxxix ma.sA. ke prati vaha vizeSa zraddhA praNata haiN| apane hara zubha karma kA nimitta evaM upAdAna unheM hI mAnatI haiN| ise sAkSAta guru kRpA kI anuzruti hI kahanA hogA ki unake samasta kArya svata: gyArasa ke dina sampanna hote ge| saumyAjI kI Antarika icchA thI ki pUjyAzrI ko samarpita unakI kRti pUjyAzrI kI puNyatithi ke dina vizvavidyAlaya meM Submit kI jAe aura nimitta bhI aise hI bane ki Extension lete-lete saMyogavazAta puna: vahI tithi aura mahInA A gyaa| 23 disambara 2012 mauna gyArasa ke dina lADanUM vizvavidyAlaya meM 4 bhAgoM meM vargIkRta 23 khaNDIya Thesis jamA kI gii| itane virATa zodha kArya ko dekhakara sabhI hataprabha the| 5556 pRSThoM meM gumphita yaha zodha kArya yadi zodha niyama ke anusAra taiyAra kiyA hotA to 11000 pRSThoM se adhika ho jaate| yaha saba gurUvaryA zrI kI hI asIma kRpA thii| __ pUjyA zaziprabhA zrIjI ma.sA. kI hArdika icchA thI ki saumyAjI ke isa jJAnayajJa kA sammAna kiyA jAe jisase jina zAsana kI prabhAvanA ho aura jaina saMgha gauravAnvita bne| bhavAnIpura- zaMkhezvara dAdA kI pratiSThA kA pAvana suyoga thaa| zrutajJAna ke bahumAna rUpa 23 granthoM kA bhI julUsa nikAlA gyaa| sampUrNa kolakAtA saMgha dvArA unakI vadhAmaNI kI gii| yaha eka anumodanIya evaM avismaraNIya prasaMga thaa| ___ basa mana meM eka hI kasaka raha gaI ki maiM isa pUrNAhuti kA hissA nahIM bana paaii| Aja saumyAjI kI dIrgha zodha yAtrA ko pUrNatA ke zikhara para dekhakara niHsandeha kahA jA sakatA hai ki pUjyA pravartinI ma.sA. jahA~ bhI Atma sAdhanA meM lIna hai vahA~ se unakI anavarata kRpA dRSTi barasa rahI hai| zodha kArya pUrNa hone ke bAda bhI saumyAjI ko virAma kahA~ thA? unake zodha viSaya kI traikAlika prAsaMgikatA ko dhyAna meM rakhate hue unheM pustaka rUpa meM prakAzita karane kA nirNaya liyA gyaa| pustaka prakAzana sambandhI sabhI kArya zeSa the tathA pustakoM kA prakAzana kolakAtA se hI ho rahA thaa| ata: kalakattA saMgha ke pramukha zrI kAntilAlajI mukIma, vimalacaMdajI mahamavAla, zrAvikA zreSThA pramilAjI mahamavAla, vijayendrajI saMkhalecA Adi ne pUjyAzrI ke sammukha saumyAjI ko rokane kA nivedana kiyaa| zrI candrakumArajI muNota, zrI maNilAlajI dUsAja Adi bhI nivedana kara cuke the| yadyapi ajImagaMja dAdAbAr3I pratiSThA ke kAraNa rokanA asaMbhava thA paraMtu mukimajI Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xl... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa ke atyAgraha ke kAraNa pUjyAzrI ne unheM kucha samaya ke lie vahA~ rahane kI AjJA pradAna kii| guruvaryyA zrI ke sAtha vihAra karate hue saumyAguNAjI ko tIna Stop jAne ke bAda vApasa AnA pdd'aa| dAdAbAr3I ke samIpastha zItalanAtha bhavana meM rahakara unhoMne apanA kArya pUrNa kiyaa| isa taraha inakI sampUrNa zodha yAtrA meM kalakattA eka avismaraNIya sthAna banakara rahA / kSaNaiH kSaNaiH bar3ha rahe unake kadama aba maMjila para pahu~ca cuke haiN| Aja jo saphalatA kI bahumaMjilA imArata isa pustaka zrRMkhalA ke rUpa meM dekha rahe haiM vaha majabUta nIMva inhoMne apane utsAha, mehanata aura lagana ke AdhAra para rakhI hai| saumyaguNAjI kA yaha vizad kArya yuga-yugoM taka eka kIrtistambha ke rUpa meM smaraNIya rhegaa| zruta kI amUlya nidhi meM vidhi-vidhAna ke rahasyoM ko ujAgara karate hue unhoMne jo kArya kiyA hai vaha Ane vAlI bhAvI pIr3hI ke lie Adarza rUpa rhegaa| loka paricaya evaM lokaprasiddhi se dUra rahane ke kAraNa hI Aja ve isa bRhad kArya ko sampanna kara pAI haiN| maiM paramAtmA se yahI prArthanA karatI hU~ ki ve sadA isI taraha zruta saMvardhana ke kalyANa patha para gatizIla rhe| aMtata: unake aDiga manobala kI anumodanA karate hue yahI kahU~gIpragati zilA para car3hane vAle bahuta mileMge, kIrtimAna karane vAlA to viralA hotA hai| AMdolana karane vAle to bahuta mileMge, dizA badalane vAlA koI nirAlA hotA hai| tAroM kI taraha TimaTimAne vAle aneka hote haiM, para sUraja bana rozana karane vAlA koI eka hI hotA hai| samaya gaMvAne vAloM se yaha duniyA bharI hai, para itihAsa banAne vAlA koI saumya sA hI hotA hai| prazaMsA pAne vAle jaga meM aneka mileMge, priya bane sabhI kA aisA koI sajjana hI hotA hai / / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hArdika prasannatA kisI kavi ne bahuta hI sundara kahA hai dhIre-dhIre re manA, dhIre saba kucha hoya / mAlI sIMce so ghar3A, Rtu Avata phala hoya / / hara kArya meM saphalatA samaya Ane para hI prApta hotI hai| eka kisAna bIja bokara sAla bhara taka mehanata karatA hai taba jAkara use phasala prApta hotI hai| cAra sAla taka College meM mehanata karane ke bAda vidyArthI Doctor, Engineer yA MBA hotA hai| sAdhvI saumyaguNAjI Aja saphalatA ke jisa zikhara para pahu~cI hai usake pIche unakI varSoM kI mehanata evaM dhairya nIMva rUpa meM rahe hue haiN| lagabhaga 30 varSa pUrva saumyAjI kA Agamana hamAre maNDala meM eka choTI sI gar3iyA ke rUpa meM huA thaa| vyavahAra meM laghutA, vicAroM meM saralatA evaM buddhi kI zreSThatA unake pratyeka kArya meM tabhI se parilakSita hotI thii| gyAraha varSa kI nizA jaba pahalI bAra pUjyAzrI ke pAsa vairAgyavAsita avasthA meM AI taba mAtra cAra mAha kI avadhi meM pratikramaNa, prakaraNa, bhASya,karmagrantha, prAta:kAlIna pATha Adi kaMThastha kara lie the| unakI tIvra buddhi evaM smaraNa zakti kI prakharatA ke kAraNa pUjya choTe ma.sA. (pUjya zaziprabhA zrIjI ma.sA.) unheM adhika se adhika cIjeM sikhAne kI icchA rakhate the| . nizA kA bAla mana jaba adhyayana se uktA jAtA aura bAla sulabha ceSTAoM ke lie mana utkaMThita hone lagatA, to kaI bAra vaha ghaMToM upAzraya kI chata para to kabhI sIr3hiyoM meM jAkara chupa jAtI tAki use adhyayana na karanA pdd'e| paraMtu yaha usakI bAla krIr3Ae~ thii| 15-20 gAthAe~ yAda karanA usake lie eka sahaja bAta thii| unake adhyayana kI lagana evaM sIkhane kI kalA Adi ke anukaraNa kI preraNA Aja bhI choTe ma.sA. Ane vAlI naI maMDalI ko dete haiN| sUtrAgama adhyayana, jJAnArjana, lekhana, zodha Adi ke kArya meM unhoMne jo zrRMkhalA prArambha kI hai Aja sajjanamaMDala meM usameM kaI kar3iyA~ jur3a gaI haiM parantu mukhya kar3I to Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xii... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa mukhya hI hotI hai| ye sabhI ke lie preraNA bana rahI haiM kintu inake bhItara jo preraNA AI vaha kahIM na kahIM pUjya guruvaryA zrI kI asIma kRpA hai| ucca ur3Ana nahIM bhara sakate tuccha bAharI camakIle para mahata karma ke lie cAhie mahata preraNA bala bhI bhItara yaha mahata preraNA guru kRpA se hI prApta ho sakatI hai| vinaya, saralatA, zAlInatA, RjutA Adi guNa gurukRpA kI prApti ke lie Avazyaka hai| saumyAjI kA mana zurU se sIdhA evaM sarala rahA hai| sAMsArika kapaTa-mAyA yA vyavahArika aupacArikatA nibhAnA inake svabhAva meM nahIM hai| pUjya pravartinIjI ma.sA. ko kaI bAra ye sahaja meM kahatI 'mahArAja zrI!' maiM to ApakI koI sevA nahIM karatI, na hI mujhameM vinaya hai, phira merA uddhAra kaise hogA, mujhe guru kRpA kaise prApta hogI?' taba pUjyAzrI pharamAtI- 'saumyA! tere Upara to merI anAyAsa kRpA hai, tUM ciMtA kyoM karatI hai? tUM to mahAna sAdhvI bnegii|' Aja pUjyAzrI kI hI antasa zakti evaM AzIrvAda kA prasphoTana hai ki lokaiSaNA, loka prazaMsA evaM loka prasiddhi ke moha se dUra ve zruta sevA meM sarvAtmanA samarpita haiN| jitanI samarpita ve pUjyA zrI ke prati thI utanI hI vinamra anya gurujanoM ke prati bhii| guru bhaginI maMDala ke kAryoM ke lie bhI ve sadA tatpara rahatI haiN| cAhe bar3oM kA kArya ho, cAhe choToM kA unhoMne kabhI kisI ko TAlane kI koziza nahIM kii| cAhe priyadarzanA zrIjI ho, cAhe divyadarzanA zrIjI, cAhe zubhadarzanAzrIjI ho, cAhe zIlaguNA jI Aja taka sabhI ke sAtha inhoMne laghu banakara hI vyavahAra kiyA hai| kanakaprabhAjI, saMyamaprajJAjI Adi laghu bhaginI maMDala ke sAtha bhI inakA vyavahAra sadaiva sammAna, mAdhurya evaM apanepana se yukta rahA hai| ye jinake bhI sAtha cAturmAsa karane gaI haiM unheM guruvata sammAna diyA tathA unakI viziSTa Antarika maMgala kAmanAoM ko prApta kiyA hai| pUjyA vinItA zrIjI ma.sA., pUjyA maNiprabhAzrIjI ma.sA., pUjyA hemaprabhA zrIjI ma.sA., pUjyA sulocanA zrIjI ma.sA., pUjyA vidyutaprabhAzrIjI ma.sA. Adi kI ina para vizeSa kRpA rahI hai| pUjya upAdhyAya zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA., AcArya zrI padmasAgarasUrijI ma.sA., AcArya zrI kIrtiyazasUrijI Adi ne inheM apanA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa snehAzISa evaM mArgadarzana diyA hai| AcArya zrI rAjayazasUrijI ma.sA., pUjya bhrAtA zrI vimalasAgarajI ma.sA. evaM pUjya vAcaMyamA zrIjI (bahana) ma.sA. inakA Ph.D. evaM D.Litt. kA viSaya vidhi-vidhAnoM se sambandhita hone ke kAraNa inheM 'vidhiprabhA' nAma se hI bulAte haiN| ...xliii pUjyA zaziprabhAjI ma.sA. ne adhyayana kAla ke atirikta inheM kabhI bhI apane se alaga nahIM kiyA aura Aja bhI hama sabhI guru bahanoM kI apekSA guru nizrA prApti kA lAbha inheM hI sarvAdhika milatA hai| pUjyAzrI ke cAturmAsa meM apane vividha prayAsoM ke dvArA cAra cA~da lagAkara ye unheM aura bhI adhika jAnadAra banA detI haiN| tapa-tyAga ke kSetra meM to bacapana se hI inakI vizeSa ruci thii| navapada kI olI kA prArambha inhoMne gRhastha avasthA meM hI kara diyA thaa| inakI choTI umra ko dekhakara choTe ma.sA. ne kahA- dekho ! tumheM tapasyA ke sAtha utanI hI par3hAI karanI hogI taba to olIjI karanA anyathA nhiiN| ye bolI- maiM roja pandraha nahIM bIsa gAthA karUMgI Apa mujhe olIjI karane dIjie aura usa samaya olIjI karake sampUrNa prAta:kAlIna pATha kaMThAgra kiye| bIsasthAnaka, vardhamAna, navapada, mAsakSamaNa, zreNI tapa, cattAri aTTha dasa doya, paiMtAlIsa Agama, gyAraha gaNadhara, caudaha pUrva, aTThAIsa labdhi, dharmacakra, pakhavAsA Adi kaI choTe-bar3e tapa karate hue inhoMne adhyayana evaM tapasyA donoM meM hI apane Apako sadA agrasara rkhaa| Aja unake varSoM kI mehanata kI phalazruti huI hai / jisa zodha kArya ke lie ve gata 18 varSoM se juTI huI thI usa saMkalpanA ko Aja eka mUrta svarUpa prApta huA hai| aba taka saumyAjI ne jisa dhairya, lagana, ekAgratA, zruta samarpaNa evaM dRr3haniSThA ke sAtha kArya kiyA hai ve unameM sadA vRddhiMgata rahe / pUjya guruvaryyA zrI ke nakSe kadama para Age bar3hate hue ve unake kAryoM ko aura nayA AyAma deM tathA ke kSetra meM eka nayA avadAna prastuta kreN| inhIM zubha bhAvoM ke sAtha zruta guru bhaginI maNDala Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhUti kI UrmiyA~ jainAgamoM meM mukhyatayA do prakAra kA dharma batalAyA hai - zrutadharma aura caaritrdhrm| zrutadharma ke pAlana dvArA zAstrajJAna evaM vastu tattva ke yathArtha svarUpa kA nizcaya hotA hai aura cAritradharma ke samyak anupAlana se sAdhya rUpa paramAtma tattva kI upalabdhi hotI hai| yogodvahana ina donoM dharmoM ke kriyAnvayana kA sammizrita anuSThAna hai| isake mAdhyama se zruta (jJAna) evaM cAritra (kriyA) ubhaya dharma kA yugapada abhyAsa kiyA jAtA hai| yogodvahana eka aisI suprazasta pravRtti hai jo nivRtti mArga para bar3hane meM sahAyaka banatI hai| siddhAntataH cAritra dharma meM dvAdazavidha tapa, bAraha bhAvanA, satraha saMyama, kSamA Adi dazavidha dharma aura samiti - gupti rUpa aSTapravacana mAtAe~ Adi AcaraNIya dhArmika kriyAe~ garbhita haiN| inameM sabhI prakAra ke yogoM kA bhI samAveza ho jAtA hai| sAmAnyatayA mana-vacana-kAyA ke vyApAra ko yoga kahate haiN| adhyAtma kSetra meM mana-vacana-karma kA AtmA ke sAtha mila jAnA aura AtmAnukUla pravRtti karanA yoga hai| adhyAtma, yoga meM vizvAsa karatA hai jabaki vijJAna prayoga meM vizvAsa karatA hai| vastutaH yoga kisI darzana yA paramparA se pratibaMdhita prakriyA nahIM hai vaha to AtmavidyA hai, adhyAtmavidyA hai, svayaM se svayaM ko jAnane kI vidyA hai| bhArata deza ke RSi- maharSiyoM ne viziSTa sAdhanA ke bala para ise prakaTa kiyA hai| yadyapi darzana yA paramparA ke sAtha 'yoga' yaha nAma jur3A huA hai jaisejaina yoga, bauddha yoga, vaidika yoga aadi| dhyAtavya hai ki yoga sAdhanA kI kaI anubhUta vidhiyA~ hai| inakA lakSya prAya: samAna hone para bhI sAdhanA krama evaM vidhi prakriyA meM bheda hone ke kAraNa inakA astitva paramparA vizeSa ke sAtha jur3a gayA hai| vastuta: yaha antarmukhI sAdhanA hai| sabhI paramparAoM meM ise pramukhatA dI gaI hai / pAtaMjalayogasUtra (hindU dharma) meM haThayoga, prANAyAma Adi ko yoga ke antarbhUta svIkAra kiyA hai| bauddha dharma meM dhyAna sAdhanA ko yoga se sampRkta mAnA hai| jaina dharma ke yoga sambandhI granthoM meM yoga ke pA~ca prakAra kahe gaye haiM Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa ...xlv 1. adhyAtma yoga 2. bhAvanA yoga 3. dhyAna yoga 4. samatA yoga aura 5. vRttisaMkSepa yog| yogodvahana meM ina pA~coM yogoM kA spaSTata:samAveza hotA hai| vyavahAra se yaha zabda Agama zAstroM kA vidhipUrvaka adhyayana karane meM rUr3ha hai kintu paramArthataH adhyAtma vidyA ko upalabdha karanA hI isakA pramukha dhyeya hai| __yogodvahana kAla meM viziSTa niyamoM ke pAlana dvArA adhyAtmayoga, zubha adhyavasAyoM ke dvArA bhAvanA yoga, kAyotsarga Adi dvArA dhyAna yoga, anukUlapratikUla sthitiyoM meM vicalita na hote hue Atma svarUpa kA cintana karane se samatA yoga aura AyaMbila Adi tapa karma dvArA vRttisaMkSepa yoga- isa prakAra pA~coM yogoM kA samyaka prayoga kiyA jAtA hai| prazna ho sakatA hai ki sAdhu-sAdhvI to nirantara tapa-japa svAdhyAya Adi meM saMlagna rahate haiM to phira unake lie isa kriyA kA vidhAna kyoM? yogodvahana ke dvArA muni apane Apako Agama sUtroM ke pArAyaNa hetu yogya banAtA hai| kisI bhI vastu ko grahaNa karane se pUrva usake yogya pAtra honA atyAvazyaka hai jaise- siMha ke dUdha ko grahaNa karane ke lie svarNapAtra kI AvazyakatA hotI hai vaise sarvajJa paramAtmA kI AptavANI ko jIvana meM hRdayaMgama karane hetu tyAga, samarpaNa,laghutA, vinaya, pUjyabhAva Adi guNa honA nitAMta Avazyaka hai| yadyapi yogodvahana kA mukhya hetu zrutAbhyAsa hai parantu isake sAtha tapArAdhanA, gurunizrA, sevA, svAdhyAya Adi aneka lAbhoM kI Bonus rUpa meM prApti ho jAtI hai| Agama sUtroM ke prati bahumAna bar3hatA hai jisase jJAnAvaraNIya karma kI nirjarA hotI hai| tapa sAdhanA karane se kAyA kA nirodha hotA hai| kAyA kA nirodha vacana nirodha meM sahAyaka banatA hai evaM vacana nirodha mana ke nirodha meM hetubhUta hai| ina tInoM ke nirodha se vyakti ekAgra evaM sthira banatA hai| ekAgratA saphalatA kA mUla maMtra hai| citta kI ekAgratA hone para kama samaya meM adhika jJAnArjana kiyA jA sakatA hai tathA vahI jJAna sthira evaM sva-para kalyANa ke lie bhI upayogI banatA hai| ___jJAnArjana ke samaya meM to adhika pauSTika AhAra lenA cAhie, yaha loka mAnyatA hai parantu isake viparIta yogodvahana kAla meM tapa sAdhanA kyoM? anubhUti ke stara para isake javAba meM yahI kaha sakate haiM ki gariSTha AhAra kA tyAga hone se nidrA-pramAda Adi meM mandatA AtI hai, sajagatA evaM jAgRti bar3hatI hai, anAvazyaka kAryoM meM kAyika, mAnasika evaM vaicArika anugamana bhI kama hotA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xlvi... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa hai| vacana Adi para bhI niyaMtraNa hotA hai| yogodvahana ke antargata gurugama pUrvaka tapayukta hokara Agama vAcanA lI jAtI hai| tapa pUrvaka vAcanA lene se vaha adhika prabhAvI banatI hai| tapa ke daurAna indriya poSaka evaM viSaya poSaka padArthoM kA tyAga hone se svabhAvata: kAyika caMcalatA samApta hotI hai, AhAra ke prati Asakti nyUna hotI hai, icchAoM kA nirodha hotA hai tathA AhArI se ANAhArI pada kI ora prayANa hotA hai| aNAhArI avasthA hI mokSa hai| prasiddha kahAvata hai- "jaisA khAve anna vaisA hove mana" aura "jaisA mana vaisA jiivn"| isI ke sAtha yaha saba yogodvahana ke mUla hetu jJAnAbhyAsa meM sahAyaka banate haiN| ___ kaI sAdhakoM ke mana meM yaha prazna bhI ho sakatA hai ki hamAre yahA~ pratyeka kriyA gurugama pUrvaka hI kyoM batAI gaI hai aura yogodvahana meM to gurugama paramAvazyaka mAnA gayA hai aisA kyoM? guru kA sthAna hara yuga meM sarvopari dekhA gayA hai| yadi prAcIna bhAratIya paramparA para dRSTipAta kareM to usa samaya jJAnArjana hetu gurukulavAsa ko hI zreSTha mAnA jAtA thA aura, yahI sarvottama praNAlI hai| guru ke bahumAna evaM aMtaraMga zraddhA pUrvaka gRhIta pATha adhika sthira evaM sthAyI banatA hai| unake antaraMga AzISa kI prApti hotI hai jo jIvana ke kalyANa evaM utkarSa meM sahAyaka banatI hai| pUjyajanoM ke hRdaya se ni:sRta zubha bhAvoM ke paramANu samasta vighna evaM ApadAoM kA haraNa karate haiN| yogodvahana meM guru kI AvazyakatA bilkula vaise hI hotI hai jaise ki eka bacce ke lie skUla kii| Adhunika yuga meM hara jJAna Computer, Internet, Mobile para upalabdha hai usake uparAnta bhI baccoM ko skUla bhejate haiM kyoMki hama jAnate haiM jo mAhaula, saMskAra evaM vAtAvaraNa skUla meM upalabdha ho sakatA hai vaha anyatra nhiiN| usI taraha Agama Adi ke adhyayana hetu jo mAnasika, vaicArika evaM kAyika sthiratA tathA apramattatA Adi cAhie vaha gurunizrA meM sahajatayA A sakatI hai| svamati se bAla jIva samyaka artha Adi kA bodha nahIM kara paataa| kaI sthAnoM para anubhava jJAna kI apekSA bhI hotI hai jise dene meM guru hI samartha haiN| sAtha hI vibhinna zaMkAoM kA samAdhAna karane meM padastha guru hI sakSama hote haiM ata: jinavANI kI utsUtra prarUpaNA na ho aura vaha samyaka rUpa se jIvana evaM AcaraNa meM utre| isa hetu gurugama pUrvaka hI Agama vAcanA lI jAtI hai| yogodvahana ke mAdhyama se ziSya ke aMtara meM RjutA, laghutA, saralatA Adi guNa vikasita karane kA prayAsa kiyA jAtA hai| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa .xlvii yaha zodha kRti mUlataH Agama zAstroM ke adhyayana sambandhI vidhi-vidhAnoM se saMpRkta hai| phira bhI isameM tatsambandhI samagra viSaya kA samIkSAtmaka evaM tulanAtmaka dRSTi se pratipAdana kiyA gayA hai jo nimnalikhita sAta adhyAyoM meM isa prakAra hai prathama adhyAya jaina AgamoM se sambandhita aneka pakSoM kA samyaka paricaya karavAtA hai| vastutaH isameM Agama zabda kA arthabodha karavAte hue Agama ke prakAra, AgamoM ke racayitA, Agama vAcanAe~ kaba aura kahA~ ? AgamoM kA viccheda kAla, AgamoM kI maukhika paramparA kA itihAsa Adi Avazyaka binduoM ko spaSTa kiyA gayA hai| dvitIya adhyAya meM anadhyAya vidhi kA digdarzana karavAyA gayA hai| Agama granthoM ko anadhyAya kAla meM nahIM par3hanA cAhie, isalie dvitIya krama para isa vidhi ko sthAna diyA gayA hai| sAmAnyatayA prastuta adhyAya meM anadhyAya ke prakAra, anadhyAya kina-kina sthitiyoM meM? anadhyAyakAla meM svAdhyAya karane se lagane vAle doSa Adi kA varNana kiyA gayA hai| AgamoM kA adhyayana karanA svAdhyAya kahalAtA hai isalie tRtIya adhyAya meM svAdhyAya vidhi kA aneka dRSTiyoM se vicAra kiyA gayA hai| mukhyataH svAdhyAya ke prakAra, svAdhyAya kA phala, svAdhyAya Avazyaka kyoM ? svAdhyAya na karane ke doSa, svAdhyAya kAla sambandhI kucha apavAda aise viziSTa tathyoM ko ujAgara karate hue svAdhyAya ko bhAva rogoM kA cikitsaka siddha kiyA hai| caturtha adhyAya yogodvahana ke vividha pahaluoM para prakAza DAlatA hai| paMcama adhyAya meM yogovahana kAla meM upayogI vidhiyoM kA prAcIna evaM adya pracalita svarUpa batAyA gayA hai| SaSThama adhyAya Agama adhyayana kI maulika vidhi se sambandhita hai| isameM sAmAnya rUpa se AcArAMga Adi gyAraha aMga sUtra, bAraha upAMga sUtra, chaha cheda sUtra, cAra mUla sUtra, prakIrNaka sUtra aise lagabhaga paiMtAlIsa AgamoM ke adhyayana kI tapa vidhi batalAI gaI hai| isI ke sAtha yogavAhiyoM kI sugamatA ke lie tapa yantra bhI diyA gayA hai| arjita Agama pAThoM kI yathArtha phalazruti pAne ke lie vasati evaM zarIra kI zuddhi honA Avazyaka hai| saptama adhyAya meM kalpatrepa vidhi isI se Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xlviii... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa sandarbhita hai| isa vidhi ke dvArA bAhya Abhyantara samasta prakAra kI azuci ko dUra kiyA jAtA hai| prastuta adhyAya meM kalpatrepa kA artha, kalpatrepa kisa dina kareM ? kalpatrepa hetu sAmAcArI baddha niyama, kina sthitiyoM meM kalpatrepa kareM ? ityAdi viSayoM kA samyaka nirUpaNa kiyA gayA hai| isa kRti meM yogodvahana sambandhI pAribhASika evaM sAMketika zabdoM ke viziSTArtha evaM rahasyArtha bhI batAe gae haiM jisase zodha prabandha kI maulikatA zataguNita huI hai| yadyapi isa viSaya para lekhanI calAne kA adhikAra AcAryoM evaM ratnAdhika muniyoM ko hI hai, phira bhI zodha kA antargata viSaya hone se yatkiMcid likhane kA kSamya prayAsa kiyA hai| viSaya kI durgamatA, mArgadarzana kI durlabhatA, sAdhu jIvana kI maryAdA evaM anubhavI sahAyakoM kI alpatA ke kAraNa yaha kRti sarvatobhadra yA zata-pratizata pUrNa to nahIM bana pAI hai paraMtu yathAzakya prayAsoM ke dvArA ise adhikAdhika pUrNatA dene kI koziza kI hai| isa kRti ko pramANabhUta banAne evaM samaya - samaya para yathAsaMbhava mArgadarzana dene hetu maiM antas bhAvoM se AbhArI hU~ bejor3a zAsana prabhAvaka pUjya AcAryazrI kIrtiyazasUrijI ma.sA. evaM unake ananya sahayogI, Agamavid ziSyaratna muni zrI ratnayazavijayajI ma.sA. ke prati, jinhoMne apane amUlya nirdezana evaM nirIkSaNa ke sAtha apekSita sudhAra karake aneka durUha viSayoM ko sugama banAkara isa kRti ko sarvagrAhya bnaayaa| yaha racanA mUla zAstroM ke samyaka jJAnArjana meM, yogodvahana rUpI Agamika kriyA ke samAcaraNa meM, gUr3ha rahasyamayI jinavANI ke anuzIlana meM evaM zruta pipAsA ke jAgaraNa meM mer3hIbhUta AlaMbana banate hue yogodvahana jaise duSkara viSaya ko sarvajana sulabha bnaaeN| sAtha hI jJAna, jJAnI evaM jJAnArjana ke prati sammAna bhAva kA vardhana karane meM sahAyaka baneM inhIM maMgala bhAvoM ke sAtha Agama viruddha athavA jinavANI ke viparIta kucha bhI likhane meM AyA ho athavA kisI bhI viSaya kA bodhagamya spaSTIkaraNa na kiyA ho, zAstra abhiprAya ke viruddha kucha bhI likhA ho to trividha- trividha micchAmi dukkddm| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtajJatA jJApana jaganAtha jagadAnaMda jagagurU, arihaMta prabhu jaga hitakara diyA divya anubhava jJAna sukhakara, mAraga ahiMsA zreSThatam tuma nAma sumiraNa zAntidAyaka, vighna sarva vinAzakam ho vaMdanA nita vandanA, kRpA sindhu kArya siddhikaram / / 1 / / saMtApa hartA zAnti kartA, siddhacakra vandana sukhakaraM labdhivaMta gautama dhyAna se, vinaya ho vRddhikaraM datta-kuzala maNi-candra guruvara, sarva vAMchita parakam ho vaMdanA nita vandanA, kRpA sindhu kArya siddhikaram / / 2 / / jana jAgRti divya dUta hai, sUripada vali zobhitam sadjJAna mArga prazasta kara, diyA zAstra cintana hitakaraM kailAza sUrivara gacchanAyaka, sadbodhabuddhi dAyakam ho vaMdanA nita vaMdanA, kRpA sinyu kArya siddhikaram / / 3 / / zruta sAdhanA kI saphalatA meM, jo kucha kiyA nisvArthatam AzISa vRSTi sneha dRSTi, dI preraNA nita bhavyatam sUri 'padma' 'kIrti' 'rAjayaza' kA, upakAra mujha para agaNitam / ho vaMdanA nita vaMdanA, kRpA sindhu kArya siddhikaram / / 4 / / jyotiSa vizArada yuga prabhAkara, upAdhyAya maNiprabha guruvaraM samAdhAna de saMzaya hare, mujha zodha mArga divAkaram sadbhAva jala se muni pIyUSa ne, kiyA utsAha vardhanam ho vaMdanA nita vaMdanA, kRpA sindhu kArya siddhikaram / / 5 / / ullAsa UrjA nita bar3hAte, AtmIya 'prazAMta' gaNivaraM de prabodha mujhako dUra se, bhrAtA 'vimala' maMgalakaraM vidhi granthoM se avagata kiyA, yazadhArI 'ratna' munivaraM ho vaMdanA nita vaMdanA, kRpA sindhu kArya siddhikaram / / 6 / / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa hAtha jinakA thAmakara, kiyA saMyama mArga ArohaNam anusaraNa kara pAUM unakA, hai yahI mana vAMchitam sajjana kRpA se hota hai, duHsAdhya kArya zIghratam ho vaMdanA nita vaMdanA, kRpA sindhu kArya siddhikaram / / 7 / / kalpatarU sA sukha mile, zaraNAgati saukhyakaram tapa - jJAna rUci ke jAgaraNa meM, AdhAra haiM jinakA param mujha jIvana zilpI - dRr3ha saMkalpI, gurU 'zazi' zItala guNakaram ho vaMdanA nita vaMdanA, kRpA sindhu kArya siddhikaram / / 8 / / 'priyadarzanA' satpreraNA se kiyA zodha kArya zataguNam guru bhaginI maMDala sahAya se, kArya siddhi zIghratam upakAra sumiraNa una sabhI kA, dharI bhAvanA vRddhikaraM ho vaMdanA nita vaMdanA, kRpA sindhu kArya siddhikaram / / 9 / / jina sthAnoM se praNayana kiyA, yaha zodha kArya mukhyatam pArzvanAtha vidyApITha (zAjApura, banArasa) kI, milI chatrachAyA sukhakaram jinaraMgasUri pauzAla (kolakAtA) hai, pUrNAhuti sAkSya jayakaraM . ho vandanA nita vandanA, hai nagara kArya siddhikaram / / 10 / / sAdhu nahIM para sAdhakoM ke, Adarza mUrti uccatam zruta jJAnasAgara saMzaya nivAraka, AcaraNa samprerakam isa kRti ke uddhAra meM, nirdeza jinakA mukhyatam zAsana prabhAvaka sAgaramalajI, kiM karUM guNa gauravam / / 11 abodha hU~, alpajJa hU~, chadmastha hU~ karma AvRtam anumodanA karuM una sabhI kI, trividha yoge arpitam jina vANI viparIta ho likhA, to kSamA ho mujha duSkRtam zruta sindhu meM arpita karUM, zodha manthana navanItam / / 12 / / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ micchAmi dukkaDaM Agama marmajJA, Azu kavayitrI, jaina jagata kI anupama sAdhikA, pravarttinI pada suzobhitA, kharataragaccha dIpikA pU. gurUvaryyA zrI sajjana zrIjI ma.sA. kI antaraMga kRpA se Aja choTe se lakSya ko pUrNa kara pAI huuN| yahA~ zodha kArya ke praNayana ke daurAna upasthita hue kucha saMzaya yukta tathyoM kA samAdhAna karanA cAhU~gI sarvaprathama to muni jIvana kI autsargika maryAdAoM ke kAraNa jAnateajAnate kaI viSaya anachue raha gae haiN| upalabdha sAmagrI ke anusAra hI viSaya kA spaSTIkaraNa ho pAyA hai ataH kahIM-kahIM sandarbhita viSaya meM apUrNatA bhI pratIta ho sakatI hai| dUsarA jaina saMpradAya meM sAdhvI varga ke lie kucha niyata maryAdAe~ haiM jaise pratiSThA, aMjanazalAkA, upasthApanA, padasthApanA Adi karavAne evaM Agama zAstroM ko par3hAne kA adhikAra sAdhvI samudAya ko nahIM hai| yogodavahana, upadhAna Adi kriyAoM kA adhikAra mAtra padasthApanA yogya muni bhagavaMtoM ko hI hai / ina paristhitiyoM meM prazna upasthita ho sakatA hai ki kyA eka sAdhvI anadhikRta evaM ananubhUta viSayoM para apanA cintana prastuta kara sakatI hai? isake javAba meM yahI kahA jA sakatA hai ki 'jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana' yaha zodha kA viSaya hone se yatkiMcita likhanA Avazyaka thA ataH guru AjJA pUrvaka vidvadavara AcArya bhagavaMtoM se dizA nirdeza evaM samyaka jAnakArI prAptakara prAmANika ullekha karane kA prayAsa kiyA hai| tIsarA prAyazcitta dene kA adhikAra yadyapi gItArtha muni bhagavaMtoM ko hai kintu prAyazcita vidhi adhikAra meM jIta (pracalita) vyavahAra ke anusAra prAyazcitta yogya tapa kA varNana kiyA hai| isakA uddezya mAtra yahI hai ki bhavya jIva pApa bhIrU baneM evaM doSakArI kriyAoM se paricita hoveM / koI bhI AtmArthI ise dekhakara svayaM prAyazcitta grahaNa na kreN| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lii... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa isa zodha ke antargata kaI viSaya aise haiM jinake lie kSetra kI dUrI ke kAraNa yathocita jAnakArI evaM samAdhAna prApta nahIM ho pAya, ataH tadviSayaka pUrNa spaSTIkaraNa nahIM kara pAI huuN| kucha logoM ke mana meM yaha zaMkA bhI utpanna ho sakatI hai ki mudrA vidhi ke adhikAra meM hindU, bauddha, nATya Adi mudrAoM para itanA gUDha adhyayana kyoM? mudrA eka yaugika prayoga hai| isakA sAmAnya hetu jo bhI ho paraMtu isakI anuzruti AdhyAtmika evaM zArIrika svasthatA ke rUpa meM hI hotI hai| prAyaH mudrAe~ mAnava ke dainika caryA se sambandhita hai| itara paramparAoM kA jaina paramparA ke sAtha pArasparika sAmya-vaiSamya bhI rahA hai ataH inake sadpakSoM ko ujAgara karane hetu anya mudrAoM para bhI gUr3ha anveSaNa kiyA hai| yahA~ yaha bhI kahanA cAhU~gI ki zodha viSaya kI virATatA, samaya kI pratibaddhatA, samucita sAdhanoM kI alpatA, sAdhu jIvana kI maryAdA, anubhava kI nyUnatA, vyAvahArika evaM sAmAnya jJAna kI kamI ke kAraNa sabhI viSayoM kA yathAyogya vizleSaNa nahIM thI ho pAyA hai| hA~, vidhi-vidhAnoM ke aba taka aspRSTa pannoM ko kholane kA prayatna avazya kiyA hai| prajJA sampanna muni varga isake aneka rahasya paTaloM ko udghATita kara skeNge| yaha eka prAraMtha mAtra hai| ___antataH jinavANI kA vistAra karate hue evaM zodha viSaya kA anveSaNa karate hue alpamati ke kAraNa zAstra viruddha prarUpaNA kI ho, AcAryoM ke gUDhArtha ko yathArUpa na samajhA ho, apane mata ko rakhate hue jAne-anajAne arhatavANI kA kaTAkSa kiyA ho, jinavANI kA apalApa kiyA ho, bhASA rUpa meM use samyaka abhivyakti na dI ho, anya kisI ke mata ko likhate hue usakA saMdartha na diyA ho athavA anya kucha bhI jinAjJA viruddha kiyA ho yA likhA ho to usake lie trikaraNaviyogapUrkaka zruta chapa jina dharma se micchAmi dukkar3am karatI huuN| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-61 viSayAnukramaNikA adhyAya-1 : jaina Agama : eka paricaya 1. Agama zabda kA artha vicAra 2. Agama kI vibhinna paribhASAe~ 3. Agama ke ekArthavAcI nAma 4. Agama ke prakAra 5. AgamoM kI maukhika paramparA kA itihAsa evaM avadhAraNAe~ 6. AgamoM kA viccheda krama 7. Agama vAcanAe~ kaba aura kahA~? 8. Agama lekhana kA prArambha kaba se? 9. AgamoM kA vargIkaraNa 10. Agama racanA ke prakAra 11. AgamoM kI bhASA 12. AgamoM ke racayitA kauna?13. AgamoM kI saMkhyA evaM navIna vargIkaraNa 14. jaina AgamoM kA paricaya * gyAraha aMga sUtra * bAraha upAMga sUtra * cAra mUla sUtra * cha: cheda sUtra * cUlikA sUtra * dasa prakIrNaka suutr| adhyAya-2 : anadhyAya vidhi : eka Agamika cintana 62-98 1. anadhyAya kA zAbdika artha 2. anadhyAya ke prakAra (i) Agama sAhitya ke anusAra battIsa prakAra * AkAza sambandhI asvAdhyAya . audArika sambandhI dasa asvAdhyAya * mahotsava sambandhI cAra asvAdhyAya * mahApratipadA sambandhI cAra asvAdhyAya * sandhyA (kAla) sambandhI asvaadhyaay| (ii) Agamika vyAkhyA sAhitya ke anusAra do prakAra* Atmasamuttha-tiryaMca sambandhI aura manuSya smbndhii| * parasamuttha-saMyamaghAtI, autpAtika, devaprayukta, vyudgraha aura zarIra smbndhii| (iii) sAmAnya kAraNa sambandhI asvaadhyaay| 3. asvAdhyAya kAla meM svAdhyAya karane ke doSa 4. asvAdhyAya kAla meM svAdhyAya na karane ke prayojana * dasa AkAza sambandhI asvAdhyAya ke kAraNa Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liv... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa * dasa audArika zarIra sambandhI asvAdhyAya ke kAraNa * cAra mahAmahotsava evaM cAra mahApratipadA sambandhI asvAdhyAya ke kAraNa * cAra sandhyA sambandhI asvAdhyAya ke kAraNa * parasamuttha sambandhI asvAdhyAya ke kAraNa 5. asvAdhyAya kAla meM svAdhyAya karane ke ApavAdika kAraNa 6. digambara mAnyatA meM asvAdhyAya / * dravya-kSetra - -kAla- bhAva sambandhI asvAdhyAya * sAmAnya kAraNa sambandhI asvAdhyAya 7. asvAdhyAya kAla kI aitihAsika avadhAraNA 8. tulanAtmaka vivecana 9. upsNhaar| adhyAya-3 : svAdhyAya- bhAva cikitsA kI prayoga vidhi 99-120 1. svAdhyAya zabda kA maulika artha 2. svAdhyAya ke mukhya prakAra 3. svAdhyAya bhUka * abhizayyA yA naiSedhikI bhUmi meM gamana karane ke prayojana * abhizayyA yA naiSedhikI bhUmi meM svAdhyAya ke uddezya * abhizayyA bhUmi sambandhI niym| 4. svAdhyAya ke niyama 5. svAdhyAya Avazyaka kyoM? 6 svAdhyAya kA phala 7. svAdhyAya na karane ke doSa 8. kAlika zruta sambandhI svAdhyAya ke vikalpa 9. akAla meM kAlika zruta sambandhI svAdhyAya ke vikalpa 10. digambara paramparA ke anusAra svAdhyAya kAla 11. svAdhyAya kAla saMbaMdhI kucha apavAda 12. upsNhaar| adhyAya-4 : yogodvahana : eka vimarza 121-207 1. yogodvahana zabda kA artha ghaTana 2. yoga ke prakAra 3. yogavAhI ke lakSaNa 4. yogodvahana pravarttaka guru ke lakSaNa 5. yogodvahana meM sahAyaka muni ke lakSaNa 6. yogodvahana ke lie kSetra kaisA ho ? 7. yogodvahana kaisI vasati meM kiyA jAe ? 8. yogodvahana kAla meM sthaNDila bhUmi kaisI ho ? 9. yogavAhI ke lie Avazyaka upakaraNa 10. yogodvahana hetu kAla vicAra 11. yogavahana ke lie zubhAzubha muhUrtta vicAra 12. yogodvahana (Agama adhyayana) sambandhI sUcanAe~ 13. yogavAhiyoM ke lie kAyotsarga sambandhI sUcanAe~ 14. yogavAhiyoM ke lie nandI sambandhI sUcanAe~ 15. yogavAhiyoM ke lie rAtri anuSThAna sambandhI sUcanAe~ 16. yogodvahana caryA sambandhI Avazyaka sUcanAe~ 17. naSTa danta vidhi 18. Agama sUtroM kA uddezasamuddeza- anujJA kAla 19. yogavAhI ke lie vidhi - niSedha sAmAcArI 20. gaNi - Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa ...lv yogavAhI kI kalpyAkalpya sAmAcArI 21. yogavAhI kI viziSTa sAmAcArI 22. yogodvahana sambandhI prAyazcitta 23. dIkSA paryAya ke anusAra AgamoM kA adhyayana krama 24. AgamoM ke adhyayana hetu nizcita dIkSA paryAya kA vidhAna kyoM? 25. Agama zAstroM ke adhyayana-adhyApana (yogodvahana) kA krama 26. kaunasA Agama kaba par3hanA cAhie? 27. sAdhviyoM ke lie mUla Agama par3hane kA niSedha kyoM? 28. yogodvahana kAla meM karaNIya anuSThAnoM kA krama 29. vividha dRSTiyoM se yogodvahana kI upAdeyatA 30. Adhunika saMdarbha meM yogodvahana kI prAsaMgikatA 31. zikSA prabaMdhana kA Avazyaka aMga-yogodvahana 32. sUtra devatA adhiSThita kaise? 33. yogodvahana kI aitihAsika vikAsa yAtrA 34. upsNhaar| adhyAya-5 : yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ 208-298 1. yoga praveza vidhi 2. yoganandI vidhi 3. uddeza vidhi 4. kAlika sUtra ke samaya uddezAdi kI zeSa vidhi 5. uddeza nandI evaM anujJA nandI ke atirikta anya dinoM meM karane yogya uddezAdi vidhi 6. kAlika sUtrayoga kI samuddeza vidhi 7. kAlika sUtrayoga kI sandhyAkAlIna vidhi| 8. kAla grahaNa vidhi * kaunasA kAla, kisa samaya grahaNa kareM? . kaunasA kAla, kina dizAoM meM grahaNa kareM? * kisa kAla ko kitanI bAra grahaNa kareM? * kAla catuSka sambandhI svAdhyAya niyama * kAla grahaNa ke apavAda * kAla grahaNa sambandhI sUcanAe~ * kAla nAza ke kAraNa * prAbhAtika kAla nAza ke kAraNa * kAla maMDala nAza ke kAraNa * kAlagrAhI evaM dAMDIdhara kI vidhi . kAla maMDala pratilekhana vidhi| 9. vasati zuddhi evaM svAdhyAya kAla pravedana kI vidhi 10. pravedana (paveyaNA) vidhi 11. noMtarA (kAla maMDala pratilekhana) vidhi 12. kAlamaMDala (pATalI) vidhi 13. saMghaTTA-AuttavANaya grahaNa vidhi * saMghaTTa grahaNa kI vizeSa vidhi * saMghaTTA sambandhI Avazyaka sUcanAe~ 14. svAdhyAya prasthApanA vidhi * svAdhyAya prasthApanA pratikramaNa vidhi * svAdhyAya prasthApanA sambandhI niyama . svAdhyAya hetu kAla pratilekhanA vidhi| ___ 15. pAlI pAlaTavAno (nirdiSTa tapa ke krama parivartana kI) vidhi 16. yoga nikSepa (yoga meM se bAhara nikalane kI) vidhi 17. svAdhyAya pratiSThApananiSThApana vidhi| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa adhyAya-6 : yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhiyA~ 299-378 1. AvazyakasUtra yoga vidhi 2. dazavaikAlikasUtra yoga vidhi 3. maNDalI praveza tapa yoga vidhi 4. uttarAdhyayanasUtra yoga vidhi| ___aMga sUtroM kI yoga vidhiyA~- 5. AcArAMgasUtra yoga vidhi 6. sUtrakRtAMgasUtra yoga vidhi 7. sthAnAMgasUtra yoga vidhi 8. samavAyAMgasUtra yoga vidhi 9. bhagavatIsUtra (vyAkhyA prajJapti) yoga vidhi 10. jJAtAdharmakathAsUtra yoga vidhi 11. upAsakadazAsUtra yoga vidhi 12. antakRtadazAsUtra yoga vidhi 13. anuttaropapAtikadazAsUtra yoga vidhi 14. praznavyAkaraNasUtra yoga vidhi 15. vipAkasUtra yoga vidhi| upAGgasUtroM kI yogavidhiyA~- 16. prArambha ke cAra upAMga sUtroM kI vidhi 17. pA~caveM se lekara sAtaveM upAMga sUtroM kI tapa vidhi 18. AThaveM se lekara bArahaveM upAMga sUtroM kI yoga vidhi| chedasUtroM kI yoga vidhiyA~- 19. nizIthasUtra yoga vidhi 20. dazAzrutabRhatkalpa-vyavahArasUtra yoga vidhi 21. jItakalpa-paMcakalpasUtra yoga vidhi 22. mahAnizIthasUtra yoga vidhi prakIrNaka sUtroM kI yoga vidhi- 23. yogodvahana ke dinoM kI saMkhyA 24. tulanAtmaka vivecana 25. upsNhaar| adhyAya-7 : kalpatrepa vidhi kA sAmAcArIgata adhyayana 379-387 ____ 1. kalpatrepa zabda kA artha vimarza 2. kalpatrepa kI gItArtha vihita paribhASAe~ 3. kalpatrepa ke lie zubhadina 4. kalpatrepa (chahamAsika kalpa utArane) sambandhI niyama 5. svAdhyAya utkSepaNa (prasthApana) vidhi 6. svAdhyAya nikSepaNa vidhi 7. kina sthitiyoM meM kalpatrepa kareM? 8. yogodvahana sambandhI pAribhASika evaM sAMketika zabdoM ke viziSTArtha evaM rahasyArtha 9. upsNhaar| pariziSTa 388-400 sahAyaka grantha sUcI 401-410 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-1 jaina Agama : eka paricaya jaina Agama bhAratIya sAhitya kI anamola dharohara hai| jaina dharma evaM darzana ke pracAra-prasAra meM Agama nihita siddhAntoM kA viziSTa yogadAna rahA hai| jisa prakAra vaidika paramparA meM veda, bauddhoM meM tripiTaka, IsAIyoM meM bAIbila, pArasiyoM meM avestA aura muslimoM meM kurAnazarIpha Adi dharmagrantha pavitra aura pUjya mAne jAte haiM usI prakAra jaina paramparA meM bhI 'Agama' kA pUjya sthAna hai| zramaNa dharma meM tIrthaMkaroM ke upadeza ko sabase adhika mahattva diyA jAtA hai| AgamoM meM unhIM ke upadezoM kA saMkalana hai| sabhI tIrthaMkaroM ke upadezoM meM prAyaH ekarUpatA hotI hai isalie AptavANI ko anAdi anaMta kahA gayA hai phira bhI vartamAna Agama antima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra ke upadezoM kA saMkalana hai aura inhIM ke AdhAra para vartamAna meM jaina saMgha kI zAsana vyavasthA calatI hai| Agama zabda kA artha vicAra * Agama kA sAmAnya artha hai- Aptavacana ke AdhAra para gaNadharoM evaM sthaviroM dvArA racita zruta grnth| * Agama, yaha zabda 'A' upasarga evaM 'gam' dhAtu se nirmita hai| 'A' upasarga pUrNatA kA sUcaka hai tathA 'gam' dhAtu jJAnArthaka hai| spaSTArtha yaha hai ki jisase vastu tattva kA pUrNa jJAna ho vaha Agama hai athavA jo jJAna paramparA se prApta huA hai, vaha Agama hai| * saMskRta hindI koza ke anusAra paramparAgata saiddhAntika, aupadezika evaM dhArmika grantha Agama hai| * prAkRta koza meM Agama kA artha zAstra yA siddhAnta kiyA hai| AcArAMga sUtra meM Agama zabda jAnane ke artha meM prayukta hai| sthAnAMgasUtra', bhagavatIsUtra', evaM anuyogadvAra meM Agama zabda zAstra ke artha meM vyavahata hai| * kaI granthoM meM Apta ke upadeza ko Agama kahA gayA hai| ratnAkarAvatArikA ke anusAra Apta ke vacana dvArA AvirbhUta (utpanna) huA Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa artha-saMvedana (artha-jJAna) Agama kahalAtA hai| upacArata: Apta vacana bhI Agama kahe jAte haiN| * Agama zabda meM prayukta 'A' 'ga' 'ma' ina akSaroM ke nimna artha bhI kie haiM- 'A' arthAta jisase padArthoM kA paripUrNatA ke sAtha 'ma' arthAta maryAdA vAlA 'ga' arthAta jJAna prApta ho vaha Agama hai|' Agama kI vibhinna paribhASAe~ ___AvazyakacUrNi meM Aptavacana ko Agama kahA gayA hai| yaha vyAkhyA anya granthoM meM bhI prApta hotI hai| Avazyaka TIkA meM kahA gayA hai ki ananta jJAnI kevalI bhagavAna bhavya AtmAoM ke pratibodha ke lie tapa-niyama-jJAna rUpa vRkSa ke Upara ArUr3ha hokara jJAna puSpoM kI vRSTi karate haiM, gaNadhara apane buddhi paTala para una sakala kusumoM ko grahaNa kara pravacana mAlA gUMthate haiM, vahI Agama hai| Avazyaka niyukti evaM dhavalATIkA ke anusAra tIrthaMkara kevala artha kA upadeza dete hai aura gaNadhara use sUtrabaddha karate haiM usake bAda vaha sUtra (Agama) zAsana hita ke lie pravRtta hotA hai|10 nandITIkA ke matAnusAra jo samasta zrutagata viSayoM se vyApta hai, maryAdA se sampanna hai, yathArtha prarUpaNA ke kAraNa jisase artha jAne jAte haiM tathA arthoM ko alaga-alaga kara jisase spaSTatA kI jAtI hai vaha Agama hai|11 AcArya siddhasena ke anusAra AcAryoM kI paramparA se vAsita hokara jo (jinavacana) prApta hote haiM ve Agama haiN|12 isa vyAkhyA meM 'vAsita' zabda, jIta krama se jo-jo Agama aviruddha, asAvadha, saMvigna gItArthoM dvArA Acarita AcaraNAe~ haiM unase sambandha rakhatA hai| vizeSAvazyakabhASya meM Agama artha ko paribhASita karate hae kahA gayA hai ki jisase anuzAsana prApta hotA hai vaha zAstra hai, athavA jo viziSTa jJAna rUpa hai vaha zAstra hai aura Agama hI (aisA) zAstra hai| paramArthataH Agama zAstra hI zrutajJAna hai|13 parIkSAmukha ke anusAra Apta ke vacanoM se hone vAle padArthoM kA jJAna Agama hai|14 tathA jo vANI pUrvApara doSa rahita aura zuddha hai vaha Agama hai|15 ratnakaraNDaka zrAvakAcAra ke matAnusAra jo Apta kathita ho, vAdI Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama : eka paricaya ... 3 prativAdI dvArA akhaNDita ho, pratyakSa anumAna Adi pramANoM se aviruddha ho, vastu svarUpa ko batAne vAlA ho aura mithyA mArga kA khaNDana karane vAlA ho aisA satyArtha kA pratipAdaka zAstra hI Agama hai| 16 sArAMza yaha hai ki pUrvApara virodha se rahita aura sampUrNa padArthoM ke dyotaka aise Apta ke vacanoM kA saMkalana Agama hai| Agama ke ekArthavAcI nAma arhatmata meM Agama ke anya nAma bhI prApta hote haiN| prAcIna granthoM meM Agama ke lie 'zruta' zabda kA prayoga bhI huA hai, jisakA artha hai sunA huaa| naMdIsUtra meM AgamoM ke lie 'zruta' zabda kA hI prayoga hai| 17 sthAnAMgasUtra meM AgamakAroM ko 'zrutakevalI' evaM ' zrutasthavira' kahA gayA hai| 18 anuyogadvAra evaM vizeSAvazyakabhASya meM Agama ke lie sUtra, grantha, siddhAnta, zAsana, pravacana, AjJA, upadeza, prajJApanA Adi zabdoM kA ullekha kiyA gayA hai| 19 AcArya umAsvAti ne zruta, Aptakathana, Agama, upadeza, aitihya, AmnAya, pravacana, jinavacana Adi zabdoM ko 'Agama' kahA hai| 20 bhagavatIsUtra meM Agama ke lie 'pravacana' zabda bhI prayukta kiyA gayA hai| 21 dhavalA TIkA meM Agama, siddhAMta aura pravacana ko ekArthavAcI batalAyA hai| 22 isa prakAra Agama zabda ke vibhinna ekArthaka nAma upalabdha hote haiN| Agama ke prakAra anuyogadvAra meM Agama ke tIna prakAra batalAe haiM- sUtrAgama, arthAgama aura tdubhyaagm|23 Agama ke anya tIna prakAra ye bhI batAe gae haiM- AtmAgama, anaMtarAgama aura paramparAgama | 24 tIrthaMkaroM ke lie artha AtmAgama hai| gaNadharoM ke lie sUtra AtmAgama hai aura artha anantarAgama hai| gaNadharaziSyoM ke lie sUtra anaMtarAgama aura artha paramparAgama hai| usake bAda zeSa sabhI ke lie sUtra aura artha donoM hI paramparAgama hai| Agama ke do prakAra nimna rUpa se bhI upadiSTa haiM- 1. laukika Agama aura 2. lokottara aagm|25 ajJAnI, mithyAdRSTi aura svacchanda buddhi vAle vyaktiyoM dvArA viracita Agama laukika kahalAte haiM jaise - mahAbhArata, rAmAyaNa, kauTilya arthazAstra, kApila Adi / arhantoM dvArA praNIta Agama lokottara Agama hai| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa AgamoM kI maukhika paramparA kA itihAsa evaM avadhAraNAe~ lagabhaga 2500 varSa pahale se hI yaha paramparA astitva meM rahI hai ki jijJAsujana apane dharmagranthoM ko atyanta vinaya evaM Adara pUrvaka gurujanoM se zravaNa kara unheM kaNThAgra karate tathA una pAThoM ko punarAvarttana - pRcchanA Adi svAdhyAya ke mAdhyama se smRtigata rakhate the / dharmagranthoM kI bhASA kA uccAraNa zuddha ho, kahIM mAtrA, anusvAra, visarga Adi kA nirarthaka praveza na ho jAye aura unakA lopa na ho jAye, isakA pUrA-pUrA dhyAna rakhA jAtA thaa| DaoN. subhASacanda jaina ne likhA hai ki jaina paramparA meM sUtroM kI pada saMkhyA, akSara saMkhyA, saMpadA Adi kA viziSTa vidhAna thaa| sUtroM kA uccAraNa kisa prakAra kiyA jAye evaM uccAraNa karate samaya kina - kina doSoM se bacanA cAhie, isa viSaya meM bhI pUrNa jAnakArI rakhI jAtI thii| isa prakAra vizuddha rIti se saMcita zrutasAhitya ko guru apane ziSyoM ko sauMpate aura ziSya punaH usa jJAna ko apane praziSyoM ko sauMpate theM, isa taraha dharmazAstra ( Agama zAstra ) smRti dvArA hI surakSita rakhe jAte the| vartamAna meM jo sAhitya upalabdha hai unameM zruta, smRti Adi zabdoM kA ullekha isa bAta kA pramANa hai| jaise brAhmaNa paramparA meM pUrva kAlika zAstroM ko zruti tathA paravartI zAstroM ko smRti kahA jAtA hai, vaise hI zramaNaparamparA meM mukhya prAcIna zAstroM ko 'zruta' kahA jAtA hai| AcArAMga ke 'suyaM me zabda se pUrNataH spaSTa ho jAtA hai ki ye zAstra sune hue haiM aura sunate-sunate kAlakrama se cale Ae haiN| 26 prAcIna kAla meM maukhika paramparA jIvaMta rahI hai aura Aja bhI aneka jaina sAdhu-sAdhviyoM ko kaI Agama grantha kaNThastha hai| maukhika paramparA ke prayojana prasiddha purAtattvajJa mahAmahopAdhyAya gaurIzaMkara hIrAcanda ojhA ne likhA hai ki hamAre pUrvajoM ko prAcInakAla se hI tAr3apatra, kAgaja, syAhI, lekhanI Adi kA paricaya evaM unakI prayoga vidhi jJAta thI tathA unameM zAstra likhane kA sAmarthya bhI thA, phira bhI jaina paramparA meM zrutasAhitya ko smRti paTala para surakSita rakhane kA mAnasika bhAra kyoM uThAyA gayA ? 27 isake uttara meM yahI kahA jAtA hai ki zAstra lekhana kI paramparA ko vikasita na karane meM jaina sAdhakoM kI AcAra maryAdAe~ evaM ahiMsA mUlaka avadhAraNAe~ bAdhaka rahI haiN| isa viSayaka nimna pahalU mananIya hai Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama : eka paricaya ...5 1. parigraha kI sambhAvanA- jaina muni mana, vacana, kAyA dvArA hiMsA na karane, hiMsA na karavAne evaM hiMsA kI anumodanA na karane kI pratijJA kA yAvajjIvana pAlana karate haiN| AcArAMga Adi granthoM ke adhyayana se spaSTatayA jJAta ho jAtA hai ki sAdhu ko usa taraha kI vastu kA nirmANa karane, karavAne yA svIkArane kA sarvathA niSedha kiyA gayA hai jisameM hiMsA kI sambhAvanA ho| jabaki zAstra kA lekhana karanA yA karavAnA pratyakSata: hiMsA janya hai tathA isase parigraha kI vRddhi bhI hotI hai| 2. ahiMsA kA pAlana- jaina sAdhuoM dvArA pustaka Adi kA saMcaya kiyA jAye to ahiMsA evaM aparigraha donoM vratoM ke khaMDita hone kI pUrNa zakyatA rahatI hai| zanaiH zanaiH sabhI vratoM ke dUSita hone kI sambhAvanA bhI bar3ha jAtI hai| ataeva lekhana kI upekSA kI gii| bRhatkalpasUtra ke anusAra pustaka rakhane vAle muni ko prAyazcitta AtA hai| 3. Antarika tapa- dharmapAThoM ko mukhAgra kara unakA bAra-bAra punarAvartana karanA, anuprekSA karanA, dharmakathA karanA svAdhyAya kahalAtA hai| svAdhyAya Abhyantara tapa kA mukhya prakAra hai| pustaka kA Alambana prApta hone se mana, vacana, kAyA kI ekAgratA khaMDita hone lagatI hai, jabaki kaMThAgra pAThoM kA smaraNa karane se sthairya guNa kI vRddhi hotI hai aura usase vipula nirjarA bhI hotI hai ata: lekhana pravRtti ko ucita nahIM mAnA gyaa| jinavANI ko lipibaddha na karane ke sambandha meM nimna kAraNa bhI batAye gaye haiM28* tAr3apatroM para kuredakara akSara Adi likhane se kunthu Adi trasa jIvoM kI hiMsA hotI hai, isa taraha pustaka lekhana saMyama virAdhanA kA kAraNa hai| * pustakoM kA saMcaya karane para unheM eka gA~va se dUsare gA~va le jAte samaya kandhe chila jAte haiM, vraNa ho jAte haiN| * unake chidroM kI samyaka prakAra se pratilekhanA karanA asambhava hotA hai| * vihAra-yAtrA meM vajana bar3hane se zArIrika thakAvaTa AtI hai, jisase saMyamI jIvana kI niyamita caryAoM meM bhI vikSepa hotA hai| * kunthu Adi trasa jIvoM kA Azraya hone se athavA cora Adi ke curAye jAne para pustaka Adi hiMsA ke sAdhana ho jAte haiN| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa tIrthaMkaroM ne pustaka rUpa upakaraNa rakhane kI anujJA nahIM dI hai| pustakeM samIpa meM rahane se svAdhyAya meM pramAda hotA hai| bRhatkalpabhASya ke anusAra sAdhu jitanI bAra pustakoM ko bA~dhate haiM, kholate haiM aura akSara likhate haiM unheM utane hI caturlaghukoM kA prAyazcitta AtA hai aura AjJA virAdhanA Adi doSa lagate haiN|29 paramArthataH zrutalekhana niSiddha hai| vaha ApavAdika rUpa se hI vidheya hai| zrutanAza, dhRti bala, saMghayaNa hAsa evaM zAsana ko avicchinna rakhane ke kAraNa tAr3apatra, pustaka lekhana Adi kI pravRtti vihita kI hai| aise kisI kAraNa ke upasthita hone para isameM hAni kI apekSA lAbha adhika batAyA gayA hai| AcArya 'gaNipiTaka' ke svAmI hote haiN| zrutasampatti AcAryoM ke adhIna hotI hai| gaccha evaM saMgha ke hitArtha AcArya-gacchAdhipati zruta bhaMDAra apane svAdhIna rakhate haiM jisase sAmAnya muni varga zruta-samRddhi kA durupayoga nahIM kara skeN| dUsarA yogya ziSya ko hI zruta dene kA vidhAna hai, ayogya ko kataI nhiiN| zrutadAna kI maukhika paramparA kA eka rahasya yaha bhI hai| isa prakAra ukta kaI kAraNoM se siddha hotA hai ki pUrvakAla meM lekhana kalA kA samyaka jJAna hone para bhI jaina muniyoM ne dharmagranthoM ko lipibaddha nahIM kiyaa| jaba paristhiti vizeSa meM lekhana paramparA kA pravartana kiyA gayA to usameM prAcIna maryAdA evaM zrutalekhana kI vartamAna (pAzcAtya) paramparA kA samanvaya honA jarUrI thaa| AgamoM kA viccheda krama / ___ Adhunika zodhakartAoM ke anusAra bhagavAna mahAvIra ke parinirvANa ke pazcAta zramaNoM ke kriyA kalApoM evaM AcAra-vicAroM meM niSkriyatA Ane lgii| lagabhaga vIra nirvANa ke 600 varSa pazcAta jaina dharma zvetAmbara aura digambara aise do sampradAyoM meM vibhAjita huA tathA acelaka evaM sacelaka paramparAoM kA sUtrapAta huaa| zramaNa varga aparigraha ko chor3akara parigraha dhAraNa karane lage isase svAdhyAya vRtti meM mandatA Ane lgii| sAtha hI prakRti ke prakopa (duSkAlaanAvRSTi Adi) ke kAraNa bhI Agama pAThoM kA yathAvata svAdhyAya karanA kaThinatara hotA gyaa| isa prakAra Agama viccheda kA krama zurU huaa|30 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama : eka paricaya ...7 isa Agama viccheda ke bAre meM do mAnyatAe~ pracalita haiN| prathama ke anusAra zruta svayaM naSTa hone lage evaM dUsare ke anusAra zrutadhArakoM kA abhAva hone lgaa|31 dhavalA evaM jaya dhavalA ke mata se zrutadhAraka kA abhAva huA hai, zruta kA nahIM, kintu digambara paramparA zruta kA hI viccheda mAnatI hai|32 zvetAmbara-digambara donoM paramparAoM ke anusAra aMtima zrutakevalI bhadrabAhu svAmI the, zvetAmbara mAnyatAnusAra inakA svargavAsa vIra nirvANa ke 170 varSa bAda evaM digambara mAnyatAnusAra vIra nirvANa ke 162 varSa bAda huA, mAnA gayA hai| inhIM ke svargavAsa ke sAtha caturdazapUrvadhara (zrutakevalI) kA lopa ho gayA aura Agama viccheda kA krama Arambha huaa| vIra nirvANa samvat 216 meM sthUlibhadra muni svargastha hue, jo sAr3he nau yA paune dasa pUrva ke pUrNa evaM antima savA yA sAr3he cAra pUrva ke zAbdika jJAtA the, inake sAtha antima sAr3he cAra pUrva bhI naSTa ho ge| isake pazcAta Arya vajrasvAmI taka dasa pUrvo kI paramparA clii| ye vIra nirvANa saMvat 551 (vi. saM. 81) meM svarga sidhAre, usa samaya dasavA~ pUrva jo AMzika rUpa se bacA huA thA vaha bhI naSTa ho gyaa| usake bAda durbalikA puSyamitra nau pUrvo ke jJAtA the, unakA svargavAsa vIra nirvANa samvat 604 (vi.saM. 134) meM huaa| unake sAtha nauvAM pUrva bhI vicchinna ho gyaa| isa prakAra devarddhigaNi kSamAzramaNa (vIra nirvANa saMvat 800 se 900 ke madhya) taka pUrvAM kA viccheda krama calatA rhaa|33 paM. dalasukhajI mAlavaNiyA ke abhiprAya se Arya vajrasvAmI kA svargavAsa vIra nirvANa saMvat 584 varSa ke bAda huA aura unake sAtha hI dasa pUrvo kA viccheda ho gyaa|34 yadyapi kucha logoM dvArA yaha mAnA jAtA hai ki devarddhigaNi svayaM eka pUrva se kucha adhika zruta ke jJAtA the| digambara mAnyatAnusAra antima dasa pUrvI dharasena hue haiM aura unakI mRtyu vIra nirvANa 345 meM huii| isa varNana se jJAta hotA hai ki digambara paramparA meM caturdazapUrvI (zrutakevalI) evaM dazapUrvI kA viccheda krama zvetAmbara paramparA se kramaza: 8 varSa aura 239 varSa pahale hI svIkAra kiyA gayA hai|35 Agama vAcanAe~ kaba aura kahA~? bhagavAna mahAvIra ke kalyANakArI upadezoM ko surakSita rakhA jA sake, etadartha unake nirvANa ke pazcAta Agama saMkalanA ke uddezya se pramukhata: pA~ca vAcanAe~ huii| unakA saMkSipta vivaraNa nimnokta hai Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa prathama vAcanA- AvazyakacUrNi ke ullekhAnusAra vIra nirvANa kI dUsarI zatAbdI ke samaya (lagabhaga 160 varSa pazcAta) pATalIputra meM bAraha varSa kA duSkAla pdd'aa| samasta zramaNasaMgha chinna-bhinna ho gyaa| durbhikSa ke kAraNa aneka zrutadhara muni kAla-kavalita ho ge| subhikSa hone para punaH zramaNasaMgha pATalIputra meM ekatrita huA aura AcArya sthUlibhadra ke netRtva meM gyAraha aMga saMkalita kie ge| bArahavA~ aMga dRSTivAda ko jAnane vAlA koI muni vahA~ nahIM thaa| usa samaya isa grantha ke eka mAtra jJAtA AcArya bhadrabAhu svAmI mahAprANa dhyAna kI sAdhanArtha nepAla deza kI pahAr3iyoM meM dhyAnastha the| saMgha ne parAmarza kara eka saMghATaka (do muni) vahA~ bhejA gayA tathA pATaliputra padhArakara dRSTivAda kI vAcanA dene hetu nivedana kiyA gyaa| AcArya bhadrabAhU ne kahA- itanA samaya duSkAla hone se mahAprANa kI sAdhanA abhI prArambha kI hai, ata: vAcanArtha Ane meM asamartha huuN| muniyoM ne lauTakara sArA vRtta saMgha ko sunaayaa| puna: eka saMghATaka bhejA gayA aura kahalavAyA ki vAcanA na dene para prAyazcitta lenA hogaa| taba bhadrabAhu ne kucha medhAvI sAdhuoM ko bhejane ke sAtha-sAtha pratidina sAta vAcanAe~ dene kA saMdeza bhijvaayaa| saMgha ne saMghATaka se yaha saMvAda jJAtakara sthUlibhadra Adi pA~ca sau medhAvI muniyoM ko vahA~ bhejaa| vAcanA-krama dhImI gati se prArambha huA prathama eka bhikSAcaryA se Ane ke bAda, dvitIya svAdhyAya ke samaya, tRtIya zauca se Ane ke bAda, catartha vikAla velA meM evaM antima (5-7) tIna vAcanAe~ pratikramaNa ke bAda rAtri meM dete the| prAya: sabhI muni na par3ha sakane ke kAraNa eka, do yA tIna mahInoM meM pATalIputra lauTa gae, kevala sthUlibhadra niSThA se adhyayana meM saMlagna rahe aura dasa pUrva taka artha sahita vAcanA grahaNa kii| tadanantara sAdhanAkAla pUrNa ho jAne se adhika samaya taka vAcanA dene kA avasara AyA tabhI yakSA Adi sAdhviyA~ bhrAtA sthUlibhadra ke darzanArtha AyI, taba sthUlibhadra ne siMha kA rUpa dhAraNa kara unheM camatkAra dikhlaayaa| jaba bhadrabAhu isa ghaTanA se avagata hue to unhoMne sthUlibhadra ko vAcanA dene se inkAra kara diyaa| muni sthUlibhadra dvArA kSamA mA~gane evaM anunaya-vinaya karane para zeSa cAra pUrvo kI vAcanA kevala mUla pATha ke rUpa meM pradAna kii| saMkSepa meM kahA jA sakatA hai ki AcArya bhadrabAhasvAmI dvArA bhale hI pUrvo kI vAcanA nepAla deza meM dI gaI ho, kintu zrutajJAna ko vyavasthita karane kA prathama prayAsa to pATalIputra meM hI kiyA gayA aura vahA~ gyAraha aMga bhI saMkalita Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama : eka paricaya ...9 kie ge| ata: isa vAcanA ko 'pATalIpatra' vAcanA kahate haiN|36 dvitIya vAcanA- Agama saMkalana kI dUsarI vAcanA vIra nirvANa 300 se 330 ke madhya rAjA khAravela ke satprayAsoM se sampanna huii| himavanta therAvalI ke anusAra jaina dharmopAsaka rAjA khAravela ne ur3IsA ke kumArI parvata para jaina muniyoM kA eka sammelana karavAyA aura mauryakAla meM jo aMga vismRta ho gaye the, unheM saMkalita kraayaa|37 isa saMgha ke pramukha susthita evaM supratibaddha donoM sahodara the| khaNDagiri va udayagiri meM jo zilAlekha utkIrNa hai, usase spaSTa hai ki Agama saMkalana hetu yaha sammelana kiyA gayA thaa|38 tRtIya vAcanA- Agama saMkalana kA tRtIya prayAsa vIra nirvANa 827-840 ke madhya meM huaa| nandIcUrNi39 ke anusAra usa samaya bAraha varSa kA duSkAla pdd'aa| isa prabhAva se aneka vRddha evaM bahuzruta zramaNa paralokavAsI ho gaye aura kucha yuvaka muni vizuddha AhAra kI anveSaNA-gaveSaNA ke lie dUra-dUra kSetroM kI ora cale gaye tathA samayAbhAva vaza kaMThAgra pAThoM kA yathAvata svAdhyAya na kara pAne ke kAraNa unake sUtra pATha bhI kAphI vismRta ho gye| duSkAla kI sampannatA ke bAda mathurA meM Arya skandila ke netRtva meM vizAla zramaNa saMgha ekatrita huaa| isa sammelana meM madhumitra, saMghahasti Adi 150 zramaNa upasthita the|40 jisako jo yAda thA, vaha saMkalita kiyA gyaa| isa samaya bhI kevala aMga sUtroM kI hI vAcanA huI aura ina sUtroM ke lie kAlika zabda vyavahRta huaa| yaha vAcanA mathurA meM sampanna hone ke kAraNa 'mAthurI vAcanA' khlaaii| ___ eka mAnyatA yaha hai ki isa dvAdazavarSIya duSkAla meM zruta naSTa nahIM huA thaa| jo viziSTa anuyogadhara sAdhu the, ve kAla kavalita ho gye| ekamAtra skandilAcArya hI anuyogadhara bce| unhoMne mathurA meM punaH se anuyoga kA pravartana kiyA, isalie ise 'mAthurI vAcanA' kahA gayA tathA yaha skandilAcArya kA anuyoga khlaayaa| caturtha vAcanA- Agama saMkalana kA caturtha prayAsa mathurA sammelana ke samaya vIra nirvANa 827-840 ke Asa-pAsa vallabhIpura (saurASTra) meM nAgArjunasUri kI adhyakSatA meM huA, jo 'vallabhI vAcanA' yA 'nAgArjunI vAcanA' ke nAma se prasiddha hai|1 isa vAcanA ke samaya jo zramaNa saMgha ekatrita huA, unheM bahuta kucha zruta vismRta ho cukA thA, parantu jo smRti meM thA unakA saMkalana kiyA gyaa| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa kucha cUrNiyoM meM nAgArjuna nAma se pAThAntara milate haiN| paNNavaNA jaise aMgabAhya sUtroM meM bhI isa prakAra ke pAThAntaroM kA nirdeza hai| 42 paMcama vAcanA- Agama saMkalana kA pAMcavA~ prayAsa vIra nirvANa ke 900 varSoM ke bAda (980-993 ke madhya ) vallabhIpura meM devarddhigaNikSamAzramaNa kI adhyakSatA meM huaa| Adhunika vidvAnoM ke abhiprAyAnusAra vIra nirvANa ke 900 varSa bAda kAlajanya sthiti ke prabhAva se bahuzruta muniyoM kI smRti bhI durbala ho cukI thI, vizAla jJAna ko smRti meM rakha pAnA kaThina ho gayA thA ataH muniyoM kA sammelana kiyA gayA aura smRti meM zeSa sabhI sUtra pAThoM ko saMkalita kiyA gyaa| sAtha hI unheM pustakArUr3ha bhI kara diyA gyaa| 43 yaha pustaka rUpa meM likhane kA prathama prayAsa thaa| kahIM-kahIM yaha ullekha bhI AtA hai ki AcArya skandila evaM nAgArjuna ke samaya hI Agama pustakArUr3ha kara diye gaye the| 44 isa vAcanA kAla meM Agama- pAThoM ko pustakArUr3ha karate samaya mAthurI aura vallabhI vAcanAoM kA samanvaya kara unameM ekarUpatA lAne kA prabala prayAsa kiyA gyaa| jahA~ mata-matAntaroM kI bahulatA thI vahA~ mAthurI vAcanA ko mUla sthAna diyA tathA vallabhI vAcanA ke pAThoM ko pAThAntara meM sthAna diyaa| yahI kAraNa hai ki Agamika vyAkhyA granthoM meM yatra-tatra 'nAgArjunIyAstu paThanti' isa prakAra kA nirdeza milatA hai| isI ke sAtha jahA~-jahA~ samAna pATha Aye, vahA~ punarAvRtti na karate hue unake lie vizeSa grantha yA sthala kA nirdeza kiyA jaise'jahA uvavAie, jahA paNNavaNAe / ' eka hI Agama meM eka bAta aneka bAra Ane para 'jAva' zabda kA prayoga kara usakA antima zabda sUcita kara diyA gayA jaise- 'NAgakumArA jAva viharaMti' 'teNaM kAleNaM jAva parisA nniggyaa'| isake atirikta bhagavAna mahAvIra ke pazcAta kI kucha mukhya ghaTanAoM ko bhI AgamoM meM sthAna diyA gyaa| isa prakAra yaha vAcanA vallabhI meM hone ke kAraNa 'vallabhI vAcanA' kahI gii| isake pazcAta AgamoM kI sarvamAnya eka bhI vAcanA nahIM huI tathA vIra nirvANa kI dasavIM zatI ke anantara, pUrvadhara AcArya kI paramparA hI vilupta ho gii| 45 vartamAna meM jo Agama upalabdha haiM ve devarddhigaNi kSamAzramaNa kI vAcanA ke haiN| usake bAda unameM kisI taraha kA parivartana yA parivarddhana nahIM huA, aisA Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnA jAtA hai| 46 Agama vAcanA kI tAlikA isa prakAra hai nagara netRtva vAcanA nAma samaya prathama vAcanA pATalIputra dvitIya vAcanAkhaNDagiri udayagiri tRtIya vAcanA| mathurA caturtha vAcanA| vallabhIpura |paMcama vAcanA| vallabhIpura AcArya sthUlibhadra pATalIputra vIra nirvANa AcArya bhadrabAhu dUsarI zatI (160 varSa) Ayojaka - rAjA udayagiri khAravela khaNDagiri Arya susthitasUri (ur3IsA) Arya supratibaddhasUri vartamAna bhuvanezvara ke samIpa AcArya skandilasUri mAthurI jaina Agama : eka paricaya ... 11 | AcArya nAgArjunasUri vallabhI devarddhigaNi kSamAzramaNa vallabhI | vIra nirvANa caturtha zatI (300-330 ke madhya ) | vIra nirvANa nauMvI zatI (827-840) | vIra nirvANa nauMvI zatI (827-840) saMdarbha-grantha AvazyakacUrNi himavaMta therAvalI evaM khAravela kA abhilekha naMdacUrNa vIra nirvANa dasavIM zatI (980-993) yahA~ dhyAtavya hai ki Arya skaMdila sUrijI kI ( mAthurI) vAcanA evaM Arya nAgArjunasUrijI kI (vallabhI) vAcanA donoM kA eka samaya hone se kahIM-kahIM donoM ko eka vAcanA ke rUpa meM bhI ginA gayA hai| vastutaH ve alaga-alaga vAcanAe~ hI hai| Arya rakSitasUrijI mahArAja ne vIrAt 502 meM maMdasaura (dazapuranagara ma.pra.) meM Agama anuyoga pRthakkIkaraNa kI vAcanA bhI kI thii| Agama lekhana kA prArambha kaba se? jaina dharma kA vizAla sAhitya sarvaprathama caudaha pUrvoM evaM bAraha aMgoM meM kahAvalI bhadrezvarasUri sAmAcArI zataka Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa saMrakSita thaa| vIra nirvANa kI navIM zatI taka yaha zrutasAhitya maukhika paramparA ke AdhAra para surakSita rhaa| isakA kAraNa yaha nahIM kahA jA sakatA hai ki pUrvAcAryoM ko lekhana paramparA kA jJAna nahIM thA, kyoMki lipi kA prAdurbhAva prAga aitihAsika kAla meM hI ho cukA thA / prajJApanAsUtra meM aThAraha lipiyoM kA ullekha hai| 47 bhagavatIsUtra meM maMgalAcaraNa meM 'namo baMbhIe livie' kahakara brAhmI lipi ko namaskAra kiyA gayA hai|48 bhagavAna RSabhadeva ne jyeSTha putrI brAhmI ko aThAraha lipiyA~ sikhalAI thii|49 ataH yaha spaSTa hai ki Agama lekhana se pUrva hI lekhana kalA evaM sAmagrI kA vikAsa ho cukA thA parantu aparigraha vrata kA khaMDana, hiMsAjanya pravarttana, svAdhyAya vighaTana, vihArayAtrA meM vikSepa Adi kAraNoM se dharmazAstroM ko kaMThAgra rakhane para jora diyA gyaa| yahI paramparA bauddha evaM vaidika dharma meM bhI thii| isI kAraNa ina tIna paramparAoM se sambaddha prAcIna granthoM ke lie kramazaH zrutaM, sutvaM evaM zruti zabda prayukta huA hai| dvitIya mAthurI vAcanA ke pUrva AryarakSita ne anuyogadvArasUtra kI racanA kii| usameM dravyazruta ke lie 'pattaya potthayalihiya' zabda kA prayoga huA hai | 50 isase siddha hotA hai ki AryarakSita ke pUrva likhane kI paramparA to thI, kintu jainAgama likhe gaye ho, isakA pramANa nahIM milatA hai| isase jJAta hotA hai ki bhagavAna mahAvIra nirvANa kI 10vIM zatI ke anta meM Agama lekhana kI paramparA kA vikAsa huaa| isa sambandha meM eka pramANa yaha bhI hai ki AgamoM ko lipibaddha karane kA spaSTa ullekha devarddhigaNi kSamAzramaNa ke kAla se hI prApta hotA hai| isa prakAra Agama lekhana yuga kA prArambha IsA kI 5vIM zatAbdI mAna sakate haiN| uparyukta vivaraNa se isa bAta kA bhI nizcaya ho jAtA hai ki utsargataH muniyoM ke lie lekhana kArya kA niSedha kiyA gayA hai phira bhI Agama granthoM kA viccheda na ho jAye, etadartha Agama likhe gaye | 51 dUsare devarddhigaNI kSamAzramaNa ke pUrva Agama vAcanAe~ to huI, kintu Agama lekhana unake hI samaya prArambha huaa| AgamoM kA vargIkaraNa jaina vAGmaya meM Agama sAhitya ko aneka bhAgoM meM vargIkRta kiyA jAtA rahA hai| pramukha rUpa se 1. pUrva aura aMga 2. aMgapraviSTa aura aMgabAhya, kAlika aura utkAlika 3. anuyoga aura 4. aMga, upAMga, mUla, cheda, prakIrNaka evaM cUlikA - aise cAra prakAra kA vibhAjana upalabdha hotA hai / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama : eka paricaya ... 13 prathama vargIkaraNa jainAgamoM kA prathama vargIkaraNa samavAyAMgasUtra meM prApta hotA hai| 52 yahA~ Agama ko do bhAgoM meM vibhakta kiyA hai - pUrva aura aMga / isameM pUrvoM kI saMkhyA caudaha aura aMgoM kI saMkhyA bAraha batalAI gaI hai| pUrva - nandIcUrNi ke anusAra tIrthaMkara tIrtha pravarttana ke samaya gaNadharoM ke samakSa sarvaprathama pUrvoM kA vizleSaNa karate haiM tathA ye pUrva samasta sUtroM ke AdhAra bhUta haiM ataH pUrva kahalAte haiN| 53 sthAnAMga TIkA ke abhimata se dvAdazAMgI ke pahale pUrva sAhitya saMkalita kiyA gayA, isa kAraNa inakA nAma pUrva pdd'aa| 54 parantu yaha mata racanA kI dRSTi se samajhanA cAhie, sthApanA kI dRSTi se nhiiN| sthApanA kI dRSTi se AcArAMga kA sthAna pahalA hai| vidvAnoM kI mAnyatA hai ki prabhu pArzvanAtha kI paramparA ke Agama 'pUrva' nAma se jAne jAte haiM tathA bhagavAna mahAvIra se pUrvavartI hone ke kAraNa inheM 'pUrva' kahanA ucita bhI hai| isa prakAra tIrthaMkara pArzvanAtha kI paramparA ke Agama 'pUrva' hai aura bhagavAna mahAvIra ke gaNadharoM dvArA racita Agama 'aMga' hai| yahA~ vidvAnoM ke mata ke pratipakSa meM pUjya AgamavijJa ratnayazavijayajI ma.sA. kA kahanA yaha hai ki hara tIrthaMkaroM ke zAsana meM sarvaprathama Avazyaka sUtra kI racanA hotI hai kyoMki zAsana sthApanA ke dina daivasika pratikramaNa karanA hotA hai| dina kI sajjhAya Adi vidhi bhI jarUrI hotI hai| sAdhvAcAra pahale dina se hI prArambha ho jAtA hai ataH usake sUtra bhI jarUrI hone se gaNadhara bhagavaMta sarvaprathama Avazyaka racate haiN| tatpazcAta pUrvoM kI racanA hotI hai| usake bAda AcArAMga Adi aMga Agama race jAte haiN| aMgoM ke krama meM AcArAMga sUtra pratyeka tIrthaMkara ke zAsana meM prathama hotA hai / racanA ke krama meM AvazyakasUtra evaM tatpazcAta pUrvagata zruta hotA hai| isa prakAra kebala prabhu pArzvanAtha bhagavAna ke Agama 'pUrva' kahalAte the yaha mAnyatA tathyahIna hai| vartamAna meM pUrva sAhitya ko bArahaveM aMga dRSTivAda ke antargata hI samAhita kara liyA gayA hai| dRSTivAda kA eka vibhAga pUrvagata hai aura isI pUrvagata vibhAga meM caudaha pUrva samAviSTa haiN| nandIsUtra meM dRSTivAda ko pA~ca bhAgoM meM vibhakta kiyA hai- 1. parikarma 2. sUtra 3. pUrvAnuyoga 4. pUrva aura 5. cUlikA | 55 yahA~ 'pUrva' nAmaka caturtha vibhAga meM caudaha pUrva kA jJAna samAviSTa hai / isa dRSTi se jo dvAdazAMgI ke jJAtA haiM ve pUrvoM ke bhI jJAtA hote haiN| isa prakAra aMga sAhitya kI racanA ke pazcAta caudaha pUrvoM aura anya granthoM ko milAkara dRSTivAda kA nAma Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa de diyA gayA, kintu durbhAgya se yaha pUrva sAhitya Aja upalabdha nahIM hai| vastutaH vIra nirvANa kI dUsarI zatI se pUrvoM kA viccheda honA prArambha ho cukA thA aura dasavIM zatI ke anta taka ye sarvathA lupta ho gaye / caudaha pUrvoM ke nAma ye haiM 1. utpAda pUrva 2. agrAyaNI pUrva 3. vIryapravAda pUrva 4. asti nAsti pravAda pUrva 5. jJAnapravAda pUrva 6. satyapravAda pUrva 7. AtmapravAda pUrva 8. karmapravAda pUrva 9. pratyAkhyAna pUrva 10. vidyAnupravAda pUrva 11. avandhya pUrva 12. prANAyupravAda pUrva 13. kriyAvizAla pUrva 14. lokabindusAra pUrva 56 aMga-- sAmAnyatayA bhAratIya darzana kI jaina bauddha evaM vaidika tInoM paramparAoM meM 'aMga' zabda kA prayoga dekhA jAtA hai| jaina paramparA meM 'aMga' zabda AcArAMga Adi bAraha Agama sUtroM ke lie prayukta hai| bAraha aMgoM ke nAma isa prakAra haiM- 1. AcArAMga 2. sUtrakRtAMga 3. sthAnAMga 4. samavAyAMga 5. bhagavatI 6. jJAtAdharmakathA 7. upAsakadazA 8 antakRtadazA 9. anuttaropapAtikadazA 10. praznavyAkaraNa 11. vipAka aura 12. dRssttivaad| 57 vaidika paramparA meM vedAdhyayana meM sahayogI granthoM ko 'aMga' kahA gayA hai tathA ve grantha chaha prakAra ke batalAe gae haiM- 1. zikSA 2. kalpa 3. vyAkaraNa 4. nirUkta 5. chanda 6. jyotiss| bauddha piTakoM meM buddha ke vacanoM ko navAMga aura dvAdazAMga kahA gayA hai| navAMga ke nAma ye haiM 1. sutta- buddha kA gadyamaya upadeza / 2. geyya - buddha kA gadya-padya mizrita aNsh| 3. vaiyAkaraNa - buddha ke vyAkhyAtmaka grantha 4. gAthA - padya nirmita grantha 5. udAna - buddha ke mukhAravinda se niHsRta prIti - udgAra | 6. itivRttaka- laghu pravacana 7. jAtaka - buddha ke pUrva bhava 8. abbhuta dhamma- camatkArika vastuoM evaM vibhUtiyoM ke varNana paraka grantha 9. vedalla - praznottara zailI meM racita grnth| inhIM nau prakAroM meM - avadAna, vaipulya evaM upadezadharma ina tIna ko milAne se bauddhoM ke dvAdazAMga hote haiN| 58 isa prakAra mUlataH aMga zabda viziSTa granthoM ke lie vyavahRta hai| dvitIya vargIkaraNa mUlAgamoM kA dvitIya vargIkaraNa devarddhigaNi kSamAzramaNa ke samaya arthAta vIra nirvANa ke 1000 varSa ke Asa-pAsa huA thaa| unhoMne Agama sAhitya ke aMgapraviSTa evaM aMgabAhya aise do bheda kie haiM | 59 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama : eka paricaya ... 15 aMgapraviSTa - gaNadharoM dvArA racita bAraha aMga, dvAdazAMga athavA gaNipiTaka aMgapraviSTa kahalAte haiN| vizeSAvazyaka bhASya meM aMga praviSTa ke nimna artha batAe gae haiM- 1. jo gaNadhara ke dvArA sUtra rUpa meM grathita ho / 2. jo gaNadhara dvArA prazna karane para tIrthaMkara ke dvArA prajJapta ho| 3. jo zAzvata satya kA pratipAdaka hone se dhruva evaM sudIrghakAlIna ho aisA zruta aMgapraviSTa kahA jAtA hai 100 aMgabAhya- AcAryoM evaM sthaviroM dvArA viracita Agama upAMga, anaMga praviSTa yA aMgabAhya kahalAte haiN| aMga bAhya Agama gaNadharoM dvArA racita bhI ho sakate haiN| jaise ki AvazyakasUtra khuda gaNadharoM kI hI racanA hai aura vaha aMgabAhya hI hai| adhikatara aMgabAhya Agama sthaviroM kI racanA hai aisA nandI TIkA meM kahA gayA hai| Avazyaka TIkA meM aMgabAhya ke nimnokta artha batalAye haiM 1. AcArya bhadrabAhusvAmI Adi sthaviroM dvArA racita Avazyakaniryukti Adi TIkA grantha anaMga praviSTa haiN| 2. tIrthaMkaroM ke dvArA gaNadharoM ke atirikta anya vyaktiyoM ke praznoM kA jo samAdhAna diyA gayA, usa AdhAra para jaMbUdvIpaprajJapti Adi kI racanA huI, yaha anaMga praviSTa hai| 3. saba tIrthaMkaroM ke tIrtha meM jo aniyata zruta hai, vaha anaMga praviSTa hai| yaha vyAkhyA nandIsUtra kI malayagiri TIkA meM bhI kI gaI hai| 61 tattvArthabhASya meM vaktA kI apekSA se bhI aMgapraviSTa aura aMgabAhya aise do bheda kie gae haiN|62 digambara paramparAvartI tattvArtha rAjavArtika ke anusAra jisa Agama ke mUla praNetA tIrthaMkara hoM aura saMkalanakarttA gaNadhara hoM vaha aMgapraviSTa hai tathA ArAtIya (jinavANI ke AjJA pAlaka) AcAryoM dvArA nirmita Agama aMga praviSTa artha ke nikaTa hone ke kAraNa aMgabAhya kahalAte haiM | 3 naMdIsUtra meM aMgabAhya ke Avazyaka, Avazyaka vyatirikta, kAlika aura utkAlika ke rUpa meM sabhI AgamoM kA varNana kiyA gayA hai vaha saMkSepa meM nimna prakAra hai-64 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa nandIsUtra meM vargIkRta Agama sUtroM kI tAlikA Agama aMgapraviSTa aMgabAhya AcAra sUtrakRta Avazyaka Avazyaka se bhinna sthAna sAmAyika samavAya caturviMzatistava bhagavatI vandanA jJAtAdharmakathA pratikramaNa upAsakadazA kAyotsarga antakRtadazA pratyAkhyAna = 6 anuttaropapAtikadazA praznavyAkaraNa kAlika utkAlika vipAka dRSTivAda = 12 uttarAdhyayana dazavaikAlika dazAzrutaskandha kalpikAkalpika kalpa cullakalpazruta vyavahAra mahAkalpazruta nizItha aupapAtika mahAnizItha rAjapraznIya RSibhASita jIvAbhigama jambUdvIpa prajJapti prajJApanA dvIpasAgara prajJapti mahAprajJApanA * candraprajJapti pramAdApramAda kSullikAvimAna pravibhakti mahallikAvimAna pravibhakti anuyogadvAra aMgacUlikA devendrastava (* pAkSika sUtrAnusAra sUryaprajJapti evaM candraprajJapti donoM kAlika sUtra haiM) nandI Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMgapraviSTa J AcAra kAlika | vargacUlikA vivAhacUlikA aruNopapAta sUtrakRta sthAna samavAya varuNopapAta garUr3opapAta dharaNopapAta vaizravaNopapAta velandharopapAta devendropapAta utthAnazruta samutthAnazruta nAgaparitApanikA nirayAvalikA kalpakA kalpAvataMsikA puSpikA puSpacUlikA vRSNidazA jaina Agama : eka paricaya ... 17 utkAlika tandulavaitAlika candravedhyaka sUryaprajJapti pauruSImaMDala maMDalapraveza vidyAcAraNa vinizcaya gaNividyA dhyAna vibhakti maraNa vibhakti Atmavizodhi vItarAga zruta saMlekhanA zruta vihArakalpa caraNavidhi AzIviSa bhAvanA, dRSTiviSa bhAvanA, mahAsvapna bhAvanA, cAraNasvapna bhAvanA, tejonisarga bhAvanA = 36 digambara mAnyatAnusAra AgamoM kA vargIkaraNa isa prakAra hai - 65 Agama Atura pratyAkhyAna mahA pratyAkhyAna = 29 aMgabAhya | sAmAyika caturviMzatistava vandanA pratikramaNa Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa aMgabAhya aMgapraviSTa | vyAkhyAprajJapti jJAtAdharmakathA vainayika kRtikarma dazavaikAlika upAsakadazA uttarAdhyayana kalpavyavahAra antakRtadazA anuttaropapAtikadazA kalpAkalpa mahAkalpa puMDarIka mahApuMDarIka azItikA = 13 praznavyAkaraNa vipAka dRSTivAda = 12 parikarma | candraprajJapti sUryaprajJapti jaMbUdvIpaprajJapti dvIpasAgaraprajJapti vyAkhyAprajJapti sUtra prathamAnuyoga pUrvagata cUlikA kalyANa jalagatA prANAvAya sthalagatA utpAda agrAyaNIya vIryAnupravAda kriyAvizAla mAyAgatA astinAstipravAda loka bindusAra AkAzagatA jJAnapravAda rUpagatA satyapravAda AtmapravAda karmapravAda pratyAkhyAnapravAda vidyAnupravAda tRtIya vargIkaraNa Agama sAhitya kA tRtIya vargIkaraNa vIra nirvANa kI chaThI zatI meM huA aura yaha vibhAjana AryarakSitasUri ne anuyogoM ke AdhAra para kiyaa| AryarakSita nau pUrva aura dasaveM pUrva ke 24 yavika ke jJAtA evaM AcArya tosaliputra ke ziSya anurUpa artha kI yojanA karanA anuyoga kahalAtA hai / AryarakSita dvArA kiyA gayA vibhAgIkaraNa isa prakAra hai-66 the| sUtra ke Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama : eka paricaya ...19 1. caraNakaraNAnuyoga- vrata, samiti, pratilekhanA, bhAvanA, tapa Adi AcAra pradhAna viSayoM kA pratipAdana karane vAle grantha caraNa-karaNAnuyoga kahalAte haiM jaise- kAlikazruta, mahAkalpa, cheda sUtra aadi| 2. dharmakathAnuyoga- dhArmika va vairAgyaprada kathAoM kA AkhyAna karane vAle grantha dharmakathAnuyoga kahalAte haiM jaise- RSibhASita, uttarAdhyayana aadi| 3. gaNitAnuyoga- sUryAdi grahoM ke mApa-saMkhyA-gati Adi kA varNana karane vAle, tithi-nakSatra-yoga Adi kA nirUpaNa karane vAle aura dvIpa-samudra evaM kSetrAdi kI lambAI-caur3AI batalAne vAle grantha gaNitAnuyoga kahalAte haiM jaise- sUryaprajJapti, candraprajJapti, jambUdvIpaprajJapti aadi| 4. dravyAnuyoga- dravya, guNa, paryAya, tattva, karma, baMdha Adi viSayoM kA pratipAdana karane vAle grantha dravyAnuyoga kahalAte haiM jaise- dRSTivAda aadi| ukta vargIkaraNa viSaya sAdRzya kI dRSTi se kiyA gayA hai| vizeSAvazyaka bhASya meM vyAkhyA krama kI dRSTi se bhI AgamoM ke do rUpa milate haiM, jo anuyoga ke rUpa meM vibhakta hai tathA pahalA krama AryarakSita se pUrvavartI hai1. apRthaktvAnuyoga67 aura 2. pRthktvaanuyog|68 ___1. apRthaktvAnuyoga- apRthaktva kA artha hai- ekiibhaav-avibhaag| jahA~ pratyeka sUtra kI vyAkhyA caraNa-karaNAnuyoga, dharmakathAnuyoga, gaNitAnuyoga evaM dravyAnuyoga- ina cAroM anuyogoM se kI jAtI hai vaha apRthaktva-anuyoga kahalAtA hai| yaha vyAkhyA paddhati atyadhika kliSTa aura smRti-sApekSa hotI hai| 2. pRthaktvAnuyoga- pRthaktva kA artha hai- vibhAga, khnndd| jahA~ pratyeka sUtra kI vyAkhyA eka-eka anuyoga se kI jAtI hai vaha pRthaktva-anuyoga kahalAtA hai| pRthaktva-anuyoga kA sUtrapAta AryarakSita ne kiyA hai| Avazyaka TIkA meM varNana AtA hai ki AryarakSita ke cAra ziSya the- 1. durbalikApuSyamitra 2. phalgurakSita 3. vindhya aura 4. gosstthaamaahil| inameM vindhya prabala medhAvI thaa| usane AryarakSita se anunaya kiyA ki sahapATha se atyadhika vilamba hotA hai ata: mujhe zIghra pATha mila sake, aisA prabandha cAhatA huuN| AcArya ke Adeza se vindhya ko vAcanA dene kA kArya durbalikA puSyamitra ne apane adhikAra meM liyaa| vAcanA-krama calatA rhaa| kucha samaya ke bAda durbalikApuSpamitra yathAvasthita svAdhyAya na kara pAne ke kAraNa nauveM pUrva ko vismRta karane lage, AryarakSita ne Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa dekhA ki puSyamitra jaisA buddhi, meghA aura dhAraNA se sampanna ziSya bhI zrutarUpa samudra kA avagAhana kaThinAI se kara rahA hai taba bhaviSya meM alpameghAvI mani sampUrNa zruta kA samagratA se avagAhana kaise kara pAyeMge? taba yuga, kSetra aura kAla ke anurUpa zAsana para anugraha kara pRthaktva-anuyoga kI vyavasthA kii| ___ isa prakAra AryarakSita se pUrva apRthaktvAnuyoga kA pracalana thA jo vyAkhyAtmaka paddhati se kliSTa hone ke kAraNa sAmAnya muniyoM ke zruta adhyayana hetu kaThina samajhA jAne lgaa| isI paddhati ko subodhapUrNa banAne ke lie AryarakSita ne pRthaktvAnuyoga kA pravartana kiyaa| yaha jJAtavya hai ki ukta vargIkaraNa karane ke uparAnta bhI isa prakAra nahIM kahA jA sakatA hai ki prathamAnuyoga Adi se pratibaddha granthoM meM anya anuyogoM kI viSaya vastu kA varNana nahIM hai arthAta anuyogabaddha granthoM meM anya varNana bhI hai| jaise uttarAdhyayanasUtra meM dharmakathAoM ke atirikta dArzanika tattva bhI paryApta rUpa se hai| bhagavatIsUtra meM sabhI viSayoM kA nirUpaNa hai| sArAMza yaha hai ki kucha AgamoM ko chor3akara zeSa meM cAroM anuyogoM kA saMmizraNa hai isa kAraNa yaha sthUla vargIkaraNa hI rhaa|69 digambara paramparA mUla AgamoM kA abhAva mAnatI hai, yadyapi kucha granthoM evaM granthAMzoM ko Agama ke samakakSa mahattva detI hai tadanusAra anuyoga rUpAtmaka vargIkaraNa isa prakAra hai 1. prathamAnuyoga- mahApuruSoM ke jIvana caritra kA varNana karane vAle grantha ____ jaise- padmapurANa, harivaMzapurANa, AdipurANa, uttarapurANa aadi| 2. karaNAnuyoga- lokAloka vibhakti, kAla, gaNita Adi kA nirUpaNa ___karane vAle grantha jaise- sUryaprajJapti, candraprajJapti, jayadhavalA aadi| 3. caraNAnayoga- AcAra pradhAna viSayoM kA varNana karane vAle grantha jaise mUlAcAra, trivarNAcAra, ratnakaraNDaka zrAvakAcAra aadi| 4. dravyAnayoga- dravya, gaNa, paryAya tattva Adi kA vizleSaNa karane vAle grantha jaise- pravacanasAra, samayasAra, niyamasAra, AptamImAMsA aadi|70 caturtha vargIkaraNa ___ Agama sAhitya kA antima vargIkaraNa aMga, upAMga, mUla evaM cheda ke rUpa meM upalabdha hotA hai| isa uttaravartI vibhAjana kA sarvaprathama ullekha prabhAvaka caritra (vi.saM. 1334) meM prApta hotA hai| yadi vikAsakrama kI dRSTi se dekhA jAe to Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama : eka paricaya ...21 mUlAgamoM meM 'aMga' zabda kA hI ullekha milatA hai| nandIsUtra meM aMga ke sivAya kAlika, utkAlika Adi kA vibhAga hai, kintu upAMga Adi sUtroM kA vibhAgIkaraNa nahIM hai| yahA~ 'upAMga' ke artha meM aMgabAhya zabda kA ullekha hai| sarvaprathama tattvArthabhASya meM upAMga zabda kA prayoga dekhA jAtA hai|72 tatpazcAta subodhA sAmAcArI,73 vidhimArgaprapA,74 AcAradinakara75 Adi vaidhAnika granthoM meM upAMga zabda par3hane ko milatA hai| paM. becaradAsajI ke abhimatAnusAra cUrNi sAhitya meM bhI upAMga zabda kA prayoga kiyA gayA hai| mUlata: aMga sAhitya ke arthoM ko spaSTa karane ke lie upAMgoM kI racanA huI hai aura Agamayuga meM yaha zruta-sAhitya aMgabAhya ke nAma se pracalita rahA hai| mUlasUtroM ke sambandha meM vibhinna AcAryoM kI alaga-alaga dhAraNAe~ haiN| upAdhyAya samayasundarajI ne dazavaikAlika, oghaniyukti, piNDaniyukti evaM uttarAdhyayana ko mUlasUtra mAnA hai| DaoN. sArapenTiyara, DaoN. vinTaranitja aura DaoN. gyArIno ne uttarAdhyayana, Avazyaka, dazavaikAlika evaM piNDaniyukti ko mUlasUtra mAnA hai|76 DaoN. zUbiMga ne uttarAdhyayana, dazavaikAlika, Avazyaka, piMDaniyukti evaM oghaniyukti ko mUlasUtra mAnA hai|77 sthAnakavAsI evaM terApaMthI sampradAya uttarAdhyayana, dazavaikAlika, nandI evaM anuyogadvAra ko mUlasUtra mAnate haiN|78 vidvAnoM ke anusAra lagabhaga vikrama kI 14vIM zatI ke pahale kisI Agama kA mUlasUtra ke rUpa meM nAmollekha prApta nahIM hotA hai kintu yaha vidhAna parIkSaNIya hai| kyoMki jaba se 45 AgamoM kI ginatI zurU huI hai tabhI se mUlasUtra kI bhI ginatI prAya: kI gaI hai| chedasUtroM kI saMkhyA evaM nAmoM ko lekara bhI vibhinna mata haiMsAmAcArIzataka meM dazAzruta, vyavahAra, bRhatkalpa, nizItha, mahAnizItha evaM jItakalpa ko chedasUtra kahA gayA hai|79 nandIsUtra meM jItakalpa ko chor3akara zeSa pA~coM kA ullekha hai, kintu inakI ginatI chedasUtra meM na karake kAlika sUtra ke antargata kI gaI hai|80 vartamAna sthAnakavAsI paramparA meM dazAzrutaskandha, vyavahAra, bRhatkalpa evaM nizItha ye cAra hI chedasUtra mAne jAte haiN| yadi aitihAsika-krama kI apekSA kaheM to chedasUtroM kA prathama ullekha Avazyaka niyukti meM haA hai|81 isake anantara vizeSAvazyaka bhASya, nizItha bhASya Adi meM bhI chedasUtroM kA ullekha hai| ukta varNana se itanA spaSTa hotA hai ki chedasUtra mUlasUtra se pahale astitva meM Aye haiN| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa isa prakAra prArambhika yuga se aba taka Agama sAhitya kA cAra taraha se vibhAgIkaraNa kiyA gayA jisameM Aja uttaravartI vibhAjana ko prAthamikatA dI jAtI hai| Agama racanA ke prakAra tIrthaMkara (Apta) upadiSTa vANI do prakAra se saMkalita hai- 1. kRta aura 2. ni!hnn| jo Agama svataMtra rUpa se nirmita hue haiM ve kRta kahalAte haiM jaisegaNadharoM dvArA AcArAMga Adi sUtroM evaM sthaviroM dvArA aupapAtika Adi upAMga sUtroM kI racanA kRta hai yAnI aMga evaM upAMga sUtra sva-racita grantha hone se kRta kahe jAte haiN| jo Agama pUrvo evaM dvAdazAMgI se uddhRta karake nirmita hue haiM ve niyUMDha kahalAte haiN| ye Agama sthaviroM dvArA saMkalita mAtra hote haiN| vartamAna meM nimna AgamoM ko nirdRr3ha mAnA hai- 1. AcAracUlA 2. dazavaikAlika 3. nizItha 4. dazAzrutaskandha 5. bRhatkalpa 6. vyavahAra 7. uttarAdhyayana kA parISaha nAmaka dvitIya adhyayanA82 aitihAsika tathyoM ke AdhAra para yaha spaSTIkaraNa bhI Avazyaka hai ki AcAracUlA- caturdaza pUrvI bhadrabAhusUri dvArA nirmUr3ha kI gaI hai| dazavaikAlika- dazavaikAlikasUtra kI viSayavastu kA ni!haNa caturdazapUrvI zayyaMbhavasUri dvArA vibhinna pUrvo se kiyA gayA hai jaise- caturtha adhyayana AtmapravAda pUrva se, paMcama adhyayana karmapravAda pUrva se, saptama adhyayana satyapravAda pUrva se aura zeSa adhyayana pratyAkhyAna pUrva kI tRtIya vastu se uddhRta kie gae haiN| dvitIya mAnyatAnusAra dazavaikAlika dvAdazAMgI se uddhRta hai|83 nizItha- AcArya bhadrabAhusvAmI dvArA pratyAkhyAna nAmaka nauveM pUrva se niyUMDha kiyA gayA hai|84 dazAzrutaskaMdha, bRhatkalpa aura vyavahAra- ye tInoM bhadrabAhu ke dvArA pratyAkhyAna pUrva se nirvRhita hai|85 ina niyUMDha granthoM ke sambandha meM anya mata-matAntara bhI haiN| ___ sArAMzata: nirmUr3ha Agama bhinna-bhinna pUrvo evaM aMgoM se uddhRta kie gae haiN| yadyapi nirmUr3ha racanAoM ke artha prarUpaka tIrthaMkara haiM aura sUtra racayitA gaNadhara hai| isake bAvajUda bhI ye Agama jina pUrvadharoM yA zrutasthaviroM dvArA uddhRta kie gae, ve hI usake kartA ke rUpa meM prasiddha ho gye| jaise- dazavaikAlika ke kartA zayyaMbhava, nizItha Adi cheda sUtroM ke kartA bhadrabAhu aadi| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama : eka paricaya ...23 uttarAdhyayanasUtra kI bRhad TIkA ke anusAra uttarAdhyayana kA parISaha nAmaka dUsarA adhyayana nauveM pUrva ke 17veM prAbhRta se uddhRta hai| AgamoM kI bhASA jainAgamoM kI mUla bhASA ardhamAgadhI hai|86 ardhamAgadhI prAkRta bhASA kA hI eka rUpa hai| devatA isI bhASA meM bolate haiM ata: yaha devavANI bhI mAnI gaI hai| nizIthacUrNi ke anusAra yaha bhASA magadha ke ardha bhAga meM bolI jAne ke kAraNa ardhamAgadhI kahI jAtI hai|87 eka anya mata ke anusAra isa bhASA meM aThAraha dezI bhASAoM kA sammizraNa hai| isa prakAra mAgadhI evaM dezaja zabdoM ke mizraNa ke kAraNa bhI ardhamAgadhI kahalAtI hai| Agama sAhitya meM isase sambandhita ullekha bhI milate haiN| jaise bhagavatIsUtra meM gautama svAmI dvArA prazna kiyA gayA ki deva kisa bhASA meM bolate haiM? taba bhagavAna mahAvIra ne uttara diyA-'deva ardhamAgadhI bhASA meM bolate haiM tathA sabhI bhASAoM meM yaha bhASA zreSTha aura viziSTa hai|'88 samavAyAMga89 evaM aupapAtikasUtra ke anusAra tIrthaMkara ardhamAgadhI bhASA meM hI upadeza dete haiN| prajJApanAsUtra meM isa bhASA ko bolane vAle ko bhASArya kahA hai|91 nandI TIkA meM kahA gayA hai ki sArA pravacana (Agama) arddhamAgadhI bhASA meM nibaddha hai, kyoMki tIrthaMkara ardhamAgadhI bhASA meM dharma dezanA dete haiN|92 isa prakAra Agama granthoM kI mukhya bhASA ardhamAgadhI hI hai| sambhavataH samagra Agama sAhitya kA racanAkAla bhinna-bhinna hone se una para zaurasenI, mahArASTrI Adi bhASAoM kA yatkiMcita prabhAva avazya hI dekhA jAtA ho, phira bhI AcArAMga Adi prAcInatama AgamoM kI bhASA ardhamAgadhI hI hai| AgamoM ke racayitA kauna? paramArthataH tIrthaMkara paramAtmA hI Agama sUtroM ke racayitA haiM, kyoMki arihanta paramAtmA ke vacana ke AdhAra para Agama racanA hotI hai| gaNadhara artha rUpa zruta kA saMkalana kara ise sUtra rUpa meM gUMthate haiN|93 gaNadharoM meM sarvotkRSTa zrutalabdhi hotI hai, isI kAraNa ve AcArAMga Adi ke artha ko sUtrabaddha karane meM samartha hote haiN|94 isa prakAra Agama satra gaNadharoM dvArA satrabaddha kiye jAne ke kAraNa prAmANika hai| kyoMki jaise arihaMta deva artha ke vAcaka hone se pUjya haiM vaise gaNadhara deva sUtra ke vAcaka hone se pUjya haiM ata: gaNadharoM ke vacana bhI Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa pUrNataH prAmANika hai| dUsarA tathya yaha hai ki gaNadharakRta dvAdazAMgI kA hI mUlAgamoM meM samAveza hai unheM hI gaNipiTaka kahA gayA hai, zeSa Agama sthavirakRta haiN| vastutaH jo racanAe~ tripadI ko AdhAra banAkara gaNadharoM dvArA alpa avadhi meM kI gaI hai ve aMgapraviSTa, dvAdazAMgI evaM gaNipiTaka kahalAtI haiN| yahA~ yaha jAnanA bhI Avazyaka hai ki gaNadhara kevala aMgapraviSTa AgamoM ko hI sUtrabaddha nahIM karate, ve anya grantha bhI racate haiM jaise - Avazyaka sUtra / prakIrNaka grantha bhI bhagavAna kI vANI kA vistAra karate hue unake ziSyoM dvArA race jAte haiN| gaNipiTaka kA mukhya artha caudaha pUrva dvAdazAMgI hai parantu caudaha pUrva meM duniyA kA samasta zrutajJAna samAhita ho jAtA hai| ataH anaMga praviSTa (aMga bAhya) Adi Agama sAhitya kA mUla bhI caudaha pUrva hone se aura caudaha pUrva gaNadharoM kI racanA hone se unake bhI tattvataH kAraka gaNadhara hI kahe jA sakate haiN| usakA bhI mUla tIrthaMkara kI artha vyAkhyA hone se yaha Agamika samagra sAhitya Apta pramANa hai| jo racanAe~ tripadI ke atirikta svatantra rUpa se nirmita huI haiM unake racayitA zrutadhara yA pUrvAcArya kahalAte haiN| 95 AgamoM kI saMkhyA evaM navIna vargIkaraNa jaina avadhAraNA meM Agama sambandhI saMkhyA ko lekara aneka matabheda haiN| mUlataH aMga-sAhitya kI saMkhyA ke sambandha meM zvetAmbara aura digambara" sabhI ekamata haiN| sabhI paramparAe~ aMgoM kI saMkhyA bAraha mAnatI hai| parantu aMga bAhya kI saMkhyA meM mata vaibhinya hai| zvetAmbaravartI sthAnakavAsI evaM terApaMthI paramparA kula battIsa Agama mAnate haiM vahIM zvetAmbara mUrtipUjaka sampradAya meM paiMtAlIsa AgamoM kI mAnyatA hai, inameM bhI kucheka gaccha caurAsI Agama bhI mAnate haiN| digambara paramparA Agama ke astitva ko svIkAra to karatI hai, parantu unakI mAnyatAnusAra sabhI Agama vicchinna ho gaye haiN| yahA~ Agama saMkhyA ke sambandha meM yaha spaSTIkaraNa Avazyaka hai ki nandIsUtra meM jina Agama granthoM kA ullekha hai, unameM se Aja kAlika aura utkAlika varga ke aneka Agama grantha anupalabdha haiN| jahA~ Avazyaka varga ke antargata chaha svatantra AgamoM kA ullekha haiM, vahA~ vartamAna meM use eka hI Agama mAnA jAtA hai| isa prakAra vartamAna meM AgamoM kI saMkhyA 45 taka sImita ho jAtI hai / samprati meM isa saMkhyA ke AdhAra para AgamagranthoM ko aMga, upAMga, cheda, mUla, cUlikA evaM prakIrNaka sUtra ke rUpa meM vargIkRta kiyA gayA hai| isa naye Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama : eka paricaya ...25 vargIkaraNa ke dvArA vartamAna meM upalabdha kaunasA Agama kisa varga meM AtA hai? yaha spaSTa ho jAtA hai| navya vargIkaraNa nimnAnusAra hai-97 ___1. aMga Agama- 1. AcArAMga 2. sUtrakRtAMga 3. sthAnAMga 4. samavAyAMga 5. vyAkhyAprajJapti 6. jJAtAdharmakathA 7. upAsakadazA 8. antakRtadazA 9. anuttaropapAtikadazA 10. prazna vyAkaraNa 11. vipAkazruta aura 12. dRSTivAda (yaha aMgasUtra vicchinna hai)| 2. upAMga Agama- 1. aupapAtika 2.rAjapraznIya 3. jIvAbhigama 4. prajJApanA 5. jambUdvIpaprajJapti 6. sUryaprajJapti 7. candraprajJapti 8. nirayAvalikA 9. kalpAvataMsikA 10. puSpikA 11. puSpacUlikA aura 12. vRssnnidshaa| 3. mUla Agama- 1. uttarAdhyayana 2. dazavaikAlika 3. AvazyakasUtra aura 4. pinnddniyukti| sthAnakavAsI evaM terApaMthI paramparA meM AvazyakasUtra evaM piNDaniyukti ke sthAna para kramaza: nandI sUtra evaM anuyogadvAra ko mUlasUtra mAnA gayA hai| 4. chedasUtra- 1. dazAzrutaskandha 2. bRhatkalpa 3. vyavahAra 4. nizItha 5. mahAnizItha aura 6. jiitklp| sthAnakavAsI evaM terApaMthI sampradAya meM mahAnizItha evaM jItakalpa ko chor3akara zeSa cAra sUtroM ko hI chedasUtra ke rUpa meM svIkArA gayA hai| 5. cUlikAsUtra- 1. nandIsUtra 2. anuyogdvaar| 6. prakIrNakasUtra- 1. catuHzaraNa 2. Atura pratyAkhyAna 3. mahA pratyAkhyAna 4. bhaktaparijJA 5. taMdulavaitAlika 6. saMstAraka 7. gacchAcAra 8. gaNividyA 9. devendrastava 10 mrnnsmaadhi| samAcArI bheda yA paramparA bheda se prakIrNaka sUtroM meM nAmAntara bhI milate haiN| isa prakAra 11 aMga, 12 upAMga, 4 mUla, 6 cheda, 2 cUlikA, 10 prakIrNaka ye kula 45 Agama hote haiN| battIsa AgamoM kA vargIkaraNa- sthAnakavAsI evaM terApaMthI paramparA mAnya 32 AgamoM kI vargIkRta sUcI isa prakAra hai aMga- eka se gyAraha aMgasUtroM ke nAma pUrvavata hai| upAMga- eka se bAraha upAMga sUtroM ke nAma pUrvavata hai| mUlasUtra- 1. dazavaikAlika 2. uttarAdhyayana 3. anuyogadvAra 4. nndiisuutr| chedasUtra- 1. nizItha 2. vyavahAra 3. bRhatkalpa 4. dshaashrutskndh| AvazyakasUtra- isa prakAra 11 + 12 + 4 + 4 + 1 aise kula battIsa Agama hote haiN| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa ___ caurAzI AgamoM ke nAma- 1 se 45 taka AgamoM ke nAma pUrvavata jAnanA caahie| zeSa AgamoM ke nAma isa prakAra haiM 46. kalpasUtra 47. yatijItakalpa 48. zrAddhajItakalpa 49. pAkSikasatra 50. kSamApanAsUtra- ye donoM AvazyakasUtra ke aMga hai| 51. vaMdittu 52. RSibhASita 53. ajIvakalpa 54. gacchAcAra 55. maraNasamAdhi 56. siddha prAbhRta 57. tIrthodgAra 58. ArAdhanApatAkA 59. dvIpasAgara prajJapti 60. jyotiSa karaNDaka 61. aMga vidyA 62. tithi-prakIrNaka 63. piNDavizuddhi 64. sArAvalI 65. paryantArAdhanA 66. jIvavibhakti 67. kavaca prakaraNa 68. yoni prAbhRta 69. aMga cUlikA 70. varga cUlikA 71. vRddha catuHzaraNa 72. jambU payannA 73. Avazyaka niyukti 74. dazavaikAlika niyukti 75. uttarAdhyayana niyukti 76. AcArAMga niryakti 77. sUtrakRtAMga niyukti 78. sUryaprajJapti 79. bRhatkalpa niyukti 80. vyavahAra niyukti 81. dazAzrutaskandha niyukti 82. RSibhASita niyukti 83. saMsaktaniyukti 84. vizeSAvazyaka bhaassy|98 jaina AgamoM kA paricaya bAraha aMga sUtra tIrthakaroM dvArA upadiSTa evaM gaNadharoM dvArA racita AcArAMga Adi Agama zAstra aMga Agama kahalAte haiN| aMga Agama kI kalpanA zrRta puruSa ke rUpa meM kI gaI hai| jaise puruSa ke hAtha-paira Adi bAraha aMga hote haiM, vaise hI zruta rUpI puruSa ke bhI AcAra Adi bAraha aMga hote haiN| jo grantha zrutapuruSa ke aMgarUpa mAne gaye haiM, ve aMgapraviSTa kahalAte haiN| AcArya malayagiri ne dvAdazAMgI ko zrutapuruSa ke rUpa meM isa prakAra upamAnita kiyA hai-99 puruSa ke aMga zrutapuruSa ke aMga do caraNa AcAra, sUtrakRta do jaMghA sthAna, samavAya do urU bhagavatI, jJAtAdharmakathA udara, pITha upAsakadazA, antakRtadazA bhujAdvaya anuttaropapAtikadazA, praznavyAkaraNa grIvA vipAkazruta sira dRSTivAda Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama : eka paricaya ... 27 isa prakAra AcArAMga Adi bAraha AgamoM ko aMga Agama kahA gayA hai| ina AgamoM kA sAmAnya nirUpaNa isa prakAra hai 1. AcArAMgasUtra- dvAdazAMgI meM AcArAMga kA prathama sthAna hai| isakA nAma itanA sArthaka hai ki nAma se hI spaSTa ho jAtA hai ki yaha AcAra sambandhI grantha hai| AcArAMga niryukti meM AcArAMga ko aMgoM kA sAra kahA gayA hai|100 isa Agama meM do zrutaskandha hai| prathama zrutaskandha meM 9 adhyayana aura 44 uddezaka haiN| isa prathama zrutaskandha ke 9 adhyayanoM meM jIva hiMsA kA niSedha, karmabaMdhana se mukti, parISahoM para vijaya, ratnatraya kI mahattA Adi kA vivecana kiyA gayA hai| nauveM adhyayana meM bhagavAna mahAvIra kI tapasyA evaM sAdhanA kA vistRta varNana hai| dvitIya zrutaskaMdha meM sAdhvAcAra kA vistRta varNana hai| isake 16 adhyayana cAra cUlikAoM meM vibhakta hai| unameM zramaNoM kI AhAra caryA, zayyA, vastra evaM pAtra grahaNa, Thaharane ke sthAna, sthaMDila bhUmi prekSA ( mala-mUtra Adi kI visarjana bhUmi) Adi para prakAza DAlA gayA hai / pA~cavIM cUlikA vistRta hone ke kAraNa nizIthasUtra ke nAma se alaga kara dI gaI hai| isakA kAla I.pU. prathama yA dUsarI zatI mAnA jAtA hai| sAmAnyataH isameM do zrutaskandha, paccIsa adhyayana, picyAsI uddezaka evaM picyAsI samuddezaka haiN| nandIsUtra meM isakI pada saMkhyA aThAraha hajAra hai jabaki vartamAna upalabdha saMskaraNa meM isakI zloka saMkhyA 2644 evaM 2654 donoM mAnI gaI hai| 101 2. sUtrakRtAMgasUtra - sUtrakRtAMga dvitIya aMga Agama hai / sUtrakRtAMga ke sUtagaDa-sUtrakRta, suttakaDa (sUtrakRta), sUyagaDa - sUcAkRta nAma bhI milate haiN| 1. sUtagaDa- sUta arthAta utpanna, kRta arthAta kiyA huA arthAta yaha bhagavAna mahAvIra se utpanna aura gaNadharoM dvArA grathita (kRta) hai isalie isakA nAma sUtakRta hai| 2. suttakaDaM - nandI TIkA malayagiri (pR. 213 ) ke anusAra jisameM sUtrAnusAra tattvabodha diyA jAtA hai vaha sUtrakRta kahA jAtA hai| isa vyAkhyA se sabhI Agama sUtrakRta kahe jA sakate haiN| para rUr3hi se yaha Agama hI sUtrakRta kahA jAtA hai| 3. sUyagaDaM- isameM sva aura para siddhAnta ko sUcita kiyA gayA hai ataH isakA nAma sUcAkRta hai| 102 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa upalabdha sUtrakRtAMgasUtra meM do zrutaskandha hai - prathama zrutaskaMdha meM solaha adhyayana haiM aura dvitIya meM sAta adhyayana haiN| isake prathama zrutaskandha meM svamata, paramata, jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, baMdha aura mokSa Adi tattvoM kA vizleSaNa hai evaM navadIkSita zramaNoM ke lie hita- zikSAoM kA upadeza hai| isameM 180 kriyAvAdI, 84 akriyAvAdI, 67 ajJAnavAdI evaM 32 vinayavAdI aise kula 363 matoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| dvitIya zrutaskaMdha ke adhyayanoM meM vibhinna saMpradAyoM ke bhikSuoM ke AcAra, karmabaMdha ke teraha sthAna, nirdoSa bhikSA kI vidhi, mUlaguNa evaM uttaraguNoM kI vivecanA huI hai| sAtha hI isa zrutaskandha ke anta meM lokamUDha mAnyatAoM kA khaNDana, ArdrakumAra kA dArzanika saMvAda tathA gautama svAmI dvArA nAlaMdA meM diye gaye upadezoM kA varNana hai / yaha eka dArzanika grantha hai| isameM usa yuga meM pracalita vibhinna dArzanika mata matAntaroM kI jAnakArI dI gaI hai| nandI sUtra ke anusAra isa dvitIya aMga meM do zrutaskandha, teIsa adhyayana, taiMtIsa uddezaka haiN| isake uddezana evaM samuddezana kAla bhI taiMtIsa haiN| isameM chattIsa hajAra pada hai| vartamAna upalabdha saMskaraNa meM isakI zloka saMkhyA 2100 hai| 103 3. sthAnAMgasUtra-- sthAnAMga dvAdazAMgI kA tRtIya aMga hai| sthAna zabda anekArthI hai| nandIsUtra meM sthAnAMgasUtra kI do paribhASAe~ batAI gaI haiN| prathama vyAkhyA ke anusAra kUTa, zikhara, kubja, kuNDa, guhA, Akara, hRda Adi sthAnoM kI yathAvasthita prarUpaNA jisameM kI gaI hai vaha sthAnAMga kahalAtA hai / dUsarI vyAkhyA ke anusAra isameM eka se lekara dasa kI saMkhyA taka ke jIva aura pudgaloM kI vividha avasthAoM arthAta sthAnoM kA varNana kiyA gayA hai ataH isakA nAma sthAnAMga hai| 104 isake pratyeka adhyayana meM adhyayana kI saMkhyA ke anusAra vastuoM kA varNana kiyA gayA hai, jaise prathama adhyayana meM eka loka, eka aloka Adi / dUsare adhyayana meM do kriyAe~, AtmA ke do bheda Adi kA nirUpaNa kiyA gayA hai jisase eka, do yA tIna saMkhyA vAlI vastu kauna-kauna sI hai ? isakA bodha hotA hai| sthAnAMgasUtra ke adhyayana bhI sthAna ke nAma se prasiddha haiN| ina sthAnoM meM tattvajJAna, jJAnamImAMsA, svasamaya aura parasamaya, zraddhA, bhakti, dharma, darzana, AtmA, jIva, jagata, hiMsA-ahiMsA Adi aneka viSaya samAhita hai| tIrthaMkara, Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama : eka paricaya ... 29 cakravartI Adi ke sambandha meM kucha sUcanAe~ haiM / yaha grantha koza zailI meM grathita hai evaM smaraNa rakhane kI dRSTi se bahuta upayogI hai| nandIsUtra ke anusAra isa tRtIya aMga meM eka zrutaskandha, dasa adhyayana, ikkIsa uddezaka, ikkIsa samuddezaka evaM bahattara hajAra pada haiN| vartamAna meM isakI zloka saMkhyA 3770 athavA 3750 hai| 4. samavAyAMgasUtra - dvAdazAMgI meM samavAyAMga kA caturtha sthAna hai| isa Agama meM jIva-ajIva Adi padArthoM kA vivecana hai| isa Agama kA nAma samavAya yA samavAo hai / sthAnAMga ke samAna samavAyAMga bhI saMkhyA zailI meM racA gayA hai kintu isameM saMkhyA eka se prArambha hokara koTAnukoTi taka jAtI hai| isameM jIva, ajIva, loka, aloka, AhAra, lezyA, indriya kaSAya, tIrthaMkara, gaNadhara, cakravartI aura vAsudeva ke varNana ke sAtha jaina bhUgola evaM khagola kI sAmagrI bhI saMkalita haiN| sthAnAMga aura samavAyAMga jaisI koza zailI vaidika paramparA ke grantha mahAbhArata ke vanaparva (adhyAya 134 ) evaM bauddha paramparA ke grantha aMguttaranikAya evaM 'puggala pannatti' meM bhI prApta hotI hai / samavAyAMga prAkRta gadya meM racita hai, parantu jo aMza saMgrahaNI sUtroM se liye gaye haiM ve padya meM bhI haiN| vastuvijJAna, jaina darzana evaM jaina itihAsa kI dRSTi se yaha Agama atyanta mahattvapUrNa hai| nandIsUtra ke matAnusAra isa caturtha aMga meM eka adhyayana, eka zrutaskandha aura eka uddezaka hai| isakA uddezana evaM samuddezana kAla bhI eka hai| isameM eka lAkha cavAlIsa hajAra pada haiN| vartamAna saMskaraNa meM isakI zloka saMkhyA solaha sau satasaTha tathA dUsarI mAnyatAnusAra sataraha sau satasaTha hai| 5. vyAkhyAprajJapti (bhagavatI) sUtra - vyAkhyAprajJapti paMcama aMga Agama hai| isakA prAkRta nAma 'vivAha paNNatti' hai| TIkAkAra ke anusAra 1. jisa grantha meM viSaya kA vividha rUpoM meM spaSTatayA nirUpaNa kiyA gayA ho usa grantha ko vyAkhyA prajJapti kahate hai / 2. vyAkhyA + prajJA + Apti = vyAkhyA-kuzalatA se, prajJAvAna Apta dvArA prApta jJAna jisa grantha meM hai, vaha vyAkhyAprajJapti hai| 105 3. samavAyAMga evaM nandIsUtra ke matAnusAra vyAkhyA prajJapti meM 36000 praznoM kA vyAkaraNa hai ataH isakA nAma vyAkhyAprajJapti hai| 106 isa Agama kI viSaya vastu anya Agama granthoM kI apekSA adhika vizAla hai| isameM eka taraha se lekara sabhI taraha ke viSaya samAhita haiM tathA janamAnasa meM Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa isa Agama ke prati vizeSa zraddhA hai ata: isakA dUsarA nAma 'bhagavatI' hai aura vartamAna meM yahI nAma adhika pracalita hai| ___ yaha Agama jaina siddhAnta, itihAsa, bhUgola, samAja aura saMskRti kI apekSA mahattvapUrNa hai| isameM ikkIsaveM zataka se lekara teIsaveM zataka taka vanaspatiyoM kA vargIkaraNa viziSTa prakAra se kiyA gayA hai| gaNita kI dRSTi se pArzva saMtAnIya gAMgeya aNagAra ke praznottara bhI paThanIya hai| aitihAsika dRSTi se AjIvaka saMghIya maMkhalI gozAlaka, jamAli, zivarAjarSi, skandaka Adi ke prakaraNa bhI atyanta mahattvapUrNa hai| tattvacarcA kI dRSTi se jayantI, maduka zramaNopAsaka, roha aNagAra, somila brAhmaNa, tuMgiyA nagarI ke zrAvakoM se sambandhita prakaraNa bhI mananIya hai| yaha AMgama gadya pradhAna hai kintu saMgrahaNI sambandhI gAthAe~ uddhRta hone ke kAraNa isameM padya bhAga bhI prApta hotA hai| nandIsUtra ke kathanAnusAra isa paMcama aMga Agama meM eka zrutaskandha, kucha adhika sau adhyayana, dasa hajAra uddezaka, dasa hajAra samuddezaka, chattIsa hajAra praznoM kA vyAkaraNa evaM do lAkha aThAsI hajAra pada haiN| vartamAna saMskaraNa meM isakI zloka saMkhyA solaha hajAra tathA matAntara se pandraha hajAra ATha sau svIkArI gaI hai| ___6. jJAtAdharmakathAsUtra- yaha chaThA aMga Agama hai| isakA anvarthaka yaha hai ki jisameM jJAta arthAta udAharaNoM dvArA dharmakathAe~ prajJapta haiM athavA jisa kathA meM udAharaNoM ke dvArA viSaya samajhAyA gayA hai vaha jJAtAdharmakathA hai|107 DaoN. sAgaramalajI jaina ke anusAra isameM jJAtRvaMzIya mahAvIra dvArA AkhyAta kathArUpakoM kA saMkalana hai ata: isakA nAma jJAtAdharmakathA hai| sAmAnyatayA isameM nyAya-nIti Adi ke sAmAnya niyamoM ko dRSTAntoM dvArA samajhAyA gayA hai tathA meghakumAra Adi kI aitihAsika evaM aNDaka, tumba Adi kI rUpaka kathAe~ ullikhita kara bhavya jIvoM ko pratibodha diyA gayA hai| ___ isake prathama zrutaskandha ke unnIsa adhyayanoM meM mukhya rUpa se meghakumAra, zailaka rAjarSi, draupadI, cilAtIpatra, puNDarIka-kaNDarIka Adi ke kathAnakoM ke mAdhyama se tapa-saMyama kI preraNA dI gaI hai| dvitIya zrutaskandha ke dasa vargoM meM indroM kI agramahiSiyoM (mukhya indrANiyoM) ke rUpa meM utpanna hone vAlI striyoM kI kathAe~ haiN| nandI ke anusAra isameM do zrutaskandha, unatIsa adhyayana, unatIsa uddezaka, unatIsa samuddezaka evaM saMkhyeya hajAra pada haiN| jabaki vartamAna saMskaraNa Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama : eka paricaya ... 31 ke AdhAra para isakI zloka saMkhyA 5250, 5500, 5627, 5750 evaM 6000 mAnI gaI haiN| 7. upAsakadazAsUtra- sAtavA~ aMga Agama upAsakadazAsUtra hai| upAsaka arthAta gRhastha sAdhaka, dazA arthAta avasthA yA dasa kI saMkhyA vaalaa| isameM bhagavAna mahAvIra ke dasa upAsakoM kA Adarza jIvana caritra saMkalita hai ataH isakA nAma upAsakadazA hai| yadi yahA~ dazA zabda kA artha avasthA kareM to isameM upAsakoM kI avirata, virata evaM sAdhaka avasthAoM kA varNana hone se bhI isakA upAsakadazA nAma anvarthaka siddha hotA hai| isa Agama meM kramazaH Ananda, kAmadeva, culanIpitA, surAdeva, culanIzataka, kuNDakolika, zakaDAlaputra, mahAzataka, nandinIpitA aura sAlihI pitA- ina dasa zrAvakoM kI Rddhi, samRddhi, unake dvArA vrata grahaNa, unakI samAdhi-maraNa kI sAdhanA tathA sAdhanAkAla meM upasthita upasargoM kA varNana hai| jahA~ AcArAMga samagratA se zramaNAcAra kA nirUpaNa karatA hai vahA~ upAsakadazA eka mAtra gRhasthAcAra kA varNana karatA hai| nandIsUtra ke anusAra isa aMga meM eka zrutaskandha, dasa adhyayana, dasa uddezaka, dasa samuddezaka evaM saMkhyeya hajAra pada haiN| vartamAna saMskaraNa meM isakI zloka saMkhyA 912, 872 evaM 812 mAnI gaI hai| 8. antakRtadazAsUtra - dvAdazAMgI kA AThavA~ aMga sUtra antakRtadazA hai| jo sAdhaka jIvana ke antima kSaNoM meM kevalajJAna prApti ke sAtha hI janma-maraNa kI paramparA kA anta kara lete haiM ve antakRta kahalAte haiN| isameM antakRta sAdhakoM kI jIvana gAthA kA varNana hone se isa Agama kA nAma antakRtadazA hai| isa Agama meM pramukhatayA zrIkRSNa vAsudeva kI patniyoM, putra, vadhuoM, unake laghubhrAtA gajasukumAla Adi evaM zreNika rAjA kI rAniyoM tathA anya aneka rAjakumAroM kI dIkSA, tapasyA evaM antima ArAdhanA pUrvaka mokSagamana kA ullekha hai| isameM kanakAvalI, ratnAvalI Adi utkRSTa tapazcaryAoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai| isa zrutAMga meM aneka kathAnaka pUrNa rUpa se varNita nahIM hai, apitu 'vaNNavo' evaM 'jAva' zabda kA saMketa kara adhikAMza varNana mAtra sAMketika rUpa meM sUcita kie gae haiN| nandIsUtra ke anusAra isameM eka zrutaskandha, ATha varga, ATha uddezaka, ATha samuddezaka evaM saMkhyAta hajAra pada haiN| vartamAna meM jo antakRtadazA upalabdha Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa hai usameM eka zrutaskandha evaM ATha varga haiN| isakA zloka parimANa nau sau hai| prathama varga meM gautama, samudra, sAgara, gambhIra, stimita, acala, kAmpilya, akSobha, prasenajita aura viSNu ye dasa adhyayana haiN| isI taraha dvitIya varga meM ATha, tRtIya varga meM teraha, caturtha varga meM dasa, paMcama varga meM dasa, SaSThama varga meM solaha, saptama varga meM teraha aura aSTama varga meM dasa adhyayana haiN| jJAtavya hai ki antakRtadazAsUtra kI viSayavastu kA ullekha sarvaprathama sthAnAMgasUtra meM prApta hotA hai vahA~ antakRtadazA ke dasa adhyayana batAye gaye haiN| vartamAna upalabdha saMskaraNa meM ATha vargoM ke antargata jinake nAmoM kA ullekha kiyA gayA hai unameM se sthAnAMga meM kiMkama aura sudarzana- ye do nAma hI prApta hote haiM, zeSa sAre nAma bhinna haiN| samavAyAMga ke anusAra isameM eka zrutaskandha, dasa adhyayana aura sAta varga haiM jabaki upalabdha antakRtadazA meM ATha varga haiN| isa viSayaka vistRta spaSTIkaraNa hetu AdaraNIya DaoN. sAgaramalajI jaina abhinandana grantha (pR. 70) avalokanIya hai| 9. anuttaropapAtikadazAsUtra- yaha nauvAM aMga Agama hai| isameM bhagavAna mahAvIra ke samaya ke aise munivaroM kA varNana haiM jo utkRSTa cAritra kA pAlana kara anuttara vimAnavAsI deva bane, ata: isakA anuttaropapAtikadazA yaha nAma sArthaka hai| anuttaravAsI deva eka manuSya bhava karake sIdhe mokSa meM jAte haiN| isa Agama meM eka zrutaskandha, tIna varga aura taiMtIsa adhyayana haiN| isake prathama varga meM dhAriNI putra jAli-mayAli Adi dasa rAjakumAroM, dvitIya varga meM dIrghasena, mahAsena Adi teraha rAjakumAroM evaM tRtIya varga meM dhanyakumAra Adi dasa kumAroM ke vItarAgapatha para agrasara hone kA varNana hai| ye sabhI rAjakumAra saMyamapatha aMgIkAra kara anuttaravimAna nAmaka devaloka meM deva hue| vahA~ se Ayu pUrNakara narabhava ke dvArA mukti ko prApta kreNge| isa Agama ke adhyayana se tatkAlIna sAmAjika va sAMskRtika paristhitiyoM kA bhI samucita jJAna upalabdha ho jAtA hai| nandIsUtra ke anusAra isa navama aMga Agama meM eka zrutaskandha, tIna varga, tIna uddezaka, tIna samuddezaka evaM saMkhyeya hajAra pada haiN| vartamAna saMskaraNa meM isakI zloka saMkhyA eka sau barAnave haiN| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama : eka paricaya ...33 ___10. praznavyAkaraNasUtra- dvAdazAMgI meM praznavyAkaraNa sUtra kA dazavA~ sthAna hai| isakA zAbdika artha hai- praznoM kA vyAkaraNa arthAta nirvacana, uttara yA niraakrnn| samavAyAMga evaM nandIsUtra ke nirdezAnusAra isameM nimitta zAstra sambandhI praznottara haiN| isa dRSTi se hI isakA nAma praznavyAkaraNa honA caahie| kintu vartamAna meM praznavyAkaraNa sUtra kA jo saMskaraNa upalabdha hai usameM dasa adhyayana pA~ca AzravadvAra aura pA~ca saMvaradvAra meM vibhakta haiN| hiMsA, asatya, steya, abrahma evaM parigraha- ye AzravadvAra haiM aura ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha- ye saMvara dvAra haiN| isameM batAyA gayA hai ki hiMsA Adi Azrava dvAroM ke sevana se jIva kI dargati hotI hai tathA ahiMsA Adi saMvara dvAroM kA Asevana karane se AtmA sadgati kA upArjana karatI hai| ___ nandIsUtra ke anusAra isa sUtra meM eka sau ATha prazna, eka sau ATha aprazna, eka sau ATha prazna-aprazna, divya vidyAtizaya tathA nAga aura devoM ke sAtha hue saMvAdoM kA AkhyAna kiyA gayA hai| yahA~ ukta varNana kA spaSTArtha yaha hai ki vartamAna meM upalabdha prazna vyAkaraNasUtra meM nimitta zAstra sambandhI praznottara prApta nahIM hote haiN| samavAyAMga evaM nandIsUtra meM kie gae nirdeza kisI mukhyatA ko lekara kie hoNge| usa samaya pA~ca Azrava evaM pA~ca saMvara rUpa 10 adhyayana gauNatA se hoMge, ata: nirdeza nahIM hogaa| yadi nirdeza kiyA bhI hogA to. vahA~ kI paMktiyA~ lupta ho sakatI hai| jo kucha bhI ho Aja ke saMskaraNa meM to dasa adhyayana pA~ca Azrava-pA~ca saMvara rUpa hI milate haiN| isakI prAkRta bhASA gadyAtmaka evaM vizeSaNoM se bharapUra hai| vidvAnoM kI mAnyatAnusAra praznavyAkaraNasUtra kI viSayavastu meM kAlakrama kI apekSA parivartana hotA rahA hai| DaoN. sAgaramala jaina ke anusAra isa Agama kI prAcInatama viSayavastu RSibhASita aura uttarAdhyayanasUtra meM upalabdha hotI hai|108 isameM mUla rUpa se eka zrutaskandha, paiMtAlIsa adhyayana, paiMtAlIsa uddezaka, paiMtAlIsa samuddezaka evaM saMkhyeya hajAra pada haiN| vartamAna upalabdha saMskaraNa meM isakI zloka saMkhyA bAraha sau pacAsa hai| ___ 11. vipAkazruta- yaha gyArahavA~ aMga Agama hai| vipAka kA artha zubha evaM azubha karmoM kA pariNAma (anubhava) hai| isameM puNya evaM pApa karmoM ke vipAka (udaya) kA varNana kiyA gayA hai ata: isakA nAma 'vipAkazruta' hai| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa prastuta Agama meM do zrutaskandha evaM bIsa adhyayana haiN| prathama zrutaskandha ke dasa adhyayanoM meM duSkarmoM kA phala dikhAne ke lie kramazaH mRgAputra, ujjhitakumAra, abhaggasena, zakaTa, bRhaspatidatta, naMdIvardhana, udumbaradatta, zauryadatta, devadatta aura aMjUzrI ke kathAnaka varNita haiN| dvitIya zrutaskandha meM sukRtoM kA phala batAne hetu kramazaH subAhu, bhadranandI, sujAtakumAra, suvAsakumAra, jinadAsa, dhanapati, mahAbala, bhadranandI, mahAcandra aura varadattakumAra kI kathAe~ varNita hai| ina vyaktiyoM ne pUrvabhava meM supAtradAna Adi zubha kArya kie, jinake pariNAmasvarUpa inheM apAra sampadA prApta huii| karmasiddhAnta kI apekSA se yaha zAstra atyanta upayogI hai| isameM isa siddhAnta kA sundara vivecana kiyA gayA hai| punazca isameM do zrutaskandha, bIsa adhyayana, bIsa uddezaka, bIsa samuddezaka kAla haiM evaM saMkhyeya hajAra pada haiN| vartamAna saMskaraNa meM isakI zloka saMkhyA bAraha sau pacAsa hai| ____ 12. dRSTivAdasUtra- dRSTivAda bArahavA~ aMga Agama hai| isameM saMsAra ke sabhI darzanoM evaM nayoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai athavA jo sabhI nayoM kI dRSTi se kathana karane vAlA tathA jisameM samasta bhAvoM kI prarUpaNA ho vaha sUtra dRSTivAda hai| isake apara nAma dRSTipAta evaM bhUtavAda hai| yaha bArahavA~ aMga AcArya bhadrabAhu ke nirvANa ke bAda se vilupta hone laga gayA thA tathA vIra nirvANa kI dasavIM zatI ke anta taka pUrNatayA vinaSTa ho gyaa| samavAyAMga evaM nandIsUtra meM isake pA~ca vibhAga hai- 1. parikarma 2. sUtra 3. pUrvagata 4. anuyoga aura 5. cuulikaa|109 vizeSAvazyaka bhASya meM kahA gayA hai ki dRSTivAda meM sabhI padArthoM kA varNana hai|110 isase siddha hotA hai ki dRSTivAda meM samasta darzanoM kA samAveza thaa| bAraha upAMga sUtra jaina Agama sAhitya mUlata: do bhAgoM meM vibhakta hai- 1. aMgapraviSTa aura 2. aNgbaahy| aMga kI bhA~ti upAMgoM kI saMkhyA bhI bAraha hI hai| prAcIna sAhitya meM upAMga kI gaNanA aMgabAhya granthoM meM kI gaI hai| nandIsUtra meM aMgabAhya zabda kA hI ullekha hai| sabase pahale terahavIM zatI ke granthoM meM upAMga zabda prApta hotA hai| svarUpata: upAMga zabda aMga se sambandhita pratIta hotA hai kinta viSaya varNana Adi kI dRSTi se upAMgoM kI aMgoM ke sAtha koI saMgati nahIM baiThatI hai| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama : eka paricaya ...35 sAmAnyatayA pratyeka aMga kA eka upAMgasUtra hai| isa prakAra upAMga bAraha hai inakA sAmAnya paricaya nimnAnusAra hai __ 1. aupapAtikasUtra- yaha prathama upAMga sUtra hai| upapAta kA artha prAdurbhAva yA janmAntara saMkramaNa hai| upapAta zabda Urdhvagamana evaM siddhigamana ke artha meM bhI prayukta hai| abhidhAnarAjendra koza ke anusAra isa aMga meM naraka evaM svarga meM utpanna hone vAle tathA siddhi prApta karane vAle jIvoM kA varNana hai, isalie isakA nAma aupapAtika hai|111 isameM do adhyayana haiN| prathama kA nAma samavasaraNa aura dvitIya kA nAma upapAta hai| ina adhyayanoM kI viSaya vastu ko tIna adhikAroM meM bA~TA gayA hai1. samavasaraNAdhikAra 2. aupapAtikAdhikAra aura 3. siddhaadhikaar| prathama samavasaraNa adhikAra meM nagara, udyAna, vRkSa, rAjya Adi kA varNana kiyA gayA hai| isameM bhagavAna mahAvIra ke guNoM, upadezoM evaM samavasaraNa kI racanA kA bhI citraNa hai| dvitIya aupapAtika adhikAra meM vibhinna pariNAmoM, vicAroM, bhAvanAoM ke AdhAra para vyakti kA punarjanma kisa rUpa meM hogA? isakA pratipAdana hai| tRtIya siddha adhikAra meM siddhoM ke svarUpa evaM unake sukha Adi kA varNana kiyA gayA hai| isameM sAmAjika, sAMskRtika, rAjanaitika, dArzanika evaM dhArmika Adi aneka viSayoM kA vizada vivecana hai| isa Agama kA prArambhika bhAga gadyAtmaka evaM antima bhAga padyAtmaka hai tathA madhya meM gadya-padya kA sammizraNa hai| vartamAna meM yaha Agama 1167 evaM matAntara se 1500 zloka pariNAma hai| 2. rAjapraznIyasUtra- upAMga sUtroM meM yaha dUsarA upAMga hai| vidvajjanoM ke abhimatAnusAra isa Agama ke nAma kA sIdhA sambandha rAjA prasenajita se hai| paM. becaradAsa jI ne isI AdhAra para isakA nAma 'rAyapaseNaiyaM' mAnA hai| 12 parantu vartamAna meM upalabdha kathAnaka meM rAjA kA nAma prasenajita ke sthAna para pradezI batAyA jAtA hai| saMbhavata: prAkRta zabda 'paseNI' ke AdhAra para rAjA ko pradezI mAna liyA hai| mUlataH 'pasenIya' hokara usakA saMskRta rUpa 'prasenajita' karanA caahie| yaha Agama do bhAgoM meM vibhakta hai| prathama vibhAga sUryAbhadeva ke pUrvajanma se sambandhita hai| ekadA bhagavAna mahAvIra ke samavasaraNa meM sUryAbhadeva upasthita hotA hai taba gautama svAmI usake viSaya meM prazna pUchate haiM- taba bhagavAna sUryAbha Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa kA pUrvabhava batalAte hue kahate haiM ki yaha pUrvabhava meM rAjA pasenIya yA pradezI thA / dvitIya vibhAga meM rAjA pradezI apane anAtmavAdI, apunarjanmavAdI tathA bhautikavAdI dRSTikoNa ko lekara kezIzramaNa ke samakSa aneka prazna prastuta karatA hai| zramaNa kezIkumAra unakA yukti saMgata samAdhAna dete haiN| antataH rAjA pradezI samyaktva grahaNa kara lete haiM aura patnI dvArA bhojana meM viSa khilA dene para ve samabhAva pUrvaka AmaraNa anazana svIkAra kara lete haiN| yaha Agama Arya deza kI prAcIna sAMskRtika sAmagrI kI dRSTi se bhI mahattvapUrNa sthAna rakhatA hai| isameM battIsa prakAra ke nATakoM, saptasvaroM, lekhanakalA evaM sAma, dAmAdi nItiyoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| isa Agama ke adhyayana se bhagavAna pArzvanAtha kI paramparA sambandhI aneka jAnakAriyA~ prApta hotI hai| vartamAna saMskaraNa meM yaha Agama 2509, 2079 yA 2120 zloka saMkhyA vAlA mAnA gayA hai| 3. jIvAjIvAbhigamasUtra - yaha tIsarA upAMgasUtra hai| isameM bhagavAna mahAvIra aura gautama gaNadhara ke madhya hue praznottaroM ke mAdhyama se jIva-ajIva ke bheda-prabhedoM kI carcA kI gaI hai ataH isakA nAma jIvAjIvAbhigama hai| jIva + ajIva + abhigama (jJAna) arthAta jIva evaM ajIva kA jJAna karAne vAlA hone se ise jIvAjIvAbhigama kahA jAtA hai| " isa Agama meM eka adhyayana, nau pratipatti 272 gadya sUtra aura 81 padya gAthAe~ haiN| yadyapi isakA pratipAdya viSaya jIva evaM ajIva kA svarUpa varNana hai tathApi isameM avAntara viSaya bhI upalabdha hote haiM, jaise- dvIpa, sAgara, solaha prakAra ke ratnoM, vividha AbhUSaNoM tathA grAma-nagara Adi kI bhI carcA hai| isameM tyohAroM aura utsavoM kA bhI varNana hai / Arya deza ke prAcIna loka jIvana kI dRSTi se bhI yaha bahuta mahattvapUrNa grantha hai| vartamAna meM isakA zlokaparimANa 4700 yA 5200 mAnA gayA hai| 4. prajJApanAsUtra - prajJApanA caturtha upAMgasUtra hai / isakA zAbdika artha haiprakarSa rUpa se jJApana (pratipAdana) athavA prakarSa rUpa se jJAna kA AkhyAna yA vivecana hai| isameM jIva- ajIva kA pratipAdana hone se isakA nAma prajJApanA hai| yaha dhyAtavya hai ki jaise aMgoM meM bhagavatIsUtra sabase bar3A hai vaise hI upAMgoM meM prajJApanAsUtra sabase bar3A hai| isameM chattIsa pada (adhyAya) hai| yaha bhI praznottara zailI meM hai| isake pahale, tIsare, pA~caveM, dasaveM evaM terahaveM pada meM jIva - ajIva Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama : eka paricaya ... 37 kA varNana hai / solahaveM evaM battIsaveM pada meM mana, vacana, kAyA yoga evaM Azrava kA aura teIsaveM pada meM bandha kA vivecana hai| chattIsaveM pada meM saMvara, nirjarA evaM mokSa kA pratipAdana hai| zeSa padoM meM bhASA, lezyA, samAdhi evaM lokasvarUpa kA nirUpaNa hai| prajJApanA ke racayitA zyAmAcArya haiN| ise dRSTivAda se uddhRta mAnA jAtA hai|113 AcArya malayagiri 114 ne ise samavAyAMga kA aura AcArya tulasI ne ise bhagavatI kA upAMgasUtra kahA hai| 115 vartamAna saMskaraNa meM isa Agama kA zloka parimANa 7989, 8100 yA 7787 hai| 5. jambUdvIpa prajJaptisUtra - isa Agama ko kahIM pA~caveM to kahIM chaTheM upAMga sUtra rUpa meM svIkArA gayA hai| prajJapti kA artha hai nirUpaNa / isameM jambUdvIpa ke svarUpa kA nirUpaNa hai isalie isakA nAma jambUdvIpa prajJapti hai| isa upAMga sUtra meM eka adhyayana hai, jo sAta bhAgoM meM vibhakta hai / vargIkRta bhAga ko vakSaskAra kahA gayA hai| unameM kramaza: nimna viSaya varNita haiM- 1. jambUdvIpa 2. kAlacakra aura RSabha caritra 3. bharata caritra 4. jambUdvIpa kA vistRta varNana 5 tIrthaMkaroM kA janmAbhiSeka 6. jambUdvIpa kI bhaugolika sthiti evaM 7. jyotiSa ckr| isameM kAlacakra ke sandarbha meM avasarpiNI ke atyanta kaSTamaya chaThaveM Are kA bhI varNana hai jo pralayakAla ke samarUpa mAnA jA sakatA hai| vartamAna saMskaraNa ke anusAra isakA zloka parimANa 4458 evaM matAntara se 4146 hai| 6. sUryaprajJaptisUtra - sUryaprajJapti ko kahIM pA~cavAM to kahIM chaThA upAMgasUtra mAnA gayA hai| isameM sUrya Adi jyotiSa cakra kA nirUpaNa hai ataH isakA nAma sUryaprajJapti hai| isa grantha meM bIsa prAbhRta aura 108 sUtra haiN| 116 inameM sUrya, candra aura nakSatroM kI gatiyoM kA suvistRta varNana hai| mukhyatayA isa sUtra meM jyotiSa sambandhI mAnyatAoM kA saMkalana kiyA gayA hai| isa apekSA se ise jyotiSa, bhUgola, gaNita evaM khagola vijJAna kA advitIya koza kaha sakate haiN| 7. candraprajJaptisUtra - candraprajJapti sAtavA~ upAMga sUtra hai| isake nAma se to yaha pratIta hotA hai ki isameM candramA sambandhI varNana honA cAhie, kintu maMgalAcaraNa rUpa evaM bIsa prAbhRtoM kA saMkSepa sAra batAne vAlI aThAraha gAthAoM ke atirikta isa grantha kI sAmagrI sUryaprajJapti se akSarazaH milatI hai| isa AdhAra para kucha vidvAnoM kI mAnyatA hai ki mUlataH ye donoM eka hI grantha the aura isakA Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa nAma 'sUrya-candra prajJapti' hogaa| kAlAntara meM bAraha upAMgoM kI saMkhyA pUrti karane hetu ise vibhAjita kara diyA gyaa| yahA~ AgamavijJa ratnayazavijayajI mahArAja sAhaba ke anusAra vidvAnoM kA pUrvapakSa samucita nahIM hai kyoMki donoM hI grantha svatantra hone se hI inake pRthaka-pRthaka ullekha hue haiN| upAMgasUtroM meM bhI donoM kI alaga-alaga ginatI karane para hI 12 upAMga bane haiN| donoM meM katipaya sUtra racanA samAnatA kA kAraNa donoM kI eka-dUsare se rahI apekSA mAlUma hotI hai| jaise sAyana va nirayana jyotiSa praNAlI meM eka meM sUrya ko pradhAna mAnakara ginatI hotI hai jabaki dUsare meM candra ko pradhAna mAnakara ginatI hotI hai| phala to donoM kA eka hI AtA hai vaisA hI ina sUtroM meM hai| ___ pAkSika sUtra meM pA~ca mahAvrata evaM chaThA rAtribhojana viramaNa vrata ke AlApaka samAna hI lagate haiN| jo vibhinnatA hai vaha nAma evaM viSaya kI hI hai vaisA hI isameM ho sakatA hai| ata: virodha nahIM hai| pAkSika sUtrAnusAra caMdraprajJapti aura sUrya prajJapti donoM kAlikasUtra haiM jabaki naMdIsUtrAnusAra eka kAlika sUtra to dUsarA utkAlika sUtra hai| ___ nava terApaMtha ke muni nagarAjajI ne isa sandarbha meM eka sundara samAdhAna prastuta kiyA hai| usakA Azaya yaha hai ki zabda anekArthaka hote haiM ata: yaha bhI saMbhava hai ki inakI zabdAvalI tulya hone para bhI bhAva abhISTa granthAnusAra ho|117 AcArya devendramuni jI ne candraprajJapti aura sUryaprajJapti meM samAnatA anujJApita karate hue bhI candraprajJapti kI nau vizeSatAe~ batalAyI hai|118 vartamAna upalabdha saMskaraNa meM isa upAMga kA zloka parimANa 2058 hai| - 8.nirayAvAlikAsUtra- isa upAMga ke antargata pA~ca upAMgasUtroM kA samAveza isa prakAra kiyA gayA hai- 1. kalpikA 2. kalpavataMsikA 3. puSpikA 4. puSpacUlikA aura 5. vhmidshaa| vidvAnoM ke anusAra pUrvakAla meM ukta pA~coM upAMga nirayAvalikA ke nAma se prakhyAta the, kintu kAlAntara meM bAraha upAMgoM kA bAraha aMgoM se sambandha sthApita karane hetu inakI gaNanA pRthaka rUpa meM kI gii| nirayAvalikA kA zAbdika artha hai- niraya arthAta naraka, AvalikA arthAta paMktibaddha isameM naraka meM jAne vAle jIvoM kA kramaza: varNana kiyA gayA hai isalie isakA nirayAvalikA nAma hai| isakA apara nAma kalpikA hai| isake dasa adhyayanoM meM kramaza: zreNika rAjA ke dasa putra sukAla, mahAkAla, kaNha, Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama : eka paricaya ...39 mahAkaNha, sukaNha, vIrakaNha, rAmakaNha, piusenakaNha aura mahAsenakaNha kA varNana hai| ____ isameM rAjA koNika evaM rAjA ceTaka ke bIca hue mahAzilAkaNTaka-saMgrAma kA bhI ullekha hai tathA rAjA zreNika kA jIvanavRtta bhI batAyA gayA hai| 9. kalpAvataMsikAsUtra- kalpa arthAta devaloka, avataMsikA arthAta nivAsa karane vaale| isameM devaloka meM nivAsa karane vAle jIvoM kA varNana hone se isakA nAma kalpAvataMsikA hai| isameM rAjA zreNika ke dasa pautroM- padma, mahApadma, subhadra, padmabhadra, padmasena, padmagulma, nalinIgulma, AnaMda aura naMdana kA dIkSA grahaNa evaM unake devaloka gamana kA varNana hai| isa Agama meM yaha batAne kA prayatna kiyA gayA hai ki zreNika ke kAlakumAra Adi dasa putra kaSAya ke vazIbhUta hokara narakagAmI banate haiM vahIM zreNika ke pautra evaM ukta dasa kumAroM ke dasa putra saMyama grahaNa kara kaSAya vijayI hokara devagati ko prApta karate haiN| isa prakAra vyakti kA utthAna evaM patana svayaM ke karmoM para AdhArita hai| ___ 10. puSpikAsUtra- puSpikA vimAna vizeSa kA nAma hai| kucha deva puSpikA nAmaka vimAna meM baiThakara bhagavAna mahAvIra ke darzanArtha jAte haiM aura nATaka Adi dvArA prabhu kI bhakti karate haiM ata: isakA nAma puSpikA hai| isake tIsare varga meM dasa adhyayana haiN| inameM candra, sUrya, zukra, bahuputrikA devI, pUrNabhadra, maNibhadra, datta, ziva, bala aura anAdRSTi kI kathAe~ haiM, ye saba deva haiN| ye deva paramAtmA mahAvIra ke samakSa upasthita hote haiM taba unakI viziSTa Rddhi dekhakara gautama svAmI prazna karate haiM ki inako yaha Rddhi kaise milI? taba bhagavAna batAte haiM ki inhoMne pUrvabhava meM dIkSA lI thI, kintu virAdhanA karane ke kAraNa devayoni meM utpanna hue haiN| yahA~ se cyavakara ye mahAvideha kSetra meM janma leMge aura saMyama patha svIkAra karake mokSa prApta kreNge| isa prakAra tIsare varga meM saMyama kI ArAdhanA aura virAdhanA ke phala kA sundara pratipAdana hai| isa Agama kI kathAoM meM kautuhala tattva kI pradhAnatA hai| isameM punarjanma aura karmasiddhAnta kA bhI samyaka vivecana kiyA gayA hai| ___11. puSpacUlAsUtra- puSpacUlA bhI vimAna vizeSa kA nAma hai| isa caturtha varga meM dasa adhyayana haiN| inameM kramazaH zrIdevI, hrIdevI, dhRtidevI kIrtidevI,buddhidevI,lakSmIdevI, ilAdevI, surAdevI, rasadevI aura gaMdhadevI kI kathAe~ varNita haiN| ye sabhI deviyA~ haiM, jo pUrvabhava meM bhagavAna pArzvanAtha kI paramparA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa meM saMyama aMgIkAra karatI haiM kintu zarIra Asakti ke kAraNa saMyama virAdhanA kara devaloka meM deviyoM ke rUpa meM utpanna hotI haiN| ye devaloka kA AyuSya pUrNa kara mahAvideha meM janma leMgI aura cAritra aMgIkAra kara mokSapada prApta kreNgii| __12. vRSNidazAsUtra- yaha bArahavA~ upAMga sUtra hai| isameM vRSNivaMza ke bAraha rAjakumAroM kA jIvana cAritra varNita hone se isakA nAma vRSNidazA hai| ye sabhI saMyama sAdhanA kA samyaka pAlana kara sarvArthasiddhi vimAna meM utpanna hote haiM tathA vahA~ se mahAvideha meM janma lekara mokSa jAyeMge, isakA varNana hai| rAjakumAroM ke nAma ye haiM- 1. niSadha 2. mAyanI 3. vaha 4. vadha 5. pragati 6. jyoti 7. dazaratha 8. dRr3haratha 9. mahAdhanu 10. saptadhanu 11. dazadhanu aura 12. shtdhn| isameM kathA tattva kI apekSA paurANika AkhyAnoM kA prAdhAnya hai| sAtha hI dvArikA nagarI evaM bhagavAna ariSTanemi kA vaiziSTya pratipAdita kiyA gayA hai| vartamAna saMskaraNa ke anusAra nirayAvalikA Adi pA~ca upAMga 1109 zloka parimANa hai| cAra mUlasUtra mUlasUtra kI avadhAraNA kaba astitva meM AI, nizcita rUpa se kaha pAnA asambhava hai, yadyapi isa nAma kA ullekha sarvaprathama prabhAvaka caritra (vi.saM. 1334) meM par3hane ko milatA hai| AcArya devendramuni ke anusAra jina sUtroM meM mukhya rUpa se zramaNAcAra ke mUlaguNoM-mahAvratoM, samiti-gupti Adi kA varNana hai, jo zramaNa kI jIvanacaryA meM mUla rUpa se sahAyaka banate haiM aura jina granthoM kA adhyayana zramaNa ke lie sarvathA Avazyaka hai, mUlasUtra kahalAte haiN|119 zvetAmbara martipUjaka paramparA meM uttarAdhyayana, dazavaikAlika, AvazyakasUtra piNDaniyukti yA oghaniyukti- ye cAra Agama mUlasUtra ke rUpa meM mAne gaye haiN| inakA saMkSipta vivaraNa isa prakAra hai___1. uttarAdhyayanasUtra- yaha ardhamAgadhI sAhitya kA sarvAdhika prasiddha grantha hai| mUlasUtroM meM uttarAdhyayanasUtra kA prathama sthAna hai| kAlikazruta meM bhI isakA sthAna sarvaprathama hai|120 isameM uttara aura adhyayana aise do zabda haiN| niyuktikAra ke anusAra ye adhyayana AcArAMga ke adhyayana ke pazcAta arthAta uttarakAla meM par3he jAte the, isalie inheM uttara adhyayana kahA gayA hai|121 AcArya zayyaMbhava ke pazcAta bhI ye adhyayana dazavaikAlika ke adhyayana ke pazcAta arthAta uttarakAla meM par3he jAne lage, ata: inakA nAma uttara adhyayana hI rhaa| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama : eka paricaya ...41 uttarAdhyayana meM chattIsa adhyayana haiN| jinameM vinaya, saMyama, tapa, dharma, ratnatraya, mokSamArga, parISaha Adi sAdhvAcAra sambandhI sabhI viSaya upalabdha haiN| isa sUtra meM jIvana kI durlabhatA, deha kI anityatA, maraNa prakAra, karmaprakRti, bahuzrutatA, lezyA Adi anya Avazyaka viSayoM kA bhI pratipAdana hai| isa Agama meM mahAvIra kI antima dezanA saMkalita hai, aisA bhI mAnA jAtA hai| abhI yaha Agama 2000, 2300 athavA 2100 zloka saMkhyA se yukta hai| 2. dazavaikAlikasUtra - mUlasUtroM meM dazavaikAlika kA dvitIya sthAna hai| nandIsUtra122 evaM pakkhIsUtra 123 Adi meM prApta vargIkaraNa ke anusAra utkAlika sUtroM meM isakA prathama sthAna hai| isameM dasa adhyayana haiM aura unameM muni jIvana ke AcAra evaM gocarI sambandhI niyamoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| isakI racanA vikAla meM huI, isalie isakA nAma dazavaikAlika hai, kintu utkAlika sUtroM meM isakI gaNanA hone se pratIta hotA hai ki yaha sUtra vikAla meM bhI par3hA jA sakatA hai ata: isakA nAma dazavaikAlika hai| yaha racanA zrutakevalI zayyaMbhavasUri ne apane putra manaka ke lie kI thii| isakA racanAkAla vIra saMvata 72 ke Asa-pAsa kA hai / dazavaikAlika yaha sUtra pA~caveM Are ke aMta taka vidyamAna rahegA aisA bhI ullekha prApta hotA hai| saMyama dharmonmukha zrAvaka-zrAvikA varga dazavaikAlika ke cAra adhyayanoM ke mUla pATha kA evaM pA~caveM adhyayana kA kevala arthabodha prApta kara adhyayana kara sakate haiM- aisA aneka granthoM meM kahA gayA hai| isase adhika Agama sUtroM ke paThana kA (paMcAMgI sahita) adhikAra zrAvaka-zrAvikA varga ko nahIM hai| ve kevala zravaNa ke adhikArI haiN| vartamAna meM isa sUtra kA sarvAdhika mahattva hai| navadIkSita sAdhu-sAdhviyoM kI sAdhanA meM bhI yaha zAstra atyanta upayogI siddha hotA hai| vartamAna meM yaha Agama 700 zloka parimANa meM hai / 3. AvazyakasUtra - jo sAdhaka ke lie avazya karaNIya hai, unakA varNana jisa sUtra meM kiyA gayA ho usakA nAma AvazyakasUtra hai / avazya karaNIya chaH kArya haiM, isalie AvazyakasUtra ke chaH vibhAga haiM- 1. sAmAyika 2. caturviMzatistava 3. vandana 4. pratikramaNa 5. kAyotsarga aura 6. pratyAkhyAna / isameM ina chaH AvazyakoM kA varNana hone se ise SaDAvazyaka bhI kahate haiM / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa prathama 'sAmAyika' nAmaka adhyayana meM sAvadha vyApAra se nivRtta evaM samabhAva meM pravRtta hone kI bAta kahI gaI haiN| dvitIya 'caturviMzatistava' adhyayana meM caubIsa tIrthaMkaroM kA stavana kiyA gayA hai tathA unase Arogya evaM bodhilAbha kI yAcanA kI gaI hai| tRtIya 'vandana' adhyayana meM guruvandana vidhi kA pratipAdana hai| caturtha adhyayana meM Atmika zuddhi evaM vrata pAlana meM huI skhalanAoM se virata hone ke lie pratikramaNa kA nirUpaNa hai| paMcama 'kAyotsarga' adhyayana meM AtmA aura deha kI bhinnatA kA avabodha karAne vAlI kAyotsarga sAdhanA kA varNana hai| SaSThama 'pratyAkhyAna' adhyayana meM traikAlika duSpravRttiyoM ke tyAga (pratijJA) kA vivecana kiyA gayA hai| pratyAkhyAna se AtmA saMyama meM sthira hotI hai| _. ina chaha AvazyakoM ke dvArA AtmA kI traikAlika zuddhi hotI hai jaisesAmAyika caturviMzatistava, vandana evaM kAyotsarga se vartamAna ke pApoM kI zuddhi hotI hai, pratikramaNa se atIta ke pApoM kI zuddhi hotI hai tathA pratyAkhyAna se bhaviSya meM AtmA karmabaddha yukta na ho, isakI puSTi hotI hai| ___4. piNDaniyuktisUtra- jaina darzana meM piNDa kA artha bhojana kiyA hai| isa sUtra meM mani kI AhAra vidhi kA varNana kiyA gayA hai isalie isakA nAma piNDaniyukti hai| isameM 671 gAthAe~ haiN| piNDaniyukti meM mukhya rUpa se ATha adhikAra haiM- 1. udgama 2. utpAdana 3. eSaNA 4. saMyojanA 5. pramANa 6. aMgAra 7. dhUma aura 8. kaarnn| ina adhikAroM meM inake nAma ke anusAra viSaya kA varNana kiyA gayA hai| vidvAnoM kI mAnyatA hai ki yaha dazavaikAlika niyukti kA eka bhAga hai| dazavaikAlika sUtra ke pA~caveM adhyayana kA nAma piNDaiSaNA hai| sambhavata: yaha niyukti isa adhyayana para likhI gaI hai tathA bRhad ho jAne ke kAraNa ise svatantra grantha ke rUpa meM svIkArA gayA hai| kucha vidvAna piNDaniyukti ke sthAna para oghaniyukti ko mUlasUtra mAnate haiN|124 yaha Agama 7691 zloka parimANa meM upalabdha hai| 5. oghaniyuktisUtra- ogha kA artha sAmAnya yA sAdhAraNa hai| isameM muni jIvana kI samAcArI kA sAmAnya kathana kiyA gayA hai ataH isakA nAma oghaniyukti hai| piNDaniyukti kI bhA~ti isameM bhI zramaNoM ke AcAra-vicAra kA pratipAdana hone se ise niyukti ke sthAna para mUlasUtra bhI mAnA hai| kucha vijJoM kA mata hai ki yaha Avazyaka niyukti kA hI eka aMza hai tathA isameM udAharaNa ke Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama : eka paricaya ...43 mAdhyama se pratipAdya viSayoM ko spaSTa kiyA gayA hai| isameM sAta dvAra evaM 811 gAthAe~ haiN| ina dvAroM meM anukramaza: pratilekhanA, piNDaiSaNA, upadhi, anAyatana, pratisevanA, AlocanA aura vizuddhi kI carcA kI gaI hai| saMkSepata: isa grantha meM municaryA kA sundara vivecana hai| vartamAna saMskaraNa meM isakA zloka parimANa 1460 hai| chaH chedasUtra cheda zabda kA sambandha cAritra evaM prAyazcitta donoM se hai| cAritra pA~ca prakAra ke kahe gae haiM- 1. sAmAyika 2. chedopasthApanIya 3. parihAra vizuddhi 4. sUkSmasaMparAya aura 5. yathAkhyAta caaritr| prAyazcitta ke dasa prakAra haiM- AlocanA, pratikramaNa, tadubhaya, viveka, vyutsarga, tapa, cheda, mUla, anavasthApya aura pArAMcikA vartamAna meM sAmAyika aura chedopasthApanA ye do cAritra hI jIvanta hai, zeSa tIna cAritra vicchinna ho gae haiN| sAmAyika cAritra alpakAlika hotA hai evaM chedopasthApanA cAritra jIvana paryanta rahatA hai| ata: yaha saMbhava hai ki chedopasthApanA cAritra se prAyazcitta kA sambandha hone ke kAraNa inakA nAma chedasUtra diyA gayA ho| mUla sUtroM kI taraha chedasUtroM kI saMkhyA meM bhI mata vaibhinya hai| sAmAcArIzataka meM pratipAdita cha: chedasUtroM kA saMkSipta varNana nimna hai 1. dazAzrutaskandhasUtra- dazAzrutaskandha ke do nAma milate haiN| nandIsUtra125 meM isakA nAma 'dazA' evaM sthAnAMgasUtra meM isakA nAma 'AyAradazA' hai|126 isameM dasa adhyayana haiM ata: isakA nAma dazA hai| isameM muni jIvana ke AcAra evaM usameM lagane vAle doSoM se bacane ke upAyoM kA nirUpaNa haiM isa taraha viSaya pratipAdana kI apekSA se isakA nAma 'AyAradazA' hai| isa sUtra ke dasa adhyayanoM ke antargata pahale meM bIsa asamAdhisthAna, dUsare meM ikkIsa zabala doSa, tIsare meM guru kI taiMtIsa AzAtanAe~, cauthe meM AcArya kI ATha gaNi saMpadAe~, pA~caveM meM dasa cittasamAdhi ke sthAna, cha8 meM gyAraha upAsaka pratimAe~, sAtaveM meM bAraha bhikSu pratimAe~, AThaveM meM paryuSaNA sAmAcArI, nauveM meM tIsa mahAmohanIya sthAna aura dasaveM meM nau nidAnoM kA varNana kiyA gayA hai| __isa prakAra isa Agama meM citta samAdhi evaM dharma sthiratA kI sundara preraNA dI gaI hai| vartamAna saMskaraNa meM isakA zloka parimANa 1380 mAnA gayA hai| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa 2. bRhatkalpasUtra- isa sUtra kA apara nAma kalpa bhI hai| jaba paryuSaNAkalpa kalpasUtra ke nAma se prasiddha huA taba isakA nAma bRhatkalpa ho gyaa| vidvAnoM kI mAnyatAnusAra bRhatkalpa-vyavahArasUtra kA pUraka hai, kyoMki donoM meM sAdhvAcAra kA nirUpaNa hai|127 ___kalpa' zabda kA artha hai- maryAdA, AcAra saMhitA aadi| isameM zramaNa dharma kI maryAdA athavA AcAra kA pratipAdana hone se isakA 'bRhatakalpa' nAma sArthaka hai| isameM cha: uddezaka, ikyAsI adhikAra aura 206 sUtra haiN| isakA zloka parimANa 400 yA 473 hai| isake prathama uddezaka meM muni kI mAsakalpa yA vihArakalpa sambandhI maryAdAe~ batAI gaI hai| dvitIya uddezaka meM upAzraya evaM zayyAtara sambandhI maryAdAoM kA varNana kiyA gayA hai| tIsare uddezaka meM sAdhusAdhvI ke pArasparika vyavahAra kI maryAdAoM para prakAza DAlA gayA hai| caturtha uddezaka meM rAtribhojana ko doSayukta batAkara usake sevana kA niSedha kiyA gayA hai| paMcama uddezaka meM brahmacarya evaM AhAra sambandhI niyamoM para vicAra kiyA gayA hai| chaThaveM uddezaka meM muni ke lie chaH prakAra ke asatya vacanoM ko varjanIya mAnA gayA hai| isa prakAra isa grantha meM sAdhu-sAdhvI ke AcAra vyavahAra se sambandhita aneka niyamoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| 3. vyavahArasUtra- vyavahAra kA artha hai- AlocanA, zuddhi yA praayshcitt| isa grantha kA pratipAdya viSaya AlocanA evaM prAyazcitta hone se isa sUtra kA nAma vyavahAra rakhA gayA hai| isameM dasa uddezaka haiN| prathama uddezaka meM Alocaka muni kaisA ho aura AlocanA kisake samakSa kI jAe isakA varNana hai| dvitIya uddezaka meM samAna sAmAcArI vAle sAdhuoM kI prAyazcitta vidhi kahI gaI hai| tIsare uddezaka meM vihAra sambandhI niyamoM kA vivecana hai| isameM AcAryAdi pada sthApanA kaba aura kisa vidhi pUrvaka kI jAe isakA bhI samyaka nirUpaNa hai| caturtha uddezaka meM AcAryAdi ke sAtha vihAra evaM varSAvAsa meM kitane sAdhu rahane cAhie isakA varNana hai| pA~caveM uddezaka meM pravartinI Adi sAdhviyoM kI vihAracaryA Adi kA nirUpaNa hai| chaThaveM uddezaka meM AcAryAdi kI viziSTatA evaM sambandhiyoM ke yahA~ jAne kI vidhi kA pratipAdana hai| sAtaveM uddezaka meM dIkSA ke yogya pAtra Adi kA varNana hai| AThaveM uddezaka meM zayyA Adi grahaNa karane kI vidhi batalAI gaI hai| naveM uddezaka meM zayyAtara ke adhikRta AhAra Adi ko akalpanIya batAyA hai| dasaveM uddezaka meM vyavahAra Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama : eka paricaya ...45 ke pA~ca prakAra yavamadhya evaM vajra madhya candrapratimAoM kI vidhi, AcArAMga Adi sUtroM kA kAla evaM dasa prakAra ke vaiyAvRtya kA varNana kiyA gayA hai| isa prakAra isa Agama meM sAdhu-sAdhvI ke AcAra zuddhi viSayaka niyamoM kA vidhAna batalAyA gayA hai| 4. nizIthasUtra- nizItha kA sAmAnya artha aMdhakAra hai| yaha sUtra apavAda bahula hai| jana sAmAnya meM prakAzita karane yogya nahIM hai, gopanIya hai isalie isakA nAma nizItha hai| dUsarI paribhASA ke anusAra jisa prakAra nizItha arthAta katakaphala ko pAnI meM DAlane se kacarA nIce baiTha jAtA hai isI prakAra isa zAstra ke adhyayana se bhI ATha prakAra ke karmarUpI mala kA upazama, kSaya athavA kSayopazama ho jAtA hai, isalie isakA nAma nizItha hai|128 isa sUtra adhyayana ke adhikArI pariNAmaka (paripakva buddhi sampanna) sAdhaka hI hote haiN| isameM bIsa uddezaka haiN| prathama uddezaka meM guru mAsika prAyazcitta kA varNana hai| dvitIya, tRtIya, caturtha evaM paMcama uddezakoM meM laghumAsika prAyazcitta ke viSayoM kA nirUpaNa hai| chaThaveM se lekara gyArahaveM uddezaka taka guru cAturmAsika prAyazcitta kA pratipAdana hai| bArahaveM se unnIsaveM taka laghu cAturmAsika prAyazcitta kA ullekha hai| bIsaveM uddezaka meM prAyazcitta dAna kI vidhi kahI hai| sAra rUpa meM kaheM to nizItha ke unnIsa uddezakoM meM prAyazcitta kA vidhAna hai aura bIsaveM uddezaka meM prAyazcitta dene kI vidhi dI gaI hai| isa prakAra yaha grantha prAyazcitta ke mAdhyama se jIvana zuddhi kA patha prazasta karatA hai| vartamAna meM yaha Agama 812 zloka sambandhI saMkhyA meM upalabdha hai| 5. mahAnizIthasatra- isa grantha nAma se aisA jJAta hotA hai ki yaha nizIthasUtra kA bRhad rUpa hai| isameM chaH adhyayana aura do cUlikAe~ haiN| isakA gAthA parimANa 4554 haiN| isake prathama adhyayana meM pAparUpI zalya ko dUra karane ke lie aThAraha pApa sthAnakoM kA varNana hai| dUsare meM karma vipAka evaM pApoM kI AlocanA para prakAza DAlA gayA hai| tIsare evaM cauthe adhyayana meM kazIla sAdhuoM se dUra rahane kA nirdeza hai| pA~caveM meM gaccha ke svarUpa kA pratipAdana hai| chaThaveM adhyayana meM prAyazcitta ke dasa bhedoM evaM AlocanA ke cAra prakAroM kA vivecana hai| cUlikAoM meM susar3ha Adi ke kathAnaka haiN| prAcIna mAnyatA ke anusAra ye mUla grantha dImakoM ke dvArA kSatigrasta ho cukA thaa| tatpazcAta AcArya Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa haribhadrasUrijI ne kSatigrasta hasta prati ke AdhAra para jisakI punarracanA kI thI, vahI mahAnizItha vartamAna meM 4544 pada parimANa meM upalabdha hai| ____6. jItakalpasUtra- jIta kA artha paramparAgata AcAra, maryAdA, vyavasthA yA prAyazcita se sambandhita vyavahAra hai| azubha se nivRtta hokara zubha meM pravRtti karanA vyavahAra kahalAtA hai| isa sUtra meM jaina muni ke AcAra sambandhI maryAdAoM (prAyazcittoM) kA vidhAna hai ata: isakA jItakalpa nAma anvarthaka hai| isameM 103 gAthAe~ haiN| isake racayitA suprasiddha bhASyakAra jinabhadragaNi kSamAzramaNa mAne jAte haiN| isameM mukhya rUpa se prAyazcitta ke dasa bhedoM kA nirUpaNa haiN| tatpazcAta isameM yaha batAyA gayA hai ki antima ke do prAyazcitta anavasthApya aura pArAMcika caturdazapUrvI bhadrabAhu svAmI ke samaya taka hI pravartita the, usake pazcAta lupta ho ge| vartamAna meM adhika se adhika ATha prAyazcitta die jAte haiN| cUlikAsUtra jina granthoM meM avaziSTa viSayoM kA varNana yA varNita viSayoM kA spaSTIkaraNa kiyA gayA ho ve cUlikA sUtra kahalAte haiN| nandIcUrNi ke anusAra mUlagrantha meM pratipAdita yA apratipAdita artha kA saMkSepa meM nirUpaNa karane vAlI grantha paddhati ko cUlA kahate haiN|129 dazavaikAlika aura mahAnizItha ke anta meM bhI cUlikAe~cUlAe~-cUDAe~ prApta hotI haiN| vartamAna yuga kI bhASA meM ise pariziSTa kaha sakate haiN| nandI evaM anuyogadvAra ye donoM sUtra adhyayana ke lie pariziSTa kA kArya karate haiN| ata: mUrtipUjaka sampradAya meM ina do AgamoM ko cUlikA rUpa mAnA gayA hai| 1. nandIsUtra- nandI zabda kA sAmAnya artha hai aannd| cUrNikAra ne isake tIna artha kie haiM pramoda, harSa aura kNdrp|130 yahA~ AnaMda artha abhipreta hai| isa Agama meM jJAna ke svarUpa kA varNana hai aura jJAna hI sabase bar3A AnaMda hai ata: isa grantha kA nAma nandI rakhA gayA hai| nandIsUtra kI racanA gadya aura padya mizrita hai| isameM eka adhyayana, 57 gadyasUtra aura 97 padya gAthAe~ haiN| isakA zloka parimANa 700 hai| isake prArambha meM bhagavAna mahAvIra ko namaskAra kiyA gayA hai| usake pazcAta jinazAsana, 24 tIrthaMkara, 11 gaNadhara, jinapravacana, sudharmA Adi sthaviroM ko stuti pUrvaka vaMdana kiyA hai| isake pazcAta pA~ca jJAnoM kA suvistRta Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama : eka paricaya... 47 varNana hai| sAmAnyatayA isake racayitA devabhadragaNi kahe jAte haiM kintu kucha vidvAna devarddhigaNa ko bhI isakA racayitA mAnate haiN| isakA racanAkAla vikrama kI pA~cavIM zatI hai| 2. anuyogadvArasUtra - anuyoga kA artha hai- vyAkhyA athavA vivecana / jinabhadragaNi kSamAzramaNa ke anusAra sUtra kA apane artha ke anurUpa yA anukUla vyApAra honA anuyoga kahalAtA hai athavA anuyoga meM Agama sUtroM kA apane artha ke sAtha sambandha sthApita kiyA jAtA hai| dvitIya artha ke anusAra isameM Agama sUtroM kI vyAkhyA paddhati kA nirdeza hotA hai| isalie isakA nAma anuyoga hai| isameM vyAkhyA paddhati ke cAra aMga batAe haiM - 1. upakrama 2. nikSepa 3. anugamana aura 4. naya / niyuktiyA~ nikSepa paddhati mUlaka hotI haiN| yaha sUtra pAThoM ko sugamatA se samajhane kA eka prakAra hai / isa grantha ke prArambha meM paMca jJAnoM ke dvArA maMgalAcaraNa kiyA gayA hai / tadanantara isa sUtra meM Avazyaka Adi jaina pAribhASika zabdoM kA spaSTIkaraNa evaM anuyogoM kA suvistRta vivecana hai| jaina AgamoM kI paribhASA (terminalogy) samajhane ke lie jarUrI bauddhika vyAyAma isa sUtra ke parizIlana se prApta hotA hai| isameM cAra dvAra haiM, 152 gadya sUtra haiM aura 143 padya sUtra haiN| yaha 1899 zloka parimANa meM hai / yaha grantha sabhI AgamoM ko evaM unakI vyAkhyAoM ko samajhane meM kuMjI sadRza hai| vartamAna saMskaraNa ke anusAra isakA zloka parimANa 1399 evaM matAntara se 1604, 1800 evaM 2005 mAnA gayA hai| prakIrNaka sUtra sAmAnya rUpa se prakIrNaka zabda kA artha - vividha, bikharA huA Adi hai / naMdI TIkA ke anusAra arihaMta prabhu dvArA upadiSTa zruta kA anusaraNa karake jina granthoM ko niryUDha yA saMkalita kiyA jAtA hai ve saba prakIrNaka kahalAte haiM athavA jinameM arihaMta ke dvArA upadiSTa mokSa mArga kA sUtrAnusArI pratipAdana kiyA jAtA hai, ve prakIrNaka kahalAte haiN| 131 caubIsaveM tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM caudaha hajAra prakIrNaka mAne gaye haiM, unameM Aja aneka prakIrNaka prApta hote haiN| jisameM se 45 AgamoM kI ginatI meM 10 prakIrNakoM kA samAveza kiyA gayA hai| una prakIrNakoM kA sAmAnya svarUpa isa prakAra hai 1. catuHzaraNa- catu: zaraNa kA dUsarA nAma kuzalAnubandhI adhyayana bhI hai| isameM 63 gAthAe~ haiN| isa grantha kA mukhya viSaya 'cAra zaraNa' hai| isameM sAMsArika Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa prANiyoM ko udbodhana dete hue kahA gayA hai - 'he cetana ! saMsAra kA koI bhI padArtha zaraNa dAtA nahIM hai, isalie tUM kisI anya kI zaraNa meM na jAkara arihaMta, siddha, sAdhu evaM kevalI prarUpita dharma kI zaraNa ko svIkAra kara, yahI saccA zaraNa hai|' yahA~ cAra zaraNa kI mukhyatA hone se isa grantha kA nAma catuHzaraNa hai| ye cAra zaraNa hI AtmA kI kuzalatA ke parama hetu haiM tathA kuzala kA anubandha karAne vAle haiM ataeva ise kuzalAnubandhI bhI kahA jAtA hai| isa prakIrNaka meM SaDAvazyaka para prakAza DAlate hue batalAyA gayA hai ki sAmAyika Avazyaka se cAritra kI zuddhi hotI hai / caturviMzati jinastava se darzana kI vizuddhi hotI hai| vandana Avazyaka se jJAna meM nirmalatA AtI hai / pratikramaNa Avazyaka se jJAna, darzana aura cAritra tInoM kI zuddhi hotI hai| kAyotsarga se Atmavizuddhi hotI hai aura pratyAkhyAna se puruSArtha kI zuddhatA hotI hai| 132 causaraNa (catu:zaraNa), Aura paccakkhANa (Atura pratyAkhyAna), bhatta pariNNA (bhakta parijJA) aura maraNasamAhi payaNNA (maraNa samAdhi parijJA) ina cAra prakIrNakoM kI racanA prabhu zrImahAvIra ke svahasta dIkSita zrI vIrabhadrasUrijI nAmaka AcArya ne kI hai- aisI pUrvAcAryoM kI mAnyatA hai| mUlAcAra nAmaka digambara grantha meM bhI AturapratyAkhyAna kI mahadaMza gAthAe~ uddhRta kI jAne se yaha grantha usase prAcIna siddha ho jAtA hai| catuHzaraNa prakIrNaka para pUjya bhuvanatuMga kI vRtti evaM pUjya guNaratna kI avacUri bhI prApta hotI hai| yaha grantha prAkRta padya meM hai| 2. AturapratyAkhyAna - Atura arthAta rogAdi yAnI mAraNAntika kaSTa upasthita hone para, pratyAkhyAna arthAta deha mamatva kA visarjana kara denA, Atura pratyAkhyAna kahalAtA hai| yaha prakIrNaka samAdhimaraNa se sambandhita hai, isa dRSTi se ise 'antakAla' prakIrNaka bhI kahA gayA hai| isakA eka nAma bRhadAMturapratyAkhyAna bhI hai| yaha prAkRta padya kI 70 gAthAoM meM nibaddha hai| isakA kucha bhAga gadya meM bhI hai| isake racayitA vIrabhadrasUri AcArya hai| isa prakIrNaka meM mukhyatayA maraNa ke tIna prakAroM kA varNana kiyA gayA hai| 1. bAla maraNa- mithyA dRSTi AtmA kA maraNa 2. bAla paMDita maraNa - avirata samyagdRSTi evaM dezaviratidhara kA maraNa aura 3. paMDita maraNa- viratidhara sAdhu-sAdhvI kA maraNa / mithyAdRSTi jIva Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama : eka paricaya ...49 bAlamaraNa se marakara durlabha bodhi-virAdhaka banatA hai| sAdhu-sAdhvI kA ArAdhanA pUrvaka paMDita maraNa hone se ve tIna bhava meM mokSa prApta kara sakate haiN|133 isake atirikta isameM zrAvaka ke bAraha vrata, pA~ca aNuvrata grahaNa karane kI vidhi, gRhIta vratoM meM lagane vAle aticAroM kI zuddhi, aThAraha pApasthAnakoM ke tyAga kA upadeza, ekatva bhAvanA kA cintana Adi viSayoM para prakAza DAlA gayA hai| 3. mahApratyAkhyAna- isa prakIrNaka meM deha tyAga kA vistRta vivecana kiyA gayA hai ata: isakA nAma mahApratyAkhyAna hai| isameM 142 gAthAe~ haiN| yaha prAkRta padya zailI meM hai| isa grantha ke prArambha meM tIrthaMkaroM, siddhoM aura saMyamiyoM ko namaskAra kiyA gayA hai tathA pApa kArya evaM duScAritra kI niMdA karate hue unake tyAga para bala diyA hai| isameM batAyA gayA hai ki jIva ko zalya rahita hokara pApoM kI AlocanA karanI cAhie, kyoMki sazalya kI ArAdhanA nirarthaka hotI hai aura niHzalya kI ArAdhanA sArthaka hotI hai| isameM yaha bhI pratipAdita kiyA gayA hai ki yadi Alocaka kI ArAdhanA utkRSTa ho to vaha usI bhava meM mokSa prApta karatA hai tathA jaghanya aura madhyama ArAdhanA ho, to sAta-ATha bhava meM mokSa prApta karatA hai| isa prakIrNaka kA mukhya dhyeya bhogoM kA tyAga karanA hai, kyoMki tyAga se vairAgya dRr3ha hotA hai aura vairAgya se AtmA mokSa ke nikaTa pahu~catI hai| 4. bhaktaparijJA- yaha prakIrNaka bhakta parijJA anazana kA vivecana karatA hai ata: isakA nAma bhaktaparijJA hai| isameM prAkRta padya kI 172 gAthAe~ haiN| kucha vidvAnoM ne isake saMkalana kartA Arya vIrabhadra ko mAnA hai| isa prakIrNaka ke prArambha meM kahA gayA hai ki jinAjJA kA pAlana karane se vAstavika sukha kI prApti hotI hai aura paMDitamaraNa se ArAdhanA saphala hotI hai| tadanantara paMDitamaraNa ke 1. bhaktaparijJA (anazana) 2. iMginI (anazana) aura 3. pAdapopagamana (anazana) ye tIna prakAra batalAye gaye haiN|134 tadanantara bhaktaparijJAmaraNa ke do bheda kahe gaye haiM- 1. savicAra aura 2. avicaar| punazca bhaktaparijJA kA varNana karate hue kahA hai ki jo AtmA samyakadarzana se bhraSTa hai usakI mukti nahIM hotii| samyagdarzana se yukta vyakti hI mukti kA adhikArI hai, kyoMki jahA~ samyaktva hai vahA~ jJAnAdi catuSTaya kI pratiSThA hai| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa prastuta prakIrNaka meM mana ko baMdara kI upamA dI gaI haiM aura ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya evaM aparigraha pAlana ko mana vazIkaraNa kA amogha upAya batalAyA hai| isake anta meM bhaktaparijJA kA phala batAte hue kahA hai ki jaghanya sAdhaka saudharma devaloka meM utpanna hotA hai, madhyama sAdhaka acyuta kalpa meM paidA hotA hai aura utkRSTa sAdhaka sarvArthasiddha vimAna athavA siddha pada ko prApta karatA hai| 5. tandulavaicArika- tandula kA artha- cAvala hai| tandulavaicArika zabda kA Azaya yaha hai ki sau varSa kA vRddha puruSa kitane cAvala khA sakatA hai, usakI saMkhyA para vizeSa rUpa se cintana karane ke kAraNa upalakSaNa se isakA nAma tandulavaicArika rakhA gayA hai|135 isa lAkSaNika nAmakaraNa kA anya Azaya kyA ho sakatA hai yaha vidvAnoM ke lie anveSaNIya hai| isameM prAkRta bhASA kI 149 gAthAe~ haiN| bIca-bIca meM kucha gadya sUtra bhI haiN| isameM pramukhatayA mAnava jIvana ke vibhinna pakSoM, jaise- garbhAvasthA, mAnavIya zarIra kI saMracanA, usakI zatAyu ke dasa vibhAga, unameM hone vAlI zArIrika sthitiyA~ evaM usake AhAra Adi ke viSaya meM vistRta vivecana kiyA gayA hai| vyAvahArika dRSTi se kAla kI parigaNanA karate hue batAyA gayA hai ki jisa taraha muhUrta, Rtu, mAsa, varSa Adi kA kSaya hotA hai usI bhA~ti zarIra bhI eka dina naSTa ho jAtA hai| yaha vyAdhi kA mandira hai ataH deha ke prati Asakti kama karane kA upadeza diyA gayA hai| isa grantha meM nArI kI prakRti evaM usakI vikRti kA bhI citraNa kiyA gayA hai| nara kI pradhAnatayA upadeza pravRtti hone se nara ke AdhyAtmika patana meM nimitta rUpa banatI nArI kA svarUpa varNana karate hue usake vyutpattiparaka aneka nAmoM kI carcA kI gaI hai, jaise-nArI kA paryAyavAcI 'pramadA' zabda kI vyutpatti karate hue kahA hai- 'pUrise matte karaMti tti pamayAo' arthAta puruSa ko kAmonmatta karatI hai isalie nArI pramadA kahalAtI hai| isI taraha strI ke paryAyavAcI rAmA, aMganA, lalanA, vanitA Adi zabdoM kI bhI saTIka vyutpatti kI gaI haiN| ina vyutpattiyoM ke mAdhyama se azuci bhAvanA ko spaSTa kiyA gayA hai| 6. saMstAraka- saMstAraka kA sAmAnya artha hai- bistara yA zayyA hai| jaina paramparA meM saMstAraka se tAtparya jIvana ke antima samaya meM AtmanirIkSaNa dvArA mRtyu-zayyA para sthira hokara samAdhi maraNa prApta karanA hai| zodhakartAoM ne mamatva Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama : eka paricaya ...51 tyAga, pUrvakRta duSkRtyoM kI AlocanA, ni:spRhavRtti evaM niHzalya bhAva pUrvaka sAdhanA karate hue prasannatA pUrvaka mRtyu svIkAra karane ko saMthArA kahA hai| __vartamAna meM kAla jJAnI (mRtyu kI sUcanA dene vAle evaM samAdhi kI gAraMTI dene vAle) gItArtha guruvaroM kA abhAva hone se nirAkAra (chUTa rahita) anazana yA saMthArA karane kA niSedha hai| bhaviSya jJAna ke abhAva meM anazana yA saMthArA karake bhI ArtadhyAna vaza durgati ho sakatI hai| ataH isa kalikAla meM pratidina ekaeka upavAsa kA pratyAkhyAna lekara hI sAgArI (chUTavAlA) anazana karane kI anujJA hai| mUrtipUjaka gacchoM meM sAgArI anazana hI zAstra yukta mAnA gayA hai jabaki anya saMpradAya (sthAnakavAsI, terahapaMthI evaM digambara) nirAkAra anazana yA saMthArA bhI karavAte haiN| isa grantha meM 123 gAthAe~ haiN| isake racayitA kA nAma ajJAta hai| isa prakIrNaka meM granthakAra saMthArA kA mahattva batalAte hue kahate haiM ki jaise parvatoM meM merU, samudroM meM svayambhUramaNa aura tArikAoM meM candra zreSTha hai vaise hI suvihita ArAdhanAoM meM saMthArA sarvottama hai|136 isameM saMthArA grahaNa karane vAlI mahAna AtmAoM jaise- arNikApatra cilAtIputra, gajasukumAla, avanti kumAra Adi kA saMkSepa meM paricaya diyA gayA hai| isameM yaha bhI pratipAdita hai ki saMthArA karane vAlA sAdhaka sakala jIvoM se kSamAyAcanA karake maitrI bhAva sthApita karatA hai aura pUrva saMcita karmoM kA kSaya karatA huA tIsare bhava meM mokSa ko prApta kara letA hai| 7. gacchAcAra- gaccha arthAta saMgha yA smudaay| gaccha meM rahane vAle sAdhusAdhviyoM ke AcAra kA varNana karane vAlA hone se isakA nAma gacchAcAra hai| isameM 137 gAthAe~ haiN| yaha prakIrNaka mahAnizItha, bRhatkalpa evaM vyavahArasUtra ke AdhAra para likhA gayA hai|137 ___ isa prakIrNaka meM mukhya rUpa se gaccha kaisA ho, gacchAcArya kaise hoM evaM gaccha meM rahane vAle sAdhu kaise ho? Adi kA sundara pratipAdana kiyA gayA hai| isameM gaccha ko sudRr3ha evaM prabhAvazAlI banAne ke uddezya se upadeza dete hue kahA gayA hai ki sAdhu ko sAdhvI se adhika paricaya nahIM rakhanA cAhie, kyoMki unakA paricaya agni aura viSa ke samAna hai| jaise agni ke samIpa ghI rahane se vaha pighalatA hI hai vaise hI muni ke saMsarga se sAdhvI kA citta vicalita ho sakatA Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa hai| isIlie muni ko bAlA, vRddhA, dohitrI aura bhaginI ke sparza kA bhI niSedha kiyA gayA hai| isameM 'sugaccha' kI paribhASA batAte hue kahA hai ki jisa gaccha meM dAna, zIla, tapa aura bhAvanA ina cAra prakAra ke dharmoM kA AcaraNa karane vAle gItArtha muni adhika mAtrA meM hoM vaha sugaccha hai| isameM AcArya ko saMgha kA pitA kahate hue guru aura ziSya donoM eka dUsare ke AtmahitaiSI bane isakI preraNA bhI dI gaI hai| isa prakAra prastuta prakIrNaka meM jaina saMgha vyavasthA kA sajIva varNana kiyA gayA hai| 8. gaNividyA - gaNivijjA arthAta gnnitvidyaa| yaha jaina jyotiSa kA eka alabhya grantha hai| isameM 82 gAthAe~ haiN| isakI zailI padyAtmaka hai| isameM mukhya rUpa se nau viSayoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai - 1. divasa 2. tithi 3. nakSatra 4. karaNa 5. grahadivasa 6. muhUrtta 7. zakuna 8. lagna aura 9. nimitt| isa prakIrNaka ke anusAra divasa se tithi, tithi se nakSatra, nakSatra se karaNa, karaNa se graha, graha se muhUrta, muhUrtta se zakuna, zakuna se lagna, lagna se nimitta balavAna hotA hai| gaNividyA meM sAmAnyatayA dIkSA, vihAra, loca, adhyayana, AcArya-pada samAdhimaraNa Adi ke lie zubhAzubha tithiyoM evaM nakSatroM kA varNana kiyA gayA hai| isI ke sAtha karaNa, zakuna Adi kA bhI ullekha kiyA gayA hai| 9. devendrastava - isa prakIrNaka meM battIsa devendroM kA vistAra pUrvaka varNana kiyA gayA hai ata: isakA nAma devendrastava hai| isameM 307 gAthAe~ haiN| isa grantha ke prArambha meM kisI zrAvaka dvArA devendroM se pUjita RSabha Adi caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti kI gaI hai| usake pazcAta bhavanapati Adi indroM kA svarUpa batAyA gayA hai tathA siddhazilA kI mahimA pUrNa stuti kI gaI hai| 10. maraNasamAdhi - maraNasamAdhi kA aparanAma maraNavibhakti bhI hai| isameM 663 gAthAe~ haiN| yaha anya sabhI prakIrNakoM meM bar3A hai| yaha prakIrNaka nimna ATha granthoM ke AdhAra para racA gayA hai - 1. maraNavibhatti 2. maraNavizodhi 3. maraNa samAdhi 4. saMlekhanAzruta 5. bhaktaparijJA 6. Atura pratyAkhyAna 7. mahApratyAkhyAna 8. ArAdhanApatAkA / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama : eka paricaya ... 53 isameM samAdhimaraNa ke AlambanabhUta caudaha dvAroM kA pratipAdana haiM- 1. AlocanA 2. saMlekhanA 3. kSamApanA 4. kAla 5. utsarga 6. udgAsa 7. saMthArA 8. nisarga 9. vairAgya 10. mokSa 11. dhyAna vizeSa 12. lezyA 13. samyaktva 14. paadpopgmn| AlocanA niHzalya hokara karanI cAhie, yaha kahate hue AlocanA ke dasa doSa batAe haiN| isameM saMlekhanA ke dvividha prakAroM evaM usakI prakriyA para bhI prakAza DAlA gayA hai| samAdhimaraNa dvArA nirvANa pada prApta karane vAlI AtmAoM ke dRSTAMta bhI die gae haiN| isI ke sAtha anitya, azaraNa Adi bAraha bhAvanAoM para prakAza DAlA hai| 138 kucha granthoM meM maraNasamAdhi aura gacchAcAra ke sthAna para candravedhyaka aura vIrastava ko ginA hai ataH ina donoM kA sAmAnya varNana nimna hai candravedhyaka-- candravedha kA artha hai - raadhaavedh| isameM rAdhAvedha ke dRSTAMta dvArA sAdhaka ko apramatta rahane kA upadeza diyA gayA hai| jaise - taiyAra huA vyakti alpamAtra bhI pramAda kara le to vaha rAdhAvedha siddha nahIM kara sakatA, usI prakAra jIvana kI antima velA meM kiMcita mAtra bhI pramAda karane vAlA sAdhaka siddhi pada kA varaNa nahIM kara sktaa| ataH mokSArthI ko sadA apramatta rahanA caahie| isameM sAmAnyatayA nimna sAta viSayoM para vivecana kiyA gayA hai - vinaya, AcAryaguNa, ziSyaguNa, vinayanigrahaguNa, jJAnaguNa, caraNaguNa evaM mrnngunn| isameM 175 gAthAe~ haiN| vIrastava- isa prakIrNaka meM bhagavAna mahAvIra kI stuti hone se isakA nAma vIrastava rakhA gayA hai| isameM 43 gAthAe~ haiM aura unameM prabhu mahAvIra ke 26 nAmoM kA alaga-alaga anvayArtha diyA gayA hai| ve 26 nAma ye haiM- 1. arUha 2. arihaMta 3. arahaMta 4. deva 5. jina 6. vIra 7. parama kArUNika 8. sarvajJa 9. sarvadarzI 10. pAraMga 11. trikAlavid 12. nAtha 13. vItarAga 14. kevalI 15. tribhuvanaguru 16. sarva 17. tribhuvanavariSTa 18. bhagavan 19. tIrthaMkara 20. zakranamaskRta 21. jinendra 22. vardhamAna 23. hari 24. hara 25. kamalAsana aura 26. buddha / isameM arihaMta ke tIna, arahaMta ke cAra aura bhagavAna ke do anvayArtha kie gae haiN| zeSa nAmoM ke eka-eka anvayArtha kie gae haiN| 139 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa ukta prakIrNakoM ke atirikta anya aneka prakIrNaka haiN| unakI viSayavastu tatsaMbaMdhI sUtroM se samajha lenI caahie| isa prakAra hama dekhate haiM ki jaina dharma meM AgamoM ko sarvocca sammAna prApta haiN| vyakti apanA Atma-kalyANa kaise kara sake, isake vibhinna AyAma pratipAdita haiN| saMkSepa meM yathArtha jJAtA aura yathArtha vaktA ke vacana hI Agama haiN| ina Agama granthoM kA vidhi pUrvaka adhyayana karane vAlA sAdhaka janma-maraNa kI paramparA kA unmUlana kara svayameva yathArtha jJAtA bana jAtA hai| yahA~ ullekhanIya hai ki jinAgamoM meM mAtra Avazyaka sUtra, dazavaikAlika ke cAra adhyayana sUtrata: aura pAMcavA~ kevala arthataH zrAvaka par3ha sakatA hai| isase adhika par3hane kA adhikAra use nahIM hai, aisA kaI zAstroM meM ullekha hai| ArAdhanA kA hetu hone se cau:saraNa, AturapratyAkhyAna, bhaktaparijJA evaM maraNasamAdhi ye cAra prakIrNaka bhI zrAvaka-zrAvikA varga gurvAjJA se tIna-tIna AyaMbila karake par3ha sakate haiN| sAdhvI varga Avazyaka, dazavaikAlika, uttarAdhyayana evaM AcArAMga- ina cAra sUtroM kA yogodvahana karake adhyayana kara sakatI haiN| prakIrNakoM meM uparokta cAroM bhI par3ha sakate haiN| pUjya ArakSitasUrijI ke pazcAta sAdhvI samudAya ko adhika AgamoM ke adhyayana Adi kA niSedha kiyA gayA hai| tapAgaccha meM uparokta praNAlikA jArI hai| prAcya saMskRti, paramparA evaM dhArmika niyamopaniyamoM kI jAnakArI kA sarvazreSTha mAdhyama hai prAcIna saahity| jaina paramparA kI amUlya zruta nidhi Agama ke nAma se jAnI jAtI hai| prastuta adhyAya meM jaina AgamoM kA saMkSipta paricaya dete hue unakI viSayavastu se avagata karavAne kA prayAsa kiyA hai| isase jaina zruta gaMgA ghara-ghara taka pahu~ca paaegii| sandarbha-sUcI 1. saMskRta hindI koza, pR. 106 2. pAiyasaddamahaNNavo, pR. 11 3. AgamettA aannvejjaa| AcArAMgasUtra, 1/5/149 4. sthAnAMgasUtra, saMpA. madhukaramuni, 338 ... 5. bhagavatIsUtra, abhayadeva TIkA, 5/3/192 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama : eka paricaya ...55 6. aaptvcnaadaavirbhuutmrthsNvednmaagmH| ratnAkarAvatArikA, 4/1 7. uttarAdhyayanasUtra eka dArzanika anuzIlana, pR.2 8. Agamo NAma attvynnN| ___ AvazyakacUrNi, bhAga 1, pR. 28 9. tava niyama nANa rUkkhaM......... tao pvynntttthaa| Avazyaka malayagiri TIkA, gA. 89-90, pR. 104 10. atthaM bhAsati arahA, suttaM gaMthaMti gaNaharA nniunnN| sAsaNassa hitaTThAe, tayo suttaM pavattatI // Avazyakaniyukti, gA. 92 11. A- abhividhinA sakalazrutaviSayavyApti rupeNa maryAdayA vA yathAvasthita prarUpaNayA gamyante-paricchidyante'rthA yena saH aagmH| (ka) nandImalayagiri TIkA, pR. 249 (kha) Avazyakamalayagiri TIkA, patra-48 12. AgacchatyAcArya paramparayA vaasnaadvaarennetyaagmH| siddhasenagaNikRta bhASyAnusArI TIkA, pR. 87 uddhRta- jaina Agama sAhitya manana evaM mImAMsA, pR. 5 13. sAsijjai jeNa tayaM, satthaM taM vA visesiyaM nANaM / Agama eva ya satthaM, Agama satthaM tu suyanANaM // _ vizeSAvazyakabhASya, gA. 559 14. aaptvcnaadinibndhnmrthjnyaanmaagmH| parIkSAmukha, 3/99 15. niyamasAra, gA. 8 16. AptopajJamanullaMghya, madRSTeSTavirodhakam / tattvopadezakRtsArvaM, zAstraM kApathaghaTTanam // ratnakaraNDaka zrAvakAcAra, gA. 9 17. nandIsUtra, saMpA. madhukaramuni, sU. 76 18. sthAnAMgasUtra, sU. 150 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa 19. suyasuttaM grantha siddhaMta, sAsaNe ANavayaNa uvese| paNNavaNa Agame yA, egaTThA pajjavAsutte / __ (ka) anuyogadvAra, saMpA. madhukaramuni, sU. 51 (kha) vizeSAvazyakabhASya, gA. 894 20. zrutaM matipUrvaMdvayaneka dvAdaza bhedm| tattvArthabhASya, 1/20 21. pavayaNaM puNa duvAlasaMge gaNi piddge| bhagavatIsUtra, saMpA. madhukaramuni 20/8/15 22. Agamo siddhaMto pavayaNamidi eyttttho| dhavalA TIkA 1/1.1.1/20/7, jainendra siddhAnta koza, bhA. 1, pR. 227 23. ahavA Agame tivihe paNNatte, taM jahA-suttAgame atthAgame tadubhayAgame / aNuogadArAI, sU. 550 24. ahavA Agame tivihe paNNatte, taM jahA-attAgame aNaMtarAgame prNpraagme| aNuogadArAI, sU. 551 25. vahI, sU. 547-549 26. upAsakadazAMga kA AlocanAtmaka adhyayana, pra. 9 27. gaurIzaMkara hIrAcanda ojhA, bhAratIya prAcIna lipimAlA, pR. 1-16 28. jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA, pR. 42-43 29. jattiyamettA vArA U muMcaI-baMdhaI va jati vArA jati akkharANi lihati va tati lahugA jaM ca avjje| (ka) bRhatkalpabhASya, gA. 3831 (kha) nizIthabhASya, gA. 4008 30. upAsakadazAMga kA AlocanAtmaka adhyayana, pR. 10 31. nandIcUrNi, pR. 8 32. jayadhavalA, pR. 83 33. jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA, pR. 31 34. Agama yuga kA jaina darzana, pR. 16 35. upAsakadazA, muni AtmArAma, prastAvanA, pR. 9 36. AvazyakacUrNi, bhA. 2, pR. 187-188 37. titthogAlI (paiNNaya suttAI bhA.1), gA. 716-770 38. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhA. 1, pR. 130 39. nandIcUrNi, pR. 9 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama : eka paricaya ...57 40. prabhAvakacaritra, pR. 54 41. bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, DaoN. hIrAlAla jaina, pR. 55 42. jaina darzana kA AdikAla, paM. dalasukha mAlavaNiyA, pR. 7 43. sthAnAMgasUtra, prastAvanA pR. 27 44. jinavacanaM ca duSpamAlakAlavazAt ucchinnaprAyamitimatvA bhagavadbhirnAgArjuna skandilAcArya prabhRtibhiH pustakeSu nystm| yogazAstra svopajJa vRtti, prakAza 3, pR. 207 45. jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA, pR. 38 46. dasaveAliyaM, bhUmikA pR. 27 / 47. prajJApanAsUtra, saMpA. madhurakaramuni, pada-1, sU. 107 48. bhagavatIsUtra, saMpA. madhukaramuni 1-1-1 49. baMbhIe dAhiNahattheNa leho dAito / AvazyakacUrNi, pR. 156 50. anuyogadvAra, sU. 31 51. kAlaM puNa paDucca, caraNakaraNaTThA avocchitti / nimittaM ca geNhamANassa, potthae saMjamo bhai / / dazavaikAlika jinadAsacUrNi, patra 21 52. caudasa puvvA paNNattA taM jhaa| (ka) samavAyAMgasUtra, saMpA. madhukaramuni, 14/93 duvAlasaMge gaNipiDage paNNattA taM jhaa| (kha) samavAyAMgasUtra, sU. 511 53. nandIcUrNi, 75 54. sarvazrutAt pUrvaM kriyate iti pUrvANi utpAdapUrvA'dIni cturdsh| (ka) sthAnAMgavRtti, 10/1 ... prathamaM pUrvaM tasya sarvapravacanAt pUrva kriyaamaanntvaat| (kha) samavAyAMgavRtti, patra 101 55. nandIsUtra, sU. 93 56. vahI, sU. 106 57. duvAlasaMge gnnipiddge| samavAyAMgasUtra, sU. 511 58. jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA, pR. 10-11 59. ahavA taM samavAo duvihaM paNNattaM, taM jahA- aMga paviThaM aMgabAhiraM vaa| nandIsUtra, sU. 79 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58... ArAma adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa 60. gaNahara therakayaM vA, AesA mukka- vAgaraNao vA / dhuva-cala visesao, vA aMgANaMgesu nANattaM // vizeSAvazyakabhASya, gA. 550 61. (ka) Avazyaka malayagiri TIkA, patra 47-48 (kha) tadaniyatamatastadanaGga praviSTa mucyate / 62. vaktRvizeSAd dvaividhym| 63. ArAtIyAcAryakRtAMgArthapratyAsannarUpamaMga- baahym| tattvArtha rAjavArtika 1 / 20 64. (ka) nandIsUtra, sUtra 82 nandI malayagiri TIkA, pR. 203 tattvArthabhASya 1/20 (kha) yoganandI, malayagiri prata pR. 254 65. tattvArthasUtra - zrutasAgarIyavRtti, 1 / 20 pR. 65-70 66. (ka) Avazyaka niyukti, gA. 777 (kha) AvazyakabhASya, gA. 124 kI TIkA, pR. 273 uddhRta AgamasuttANi, bhA. 24 67. vizeSAvazyakabhASya, gA. 2281 68. Avazyakaniryukti, gA. 763 (niyukti saMgraha) 69. Avazyaka haribhadrIya TIkA, pR. 308 70. ratnakaraNDaka zrAvakAcAra, 2/43-46 71. tatazcaturvidha: kAyo'nuyogo'taH paraM mayA tato'GgopAGgamUlAkhya granthaccheda prabhAvakacaritra, dvitIya AryarakSita prabandha kRtAgamaH / 72. tattvArthabhASya, 1/20, pR. 43 73. subodhA sAmAcArI, pR. 31-34 74. vidhimArgaprapA - sAnuvAda, pR. 168 75. AcAradinakara, pR. 103 76. jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA, pR. 22 77. e hisTrI oNpha dI kenonikala liTrecara oNpha dI jainsa, pR. 44-45 78. jaina darzana, pR. 89 79. sAmAcArI zataka, Agama sthApanA adhikAra 80. nandIsUtra, sU. 81 81. Avazyaka niryukti, gA. 777 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama : eka paricaya ...59 82. Agama yuga kA jaina darzana, pra. 21-22 83. dazavaikAlikaniyukti, gA. 16-18 84. nizItha bhASya, gA. 6500 85. dazAzrutaskandhaniyukti, gA. 1 86. porANamaddhamAgaha bhAsAniyayaM havai sutt| ___ nizIthacUrNi, uddhRta- Agama sAhitya : manana aura mImAMsA, pR. 33 87. magaddhavisaya bhAsANibaddhaM addhamAgahaM, aTThArasa desI bhAsANimayaM vA addhmaagh| nizIthacUrNi, vahI, pR. 34 88. bhagavatI sUtra, 5/4-24 89. bhagavaM ca NaM addhamAgahIe bhAsAe dhamma maaikkhi| samavAyAMgasUtra, pR. 60 90. aupapAtika sUtra, saMpA. madhukaramuni, sU. 56 91. bhAsAriyA je NaM addhamAgahIe bhAsAe, bhaaseti| prajJApanA sUtra 1/107 92. sarvamapi hi pravacanamarddhamAgadhika bhASAtmakam ardhamAgadhika bhASayA tIrthakRtAM dezanA prvRteH| nandI malayagirivRtti, pR. 83 93. Avazyakaniyukti, gA. 92 94. nandI malayagiri TIkA, pR. 203 95. jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA, pR. 7 96. tattvArthasUtra, zrutasAgarIya vRtti, 1/20 97. uttarAdhyayanasUtra kA dArzanika anuzIlana, pR. 5 98. jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA, pR. 31-32 99. nandImalayagiri TIkA, patra 203 100. AcArAMganiyukti, niyuktisaMgraha, gA. 16 101. (ka) nandI (navasuttANi), sU. 81 (kha) jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhA. 1, pR. 29 102. sUtagaDaM suttakaDaM sUyagaDaM ceva gonnnnaaii| __ sUtrakRtAMganiyukti, niyuktisaMgraha, gA. 2 103. nandIsUtra (navasuttANi), sU. 82 104. (ka) tiSThanti pratipAdyatayA jIvAdayaH padArthA asminniti sthAnam / (kha) jIvAH sthApyante yathA'vasthita svarUpa prarUpaNayA vyvsthaapynte| nandIsUtra, pR. 226 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa (ga) ekAdyekottarikayA vRddhayA daza sthAnakaM yAvad vivarddhitAnAM / bhAvAnAM prarUpaNA AkhyAyate yasmin tad sthAnAMgam / nandI TIkA, pR. 227 105. uttarAdhyayanasUtra kA dArzanika anuzIlana, pR.14 106. (ka) samavAyAMgasUtra, sU. 527, pR. 179 (kha) nandIsUtra, sU. 87 107. jJAtAnyudAharaNAni tatpradhAnA dharmakathA athavA jJAtAni jJAtA dhyAnAni prathama zrutaskandhe dharmakathA dvitIye, yAsu grantha paddhatiSu vaa| abhidhAnarAjendrakoza, bhA. 4, pR. 2009 108. uttarAdhyayanasUtra kA dArzanika anuzIlana, pR. 19 109. nandIsUtra, sU. 92 110. vizeSAvazyakabhASya, gA. 551 111. upapatanamupapAto devanArakajanmasiddhigamanaM tadadhikRtamadhyayanamaupapAtikamidaM caupAMgaM vrtte| abhidhAnarAjendrakoza, bhA. 3, pR. 100 112. jaina sAhitya kI bRhad itihAsa, bhA-2, pR. 27 113. prajJApanA, gA. 3 -uvaMga suttANi khaM. 2, pR. 3 114. prajJApanA TIkA, patra 1 uddhRta -jaina Agama sAhitya: manana aura mImAMsA pR. 228 115. uvaMgasuttANi, khaNDa 2, bhUmikA pR. 30 116. (ka) guru ke dvArA ziSyoM ko deza aura kAla ke anusAra jo grantha sAraNiyA~ dI jAtI haiM, unheM prAbhRta kahA jAtA hai| abhidhAna rAjendra koza, bhA. 5, pR. 914 (kha) sampUrNa zAstra ke bhinna-bhinna bhAga prAbhRta kahalAte haiN| jaina pravacana kiraNAvali, pR. 368 117. jainAgama digdarzana, muni nagarAja, pR. 99-102 118. jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA, pR. 270 119. vahI, pR. 22 120. (ka) nandIsUtra, 78 (kha) pakkhisUtra, svAdhyAya saumya saurabha, pR. 192 121. uttarAdhyayananiyukti (niyukti saMgraha) gA. 3 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama : eka paricaya ...61 122. nandI navasuttaNi, sU. 77 123. pakkhisUtra, svAdhyAya saumya saurabha, pR. 191 124. uttarAdhyayanasUtra eka dArzanika anuzIlana, pR. 35 125. nandIsUtra (navasuttANi) sU. 78 126. sthAnAMga-aMgasuttANi, khaM. 1, 10/115 127. (ka) chedasUtra eka parizIlana, pR. 32 (kha) Agama sAhitya eka anuzIlana, pR. 11 128. uttarAdhyayana eka dArzanika anuzIlana, sAdhvI vinItaprajJA, pR. 39 129. puvvabhaNito abhaNio ya samAsato cUlAe arthobhnnytetyrthH| nandIcUrNi, pR. 59 130. NaMdaNaM NaMdI, NaMdaMti vA aNayeti NaMdI, NaMdati vA naMdI pamodo hariso kaMdappo ityrthH| nandIcUrNi, pR. 1 131. arahaMta magga upadiDhe jaM sutamaNusarittA kiMci NijjUhaMte te savve paiNaggA, ahavA suttamaNusarato appaNo vayaNakosalleNa jaM dhamma desaNAdisu (gaMthapaddhattiNA) bhAsaMto taM savvaM pinnnngN| nandIcUrNi, pR. 60 132. catuHzaraNa, gA. 2-7, pR. 34-35 133. Aura paccakkhANa, (paiNNaya sUttAI) 211.1 bhA.1, gA. 36 134. bhattaparinnA, gA. 9 135. taMdulAnA varSaztAyuSka pratidina bhogyAnAM saMkhyAvicAropalakSitaM taMdulavaicArika abhidhAnarAjendrakoza, bhA. 4, pR. 2168 136. merUvva pavvayANaM sayaM bhUramaNuvvaceva udahINaM / caMdo iva tArANaM, taha saMthAro suvihiyANaM / / saMstAraka prakIrNaka, gA. 30 137. mahAnisIhakappAo, vavahArAo taheva y| sAhusAhuNiaTThAe, gacchAyAraM smuddhiaN|| gacchAcAra prakIrNaka, gA. 135 138. maraNavibhakti, gA. 572-638 139. uttarAdhyayanasUtra eka dArzanika anuzIlana, pR. 51 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-2 anadhyAya vidhi : eka Agamika cintana . jaina zruta sAhitya meM zAstroM ke adhyayana (jinavANI ko Atmastha karane) ke lie jo kAla nirdhArita kiyA gayA hai usa kAla meM zAstra kA adhyayana karanA svAdhyAya kahalAtA hai| isake atirikta anya samaya meM zAstra adhyayana karanA anadhyAya kahalAtA hai| ata: Agama granthoM kA adhyayana yogya kAla meM hI karanA caahie| jainAgamoM kA adhyayana karane ke lie trikaraNa evaM triyoga kI zaddhi, citta kI ekAgratA aura viziSTa tapa kI sAdhanA kA honA bhI Avazyaka hai| ise jaina zabdAvalI meM 'yogodvahana' kahA jAtA hai| yogavahana kriyA ko sampanna karate samaya anadhyAya sambandhI divasoM, tithiyoM, devakRta upadravoM evaM prAkRtika bAdhAoM kA vizeSa dhyAna rakhanA caahie| kyoMki anadhyAya kAla meM adhIta sUtroM kA punarAvartana evaM anadhIta sUtroM kA grahaNa karane para mahAdoSa lagatA hai ata: yogodvahana adhikAra meM anadhyAya-vidhi kI carcA karanA parama anivArya hai| anadhyAya zabda kA pracalita artha svAdhyAya zabda kA pratipakSI anadhyAya hai| ata: anadhyAya kA zAbdika artha samajhane ke lie svAdhyAya zabda kA samyaka artha samajhanA Avazyaka hai| sAmAnya vyutpatti ke anusAra 'suSTha adhyAya: svAdhyAyaH' arthAta samyaka prakAra se adhyayana karanA yA vAcana karanA svAdhyAya hai| isakA phalita yaha hai ki jisa kAla yA jina paristhitiyoM meM zAstrAdhyayana yA zAstravAcana kA niSedha kiyA gayA hai unameM adhyayana karanA, anadhyAya kAla hai athavA svAdhyAya kA pratiSiddha kAla anadhyAya kAla hai| anadhyAya ke prakAra jainAgamoM ke tRtIya aMga sthAnAMgasUtra meM anadhyAya (svAdhyAya na karane yogya kAla) ke battIsa prakAra batalAye gaye haiN| Agamika vyAkhyAmUlaka Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAya vidhi : eka Agamika cintana ...63 Avazyakaniyukti Adi meM svAdhyAya ke do, tIna, pA~ca Adi prakAra kahe gaye haiN| paravartI pravacanasAroddhAra Adi meM yaha ullekha pUrvavartI granthoM ke anusAra hI kiyA gayA hai| ___ sthAnAMgasUtra meM AkAza sambandhI dasa, audArika sambandhI dasa, mahAmahotsava sambandhI cAra, pratipadA sambandhI cAra aura saMdhyA sambandhI cAra aise asvAdhyAya ke kula battIsa prakAra kahe gaye haiN| unakA sAmAnya varNana isa prakAra haiAkAza sambandhI asvAdhyAya AkAza arthAta prakRti meM hone vAle parivartana sambandhI asvaadhyaay| isake dasa prakAra nimnokta haiM 2 1. ulkApAta- ulkA-tArA, pAta-giranA arthAta bijalI giranA, tAre kA TUTanA yA sthAnAntarita honA ulkApAta kahalAtA hai| tArA vimAna ke tiryak gamana karane para yA deva ke vikurvaNA Adi karane para AkAza meM tArA TUTane jaisA dRzya hotA hai| yaha kabhI lambI rekhAyukta girate hue dikhatA hai tathA kabhI prakAzayukta girate hue dikhatA hai| sAmAnyata: AkAza meM tAre TUTane jaisA krama prAyaH sadA banA rahatA hai, ata: jaba vaha viziSTa prakAza yA rekhA yukta ho to asvAdhyAya samajhanA caahie| ulkApAta hone para eka prahara taka asvAdhyAya rahatA hai| __2. digdAha- dig-dizA, dAha- jalanA arthAta eka yA aneka dizAoM meM koI mahAnagara yA jaMgala jala rahA ho, aisI avasthA dikhAI denA digdAha hai| yaha bhUmi se kucha Upara dikhAI detA hai| digdAha hone para eka prahara taka asvAdhyAya hotA hai| 3. garjana- bAdaloM kA jora se dhvani karanA garjana kahalAtA hai| garjana hone para do prahara kA asvAdhyAya hotA hai, kinta ArdrAnakSatra se svAtinakSatra taka ke varSA-nakSatroM meM garjana hone para asvAdhyAya nahIM ginA jAtA hai| 4. vidyuta- bijalI kA camakanA vidyuta kahA jAtA hai| bijalI camakane yA tar3atar3Ane para eka prahara kA asvAdhyAya hotA hai, kintu uparyukta varSA ke nakSatroM meM isakA asvAdhyAya kAla nahIM hotA hai| 5. nirghAta- nirghAta kA artha hai- dArUNa yA ghor| AkAza meM binA bAdala Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa ke vyantarAdikRta ghora garjanA honA, bijalI kA kar3akanA athavA bijalI kA giranA nirghAta kahalAtA hai| nirghAta hone para do prahara kA asvAdhyAya hotA hai| 6. yUpaka- zukla pakSa kI ekama, bIja aura tIja ke dina sUryAsta hone evaM candra asta hone kI mizra avasthA kA kAla yUpaka kahalAtA hai| ina dinoM rAtri ke prathama prahara taka asvAdhyAya rahatA hai| 7. yakSAdIpta- yakSAkAra rUpa meM prakAza honA athavA AkAza meM prakAzamAna pudgaloM kI aneka AkRtiyoM kA dRSTigocara honA yakSAdIpta kahalAtA hai| kinhIM matAnusAra AkAza meM jaba taka yakSAdIpta dIkhatA rahe taba taka asvAdhyAya kAla rahatA hai tathA kinhIM ke abhiprAya se eka prahara taka asvAdhyAya hotA hai| 8. dhUmikA- aMdhakArayukta dhuMara kA giranA dhUmikA kahalAtA hai| kArtika se lekara mAgha taka cAra mahInoM kA samaya meghoM kA garbhamAsa kahalAtA hai| ina dinoM dhUmra varNa kI sUkSma jala rUpa dhuMdha par3atI hai| yaha dhuMdha jaba taka giratI rahe taba taka asvAdhyAya kAla rahatA hai| isa samaya svAdhyAya nahIM karanA caahie| 9. mahikA- aMdhakAra rahita sAmAnya dhuMara kA giranA mahikA kahalAtA hai| zItakAla meM zveta varNa kI sUkSma jalarUpa dhuMdha giratI hai| parvatIya kSetroM meM bAdaloM ke gamanAgamana karate rahane ke samaya bhI aisA dRzya hotA hai, kintu unakA svabhAva dhuMara se bhinna hotA hai ata: unakA asvAdhyAya nahIM hotA hai| mahikA (dhUara) jaba taka giratI rahe taba taka asvAdhyAya kAla rahatA hai| 10. raja-udghAta- raja-dhUla, udghAta- AcchAdita hokara girnaa| AkAza meM pavana vega ke kAraNa dhUla kA AcchAdita honA aura una rajakaNoM kA giranA raja-udghAta kahalAtA hai| AkAza meM jaba taka dhUla chAyI rahe taba taka asvAdhyAya kAla rahatA hai| nizIthabhASya meM batAyA gayA hai ki tIna dina taka nirantara sacitta raja giratI raheM to usake bAda svAdhyAya ke atirikta pratilekhana Adi kisI prakAra kI Avazyaka kriyAe~ bhI nahIM karanI cAhie, kyoMki sacitta raja sarvatra vyApta ho jAtI hai| audArika (manuSya-tiryaJca) sambandhI asvAdhyAya __audArika, yaha jaina pAribhASika zabda hai| manuSya evaM tiryaJca jIvoM kA audArika zarIra hotA hai| 'udArasya bhAvaH audAraH' isa vyutpatti ke anusAra Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAya vidhi : eka Agamika cintana ...65 audArika zarIra vaikriya vargaNA ke pudgala se udAra - bar3e pudgala vAlA hone se audArika kahalAtA hai| audArika zarIra ko dhAraNa karane vAle manuSya evaM tiryaJca jIvoM se sambandhita dasa prakAra kA asvAdhyAya hotA hai| vaha nimna prakAra hai___ 11-12-13. haDDI, mAMsa aura rudhira- tiryaJca kI haDDI yA mAMsa 60 hAtha aura manuSya kI haDDI yA mAMsa 100 hAtha ke bhItara dikhAI deM to asvAdhyAya hotA hai| haDDiyA~ jalI haI yA dhUlI haI ho to usakA asvAdhyAya nahIM hotA hai| niyata sthAna ke bhItara haDDI-mAMsa girA huA ho to 12 varSa taka asvAdhyAya rahatA hai| yaha bAta dA~ta ke sambandha meM bhI samajhanI caahie| dravya se tiryaJca jIvoM ke rudhira Adi dravya 60 hAtha ke bhItara ho to asvAdhyAyika mAnA gayA hai| kSetra se 60 hAtha ke bAhara ho to svAdhyAya kara sakate haiM athavA kSetra se tIna choTI galiyA~ yA eka rAjamArga Ar3A ho to svAdhyAya kara sakate haiN| yaha nagara kI vidhi hai| kAla se tIna pauruSI taka asvAdhyAya rahatA hai athavA kAla se AghAta sthAna (hiMsA kI gaI ho vahA~) para 8 prahara taka asvAdhyAya rahatA hai dUsare dina sUryodaya se zuddha hotA hai| bhAva se Agama sUtroM kA adhyayana nahIM krnaa| isI prakAra mAMsa, asthi Adi dhone kI yA pakAne kI kriyA vasati ke 60 hAtha ke aMdara yA bAhara hone para cAra bhAMge banate haiN| unameM se tIna bhAgoM meM 60 hAtha + 3 prahara donoM kA pAlana karanA caahie| cauthA bhAMgA- vasati ke 60 hAtha ke bAhara dhoyA-pakAyA ho to asvAdhyAya nahIM hotA hai| vasati zuddha kahalAtI hai| manuSya kA rudhira dIkhane para eka ahorAtri kA asvAdhyAya hotA hai| 14. azuci- manuSya kA zArIrika mala azuci kahalAtA hai| jaba taka manuSya kA mala dikhatA rahe yA usakI gaMdha AtI rahe taba taka asvAdhyAya rahatA hai| tiryaMca ke mala kI durgandha AtI ho to asvAdhyAya hotA hai, anyathA nhiiN| jahA~ manuSya ke mUtra kI durgandha AtI ho aise mUtrAlaya Adi ke nikaTa asvAdhyAya hotA hai| jahA~ para nagara kI nAliyA~-gaTara Adi kI durgandha AtI ho vahA~ bhI asvAdhyAya hotA hai| anya koI bhI manuSya yA tiryaJca ke zArIrika pudgaloM kI durgandha AtI ho to usakA bhI asvAdhyAya hotA hai| ___ 15. zmazAna- zmazAna bhUmi ke cAroM ora sau-sau hAtha taka asvAdhyAya mAnA jAtA hai| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa 16. candragrahaNa- candra grahaNa hone para jaghanya se ATha prahara, utkRSTa se bAraha prahara aura madhyamata: ATha se bAraha prahara taka asvAdhyAya rahatA hai| yaha asvAdhyAya kAla candra grahaNa ke prArambhika kAla se hI samajhanA cAhie athavA jisa dina candragrahaNa ho usa dina ahorAtri taka jAnanA caahie| 17. sUryagrahaNa- sUryagrahaNa hone para jaghanya se bAraha aura utkRSTa se solaha prahara kA asvAdhyAya kAla hotA hai| 18. patana- kisI nagara ke rAjA, mantrI Adi pramukha vyakti kI mRtyu hone para asvAdhyAya hotA hai| rAjA Adi mAnya puruSa kI mRtyu hone para jaba taka usa nagarI meM zoka kA vAtAvaraNa banA rahe aura nayA rAjA sthApita na ho taba taka asvAdhyAya kAla mAnanA cAhie tathA usake pUre rAjya meM bhI eka ahorAtra kA asvAdhyAya kAla mAnanA caahie| 19. rAjA vyudgraha- jahA~ rAjAoM ke paraspara meM yuddha cala rahA ho usa sthala ke nikaTa evaM usa deza kI rAjadhAnI meM bhI asvAdhyAya kAla hotA hai| yuddha ke samApta hone ke pazcAta bhI eka ahorAtra taka asvAdhyAya kAla rahatA hai| 20. audArika kalevara- upAzraya meM mRta manuSya kA zarIra par3A ho to jaba taka kalevara par3A rahe taba taka kSetra se 100 hAtha ke bhItara asvAdhyAya kAla hotA hai| tiryaMca kA mRta kalevara par3A ho to jaba taka kalevara par3A rahe taba taka 60 hAtha ke bhItara asvAdhyAya kAla rahatA hai| paramparAgata mAnyatA yaha hai ki audArika kalevara jaba taka rahe taba taka usa sthAna (upAzraya) kI sImA meM asvAdhyAya kAla rahatA hai| mRta yA TUTe hue aMDe kA tIna prahara kA asvAdhyAya rahatA hai| mahotsava sambandhI asvAdhyAya laukika avadhAraNA ke anusAra ASAr3ha-pUrNimA, Azvina-pUrNimA, kArtika-pUrNimA evaM caitra-pUrNimA-ye cAra dina mahotsava rUpa mAne gaye haiN| nizIthasUtra meM ina tithiyoM ko kramaza: indra mahotsava, skanda mahotsava, yakSa mahotsava aura bhUta mahotsava ke rUpa meM mAnA jAtA hai| jainAcAryoM ne ina dinoM meM bhI svAdhyAya karane kA niSedha kiyA hai| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAya vidhi : eka Agamika cintana ... 67 mahApratipadA ( tithi) sambandhI asvAdhyAya 1. ASAr3ha pratipadA - ASAr3hI pUrNimA ke pazcAta Ane vAlI zrAvaNa mAsa kI pratipadA arthAta ekm| 2. indramaha pratipadA- Asoja mAsa kI pUrNimA ke pazcAta Ane vAlI kArtika kI pratipadA / 3. kArtika pratipadA - kArtikI pUrNimA ke pazcAta Ane vAlI migasara kI pratipadA / 4. sugrISma pratipadA - caitrI pUrNimA ke pazcAta Ane vAlI vaizAkha kI pratipadA / sAmAnyatayA kisI mahotsava ke pazcAta Ane vAlI pratipadA ko mahApratipadA kahA jAtA hai| ina tithiyoM meM asvAdhyAya kAla rahatA hai ataH sAdhu-sAdhviyoM ko ina dinoM meM Agama sUtroM kA svAdhyAya nahIM karanA caahie| 7 sandhyA (kAla) sambandhI asvAdhyAya prAta:kAla, saMndhyAkAla, madhyAhna aura ardharAtri - ina cAra saMdhyAoM meM asvAdhyAya kAla rahatA hai ataH isa samaya svAdhyAya karane kA niSedha kiyA gayA hai| 8 1. pUrva saMdhyA - sUryodaya ke samaya pUrva dizA meM rahane vAlI lAlimA 'pUrva saMdhyA' kahI jAtI hai| yaha rAtri aura divasa kA saMdhikAla hai| isameM sUryodaya ke pUrva AkAza meM adhika samaya taka lAlimA rahatI hai aura sUryodaya ke bAda bhI alpa samaya taka rahatI haiM ata: sUryodaya se pUrva 48 minaTa aura sUryodaya ke bAda 48 minaTa athavA kucha AcAryoM ke anusAra sUryodaya ke pUrva aura pazcAta 24-24 minaTa asvAdhyAya kAla rahatA hai| 2. pazcima saMdhyA - pUrva sandhyA ke samAna hI pazcima saMdhyA sUryAsta ke samaya hotI hai| isameM sUryAsta ke pUrva lAla dizA kama samaya taka rahatI hai aura sUryAsta ke bAda lAla dizA adhika samaya taka rahatI hai| isa sampUrNa lAla dizA ke kAla ko pazcima saMdhyA kahA jAtA hai| isa samaya sUryAsta pUrva 24 minaTa aura sUryAsta pazcAta 24 minaTa taka asvAdhyAya kAla rahatA hai| ina saMdhyAoM kA kAla dizA lAla rahe jaba taka rahatA hai ataH uparokta samayAvadhi se hInAdhika bhI ho sakatA hai| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa 3. aparAhna yA madhyAhna saMdhikAla- jitane muhUrta kA dina ho usake bIca kA eka muhUrta samaya madhyAhna kAla kahA jAtA hai| ise aparAhna bhI kahate haiN| yaha samaya lagabhaga bAraha baje se eka baje ke bIca meM AtA hai| dina ke parimANa anusAra isase kucha pahale yA pIche bhI ho sakatA hai| 4. ardharAtri- rAtri kA mdhykaal| ise aparAhna ke samAna samajhanA caahie| paramparA se sthUla rUpa meM dina aura rAtri ke bAraha baje se eka baje taka kA samaya mAnA jAtA hai| sUkSma dRSTi se dina yA rAtri ke madhya bhAga kA eka muhUrta jitanA samaya honA caahie| ina sabhI niSiddha sthAnoM ko milAne para asvAdhyAya ke kula 10 + 10 + 4 + 4 + 4 = 32 prakAra hote haiN| Agamika vyAkhyA sAhitya ke anusAra asvAdhyAya ke anya prakAra (sthAna) nimnAnusAra haiM Avazyakaniyukti meM asvAdhyAya ke mukhyataH do prakAra pratipAdita kiye haiM- 1. Atmasamuttha- svAdhyAya kartA ke zarIra se sambandhita rUdhira, mAMsa aadi| 2. parasamuttha- svAdhyAya kartA se bhinna vyakti se sambandhita rUdhira, mAMsa aadi| parasamuttha asvAdhyAya pA~ca prakAra kA kahA gayA hai- 1. saMyamaghAtI 2. autpAtika 3. devaprayukta 4. vyudgraha aura 5. shaariirik|10 1. saMyamaghAtI- vaha asvAdhyAya kAla jo saMyama (cAritra dharma) kA ghAta karatA hai, saMyamaghAtI kahalAtA hai| saMyama kA ghAta karane vAle asvAdhyAyika kAla tIna prakAra ke haiM- mahikA, sacittaraja evaM vrssaa| (i) mahikA- kuhraa| kArtika se mAgha mAsa taka kA kAlA isameM dhuMara par3atI hai, isase samUcA vAtAvaraNa apkAyamaya ho jAtA hai ata: isa samaya asvAdhyAya kAla rahatA hai| . (ii) sacittaraja- havA ke vega se ur3ane vAlI cikanI miTTI, jo halke lAlavarNa kI hotI hai, vaha vyavahAra sacitta hai| isake nirantara girate rahane para vaha miTTI tIna dina ke pazcAta pRthvIkAyamaya arthAta sacitta bana jAtI hai ata: isa samaya asvAdhyAya kAla hotA hai| ____(iii) varSA- AkAza se pAnI kA giranA varSA kahalAtA hai| varSA tIna taraha kI hotI hai- bubud, bubudvarja aura jlsprshikaa| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAya vidhi : eka Agamika cintana ...69 bubud- jisa pAnI meM bulabule uThate hoM, vaha bubud varSA kahalAtI hai| pracalita paramparA ke anusAra isa varSA meM ATha prahara ke pazcAta tathA anya matAnusAra tIna dina ke pazcAta samUcA vAtAvaraNa apkAyamaya ho jAtA hai ata: sUkSma jIvoM ke rakSaNArtha isa samaya asvAdhyAya kAla rahatA hai| budbudvarja- vaha varSA jisa pAnI meM bulabule na uThate hoM, bubudvarja kahalAtI hai| isa varSA meM pA~ca dina pazcAta samUcA vAtAvaraNa apkAyamaya bana jAtA hai ata: isa kAla meM bhI svAdhyAya karane kA niSedha hai| jalasparzikA- vaha varSA jisameM bUMdAbAMdI hotI ho arthAta bhUmi para jala kA sparza mAtra hotA ho jalasparzikA kahalAtI hai| isa varSA meM sAta dina ke pazcAta samUcA vAtAvaraNa apkAyamaya ho jAtA hai|11 saMyamaghAtI asvAdhyAya kAla kA parihAra dravya Adi kI apekSA isa prakAra karanA cAhie 1. dravyata:- bUMvara, sacittaraja aura varSA ye tInoM asvAdhyAya ke kAraNa haiN| 2. kSetrata:- bUMvara Adi tInoM jitane kSetra meM gireM utane kSetra meM asvAdhyAya rahatA hai arthAta usa kSetra meM svAdhyAya nahIM karanA caahie| 3. kAlata:- bUMvara Adi jitane samaya taka gireM utane samaya taka asvAdhyAya kAla rahatA hai| ____4. bhAvata:- bUMvara, sacittaraja aura varSA ke girate samaya gamanAgamana, pratilekhana, pravacana Adi kisI taraha kI Avazyaka kriyAe~ bhI nahIM karanI caahie| zvAsozvAsa lie binA evaM palaka jhapakAye binA jIvana cala nahIM sakatA ata: ina kriyAoM kI chUTa hai| zeSa sabhI niSprayojana kriyAe~ pratiSiddha haiN| glAna Adi kI sevA kA kArya ho to yatanA pUrvaka hAtha, A~kha yA aMgulI ke izAre kA prayoga kara sakate haiN|12 saMbhASaNa kI jarUrata hone para mukhavastrikA ke upayoga pUrvaka bolanA caahie| ___2. autpAtika- prAkRtika evaM aprAkRtika utpAta ke nimitta se hone vAlA asvAdhyAya kAla autpAtika kahA jAtA hai| Avazyakaniyukti ke matAnusAra isa asvAdhyAya kAla ke chaha sthAna haiM 1. pAMzuvRSTi- dhueM jaise varNa vAlI acittaraja pAMzu kahalAtI hai, aise acitta raja kI varSA honA pAMzuvRSTi hai| yaha varSA jaba taka hotI rahe tathA dizAe~ Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa dhUli dhUsarita dikhAI detI raheM taba taka sUtra sambandhI asvAdhyAya kAla rahatA hai| isa varSA meM gamanAgamana kI kriyA ho sakatI hai| 2. mAMsavRSTi - mAMsa ke Tukar3oM kI varSA honA mAMsa vRSTi hai| isa varSA ke hone para eka ahorAtra kA asvAdhyAya hotA hai| Aja kala yaha varSA prAyaH nahIM hotI hai| 3. rUdhiravRSTi - rakta binduoM kI taraha lAla raMga kI varSA honA rUdhiravRSTi hai| isa varSA meM eka ahorAtra kA asvAdhyAya hotA hai| 4. kezavRSTi - keza kI varSA honA kezavRSTi hai| yaha varSA jahA~ taka ho vahA~ taka asvAdhyAya rahatA hai| 5. zilAvRSTi - olA giranA, pattharoM kA giranA zilAvRSTi hai| isa varSA meM jaba taka ole Adi girate raheM taba taka asvAdhyAya rahatA hai| 6. rajodghAta - havA ke kAraNa dizAoM kA dhUli dhUsarita ho jAnA tathA cAroM ora aMdhakAra hI aMdhakAra dikhAI denA rajodghAta kahalAtA hai| raja - udghAta meM jaba taka dhUla giratI hai taba taka asvAdhyAya rahatA hai / 13 3. devaprayukta - devakRta utpAta yA unake nimitta se hone vAlA asvAdhyAya kAla deva prayukta kahalAtA hai / Avazyaka niyukti meM devakRta asvAdhyAya ke nimna sAta prakAra kahe gaye haiM- gAndharvanagara, digdAha, vidyuta, ulkA, garjita, yUpaka aura ykssaadiipt| 1. gAndharvanagara- cakravartI Adi ke nagara meM upadrava kI sUcanA dene vAlA saMdhyAkAla meM nagara ke Upara nagara jaisA hI dUsarA nagara dikhAI denA, gAndharvanagara hai| saMdhyAkAla meM dikhAI dene vAlA dUsarA nagara gandharva nAmaka deva dvArA nirmita kiyA jAtA hai ataH isakA nAma gAndharvanagara hai aura isIlie yaha devakRta asvAdhyAya kAla mAnA gayA hai| gAndharva nagara meM eka prahara kA asvAdhyAya hotA hai| 2. digdAha - dizA vizeSa meM jalatA huA prakAza dikhAI denA digdAha kahalAtA hai| digdAha meM eka prahara kA asvAdhyAya rahatA hai| 3. vidyuta - bijalI kA camakanA vidyuta hai| bijalI camakane para eka prahara kA asvAdhyAya hotA hai| 4. ulkA - AkAza se rekhAmaya athavA prakAza yukta bijalI kA giranA athavA pucchala tArA kA giranA ulkA kahA jAtA hai / tArA girane para eka prahara kA asvAdhyAya kAla hotA hai| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAya vidhi : eka Agamika cintana ...71 5. garjana - bAdaloM kA garjanA / meghagarjanA hone para do prahara kA asvAdhyAya rahatA hai| 6. yUpaka - pratyeka zukla pakSa kI dUja, tIja evaM cautha - ina tIna dinoM kA saMdhyAkAla yUpaka kahalAtA hai| isa samaya candra kA prakAza saMdhyA para par3ane se saMdhyA kA vibhAga pratIta nahIM hotA hai ata: ina tIna dinoM meM prAdoSika kAla grahaNa aura prAdoSikI sUtrapaurUSI nahIM hotI, kyoMki saMdhyA kAla kA yathArtha jJAna nahIM hotaa| saMdhyA ke vibhAga ko Dhakane vAlA dUja, tIja evaM cautha kA cAMda yUpaka kahalAtA hai| yUpaka meM eka prahara kA asvAdhyAya rahatA hai| kaI AcAryoM kA abhimata hai ki zukla pakSa kI ina prathama tIna tithiyoM meM sUrya ke udaya aura asta ke samaya tAmravarNa jaise lAla aura kRSNa zyAma amogha moghA (AkAza meM pralamba zveta zreNiyA~) hote haiM, unheM yUpaka kahA jAtA kucha AcArya se asvAdhyAyika nahIM mAnate haiN| jo mAnate haiM unake anusAra yUpaka meM tIna prahara taka asvAdhyAya rahatA hai| hai| 7. yakSAdIpta - AkAza meM kabhI-kabhI dikhAI dene vAlA vidyuta jaisA prakAza athavA kisI dizA vizeSa meM thor3I-thor3I dera meM bijalI camakane jaisA prakAza dikhAI denA yakSAdIpta kahalAtA hai| yakSAdIpta meM eka prahara kA asvAdhyAya hotA hai| pUrvokta asvAdhyAyikoM meM gAMdharvanagara aura yakSAdIpta ye donoM nizcita rUpa se devakRta hote haiM zeSa digdAha Adi devakRta evaM svAbhAvika donoM taraha ke hote haiN| svAbhAvika meM svAdhyAya kA niSedha nahIM hai, kintu devakRta meM svAdhyAya karanA niSiddha hai| taduparAnta jahA~ kAraNa kA spaSTa jJAna na ho ki digdAha Adi devakRta haiM yA svAbhAvika ? vahA~ svAdhyAya nahIM karanA caahie| lagabhaga ukta sthitiyoM ke kAraNoM kA spaSTa jJAna nahIM ho pAtA hai ataH usa samaya svAdhyAya kA parihAra karanA cAhie | 14 pUrvokta asvAdhyAyika ke atirikta anya bhI devakRta asvAdhyAya kAla haiM jaise candragrahaNa - rAhU ke vimAna se candra ke vimAna kA uparAga (DhaMkanA) honA candragrahaNa kahalAtA hai| candragrahaNa hone para jaghanya se ATha prahara evaM utkRSTa se bAraha prahara kA asvAdhyAya hotA hai| vaha isa prakAra samajhane yogya hai Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa * yadi pUrNimA kI rAtri ke anta meM candra grasita huA ho aura grasita huA hI asta hote hue dekha liyA gayA ho, to rAtri ke cAra evaM AgAmI dina ke cAra aise ATha prahara kA asvAdhyAya hotA hai| * Avazyakaniyukti15 pravacanasAroddhAra,16 vidhimArgaprapAdi17 ke mantavyAnusAra jaba candramA udaya ke sAtha hI grasita ho jAe tathA grasita avasthA meM hI vaha asta ho, taba usa rAtri ke cAra prahara aura AgAmI dina-rAta ke ATha prahara, aise kula bAraha prahara kA asvAdhyAya hotA hai| * kisI sAdhu ko jAnakArI nahIM ho ki kisa samaya grahaNa hogA, kintu itanA jAnatA ho ki Aja pUrNimA kI rAtri meM candra grahaNa hone vAlA hai taba rAtri ke cAra prahara tathA prabhAtakAla meM yaha dekha liyA gayA ho ki candra grahaNa ke kAraNa DUba gayA hai usa sthiti meM AgAmI ahorAtri ke ATha prahara, aise kula bAraha prahara kA asvAdhyAya kAla rahatA hai| * AkAza meghAcchanna hone se jJAta na ho ki candra kaba grasita huA parantu dUsare dina candra ko grahaNa sahita asta hote hue dekha liyA gayA ho, to saMdUSita rAtri ke cAra evaM AgAmI eka ahorAtra ke ATha isa prakAra kula bAraha prahara kA asvAdhyAya hotA hai| . autpAtika grahaNa meM yadi candra graha sahita hI asta ho jAe to saMdaSita rAtri ke cAra prahara evaM dUsare ahorAtra ke ATha prahara aise bAraha prahara kA asvAdhyAya hotA hai| * utkRSTa evaM jaghanya kAla ke bIca hone vAlA asvAdhyAya madhyama kahalAtA hai| candra ke graha sahita DUbane para madhyama asvAdhyAya kAla hotA hai| sUryagrahaNa- ketu ke vimAna se sUrya ke vimAna kA uparAga (DhaMkanA) honA sUryagrahaNa hai| sUryagrahaNa hone para jaghanya se bAraha evaM utkRSTa se solaha prahara kA asvAdhyAya hotA hai| vaha nimna rIti se jAnane yogya hai * yadi sUrya udaya hote hue grasita huA ho aura grasita huA hI asta ho jAe, to rAtri ke cAra prahara evaM AgAmI ahorAtri ke ATha prahara, aise bAraha prahara kA asvAdhyAya hotA hai| * yadi sUrya udita hote hue ketu se grasita huA ho aura grasita huA hI asta ho cukA ho, taba usa ahorAtri ke ATha prahara evaM AgAmI ahorAtri ke Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAya vidhi : eka Agamika cintana ...73 ATha prahara, aise solaha prahara kA asvAdhyAya hotA hai| * yadi AkAza megha se AcchAdita ho aura sUryagrahaNa kaba hogA? isa prakAra kI nizcita jAnakArI kA abhAva ho, taba usa dina sUryodaya ke samaya se hI svAdhyAya nahIM karanA cAhie tathA sUryAsta ke samaya sUrya ko grasita huA hI asta hote hue dekha liyA gayA ho taba usa dina ke cAra prahara, usa rAtri ke cAra prahara evaM AgAmI ahorAtra ke ATha prahara- isa taraha solaha prahara kA asvAdhyAya hotA hai| * yadi sUrya dina meM grasita huA ho aura dina meM hI mukta ho jAe to zeSa dina evaM AgAmI ahorAtri kA asvAdhyAya hotA hai| ise madhyama asvAdhyAya kAla kahate haiN| yaha asvAdhyAya kAla lagabhaga ATha prahara kA hotA hai| yahA~ prayukta 'ahorAtri' zabda kA artha sUrya evaM candra ke lie alaga-alaga hai| sUrya ke lie ahorAtri kA artha- sUrya grahaNa se mukta huA vaha dina aura vahI rAtri ahorAtri kahalAtI hai, parantu candragrahaNa ke sambandha meM ahorAtri kA artha bhinna hai| jisa rAtri ko candra grahaNa se mukta huA vaha rAtri tathA AgAmI dina milakara ahorAtri kahalAtI hai| ___ candra aura sUrya donoM prakAra ke grahaNa ke viSaya meM AcaraNA bhI bhinna-bhinna haiN| yadi candramA rAtri meM grasita hokara rAtri meM hI mukta ho jAtA hai to usa rAtri kA zeSa kAla hI asvAdhyAya kAla mAnA jAtA hai, kyoMki sUryodaya hote hI ahorAtri pUrNa ho jAtI hai, parantu grasita huA sUrya dina meM mukta ho jAe to zeSa dina aura rAtri paryanta asvAdhyAya kAla rahatA hai, kyoMki ahorAtri tabhI pUrNa hotI hai| 4. vyudgraha- yuddha Adi ke nimitta se hone vAlA asvAdhyAya kAla vyudgraha kahalAtA hai| do rAjAoM kA yuddha, do senApatiyoM kA yuddha, prasiddha striyoM kA paraspara yuddha, malla yuddha, grAmAdhipatiyoM kA yuddha, bAhuyuddha hone para tathA inameM paraspara kalaha hone para, patharAva yA hAthApAI hone para jaba taka vigraha zAnta na ho taba taka asvAdhyAya kAla rahatA hai|18 5. zArIrika- deha sambandhI yA sthAna sambandhI azuddhi ke kAraNa hone vAlA asvAdhyAya kAla zArIrika kahalAtA hai| zArIrika asvAdhyAya do prakAra kA nirdiSTa hai-(i) tiryaMca sambandhI aura (ii) manuSya smbndhii|19 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa (i) tiryaMca sambandhI- pravacanasAroddhAra TIkA ke matAnusAra tiryaMca sambandhI asvAdhyAya ke kAraNa bhI tIna prakAra ke haiM-(i) jalacara sambandhI (ii) sthalacara sambandhI aura (iii) khecara smbndhii| jala meM utpanna hone vAle machalI Adi prANiyoM se sambandhita rakta, mAMsa kA dikhAI denA jalacara sambandhI asvAdhyAyika hai| gAya, bhaiMsa Adi se sambandhita rakta, mAMsa kA dikhAI denA sthalacara sambandhI asvAdhyAyika hai| mora, kabUtara Adi pakSiyoM se sambandhita rakta, mAMsa kA dikhAI denA khecara sambandhI asvAdhyAyika hai| niyuktikAra Arya bhadrabAhu ne pUrvokta tInoM se sambandhita asvAdhyAyika (rakta, mAMsa, mRtakalevara Adi) dravya, kSetra, kAla evaM bhAva ke bheda se puna: cAra prakAra kA kahA hai ___ 1. dravyata:- tInoM prakAra ke tiryaMca paMcendriya jIvoM kA rakta, mAMsa Adi dikhAI dene para asvAdhyAya kAla hotA hai, jabaki vikalendriya jIvoM ke rudhira Adi dekhe jAne para asvAdhyAya nahIM hotA hai| 2. kSetrata:- tInoM prakAra ke tiryaMca paMcendriya jIvoM kA rudhira Adi sATha hAtha ke bhItara evaM manuSya kA sau hAtha ke bhItara par3A ho to asvAdhyAya hotA hai| isase Age rUdhira Adi gire rahane para asvAdhyAya nahIM hotA hai| 3. kAlata:- tiryaMca paMcendriya kA rudhira Adi jaba se par3A ho yA jaba se dekhA gayA ho taba se lekara tIna prahara taka asvAdhyAya rahatA hai, yadi billI Adi ke dvArA mArA huA cUhA Adi par3A ho to ATha prahara kA asvAdhyAya hotA hai| ___4. bhAvata:- asvAdhyAya kI sthiti hone para naMdI Adi sUtroM kA svAdhyAya karanA nahIM kalpatA hai| vizeSa- prasiddha jainAcArya siddhasena divAkara kahate haiM yadi tiryaMca paMcendriya ke mAMsa Adi ko kaue, kutte Adi ke dvArA usa sthAna meM cAroM ora bikhera diyA gayA ho|20 aura vaha gA~va ho to tIna galI ke pazcAta svAdhyAya kara sakate haiN| yadi zahara ho aura udhara se senA yA rAjA kI savArI nikalatI ho athavA aneka prakAra ke vAhana nikalate hoM to eka galI ko chor3akara bhI svAdhyAya kara sakate haiN| yadi samUcA gA~va mAMsa Adi ke pudgaloM se vyApta ho gayA ho to gA~va ke bahirbhAga Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAya vidhi : eka Agamika cintana 75 meM jAkara svAdhyAya kara sakate haiN| yadi vartamAna sthiti para vicAra kareM to Aja jahA~ khulle Ama mAMsa Adi kA vikraya hotA hai una zaharoM meM zAstrokta vidhi ke anusAra muniyoM ke lie svAdhyAya Adi karanA kaThina ho gayA hai| punazca raktAdi ke gire rahane se hone vAlA asvAdhyAya sambandhI zAstrIya varNana isa prakAra jJAtavya hai rakta-- jahA~ svAdhyAya karanA ho usa bhUmi se sATha hAtha ke bhItara girA huA rakta yadi jala ke pravAha meM baha jAye to vahA~ tIna prahara ke pazcAta svAdhyAya kara sakate haiN| mAMsa - svAdhyAya bhUmi se sATha hAtha ke bhItara mAMsa girA huA ho aura vaha sthAna jala Adi se svaccha kara liyA gayA ho, taba bhI saphAI karane ke bAda tIna prahara taka asvAdhyAya rahatA hai, kyoMki usa sthAna ko sApha karate samaya bhI mAMsa ke kucha kaNa girane kI saMbhAvanA rahatI hai| * isI taraha svAdhyAya bhUmi se sATha hAtha ke bhItara mAMsa pakAyA jA rahA ho taba pakAne kI kriyA se lekara pakane ke pazcAta bhI tIna prahara taka asvAdhyAya rahatA hai| * yadi svAdhyAya bhUmi se sATha hAtha ke bAhara mAMsa yukta sthAna ko dhone evaM mAMsa pakAne kI kriyA kI jA rahI ho taba svAdhyAya kara sakate haiN| * anya matAnusAra billI dvArA mRta cUhe kA mAMsapiNDa bikherA gayA na ho| billI use mukha meM dabAkara yA nigalakara le gaI ho, to usa sthAna para svAdhyAya kara sakate haiN| * kucha AcAryoM ke anusAra cUhe kA mRta kalevara (mAMsa Adi) lezamAtra bhI bikharA nahIM hai, yaha jAnakArI kaise sambhava ho ? isalie jaba taka usa sthAna kA samyaka avalokana nahIM kiyA jAtA taba taka vahA~ tIna prahara kA asvAdhyAya kAla to rahatA hI hai| * yadi samyaka nirIkSaNa karane ke uparAnta bhI mAMsakaNa gire hue raha jAyeM to tIna prahara ke pazcAta ve zuSka ho jAte haiM athavA anya hiMsaka prANiyoM dvArA khA liye jAte haiM ataH usa sthiti meM doSa kI saMbhAvanA nahIM rahatI hai, kyoMki sAmAcArI kA pAlana karane se doSa doSa rUpa nahIM raha jaataa| * kucha AcAryoM ke anusAra jahA~ cUhe Adi svataH mRtyu prApta hue hoM athavA anya ke dvArA mAre gaye hoM, kintu unakA kalevara aMzamAtra bhI vikIrNa Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa na huA ho to vahA~ asvAdhyAya kAla nahIM rahatA hai, svAdhyAya kara sakate haiM, kintu yadi bikhara jAe to asvAdhyAya kAla hotA hai| TIkAkAra siddhasena ke abhiprAya se ukta kathana ayukta hai kyoMki zoNita, mAMsa, carma evaM asthi cAroM kI upasthiti meM svAdhyAya karane kA niSedha hai| isa dRSTi se kalevara bhI asvAdhyAya kA kAraNa hai| ata: kalevara bikharA na ho to bhI vahA~ asvAdhyAya kAla rahatA hai| aNDA- svAdhyAya bhUmi se sATha hAtha ke bhItara aMDA gira jAe para phUTe nahIM to use dUra pheMka dene ke pazcAta vahA~ asvAdhyAya nahIM rahatA hai, svAdhyAya kara sakate haiN| yadi aMDA phUTa jAe to usa bhUmi ko svaccha kara lene ke pazcAta bhI tIna prahara asvAdhyAya kAla rahatA hai| * yadi aMDA vastra meM girakara phUTa jAe to use svAdhyAya bhUmi se sATha hAtha bAhara le jAkara dhone ke pazcAta vahA~ asvAdhyAya nahIM rahatA hai, vastra dho lene ke bAda svAdhyAya kara sakate haiN| . makkhI kA pA~va DUba jAe yadi itanA bhI aMDe kA rasa kahIM girA haA ho to vahA~ asvAdhyAya hotA hai| usa sthAna ko svaccha kara lene ke bAda bhI tIna prahara taka svAdhyAya nahIM kara sakate haiN| * yadi svAdhyAya bhUmi se sATha hAtha ke bhItara hathinI kI jarAya rahita kI prasUti huI ho to vahA~ tIna prahara taka asvAdhyAya rahatA hai tathA gAya kI jarAyu sahita prasUti huI ho to jaba taka 'jarAyu' na gire taba taka asvAdhyAya hotA hai tathA jarAyu girane ke pazcAta tIna prahara taka asvAdhyAya rahatA hai| * yadi sATha hAtha ke bhItara aMDA evaM mRta jIva ke azuci kaNa, mAMsakaNa yA jarAyukaNa rAjamArga para gire hoM to vaha asvAdhyAya kA kAraNa nahIM hotA hai, kAraNa ki rAjamArga para gamanAgamana kI saMbhAvanAe~ adhika hone se azaci ke bindu turanta naSTa ho jAte haiN| isameM bhI jinAjJA kI pradhAnatA hai| yadi tiryaMca ke rakta, mAMsa Adi rAjamArga se haTakara sATha hAtha ke bhItara kahIM gire hue hoM to varSA ke pravAha meM bahane ke pazcAta athavA Aga dvArA jalane ke pazcAta hI vahA~ svAdhyAya kara sakate haiM, anyathA nhiiN| uparyukta prakAra se tiryaMca sambandhI asvAdhyAya aura svAdhyAya kAla jAnakara yathocita maryAdA kA pAlana karane se svAdhyAya evaM saMyama bhAva pravarddhita hote haiN| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAya vidhi : eka Agamika cintana ...77 (ii) manuSya sambandhI - manuSya sambandhI asvAdhyAya cAra prakAra se hotA hai - carma, rUdhira, mAMsa aura haDDI / * pUrvokta carmAdi cAroM prakAroM meM se haDDI ko chor3akara zeSa tIna svAdhyAya bhUmi se sau hAtha ke bhItara par3e hoM to vahA~ eka ahorAtra paryanta asvAdhyAya rahatA hai| jitanA sambhava ho manuSya kI azuci kI vastue~ vahA~ se haTavA denI caahie| * yadi manuSya yA tiryaMca sambandhI rakta bindu adhika samaya gire rahane ke kAraNa khera kI lakar3I ke sattva kI taraha svabhAvataH aura varNataH vivarNa ho gae hoM to vahA~ svAdhyAya kara sakate haiM, usameM asvAdhyAya kA doSa nahIM lagatA hai| * rajasvalA strI ke lie tIna dina asvAdhyAya rahatA hai| yadi kisI strI ke tIna dina ke pazcAta bhI azuci rahatI ho to svAdhyAya kiyA jA sakatA hai, kyoMki usa samaya rudhira vivarNa ho jAtA hai athavA zarIra sambandhI anya rogotpatti ke kAraNa aisI sthiti banI rahe to bhI asvAdhyAya nahIM hotA hai / * yadi putra kA janma ho to sAta dina aura putrI kA janma ho to ATha dina asvAdhyAya kAla rahatA hai, taduparAnta svAdhyAya kara sakate haiN| putra evaM putrI ke asvAdhyAya sambandhI kAla kA antara isa kAraNa hai ki putra meM zukra kI adhikatA aura putrI meM rakta kI adhikatA hotI hai| * yadi bAlaka Adi kA dA~ta sau hAtha ke bhItara girA ho to prayatna pUrvaka dekhanA cAhie, mila jAe to use dUra pheMka denA caahie| yadi khojane para bhI na mile to sthAna zuddhi mAnakara vahA~ svAdhyAya kiyA jA sakatA hai| AvazyakasUtra ke bhASyAnusAra asvAdhyAya nivAraNa hetu kAyotsarga karake svAdhyAya karanA caahie| * yadi zarIra sambandhI asthiyA~ sau hAtha ke bhItara par3I huI hoM aura prayatnapUrvaka bhI na mila pAeM to vahA~ bAraha varSa taka asvAdhyAya rahatA hai| yadi asthiyA~ zmazAna meM dagdha ho gaI hoM athavA jala pravAha meM bahA dI gaI hoM to asvAdhyAya nahIM rahatA hai| vartamAna meM asthi visarjana kI paramparA lagabhaga sabhI dharmoM meM pravarttita hai ataH isa doSa kI saMbhAvanAe~ alpatama raha gaI hai| * yadi zmazAna meM mRta kalevara rakhA huA ho, pANa- rUdra- mAtR-gRha (yakSAyatana) ke nIce mRta vyakti kI asthiyA~ sthApita kI gaI hoM aura vaha sthAna Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa sau hAtha kI sImA meM ho to bAraha varSa taka asvAdhyAya hotA hai| jo asthiyA~ zmazAna meM dagdha ho cukI haiM unako chor3akara zeSa jo dagdha nahIM huI haiM athavA jo anAtha zava jalAyA nahIM gayA hai athavA khoda kara gAr3A gayA hai to ye sthAna bAraha varSa taka ke lie svAdhyAya kA ghAta karate haiM tathA Doma, logoM ke yakSAyatana, rUdradeva ke yakSAyatana evaM mAtagRhoM ke nIce manuSyoM kI asthiyA~ (kapAla) rakhI jAtI hai isase usa kSetra meM bhI bAraha varSa taka asvAdhyAya rahatA hai| ___samAhArata: asvAdhyAya ke sabhI sthAnoM meM anuprekSAoM kA cintana (svAdhyAya) kiyA jA sakatA hai, isakA niSedha kahIM bhI nahIM hai|21 sAmAnya kAraNa sambandhI asvAdhyAya Avazyakaniyukti meM asvAdhyAya ke sAmAnya hetuoM kA ullekha karate hue kahA gayA hai ki rAjA, amAtya, senApati Adi viziSTa vyaktiyoM kI mRtyu ho jAne para athavA rAjya meM kisI prakAra kA zoka utpanna ho jAne para jaba taka dUsare rAjA kI niyukti na ho athavA prajA zoka zakti mukta na ho jAye taba taka asvAdhyAya rahatA hai| dUsare, rAjA kI niyukti evaM vyudgraha kI zAnti ho jAne para bhI eka ahorAtri taka asvAdhyAya kAla rahatA hai|22 * yadi mahAmArI, durbhikSa athavA yuddha meM aneka vyaktiyoM kI mRtyu ho gaI hai aura vaha sthAna agni, jala Adi dvArA zuddha na kiyA gayA ho to vahA~ usa sthAna yA nagara vizeSa meM bAraha varSa taka asvAdhyAya kAla rahatA hai| * yadi vasati (upAzraya) se sAta gharoM ke bIca nagara mukhiyA Adi mahattara puruSa mara gayA ho to eka ahorAtra taka asvAdhyAya kAla rahatA hai|23 * vyavahArabhASya evaM pravacanasAroddhAra kI TIkAnusAra muniyoM kI vasati se sau hAtha ke bhItara kisI anAtha kI mRtyu ho gaI ho to bhI asvAdhyAya hotA hai| yadi sAdhu ke nivedana karane para zayyAtara yA zrAvaka usa kalevara ko vahA~ se haTavA deM to svAdhyAya kara sakate haiM anyathA muniyoM ko anya vasati meM cale jAnA caahie|24 * yadi ukta sthiti meM anya koI yogya basati prApta hone kI sambhAvanA na hoM aura sAgArika nahIM dekha sakate hoM to rAtri meM vRSabha gItArtha muni 'anAthamRtaka' ko anyatra pariSThApita kara deN| kadAcita jAnavaroM ne zava ko kSatavikSata kara diyA ho to sarvaprathama cAroM ora se atyanta sAvadhAnI pUrvaka pudgaloM Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAya vidhi : eka Agamika cintana 79 (zarIra ke avayavoM) ko ekatrita kreN| phira unheM parityakta kreN| yadi kalevara ke kucha avayava raha jAeM to bhI ve vahA~ yatanA pUrvaka svAdhyAya kara sakate haiM, kyoMki unakA prayatna azaTha bhAva se kiyA gayA hai ataH svAdhyAya karanA zuddha hai| * yadi muniyoM kI vasati se sAta ghara ke bhItara nagara pradhAna, nagara pradhAna ke rUpa meM niyukta vyakti, vizAla parivAra se yukta zayyAtara athavA koI viziSTa vyakti mara gayA ho to eka ahorAtri taka asvAdhyAya kAla rahatA hai| * yadi kisI strI kA rudana sunAI de taba taka bhI asvAdhyAya hotA hai| * cheda sUtroM meM asvAdhyAya ke kAraNoM ko batAte hue yaha bhI kahA gayA hai ki aziva, avamaudarya evaM AghAta sthAnoM meM aneka loga divaMgata hote haiN| ina sthAnoM kA vizodhana kie binA vahA~ bAraha varSa kA asvAdhyAya kAla hotA hai / yadi ve sthAna agni se jala gae hoM athavA pAnI se plAvita ho gae hoM to vahA~ usake bAda svAdhyAya kiyA jA sakatA hai| yadi zmazAna logoM dvArA AvAsita ho gayA ho aura usa sthAna kA zodhana kara liyA gayA ho to vahA~ svAdhyAya kiyA jA sakatA hai| 25 * choTe gA~va meM koI mara gayA ho aura jaba taka usa zava ko bAhara niSkAsita nahIM kiyA jAtA taba taka svAdhyAya varjita hai| nagara athavA bar3e gA~va ke vATaka tathA galI meM koI marA ho to usa vATaka yA galI meM svAdhyAya kA parihAra karanA cAhie, zeSa sthAnoM para asvAdhyAya nahIM hotA hai| * yadi kisI mRta kalevara ko upAzraya ke Age se le jAyA gayA ho to usa samaya sau hAtha ke bhItara svAdhyAya nahIM karanA cAhie / yahA~ prazna uThatA hai ki jaba kalevara le jAyA jAye usa samaya phUla evaM jIrNa vastra bikhere jAte haiM yadi ve sau hAtha ke bhItara dikhAI par3ate hoM to svAdhyAya karanA cAhie yA nahIM ? isake samAdhAna meM AcArya kahate haiM ki le jAe jAte hue mRtaka ko chor3akara puSpa Adi asvAdhyAya kA kAraNa nahIM hote haiN| zarIra kA asvAdhyAya rudhira Adi ke AdhAra para cAra prakAra kA hai| inake atirikta aura kisI dravya kA asvAdhyAya nahIM hotA hai| * vyavahArabhASya26, nizIthabhASya 27 Adi meM asvAdhyAya ke anya kAraNoM kA ullekha karate hue Atmasamuttha arthAta svayaM ke zarIra sambandhI asvAdhyAya Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa ko do prakAra kA batAyA gayA hai - 1. vraNa sambandhI aura 2. Rtudharma smbndhii| isameM zramaNoM ke bhagaMdara Adi viSayaka eka prakAra kA evaM zramaNiyoM ke bhagaMdara Adi tathA Rtu dharma donoM prakAra kA asvAdhyAya hotA hai / * Agamika vyAkhyA sAhitya ke anusAra phor3e-phunsI, bhagaMdara, masA Adi ke hone para zarIra meM se rakta yA pIpa kA bAhara AnA vraNa sambandhI asvAdhyAya hai| jaba pIpa yA rakta Adi bAhara A rahA ho usa samaya asvAdhyAya rahatA hai kintu usa jagaha kI zuddhi karake evaM azuci ko 100 hAtha ke bAhara pariSThApita kara svAdhyAya kiyA jA sakatA hai| yadi zuddhi karane ke bAda bhI rakta Adi nikalatA rahe to svAdhyAya nahIM kiyA jA sakatA hai| yadyapi zramaNa ke zarIra meM se raktAdi bahatA ho to usa para eka paTTI bA~dhakara vAcanA lI - dI jA sakatI hai| phira bhI usameM se rakta bahatA ho to namaka ke pAnI kA prayoga kara evaM dUsarI paTTI bA~dhakara vAcanA krama nirantara rakhA jA sakatA hai| taduparAnta tIsarI paTTI bA~dhakara bhI vAcanA kA svAdhyAya kiyA jA sakatA hai| isa prakAra eka-do utkRSTataH vastra ke tIna paTTa bA~dhakara paraspara meM Agama kI vAcanA lI - dI jA sakatI hai| yadi tIna paTTI bAMdhane ke bAda bhI khUna dIkhane laga jAe to usa sthiti meM punaH zuddha karane ke pazcAta hI svAdhyAya karanA kalpatA hai / isI taraha zramaNiyoM ke vraNaviSayaka asvAdhyAya hone para pUrvavata sAta baMdhana taka kA prAvadhAna hai| itane para bhI yadi rakta pravAha na rUke to punaH se dhokara baMdhana dekara vAcanA de sakatI haiM athavA anyatra jAkara par3ha sakatI hai| 28 * Rtudharma sambandhI asvAdhyAya tIna dina taka rahatA hai / vyavahAra sUtrakAra isa sambandha meM spaSTa nirdeza karate haiM ki zramaNoM evaM zramaNiyoM ko sva zarIra sambandhI asvAdhyAya hone para svAdhyAya karanA nahIM kalpatA hai kintu zramaNa artharUpa vAcanA de rahe hoM to apavAdataH zramaNiyA~ usa vAcanA ko suna sakatI haiN| 29 * yahA~ yaha mananIya hai ki audArika sambandhI asvAdhyAya ke dasa prakAroM meM zarIra viSayaka samasta asvAdhyAya kA antarbhAva ho jAtA hai tathApi Atmasamuttha viSayaka asvAdhyAya meM punaH svAdhyAya niSedha karane kA kAraNa yaha hai ki mAsika dharma sambandhI yA anya vraNa sambandhI asvAdhyAya nirantara cAlU rahatA hai, utane samaya taka kisI bhI sUtra kA vAcana cala rahA ho use baMda kara denA yA adhUre meM chor3a denA upayukta nahIM hai| vivecanakAra kA abhimata hai ki Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAya vidhi : eka Agamika cintana ...81 aneka sAdhu-sAdhviyoM kA sAmUhika svAdhyAya cala rahA ho, to kabhI kisI ke aura kabhI kisI ke asvAdhyAya kA kAraNa banA rahatA hai| usa sthiti meM vAcanA dene yA vAcanA lene kI vidhi na kI jAye to aneka dina aise hI vyatIta ho sakate haiM aura sUtroM kI vAcanA meM bhI avyavasthA ho jAtI hai| ataeva mAsika dharma aura anya vraNa sambandhI asvAdhyAya meM artha kA zravaNa karanA ApavAdika niyama hai tathA isameM bhI rakta- pIpa Adi kA ucita viveka rakhate hue sAdhu yA sAdhvI ko vAcanA kA lena-dena karanA caahie| * yaha jAnanA bhI Avazyaka hai ki yahA~ vAcanA kA tAtparya AgamoM ke artha se hai na ki mUla pATha ke uccAraNa se, kyoMki AgamapATha devavANI rUpa hone se asvAdhyAya kAla meM unakA maukhika uccAraNa karanA doSa yukta hai| uparyukta varNana kA hArda yaha hai ki svazarIra sambandhI asvAdhyAya ke donoM prakAroM meM nirdiSTa vidhi kA paripAlana karate hue viveka pUrvaka svAdhyAya karanA caahie| zvetAmbara (mUrtipUjaka) sampradAya meM Rtu dharma sambandhI asvAdhyAya hone para tIna dina kisI prakAra kA svAdhyAya nahIM kiyA jAtA hai| zvetAmbara sthAnakavAsI paramparA meM Rtudharma ke tIna dinoM meM Agama sUtroM kA svAdhyAya nahIM karate haiN| digambara paramparA meM una dinoM kAyika ceSTAoM kA bhI nirodha kara diyA jAtA hai taba svAdhyAya kA to prazna hI nahIM uThatA ? astu isa paramparA meM tIna dina taka samagra rUpa se svAdhyAya kA parihAra kiyA jAtA hai| asvAdhyAya kAla meM svAdhyAya karane ke doSa Avazyakaniryukti evaM vyavahArabhASya 31 meM asvAdhyAya kAla meM svAdhyAya karane ke nimna doSa batalAye gaye haiM asvAdhyAya kAla meM svAdhyAya karane se zrutajJAna kI abhakti aura virAdhanA hotI hai tathA yaha paddhati lokaviruddha bhI hai / prAntadevatA (kSetradevatA) usa pramatta svAdhyAyI ko kaSTa de sakate haiM jisa prakAra viparIta sAdhana se sAdhyamAna vidyA siddha nahIM ho sakatI hai usI taraha asvAdhyAya kAla meM svAdhyAya karane se zrutajJAna bhI siddha nahIM hotA hai / Atmasamuttha arthAta (sva zarIra) viSayaka asvAdhyAya kI sthiti meM svAdhyAya karane para AjJAbhaMga Adi doSa lagate haiN| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa yahA~ jijJAsu prazna kara sakatA hai ki yadi rakta, mAMsa Adi se asvAdhyAya hotA hai, taba to sampUrNa zarIra hI rakta, mAMsa, Adi azuci padArthoM se yukta hai, usa sthiti meM dehagata rahate hue kabhI bhI svAdhyAya kaise kiyA jA sakatA hai ? isakA samAdhAna karate hue AcArya kahate haiM ki jo rakta, mAMsa Adi zarIra se viyukta ho gae haiM yA spaSTata: bAhara dikhAI dete haiM, unhIM sthiti meM svAdhyAya varjya hai aura yadi ve zarIra se apRthak yA adRzya haiM to svAdhyAya Adi kiyA jA sakatA hai| loka vyavahAra meM bhI use ghRNita nahIM mAnA jAtA hai| loka meM yaha bhI spaSTa rUpa se dekhate haiM jo puruSa Abhyantara mala se yukta hai vaha devatA kI pUjA-arcanA karatA hai jabaki bAhya azuci vAlA puruSa devArcanA nahIM karatA, parantu zarIra se malaM kI zuddhi kara dI jAye to pUjA kara sakatA hai| jo jAna-bUjhakara pratimA kA aparAdha karatA hai to pratimA ke adhiSThita devatA usako kSamA nahIM karatA, isI prakAra zrutajJAna bhI aparAdha ko kSamA nahIM karatA / isase ihaloka aura paraloka meM daMDita honA par3atA hai / ihaloka kA daMDa hai - pramatta devatA dvArA chalA jAnA aura paraloka kA daMDa hai - durgati kI prApti honA / jo rAga aura dveSa vaza asvAdhyAya meM svAdhyAya karatA hai, vaha socatA hai ki amUrta jJAna kI kyA AzAtanA ? jJAna se kauna sA anAcAra hotA hai? ina doSa yukta vicAroM kA nirAkaraNa karate hue TIkAkAra kahate haiM ki gaNI, upAdhyAya, gaNAvacchedaka Adi loka pUjita haiM ve yadi asvAdhyAya meM svAdhyAya karate haiM to vaha rAgavaza hotA hai| jo gaNi Adi dUsaroM ko Adara nahIM dekara asvAdhyAya meM svAdhyAya karate haiM to vaha dveSavaza hotA hai| jo yaha mAnakara asvAdhyAya meM svAdhyAya karate haiM ki saba kucha asvAdhyAyamaya hai to yaha mohavaza hotA hai isase amUrta jJAna kA bhI nizcaya hI viphala pariNAma hotA hai ataH akAla meM svAdhyAya karane para nizcaya hI anAcAra aura zrutajJAna kI AzAtanA hotI hai| zrutajJAna kI AzAtanA kA ihalaukika phala yaha hai ki asvAdhyAya kAla meM svAdhyAya karane para sAdhaka unmAda (pAgalapana) Adi rogoM se grasita ho sakatA hai, mithyAtvI devoM dvArA use AtaMkita kiyA jA sakatA hai tathA jinAjJA ke prati AbhyaMtara niSThA na hone se saMyama se patita bhI ho sakatA hai| usakA Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAya vidhi : eka Agamika cintana ...83 pAralaukika phala yaha hai ki use mokSa kI prApti nahIM hotI, kAraNa ki zrutajJAna kA svAdhyAya kAla meM svAdhyAya karane se mokSa kI prApti hotI hai, kintu asamaya meM abhyAsa kiyA jAye yA viparIta vidhi pUrvaka kiyA jAye to inake supariNAma kaise utpanna ho sakate haiM? ata: zruta kI AzAtanA se saMsAra kI paramparA meM vRddhi hotI hai| asvAdhyAya meM svAdhyAya karane vAlA jJAnAcAra, darzanAcAra aura cAritrAcAra kI virAdhanA karatA hai| cAritra kI virAdhanA se mokSa kA svayameva abhAva ho jAtA hai| mUlAcAra (digambara) ke anusAra jo muni sUtra aura artha kI zikSA ke lobha se dravya-kSetra Adi kI zuddhi kA dhyAna na rakhate hue svAdhyAya karate haiM ve samyaktva kI virAdhanA, asvAdhyAya zAstra Adi kI aprApti, kalaha, vyAdhi yA viyoga ko prApta hote haiN|32 mUlAcAra kI TIkA meM saMdhyAkAla evaM mukhya parvatithiyoM meM svAdhyAya karane kA niSedha kiyA gayA hai tathA usake duSpariNAmoM kI carcA karate hue kahA hai ki aSTamI ke dina kiyA gayA adhyayana-adhyApana guru aura ziSya donoM kA viyoga karAne vAlA hotA hai| pUrNamAsI ke dina kiyA gayA adhyayana kalaha utpAdaka aura caturdazI ke dina kiyA gayA adhyayana vighna janaka hotA hai| yadi sAdhujana kRSNa caturdazI aura amAvasyA ke dina adhyayana karate haiM to vaha vidyA aura upavAsa vidhi saba vinAza ko prApta ho jAte haiN| madhyAhna kAla meM kiyA gayA adhyayana zramaNa jIvana ko naSTa karatA hai| donoM saMdhyA kAloM meM kiyA gayA adhyayana vyAdhi utpanna karatA hai tathA madhyama rAtri meM kiye gaye adhyayana se anurakta jana bhI dveSI ho jAte haiN|33 isa taraha hama pAte haiM ki asvAdhyAya kAla meM svAdhyAya karane se jinAjJA kA atikramaNa, anavasthA (doSa-zrRMkhalA kA prArambha), mithyAtva kI prApti, jJAna kI virAdhanA, zrutajJAna kI abhakti, lokaviruddha pravRtti, pramatta chalanA, zrutajJAna ke AcAra kI virAdhanA, dIrghakAlika roga, sadyoghAti AtaMka, tIrthaMkara prajJapta dharma se cyuti, cAritra dharma se cyuti, dIrghakAla taka saMsAra paribhramaNa Adi doSa lagate haiN| asvAdhyAya kAla meM svAdhyAya na karane ke prayojana prastuta adhyAya ke prArambha meM 32 prakAra kA asvAdhyAya batalAyA gayA hai, una sthitiyoM meM svAdhyAya kyoM nahIM karanA cAhie? isake kucha prayojana nimna prakAra haiM Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa dasa AkAza sambandhI asvAdhyAya ke kAraNa AkAza sambandhI dasa asvAdhyAya meM se ulkApAta, digdAha, garjana, vidyuta, nirghAta- ina pA~ca prakAra kI sthiti hone para teukAya kI virAdhanA hotI hai, garjana hone para pazu-pakSI Adi evaM sAmAnya jIva bhayabhIta ho jAte haiM, bijalI camakane para bhayAvaha sthiti utpanna hone kI saMbhAvanA rahatI hai ata: usa samaya svAdhyAya karane se jIva virAdhanA, lokaviruddha pravRtti evaM svAdhyAyoccAra meM skhalanA Adi doSoM kI sambhAvanA rahatI hai| cAturmAsa kAla meM ulkApAta Adi hone para asvAdhyAya nahIM hotA, kyoMki usa samaya vidyuta-garjana Adi svAbhAvika rUpa se hote haiN| ___'yUpaka' ke samaya sandhyA kAla kA nirNaya na ho pAne se asvAdhyAya rahatA hai, kyoMki usa samaya svAdhyAyArtha vairAtrika kAla grahaNa kiyA jAtA hai aura jaba sandhyA kAla anirNaya yA ajJAta sthiti meM ho taba kAla grahaNa na karane se asvAdhyAya hotA hai| dhUmikA-mahikA ke samaya apkAya kI virAdhanA se bacane ke lie vAcikasvAdhyAyAdi, kAyika-pratilekhanAdi kriyAe~ karane kA pratiSedha hai| anya asvAdhyAya kAloM meM svAdhyAya karane para apkAya, teukAya, vAukAya Adi ekendriya jIvoM ke hiMsA kI pUrNa sambhAvanA rahatI hai| ata: una jIvoM ke saMrakSaNa hetu asvAdhyAya kAla meM svAdhyAya nahIM karanA caahie| dasa audArika zarIra sambandhI asvAdhyAya ke kAraNa audArika (zArIrika) azuddhi ke samaya svAdhyAya karane para loka vyavahAra se viruddha AcaraNa hotA hai, Agama sUtroM kI AzAtanA hotI hai, jinavANI kA apamAna hotA hai tathA sthAnIya azuci vAyumaNDala meM vikIrNa hone usase tanamana bhI prabhAvita hote haiM, jisase svAdhyAya arthAta uccAraNa Adi zuddhi bhI nahIM raha pAtI hai| zmazAna kA vAtAvaraNa hI dUSita hotA hai, ata: vahA~ svAdhyAya karane kA prazna hI nahIM uTha sktaa| candragrahaNa aura sUryagrahaNa ke samaya samasta loka yA amuka sthAna rAhU evaM ketu kI dUSita kiraNoM se AplAvita ho jAtA hai jisase vAtAvaraNa kI pavitratA meM kamI A jAtI hai aura usase caitanya tattva bhI prabhAvita hotA hai pariNAmata: citta kI ekAgratA khaNDita ho sakatI hai jo ki svAdhyAya Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAya vidhi : eka Agamika cintana ...85 ke lie parama bAdhaka hai| dUsare, usa grahaNa kAla meM mithyAtvI devoM kA saMcAra athavA mithyAdRSTiyoM meM apane deva ko rAhu dvArA grasita karane para AkrozAdi hone se vAtAvaraNa saMkSubdha hotA hai ata: svAdhyAya niSedha kA yaha kAraNa bhI mAnA jA sakatA hai| rAja mRtyu aura yuddha ke samaya svAdhyAya karane para rAjA yA rAja karmacAriyoM ko muni ke prati aprIti yA dveSa utpanna ho sakatA hai, kAraNa ki rAjya meM to azAnta vAtAvaraNa hai, sabhI loga kSubhita evaM bhaya kI sthiti meM haiM aura ina sAdhuoM ko kisI taraha kI koI paravAha hI nahIM hai? ye sAdhu loga to apane svAdhyAya Adi dharma ArAdhanAoM meM magna haiM isa prakAra kI dveSa buddhi utpanna na ho etadartha ukta prasaMgoM meM svAdhyAya nahIM karanA caahie| __tiryaMca evaM manuSya sambandhI azuci kramaza: 60 aura 100 hAtha ke bhItara ho to vasati ke Asa-pAsa kA vAtAvaraNa azuddha ho jAne se asvAdhyAya hotA hai| AgamavANI devavANI rUpa hone se usakA uccAraNa pavitra sthAna meM hI karanA cAhie anyathA mithyAtvI evaM kautuhalI devoM dvArA upadrava karane kI sambhAvanA banI rahatI hai| cAra mahAmahotsava evaM cAra mahApratipadA sambandhI asvAdhyAya ke kAraNa ___ASAr3hI pUrNimA, AsojI pUrNimA, kArtikI pUrNimA aura caitrI pUrNimAina cAroM pUrNimA ke dina bar3e-bar3e mahotsava manAye jAte haiN| pravacanasAroddhAra kI TIkAnusAra pUrNimA ke utsava jisa dina se prArambha hote haiM usa dina se lekara pUrNimA taka asvAdhyAya rahatA hai| ye utsava kahIM-kahIM hiMsaka rUpa meM manAye jAte haiM jaise- devI-devatAoM ke sammukha bali denA aadi| jisa deza meM jisa pUrNimA ko jitane samaya taka utsava calatA hai usa deza meM utane samaya taka svAdhyAya kA parihAra karanA caahie| yadyapi utsava pUrNimA ko pUrNa ho jAte haiM lekina usakI anubhUti dUsare dina bhI rahatI hai ataH pratipadA ke dina bhI svAdhyAya ko varjita kahA hai|34 nizIthabhASya ke matAnusAra cAroM mahotsava kramaza: indra se, kArtikeya se, yakSa se evaM bhUta-vyantara jAti ke devoM se sambandhita haiN| inheM prasanna rakhane ke lie loga inakI pUjA-pratiSThA karate hae dina bhara khAnA-pInA, gAnA-bajAnA, nAcanA-ghUmanA, madyapAna karanA Adi mauja zoka karate hue pramoda pUrvaka rahate haiN| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa ye mahotsava pUrNimA ke dina hote haiN| ina dinoM meM devagaNa Ate haiM aisA kahA jAtA hai tathA aneka logoM kA bhI idhara-udhara AvAgamana rahatA hai| bhASyakAra ke nirdezAnusAra pratipadA ke dina bhI ina mahotsavoM ke kucha kAryakrama zeSa raha jAte haiM ata: usa dina ko bhI mahAmahotsava kA dina mAnA gayA hai|35 bhagavAna mahAvIra ke samaya indramaha, skandhamaha, yakSamaha aura bhRtamaha ye cAra mahotsava jana-sAdhAraNa meM pracalita the| AcArAMgasUtra meM aneka mahotsavoM kA ullekha hai| usameM pUrvokta cAroM mahotsavoM ke nAma bhI ullekhita haiN| nizIthabhASya ke anusAra ASAr3hI pUrNimA ko indramaha, AzvinI parNimA ko skandhamaha, kArtikI pUrNimA ko yakSamaha aura caitrI pUrNimA ko bhUtamaha manAyA jAtA thaa| ina utsavoM meM sammilita hone vAle loga madirA-pAna karake nAcate-kUdate hue apanI paramparA ke anusAra indrAdi kI pUjana Adi karate the| utsava ke dUsare dina apane mitrAdikoM ko bulAte aura madirApAna pUrvaka bhojanAdi karate-karAte the| ina mahApratipadAoM ke dina svAdhyAya-niSedha ke aneka kAraNoM meM se eka pradhAna kAraNa yaha batAyA gayA hai ki mahotsava meM sammilita loga samIpavartI sAdha aura sAdhviyoM ko svAdhyAya karate arthAta uccAraNa pUrvaka zAstra-vAcanA Adi karate hue dekhakara bhar3aka sakate haiM aura madirA pAna se unmatta hone ke kAraNa upadrava bhI kara sakate haiN| ata: yahI zreSTha hai ki usa dina sAdhu-sAdhvI maunapUrvaka apanI dharma-kriyAoM ko sampanna kreN| dUsarA kAraNa yaha batAyA gayA hai ki jahA~ nikaTa meM jana sAdhAraNa kA jorajora se zoragula ho rahA hai, vahA~ svAdhyAya rasika munijana ekAgratA pUrvaka zAstra kI zAbdika yA arthavAcanA ko grahaNa bhI nahIM kara sakate haiN| svAdhyAya niSedha kA tIsarA hetu yaha mAnA jA sakatA hai ki una dinoM meM aneka taraha ke deva paribhramaNa karate haiM, ve bhinna-bhinna svabhAvI aura kautahalI hote haiN| svAdhyAya ke kAraNa unakI gati meM skhalanA ho jAne para ve upadrava kara sakate haiN| Rddhisampanna deva skhalanA na hone para bhI upadrava kara sakate haiN| __ svAdhyAya niSedha kA yaha hetu bhI mAnA jAtA hai ki jina dinoM manoraMjanaAnanda Adi ke utsava vizeSa rUpa se manAye jAte hoM ve dina zAstra vAcana hetu loka meM avyAvahArika samajhe jAte haiN| loga bhI naze meM unmatta hokara bhramaNa karate hue dveSavaza yA kutuhalavaza upadrava kara sakate haiN| ataH ina ATha dinoM meM svAdhyAya nahIM karanA caahie| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAya vidhi : eka Agamika cintana ...87 ina cAra mahotsavoM ke atirikta AcArAMgasUtra meM kathita anya aneka mahotsavoM, jo sarvatra pracalita hoM, unake pramukha dinoM meM bhI svAdhyAya nahIM karanA cAhie arthAta ucca svara se sUtra ke pAThAdi nahIM bolane caahie| yahA~ yaha vizeSa rUpa se dhyAtavya hai ki jainAgamoM kI vyAkhyAoM meM aura jainetara zAstroM meM indra mahotsava ke lie Asoja kI pUnama kahI gaI hai kintu bhinna-bhinna kSetroM meM kucha bhinna-bhinna paramparAe~ kAlAntara se pracalita ho jAtI haiM, jaise- lATa deza meM zrAvaNa kI pUnama ko indra mahotsava honA cUrNikAra ne batAyA hai| isI taraha kisI kAraNa se bhAdavA kI pUnama ko bhI mahotsava kA dina mAnakara asvAdhyAya mAnane kI paramparA pracalita hai jisase kula 10 dina mahotsava sambandhI asvAdhyAya ke mAne jAte haiN| ina dinoM meM svAdhyAya na karane kA sAmAnya kAraNa paramparA mAnA jA sakatA hai|36 vartamAna meM uparokta pUrNimA ke dina mahotsava Adi kI paramparAe~ vilupta-sI ho gaI hai ata: ina dinoM ke asvAdhyAya kAla sambandhI viziSTa prayojanoM kI prAsaMgikatA bhI nahIMvata raha gaI haiN| phira bhI ina dinoM meM svAdhyAya kA parihAra kiyA jAtA rahA hai aura Agama AcaraNA vaza karanA bhI caahie| cAra sandhyA sambandhI asvAdhyAya ke kAraNa dina aura rAta ke sandhi kAla ko sandhyA kahate haiN| isI prakAra dina aura rAtri ke madhyabhAga ko bhI sandhyA kahA jAtA hai, kyoMki vaha pUrvabhAga aura pazcima bhAga (pUrvAhna aura aparAhna) kA sandhikAla hai| ina sandhyAoM meM svAdhyAya na karane kA prathama kAraNa yaha batAyA gayA hai ki ye cAroM sandhyAe~ dhyAna kA samaya mAnI gaI haiN| svAdhyAya se dhyAna kA sthAna U~cA hai ata: dhyAna ke samaya dhyAna karanA hI ucita hai|37 ina sandhyAoM meM svAdhyAya-niSedha kA dUsarA kAraNa yaha mAnA gayA hai ki divasa aura rAtri kA madhyakAla laukika zAstroM ke vAcana ke lie bhI ayogya kAla mAnA jAtA hai, kyoMki dina ke madhyakAla ke samaya vAtAvaraNa meM sabase adhika halacala rahatI hai| isa samaya gRha, zarIra evaM vyApAra sambandhI kArya vizeSa rUpa se kiye jAte haiM, mani jIvana kA AhAra kAla bhI isI samaya mAnA gayA hai tathA rAtri ke madhyakAla meM nIrava zAnti rahane se svAdhyAya karane para ar3osI-par3osI logoM kI nidrA TUTa sakatI hai| yadi ve loga dharmavimukha hoM yA Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa anya jAtIya prajA ho to sAdhuoM ke prati dveSa bhAva yA kalaha Adi kara sakate haiN| ina kAraNoM se dharmazAstroM ke paThana kA bhI niSedha samajhanA caahie| zeSa donoM saMndhyA kAloM meM AgamAnusAra pratikramaNa aura zayyA-upadhi kI pratilekhanA karanI caahie| isa samaya meM svAdhyAya karane para ina Avazyaka kriyAoM ke samaya kA atikramaNa ho jAtA hai| ___ sandhyAkAla meM svAdhyAya na karane kA tIsarA kAraNa yaha nirdiSTa hai ki ye cAroM kAla vyantara devoM ke bhramaNa karane ke haiN| ata: svAdhyAya karate hae kisI prakAra kA pramAda hone para yA sUtroccAra meM skhalanA hone para unake dvArA upadrava honA sambhava hai| laukika vyavahAra meM bhI prAta: evaM sAyaM prabhu smaraNa ke aura madhyAhna evaM arddharAtri pretAtmAoM ke bhramaNa ke mAne jAte haiN|38 vyavahArabhASya aura nizIthabhASya meM ukta bAta kA samarthana karate hue kahA gayA hai ki cAroM saMdhyAoM meM guhyaka deva gamanAgamana karate haiN| ve pramatta svAdhyAyI ko chala sakate haiN| saMdhyAkAla meM sUtrapATha karane se loka meM gardA hotI hai| ata: svAdhyAya se nivRtta citta vAlA saMdhyA ke samaya Avazyaka meM hI upayogavAna hotA hai| yahA~ prazna hotA hai jaba saMdhyA meM svAdhyAya nahIM kiyA jAtA, taba Avazyaka kaise kiyA jAtA hai? AcArya kahate haiM- donoM saMdhyAoM meM logoM dvArA AhvAna karane para deva yajJa Adi anuSThAnoM meM Thahara jAte haiM, taba taka Avazyaka bhI sampanna ho jAtA hai| ataeva Avazyaka (pratikramaNa Adi) donoM saMdhyAoM meM avazya karaNIya hai|39 ina catuSka velAoM meM Agama ke mUla pATha kA uccAraNa, vAcanA rUpa svAdhyAya karane se jJAnAcAra ke prathama prakAra kI virAdhanA hotI hai aura jJAna ke aticAra 'akAle kao sajjhAo' kA sevana hotA hai| sandhyAoM meM asvAdhyAya kA eka kAraNa yaha bhI mAnA jA sakatA hai ki ina cAra kAloM meM svAdhyAya na karane se sAdhu ko kucha vizrAnti bhI mila jAtI hai| parasamuttha sambandhI asvAdhyAya ke kAraNa parasamuttha asvAdhyAya ke saMyamaghAtI prakAroM meM mahikA ke samaya samUcA vAtAvaraNa apkAyamaya ho jAtA hai, sacittaraja ke samaya Asa-pAsa kA kSetra pRthvIkAyamaya bana jAtI hai, varSA ke samaya sArA vAtAvaraNa apkAyamaya bana jAtA hai usa sthiti meM svAdhyAya hetu zarIra ke avayavoM kA saMcAlana karane se jIva virAdhanA hotI hai ata: asvAdhyAya hotA hai| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAya vidhi : eka Agamika cintana ...89 autpAtika asvAdhyAya ke prakAroM meM dhUla kI varSA hone para samUcA vAtAvaraNa pRthvI-vAyukAyamaya bana jAtA hai| mAMsa, rUdhira Adi kI varSA hone para vAtAvaraNa pradUSaNa yukta bana jAtA hai| usa samaya aMgoM kA halana-calana karane se pRthvIkAya evaM vAyukAya jIvoM kA ghAta hotA hai aura paryAvaraNa dUSita hone se svAdhyAya dUSita hotA hai ataeva svAdhyAya kA niSedha kiyA gayA hai| devakRta vidyuta, garjana, ulkApAta Adi ke samaya vAtAvaraNa meM agnikAyika jIvoM ke vyApta hone evaM garjanAdi dvArA logoM kI bhayabhIta sthiti utpanna hone se jIva virAdhanA evaM loka viruddha pravRtti hotI hai| yuddhAdi ke samaya svAdhyAya karane para yadi koI vANavyaMtara deva kautukavaza yuddha dekhane Ae hoM aura ve sAdhu ko svAdhyAya karate hae dekha leM to unheM chala sakatA hai| rAjAdi kI mRtyu ke samaya svAdhyAya kiyA jAe to logoM ko sAdhuoM ke prati aprIti ho sakatI hai ki ye kaise loga hai? inheM koI du:kha nahIM hai| niSkarSa rUpa meM kahA jA sakatA hai ki kAla, vinaya Adi ke bheda se jJAnAcAra ATha prakAra kA hai| usameM 'kAla' pahalA hai| akAladhyAyI sAdhu-sAdhvI jJAnAcAra ke prathama prakAra kI virAdhanA karate haiM, jabaki kAla Adi ke upacAra se hI vidyA siddha hotI hai usake binA kupita hokara vidyA kI adhiSThAtrI devI athavA anya kSudradevatA usa vidyA ko naSTa kara dete haiN| dUsarA hetu yaha hai ki Agama sUtra salakSaNa hai, kyoMki yaha sarvajJa bhASita hai| sabhI lakSaNopeta vastue~ devatA adhiSThita hotI haiN| jaise cakravartI kA cakra rAjAoM se bhI pUjA jAtA hai phira bhI cakra kA kIrtana yatra-tatra Avazyaka nahIM hotaa| isI prakAra isa jagata meM ATha guNoM se yukta jinezvara deva kI sUtrakRta vANI pUjI jAtI hai kintu usakA adhyayana karane vAle sarvatra prApta nahIM hote, yathokta deza aura kAla meM hI vaha vANI siddha hotI hai| isa taraha jinavANI rUpa Agama sUtroM kA adhyayana sArvakAlika susiddha hai| tIsarA kAraNa yaha hai ki tIrthaMkara puruSa pUrvAhna aura aparAhna meM hI bolate haiN| yahI dezanA aMgoM meM nibaddha hai, isalie akAla-utkAla meM kAlika sUtroM kA paThana-pAThana nahIM honA caahie|40 uparyukta vivecana se nirNIta hotA hai ki tIrthaMkara AjJA kI avahelanA, devapUjya zAstroM kI AzAtanA, loka viruddha pravRtti, jIvahiMsA evaM saMyama Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa virAdhanA Adi doSoM ke nirAkaraNArtha asvAdhyAya sambandhI sabhI kAloM meM svAdhyAya kA pratiSedha karanA caahie| asvAdhyAya kAla meM svAdhyAya karane ke ApavAdika kAraNa vyavahArabhASya ke anusAra asvAdhyAya kAla hone para bhI nimna ApavAdika sthitiyoM meM yatanApUrvaka svAdhyAya kiyA jA sakatA hai____ AgAr3ha yoga ke vahana kAla meM skandaka aura camarendra ke pratyAsanna hone para unake anugraha ke lie anuddiSTa skandaka uddezaka kA svAdhyAya rAtri meM tIna bAra aura dina meM asvAdhyAya kAla meM bhI kiyA jA sakatA hai| gRhastha ke ghara meM praticAraNA sambandhI aniSTakArI zabda zravaNa se bacane ke lie kAlika yA utkAlika zruta kA asvAdhyAyika meM svAdhyAya kiyA jA sakatA hai| ____ kAraNavaza yathAcchaMda (zithilAcArI) ke upAzraya meM rahate samaya unakI kalpita sAmAcArI sunAI na deM isalie asvAdhyAya kAla meM bhI svAdhyAya kiyA jA sakatA hai| koI muni kAladharma ko prApta ho jAe to rAtri jAgaraNa ke nimitta meghanAda Adi adhyayanoM kA asvAdhyAya kAla meM bhI parAvartana kiyA jA sakatA hai| ___jisa muni ke samIpa jo zruta tatkAla grahaNa kiyA hai, yadi vaha kAlagata ho jAe aura vaha adhyayana durlabha ho to usakI avyavacchitti ke lie asvAdhyAya kAla meM bhI usakA parAvartana kiyA jA sakatA hai| phalitArtha yaha hai ki zrutArjana kI avyavacchitti, sAmAcArI niyama kI paripAlanA evaM saMyama dharma kI akSuNNatA Adi kAraNoM se pUrvokta sthitiyoM meM svAdhyAya kara sakate haiN|1 digambara mAnyatA meM asvAdhyAya dravya-kSetra-kAla-bhAva sambandhI asvAdhyAya AcArya vaTTakera racita mUlAcAra meM dravyAdi kI apekSA se asvAdhyAya kA varNana karate hue kahA gayA hai ki zarIra meM jvara, udara roga, ziroroga, kutsita svapna, zarIra kA rudhira, viSThA, mUtra Adi se lipta honA, atisAra aura pIva bahanA dravya apekSA se asvAdhyAya hai| vAcanAcArya ke adhiSThita pradeza se cAroM Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAya vidhi : eka Agamika cintana ...91 dizAoM (28 hajAra dhanuSa parimANa kSetraphala) meM viSThA, mUtra, haDDI, keza, nakha Adi rahanA tathA nikaTa sthAna meM paMcendriya zarIra sambandhI gIlI haDDI, camar3A, mAMsa aura rudhira par3A rahanA kSetra apekSA se asvAdhyAya hai| bijalI, indradhanuSa, sUryagrahaNa, candragrahaNa, akAlavRSTi, meghagarjana, meghoM ke samUha se Acchanna dizAe~, dizAdAha, dhUmikApAta-kuharA, saMnyAsa, mahopavAsa, nandIzvara mahimA Adi honA kAla apekSA se asvAdhyAya hai| rAga-dveSa aura Artta-raudra dhyAna rUpa pariNati honA tathA pA~ca mahAvrata, samiti, gupti evaM darzanAcAra kA pAlana nahIM karanA bhAva apekSA se asvAdhyAya hai| jo kAla dravyAdi se zuddha ho, usa kAla meM svAdhyAya karanA caahie|42 sAmAnya kAraNa sambandhI asvAdhyAya AcArya vasunandi ke anusAra nimna sthitiyoM meM asvAdhyAya kAla rahatA hai| ve isa sambandha meM likhate haiM ki yamapaTaha kA zabda sunane para, aMga se raktasrAva hone para, kisI vrata meM aticAra lagane para evaM bhikSAdAtA kI deha azuddha hote hue bhojana kara lene para svAdhyAya nahIM karanA caahie| tila, modaka, civar3A, lAI,puA Adi cikanAI yukta sugandhita AhAra karane para aura dAvAnala kA dhuA~ hone para svAdhyAya nahIM karanA caahie| eka yojana (cAra koza) ke kSetra meM saMnyAsa vidhi hone para, mahopavAsavidhi, Avazyaka kriyA evaM keza loca ke samaya adhyayana nahIM karanA caahie| nagara yA zahara meM AcArya kA svargavAsa hone para sAta dina taka svAdhyAya karane kA niSedha hai| yadi kisI AcArya kA svargavAsa eka yojana kI dUrI para ho to tIna dina aura atyanta dUra hone para eka dina svAdhyAya nahIM karanA caahie| - kisI prANI ke tIvra duHkha se maraNAsanna hone para, ghora vedanA se tar3aphar3Ane para aura eka nivarttana (eka bIghA yA guMThA) kSetra meM tiryaMcoM kA saMcAra hone para svAdhyAya nahIM karanA caahie| eka bIghA parimita bhUmi meM sthAvarakAyika jIvoM kA ghAta hone para, kSetra azuddha hone para, dUra se durgandha Ane para athavA atyanta sar3I gandha ke Ane para, zAstra pATha kA samyaka artha samajha meM na Ane para, deha ke zuddha na hone para muni ko zAstroM kA adhyayana nahIM karanA caahie| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa ___mala visarjana bhUmi se sau aratni (sabase choTA) parimANa dUra, mUtra visarjana ke sthAna se pacAsa aratni dUra, manuSya sambandhI avayavoM ke sthAna se pacAsa dhanuSa aura tiryaMcoM ke zarIra sambandhI avayavoM ke sthAna se paccIsa dhanuSa parimANa kI kSetra bhUmi zuddha hone para hI svAdhyAya karanA cAhie, anyathA asvAdhyAya hotA hai| ___vyantaroM dvArA bherI tAr3ana jaisI AvAja karane para, unakI pUjA kA saMkaTa hone para, khetoM ke kArya hone para, cANDAla bAlakoM dvArA samIpa meM jhADU-buhArI karane para, agni, jala va rUdhira kI adhikatA hone para aura kinhIM jIvoM ke zarIra se mAMsa evaM asthiyoM ke nikAle jAne para kSetra zuddhi na hone taka usa sthAna para svAdhyAya nahIM karanA caahie| ina sthAnoM kI zuddhi karane ke pazcAta muni svayaM ke hAtha aura pairoM ko zuddha kareM, tadanantara vizuddha mana yukta hotA huA nirdoSa bhUmi para sthita hokara vAcanA grahaNa kreN| parva dinoM meM, nandIzvara dvIpa ke mahotsava ke zreSTha dinoM meM, aSTAhnikA ke dinoM meM aura sUrya-candra grahaNa hone para suyogya muni ko adhyayana nahIM karanA caahie| bhArI duHkha se yukta aura rote hue prANiyoM ko dekhane yA una jIvoM ke samIpa hone para, megha garjanA evaM bijalI camakane para aura ativRSTi ke sAtha ulkApAta hone para adhyayana nahIM karanA caahie|43 asvAdhyAya kAla kI aitihAsika pRSThabhUmi zramaNa paramparA meM tIrthaMkara puruSa dvArA upadiSTa evaM gaNadhara muniyoM dvArA grathita sUtra 'Agama' kahalAte haiN| Agama sUtroM kA adhyayana yA punarAvartana karanA svAdhyAya hai| AgamoM ke atirikta zrutadhara muniyoM dvArA viracita zAstroM kA adhyayana karanA bhI svAdhyAya hai| kintu Avazyaka kriyA se sambandhita jaise sAmAyika, pratikramaNa Adi ke sUtra evaM stava-stotrAdi ko svAdhyAya kI koTi meM nahIM mAnA gayA hai| ata: Avazyaka sUtrAdi ke abhyAsa hetu samaya kA koI pratibaMdha nahIM hai yadyapi Agama devavANI (ardhamAgadhI bhASA) meM saMkalita hone se devAdhiSThita aura mantrarUpa mAne jAte haiM, ataeva sUtrAgama ko yogya kAla meM hI grahaNa karanA cAhie, aisI jinAjJA hai| unake adhyayana hetu ayogya kAla anadhyAya kAla kahalAtA hai| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAya vidhi : eka Agamika cintana ... 93 yadi hama anadhyAya kAla kI avadhAraNA ko jainAgamoM meM DhUMDhanA cAhe to sthAnAMgasUtra meM prakaTa rUpa se 28 evaM aprakaTa rUpa se 32 anadhyAya kAla kA varNana prApta hotA hai| 44 isa Agama meM cAra mahotsava sambandhI pUrNimAoM meM svAdhyAya nahIM karane kA nirdeza paravartI mAlUma hotA hai kyoMki vahA~ AsojI, kArtikI, ASAr3hI evaM caitrI pUrNimA ke pazcAta Ane vAlI pratipadA hI asvAdhyAya rUpa mAnI gaI haiN| hameM cAra mahotsava sambandhI pUrNimA ke asvAdhyAya kA suspaSTa varNana nizIthasUtra meM upalabdha hotA hai, parantu yahA~ isa viSaya kA sUcana prAyazcitta ke rUpa meM kiyA gayA hai| jo muni ina cAra mahotsava ke dinoM meM svAdhyAya karatA hai yA svAdhyAya karane vAle kA anumodana karatA hai use laghucaumAsI prAyazcitta AtA hai / 45 isa prakAra sthAnAMgasUtra meM jo asvAdhyAya kAla kahe gaye haiM nizIthasUtra meM unakA ullekha prAyazcitta ke rUpa meM kiyA gayA hai| isake anantara vyavahArasUtra meM asvAdhyAya ke kAraNoM kA ullekha na karate hue bhI asvAdhyAyakAla meM svAdhyAya karane kA niSedha kiyA gayA hai tathA zArIrika asvAdhyAya kI sthitiyA~ hone para bhI svAdhyAya ke viSaya meM vidhiniSedha kA kathana kiyA hai| 46 isa taraha mUlAgamoM meM asvAdhyAya kAla ke sambandha meM ukta carcA prApta hotI haiN| yadi Agamika vyAkhyA sAhitya kA adhyayana kiyA jAe to vahA~ Avazyakaniryukti, nizItha bhASya, vyavahAra bhASya Adi meM asvAdhyAya kAla kA vivaraNa atyanta spaSTatA ke sAtha upalabdha hotA hai| ina TIkAoM meM asvAdhyAya ke mukhyataH do bheda kie gae haiM usameM parasamuttha asvAdhyAya ko pA~ca prakAra kA batalAyA hai| inhIM bhedoM ke AdhAra para anya bheda-prabhedAdi kI carcA kI gaI hai | 47 asvAdhyAya kAla meM svAdhyAya na karane ke prayojana, anadhyAya kAla meM svAdhyAya karane ke doSa, svAdhyAya ke apavAda Adi mahattvapUrNa viSaya bhI vyAkhyA sAhitya meM par3hane ko milate haiN| yadi Agametara (paravartI) sAhitya kA AloDana karate haiM to zvetAmbara paramparA meM isa viSayaka pravacanasAroddhAra 48 tathA digambara paramparA meM 'mUlAcAra' nAma kA grantha dekhA jAtA hai / 49 yadyapi prastuta viSaya se sambandhita sAmAnya carcA karane vAle anya grantha bhI upalabdha haiM, kintu tatsambandhI suniyojita svarUpa pravacanasAroddhAra evaM usakI TIkA meM tathA mUlAcAra evaM usakI TIkA meM parilakSita hotA hai| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa saMkSepa meM kahA jA sakatA hai ki asvAdhyAya kAla kI avadhAraNA Agama sammata hai tathA paravartI sAhitya meM prAcIna granthoM ke AdhAra para hI tayugIna samasyAoM ke sandarbha meM unakA pratipAdana kiyA gayA hai| tulanAtmaka vivecana yadi anadhyAya kAla kA tulanAtmaka stara para adhyayana kiyA jAe to sthAnAMgasUtra, vyavahArasUtra, nizIthasUtra, Avazyakaniyukti, vyavahArabhASya, nizIthabhASya, sthAnAMga TIkA, mUlAcAra, pravacanasAroddhAra Adi upalabdha sAhitya ke AdhAra para jJAta hotA hai ki ina granthoM meM anadhyAya kAla se sambandhita pRthaka-pRthaka viSayoM kI carcA kI gaI hai| sAmAnyatayA sthAnAMgasUtra meM asvAdhyAya kAla ke battIsa prakAroM kA nAmollekha mAtra kiyA gayA hai|50 vyavahArasUtrakAra ne asvAdhyAyakAla meM svAdhyAya karane kA niSedha kiyA hai|51 nizIthasUtra meM isa niyama kA vidhivata pAlana na karane para doSoM ke nivAraNArtha prAyazcitta batalAyA gayA hai|52 ___ Avazyakaniyukti, vyavahArabhASya, nizIthabhASya Adi meM asvAdhyAya kAla ke battIsa prakAroM kA Atmasamuttha aura parasamuttha aise do bhedoM ke AdhAra para savistRta pratipAdana kiyA gayA hai| ina granthoM meM viSaya nirUpaNa kI dRSTi se paraspara meM kucha antara hai|53 pravacanasAroddhAra meM yaha nirUpaNa TIkA sAhitya ke AdhAra para kiyA gayA hai|54 digambara paramparAvartI mUlAcAra meM dravyAdi zuddhi kI apekSA se isa viSaya kA pratipAdana hai|55 isa varNana se yaha sunizcita hotA hai ki uparyukta sabhI grantha eka hI viSaya se sambandhita bhinna-bhinna pahaluoM para vicAra karate haiN| yadi jaina dharma kI pracalita paramparAoM ke sandarbha meM vicAra kiyA jAe to yaha nizcita hai ki zvetAmbara aura digambara donoM hI paramparAe~ asvAdhyAya kAla ko svIkAra karatI haiM tathA donoM paramparAoM ke dvArA mAne gaye asvAdhyAya ke prakAroM meM bhI kAphI samAnatA hai| vaidika paramparA ke Ayurveda zAstra meM asvAdhyAya kAla kA ullekha karate hue kahA gayA hai ki kRSNapakSa kI aSTamI aura kRSNapakSa kI samApti ke do dina (caturdazI evaM amAvasyA), isI prakAra zuklapakSa kI aSTamI, caturdazI aura pUrNimA, dvisaMdhyAe~ (subaha-zAma), akAla meM bijalI camakanA, meghagarjana honA, Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAya vidhi : eka Agamika cintana ...95 rASTra aura prajA ke vyathAkAla meM, yAtrAkAla meM, vadhasthAna meM, yuddha ke samaya, mahotsava aura utpAda (bhUkampa Adi) ke dina, jina dinoM meM brAhmaNa anadhyAya rakhate hoM una dinoM meM evaM apavitra avasthA meM adhyayana nahIM karanA caahie|56 vaidika mAnya asvAdhyAya ke pUrvokta kAraNa jaina mata se kAphI samAnatA rakhate haiN| bauddha sAhitya meM isa viSayaka varNana to prApta nahIM ho pAyA hai kintu DaoN. sAgaramalajI jaina ke anusAra vahA~ yaha carcA avazya honI caahie| upasaMhAra __ Agama granthoM kA adhyayana jaina sAdhu-sAdhviyoM ke lie parama Avazyaka hai| vItarAga arihaMta paramAtmA ke dvArA die gae upadeza jina granthoM meM saMkalita haiM ve Agama kahalAte haiN| Agama, ardhamAgadhI bhASA meM haiN| jainoM kI paramparAgata mAnyatA hai ki devI-devatAoM kI bhASA bhI ardhamAgadhI hone se Agama devAdhiSThita aura mantrarUpa mAne jAte haiN| ata: Agama pAThoM kA abhyAsa nirdoSa kAla meM honA caahie| kAla parivartanazIla hai| graha Adi evaM bAhya ghaTaka tattvoM ke AdhAra para usameM zubhatva-azubhatva kA AropaNa kiyA jAtA hai| jyotiSa zAstrAdi ke anusAra tadanurUpa pariNAma bhI dekhe jAte haiM isalie Agama pAThoM kA abhyAsa suyogyakAla meM karanA caahie| suyogya kAla meM kI gaI sAdhanA turanta saphala hotI hai| sandarbha-sUcI 1. sthAnAMgasUtra, saMpA. madhukaramuni, 10/20-21, 4/2/256-258 2. dasavidhe aMta likkhie asajjhAe paNNatte, taM jahA-ukkAvAte, disidAghe, gajjite, vijjute, nigghAte, juvate, jakkhAlitte, dhUmitA, mahitA, ryugghaate| sthAnAMgasUtra, 10/20 3. nizIthasUtra, saMpA. madhukaramuni, 19/14 kI TIkA, pR. 416 . 4. dasavihe orAlite asajjhAtite, taM jahA-aTThI, maMsaM, soNite, asutisAmaMte, susANasAmaMte, caMdovarAte, surovarAte, par3ane, rAyavuggahe, uvassayassa aMto orAlie sriirge| sthAnAMgasUtra, 10/21 5. Avazyakaniyukti, bhAga 2, pR. 166/167 6. je bhikkhU causu mahAmahesu sajjhAyaM karei, kareMta vA sAijjai taM jahA-iMdamahe, khaMdamahe, jakkha mahe, bhuuymhe| nizIthasUtra, 19/11 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa 7. no kappati niggaMthANa vA, niggaMthINa vA cauhi mahApADiehiM sajjhAyaM karittae, taM jahA-AsADha pADivae, iMdimahApADivae, kattiapADivae, sugimha paaddive| sthAnAMgasUtra, 4/2/256 8. no kappai niggaMthANa vA niggaMthINa vA, cauhiM saMjhAhiM sajjhAyaM karettae, taM __jahA-paDimAte, pacchimAte, majjhaNhe, addddhrtte| sthAnAMgasUtra, 4/2/257 9. Avazyakaniyukti, gA. 1322 10. (ka) vahI, 1323 (kha) pravacanasAroddhAra, gA. 1450-51 kI TIkA 11. mahiyA u gabbhamAse, saccittarao ya IsiAyaMbe / vAse tinni pagArA, bubbuya tavvajja phusie y|| (ka) pravacanasAroddhAra, gA. 1451 (kha) vidhimArgaprapA-sAnuvAda, pR. 121 12. pravacanasAroddhAra, 1452 kI TIkA 13. paMsU a masarUhire, kesasilAvuTThi taha raugghAe / maMsarUhire ahorattaM, avasese jacciraM suttaM / / paMsU acittarao, rayassilAo disA rugghaao| tattha savAe nivvAyae, ya suttaM pariharaMti // Avazyakaniyukti, 1331-1332 14. (ka) vahI, 1334-1336 (kha) pravacanasAroddhAra, 1455-56 kI TIkA 15. (ka) Avazyakaniyukti, 1342 (kha) Avazyaka hAribhadrIya TIkA, bhA. 2, pR. 165 16. pravacanasAroddhAra, 1459-60 kI TIkA 17. vidhimArgaprapA-sAnuvAda, pR. 120 18. Avazyakaniyukti, 1345 19. vahI, 1349 20. pravacanasAroddhAra, gA. 1465-1468 kI TIkA 21. pravacanasAroddhAra, 1469-71 kI TIkA 22. Avazyakaniyukti, 1344, 1359 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAya vidhi : eka Agamika cintana ...97 23. vyavahArabhASya 3129-30 24. pravacanasAroddhAra, 1461-63 kI TIkA 25. vyavahArabhASya, 3148-3152 26. vyavahArabhASya, 3223 27. nizIthabhASya, 6167-6170 vyavahArabhASya, 3224-3227 29. vyavahArasUtra, saMpA. madhukaramuni, 7/17 30. Avazyakaniyukti (niyukti saMgraha), 1422-1429 31. vyavahArabhASya, gA. 3228-3238 32. mUlAcAra, bhA. 1 pR. 234 33. vahI, bhAga 1, pR. 234 34. pravacanasAroddhAra, 1458 kI TIkA 35. nizIthasUtra, 19/11-12 kA bhASya 36. nizIthasUtra, pR. 411-12 37. sthAnAMgasUtra, pR. 280 38. nizIthasUtra, pR. 406 39. (ka) vyavahArabhASya, gA. 3025-26 (kha) nizIthabhASya, gA. 6055 40. vyavahArabhASya, gA. 3017-22 41. vyavahArabhASya, gA. 3221 kI TIkA 42. mUlAcAra, 5/276 kI TIkA, pR. 232 43. vahI, pR. 233-234 44. sthAnAMgasUtra, cauthA-dazavA~ sthAna 45. nizIthasUtra, 19/11-12 46. vyavahArasUtra, 7/16-17 47. (ka) Avazyakaniyukti, 1336-1374 (kha) vyavahArabhASya, 1309-1352 (ga) nizIthabhASya, 6078-6184 48. pravacanasAroddhAra, 1450-1471 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa 49. mUlAcAra, 5/276 kI TIkA 50. sthAnAMgasUtra, cauthA-dazavA~ sthAna 51. vyavahArasUtra, 7/16-17 52. nizIthasUtra, 19/11-12 53. nizIthabhASya, gA. 6078-6184 54. pravacanasAroddhAra, 1450-1471 55. mUlAcAra, 5/276 kI TIkA 56. suzrutasaMhitA, 2/9 10 uddhRta- bhikSuAgamakoza, bhA.2, pR. 654 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-3 svAdhyAya-bhAva cikitsA kI prayoga vidhi jaina dharma meM svAdhyAya ko jJAnopAsanA kA anivArya aMga mAnA gayA hai| uttarAdhyayanasUtra ke 26veM sAmAcArI adhyayana meM muni kI ahorAtrika caryA kA nirUpaNa karate hue dina aura rAtri ke ATha praharoM meM cAra prahara svAdhyAya ke lie, do prahara dhyAna ke lie, eka prahara zArIrika AvazyakatAoM kI pUrti ke lie aura eka prahara nidrA ke lie nizcita kiyA gayA hai| isase jaina sAdhanA ke kSetra meM jJAna kI upAsanA kA kitanA mahattvapUrNa sthAna hai, yaha niHsandeha spaSTa ho jAtA hai| jainAgamoM evaM usase paravartI granthoM meM svAdhyAya ke lie anupayukta kAla aura sthAna kI bhI carcA kI gaI hai, jisakA varNana pUrva adhyAya meM kara cuke haiN| uttarAdhyayanasUtra nirdiSTa yaha vidhi apramatta saMyama jIvana kA Adarza hai| kAlagrahaNa Adi yogavidhi pUrvaka sUtra svAdhyAya karane ke lie AhAra evaM nidrA meM vyartha samaya gaMvAnA ucita nahIM mAnA hai| sAmAnya taura para 15 ghaMTe (lagabhaga pA~ca prahara) kA svAdhyAya vihita kiyA gayA hai| svAdhyAya zabda kA artha evaM paribhASAe~ svAdhyAya mana ko vizuddha banAne kA eka zreSTha prayAsa hai| apane hI bhItara apanA adhyayana karanA, Atmacintana karanA athavA sata zAstroM kA maryAdA pUrvaka adhyayana karanA athavA zreSTha zAstroM kA vidhipUrvaka adhyayana-adhyApana karanA svAdhyAya hai| svAdhyAya kA pada vibhAga isa prakAra kiyA gayA hai * 'svena svasya adhyayanaM svAdhyAyaH'-svayaM ke dvArA svayaM kA adhyayana karanA svAdhyAya hai| sthAnAMga TIkA, Avazyaka TIkA, dharmasaMgraha Adi meM svAdhyAya kA vyutpattisiddha nirvacana isa prakAra dekhA jAtA hai * suSThu arthAta bhalIbhA~ti, maryAdA ke sAtha jisakA adhyayana kiyA jAtA hai vaha svAdhyAya hai| * zreSTha-samyaka adhyayana karanA svAdhyAya hai| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa * Atmika adhyavasAyoM ko prazasta karane vAle zreSTha granthoM kA adhyayana karanA athavA svAdhyAya ke lie jo kAla zobhita hai, aise pauruSI kAla kI apekSA adhyayana karanA, svAdhyAya hai| . Avazyaka cUrNikAra ne svAdhyAya kA artha ghaTana karate hue likhA hai ki svAdhyAya zruta dharma rUpa hai| sAmAyika (AcArAMga) se dvAdazAMga paryaMta AgamoM kA parizIlana karanA svAdhyAya hai|2| * uttarAdhyayana TIkA meM svAdhyAya kA artha batalAte hae kahA gayA hai ki pravacana kA artha 'zruta' hai zrutadharma kA AcaraNa karanA svAdhyAya hai| digambara sAhitya meM svAdhyAya zabda kI nimna vyAkhyAe~ prApta hotI haiM * sarvArthasiddhi ke matAnusAra Alasya tyAgakara jJAna kI ArAdhanA karanA svAdhyAya hai| * mUlAcAra ke nirdezAnusAra Apta praNIta caudaha pUrvo ke jJAna se yukta bAraha aMga kA zraddhAna karanA svAdhyAya hai| * anagAra dharmAmRta evaM dhavalA TIkA meM ukta kathana kI puSTi karate hue kahA gayA hai ki aMga praviSTa aura aMga bAhya Agama kI vAcanA, pRcchanA, anuprekSA, parAvarttanA aura dharmakathA karanA svAdhyAya hai| * cAritrasAra ke anusAra apanI AtmA kA hita karane vAlA adhyayana karanA svAdhyAya hai|' prastuta grantha meM tattvajJAna ko par3hanA-par3hAnA, smaraNa karanA Adi ko bhI svAdhyAya kahA hai| * kArtikeyAnuprekSA ke matAnusAra pUjA-pratiSThA Adi se nirapekSa hokara, kevala karma mala zuddhi ke lie jina praNIta zAstroM ko bhakti pUrvaka par3hanA svAdhyAya hai| * tattvArtharAjavArtika meM svAdhyAya kA vizleSaNa karate hue kahA gayA hai ki prajJAtizaya, prazasta adhyavasAya, pravacana sthiti, saMzayoccheda, paravAdiyoM kI zaMkA kA abhAva, parama saMvega kI prApti, tapovRddhi aura aticAra zuddhi Adi ke lie (zrutAdhyayana karanA) svAdhyAya hai|10 * vaidika vidvAna ke anusAra binA kisI anya kI sahAyatA ke svayaM hI adhyayana karanA, adhyayana kie hue kA manana aura nididhyAsana karanA svAdhyAya hai| dUsare artha ke anusAra 'svasthAtmano adhyayana'- apane ApakA adhyayana Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya-bhAva cikitsA kI prayoga vidhi ...101 karanA, svayaM kA jIvana unnata ho rahA hai yA nahIM, isa taraha kA ciMtana karanA svAdhyAya hai|11 svAdhyAya zabda meM nihita 'adhyAya' zabda adhyayana evaM manana kA vAcaka hai| yadi isa dRSTi se svAdhyAya kA artha kiyA jAe to eka artha hogA svayaM kA adhyyn| yahA~ svayaM ke adhyayana se tAtparya- vyakti kI apanI anubhUtiyoM, vRttiyoM, vAsanAoM aura manodazAoM kA jJAtA honA athavA inheM jAnane kA prayatna karanA hai| ukta paribhASAoM ke AdhAra para svAdhyAya zabda kI niSpatti tIna prakAra se hotI hai 1. zrutadharma (dvAdazAMga) kA AcaraNa krnaa| 2. Atma hitakArI zAstra pAThoM kA adhyayana krnaa| 3. apane bhItara jhAMkakara svayaM kI vRttiyoM evaM vAsanAoM ko dekhanA aura unakA nirAkaraNa karanA svAdhyAya hai| svAdhyAya ke prakAra uttarAdhyayanasUtra ke anusAra svAdhyAya pA~ca prakAra se kiyA jAtA haivAcanA, pRcchanA, parivartanA, anuprekSA aura dhrmkthaa|12 vAcanA- adhyApana karanA athavA sUtra, artha aura sUtrArtha donoM ko vidhi pUrvaka pradAna karanA vAcanA kahalAtA hai| pRcchanA- jJAta viSaya kI vizeSa jAnakArI ke lie prazna karanA athavA saMzaya ko dUra karane ke lie aura nizcita artha ko puSTa karane ke lie prazna karanA pRcchA hai| parivartanA- par3he hue granthoM kA bAra-bAra paThana karanA athavA paricita viSaya ko sthira rakhane ke lie use bAra-bAra doharAnA parivartanA hai| __ anuprekSA- paricita yA paThita zAstra pATha kA marma samajhane ke lie mananacintana-paryAlocana karanA athavA jJAta artha kA mana meM abhyAsa karanA anuprekSA hai| dharmakathA- paThita, paryAlocita aura smRta zAstroM kA upadeza denA athavA triSaSTi zalAkA puruSoM kA caritra par3hanA dharmakathA hai| tattvArthasUtra meM parivartanA ke sthAna para 'AmnAya' zabda kA ullekha hai jo samAna artha kA hI dyotaka hai|13 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa ukta pA~ca prakAroM meM se kisI kA bhI Alambana lekara svAdhyAya kiyA jA sakatA hai| yadi adhigRhIta zAstra pAThoM kA svAdhyAya vAcanA Adi pA~ca prakAroM se yukta kiyA jAye to vizeSa lAbhadAyI hotA hai| svarUpataH svAdhyAya ke sabhI prakAra anukaraNIya haiN| svAdhyAya bhUmi ke prakAra __ jaina Agamika TIkAoM meM svAdhyAya yogya bhUmi do prakAra kI kahI gaI hai1. naiSedhikI aura 2. abhishyyaa| 1. naiSedhikI bhUmi kA artha hai- jahA~ svAdhyAya ke atirikta zeSa saba pravRttiyoM kA niSedha hotA hai| dina ho yA rAta, vaha sthAna kevala sUtra-artha ke svAdhyAya ke lie hI niyata hotA hai aura sAdhugaNa jahA~ se rAtri meM bhI svAdhyAya pUrNakara vasati meM A sakate haiM, vaha naiSedhikI bhUmi kahalAtI hai| niSadyA kA artha hai- jahA~ para svAdhyAya hetu Akara baiThate haiN| 2. abhizayyA bhUmi kA artha hai- jahA~ rAtri meM svAdhyAya karane ke pazcAta vahIM rAtri vyatIta kara uSAkAla meM vasati meM A sakate haiM, vaha abhizayyA sthAna kahalAtA hai|14 ina bhUmiyoM ke atirikta svAdhyAya hetu sAmAnya sthAna bhI hotA hai jahA~ svAdhyAya karane vAle muni Thaharate haiN| svAdhyAya bhUmi ke ukta donoM prakAra viziSTa prayojana se mAne gae haiN| kaba, kisa bhUmi meM svAdhyAya karanA cAhie? isa sambandha meM jainAcAryoM kA spaSTIkaraNa nimna prakAra haiMabhizayyA yA naiSedhikI bhUmi meM gamana karane ke prayojana bhASyakAra saMghadAsagaNi ne naiSedhikI yA abhizayyA sambandhI bhUmi meM gamana karane ke mukhyataH pA~ca kAraNa batAye haiM- 1. mUla vasati asvAdhyAyika ho| 2. bahuta prAghUrNaka (atithi muniyoM) ke Ane se vasati saMkIrNa ho gaI ho| 3. vasati jIva-jantuoM se saMsakta ho gaI ho| 4. varSA ke kAraNa vasati ke kaI bhAga galita ho rahe hoN| 5. cheda sUtra Adi gopanIya granthoM kI vyAkhyA karanI ho|15 ukta pA~ca kAraNoM meM se prathama-asvAdhyAyika aura carama-zrutarahasyArtha- ina do prayojanoM se naiSedhikI yA abhizayyA bhUmi meM jAnA cAhie, zeSa kAraNoM se abhizayyA meM hI jAnA caahie| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya- bhAva cikitsA kI prayoga vidhi... 103 abhizayyA yA naiSedhikI bhUmi meM svAdhyAya ke uddezya asvAdhyAya Adi pUrvokta pA~ca kAraNoM ke samupasthita hone para abhizayyAdi anya bhUmiyoM para svAdhyAya kyoM karanA cAhie? isakA nirAkaraNa karate hue batalAyA gayA hai ki vasati meM asvAdhyAya hone se sUtra - artha pauruSI kI hAni hotI hai| ati saMkIrNa vasati meM yadi aneka muniyoM kA nivAsa hotA hai to dina meM jyoM-tyoM raha jAte haiM, parantu rAtri meM muniyoM kA ati saMghaTTana hotA hai| paraspara hAthoM kA sparzana hotA hai isase nIMda khula jAtI hai, nIMda na Ane se ajIrNa Adi roga hote haiN| vasati prANiyoM se saMsakta ho gayI ho athavA vasati meM pAnI cU rahA ho - ina donoM meM asaMyama aura saMyama virAdhanA kA doSa lagatA hai / pAnI cUne ke kAraNa upadhi gIlI ho sakatI hai, rAtri meM jAganA par3a sakatA hai isase mukhyataH svAdhyAya hAni hotI hai| vasati meM nizItha, vyavahAra Adi cheda zruta, vidyAmaMtra aura yoni prAbhRta jaise zruta rahasyoM ko sunakara apariNAmaka, atipariNAmaka Adi ziSya anartha kara sakate haiN| isa viSaya meM mahiSa kA dRSTAMta ullekhanIya haieka bAra eka AcArya yoniprAbhRta nAmaka grantha kA eka prasaMga par3hA rahe the ki amuka-amuka dravyoM ke saMyoga se mahiSa utpanna ho jAtA hai| eka utpravrajita agItArtha sAdhu ne chipakara isa vAcanA ko sunA, apane sthAna para gayA, nirdiSTa dravyoM kA saMyojana kara, aneka bhaiMse banAIM aura gRhastha dvArA unheM bikavA diyaa| isa prakAra zruta rahasya kA kathana sArvajanika sthAna para karane se ye doSa utpanna hote haiN| 16 abhizayyA yA naiSedhikI bhUmi para svAdhyAya karane sambandhI jo prayojana batalAe gae haiM, ve saMyama virAdhanA evaM svAdhyAya hAni Adi doSoM kA nirasana karate haiN| abhizayyA bhUmi sambandhI niyama yadi asvAdhyAyika Adi pUrvokta kAraNa utpanna hone para yadi muniyoM ko abhizayyA bhUmi Adi meM jAnA ho to ve gaNAvacchedaka ke netRtva meM jaaeN| unake abhAva meM pravarttaka, usake abhAva meM sthavira, usake abhAva meM gItArtha muni ke netRtva meM jaaeN| ina sabake abhAva meM agItArtha kI nizrA meM jAeM, kintu unheM apanI sAmAcArI se avazya avagata karavAnA cAhie jaise ki pauruSI Adi kA Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa pratyAkhyAna samyaka rUpa se karavAnA hai aadi| vaha agItArtha muni madhyastha svabhAvI, akaMdI (haMsI-majAka na karane vAlA) jisase sAdhu Darate hoM, jo svayaM apramatta ho, sAmAcArI kI anupAlanA karAne meM kuzala ho|17 bhASyakAra ne yaha niyama bhI nirdiSTa kiyA hai ki muni ko jisa sthAna kA upayoga abhizayyA (rAtrika svAdhyAya) ke rUpa meM karanA ho usa sthAna ke mAlika (zayyAtara) se vRSabha muni AjJA leM ki 'hama svAdhyAya hetu yahA~ rheNge|' phira sUryAsta ke pUrva hI abhizayyA sthAna meM saMstAraka, uccAra aura kAla-bhUmiyoM kI pratilekhanA kara vasati meM aaeN| yadi abhizayyA bhUmi para pahu~cane kA mArga bAdhA rahita ho to guru ke sAtha pratikramaNa karake tathA vyAghAta ho to pratikramaNa binA kie hI guru ko vandanA kreN| unameM jyeSTha muni AlocanA leM, phira abhizayyA bhUmi para jAkara pratikramaNa kreN| prAta:kAla meM vyAghAta (stena, zvApada, ArakSaka Adi kA bhaya) na ho, to pratikramaNa kie binA hI abhizayyA se vasati meM Akara guru ke sAtha pratikramaNa kreN| vyAghAta ho to deza yA sarva Avazyaka karake vasati meM aaeN|18 vartamAna meM cAroM kAla grahaNa, svAdhyAya pravedana, uddeza, samuddeza, anujJA Adi kriyAe~ upAzraya meM hI sampanna kI jAtI haiN| isakA mukhya kAraNa kAlajJAnI pUrvadharoM kA abhAva honA mAnA jA sakatA hai| yadyapi isa hetu ko darzAtA zAstra saMdarbha prAya: anupalabdha hai| svAdhyAya ke niyama kisI bhI prakriyA ko nizcita vidhi se sampanna karane para hI saphalatA milatI hai aura Ananda kI prApti bhI hotI hai| tadartha svAdhyAya hetu kucha niyamoM kA prAvadhAna kiyA gayA hai, ve nimna haiM 1. ekAgratA- svAdhyAya ke lie prAthamika niyama yaha hai ki svAdhyAya karate samaya mana ekAgra rahe, jisase jina sUtroM kA svAdhyAya kiyA jA rahA hai, ve AtmasAta ho sakeM, unake rahasyoM ko jAnA jA ske| caMcala mana dvArA svAdhyAya sArthaka nahIM hotA hai aura svAdhyAya kA Ananda bhI nahIM mila pAtA hai| 2. nirantaratA- svAdhyAya pratidina niyamAnusAra ho| isameM kisI prakAra kA vikSepa nahIM honA caahie| yadi vikSepa hotA hai to pUrva paThita smRti meM nahIM raha Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya-bhAva cikitsA kI prayoga vidhi ...105 pAtA hai aura saMdarbha ko samajhane ke lie pUrva paThita ko puna: par3hanA par3atA hai| isalie zreSThatama yahI hai ki svAdhyAya kA krama avichinna rhe| 3. viSayoparati- svAdhyAya ke lie sat sAhitya kA paThana ho| vartamAna samaya meM mAnasika vikRti ko janma dene vAlI aneka pustakeM bahatAyata se upalabdha ho rahI hai, jisa sAhitya ke adhyayana se jIvana vikRta huA jA rahA hai| sAhitya kA mana aura zarIra para prabhAva par3atA hai ataeva sanmArgagAmI sAhitya kA hI vAcana karanA caahie| 4. prakAza kI utkaMThA- svAdhyAya karate samaya yaha AtmavizvAsa honA jarUrI hai ki isa jJAnArjana se antarAtmA meM apUrva prakAza phaila rahA hai aura sAdhanA kA zubha saMkalpa sudRr3ha ho rahA hai| 5. svAdhyAya sthAna- svAdhyAya kA sthAna svaccha, zAMta aura kolAhala rahita ho| aise sthAna para svAdhyAya meM citta lagatA hai| svAdhyAya Avazyaka kyoM? svAdhyAya kA lakSya hai svayaM kI cittavRttiyoM kA nirIkSaNa karate hue patanonmukhI pravRttiyoM kA apanayana krnaa| uttarAdhyayanasUtra meM svAdhyAya kA mUlya darzAte hue zruta ko jala kI upamA dI hai aura kahA hai- krodhAdi kaSAya agni sama hai, zruta-zIla aura tapa jala sadRza hai, zruta kI dhArA se Ahata kie jAne para kaSAyAgni nisteja ho jAtI hai aura baha zrutapAThI ko jalAne meM asamartha bana jAtI haiM yAnI svAdhyAya se citta sarala, zAnta evaM mRda hotA hai|19 uttarAdhyayana TIkA meM zrutAbhyAsI jIva ko apUrva Ananda kA anubhavI ThaharAte hue likhA hai ki muni jaise-jaise apUrva aura atizayarasa yukta zruta kA avagAhana karatA hai use vaise-vaise saMvega ke naye srota upalabdha hote haiM jisa kAraNa use apUrva Ananda kA anubhava hotA hai|20 isa TIkA meM yaha bhI kahA gayA hai ki dhyAnayoga Adi kisI bhI prakAra kI sAdhanA meM prayatnarata sAdhaka asaMkhya bhavoM ke saMcita karmoM ko kSINa karatA hai, kintu svAdhyAya se vizeSa karma nirjarA hotI hai|21 dazavaikAlika sUtra meM cAra prakAra kI samAdhiyoM meM dUsarI zruta samAdhi batalAI gaI hai| zruta samAdhi (svAdhyAya) se zruta jJAna kA lAbha prApta hotA hai, mana kI caMcalatA samApta hotI hai, AtmA AtmabhAva meM sthira banatI hai aura Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa dUsaroM ko usameM sthira karatI hai| isa prakAra zruta samAdhi se svAdhyAya ke cAra prayojana siddha hote haiN|22 yahI carcA sthAnAMgasUtra meM bhI kI gaI hai| tadanusAra1. svAdhyAya se zruta kA saMgraha hotA hai| 2. ziSya zrutajJAna se upakRta hotA hai, vaha prema se zruta kI sevA karatA hai / 3. isase jJAna ke pratibaMdhaka karmoM kI nirjarA hotI hai| 4. abhyasta zruta, vizeSa rUpa se sthira hotA hai| dazavaikAlicUrNi meM svAdhyAya ko utkRSTa tapa kI upamA dete hue kahA gayA hai ki bAraha prakAra kA tapa do bhAgoM meM vibhakta hai - bAhya aura AbhyaMtara | svAdhyAya AbhyaMtara tapa kA cauthA prakAra hai| svAdhyAya ke samAna anya koI tapa nahIM hai| 23 nandI TIkA meM ajJAnAndhakAra ko dUra karane vAlA pramukha sAdhana svAdhyAya ko batalAyA hai tathA use sadjJAna kI koTi meM sthAna diyA hai| 24 bhagavatI ArAdhanA meM svAdhyAya kA mAhAtmya vividha dRSTiyoM se rekhAMkita kiyA gayA hai| AcArya zivArya likhate haiM ki jo sAdhu vinaya guNa se yukta hokara svAdhyAya karatA hai - vaha pA~coM indriyoM kA saMvara karatA hai, vacana Adi triguptiyoM kA pAlaka hotA hai aura ekAgra mana vAlA hotA hai| jo atizayarasa se yukta hai aura jise pahale kabhI sunA nahIM hai aise zruta kA vaha jaise-jaise avagAhana karatA hai vaise-vaise navIna dharma - zraddhA se saMyukta hotA huA parama Ananda kA anubhava karatA hai| svAdhyAya nimagna jIva svAdhyAya se prApta Atma vizuddhi dvArA saMyama aura tapa meM sthita banA huA tathA heyopAdeya meM vicakSaNa buddhi rakhatA huA yAvajjIvana ratnatraya rUpa sAdhanA mArga meM rata rahatA hai 125 AcArya zivArya anya tapoM se svAdhyAya tapa kI zreSThatA ko siddha karate hue kahate haiM ki samyagjJAna se rahita ajJAnI jIva karor3oM bhavoM meM jitane karmoM ko naSTa karatA hai, samyagjJAnI jIva utane karmoM ko antarmuhUrtta mAtra meM kSaya kara detA hai| ajJAnI dvArA do, tIna, cAra, pA~ca Adi upavAsa karane se jitanI vizuddhi hotI hai usase ananta guNA zuddhi bhojana karate hue jJAnI ke hotI hai | 26 kahane kA Azaya yaha hai ki svAdhyAya karane para mana, vacana, kAyA ke sabhI vyApAroM kI vizuddhi hotI hai| jisake pariNAmasvarUpa vaha ratnatraya kI ArAdhanA meM saMlagna hotA huA vizuddha bhAvoM ke ArohaNa dvArA paramAtma sthiti ko samupalabdha kara letA hai| pravacanasAra meM svAdhyAya ko moha kSaya kA upAya siddha Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya-bhAva cikitsA kI prayoga vidhi ...107 karate hue pratipAdita kiyA hai ki arhatzAstra dvArA pratyakSa Adi pramANoM se padArthoM ko jAnane vAle ke niyama se moha samUha kA kSaya ho jAtA hai isalie zAstra kA samyaka prakAra se adhyayana karanA caahie|27 ___ isI krama meM svAdhyAya kI AvazyakatA para bala dete hue yaha kahA gayA hai ki isase zramaNa ekAgratA ko prApta karatA hai, ekAgratA se padArthoM kA nizcaya hotA hai aura nizcaya Agama dvArA hI hotA hai isalie Agama vyApAra mukhya hai| AgamahIna zramaNa AtmA ko aura para padArtha ko nahIM jAnate hue karmoM kA kSaya kisa prakAra karegA? sAdhu Agama cakSu hai, sarva prANI indriya cakSu vAle haiM, deva avadhi cakSu vAle haiM aura siddha sarvata: cakSu haiN| samasta padArtha vicitra guNa paryAyoM se yukta hai yaha Agama siddha haiM Agama dvArA zramaNa unakA bhI vAstavika svarUpa jAna lete haiN| isI krama meM AgamavettA ko sarvotkRSTa batalAte hue sUcita kiyA hai ki isa loka meM jisakI Agama pUrvaka dRSTi nahIM hai usake saMyama nahIM hai aura asaMyata zramaNa kaise ho sakatA hai? yadi Agama se padArthoM kA zraddhAna na ho to siddhi nahIM hotI hai tathA padArthoM kA zraddhAna karane vAlA yadi asaMyata ho, to bhI nirvANa ko prApta nahIM hotaa| isakA hArda yaha hai ki samyaka zraddhAna pUrvaka kie gae Agama abhyAsa (svAdhyAya) se nirvANapada kI upalabdhi hotI hai|28 rayaNasAra meM svAdhyAya kA mUlyAMkana karate hue yaha batAyA hai ki pravacana ke sAra kA abhyAsa hI parabrahma paramAtmA ke dhyAna kA kAraNa hai| vizuddha AtmA ke svarUpa kA dhyAna hI karmoM kA nAza evaM mokSa sukha kI prApti kA pradhAna kAraNa hai| pravacanasAra (jinAgama) kA abhyAsa aura vastu vicAra hI dhyAna hai| usI se indriyoM kA nigraha, mana kA vazIkaraNa evaM kaSAyoM kA upazama hotA hai| isa paMcamakAla meM jinAgama kA abhyAsa karanA hI jinAgama hai|29 darzanapAhuDa meM svAdhyAya kI upAdeyatA ko siddha karate hue use duHkha kSaya kA mUla hetu kahA gayA hai| AcArya kundakunda ke vacana hai ki yaha jinavacana rUpa auSadhi indriya viSaya se utpanna sukha ko dUra karane vAlI hai tathA janma-maraNa rUpa roga ko dUra karane ke lie amRta sadRza hai aura sarva duHkhoM ke kSaya kA kAraNa hai|30 sUtrapAhuDa ke anusAra jo sAdhaka sUtra kA jAnakAra hai vaha bhava (saMsAra) kA nAza karatA hai, jaise suI Dore sahita ho to guma nahIM hotii| yadi Dore se rahita Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa ho to naSTa ho jAtI hai| usI prakAra zAstra se rahita manuSya bhI naSTa ho jAtA hai|31 yahA~ upamA dRSTAMta se suI-AtmA hai aura DorA-svAdhyAya hai| AcArya akalaMka ne tattvArtharAjavArttika meM svAdhyAya kI AvazyakatA ko puSTa karate hue kahA hai ki 1. svAdhyAya se buddhi nirmala hotI hai| 2. prazasta svAdhyAya kI prApti hotI hai| 3. zAsana kI rakSA hotI hai| 4. saMzaya kI nivRtti hotI hai| 5. paravAdiyoM kI zaMkAoM ke nirasana kI zakti prApta hotI hai| 6. tapa-tyAga meM vRddhi hotI hai aura 7. aticAroM kI zuddhi hotI hai|32 sarvArthasiddhi se svAdhyAya ke supariNAmoM kI carcA karate hue saMzayoccheda aura paravAdiyoM kI zaMkA kA parihAra ina do ko chor3akara rAjavArtika kA hI anukaraNa kiyA gayA hai|33 nayacakra ke kartA zrI devasenAcArya ke anusAra dravyazruta se bhAvazruta hotA hai phira krama se samyagjJAna, saMvedana, Atma saMvitti aura kevalajJAna hotA hai|34 ataH zrutajJAna ko grahaNa karane ke pazcAta Atma-saMvedana se use dhyAnA caahie| jo zruta (svAdhyAya) kA avalambana nahIM letA vaha Atma sadbhAva se moha karatA hai|35 samayasAra meM jo bhinna vastubhUta jJAnamaya AtmA kA jJAna hai use zAstra paThana kA guNa kahA hai|36 uparyukta uddharaNoM se dhvanita hotA hai ki svAdhyAya yA zrutArjana sAdhanA kI carama upalabdhi hetu atyAvazyaka hai| isake samyaka Azraya se hI caitanya tattva anupama-Atmika sukha kA upabhoktA banatA hai| ataeva AtmAnuzAsana ke nirdezAnusAra jo zrutaskandha rUpa vRkSa aneka dharmAtmaka padArtha rUpa phUla evaM phaloM ke bhAra se atizaya jhukA huA hai, vacanoM rUpI pattoM se vyApta hai, naya rUpa saikar3oM zAkhAoM se yukta hai, unnata hai evaM vistRta matijJAna rUpa jar3a se sthira hai, buddhimAna sAdhu usa zrutaskandha rUpa vRkSa ke Upara ko apane mana rUpI bandara ko sadA ramAnA caahie| mokSArthI sAdhu ko sadaiva svAdhyAyarata rahanA caahie|37 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya- bhAva cikitsA kI prayoga vidhi...109 svAdhyAya kA phala svAdhyAya ke anupama phala kI mahimA batAte hue jainAcArya kahate haiM ki isake avalaMbana se pUrvopArjita duSkarma vinaSTa ho jAte haiM, vartamAna ke pApAsravoM kA nirodha ho jAtA hai aura anAgata ke azubha karmoM kA pratyAkhyAna ho jAtA hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra svAdhyAyI jIva jJAnAvaraNIya karma kA kSaya karatA hai38 aura svAdhyAya ke paMca AyAmoM ko Atmastha karatA huA nimna pariNAma upalabdha karatA hai| vAcanA (adhyApana) se jIva karmoM ko kSINa karatA hai| zruta (zAstra jJAna) kI AzAtanA se baca jAtA hai| zruta kI AzAtanA se bacane vAlA jIva tIrtha dharma kA avalambana letA hai - vaha ziSyoM ko zruta dene meM pravRtta hotA hai| tIrtha dharma kA avalambana lene vAlA sAdhaka karmoM aura saMsAra kA anta karane vAlA hotA hai| pratiprazna (pRcchanA) se jIva sUtra, artha aura tadubhaya (sUtra- artha donoM se sambandhita) saMdehoM ko dUra kara letA hai aura kAMkSAmohanIya karma ko vicchinna kara detA hai| parAvarttanA (paThita pATha ke punarAvarttana) se jIva smRti ko paripakva aura vismRta ko yAda karatA hai tathA vyaJjana - labdhi (varNa - vidyA) ko prApta hotA hai / anuprekSA (artha kA bAra-bAra ciMtana karane) se Ayukarma ko chor3akara zeSa jJAnAvaraNIya Adi sAta karmoM kI prakRtiyoM ke pragAr3ha bandhana ko zithila kara detA hai, dIrghakAlIna sthiti ko alpakAlIna kara letA hai, unake tIvra rasAnubhava ko mandarasAnubhAva kara letA hai, bahukarmapradezoM ko alpapradezoM meM parivartita karatA hai| asAtAvedanIya karma kA puna: puna: upacaya nahIM krtaa| saMsAra rUpI aTavI, jo anAdi aura ananta hai use zIghra hI pAra kara letA hai| dharmakathA se jIva karmoM kI nirjarA karatA hai aura pravacana (arhatvANI) kI prabhAvanA karatA hai / pravacana kI prabhAvanA karane vAlA jIva bhaviSya meM kalyANakArI phala dene vAle karmoM kA bandha karatA hai| zruta (Agama pATha) kI ArAdhanA se jIva ajJAna kA kSaya karatA hai aura kleza ko prApta nahIM hotaa| 39 dazavaikAlika cUrNikAra ke mata se anuprekSA meM mAnasika parAvartana hotA hai, vAcika nahIM | 40 vaha zrutadhara AcArya zayyaMbhavasUri svAdhyAya phala kA nirUpaNa karate hue kahate haiM ki jo muni tapa, saMyama yoga aura svAdhyAya yoga meM sadA pravRtta rahatA hai, krodhAdi rUpa senA se ghira jAne para AyudhoM (zastra) se susajjita vIra kI taraha apanI aura dUsaroM kI rakSA karane meM samartha hotA hai / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa jisa prakAra agni dvArA tapAe hue sone kA maila nikala jAne se vaha zuddha ho jAtA hai usI prakAra svAdhyAya aura saddhyAna meM lIna, chaha kAya rakSaka, niSpApa mana vAle aura tapa meM rata muni ke pUrva saMcita karmamala naSTa ho jAne se unakI AtmA vizuddha ho jAtI hai| jo pUrvokta guNoM se yukta hai, duHkhoM ko sahana karane vAlA hai, jitendriya hai, zrutavAna hai, mamatva rahita aura akiMcana hai vaha karma samUha ke dUra hone para usI prakAra zobhita hotA hai jisa prakAra sampUrNa megha paTala se rahita cndrmaa| Azaya hai ki svAdhyAya karane vAlA aSTa karmoM se rahita hokara nirvANa pada rUpI phala ko prApta karatA hai|41 dhavalATIkA ke anusAra svAdhyAya kA phala guNazreNI ArohaNa, nirjarA evaM saMvara hai| isameM isa tathya kI puSTi karate hue kahA gayA hai ki vRSabhasena Adi gaNadharoM dvArA jinakI zabda racanA kI gayI haiM aise dravya sUtroM ko par3hane aura manana karane rUpa kriyA meM pravRtta hae sabhI jIvoM ke pratisamaya asaMkhyAta gaNita zreNI se pUrva saMcita karmoM kI nirjarA hotI hai, aisA pratyakSa jJAna avadhijJAnI aura mana:paryava jJAniyoM ko hotA hai|42 dhavalATIkAkAra ukta viSaya kA samarthana karate hue yaha bhI kahate haiM ki jinhoMne siddhAnta kA uttama prakAra se abhyAsa kiyA hai aise puruSoM kA jJAna sUrya kI kiraNoM ke samAna nirmala hotA hai aura jisane svAdhyAya bala se citta ko svAdhIna kara liyA aisI AtmAoM kA cAritra candramA kI nirmala kiraNoM ke samAna hotA hai| pravacana (zrutajJAna) ke abhyAsa se merU ke samAna niSkampa, ATha mada evaM tIna mUr3hatA rahita samyagdarzana hotA hai| deva, manuSya aura vidyAdharoM ke sukha prApta hote haiM aura ATha karmoM ke unmalita hone para pravacana ke abhyAsa se siddha sukha bhI prApta hotA hai| zrutAgama jIvoM ke moha rUpI IMdhana ko jalAne ke lie agni ke samAna, ajJAna rUpa andhakAra ke vinAza ke lie sUrya ke samAna aura dravya evaM bhAva karma ke mArjana ke lie tapazcaraNa ke samAna hai ata: ajJAna rUpI aMdhakAra kA vinAza karane vAle, bhavya jIvoM ke hRdaya ko vikasita karane vAle evaM mokSa patha ko prakAzita karane vAle zrutavANI kI ArAdhanA karanI caahie|43_ tiloyapaNNatti meM svAdhyAya ke laukika evaM alaukika phala kI carcA karate hue kahA gayA hai ki ajJAna kA vinAza, jJAna kI utpatti, deva aura manuSyAdikoM ke dvArA nirantara kI jAne vAlI vividha prakAra kI abhyarthanA aura pratyeka samaya meM hone vAlI asaMkhyAta gunA karmoM kI nirjarA- yaha svAdhyAya kA Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya- bhAva cikitsA kI prayoga vidhi... 111 sAkSAta lokottara phala hai tathA ziSya-praziSyoM ko paramparA se jJAna kI prApti honA pAramparika parokSa phala hai| parokSa phala bhI do prakAra kA hotA hai- eka abhyudaya aura dUsarA mokSasukha / sAtAvedanIya Adi suprazasta karmoM ke tIvra anubhAga ke udaya se deva, indra, rAjA maNDalIka, cakravartI Adi sukha kI prApti honA yAnI indrAdi pada kI upalabdhi honA abhyudaya sukha hai aura yaha svAdhyAya kA laukika phala hai tathA tIrthaMkara pada kI prApti honA yaha lokottara phala hai| 44 samAhArataH svAdhyAya karane se vipula nirjarA hotI hai| zrutajJAna samRddha evaM sthira hotA hai| zraddhA, saMyama, vairAgya evaM tapa meM ruci bar3hatI hai| Atma guNoM kI puSTi hotI hai| mana evaM indriya nigraha meM saphalatA milatI hai| svAdhyAya - dharma dhyAna kA Alambana kahA gayA hai, isase citta kI ekAgratA siddha hotI hai| phalataH dharmadhyAna aura zukladhyAna kI prApti hotI hai / svAdhyAya na karane ke doSa svAdhyAya Atmavizuddhi kA parama hetu hai / svAdhyAya kI zuddhi hotI hai| zuddha mana zIghra hI sthira ho jAtA hai| kA nirmala pratibimba jhalakatA hai| sAdhaka Atma darzana karane meM sakSama ho jAtA hai| isa prakAra svAdhyAya kramazaH Atma darzana kA kAraNa banatA hai| TIkAkAroM ke jJAna bar3hatA hai| mana sthira citta meM AtmA anusAra svAdhyAya na karane para nimna doSoM kI saMbhAvanAe~ rahatI hai 1. svAdhyAya na karane se pUrvagRhIta zruta vismRta ho jAtA hai| 2. nae zruta kA grahaNa evaM usakI vRddhi nahIM hotI hai| 3. cAritra dharma kA adhikAMza samaya vikathA evaM pramAda meM bItatA haiM jisase mohanIyakarma kA bandha aura ananta saMsAra bar3ha jAtA hai| 4. cAritra guNoM kA nAza hotA hai / 5. svAdhyAya ke abhAva meM sAdhaka indriyajayI evaM manojayI nahIM bana pAtA haiM pariNAmasvarUpa Atmika zAMti se dUra ho jAtA haiM 6. svAdhyAya Abhyantara tapa kA eka prakAra hai / 'tapasA nirjarA ca' isa sUtrokti ke anusAra tapa se nirjarA hotI hai, jabaki svAdhyAya na karane vAlA isa lAbha se vaMcita ho jAtA hai / 7. zruta lAbha ke abhAva meM ratnatraya kI pUrNatA nahIM ho pAtI hai aura ratnatraya kI pUrNatA ke binA mokSa prApti asaMbhava ho jAtI hai| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa ___ata: mokSArthiyoM ko anivArya rUpa se svAdhyAya kA anupAlana karanA caahie|45 kAlikazruta sambandhI svAdhyAya ke vikalpa sAmAnyatayA jaina dharma meM 72 Agama mAnya haiN| unameM naMdIsUtra ke anusAra 42 kAlikazruta aura 29 utkAlikazruta haiN| anuyogadvArasUtra meM AvazyakasUtra ko utkAlika kahA gayA hai| isa prakAra kula 42 kAlika + 30 utkAlika = 72 Agama hote haiN| Agama paramparA ke anusAra kAlika zruta kA adhyayana dina aura rAtri ke dvitIya evaM caturtha prahara meM karanA caahie| zeSa kAla (prathama va tRtIya prahara) usake lie niSiddha kahe gaye haiM jabaki utkAlikazruta asvAdhyAya kAla ko chor3akara dina aura rAtri ke kisI bhI prahara meM par3he jA sakate haiM inake lie nizcita kAla kA nirdhAraNa nahIM hai| vyavahArasUtra meM kAlikazruta sambandhI svAdhyAya kA vaikalpika niyama batAte hue kahA gayA hai ki sAdhu aura sAdhvI ko vyatikRSTa kAla meM (utkAlika zruta ke svAdhyAya kAla meM kAlikazruta kA) svAdhyAya karanA nahIM kalpatA hai, kintu sAdhu kI nizrA meM sAdhviyA~ vyatikRSTa kAla meM (utkAlika zruta ke svAdhyAya kAla meM kAlika zruta kA) bhI svAdhyAya kara sakatI haiN|46 isa varNana kA spaSTIkaraNa nimna haiM- jina AgamoM kA svAdhyAya jisa kAla meM niSiddha hai, vaha kAla una AgamoM ke lie vyatikRSTa kAla kahA jAtA hai| sAdhu-sAdhvI ko dina aura rAta ke dvitIya tathA tRtIya prahara meM kAlika zruta kA svAdhyAya arthAta kAlika saMjJA prApta Agama ke mUla pATha kA uccAraNa nahIM karanA cAhie, parantu sAdhu kA sAnnidhya ho, to una praharoM meM sAdhvI ke lie svAdhyAya karane kA ApavAdika kAraNa isalie hai ki kabhI-kabhI pravartinI yA sAdhviyoM ke mUla pATha upAdhyAya Adi ko sunanA Avazyaka ho jAtA hai, jisase ki anya sAdhu-sAdhviyoM meM mUla pATha kI paramparA banI rhe| dUsarA, sAdhusAdhviyoM ke paraspara Agama pAThoM ke svAdhyAya kA evaM vAcanA kA dUsarA-tIsarA prahara hI yogya hotA hai, isalie yaha chUTa dI gaI hai| akAla meM kAlikazruta sambandhI svAdhyAya ke vikalpa ___ Agama maryAdA ke anusAra kAlika zruta kA svAdhyAya dina aura rAtri ke prathama aura antima prahara meM kiyA jAtA hai, dUsarA aura tIsarA prahara usake lie Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya- bhAva cikitsA kI prayoga vidhi... 113 niSiddha hai| ataH akAla ke samaya kAlika zruta kA svAdhyAya nahIM karanA cAhie, kintu nizIthabhASya meM saMdhyAkAla aura asvAdhyAyakAla meM nayA adhyayana kaMThastha Adi karane kI apekSA kucha ApavAdika niyama batalAe gae haiM jisameM dRSTivAda ke lie sAta pRcchAoM kA aura anya kAlikazruta AcArAMga Adi ke lie tIna pRcchAoM kA vidhAna kiyA hai| 47 nizItha bhASyakAra ke anusAra apunarukta rUpa se jitanA pUchA jAtA hai, vaha eka pRcchA hai| isake cAra vikalpa banate haiM- 1. eka niSadyA, eka pRcchA 2. eka niSadyA, aneka pRcchA 3. aneka niSadyA, eka pRcchA 4. aneka niSadyA, aneka pRcchA athavA tIna zlokoM kI eka pRcchA hotI hai| isa prakAra kAlikazruta kI tIna pRcchAoM meM nau tathA dRSTivAda kI sAta pRcchAoM meM ikkIsa zloka hote haiM athavA jahA~ choTA yA bar3A eka prakaraNa sampanna hotA hai, vaha eka pRcchA hai athavA AcArya kI vAcanA ke jitane aMza kA uccAraNa yA grahaNa kiyA jA sakatA hai, vaha eka pRcchA hai| spaSTArtha yaha hai ki dRSTivAda ke ikkIsa zloka parimANa aura anya kAlika zruta ke nau zloka parimANa pATha kA uccAraNa Adi utkAla (ahorAtri ke dvitIya-tRtIya prahara) meM kiyA jA sakatA hai| 'pRcchA' zabda kA sAmAnya artha praznottara karanA hotA hai, kintu praznottara ke lie svAdhyAya yA asvAdhyAya kAla kA koI prazna hI nahIM hotA hai ataH isa prakaraNa meM yaha artha prAsaMgika nahIM hai / 48 dRSTivAda kI sAta pRcchA kyoM ? naigama Adi sAta naya haiN| pratyeka naya ke sau-sau prakAra haiN| dRSTivAda meM nayavAda kI sUkSmatA hai| vahA~ bheda-prabheda sahita nayoM kI tathA nayAdhArita dravyoM ke svarUpa kI prarUpaNA hai / parikarma sUtroM meM gaNita kI sUkSmatA hai| vahA~ aSTAMga nimitta kA bhI pratipAdana hai| ataeva grantha kI vizAlatA ke kAraNa dRSTivAda kI sAta pRcchAe~ kahI hai jisase pUrva nirdiSTa pATha pariNAma se adhika pATha kA bhI uccAraNa eka sAtha kiyA jA ske| digambara matAnusAra svAdhyAya yoga kAla kA vibhAjana isa prakAra haiprAta:kAla kA svAdhyAya sUryodaya se do ghar3I pazcAta prArambha karake madhyAhna meM do ghar3I zeSa rahane para samApta kara denA caahie| aparAhna kA svAdhyAya madhyAhna ke do ghar3I pazcAta se prArambha kara sUryAsta se do ghar3I pUrva samApta kara denA caahie| pUrvarAtrika va vairAtrika kAla meM bhI svAdhyAya kA yahI krama rakhA jAnA cAhie | 49 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa pratimAha kI dRSTi se svAdhyAya kAla kA vargIkaraNa nimna prakAra hai- jyeSTha mAsa kI pratipadA evaM pUrNamAsI ko pUrvAhna kAla meM vAcanA kI samApti meM eka pAda arthAta eka vitasti (jAnu) parimANa kI chAyA kahI gayI hai arthAta isa samaya pUrvAhna kAla meM bAraha aMgula parimANa kI chAyA rahane para adhyayana samApta kara denA caahie| vahI samaya aparAhna kAla kI vAcanA prArambha karane ke lie kahA gayA hai| pUrvAhna kAla meM svAdhyAya prArambha karake use aparAhna kAla meM pUrNa karane para sAta pAda parimANa chAyA rahanI caahie| ASAr3ha mAsa se lekara pauSamAsa taka pratyeka mAsa meM do aMgula chAyA parimANa kI vRddhi hotI hai isa krama se pratyeka mAsa meM do-do aMgula kI chAyA parimANa ko bar3hAte hue vAcanA samApta karanI caahie| jaise- jyeSTha mAsa meM bAraha aMgula kI chAyA rahane para pUrvAhna kA svAdhyAya samApta kara denA caahie| isI taraha ASAr3ha meM 14 aMgula, zrAvaNa meM 16, bhAdrapada meM 18, Asoja meM 20, kArtika meM 22, migasara meM 24 aMgula pariNAma chAyA rahane para svAdhyAya samApta kara lenA cAhie tathA isa vRddhi krama se pauSa mAsa taka eka pAda-bAraha aMgula, do pAda-caubIsa aMgula ho jAte haiN| tatpazcAta pauSa mAsa se jyeSTha mAsa taka pratyeka mAsa meM sUrya kI chAyA do-do aMgula nyUna hotI jAtI hai isa dRSTi se pauSa meM 22, mAgha meM 20, phAlguna meM 18, caitra meM 16, vaizAkha meM 14 aMgula parimANa chAyA rahane para svAdhyAya kA niSpAThana kara lenA caahie| svAdhyAya kartA maniyoM ko pratyeka mAha kI hAni-vRddhi rUpa chAyA kA dhyAna rakhate hue svAdhyAya kA samApana karanA cAhie, yaha svAdhyAya kA zuddha kAla hai| svAdhyAya prArambha karane kA kAla pratyeka mAsa ke lie eka samAna batalAyA gayA hai|50 svAdhyAya yogya kAla meM kucha apavAda ____ AcArya zivArya asvAdhyAya kAla meM svAdhyAya karane ke nimna apavAda kahate haiM ki saMlekhanAdhArI sAdhu vAcanA, pRcchanA, parivartanA evaM dharmopadeza ko chor3akara sUtra aura artha kA hI ekAgratA se smaraNa karate haiM tathA dina ke pUrva, madhya, anta evaM ardha rAtri- aise cAra kAloM meM tIrthaMkaroM kI divya dhvani khiratI hai, phira bhI ye kAla svAdhyAya yogya nahIM mAne gaye haiM, parantu saMlekhanAdhArI aise samayoM meM bhI anuprekSAtmaka svAdhyAya karate haiN|51 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya-bhAva cikitsA kI prayoga vidhi ...115 upasaMhAra svAdhyAya cittazuddhi kA eka zreSTha prayAsa hai| svayaM kA sva meM adhyayana karanA athavA manana karanA hI svAdhyAya hai| svAdhyAya ko paramatattva kI prApti kA mUla batAte hue prAcIna RSiyoM ne spaSTa rUpa se kahA hai ki 'svAdhyAyAn mA pramadaH'- svAdhyAya meM pramAda mata kro| svAdhyAya kA mUlya sabhI vargoM meM samAna rUpa se hai| vaiyaktika jagata ho yA sAmAjika jagata, use saMskAravAn banAne hetu svAdhyAya hI eka mAtra sthAI sAdhana hai jaise hindU samAja veda aura gItA kA, muslima samAja kurAna kA, IsAI samAja bAIbila kA, bauddha tripiTaka Adi kA nitya adhyayana karate haiM vaise hI jaina samAja ke lie Agama zAstroM kA nitya svAdhyAya Avazyaka hai| jainAcAryoM ne gRhastha ke SaTkarmoM meM deva bhakti aura guru bhakti ke samAna svAdhyAya ko bhI anivArya batalAyA hai| jaisA ki kahA gayA hai devArcA guruzuzruSA svAdhyAyaH saMyamaH tapaH / dAnaM ceti gRhasthAnAM SaTkarmANi dine dine / / gRhastha ke lie 1. deva bhakti 2. guru sevA 3. svAdhyAya 4. saMyama 5. tapa aura 6. dAna- ye chaha karma nitya karaNIya hai ata: AtmapoSaNa ke lie svAdhyAya kA AcaraNa karanA hI caahie| jaise anna ke binA tana durbala ho jAtA hai vaise hI svAdhyAya ke binA mana durbala ho jAtA hai| jaina dArzanikoM ne svAdhyAya ko vividha upamAoM se alaMkRta kiyA hai| jJAnI puruSoM kI dRSTi meM svAdhyAya aMdhakArapUrNa jIvana-patha ko Alokita karane ke lie akhaMDa rUpa se prajvalita dIpaka ke samAna hai| isake divya Aloka meM heya, jJeya aura upAdeya kA parijJAna hotA hai| ziSya gautama svAmI ne prabhu mahAvIra se jijJAsA kI-bhagavan! svAdhyAya se kisa guNa kI upalabdhi hotI hai? bhagavAna ne samAdhAna dete hue kahA ki svAdhyAya se jJAnAvaraNIya karma kA kSaya hotA hai| svAdhyAya se AtmA meM nirmala jJAna kI jyoti pragaTatI hai| ajJAna dazA samApta hotI hai| sAdhanA kA lakSya ajJAna ko naSTa karanA hai| svAdhyAya ajJAna rUpI roga ko naSTa karane ke lie sAkSAta saMjIvanI bUTI hai| __zAstrakAroM ne svAdhyAya ko nandanavana kI bhI upamA dI hai jaise nandanavana meM cAroM ora eka se eka ramaNIya, mana ko AhlAdita karane vAle dRzya hote haiM tathA vahA~ pahu~cakara mAnava sabhI prakAra kI Adhi, vyAdhi aura upAdhi ko vismRta Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa kara detA hai aura Ananda ke jhUle meM jhUlane lagatA haiM vaise hI sAdhaka svAdhyAya rUpI nandana vana meM pahu~cakara alaukika Ananda kA anubhava karatA hai| ___ yogadarzana ke bhASyakAra maharSi vyAsa ne kahA hai ki svAdhyAya se yoga kI prApti hotI hai aura yoga se svAdhyAya kI sAdhanA hotI hai| jo sAdhaka svAdhyAya mUlaka yoga kI samyaka sAdhanA karatA hai, vaha svayaM paramAtmA bana jAtA hai|52 anubhavI cintakoM ne svAdhyAya ko dhyAna ke samakakSa bhI batalAyA hai| svAdhyAya meM sva kA cintana pramukha hotA hai to dhyAna meM bhI dhyAtA dhyeya bana jAtA hai| jaba dhyAtA kisI anya vastu kA avalaMbana na lekara svayaM apane ko hI apanA viSaya banAtA hai to vaha utkRSTa dhyAna kahalAtA hai| isa dRSTi se svAdhyAya aura dhyAna meM koI antara nahIM hai| dhyAna se citta ekAgra hotA hai to svAdhyAya se bhI citta meM ekAgratA AtI hai| svAdhyAya kI zreSThatA evaM sarvotkRSTatA kA saMgAna karate hue AcArya pUjyapAda ne iSTopadeza meM kahA hai ki jIvo'nyaH pudgalAzcAnya, ityasau tattva saMgrahaH / yadanyaducyate kiMcit, so'stu tasyaiva vistaraH / / arthAta jIva paudgalika zarIra se bhinna hai aura pudgala jIva se bhinna hai| yahI jJAna tattva kA saMgraha hai| isake atirikta jo kucha bhI kahA jAtA hai vaha saba isI kA vistAra hai| jaina darzana meM anya se sva kI bhinnatA kA sAkSAtkAra karanA ise bheda vijJAna kahA gayA hai| isase granthi bhedana hotA hai| para ke sAtha sva kA baMdhana honA granthi hai| isa granthi ke bhedana kA anubhava samyaka jJAna hai aura yahI saccA svAdhyAya hai| bheda vijJAna hone para jaise-jaise para sambandhoM kA chedana hotA jAtA hai vaisevaise sAdhaka svata: svayaM meM sthira ho jAtA hai| sva se jur3anA hI dhyAna hai| svAdhyAya se dhyAna kI siddhi hotI hai aura dhyAna se kAyotsarga (dehAtIta avasthA) kI siddhi hotI hai| isI tathya ko dazavaikAlika sUtra meM bar3e sundara DhaMga se kahA hai sajjhAya sujjhANa rayassa tAiNo apAva bhAvassa tave rayassa / visujjhaI jaMsi malaM purekaDaM samIriyaM rUppamalaM va joiNA / / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya-bhAva cikitsA kI prayoga vidhi ...117 jaise agni meM tapAye jAne para sone-cA~dI kA mala utara jAtA hai vaise hI svAdhyAya aura dhyAna rUpI tapa se pUrvakRta karmamala naSTa ho jAte haiN| zAstrakAroM ne svAdhyAya ko paMcamukhI dIpaka kI upamA dI hai| paMcamukhI dIpaka kI yaha vizeSatA hai ki usameM cAra bAtI cAroM tarapha tathA eka bAtI UrdhvamukhI hone se cAroM dizAoM meM bhI Aloka prasarita hotA hai aura Upara bhii| isa taraha dIpaka ke paripArzva kA sampUrNa bhAga prakAzavAna ho uThatA hai| svAdhyAya kI bhI yahI vizeSatA hai ki yaha jIvana ke sampUrNa kSetra ko prakAzita karatA hai yAnI viveka buddhi kA dIpaka prajvalita kara jIvana ko jagamagA detA hai| isa prakAra svAdhyAya dharma dhyAna kA pramukha Alambana evaM jJAna vRddhi kA mukhya kAraNa hai| antasa ke jJAnadIpa ko prajvalita karane ke lie svAdhyAya Avazyaka hI nahIM, anivArya hai| yogazikhopaniSadkAra ne kahA hai- jaise lakar3I meM rahI haI agni binA gharSaNa ke prakaTa nahIM hotI, usI prakAra hamAre bhItara jo jJAna-dIpaka vidyamAna hai, svAdhyAya ke abhyAsa ke binA pradIpta nahIM ho sktaa| vastutayA sadgranthoM ke svAdhyAya se prApta dhArmika saMskAra mana para asara karate haiN| isase vyakti kI bhAvanA meM parivartana hotA hai| isake suprabhAva se coralUTere-hatyAre bhI unmArga ko chor3akara sAttvika mArga para agrasara ho jAte haiN| vartamAna meM sarvodayI kAryakartAoM ke pracAra se cambala ghATI ke kaI aparAdhI aparAdha mukta jIvana yApita kara rahe haiM aura gItA-rAmAyaNa Adi sadgranthoM kA pATha karate hue zAnti pUrvaka samaya bitA rahe haiN| saMdarbha-sUcI 1. (ka) suSThu, A maryAdayA adhIyate iti svaadhyaayH| sthAnAMga TIkA . (kha) adhyayanam adhyAya:, zobhana: adhyAya: svaadhyaayH| Avazyaka TIkA (ga) suSTha, A maryAdayA-kAlavelAparihAreNa pauruSyapekSayA sA adhyAyaH svaadhyaayH| uddhRta- abhidhAnarAjendrakoza bhA. 7, pR. 280 dharmasaMgraha adhikAra 3 2. suyadhammo sajjhAyo.... sajjhAto nAma sAmAiemAdI jAva duvAlasaMgaM gnnipiddg| AvazyakacUrNi, bhA. 2, pR. 7, 8 3. pravacanaM zrutamityarthastaddharmaH svaadhyaayH| uttarAdhyayana zAntyAcArya TIkA, pR. 584 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa 4. jJAnabhAvanAlasyatyAga: svaadhyaayH| sarvArthasiddhi, 9/20 kI TIkA, pR. 346 5. bArasaMge jiNakkhAda, sajjhAyaM kathitaM budhe / uvadesai sajjhAyaM, teNuvajjhAu uccadi / mUlAcAra, 511 6. aMgaMgabAhiraAgamavAyaNapucchaNANupehA-pariyaTThaNa-dhammakahAo sjjhaayonnaam| (ka) anagAradharmAmRta, 9/4 kI TIkA __ (kha) dhavalA, 13/5, 4,26/64/1 7. svasmai hito'dhyAya: svaadhyaayH| cAritrasAra, 152/5 8. svAdhyAyastattvajJAnasyAdhyayanamadhyApanaM smaraNaM c| cAritrasAra, 44/3 9. pUyAdisu Niravekkho, jiNasatthaM jo paDhei bhttiie| kammamalasohaNaTuM, suyalAho suhayaro tassa // kArtikeyAnuprekSA, gA. 460 10. prajJAtizayaprazastAdhyavasAyAdyarthaH svaadhyaayH| tattvArtha rAjavArtika, 9/25 kI TIkA, pR. 624 11. zrI kezulAlajI mahArAja smRti grantha, pR. 244 12. vAyaNA pucchaNA ceva, taheva priyttttnnaa| aNuppehA dhammakahA, sajjhAo paMcahA bhave // uttarAdhyayanasUtra, 30/34 13. vaacnaa-pRcchnaa'nuprekssaamnaaydhrmopdeshH| tattvArthasUtra, 9/25 14. vyavahArabhASya, muni dulaharAja, gA. 630-631 15. vahI, gA. 645-646 16. vahI, gA. 647 17. vahI, gA. 650-651 18. vahI, gA. 681-682 19. uttarAdhyayanasUtra, 23/53 20. uttarAdhyayana zAntyAcArya TIkA, pR. 586 21. vahI, pR. 584 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya-bhAva cikitsA kI prayoga vidhi ...119 22. dazavaikAlikasUtra, 9/4/7-8 23. dazavaikAlika agastyacUrNi, pR. 200 24. nandI hAribhadrIya TIkA, pR. 62 25. bhagavatI ArAdhanA, gA. 103-105 26. vahI, gA. 107-109 27. pravacanasAra, gA. 86 28. vahI, gA. 232-237 29. rayaNasAra, 89-90 30. jiNavayaNamosahamiNaM, visayasuhavireyaNaM amidabhUyaM / jara-maraNa-vAhiharaNaM, khayakaraNaM savvadukkhANaM / darzanapAhuDa (aSTapAhuDa), gA. 17 31. suttaM hi jANamANo, bhavassa bhavaNAsaNaM ca so kuNadi / suI jahA asuttA, NAsadi sutte sahA Novi // sUtrapAhuDa (aSTapAhuDa), gA. 3 32. prajJAtizaya: ........... svAdhyAyo'nuSTheyaH / tattvArthavArtika, 9/25 kI TIkA 33. sarvArthasiddhi, 9/25 kI TIkA, pR. 349 34. davvasuyAdo bhAvaM, bhAvAdo hoi bheyasaNNANaM / saMveyaNasaMvitti, kevalaNANaM tado bhaNiyaM / nayacakra, pR. 179 35. gahio so sudaNANe, pacchA saMveyaNeNa jhaayvyo| jo Nahu suyamavalaMbai, so mujjhai appasabbhAve / / vahI, gA. 349, pR. 177 36. mokkhaM asaddahato, abhaviyasatto du jo adhIejja / pATho Na karedi guNaM, asaddahaMtasya NANaM tu // samayasAra, gA. 274 37. samutuGge samyaka, pratatamatimUle pratidinaM / zrutaskandhe dhImAn, ramayatu manomarkaTamamum // AtmAnuzAsanam, zloka 170 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa 38. uttarAdhyayanasUtra, 29/19 39. vahI, 29/20-25 40. dazavaikAlika jinadAsacUrNi, pra. 29 41. dazavaikAlikasUtra, 8/61-63 42. dhavalA, 9/4, 1, 1/3/1 43. vahI, 1/1,1,1/47-51/59 44. tiloyapaNNatti, 1/35-42 45. nizIthasUtra, 19/13, pR. 412 46. vyavahArasUtra, 7/13-14 47. nizIthabhASya, 6060-6063, uddezaka 19/9, 10 kI cUrNi 48. vahI, gA. 6063 49. jainendra siddhAnta koza, bhA. 4, pR. 525 50. dhavalA, 9/4, 1, 54/111-114 51. bhagavatI ArAdhanA, gA. 2046 52. yogadarzana vyAsa bhASya, 9/28 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-4 yogodvahana : eka vimarza mana, vacana aura kAyA kI samasta ceSTAoM ko saMyamita kara, citta kI ekAgratA pUrvaka Agama zAstroM kA jJAna prApta karanA yogodavahana kahalAtA hai| jaina paddhati ke anusAra Ayambila Adi tapa evaM kAyotsarga-khamAsamaNa-vandana Adi kriyAoM ke sAtha AcArAMga Adi Agama zAstroM kA abhyAsa karanA yogodvahana hai| isa yoga sAdhanA ke dvArA ratnatraya kI ArAdhanA kI jAtI hai| yaha jJAnArjana kA zreSTha evaM uttama mArga hai| isase vItarAga vANI ko samyaka prakAra se Atmastha kiyA jA sakatA hai| AgamazAstroM meM kahA gayA hai ki mUlAgamoM kA adhyayana vidhipUrvaka karanA cAhie, vidhipUrvaka grahaNa kiyA gayA jJAna Atmavizuddhi kA kAraNa aura siddhapada kI prApti karavAne meM samartha banatA hai| yogodvahana zabda kA artha ghaTana yogodvahana isa zabda meM do padoM kA saMyoga hai- yoga + udvhn| sAmAnyata: yoga zabda ke aneka artha haiM, kintu jaina vicAraNA meM mana, vacana evaM kAyA kI pravRttiyoM ko yoga kahA gayA hai| udvahana kA artha hai- Urdhva dizA kI ora gamana arthAta mana-vacana-kAyA kI pravRttiyoM ko UrdhvamukhI yA AtmonmukhI karanA yogodvahana hai| AcAra dinakara ke anusAra mana, vacana aura kAyA kI pravRttiyoM ko samAdhi pUrvaka tapa sAdhanA se yojita karanA yA jor3anA yoga hai athavA Agama zAstroM kI vAcanA grahaNa karane ke lie gItArtha sAmAcArI ke anusAra AtmA ko tapazcaraNa se jor3anA yoga hai tathA Agama granthoM ke adhyayana hetu tapa, kAyotsarga, kAlagrahaNa evaM svAdhyAya prasthApanA Adi kriyAoM ko nirdhArita krama se karanA yogodvahana hai| saMskRta hindI koza ke anusAra 'yoga' zabda saMskRta kI 'yuj' dhAtu se 'ghaJ' pratyaya jur3akara banA hai| saMskRta vyAkaraNa meM 'yuj' nAma kI do dhAtue~ haiM Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa unameM se eka kA artha 'jor3anA' hai aura dUsare kA 'mana:samAdhi' athavA 'mana kI sthiratA' hai|2 phalita kI bhASA meM kahA jAye to yoga zabda kA artha sambandha sthApita karanA tathA mAnasika, vAcika evaM zArIrika sthiratA prApta karanA bhI hai| isa prakAra sAdhana aura sAdhya donoM hI rUpa meM 'yoga' zabda arthavAna hai| prastuta sandarbha meM yoga ke donoM artha abhISTa evaM grAhya hai| udavahana zabda meM 'uda' upasarga zreSThatA, ucca, Upara, atizaya, Upara uThanA Adi arthoM kA vAcaka hai| isakA artha hotA hai- uThAye rakhanA, saMbhAle rakhanA, sahArA denA aadi| suspaSTa hai ki adhyavasAyoM ko azubha se haTAkara zubha meM jor3anA, unheM prazasta vRtti se saMlagna rakhanA aura antazcetanA ko Upara uThAnA yogodvahana hai athavA cetana sattA kI vaha pravRtti jo use nirantara samAdhi mArga kI ora unmukha karatI hai, yogodvahana kahalAtI hai| yoga ke prakAra jaina avadhAraNA meM sUtra yoga ke do prakAra mAne gaye haiM- 1. gaNiyoga aura 2. bAhira yog| gaNiyoga- jisa sUtra kA yoga karate hue gaNipada diyA jAtA hai vaha gaNi yoga kahalAtA hai, jaise- bhagavatIsUtra gaNIyoga hai| bAhirayoga- gaNiyoga ke atirikta zeSa sUtroM ke yoga bAhirayoga kahalAte haiN| inheM anukrama se AgAr3ha yoga aura anAgAr3ha yoga bhI kahate haiN| AgAr3ha yoga- AgAr3ha zabda kA vyutpattisiddha artha hotA hai- 'A samantAta gAr3haH iti AgAr3ha' jo cAroM ora se pragAr3ha, prakRSTa aura anivArya hai vaha AgAr3ha kahalAtA hai| prAkRta hindI koza meM AgAr3ha zabda ke nimna artha batAe gae haiM- prabala, duHsAdhya, atyanta gaaddh'| jo yoga atyanta kaThinatA ke sAtha vahana kiyA jAtA hai, AgAr3ha yoga kahalAtA hai| jainAcAryoM ke matAnusAra jina sUtroM ke yoga pUrNa karane ke pazcAta hI usase bAhara nikalA jAtA hai athavA bhagavatI Adi kucha sUtroM ke sampUrNa pAThoM ko par3ha lene ke bAda hI anya sUtra yoga meM praveza hotA hai vaha AgAr3ha yoga hai| bhikSu Agama koza ke anusAra bhagavatI Adi AgamoM ke adhyayanakAla meM adhyetA ko saghanatA se yogavahana karanA hotA hai, isalie use AgAr3ha yoga kahA jAtA hai| uttarAdhyayana, AcArAMga kA saptasaptatikA nAmaka Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ...123 caudahavA~ adhyayana, praznavyAkaraNa, Avazyaka', dazavaikAlika, bhagavatI, mahAnizItha Adi sUtroM ko vidhipUrvaka grahaNa karanA AgAr3ha yoga hai| anAgAr3ha yoga- jina sUtroM kA yoga saralatApUrvaka vahana kiyA jAtA hai, vaha anAgAr3ha yoga kahalAtA hai| AcArya vardhamAnasUri ke matAnusAra jisa yoga meM kAlagrahaNa, khamAsamaNa, kAyotsarga Adi kriyAe~ aura dina pUrNa na hone para bhI use bIca meM apUrNa chor3A jA sakatA hai athavA sUtra kI vAcanA apUrNa rahane para bhI anya yoga meM praveza kara sakate haiM, vaha anAgAr3ha yoga hai| kucha AcAryoM ke anusAra zArIrika kSINatA Adi vizeSa kAraNa hone para anAgAr3ha sUtroM ke yoga meM se praveza karane ke cAra dina bAda bhI nikalA jA sakatA hai arthAta unheM bIca meM apUrNa chor3A jA sakatA hai| ___bhAvArtha yaha hai ki AgAr3ha yoga autsargika hai aura anAgAr3ha yoga ApavAdika hai| AgAr3ha yoga AcaraNa pradhAna hai aura anAgAr3ha yoga paristhiti pradhAna hai| AgAr3ha yoga karate samaya kisI taraha kI kaThina paristhiti utpanna ho jAye to bhI jisa AgAr3hasUtra kA yoga cala rahA ho usake dina pUrNa karane ke bAda hI usase bAhara ho sakate haiM jabaki anAgAr3ha yoga meM vizeSa kAraNa utpanna hone para tIna yA cAra dina ke pazcAta kabhI bhI bAhara ho sakate haiM yAnI usa sUtra yoga ko apUrNa chor3a sakate haiN| nandIsUtra meM zAstroM ke adhyayana kAla kI apekSA Agama sUtroM ke do bheda kie gae haiM- 1. kAlikasUtra aura 2. utkAlikasUtra kAlikasUtra- jina sUtroM ke yoga meM kAlagrahaNa Avazyaka hotA hai, zuddha kAla kI apekSA rahatI hai tathA jo nirdhArita samaya (dina ke prathama evaM antima prahara) meM hI par3he jAte haiM ve kAlika sUtra kahalAte haiN| kAlika sUtroM ke adhyayana hetu jo prahara nizcita kie gae haiM unameM bhI asvAdhyAya kA samaya avazya chor3anA caahie| AcAra pradIpa evaM pracalita sAmAcArI ke anusAra sUryodaya ke 24 minaTa pUrva se 24 minaTa pazcAta taka tathA sUryAsta ke 24 minaTa pUrva se 24 minaTa pazcAta taka asvAdhyAya kAla mAnA gayA hai| anya mata ke anusAra sUryodaya ke 48 minaTa pUrva se sUryodaya taka, isI taraha sUryAsta ke bAda 48 minaTa taka asvAdhyAya kAla rahatA hai| pracalita sAmAcArI meM dina evaM rAtri ke madhyAhna kAla (lagabhaga 11 : 30 se 12 : 30 baje taka) kA samaya asvAdhyAya kAla ke rUpa meM mAnA jAtA hai| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa uparokta asvAdhyAya kAla meM kisI bhI AgamasUtra kA svAdhyAya nahIM karanA caahie| nandI ke anusAra kAlika sUtroM ke nAma isa prakAra haiM- 1. uttarAdhyayana 2. dazAzrutaskaMdha 3. kalpa - bRhatkalpa 4. vyavahAra 5. nizItha 6. mahAnizItha 7. RSibhASita 8. jambUdvIpa prajJapti 9. dvIpasAgara prajJapti 10. candra prajJapti 11. kSudrikAvimAna vibhakti 12. mahallikAvimAna pravibhakti 13. aMga cUlikA 14. varga cUlikA 15. vivAha cUlikA 16. aruNopapAta 17. varuNopapAta 18. garur3opapAta 19. dharaNopapAta 20. vaizramaNopapAta 21. velandharopapAta 22. devendropapAta 23. utthAna zruta 24. samutthAna zruta 25. nAgaparijJApanikA 26. nirayAvalikA 27. kalpikA 28. kalpAvataMsikA 29. puSpikA 30. puSpa cUlikA aura 31. vahnidazA | pAkSika sUtrAnusAra 32. AzIviSa bhAvanA 33. dRSTiviSa bhAvanA 34. cAraNa sumiNa bhAvanA 35. mahAsumiNa bhAvanA 36. teja nisarga bhAvanA Adi / kAlika sUtroM ke yoga meM kAlagrahaNa, saMghaTTA, AuttavANaya, svAdhyAya prasthApanA, pATalI Adi kriyAe~ anivArya rUpa se hotI haiN| utkAlika sUtra- jo sUtrAgama asvAdhyAya kAla (cAra sandhyAoM- pUrva sandhyA-sUryodaya velA, pazcima sandhyA sUryAsta velA, aparAhna - divasa kA madhyakAla aura arddharAtri) ke atirikta dina aura rAtri ke sabhI praharoM meM par3he jAte haiM ve utkAlika sUtra kahalAte haiN| utkAlika sUtroM ke nAma ye haiM- 1. dazavaikAlika 2. kalpAkalpa 3. cullakalpazruta 4. mahAkalpazruta 5. aupapAtika 6. rAjapraznIya 7. jIvAbhigama 8. prajJApanA 9 mahAprajJApanA 10. pramAdApramada 11. nandI 12. anuyogadvAra 13 devendrastava 14 tandulavaicArika 15. candravidyA 16. sUryaprajJapti 17. pauruSImaMDala 18. maNDala pradeza 19. vidyAcaraNavinizcaya 20. gaNividyA 21. dhyAnavibhakti 22. maraNavibhakti 13. Atma vizuddhi 24. vItarAga zruta 25. saMlekhanA zruta 26. vihAra kalpa 27. caraNa vidhi 28. Atura pratyAkhyAna aura 29. mahApratyAkhyAna | 10 - utkAlika sUtroM ke yoga meM kAlagrahaNa, saMghaTTA Adi nahIM hote haiM / kintu khamAsamaNa, kAyotsarga, uddeza, samuddeza Adi zeSa kriyAe~ kAlika-utkAlika donoM prakAra ke sUtroM ke yoga meM samAna rUpa se hotI haiN| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ... 125 niSpatti yadi aitihAsika dRSTikoNa se AgAr3ha - anAgAr3ha zruta kA AdhAra DhUMDhA jAe to sarvaprathama isakA ullekha nizItha bhASya evaM usakI cUrNi meM upadhAna ke rUpa meM upalabdha hotA hai| jaisA ki nizItha bhASya meM kahA gayA hai - jo durgati meM girane se bacAye vaha upadhAna (zruta adhyayanakAla meM karaNIya tapa) hai| kAlikautkAlika, aMgapraviSTa-aMgabAhya sUtroM ke uddezaka, adhyayana yA zrutaskandha ke lie AyaMbila Adi jo upadhAna rUpa tapa karaNIya haiM, ve karanA caahie| 11 zruta ke do prakAra haiM- AgAr3ha zruta aura anAgAr3ha shrut| bhagavatI Adi Agama AgAr3ha zruta haiM tathA AcArAMga Adi anAgAr3ha zruta haiN| AgAr3ha ke lie AgAr3ha aura anAgAr3ha ke lie anAgAr3ha upadhAna (tapa) karaNIya hai| jo AgAr3ha aura anAgAr3ha meM viparyAsa karatA hai, vaha kramazaH caturgurU aura caturlaghu prAyazcitta kA bhAgI hotA hai / isa sandarbha meM azakaTapitA kA dRSTAnta varNita hai - eka AcArya ne vAcanAdAna se vimukha hokara svAdhyAya kAla ko asvAdhyAya kAla ghoSita kara diyaa| isase unake jJAnAvaraNIya karma kA baMdha ho gyaa| ve mRtyu ke pazcAta devaloka meM utpanna hue| vahA~ se cyuta hokara ve AbhIra kula meM utpanna hue| yauvanAvasthA prApta hone para vivAha huA aura eka kanyA utpanna huI, jo atyanta rUpavatI thii| eka dina pitA aura putrI ghI becane jA rahe the| putrI zakaTa ke agrabhAga para baiThI thii| kucha yuvA loga bhI apanI gAr3iyA~ lekara usI mArga se jA rahe the| ve usa kanyA ke rUpa ko dekhane ke lie apanI gAr3iyoM ko unmArga meM gae to d TUTa gii| isa kAraNa se pitA ne lar3akI kA nAma azakaTa rakha diyaa| sAtha hI usakA pitA bhI azakaTa pitA ke nAma se prasiddha ho gyaa| kisI . ghaTanA vizeSa se azakaTa pitA ke nAma se prasiddha ho gaye aura putrI kA vivAha kara dIkSita bana ge| phira unhoMne AgamasUtroM kA abhyAsa prArambha kiyaa| jaba uttarAdhyayana kA krama AyA taba usake tIna adhyayana to sIkha lie, kintu cauthA adhyayana (asaMkhayaM) sIkhate hue pUrvabaddha jJAnAvaraNIya karma kA udaya ho gyaa| prayatna karane para bhI adhyayana yAda nahIM huaa| muni ne AcArya se nivedana kiyA ki isake lie kauna sA yoga vahana karU~ ? AcArya ne kahA- jaba taka yAda na ho, taba taka AyaMbila tapa kro| unhoMne usI rUpa meM AyaMbila (upadhAna) kiye| bAraha varSa taka AyaMbila karate hue ve mAtra bAraha zloka yAda Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa kara pAe aura jaba bele-bele kI tapasyA ke dvArA unakA jJAnAvaraNIya karma kSINa huA to unakA adhyayana drutagati se Age bddh'aa| bhAvArtha hai ki jaise azakaTa pitA ne triyoga pUrvaka AgAr3ha yoga vahana kiyA, vaise hI Agama abhyAsI muniyoM ko yogavahana karanA caahie| vartamAna meM uttarAdhyayanasUtra ke antargata asaMkhaya nAmaka caturtha adhyayana ke yoga, jo do dina meM pUrNa kiye jAte haiM usake pIche ukta kathAnaka hI mukhya kAraNa mAnA gayA hai| isa prakAra bhASya evaM cUrNi meM AgAr3ha-anAgAr3ha zruta kA ullekha spaSTa rUpa se prApta hotA hai| tadanantara vyavahArabhASya kI TIkA meM 'AgAr3haprajJa' zabda milatA hai| jisakA vAcyArtha duHsAdhya rUpa se vahana karane yogya bhagavatI Adi Agama grantha hI hai| bhikSu Agama koza meM gahana gambhIra grantha ko AgAr3haprajJa kahA hai| vyavahAra TIkA ke anusAra jina zruta graMthoM ke adhyayana meM atizaya prajJA kA upayoga hotA ho ve AgAr3haprajJa zAstra haiN| unameM tadpa pariNata hone vAle kI buddhi unake tAtparyArtha ko grahaNa kara atyanta sUkSma ho jAtI hai|12 tatpazcAta madhyakAlavartI (vikrama kI 10vIM se 15vIM zatI ke) granthoM meM vivecya bhedoM kA pUrvApekSA vistRta svarUpa upalabdha hotA hai| yogavAhI ke lakSaNa yogavAhI zabda kI nimna vyAkhyAe~ upalabdha hotI haiM 'yogena vahati iti yogavAhI'- jo prazasta yoga ke dvArA AtmA kA vahana karatA hai vaha yogavAhI hai| ___sthAnAMgaTIkA ke anusAra 'zrutopadhAnakAriNI' arthAta taponuSThAna pUrvaka zruta kA adhyayana karane vAlA yogavAhI kahalAtA hai|13 ___ abhidhAnarAjendrakoza ke ullekhAnusAra 'yogena samAdhinA sarvatrAnutsukatva lakSaNena vahatItyevaM zIlo yogavAhI' arthAta jo samAdhi yoga meM rata haiM evaM samasta prakAra ke aprazasta kAryoM meM anutsuka (udAsIna) hai| ina lakSaNoM se yukta muni jo vahana karatA hai arthAta zAstra abhyAsa rUpa vyApAra meM pravRtta hotA hai vaha zIlavAna yogavAhI hai|14 yogavahana karane kA saccA adhikArI kauna ho sakatA hai? isa sambandha meM vidhimArgaprapA ke racayitA AcArya jinaprabhasUri ke matAnusAra jo dharma priya ho, Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ... 127 suvinIta ho, lajjAlu prakRtivAna ho, mahAsatvavAlA ho, sarala pariNAmI ho, saMsAra se viraktatA ho, dRr3hadharmI ho, cAritra meM samyaka rUpa se susthita ho, krodha, mAna, mAyA aura lobha kA vijetA ho, parISahajita ho, ArogyavAna ho, manavacana - kAyA se saMyata ho, alpa upadhi dhAraka evaM alpa parigrahI ho, nidrAjayI ho, AhAra para niyaMtraNa ho, AlocanA ke jala se pApa rUpI mala ke samUha ko prakSAlita karane vAlA ho, kalpatrepa kriyA kiyA huA ho, saMgraha kA tyAgI ho, guru AjJA meM rata ho - ina 22 lakSaNoM se susampanna muni AgAr3ha aura anAgAr3ha sUtroM ke yoga kara sakatA hai 1 15 kAyA AcAradinakara meM Agama adhyetA muni ke nimna lakSaNa batalAe gae haiMvaha maunI ho, parISaha ko sahana karane meM samartha ho, krodha, mAna, mAyA aura lobha se rahita ho, baliSTha ho, mitra aura zatru meM samabhAva rakhane vAlA ho, mana-vacanase guru evaM munijanoM kI prasannatApUrvaka bhakti karane vAlA ho, kuzala ho, dayAlu ho, zrutazAstra ke kalyANakArI vacana jisane sune ho, jisake mana meM pApa kAryoM ke prati lajjA kA bhAva ho, vairAgyavAsita tathA buddhimAna ho, jisane tRSA aura nidrA para vijaya prApta kara lI ho, jo akhaNDa rUpa se brahmacarya kA pAlana karane vAlA ho, jisane prAyazcitta ke dvArA pApa karmoM kA kSaya kara diyA ho (prAyazcitta kiyA huA ho), jo bAhya aura Abhyantara rUpa se rasa lolupI na ho, jisane kaSAya Adi antaraMga zatruoM ko jIta liyA ho, jo duSkRtyoM kA tyAgI ho aise kula 17 guNoM se yukta muni yogavahana karane kA adhikArI hotA hai| 16 yogodvahana pravarttaka guru ke lakSaNa AcAra dinakara ke anusAra yogodvahana karavAne vAle guru dayAlu, zAnta, azaTha, madhurabhASI, AcArya ke chattIsa guNoM se yukta, Arjava - mArdava Adi dasa yati dharma ke pAlaka, yogodvahana meM nipuNa, samyaka avasara ke jJAtA, paramArtha ko jAnane vAle, kuzala, nidrAjita, moha vijetA, apramatta, mada evaM mAyA rahita aura prasanna citta vAle - ina guNoM se yukta hone caahie| aisA guru hI ziSya ko yogodvahana karavAne ke yogya hotA hai| 17 yogodvahana meM sahAyaka muni ke lakSaNa Agama sUtroM kA abhyAsa karate samaya tatsambandhI kAlagrahaNa Adi Avazyaka kriyAoM ko nirvighna rUpa se sampanna karane ke lie kAlagrAhI, Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa dAMDIdhara, kRtayogI Adi kaI muni sahayogI banate haiN| ve viziSTa yogyatAoM se yukta hone caahie| vyavahArabhASya ke matAnusAra kAlagrAhI muni - priyadharmA, dRr3hadharmA, saMvigna, pApabhIru, khedajJa, kAla vidhi kA samyaka jJAtA aura abhIru honA cAhie | 18 daNDadhArI muni sAmudAyika sAmAcAriyoM kA jJAtA, vighnoM evaM avidhi ko rokane vAlA, bhikSA pramukha, sarvasmRtidhara aura dharma dezanA meM kuzala honA caahie| bhikSAcaryA Adi meM sahayogI sAdhu nidrA evaM Alasya ko jItane vAlA, utsAhita karane vAlA, snehavAna, guNAnurAgI, udyamavAna, dayAvAna, viSayakaSAya rUpa zatruoM ko jItane vAlA, aneka AgamoM kA jJAtA, sattvazAlI, aneka kalAoM meM nipuNa, nirmala evaM prasanna cittavAlA honA caahie| ina guNoM se yukta munijana yogavAhI ke lie viziSTa sahayogI hote haiN| 19 yogodvahana ke lie kSetra kaisA ho? yogodvahana uttama kSetra meM kiyA jAnA cAhie, jisase isa kaThinatara caryA kA nirdoSa paripAlana kiyA jA ske| AcArya vardhamAnasUri ne yogavahana ke anukUla kSetra kA svarUpa batalAte hue kahA hai ki jahA~ bahuta pAnI ho, bhikSA saralatA se milatI ho, sarva prakAra ke bhayoM se sarvathA mukta ho, aneka sAdhusAdhvI, zrAvakoM evaM zAstra vettAoM se saMpanna ho, nirdoSa jala aura annaM se yukta ho / nagara asthi, carma Adi se rahita ho, sarpa, keMkar3A, chipakalI, macchara evaM vRSabha se rahita ho, mArga sApha- -suthare hoM, roga-mArI Adi upadrava se mukta hoM aura nagara ke loga alpakaSAyI hoM aisA kSetra yogavahana ke lie zubha hotA hai | 20 yogodvahana kaisI vasati meM kiyA jAe? vasati zodhana sAmAnya muniyoM kA dainika AcAra hai ataH yogavAhiyoM ke lie to ise parama Avazyaka mAnA gayA hai| kyoMki yogodvahana ke dinoM meM pratidina vasati zodhana (zuddhi) karane ke pazcAta hI kAlapravedana Adi kriyAe~ kI jAtI hai| vasati zuddha hone para hI kAlagrahaNa Adi lie jAte haiM tathA Agama sUtroM ke uddezakAdi kI vAcanA grahaNa kara sakate hai, anyathA dina Adi amAnya hone se usa dina ke sabhI Avazyaka anuSThAna niSphala ho jAte haiN| isalie vasati kA zuddha honA anivArya hai| sAmAnyatayA jo sthAna carma, haDDI, dA~ta, nakha, keza, mala-mUtra Adi kI apavitratA se rahita ho, jisake nIce aura Upara Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ...129 kA bhAga chidra rahita ho tathA zAnti pradAyaka, samatala aura svaccha chavi vAlA ho, vaha yogodvahana hetu zreSTha mAnA gayA hai| sUkSma jIvoM ke samUha se yukta aura darAra vAle AvAsa varjita kahe gaye haiN| mukhya rUpa se gRhastha ne apane lie jo makAna banavAyA hai vaha yogodvahana ke lie sarvathA uttama hai|21 yogodvahana kAla meM sthaNDila bhUmi kaisI ho? jahA~ logoM kA AvAgamana na ho, jIva-jantuoM kI utpatti na ho, jala, vanaspati, tRNa, sarpAdi ke biloM se rahita ho, sUkSma bIjAdi kI utpatti na huI ho, bhUmi viSama na hokara samatala ho, andara se polI na ho- ina dasa lakSaNoM se yukta bhUmi yogavAhiyoM ke mala-mUtra visarjana hetu zreSTha mAnI gaI hai|22 Azaya yaha hai ki ukta lakSaNopeta bhUmi kI gaveSaNA pUrvaka yogodvahana karanA caahie| yogavAhI ke lie Avazyaka upakaraNa jainAcAryoM ke nirdezAnusAra yogavAhI ke upakaraNa miTTI, tumbI yA kASTha nirmita hone cAhie tathA pUrNata: sApha kie hue zuddha pAtra hone caahie| pAtra lapeTane evaM bA~dhane ke vastra bhI naye aura svaccha hone caahie| isI ke sAtha pAtrarajjU (tirapaNI kI DorI), vastra (uttarapaTTA) yukta saMstAraka, choTI pUMjaNI, gola AkAra kI kAlagrahaNa kI daNDI, AgamazAstra, vAsacUrNa, samavasaraNa, prAsuka jala Adi upakaraNa bhI apekSita haiN|23 yogodvahana hetu kAla vicAra yogodvahana prazasta kAla meM karaNIya hai| sAmAnyatayA yaha anuSThAna adhyAtma mUlaka hone para bhI azuci sthAna Adi se rahita, dravyAdika evaM vidyuta pAtAdi se rahita prAkRtika zuddhi ke AdhAra para hI saMpAdita kiyA jAtA hai| jaba subhikSa ho, sAdhuoM ko unakI Avazyaka vastue~ sarva sulabha hoM aura vipattiyoM kA abhAva ho taba kAlika evaM utkAlika yoga kie jAne caahie| ___ArdrA nakSatra ke prArambha se svAti nakSatra ke anta taka kA kAla kAlika yogoM ke lie upayogI mAnA gayA hai, kyoMki ukta nakSatroM meM sUrya kA udaya rahane se vidyuta, bAdala kI gar3agar3AhaTa evaM vRSTi hone para bhI asvAdhyAya nahIM hotA hai tathA ina dasa nakSatroM ke atirikta samaya meM bAdala, vidyuta garjanA Adi hone para yogodvahana nahIM karanA caahie|24 ___ tAtparya yaha hai ki yogodvahana hetu varSAvAsa sarvotkRSTa kAla mAnA gayA hai| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa yogavahana ke lie zubhAzubha muhUrta kA vicAra yogodvahana, jainAgamoM ke adhyayana kA utkRSTa upakrama hai| isa caryA meM mukhya rUpa se Agama zAstroM kA samyaka evaM samucita prazikSaNa diyA jAtA hai| ataH ise zubha dina meM prArambha karanA cAhie / gaNividyA,25 vidhimArgaprapA 26 evaM AcAra dinakara 27 ke anusAra nimna nakSatra Adi ke hone para yogodvahana meM praveza karanA cAhie athavA una zubha yogoM meM yogodvahana prArambha karanA cAhie / yoga - AgamasUtroM kA adhyayana prArambha karane ke lie amRtayoga, siddhiyoga evaM raviyoga zubha hai| ravivAra ko hasta, somavAra ko mRgazirA, guruvAra ko puSya, maMgalavAra ko azvinI, 'budhavAra ko anurAdhA, zukravAra ko revatI, zanivAra ko rohiNI nakSatra ho to amRta yoga hotA hai| ekAdazI ke dina guruvAra, SaSThI ke dina maMgalavAra, trayodazI ke dina zukravAra, navamI - pratipadA evaM aSTamI - ina tInoM meM se kisI bhI tithi ke dina ravivAra, dvitIyA - dazamI-navamI ke dina somavAra ho to usa dina siddhi yoga hotA hai| sUrya ke nakSatra se candramA kA nakSatra arthAta pratidina ke nakSatra ginane para dasavA~, cauthA, chaThA, nauvA~, terahavA~ aura bIsavA~ nakSatra AtA ho to usa dina ravi yoga hotA hai / yogavahana prArambha ke lie mRtyu yoga azubha hai - ravi ko anurAdhA, soma ko uttarASAr3hA, maMgala ko zatabhiSA, budha ko azvinI, guru ko mRgazirA, zukra ko AzleSA, zani ko hasta nakSatra ho to una vAroM meM nakSatra janya mRtyu yoga hotA hai tathA ravi-maMgala ko nandA, zukra- soma ko bhadrA, budha ko jayA, guru ko riktA evaM zani ko pUrNA tithi ho to tithi meM mRtyu janya yoga hotA hai| nakSatra - samavAyAMgasUtra ke anusAra mRgazirA, ArdrA, puSya, pUrvAphAlgunI, pUrvASAr3hA, pUrvAbhAdrapada ( matAntara se zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSA), mUla, AzleSA, hasta aura citrA - ye dasa nakSatra jJAna vRddhikara haiN| 28 gaNividyA ke anusAra azvinI, abhijita, anurAdhA, revatI aura citrA nakSatra bhI vidyA dhAraNa hetu uttama kahe gaye haiN| isI prakAra mRdu, dhruva, cara evaM kSitra nakSatra bhI zubha haiM 29 jJAna prApti ke lie nimna nakSatra azubha mAne gaye haiM 1. saMdhyAgata- jisa nakSatra meM sUrya asta hone ke samaya rahatA hai, vaha sandhyAgata nakSatra kahalAtA hai| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ... 131 2. ravigata- jisa nakSatra meM sUrya sthita rahatA hai, vaha ravigata nakSatra kahalAtA hai| 3. viDvara - TUTA huA arthAta pUrva dvAra vAle nakSatroM meM pUrva dizA ke mArga se gamana karane ke badale pazcima dizA se jAne para vaha girane vAlA viDvara nakSatra kahalAtA hai| 4. saMgraha - jisa graha meM sUrya ho, usa graha meM rahane vAlA nakSatra saMgraha nakSatra kahalAtA hai| 5. vilambI - jisa nakSatra para sUrya ho, usake pIche kA tIsarA nakSatra vilambI kahalAtA hai| 6. rAhuhata - jisa nakSatra meM grahaNa ho, vaha rAhuhata kahalAtA hai| 7. graha bhinna- jisa nakSatra ke bIca se graha jAtA hai, vaha graha bhinna kahalAtA hai| ina nakSatroM meM yogavahana prArambha nahIM karanA cAhie | 30 tithi - tRtIyA, paMcamI, dazamI, ekAdazI, trayodazI tathA nandA aura bhadrA tithiyA~- adhyayana prArambha ke lie upayukta batAI gaI haiN| 31 vAra - maMgala aura zani ko chor3akara zeSa vAra zubha haiN| uparyukta nakSatrAdi evaM prazasta dina, zubha svapna, zubha zakuna Adi ke nimitta milane para yogodvahana prArambha karanA cAhie / doSa - vidhimArgaprapA ke anusAra yogodvahana prArambha karane ke dina pAta Adi doSa nahIM hone caahie| dIkSA, pratiSThA jaise zreSTha avasaroM para pAta Adi doSoM kA mukhya rUpa se varjana kiyA jAtA hai| sUrya jisa nakSatra meM cala rahA ho, usa nakSatra se AzleSA, maghA, citrA, anurAdhA, zravaNa aura revatI nakSatra taka ginane para jo saMkhyA AtI ho, usa saMkhyA ko azvinI nakSatra se punaH ginane para jo nakSatra AtA ho, usa dina vaha nakSatra pAta doSa se yukta hotA hai isI taraha latA doSa, ekArgala doSa Adi bhI samajhane caahie| yogodvahana ( Agama adhyayana) sambandhI sUcanAe~ * paMcakalpasUtra ke anusAra aMga zAstroM ke zrutaskandhoM kA uddeza (pATha grahaNa) zuklapakSa meM hI hotA hai| * AcAra sambandhI zAstroM kA adhyayana karane ke lie tRtIyA, paMcamI, dazamI, ekAdazI aura trayodazI- ye tithiyA~ zreSTha mAnI gaI haiN| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa * cAturmAsa kAla ke daurAna vrata yA yoga (zreSTha sUtroM kA adhyayana) prArambha karate samaya varSa, mAsa Adi kI zuddhi nahIM dekhanI cAhie, kevala dina zaddhi kA vicAra karanA Avazyaka hai| * tapa, naMdI, AlocanA Adi zubha kArya mRda, dhruva, cara evaM kSipra nakSatroM tathA maMgalavAra aura zanivAra ko chor3akara anya vAroM meM hI karane caahie| * mRgazirA Adi dasa vidyA nakSatroM meM, amRtasiddhi yoga evaM ravi yoga meM aura zubha zakunoM ke hone para hI yogodvahana prArambha karanA caahie| * AcArya jinaprabhasUri ke anusAra nizIthasUtra sambandhI yoga meM asamartha, bAla, rUgNa Adi sAdhu nIvi ke dina ekAsanA karake bhI nirvAha kara sakate haiN| yaha ApavAdika niyama dazavaikAlikasUtra ke yogakAla meM bhI samajha lenA caahie| __yogavAhiyoM ke lie kAyotsarga sambandhI sUcanAe~ gyAraha kAyotsarga sambandhI niyama jisa dina aMgasUtra meM praveza karanA ho usa dina gyAraha kAyotsarga kiye jAte haiM1. aMgasUtra ke uddezaka kA pahalA kaayotsrg| 2. zrutaskandha ke uddezaka kA dUsarA kaayotsrg| 3. zrutaskandha sambandhI varga (adhyayana) ke uddezaka kA tIsarA kaayotsrg| 4. zrutaskandha sambandhI varga ke Adima uddezakoM ke uddeza kA cauthA kaayotsrg| 5. zrutaskandha sambandhI varga ke antima uddezakoM ke uddeza kA pAMcavA~ kaayotsrg| 6. zrutaskandha sambandhI varga ke Adima uddezakoM ke samuddeza kA chaThavA kaayotsrg| 7. zrutaskandha sambandhI varga ke antima uddezakoM ke samuddeza kA sAtavA~ kaayotsrg| 8. zrutaskandha sambandhI varga ke Adima uddezakoM kI anujJA kA AThavA~ kaayotsrg| 9. zrutaskandha sambandhI varga ke antima uddezakoM kI anujJA kA nauvA~ kaayotsrg| 10. varga ke samuddeza kA dazavA~ kaayotsrg| 11. varga kI anujJA kA gyArahavA~ kaayotsrg| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ...133 dasa kAyotsarga sambandhI niyama jisa dina aMgasUtra ke dvitIya zrutaskandha meM praveza karanA ho, usa dina dasa kAyotsarga kiye jAte haiM 1. dvitIya zrutaskandha ke uddezaka kA pahalA kaayotsrg| 2. dvitIya varga ke uddezaka kA dUsarA kaayotsrg| 3. dvitIya varga ke Adima uddezakoM ke uddeza kA tIsarA kaayotsrg| 4. dvitIya varga ke antima uddezakoM ke uddeza kA cauthA kaayotsrg| 5. dvitIya varga ke Adima uddezakoM ke samuddeza kA pAMcavA~ kaayotsrg| 6. dvitIya varga ke antima uddezakoM ke samuddeza kA chaThavA~ kaayotsrg| 7. dvitIya varga ke Adima uddezakoM kI anujJA kA sAtavA~ kaayotsrg| 8. dvitIya varga ke antima uddezakoM kI anujJA kA AThavA~ kaayotsrg| 9. dvitIya varga ke samuddeza kA nauvA~ kaayotsrg| 10. dvitIya varga kI anujJA kA dasavA~ kaayotsrg| nau kAyotsarga sambandhI niyama jisa sUtra meM adhyayana athavA zataka ke do uddezaka hoM usameM praveza karate samaya nau kAyotsarga nimna rUpa se hote haiM 1. zrutaskandha ke uddezaka sambandhI sAta khamAsamaNa kA pahalA kaayotsrg| 2. zrutaskandha ke uddezaka ke uddeza sambandhI sAta khamAsamaNa kA dUsarA kaayotsrg| 3. prathama adhyayana athavA prathama zataka ke uddezaka sambandhI sAta khamAsamaNa kA tIsarA kaayotsrg| ... 4. adhyayana yA zataka ke prathama uddezaka ke uddeza sambandhI sAta khamAsamaNa kA cauthA kaayotsrg| ____5. dvitIya uddezaka ke uddeza sambandhI sAta khamAsamaNa kA pAMcavA~ kaayotsrg| 6. prathama uddezaka ke samuddeza sambandhI sAta khamAsamaNa kA chaThavA~ kaayotsrg| ___7. dvitIya uddezaka ke samuddeza sambandhI sAta khamAsamaNa kA sAtavA~ kaayotsrg| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa ___8. prathama uddezaka kI anujJA sambandhI sAta khamAsamaNa kA AThavA~ kaayotsrg| 9. dvitIya uddezaka kI anujJA sambandhI sAta khamAsamaNa kA nauvA~ kaayotsrg| adhyayana athavA zataka ke do uddezaka ho, to nau kAyotsarga hote haiM1. adhyayana athavA zataka ke uddezaka kA pahalA kaayotsrg| 2. adhyayana athavA zataka ke prathama uddezaka ke uddezaka kA dUsarA kaayotsrg| 3. adhyayana athavA zataka ke dvitIya uddezaka ke uddeza kA tIsarA kaayotsrg| 4. adhyayana athavA zataka ke prathama uddezaka ke samuddeza kA cauthA kaayotsrg| 5. adhyayana athavA zataka ke dvitIya uddezaka ke samuddeza kA pAMcavA~ kaayotsrg| 6. adhyayana athavA zataka ke samaddeza kA chaThavA~ kaayotsrg| 7. adhyayana athavA zataka ke prathama uddezaka kI anujJA kA sAtavA~ kaayotsrg| 8. adhyayana athavA zataka ke dvitIya uddezaka kI anujJA kA AThavA~ kaayotsrg| 9. adhyayana athavA zataka kI anujJA kA nauvA~ kaayotsrg| ATha kAyotsarga sambandhI niyama adhyayana yA zataka pUrNa ho rahA ho athavA anta meM do uddezaka hoM to ATha kAyotsarga hote haiM 1. prathama uddezaka ke uddeza sambandhI sAta khamAsamaNa kA pahalA kaayotsrg| 2. dvitIya uddezaka ke uddeza sambandhI sAta khamAsamaNa kA dUsarA kaayotsrg| 3. prathama uddezaka ke samuddeza sambandhI sAta khamAsamaNa kA tIsarA kAyotsarga 4. dvitIya uddezaka ke samuddeza sambandhI sAta khamAsamaNa kA cauthA kAyotsarga 5. adhyayana athavA zataka ke samuddeza sambandhI sAta khamAsamaNa kA pAMcavA~ kAyotsarga 6. prathama uddezaka kI anujJA sambandhI sAta khamAsamaNa kA chaThavA~ kaayotsrg| 7. dvitIya uddezaka kI anujJA sambandhI sAta khamAsamaNa kA sAtavA~ kaayotsrg| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ... 135 8. adhyayana athavA zataka kI anujJA sambandhI sAta khamAsamaNa kA AThavA~ kaayotsrg| sAta kAyotsarga sambandhI niyama adhyayana athavA zataka ke do se adhika uddezaka hoM, to prathama dina sAta kAyotsarga hote haiM 1. adhyayana athavA zataka ke uddezaka sambandhI sAta khamAsamaNa kA pahalA kaayotsrg| 2. prathama uddezaka ke uddeza sambandhI sAta khamAsamaNa kA dUsarA kAyotsarga | 3. dvitIya uddezaka ke uddeza sambandhI sAta khamAsamaNa kA tIsarA kAyotsarga / 4. prathama uddezaka ke samuddeza sambandhI sAta khamAsamaNa kA cauthA kAyotsarga / 5. dvitIya uddezaka ke samuddeza sambandhI sAta khamAsamaNa kA pAMcavA~ kaayotsrg| 6. prathama uddezaka kI anujJA sambandhI sAta khamAsamaNa kA chaThavA~ kaayotsrg| 7. dvitIya uddezaka kI anujJA sambandhI sAta khamAsamaNa kA sAtavA~ kAyotsarga chaha kAyotsarga sambandhI niyama jaba do adhyayana yA do uddezaka eka dina meM pUrNa ho rahe hoM to usa dina chaha kAyotsarga hote haiM 1. prathama adhyayana athavA prathama uddezaka ke uddeza sambandhI sAta khamAsamaNa kA pahalA kAyotsarga / 2. dvitIya adhyayana athavA dvitIya uddezaka ke uddeza sambandhI sAta khamAsamaNa kA dUsarA kAyotsarga / 3. prathama adhyayana athavA prathama uddeza ke samuddeza sambandhI sAta khamAsamaNa kA tIsarA kAyotsarga | 4. dvitIya adhyayana athavA dvitIya uddezaka ke samuddeza sambandhI sAta khamAsamaNa kA cauthA kAyotsarga / 5. prathama adhyayana athavA prathama uddezaka kI anujJA sambandhI sAta khamAsamaNa kA pA~cavA~ kAyotsarga / 6. dvitIya adhyayana athavA dvitIya uddezaka kI anujJA sambandhI sAta khamAsamaNa kA chaThavA~ kAyotsarga / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa pA~ca kAyotsarga sambandhI niyama adhyayana athavA zataka kI samApti ho aura usakA antima eka uddezaka pUrNa karanA ho usa dina pA~ca kAyotsarga hote haiM 1. adhyayana yA zataka ke uddezaka sambandhI uddeza ke sAta khamAsamaNa, pahalA kaayotsrg| 2. adhyayana yA zataka ke uddezaka sambandhI samuddeza ke sAta khamAsamaNa, dUsarA kaayotsrg| . 3. adhyayana yA zataka ke samuddeza sambandhI sAta khamAsamaNa, tIsarA kaayotsrg| ___4. adhyayana yA zataka ke uddezaka sambandhI anujJA ke sAta khamAsamaNa, cauthA kaayotsrg| ___5. adhyayana yA zataka kI anujJA sambandhI sAta khamAsamaNa, pAMcavA~ kaayotsrg| adhyayana uddezaka rahita ho, usa dina pA~ca kAyotsarga hote haiM1. sUtra ke uddeza sambandhI sAta khamAsamaNa kA pahalA kaayotsrg| 2. zrutaskaMdha ke uddeza sambandhI sAta khamAsamaNa kA dUsarA kaayotsrg| 3. adhyayana ke uddeza sambandhI sAta khamAsamaNa kA tIsarA kaayotsrg| 4. adhyayana ke samuddeza sambandhI sAta khamAsamaNa kA cauthA kaayotsrg| 5. adhyayana kI anujJA sambandhI sAta khamAsamaNa kA pA~cavA~ kaayotsrg| cAra kAyotsarga sambandhI niyama sUtra athavA zrutaskaMdha kA prArambha ho rahA ho aura adhyayana uddezaka rahita ho, usa dina cAra kAyotsarga hote haiM 1. sUtra yA zrutaskandha ke uddeza sambandhI sAta khamAsamaNa kA pahalA kaayotsrg| 2. adhyayana ke uddeza sambandhI sAta khamAsamaNa kA dUsarA kaayotsrg| 3. adhyayana ke samuddeza sambandhI sAta khamAsamaNa kA tIsarA kaayotsrg| 4. adhyayana kI anujJA sambandhI sAta khamAsamaNa kA cauthA kaayotsrg| tIna kAyotsarga sambandhI niyama jisa dina eka adhyayana pUrNa karanA ho, usa dina tIna kAyotsarga hote haiM1. adhyayana ke uddeza sambandhI sAta khamAsamaNa kA pahalA kaayotsrg| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ...137 2. adhyayana ke samuddeza sambandhI sAta khamAsamaNa kA dUsarA kaayotsrg| 3. adhyayana kI anujJA ke sAta khamAsamaNa kA tIsarA kaayotsrg| do kAyotsarga sambandhI niyama ___ jisa dina zrutaskandha kA samuddeza aura anujJA ho, usa dina do kAyotsarga hote haiM 1. zrutaskaMdha ke samuddeza sambandhI sAta khamAsamaNa kA pahalA kaayotsrg| 2. zrutaskaMdha kI anujJA sambandhI sAta khamAsamaNa kA dUsarA kaayotsrg| eka kAyotsarga sambandhI niyama ___ jisa dina zrutaskaMdha athavA zataka kA samuddeza ho athavA anujJA ho usa dina eka kAyotsarga hotA hai 1. zrutaskaMdha yA zataka ke samuddeza sambandhI athavA anujJA sambandhI sAta khamAsamaNa kA pahalA kaayotsrg| niSpatti- yogodvahana kAla meM pratidina kitane kAyotsarga karane cAhie? kitane khamAsamaNa Adi dene cAhie? isa viSaya meM aitihAsika dRSTikoNa se anuzIlana karane para isakA vivecana AcAra dinakara meM prApta hotA hai| isameM AcArya vardhamAnasUri ne apanI sAmAcArI ke anusAra sUtra, zrutaskaMdha, uddezaka Adi ke adhyayana dina meM kitane kAyotsarga Adi karane cAhie? isa viSaya kA spaSTa ullekha kiyA hai|32 vikrama kI 14vIM zatI ke pUrvavartI granthoM meM nirdiSTa vivaraNa spaSTa rUpa se par3hane meM nahIM AyA hai| isase saMbhavatayA phalita hotA hai ki yogodvahana kAla meM kAyotsargAdi karane kI avadhAraNA vikrama kI 14vIM zatI ke anantara astitva meM AI athavA AcArya vardhamAnasari ne apanI sAmAcArI ke matAnusAra ukta vidhAna ko ullekhita karanA Avazyaka samajhA hogaa| isakA satyArtha gItArtha muniyoM ke lie bhI anveSaNIya hai| yahA~ kAyotsarga evaM khamAsamaNa kI tAlikA tapAgaccha paramparA ke AcAryoM dvArA saMkalita kRtiyoM ke AdhAra para prastuta kI hai, jo prAya: AcAradinakara se samarUpatA rakhatI haiN|33 yogavAhiyoM ke lie nandI sambandhI sUcanAe~ ___ 1. jisa aMgasUtra meM do zrutaskandha hote haiM usa sUtra ke yogodvahana kAla meM pA~ca nandI hotI haiM- pahalI nandI aMgasUtra ke uddezaka dina meM, dUsarI nandI prathama Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa zrutaskandha kI anujJA dina meM, tIsarI nandI dvitIya zrutaskandha ke uddezaka dina meM, cauthI nandI dvitIya zrutaskandha kI anujJA dina meM aura pA~cavIM nandI aMgasUtra kI anujJA dina meM hotI hai| isa yogakAla meM AkasaMdhi ke tIna dina hote haiN| 2. jisa yoga meM eka aMga aura eka zrutaskandha hotA hai vahA~ tIna nandI hotI haiM- pahalI nandI aMgasUtra ke uddezaka dina meM, dUsarI nandI, zrutaskandha kI anujJA dina meM aura tIsarI nandI aMgasUtra kI anujJA dina meM hotI hai| isa yoga meM AkasaMdhi ke cAra dina hote haiN| 3. jisa AgamasUtra meM eka zrutaskandha hotA hai usameM do nandI hotI haiMpahalI nandI zrutaskandha ke uddezaka dina meM aura dUsarI nandI zrutaskandha kI anujJA dina meM hotI hai| isa yoga meM AkasaMdhi ke do dina hote haiN| punazca jisa sUtrayoga meM pA~ca nandI hotI haiM vahA~ Akasandhi ke tIna dina hote haiN| jisa satrayoga meM tIna nandI hotI haiM vahA~ Akasandhi ke cAra dina hote haiM tathA jisa sUtra yoga meM do nandI hotI haiM vahA~ Akasandhi ke do dina hote haiN|34 yogavAhiyoM ke lie rAtri anuSThAna sambandhI sUcanAe~ yogodvahana ke rAtrika anuSThAna ke viSaya meM yaha jJAtavya hai ki jisa prakAra dina meM svAdhyAya prasthApanA, kAlagrahaNa, svAdhyAya pratikramaNa aura kAla pratikramaNa kA anuSThAna sampanna kiyA jAtA hai, rAtri meM bhI usI prakAra jAnanA caahie| * yadi anuSThAnakartA kA svAdhyAya dUSita ho jAye to anya adhikRta muni use anuSThAna krvaaeN| rAtri meM jisa kAla kA anuSThAna kiyA gayA ho, dUsare dina prabhAta meM paveyaNA vidhi karate samaya guru ke samakSa rAtri anuSThAna sambandhI saba kucha anukrama se batalAnA caahie| jisa dina yoga meM praveza kareM, usa dina sandhyA ko vyAghAtika kAla grahaNa nahIM karanA caahie| * yadi cAra kAla grahaNa kiye hoM to rAtri ke cAroM praharoM meM jAgRta rahate hue dizAoM kA avalokana karanA caahie| yadi isake viparIta karate haiM to sabhI kAla azuddha ho jAte haiM, isalie cAroM praharoM meM jAgarUka rahate hue dizAvaloka karanA caahie| phira dUsare dina prabhAtakAla meM anuSThAna sambandhI kriyA karanI cAhie, tabhI ve zuddha hote haiN|35 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ...139 yogodvahana caryA sambandhI Avazyaka sUcanAe~ jaina upAsanA paddhati meM tIna yogoM kI ekAgratApUrvaka evaM viziSTa tapa kI sAdhanA pUrvaka Agama sUtroM kA jo adhyayana kiyA jAtA hai vaha yogodvahana kahalAtA hai| samyaka jJAnArjana kI yaha ArAdhanA utkRSTa koTi kI hai ata: isameM kucha sAvadhAniyA~ apekSita haiM jo paravartI granthoM ke anusAra nimna prakAra hai-36 1. eka bAra pratilekhita pATalI (mukhavastrikA evaM daMDIyukta lakar3I kA choTA paTTA) ke samakSa sabhI kAla grahaNa kiye jA sakate haiN| pATalI kI bAra-bAra pratilekhanA karanA Avazyaka nahIM hai| mAtra pravedana ke anantara jaba punaH svAdhyAya prasthApanA karate haiM taba pATalI kI phira se pratilekhanA karanI caahie| 2. kadAcita kAlika sUtroM ke yoga meM saMghaTTe grahaNa karanA zeSa raha jAyeM to bhagavatIsUtra ke yogodvahana ke madhya meM una saMghaTToM ko grahaNa kara sakate haiN| AuttavANaya arthAta vizeSa rUpa se upayogavAna hokara kAlika sUtra ke yoga karate hue jitane dina adhika lagate haiM utane dina bhagavatIsUtra ke yoga meM parigaNita nahIM hote haiN| 4. varSARtu meM pATalI ke samakSa kAla grahaNa lenA cAhie zeSa kAla meM kambalI ke Upara daMDI rakhakara bhI kAla grahaNa kara sakate haiN| paramparAgata sAmAcArI ke anusAra yadi daMDI upalabdha na ho to pensila yA sthApanAcArya kI daNDI upayoga meM le sakate haiN| yogavAhI kA lambe daNDe vAlA rajoharaNa (daMDAsana) mayUrapiccha kA honA caahie| 5. yadi do kAla eka sAtha grahaNa kiye hoM, to usake anantara do bAra svAdhyAya prasthApanA karake kAla grahaNa sambandhI donoM anuSThAna kareM, anyathA eka kAla rahatA hai aura dUsarA kAla niSphala ho jAtA hai kyoMki kAla grahaNa svAdhyAya ke nimitta hotA hai| yadi svAdhyAya kI prasthApanA na kareM to kAla grahaNa kA kyA artha? svAdhyAya na karane para kAla grahaNa nirarthaka ho jAtA hai| 6. yogodvahana kAla meM guru ko apratilekhita rajoharaNa se vandana nahIM karanA cAhie, kyoMki vaha vandana zuddha nahIM hotA hai| apratilekhita rajoharaNa se Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa vasati zuddhi kA pravedana bhI nahIM karanA cAhie, kyoMki apratilekhita rajoharaNa se zuddha vasati bhI azuddha ho jAtI hai| 7. yogavAhI ko apramArjita sthAna para AhAra grahaNa, mukhavastrikA kA pratilekhana, saMghaTTa grahaNa, AuttavANaya grahaNa aura inakA visarjana nahIM karanA caahie| 8. yogakAla meM anAcArika (maMDalayogI) muni ke dvArA gRhIta kAla grahaNa sabhI yogavAhiyoM ke lie grAhya hote haiN| 9. upasthApita muni ke dvArA kiyA gayA vasati pramArjana, dizAvalokana, vasati zodhana, vasati pravedana, daMDa pratilekhana Adi anuSThAna sabhI yogavAhiyoM ko grAhya hote haiN| choTI dIkSA lie hae muni dvArA kI gaI uparokta kriyAe~-yogavAhiyoM ko grAhya nahIM hotI haiN| 10. anuttaraupapAtikadazA sUtra ke yogodvahana meM cAra kAloM kA grahaNa nahIM karanA caahie| 11. bhagavatIsUtra ke yoga meM camara nAmaka uddezaka prArambha ho taba taka ekAntara AyaMbila karanA caahie| phira vigaya grahaNa hetu ATha zvAsozvAsa kA kAyotsarga karanA caahie| Azaya yaha hai ki gItArtha AcaraNA ke anusAra 'camara' uddezaka zurU hone taka 75 kAla grahaNa ekAntara AyaMbila tapa pUrvaka kiye jAte haiN| phira camara kI datti ke samaya ukta kAyotsarga kiyA jAtA hai| 12. AkasaMdhikAla meM dina vRddhi ho aura gRhIta kAla grahaNa vidyamAna ho to anta meM AyaMbila karanA caahie| 13. prakIrNaka sUtroM ke yoga meM nandI nahIM hotI hai| kinhIM ke matAnusAra prathama ke do prakIrNaka sUtroM meM nandI hotI hai| 14. sabhI Agama sUtroM ke praveza dina meM yogavAhiyoM ko AyaMbila karanA cAhie, kintu kucha AcAryoM ke matAnusAra prakIrNaka sUtroM ke yoga praveza ke dina nandI hone para bhI nIvi tapa hI karanA caahie| 15. nandI ke dina, 'asaMkhaya' nAmaka adhyayana ke dina, 'baMdhaka' nAmaka zataka ke dina aura 'camara' nAmaka adhyayana ke dina sandhyAkAla meM vyAghAtika kAlagrahaNa kA anuSThAna nahIM karanA cAhie, vaha zuddha nahIM hotA hai| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ...141 16. cAturmAsa ke daurAna kisI yogavAhI kI mukhavastrikA kho jAye to zrAvaka kI mukhavastrikA se yogAnuSThAna nahIM kiyA jA sakatA hai| 17. yadi AgamasUtra ke samuddeza yA anujJA dina meM akAla meM malotsarga karanA par3e, vamana ho jAye yA gRhIta AhAra ke pariSThApana kI sthiti utpanna ho jAye to yogavAhI ko eka dina kI vRddhi karake AyaMbila karanA cAhie, aisI paravartI sAmAcArI hai| ukta sthitiyoM meM usa dina kA kAla grahaNa naSTa nahIM hotA hai| 18. yadi eka dina meM do kAla grahaNa kiye hoM aura usameM eka kAla hI zuddha rUpa se grahaNa huA ho to dUsare dina eka hI kAla grahaNa lenA caahie| yadi eka dina meM AkasaMdhi sambandhI donoM kAla naSTa ho gaye hoM to dUsare dina eka bhI kAlagrahaNa niSphala nahIM hotA hai tathA usa dina yogavAhI ziSya ko AyaMbila karanA cAhie usase donoM hI kAla zuddha rahate haiN| 19. AkasaMdhi dinoM meM akAla saMjJA (asamaya malotsarga) karane para kevala saMghaTTA grahaNa karake puna: kAlAnuSThAna kiyA jA sakatA hai| usake pazcAta puna: saMghaTTA grahaNa karanA caahie| yadi akAla saMjJA karane se pUrva pravedana * vidhi kara lI gaI ho, to dUsarI bAra grahaNa kiyA gayA anuSThAna zuddha nahIM hotA hai| 20. guru ke dvArA IryApatha pratikramaNa na kiyA gayA ho taba bhI unake samakSa saMghaTTa aura AuttavANaya kA mocana (tyAga) kara sakate haiN| 21. Agama vidhi ke anusAra anAgAr3ha sUtra ke yoga meM praveza karane ke pazcAta roga Adi kaThina paristhiti utpanna ho jAye taba bhI nyUnatama tIna dina aura tIna kAla grahaNa pUrNa karane ke anantara hI usa sUtra yoga se bAhara nikala sakate haiN| 22. yadi anAgAr3ha sUtra ke yoga meM praveza karane ke turanta bAda zArIrika asvAdhyAya ho jAye to usake lie tIna dina evaM tIna kAla grahaNa kI maryAdA nahIM hai, vaha kabhI bhI bAhara nikala sakatA hai| 23. jaba taka saptasaptatikA nAmaka adhyayana kA yoga prArambha na ho jAye, taba taka eka-dUsare ke dvArA pratyakSa rUpa se kiyA yA liyA gayA kAla grahaNa hI zuddha hotA hai| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa 24. bhagavatIsUtra kI anujJA hone ke pazcAta saMghaTTA evaM AuttavANaya nimitta mukhavastrikA kA pratilekhana nahIM kiyA jAtA hai, kyoMki bhagavatI sUtra ke prArambha dina se lekara chaha mAha pUrNa hone se pahale hI nirdhArita saMghaTTe pUre kara liye jAte haiN| 25. asaMkhaya adhyayana, saptasaptikA adhyayana, khaMdhaka, gauzAlaka aura camara nAmaka uddezaka- ina pA~ca kA yogodvahana karate samaya kisI kAraNavaza prAbhAtika kAla zuddha rUpa se grahaNa nahIM huA ho, to anya sabhI kAla grahaNa ke anuSThAna naSTa ho jAte haiM / kintu usa dina sambandhI anuSThAna rahate haiM yAnI dina nahIM giratA hai| isa dina AyaMbila karanA cAhie, aisA jJAnasthavira kahate haiN| 26. yogavAhI ko apratilekhita vastra dhAraNa karake vasati se sau kadama Age gamana nahIM karanA cAhie, anyathA gRhIta saMghaTTA viphala ho jAtA hai| (yahA~ apratilekhita se tAtparya saMghaTTA lete samaya pratilekhanA pUrvaka jo vastrAdi lie jAte haiM usase atirikta vastra Adi haiN| ) 27. saptasaptatikA adhyayana kA yoga karate samaya prAbhAtika kAlagrahaNa ke sAtha prAdoSika, vairAtrika evaM arddharAtrika kAla grahaNa karanA kalpya hai kintu isa adhyayana sambandhI kAlAnuSThAna pUrNa ho jAne ke pazcAta sAta dina paryanta anya yogavAhiyoM ke sAtha kAlagrahaNa nahIM karanA cAhie, vaha zuddha nahIM hotA hai| sAta dina ke binA arddhakAla bhI grAhya nahIM hotA hai| 28. kAlika sUtroM ke yogakAla meM eka se sAta kAla grahaNa ho jAne ke pazcAta eka dina bar3hatA hai isI taraha Age bhI sAta-sAta kAla grahaNa ke bAda eka-eka dina kI vRddhi hotI hai jaise ki uttarAdhyayanasUtra ke yoga meM 28 kAla aura 32 dina hote haiN| utkAlika sUtroM ke yoga meM sAta dina ke pazcAta eka dina kI vRddhi hotI hai / 29. paramparAgata AcaraNA se jisa muni ke dvArA sabhI sUtroM kA yogodvahana kara liyA gayA ho, usake dvArA hI AcArAMga Adi sabhI sUtroM ke praveza evaM uttAraNa Adi kI kriyA karavAyI jAtI hai / usa muni ke abhAva meM naMdIanuyogadvArasUtra ke yoga kie hue muni ke dvArA yoga praveza aura nirgamana kA anuSThAna karavAyA jAnA caahie| senaprazna meM kahA gayA hai ki upadhAna Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ... 143 kAla meM gaNi dvArA die gae Adeza hI mAnya hote haiM, anya muniyoM dvArA diye gaye nirdeza svIkAra nahIM hote haiN| 30. yogodvahana kAla meM nandI - anuyogadvAra ke yoga kiye hue muni ke dvArA karavAI gaI devavaMdana kI kriyA zuddha hotI hai, jabaki upadhAna tapa ke viSaya meM aisA niyama nahIM hai / 31. vyAghAtika aura arddharAtrika kAla grahaNa lene ke turanta bAda anuSThAna karttA evaM anuSThAna pravarttaka donoM ko svAdhyAya prasthApanA karanI caahie| usake pazcAta anuSThAna kI kriyA aura usake turanta bAda eka pATalI, eka sajjhAya evaM punaH eka pATalI karanI caahie| 32. vairAtrika aura prAbhAtika kAla sambandhI anuSThAna - pratikramaNa, pratilekhana evaM kAla pravedana karane ke pazcAta kiyA jAtA hai| anuSThAna karAne vAle muniyoM ko eka svAdhyAya prasthApanA karanI caahie| anuSThAna karane vAle yogavAhI ko eka kAla grahaNa sambandhI eka aura do kAlagrahaNa sambandhI do svAdhyAya prasthApanA karanI caahie| anuSThAna karttA evaM anuSThAna pravartaka donoM ko prAbhAtika kAla kI svAdhyAya prasthApanA meM 'svAdhyAya paThAuM, jAva suddha' aisA pATha bolanA cAhie, usake bAda sUtrAdi kA anuSThAna karanA caahie| tadanantara kramazaH vairAtrika kAla sambandhI pATalI, svAdhyAya prasthApana aura punaH pATalI kriyA karanI caahie| usake pazcAta prAbhAtika kAla grahaNa kI pATalI, svAdhyAya prasthApanA aura pATalI kI kriyA karanI caahie| punaH 33. svAdhyAya prasthApana yA pATalI sthApana karate samaya chIMka Adi A jAye to ukta kriyAe~ viphala ho jAtI haiN| isake bAvajUda bhI nau bAra taka svAdhyAya prasthApanA Adi kA anuSThAna kiyA jA sakatA hai| nauMvI bAra bhI kinhIM kAraNoM se pUrvokta kriyAe~ samyaka rUpa se sampanna na hoM to gRhIta kAla grahaNa bhI naSTa ho jAtA hai| 34. anuSThAna karAne vAle AcArya Adi kI svAdhyAya prasthApana kriyA bIca meM khaMDita ho jAye to ve dUsarI bAra svAdhyAya prasthApana kriyA nahIM kara sakate haiM tathA usa dina anya yogavAhiyoM ko bhI svAdhyAya prasthApanA Adi anuSThAna nahIM karavA sakateM haiM / kadAcita anuSThAna karAne vAlA Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa anya kRtayogI na hoM, to yogavAhI svayaM svAdhyAya prasthApana kriyA kareM, aisI pravRtti hai / parantu pracalita sAmAcArI ke anusAra yogavAhI ke dvArA svAdhyAya prasthApana kriyA kiye jAne para sabhI yogavAhiyoM ko eka svAdhyAya prasthApanA kriyA aura karanI cAhie / yahA~ Azaya yaha hai ki anuSThAna kAraka ke abhAva meM eka kAlagrahaNa sambandhI do bAra svAdhyAya prasthApana karanA caahie| 35. mahAnizItha, naMdI evaM anuyogadvAra ina sUtroM kA yoga kiyA huA muni anya yogavAhiyoM ko yogodvahana karavA sakatA hai| kyoMki jisa muni ne svayaM ne jina sUtroM ke yoga nahIM kiye haiM, vaha anyoM ko una sUtroM ke yoga kaise karavA sakatA hai ? 36. kinhIM AcArya ke abhimatAnusAra jisa muni ne mahAnizIthasUtra ke yoga nahIM kiye haiM kintu nandI evaM anuyogadvAra sUtra ke yoga kara lie haiM vaha yoga ke vratoccAra aura dIkSA nandI kI kriyA meM nandI pATha aura nandI kriyA karavA sakatA hai, parantu upAdhAnakAla meM nhiiN| 37. dina ke prathama prahara meM kAlagrahaNa, pATalI aura svAdhyAya prasthApanA kara lenI cAhie, anyathA kAlagrahaNa vinaSTa ho jAtA hai| yadi kAraNavaza bAkI raha jAe to pahalI pauruSI kI pATalI sthApana kI kriyA aura svAdhyAya prasthApana dina kI cauthI pauruSI meM pUrNa kara sakate haiN| 38. kAla pravedana karate samaya kisI taraha kI asAvadhAnI ho jAye athavA pravedana karane ke pazcAta vasati kI parimita bhUmi meM azuci dikha jAye to punaH kAla pravedana nahIM karanA caahie| kintu vasati zuddha karake sAmAnya pravedana (paveNuM) vidhi karanI hotI hai| vaha dina amAnya nahIM hotA hai kintu sabhI kAlagrahaNa dUSita ho jAte haiN| 39. kAlika yA utkAlika yoga kA anuSThAna aura paveyaNA vidhi karane ke pazcAta vasati meM azuci dikha jAye athavA svAdhyAya prasthApanA evaM pATalI kI kriyA karane pazcAta azuci dikha jAye aura taba taka jina maMdira evaM sthaMDila na gaye hoM to azuci dravya kA nivAraNa kara punaH se utkAlika anuSThAna aura pravedana vidhi karanI caahie| yadi kAlika yoga Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ... 145 pravarttamAna ho to prathama prahara meM pravedana vidhi hI kara sakate haiM, isase dina nirasta nahIM hotA hai, kintu kAlagrahaNa naSTa ho jAtA hai| 40. sUtra yoga karane vAle aura sUtrayoga kI kriyA karavAne vAle donoM ko ubhaya sandhyAoM meM rajoharaNa kI pratilekhanA karanI caahie| 41. yogavAhI sandhyAkAlIna pratilekhanA karate samaya pANAhAra (AhAra- pAnI ) Adi ke pratyAkhyAna karane se pUrva dvAdazAvarttavandana nahIM kare, kevala eka khamAsamaNasUtra dvArA vandana karake anumati pUrvaka pratyAkhyAna grahaNa kreN| 42. kriyAkAraka sAdhu prAtaH kAla meM dhammomaMgala Adi gAthAoM kA svAdhyAya karane ke pazcAta aura sandhyAkAla meM sthaMDila ke caubIsa mAMDalA karane se pUrva yogodvahana kI kriyA karavA sakate haiN| 43. yoga praveza ke dina, nandI ke dina, aMga sUtroM yA unake zrutaskandhoM ke samuddeza aura unakI anujJA ke dinoM meM AyaMbila karanA caahie| 44. vyAghAtika kAlagrahaNa ( sandhyAkAlIna) athavA arddharAtrika kAlagrahaNa ke pazcAta dIrgha zaMkA kA nivAraNa kara leM to do dina girate haiM, kintu kAlagrahaNa banA rahatA hai| yadi aMga sUtroM yA unake zrutaskandhoM ke samuddeza evaM anujJA ke dina se pUrva kI rAtri meM dIrgha zaMkA kA nivAraNa kareM to usa yogavAhI kA kAlagrahaNa naSTa ho jAtA hai arthAta usa yogavAhI ke dvArA dUsare dina samuddeza yA anujJA kA anuSThAna nahIM kiyA jA sakatA hai| 45. prabhAtakAlIna kriyA karane ke pazcAta sAdhvI ko mAsika dharma A jAye athavA varSA Adi ke kAraNa asvAdhyAya ho jAye to usa sthiti meM sandhyAkAlIna anuSThAna sampanna kara lene para vaha dina giratA nahIM hai| 46. kAlagrahaNa, svAdhyAya prasthApana athavA pATalI Adi kI kriyA karane ke pazcAta aura jinAlaya jAne se pUrva aisI aMtarAya A jAye to dina giratA hai, parantu kAlagrahaNa rahatA hai| 47. paramparAgata mAnyatA ke anusAra zukla pakSa kI pratipadA, dvitIyA evaM tRtIyA tathA pravacanasAroddhAra ke mata se dvitIyA, tRtIyA evaM caturthI kI sandhyA ko vyAghAtika kAla grahaNa nahIM karanA cAhie, inameM kisI tithi kA kSaya ho to amAvasyA kI sandhyA ko bhI vyAghAtika kAlagrahaNa nahIM karanA cAhie aura dina vRddhi ho to cAra dina kA sparza karate hue leN| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa 48. upavAsa kiyA huA yogavAhI sandhyAkAla meM eka khamAsamaNa pUrvaka hI divasa carima pratyAkhyAna grahaNa kareM, dvAdazAvarttavandana nahIM kreN| 49. AcArAMga Adi satroM ke yoga ke mukhya dina pUrNa hone ke bAda samuddeza evaM anujJA hotI hai, kAraNa ki isameM gire hue dina kI gaNanA hone se eka dina Age-pIche ho jAtA hai| 50. jisa dina kisI sUtra yoga ko pUrNakara usase bAhara nikalanA ho, usase pUrva vAlA dina asAvadhAnIvaza amAnya ho jAye to dUsare dina yoga meM se bAhara nahIM nikala sakate haiN| isI taraha yoga meM se bAhara nikalane ke pUrva dina kI madhyarAtri vyatIta ho jAne ke pazcAta akAlavRSTi, vidyuta garjana yA vidyuta pAta Adi ho jAye, taba bhI dUsare dina yoga pUrNakara usase bAhara nahIM ho sakate haiN| yadi pUrva dina meM kisI taraha kI bAdhA upasthita na huI ho, to dUsare dina sUtra yoga pUrNakara bAhara ho sakate haiN| 51. cAturmAsa ke daurAna vRSTi, garjanA, vidyuta prakAza Adi hone para asvAdhyAya nahIM hotA hai| 52. vizeSa kAraNa upasthita hone para prAbhAtika kAla grahaNa karate samaya tIna bAra noMtarA (svAdhyAya hetu zuddha kAlagrahaNa) vidhi kI jAtI hai| 53. jisa sUtra kA yoga cala rahA ho, usakI anujJA na hone taka daMDI, pATalI aura yogakriyA ke daMDAsana kI do bAra pratilekhanA karanI caahie| 54. kAlika sUtroM ke yogodvahana kAla meM kambalI, Asana aura oghAriyA (rajoharaNa kI daNDI para lapeTA jAne vAlA vastra) ekatAra kA honA caahie| 55. kAlikasUtra yogavAhI ko asaMghaTTita Asana athavA apramArjita bhUmi para AhAra-pAnI nahIM lenA caahie| 56. ugghAr3A pauruSI kriyA karane kA samaya ho cakA ho to saMghaTTa kriyA karane se pUrva pauruSI kriyA karake paccIsa-paccIsa bola sahita pAtrAdi kI pratilekhanA kara lenI caahie| usake pazcAta saMghaTTa kriyA pUrvaka pAtra Adi grahaNa karane caahie| 57. uttarAdhyayana sUtra ke yoga meM AuttavANaya kI kriyA nahIM hotI hai| 58. kAla grahaNa lete hue, noMtarA dete hue, saMghaTTa kriyA karate hue, AhAra sevana ke pazcAta caityavaMdana karate hue, pauruSI vidhi karate hue Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ...147 sthApanAcArya ko anAvRtta rakhanA Avazyaka nahIM hai, parantu uddezakAdi anuSThAna, svAdhyAya prasthApanA, pATalI sthApanA evaM pratyAkhyAna pUrNa karate samaya sthApanAcArya ko khullA rakhanA anivArya hai| 59. varSAdi ke kAraNa jinadarzana na kara sakeM to aThAraha abhiSeka yukta pratimA yA phoTU ke samakSa caityavaMdana kara sakate haiM, isase dina nahIM giratA hai|prntu sandhyAkAla taka varSA rUka jAye to avazya jinAlaya jAkara caityavaMdana karanA caahie| 60. bhikSAcaryA yA sthaMDila Adi ke lie gamana karate samaya yogavAhI ke sAtha do se adhika AcArika muni hoM to vasati se 100 kadama bAhara taka tiryaJca yA manuSya kA vyavadhAna mAnya nahIM hotA hai| 100 kadama ke bhItara eka AcArika sAtha meM ho taba bhI manuSyAdi kA vyavadhAna nahIM mAnA jAtA hai| yahA~ Ar3a yA vyavadhAna se tAtparya-yogavAhI aura sahavartI muni donoM ke bIca meM se manuSya Adi kA nikalanA hai| yadi yogavAhI ke sAtha anya muni na hoM aura una donoM ke bIca meM se pazu yA manuSyAdi nikala jAye to gRhIta bhikSA yogavAhI ke lie akalpanIya ho jAtI hai tathA gRhIta saMghaTTA bhI calA jAtA hai| yahA~ panyAsa ko do AcArika aura AcArya ko tIna AcArika ke sadRza mAnA gayA hai| 61. asvAdhyAya kAla meM noMtarA vidhi nahIM hotI hai| 62. upavAsa karane vAlA yogavAhI pandraha dina aura upavAsa na karane vAlA yogavAhI eka mahIne ke pazcAta 'pAlI palaTuM' (tapa krama kI parivartana) vidhi kara sakatA hai| 63. yogavAhI ko sUryodaya hone se pUrva dIrgha zaMkA kA nivAraNa karanA ho to cUne kA pAnI, isake sivAya davAI, dA~ta, sApha karane kI salI Adi mahAnizItha kRta yogI se lene kI pravRtti hai| 64. kAlikasUtra ke yoga meM praveza karane ke dina kAlagrahaNa zuddha honA Avazyaka hai, anyathA naye sUtra meM praveza nahIM ho sakatA hai| parantu praveza karane ke pazcAta kisI kAraNavaza bIca meM se bAhara nikalanA par3e aura puna: usI sUtra meM praveza karanA ho to kAlagrahaNa lenA jarUrI nahIM hai| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa 65. saptasaptatikA nAmaka adhyayana ke yoga meM zaikSa (nUtana sAdhu) ko do nIvi bhI karavA sakate haiN| 66. kAlika sUtroM ko yogodvahana karane vAle yogavAhI pAtra Adi upakaraNoM kA grahaNa (saMghaTTA) kara lene ke pazcAta vizeSa sthiti meM asaMghaTTita (jinheM vidhipUrvaka grahaNa nahIM kiyA hai aise) vastroM ko dhAraNa kara aura saMghaTTita (saMsparzita) pAtrA - tirapaNI Adi ko grahaNa kara AhAra- pAnI ke lie sau kadama ke bAhara jA sakate haiM, parantu saMghaTTita pAtrAdi kA asaMghaTTita vastrAdi ke sAtha sparza nahIM honA caahie| yadi sparza ho jAye to saMghaTTita pAtra Adi upakaraNa saMghaTTA se bAhara ho jAte haiM tathA pAtroM meM rahI huI khAdya vastu yogavAhI ke lie akalpya ho jAtI hai| aisI sthiti meM AhAra baca jAye aura use pariSThApita karanA par3e to dina giratA hai| 67. asaMkhaya, baMdhaka, camara, gozAlaka aura saptasaptatikA adhyayana ke yoga meM yadi dUsarA kAlagrahaNa zuddha rUpa se grahaNa nahIM huA ho to pichale dina kA anuSThAna nirarthaka to nahIM hotA hai, parantu use dUsare dina AyaMbila karanA caahie| 68. kisI bhI sUtra kA yoga karane ke lie asvAdhyAyakAla meM praveza nahIM karanA caahie| yadi sUtra vizeSa ke yoga meM praveza karane ke pazcAta asvAdhyAya ho jAye aura yoga se nikalanA Avazyaka ho to tIna dina ke uparAnta hI bAhara ho sakate haiN| 69. yadi pravarttamAna sUtra kA yoga pUrNa karane ke pazcAta usameM se bAhara nikale binA hI dUsare sUtra ke yoga meM praveza kara liyA jAe, aura phira kisI kAraNavaza bAhara nikalanA par3e to naye sUtra ke tIna kAlagrahaNa pUrNakara usake pazcAta nikala sakate haiM, tIna dina pUre karane kI jarUrata nahIM hai| 70. anAgAr3ha sUtroM ke yoga cala rahe ho, kadAcita bIca meM se bAhara nikalanA par3e to nikalane ke chaha mAha pUrva puna: isa sUtrayoga meM praveza kara anujJA prApta kara lenI caahie| cha: mAha ke antargata anujJA prApta kara lene para usa sUtra ke yoga pUrva meM jitane dina kiye ho utane dina ginatI meM Ate haiM, anyathA nirasta ho jAte haiN| taba phira se usa sUtra ke yoga karane hote haiN| spaSTArtha hai ki kisI bhI aMgasUtra athavA zrutaskandha ke uddezaka dina se lekara chaha mAsa ke bhItara usakI anujJA ho jAnI cAhie / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ...149 71. eka mahIne ke antargata anAgAr3ha sUtroM ke yoga meM do bAra aura atirikta sUtroM ke yoga meM tIna bAra praveza kara sakate haiN| 72. yadi sUryagrahaNa dina meM hokara dina meM hI samApta ho jAye to eka dina kI asvAdhyAya hone se eka dina giratA hai, yadi grasita huA asta hotA hai to do dina girate haiN| 73. candragrahaNa rAtri meM hokara rAtri meM hI samApta ho jAye to eka dina bhI nahIM giratA hai parantu candramA grasita huA hI asta ho jAe to eka dina giratA hai| 74. vyAghAtika kAla kI pahalI svAdhyAya prasthApanA sabhI yogavAhiyoM ko eka sAtha karanI cAhie, zeSa kAla sambandhI pahalI svAdhyAya prasthApanA yugapada karane kA niyama nahIM hai| 75. saMghaTTa kriyA pUrNa karane ke pazcAta 'avidhi AzAtanA micchAmi dukkaDaM' pATha bola diyA ho, usake pazcAta AuttavANaya kA anuSThAna karate samaya asAvadhAnIvaza bhUla ho jAye to punaH 'AuttavANaya' kriyA karanI cAhiye, parantu saMghaTTa kriyA karanA Avazyaka nahIM hotA hai| 76. prAbhAtika Adi kAla grahaNa karate samaya vikalendriya (bhaMvarA, macchara, makoDA Adi) jIvoM ke dvArA daMDI, pATalI yA daMDAsana hila jAye to kAlagrahaNa naSTa ho jAtA hai, kevala sparza mAtra ho to kAla nahIM jAtA hai| 77. AcArika aura saMghaTTa yogavAhI kA paraspara meM vyavadhAna (Ar3a) nahIM mAnA jAtA hai| 78. vasati kA zodhana karane ke turanta bAda saMghaTTA lenA prArambha kara denA caahie| usake bAda acAnaka kisI ke nakasira (nAka meM se khUna) girane laga jAye athavA macchara Adi ke upadrava se rakta nikalanA zurU ho jAye to puna: vasati zuddhi karake daMDI kI sthApanA kareM, isase saMghaTTA naSTa nahIM hotA hai| 79. jisa AcAryAdi muniyoM ne sUtrAdi kA uddeza karAyA ho, unhIM ke dvArA samuddeza aura anujJA kI kriyA karavAyI jAye, aisA niyama nahIM hai| anya adhikRta muni bhI samuddezAdi kriyA karavA sakate haiN| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa 80. kAla pravedana karate samaya kisI yogavAhI ko chIMka A jAye yA sunAI par3a jAye to kAlagrahaNa naSTa ho jAtA hai, usa dina pravedana kriyA hotI hai| 81. pAtrAdi kA saMghaTTA lete samaya tatsambandhI bola bolate hue yogavAhI ke hAtha meM se koI upakaraNa Adi gira jAye yA bola kA punarAvartana ho jAye yA ekAdha bola vismRta ho jAye yA daMDI sthApana karate samaya chIMka Adi sunAI par3a jAye yA svayaM yogavAhI ko chIMka A jAye to dubArA saMghaTTa kriyA karanI caahie| 82. saMghaTTA lene ke bAda rajoharaNa yA mukhavastrikA zarIra se sparzita hote hue gire to saMghaTTA naSTa nahIM hotA hai, yadi zarIra se asparzita hokara gire to saMghaTTA amAnya ho jAtA hai| 83. yogodvahana kAla meM do pAtroM ke Upara tIsarA, cauthA Adi pAtra nahIM rakhane cAhie kyoMki do se Upara ke pAtroM kA saMghaTTA naSTa ho jAtA hai yAnI una pAtroM meM rahI AhAra Adi sAmagrI yogavAhI ke lie agrAhya ho jAtI hai, nIce ke do pAtra hI saMghaTTe meM rahate haiN| 84. kAlika sUtroM ke yogakAla meM eka pAtra meM se dUsare pAtra meM AhArAdi pradAna karate hue yaha dhyAna rakhanA Avazyaka hai ki donoM pAtra eka dUsare se sparzita rahe, yadi pRthaka-pRthaka (asparzita) raheM to eka muni dUsare muni ko AhArAdi na deM, kyoMki pRthaka sthiti meM AhArAdi nIce girane kI sambhAvanA rahatI hai| 85. yogodvAhI ke kisI aMga para phor3A, phunsI ho jAye aura usameM se pIpa yA raktAdi nikale to vasati azuddha kahI jAtI hai| 86. AgAr3ha yoga meM se anAgAr3ha yoga meM praveza karanA ho, to nirgamana evaM praveza kI kriyA eka hI dina meM kara sakate haiN| 87. eka sUtra kA yoga pUrNakara dUsaresUtra ke yoga meM praveza karanA ho, to pUrva dina AyaMbila Adi tapa karane kA niyama nahIM hai, nIvi tapa ho to bhI dUsare dina praveza kara sakate haiM, kintu yoga meM se nikalanA ho to pUrva dina AyaMbila karanA Avazyaka hai| 88. anAgAr3ha yoga meM se AgAr3ha yoga meM praveza karanA ho to yoga nikSepa (nirgamana) kI kriyA karanA Avazyaka nahIM hai, parantu AgAr3ha yoga meM se Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ...151 anAgAr3ha yoga meM praveza karanA ho to yoga nikSepa karavAkara anAgAr3ha yoga meM praveza karavAnA cAhie, anyathA sabhI dina AgAr3ha yoga meM gine jAte haiN| 89. paramparAgata sAmAcArI ke anusAra zakla paMcamI, do aSTamI evaM do caturdazI ina pA~ca tithiyoM ke dina sUtra yoga ko pUrNa nahIM karanA cAhie, kintu yoga meM praveza kara sakate haiN| 90. yogavAhI ke baMdhe hue rajoharaNa dvArA akRtayogI muni saMghaTTA Adi nahIM le sakatA hai| 91. kAlapravedana karate samaya yadi yogavAhI upasthita na ho to usakA kAlagrahaNa naSTa ho jAtA hai| 92. kAlika yoga meM sAta kAlagrahaNa ke bAda eka dina bar3hatA hai| utkAlika yoga meM sAta dina ke bAda eka dina bar3hatA hai| mUla dina aura vRddhi dina ke pazcAta amAnya dinoM kI samparti karanI caahie| 93. tapAgaccha sAmAcArI ke anusAra pravarttamAna sUtra kI anujJA ho jAne ke bAda kAlika sUtroM ke yoga meM pravedana kriyA karate samaya icchAkAreNa bhagavan! tumhe amhaM...zrutaskaMdhe saMghaTTe utsaMghaTTe dina paIsarAvaNI saMghaTTo AuttavANaya levarAvaNI pAlI.....karazaM utkAlika yoga meM iccha. bhagavan! tumhe amhaM ..zrutaskaMdhe vidhi-avidhi dina paIsarAvaNI pAlI.....karazuM, yaha boleN| 94. uttarAdhyayana Adi AgAr3ha sUtroM ke yogakAla meM akhaNDa dhAna, methI, maMga, canA Adi aura AvAja karane vAle khAkharA, pApar3a, kar3aka pur3I Adi grahaNa karanA varjita hai tathA jisa sUtrayoga meM AuttavANaya ke Adeza liye jAte haiM unameM bhI ukta vastue~ grahaNa karanA nahIM kalpatA hai| 95. upasthApanA kI nandI aura dazavaikAlikasUtra kI anujJA nandI eka hI dina meM AtI hoM to eka nandI karanI cAhie, eka nandI ke samakSa donoM kriyAe~ eka sAtha kara sakate haiN| yadi upasthApanA kA muhUrta vilamba se ho to 'bahupaDipunnA pauruSI' yaha vidhi pahale kareM aura svAdhyAya evaM pratyAkhyAna bAda meM kreN| 96. eka dina meM eka kAlagrahaNa lenA ho to prAbhAtika kAlagrahaNa hI lenA caahie| eka se adhika kAlagrahaNa lene hoM to zeSa tInoM ko krama pUrvaka Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa liyA jA sakatA hai, parantu prAbhAtika kAla sabhI kAlagrahaNa meM honA hI caahie| 97. jitane kAlagrahaNa lie hoM, prAta:kAla sabhI kA eka sAtha pravedana karanA caahie| 98. kisI sUtra ke yoga dina zeSa hoM aura bhagavatIsUtra meM praveza kara saMghaTTa AuttavANaya grahaNa kareM to ve dina bhagavatIsUtra meM nahIM gine jAte haiN| 99. bhagavatIsUtra ke yoga meM 75 kAlagrahaNa pUrNa hone taka AyaMbila-nIvi isa krama se tapa karate haiN| usake pazcAta pA~ca tithiyoM meM AyaMbila aura zeSa dinoM meM nIvi karate haiN| vartamAna meM nIvi ke dina phala vagairaha lene kI pravRtti hai| 100. bhagavatIsUtra ke yoga meM praveza karane ke pazcAta cAra mAha se lekara pA~ca mahIne aura pandraha dina ke bhItara 'gaNipada' diyA jAtA hai| 101. bhagavatIsUtra ke yoga dina ke sambandha meM mata-matAntara haiN| kiMcid hastapratoM meM 188 tathA kucha hastapratoM meM 189 dinoM kA ullekha milatA hai| ina dinoM kI gaNanA navapada olI sambandhI asvAdhyAya ke lagabhaga 13 dinoM ko sammilita kara kI gaI hai| navapada olI meM tithi kSaya ho to 12 dina hote haiM aura tithi vRddhi ho to 14 dina ginatI meM Ate haiN| vartamAna meM isa sUtra yoga ke 186 dina mAne gaye haiN| inameM uparyukta donoM asvAdhyAya sambandhI dinoM kA antarbhAva hai, parantu vRddhi dinoM kI gaNanA nahIM kI gaI hai| isa sUtra yoga ko vahana karate hue yadi adhika mAsa ho to do dina kI vRddhi karake 188 dina, do olI parva A jAye to 196 dina aura do olI parva evaM adhika mAsa A jAye to 198 dina taka yoga tapa karanA caahie| usake pazcAta gire hue dinoM kI pUrti karanA caahie| 102. bhagavatIsUtra ke yoga karate hue jisa dina gaNipada kA zubha muhUrta ho usa dina anujJA aura usase pUrva dina meM samuddeza sambandhI kAlagrahaNa karanA caahie| 103. AcaraNA se bhagavatIsUtra yogakRta muni ko gaNipada diyA jAtA hai| usake pazcAta gaNi padastha ko hI panyAsa Adi pada dene kI paramparA hai| 104. pracalita paramparA ke anusAra gaNipada aura panyAsapada dina ke madhyAhna Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ...153 kAla meM bhI diye jA sakate haiM, kintu pravedana aura svAdhyAya prasthApana Adi anuSThAna prAtaH kAla meM kara lene caahie| 105. senaprazna meM kahA gayA hai ki pUrvakAla meM yogodvahana karane ke bAda sAdhujana dvAdazAGgI kA adhyayana karate the| kisI ne yogavahana kiye binA bhI dvAdazAMgI kA adhyayana kiyA, zAstroM meM aise ullekha milate haiM, parantu yaha Agama vyavahArI kI apekSA se jAnanA caahie| Agama vyavahArI jisa taraha se lAbha jAnate haiM usa taraha se karate haiN|37 106. yogodvahana kriyA meM nandIsUtra kA yogavAhI devavaMdana karavAe to mAnya hai, parantu upadhAna kI kriyA meM mAnya nahIM hai|38 107. senaprazna ke anusAra upasthApanA aura dazavaikAlikasUtra ke yoga pUrNa hone ke bAda mAMDalI ke sAta AyaMbila karavAe jAne caahie|39 108. kAlikasUtra kA yogavAhI muni rAtri meM aNAhArI vastuoM kA sevana nahIM kara sakatA hai| yadi zArIrika asvasthatA ho, to dUsare dina pravedana vidhi karane ke pazcAta aNAhArI auSadhi le sakatA hai| 109. AcArAMgasUtra ke yogakAla meM saptasaptatikA nAmaka adhyayana ke sAta dina pUrNa hone ke bAda zeSa adhyayanoM ke nimitta kAlagrahaNa karanA caahie| 110. yadi akRta yogI ko vyAghAtika Adi kAla grahaNa karane ho taba vaha sandhyA ko noMtarA dene se pUrva pratyAkhyAna kare aura noMtarA dene ke bAda sthaMDila bhUmi kI pratilekhanA kre| 111. vartamAna meM upasthApanA ke pazcAta kramaza: uttarAdhyayana, AcArAMga, kalpasUtra, naMdI, anuyogadvAra, mahAnizItha athavA mahAnizItha ke bAda naMdI evaM anyogadvAra phira ziSya kI yogyatAnusAra sUtrakRtAMga Adi sUtroM ke yoga karavAye jAte haiN| 112. Avazyaka, dazavaikAlika, naMdI, anuyogadvAra, prajJApanA, aupapAtika rAjapraznIya, jIvAbhigama, prakIrNaka granthoM Adi ke yoga utkAlika yoga haiN| ina sUtroM ke yoga meM kAlagrahaNa evaM saMghaTTA grahaNa nahIM kiyA jAtA hai| 113. pratyeka yogavAhI ke lie kAla pravedana karanA Avazyaka hai| kAla pravedana karane vAlA hI kAlagrahaNa sambandhI anuSThAna kara sakatA hai aura usI kA kAla grahaNa mAnya hotA hai| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa 114. jaba yoga meM se bAhara nikalanA ho taba pahale dina AyaMbila Adi tapa karanA jarUrI hai, nIvi karake dUsare dina yogodvahana se bAhara nahIM nikalA jA sakatA hai| 115. vartamAna AcAryoM ke nirdezAnusAra saMghaTTAgrAhI (kAlika yogavAhI) ko AuttavANaya (vizeSa rUpa se upayoga rakhane yogya niyama) grahaNa karanA ho to pravedana ke samaya hI gurvAnumati prApta kara lenI cAhie, kyoMki gurvAjJA ke binA kucha bhI nahIM kiyA jA sakatA hai| 116. jisa yogavAhI ne AuttavANaya (vizeSa rUpa se sajaga rahane kA niyama) grahaNa kiyA hai usa muni ko mAtra saMghaTTA grahaNa karane vAle muni ke dvArA lAyA gayA bhakta-pAna kalpya nahIM hotA hai, parantu AuttavANaya grahaNa karane vAle muni dvArA lAyA gayA AhAra saMghaTTAgrAhI yogavAhI ko kalpatA hai| muni dvArA saMghaTTA grahaNa karane vAle muni ko diyA gayA AhAra-pAnI use punaH lenA nahIM kalpatA hai| yadi AuttavANaya grahaNa karane vAlA mani saMghaTTAgrAhI ko diyA gayA bhojana Adi vApasa le leM aura usakA upabhoga kara leM to dina giratA hai| 117. AcArAMgasUtra ke saptasaptatikA adhyayana kA yogodvahana karane vAle muni ko uttarAdhyayanasUtra kA yoga kie hue muni ke dvArA lAyA gayA aura saptasaptatikA adhyayana kA yoga nahIM kie hue AcArika muni ke dvArA lAyA gayA AhArAdi grahaNa karanA nahIM kalpatA hai| 118. nizIthasUtra ke dasa dina pUrNa hone ke bAda kalpasUtra evaM vyavahArasUtra ke yoga meM praveza kara sakate haiN| 119. noMtarA dete hae, kAlagrahaNa lete hae, svAdhyAya prasthApana, pATalI sthApana Adi karate hue IryApatha pratikramaNa meM chIMka Adi ho jAye to puna: IryApatha pratikramaNa kreN| 120. kAla pravedana karate samaya kisI taraha kI asAvadhAnI ho jAye to pUrva rAtri meM gRhIta sabhI kAlagrahaNa naSTa ho jAte haiN| zuddha rUpa se grahaNa kiyA gayA kAla bhI vinaSTa ho jAtA hai| usa dina pravedana vidhi hotI hai| 121. saMghaTTA- AuttavANaya grAhI ko AhAra lete samaya jholI meM paDalA evaM Dhakkana donoM rakhane caahie| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ...155 122. upAMgasUtra ke yoga eka sAtha karane kI pravRtti hai| 123. dasa prakIrNaka ke yoga meM prathama, antima evaM pA~ca tithi ke dinoM meM AyaMbila karanA caahie| 124. saptasaptatikA nAmaka adhyayana ke yoga meM kramaza: AyaMbila-nIvi karate haiM tathA isa adhyayana ke yoga AuttavANaya (vizeSa sajagatA) pUrvaka karane caahie| 125. saMthArA paurUSI karane ke pahale 'devasI' aura bAda meM 'rAI' zabda bolanA caahie| 126. dizAvalokana karane vAle yogavAhI ko atyanta sAvadhAnI pUrvaka baiThanA caahie| 127. vartamAna paramparA ke anusAra kAla grahaNa kiye hoM to prabhAta meM cAroM kAlagrahaNoM kA kAla pravedana eka hI sAtha kiyA jAtA hai| 128. paMnyAsa, gaNi, mahAnizItha kRtayogI, yogAnuSThAna karavAne vAlA athavA maMDalI yoga kiyA huA- inameM se koI bhI kAlapravedana kara sakatA hai| 129. kAlagrahaNa lete samaya AcArya hone caahie| 130. uttarAdhyayana, AcArAMga, kalpasUtra, naMdI, anuyoga evaM mahAnizItha- ina sUtroM kA yoga kiyA huA sAdhu upadhAna, mAlAropaNa tathA ukta sUtroM ke yoga karavAne kA adhikArI hotA hai, parantu upasthApanA (paMca mahAvratoM kA AropaNa) gaNi yA AcArya Adi hI karavA sakate haiN| 131. kAlika sUtroM ke yogodvahana kAla meM sandhyAkAlIna kriyA karate samaya icchA. saMdi. bhagavan! dAMDI kAlamAMDalA paDileharuM? - he bhagavan! ApakI svecchA se daMDI evaM kAlamaMDala bhUmi kI pratilekhanA karU~? yaha Adeza, anujJA hone taka hI liyA jAtA hai aura usa avadhi meM donoM samaya mayUrapiccha kA rajoharaNa, pATalI, daMDI evaM kAlabhUmi kA pratilekhana karanA caahie| 132. yogasAmAcArI ke anusAra yogAnuSThAna karAne vAlA muni eka svAdhyAya prasthApanA karatA hai, parantu vartamAna meM yogavAhI muniyoM ke lie jitanI bAra kAlagrahaNa kiyA jAtA haiM utanI hI bAra svAdhyAya kI prasthApanA kI jAtI hai| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa 133. prabhAtakAla sambandhI tIsarI pATalI kA anuSThAna karate samaya vairAtrikakAla aura pA~cavIM pATalI kA anuSThAna karate samaya prAbhAtika kAla ke nivedana pUrvaka gurvAjJA lI jAtI hai tathA rAtrikAla sambandhI tIsarI pATalI kA anuSThAna karate samaya vyAghAtika kAla aura pA~cavIM pATalI kA anuSThAna karate samaya arddharAtrika kAla kI garvAnumati prApta kI jAtI hai| 134. guru jahA~-jahA~ tIna 'namaskAramantra' athavA 'nandIpATha' bolakara vAsacUrNa DAlate hae 'nitthArapAragA hoha' kaheM usa samaya ziSya 'icchAmo aNusaTuiM' arthAta maiM bhI yahI cAhatA hU~- aisA boleN| 135. yadi AcArya ho to yogavAhI ke sAtha sthaMDila bhUmi para ve hI jaaeN| vahA~ nirdoSa sthAna dekhakara khar3e ho jAeM, DaMDe kI sthApanA kareM, phira IryApatha pratikramaNa kara eka-eka kaMkara (laghu prastara khaNDa) uThAkara yogavAhI ko deN| yadi kaMkara dene vAle AcArya yogavahana kara rahe hoM to dUsare AcArya isa taraha kI kriyA kreN| yogavAhI mala visarjana karane ke bAda jaba AcArya ke sAtha ho jAe, taba kaMkara pheMka deN| isa daurAna kisI taraha kA vyavadhAna nahIM mAnA jAtA hai| yaha paramparA Aja bhI astitva meM hai| isakA rahasya gItArtha gamya hai| hamArI dRSTi meM isakA prayojana aMga zuddhi yA vyavadhAna nivAraNa ho sakatA hai| 136. yoga praveza ke prathama dina kAla pravedana aura eka svAdhyAya prasthApanA karane ke pazcAta yoga meM praveza karavAnA caahie| usake bAda nandI Adi kI kriyA karavAI jAnI caahie| 137. dAMDIdhara kAlagrahaNa ke samaya bAyeM hAtha kI aMguliyoM aura aMgUThe ke bIca daMDI sthira kara use pATalI ke samakSa rkheN| usake bAda eka namaskAra mantra kA smaraNa karate hue pATalI evaM daMDI kI sthApanA kreN| phira dAyeM hAtha kI muTThI bAMdhakara evaM eka namaskAra mantra kA smaraNa karate hue bAyeM hAtha meM sthita daMDI kI sthApanA kreN| 138. jisa dina zrutaskandha kA samuddeza yA anujJA kI gaI ho usa rAtri meM dIrgha zaMkA kA nivAraNa karanA par3e to kAlagrahaNa naSTa ho jAtA hai phira usa dina kAlagrahaNa sambandhI koI anuSThAna nahIM kiyA jAtA hai| 139. jisa sthAna para saMghaTTA vidhi kareM usake cAroM ora sau-sau kadama taka Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ...157 vasati zuddha honI cAhie, yadi azuddha vasati meM saMghaTTA lekara AhAra Adi kareM to dina giratA hai| 140. yogAnuSThAna karate samaya nandi racanA kI gaI ho to dvAdazAvarttavandana karate vakta jinapratimA para paradA krvaaeN| 141. rAtri sambandhI kAlagrahaNa kriyA pRthak-pRthak kareM to chaha svAdhyAya prasthApanA aura chaha pATalI sthApana kI kriyA hotI hai, parantu eka sAtha kI jAye to kula pA~ca hI kriyA karane kI pravRtti hai| spaSTa hai ki rAtri ke kAla grahaNa jaba lie jAte haiM taba unakI sajjhAya-pATalI kI pratyeka kriyA usI samaya kara lI jAtI hai| rAtri ke do kAla grahaNa kI kriyA eka sAtha nahIM hotI, kintu prabhAta samaya ke do kAlagrahaNa kI kriyA (sajjhAya-pATalI) eka sAtha kara sakate haiN| 142. sabhI sUtroM ke mUla dina pUrNa hone ke bAda vRddhi aura gire hue jitane dina hoM, utane dina kA pravedana karanA caahie| 143. cAturmAsa ke atirikta kAla meM megha Adi ke kAraNa AkAza AcchAdita ho to vyAghAtika, arddharAtrika, vairAtrika- ye tInoM kAla jaghanya se tIna tAre dikhAI dene para hI liye jA sakate haiM, kintu prAbhAtika kAla meM eka bhI tArA dikhAI na deM taba bhI liyA jA sakatA hai| varSAkAla meM cAroM kAlagrahaNa tArAoM ke na dikhane para bhI liye jA sakate haiN| 144. Aka saMdhi kA zabdaza: artha to spaSTa nahIM hai kintu Agama vizArada pUjya ratnayazavijayajI mahArAja sAhaba ke anusAra samuddeza + anujJA ina do mahattvapUrNa kriyAoM ko jor3ane vAle dina viziSTa hone se unheM Aka saMdhi kahA jAtA hogaa| samuddeza se Agama adhyayana paripUrNa hotA hai tathA anujJA se anya suyogya ko adhyayana karAne kA adhikAra milatA hai isa prakAra ye donoM kriyAe~ Agama ko Atmastha karane ke lie mahattvapUrNa hai| 145. AkasaMdhi ke dinoM meM yoga meM se bAhara nahIM nikala sakate haiN| 146. AkasaMdhi kAla meM yadi dina gireM to, jitane dina girate haiM utane AyaMbila kiye jAte haiM, bIca meM nIvi nahIM hotI hai| 147. AcArAMgasUtra ke sapta saptamikA nAmaka adhyayana kI anujJA hone para vaha yogavAhI 'AcArI' banatA hai| yaha AcArI saMghATaka (saMghaTTA grahaNa karane vAlA yogavAhI) kahalAtA hai| isa AcArI muni ko gocarI-pAnI yA Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa sthaMDila bhUmi ke gamanAgamana meM sAtha le jA sakate haiN| vaha AcArI anya jogavAhiyoM kA saMghATaka bana sakatA hai, phira bhale anya yogavAhI muni uttarAdhyayanasUtra ke yoga karane vAle ho yA bhagavatI gaNipada ke jogavAhI ho| parantu isa AcArI muni ko apane cAlu joga meM svayaM ke lie saMghATaka ke rUpa meM anya AcArI kI AvazyakatA jarUra rahatI hai| AcArI svayaM anya ko AhAra-pAnI dilavA sakatA hai para use koI anya AcArI AhAra Adi dilAe to hI khapatA hai| 148. sthaMDila yA AhArAdi ke lie gamanAgamana karate samaya AcArI sAdhu sAtha hone se paMcendriya kI Ar3a nahIM giratI hai phira isa sambandha meM bhI kucha vizeSa niyama hote haiN| 149. eka sAtha aneka jogavAhI sAdhu-sAdhvI AhAra Adi ke lie jAte hoM to unakI paraspara Ar3a nahIM giratI hai| kucha sUtroM ke yoga meM zrutaskandha evaM anujJA do dina meM, kucha meM samuddeza + anujJA eka dina meM hotI hai| isakA mukhya kAraNa sUtra kA prabhAva evaM jJAnI kI tadviSayaka AjJA hai| 150. tapAgacchIya AmnAya ke anusAra dasa prakIrNakoM ke praveza dina meM evaM madhya meM aSTamI-caturdazI A jAye to usa dina evaM antima dina meM AyaMbila karate haiM, zeSa dina nIvi tapa karate haiN| 151. paravartI kucha AcAryoM ke abhimatAnusAra bhagavatI sUtra ke 77 kAlagrahaNa pUrNa hone ke bAda harI vanaspati grahaNa kara sakate haiN| 152. jIta vyavahAra se AcArAMga Adi sabhI sUtroM ke yoga meM sAta dina ke bAda eka dina vRddhi kA hotA hai, jaise sUtrakRtAMga sUtra yoga ke mUla dina tIsa haiM to usameM pA~ca dina vRddhi ke hote haiN| vRddhi ke dina meM bhI kramaza: AyaMbila evaM nIvi tapa karanA hotA hai| vRddhi ke dina meM kisI taraha kI truTi hone para punaH eka dina bar3hatA hai| vRddhi dina kI kriyA yoga kAla ke madhya yA yogakAla pUrNa hone para kabhI bhI kI jA sakatI hai| jaise pahale dina kAlagrahaNa kiyA ho aura dUsare dina nahIM kiyA ho to usa dina ko vRddhi kA dina mAna sakate haiN| 153. aSTamI-caturdazI evaM paMcamI ke dina kramabaddha do AyaMbila A rahe hoM to usa dina 'pAlI palaTuM' (tapa krama kA parivartana) nahIM karanA caahie| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ... 159 154. yogavAhI svayaM kAlagrAhI aura dAMDIdhara kI bhUmikA vahana kara sakatA hai| 155. jisa dina gaNi, upAdhyAya yA AcArya Adi padotsava ho usa dina padAnujJA ke nimittaM padadAtA guru evaM padagrAhI ziSya donoM prAbhAtika kAla grahaNa karate haiN| 156. sAmAcArI ke anusAra prAbhAtika kAla grahaNa sUryodaya se pUrva kara lenA cAhiye, anyathA kAlagrahaNa naSTa ho jAtA hai / 157. Azvina - caitra mAsa meM navapada olI ke 11 yA 12 dina tathA ASAr3hI, kArtikI evaM phAlgunI ina tInoM cAturmAsika dinoM meM DhAI-DhAI dina asvAdhyAya kAla rahatA hai / una dinoM sUtra yoga ko pUrNakara bAhara nahIM ho sakate haiN| isI taraha aSTamI, caturdazI evaM zukla paMcamI ke dina bhI yoga nikSepa nahIM kara sakate haiN| 158. navapada olI ke dinoM meM kiyA gayA tapa ginatI meM nahIM AtA hai, utane dina girate haiN| 159. yogodvahana ke dinoM meM pATalI, svAdhyAya prasthApana evaM pravedana- ye tInoM anuSThAna yogavAhI svayaM karatA hai tathA kAlagrahaNa aura notarA sambandhI kriyAe~ kAlagrAhI evaM dAMDIdhara karate haiN| 160. noMtarA vidhi saMdhyA ko kAlagrahaNa lene se pUrva aura pratyAkhyAna evaM vasati zuddhi karane ke pazcAta kI jAtI hai / 161. bRhatkalpabhASya TIkA ke anusAra yogavAhI muni bhikSAcaryA se pUrva kAyotsarga kreN| usa kAyotsarga meM cintana kare ki Aja mere kyA hai AyaMbila athavA nIvi? kyoMki bhikSAcaryA se pUrva pratyAkhyAna kI smRti kara lene para yoga virAdhanA aura saMyama virAdhanA nahIM hotI hai| anyathA tapa vyatirikta AhAra grahaNa kI saMbhAvanA rahatI hai 140 162. yogavAhI niSkAraNa vigaya sevana nahIM kara sktaa| yadi jarUrI ho to AjJA se kara sakatA hai| 41 guru 163. nizIthabhASya ke anusAra AgAr3ha yoga meM avagAhima ( pakvAnna ) ke atirikta zeSa nau vikRtiyoM kA varjana kiyA jAtA hai / vyAkhyAprajJapti ke adhyayanakAla meM sarva prakAra kI avagAhima vikRti tathA mahAkalpazruta Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa adhyayanakAla meM eka modaka vikRti grAhya hai, zeSa AgAr3ha sUtroM ke yoga meM saba vikRtiyA~ varjanIya haiN| anAgAr3ha yoga meM vikRti varjana kI bhajanA hai| yadi gurvAjJA ho to dasoM vikRtiyA~ grahaNa kara sakate haiM anyathA eka bhI grAhya nahIM hai|42 164. bhagavatIsUtra ke yoga meM 77 kAlagrahaNa hote haiM unameM se 75 kAlagrahaNa pUrNa hone para nitya nIvi (pA~ca tithi AyaMbila) kI anumati dI jAtI hai| 165. kAlagrahaNa meM kAla mAMDalA mora paMkha ke daMDAsana se kie jAte haiN| isake dvArA eka hI jagaha para sthira rahate hue alaga-alaga sthAnoM ko zuddha kiyA jA sakatA hai| 166. kAlika sUtroM ke yoga meM hI saMghaTTA-AuttavANaya grahaNa kiyA jAtA hai| inameM kucha sUtra saMghaTTA vAle haiM to kucha sUtroM meM saMghaTTA + AuttavANaya donoM lie jAte haiN| 167. saMghaTTA evaM AuttavANa ke Adeza hara dina prAta:kAla meM kriyA ke aMta meM mAMge jAte haiM aura sandhyA meM kriyA ke anta meM visarjita kie jAte haiN| 168. saMghaTTA yA AuttavANaya kA Adeza subaha meM mAMga lene para dina meM jaba cAheM gocarI yA sthaMDila hetu DaMDe kI sthApanA karake saMghaTTA grahaNa kara sakate haiM aura prayojana pUrNa ho jAe taba DaMDA chor3a dene se apane Apa saMghaTTA kA tyAga ho jAtA hai| AuttavANaya meM bhI aisA hI hai| yaha kriyA dina meM kitanI bhI bAra kara sakate haiN| 169. hara sAta (eka saptAha) dina ke joga ke bAda eka dina bar3hAne kI AjJA yoga granthoM ke anusAra hai| eka dina kI vRddhi hone para jisa krama se tapa calatA ho usI krama se calatA rahatA hai, kevala vRddhi dina kI kriyA meM jo Adeza mAMgane hote haiM unake zabdoM meM kucha pheraphAra hotA hai| pUjya ratnayazavijayajI mahArAja sAhaba ke matAnusAra dina vRddhi kI AjJA Compulsory penalty ke rUpa meM honI caahie| dUsare, jaise pAkSika AlocanA ke rUpa meM upavAsa kA vidhAna hai vaise hI yoga kriyA ke antarAla meM jJAta-ajJAta meM kucha truTi huI ho usakA sAmUhika rUpa se nizcita kiyA gayA AlocanA dina pratIta hotA hai| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ... 161 170. kinhIM sUtroM ke yoga meM zrutaskandha kA samuddeza evaM anujJA do dina meM hotI hai tathA kucha sUtroM meM samuddeza evaM anujJA eka dina meM hotI hai| usakA mukhya kAraNa sUtra kA apanA vaiziSTya evaM jJAnI kI tadviSayaka AjJA hai / 171. jaina paramparA meM sAmAyika Adi dhArmika kriyAe~ karate samaya mukhavastrikA kA pratilekhana kiyA hI jAtA hai, yoga kriyA meM bhI usI AcaraNA kA pAlana karate hue uddezAdi kriyA ke pUrva mukhavastrikA kA pratilekhana kiyA jAtA hai| AgamasUtra ke uddezAdi kI kriyA pUrNa hone para vAyaNA (vAcanA) ke Adeza nahIM hote haiM, kintu samuddeza kI kriyA pUrNa hone para vANA ke do Adeza lie jAte haiN| = ATha 172. bhagavatIsUtra ke yogodvahana ke sambandha meM 'aTThama yoga' 'chaTThayoga' zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai| vidhimArgaprapA ke anusAra aTThama joga dina kA saMlagna tapa, jisameM sAta dina nIvi evaM AThaveM dina AyaMbila (anya matAnusAra 8 nIvi + 1 AyaMbila) aura chaTTha joga = chaha dina kA saMlagna tapa, jisameM 5 dina nIvi + 1 AyaMbila ( anya matAnusAra 6 nIvi + 1 AyaMbila) hotA hai| 173. vartamAna meM prAdoSika Adi cAroM kAla grahaNa pauSadhazAlA ( upAzraya) meM hI lie jAte haiN| pUrvakAla meM vyAghAtika (zAma kA) kAla grahaNa pauSadhazAlA meM liyA jAtA thA, zeSa tInoM bAhara jAkara lie jAte the| 174. isa kRti meM vidhimArgaprapA ke anusAra kappatippa ( kalpakSetra ) sAmAcArI darzAyI gaI hai| pUjya AcArya kIrtiyazasUrIjI ma.sA. ke suyogya ziSya pUjya ratnayazavijayajI ma.sA. ke anusAra tapAgaccha paramparA meM yaha sAmAcArI kalpa arthAta kapar3A sAMdhe (sIle) hue na pahananA, azuci vAle na pahananA, TUTe-phUTe pAtroM kA upayoga na karanA Adi pracalita hai| 175. tapAgaccha meM mahAnizItha Adi kucha sUtroM ko chor3akara zeSa sabhI AgamoM ke yoga kAla meM ekAMtara AyaMbila + nIvi aura pA~ca tithi ko AyaMbila karane kI paramparA hai| 176. yogodvahana kI vidhiyoM meM prayukta 'tiviheNa' zabda Agamika hai| isa zabda kA artha trikaraNa yoga se yAnI mana-vacana-kAyA se vaMdana ke artha meM hai| yahA~ vaMdana se tAtparya khamAsamaNasUtra pUrvaka vaMdana karanA hai| sAmAnya khamAsamaNa meM 'tiviheNa' zabda kA prayoga nahIM hotA, kintu kucha sthAnoM Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa para (aise sthAna taya hai, jahA~) guru Adeza dete samaya 'tiviheNa' bolate haiN| taba yogavAhI ziSya ko upayoga pUrvaka khamAsamaNa denA hotA hai| isa vidhi meM khamAsamaNa dene vAlA yogavAhI 'icchAmi khamAsamaNo vaMdiuM jAvaNijjAe nisIhiyAe' itanA bolakara aTaka jAtA hai taba guru 'tiviheNa' bolate haiN| usake pazcAta ziSya 'matthaeNa vaMdAmi' kahakara khamAsamaNa pUrNa karatA hai| 177. vyAghAtika evaM arddharAtrika kAlagrahaNa rAtri meM 12 baje se pUrva lie jAte haiM tathA usakI kriyA bhI rAtri meM kI jAtI hai| vairAtrika evaM prAbhAtika kAlagrahaNa prAta: lie jAte haiM tathA usakI kriyA usI samaya kI jAtI hai| 178. kAlika sUtroM ke uddeza-samuddeza yA anujJA kriyA ke pazcAta sAmAnyata: nimna khamAsamaNa diye jAte haiM- vAyaNA saMdisAuM, vAyaNA lezuM, kAlamaMDalA saMdisAuM, kAlamAMDalA paDikkamazuM, sajjhAya paDikkamazu, pAbhAIkAla paDikkamazuM aadi| 179. niviyAtA kA artha hai- dUdha, dahI, ghI Adi vigaI kI zakti ko naSTa kiyA gayA dravya, jaise ki jalA haA ghI aadi| 180. pracalita paramparAnusAra svAdhyAya prasthApanA ke samaya eka daNDI kI AvazyakatA rahatI hai jabaki pATalI kriyA ke samaya do daNDI kI jarUrata hotI hai| 181. bhagavatI, mahAnizItha, praznavyAkaraNa Adi kucha sUtroM ko chor3akara anya sUtroM ke yoga meM nIviyAtA kI sAmagrI grahaNa kara sakate haiN| ina dinoM pUrNa vigaya kA tyAga nahIM hotA hai, kintu mUla vigaya kA sevana bhI nahIM kiyA jAtA hai| parimita vigaya kI vastu grAhya hotI hai| usameM bhI kaI taraha ke miSThAnna Adi usa dina ke nirmita bhI abhakSya mAne jAte haiM aura dUsare dina ve hI grAhya ho jAte haiN| kucha padArtha usa dina grAhya rahate haiM aura dUsare dina abhakSya ho jAte haiM jaise- mAtara (ghI, gur3a evaM ATe se banA eka padArtha) dUsare dina grAhya hotI hai aura Thora (ghI, zakkara evaM maidA se nirmita miSTha padArtha) usa dina ke hI zuddha hote haiN| 182. yadi do kAlagrahaNa lie jAeM, to pahale do svAdhyAya prasthApanA vidhi bhI eka sAtha kareM, phira eka bAra svAdhyAya prasthApanA karake tIna bAra pATalI Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogovahana : eka vimarza ... 163 kriyA kareM, phira punaH do bAra svAdhyAya prasthApanA karake do bAra pATalI kI kriyA karanI caahie| 183. rAtrikAla meM paveyaNA evaM saMghaTTA Adi kI vidhi nahIM hotI hai| 184. sAmAnyatayA bhagavatIsUtra ko chor3akara zeSa sabhI sUtroM meM jitane dina yoga ke hote haiM utane hI kAlagrahaNa ke hote haiN| kadAcita ekAdhika kAlagrahaNa lekara dina pUrNa hone se pahale hI unheM pUre kara die jAeM, taba bhI utane dina yoga sambandhI anuSThAna sampanna karanA jarUrI hotA hai / aMga sUtra * aura zrutaskandha ke samuddeza evaM anujJA ke do kAlagrahaNa avazeSa rakhane caahie| inheM dina ke sAtha hI pUre kiye jAte haiN| jaise uttarAdhyayanasUtra ke 28 kAlagrahaNa haiM, unheM pratidina cAra-cAra kI saMkhyA meM grahaNa kie jAeM to 26 kAlagrahaNa pahale pUre kara sakate haiM parantu do kAlagrahaNa samuddeza evaM anujJA ke dina karanA caahie| 185. pratidina eka kAlagrahaNa lenA utsarga mArga hai tathA eka se adhika grahaNa karanA apavAda mArga hai| 186. nizIthasUtra meM naMdI kriyA nahIM hotI hai ataH isa sUtra yoga meM sandhyA ko bhI praveza kiyA jA sakatA hai, parantu zeSa sabhI sUtroM kA praveza prAbhAtika kAlagrahaNa ke samaya hI hotA hai| vartamAna kI tapAgaccha paramparA meM sabhI yoga + upadhAna meM praveza evaM nikSepa kevala pahalI pauruSI meM hI ho sakatA hai| 187. yogodvahana kAla meM aSTamI, caturdazI va zuklA paMcamI ke dina nIvi - tapa A rahA ho to AyaMbila karanA caahie| 188. kharataragaccha kI sAmAcArI ke anusAra mahAnizItha, upAMgasUtra evaM samavAyAMga- ina tIna sUtroM ke yoga AyaMbila pUrvaka vahana kie jAte haiM, kintu tapAgaccha kI sAmAcArI ke anusAra nandIsUtra kA yoga bhI AyaMbila pUrvaka hI hotA hai| 190. sAdhu eka dina meM cAra evaM sAdhvI do kAlagrahaNa le sakatI haiN| vastutaH kAlagrahaNa kA adhikAra muniyoM ko hI hai, sAdhviyoM ko nhiiN| kAlagrahaNa ke samaya sAdhviyoM kI upasthiti anivArya hai| ve 'sujhai' zabda bolatI haiM, tabhI muniyoM dvArA gRhIta kAlagrahaNa unake lie bhI mAnya hotA hai, Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa anyathA nhiiN| saMdhyA ke samaya evaM arddha rAtri ke samaya muniyoM ke upAzraya meM sAdhviyoM kA gamana niSiddha hone se sAdhviyoM ke lie ukta do kAla varjita mAne gaye haiN| 191. niyamataH eka dina meM eka kAla kA hI grahaNa karanA cAhie, kintu kucha yogavAhI kAlagrahaNa saMkhyA kI paripUrti hetu yA paristhiti vizeSa meM eka dina meM do, tIna yA cAra kAla kA grahaNa bhI kara sakate haiN| yahA~ yaha jJAtavya hai ki kucha Agama sUtroM ke lie amuka kAla evaM amuka saMkhyA meM hI kAlagrahaNa kA niyama hai| 192. eka kAla kA zuddha rUpa se grahaNa kara lene para sAmAnyatayA do bAra svAdhyAya prasthApana karanA caahie| pratyeka kAlagrahaNa meM do bAra pATalI kI sthApanA evaM do bAra svAdhyAya prasthApanA hotI hai| isameM pahale pATalI sthApanA phira svAdhyAya prasthApanA, phira dUsarI pATalI sthApanA aura dUsarI svAdhyAya prasthApanA isa krama se pATalI evaM svAdhyAya prasthApanA kI vidhi karate haiN| kAlika sUtroM ke yoga meM hI pATalI vidhi hotI hai| 193. svAdhyAya prasthApana karate samaya eka daMDI aura pATalI sthApanA karate samaya do daMDI kI AvazyakatA rahatI hai| 194. pATalI kriyA utkaTAsana mudrA (dvAdazAvarttavandana mudrA) meM karanI caahie| 195. yogodvahana ke dinoM meM pratidina tIna yA cAra bAra vasati zodhana karanA caahie| jaise- kAlagrahaNa lene se pUrva, svAdhyAya prasthApana karane se pUrva, kAla pravedana karane se pUrva aura saMghaTTA-AuttavANaya grahaNa karane se pUrva vasati zuddhi aparihArya hai| 196. jisa dina kAla grahaNa nahIM karanA ho athavA uddezAdi pUrNa ho gaye hoM aura zeSa bace hue dinoM ko pUrNa karanA ho to usa dina kevala pravedana vidhi karate haiN| 197. yogodvahana kAla meM silA huA vastra nahIM pahananA cAhie, kyoMki silI huI vastra kI kinAra meM evaM sAMdhe hue vastra meM sUkSma jIvotpatti zakya hai, ataeva silA huA vastra dhAraNa karane kA niSedha hai| 198. AgAr3ha evaM AuttavANaya vidhiyukta sUtroM ke yoga meM kaThora (dalahana dhAna akhaNDa) dhAnya kA sevana nahIM karanA caahie| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ...165 naSTa danta vidhi yadi kisI yogavAhI kA dA~ta TUTakara kahIM gira jAye aura khojane para punaH prApta ho jAye to use vasati (upAzraya) se sau kadama kI dUrI para pariSThApita kara denA caahie| yadi khoyA dAMta prApta na ho to vaha yogavAhI eka khamAsamaNasUtra se vandana kara kahe- 'icchAkAreNa saMdisaha bhagavana! naTThadaMta ohaDAvaNI kAussagga karUM? icchaM' kahakara punaH naTThadaMta ohaDAvaNI karemi kAussaggaM, annatthasUtra bolakara namaskAra mantra kA kAyotsarga kreN| kAyotsarga pUrNakara prakaTa meM eka namaskAramantra boleN| naSTadaMta ke dina ukta vidhi karane para hI kAlagrahaNa zuddha hotA hai| AgamasUtroM kI uddeza-samuddeza-anujJA kaba kareM? prAcIna kAla meM guru ke mukhAravinda se adhyayana kiyA jAtA thaa| zAstra likhe nahIM jAte the| unheM kaNThastha rakhane kI paramparA thii| isa paramparA ko akSuNNa banAe rakhane ke uddezya se gurugama pUrvaka adhyayana paddhati kA sUtrapAta huaa| usakA pratipAdana uddeza (par3hane kI AjJA) samuddeza (paThita jJAna ke sthirIkaraNa kA nirdeza), anujJA (adhyApana kI AjJA) aura anuyoga (vyAkhyA)- ina cAra padoM dvArA kiyA gyaa| jaise ki vidyArthI ziSya sabase pahale guru kI AjJA prApta karatA hai, phira vaha parivartanA ke dvArA par3he hue jJAna ko sthira rakhane kA abhyAsa karatA hai, tIsare caraNa meM use adhyApana kI anumati prApta hotI hai aura cauthe caraNa meM use vyAkhyA karane kI svIkRti milatI hai|43 * jisa kAlikazruta kA uddiSTa dina kI prathama pauruSI meM ho cukA hai vaha Agama prathama evaM antima pauruSI meM par3hA jA sakatA hai| * jisa utkAlika zruta kA uddiSTa ho cukA hai vaha vyatikRSTa kAla meM bhI par3hA jA sakatA hai, kintu saMdhyA aura asvAdhyAyakAla meM usakA paThana varjita hai| * stava, stuti aura dharmAkhyAna saMdhyA velA meM bhI par3he jA sakate haiN| * jaba bhI adhyayana yA uddezaka kA pATha grahaNa karate haiM tabhI usakA samuddeza kiyA jAtA hai| aMga athavA zrutaskandha kI anujJA dina kI prathama pauruSI meM kI jAtI hai| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa * uddezaka aura adhyayanoM kI anujJA dina kI carama pauruSI tathA rAtri kI prathama yA antima pauruSI meM kI jAtI hai / * nizItha Adi AgAr3ha yogoM kI anujJA dina kI prathama aura antima pauruSI meM kI jAtI hai, rAtri meM nahIM / dazavaikAlika, uttarAdhyayana, kSullakakalpazruta, aupapAtika Adi kI anujJA vaikalpika hai - dina kI prathama paurUSI meM bhI ho sakatI hai aura antima pauruSI meM bhI ho sakatI hai| 44 * yogavAhI ke lie vidhi - niSedha sAmAcArI tilakAcArya sAmAcArI 45 vidhimArgaprapA 46 AcAradinakara 47 Adi meM yogavAhI muni ke lie karaNIya-akaraNIya sAmAcArI ko spaSTa karate hue kahA gayA hai * yogavAhI rAtrika pratikramaNa ke samaya pratidina navakArasI kA pratyAkhyAna kreN| pratidina jo bhI tapa karanA ho use gurumukha se hI grahaNa kreN| * rAtri ke prathama aura antima prahara meM sabhI muniyoM ko hamezA jAgRta rahanA parantu yogavAhI muni pratikSaNa jAgRta rheN| cAhie, * yogavAhI muniyoM ko yoga kAla meM vikathA, zoka, ha~sI, kalaha Adi nahIM karanA caahie| * sAmAnya muni ko akele sau kadama ( paccIsa dhanuSa parimANa bhUmi) se adhika nahIM jAnA cAhie, taba yogavAhI ke lie ekAkI AvAgamana kA prazna hI nahIM uThatA hai? vaha sau kadama ke bAhara akelA na jAe, anya muni ko hamezA sAtha lekara hI jaae| sau kadama se adhika dUra jAne para use AyaMbila kA prAyazcitta AtA hai| * yogavAhI bhikSA grahaNa hetu bhI akele sau kadama se adhika na jAeM, anyathA hAtha meM rahA huA bhojana - pAnI unake lie grAhya nahIM hotA / * AgAr3hasUtra ke yogavAhI silAI karanA, lepa karanA, upakaraNa banAnA Adi kArya na kreN| sAmAnyatayA sabhI yogoM meM aura vizeSa rUpa se AgAr3ha yogoM meM yogavAhI ko ukta kArya nahIM karane caahie| * AgAr3hasUtra ke yogavAhI tAMbA, sIsA, kAMsA, lohA, rAMgA, roma, nakha, carma Adi kA sparza na kareM aura sparza hone para kAyotsarga kreN| ina dhAtuoM kA Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ...167 sparza na ho to bhI dina meM eka bAra 'daMta ohar3AvaNiyaM karemi kAussaggaM' pUrvaka 'annatthasUtra' bolakara kAyotsarga meM eka namaskAra mantra kA smaraNa kreN| * yogavAhI dina aura rAtri kI prathama evaM antima donoM pauruSiyoM meM sUtraartha kA punarAvartana kreN| * jisa sUtra kA yoga cala rahA ho usake atirikta anya apaThita sUtroM kA svAdhyAya na kareM aura pUrva paThita pAThoM ko vismRta na kreN| * vaha sadaiva apramatta raheM aura pAtra, upadhi Adi upakaraNoM kI dina kI prathama pauruSI ke anta meM evaM caturtha pauruSI ke prArambha meM aise do bAra pratilekhanA avazya kreN| * yogavAhI alpa bhASaNa kreN| manda svara meM boleN| kAma, krodha Adi kA tyAga kreN| paMcamahAvrata kA dRr3hatA pUrvaka pAlana kreN| saMgha yA samudAya kA virodha na kreN| pAtra meM rahe hue anna ko jhUThA na chor3eM aura na hI vamana Adi kreN| saMstAraka, vastra evaM Asana AvazyakatA anusAra grahaNa kreN| atyanta sAvadhAnI pUrvaka kAlagrahaNa karake svAdhyAya kreN| * akAla meM svAdhyAya aura kAlagrahaNa na kareM aura asamaya (rAtrikAla) meM mala kA utsarga na kreN| * akRtayogI dvArA lAyA huA AhAra-pAnI grahaNa na kareM, unakA saMghaTTA nahIM kareM aura unake pATa, zayyA evaM Asana Adi kA upayoga bhI na kreN| * akRtayogI se apanI upadhi evaM zayyA kI pratilekhanA na krvaaeN| zarIra kI cikitsA na svayaM kareM aura na anya se krvaaeN| * varSA evaM mahAvAyu ke samaya bhikSA Adi ke lie vasati se bAhara na jaaeN| . . kAlika yogavAhI pariSkRta bhUmi para hI saMghaTTA grahaNa kareM, isase bhinna sthAna para liye gaye saMghaTTe vAle pAtrAdi meM gRhIta AhAra-pAnI unake lie agrAhya ho jAtA hai| * yogavAhI zarIra ko idhara-udhara hilAte hue, vikathA karate hue yA kalaha kI bhA~ti bAtacIta karate hue saMghaTTA grahaNa na kareM, anyathA vaha saMghaTTA calA jAtA hai| . yogavAhI AhAra-pAnI kA sevana karate samaya gire hue bhojana-pAnI Adi kA sparza na kareM, eka ke Upara eka se adhika pAtra na rakheM yAnI eka ke Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa Upara eka aise do pAtra rakha sakate haiM kintu usake Upara tIsarA-cauthA Adi pAtra na rkheN| baiThe hue sAdhu ko khar3A huA sAdhu bhojana Adi na deM, saMghaTTA lete samaya baiThe-baiThe yA khar3e-khar3e nidrA na leM, bhojana meM keza na A jAe, isakA pUrNa viveka rakheM, anyathA saMghaTTA naSTa ho jAtA hai| Ubar3a-khAbar3a bhUmi para saMghaTTA na leN| yadi liyA jAe to saMghaTTita vastue~ saMghaTTA se bAhara ho jAtI hai, phira punaH saMghaTTA grahaNa karanA hotA hai| sAmAnyatayA kAlika-utkAlika sabhI sUtroM ke yogoM meM uparyukta caryA kA pAlana karanA caahie| gaNiyogavAhI kI kalpyAkalpya sAmAcArI __pAMcavA~ aMga Agama bhagavatI sUtra kA yogodvahana karane vAlA muni gaNiyogavAhI kahalAtA hai| isa sUtra kA taponuSThAna karate samaya gaNiyogI ko bhikSA sambandhI aneka sAvadhAniyA~ rakhane kA nirdeza diyA gayA hai kyoMki bhagavatIsUtra kA adhyayana (yoga) kAla evaM caryA kI apekSA kaThinatara hai| dUsare, isa sUtra ke yoga pUrNa hone taka use 'gaNipada' para bhI ArUr3ha kiyA jAtA hai| tilakAcArya sAmAcArI48 vidhimArgaprapA49 evaM AcAra dinakara50 Adi meM ullikhita gaNiyogavAhI kI kalpyAkalpya sAmAcArI isa prakAra hai- . * gaNiyogavAhI muni ko yaha dhyAna rakhanA cAhie ki bhikSATana karate samaya yadi apane samAnavargI yogavAhI se usake zarIra Adi kA sparza ho jAye to usake hAtha meM grahaNa kiyA gayA AhAra pAnI dUSita nahIM hotA hai, kintu anya muniyoM yA gRhasthAdi se saMsparza ho jAye to gRhIta bhojana pAnI usake lie agrAhya ho jAtA hai| * gaNiyogavAhI silAI, pAtra lepa Adi kI kriyA vAcanAcArya kI anujJA se kreN| * gaNiyoga karate samaya vasati ke cAroM ora sau-sau hAtha paryanta manuSya kI viSTA par3I huI ho to asvAdhyAya hotA hai aura vaha sthAna jaba taka viSTA se zuddha na ho taba taka vahA~ svAdhyAya karanA niSiddha hai, parantu manuSya kA rUdhira Adi girA huA ho to asvAdhyAya nahIM hotA hai| * gaNiyogI devI-devatA ko samarpita karane ke lie banAyA gayA AhAra, Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ... 169 garhita AhAra evaM mRta kriyA ( mRtyubhoja) ke nimitta banAyA gayA bhojana Adi grahaNa na kreN| * jisa pAtra ke dvArA devatA Adi ko AhAra sAmagrI arpita kI gaI ho usase saMsparzita AhAra aura usa AhAra se saMsparzita anya AhAra bhI grahaNa na kareM, vaha gaNivAhI ke lie agrAhya hai| isI prakAra vigaya se saMsparzita evaM vigaya yukta AhAra bhI grahaNa na kreN| * gaNiyogI akRtayogI ke sAtha bhikSATana Adi na kareM aura nagara ke bAhya bhAga meM malotsarga hetu bhI na jAyeM / * gurvAnumati ke binA upadhi prakSAlana Adi na kreN| * koI dAtA pake hue bhojana ke atirikta vigaya yukta padArtha ko bhikSA rUpa meM deM to gaNiyogI use grahaNa na kareM / dAtA kA zarIra sacitta jala Adi se gIlA ho athavA usake deha Adi se kuttA, billI, mAMsabhakSaka pakSI evaM bachar3e kA saMsparza hote hue dekha liyA ho, to usake hAtha se AhAra Adi grahaNa na kreN| isI prakAra gIlI camar3I Adi kA saMsparza mAtra hone para bhI usa dAtA se bhikSA na leN| * yadi napuMsaka yA vezyA ke hAtha dUdha, tela, ghI se yukta hoM, to yogavAhI unakA sparza na kareM aura unase sparzita bhikSA kA bhI varjana kareM / * yadi koI gRhiNI usI dina ke makkhana se yukta kAjala ko A~khoM meM lagAkara bhikSA deM rahI ho to usase grahaNa na kreN| yadi vaha kAjala do-tIna dina kA ho to usake hAtha se bhikSA lI jA sakatI hai| * yadi dAtrI ne pUrva dina ke makkhana ko zarIra para lagAkara usI dina aMjana kiyA ho, to usake hAtha se bhojana - pAnI grahaNa na kareM / * yadi stanapAna karAtI huI strI apane bAlaka ko stanapAna chur3Akara bhikSA de, to gaNiyogI muni usa bhikSA ko grahaNa na kreN| yadi vaha stanapAna nahIM karavA rahI ho athavA stanapAna karavAte hue stana sUkha gayA ho to usake dvArA dI gaI bhikSA grAhya hai| isI taraha gAya Adi ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| * gaNiyogI dvArA bhikSATana karate samaya gAya, hAthI Adi kI gIlI viSTA kA usase sparza ho jAye to grahaNa kiyA gayA bhojana - pAnI usake lie dUSita ho jAtA hai, kintu inhIM jIvoM se sambandhita zuSka viSTA (gobara Adi) kA sparza hone para hastagRhIta bhojana azuddha nahIM hotA hai| isI prakAra gIlI haDDI aura Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa gIlI camar3I kA sparza hone para yogavAhI dvArA grahaNa kiyA gayA bhojana-pAnI usake lie dUSita ho jAtA hai, kintu sUkhe camar3e Adi kA sparza hone para gRhIta AhAra azuddha nahIM hotA hai| ____ gozAlaka adhyayana kI anujJA ho jAne ke pazcAta bhI bhikSArtha ghUmate hue bAla, sUkhI camar3I, haDDI, viSTA Adi kA sparza ho jAye to bhojana-pAnI dUSita nahIM hotA hai, kintu sparzAdi ke kAraNa huI virAdhanA ko dUra karane ke lie pravedana ke samaya kAyotsarga karanA caahie| * gaNiyogavAhI dvArA gRhIta AhAra meM ATha aMgula se adhika parimANa vAlA keza dikha jAye to vaha bhojana usake lie akalpya ho jAtA hai| * gaNiyogI dvArA bhikSATana karate samaya AdhAkarmI doSa vAlA AhAra grahaNa kara liyA jAye tathA manuSya aura tiryaJca paMcendriya kA sparza ho jAye to gRhIta bhojana-pAnI usake lie agrAhya ho jAtA hai| * yadi jholI, pAtra yA pAtrabaMdha pUrva dina ke bhojana Adi se aMza mAtra bhI kharaDe hue raha gaye hoM to dUsare dina jala se svaccha karane ke bAda hI usameM AhAra Adi grahaNa kareM, anyathA gRhIta bhojana-pAnI dUSita ho jAtA hai| * yadi gaNiyogavAhI ke pAtra AdhAkarmAdi se duSita ho jAye to vaha AhAra ke lie adhikatama cAra pAtra le sakatA hai, niyama se tIna pAtra grahaNa karane kA hI vidhAna hai| * yadi gRhastha dAtA kA bhojana pAtra zuddha hai aura usake hAtha Adi bhI zuddha haiM phira bhI pAtra evaM hAtha Adi gIle hoM, to gIle hAtha Adi se bhikSA grahaNa kara sakatA hai, kintu bhojana maMDalI meM Ane ke bAda AI hAthAdi se grahaNa kI gaI bhikSA para sthita jala ke aMzAdi sUkha jAyeM, usake pazcAta yogavAhI kAyotsarga karake vaha AhAra grahaNa kreN| * pUrvAcAryoM kI sAmAcArI ke anusAra bhagavatI sUtra ke yoga meM SaSTha yoga ke pUrva taka dasa prakAra ke ghRta Adi vigaya dravyoM se aura SaSTha yoga prArambha hone para pakavAna ko chor3akara zeSa nau vigaya dravyoM se jisa dAtA ke hAtha sparza kara rahe hoM, kharar3e hue hoM, lIpe hue hoM, usake dvArA bhojana-pAnI grahaNa na kreN| kyoMki vigaya saMspRSTa vyakti ke hAtha se gRhIta bhojana gaNiyogI ke lie akalpya mAnA gayA hai| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ...171 * yadi dAtA ke zarIra kA koI bhI avayava ukta nau vigayoM se sparza kara rahA ho, to bhI gaNiyogI usake dvArA bhojana-pAnI grahaNa na kreN| yadi gRhastha dAtA ke zarIra se nau vigaya kA sparza eka dUsare se saMsparzita tIsare vyakti se ho rahA ho, to prathama vyakti ke hAtha se bhakta-pAnAdi grahaNa kiyA jA sakatA hai| * gaNiyoga karane vAlA muni, ghRta-tela Adi se mAliza kiyA huA puruSa athavA strI jisa AhAra Adi ko sparza kara rahe hoM vaha grahaNa na kreN| isase pUrvagRhIta bhojana pAnI dUSita ho jAtA hai| * gRhastha dAtA ke zarIra kA koI bhI avayava akalpita dravya se yukta athavA sparzita ho rahA ho, to usa dina usake hAtha se bhojana Adi grahaNa na kareM, kintu dUsare dina usake dvArA bhojanAdi grahaNa kara sakate haiN| * yadi AhAra dAtA gRhiNI ke keza Adi gIle hoM to yogavAhI usase AhArAdi grahaNa na kreN| * koI dAtrI tela mizrita kuMkuma dvArA zarIra ko pItavarNI kara rahI ho, to gaNiyogI usa dina usake hAtha se bhikSA grahaNa na kreN| * yadi deya padArtha sthira kapATa Adi meM rakhe hue hoM aura akalpita dravya usase sparzita ho rahe hoM, taba bhI usa kapATa se bAhara karake diyA jAne vAlA bhojana gaNiyogI ke lie zuddha hai kintu asthira kapATa Adi akalpita dravya se sparzita hoM, to usake Upara se nIce utArakara diyA jAne vAlA bhojana-pAnI Adi gaNiyogI ke lie zuddha nahIM hotA hai| * yadi deya padArtha eka ke Upara eka aise cAra-pA~ca bartana meM rakhe hae hoM yA isI prakAra koI bartana mAle (TAMDa) Adi para rakhe hue hoM yA nIce talaghara meM rakhe hoM, to yogavAhI una bartanoM se dI jAne vAlI bhikSA grahaNa na kreN| eka bartana ke sAtha dUsarA bartana rakhA ho athavA ve tiryaka dizA meM kiMcita dUrI para rakhe hue hoM to una bartanoM se AhAra grahaNa kara sakate haiN| spaSTa hai ki gaNiyogavAhI eka ke Upara eka aise do-tIna bartanoM se dI gaI bhikSA hI grahaNa kara sakatA hai| isase adhika Upara rakhe gae evaM adhika dUrI para rakhe gae bartanoM se dI gaI bhikSA grahaNa nahIM kara sakatA hai| * yadi dene yogya bhojana ke pAtroM kA U~cA Dhera lagA huA ho, vahA~ akalpita vastu se yukta pAtra kA sAtaveM pAtra taka bhI sparza ho rahA ho, taba bhI gaNiyogavAhI Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa una pAtroM kI bhikSA grahaNa na kreN| kucha AcAryoM ke anusAra akalpita vastu prAsuka bhojana ke bartanoM se tIsare krama taka sparza kara rahI hoM, to usa pAtra kA AhAra le sakate haiN| kucha AcAryoM ke matAnusAra akalpita vastu do paramparA taka sparza kara rahI hoM, to bhI usa pAtra kA AhAra Adi grahaNa kara sakate haiN| . isI taraha kI sAmAcArI Ubar3a-khAbar3a sthAnoM para baiThe hue evaM paraspara meM sambaddha dAyaka puruSoM meM bhI jAnanI caahie| . gaNiyogI AhAra kA saMgraha na kareM aura kAmAtura kuttA, billI, vRSabha, azva, murgA, hAthI, napuMsaka evaM AdhAkarmI AhAra kA saMsparza na kareM, isase pravarttamAna tapa kA upaghAta hotA hai| * gaNiyoga meM upayoga lie gae pAtra Adi meM kaNa mAtra bhI bhojana kA aMza na rahe, isakA pUrA dhyAna rakheM, yadi raha jAye to tapa dUSita hotA hai| * gaNiyogI sUkhe prAsuka hAthoM se hI bhikSAdi grahaNa kreN| yadi bhikSAdAtA aprAsuka jala se yukta ho athavA aprAsuka vastu se sparzita ho to usa sthiti meM AhAra lene para AdhAkarma doSa lagatA hai| * gaNiyogavAhI svAdhyAya Adi kI samasta pravRttiyA~ vAcanAcArya kI anumati se kareM, svecchA se kucha bhI na kreN| yadyapi sUtra punarAvartana aura anuprekSA, ye do prakAra ke svAdhyAya yathecchA kabhI bhI kie jA sakate haiM usake lie gurvAjJA Avazyaka nahIM hai| * jainAcAryoM ke anusAra gaNiyogI ko dina kI prathama pauruSI ke madhya hI pravedana evaM saMghaTTa grahaNa kI anumati prApta kara lenI cAhie, tabhI usake lie AhArAdi lenA kalpatA hai| yadi prathama pauruSI bIta jAne ke pazcAta pravedana Adi kA anuSThAna karate haiM to usa dina use AhArAdi grahaNa karanA nahIM kalpatA hai| ... * gaNiyoga ke dinoM meM gaNiyogI ko zArIrika asahya kAraNa utpanna ho jAye to use vAcanAcArya kI anumati pUrvaka ghRta-tela Adi dvArA hAtha-paira Adi kI mAliza karanA tathA vigaya dravya se saMsRSTa hAtha Adi dvArA dI jAtI huI bhikSA grahaNa karanA kalpatA hai| aba, gaNiyogavAhI kisa prakAra kA bhojana-pAnI grahaNa kara sakatA hai? vaha batAte haiM kakkava- gur3a banAte samaya ikSurasa kI eka avasthA, ikSurasa, gur3apAka Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ...173 gur3a kI cAsanI, gulavANI- thor3e ATe ko ghI meM sekakara, usameM gur3a kA pAnI DAlakara banAyI gaI vastu- rAba, zakkara-mizrI, zakkara kA bATa, khIra-dUdha meM thor3e se cAvala DAlakara banAyA gayA khAdya padArtha, dUdhapAka, dugdhazATikA-sUkhA nAriyala evaM drAkSa DAlakara pakAyA gayA dUdha, karkariyaga- karkara AvAja karane vAlI vastu, moriMDaka- tila Adi ke modaka, guladhANA- gur3a aura ghI kI cAsanI banAkara usameM dhAnya vizeSa DAlakara banAyA gayA padArtha, kullari- ATe se banAyA gayA eka taraha kA miSThAnna, sattu- bhuMje hue jau Adi kA cUrNa, karabA-dadhi niSpanna cAvala, ghola- vastra se chAnA haA dahI, zrIkhaMDa- dahI meM se pAnI nikAlakara, zakkara DAlakara evaM chAnakara banAyA gayA padArtha, tila papar3I-tila se banI huI khAdya vastu- ye sabhI padArtha saMskArita hoM to yogavAhI grahaNa kara sakatA hai| AcArya vardhamAnasUri ke anusAra tila kA cUrNa, tila kA piNDa, tila kA khola dUsare dina hI lenA kalpatA hai| gRhastha ke dvArA nimna vastue~ svayaM ke lie nirmita kI gaI hoM to gaNiyogI ko lenA kalpatA hai| jaise vIsaMdaNa- dahI kI tara aura ATe se banatA eka prakAra kA khAdya miSThAnna, bharolaga- ghRta aura kacce cAvala se nirmita muThiyA Adi, nandihali- eka taraha kA khAdya padArtha aadi| inake atirikta choTI haraDoM kA pAnI, drAkSa kA pAnI, imalI kA pAnI, sauMTha, kAlImirca Adi usI dina ke hoM to muni ko lenA kalpatA hai| yadi dahI aura cAvala ko mizrita kara saMskArita kiyA gayA padArtha aura pUraNa pUDI usI dina kI banI hoM, to gaNiyogI ke lie grahaNa karanA kalpatA hai, kintu dUsare dina ye hI padArtha akalpya ho jAte haiN| vidhimArgaprapA ke matAnusAra bhagavatIsUtra ke yoga karate samaya SaSTha yoga lagane ke pUrva taka chAcha kI kar3hI evaM chAcha dvArA nirmita padArtha grahaNa karane nahIM kalpate haiM, kintu SaSThayoga lagane ke pazcAta acchI taraha se banAI gaI chAcha ke padArtha lene kalpate haiN| AcAradinakara ke abhiprAya se chAcha evaM ghI (niviyAtA ghI) meM pakI huI sabjI sadaiva kalpya hai| isI taraha mArjita karake banAe gae vyaMjana, yadi unameM Upara se ghI na DAlA gayA ho, to ve sabhI bhI kalpya hai| isa prakAra pakAe hue rasa rahita pakavAna bhI yogavAhI muniyoM ko lenA kalpatA hai| gaNiyoga ke dinoM meM kisI yogavAhI kA zArIrika sAmarthya zithila ho Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa gayA ho to apavAdataH jisa ghRta Adi meM se tIna bAra pakavAna banAyA jA cukA hai, usake bAda jo ghI zeSa bacA ho, usameM cauthI bAra banAyA gayA pakavAna grahaNa karanA kalpatA hai athavA tIna bAra pakavAna banane ke bAda bace hue tela Adi meM pIche se banAI gaI miThAI athavA pUA Adi bana jAne ke pazcAta usa ghRta pAtra meM banAyA gayA pakavAna bhI grahaNa karanA kalpatA hai| sAmAnyatayA jisa yogavAhI ke dvArA gRhastha ke hAtha Adi vigaya dravyoM se vyApta dekhe gaye hoM athavA unheM A~khoM se aMjana poMchate hue athavA dhoyI huI A~khoM ko sukhAte hue dekhA gayA ho, to vaha aise dAyakoM se bhikSA na leN| tAtparya hai ki eka hI dAtA kisI yogavAhI ko AhAra dene ke lie zuddha hotA hai aura kisI ke lie azuddha / isIlie 'amuka dUSita haiM' aisA paraspara meM nahIM kahanA caahie| yogavAhI kI viziSTa sAmAcArI 1. paramparAgata sAmAcArI ke anusAra yogavAhI ko battIsa grAsa se adhika nahIM khAnA caahie| 2. yogavAhI bhikSA prApti ke lie DhAI kosa se adhika paribhramaNa na kreN| 3. sazakta yogavAhI zarIra Dhakane ke lie tIna vastroM kA hI upayoga kareM tathA nirbala yogavAhI samAdhi na rahane taka cAra vastroM kA bhI upayoga kara sakatA hai| yogavAhI dina ke prathama prahara ke anta meM pravedana vidhi aura saMghaTTa vidhi avazya kreN| 4. dvitIya prahara ke anta meM bhikSAcaryA sambandhI kRtya kreN| 5. yogavAhI vAcanAcArya se saMspRSTa vastra ko do, tIna, cAra dina yA svayaM kI samAdhi ke anusAra isase adhika dinoM taka bhI pahana sakatA hai| 6. yogavAhI zItAdi sarva prakAra ke parISahoM ko samabhAva pUrvaka sahana kreN| 7. yogavAhI muniyoM ke sAtha sAdhviyA~ bhI uddezAdi kriyA kara rahI hoM to ve colapaTTa dhAraNa kareM, nahIM to agrabhAga r3hakanA hI Avazyaka hai, parantu yogodvAhinI sAdhviyoM ko caddara or3hakara hI yogakriyA karanI caahie| samAhArataH isa anuSThAna ko Agama vihita aura gItArtha upadiSTa vidhi ke anusAra vAcanAcArya kI anumati pUrvaka zaMkA rahita hokara karanA caahie| yadi koI ziSya Agama sUtroM ko svayaM hI par3ha leM athavA viparIta vidhi pUrvaka yoga Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ...175 caryA kareM to vaha mahApApa kA baMdhana karatA hai| zAstroM meM kahA bhI gayA hai ki jo ziSya yogodvahana ke viparIta koI anuSThAna karatA hai vaha unmAda avasthA ko prApta karatA hai, dIrghakAla taka rogAMtaka kaSTa pAtA hai aura kevali prarUpita dharma se bhI bhraSTa hotA hai| jo zruta kI AzAtanA karatA hai, vaha AzAtanA ke pariNAmasvarUpa ihaloka aura paraloka meM zAstra vidyA ko prApta nahIM kara sakatA hai aura dIrgha samaya taka saMsAra paribhramaNa karatA hai| tIrthaMkara puruSoM ke dvArA zrRta kI ArAdhanA ke lie jo kucha kahA gayA hai usase viparIta karane para jinAjJA bhaMga aura mahApApa hotA hai| ___ yogavAhI kAyotsarga Adi anya anuSThAna bhI atyanta upayoga pUrvaka kreN| grAsaiSaNA sambandhI pA~ca doSoM kA parihAra karate hue AhAra sevana kreN| yaha mukhyatayA gaNiyoga kI sAmAcArI hai| yogodvahana sambandhI prAyazcitta yogodvahana caryA ko sajagatA pUrvaka karate hue bhI pramAdavaza yA ajJAna Adi ke kAraNa kisI taraha kI skhalanA ho jAye to yogavAhiyoM ko prAyazcitta Ate haiN| isa viSayaka vistRta varNana prAyazcitta vidhi (khaNDa-10) meM kiyA jaaegaa| yadyapi sAmAnya prAyazcitta nimna haiM____ kAlikasUtra kA yogodvahana karane vAlA muni saMghaTTA grahaNa kie binA hI bhojana kara le, AdhAkarmI yA pUrva se saMgrahIta kiyA gayA bhojana kareM, asamaya meM malotsarga kareM, vasati kA pratilekhana nahIM kareM, ekAkI hI vasati se 100 kadama Age bhramaNa kara leM, kaSAyoM kA poSaNa kareM, vratoM kA poSaNa nahIM kareM, abhyAkhyAna, paizunya yA paraparivAda kareM, pustaka ko jamIna para rakhe yA isI taraha kI anya kriyAoM ke dvArA jJAna kI AzAtanA kareM, rajoharaNa evaM colapaTTe ko apane hAthoM se bhUmi para na rakhakara Upara se hI bhUmi para DAla deM, donoM samaya khar3e hokara Avazyaka kriyA na kareM, prAta:kAla svAdhyAya na kareM, upadhi evaM bhojana bhUmi kI pratilekhanA na kareM, svAdhyAya bhUmi kA pramAdavaza pramArjana na kareM to ina sabhI aticAroM se mukta hone ke lie yogavAhI prAyazcitta ke rUpa meM upavAsa kreN| isI prakAra daravAje ko pramArjita kie to prAyazcitta ke rUpa meM AyaMbila kreN| Avazyaka kriyA samaya para na kI ho, gocarI bhI ucita samaya Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa na kI ho yA naiSedhikI sAmAcArI kA pAlana na kiyA ho to usake prAyazcitta ke lie nIvi kreN| tiryaMca jIvoM ko pIr3A dI ho to ekAsanA kreN| 51 dIkSA paryAya ke anusAra AgamoM kA adhyayana krama dIkSA aMgIkAra karane ke pazcAta muni ko Agama granthoM kA adhyayana (yogodvahana) evaM usakA vAcana (adhyApana) kaba karanA cAhie? yadi isa sandarbha meM paryAvalokana kareM to zvetAmbara - paramparA ke Agama sAhitya meM tadviSayaka spaSTa varNana upalabdha hotA hai| vyavahArasUtra meM isakI carcA karate hue batalAyA gayA hai ki tIna varSa kI dIkSA paryAya vAle zramaNa ko AcArAMgasUtra, cAra varSa kI dIkSA paryAya vAle zramaNa ko sUtrakRtAMgasUtra, pA~ca varSa kI dIkSA paryAya vAle zramaNa ko dazAzruta, bRhatkalpa, vyavahArasUtra, ATha varSa kI dIkSA paryAya vAle zramaNa ko sthAnAMga aura samavAyAMgasUtra, dasa varSa kI dIkSA paryAya vAle zramaNa ko bhagavatI sUtra, gyAraha varSa kI dIkSA paryAya vAle zramaNa ko kSullikA vimAna pravibhakti, mahallikA vimAna pravibhakti, aMgacUlikA, vargacUlikA aura vyAkhyA cUlikA, bAraha varSa kI dIkSA paryAya vAle zramaNa ko aruNopapAta, varuNopapAta, garuDopapAta, dharaNopapAta, vaizramaNopapAta, velandharopapAta, teraha varSa kI dIkSA paryAya vAle zramaNa ko utthAnazruta, samutthAnazruta, devendra pariyApanikAM aura nAgapariyApanikA, caudaha varSa kI dIkSA paryAya vAle zramaNa ko svapna bhAvanA, pandraha varSa kI dIkSA paryAya vAle zramaNa ko cAraNa bhAvanA, solaha varSa kI dIkSA paryAya vAle zramaNa ko tejonisarga, satraha varSa kI dIkSA paryAya vAle zramaNa ko AsIviSa bhAvanA, aThAraha varSa kI dIkSA paryAya vAle zramaNa ko dRSTiviSa bhAvanA, unnIsa varSa kI dIkSA paryAya vAle zramaNa ko dRSTivAda nAmaka bArahavA~ aMga tathA bIsa varSa kI dIkSA paryAya vAlA zramaNa sarvazruta ko dhAraNa kara sakatA hai arthAta bIsa varSa kI dIkSA paryAya hone ke bAda to sabhI Agama-sUtra par3he jA sakate haiN| 52 AgamoM ke adhyayana hetu nizcita dIkSA paryAya kA vidhAna kyoM ? AgamoM kA adhyayana karane ke lie nirdhArita dIkSA paryAya kA honA isalie Avazyaka hai ki amuka dIkSA - paryAya vAlA zramaNa hI uparyukta Agama sUtroM ko samyaka prakAra se grahaNa kara sakatA hai| vyavahArabhASya meM tatsambandhI Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogovahana : eka vimarza... 177 kAraNoM kA ullekha karate hue kahA gayA hai ki jisake, upastha roma nahIM uge haiM use AcArya AcAra prakalpa ( AcArAMgasUtra ) kI vAcanA nahIM de| jaise- cAritra ko dhAraNa karane meM ATha varSa se kama Ayu kA bAlaka asamartha hotA hai vaise hI aparipakva buddhi vAlA muni ApavAdika niyamoM ko dhAraNa karane meM asamartha hotA hai| kintu jisake upastha roma uga cuke haiM, jo 14-15 varSa kI Ayu ko prApta ho cukA hai vaha AcArAMgasUtra kI vAcanA le sakatA hai| lagabhaga tIna varSa kI dIkSA paryAya vAlA muni saMyama pAlana Adi kriyAoM meM paripakva buddhi vAlA ho jAtA hai| isalie tIna varSa ke dIkSita muni ke lie AcArAMga par3hane kA nirdeza kiyA hai| cAra varSa kI saMyama paryAya vAlA muni dharma meM gAr3ha mati vAlA hotA hai / ataH vaha kutIrthikoM ke siddhAntoM se apahRta nahIM hotA, isalie cAra varSa kI dIkSA paryAya vAle muni ke lie sUtrakRtAMgasUtra par3hane kA nirdeza kiyA hai| pA~ca varSa kI saMyama paryAya vAlA muni apavAdoM ko dhAraNa karane yogya hotA hai arthAta dravya, kSetra, kAla Adi ke anusAra AcAra maryAdAoM kA niraticAra pAlana karane meM samartha hotA hai| isalie use dazAzruta, bRhatkalpa aura vyavahArasUtra kI vAcanA dI jA sakatI hai / pA~ca varSoM se Upara kA saMyama paryAya prakRSTa kahalAtA hai| sthAnAMga aura samavAyAMgasUtroM ke adhyayana ke binA koI bhI muni zruta sthavira nahIM kahA jAtA tathA isa paryAya (chaH se nau varSa) ke binA unakA adhyayana bhI nahIM hotA, isalie sthAnAMga aura samavAyAMga ke adhyayana kA kAla chaH se nau varSa batAyA hai| ina sUtroM se parikarmita mati vAle sAdhu ko Age vyAkhyAprajJapti kI vAcanA dI jA sakatI hai ataH isake lie dasa varSa kI saMyama paryAya kA nirdeza hai| gyAraha varSa kI saMyama paryAya vAlA muni kSullikA aura mahallikA vimAnapravibhakti nAmaka grantha par3ha sakane kI yogyatA prApta kara letA hai| bAraha varSa kI saMyama paryAya vAle muni dvArA aruNopapAta - garulopapAta Adi granthoM kA adhyayana isalie kiyA jA sakatA hai ki unameM ina granthoM ke pariNAma ko utpanna karane kI zakti jAgRta ho uThatI hai / bhASyakAra kahate haiM ki jaba bAraha varSa yA usase adhika dIkSA paryAya vAlA muni aruNopapAta Adi granthoM ke adhiSThAyaka devatAoM kI sAdhanA kara unase mArgadarzana prApta kara sakatA hai taba adhyayanoM ke sadRza nAma vAle aruNa, varuNa, garur3a, velaMdhara aura vaizramaNa devatA dazoM Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa dizAoM ko udyotita karate hue parAvarttaka muni ke samakSa baddhAMjali pUrvaka upasthita hote haiM aura pUchate haiM - munivara ! AjJA dIjie, hameM kyA kArya karanA hai? varuNadeva gandhodaka Adi kI varSA karate haiM / aruNa aura garur3a deva suvarNa dAna karate haiN| jaba teraha varSa kI saMyama paryAya vAlA muni kArya vizeSa se ekAgracitta hokara utthAnazruta kA adhyayana karatA hai taba vahA~ ke kula, grAma aura deza Adi ujar3a jAte haiN| jaba kArya niSpanna hone para samutthAna zruta kA parAvartana hotA hai taba kula, grAma Adi puna: basa jAte haiN| devendra parijJApanikA kA adhyayana karane para devendra tathA nAgaparijJApanikA kA adhyayana karane para nAga jAti ke deva upasthita hote haiN| caudaha varSa kI saMyama paryAya vAle muni dvArA mahAsvapna bhAvanA adhyayana kA parAvartana karane para vaha tIsa sAmAnya svapna tathA bayAlIsa mahAsvapnoM kA pUrNa jJAtA bana sakatA hai| pandraha varSa kI saMyama paryAya vAle muni dvArA cAraNa bhAvanA adhyayana kA punarAvartana karane se cAraNalabdhi utpanna hotI hai / solaha se lekara unnIsa varSa kI saMyama paryAya vAle muni dvArA tejonisarga, AzIviSa bhAvanA aura dRSTiviSa bhAvanA - ina granthoM kA adhyayana karane para kramazaH tejolabdhi, AzIviSa labdhi aura dRSTiviSalabdhi samutpanna hotI hai| yahA~ ullekhya hai ki jisa tapoyoga vidhi ke prayoga se ye labdhiyA~ utpanna hotI haiM, ve vidhiyA~ ina adhyayanoM meM pratipAdita haiN| bIsa varSa kA dIkSita muni sabhI AgamoM kA adhyayana kara sakatA hai, kyoMki kAlakrama se usameM vaisA sAmarthya prakaTa ho jAtA hai| 53 niSpatti- yahA~ dhyAtavya hai ki vyavahArasUtra ke karttA AcArya bhadrabAhusvAmI ke samaya jo zruta sAhitya upalabdha thA, unhIM kA adhyayana krama batAyA gayA hai| usase paravartIkAla meM racita evaM niryUr3ha sUtroM kA isa adhyayana krama meM ullekha nahIM kiyA gayA hai, ataH aupapAtika Adi 12 upAMgasUtroM evaM mUlasUtroM ke adhyayana krama kI yahA~ vivakSA nahIM kI gaI hai / yadyapi sarvaprathama AcAra sambandhI zAstroM kA adhyayana kara lene para, usake bAda cheda sUtroM (prAyazcitta evaM apavAda sambandhI granthoM) kA adhyayana kiyA jAye, unake bAda sthAnAMga, samavAyAMga evaM bhagavatI sUtra ke adhyayana kara lene para pahale yA pIche kisI bhI krama se zeSa sUtroM kA adhyayana kiyA jA sakatA hai | Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ... 179 AvazyakasUtra kA adhyayana to upasthApanA ke pUrva hI kara liyA jAtA hai| vyavahArabhASya meM AcArAMga evaM nizItha ke pUrva dazavaikAlikasUtra aura uttarAdhyayanasUtra ke adhyayana karane kA bhI nirdeza kiyA gayA hai| dazavaikAlikasUtra ke sambandha meM aisI dhAraNA pracalita hai ki bhadrabAhusvAmI se pUrva zayyaMbhavasUri ne isa sUtra kI racanA apane putra 'manaka' ke lie kI thii| phira saMgha Agraha se isa niryUDha sUtra ko punaH pUrvoM meM vilIna nahIM kara ise svataMtra rUpa meM hI rahane diyaa| uttarAdhyayanasUtra ke lie bhI aisI paramparA pracalita hai ki isa sUtra meM saMkalita 36 adhyayana bhagavAna mahAvIra kI aMtima dezanA rUpa hai| usa samaya dezanA sunakara kisI sthavira ne use sUtra rUpa meM gUMthA hai| kintu Agama adhyayanakrama meM ina donoM sUtroM ko sthAna nahIM die jAne ke kAraNa evaM aitihAsika sAkSyoM kA sUkSma buddhi se parizIlana karane para sahaja hI yaha niSkarSa nikalatA hai ki ukta donoM sUtroM se sambandhita pUrvokta dhAraNAe~ kAlpanika haiN| vastuta: ye sUtra bhadrabAhusvAmI ke pazcAta aura devarddhigaNI ke pUrva kisI kAla meM saMkalita kie gae haiN| ataH ina donoM sUtroM kA racanAkAla vyavahArasUtra kI racanA ke bAda mAnane meM koI Apatti nahIM hai / kintu inheM usake pahale ke AcAryoM dvArA racita mAnane para vyavahArasUtra ke adhyayanakrama meM inakA nirdeza na honA vicAraNIya banatA hai| 54 dUsarA pakSa yaha bhI ullekhanIya hai ki tIna varSa paryAya Adi kA jo kathana kiyA gayA hai unakA do taraha se artha kiyA jA sakatA hai - 1. dIkSA paryAya ke tIna varSa pUrNa hone para una AgamoM kA adhyayana karanA caahie| 2. tIna varSa kI dIkSA paryAya ho jAne para yogya muni ko kama se kama AcArAMga kA adhyayana kara lenA yA karavA denA cAhie / AcArya madhukara muni ke anusAra ukta donoM arthoM meM dUsarA artha AgamAnusArI hai| 55 tIsarA pakSa yaha hai ki dasa varSa kI dIkSA paryAya ke bAda meM adhyayana hetu kahe gae sUtroM meM se prAyaH sabhI sUtra naMdIsUtra kI racanA ke samaya kAlikazruta meM upalabdha the, kintu vartamAna meM unameM se koI bhI sUtra upalabdha nahIM hai, kevala 'tejanisarga' nAmaka adhyayana bhagavatIsUtra ke paMdrahaveM zataka meM upalabdha hai| jJAtAdharmakathA Adi aMgasUtroM kA prastuta adhyayana krama meM nirdeza nahIM kiyA gayA hai| isakA kAraNa yaha hai ki ina sUtroM meM prAyaH dharma kathAoM kA varNana haiM jinake krama kI koI AvazyakatA nahIM rahatI hai, anukUlatA ke anusAra ina Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa sUtroM kA adhyayana kabhI bhI kiyA yA karavAyA jA sakatA hai| praznavyAkaraNa sUtra meM upalabdha Azrava-saMvara kA varNana gaNadhara racita nahIM hai kintu bAda meM saMkalita kiyA gayA hai| vyavahArasUtra meM ullekhita AgamoM ke nAma yogodvahana ke krama se isa prakAra haiM- 1-2. AcArAMgasUtra evaM nizIthasUtra 3. sUtrakRtAMgasUtra 4, 5, 6. dazAzrutaskandhasUtra, bRhatkalpasUtra aura vyavahArasUtra 7-8. sthAnAMgasUtra, samavAyAMgasUtra 9. bhagavatIsUtra 10-14. kSullikA vimAna pravibhakti, mahallikA vimAna pravibhakti, aMgacUlikA, varga cUlikA, vyAkhyA cUlikA 15-20. aruNopapAta, varuNopapAta, garuDopapAta, dharaNopapAta, vaizramaNopapAta, velandharopapAta 21-24. utthAna zruta, samutthAna zruta, devendrapariyApanikA, nAgapariyApanikA 25. svapna bhAvanA adhyayana 26. cAraNa bhAvanA adhyayana 27. tejanisarga adhyayana 28. AzIviSa bhAvanA adhyayana 29. dRSTiviSa bhAvanA adhyayana aura 30. dRSTivAda aNg| AcArya madhukaramuni ke nirdezAnusAra sUtrAMka 10 se 29 taka ke Agama dRSTivAda nAmaka aMga ke hI adhyayana the athavA usase pRthak nirdRr3ha kie gae sUtra the| ina sabhI kA nAma naMdIsUtra meM kAlikazruta kI sUcI meM diyA gayA hai| ina sUtroM ke aMta meM yaha bhI batAyA gayA hai ki bIsa varSa kI dIkSA paryAya taka sampUrNa zruta kA adhyayana kara lenA caahie| tadanusAra vartamAna meM bhI yogya muni ko upalabdha sabhI Agamazruta kA adhyayana bIsa varSa meM pUrNa kara lenA caahie| usake bAda pravacana prabhAvanA karanI cAhie athavA svAdhyAya Adi meM nimagna rahate hue AtmasAdhanA karanI caahie|56 dIkSA vaya ke anusAra AgamoM ke adhyayana kA jo krama batalAyA gayA hai usameM mukhya hetu yaha bhI hai ki jyoM-jyoM umra bar3hatI hai pAriNAmikI baddhi vikasita hotI hai tyoM-tyoM dIkSA paryAya ke bar3hane se Atmika zuddhi bhI pragaTa hotI hai yaha anubhavasiddha kathana hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki nirdiSTa dIkSA paryAya pUrNa hote-hote una-una sUtroM ko par3hane (AtmasAta karane) kI zakti pragaTa ho jAtI hai| yaha zakti prakaTa hue binA gRhIta jJAna sthira nahIM raha sakatA hai| vaha rAga-dveSa mohAdi kA nAzaka nahIM hotA hai apitu ajIrNa rUpa hone se abhimAna kA nimitta evaM zatruoM kA poSaka banatA hai| vastuta: vahI samyaka adhyayana hai jisake dvArA rAga-dveSa Adi zatru maMda, zithila evaM naSTa ho| isa tathya ko anya Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodavahana : eka vimarza ...181 udAharaNoM ke dvArA bhI puSTa kara sakate haiM jaise vyAvahArika zikSaNa meM bhI kramabaddha par3hane kI hI vyavasthA hai| auSadha sevana ke sambandha meM bhI yahI krama apanAyA jAtA hai pahale sAmAnya davA dI jAtI hai phira jaise-jaise roga manda par3atA hai vaisevaise puSTikArI auSadha dete haiN| navajAta zizu ke sambandha meM bhI yahI dekhA jAtA hai ki use prathama mAtA kA stanapAna karavAte haiM, phira dUdha dete haiM aura phira dhIredhIre anna khilAyA jAtA hai anyathA viparIta krama apanAne para mRtyu jaisI sthiti bhI paidA ho sakatI hai| taba jo doSa AtmA ke sAtha anAdikAla se sampRkta haiM unheM dUra karane ke lie jJAnarUpI auSadha kA sevana bhI krama evaM vidhi pUrvaka karanA atyanta jarUrI hai| jo zramaNa svacchaMda vRtti ke kAraNa jaba cAhe taba kucha bhI par3ha letA hai vaha svayaM ke jJAna se hI sva-AtmA kA ahita kara letA hai ataeva pUrva nirdiSTa adhyayana krama ko upakAraka samajhakara tathAvidha AcaraNa karanA caahie| Agama zAstroM ke adhyayana-adhyApana (yogodvahana) kA krama vartamAna zvetAmbara paramparA meM Agama sUtroM ke yoga nimna krama se karavAye jAte haiM- sabase pahale 1. AvazyakasUtra 2. dazavaikAlikasUtra 3. uttarAdhyayanasUtra 4. AcArAMgasUtra 5. kalpasUtra- isameM nizItha, bRhatkalpa, vyavahAra, dazAzrutaskandha ko samAhita karake ina sUtroM ke yoga nirdiSTa krama se karavAe jAte haiN| 6. phira mahAnizIthasUtra 7. aupapAtika Adi prArambha ke cAra upAMga sUtra ke yoga karavAye jAte haiN| yahA~ dhyAtavya hai ki mahAnizItha ke yoga karavAne ke pazcAta prakIrNaka sUtroM ke yoga karavAe jAte haiN| tadanantara upAMga sUtroM ke yoga eka sAtha yA pRthaka-pRthaka bhI kara sakate haiN| matAntara se AcArAMga evaM kalpasUtra ke yogavahana ke bAda bhI inake yoga karavAe jA sakate haiM athavA pratyeka aMgasUtra ke yoga ke bAda bhI usase pratibaddha upAMgasUtra kA yoga kiyA-karavAyA jA sakatA hai| isa niyama ke anusAra mahAnizItha ke bAda 8. naMdI sUtra 9. anuyogadvAra 10. prakIrNakasUtra 11. sUtrakRtAMgasUtra 12. sthAnAMgasUtra 13. samavAyAMga sUtra 14. bhagavatIsUtra 15. jJAtAdharmakathAsUtra 16. upAsakadazAsUtra 17. aMtakRtadazAsUtra 18. anuttaropapAtikasUtra 19. praznavyAkaraNasUtra 20. vipAkazruta ke yoga karavAye jAte haiN| upAMga sUtroM ke yoga unase pratibaddha aMga sUtroM ke yoga ke pazcAta yA sabhI aMga sUtroM ke yoga pUrNa hone ke bAda karavAe jAte haiN| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa digambaramAnya mokSamArga prakAzaka ke ullekhAnusAra sarvaprathama dravyAnuyoga kA adhyayana karanA caahie| usake bAda kramaza: prathamAnuyoga, caraNAnuyoga evaM karaNAnuyoga kA abhyAsa karanA caahie| isa krama se adhyayana karane kA yaha prayojana batalAyA gayA hai ki sabase pahale tattva kA saccA jJAna honA cAhie, isalie dravyAnuyoga pddh'e| usake bAda puNya-pApa ke phala kI jAnakArI hetu prathamAnuyoga pddh'e| phira zuddhopayoga se AtmA ko mokSa kA adhikArI mAnate hue tadanurUpa AcaraNa karane ke uddezya se caraNAnuyoga kA abhyAsa kreN| isake bAda guNasthAna-mArgaNAdi jIva kA vyAvahArika svarUpa samajhane hetu karaNAnuyoga kA abhyAsa kreN| digambara matAnusAra ukta krama se zraddhAna pUrvaka Agama kA abhyAsa kiyA jAe to samyaka jJAna hotA hai| kaunasA Agama kaba par3hanA cAhie? dazAzrutaskandha TIkA meM Agama sUtroM ke svAdhyAya kAla kA nirdhAraNa karate hue kahA gayA hai ki nandI, anuyogadvAra evaM dazavaikAlika- ye sUtra asvAdhyAya kAla ke atirikta zeSa sabhI kAla meM par3he jA sakate haiN| AvazyakasUtra kA svAdhyAya ahorAtri ke sarva kAloM meM kiyA jA sakatA hai|58 AcArAMga Adi gyAraha aMga zAstroM ke zrutaskandha, adhyayana, uddezaka Adi divasa ke prathama prahara meM par3hane cAhie, madhya prahara meM nhiiN| isI prakAra rAtri ke prathama evaM antima prahara meM par3hane cAhie, rAtri ke madhyakAla meM nhiiN| aMgabAhya zAstroM ke adhyayana evaM uddezaka Adi kA svAdhyAya rAtri kAla meM bhI hotA hai| digambara AcArya vaTTakera muniyoM ke lie niyamita evaM aniyamita tathA vidhi yukta par3he jAne yogya zAstroM kA ullekha karate hue kahate haiM- gaNadhara kathita aMga, zrutakevalI kathita caudaha pUrva evaM vastu aura abhinna dazapUrvI kathita prAbhRta-prAbhRta, ye sUtra kahalAte haiM athavA tIrthaMkara paramAtmA ke mukha kamala se nisRta artha ko grahaNa kara gautama Adi gaNadhara muniyoM dvArA sUtra rUpa meM racita aMga, pUrva vastu aura prAbhRtaka Adi sUtra kahalAte haiN|59 mUlAcAra ke abhiprAya se uparyukta prAbhRtaka Adi cAra prakAra ke sUtra asvAdhyAya kAla meM muni varga aura AryikAoM ko nahIM par3hane caahie| ina sUtroM ke atirikta anya grantha kAla zuddhi Adi ke binA bhI par3he jA sakate haiN| jaise Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ...183 samyagdarzanAdi cAra ArAdhanAoM kA svarUpa kahane vAle grantha, satraha prakAra ke maraNa kA varNana karane vAle grantha, paMcasaMgraha grantha, stuti grantha, AhAra Adi ke tyAga kA upadeza karane vAle grantha, sAmAyika Adi chaha Avazyaka kriyAoM kA pratipAdana karane vAle grantha, mahApuruSoM ke cAritra kA varNana karane vAle grantha tathA anya bhI isa taraha ke grantha asvAdhyAya kAla meM par3he jA sakate haiN|60 digambara matAnusAra vartamAnakAla meM SaTakhaNDAgama sUtra, kaSAyapAhur3a sUtra aura mahAbaMdha sUtra arthAta dhavalA, jayadhavalA aura mahAdhavalA jaise TIkA grantha sUtra mAne jAte haiM, cU~ki vIrasenAcArya ne dhavalA, jayadhavalA TIkA meM inheM sUtra sadRza mAnakara sUtra grantha kahA hai ata: ye grantha asvAdhyAya-kAla meM nahIM par3he jAte haiN| inase atirikta granthoM ko asvAdhyAya kAla meM par3hA jA sakatA hai| sAdhviyoM ke lie mUla Agama par3hane kA niSedha kyoM vartamAna paramparA meM sAdhvI ko sabhI Agama sUtroM ke adhyayana-yogodvahana karane kA adhikArI nahIM mAnA gayA hai kintu jaba AgamasUtroM kA gaharAI se adhyayana karate haiM to antakRtadazA meM yakSiNI AryA ke sAnnidhya meM padmAvatI Adi61 tathA candanA AryA ke sAnnidhya meM kAlI Adi ke dvArA 11 aMgoM ke adhyayana karane kA ullekha kiyA gayA hai|62 isI prakAra jJAtAdharmakathA meM suvratA AryA ke sAnnidhya meM draupadI dvArA 11 aMgoM ke adhyayana karane kA sUcana hai|63 ___ DaoN. aruNapratApa siMha ke anusAra bauddha grantha therIgAthA meM bhI kucha viduSI jaina sAdhviyoM ke dvArA zAstra adhyayana karane kA nirdeza hai|64 yadyapi ukta granthoM meM 11 aMgoM ke adhyayana kA jo nirdeza kiyA gayA hai vaha sambhavataH mUla pATha na hokara artha pATha hI honA cAhie, kyoMki kucha zAstra itane mahattvapUrNa hote haiM ki ve AcArya Adi padastha bhikSu ke dvArA hI grahaNa kiye jA sakate haiN| dUsare, yahA~ jaina bhikSuNiyoM ke lie 11 aMgoM ke adhyayana karane kA hI ullekha kiyA gayA hai, isase 12vA~ dRSTivAda aMga ke par3hane kA svataH niSedha ho jAtA hai| bRhatkalpabhASya meM 12veM aMgasUtra ko na par3hane ke sAtha-sAtha isa niyama kI puSTi meM tarka dete hue batalAyA hai ki strI jAti nimna prakRti vAlI, garvIlI, caMcala tathA durbala buddhi vAlI hotI haiM ataH dRSTivAda jaise mantra-tantra pradhAna grantha ko pUrNa rUpa se Atmastha kara lenA sAdhvI ke lie asambhava hai|65 Agamika vyAkhyAoM meM bhikSuNI ke lie mahAparijJA, aruNopapAta Adi grantha bhI par3hane kA Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa niSiddha hai kyoMki ina granthoM ko bhUtavAda kahA gayA hai| inameM mantra, bhUta-preta, mAraNa, uccATana Adi alaukika zaktiyoM kA varNana hai|66 yogodvahana kAla meM karaNIya anuSThAnoM kA krama utkAlika sUtroM ke yoga meM anuSThAnoM kA krama pahale dina yoga praveza kI vidhi kreN| * phira nandI kriyA kreN| * phira jisa sUtra ke yoga meM praveza kiyA gayA hai usake uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| * phira pravedanA vidhi kreN| * isI krama meM muni jIvana kI dainika caryAe~ jaise pratilekhanA, bhikSAcaryA Adi sampanna kreN| pratidina prAta:kAla meM pratikramaNa evaM pratilekhanA Adi kreN| * phira guru ke samakSa jisa sUtra kA yoga cala rahA hai, usake uddeza- samuddezAdi kareM arthAta usa sUtra pATha kI vAcanA leN| * phira pravedana vidhi kreN| tatpazcAta muni jIvana kI dainika caryAoM kA pAlana kreN| kAlika sUtroM ke yoga meM kriyAnuSThAnoM kA krama * sUryodaya hone se kucha samaya pUrva noMtarA vidhi kreN| * phira prAbhAtika kAla kA grahaNa kreN| * sAtha isI ke kAlamaMDala kI pratilekhanA kreN| * tadanantara rahane yogya vasati kA pramArjana kara nikale hue azuci dravya kA pariSThApana kareM tathA vasati ke cAroM ora sau-sau hAtha paryanta bhUmi kA nirIkSaNa kreN| phira guru ke nikaTa Akara 'vasati zuddha hai' aura 'kAla zuddha hai' isa prakAra vasati evaM kAla kI zuddhi kA pravedana kreN| * usake bAda svAdhyAya prasthApanA kreN| * tatpazcAta pATalI kriyA (kAlamaMDala kA pratikramaNa) kreN| yadi aMga sUtra yA zrutaskandha kA uddeza yA anujJA karanI ho to naMdI kriyA kreN| * phira pravedana vidhi kareM arthAta jisa sUtra kA yoga cala rahA ho, usa sambandhI samasta kriyAoM kA nivedana kareM aura unheM niyata samaya para karane kI anumati grahaNa kreN| * phira jisa sUtra kA yoga cala rahA ho, usake uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| phira saMghaTTa (pAtrAdi) grahaNa evaM AuttavANaya vidhi (atyanta sajaga rahane kI pratijJA) kreN| tadanantara sandhyAkAla meM saMghaTTA evaM AuttavANaya se nivRtta hone kI kriyA kareM arthAta ukta kriyAoM meM lage hue doSoM kA pratikramaNa kreN| phira sandhyAkAla meM prAdoSika kAla grahaNa kreN| isake atirikta sAdhu jIvana kI sabhI Avazyaka kriyAoM ko sampanna kreN| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ...185 vividha dRSTiyoM se yogodvahana kI upAdeyatA yogodvahana mUlataH sthUla se sUkSma, sakriya se niSkriya, bheda se abheda aura yoga se ayoga kA prayoga hai| isa prayogAtmaka sAdhanA kI saMsiddhi hetu citta kI ekAgratA, vizuddha saMyama vyApAra, aindrika niyaMtraNa, tapa:karma evaM yoga gupti Adi kA honA paramAvazyaka hai| ina sabhI meM yogazuddhi kA prAdhAnya hai| yogabaMdhana evaM nirjarA donoM kA hetu hai| yoga se hI yoga kI vizuddhi hotI hai| mana, vacana aura kAyika satyatA se yoga ko vizuddha kiyA jA sakatA hai| yoga kI nirodha karane se manogupti, vacanagupti aura kAyagupti hotI hai| sarvaprathama manogupti se ekAgratA prApta hotI hai| ekAgratA se nimna lAbha hote haiM- 1. cittavRtti kA nirodha 2. azubha vikalpa se mukti 3. samabhAva kI puSTi aura 4. vizuddha saMyama kI vRddhiA67 vacanagupti se sAdhaka nirvicAra bhAva ko prApta karatA hai| nirvicAra bhAva se tIna lAbha hote haiM- 1. azubha vacana se nivRtti aura zubha vacana meM pravRtti 2. mauna vrata kI ArAdhanA aura 3. adhyAtma yoga ke sAdhanabhUta dhyAna se yukta hotA hai|68 kAyagupti se sAdhaka Asrava kA nirodha aura saMvara kI prApti karatA hai| saMvara kI pravRtti se nimna tIna lAbha hote haiM___1. azubha kAyika pravRttiyoM kA nirodha 2. zubha kAyika ceSTAoM meM pravRtti aura 3. pApAsravoM kA nirodha hotA hai|69 isa prakAra mana, vacana aura kAyA kI zubha pravRtti se karma nirjarA hotI hai| uttarAdhyayanasUtra meM zubha yoga ko samAdhAraNA kahA gayA hai| samAdhAraNA kA mUlArtha samAdhi hai athavA yoga pravRtti ko samyaka prakAra se niyojita karanA arthAta sthira karanA samAdhAraNA hai| yoga tIna hai ata: samAdhAraNA (samAdhi) bhI tIna prakAra kI hotI hai| unakI phalazratiyA~ nimna haiM samyaka manana, cintana aura samAdhi bhAva meM sthira rahanA mana samAdhAraNA hai| mana samAdhAraNA se 1. citta kI ekAgratA 2. vastu svarUpa kA tAttvika bodha 3. samyakadarzana kI vizuddhi aura 4. mithyAtva kA kSaya hotA hai|70 vANI ko satata svAdhyAya meM saMlagna rakhanA vacana samAdhAraNA hai| vacana samAdhAraNA se 1. vANI ke viSaya bhUta darzana paryavoM kI vizuddhi 2. sulabhabodhi kI prApti aura 3. durlabhabodhi kI nirjarA hotI hai| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa kAyA ko saMyama kI zuddha pravRttiyoM meM saMlagna rakhanA kAya samAdhAraNA hai| kAya samAdhAraNA se 1. cAritra paryAyoM kI vizuddhi 2. yathAkhyAta cAritra kI prApti 3. tIrthaMkaroM meM vidyamAna cAra aghAti karmoM kA kSaya 4. siddha dazA kI upalabdhi aura 5. samasta duHkhoM kA anta hotA hai| yogodvahana kI carama phalazruti samAdhAraNA kI upalabdhi hai| isa prakAra yaha sAdhanA yoga gupti se prArambha hokara samAdhAraNA meM pUrNa hotI hai / yogodvahana ke mAdhyama se zramaNa jJAna, darzana aura cAritra se sampanna banatA hai yAnI jJAnAdi ratnatraya kI samRddhi ko upalabdha karatA hai| uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki samyaka prakAra se zrutajJAna kI prApti karane vAlA jJAna sampanna kahalAtA hai| jJAna sampannatA se 1. sarva padArthoM kA jJAna 2. caturgati rUpa saMsAra kA nirodha 3. jJAna, vinaya, tapa aura cAritra ke yogoM kI saMprApti aura 4. svasiddhAnta para siddhAnta viSayaka saMzaya chedana ke yogya hotA hai| 71 kSAyopazamika samyagdarzana prApta karane vAlA athavA zrutajJAna ke dvArA vastu svarUpa kA yathArtha zraddhAna karane vAlA darzana sampanna kahalAtA hai / darzana sampannatA se 1. mithyAtva kA uccheda 2. samyaktva kA prakAza 3. anuttara ( zreSThatama ) kevalajJAna kevaladarzana kI prApti aura 4. samyaka prakAra se bhAvita huA nirvikalpa vicaraNa karatA hai| sataraha prakAra ke saMyama meM susthita evaM muni dharma ke sattAIsa guNoM ko prApta karane vAlA sAdhaka cAritra sampanna kahalAtA hai / cAritra sampannatA se tIna lAbha hote haiM 1. zailezI bhAva kI prApti 2. cAra aghAti karmoM kA kSaya aura 3. siddhabuddha-mukta dazA kI saMprApti hotI hai| yogodvahana saMyamita vyApAra aura tapazcaryA pUrvaka vahana kiyA jAtA hai| saMyama se Azrava nirodha aura tapasyA se pUrva saMcita karmoM kA kSaya hokara vizuddha dazA prApta hotI hai| vizuddhi se akriyatA tathA akriyatA se nirvANa pada kI prApti hotI hai| 72 vyavahArabhASya ke anusAra pratikramaNa yA pratilekhana Adi saMyama yogoM meM se kisI bhI yoga meM tanmaya hone se pratikSaNa asaMkhya bhAvoM meM arjita karma kSINa hote haiN| vizeSa rUpa se svAdhyAya yoga (yogodvahana) kAyotsarga, vaiyAvRtya aura anazana meM tallIna hone se asaMkhya bhavopArjita karmoM kI vizeSa nirjarA hotI Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ...187 hai|73 jo AcArya apane yogya ziSyoM ko yathAvihita kAla meM prakIrNaka Adi kI vAcanA dete haiM, Agama abhyAsa karavAte haiM, unakI bhI vipula nirjarA hotI hai|74 bRhatkalpabhASya ke ullekhAnusAra zAstroM ke adhyayana se nimna ATha guNa niSpanna hote haiM 1. Atmahita- Atmahita kA samyaka jJAna hotA hai| 2. parijJA- pratyAkhyAna parijJA kA vikAsa hotA hai| 3. bhAva saMvara- krodha-mAna Adi kaSAyoM kA nirodha hotA hai| 4. nava-nava saMvega- muni jaise-jaise apUrva zruta kA avagAhana karatA hai, vaise-vaise vaha saMvega zraddhA (vairAgyamayI mokSAbhilASA) se apUrva Ananda kA anubhava karatA hai| 5. niSkampatA- vaha karmamala se vizuddha hotA huA jIvana paryanta saMyama meM sthira rahatA hai| ___6. tapa- zruta adhyayana se yaha bhAvanA puSTa hotI hai ki tIrthaMkara dvArA upadiSTa dvAdazavidha bAhya aura Abhyantara tapa meM svAdhyAya ke tulya koI tapa:karma na hai, na thA aura na hogaa| 7. nirjarA- ajJAnI jIva anekoM koTi varSoM meM jitane karmoM kA kSaya karatA hai, jJAnI utane karmoM kA kSaya ucchavAsa mAtra meM kara letA hai| 8. paradezakatva- zruta kA pAragAmI muni dUsaroM ko zruta par3hAtA huA svayaM ke jJAnAvaraNIya karma kA kSaya karatA hai aura unako ajJAnatama sAgara se pAra utAratA hai| isase tIrthaMkara AjJA kI ArAdhanA, ziSyoM ke prati usake vAtsalya kA pragaTIkaraNa, pravacana kI prabhAvanA aura bhakti tathA tIrtha kI avyavacchitti hotI hai|75 vaijJAnika stara para dhAraNA zakti kI abhivRddhi evaM usake sthAyitva ke lie deha ko kRza karanA Avazyaka hai| kRzakAyI va apramatta yogavAhI saralatA se jJAnArjana kara sakatA hai| yadi zarIra meM bhArIpana ho to laMbe samaya taka eka Asana meM baiThanA, ekAgracitta hokara baiThanA, vidhivata kriyA karanA muzkila hotA haiM ata: dehAsakti kA tyAga Avazyaka hai, vaha yogodvahana ke mAdhyama se sahaja ho jAtA hai| zArIrika stara para deha niroga rahatA hai aura dehAdhyAsa meM nyUnatA AtI hai| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa __ yogazAstra ke caturtha prakAza meM AcArya hemacandra kahate haiM- "vinA samatvamArabdhe, dhyAne svAtmAviDambyate' arthAta jJAnArAdhanA se pala-pala vairAgya bar3hatA hai, mamatva bhAva nyUna hotA hai, rAga-dveSa kI pariNati manda hotI hai, samatva abhivRddha hotA hai| Agama adhyayana ke dinoM meM AyaMbila-nIvi Adi tapa karane kI jo paripATI hai, isake pIche kucha kAraNa ye haiM nirvikRtika dravya kA sevana karane vAlA sAdhu hI Agama sUtroM ke rahasya ko samajhane meM sakSama hotA hai| vigaya sevana se vAsanA, pramAda, nidrA, vikathA Adi doSoM kI adhika saMbhAvanA rahatI hai jabaki rUkSa dravya ke sevana se apramattatA, jAgarUkatA, kaSAya mandatA Adi Atmika guNa prakaTa hote haiM, jo yogavAhI ke lie anivArya hai| __ tapasyA ke AcaraNa se kramaza: tana, mana aura cetanA tInoM parizuddha banate haiN| phalita kI bhASA meM kahA jA sakatA hai ki yogodvahana mokSaphala kA pAramparika hetu hai| yahI isa vidhi kI sarvotkRSTa upayogitA hai| Adhunika saMdarbho meM yogodvahana kI prAsaMgikatA vartamAna saMdarbha meM yogodvahana sambandhI pracalita vidhiyoM ko lekara yadi cintana kiyA jAe to aneka tathya ujAgara hote haiN| yogodvahana jainAcAryoM kI dIrghadRSTi evaM vidhi-vidhAnoM meM antarbhUta manovaijJAnika rahasyoM kA zreSTha udAharaNa hai| yadyapi kucha vidhiyA~ deza-kAla-paristhiti meM Ae parivartana ke kAraNa vartamAna meM aprAsaMgika pratIta hotI hai, paraMtu unake gUr3ha rahasyoM ko jAnane ke bAda pUrvAcAryoM ke prati ahobhAva vikasita hotA hai| ___ yadi anadhyAya vidhi ke vividha pahalaoM kA adhyayana kareM to jina-jina sthitiyoM meM muni ko svAdhyAya na karane kA nirdeza diyA hai ve vartamAna samaya meM bhI atyaMta prAsaMgika siddha hote haiN| jaise ki prakRti meM hone vAle vividha parivartanoM ke samaya meM anadhyAya yA asvAdhyAya kAla zAstroM meM batAyA gayA hai| yadi manovaijJAnika evaM prAkRtika dRSTi se isa viSaya meM ciMtana kareM to jisa taraha ke vAtAvaraNa kA nirmANa usa samaya hotA hai usameM svAdhyAya meM ekAgratA rahanA muzkila hai| isI ke sAtha aneka prakAra kI zArIrika samasyAe~ bhI utpanna ho Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ...189 sakatI hai| svAdhyAya hetu upayogI granthoM ko hAni pahu~ca sakatI hai| svAdhyAya meM ekAgratA na hone se kaI bAra viparIta artha kA bhI grahaNa ho jAtA hai, jo ki anarthakArI hai| aisI paristhitiyoM meM kiyA gayA svAdhyAya yA adhyayana mAtra mAnasika zrama meM hI hetubhUta banatA hai| isI prakAra azuci sthAnoM meM, mahotsava ke dinoM meM, pratipadA Adi ke dina kiyA gayA svAdhyAya Ama janatA ke mana meM jinadharma ke prati hIlanA ke bhAva utpanna kara sakatA hai tathA ina sthitiyoM meM mAnasika avasthA sadA caMcala yA asthira hotI hai jabaki svAdhyAya meM sthiratA sarvAdhika apekSita hai| isI taraha nagara meM zoka ho yA saMkaTa vizeSa kA mAhaula ho taba svAdhyAya karane se Ama janatA meM virodhAbhAsa bhI utpanna ho sakatA hai ata: vaiyaktika, mAnasika, vyAvahArika Adi aneka pariprekSyoM meM isa vidhi kI mUlyavattA hai| yogodvahana yaha AgamoM para adhikAra prApta karane kI kriyA hai ata: adhikAra prApta kartA ke lie aneka prakAra ke niyamopaniyama nirdezita hai| yadi vartamAna samaya kI apekSA ciMtana kareM to isake bahuta se lAbha samajha meM Ate haiN| sarvaprathama Agama adhyetA ke lakSaNoM kI carcA kareM to aneka prakAra ke guNoM kA varNana yogavAhI ke lie kiyA gayA hai| jaise ki yogavAhI vinIta, lajjAlu, mahAsattvavAlA, sarala pariNAmI, dRr3hadharmI, kaSAya vijetA, nidrAjayI Adi ho| ina saba guNoM kA dhAraka hone se vaha zAstrakAroM ke abhiprAya ko adhika spaSTatA ke sAtha samajha sakatA hai tathA kisI eka viSaya meM Agraha buddhi nahIM rkhtaa| isI ke sAtha pratyeka Agama adhyayana ke lie kucha vizeSa niyama-maryAdAe~ bhI batalAI gaI haiM jaise ki amuka dIkSA paryAya vAlA amuka-amuka Agama kA adhyayana kara sakatA hai aura usameM bhI usane yadi usase pUrva nIMva ke rUpa meM amuka-amuka AgamoM kA adhyayana kara liyA ho to| isase yaha spaSTa hai ki yogya (Qualified) pAtra ko hI Agama jJAna diyA jAtA hai| Ayu ke sAtha buddhi kaI prakAra se svayameva vikasita hotI hai jisase vyakti rahasyamayI sUtroM ke gaMbhIra gUDhArthamayI tathyoM ko samajha sakatA hai| jisa prakAra Post Graduation karane vAle ko pahale 10th, 12th, Graduation kI klAsa ko pAsa karanA par3atA hai taba vaha Post Graduation ke yogya banatA hai vaise hI muniyoM ko Agama zAstra bhI krama se par3hAe jAte haiM jisase viSaya ko samajhane evaM usa para adhikAra karane meM sugamatA ho| isI prakAra yoga pravartaka guru, yogodvahana sahAyaka muni, Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa yogodvahana yogya vyakti, kAla Adi kA bhI nirvacana zAstrakAroM ne kiyA hai kyoMki mAhaula yA vAtAvaraNa jJAnArjana kA mukhya ghaTaka hotA hai| eka vyakti College yA Tution meM to par3hAI kara sakatA hai, para yadi kisI ko Cinema Hall yA Disco meM jAkara Exam kI taiyArI karane ko kaheM to mUrkhatA hogI vaise hI Agama zAstroM ke jJAnArjana hetu vividha maryAdAoM kA ullekha kiyA gayA hai| - isI krama meM yogavahana karate hue tapa vizeSa kA bhI ullekha kiyA gayA hai| tapa pUrvaka adhyayana karane se jJAnArjana hetu paryApta samaya mila jAtA hai| sAtha hI gariSTha bhojana, ati bhojana Adi na karane se pramAda bhI nahIM AtA tathA adhika sajagatApUrvaka AgamoM kA AloDana ho sakatA hai| jaise eka M.D. karane vAle Intern doctor ko Hospital meM 24 ghaMTe Duty denI par3atI hai aura taba hI vaha kisI viSaya kA vizeSajJa bana sakatA hai vaise hI sajagatApUrvaka evaM pramAda rahita hokara kiyA gayA adhyayana hI viSaya ko adhikRta karane meM sahAyaka banatA hai| vidhi-niSedha, kalpya-akalpya Adi kI sAmAcArI anuzAsana evaM maryAdAyukta jIvana jIne meM vizeSa mArgadarzaka banatI hai| yogavAhI ke dvArA isa Exam Period ko jitanI sajagatA pUrvaka vyatIta kiyA jAtA hai vaha usake bhaviSya nirmANa ke lie utanA hI zreyaskara hotA hai / sArarUpa meM kaheM to yogovahana muni jIvana kA Turning Point of Life hai| zikSA prabaMdhana kA Avazyaka aMga - yogodvahana jainAcAra meM yogodvahana ko eka vizeSa sthAna prApta hai| muni jIvana kA mUla AdhAra svAdhyAya hai kyoMki yaha muni ko muni dharma meM ramaNa karane kI kalA sikhAtA hai| yadi vyAvahArika evaM sAmAjika kSetra meM hama isa vidhi kI upAdeyatA ke viSaya meM manana kareM to yogovahana muni ke jJAna evaM guNoM ko paripakva banAtA hai| aisA muni hI samAja ko yathocita Agamokta mArgadarzana dete hue sudRr3ha, sujJa evaM anukaraNIya samAja kA nava nirmANa kara sakatA hai| samyak jJAna hone para hI yuvA mano meM rahI vibhrAnta mAnyatAoM evaM zaMkAoM kA nivAraNa kara sakatA hai| yogodvahana adhyayana karane kI pariSkRta prakriyA hai| jaba vyakti maryAdA, anuzAsana, sajagatA evaM samarpaNa ke sAtha kisI bhI kArya ko karatA hai to vaha Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogovahana : eka vimarza... 191 usa kArya meM sahaja nipuNatA yA adhikAra prApta kara letA hai| Aja ke Education yuga meM jahA~ hara kArya ke lie ucita Qualification aura Degree cAhie vahA~ para adhyayana karane vAloM kI Quantity aura adhyayana ke prakAra bhale hI bar3ha gae haiM para adhyayana tathA adhyApaka Adi ke prati bahumAna, AMtarika jur3Ava evaM Quality meM apekSAkRta nyUnatA hI AI hai| ina paristhitiyoM meM yadi yogodvahana kI jo adhyayana rIti hai use apanAyA jAe to zikSA ke ghaTate hue stara evaM usake vyavasAyIkaraNa ko avazya sudhArA jA sakatA hai| yadi prabaMdhana kI apekSA se yogodvahana kI vividha vidhiyoM kA mUlyAMkana kiyA jAe to sarvaprathama vartamAna yuga meM zikSA kSetra ke samyaka saMcAlana meM yaha atyanta upayogI bana sakatI hai| isI prakAra vaiyaktika jIvana ke utkarSa, svAbhAvika mAnavIya guNoM ke utthAna evaM jIvana nirmANa meM yogovahana mukhya bhUmikA nibhAte hue eka ucca vyaktitva kA sRjana kara sakatI hai| isakI samayabaddha kriyAe~ samaya ke niyojana evaM usake adhikAdhika upayoga kA saMdeza detI hai| isI ke sAtha isa kriyA meM guru tathA sahodara muniyoM ke sahayoga evaM mArgadarzana kI bhI pUrNa AvazyakatA rahatI hai, jo samudAyavartI sAdhuoM meM sAmaMjasya evaM maitrI kI sthApanA karatI hai| pratyeka kArya karane kA eka ucita kAla hotA hai evaM usI kAla meM karane para vaha lAbhakArI hotA hai| isIlie yogodvahana hetu kAlagrahaNa, kAla pravedana, notarA Adi kaI kriyAe~ batAI gaI hai| isI prakAra saMghaTTA grahaNa, saMghATaka muni Adi ke mAdhyama se ApasI samanvaya evaM eka dUsare ko samajhane kA guNa vikasita hotA hai| yadi yaha sabhI guNa pratyeka vyakti meM vikasita ho jAe to usa vyakti kA jIvana Well-managed to banegA hI sAtha hI sukhI evaM suvyavasthita parivAra evaM samAja kI vyavasthA meM bhI sahayoga prApta hogaa| isI taraha prAcIna zAstroM kA pArAyaNa karane se unakA bhI bAra-bAra nirIkSaNa hotA rahatA hai jisase granthoM meM jIva Adi nahIM lagate evaM Library Adi kA bhI vyavasthApana samucita rUpa se hotA rahatA hai| ina saba tathyoM se yaha suspaSTa ho jAtA hai ki yogodvahana kriyA ke mAdhyama se Education system management, personal development, group management, scripture & library management, time punctuality & time management Adi kaI prakAra ke niyojana evaM prabaMdhana meM mArgadarzana prApta ho sakatA hai| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa navya yuga kI samasyAe~ evaM yogodvahana sAmAjika evaM vaizvika stara para vyApta anekavidha samasyAoM ke samAdhAna meM bhI yogodvahana kA mahattvapUrNa sthAna ho sakatA hai| zikSA ke stara evaM usakI niSprANatA ko sudhArane meM yaha eka mahattvapUrNa kriyA ho sakatI hai| anukUla-pratikUla paristhitiyoM ko sahana karane evaM unameM AnaMdamaya rahane ke lie yaha auSadhi kA kArya karatI hai| Aja sAmudAyika stara para dekhe to cAhe Office ho yA bar3I-bar3I Companies yA phira pArivArika saMghaTana sabhI sthAnoM para ApasI sahayogavRtti kama hotI jA rahI hai tathA isake viparIta IrSyA bhAvanA, pratiyogI bhAvanA Adi kA vardhana ho rahA hai| ina sabase vyakti vyaktigata stara para pragati bhale hI kara le parantu vaha pragati kabhI bhI saMtoSa evaM Atmasukha meM hetubhUta nahIM bana sktii| yogodvahana meM yogavAhI muni ke lie kAlagrAhI daMDIdhara muni Adi bhI apanI ora se pratyeka saMbhava sahAyatA karate hai, to jJAnayuta vAcanAcArya Adi nispRha evaM nirapekSa bhAva se apanA jJAna pradAna karate hai| isI prakAra samAja kA pratyeka tabakA yadi apaneapane meM rahI yogyatA ke anusAra samAja evaM deza ke utthAna meM sahayogI bane to eka Adarza prastuta kara sakate hai| aise hI Ajakala apAtra vyaktiyoM ko jJAna dene se jJAna kA durupayoga bhI bar3ha rahA hai isakA eka mukhya kAraNa hai jJAna kI sahaja upalabdhi evaM gaNoM kI apekSA paise ke AdhAra para usakA aadaan-prdaan| yogodvahana meM aneka prakAra kI yogyatAe~ evaM usake sAtha kaThina sAdhanA karane vAle, jJAnArjana hetu apane sarvasva ko samarpita karane vAle tathA pUrNa jAgarUkatA evaM bahumAnapUrvaka jJAna lene vAle vyakti ko hI jJAna diyA jAtA hai| svabhAvata: durlabhatApUrvaka prApta vastu kA vyakti sahI mUlyAMkana bhI karatA hai| aise hI kaThinatA pUrvaka jJAna kA bhI vyakti ucita samAdara karatA hai| ata: yogodvahana eka susabhya, sujJa evaM susaMskRta samAja ke nirmANa kA abhinna aMga hai| sUtra pATha devatA adhiSThita kaise? yaha avadhAraNA dIrghakAla se mAnya rahI hai ki AgamasUtra devatA adhiSThita hote haiN| isa bAta kA samarthana karate hue vyavahArabhASya meM kahA gayA hai ki sUtra sarvajJa bhASita hai, isalie sarva lakSaNa sampanna hai| saMsAra meM lakSaNa sampanna saba Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ...193 vastue~ devatA dvArA adhiSThita hotI haiM- isa AdhAra para kahA jA sakatA hai ki sUtra devatA adhiSThita haiN|76 bhAratIya darzana kI vividha paramparAoM meM yogodvahana ____'yoga' samasta bhAratIya darzanoM kA kendra bindu rahA hai| yadyapi 'yogodvahana' isa nAma kA ullekha jaina sAhitya meM hI upalabdha hotA hai kintu 'yoga' zabda kA prayoga itara paramparAoM meM bhI dRSTavya hai| jahA~ taka vaidika darzana kA savAla hai vahA~ sarvaprathama Rgveda meM 'yoga' zabda milatA hai| yahA~ isakA artha jor3anA mAtra kiyA gayA hai|7 upaniSad sAhitya meM 'yoga' pUrNata: AdhyAtmika artha meM prayukta huA hai| kucha upaniSadoM meM yoga evaM yoga-sAdhanA viSayaka vistRta varNana kiyA gayA hai|78 mahAbhArata meM yoga ke vibhinna aMga ullikhita haiN| skandapurANa meM kaI sthAnoM para yoga kI carcA kI gaI hai|80 bhagavatapurANa meM aSTAMga yoga ke sAthasAtha tajjanita labdhiyoM Adi kA bhI varNana hai|81 gItA ke aThAraha adhyAya yoga nAma para AdhArita haiM, jaise- jJAnayoga, bhaktiyoga, Atmayoga, buddhiyoga, sAtavyayoga, brahmayoga aadi| gItA kA dUsarA nAma yogazAstra bhI hai|82 hama dekhate haiM ki vaidika darzana meM yoga kA kramazaH vikAsa huA hai| Rgveda kAla meM yoga kA artha jor3anA mAtra thA, aupaniSad kAla meM vaha adhyAtma sAdhanA ke rUpa meM prayukta huA aura gItA kAla taka Ate-Ate atyanta vyApaka aura pracalita ho gayA, jisake phalasvarUpa gItA ke aThAraha adhyAyoM ke nAma hI yoga para rakha diye gaye tathA unakA sambandha AdhyAtmika sAdhanA se hI jur3A rhaa| jahA~ taka bauddha Adi darzanoM kA savAla hai vahA~ nyAyadarzana praNetA maharSi pataMjali ne 'yogadarzana' nAma kA grantha hI raca DAlA hai| vaizeSika darzana ke praNetA kaNAda ne bhI yama-niyama Adi para prakAza DAlA hai| brahmasUtra ke tIsare adhyAya meM Asana, dhyAna Adi yoga ke aMgoM kA spaSTa varNana hai ata: isakA nAma hI sAdhanapAda hai| sAMkhyadarzana meM yoga viSayaka aneka sUtra haiN| bauddhadarzana kSaNikavAdI hai yadyapi unake visuddhimaggo, samAdhirAja, aMguttaranikAya Adi granthoM meM dhyAna, samAdhi Adi yogika viSayoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| aMguttaranikAya meM varNana AtA hai ki tathAgata buddha ne bodhitva prApta karane se pUrva zvAsozvAsa nirodha arthAta prANAyAma sAdhanA kI thii| vartamAna yuga kI vipazyanA paddhati bauddhAnuyAyiyoM dvArA hI pravartita hai|83 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa jaina darzana meM yoga zabda aneka arthoM meM vyavahRta hai / yahA~ yoga, yogavAhI, yogopadhAna Adi kaI zabda prApta hote haiM / sUtrakRtAMgasUtra meM 'jogavaM' zabda kA ullekha saMyama artha meM huA hai| 84 sthAnAMgasUtra meM 'jogavAhI' zabda samAdhi meM sthita Asakta puruSa ke lie prayukta huA hai| 85 uttarAdhyayanasUtra meM yoga zabda kaI bAra ullikhita hai| isameM 'jogavaM uvahANavaM' zabda samAdhivAna athavA mana, vacana, kAyA ke yoga vyApAra se yukta - isa artha meM prayukta hai|86 isa AgamasUtra meM yaha bhI kahA gayA hai ki jaise vAhana (gAr3I Adi) meM jor3e hue vinIta vRSabha Adi ko hAMkatA huA puruSa araNya ko sukha pUrvaka pAra kara letA hai usI taraha yoga (saMyama vyApAra) meM samyaka prakAra se pravRtta hue ziSyoM kA nirvAhana karate hue AcAryAdi saMsAra ko sukha pUrvaka pAra kara lete haiN| 87 yahA~ 'yoga' zabda saMyama sAdhanA ke artha meM prayukta hai / AcArAMgasUtra meM sAdhu ke lie dhUta- avadhUta zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai88 jabaki vaidika evaM bauddha sAhitya meM ye zabda yogI ke lie prayukta hue haiN| upAdhyAya yazovijayajI ne samiti aura gupti kI sAdhanA ko yoga kA aMga mAnA hai 1 89 bhagavatIsUtra meM kahA gayA hai ki apane yoga vyApAra ko kisI eka zubha Alambana meM kendrita karane kA abhiprAya hai ki sAdhaka dhyAna meM kama se kama eka samaya aura adhika se adhika antarmuhUrtta taka sthira raha sakatA hai spaSTa hai ki jaina sAhitya meM yoga zabda saMyama, samAdhi evaM dhyAna ke artha meM prayukta huA hai| dUsarI ora mana-vacana-kAyA ke zubhAzubha vyApAra ko bhI yoga kahA gayA hai, kintu vahA~ bhI zubhayoga ko hI pradhAnatA dI gaI hai| samaSTi rUpa meM kahA jA sakatA hai ki yogodvahana zruta (jJAna) dharma ke abhyAsa pUrvaka cAritra dharma kA nirdoSa pAlana karate hue, dhyAna Adi zubha AlambanoM dvArA Atma samAdhi (mokSa pada) ko upalabdha karane ke uddezya se hI kiyA jAtA hai| vahI vAcyArtha ukta granthoM meM darzAyA gayA hai | 90 yogodvahana kI aitihAsika vikAsa yAtrA dehadhArI prANiyoM kI jIvana-yAtrA mAnasika, vAcika evaM kAyika vyApAra para Azrita hai| jainAgamoM meM mana-vacana aura zarIra kI zubhAzubha pravRtti ko yoga kahA gayA hai| zubhayoga se pUrvopArjita karmoM kI nirjarA yA puNya karma kA baMdha hotA hai aura azubha yoga se navIna karmoM kA baMdhana hotA hai / zubhAzubha pravRtti se Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ...195 rahita AtmA kI zuddha avasthA kA nAma nirvANa hai| yogodvahana nirvANa samprApti kA pAramparika upAya hai| isa anuSThAna ke mAdhyama se tIrthaMkara puruSoM evaM zrutadhara AcAryoM dvArA upadiSTa evaM guMphita amara vANI ko AtmasAta karane kA satprayAsa kiyA jAtA hai| sAtha hI yoga kI zuddhi pUrvaka jJAnayajJa kA utsava manAte hue paramAnanda kI anubhUti kI jAtI hai| jJAna AtmA kA svAbhAvika guNa hai| jJAna ko AtmA kA netra kahA gayA hai| jaise- netra vihIna vyakti ke lie sArA saMsAra aMdhakAramaya hai usI prakAra jJAnavihIna ke lie satyAsatya kA nirNaya kara pAnA muzkila hai| bhautika jIvana kI saphalatA aura AdhyAtmika jIvana kI pUrNatA ke lie prathama sIr3hI jJAna kI prApti hai| jIvana kI ulajhane, samasyAe~, rAga-dveSa, dvanda-kleza Adi kA mUla kAraNa sadjJAna kA abhAva hai| binA sadjJAna ke na to jIvana saphala hotA hai aura na hI saarthk| jo vyakti apane jIvana meM carama U~cAIyoM ko pAra karanA cAhatA hai, use samyakajJAna ke lie vidhivata puruSArtha karanA caahie| yogodvahana samyakajJAna kI ArAdhanA kA hI mukhya aMga hai| yadi yogodvahana kI avadhAraNA kA aitihAsika dRSTi se anveSaNa kiyA jAe to jJAta hotA hai ki jainAgamoM, Agamika vyAkhyAoM evaM paravartI granthoM meM isa viSayaka spaSTa ullekha haiN| isase isa anuSThAna kI prAcInatA spaSTa ho jAtI hai| jahA~ taka Agama granthoM kA savAla hai vahA~ AcArAMgasUtra meM kahA gayA hai ki 'gyAraha aMgoM meM se prathama aMgasUtra meM do zrutaskaMdha haiM, paccIsa adhyayana haiM aura pacAsa uddezakAla haiN|' yahA~ kAla kA Azaya 'kAlagrahaNa' kiyA jA sakatA hai, kyoMki uttarAdhyayanasUtra ke 26veM adhyayana meM ullikhita hai ki 'cAra kAlagrahaNa haiM jo yoga vidhi meM hI yogya haiN|' pUrva vivecana se yaha suspaSTa hai ki kAlikasUtroM ke yoga kAlagrahaNa pUrvaka hI hote haiM aura uddeza Adi kI vAcanA ke lie hI kAlagrahaNa kiyA jAtA hai| isa prakAra AcArAMgasUtra yogodvahana ke sandarbha meM kAlagrahaNa Adi kA spaSTa sUcana karatA hai| sthAnAMgasUtra meM yoga vidhi ko puSTa karane vAle aneka tattva haiN| jaise ki tIsare sthAna meM batAyA gayA hai tIna sthAnoM se sampanna anagAra (sAdhu) anAdi ananta cAra gati rUpa saMsAra aTavI kA ullaMghana karate haiN| 1. anidAnatA se (bhogoM kI prApti kI AkAMkSA nahIM karane se) 2. dRSTi sampannatA se (samyagdarzana kI prApti se) aura 3. yogavAhitA se|91 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa ___TIkAkAra abhayadevasUri ne yogavAhitA ke do artha kiye haiM1. zrutopadhAnakAritA arthAta zAstrAbhyAsa ke lie Avazyaka alpanidrA lenA, alpa bhojana karanA, mita bhASaNa karanA, vikathA-hAsya Adi kA tyAga krnaa| 2. samAdhisthAyitA arthAta kAma-krodha Adi kA tyAga kara citta meM zAnti aura samAdhi rkhnaa| isa prakAra kI yogavAhitA se yukta, nidAna-rahita evaM samyaktva sampanna sAdhu isa anAdi ananta saMsAra se pAra ho jAtA hai| sthAnAMga ke tIsare sthAna meM nirdeza hai ki zramaNa tIna kAraNoM se mahAnirjarA aura mahAparyavasAna vAlA hotA hai 1. kaba maiM zruta kA adhyayana karUMgA? 2. kaba maiM ekala vihAra pratimA ko svIkAra kara vihAra karU~gA? 3. kaba maiM mAraNAntika saMlekhanA kI ArAdhanA se yukta hokara evaM pAdopagamana saMthArA svIkAra kara mRtyu kI AkAMkSA se rahita hokara vicarUMgA?92 isa prakAra mana, vacana, kAyA se uttama bhAvanA karatA huA zramaNa mahAnirjarA aura mahAparyavasAna vAlA hotA hai| sthAnAMgasUtra ke dasaveM sthAna meM varNita hai ki saMsArI jIva dasa kAraNoM se AgAmI bhadratA (AgAmI bhava meM devatva kI prApti aura tadanantara manuSya bhava pAkara mukti prApti) ke yogya zubha karma kA upArjana karate haiM jaise 1. anidAna- tapa ke phala se sAMsArika sukhoM kI kAmanA na krnaa| 2. dRSTisampannatA- samyagdarzana kI sAMgopAMga ArAdhanA krnaa| 3. yogavAhitA- mana-vacana-kAyA ko samAdhi meM rkhnaa| 4. kSAnti kSamaNatA- aparAdhI ko kSamA karanA evaM kSamA yAcanA krnaa| 5. jitendriyatA- pA~coM indriyoM ke viSaya ko jiitnaa| 6. RjutA- mana-vacana-kAyA kI saralatA honaa| 7. apArzvasthatA- cAritra pAlana meM zithilatA kA abhaav| 8. suzrAmaNya- zramaNa dharma kA yathAvidhi pAlana krnaa| 9. pravacana vatsalatA- jina Agama aura zAsana ke prati pragAr3ha anuraag| 10. pravacana udbhAvanA- Agama aura zAsana kI prabhAvanA krnaa|93 uparyukta sUtra pAThoM ke paryavekSaNa se yaha sunizcita ho jAtA hai ki tIsare aMga Agama meM yogodvahana kI prAmANikatA ko siddha karane vAle vividha sthAna haiM tathA ise bahu nirjarA aura bhava mukti kA ananya kAraNa mAnA gayA hai| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ...197 caturtha AgamasUtra samavAyAMga meM battIsa yogasaMgraha kA ullekha hai, jo manavacana-kAyA ke prazasta vyApAra rUpa kahe gaye haiM tathA inake dvArA mokSa kI sAdhanA sucArU rUpa se sampanna hotI hai| vastuta: yoga saMgraha ke kucha tathya yogodvahana caryA se hI sambandhita haiN| yogakAla meM una saMgraha padoM kA pUrNata: pAlana kiyA jAtA hai| spaSTa bodha ke lie zubha yoga sambandhI vyApAra ke battIsa prakAra nimna haiM1. AlocanA- vrata zuddhi ke lie guru ke samakSa apane doSoM ko prakaTa kreN| 2. nirapalApa- AcArya ziSya-kathita doSoM ko kisI ke samakSa na kheN| 3. Apatsu dRr3hadharmatA- ApattiyoM ke Ane para sAdhaka apane dharma meM dRr3ha rheN| 4. anizritopadhAna- anya ke Azraya kI apekSA na karake tapazcaraNa kreN| 5. zikSA- sUtra aura artha kA paThana-pAThana evaM abhyAsa kreN| 6. niSpatikarmatA- zarIra kA zrRMgArAdi na kreN| 7. ajJAtatA- yaza, khyAti, pUjA Adi ke lie apane tapa ko prakaTa na kreN| 8. alobhatA- bhakta-pAna evaM vastra, pAtra Adi meM nirlobha vRtti rkheN| 9. titikSA- bhUkha, pyAsa Adi parISahoM ko sahana kreN| 10. Arjava- apane vyavahAra ko nizchala evaM sarala rkheN| 11. zuci- satya aura saMyama pAlana meM zuddhi rkheN| 12. samyagdRSTi- zaMkA, kAMkSAdi doSoM kA parivarjana karate hue Atmika adhyavasAyoM ko nirmala rkheN| 13. samAdhi- citta ko saMkalpa-vikalpoM se rahita zAnta rkheN| 14. AcAropagata- AcAra vyavahAra ko mAyAcAra se rahita rkheN| 15. vinayopagata- vinamra svabhAva meM abhyasta rheN| 16. dhRtimati- buddhi meM dhairya rakheM arthAta buddhi ko sthira rkheN| 17. saMvega-saMsAra sAgara se bhayabhIta raheM aura nirantara mokSa kI abhilASA rkheN| 18. praNidhi-mana, vacana aura karma ko ekAgracitta aura saMyamita rkheN| 19. suvidhi- gRhIta cAritra kA vidhipUrvaka anuSThAna kreN| 20. saMvara- karmAsrava ke kAraNoM kA nirodha kreN| 21. AtmadoSopasaMhAra- krodhAdi Atmika doSoM kA varjana kreN| 22. sarvakAma viraktatA- sarva viSayoM se virakta rheN| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa 23. mUlaguNa dhAraNa- ahiMsAdi mUlaguNoM kA samyaka pAlana kreN| 24. uttaraguNa dhAraNa- indriya nirodha Adi uttara guNoM kA anupAlana kreN| 25. vyutsarga- vastra-pAtra Adi bAhya upadhi aura mUrchA Adi Abhyantara upadhi kA parityAga kreN| 26. apramAda- dainika Avazyaka kriyAoM meM sadaiva apramatta rheN| 27. lavAlava- sarva prakAra kI sAmAcArI ke paripAlana meM sajaga rheN| 28. dhyAna saMvara yoga- dharma aura zukla dhyAna kI prApti ke lie Asrava dvAroM kA saMvara kreN| 29. mAraNAntika udaya- mAraNAntika kaSTa A par3ane para bhI kSobha na kareM, mana meM zAnti rkheN| 30. saMga parijJA-parigraha ke duHkhada svarUpa ko bhalIbhA~ti jAnakara usakA parihAra kreN| 31. prAyazcitta karaNa- chadmasthatA vaza lagane vAle doSoM se nivRtta hone ke lie tapa Adi kA samyaka AcaraNa kreN| 32. mAraNAntika ArAdhanA- mRtyu kAla sannikaTa jAnakara saMlekhanA pUrvaka ratnatraya kI viziSTa ArAdhanA kreN| ina battIsa yoga saMgraha meM se lagabhaga sabhI niyamoM kA yogacaryA kAla meM anusaraNa kiyA jAtA hai| isa prakAra samavAyAMga sUtra ke AdhAra para bhI yogodvahana kI mUlyavattA susiddha ho jAtI hai|94 anuyogadvAra meM pratipAdya viSaya kA samarthana karate hue kahA gayA hai ki "jJAna pA~ca prakAra kA kahA gayA hai- mati, zruta, avadhi, mana:paryava aura kevljnyaan| inameM se cAra jJAna adhyayana viSayaka nahIM hai| ina cAra jJAnoM ke uddeza, samuddeza aura anujJA nahIM hotI hai yAnI ukta cAra jJAnoM kA adhyayanaadhyApana nahIM kiyA jA sakatA hai, kintu zrutajJAna ke uddeza, samuddeza, anujJA evaM anuyoga Adi hote haiN|'95 isI prakAra nandIsUtra meM bhI zruta ke uddeza aura samuddeza ke kAla batalAe gae haiN|96 ina kathanoM kA Azaya yaha hai ki mati Adi cAroM jJAna padArtha bodha ke hetu haiM parantu zrutajJAna kI taraha inameM zabda vyavahAra kI pravRtti kA abhAva hone se ye Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza... 199 apane anubhava evaM padArtha ke svarUpa ko vyakta nahIM kara pAte haiN| zrutajJAna kA Azraya liye binA ve apane viSayabhUta heyopAdeya viSaya se na to sAkSAta rUpa meM nivRtta karAte haiM aura na hI usameM pravRtta karAte haiM / isIlie ukta cAroM jJAnoM ko adhyayana-adhyApana kI koTi meM grahaNa karane yogya nahIM mAnA gayA hai| jo lokopakAra meM pravRtta hotA hai, vaha saMvyavahArya hai, lekina matyAdi cAroM jJAnoM kI sthiti vaisI nahIM hai| mati Adi cAra jJAna lokopakAra meM pravRtta na hone se inakA uddeza, samuddeza nahIM hotA aura na anujJA - AjJA hotI hai| ye cAroM jJAna apaneapane AvaraNIya karma ke kSayopazama evaM kSaya se svataH hI AvirbhUta ho jAyA karate haiN| apanI AvirbhUti - utpatti meM uddeza, samuddeza Adi kI apekSA nahIM rakhate haiN| jabaki zrutajJAna saMvyavahArya arthAta AdAna-pradAna ke yogya hone ke kAraNa guru ke upadeza dvArA usakI prApti hone se, guru dvArA ziSyoM ko pradAna kie jAne se aura sva evaM para ke svarUpa kA pratipAdana karane meM samartha hone se zrutajJAna kA uddeza, samuddeza aura anujJA Adi kiyA jAnA sambhava hai aura jisake uddeza Adi hote haiM usameM anuyoga Adi kI pravRtti hotI hai / sArAMza yaha hai ki zrutajJAna ke atirikta zeSa cAra jJAna AdAna-pradAna ke yogya nahIM haiM, paropakArI nahIM haiM, apitu jisa AtmA ko jo jJAna hotA hai vahI usakA anubhava karatA hai, anya nhiiN| kintu zrutajJAna paropakArI hai isIlie zrutajJAna ke uddeza Adi hote haiM aura cAroM jJAnoM kA svarUpAtmaka bodha bhI zrutajJAna dvArA hI kiyA jAtA hai| ataH zrutajJAna uddezAdirUpa (yogodvahana yogya) hai, aisA nirvivAdataH siddha ho jAtA hai / kAla uttarAdhyayanasUtra meM kAla pratikramaNa, kAla pratilekhana, kAyotsarga Adi ke spaSTa ullekha haiN| jaisA ki isameM kahA gayA hai- "dina kI prathama pauruSI ke caturtha bhAga meM guru ko vandanA karake kAla kA pratikramaNa ( kAyotsarga) kie binA hI bhAjana (pAtra) kA pratilekhana kare / " 97 sAmAnyatayA svAdhyAya se uparata hone para pratikramaNa (kAyotsarga) karake dUsarA kArya prArambha karanA cAhie, kintu usake prativAda meM ukta bAta kahI gaI hai| isakA Azaya hai ki caturtha pauruSI meM punaH svAdhyAya karanA caahie| svarUpataH kAla pratikramaNa Adi se kAlagrahaNa aura kAlagrahaNa se kAlika sUtroM ke yoga aura kAlika sUtroM ke yoga se utkAlika Adi sUtroM ke yoga kI bhI siddhi ho jAtI hai, kintu yoga sambandhI Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa tapa kisa vidhi pUrvaka kiyA jAnA cAhie, yaha pratipAdana lagabhaga mUlAgamoM meM nahIM hai| jahA~ taka Agamika vyAkhyA sAhitya kA prazna hai vahA~ yadi yogodvahana ke mUla srota DhU~DhanA cAheM to vyavahArabhASya meM isa sambandhI samyaka varNana upalabdha hotA hai|98 isa bhASya meM kAlagrahaNa, svAdhyAya prasthApanA, kAlapratikramaNa Adi ke vidhi-vidhAna bhI ullikhita haiN| paramArthataH yogodvahana-vidhi kI prArambhika carcA inhIM vyAkhyA granthoM meM milatI hai| isake atirikta oghaniyukti, vizeSAvazyaka bhASya Adi meM bhI prastuta vidhi kI samyaka carcA kI gaI hai| yadi Agametara sAhitya kA avalokana kiyA jAe to vikrama kI 8vIM zatI se lekara 16vIM zatI taka ke granthoM meM isakA uttarottara vikasita svarUpa parilakSita hotA hai| AcArya haribhadrasUri ke paMcavastuka meM tadviSayaka vidhi svarUpa kA varNana to nahIMvata hai, kintu isake mahattva ko samagra rUpa se puSTa kiyA gayA hai| isameM kahA gayA hai ki jo ziSya yoga (vidhi) pUrvaka zrutAbhyAsa nahIM karatA hai use AjJAbhaMga, anavasthA Adi cAra doSa lagate haiN|99 isI taraha ke anya sUcana bhI dRSTigata hote haiN| isake anantara tilakAcAryasAmAcArI,100 prAcInasAmAcArI,101 subodhAsAmAcArI,102 vidhimArgaprapA,103 AcAradinakara104 Adi granthoM meM bhI yogodvahana sambandhI alabhya sAmagrI prApta hotI hai| inameM viSaya vastu kI dRSTi se vidhimArgaprapA evaM AcAradinakara kA viziSTa sthAna rakhate haiN| vartamAna meM zvetAmbara mUrtipUjaka kI lagabhaga sabhI paramparAoM meM noMtarA vidhi, pAlI palaTuM aise kucha vidhiyoM ko chor3akara yogodvahana ke anya sabhI anuSThAna ina donoM granthoM ke AdhAra para kiye-karavAye jAte haiM tathA inhIM granthoM ke anusAra Aja yaha vidhi pracalita hai| jahA~ taka uttaravartI yA arvAcIna sAhitya kA savAla hai vahA~ 16vIM zatI ke anantara isa viSaya se sambandhita eka bhI maulika grantha likhA gayA ho, aisA jJAta nahIM hotA hai| hA~! guru paramparAgata evaM sAmAcArI sambaddha saMkalita kRtiyA~ avazya dekhane meM AI haiM, jo pUrvavartI granthoM ke AdhAra para hI nirmita haiN| yadi digambara paramparA kI apekSA se vicAra kareM to anagAradharmAmRta 05 evaM mUlAcAra meM svAdhyAya prArambha evaM svAdhyAya samApana vidhi, asvAdhyAyakAla, vinaya pUrvaka zruta adhyayana ke lAbha, kAla ke prakAra Adi kA hI varNana prApta Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ...201 hotA hai| cUMki digambara paramparA ne AgamoM kA viccheda mAna liyA hai ata: usameM yaha vidhi pracalana meM nahIM rhii|106 ___isa prakAra hama dekhate haiM ki yogodvahana vidhi ke astitva ko siddha karane vAle aneka pramANa upalabdha haiN| jahA~ Agama sAhitya meM isake saMketa mAtra milate haiM vahIM Agamika vyAkhyAoM evaM paravartI sAhitya meM apekSAkRta vistRta vivecana prApta hotA hai| upasaMhAra AgamasUtroM kA adhikRta rUpa se adhyayana karane hetu yogodvahana vidhi kI jAtI hai| yogodvahana kA mUla uddezya- mana, vacana evaM kAyA kI azubha pravRttiyoM ko UrdhvagAmI banAnA hai| sAMsArika prANI ina tIna yogoM ke kAraNa hI karmabaMdha karatA hai, jabaki prastuta anuSThAna ke mAdhyama se azubha yogoM ko zubha kAryoM meM lagAyA jAtA hai, jisase ve karmabaMdha kA heta na bana ske| udAharaNa ke taura para dekhA jAe to svAdhyAya prasthApanA, pravedana, kAyotsarga Adi zubha kriyAoM se mana kA, mauna Adi ke mAdhyama se vacana kA evaM nIrasa AhAra tathA saMghaTTA grahaNa Adi kriyAkalApoM se kAyA kA saMyama athavA saMvara kiyA jAtA hai| vastutaH isavidhi ke mAdhyama se bahirmukhI jIva antarmukhI hokara Agama ke gar3ha-gaMbhIra viSayoM ko saralatayA samajhakara sAdhanA ke ucca stara para pahu~ca sakatA hai| dUsare, isa kriyA ke prayogAtmaka svarUpa dvArA AgamasUtroM kA na kevala samyaka abhyAsa hI hotA hai apitu zramaNa jIvana kI kaThora caryA se bhI vaha bhalIbhA~ti paricita ho jAtA hai| yogodvahana ke dinoM meM vizeSa rUpa se zubha pravRttiyA~ hI kriyAzIla rahatI hai ata: anantaguNI karma nirjarA hotI hai| isa prakAra yogodvahana karmamala ke zodhana kA bhI ananya hetu banatA hai| yogodvahana kI paramparA akSuNNa banI rahe, isa Azaya se yaha spaSTIkaraNa bhI Avazyaka hai ki kadAcita kisI ko zaMkA ho ki "yadi sUtrAgamoM kA adhyayana yoga vidhi pUrvaka kiyA jAe to bahuta sA samaya bIta jAyegA, jabaki AgamoM meM yaha bhI ullekha hai ki dhannA Adi aneka muniyoM aura sAdhviyoM ne alpakAla meM hI gyAraha aMgoM kA abhyAsa kara liyA thA, isalie yogodvahana pUrvaka zrutAbhyAsa karanA cAhie, yaha anivArya niyama nahIM hai|" jainAcAryoM ne isakA samAdhAna karate hue batalAyA hai ki jaina darzana meM pA~ca prakAra ke vyavahAra Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa kahe gaye haiM unameM se jisa kAla meM jo vyavahAra pravRtta hotA ho, usa samaya usI vyavahArAnusAra vartana karanA cAhie, anyathA jinAjJA kA bhaMga hotA hai| dhannA muni Adi Agama-vyavahAra kAla meM hue the, una muniyoM kI tulanA vartamAnakAla ke sAdhakoM se karanA ayogya hai, kyoMki vartamAna samaya meM zrutakevalI Adi kA sAkSAta abhAva hone se jItavyavahAra hI pramukha hai| ukta mata ke samarthana meM gajasukumAla kA udAharaNa bhI draSTavya hai| prabhu neminAtha ne jisa dina gajasukumAla ko dIkSA dI, usI dina ekalavihArI pratimA dhAraNa karane kI anumati bhI pradAna kara dI, parantu yaha udAharaNa sarvakAla meM sarvatra lAgU nahIM hotA hai, ataeva sarva kriyA ko anukrama se karane para hI guNoM kI abhivRddhi hotI hai| aisA nyAya saMgata vicAra kara nirarthaka yuktiyA~ denA yogya nahIM hai| yadi yahA~ koI yaha zaMkA kare ki " gRhastha zrAvakoM ko 'suapariggahiA ' arthAta zruta ko grahaNa karane vAle aisA kahA gayA hai isalie zrAvaka ko zrutakA abhyAsa karanA yogya hai|" to isake samAdhAna meM yaha samajhanA cAhie ki yahA~ 'zruta' kA artha chaH Avazyaka rUpa sUtra haiN| ye sUtra bhI upadhAna vahana ke bAda hI par3hanA yogya hai, kyoMki yaha pATha nandIsUtra kA hai / usameM 'suapariggahiA' isa pATha ke bAda turanta 'tavovahANAI' yaha pATha diyA gayA hai| isa para phira zaMkA kI jAtI hai ki Avazyaka sUtra par3hane kA niSedha kyoM nahIM kiyA gayA ? isa viSaya para anuyogadvAra meM kahA gayA hai ki zramaNoM aura zrAvakoM ke dvArA dina evaM rAtri ke anta meM avazya karane yogya hone ke kAraNa isakA nAma Avazyaka hai| isa vacana se AvazyakasUtra nizcita hI karane yogya hai| 107 yogodvahana eka gUr3ha rahasyamayI vidhAna hai| AgamoM ke sucArU, sugama evaM sarvAMgINa adhyayana ke lie yaha eka saphala prakriyA hai / isake dvArA mAtra jJAnArjana hI nahIM hotA apitu yaha sadAcaraNa meM bhI hetubhUta banatA hai| isake mAdhyama se jJAna ke sAtha vinaya guNa kA bhI AropaNa kiyA jAtA hai| yahI arjita jJAna ko jIvana upayogI evaM saphala banAtA hai| varNita adhyAya ke mAdhyama se isa Agamokta prakriyA kA yathocita evaM yathArtha jJAna ho paaegaa| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ...203 sandarbha-sUcI 1. manovAkkAyAnAM tapaH samAdhau yojanaM yogaH athavA siddhAntavAcanAyA manyavihitayA tapasA yojanaM yogaH te cAgamakramodvahanena bahuvidhAH teSAM nirUddhapAraNaka kAlasvAdhyAyAdibhirUdvahanaM yogodvhn| AcAradinakara, pR. 81 2. (ka) saMskRta hindI koza, pR. 837 (kha) yunUMpI yoge| hemacandradhAtumAlA, gaNa-7 (ga) yujiM ca samAdhau, vahI, gaNa 4 3. vahI, pR. 198 4. (ka) vidhimArgaprapA-sAnuvAda, pR. 116 (kha) AcAradinakara, pR. 87 5. pAiasaddamahaNNavo, pR. 107 6. bhikSu AgamaviSaya koza, pR. 56 7. AcAradinakara ke anusAra AvazyakasUtra AgAr3ha yoga hai jabaki vidhimArgaprapA meM isa sUtra ko anAgAr3ha yoga mAnA gayA hai| (ka) AcAradinakara, pR. 87 (kha) vidhimArgaprapA, pR. 116 8. nandIsUtra, sU. 80 . 9. svAdhyAya saumya saurabha, pR. 191 10. nandIsUtra, sU. 81 11. doggai paDaNupadharaNA, uvadhANaM jattha jattha jaM sutte / AgADhamaNAgADhe, gurulahu ANAdi sagaDapitA // (ka) nizIthabhASya, 15 kI cUrNi (kha) vyavahArabhASya, 62 kI TIkA 12. AgADhaprajJA yeSu vyApriyate na yA kAcana tAnyAgADha prajJAni zAstrANi teSu bhAvitAtmA tAtparyagrAhitayA tatrAtIvaniSpannamatiH / vyavahArabhASya, gA. 1403 kI TIkA 13. sthAnAMga TIkA, sthA. 10 14. abhidhAnarAjendrakoza, bhA. 4, dekhie- joga zabda 15. vidhimArgaprapA-sAnuvAda, pR. 115 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa 16. AcAradinakara, pR. 81-82 17. vahI, pR. 82 18. vyavahArabhASya, gA. 3176-77 19. AcAradinakara, pR. 82 20. vahI, pR. 82 21. AcAradinakara, pR. 82 22. uttarAdhyayanasUtra, 24/17-18 23. AcAradinakara, pR. 82 24. vahI, pR. 82 25. gaNividyA, gA. 10, 15-17, 22-24, 29-32 26. vidhimArgaprapA, pR. 116 27. AcAradinakara, pR. 87 28. samavAyAMgasUtra, saMpA. madhukaramuni, 10/65 29. gaNividyA, gA. 29-32 30. vahI, gA. 22-24 31. (ka) AcAradinakara, pR. 87 (kha) naMde jae ya punne, sehanikkhamaNa kare / naMde bhadde suvadvAve, punne aNasaNaM kare || 32. AcAradinakara, pR. 92-108 33. zrI pravrajyA yogAdi vidhi saMgraha, pR. 23-26 J. 88-89 34. zrI bRhadyoga vidhi, 35. vahI, pR. 85-86 36. (ka) vahI, pR. 123-142 gaNividyA, gA. 10 (kha) zrI pravrajyA yogAdi vidhi saMgraha, pR. 72-82 37. senaprazna, prazna 962 38. vahI, prazna 71 39. vahI, prazna 470 40. bRhatkalpabhASya, gA. 1704 kI TIkA 41. vyavahArabhASya, gA. 2142 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana : eka vimarza ... 205 42. nizIthabhASya, gA. 1594-97 43. anuyogadvAra, sU. 2 kI TIkA 44. vyavahArabhASya, gA. 3034-3037 kI TIkA 45. tilakAcAryasAmAcArI, pR. 41 46. vidhimArgaprapA - sAnuvAda, pR. 137-138 47. AcAradinakara, pR. 82-83 48. tilakAcArya sAmAcArI, patra 40 pR. 2 49. vidhimArgaprapA, pR. 139-144 50. AcAradinakara, pR. 83-85 51. vahI, pR. 82-85 52. vyavahArasUtra, saMpA. madhukaramuni, 10/22-36 53. vyavahArabhASya, gA. 4654-4670 54. vyavahArasUtra, 10/22-36 kI vyAkhyA, pR. 453 55. vahI, 454 56. vahI, 455 57. mokSamArga prakAzaka, AThavA~ adhikAra 58. dazAzrutaskandha hindI gurjara TIkA, sU. 14, pR. 25 59. mUlAcAra, gA. 277 60. vahI, gA. 278-279 kI TIkA 61. aMtakRtadazA, varga-5 62. vahI, varga-8 63. jJAtAdharmakathA sUtra, 1/16 64. jaina aura bauddha kSikSuNI saMgha, pR. 91-92 65. nahi prajJAvatyo'pi striyo dRSTivAdaM paThanti / (ka) bRhatkalpabhASya, 145 kI TIkA tucchA gAzvabahulA caliMdiyA dubbalA dhiIe iti AisesajjhayaNA, bhUyAbAo ya notthINaM / (kha) vizeSAvazyakabhASya, 552 (ga) bRhatkalpabhASya, 146 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa 66. bRhatkalpabhASya, 146 kI TIkA 67. uttarAdhyayanasUtra, 29/26,54 68. vahI, 29/55 69. vahI, 29/56 70. vahI, 29/57-59 71. vahI, 29/59-61 72. vahI, 29/27-29 73. vyavahArabhASya, gA. 4338-4341 74. vahI, gA. 4671-4672 75. bRhatkalpabhASya, gA. 1163, 1166, 1171 76. vyavahArabhASya, gA. 3019 77. (ka) sa ghA no yoga A bhuvat -Rgveda, 1/5/3 (kha) kadA yogo vAjino rAsabhasya - vahI, 1/34/9 78. adhyAtma yogAdhigamena devaM matvA dhIro harSa-zokau jahAti / ___kaThopaniSad, 1/2/12 79. mahAbhArata ke zAnti, anuzAsana evaM bhISma parva dRSTavya hai| 80. skandapurANa, bhA.1, a. 55 81. bhAgavatapurANa, 3/28, 11/15 82. jaina yoga siddhAnta aura sAdhanA, pR. 14 83. vahI, pR. 15 84. jayayaM viharAhi jogavaM, aNupANA paMthA durUttarA / aNusAsaNameva pakkamme, vIrehiM sammaM pavediyaM / __sUtrakRtAMgasUtra, 1/2/1/gA. 11 85. sthAnAMgasUtra, 10/133 86. vase gurukule niccaM, jogavaM uvahANavaM / uttarAdhyayanasUtra, 11/14 87. vahaNe vahamANassa, kaMtAraM aivattai / joe vahamANassa, saMsAro aivattai / vahI, 27/2 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88. AcArAMgasUtra, 1/6/181 89. pAtaMjali yogadarzana, 1/2 kI TIkA 90. bhagavatIsUtra, muni AtmArAmajI, 21.25, u. 7, pR. 254 91. sthAnAMgasUtra, saMpA. madhukaramuni, 3/88 92. vahI, 3/496 93. vahI, 10/133 yogovahana : eka vimarza ...207 94. samavAyAMgasUtra, 32/209 95. anuyogadvAra, saMpA. madhukaramuni, sU. 1-2 96. nandIsUtra, saMpA. madhukaramuni, pR. 171 97. uttarAdhyayanasUtra, 26/22 98. vyavahArabhASya- sAnuvAda, 7/3195-3217 99. paMcavastuka, gA. 589 100. tilakAcArya sAmAcArI, pR. 31-45 101. prAcIna sAmAcArI, 102. subodhA sAmAcArI, pR. 20-34 103. vidhimArgaprapA - sAnuvAda, pR. 115-181 104. AcAradinakara, pR. 81-110 105. anagAradharmAmRta, 9/1-7 106. mUlAcAra, 270-276 107. anuyogadvAra, sU. 29 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ jaina paramparA meM AgamasUtroM kA abhyAsa yogodvahana pUrvaka hotA hai| yogodvahana meM AyaMbila Adi tapa ke sAtha-sAtha kucha vidhiyA~ bhI sampanna kI jAtI haiM jaise- yogapravezavidhi, yoganikSepa (nirgamana ) vidhi, kAlagrahaNavidhi, kAlamaMDala pratilekhana vidhi, pravedana vidhi, svAdhyAya prasthApanA vidhi, vasatipravedana vidhi, noMtarA vidhi, pATalI vidhi Adi / isa adhyAya meM yogodvahana se sambandhita uparyukta vidhiyA~ prastuta kreNge| yoga praveza vidhi * jisa dina yoga meM praveza karanA ho usa dina nandIracanA karavAnI caahie| yaha kriyA vratadhArI zrAvaka yA saubhAgyavatI nArI ke dvArA karavAyI jAnI caahie| * yadi kAlikasUtra ke yoga meM praveza kara rahe hoM to yogavAhI muni sarvaprathama kAlagrahaNa leM, phira pratikramaNa evaM pratilekhana kreN| usake bAda vasati (upAzraya) ke cAroM tarapha sau-sau kadama taka kI bhUmi kA nirIkSaNa kareM, usa sthAna meM haDDI, rudhira Adi kisI prakAra kI azuci ho to use dUra krvaaeN| * phira kAlikasUtra ke yoga meM praveza kiyA jA rahA ho to kAlapravedana aura svAdhyAya prasthApanA kreN| * tadanantara mahAnizItha yogakRta muni dvArA pratilekhita sthApanAcArya ko anAvRtta karake usake cAroM ora athavA nandiracanA ke cAroM ora ekaeka namaskAra mantra ginate hue tIna pradakSiNA deN| * phira IryApatha pratikramaNa kreN| yoga praveza kriyA nandI ke samakSa kreN| vidhimArgaprapA ke anusAra yogapraveza kI yaha vidhi hai - nivedana- yogavAhI muni eka khamAsamaNasUtra se vaMdana kara kaheM'icchAkAreNa tumbhe amhaM joge ukkhiveha' - he bhagavan! ApakI icchA ho to Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...209 hameM yoga meM sthApita kriye| guru bole 'ukkhevAmo'- maiM yoga meM sthApita karatA huuN| kAyotsarga-- usake bAda yogavAhI ziSya punaH khamAsamaNasUtra pUrvaka vaMdana kara kaheM- 'tubbhe amhaM jogokkhevAvaNiyaM kAussaggaM karAveha' - he bhagavan! Apa hameM yoga meM sthApita (praviSTa) karavAne ke lie kAyotsarga krvaaiye| guru kaheM- 'karAvemo'- karavAtA huuN| usake bAda 'jogokkhevAvaNiyaM karemi kAussaggaM' evaM annattha sUtra bolakara eka logassasUtra (caMdesunimmalayarA taka) athavA cAra namaskAra mantra kA kAyotsarga kreN| kucha paramparAoM meM 'sAgaravaragaMbhIrA' taka eka logassa kA kAyotsarga karate haiN| kAyotsarga pUrNakara prakaTa meM logassasUtra boleN| vAsadAna-- tatpazcAta guru aMgasUtra athavA zrutaskandha ke uddeza yA anujJA nimitta yogavAhI muniyoM ke mastaka para vAsacUrNa ddaaleN| isake anantara devavaMdana, naMdI zravaNa, kAyotsarga Adi rUpa nandIvidhi kI jAtI hai| vaha agrima pRSThoM para ullekhita hai| 1 tapAgaccha Adi meM yogapraveza vidhi nimna prakAra hai vasatizodhana - pUrvanirdiSTa IryApathapratikramaNa paryanta kI sarvakriyA sampanna karane ke pazcAta yogavAhI muni eka khamAsamaNa dekara kaheM- icchAkAreNa saMdisaha bhagavan! vasahi paveDaM ? guru - paveha | ziSya- icchaM khe| punaH eka khamAsamaNa dekara kaheM- bhagavan suddhAvasahi- vasati zuddha hai| guruhatti kheN| phira yogavAhI muni eka khamAsamaNa dekara kaheM- icchA. saMdi. bhagavan! muhapatti paDilehuM? guru- paDileheha / ziSya- icchaM kahakara mukhavastrikA kA pratilekhana kreN| vAsadAna-- ziSyaM- khamAsamaNa pUrvaka icchakAri bhagavan! tumheM amhaM jogaM ukkheveha | guru- ukkhevAmi / ziSya- icchaM / ziSya- khamAsamaNa pUrvaka icchakAri bhagavan! tumheM amhaM jogaukkhevANaNI naMdikarAvaNI vAsanikhevaM kareha / guru- karemi / phira guru tIna namaskAra mantra ginakara vAsacUrNa DAlate hue kaheM- jogaM ukkheva, naMdi pavatteha, nitthArapAragAhoha / ziSya- tahatti boleN| caityavaMdana - usake bAda ziSya khamAsamaNa pUrvaka icchakAri bhagavan ! Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa tumhe amhaM joga ukkhevAvaNI naMdIkarAvaNI vAsanikkhevakarAvaNI deve vNdaaveh| guru- vNdaavemi| phira guru caityavaMdana se lekara jayavIyarAya taka sUtrapATha boleN| kAyotsarga- tadanantara ziSyagaNa do bAra dvAdazAvarta vandana kreN| phira eka khamAsamaNa dekara kaheM- icchakAri bhagavan! tumheM amhaM jogaukkhevAvaNI naMdikarAvaNI vAsanikkhevakarAvaNI devavaMdAvaNI kAussagga kraaveh| guru- kreh| ziSya- icchaM kahakara annatthasUtra bolakara eka logassa (sAgaravaragaMbhIrA taka) kA kAyotsarga kreN| pUrNakara prakaTa meM logassasUtra boleN| phira eka khamAsamaNa dvArA avidhi-AzAtanA kA micchAmi dukkaDaM deN| samIkSA- yoga praveza vidhi ke sambandha meM tulanAtmaka dRSTi se vicAra kiyA jAye to kharataragaccha evaM tapAgaccha Adi meM paraspara kucha samarUpatA to kucha bhinnatA prApta hotI hai1. vAsadAna, kAyotsarga, yoga praveza hetu nivedana Adi kriyAe~ donoM meM eka samAna haiM, yadyapi krama meM antara hai| 2. tapAgaccha AmnAya meM yogapraveza ke prArambha meM mukhavastrikA pratilekhana aura vAsadAna ke pazcAta caityavaMdana evaM dvAdazA-vandana- ye vidhiyA~ atirikta hotI haiN| 3. donoM paramparAoM meM AlApaka pATha evaM unake zabda vinyAsa ko lekara bhI ____ asamAnatAe~ haiN| phira bhI mUla vidhi meM koI antara nahIM hai| yoganandI vidhi yoga praveza ke dina, AcArAMga Adi aMgasUtroM aura unake zrutaskandhoM ke Arambha evaM samApana ke dina nandI vidhi hotI hai| jisa dina nandI ho usa dina nimna vidhi karanI caahie| vidhimArgaprapA ke anusAra yoganandI vidhi isa prakAra hai sarvaprathama jina maMdira meM athavA upAzraya meM samavasaraNa kI sthApanA kreN| phira cAroM dizAoM meM eka-eka namaskAra mantra kA smaraNa karate hue aura guru bhagavanta ko namaskAra karate hue tIna pradakSiNA deN| devavandana phira khamAsamaNasUtra pUrvaka vaMdana kara yogavAhI boleM- 'tumbhe amhaM amugasuyakkhaMdhAi-uddesAi nimittaM ceiyAI vaMdAveha'- he bhagavan! Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...211 Apa hameM amuka zrutaskandha yA uddezaka Adi ke nimitta caityavaMdana (devavaMdana) Adi kriyA krvaayeN| taba guru kahate haiM- 'vaMdAvemo- maiM devavandana karavAtA huuN| tatpazcAta guru yogavAhiyoM ko apanI bAyIM ora biThAkara mahAvIra svAmI kI cAra aura aMbikA Adi devI-devatAoM sahita kula 18 stutiyoM tathA arihANa Adi stotra pUrvaka devavandana krvaayeN| dvAdazAvarttavaMdana- tadanantara yogavAhI muni mukhavastrikA kA pratilekhana kara dvAdazAvarttavandana kreN| phira nandIsUtra kA zravaNa karane ke lie annatthasUtra bolakara ATha zvAsozvAsa parimANa eka namaskAra mantra kA kAyotsarga kreN| kAyotsarga pUrNakara prakaTa svara meM namaskAra mantra boleN| yahA~ kucha paramparAoM meM sattAIsa zvAsozvAsa (sAgaravaragaMbhIrA taka logassasUtra) kA kAyotsarga kara prakaTa meM logassasUtra bolate haiN| nandIzravaNa- tadanantara eka khamAsamaNa dekara yogavAhI kaheM'icchAkAreNa tubbhe amhaM naMdi suNAveha' - he bhagavan! Apa hameM apanI svecchA se naMdisUtra sunaaiye| taba guru tIna bAra namaskAra mantra bolakara nandIpATha sunAte haiN| kucha paramparAoM meM nimna laghunandI pATha sunAyA jAtA hai___'nANaM paMcavihaM pannattaM, taMjahA-AbhiNibohiyanANaM, suyanANaM, ohinANaM, maNapajjavanANaM, kevlnaannN| tattha cattAri nANAI uppAI ThavaNijjAiM, no uddisijjaMti, no samuddisijjaMti, no aNunavijjati, suyanANassa uddeso samuddeso aNunA aNuogo pavattai, imaM puNa paTThavaNaM paDucca imassa sAhussa imAi sAhuNIe vA amugassa aMgassa, suyakkhaMghassa vA uddesanandI aNuNNAnaMdI vA pytttti|' ___ kucha paramparAoM meM bRhadnaMdI kA pATha sunAte haiM, jo nimna hai -- 'nANaM paMcavihaM paNNattaM, taM jahA- AbhiNibohiyanANaM, suyanANaM, ohinANaM, maNapajjavanANaM kevlnaannN| tattha cattAri nANAI ThappAI ThavaNijjAI, no uddisijjati, no samuddisijjati, no annunvijjti| suyanANassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo pvtti|ji suyanANassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo pavattai, kiM aMgapaviTThassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo pavattai? aMgabAhirassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo pavattai? aMga paviTThassa vi uddeso samuddeso aNuNNA Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa aNuogo pavattai, aMga bAhirassa vi uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo pavattai | kiM Avassagassa jai aMgabAhirassa, uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo pavattai, uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo pavattai ? Avassagavairittassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo pavattai ? Avassagassa vi uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo pavattai; Avassagavairittassa vi uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo pavattai / jai Avassagassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo pavattai; kiM sAmAiyassa, caDavIsatthayassa, vaMdaNassa, paDikkamaNassa, kAussagassa, paccakkhANassa savvesiM pi eesiM uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo pavattai ? jai Avassaga vairittassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo pavattai; kiM kAliyassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo pavattai, kiM ukkAliyassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo pavattaI; ukAliyassa vi uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo pavattai; ukkAliyassa vi uddeso samuddeso aNNA aNuogo pavattai / jai ukkAliyassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo pavattai; kiM dasaveyAliyassa, kappiyAkappiyassa, cullakappasuyassa, mahAkappasuyassa, pamAyappamAyassa, ovAiyassa, rAyapaseNaIyassa, jIvAbhigamassa, paNNavaNAe, mahApaNNavaNAe, naMdIe, aNuogadArANaM, deviMdatthassa, taMdula veyAliyasa, caMdAvijjhayassa, porisImaMDalassa, maMDali pavesassa, gaNivijjAe, vijjAcaraNa viNicchiyassa, jhANavibhattIe, maraNavibhattIe, AyavisohIe, maraNavisohIe, saMlehaNAsuyassa, vIyarAyasuyassa, vihArakappassa, caraNavihIe, AurapaccakkhANassa, mahApaccakkhANassa, savvesiM pi eesiM uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo pavattara | jai kAliyassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo pavattai; kiM uttarajjhayaNANaM, dasANaM, kappassa, vavahArassa, isibhAsiyANaM, nisIhassa, jaMbuddIvapannattIe, caMdapannattIe, sUrapannattIe, dIvasAgarapannattIe, khuDDiyAvimANapavibhattIe, mahalliyAvimANa pavibhattIe, aMgacUliyAe, Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...213 vagga cUliyAe, vivAha cUliyAe, aruNovavAyassa, gurulovavAyassa, dharaNovavAyassa, velaMgharovavAyassa vesamaNovavAyassa, deviMdovavAyassa, uTThANasuyassa, samuTThANasuyassa, nAgapariyAvaliyANaM, nirayAvaliyANaM, kappiyANaM, kappavaDisiyANaM, puphiyANaM, puppha cUliyANaM, vaNhIdasANaM, AsIvisa bhAvavANaM, diTThivisa bhAvaNANaM, cAraNa sumiNaga bhAvaNANaM, mahAsumiNaga bhAvaNANaM, teyagganisaggANaM, savvesipi eesiM uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo pvtti| jai aMga paviTThassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo pavattai, kiM AyArassa, sUyagaDassa, ThANassa, samavAyassa, vivAha paNNattIe, nAyAdhammakahANaM uvAsagadasANaM, aMtagaDadasANaM, aNuttarovavAidasANaM, paNhAvAgaraNANaM, vivAgasuyassa, diTThivAyassa, savvesi pi eesiM uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo pvtti| imaM puNa paTThavaNaM paDucca- imassa sAhussa imAi sAhuNIe vA amugassa aMgassa suyakkhaMdhassa vA uddesanandI aNuNNAnaMdI kA pytttti|' ukta nandIpATha tIna bAra sunaayeN| isa nandIpATha kA antima aMza 'imaM puNa paTThavaNaM paDucca..... vA payaTTai ko sunAne kA bhAvArtha yaha hai ki amuka sAdhu athavA amuka sAdhvI amuka aMgasUtra athavA amuka zrutaskaMdha par3hane evaM par3hAne hetu yoga meM praveza kara rahe haiN| nandIpATha sunAne ke pazcAta guru vAsacUrNa ko abhimantrita kara jinapratimA ke caraNayugala meM DAleM aura upasthita saMgha ko pradAna kreN| AcAradinakara meM yoganaMdI vidhi isa prakAra ullekhita hai-4 sarvaprathama jinAlaya yA upAzraya meM samavasaraNa kI sthApanA kara tIna pradakSiNA kreN| vAsadAna- phira ziSya guru ko vaMdana kara kahe- 'icchAkAreNa tumhe amhaM amugasuyakkhaMghassa uddesAnimittaM nandikaTTAvaNiyaM vAsakkhevaM kareha ceiAI ca vaMdAveha'- tatpazcAta guru pUrvavidhi ke anusAra vAsa ko abhimantrita kara ziSya ke sira para ddaaleN| devavaMdana- phira pUrvakathita vidhi ke anusAra guru-ziSya vardhamAna stuti se caityavaMdana kreN| isI krama meM zAntidevatA, zrutadevatA, kSetradevatA, bhuvanadevatA, zAsanadevatA evaM vaiyAvRtyakara devatA kI ArAdhanA nimitta kAyotsarga evaM stuti Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa boleN| phira zakrastava, arhaNAdistotra, jayavIyarAya Adi ke pATha pUrvavata boleN| phira yogavAhI mukhavastrikA kI pratilekhanA karake dvAdazAvartta vandana kreN| kAyotsarga - usake bAda 'uddezaka Adi ke adhyayana nimitta nandI karane hetu maiM kAyotsarga karatA hU~ aisA kahakara annatthasUtra bolakara caturviMzatistava kA kAyotsarga kreN| kAyotsarga pUrNakara punaH prakaTa meM caturviMzatistava boleN| nandIzravaNa phira guru ziSya ko apanI bAyIM tarapha karake tIna bAra namaskAra maMtra bolakara laghunandI pddh'eN| 5 AcArya vardhamAnasUri ne yoganaMdI krama meM yaha nirdeza bhI diyA hai ki yogavAhI sAdhu-sAdhvI kI prathama vAcanA ke anta meM uddesanandI, dvitIya vAcanA ke anta meM samuddesa nandI evaM tRtIya vAcanA ke anta meM anujJAnandI hotI hai| ataeva guru uddesa - samuddesa - anujJAnandI ke nimitta tIna bAra nandIsUtra sunAte haiM aura kramazaH tIna bAra vAsacUrNa DAlate haiN| AcAra dinakara ke matAnusAra uparyukta vidhi hone ke bAda guru gandha-akSata ko abhimantrita kreN| phira pratimA ke caraNoM meM DAleM tathA upasthita sakala saMgha ko deN| tadanantara sabhIjana yogavAhI ke sira para 'nitthArapArago hoha' kahate hue vAsacUrNa DAleM aura akSata uchAleM / tapAgaccha Adi paramparAoM meM pracalita yoganandIvidhi isa prakAra hai - yogavAhI nandiracanA athavA khule hue sthApanAcArya ke cAroM ora eka-eka namaskAra mantra ginate hue aura guru ko namaskAra karate hue tIna pradakSiNA deN| phira IryApathika pratikramaNa kreN| phira Adeza pUrvaka vasatizuddhi kreN| 7 usake bAda eka khamAsamaNa dekara 'icchA. saMdi bhagavan ! muhapatti paDilehuM? guru- paDileheha icchaM kaha mukhavastrikA kI pratilekhanA kreN| phira yogavAhI muni eka khamAsamaNa dekara kaheM- 'icchakAri bhagavan ! tumheM amhaM zrI Avazyaka zrutaskaMdha (athavA jisa sUtra ke yoga meM praveza kara rahe hoM usakA nAma lete hue) uddesAvaNI (aNujANAvaNI) nandI karAvI vAsanikSepa karo? guru- karemi aisA kahakara guru tIna namaskAra mantra bolakara eka bAra vAsa kA kSepaNa kreN| usa samaya 'uddeza nandi pavatteha''nitthArapAragA hoha' boleN| ziSya 'tahatti' kheN| - phira ziSya eka khamAsamaNa dekara kaheM- 'icchakAri bhagavan ! tumhe amhaM zrI Avazyaka zrutaskaMdha uddesAvaNI naMdikarAvaNI vAsanikSepakarAvaNI Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~... 215 devavaMdAvo!' guru- vaMdAvemi kheN| phira OM namaH pArzvanAthAya. caityavaMdana se lekara ATha stuti, omiti namo bhagavaI, stavana aura jayavIyarAya paryanta devavandana kreN| tadanantara pratimA ho to usa para paradA karavAkara khulle sthApanAcArya ke sammukha do vAMdaNA pUrvaka dvAdazAvartta vandana kreN| phira pratimA kA paradA dUra karavAkara yogavAhI eka khamAsamaNa dekara boleM'icchakAri bhagavan! tumhe amhaM zrI Avazyaka zrutaskaMdha uddesAvaNI, nandikarAvaNI, vAsanikSepakarAvaNI devavaMdAvaNI nandIsUtra saMbhalAvaNI kAussagga karAvo, guru kaheM- 'kareha / ' phira ziSya 'icchaM zabda pUrvaka eka khamAsamaNa dekara kaheM- 'zrI Avazyaka zrutaskaMdhaM uddesAvaNI (aNujAMNAvaNI) naMdIkarAvaNI naMdIsUtra saMbhalAvaNI karemi kAussaggaM pUrvaka annatthasUtra bolakara eka logassasUtra (sAgaravaragaMbhIrA taka) kA kAyotsarga kareM, pArakara prakaTa logassa kheN| yahA~ guru bhI 'zrI Avazyaka uddesAvaNI naMdikarAvaNI vAsanikSepa karAvaNI devavaMdAvaNI naMdIsUtra kaDhAvaNI karemi kAussaggaM' annatthasUtra kahakara pUrvavata eka logassa kA kAyotsarga kreN| phira yogavAhI ziSya eka khamAsamaNa dekara kaheM- 'icchakAri bhagavan ! pasAya karI zrI nandIsUtra sambhalAvojI' - guru- sAMbhalo / phira guru svayaM eka khamAsamaNa dekara kaheM- 'icchA. saMdi bhagavan! naMdIsUtra kaDDuM ?" icchaM / phira tIna bAra kramazaH namaskAra mantra evaM bRhatanandI pATha kheN| nandIpATha pUrNa hone para eka bAra yogavAhI ke mastaka para vAsacUrNa DAleM, taba ziSya 'icchAmo aNusaTThi' kheN| nandI pATha sunate samaya ziSya donoM hAthoM ko aMjali mudrA meM banAkara kaniSThikA aMguliyoM ke madhya mukhavastrikA aura aMguSThoM ke madhya rajoharaNa ko dhAraNa kara ardhAvanata mudrA meM ekAgracitta hokara naMdIsUtra suneM / samIkSA- kharataragacchIya vidhimArgaprapA evaM AcAra dinakara kI sAmAcArI tathA tapAgaccha Adi paramparAoM meM pracalita yoganandIvidhi meM paraspara kucha samAnatAe~ evaM kucha asamAnatAe~ haiN| jaise - 1. AcAradinakara evaM tapAgaccha Adi paramparAoM kA vidhikrama samAna haiN| 2. AcAradinakara evaM pracalita paramparA meM nandI vidhi ke prArambha meM yogavAhI ziSya ke mastaka para vAsacUrNa DAlane kA vidhAna hai, kintu vidhimArgaprapA meM yaha ullekha nahIM hai| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa 3. vidhimArgaprapA evaM tapAgaccha paramparA meM yoganandi ke samaya bRhatanandIpATha sunAne kA ullekha hai jabaki AcAradinakara meM laghunandIpATha kA sUcana hai| 5. vidhimArgaprapA evaM AcAradinakara Adi meM nandividhi samavasaraNa ke samakSa karane kA nirdeza hai kintu tapAgaccha Adi paramparAoM meM isa vidhi ko sampanna karane ke lie nandiracanA evaM sthApanAcArya donoM kA ullekha kiyA gayA hai| uddeza vidhi yogodvahana meM nandI vidhi karane ke pazcAta uddeza Adi kI vidhi kI jAtI hai| isa uddeza vidhi meM sAta khamAsamaNapUrvaka jisa AgamasUtra ke adhyayana hetu yoga kara rahe haiM tadviSayaka nivedana evaM usakI gurvAnumati prApta kI jAtI hai| vidhimArgaprapA ke matAnusAra uddeza vidhi nimna prakAra hai| yahA~ zrutaskandha kI apekSA uddeza vidhi kahate haiM 1. sarvaprathama yogavAhI muni mukhavastrikA kA pratilekhana kara dvAdazAvata vaMdana pUrvaka kahe- 'icchAkAreNa tubbhe amhaM amuka suyakkhaMdhaM (athavA amugaM sayaM, amugaM aMgaM, amugaM vaggaM, amuka sayassa amugaM uddesaM AillaM aMtillaM vA) uddisaha'- he bhagavan! Apa hameM icchApUrvaka amuka zrutaskandha kA nirUpaNa kriye| guru- 'uddisAmo' kahate haiN| 2. tatpazcAta ziSya punaH khamAsamaNasUtrapUrvaka vaMdana kara kaheM'saMdisaha kiM bhaNAmo?'- Apa batAie ki maiM kyA paDhU~? guru kaheM- 'vaMdittA paveyaha'- vaMdana kara pratipAdana kro| 3. yogavAhI ziSya 'icchaM' kaha khamAsamaNasUtra se vaMdana kara kaheM'icchAkAreNa tunbhehiM ahaM amuka suyakkhaMdhAi uddiTuM?' - he bhagavan! Apane svecchA se amuka zrutaskandhAdi kA pratipAdana kiyA hai? guru kaheM- 'uddiTuM uddiSTuM uddiSTuM khamAsamaNANaM hattheNaM sutteNaM tadubhayeNaM sammaM jogo kAyavvo'11- maiMne amuka zrutaskandha kA nirUpaNa kiyA hai, tumheM pUrvAcAryoM dvArA prApta sUtra, artha evaM sUtrArtha se samyaka prakAra se yoga vahana karanA caahie| 4. tatpazcAta ziSya khamAsamaNasUtra pUrvaka vaMdana kara kahe- 'tumhANaM paveiyaM, saMdisaha sAhUNaM paveemi'- maiMne Apako pravedita kara diyA hai, aba ise mujhe anya sAdhuoM ko batAne kI anujJA deN| guru kaheM- 'paveyaha' - anya sAdhuoM ko pravedita karane kI anujJA hai| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...217 5. usake bAda yogavAhI muni 'icchaM' zabda kahakara eka khamAsamaNa pUrvaka eka-eka namaskAra mantra ginate hue samavasaraNa kI tIna pradakSiNA deN| pradakSiNA dete samaya guru se tIna bAra vAsacUrNa grahaNa kreN| 6. phira eka khamAsamaNasUtra pUrvaka vaMdana kara boleM- 'tumhANaM paveiyaM, sAhUNaM paveiyaM saMdisaha kAussaggaM karAveha'- maiMne amuka zrutaskandha ke viSaya meM Apako batalA diyA hai, anya sAdhuoM ko batalA diyA hai, aba usa zrutaskandha kA avadhAraNa karane ke lie kAyotsarga krvaaiye| guru kheN'kraavemo| 7. phira yogavAhI ziSya 'icchaM' pUrvaka eka khamAsamaNasUtra se vaMdana kara- 'amuga suyakkhaMdhAi uddisAvaNiyaM karemi kAussaggaM jAva vosirAmi' bolakara sAgaravaragaMbhIrA taka logassasUtra kA kAyotsarga kreN| pUrNakara prakaTa meM logassasUtra boleN| tadanantara uddesa-anujJA nandi ko sthira karane ke lie eka namaskAra mantra kA kAyotsarga kara prakaTa meM namaskAra mantra boleN| vizeSa- . pratyeka aMgasUtra, zrutaskandha, adhyayana, varga, zataka Adi kI uddezavidhi pUrvavata hI hotI hai| ina sabhI meM ukta sAta thobhavaMdana hote haiN| * uddezAdi vidhi meM mukhya antara yaha hai ki uddezavidhi ke samaya 'sammaM jogo kAyavvo'- samyaka yoga karanA cAhie, samuddeza vidhi ke samaya 'thirapariciyaM kAyavvaM'- sthira-paricita karanA cAhie aura anujJAvidhi ke samaya 'sammaM dhAraNIyaM, ciraM pAlaNIyaM, annesi pi paveyaNIyaM'- isa zrutaskandha ko samyaka dhAraNa karanA cAhie, cirakAla taka isakA pAlana karanA cAhie aura anya muniyoM meM bhI isa zrutaskandha yA amuka adhyayana Adi kA pravedana karanA cAhie- aisA kheN|12 yadi sAdhvI kI anujJAvidhi ho to 'annesi pi paveyaNIyaM yaha vAkya pada nahIM bolanA cAhie, kyoMki sAmAnyatayA sAdhvI dvArA vAcanA nahIM dI jAtI hai aura yaha pada vAcanAdAna se sambandhita hai| * jisa prakAra uddeza vidhi meM guru se nivedana, guru kA pratyuttara, ziSya kA kathana, kAyotsarga Adi kriyAe~ kI jAtI hai usI taraha kI AlApaka vidhi samuddeza evaM anujJA vidhi meM bhI kI jAtI hai, kevala 'samma jogo kAyavvo, thira pariciyaM kAyavvaM, sammaM dhAraNIyaM... ye vAkya pada atirikta bole jAte haiN| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa * sAmAnyatayA aMgUsatra yA zrutaskandha Adi kI uddeza, samuddeza evaM anujJA vidhi kramaza: yugapad hotI hai, bhinna-bhinna kAla meM nahIM hotI hai| * kisI aMgasUtra kI uddezAdi vidhi ho to AyAraMgaM uddisaha, AyAraMgaM samuddisaha, AyAraMgaM aNujAhaNa- aisA AlApaka kheN| yadi kisI sUtra ke zrutaskandha kI uddezAdi vidhi ho to Avassaya suyakkhadhaM uddisaha, samuddisaha, aNujANaha- aisA AlApaka kheN| yadi kisI sUtra ke adhyayana kI uddezAdi vidhi ho to Avassaya suyakkhaMghe paDhamaM ajjhayaNaM uddisaha, samuddisaha, aNujANaha- aisA AlApaka kheN| isI taraha zataka, varga Adi kI uddezAdi vidhi samajhanI caahie| zeSa vidhi vAcanA Adeza- vidhimArgaprapA ke matAnusAra pUrvakathita uddeza vidhi hone ke pazcAta yogavAhI ko vAcanA kA Adeza lenA caahie| eka khamAsamaNa pUrvaka vaMdana kara 'vAyaNA saMdisAvemi'- vAcanA zravaNa karane ke lie Apa anumati deN| puna: dUsarA khamAsamaNa dekara- 'vAyaNA paDiggahemi'- ApakI anumatipUrvaka vAcanA grahaNa karatA hU~- isa prakAra vAcanA lene kI anujJA prApta kreN|13 baiThane kA Adeza- tatpazcAta vAcanA zravaNa hetu baiThane kA Adeza lenA caahie| yogavAhI pUrvavata eka khamAsamaNasUtra pUrvaka vaMdana kara kaheM- 'baisaNaM saMdisAvemi'- maiM Asana para baiThane ke lie anumati letA huuN| punaH dUsarA khamAsamaNa dekara kahe- 'baisaNaM ThAmi' - ApakI anumati pUrvaka Asana para baiThatA huuN| isa prakAra baiThane kI anujJA prApta kreN| __pUrvanirdiSTa anujJA vidhi hone ke pazcAta yogavAhI dvAdazAvarttavandana pUrvaka pravedana hetu paveyaNA vidhi kreN| pratyAkhyAna grahaNa- AcArya jinaprabhasUri ke anusAra yoga praveza ke prathama dina asamartha yogavAhI ko AyaMbila aura samartha yogavAhI ko upavAsa kA pratyAkhyAna karanA cAhie tathA dUsare dina pAraNA meM nIvi kA pratyAkhyAna karanA caahie|14 bahuvelaM Adi ke Adeza- tadanantara yogavAhI pUrvavata do khamAsamaNa ke dvArA 'bahuvelaM'- bAra-bAra kI jAne vAlI pratyeka kriyAoM kA, do khamAsamaNa Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~... 219 ke dvArA 'sajjhAya' - svAdhyAya kA aura do khamAsamaNa ke dvArA 'baisaNaM' - baiThane kA Adeza leN| sajjhAya Adeza - punaH do bAra khamAsamaNasUtra dvArA vaMdana karake 'sajjhAu pATha visahaM' - svAdhyAya kA pATha prArambha kareM ? 'sajjhAya pAThavaNatthu kAussaggu karisahaM'- svAdhyAya pATha zurU karane ke lie kAyotsarga kareM? isa prakAra svAdhyAya prArambha karane kI anumati leN| samIkSA - vidhimArgaprapA, 15 AcAradinakara 16 evaM tapAgaccha17 Adi meM yaha uddezavidhi lagabhaga samAna haiN| vizeSa itanA hai ki AcAradinakara meM sapta thobha vaMdana karate samaya samavasaraNa kI tIna pradakSiNA dene kA ullekha nahIM hai aura vAyaNA, sajjhAya, baisaNaM Adi ke Adeza lene kA bhI nirdeza nahIM hai / vidhimArgaprapA meM uddeza Adi ke samaya sampAdita kI jAne vAlI kriyAoM kA samyaka ullekha kiyA gayA hai| isI ke sAtha vidhimArgaprapA meM varNita vAyaNAbaisaNaM Adi kI Adeza vidhi anya paramparAoM meM AMzika rUpa se pracalita hai| yadyapi isakI mUla vidhi sabhI paramparAoM meM samAna hai / kAlikasUtra ke samaya uddezAdi kI zeSa vidhi yadi kAlikasUtra ke yoga meM praveza kara rahe hoM aura tatsambandhI aMgasUtra, upAMgasUtra yA unake zrutaskandha kI uddezavidhi kI jA rahI ho to pUrvanirdiSTa saptakhamAsamaNa, vAyaNA, baisaNaM, bahuvelaM, sajjhAya Adi kI anumati lene ke pazcAta kAlamaMDala, saMghaTTA evaM AuttavANaya ke Adeza grahaNa karane caahie| vidhimArgaprapA ke anusAra kAlikasUtroM se sambandhita uddezaka kI zeSa vidhi nimnAMkita hai kAlamaMDala- yogavAhI muni khamAsamaNasUtra se guru ko vaMdana kara kaheM'kAlamaMDalA saMdisAvisahaM' - kAlamaMDala karane ke nimitta ApakI AjJA grahaNa karate haiN| punaH dUsarA khamAsamaNa dekara kaheM- 'kAlamaMDalA karisahaM'. ApakI anumati ho to kAlamaMDala karate haiM, aisA Adeza leN| saMghaTTA grahaNa - tadanantara yogavAhI muni tIna khamAsamaNa dvArA saMghaTTA (saMsparza) kA Adeza leN| pahalA khamAsamaNa dekara kaheM- 'saMghaTTau saMdisAvisahaM'- saMghaTTA grahaNa karane ke nimitta ApakI AjJA svIkAra karate haiN| dUsarA khamAsamaNa dekara kaheM- saMghaTTau paDigAhisahaM' - ApakI anumati pUrvaka Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa saMghaTTA grahaNa karate haiN| tIsarA khamAsamaNa dekara kaheM- 'saMghaTTa paDigAhaNatyu kAussaggu karisaha'- saMghaTTA grahaNa karane ke nimitta kAyotsarga karate haiN| AuttavANaya grahaNa- kinhIM paramparA meM pUrvavata tIna khamAsamaNa sUtra dvArA AuttavANaya ke Adeza bhI liye jAte haiM jaise- AuttavANaya saMdisAvisahaM, AuttavANaya paDigAhisahaM, AuttavANaya paDigAhaNatthu kAussaggu karisahaM- aise tIna Adeza lete haiN|18 samIkSA- vidhimArgaprapA, AcAradinakara evaM tapAgaccha Adi paramparAoM meM kAlikasUtra kI uddezavidhi ke sambandha meM nimna antara hai * vidhimArgaprapA meM kAlikasUtroM kI uddeza vidhi karate vakta kAlamaMDala evaM saMghaTTA grahaNa kA Adeza lenA anivArya batalAyA hai aura anya matAnusAra AuttavANaya ke Adeza kA bhI sUcana kiyA hai kintu AcAra dinakara meM mAtra saMghaTTAgrahaNa sambandhI tIna Adeza lene kA nirdeza isa prakAra hai- 'saMghaTTA mahapattIpaDilehemi' yogavAhI mukhavastrikA kA pratilekhana kara dvAdazAvarttavaMdana kreN| phira 'saMghaTTa saMdisAvemi' 'saMghaTTassa saMdisAvaNiyaM karemi kAussaggaMjAva vosirAmi' bolakara eka logassasUtra kA kAyotsarga kreN| pUrNakara prakaTa meM punaH logassasUtra kheN|19 * tapAgaccha paramparA se sambandhita saMkalita kRtiyoM meM uddeza vidhi ko lekara sAmAcArI bheda hai| jaise- muni ajitazekhara vijayajI dvArA saMpAdita zrI pravrajyA yogAdi vidhisaMgraha meM nirdeza hai ki samavAyAMga Adi kAlika sUtroM ke yoga meM kevala uddeza vidhi karanI ho to pRthaka-pRthaka cAra khamAsamaNa dvArA nimna cAra Adeza leM___ 1. kAlamAMDalA saMdisAhuM? 2. kAlamAMDalA paDilehaV? 3. sajjhAya paDikkamazaM? 4. pAbhAiya kAla paDikkamazaM? tatpazcAta do bAra dvAdazAvarttavandana karake do khamAsamaNa dvArA 'baisaNaM' kA Adeza leN|20| * AcArya devendrasAgarasUrI dvArA saMpAdita zrI bRhadyogavidhi meM kAlikasUtroM kI uddezavidhi ke sambandha meM yaha kahA gayA hai ki kAlika sUtroM ke yoga hoM to yogavAhI 1. kAlamAMDalA saMdisAvauM? 2. kAlamAMDalA paDileharuM? 3. sajjhAya paDikkamazaM?- ye tIna khamAsamaNa adhika deN| yadi kevala samuddeza vidhi ho to dvAdazAvata vaMdana karake 'baisaNaM' kA Adeza leN| isa Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...221 taraha eka hI paramparA ke bhinna-bhinna samudAyoM meM aise kaI antara haiN| * ina saMkalita kRtiyoM meM uddezavidhi ke anta meM eka khamAsamaNa pUrvaka 'avidhi AzAtanA micchAmi dukkaDaM' dene kA aura isake pazcAta paveyaNA kI kriyA karane kA bhI sUcana hai|21 uddeza nandI evaM anujJA nandI ke atirikta anya dinoM meM karane yogya uddezAdi vidhi pUrvAcArya upadiSTa sAmAcArI ke anusAra aMgasUtroM evaM unake zrutaskandha ke uddeza aura anujJA dinoM meM nandI vidhi hotI hai| una dinoM pUrvakathita vidhi ke anusAra uddezAdi kI vidhi karanI cAhie, zeSa dinoM meM uddeza Adi kI vidhi isa prakAra kareMuddeza vidhi ___ sarvaprathama kAlagrahaNa kareM, pratikramaNa evaM pratilekhana kareM, vasati saMzodhana kareM, kAla pravedana kareM, svAdhyAya kI prasthApanA kreN| usake bAda guru ke samIpa Akara sAta khamAsamaNa pUrvaka uddezavidhi kreN| sarvaprathama eka khamAsamaNa dekara IryApatha pratikramaNa kreN| phira khamA. icchA. saMdi. bhagavan ! vasati paveuM? guru-paveha, icchN.| khamA. bhagavan suddhAvasahI, guru-thtti| ___1. ziSya- khamA. icchA. saMdi. bhaga. muhapatti paDilehu~? gurupaDileheha icchN| yogavAhI mukhavastrikA kA pratilekhana kara do bAra dvAdazAvata vandana kreN| phira avagraha se bAhara nikalakara kaheM- icchAkAreNa tumme amhaM zrI ... suyakkhaMdhassa ajjhayaNe (varga Adi ho to usakA nAma leM) uddish| guruuhissaami| 2. ziSya khamA.- sadisaha kiM bhaNAmi? guru-vaMdittA paveyaha, icchN| 3. ziSya- khamA. icchA. bhaga. tumhe ahaM zrI....uddiTuM? guru- uddiTTa 3. khamAsamaNANaM hattheNaM sutteNaM atyeNaM tadubhayeNaM samma jogo kAyavvo, ziSya- icchAmo annusttuiN| ___4. ziSya-khamA. tumhANaM paveiyaM, saMdisaha sAhUNaM pveemi| gurupveyh| ziSya- icchN| 5. ziSya- khamA. tIna namaskAra mantra gineN| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa 6. ziSya- khamA. tumhANaM paveiyaM sAhUNaM paveiyaM saMdisaha kAussaggaM kraaveh| guru- kraavemo| ___7. ziSya- khamA. icchakArI bhagavan! tumhe ahaM zrI... uddezAvaNiyaM karemi kAussaggaM pUrvaka annatthasUtra kahakara eka logassa (sAgaravaragaMbhIrA taka) kA kAyotsarga pUrNakara prakaTa meM logassa kheN| tatpazcAta samuddezavidhi ke sAta khamAsamaNa deN| samuddeza vidhi 1. ziSya- khamA. icchakAreNa tunbhe amhaM zrI..... samuddisaha, guru- smuddisaami| ziSya- icchN| 2. ziSya- khamA. saMdisaha kiM bhaNAmi? guru- vaMdittA pveyh| ziSya- icchN| 3. ziSya-khamA. icchAkAreNa tunbhe amhaM zrI...... samuddiSThaM? gurusamuddiTTha-3 khamAsamaNANaM hattheNaM sutteNaM attheNaM tadubhayeNaM thirapariciyaM kaayvvN| ziSya- icchAmo annusddiN| 4. ziSya- khamA. tumhANaM paveiyaM saMdisaha sAhUNaM pveemi| gurupveyh| ziSya- icchN| 5. ziSya-khamA. khar3e-khar3e tIna namaskAra mantra gineN| 6. ziSya- khamA. tumhANaM paveiyaM, sAhUNaM paveiyaM saMdisaha kAussaggaM kraaveh| guru- kraavemo| ziSya- icchN| 7. ziSya- khamA. zrI....... samuddisAvaNiyaM karemi kAussaggaM, annatthasUtra, eka logassa (sAgaravaragaMbhIrA taka) kAyotsarga, pUrNakara prakaTa logassa kheN| __ 1. pracalita paramparAnusAra ziSya- icchAmi khamAsamaNo vaMdilaM jaavnnijjaae| guru-tivihennN| ziSya- matthaeNa vNdaami| ziSya- icchA. saMdi. bhagavan! vAyaNA saMdisAiM? guru- sNdisaaveh| ziSya- icchN| 2. ziSya- khamA. icchA. saMdi. bhagavan! vAyaNA lezaM? guru- jAva zrI leheh| ziSya- icchN| 3. yadi kAlika sUtra ke yoga cala rahe hoM to nimna tIna khamAsamaNa deN| ziSya- khamA. icchA. saMdi. bhagavan! kAlamAMDalA saMdisAhuM? gurusNdisaaveh| ziSya- icchN| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...223 4. ziSya- khamA. icchA. saMdi. bhagavan! kAlamAMDalA paDilehu~? gurupddileheh| ziSya- icchN| ___5. ziSya- khamA. icchA. saMdi. bhagavan! sajjhAya paDikkamiuM? gurupddikkmeh| ziSya- icchN| 6. ziSya- AdhA khamAsamaNa dekara kahe- icchAmi khamAsamaNo vaMdiuM jAvaNijjAe, guru- tiviheNa, ziSya- matthaeNa vNdaami| icchA. saMdi. bhagavan! baisaNaM saMdisAhuM? guru- sNdisaaveh| ziSya- icchN| 7. ziSya- khamA. icchA. saMdi. bhagavan! baisaNaM ThAuM? guru- tthaaveh| ziSya- icchN| usake bAda do bAra dvAdazAvarta vandana karake avagraha se bAhara nikle| anujJAvidhi ____ 1. ziSya- khamA. icchAkAreNa tumbhe ahaM zrI....... annujaannh| guru- annujaannaami| ziSya- icchN| 2. ziSya- khamA. saMdisaha kiM bhaNAmi? guru- vaMdittA pveyh| shissyicchN| 3. ziSya- khamA. icchAkAreNa tumme amhaM zrI.... aNunnAyaM? guruaNunnAyaM-3 khamAsamaNANaM hatyeNaM sutteNaM atyeNaM tadubhayeNaM sammaM dhAraNIyaM ciraM pAlaNIyaM annesipi paveyaNIyaM guruguNehiM vuDDAhi, nitthArapAragA hoh| ziSya- icchAmo annusttuiN| ___4. ziSya- khamA. tumhANaM paveiyaM saMdisaha sAhUNaM pveemi| gurupveyh| shissy-icchN| 5. ziSya- khamA. khar3e hue tIna namaskAra mantra gine| ___6. ziSya- khamA. tumhANaM paveiyaM sAhUNaM paveiyaM saMdisaha kAussaggaM kraaveh| guru- kraavemo| ziSya - icchN| 7. ziSya- khamA. zrI....aNujANAvaNiyaM karemi kAussaggaM annatya sUtra pUrvaka eka logassasUtra (sAgaravaragaMbhIrA taka) kA kAyotsarga, pUrNakara prakaTa logassa kheN| kAlikasUtra sambandhI yoga cala rahe hoM to kAlamaMDala Adi ke cAra Adeza adhika leN| phira 'baisaNaM kA Adeza leN| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa ___ 1. ziSya- khamA. icchA.saMdi. bhagavan! kAlamAMDalA saMdisAhuM? gurusNdisaaveh| ziSya- icchN| 2. ziSya- khamA. icchA. saMdi. bhagavan! kAlamAMDalA paDileDaM? gurupddileheh| ziSya- icchN| 3. ziSya- khamA. icchA. saMdi. bhagavan ! sajjhAya paDikkamisahaM? guru- pddikkmeh| shissy-icchN| 4. ziSya- khamA. icchA. saMdi. bhagavan! pAbhAIyakAla (jo kAla ho usakA nAma lete hue) paDikkamisahaM? guru- pddikkmeh| ziSya- icchN| ziSya- dvAdazAvarttavandana karake avagraha se bAhara ho jaayeN| 5. ziSya- khamA. icchA. saMdi. bhagavan! baisaNaM saMdisAhuM? gurusNdisaaveh| ziSya- icchN| 6. ziSya- khamA. icchA. saMdi. bhagavan! baisaNaM ThAuM? guru- tthaaveh| ziSya- icchN| 7. ziSya- khamA. avidhi AzAtanA kA micchAmi dukkaDaM deN| yadi dUsare kAlagrahaNa kI kriyA karanI ho to eka khamAsamaNa dekara makhavastrikA kA pratilekhana kreN| phira ukta vidhi pUrvaka uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| usake pazcAta pravedana, saMghaTTA, AuttavANaya sambandhI kriyA kreN| phira sajjhAya aura upayogavidhi kreN|22 kAlikasUtra yoga meM samuddeza vidhi ___ kAlikasUtroM ke yoga meM jisa dina kAlikasUtra kI samuddeza vidhi sampanna karanI ho, usa dina nimna vidhi kareM sarvaprathama kAlagrahaNa leM, phira pratikramaNa evaM pratilekhana kareM, phira vasati saMzodhana kareM, kAla pravedana kareM, svAdhyAya prasthApanA kareM, usake pazcAta guru ke samakSa Akara samuddeza kriyA kreN| ____ 1. tadanantara ziSya eka khamAsamaNasUtra se vandana kara IryApathika pratikramaNa kreN| ziSya-khamA. icchA. saMdi. bhagavan ! vasita paveDe? guru- pveyh| ziSya icchN| punaH khamA. bhagavan suddhAvasahI? guru- thtti| ziSya- khamA. icchA. saMdi. bhagavan! muhapatti paDilehuM? guru- pddileheh| ziSya- icchaM, mukhavastrikA Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...225 kA pratilekhana kara dvAdazAvarta vandana kreN| phira avagraha se bAhara ho jaayeN| phira ardhAvanata mudrA meM sthita hokara- icchAkAreNa tunbhe ahaM shrii....smuddish| guru- smuddisaami| ziSya- icchN| 2. ziSya- khamA. saMdisaha kiM bhaNAmi? guru- vaMdittA pveyh| shissyicchN| ___3. ziSya- khamA. icchAkAreNa tunbhe ahaM zrI ...... samuddiTTha? gurusamuddi] (3) khamAsamaNANaM hattheNaM sutteNaM attheNaM tadubhaeNaM thirapariciyaM kaayvvN| ziSya- icchAmo annusddiN| ___4. ziSya- khamA. tumhANaM paveiyaM saMdisaha sAhUNaM pveemi| gurupveyh| ziSya- icchN| 5. ziSya- khamA. phira khar3e hue tIna namaskAra mantra gineN| 6. ziSya- khamA. tumhANaM paveiyaM, sAhUNaM paveiyaM saMdisaha kAussaggaM kraaveh| guru- kraavemo| ziSya- icchN| 7. ziSya- khamA. zrI....samuddisAvaNiyaM karemi kAussaggaM, annatthasUtra, eka logassa kA (sAgaravaragaMbhIrA taka) kAyotsarga pUrNakara prakaTa logassa kheN| 1. ziSya- AdhA khamAsamaNa dekara kaheM- icchAmi khamAsamaNo vaMdiuM jAvaNijjAe, guru-tiviheNa, ziSya- matthaeNa vNdaami| ziSya- icchA. saMdi. bhagavan! vAyaNA saMdisAhuM? guru- sNdisaaveh| ziSya- icchN| 2. ziSya- khamA. icchA. saMdi. bhagavan! vAyaNA paDiggahUM? gurupddiggheh| ziSya- icchN| ___ 3. ziSya- khamA. icchA. saMdi. bhagavan! kAlamaMDalA saMdisAhuM? gurusNdisaaveh| ziSya- icchN| ____4. ziSya- khamA. icchA. saMdi. bhagavan! kAlamaMDalA paDilehu~? gurupddileheh| ziSya- icchN| ___5. ziSya- khamA. icchA. saMdi. bhagavan! sajjhAya paDikkamisahaM? gurupddikkmeh| ziSya- icchN| ____6. ziSya- khamA. icchA. saMdi. bhagavan! pAbhAIyakAla paDikkamisahaM? guru- pddikkmeh| ziSya- icchN| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa phira dvAdazAvartta vandana pUrvaka avagraha se bAhara nikalakara boleM- icchA. saMdi. bhagavan! baisaNaM saMdisAhuM? guru- saMdisAveha | ziSya- icchaM / 7. ziSya- khamA. icchA. saMdi. bhagavan! baisaNaM ThAuM ? guru - ThAe / ziSya- icchaM / eka khamAsamaNa dekara avidhi AzAtanA kA micchAmi dukkar3a deN| phira pravedana, sajjhAya evaM upayoga vidhi kareM | 23 kAlikasUtra yoga meM sandhyAkAlIna vidhi jisa samaya kAlikasUtra ke yoga cala rahe hoM, una dinoM pratidina sandhyAkAla meM nimna vidhi karanI caahie| sarvaprathama vasati zodhana kreN| phira sthApanAcArya ko khulA karake usake sammukha IryApathika pratikramaNa kreN| vasati zuddhi - ziSya-khamAsamaNa dekara kahe- icchA. saMdi bhagavan! vasati paveuM ? guru- pveyh| ziSya- icchaM / ziSya - khamAsamaNa dekara kahe- bhagavan! suddhA sahi, guru-tahatti / pratyAkhyAna- ziSya- khamAsamaNa dekara boleM- icchA. saMdi. bhagavan! muhapatti paDilehuM? guru- paDileheha / ziSya icchaM zabda pUrvaka mukhavastrikA kA pratilekhana kara do bAra dvAdazAvartta vandana kreN| 24 phira khar3e hokara kaheMicchakAri bhagavan! pasAya karI paccakkhANa karAvojI / guru- pANahAra Adi ke pratyAkhyAna krvaaeN| usake bAda puna: dvAdazAvartta vandana kreN| phira khamAsamaNa dekara kaheM- icchA. saMdi bhagavan! baisaNaM saMdisAhuM ? guru - saMdisAveha | ziSya- icchaM / punaH ziSya - khamAsamaNa dekara kaheM - icchA. saMdi. bhagavan! baisaNaM ThAuM? guru-ThAeha / ziSya - icchaM / phira eka khamAsamaNa dekara avidhi AzAtanA ke lie micchAmi dukkaDaM deN| saMghaTTA varjana- ziSya - khamAsamaNa dekara kaheM- icchA. saMdi. bhagavan! saMghaTTA lAvaNiyaM muhapatti paDile huM? guru- pddileheh| ziSya- icchN| isa samaya kisI vastu kA sparza na karate hue phira mukhavastrikA kA pratilekhana kreN| phira ziSya-khamAsamaNa dekara kaheM- icchA. saMdi. bhagavan! saMghaTTo meluM ? gurumelo / ziSya - icchaM / phira ziSya - khamA dekara kaheM- icchA. saMdi. bhagavan! saMghaTTA melAvaNiyaM kAussaggaM karUM? guru- kareha / ziSya- icchaM / itanA kaha saMghaTTA melAvaNiyaM karemi kAussaggaM pUrvaka annatthasUtra bolakara eka namaskAra - Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...227 mantra kA kAyotsarga kreN| kAyotsarga pUrNakara prakaTa meM namaskAra mantra boleN| phira eka khamAsamaNasUtra se vandana kara kisI taraha kI avidhi yA AzAtanA huI ho to usakA mithyA duSkRta deN| ___ yadi prAta:kAla AuttavANaya grahaNa kiyA ho to nimna vidhi kareM ziSya- khamAsamaNa dekara kaheM- icchA. saMdi. bhagavan! AuttavANaya melAvaNiyaM muhapatti paDilehuM? guru- pddileheh| ziSya- icchaM kahakara kisI vastu kA sparza nahIM karate hue mukhavastrikA kA pratilekhana kreN| phira ziSyakhamAsamaNa dekara kaheM- icchA. saMdi. bhagavan! AuttavANaya melUM? guru- melo| ziSya- icchN| phira ziSya khamA. dekara kahe- icchA. saMdi. bhagavan! AuttavANaya melAvaNiyaM kAussagga karuM? guru- kreh| ziSya- icchaM, AuttavANaya melAvaNiyaM karemi kAussaggaM, annattha. eka namaskAra mantra kA kAyotsarga pUrNakara pragaTa meM namaskAra mantra boleN| phira eka khamAsamaNa pUrvaka avidhi AzAtanA kA micchAmi dukkaDaM deN| tadanantara ziSya- khamA. icchA. saMdi. bhagavan! dAMDI kAlamAMDalA paDilehuM?25 guru- pddileheh| ziSya- icchN| tadanantara ziSya- khamA. icchA. saMdi. bhagavana! sthaMDila paDilehaM? grupddileheh| ziSya- icchaM kahakara mala-mUtra visarjana karane yogya caubIsa sthAnoM kI pratilekhanA kreN| phira yogavAhinI sAdhvI khamAsamaNa dekara kahe- icchA. saMdi. bhagavan! dizI prmaannu| guru- pmjjeh| puna: ziSya- khamAsamaNa dekara kahe- icchA. saMdi. bhagavan! sthaMDila zuddhi kruN| guru- kreh| kAlagrahaNa vidhi ___ Avazyakaniyukti meM kAla do prakAra kA batAyA gayA hai- 1. vyAghAtika aura 2. avyAghAtika 26 - vyAghAta kA zAbdika artha hai- bAdhA yukta kaal| avyAghAta kA artha haibAdhA rahita kaal| vyAghAtakAla- AcArya bhadrabAha (dvitIya) ke nirdezAnusAra yaha vyAghAta muniyoM ke vasati sthAna meM Ane-jAne vAloM ke kolAhala Adi kAraNoM se hotA hai|27 merI vicAraNA ke anusAra yahA~ vyAghAta kAla kA artha saMdhyAkAlIna samaya se hai, kyoMki saMdhyA ke samaya adhika kolAhala rahatA hai aura gamanAgamana kI pravRtti Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa vizeSa rUpa se hotI hai| prAkRtika vikSobha bhI isa samaya adhika hote haiM jaiseindradhanuSa, vidyuta garjana, ulkApAta aadi| zarIrajanya chIMka, khAMsI Adi kA prakopa bhI sAmAnyatayA vyAghAta kA kAraNa hotA hai| sambhavata: isI het se kahA gayA hai ki logoM ke Ane jAne se svAdhyAya meM vyAghAta hotA hai| isa varNana se yaha tathya bhI ujAgara ho jAtA hai ki jisa kAla meM svAdhyAya-vAcanA Adi kA samaya na ho, vahI vyAghAta kAla hai| zubha kArya ke prArambha meM chIMka, kolAhala, rUdana, vidyuta garjana Adi amaMgalakArI mAne gaye haiM vaise hI Agama pATha kI vAcanA grahaNa karanA bhI eka zubha kArya hai| amaMgalakArI sthitiyA~ prAya: saMdhyAkAla meM hotI haiM, ata: vyAghAtakAla ko sandhyAkAla bhI kahA jA sakatA hai| vidhimArgaprapA meM prAdoSika kAla aura vyAghAtika kAla ko samAnArthaka batAyA hai| rAtri kA prathama prahara yA sUryAsta ke samaya se lekara eka prahara taka kA rAtrikAla prAdoSika nAma se kahA jAtA hai| jisa samaya prAdoSika kAla kA prArambha hotA hai vaha sandhyAkAla kA uttarabhAga yA madhyabhAga ho sakatA hai| vidhimArgaprapA meM yaha bhI ullikhita hai ki prAdoSika kAla meM chIMka, kalaha Adi aneka taraha ke vyAghAta hote haiM, isalie prAdoSika kAla upAzraya meM grahaNa kiyA jAtA hai|28 isa carcA se yaha spaSTa ho jAtA hai ki vyAghAtika kAla kA sambandha sandhyAkAla se hai aura ise prAdoSika kAla bhI kahate haiN| dharmakathA Adi se vyAghAta hone kA artha hai- kisI gRhastha ke lie usa samaya upadeza, dharmabodha Adi kI pravRtti karane para pratikramaNA Adi kriyAoM meM vilamba hone ke rUpa meM vyAghAta hotA hai| vyAghAta kA pahalA kAraNa svAdhyAya hAni hai aura dUsarA muni vasati se sambandhita hai| ata: vyAghAta kAla upAzraya meM hI grahaNa kiyA jAtA hai| avyAghAta kAla- vidhimArgaprapA ke matAnusAra avyAghAtika kAla muni vasati ke madhya meM athavA bAhyabhAga meM grahaNa kiyA jAtA hai| yadi yaha kAla vasati ke madhya bhAga meM grahaNa kiyA jAe to niyama se zodhaka ko, jo anadhikRta logoM ke praveza evaM kolAhala ko roka sake niyukta karanA caahie| yadi vasati ke bAhya bhAga meM grahaNa kiyA jAe to zodhaka ko niyukta karanA Avazyaka nahIM hai| usa samaya sthiti kA Akalana kara zodhaka ko niyukta kiyA jA bhI sakatA hai aura nahIM bhii| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...229 yahA~ zodhaka kA artha- daNDadhara hai| daNDa dhAraNa karane vAlA muni dAMDIdhara kahalAtA hai| svAdhyAyaprasthApanA, kAlagrahaNa, kAlamaMDala, kAlapratilekhanA Adi kriyAvidhiyoM meM kAlagrAhI evaM daNDadhara muni kI mukhya bhUmikA hotI hai| kyoMki jahA~ kAlagrAhI svAdhyAya ke samaya kA nirdhAraNa karatA hai, vahIM daNDadhara unakA sahayogI banakara vyAghAta ke kAraNoM kA nirasana karatA hai| kAlagrAhI muni kAlagrahaNa sambandhI kriyAe~ jaise- dizAvalokana, kAlazuddhi pravedana, kAlazuddhi pRcchA Adi ko sampanna karatA hai| dAMDIdhara- kAlagrahaNa ke atirikta anya kriyAnuSThAnoM ko bhI pUrNa karatA hai jaise- daMDIdhara kI sthApanA karanA, daMDIdhara surakSita rakhanA, kAlagrAhI ke nirdezoM kA pAlana karanA, svAdhyAya meM vyAghAta utpanna karane vAle kAraNoM kA nirasana karanA aadi| isa taraha vyAghAtakAla upAzraya ke bhItara grahaNa kiyA jAtA hai aura avyAghAta kAla upAzraya ke madhya bhAga athavA bAhya bhAga meM liyA jAtA hai| kAlazaddhi kI apekSA zodhaka kI niyukti vaikalpika hai tathA vyAghAta kAla ke samaya zodhaka kI upasthiti anivArya nahIM hai| vyAghAtika kAla grahaNa karate samaya zodhaka ke anivArya ke na hone kA yaha kAraNa mAnA gayA hai ki vaha upAzraya ke antaraMga bhAga meM liyA jAtA hai jahA~ chIMka, kalaha Adi ke vyAghAta na sunAI deM aura na dikhaaii| yadi zodhaka ko sthApita kara bhI diyA jAe to kAlazuddhi kI dRSTi se usakI koI upayogitA siddha nahIM hotI hai, kyoMki Abhyantara bhAga meM sajagatA rakhane para bhI kucha sunAI yA dikhAI nahIM de sakatA hai| yadi use madhya yA bAhya bhAga meM sthita kiyA jAe to vyAghAta kI bahalatA ke kAraNa vaha kAla kabhI bhI zuddha rUpa se grahaNa nahIM kiyA jA sakegA, ata: zodhaka kI upasthiti kA nirdeza nahIM kiyA hai| . upAzraya ke madhyabhAga meM zodhaka kI niyukti isalie anivArya mAnI gaI hai ki avyAghAta kAla ke uparAnta bhI kabhI koI chIMka-kalaha Adi sunAI par3a jAe to zodhaka dvArA kAlahata evaM kAla zuddhi kA parijJAna kiyA jA sakatA hai tathA bAhya zubhAzubha sthiti se paricita hone ke lie eka sajaga, kuzala muni kI AvazyakatA bhI aparihArya hai| upAzraya ke bAhya bhAga meM zodhaka kI niyukti kA vaikalpika niyama zArIrika evaM prAkRtika zubhAzubha sthiti para AdhArita hai| mukhyata: zodhaka kA kArya cAroM dizAoM ko zuddha rUpa se grahaNa karanA hai| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa kAla ke prakAra jaina vyAkhyAkAroM ne kAla ke cAra prakAra batalAe haiM- 1. prAdoSika 2. arddharAtrika 3. vairAtrika aura 4. praabhaatik| 29 prAdoSika - sUryAsta se lekara rAtri ke prathama prahara kA smy| ise vyAghAtika kAla bhI kahate haiN| arddharAtrika- arddharAtri kA samaya / vairAtrika- rAtri ke tRtIya prahara kA samaya / prAbhAtika- prAtaH kAla kA smy| kaunasA kAla kisa samaya grahaNa kareM? vidhimArgaprapA ke anusAra prAdoSika kAla sandhyAkAla ke samaya grahaNa kiyA jAtA hai| usa samaya chIMka, kolAhala Adi aneka vyAghAta hone se ise muniyoM ke sthAna meM grahaNa karate haiN| arddharAtrika kAla arddharAtri ke pazcAta grahaNa kiyA jAtA hai / vairAtrika aura prAbhAtika kAla rAtri ke caturtha prahara meM grahaNa kie jAte haiM | 30 yahA~ kAlagrahaNa kA tAtparya dina aura rAtri ke zAstraniyukta cAra prahara meM vAcanA-pRcchanAdi rUpa svAdhyAya karane ke lie cAra kAla (samaya) ko zuddha rUpa se grahaNa karanA hai, kyoMki kAla Adi ke upacAra se vidyA siddha hotI hai| kaunasA kAla kina dizAoM meM grahaNa kareM? Agamika vyAkhyAoM ke abhimatAnusAra prAdoSika aura arddharAtrika kAlagrahaNa uttaradizA kI ora mukha karake liyA jAnA caahie| vairAtrika kAlagrahaNa vaikalpika hai| yaha kAla pUrva athavA uttara dizA kI ora mukha karake grahaNa karanA caahie| prAbhAtika kAlagrahaNa pUrvAbhimukha sthita hokara liyA jAnA caahie| 31 kisa kAla ko kitanI bAra grahaNa kareM? kaunasA kAla kitanI bAra grahaNa kiyA jA sakatA hai ? isa prazna para vicAra kiyA jAe to vidhimArgaprapA ke matAnusAra prAdoSika kAla dina meM eka bAra hI grahaNa kiyA jAtA hai| yadi eka bAra meM zuddha rUpa se grahaNa na kiyA jAe to vaha kAla naSTa ho jAtA hai arthAta phira usa kAla meM Agama kA nayA pATha grahaNa nahIM kara sakate haiN| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~... 231 arddharAtrika kAla eka bAra meM zuddha rUpa se grahaNa na ho to do-tIna bAra grahaNa kiyA jA sakatA hai| isake uparAnta bhI zuddha rUpa se grahaNa na ho to vaha dUSita ho jAtA hai / vairAtrika kAla cAra- - pA~ca bAra grahaNa kiyA jA sakatA hai tathA prAbhAtika kAla nau bAra taka grahaNa kiyA jA sakatA hai | 32 AcArya jinaprabhasUri ne prAbhAtika kAla nau bAra grahaNa karane ke pIche yaha hetu diyA hai ki isa kAla ke azuddha hone para yogavAhI muni dvArA isase pUrva kI rAtri meM jitane kAla grahaNa kie gae haiM ve sabhI naSTa ho jAte haiM yAnI gaNanA meM nahIM rahate tathA jitane kAla naSTa ho jAte haiM yogodvahana meM utane dina gira jAte haiN| sAmAnyatayA bhagavatIsUtra ko chor3akara zeSa sUtroM ke yoga meM jitane dina lagate haiM, utane hI kAlagrahaNa hote haiN| yoga dinoM meM pratidina do-tIna yA cAra kAlagrahaNa lekara nirdhArita saMkhyA ko nizcita dinoM se pahale bhI pUrNa bhI kara sakate haiM kintu dina kI gaNanA kramazaH hI hogii| kAlacatuSka sambandhI svAdhyAya niyama viziSTa paddhati pUrvaka Agama zAstroM kA adhyayana karane ke lie cAra kAla grahaNa kie jAte haiN| yahA~ prazna uThatA hai ki arddharAtri kI vikAla velA meM kaunasA svAdhyAya kiyA jA sakatA hai ? jainAcAryoM ne isakA samAdhAna dete hue kahA hai ki prAdoSika kAla meM sabhI sAdhu prathama pauruSI (lagabhaga rAtri ke 9 baje) taka svAdhyAya karate haiN| rAtri ke dvitIya prahara meM sAmAnya adhyetA sAdhu so jAte haiM, kintu vRSabha (jyeSTha) sAdhu jAgate haiN| ve usa samaya prajJApanA Adi sUtra kA parAvartana karate haiN| rAtri ke tIsare prahara meM guru bhI prajJApanA Adi kA punarAvartana karate haiN| caturtha pauruSI meM sabhI jAgRta hokara kAlika zruta kA parAvartana karate haiM aura guru so jAte haiN| 33 prAdoSika Adi cAroM kAloM meM ukta rIti se svAdhyAya kA krama calatA rahatA hai| prathama aura antima kAla svAdhyAya ke rUpa meM pratisthApita hone se isa samaya sabhI sAdhujana svAdhyAya karate haiM, zeSa dUsarA aura tIsarA kAla bhayAvaha aura asAmAnya hone se guru evaM jyeSTha sAdhu hI svAdhyAya karate haiM, sabhI nahIM / kAlagrahaNa ke apavAda jaina vyAkhyAkAroM ne kAlagrahaNa ke sambandha meM apanA mantavya prastuta karate hue kahA hai- muniyoM ko utkRSTa se cAroM kAla grahaNa karane cAhie tathA jaghanya Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa se tIna kAla grahaNa karane caahie| apavAdataH do kAla yA eka kAla bhI grahaNa kara sakate haiN| yahA~ kAla se tAtparya rAtrika svAdhyAya kAla se hai / prAdoSika, arddharAtrika, vairAtrika evaM prAbhAtika - aise cAra kAla hote haiN| inameM pratyeka kAla eka prahara arthAta lagabhaga tIna ghaNTe kA hotA hai| sAmAnyataH tIna kAloM kA zuddha grahaNa isa prakAra saMbhava hai - prAdoSika kAla ko grahaNa kara sUtroM kA adhyayana kiyaa| usake bAda arddharAtrika kAla zuddha rUpa se grahaNa kara svAdhyAya kiyaa| phira vairAtrika kAla zuddha rUpa se grahaNa nahIM huA to svAdhyAya nahIM kreN| usake bAda prAbhAtika kAla zuddha rUpa se grahaNa huA ho to svAdhyAya kreN| isa prakAra vairAtrika ko chor3akara zeSa tIna kAla zuddha rUpa se grahaNa kie jAte haiM athavA prathama prAdoSika kAla zuddha rUpa se grahaNa huA ho aura dvitIya arddharAtrika kAla azuddha ho gayA ho tathA zeSa vairAtrika evaM prAbhAtika zuddha rUpa se grAhya bane hoM, to isa taraha bhI tIna kAla grahaNa hote haiN| apavAdata: do kAla aura eka kAla isa prakAra yukta hai - prAdoSika kAla zuddha rUpa se grahaNa huA ho to usameM svAdhyAya kiyA, phira arddharAtrika kAla bhI zuddha rUpa se grahaNa huA ho to usameM svAdhyAya kreN| tadanantara vairAtrika aura prAbhAtika zuddha rUpa se grahaNa nahIM hue hoM to usa sthiti meM do kAla hI zuddha hote haiN| kAlagrahaNa ke nimna vikalpa bhI haiM aura unameM kisI bhI bhAga meM prAbhAtika kAlagrahaNa ho to vaha zuddha honA jarUrI hai jaise + vairAtrika cAra meM - tIna meM + vairAtrika prAbhAtika + prAdoSika prAbhAtika + prAdoSika prAbhAtika + prAdoSika + ardharAtrika prAbhAtika + ardharAtrika + vairAtrika do meM prAbhAtika + prAdoSika prAbhAtika + ardharAtrika prAbhAtika + vairAtrika + ardharAtrika eka meM- praabhaatik| isase spaSTa hai ki prAbhAtika kAla sabhI meM jarUrI hai| sAmAcArI niyama ke anusAra prabhAtika kAla zuddha rUpa se grahaNa kiyA jAe to hI bAkI ke tInoM, donoM, eka bhI zuddha gine jaaeNge| prAbhAtika azuddha ho to bAkI ke tInoM, donoM, eka bhI azuddha gine jaaeNge| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...233 prAbhAtika zuddha AyA ho aura bAkI ke bhI zuddha Ae hoM to zuddha gine jaaeNge| yadi prAbhAtika zuddha Ae para bAkI ke azuddha Ae to kevala prAbhAtika hI zuddhi ginA jAegA, bAkI ke azuddha hI gine jaaeNge| isa taraha kAlagrahaNa ke ApavAdika niyama mananIya haiN|34 kAlagrahaNa sambandhI sUcanAe~ * aMgabAhya kAlika evaM utkAlika sUtroM ke yogodvahana (adhyayana kAla) meM kAlagrahaNa, svAdhyAya prasthApanA, saMghaTTA, AuttavANaya Adi kriyAe~ anivArya rUpa se hotI haiN| * kAlika granthoM ke uddezaka Adi ke adhyayana meM kAlagrahaNa se lekara zrutaskandha, adhyayana, uddezaka Adi kI uddeza-samuddeza evaM anujJA vidhi aMgapraviSTa zAstroM ke samAna hotI hai| kAlika sUtroM ke yogavahana kAla meM pravarttamAna sUtroM ke nAma pUrvaka mukhavastrikA pratilekhana, dvAdazAvarttavaMdana, khamAsamaNa evaM kAyotsarga karane caahie| * utkAlika AgamasUtroM ke yogavahana meM pUrvavidhi ke anusAra hI uddeza Adi pATha par3hane caahie| * jo yogavAhI saMdhyAkAla meM athavA arddharAtri meM kAlagrahaNa karate haiM unake lie saMghaTTA vidhi aura pratyAkhyAna vidhi nahIM hotI hai|35 * vidhimArgaprapA ke anusAra aMgasUtra (AcArAMga Adi gyAraha aMga) evaM zrutaskandha ke uddeza aura anujJA meM nandI hotI hai|36 * aMgasUtra aura zrutaskandha ke uddeza, samuddeza evaM anujJA ke dina AyaMbila karanA caahie| anya cheda Adi evaM prakIrNaka Adi satroM ke adhyayanavargAdi ke uddeza-samuddezAdi dinoM meM nIvi tapa kiyA jAtA hai| yaha niyama bhagavatIsUtra, praznavyAkaraNasUtra aura mahAnizIthasUtra- ina tIna sUtroM ko chor3akara zeSa sUtroM ke yogakAla meM jAnanA caahie| * katipaya AcAryoM evaM sAmAcAriyoM ke anusAra eka nIvi, eka AyaMbila phira eka nIvi, eka AyaMbila- isa kramapUrvaka tapa karate haiN| AcArya vardhamAnasUri ne yoga tapa kA yahI krama dikhalAyA hai| * AcAra dinakara ke anusAra yogavahana kAla meM kramaza: chaha mahIne taka pratidina kAlagrahaNa liye jAte haiN| isake pazcAta anya sUtroM ke yoga meM kAlagrahaNa kI AvazyakatA nahIM rahatI hai|37 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa * ASAr3ha pUrNimA ke samaya se lekara kArtika pUrNimA taka gaNiyoga (bhagavatIsUtra) ko chor3akara zeSa sabhI yoga pUrNa ho jAne cAhie, kyoMki cAturmAsa kAla ke atirikta zeSa ATha mAsa meM megha, vidyuta Adi kI saMbhAvanA hone se kAlagrahaNa meM vighna hote haiM yAnI vidyuta garjanA Adi se kAlagrahaNa dUSita ho jAtA hai| bhagavatI * sUtra ke yoga isa prakAra ke samaya kA dhyAna rakhate hue prArambha karanA cAhie ki vaha ASAr3ha pUrNimA se kArtika pUrNimA ke madhya pUrNa ho jaae| isameM bhI caitra zuklA paMcamI se lekara vaizAkha kRSNA pratipadA taka aura cAturmAsakAla meM Asoja zuklA paMcamI se lekara kArtika kRSNA pratipadA taka bAraha dina kisI bhI Agama sUtroM kA svAdhyAya nahIM karanA cAhie, kyoMki ina dinoM sabhI jagaha kula devatAoM kI pUjA ke lie prANiyoM kA vadha hone se mahAna asvAdhyAyakAla rahatA hai| * sAmAnyatayA zrAvaNa, bhAdrapada evaM arddhaAzvina ( zrAddhapakSa kI amAvasyA) taka adhyayana sambandhI sabhI kAlagrahaNa pUrNa kara lenA caahie| usake pazcAta Azvina zuklA pakSa ko chor3akara Avazyaka ho to punaH kArtika mAsa meM kAlagrahaNa lenA cAhie / * vyAghAtika (saMdhyAkAla), arddharAtrika (arddharAtri) aura vairAtrika (arddharAtri ke bAda)- ye tInoM kAla prAbhAtika kAlagrahaNa ke anusAra hI lie jAte haiN| vizeSataH jisa kAla kA grahaNa kiyA jA rahA ho, usakA nAma uccArita kreN| dUsarA prabhAtika kAlagrahaNa prAta: kAla meM vasati pravedana ke pazcAta pravedita kiyA jAtA hai, jabaki zeSa tInoM kAlagrahaNa tatsambandhI kriyA karane ke pazcAta pravedita kiye jAte haiN| * rAtri ke prathama prahara ko vyAghAtika kAla, rAtri ke dvitIya prahara ko arddharAtrika kAla aura rAtri ke tRtIya prahara ko vairAtrika aura rAtri ke caturtha prahara ko prAbhAtika kAla kahate haiN| ye cAroM kAla apane - apane samaya grahaNa kie jAte haiN| prAbhAtikAla kA grahaNa rAtri kI do ghar3I zeSa rahane para karate haiN| isa prakAra cAroM kAlagrahaNa rAtri meM hI liye jAte haiN| * AcArya vardhamAnasUri ke anusAra vyAghAtika evaM arddharAtrika kAlagrahaNa ke samaya sthApanAcArya dakSiNa dizA meM, vairAtrika kAlagrahaNa ke samaya pazcima yA dakSiNa dizA meM evaM prAbhAtika kAlagrahaNa ke samaya pazcima dizA meM rkheN| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...235 * prabhAtakAla meM billI ke rAstA kATane, chIMka ke Ane Adi se kAlavadha kI vizeSa sambhAvanA rahatI hai| ata: vyAghAta hone para use nau bAra taka grahaNa karane kA vidhAna hai|38 * prAbhAtika kAla kA pratikramaNa aparAhna meM vastrAdi kI pratilekhanA, svAdhyAya kI prasthApanA, do bAra kAlamaMDala Adi kI pratilekhanA, dvAdazAvata pUrvaka divasacarima pratyAkhyAna aura svAdhyAya meM lage hue doSoM kA pratikramaNa karane ke pazcAta kreN| yadi AkAza megha Adi se Acchanna ho aura varSAvAsa ke sivAya zeSa ATha mahInoM meM vidyata garjana Adi kA bhaya ho to uddezAdi kI kriyA karane ke bAda svAdhyAya prasthApanA, kAlamaMDala kriyA evaM svAdhyAya kA pratikramaNa karake dina ke pauna prahara ke madhya hI isa kAla ko pUrNa kara lete haiN| * prAdoSika, vairAtrika evaM arddharAtrika ye tInoM kAla niyamataH uddeza Adi kI kriyA karane ke bAda hI visarjita kara die jAte haiN| * prAbhAtika pratikramaNa kA Azaya yaha hai ki jaba taka prAbhAtika kAla sambandhI doSoM kA pratikramaNa nahIM kiyA jAe taba taka usa avadhi ke madhya vidyuta garjanA Adi ho jAe to kAla kA nAza ho jAtA hai| ataH dravyAdi kI zuddhatA ko dhyAna meM rakhate hue zuddha kAla meM prAbhAtika kAla kA pratikramaNa kara lenA caahie| isa kAla grahaNa kA samaya zeSa kAloM kI apekSA adhika hai| kAla nAza ke kAraNa __pUrvAcAryoM ke matAnusAra kAla bhaMga hone para svAdhyAya meM avarodha utpanna hotA hai tathA adhyayana hetu grahaNa kie gae zuddha kAla sarvata: naSTa ho jAte haiN| aisI sthiti meM nayA kAlagrahaNa lekara svAdhyAya prasthApanA karate haiN| vyavahArabhASya meM kAlanAza ke nimna kAraNa batalAye gaye haiM-39 * kAlagrAhI athavA daMDadhara ke dvArA cAroM kAloM ko grahaNa karate samaya IryApatha pratikramaNa Adi Avazyaka kriyAe~ vismRta ho jAyeM, skhalanA ho jAyeM, sUtroccAraNa karate hue akSara chUTa jAyeM to kAla naSTa ho jAtA hai| * kAlagrahaNa karate samaya indriyajanya pravRtti aniyantrita hoM, dizAe~ viparIta hoM, tAre gira rahe hoM, akAlika varSA ho rahI ho, to kAlavadha hotA hai| * yogavAhI ke dvArA dvAdazAvartta vaMdana karate hue yadi Avarta Adi Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa viparIta krama se ho jAyeM athavA guru ko vyutkrama se vaMdana kiyA jAye to kAlanAza hotA hai| * yadi kAlagrahaNa se sambandhita Avazyaka kriyA karate hue skhalanA ho jAye, kAlamaMDala se bAhara Ate hue chIMka A jAye yA dIpaka ke prakAza kA sparza ho jAye to kAla kA vyAghAta hotA hai| * yadi dizAvalokana karate hue kAlaprekSaka muni ke dvArA kapihasita (bandara ke ha~sane kI AvAja) yA garjanA suna lI jAe athavA vidyuta, ulkA yA kanaka girate hue dekha liyA jAe to kAlavadha hotA hai| * kAla grahaNa karate hue daMDadhara ke Upara pAnI kI bUMdeM gira jAe, koI chIMka deM, bhAva anya rUpa pariNata ho jAe, vibhISikA ko dekhakara bhayabhIta ho jAe, romAMcita ho jAe, ina sthitiyoM meM kAla zuddha rUpa se grahaNa nahIM hotA hai| dizAoM kA avalokana karate hue citta bhramita ho jAye athavA zaMkAspada sthiti paidA ho jAye ki kAla zuddha hai yA azuddha? to kAla kA upaghAta hotA hai| * dizAvalokana karate hue mana anyatra saMkrAnta ho jAye, indriya viSaya ucchRkhala ho jAye tathA asajagatA paidA ho jAye to kAla nAza hotA hai| * yadi uttaradizA kA nirIkSaNa kiye binA zeSa dizAoM ko pahale grahaNa kara leM to kAla naSTa ho jAtA hai| jaghanyata: tIna tArAoM ke na dikhane para bhI kAlagrahaNa kara leM to kAla naSTa hotA hai| * yadi nizcita nakSatra yA varSAvAsa ke atirikta varSA gira rahI ho, athavA ulkApAta, rajapAta, udakanipAta Adi ho rahA ho, to ina sthitiyoM meM kAlazuddha nahIM hotA hai| * kAlamaMDala bhUmi meM praveza karate samaya 'nisIhi nisIhi nisIhi namo khamAsamaNANaM' na bolane para, kisI taraha kI skhalanA ho jAne para, kAlamaMDalabhUmi kA pramArjana na karane para athavA mArjAra Adi ke dvArA mArga ko kATa dene para bhI kAlavadha hotA hai| vizeSa- kAlavadha, kAlaghAta, kAlaupaghAta, kAlahata, kAlanAza, kAlabhaMga Adi samAnArthaka zabda haiN| yahA~ kAlanAza ke jo kAraNa batAe gae haiM ve cAroM kAla se sambandhita haiN| cAroM kAla grahaNa karate hue uparyukta kAraNoM meM se kisI taraha kA kAraNa upasthita ho jAye to vaha kAla naSTa ho jAtA hai| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ... 237 kAlanAza se tAtparya yaha hai ki usa kAla meM nayA pATha adhigRhIta nahIM kiyA jA sakatA hai| punaH dUsarA kAlagrahaNa karake svAdhyAya vidhi kara sakate haiN| vidhimArgaprapA ke anusAra kAlagrahaNa sambandhI kriyA hetu gamana karate hue, kAla sambandhI kAyotsarga karate hue, kRtikarma karane ke pazcAta athavA saMdisAvaNa aura pravedana sambandhI Adeza lete hue chIMka A jAye taba bhI kAlanAza hotA hai | 40 jIta vyavahAra ke anusAra kAlanAza ke nimna kAraNa bhI mAne gaye haiM- 1. pATalI sthApita karate hue 2. khamAsamaNa dete hue 3. 'pratigrahaNa karU~' aisA Adeza lete hue, 4. Avazyaka kriyAoM kI anumati lete hue 5. kAla grahaNa kara hue 6. kAla pravedana karate hue 7. dAMDI lete hue 8. dAMDI rakhate hue 9. kAla maMDala kI pratilekhanA karate hue 10. gRhItakAla kI sthApanA karate hu 11. kAyotsarga karate hue 12. kAyotsarga pUrNa karate hue 13. dazavaikAlika sUtra kI 17 gAthA bolate hue 14. kAla kA pratikramaNa karate hue 15. kAla maMDala meM Ate-jAte hue 16. kAlamaMDala karate hue - ina sthAnoM para chIMka ho jAye yA rUdana svara sunAI par3a jAye to kAlagrahaNa naSTa ho jAtA hai| yadi cAra kAyotsarga ke samaya rUdita svara sunAI de jAye to utane samaya ruka jAnA caahie| yadi usa samaya taka Adhe akSara kA uccAraNa bhI nahIM huA ho to kAla bhaMga nahIM hotA hai tathA rUdita svara sunanA baMdha ho jAye, usake pazcAta hI agrima vidhi karanI caahie| kAlagrAhI se kisI vyakti yA vastu kA sparza ho jAe, pATalI se koI vastu chU jAye, hAtha se dAMDI gira jAe, kAlagrAhI - daMDadhara meM se kisI eka kA rajoharaNa aura mukhavastrikA gira jAe, sUtrapATha nyUnAdhika bolA jAe to ina sthitiyoM meM bhI kAla grahaNa kA nAza hotA hai| 41 prAbhAtika kAla nAza ke kAraNa gItArtha paramparA ke anusAra prAbhAtika kAlagrahaNa adhikatama nau bAra liyA jA sakatA hai| yadi nauMvI bAra bhI yaha kAla zuddha rUpa se grahaNa na ho, to use dasavIM bAra grahaNa nahIM kiyA jA sakatA hai| vidhimArgaprapA meM prAbhAtika kAlanAza nimna kAraNa nirUpita haiM 1. prAbhAtika kAla ko vidhipUrvaka grahaNa karate samaya 'saMdisAvaNa' kA Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa Adeza lene se pUrva hI chIMka A jAe, kalaha ho jAye yA anya kisI prakAra kA doSa laga jAe to kAla kA nAza hotA hai| taba puna: se kAlagrahaNa kI kriyA karanI caahie| 2. 'saMdisAvaNa' kA Adeza lene ke bAda, kAlamaMDala meM gamana karate samaya athavA kAlamaMDala kI pratilekhanA karane se pUrva kisI prakAra kA doSa lagatA hai to kAla nAza hotA hai| taba kAlagrAhI ko prArambha se hI kAlagrahaNa kI vidhi karanI caahie| 3. kAlamaMDala kI pratilekhanA evaM kAlagrahaNa nimitta kAyotsarga karane ke pazcAta kAlamaMDala se bAhara Ate hue athavA pravedana karate hue kisI prakAra kA doSa lagatA hai to kAlanAza hotA hai| taba kAlagrAhI ko kAlamaMDala kI sabhI kriyAe~ punaH karanI caahie| 4. eka kAla maMDala meM adhikatama tIna bAra prAbhAtika kAla grahaNa kiyA jA sakatA hai| yadi cauthI yA isase adhika bAra kAlagrahaNa karanA ho to dUsare kAlamaMDala meM jAkara yaha kAla grahaNa karanA caahie| isa prakAra tInoM kAla maMDaloM meM tIna-tIna bAra aise kula nau bAra prAbhAtika kAla grahaNa kiyA jA sakatA hai| taduparAnta kAla ke zuddha na hone para dasavIM yA gyArahavIM bAra ise grahaNa nahIM kara sakate haiM phira vaha kAla nizcita rUpa se naSTa ho jAtA hai| apavAdata: eka kAlamaMDala meM bhI nau bAra kAla grahaNa kara sakate haiM, kintu isase adhika kAlagrahaNa karanA kisI dRSTi se ucita nahIM hai|42 kahane kA Azaya yaha hai ki ukta sthitiyoM meM prAbhAtika kAla kA nAza hone para use punaH punaH nau bAra taka liyA jA sakatA hai tathA utsargata: eka kAlamaMDala meM tIna bAra kAlagrahaNa vidhi kI jA sakatI hai| apavAdataH eka kAla maMDala meM nau bAra bhI prAbhAtika kAlagrahaNa liyA jA sakatA hai, isase adhika nhiiN| kAla maMDala nAza ke kAraNa jItavyavahAra meM kAlamaMDala dUSita hone ke nimna kAraNa batAe gae haiM1. pATalI kI sthApanA karate hue 2. khamAsamaNa dete hue 3. daMDIdhara grahaNa karate hue 4. daMDIdhara kI pratilekhanA karate hue 5. daMDIdhara ko pArzva meM rakhate hue Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...239 6. daMDIdhara ko apane sthAna para rakhate hue 7. daMDIdhara kI sthApanA karate hue 8.kAla sambandhI pratikramaNa karate hue 9. rajoharaNa yA mukhavastrikA avidhipUrvaka grahaNa kI jAe 10 azuddha uccAraNa kiyA jAe 11. pATalI khaNDita ho jAe to kAlamaMDala dUSita ho jAtA hai| aisI sthiti meM dubArA kAlamaMDala vidhi karanI caahie| yahA~ pATalI khaNDita hone kA artha hai- DaMDI kI pATalI ke Upara sthApanA karate samaya kisI taraha kI bhUla ho jaanaa| aisI sthiti meM bAraha namaskAra mantra kA smaraNa kara phira se DaMDI kI sthApanA kareM aura svAdhyAyakAla kA pratikramaNa kreN|43 kAlagrAhI evaM dAMDIghara kI vidhi kAlagrahaNa karate samaya kAlagrAhI aura dAMDIdhara- ina do muniyoM kI vizeSa bhUmikA hotI haiN| niyamata: ye donoM muni hI kAlagrahaNa kI sampUrNa vidhi sampanna karate haiN| yahA~ prAbhAtika kAlagrahaNa kI apekSA kAla vidhi prastuta kreNge| vidhimArgaprapA ke anusAra prAbhAtika kAlagrahaNa karate samaya kAlagrAhI evaM dAMDIdhara nimna vidhi karate haiM ___ kAlagrAhI evaM daMDadhara- sarvaprathama prAbhAtika kAla grahaNa karane ke lie kAlagrAhI pazcima dizA kI ora sthApanAcArya ko sthApita kareM aura daMDIdhara ko sthApanAcArya ke samIpa meM rkheN| . usake bAda svayaM ke bAyIM tarapha meM sthita daMDIdhara ke sAtha kAlamaMDala (sImA kSetra) meM khar3e hokara eka namaskAra mantra boleN| * tatpazcAta kAlagrAhI evaM daMDIdhara donoM 'AvassahI' zabda bolate hue kAlamaMDala se bAhara nikaleM aura 'asajja-asajja-asajja, nisIhinisIhi-nisIhi namo khamAsamaNANaM- arthAta kisI ke prati Asakta na hote hue aura samasta pApakArI pravRttiyoM kA niSedha karake kSamAzramaNoM ko namaskAra karatA huuN| itanA bolakara sthApanAcArya maMDala (jahA~ sthApanAcArya rakhe hue haiM) meM praveza kreN| * vahA~ sthApanAcArya ke sammukha eka khamAsamaNa dekara boleMicchAkAreNa saMdisaha pAbhAiu kAlu paDiyarahaM., icchaM matthaeNa vaMdAmi (he bhagavan! Apa svecchA se prAbhAtika kAla grahaNa karane kI AjJA dIjie) itanA kahakara 'AvassahI' zabda pUrvaka sthApanAcArya maMDala se bAhara nikalakara 'asajja 3 nisIhi 3 namo khamAsamaNANaM' bolate hue kAlamaMDala ke samIpa khar3e ho jaayeN| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa daMDIdhara - tadanantara daMDIdhara kAlamaMDala ke anta meM khar3e hokara dizAoM kA avalokana kreN| * phira 'AvassahI' zabda kahate hue kAlamaMDala se bAhara AyeM aura 'asajja 3 nisIhi 3 namo khamAsamaNANaM' bolate hue sthApanAcArya maMDala meM Akara IryApatha pratikramaNa kreN| gamanAgamana kI AlocanA karate hue eka namaskAra mantra kA kAyotsarga kreN| kAyotsarga pUrNakara pragaTa rUpa se namaskAra mantra boleN| * usake bAda mukhavastrikA kA pratilekhana kara sthApanAcArya ko dvAdazAvartta vandana kreN| * phira daMDadhara eka khamAsamaNa dekara kaheM- 'icchAkAreNa pAbhAiyakAlavelA vaTTai, sAhuNo uvaDattA hoha' - he bhagavan! prAbhAtika kAla kA samaya pravarttamAna hai, yogavAhI sAdhujana apramatta ho jAeM, aisI anumati deN| isake bAda sthApanAcArya ke samIpa rakhe gae daMDa ko grahaNa kareM aura 'AvassahI' zabda kahate hue sthApanAcArya maMDala se bAhara nikaleM aura pUrvavata 'asajjana3 nisIhi-3 namo khamAsamaNANaM' bolate hue kAlamaMDala meM praveza kara kAlagrAhI ke samIpa Akara pazcima dizA kI ora mukha karake khar3A ho jaayeN| * kAlagrAhI - usake pazcAta kAlagrAhI 'AvassahI' zabda pUrvaka kAlamaMDala se bAhara nikaleM aura 'asajja - 3 nisIhi - 3 namo khamAsamaNANaM' bolate hue sthApanAcArya maMDala meM jAkara gamanAgamana kriyA ke doSoM kI AlocanA ke lie IryApatha pratikramaNa kreN| eka namaskAra mantra kA kAyotsarga kreN| kAyotsarga pUrNakara prakaTa meM namaskAra mantra boleN| * phira kAlagrAhI mukhavastrikA kA pratilekhana kara dvAdazAvartta vandana kreN| * phira eka khamAsamaNa dekara kaheM- pAbhAiu kAlu saMdisAvahaM - prAbhAtika kAla grahaNa karane nimitta ApakI AjJA svIkAra karate haiN| punaH eka khamAsamaNa dekara kaheM - pAbhAiu kAlu lehaM- ApakI AjJApUrvaka prAbhAtika-kAla grahaNa karate haiN| * usake pazcAta jitanA zuddha ho utanA maunapUrvaka 'AvassahI' zabda kahate hue sthApanAcArya maMDala se bAhara nikaleM aura 'asajja - 3 nisIhi - 3 namo khamAsamaNANaM' bolate hue kAlamaMDala meM praveza kreN| kAlagrAhI evaM daMDadhara - kAlagrAhI ke kAlamaMDala meM A jAne para daMDadhara hAtha meM rahe daMDa ko kAlagrAhI ke sammukha sthApita kreN| usake pazcAta kAlagrAhI usa daMDa ke samakSa sIdhe khar3e hokara gamanAgamana kriyA ke doSoM kI AlocanA nimitta IryApathika pratikramaNa kareM, eka namaskAra mantra kA kAyotsarga kareM, phira Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~... 241 pUrNa karake prakaTa meM parameSThI mantra boleN| * tadanantara saMDAzaka (kaTibhAga se nIce ke 17 sthAnoM) kI pramArjanA kara ukaDu Asana meM baiTha jaayeN| phira askhalita vidhipUrvaka tIna bAra mukhavastrikA kI pratilekhanA kareM aura rajoharaNa dvArA tIna bAra kAlamaMDala kI pratilekhanA kreN| yahA~ kAlamaMDala kI pratilekhanA karate samaya hAtha parAvarttana Adi kI vidhi gurumukha se sIkhanI cAhie, ina vidhiyoM ko likhakara pUrNa nahIM kiyA jA sakatA hai| * tatpazcAta kAlagrAhI namaskAra mantra kA smaraNa kara daMDI ko daMDadhara ke hAtha meM samarpita kreN| kAlagrAhI- phira donoM hAthoM se kAlamaNDala ko sparza karate hue evaM unheM pairoM se saMyojita kara 'nisIhi namo khamAsamaNANaM' itanA bolate hue kAlamaMDala meM praveza kreN| phira kAlamaMDala kI pariSkRta bhUmi para colapaTTa kA pratilekhana kreN| phira sIdhe khar3e hokara kaheM- 'uvauttA hoha' - sabhI yogavAhI apramatta hoN| * phira daMDadhara dvArA gRhIta daMDa ke sammukha khar3e hokara 'pAbhAiyakAla liyAvaNiyaM karemi kAussaggaM pUrvaka annattha sUtra' bolakara eka namaskAra mantra kA kAyotsarga kareM, kAyotsarga pUrNakara prakaTa meM parameSThI mantra boleN| * usake bAda rajoharaNa sahita donoM bhujAoM ko dhIre se AkuJcita (saMyojita) kara evaM mukhavastrikA ko mukha ke Age lagAkara donoM hAthoM ko jor3e hue caturviMzatistava boleN| phira kAlagrAhI pUrva dizA kI ora mukha karake svAdhyAya ke rUpa meM dazavaikAlikasUtra kA drumapuSpikA nAmaka prathama adhyayana kI pA~ca gAthAe~, zrAmaNyapUrvikA nAmaka dvitIya adhyayana kI gyAraha gAthAe~ aura kSullakAcAra nAmaka tRtIya adhyayana kI eka gAthA kula 17 gAthAoM kA manavacana-kAyA kI ekAgratA pUrvaka smaraNa kreN| yahA~ itanA vizeSa hai ki adhyayana kA samApti sUcaka AlApaka 'ttibemi' zabda kA uccAraNa na kareM, kyoMki paramparAgata sAmAcArI ke anusAra isa zabda kA uccAraNa karane para kAlagrahaNa naSTa ho jAtA hai| * tadanantara anukramazaH dakSiNa, pazcima evaM uttara dizA kI ora mukha karake bhI pUrvavata eka-eka namaskAra maMtra kA kAyotsarga kreN| logassasUtra ke pATha pUrvaka dazavaikAlikasUtra kI 17 - 17 gAthAoM kA cintana kreN| kAlagrAhI pratyeka dizA meM mukha karake jahA~-jahA~ khar3A hotA ho daNDadhara ke dvArA pahale se hI usa jagaha kA pratilekhana kara liyA jaae| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa * isake bAda punaH pUrva dizA meM mukha karake evaM saMkucita bhujAoM ko phailAkara eka namaskAra mantra kA kAyotsarga kreN| pUrNakara prakaTa meM parameSThI mantra boleN| * phira 'matthaeNa vaMdAmi' kahate hue mastaka jhukAkara 'AvassahI asajja 3, nisIhi 3 namo khamAsamaNANaM kA uccAraNa karate hue sthApanAcArya maMDala meM praveza kreN| vahA~ sthApanAcArya ke samakSa eka khamAsamaNa dekara IryApathika pratikramaNa kareM, eka namaskAra mantra kA kAyotsarga kareM, kAyotsarga pUrNakara prakaTa meM namaskAra mantra boleN| * phira kAlagrAhI eka khamAsamaNa dekara mukhavastrikA kA pratilekhana kara dvAdazAvarta vandana kreN| punaH eka khamAsamaNa dekara kaheM- 'icchAkAreNa saMdisaha pAbhAiu kAla paveyahaM icchakAri tapasiyahu pAbhAiDa kAlu sUjhai- he bhagavan! Apa svecchA se prAbhAtika kAla sambandhI pravedana kI AjJA diijie| ApakI icchApUrvaka sabhI yogavAhiyoM ke lie prAbhAtika kAla zuddha rUpa se pravRtta rahA hai? taba sabhI yogavAhI kaheM'sUjhati' hA~ zuddha hai| __AcAradinakara ke matAnusAra yahA~ taka sampUrNa kriyA mauna pUrvaka hotI hai, isake bAda hI dUsaroM se bolA jAtA hai| * tatpazcAta kAlagrAhI evaM daMDadhara donoM hI sthApanAcArya ke Age ghuTane ke bala baiThakara dazavaikAlikasUtra ke prathama adhyayana (5 gAthA) kA svAdhyAya kreN| phira kAlagrAhI dvAdazAvarttavandana karake kaheM- 'icchakAri tapasiyaha diTuM suyaM?' - ApakI anumati se pUchatA hU~ ki tapasvI yogavAhI muniyoM dvArA kAla zuddhi ke sambandha meM kyA kucha dekhA yA sunA gayA hai? taba sabhI yogavAhI boleM'na kiMci'- isa sambandha meM hama yogavAhiyoM dvArA kucha bhI dekhA yA sunA nahIM gayA hai| yaha prAbhAtika kAlagrahaNa kI vidhi hai|44 tapAgaccha Adi kucha paramparAoM meM (kAlagrAhI evaM dAMDIdhara kI apekSA) prAbhAtika kAlagrahaNa kI vidhi isa prakAra kI jAtI hai notarA vidhi ke anusAra kAlagrAhI muni IryApatha pratikramaNa kreN| usake bAda vasati zodhana se lekara dAMDIdhara ke dvArA pATalI sthApanA karake 'suddhA vasahI' kahA jAe vahA~ taka sampUrNa vidhi kreN| phira kAlagrAhI 'tahatti' kheN| usake bAda dAMDIdhara- nIce baiThakara, dAe~ hAtha ko sIdhA rakhakara evaM parameSThI maMtra kA smaraNa kara daNDI kA utthApana kareM, hAtha evaM daMDIdhara kA pramArjana kareM, aMgUThA aura aMgulI ke bIca meM daMDI ko sthira kara khar3A rheN| phira Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...243 khamA. icchA. saMdi. pAbhAIkAla (jo kAla ho usakA nAma lete hue) thApuM? kAlagrAhI- thApo dAMDIdhara- icchaM zabda kahakara eka namaskAra mantra ke smaraNa pUrvaka pATalI aura eka namaskAra mantra ke smaraNapUrvaka hAtha meM rahI daMDIdhara kI sthApanA karake khar3A ho jaae| usa samaya Urdhvasthita kAlagrAhI bhI eka parameSThImantra kA smaraNa kara pATalI aura daMDIdhara kI sthApanA kreN| phira kAlagrAhI aura dAMDIdhara donoM eka khamAsamaNa deN| __kAlagrAhI- icchA. saMdisaha, pAbhAIkAla paDiaruM? icchaM kahakara kAlagrAhI evaM dAMDIdhara donoM sAtha-sAtha 'matthaeNa vaMdAmi AvassaI icchaM' 'asajja 3 nisIhi' aisA tIna bAra bolate hue evaM bhUmi kI pramArjanA karate hue pUrva dizA (kAlamaMDala) kI ora jaaeN|45 'namo khamAsamaNANaM' kahakara kAlagrAhI pazcima dizA sanmukha khar3A ho jaaeN| dAMDIdhara- 'matthaeNa vaMdAmi AvassaI icchaM' kahakara pazcima dizA46 kI ora bhUmi kA pramArjana karate hue tathA 'asajja 3 nisIhi' zabda ko tIna bAra kahate hue pATalI ke samIpa Akara 'namo khamAsamaNANaM' kheN| khamA. 'icchA. saMdi. pAbhAIkAla vAravaTTe' kheN| usa samaya kAlagrAhI evaM sabhI yogavAhI 'vAravaTTe' boleN| phira dAMDIdhara 'icchaM- matthaeNaM vaMdAmi AvassaI icchaM' kahakara bhUmi kA pramArjana karate hue tathA 'asajja 3 nisIhi' zabda ko tIna bAra bolate hue kAlagrAhI ke sammukha jaayeN| vahA~ namo khamAsamaNANaM kaha khar3e rheN| kAlagrAhI- 'matthaeNa vaMdAmi Avassai icchaM' kahakara bhUmi kA pramArjana karate hue 'asajja 3 nisIhi' vAkya ko tIna bAra bolate hue pATalI ke samIpa jAeM aura 'namo khamAsamaNANaM' kheN| phira khamAsamaNa, IryApatha pratikramaNa, eka namaskAra mantra kA kAyotsarga, pUrNa karake prakaTa meM parameSThI mantra kheN| phira khamAsamaNa, mukhavastrikA pratilekhana, dvAdazAvarttavandana kreN|47 usake bAda khamAsamaNa, icchA. saMdi. bhagavan! pAbhAIya kAla saMdisAiM? icchN| punaH khamA., icchA. saMdi. pAbhAIya kAla leuM (jAva suddha), icchN| phira matthaeNa vaMdAmi Avassai icchaM kaha bhUmi kA pramArjana karate hue 'asajja 3 nisIhi' kahate hue dAMDIdhara ke sammukha aaeN| vahA~ 'namo Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa khamAsamaNANaM' kheN| IryApatha pratikramaNa kreN| eka namaskAra mantra kA kAyotsarga kreN| phira pUrva nirdiSTa vidhi se kula nau bAra kAlamaMDala kreN| dAMDIdhara - khar3A hokara kaheM icchAkAri sAhavo uvauttA hoha, pAbhAiyakAla vaarvtttte| usa samaya sabhI kAlagrAhI vAravaTTe kheN| phira dAMDIdhara, kAlagrAhI ke sammukha daMDIdhara ko sthira karake rkheN| kAlagrAhI- 'pAbhAiyakAla liyAvaNiyaM karemi kAussaggaM annattha sUtra' pUrvaka eka namaskAra mantra kA kAyotsarga kreN| logassasUtra boleN| phira pUrvavata cAroM dizAoM meM 17-17 gAthAoM kA ciMtana kreN| usa samaya dAMDIdhara muni kAlagrAhI ke sAtha anya dizA sanmukha hokara khar3A rahe / kAyotsarga ke samaya kAlagrAhI kI bhujAoM aura sattaraha gAthAe~ bolate samaya pairoM kA pramArjana kreN| kAlagrAhI cAroM dizAoM kI kriyA karake, pUrva dizA meM khar3e hokara eka namaskAra mantra kA kAyotsarga kreN| phira kAlagrAhI aura dAMDIdhara donoM hI 'matthaeNa vaMdAmi Avassai icchaM' kahakara bhUmi kA pramArjana karate hue 'asajja - 3 nisIhi' zabda ko tIna bAra bolate hue pATalI ke samIpa jaaeN| vahA~ 'namo khamAsamaNANaM' kheN| dAMDIdhara - khar3A rhe| kAlagrAhI- khamAsamaNa pUrvaka IryApatha pratikramaNa, mukhavastrikA pratilekhana evaM dvAdazAvarttavandana kreN| phira icchA. saMdi. pAbhAiya kAla paveDaM ? jAva suddhaM icchaM / phira khamA 'icchakAri sAhavo pAbhAiya kAla sujjhe?" dAMDIdhara evaM sabhI yogavAhI 'sujjhe' kheN| kAlagrAhI - 'bhagavan! mu pAbhAiyakAlasuddha' khe| phira donoM muni khamAsamaNa deN| kAlagrAhI - 'icchA. saMdi bhagavan! sajjhAya karU~? icchaM' eka navakAra mantra pUrvaka 'dhammo maMgala' kI pA~ca gAthAe~ boleN| dAMDIdhara - khamA. icchakArI sAhavo diTTha suyaM kiMci? kAlagrAhI evaM sabhI yogavAhI 'na kiMci' kheN| dAMDIdhara - daMDIdhara kI pramArjanA kara use pATalI ke Upara rkheN| phira donoM muni eka khamAsamaNa dekara 'micchAmi dukkaDaM' kheN| phira eka navakAra ginakara pATalI kA utthApana kreN| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~... 245 samIkSA - kAlika sUtroM ke yoga kAlagrahaNa pUrvaka sampanna kie jAte haiN| yahA~ kAlagrahaNa se tAtparya dravya-kSetra - kAla evaM bhAva kI zuddhipUrvaka Agama pAThoM kA pahalI bAra adhyayana ( svAdhyAya) karanA hai| yadi aitihAsika dRSTi se vicAra kiyA jAe to sarvaprathama isa vidhi kA ullekha vyavahArabhASya meM milatA hai| yahA~ isakA maulika evaM saMkSipta svarUpa batAyA gayA hai / 48 isake pazcAta yaha vidhi vikrama kI 12vIM - 13vIM zatI ke prasiddha grantha tilakAcArya sAmAcArI / 49 prAcInasAmAcArI, 50 subodhAsAmAcArI 1 meM par3hane ko milatI hai| ina racanAoM meM pUrvakAlIna granthoM kA anusaraNa karate hue guru paramparAgata sAmAcArI ke anusAra isa kriyAnuSThAna kA svarUpa batalAyA gayA hai| isake anantara vidhimArgaprapA 2 AcAradinakara Adi meM kAlagrahaNa vidhi adhika vistAra ke sAtha kahI gaI hai| 53 vartamAna paramparA meM kaI dRSTiyoM se ina donoM granthoM kA sarvAdhika mahattva hai / ata: yahA~ para inhIM granthoM ke anusAra kAlagrahaNa Adi kI vidhiyA~ kahI gaI haiN| vikrama kI 16vIM zatI ke bAda isase sambandhita koI prAmANika grantha dekhane meM nahI AyA hai / kevala samudAya yA paramparA vizeSa kI apekSA saMkalita - saMpAdita kRtiyA~ upalabdha hotI haiM / yadi kAlagrahaNa vidhi ko lekara tulanAtmaka zodha kiyA jAe to nimna vizeSatAe~ ujAgara hotI haiM 1. vidhimArgaprapA evaM AcAradinakara meM kucha AlApaka pAThoM ko chor3akara zeSa sampUrNa vidhi meM samAnatA hai| 2. tapAgaccha Adi paravartI paramparAoM meM isa vidhi kA svarUpa vidhiprapAdi se kucha bhinna hai| saMbhavata: ukta paramparA ke AcAryoM ne tilakAcArya sAmAcArI aura subodhAsAmAcArI ke AdhAra para isa vidhi kA apanI paramparA meM pravartana kiyA hai| 3. tapAgaccha Adi paramparAoM meM isa vidhi ko khule sthApanAcArya ke samakSa karane kA vidhAna hai jabaki kharataragaccha paramparA ke granthoM meM isa taraha kA koI nirdeza nahIM hai kevala sthApanAcArya ke samakSa kriyAvidhi karane kA ullekha hai| 54 yadyapi sabhI paramparAoM meM kAlagrahaNa vidhi sthApanAcArya ke samakSa hI hotI hai| 4. kAlagrahaNa ke daramyAna kAlamaMDala prekSA se sambandhita eka viziSTa prakriyA sampanna kI jAtI hai| vidhimArgaprapA meM isa sambandha meM yaha kahA gayA hai ki Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa ise gurumukha se sIkhanI caahie| tilakAcArya sAmAcArI, AcAra dinakara evaM tapAgaccha Adi paramparA ke granthoM meM yaha vidhi apanI-apanI sAmAcArI ke anusAra ullikhita hai| prastuta adhyAya meM AcAradinakara (kharatara paramparA) evaM tapAgaccha paramparA ke anusAra kAlaprekSAvidhi varNita kI gaI hai| 5. uparyukta granthoM meM kucha AlApaka pAThoM meM bhI sAmya-vaiSamya hai jaise ki subodhAsamAmAcArI55 evaM prAcInasAmAcArI56 meM yaha pATha hai- asajja-3 nisIhi-3 namo khmaasmnnaannN| vidhimArgaprapA evaM AcAradinakara68 meM ukta pATha sAmAnya antara ke sAtha isa prakAra hai- asajja-3 nisIhi-3 namo khmaasmnnaannN| tilakAcAryasamAcArI59 evaM pracalita tapAgaccha Adi paramparAoM meM yaha pATha milatA hai- asajja-3 nisIhi-3 namo khmaasmnnaannN| isa taraha kiMcid matabheda hai| 6. niyamata: kAlagrahaNa sambandhI anuSThAna kAlamaMDala aura sthApanAcArya maMDala- ina do sthAnoM para niSpanna hotA hai| vidhimArgaprapA Adi mUlagranthoM meM ina zabdoM kA ullekha hai kintu tapAgaccha Adi kI saMkalita kRtiyoM meM ina zabdoM kA abhAva hai| unameM pATalI, dizA Adi kA nirdeza hai| zeSa vidhi lagabhaga samAna hai|60 kAlamaMDala pratilekhana vidhi AcAradinakara meM hAtha parAvartanapUrvaka kAlamaMDala pratilekhana kI vidhi isa prakAra nirdiSTa hai kAlagrAhI kAlamaNDala meM Akara daNDa ke Age IryApatha pratikramaNa kreN| * tatpazcAta rajoharaNa kI dasioM kA pratilekhana karake baiTha jaaeN| phira rajoharaNa kA tIna bAra pratilekhana kreN| . usake bAda guru paramparAgata zuddha vidhi se rajoharaNa ke dvArA tIna bAra kAla pATalI kA pratilekhana kreN| * phira kAlamaNDala meM dAe~ paira ke Upara rajoharaNa ko sthApita karake mukhavastrikA se zarIra ke Upara bhAga kI pratilekhanA kreN| * phira bAe~ hAtha se kAlamaNDala kA sparza karake dAe~ hAtha meM gRhIta rajoharaNa se donoM pairoM kA parimArjana kreN| dAhinI jaMghA ke mUla meM mukhavastrikA ko surakSita rakhakara aura bAe~ hAtha meM rajoharaNa lekara baiTha jaaeN| * phira rajoharaNa kI dasIoM se dAhine hAtha ke UparI aura madhya bhAga ko sparzita kreN| * phira kAlamaNDala meM upasthita hokara saMpuTa ke Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...247 AkAra meM donoM hAthoM ke aMgUThoM ke dvArA kramaza: nAsikA kA, dAe~ kAna kA aura bAe~ kAna kA tIna bAra saMsparza kreN| . phira donoM hAthoM ko Upara nIce karate hue eka ke bAda eka aise tIna bAra Avarta ke dvArA bhUmi kA sparza kreN| * phira dAe~ hAtha meM gRhIta rajoharaNa se kAlamaNDala meM sthita bAe~ hAtha kI aMgulI aura aMgUThe ke bIca meM tIna bAra pramArjana kreN| * phira bAe~ ghuTane se kAlamaNDala kA sparza kareM, phira daNDadhara kAladaNDI kA pratilekhana karake use kamara meM rkheN| isa prakAra mukhavastrikA kI pratilekhanA ke pUrva tIna bAra kAlamaNDala kI pratilekhanA karake aura eka namaskAra maMtra bolakara DaMDI daNDadhara ke hAtha meM dI jaae|61 tapAgaccha Adi pracalita paramparAoM meM kAlamaMDala pratilekhana kI vidhi nimna prakAra hai * kAlagrAhI kAlamaNDala meM praveza kara daNDa ke samakSa IryApatha pratikramaNa kreN| phira kAlagrAhI aura daMDadhara saMDAzaka sthAnoM kI pramArjanA kara ukaDu Asana meM baiTha jaaeN| * phira kAlagrAhI dAe~ pA~va ke Upara rajoharaNa rakheM aura anumati lie binA (44 bola pUrvaka) mukhavastrikA kA pratilekhana kreN| * phira mukhavastrikA se bAyeM hAtha kI tIna bAra pratilekhanA kareM evaM bhUmi kA pramArjana kara bAyAM hAtha pramArjita bhUmi kSetra meM rakheM aura aMgUThA U~cA rkheN| * usake bAda mukhavastrikA se tIna bAra dAyIM tarapha kA kaTibhAga pratilekhita kara vahA~ mukhavastrikA ko sthira kreN| * tadanantara dAe~ hAtha meM rajoharaNa lekara bAe~ pA~va kI (chaha bolapUrvaka) pratilekhanA kreN| * phira rajoharaNa se bAe~ hAtha ke AsapAsa pradakSiNAvartapUrvaka tIna bAra pramArjana kareM, phira dAyIM sAthala ko tIna bAra pramArjita kara usa para rajoharaNa rkheN| - * tatpazcAta rajoharaNa kI dasioM ke Upara dAe~ hAtha kI hathelI ko tIna bAra gharSaNa sahita ulaTa-pulaTa kreN| phira donoM hAthoM kA saMpuTa kara, aMguSThoM ko saMyojita kara evaM mastaka nIce jhukAkara usase nAsikA, dAeM kAna aura bAeM kAnoM kA tIna bAra sparza krvaayeN| phira donoM hAthoM kI hatheliyoM ko bhUmi para tIna bAra ulaTa-pulaTa karate hue dhIre se ghiseN| puna: pUrvavata aMguSTha se nAsikA aura donoM kAnoM kA tIna bAra sparza kareM tathA donoM hAthoM ko tIna bAra bhUmi para ulaTa-pulaTa (sIdhA-ulTA) karate hue ghiseM- yaha prakriyA kula tIna bAra kreN| * tadanantara dAyA~ hAtha Upara kareM, bAyA~ hAtha bhUmi para pUrvavata sthira kreN| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa dAe~ hAtha meM rajoharaNa lekara bAyA~ ghuTanA pratilekhita kreN| phira pramArjita bhUmi para ghuTanA ttikaaeN| phira rajoharaNa se bAe~ hAtha kI pratilekhanA kreN| phira svayaM ke rajoharaNa kI dasioM dvArA bAe~ hAtha se daNDI lekara usakI 10 bola se pratilekhanA kreN| usake bAda rajoharaNa se bAyIM tarapha kA kaTibhAga pramArjita kara vahA~ daNDI ko sthira kreN| . phira rajoharaNa se dAyIM tarapha kA kaTibhAga, sAthala aura mukhavastrikA kA tIna bAra pratilekhana kreN| phira dAyIM sAthala ke Upara rajoharaNa rakhakara evaM bAe~ hAtha meM mukhavastrikA lekara usakA 44 bolapUrvaka pratilekhana kreN| phira mukhavastrikA se tIna bAra bAeM hAtha kA pratilekhana kreN| phira bhUmi kA pramArjana kara bAyA~ hAtha bhUmi para sthApita kareM aura bAyA~ ghuTanA bhUmi para se utthaaye| * tatpazcAta mukhavastrikA se dAyIM tarapha kA kaTibhAga tIna bAra pratilekhita kara vahA~ mukhavastrikA ko saMrakSita kreN| dAe~ hAtha meM rajoharaNa lekara donoM pA~voM ke pIche kA bhUmisthAna pramArjita kara vahA~ khar3A ho jaae| phira donoM pairoM kA chaha bola pUrvaka pratilekhana kreN| phira bAe~ hAtha ke Asa-pAsa tIna bAra pramArjanA kreN| phira dAyIM sAthala ko tIna bAra pratilekhita kara usa para rajoharaNa rkheN| phira dAe~ hAtha ko rajoharaNa kI dasioM para tIna bAra gharSaNa sahita sIdhAulTA kareM, phira donoM hAthoM kA saMpuTa banAkara pUrvavata dUsarI bAra tIna kAlamAMDalA kreN| * tadanantara dAe~ hAtha se rajoharaNa dvArA ghuTanoM kA pratilekhana kara unheM pramArjita bhUmi para ttikaaeN| phira bAe~ hAtha kI tIna bAra pratilekhanA kara bAyIM ora kA kaTibhAga aura DaMDI kA tIna bAra pratilekhana kara bAe~ hAtha se DaMDI nikaaleN| usakI 10 bola se pratilekhanA kara bAyIM tarapha sthira kara deN| usake pazcAta rajoharaNa se bAyAM hAtha, dAyIM tarapha kA kaTibhAga aura mukhavastrikA kA tIna bAra pratilekhana kreN| rajoharaNa dAyIM sAthala ke Upara rkheN| bAe~ hAtha meM mukhavastrikA lekara 44 bolapUrvaka usakI pratilekhanA kreN| phira mukhavastrikA se tIna bAra bAe~ hAtha kA pratilekhana kreN| phira bhUmi pramArjanA kareM, bAyA~ hAtha bhUmi para sthApita kareM aura bAe~ ghuTane ko bhUmi se Upara utthaaeN| isake bAda mukhavastrikA se dAyIM tarapha ke kaTibhAga kA tIna bAra pratilekhana kara mukhavastrikA ko sthira kreN| phira dAe~ hAtha meM rajoharaNa lekara pairoM ke pIche bhAga Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...249 kI bhUmi kA pramArjana kara, donoM pA~va usa bhUmi para sthita kara zeSa chaha bolapUrvaka donoM pairoM kI pramArjanA kareM, bAe~ hAtha ke Asa-pAsa tIna bAra pratilekhanA kareM, dAyIM sAthala ko tIna bAra pramArjita kara vahA~ rajoharaNa rkheN| tatpazcAta rajoharaNa kI dasIoM para dAyeM hAtha ko tIna bAra gharSaNa sahita sIdhA-ulTA kreN| phira donoM hAthoM kA saMpuTa banAkara pUrvavata tIsarI bAra tIna kAlamAMDalA kreN| * tadanantara dAe~ hAtha meM rajoharaNa lekara bAe~ ghuTane kA pramArjana kreN| phira bhUmi pramArjita kara ghuTane ko sthira kreN| phira bAe~ hAtha kI tIna bAra pratilekhanA kara rajoharaNa se daMDIdhara sahita bAyIM tarapha kA kaTibhAga aura mukhavastrikA sahita dAyIM tarapha kA kaTibhAga tIna bAra pratilekhita kreN| usake pazcAta daMDIdhara aura mukhavastrikA ko donoM hAthoM se eka sAtha nikaaleN| phira rajoharaNa se 10 bolapUrvaka daMDIdhara kI pratilekhanA kareM tathA dAMDIdhara ke bAeM hAtha ko pramArjita kara daNDI usake hAtha meM arpita kreN| phira eka namaskAra maMtra kA smaraNa kara daMDIdhara kI sthApanA kreN| phira pairoM ke pRSTha bhAga kI bhUmi kA pramArjana kara vahA~ khar3A ho jaae| tadanantara 1. rajoharaNa kI dasIyA 2. rajoharaNa bAMdhane kA dorA 3. mukhavastrikA kA pallA 4. colapaTTa kA pallA aura 5. kaMdorA- ina pA~ca vastuoM ko sammilita kara dAe~ hAtha ko dAe~ pA~va ke madhya lekara 'nisIhi namo khamAsamaNANaM' kahate hue khar3A ho jaae| dAMDIdhara bhI kAlagrAhI ke sAtha hI khar3A ho jaae|62 __samIkSA- yadi tulanAtmaka dRSTi se adhyayana kiyA jAe to digambara granthoM meM bhI kAlagrahaNa kI avadhAraNA spaSTata: parilakSita hotI hai| mUlAcAra meM kahA gayA hai ki prAdoSika, vairAtrika evaM gausargika (divasa kA pUrvAhna kAla aura aparAhna kAla) tathA rAtri kA pUrvakAla aura aparakAla ina cAroM kAloM meM nirantara svAdhyAya karanA caahie| mUlAcAra TIkA ke anusAra rAtri kA pUrvabhAga prAdoSika, rAtri kA pazcima bhAga vairAtrika evaM gAyoM ke nikalane kA samaya gausargika kahalAtA hai| mUlAcAra (270 kI TIkA) meM pradoSa ke samaya do kAlagrahaNa karane kA nirdeza hai aura ukta cAroM kAloM meM svAdhyAya karane kA bhI ullekha hai|63 isa varNana kA bhAvArtha yaha hai ki caubIsa minaTa kI eka ghar3I hotI hai aura do ghar3I meM ar3atAlIsa minaTa hote haiN| sUryodaya ke ar3atAlIsa minaTa bAda se Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa lekara madhyAhna kAla ke ar3atAlIsa minaTa pahale taka pUrvAhna svAdhyAya kA kAla hai| ise 'gosargika kAla kahA gayA hai| madhyAhna ke ar3atAlIsa minaTa bAda se lekara sUryAsta ke ar3atAlIsa minaTa pahale taka aparAhna svAdhyAya kA kAla hai| ise 'prAdoSika' kAla kahA gayA hai| sUryAsta ke ar3atAlIsa minaTa bAda se lekara ardharAtri ke ar3atAlIsa minaTa pahale taka pUrvarAtri ke svAdhyAya kA kAla hai| ise bhI 'prAdoSika' kAla kahA gayA hai| ardharAtri ke ar3atAlIsa minaTa bAda se lekara sUryodaya se ar3atAlIsa minaTa pahale taka apararAtri ke svAdhyAya kA kAla hai| ise 'vairAtrika kahA gayA hai| isa prakAra cAroM saMdhikAloM meM chayAnaveM minaTa (lagabhaga Der3ha ghaNTA) taka kA kAla asvAdhyAya rUpa mAnA gayA hai| zeSa kAla svAdhyAya hetu upayukta hai| vasati zuddhi evaM svAdhyAya kAla pravedana kI vidhi prAbhAtika Adi cAroM kAloM meM se kisI bhI kAla ko grahaNa kara lene ke pazcAta kAlapravedana vidhi kI jAtI hai| isa vidhi ke dvArA guru bhagavanta ko yaha anujJApita kiyA jAtA hai ki svAdhyAya hetu vasati aura kAla donoM zuddha haiN| svAdhyAya-zuddha vasati aura zuddha kAla meM karanA caahie| vasati evaM kAla kI zuddhi pUrvaka kiyA gayA svAdhyAya phaladAyI hotA hai| isIlie kAlagrahaNa dvArA vasati evaM kAla kI zuddhi kA avalokana evaM guru ke samakSa usakA nivedana karane ke pazcAta hI svAdhyAya prasthApanA karate haiN| kAla pravedana karate samaya dizA kA koI niyama nahIM hai| kisI bhI dizA kI ora mukha karake kAla pravedana kara sakate haiN| kharataragaccha vidhimArgaprapA ke anusAra vasati evaM kAla pravedana kI vidhi nimna hai___ vasati pravedana- sarvaprathama kAlagrAhI zuddha rUpa se prAbhAtika kAlagrahaNa kreN| * phira sabhI yogavAhI pratikramaNa kareM, pratilekhanA kareM, vasati kA pramArjana kreN| * phira vasati ke cAroM ora sau-sau kadama taka kI bhUmi kA zodhana kreN| vasati zodhana ke samaya asthi-carmAdi azuddha vastue~ dikha jAeM to unheM anya sthAna meM pariSThApita kara usa sImA kSetra ko nirdoSa evaM zuddha bnaaeN| * phira sabhI yogavAhI vAcanAcArya ke samakSa upasthita hokara vasati zodhana karate samaya lage hue doSoM ke nivAraNArtha IryApathika pratikramaNa kreN| usake bAda mukhavastrikA kA pratilekhana kreN| * phira eka khamAsamaNa dekara kaheM- icchakAri tapasiyahu vasati Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...251 sUjhai?- bhagavan ApakI icchA se yogavAhI tapasvI muniyoM ke lie kyA vasati zuddha hai? taba vasati zodhana karane vAlA muni boleM- 'sujjhai'- vasati zuddha hai| phira sabhI yogavAhI 'vasati zuddha hai' isakA pravedana kreN| isI taraha kAlagrAhI kAla zuddhi kA pravedana kreN| kAlapravedana- sabhI yogavAhI eka khamAsamaNasUtra pUrvaka vaMdana karake kaheM- icchakAri tapasiyahu kAlo sUjhai?- he bhagavan! ApakI anumati se maiM pUchatA hU~ ki yogavAhI muniyoM ke lie kyA svAdhyAya kAla zuddha hai? taba daMDIdhara bole- sUjhai - yogavAhI muniyoM ke lie aba svAdhyAya kAla zuddha hai|64 * AcAradinakara ke matAnusAra kAlagrahaNa kI kriyA niSpanna ho jAne para kAlagrAhI pratikramaNa kreN| * phira pratilekhanA kA samaya hone para aMga pratilekhanA evaM upadhi pratilekhanA kreN| * phira upAzraya kI cAroM dizAoM meM sau-sau kadama taka kI bhUmi kA pramArjana kreN| usa bhUmi kSetra meM asthi, carma Adi hoM to zuddhi krvaaeN| . phira kAlagrAhI vasati meM Akara gamanAgamana meM lage doSoM se nivRtta hone ke lie IryApathika pratikramaNa kreN| phira mukhavastrikA kA pratilekhana kreN| * phira khamAsamaNasUtra se vandana karake kaheM- 'bhagavan vasahiM paveemi'he bhagavan! maiM vasati kA pravedana karUM? phira khamAsamaNasUtra pUrvaka vandana karake kaheM- 'vasahI sujjhaI' - he bhagavan! vasati nirdoSa (zuddha) hai| phira khamAsamaNa dekara kahe- 'bhagavan! pAbhAia kAlaM paveemi'- he bhagavan! maiM prabhAtakAla kA pravedana karU~? puna: vaMdana karake kheN| 'bhagavan pAbhAiyakAlo sujjhai'he bhagavan! svAdhyAya hetu prabhAtakAla nirdoSa hai| phira guru, yogavAhI aura anya munigaNa svAdhyAyArtha sthApanAcArya ke sammukha jaaeN| yaha kAlagrahaNa karane vAle muni kA nityakarma batalAyA gayA hai|65 tapAgaccha Adi kucha paramparAoM meM vasatikAla pravedana kI vidhi isa prakAra hai-66 vasati pravedana- kAla pravedana67 karane vAlA muni yA yogavAhI kAlika anuSThAna karAne vAle AcArya yA padastha muni ke Age sthApanAcArya ko khulA rkheN| phira IryApathika pratikramaNa kreN| phira eka khamAsamaNa dekara kaheM- 'icchA. saMdi. bhagavan! vasahi paveuM? icchN| puna: khamAsamaNa dekara kaheM- bhagavan! suddhaavshii| guru- thtti| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa pATalI sthApana- phira nIce baiThakara pATalI, mukhavastrikA (25 bola), do DaMDI (10 bola) evaM tagaDI (4 bola pUrvaka) kI pratilekhanA kreN| phira pATalI ke Upara mukhavastrikA rakheM, mukhavastrikA ke Upara daMDiyoM ko pRthaka-pRthaka rkheN| phira eka namaskAra mantra kA smaraNa karake baiThe hue aura eka namaskAra mantra dvArA khar3e hue pATalI kI sthApanA kreN| phira kAla pravedaka muni eka khamAsamaNa dekara kaheM- icchA. saMdi. vasahi paveDaM ? guru - paveyaha, icchaM / punaH khamAsamaNa dekara kahe - suddhAvasahi / guru- tahatti / usake pazcAta 'icchAmi khamAsamaNo vaMdiuM jAvaNijjAe nisIhiAe' bolate hue nIce baiThakara evaM Age kI daMDIdhara kI sAvadhAnIpUrvaka pramArjanA kara aMgulI evaM aMgUThe se uThAye aura mana meM 'matthaeNa vaMdAmi' kahakara 10 bola se daMDIdhara kI pratilekhanA kreN| phira kAla thApuM ? isa taraha kA mAnasika saMkalpa karate hue svayaM kI bAyIM ora pATalI ke samIpavartI bhUmi para use sthApita kreN| phira baiThe hue eka parameSThI mantra dvArA pATalI aura eka parameSThI mantra dvArA nIce kI daMDIdhara tathA khar3e hue eka parameSThI mantra kA smaraNa kara pATalI evaM daMDIdhara donoM kI yugapada sthApanA kreN| kAla pravedana- tadanantara yogavAhI muni eka khamAsamaNa dekara kaheMicchA. saMdi. pAbhAiya kAla paveDaM ? guru- paveyaha, icchaM / punaH eka khamAsamaNa dekara kaheM- icchakArI sAhavo pAbhAikAla sujjhe? guru evaM sabhI yogavAhI kahe - sujjhe / phira pravedana karane vAlA muni kaheM- bhagavan! mu pabhAikAla suddha khe| usake bAda vyAghAtika, arddharAtrika aura vairAtrika kAla grahaNa kiye hoM to usa krama se kAlapravedana kreN| phira eka khamAsamaNa dekara avidhi AzAtanA kA micchAmi dukkaDaM deN| phira dAhine hAtha ko svayaM kI ora rakhate hue eka namaskAra mantra ginakara pATalI kA utthApana kreN| samIkSA - vasati zuddhi evaM kAla zuddhi kA guru ke samakSa nivedana karanA vasati-kAla pravedana kahalAtA hai| yadi isa vidhi ke vikAsa krama para vicAra kiyA jAe to isakA prArambhika svarUpa vyavahArabhASya meM milatA hai |58 isameM guru ke samakSa zuddhakAla kA nivedana kareM, itanA mAtra hI sUcana hai| isake anantara tilakAcArya sAmAcArI 9, subodhAsAmAcArI, 70 prAcInasAmAcArI, 71 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...253 vidhimArgaprapA,72 AcAradinakara'3 Adi meM yaha vidhi parilakSita hotI hai| yadyapi inameM yaha vidhi sAmAnya matabheda ke sAtha pAI jAtI hai| vikrama kI 17vIM zatI ke bAda etad viSayaka koI grantha prApta nahIM hotA hai| nirdiSTa granthoM meM bhI vidhimArgaprapA evaM AcAradinakara sarvAdhika mAnya grantha rahe haiN| tadartha inhIM kRtiyoM ke anusAra yaha vidhi pratipAdita kI gaI hai| tapAgaccha Adi kI vartamAna paramparA meM pracalita vidhi bhI digdarzita kI gaI hai| yadi ukta granthoM evaM paramparAoM kI dRSTi se isa vidhi kA tulanAtmaka adhyayana kiyA jAye to jJAta hotA hai ki 1. vyavahArabhASya meM isakA saMketa mAtra hai jabaki paravartI granthoM meM paramparAgata sAmAcArI ke anusAra isakA samyaka svarUpa pratipAdita hai tathA tapAgacchAdi kI paramparA meM yaha vidhi apekSAkRta vistRta rUpa se pravartita hai| 2. vidhimArgaprapAdi granthoM meM kAlapravedana ke samaya pATalI sthApana kA ullekha nahIM hai kintu tapAgaccha Adi se sambandhita kRtiyoM meM pATalI sthApana kA nirdeza hai|74 unameM yaha anuSThAna kisa grantha ke AdhAra para svIkRta kiyA gayA hai? hameM prAmANika jAnakArI upalabdha nahIM ho pAI hai| 3. vidhimArgaprapA Adi granthoM meM AlApaka pAThoM ko lekara bhI matabheda haiM jaise- tilakAcArya sAmAcArI meM 'icchakAraiM tapasihu vasati sujjhai' aisA pATha hai| vidhimArgaprapAnusAra 'icchakAri tapasiyahu vasati sUjhai' pATha milatA hai| subodhAsAmAcArI evaM AcAradinakara meM isa pATha kA ullekha nahIM hai| AcAradinakara meM ukta pATha ke sthAna para 'bhagavan vasahiM paveemi', 'vasahI sujjhai'- AlApaka kahe gaye haiN| tapAgaccha Adi paramparAoM meM icchA. saMdi. bhagavan! vasati paveuM?, bhagavan! suddhAvasahi- ye AlApaka bole jAte haiN| isa prakAra pATha sambandhI kucha matabheda haiM, kintu inameM Azaya bheda nahIM hai| 4. vidhimArgaprapA Adi meM vasati evaM kAla pravedana karane evaM karavAne vAle adhikRta muniyoM ke viSaya meM bhI mataikya nahIM hai| sugama bodha hetu tAlikA dRSTavya hai Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa grantha | guru | vasatipravedaka | vasatipratyuttara | kAlapravedaka | kAlapratyuttara tilakAcArya sAmAcArI | dAMDIdhara | kAlagrAhI guru subodhAsAmAcArI kAlagrAhI evaM| vasatizodhaka | yogavAhI kAlagrAhI yogavAhI / muni vidhimArgaprapA | kAlagrAhI evaM vasatizodhaka | yogavAhI | kAlagrAhI yogavAhI | muni AcAradinakara kAlagrAhI / | kAlagrAhI 5. isa anuSThAna meM khamAsamaNa evaM AlApaka pATha pUrvaka vasati zuddhi kA pravedana karate haiM phira pUrvavata kAlazuddhi kA pravedana karate haiN| yaha vidhi prakriyA sabhI granthoM meM samAna haiM kevala AlApakapATha, adhikArI Adi ko lekara hI kvacita matabheda haiN| pravedana (paveyaNA) vidhi paveyaNa (pravedana) prAkRta zabda hai| ise rUr3hi se paveyaNA kahate haiN| paveyaNA kA zAbdika artha hai pra-prakarSa rUpa se, vedana-nivedana karanA, kahanA, btlaanaa| prAkRta zabda mahArNava meM paveyaNA ke nimna artha kiye gaye haiM- prarUpaNa karanA, pratipAdana karanA, jJAta karAnA, nirNaya batAnA, sUcita karanA aadi|75 yahA~ pravedana (paveyaNA) se tAtparya- karane yogya kriyAoM kA guru ke samakSa pratipAdana karanA hai| vastutaH isa kriyA ke mAdhyama se atIta, vartamAna aura anAgata traikAlika anuSThAnoM kA nivedana kiyA jAtA hai jaise- kAlagrahaNa, kAlamaMDala Adi kriyAe~ paveyaNA ke pUrva sampanna kara lI jAtI hai| svAdhyAya pratikramaNa, prabhAtakAlIna pratikramaNa Adi anuSThAna usI samaya karane yogya hote haiM tathA pAtra Adi kA grahaNa, sajaga rahanA Adi vidhiyA~ bhakta-pAna se sambandhita hone ke kAraNa bhikSAcaryA ke samaya kI jAtI hai| yogavAhiyoM ke dvArA AcArya ke samakSa bAra-bAra upasthita hokara Avazyaka kriyAoM kI anumati prApta karanA asambhava hai| isa uddezya se bhI paveyaNA vidhi kI jAtI hai, tAki parimita kAla sambandhI atyAvazyaka anuSThAnoM kA eka sAtha nivedana kiyA jA ske| isase nizcita hotA hai ki yogakAlika kriyAe~ karane se pUrva yA pazcAta, usa sambandha meM guru ko batalAnA aura anumati prApta karanA paramAvazyaka hai| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...255 yaha ullekhanIya hai ki yogavahana ke sabhI dinoM meM paveyaNA vidhi hotI hai tathA yaha nandI aura AgamasUtroM ke uddezaka Adi kI kriyA pUrNa hone ke turanta bAda kI jAtI hai| vidhimArgaprapA ke anusAra uddezaka ke anantara do khamAsamaNa pUrvaka vaMdana karake vAcanA grahaNa karane kI aura do khamAsamaNa pUrvaka vaMdana karake baiThane kI anumati lenI cAhie tathA anujJA ke anantara paveyaNA vidhi karanI caahie| isase spaSTa hai ki aMga-zrutaskandha-adhyayana-varga-zataka Adi ke uddezakoM kI anujJA prApta hone ke pazcAta hI usakA pravedana kiyA jAtA hai| niyama se paveyaNA kI kriyA kAlagrAhI, kRtayogI yA prajJAvAna yogavAhI muni dvArA kI jAnI cAhie, zeSa yogavAhI sunate haiN| kintu vidhimArgaprapA Adi granthoM meM isake viSaya meM spaSTa nirdeza nahIM hai| vidhimArgaprapA ke anusAra paveyaNA vidhi isa prakAra hai 76- sarvaprathama vasati kA saMzodhana kreN| uttama sthAna para sthApanAcArya ko sthApita kreN| phira IryApathika pratikramaNa kreN| yogavAhI- khamA. icchA. saMdi. bhagavan! vasahi paveuM? guru-paveyaha, icchN| khamA. bhagavan! suddhA vshi| guru- thtti| yogavAhI- khamA. icchA. saMdi. bhagavan! paveyaNA muhapatti paDilehuM? guru- paDileheha, icchN| mukhavastrikA kI pratilekhanA kara dvAdazAvarta vandana kreN| yogavAhI- khar3e hue icchA. saMdi. bhagavan! paveyaNA paveDe? gurupaveyaha icchN| yogavAhI- khamA. icchA. saMdi. bhagavana! bahuvelaM sNdisaavemi| icchaM, khamA. icchA. saMdi. bhagavan! bahuvelaM karemi kA Adeza leN| yogavAhI- khamA. icchA. saMdi. bhagavan! sajjhAyaM sNdisaavemi| icchaM, khamA. icchA. saMdi. bhagavan! sajjhAyaM karemi kA Adeza leN| ___ yogavAhI- khamA. icchA. saMdi. bhagavan! baisaNaM saMdisAvemi, icchN| / khamA. icchA. saMdi. bhagavan! baisaNaM ThAmi kA Adeza leN| svAdhyAya grahaNa yogavAhI- khamA.- icchA. saMdi. bhagavan! sajjhAu pAThavisahaM- he bhagavan! ApakI anumati se svAdhyAya kA pATha prArambha karate haiN| Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa khamA. - icchA. saMdi bhagavan / sajjhAyapAThavaNatthu kAussaggu karisahaM - he bhagavan! ApakI anumatipUrvaka svAdhyAya pATha kA prArambha karane ke lie kAyotsarga karate haiN| kAlamaMDala grahaNa yogavAhI- khamA.- icchA. saMdi. bhagavan! kAlamAMDalA saMdisAvisahaM he bhagavan! ApakI anumati pUrvaka kAlamaMDala karane kI AjJA lete haiN| khamA. - icchA. saMdi bhagavan! kAlamaMDalAkarisahaM- ApakI icchApUrvaka kAlamAMDalA karate haiN| saMghaTTA grahaNa phira pUrvavata tIna khamAsamaNa dekara saMghaTTA sambandhI tIna Adeza leMsaMghaTTau saMdisAvisahaM- saMghaTTA grahaNa karane ke lie anumati lete haiN| saMghaTTau paDigAhisahaM - ApakI anumatipUrvaka saMghaTTA grahaNa karate haiN| saMghaTTapaDigAhaNatthu kAussaggu karisahaM- saMghaTTA grahaNa karane hetu kAyotsarga karate haiN| AuttavANaya grahaNa tadanantara kucha paramparAoM meM pUrvavata tIna khamAsamaNa dekara AuttavANaya ke tIna Adeza lete haiM AuttavANaya saMdisAvisahaM - sajaga rahane ke lie AjJA lete haiN| AuttavANaya paDigAhisahaM - ApakI AjJApUrvaka AuttavANaya grahaNa karate haiN| AuttavANaya paDigAhaNatthu kAussaggu karisahaM - AuttavANaya nimitta kAyotsarga karate haiN| svAdhyAya pratikramaNa tatpazcAta uddeza Adi rUpa svAdhyAya karate samaya lage hue doSoM se nivRtta hone ke lie pUrvavata do khamAsamaNa dekara svAdhyAya kA pratikramaNa kareMsajjhAu paDikkamisahaM - svAdhyAya meM lage hue doSoM kA pratikramaNa karate haiN| sajjhAya paDikkamaNatthu kAussaggu karisahaM- svAdhyAya kA pratikramaNa karane ke lie kAyotsarga karate haiN| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...257 kAlagrahaNa pratikramaNa tatpazcAta kAlagrahaNa lete samaya lage hue doSoM se nivRtta hone ke lie pUrvavata do khamAsamaNa dekara kAla kA pratikramaNa kareM pAbhAikAlu paDikkamisahaM- prAbhAtika kAla kA pratikramaNa karate haiM athavA jisa kAla kA pratikramaNa karanA ho usakA nAma uccArita kreN| pAbhAiyakAla paDikkamaNatthu kAussaggu karisahaM- prAbhAtika kAla kA pratikramaNa karane ke lie kAyotsarga karate haiN| usake pazcAta guru ko dvAdazAvarttavandana karake tapa kA pratyAkhyAna kreN| guru yogavAhiyoM ke tapa kI sukhapRcchA kreN| saMghaTTA grahaNa tadanantara bhikSAcaryA ke nimitta pravedana kAla ke anantara hI saMghaTTA grahaNa karane kI anumati prApta kreN| sarvaprathama mukhavastrikA kA pratilekhana kreN| phira pUrvavata tIna khamAsamaNa dekara saMghaTTA grahaNa ke tIna Adeza leM saMghaTTara saMdisAvauM- saMghaTTA grahaNa karane ke lie ApakI anumati letA huuN| saMghaTTau paDigAhauM- ApakI anumati pUrvaka saMghaTTA grahaNa karatA huuN| saMghaTTA paDigAhaNatyu kAussaggu karauM- saMghaTTA grahaNa karane ke lie kAyotsarga karatA hU~- saMghaTTApaDigAhaNatyaM karemi kAussaggaM pUrvaka annatthasUtra bolakara eka namaskAra mantra kA kAyotsarga kareM, kAyotsarga pUrNakara prakaTa meM namaskAra mantra boleN| phira avidhi yA AzAtanA huI ho to usakA mithyAduSkRta deN| AuttavANaya grahaNa tadanantara AuttavANaya grahaNa karanA ho to pUrvavata mukhavastrikA kA pratilekhana kareM aura tIna khamAsamaNa dekara tIna Adeza leM AuttavANaya saMdisAvauM- AuttavANaya grahaNa karane ke lie ApakI anujJA letA huuN| AuttavANaya paDigAhauM- ApakI anujJA pUrvaka AuttavANaya grahaNa karatA huuN| AuttavANaya paDigAhaNatyu kAussaggu karauM- AuttavANaya grahaNa Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa karane nimitta kAyotsarga karatA huuN| puna: eka khamAsamaNa dekara kaheM- 'trAMbA trauA, sIsA, kAMsA, sonA, cA~dI, asthi, carma, rUdhira, nakha, daMta, bAla, viSTA, lAdi iccAi ohaDAvaNiyaM karemi kAussaggaM' pUrvaka annatthasUtra bolakara eka namaskAra mantra kA kAyotsarga kreN| kAyotsarga pUrNakara prakaTa meM namaskAra mantra boleN| phira kisI taraha kI avidhi yA AzAtanA huI ho, to usakA mithyAduSkRta deN| tapAgaccha paramparA meM pracalita paveyaNAvidhi isa prakAra hai 77- pUrvavata vasati zodhana, IryApatha pratikramaNa, vasati pravedana, mukhavastrikA pratilekhana aura paveyaNA kA Adeza leN| phira khamA. icchakArI bhagavan! tumhe amhaM...zrutaskaMdhe... adhyayane... (uddesAvaMNI samuddesAvaNI aNujANAvaNIjo kriyAe~ kara lI gaI hoM una sabhI kA nAmoccAraNa karate hue) vAyaNA saMdisAvaNI, vAyaNA levarAvaNI, kAlamAMDalA saMdisAvaNI,kAlamAMDalA paDilehAvaNI, sajjhAya paDikkamaNAvaNI,pAbhAiyakAla paDikkamaNAvaNI, saMghaTTo (AuttavANaya) levAvaNI, jogadina paIsarAvaNI pAlI tapa (pAraj) krshuN| guru- krjo| phira guru mukha se pratyAkhyAna grahaNa kreN| do khamAsamaNa dvArA baiThane kA Adeza leN| tadanantara pUrvavata saMghaTTA aura AuttavANaya grahaNa kreN| __samIkSA- pravedana, yogavAhiyoM kA dainika karma hai tathA yogaryA kA abhinna aMga hai| yadi isa anuSThAna ke sambandha meM aitihAsika anusaMdhAna kiyA jAya to vikrama kI dUsarI zatI se 16vIM zatI paryanta ke vaidhAnika granthoM meM isakA svarUpa spaSTata: dekhane ko milatA hai| yadyapi isa viSaya meM AcAryoM meM matabheda haiN| yahI kAraNa hai ki vidhimArgaprapAdi granthoM meM yaha vidhi sAmAnya antara ke sAtha prApta hotI hai| inameM mukhya antara AlApaka pAThoM kI saMkhyA evaM unake krama ko lekara hai| tapAgaccha Adi paramparAoM meM 'tumhe amhaM-suakkhaMdhe... se lekara pAlI pAraNuM karazuM' paryanta kA pAThAMza tilakAcArya sAmAcArI evaM AcAra dinakara kA anusaraNa karate hue jinasAmAcArI ke AdhAra para diyA gayA hai tathA 'pADIvAraNauM karisauM' ke sthAna para 'pAlIpAraNuM karazuM' pada uddhRta kiyA gayA hai| deza-kAlagata parivartanoM meM bhASA svarUpa bhI badalatA hai| tilakAcArya evaM sabodhAsAmAcArI meM ullekhita 'pAuMchaNaM' zabda pAdapoMchana kA vAcyArtha hone para bhI vikrama kI 14vIM zatI taka Ate-Ate yaha baiThane ke artha meM rUr3ha ho gayA, ataeva isa zatI se 'pAuMchaNaM' ke sthAna para 'baisaNaM' yA Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...259 'kASThAsana' zabda kA ullekha milatA hai| yadyapi saMghaTTA, AuttavANaya, vAyaNA, paveyaNA Adi AlApaka pAThoM ko lekara uparyukta granthoM evaM tapAgaccha Adi paramparAoM meM pUrNa mataikya hai| yadi paveyaNA kI upAdeyatA para vicAra kareM to yaha nizcita rUpa se kahA jA sakatA hai ki isakI anupAlanA karane se jinAjJA kA pAlana, guru kA bahumAna evaM apramattadazA kA jAgaraNa hotA hai tathA pratipRcchA pUrvaka sampAdita anuSThAnoM ke mAdhyama se ArAdhanA vidhiyukta banatI hai| noMtarA (kAlamaMDala pratilekhana) vidhi noMtarA, yaha maru gurjara mizrita zabda hai| isakA sAmAnya artha hotA haiAmantraNa denaa| yahA~ noMtarA se tAtparya pUrva nirdhArita nirdoSa bhUmi ko viziSTa vidhi-prakriyA ke dvArA sabhI yogavAhiyoM ke lie kAlagrahaNa ke yogya banAnA hai| sAmAnyatayA kAla grahaNa zabda meM 'AmantraNa' kA bhAva nihita hai, kyoMki kAlagrahaNa ke mAdhyama se sabhI yogavAhI muniyoM ko Agama paThanArtha AjJA dI jAtI hai, unheM zAstrAbhyAsa ke lie maMDalI meM Amantrita kiyA jAtA hai| kAlagrahaNa vidhi eka nizcita bhU-bhAga meM sampanna hotI hai, use hI kAla maMDala kahate haiN| isa prakAra nirdhArita sthAna vizeSa ko uttama prakriyA ke dvArA kAlagrahaNa yogya banAnA noMtarA kahalAtA hai| kisI apekSA se noMtarA ko kAlagrahaNa kI sAhacarya vidhi kaha sakate haiM kyoMki kAlagrahaNa se pUrva noMtarA vidhi anivArya rUpa se sampanna kI jAtI hai| isa taraha jitane kAlagrahaNa liye jAte haiM utanI hI saMkhyA meM noMtarA vidhi kI jAtI hai| . yaha dhyAtavya hai ki noMtarA, kAlagrahaNa, kAlapravedana, kAlagrAhI, dAMDIdhara Adi vidhi-anuSThAna kAlikasUtroM ke yogavahana meM kiye jAte haiN| utkAlika Adi evaM prakIrNaka Adi sUtroM ke yogodvAhana meM kAlagrahaNa sambandhI vidhividhAna nahIM hote haiN| ___ noMtarA ke sambandha meM yaha ullekhanIya hai ki yoga meM praveza karane ke pUrva dina kI sandhyA ko cauvihAra Adi kA pratyAkhyAna karake noMtarA vidhi kreN| usake pazcAta kAlagrAhI aura dAMDIdhara muni sthaMDila pratilekhanA (mAMDalA) kreN| sAmAnya yogavAhI sAdhu noMtarA vidhi ke pUrva bhI sthaMDila pratilekhanA kara sakate Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa haiN| kucha paramparAoM meM noMtarA dene ke bAda hI sabhI sAdhujana sthaMDila mAMDalA karate haiN| yadi noMtarA niSphala jAtA hai to sAmAnyataH dUsarI bAra nahIM diyA jaataa| kevala AcArya Adi padasthApanA jaise viziSTa avasaroM para yaha vidhi punaH kI jA sakatI hai| jo kAlagrahaNa jisa dizA kI ora mukha karake liyA jAtA hai tatsambandhI noMtarA vidhi bhI usI dizA kI ora mukha karake kI jAtI hai / jaise prAbhAtika evaM vairAtrika kAlagrahaNa pazcima dizA kI ora mukha karake aura vyAghAtika evaM arddharAtrika kAlagrahaNa dakSiNa dizA kI ora mukha karake lie jAte haiN| isa niyama ke anusAra prAbhAtika aura vairAtrika kAlasambandhI noMtarA pazcima dizA meM tathA vyAghAtika aura arddharAtrika kAla sambandhI noMtarA dakSiNa dizA meM diye jAte haiN| yadi tIna yA cAra bAra noMtarA vidhi karanI ho, taba pahale vyAghAtika aura ardharAtrika noMtarA vidhi dakSiNa dizA kI tarapha kreN| usake bAda vairAtrika aura prAbhAtika noMtarA pazcima dizA kI tarapha kreN| praveza ke pahale dina eka kAlagrahaNa liyA jAtA hai tathA aMgasUtra yA zrutaskandha ke samuddeza aura anujJA dina meM prAbhAtika kAlagrahaNa hI liyA jAtA hai| isa niyama se ina dinoM meM eka bAra hI noMtarA vidhi hotI hai / prathama vyAghAtika aura arddharAtrika kAla sambandhI noMtarA vidhi meM jisa kAlagrAhI ke dvArA pratyAkhyAna evaM sthaMDila pratilekhana ke Adeza lie gae hoM aura vahI kAlagrAhI dAMDIdhara bhI ho to vairAtrika aura prAbhAtika sambandhI noMtarA vidhi meM punaH se pratyAkhyAna evaM sthaMDila pratilekhanA ke Adeza lene kI AvazyakatA nahIM hai| yadi kAlagrAhI aura dAMDIdhara pRthaka-pRthaka hoM to donoM noMtarA vidhi meM ukta Adeza donoM bAra lene caahie| mAMDalA - dakSiNa, uttara, pazcima aura pUrva isa krama se pratyeka dizA meM sAta-sAta kula 4x7=28 maMDala kie jAte haiN| eka kAlagrahaNa meM eka bAra, dUsare kAlagrahaNa meM do bAra mAMDalA kie jAte haiM, kintu eka ke bAda kucha samaya kA antarAla rakhakara, dUsarI bAra ke mAMDale karane cAhie / AcArya rAmacandrasUri Adi kucha samudAyoM meM cAroM dizAoM meM 17-17 gAthAe~ bolI jAtI haiM tathA eka kAlagrahaNa meM 27 maMDala eka hI dizA meM hote haiN| noMtarA vidhi kI kriyA kAlagrAhI aura dAMDIdhara muni hI karate haiN| sAmAnya yogavAhI muni isa kriyA ke adhikArI nahIM mAne gaye haiN| Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...261 jItavyavahAra kI mAnyatAnusAra noMtarA vidhi nimna hai sarvaprathama pazcima dizA kI tarapha sthApanAcArya khulA rkheN| phira vasati ke cAroM ora sau hAtha paryanta bhUmizodhana kreN| kAlagrAhI IryApatha pratikramaNa kreN| phira daMDAsana kI 10 bola se pratilekhanA kara bhUmi pramArjanA kareM aura kAjA leN| ___ dAMDIdhara- sthApanAcArya ke samakSa pATalI ke Upara mukhavastrikA aura usake Upara do daMDI kI sthApanA kreN| dAMDIdhara kAlagrAhI kI bAyIM ora khar3A rhe| ____ kAlagrAhI- sthApita pATalI ke nikaTa se kAjA lete hue kAlamaMDala bhUmi meM pATalI ke sanmukha khar3A rhe| phira 'nAsikA ciMtavaNI sAvadhAna, upayoga rAkho' isa pada ko ucca svara se bolate hue aura punaH pramArjanA karate hue sthApanAcArya ke sammukha Akara daMDAsana ko rakha deN| dAMDIdhara- usa samaya dAMDIdhara rajoharaNa dvArA bhUmi kI pramArjanA kreN| phira nIce baiThakara pATalI Adi upakaraNoM ko alaga-alaga rkheN| phira kAlagrAhI aura dAMDIdhara eka khamAsamaNa dekara IryApathika pratikramaNa kreN| pratikramaNa ke sUtrapATha dAMDIdhara bole| ___ dAMDIghara- eka khamAsamaNa dekara kahe- icchA. saMdi. bhagavan! vasahi paveuM? kAlagrAhI- pveyh| dAMDIdhara 'icchaM' khe| puna: eka khamAsamaNa dekara boleM- bhagavan! suddhA vshi| kAlagrAhI tahatti kheN| phira kAlagrAhI aura dAMDIdhara donoM eka khamAsamaNa dekara boleM- icchA. saMdi. bhagavan paccakkhANa karyu cha jii| __ phira eka khamAsamaNa dekara kaheM- icchA. saMdi. bhagavan! sthaMDila paDilehazaM? guru- pddileheh| dAMDIdhara 'icchaM' kheN| tatpazcAta nIce baiThakara pATalI kI 25 bolapUrvaka pratilekhanA kreN| phira mukhavastrikA kI 25 bolapUrvaka pratilekhanA kara use pATalI ke Upara rkheN| donoM daMDiyoM kI 10-10 bolapUrvaka pratilekhanA kara mukhavastrikA ke Upara pRthaka-pRthaka rkheN| tagaDI (ThesI) kI cAra bolapUrvaka pratilekhanA kara use mukhavastrikA para rkheN| tadanantara dAMDIdhara dAyeM hAtha meM rajoharaNa evaM mukhavastrikA aura bAMye hAtha meM daMDI sahita pATalI ko lekara khar3A ho jaae| ___kAlagrAhI- usake bAda kAlagrAhI 10 bola dvArA daMDAsana kI pratilekhanA kara pATalI sthAna kI pramArjanA kreN| dAMDIdhara vahA~ khar3A rhe| phira kAlagrAhI Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa kAlamaMDala kreN| pratyeka kAlagrahaNa ke 49-49 mAMDalA kreN| yadi eka kAlagrahaNa ho to 49, do kAlagrahaNa lene hoM to 98 mAMDalA kreN| phira puna: pATalI rakhane yogya bhUmi kA pramArjana kreN| phira daMDAsana rakhate samaya dAMDIdhara kahe'dizAvaloka hoya che?'| kAlagrAhI daMDAsana nIce rakhate hae kahe- 'hoya che'| dAMDIdhara- rajoharaNa dvArA usa bhUmi ko pramArjita kara pATalI ko sthita kreN| mukhavastrikA se bAyAM hAtha aura tagar3I donoM kI tIna bAra yugapada pratilekhanA kara tagar3I ko pATalI ke Upara rkheN| pATalI hilatI ho to usa sthAna ko pramArjita kara tagar3I rkheN| phira dAMDIdhara baiThe hue evaM khar3e hue ekaeka namaskAra mantra pUrvaka aura kAlagrAhI khar3e hue eka namaskAra mantra ke smaraNa pUrvaka pATalI kI sthApanA kreN| dAMDIdhara- phira dAMDIdhara eka khamAsamaNa dekara kahe- icchA. saMdi. vasahi pave? kAlagrAhI- pveyh| dAMDIdhara- 'icchaM' kahakara khamAsamaNa dekara bole- suddhaavshi| kAlagrAhI tahatti khe| phira kAlagrAhI aura dAMDIdhara donoM eka khamAsamaNa dekara avidhi AzAtanA kA micchAmi dukkaDaM deN| phira dAyeM hAtha ko apane sanmukha karake eka namaskAra mantra ke smaraNa pUrvaka pATalI kA utthApana kreN| samIkSA- yaha vidhi vartamAna kI saMkalita kRtiyoM meM upalabdha hai| isa viSayaka kucha aMza vidhimArgaprapA evaM AcAradinakara Adi meM bhI maujUda haiN| yadyapi vartamAna paramparA meM jo svarUpa prApta hai vaha paravartI granthoM meM hI dikhAyI detA hai| isa vidhi ke antargata pATalI, tagaDI, daMDI Adi zabdoM kA prayoga saMbhavataH vikrama kI 18vIM-19vIM zatI se astitva meM Aye haiN| vikrama kI 15vIM zatI taka ke granthoM meM ina zabdoM kA vyavahAra nahIM dekhA jAtA hai| kucha AcAryoM ke mata se yaha adhyAtma tantra kI kriyA hai| vastuta: yaha vidhi tapAgaccha paramparA meM sarvAdhika rUpa se pracalita hai tathA sAmudAyika samAcAriyoM meM bheda hone ke kAraNa unameM isa vidhi ko lekara sAmAnya antara bhI rahe hue haiN|78 kAlamaMDala (pATalI) vidhi jisa sthAna vizeSa yA bhU-kSetra para sthita hokara kAlagrahaNa kiyA jAtA hai use kAlamaMDala kahate haiN| kAla arthAta samaya vizeSa kA jJAna, maMDala arthAta Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ... 263 golAkAra yA paridhiyukta nirdhArita sthAna / jahA~ se zuddha-azuddha kAla kA samyaka jJAna kiyA jA sake, vaha sthAna kAlamaMDala kahalAtA hai| kAlagrahaNa, kriyA vizeSa kA sUcaka hai aura kAlamaMDala - sthAna vizeSa kA vAcaka hai| yaha vidhi kAlagrAhI evaM daMDadhara ke dvArA jaina muniyoM ke upAzraya yA usake samIpavartI suyogya vAtAvaraNa meM sampanna kI jAtI hai| isameM mukhya rUpa se pATalI sthApana aura tIna bAra kAlamaMDala kriyA karate haiN| jIta paramparA ke anusAra kAlamaMDala kI nimna vidhi kahI gaI hai 79 pATalI sthApana - sarvaprathama sthApanAcArya ko khulA rkheN| usake Age pATalI, mukhavastrikA, do daMDI aura tagaDI - ina vastuoM ko alaga-alaga rkheN| phira mukhavastrikA ko pATalI ke Upara rakheM, donoM daMDiyoM ko bAyIM aura dAyIM tarapha rakheM tathA tagaDI ko pATalI sthira karane hetu upayoga meM leN| phira kAlagrAhI eka khamAsamaNa dekara IryApathika pratikramaNa kreN| phira rajoharaNa se bAyIM hathelI pramArjita kara usa hAtha meM pATalI leM aura 25 bola se usakI pratilekhanA kara use bhUmi para rkheN| phira 25 bola se mukhavastrikA kI pratilekhanA kara use pATalI para rkheN| phira bAyIM tarapha kI daMDI kI 10 bola se pratilekhanA kara use mukhavastrikA ke Upara Ar3I rkheN| phira dAyIM tarapha kI daMDI uThAkara 10 bola se pratilekhanA kareM aura use mukhavastrikA para usa taraha ADI rakheM ki vaha pahalI daMDIdhara ko sparza na kara ske| phira eka namaskAra mantra ke smaraNa pUrvaka baiThe hue aura eka namaskAra mantra dvArA khar3e hokara pATalI kI sthApanA kreN| yaha pATalIsthApana kI vidhi hai / kAlamaMDala pratikramaNa - tadanantara kAlamaMDala karate samaya lage hue doSoM kI AlocanA karane ke lie eka khamAsamaNa dekara kaheM- icchA. saMdi. kAlamAMDalA paDikkamuM? icchaM / punaH eka khamAsamaNa dekara kaheM- icchA. saMdi. kAlamAMDalA paDikkamAvaNi kAussagga karUM? icchaM / phira kAlamAMDalA paDikkamAvaNi karemi kAussaggaM pUrvaka annatthasUtra bolakara eka namaskAramantra kA kAyotsarga kreN| kAyotsarga pUrNa karake prakaTa meM parameSThImaMtra boleN| sajjhAya pratikramaNa - tatpazcAta svAdhyAya karate samaya lage doSoM kI AlocanA karane ke lie eka khamAsamaNa dekara kaheM- icchA. saMdi. sajjhAya Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa paDikkamuM? icchaM / punaH khamAsamaNa dekara kaheM- icchA. saMdi. sajjhAya paDikkamAvaNi kAussagga karUM? icchaM / phira sajjhAya paDikkamAvaNi karemi kAussaggaM pUrvaka annatthasUtra bolakara eka namaskAra mantra kA kAyotsarga kreN| kAyotsarga pUrNa karake prakaTa meM parameSThI mantra boleN| prathama pATalI ho to eka khamAsamaNa pUrvaka vaMdana kara avidhi AzAtanA kA mithyAduSkRta deM aura eka namaskAra ginakara pATalI kA utthApana kreN| yadi dUsarI pATalI ho to kAla pratikramaNa sambandhI nimna kriyA bhI kareM eka khamAsamaNa dekara kaheM- icchA. saMdi. pAbhAikAla ( jisa kAla kI pATalI ho usakA nAma lete hue) paDikkamuM? icchaM / punaH eka khamAsamaNa sUtra se vandana kara kaheM- icchA. saMdi. pabhAikAla paDikkamAvaNi kAussagga karUM? icchaM / phira pabhAikAla paDikkamAvaNi karemi kAussaggaM pUrvaka annatthasUtra bolakara eka namaskAra mantra kA kAyotsarga kreN| kAyotsarga pUrNa karake prakaTa meM namaskAra mantra boleN| kisI taraha kI avidhi yA AzAtanA huI ho, to usakA mithyAduSkRta deN| tatpazcAta eka namaskAra mantra kA smaraNa kara pATalI kA utthApana kreN| samIkSA-- kAlamaMDala yA pATalI eka gUDhArtha evaM rahasyAtmaka prakriyA hai| kucha AcAryoM ne ise tAntrika kriyA ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| unakA yaha mAnanA hai ki isakA marma atiprAcIna kAla se ajJAta hai / niHsandeha isa anuSThAna ke mAdhyama se sampanna kI jAne vAlI kriyAe~ jaise- pATalI kA sthApana karanA, usa para do daMDiyA~ rakhanA, daMDI ko kaTi bhAga para khauMsanA, nAka evaM donoM kAnoM kA aMgUThoM se sparza karavAnA, rajoharaNa kI dasiyoM dvArA daMDI grahaNa karanA, hAtha Adi kA bAra-bAra pramArjana karanA Adi kriyAe~ samajhane yogya haiN| yadi prastuta viSaya meM prAka aitihAsika dRSTi se adhyayana kiyA jAe to itanA avazya jJAta hotA hai ki vikrama kI dUsarI zatI se 16vIM zatI paryanta upalabdha sAhitya meM isa viSayaka spaSTa ullekha haiM / madhyakAlIna (vikrama kI 12vIM se 16vIM zatI paryanta) sAhitya meM kAlamaMDala vidhi kA bhI ullekha hai| jaise ki vyavahArabhASya (5vIM se 7vIM zatI) meM 'kAlabhUmi' zabda kA nirdeza hai| 80 tilakAcAryasAmAcArI (12vIM zatI) meM 'kAlamaMDala pratilekhanA' nAma kI svatantra Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...265 vidhi dI gaI hai|81 vidhimArgaprapA (14vIM zatI) meM isa sambandha meM yaha kahA gayA hai ki yaha vidhi gurumukha se sIkhanI cAhie, ise likhakara pUrNa nahIM kiyA jA sakatA hai|82 AcAradinakara (15vIM zatI) meM yaha vidhi kAlagrahaNa vidhi ke antargata kahI gayI hai|83 zvetAmbara paramparAvartI tapAgaccha Adi sampradAyoM meM ise yogodvahana kI Avazyaka vidhi ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai tathA ukta granthoM meM yaha vidhi guru AmnAya ke anusAra kahI gaI hai| isa vidhi ke prArambha meM 'pATalIsthApana' zabda kA ullekha paravartI paramparA ke AdhAra para kiyA gayA hai, kyoMki vikrama kI 16vIM zatI taka ke granthoM meM lagabhaga isa taraha kA sUcana nahIM hai kevala paravartI kRtiyoM meM yaha svarUpa prApta hotA hai| yadyapi vidhimArgaprapA Adi meM 'daMDIdhara' zabda kA ullekha hai kintu pATalI, tagaDI jaise zabdoM kA prayoga nahIM hai| __ DaoN. sAgaramala jaina ke mantavyAnusAra svAdhyAya yogya kAla kA samyaka nirNaya karane ke uddezya se pATalI aura daMDIdhara kA prayoga pUrvakAla se pracalita rahA hai aura Aja bhI kaI jagaha ina sAmagriyoM ke AdhAra para sahI kAla kA jJAna kiyA jAtA hai| tIsarA pakSa yaha dhyAtavya hai ki kAlamaMDala vidhi kA eka suvyavasthita evaM pracalita svarUpa vikrama kI 19vIM-20vIM zatI kI saMkalita racanAoM meM hI upalabdha hotA hai| use jItavyavahAra ke rUpa meM mAnya karate hue vahI vidhi yahA~ varNita kI gaI hai tathA tapAgaccha Adi kucha paramparAoM meM bhI kAlamaMDala kI yahI vidhi pravartita hai| saMghaTTA-AuttavANaya grahaNa vidhi sAmAnyatayA kAlikasUtroM ke yogakAla meM saMghaTTA evaM AuttavANaya vidhi kI jAtI hai| nizcita samaya ke lie pAtra, jholI, DaMDA, kaMbalI, Asana Adi grahaNa karanA aura usa avadhi meM gRhIta pAtra Adi ko zarIra se saMsparzita kara rakhanA saMghaTTA grahaNa kahalAtA hai tathA saMghaTTAgrahaNa kAla meM rudhira, nakha, asthi, loha Adi dhAtuoM kA sparza na karanA AuttavANaya kahalAtA hai| kucha paramparAoM meM kevala saMghaTTA grahaNa karate haiM aura kucha paramparAoM meM saMghaTTA evaM AuttavANaya donoM grahaNa karate haiN| jItavyavahAra ke anusAra saMghaTTA evaM AuttavANaya kI grahaNa vidhi isa prakAra hai 84 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa sarvaprathama sUryodaya se chaha ghar3I (lagabhaga DhAI ghaMTA) kA kAla pUrNa hone para ugghAr3A pauruSI ke nimitta mukhavastrikA kA pratilekhana kreN| phira pAtra Adi pratilekhana karane yogya bhUmi vizeSa ko daMDAsana dvArA nirdoSa (svaccha) kreN| phira usa sthAna para eka tAra yukta UnI kaMbala khaNDa bichaayeN| phira mahAnizIthasUtra ke yogakRta muni dvArA pratilekhita sthApanAcArya ko khulA kara sthApita kreN| phira usake samakSa pAtra jholI Adi ko kaMbala khaNDa para rakhakara sabhI pAtropakaraNoM kI 25-25 bolapUrvaka pratilekhanA kreN| yadi cAturmAsa kAla ho athavA na bhI ho to pratyAkhyAna pUrNa karate samaya dazavaikAlika sUtra kI 17 gAthA kA svAdhyAya kara liyA jAe usake pazcAta eka tAra vAlA Asana bichaayeN| phira saMghaTTA 85 meM lene yogya vastue~ jaise- pAtra, jholI, tirapaNI, Asana Adi eka-dUsare se sparza na ho, isa taraha UnI khaNDa para pRthaka-pRthaka rkheN| daMDa ko bAyIM tarapha sthira kreN| usake bAda IryApathika pratikramaNa kreN| phira saMghaTTAgrAhI muni eka khamAsamaNa dekara kaheM- icchA. saMdi. bhagavan! bhAtapANI saMghaTTe AuttavANaye vastra, kaMbalI, jholI, pAtra, tirapaNI Adi (jina vastuoM ko grahaNa karanA ho una sabhI ke nAma lete hue) nimitta muhapatti paDile huM? icchaM, kahakara yathAjAtamudrA meM baiThakara 50 bolapUrvaka mukhavastrikA kA pratilekhana kreN| phira rajoharaNa evaM mukhavastrikA ko dAyeM pA~va para athavA zarIra se sparzita karate hue rkheN| = tadanantara saMghaTTA yogya pratyeka upakaraNa kI 25-25 bola dvArA tIna-tIna bAra pratilekhanA kreN| aise pratyeka kI 25 x 3 75 bola pUrvaka pratilekhanA kareM, kintu UnI gucchA, DorA evaM daMDI kI 10-10 bola dvArA tIna bAra kula 30-30 bola pUrvaka pratilekhanA kreN| pratilekhanA karane ke pazcAta ina vastuoM ko zarIra yA rajoharaNa se sparzita karate hue rkheN| yadi zarIra sparza se dUra ho jAya to punaH se saMghaTTA vidhi karanI par3atI hai| isI krama meM tirapaNI meM DorI DAleM aura jholI kI eka tarapha gA~Tha lagAkara usameM Dhakkana yA pAtra rakhakara dUsarI tarapha gA~Tha lgaayeN| yaha kriyA karate hue jholI Adi zarIra se saMlagna rhe| phira IryApathika pratikramaNa kreN| usake bAda DaMDe kI 10 x 3 30 bola pUrvaka pratilekhanA kara khar3e ho jaayeN| phira DaMDe ko bAyeM pA~va ke aMguSTha para bAyeM hAtha ke aMgUThe kA sahArA dekara sthira kreN| yahA~ DaMDe ko isa taraha sthira kareM ki usase colapaTTa Adi kisI vastu kA sparza na ho| usake pazcAta dAhine hAtha meM = Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...267 mukhavastrikA dhAraNakara evaM use DaMDe ke sammukha kara eka namaskAra mantra gineM aura daMDa kI sthApanA kreN| phira saMghaTTagrAhI muni khar3e-khar3e hI nimna vidhi kareM eka khamAsamaNa dekara kaheM- icchA. saMdi. saMghaTTo saMdisAhuM? icchN| punaH eka khamAsamaNa dekara kaheM- icchA. saMdi. saMghaTTo leuM? icchN| phira eka khamAsamaNa dekara kaheM- icchA. saMdi. saMghaTTo levAvaNiyaM kAussaggaM karUM? icchN| phira saMghaTTo levAvaNiyaM karemi kAussaggaM pUrvaka annatthasUtra kahakara eka namaskAra mantra kA kAyotsarga kreN| use pUrNakara prakaTa meM namaskAra mantra boleN| phira eka khamAsamaNa dekara avidhi AzAtanA kA micchAmi dukkaDaM deN| dAhine hAtha ko svayaM kI ora karake eka namaskAra mantra boleM aura DaMDe kA utthApana kreN| yadi AuttavANaya grahaNa karanA ho to 'avidhi AzAtanA' kiye binA yogavAhI muni eka khamAsamaNasUtra pUrvaka vaMdana kara kaheM- icchA. saMdi. AuttavANaya saMdisAhuM? icchN| phira eka khamAsamaNa dvArA kaheM- icchA. saMdi. AuttavANaya leU? icchN| phira eka khamAsamaNa dekara kaheM- icchA. saMdi. AuttavANaya levAvaNiyaM kAussagga karUM? icchN| AuttavANaya levAvaNiyaM karemi kAussaggaM., pUrvaka annatthasUtra kahakara eka namaskAra mantra kA kAyotsarga kreN| use pUrNakara prakaTa meM namaskAra mantra boleN| avidhi AzAtanA kA micchAmi dukkaDaM deN| DaMDe kA utthApana kreN| saMghaTTa grahaNa kI vizeSa vidhi kAlika sUtroM ke yoga meM cara evaM sthira do taraha ke saMghaTTA grahaNa kie jAte haiN| AcArya vardhamAnasUri ne carasaMghaTTA kI vidhi isa prakAra pratipAdita kI hai87. carasaMghaTTA- kAlika yogavAhI sAdhu vyAyAma hetu evaM bhikSA hetu dUsare kRtayogI muni ko sAtha lekara jAeM, akRta yogI ke sAtha kahIM bhI na jaaeN| vaha mArga meM calate hue gAya Adi kA sparza na kreN| paMcendriya jIvoM evaM do muniyoM ke bIca meM se nikalate samaya unakA saMsparza na kreN| isI prakAra latA, vRkSa Adi jIvanikAya kA sparza bhI na kreN| yogavAhI sAdhu vasati meM se saMghaTTA lekara nikleN| bhikSAcaryA hetu gamana karane se pUrva IryApathika pratikramaNa kreN| usake bAda yogavAhI muni eka khamAsamaNa dekara kaheM- icchA. saMdi. bhagavan! saMghaTTa saMdisAvemi?- he Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa bhagavan! ApakI icchApUrvaka saMghaTTagrahaNa kI AjJA letA huuN| phira eka khamAsamaNa dekara kaheM- icchA. saMdi bhagavan! saMghaTTaM karemi - he bhagavan! ApakI icchApUvaka saMghaTTA grahaNa karatA huuN| phira saMghaTTasaMdisAvaNatthaM karemi kAussaggaM pUrvaka annatthasUtra bolakara eka namaskAra maMtra kA kAyotsarga kreN| kAyotsarga pUrNakara prakaTa meM namaskAra maMtra boleM / bhikSAcaryA se lauTakara punaH IryApathika pratikramaNa kreN| phira eka khamAsamaNa dekara kaheM- icchA. saMdi. bhagavan! saMghaTTaM paDikkamAmi - he bhagavan! ApakI icchApUrvaka saMghaTTa meM lage doSoM kA pratikramaNa karatA huuN| phira eka khamAsamaNa pUrvaka saMghaTTassa paDikkamaNatthaM karemi kAussaggaM pUrvaka annatthasUtra bolakara eka namaskAra mantra kA kAyotsarga kreN| phira prakaTa meM namaskAra maMtra boleN| sthira saMghaTTA - AcAradinakara ke matAnusAra hAtha, pA~va, rajoharaNa, pAtra, DorI, jholI Adi kA sthira saMghaTTA grahaNa kiyA jAtA hai| inakI vidhiyA~ nimna haiM- 87 sarvaprathama saMghaTTAgrAhI muni IryApathika pratikramaNa kreN| phira pAtra, jholI, DorI Adi ko apane nikaTa rakhakara svayaM kASThAsana yA pAdaproMchana para donoM ghuTanoM ko khar3A hu baittheN| phira sabase pahale hAtha kA saMghaTTA grahaNa kreN| mukhavastrikA sahita rajoharaNa kI dassiyoM ko agrabhAga meM sthita kareM aura rajoharaNa kI daNDI ko goda meM dAyIM tarapha sthApita kareM tathA dAe~ hAtha se usakA sparza kreN| hAtha saMghaTTA - hAtha saMghaTTA kI vidhi yaha hai - rajoharaNa kI dassiyoM ke Upara donoM hAthoM ko saMyukta kara evaM adhomukha karake sthApita kreN| phira hAthoM kI hatheliyoM ko AkAza kI ora phailaayeN| isa taraha kI prakriyA tIna bAra kreN| pAMva saMghaTTA- donoM pairoM ke taliyoM ko samAna rUpa se milAkara unakI rajoharaNa se tIna bAra pramArjanA kreN| phira pA~voM ko alaga-alaga kara deN| usake bAda punaH pA~voM ke tali bhAga ko milAyeM - isa taraha tIna bAra kreN| kula tIna bAra meM nau bAra pramArjanA kareM | pairoM kA saMghaTTA lene ke pazcAta donoM hAthoM ko donoM ghuTanoM ke bIca meM rkheN| donoM hAthoM ko ghuTanoM ke bAhara rakhane para saMghaTTA calA jAtA hai| donoM hAtha ghuTanoM se bAhara hone para gRhIta vastu kA saMghaTTA hote hue bhI saMghaTTA nahIM rahatA hai| isI taraha donoM pairoM ko nIce kI tarapha phailAne se aura unheM punaH nIce kI tarapha lene Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~... 269 para gRhIta vastu saMghaTTita (saMsparzita) hone para bhI saMghaTTita nahIM kahalAtI hai yAnI pairoM ko phailAne se saMghaTTA calA jAtA hai| yadi pairoM kA saMghaTTA nahIM liyA ho to asaMghaTTita donoM pairoM ko bhItara kI tarapha karake pAtrAdi kA saMghaTTA lene para bhI gRhIta pAtrAdi saMghaTTita nahIM kahalAte haiN| ata: hAtha aura pairoM kA saMghaTTA lete samaya pUrNa sAvadhAnI rakhanI cAhie | saMghaTTA kRtayogI muni dvArA hI liyA jAnA cAhie, akRtayogI dvArA liyA gayA saMghaTTA nahIM mAnA jAtA hai| Avazyaka, dazavaikAlika, uttarAdhyayana, AcArAMga, bRhatkalpa, vyavahAra evaM dazAzrutaskandha- ina sUtroM kA yoga kiyA huA muni kRtayogI kahalAtA hai| isase nyUna sUtroM kA yogavAhI muni akRtayogI kahalAtA hai| isa prakAra upayoga pUrvaka hAtha evaM pairoM kA saMghaTTA grahaNa karane ke pazcAta rajoharaNa kA saMghaTTA grahaNa kreN| rajoharaNa saMghaTTA - rajoharaNa saMghaTTA kI vidhi nimna hai - dAe~ hAtha meM rajoharaNa kI daNDI ko pakar3akara bAe~ hAtha se usake dassiyoM se yukta bhAga ko pkdd'eN| phira dAe~ hAtha kI aMguliyA~ aura aMguSTha ko ghumAeM- yaha prakriyA tIna bAra kreN| punaH dAe~ hAtha se rajoharaNa ko pakar3eM aura bAyeM hAtha meM cullU bhara pAnI lekara rajoharaNa kI dassiyoM ke agrabhAga ko tIna bAra prakSAlita kreN| phira bAyeM hAtha kI hathelI ko phailAkara usakI rajoharaNa se tIna bAra pramArjanA kareM - yaha pramArjana kriyA tIna-tIna bAra kula 3 x 3 = 9 bAra kreN| jholI saMghaTTA - rajoharaNa ke pazcAta jholI kA saMghaTTA leN| yaha vidhi isa prakAra hai - jholI ke cAroM kinAroM ko milAkara donoM hAthoM ke madhya bhAga meM rakheM, phira tIna bAra dakSiNAvartta ghumAte hue rajoharaNa ke Upara rakheM, phira tIna bAra vAmAvartta ghumAte hue rajoharaNa ke Upara rakheM- yaha prakriyA tIna bAra kreN| usake bAda do-do kinAre milAkara jholI meM do gA~Tha lagAe~ aura bAyeM hAtha para ddaaleN| pAtra saMghaTTA- sAmAnyatayA lakar3I ke pAtra, nAriyala ke pAtra, tumbI ke pAtra, miTTI ke pAtra, kaTaha (ghar3e ke UrdhvabhAga ko tor3akara banAyA gayA) pAtra evaM Dhakkana kI pratilekhanA vidhi paMcavastuka, yatidinacaryA Adi granthoM se jAnanI caahie| pAtra Adi saMghaTTA kI vidhi yaha hai - saMghaTTita jholI ke andara jitane pAtra rakhe jAte haiM ve sabhI saMghaTTita hI hote haiN| nAriyala evaM tumbI pAtra kA saMghaTTA grahaNa karane para unheM donoM pairoM ke madhya meM rkheN| DorI saMghaTTA - DorI ke gA~Tha lagAkara use rajoharaNa ke Upara tIna-tIna Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa bAra donoM hAthoM se phirAeM - yaha DorI saMghaTTana kI vidhi hai / phira nAriyala evaM tumbI ke pAtra meM DorI rkheN| saMghaTTA sambandhI Avazyaka nirdeza yahA~ pAtra Adi ke saMghaTTa asaMghaTTa sambandhI kucha mahattvapUrNa sUcanAe~ ullekhanIya haiM * AcArya vardhamAnasUri ke matAnusAra yadi nAriyala evaM tuMbI ke pAtra saMghaTTita Dore se saMlagna (sparzita) ho to hAtha aura pairoM se asparzita hone para bhI unakA saMghaTTA nahIM jAtA hai| isI prakAra saMghaTTA pUrvaka grahaNa kiyA gayA Dhakkana bhI zarIra se asparzita kintu nAriyala evaM tumbI pAtra ke Upara sthApita kara diyA jAe to usakA saMghaTTA nahIM jAtA hai| yadi DorI hAtha-pairoM se sparzita ho to usa DorI se saMlagna pAtra Adi asaMghaTTita ho jAte haiN| yadi saMghaTTA pUrvaka grahaNa kI gaI DorI zarIra se sparzita ho aura usa DorI se saMlagna pAtrAdi hAtha-pairoM se asparzita hoM to ve saMghaTTita hI rahate haiN| * jo pAtra saMghaTTA pUrvaka grahaNa kie gae haiM aura DorI se gRhIta haiM, ve zarIra ko sparzita nahIM kara rahe hoM to unake Upara dUsarA pAtra rakha sakate haiM, kintu tIsarA pAtra nahIM rakhanA cAhie, kyoMki saMghaTTa pAtra ke Upara tIsarA pAtra rakhane para usakA saMghaTTA calA jAtA hai| * jina pAtroM ko saMghaTTA pUrvaka grahaNa kiyA gayA hai, ve hAtha aura paira se sparzita hoM, parantu DorI hAtha yA paira se chUTa gaI ho taba bhI DorI saMghaTTa hI rahatI hai, usakA saMghaTTA jAtA nahIM hai / kASTha pAtra ko pakar3ate samaya aMgUThA bhItara kI tarapha aura aMguliyA~ bAhara kI tarapha raheM to vaha kASThapAtra saMghaTTita hI rahatA hai kintu anya taraha se pakar3ane para usakA saMghaTTA calA jAtA hai| * aMguliyA~ bhItara DAlate hue evaM aMgUThe ko bAhara karake nAriyala evaM tumbI ke pAtra pakar3eM to vaha saMghaTTita hI rahatA hai, kintu anya taraha se pakar3ane para inakA saMghaTTA calA jAtA hai| * pUrva nirdiSTa vidhi ke anusAra jholI ke bhItara rakhe gae pAtra bhI saMghaTTita kI taraha hI hote haiN| usameM eka ke Upara eka aise tIna - cAra pAtra rakhane para bhI tIsare cauthe krama para rakhe gae saMghaTTita pAtra kA saMghaTTA banA rahatA hai| una saMghaTTita Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~... 271 pAtroM meM vidhipUrvaka lAyA gayA AhAra Adi saMghaTTA liye hue kRtayogI ke hAtha meM acchI taraha pradAna kreN| * Adhe baiThe meM AhArAdi dene yA lene para saMghaTTA calA jAtA hai| nidrA lete hue evaM vikathA karate hue AhAra Adi grahaNa karane para saMghaTTita pAtra Adi sabhI vastue~ asaMghaTTita mAnI jAtI haiN| hue kI mudrA * nimna sthitiyoM meM bhI saMghaTTita vastue~ asaMghaTTita ho jAtI haiM yAnI saMghaTTa vastuoM kA saMghaTTA calA jAtA hai| 1. bhUmi para rakhI gaI vastu ko grahaNa karate samaya / 2. saMghaTTagrAhI muni ke zarIra kA rajoharaNa yA mukhavastrikA se sparza nahIM hote smy| 3. gamana karate hue yA khar3e hue muni dvArA DaMDe ko bAe~ hAtha ke aMgUThe evaM tarjanI ke bIca rakhate samaya / 4. gamana karate hue yA khar3e hue muni dvArA bhujAoM ko dAe~ se bAe~ athavA bAe~ se dAe~ le jAte samaya asaMghaTTa hotA hai| yaha sthira saMghaTTA kI vidhi hai| * pAtrAdi sambandhI sthira saMghaTTA grahaNa karane vAle muni yaha dhyAna rakheM ki nAriyala evaM tuMbI ke pAtroM ke nIce hAthIdA~ta yA sIMga Adi ke sthApaka lage hu hoM to unheM saMghaTTA hetu grahaNa na kreN| * TUTe hue pAtroM ko jor3ane meM yA tirapanI ko sAMdhane meM lohA, tA~bA, jastA, cA~dI, sone ke tAra yA kapar3e Adi kA upayoga na kareM, kyoMki kAlika sUtroM ke yoga meM lohA Adi se sAMdhe hue pAtra upayogI nahIM hote haiM / * kucha AcAryoM ke abhimata se saMghaTTagrAhI (kAlika yogavAhI) muni ko tAMbA, lohA, hAthI dA~ta, jastA Adi ke pAtra se bhikSA grahaNa nahIM karanI cAhie, anyathA saMghaTTA calA jAtA hai| 88 * saMghaTTA yA AuttavANaya lete hue chIMka A jAye, akSara nyUnAdhika bolA jAye, eka akSara do bAra kahA jAye, rajoharaNa-mukhavastrikA zarIra se vilaga ho jAye, koI vyakti saMghaTTAgrAhI se sparzita ho jAye athavA saMghaTTA grahaNa karate samaya sthApanAcArya aura svayaM ke bIca meM se paMcendriya jIva Ara-pAra ho jAye to saMghaTTa sambandhI sabhI kriyA niSphala ho jAtI hai, taba dubArA saMghaTTa kriyA karanI par3atI hai| Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa * saMghaTTAgrahaNa karane ke bAda eka AcArya ke sAtha bhikSAcaryA karate hue paMcendriya jIva kI Ar3a (vyavadhAna) par3a jAe to gRhIta AhAra-pAnI yogavAhI muni ke lie azuddha ho jAte haiM, usa sthiti meM dubArA saMghaTTA lekara AhAra lAyeM to usake lie upayogI hotA hai| jIta AcaraNA ke anusAra yadi saMghaTTAgrAhI muni ke sAtha do AcArya athavA gaNi, paMnyAsa, upAdhyAya hoM to paMcendriya jIva kA vyavadhAna par3ane para bhI bhaktapAna dUSita nahIM hotA hai, yogavAhI ke upayoga meM A sakatA hai| * saMghaTTA pUrvaka grahaNa kie gae pAtra, tirapaNI Adi zarIra se alaga ho jAye, hAtha se chUTa jAye, saMghaTTa sthAna se bAhara gira jAyeM to usameM niviSTa khAdya sAmagrI yogavAhI ke lie anupayogI ho jAtI hai| yadi use grahaNa kara liyA jAe to dina giratA hai| * jisa sUtrayoga meM AuttavANaya grahaNa kiyA ho, usake yogakAla meM yogavAhI ko akhaMDa dhAnya, khAMkharA, akhaMDamethI, pApar3a yA AvAja karane vAlI kisI taraha kI khAdya vastu kA upabhoga nahIM karanA cAhie / kucha paramparAoM ke anusAra maMDalI sambandhI sAta AyaMbila ke sivAya zeSa sabhI sUtroM ke yogakAla meM akhaMDa dhAnya, khAkharA Adi vastuoM kA sevana nahIM karanA caahie| * AhAra -pAnI karane ke pazcAta pAtra Adi ko yathAsthAna rakhanA ho to sabhI sUtroM ke yogakRta muni ke samIpa Akara nimna vidhi kareM 'icchA. saMdi. bhagavan! saMghaTTe (AuttavANaya) pAtra, tirapaNI, vastra, kaMbalI, Asana (jina upakaraNoM kA saMghaTTA chor3anA ho, una sabhI ke nAma lete hue) Adi rakhUM ? 'rakhUM' yaha zabda bolate hue tyAgane yogya sabhI upakaraNoM ko eka sAtha rakha deN| usake bAda dANodUNI chUTAne bhale ? - saMghaTTa - kusaMghaTTe micchAmi dukkddN| mahAnizItha yogavAhI se tivihAra ke pratyAkhyAna kreN| phira caityavaMdana kreN| samIkSA - yaha vidhi Agamayuga se lekara vikrama kI 17vIM zatI paryanta ke granthoM meM lagabhaga spaSTa rUpa se parilakSita nahIM hotI hai| paravartI saMkalita kRtiyoM meM isakA svarUpa avazya dekhane ko milatA hai / sambhavataH jItavyavahAra ke anusAra isa vidhi kA saMkalana kiyA gayA hai aisA jJAta hotA hai| sAmAnyatayA kharataragaccha Adi sarva paramparAoM meM isa vidhi ko lekara mataikya hai| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...273 svAdhyAya prasthApanA vidhi Agama sUtroM kA prArambhika abhyAsa evaM unakA artha bodha karane ke uddezya se eka viziSTa prakriyA dvArA Abhyantara evaM bAhya vAtAvaraNa ko tadanukUla saMyojita karanA svAdhyAya prasthApanA kahalAtA hai| vyavahAra bhASya ke matAnusAra svAdhyAya prasthApanA vidhi isa prakAra hai-89 sarvaprathama kAlagrAhI, kAlagrahaNa karake guru ke samIpa phuNceN| phira IryApathika pratikramaNa kreN| phira 'kAlazuddha hai' aisA nivedana kreN| usake bAda svAdhyAya kI prasthApanA kreN| svAdhyAya prasthApanA karane ke pazcAta kAlagrAhI muni vasati ke bAhara kAla kA nirIkSaNa kareM, isameM grAhya evaM agrAhya kAla kA dhyAna rakheM arthAta kinhIM dizAoM meM se vidyuta garjanA, romAMcakArI dhvaniyA~, chIMka Adi kI AvAja to nahIM A rahI hai? yadi kAlagrahaNa karate samaya bhI chIMka Adi kisI taraha kA vyAghAta ho jAye to svAdhyAya kA nAza ho jAtA hai yAnI AgamasUtra kI vAcanA nahIM dI jA sakatI hai| tadartha kAlagrAhI ko punaH dizAvalokana karanA hotA hai| usa samaya daMDadhara muni svAdhyAya prasthApanA ke lie vasati meM praveza kareM evaM svAdhyAya kI prasthApanA kreN| isa hetu guru ko vaMdana bhI kreN| phira yogavAhI sAdhuoM se pUche- bhaMte! svAdhyAya meM vyavadhAna utpanna karane vAle tathyoM ke viSaya meM kisI ne kyA kucha dekhA yA sunA hai? taba sabhI sAdhu jisane vyavadhAna kAraka tathyoM ke sambandha meM jo sunA yA dekhA hai, vaha saba kheN| yadi sabhI kaheM ki isa sambandha meM kucha bhI na to sunA hai aura na dekhA hai taba kAla zuddha hai, aisA samajhanA caahie| usake pazcAta jisa Agama sUtra kA pATha grahaNa karanA ho, usa viSayaka adhyayana prArambha kreN| kharataragacchAcArya jinaprabhasUri ne svAdhyAya prasthApanA kI nimna vidhi pravedita kI hai 90 vAcanAcArya aura yogavAhI ziSya sthApanAcArya ke samakSa upasthita hokara svAdhyAya prasthApanA kreN| nivedana- sarvaprathama mukhavastrikA kA pratilekhana kara dvAdazAvarta vandana kreN| phira vAcanAcArya evaM yogavAhI muni donoM eka khamAsamaNa dekara boleM'icchAkAreNa saMdisaha sajjhAu saMdisAvaha'- Apa anumati dIjiye ki hama svAdhyAya prArambha kreN| punaH eka khamAsamaNa dekara kaheM- 'icchAkAreNa saMdisaha Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa sajjhAu pAThavisahaM'. prArambha kreN| - Apa anumati dIjie ki hama amuka pATha kA svAdhyAya prasthApana- phira jitanA zuddha ho sake utanA mauna pUrvaka (antara mana se ) sajjhAya paTTavaNatthaM karemi kAussaggaM kahakara annatthasUtra pUrvaka eka namaskAra mantra kA kAyotsarga kreN| kAyotsarga pUrNakara donoM hAthoM kA saMpuTa banAeM tathA rajoharaNa evaM mukhavastrikA ko yathAyogya dhAraNa kara logassasUtra kA maunapUrvaka pATha kreN| tadanantara dazavaikAlikasUtra kI prArambhika 17 gAthAoM kA uccAraNa kreN| phira donoM bhujAoM ko lambA kara eka parameSThI mantra kA kAyotsarga kreN| use pUrNakara prakaTa meM namaskAra mantra boleN| tatpazcAta vAcanAcArya aura yogavAhI dvAdazAvartta vandana kreN| pravedana - tadanantara eka khamAsamaNa dekara kaheM- icchAkAreNa saMdisaha sajjhAu paveyahaM - Apa svecchA se AjJA dIjie ki hama svAdhyAya kAla kI zuddhi kA pravedana kreN| punaH eka khamAsamaNa dekara kaheM - icchAkAri tapasiyahu sajjhAu sUjhai? Apa sabhI yogavAhiyoM ke lie yaha svAdhyAya kAla zuddha hai? taba sabhI yogavAhI boleM- sUjhai - zuddha hai| svAdhyAya prArambha- phira eka khamAsamaNa dekara kaheM- icchA. saMdi. bhagavan! sajjhAya saMdisAvemi / punaH eka khamAsamaNa dekara kaheM- icchA. saMdi. bhagavan! sajjhAya karemi / itanA kaha dazavaikAlikasUtra ke prathama adhyayana kI pA~ca gAthA pddh'eN| usake pazcAta vAcanAcArya kaMbala ke Asana para aura yogavAhI ziSya varSARtu ho to kASThAsana para tathA Rtubaddha kAla ho to pAdapoMchana ke Asana para rajoharaNa ko sthApita kreN| phira vAcanAcArya eka khamAsamaNa dekara kaheM- icchAkAri tapasiyahu diTTaM suyaM - Apa logoM ne svAdhyAya meM vighna kAraka kucha dekhA yA sunA hai ? sabhI yogavAhI boleM- na kiMci / phira svAdhyAya prArambha kreN| tapAgaccha paramparA meM svAdhyAya prasthApanA kI nimna vidhi pracalita hai- sarva prathama vasati ke cAroM ora sau-sau hAtha paryanta bhUmi kA zodhana kareM, phira vasati ke Abhyantara bhAga kA pramArjana kareM, sthApanAcArya ko khulA rakheM, eka khamAsamaNa dekara IryApathika pratikramaNa kreN| pATalIsthApana- tadanantara nIce baiThakara pATalI (25 bola), mukhavastrikA (25 bola), daMDI (10 bola) evaM tagar3I kI (4 bola pUrvaka) pratilekhanA kreN| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...275 pUrvavata pATalI ke Upara mukhavastrikA evaM eka daMDI rkheN| dUsarI daMDI pATalI kI bAyIM tarapha rkheN| phira baiThe hue eka namaskAra mantra se pATalI aura eka namaskAra mantra se bAyIM tarapha rakhI gaI daMDI kI sthApanA kareM, phira khar3e hokara eka namaskAra mantra se pATalI kI sthApanA kreN| nivedana- tatpazcAta eka khamAsamaNa dekara mukhavastrikA kA pratilekhana kara dvAdazAvarta vandana kreN| phira khamA. icchA. saMdi. sajjhAya saMdisAhaM? icchN| puna: khamA. icchA. saMdi. sajjhAya paThAuM? icchN| phira sajjhAya paTThAvaNiyaM karemi kAussaggaM pUrvaka annatthasUtra eka namaskAra mantra kA kAyotsarga, logassasUtra, dazavaikAlikasUtra kI 17 gAthA, punaH eka namaskAra mantra kA kAyotsarga kreN| phira dvAdazAvarttavandana taka kI vidhi pUrvavata kreN| phira khar3e hokara icchA. saMdi. sajjhAya pave? icchaM, khamA. icchakArI sAhavo sajjhAya sujjhe? sabhI yogavAhI kaheM- sujjhe| yogavAhI ziSya- bhagavan! mu sajjhAya shuddh| khamA. icchA. saMdi. bhagavan! sajjhAya karU~? icchN| nIce baiThakara eka namaskAra mantra pUrvaka dazavaikAlikasUtra kI pA~ca gAthA boleN| phira do khamAsamaNa pUrvaka baiThane kA Adeza leN| avidhi evaM AzAtanA kA micchAmi dukkar3a deN| eka namaskAra mantra ginakara pATalI kA utthApana kreN|91 samIkSA- svAdhyAyaprasthApanA kAlikasUtroM ke yoga kA eka Avazyaka anuSThAna hai| yadi isa anuSThAna kI prAcInatA ke sambandha meM vicAra kareM to vikrama kI dUsarI zatI se 16vIM zatI paryanta ke granthoM meM isakA spaSTa ullekha milatA hai| vyavahArabhASya 2, tilakAcArya sAmAcArI 3, subodhAsAmAcArI,94 vidhimArgaprapA,95 AcAradinakara Adi isa viSaya ke prAmANika grantha haiN| yadi ukta granthoM evaM pracalita paramparAoM ke pariprekSya meM tulanAtmaka vivecana kiyA jAe to nimna tathya dRSTigata hote haiM1. sAmAnyatayA isa anuSThAna ko karate samaya svAdhyAya prArambha karane kA nivedana, anujJApana, prasthApana, pravedana aura svAdhyAya kA prArambha- itane caraNa sampanna kiye jAte haiN| vidhimArgaprapA Adi vidhi granthoM meM paraspara AlApaka pATha, vandana saMkhyA Adi ko lekara kucha matabheda haiN| Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa 2. vidhimArgaprapA Adi granthoM meM isa vidhi ko sthApanAcArya ke samakSa karane kA ullekha hai kintu sthApanAcArya khule hone cAhie, yaha sUcana nahIM hai jabaki tapAgaccha paramparA meM khule sthApanAcArya rakhane kA prAvadhAna hai| 3. tilakAcArya sAmAcArI,subodhA sAmAcArI evaM vidhimArgaprapA ke anusAra vAcanAcArya aura yogavAhI ziSya dvArA yaha anuSThAna sampanna kiyA jAtA hai| vahIM vyavahArabhASya meM kAlagrAhI muni ke dvArA karane kA ullekha hai| AcAradinakara meM isa viSayaka spaSTa nirdeza nahIM hai, kintu anuvAdikA sAdhvI mokSaratnA jI ne kAlagrAhI yA yogavAhI muni kA ullekha kiyA hai| tapAgaccha paramparA meM yoga kI kriyA mahAnizItha, nandI evaM anuyoga sUtroM ke joga kie hue muni bhagavanta hI karavAte haiN| yahA~ vAcanAcArya pada se ina muniyoM kA grahaNa hai| ata: yaha jarUrI nahIM hai ki kriyAkAraka kAla grAhI muni hI hoN| 4. vidhimArgaprapA evaM subodhA sAmAcArI ke matAnusAra isa anuSThAna meM do bAra dvAdazAvarta vandana kiyA jAtA hai tathA tilakAcArya sAmAcArI, AcAra dinakara evaM tapAgaccha kI paramparAnusAra dvAdazAvarta vandana tIna bAra kiyA jAtA hai| 5. vidhimArgaprapA Adi granthoM meM svAdhyAya prasthApanA ke prArambha meM pATalI sthApana karane kA ullekha nahIM hai jabaki tapAgaccha Adi kucha paramparAoM meM pATalI sthApana vidhi kI jAtI hai| 6. uparyukta granthoM meM katipaya AlApaka pAThoM ko chor3akara zeSa svAdhyAya prasthApanA vidhi samAna rUpa se ullikhita haiM kintu AcAra dinakara meM nimna pATha atirikta kahA gayA hai- svAdhyAya prasthApanA kI samagra kriyA pUrNa karane ke pazcAta kAlamaNDala meM jAkara mukhavastrikA kI pratilekhanA kareM, phira kAlagrahaNa kI bhA~ti tIna bAra kAlamaMDala kI pratilekhanA kareM, phira 'maNDUka pluta' nyAya se meMDhaka kI taraha phudakate hue calakara kAla maNDala meM praveza kreN| svAdhyAya prasthApanA pratikramaNa vidhi svAdhyAya prasthApanA evaM guru mukha dvArA svAdhyAya karate samaya lage hue doSoM se nivRtta honA 'svAdhyAya prasthApanA pratikramaNa' kahalAtA hai| Agama sUtroM Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ... 277 ke uddeza- samuddeza- anujJAdi pUrNa kara lene ke pazcAta yaha vidhi kI jAtI hai| vidhimArgaprapA Adi ke abhimatAnusAra svAdhyAya pratikramaNa karane ke lie kAlagrAhI aura daMDadhara eka khamAsamaNasUtra pUrvaka vaMdana kara kaheM- sajjhAuM paDikkamahaM - svAdhyAya prasthApanAdi karate samaya lage hue doSoM kA pratikramaNa karate haiN| phira eka khamAsamaNa dekara kaheM- sajjhAya paDikkamaNatthu kAusaggu karehaM- svAdhyAya meM lage doSoM se nivRtta hone ke lie kAyotsarga karate haiM, itanA kaha annatthasUtra bolakara eka namaskAra mantra kA kAyotsarga kreN| kAyotsarga pUrNa karake prakaTa meM parameSThI mantra boleN| isI taraha prAbhAtika, vairAtrika, vyAghAtika evaM arddharAtrika ke nAmoccAraNa pUrvaka kAla kA pratikramaNa kreN| jaise ki eka khamAsamaNa dekara kaheM - pAbhAikAlaM paDikkamahaM / punaH eka khamAsamaNa dekara kaheM- pAbhAikAla paDikkamaNatthu kAussaggu karehaM pUrvaka, annattha sUtra bolakara eka namaskAra mantra kA kAyotsarga kareM | pUrNakara prakaTa meM parameSThI mantra boleN| svAdhyAya prasthApanA sambandhI niyama * svAdhyAya prasthApanA kI kriyA kAlagrahaNa evaM kAlapravedana ke pazcAta kI jAtI hai| * yaha anuSThAna vidhi vAcanAcArya aura yogavAhI muniyoM ke dvArA sampanna hotI hai| * isa vidhi meM kAlagrAhI evaM dAMDIdhara muni kI koI bhUmikA nahIM rahatI hai| * kucha sAmAcAriyoM ke anusAra svAdhyAya prasthApanA khule sthApanAcArya ke samakSa kI jAnI caahie| * svAdhyAya prasthApanA karate samaya anuSThAna karane vAle yogavAhI evaM anuSThAna karavAne vAle AcArya donoM hI eka-eka svAdhyAya kI prasthApanA kreN| yadi anuSThAna karAne vAle AcArya kA svAdhyAya niSphala ho jAye aura anya AcArya Adi na hoM to yogavAhI do bAra svAdhyAya prasthApanA kareM, aisI paramparAgata mAnyatA hai| * svAdhyAya prasthApaka yogavAhI eka se adhika hoM to pahale eka muni pATalI Adi kI pratilekhanA kareM, phira sabhI yogavAhI eka sAtha pATalI kI sthApanA kreN| * svAdhyAya prasthApana karate samaya anupayogavaza kisI yogavAhI kA Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa svAdhyAya bhaMga ho jAye to vaha dUsarI pATalI lekara phira se svAdhyAya prasthApana kriyA kreN| * prabhAtakAla meM vairAtrika aura prAbhAtika donoM kAla kI svAdhyAya prasthApanA karanI ho to anuSThAna karAne vAle AcAryAdi donoM kAla ke bIca prAbhAtika kAla sambandhI eka hI svAdhyAya prasthApanA kareM, yadi vyAghAtika aura arddharAtrika kAla kI svAdhyAya prasthApanA karanI ho to donoM kAla kI pRthakapRthaka svAdhyAya prasthApanA kreN| vyavahArabhASya ke matAnusAra jo mani svAdhyAya prasthApanA ke samaya upasthita rahate haiM unake lie hI gRhIta kAla zuddha mAnA jAtA hai aura jo upasthita nahIM hote haiM unake lie vaha kAla zuddha nahIM hotA hai| jina yogavAhiyoM kA kAla zuddha rUpa se grahaNa nahIM hotA ve usa azuddha kAla meM nayA pATha yA vAcana Adi svAdhyAya nahIM kara sakate haiN| isakA kAraNa batAte hae bhASyakAra kahate haiM ki jo samudAya meM sammilita nahIM hotA, use bhAga nahIM diyA jAtA hai| isI prakAra svAdhyAya kI prasthApana velA meM jo pramAdI muni sammilita nahIM hote, unheM usa kAlagrahaNa kA lAbha nahIM denA caahie| * eka yA do muniyoM ko asvAdhyAya sambandhI zaMkA ho to svAdhyAya kiyA jA sakatA hai, kintu tIna muniyoM ko zaMkA ho to svAdhyAya nahIM kiyA jAnA caahie| svagaNa meM zaMkA utpanna hone para paragaNa meM jAkara nahIM pUchanA cAhie, kyoMki jahA~ asvAdhyAya hotA hai vahIM zaMkA hotI hai| sthAna kI bhinnatA ke kAraNa paragaNa meM vaha na bhI ho| isakA bhAvArtha yaha hai ki svAdhyAya prasthApanA ke samaya daMDadhara dvArA pUche jAne para kisI eka-do muni ko vidyuta garjanA, chIMka, kalaha Adi rUpa vyAghAta hone kI zaMkA ho to kAla zuddha mAnakara svAdhyAya kiyA jA sakatA hai,parantu tIna Adi sAdhuoM ko ukta zaMkA hone para svAdhyAya nahIM kiyA jAtA hai| mana kI zaMkA ke nivAraNArtha samIpavartI anya gaNoM meM pUchane hetu bhI nahIM jAnA cAhie, kyoMki asvAdhyAya kA kAraNa upasthita rahane para hI zaMkA hotI hai| ata: usa samaya svAdhyAya kA parihAra karanA ucita hai|97 * AcArya vardhamAnasUri ke nirdezAnusAra kAlika yogavAhI ko pratidina prabhAtakAla meM kAlagrahaNa kI do ghar3I aura pratilekhanA kI do ghar3I chor3akara dodo muhUrta ke do svAdhyAyoM kI prasthApanA karanI caahie|98 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~... 279 * paramparAgata sAmAcArI ke anusAra eka kAlagrahaNa liyA ho to kAlapravedana ke turanta bAda eka svAdhyAya prasthApanA karanI cAhie aura do kAlagrahaNa lie hoM to do svAdhyAya kI prasthApanA karanI caahie| isake bAda usa anuSThAna sambandhI kriyA karanI cAhie | 99 * anuSThAna kriyA karane se pahale svAdhyAya prasthApanA karanI ho to svAdhyAya anuSThAna kI kriyA karAne vAle AcArya Adi ko bhI svAdhyAya prasthApanA karanI caahie| * anuSThAna karate samaya eka kAla grahaNa kiyA ho to anuSThAna ke pahale eka svAdhyAya aura anuSThAna ke pazcAta do svAdhyAya kI prasthApanA karanI caahie| taduparAnta tIna-tIna bAra pATalI sthApanA karanI caahie| yadi anuSThAna karate samaya do kAla grahaNa kie hoM to anuSThAna kriyA ke pahale do svAdhyAya aura anuSThAna kriyA ke bAda eka svAdhyAya aise tIna svAdhyAyoM kI prasthApanA karanI caahie| isI taraha tIna bAra pATalI sthApanA karanI caahie| tatpazcAta do bAra svAdhyAya prasthApanA aura do bAra pATalI sthApanA karanI caahie| * kAlagrahaNa, svAdhyAya prasthApanA aura pATalI sthApanA kA krama isa prakAra hai- rAtri sambandhI (vairAtrika- prAbhAtika) do kAlagrahaNa lie hoM to do bAra svAdhyAya prasthApanA kreN| phira anuSThAna vidhi kreN| usake bAda eka svAdhyAya prasthApanA karake tIna bAra pATalI sthApanA kreN| tIsarI pATalI ke samaya vyAghAtika kAla kA Adeza maaNge| tadanantara do bAra svAdhyAya prasthApanA aura do bAra pATalI sthApanA kreN| dUsarI pATalI ke samaya arddharAtri kAla kA Adeza maaNge| prabhAtakAla meM do kAlagrahaNa lie hoM to do bAra svAdhyAya prasthApanA karake anuSThAna kriyA kareM, phira eka svAdhyAya prasthApanA kara tIna bAra pATalI sthApanA kreN| tIsarI pAlI meM vairAtrika aura anta kI do pATalI meM prAbhAtika kAla kI anumati leN| isa prakAra eka kAlagrahaNa meM tIna bAra svAdhyAya prasthApanA aura tIna bAra pATalI sthApanA kI jAtI hai| do kAlagrahaNa meM pA~ca bAra svAdhyAya prasthApanA aura pA~ca bAra pATalI sthApanA kI jAtI hai / vyAghAtika kAla aura arddharAtrika kAla sambandhI kriyA, svAdhyAya prasthApanA aura pATalI kriyA rAtri meM hI kara lI jAtI hai| dina yA rAtri meM yadi eka- eka kAla kA grahaNa kiyA ho to tIna-tIna bAra svAdhyAya prasthApanA aura pATalI sthApanA kI jA sakatI hai| Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa * pATalI sthApanA karanI ho to sabhI yogavAhiyoM ke lie pRthaka-pRthaka pATalI honA Avazyaka hai kintu svAdhyAya prasthApanA karate samaya sAmudAyika eka pATalI paryApta hai arthAta eka pATalI ke samakSa sabhI yogavAhI svAdhyAya prasthApanA kara sakate haiN| usa samaya eka yogavAhI pATalI pratilekhana kI kriyA kareM, tatpazcAta sabhI yogavAhI eka sAtha sabhI kriyAe~ kreN| isa kriyA meM eka yogavAhI ke dvArA hI sUtra Adi bole jAeM aura Adeza Adi mAMge jAeM, zeSa mAtra suneN| * svAdhyAya prasthApanA karate samaya yA pATha bolate hue anupayoga ke kAraNa svAdhyAya prasthApaka kA svAdhyAya bhaMga ho jAye to vaha dUsarI pATalI kI pRthaka sthApanA karake svAdhyAya prasthApanA kare, zeSa yogavAhI pUrvasthApita pATalI ke samakSa bhI svAdhyAya prasthApanA kara sakate haiN| svAdhyAya bhaMga ke bhaya se prAya: kRtayogI anya muniyoM se hI sUtra Adi bulavAte haiM, jisase yogavAhI kI vidhi nirvighna pUrNa ho| svAdhyAya nAza ke kAraNa jItavyavahAra ke anusAra nimna sthitiyoM meM svAdhyAya bhaMga hotA hai * svAdhyAya prasthApanA karate samaya, svAdhyAya kA samApana karate samaya, khamAsamaNa dete samaya, saMdisAvaNa- svAdhyAya sambandhI anumati lete samaya, pravedana- svAdhyAya kAla zuddha hai aisA nivedana karate samaya, kAyotsarga karate samaya, kAyotsarga pUrNa karate samaya yadi kisI ko chIMka A jAye yA rUdana kA svara sunAI de to svAdhyAya kA bhaMga hotA hai| * kisI ke dvArA pATalI (svAdhyAyika kriyAoM ke samaya rakhA jAne vAlA choTA paTTA) kA sparza ho jAe, sUtroccAra meM skhalanA ho jAe, rajoharaNa yA mukhavastrikA gira jAe, rajoharaNa ko viparIta rIti se pakar3a liyA jAe, to svAdhyAya sthApanA kI sabhI kriyAe~ niSphala ho jAtI haiM phira usa kAla meM svAdhyAya nahIM kiyA jA sakatA hai| * svAdhyAya kI prasthApanA aura pATalI kI kriyA karate samaya yadi svAdhyAya adhikatama nau bAra khaNDita ho jAye to gRhIta kAla bhI naSTa ho jAtA hai| spaSTa hai ki kAlagrahaNa sambandhI kriyAe~ anupayoga pUrvaka karane para svAdhyAya pATha yA tadviSayaka kriyAe~ nirarthaka ho jAtI haiN| prAbhAtika svAdhyAya kI Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...281 prasthApanA nau bAra taka kI jA sakatI hai usake pazcAta kAla kA hI nAza ho jAtA hai| phira usa kAla meM dasavIM bAra svAdhyAya prasthApanA karanA sambhava nahIM hai| tatpazcAta dUsarA kAlagrahaNa lekara hI svAdhyAya vidhi kI jA sakatI hai|100 svAdhyAya hetu kAla pratilekhanA vidhi jaina vicAraNA ke anusAra Agama sUtroM kA adhyayana (svAdhyAya) nirdoSa evaM prazasta kAla meM karanA caahie| jisa prakAra asvAdhyAya kAla ko jAnane ke lie kAla kI prekSA kI jAtI hai usI prakAra svAdhyAya kAla ko jAnane heta bhI kAlaprekSA atyAvazyaka hai| jaina paramparA meM kAla zuddhi hone para hI svAdhyAya kA prArambha kiyA jA sakatA hai| vyavahArabhASya ke anusAra kAla pratilekhanA kI sAmAcArI nimna prakAra hai dina kI carama pauruSI kA catarbhAga zeSa rahane para uccAra-prasravaNa (malamUtra) sambandhI tIna-tIna bhUmiyoM kI pratilekhanA kreN| yahA~ vizeSa paristhiti meM athavA asahAya hone para upAzraya ke bhItara kI tIna bhUmiyA~- (nikaTa, madhya aura dUra) pratilekhita kareM tathA samartha evaM sAmAnya sthiti hone para upAzraya ke bAhara bhI tIna-tIna bhUmiyA~- (nikaTa, madhya aura dUra) pratilekhita kreN| ye bAraha zauca bhUmiyA~ haiN| isI taraha asahya-sahya kI apekSA mUtra pariSThApana sambandhI bAraha bhUmiyA~ bhI pratilekhita kreN| kula caubIsa bhUmiyoM kI pratilekhanA kreN| usake bAda svAdhyAya karane yogya nikaTa, madhya aura dUra aisI tIna bhUmiyoM kI pratilekhanA kreN| isake bAda sUryAsta ho jAtA hai|101 ___ yadi sUryAsta ke samaya kisI taraha kA vyAghAta (vyavadhAna yA kisI taraha kI halacala Adi) na hoM to pratikramaNa kreN| tadanantara svAdhyAya yogya zuddha kAla kA nirIkSaNa-pratilekhana kreN| - zuddha kAla pratilekhanA kI vidhi nimna hai-102 * kAla do prakAra ke kahe gaye haiM 1. vyAghAta kAla aura 2. nirvyAghAta kaal| yahA~ vyAghAta se tAtparya usa sthAna se hai jahA~ aneka kArpaTika (bhikSugaNa) rahate haiN| una logoM ke Ane-jAne ke ghaTTana (halacala) se vyAghAta hotA hai tathA dharmakathA sthAna meM ucita samaya kA atikramaNa ho jAne se kAla sambandhI vyAghAta hotA hai| kAla pratilekhanA hetu do muniyoM ko niyukta kiyA jAtA hai| yadi vyAghAta kI sthiti ho to kAla pratilekhaka do muniyoM ke sAtha upAdhyAya ko bhI preSita Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa kiyA jAtA hai| kAlaprekSaka mani unhIM ke samakSa sabhI kacha nivedana karate haiN| yadi vyAghAta sthiti na ho to kAlaprekSaka muni guru se saba kucha pUchate haiM jaisehama svAdhyAya kAla ko grahaNa kareMge, svAdhyAya pravRtti meM saMlagna raheMge aadi| yaha kAlaprekSA kI pIThikA rUpa vidhi prastuta kI gaI hai| * yadi nirvyAghAta kI sthiti ho, to sarvaprathama guru yA AcArya ko dvAdazAvarta vaMdana kreN| phira kAlagrahaNa kI anumati lekara kAlabhUmi meM jaaeN| yadi usa bhUmi meM gAya athavA sarpa Adi hoM to kAla grahaNa na kreN| yadi bhUmi ukta doSoM se rahita ho to kAlagrahaNa velA kI pratIkSA karate hue kAlaprekSaka baiTha jaaeN| donoM do-do dizAoM kA nirIkSaNa karate hue baiThe rheN| kAlaprekSaka muni dizAoM kA nirIkSaNa karate samaya svAdhyAya kA ciMtana na kreN| yadi ekAgracitta se dizAvalokana karate hae bandara kI ha~sI ke samAna vyantarAdi kI AvAja suna lI jAe, vidyata dekha liyA jAe, athavA ulkA ko girate hue dekha liyA jAe to kAlavadha hotA hai| kAlavadha hone ke pazcAta usa dina kAla grahaNa nahIM kiyA jAtA hai| * kAlagrahaNa (kAlaprekSA) hetu isa niyama kA dhyAna rakhA jAe ki saMdhyA rahate kAla-prekSA kA krama prArambha kiyA gayA ho tathA kAlagrahaNa aura sandhyA donoM eka sAtha samApta hote hoM to kAla velA kI tulanA kareM athavA uttara Adi tInoM dizAoM kI saMdhyA dekheN| yadi dakSiNa dizA kI sandhyA samApta ho gaI ho arthAta dakSiNa dizA meM aMdhakAra chA gayA ho, to bhI usa dizA ko svAdhyAya hetu grahaNa kara sakate haiN| * tadanantara kAlavelA kA jAnakAra daMDadhArI muni apane sthAna se uThe aura upAzraya meM jAkara nivedana kareM ki abhI svAdhyAya prArambha karane meM samaya zeSa hai| isalie sabhI mauna ho jaaeN| yahA~ daMDadhArI kI ghoSaNA udghoSaka dRSTAMta ke samAna jAnanI caahie| jaise gaMDaka udghoSaNA karatA hai aura yadi bahata sAre loga usakI ghoSaNA ko suna nahIM pAe to daMDa kA bhAgI gaMDaka hotA hai aura yadi usa ghoSaNA ko thor3e loga nahIM suna pAeM to na sunane vAle daMDa ke bhAgI hote haiN| isI prakAra kAlaprekSaka daMDadhara muni kI bAta yadi bahuta sAre sAdhuoM ne nahIM sunI ho to daMDadhara muni daMDa kA bhAgI hotA hai aura yadi thor3e sAdhuoM ne nahIM sunI ho to nahIM sunane vAle sAdhu daMDa ke bhAgI hote haiN| isalie daMDadhara samyaka uccAraNa pUrvaka kAla nivedana kreN| tatpazcAta daMDadhara apane sthAna para cale jaaeN| Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...283 * jaba daMDadhara apane sthAna para A jAeM, taba kAlagrAhI kAlagrahaNa ke lie guru ke sAtha sthApanAcArya ke samIpa phuNceN| apane sthAna se sthApanAcArya ke nikaTa jAte hue tIna bAra 'nisIhi-nisIhi-nisIhi namo khamAsamaNANaM' bolate hue namaskAra kreN| phira IryApatha pratikramaNa kareM, namaskAra mantra kA kAyotsarga kreN| phira sthApanAcArya ko vaMdana kreN| tadanantara prAdoSika kAla grahaNa karane ke lie guru se Adeza leN| prAdoSika kAla grahaNa kI vidhi nimna hai jaba saMdhyA kucha zeSa raha jAe taba kAlagrAhI uttarAbhimukha hokara baiTheM aura daMDadhara pUrvAbhimukha hokara baittheN| apane daMDa ko thor3e se aMtarAla para rkheN| phira kAlagrAhI aura daMDadhara donoM hI kAlagrahaNa ke nimitta ATha zvAsozvAsa parimANa namaskAra mantra kA ciMtana kara kAyotsarga pUrNa kreN| phira prakaTa meM caturvizatistava boleN| usake pazcAta dazavaikAlikasUtra kA prathama adhyayana, dvitIya adhyayana aura tRtIya adhyayana kI pahalI gAthA aisI kula 17 gAthAoM kA mana meM smaraNa kreN| yaha vidhi eka dizA kI apekSA se jAnanI caahie| zeSa tInoM dizAoM meM bhI isI prakAra kI vidhi kreN| kAlagrahaNa lene ke pazcAta daMDadhara usI kAla bhUmi meM baiTha jaaeN| kAlagrAhI vidhipUrvaka mUla vasati meM AeM, jahA~ guru virAja rahe hoN| yahA~ ullekhanIya hai ki jo vidhi vasati se kAlabhUmi para jAne kI kahI gaI hai vahI vidhi kAlabhUmi se vasati meM Ane ke lie bhI kI jAtI hai| isameM jo bhI bhinnatAe~ haiM, unakA ullekha kAlavadha ke kAraNoM ke sAtha kiyA jaaegaa| sAmAnyatayA kAlamaMDala bhUmi se upAzraya meM Akara IryApathika pratikramaNa kreN| phira 'kAla zuddha hai' aisA guru se nivedana kreN| usake pazcAta sabhI eka sAtha svAdhyAya kI prasthApanA kreN| * yahA~ kAlapratilekhanA vidhi prAdoSika kAla kI apekSA batAI gaI hai, zeSa tInoM kAloM sambandhI pratilekhanA bhI isI vidhipUrvaka samajhanI caahie| kAla pratilekhanA se tAtparya cAroM dizAoM kA avalokana karanA hai tathA kAla grahaNa se tAtparya dizAoM meM kisI taraha kA vyAghAta na hone para tAtkAlika svAdhyAya hetu una dizAoM ko grahaNa karanA hai| ___ * jisa dina binA kisI vyAghAta ke zuddhavidhi pUrvaka kAlagrahaNa le liyA jAe to usake pazcAta svAdhyAya kI prasthApanA karake svAdhyAya prArambha karate haiN|103 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa pAlI pAlaTavAnI (tapa krama parivartana kI) vidhi pAlI kA zAbdika artha hai- pNkti| yogavahana sambandhI arvAcIna kRtiyoM meM isa viSayaka tIna zabda milate haiM____pAlI tapa kara\- jisa krama pUrvaka tapa kiyA jA rahA ho, usI krama se tapa karU~gA, aisA Adeza lenaa| ___pAlI pAraNuM karazuM- jisa krama se AyaMbila Adi tapa cala rahA thA, aba use pUrNa karatA hU~ arthAta AyaMbila Adi tapa kA pAraNA karatA hU~, aba mujhe vigaya sevana karane kI chUTa hai| pAlI palaTI pAraNuM karazuM- eka nIvi ke bAda dUsare dina bhI nIvi karanI ho to dUsare dina 'pAlI palaTI pAraNaM karazaM' kA Adeza mAMgakara nIvi kara sakate haiN| aisA eka mahIne meM sAmAnyata: eka bAra hI ho sakatA hai| yaha Adeza lene para do nIviyA~ eka sAtha milatI haiN| upavAsa karane vAle ko bhI eka pAlI eksTrA milatI hai athavA do dina nIvi kA pratyAkhyAna hotA hai| kucha AcAryoM ke anusAra yogavahana kAla meM AyaMbila-nIvi, AyaMbila-nIvi isa krama se tapa pratyAkhyAna hotA hai aura kucha AcAryoM ke abhimata se aMgasUtra yA zrutaskandha ke uddeza evaM anujJA dina tathA bhagavatIsUtra ke kucha dina aura mahAnizItha Adi sUtroM ko chor3akara zeSa sUtroM ke adhyayana ke dinoM meM nIvi tapa hotA hai| isalie 'pAlI palaTuM' ke samaya AyaMbila aura nIvi tapa ke pratyAkhyAna meM hI parivartana kiyA jAtA hai| ina dinoM upavAsa aura ekAsanA tapa kA pratyAkhyAna lagabhaga nahIM hotA hai| yaha yoga vidhi AyaMbila aura nIvi tapa ke AdhAra para vahana hotI hai| zrIrAmacandrasUri samudAyavartI pUjya kIrtiyazasUrIzvarajI ma.sA. evaM unake ziSyaratna pUjya ratnayazavijayajI ma.sA. se huI carcA ke anusAra yogavAhI ko pAlIpalaTuM (krama parivartana) kI yaha vidhi vizeSa paristhiti meM prApta hotI hai, taba vaha AyaMbila ke dina nIvi tapa kara sakatA hai aura yaha tapa ginatI meM bhI AtA hai| * paramparAgata mAnyatA ke anusAra yoga tapa kA prArambha karane ke nyUnatama 15 dinoM ke bAda 16veM dina se lekara 30 dinoM taka kisI bhI dina (bar3I tithiyA~ chor3akara) pAlI palaTane kI vidhi kI jA sakatI hai yAnI eka sAtha do nIvi kA Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ... 285 Adeza le sakate haiN| upavAsI yogavAhI ko to kabhI bhI ( 15 dina ke niyama ke binA bhI) pratimAsa 1 dina pAlI palaTakara nIvi karane milatI hai / yadyapi eka mahIne meM kitane bhI upavAsa kie hoM lekina upavAsI muni ko pAlI palaTanA eka bAra hI milatA hai| isa sambandha meM yaha niyama bhI mAnya hai ki pahalI bAra jaba bhI 'pAlI palaTuM' vidhi kI jAtI hai| dubArA 15 dinoM ke bAda hI tapa krama meM parivartana kara sakate haiM, usase pahale nhiiN| isa viSaya meM yaha bhI jAnane yogya hai ki kisI yogavAhI ke eka mAsa kI pAlI palaTane kI bAkI ho to dUsare mAsa meM use do pAlI palaTane milatI hai lekina saMlagna tIna dina nIviyA~ karane nahIM milatI hai| tapAgaccha sAmAcArI meM upadhAna tapa meM bhI pAlIpalaTuM kI paramparA hai jaisepaMcamI ko AyaMbila, chaTha ko nIvi, saptamI ko AyaMbila A rahA ho to aSTamI ko bhI AyaMbila karanA anivArya hai| yadi do AyaMbila eka sAtha A rahe hoM to bhI aSTamI ke dina AyaMbila hI karanA cAhie, nIvi nahIM / sambhavatayA zArIrika asamarthatA aura mAnasika durbalatA ke kAraNa pAlI palaTuM kA vidhAna kiyA gayA hai| isase azakta evaM rugNa yogavAhiyoM ke citta meM dhairya baMdhA rahatA hai tathA lagAtAra do dina nIvi karane se paryApta mAtrA meM pauSTika bala bhI prApta ho jAtA hai| jo yogavAhI daurbalyatA yA rugNatA ke kAraNa tapasAdhanA ko pUrNa karane meM bhayabhIta hoM, ve tapadina ke anupAta se dina pUrNAhuti ke kucha samaya pahale bhI yathocita saMkhyA meM AyaMbila pUrNa kara sakate haiN| isa taraha siddha hotA hai ki 'pAlI palaTu' yoga tapa kI sahayogI vidhi hai / jIta paramparA ke anusAra pAlIpalaTuM vidhi nimna prakAra hai jisa dina pAlIpalaTuM karanA ho usa dina sarvaprathama vasati ke cAroM ora sau-sau kadama paryanta bhUmi kI zuddhi kreN| phira sthApanAcArya ko khulA kreN| phira sthApanAcArya ke samakSa IryApathika pratikramaNa kreN| phira vasati pravedana ke do Adeza leN| phira yogavAhI eka khamAsamaNa pUrvaka vaMdana karake kaheM- icchA. saMdi. bhagavan! paveyaNA muhapatti paDilehuM? guru- paDileheha / ziSya- icchaM. kaha mukhavastrikA kA pratilekhana kara dvAdazAvartta kreN| phira khar3e-khar3e hI boleicchA. saMdi. bhagavan! paveNuM paveDaM ? phira eka khamAsamaNa pUrvaka kaheM- icchA. saMdi. bhagavan! pAlI pAlaTuM ? guru- pAlaTo / ziSya- icchaM / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa phira eka khamAsamaNa dekara kaheM- icchA. saMdi. bhagavan! pAlI pAlaTI pAraNuM krshuN| guru- krjo| phira eka khamAsamaNa pUrvaka vaMdana dekara kaheMicchakArI bhagavan tumheM amhaM zrI dazavaikAlika zrutaskaMdhe (athavA jo adhyayana ho usakA nAma lete hue) jogadina pesarAvaNI pAlI pAlaTI pAra| karazaM? guru- krjo| ziSya- icchaM khe| zeSa vidhi paveyaNAvidhi ke anusAra kreN| samIkSA- asahya rugNatA athavA kaThina paristhitiyoM ke hone para pUrva nirdhArita tapakrama meM eka dina ke lie parivartana karanA 'pAlI pAlaTuM' kahalAtA hai| yadi isa sandarbha meM aitihAsika yA tulanAtmaka parizodha kiyA jAe to yahA~ jisa svarUpa meM 'pAlIpAlaTuM' vidhi darzAyI gayI hai vaha kevala vikrama kI 19vIM20vIM zatI ke saMkalita granthoM meM hI upalabdha hai|104 yadyapi tilakAcArya sAmAcArI (vikrama kI 12vIM zatI) meM 'pADIvAraNauM karisa' AlApaka kA ullekha hai| isa sAmAcArI grantha meM anya mata kA sUcana karate hue yaha bhI likhA gayA hai ki Ayambila aura nIvi donoM dina eka khamAsamaNa pUrvaka yaha Adeza leN| isa AlApaka pATha se nizcita hotA hai ki paravartI AcAryoM ne isI grantha ke AdhAra para pAlIpAlaTuM vidhi kA pravartana kiyA hai| zAbdika dRSTi se pADI-pAlI, vAraNauM-pAraguM, karisauM-karazuM isa taraha pUrNa rUpa se artha ghaTana ho jAtA hai| isameM antara yaha hai ki pADI vAraNauM karisauM- yaha prAkRta pATha hai aura pAlI pAlaTuM (pAraj) karazuM- yaha gujarAtI pATha hai| isa varNana se kahA jA sakatA hai ki isa vidhi ke saMketa hameM vikrama kI 12vIM zatI meM mila jAte haiM kintu isakA vikasita svarUpa vikrama kI 20vIM zatI meM upalabdha hotA hai| asamartha yogavAhiyoM kI tapasAdhanA meM isakI upayogitA svayaM siddha hai|105 yoganikSepa (yoga meM se bAhara nikalane kI) vidhi jisa dina AcArAMga Adi kisI bhI sUtra kA yoga pUrNa ho usa dina vidhipUrvaka usa yoga meM se bAhara nikalanA caahie| kharataragaccha sAmAcArI ke anusAra yoganikSepa vidhi isa prakAra hai yoga samApana dina meM prAta:kAla pratikramaNa kareM, pratilekhana kareM, vasati Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~... 287 zodhana kreN| phira usI dina anujJAnaMdI kI ho to yogavAhI naMdIracanA (samavasaraNa) kI tIna pradakSiNA deN| nivedana- phira vAcanAcArya guru ke sannikaTa eka khamAsamaNa dekara kaheM - icchAkAreNa tubbhe amhaM joge nikkhiveha- he bhagavan ! ApakI icchA ho to hameM yoga se bAhara kriye| guru- ukkhevAmo kaheM- maiM yoga se bAhara karatA hU~ / vAsadAna- usake bAda yogavAhI muni eka khamAsamaNa pUrvaka vandana kara kaheM- icchAkAreNa tubbhe amhaM joga nikkhevAvaNiyaM vAsanikkhevaM kareha- he bhagavan! Apa icchApUrvaka yoga meM se bAhara karane ke lie hama para vAsadAna kreN| guru- karemi kahakara yogavAhiyoM ke mastaka para vAsacUrNa ddaaleN| devavaMdana - usake pazcAta yogavAhI eka khamAsamaNa sUtra pUrvaka vaMdana kara kaheM- icchAkAreNa tubbhe amhaMjoganikkhevAvamiyaM deve vaMdAveha - he bhagavan ! ApakI icchA ho to yoga se bAhara karane ke nimitta devavaMdana karavAiye / guruvaMdAvemo kahakara pUrvavata 18 stutiyA~ pUrvaka devavandana karavAveM / pratyAkhyAna- tadanantara vAcanAcArya ke nirdezAnusAra yogavAhI ziSya mukhavastrikA kA pratilekhana kara dvAdazAvarttavandana kreN| phira eka khamAsamaNasUtra pUrvaka vaMdana kara pratyAkhyAna kreN| pAraNA kAyotsarga- phira eka khamAsamaNapUrvaka vaMdana kara kaheMicchAkAreNa tumbhe amhaM vigai liyAvaNiyaM kAussaggaM karAveha | gurukarAvemi kahakara joganikkhevAvaNiyaM vigai liyAvaNiyaM karemi kAussaggaM pUrvaka annattha sUtra bolakara eka namaskAra mantra kA kAyotsarga krvaaeN| phira prakaTa meM namaskAra mantra boleM / 106 kucha paramparAoM ke anusAra yoganikSepa vidhi nimnalikhita hai| vidhimArgaprapA meM isa vidhi kA ullekha isa prakAra kiyA gayA hai sarvaprathama yoganikSepa karane vAle muni dvAdazAvarttavandana kreN| phira eka khamAsamaNa dekara kaheM- icchAkAreNa tubbhe amhaM joge nikkhivahaM / gurunikkhevaamo| phira eka khamAsamaNa dekara kaheM- joga nikkhevANiyaM kAussaggaM karAveha | guru- karAvemi / itanA kahakara joganikkhevAvaNiyaM karemi kAussaggaM pUrvaka annattha sUtra bolakara eka namaskAra mantra kA kAyotsarga krvaayeN| pUrNakara prakaTa meM namaskAra mantra boleN| phira yoganikSepa karane vAle muni eka khamAsamaNa dekara kaheM- joganikkhevAvaNiyaM ceiyAiM vaMdAveha | guru Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa vNdaavemi| phira eka khamAsamaNa dekara sabhI munijana zakrastava boleN| usake bAda yoga nikSepa karane vAle muni dvAdazAvarttavandana dekara kaheM- 'paveyaNaM paveyahapaDipuNNA vigai, pAraNauM kruN| guru kaheM- kreh| tadanantara guru mukha se vigaya grahaNa kA pratyAkhyAna dhAraNa kreN| phira guru ko vaMdana kara unake pA~voM kI zuzruSA kareM tathA yogodvahana karate hue avidhiAzAtanA huI ho to mana-vacana-kAyA kI zuddhipUrvaka micchAmi dukkaDaM deN| yogodvahana kAla meM sahavartI jyeSTha sAdhuoM ko bhI vandana kara unase kSamAyAcanA kreN|107 tapAgaccha Adi paramparAoM meM yoganikSepa vidhi kiMcida antara ke sAtha isa prakAra pracalita hai sarvaprathama guru ke samIpa AyeM, sthApanAcArya ko khulA kareM, phira cAroM dizAoM meM eka-eka namaskAra mantra kA smaraNa karate hue aura guru ko namaskAra karate hue sthApanAcArya kI tIna pradakSiNA deN| phira IryApathika pratikramaNa kreN| tadanantara___ vasatizuddhi- ziSya- khamA. icchA. saMdi. bhagavan! vasati paveDe? gurupveyh| ziSya- icchaM kheN| ziSya- khamA. bhagavan! suddhA vshi| guru- tahatti kheN| ziSya- khamA. icchA. saMdi. bhagavan! muhapatti paDilehu~? gurupddileheh| ziSya- icchaM kaha mukhavastrikA kA pratilekhana kreN| nivedana- ziSya- khamA. icchakArI bhagavan! tumhe amhaM zrI... yogaM nikkhevh| guru- nikkhevaami| ziSya- icchN| vAsagrahaNa- ziSya- khamA. icchakArI bhagavan tumhe amhaM zrI yoganikhevAvaNI (naMdikarAvaNI) vAsanikSepaM kreh| guru- kremi| shissyicchN| guru tIna namaskAra mantra ginakara ziSya ke sira para vAsadAna kreN| caityavaMdana- ziSya- khamA. icchakArI bhagavan! tumhe amhaM zrI yoganikhevAvaNI (naMdikarAvaNI) vAsanikSepakarAvaNI deva vNdaaveh| guruvNdaavemi| ziSya- icchN| phira guru aura ziSya 'OM nama: pArzvanAthAya' se lekara 'jayavIyarAya sUtra' taka caityavaMdana kreN| kAyotsarga- ziSya- khamA. icchAkArI bhagavan! tumhe amhaM zrI yoganikhevAvaNI (naMdikarAvaNI) vAsanikhevakarAvaNI devavaMdAvaNI Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~... 289 kAussagga karUM? guru- kareha / ziSya - 'icchaM' kaha yoganikhevAvaNI... yAvata karemi kAussaggaM, annatthasUtra bolakara eka logassa (sAgaravaragaMbhIrA taka) kA kAyotsarga kreN| pUrNakara pragaTa meM logassasUtra kheN| usake bAda ziSya do bAra dvAdazAvartta vandana kreN| vigayagrahaNa pRcchA- phira ziSya - khamA. icchA. saMdi. bhagavan! paveyaNuM paveDaM ? guru- paveyaha / ziSya - icchaM / ziSya - khamA icchAkArI bhagavan! tumhe amhaM zrI yoga nikhevAvaNI parimita vigai visarjAvaNI pAlI pAraNaM karazuM ? guru- krjo| ziSya- icchaM / ziSya- khamA. icchA. bhagavan pasAya karI paccakkhANa karAveha | guru- ziSya kI icchAnusAra ekAsanA - bIyAsanA Adi kA pratyAkhyAna krvaayeN| ziSya - khamA icchA. bhagavan tumhe amhaM parimita viMgai visarju ? guru - visarjI / ziSya - icchaM / ziSya - khamA. icchA. bhagavan tumheM amhaM parimita vigai visarjAvaNI kAussagga karUM? gurukareha | ziSya 'icchaM' kaha parimita vigai visarjAvaNI karemi kAussaggaM, annatthasUtra bolakara eka namaskAra mantra kA kAyotsarga kreN| pUrNakara prakaTa meM namaskAra mantra boleN| phira do khamAsamaNa dvArA 'baisaNaM' kA Adeza leN| avidhiavinaya kA mithyAduSkRta deN| samIkSA - prastuta adhyAya meM yoganikSepa sambandhI tIna vidhiyA~ ullikhita kI gaI haiN| prathama kharataragaccha paramparAnusAra, dvitIya vikrama kI 14vIM zatI meM pracalita viziSTa paramparAnusAra aura tRtIya tapAgaccha Adi paramparAnusAra batalAI gaI hai| yadi ina paramparAoM ko AdhAra banAkara tulanAtmaka adhyayana kiyA jAe to mUlasvarUpa meM lagabhaga samAnatA parilakSita hotI hai| vizeSa antara kramavidhi ko lekara hI kahA jA sakatA hai jaise kharataragaccha sAmAcArI ke anusAra yoganikSepavidhi kA krama yaha hainivedana, vAsadAna, devavaMdana, pratyAkhyAna aura kAyotsarga / kucha paramparAoM ke anusAra yoganikSepa kA krama nimna hai - nivedana, kAyotsarga, caityavaMdana aura prtyaakhyaan| tapAgaccha sAmAcArI ke anusAra yoganikSepa kA krama isa prakAra haivasatizuddhi, nivedana, vAsagrahaNa, caityavaMdana, kAyotsarga, pratyAkhyAna, vigayagrahaNa aura kAyotsarga / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa dUsarA antara AlApaka pAThoM evaM zabda vinyAsa ko lekara hai| kharatara paramparA ke AlApaka pATha prAkRta bhASAbaddha haiM jabaki tapAgaccha AmnAya ke pATha prAkRta evaM gujarAtI mizrita haiN| tIsarA matabheda mukhavastrikA pratilekhana evaM vandana sambandhI hai| kharatara paramparA meM eka bAra dvAdazAvarttavandana karane kA nirdeza hai jabaki tapAgaccha paramparA meM dvAdazAvarttavandana kA do bAra ullekha kiyA gayA hai tathA prArambha meM mukhavastrikA pratilekhana kA sUcana hai| cauthA bheda caityavaMdana-devavaMdana vidhi se sambandhita hai| kharataragaccha AmnAya meM 18 stutiyoM pUrvaka devavaMdana kA vidhAna hai| kucha paramparAoM meM zakrastava mAtra karane kI AcaraNA hai tathA tapAgaccha sAmAcArI meM nirdhArita caityavaMdana ke sAtha jayavIyarAya taka sUtrapATha bolane kI paramparA hai| 108 svAdhyAya pratiSThApana - niSThApana vidhi digambara matAnusAra kisI bhI sUtrAgama kA prArambha evaM samApana karanA ho, to usakI nimna vidhi hai - svAdhyAya ke prArambha evaM samApana meM mukhya rUpa se kRtikarma kiyA jAtA hai| ataH jina akSara samUhoM se yA jina pariNAmoM se athavA jina kriyAoM se ATha prakAra ke karmoM kA chedana ho, vaha kRtikarma hai athavA arihanta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdhu, jinacaitya, jinapratimA, dharmazAstra Adi ( nava devatA) kI vandanA karate samaya jo kriyA kI jAtI hai vaha kRtikarma kahalAtA hai / digambara AmnAya meM muniyoM kI dainandina kriyAe~ jaise bhikSAgrahaNa, niSadyAsana, svAdhyAya, kAyotsarga evaM bhaktipATha Adi kRtikarma dvArA sampanna kI jAtI hai| kRtikarma meM do bAra avanati (bhUmisparzayukta namaskAra), bAraha Avartta, cAra zironati pUrvaka sAmAyikastava, kAyotsarga evaM caturviMzatistava pATha bolA jAtA hai| digambara muniyoM ke lie ahorAtra meM aTThAIsa kRtikarma mAne gaye haiM jaiseeka kAla kI sAmAyika meM caitya bhakti evaM paMcaguru bhakti sambandhI do kRtikarma (kAyotsarga) hote haiN| ataH pUrvAhna, madhyAhna evaM aparAhnakAla kI apekSA 3 x2 = 6 kRtikarma hue| eka kAla sambandhI pratikramaNa meM siddha pratikramaNa, niSThitakaraNa, vIra aura caturviMzati tIrthaMkara bhakti janya cAra kRtikarma hote haiM, donoM kAla ke 4 x 2 = 8 kRtikarma hue / pUrvAhna, aparAhna, pUrvarAtri aura Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...291 apararAtri sambandhI cAra svAdhyAya kAloM ke tIna-tIna kRtikarma isa prakAra 4 x 3 = 12 kRtikarma hue| eka kRtikarma rAtri yoga pratiSThApana sambandhI aura eka kRtikarma rAtri yoga niSThApana sambandhI isa prakAra 6 + 8 + 12 + 2 = 28 kRtikarma hote haiM, jo muni evaM AryikAoM ke lie avazya karaNIya hai| yahA~ kRtikarma kA varNana svAdhyAya vidhi kA samyaka bodha karavAne ke uddezya se kiyA gayA hai|109 ___aba svAdhyAya sthApanA vidhi kahate haiM- dhavalA TIkA ke anusAra sarvaprathama kSetra kI zuddhi kreN| usake bAda hAtha aura pairoM kI zuddhi kreN| tadanantara vizuddha mana se yukta hote hue nirjIva bhU-bhAga meM upasthita ho jaaeN| phira nimna vidhi se tIna kRtikarma (vaMdana) kareM- pahalA kRtikarma- sabase pahale vijJApana pATha dvArA pratijJA kreN| vijJApana- atha apara-rAtri svAdhyAya pratiSThApana-kriyAyAM pUrvAcAryAnukrameNa sakala-karma-kSayArthaM bhAva-pUjA-vandanA-stava-sametaM zrI zrutabhakti kAyotsarga kurve'hN| phira bhUmi sparza karate hue namaskAra kareM, phira tIna Avarta aura eka zironati karake sAmAyika daNDaka pddh'eN| phira tIna Avartta, eka zironati kara 26 zvAsozvAsa pUrvaka kAyotsarga kreN| tatpazcAta bhUmi tala kA sparza karate hue namaskAra karake punaH tIna Avarta aura eka zironati kareM, phira caturviMzatistava pddh'eN| tadanantara tIna Avarta aura eka zironati karake zrutabhakti pddh'eN| dUsarA kRtikarma- usake bAda pUrvavata vijJApana pATha pddh'eN| isa pATha meM 'zrutabhakti' ke sthAna para 'AcArya bhakti' zabda boleN| phira pUrvavata bhUmi namaskAra kara, tIna Avarta aura eka zironati karake sAmAyika daNDaka pddh'eN| puna: tIna Avartta, eka zironati kara 27 zvAsozvAsa pUrvaka kAyotsarga kreN| puna: bhUmi namaskAra, tIna Avarta aura eka zironati karake caturviMzatistava pddh'eN| puna: tIna Avarta aura eka zironati kara AcArya bhakti pddh'eN| ____ isa prakAra caubIsa Avartta, ATha zironati, cAra avanati pUrvaka do kRtikarma sampanna kara vAcanA grahaNa kreN| tatpazcAta kAMkha Adi sva aMgoM kA sparza na karate hue samyaka vidhipUrvaka adhyayana kreN| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa tIsarA kRtikarma - uparyukta vidhi pUrvaka svAdhyAya karate hue sUryodaya hone meM do ghar3I zeSa raha jAeM taba svAdhyAya kA isa vidhi se samApana kareM sabase pahale pUrvavata vijJApana pATha boleN| isameM 'pratiSThApana' ke sthAna para 'niSThApana' zabda kA prayoga kreN| phira pUrvavata bhUmi namaskAra, tIna Avartta evaM eka zironati kara sAmAyika daNDaka pddh'eN| phira tIna Avartta, eka zironati kara 27 zvAsozvAsa kA kAyotsarga kreN| punaH bhUmi namaskAra, tIna Avartta, eka zironati kara caturviMzatistava boleN| phira se tIna Avartta, eka zironati kara laghu zrutabhakti pddh'eN| tadanantara pUrva nirdhArita sthAna kA pramArjana karate hue sthApanIya zAstra ko vandana pUrvaka ucita Asana para pratiSThita kreN| 110 vizeSa- yaha svAdhyAya vidhi apara rAtri ( rAtri kA antima prahara) kI apekSA se kahI gaI hai| zeSa pUrvAhna, aparAhna evaM pUrvarAtri ina tIna kAla meM svAdhyAya kA prArambha evaM samApana karate samaya uparyukta vidhi hI kI jAtI hai| kevala apara rAtri ke sthAna para usa-usa kAla ke nAma lene caahie| pratyeka kRtikarma meM do avanati, bAraha Avartta, cAra zironati, pratijJApATha, sAmAyika daNDaka, caturviMzatistava, laghu zrutabhakti aura AcArya bhakti isa taraha pA~ca pATha evaM tIna prakAra ke zArIrika kRtya kiye jAte haiN| isa vidhi meM kula tIna kRtikarma hote haiN| unameM do kRtikarma svAdhyAya sthApanA ke samaya evaM eka kRtikarma svAdhyAya samApana ke samaya kiyA jAtA hai| bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM yogyatA aura maryAdA ke anusAra zrutAbhyAsa kI anumati dI gaI hai| zrutArjana kAle viNaye. Adi ATha maryAdA rUpa AcAra haiN| usameM Agama abhyAsa ke lie cauthI maryAdA upadhAna-yogodvahana kI hai| maryAdA rahita zruta par3hane se ArAdhanA ke sthAna para virAdhanA hotI hai| jaina zAsana meM ArAdhanA kI apekSA virAdhanA se bacane kA mahattva adhika hai ataH asvAdhyAya kAla meM svAdhyAya nahIM karanA cAhie / yogodvahana jJAnAcAra kA sAkSAta prayoga hai| jaina vAGmaya meM jJAna kA mUlya nahIM hai, jJAnAcAra kA mUlya hai| jisa jJAna ke dvArA mohanIya karma kA kSaya ho, satya-asatya kA viveka ho aura karma baMdha ke hetuoM se virati ho aise jJAnayukta kI mUlyavattA hai anyathA jJAna mAtra buddhi kA zrama hai| yadi jJAna kA sahI upayoga na kiyA jAye to mohanIya karma kA baMdha hotA hai, anyathA mohanIya karma kA Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...293 kSayopazama hotA hai| prazamaratigrantha meM jJAna kA phala virati batAyA gayA hai| ataH samyaka jJAna ke arjana meM evaM tatsvarUpa AcaraNa meM yogodvahana vidhi paramAvazyaka hai| sandarbha-sUcI 1. vidhimArgaprapA-sAnuvAda, pR. 130 2. (ka) AcAradinakara, pR. 93 (kha) zrI bRhadyogavidhi, pR. 2 3. vidhimArgaprapA-sAnuvAda, pR. 130-133 4. AcAradinakara, 91 5. laghunandi pATha isa vidhi ke prArambha meM diyA gayA hai| 6. (ka) zrI pravrajyA yogAdi vidhi saMgraha, pR. 57 (kha) zrI bRhadyogavidhi, pR. 3-4 7. yogapraveza ke dina 'naMdI' ho to praveza kriyA hone ke pazcAta puna: se pradakSiNA evaM IryApatha pratikramaNa- ye do kriyAe~ karane kI jarUrata nahIM rahatI hai| 8. eka prAcIna prata meM 'uddesAvaNI naMdIkaTThAvaNiyaM' aisA pATha hai| 9. vidhimArgaprapA- sAnuvAda, pR. 133-134 10. AcAradinakara meM mukhavastrikA pratilekhita kara dvAdazAvarta vandana kA ullekha hai| pR. 92 11. vidhimArgaprapA kI samAcArI meM tIna bAra evaM tapAgaccha Adi paramparA meM do bAra 'uddiTuM' zabda kahane kA sUcana hai| 12. vidhimArgaprapA-sAnuvAda, pR. 133 13. vahI, pR. 134 14. vahI, pR. 134 15. vidhimArgaprapA-sAnuvAda, pR. 133-134 16. AcAradinakara, 91-92 17. zrI bRhadyogavidhi, pR. 8-11 18. vidhimArgaprapA-sAnuvAda, pR. 134 __19. AcAradinakara, pR.92 20. zrI pravrajyA yogAdi vidhi saMgraha, pR. 59 21. zrI bRhadyogavidhi, pR. 10 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa 22. zrI pravrajyA yogAdi vidhi saMgraha, pR. 51-53 23. vahI, J. 63-64 24. yadi upavAsI muni ho to dvAdazAvarttavandana na kareM, kevala khamAsamaNa dekara pratyAkhyAna kreN| 25. jisa kAlika sUtra kA yoga cala rahA hai, usa sUtra kI anujJA na ho, taba taka yogavAhI 'dAMDI kAla mAMDalA' kA Adeza leN| 26. duviho u hoi kAlo, vAghAima itaro ya nAyavvo / vAghAto ghaMghasAlAe, ghaTTaNaM saDDhakahaNaM vA // (ka) Avazyakaniryukti, gA. 1383 duvidho ya hoti kAlo, vAghAtima etaro ya nAyavvo / vAghAto ghaMghasAlAya, ghaTTaNaM dhammakahaNaM vA / / (kha) vyavahArabhASya, gA. 3163 (ga) vidhimArgaprapA - sAnuvAda, pR. 123 27. Avazyakaniyukti, gA. 1383 AcArya bhadrabAhu dvitIya- yaha mAnyatA zAstra saMzodhaka munirAja zrI puNyavijayajI Adi vidvAnoM ke anusAra hai / ve niyuktikAra ke rUpa meM dvitIya kohI karttA mAnate haiN| pAramparika mAnyatAnusAra sabhI niyuktiyA~ prathama bhadrabAhu svAmI racita haiN| 28. vidhimArgaprapA - sAnuvAda, pR. 123 29. kAlacaukke NANattagaM tu, pAosiyaMmi savvevi / samayaM paTTavayaMtI, sesesu samaM va visamaM vA // (ka) Avazyakaniryukti, gA. 1401 pAdosito abhihito, idANi sAmannato tu vocchAmi / kAlacaukkassa vi tU, uvaghAyavidhI u jo jassa / / (kha) vyavahArabhASya, gA. 3194 30. vidhimArgaprapA, pR. 123 31. pAosi aDDharatte, uttaradisi puvva pehae kAlaM / verattiyaMmi bhayaNA, puvvadisA pacchime kAle // (ka) Avazyakaniryukti, gA. 1407 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...295 pAdosiyADDaratte,uttarasidi puvva pehae kaalN| verattiyammi bhayaNA, puvadisA pacchime kAle // (kha) vyavahArabhASya, gA. 3200 32. vidhimArgaprapA-sAnuvAda, pR. 124 33. phiDiyaMmi aDDaratte, kAlaM ghittuM suvaMti jaagriyaa| tAhe guru guNaMtI, cautthi savve guru surui / (ka) Avazyakaniyukti, gA. 1409 pAdosieNa savve, paDhamaM porisi kareMti sajjhAyaM / tAdhe u suttaittA, suvaMti jaggaMti va sabhA u|| phiDitammi addharatte, kAlaM ghettuM suvaMti jaagritaa| tAhe guru guNaMtI, cauttha savve guru suvati / (kha) vyavahArabhASya, gA. 3203-3204 34. kAlacaukkaM ukkosaeNa, jahanna tiyaM tu boddhavvaM / bIyapaeNaM tu durga, mAyAmaya vippamukkANaM / gahiyami aDDarate, verattiya agahie bhavai tinni / verattiya aDDaratte, ai uvaogA bhave duNNi / (ka) Avazyakaniyukti, gA. 1408, 1410 (kha) vyavahArabhASya, 3201, 3205-3206 35. AcAradinakara, pR. 86-87 36. vidhimArgaprapA-sAnuvAda, pR. 145 37. AcAradinakara, 86 38. vahI, pR. 90 39. vyavahArabhASya-sAnuvAda, muni dulaharAja, 3165-67, 3170, 3182-86, 89 40. vidhimArgaprapA-sAnuvAda, pR. 124 41. bRhadyogavidhi, pR. 143-44 42. vidhimArgaprapA, sAnuvAda, pR. 124-25 43. bRhadyogavidhi, pR. 143 44. vidhimArgaprapA-sAnuvAda, pR. 125-128 45. vairAtrika evaM prAbhAtika kAla ho to pUrva dizA kI aura jAeM tathA vyAghAtika evaM arddharAtri kAla ho to uttaradizA kI ora jaaeN| Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa 46. vairAtrika aura prAbhAtika kAla meM pazcima tarapha tathA vyAghAtika aura arddharAtrika kAla meM dakSiNa dizA tarapha jaayeN| 47. vyAghAtika kAla ho to 'devasI' bolanA, zeSa tIna kAla meM 'rAI' kahanA / 48. vyavahArabhASya, 3032-3040 49. tilakAcArya sAmAcArI, pR. 42-43 50. prAcIna sAmAcArI, pR. 17-19 51. subodhA sAmAcArI, pR. 21-22 52. vidhimArgaprapA - sAnuvAda, pR. 125-128 53. AcAradinakara, pR. 87-90 54. (ka) zrI bRhadyogavidhi, pR. 15 (kha) vidhimArgaprapA, pR. 125 55. subodhAsAmAcArI, pR. 22 56. prAcIna sAmAcArI, pR. 18 57. vidhimArgaprapA, pR. 126 58, AcAra dinakara, pR. 88 59. tilakAcArya sAmAcArI, pR. 43 60. zrI bRhadyogavidhi, pR. 16 61. AcAradinakara, pR. 88 62. zrI pravrajyA yogAdi vidhisaMgraha, pR. 49-51 63. mUlAcAra, gA. 270 kI TIkA, pR. 225-226 64. vidhimArgaprapA- sAnuvAda, pR. 129 65. AcAradinakara, pR. 90 66. (ka) zrI pravrajyA yogAdi vidhi saMgraha, pR. 53 (kha) zrI bRhad yogavidhi, pR. 22-23 67. kAla pravedana karanA bhUla jAeM to gRhIta sabhI kAlagrahaNa kI kriyAe~ niSphala ho jAtI hai, usa dina paveyaNA kI kriyA ho sakatI hai| 68. vyavahArabhASya, gA. 3190 69. tilakAcArya sAmAcArI, pR. 44 70. subodhA sAmAcArI, pR. 22 71. prAcIna sAmAcArI, pR. 19 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogodvahana sambandhI vividha vidhiyA~ ...297 72. vidhimArgaprapA, pR. 128 73. AcAradinakara, pR. 90 74. (ka) zrI pravrajyA yogAdi vidhi saMgraha, pR.53 (kha) zrI bRhadyogavidhi, pra. 22-23 75. pAiasaddamahaNNavo, pR. 577 76. vidhimArgaprapA-sAnuvAda, pR. 134 77. zrI pravrajyA yogAdi vidhi saMgraha, pR. 59-61 78. zrI bRhadyoga vidhi, pR. 13-14 79. zrI pravrajyA-yogAdi vidhi saMgraha, pR. 55-57 80. vyavahArabhASya, gA. 3138 81. tilakAcArya sAmAcArI, pR. 45 82. vidhimArgaprapA-sAnuvAda, pR. 126 83. AcAradinakara, pR. 88 84. (ka) zrI bRhad yogavidhi, pR. 32-34 (kha) zrI pravrajyA yogAdi vidhi saMgraha, pR. 64-65 85. jahA~ saMghaTTA grahaNa karanA ho vaha bhUmi pratilekhita aura pramArjita honI caahie| 86. gocarI ke atirikta zeSa vastuoM kA saMghaTTA grahaNa karate samaya 'bhAta pANI' zabda na boleM tathA kevala saMghaTTA grahaNa karanA ho to 'AuttavANaya' zabda na boleN| 87. AcAradinakara, pR. 84 88. vahI, pR. 85-86 89. vyavahAra bhASya-sAnuvAda, 3190-92 90. vidhimArgaprapA-sAnuvAda, pR. 129 91. zrI pravrajyA yogAdi vidhi saMgraha, pR. 54 92. vyavahArabhASya, gA. 3191-92 93. tilakAcArya sAmAcArI, pR. 44-45 94. subodhA sAmAcArI, pR. 22-23 95. vidhimArgaprapA, pR. 129 96. AcAradinakara, pR. 90 97. vyavahArabhASya, gA. 3191-93 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa 98. AcAradinakara pR. 90 99. zrI bRhadyogavidhi, pR. 26-27 100. zrI bRhadyoga vidhi, pR. 143 101. vyavahArabhASya, gA. 3156-59 102. vahI, 3163-65, 3168-69, 3171-78 103. vahI, 3179-80, 3187-90 104. zrI bRhadyogavidhi, pR. 25 105. tilakAcArya sAmAcArI, pR. 33 106. vidhimArgaprapA sAnuvAda, pR. 130-136 107. vahI, pR. 136 108, zrI bRhadyogavidhi, pR. 39-40 109. (ka) mUlAcAra, gA. 576 (kha) kaSAyapAhur3a, 1/1,1 110. zramaNAcAra, pR. 9-15 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-6 yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi jina sUtroM meM Apta puruSoM kI vANI saMkalita hai, ve Agama kahalAte haiN| zvetAmbara kI pracalita paramparA meM sAmAnyata: 45 Agama mAne jAte haiN| jainAcAryoM ne mana-vacana-kAyA kI ekAgratA evaM viziSTa tapa pUrvaka Agama granthoM ko par3hanepar3hAne kA upadeza diyA hai| Agama sUtroM kA adhyayana karate samaya kisa Agama ke lie kaunasA tapa karanA cAhie tathA triyoga kI pavitratA banAye rakhane hetu vaMdana-kAyotsarga Adi kitanI saMkhyA meM karanA cAhie? yadi isa sambandha meM jaina sAhitya kA anveSaNa kiyA jAe to sAmAcArI saMgraha, prAcIna sAmAcArI, tilakAcArya sAmAcArI, subodhA sAmAcArI, vidhimArgaprapA evaM AcAradinakara Adi grantha upalabdha hote haiN| uparokta sabhI grantha lagabhaga paramparAgata sAmAcArI se sambandhita haiM, yadyapi vidhimArgaprapA evaM AcAradinakara kI sAmAcArI vartamAna meM tapAgaccha Adi kucha AmnAyoM meM vizeSa rUpa se svIkArya rahI hai| isakA mukhya kAraNa yaha hai ki inameM isa kriyA-vidhi kA suvistRta evaM zAstra sammata nirUpaNa kiyA gayA hai| jahA~ taka kharatara yA tapAgaccha Adi paramparAoM kA prazna hai vahA~ kharataragaccha paramparA vidhimArgaprapA kA anusaraNa karatI hai aura tapAgaccha Adi paramparAe~ mukhyatayA AcAradinakara kI sAmAcArI kA anukaraNa karatI haiN| prApta jAnakArI ke anusAra vidhimArgaprapA evaM AcAradinakara donoM kharataragaccha ke AcAryoM dvArA racita haiM aura unameM sarvAdhika matabheda tapa-krama ko lekara hI hai, zeSa vidhi lagabhaga samAna hai| yahA~ granthoM kI mUlyavattA aura prAcInatA ko lakSya meM rakhate hue vidhimArgaprapA evaM AcAradinakara donoM ke anusAra yoga tapa kI vidhi kheNge| AvazyakasUtra yoga vidhi ___* AvazyakasUtra meM eka zrutaskandha aura chaha adhyayana haiN| * zrutaskandha ke yoga meM do dina aura chaha adhyayana ke yoga meM chaha dina aise kula ATha dinoM meM isa sUtra ke yoga pUrNa hote haiN| * sabhI aMgasUtra evaM zrutaskandha ke uddeza aura Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa anujJA dina meM nandI hotI hai| * aMgasUtra evaM zrutaskandha ke uddeza - samuddeza aura anujJA dina meM AyaMbila hotA hai, anya dinoM meM nIvi hotI hai / 1 * AcAradinakara ke anusAra aMgasUtroM evaM zrutaskandha ke uddezAdi dinoM meM AyaMbila karanA cAhie tathA zeSa dinoM meM ekAntara AyaMbila aura nIvi - isa krama se tapa karane kA nirdeza hai| 2 vahA~ vidhimArgaprapA ke matAnusAra zeSa dinoM meM nIvi tapa karanA cAhie / * AvazyakasUtra ke chaha adhyayana ke nAma ye haiM- 1. sAmAyika 2. caturviMzatistava 3. vaMdana 4. pratikramaNa 5. kAyotsarga aura 6. pratyAkhyAna / * vidhimArgaprapA ke anusAra oghaniryukti, AvazyakasUtra meM hI anupraviSTa hai| isalie oghaniyukti kA pRthaka yoga nahIM kahA gayA hai| 3 AvazyakasUtra kI yogavidhi isa prakAra hai AvazyakasUtra kA yoga jisa dina prArambha ho, usa prathama dina meM zrutaskandha kA uddeza aura sAmAyika nAmaka prathama adhyayana kA uddeza - samuddeza evaM anujJA kreN| isa dina yogavAhI AyaMbila tapa kareM tathA uddezAdi kI kriyA nandI ke samakSa kreN| isa dina kI kriyA meM yogavAhI cAra bAra mukhavastrikA kI pratilekhanA kareM, cAra bAra dvAdazAvarttavandana kareM, cAra bAra khamAsamaNasUtra pUrvaka vandana kareM aura tIna bAra kAyotsarga kreN| dUsare dina yogavAhI dvitIya caturviMzatistava nAmaka adhyayana kA uddeza (vAcanA), samuddeza (arthabodha ) aura anujJA (adhyApana kI anumati) kI vidhi kareM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM yogavAhI tIna bAra mukhavastrikA kI pratilekhanA kareM, tIna bAra dvAdazAvartta vaMdana kareM, tIna bAra khamAsamaNasUtra pUrvaka vandana kareM aura tIna bAra kAyotsarga kreN| tIsare dina yogavAhI tRtIya vandana nAmaka adhyayana kA uddeza - samuddezaanujJA kareM aura nIvi kreN| isakI kriyAvidhi meM yogavAhI pUrvavata tIna bAra mukhavastrikA kA pratilekhana kareM, tIna bAra dvAdazAvarttavandana kareM, tIna bAra khamAsamaNasUtra pUrvaka vandana kareM aura tIna bAra kAyotsarga kreN| cauthe dina yogavAhI caturtha pratikramaNa nAmaka adhyayana kA uddeza - samuddeza evaM anujJA kareM aura tapa meM nIvi kreN| isakI kriyA meM yogavAhI pUrvavata mukhavastrikA pratilekhana, kAyotsarga Adi sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi ...301 pA~caveM dina yogavAhI paMcama kAyotsarga adhyayana kA uddeza-samuddeza evaM anujJA kareM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM yogavAhI pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| chaThe dina yogavAhI SaSThama kAyotsarga adhyayana kA uddeza-samaddeza-anujJA kareM aura nIvi tapa kreN| isake kriyAnuSThAna meM yogavAhI pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| sAtaveM dina yogavAhI AvazyakasUtra ke zrutaskandha kA samuddeza kareM aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM yogavAhI pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| AThaveM dina yogavAhI Avazyaka zrutaskandha kI anujJA, nandIkriyA aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM yogavAhI pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| yaMtra- zrI AvazyakasUtra-AgAr3hayoga, dina-8, nandI-2 dina | 1 | 2 | 3 4 | 5 6 7 adhyayana zru.u.,nandI. 2 | 3 | 5 | 6 |zru.samu. zru.anu. 0 0 nandI kAyotsarga vandana khamAsamaNa mukhavastrikA tapa (vidhiprapA ke anusAra) (AcAradinakara ke anusAra) bo 0 0 0 ho 0 0 0 0 0 0 0 H H y y t nI. nI. | nI. vizeSa- zrutaskandha ke uddeza kA eka kAyotsarga, phira prathama adhyayana ke uddeza, samuddeza, evaM anujJA ke tIna kAyotsarga- isa prakAra cAra kAyotsarga hote haiN| ___ yaha jJAtavya hai ki yoga kAla meM jisa dina jitane kAyotsarga hote haiM vandana, khamAsamaNa, mukhavastrikA pratilekhana Adi kriyAe~ bhI utanI hI hotI haiN| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa dazavaikAlikasUtra yoga vidhi dazavaikAlikasUtra meM eka zrutaskandha aura bAraha adhyayana haiN| pA~caveM adhyayana meM do aura nauveM adhyayana meM cAra uddezaka haiN| * nauveM adhyayana ke cAra uddezakoM meM do dina, zeSa gyAraha adhyayanoM ke gyAraha dina, zrutaskandha ke do dina aise 2 + 11 + 2 kula 15 dinoM meM isa sUtra ke yoga pUrNa hote haiN| * isa sUtra ke pA~caveM adhyayana kA yoga karate samaya pahale pA~caveM adhyayana kA uddezaka, phira prathama aura dvitIya uddezaka ke uddezAdi, phira pA~caveM adhyayana kA samuddeza, phira pA~caveM adhyayana kI anujJA karate haiN| jina sUtroM ke adhyayana meM uddezaka hoM, unameM adhyayana evaM unake uddezakoM kA vahana - krama pUrvavata jAnanA caahie| dazavaikAlika sUtra ke bAraha adhyayanoM ke nAma ye haiM- 1. drumapuSpikA 2. zrAmaNyapUrvikA 3. kSullikAcArakathA 4. SaDjIvanikAya athavA dharmaprajJapti 5. piNDaiSaNA- isameM piNDa niyukti kA upacAra se samAveza hotA hai, aisI mAnyatA hai| 6. dharmArthakAmAdhyayana athavA mahallikAcAra kathA 7. vAkya zuddhi 8. AcAra praNidhi 9. vinayasamAdhi 10. sabhikSu 11. rativAkya aura 12. cUlikA / dazavaikAlikasUtra kI yogavidhi yaha hai pahale dina dazavaikAlikasUtra ke zrutaskandha kA uddeza evaM prathama drumapuSpikA nAmaka adhyayana kA uddeza- samuddeza- anujJA kareM aura AyaMbila tapa evaM nandI kriyA kreN| isakI kriyA meM yogavAhI cAra bAra mukhavastrikA kI pratilekhanA kareM, cAra bAra dvAdazAvartta vandana kareM, cAra bAra khamAsamaNasUtra pUrvaka vandana kareM aura cAra bAra kAyotsarga kreN| dUsare dina yogavAhI dvitIya zrAmaNyapUrvaka nAmaka adhyayana kA uddezasamuddeza- anujJA kareM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyA meM yogavAhI mukhavastrikApratilekhana Adi sabhI kriyAe~ pUrvavata tIna-tIna bAra kreN| tIsare dina yogavAhI tRtIya kSullakAcArakathA nAmaka adhyayana kA uddezasamuddeza-anujJA kareM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM yogavAhI pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| cauthe dina yogavAhI caturtha SaDjIvanikAya nAmaka adhyayana kA uddezasamuddeza- anujJA kareM aura nIvi kreN| isakI kriyA meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tInatIna bAra kreN| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi ...303 pA~caveM dina yogavAhI paMcama piNDaiSaNA nAmaka adhyayana kA uddeza kareM, phira isake prathama evaM dvitIya donoM uddezakoM ke uddeza-samuddeza-anujJA kareM, phira adhyayana kA samuddeza-anujJA kareM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| chaThaveM dina yogavAhI SaSThama dharmArthakAma nAmaka adhyayana kA uddezasamuddeza-anujJA kareM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyA meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| sAtaveM dina yogavAhI saptama vAkyazuddhi nAmaka adhyayana kA uddezasamuddeza-anujJA kareM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyA meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| AThaveM dina yogavAhI aSTama AcArapraNidhi nAmaka adhyayana kA uddezasamuddeza-anujJA kareM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyA meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| nauveM dina yogavAhI navama vinaya samAdhi nAmaka adhyayana kA uddeza phira prathama uddezaka kA uddeza-samuddeza-anujJA, phira dvitIya uddezaka kA uddezasamuddeza-anujJA kareM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyA meM pUrvavata sabhI kriyAe~ sAta-sAta bAra kreN| dasaveM dina yogavAhI nauveM adhyayana ke tRtIya uddezaka kA uddeza-samaddezaanujJA, phira caturtha uddezaka kA uddeza-samuddeza-anujJA, phira nauveM adhyayana kA samuddeza-anujJA kareM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyA meM pUrvavata sabhI kriyAe~ ATha-ATha bAra kreN| ___ gyArahaveM dina yogavAhI dazama sabhikSu nAmaka adhyayana kI uddeza-samaddezaanujJA kareM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyA meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| ___bArahaveM dina yogavAhI ratikalpa nAmaka prathama cUlikA kA uddeza-samuddeza anujJA kareM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyA meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| ___ terahaveM dina yogavAhI viviktacaryA nAmaka dvitIya cUlikA kA uddezasamuddeza-anujJA kareM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyA meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa ___caudahaveM dina yogavAhI dazavaikAlika ke zrutaskandha kA samuddeza kareM aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyA meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| pandrahaveM dina yogavAhI dazavaikAlika ke zrutaskandha kI anujJA kareM, naMdI kriyA kareM aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM yogavAhI pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| yaMtra- zrI dazavaikAlikasUtra- AgAr3ha yoga, dina-15, naMdI-2 dina 1 | 2 | 3 | 4 | 5 zru.u.,nandI, 2 | 3 a.1 uddezaka | 0 kAyotsarga tapa (vidhiprapA ke anusAra) (AcAradinakara ke anusAra) 0 0 adhyayana + + 100 0 -- Fw w 0 FE 0 0 0 20 0 0 A. 0 0 FE | 11 12 13 14 dina adhyayana uddezaka kAyotsarga tapa (vidhiprapA ke anusAra) AcAradinakara ke anusAra) maNDalI praveza tapa vidhi maNDalI meM praveza karane hetu kisI bhI adhyayana kA uddeza, samuddeza evaM anujJA vidhi nahIM hotI hai, kyoMki vAcanA kA vyavaccheda hone se skandilAcArya ke samaya se hI vyavacchinna calI A rahI hai| vartamAna meM yaha vidhi paramparAgata sAmAcArI ke anusAra pracalita hai| sAmAnyatayA zaikSa muni sAta maNDaliyoM meM praveza karane ke lie sAta AyaMbila karate haiN| AcAradinakara kI sAmAcArI ke anusAra maNDalI tapa ke tIsare AyaMbila meM upasthApanA hetu naMdIkriyA hotI hai, Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi ...305 kintu zruta ke uddeza, samuddeza evaM anujJA hetu naMdI nahIM hotI hai| nava dIkSita muni upasthApana yA mahAvrata AropaNa kI naMdI vidhi ke dvArA hI samparNa maNDaliyoM meM praveza pA letA hai| ____ sAta maNDalI ke nAma haiM- 1. sUtra maMDalI 2. artha maMDalI 3. bhojana maMDalI 4. kAla maMDalI 5. Avazyaka (pratikramaNa) maMDalI 6. svAdhyAya maMDalI aura 7. saMstAraka mNddlii| uttarAdhyayanasUtra yoga vidhi * uttarAdhyayanasUtra meM eka zrutaskandha aura chattIsa adhyayana haiN| eka adhyayana eka dina meM pUrNa hotA hai| vizeSa yaha hai ki yadi yogavAhI caturtha 'asaMkhaya' nAmaka adhyayana kI teraha gAthAoM ko usI dina samyaka rUpa se par3hakara mukhAgra kara letA hai, to use usI dina nIvi tapa se anujJA de dete haiM, yadi teraha gAthAe~ kaNThastha nahIM kara pAe to usa dina AyaMbila karavAkara dUsare dina AyaMbilapUrvaka anujJA dete haiN| isa prakAra do dina aura do AyaMbila ke dvArA 'asaMkhaya' adhyayana kA yoga pUrNa hotA hai| ___kucha AcAryoM ke matAnusAra yadi yogavAhI dina kI prathama pauruSI ke madhya meM 'asaMkhaya' adhyayana ko mukhAgra kara le, to usa dina nIvi tapa dvArA anujJA kI jAtI hai, yadi teraha gAthAoM ko mukhAgra na kara pAe to AyaMbila karavAyA jAtA hai| usake bAda usa dina kI aMtima pauruSI ke madhya meM bhI 'asaMkhaya' adhyayana kI teraha gAthAoM ko kaMThAgra kara le to usI dina anujJA de dI jAtI hai| yadi dUsare dina prathama pauruSI ke madhya meM isa adhyayana ko pUrNa karatA hai to bhI usa dina nIvi tapa dvArA anujJA dI jAtI hai| * uttarAdhyayana ke chattIsa adhyayana 36 yA 37 dinoM meM pUrNa hote haiN| usake bAda do dina zrutaskandha ke samuddeza evaM anujJA meM lagate haiN| isa prakAra isa sUtra ke yoga kula 38 yA 39 dinoM meM pUrNa hote haiN| * dUsarI vidhi ke anusAra uttarAdhyayana ke yoga 27 yA 28 dina meM pUrNa hote haiN| vaha isa prakAra hai- eka se lekara caudaha adhyayana eka samAna haiN| isalie eka dina meM eka adhyayana kI vAcanA hI dI jAtI hai, zeSa bAIsa adhyayanoM ko eka-eka dina meM do-do adhyayana kI vAcanA dekara pUrNa karate haiN| zrutaskaMdha ke samuddeza evaM anujJA meM do dina lagate haiN| isa prakAra 14 + 11 + 2 = 27 yA 28 dina meM isake yoga pUrNa hote haiN| Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa * isa sUtra ke yogakAla meM vastroM ko dhUpa meM denA, bhigonA Adi varjita hai| * chattIsa adhyayanoM ke nAma isa prakAra haiM- 1. vinayazruta 2. parISaha 3. cAturaMgIya 4. asaMskRta athavA pramAdApramAda 5. akAma maraNIya 6. kSullaka nirgranthIya 7. elaka 8. kApilika 9. namipravrajyA 10. drumapatraka 11. bahuzrutapUjA 12. harikezIya 13. citta saMbhUtIya 14. iSukArIya 15. sabhikSu adhyayana 16. brahmacarya samAdhisthAna 17. pApazramaNIya 18. saMyatIya 19. mRgAputrIya 20. mahAnirgranthIya 21. samudrapAlIya 22. rathanemIya 23. kezI-gautamIya 24. samiti 25. yajJIya 26. sAmAcArI 27. khaluMkIya 28. mokSamArga gati 29. samyaktva parAkrama 30. tapomArga gati 31. caraNa vidhi 32. pramAda sthAna 33. karmaprakRti 34. lezyA 35. anagAra mArga 36. jIvAjIva vibhkti| uttarAdhyayanasUtra kI yogavidhi yaha hai pahale dina yogavAhI uttarAdhyayanasUtra ke zrutaskandha kA uddeza aura prathama adhyayana kI uddeza-samuddeza evaM anujJA vidhi kreN| isa dina AyaMbila tapa, naMdIkriyA evaM eka kAlagrahaNa bhI kreN| isakI kriyAvidhi meM yogavAhI cAra bAra mukhavastrikA kI pratilekhanA kareM, cAra bAra dvAdazAvarta vandana kareM, cAra bAra khamAsamaNa sUtra pUrvaka vandana kareM aura cAra bAra kAyotsarga kreN| dUsare dina yogavAhI dvitIya adhyayana kI uddeza-samuddeza evaM anujJA vidhi kareM aura eka kAlagrahaNa evaM nIvi tapa kreN| isakI kriyA meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| tIsare dina yogavAhI tRtIya adhyayana kI uddeza-samuddeza evaM anujJA vidhi kreN| eka kAlagrahaNa leM evaM nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| cauthe dina yogavAhI caturtha adhyayana kI uddeza-samuddeza evaM anujJA vidhi kreN| eka kAlagrahaNa leM evaM nIvi tapa kreN| yadi yogavAhI usI dina asaMskRta nAmaka adhyayana kI teraha gAthAoM ko samyaka rUpa se par3hakara mukhAgra kara letA hai to use usI dina usakI anujJA deM, anyathA teraha gAthAoM ke kaNThastha hone para dUsare dina AyaMbila Adi karavAkara anujJA deN| isakI kriyAvidhi meM sthiti ke anusAra mukhavastrikA Adi sabhI kriyAe~ pUrvavata do-do bAra yA tIna-tIna bAra kreN| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi ...307 pA~caveM dina yadi cauthe dina 'asaMskRta' adhyayana samyaka prakAra se pUrNa nahIM huA ho, to pA~caveM dina AyaMbila kreN| yadi cauthe dina pUrNa kara liyA gayA ho, to bhI pA~caveM dina AyaMbila kareM, cauthe adhyayana kI anujJA kareM aura eka kAlagrahaNa leN| isakI kriyA meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| - chaThaveM dina yogavAhI pA~caveM adhyayana kI uddeza-samuddeza evaM anujJA vidhi kareM, eka kAlagrahaNa leM evaM nIvi tapa kreN| isakI kriyA meM kAyotsarga Adi sabhI kriyAe~ pUrvavata tIna-tIna bAra kreN| sAtaveM dina yogavAhI chaThe adhyayana kI uddeza-samuddeza evaM anujJA vidhi kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| ___AThaveM dina yogavAhI sAtaveM adhyayana kI uddeza-samuddeza evaM anujJA vidhi kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| nauveM dina yogavAhI AThaveM adhyayana kI uddeza-samuddeza evaM anujJA vidhi kareM, eka kAlagrahaNa le aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| ____dasaveM dina yogavAhI naveM adhyayana kI uddeza-samuddeza evaM anujJA vidhi kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| ___gyArahaveM dina yogavAhI dasaveM adhyayana kI uddeza-samuddeza-anujJA vidhi kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| - bArahaveM dina se lekara pandrahaveM dina taka bhI kramaza: gyArahaveM, bArahaveM, terahaveM, caudahaveM adhyayanoM kI uddeza-samuddeza evaM anujJA vidhi kareM, pratidina eka-eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| inakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| solahaveM dina yogavAhI pandrahaveM evaM solahaveM adhyayana ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI vidhi kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ chaha chaha bAra kreN| Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa satrahaveM dina yogavAhI satrahaveM evaM aThArahaveM adhyayana ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI vidhi kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyA meM pUrvavata sabhI kriyAe~ chaha chaha bAra kreN| aThArahaveM dina yogavAhI unnIsaveM evaM bIsaveM adhyayana ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI vidhi kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyA meM pUrvavata sabhI kriyAe~ chaha chaha bAra kreN| unnIsaveM dina yogavAhI ikkIsaveM evaM bAIsaveM adhyayana ke uddeza-samaddeza evaM anujJA kI vidhi kareM, eka kAlagrahaNa le aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ chaha chaha bAra kreN| bIsaveM dina yogavAhI teIsaveM evaM caubIsaveM adhyayana ke uddeza-samuddeza evaM anujJA vidhi kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyA meM pUrvavata sabhI kriyAe~ chaha-chaha bAra kreN| ikkIsaveM dina yogavAhI paccIsaveM evaM chabbIsaveM adhyayana ke uddezasamaddeza evaM anujJA vidhi kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ chaha-chaha bAra kreN| ___bAIsaveM dina yogavAhI sattAIsaveM evaM aTThAIsaveM adhyayana ke uddezasamuddeza evaM anujJA vidhi kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kara leN| isakI kriyA meM pUrvavata sabhI kriyAe~ chaha chaha bAra kreN| teIsaveM dina yogavAhI unatIsaveM evaM tIsaveM adhyayana ke uddeza-samuddeza evaM anujJA vidhi kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyA meM pUrvavata sabhI kriyAe~ chaha chaha bAra kreN| caubIsaveM dina yogavAhI ekatIsaveM evaM battIsaveM adhyayana ke uddezasamuddeza evaM anujJA vidhi kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyA meM pUrvavata sabhI kriyAe~ chaha chaha bAra kreN| paccIsaveM dina yogavAhI taiMtIsaveM adhyayana ke uddeza-samuddeza evaM anujJA vidhi kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyA meM pUrvavata sabhI kriyAe~ chaha chaha bAra kreN| chabbIsaveM dina yogavAhI paiMtIsaveM evaM chattIsaveM adhyayana ke uddeza-samuddeza evaM anujJAvidhi kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyA meM pUrvavata sabhI kriyAe~ chaha chaha bAra kreN| Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi ...309 sattAIsaveM dina yogavAhI zrutaskandha kI samuddeza vidhi kareM, eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyA meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| aTThAIsaveM dina yogavAhI zrutaskandha kI anujJAvidhi kareM, eka eka kAlagrahaNa le, naMdI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| isa prakAra aTThAisa dinoM meM uttarAdhyayana sUtra kA yoga pUrNa hotA hai| zrI uttarAdhyayanasUtra- AgAr3ha yoga, dina 28, kAla-28, naMdI-2 vRddhi dina-4 dina - 1 12 | 3 | 4 5 6 adhyayana | zru.u., nandI, 2 | 3 | 4-asaMkhaya |4-asaMkhaya | 5 a. 1 | u.samu. | a. kAyotsarga| 4 2 yA 3 nI./A. nI./A. o no tapa 2 (r) 70 dina adhyayana kAyotsarga| 3 8 | 9 | 10 | 33 nI. | nI. | | tapa nI. | nI. | nI. nI. | nI. | dina | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 adhyayana | 15/16 | 17/18 | 19/20 | 21/22 | 23/24 / 25/26/27/28 kAyotsarga| 6 6 6 6 6 | 6 | 6 tapa nI. nI. | nI. | nI. | nI. | nI. nI. 24 25 26 dina | 23 adhyayana | 29/30 | 31/32 kAyotsarga| 6 | 6 tapa / nI. | nI. 27 | 28 | 33/34 | 35/36 | zru.samu. zru.a. naMdI | 1 | nI. | nI. | A. | A. * AcAradinakara ke anusAra tapa krama dazavaikAlikasUtra ke yantravata smjheN| Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa aGga sUtroM kI yoga vidhi AcArAMgasUtra yoga vidhi prathama zrutaskanya * AcArAMgasUtra ke do zrutaskandha aura paccIsa adhyayana haiN| prathama zrutaskandha meM nau aura dvitIya zrutaskandha meM solaha adhyayana haiN| * prathama zrutaskandha ke pahale adhyayana meM sAta, dUsare adhyayana meM chaha, tIsare adhyayana meM cAra, cauthe adhyayana meM cAra, pA~caveM adhyayana meM chaha, chaTThe adhyayana meM pA~ca, sAtaveM adhyayana meM ATha aura AThaveM adhyayana meM cAra uddezaka haiN| * jisa adhyayana meM sama saMkhyA (jaise- 4, 6, Adi) ke uddezaka hote haiM vahA~ eka dina aura eka kAla meM do-do uddezaka pUrNa karate haiM tathA jisa adhyayana meM viSama saMkhyA ( 3, 5, 9 Adi) ke uddezaka hote haiM vahA~ aMtima uddezaka eka dina aura eka kAla pUrvaka adhyayana ke sAtha pUrNa karate haiN| AcArAMga ke nauveM adhyayana kA nAma mahAparijJA hai, vaha vyucchinna ho gayA hai| kahate haiM ki AryavajrasvAmI ne isa adhyayana se AkAzagAminI vidyA uddhRta kI thI, vaha vidyA bhI atizaya pradhAna hone ke kAraNa lupta ho gaI hai| vartamAna meM isa adhyayana kI niyukti mAtra upasthita hai| * * zIlAMkAcArya ke matAnusAra 'mahAparijJA' AThavA~ adhyayana hai, vimokSa sAtavAM adhyayana hai aura upadhAna zruta navavA~ adhyayana hai| isa prakAra vartamAna meM AcArAMga sUtra ke ATha adhyayana hI upalabdha haiN| * AcArAMga ke prathama zrutaskandha ke yoga meM caubIsa dina lagate haiM / AcArAMgasUtra ke prathama zrutaskandha ke nau adhyayanoM ke nAma isa prakAra haiM- 1. zastra parijJA 2. lokavijaya 3. zItoSNIya 4. samyaktva 5. AyaMtI athavA lokasAra 6. dyUta 7. vimokSa 8. upadhAna zruta 9. mahAparijJA / AcArAMgasUtra ke prathama zrutaskandha kI yogavidhi yaha hai pahale dina yogavAhI AcArAMgasUtra kA uddeza kara phira prathama zrutaskaMdha kA uddeza kreN| phira parijJA nAmaka prathama adhyayana kA uddeza kareM, phira prathama adhyayana ke pahale uddezaka kA uddeza aura prathama adhyayana ke dUsare uddezaka kA uddeza kreN| isake bAda kramazaH prathama adhyayana ke pahale aura dUsare uddezaka kA Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi ...311 samuddeza kareM, phira usI dina dina ke antima prahara meM prathama adhyayana ke pahale aura dUsare uddezaka kI anujJA kreN| isa dina aMga sUtra ke uddezAdi ke nimitta eka kAlagrahaNa leM, naMdIkriyA kareM evaM AyaMbila tapa kreN| ___isa dina kI samagravidhi meM nau bAra mukhavastrikA kI pratilekhanA kareM, nau bAra dvAdazAvata vandana kareM, nau bAra khamAsamaNasUtra pUrvaka vandana kareM evaM nau bAra kAyotsarga kreN| dUsare dina yogavAhI prathama adhyayana ke tIsare evaM cauthe uddezaka ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ chaha chaha bAra kreN| tIsare dina yogavAhI prathama adhyayana ke pA~caveM evaM chaThaveM uddezaka ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ chaha chaha bAra kreN| cauthe dina yogavAhI sabase pahale prathama adhyayana ke sAtaveM uddezaka kA uddeza evaM samuddeza kareM, phira prathama adhyayana kA samuddeza kareM, phira kramaza: sAtaveM uddezaka evaM prathama adhyayana kI anujJA vidhi kreN| isa dina uddezAdi ke nimitta eka kAlagrahaNa leM evaM nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ pA~ca-pA~ca bAra kreN| isa prakAra pahalA adhyayana cAra dina meM pUrNa hotA hai| pA~caveM dina yogavAhI lokavijaya nAmaka dvitIya adhyayana kA uddeza kareM, phira dvitIya adhyayana ke pahale evaM dUsare uddezaka ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| ina uddezAdi ke nimitta eka kAlagrahaNa leM evaM nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ sAta-sAta bAra kreN| __chaThe dina yogavAhI dvitIya adhyayana ke tIsare evaM cauthe uddezaka ke uddezasamuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM, isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ chaha chaha bAra kreN| sAtaveM dina yogavAhI dvitIya adhyayana ke pA~caveM evaM chaThe uddezaka ke uddeza evaM samuddeza kI kriyA kareM, phira dvitIya adhyayana kA samuddeza kareM, phira pA~caveM-chaThe uddezaka evaM dvitIya adhyayana kI anujJA kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ AThaATha bAra kreN| isa prakAra dUsarA adhyayana tIna dina meM pUrNa hotA hai| AThaveM dina yogavAhI zItoSNIya nAmaka tRtIya adhyayana kA uddeza kareM, Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa phira tRtIya adhyayana ke pahale evaM dUsare uddezaka ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ sAta-sAta bAra kreN| nauveM dina yogavAhI tRtIya adhyayana ke tIsare evaM cauthe uddezaka ke uddezasamuddeza kI kriyA kareM, phira tRtIya adhyayana kA samuddeza kareM, phira tIsare-cauthe uddezaka evaM tRtIya adhyayana kI anujJA kareM; eka kAlagrahaNa le aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ ATha-ATha bAra kreN| dasaveM dina yogavAhI samyaktva nAmaka caturtha adhyayana kA uddeza kareM, phira caturtha adhyayana ke pahale evaM dUsare uddezaka ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ sAta-sAta bAra kreN| ___gyArahaveM dina yogavAhI caturtha adhyayana ke tIsare evaM cauthe uddeza ke uddezasamuddeza kI kriyA kareM, phira caturtha adhyayana kA samuddeza kareM, phira tIsare-cauthe uddezaka evaM caturtha adhyayana kI anujJA kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ ATha-ATha bAra kreN| isa prakAra cauthA adhyayana do dina meM pUrNa hotA hai| bArahaveM dina yogavAhI lokasAra nAmaka paMcama adhyayana kA uddeza kareM, phira paMcama adhyayana ke pahale evaM dUsare uddezaka ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ sAta-sAta bAra kreN| terahaveM dina yogavAhI paMcama adhyayana ke tIsare evaM cauthe uddezaka ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ chaha-chaha bAra kreN| caudahaveM dina yogavAhI paMcama adhyayana ke pA~caveM evaM chaThe uddezaka ke uddeza evaM samuddeza kI kriyA kareM, phira paMcama adhyayana kA samuddeza kareM, phira pA~caveM-chaThe uddezaka evaM pA~coM adhyayana kI anujJA kreN| isa kriyA ke nimitta eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ ATha-ATha bAra kreN| pandrahaveM dina yogavAhI dyUta nAmaka SaSThama adhyayana kA uddeza kareM, phira SaSThama adhyayana ke pahale evaM dUsare uddezaka ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi... 313 kriyA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ sAta-sAta bAra kreN| solahaveM dina yogavAhI SaSThama adhyayana ke tIsare evaM cauthe uddezaka ke uddeza - samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ chaha chaha bAra kreN| satarahaveM dina yogavAhI SaSThama adhyayana ke pA~caveM uddezaka kA uddezasamuddeza kareM, phira SaSThama adhyayana kA samuddeza kareM, phira pA~caveM uddezaka evaM chaThe adhyayana kI anujJA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ pA~ca-pA~ca bAra kreN| aThArahaveM dina yogavAhI vimokSa nAmaka saptama adhyayana kA uddeza kareM, phira saptama adhyayana ke pahale evaM dUsare uddezaka ke uddeza- samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM, ina vAcanAoM ke nimitta eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ sAta-sAta bAra kreN| unnIsaveM dina yogavAhI saptama adhyayana ke tIsare evaM cauthe uddezaka ke uddeza - samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM, inake nimitta eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ chaha chaha bAra kreN| bIsaveM dina yogavAhI saptama adhyayana ke pA~caveM evaM chaThe uddezaka ke uddeza- samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ chaha chaha bAra kreN| ikkIsaveM dina yogavAhI saptama adhyayana ke sAtaveM evaM AThaveM uddezaka ke uddeza - samuddeza kI kriyA kareM, phira sAtaveM adhyayana kA samuddeza kareM, phira sAtaveM-AThaveM uddezaka evaM sAtaveM adhyayana kI anujJA kareM, ina vAcanAoM ke nimitta eka kAlagrahaNa le aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ ATha-ATha bAra kreN| bAIsaveM dina yogavAhI upadhAnazruta nAmaka aSTama adhyayana kA uddeza kareM, phira aSTama adhyayana ke pahale evaM dUsare uddezaka ke uddeza- samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM, ina vAcanAoM ke nimitta eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ sAta-sAta bAra kreN| teIsaveM dina yogavAhI aSTama adhyayana ke tIsare evaM cauthe uddezaka ke uddeza - samuddeza kI kriyA kareM, phira AThaveM adhyayana kA samuddeza kareM, phira Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa tIsare cauthe uddezaka evaM AThaveM adhyayana kI anujJA kreN| ina kriyAoM ke nimitta eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ ATha-ATha bAra kreN| caubIsaveM dina yogavAhI AcArAMga ke prathama zrutaskandha kA samuddeza evaM anujJA vidhi kareM, naMdIkriyA kareM aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ do-do bAra kreN| dina 1 adhyayana aM.u., zru.u., naMdI, a. 1 1/2 9 A. uddezaka kAyotsarga tapa dina adhyayana uddezakha kAyotsarga tapa zrI AcArAMga prathama zrutaskandha- AgAr3hayoga, dina- 24, kAlagrahaNa - 24, naMdI - 2, aMga- 1, adhyayana - 8 dina adhyayana 9 3 3/4 8 nI. 17 6 554 2 1 nI. 6 3 1 3/4 6 nI. nI. nI. 18 5/6 7 6 10 11 12 4 4 5 1/2 3/4 1/2 7 8 7 nI. nI. nI. 4 1 97 754 19 5 2 62 1/2 3/4 5/6 7 6 8 nI. nI. nI. 13 5 3/4 6 nI. 20 21 7 7 1/2 3/4 5/6 7/8 7 6 6 8 nI. nI. nI. nI. 151004 + 15 6 1/2 7 nI. nI. 5/6 8 72 22 23 8 S 2 1/2 8 | uddezaka kAyotsarga tapa * AcAradinakara ke anusAra isakA tapa krama dazavaikAlikasUtra ke yantravata smjheN| dvitIya zrutaskandha AcArAMgasUtra ke dvitIya zrutaskandha meM praveza karane ke dina sarvaprathama nandI kriyA kI jAtI hai| usake bAda zrutaskandha kA uddeza kara, prathama adhyayana 3/4 7 8 nI. nI. 8 3 3 1/2 7 nI. 16 6 3/4 6 nI. 24 zru. samu., zru.a., naMdI 0 2 A. Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi ...315 kA uddeza kiyA jAtA hai| yaha zrutavidhi sabhI aMgasUtra evaM zrutaskandha ke praveza dina meM kI jAtI hai| * dvitIya zrutaskandha meM solaha adhyayana evaM caubIsa uddezaka haiN| pahale adhyayana meM gyAraha, dUsare-tIsare adhyayana meM tIna, cauthe se lekara sAtaveM- ina cAra adhyayanoM meM do-do uddezaka haiM, zeSa nau adhyayana eka samAna haiM arthAta uddezaka se rahita haiN| * saptatikA nAmaka sAta adhyayana (8 se 14 adhyayana) eka samAna hone se AuttavANaya kI vidhi evaM bhagavatIsUtra ke yoga meM SaSTha yoga lagane kI vidhi pUrvaka eka adhyayana ko eka dina meM vahana (pUrNa) karate haiN| pandrahavA~ evaM solahavA~ adhyayana bhI eka samAna hone se eka-eka dina meM pUrNa kie jAte haiN| isa prakAra 8 se 16 kula 9 adhyayanoM meM nau dina lagate haiN| * paramparAgata dhAraNA ke anusAra 15veM (athavA 39 veM) kAlagrahaNa se lekara saptatikA ke sAta aura eka vRddhi kA aise kula ATha dina AgAr3ha hote haiN| ina ATha dinoM ke pazcAta 22vA~ aura 23vA~ (athavA 46vA~-47vA~) kAla grahaNa le sakate haiN| 24, 25, 26 veM kAlagrahaNa ke tIna dina Akasandhi ke hote haiN| * dvitIya zrutaskandha meM solaha adhyayanoM kI pA~ca cUlAe~ hotI haiN| * dvitIya zrutaskandha ke adhyayanoM ke nAma ye haiM 1. piNDaiSaNA 2. zayyA 3. IryA 4. bhASAjAta 5. vastraiSaNA 6. pAtraiSaNA 7. avagraha pratimA- ina sAta adhyayanoM kI prathama cUlA hotI hai| 8. sthAna 9. niSIdhikA 10. uccAra-prasravaNa 11. zabda 12. rUpa 13. parakriyA 14. anyonya kriyA- ina sAta adhyayanoM kI dUsarI cUlA hai| inheM saptatikA adhyayana kahate haiN| 15. bhAvanA adhyayana kI tIsarI cUlA hai| 16. vimukti adhyayana kI cauthI cUlA hai| nizItha adhyayana kI pA~cavIM cUlA mAnI jAtI hai, jo isa sUtra se pRthaka kara diyA gayA hai| AcArAMga ke dvitIya zrutaskandha kI yogavidhi yaha hai pahale dina yogavAhI sabase pahale dvitIya zrutaskandha kA uddeza kareM, phira piNDaiSaNA nAmaka prathama adhyayana kA uddeza kareM, phira prathama adhyayana ke pahale evaM dUsare uddezaka ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| ina uddezAdi kI vAcanA nimitta eka kAlagrahaNa leM, naMdIkriyA aura AyaMbila tapa kreN| isakI Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa vidhi meM ATha bAra mukhavastrikA kI pratilekhanA kareM, ATha bAra dvAdazAvarta vandana kareM, ATha bAra khamAsamaNasUtra pUrvaka vandana kareM evaM ATha bAra kAyotsarga kreN| dUsare dina yogavAhI prathama adhyayana ke tIsare evaM cauthe uddezaka ke uddezasamuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM, eka kAlagrahaNa leM evaM nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ chaha-chaha bAra kreN| tIsare dina yogavAhI prathama adhyayana ke pA~caveM evaM chaThe uddezaka ke uddezasamuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM, eka kAla grahaNa leM evaM nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ chaha-chaha bAra kreN| cauthe dina yogavAhI prathama adhyayana ke sAtaveM evaM AThaveM uddezaka ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM, eka kAla kA grahaNa kareM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ chaha-chaha bAra kreN| ____ pA~caveM dina yogavAhI prathama adhyayana ke nauveM evaM dasaveM uddezaka ke uddezasamuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM, eka kAla kA grahaNa kareM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ chaha-chaha bAra kreN| chaThaveM dina yogavAhI prathama adhyayana ke gyArahaveM uddezaka kA uddezasamuddeza kareM, phira prathama adhyayana kA samuddeza kareM, phira gyArahaveM uddezaka evaM pahale adhyayana kI anujJA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ pA~ca-pA~ca bAra kreN| sAtaveM dina yogavAhI zayyA nAmaka dvitIya adhyayana kA uddeza kareM, phira dvitIya adhyayana ke pahale evaM dUsare uddezaka ke uddeza-samaddeza evaM anajJA kI kriyA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ sAta-sAta bAra kreN| AThaveM dina yogavAhI dvitIya adhyayana ke tIsare uddezaka kA uddezasamuddeza kareM, phira dUsare adhyayana kA samuddeza kareM, phira tIsare uddezaka evaM dUsare adhyayana kI anujJA kareM, eka kAla kA grahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ pA~ca-pA~ca bAra kreN| nauveM dina yogavAhI IryA nAmaka tRtIya adhyayana kA uddeza kareM, phira isa adhyayana ke pahale evaM dUsare uddezaka ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ sAta-sAta bAra kreN| Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi ...317 dasaveM dina yogavAhI tRtIya adhyayana ke tIsare uddezaka ke uddeza-samaddeza kareM, phira tIsare adhyayana kA samuddeza kareM, phira tIsare uddezaka evaM tIsare adhyayana kI anujJA kareM, eka kAla kA grahaNa kareM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ pA~ca-pA~ca bAra kreN| gyArahaveM dina yogavAhI bhASA nAmaka caturtha adhyayana kA uddeza kareM, phira caturtha adhyayana ke pahale evaM dUsare uddezaka ke uddeza-samuddeza kI kriyA kareM, phira cauthe adhyayana kA samuddeza kareM, phira pahale-dUsare uddezaka evaM cauthe adhyayana kI anujJA kreN| ina vAcanAoM ke nimitta eka kAla kA grahaNa kareM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyA meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| bArahaveM dina yogavAhI vastraiSaNA nAmaka pA~caveM adhyayana kA uddeza kareM, phira pA~caveM adhyayana ke pahale evaM dUsare uddezaka ke uddeza-samuddeza kareM, phira pA~caveM adhyayana kA samuddeza kareM, phira pahale-dUsare uddezaka evaM pA~caveM adhyayana kI anujJA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kareM isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| terahaveM dina yogavAhI pAtraiSaNA nAmaka chaThaveM adhyayana kA uddeza kareM, phira chaThe adhyayana ke pahale evaM dUsare uddezaka kA uddeza-samuddeza kareM, phira chaThe adhyayana kA samuddeza kareM, phira pahale-dUsare uddezaka evaM chaThe adhyayana kI anujJA kareM, eka kAlagrahaNa le aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| caudahaveM dina yogavAhI avagraha pratimA nAmaka sAtaveM adhyayana kA uddeza kareM, phira sAtaveM adhyayana ke pahale-dUsare uddezaka ke uddeza samaddeza kI kriyA kareM, phira sAtaveM adhyayana kA samuddeza kareM, phira pahale-dUsare uddezaka evaM sAtaveM adhyayana kI anujJA kareM, eka kAla kA grahaNa kareM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| __ AThaveM adhyayana se lekara caudahaveM adhyayana taka ke sAta adhyayana AyuktapAnaka ke dvArA hote haiN| __pandrahaveM dina yogavAhI sthAna nAmaka AThaveM adhyayana ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| yahA~ se AyuktapAnaka kA Arambha hotA hai| Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa solahaveM dina yogavAhI niSIdhikA nAmaka nauveM adhyayana ke uddeza - samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| satrahaveM dina yogavAhI uccAra prasravaNa nAmaka dasaveM adhyayana ke uddezasamuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| aThArahaveM dina yogavAhI zabda nAmaka gyArahaveM adhyayana ke uddeza - samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| unnIsaveM dina yogavAhI rUpa nAmaka bArahaveM adhyayana ke uddeza - samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| bIsaveM dina yogavAhI parakriyA nAmaka terahaveM adhyayana ke uddeza - samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| ikkIsaveM dina yogavAhI anyonya kriyA nAmaka caudahaveM adhyayana ke uddeza - samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM, eka kAla grahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| bAIsaveM dina yogavAhI bhAvanA nAmaka pandrahaveM adhyayana ke uddeza - samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| isa dina ke bAda se AyuktapAna kA parityAga hotA hai| teIsaveM dina yogavAhI vimukta nAmaka solahaveM adhyayana ke uddeza- samuddezaanujJA kI kriyA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| caubIsaveM dina yogavAhI dvitIya zrutaskandha ke samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| isa dina eka kAla kA grahaNa kareM, naMdI kriyA kareM aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ do-do bAra kreN| paccIsaveM dina yogavAhI AcArAMgasUtra ke samuddeza kI kriyA kareM, eka kAla kA grahaNa kareM aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi...319 chabbIsaveM dina yogavAhI AcArAMgasUtra kI anujJA vidhi kareM, eka kAla kA grahaNa kareM aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| isa prakAra AcArAMgasUtra ke donoM zrutaskandhoM ke yogodvahana meM 50 dina, pacAsa kAlagrahaNa evaM pA~ca naMdI hotI hai| zrIAcArAMga dvitIya zrutaskandha, dina-26, kAla-26, naMdI-3, adhyayana-16 dina | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 adhyayana dvi.zru.u., | 1 1 | 1 | 2 naMdI a.1 uddezaka | 1/2 kAyotsarga 8 tapa / A. 13 | 14/ 15 adhyayana sAtikA.1 uddezaka | 1/2 | kAyotsarga tapa | nI. | nI. | nI. | nI. ro No 16 9 sA. . . # # # on Face 0la 24 dina adhyayana | 17 | 10 sA. 18 11sA. sA. |12sA. 13sA. 14sA. uddezaka kAyotsarga| 3 tapa | A. h w y t A. dina 25 adhyayana aM.samu. aM. a. naMdI uddezaka | 0 kAyotsarga| 1 | tapa / A. | A. * AcAradinakara ke anusAra tapa-krama dazavaikAlika sUtra ke yantravata smjheN| Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa sUtrakRtAMgasUtra yoga vidhi prathama zrutaskandha * sUtrakRtAMgasUtra meM do zrutaskandha aura teIsa adhyayana haiN| * prathama zrutaskandha meM solaha adhyayana haiN| solaha adhyayanoM ke nAma ye haiM- 1. samaya 2. vaitAlIya 3. upasargaparijJA 4. strIparijJA 5. narakavibhakti 6. vIrastava 7. kuzIlaparibhASA 8. vIrya 9. dharma 10. samAdhi 11. mArga 12. samavasaraNa 13. yathAtathya 14. grantha 15 jamatIta 16. gAthA / * ina solaha adhyayanoM meM pandraha uddezaka haiN| prathama adhyayana meM cAra, dUsare adhyayana meM tIna, tIsare adhyayana meM cAra, cauthe adhyayana meM do aura pA~caveM adhyayana meM do uddezaka haiN| zeSa gyAraha adhyayana eka samAna haiM, inameM uddezaka nahIM haiN| * prathama zrutaskandha ke yoga kula bIsa dina meM pUrNa hote haiN| * prathama zrutaskandha 'gAthA solasaga' ke nAma se prasiddha hai| sUtrakRtAMgasUtra ke prathama zrutaskandha kI yogavidhi yaha hai - sUtrakRtAMgasUtra ke yoga meM praveza karane ke pahale dina yogavAhI naMdI kriyA kareM, phira sUtrakRtAMgasUtra kA uddeza kareM, phira prathama zrutaskandha kA uddeza kareM, phira samaya nAmaka prathama adhyayana kA uddeza kareM, phira prathama adhyayana ke pahaledUsare uddezaka ke uddeza- samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| isa dina eka kAla kA grahaNa kareM aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM nau bAra mukhavastrikA kI pratilekhanA, nau bAra dvAdazAvartta vaMdana, nau bAra khamAsamaNasUtra pUrvaka vaMdana evaM nau bAra mukhavastrikA kI pratilekhanA kreN| dUsare dina yogavAhI prathama adhyayana ke tIsare - cauthe uddezaka ke uddeza - samuddeza kI kriyA kareM, phira prathama adhyayana kA samuddeza kareM, phira tIsare - cauthe uddezaka evaM prathama adhyayana kI anujJA vidhi kreN| ina uddeza Adi ke nimitta eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ ATha-ATha bAra kreN| tIsare dina yogavAhI vaitAlIya nAmaka dvitIya adhyayana kA uddeza kareM, phira isa adhyayana ke pahale dUsare uddezaka ke uddeza - samuddeza evaM anujJA kI Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi... 321 kriyA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ sAta-sAta bAra kreN| cauthe dina yogavAhI dvitIya adhyayana kA uddeza kareM, phira isa adhyayana ke tIsare uddezaka kA uddeza- samuddeza kareM, phira dUsare adhyayana kA samuddeza kareM, phira tIsare uddezaka evaM dUsare adhyayana kI anujJA kareM, usa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ pA~ca-pA~ca bAra kreN| pA~caveM dina yogavAhI upasargaparijJA nAmaka tRtIya adhyayana kA uddeza kareM, phira tRtIya adhyayana ke pahale dUsare uddezaka ke uddeza - samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM parivartita sabhI kriyAe~ sAta-sAta bAra kreN| chaThaveM dina yogavAhI tRtIya adhyayana ke tIsare - cauthe uddezaka ke uddezasamuddeza kI kriyA kareM, phira tIsare adhyayana kA samuddeza kareM, tIsare - cauthe uddezaka evaM tIsare adhyayana kI anujJA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ ATha-ATha bAra kreN| sAtaveM dina yogavAhI strIparijJA nAmaka caturtha adhyayana kA uddeza kareM, phira isa adhyayana ke pahale dUsare uddezaka ke uddeza- samuddeza kI kriyA kareM, phira cauthe adhyayana kA samuddeza kareM, phira pahale dUsare uddezaka evaM cauthe adhyayana kI anujJA kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| AThaveM dina yogavAhI naraka vibhakti nAmaka paMcama adhyayana kA uddeza kareM, phira isa adhyayana ke pahale dUsare uddezaka ke uddeza - samuddeza kI kriyA kareM, phira pA~caveM adhyayana kA samuddeza kareM, phira pahale dUsare uddezaka evaM pA~caveM adhyayana kI anujJA kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| nauveM dina yogavAhI vIrastava nAmaka chaThaveM adhyayana ke uddeza- samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| dasaveM dina se lekara unnIsaveM dina taka zeSa dasa adhyayanoM ko chaThaveM adhyayana ke samAna eka-eka dina meM pUrNa kreN| ina adhyayanoM ke uddezAdi Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa pUrvavata kareM tathA dasa dina taka eka- eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| ina adhyayanoM kI kriyAvidhi meM sabhI kriyAe~ pUrvavata tIna-tIna bAra kreN| bIsaveM dina yogavAhI prathama zrutaskandha kA samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM, naMdI kriyA kareM aura AyaMbila kA pratyAkhyAna kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ do-do bAra kreN| isa prakAra sUtrakRtAMga ke prathama zrutaskandha ke yoga bIsa dina ke hote haiN| zrI sUtrakRtAMgasUtra prathama zrutaskandha-anAgAr3ha, dina- 20, kAla- 20, naMdI - 2, aMga - 2, adhyayana - 16 dina adhyayana uddeza kAyotsarga tapa dina adhyayana uddezaka kAyotsarga tapa 1 aM.u., naMdI zru.u., a.1 11 8 0 3 1/2 3/4 1/2 9 A. + 2 nI. 2 1 3 2 42 5 3 7 354 10 11 0 0 3 3 nI. nI. co 1/2 8 9 nI. nI. nI. nI. nI. nI. nI. nI. 6 3 520 1/2 3/4 1/2 12 7 4 7 8 9 F 8 5 12 13 14 15 16 17 18 19 9 13 14 15 16 0 0 0 0 0 9 6 0 034 3 3 3 3 3 nI. nI. nI. nI. nI. nI. 3 F 10 7 0 3 nI. 20 pra. zru. samu. anu. naMdI 2 A. * AcAradinakara ke anusAra tapakrama dazavaikAlikasUtra ke yantravata smjheN| dvitIya zrutaskandha * sUtrakRtAMgasUtra ke dvitIya zrutaskandha meM sAta adhyayana eka samAna haiN| inameM uddezaka nahIM hai, ataH eka dina meM eka adhyayana pUrNa kiyA jAtA hai aura tIna dina aMgasUtra evaM zrutaskandha ke samuddeza evaM anujJA meM lagate haiN| isa prakAra isa yoga meM kula dasa dina lagate haiN| * dvitIya zrutaskandha ke adhyayanoM ke nAma ye haiM- 1. puMDarIka 2. kriyAsthAna 3. AhAraparijJA 4. pratyAkhyAnaparijJA 5. anagAra 6. ArdrakIya 7. naalndaa| Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi... 323 * sUtrakRtAMga ke dvitIya zrutaskandha kI yogavidhi yaha haipahale dina yogavAhI dvitIya zrutaskandha kA uddeza kareM, phira dvitIya zrutaskandha ke puMDarIka nAmaka prathama adhyayana ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| ina uddezAdi ke nimitta eka kAla kA grahaNa kareM, naMdI kriyA kareM aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyA vidhi meM cAra bAra mukhavastrikA kI pratilekhanA,cAra bAra dvAdazavarttavandana, cAra bAra khamAsamaNasUtra pUrvaka vaMdana evaM cAra bAra mukhavastrikA kI pratilekhanA kreN| dUsare dina yogavAhI kriyAsthAna nAmaka dvitIya adhyayana ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| tIsare dina se lekara sAtaveM dina taka zeSa pA~ca adhyayanoM ko eka-eka dina meM pUrNa kareM tathA inake uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA pUrvavata hI sampanna kreN| ina dinoM meM bhI eka-eka kAla grahaNa leM aura nIvi tapa kreN| inakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| AThaveM dina yogavAhI zrutaskandha ke samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| eka kAlagrahaNa leM, naMdI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ do-do bAra kreN| nauveM dina yogavAhI sUtrakRtAMga ke samuddeza kI kriyA kareM, eka kAla kA grahaNa kareM, naMdI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| dasaveM dina yogavAhI sUtrakRtAMga ke uddeza kI kriyA kareM, eka kAla kA grahaNa kareM aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| isa prakAra sUtrakRtAMga ke dvitIya zrutaskandha ke yoga dasa dina ke hote haiN| donoM zrutaskandhoM meM kula milAkara tIsa dina, tIsa kAla evaM pA~ca naMdI hotI hai / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa dina zrI sUtrakRtAMga-dvitIya zrutaskandha, dina-10, kAla-10, naMdI-3, adhyayana-10 | 1 |2| 3 | 4 | 5 6 7 8 9 | 10 adhyayana dvi.zru. u., | 2 | 3 | 4 | 5 |6| 7 | zru.samu.a. aM.samu. aM.a. | naMdI,a. 1| | | | naMdI | | naMdI kAyotsarga| 4 |3| 3 | 3 | 3 | 3 | 3 | 2 | 1 | 1 tapa | A. nI. nI. | nI. | nI. | nI. | nI. A. | A. | A. * AcAradinakara ke anusAra tapa krama dazavaikAlikasUtra ke yantravata smjheN| sthAnAMgasUtra yoga vidhi * yaha tIsarA aMga sUtra hai| isa sUtra ke yoga meM praveza karane ke dina sarvaprathama naMdI kriyA karate haiM, phira sthAnAMga sUtra kA uddeza karate haiM, phira zrutaskandha kA uddeza karate haiM, phira prathama adhyayana ke uddezAdi kI kriyA karate haiN| * sthAnAMgasUtra meM eka zrutaskandha aura dasa adhyayana haiN| prathama adhyayana eka samAna hai, dUsare adhyayana meM cAra, tIsare adhyayana meM cAra, cauthe adhyayana meM cAra, pA~caveM adhyayana meM tIna uddezaka haiN| chaha se lekara dasa taka pA~ca adhyayana eka samAna haiM aura isameM kula pandraha uddezaka haiN| * sthAnAMgasUtra ke adhyayanoM ke nAma ye haiM- eka sthAna, do sthAna, tIna sthAna se lekara dasa sthAna taka haiN| sthAnAMgasUtra kI yogodvahana vidhi yaha hai__ pahale dina yogavAhI sthAnAMgasUtra kA uddeza kareM, phira zrutaskandha kA uddeza kareM, phira prathama adhyayana ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| ina vAcanAoM ke nimitta eka kAla kA grahaNa kareM, naMdI kriyA evaM AyaMbila tapa kreN| isakI kriyA vidhi meM pA~ca bAra mukhavastrikA kI pratilekhanA, pA~ca bAra dvAdazAvartavaMdana, pA~ca bAra khamAsamaNasUtra pUrvaka vaMdana evaM pA~ca bAra mukhavastrikA kI pratilekhanA kreN| dUsare dina yogavAhI dvitIya adhyayana kA uddeza kareM, phira dvitIya adhyayana ke pahale-dUsare uddezaka ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ sAta-sAta bAra kreN| tIsare dina yogavAhI dvitIya adhyayana ke tIsare-cauthe uddezaka ke uddeza evaM samuddeza kI kriyA kreN| phira dvitIya adhyayana kA samuddeza kareM, phira tIsare Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi...325 cauthe uddezaka evaM dUsare adhyayana kI anujJA kreN| isa dina eka kAla kA grahaNa aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ ATha-ATha bAra kreN| cauthe dina yogavAhI tRtIya adhyayana kA uddeza kareM phira tRtIya adhyayana ke pahale-dUsare uddezaka ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ sAta-sAta bAra kreN| pA~caveM dina yogavAhI tRtIya adhyayana ke tIsare-cauthe uddezaka ke uddeza evaM samuddeza kI kriyA kreN| phira tRtIya adhyayana kA samuddeza kareM, phira tIsarecauthe uddezaka evaM tRtIya adhyayana kI anujJA kreN| isa dina eka kAla kA grahaNa aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ ATha-ATha bAra kreN| chaThaveM dina yogavAhI caturtha adhyayana kA uddeza kareM, phira caturtha adhyayana ke pahale dUsare uddezaka ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ sAta-sAta bAra kreN| sAtaveM dina yogavAhI caturtha adhyayana ke tIsare-cauthe uddezaka ke uddeza evaM samuddeza kI kriyA kreN| phira caturtha adhyayana kA samuddeza kareM, phira tIsare-cauthe uddezaka evaM caturtha adhyayana kI anujJA kreN| isa dina eka kAla kA grahaNa aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ ATha-ATha bAra kreN| AThaveM dina yogavAhI paMcama adhyayana kA uddeza kareM, phira paMcama adhyayana ke pahale dUsare uddezaka ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ sAta-sAta bAra kreN| nauveM dina yogavAhI paMcama adhyayana ke tIsare uddezaka ke uddeza evaM samuddeza kI kriyA kreN| phira paMcama adhyayana kA samaddeza kareM, phira tIsare uddezaka evaM paMcama adhyayana kI anujJA kreN| isa dina eka kAla kA grahaNa aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ pA~ca-pA~ca bAra kreN| dasaveM dina yogavAhI SaSThama adhyayana ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyA-vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| gyArahaveM dina se lekara caudahaveM dina taka zeSa cAra adhyayanoM ko ekaeka dina meM pUrNa kreN| inake uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA pUrvavata hI Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa sampanna kreN| ina dinoM meM bhI eka-eka kAla grahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyA vidhi meM pUrvavata hI sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| pandrahaveM dina yogavAhI zrutaskandha ke samaddeza kI kriyA kreN| isa dina eka kAla grahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyA vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| solahaveM dina yogavAhI zrutaskandha kI anujJA kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM, naMdI kriyA kareM aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyA vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| satrahaveM dina yogavAhI sthAnAMgasUtra ke samuddeza kI kriyA kreN| isa dina eka kAla grahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyA vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| ___ aThArahaveM dina yogavAhI sthAnAMgasUtra kI anujJA kreN| isa dina eka kAla grahaNa leM, naMdI kriyA kareM aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| ____ isa prakAra sthAnAMga sUtra ke yogodvahana meM kula aThAraha dina evaM tIna naMdI hotI haiN| zrI sthAnAMgasUtra- zrutaskandha-1, anAgAr3ha, dina-18, kAla-18, naMdI-3, aMga-3, adhyayana-10 dina | 1 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | adhyayana aM.u.,naMdI | 2 | 2 | 3 | 3 | 4 | 4 zru.u.,a.1 uddezaka 3/4 | 1/2 | 3/4 | kAyotsarga 5 | A. q h 0 0 0 y h td tapa dina 15 | 18 zra.samu 16 17 adhyayana zru.anu.| aM.samu. aM.anu. naMdI uddezaka kAyotsarga| 3 | 3 | 3 | 3 | 1 | 1 | 1 | 1 tapa / nI. | nI. | nI. | nI. | A. | A. | A. | A. * AcAradinakara ke anusAra tapa krama dazavaikAlikasUtra ke yantravata smjheN| Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi ...327 samavAyAMgasUtra yoga vidhi * yaha cauthA aMgasUtra hai| isa sUtra meM zrutaskandha, uddezaka aura adhyayana nahIM hai ataH samavAyAMga ke uddeza,samuddeza evaM anujJA ke nimitta isa yoga meM tIna dina lagate haiN| pahale dina yogavAhI samavAyAMga sUtra ke uddeza kI kriyA kreN| isake nimitta eka kAla kA grahaNa, naMdI kriyA evaM AyaMbila tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM sabhI kriyA pUrvavata eka-eka bAra kreN| dUsare dina yogavAhI samavAyAMgasUtra ke samuddeza kI kriyA kreN| isake nimitta eka kAla kA grahaNa evaM AyaMbila tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM sabhI kriyAe~ pUrvavata eka-eka bAra kreN| tIsare dina yogavAhI samavAyAMgasUtra kI anujJA kI kriyA kreN| isake nimitta eka kAla kA grahaNa, naMdI kriyA evaM AyaMbila tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM sabhI kriyA pUrvavata eka-eka bAra kreN| ___ isa prakAra samavAyAMgasUtra ke yogodvahana meM kula tIna dina lagate haiM aura do naMdI hotI hai| __ zrIsamavAyAMgasUtra- AgAr3ha yoga, dina-3, kAla-3, naMdI-2, aMga-4 | 2 aM.u. naMdI aM. samu. aM.anu. naMdI kAyotsarga | A. * AcAradinakara ke anusAra tapa krama dazavaikAlikasUtra ke yantravata smjheN| bhagavatIsUtra (vyAkhyAprajJapti) yoga vidhi * yaha pAMcavA~ aMgasUtra hai| isa sUtra ke yoga chaha mAsa aura chaha dina arthAta 186 dina meM pUrNa hote haiN| * isa pA~caveM aMga meM zrutaskandha nahIM hai| * isa sUtra meM 41 zataka (adhyayana) haiN| ina 41 zatakoM meM kula 1932 uddezaka haiM- jaise pahale zataka meM 10, dUsare zataka meM 10, tIsare meM 10, cauthe meM 10, pA~caveM meM 10, chaThaveM meM 10, sAtaveM meM 10, AThaveM meM 10, nauveM meM 34, dasaveM meM 34, dina tapa __ A. A. Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa gyArahaveM meM 12, bArahaveM meM 10, terahaveM meM 10, caudahaveM meM 10, pandrahaveM meM uddezaka nahIM hai| solahaveM meM 14, satrahaveM meM 17. aThArahaveM meM 10, unnIsaveM meM 10, bIsaveM meM 10, ikkIsaveM meM 80, bAIsaveM meM 60, teIsaveM meM 50, caubIsaveM meM 24, paccIsaveM meM 12, chabbIsaveM meM 11, sattAIsaveM meM 11, aTThAIsaveM meM 11, unatIsaveM meM 11 tIsaveM meM 11, ikatIsaveM meM 28, battIsaveM meM 28, taiMtIsaveM meM 124, cautIsaveM meM 124, paiMtIsaveM meM 132, chattIsaveM meM 132, saiMtIsaveM meM 132, ar3atIsaveM meM 132, unacAlIsaveM meM 132, cAlIsaveM meM 131, ikatAlIsaveM meM 196 uddezaka haiN| * dUsare zataka ke prathama uddezaka meM skaMdaka aura tIsare zataka ke dUsare uddezaka meM camara kA ullekha hai| isI prakAra pandrahaveM uddezaka meM gozAlaka kA ullekha hai| isameM bhojana pAnI sahita paiMtIsa dattiyA~ hotI haiN| * tRtIya zataka ke dvitIya uddezaka camarendra nAmaka yoga meM SaSThama yoga hotA hai| isa yoga meM utsargata: vigaya kA tyAga karanA caahie| isa yoga kAla meM pA~ca nIvi aura chaThaveM dina AyaMbila hotA hai| * pandrahaveM gozAlaka zataka kI anujJA ke pazcAta aSTama yoga lagatA hai, usameM sAta dina nIvi evaM AThaveM dina AyaMbila karate haiN| vartamAna sAmAcArI ke anusAra gozAlaka zataka ke yoga meM aSTamI-caturdazI ke dina AyaMbila karate haiN| gozAlaka zataka meM tIna dattiyoM kA bhaMga hone para sarvabhagna mAnA jAtA hai| spaSTa hai ki camara nAmaka uddezaka kI anujJA meM SaSTha yoga lagatA hai aura gozAlaka nAmaka pandrahaveM zataka kI anujJA meM aSTama yoga lagatA hai| yoga dina kI apekSA se kaheM to bhagavatIsUtra ke yogodvahana ke pandraha dina aura pandraha kAla grahaNa pUrNa hone ke bAda SaSTha yoga lagatA hai tathA bhagavatIsUtra yoga ke unacAsa dina aura unacAsa kAla grahaNa pUrNa hone ke pazcAta aSTama yoga lagatA hai| * bhagavatIsUtra ke yoga ko satahattara (77) dina aura satahattara kAlagrahaNa karake pUrNa karate haiN| zeSa eka sau nau (109) dina meM sUtravAcanA, kAlagrahaNa, vandana, khamAsamaNA,kAyotsarga Adi kriyAe~ nahIM hotI haiM parantu nIvi tapa kiyA jAtA hai| * isa sUtra ke yoga meM sthira saMghaTTA hotA hai arthAta na saMghaTTA grahaNa kiyA jAtA hai aura na hI visarjita kiyA jAtA hai aisI sAmAcArI hai, kintu Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi ...329 AuttavANaya grahaNa bhI kiyA jAtA hai aura visarjita bhI kiyA jAtA hai| bhagavatIsUtra kI yogodvahana vidhi isa prakAra hai pahale dina yogavAhI sarvaprathama bhagavatIsUtra kA uddeza kareM, phira prathama zataka ke uddeza kI kriyA kareM, phira prathama zataka ke pahale dUsare uddezaka ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| isa dina eka kAla kA grahaNa, naMdI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM ATha bAra mukhavastrikA kI pratilekhanA kareM, ATha bAra dvAdazAvartta vaMdana kareM, ATha bAra khamAsamaNApUrvaka vandana kareM evaM ATha bAra kAyotsarga kreN| isI prakAra dUsare dina prathama zataka ke tIsare - cauthe, tIsare dina pA~caveMchaThe, cauthe dina sAtaveM-AThaveM uddezaka ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| ina dinoM eka-eka kAla grahaNa aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ chaha-chaha bAra kreN| pA~caveM dina yogavAhI prathama zataka ke nauveM - dasaveM uddezaka ke uddeza, samuddeza kI kriyA kareM, phira pahale zataka kA samuddeza kareM, phira nauve - dasaveM uddezaka evaM pahale zataka kI anujJA kreN| isa dina eka kAla grahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyA vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ ATha-ATha bAra kreN| chaThaveM dina yogavAhI dvitIya zataka ke uddezaka kI kriyA kareM, phira dvitIya zataka ke skandha nAmaka prathama uddezaka ke uddeza evaM samuddeza kI kriyA kreN| yadi usa dina yogavAhI skandha uddezaka ko kaNThastha na kara pAye, to usa dina usakI anujJA na deN| dUsare dina mukhAgra karane para AyaMbila tapa ke dvArA usakI anujJA deN| isa dina eka kAla grahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| sAtaveM dina yogavAhI skandhaka uddezaka kI anujJA kreN| isake nimitta eka kAla kA grahaNa kareM aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| AThaveM dina yogavAhI dvitIya zataka ke dUsare-tIsare uddezaka ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM, eka kAla grahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ chaha-chaha bAra kreN| isI prakAra nauveM - dasaveM aura gyArahaveM dina kramazaH cauthe-pA~caveM, chaTheMsAtaveM evaM AThaveM-nauveM uddezaka ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ chaha-chaha bAra kreN| bArahaveM dina yogavAhI dasaveM uddezaka ke uddeza, samuddeza kI kriyA kareM, phira dUsare zataka kA samuddeza kareM, phira dasaveM uddezaka evaM dvitIya zataka kI anujJA kareM, eka kAla kA grahaNa aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ pA~ca-pA~ca bAra kreN| isa prakAra dvitIya zataka sAta dina aura sAta kAla meM pUrNa hotA hai| __* vidhimArgaprapA ke anusAra pahale dina 'khaMdhaka' uddezaka kI anujJA na hone para dUsare dina kAyotsarga Adi anuSThAna karane ke pazcAta usakI anujJA kI jAtI hai| dvitIya zataka ke ina sAta dinoM meM AhAra pAnI kI pA~ca dattiyA~ hotI haiN| tIna bhojana kI tathA do pAnI kI, athavA do bhojana kI tIna pAnI kI yA do-do AhAra-pAnI kI tathA eka lavaNa kI- isa prakAra tIna vikalpoM se pA~ca dattiyA~ hotI haiN| * yahA~ datti se yaha tAtparya hai ki jaba muni gRhastha ke ghara bhikSArtha jAtA hai vahA~ use sarvaprathama jitanA AhAra diyA jAtA hai, usa dina utanA hI grahaNa karanA- yaha muniyoM kI datti hai| gRhastha kI datti se tAtparya yaha hai ki datti ke pratyAkhyAna se anabhijJa vyakti ke dvArA datti pratyAkhyAtA gRhastha kI thAlI meM jo prathama bAra rakha diyA jAtA hai, ve usa dina utanA hI AhAra leM, dUsarI bAra grahaNa nahIM kareM- yaha gRhasthoM kI datti hai| terahaveM dina yogavAhI tIsare zataka ke uddeza kI kriyA kareM, isake bAda isake hI prathama uddezaka ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| isa dina eka kAla grahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ cAra cAra bAra kreN| caudahaveM dina yogavAhI tIsare zataka ke 'camara' nAmaka dvitIya uddezaka ke uddeza, samuddeza kI kriyA kreN| yadi usa dina yogavAhI ke dvArA camara uddezaka kaNThastha kara liyA jAe to use usI dina anujJA de deM, anyathA dUsare dina mukhAgra karane para AyaMbila dvArA anujJA deN| isa dina eka kAla grahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ do-do bAra kreN| __pandrahaveM dina yogavAhI camara uddezaka kI anujJA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi... 331 * isa prakAra pandraha dina evaM pandraha kAla ke vyatIta hone para SaSThama yoga lagatA hai| SaSThama yoga meM kramazaH pA~ca dina nIvi kareM, tatpazcAta chaThe dina AyaMbila kreN| isake bAda chaha dina nIvi kareM tathA sAtaveM dina AyaMbila kreN| isI prakAra pA~ca dina nIvi kareM tathA chaThe dina AyaMbila kareM / gozAlaka zataka ke uddeza ke pUrva taka (pandrahaveM dina se lekara cauMtIsaveM dina taka) SaSThama yoga kiyA jAtA hai| * SaSThama yoga lagane para usameM praveza karane ke lie evaM dasa vigayoM meM se pakvAnna vigaya kA visarjana karane ke lie usa dina eka navakAra maMtra kA kAyotsarga karate haiM tathA kAyotsarga pUrNakara prakaTa meM namaskAra mantra bolate haiN| SaSThama yoga ke bAda pakvAnna vigaya grahaNa karanA kalpatA hai / * SaSTha yoga lagane para samyaka prakAra se saMskArita kI gaI chAcha nirmitta kar3I Adi ko usa dina grahaNa karanA kalpatA hai jabaki SaSTha yoga se pUrva ukta padArtha akalpya hote haiN| * SaSTha yoga lagane ke bAda pakvAnna vigaya kA grahaNa karane para bhI dina yA tapa kA nAza nahIM hotA hai| 7 solahaveM, satrahaveM aura aThArahaveM dina kramaza: tIsare-cauthe, pA~caveM-chaThe, sAtaveM-AThaveM uddezaka ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kreN| ina dinoM eka-eka kAla kA grahaNa kareM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyA meM pUrvavata sabhI kriyAe~ cAra-cAra bAra kreN| unnIsaveM dina yogavAhI nauveM dasaveM uddezaka ke uddeza- samuddeza kI kriyA kareM, phira tIsare zataka kA samuddeza kareM, phira nauveM - dasaveM uddezaka evaM tIsare zataka kI anujJA kreN| isa dina eka kAla kA grahaNa aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ ATha-ATha bAra kreN| isa prakAra tIsarA zataka sAta dina aura sAta kAla meM pUrNa hotA hai / AcAradinakara ke anusAra tRtIya zataka ke yoga meM bhI AhAra- pAnI kI pA~ca dattiyA~ hotI haiN| bIsaveM dina yogavAhI cauthe zataka ke uddeza kI kriyA kareM, phira cauthe zataka ke Adi ke cAra evaM anta ke cAra aise ATha uddezakoM ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| isa dina eka kAla grahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ sAta-sAta bAra kreN| Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa ikkIsaveM dina yogavAhI nauveM - dasaveM uddezaka ke uddeza - samuddeza kareM, phira cauthe zataka kA samuddeza kareM, phira nauveM - dasaveM uddezaka evaM caturtha zataka kI anujJA kreN| isa dina eka kAlagrahaNa le aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ sAta-sAta bAra kreN| bAIsaveM dina yogavAhI pA~caveM zataka ke uddeza kI kriyA kareM, phira pA~caveM zataka ke pahale dUsare uddezaka ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ sAtasAta bAra kreN| teisaveM - caubIsaveM aura paccIsaveM dina kramaza: tIsare cauthe, pA~caveM - chaThesAtaveM-AThaveM uddezaka ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| ina dinoM eka-eka kAla grahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ chaha-chaha bAra kreN| - chabbIsaveM dina yogavAhI nauveM dasaveM uddezaka ke uddeza - samuddeza kI kriyA kareM, phira pA~caveM zataka kA samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| eka kAla grahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ ATha-ATha bAra kreN| sattAIsaveM dina se lekara ikatAlIsaveM dina taka chaThA, sAtavA~ aura AThavA~ zataka pA~caveM zataka ke samAna hI pUrNa kreN| ina tInoM zatakoM meM dasadasa uddezaka haiN| eka dina meM do uddezaka kiye jAte haiN| isa prakAra ina tInoM zatakoM ko pA~ca-pA~ca dina meM pUrNa kareM, kula pandraha dina meM tInoM zataka ke yoga ho jAte haiN| yahA~ taka bhagavatI yoga ke ikatAlIsa kAlagrahaNa bhI pUre ho jAte haiN| bayAlIsaveM dina yogavAhI nauveM zataka ke uddeza kI kriyA kareM, phira nauveM zataka ke Adi ke satraha evaM anta ke satraha - aise cauMtIsa uddezakoM ke uddeza kI kriyA kreN| tatpazcAta nauveM zataka tathA usake Adi ke satraha evaM anta ke satraha - aise cauMtIsa uddezakoM ke samuddeza kI kriyA kreN| tatpazcAta punaH nauveM zataka tathA usake Adi ke satraha evaM anta ke satraha - aise cauMtIsa uddezakoM kI anujJA kreN| taiMtAlIsaveM dina se lekara saiMtAlIsaveM dina taka dasavA~, gyArahavA~, bArahavA~, terahavA~ aura caudahavA~ - ina pA~ca zatakoM ke uddeza - samuddeza evaM anujJA kI vidhi eka jaisI hI hai tathA ina zatakoM ko nauveM zataka ke samAna hI pUrNa kreN| Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi ...333 ina zatakoM meM kramaza: cauMtIsa, bAraha, dasa, dasa evaM dasa uddezaka haiN| ina sabhI zatakoM ke do bhAga karake eka-eka zataka ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA eka-eka dina aura eka-eka kAlagrahaNa ke dvArA kreN| pratyeka dina isakI kriyAvidhi meM yogavAhI pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| - ar3atAlIsaveM dina yogavAhI gozAlaka nAmaka pandrahaveM zataka ke uddezasamaddeza kI kriyA kreN| yadi yogavAhI ke dvArA usI dina gozAlaka zataka samyaka prakAra se par3ha liyA jAe, to usI dina usakI anujJA de deM, anyathA dUsare dina AyaMbila evaM eka kAlagrahaNa pUrvaka usakI anujJA kreN| isa dina yogavAhI eka kAla kA grahaNa kareM aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM yogavAhI pUrvavata sabhI kriyAe~ do-do bAra kreN| unacAsaveM dina gozAlaka zataka kI anujJA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| * gozAlaka zataka ke yoga meM donoM dina tIna-tIna dattiyA~ grahaNa kareM arthAta do bhojana kI aura eka pAnI kI athavA do pAnI kI aura eka bhojana kI isa prakAra tIna dattipUrvaka AhAra leN| * gozAlaka zataka kI anujJA ho jAne ke pazcAta aSTama yoga prArambha hotA hai| isa dina aSTama yoga meM praveza karane ke nimitta eka namaskAramantra kA kAyotsarga karate haiN| kAyotsarga pUrNakara prakaTa meM namaskAramantra bolate haiN| aSTama yoga prArambha hone para kramaza:sAta dina nIvi aura AThaveM dina AyaMbila karate haiN| kucha paramparAoM meM AThaveM dina AyaMbila aura nauveM dina nIvi karate haiN| AcAradinakara ke mata se sAta dina nIvi evaM AThaveM dina AyaMbila isa prakAra kA tapa krama chaha mAsa taka niraMtara rahatA hai| kintu vartamAna sthaviroM kA yaha mata hai ki aSTamI-caturdazI ke dina AyaMbila kareM aura zeSa dinoM meM chaha mahIne ke anta taka nIvi kreN| vidhimArgaprapAkAra ne sAta dina nIvi aura AThaveM dina AyaMbila karane ke pazcAta zeSa zatakoM ke yoga meM nIvi tapa karane kA ullekha kiyA hai| * vidhimArgaprapA ke matAnusAra gozAlaka nAmaka zataka ke antargata tejanisarga nAmaka anujJA ke dina nIvi tapa ke dvArA naMdI Adi dasa prakIrNakoM ke yoga vaMdana, khamAsamaNa evaM kAyotsarga pUrvaka pUrNa kie jAte haiN| dasa prakIrNakoM Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa ke nAma haiM- 1. naMdI 2. anuyoga 3. devendrastava 4. tandulavaitAlika 5. candravedhyaka 6. gaNividyA 7. maraNa samAdhi 8. dhyAna vibhakti 9. AturapratyAkhyAna aura 10. mhaaprtyaakhyaan| * gozAlaka zataka kI anujJA taka unacAsa dina aura unacAsa kAlagrahaNa pUrNa ho jAte haiN| usake bAda zeSa chabbIsa zatakoM ke yoga eka-eka dina aura eka-eka kAlagrahaNa pUrvaka pUrNa karate haiM / bhagavatIsUtra ke prArambhika dina se lekara ina chabbIsa zatakoM ke yoga taka pacahattara kAlagrahaNa pUrNa ho jAte haiN| isake bAda bhagavatIsUtra ke samuddeza evaM anujJA ke nimitta do kAlagrahaNa lie jAte haiN| isa prakAra bhagavatI sUtra ke yoga meM satahattara kAlagrahaNa lie jAte haiN| * yahA~ gozAlaka zataka kI anujJA ke pazcAta zeSa chabbIsa zatakoM ke yoga pacAsaveM dina se lekara pacahattaraveM dina taka uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA pUrNa kreN| zatakoM ke madhyagata uddezaka ke Adhe zatakoM kI Adi saMjJA ke dvArA evaM Adhe zatakoM kI antima saMjJA dvArA uddeza, samuddeza evaM anujJA kI vidhi kreN| agara zatakoM meM uddezakoM kI saMkhyA viSama ho, to Adi meM eka uddezaka jyAdA leM arthAta unake samAna rUpa se do bhAga karake, Adi meM eka uddezaka adhika rkheN| pacAsaveM dina yogavAhI solahaveM zataka ke uddezAdi kI kriyA kareM, phira isI zataka ke Adi ke sAta evaM anta ke sAta - aise caudaha uddezakoM ke uddezasamuddeza evaM anujJA kI kriyA nauveM zataka kI bhA~ti pUrNa kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| ikyAvanaveM dina yogavAhI satrahaveM zataka ke uddeza - samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| sAtha hI isa zataka ke Adi ke nau evaM anta ke ATha - aise satraha uddezakoM ke uddeza- samuddeza evaM anujJA kI kriyA nauveM zataka kI bhA~ti pUrNa kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| bAvanaveM dina yogavAhI aThArahaveM zataka ke uddeza- samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| sAtha hI isI zataka ke Adi ke pA~ca evaM anta ke pA~ca - aise dasa uddezakoM ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA nauveM zataka kI bhA~ti pUrNa kreN| Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi ...335 isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| tirapanaveM dina yogavAhI unnIsaveM zataka ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| sAtha hI isI zataka ke Adi ke pA~ca evaM anta ke pA~ca-aise dasa uddezakoM ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA nauveM zataka kI bhA~ti pUrNa kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| cauvanaveM dina yogavAhI bIsaveM zataka ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| sAtha hI isI zataka ke Adi ke pA~ca evaM anta ke pA~ca-aise dasa uddezakoM ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA nauveM zataka kI bhAMti pUrNa kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| pacapanaveM dina yogavAhI ikkIsaveM zataka ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| sAtha hI isI zataka ke Adi ke cAlIsa evaM anta ke cAlIsaaise assI uddezakoM ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA nauveM zataka kI bhA~ti pUrNa kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| chappanaveM dina yogavAhI bAIsaveM zataka evaM unake Adi ke tIsa evaM anta ke tIsa-aise sATha uddezakoM ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA nauveM zataka kI bhA~ti pUrNa kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| sattAvanaveM dina yogavAhI teIsaveM zataka evaM unake Adi ke paccIsa evaM anta ke paccIsa-aise pacAsa uddezakoM ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA nauveM zataka ke samAna pUrNa kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| aTThAvanaveM dina yogavAhI caubIsaveM zataka evaM unake Adi ke bAraha evaM anta ke bAraha-aise caubIsa uddezakoM ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA, nauveM zataka ke samAna pUrNa kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa unasaThaveM dina yogavAhI paccIsaveM zataka evaM unake Adi ke chaha evaM anta ke chaha- aise bAraha uddezakoM ke uddeza- samuddeza evaM anujJA kI kriyA nauveM zataka ke samAna pUrNa kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| sATha se lekara causaThaveM dina taka yogavAhI chabbIsa se tIsa paryanta pA~ca zatakoM ke yoga pUrNa kreN| chabbIsavA~ baMdhaI nAmaka zataka, sattAIsavA~ kariMsuga nAmaka zataka, aTThAIsavA~ karmasamArjana nAmaka zataka, unatIsavA~ karma prasthApanA nAmaka zataka aura tIsavA~ samavasaraNa nAmaka zataka hai- ina pA~coM zatakoM meM gyAraha - gyAraha uddezaka haiN| una uddezakoM ke 6+5 aise do bhAga karake unake uddeza - samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| pA~ca dina taka eka-eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| paiMsaThaveM dina yogavAhI ikatIsaveM upapAta zataka evaM unake Adi ke caudaha evaM anta ke caudaha - aise aTThAIsa uddezakoM ke uddeza - samuddeza evaM anujJA kI kriyA nauveM zataka ke samAna pUrNa kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| chiyAsaThaveM dina yogavAhI battIsaveM udvartana zataka evaM unake Adi ke caudaha evaM anta ke caudaha- aise aTThAIsa uddezakoM ke uddeza- samuddeza- anujJA kI kriyA nauveM zataka ke samAna pUrNa kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| sar3asaThaveM dina yogavAhI taiMtIsaveM ekendriyayugma zataka (jisameM bAraha upazataka hai) ke evaM usake Adi ke bAsaTha evaM anta ke bAsaTha - aise eka sau caubIsa uddezakoM ke uddeza-samuddeza - anujJA kI kriyA nauveM zataka ke samAna pUrNa kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| ar3asaThaveM dina yogavAhI cautIsaveM ekendriyazreNi zataka (jisameM bAraha upazataka haiM) ke evaM usake Adi ke bAsaTha evaM anta ke bAsaTha - aise eka sau caubIsa uddezakoM ke uddeza- samuddeza- anujJA kI kriyA nauveM zataka ke samAna pUrNa Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi ...337 kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| __unahattaraveM dina yogavAhI paiMtIsaveM ekendriyamahAyugma zataka (jisameM bAraha upazataka haiM) ke evaM usake Adi ke chiyAsaTha evaM anta ke chiyAsaTha-aise eka sau battIsa uddezakoM ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA nauveM zataka ke samAna pUrNa kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| sattaraveM dina yogavAhI chattIsaveM beindriyamahAyugma zataka (jisameM bAraha upazataka haiM) ke evaM usake Adi ke chiyAsaTha evaM anta ke chiyAsaTha-aise eka sau battIsa uddezakoM ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA nauveM zataka ke samAna pUrNa kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| ikahattaraveM dina yogavAhI saiMtIsaveM teindriya mahAyugma zataka (jisameM bAraha upazataka haiM) ke evaM usake Adi ke chiyAsaTha evaM anta ke chiyAsaThaaise eka sau battIsa uddezakoM ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA nauveM zataka ke samAna pUrNa kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| bahattaraveM dina yogavAhI ar3atIsaveM caurIndriya mahAyugma zataka (jisameM bAraha upazataka hai) ke evaM usake Adi ke chiyAsaTha evaM anta ke chiyAsaThaaise eka sau battIsa uddezakoM ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA nauveM zataka ke samAna pUrNa kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| - tihattaraveM dina yogavAhI unacAlIsaveM asaMjJipaMcendriya mahAyugma zataka (jisameM bAraha upazataka haiM) ke evaM usake Adi ke chiyAsaTha evaM anta ke chiyAsaTha-aise eka sau battIsa uddezakoM ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA nauveM zataka ke samAna pUrNa kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| cauhattaraveM dina yogavAhI cAlIsaveM saMjJipaMcendriya mahAyugma zataka (jisameM ikkIsa upazataka haiM) ke evaM usake Adi ke eka sau solaha evaM anta ke eka Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa sau pandraha aise do sau ikatIsa uddezakoM ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA nauveM zataka ke samAna pUrNa kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| pacahattaraveM dina yogavAhI ikatAlIsaveM rAziyugma zataka kA evaM usake Adi ke aTThAvanaveM evaM anta ke aTThAvanaveM- aise eka sau chiyAnave uddezakoM ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA nauveM zataka ke samAna pUrNa kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| chihattaraveM dina yogavAhI bhagavatI sUtra ke samuddeza kI kriyA kreN| isake nimitta eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbali tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| satahattaraveM dina yogavAhI bhagavatIsUtra ke anujJA kI kriyA kreN| isa anujJA nimitta eka kAlagrahaNa leM, nandI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| zrI bhagavatIsUtra - AgADhayoga, dina- 183, kAla - 77, naMdI - 2, zataka - 41 6 7 dina zataka 1 aM.u., naMdI za.u.1 uddezaka 1/2 3/4 5/6 7/8 9/10 kAyotsarga tapa dina zataka 8 A. kAyotsarga tapa 2 8 uddezaka 2/3 6 F nI. 2 1 6 F nI. 9 2 4/5 3 1 6 F 10 2 4 1 nI. nI. 6 6 F 11 2 6 5 6 nI. nI. nI. 1 F 6/7 8/9 10 nI. A. 22 12 2. zata. u. 1. khaMdhaka u. khaMdha. anu. samu. 3 5 nI. 13 3 1 4 F 2 nI. 1 A. 14 3 2 camara udde.,samu. 2 A. Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi...339 dina | 18 | 19 20 | 21 15 | 16 | 17 3 | camara anu. zataka uddezaka 3 9/10 Adi 4 anta 4 kAyotsarga 1 1 tapa dina zataka uddezaka kAyotsarga tapa dina zataka uddezaka kAyotsarga tapa dina zataka uddezaka A. 17 aM. 17 kAyotsarga tapa 48 49 dina zataka 10 uddezaka 1TE - A.17 aM.17 9 nI. 15 15 gozAlaka gozAlaka udde.samu. anu. 2 A. A. kAyotsarga / tapa nI. | nI. | nI. Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa 51 52 54 55 dina zataka uddezaka | 53 __ 19 20 21 17 A.9 aM.9 18 A.5 aM.5 A.5 aM.5 A.5 aM.5 A.40 aM.40 9 kAyotsarga tapa nI. nI. dina zataka uddezaka 22 23 A.30 aM. 30 A.25 aM.25 24 A.12 aM.12 A.6 aM.5 kAyotsarga| 9 tapa dina zataka 67 uddezaka | 33/12 avAM. zataka A.14 A.62 aM.14 aM.62 A.6 A.6 aM.5 aM.5 A.14 | aM.14 9 . nI. kAyotsarga| 9 tapa 9 nI. 'nI. 71 dina 68 zataka 134/12 uddezaka A.62 aM.62 kaayotsrg| 69 35/12 A.66 aM.66 70. 36/12 A.66 aM.66 37/12 A.66 AM.66 72 38/12 A,.66 AM.66 9 73 39/12 A.66 aM.66 9 tapa nI. nI. nI.. nI. dina 74 76 ___77 zataka 140/21 aM.samu. aM.anu. naMdI uddezaka A.116 A.98 aM.115 aM.98 kAyotsarga 9 9 tapa nI. nI. | A. | A. * AcAradinakara ke anusAra tapa krama dazavaikAlikasUtra ke yantravata smjheN| Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi ...341 jJAtAdharmakathAsUtra yoga vidhi prathama zrutaskandha * isa chaThe aMga sUtra meM do zrutaskandha haiN| * prathama zrutaskandha 'jJAtA' nAma kA hai| isa zrutaskandha meM unnIsa adhyayana haiN| eka dina meM eka adhyayanapUrNa karate haiN| eka dina zrutaskandha ke samuddeza aura anujJA meM lagatA hai| isa prakAra prathama zrutaskandha meM bIsa dina lagate haiN| * jJAtA nAmaka prathama zrutaskandha ke adhyayanoM ke nAma haiM- 1. utkSiptajJAta 2. saMghATajJAta 3. aMDakajJAta 4. kUrmajJAta 5. zailakajJAta 6. tumbakajJAta 7. rohiNIjJAta 8. mallIjJAta 9. mAkaMdIjJAta 10. caMdrikAjJAta 11. dAvadravajJAta 12. udakajJAta 13. maNDUkadardUrajJAta 14. tetaliputra 15. nandIphala 16. aparakaMkA 17. AkIrNa 18. suMsumA aura 19. puNDarIkA jJAtA nAmaka prathama zrutaskandha kI yogavidhi isa prakAra hai prathama dina yogavAhI chaThe aMga sUtra evaM usake prathama zrutaskandha ke uddeza kI kriyA kareM, usake bAda prathama adhyayana ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| ina uddeza Adi ke nimitta eka kAla kA grahaNa kareM, naMdI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pA~ca bAra mukhavastrikA kI pratilekhanA, pA~ca bAra dvAdazAvarttavaMdana, pA~ca bAra khamAsamaNA sUtra pUrvaka vaMdana evaM pA~ca bAra kAyotsarga kreN| dUsare dina yogavAhI dvitIya adhyayana ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI vidhi kreN| eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM sabhI kriyAe~ pUrvavata tIna-tIna bAra kreN| tIsare dina se lekara unnIsaveM dina taka kramaza: tRtIya se unnIsa adhyAyoM ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA dvitIya adhyayana ke samAna pUrNa kreN| pratidina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| bIsaveM dina yogavAhI prathama zrutaskandha ke samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM, naMdI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ do-do bAra kreN| . ___ isa prakAra jJAtAnAmaka prathama zrutaskandha ke yoga meM bIsa dina lagate haiM tathA do bAra naMdI kriyA hotI hai| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa zrI jJAtAdharmakathA prathama zrutaskandha-anAgAr3hayoga, dina-20, kAla-20, naMdI-2, aMga-6, adhyayana-19 dina | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 adhyayana | aM.u.,naMdI | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 zru.u.,a.1 kAyotsarga 5 | 3 | 3 | 3 | 3 | 3 | 3 | 3 | 3 | 3 tapa __ A. 17 | adhyayana | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 zru.samu. dina kAyotsarga 3 | 3 | 3 | 3 | 3 | 3 | 3 | 3 | 3 | 2 tapa / nI. nI. | nI. | nI. | nI. | nI. | nI. | nI. | nI. | A.. * AcAradinakara ke anusAra tapa krama dazavaikAlikasUtra ke yantravata smjheN| dvitIya zrutaskandha . chaThe aMgasUtra ke dvitIya zrutaskandha kA nAma dharmakathA hai| isa zrutaskandha ke dasa varga haiN| prathama-dvitIya varga meM dasa-dasa, tRtIya-caturtha varga meM caupanacaupana, paMcama-SaSThama varga meM battIsa-battIsa, saptama-aSTama varga meM cAra-cAra aura navama-dazama varga meM ATha-ATha adhyayana haiN| isa prakAra dasa varga meM kula eka sau ATha adhyayana haiN| . pratyeka varga ke adhyayana Adi aura anta aise do bhAgoM meM vibhakta kara pUrNa kie jAte haiN| isa prakAra dasa varga meM dasa dina tathA aMga sUtra aura zrutaskandha ke samuddeza evaM anujJA meM tIna din| isa taraha dvitIya zrutaskandha ke yoga meM teraha dina lagate haiN| dharmakathA nAmaka dvitIya zrutaskandha kI yogavidhi yaha hai pahale dina yogavAhI dharmakathA nAmaka dvitIya zrutaskandha aura usake prathama varga kA uddeza kareM, phira prathama varga ke Adi ke pA~ca evaM antima ke pA~ca-aise dasa adhyayanoM ke uddeza kI kriyA kreN| tatpazcAta puna: prathama varga ke Adi ke pA~ca evaM antima ke pA~ca-aise dasa adhyayanoM ke samuddeza kI kriyA kreN| usake bAda prathama varga kA samuddeza kareM, phira Adi ke pA~ca evaM anta ke pA~ca aura prathama varga kI anujJA kI kriyA kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM, naMdI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM dasa bAra mukhavastrikA kI Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi ...343 pratilekhanA, dasa bAra dvAdazAvarta vaMdana, dasa bAra khamAsamaNasUtra pUrvaka vaMdana evaM dasa bAra kAyotsarga kreN| dUsare dina yogavAhI sabase pahale dvitIya varga, phira usake Adi ke pA~ca evaM anta ke pA~ca-aise dasa adhyayanoM ke uddeza kI kriyA kreN| puna: Adi ke pA~ca evaM anta ke pA~ca- aise dasa adhyayanoM ke samuddeza kI kriyA kreN| phira dvitIya varga kA samuddeza kreN| phira Adi ke pA~ca evaM anta ke pA~ca aura dvitIya varga kI anujJA vidhi kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| tIsare dina se lekara dasaveM dina taka yogavAhI kramaza: tRtIya se dasa varga evaM unake adhyayanoM ko do-do bhAgoM meM vibhakta kara unake uddeza-samuddeza evaM anujJA kI vidhi dvitIya varga kI bhA~ti pUrNa kreN| pratidina eka-eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| gyArahaveM dina yogavAhI jJAtAdharmakathA ke dvitIya zrutaskandha ke samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM, naMdI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ do-do bAra kreN| bArahaveM dina yogavAhI jJAtAdharmakathAsUtra ke samuddeza kI kriyA kreN| eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| terahaveM dina yogavAhI jJAtAdharmakathAsUtra kI anujJA kI kriyA kreN| eka kAlagrahaNa leM, naMdI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| isa prakAra jJAtAdharmakathA ke donoM zrutaskandhoM ke yoga meM kula taiMtIsa dina evaM pA~ca naMdI hotI hai| | zrI jJAtAdharmakathA-dvitIya zrutaskandha, dina-13, kAla-13, naMdI-3 varga-10 dina | 2 3 | naMdI, 1 adhyayana A.5/aM.5 A.5/aM.5 | A.27/aM.27 A.27/aM.27 | A.16/aM.16 A.16/aM.16 kAyotsarga| 10 | 9 | 9 tapa | A. | nI. | nI. | nI. nI. | nI. Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa dina varga 8 9 THBE 8 adhyayana A.2/aM.2 A./aM.2 A.4/aM.4 A.4/aM.4 7 7 10 10 9 9 nI. nI. nI. 11 12 13 zru. samu.a. aM. samu. aM. anu., naMdI naMdI 0 0 2 1 A. A. A. kAyotsarga 9 tapa * AcAradinakara ke anusAra tapa krama dazavaikAlikasUtra ke yantravata smjheN| upAsakadazAsUtra yoga vidhi * yaha sAtavA~ aMga sUtra hai| isameM eka zrutaskandha aura dasa adhyayana haiN| dasa adhyayana eka samAna hai arthAta unameM uddezaka nahIM hai| dasa adhyayana meM dasa dina aura aMga sUtra Adi meM cAra dina - isa prakAra sAtaveM aMga sUtra ke yoga meM kula caudaha dina lagate haiN| 9 nI. 0155 * dasa adhyayanoM ke nAma ye haiM- 1. Ananda 2. kAmadeva 3. cUlanIpitA 4. suradeva 5. cullazataka 6. kuNDakaulika 7. sakar3Alaputra 8. mahAzataka 9. nandinIpitA 10. sAlihIpitA / upAsakadazAsUtra kI yogodvahana vidhi yaha hai pahale dina yogavAhI upAsakadazAMga evaM usake zrutaskandha kI uddeza kriyA kreN| usake bAda prathama adhyayana ke uddeza - samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| ina uddeza Adi ke nimitta eka kAlagrahaNa leM, naMdI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ pA~ca-pA~ca bAra kreN| dUsare dina yogavAhI dvitIya adhyayana ke uddeza - samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| tIsare dina se lekara dasaveM dina taka kramaza: tRtIya adhyayana se yAvata dasa adhyayanoM ke uddeza- samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| pratidina eka-eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna. tIna bAra kreN| gyArahaveM dina yogavAhI zrutaskandha ke samuddeza kI kriyA kareM, eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi... 345 bArahaveM dina yogavAhI zrutaskandha kI anujJA kareM, eka kAlagrahaNa leM, naMdI kriyA kareM aura AyaMbila tapa kreN| sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| terahaveM dina yogavAhI upAsakadazAsUtra ke samuddeza kI kriyA kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| caudahaveM dina yogavAhI upAsakadazAsUtra kI anujJA kreN| isake nimitta eka kAlagrahaNa leM, naMdI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| isa prakAra upAsakadazAMga ke yoga meM kula caudaha dina aura tIna bAra naMdI kriyA hotI hai| zrI upAsakadazA- zrutaskandha- 1, anAgAr3ha yoga, dina- 14, kAla - 14, naMdI - 3, aMga - 7, adhyayana - 10 dina 1 adhyayana aM.u.,naMdI kAyotsarga tapa dina adhyayana kAyotsarga tapa zru.u.,a.1 5 5 A. 0000 8 8 3 nI. F 22 3 nI. 66 9 9 3 nI. F 33 3 3 nI. nI. 10 10 44 3 nI. 11 zru. samu. 1 A. 5 5 3 nI. 66 A. 3 nI. ~~ 1 A. 7 7 3 nI. 12 13 14 zru. anu. aM.samu. aM. anu. naMdI naMdI 1 A. F * AcAradinakara ke anusAra tapa krama dazavaikAlika sUtra ke yantravata smjheN| antakRtadazAsUtra yoga vidhi * yaha AThavA~ aMga sUtra hai| isa sUtra meM eka zrutaskandha hai aura ATha varga haiN| prathama varga meM dasa, dvitIya varga meM ATha, tRtIya varga meM teraha, caturtha-paMcama varga meM dasa-dasa, SaSThama varga meM solaha, saptama varga meM teraha aura aSTama varga meM dasa adhyayana haiN| ina ATha vargoM meM kula 80 adhyayana haiN| Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa * ATha vargoM meM ATha dina aura AThaveM aMgasUtra ke samuddeza Adi meM tIna din| isa prakAra isa sUtra ke yoga bAraha dina meM pUrNa hote haiN| * isa sUtra ke yoga jJAtAdharmakathA ke samAna vahana kie jAte haiN| antakRtadazAsUtra kI yogodvahana vidhi nimna hai-- pahale dina yogavAhI antakRtadazA, usake zrutaskandha evaM usake prathama varga ke uddeza kI kriyA kreN| usake bAda prathama varga ke Adi ke pA~ca evaM anta ke pA~ca- aise dasa adhyayanoM ke uddeza kI kriyA kreN| tatpazcAta Adi ke pA~ca evaM aMta ke pA~ca - aise dasa adhyayanoM ke samuddeza kI kriyA kareM, phira prathama varga kA samuddeza kreN| phira Adi ke pA~ca evaM anta ke pA~ca aura prathama varga kI anujJA kI kriyA kreN| isa dina eka kAla kA grahaNa kareM, naMdI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ gyAraha - gyAraha bAra kreN| dUsare dina yogavAhI dvitIya varga aura usake Adi ke cAra evaM anta ke cAra - aise ATha adhyayanoM ke uddeza kI kriyA kareM, phira Adi ke cAra evaM anta ke cAra-aise ATha adhyayanoM ke samuddeza kI kriyA kareM, phira dvitIya varga kA samuddeza kareM, phira Adi ke cAra evaM anta ke cAra- aise ATha adhyayanoM aura dvitIya varga kI anujJA kI kriyA kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| tIsare dina se lekara AThaveM dina taka yogavAhI kramaza: tRtIya varga se lekara ATha vargoM evaM unake adhyayanoM ko do bhAgoM meM vibhakta kara unake uddezasamuddeza- anujJA kI kriyA kreN| pratidina eka- eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| nauveM dina yogavAhI antakRtadazA ke zrutaskandha ke samuddeza kI kriyA kareM tathA eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| dasaveM dina yogavAhI antakRtadazA ke zrutaskandha kI. anujJA kareM tathA eka kAlagrahaNa leM, naMdI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| gyArahaveM dina yogavAhI antakRtadazA ke samuddeza kI kriyA kareM tathA eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi ...347 bArahaveM dina yogavAhI antakRtadazAMgasUtra kI anujJA kareM tathA eka kAlagrahaNa leM, naMdI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| isa prakAra antakRtadazAMgasUtra ke yoga meM kula bAraha dina aura tIna naMdI hotI haiN| zrI aMtakRtadazAsUtra-zrutaskandha-1, AgAr3ha yoga, dina-12, kAla-12, naMdI-3 aMga-8, varga-8 . dina | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 varga aM.u.,naMdI, 2 | 3 | 4 | 5 | zru.u. varga-1 adhyayana | | A.5/aM.5 A.4/aM.4 A.7/aM.6 A.5/aM.5/ A.5/aM.5| A.8/aM.8|A.7/aM.6| kAyotsarga 11 | 9 | 9 | 9 | 9 | 9 | 9 tapa ___ A. | nI. | nI. | nI. | nI. | nI. | nI. |dina | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 varga | 8 | zru.samu. zru.anu.naMdI| aM.samu. aM.anu.naMdI adhyayana | A.5/aM.5| 0 | 0 | 0 | 0 kAyotsarga 9 | 1 | 1 | 1 | 1 tapa / nI. | A. | A. | A. | A. * AcAradinakara ke anusAra tapa krama dazavaikAlika sUtra ke yantravata smjheN| anuttaropapAtikadazAsUtra yoga vidhi * yaha nauvAM aMga sUtra hai| isameM eka zrutaskandha aura tIna varga haiN| pahale varga meM dasa, dUsare varga meM teraha evaM tIsare varga meM dasa adhyayana haiN| isa prakAra tIna vargoM meM kula 33 adhyayana haiN| tIna vargoM meM tIna dina evaM nauveM aMgasUtra ke samuddeza Adi meM cAra dina- isa taraha isa sUtra ke yoga sAta dina meM pUrNa hote haiN| anuttaropapAtikadazAsUtra kI yogodvahana vidhi nimna hai pahale dina yogavAhI anuttaropapAtikadazA, usakA zrutaskandha evaM usake prathama varga ke uddeza kI kriyA kareM, phira prathama varga ke Adi ke pA~ca evaM anta ke pA~ca-aise dasa adhyayanoM kI kriyA kareM, phira pA~ca-pA~ca ke vibhAga pUrvaka ina Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa adhyayanoM ke samuddeza kI kriyA kareM, phira prathama varga kA samuddeza kareM usake bAda Adi ke pA~ca evaM aMta ke pA~ca - aise dasa adhyayanoM evaM prathama varga kI anujJA vidhi kreN| ina uddeza Adi ke nimitta. eka kAlagrahaNa leM, naMdI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ gyAraha - gyAraha bAra kreN| dUsare dina yogavAhI dvitIya varga aura usake Adi ke sAta evaM anta ke chaha- aise teraha adhyayanoM ke uddeza- samuddeza- anujJA kI kriyA prathama varga ke samAna pUrNa kareM tathA eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kareM / tIsare dina yogavAhI tRtIya varga aura usake Adi ke pA~ca evaM anta ke pA~ca - aise dasa adhyayanoM ke uddeza- samuddeza- anujJA kI kriyA prathama varga ke samAna pUrNa kareM tathA eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| cauthe dina yogavAhI anuttaropapAtika zrutaskandha ke samuddeza kI kriyA kareM tathA eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka - eka bAra kreN| pA~caveM dina yogavAhI anuttaropapAtika zrutaskandha kI anujJA kI kriyA kareM tathA eka kAlagrahaNa leM, naMdI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka - eka bAra kreN| chaThaveM dina yogavAhI anuttaropapAtikasUtra ke samuddeza kI kriyA kareM tathA eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| sAtaveM dina yogavAhI anuttaropapAtikasUtra kI anujJA kI kriyA kareM tathA eka kAlagrahaNa leM, naMdI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| isa prakAra anuttaropapAtikadazAsUtra ke yoga meM kula sAta dina aura tIna naMdI hotI haiN| Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dina varga yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi... 349 zrI anuttaropapAtikadazA- zrutaskaMdha - 1, anAgAr3ha yoga, dina- 7, kAla - 7, naMdI - 3, aMga - 9, varga - 3 adhyayana aM.u., naMdI zru. u. varga-1 22 2 A.7 31.6 3 3 A. nI. A.5 aM.5 4 zru. samu. A.5 aM.5 kAyotsarga 11 tapa nI. * AcAradinakara ke anusAra tapa krama dazavaikAlikasUtra ke yantravata smjheN| praznavyAkaraNasUtra yoga vidhi * yaha dasavA~ aMga sUtra hai / isameM eka zrutaskandha aura dasa adhyayana haiN| ye dasa adhyayana uddezaka rahita haiN| dasa adhyayana meM dasa dina evaM dasaveM aMgasUtra ke samuddeza Adi meM cAra dina, aise isa sUtra ke yoga kula caudaha dinoM meM pUrNa hote haiN| * praznavyAkaraNasUtra ke dasa adhyayanoM ke nAma haiM- 1. hiMsA 2. mRSAvAda 3. adatta 4. maithuna 5. parigraha 6. ahiMsA 7. satya 8. asteya 9. brahmacarya 10 aparigraha | 0 5 6 7 zru. anu. aM. samu. aM. anu., naMdI naMdI 0 0 1 A. 0 1 A. 1 A. 1 A. * vidhimArgaprapA ke anusAra isa sUtra ko bhagavatIsUtra ke yoga meM yadi AuttavANaya pUrvaka vahana na kiyA ho aura ise alaga se vahana karate hoM to bhagavatI sUtra ke yoga meM nirdiSTa SaSTha yoga nahIM lagane se pUrva kI kalpAkalpa kI vidhi pUrvaka vahana karanA caahie| yadi ise bhagavatIsUtra ke sAtha vahana kareM to SaSTha yoga lagane ke bAda kI kalpAkalpa vidhi ke dvArA ekAMtara AyaMbila se vahana karanA cAhie, aisI mahAsaptatika kI mAnyatA hai / * kinhIM AcArya ke anusAra praznavyAkaraNa meM pA~ca-pA~ca adhyayana ke do zrutaskandha haiN| * isa dasaveM aMgasUtra ke antima cAra dina Aka sandhi ke mAne jAte haiN| praznavyAkaraNasUtra kI yogavidhi isa prakAra hai pahale dina yogavAhI praznavyAkaraNasUtra evaM usake zrutaskandha ke uddeza kI kriyA kreN| isake bAda prathama adhyayana ke uddeza - samuddeza- anujJA kI kriyA kareM, Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa eka kAlagrahaNa leM, naMdI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ pA~ca-pA~ca bAra kreN| dUsare dina yogavAhI dvitIya adhyayana ke uddeza- samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM tathA eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| tIsare dina se lekara dasaveM dina taka kramaza: tRtIya se dasaveM taka ke adhyayanoM ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA pUrvavata kreN| pratidina ekaeka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| gyArahaveM dina yogavAhI praznavyAkaraNa zrutaskandha ke samuddeza kI kriyA kareM tathA eka kAlagrahaNa aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyA vidhi meM sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| bArahaveM dina yogavAhI praznavyAkaraNa ke zrutaskandha kI anujJA kareM tathA eka kAlagrahaNa leM, naMdI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| zeSa kriyAe~ eka-eka bAra kreN| terahaveM dina praznavyAkaraNasUtra ke samuddeza kI kriyA kareM, eka kAlagrahaNa leM evaM AyaMbila tapa kreN| zeSa kriyAe~ eka-eka bAra kreN| naMdI caudahaveM dina praznavyAkaraNa sUtra kI anujJA kareM, eka kAlagrahaNa leM, kriyA aura AyaMbila tapa kreN| zeSa kriyAe~ eka-eka bAra kreN| zrI praznavyAkaraNasUtra - zrutaskandha- 1, naMdI - 3, AuttavANayayukta, aMga- 10, 1 4 4 dina adhyayana | kAyotsarga tapa dina adhyayana kAyotsarga aM.u., naMdI zru.u., a. 1 5 A. 12 2 3 nI. 33 3 nI. F 121 AgAr3ha yoga, dina- 14, kAla - 14, adhyayana - 10 3 nI. F 5 5 3 nI. 6 6 77 E 8 10 11 13 14 10 zru. samu. zru. anu. naMdI aM. samu. aM. anu. naMdI 3 1 1 1 1 tapa nI. A. A. A. A. * AcAradinakara ke anusAra tapa krama dazavaikAlikasUtra ke yantravata smjheN| 8 3 3 3 3 nI. nI. nI. nI. 96 F F Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi ...351 vipAkazruta yoga vidhi prathama zrutaskandha * yaha gyArahavA~ aMga satra hai| isameM do zrRtaskandha haiN| prathama daHkhavipAka nAmaka zrutaskandha meM dasa adhyayana haiN| ye adhyayana uddezaka rahita haiM ata: eka adhyayana eka dina meM pUrNa ho jAtA hai| dasa adhyayanoM meM dasa dina evaM aMga sUtra ke samuddeza Adi meM eka dina, aise isa sUtra ke prathama zrutaskandha ke yoga kula gyAraha dina meM pUrNa hote haiN| * duHkhavipAka zrutaskandha ke dasa adhyayanoM ke nAma haiM- 1. hiMsAdvAra 2. mRSAvAdadvAra 3. stenaadattadvAra 4. maithunadvAra 5. parigrahadvAra 6. ahiMsAdvAra 7. satyadvAra 8. asteyadvAra 9. brahmacaryadvAra 10. aprigrhdvaar| vipAka sUtra ke prathama zrutaskandha kI yogavidhi nimnokta haiM___pahale dina yogavAhI vipAka sUtra evaM prathama zrutaskandha ke uddeza kI kriyA kreN| usake bAda prathama adhyayana ke uddeza,samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| isI ke sAtha eka kAlagrahaNa leM, naMdI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM pA~ca bAra mukhavastrikA kI pratilekhanA, pA~ca bAra dvAdazAvarttavaMdana, pA~ca bAra khamAsamaNA sUtra dvArA vandana aura pA~ca bAra kAyotsarga kreN| dUsare dina yogavAhI dvitIya zrutaskandha ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM tathA eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isa vidhi kI sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| tIsare dina se lekara dasaveM dina taka kramaza: tIsare se dasaveM taka ke adhyayanoM ke uddeza,samuddeza evaM anujJA kI kriyA dvitIya adhyayana ke samAna pUrNa kreN| pratidina eka-eka kAla grahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isa vidhi kI sabhI kriyAe~ pUrvavata tIna-tIna bAra kreN| __gyArahaveM dina duHkhavipAka zrutaskandha ke samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| eka kAlagrahaNa leM, naMdI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| isa vidhi kI sabhI kriyAe~ do-do bAra kreN| isa prakAra vipAkazruta ke prathama zrutaskandha ke yoga meM kula gyAraha dina evaM do naMdI hotI haiN| Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa zrIvipAkazruta prathama zrutaskandha-anAgAr3ha yoga, dina- 11, naMdI - 2, aMga- 11, adhyayana - 10 dina adhyayana kAyotsarga tapa 1 aM.u., naMdI zru. u., a. 1 5 A. 2 2 3 3 44 5 5 6 6 5 ~~ F 7 7 F 8 8 6 6 F 9 9 3 3 3 3 3 3 3 3 nI. nI. nI. nI. nI. nI. nI. nI. nI. 3 F kAla - 11, 10 11 10 pra.zru. F ? samu. anu naMdI 2 55 A. * AcAradinakara ke anusAra tapa krama dazavaikAlikasUtra ke yantravata smjheN| dvitIya zrutaskandha * sukhavipAka nAmaka dvitIya zrutaskandha meM dasa adhyayana uddezaka rahita haiN| dasa adhyayanoM ke nAma ye haiM- 1. subAhu 2. bhadranandI 3. sujAta 4. suvAsavakumAra 5. jinadAsa 6. dhanapati 7. mahAbala 8. bhadranandI 9. mahacandra 10. varadatta / sukhavipAka nAmaka dvitIya zrutaskandha kI yogavidhi nimnAnusAra hai pahale dina yogavAhI dvitIya zrutaskandha ke uddeza kI kriyA kareM, phira isake prathama adhyayana ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| eka kAlagrahaNa leM, naMdI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ cAra-cAra bAra kreN| dUsare dina yogavAhI dvitIya adhyayana ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM tathA eka kAla grahaNa le evaM nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| tIsare dina se lekara dasaveM dina taka kramaza: tRtIya se dasa taka ke adhyayanoM ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| pratidina eka-eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| zeSa kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| gyArahaveM dina dvitIya zrutaskandha ke samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM tathA eka kAla kA grahaNa kareM, naMdI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| zeSa kriyAe~ ekaeka bAra kreN| bArahaveM dina yogavAhI vipAkasUtra ke samuddeza kI kriyA kareM tathA eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| zeSa kriyAe~ eka-eka bAra kreN| Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi ...353 terahaveM dina yogavAhI vipAkasUtra kI anujJA vidhi kareM tathA eka kAla grahaNa, naMdI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| zeSa kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| isa prakAra vipAkazrutAMga ke dvitIya zrutaskandha ke yoga meM kula teraha dina evaM tIna naMdI hotI haiN| donoM zrutaskandha ke yoga meM kula caubIsa dina aura pA~ca naMdI hotI haiN| zrI vipAkazruta - dvitIya zrutaskandha, dina- 13, kAla - 13, dina 1 adhyayana dvi. zru. u. naMdI, kAyotsarga tapa dina adhyayana | kAyotsarga tapa a. 1 4 A. 0000 10 10 3 nI. 22 3 nI. F 3 3 A. 3 nI. F 4 1 A. st 4 11 12 13 zru. samu.anu, aM.samu. aM. anu naMdI naMdI 1 A. 55 5 3 3 nI. nI. 6 CO CO 6 naMdI - 3 77 8 * AcAradinakara ke anusAra tapa krama dazavaikAlikasUtra ke yantravata smjheN| upAGgasUtroM kI yogavidhi 8 9 9 3 3 3 3 nI. nI. nI. nI. prArambha ke cAra upAMgasUtroM kI tapavidhi * AcArAMgasUtra ke yogodvahana kAla meM pahalA upAMga aupapAtikasUtra kA vahana kiyA jAtA hai| isa sUtra ke uddeza- samuddeza evaM anujJA hetu tIna AyaMbila kie jAte haiN| * sUtrakRtAMgasUtra ke yogodvahana kAla meM dUsarA upAMga rAjapraznIyasUtra kA vahana kiyA jAtA hai| isa upAMga ke uddeza- samuddeza evaM anujJA hetu tIna AyaMbila kie jAte haiN| * sthAnAMgasUtra ke yogodvahana kAla meM tIsarA upAMga jIvAjIvAbhigamasUtra ke yoga kie jAte haiM tathA isake uddeza- samuddeza evaM anujJA hetu tIna AyaMbila karate haiN| Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa * samavAyAMgasUtra ke yogodvahana ke madhya cauthA upAMga prajJApanAsUtra ko vahana kiyA jAtA hai| isake uddeza-samuddeza evaM anujJA hetu tIna AyaMbila kie jAte haiN| vizeSa- aupapAtika Adi cAroM upAGga utkAlikasUtra haiN| vidhimArgaprapA evaM AcAradinakara ke anusAra sAmAnyatayA bAraha upAMgasUtroM ke yoga anukramaza: gyAraha aMgasUtroM ke yogakAla ke madhya vahana kie jAte haiN| jaise prathama aMgasUtra ke yogodvahana ke bIca pahale upAGgasUtra ke yoga, tRtIya aMgasUtra ke bIca tIsare upAGgasUtra ke yoga- isa prakAra eka ke madhya eka upAMgasUtra ke yoga kie jAte haiN| matAntara se aupapAtika upAMgasUtra kA yoga AcArAMgasUtra kI anujJA hone ke pazcAta, anujJA ke nimitta lie gae saMghaTTe ke madhya hI tIna AyaMbila ke dvArA kiyA jAtA hai| anya paramparAnusAra AcArAMga Adi sUtroM ke yogodvahana ke madhya meM nIvi ke dina AyaMbila karane se tIna AyaMbila kI pUripUrti ho jAtI hai|10 isa prakAra eka hI dina meM AyaMbila dvArA uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA kara sakate haiN| phira usa dina usake nimitta se bAraha bAra mukhavastrikA kI pratilekhanA, bAraha bAra dvAdazAvarttavandana, bAraha bAra khamAsamaNasUtra pUrvaka vandana aura bAraha bAra kAyotsarga kreN| isI taraha sUtrakRtAMgasUtra kI anujJA ke pazcAta rAjapraznIya upAMga ko evaM sthAnAMgasUtra kI anujJA ke pazcAta jIvAbhigama upAMga ko vahana karanA caahie| isI taraha samavAyAMgasUtra ke yoga pUrNa ho jAne ke pazcAta aura dazAzrutaskandhabRhatkalpa evaM vyavahArasUtra ke zrutaskandha kI anujJA ke dina, gRhIta saMghaTTA ke sAtha hI tIna AyaMbila ke dvArA, matAntara se eka AyaMbila ke dvArA prajJApanA upAMga sUtra ko vahana karanA caahie| kinhIM mata se aupapAtika Adi cAra upAMga sUtroM ke yoga, mahAnizIthasUtra ke yoga pUrNa karane ke pazcAta eka sAtha kara sakate haiM athavA alaga-alaga bhI kara sakate haiN| kisI kAraNavaza kalpasUtra ke yoga pUrNa karane ke bAda bhI karavAye jAte haiN| AcArAMgasUtra ke yoga pUrNa karane ke bAda bhI karavAye jAte haiM tathA ina cAroM se sambandhita aMga sUtra ke yoga pUrNa karane ke bAda bhI inheM vahana kara sakate haiN| __ukta aupapAtika Adi cAra upAMga sUtroM meM prArambha ke tIna sUtra eka samAna haiM arthAta unameM adhyayana-uddezAdi nahIM hai| yadyapi jIvAbhigama sUtra meM jIva kathana Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi ...355 kI apekSA do prakAra se lekara dasa prakAra taka nau pratipattiyA~ haiN| caturtha upAMga prajJApanAsUtra meM chattIsa pada haiN| una padoM ke nAma ye haiM1. prajJApanA pada 2. sthAna pada 3. bahuvaktavyatA pada 4. sthiti pada 5. vizeSa pada 6. vyutkrAnti pada 7. ucchavAsa pada 8. AhArAdi dasasaMjJApada 9. yoni pada 10. carama pada 11. bhASA pada 12. zarIra pada 13. pariNAma pada 14. kaSAya pada 15. indriya pada 16. prayoga pada 17. lezyA pada 18. kAyasthiti pada 19. samyaktva pada 20. antakriyA pada 21. avagAhanA pada 22. kriyA pada 23. karma pada 24. karmabandhaka pada 25. karmavedaka pada 26. vedakabandha pada 27. vedaka pada 28. AhAra pada 29. upayoga pada 30. pazyatA pada 31. manovijJAna saMjJA pada 32. saMyama pada 33. avadhi pada 34. paricAraNA pada 35. vedanA pada aura 36. samudghAta pd| pA~caveM se sAtaveM upAMga sUtroM kI tapa vidhi * sUryaprajJapti nAmaka pA~caveM upAMga sUtra ko bhagavatI sUtra ke yogodvahana kAla meM tIna kAla grahaNa evaM tIna AyaMbila ke dvArA AuttavANaya pUrvaka vahana karanA cAhie athavA bhagavatIsUtra kI anujJA hone ke pazcAta isI anujJA ke nimitta gRhIta saMghaTTe ke madhya meM tIna kAlagrahaNa aura tIna AyaMbila ke dvArA kiyA jAtA hai| * isI prakAra jaMbUdvIpaprajJapti nAmaka chaThe upAMga sUtra ko jJAtAdharmakathA ke yogakAla meM athavA usakI anujJA ke pazcAta tIna kAlagrahaNa evaM tIna AyaMbila ke dvArA saMghaTTApUrvaka vahana kiyA jAtA hai| * candraprajJapti nAmaka sAtaveM upAMgasUtra ko upAsaka dazA ke yogakAla meM athavA usakI anujJA ke pazcAta tIna kAlagrahaNa evaM tIna AyaMbila ke dvArA saMghaTTApUrvaka vahana kiyA jAtA hai| vizeSa- sUryaprajJapti Adi ukta tInoM upAMga kAlika sUtra haiM ataH saMghaTTA ke sAtha grahaNa kie jAte haiN| kAlika satroM ke yoga meM hI saMghaTTA hotA hai, utkAlika sUtroM ke yoga meM saMghaTTA vidhi nahIM hotI hai| sUryaprajJapti aura candraprajJapti meM bIsa prAbhRta Adi haiN| prathama prAbhRta meM ATha prAbhRta-prAbhRtAdi, dUsare meM tIna, dasaveM meM bAIsa haiM tathA zeSa prAbhRta eka samAna haiN| jaMbUdvIpaprajJaptisUtra bhI eka samAna hai yAnI isameM adhyayana vargAdi nahIM haiN| Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa AcAradinakara ke matAnusAra nirayAvalikA upAMga sUtra ko chor3akara anya upAMga sUtroM ke yoga meM nandIkriyA nahIM hotI hai| nirayAvalikA ko chor3akara sabhI upAMgoM kI kriyA meM eka bAra mukhavastrikA kI pratilekhanA kareM, eka bAra dvAdazAvartta vandana kareM, eka bAra khamAsamaNasUtra pUrvaka vandana kareM aura eka bAra kAyotsarga kreN| 11 AThaveM se bArahaveM upAMgasUtroM kI tapa vidhi * antakRtadazA, anuttaropapAtikadazA, praznavyAkaraNa, vipAkazruta, dRSTivAda-ina pA~ca aMga sUtroM kA eka upAMga hai| usakA nAma nirayAvalikA sUtra hai / * antakRtadazAMga Adi pA~ca aMgoM se pratibaddha nirayAvalikA-upAMga meM eka zrutaskandha hai| isake pA~ca vargoM ke nAma ye haiM- 1. kalpikA 2. kalpAvataMsikA 3. puSpikA 4 puSpa culikA 5. vahnidazA / inameM prathama, dvitIya, tRtIya evaM caturtha varga meM dasa-dasa adhyayana haiM aura paMcama varga meM bAraha adhyayana haiN| * prathama varga meM kAla Adi adhyayana haiM, dUsare varga meM padmAdi adhyayana haiM, tIsare varga meM candrAdi adhyayana haiM, cauthe varga meM zrIdevI Adi adhyayana haiM, pA~caveM varga meM niSaddha Adi adhyayana haiN| * isa sUtra ke yoga karate samaya pA~ca varga meM pA~ca dina aura upAMga ke samuddeza Adi meM do dina kula sAta dina lagate haiN| * kucha paramparAoM meM nirayAvalikA zrutaskandha ke yoga meM sAta AyaMbila karate haiN| * kinhIM paramparAoM meM nirayAvalikA zrutaskandha ke uddeza - samuddeza evaM anujJA dina meM AyaMbila karate haiM tathA anya dinoM meM nIvi karate haiN| koI AcArya candaprajJapti aura sUryaprajJapti sUtroM ko bhagavatI kA upAMga sUtra mAnate haiN| unake matAnusAra upAsakadazAsUtra se lekara vipAkasUtra paryanta pA~ca aMgoM kA upAMga nirayAvalikA sUtra hai| nirayAvalika sUtra kI yoga vidhi yaha hai pahale dina yogavAhI nirayAvalikA ke zrutaskandha, usake prathama varga evaM usake Adi ke pA~ca evaM anta ke pA~ca - aise dasa adhyayanoM ke uddeza kI kriyA kreN| usake bAda dasa adhyayanoM ke samuddeza kI kriyA kareM, phira varga kA samuddeza Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi ...357 kareM, phira Adi anta aise do bhAgoM meM dasa adhyayanoM evaM varga kI anujJA kreN| ina uddeza Adi ke nimitta isa dina eka kAla kA grahaNa kareM, naMdI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyAvidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ dasa-dasa bAra kreN| dUsare dina yogavAhI dvitIya varga evaM usake Adi ke pA~ca evaM anta ke pA~ca-aise dasa adhyayanoM ke uddeza kI kriyA kreN| phira do bhAgoM meM vibhakta karake dasa adhyayanoM ke samuddeza kI kriyA kareM, phira dvitIya varga kA samuddeza kreN| usake bAda do bhAgoM meM vibhakta dasa adhyayanoM evaM dvitIya varga kI anujJA vidhi kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| tIsare dina se lekara pA~caveM dina taka kramaza: tRtIya se paMcama varga paryanta ke adhyayanoM ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| pratidina eka-eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ nau-nau bAra kreN| chaThaveM dina yogavAhI nirayAvalikA zrutaskandha ke samuddeza kI kriyA kareM tathA eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| sAtaveM dina yogavAhI zrutaskandha kI anujJA kreN| eka kAlagrahaNa leM, nandI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| zeSa kriyA eka-eka bAra kreN| isa prakAra nirayAvalikA zrutaskandha ke yoga sAta dina meM pUrNa hote haiM aura do naMdI hotI hai| aupapAtika Adi cAra upAMga, anAgAr3ha yoga, pratyeka meM tIna-tIna kula bAraha AyaMbila, dina-12, naMdI-8 upAMga nAma AcArAMga | pratibaddha | aupapAtika | sUtrakRtAMga | pratibaddha | rAjapraznIya dina u.naMdI1 | samu.2 | anu.naM.3 | u.naMdI1 | samu.2 | anu.naMdI 3 kAyotsarga 1 1 | 1 A. A. | A. upAMga nAma | sthAnAMga | pratibaddha | jIvAbhigama | samavAyAMga | pratibaddha | prajJApanA dina - | u.naMdI1 samu.2 anu.naMdI3 u.naMdI1 samu.2 | anu.naMdI kAyotsarga | A. | | A. . A. | A. A. A. tapa A. A. A. tapa Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa pA~ca se sAta upAMga, pratyeka meM tIna-tIna AyaMbila, dina- 9, kAla - 9, naMdI - 6 upAMga nAma dina kAyotsarga tapa A. A. upAMga nAma upAsakadazA pratibaddha dina u. naMdI 1 samu.2 kAyotsarga 1 tapa A. dina varga adhyayana kAyotsarga tapa bhagavatI u. naMdI 1 1 dina varga aMtakRtadazAdi paMca pratibaddha zrI nirayAvalikA - zrutaskandha, dina- 7, kAla - 7 naMdI - 2 adhyayana kAyotsarga tapa pratibaddha samu.2 1 LO A. 5 1 2 3 4 zru. u. naMdI, kalpikA kalpavataMsikA - 2 puSpikA - 3 puSpa cUlikA -4 varga-1 kA u. samu.a. A.5/aM.5 10 A. sUryaprajJapti jJAtAdharmakathA pratibaddha jaMbudvIpaprajJapti a. naMdI 3 u. naMdI 1 samu. 2 a. naMdI 3 1 1 1 1 A. A. A. A. candraprajJapti a. naMdI 3 1 A. vahnidazA-5 3.6/37.6 9 nI. A.5/aM.5 9 nI. 6 zru. samu. 0 A.5/aM.5 9 nI. 7 zru. anu. naMdI 0 1 A. 1 nI. chedasUtroM kI yogavidhi A.5/aM.5 9 nI. nizIthasUtra yoga vidhi * nizItha sUtra meM eka adhyayana aura bIsa uddezaka haiN| eka dina aura eka kAlagrahaNa pUrvaka do-do uddezaka pUrNa karate haiN| isa prakAra dasa dinoM meM bIsa uddezaka pUrNa kiye jAte haiN| Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi ...359 *vidhimArgaprapA evaM AcAradinakara donoM granthoM ke anusAra nizItha sUtra ke yoga ekAntara AyaMbila ke dvArA vahana kiye jAte haiM arthAta isa sUtra yoga meM kramazaH AyaMbila-nIvi isa krama se tapa karate haiN| * nizItha sUtra meM zrutaskandha na hone se naMdI nahIM hotI hai| * vidhimArgaprapA evaM tapAgaccha Adi paramparAoM ke anusAra isa sUtra yoga meM dasa dina lagate haiM kintu AcAradinakara meM bAraha dinoM kA nirdeza hai| isameM nizItha sUtra ke samuddeza evaM anujJA ke do dina atirikta mAne gaye haiM tathA isa sUtra ko zrutaskandha ke rUpa meM svIkAra kara bArahaveM dina nandI kriyA karane kA bhI ullekha kiyA gayA hai|12 nizItha sUtra kI yogodvahana vidhi isa prakAra hai pahale dina yogavAhI nizItha sUtra ke adhyayana kA uddeza kareM, phira isa adhyayana ke prathama evaM dvitIya uddezaka ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM sabhI kriyAe~ sAta-sAta bAra kreN| dUsare dina yogavAhI tIsare aura cauthe uddezaka ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| isake nimitta eka kAlagrahaNa leM evaM nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ chaha-chaha bAra kreN| ___tIsare dina se lekara nauveM dina taka pA~ca se aThAraha uddezakoM ko do-do ke krama se dUsare dina kI bhA~ti sampanna kreN| ina dinoM ekAntara AyaMbila aura nIvi tapa kreN| pratidina eka-eka kAlagrahaNa leM tathA isakI vidhi meM pratyeka kriyAe~ chaha-chaha bAra kreN| dasaveM dina yogavAhI sabase pahale unnIsaveM evaM bIsaveM uddezakoM ke uddezasamuddeza kI kriyA kareM, phira nizItha adhyayana kA samuddeza kareM, usake bAda unnIsaveM-bIsaveM uddezakoM evaM nizItha adhyayana kI anujJA vidhi kreN| eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM sabhI kriyAe~ ATha-ATha bAra kreN| isa prakAra nizIthasUtra ke yogodvahana meM bAraha dina lagate haiN| Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa nizIthasUtra - AgAr3hayoga, dina- 10, kAla 10 naMdI nAsti dina 1 2 3 4 5 6 7 8 uddezaka ni.a. 3/4 5/6 7/89/10/11/12/13/14/15/16/17/18 kAyotsarga 7 6 6 6 6 6 6 6 9 6 8 A. 10 19/20 ni. anu. evaM samu. anu. A. tapa A. nI. A nI. A. nI. A. nI. * vidhimArgaprapA evaM AcAradinakara donoM meM tapa krama samAna haiN| dazAzrutaskandha-bRhatkalpa - vyavahArasUtra yoga vidhi * vidhimArgaprapA evaM AcAradinakara ke anusAra dazAsUtra, bRhatkalpasUtra evaM vyavahArasUtra tInoM kA eka zrutaskandha hai / * dazAzrutaskandha meM dasa adhyayana haiN| ye adhyayana uddezaka rahita hone se inake yoga dasa dina meM pUrNa kie jAte haiN| dazAzrutaskandha ke dasa adhyayanoM ke nAma haiM- 1. asamAdhisthAna 2. zabala 3. AzAtanA 4. gaNisaMpadA 5. AtmasamAdhi 6. upAsakapratimA 7. bhikSupratimA 8. paryuSaNAkalpa 9. mohanIya sthAnAdi 10. AyAta sthaan| bRhatkalpasUtra meM chaha uddezaka haiM jinheM do-do ke krama se tIna dina meM pUrNa kiyA jAtA hai| * vyavahArasUtra meM dasa uddezaka haiN| unheM bhI do-do ke krama se pA~ca dina meM pUrNa kiyA jAtA hai| zrutaskandha ke samuddeza Adi meM do dina lagate haiN| isa prakAra dazAzruta yoga ke bAraha dina, bRhatkalpa ke tIna dina aura vyavahAra ke pA~ca dina kula tInoM yogoM ke bIsa dina hote haiM tathA isameM do bAra naMdI hotI hai| * kucha paramparAe~ bRhatkalpasUtra aura vyavahArasUtra donoM ke bhinna-bhinna zrutaskandhoM ko mAnatI haiN| isa mAnyatA ke anusAra ukta tInoM sUtroM ke yoga meM bAIsa dina lagate haiN| kucha loga kalpa aura vyavahAra ko eka hI zrutaskandha mAnate haiM tathA kucha loga paMcakalpa ke anusAra vyavahAra evaM dazAzrutaskandha ko eka zrutaskandha kahate haiN| * vidhimArgaprapA Adi prAcIna sAmAcArI ke anusAra AcArAMga se samavAyAMga taka cAra aMga sUtroM ke yoga pUrNa hone ke pazcAta nizItha, dazAzruta, kalpa, vyavahAra evaM jIta kalpa Adi pA~ca chedasUtroM ke yoga bIca meM karavAye Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi ...361 jAte haiM tathA ina sUtroM ke yoga kramazaH nizItha, kalpa, vyavahAra, dazAzruta evaM jItakalpa kI bhA~ti karavAye jAte haiN|13 bRhatkalpasUtra kI yogavidhi isa prakAra hai pahale dina yogavAhI kalpa-vyavahAra-dazA zrutaskandha ke uddeza kI kriyA kareM, phira ina tInoM ke adhyayana ke uddeza kI kriyA kreN| usake bAda bRhatkalpa ke pahale-dUsare uddezakoM ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| isa dina eka kAlagrahaNa leM, naMdI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM sabhI kriyAe~ ATha-ATha bAra kreN| dUsare dina yogavAhI bRhatkalpa ke tIsare-cauthe uddezakoM ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM sabhI kriyAe~ chaha-chaha bAra kreN| tIsare dina yogavAhI pA~caveM-chaThaveM uddezakoM ke uddeza-samuddeza kI kriyA kareM, phira kalpa adhyayana kA samuddeza kareM, usake bAda pA~caveM-chaThaveM uddezakoM evaM kalpa adhyayana kI anujJA kreN| ina uddeza Adi ke nimitta eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM sabhI kriyAe~ ATha-ATha bAra kreN| vyavahArasUtra kI yoga vidhi nimna hai___ cauthe dina yogavAhI vyavahAra adhyayana kA uddeza kareM, phira bRhatkalpa adhyayana ke pahale-dUsare uddezakoM ke uddeza, samaddeza evaM anujJA kI kriyA kareM tathA eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM sabhI kriyAe~ sAtasAta bAra kreN| pA~caveM, chaThaveM evaM sAtaveM dina kramaza: tIsare-cauthe, pA~caveM-chaThaveM, sAtaveM-AThaveM uddezakoM ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| ina dinoM eka-eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM sabhI kriyAe~ chahachaha bAra kreN| __AThaveM dina yogavAhI navameM-dasaveM uddezakoM ke uddeza-samuddeza kI kriyA kareM, phira vyavahAra adhyayana kA samuddeza kareM, phira nauveM-dasaveM uddezakoM evaM bRhatkalpa adhyayana kI anujJA kareM tathA eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM sabhI kriyAe~ ATha-ATha bAra kreN| dazAzrutaskandha kI yoga vidhi nimnAnusAra hainauveM dina yogavAhI dazAzruta ke prathama adhyayana ke uddeza, samuddeza evaM Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa anujJA kI kriyA kareM tathA eka kAlagrahaNa leM aura nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| dasaveM dina se lekara aThArahaveM dina taka kramaza: dazAzruta ke do se lekara dasa adhyayanoM ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA pUrvavata kreN| pratidina eka-eka kAlagrahaNa leM evaM nIvi tapa kreN| isakI vidhi meM sabhI kriyAe~ tInatIna bAra kreN| unnIsaveM dina yogavAhI kalpa-vyavahAra-dazAsUtra ke zrutaskandha kI samuddeza kriyA kareM tathA eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| bIsaveM dina yogavAhI kalpa-vyavahAra-dazAsUtra ke zrutaskandha kI anujJA kareM tathA eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM sabhI kriyAe~ eka-eka bAra kreN| jItakalpa-paMcakalpasUtra yogavidhi paMcakalpasUtra ke yoga meM eka dina lagatA hai| isake uddeza-samuddeza evaM anujJA hetu AyaMbila tapa kareM tathA eka kAlagrahaNa leN| isakI kriyAvidhi meM sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra kreN| isa sUtra yoga meM naMdI kriyA nahIM hotI hai tathA yaha yoga tapa maNDalI meM vahana kiyA jAtA hai| ____ jItakalpasUtra kA yoga nIvi tapa dvArA vahana kiyA jAtA hai| isake uddeza, samuddeza evaM anujJA ke lie eka kAlagrahaNa lete haiM, isameM naMdI kriyA nahIM hotI hai| isakI vidhi meM yogavAhI tIna bAra mukhavastrikA kI pratilekhanA, tIna bAra dvAdazAvarta vaMdana, tIna bAra khamAsamaNasUtra pUrvaka vaMdana tathA tIna bAra kAyotsarga kreN|14 zrIkalpa-vyavahAra-dazAzrutaskandha, dina-20, kAla-20, naMdI-2 bRhatkalpa, dina-3, kAla-3, naMdI-1 1 dina uddezaka | ka.vya.dazA.zru.u.naMdI a.u.,1/2 kAyotsarga 8 tapa A. Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi ...363 vyavahAra, dina-5, kAla-5 dina | vya.adhyayana udde.,1/2| 3/4 uddezaka kAyotsarga tapa nI. nI. dina 1 adhyayana 4 / dazAzrutaskanya, dina-12, kAla-12, naMdI-1 9/10 | 11 | 12 13 14 15 16 17 | 18 | 19 | 20 kalpa.vya. |kalpa.vya. dazA.zruta. | dazA.zruta. | samu. | anu.naMdI kAyotsarga 3 | 3 | 31333 | 3 | 3 | 3 | 3 | 1 tapa nI . nI. | nI. nI. nI. nI. nI. nI. nI. nI. | A. | A.. * AcAradinakara ke anusAra tapa krama dazavaikAlikasUtra ke yantravata smjheN| mahAnizIthasUtra yoga vidhi * mahAnizItha sUtra meM eka zrutaskandha aura ATha adhyayana haiN| pahalA adhyayana eka samAna hai, dUsare adhyayana meM nau, tIsare meM solaha, cauthe meM solaha, pA~caveM meM bAraha, chaThaveM meM cAra, sAtaveM meM chaha aura AThaveM meM bIsa uddezaka haiN| isa prakAra ATha adhyayanoM ke kula tirAsI uddezaka hote haiN| * mahAnizIthasUtra kA sAtavA~-AThavA~ adhyayana cUlA rUpa mAnA jAtA hai| * isa sUtra kA yoga gaNiyoga (bhagavatIsUtra) kI kalpyAkalpya vidhi evaM AuttavANaya pUrvaka vahana kiyA jAtA hai| isa yoga meM nirantara paiMtAlIsa dina AyaMbila karate haiN| mahAnizItha sUtra kI yogodvahana vidhi nimnalikhita hai pahale dina yogavAhI mahAnizItha sUtra ke uddeza kI kriyA kreN| usake bAda prathama adhyayana ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| eka kAlagrahaNa leM, naMdI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| isakI kriyA vidhi meM cAra bAra mukhavastrikA kI pratilekhanA, cAra bAra dvAdazAvarta vaMdana, cAra bAra khamAsamaNa sUtra pUrvaka vaMdana aura cAra bAra kAyotsarga kreN| Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa dUsare dina yogavAhI dvitIya adhyayana ke uddeza kI kriyA kareM, phira dvitIya adhyayana ke pahale dUsare uddezaka ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM tathA eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM sabhI kriyAe~ sAta-sAta bAra kreN| tIsare, cauthe evaM pA~caveM dina yogavAhI dvitIya adhyayana ke kramazaH tIsare-cauthe, pA~caveM-chaThaveM, sAtaveM-AThaveM uddezakoM ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM tathA pratidina eka- eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM sabhI kriyAe~ chaha-chaha bAra kreN| chaThaveM dina yogavAhI nauveM uddezaka ke uddeza- samuddeza kI kriyA kareM, phira dvitIya adhyayana kA samuddeza kreN| usake bAda nauveM uddezaka evaM adhyayana kI anujJA kreN| eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM sabhI kriyAe~ pA~ca-pA~ca bAra kreN| sAtaveM dina yogavAhI tRtIya adhyayana kA uddeza kreN| phira isake pahaledUsare uddezaka ke uddeza- samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM tathA eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM sabhI kriyAe~ sAta-sAta bAra kreN| AThaveM dina se lekara terahaveM dina taka tRtIya adhyayana ke tIsare uddezaka se lekara caudahaveM uddezaka taka ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| isameM pratyeka dina kramazaH do-do uddezakoM ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM tathA eka-eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM sabhI kriyAe~ chaha-chaha bAra kreN| caudahaveM dina yogavAhI pandrahaveM - solahaveM uddezaka ke uddeza - samuddeza kI kriyA kareM, phira tIsare adhyayana kA samuddeza kreN| usake bAda pandrahaveM - solahaveM uddezaka evaM tRtIya adhyayana kI anujJA kareM tathA eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM sabhI kriyAe~ ATha-ATha bAra kreN| pandrahaveM dina yogavAhI caturtha adhyayana kA uddeza kreN| usake bAda isake pahale- dUsare uddezaka ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM tathA eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM sabhI kriyAe~ sAta-sAta bAra kreN| solahaveM dina se lekara ikkIsaveM dina taka yogavAhI caturtha adhyayana ke tRtIya se caudahaveM taka ke uddezakoM ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi ...365 isameM pratidina kramaza: do-do uddezakoM ke uddeza Adi kareM tathA eka-eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM sabhI kriyAe~ chaha-chaha bAra kreN| bAIsaveM dina yogavAhI pandrahaveM-solahaveM uddezaka ke uddeza-samuddeza kI kriyA kareM, phira caturtha adhyayana kA samuddeza kareM, tatpazcAta pandrahaveM-solahaveM uddezaka evaM caturtha adhyayana kI anujJA vidhi kareM, eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ ATha-ATha bAra kreN| teIsaveM dina yogavAhI paMcama adhyayana kA uddeza kareM, phira isake pahale, dUsare uddezaka ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM tathA eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| isakI vidhi meM sabhI kriyAe~ pUrvavata sAta-sAta bAra kreN| caubIsaveM, paccIsaveM, chabbIsaveM evaM sattAisaveM dina yogavAhI kramaza: tIsare-cauthe, pA~caveM-chaThe, sAtaveM-AThaveM, nauveM-dasaveM uddezakoM ke uddeza, samaddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| pratyeka dina eka-eka kAlagrahaNa leM tathA AyaMbila tapa kreN| isakI kriyA vidhi meM sabhI kriyAe~ chaha-chaha bAra kreN| ___ aTThAIsaveM dina yogavAhI gyArahaveM-bArahaveM uddezaka ke uddeza, samuddeza kI kriyA kareM, phira paMcama adhyayana kA samuddeza kreN| usake bAda gyArahaveM-bArahaveM uddezaka evaM paMcama adhyayana kI anujJA kreN| eka kAla kA grahaNa aura AyaMbila tapa kreN| zeSa kriyAe~ ATha-ATha bAra kreN| unatIsaveM dina yogavAhI SaSThama adhyayana kA uddeza kareM, phira isake pahaledUsare uddezaka ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM tathA eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| zeSa kriyA sAta-sAta bAra kreN| tIsaveM dina yogavAhI SaSThama adhyayana ke tIsare-cauthe uddezaka ke uddeza samuddeza kI kriyA kareM, phira SaSThama adhyayana kA samuddeza kareM, phira tIsare-cauthe uddezaka evaM SaSThama adhyayana kI anujJA kreN| isa dina eka kAla grahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| zeSa sabhI kriyAe~ ATha-ATha bAra kreN| ikatIsaveM dina yogavAhI saptama adhyayana ke uddeza kI kriyA kareM, phira isake pahale uddezaka ke uddeza, samaddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| usa dina eka kAla grahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| zeSa sabhI kriyAe~ sAta-sAta bAra kreN| Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa battIsaveM dina yogavAhI tIsare-cauthe uddezaka ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM tathA kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| zeSa sabhI kriyAe~ chaha-chaha bAra kreN| taiMtIsaveM dina yogavAhI pA~caveM-chaThaveM uddezaka ke uddeza, samuddeza kI kriyA kareM, phira saptama adhyayana kA samuddeza kreN| usake bAda pA~caveM-chaThaveM uddezaka evaM saptama adhyayana kI anujJA kareM tathA eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| zeSa kriyAe~ ATha-ATha bAra kreN| . cauMtIsaveM dina yogavAhI aSTama adhyayana kA uddeza kareM, phira isake pahaledUsare uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM tathA kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| zeSa kriyAe~ sAta-sAta bAra kreN| ____ paiMtIsaveM dina yogavAhI aSTama adhyayana ke tIsare-cauthe uddezaka ke uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kareM tathA kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| zeSa kriyAe~ chaha-chaha bAra kreN| chattIsaveM dina se lekara bayAlIsaveM dina taka aSTama adhyayana ke pA~caveM uddezaka se lekara aThArahaveM uddezaka taka uddeza, samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| pratidina kramaza: do-do uddezakoM ke uddeza Adi kreN| pratyeka dina eka 'kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| zeSa sabhI kriyAe~ chaha-chaha bAra kreN| taiMtAlIsaveM dina yogavAhI unnIsaveM-bIsaveM uddezaka ke uddeza-samuddeza kI kriyA kreN| phira aSTama adhyayana kA samaddeza kreN| usake bAda unnIsaveM-bIsaveM uddezaka evaM aSTama adhyayana kI anujJA kreN| eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| zeSa sabhI kriyAe~ ATha-ATha bAra kreN| cauvAlIsaveM dina yogavAhI mahAnizItha zrutaskandha ke samuddeza kI kriyA kareM tathA eka kAlagrahaNa leM aura AyaMbila tapa kreN| zeSa kriyAe~ pUrvavata ekaeka bAra kreN| paiMtAlIsaveM dina yogavAhI mahAnizItha zrutaskandha kI anujJA vidhi kreN| naMdI kriyA aura AyaMbila tapa kreN| zeSa kriyAe~ pUrvavata eka-eka bAra kreN| isa prakAra mahAnizItha zrutaskandha ke yoga meM kula paiMtAlIsa dina lagate haiM evaM isameM eka naMdI hotI hai| AcAradinakara ke anusAra paiMtAlIsa AyaMbila Ayukta pAnaka ke dvArA karate haiN| Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi ...367 * Ayukta pAnaka meM sAdhu ko amuka prakAra kA dhAnya lene kA evaM loha Adi dhAtuoM ke sparza karane kA niSedha rahatA hai, aisA pUjya jaMbUvijayajI mahArAja dvArA kahA gayA hai| zrI mahAnizIthasUtra-zrutaskaMdha-1, AgAr3ha yoga, dina-45, kAla-45, naMdI-2, adhyayana-8 | 3 | 4 dina adhyayana | zru.u.naMdI uddezaka kAyotsarga tapa | A 14 dina adhyayana uddezaka kAyotsarga ___12 13 | 3 | 3 | 3 1/12 13/14 19/10 15/16 tapa | A.. A. | A. A. dina | 18 | 19 | 20 21 22 4 | 4 9/10 | 11/12 | 13/14 | 15/16 adhyayana uddezaka kAyotsarga tapa 6 A | A. | A. A. A. 27 28 5 dina adhyayana uddezaka kAyotsarga 9/10 11/12 tapa dina adhyayana uddezaka kAyotsarga 6 | 8 | A. | A. | 7 A. | tapa A. Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa dina | 39 | 40 | 41 | 42 | 43 | 44 45 adhyayana | 8 | 8 | 8 | 8 | 8 | zru.samu. zru.anu.naMdI uddezaka | 11/12 | 13/14/15/16 17/18 | 19/20 | 0 kAyotsarga | 6 | 6 | 6 | 6 | 8 | 1 tapa | A. | A. | A. | A. | A. | A. | A. * vidhimArgaprapA evaM AcAradinakara meM tapa krama samAna haiN| prakIrNaka sUtroM kI yoga vidhi naMdI sUtra aura anuyogadvAra sUtra ke yoga maMDalI meM vahana kie jAte haiM tathA ina sUtroM ke uddeza-samuddeza-anujJA ke nimitta nIvi tapa karate haiM aura ina donoM ke yoga do dina meM lagAtAra kie jAte haiN| kucha AcAryoM ke matAnusAra naMdIsUtra aura anuyogadvArasUtra ke yoga (uddeza, samuddeza evaM anujJA) tIna dina meM kie jAte haiM aura tInoM dina nIvi karate haiN| * vidhimArgaprapA (pR. 170) ke anusAra 1. devendrastava 2. taMdulavaitAlika 3. maraNa samAdhi 4. mahApratyAkhyAna 5. AturapratyAkhyAna 6. saMstAraka 7. candravaidhyaka 8. bhaktaparijJA 9. catuHzaraNa 10. vIrastava 11. gaNividyA 12. dvIpasAgara prajJapti 13. saMgrahaNI 14. gacchAcAra Adi caudaha prakIrNaka sUtroM ke yoga eka-eka nIvi dvArA vahana kie jAte haiN| isa taraha pratyeka prakIrNaka ke yoga meM eka dina lagatA hai aura usameM nIvi tapa karate haiN| kucha paramparAoM ke anusAra ukta prakIrNaka sUtroM ke yoga vaMdana, kAyotsarga, mukhavastrikA pratilekhana Adi kI vidhipUrvaka bhagavatI sUtra ke yogodvahana ke madhya meM kara lie gae hoM to inheM pRthaka se vahana nahIM karanA caahie| * vidhimArgaprapA (pR. 170) ke anusAra dvIpasAgaraprajJapti nAmaka prakIrNaka sUtra ke yoga tIna kAlagrahaNa aura tIna AyaMbila ke dvArA bhI vahana kara sakate haiN| * AcAradinakara meM bIsa prakIrNaka sUtroM ke yogodvahana karane kA nirdeza hai| isameM kahA gayA hai ki ye sabhI prakIrNaka utkAlika satra ke antargata Ate haiM tathA anya sUtroM ke yoga ke madhya nIvi ke sthAna para AyaMbila karake aura eka hI dina meM usake uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA karake vahana kie jAte haiM arthAta ina sabhI prakIrNaka sUtroM ke yoga meM nAmoccAraNa pUrvaka unake uddeza Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi... 369 samuddeza evaM anujJA kI kriyA kI jAtI hai| isakI kriyA vidhi meM pUrvavata sabhI kriyAe~ tIna-tIna bAra karanI caahie| AcAradinakara ke anusAra prakIrNaka sUtroM ke nAma ye haiM- 1. naMdI 2. anuyogadvAra 3. devendrastava 4. taNDulavaitAlika 5. caMdravedhyaka 6. AturapratyAkhyAna 7. gaNividyA 8. kalpAkalpa 9 kSullakalpazruta 10. rAjakalpasUtra 11. pramAdApramAda 12. pauruSI - maMDala 13. vidyAcAra vyavaccheda 14. Atmavizuddhi 15. maraNa vizuddhi 16. dhyAnavibhakti 17. maraNavibhakti 18. saMlekhanA zruta 19. vItarAgazruta 20. mahApratyAkhyAna / prAcIna sAmAcArI meM 21 prakIrNaka sUtroM ke yoga karane kA ullekha hai / tapAgaccha kI arvAcIna pratiyoM meM 19 prakIrNakoM ke yogodvahana karane kA nirdeza hai| * vidhimArgaprapA meM RSibhASita sUtra ko bhI prakIrNaka sUtroM meM ginA gayA hai tathA isa sUtra kI yogodvahana vidhi batalAte hue kahA gayA hai ki RSibhASita meM kAlika Adi paiMtAlIsa adhyayana haiN| eka adhyayana eka dina meM pUrNa hotA hai - isa prakAra isa sUtra ke yoga meM 45 dina lagate haiN| isa sUtra ke yogakAla meM 45 dina nIvi tapa hI karate haiN| yaha anAgAr3ha yoga hai / kinhIM ke matAnusAra RSibhASita ke adhyayanoM kA uttarAdhyayanasUtra meM antarbhAva ho jAtA hai| gItArtha muniyoM ke anusAra RSibhASita ke yoga (uddeza, samuddeza evaM anujJA) tIna kAlagrahaNa aura tIna AyaMbila pUrvaka kie jAte haiN| prAcIna sAmAcArI, subodhAsAmAcArI evaM vidhimArgaprapA ke matAnusAra prakIrNaka sUtroM kI yogavidhi kA yantra nyAsa isa prakAra hai prakIrNaka nAma dina kAyotsarga 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1. 2. 3. devendrastava 4. 5. 6. 7. ArAdhanA patAkA 8. gaNividyA AturapratyAkhyAna mahApratyAkhyAna taMdula vaitAlika saMstAraka prakIrNaka bhakta parijJA 1 1 1 Min Zhu Zhu Zhu Zhu Zhu Zhu Zhu Zhu tapa nI. nI. nI. nI. nI. nI. nI. nI. Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ F+ +++++ ++ + 370... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa 9. aMgavidyA 11 nI. 10. catuHzaraNa 11 nI. 11. dvIpasAgara prajJapti 1 yA 3 1 yA 3 nI. 12. jyotiSa karaNDaka 13. maraNasamAdhi tIrthogAlI 15. siddhapAhuDa 16. naraka vibhakti 17. candravedhyaka 18. naMdIsUtra 3 matAntara 1 3 matAntara 1 19. anuyogadvAra 3 matAntara 1 3 matAntara 1 20. paMcakalpa 21. jItakalpa 22. vIrastava 23. saMgrahaNI 24. gacchAcAra AcAradinakara ke anusAra prakIrNaka sUtroM kI yoga vidhi kA yantra nyAsa yaha hai15 1. naMdI 2. anuyogadvAra 3. devendrastava 4. taMdulavaitAlika 5. candravedhyaka 6. Atura pratyAkhyAna 7. gaNividyA 8. kalpAkalpa 9. kSullakalpazruta 10. rAjakalpazruta 11. pramAdApramAda 12. pauruSImaMDala 13. vidyAcAra vyavaccheda 14. Atmavizuddhi 15. maraNa vizuddhi 16. dhyAna vibhakti 17. maraNa vibhakti 18. saMlekhanAzrata 19. vItarAgazruta 20. mhaaprtyaakhyaan| sarva prakIrNaka dina-1, kAyotsarga - tIna, tapa- aayNbil| tapAgaccha paramparAnusAra prakIrNaka sUtroM ke yogodvahana kA yantra nimna prakAra hai-16 prakIrNaka nAma dina kAyotsarga 1. Aura pratyAkhyAna 13 2. mahApratyAkhyAna 13 3. devendrastava +++ 1 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - 0000000000000000 - - - - - yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi ...371 4. taMdulavaitAlika 13 5. saMstAraka 13 6. bhakta parijJA 13 7. Atma vizuddhi 8. gacchAcAra 9. aMgavidyA 10. catuHzaraNa 11. dvIpasAgara prajJapti 12. jyotiSakaraMDaka 13. maraNa samAdhi 14. tIrthogAli 15. siddhapAhuDa 16. naraka vibhakti 17. candravedhyaka 18. paMcakalpa 19. jItakalpa matAntara se nimna prakIrNaka sUtroM ke yoga bhI kie jAte haiM1. paDAgAharaNa 2. hilapa vibhakti 13 3. maraNa vibhakti 4. AhAra vibhakti 5. saMlehaNa vibhakti 13 6. vicArasuta 13 ___7. gacchAcAra 8. saMghAcAra tapAgaccha kI vartamAna paramparA meM nimna 10 prakIrNakoM ke yoga karavAe jAte haiM- 1. catuHzaraNa 2. Atura pratyAkhyAna 3. vIrastava 4. bhakta parijJA 5. taMdula vaitAlika 6. gaNividyA 7. candravedhyaka 8. devendrastava 9. maraNasamAdhi 10 sNstaark| - - - 0 0 0 0 0 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa yogodvahana ke dinoM kI saMkhyA pUrva nirdiSTa vivaraNa ke anusAra AvazyakasUtra ke yoga meM ATha dina, dazavaikAlikasUtra ke yoga meM pandraha dina, maNDalI praveza ke yoga meM sAta dina, uttarAdhyayanasUtra ke yoga meM aTThAIsa dina, AcArAMgasUtra ke yoga meM pacAsa dina, sthAnAMgasUtra ke yoga meM aThAraha dina, samavAyAMgasUtra ke yoga meM tIna dina, nizIthasUtra ke yoga meM dasa dina, kalpa-vyavahAra evaM dazAzrutaskandha ke yoga meM bIsa dina, sUtrakRtAMgasUtra ke yoga meM tIsa dina, bhagavatI aMga ke yoga meM eka sau chiyAsI dina, jJAtAdharmakathAsUtra ke yoga meM taiMtIsa dina, upAsakadazAMga ke yoga meM bIsa dina, nirayAvalikA dazA sUtra ke yoga meM sAta dina, antakRtadazAMga ke yoga meM bAraha dina, anuttaropapAtikadazA sUtra ke yoga meM sAta dina, aupapAtikasUtra ke yoga meM tIna dina, rAjapraznIyasUtra ke yoga meM tIna dina, jIvAjIvAbhigamasUtra ke yoga meM tIna dina, prajJApanAsUtra ke yoga meM tIna dina, sUryaprajJapti, jambUdvIpaprajJapti evaM candraprajJapti ke yoga meM bhI tIna-tIna dina, praznavyAkaraNasUtra ke yoga meM caudaha dina, vipAkazruta ke yoga meM caubIsa dina, mahAnizItha sUtra ke yoga meM paiMtAlIsa dina, jItakalpa ke yoga meM eka dina, paMcakalpa ke yoga meM eka dina- isa prakAra kula pA~ca sau ikasaTha dina hote haiN| inakI mAsa gaNanA karane para aThAraha mahInA aura ikkIsa dina hote haiN| __yogodvahana kI ina saMkhyAoM meM prakIrNaka sUtroM ke yoga dina kI saMkhyA sammilita nahIM kI gaI hai, kyoMki prakIrNaka sUtroM kI saMkhyA evaM unakI yogodvahana vidhi ko lekara kAphI mata-matAntara haiN| jaise ki kucha granthoM meM dasa, to kucha meM caudaha aura kucha meM bIsa prakIrNaka sUtroM ke yoga karane kA ullekha hai tathA kinhIM meM prakIrNaka sUtroM ko eka hI dina meM vahana karane kA sUcana hai to kucha AcAryoM ke mata meM eka-eka prakIrNaka ko eka-eka dina meM vahana karane kA nirdeza hai| ataeva apanI sAmAcArI evaM paramparA ke anusAra prakIrNaka sUtroM ke yoga karane cAhie aura tadanusAra hI unake dina kI gaNanA karanI caahie| prAcIna sAmAcArI meM naMdIsUtra ke tIna dina, anuyogadvAra sUtra ke tIna dina, devendrastava Adi prakIrNakoM ke eka-eka dina milAkara kula 19 mAsa aura chaha dina batalAe gae haiN|17 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi ...373 tulanAtmaka vivecana jaina mata meM Agama sUtroM kA sarvocca sthAna hai| ina sUtroM ke adhyayanaadhyApana kI yogyatA prApta karane hetu eka sunizcita vidhi sampanna kI jAtI hai jisameM gurumukha se pATha grahaNa, guru ko dvAdazAvarta vandana, kAyotsarga, tapa Adi anuSThAna kie jAte haiN| vartamAna paramparA meM gyAraha aMga sUtra, bAraha upAMga sUtra, cha: cheda sUtra, dasa prakIrNaka sUtra, cAra mUla sUtra aise lagabhaga paiMtAlIsa sUtroM ke yogodvahana karanekaravAne kI paripATI pracalita hai| ye Agama sUtra kisa vidhi pUrvaka adhigata kie jAte haiM tathA kisa dina kaunasA zrutaskandha, adhyayana yA uddezaka (pATha) par3hA jAtA hai yA par3havAyA jAtA hai, isa sambandha meM vistRta varNana kiyA jA cukA hai| yadi Agama adhyayana (yoga tapa) vidhi kI pUrva-paravartI granthoM se tulanA kI jAe to kucha naye tathya isa prakAra ujAgara hote haiM___ . Agama saMkhyA kI dRSTi se- sAmAcArI saMgraha,18 prAcIna sAmAcArI,19 vidhimArgaprapA,20 subodhAsAmAcArI21 evaM AcAradinakara22 Adi granthoM meM gyAraha aMga, bAraha upAMga Adi sabhI sUtroM ke yoga karane kA ullekha hai kintu tilakAcArya sAmAcArI23 meM prakIrNaka sUtroM ke yogodvahana kA sUcana nahIM hai| ___ uddezaka Adi krama kI dRSTi se- yadyapi samAcArI granthoM evaM vidhimArgaprapA Adi granthoM meM yoga tapa vidhi kA samyaka varNana kiyA gayA hai kintu vidhimArgaprapA evaM AcAradinakara meM yaha vidhi apekSAkRta vistAra ke sAtha kahI gaI hai| ina donoM granthoM meM Agama sUtroM ke uddezAdi kI vAcanA krama ko lekara bheda haiN| vidhimArgaprapA meM aMga sUtra, zrutaskandha, adhyayana evaM uddezaka kI uddeza- samuddeza-anujJA rUpa vAcanA grahaNa karane kA krama isa prakAra batalAyA hai- sarvaprathama aMga sUtra kA uddeza kareM, phira zrutaskandha kA uddeza kareM, phira prathama adhyayana kA uddeza kareM, phira prathama adhyayana ke pahale-dUsare uddezaka ke uddeza-samuddeza evaM anujJA kI kriyA kreN| zeSa uddezakoM ko do-do ke krama se pUrNa kreN| yahA~ taka donoM granthoM meM sAmya hai parantu vidhimArgaprapA ke matAnusAra jisa dina adhyayana pUrNa hotA ho, usa dina kramazaH zeSa uddezakoM ke uddezasamuddeza kI kriyA kareM, phira adhyayana kA samuddeza kareM, phira zeSa uddezakoM kI anujJA kareM aura phira adhyayana kI anujJA kreN|24 yaha krama aucityapUrNa mAlUma Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa hotA hai, kyoMki jisa prakAra aMga sUtra ke uddeza ke bAda adhyayana Adi ke uddezAdi pUrNa kara lene para aMga sUtra kA samuddeza aura anujJA hotI hai usI prakAra adhyayana kA uddeza karane ke bAda usameM jitane bhI uddezaka Adi haiM, unheM pUrNa kara lene para hI adhyayana kA samuddeza evaM anujJA karanI caahie| jisa dina adhyayana yA varga kI samuddeza- anujJA na ho, usa dina uddezakoM ke uddeza Adi kramazaH kara lene caahie| AcAradinakara meM uddezaka Adi kI vAcanA kA krama isa prakAra kahA gayA hai - jisa dina adhyayana pUrNa hotA ho usa dina pahale zeSa uddezakoM ke uddezasamuddeza evaM anujJA kI kriyA eka sAtha kara leM, phira adhyayana kI anujJA kareM, athavA eka hI dina meM adhyayana aura uddezaka pUrNa hote hoM to pahale adhyayana ke uddezAdi kara leM, phira uddezaka ke uddeza Adi kareM, athavA eka adhyayana ke yoga eka se adhika dina ke hoM to aisA bhI ullekha hai ki pahale dina adhyayana ke uddeza - samuddeza evaM anujJA vidhi kareM, phira usa adhyayana ke pahale dUsare uddezaka ke uddezAdi kreN| dUsare dina tIsare - cauthe uddezaka ke uddezAdi kI vidhi kreN|25 isa prakAra uddezAdi rUpa vAcanAkrama do-tIna taraha se batalAye gae haiN| tilakAcArya sAmAcArI Adi meM uddezAdi grahaNa karane sambandhI krama kA suspaSTa ullekha nahIM hai tathA subodhAsAmAcArI meM uddeza Adi kA krama vidhimArgaprapA ke samAna hI batAyA gayA hai| kAyotsarga saMkhyA kI dRSTi se- Agama sUtroM kI yoga tapa vidhi karate samaya kisa dina kitanI saMkhyA meM kAyotsarga-vaMdanA Adi kie jAne cAhie ? yaha ullekha spaSTata: AcAradinakara meM hI upalabdha hotA hai, vidhimArgaprapA meM isake aspaSTa saMketa haiN| yadi uddezaka Adi kI saMkhyA kI apekSA vicAra kiyA jAye to uddezakAdi rUpa vAcanAkrama meM antara hone ke kAraNa kAyotsarga Adi meM bhI antara A jAtA hai| isa dRSTi se vidhimArgaprapA evaM AcAradinakara donoM granthoM meM kAyotsargAdi ko lekara kahIM-kahIM antara hai / kintu tapAgaccha kI vartamAna paramparA meM kAyotsargAdi kI jo saMkhyA pracalita hai, vaha vidhimArgaprapAkAra ke mata se pUrNa samAnatA rakhatI hai| isa vividhatA ko pUrvollikhita yoga tapa vidhi ke adhyayana dvArA saralatA pUrvaka samajhA jA sakatA hai| tapakrama kI dRSTi se - prAcIna sAmAcArI, tilakAcArya sAmAcArI, subodhA sAmAcArI Adi kaI grantha yoga tapa vidhi kA pratipAdana karate haiM kintu yogodvahana Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi... 375 kAla meM kisa dina kaunasA tapa kiyA jAnA cAhie- isa sambandha meM vidhimArgaprapA evaM AcAradinakara meM hI spaSTa kahA gayA hai| ina donoM meM tapakrama ko lekara sAmAcArI bheda hai, jaise ki vidhimArgaprapA meM aMgasUtra aura zrutaskandha ke uddeza - samuddeza evaM anujJA dina meM AyaMbila tathA zeSa dinoM meM nIvi tapa karane kA ullekha kiyA gayA hai| prAcIna sAmAcArI meM ullikhita 'yogayantra' meM yahI tapa-krama diyA gayA hai, jabaki AcAradinakara meM zeSa dinoM meM ekAntara AyaMbila - nIvi tapa karane kA nirdeza diyA gayA hai / tapAgaccha kI vartamAna paramparA bhI AcAradinakara kA hI anusaraNa karatI hai| isa paramparA meM ekAntara AyaMbila-nIvi hI karavAe jAte haiM, kintu yogadina ke pandraha-pandraha dina bItane para pAlI palaTuM kI vidhi karate haiM aura isameM kramazaH do dina AyaMbila yA do dina nIvi karane kI chUTa dete haiM, usake bAda punaH AyaMbila - nIvi ke krama se tapa karate haiN| isase atirikta vidhi kA ullekha AcAradinakara meM nahIM haiN| yadyapi bhagavatIsUtra, nizItha adhyayana evaM mahAnizIthasUtra kI yoga tapa vidhi donoM granthoM se samAna rUpa se kahI gaI hai / jaisA ki bhagavatIsUtra ke yoga viziSTa prakAra kI kalpAkalpa vidhipUrvaka kie jAte haiM, nizIthasUtra ke yoga ekAntara AyaMbila-nIvi ke krama se pUrNa hote haiM tathA mahAnizIthasUtra ke yoga meM paiMtAlIsa dina AyaMbila hI kie jAte haiN| isake atirikta vidhimArgaprapA meM dvIpasAgaraprajJapti ko chor3akara zeSa prakIrNaka sUtroM ko nIvi tapa dvArA vahana karane kA nirdeza hai jabaki AcAradinakara ke anusAra ina prakIrNaka sUtroM ko AyaMbila tapa dvArA vahana karanA caahie| isa prakAra kucha Agama sUtroM ke tapakrama meM pUrNa samAnatA bhI hai| AgAr3ha - anAgAr3ha kI dRSTi se - vidhimArgaprapA aura AcAradinakara meM AgAr3ha evaM anAgAr3ha sUtroM ke vibhAjana ko lekara bhI yatkiMcid bheda hai| jaise ki vidhimArgaprapA meM praznavyAkaraNa sUtra ko AgAr3ha yoga kahA gayA hai 26 kintu AcAra dinakara meM ise anAgAr3ha yoga kI koTi meM mAnA gayA hai| 27 prakIrNaka saMkhyA kI dRSTi se - prAcIna sAmAcArI meM ikkIsa prakIrNaka sUtroM ke yogodvahana karane kA sUcana hai| isameM jItakalpa evaM paMcakalpa ko bhI sammilita kiyA gayA hai| vidhimArgaprapA meM satraha prakIrNaka sUtroM, subodhA. sAmAcArI meM sAta prarkINaka sUtroM evaM AcAradinakara meM bIsa prakIrNaka sUtroM ke Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa yogodvahana karane kA nirdeza diyA gayA hai| isa prakAra prakIrNaka sUtroM kI saMkhyA meM matabheda hai| yadi pracalita paramparAoM kI dRSTi se dekhA jAe to zvetAmbara kI lagabhaga sabhI AmnAyoM meM yogodvahana kriyA jIvanta hai| AcArya guNasAgarasUrI, sAdhvI siddhAntarasAjI Adi ke sAtha huI carcA ke anusAra acalagaccha, pAyacchaMdagaccha, tristutikagaccha meM bhI yogatapa vidhi kA pracalana hai aura inameM tapAgaccha paramparA ke anusAra yaha kriyA-vidhi kI jAtI hai / parantu vartamAna meM dazavaikAlika Adi kucha sUtroM ke atirikta anya sUtroM ke yoga tapa kI paripATI lupta prAyaH ho gaI hai| sthAnakavAsI evaM terApaMthI paramparA Agama adhyayana hetu yogodvahana ko Avazyaka nahIM mAnatI hai| digambara paramparA Agama sUtroM kA abhAva mAnatI hai yadyapi SaTkhaNDAgama Adi zreSTha granthoM kA adhyayana karane ke lie svAdhyAya sthApana evaM svAdhyAya niSThApana kI vidhi kI jAtI hai| isI ke sAtha viziSTa zAstroM ke prArambha evaM samApana para upavAsAdi tapa karane sambandhI bhI spaSTa ullekha prApta hote haiN| mUlAcAra meM kahA gayA hai ki bAraha aMga, caudahapUrva, skandha-vastu, prAbhRtaprAbhRtaka, deza prAbhRta-prAbhRta Adi granthoM meM se eka- eka kA adhyayana prArambha karane meM arthAta aMga yA bAraha aMgoM meM se kisI eka ke uddeza - adhyayana ke prArambha meM, samuddeza- usa grantha ke adhyayana kI samApti meM aura anujJA-guru se usa viSaya adhyApana kI AjJA lene para pA~ca upavAsa yA pA~ca kAyotsarga karanA caahie| anujJA meM pA~ca upavAsa yA pA~ca kAyotsarga rUpa prAyazcitta kiyA jAtA hai 1 28 bhAvArtha yaha hai ki Agama abhyAsI ziSya ko aMga kA adhyayana prArambha karane, pUrNa karane evaM tadviSayaka gurvAnumati prApta karane ke uddezya se pA~ca upavAsa yA pA~ca kAyotsarga karanA cAhie / isI bhA~ti pUrvagrantha, vastugrantha, prAbhRta grantha, prAbhRta-prAbhRta grantha- inameM se kisI bhI grantha kA prArambha, samApana evaM gurvAjJA grahaNa ke nimitta pUrvavata pA~ca-pA~ca upavAsa yA pA~ca-pA~ca kAyotsarga karanA caahie| yadi vaidika evaM bauddha paramparA ke pariprekSya meM kahA jAe to unameM isa taraha ke adhyayana-adhyApana ( yoga tapa) vidhi kA sarvathA abhAva hai kyoMki tatsambandhI granthoM meM isa viSayaka koI ullekha par3hane meM nahIM AyA hai| Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga tapa (Agama adhyayana) kI zAstrIya vidhi... 377 upasaMhAra jo AtmA ko vizeSa rUpa se jor3e use yoga kahate haiN| yoga zubhAzubha prakAra kA hotA hai| mana-vacana kAyA kI zubhapravRtti zubhayoga hai aura mana-vacanakAyA kI azubha pravRtti azubhayoga hai| yogodvahana ke mAdhyama se zubhayoga kA abhyAsa hotA hai| yogazAstra ke anusAra zubhayoga se samatva dharma kI prApti hotI hai, samatva se dhyAna kA prArambha hotA hai, dhyAna se AtmajJAna hotA hai, AtmajJAna se karmakSaya hote haiM aura karma kSaya se mokSa prApta hotA hai | 29 yogodvahana Agama rUpI vidyA ko siddha karane kA amogha sAdhana hai| jisa prakAra laukika vidyAoM ko siddha karane ke lie bhI tapa-japa- dhyAna Adi karanA Avazyaka hotA hai anyathA siddhi nahIM prApta hotI / usI prakAra AtmA kA ananta guNA upakAraka Agama rUpa viziSTa vidyA kI siddhi hetu yoga / upadhAna karanA paramAvazyaka hai| yaha vizeSarUpa se mananIya hai ki yogodvahana kI kriyA karane mAtra se sUtra par3hane-par3hAne kI yogyatA prakaTa nahIM hotI apitu yoga kriyA ke sAtha Agama kA bahumAna, guru kA vinaya, Agama upadeSTA tIrthaMkara puruSoM ke prati vizvAsa, Agama racayitA gaNadhara muniyoM ke prati aTala zraddhA honA bhI jarUrI hai| dUsare, dIkSA dina meM eka viziSTa vidhi karate haiN| kadAca usase sarvavirati ke pariNAma utpanna na bhI ho to bhI sAmAyika Adi ke pariNAma to pragaTa hote hI haiN| usI prakAra yoga kriyA karane se usa samaya AgamAnusArI na bhI bana pAeM to bhI Agama ko AtmopakAraka banAne meM parama nimittabhUta zraddhA, vinaya, bahumAna Adi guNa avazyameva prakaTa hote haiN| isalie yogodvahana karanA hI caahie| jina zAsana meM paMcAcAra kA mahattvapUrNa sthAna hai| paMcAcAra meM prathama jJAnAcAra ATha prakAra kA hai| usakA cauthA prakAra upadhAna (yoga) vahana hai aura vaha muni evaM gRhastha donoM ke lie utsargataH AcaraNIya hai| isa AcAra kA pAlana karane se jJAnAvaraNIya karma vinaSTa hote haiM aura AtmA meM jJAna dIpa kA prajvalana hotA hai| yogodvahana ke dvArA AtmA meM pragaTa huA jJAna hI bhAvazruta hai / isake sivAya sabhI taraha kA par3hA huA, jAnA huA yA sunA huA jJAna dravyazruta hai| dravyazruta AtmA kA upakAraka nahIM hotA hai, ataeva bhAvazruta (kevalajJAna) ko pragaTa karane ke lie kAla, vinaya, bahumAna Adi ATha prakAra ke AcAroM kI ArAdhanA nizcita rUpa se karanI caahie| yogodvahana meM ATha AcAroM kA samyakatayA AcaraNa kiyA jAtA hai| Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa sandarbha sUcI 1, vidhimArgaprapA - sAnuvAda, pR. 145 - 2. AcAradinakara, pR. 92-110 3. vidhimArgaprapA, pR. 145 4. AcAradinakara, pR. 93 5. zrI bRhadyogavidhi, pR. 93 6. vahI, pR. 109 7. vidhimArgaprapA, pR. 156-157 8. vahI, pR. 166 9. vahI, pR. 168 10. AcAradinakara, pR. 104 11. vahI, pR. 99 12. vidhimArgaprapA, pR. 170 13. prAcIna sAmAcArI, pR. 37 14. vidhimArgaprapA, pR. 170 15. AcAradinakara, pR. 104 16. zrI pravrajyA yogavidhi saMgraha, pR. 112 17. prAcIna sAmAcArI, pR. 25 18. sAmAcArI saMgraha, pR. 49-73 19. prAcIna sAmAcArI, pR. 25 20. vidhimArgaprapA - sAnuvAda, pR. 145-171 21. subodhA sAmAcArI, pR. 28-34 22. AcAradinakara, 92-110 23. tilakAcArya sAmAcArI, pR. 34-39 24. vidhimArgaprapA, pR. 150 25. AcAradinakara, pR. 96-97 26. vidhimArgaprapA, pR. 166 27. AcAradinakara, pR. 102 28. mUlAcAra, gA. 280 29. yogazAstra, gujatarAtI bhASAntara, 4 / 112-113 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-7 kalpatrepa vidhi kA sAmAcArIgata adhyayana kalpatrepa, yogavAhI muniyoM kA Avazyaka anuSThAna hai| vidhimArgaprapA meM kahA gayA hai ki 'jogAya kappatippaM viNA na vahijjati'- yogodvahana (tapa pUrvaka Agama sUtroM kA adhyayana) kalpatrepa ke binA vahana nahIM kiyA jAtA hai| isakA abhiprAya yaha hai ki kalpatrepa kriyA karane ke pazcAta hI yogodvahana meM praveza karanA caahie| vidhimArgaprapAkAra ne isa sambandha meM yaha bhI nirdiSTa kiyA hai ki yaha kriyA mukhya rUpa se pratyeka chaha mahIne ke antarAla meM arthAta vaizAkha zuklA evaM kArtika zuklA pratipadA ke anantara kisI bhI zubha dina meM karanI cAhie ataH ise 'chahamAsika kalpa uttAraNa vidhi' bhI kahate haiN|2| __sAmAnya rUpa se vastra, pAtra, sthAna, zarIra Adi kI zuddhi karanA kalpatrepa hai aura utsargata: paMcAcAra kI zuddhi karanA kalpatrepa hai| jisa kriyA vizeSa se bAhya zuddhi pUrvaka darzana-jJAna-cAritra evaM tapa kI zuddhi hotI ho, vaha kalpatrepa hai| yahA~ yaha bhI ullekhanIya hai ki isameM pratipadyamAna vasati-pAtra Adi kI pratyeka zuddhi chaha mAha ke pazcAta to karanI hI cAhie, kintu chaha mahIne ke bhItara bhI tatsambandhI koI kAraNa upasthita ho jAe to usakI zuddhi usa samaya hI kara lenI cAhie, jaise apAna Adi kI zuddhi pratidina kI jAnI caahie| kalpatrepa zabda kA artha vimarza kalpatrepa zabda do padoM ke yoga se niSpanna hai| prAkRta hindI koza meM kalpa aura trepa ke nimna artha kie gae haiM kalpa arthAta karanA, grahaNa yogya, prakSAlana, AcAra, vyavahAra, ucita, anuSThAna, zAstrokta vidhi aadi| trepa arthAta tRpta karanA, jharanA, cUnA, saMtuSTa, apAna Adi dhone kI kriyaa| ina nAmoM ke AdhAra para yahA~ tIna artha ghaTita hote haiM Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa 1. zAstrokta vidhi karanA 2. prakSAlana pUrvaka zarIra Adi kI zuddhi karanA aura 3. AcAra kI zuddhi karanA / saMkSepa meM kaheM to vasati - pAtra - zarIra Adi kI prakSAlana pUrvaka zuddhi karanA tathA isI bAhya zuddhi ke AdhAra para jJAnAcAra Adi paMcAcAra kI zuddhi karanA kalpatrepa hai| 3 kalpatrepa kI gItArtha vihita paribhASAe~ jaina sAhitya meM kalpatrepa kI nimnokta paribhASAe~ prApta hotI haiM1. yogodvahana ke samaya upayogI sthAna, vastra, pAtra Adi ko zuddha rUpa se grahaNa karanA kalpatrepa hai / 2. muni jIvana kI AcAra pradhAna kriyAoM meM lagane vAle doSoM ko dUra karanA kalpatrepa hai| 3. jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra evaM vIryAcAra - ina paMcAcAra ko dUSita karane vAle anupayoga, aviveka, Alasya Adi ko dUra karanA kalpatrepa hai| 4. munidharma kA nirvahana karate hue sAmAcArI pradhAna niyamoM kA anupAlana karanA kalpa hai| 5. jJAnAcAra kI samyaka ArAdhanA karane ke lie mana-vacana-kAyA kI zuddhi rakhanA kalpatrepa hai| 6. Agama-zAstroM ko adhikRta karane evaM svayaM ko tadyogya banAne hetu bAhya vAtAvaraNa ko pavitra rakhanA kalpatrepa hai| kalpatrepa ke mAdhyama se yogavAhI ke Asa-pAsa kA vAtAvaraNa nirmala hotA haiM, bhAvanAe~ pavitra banatI haiM aura citta kI ekAgratA bar3hatI hai jisase samasta prakAra kI ArAdhanAe~ sArthaka hotI haiN| ataH kalpatrepa kriyA karane yogya hai| kalpatrepa ke lie zubhadina vidhimArgaprapA ke anusAra yaha kalpatrepa kriyA vaizAkha aura kArtika mAsa kI pratipadA ke pazcAta jaba bhI guruvAra yA somavAra ke dina puSya-hastaabhijita yA azvinI nakSatra ho, usa zreSTha dina meM karanI cAhie | Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalpatrepa-vidhi kA sAmAcArIgata adhyayana ...381 kalpatrepa (chahamAsika kalpa utArane) sambandhI niyama jisa dina kalpatrepa kriyA karanI ho usa dina kalpatrepaka muni zubha nimitta meM upayogavanta bne| phira gRhastha ke ghara jAkara akhaNDa vastra se baMdhe hue pAtra meM se prAsaka jala lekara aaye| usa dina yoginI kalpatrepa karane vAle mani kI pITha ke pIche athavA usake bAyIM ora honI caahie| phira ukta sthiti meM lAe hue jala ke dvArA mukha-hAtha evaM pA~voM ko gIlA kreN| phira sabhI sAdhujana bar3echoTe ke krama se chaha mAha kI zuddhi kreN| sarvaprathama jina muniyoM ko chahamAsika kalpa utAranA ho, ve zvAsozvAsa ko rokate hue rajoharaNa kI dasiyA Adi ko jala se gIlI kareM, phira una gIlI dasiyoM ke dvArA pahale cAra ba~da mukha para DAleM, usake bAda cAra bUMda pairoM para ddaaleN| yahA~ bUMda DAlate samaya hAtha vinyAsa kI kriyA guru paramparAgata upadeza se jAnanI caahie| ___ chahamAsika kalpa utArate yA zuddhi karate samaya dUsaroM ke dvArA dI gaI jala kI bUMdoM ko hI grahaNa kareM, isake atirikta kRtyoM meM zuddhi karate samaya rajoharaNa kI dasiyoM ke dvArA dI gaI, mukhavastrikA ke AMcala dvArA dI gaI athavA dUsare kI kohanI dvArA dI gaI jala bUMde grahaNa kara sakate haiN| chaha mahIne kI zuddhi karate vakta jo sAdhu khar3e hokara kalpatrepa kara rahe haiM unake lie dUsare sAdhu khar3e hokara hI jala kI bUMde deM aura jo sAdhu baiThakara kalpatrepa kara rahe haiM unake lie anya sAdhu baiThe hue hI jala kI bUMdeM deN| sAmAnyakalpa meM yaha niyama nahIM hai| mukha evaM pA~voM kI zaddhi kara lene ke pazcAta jJAna sambandhI upakaraNoM ko chor3akara vasati aura pAtropakaraNa sabhI kI jala bUMdoM se zuddhi kreN| vizeSa itanA hai ki bhojanamaMDalI ke sthAna ko gobara se lIpakara zuddha kareM tathA chaha mAha ke bhItara upayoga meM lie gae pAtra, pUMjaNI, pramArjanikA (daMDAsana) Adi ko svarNa evaM rAkha Adi ke mizrita jala dvArA zuddha kreN| isI krama meM vasati kA zodhana kareM tathA upAzraya kI cAroM dizAoM meM sausau hAtha taka kI bhUmi para asthi-rudhira-viSTA Adi kisI prakAra ke azuci dravya gire hue hoM to unheM anya sthAna para visarjita kreN| usake bAda svAdhyAya prasthApana vidhi kreN| svAdhyAya utkSepaNa (prasthApana) vidhi vidhimArgaprapA ke anusAra svAdhyAya utkSepaNa vidhi isa prakAra hai Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa sarvaprathama IryApathika pratikramaNa kreN| phira svAdhyAya utkSepa kI kriyA guru dvArA sampanna kI jaaye| usake bAda kalpatrepaka muni eka khamAsamaNa dekara kaheM'icchA. saMdi. bhagavan ! chammAsiya kappa saMdisAUM ? icchN|' puna: eka khamAsamaNa dekara boleM- 'icchA. saMdi. bhagavan ! chammAsiya kappa paDiggahuM? icchN|' phira 'icchA. saMdi. bhagavan ! sajjhAya ukkhivaNatthaM muhapatti paDilehu~? icchaM' kahakara mukhavastrikA kA pratilekhana kareM aura do bAra dvAdazAvarta vandana kreN| usake bAda kalpatrepaka muni eka khamAsamaNa dekara kaheM- 'icchA. saMdi. bhagavan ! sajjhAyaM ukkhivAmo? icchN|' puna: eka khamAsamaNa dekara kaheM'icchA. saMdi. bhagavan ! sajjhAya ukkhivaNatyaM kAussaggaM kremo'| phira sajjhAya ukkhivaNatthaM karemi kAussaggaM, annatthasUtra bolakara eka namaskAra mantra aura eka logassasUtra kA ciMtana kreN| kAyotsarga pUrNakara prakaTa meM logassasUtra boleN| tatpazcAta chaha mAha kI zuddhi karane vAle munigaNa eka khamAsamaNa dekara kaheM- 'icchA. saMdi. bhagavan ! asajjhAiya-aNAutta-ohaDAvaNatyaM kAussaggaM karemo? icchN|' phira asajjhAiya aNAutta ohaDAvaNiyaM karemi kAusaggaM pUrvaka annatthasUtra bolakara cAra logassasUtra kA ciMtana kreN| kAyotsarga pUrNakara prakaTa meM logassasUtra boleN| tadanantara kalpatrepaka muni eka khamAsamaNa dekara kaheM- 'icchA. saMdi. bhagavan ! khuddopaddava ohaDAvaNatthaM kAussaggaM karemo? icchN|' phira khuddopaddavaohaDAvaNiyaM karemi kAussaggaM pUrvaka annatthasUtra kahakara cAra logassasUtra kA ciMtana kreN| kAyotsarga pUrNakara prakaTa meM logassasUtra boleN| usake pazcAta punaH eka khamAsamaNa dekara kaheM- 'icchA. saMdi. bhagavan ! sakkAiveyAvaccagara ArAhaNatthaM kAussaggaM karemo? icchN|' phira sakkAiveyAvaccagara ArAhaNatyaM karemi kAussaggaM pUrvaka annatthasUtra kahakara cAra logassasUtra kA ciMtana kreN| kAyotsarga pUrNakara pragaTa meM logassasUtra boleN| usake bAda kalpatrepaka muni eka khamAsamaNa dekara kaheM- icchA. saMdi. bhagavan ! sajjhAyaM saMdisAvemi? icchN|' punaH eka khamAsamaNasUtra pUrvaka vandana kara kaheM- 'icchA. saMdi. bhagavan ! sajjhAyaM karemi? icchaM' kahakara evaM ghuTanoM ke bala baiThakara eka namaskAramantra pUrvaka dazavaikAlikasUtra ke prArambhika tIna Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalpatrepa - vidhi kA sAmAcArIgata adhyayana ... 383 adhyayanoM (vartamAna sAmAcArI ke anusAra prArambha ke cAra adhyayanoM) kA uccAraNa ke sAtha svAdhyAya kreN| usake bAda upayoga Adi kI kriyA kreN| kharataragaccha kI vartamAna paramparA meM svAdhyAya utkSepaNa kI yahI vidhi pracalita hai| isameM mukhya antara yaha hai ki dazavaikAlika sUtra ke cAra adhyayana ardhAvanata mudrA meM bole jAte haiN| jyeSTha muni cAroM adhyayanoM ko pragaTa svara meM bolate haiM aura zeSa sabhI zravaNa karate hue svAdhyAya karate haiN| 7 yaha kriyA prAta:kAla meM sthApanAcArya ke samakSa guru kI sAkSI meM kI jAtI hai / isa kriyA ke antargata pahalA kAyotsarga svAdhyAya sthApanA ke nimitta, dUsarA kAyotsarga asvAdhyAya ke sambandha meM upayoga na rakhA ho yA kisI taraha kA doSa lagA ho to usase nivRtta hone ke nimitta, tIsarA kAyotsarga chaha mAha ke madhya chIMka Adi kSudra upadrava hue hoM to use dUra karane nimitta evaM cauthA kAyotsarga AgAmI svAdhyAya nirvighna rUpa se pravarttita rahe, tadartha jina zAsana kI sevA meM tatpara rahane vAle samyaktvI devI-devatAoM kI ArAdhanA ke nimitta karate haiN| svAdhyAya nikSepaNa vidhi caitra evaM Asoja mAha ke zukla pakSa meM svAdhyAya nikSepa ( svAdhyAya na karane kI) vidhi karate haiN| vartamAna paramparA meM yadi navapada olI kI ArAdhanA saptamI se prArambha ho to paMcamI, aSTamI se zurU ho to SaSThI, dUsarI SaSThI Adi se zurU ho to caturthI tithi ke dina yaha vidhi karate haiN| vidhimArgaprapA evaM vartamAna sAmAcArI ke anusAra eka khamAsamaNa dekara 'icchA. saMdi. bhagavan ! sajjhAya nikkhivaNatthaM muhapatti paDilehuM? icchaM' kahakara mukhavastrikA kA pratilekhana aura dvAdazAvartta vandana kreN| usake bAda eka khamAsamaNa dekara kaheM- 'icchA. saMdi. bhagavan ! sajjhAya nikkhivaNatthaM kAussaggaM karemo icchaM / ' phira 'sajjhAya nikkhivaNatthaM karemi kAussaggaM pUrvaka annatthasUtra bolakara eka namaskAra mantra kA kAyotsarga kreN| kAyotsarga pUrNakara prakaTa meM namaskAramantra boleN| kina sthitiyoM meM kalpatrepa kareM? sAmAnyatayA nimna sthitiyoM meM kalpatrepa (prakSAlana pUrvaka zuddhi) kriyA karanI caahie| vamana sambandhI - yadi rAtri meM malotsarga kiyA ho, vamana huA ho, bhojana maMDalI ke sthAna para dhAnyAdi kaNa raha gae hoM, zarIra se rudhirAdi nikalA ho to Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa dasare dina prabhAta meM una-una sthAnoM kI jala dvArA zuddhi kreN| yadi sthaMDila bhUmi meM malotsarga kiyA ho to vahA~ se upAzraya meM Akara piMDalI evaM ghuTane se nIce taka ke pairoM kI jala dvArA zuddhi kreN| bhUmi sambandhI- jisa bhUmi para pA~va evaM pAtropakaraNa kI zuddhi kI jAtI hai, vaha sthAna azuddha ho jAtA hai| usa jagaha ko thor3e jala se gIlA kara daMDAsana ke agrabhAga se use zuddha kareM aura usa daMDAsana ko aNAutta (azuddha) sthAna meM le jAkara zuddha kreN| yahA~ aNAutta zabda se tAtparya upAzraya ke mukhya dvAra ke samIpa bAyIM ora patthara-IMTa Adi ke Tukar3oM se ghirA huA sthAna vizeSa hai| isa sthAna ko rUr3hi se aNAutta kahate haiN| malotsarga sambandhI- yadi malotsarga karanA ho to mala visarjana karane ke pazcAta bAyeM hAtha meM tIna cullUbhara pAnI lekara apAna sthAna kI zuddhi kreN| phira dAe~ hAtha meM thor3A jala lekara mastaka para chor3eM athavA dAeM hAtha kI kohanI ke dvArA jalagrahaNa kara adhisthAna liMgoM, jaMghAoM evaM kalAIyoM ke sthAna para jala kI cAra bUMde DAlakara unakI zuddhi kreN| malotsarga karane ke pazcAta yadi azuddha hAtha mukha para laga jAe taba kalpatrepa ke dvArA hI mukhasthAna kI zuddhi hotI hai| yadi adhisthAna liMgoM kI zuddhi karate samaya tirapanI (loTe ke AkAra kA jalapAtra) athavA DorI bAe~ hAtha yA pA~va se sparza ho jAye to vaha azuddha ho jAtI hai| usa samaya tirapanI meM rahe hue jala ko visarjita kara deM aura DorI ko tirapanI ke andara DAlakara usakI anya jala se zuddhi kreN| kaMTaka-asthi sambandhI- upAzraya se bAhara bhikSA hetu yA vihArAdi kAraNoM se gamana karate hue pA~va meM kA~TA laga jAe to jisa hAtha se kA~TA Adi nikAleM, vasati meM Akara usa hAtha kI zuddhi kreN| yadi bhikSAcaryA Adi ke nimitta gamana karate hue DaMDe se haDDI kA sparza ho jAe to usakI zuddhi kreN| ___ padArtha sambandhI- jisa aMga yA upAMga ke dvArA azuddha pAtropakaraNa kA sparza ho jAe athavA kisI aMgIya bhAga meM se rakta niHsRta ho rahA ho to usase vyakti aura sthAna donoM azuddha ho jAte haiN| yadi pUrva dina kI saMdhyA ko vasati kA kAjA na nikAlA ho tathA rAta bhara tirapanI Adi meM pAnI bacA huA raha gayA ho aura tirapanI kI DorI bhI usI meM lagI huI raha gaI ho to vasati aura pAtra donoM azuddha ho jAte haiN| parantu vihArAdi ke kAraNa tirapanI kI DorI na nikAleM to vaha azuddha nahIM hotI hai| Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalpatrepa - vidhi kA sAmAcArIgata adhyayana ...385 kisI vizeSa prayojana se gur3a-ghRta - tela- khIra Adi bhojana lAyA gayA ho to usa pAtra kA avazya kalpatrepa kreN| usake bAda hI usa pAtra kA dubArA upayoga karanA caahie| yadi nAriyala Adi ke pAtra ko ghisane ke lie tela rakhA gayA ho aura usa tela meM namaka nahIM DAlA ho to vaha tela azuddha - akalpya ho jAtA hai| zarIra sambandhI- bhojana karake uThane ke bAda rajoharaNa kI dasiyoM ke dvArA zuddha jala grahaNa karake pahale eka hAtha mastaka para rakheM aura eka hAtha ko mukha para rakhakara jala kI cAra bU~de grahaNa kareM arthAta mastaka se jharatA - cUtA huA pAnI mukha para gira sake, isa taraha jala bU~doM ko grahaNa kareM / yadi svAdima vastue~ jaise sauMpha, ilAyacI, loMga Adi ke kaNa mukha meM raha gae hoM to pahale jala kI cAra bU~doM dvArA mastaka kI zuddhi kareM, phira alaga se jala kI cAra bU~deM lekara mukha kI zuddhi kreN| tadanantara rajoharaNa kI dasiyoM ke dvArA mastaka para thor3A jala chir3akakara donoM kAna, donoM skandha, donoM bhujAeM ( kohanI aura skandha ke madhya kA bhAga), donoM kohaniyAM, donoM prakoSTha (kalAI aura kohanI ke bIca kA bhAga) aura hRdaya - ina sthAnoM kI cAra-cAra bU~doM se zuddhi kreN| usake bAda pRSTha bhAga kI samagra rUpa se zuddhi kreN| phira colapaTTa (muni kA adhobhAgIya vastra), donoM jaMghA, donoM ghuTane, donoM piMDaliyA~ aura donoM pA~va- ina sthAnoM kI cAra-cAra bUMdoM se zuddhi kreN| maMDalI sthAna sambandhI - zarIra zuddhi karane ke pazcAta AhAra ke pAtra Adi evaM AhAra sthAna ko zuddha karane ke lie niyukta kiyA gayA sAdhu athavA sabase kaniSTha sAdhu maMDalI sthAna para Ae aura yadi bhUmi maTThA-chAcha Adi se kharaDI huI ho to use jala dvArA zuddha kareM athavA dhAnya Adi kaNa bikhare hue hoM to usa sthAna kI daMDAsana se pramArjanA kareM - isa prakAra bhojana maMDalI kI bhUmi ko svaccha kreN| use yadi zuddha kiyA gayA maMDalI sthAna kisI ke pA~voM se azuddha ho jAye to punaH se zuddha karanA caahie| phira daMDAsana meM pha~se hue dhAnyAdi kaNoM ko dUra kreN| tadanantara daMDAsana ko kIla para TAMgakara usa para bAra-bAra jala kA chir3akAva karate hue usakI zuddhi kreN| kalpatrepaka muni nava dIkSita, glAna athavA sAmAcArI meM akuzala ho to vaha bhojana maMDalI kI zuddhi daMDAsana ke dvArA hI kre| paira sambandhI - pratikUla paristhiti utpanna hone para yadi rAtri meM hI sthAna Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa parivartana karanA par3e athavA nagara se bAhara jAnA par3e to usa samaya pairoM meM talie (jUte) dhAraNa kie hue hoM to pA~va azuddha nahIM hote haiM anyathA azuddha ho jAte haiN| dina yA rAtri meM azuddha hAtha-pA~va Adi sunna ho jAeM to kalpatrepa ke dvArA zuddha hote haiN| vastra sambandhI - yadi bhojana karate hue dhAnyAdi kaNa athavA dugdhAdi pIte hue usake chIMTe colapaTTa yA sAr3e para gira jAe to vaha vastra azuddha ho jAtA hai, taba jala ke dvArA use zuddha kreN| kalpatrepa hetu usa dina ke jala kA hI upayoga kareM, cUne yukta bAsI jala kA upayoga na kreN| vasati sambandhI - yadi nakha aura loca ke kezoM ko vasati ke bAhara pariSThApita karanA bhUla jAeM to tIsare dina sampUrNa vasati azuddha ho jAtI hai| billI - - kuttA yA manuSya kI viSTA kA sparza hone para zarIra yA vasati azuddha ho jAtI hai| tirapanI Adi meM rAta bhara rahA huA jala azuddha ho jAtA hai, kintu kAraNa vizeSa meM rakhane para azuddha nahIM hotA hai| isa prakAra uparyukta sthitiyoM meM kalpatrepa kriyA karanI caahie| isI ke sAtha vastra, pAtra, vasati Adi kaba - kaise azuddha hote haiM, isa bAta kA pUrNa dhyAna rakhanA caahie| upasaMhAra kalpatrepa jaina muniyoM kI Avazyaka sAmAcArI hai| isa kriyA ke dvArA vastra, pAtra, zarIra, sthAna Adi kI vidhipUrvaka zuddhi kI jAtI hai aura yahI dravya kalpatrepa kahalAtA hai tathA dravya kalpapUrvaka AcAra sambandhI niyamoM kA nirdoSa paripAlana karanA bhAva kalpatrepa hai| dravya zuddhi ke AdhAra para hI bhAva zuddhi avalaMbita hai| AcArya jinaprabhasUri ne kalpatrepa kriyA ke do prakAra nirdiSTa kie haiM 1. sAmAnya aura 2. vishess| AhAra bhUmi, zarIra, malotsarga Adi dainika kRtya sambandhI evaM vamana, rAtri gamana, vasati, kaMTaka Adi aniyata kRtya sambandhI azuddhi dUra karanA sAmAnya kalpatrepa hai aura pratyeka chaha mAha ke pazcAta pAtra Adi upakaraNoM kI viziSTa zuddhi karanA vizeSa kalpatrepa hai| jo sAdhu gaccha, paramparA yA samudAya vizeSa se jur3A huA ho use donoM prakAra ke kalpatrepa kA pAlana karanA caahie| yadi isa anuSThAna ke sambandha meM kAlakrama kI dRSTi se vicAra kiyA jAe to Agama yuga se lekara vikrama kI gyArahavIM zatI paryanta ke granthoM meM lagabhaga Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalpatrepa-vidhi kA sAmAcArIgata adhyayana ...387 yaha vidhi dekhane ko nahIM milatI hai| sambhavata: paramparAgata AmnAya se pratibaddha hone ke kAraNa isakI maukhika pravRtti vidyamAna rahI hogii| ____ hameM prastuta vidhi kA ullekha sarvaprathama vidhimArgaprapA meM prApta hotA hai| AcArya jinaprabhasUri ne isa sAmAcArI kA nirUpaNa vistAra ke sAtha kiyA hai|10 yadi tulanAtmaka dRSTi se vicAra kareM to AcAradinakara meM isakA nAmollekha mAtra hai tathA sAmAcArI zataka meM vidhimArgaprapA kA hI kucha aMza yathAvata uddhRta kiyA gayA hai|11 ina tIna granthoM ke atirikta yaha vidhi yA isakA nAmollekha mUla rUpa se kahIM bhI par3hane meM nahIM AyA hai parantu vartamAna kI saMkalita kRtiyoM meM sajjhAya utkSepaNa evaM sajjhAya nikSepaNa vidhi kA ullekha hai tathA kharataragaccha Adi kucha paramparAoM meM yaha vidhi Aja bhI pracalita haiN| .. kalpatrepa AcArazuddhi kI zAstravihita prakriyA hai| isake dvArA dravya rUpa se sthAna, vastra, pAtra Adi kI zuddhi kI jAtI hai paraMtu bhAvarUpa se muni ke paMcAcAra kI zuddhi evaM pramAda, aviveka, avirati Adi ko nyana kiyA jAtA hai| sAdhvAcAra sambandhI kalpoM kA pAlana karate hue nirdoSa zramaNa jIvana kA AnaMda anubhUta kiyA jAtA hai| yaha adhyAya AcAra saMhitA ke pAlana meM hetubhUta bane evaM jJAnArjana ke mArga para agrasara kareM yahI hArdika prayAsa hai| sandarbha-sUcI 1. vidhimArgaprapA-sAnuvAda, pR. 182 2. vahI, pR. 182 3. pAiyasaddamahaNNavo, pR. 222, 437 4. vidhimArgaprapA, pR. 182 5. vahI, pR. 182 6. vahI, pR. 182 7. svAdhyAya mAlA, saMpA. maNiprabhasAgara, pR. 107-109 8. (ka) vidhimArgaprapA, pR. 183 (kha) svAdhyAya mAlA, pR. 106 9. vidhimArgaprapA, pR. 184-186 10. sAmAcArI zataka, pR. 154 11. kalpasUtra sAmAcArI adhikAra Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa yogodvahana eka prAcIna evaM zAstrokta vidhi hai| isameM kaI pAribhASika evaM viSayIbhUta viziSTa zabdoM kA prayoga huA hai| unameM se kucha zabda Agama adhyayana se sambandhita hai to kaI Agama sambandhI viziSTa viSayoM se aura kaI meM gUr3ha zAbdika rahasya bhI samAhita haiN| yahA~ para yogodvahana sambandhI pAribhASika zabdoM ke rahasyArtha evaM viziSTArtha die jA rahe haiN| yogodvahana sambandhI pAribhASika zabdoM ke viziSTArtha evaM rahasyArtha ___1. zruta 2. zrutaskandha 3. adhyayana 4. zataka 5. varga- ye Agama sUtroM ke vibhAga ke nAma haiN| isI taraha kAMDa, pada, vakSaskAra, prakAza Adi saMjJAoM kA bhI prayoga kiyA jAtA hai| inakA artha vibhAga/upavibhAga Adi rUpa samajhanA caahie| zruta- pUrNa Agama zruta kahalAtA hai| jaise- AcArAMga, uttarAdhyayana Adi sabhI Agama suutr| zrutaskandha- Agama zruta kA bRhad bhAga, Agama ke adhyayanoM kA samUha rUpa bRhatkAya khaMDa, yogodvahana meM Agama vAcanA kA khaNDa athavA vizrAma rUpa sthala zrutaskandha kahalAtA hai| adhyayana- jahA~ eka viSaya ke vivecana kI samApti ho, vaha adhyayana kahalAtA hai| zrutaskandha ke vibhAga ko bhI adhyayana kahate haiN| zAstra ke kisI eka viziSTa artha ke pratipAdaka aMza ko bhI adhyayana kahA gayA hai| yogodvahana meM dinoM kI saMkhyA bhI adhyayana rUpa hai| vAcanA meM vizrAmarUpa vibhAga ko bhI adhyayana kahate haiN| zataka- kucha Agama sUtroM meM adhyayana kA abhAva hotA hai vahA~ 'zataka' nAma kI saMjJA hotI hai| ye bhI adhyayana ke samAna hI hote haiN| varga- adhyayana yA zataka kA khaNDa rUpa vibhAga varga kahalAtA hai| uddezaka- varga kA khaNDa rUpa vibhAga uddezaka kahalAtA hai| adhyayana aura zataka kA vibhAjana karane vAle laghu khaNDa bhI uddezaka kahe jAte haiN| adhyayana Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa... 389 ke antargata nAma nirdeza pUrvaka viSaya kA nirUpaNa karane vAlA prakaraNa vizeSa bhI uddezaka kahalAtA hai| kucha Agama sUtroM ke yoga meM uddezaka pRthaka samajhAe jAte haiM aura ve avibhakta hote haiN| * yogodvahana meM pravedana Adi ke samaya prayukta uddeza, samuddeza, anujJA Adi zabda uparyukta 'uddezaka' zabda se bhinna arthavAcI haiN| uddezaka- yaha zabda zAstra ke khaNDa vizeSa kA sUcaka hai| anumati aura uddezAdi zabda Agama kI vAcanA ke dyotaka haiN| samuddeza meM guru dvArA pradatta sUtrArtha ko usI taraha Atmastha evaM sthira paricita kara vApasa lauttaanaa| yAnI guru ko sUtrArtha sunAkara abhyAsa yathAvata kiyA hai - aisA pravedana karanA abhimata hai| anujJA - gurvAnumati pUrvaka uddeza + samuddeza prApta sUtrArtha ko anya suyogya AtmA taka pahu~cAne kA kArya hai| uddeza Adi ke nimna artha bhI haiM uddeza - * Agama kI vAcanA grahaNa karane hetu guru kI AjJA lenA / * sUtra par3hane ke lie AjJA denaa| * uddeso abhinava adhitassa' - naye mUla pATha kI vAcanA denaa| samuddeza- * Agama kI artha rUpa vAcanA grahaNa karane meM vizeSa rUpa se guru kI AjJA lenaa| * sUtra sthira karane ke lie AjJA denA / * 'athirassa samuddeso' kaNThastha kie hue pATha ko pakkA evaM zuddha krnaa| anujJA- * Agama vAcanA ke samApana kA Adeza prApta karanA / * anya ko par3hAne kI AjJA prApta karanA / * 'thirIbhUyassa aNuNNA' - Agama pATha zuddha rUpa se sthira evaM kaNThastha ho jAne para dUsaroM ko sikhAne kI AjJA denA anujJA kahalAtA hai| sAra rUpa meM kahA jAe to tumheM par3hanA cAhie- ziSya ke lie isa prakAra kI guru AjJA yA upadeza rUpa vacana yA naye pATha kI vAcanA dene ko uddeza kahate haiN| prAcIna paramparA meM maukhika svAdhyAya hone se uddeza kI pravRtti hotI thii| yaha paThita grantha vismRta na ho jAe ataH isakI AvRtti karo, ise sthira karo, isa prakAra guru kA AdezamUlaka vacana samuddeza kahalAtA hai / paThita grantha dUsaroM ko par3hAo- isa prakAra guru ke AjJA rUpa vacana ko anujJA kahate haiM / 1 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa AcArakalpika - uttarAdhyayana, AcArAMga evaM nizItha - ina sUtroM kA yoga kiyA huA sAdhu AcArakalpika kahalAtA hai tathA AcArakalpika hI gaNiyoga vahana karane kA adhikArI hotA hai | 2 AgAr3hayoga- 'A samantAta gADhaH AgAr3ha' - jo cAroM ora se prakRSTa hai, anivArya rUpa se karane yogya hai vaha AgAr3ha kahalAtA hai| jina sUtroM ke yoga prArambha karane ke pazcAta unheM pUrNa karane ke bAda hI bAhara nikalA jA sakatA hai, aise sUtroM kA yogodvahana karanA AgAr3ha yoga kahalAtA hai| AgAr3ha sUtroM ke yoga ko adhUrA kyoM nahIM chor3A jA sakatA ? isakA mUla rahasya jJAnIgamya hai| kitanI hI bAteM tarkagamya hotI haiM kitanI hI zraddhAgamya | yoga Adi kI kriyAe~ zraddhAgamya haiN| unake kAraNa jJAniyoM ne dekhe haiN| hara bAteM zAstra meM varNita nahIM hotI / AgAr3ha sUtroM ke yoga meM se bIca meM bAhara na nikalane kA eka kAraNa yaha mAnA jAtA hai ki ve mantra pradhAna evaM gUr3ha rahasyamaya hone se adhUre chor3a dene para deva kupita ho sakate haiN| kaSTa yA mRtyu bhaya Adi kI saMbhAvanA rahatI hai| kaI sUtra aise bhI hote haiM jinakA adhUrA jJAna mana meM aneka zaMkAe~ yA vibhrama kI sthiti utpanna kara sakatA hai ataH unheM bIca meM nahIM chor3anA hI adhika zreyaskara hai| inhIM hetuoM se AgAr3ha sUtroM ko adhUrA nahIM chor3ane kA nirdeza hai| anAgAr3ha yoga - jina sUtroM ke yoga meM praveza karane ke bAda koI viSama paristhiti utpanna ho jAne ke kAraNa use adhUrA chor3anA atyAvazyaka ho jAye to praveza karane ke cAra dina bAda bAhara nikala sakate haiN| aise sUtroM ke yoga anAgAr3ha kahalAte haiN| noMtarA- noMtarA arthAta AmantraNa / yaha kriyA sUryAsta ke samaya karate haiM aura isameM 27-27 mAMDale kiye jAte haiN| mUlataH yogavAhiyoM ko kAlagrahaNa Adi viziSTa kriyAoM meM jAgarUka rakhane hetu Agama devatA ( zruta devatA) ko Amantrita kiyA jAtA hai aura unheM yogya sthAna para adhiSThita karane hetu bhUmi zuddhi kI jAtI hai / rAmacandrasUrI samudAyavartI pUjya ratnayaza vijayajI ma.sA. ke anusAra bhI noMtarA ke samaya zrutajJAna ke adhiSThAyaka devoM ko Amantrita karate haiN| isI ke sAtha jJAnArjana ke usa kAlavizeSa ko upadrava rahita karane ke lie dizApAlaka devoM ko bhI Amantrita kiyA jAtA hai| pratyeka Agama ke adhiSThAyaka deva pRthaka-pRthaka bhI haiM aura eka bhI haiM jaise- zrutadevatA, sarasvatI Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa... 391 devI / samyaktvI devI - devatAoM kA lambA-caur3A parivAra hai| nandIsUtra - nandI - maMgala, Ananda evaM kalyANa kA vAcyArtha hai| maMgala vAcaka zabdoM yA padoM kA zravaNa karane mAtra se maMgala hotA hai ataH nandI sUtra sunAne kI paramparA hai| yogodvahana Adi cAritra pradhAna kriyAe~ zrutajJAna kI prApti ke uddezya se kI jAtI haiM / nandI sUtra meM zrutajJAna kA vistRta varNana hai evaM Agama sUtroM ke nAma kI prAmANika sUcI hai| ataH Agama jJAna kI samupalabdhi hetu bhI nandI sUtra sunane - sunAne kI paripATI hai| nandI pATha utkRSTa Adi kI apekSA tIna prakAra ke haiM 1. yogodvahana, AcArya padArohaNa Adi ke samaya bRhadnandI pATha sunAte haiM 2. upasthApanA, upadhAna praveza Adi ke samaya madhyama nandI pATha sunAte haiM 3. samyaktvavrata, bArahavrata yA sAmAnya kriyAnuSThAnoM ke samaya tIna namaskAra mantra rUpa laghu nandI pATha sunAte haiN| tapAgaccha paramparAnusAra upadhAna praveza meM tIna navakAra rUpa jaghanya nandI hI sunAte haiN| dIkSA meM bhI jaghanya nandI sunAte haiN| bar3I dIkSA meM madhyama nandI sunAte haiN| nandI sUtra sunate samaya mana-vacana kAyA kI ekAgratA banI rahe evaM gRhIta pATha Atmastha ho sake, isa uddezya se kaniSThikA aMguliyoM ke Upara mukhavastrikA ko sthira karate haiN| nandI racanA - nANa, nAndi, nandI racanA, samavasaraNa Adi paryAyavAcI zabda haiN| tIrthaMkara paramAtmA kI upasthita meM vrata Adi anuSThAna samavasaraNa ke samakSa kie jAte haiN| nandI racanA, yaha samavasaraNa kA pratIkAtmaka rUpa hai| sthApanAcArya ko laghunandI ke samakakSa mAnA jAtA hai, ise bhAva AcArya bhI kaha sakate haiN| tIrthaMkara ke sAnnidhya kA pratyakSa bodha karane ke lie nandI racanA kI jAtI hai aura chattIsa guNadhArI AcArya kI nizrA kA ahasAsa karane ke lie sthApanAcArya kA Alambana lete haiN| saMghATaka - yogavAhI muni ke lie yaha niyama hai ki use bhikSATana, vasati zodhana, vAcanA grahaNa Adi kisI bhI Avazyaka kArya ke lie vasati se bAhara jAnA ho, to sahayogI ke rUpa meM eka anya muni ko sAtha lekara jAeM, upAzraya se sau hAtha Age jAnA ho to akelA na jaaeN| kyoMki akele jAne para aneka Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa doSoM kI saMbhAvanAe~ rahatI haiN| eka muni sAtha meM ho to skhalanA ke nimittoM se bacA jA sakatA hai tathA yoga sAdhanA ke niyamoM kA vidhivata pAlana karane meM bhI sahAyatA milatI hai| ataeva yogavAhaka ko parimita kSetra se bAhara ekAkI gamana karane kA niSedha hai| saMghATaka kA zAstrIya artha hai do muniyoM kA smuuh| bhikSAcaryA Adi ke lie do sAdhu eka sAtha jAeM to ve saMghATaka kahe jAte haiN| yogavAhI ke sAtha gamanAgamana karane vAlA muni saMghATaka rUpa hotA hai| kAlagrAhI- kAlagrahaNa karane vAlA muni kAlagrAhI kahalAtA hai| svAdhyAya kAla zuddha rUpa se pravarttamAna rahe evaM Agama pAThoM ko nirvighna rUpa se grahaNa kiyA jA sake tadartha kAlagrahaNa kiyA jAtA hai| vastuta: kAlagrahaNa ke samaya dizA kA avalokana evaM zubha upayoga dvArA kAla kI zuddhatA-azuddhatA kA jJAna karate haiM aura usI ke anusAra svAdhyAya kA prArambha karate haiN| yadi kAla zuddha rUpa se grahaNa kiyA gayA hai to hI svAdhyAya prasthApanA kI jAtI hai, anyathA nhiiN| yogodvahana meM kAlagrAhI evaM daNDadhara donoM kI mukhya bhUmikA hotI hai, ata: donoM lagabhaga sAtha-sAtha hI rahate haiM athavA nizcita dAyare meM hI upasthita rahate haiN| jaise kaoNrDalesa phona aura haiMDaseTa kA eka sambandha hotA hai| yadi ve nizcita dUrI se alaga ho jAye to unakA kArya baMda ho jAtA hai vaise hI kAlagrAhI evaM daNDadhara ko nirdhArita kSetra meM rahanA Avazyaka hai, anyathA yoga kriyA meM Disturbance yA vikSepa ho sakatA hai| kAlagrAhI dIkSA paryAya meM daMDIdhara se jyeSTha honA jarUrI hai| dAMDIdhara- kAlamApaka daMDI ko grahaNa karane vAlA, kAlagrAhI kA sahayoga karane vAlA evaM kAlagrahaNa Adi anuSThAnoM ke samaya uttara sAdhaka ke rUpa meM yogavAhiyoM ke pramukha kRtyoM ko sampanna karane vAlA muni daMDadhara kahalAtA hai| pAlI palaTuM- pAlI - krama, palaTuM - badalanA arthAta jisa krama se tapa cala rahA ho, usa tapa krama meM parivartana krnaa| jaise AyaMbila ke pazcAta nIvi kA krama A rahA ho to usa dina nIvi nahIM karake AyaMbila karanA 'pAlI palaTuM' kahalAtA hai| pAlI tapa- AyaMbila kA krama jArI rakhanA pAlI tapa kahalAtA hai| pAlI pAraj- AyaMbila kA krama tor3akara nirvikRti dravya se pAraNA Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa ...393 karanA pAlI pAraNuM kahalAtA hai| yaha cAlu joga meM ekAntara calatA rahatA hai| kisI bhI sUtra ke yoga se bAhara nikalate samaya vigaI visarjAvaNI ke sAtha pAlI pAraNuM karanA hotA hai| tAtparya hai ki jaba-jaba nIvi AtI hai taba-taba pAlI pAraj kA Adeza liyA jAtA hai kyoMki yoga kI paribhASA meM AyaMbila tapa hai aura nIvi pAraNA hai| __ AuttavANaya- AuttavANaya mUlata:prAkRta zabda hai| isakA saMskRta rUpAntaraNa hai- AyuktavAn arthAta upyogvaan| prAkRta-hindI koza meM AuttavANaya ke nimna artha batalAe gae haiM- upayogavAlA, sAvadhAna, saMyata aadi| satarkatA pUrvaka kriyA karane vAlA upayogavAna kahalAtA hai| pUjya ratnayaza vijayajI ma.sA. ke anusAra AuttavANaya kA rUpAntarita dUsarA zabda 'AyuktamAnaka' bhI hai, kintu usakA artha bhI viziSTa upayogazIla honA hI hai| sAmAnyataH bhagavatIsUtra, mahAnizIthasUtra evaM AcArAMgasUtra ke sattakiyA adhyayana- ina tInoM sUtroM ke yoga meM AuttavANaya grahaNa kiyA jAtA hai kyoMki ina sUtroM ke yoga mahattvapUrNa haiN| bhagavatI sUtra ke yogavAhI ko anujJA milane para gaNipada diyA jAtA hai| gaNi padastha muni anyoM ko bhagavatIsUtra taka ke yoga karavAkara gaNipada pradAna kara sakate haiN| mahAnizIthasUtra ke yogavAhI ko anujJA hone para anyoM ko dIkSA dene, upadhAna karavAne Adi aneka adhikAra milate haiN| sattakkiyA kA joga hone para 'AcArI' kA adhikAra milatA hai| isase gocarI, sthaMDila bhUmi yA vihAra (AhAra-vihAra-nihAra) meM saMghATaka banane kA adhikAra milatA hai ata: ina sUtroM meM viziSTa vidhi batalAI gaI hai| AuttavANaya ke kAyotsarga meM lohA, sIsA,kAMsA Adi dhAtuoM evaM nakha, keza, asthi, viSTA, rudhira Adi azuddha vastuoM ko sparza nahIM karane kA upayoga rakhanA hotA hai| AuttavANaya kA Adeza lene ke pazcAta jaba taka usakA niSThApana nahIM karate haiM taba taka yogavAhaka ko atyanta apramatta cetA banakara uparokta vastuoM ke saMsparza se bacate hue sarva kriyAe~ sampanna karanI hotI haiN| isase jJAnAvaraNIya karma kI viziSTa nirjarA hotI hai| paveyaNA paveie- jisa Agama sUtra kA yoga cala rahA ho, usa sambandha Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa meM guru ke samakSa nivedana karanA 'paveyaNA' kahalAtA hai| paveyaNA-prAkRta rUpa hai, isakA hindI rUpa pravedanA arthAta nivedana hai| hetu isa prakAra yogodvahana sambandhI Avazyaka kriyAoM kI anumati prApta karane guru ke samakSa usakA nivedana karanA 'paveyaNA paveie' kahalAtA hai| Aka saMdhi- Aka kA artha hai dina aura saMdhi kA artha hai jor3anA / sUtra pUrNAhUti ke antima do yA tIna dina, jinameM samAna rUpa se AyaMbila tapa hI kiyA jAtA hai| tapa Adi kI dRSTi se jur3e hue hone ke kAraNa ina dinoM ko Aka saMdhi kahate haiN| Agamavida pUjya ratnayazavijayajI ma.sA. ke anusAra Aka saMdhi, akSa saMdhi kA prAkRta yA apabhraMza rUpa honA caahie| svarUpataH Agama sUtra yA zrutaskandha ke samuddeza evaM anujJA ke dinoM ko Aka saMdhi kahate haiN| spaSTatayA jaba kisI Agama sUtra yA zrutaskandha kA samuddeza evaM anujJA jaisI donoM viziSTa kriyAe~ eka sAtha yA nirantara krama meM AtI haiM, una dinoM ko Aka saMdhi kahA jAtA hai athavA eka hI sUtra yA zrutaskandha ke samuddeza- anujJA ke do yA tIna dinoM ke saMpuTa ko Aka saMdhi kahate haiN| jaba-jaba samuddeza anujJA sAtha Ate haiM taba-taba Aka saMdhi AtI hai / usI taraha zrutaskandha kA samuddeza + adhyayana kA samuddeza AtA hai taba bhI Aka saMdhi AtI hai| + ina dinoM meM vizeSa upayoga rakhanA caahie| yadi dina gira jAye to vaha AkasaMdhi (AyaMbila tapa) dvArA hI pUrNa karanA hotA hai| jaise vAhana cAlaka ko mor3a para adhika sAvadhAnI kI jarUrata hotI hai, dehadhArI prANI ke hAtha, pA~va Adi meM sAMdhA (Joints) mahattvapUrNa hote haiM, vaise hI ye dina mor3a (curve ) ke sthAna gine jAte haiN| ataH ina dinoM meM saceta - upayogavanta rahanA jarUrI hai| kRtayogI - kRtayogI kA zAbdika artha hai yogodvahana kiyA huA muni | bhikSu Agama viSaya koza meM adhyayana, tapa, vaiyAvRtya Adi meM abhyasta muni ko kRtayogI kahA gayA hai| * vyavahArabhASya kI TIkA meM kRtayogI kI nimna paribhASAe~ batAI gayI haiMcheda graMthoM ke sUtra aura artha ko dhAraNa karane vAlA sthavira muni kRtayogI hai| * jo sUtra aura artha donoM ko dhAraNa karatA hai vaha kRtayogI hai| * jisane yogavahana kA abhyAsa kiyA hai, aneka bAra kaThora tapoyoga se apane Apako bhAvita kiyA hai vaha kRtayogI hai| * jo dIrghakAlika tapa anuSThAna se bhI klAMta nahIM hotA vaha kRtayogI hai| 3 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa ... 395 sUtra - jo alpa akSaroM meM nibaddha ho, mahAn artha kA sUcaka ho, battIsa doSoM se rahita tathA ATha guNoM se yukta ho, vaha sUtra kahalAtA hai| 4 sAmAcArI - gaccha yA samudAya se pratibaddha sabhI bhikSuoM ke lie samAna rUpa se AcaraNIya niyama sAmAcArI kahalAtI hai| mUlAcAra meM sAmAcArI ke nimna artha batAye gaye haiM 1. samatA- sAmAcAra- rAga-dveSa kA abhAva honA samatA sAmAcAra hai| 2. samyaka AcAra - mUlaguNoM kA niraticAra pAlana karane rUpa samyaka AcAra sAmAcAra hai| 3. sama AcArara - krodhAdi kaSAyoM se rahita hokara sAdhvAcAra kA pAlana karanA athavA kSamAdi dharmoM se yukta hokara zramaNAcAra kA pAlana karanA athavA sahavartI sAdhuoM ke sAtha sAmUhika rUpa se AhAra grahaNa, devavandana Adi kriyAe~ karanA sAmAcAra haiN| 4. samAna AcAra - sabhI ke lie samAna rUpa se iSTAcAra sAmAcAra hai | 5 saMkSepataH AMcAra aura sAmAcAra meM avinAbhAvI sambandha hai| dUsare sabhI muniyoM ke lie samAna rUpa se pAlanIya hone ke kAraNa AcAra sAmAcArI rUpa kahalAte haiN| kAlika - utkAlika sUtra - jina sUtroM ke yoga (adhyayana) meM kAlagrahaNa Avazyaka hotA hai athavA jo Agama sUtra kAla vizeSa meM par3he jAte haiM athavA jina sUtroM ko par3hane ke lie zuddha kAla kI jarUrata rahatI hai, ve kAlika sUtra kahalAte haiN| jina sUtroM ke adhyayana ke lie prathama evaM aMtima prahara kI maryAdA nahIM hotI hai aura kAlagrahaNa kI apekSA bhI nahIM hotI hai, ve utkAlika sUtra kahalAte haiN| kAla pravedana - prAbhAtika Adi cAroM kAloM meM se kisI bhI kAla ko zuddha rUpa se grahaNa karane para 'yaha kAla zuddha hai' aisA guru ke samakSa nivedana karanA kAla pravedana kahalAtA hai| pravedana - pra + samyaka prakAra se, vedana- kahanA arthAta guru Adi ke samakSa kahane yogya kriyA vizeSa ko yathAtathya rUpa se batalAnA pravedana hai| sAmAnyataH sudRr3ha evaM apramatta muni hI pravedana kA kArya karate haiN| Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa gaNipiTaka - gaNi- gaNadhara yA AcArya, piTaka - khajAnA arthAta tIrthaMkaroM ke upadeza rUpa piTAre ko gaNadharoM dvArA jise sUtra rUpa meM saMkalita kiyA gayA hai, ve Agama gaNipiTaka kahalAte haiN| gyAraha aMga sUtroM ko gaNipiTaka kahA jAtA hai| kAla pratilekhanA- zramaNa ke lie kAla kA dhyAna rakhanA bahuta Avazyaka hai| sUtrakRtAMgasUtra meM kahA gayA hai ki azana, pAna, vastra, zayana Adi kriyAe~ niyukta kAla meM karanI cAhie | " AcArAMga sUtra meM muni ko 'kAlajJa' honA anivArya batAyA gayA hai| 7 yahA~ kAla pratilekhanA kA tAtparya svAdhyAya sambandhI prAdoSika, prAbhAtika Adi zuddha kAla ko prApta karanA hai| kAlajJa saMjJA jo AcArAMga Adi meM batAyI gaI hai, usase yogavidhi ke kAlagrAhI kA koI sambandha nahIM hai| Agama sUtroM meM dravyajJa, kSetrajJa, kAlajJa, bhAvajJa kA ullekha sarva sAdhAraNa taura para hai jabaki yoga vidhi meM alaga saMdarbha hai| uttarAdhyayana sUtra ke anusAra kAla kI pratilekhanA se jJAnAvaraNIya karma kA kSaya hotA hai| kAlagrahaNa- kucha viziSTa Agama sUtroM ko par3hane ke lie kAlagrahaNa lie jAte haiN| kAlika sUtroM ko zuddha kAla meM hI par3hane-par3hAne kA vidhAna hai| azuddha kAla meM svAdhyAya karane para AtmaghAta, upadrava, smRti bhraMza, mithyAtvI devoM dvArA trAsa Adi doSa utpanna ho sakate haiN| ataH 'kAla zuddha hai yA nahIM ' isakA parIkSaNa karane ke lie kAlagrahaNa liyA jAtA hai| pUrva kAla meM kAlagrAhI muni tArA Adi AkAzIya graha evaM dizAe~ Adi dekhakara, zuddhAzuddha kAla kA nirNaya karate the| Ajakala vidhi zuddhatA se yaha nirNaya kiyA jAtA hai| oghaniryukti meM kahA gayA hai ki azuddha kAla ho to devatA kAlagrahaNa Ane nahIM dete haiM ataH isameM devoM kI bhI bRhada bhUmikA hotI hai| AcArya bhagavanta zrI kIrtiyazasUrIzvarajI ma.sA. kA mAnanA hai ki yoga ke adhiSThAyaka deva ati jAgRta haiN| jarA sI bhI cUka hone para turanta ahasAsa karA dete haiN| kAlagrahaNa ke samaya sabhI yogavAhiyoM ko vahA~ upasthita rahanA anivArya hai| sAmAcArI ke anusAra jo yogavAhI upasthita rahate haiM ve hI kAla sambandhI kriyA kara sakate haiN| zAstrIya rIti se eka dina meM eka kAlagrahaNa lenA cAhie kyoMki eka kAlagrahaNa lene para 100 khamAsamaNa vidhi pUrvaka die jA sakate haiN| Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa... 397 jabaki vartamAna meM cAra-cAra kAlagrahaNa kie jAte haiM / paraMtu eka sAtha cAra kAla grahaNa karane para 400 khamAsamaNa vidhiyukta denA muzkila ho jAtA hai / pATalI- yaha paTTa kA rUpAntarita marugurjara mizrita zabda hai| vartamAna paramparA meM choTe AkAra ke kASThapaTTa ko pATalI kahA jAtA hai / pATalI kA upayoga sAmAnyatayA kAlamaMDala, kAla pratilekhanA evaM svAdhyAya prasthApanA ke samaya kiyA jAtA hai| isa pATalI kriyA meM mukhyata: cAra upakaraNa prayukta hote haiM- 1. kASTha kA choTA paTTA 2. paTTa parimANa mukhavastrikA 3. kASTha kI do laghu daMDiyA~ 4. paTTa ko sthira rakhane hetu kASTha kA choTA Tukar3A / kASTha paTTa ko pATalI kahA jAtA hai| vartamAna meM isa vidhi kA jo svarUpa upalabdha hai, vaha paravartI kRtiyoM meM hI prApta hotA hai| pATalI kriyA karate samaya usake Upara mukhavastrikA rakhI jAtI hai jo bhAva AcArya ke Asana kA pratIka hai| mukhavastrikA ke Upara do daMDI rakhate haiM, unameM eka daMDI yogAcArya svarUpa aura dUsarI daMDI kAla nizcayArtha mAnI jAtI hai| kinhIM mata se eka daMDI dvArA Atmatantra kI rahasyabharI prakriyA kI jAtI hai| kisI ke abhiprAya se ukta upakaraNa jJAna sAdhanA kA pratIka hai| pUrva kAla meM pATalI evaM daMDI ke dvArA kAla nirdhAraNa kI prathA thii| pATalI ke eka kinAre para cheda rahatA thA, usameM daMDI ko sthApita kara usakI chAyA parimANa se svAdhyAya kAla kA jJAna karate the| Aja isa kriyA kA uddezya badalatA huA najara A rahA hai| vastuta: yaha kriyA zraddhAgamya hai| tapAgacchIya rAmacandrasUri samudAyavartI AcArya zrI kIrtiyazasUrIzvarajI mahArAja ke ziSyaratna Agamavida pUjya ratnayazavijayajI ma.sA. ke anusAra pATalI AcArya bhagavanta kA kASThAsana hai| usa para sthApita muMhapattI unakA Asana hai| do daMDiyoM meM se eka AcArya rUpa hai aura dUsarI sthApanAcArya kA pratirUpa hai| AcArya haribhadrasUri racita paMcavastuka meM AcArya evaM sthApanAcArya ke Asana sthApita karane kI bAta kahI gaI hai| yaha nirdeza vidhimArgaprapA meM bhI hai| sthApanAcArya rUpa akSoM ke nIce pATalI hotI hai, vaha bhI siMhAsana hai| saMghaTTA - saMghaTTA grahaNa se tAtparya vastra, kaMbalI, pUMjaNI, jholI, tirapaNI, Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa DorI, DaMDA Adi upakaraNoM ko nizcita samaya taka zarIra se saMsparzita karate hue rakhanA hai| __zramaNAcAra kA sAmAnya niyama hai ki jaina sAdhu-sAdhvI svakIya upadhi ko sadaiva apane samIpa hI rkheN| AhAra yA nihAra hetu bAhara gamana karanA ho to sahavartI sAdhu ko apanI upadhi supurda karake jaayeN| yaha saMyama rakSA ke uddezya se kahA gayA hai| ___ yogavAhI adhika hoM to pratyeka ko pRthaka-pRthaka saMghaTTa kriyA karane kI AvazyakatA nahIM hai, do-tIna ke madhya eka yogavAhI bhI saMghaTTA le sakate haiM aura sahavartI anya yogavAhI ko saMghaTTita (sparzita) pAtra Adi upakaraNa de sakate haiM, kintu isa kriyA meM pUrNa rUpa se sajaga rahanA jarUrI hai| ___ kucha paramparAoM meM kaMbalI ke Upara pAtra rakhakara saMghaTTA lete haiN| saMghaTTA lete samaya upayogI sabhI upakaraNoM ko isa bhA~ti alaMga-alaga rakhate haiM ki ve ekadUsare ko sparza na kara skeN| phira eka-eka upakaraNa ko pramArjana pUrvaka uThAkara apane zarIra se sparza karate hue rakhate haiN| kucha paramparAoM meM upakaraNoM ko kaMbalI ke binA bhUmi para alaga-alaga rakhakara grahaNa karate haiN| kucha AcAryoM ke anusAra yadi kaMbalI zarIra se sparza kara rahI ho, to upayoga meM Ane vAle sabhI upakaraNoM ko eka-eka karake grahaNa karane kI AvazyakatA nahIM hai, unheM kaMbalI ke Upara alaga-alaga rakhane se saMghaTTita mAnA jA sakatA hai aura usa sthiti meM AhAra grahaNa bhI kara sakate haiN| vastuta: kAlagrahaNa, kAlamAMDalA, noMtarA, saMghaTTA grahaNa, AuttavANaya grahaNa, pravedana, pATalI sthApanA Adi vidhiyA~ gurugama se samajhakara karanI caahie| yoga tapa- Agama sUtroM ke pAThoM kA nayA adhyayana karane ke lie jo tapa kiyA jAtA hai, use yoga tapa kahate haiN| yogavahana kAla meM sUtra praveza ke dina aura nikalane ke dina AyaMbila rahatA hai| vidhimArgaprapA ke anusAra kucha sUtroM ko chor3akara zeSa sabhI sUtroM ke yoga meM zrutaskandha ke uddeza, samuddeza evaM anujJA ke dina AyaMbila karanA cAhie tathA bAkI dinoM meM nIvi karanI caahie| Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa... 399 AcAradinakara ke anusAra pUrvavata zrutaskandha ke uddezAdi dinoM meM AyaMbila aura zeSa dinoM meM AyaMbila + nIvi ke krama se tapa karanA cAhie / vartamAna tapAgaccha paramparA meM isI krama se yoga tapa kiyA jAtA hai| mahAnizIthasUtra ke yoga meM kevala AyaMbila hotA hai| sAmAnya sUtroM ke yoga tapa meM aSTamI, caturdazI evaM zuklA paMcamI ko AyaMbila hI kiyA jAtA hai| vaise hI saMvatsarI ko upavAsa kiyA jAtA hai| ArAdhanA- yaha zabda A + rAdh dhAtu se siddha hai| yahA~ 'A' upasarga maryAdA artha meM hai aura 'rAdh' dhAtu rAMdhane ke artha meM hai| jisase peTapUrti rUpa kAryasiddhi ho vaha rAdhanA kahI jAtI hai| isa prakAra jJAnI kI nizrA, AjJA kI pradhAnatA, vinaya Adi maryAdApUrvaka jo ho, vaha ArAdhanA kahalAtI hai| aMga praviSTa - yathArthadRSTA arihaMta paramAtmA dvArA prarUpita vANI evaM tripadI (utpAda-vyaya- dhrauvya) ke siddhAntoM se niSpanna zAzvata sUtra jo ki gaNadharoM dvArA racita hai, unheM aMgapraviSTa kahate haiN| aMga bAhya- AcArya bhadrabAhu svAmI Adi sthaviroM dvArA racita evaM mokSa kA pratipAdana karane vAle zAstra anaMgapraviSTa kahalAte haiN| anadhyAya kAla - zAstra adhyayana yA svAdhyAya hetu niSiddha kAla / abhizayyA - jisa sthAna para svAdhyAya karane ke pazcAta rAtri vizrAma kara subaha punaH vasati meM lauTa sakate haiN| naiSedhikI bhUmi - vaha sthAna jahA~ sUtra - artha kA svAdhyAya kiyA jA sakatA hai aura svAdhyAya karane ke pazcAta vahA~ se vasati meM lauTa sakate haiN| ke nitthAra pAragA hoha - 'saMsAra sAgara se pAra hovo' yaha vAkya pada guru dvArA ziSya ke lie AzIrvacana ke rUpa meM bolA jAtA hai / vyAghAta kAla- saMdhyAkAla athavA muni kI vasati meM adhika kolAhala hone para svAdhyAya hetu niSiddha eka prakAra kA kAla / ise prAdoSika kAla bhI kahate haiN| prAdoSika kAla - sUryAsta ke bAda se lekara rAtri ke prathama prahara kA smy| arddharAtrika kAla- arddharAtri kA samaya yA rAtri kA dUsarA prahara / vairAtrika kAla - rAtri ke tIsare prahara kA samaya / Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa prAbhAtika kAla - rAtri kA antima prahara athavA sUryodaya kA smy| pravedana - ziSya dvArA karane yogya kriyA kalApoM kA guru ke samakSa nivedana karanA pravedana kahalAtA hai| kalpatrepa- zarIra, samIpavartI kSetra evaM bhAvoM kI zuddhi karanA yA tatsambandhI doSoM ko dUra karanA kalpatrepa hai| svAdhyAya utkSepaNa - asvAdhyAya ko dUra karane kI vidhi| yaha vidhi kArtika vadi evaM vaizAkha vadi dUja ke dina kI jAtI hai| svAdhyAya nikSepaNa - svAdhyAya na karane kI vidhi| yaha vidhi Asoja zuklA evaM caitra zuklA paMcamI ke dina kI jAtI hai| sandarbha - sUcI 1. anuyogadvAra, saMpA. madhukaramuni, pR. 7-11 2. tilakAcArya sAmAcArI, pR. 37 3. vyavahArabhASya sAnuvAda, gA. 2369, 2335, 538, 785 4. bRhatkalpa bhASya, gA. 277 5. mUlAcAra, gA. 123 kI TIkA 6. annaM annakAle, pAnaM pAnakAle, vatthaM vatthakAle, sayaNa synnkaale| sUtrakRtAMgasUtra, 2/1/15 7. kAlaNNU- AcArAMgasUtra, 1/8/3/210 8. kAla paDilehaNayAe NaM nANAvaraNijjaM kammaM khavei / uttarAdhyayanasUtra, 29/15 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka grantha sUcI kra. varSa 20 grantha kA nAma | lekhaka/saMpAdaka prakAzaka 1. anagAradharmAmRta |paM. AzAdhara bhAratIya jJAnapITha, naI 1977 saMpA. paM. kailAzacandra | dillI zAstrI 2. abhidhAnarAjendrakoza AcArya rAjendrasUri abhidhAnarAjendrakoza 1986 (bhAga 1-7) prakAzana saMsthA, ratanapola, ahamadAbAda 3. aSTapAhuDa kundakundAcArya zrI digambara jaina mandira |1995 anu. paM. pannAlAla gulAba vATikA, dillI 4. aMgasuttANi (khaMDa 1-3) saMpA. yuvAcArya mahAprajJa jaina vizvabhAratI saMsthAna, vi.saM. lADanUM 5. aMtakRtadazAsUtra saMpA. madhukaramuni |Agama prakAzana samiti, 1990 byAvara 6. anuyogadvArasUtra saMpA. madhukaramuni |Agama prakAzana samiti, 1987 byAvara 7. aNuogadArAiM saMpA. AcArya mahAprajJa | jaina vizvabhAratI, lADanUM |1996) 8. Agama yuga kA jaina paM.dalasukha mAlavaNiyA sanmati jJAnapITha, AgarA 1989 | darzana 9. Agama sAhitya : AcArya jayantasenasUri zrI rAja rAjendra prakAzana vi.saM eka anuzIlana TrasTa,ratanapola,hAthIkhAnA, |2051| ahamadAbAda 10. AgamasuttANi(bhAga-24) saMpA.muni dvIparatnasAgara Agama ArAdhanA kendra, 2000 khAnapura, ahamadAbAda AurapaccakkhANa saMpA. puNya vijaya | mahAvIra jaina vidyAlaya, (paiNNaya suttAiM bhA.1) 1984 muMbaI Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402...Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa kra.| grantha kA nAma | lekhaka/saMpAdaka prakAzaka vAla 12. AcAradinakara (bhA.1-2 AcArya vardhamAnasUri jasavaMtalAla zAha, dozIvADAnI pola, ahamadAbAda 13. AcAradinakara(bhA.1-2) AcArya vardhamAnasUri nirNaya sAgara mudrAlaya, muMbaI|1927 14. AtmAnuzAsanam saMpA. bAlacandra jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, 1980 siddhAnta zAstrI solApura | 15. AcArAMgasUtra saMpA. madhukaramuni Agama prakAzana samiti, 1990/ byAvara | 16. AcArAMganiyukti saMpA. muni puNyavijaya harSapuSpAmRta jaina granthamAlA, 1989 | (niyukti saMgraha) lAkhAbAvala, zAMtIpurI | 17. AvazyakacUrNi jinadAsagaNi mahattara | zrI RSabhadevajI kezarImalajI 1928 (bhA. 1-2) zvetAmbara saMsthA, ratalAma 18. Avazyaka TIkA AcArya haribhadrasUri bhairUlAla kanaiyAlAla koThArI vi.saM. (bhA. 1-2) dhArmika TrasTa, muMbaI 19. AvazyakasUtra (bhA.1-3) AcArya haribhadrasUri Agamodaya samiti, muMbaI 1916 20. AvazyakasUtra AcArya malayagiri Agamodaya samiti, muMbaI 1928 21. Avazyakaniyukti saMpA.vijaya jinendrasUri harSa puSpAmRta jaina granthamAlA 1989 lAkhAvAvala, zAMtipurI 22. Avazyakaniyukti saMpA.samaNI kusumaprajJA jaina vizva bhAratI, lADanUM |2001 | 23. aupapAtikasUtra saMpA. madhukaramuni Agama prakAzana samiti, 1992 2038 byAvara | 24./ uttarAdhyayanasUtra saMpA. madhukaramuni Agama prakAzana samiti, byAvara 1990) Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka grantha sUcI...403 kra. grantha kA nAma | lekhaka/saMpAdaka | prakAzaka kAzaka / vaSa 25. uttarAdhyayana zAntyAcArya TIkA. zAntyAcArya devacanda lAlabhAI jaina 1973 TIkA pustakoddhAra bhANDAgAra saMsthA, muMbaI | 26. uttarAdhyayana saTIkA TIkA. vAdivetAla |jinazAsana ArAdhanA TrasTa, vi.saM. | (bhA.1-3) zAMtisUri bhUlezvara, mumbaI 2517 27. uttarAdhyayanasUtra eka sAdhvI vinItaprajJA kuzala jJAna bhaMDAra, gujarAtI |1939 | dArzanika anuzIlana kaTalA, pAlI | 28. upAsakadazAMgasUtra kA |subhASacanda koThArI / |sukhAr3iyA vizvavidyAlaya, |1982 AlocanAtmaka adhyayana udayapura | 29. uvaMgasuttANi (bhA.1-2) saMpA.yuvAcArya mahAprajJa jaina vizva bhAratI saMsthAna, 1989 lADanUM | 30. e hisTrI oNpha dI eca.Ara. kApaDiyA zAradAbena cimanabhAI |2000/ | kenonikala liTrecara ejukezanala risarca senTara, | oNpha dI jainasa ahamadAbAda | 31. Rgveda saMhitA (bhA.1) saMpA. zrI rAmazarmA brahmavarcas zAntikuMja,haridvAra vi.saM. AcArya 2056 32. kaSAyapAhur3a racita kundakundAcArya | digambara jaina saMgha, mathurA vi.saM. |2000 | 33. kArtikeyAnuprekSA svAmi kArtikeya |zrI digambara jaina svAdhyAya vI.saM. maMdira, sonagar3ha |2505 | 34. gacchAcAraprakIrNaka anu. DaoN. sureza |Agama ahiMsA samatA evaM |1994 sisodiyA prAkRta saMsthAna, udayapura 35. gaNividyA anu.DaoN.subhASa koThArI | Agama ahiMsA samatA evaM |1994 prAkRta saMsthAna, udayapura Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404...Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa kra.| grantha kA nAma / lekhaka/saMpAdaka prakAzaka 36. causaraNa paiNNayaM anu. DaoN. sureza Agama ahiMsA samatA evaM |2000 |sisodiyA prAkRta saMsthAna, udayapura | 37. chedasUtra eka parizIlana AcArya devendramuni zrI tArakaguru jaina granthAlaya 1993 | udayapura 38. jaina pravacana kiraNAvali AcArya vijayapadmasUri | zrI jaina dharma pracAraka sabhA, 1987 | bhAvanagara 39. jaina Agama sAhitya AcArya devendramuni tAraka guru jaina granthAlaya, |1977 | manana evaM mInAMsA udayapura 40. jaina aura bauddha bhikSuNI aruNa pratApa siMha pArzvanAtha vidyApITha, 1986 vArANasI 41. jaina yoga : siddhAnta AtmArAmajI mahArAja | bhAratIya vidyA prakAzana, 1982 aura sAdhanA saMpA. amaramuni javAhara nagara, dillI 42./ jaina sAhitya kA bRhad paM. becaradAsa dozI pArzvanAtha vidyApITha, 1989 | itihAsa (bhA. 1-4) vArANasI | jainendra siddhAnta koza |jinendra varNI | bhAratIya jJAnapITha prakAzana, 1993 | (bhA.1-5) naI dillI | 44. jJAtAdharmakathAsUtra saMpA. madhukaramuni Agama prakAzana samiti, vi.saM. ___ byAvara 2516 45. tattvArthasUtra | 46. tattvArthasUtra AcArya umAsvAti | bhAratavarSIya anekAnta 1998 vidvata pariSad anu. paM. sukhalAla |paM.dalasukha bhAI mAlavaNiyA, 1952| saMghavI hindU vizvavidyAlaya, vArANasI anu. paM. khUbacandajI |zrI paramazruta prabhAvaka jaina |1932| maMDala, muMbaI | 47. tattvArthabhASya Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka grantha sUcI...405 kra.| grantha kA nAma lekhaka/saMpAdaka | prakAzaka varSa 48. tattvArtharAjavArtika / |saMpA. mahendra kumAra bhAratIya jJAnapITha, dillI 1993 | 49. tattvArthasUtra zrutasAgarIyavRtti bhAratIya jJAnapITha, kAzI |1932 TIkA. muni zrutasAgara | | 50. titthogAlI (paiNNaya saMpA.muni puNyavijaya mahAvIra jaina vidyAlaya, 1984 suttAI) bhA.1-2) mumbaI | 51. tiloyapaNNatti (bhA.1) saMpA.DaoN. cetana prakAza kendrIya sAhitya bhaNDAra, 1984 pATanI koTA | 52. dazavaikAlikasUtra saMpA. madhukaramuni Agama prakAzana samiti, 1991 byAvara 53. dasaveAliaM saMpA. AcArya tulasI | jaina vizvabhAratI, lADanUM 1974 | 54. dazavaikAlika cUrNi. agastya siMha prAkRta TeksTa sosAyaTI, 1973 | agastyacUrNi ahamadAbAda | 55. dazavaikAlikacUrNi jinadAsagaNi mahattara RSabhadeva kezarImalajI vi.saM. saMsthA, ratalAma 1989 | 56. dazavaikAlika niyukti |saMpA. puNyavijaya muni prAkRta TeksTa sosAyaTI, 1973 ahamadAbAda | 57. dazavaikAlika niyukti saMpA. muni puNyavijaya harSapuSpAmRta jaina graMthamAlA, 1989 | (niyukti saMgraha) lAkhAbAvala, zAMtIpurI 58. dazavaikAlika niyukti saMpA.samaNI kusumaprajJA jaina vizva bhAratI, lADanUM |1999 (niyukti paMcaka) | 59. dhavalA TIkA saMpA. paM. phUlacanda jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, 1992 (SaTkhaNDAgama) siddhAMta zAstrI solApura (khaMDa 1-4) 60. dharmasaMgraha(adhikAra 1-3) racita muni mAnavijaya | nirgrantha sAhitya prakAzana saMgha 1994 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406...Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa grantha kA nAma lekhaka/saMpAdaka prakAzaka varSa 61. nayacakra mAilla dhavala |saMpA. paM. kailAzacandra | bhAratIya jJAnapITha, dillI 1999 zAstrI 62. navasuttANi saMpA.yuvAcArya mahAprajJa | jaina vizva bhAratI, lADanUM |1987| 63. nizIthasUtra saMpA. madhukaramuni Agama prakAzana samiti, 1991 byAvara 64. niyamasAra AcArya kundakunda |paM. ToDaramala smAraka TrasTa, 1984 TIkA.padmaprabha maladhArI |A-4 bApU nagara, jayapura 65. nizIthabhASya (bhA.1-4) saMpA. amaramuni 66./ naMdIsUtra saMpA. madhukaramuni sanmati jJAnapITha, AgarA 1982| |Agama prakAzana samiti, 1991 byAvara 67. nandIcUrNi jinadAsagaNi, prAkRta grantha pariSad, 1966 saMpA. muni puNyavijaya vArANasI 68. naMdIsUtra TIkA. malayagiri Agamodaya samiti, sUrata |1917| 69. nandI hAribhadrIya TIkA |saMpA. muni puNyavijaya prAkRta grantha pariSad, 1966 vArANasI 70./ pAiyasaddamahaNNavo paM. haragovindadAsa motIlAla banArasIdAsa, 1986 dillI 71. prajJApanAsUtra 72. prabhAvaka caritra saMpA. madhukaramuni Agama prakAzana samiti, 1993 byAvara prabhAcandrAcArya siMghI jaina granthamAlA, ahamadAbAda AcArya vAdidevasUri harezacandra bhUrAbhAI, vI.saM. |dharmAbhyudaya presa, banArasa 2437 73. pramANanayatattvAloka Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka grantha sUcI...407 grantha kA nAma | lekhaka/saMpAdaka prakAzaka varSa 2032 74. pravacanasAra AcArya kundakunda paM. ToDaramala smAraka TrasTa, vi.saM. anu.paM. parameSThIdAsajI | jayapura 75. pravacanasAroddhAra anu.sAdhvI hemaprabhA zrI prAkRta bhAratI akAdamI, 2000 jayapura 76. pravacanasAroddhAra racita nemicandrasUri | bhAratIya prAcya tattva prakAzana 1979 TIkA. siddhasenasUri samiti, piMDavAr3A 77. pravrajyA yogAdi saMpA. ajita divyadarzana TrasTa, dholakA |vi.saM. | vidhisaMgraha zekharavijayajI 2054 78. prAcIna sAmAcArIpurandarAcArya (pUrvAcArya) | aparanAma sAmAcArI viracita prakaraNa 1993 byAvara 79. paMcavastuka svopajJa TIkA anu.rAjazekharasUri arihaMta ArAdhaka TrasTa 1999 bhivaMDI, muMbaI 80. bRhatkalpabhASya(bhA.1-8) saMpA.muni puNyavijaya |jaina AtmAnanda sabhA, 1933 bhAvanagara 81. bhagavatIsUtra (bhA. 1-4) |saMpA. madhukaramuni Agama prakAzana samiti, |-94 82. bhagavatIsUtra saMpA.muni AtmArAmajI ludhiyAnA prakAzana 83. bhagavatIsUtra abhayadeva TIkA sahita nirNayasAgara presa, 23 vi.saM. |racita aparAjitasUri kolabhATalena, muMbaI 1974 84. bhagavatI ArAdhanA saMpA. paM. kailAzacandra hIrAlAla khuzAlacaMda dozI, 1990| zAstrI phalaTaNa (mAMDave) 85. bhattaparinA saMpA. muni puNyavijaya mahAvIra jaina vidyAlaya, 1984 | (paiNNayasuttAI-bhA. 1)| |saTIkA mumbaI Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408...Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa grantha kA nAma | lekhaka/saMpAdaka prakAzaka 86. bhikSu Agama viSaya koza saMpA. AcArya mahAprajJa | jaina vizvabhAratI, lADanUM 1996 | (bhA. 1-2) /2005/ 87. maraNavibhakti paiNNayaM anu. DaoN. sureza Agama ahiMsA samatA evaM |1984 sisodiyA prAkRta saMsthAna, udayapura racita AcArya vaTTakera | bhAratIya jJAnapITha, vi.saM. (bhA.1-2) anu. jJAnamatI mAtAjI naI dillI 1992 89. mokSamArgaprakAzaka paM. ToDaramalajI paM. ToDaramala smAraka TrasTa, 2005 saTIkA jayapura TrasTa, jayapura 90. yogazAstra bhASAMtara racita kezavasUri sarasvatI pustaka bhaMDAra, ahamadAbAda 12033 91. yogazAstra-svopajJavRtti racita hemacandrAcArya jaina sAhitya vikAsa maMDala, 1977 saMpA. muni jaMbUvijaya | muMbaI 92. ratnakaraNDazrAvakAcAra AcArya samantabhadra, paMDita ToDaramala smAraka |1997 TIkA.paM.sadAsukhadAsa kAsalIvAla 93. ratnAkarAvatArikA racita ratnaprabhAcArya sarasvatI pustaka bhaMDAra, 1999 (bhA. 1-3) anu. dhIrajalAla ahamadAbAda DAhyAlAla mehatA 94. rayaNasAra AcArya kundakunda vIra nirvANa grantha prakAzana |vI.saM. saMpA. DaoN.devendra kumAra samiti, indaura 2500 zAstrI 95. rayaNasAra anu. syAdvAdamatI bhAratavarSIya anekAnta vidvata 1998 mAtAjI pariSad TIkA.maladhArI hemacandra bhadraMkara prakAzana,ahamadAbAda vi.saM. saMpA. vajrasena vijaya 2053 96. vizeSAvazyaka bhASya TIkA. (bhA. 1) Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka grantha sUcI...409 kra. grantha kA nAma | lekhaka/saMpAdaka prakAzaka 97. vizeSAvazyakabhASya saMpA. paM. dalasukha bhAratIya saMskRta vidyA maMdira, 1966 | svopajJaTIkA mAlavaNiyA ahamadAbAda | 98. vidhimArgaprapA-sAnuvAda AcArya jinaprabhasUri mahAvIra svAmI derAsara, 2006 | anu.sAdhvI saumyaguNA pAyadhunI, mumbaI | 99. vyavahArasUtra saMpA.AcArya madhukaramuni | Agama prakAzana samiti, 1992 byAvara hoo/ vyavahArabhASya saMpA.samaNI kusumaprajJA jaina vizva bhAratI, lADanUM |1996| ho1. vyavahArabhASyavRtti vakIla kezavalAla premacanda, ahamadAbAda ho2. sthAnAMgasUtra saMpA. madhukaramuni Agama prakAzana samiti, 1991 byAvara ho3. sthAnAMgasUtra TIkA. abhayadevasUri | rAyabahAdura dhanapatasiMha, banArasa TIkA. abhayadevasUri |Agamodaya samiti, mumbaI |vi.saM. ho4. sthAnAMgasUtra 1975 ho5. samavAyAMgasUtra saMpA. madhukaramuni Agama prakAzana samiti, 1990 byAvara ho6. samavAyAMgasUtra 107, samayasAra TIkA. abhayadevasUri rAyabahAdura dhanapata siMha, 1880 banArasa saMpA.paM.pannAlAla jaina |zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, 1982 | zrImad rAjacandra Azrama, agAsa racita AcArya kundakunda|paM. ToDaramala sarvodaya TrasTa, 1998 jayapura ho8. samayasAra Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410...Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa kra./ grantha kA nAma | lekhaka/saMpAdaka prakAzaka 109. sarvArthasiddhi racita pUjyapAda bhAratIya jJAnapITha, dillI |1997 anu.paM.phUlacanda zAstrI 110. sAnuvAda vyavahArabhASya anu. muni dulaharAja jaina vizva bhAratI, lADanUM 2004 111., sAmAcArI racita tilakAcArya vi.saM. 1990 DAhyAbhAI mokamacaMda pAMjarApola, ahamadAbAda kobA jJAna bhaMDAra meM upalabdha, patrAkAra 112. sAmAcArIsaMgraha | - 113. subodhAsAmAcArI racita zrI candrAcArya jIvanacaMda sAkaracaMda, javerI 1980 bAjAra, muMbaI 114./ sUtrakRtAMgasUtra (bhA.2) saMpA. madhukaramuni Agama prakAzana samiti, byAvara . 1990| 1992] . 115. sUtrakRtAMga niyukti (niyukti saMgraha) saMpA. muni puNyavijaya harSapuSpAmRta jaina granthamAlA, 1989 lAkhAbAvala 116. senaprazna AcArya vijayasenasUri | zrI zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha muluMDa, muMbaI 117. zramaNAcAra 1989 saMpA.paM.lADalI prasAda | tArAcanda ajamerA, jaina pApar3IvAla kRSNAnagara, dillI 118. saMthAraga paiNNayaM anu. DaoN. sureza Agama ahiMsA-samatA evaM 1995 | sisodiyA prAkRta saMsthAna, udayapura vAmana zivarAma ApTe | motIlAla banArasIdAsa, 1966 dillI 119. saMskRta-hindI koza Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjanamaNi granthamAlA dvArA prakAzita sAhitya kA saMkSipta sUcI patra kra. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. o 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. nAma sajjana jina vandana vidhi sajjana sadjJAna pravezikA sajjana pUjAmRta (pUjA saMgraha) sajjana vaMdanAmRta (navapada ArAdhanA vidhi) sajjana arcanAmRta (bIsasthAnaka tapa vidhi) sajjana ArAdhanAmRta (navvANu yAtrA vidhi) sajjana jJAna vidhi paMca pratikramaNa sUtra tapa se sajjana bane vicakSaNa sajjana sadjJAna sudhA caubIsa tIrthaMkara caritra (aprApya ) sajjana gIta guMjana (aprApya) darpaNa vizeSAMka sAdhvI maNiprabhAzrI (cAturmAsika parva evaM tapa ArAdhanA vidhi) sAdhvI zaziprabhAzrI maNimaMthana sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI vidhimArgaprapA (sAnuvAda) jaina vidhi-vidhAnoM ke tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana kA zodha prabandha sAra jaina vidhi vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa jaina gRhastha ke solaha saMskAroM le. /saMpA./anu. sAdhvI zaziprabhAzrI kA tulanAtmaka adhyayana jaina gRhastha ke vratAropaNa sambandhI saMskAroM kA prAsaMgika anuzIlana jaina muni ke vratAropaNa sambandhI vidhi-vidhAnoM kI traikAlika upayogitA, navyayuga ke saMdarbha meM jaina muni kI AcAra saMhitA kA sarvAGgINa adhyayana sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI priyadarzanAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI mUlya sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga 50.00 200.00 100.00 150.00 100.00 150.00 Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412... Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa sAdhvI saumyaguNAzrI 22. jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana sAdhvI saumyaguNAzrI 23. padArohaNa sambandhI vidhiyoM kI maulikatA, Adhunika pariprekSya meM Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya anuzIlana sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI 24. 25. 26. 27. sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI jaina Adhunika sAdhvI saumyaguNAzrI 34. hindU mudrAoM kI upayogitA, cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM sAdhvI saumyaguNAzrI 35. bauddha paramparA meM pracalita mudrAoM kA rahasyAtmaka parizIlana 36. yaugika mudrAe~, mAnasika zAnti kA eka sAdhvI saumyaguNAzrI saphala prayoga sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI 28. 29. 30. 31. 32. 33. 37. tapa sAdhanA vidhi kA prAsaMgika anuzIlana, AgamoM se aba taka prAyazcitta vidhi kA zAstrIya paryavekSaNa vyAvahArika evaM AdhyAtmika mUlyoM ke saMdarbha meM 38. 39. SaDAvazyaka kI upAdeyatA, bhautika evaM AdhyAtmika saMdarbha meM pratikramaNa, eka rahasyamayI yoga sAdhanA pUjA vidhi ke rahasyoM kI mUlyavattA, manovijJAna evaM adhyAtma ke saMdarbha meM pratiSThA vidhi kA maulika vivecana Adhunika saMdarbha meM mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM nATya mudrAoM kA manovaijJAnika anuzIlana mudrA yoga kI vaijJAnika evaM Adhunika cikitsA meM mudrA prayoga kyoM, kaba aura kaise ? sajjana tapa pravezikA zaMkA navi citta dharie 100.00 100.00 150.00 100.00 100.00 150.00 100.00 150.00 200.00 50.00 100.00 100.00 100.00 150.00 50.00 50.00 100.00 50.00 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhi saMzodhikA kA aNu paricaya SERECORROREONROEREJEJERRORIZORRRRRROR nAma janma zikSA guru DaoN. sAdhvI saumyaguNA zrIjI (D.Lit.) : nAraMgI urpha nizA mAtA-pitA : vimalAdevI kesarIcaMda chAjeDa : zrAvaNa vadi aSTamI, san 1971 gar3ha sivAnA dIkSA : vaizAkha sudI chaTTha, san 1983, gar3ha sivAnA dIkSA nAma - : saumyaguNA zrI dIkSA guru : pravarttinI mahodayA pa. pU. sajjanamaNi zrIjI ma. sA. : saMgharatnA pa. pU. zaziprabhA zrIjI ma. sA. adhyayana : jaina darzana meM AcArya, vidhimArgaprapA grantha para Ph.D. kalpasUtra, uttarAdhyayana sUtra, naMdIsUtra Adi Agama kaMThastha, hindI, saMskRta, prAkRta, gujarAtI, rAjasthAnI bhASAoM kA samyak jnyaan| racita, anuvAdita : tIrthaMkara caritra, sadjJAnasudhA, maNimaMthana, anuvAda-vidhimArgaprapA, paryuSaNa evaM sampAdita pravacana, tatvajJAna pravezikA, sajjana gIta guMjana (bhAga : 1-2) sAhitya vicaraNa : rAjasthAna, gujarAta, baMgAla, bihAra, madhyapradeza, uttara pradeza, karnATaka, tamilanADu, thalIpradeza, AMdhrapradeza, chattIsagar3ha, jhArakhaNDa, mahArASTra, mAlavA, mevaadd'| viziSTatA : saumya svabhAvI, mitabhASI, kokila kaMThI, sarasvatI kI kRpApAtrI, svAdhyAya nimagnA, guru nishraart| tapArAdhanA : zreNItapa, mAsakSamaNa, cattAri aTTha dasa doya, gyAraha, aTThAI bIsasthAnaka, navapada olI, vardhamAna olI, pakhavAsA, Der3ha mAsI, do mAsI Adi aneka tp| SEDERBRXXXXXXXBEBOBXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXBBOBOBOXXEREX22020 Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana surabhi kI amRta lahareM * AgamoM kA lipikaraNa kaba aura kyoM? Short introduction of Jain Scriptures? * anadhyAya ke mUla kAraNa? | *svAdhyAya muni jIvana kA Avazyaka aMga kyoM kahA gayA hai? *sAdhviyoM ke lie adhikAMza AgamoM kA adhyayana varjita 'kyoM? E Adhunika pariprekSya meM yogodvahana kriyA kI prAsaMgikatA? IKE Agama adhyayana hetu tapa Avazyaka kyoM? a.yogodavahana meM kyoM jarUrI hai vidhi-niyamoM kA paripAlana?E DIVITIE.yogodavahana sambandhI vidhAnoM kA maulika svarUpa? * muni kina sthitiyoM meM kalpatrepa kareM? * yogodvahana meM prayukta zabdoM kA rahasyArtha evaM viziSTArtha? PoelBOLAROO HOSIOS SAJJANMANI GRANTHMALA Website : www.jainsajjanmani.com,E-mail : vidhiprabha@gmail.com ISBN 978-81-910801-6-2 (VIII)